Commentaries on Boethius (Studies and Texts)

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

STUDIES AND TEXTS 13

This page intentionally left blank

This page intentionally left blank

MS Basel, Univ. Bibl. O II 24, fol. 14.

THE COMMENTARIES ON BOETHIUS BY GILBERT OF POITIERS

NIKOLAUS M. HARING, S.A.G. Pontifical Institute of Mediaeval Studies

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES TORONTO, CANADA

1966

This page intentionally left blank

To the loving memory of my Parents

This page intentionally left blank

TABLE OF CONTENTS

VII

BIBLIOGRAPHY

. XIV

LIST OF ABBREVIATIONS AND SIGLA INTRODUCTION 1. 2. 3. 4. 5.

"Magnus ille pictauensis" List of Manuscripts used in this Edition Notes on the Manuscript Tradition Notes on Gilbert's Text of the Opuscula Sacra Concerning the Present Edition

3 13 34 43 46

...

TEXTS 1. 2. 3. 4. 5.

Gisleberti Prologi De Trinitate Liber primus De Trinitate Liber secundus De Bonorum Ebdomade Contra Euticen et Nestorium

53 62 161 183 233

APPENDICES 1. 2. 3. 4.

Gilbert's Text of the Opuscula Sacra Sources quoted by Gilbert . . Sources quoted by the Editor Glossary

.

.

.

.

369 .401 405 411

This page intentionally left blank

BIBLIOGRAPHY (A Selection of Writings related to Gilbert and his School)

ADHEMAR OF SAINT-RUF (Valence), Tractatus de Trinitate; ed. N. M. Haring, in: AHDLMA 31 (1964) 111-206. —, Collecta Patrum : see N. M. Haring. ALVERNY, MARIE-THERESE D', L'obit de Raoul Ardent, in : AHDLMA 15 (1940-1942) 403-405. ANASTOS, M. V., Some Aspects of Byzantine Influence on Latin Thought, in: M. Clagett, G. Post, and R. Reynolds, Twelfth Century Europe and the Foundations of Modern Europe (Madison 1961) 131-187. BACH, JOSEPH, Die Dogmengeschichte des Mittelalters vom christologischen Standpunkte 2 (Vienna 1875) 133-168. BALTZER, OTTO, Beitrage zur Geschichte des christlichen Dogmas im 11 ten und und 12ten Jahrhundert, in: Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche 3, 1 (Leipzig 1898) 16-44. BARONIUS, CESARE, Annales ecclesiastici 12 (Vatican 1607) 346E-357D. BECKER, GUSTAV, Catalogi bibliothecarum antiqui (Bonn 1885). BERNARD (SAINT), De Consideratione V, 7 (15) - 8 (19); ed. Johannes Mabillon, S. Bernardi opera I, 2 (Paris: Thomas Moette 1690) 451C-453D: PL 183, 797 A800A. —, Sermones super Cantica Canticorum 80, 4, 6-9; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera I, 4 (Paris 1690) 1548C-1549D: PL 183, 1169B-1171A; ed. J. Leclercq, C. H. Talbot, and H. M. Rochais, S. Bernardi opera 2 (Rome 1958) 281-283. BERNHEIM, ERNST, Der Charakter Ottos von Freising und seiner Werke, in: Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 6 (1885) 1-37. BERTHAUD, AUGUSTE, Gilbert de la Porree, eveque de Poitiers, et sa philosophic (10701154), Poitiers 1892. See B. Haureau's review in: Journal des savants (1894) 752-760. BERTOLA, ERMENEGILDO, Saggi e studi di filosofia medioevale, in: II pensiero medioevale, prima serie, vol. 3 (Cedam-Padova 1951) 19-34: La scuola di Gilberto de la Porree. —, San Bernardo e la teologia speculativa, in : Pubbl. dell'Istituto univ. di magistero di Catania, serie filos. monogr. (Cedam-Padova 1959) 101-139. BESLY, JEAN, Evesques de Poictiers (Paris 1647). BINIUS SEVERINUS, Concilia generalia et provincialia graeca et latina III, 2 (Cologne 1606) 1317. Second ed. (Cologne 1618) 504-505. BOETHIUS, AN. MAN. SEV., Opuscula sacra; ed. Rudolfus Peiper, An. Man. Sev. Boetii philosophiae consolationis libri quinque. Accedunt eiusdem atque incertorum opuscula sacra (Leipzig: Teubner 1871) 149-218; ed. H. F. Stewart and E. K. Rand, Boethius: The Theological Tractates (London : Loeb Series 1953) 2-127 with English translation by Stewart. First printed in 1918. BOULAY (BULAEUS), CBS. EcAssE DU, Historia universitatis Parisiensis 2 (Paris 1665) 204-241.

VIII

BIBLIOGRAPHY

BRUCKER, JACOBUS, Historia critica philosophiae 3 (Leipzig 1766) 768-772. CALCIDIUS, Timaeus a Calcidio translates commentarioque instructus; ed. J. H. Waszink, in: Corpus Platonicum medii aevi: Plato latinus 4 (London and Leiden 1962). CHENU, MARIE DOMINIQUE, La theologie au douzieme siecle, in : fitudes de philosophic medievale 45 (Paris 1957). CHEVALIER, ULYSSE, Repertoire des sources historiques du moyen age, bio-bibl. 1 (Paris 1905) 1780. CIPRIANO, SETTIMIO, Gilberto de la Porree, in : Dizionario ecclesiastico 2 (Turin 1955) 115. CLAREMBALD OF ARRAS, see N. M. Haring. CLASSEN, PETER, Das Konzil von Konstantinopel 1166 und die Lateiner, in : Byzant. Zeitschrif 148 (1955) 339-369. See A. Dondaine. —, Zur Geschichte der Friihscholastik in Osterreich und Bayern, in : Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 67 (1959) 249-277. —, Gerhoch von Reichersberg (Wiesbaden 1960). CLERVAL, JULES ALEX., Les ecoles de Chartres au moyen age, in : Memoires de la soc. archeol. d'Eure-et-Loir 11 (Chartres 1895) 163-169 ; 185-188 ; 261-264. DELISLE, LEOPOLDS, Le Cabinet des manuscrits de la bibliotheque imperiale 1-3 (Paris 1868, 1874, 1881). DENIFLE, HEINRICH, Die abendlandischen Schriftausleger bis Luther uber lustitia Dei (Rom 1, 17) und lustificatio (Mainz 1905). DEUTSCH, S. MARTIN, Die Synode von Sens 1141 und die Verurtheilung Abalards (Berlin 1880). —, Abalards Verurtheilung zu Sens, 1141. Nach den Quellen kritisch dargestellt, in : Symbolae Joachimicae : Festschrift des konigl. Joachimsthalschen Gymnasiums 2 (Berlin 1880) 3-54 : same work. —, Peter Abalard (Leipzig 1883) 261 ff. DIDIER, J. C., Un scrupule identique de saint Bernard a 1'egard d'Abelard et de Gilbert de la Porree, in : Melanges saint Bernard (Dijon 1953) 95-100. DONDAINE, ANTOINE, Hugues Etherien et Leon Toscan, in : AHDLMA 19 (1952) 67134. —, Hugues Etherien et le concile de Constantinople de 1166, in : Hist. Jahrbuch 77 (1958) 473-483. See P. Classen. —, Ecrits de la 'petite ecole ' porretaine (Paris and Montreal 1962). ELSWIJK, H. C. VAN, Gilbert Porreta als glossator van het psalterium, in : Jubileum-Bundel aangeboden aan Prof. Mag. Dr. G. Kreling OP (Nijmegen-Utrecht 1953) 286-303. —, (Announcement in Bulletin de la Soc. internat. pour 1'etude de la phil. medievale 2 [ 1960] 124, No. A27 of a work to be published in the Spicilegium Sacrum Lovaniense under the title): Gilbertus Porreta, sa vie, ses ceuvres, sa doctrine. FICHTENAU, HEINRICH, Ein franzosischer Friihscholastiker in Wien, in : Jahrb. fur Landeskunde von Niederosterreich NF 29 (1944) 118-130. —, Magister Petrus von Wien, in : Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 63 (1955) 283-297. FONTANA, MARIA, II commento ai Salmi di Gilberto Delia Porree, in : Logos 13 (1930) 283-301 : MSS Milan, Ambr. F. 97. Sup. and Vat. Lat. 89. Text of commentary on Pss 1-3. FOREST, A., Gilbert de la Porree et les ecoles du xn e siecle, in : Revue des cours et conf. 35, 2 (1934) 410-420 and 640-651.

BIBLIOGRAPHY

IX

—, Le realisme de Gilbert de la Porree, dans le commentaire du De Hebdomadibus, in : Revue neoscol. de phil. 36 (1934) 101-110. FOURNIER, PAUL, fitudes sur Joachim de Flore et ses doctrines (Paris 1909 : rpr Frankfort 1963). Gallia Christiana 3 (Paris 1656) 886-889 : Gilbertus ep. pictaviensis. —, 2 (Paris 1720 and 1873) 1175-1178: Gilbertus ep. pictaviensis. GAMMERSBACH, SUITBERT, Gilbert von Poitiers und seine Prozesse im Urteil der Zeitgenossen, in : Neue Miinstersche Beitrage zur Geschichtsf. 5 (Cologne and Graz 1959). Comprehensive bibliography. GAUVIN, J., Gilbert de la Porree, in : Catholicisme 5 (Paris 1962) 11-13. —, (Announcement of work "en preparation"): Etre et langage chez Gilbert de la Porree commentateur de Boece (Catholicisme 5, 13). GEOFFREY OF AUXERRE, Sancti Bernardi vita prima III, 5, 15; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera II, 6 (Paris 1690) 1122F-1123C: PL 185, 312AD. —, Libellus contra capitula Gisleberti pictauensis episcopi; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera II, 6, 1325A-1339C: PL 185, 595C-618B. —, Epistola ad Albinum Albanensem episcopum et domini papae vicarium; ed. C. Baronius, Annales eccl. 12 (Vatican 1607) 352D-357D; ed. J. Mabillon S., Bernardi opera II, 6, 1319B-1324F: PL 185, 587B-596B. GERHOCH OF REICHERSBERG, Liber de novitatibus huius temporis; ed. O. J. Thatcher, in: The Decennial Publ. of the University of Chicago I, 4 (Chicago 1903) 184238 of the volume, 34-88 of Thatcher's contribution. GEYER, BERNHARD, Radulphus Ardens und das Speculum Universale, in : Theol. Quartalschrift 93 (Tubingen 1911) 63-89. —, Die Sententiae Divinitatis : Ein Sentenzenbuch der Gilbertschen Schule, in : Beitrage 7, 2-3 (1909). —, Facultas theologica: eine bedeutungsgeschichtliche Untersuchung, in: Zeitschr. f. Kircheng. 75 (1964) 133-145. GILSON, fixiENNE, La philosophic au Moyen Age (Paris 1944) 262-268. —, Notes sur les noms de la matiere chez Gilbert de la Porree, in : Revue du moyen age latin 2 (1946) 173-176. —, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York 1955) 140-144 and 620-621 (bibliogr.). GLEBER, H., Papst Eugen III., unter besonderer Beriicksichtigung seiner politischen Tatigkeit, in : Abhandlungen zur mittl. und neueren Geschichte 6 (Jena 1936). GRABMANN, MARTIN, Die Geschichte der scholastischen Methode 2 (Freiburg i.B. 1911) 408-439: Gilbert and his school. HARING, NIKOLAUS, M., The Case of Gilbert de la Porree, Bishop of Poitiers (11421154), in: MedSt 13 (1951) 1-40. —, A Latin Dialogue on the Doctrine of Gilbert of Poitiers, in : MedSt 15 (1953) 243-389 : Edition. —, The Commentary of Gilbert of Poitiers on Boethius' De Hebdomadibus, in : Traditio 9 (1953) 177-211 : Edition. —, The Commentary of Gilbert, Bishop of Poitiers, on Boethius, Contra Eutychen et Nestorium, in: AHDLMA 21 (1954) 241-357: Edition. —, The Cistercian Everard of Ypres and His Appraisal of the Conflict between St. Bernard and Gilbert of Poitiers, in: MedSt 17 (1955) 143-172: Edition. —, The Commentaries of Gilbert, Bishop of Poitiers, on the Two Boethian Opuscula Sacra on the Holy Trinity, in: Studies and Texts 1 (Toronto 1955) 23-98: Edition.

X

BIBLIOGRAPHY

—, Sprachlogische und philosophische Voraussetzungen zum Verstandnis der Christologie Gilberts von Poitiers, in : Scholastik 32 (1957) 373-398. —, Petrus Lombardus und die Sprachlogik in der Trinitatslehre der Porretanerschule, in: Miscellanea Lombardiana (Novara 1957) 113-127. —, Gilbert of Poitiers, Author of the De Discretione animae, spiritus et mentis, commonly attributed to Achard of Saint-Victor, in : MedSt 22 (1960) 148191 : Edition. See J. Chatillon, in: AHDLMA 31 (1964) 7-35. —, A Christmas Sermon by Gilbert of iPoitiers, in : MedSt 23 (1961) 126-135. —, The Liber de Differentia naturae et personae by Hugh Etherian and the Letters addressed to Him by Peter of Vienna and Hugh of Honau, in : MedSt 24 (1962) 1-34 : Edition. See A. Dondaine. —, The Porretans and the Greek Fathers, in : MedSt 24 (1962) 181-209. —, The Liber de Diversitate naturae et personae by Hugh of Honau, in : AHDLMA 29 (1962) 103-216: Edition. —, Die Vatersammlung des Adhemar von Saint-Ruf in Valence, in : Scholastik 38 (1963) 402-420 : Table of contents of his Collecta Patrum. —, The Liber de Ignorantia and Hugh of Honau, in : MedSt 25 (1963) 209-230. —, The Tractatus de Trinitate by Adhemar of Saint-Ruf (Valence), in : AHDLMA 31 (1964) 111-206: Edition. —, Life and Works of Clarembald of Arras: A Twelfth-Century Master of the School of Chartres, in: Studies and Texts 10 (Toronto 1965). —, A Commentary on the Pseudo-Athanasian Creed by Gilbert of Poitiers, in : MedSt 27 (1965) 23-53 : Edition. —, Das sogenannte Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums von 1148, in : Scholastik 40 (1965) 55-90. —, Zur Geschichte der Schulen von Poitiers im 12. Jahrhundert, in : Archiv fur Kulturgeschichte 47 (1965) 23-47. —, Bischof Gilbert II. von Poitiers (1142-1154) und seine Erzdiakone, in : Deutsches Archiv 21 (1965) 150-171. —, Simon of Tournai and Gilbert of Poitiers, in : MedSt 27 (1965) 325-330. —, Der Begriff der Natur bei Gilbert von Poitiers, in: Actes du III Congres Internat. de phil. medievale. —, Two Austrian Tractates against the doctrine of Gilbert of Poitiers, in: AHDLMA 32 (1965) 127-167. —, Eine Zwettler Abkiirzung der Vatersammlung Adhemars von Saint-Ruf, in: Theol. und Phil. 1 (1966) 30-53. —, Notes on the Council and Consistory of Reims in 1148, in: MedSt 28 (1966). —, In Search of Adhemar's Collection, in: MedSt 28 (1966). HARDOUIN, JEAN, Acta cone, et epist. decretales VI, 2 (Paris 1714) 1297-1318. HAUREAU, BARTH., De la philosophic scolastique 1 (Paris 1850) 294-318. —, Histoire de la philosophic scolastique 1 (Paris 1872) 447-478. HAYEN, A., Le concile de Reims et 1'erreur theologique de Gilbert de la Porree, in: AHDLMA 10 (1935/6) 29-102. HEFELE (C. J.) and LECLERCQ, H., Histoire des conciles 5, 1 (Paris 1912) 812-817. Histoire litteraire de la France 12 (Paris 1763 and 1869) 466-476. HOFMEISTER, ADOLF, Studien iiber Otto von Freising, in : Neues Archiv 37 (1912) 101-161 and 635-768. HUGH OF HONAU Liber de diversitate naturae et personae; see HARING. —, Liber de ignorantia j ed. N. M. Haring, in: MedSt 25 (1963) 209-230.

BIBLIOGRAPHY

XI

—, Liber de homoysion et homoeysion (MS Cambridge, Univ. li. iv. 27): in preparation. JEAUNEAU, E., Gilbert de la Porree, in : Dictionnaire des lettres franchises : Le moyen age (Paris 1964) 318. JOCHER, CHR. GOTTLIEB, Allgemeines Gelehrtenlexikon 1-11 (Leipzig 1750-1897; rpr Hildesheim 1960-1961). JOHN OF SALISBURY, Historia pontificalis; ed. W. Arndt (1868), in: MGH SS 20, 517-545; ed. Reginald Lane Poole (Oxford 1927); ed. Marjorie Chibnall (London 1956) : Latin text and English translation. KAULICH, WILHELM, Entwicklung der scholastischen Philosophic von Joh. Scotus Erigena bis Abalard, in : Geschichte der schol. Philosophic 1 (Prag 1863) 448-475. KLEINEIDAM, ERICH, Wissen, Wissenschaft, Theologie bei Berhard von Clairvaux, in : J. Lortz, Bernhard von Clairvaux : Veroff. des Inst. fur europ. Geschichte, Mainz 6 (Wiesbaden 1955) 128-167. LABBE (PHIL.) and GABR. COSSART, Sacrosancta concilia ad regiam collectionem exacta 10 (Paris 1671) 1105C-1128A. LANDGRAF, ARTUR, Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porree, in : Zeitschr. fur kath. Theol. 54 (1930) 180-213. —, Mitteilungen zur Schule Gilberts de la Porree, in : Collectanea Franciscana 3 (1933) 182-208. —, Neue Funde zur Porretanerschule, in : Coll. Franciscana 6 (1936) 353-365. —, Porretanisches Gut beim hi. Thomas von Aquin, in : Acta pont. Acad. Rom. s. Thomae Aquinatis 6 (Rome 1939-40) 214-225. —, Einfuhrung in die Geschichte der theol. Literatur der Friihscholastik (Regensburg 1948) 79-92. —, Zur Lehre des Gilbert Porreta, in : Zeitschr. fur kath. Theol. 77 (1955) 331337. —, Dogmengeschichte der Friihscholastik 1-4 (Regensburg 1952-1956). LAURENTIUS decanus S. Petri (Poitiers), Planctus ; ed. J. Besly, Evesques 103-108 : MS Vat. Lat. Reg. 150 ff., 156v-159. Recueil 14, 379-381. See J. Leclercq, in: MedSt 14 (1952) 111. LECHAT, R., La patristique grecque chez un theologien latin du xn e siecle Hugues Etherien, in : Mel. d'hist. offerts a Ch. Moeller : Univ. de Louvain, Recueil de travaux 40, 1 (Louvain 1914) 485-507. LECLERCQ,, JEAN, Textes sur saint Bernard et Gilbert de la Porree, in : MedSt 14 (1952) 107-128. —, L'eloge funebre de Gilbert de la Porree, in: AHDLMA 19 (1952) 183-158. —, Apercu de la tradition nianuscrite de saint Bernard, in : Analecta s. O. Cist. 9 (1953) 11-45. LIPSIUS, RICHARD ADELBERT, Gilbert Porretanus, in: I. S. Ersch and I. G. Gruber, Allgem. Encyklopadie der Wissenschaften und Kiinste I, 76 (Leipzig 1858) 209-229 : also published separately. MABILLON, JOHANNES, Annales OSB, lib. 79, 1-5 ; ed. Lucca 6 (1745) 399-401. —, S. Bernard! opera, praef. 58-66 (Paris 1690): Gilbertus. MANITIUS, MAX, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, in: Iwan von Miiller, Handbuch der Altertumswissenschaft, Neunte Abt., zweiter Teil, dritter Band (Munich 1931). —, Handschriften antiker Autoren in mittelalterlichen Bibliothekskatalogen (Leipzig 1935).

XII

BIBLIOGRAPHY

MANRIQUE, ANGELO, Cisterciensium seu verius ecclesiasticorum annalium... 2 (Lyons 1642) 45; 71-72; 92-98. MANSI, JOH. DOMINICUS, Sacrorum conciliorum nova et ampl. collectio 21 (Venice : A. Zatta 1776) 711E-725E. MARTENE (FJDMOND) and URSIN DURAND, Voyage litteraire de deux religieux Benedictins de la Congregation de Saint Maur 2 (Paris 1724) 99-100. MAURER, ARMAND AUGUSTINE, Mediaeval Philosophy, in: Etienne Gilson, A History of Philosophy 2 (New York 1962) 75-79. MAXSEIN, A., Die Philosophic des Gilbertus Porretanus mit besonderer Beriicksichtigung seiner Wissenschaftslehre (Miinster 1929). MICHAUD-QUANTIN, P., Die Psychologic bei Radulfus Ardens, einem Theologen des ausgehenden 12. Jahrhunderts, in : Miinchener theologische Zeitschrift 9 (1958) 81-96. MIANO, V., II commento alle lettere di S. Paolo di Gilberto Porretano, in : Scholastica ratione historico critica instauranda (Rome 1951) 171-199. O'DONNELL, J. REGINALD, The meaning of « Silva» in the Commentary on the Timaeus by Chalcidius, in : MedSt 7 (1945) 1-20. OTT, LUDWIG, Gilbert von Poitiers, in : Lexikon fur Theol. und Kirche 4 (Freiburg i.B. 1960) 890-891. OTTO OF FREISING, Gesta Friderici Imperatoris; ed. G. Waitz-B. von Simson, in: MGH SS in usum schol. 46 (Hanover-Berlin 1912). OUDIN (UDINUS), CASIMIR, Commentarius de scriptoribus ecclesiasticis 2 (Leipzig: M. G. Weidmann 1722) 1283-1289. PAGLIARI, A., II presunto commento ai Salmi di S. Lorenzo Giustiniani opera di Gilberto Porretano, in : Aevum 36 (1962) 414-429 : MS Milan, Ambr. F 116 Sup. Transcription on pp. 423-429 of Psalm one collated with MSS Milan, Ambr. F 97 Sup ; Vat. Lat. 89 and 4428 ; Vat. Reg. Lat. 2094 ; Vat. Barb. Lat. 486. PEIPER, RUDOLFUS, see Boethius. PELSTER, FR., Die anonyme Verteidigungsschrift der Lehre Gilberts von Poitiers im Cod. Vat. 561 und ihr Verfasser Canonicus Adhemar von Saint-Ruf, in: Studia Mediaevalia (Bruges 1948) 113-146. —, Gilberto Porretano, in: Enciclopedia italiana 17 (Rome 1951) 111-112. —, Petrus Lombardus und die Verhandlungen iiber die Streitfrage des Gilbert Porreta in Paris (1147) und Reims (1148), in: Miscellanea Lombardiana (Novara 1957) 65-73. Peter of Vienna : see Dondaine, Fichtenau, Haring, Weisweiler. POOLE, REGINALD LANE, The Masters of the Schools at Paris and Chartres in John of Salisbury's Time, in : The Engl. Hist. Review 35 (1920) 321-342. —, Illustrations of the History of Medieval Thought and Learning (London 1920) 112-115 and 156-175. PRANTL, CARL, Geschichte der Logik im Abendlande 2 (Leipzig 1861) 215-227. PRISCIAN, Institutiones grammaticae; ed. Martin Hertz, in: H. Keil, Grammatici latini 2-3 (Leipzig 1855-1859). RATHBONE, R., Note super lohannem secundum magistrum Gilb(ertum), in: Rech. de theol. anc. et medievale 18 (1951) 205-210 : Edition of fragment in MS London, Lambeth Pal. 360, f. 32. Recueil: Academic des Inscr. et Belles-Lettres : Recueil des historiens des Gaules et de la France 12 (Paris 1781 and 1877) ; 13 (Paris 1786 and 1869); 14 (Paris 1806 and 1877).

BIBLIOGRAPHY

XIII

RITTER HEINRICH, Geschichte der christlichen Philosophic III, 7 (Hamburg 1844) 437-474. SCHMIDLIN, JOSEPH, Die Philosophic Ottos von Freising, in: Philos. Jahrbuch 18 (1905) 312-323 and 407-423. —, Bischof Otto von Freising als Theologe, in: Der Katholik 85 (1905) 81-112 and 161-182. SCHMIDT, M. A., Gottheit und Trinitat nach dem Kommentar des Gilbert Porreta zu Boethius, De Trinitate, in : Studia philosophica, Suppl. 7 (Basel 1956). See review in Scholastik 32 (1957) 269-272. SIKES, J. G., Peter Abailard (Cambridge 1932) 153. SILVAIN, R., Le texte des commentaires sur Boece de Gilbert de la Porree, in : AHDLMA 15 (1946) 175-189. SIMON, M., La glose de 1'epitre aux Remains de Gilbert de la Porree, in : Revue d'hist. eccl. 52 (1957) 51-80 : Transcriptions from MS London, Br. Mus. Add. 11853, ff. 3-50. SMALLEY, BERYL, Master Ivo of Chartres, in : The Engl. Hist. Review 50 (1935) 680-686. STOCKL, ALBERT, Geschichte der Philosophic des Mittelalters 1 (Mainz 1864) 272-288. STEGMULLER, FRIEDRICH, Repertorium biblicum medii aevi 2 (Madrid 1950) 345350, Nos. 2511-2532. USENER, H., Gislebert de la Porree, in : Jahrb. fur protest. Theologie 5 (1879) 183-192 reedited in Kleine Schriften 4 (Leipzig 1913) 156-162. VANNI-ROVIGHI, SOFIA, La filosofia di Gilberto Porretano, in : Miscellanea del Centro di studi medievali: Pubbl. delPUniv. Cattolica del S. Cuore NS 58 (Milan 1955) 1-64. VASOLI, C., Studi recenti su Alano di Lilla (1950-1960), in : Bolletino dell'Istit. stor. ital. del Medio Evo 72 (1960) 35-89. VERNET, F., Gilbert de la Porree, in : Dictionnaire de la theol. catholique 6, 2 (Paris 1925) 1350-1358. VICAIRE, M. H., Les Porretains et 1'avicennisme avant 1215, in : Revue des sciences phil. et theol. 26 (1937) 449-482. WEISWEILER, HEINRICH, Drei unveroffentlichte Briefe aus dem christologischen Streit Gerhohs von Reichersberg, in : Scholastik 13 (1938) 22-48. —, Das wiederaufgefundene Gutachten des Magister Petrus iiber die Verherrlichung des Gottessohnes gegen Gerhoh von Reichersberg, in : Scholastik 13 (1938) 225-246. —, Riidiger von Klosterneuburg an der Seite seiner Briider im christol. Streit um die Verherrlichung des Gottessohnes, in : Scholastik 14 (1939) 22-49. WESTLEY, R. J., A Philosophy of the Concreted and the Concrete : The Constitution of Creatures According to Gilbert de la Porree, in : The Modern Schoolman 37 (1960) 257-286. WILLIAMS, MICHAEL E., The Teaching of Gilbert Porreta on the Trinity as found in his commentaries on Boethius, in : Analecta Gregoriana 56 (Rome 1951). WILLIAMS, WATKIN, Saint Bernard of Clairvaux, in : Publ. of the Univ. of Manchester 237 (Manchester 1935) 313-319.

LIST OF SIGLA

XIV

A B b C D E F f G H h I K k L M m N O o P p Q R r S s T t U u V v W X Y Y Z z

= = = = — = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

PARIS, Arsenal 1117B BASEL, Univ. O II 24 BOLOGNA, Univ. 1509 BAMBERG, Staatsb. Patr. 47 PARIS, Mazarine 656 PARIS, Mazarine 657 PARIS, BNLat 16371 ZWETTL, Stiftsb. 253 PARIS, Sainte-Genevieve 1394 ALENQON, Bibl. publ. 22 HEILIGENKREUZ, Stiftsb. 208 BRUGES, Bibl. publ. 133 PARIS, BNLat 12120 KLOSTERNEUBURG, Stiftsb. 345 LONDON, Br. Mus. Harl. 3082 MUNICH, Staatsb. 17741 MONTE CASSINO, Bibl. abb. 188 MUNICH, Staatsb. 18478 MUNICH, Staatsb. 15824 ADMONT, Stiftsb. 593 PARIS, BNLat 2178 DUBLIN, Trin. Coll. 303 PARIS, BNLat 16341 PARIS, BNLat 16342 MADRID, Bibl. Nac. 521 PARIS, BNLat 18093 ARRAS, Ville 967 PARIS, BNLat 18094 TOLEDO, Cab. 13.4 TROVES, Bibl. mun. 1841 UTRECHT, Univ. 78 VALENCIENNES, Bibl. mun. 197 VIENNA, Nationalb. 1618 VATICAN, Lat. 560 VATICAN, Lat. 561 VATICAN, Lat. 4254 ZWETTL, Stiftsb. 314 VAT. Reg. Lat. 420 ZWETTL, Stiftsb. 248

ADMONT, Stiftsb. 593 ALENCON, Bibl. publ. 22 ARRAS, Ville 976 BAMBERG, Staatsb. Patr. 47 BASEL, Univ. II O 24 BOLOGNA, Univ. 1509 BRUGES, Bibl. publ. 1 3 3 DUBLIN, Trin. Coll. 303 HEILIGENKREUZ, Stiftsb. 208 KLOSTERNEUBURG, Stifsb. 345 LONDON, Br. Mus. Harl. 3082 MADRID, Bibl. Nac. 521 MONTE CASSINO, Bibl. abb. 188 MUNICH, Staatsb. 15824 17741 18478 PARIS, Arsenal 1117B BNLat 2178 BNLat 12120 BNLat 16341 BNLat 16342 BNLat 16371 BNLat 18093 BNLat 18094 Mazarine 656 Mazarine 657 . . . Sainte-Genevieve 1394 TOLEDO, Cab. 13.4 TROVES, Bibl. mun. 1841 UTRECHT, Univ. 78 VALENCIENNES, Bibl. mun. 197 VATICAN, Lat. 560 561 4254 . . . . Reg. Lat. 420 VIENNA, Nationalb. 1618 ZWETTL, Stiftsb. 253 248 314

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = — = = = — = = = = — = = =

o H s C B b 1 p h k L r m O M N A P K Q R F S T D E G t U u V W X Y Z v f z y

LIST OF ABBREVIATIONS

add AHDLMA

addition, added. Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age : Paris 1926 ff. BEChartes . . . Bibliotheque de 1'ecole des chartes : Paris 1839 ff. Beitrage . . . . Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters : Miinster 1891 ff. BNLat Bibliotheque Nationale codex latinus. CEut Contra Eutychen et Nestorium. elm Collection of Latin Manuscripts, Munich. cvp Collection of Latin Manuscripts, Vienna. DHeb De Hebdomadibus (third opusculum sacrum). DTrin De Trinitate. e corr as the result of a correction. GallChr Gallia Christiana: Paris 1715 ff. man rec . . . . written in a more recent hand. marg written on the margin. MedSt Mediaeval Studies: Toronto 1939 ff. MGH Monumenta Germaniae historica (SS : scriptores). MS manuscript (MSS : manuscripts). om omission, omitted. PL Migne, Patrologia latina : Paris 1841 ff. rpr photomechanic reprint. ss superscript.

This page intentionally left blank

INTRODUCTION

This page intentionally left blank

INTRODUCTION I

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..." VJl 7HEN Bishop Gilbert II of Poitiers died in his native city on Sep* * tember 4, 1154, the dean of the Cathedral Chapter, Master Laurence, wrote an encomium or eulogy, known as Planctus, in which he extols the learning, the virtues, and the services of the deceased in expressions of rare warmth and profound grief. In deep sorrow he addresses the Church Universal and exclaims : Behold, a great scholar has passed away, a great shepherd of the Church, Gislebert, the jewel among our bishops, the leader and spiritual guide of our souls.1 Six years earlier this great man had stood before Pope Eugene III (11451153) at the consistory of Reims to defend himself against numerous charges of heterodoxy. But, not convinced by the accusers, Pope Eugene had allowed Bishop Gilbert to return to his diocese "in the fullness of honour".2 No official records of the trial were written down and, as far as the successor of St. Peter was concerned, the case was closed. When, in 1177 or 1178, Walter of Saint-Victor denounced the same bishop as "another beast" not unlike Peter Lombard,3 he echoed in his morbid diatribes the warnings and accusations of those who in an ill-advised zeal for the purity of doctrine neglected the study of Gilbert's writings before formulating their charges known as capitula.* Not Gilbert's writings — on the basis of which the accused rightly demanded to be judged5 — but only the capitula and St. Bernard's6 appraisal of Gilbert's

1

J. BESLY, Evesques 103. Recueil 14, 379C. Original: MS Vat. Reg. Lat. 150, f. 156v. OTTO OF FREISING, Gesta Frid. I, 56; p. 80: "honoris plenitudine". 3 Contra quatuor labyrinthos Francie IV, 56; ed. P. GLORIEUX, in: AHDLMA 19 (1952) 332. 4 N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 55-90. 5 JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 10; ed. POOLE 23. 6 Walter quotes the capitula (p. 332), excerpts from St. Bernard's Serm. super Cant. 80, 5-8 (pp. 222, 293, 313 f.) and De Consid. V, 7, 15 and 17 (p. 221). 2

4

INTRODUCTION

teaching are Walter's proof that Gilbert was a heretic who, like Gilbert's fellow-bishop, Peter Lombard, deserved to be called a beast. Unfortunately, all too frequently, these texts and the opinions expressed by St. Bernard's secretary, Geoffrey of Auxerre, remained the standard source of information for the numerous theologians and historians who chose to treat the stigmatized commentary on Boethius like a book of seven seals. Geoffrey of Auxerre, it is true, disparages its "unhappy pages" 7 as a "gloss more obscure than the text itself".8 He belittles its "forbidden pages" 9 as a literary product in which Gilbert "distorts at will what has been said well" by Boethius.10 But Gilbert of Poitiers is too great and important a scholar to be shrugged off as an obscurantist. In fact, his equal is not found in Latin theology from St. Augustine to the most celebrated theologians of the thirteenth century. The first writer to publish open warnings against Gilbert as well as against Peter Lombard and the French schools in general was Gerhoch of Reichersberg (1093-1169) who, it must be granted, studied Gilbert's writings with the thoroughness of a reformer.11 For too many centuries, however, theologians based their verdict not on Gilbert's own writings but rather on St. Bernard's sermon against Gilbert12 and, to a lesser degree, on his De Consideratione.™ Geoffrey's Libellus against the so-called capitula of Gilbert's errors was widely unknown for over five hundred years until its publication by J. Mabillon14 in 1690. In 1607 Geoffrey's letter to Cardinal Albinus, who demanded a report on the trials of both Abelard at Sens (1141) and Gilbert at Reims (1148), had been edited for the first time by C. Baronius.15 Until then the brief but quite virulent invective against Gilbert in Geoffrey's Life of Saint Bernard1* had added strong support to St. Bernard's presentation of Gilbert's teaching. The account of Geoffrey's Vita was later copied by such popular chroniclers as the Cistercian Helinand17 of Froid7

Libellus 27; PL 185, 605A: "infelices pagine". Libellus 40; PL 185, 609B: "glosam obscuriorem textu". 9 Libellus 5; PL 185, 597C. 10 Libellus 54; PL 185, 614A: "pro libitu bene dicta deprauans". 11 P. CLASSEN, Gerhoch 94. 12 Serm. super Cant. 80, 4-8; ed. LECLERCq 281-283: PL 183, 1169B-1171A. 13 De Consid. V, 7, 15-8, 19; PL 182, 797A-800A. 14 J. MABILLON, S. Bemardi opera II, 6 (Paris 1690) 1325A-1339C: PL 595C-618B. JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 11; ed. POOLE 26 indicates that he was familiar with the work. 15 C. BARONIUS, Ann. eccl. 12 (Vatican 1607) 352A-357D. 16 S. Bernardi vita prima III, 5, 15; PL 185, 312AD. 17 Chronicon 48 (ad ann. 1148); PL 212, 1037C-1038C, 8

MAGNUS ILLE PICTAUENSIS...

5

mont (d. after 1229) and the Dominican Vincent18 of Beauvais (d. 1264 ?). Helinand's admission that "some over-zealous followers of Abelard's and Gilbert's had begun to denounce St. Bernard and the entire Cistercian Order" reveals that the conflict was far from forgotten. Helinand records that a certain Master Stephen, who had attended Gilbert's trial in 1148, told him that St. Bernard had proved nothing against Gilbert.19 Others were of the same opinion. In addition to the writings of St. Bernard and Geoffrey's Vita, Peter Lombard's polemics20 did considerable harm to Gilbert's reputation despite the fact that Peter Lombard does not mention Gilbert by name. But it is worth noting that the Lombard who was present at Gilbert's trial says nothing about the idea that the diuinitas is a form, an idea which in the words of Geoffrey was the initium malorunP- of Gilbert's theology.On the other hand, Robert of Melun (d. 1167), who likewise attended the trial, opposes a deus formatus in vigorous terms.22 Next to the Bible few books were more widely read and studied in those days than Lombard's Sentences and the works of Saint Bernard. And if we consider that Cistercian monasteries dotted the map of Europe in ever increasing numbers, the conclusion is obvious that despite his acquittal by the former Cistercian, Pope Eugene III, the tide kept running higher and higher against the bishop of Poitiers. Moreover it was claimed23 that Pope Eugene had forbidden the copying and reading of the ostracized commentary on the opuscula sacra. However, St. Bernard24 complains that notwithstanding the papal prohibition the work continued to be copied and studied. This disregard of an alleged papal censure is unwittingly confirmed by Clarembald of Arras who tells his friend Odo in a letter that many monks (claustrales] went on complaining to him about the difficulties they experienced in reading Gilbert's "glosses " 18

Spec, historiale 27, 86; ed. Venice (1494) 358. Chronicon 48; PL 212, 1038B: "Magister Stephanus, cognomento de Alinerra, dixit mihi se ipsum interfuisse illi Remensi concilio et Bernardum nostrum nichil aduersus Gislebertum suum preualuisse". Concerning Master Stephen see R. W. HUNT, Studies on Priscian, in: Med. and Ren. Studies 2 (1950) 49, and J. R. WILLIAMS, The Quest for the Author of the Moralium dogma philosophorum, in: Speculum 32 (1957) 740, n. 40. 20 N. M. HARING, Petrus Lombardus 113-127. 21 Libellus 6; PL 185, 597C. 22 B. HAUREAU, De la phil. scolastique 1, 316 was the first historian to draw attention to this fact. See also U. HORST, Die Trinitdts- und Gotteslehre des Robert von Melun, in: Walberberger Studien 1 (Mainz 1964) 155. 23 ST. BERNARD, Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ 283: PL 183, 1170D. GEOFFREY, Libellus 5 and Ep. ad Alb. 8; PL 185, 597BC and 592B. 24 Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ,283: PL 183, 1170D, 19

6

INTRODUCTION

on the De Trinitate of Boethius.25 Yet in his own commentary he affirms that "the censured and condemned book was removed from the readinglist of both scholars and monks".26 The fond hopes of Gilbert's followers to vindicate their master dwindled with the passing of time but, for a number of centuries, at least a few scholars turned to "the commentator" to enlighten them on the opuscula sacra, especially the De Hebdomadibus?1 More serious doubts concerning the evaluation and traditional presentation of Gilbert's doctrine began to arise with the publication of the Gesta Friderici by Bishop Otto28 of Freising (1138-58), a former Cistercian, 25

CLAREMBALD, Ep. ad Odonem 2; ed. HARING 63. CLAREMBALD, Ep. ad Odonem 2; ed. HARING 63. 27 A great deal of research remains to be done to show to what extent Gilbert's commentaries were used by later generations. If we omit his immediate disciples, mention could here be made of Simon of Tournai whose quotations from Gilbert have been pointed out in N. M. HARING, Simon of Tournai and Gilbert of Poitiers 325-330. Stephen Langton must have known Gilbert's commentaries as can be seen in a passage quoted by R. HEINZMANN, Die Unsterblichkeit der Seele und die Auferstehung des Leibes, in: Beitrage 40, 3 (1965) 137. SOFIA VANNI ROVIGHI, La filosofia di Gilberto 3, cites ALEXANDER OF HALES, Glossa in Sent, I, 8; ed. Quaracchi 1 (1951) 112. However, the author quotes only St. BERNARD, Serm. super Cant. 80, 8 and his erroneous claim that Gilbert added the words "sed qua est" to Boethius. The Summa fratris Alexandri I, 469 and 476; ed. Quaracchi 1 (1924) 671 and 677 makes reference to Gilbert but relies exclusively on St. BERNARD, Serm. super Cant. 80 and on a report copied from WILLIAM OF AUXERRE, Summa aurea I, 5, 3 who in turn seems to follow Prepositinus whose statement is found in A. LANDGRAF, Untersuchungen 190. In his Glossa in Sent. Ill, 6, 42; ed. Quaracchi 3 (1951) 88 Alexander of Hales speaks of Gilbert as "dominus Gilbertus" and attributes to him a text derived from ALAN OF LILLE, Reg. iheol. 100; PL 210, 674B. See also his Glossa in Sent. Ill, 7, 19; p. 96. St. BONAVENTURE, In Sent. I, 33, 1; ed. Quaracchi 1 (1882) 575 refers to Gilbert saying "Sicut... imponitur Pictauiensi." He had previously (In Sent. I, 33, 1; p. 572) echoed St. Bernard's view by saying: "... et magister Gilbertus Porretanus proprio ore retractauit." Like so many others, St. Albert knew about Gilbert through St. Bernard. He tells us that Pope Alexander condemned Gilbert at Reims. See In Sent. I, 33, 5 and I, 26, 10; ed. Borgnet 26 (Paris 1893) 147 and 20. St. Thomas, too, is poorly informed about Gilbert's teaching. Cf. A. LANDGRAF, Porretanisches Gut 214-225. But for HENRY OF GHENT, Quaest. quodlibetales (Paris 1518) 7-8 Gilbert is simply the commentator. In a similar manner, HERVAEUS NATALIS, De esse et essentia cites Gilbert as commentator against Henry of Ghent or simply refers to the commentary as commentum. GREGORY OF RIMINI, In Sent. I, 42, 1; ed. Venice (1522) 163 quotes a passage from Gilbert's De Trinitate. Gilbert's influence as commentator of Sacred Scripture must also have been considerable in view of the many manuscripts still extant. Cf. FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 2, 345-350. Speaking of England where Gilbert's commentary on Boethius was relatively rare FR. WORMALD and C. E. WRIGHT, The English Library before 1700 (London 1958) 87 write: "The glossed Psalter and Epistles of Gilbert de la Porree are found in many libraries, along with the Rule of St. Benedict". 28 Otto's Chronicon and Gesta were published at Strasbourg (Martin Schurer) as early as 1515. Better known is the Basel edition (Perna) of 1569 prepared by Pierre Pithou (1539-1596). The edition was soon followed by the improved text edited by CHRISTIAN WURSTISEN, Germaniae historicorum illustrium... (Frankfort 1585) 400-558. Later editions are based on the edition of 1569: 26

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..."

7

whose account29 of the trial differs substantially from Geoffrey's Vita s. Bernardi, though its effectiveness was somewhat weakened by Rahewin30 who narrates that on his deathbed Bishop Otto felt remorse at the manner in which he had described St. Bernard's role at the consistory of 1148. Not long after the Gesta Friderici Gilbert's commentary on Boethius appeared in print (Basel 1570). While the existence of this commentary was ignored for centuries to come, the effect of Bishop Otto's Gesta was soon to become apparent. In 1598 the famous Spanish theologian Gabriel Vasquez (1544-1604) published his Commentarii ac Disputationes in which he openly accuses St. Thomas, St. Bonaventure, Alexander of Hales, "and other scholastics" of misrepresenting Gilbert's doctrine of the trinitarian relations.31 His principal arguments rest on Bishop Otto's account and, strange to relate, on the capitula, the wording of which had been generally unknown until that date.32 Another Spanish Jesuit, Francisco de Suarez (1548-1617), promptly contradicted the arguments as unsupported allegations.33 Scholars and historians remained decidedly hostile to Gilbert. An almost incredible trace of such hostility is found in MS Paris, BNLat 12004 which B. TISSIER, Bibl. Pair. Cist. Ill, 8 (Bonofonte 1669) 115 ff and L. MURATORI, Rer. ital. script. 5 (Milan 1725) 635-858. 29 Gesta Frid. I, 48 and 52-61; pp. 67-93. 30 RAHEWIN, Gesta Frid. IV, 14; p. 252. 31 Comm. ac Disput. 114, 1 and 120, 1-2; ed. Lyons 2 (1620) 29 and 47 f. 32 In 1590 Vasquez, a professor at the Roman College since 1586, received through one Antonius Aquinas a copy of the capitula which had been sent to Pope Gregory XIII (1572-1585) by the learned Jacques Amyot, bishop of Auxerre (1571-1593). The wording of these capitula seemed more "official" than the version recorded by OTTO, Gesta Frid. I, 52; p. 75. Another version found in the Chronica maiora of Matthew Paris (d. 1259) and copied from the Chronicle of Roger Wendover (d. 1236) became first known in 1571 when the archbishop of Canterbury, Matthew Parker, edited the famous chronicle. But in this chronicle the capitula were wrongly attributed to a council of Reims (1119) celebrated by Callistus II (1119-1124) before leaving for Rome. C. E. Du BOULAY, Hist. univ. Paris. 2, 236 made use of this version. It had already been published under the year 1119 in SEVERINUS BINIUS, Cone. gen. etprov.lll, 2 (Cologne 1606) 1317. In the next edition (1618), however, the version was replaced by the text used by G. Vasquez and edited by CES. BARONIUS, Annales eccl. 12 (Vatican 1607) 364E. Beginning with LABBE-COSSART, Cone. 10 (Paris 1671) 1107D it became the textus receptus of the great conciliar collections. Yet another version of the capitula was published by J. MABILLON, S. Bernardi opera II, 6 (Paris 1690) 1338E. Cf. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 55-90. 33 FR. SUAREZ, De Myst. Trin. Tr. Ill, lib. IV, c. 2, 2; ed. M. ANDRE 1 (Parisl856) 621: "... non defuerunt moderni qui ausi fuerint dicere hos auctores hoc imposuisse Gilberto quia in historiis non ita refertur. Sed id mihi non est verisimile turn quia error ille non multo tempore praecessit ante ornnes dictos auctores turn etiam quia per se est satis consequens ab ea quae retulimus... Unde videtur motum fuisse Gilbertum ex illo principio: Quaecumque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se...".

8

INTRODUCTION

contains Gilbert's commentary on the Psalms. An annotation made in the 16th century reads: "Indignus qui imprimatur propter errorum siluam heresumque multiplicia monstra". With unmistakable overtones of sarcasm B. Haureau comments on this elegant nonsense: "Get avis devait beaucoup nous engager a lire 1'ouvrage; mais c'est un avis trompeur: il n'y a pas d'heresies dans la glose de Gilbert sur les Psaumes et nous 1'avons lit sans profit. II est probable que 1'auteur de la sentence Pa, pour sa part, condamnee sans le lire, sur la mauvaise renommee de 1'auteur".34 Unknown for some seven hundred years was the account of Gilbert's trial written about 1164 by John of Salisbury, later bishop of Chartres (1176-1180), who as a member of the papal Curia attended both the consistory and the meeting called by St. Bernard. According to Geoffrey's letter to Cardinal Albinus, written over forty years after the event, the meeting took place the day after the Cardinals had declared they would study the evidence presented at the trial and then decide the disputed problems.35 John of Salisbury, who deals with this matter in his Historia pontificalis, goes to great length to assure us that the meeting was held before St. Bernard stood face to face with Bishop Gilbert.36 An anonymous fragment appended to Sigebert's chronicle, the Historia pontificalis was first edited in its entirety in 1868 and soon restored to its proper author by Wilhelm von Giesebrecht.37 The immediate impact of John of Salisbury's account, in part critical of St. Bernard, is clearly perceptible in the summary given by Giesebrecht of the results of the trial: "Die argerliche Sache hatte damit ihr Ende erreicht, dessen sich der gefeierte Heilige von Clairvaux wohl noch weniger freute, als der gelehrte Bischof von Poitiers".38 Although owing to these publications of sources bearing on the case of Gilbert of Poitiers a more balanced appraisal of his position came within reach, recognition was very slow in forthcoming. E. Vacandard calls the account given by John of Salisbury a "re'cit incoherent" — which, of course, it must be to him who assumes that Geoffrey's version is closer to the truth — and suspects in it "a secret desire to denigrate the abbot of Clair34

B. HAUREAU, Histoire 1, 450. GEOFFREY, Ep. adAlbinum 7; PL 185, 591C: "... sub eo tenore discessum est ut dicerent domini cardinales quia 'ecce audiuimus que proposita sunt: deinde iudicabimus qualiter debeant diffiniri'. Quod uerbum eatenus mouit corda multorum ut sequenti die apud s. Bernardum conuenirent...". 36 Hist. pont. 8; ed. POOLE 18. 37 The Historia was first edited in MGH SS 20, 517-545 by W. Arndt. Excerpts had been known through B. KUGLER, Sludien zur Geschichte des zweiten Kreuzzuges (Stuttgart 1866). The author was first identified by W. VON GIESEBRECHT, Arnold von Brescia, in: Sitzungsb. phil.-hist. Classe. Munich 3 (1873) 125: "Der Verfasser ist ohne Zweifel kein anderer als Johann von Salisbury". 38 Geschichte der deutschen Kaiserzeit 4 (Braunschweig 1877) 317. 35

MAGNUS ILLE PICTAUENSIS...

9

vaux" — a suspicion which John of Salisbury does not deserve.39 Vacandard's view, it may be added, is not generally shared by other historians. Speaking of the scholars mentioned in John of Salisbury's Metalogicon, Xavier Rousselot writes in a work published in 1840 that "among all those proper names cited by John of Salisbury there is only one that merits attention, that is Bernard of Chartres".40 This peculiar yet revealing assertion was soon refuted with indignation by B. Haureau in whom Bishop Gilbert had found a warm friend and admiring advocate.41 The first serious attempts to study Gilbert rather than quote his accusers were not made by theologians, a fact which did not pass unnoticed. In his introduction to a very thorough analysis of Gilbert's doctrine as reflected in his commentary on Boethius, A. H. Ritter42 writes in 1844: "It is strange that none of our busy theologians who have — not without personal involvement — been gazing at the altercations over Gilbert's doctrine have not gone back to his commentary, the source of the dispute".43 Not many years later, Richard Adelbert Lipsius (1830-1892) declared that although Gilbert's commentary was perhaps "wordy and repetitious" it was by no means obscure.44 Thus it took history some seven centuries to arrive at the simple truth that in order to judge Gilbert's teaching one should begin with an unprejudiced examination of his writings. The Basel edition45 of 1570, based on a 39 E. VACANDARD, Vie de Saint-Bernard 2 (Paris 1902) 346. According to Vandacard (p. 346) the Hist. pont. is "d'une valeur moindre". He is, therefore, "quite surprised" that S. M. Deutsch and W. Bernhardi prefer it to Geoffrey and Otto. This statement is hardly accurate, for B. BERNHARDI, Konrad HI (Leipzig 1883) 709 does not even discuss the consistory. He simply refers the reader to the Hist, pont., Otto's Gesta, Geoffrey's Vita, and Hefele's Conciliengeschichte V, 459. He shows no preference, and declares: "Das unredliche Verfahren des Abtes von Clairvaux ist nachgewiesen von Deutsch, Abaelard's Verurtheilung zu Sens". There is, on the other hand, no doubt that S. M. DEUTSCH, Die Synods 33-34 sides with John of Salisbury. 40 Etudes sur la philosophic dans le Moyen Age 1 (Paris 1840) 287. John's Metalogicon had been published at Paris as early as 1610. 41 De la philosophic scolastique 1, 313: "Rousselot vient de declarer, sans autre examen, que le norn de Gilbert de la Porree est indigne 1'attention d'un philosophe". 42 AUGUST H. RITTER, Geschichte der Philosophic 1 (Hamburg 1844) 437-474. 43 Geschichte 7, 437. 44 See his article: Gilbertus Porretanus, in: J.S. ERSCH und J. G. GRUBER, Allgemeine Encyklopadie der Wissenschaften und Kiinste I, 67 (Leipzig 1858) 209. 45 The Basel edition "ex officina Henricpetrina" (1570) was put together by Adam Henricpetri whose father Henricus Petri had published in 1546 a Boethius edition comprising publications by Henricus Loritus Glareanus (1488-1563), Jul. Mart. Rota and J. Murmelius. Gilbert's commentary is found on pp. 1119-1273. The index describes it inaccurately as "Gilberti Porretae episcopi pictaviensis in IIII lib. de Trinitate commentarii ante nunquam editi". Later we read: "De sancta Trinitate cum Gilberti episcopi pictaviensis cognomento porretae doctissimi olim viri commentariis iam primum ex vetustissimo scripto codice in lucem editis quorum primus continet...". On p. 1119 it is stated: "Anitii Manlii Severini Boethii Patritii Ordinarii viri illustrissimi

10

INTRODUCTION

single but very good manuscript (Troyes 1841 = Clairvaux G. 75), had certain shortcomings which were increased in 1847 when the text was reprinted46 in PL 64, 1247-1412. If to the textual difficulties we add the problems caused by our lack of familiarity with Gilbert's way of thinking we may be better prepared to accept the sweeping statement made in 1892 by Th. de Regnon: "... aucun auteur n'est plus embarrasse* et plus confus que Gilbert de la Porree". But much less pardonable is the slur on the bishop's integrity: "Gilbert est un homme cauteleux et hypocrite qui cache, sous le dehors de la piete et dans les circonvolutions d'un langage embrouille, une heresie dont il a conscience".47 Before the end of the nineteenth century the first monograph on Gilbert and his philosophy appeared, written by Canon A. Berthaud48 who, having, of course, little to say about Gilbert's theology, does no justice to his philosophy. Yet Berthaud's work is a very valuable and welcome contribution to our knowledge of Gilbert the bishop. More recent developments in the gradual discovery of Gilbert and his school need not detain us here as they can easily be studied in bibliographies and histories of ideas both theological and philosophical.49 * * *

Despite opposition to certain basic concepts of his theology, Gilbert's learning was admired or at least deeply respected by friend and foe alike. Even Geoffrey of Auxerre wonders how a homo tantarum litterarum50 could de sancta Trinitate libri IIII cum Gilbert! episc. pict. cognomento Porretae viri doctissimi cornmen tariis". Each commentary is preceded by the Boethian text. At the time of the edition the best known text was that of Johannes et Gregorius de Gregoriis published in Venice in 1492. In the Migne edition of 1847 the text published by Rene Vallin (Leyden 1656) was adopted. The editions of Gilbert's commentary compare as follows: Basel 1119-1170 = PL 64, 1247-1300: prologues and first opusculum. Basel 1171-1180 = PL 64, 1301-1310: second opusculum. Basel 1181-1202 = PL 64, 1313-1334: third opusculum (DHeb). Basel 1203-1273 = PL 64, 1353-1412: fifth opusculum (CEut). 46 The text of the opuscula adopted in Migne is taken from RENE VALLIN, Opuscula sacra auctiora (Leyden 1656). Vallin who once owned MS Paris, BNLat 18093 was the first to include the fourth opusculum under the title De fide catholica as a work of Boethius. It was presumably not contained in the collection of the opuscula used by Gilbert. Vallin's edition is listed in J.G. Th. GRAESSE, Tresor des limes rares et precieux 1 (rpr Milan 1950) 404. 47 Th. DE REGNON Etudes de theologie positive sur la Sainte Trinile 2 (Paris 1892) 90 and 94. On p. 97 Regnon declares: "Du reste, pour percer les obscurites du langage de Gilbert, nous avons un precieux auxiliaire... Gaufride..." 48 Gilbert de la Porree, eveque de Poitiers, et saphilosophie (Poitiers 1892). 49 See S. GAMMERSBACH, Gilbert von Poitiers und seine Prozesse im Urteil der Zeitgenossen: Neue Miinstersche Beitrage zur Gesch. 5 (Cologne 1959). E. GILSON, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York 1955). See also the bibliography of the present edition. 50 Libellus 47; PL 185, 612C.

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..."

11

err so badly. And even he concedes that Gilbert was plurimum exercitatus in theology.51 John of Salisbury writes that nobody could boast of having read a book with which Gilbert was not familiar.52 According to Everard of Ypres Pope Eugene remarked at Reims: "How can we pass judgement on things we do not understand. This man is conversing with God, not men".53 The same Cistercian rejoices in the memory illius summi uiri et acutissimi philosophi Gilleberti.^ In almost identical terms Gilbert is hailed in a chronicle as summus et acutissimus philosophus.55 One epitaph speaks of him as celeberrimus ille magister.5* To the same poet he was profundus sensu and alter Boetius, to another one an egregius doctor.^ The register of deaths compiled at Notre-Dame in Ghartres calls him cancellarius litteratissimus^ and recalls that he donated to the church "carefully emended books". Of unusual length, the entry notes that Gilbert "treated with respect canons and non-canons alike whenever he had an opportunity to do so".59 Pro anime sue remedio Gilbert presented the Benedictines of Saint-Martin in the diocese of Lu^on with a copy of the De Trinitate of St. Hilary of Poitiers, a work he seems to have known by heart.60 His great charity is also pointed out in a Commendatio magistri Gisleberti whose author praises him as in inuestigandis causis rerum accuratissimusf1 Both this Commendatio and the Planctus stress his building activities and his zeal for the beautification of the cathedral.62 Gilbert must have been a devout and pious bishop, for the Benedictine abbot Robert of Torigny

51 S. Bernardi vita prima III, 5, 15; PL 185, 312A. Cf. S. Bernardi vita secunda 28, 76; PL 185, 516D: "in sacris litteris plurimum exercitatus"• 52 Hist. pont. 10; ed. POOLE 22. 53 Dialogus Ratii; ed. N. M. HARING 274. Cf. OTTO OF FREISING, Gesta Frid. I, 58; p. 82. JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 10; ed. POOLE 22. 54 Dialogus Ratii; ed. HARING 251. 55 BERNARD GUI (d. 1331), Chronicon as quoted by J. BESLY, Evesques 100. 56 GallChr 2, 1178B: MS Arsenal 1117B. H. MARTIN. Catal des manuscrits de la bibl. de VArsenal 2 (Paris 1886) 290. 57 GallChr 2, 1178C: necrology of Le Mans. J. MANGEART, Catal. descr. et raisonne des manuscrits de la bibl. de Valenciennes (Paris 1860) 87. 58 E. DE LEPINOIS and L. MERLET, Cartul. de Notre-Dame de Chartres 3 (Chartres 1865) 167. A. LONGNON and A. MOLINIER, Obituaires de la prov. de Sens 2 (Paris 1909) 89. Cf. Hist, pontif. 8; ed. POOLE 16: "... uir etate nostra litteratissimus magister Gislebertus". Gesta Frid. I, 61; p. 87: "uir litteratissimus". 59 Ibidem. 60 J. A. FABRICIUS, Bibl. lat. mediae et inf. aetatis 3 (Petavii 1754) 58. A. BERTHAUD, Gilbert 318, n. 3. Cf. N. M. HARING, The Porretans 184-185. 61 J. LECLERCQ, L'eloge funebre 184-185. 62 Recueil 14, 380.

12

INTRODUCTION

(d. 1186) goes so far as to describe the alleged heretic as uir religiosus et multiplicis doctrine** Superlatives of praise were the common terms of reference to Master Gilbert. One chronicler lauds him as being a scolarum magister nominatissimus^ while according to the chronicle of Tours and the Premonstratensian Robert Abolant (d. 1214) he was a doctor eximius et ... fere incomparabiliter eruditus.65 When about a century later the Dominican chronicler Nicholas Trivet (d. 1328) was confronted with this record, he reduced its last three words to a more modest eruditus ad plenum.^ No twelfth-century scholar has been extolled with such lavish praise. Discordant voices, to be sure, did exist but were remarkably rare. Thus the Premonstratensian who calls him magister nominatissimus finds fault with Gilbert and describes him as a man "who scandalized the Church through some novel and subtle terminology in his writings".67 The chronicler Nicholas of Amiens (d. 1204 ?) says that at Reims Pope Eugene "condemned some novelties that Gilbert motus subtilitate indulged in".68 However, speaking of the same event, the Annales Magdeburgenses and the chronicler of Lauterberg (Peterberg) take the opposite view saying that Master Gilbert defended his writings magnificently against his detractors: "In eodem concilio magister Gillebertus scripta sua que a quibusdam calumpniabantur auctoritate sanctorum magnifice defendit".69 According to Canon Hugh of Honau he did so cum gloria ; according to Adhemar uiriliter.70 We have seen that Gilbert's relentless defamer, Geoffrey of Auxerre, could not help admitting the bishop's outstanding scholarship. Clarembald of Arras tells us that in his time people used to say: "Vera laus est ab hoste ".71 Hence it must be truly sincere praise when he refers to Gilbert as tarn clarum doctorem,™ as tante fame uirum.™ Needless to repeat, like Geof63

Cronica (ad. ann. 1154): MGH SS 6, 504. Recueil 13, 297C. Recueil 13,332D. See also Hist. pont. 8; ed. POOLE 17: "Eratenim uir ingeniiperspicacissimi." Gesta Frid. I, 48; p. 68: "ingenui subtilis...". 65 Recueil 12, 472B. MGH SS 26, 234. 66 NICHOLAS TRIVET, Chronicon; ed. L. D'ACHERY, Spicilegium 3 (Paris 1723) 144. Cf. GUILLAUME DE NANGIS, Chronicon; ed. H. GERAUD, in: Soc. de 1'hist. de France 33 (Paris 1843) 29. 67 Recueil 13, 332 D. MGH SS 6, 454. 68 Recueil 14, 22B. 69 Ann. Magdeb.; MGH SS 16, 196. Chronica Montis Sereni; MGH SS 23, 147. 70 HUGH OF HONAU, Liber de div., introd. 8; ed. HARING 123. ADHEMAR, Tractatus de Trinitate, praef. 45; ed. HARING 126: "... in Remensi concilio ubi ex sanctorum auctoritatibus se et scriptum suum uiriliter defendit." 71 Ep. ad dominam 5; ed. HARING 226. 72 Tractatus de Trinitate, introd. 11; ed. HARING 69. 73 Tractatus de Trinitate III, 36; ed. HARING 145. 64

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

13

frey, Clarembald is much less restrained when he criticizes Gilbert.74 But whatever epitaphs,75 obituaries,76 chronicles and such admirers as Hugh of Honau,77 Canon Adhemar of Saint-Ruf,78 or Everard of Ypres79 may have to say about Master Gilbert, bishop of Poitiers, nothing seems to be as genuine and spontaneous as the simple epithets found in an anonymous still unpublished theological treatise80 in which he is cited as magnus ille pictauensis... magnus ille Gillebertus... II

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION The first steps toward the establishment of a more accurate text of the commentary by Gilbert of Poitiers on the opuscula sacra of Boethius were taken by Rend Silvain,1 who in 1946 published a list of variants found in two Paris manuscripts.2 Until then the Basel edition3 of 1570, reprinted 74

See Life and Works of Clarembald 38-45. See J. BESLY, Evesques 100. GallChr 2, 1178. Hist. litt. 12, 470. Recueil 14, 379A-381A. A. BERTHAUD, Gilbert 318. 76 LEPINOIS-MERLET, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres 3, 167. LONGNON-MOLINIER, Obituaires 2, 89. J. LECLERCQ,, L'eloge 183. 77 Liber de diversitate naturae etpersonae I, 7-10; ed. N. M. HARING 122. 78 Tractatus de Trinitate, praef. 44-46; ed. N. M. HARING 125. 79 N. M. HARING, The Cistercian Everard of Ypres 143-172. IDEM, The Porretans 181-209. 80 A. LANDGRAF, Untersuchungen 188 and 189: MSBamberg, Patr. 136, ff. 3 and 6. Mention may also be made of Arno of Reichersberg (d. 1175) who in his Apologeticus contra Folmarum; ed. C. WEICHERT (Leipzig 1888) 11, written in 1163-1165, refers to Gilbert as "magnus et nominatus magister". Speaking of Gilbert's followers, the chronicler Magnus of Reichersberg is likewise worth quoting (MGH SS 17, 496): "Fuerunt enim et adhuc supersunt non pauci numero nee parue estimationis homines sed ualde litterati..." 1 Le texte 175-189. 2 BNLat 16341 and 18093. B. HAUREAU, Notices ekextr. 6 (Paris 1893) 18-22 collated MSS Paris, BNLat 16341, 16342, and 18094 for his edition of the missing part in Gilbert's preface. Hardly known was the fact that in 1879 H. Usener had drawn attention to MSS Vat. Lat. 560, 561, and 4254. He also mentioned a manuscript preserved at Saint-Victor. In addition to MSS Paris, BNLat 18093 and 18094, M. GRABMANN, Geschichte 2,415 lists MSS Munich elm 17741 and 18478; MSS Vat. Lat. 560 and 561; MS Basel, Univ. O II 24 and MS Valenciennes 197. To these M. MANITIUS, Geschichte 3, 213 adds only MS Paris, BNLat 1204 which happens to be a sixteenthcentury prayer book. It may be an error for BNLat 12120 or 12004. 3 Ex officina Henricpetrina (Basel 1570) 1119-1273. According to CHR. G. JOCHER, Allgem. Gelehrtenlexikon 2, 1498 Adam Henricpetri was "ein gelehrter Buchdrucker und Historikus zu Basel". 75

14

INTRODUCTION

in the Migne collection4 in 1847, had been available but failed to inspire the confidence it actually deserves despite some obvious paleographical5 shortcomings of the scholar who transcribed the text from MS Troyes 1841 (= Clairvaux G. 75). R. Silvain6 was aware of this when he wrote: "L'e'diteur de Gilbert s'est servi, semble-t-il, d'un bon manuscrit". Although the editor reveals only that the text was transcribed "ex uetustissimo scripto codice", it can be considered certain that he used MS Troyes, Bibl. mun. 1841, from the library of Glairvaux where its pressmark was G. 75. This is borne out not only by the variants but also by the fact that, among all manuscripts collated in the course of the preparation of the present edition, only MS Troyes 1841 has the abbreviated form of Gilbert's preface published in the Basel edition as prooemiurri* and in Migne as In libros sequentes monitum.8 The part omitted in the Clairvaux manuscript contains Gilbert's scathing and scornful answer to those who, unmindful of their own conduct, distort the lives of honest men into comedies. R. Silvain, who considered making "une nouvelle edition" of Gilbert's commentary, writes: "Ce serait, cependant, une si grande tache — surtout en raison du nombre des manuscrits a collationner — qu'elle se heurterait, meme dans un temps normal, a des difficultes materielles ".9 At that time some eight manuscripts were known to exist. The edition published in Studies and Texts (1955) comprises twenty-five manuscripts.10 In 1959, P. Classen drew attention to six Austrian copies.11 In the meantime many more copies have come to light and more will be discovered. This consisiderable increase of manuscripts has not necessitated a revision of the text published12 in commemoration of Gilbert's death on September 4th, 1154. It is hoped, however, that the present edition will eliminate some typographical errors. The astonishing number of manuscripts still extant confirm the complaint uttered by St. Bernard, who had been told that "contra apostolicum utique promulgatum ibidem (= Reims) interdictum" people went on transcribing

4

PL 64, 1247-1412. However, the examples offered by R. Silvain (p. 176) are not all the transcriber's fault. 6 R. SILVAIN, Le texte 176. 7 Basel (1570) 1119. 8 PL 64, 1247. 9 R. SILVAIN, Le texte 176. 10 See note 2, supra. 11 P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. To this group the MSS Heiligenkreuz 208 (saec. xii) and Admont 594 (saec. xiv) must be added. 12 Gilbert's DTrin I and II were published in Text and Studies 1 (Toronto 1955); DHeb in Traditio (1953); CEut in AHDLMA (1955). 5

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

15

and reading what Bishop Gilbert had condemned "with his own lips".13 Although it has been stated14 that we probably possess Gilbert's commentary only in the form corrected by order of Pope Eugene, the manuscripts do not confirm such a statement. At Reims Gilbert refused to hand over his work when Pope Eugene "ordered that the book should be given to him for correction".15 Bishop Gilbert did not see fit to correct a single sentence. This explains Geoffrey's angry outburst after Gilbert's death: "Sic usque hodie infelices pagine continent e quibus ista proferimus".16 In the same Libellus Geoffrey declares that Pope Eugene prohibited both the reading and the copying of the controversial work "unless perhaps the Roman Church edited the purged and corrected volume". He then admits: "However, we have not heard that this was done. Nor are we hopeful that it will be done".17 In other words, neither Gilbert nor Eugene put a correcting hand to the commentary. In the following list of manuscripts collated for this edition the essential data are provided. Since after his return from the consistory of Reims Gilbert wrote another prologue to his commentary, these prologues are listed separately as Pre(face) = "Libros questionum Anitii..." and Pro (logue) = "Omnium que rebus..." The four opuscula commented on are indicated by Roman numerals followed by the respective folio numbers. Then the date is added together with the "Jieu de provenance" as far as ascertainable. In a number of manuscripts the preface written after the consistory is missing. This is indicated by the word "vacat". In most manuscripts the commentary is accompanied by the text of the respective 13 Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ 283: "Sedhaec minima iam contra ipsum loquimur quippe qui in eodem conuentu (= Reims 1148) sententie episcoporum humiliter acquiescens tarn hec quam cetera digna reprehensione inuenta proprio ore damnauit sed propter eos qui adhuc librum ilium contra apostolicum utique promulgatum ibidem interdictum transcribere et lectitare feruntur". GEOFFREY, Ep. ad Albinum 8; PL 185, 592B: "Ibidem dominus Papa auctoritate apostolica de assensu totius ecclesie que conuenerat capitula ipsa dampnauit districte precipiens ne eundem librum legere uel transcribere etiam sic reprobatum quis auderet nisi prius romana ecclesia correxisset". Many years earlier he wrote in his Libellus 5; PL 185, 597B: "Porro uolumen illud... lectitari de cetero aut transcribi sub excommunicationis pena summus pontifex apostolica auctoritate prohibuit nisi forte romana ecclesia purgatum illud ederet et correctum. Quod quidem nee factum audiuimus nee speramus aliquando faciendum". 14 J. SCHMIDLIN, Bishof Otto von Freising als Theologe, in: Der Katholik 85 (1905) 163 suggests that we possess Gilbert's commentary only in the form corrected by order of Pope Eugene III. The view has been justly rejected by A. HAYEN, Le concile 94. 15 JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 11; ed. R. L. POOLE 24. However, GEOFFREY, Ep. ad Albinum 8; PL 185, 592B states: "Cumque responderet episcopus 'Ego corrigam ad arbitrium uestrum', 'non uobis', ait (dominus Papa), 'hec correctio committetur'". 16 Libellus 27; PL 185, 605A. 17 Libellus 5; PL 185, 597B.

16

INTRODUCTION

Boethian opusculum. Occasionally the text of the opuscula precedes the commentary, less frequently it is omitted altogether. A = Paris, Arsenal 1117B, ff. 302-394. Pre (302) Pro (304) I (305v) II (333v) III (339v) IV (353): saec. xii. Provenance: Bibliotheque des Carmes dechausses de Paris (Th 1714).18 C. Oudin19 refers to this manuscript as follows: "Ms in folio apud Carmelitas discalceatos Parisienses quorum manuscriptos codices transisse ad Bibliothecam regiam falso audieram". The Histoire litteraire20 states: "Oudin met de plus sur le compte de notre auteur un traite en forme de la Trinite qu'il dit etre en la Bibliotheque des Carmes dechausses de Paris. Ce que nous pouvons assurer, c'est qu'il ne s'y rencontre plus. II ne differe peut-etre pas du commentaire sur Boece". This would prove that the manuscript was no longer in the library of the Discalced Carmelites in 1763 when the twelfth volume of the Histoire litteraire was published. In this manuscript Gilbert's commentary is preceded by the text of the opuscula (ff. 288-30 Iv) and followed on f. 394v by the well-known epitaph: "Temporibus nostris celeberrimus ille magister..." Then follow twelve short excerpts from Athanasius, Didymus, Theodoret, Hormisdas, Sophronius, Augustine, and Ambrose (ff. 394b-395v). The entire manuscript was written by one scribe. Its first section, pressmark 111 7A (111 H.L.), ff. 1-287, dates back to saec. xiv and contains the Memoriale hystoriarum of Jean of Paris. B = Basel, Univ. Bibl. O II 24, ff. 14-157v. Pre (14) Pro (15v) I (17) II (62v) III (70) IV (93v): saec. xii. Provenance : Museum Faesch.21 The artistic beauty of this manuscript has been described by Konrad Escher.22 The commentary is preceded by the Liber s. Hylarii contra Constantinum Augustum (ff. l-8v : PL 10, 577B) and the Liber ad Constantinum Auguslum (ff. 8v-12v: PL 10, 572A). On f. 13 we find five lines of the beginning of the introduction by Hugh Etherian to his Liber de differentia naturae etpersonae.23 Gilbert's commentary is followed by a collection of texts (ff. 158-164) beginning with "lohannes Damascenus in libro De Trinitate inter Grecos magnus: Confitemur diuinitatis naturam omnem perfecte esse... Idem: Non est idem dicere naturam uel personam..." This manuscript is one of the few early copies in which Gilbert is named as the author (f. 13v): "Incipit expositio Gisilberti pictauiensis episcopi in librum Anicii Manlii Seuerini Boetii uiri consularis et illustris exconsularis ordinarii patricii quomodo Trinitas unus deus et non tres dii".

18

H. MARTIN, Catalogue des manuscrits de la Bibl. de I'Arsenal 2 (Paris 1886) 290. C. OUDIN, Commentarius 2, 1286. 20 Hist. litt. 12, 475. 21 G. HAENEL, Catalogi librarian manuscriptorum (Leipzig 1830) 604 and 623. M. GRABMANN, Geschichte 2, 409. M. MANITIUS, Geschichte 3, 213. 22 K. ESCHER, Die Miniaturen der Easier Bibliotheken, Museen und Archiven (Basel 1917) 45 and 164. 23 Cf. Liber de diff. naturae et personae; ed. N. M. HARING 21. 19

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

17

According to K. Escher, the script is "oberdeutsche Arbeit" executed at the end of the twelfth century. The stamp "Museum Faesch Basil" on f. 1 indicates a previous owner. The Faesch family in Basel can be traced back to 1409. Professor Remigius Faesch (1595-1667) founded the Museum whose library has been united to the university library since 1823.24 No indications of earlier owners are found in the manuscript. But the fragment from Hugh Etherian's work and the patristic collection point to Hugh of Honau in Alsace. Since the Faesch family may have come to Basel from Freiburg, the geographical aspect would seem to point in the same direction. According to M. Grabmann25 the manuscript is "ein Monument der Verherrlichung Gilberts". But the text itself is not outstanding.

b = Bologna, Bibl. univ. 1509, ff. 1-88. Pre(vacat) Pro (1) I (2) II (29) III (34) IV (46v): saec. xiii. Provenance: San Domenico.26 An entry on f. 1 by a later hand states :"Incipit prologus magistri Gilliberti porretani in expositione librorum Boecii de Trinitate". On f. 88v is written: "Iste liber est armarii fratrum Predicatorum s. Dominici de Bononia". Gilbert's preface is missing. It is likewise missing in MS Monte Cassino 188 whose text is much inferior but very closely related to the text of the Bologna manuscript which, in turn, is related to MS Alencon 22 and MS Paris, BNLat 16342. San Domenico had two, perhaps three, copies of Gilbert's commentary. Our volume seems to have been No. 264 "in scamno 12°" as listed in the catalogue: "Giliberti poretani expositio librorum Boetii uidelicet de Trinitate ad Symmachum ; ad loh. Romanum diaconum de eadem; de ebdomadibus ad eundem; de duabus naturis et una persona Christi ad eundem, cum textu".27 Another copy was placed "in scamno 17°, no. 330": "Giliberti poretani commentarium in libros Boetii de Trinitate... una persona Christi, una cum textu".28 What was perhaps a third copy located "latere sinistro in 8a bancha, no. 322" is described as: "Item libri parui Boetii cum commento porrectani et sunt numero x".29

G = Bamberg, Staatsbibl. Patr. 47 (Q. VI 30), ff. 89v-156v (fragment). Pre (89v) Pro (130) I (130v-156v) II (vacat) III (115v-130) IV (vacat): saec. xii. Provenance: Michelsberg OSB.30

24

Cf. Historisch-Biographisches Lexikon der Schweiz 3 (Neuenburg 1926) 101. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 26 According to the catalogue edited by Ludovico Frati in: Studi italiani di filologia classica 16 (Florence 1908)344 the pressmark was 756 (1509). The text is excellent and contains a number of beautiful illuminations. 27 M. H. LAURENTjFaizo Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVIe siecle, in: Studi e Testi 105 (Vatican 1943) 67. 28 LAURENT, Fabio 83. 29 LAURENT, Fabio 225. 30 F. LEITSCHUH, Katalog der Handschriften der k. Bibliothek zu Bamberg 1 (Bamberg 1895) 409-411. 25

2

18

INTRODUCTION

The manuscript consists of two originally independent parts, written by different scribes. The second part (ff. 89-156) contains Gilbert's preface on ff. 89v-90 and 95v, the text of the opuscula (IV, V, I, II, III), and Gilbert's commentary on the DHeb and DTrin preceded by his prologue (ff. 130-131v). The text breaks off in DTrin I, 5, 9 of this edition. F. Leitschuh's assumption that this codex is referred to in the list of books purchased by Abbot Wolfram (1112-1123) was corrected in 1896 by Harry Bresslau31 in the sense that the library catalogue of Michelsberg was compiled by Prior Burchard whose death occurred on September 14, 1149. Accordingly, our manuscript would date back to Gilbert's life time. However, the entry (II, 41 )32 in the catalogue : "Boecii tres, unus ex his glosatus cum continuis glosis" mentions only one tractate with commentary, while our fragment comprises two tractates with commentary. The inventory of 1483 "sub litt. K 19" lists "Boetium de s. Trinitate cum commento, cum ceteris insertis".33 This entry seems to be more applicable to our fragment.

D = Paris, Mazarine 656 (1116), ff. 1-144. Pro (1) Pre (3) I (5) II (57v) III (66) IV (85): saec. xii-xiii.34 In this manuscript the order of Gilbert's prologues is reversed. It begins with the prologue "Omnium que rebus", followed by his preface "Libros questionum Anitii", described by later hand as "alius prologus". On f. 5 there is a drawing of a bishop gazing at an open book held by an assistant. At the bishop's feet we read: "Porata co. qui glosauit hunc librum". Among the marginal signs we often meet two or three (in triangular arrangement) dots with a downward line. There is much evidence of frequent use and numerous pencil marks dating back to the thirteenth and fourteenth centuries. Beginning on f. 100 there are many traces of damage caused by water or dampness. It is almost certain that MS Vat. Lat. 560 was copied from this exemplar.

E = Paris, Mazarine 657 (1172), ff. 2-113v. Pre (2) Pro (2v) I (4) II (36v) III (43) IV (59v): saec. xiii. Provenance: College de Navarre.35 According to A. Molinier the manuscript is "ecrit avec soin". Some initials are very beautifully illuminated. Earlier pressmarks are 428 and 1172. On f. Iv the manuscript has a list of contents added by later hand. The same list of contents is also found in MS Bruges 133 (before each tractate) and in MS Paris, BNLat 16342, f. 19v. Since Pierre d'Ailly (1350-1420) and Gerson (1363-1429) studied at the College de Navarre, they may have used this manuscript.36 Gilbert's commentary is followed (f. 114) by a short tract entitled "Periesichen Augustini: de quinque digressionibus cogitationis" and written by later hand.

31 32 33 34 35 36

H. BRESSLAU, Bamberger Studien, in: Neues Archiv 21 (1896) 143 ff. H. BRESSLAU, Bamberger Studien 144. H. BRESSLAU, Bamberger Studien 180. A. MOLINIER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Mazarine 1 (Paris 1885) 298 f. A. MOLINIER, Catalogue 299. L. DELISLE, Le Cabinet 2, 252.

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

19

F = Paris, BNLat 16371, ff. 188-284v. Pre (188) Pro (188v) I (190) II (220) III (226) IV (239): saec. xiii. Provenance: Sorbonne.37 The first part of this manuscript contains works of St. Bernard. The index on f. 1 describes the last of these works as "De Trinitate eiusdem sermo optimus". The index then continues: "Post hec secuntur libri Boetii cum commento Porretani". On f. 188 a librarian's note reads: "Prologus Gilleberti porretani commentatoris in librum Boecii de trinitate". Most marginal notes date back to the original scribe who seems to have copied MS Paris, BNLat 16341 or an exemplar very closely related to it. f = Zwettl, Stiftsb. 253, ff. 1-80. Pre (1) Pro (Iv) I (3) II (30) III (34v) IV (45v): saec. xii (about 1180).38 The text of this manuscript is closely related to the text of MS Zwettl 248 but not copied from it. On ff. 38v, 40v, and 47 a second scribe seems to have taken over for a limited number of lines. On ff. 48 and 70 a binder has cut away part of the text. The volume also contains Cicero, De officiis (ff. 81-132v), De amicitia (ff. 133144), a Liber auium (ff. 145-164v), and a fragment entitled De uolutione rotarum (ff. 165169). G = Paris, Sainte-Genevieve 1394, ff. 10-34 (fragment). Pre(vacat) Pro(vacat) I (10) II (vacat) III (vacat) IV (26): saec. xii. Provenance: Carmelites of Dijon.39 The first ten folios of this copy contain the text of the opuscula sacra. The text of Gilbert's commentary is very fragmentary. It begins with paragraph 39 of the prologue and breaks off in DTrin I, 4, 47. It continues in CEut II, 11 and endsfeliciter. The missing parts have been duly marked by a librarian (ff. 25v, 26, 26v, 27, 27v). The date (saec. xiii) proposed in the catalogue seems to be too late. The manuscript was once owned by loffridus Henrici (saec. xiv-xv) and later by the Carmelites of Dijon according to the entry (saec. xvii-xviii): "Ex bibliotheca PP. Carmelitarum Diuionensium". A table of contents on f. Iv was added in the fourteenth century. H = Alen9on, Bibl. publ. 22, ff. 136-166 (incomplete). Pre(vacat) Pro (136) I (136v) II (152v) III (156) IV (163): saec. xiii. Provenance: Saint-Evroult OSB.40 Earlier pressmarks are 106 and 54. The first part of this manuscript contains a commentary on Psalms (ff. 1-77) introduced (f. 1) as "Hysteria Yuonis carnotensis: Ad intelligentiam huius propositi... Materia ergo huius libri est Christus integer i.e. caput cum membris scilicet Uerbum incarnatum". It is now attributed to 37

L. DELISJ.E, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 56 or BEChartes 31 (1870) 140. Xenia Bernardina II, 1 (Vienna 1891) 385. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 39 Ch. KOHLER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Sainte-Genevieve 2 (Paris 1896) 3-4. Kohler notes the "initiales rubriquees" of our manuscript. 40 Catal. gen. 2 (Paris 1888) 499. 38

20

INTRODUCTION

Nicholas of Amiens.41 On f. 80 begins the "Historia Yuonis carnotensis: Assiriorum rex igitur..." On f. 136 the title of Gilbert's commentary is given by a librarian as "Boetius in Porphyrium". The text is carefully written and corrected but the manuscript itself has not been treated with care. Occasionally, a marginal "caue" (ff. 142, 142v, 144, 146) warns the reader to be on guard. The text of the opuscula accompanying the commentary is discontinued on f. 154v although space was left for the text. On f. 166 the text of the commentary breaks off in the middle of the sixth line (CEut II, 40).

h = Heiligenkreuz, Stiftsbibl. 208, ff. l-72v. Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (24) III (28) IV (38v): saec. xii.42 An earlier pressmark reads "2 I Be". The commentary is entitled "Boetius de Trinitate cum commentario". The text breaks off at the end of the ninth quire (CEut VIII, 40). One folio of the text is lost. Gilbert's commentary is followed (ff. 73-121) by a Tractatus de quantitate indulgentiarum, a short life of St. Thomas Aquinas and some sermons. This part of the manuscript dates back to the fourteenth century; the actual date given by the scribe is 1373. The text of the commentary is carefully, corrected and belongs to the group including MSS Zwettl 253 and Vienna 1618, and (to a lesser degree) Zwettl 248.

I = Bruges, Bibl. publ. 133, ff. 1-87. Pre(vacat) Pro (1) I (2v) II (30) III (35) IV (48): saec. xii. Provenance: les Dunes, O. Cist.43 A beautifully illuminated initial is found on f. 3. H. Silvestre44 points out that according to G. I. Lieftinck45 the volume was owned by les Dunes but not definitely written in its scriptorium. It once belonged to the son of a Master Egidius: "Liber... a filio magistri Egidii clicti Coreninan pro anima patrissui". A list of contents added by later hand precedes tractates I, III and IV (ff. 1, 26v, 48v). The manuscript also contains the De fide catholica (ff. 88v-90v) and the De unitate et uno (ff. 90v-92v). The latter is attributed to Boethius at the beginning. But at the end we read a more reserved statement: "Explicit liber de unitate et uno qui ab aliquibus dicitur Boetii".

K = Paris, BNLat 12120, ff. 115-214. Pre (115) Pro (116) I (117) II (146) III (155) IV (168v): saec. xiii. Provenance: Saint-Germain-des-Pres.46 L. Delisle47 lists the contents of this manuscript as follows: "Angelica ierarchia

41

FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 4 (Madrid 1954) 12, No. 5669. Xenia Bernardina II, 1, 171. 43 A. DE POORTER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Publique de la ville de Bruges, in: Cat. gen. des manuscrits des bibl. de Belgique 2 (Gembloux 1934) 176. 44 Scriptorium 11 (1957) 326. 45 G. I. LIEFTINCK, De librijen en scriptoria der Westvlaamse Cistercienser-abdijen Ter Duinen en Ter Doest... (Bruxelles 1953) 81 calls it "een prachtige codex". 46 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de Vancien Saint-Germain-des-Pres (Paris 1868) 37. 47 BEChartes 28 (1867) 350. 42

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

21

Dyonisii. Commentum Boetii de Trinitate. Boetius de ebdomadibus. Boetius de duabus naturis". Gilbert's preface is entitled "Prologus in commentum Boetii de Trinitate". The text of this manuscript is remarkably accurate.

k = Klosterneuburg, Stiftsbibl. 345, ff. 3-84. Pre (3) Pro (3v) I (4v) II (30v) III (36v) IV (48v): saec. xii.48 Written by two different scribes, the manuscript contains excerpts from Bede, De scematis (ff. lv-2), the capitula against Gilbert and the profession of faith (ff. 2-2v) formulated at the consistory of Reims.49 These same texts are also found in MS Zwettl 314, ff. 153v-154. The commentary is followed by an "excerptum ex ep. ad Adrianum papam: Gislebertus in Boetium de Trinitate inter cetera dicit: Cum semper esse..." copied from Gerhoch of Reichersberg, Liber de nouitatibus; ed. O. J. Thatcher 83. Then follows a short paragraph on virtue ("Uirtus est animi habitus...") and a collection of texts derived from Hugh Etherian's work on the distinction between nature and person (f. 86) as taught by Greek Fathers. The tract "Uirtus est animi habitus" is also found in MS Zwettl 314, ff. 153v-154. This manuscript belongs to the group which includes MS Munich 18478 (Tegernsee) and MS Munich 15824 (Salzburg). It is carefully corrected and based on a copy in which certain marginal notes have entered into the text of the commentary. Related to this group is the text of MS Paris, Maz. 657 in which, however, no such critical marginal notes are found.

L = London, Brit. Mus. Harl. 3082, ff. 1-138. Pre (1) Pro (2) I (4) II (45) III (53) IV (71v): saec. xiii. Provenance: Library of J. G. Graevius (d. 1703).50 This well-preserved copy is written in a neat hand but full of lacunae, often indicated by a blank space. The reason for these omissions is difficult to determine. They may have been found in the scribe's exemplar. Perhaps our scribe had difficulties reading it. The text of the commentary breaks off at the bottom of f. 137v (CEut VIII, 40). Hence a folio of the original manuscript must have disappeared. A few notes are found on its margins. The manuscript was once in the possession of J. G. Graevius51 in Diisseldorf and was probably purchased by Harley on August 6, 1724. No previous owner is known.

M = Munich, Staatsbibl. elm 17741, f. lv-79v. 48

H. PFEIFFER and B. CERNIK, Catalogus codicum manu scriptorum qui in Bibl. Can. Regul. s. Augustini Claustroneoburgi asservantitr 2 (Klosterneuburg 1931) 105 f. P. CLASSEN, Gerhoch von Reichersberg 441 f. 49

P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 74 ff. A Catalogue of the Harl. Collection 2 (London 1808) 734: "An. Man. Torq. Seuerini Boetii... cum commentario Gilbert! Porretae. Cod. membr. in folio minore, pulcherrime scriptus et optime servatus, cuius ultimum folium manu neoterica restitutum". 51 A. C. CLARK, The Library of J. G. Graevius, in: The Classical Review 5 (1891) 365-372, especially 370, n. 18. Concerning J. G. Graeve (1632-1703) see CHR. G. JOCHER, Allgemeines Gelehrtenlexikon 2, 1113-1115. 50

22

INTRODUCTION

Pre (Iv) Pro (3) I (3v) II (27) III (31v) IV (44) : saec. xii. Provenance: Mang in Stadtamhof.52 The previous owner is indicated twice inside the front cover: "Iste liber est Andree conuentualis ad sanctum Magnum" and (printed) "Bibl. ss. Andreae et Magni sub praeposito Stadtamhof". Two pressmarks are given: "Cod. lat. 17740" and "C. lat. M. 17741". Folio 48 has been counted twice, which accounts for the uneven numbers at the end of quires VI-VIIII. The first quire number is found on f. lOv, though all other quires have 8 folios. The reason for the different length of the first quire is to be seen in the addition of Gilbert's preface which must have been missing in the original copy. The preface was written by a different hand. On f. 7 there seems to be a change of scribes.

m = Monte Cassino 188, pp. 1-240. Pre(vacat) Pro (1) I (4) II (77) III (92) IV (126): saec. xiii.53 According to the catalogue54 the codex is "nitide descriptus". However, the number of errors is far above average. The ownership is marked on p. 1: "Iste liber est sacri mon. casinensis H 478". Gilbert's commentary ends on line 13 of p. 240 and is followed by a brief commentary on Ps 102, 2 written by a different hand. A specimen of the script, attributed to saec. xiv, is found in Bibliotheca casinensis^. On p. 80 Gilbert's commentary is described as "Boetius de unitate cum glossa Gilberti porretani". On the front cover we read: "Boetius de unitate cum glossa incerti". The text is closely related but far inferior to that of MS Bologna 1509. In both manuscripts Gilbert's preface is missing.

N = Munich, Staatsbibl. elm 18478, ff. l-59v. Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (21v) III (25) IV (33v): saec. xii. Provenance: Tegernsee (478).56 This copy contains a number of warnings and numerous, occasionally hostile, annotations. As a rule they also occur in MS Munich elm 15824 (Salzburg) and MS Klosterneuburg 345.57 According to M. Grabmann this manuscript is "ein sehr schoner Kodex".58 An earlier pressmark ("Cod. lat. 19478") has been scored through and corrected to 18478. The fly-leaf contains the following information: "Iste liber attinet monasterio Tegernsensi. Contenta huius libri: Boetius de s. Trinitate cum commento Gilberti et sunt duo libri f. 1. Idem de ebdomadibus (uacat, added by later hand). Eiusdem liber de duabus naturis in Christo (uacat, added by later 52

C. HALM, Catalogus codicum latinorum bibl. regiae monacensis II, 3 (Munich 1878) 120. M. GrabMANN, Geschichte 2, 415. 53 Codicum casinensium manuscriptorum catalogus 1 (Monte Cassino 1915) 271 f. 54 Ibidem 272. 55 Bibliotheca casinensis 4 (Cassino 1880) tab. 7. Cf. A. CARAVITA, I codici e le arti a Monte Cassino 1 (Monte Cassino 1869) 327. B. DE MONTFAUCON, Bibliotheca bibliothecarum nova 1 (Paris 1739) 219 and 223. 56 C. HALM, Catalogus II, 3, 167. 57 Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273 ff. 58 M. GRABMANN, Geschichte 2, 415.

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

23

hand). Liber de musica Boetii distincta in quinque libros f. 65". On f. 59v an addition by a later hand reads: "Explicit commentum Gilberti super libros Boetii romani et christiani philosophi". On f. 60v there is a short text beginning with "Breuis mensura monochordi..." It is followed (ff. 61-115v) by the De musica attributed to Boethius. This part of the manuscript dates back to the eleventh century. Gilbert's preface is preceded by a division of sciences: "Philosophic tres sunt partes: theorica, practica, logica..."

O = Munich, Staatsbibl. elm 15824, ff. 3-62. Pre (3) Pro (3v) I (4v) II (23) III (27) IV (36) : saec. xii. Provenance: Salzburg, Chapter Library (24).59 The date (saec. xiii) proposed in the catalogue should, according to P. Classen,60 be changed to saec. xii. The text of this manuscript is closely related to but not copied from MS Munich elm 18478, formerly the property of Tegernsee. Gilbert's commentary is followed (f. 63) by the capitula against Gilbert: "Hec capitula Remis collecta fuerunt contra mag. G. ".61 The manuscript was a catenatus.

o = Admont, Stiftsbibl. 593, ff. 1-8 (fragment). Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (vacat) III (vacat) IV (vacat): saec. xii. On the inside of the front cover the commentary is described as "Expositio super Boetium". Its text has a very close relationship to MS Vienna 1618. Gilbert's commentary ends in DTrin I, 2, 52. On ff. 9-55v (saec. xii-xiii) the manuscript contains an anonymous theological tract attributed to a Master Peter of Poitiers in MS Zwettl, Stiftsbibl. 109, ff. 3-82: "Sententie magistri Petri pictauensis". On f. 82 the work is described as "Opusculum mag. Petri pictauiensis de theologia". In the Admont manuscript this treatise is followed by the Opusculum de gratia et libero arbitrio (ff. 56-66v) of St. Bernard, the De fide orthodoxa of St. John Damascene (ff. 67-117v), and a number of theological tracts (ff. 118-132). In addition to this copy of Gilbert's commentary the library of Admont possesses MS Admont 584, ff. 1-88: "Gilbertus porretanus super Boetii libros de Trinitate" which dates back to the fourteenth century and has not been collated.62

P = Paris, BNLat 2178, ff. 1-38 (fragment). Pre(vacat) Pro(vacat) I (1) II (5v) III (10) IV (17): saec. xiv ( ?). Provenance: "Monastere des Carmes de la Place Maubert".63 59

C. HALM, Catalogus II, 3, 38. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 61 N. M. HARING, Das sog. Glaubensbekenntnis 74 ff. 62 I owe this information to the courtesy of the librarian Prof. Adalbert Krause in a letter of November 2, 1960, in which he kindly drew my attention to MS Admont 276, f. 153: "Articuli Gilberti, episcopi picatauiensis, in concilio remensi 1148 dampnati. Hec capitula Remis fuerunt collecta". Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 75. 60

63

Catalogus codicum manuscr, bibl. regiae 3 (Patris 1744) 250. Ph. LAUER, Bibliotk&que Nationale:

24

INTRODUCTION

An earlier press mark reads: "Regius 3782". The catalogue proposes the date "saec. xiv" but there are indications that the manuscript was written in the second half of the previous century. In the fifteenth century the entry was made: "Monastere des Carmes... Maubert". The text of the commentary begins with DTrin I, 4, 79 of this edition. At the end of the commentary the scribe notes (f. 38v): "Magistri G. pictauensis episcopi super Boetium de Trinitate tractatus explicit et super aliis libris eiusdem. Finite libro sit laus et gloria Christo". The number of marginal notes is insignificant. Gilbert's commentary is followed by writings of St. Augustine and the De Trinitate of Richard of Saint-Victor. According to L. Delisle64 the volume was probably in the King's Library as early as 1672. Quoting the pressmark 2178 the Histoire litteraire65 ascribes to Gilbert the following work: "Un commentaire sur 1'ecrit attribue a Mercure Trimegiste: De Hebdomadibus sen de dignitate theologiae. Ce commentaire, avec le texte qui en est 1'objet, se trouve a la bibliotheque de 1'eglise de Tours: il est aussi dans celle du Roi". Somewhat temperamentally B. Haureau66 refers to this notice as having "autant d'erreurs que de mots" and claims: "Ce traite De Hebdomadibus ou utrum pater, etc. etc., est le livre deuxieme de la Trinite, dans Pedition de 1570". He repeats this in his Histoire de la philosophie scolastique™ As so often, the truth lies somewhere in the middle of both statements. The work said to be in the King's Library (2178) is our commentary. The work said to be at Tours is the Regulae theologicae of Alan of Lille in MS Tours 247, ff. 484-500 from Saint-Gatien (251).68 It begins as follows: "Liber Mercurii de ebdomadibus i.e. de dignitatibus theologie cum commento Porretani: Omnis scientia suis nititur regulis..."69 It ends with the words: "Explicit liber de regulis theologie". Then follows the Liber de causis on f. 500: "Incipiunt propositiones libri de causis".

p = Dublin, Trin. Coll. 303 (G. 3.21), ff. l-94v. Pre(vacat) Pro (1) I (2) II (34v) III (40v) IV (54v): saec. xii-xiii.70 Provenance: Library of Archbishop James Ussher (1581-1656). An addition by a later hand reads: "Boetius insertus est in catalogo sanctorum sub nomine Seuerini"; by another hand: "Close super libros theologicos Boetii scilicet de eternitate et de ebdomadibus". Catal. des manuscrits latins 2 (Paris 1940) 354 f. The catalogue notes the "initiates en couleur a filigranes". 64 L. DELISLE, Le Cabinet 1, 286. 65 Hist. litt. 12, 475. 66 B. HAUREAU, De la phil. scolastique 1, 297. 67 B. HAUREAU, Histoire 1, 452: "Ce traite De hebdomadibus, ou Utrum pater, est le livre deuxieme de la Trinite'dans 1'edition de 1570". 68 Catal. gen. 37 (Paris 1900) 180. AUGUSTE DORANGE, Catal. des manuscrits de la bibliotheque de Tours (Tours 1875) 137-140. 69 PL 210, 621 A. The text in this manuscript is slightly longer than the published text. 70 T. K. ABBOT, Catal. of Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin (Dublin and London 1900) 47. Our copy does not contain a separate text of the opuscula sacra. But the dual explicit indicates that a separate text was found in the exemplar. Space for initials was left but never filled.

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

25

The text of the manuscript is vitiated by numerous omissions of sentences, words, syllables, letters, and abbreviation strokes. Not all variants seemed to be worth recording. Some marginal corrections have been cut off by the binder. Fol. 1 shows the astrological sign of Jupiter, entered by John Dee (1527-1608), and the cipher of Sir Henry Savile (1568-1617) of Banke in Yorkshire. John Dee is known to have "collected a noble library of the most curious books in all sciences, and a large number of salvable manuscripts".71 The catalogue of Dee's books shows that in 1583 he owned the opuscula sacra (now Dublin, Trin. Coll. 441) and a commentary on the Consolation of Philosophy.,72 According to W. O'Sullivan, Savile's "library was presumably sold some time after his death in London".73 As numbered by J. P. Gilson 74 our manuscript was Savile 136 whose description75 reads: "Glosa pictauiensis super libros theologicos Seuerini Boetii sc(ilicet) de eternitate et de hebdomadibus 4°". The word "eternitate" is an erroneous reading for "trinitate". Gilson76 notes that the same manuscript is listed as No. 74 in the same catalogue preserved in MS London, Brit. Mus. Harl. 1879. John Dee's library of manuscripts "seems eventually to have been sold about February 1626".77 Among those bought by Archbishop James Ussher (1581-1656) we find our manuscript under the pressmark C.3.21.78 Ussher's library was offered for sale after the archbishop's death in 1656. When, however, Cromwell intervened,79 the books were sent to Dublin and, in 1661, deposited in Trinity College as the gift of Charles II (1630-1685). Commenting on Cromwell's intervention, O'Sullivan80 remarks: "... it is, I suppose, one of the few things for which we have cause to remember Cromwell kindly, that he forbade the sale".

Q, = Paris, BNLat 16341 (367), ff. 1-78. Pre (1) Pro (2) I (2v) II (28v) III (34) IV (46): saec. xii. Provenance: Library of Master Gdrard of Abbeville (d. 1271).81 R. Silvain made use of this manuscript for his publication of variants.82 On f. 1 we find the notice: "Sorbonne 1407". The same hand wrote above Gilbert's preface: "Prologus Gilbert! porretani". The manuscript is written in small but very neat 71

Dictionary of National Biography 5 (London 1908) 723. Article by Thompson Cooper. J. O. HALLIWELL, The Private Diary of Dr. John Dee, in: Camden Society 19 (London 1842) 77 (No. 100) and 80 (No. 137). M. R. JAMES, Lists of Manuscripts formerly owned by Dr. John Dee, in: Suppl. to the Bibl. Society's Transactions 1 (London 1921) 26 and 29. 73 W. O'SULLIVAN, Ussher as a Collector of Manuscripts, in: Hermathena 88 (1956) 40. 74 J. P. GILSON, The Library of Henry Savile, of Banke, in: Transactions of the Bibliographical Society 9 (1906) 127-210. 75 GILSON, The Library 184. 76 GILSON, The Library 184. 77 W. O'SULLIVAN, Ussher 43. 78 W. O'SULLIVAN, Ussher 43, n. 34. 79 Diet, of Nat. Biography 20 (London 1909) 71. Article by Alexander Gordon. 80 O'SULLIVAN, Ussher 58. 81 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 54. BEChartes 31 (1870) 138. Cf. DENIFLE-CHATELAIN, Chartul. Univ. Paris. 1 (Paris 1889) 491 ff. 82 Le texte des commentaires 175-187. 72

26

INTRODUCTION

characters83 and contains numerous explanatory notes on the margins. They were not written by the original scribe. Most of them are also found in MS Paris, BNLat 16371 (Sorbonne) of the early thirteenth century. H. Silvestre84 has published the complete text of the inscription of ownership on f. 80v: "Iste liber est collegii pauperum magistrorum studentium par(isius) in theol(ogia) ex legato magistri Gueroudi de abbatisuilla p(re)cio XXIIII s(ol.)" above which we read: "i(nter) Boecii (libros) XVIIIus", all written in a fourteenth-century hand. This entry agrees with the information provided by the catalogue compiled in 1338 and published by L. Delisle85 (section 51, n. 18): "Boecius de Trinitate, ex legato magistri G. de abbatisuilla. Incipit in 2° folio sermo lo. in pen. indigenciam. Precium XXIIII sol.". The word sermo lo(quentis) is found on f. 3 of the modern numbering of our manuscript, the word indigentiam in the Boethius-text on f. 78.

R = Paris, BNLat 16342, ff. 18-114. Pre (18) Pro (20) I (22) II (58v) III (63v) IV (75): saec. xiii. Provenance: Sorbonne.86 A table of contents is found after the preface which ends on line three of f. 19v. It provides the titles and chapter headings of the four opuscula. The preface was written by a different scribe. The commentary ends on f. 114. Fol. 114v is blank. On f. 113 the first word is suis. This allows us to establish its former location recorded in the catalogue of the Sorbonne edited by L. Delisle.87 Our manuscript was found in section 51, number 7, and is described as: "Boecius de Trinitate cum glosis. Incipit in 2° folio suscipit, in pen(ultima), suis. Precium XX sol.".

r = Madrid, Bibl. Nac. 521 (A. 87), ff. 1-32 (fragment). Pre(vacat) Pro (1) I (Iv) II (12) III (14) IV (19): saec. xiv. Provenance: Fondo antiguo.88 This manuscript is related to the Sorbonne group. Occasionally the reader's attention is requested by three marginal dots arranged in triangular form with a downward line. This marginal device is also frequent in MSS Paris, Mazarine 656 and Vat. Lat. 560.

83

J. KIRCHNER, Scriptura latino, libraria (Munich 1955). Scriptorium 11 (1957) 326. 85 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. 86 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 54. BEChartes 31 (1870) 138: "Boetius de trinitate cum Gisleberti commento". 87 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. The manuscript was used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6 (Paris 1893) 18-22. 88 Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional 2 (Madrid 1956) 24. E. C. RICHARDSON, A Union World Catalog of Manuscript Books 5 (New York 1935) 116. It may be worth noting that according to an older Roman numbering our text began with f. 165. No separate text of the opuscula accompanies the commentary. The text breaks off in CEut VI, 59. 84

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

27

S = Paris, BNLat 18093, ff. 2-62v. Pre(vacat) Pro (2) I (2v) II (19) III (22v) IV (31): saec. xii. Provenance: Chapter Library of Notre-Dame, Paris.89 Rene Vallin of Nantes, the editor of the Opuscula sacra auctiora, Leyden 1656, purchased this manuscript for himself and his friends as recorded on f. 62v: "Renatus Vallinus Nannetensis sibi et amicis comparauit". An addition by another hand reads: "et loh. M. lee. ( ?) 1666". The absence of Gilbert's preface has been noted either by Vallin or a librarian (f. Iv): "Deest hie prologus seu prefatio Porretani que incipit: Libros questionum Anicii etc. Ista prefatio... commentarii editi sunt in fol... operibus Boetii". Although the entry is only partly legible the reference appears to have been to the Basel edition of 1570. The same hand notes on f. 31: "Deest hie confessio Boecii seu de fide".

s = Arras, Ville 967 (581), ff. l-72v. Pre (1) Pro (Iv) I (3) II (14v) III (28) IV (38v): saec. xii. Provenance: Saint-Vaast, Arras.90 On f. 1 an early entry reads: "Bibliotheca monasterii sancti Vedasti atrebatensis, 1628. 1.10". Gilbert's preface is called "prologus primus" after the title written by the original scribe: "Incipit prologus magistri Gisleberti pictauensis episcopi super Boetium de Trinitate. Prologus primus". No notes are found on the margins. The text is beautifully written and illuminated. A number of folios have disappeared after ff. lOv, 16v, 18v, 25v, 31v, 40v, 49v, 58v. The (last?) folio after f. 72v is likewise missing. The variants show that the text is closely related to MS Klosterneuburg 345, MS Munich elm 14478 (Tegernsee), MS Munich elm 15824 (Salzburg), and Basel, Univ. O II 24.

T = Paris, BNLat 18094, ff. lv-102. Pre (Iv) Pro (2) I (3v) II (34v) III (40v) IV (55): saec. xii. Provenance: College Saint-Bernard, Paris.91 Early pressmarks are G. 74 (Clairvaux) and Bouhier 139. Its previous owner was College Saint-Bernard in Paris, as we are told in large letters on f. 102v: "Liber sancte Marie et beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit, anathema sit. Amen". And again in smaller script: "Liber beati Bernardi Parisius". Fol. 103 is blank. The text is closely related to that of MS London, Br. Mus. Harl. 3082. 89 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Notre-Dame (Paris 1871) 80. BEChartes 31 (1870) 540. The manuscript has been used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6, 18-22; GRABMANN, Geschichte 2, 417-419, and by R. SILVAIN, Le texte 178-189. 90 Catal. gen. 4", 4 (Paris 1872) 232. Catalogue des manuscrits de la bibl. de la Ville d''Arras (Arras 1860) 463. 91 L. DELISLE, Inventaire 80. BEChartes 31 (1870) 540. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. A. WILMART, L'ancienne Bibl. de Clairvaux, in: Collectanea O. Cist. Ref. 11 (1949) 304 notes: "G 14: probablement Bibliotheque Nationale 18094". The reading G 14 must be an error for G 74. The commentary is accompanied by a separate text of the opuscula. A lengthy marginal note is found on f. 48v. Otherwise marginal notes are rare in this copy. The manuscript has been used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6, 18-22.

28

INTRODUCTION

t = Toledo, Cabildo 13.4, ff. 1-125v. Pre (1) Pro (2) I (3) II (35v) III (43) IV (62): saec. xiii (ab. 1210). Provenance: Chapter Library, Toledo. The manuscript has been used by A. Dondaine.92 No marginal notes are found in this copy. On f. 2, above the prologue, an Augustinian sentence is found written by the original scribe: "Abraham tres uidit et unum adorauit".93 Then follows: "Incipit Boecius de Trinitate". The text is close to the text of MS Paris, Arsenal 1117B but in certain parts far from equal to it.

U = Troyes, Bibl. mun. 1841, ff. 51-169v. Pre (51) Pro (52) I (52) II (93) III (100) IV (118): saec. xii. Provenance: Clairvaux (G. 75).94 To quote the catalogue, the manuscript is written "en belle minuscule, a longues lignes, avec titres et initiales". Gilbert's commentary is preceded by the text of the opuscula sacra. The previous owner is noted on f. 170: "Liber sancte Marie Clareuallis", written in huge letters. The part of the preface in which Gilbert turns on his critics ("quamuis nos ab eis... disciplina nouerunt") has been omitted in this copy. It can be considered certain that the first edition of Gilbert's commentary (Basel 1570) is based exclusively on this manuscript. It ends on f. 169v, line 14: "Explicit liber Boetii sancte Trinitatis". The identical explicit occurs in MS Zwettl 248, f. 116. Even the scribe's name is found in our manuscript on f. 169v: Dona superna lector plus oret ugoni Scripta cuius manu documenta libri legit huius.

The fact that the explicit of MS Zwettl, Stiftsbibl. 248 agrees with the explicit of the Clairvaux manuscript is not accidental. On the margin of f. 74 of the Clairvaux manuscript there is a small circle surrounded by a larger wavy circle opposite Gilbert's distinction between proprietas singularis, indiuidua, and personalis which he promises to discuss on a later occasion (DTrin I, 3, 48). The same marginal design is found on f. 87 where Gilbert deals with the distinction at greater length (DTrin I, 5, 22). The marginal sign is followed here by the words : "Quere ad tale signum", which is meant to be a reference to the earlier occurrence of this design. The same two entries are found in MS Zwettl 248, ff. 22 and 33 respectively. Another example of this kind of cross-reference is found on the margin of MS Troyes (Clairvaux), f. 95v where instead of the small circle a small cross is found encircled in a similar manner. This device is found opposite the line in which Gilbert refers the reader to a fuller treatment "in expositione libri qui Contra Eulicen scriptus est" (DTrin II, 1,21). The corresponding marginal sign occurs on f. 129 (CEut I, 90) in the form of a small circle surrounded by a larger wavy circular line followed by the words: "Ad tale signum quere". Both references executed in the same way are found in MS Zwettl 248, ff. 40 and 73. On f. 21 of this Austrian manuscript the reader will find a marginal note also found in part on f. 72v of the Troyes manuscript

92 93 94

A. DONDAINE, ficrits de la 'petite ecole' porretaine 18. AUGUSTINE, Contra Maxim. II, 25, 7; PL 42, 809. Catal. gen. 4°, 2 (Paris 1855) 768. A. WILMART, L'ancienne Bibliotheque de Clairvaux 304.

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

29

where the binder has cut away the annotation except the words predicatorum and predicatio. It may finally be noted that MS Zwettl 248 contains Gilbert's preface in its entirety. The text of the opuscula accompanies Gilbert's commentary in this manuscript while in the Troyes manuscript the text of the opuscula precedes Gilbert's commentary.

u = Utrecht, Univ. 78, ff. 6-90 (incomplete). Pre(vacat) Pro (6) I (6v) II (40v) III (48v) IV (71v): saec. xv. Provenance: Utrecht (ecclesia 151 ).95 Two former pressmarks are indicated by the catalogue: "Ecclesia 151, antea 294". On the inside of the front cover the pressmarks Hs 3J4 and J 78 are found. On the verso of the fly-leaf two pressmarks can be seen: 259t and 294t. The text of the opuscula precedes each commentary. This manuscript seems to have been copied from what is now MS Vat. Reg. Lat. 420 in which Gilbert's preface is likewise missing and which ends abruptly with the very same word (CEut IV, 34). In our manuscript the last word occurs in the second column of f. 90, The last five lines of that column are blank. MS Vat. Reg. Lat. 420 ends on f. 60v in the twenty-third line of the first column. The rest of the folio was later filled with excerpts from Augustine, Hilary, and Peter Lombard.

V = Valenciennes, Bibl. mim. 197 (189), ff. 1-87. Pre (2v) Pro (5) I (6) II (31v) III (36v) IV (47v): saec. xii-xiii. Provenance: Saint-Amand OSB.96 The first scholars to draw attention to this de luxe edition of Gilbert's commentary were Edmond Martene (1654-1739) and Ursin Durand (1682-1771). They describe the contents of the manuscript inaccurately as "les commentaires de Gilbert de la Porree eveque de Poitiers sur les livres de la Trinite de Boece".97 The owner was Saint-Amand according to an entry on f. 87: "Liber sancti Amandi Elnonensis cenobii. Si quis abstulerit uel dederit, anathema sit. Fiat, fiat". At Saint-Amand the volume next to it was the De Trinitate of Richard of Saint-Victor, also saec. xii.98 An inscription on f. 4v reads: "Magister Gillebertus pictauensis episcopus altiora theologice philosophic secreta diligentibus attentis et pulsantibus reserans discipulis quatuor quorum nomina subscripta sunt quia digni sunt memoria: lordanus fantasma, Ivo carnotentis decanus, lohannes beleth. Hi tres et ille quartus intensiore studio attenti mentis acie perspicacissimi et sola ueritatis specie tracti sub pictauensi episcopo uiguerunt discipuli quorum anime requiescant in pace". The fourth disciple mentioned in this inscription is found on f. 5 where he is described as "Nicholaus qui pro

95

P. A. TIELE, Catalogus codicum manu scriptorum bibl. univ. Rheno-Trajectinae 1 (Utrecht 1887) 22. J. MANGEART, Catalogue descriptive et raisonne des manuscrits de la bibl. de Valenciennes (Paris 1860) 177, No. 189 (B.4.63). Catal. gen. 25 (Paris 1894) 275. It is listed in A. SANDERUS, Bibliotheca belgica manuscriptorum 1 (Lille 1641) 51, No. 237K. See also Hist. litt. 12, 475. 97 MARTENE-DURAND, Voyage litteraire 2, 99. 98 Now MS Valenciennes 198. Earlier pressmark R120. Sanderus Rl 19. 96

30

INTRODUCTION

dignitate sua archanis pictauensis episcopi sentenciis, ut digni intromittantur ad eas, lucem plene expositionis infudit". It will be noted that the inscriptions reflect a certain esprit de corps and the terminology used by Gilbert in his introduction to the De Hebdomadibus. According to A. Clerval" whose description is based on the Voyage litteraire Jordan Fantosme died in 1174, Yvo Dean of Chartres in 1165. The manuscript has been described in great detail by H. Denifle.1 It has since been traditional to state that according to the inscription the commentary was "aquilino stilo scriptus". Actually the inscription on f.3 reads: "commentarius... in ictibus altiuidis aquilino stilo conscriptus". M. Grabmann calls the manuscript "die Prachthandschrift 197 von Valenciennes". He also refers to a sermon found at the end of the commentary (ff. 87v-89): "Sermo magistri Gisleberti de Natali Domini".3

v = Vienna, Nationalbibl. cvp 1618, ff. 1-36 (incomplete). Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (20) III (23) IV (30v): saec. xiii.4 An earlier pressmark reads: Univ. 537. The text of this manuscript is closely related to MSS Admont 593, Zwettl 248, Troyes 1841, and Zwettl 253. Unfortunately, the text breaks off on f. 36 and some 20 folios of the original seem to be lost. On f. 36 a librarian refers us to "Edit. Basil. 1556, p. 1231 abrupt". He probably meant the edition of 1570. The manuscript is listed by P. Classen.5

W = Vat. Lat. 560, ff. 1-132. Pro (1) Pre (2v) I (3v) II (44) III (52) IV (69): saec. xiv. Provenance: France.6 Written in large bold characters the text appears to be a direct copy of MS Paris, Maz. 656. In both manuscripts the order of Gilbert's prologues is reversed. Among the marginal signs three dots arranged in triangular form with a downward line are very frequent. On its margins we find references to Aristotle's Ethics (f. 9) and De anima (f. 116), to Augustine's De civitate Dei (f. 75v), Anselm's De Incarn. Verbi (f. 93), Cur Deus homo (f. 110), and to Lombard's Sentences (f. 102). At the bottom of f. 28v we are told that Gilbert deals with the question: "utrum res sit sua quidditas".

99

A. CLERVAL, Les ecoles 185. H. DENIFLE, Die abendldndischen Schriftausleger 344-345. Denifle describes the manuscript well. But words are not equal to its artistic beauty in which it greatly surpasses the Basel miniatures. 2 M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 3 Catal. gen. 25, 275. Text edited by N. M. HARING, in: MedSt 23 (1961) 126-135. 4 Tabulae codicum manuscriporum in Bill. Pal. Vindeb. asservatorum 1 (Vienna 1864) 263: "M. XIII. 36.4°: Gilbertus Porretanus, Commentarius in Boethium de Trinitate seu potius de duabus naturis et una persona Christi. Denis II, 460". It contains a separate text of the opuscula. The text of the commentary breaks off in CEut II, 88. 5 P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 6 H. USENER, Gislebert de la Porree, in: Jahrb. fur prot. Theologie 5 (1875) 183-192 = Kleine Schriften 4 (Leipzig 1913) 156-162. M. VATASSO, Codices Vaticani Latini (Rome 1902) 420. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. According to H. USENER, Kleine Schriften 4, 158 the text was written in the thirteenth century. 1

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

31

Gilbert's commentary is followed (v. 133) by the Liber de imitate et uno, attributed on f. 135 to Boethius.

X = Vat. Lat. 561 (171), ff. 2-170v. Pre(vacat) Pro (2) I (4) II (58v) III (68v) IV (93): saec. xii (1165-1185). Provenance: France.7 Two pressmarks are found on the inside of the front cover: L 171 and N 561. It has been shown by F. Pelster8 that in all likelihood this manuscript was once the property of the Knights Templars in Paris. An index of its contents, written in the 14th century, assigns the commentary to Gilbert (f. Iv). Gilbert's work is followed by "Boetius de Trinitate cum approbationibus multorum" which F. Pelster has shown to be the Tractatus de Trinitate by Adhemar of Saint-Ruf (Valence).9 The manuscript was first analyzed by H. Usener10 and has been used by M. E. Williams.11

Y = Vat. Lat. 4254, ff. 81-166v. Pre(vacat) Pro (81) I (82) II (108) III (112v) IV (125): saec. xiv. Provenance: France. H. Usener12 dates this manuscript "saec. xii ex.-xiii in". M. Manitius13 proposes the 14th century. Our manuscript is listed in the catalogue compiled in 1455 during the reign of Pope Callistus III (1455-1458): "Boetius de Trinitate cum commento et Gilbertus cum aliis libris".14 The text is related to MS Valenciennes 197.

y = Zwettl, Stiftsbibl. 314, ff. 103-166. Pre (103v) Pro (104) I (105) II (120) III (123) IV (130): saec. xiii.15 On ff. 2-49 this manuscript contains a commentary on St. Matthew. Gilbert's commentary is preceded by a text with the heading (f. 103): "Diffinitiones Petri Lombardi: Primum de uitiis, post de uirtutibus iuxta posse nostrum diffiniciunculas demus: Superbia est singularis..." At the bottom of the folio we are told: "ultimo post glosas quere cetera". The continuation is found on f. 154v. Gilbert's commentary which ends on f. 153 is followed by a short tract: "Uirtus est animi motus uel habitus... satis dictum est". As previously noted, it is also found in MS Klosterneuburg 345, f. 85v. Then follows an excerpt from Bede: "In libris omnibus sanctis..

7 M. VATASSO, Cod. Vat. Latini 1 (Rome 1902) 420 f. F. PELSTER, Die anonyme Verteidigungsschrift 113-146. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 8 F. PELSTER, Die anonyme Verteidigungsschrift 113 ff. 9 Edited by N. M. HARING, in: AHDLMA 31 (1964) 111-206. 10 H. USENER, Gislebert de la Porree, in: Kleine Schriften 4, 154-162. 11 MICHAEL E. WILLIAMS, The Teaching of Gilbert Poneta (Rome 1951). 12 H. USENER, Kleine Schriften 4, 156. The manuscript also contains some biographical notes on Boethius (ff. 1-4) followed by a marginal and interlinear gloss on the De Consolations philosophic^ (ff. 4v-80). 13 M. MANITIUS, Handschriften 298. 14 E. MiiNTZ and A. FABRE, La bibliotheque du Vatican au XV* siecle (Paris 1887) 92. 15 Xenia Bernardina II, 1, 407. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260.

32

INTRODUCTION

in regnum celorum intrent", likewise found (before Gilbert's commentary) in MS Klosterneuburg 345, ff. lv-2. Both our manuscript (f. 154) and MS Klosterneuburg 345, ff. 2-2v contain the Austrian version of the capitula against Gilbert. On f. 155 we find the beginning of an interlinear commentary on Horace, Carm. I, 1. In this manuscript the text of the opuscula is found after the commentary (ff. 155v-160) with the unusual heading: "Liber questionum Anicii Manlii Seuerini Aurelii Boecii: Inuestigata..." The text of this manuscript has numerous omissions and is very closely related to, though hardly copied from, MS Klosterneuburg 345. The marginal notes in it are explanatory rather than critical. Some later marginal additions seem to be derived from MSS Zwettl 248 and 253. Others are also found in the Bologna manuscript.

Z = Vat. Reg. Lat. 420, ff. l-60v (incomplete). Pre(vacat) Pro (1) I (3) II (26v) III (31v) IV (43v): saec. xiii. Provenance: France.16 Before this manuscript was added to the library of Queen Christina of Sweden (1626-1689) it belonged to Alexandre Petau (d. 1672) whose; father, Paul Petau (15681614), had been an outstanding collector of books. An early pressmark in our manuscript reads: "n. 1874, 3°". An invocation of the Holy ,Spirit on f. 1 has been partly cut off by the binder: "Sancti Spiritus assit nobis (gratia ?)..." The invocation: "Sancti Spiritus assit nobis gratia" occurs also in certain manuscripts at the beginning of Gilbert's commentary on Psalms.17 In length the text of this manuscript coincides to the letter with the incomplete text preserved in MS Utrecht, Univ. 78. It breaks off in the first column of f. 60v, line 23. To fill up the page a later hand has added some excerpts from Augustine, Hilary, and Peter Lombard. They are not found in the Utrecht copy.

z = Zwettl, Stiftsb. 248, ff. 2-116. Pre (2) Pro (3) I (4v) II (38) III (45) IV (62): saec. xii (1160-1180).18 Written in an elegant Carolingian hand this text is very closely related to MS Troyes 1841, formerly MS Clairvaux G. 75. Both have certain marginal references in common. Our manuscript, however, contains the entire preface written by Gilbert after the consistory of Reims in 1148. On f. Iv the manuscript contains two short medical passages: "De incisione uenarum" and "De obseruatione flebotomie". Gilbert's commentary is followed (ff. 116-119) by the anonymous opusculum known as De fide catholica (ed. Peiper 175-185). The notice on f. 1: "Item Giselbertus super Boetium de sancta Trinitate" was written in the 15th century. The inscription: "Liber domus sancte Marie Uirginis in zwetl" dates back to the 14th century. The present librarian, P. Hadmar Ozelt, has kindly informed me that it is uncertain whether the manuscript was written at Zwettl. In fact, its text points to France.

16 17 18

A. WILMART, Codices Reginenses latini 2 (Vatican 1945) 508. M. FONTANA, II commento 283-284. Xenia Bernardina II, 1, 384.

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

33

It has been noted above that in view of its date (saec. xiv) MS Admont, Stiftsbibl. 594, ff. 1-82: "Gilbertus Porretanus super Boetii libros de trinitate" has not been collated. The same is to be said of MS Mantova C IV 3. mbr. XV: "Gislabertus episcopus pictauensis super quatuor tractatus Boetii" listed by P. O. Kristeller.19 Of the fifteenth century also is MS Florence, Bibl. Laur. Med. Fesul. 48, ff. 117185: "lohannis Cassiani et aliorum opera uaria".20 It contains (ff. 117-128) five opuscula sacra followed by Gilbert's prologue (Omnium que) and his commentary on I (19) II (148) III (151 v) IV (159v-184v). It ends with the words: "Explicit commentum Boetii de Ebdomadibus". From f. 128 to f. 184 the words: "Boe. de Ebdomadibus" are written at the top of each folio. To this corresponds the unusual introduction to Gilbert's prologue: "Incipit liber Boecii de Ebdomadibus" (f. 129). The manuscript is written with great care and shows many magnificent initials in gold and lively colours. Its text seems to be related to MSS Zwettl 253 and 248. No use has been made of MS "Cheltenham 16263 (Libri 174). 4°, memb., s. xii: Boetii questiones philosophice (d.i. de consolatione philosophic) cum comm. G. Porretani episcopi pictauiensis (in Form einer Glosse; beg.: Inuestigatam diutissime etc.)" as described and wrongly interpreted by H. Schenkl.21 C. E. Du Boulay22 mentions that in 1665 a certain Jacques de la Noue Bouet of Saint-Victor was preparing a dissertation "ex ipsismet Gilberti scriptis quae in Bibliotheca San-Victorina integra servantur". The Catalogue of Saint-Victor compiled by Claude de Grandrue at the beginning of the sixteenth century (MS Paris, BNLat 14767) lists a manuscript under the pressmark M. 12 which among other works contains: "Commentum gilberti porretani super quosdam libros Boetii s(cilicet) de trinitate. 209. de ebdomadibus. 223. de duabus naturis et una persona Christi. 228 ".23 That this manuscript was still at Saint-Victor at the beginning of the eighteenth century can be gathered from a remark made by C. Oudin in connection with a reference to the Basel edition (1570) of Gilbert's commentary on Boethius: "Manuscriptum in Bibliotheca Canonicorum Regularium Sancti Victoris Parisiensis, littera M 12; fol. 209". This information agrees with the catalogue. H. Usener, whose article on Gilbert appeared in 1879, may have seen the manuscript.24 But at present, its whereabouts is unknown. 19

P. O. KRISTELLER, Iter italicum 1 (London 1963) 273. ANGELUS MARIA BANDINIUS, Catalogus supplem. 2 (Florence 1792) 744-747: "cod. memb. ii fol. saec. xv. fol. 303". 21 H. SCHENKL, Bibliotheca Patrum lat. Britannica, in: Sitzungsb. Wien, phil.-hist. Klasse 127, 9 (1892) 52. 22 C. E. Du BOULAY, Hist. univ. Paris. 2, 240. The commentaries on Boethius in BNLat 14489 (BEChartes 30, 18) belong to Thierry of Chartres and his school. 23 I owe this excerpt from the catalogue to the courtesy of Mgr. J. Chatillon (Paris) communicated in a letter of June 29, 1965. 24 C. OUDIN, Commentarius 2,1278. H. USENER, Gislebert dela Porree 186 (157). Usener seems to hold that the manuscript of Saint-Victor had Gilbert's preface ("Libros questionum...") but not his prologue ("Omnium que..."). But Oudin clearly states: "Prologus sic incipit, Libros quaestionum Anicii..." and then identifies the second prologue as follows: "Incipit Commentum sive Explanatio, Omnium quae rebuspercipiendis..." Oudin goes on to say that the DHeb begins on "pag. 223" and the fourth commentary on "pag. 223". Those are the very folio numbers given in the catalogue compiled by Grandrue. 20

3

34

INTRODUCTION

In this context an interesting confusion should not go unnoticed. Enumerating the works of the Cistercian Gilbert of Ourscamp, Charles De Visch25 mentions a commentary " in Boetium de trinitate lib. unum qui sic incipit: Libros questionum etc.". This was obviously Gilbert's commentary now listed by De Visch as the work of a Cistercian. Habent sua fata libellL

III

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION The text of Gilbert's commentary in our manuscripts is so remarkably uniform that it is difficult to divide them into meaningful groups or draw up a stemma on the strength of significant variants. This uniformity is, of course, not absolute. A few variations can be quoted to point out certain groupings. For instance, in DTrin I, prol. 46, the phrase inuestigationis laborem occurs, instead of which ten manuscripts (BCFLpQrTVY) have the reading inuestigationem. Within this group certain subdivisions such as FpQ, and LT and VY are clearly discernible, while the other three do not reveal such a close relationship. Geographically this group includes libraries of Basel, Bamberg, Paris, London, Dublin, Madrid, Valenciennes, and Rome. But the Dublin manuscript is not of Irish origin. Nor is the London manuscript of English provenance. The Vatican manuscript (Y) is the youngest of the ten (saec. xiv) and of French origin. In DTrin I, 1, 7 the wordfideles occurs as fides in a group of twelve manuscripts (bfGhKkMNOUyz), a group which is obviously quite distinct from the previous one. Here again certain subdivisions can be shown to exist such as kNO or Uz and ky. The verb corresponding to fideles is uenerantur. Fides would require ueneratur which is actually found in KkNOUy. Four manuscripts read Fides... uenerantur (fGhz). In two manuscripts (bM) the original Fides... uenerantur has been corrected by putting a dot under the letter n. Geographically, this group points more strongly in an easterly direction: Austria and Bavaria. To cite one more example, the reading id a quo sunt quicquid sunt in DHeb II, 169 occurs in the form id quod sunt a quo quicquid sunt in CFLPpQRV and in the form id quo sunt a quo sunt in r. Basically, these manuscripts 25

CHARLES DE VISCH (Dunes), Bibliotheca scriptorum sacri ordinis Cisterciensis (Cologne 1656) 128. He also attributes to the abbot Gilbert's commentaries on Psalms and the Epistles of St. Paul. Oudin (p. 1286) insists : "At certum est omnia ista opera spectare ad Gilbertum nostrum Porretanum...".

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION

35

would belong to the group listed above for the reading inuestigationem. Accordingly, one could expect B (= Basel) to head the group. In view of L and V one might expect T and Y. On the other hand, one would not expect R (— BNLat 16342) to appear among them. It seems equally impossible to draw a clear line, textually speaking, between the manuscripts that contain Gilbert's preface written after the consistory of Reims in 1148 ("Libros questionum...") and those that do not contain it. The latter do not point to a family whose earlier origin would set its text apart from the others. Among the manuscripts collated, MS Paris, Mazarine 653 (= D) may be considered the exemplar of MS Lat. Vat. 560 (= W). MS Utrecht, Univ. 78 (= u) seems to have been copied from MS Vat. Reg. Lat. 420 (= Z). In Austria, as we shall see, the three MSS Klosterneuburg 345, Munich elm 18478 (from Tegernsee in Bavaria) and 15824 (from Salzburg) must be treated as a unit (kNO). Moreover, MSS Paris BNLat 16371 and 16341 should be grouped together (= FQJ ; so should MSS BNLat 2178 and 16342 (= PR). They can rightly be called members of the Sorbonne family, to which MS Dublin 303 must be added as a very close companion of FQ. The Sorbonne family is even larger and can be said to include at least DFLPpQRrTVWY. Geographically, its members are found in Ireland, England, France, Spain and Italy. For some reason they did not reach German, Swiss or Austrian libraries. If we turn to Italy, we may speak of a Bologna group (bmy) comprising MSS Bologna 1509, Monte Gassino 188, and Zwettl 314 in Austria. Among these manuscripts the closest relationship exists between MSS Monte Cassino 188 and Bologna 1509. We have already noted the close relationship between MSS Troyes 1841 (formerly Clairvaux G. 75) and Zwettl 248. Here, too, a wider family connection appears to exist which we may call the Clairvaux family (= fhoUvz) consisting of MSS Zwettl 248 and 253, Heiligenkreuz 208, Admont 593, Troyes 1841, and Vienna 1618. Finally, one could point to a group that might be called the Basel family (= BEkNOs) consisting of MSS Basel O II 24, Paris, Mazarine 657, Klosterneuburg 345, Munich elm 18478 and 15824, and Arras 967. Related to this group, though less obviously, are two members of other families: MSS Vienna 1618 and Zwettl 314. The latter, as we have seen, links the Clairvaux group with the Bologna family. This fusion is perhaps due to a collation of manuscripts. Other manuscripts seem to defy efforts to determine their affiliation. For instance, MSS Bruges 133 and Vat. Lat. 561, both outstanding manifestations of scribal accuracy, are copies which, perhaps because of their

36

INTRODUCTION

excellence, defy classification. Although MSS Utrecht 78 and Vat. Reg. Lat. 420 are closely linked, they do not seem to belong to any of the families previously mentioned. The same is true of MSS Paris, Arsenal 1117B and Toledo, Cabildo 13. 4 as far as their common variants are concerned. MS Alenc,on 22 shows signs of closer relationship with the Bologna family. These groupings are facts that can be established by a study of variants. They do not allow a distinction between an original and corrected version of the commentary. The reasons for the family formations are at present unknown and obscure. They may one day become more apparent once we have learned more about the scriptoria of the twelfth century. The manuscript tradition of Gilbert's commentary reflects a lively hidden interest in his teaching despite strong adversary currents. M. Grabmann writes: "The high esteem for these commentaries on Boethius and for Gilbert's writings in general is also manifested in the fact that we find his name in such twelfth-century library catalogues as Bee, St. Peter's in Salzburg, and Durham".1 To these J. St. Beddie adds "Corbie, the Biblionomia of Richard Fournival, the inventory of the Cathedral of Cremona and possibly that of Novara".2 The catalogue of Bee lists Gilbert as follows: "Boetius de trinitate et commentum Gisleberti Porree super eundem".3 This copy was presumably among the books donated by Philip of Harcourt, bishop of Bayeux (11421164).4 Among the school books listed at St. Peter's in Salzburg there was a "Gisilbertus super Boetium de s. trinitate".5 Durham, whose library included Gilbert's commentary on Psalms in two volumes,6 possessed Gilbert's commentary on Boethius at a very early date.7 As early as 1158-1161 "Boetius et commentum" is recorded in the library catalogue of Cluny8 whose abbot, Peter the Venerable (1122-1157), attended the consistory of 1148 and the meeting called by St. Bernard. The entry No. 163 in the catalogue of Saint-Amand notes "Boetius de

1

M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. J. ST. BEDDIE, Libraries in the Twelfth Century, in: Anniversary Essays by Students of Ch. H. H. Haskins (Boston 1929) 9. Concerning the great popularity of Gilbert's commentaries on Psalms and the Epistles of St. Paul see FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 2 (Madrid 1950) 345-350, Nos. 2511-2532. 3 Catal. gen. 2, 392. M. MANITIUS, Handschriften 289. IDEM, Geschichte 3, 213. See also PL 150, 781B. 4 G. BECKER, Catalogi 201. 5 G. BECKER, Catalogi 233. 6 G. BECKER, Catalogi 241 (Nos. 144-145): "Gillebertus Porree super psalterium in duobus uol." 7 G. BECKER, Catalogi 280. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 8 L. DELISLE, Le Cabinet 2, 477, No. 469. M. MANITIUS, Handschriften 287, 2

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION

37

trinitate cum glosis super eundem".9 This may well have been the copy admired by Martene and Durand which is now preserved at Valenciennes. Saint-Vaast in Arras added a beautiful copy of Gilbert's commentary to its library in the twelfth century,10 for the now fragmentary copy at present preserved in the Municipal Library of that city belonged to SaintVaast. In the thirteenth-century catalogue of Zwettl we read: "Gisilbertus super Boecium de trinitate".11 In addition we find in it the "Glosse Gisilberti in epistolas Pauli".12 There can be little doubt that the "Liber questionum Anicii" recorded at JSTmes13 in 1218 is Gilbert's commentary whose preface begins with the words: "Libros questionum Anicii". This preface also accounts for the title of the opuscula sacra found in MS Zwettl 314: "Liber questionum Anicii..." 14 The catalogue of the Sorbonne, compiled in 1338, records as being located in section 51, No. 7: "Boetius de trinitate cum glossis".15 We have seen that the volume is now at the Bibliotheque Nationale (BNLat 16342). The same library preserves a twelfth-century copy (BNLat 16341) once found at the Sorbonne in section 51, No. 18 and described in the catalogue as: "Boetius de trinitate ex legato magistri G. de Abbatisuilla".16 It may be recalled here that Gerard of Abbeville, who died on November 8, 1271, sided with William of Saint-Amour against St. Thomas on the question of poverty.17

9

L. DELISLE, Le Cabinet 2, 453. M. MANITIUS, Handschriften 288. IDEM, Geschichte 3, 213. Both LEON MAITRE, Les ecoles episcopates et monastiques en Occident avant les universites (768-1180), in: Archives de la France monastique 26 (1924) 104, and J. WESTFALL THOMPSON, The Mediaeval Library (Chicago 1939) 250 attribute this to abbots John and Godescalc. They seem to confuse an account given of abbot Godescalc of Saint-Bertin as recorded in the Gesta abbatum (ad ann. 1174); MGH SS 13, 669: "Decreta Gratiani, libros magistri Hugonis de Sancto Victore, glosas magistri Gisleberti et magistri Petri Langobardi super epistolas Pauli, hystoriam euangelicam et scolasticam et quosdam alios (libros)... scribi fecit". This is most likely a reference to Gilbert's commentary on St. Paul still extant in MS Boulogne-sur-Mer 24. 11 TH. GOTTLIEB, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs 1 (Vienna 1915) 514. Xenia Bernardina II, 1 (Vienna 1891) 188. 12 GOTTLIEB, Mittelalterl. Bibliothekskataloge 514. Xenia Bernardina II, 1, 187. 13 M. MANITIUS, Handschriften 290. 14 Xenia Bernardina II, 1, 408. 15 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. M. MANITIUS, Handschriften 292. L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, in: BEChartes 31 (1870) 138. 16 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. IDEM, Inventaire 138. 17 Hist. litt. 19 (Paris 1895) 215-219. P. GLORIEUX, Repertoire des maitres en theologie de Paris au XIIIs siecle 1 (Paris 1938) 356-360. According to L. DELISLE, Le Cabinet 2, 148 some 118 manuscripts of Master Gerard's library went to the Sorbonne. See also LUIGI BONGIANINO, Le question! quodlibetali di Gerardo di Abbeville contro i mendicanti, in: Collectanea Franciscana 32 (1962) 5-55 and PH. GRAND, Le Quodlibet xiv de Gerard d'Abbeville, in: AHDLMA 31 (1964) 207-269. 10

38

INTRODUCTION

The text of this copy is closely related to MS Paris, BNLat 16371 which also belonged to the Sorbonne. The first part of the manuscript contains works of St. Bernard, a strange but consoling coincidence.18 Delisle19 believes that this codex is the cathenatus once found in section 29, No. 2, of the Sorbonne. To be sure, the chain reflects St. Bernard's popularity rather than Gilbert's. But at the Laurenziana in Florence a chain is still attached to Gilbert's commentary on the Epistles of St. Paul.20 The inventory of the convent library of St. Francis' at Candia made in 1417 includes several items chained among which we find the "summas" of Gilbert and John Beleth.21 MS Munich elm 15824 also was a catenatus. To the copies preserved at the Sorbonne we should also add: "Commentum Gilberti super dictos libros Boecii. Prologus: Libros questionum Anicii. Sentencia textus: Omnium que rebus".22 These are the incipits of Gilbert's two prologues. In the "grande librairie" among the books "octavi scamni H" a student could consult "Libri Boetii cum commento Porretani".23 Under No. 102, the book-list of Richard of Fournival notes the work: "Ghileberti dicti porretani liber commentariorum in prefatum librum Boetii de consolatione, in uno uolumine cuius signum est littera M".24 Since no such commentary by Gilbert is known it has been suggested25 that the entry may be a reference to Gilbert's commentary on the opuscula sacra. Another copy of Gilbert's commentary may have been "Boetius de sancta trinitate cum expositione et aliis quibusdam expositionibus" as recorded in the thirteenth-century catalogue of Rolduc, formerly Kloosterrade, in Holland.26

18 19 20 21

L. DELISLE, Inventaire... Sorbonne, in: BEChartes 31 (1870) 140. L. DELISLE, Le Cabinet 3, 35 (section 29, No. 2): "Originalia sancti Bernardi". MS Florence, Laur. Plut. 16, cod. 33, ff. 1-178. K. W. HUMPHREYS, The Book Provisions of the Mediaeval Friars 1215-1400\Amsterdam 1964)

110.

22

L. DELISLE, Le Cabinet 3, 98. L. DELISLE, Le Cabinet 3, 73. 24 L. DELISLE, Le Cabinet 2, 530 (No. 102). C. OUDIN, Commentarius 2, 1287 mentions a copy at the library of Saint-Victor with the pressmark M 12. 25 M. MANITIUS, Geschichte 3, 213. Cf. A. BIRKENMAJER, Robert Grosseteste and Richard Fournival, in: Mediaevalia et hum. 5 (1948) 36-41. IDEM, Pierre de Limoges commentateur de Richard de Fournival, in: Isis 40 (1949) 18-31. P. GLORIEUX, Etudes sur la Biblionomia de Richard de Fournival, in: Rech. de theol. anc. et medievale 30 (1963) 206-231. 26 M. MANITIUS, Handschriften 280. F. SASSEN, L'enseignement scolastique de 1'abbaye de Rolduc au! xn e siecle, in: Revue neo-scol. dephil. 36 (1934) 83 notes that "pour le moment" it is impossible to determine who the author may be. M. MANITIUS, Geschichte 3, 213 attributes it to Gilbert. In his favour is the word expositio. 23

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION

39

The papal library at Avignon (1316-1420) attributes Gilbert's commentary to William the Porretan as listed in the catalogue of Peniscola, No. 859: "Item glose Guilelmi Porretani super libros de trinitate et super librum de ebdomadibus et librum de duabus naturis in una persona Ghristi ipsius Boecii".27 Among the books which the cathedral library of Vienna received in 1404 from "magister Fridricus astronomus et canonicus et licentiatus in medic'nis" was Gilbert's commentary: "Item Boecium de trinitate cum commento. Augustinus qualiter in Deum credatur, in eodem uolumine".28 In 1455 the papal library lists: "Boetius de trinitate cum commento et Gilbertus cum aliis libris".29 This copy is still extant as MS Vat. Lat. 4254 and is assigned to the fourteenth century.30 In 1488 the librarian of the Canons Regular of Bordesholm near Kiel records under the pressmark 31 D 29: "Boecius de trinitate, Giselbertus super eodem".31 Later library testimonies are perhaps those of St. Matthias in Trier and of Fulda, both recorded in the sixteenth century.32 We have already seen that at the beginning of the sixteenth century the library of S. Domenico in Bologna owned two or even three copies: one "in scamno 12°",33 one "in scamno 17°",34 and a possible third copy in "latere sinistro" where it was placed "in 8a bancha".35 A special word should be said about the Austrian tradition of the Basel family. MS Klosterneuburg 345 has rightly been called "ein hochst interessantes Dokument des Gilbert-Studiums in Osterreich".36 Of primary interest is the group kNO composed of MS Klosterneuburg 345 and MSS Munich elm 18478 (Tegernsee) and elm 15824 (Salzburg). They contain 27

MAURICE FAUCON, La Librairie des papes d''Avignon 2 (Paris 1887) 136. TH. GOTTLIEB, Mittelalt. Bibliothekskataloge 282. Gottlieb holds that it was Gilbert's commentary on Boethius. 29 M. MANITIUS, Handschriften 298. In 1447 the papal manuscript collection consisted of 350 volumes, in 1455 of 796. 30 M. MANITIUS, Handschriften 298. According to USENER, Kleine Schriften 4, 156 it was written in France at the end of the twelfth or the beginning of the thirteenth centuries. 31 M. MANITIUS, Handschriften 283. See also p. 282: Ghent, Saint-Bauon: "Boetius de trinitate commentarius" listed in a catalogue dated 1430-1450. 32 M. MANITIUS, Handschriften 285. The copy then preserved at Trier was apparently anonymous: "Commentum in Boetium de trinitate". The Fulda catalogue reads: "loannis super Boetium de s. trinitate" which may have been the Carolingian commentary edited by E. K. RAND, Johannes Scottus (Munich 1906). 33 M. H. LAURENT, Fabio Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVIe siecle, in: Studi e testi 105 (Vatican 1943) 67, No 264. In 1390 S. Domenico owned 504 codices. 34 M. H. LAURENT, Fabio 83, No. 330. 35 M. H. LAURENT, Fabio 225, No. 322. 36 P. CLASSEN, Zur Geschichte 265. 28

40

INTRODUCTION

a number of marginal notes in which Gilbert is both attacked and defended, censured and praised. Not all marginal annotations are found in all three copies. For instance, the notes "Questio informis est... fuerit roborata" and "Caue uirus hereticum... expresserunt", the annotations "Hoc atque hoc... discordare" and "Non bona distinctio... et rel." are found only in MS Klosterneuburg.37 However, all three manuscripts38 have the note: "Emendatiora exemplaria habent prefer id quod est".39 This is a reference to the controversial sentence in which Gilbert has the ablative quo instead of the nominative quod which, as we are told, was the reading of the "emendatiora exemplaria". It is a singular tribute to the annotator's honesty that he did not "emend" the word in the Boethian text. In all three copies the text of the opuscula which accompanies the commentary has the reading "preter id quo est". This, as we shall see, must have been the reading in the text used by Gilbert. Gilbert's commentary is criticized with such notes as "Non sic antiqui et magni philosophi "40 or "Extranee, quamuis subtiliter "41 or "Extranee ualde a textu ",42 The reader is warned to watch Gilbert's use of the term singularitas because of its being dangerously close to Sabellianism.43 The same warning is repeated later on the margins of all three manuscripts.44 Another warning45 found on the margins of MSS Klosterneuburg 345 and Munich elm 15824 (Salzburg) occurs in the very text of Gilbert's commentary as preserved in MS Munich elm 18478 (Tegernsee). Even Gilbert's "solitaria ac singularis essentia" we are told to treat with caution.46 Almost vicious is the long note: "Caue pestem sabellianam... censet absti-

37 Complete transcriptions of these marginal notes are published in P. CLASSEN, Zur Geschichte 273-277, and in the apparatus criticus of the present edition. The notes are found on ff. 5v, 1 Iv, 12, and 13. 38 k 13v. N lOv. O 11 (Sigla and folio numbers). 39 The italicized words are those of Boethius. 40 k 14v. N 11. O 12. A later comment in k 14v reads: "Si non sic, igitur non catholice". Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 41 k 14v. N 11. O 12. A later annotator in k 14v defends Gilbert: "Extranee aliter intelligenti". 42 k 15v. N 12. O 12v. 43 k 16. N 12. O 13: "Caute. Nomine enim singularitatis nimis approximatur Sabellianis". 44 k 18. N 13v. O 14: "Caue nomen singularitatis in usia que Deus est". See also N 24v. O 26v: "Caue dicere singularem", and N 28. O 30: "Caue singularis. Hie plene caue". 45 k 16v. (N 12). O 12: "Caute legendum est ubi essentiam Patris et Filii et Spiritus sancti a subsistentibus diuidit". 46 k 18. N. 13. O 14v. "Caute lege nomen solitarie ac simplicis essentie". See also k 27v. N 19v. O 20v: "Caue singularis qua est ne sabellizes". The verb sabellizare is worth noting.

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION

41

nendum".47 The note: "Iterum caue tres unus"48 serves the same purpose to warn against Sabellianism. The more peaceful elucidation of the word qualitas, first a marginal note, was probably taken by the scribe of the Tegernsee manuscript to be a textual correction. Accordingly he inserted it into the text.49 A whole series of warnings: "caue. caue. caue essentia qua est. caue. caue. caue semper in Deo diuisionem sentire eius quod est ab eo quo est" was faithfully noted at Salzburg and Tegernsee.50 Both scribes insert into Gilbert's text a rather lengthy addition51 which is accompanied by the marginal note: "Glosa textui interposita".52 In connection with the text refertur ad substantiam non que est sed qua est" the marginal warning reads: "Caue calumniam Gisilberti de substantia. Nota et caue".53 In the same sense we are cautioned: "Caue quo sunt" 54 or "Caue qua" 55 or "Melius dicitur que sunt substantia".56 In one lenghty note even St. Hilary is quoted against Gilbert57 and later on we read58 that Gilbert was inconsistent: "... Gisilbertus pictauiensis nouus noua et antiquis contraria docens atque a semet ipso etiam discordans nunc predicando simplicem Deum nunc subtilitate nimia quasi quatuor unitatibus insinuans ipsum quasi compositum..." St. Augustine is likewise cited against him.59 One comment: "Coacta expositio", originally a marginal note, became part of Gilbert's commentary in the Tegernsee manuscript.60 Another verdict reads: "Uiolenta expositio" preceded by the ironic remark: "Talem simplicitatem glosator hie Deo attribuit".61 How thoroughly the commentary was studied and compared with the Boethian original can be seen in the admission that Gilbert's copy of Boethius erroneously read qui where the genitive quorum is required by 47

k 17v. N 13. O 14. k 18. N 13v. O 14v. See also k 28v. N 20v. O21v: "Caue unus dicere sine alius substantialis additione" and N 20v. O 22 (not k): "Caue non unus sed unum". 49 k 18v. N 14. O 15. 50 N 16-17. O 17-18 (not k). 51 "Habitus naturalis... possessionis exterioris". 52 N 17. O 18 (not k). 53 k 24. N 17v. O 18v. 54 k29v. N21. O 22. 55 N 23. O 24v. 56 N 24 (in text). O 26 (on margin). 57 k 32v. N 23. O 24v: "Hec sententia... sed generis" 58 k 35v. N 24v. O 26: "Caue ne iuxta fermentum... quod perfectum est". 59 N 47v. O 51v (not k): "Caute. Aliter beatus Augustinus... proprietatibus diuersum". 60 k 35v. (N 24v). O 26. 61 N 28. O 30v. 48

42

INTRODUCTION

Priscian: "Liber glosatoris habuit qui interest sed uiciose".62 As a matter of fact, many manuscripts read qui in the Boethian text while others have the perhaps more grammatical reading quorum. Commenting on this marginal note another student wrote the remark: "Si hie glosator inuenisset quorum, credendum est eum minime mutasse ut quidam calumpniatur..." He was obviously convinced of Gilbert's honesty. The same keen interest in grammar is shown in the marginal distinction based on Gilbert's exposition: "Rationes alie gramatice ut syntasis, alie rethorice ut resis, alie dialectice ut lexis".63 Attention is also called to Gilbert's doctrine of the accidentalis conexio, a doctrine which is of great importance in his christology. A marginal note describes it very accurately as follows: "Accidentalis conexio est quando opposita genera de se inuicem predicantur uel propria eorum de se".64 Gerhoch of Reichersberg has dedicated an entire chapter to this nouitas doctrine.*5 Gilbert's strongly controverted view that the second Person of the Trinity rather than the divine nature assumed human .nature is criticized on the margin of the Klosterneuburg manuscript66 by the same scholar who noted later: "Caue callidam subtilitatem..."67 This "marginal battle field " shows that at least in the monastic communities of Austria Gilbert's teaching was carefully examined. And some marginal notes confirm the fact that even in the far-away regions of Austria Gilbert was not without friends. One might perhaps expect similar marginal notes in the Clairvaux manuscript. But such is not the case. It may also be noted that MS Zwettl 314 is closely related to MS Klosterneuburg 345. Yet no signs of hostility are recorded on its margins.

62

k 60. N 41v. O 45: "Liber... poscebat". k 80. N 56v. O 60. 64 N 55v. O 59 (not k). 65 Liber de nouitatibus huius temporis 43; ed. O. J. THATCHER 84-85. 66 k 69v: "Caue. Quod dicit... personalis unitas". 67 k 80: "Caue... donationis eius". In this context it is worth mentioning that the word "caue" does not necessarily have a hostile connotation. I. BRADY, The Rubrics of Peter Lombard's Sentences, in: Pier Lombardo 6 (1962) 7 expresses the view that Peter Lombard himself entered such marginal notes as "caue" or "intellige" and others. These two notes are very frequent on the margins of Gilbert's commentary on St. Paul and may very well be his own device asking the reader to be careful ("caue") or to understand the passage properly ("intellige"). The occasional "caue" found in some copies of his commentary on Boethius may therefore be nothing else than a similar device to draw the reader's attention to the possibility of misunderstanding a text. It is, however, very unlikely that Gilbert himself made such notes on the margins of his commentary on Boethius, for many manuscripts show no marginal notes at all. 63

NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE "OPUSCULA SACRA"

43

IV NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA Writing his commentary on the opuscula sacra Gilbert clearly endeavoured not to omit a single word.1 As a result it has been possible to reconstruct the text he used. A study of the variants listed in the Peiper edition shows that Gilbert's text was closest to a group of two manuscripts (Bern 510 and Gothanus 103) treated as a unit by the editor and designated by the Greek letter psi. However, the Boethius text which accompanies Gilbert's commentary in most manuscripts is far from uniform. Accordingly it must be considered very doubtful whether he edited his commentary together with a sort of separate standard text of the opuscula to enable the reader to compare the original and the commentary. Hence the practice of adding the Boethius text was hardly initiated by Gilbert himself. A few examples may serve to illustrate this point. It seems that in DHeb II, 156 Gilbert ends with the conclusion: "Tune enim in eo" which in the Peiper edition reads (172, 119-120): "Tune enim in eo quod essent non essent bona si a primo bono minime defluxissent". The shorter reading: "Tune enim in eo" (adopted by E. K. Rand 46) is found in the Boethius text of BCFIkNOPQST. Two manuscripts (fX) read: "Tune enim substantie in eo bone sunt". In three manuscripts (Lqr) the reading: "Tune enim in eo bona sunt" occurs, a reading which is also compatible with what Gilbert writes in this context. In addition, the longer reading: "Tune enim in eo quod sunt non essent bona si minime (de-)fluxissent a primo bono" is found in eight manuscripts (DEhKMTWz). Instead of minime three read non (sTz). Another example is the sentence: "... apud uere fidei sectatores equaliter credi" (Peiper 186, 10-11). The first four words of this sentence do not occur in Gilbert's commentary. They are also missing in the Boethius text of BDFfKkMNOPQS and were later added in h. They do occur in LqrsT. Other examples can easily be gathered from significant variants listed in our edition of Gilbert's text attached to his commentary.

1

M. A. SCHMIDT, Gottheit und Trinitdt 40 makes the erroneous remark: "... derm Gilbert ist insofern ein sehr selbstandiger Kommentator, als er in seinem Text das auswahlt, was er erklaren, was er vertiefen und was er iibergehen will". This may be true of such commentators as Thierry of Chartres and Clarembald of Arras. It is not true of Gilbert.

44

INTRODUCTION

The great variety of readings indicates that the Boethius text found together with Gilbert's commentary is a later addition which may or may not happen to be identical with or close to the text used by Gilbert himself. Although we cannot with our present knowledge establish the identity of the text used by Gilbert, we are in a position to reconstruct it from his commentary and compare the reconstructed text with the different textual forms in which the opuscula sacra have been handed down to us. For that reason, both the variants listed by Peiper and a large number (not all) of the available texts of the opuscula attached to Gilbert's commentary have been collated. The variants have been noted in cases where Gilbert's text differs from what Peiper considered to be the authentic reading. It is, of course, quite unreasonable to judge the accuracy of Gilbert's commentary by the text of a critical edition such as Peiper's undoubtedly is unless it can be shown that Gilbert's text agreed verbatim with Peiper's text. We may rest assured that they did not agree. A case in point is the phrase already mentioned in another context: "... nullum in eo aliud preter (quam) id quod est" (Peiper 153, 40). It has recently been affirmed that in order to suit his own kind of ideology Gilbert has "silently changed" the quod of this clause into quo.2 To corroborate this allegation of dishonesty, reference is made to the quod of the Peiper edition. To begin with, Peiper's best manuscript (Tegernsee, saec. x) reads quo according to Peiper's apparatus criticus: "quo (al. d ss.} T." This seems to mean that the other manuscripts also read quo but with a superscript d. Such "corrections " were presumably made at a time when the true reading became controversial. They were then obviously made by men who considered quod to be authentic. In our manuscripts the readings quo and quod occur in the Boethius text. The reading quo is found for instance in EFflKkMNOQSXz. The reading quod occurs for instance in BDHhLqrTuW. This proves that both readings can be supported by manuscript evidence and that either one or the other was found in Gilbert's copy. 2

M. A. SCHMIDT, Gottheit und Trinitdt 93 writes: "Ganz entsprechend wird auch der Satz des Boethius Nullum in eo aliud praeterquam id quod est stillschweigend geandert". On p. 92 A. M. Schmidt disagrees with an interpretation of Boethius given by Gilbert and declares with the same assurance: "Man sieht leicht, wie hier der Text durch den Kommentator stillschweigend geandert worden ist". The inaccuracy of this claim is explained in Scholastik 32 (1957) 272. Concerning the particular problem (ex hoc atque hoc) Schmidt (p. 90) makes the truly amazing confession: "Dazu gibt Gilbert einen ausgedehnten, ausserst dunklen Kommentar, in dem er einerseits Boethius korrigieren will, anderseits ihn nicht iiberall richtig verstanden zu haben scheint. Wir miissen es uns hier versagen, in dieses Dickicht einzudringen".

NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE "OPUSCULA SACRA"

45

We have seen that according to a marginal note in kNO the "exemplaria emendatiora" of Boethius read quod. Yet in all three manuscripts (kNO) the reading quo is actually found in the Boethius text accompanying the commentary. We need not assume that the annotator was not aware of this discrepancy. It would have been easy for him to "emend" the text by adding the letter d. The term "exemplaria emendatiora" suggests, no doubt, that efforts were made to "emend" the text. It may be mentioned in passing that for similar reasons an ablative in the works of St. Augustine was occasionally "emended" into a nominative. St. Bernard3 and his secretary Geoffrey of Auxerre4 quote: "... nullum in eo aliud preter id quod est". Commenting on St. Bernard's reading Everard of Ypres writes: "... preter id quod est. Sic inuenio ab ipso auctoritatis positam continentem litteram quod ut ipse earn in libro suo De Consideratione ponit. Sed procul dubio non est quod nominatiuus sed quo ablatiuus. Igitur exemplar in quo sanctus hoc legit fuit liber mendosus aut scriptoris uitium".5 What concerns us here is not which reading is right and which wrong. Everard does not insinuate that St. Bernard himself may have changed a quo into quod. The same fair treatment should also be accorded to Gilbert unless he can be proven guilty of changing a quod in his copy into quo.6 It is undeniable that the ablative quoiits well into Gilbert's mode of speech and pattern of thought. If his manuscript had the reading quo, he did not have to change it. If we affirm that he "silently changed" a quod into quo we must be prepared to show that his manuscript had the reading quod. Another interesting example of this kind, though of no theological import, is the reading "quorum interest" (Peiper 193, 9) for which Peiper notes the variants "quos interest" and "quis interest" whereas Gilbert's reading is "qui interest". We have been told in the previous chapter that Gilbert's reading is grammatically wrong and therefore inaccurate. But since Gilbert's reading actually occurs in the Boethius text of BEfhSTX he did not have to invent it. Gilbert, who knew Priscian as well as any contemporary,7 could easily have changed qui into quorum. But he remained faithful to the Boethius text before him. 3

De Consid. V, 7, 17; PL 185, 798C. Libellus 14; PL 185, 599B. 5 Dialogus Ratii et Everardi; ed. N. M. HARING 276. A marginal note in MS Paris, BNLat 16341, f. 12 sides with Gilbert's reading and declares: "B(oethius) ponit hie quo, non quod". 6 MATTHAUS BERNARDS, Der Stand der Berhardforschung, in: Bernhard von Clairvaux (Wiesbaden (1955) 8 pleads for moderation in judging the affair: "Sicher haben friihere Zeiten Abailard und Gilbert falsch beurteilt; eine gerechtere Wiirdigung braucht aber keineswegs ihren Gegner schuldig zu sprechen. Wenn schon Gerechtigkeit, dann auch fur alle: fur Abailard,fiir Gilbert, aber ebenso fur Bernhard". 7 See, for instance, R. W. HUNT, Studies in Priscian in the Twelfth Century, in: Mediaeval 4

46

INTRODUCTION

It seems that no critic has noticed the sentence: "... manifestum est personam subiectam esse nature" (Peiper 191, 9-10) for which Gilbert had the reading: "... manifestum est persone subiectam esse naturam". This variant is likewise well supported by a great number of manuscripts. Of course, the object of these comparisons is not to prove that Gilbert's reading was the authentic reading. It suffices here to produce evidence that his readings are supported by manuscripts and that, accordingly, he did not have to doctor his Boethius to suit his ends. Occasionally there is very little support for a reading found in Gilbert's Boethius. Instead of "indoctorum grege" (Peiper 187, 29) he seems to have read "indoctorum garrulitate" which among all the manuscripts collated occurs only in the Boethius text of B. Comparisons show that in some instances Peiper's readings are questionable in such cases as: "Grecia... uocant" (Peiper 194, 27) instead of "Grecia... uocat", or "ambiguitatis modo" (Peiper 211, 44) instead of "ambiguitatis nodo", or "materiae coniunctae" (Peiper 152, 10) instead of "materiae coniuncta", or "debetqui" (Peiper 157, 31) instead of "debet que". At least so it would seem on the authority of many additional manuscripts. V

CONCERNING THE PRESENT EDITION The present edition is based on the manuscripts listed above, all of which have been collated with reasonable care. As a rule, the variants noted in the previous edition are not repeated in the apparatus criticus of the present one unless variants found in the additional manuscripts are recorded. For that reason it would still be advisable to consult the previous edition in case a new manuscript is discovered and an attempt made to trace its relationship to manuscripts used in this edition. Efforts have been made not to omit previously recorded variants whenever they are supported by a significant and Renaiss. Studies 2 (1950) 42. Gilbert may be the grammarian called "glosator pictauiensis" in excerpts transcribed by Ch. THUROT, Notices et extraits de divers manuscrits latins pour servir a Vhistoire des doctrines grammaticales au moyen-dge, in: Notices et extraits 22, 2 (Paris 1868) 103. CH. H. HASKINS, Studies in the History of Mediaeval Science (Cambridge, Mass. 1924) 150 holds that William of Corbeil dedicated his Differentie to Gilbert of Poitiers. He quotes the following passage from the dedication (p. 213, n. 119): "Quamquam non dubitem te, incordialis et intime Gilleberte, per incitamentum subtilis ingenii et de blandimento capacis memorie dictionum latinarum differentias uigilantissime cognouisse..." MS Paris, BNLat 7100, f. 32v, MS Wolfenbiittel, Lat. 326, f . l .

CONCERNING THE PRESENT EDITION

47

number of manuscripts or reflect a reading which might be authentic despite a small number of supporting manuscripts. This seemed particularly important with regard to readings that have caused or perhaps may cause difficulties of a doctrinal nature. Transpositions of words are not noted although some of the Austrian manuscripts of the Basel group contain a number of transpositions which would seem to be deliberate changes of word order rather than normal scribal errors. To establish the word order in doubtful cases preference has been given to manuscripts AX whose spelling has also been preferred. For that reason the spelling is not uniform, a fact which apparently caused little concern to mediaeval readers. In the previous edition the division into chapters as outlined in some manuscripts (EIR) was adopted. This division has been discarded in favour of the chapter numbering found in the editions of the opuscula sacra by R. Peiper (1871) and E. K. Rand (1918). The adjustment seemed justified in order to achieve greater conformity with editions of commentaries by other authors on the same opuscula. For the sake of brevity the second opusculum, occasionally called De Predicatione, is again edited as the second book on the Holy Trinity. The third opusculum is entitled De Bonorum Ebdomade, for Gilbert refers to it under that title in his CEut IV, 21. As in the previous edition the words of the opuscula sacra are printed in small capitals to enable the student to distinguish more readily between Gilbert and Boethius. In most manuscripts those words are marked by underlining. In the present edition, it may be noted, punctuation has been used rather sparingly because of the fact that no uniform system is known to exist.

This page intentionally left blank

TEXTS

This page intentionally left blank

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM PRIMUM DE TRINITATE

This page intentionally left blank

I GISLEBERTI PROLOGUS PRIMUS 1 Libros questionum Anicii quos exhortationibus precibusque multorum suscepimus explanandos altissimos rerum, de quibus in eis agitur, temate: obscurissimos earundem rerum subtilitate: probatissimos tamen operis absolutione cognouimus. Quid enim altius infinite ? Quid ineffabili inscrutabilique subtilius ? Quid autem probabilius eo quod, 5 cum inexpugnabilibus rationibus constet, summis tamen ac celeberrimis auctoribus nititur ? 2 Deus enim, de quo his agitur libris, magnitudine interminabilis, contemplatione incomprehensibilis, sermone inexplicabilis recte intelligitur ac laudabiliter predicatur. Cuius tamen quedam archana 10 antiqui uidentes, ipso inspirante, intellexerunt et tarn rerum quam uerborum figurationibus uariis sui temporis rudibus insinuauerunt. 3 Posteri uero, aliter quidem sed eodem sensu locuti, illarum enigmata figurationum consultissimis interpretationibus declarauerunt et non modo auctoritate sua uerum etiam rationibus — quas uel theo- 15 logice maiestas sibi proprias uendicat uel humane philosophic ad ipsam qualiscumque proportio communes admittit — confirmauerunt. 4 Itaque predictus auctor, tanquam uidentium a secretis hec archana non nesciens, contra quorundam praua dogmata hereticorum pauca de illis scripsit: ea tamen scribendi qualitate qua negligentibus et 20 presumptuosis aditum ad intelligentiam obstruat, studiosis uero atque 1 (Libros) Gilebertus super libros Boetii: prologus de commentario magistri Gilleberti pictauensis episcopi incipit V. Prologus in commentum Boetii de trinitate K. Boetius de sancta trinitate O. Item alius prologus DW. Incipit prologus magistri Giliberti poretani in expositionem librorum Boetii de trinitate man rec b. 2 in eis agitur : in eis K. agitur L. 3 temate: scemate K. temate et T. 4 quid: et quid EQ. 7 auctoribus: actoribus FQ. 10 laudabiliter: laudabilis F. 11 et tarn: que tarn V. 12 figurationibus: significationibus f. 13 posteri uero: postremi uero T. posteri autem F. 14 figurationum: significationum DW. consultissimis: cum subtilissimis V. declarauerunt: declamauerunt V. om NO (ss k). 16 uel theologice: uel theologie BELQRTV. theologie W. uel theoloice y. 17 confirmauerunt: conformauerunt RT. 18 itaque: ita R. a secretis: assecretio BT. 19 pauca: et pauca EFQs (et del B). 21 uero atque: atque BEFkLNOQsT.

54

PL 64, 1247

diligentibus attentionem quidem moueat sed pulsantibus animorum uehementi applicatione aperiat. 5 Breuis enim sine sua amplificatione oratio, latebrosa disserendi tacita ratione dissertio, obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis, 25 noua preter grammaticorum regulam sintasis insciis et superbis illos, quibus sunt articulate, Census obducunt. Sapientibus uero et his maxime, qui sacras scripturas ueneratione colunt usu assiduo et uigilanti attentione inspiciunt, eos intus uidere permittunt. 6 Conuenienter ergo huiusmodi secretis et, ut ita dicatur, significa- 30 tionis abscondite uerbis, quibus examinet scios et inscios, humiles et superbos, secreta theologice altioris Anicius tetigit: digne uocatus Anicius fortitudine, Seuerinus grauitate, opitulatione Boecius, meritis Manlius. 7 Nos uero auctoritate nostra nichil afferre sed, quos precedente 35 signification percepimus, sensus auctoris referre uolentes, illius non modo dicta uerum etiam dictorum rationes attendimus. Et ne uel timiditatis angustia nos ad silendum penitus strangulare uel temeritatis audacia ad garriendum laxare putetur, illorum, que auctorem sensisse cognouimus, nee nichil dicimus nee nichil tacemus. 40 8 Sed cum duo sint uidentium genera — unum scilicet auctorum, qui sententiam propriam ferunt, alterum lectorum qui referunt alienam — cumque lectorum alii sint recitatores qui eadem auctorum uerba et ex ipsorum causis eisdem pronuntiant, alii interpretes qui obscure ab auctoribus dicta nocioribus uerbis declarant, nos — in genere lectorum 45 non recitatorum sed interpretum officio facientes — uerborum trans-

24 sine sua: sua W. sine NO. amplificatione: applicatione FkNO. explicatione ELQT. 25 obliqua: obliquo D. oblico W. 26 noua preter: nouam preter FQ. (sintasis) variants: sinthasis, synthasis. Cf. QUINTILIAN, Inst. or. IX, 1, 1 and XI, 1,17. 28 usu: usu quoque R. 29 eos intus: eos W. 30 huiusmodi... scios et om y. ita dicatur: indicatur E. 31 abscondite: abscondita V. examinet: examinat ov. inscios: incsios f. 32 theologice: theoloice y. theologice attentionis N. Anicius om R. tetigit: tangit U. 33 meritis: merito UV. 34 Manlius: mallius FfQRV. 35 nos uero: nos autem f. afferre: auferre f. sed quos: sed quoque f. sed quos uel R. precedente: precedente recedere R. 36 percepimus marg D. om W. 37 dictorum: dictoris f. et ne uel: et ne ulla N. 38 silendum penitus: silendum v. strangulare: transgulare ADhKMtUVWz. transbulare L. 41 uidentium: scribentium F. unum scilicet: unum uidelicet ABDFhkMNOoQRsUW. auctorem: auctoris f. 42 ferunt: fert f. ferit W. qui... lectorum om U. 42 alienam: aligenam f. 43 alii sint: alii sunt W. uerba et ex: uerba ex B, 44 ipsorum: eorum V. 46 inter-

DTrin I, 1, 5-12 prol.

55

positiones in ordinem, scemata in consequentiam, nouitates in regulam, addentes singulorum causas, reducimus. 9 Multa uero, pro qualitate operis, diuisionum aut diffinitionum omnibus aut aliquibus partibus aut quorundam extra sumptorum 50 comparationibus aut etiam positarum ab auctore dictionum casibus aut earundem significationum multiuocis pluribus aut rationum inductionibus explanamus: sollicite circumspicientes ne aliquo sensu ab autenticis sanctarum diuinationum scriptoribus recedamus quamuis nos ab eis dis,sentire garriant quidam temporum nostrorum Fenni 55 atque Pacomii qui, cum nichil didicerint, opinione sua nesciunt nichil: homines sine ratione philosophi, sine uisione prophete, preceptores impossibilium, indices occultorum, quorum mores plurimis notos describere nichil nostra interest. 10 Ipsi uero tanquam "excussi propriis aliena negotia curant". Et 60 obliti suorum satiras facinorum de ceteris animi ingenio et uite honestate preclaris multarum personarum fingunt comedias. 11 Qui etiam in Deum blasphemi illos de ipso profitentur errores quorum nomina diffitentur. Nam, ut ita dicatur, "hereticorum catholici" in Sabellii, Donati, Pelagii et aliorum huiusmodi pestilentium 65 uerba iurati horum nomina — eo quod edictis publicis dampnata noscuntur — cum catholicis detestantur ut, cum blasphemiarum causis sunt iuste dampnabiles, blasphemorum detestatione putentur indempnes. 12 Sed quia non tarn res nominibus quam nomina rebus accomodat 70 inpositio, quibuscumque res conueniunt, nomina non conuenire non

pretum: interpretis BkN. facientes: fungentes B. 47 consequentiam: consequentis R. 49 diuisionum aut: diuisionum ac L. 51 positarum: positorum D. auctore: auctoritate FQ. 52 aut earundem: aut earum BkO. multiuocis: multiuocis aut uniuocis V. 54 sanctarum diuinationum: diuinationum kN. quamuis nos... disciplina nouerunt om U. 55 Fennii: Ennii corr ex Fennii T. om V. Fennii hy. 56 Pacomii: Pachomii V. Paconii hkNO. Paucomii BFQ. Praconii W. Pracomii D. Pacomi E. Cf. Auctor ad Herennium IV, 4, 7 : ' Ita ut si Ennii de tragoediis velis sententias eligere aut de Pacuvianis nuntios '. 60 (curant) HORACE, Sat. II, 2, 19. 61 satiras: sarcinas M. uel sarcinas ss kNO. uel satyras ss M. facinorum: scelerum uel facinorum M. ingenio: genio AEMostz. 63 illos de: illorum de ELoRtv. 66 uerba iurati: uerba parati ov. horum: eorum FQ. hominum z. uel horum ss z. hominum horum y. 67 blasphemiarum causis: blasphemiis o. 68 sunt iuste: sint iuste fosvyz. dampnabiles: dampnabilis v.

56

PL 64, 1247

possunt. Quoniam ergo uere sunt, recte uocantur Sabelliani Donatiste Pelagiani et huiusmodi. 13 Et bene quod noui heretic! nichil afferunt noui ut ad inprobandum adinuentiones nouas nouis sit laborandum inuentis. Antiqua 75 sunt dogmata olim per clari et exercitati ingenii uiros euidentissimis atque necessariis rationibus inprobata quibus eadem nouissimis his rediuiua temporibus possunt refellere quicumque recte intelligentes uirorum illorum scriptis lectitandis inuigilant. 14 Sed qui neque legunt neque lecturiunt ideoque scientiarum 80 elementa si qua prioribus annis attendere consueuerant, post, longa desuetudine desciuerunt aut etiam corruptis artibus a uia ueritatis exorbitauerunt, has omnino rationes ignorant. Quorum si forte aliqui humano errore aut potestate aliqua presunt aut preminent dignitate, precipiunt ut uerum falsum et falsum uerum itemque bonum malum 85 et malum bonum esse credatur. Et, quod inpudentissimum est, ad sui magnificentiam quoslibet infames magnificant et magnificos infamant. 15 Sed quia non tarn cognitores quam cogniti resident, sepe contingit ut, rerum consequentibus cancellatis, cuiuspiam bone fame aliquid illorum fauor detrahat et uituperatio addat. Quod nimirum atten- 90 dentes illorum maledicta de nostris moribus et precepta de rebus contempnimus. Nam neque mores nostros conuictu neque rerum proprietates disciplina nouerunt. 16 Que uero a nobis scripta sunt, bene exercitatis lectoribus non modo rationibus firma uerum etiam scripturis autenticis adeo consona 95 esse uidentur ut non tarn nostra inuenta quam furta esse credantur. 74 et bene: bene K. afferunt: auferunt R. ut ad: ut ab T. 76 per clari: preclari BFkLMNOQsTW. per claros v. per preclari A. exercitati: exercitatos v. ingenii om v. uiros: uiris BFkNOQy. uirorum LMT. 78 intelligentes: intelligentes et FkNOQ. 80 legunt neque om v. 81 longa: longua A. 82 desuetudine: dissuetudine DFVW. etiam: etiam de kN. 83 ignorant: ignorauerunt W. 86 quod impudentissimum: impudentissimum N. 89 fame aliquid: fame et aliquid F. aliquid: alicuius FkNO. 96 uidentur: uideantur v. (credantur) Incipit liber Seuerini Boetii de trinitate. Explanatio magistri Giselberti super eundem Q. Incipit commentarius magistri Gilleberti pictauensis episcopi super librum Anicii Boetii de trinitate in ictibus altiuidis aquilino stilo conscriptus V. Item alius prologus in primum librum man rec b. Prologus in rem E. Prologus Gilleberti porretani commentarius in librum Boetii de trinitate F. Commentarius porretani in Boetium S. Boetius de trinitate I. Incipit Boetius de trinitate t. Item prologus s. Item alius prologus in primum librum man rec y. Incipit liber Seuerini Boetii de trinitate. Explanatio Giselberti super eundem Q. Boetius in Porphirium man rec H.

DTrin I, 2, 1-4 prol.

57 II

GISLEBERTI

PROLOGUS SECUNDUS

1 Omnium, que rebus percipiendis suppeditant, rationum alie communes sunt multorum generum, alie proprie aliquorum. Et communes quidem sunt ut "Quicquid inest alicui, ab eodem diuersum esse necesse est". Hoc in omni rerum genere uerum est. Quod autem dicitur "Species nunquam de suo genere predicari", diffinitionum 5 genus recipit, non diuisionum. Nam sicut in demonstratione diffinitiua species genere sic in diuisiua genus specie declaratur. 2 Hanc autem rationum omnium communitatem uel proprietatem non nescit quisquis rerum diligens inquisitor non eas transeunter aspexit sed mentis acie fixa notatas et eiusdem iudicio comprehensas 10 primum apud se seruandas memorie tradidit: deinde — ne aliqui eas uel obliuione prorsus perisse uel intra silencium languere putarent — sepe aut in scenis sophistarum uariis conformationibus, causa tamen exercicii, ludens aut seriis philosophic officiis inter eius conscios agens eas exposuit. 15 3 Nam, uerbi gratia in ciuilium genere, sicut pro Sexto Roscio aut pro Marco Marcello serius orator Tullius sic et Quintillianus et Seneca et Menander, oratorum sophiste atque conformatores, primus in causarum secundus in declamationum tercius in comediarum, fictis — de his tamen que fieri poterant — argumentis ex rethoricarum prin- 20 cipiis rationum locuti, eas se pre mente habuisse et non leui affectione sed quodam difficile mouendo scientie habitu tenuisse testati sunt. 4 Similiter et alii in facultatibus suis aut theoremata mensurarum aut anxiomata ponderum aut aliorum nominum communes multorum

1 que rebus: que in rebus Bs. percipiendis: percipiendis f. 2 communes... quidem om K. 5 nunquam de: nunquam se r. 10 aspexit: aspexerit C. 11 ne aliqui: ne aliquis ry. ne alicui u. 12 putarent: putaretur v. 14 officiis: officinis R. conscios: consocios CHMNOW.sociosf. 16 ciuilium: ciuilim. 17 Marco: MarchoDW. Tullius: TuliusW. sic et: sic C. 18 oratorum: orator fkN. 19 fictis: sectis y. ss fictis y. 20 rethoricarum: rethoricorum L. 21 et non leui: non leui v. 22 mouendo: mouendi f. 23 theoremata: thereumata t. speculationes bm (ss y). 24 anxiomata: axiomata bCFfHhLprsuVvWZYyz. seu dignitates ss y. communes: communiones f.

58

PL 64, 1255C

siue proprias aliquorum generum rationes se firma scientia tenere et 25 uigilanter attendere docuerunt: uel serio philosophantes uel inter sophistas sese confictis similitudinibus exercentes. Qualiter factum est ut nee proprias ultra suorum generum terminos usurparent nee communes multorum ad eorum aliquod coartarent ac per hoc in singulis facultatibus fines suos officia inuenirent. 30 5 Quisquis uero hanc rationum differentiam uel omnino nescit uel attendere negligit, sepe preter officium causam casu commutat, Ideoque, fine carens officii, uel contrarietatis alicuius, in quam nescius cecidit, ammiratione dubius fluctuat — quod periculo5um est — uel quadam securitate presumens immo presumptione securus sententiam 35 falsitatis affirmat — quod dampnosum est — et, omni genere uocis effuso, cum immoderatione gestus et uultus in grege inperitorum non sine illorum detestatione qui aliter senciunt clamat — quod inpudentissimum est. 6 Quales fuerunt Arriani et Sabelliani et multi alii qui naturalium 40 proprias rationes theologicis communicauerunt et utrisque communes ab inuicem contraxerunt. Est enim proprium naturalium quod "Sicut numero diuersorum proprietates diuerse sunt ita quoque subsistentie numero sunt diuerse" et quod "una singularis subsistencia non nisi unum numero faciat subsistentem" ut Platonis et Ciceronis non solum 45 accidentales proprietates uerum etiam substantiates, quibus ipsi sunt uerbi gratia uel diuersa corpora uel diuersi homines, diuerse sunt. 7 Et quecumque singularis proprietas Platonem corpus esse uel hominem, eadem nullum alium idem esse facit. Nam etsi generationis propagatio generate dat esse corpus ab ea singulari corporalitate 50 transfusi sanguinis, a qua generans corpus fuerat, fit tamen decisione

25 siue proprias: aut proprias f. 26 uel serio: uel sic r. 27 confictis: cum fictis r. 28 proprias ultra: proprios ultra L. 29 nee communes: nee communiones f. eorum aliquod: eorum aliquid DfhoSTW. 30 in singulis facultatibus: in facultatibus B. 32 preter officium: preter officium propositionem et finem Y. causam casu: causam casui r. causas casu v. 33 in quam: in qua v. 34 cecidit: incidit B. ammiratione: animi ratione N. ammirationem sv. 36 affirmat: confirmat N. 37 inmoderatione: moderatione W. uultus in: uultus corporis inT. 38 qui aliter: qualiterm. clamat: clamant FY. clamitat B. 41 theologicis: theoloicis fy. 45 faciat subsistentem: facit subsistentem M. facit subsistens DMW. faciat subsistentie N. 48 Platonem: Platonem facit f. 49 nam etsi: nam et mV. nam siR. generationis: significationis mNV. 50 generate: genitok. ab ea... fuerat corpus om kNO. 51 fuerat: fuit ERWZ.

DTrin I, 2, 5-10 prol.

59

discessio qua et generans ab illius corporis, quod decide sanguine retinet, subsistentia et generatus ab illius, quod deciso sanguini fomentis temporalibus additur, aliud ab inuicem corpus fit. 8 Has igitur naturalium rationes recte sicut uidetur intelligentes 55 Arrius Ethius Eunomius itemque Noetus Sabellius Praxeas Hermogenes et Priscillianus et alii multi sed eorundem naturalium proprias esse minime attendentes, in theologica usurpauerunt. Et quoniam unius Principii ex quo et per quern et in quo sunt omnia non nisi una est essentia que Grece dicitur usia, putauerunt quod sicut unus est solus Deus ita 60 quoque solus unus sit Deus. 9 Hunc autem Arrius uocat Patrem de quo uera quidem ratione dicit: "Pater est solus Deus". Sed rationis usurpatione dicit etiam: "Solus Pater est Deus". Ex quo infert quod neque Christus neque Spiritus sanctus est ueritate essentie Deus. Et dicit Christum "esse crea- 65 turam, Spiritum uero sanctum esse creaturam creature". Quem secutus Ethius et eiusdem Ethii discipulus Eunomius asserit "dissimilem per omnia Patri Filium et Filio Spiritum sanctum". 10 Noetus uero atque discipulus eius Sabellius, Praxeas etiam et Hermogenes et Priscillianus ilium unum, quern solum putat Arrius 70 esse Deum, ex eiusdem extra proprium genus rationis fantasia solum similiter asserunt esse Deum. Sed in hoc ab Arrio differunt quod solum ilium unum putant esse et Patrem et Filium et Spiritum sanctum: contra illam, que nullum rerum genus excipit, rationem que est "Diuersarum personarum diuersa propria uni conuenire non 75 posse". 52 quod deciso: qui deciso r. deciso: desciso v. 53 subsistentia: subsistentiam Ny. quod deciso: quo deciso I. sanguini: sanguinis W. 54 temporalibus: corporalibus o. additur aliud: accedentibus aliud aliter kNOy. fit: sit ABbDHhIKkmNOVvXyZz. 57 proprias: prius Z. 58 theologica: theologia DrW. theoloica fZ. usurpauerunt: usurparunt T. insurpauerunt Y. 59 per quern: per quod EV (e corr Y). (omnia) Cf. Ram. 11: 36. non nisi: nisi u. una est: una f. 60 (usia) variants ysya. usya. ysia. 61 ita quoque solus: ita solus E. ita quod solus T. 62 quo uera quidem: quo tamen uera EkNOs, 63 dicit: dicitur V. dicit nam R. rationis usurpatione: ratione usurpationis r. et dicitet dicitur E. 66 sanctum esse: spiritum esse f. sanctum BTy. (creature) AUGUSTINE. De haer. 49 ; PL 42, 39. 67 Eunomius: Eiminomius R. asserit: asserunt LT. 68 (sane: turn) AUGUSTINE, De haer. 54 j PL 42, 40. 69 (Noetus) AUGUSTINE, De haer. 41 ; PL 42, 32. Praxeas: Paraxeas T. etiam et: et f. etiam LTU. 70 Hermogenes: Hemigines W. Ermogenes m. 71 Deum ex: Deum et ex m. fantasia: fanthasia E. phantasya s. 72 asserunt esse: asserunt N. sed in: sed et in RX. ab Arrio: ab illo Arrio R. 73 ilium unum: ilium ov. et patrem: patrem EfNRUv. 74 contra illam: contra quam L.

60

PL 64, 1256D

11 Et quidem multa omni genere suo a se diuersa et diuersorum generum propria uni conuenire possunt: ut longitude et scientia que omni genere suo diuersa et proprietate diuersis generibus sunt addicta quia longitude soli corpori, .scientia uero soli spiritui, uni homini, 80 qui simul est et corpus et spiritus, simul conueniunt. 12 Sed diuersarum personarum propria diuersa unius esse non possunt quoniam unum aliquod, etsi ex partibus diuersorum generum et diuersarum proprietatum, non tamen ex diuersis personis integrum constat. Omnis enim persona recte intelligitur per se una. 85 13 Et hi quidem omnes, de diuinitatis singularitate recte sentientes, iuxta naturalium rationem opinati sunt non modo quod unus sit Deus solus uerum etiam quod solus unus sit Deus. 14 Quidam uero alii, recte intelligentes Patrem et Filium et Spiritum sanctum diuersis proprietatibus diuersas numero esse personas nee 90 solum Patrem esse Deum sed et Filium esse Deum et Spiritum sanctum esse Deum, tamen ilia naturalium propria ratione decepti qua dicitur quod "sicut numero diuersorum proprietates diuerse sunt ita etiam eorundem subsistence numero sunt diuerse" dixerunt non eiusdem sed "similis essencie" Patrem et Filium et Spiritum sanctum 95 esse. 15 Macedonius autem, recte senciens Patrem et Filium unius eiusdemque esse substantie uel essentie et arnbos esse unum Deum, Spiritum sanctum dicit non esse Deum. Sed quoniam Spiritus sanctus est utriusque communiter, opinatur diuinitatem utriusque esse Spiri turn sanctum et nullam habere substantiam.

77 et quidem: et quod s. omni genere: genere m. 78 generum propria: propria bm. 79 et proprietate: et diuersorum proprietate MR. diuersis generibus: diuerse generibus N. 80 scientia uero: scientia kN. scientia ergo K. spiritui uni: spiritui in L. spiritui uni soli H. 80 homini: homine L. 81 qui simul: qui similis Nr. est et: et Z. est CEmRTuV. 83 unum aliquod: unum aliquid fp. 84 personis: personis intelligitur V. 85 intelligitur intelligi h. (una) Concerning this definition of person see N. HARING, The Case of Gilbert 19 ff. 86 quidem omnes: quidem p. recte: non recte L. 87 rationem: rationes V. non modo quod: quod V. 90 Spiritum sanctum: spiritual V. diuersis... filium et spiritum sanctum esse om p. 91 sed et: sed etiam M. sed kNO. 93 diuersorum: diuersarum u. ita etiam: ita quoque C. 94 eorundem: diuersorum E. 95 similis: dissimilis K (AUGUSTINE, De haer. 51 ; PL 42, 39). 96 sanctum esse: sanctum BCQS. 97 recte senciens: recte kNO (AUGUSTINE, De haer. 52; PL 42, 39). patrem et filium unius: unius m. 98 eiusdemque: eiusdem fr. substantie uel essentie: essentie Es.

DTrin I, 2, 11-20 prol.

61

16 Aliqui uero sic Deum asserunt esse triformem ut unius diuersis essenciis tanquam diuersis partibus assignent: alii quidem quod Pater est, alii uero quod Filius est, alii autem quod Spiritus sanctus est idem ipse unus et solus: ut omnipotencie dedunt quod ipse est Pater, 5 sapiencie quod est Filius, bonitati quod est Spiritus sanctus. Et hoc quoque ex ilia naturalium ratione quod unius subsistentis diuersis subsistences diuersa addicta sunt: ut unius hominis corporalitati color, sensibilitati passio, rationalitati discretio. 17 Sic igitur rationum extra proprium genus abusionibus in diuersa 10 dogmata i.e. opiniones falsitatis illi quos exempli gratia commemorauimus et alii multi detrusi sunt et, quod peius est, contra catholicam de numero personarum et de ipsarum simplici atque singulari essentia fidem quodam presumptionis instinctu confidenter locuti errores suos ueritatem esse dixerunt. 15 18 Quidam uero, nequaquam a catholica recedentes et de numero personarum et essencie singularitate sane credentes, ex ueris antecedentibus rationibus ueritatis falsa posse deduci mirati sunt. Et quomodo, saluis predictis rationibus ueritatis, sint unius simplicis atque singularis essencie diuerse persone et diuersarum personarum una singularis et 20 simplex essentia, humiliter quesierunt. 19 Illorum ergo detestabiles errores Boecius uolens destruere et humilium infirmitatem iuuare Symacho et quibusdam aliis sapientibus scribit de trium numero personarum simplici ac singulari essentia et de tribus unius essentie numero diuersis personis. 25 20 Et utrumque rationibus ostendit sed secundum diuersarum genera facultatum diuersis. Nam primo theologicis essencie singularitatem

1 utriusque: utrisque K. 3 (aliqui) AUGUSTINE, De haer. 34; PL 42, 45. sic deum: sic v. ut unius: et unius HKO. 4 alii uero: alii BV. alii autem: alii ENOV. alii uero fhovz. 5 dedunt: dederat KNO. dederunt CRrsVWY (e con p). dederint ky. deducunt m. quod ipse: quod ipsa EfhIKoSUVvYz. 6 bonitati quod: bonitati quod ipsa C. bonitati quod ipse u. et hoc: et hoc quidem CFLMpQTV. et hoc quod r. 9 rationalitati: rationabilitati ty. 10 sic igitur: sic ergo NVY. 12 detrusi: destructi r. peius est: peius s. 13 de ipsarum: dei patris B. de earum r. atque singulari: ac singulari FQ. singulari kNO. 14 fidem quodam: quodam o. instinctu: instructu BQr. intinctu D. intuitu W. uel instinctu ss Q. ausu e con L. 16 a catholica: a fide catholica BLoRv. 17 et essencie: et de essencie ov. sane credentes: sane intelligentes C. 18 falsa... rationibus uertatis om N. 19 sint unius: sint N. 20 diuerse persone: diuine persone r. una singularis et: una K. 27 theologicis: theoloicis f.

62

PL 64, 1257D

atque simplicitatem, deinde naturalibus numerabilem personarum diuersitatem. Unde recte intelligi poterit prenominatos hereticos ex eo quod naturalium proprias rationes theologicis communicauerunt 30 esse deceptos.

Ill BOECII PROLOGUS 1

INUESTIGATAM.

Premittit prologum in quo, quamuis illud de quo locuturus est obscurum sit et plurimis ad cognoscendum difficillimis rebus implicitum, minime tamen uerbis apertis sese locuturum promittit: sicut ab oratoribus, cum genus cause obscurum est, fieri solet. Immo ut rei 5 de qua loquitur dignitatem celet indignis, nee earn plena uerborum exerit expositione. Et si quid sermo loquentis auditoris intelligence prodit, mox iniectu noue significations obducit. 2 Sed attentionem maxime mouet turn rei ipsius magnitudine turn uerborum quam diximus breuitate atque obscuritate. Beniuolentiam 10 uero comparat et ab ipsius rei dignitate et a sua persona, cum "sine arrogantia" dicit se ea in quibus diu cogitauit scripsisse, et ab illorum quibus scribit, cum, contemptis ceteris, sui studii opus dicit se desiderantissime ipsorum offerre auctoritati atque ab eis sententiam uelle iudicii. A sui ergo negocii laude incipiens ait: INUESTIGATAM 15 etc.

29 poterit: potest C. poterant N. 31 (deceptos) Item alius prologus: Libros questionum... DW. Incipit liber Boetii de trinitate ad Simachum uirum clarum et illustrem, socerum suum Z. Explicit prologus Anicii Manlii Seuerini B.V.C. et illustris excons. ord. Patr. incipit liber quomodo sancta trinitas unus deus et non tres dii ad Quintum Aurelium Memmium Simmachum uirum clarissimum et cons, ordinarium atque patricium s. Prologus in primum librum Boetii de sancta trinitate man. rec y. Incipit prologus U (marg z). Incipit prologus Boetii ad Symachum in librum de trinitate man rec b. 1 inuestigatam om BEHs. 2 quamuis illud: quamuis BCFLMpQrT. 6 nee earn: non earn ER. nee ea K. 7 exerit: exercet r. exierit y. expositione: compositione LpTr. 9 prodit: pandit T. 10 uerborum quam: quam v. 12 (arrogantia) CICERO, De invent. I, 16, 22. se ea in: se in BCFLMpQ. se de eis in R. ab illorum: ab aliorum f. 13 scribit: scripsit ELTtY. contemptis: contendis m. 15 uelle: se uelle Es. uelle expectare B. a sui ergo: a sui f. a sui... ait om rv.

DTrin I, 3, 1-7 prol.

63

3 Hie commemorandum est quod ex affirmatione et eius contradictoria negatione questio constat. Non tamen omnis contradictio questio est. Cum enim altera contradictionis pars esse uera, altera uero nulla prorsus habere ueritatis argumenta uidetur — ut: "omnis 20 homo est corporeus, non omnis homo est corporeus"; itemque: "nullus homo est lapis, quidam homo est lapis" — aut cum neutra pars ueritatis et falsitatis argumenta potest habere — ut: "astria paria sunt, astria paria non sunt" — tune contradictio non est questio. Cuius uero utraque pars argumenta ueritatis habere uidetur, questio est. 25 4 Hoc autem tribus modis contingere potest: uidelicet aut sophistica uniuocorum equiuocorum modorum parcium temporum atque relationum multiplicitate aut orandi qualitate aut rationum, ex quibus sermo fit, genere. 5 Et quidem sex generum multiplicitates sophistice arte et usu 30 sophistarum pluribus note sunt. Qualitas autem orandi uel in rerum atque dictionum consequencia uel in earundem tropis attenditur quorum — si unum in affirmatione est, alterum in negatione — utraque uera potest esse ut: "Dies est letus" uera est tropo metonomie i.e. conuersione nominis eius, quod fit, ad id quod facit. Item: "Dies non 35 est letus" uera est si quis rerum istarum naturalem conuenienciam neget. 6 Diuersorum uero generum diuersis rationibus utraque similiter uera est ut: — quod supra diximus — "Nulla species de suo genere predicatur" in diffinitionum genere uerum est. Item: "Omnis species 40 de suo genere predicatur" in diuisionum genere uerum est. 7 Ex horum itaque occulta multiplicitate locorum, aut arte deductis aut casu uenientibus argumentis, questio in ambiguitatem adducitur. Ideoque non nisi eorum, que ad eos pertinent locos, diuisione dissoluitur. 45

17 est quod: quod kN. 19 pars esse: pars est Bv. 21 non omnis... corporeus om W. 22 est lapis: lapis f. 23 (falsitatis) Beginning of MSG (Sainte-Genevieve). 28 atque relationum: ac relationum K. aut relationum t. atque orationum r. 32 consequencia: inconsequencia DW. 34 (metonomie) variant methonomie. 35 (facit) QUINTILIAN, Inst. or. VIII, 6, 23; IX, 5, 1. 39 ut quod: ut u. 40 item omnis... est om CrV (marg k). omnis species: omnis v. 41 predicatur in: in p. 42 ex horum: et horum fW. 43 adducitur: deducitur BTW. 44 diuisione: discussione f. diuisionem V.

64

PL 64, 1258G

8 Cum igitur utraque pars contradictionis habere ueritatis argumenta uidetur, diligentissime uestigandum est que horum uniuersalitas locorum propositas multiplicitatis dictiones contineat ut, hoc cognito, que per diuisionem et per quam diuisionem exeri debent et partibus questionis aptari, possit cognosci. 50 9 Quod ad hanc de singularitate ac simplicitate essencie Patris et Filii et Spiritus sancti et de ipsorum secundum diuersas proprietates numerali diuersitate questionem, cuius utraque pars ueritatis habere argumenta uidetur, Boecium inuestigasse dubium esse non debet quandoquidem ait: INUESTIGATAM. Nee sine studii diligentia quoniam ait: DIUTISSIME. Tot enim multiplicium locos cito pertransire non 55 potuit et an significatio an modus an quod aliorum hanc fecerit QUESTIONEM perpendcrc. 10 Sed et cum in aliis intelligentiam excitet certa rei proprietas aut certa uocis positio — ut cum dicitur "homo albus", quoniam cer- 60 turn est albedinem corporalitatis propriam esse, potest putari dictum esse secundum aliquam humani corporis partem: aut cum dicitur "canis est sensibilis", quoniam certum est cuius speciei sit quecumque qualitas significatur hac uoce — quamuis nesciat auditor ex cuius illarum sensu hoc dictum sit, scit tamen quod non nisi de eo qui 65 illarum aliquam habet in multiplicitate quam diuersorum generum diuerse faciunt rationes que adeo sunt occulte ut semper earum genera, sepe uero et ipse et earum genera penitus taceantur, longiorem inuestigationis laborem esse contingit: ut in hac questione non significationibus non modis non partibus non temporibus non rela- 70 tionibus non denique orandi qualitatibus implicita sed diuersorum 47 uestigandum: inuestigandum BIrST (e con DY). uniuersalitas: uniuersitas CFHprSTY. 48 multiplicitatis: multiplicitates KNO. hoc cognito: hoc connito f. 49 exeri: exerceri Lr. 50 possit cognosci: poscit connosci f. possit agnosci s. 54 non debet: non est v. 55 nee sine: non sine u. 56 multiplicium: multiplicitatum p. multiplicium rationes et C. 57 an quod: an quid kNOov. hanc fecerit: fecerit bHy. 60 quoniam certum: certum u. 62 aut cum: at cum p. 64 hac uoce: hac uoce canis r. auditor: auctor m. 65 sensu hoc: sensu r. sensu hie N. scit tamen: sic tamen p. 66 illarum: earum r. illorum e con Y. quam: qua p. questionis quam ET. 67 earum genera: eorum genera ESu. Questio informis est dum neutra contradictionis parte rationibus uestita, argumentorum conexione roborata, nuda in animo agitatur querentis: formata dum iam rationibus uestita et argumentorum conexione ita ut ratio ex ratione et argumentum surgat ex argumento fuerit roborata marg k. Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273. 68 sepe... genera om m. 69 inuestigationis laborem: inuestigationem BCFLpQrTVY. 70 non modis: modis r. non temporibus non: non p. temporibus non u. 71 diuersorum generum: diuersorum genera v.

DTrin I, 3, 8-15 prol.

65

generum rationibus diuersis. Que in utrisque partibus questionis huius adeo taciturnitas occuluerat ut et propter hanc occultationem questionem istam se inuestigasse diutissime recte dixerit. 11

Earn ergo FORMATAM RATIONIBUS etc. 75 Questio informis est dum adhuc in incognito loco manens indigesta multiplicitas formam ueritatis — ut, cuius partis contradictionis sit, nesciatur—obducit. Cum uero, loco exposito, ipsa quoque de loci uniuersalitate educitur et per diuisionem significatio et significatio, modus et modus exeritur et hec, uel que cetera ostendit diuisio, 80 partibus questionis aptantur ut plene cogno^ci possit, forma ueritatis excluditur. 12 Accedit tamen ad formam quod hec parcium diuisionis partibus questionis aptatio argumentis firmatur. Conuenit enim ut questio sicut argumentis in dubitationem adducitur ita quoque argumentis 85 certa reddatur. 13 Hanc igitur questionem sic inuestigatam— non quidem quod inue5tigatione quicquid ad eius pertineret solutionem inuenerim sed tantum QUANTUM LUX DIUINA DIGNATA EST NOSTRE MENTIS IGNICULUM i.e. quantum naturali ingenio meo diuina gratia splendore suo dignum 90 duxit ostendere — hanc, inquam, rationibus qualiter dictum est formatam LITTERISQUE MANDATAM i.e. scriptam UOBIS OFFERENDAM mecumQUE COMMUNICANDAM CURAUI.

14 Qualiter autem et quare communicandam, supponit: TAM UESTRI CUPIDUS IUDICII i.e. circumspecti examinis QUAM NOSTRI STUDIOSUS 95 INUENTI. Quanto etenim studio ad inueniendum per quid hanc soluerem questionem me applicaui, tanta cupiditate uestre auctoritatis sentenciam super hoc habere uolui. 15

QUA IN RE etc. Dicens inuestigatam et diutissime et rationibus formatam rei —

73 occuluerat: occultauerat mpT. propter hanc: propter ov. 74 dixerit: dixerat p. 76 adhuc in: adhuc EfR. incognito: inconnito f. 78 cum uero: cum ergo r. 79 uniuersalitate: uniuersitate RrY. 80 que cetera: cetera Esu 83 partibus: partium BCHLp. 85 in dubitationem: in dubitatione DMNOW. 88 eius pertineret: eius pertinet p. eius v. 89 sed tantum: sed tamen Ahpt. igniculum: igniculum illustrare ov. 90 ingenio meo: ingenio modo kN. 96 per quid: per quod f. 97 applicaui: applicui BCFfhMoQRrUVvYz. applicui uel applicaui S.

66

PL 64, 1259B

magnitudine attentionem mouet. Hie beniuolenciam comparat a sua persona de factis et negociis suis sine arrogantia dicens: — quasi: uobis communicandam offero — QUA IN RE QUID ANIMI i.e. quis animus MIHI SIT scilicet quorum fauorem queram QUOCIENS COMMENDO STILO i.e. quociens scribo aliqua diu EXCOGITATA, POTEST INTELLIGI TUM EX 5 IPSA MATERIE hoc est rerum de quibus semper scribo DIFFICULTATE TUM EX EO QUOD COLLOQUOR RARIS ID EST UOBIS TANTUM, tibi SCllicet

Simacho, cui fere omnia scripta mea examinanda offero, atque aliis prudentibus paucis. 16 NEQUE ENIM EXCITAMUR ad aliquid optime faciendum IACTACIONE 10 FAME ET INANIBUS CLAMORiBus uuLGi: hac scilicet causa ut fama nostra ad extero,s transeat et inter nostros, sicut solet facere, comicos et ceteros, qui delectare uolunt, poetas scenicus nos et theatralis applausus extollat. Sensus: non exteriori fauore sed conscientie secreto delector. 17

SED et si QUIS EST nobis FRUCTUS EXTERIOR ex aliorum iudicio, 15

HIC NON POTEST SPERARE ALIAM SENTENCIAM NISI SIMILEM MATERIE

i.e.

non potest sperari ex aliquorum sentencia nisi ex talium qualis est ipsa rerum, de quibus agitur, materia: scilicet quorum auctoritati quedam dignitas inesse cognoscitur ex uirtutis excellentia atque singularitate sicut materie quedam inest dignitas ex sui magnitudine et 20 incomparabili proprietate. Hie captat ab illorum, quibus scribit, persona. Quorum auctoritatem uolens intelligi singulariter excellentem ait: 18

QUOCUMQUE IGITUR CtC.

Quasi: ut materie similem possim .sperare sententiam, uobis tan- 25 turn colloquor. Ab aliis IGITUR similis sperari non potest. Nam QUOCUMQUE i.e. ad quoscumque alios quos meorum tractatuum faciam indices A UOBIS non dico conuerti sed DEIECI i.e. declinaui OCULOS,

2 a sua: a propria BCFLMpQRrTVY. 3 de factis et: de factis etdefGIMUZz. 5 aliqua diu: aliquandiu m. 6 hoc est: hoc est turn fEhKkMNOSuz. rerum: rerum ipsarum p. 7 colloquor: loquor u. uobis tantum: uobis tamen h. 8 cui fere: cui sunt f. 10 neque enim: neque BCFLMRrTVY. 11 inanibus: inanis u. fama nostra: fama nostri m. 12 ad exteros: ad externos fhNov. ad extremes B. ad dexteros r. comicos: amicos G. coamicos p. 13 (uolunt) HORACE, Ars poet. 333. 16 sperare aliam: sperare aliquam FpT. sperare C. 18 auctoritati: auctoriti p. 19 cognoscitur: connoscitur f. 20 exsui:exuir. 21 incomparabili: incorporali u. 22 auctoritatem: auctoritatem. 25 similem possim: similem possitt. 26 sperari non potest: sperari potest u. 27 alios quos: alios kNO. tractatuum: tractatum m. faciam: facerem p.

DTrin I, 3, 16-21 prol.

67

OCCURRIT mihi PARTIM IGNAUA SEGNICIES i.e. homines segnicie ignaui et ignauia segnes PARTIM CALLIDUS LIUOR i.e. callidi et inuidi adeo 30 UT UIDEATUR CONTUMELIAM IRROGARE i.e. inferre DIUINIS TRACTATIBUS

Quicumque TALIBUS non dico hominibus sed HOMINUM MONSTRIS quos scilicet corporis quidem figura exterior homines esse ostendit sed interioribus, que predicta sunt, uiciis mentis magis sunt belue HEG NON AGNOSCENDA i.e. examinanda POCIUS apposuerit QUAM tanquam 35 porcis PROCULCANDA i.e. despicienda PROIECERIT. 19 Quisquis ergo philosophic secreta talibus pandit ut ita dicatur ipsam prostituit et, quantum in se est, dignitatem eius minus admirabilem facit. Quod quoniam multiloquiis et sermone triuio contingere solet ICCIRCO STILUM BREUITATE CONTRAHO i.e. quod de hac sencio 40 questione, plena expositione non explico sed decurtatis scripture notis significo ET SUMPTA EX PHILOSOPHIE DISCIPLINIS non dico exterioribus phisice uel interioribus mathematice sed INTIMIS theologice NOUORUM UERBORUM nouis SIGNIFICATIONIBUS UELO. Qualia sunt: "Homo non est id quod est" et "Homo magnus non est ipsum homo nee ipsum 45 magnus". Hie mouet attentionem. 20 Hac autem et breuitate contraho et nouitate uelo UT HEC scripta breuitatis et nouitatis MIHI UOBISQUE TANTUM, si QUANDO ab aliis studiis uestris AD EA CONUERTITIS OCULOS, non tarn nota quam nutu COLLOQUANTUR. CETEROS UERO ab his ITA SUBMOUEMUS scriptis UT,, Quicumque 50 semiplena et inusitata significacione commoti NEQUIUERINT ea CAPERE INTELLECTU, non eo quern scripta faciunt sed eo pocius ex quo facta sunt, AD EA non modo iudicanda uerum ETIAM LEGENDA UIDEANTUR INDIGNI. 21 Tria quippe sunt: res et intellectus et sermo. Res intellectu 55 concipitur, sermone significatur. Sed neque sermonis nota, quicquid res est, potest ostendere neque intelligentie actus in omnia, quecumque sunt eiusdem rei, offendere ideoque nee omnia conceptus tenere.

29 occurrit mihi partim: occurrit ov. ignaua: ignauia f. 31 ut uideatur: ut uidebatur m. 35 quam... proiecerit om y. 39 sermone triuio: sermone tritoy. sermone triuialior. 40 breuitate: breuitatis m. quod de hac: quod de N(hac marg k). 41 questione: questionem m. plena: plene p. 43 phisice: philosophice kNO. theologice: theoloice fZ. 45 est id quod: est quod kO. homo magnus: homo est magnus kNO. 49 studiis uestris : studiis nostris kNy. conuertitis: conuerteritis Ab. nota quam: notamque t. 50 colloquantur: loquantur t. colloquamur f. submouemus: submouimus fv. 51 nequiuerint: nequiuerunt fHhLTY. 52 quo facta: quo significata f. 55 sunt res et: sunt res fMrsu. 57 intelli-

68

PL 64, 1260B

22 Citra conceptum etiam remanet sermo. Non enim tantum rei significacione uox prodit quantum intelligencia concipit. Similiter 60 et scripture significacio ad auctoris sui conceptum se habet. Unde manifestum est quod, qui audit uel legit, oratoris quidem seu scriptoris conceptum ex his, que significacio prodit, perpendit. Sed de re non nisi ex eiusdem oratoris seu scriptoris sensu recte decernit. 23 Ideo ab huius sui tractatus lectione illos merito arcet qui scrip- 65 toris intellectum, ex quo fit sermo siue scriptura, contempnunt et ad rei iudicium significacionem sufficere putant uel — si quid, ad quod .significacio certa non dirigit, attendunt — non tarn referre, que ueritati, quam afferre, que significacioni conueniant, gestiunt. 24 Sed et, quoniam adusque rei plenitudinem intellectus nequit 70 attingere, etiam illos qui ex auctoris intellectu uerba uel scripta diiudicant monet ne ilium de re perfecte scripsisse et, quicquid ipsa est, dixisse existiment sed ex his, que concipi possunt, scriptorum seu dictorum perfectionem meciantur. Ait ergo : 25

SED ET TANTUM uel SANE TANTUM uel SED NE TANTUM etc. 75 Quasi: illos summouemus ab his scriptis qui ea intellectu capere nequiuerint. SED ET illis qui intellectu capere poterunt dicimus quod TANTUM etc. uel SANE TANTUM etc. uel SED NE i.e. etiam TANTUM etc. 26 Est enim hoc loco ne confirmatiua coniunctio qualiter et Uirgilius ponit dicens: so Tanta ne me tenuit uiuendi, nate, uoluptas Ut pro me hostili paterer succumbere dextre.

gen tie actus: intellectus f. 58 offendere: ostendere CDNruW. nee omnia: non omnia RuZ. 59 non enim: homo enim s. 61 ad auctoris: ad actoris mpr. ad dictoris f. 62 oratoris: orationis f. quidem seu: seu u. 64 sed dere: seddicere ov. 65 ab huius: ad huius m. 66 intellectum ex quo: ex quo u. sermo siue: sermo seu s. sermo uel u. 67 iudicium: indicium v. significationem: significatione NOpZ (om u). 69 quam afferre: quam afferri r. 70 sed et quoniam: sed quoniam Eps. adusque: ad huius m. usque s. auctoris: actoris EFprY. auditoris W. 73 existiment: estiment f. sed ex: si ex o. 74 meciantur: menciantur t. metiatur f. 75 uel sane tantum om u. sane tantum om b. uel sed et tantum uel sed ne tantum ss b. uel sane... ne tantum om W. sed ne tantum del Y. 77 poterunt: potuerunt BSWX. potuerint EHkNO. poterint Cmz. 78 sane tantum etc.: sane tantum Cst. uel sane... tantum etc. om r. 79 qualiter et: qualiter etiam kNO. 81 nate: nature t. 82 dextre: dextris kO (VIRGIL, Aen. X, 846 f.).

DTrin I, 3, 22-29 prol.

69

Hie enim ne pro etiam dicit. In pluribus quoque aliis locis inuenitur ne confirmatiua. Sic igitur et hoc loco confirmatiua ponitur ut sit sensus: Sed ne tantum hoc est sed etiam tantum QUERI A NOBIS OPORTET 85 i.e. eos qui scripta nostra intellectu, ex quo sunt scripta, capere poterunt tantum conuenit a nobis querere QUANTUM INTUITUS HUMANE RATIONIS UALET CONSCENDERE AD CELSA DIUINITATIS

quasi:

ad

que

non omnino aspirat— et, si aliquid de ipsa tanquam per speculum uidet quod scripto commendare est, scribendi officium debito fine 90 perficere. 27

Hoc autem e ceteris intelligi potest. NAM CETERIS QUOQUE ARTIBUS

IDEM QUASI QUIDAM FINIS EST CONSTITUTUS CO USque Scilicet actu prOSC-

qui QUO USQUE UIA RATIONIS POTEST ACCEDERE. Quo actu etsi minime id propter quod fit euenit, non tamen minus ars finem habet officii. 95 Non enim, sicut Marchomannus rethor existimat, cuiuslibet artis finis putandus est esse rei euentus propter quern fit. 28 NEQUE ENIM MEDICINA SEMPER EGRIS AFFERT SALUTEM propter quam fit. SED NULLA ERIT CULPA MEDENTis i.e. ars habet debitum finem si NICHIL EORUM QUE FIERI OPORTEBAT i.e. que ars facienda docebat — OMISERIT.

29 IDEMQUE est IN CETERIS artibus. Sicut enim medicine officium est apponere ad salutem sic finis officii est non sanare absolute sed appositura sanare. Similiter et hie auctoris officium est: multiplicitatem qua questionem inplicitam intellectus uidet ad earn dissoluen- 5 dam diuidere. Finis est autem non simpliciter dico dissoluere sed diuisione dissoluere.

83 dicil: posuit E. dixit S. dicitur u. 84 confirmatiua: confirmatiua coniunctio kMNOX. sic igitur: sic ergo kNO. sic Et. confirmatiua: conformatiua o. 85 sit sensus: sit s. 86 scripta nostra: scripta v. 87 poterunt: potuerunt EkNO. poterint M. tantum: tamen EfQt. 88 conscendere: concendere p. quasi ad que: ad que m. ad que: aque m. 89 speculum: seculum f. 90 commendare est: commendare uel o. debito fine: debito modo r. 92 e ceteris: ceteris C. de ceteris f. ex ceteris Es. et ceteris W. 93 eo usque: eosque M. eos scilicet usque ft. 94 usque uia: usque una p. accedere: ascendere o. 95 quod fit: que sic r. quod fuit p. quod sit Z. quod NO. tamen: tarn h. 96 Marchomannus: variants Marcomagnus Marchus magnus Marcomamius Marchomanus. rethor: rector m. existimat: estimat f. estimatus r. cuiuslibet: cuius r. 98 neque enim: non enim LMpRr. quam: quern r. 99 neque... fit marg k. id est ars: ars BCFHpQRVY. et ars L. 1 nichil eorum: nichil horum s. 4 sanare con e salute p (CICERO, De invent. I, 5, 6). 5 multiplicitatem qua: apponere ad salutem p. 7 diuisione: diuisionem h, sed diuisione dissoluere om pt.

PL 64, 1261A

70

30 Et in ceteris quidem si, quern Marchomannus finem putat, non euenit, auctor faciendo quod conuenit ueniam promeretur. AT QUANTO HEC QUESTIO DiFFiciLioR EST quia occultarum diuersitate rationum 10 inplicita TANTO FACILIOR DEBET ESSE AD UENIAM. 31

UOBIS TAMEN.

Quasi: si in re adeo difficili ars caret euentu, facilis uenia mihi debetur. Non TAMEN ex me sunt omnia que ad hanc questionem soluendam inducuntur. UOBIS enim ETIAM ILLUD INSPICIENDUM EST 15 et attentissime notandum AN SEMINA i.e. principia RATIONUM UENIENTIA IN NOS EX SCRIPTIS BEATI AUGUSTINI EXTULERINT ALIQUOS FRUCTUS.

Quasi: Augustino auctore scripsi. Nam quecumque de hac questione dixi, quamuis ab eius uerbis dicendi differant qualitate, sensu tamen conueniunt et ex intellectu, quo se scripsisse significat, deducta sunt. 20 AC DE PROPOSITA QUESTIONE HINC SUMAMUS INICIUM.

I

1

CHRISTIANS RELIGIONIS etc. Religio iuris naturalis prima species a pluribus ponitur secundum quam in humanis officiis iusticie uirtus exhibet Deo quod ad ipsius singularem pertinet dignitatem: sicut in eisdem eadem secundum ceteras eiusdem generis species, que sunt pietas gratia uindicatio 5 obseruantia ueritas, reddit hominibus quod ad eorundem sub ipso ordinatissimam pertinet diuersitatem. 2 In quibus tamen omnibus ipsa iusticia secundum ius religionis causam refert ad Deum. Et hie unus omnium officiorum finis quaslibet iuris partes facit esse uirtutes. 10

9 ueniam: uentam f. 12 uobis tamen: uobis tantum ru. 13 uenia mihi: mihi muZ. 16 est et: est id est p. 17 scriptis: scripturis F. scripti s. 17 Augustini: Augusti f. 19 eius uerbis: eius uerbi tX. eius I. dicendi: dicendis m. 21 ac de: hac de fLms. nunc de D. questione hinc: questione u. inicium: exordium B. Explicit prologus incipit tractatus DW. finis prologi C. Explicit prologus marg b. Explicit prologus incipit liber primus de sancta trinitate man rec y. 1 christiane religionis etc. om s. 2 religio iuris: relio iuris p. 3 officiis: iusticiis r. uirtus exhibet: uirtus exhibetur uZ. deo quod: de eo quod t. reddit hominibus: reddit omnibus f. quod ad: quod ab v. eorundem sub: eorum sub LpQrT. 8 secundum ius: serius f. 9 refert ad: infert ad BFLpQRrTVY.

DTrin I, 1, 1-8

71

3 In religione prima est fides que quidem generaliter est ueritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio. Sed ad quorundam maxime perceptionem inuisibilium hoc nomen per excellenciam usus contraxit ut scilicet fides dicatur qua rationalis mens uere et cum assensione percipit id quod est omnium esse et eum, quo ab omnibus honoran- 15 dus est, cultum et que gratie ipsius premia cultorum unitas sperat. Est etiam in religione metus et karitas diuina et huiusmodi alia in quibus ipsa religio Christiana multum est reuerenda. 4 Sed eius REUERENCIAM PLURES USURPANT dicentes se christianam religionem habere non modo non timentes diuinam super se potesta- 20 tern aut non amantes diuinam erga se bonitatem uerum etiam de his, que ad fidem pertinent, non recte credentes. 5 SED, ut de ceteris taceamus, EA FIDES MAXIME AC SOLITARIE POLLET i.e. singular! ac summa dignitate est reuerenda QUE uel Grece CATHOLICA UEL Latine UNIUERSALIS UOCATUR. Et hoc duabus de causis: TUM 25 scilicet PROPTER PRECEPTA uNiuERSALiuM REGULARUM i.e. propter uniuersales regulas preceptorum. 6 Que hoc loco dicuntur uniuersales quia non uni populo sicut lex filiis Israel nee uni sexui sicut circumcisio masculis sed omni populo omni sexui omni denique etati atque conditioni indicuntur. Una enim 30 fides unum baptisma unus sacrificii ritus una karitas una spes omnibus predicatur. 7 QUIBUS regulis preceptorum EIUSDEM christiane RELIGIONIS INTELLIGATUR i.e. intelligi potest AUCTORITAS i.e. principalitas. TUM PROPTEREA QUOD EIUS fidei CULTUS quo scilicet fideles illud esse, ex quo est 35 quicquid est, uenerantur PER OMNES PENE MUNDI TERMINOS EMANAUIT i.e. usque ad fines orbis peruenit. 8

Gums HEC etc. Christianorum fide commendata, quid de Patris et Filii et Spiritus

11 est ueritatis: est uirtutis prV. 12 sed ad: sed adeo ad o. quorundam: quarundem f. 15 esse et: esse deurn scilicet et ov. 16 que gratie: que genere f. 19 sed eius: et eius r. 21 potestatem... se om u. etiam de his: etiam AEfGhostX (de his del M. marg k). 25 hoc duabus: hoc duobusu. 26 turn scilicet: turn f. 27 uniuersales: uniuersas u. 31 baptisma unus: baptisma unius A. 34 intelligatur: intelligitur BEFkNOQRsTy. turn propterea: tamen propterea pr. 35 fideles: fides bfGhKkMNOUyz. 36 est quicqiud est: est puZ. uenerantur: ueneratur KkMNOUV.

72

PL 64, 1261D

amborum essencia et proprietatibus ipsi senciant, dicit. Et primo 40 singularem ac simplicem esse trium essenciam dicit eos sentire. Et quod recte senciant, theologicis rationibus probat. 9 Quasi: fides uniuersalis maxime pollet. Cuius fidei SENTENCIA DE TRINITATIS i.e. de trium numero diuersarum personarum UNITATE i.e. singularitate secundum essenciam HEC EST que sequitur. 45 10 INQUIUNT enim fideles: PATER est DEUS, FILIUS est DEUS, SPIRITUS SANCTUS est DEUS. Atque inferunt: IGITUR PATER et FILIUS et SPIRITUS SANCTUS sunt UNUS singularitate essencie Deus NON TRES DII i.e. sunt unum omnium esse, non tria. 11 Et attende quod non secundum naturalium sed secundum theolo- 50 gicorum propriam rationem hoc inferunt. Nam secundum naturalium rationem — que est: numero diuersorum diuersas numero esse naturas — contra euenit ut: "Plato est homo, Cicero est homo, Aristotiles est homo, igitur Plato et Cicero et Aristotiles sunt tres homines non unus singularitate subsistencie homo". 55 12 Cum enim dicitur: "Plato est homo, Cicero est homo, Aristotiles est homo", non solum de alio sed et singularitate sui aliud dicitur secunda affirmatione quam prima et aliud tercia quam prima uel secunda. Quamuis enim secunda et tercia prime predicatiuum reppetant nomen, rem tamen predicatam non reppetunt. Sed quamuis 60 conformes tamen diuersas — immo quia conformes ergo numero diuersas — a se inuicem naturas de numero a se diuersis affirmant. Et hec trium de tribus predicatorum necessaria differentia non patitur hanc adunationem ut dicatur: "Plato et Cicero et Aristotiles sunt unus singulariter homo". 65 13 Cum uero dicitur: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus amborum est Deus", quamuis de numero diuersis tamen non diuersa 42 theologicis: theoloicis f. 45 hec est: hoc est rW. que sequitur: quod sequitur W. pro sequitur r. 47 igitur pater: ergo pater kNO. pater T. 51 hoc inferunt: hie inferunt N. hec inferunt u. inferunt C. 54 homo igitur: homo ergo BCFLMpQRrSTuVY. 55 non unus: non unius f. subsistentie homo: substantie homo CH. subsistentie est homo uZ. 57 de alio: de aliquo t. 58 dicitur secunda: dicitur secundo o. quam prima: quam primo o. et aliud: et alia p. et alium r. 60 non reppetunt: non p. 61 tamen diuersas... conformes om p. 62 de numero: de f. a se diuersis: diuersis ov. 64 sunt unus: unus m. 67 diuersis tamen: diuersis enim rei predicate de tribus predicati tamen f.

DTrin I, 1, 9-16

73

dicuntur. Et sicut nominis ita etiam rei predicate reppeticio facta est. Et hec unius de tribus predicati necessaria indifferentia permittit immo exigit eadem tria ad huius ter predicate essencie singularitatem 70 coniungi ita: "Pater, Filius, amborum Spiritus sunt unus singulariter Deus". Recte ergo hanc fidelium illationem ex theologicorum propria indifferentie ratione commendans ait: 14 Gums etc. 75 Quasi: fideles diuisim dicunt: "Pater est Deus" item "Filius est Deus" item "Spiritus sanctus est Deus". Atque inde coniunctim inferunt: igitur Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus. Utique non sine ratione quippe cuius CONIUNCTIONIS RATIO EST illius, quam de diuersis agendo diuisim de ipsis affirmant, essencie unius INDIFFE- 80 RENTIA quamuis aliqui sint qui diuisis enunciationibus illis putant sicut de diuersis ita quoque diuersa dici: qui scilicet Filium aut Spiritum sanctum opinantur aut alium a Patre aut aliter quam Patrem "Deum" dici. 15 Eos ENIM procul dubio COMITATUR DIFFERENTIA QUI,, cum alium 85 alii conferunt, UEL AUGENT alium dicendo maiorem UEL MINUUNT alium dicendo minorem: uerbi gratia UT ARRIANI QUI TRINITATEM i.e. hos tres quorum unus Pater alius Filius alius Spiritus sanctus uocatur UARIANTES quibusdam GRADIBUS MERITORUM atque dicentes Patrem esse maiorem Filio et Filium Spiritu sancto DISTRAHUNT i.e. non modo 90 personalium proprietatum uerum etiam naturarum numero distingunt dicentes solum Patrem ueritate essencie Deum, Filium uero creaturam, et Spiritum sanctum creaturam creature. 16 Que nimirum diuersitas ex meritorum gradibus necessario intelligitur qui, nisi in diuersis, etiam eiusdem generis natura esse non 95 possunt. Neque enim homine homo maior aut dignior esset nisi 68 ita etiam: ita et kNO. 69 et hec: et hoc ku. et hie N. tribus predicati: tribus nota rei predicate de tribus predicati et ter predicate essentie predicati z (man rec y). 72 deus: deus ter predicate rei f. 73 theologicorum: theologorum pr. theoloicorum f. 74 indifferentie: indifferentia CFHLNpQrtVY. 75 diuisim: diuisi f. filius est deus: filius deus f. 78 pater filius: pater et filius oTvW. pater et filius et CDK. 79 quam de: quoniam de p. 81 qui diuisis: qui diuersis EKkNOrSsT. enunciationibus: nominibus u. 82 ita quoque: ita quoque de Uz. 91 etiam naturarum: etiam naturalium K. etiam naturam p. 93 et spiritum sanctum creaturam om hp. 95 intelligitur: intelligi u. etiam eiusdem: et eiusdem m. 96 nisi... aliud esset om u.

74

PL 64, 1262D

nature diuersitate alter ab altero aliud esset. Cum igitur Arriani Patrem et Filium et Spiritum sanctum gradibus uariant meritorum, eosdem necessario naturarum differentia distrahunt ATQUE IN earn que secundum formam generis est PLURALITATEM DIDUCUNT. — 17 Illorum igitur opinione cum Pater dicitur Deus et Filius dicitur Deus et Spiritus sanctus dicitur Deus, Filius intelligendus est alius deus quam Pater, et Spiritus sanctus alius deus quam Filius uel Pater. Neque hanc posse fieri coniunctionem qua dicitur: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus". Sed intelligendum quod ipsi sint 5 plures dii quandoquidem Filius est alter deus quam Pater, et Spiritus sanctus alter deus quam Filius uel Pater. 18 Omnis ENIM que uero nomine dicitur PLURALITATIS PRINCIPIUM EST ALTERITAS que est dualitatis. PRETER hanc ENIM dualitatis ALTERITATEM NEC etiam INTELLIGI POTEST QUID SIT PLURALITAS quoniam omnis 10 pluralitas aut tota est dualitas aut constat ex dualitate. Binarius enim non nisi ex uno et altero constat. Ternarius uero ex binario et uno. Quaternarius autem ex duobus binariis. Et deinceps omnis numerus partem habet binarium. 19

TRIUM NAMQUE etc. 15 Dixit pluralitatem esse ex alteritate. Nunc secundum que sit alteritas siue pluralitas in naturalibus, iuxta quorum rationem Arriani Patrem et Filium et Spiritum sanctum numero distrahunt, naturarum diuisione demonstrat. Quasi: pluralitas est ex alteritate. Uere. Nam uel ex generis uel 20 ex speciei uel ex numeri alteritate. TRIUM NAMQUE uel quatuor uel quinque UEL QUOTLIBET RERUM subsistencium DIUERSITAS CONSTAT TUM GENERE TUM SPECIE TUM NUMERO.

20 Quod ex comparatione oppositi probat ita: QUOCIENS ENIM DICITUR "IDEM", TOCIENS ETIAM "DIUERSUM" PREDICATUR. IDEM UERO DICITUR TRI- 25

97 altero aliud: altero BFLpQrV. cum igitur: cum ergo kN. 3 spiritus sanctus alius: spiritus sanctus alius alius alius p. 5 ipsi sint: ipsi sunt bHKkMmNOpTUYz. 8 que uero: qui uero p. 9 dualitatis: dualitas CDNOuWZ. 10 nee etiam: nee et p. nee h. nee enim etiam m. 12 et altero: et alio fhv. et uno: et uno constat p. 13 binariis: binarii t. et deinceps: et deinde kNs. 14 binarium: binarii v. 17 iuxta: iusti p. quorum... naturarum om p. 19 diuisione: diuisionem p. 20 nam uel ex: nam ex Bo. 21 ex speciei: speciei my. 22 uel quotlibet: uel quodlibet flUYyz. quolibet NOuZ. qualibet L.

DTrin I, 1, 17-24

75

BUS predictis MODIS: scilicet UEL genere UEL specie UEL numero. GENERE UT IDEM est HOMO QUOD EQUUS QUIA hominis et equi IDEM est GENUS uerbi gratia UT ANIMAL. Diuerse etenim subsistencie, ex quarum aliis homines et ex aliis equi sunt animalia, non imitationis uel imaginaria sed substantial! similitudine ipsos qui secundum eas sub- 30 sistunt faciunt esse conformes. 21 Item SPECIE idem dicitur UT IDEM est CATO QUOD CICERO QUIA scilicet et Catonis et Ciceronis EADEM SPECIES est uerbi gratia UT HOMO. Diuerse namque subsistentie, que una sunt species, quarum alia Cato alia Cicero homo est, eosdem substantialiter faciunt similes. 35 22 NUMERO autem idem dicitur quod, quamuis multis appelletur nominibus, tamen secundum eandem singulariter qualitatem UT TULLIUS ET CICERO QUIA uidelicet ex una singulariter qualitate, ex qua hec uni sunt indita nomina, non dico "sunt" sed EST NUMERO UNUS cui indita sunt. 40 23

QUARE etc. Quasi: quociens idem, tociens diuersum dicitur. Idem autem tribus modis. QUARE DIUERSUM ETIAM eisdem tribus i.e. UEL GENERE UEL SPECIE UEL NUMERO DICITUR.

Unde manifestum est idem atque unum ideoque diuersum et alterum 45 in naturalibus multipliciter dici. 24 Unum enim uel idem subsistens aliquando dicitur unius tantum nature singularitate ut: "Cicero unus homo et idem quod Tullius immo idem qui Tullius" et "Plato unus rationalis et idem quod suus immo qui suus spiritus" quoniam Plato et suus, unde ipse constat, 50 spiritus sunt unum rationale: non diuersarum rationalitatum, quarum una Platonis altera spiritus eius esse fingatur, conformitate sed unius eiusdemque singularitate.

27 idem est genus: idem genus fDWZ. 28 etenim subsistentie: etenim substantie H. etenim subsistantie p. 29 aliis homines: aliis et homines p. equi sunt: equi fiunt r. non imitationis: non unitionis uZ. 30 uel imaginaria: uel imaginis u. 32 idem est: id est uZ. 33 species est: species f. 34 (alia Cato) alia ablatiuus est marg k. 36 dicitur quod: dicitur quia v. appelletur: appellatur m. 37 singulariter: similiter o. 38 quia uidelicet: quia scilicet EKkNOs. 42 quasi quociens: quociens m. 44 numero dicitur: numero u. 47 unum enim: usus enim hV. unde enimY. unius tantum: unus tantum Cprvy. 48 quod Tullius: Tullius v. 50 qui suus: quis suus p. quoniam Plato: quoniam et Plato hKMRSU. 51 sunt unum: est unum f. sunt uZ.

76

PL 64, 1263C

25 Que unitas numerum collectione unitatum rationis proporcione comparabilium omnino non recipit. Nam Tullius et Cicero neque 55 duo neque diuersa sunt. Plato uero et eius spiritus diuersa quidem sunt sed non duo. Diuersa uere quoniam Plato est quicquid est naturaliter spiritus eius. Non autem spiritus eius est quicquid est ipse. Et ratione omnino diuersa sunt quoniam Plato ex spiritu constat et Platonem spiritus suus constituit. Duo uero prorsus non sunt eo quod 60 similitudine aliquorum, quorum alterum de Platone alterum de spiritu ipsius dicatur, quid duo sint assignari non potest. Hec uere unitas, non unio uocatur. 26 Si quis igitur ab hoc uno diuersum aliquid in naturalibus cogitet, rationis proporcione conuenit ut, omni similitudinis et dissimilitudinis 65 ratione semota, aliud nature quoque singularitate unum illi opponat: ut huic homini hunc alium hominem uel hunc lapidem. 27 Dicuntur etiam multa subsistencia unum et idem non nature unius singularitate sed multarum, que ratione similitudinis fit, unione. Hac enim plures homines "unus uel idem homo" et plura animalia 70 "unum uel idem animal" esse dicuntur. 28 Ab hoc igitur uno diuersum quis cogitans oportet ut non modo essencia uerum etiam dissimilitudine oppositum comparet et comparatione opponat: ut^equum homini et lapidem animali. Et hec genere uel specie diuersa dicuntur. Et altera sicut ilia, que diuersarum 75 naturarum adunat conformitas, genere uel specie unum dicuntur. 29 In hac, quam facit unio, unitate semper est numerus non modo subsistencium uerum etiam subsistenciarum. Sicut enim non nisi numero diuersa ita non nisi secundum numero diuersa possunt esse

54 unitas numerum: unitas numero et o. collectione: collectionem h. collatione FOY (kp ?). colatione LR. 55 comparabilium: corporalium fhlKov. corporabilium Gs. comporalium C. om Hm. 58 spiritus eius est: spiritus eius f. 59 sunt quoniam: sunt qua Q. sunt quando r. sunt quia bhmopsuvyz (del y). Plato ex: ex kNO. 60 spiritus suus: suus kNO. 62 ipsius dicatur: eius dicatur CINs. potest: ponit O. possit s. hec uere: hec uero BRY. hie uero u. 65 ut omni: ut omnis AfhoU. 66 unum... unius singularitate om p. 69 multarum que: multarum qua uZ. 70 hac enim: hanc enim vW. animalia: anima f. 72 hoc igitur: hoc ergo fhlKUVvY. 73 uerum etiam: uerum et t. 74 et hec: et hoc NOuW. 75 specie diuersa: specie uel diuersa p. 76 adunat: ad una m. 77 unitate semper: trinitate semper v. 78 enim non nisi: enim non sunt nisi EkNOS. 79 secundum numero: secundum numerum DkLmNOW. secundum numeros U. non enim: non f.

DTrin I, 1, 25-33

77

conformia. Non enim similiter esset homo Cato sicut Cicero nisi 80 subsistencie, quibus uterque aliquid est, essent etiam numero diuerse. Earumque numeralis diuersitas eos numero facit esse diuersos. 30 Hanc autem in naturalibus numeralem non modo subsistencium uerum etiam subsistenciarum diuersitatem eorum, que adsunt subsistenciis illis in eisdem subsistentibus, accidentium dissimilitude non 85 quidem facit sed probat. Et tamen quia numeralis diuersitatis accidencium aliquorum dissimilitudo semper est comes, hoc iunctissime proprietatis consorcio pro eo quod debuit dicere "probat" dicit "facit" cum secutus adiungit: SED earn que est in NUMERO DIFFERENTIAM dissimilium ACCIDENCIUM UARIETAS FACIT. 90 31 Uere. NAM generum uel specierum dissimilitudo taliter in ipsorum unione diuersa non diuidit. Uerbi gratia: TRES HOMINES non dico subsistenciis unius generis uel unius speciei sed NEQUE GENERE NEQUE SPECIE i.e. nulla subsistenciarum dissimilitudine SED suis ACCIDENTIBUS dissimilitudinis DISTANT. 95 32 NAM, sicut iam dictum est, ut aliqua subsistencium genere uel specie diuersa dicantur, oportet eorum subsistencias etiam dissimilitudine esse diuersas. Cum autem absque dissimilitudine est earum diuersitas, iuxta illarum numerum immo ex illarum numero est subsistencium numerus. Quern quoniam aliqua etiam dissimilitudine — diuersa accidencia semper comitantur, huius consorcii, sicut dictum est, ratione numeralem subsistencium differentiam accidencium uarietas rectissime facere dicitur sine quibus in subsistentibus subsistencie omnino esse non possunt. 33 Nam — ut in ceteris iam positi exempli inductione hoc apercius 5 et probabilius sit — et si non quidem re sed UEL i.e. saltern ANIMO AB HIS scilicet tribus hominibus SEPAREMUS CUNCTA ACCIDENTIA fingentes eis nulla omnino alia inesse, TAMEN LOCUS non quantitatis, quo "locale" per se aliquid dicitur, sed collationis localium, quo ipsorum

81 essent etiam: essent ps. 85 illis in: in r. subsistentibus: subsistentium v. accidentium... numeralis diuersitatis om p. 89 cum secutus: consecutus bCFHKkMmNOpQRrVUYyz. cum sequenter E. consecutusque B. 90 uarietas facit: uarietas kNO. 92 in ipsorum: ipsorum v. 97 diuersa dicantur: diuersa dicuntur bHO. 98 est earum: est eorum DmSW. 2 accidentium uarietas: accidentium uarietates u. 4 omnes esse: esse s. 9 localium quo: loqualium quo h. quo ipsorum: quo imponitur t.

78

PL 64, 1264C

quodlibet collatorum localium recte "locatum" appellatur, CUNCTIS 10 etiam dissimilitudine, si non generis saltern speciei, DIUERSUS EST. QUEM NULLO MODO possuMus FiNGERE uel unitate singularitatis uel unione specialissime similitudinis UNUM. 34 Duo ENIM CORPORA NON OPTINEBUNT LOCUM singularitate aut specie UNUM sibi inuicem collatorum. ATQUE IDEO tres, quos exempli gratia 15 posuimus, homines SUNT conformancium ipsos subsistenciarum NUMERO PLURES QUONIAM scilicet aliquibus etiam dissimilitudine diuersis ACCIDENTIBUS PLURES FiuNT i.e. hac accidencium diuersitate propria adunatarum similitudine subsistenciarum plure3 esse probantur. II

1 AGE IGITUR etc. Supra cum dixisset "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus ^anctus est Deus" intulit dicens: "Igitur Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus". Et quod hoc secundum theologice fecerit rationem, ostendit cum supposuit: Cuius coniunctionis ratio est indifferentia. 5 Arrianos autem dixit in earn, que in forma generis immo in genere forme e,st, pluralitatem Patrem et Filium et Spiritum sanctum distrahere. Et quod hoc ex naturalium fecerint ratione, declarauit rum dixit: Principium pluralitatis alteritas est. 2 Atque hanc subsistencium alteritatem ex subsistenciarum dissimi- 10 Hum seu similium diuersitate esse docuit cum earn genere uel specie uel numero constare subiunxit. Ex quibus theologice atque phisice aliquas rationes manifestum est esse diuersas. Ideoque — trium predictorum i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti unam singularem ac

10 quodlibet: quidlibet MpR. quotlibet T. 11 diuersus est: diuersis est p. diuisus est Z. 12 quern nullo: quoniam nullo f. 14 locum: locum qui est accidens o. Gilbert does not comment on this relative clause from Boethius added by an attentive scribe. 15 inuicem collatorum: inuicem collocatorum u. 16 gratia posuimus: gratia possumus Y. gratia m. conformancium: formantium t. ipsos: ipso Lp. 18 hac om t. ss t. del T. 19 propria adunatarum: propria adunatorum s. 3 igitur pater: ergo pater BCFLMpQRSTVY. pater filius: pater et filius et omv. 4 quod hoc: quod f. 1 theologice: theologie DTW. theoloice f. theologice facultatis m. 6 Arrianos: Arrianus m. 8 fecerint ratione: fecerit ratione fty. declarauit: declinauit m. 10 subsistentium: subsistentiarum u. 11 cum earn: cum m. 12 theologice: theoloice f.

DTrin I, 2, 1-7

79

simplicem essenciam, qua unusquisque illorum est id quod est, theo- 15 logicis rationibus demonstraturus — eas a naturalium rationibus per hoc esse diuersas ostendit quod alii speculation! naturalia, alii theologica supponit. 3 Quod quoniam expositis speculationum partibus melius intelligi potest, quot ipse sint, iuxta rerum sibi subiectarum proprietates 20 enumerat et ad quam propria theologicorum pertineat ratio monstrat. Quasi: catholice fidei secundum theologice proprias rationes sentencia hec est quod et diuisim uere dicitur: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus sanctus est Deus" et coniunctim "Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus". 25 4 Arrianorum uero secundum naturalium rationes sentencia est quod Pater quidem solus ueritate substantie dicitur Deus sed neque Filius neque Spiritus sanctus ueritate substantie uel diuisim Deus uel coniunctim unus cum Patre Deus dicuntur. 5 AGE IGITUR. INGREDIAMUR ET DISPICIAMUS i.e. incipiamus et diuersis 30 speculandi modis aspiciamus UNUMQUODQUE i.e. naturalia et theologica prour POTEST INTELLIGI ATQUE CAPi i.e. naturalia suo modo et theologica suo et si quid aliud ad perfectionem sui continebit speculacionum diuisio. 6 Quod utique ita facere debemus. NAM SICUT OPTIME DICTUM UIDETUR 35 a Cicerone ERUDITI HOMINIS EST UNUMQUODQUE UT IPSUM EST i.e. sicut rei proprietas exigit ITA DE EO FIDEM CAPERE TEMPTARE i.e. ea speculatione illud considerare cui ipsum, quod considerandum proponitur, certe differentia rationis addicitur. Non enim indiscrete 40 cuilibet speculationi quelibet pertinent. 7

NAM CUM TRES SINT SPECULATIUE PARTES etc. Scientie multorum sunt generum. Alie namque sunt theorice i.e.

16 theologicis: theoloicis f. 18 theologica supponit: theoloica supponunt f. 20 quot ipse: quod ipse KkNOTtsXyZ. quid ipse C. que ipse u. sint iuxta: sunt iuxta GHhyz. iuxta m. subiectarum: subiunctarum bHU. substantiarum V. 21 quam propria: quam p. theologicorum: theoloicorum f. 22 theologice: catholice p. theologie T. theoloice f. 23 quod et: pro et f. diuisim: diuisi m. 24 pater filius: pater et filius et EmoSs. 27 dicitur deus... ueritate substantie om Hm. 30 incipiamus: inspiciamus kt. 31 speculandi: speculationi f. aspiciamus: spitiamus p. unumquodque: unum quoque b. 33 speculacionum: speculationi f. 36 unumquodque: unumquod p. id est sicut: sicut t. 37 exigit: exigat v. 39 addicitur: adicitur FMmQRW. 42 theorice: theologice pZ. theorie V.

80

PL 64, 1265B

speculatiue: ut ille quibus intuemur an sint et quid sint et qualia sint et cur sint singula creata. Alie uero sunt practice i.e. actiue: ut ille quibus post inspectionem 45 scimus operari ut medici, magi et huiusmodi alii. 8 Ut autem de practicis taceamus, speculatiue ex his que per ipsas inspicimus contrahunt appellationem. Et uocantur alie quidem phisice i.e. naturales, alie uero ethice i.e. morales, alie autem logice i.e. rationales. 50 9 Et — ut item morales atque rationales pretereamus — illarum, que uno nomine "naturales" dicuntur que etiam usu maiore "speculatiue" uocantur, tres partes sunt: una que uniuersali omnium nomine specialiter dicitur "naturalis", alia que "mathematica", tercia que "theologica". Has describit per motum atque separationem et eorum contraria, 55 binas in singularum notionibus differentias ponens. 10 Ait ergo: NATURALIS dicitur que est IN MOTU atque INABSTRACTA quod Grece dicitur ANYPEXAIRETOS hoc est inseparabilis. Et quare inabstracta uel inseparabilis, supponit: CONSIDERAT ENIM CORPORUM FORMAS CUM MATERIA. QUE forme A CORPORIBUS NON POSSUNT SEPARARI 60

non dico ratione sed ACTU. 11 Hie dicendum quod materia multiplex nomen est et forma similiter. Origo namque siue inicium rerum quod Plato uocat necessitatem et fraudem et receptaculum et nutriculam et gremium et matrem et sinum et locum tocius generationis, auditores eius uero appellant 65 ylem i.e. siluam, ipse Plato nominal primam materiam eo quod in ea formantur quecumque recipiuntur ab ea cum tamen ipsa nullam ex eis contrahat formam.

45 practice: bractice f. 46 operari: aperari p. 47 practicis: bracticis f. 49 logice: loyce TvZ. loice f. logyce y. 51 ut item: ut interim v. pretereamus: transeamus p. 53 uocantur: dicuntur uel uocantur f. 54 que mathematica: que methematica f. 55 theologica: theoloica f. 58 (anypexairetos) It seems that Gilbert wrote a twelve-letter word in Greek as follows: anipetairtos. Only the scribe of T adopted Latin characters and wrote: ammetayptos. 59 uel inseparabilis: id est inseparabilis s. enim corporum: enim corporeum p. 61 (actu) de Platone non est tenendum marg y. 62 nomen est: ex nomen est p. 63 origo namque: originem namque v. 65 et locum tocius: tocius p. 66 (Plato) CALCIDIUS, In Tim. 268; ed. WAsziNK273. R. J. O'DONNELL, The Meaning of 'Silva' 1-20. E. GILSON, Notes sur les noms 173 ff. 67 tamen ipsa: tamen BFLpQRr. nullam ex: ex r. ex eis: ab eis V. ex his sW.

DTrin I, 2, 8-17

81

12 Quatuor etiam elementa, que in ilia mutuam habent concrecionem, ex maioris atque obtinentis cuncta uocabulo cognominantur 70 "materie". Et cetere deinceps in genere corporum secundum species suas diuerse ut es cera lapis et huiusmodi alie dicuntur "materie". 13 Ad generates quoque et speciales subsistentias que subsistentium, in quibus sunt, "esse" dicuntur eo quod eis, ut sint aliquid, conferunt eiusdem nominis i.e. "materie" alia fit denominatio. Nam et ipse 75 eorum, que sibi assunt et quodam modo post ipsas secuntur, dicuntur "subiecte materie" eo quod omne, quod ex huiusmodi esse est aliquid natura, ab eodem contrahit ut posteriorum, que per illud suscipit, sit ratione materia. 14 Uerbi gratia quoniam corporalitas, que est esse corporis est et qua ipsum est aliquid naturaliter i.e. corpus, eidem ut figurarum et huiusmodi aliorum, que causa corporalitatis addicta potestati cum eadem in se habet, sit materia, ipsa eorundem "materia" dicitur.

in quo 80 confert et eius quoque

15 Inde est quod diffinitiua demonstratio huiusmodi esse primum 85 exerit. Deinde, que illius accomodata sunt potestati, adiungit: ut si queratur quid est statua, primum dicitur "es" uel "marmor" uel huiusmodi. Deinde que illud quodlibet esse comitantur, iuxta quod statue ex comparatione alterius quesita proprietas exigit, numerantur. 16 Forma quoque multipliciter dicitur. Nam essencia Dei quo opifice 90 est quicquid est aliquid et quicquid est esse, unde illud est aliquid, et omne quod sic inest ei quod est aliquid ut ei quod est esse adsit, "prima forma" dicitur. 17 Quatuor quoque sincere substantie i.e. ignis aer aqua terra — non quidem que in silua mutuam concretionem habere predicta sunt 95 sed que ex silua et intelligibili specie sunt e quibus demum he materie sensiles ignee aeree aquatiles terree deducte sunt: corporum 69 in ilia: in illis C. in illam r. CALCIDIUS, In Tim. 272; ed. WAS/INK 276. 71 et cetere: et certe t. in genere: figure p. materie v. 72 suas diuerse: suas pt. huiusmodi alie: huiusmodi alia s. 73 subsistentias: substantias uv. subsistentialia G. 74 quibus sunt: quibus v. eo quod eis: eo Z. eo quod u. 78 que per: quod per AbHtUz. 79 ratione materia: ratione materie t. 81 qua ipsum: quia ipsum K. quo ipsum uZ. 86 accomodata sunt: accomodata est o. 88 comitantur iuxta: comitatur iusta p. 97 sensiles: sensibiles GkN. CALCIDIUS, In Tim. Plat. 272; ed. WASZINK 276.

82

PL 64, 1266B

scilicet, que nutricule omnia continentis suscipit sinus, exemplaria — eorundem corporum "idee" Grece, Latine uero "forme" cognominate sunt. — 18 Illud etiam quorumlibet subsistencium quodlibet esse ex quo unumquodque eorum est aliquid et quod eorum, que sibi adsunt, predictum est esse materia, eorundem subsistencium dicitur "forma" ut corporalitas omnium corporum. 19 Dicitur etiam "forma" illud quartum genus qualitatis quod est 5 corporum figura: et cetera, que ita subsistentibus insunt ut eorum potenciam sequantur ex quibus aliquid sunt. 20 Ex his manifestum est quod materiarum alia informis et ideo simplex ut yle, alia formata et ideo non simplex ut corpora. Multiplex enim esse ipsorum et que plurima illi adsunt in ipsis, ilia nequaquam 10 sinunt esse simplicia. Et hec utraque tantum "materie" appellantur. Que uero sunt esse subsistencium, et "materie" dicuntur et "forme" diuisim tamen: eorum scilicet, que sibi assunt, "materie" et eorum, que ex eis sunt aliquid, "forme". 21 Similiter formarum alia nullius materie et ideo simplex ut 15 Opificis essencia qua ipse uere est. Neque enim ipsa ex multis essenciis constat neque illi in Opifice adsunt aliqua quorum Opifex uel ipsa esse uel dici possint aliqua ratione materia. 22 Ille quoque sincere substantie, que corporum exemplaria sunt, sine materia forme sunt et ideo simplices. Non enim sunt id, quod 20 esse dicuntur, ex multiplici essencia. Nee eidem assistunt in eis quorum ille uel ipsa possint esse materie. Nam quod sensilibus "inesse" dicuntur, non ideo est quod illis insint atque hereant inabstracte — qualiter corporalitas inest corpori — sed quia, cum ab eis

98 scilicet que: secundum que fL. omnia continentis: omnia continentes t. 99 eorundem corporum: eorundem Np. cognominata sunt: nominata sunt p. 1 illud eriam: illud uero v. illud quoque o. quodlibet esse: quidlibet esse fM. 3 esse materia: materia bKU. esse materiam B. 4 omnium corporum: omnino corporum uZ. 6 et cetera: et cum f. 10 enim esse: enim f. 13 diuisim tamen: diuisim tantum f. 16 enim ipsa: enim s. 18 possint: possit BEs. possunt ChMSuYZ. 19 ille quoque: ille uero y. 21 multiplici essencia: multiplici v. 22 uel ipsa: uel ilia DW. uel ipsam m. om H. possint esse: possunt esse bCEFHhkNOoQSuvyZ. sensilibus: sensibilibus DEGILMNOpRSTVy. 23 et quod: et quia ov. insint: insunt boRVUyz. hereant: herent o.

DTrin I, 2, 18-27

83

abstracte sint et eis minime concrete, tamen quasi e regione apposite 25 ut ab illis tanquam exemplaribus sensilia tanquam imagines ab Opifice deducantur, deductionis consorcio non modo sensilibus ipse sed et ipsis sensilia "inesse" dicuntur. 23 Que uero sunt subsistencium esse, sicut iam dictum est, non modo "forme" sed etiam "materie" nuncupantur. Figure uero sensilium 30 et cetera, que in subsistentibus eorundem esse secuntur, "forme" tantum cognominantur et non "materie". 24 His ita diuisis addendum est quod primaria materia i.e. yle et primarie forme i.e. usia Opificis et sensilium idee eo quod simplices sunt et abstracte — non enim uel ilia formls uel iste materiis debent 35 quod sunt — omni motu carent. Que uero inabstracta a se inuicem atque concreta sunt i.e. sensilia mouentur. 25 Forme uero sensilium quamuis inabstracte ideoque motum habentes, si tamen abstractim attendantur, hac uere abstractorum imitatione sine motu esse dicuntur. Non enim tantum sicuti sunt uerum etiam 40 aliter quam sint, res alique sepe uere concipiuntur. Propter quod etiam ipsa animi speculatio diuiditur et uel ex his que inspicit uel ex modo inspiciendi cognominatur. 26 Cum enim natiua sicut sunt i.e. concreta et inabstracta considerat, ex sua quidem propria potestate, qua humano animo datum est ex 45 sensuum atque imaginationum preeuntibus amminiculis reri sensilia, "ratio" dicitur. Sed ex his, que considerat, natiuis scilicet inabstractis et motum habentibus "naturalis" et "in motu" et "inabstracta" cognominatur. 27 Et quod ex hac causa sit hec nuncupatio, manifeste demonstrat 50 dicens: CONSIDERAT ENIM CORPORUM FORMAS i.e. figuras et huiusmodi

25 e regione: ex regione BCFMpQSVY. Cf. PLATO, Timaeus 44 E (Calc. interpr.) and CALCIDIUS, In Tim. Platonis 302; ed. WASZINK 41 and 304. PASCHASIUS, Liber de corpore et sanguine domini; PL 120, 1268A. 26 sensilia: sensibilia ELNOSTuY. 27 modo sensilibus: modo sensibilibus kLNOpSTuZ. 28 et ipsis: etiam ex ipsis m. 30 uero sensilium: uero subsistentium v. 33 his ita: his itaque bRUyz. 34 (usia) variants ysya ysia usya. 39 si tamen: si tantum f. attendantur: tendantur p. 40 enim tantum: enim tamen f. 41 sepe uere: sepe uero m. 42 etiam ipsa: etiam ipsam m. 43 inspiciendi: concipiendi BCpQrTV. 44 enim natiua: enim natura HmW. 46 ex sensuum: ex sensum m. preeuntibus: pereuntibus t. reri: reietpr. reis. rerum W. 47 natiuius scilicet: natiuis id est DfGhKkNOovWX.

84

PL 64, 1267A

alias non modo in materia, cui insunt, sed et CUM MATERIA cui in ilia assunt. Atque ex hoc subsistencium omnium concretio dicitur. 28 Creatio namque subsistenciam inesse facit ut, cui inest, ab ea aliquid sit. Concretio uero eidem subsistencie naturas posterioris 55 rationis accomodat ut, cui cum ilia insunt, simplex non sit. Que quoniam esse non possunt nisi sic subsistentibus insint ut eorundem subsistences assint, "inabstracte" dicuntur. Unde ait: QUE posterioris rationis forme A CORPORIBUS NON POSSUNT SEPARARI non dico disciplinali ratione sed ACTU i.e. ut quod sunt, dum concrete sunt, retineant 60 separate. 29 Ex eadem concretione contingit corporum motus cum scilicet concretas uicissitudo decedencium succedenciumque commutat. QUE enim concretione non simplicia sunt, uidelicet CORPORA, IN MOTU SUNT: UT uerbi gratia in motu, qui est secundum locum, apparet CUM 65 pondero,sitatis sue proprietate et TERRA DEORSUM FERTUR et IGNIS SURSUM. HABETQUE MOTUM non ilia, que est subsistencium esse unde unumquodque eorum aliquid est, prima materia sed que illi MATERIE in eisdem subsistentibus concretione est FORMA CONIUNCTA. 30 Alia uero speculatio que natiuorum inabstractas formas aliter 70 quam sint i.e. abstractim considerat, ex fine quo illud facit Grece quidem MATHEMATICA Latine uero disciplinalis uocatur. Recte utique. Cum enim sint inabstracte i.e. cum nisi in concretione non sint, quid tamen ibi sint oportet intelligi. Neque enim rationalis speculatio perfecte id, quod est esse aliquid, capit nisi disciplinalis quoque id, 75 unde illud est, quid sit firmiter teneat. 31 Uerbi gratia, non perpendit ratio quid sit esse corpus et esse coloratum et esse latum nisi disciplina quid sit corporalitas quid color quid latitudo cognoscat. Quod fieri non potest nisi hec inabstracta atque concreta et ab eo, in quo sunt, et a se inuicem abstrahat et 80 52 alias non: alia non CDLoW. cui insunt: cui insint BFQVY. cui adsunt o. et cum: etiam cum oV. cum f. et cum subsistentiam T. 53 omnium concretio: nominum concretio m. 54 creatio namque: concretio namque f. 55 uero eidem: uero eiusdem BLpV. 56 cum ilia insunt: cum insunt kNO. 58 assint: adsunt m. 60 concrete sunt: concrete p. 64 enim concretione: enim concretione apparet f. 66 ignis sursum: ignis sue leuitatis proprietate sursum Bov. 68 eorum aliquid: aliquid y. 70 inabstractas: inabstracta m. 72 latine uero: latine AEfNOoWXz. 74 enim sint: enim sunt bHy. 75 capit nisi: capit z. 79 cognoscat: connoscat f. 79 nisi hec: nisi hoc kNO.

DTrin I, 2, 28-36

85

discernat. Ex hoc ergo quod inseparabilia ad hoc separat ut eorum natura perspici et proprietas ualeat comprehend!, "mathesis" siue "disciplina" uocatur: INABSTRACTA quidem eo quod inseparabilia sunt que nisi separatim non perspicit. 32

HEC ENIM FORMAS CORPORUM SPECULATUR SINE MATERIA. Non

dicO 85

speculatur esse sine materia sed speculatur sine materia. Sine motu tamen. Si enim concretio his que sunt confert motum, conuenit ut separatio his ex quibus sunt tollat motum. Non tamen quod motabilia careant motu — sic ut inabstracta non possunt abstrahi — sed quod, sicut dictum est, mathesis ea sine materia speculatur. Ac PER HOC 90 speculatur SINE MOTU. 33 Rei etenim actus formas semper continet inabstractas. Unde supponit: QUE FORME CUM IN MATERIA SINT i.e. in corporibus, AB HIS corporibus SEPARARI NON POSSUNT. Ideoque quod mathematica speculatio dicitur "inabstracta", ab actu rei: quod uero "sine motu", a modo 95 speculandi methonomica denominatio est. 34 Tercia uero speculatio que omnia natiua transcendens in ipso eorum quolibet principio — scilicet uel Opifice, quo auctore sunt, uel idea, a qua tanquam exemplari deducta sunt, uel yle in qua locata sunt — figit intuitum, per excellenciam "intellectualis" uocatur. — 35 Quod enim simplex sine motu et semper est, uerius percipitur quam — uel rational! opinione immo opinabili ratione — que non semper et in motu sunt, sensilia scilicet, percipi possunt uel disciplinali eorundem forme inabstracte — ideoque in motu — separatim atque sine motu possunt attendi. 5 36 Ab ipsius autem rei, que percipitur, natura THEOLOGICA et a proprietate SINE MOTU ABSTRACTA ATQUE SEPARABILIS cognominatur. Recte utique. NAM DEI SUBSTANTIA i.e. Deus uel diuinitas ET MATERIA CARET ET MOTU i.e. nee Deus nee eius essencia potest esse materia. 86 sed speculatur: sed speculator p. 88 tamen quod: tamen quia o. 93 sint: sunt At. 94 ideoque quod: ideoque kN. 96 denominatio est: denominatione p. 97 uero speculatio: uero speculatio est fR. omnia natiua: omnia natura mVW. 98 quo auctore: qua auctore p. 99 deducta sunt: inducta sunt p. qua locata: quo locata t. 1 enim simplex: enim m. 3 sensilia: sensibilia opv. scilicet percipi: percipi m. possunt uel: possint uel AkMNOv. 4 forme inabstracte: forme et inabstracte p. 5 possunt: possint AbEFfGHhkMmOopQSsUvYy 6 theologica: theoloica f,

86

PL 64, 1268A

37 Neque enim ea, qua ipse est, essencia — que Grece usia dicitur — 10 potest esse non simplex. Neque in eo eidem essencie adesse aliud aliquid potest quo ipse sit. Non enim Deus simplex esset si uel eius essencia constaret ex multis essenciis uel eidem adessent forme in illo quarum uel ipse Deus uere esset uel eius essencia ratione diceretur "subiecta materia". 15 38 Et hec quidem est ex rerum que percipiuntur diuersitate speculationum diuersitas. Quamuis IGITUR rerum speculationibus subiectarum alique sint rationes communes, plurimas tamen proprias esse necesse est. Ac per hoc IN NATURALIBUS que sicut sunt percipi debent, scilicet concreta et inabstracta, OPORTEBIT philosophum UERSARI RATIO- 20 NALITER ut — scilicet posito nomine quo et id, quod est, et id, quo est, significatur — ea ui mentis qua concreta reri debet diligenter attendat quid proprie sibi uel quod est uel quo est concrecionis consorcio exigat et quid ceterarum speculationum locis communicet. 39 IN MATHEMATICIS uero ubi inabstracta aliter quam sint i.e. abstrac- 25 tim attenduntur, oportebit eum uersari DISCIPLINALITER ut — scilicet cum ea que, nisi subsistentibus insint, omnino nichil sunt, separatim ab eis conceperit — sic eorum propria ad disciplinam f aciendam attendat ut communes sibi cum ceteris speculationibus rationes ad ipsa minime contrahat. 30 40 In naturalibus enim dicitur homo "species generis" i.e. animalis aut corporis. In mathematicis uero non generis sed "indiuiduorum" tantum dicitur "species" homo. Ideoque naturalis concretionis proprietate dicitur genus de specie predicari. Mathematice uero abstractionis proprietate non genus sed generis genus de ea, que non generis sed 35 indiuiduorum tantum species est, uere et consequenter predicari conceditur. 41 IN DIUINIS quoque que non modo disciplina uerum etiam re ipsa abstracta sunt INTELLECTUALITER uersari oportebit i.e. ex propriis 10 qua ipse: que ipse fGhKkOoTvz. quia ipse Z. que ipsa N. 13 constaret... eius essencia om y. 14 deus uere: deus t. ratione diceretur: diceretur f. 17 igitur rerum: igitur h. 18 subiectarum: substantiarum h. 20 uersari: uersali p. 21 rationaliter: rationabiliter AkNORST. posito: proposito o. quod est et id om Nt. 22 debet: debent bHUYz. om L. 23 sibi uel quod: sibi uel quid fNO. 27 scilicet cum: cum f. 28 conceperit: concepit A. concipit ES. conceperint H. cum ceperit bRUz. 29 ad ipsa: ad ipsam kNOST. ad ipsas t. 32 (mathematicis) hie eris strabo marg y. 33 tantum dicitur: tamen dicitur t.

DTrin I, 2, 37-45

87

theologicorum rationibus ilia concipere et non ex naturaliter concre- 40 torum aut disciplinaliter abstractorum proprietatibus iudicare. Quod autem hoc ita uelit intelligi, aperit cum subiungit: NEQUE oportebit DIDUCI AD aliqua creata, que uere existencium sunt IMAGINATIONES, SED POCIUS IPSAM ex suis rationibus INSPICERE singularem ac simplicem FORMAM.

45

42

QUE UERE etc. Hue usque speculatiue scientie partes et quibus que specular! conueniat ostendit. Nunc quod Patris et Filii et Spiritus amborum una sit singularis et simplex essencia, qua sola unusquisque illorum est id quod est, theologica utens speculatione demonstrat ut per hoc 50 catholici — qui dicunt: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus sanctus est Deus" et inde inferunt: Igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus non tres dii — recte secundum propriam eorum, de quibus locuntur, rationem inferre intelligantur. 43 Quasi: in diuinis oportebit ipsam intellectualiter inspicere formam 55 QUE UERE FORMA EST. Ac si dicat: multa sunt que uocantur "forme" ut corporum figure et alia que in subsistentibus creatione seu concretione fiunt quibus id, cui insunt, aut aliquid est aut aliquid esse doctrine ordine demonstratur. 44 Sed hec omnia pre se habent sua, ex quibus aliqua ratione 60 deducuntur aut ad ilia spectant, principia. Ideoque mutuata ab alio nuncupatione pocius quam rationis ueritate "forme" nominantur. 45 Essencia uero, que principium est, omnia creata precedit: illis omnibus, ut "esse" dicantur, imperciens et a nullo alio, ut ipsa sit, sumens. Ideoque uero nomine forma NEQUE IMAGO est. ET cum de ea 65 quis loquens dicit "essencia est", sic debet intelligi: E3sencia est ilia

40 non ex: non f. 42 hoc ita: hoc fkNO. 43 diduci: deduci BFkLNOoQTvW. 46 que uere: que uero f. 47 quibus que: quibus queque EkNOs. 48 spiritus: spiritus sancti EkNOSsW. spiritus amborum: spiritus EkNOs. 49 una sit: una v. 52 inde inferunt: inde infert f. 54 locuntur: loquitur Lpr. rationem inferre: ratione inferre h. 57 figure et: figura et z. forme et v. creatione seu concretione: creatione h. 59 fiunt quibus: fuerint quibus p. 59 doctrine ordine: doctrine primum quid sit secundo quantum sit tercio quale et deinceps ordine NOy. 61 deducuntur: diducuntur kNO. deduntur m. de quibus educuntur C. ad ilia: ad alia v. mutuata: mutata m. mutuata ut imago Achillis transumptione dicitur Achilles kNOy. ab alio: ab alia Lo. ab illo NO (illo ss y). 65 sit sumens: sumens p. 66 sic debet intelligi essencia est om p.

88

PL 64, 1269A

res QUE EST IPSUM ESSE i.e. que non ab alio hanc mutual dictionem ET EX QUA EST ESSE i.e. que ccteris omnibus eandem quadam extrinseca participatione communicat. 46 Non enim de quolibet sue essencie proprietate dicitur "est". Sed 70 ab eo, qui non aliena sed sua essencia proprie est, ad illud quod creata ab ipso forma aliquid est et ad ipsam creatam formam et denique ad omnia que de ipsis uere dicuntur — quoniam ex eo tanquam ex principio sunt — dictio ista transsumitur ut de unoquoque diuine forme participatione recte dicatur "est". 75 47 Quod non omnino a naturalium ratione diuersum est. NAMQUE et in naturalibus OMNE subsistencium ESSE EX FORMA EST i.e. de quocumque subsistente dicitur "est", forme, quam in se habet, participatione dicitur sicut ex his exemplis potest intelligi: 48 STATUA ENIM DICITUR esse statua NON SECUNDUM ES QUOD ex forma, 80 que eris est es,se, EST eius i.e. statue MATERIA SED SECUNDUM illam FORMAM QUA humano artificio IN EO ere ANIMALIS EFFIGIES INSIGNITA EST. Hoc est: ad designandum et, qualiter potest, imaginaria similitudine demonstrandum uerum animal, cuius est imago, efficta est. 49 IPSUMOUE ES DICITUR "es" NON SECUNDUM TERRAM QUOD i.e. que 85 terra ex forma, qua terra est terra, EST EIUS i.e. eris MATERIA SED pocius SECUNDUM ERIS FicuRAM que, cum lapis soluitur calore, in ipso creatur. 50 TERRA QUOQUE IPSA DICITUR "terra" NON KATA TON YLEN i.e. non secundum siluam. Kata namque "secundum", yle uero "silua" inter- 90 pretatur. Ton autem articulus est. Uel: NON APO TON YLEN i.e. non a silua. Nam apo prepositio "ab", ton sicut dictum est articulus, yle "silua". Hec est ilia prima materia quam Plato receptaculum uocat in qua, sicut supra commemorauimus, formantur quecumque reci-

67 hanc mutuat: hanc niutat t. 68 ex qua est: qua est f. ex quo est bHm. 71 proprie est: propria est LTv. 75 recta dicatur: dicatur kNO. 80 ex forma que: est forma que bm. 84 cuius est imago: cuius imago kNOopv. efficta est: effecta est KkLMNOov. efficta esse S. 85 dicitur es: dicitur eius p. 86 est terra: est DIkNOWZ. 87 pocius secundum: pocius p. lapis soluitur: lapis uoluitur y. 91 (ylen) R. PEIPER (p. 153) adopts the reading atopon hylen, E. K. RAND the reading apoion hylen. Gilbert's apo ton ylen may be grammatically weak but it is found in the best MS used by PEIPER. 93 hec est ilia: hec ilia b.

DTrin I, 2, 46-54

89

piuntur ab ea cum tamen nullam ex eis ipsa contrahat formam. Et est 95 omnino informis. 51 De hac igitur ait quod non secundum earn terra dicitur terra SED SECUNDUM eas QUE suNT FORME ipsius terre. Uerbi gratia secundum SICCITATEM GRAUITATEMQUE ipsius. Ex his IGITUR manifestum est quod NICHIL omnino SECUNDUM MATERIAM que predicate forme subest dictione qua ilia forma exponitur — ESSE DICITUR SED tantum SECUNDUM earn, ex qua rei proposita est appellatio, rei ipsius PROPRIAM FORMAM. 52

SED DIUINA etc. Quod formam diuinam uocauerat esse omnium, ostendit non 5 abhorrere a naturalibus quorum omnium esse ex forma est. Nunc ad hoc quod ceperat redit. Et earn uere unam ex comparatione naturalium, quorum nullum sue nature simplicitate est unum, demonstrat. Quasi: quod unumquodque subsistencium aliquid est, est ex propria 10 forma que inest materie. SED quod eorundem uel quorumlibet aliorum unumquodque — non dico naturali uel etiam mathematica speculatione "est aliquid" sed theologica dico simpliciter — est, ex forma que non est in materia est quia reuera DIUINA SUBSTANTIA EST FORMA SINE MATERIA.

15

53 Nam neque ylen tamquam sui principium et materiam, in qua earn esse necesse sit, habere potest usia principii: neque sic inest principio i.e. Deo ut posterioris rationis naturas aliquas uel se componentes uel sibi adiacentes habeat in illo ex quibus ipse sit et quarum — ex causa prioris ad cuius pertineant potestatem — materia esse 20 possit. Ipsa enim et principio caret et compositione. Nee est, quo sit, principium ex quo et per quod et in quo sunt omnia nisi ipsa. 54 ATQUE IDEO uere est UNUM ET adeo simplex in se et sine his, que adesse possunt, solitarium ut recte de hoc uno dicatur quod de 95 eis ipsa: eis ipsam f. 98 forme ipsius terre: forme ov. 100 que predicate: que predicte BkMNOS. forme subest: forme est s. 2 rei proposita: rei proposite kNO. 5 (quod) End of MS Admont (o). 7 ceperat redit: ceperat rediit f. 10 est ex propria: ex propria kNO. 13 theologica dico: theologica non dico hK (non del z). theologica quidem dico F. 14 non est in: non in kNO. 14 est quia: quia KkNOY. 17 sic inest: si inest t. 20 materia esse: materiam esse hW. 21 ipsa enim est: ipsa est p. 22 (omnia) Cf. Rom. 11: 36. 24 adesse possunt: adesse possint kNO. quod de ipso: de ipso m.

90

PL 64, 1269D

ipso principio, cuius usia est, dicitur scilicet: EST ID QUOD EST. Sicut 25 enim non est quo Deu,s sit nisi simplex atque sola essencia i.e. usia sic non est unde usia ipsa sit nisi quoniam ea simplex et solus Deus est. 55 Unde etiam usus loquendi est ut de Deo dicatur non modo "Deus est" uerum etiam "Deus est ipsa essencia". Recte utique. Si enim de aliquo qui non modo sapiens sed etiam coloratus et magnus so et multa huiusmodi est, ex sapiencie pre ceteris omnibus habundantia dicitur: "Tu quantus quantus es, totus es sapiencia" — tamquam nichil aliud sit quod sibi esse conferat nisi sola sapiencia — multo proprius Deus, cui diuersa non conferunt ut sit, dicitur "ipsa essentia" et aliis nominibus idem ut "Deus est ipsa diuinitas sua, ipsa sua sa- 35 pientia, ipsa sua fo itude" et huiusmodi alia. 56

RELIQUA ENIM etc. Quasi: diuina substantia est id quod est. RELIQUA ENIM i.e. siue que subsistunt siue que in eis sunt NON SUNT ID QUOD SUNT. Scilicet: non est simplex aut solitarium illud unde quodlibet eorum "esse ali- 40 quid" dicitur. 57 Cuiuslibet enim subsistentis tota forma substancie non simplex est. Atque illorum, que toti ipsi uel singulis eius partibus adsunt, accidencium multo numerosior est multitudo. Que tamen omnia de subsistente dicuntur ut de aliquo homine tota forma substancie qua 45 ipse est perfectus homo: et omne genus omnisque differentia ex quibus est ipsa composita ut corporalitas et animatio et huiusmodi alie: et denique omnia que uel toti illi forme adsunt — ut humanitati risibilitas — uel aliquibus partibus eius — ut color, qui corporalitati, et scientia que adest rationalitati — et huiusmodi alia infinita. 50

25 (quod est) sicut albedinis effectus est facere album et hoc est eius esse sic deitatis facere deum et hoc est deitatis esse marg F. 26 quo deus sit: quod deus sit m. 27 sic non est: sicut non est p. 30 (si enim) Caue uirus hereticum. Non enim duni dicimus ' deus est essentia uel sua diuinitas uel sua fortitudo ' enfatice hoc de deo predicamus ut de aliquo propter eminentiam sapientie ' tu, sapientia' : nee quia diuersa non sunt quibus est uel est deus dicitur ' deus est sua essentia, sua diuinitas ' sed quia est hec, non quia est hac. Quod etiam patres pronominibus demonstratiuo et possessiuo uigilanter expresserunt marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273. 32 quantus quantus: quantus AkNO. (sapiencia) TERENCE, Adel. Ill, 3, 40. 35 idem ut: id est ut AKty. deus est ipsa: deus ipsa b. 40 scilicet non: si non fhv. illud unde: illud unum Kp. quodlibet eorum: quolibet eorum m. eorum esse: eorum f. 48 uel toti illi: uel toti v.

DTrin I, 2, 55-62

91

58 Ipsorum quoque, que de subsistente dicuntur ab efficiendo, natura est multiplex. Nam et ea, que est tota forma substantie hominis, non modo ex eo quod ipsa tota eum, in quo est, facit hominem sed et ex eo quod alia parte sui eundem facit animatum, alia sensibilem, alia rationalem recte dicitur "esse aliquid". 55 59 Et eius quelibet pars aut — quod parti totiue concretum est — accidens quodlibet et communiter cum multis et dissimiliter a multis, ab efficiendo similiter aut dissimiliter, "esse aliquid" dicitur: ut rationalitas alicuius et generaliter "qualitas" et specialiter "rationalitas" dicitur quoniam et eum qualem facit — sicut et quelibet alie quali- 60 tates ea, in quibus sunt, faciunt qualia — et rationalem sicut et cetere rationalitates eos, in quibus sunt, faciunt rationales. 60 Albedo quoque alicuius et qualem sicut omnes qualitates et coloratum sicut omnes colores et album sicut omnes alie albedines eum, in quo est, facit. Et ideo generaliter cum qualitatibus "qualitas", 65 cum solis coloribus "color" dicitur et cum solis albedinibus specialiter "albedo". 61 Atque adeo multa sunt que de istis dicuntur ut sepe etiam efficiendi ratione a coaccidentibus ad ea, quibus coaccidunt, denominatiua transsumptio fiat ut "linea est longa, albedo est clara". Sic igitur 70 aut non simplex aut non solitarium est illud unde quodlibet eorum, que sunt, aliquid est. UNUMQUODQUE ENIM eorum i.e. et subsistencium et subsistenciarum et eis accidencium HABET ESSE SUUM EX HIS EX QUIBUS EST. Et qualiter hoc uelit intelligi, uidetur explanare cum ait: ID EST EX PARTIBUS suis. 75 62 Quod ex quo sensu dicat, diligenter est attendendum quoniam, sicut supra cum de huius operis qualitate loqueretur promisit, stilum breuitate contrahit et intelligentie faciem — quam uerborum nouitate uelauerat dicens: "Reliqua non sunt id quod sunt" et quam aliqua-

54 sed et ex: sed ex BCDEfHKkLNOrsTuvWXZ. alia parte: altera parte C. ex alia parte p. 57 quodlibet et: quolibet et m. quelibet et h. 58 dicitur ut: dicitur quia ut kNO. 59 rationalitas alicuius: rationalitas enim alicuius AfGtVvX. 66 solis coloribus: solis coloris m. 68 atque adeo: atque ideo p. 69 coaccidentibus: quo accidentibus m. coaccidunt: quo accidunt p. 70 transumptio fiat: transumptione fiat p. albedo est: ab eo est m. 71 unde quodlibet: unde quolibet KmR. eorum que sunt: que sunt f. 72 enim eorum: eorum CuZ. 74 explanare cum: explanari cum f. 77 promisit stilum: promiserit stilum t. 78 breuitate: qualitate uZ. om v.

92

PL 64, 1270D

terms uelle detegere uidetur cum ait: "Unumquodque enim habet 80 esse suum ex his ex quibus est" — sequenti que uidetur explanatione qua earn penitus expositurus expectabatur, ne ipsius dignitas indignis prostituatur, pocius obducit cum addit: "id C5t ex partibus suis". 63 Et quidem pronominis atque nominis infiniti uaga significatio quorum altero quod uult intelligi quasi demonstrat, altero refert 85 dicens "ex his" et "ex quibus", etsi animum lectoris in eo, quod est esse, proprietatis aut generis certa nota non figat, non tamen ab eo auertit. Explanationis uero supposite nomen finitum quo dicit: "id est ex partibus suis" eum ab eo, quod est esse, penitus remouet. 64 Nichil enim est esse eius cuius pars est. Esse namque et id, quod 90 eo est, nullo prorsus conueniunt genere. Pars autem et id, cuius est pars, multis generibus etiam singulariter unum sunt. Immo omne genus partis eius, quod ex ea constat, genus esse necesse est. Item: quicquid est alicuius esse, aut est tota substantia illius, cuius dicitur esse, aut pars eius quod est tota substantia. 95 65 Et tota quidem substantia .species, que de eo dicitur, est. Pars uero eius, quod est totum esse, genus est aut differentia que speciem ipsam constituit. Nulla autem pars eius, cuius pars est, species aut genus aut differentia esse potest. Ideoque nulla pars est esse illius cuius pars est. — 66 Cum ergo dixerit: "unumquodque habet e,sse suum ex his ex quibus est" — quod recte potest intelligi: scilicet ex specie, que est totum esse, et ex genere et ex differentia quod, etsi non totum, tamen est aliquod esse — cur tanquam hoc explanans supposuit: "id est ex partibus suis" ? Sed uideamus sequencia. Forsitan per ilia melius, ex 5 quo hec dicta sunt sensu, patebit. 67 Prosequitur etenim dicens: ET EST HOC ATQUE HOC. Quod quis interpretans conuenienter posset dicere: i.e. habet esse ex diuersis. Et 88 ex planationis uero: explationis uero p. expiationis uero v. infinitum quo: infinitum quod AmUz. 90 nichil enim est: nichil est Ns. nichil enim B. 92 generibus etiam: generibus et FLt. (immo omne) ' hoc atque hoc ' uult esse ablatiui casus licet exempla subeuntia uideantur discordare marg k. 93 quod ex ea: quod ea p. 94 aut est tota: aut ex tota mp. 95 quod est tota: quod ex tota p. 96 que de: qui de p. 97 que speciem: esse potest v. 98 pars eius: pars m. 3 et ex genere: ex genere p. et genere bmy. etsi non: etsi non est kNO. 4 hoc explanans: hoc explans p. 7 quod quis: quod quiuis f. quod quamuis K. 8 posset dicere: potest dicere Y.

DTrin I, 2, 63-71

93

hec diuersa intelligeret uel diuersa genera uel diuersas differentias uel diuersas species uel genus et differentiam. Uel in ipsa, que genus 10 aut speciem facit, unione numeralem saltern diuersitatem attenderet. 68 Sed ipse iterum hec, que non sunt esse, in explanatione nominans ait: ID EST PARTES SUE. Siue autem partes, quod dicere uidetur, sint esse illius, quod constat ex eis, siue quid aliud, certum est quod simplex aut solitarium non est. Quod ipse recte senciens addit: 15 CONIUNCTE. 69 Et quod ex hoc sensu addat, aperit dicens: SED NON HOC UEL HOC SINGULARITER i.e. non quodlibet solum facit ut id, quod est, aliquid sit. Immo multa sunt quorum unumquodque hoc facit. Et que multa, exemplo aperit. In quo simul aduerti poterit ex quo sensu cum di- 20 xisset: "unumquodque habet esse suum ex his ex quibus est", supposuit: "id est ex partibus suis"; et item cum dixisset: "est hoc atque hoc", subdidit: "id est partes sue". 70 Ait enim: UT CUM HOMO TERRENUS CONSTET EX ANIMA CORPOREQUE hoc est subsistens ex subsistentibus EST idem homo et CORPUS ET 25 ANIMA i.e. eo quod est esse corporis, ex quo compositus est, est etiam ipse corpus: et eo, quod est esse anime, est ipse quoque anima. Et hoc nimirum uolebat intelligi cum dicebat: "unumquodque est ex partibus suis et est partes sue". 71 Qui,s loquendi usus est sepe, cum naturaliter inabstracta prout 30 sunt, rationalis speculatio concipit. Sic enim dicitur de specie quedam secunda substantia predicari. Non enim hie intelligendum est de eo, quod species est, aliquid predicari sed de subsistente pocius in quo est subsistentia specialis: nee de eo id quod est secunda substantia, quod scilicet solum subsistens est — quod omnino impossibile est 35 predicari — sed, que in eo est, subsistentia. Et ad hunc modum

9 et hec: et ea AfGtvX. et ex Z. uel diuersas differentias om kNO. 10 et differentiam uel: differentiam uel diuersas species uel genus et differentiam uel by (marg z). in ipsa: in ipsam s. 11 genus aut: genus uel p. genus et v. speciem facit: speciem faciat kNO. 14 quid aliud: quod aliud p. 17 quod et hoc: quod ex hoc m. 20 simul aduerti: simul auerti bDGHhWXZ. 24 terrenus constet: terrenus m. anima... subsistens ex om r. corporeque: et corpore sv. 25 est idem homo: est id est homo bCp. est uel homo L. est et idem homo E. 27 anime est: anime ex qua similiter compositus est est v. 30 quis loquendi: qui loquendi hlkUz (e con DL). 32 quedam secunda: quedam kNO. non enim hie: non enim kNOZ. 34 subsistentia specialis: substantia specialis m.

94

PL 64, 1271C

plurima dicuntur ut — cum diuersa sint esse et id quod est — alterius nomine posito non illi sed alteri conueniant que dicuntur. 72 Ex hoc itaque consorcio dixit: "unumquodque habet esse suum ex partibus suis et est partes sue" quamuis non ipsas sed, que ipsarum 40 sunt esse, uelit intelligi i.e. subsistencias que illius etiam, quod ex partibus constat, sunt esse. Quicquid enim est esse cuiuslibet partis, eius etiam quod ex ilia parte constat est esse. Et de eo sicut de parte uere dicitur. 73 Quod ex eorum propriis patenter ostenditur. Color enim, qui soli 45 adest corporalitati, tarn de homine qui constat ex corpore quam de ipso, quod eum constituit, corpore uere predicatur. Et rationalitas, que genus spirituum sequitur, et scientia soli rationalitati accomoda similiter tarn de homine qui constat ex spiritu quam de ipso, ex quo constat, spiritu uere dicitur. Non solum enim corpus, ex quo constat 50 homo, coloratum est sed et homo ipse, qui constat ex eo, coloratus est. 74 Et cum homo et corpus, ex quo ipse constat, diuersa sint adeo quod corpus, ex quo homo constat, non est homo: non tamen sunt diuersa corpora aut diuersa colorata sed unum — non uniuersalium conformitate immo singularitate subsistencie — corpus et unum acci- 55 dentis singularitate coloratum. 75 Similiter non solus spiritus, ex quo constat homo, rationalis aut sciens est sed et homo, qui ex eo constat, rationalis aut sciens est. Cumque homo et spiritus, ex quo ipse constat, diuersi sint adeo quod spiritus, ex quo homo constat, non est homo: non tamen sunt diuersi 60 spiritus aut diuersi rationales aut diuersi scientes sed unus — non uniuersalium conformitate immo subsistencie singularitate — spiritus et unius potencie singularitate unus rationalis et unius accidentis singularitate unus sciens. 76 Ilia autem dialecticorum maxima propositio per se nota est qua 65 dicunt: De quocumque predicatur id, quod soli alicui adest, proprium,

37 modum plurima: modum plura h. 39 consorcio dixit: consorcio dicit kNOS. 41 subsistencias... in se habeant subsistentiam nullum accidens (DTr I, 1, 92) om s. 47 quod eum: qui eum LpQV. quod r. 50 spiritu uere: uere uZ. 52 diuersa sint: diuersa sunt MmQWYy. 53 adeo quod: adeo ut y. 59 cumque homo: cumque enim homo p. 61 sed unus: sed unus homo kNO. 65 per se nota: nota p.

DTrin I, 2, 72-79

95

de eodem predicatur id cuius est proprium. Quoniam igitur color — qui soli illi adest unde est corpus, quicquid uere dicitur "corpus" — non modo de hominis ilia parte que corpus est sed etiam de homine predicatur, necesse est ut etiam illud esse corporis cui soli adest color 70 i.e. corporalitas non modo de hominis ilia parte uerum etiam de homine predicetur. 77 Et quoniam rationalitas — que soli illi adest unde est spiritus, quicquid uere dicitur "spiritus" — et scientia — que soli illi adest unde est rationale, quicquid recte dicitur "rationale" — non modo de 75 hominis ilia parte que spiritus est sed etiam de homine predicatur, necesse est ut etiam ilia subsistencia spiritus cui soli rationalitas adest i.e. ipsa, si quis earn ita nominare uelit, "spiritualitas" non modo de hominis ilia parte sed etiam de ipso homine recte predicetur. 78 Est igitur homo corpus non ab eo, ex quo ipse constat, corpore 80 sed ab illius corporis esse. Est et idem homo spiritus non ab eo, ex quo ipse constat, spiritu sed ab illius spiritus esse. Itaque esse hominis non simplex aut solitarium est. Est enim, sicut dictum est, et corpus ab esse corporis sui, ex quo ipse constat, et anima ab esse anime sue ex qua scilicet ipse constat. NON UEL CORPUS tantum UEL 85 ANIMA tantum. 79 Putant quidam imperiti ex hoc quod ait: "non uel corpus uel anima" quod nee etiam dici horum alterum sine altero liceat i.e. quod non sit uera dictio si quis dicat "homo est corpus" non addens "et anima" aut si dicat "homo est anima" non addens "et corpus" 90 opinantes quod — ex quo diuersa, ut unum componant, coniuncta sunt — esse utriusque adeo sit ex ilia coniunctione confusum ut sicut cum album et nigrum permiscentur, quod ex illis fit, nee "album" nee "nigrum" dicitur sed cuiusdam alterius coloris ex ilia permixtione prouenientis ita, quod ex diuersis constat, neutrius deinceps nomen 95 suscipiat sed sit aliquid ex eo quod ex permixtione prouenit: et ex hoc

67 quoniam igitur: quoniam ergo v. 68 soli illi: soli est illi p. unde est: unum est Lpry. 71 parte uerum: parte que corpus est uerum m. 73 unde est spiritus: unum est spiritus p. 74 soli illi: soli y. 75 unde est rationale: unum est rationale p. recte dicitur: uere dicitur EkN. 76 etiam de homine: etiam de eodem f. 77 ilia subsistentia: ilia substantia mX. 79 recte predicetur: recte predicatur fTV. 81 ab illius: ab ipsius E. ab ipso ipsius f. 82 spiritu sed: spiritus sed bHmy. 88 nee etiam dici: nee dici kNO. 91 ut unum: aut unum p. 95 prouenientis ita: uenientis ita y. ex diuersis: diuersis f. deinceps nomen: nomen t. 96 permixtione prouenit: permixtione ilia prouenit y.

96

PL 64, 1272C

sensu dictum esse "homo est corpus et anima" non quod ipse sit corpus uel anima sed quod ipse sit quiddam quod prouenit ex permixtione que ex corporis et anime coniunctione contingit. Sed quod non semper contingat ex coniunctione confusionis per- _ mixtio, in eo libro quern contra hunc errorem Euticis scribit, satis disputabitur. 80 Hie autem ubi non simplex aut non solitarium, unde unumquodque est aliquid, demonstratur dicimus quod sicut de homine et coniunctim "homo est coloratus et sapiens" et disiunctim "homo est 5 coloratus" item "homo est sapiens" uerum est ita et coniunctim "homo est corpus et anima" et disiunctim "homo est corpus" et item "homo est anima" uerum est iuxta predictam dialecticorum regulam: De quocumque predicatur proprium, et illud cuius est proprium. 81 Ideoque in eo quod ait: "non uel hoc uel hoc" et specialiter "non 10 uel corpus uel anima", non ex eo sensu intelligendum est quod una dictio sine alterius additione uera non sit sed quod nee illud unum nee alterum ad faciendum hominem, de quo etiam solitarie dicitur esse aliquid, solitarium esse non possit. Aliud enim est solitarium esse, aliud solitarium dici. 15 82 Non enim solitarium esse necesse est quod solitarium dicitur. Et quod solitarium esse impossibile est, non est impossibile solitarium dici. Et hi quidem qui dictionem utramque dicunt non posse fieri solitariam, in argumentum sui erroris ueri similiter predictam albi et nigri confusionem sibi ceterisque minus intelligentibus uidentur 20 assumere. 83 Sed illi qui alteram exsufflant cum recipiant alteram, adeo sine erroris sui argumento garriunt ut non modo contra ueritatem uerum etiam contra se ipsos hoc dicant. Concedunt namque: "homo est corpus" abhominantes "homo est anima uel spiritus". Nee tamen 25 cogitant qua ratione unius partis esse eius quoque, quod ex ea constat, sit esse et de eo predicari per se possit, cum esse partis alterius 97 non quod ipse: non ipse m. 98 quiddam quod: quoddam quod BFLMpQr. 8 regulam: rationem kN. 10 non uel hoc: non hoc p. et specialiter: specialiter t. 11 (non ex eo) Non bona distinctio textus. Nam emendatiora exemplaria ita distinguunt ' non uel corpus uel anima' : deinde inferunt ' igitur non est' et rel. marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 12 additione: addictione p. 14 esse non possit: esse possit MmV (non del B). 27 de eo: de ea AbfGHhIKkmNORStUuvyZz.

DTrin I, 2, 80-88

97

neque sit esse eiusdem quod similiter constituit neque de eo dici possit presertim cum et huius generis, quod de composite predicari negant, propriam potenciam i.e. rationalitatem et accidentalem affectionem i.e. 30 scienciam de ipso uere affirmari concedant. 84 Nam quod eorum aliqui dicere gestiunt aliam rationalitatem quam illam, que est humani spiritus, de homine dici et similiter aliam scientiam et aliam corporalitatem quam que humani corporis est ita contempnimus ut tacendo quod contra hoc dici potest omnino 35 pretereamus. 85 Contra illud uero quod nobis opponunt spiritum hominis esse incorporalem, hominem tamen non esse incorporalem, ac per hoc non esse uerum "quicquid de parte affirmatur, de eo quoque quod ex ea compositum est affirmari" respondemus: cum dicunt "spiritus est 40 incorporalis" negare pocius ab eo, quod ad generis eius pertinet potestatem, quam naturam spiritus de ipso affirmare. 86 Omnis enim priuatio, quod debetur naturaliter, remouet. Nee nos dicimus a toto ex necessitate remouendum quicquid remouetur a parte sed: quicquid de parte naturaliter, idem etiam de composito 45 affirmandum. 87

IN PARTE IGITUR.

Quasi: homo est et corpus et anima. IN PARTE IGITUR una NON EST ID QUOD EST in altera: scilicet aliud numero saltern est esse partis 50 unius, a quo compositum quoque aliquid est, et aliud alterius partis esse a quo similiter ipsum compositum est et — coniunctim siue disiunctim — esse aliquid dicitur. 88 Nee modo subsistencium ex diuersis subsistentibus compositorum — ut est homo uel lapis — uerum etiam simplicium — ut est hominis anima que subsistens ex nullis subsistentibus constat — et 55 omnium subsistenciarum uel affectionum accidentalium et denique

29 cum et huius: cum huius K. 32 eorum aliqui: eorum aliquid HuZ. dicere gestiunt: gestiunt f. 37 hominis esse: hominis sese m. 38 tamen non: non kNOv. non esse incorporalem om t. 40 cum dicunt: cum dicitur kNO. 41 generis eius pertinet: generis pertinet fhv. 42 de ipso affirmare: affirmare kNO. 49 saltern est esse: est esse t. 50 quoque aliquid: aliquid kN. quodque aliquid t. 51 alterius partis esse: alterius esse p. ipsum compositum: compositum Ct. 53 diuersis subsistentibus: diuersis subsistentiis v. 55 ut est hominis: ut hominis v.

98

PL 64, 1273C

omnium que sic sunt ex principle ut non sint principium, qualiter predictum est, multa sunt ex quibus unumquodque est aliquid. Ac per hoc uera ratione nullum eorum est id quod est. 89 QUOD UERO NON EST EX HOC ATQUE ex HOC i.e. non ex diuersis 60 SED TANTUM EST ex HOC scilicet cuius est unum solum quo sit, ILLUD UERE EST ID QUOD EST non aliud ab eo: ut Deus uel eius diuinitas. Non enim est a diuinitate aliud quo Deus sit. Nee est unde diuinitas ipsa sit nisi quod ea Deus e . 90 ET quodlibet hoc ita singularitate et simplicitate generis singu- 65 lariter et simpliciter unum EST PULCHERRIMUM propria summe dignitatis specie FORTISSIMUMQUE sua incomparabili potestate quod recte de ipso dicitur QUIA hoc NULLO, cuius egeat, amminiculo NITITUR. 91

QUOCIRCA. Quasi: quandoquidem quod tan turn est hoc, uere est id quod est, 70

QUOCIRCA HOC UERE CSt UNUM et tale Unum IN QUO NULLUS CSt CSSCn-

ciarum NUMERUS quia NULLUM IN EO ALIUD esse PRETERQUAM ID unum QUO solo EST. Uere. NEQUE ENIM eo quod iuxta principalem suam essenciam in se aliquid habeat, SUBIECTUM FIERI POTEST. Quare ? EST ENIM FORMA.

75

92 Et quod per hoc recte probauerit illud non posse subiectum esse, per se nota mathematicorum propositione declarat dicens: FORME UERO SUBIECTE ESSE NON POSSUNT i.e. iuxta aliquam, quam in se habeant, subsistenciam nullum accidens in se suscipiunt. 93 NAM si quis opponat QUOD CETERE FORMED quas mathematica 80 speculatio abstractim attendit, SUBIECTE SINT ACCIDENTIBUS et hoc etiam exemplo demonstret dicens: UT HUMANITAS, dicimus uerum esse quod

57 ut non sint: ut non sunt m. 58 unumquodque: quodque unum p. 60 atque ex hoc: atque hoc EfNm. 61 solum quo sit: solum quod sit bHKmStUVYh (e con z). 63 aliud quo deus: aliud quod deus mpW. 66 dignitatis: diuinitatis uZ. 70 quasi quandoquidem: quandoquidem v. quod tantum est: tantum est f. quod tantum fUZz. 72 aliud esse: esse NO. aliud est esse A. aliud esse potest EDMNOSTVWYz. 73 (unum quo solo) Boetius hie ponit ' quo ' non ' quod ' marg Q. Emendatiora exemplaria habent ' preter id quod est ' NO (margk). All three MSS (kNO) have the reading ' quo ' in the Boethius text accompanying the commentary. 78 quam in se: quam quidem in se kNO. 81 abstractim attendit: abstractim p. subiecte sint: subiecte sunt BCDFKLMpQTVWY. 82 demonstret: demonstrat BDfhKkLMmNOQSTWXY.

DTrin I, 2, 89-97

99

dicit non tamen ex eo sensu quo homo suscipere dicitur. NON enim humanitas ITA SUSCIPIT ACCIDENTIA sicut homo: scilicet EO QUOD IPSA humanitas ab aliqua subsistentia, quam in se habeat, aliquid EST 85 iuxta cuius principalitatem eius in se habeat proprietate quadam accomoda accidencia SED EO QUOD EI 3cilicet humanitati SUBIECTA et per eandem illorum nuncupata MATERIA ex ipsa EST aliquid ut, que illi proprietate dat adesse concrecio, cum ipsa possit suscipere. 94 Nam quicquid uero nomine subiectum accidentibus et eorum 90 materia dicitur, oportet ut primum — si non tempore, saltern ratione — sit ex aliqua subsistencia ut per hoc eiusdem habeat propria. Quoniam uero, qualiter dictum est, subsistentia causa est ut id, quod per earn est aliquid, suis propriis sit subiectum, ipsa quoque per denominationem eisdem "subiecta" dicitur et eorundem "materia". 95 95

DUM ENIM MATERIA quC Subsistit SUBIECTA HUMANITATI i.e.

in

SC

habens humanitatem SUSCIPIT in se aliquod ei ACCIDENS, IPSA HUMANITAS quodam modo UIDETUR immo ea, que fit ab effectu ad causam, denominatione HOC SUSCIPERE dicitur. FORMA UERO QUEcumque EST SINE MATERIA nee etiam metonomice POTERIT ESSE SUBIECTUM NEC UERO — INESSE MATERIE.

96 Nam etsi contingat ut "inesse" dicatur — ut sepe in theologicis scripturis dicitur diuinitas inesse Patri aut idee elementis — non tamen ut materie. Diuinitas enim in Patre dicitur esse ut essencia in eo qui uere est: et idee in elementis ut exemplaria in his que sunt earundem 5 imagines. Nam neque idee in elementis neque usia in Patre create subsistencie sunt quibus in ipsis accidentia concreta sint quorum ex earum causis ipsa sint et ex effectu ille dicantur materie. Itaque nee Pater aliquorum prorsus nee elementa ex ideis materie sunt accidentium. Ideoque neque usia neque ydee cognominantur "materie". 10 97 Et quare forma, que est sine materia, non modo non sit sed nee denominatione cognominetur "materia" ostendit dicens: NEQUE ENIM 86 proprietate quadam: proprietatem quandam r. 87 accomoda: accomodata f. scilicet humanitati: humanitati rS. 88 per eandem: per eadem p. 94 propriis sit: propriis ut p. 95 eisdem: eiusdem f. eandem L. 96 dum enim: aut enim r. dicitur enim K. subsistit subiecta: subsistit substantia p. 97 se aliquod: se aliquid FfHLNQTvY. 99 est sine: sine s. 100 nee uero: nee uere p. 6 neque usia: nee usia py. 7 subsistencie: substantie BLpTV. subiecte FQ. om r. concreta sint: ut creta sint p. concreta sunt fRWY. 8 ex earum: ex eorum DkNOsW. 8 ex effectu: effectu DmW. 10 neque usia neque: nee usia nee k. imago recte utique: imago v.

100

PL 64, 1274C

ESSEX uero nomine FORMA SED poems IMAGO. Recte utique. Ex HIS ENIM FORMIS QUE SUNT PRETER MATERIAM i.e. ex sinceris substanciis: igne scilicet et acre et aqua et terra — non utique his que in yle 15 mutuam habent concrecionem sed que sunt ex silua et intelligibili specie que sunt idee sensilium — ISTE FORME QUE SUNT IN MATERIA ET ei, quod est esse materie, aduenientes CORPUS EFFICIUNT quadam exempli ab exemplari suo conformatiua deductione UENERUNT. Ac per hoc ille sincere idee i.e. exemplares et uero nomine "forme" uocantur. 20 98 NAM CETERAS QUE IN CORPORIBUS SUNT UOCANTES "FORMAS" hoc nomine ABUTIMUR BUM non ydee sed ydearum SINT icones i.e. IMAGINES. Quod utique nomen eis melius conuenit. ASSIMILANTUR ENIM non quidem plena in tota sui substantia aut in parte sue substancie 5emiplena substanciali similitudine, qua eternis temporalia nullatenus 25 possunt conferri, sed quadam extra substantiam imitatione HIS FORMIS QUE NON SUNT IN MATERIA CONSTITUTE: sinceris scilicet, sicut dictum est, substanciis et eternis ydeis. 99

NULLA IGITUR CtC.

In precedentibus cum dixisset: "quod non est hoc atque hoc sed 30 tantum est hoc, illud uere est id quod est" intulit: "quocirca hoc uere unum in quo nullus numerus". Et ad hoc iterum probandum dixit: "neque enim subiectum fieri potest". Hoc igitur ostenso iterum infert idem. Quasi: quandoquidem id, quod tantum est hoc, neque subiectum 35 est neque in subiecto IGITUR IN EO NULLA prorsus est ex differenti esse DIUERSITAS: NULLA EX haC DIUERSITATE PLURALITAS: NULLA etiam EX ACCIDENTIBUS

MULTITUDO:

ATQUE

ICCIRCO NEC ille, qUCHl diuerSOrUHl,

nec ille, quern unius diuersum esse uel diuersum accidens uel esse et accidens solet facere, NUMERUS. 40 100 Nam diuersum — saltern numero uel etiam dissimilitudine — esse et ei accidens semper est diuersorum: ut hominum non dissimilitudine 14 ex sinceris: in sinceris DW. sinceris k. substanciis: subsistentiis fN. 18 materie aduenientes: materia aduenientes kNO. 19 conformatiua deductione uenerunt: conformatura ueniunt kNO (conformatiua deductione marg k). 20 et uero nomine forme: forme v. 21 corporibus sunt: corporibus BCFpQTV. formas hoc: formes et hoc p. 22 sint icones: sint ycones p. 24 plena in: plene in p. 28 sinceris scilicet: sinceris sed pv. 31 quocirca: quod circa bmRy. 35 id quod: idem quod BCDFIMpQSVWXZ. quia s. 36 igitur in: ergo in py. 38 diuersorum nec: diuersorum esse nec EkNOYy. 39 diuersum esse: diuersum est esse p. et accidens solet: solet m. 41 nam diuersum: nam diuersorum v. saltern numero: saltern non p. 42 esse et: saltim esse et f.

DTrin I, 2, 98-101

101

sed solo numero diuersum est omne esse. Accidencia uero quedam numero solo — ut duorum alborum albedo et albedo — quedam etiam dissimilitudine — ut albi et nigri albedo et nigredo — diuersa sunt. 45 101 Hominum uero atque equorum plurimum esse et ei accidens non solo numero sed etiam dissimilitudine diuersum est. Unius quoque — ut cuiuslibet hominis — et esse plurimum est et accidentia plurima nee modo numero sub uno genere uerum etiam dissimilitudine aliquorum generum suorum seu omnium inter se diuersa: ut animatio 50 sensibilitas rationalitas colores linee et huiusmodi. Ill

1 DEUS UERO A DEO i.e. Filius uel Spiritus sanctus a Patre uel Spiritus sanctus a Filio NULLO horum DIFFERT. Quod ideo dico NE Deus et Deus DISTENT i.e. distare intelligantur aliquibus POSITIS in Deo tanquam IN SUBIECTO: scilicet ne intelligantur distare DIFFERENTIIS cuiuslibet rationis: hoc est UEL ACCIDENTIBUS UEL SUBSTANTIALIBUS quas 5 quoniam, sicut et accidentia, alicuius certi generis potestati ratio proprietatis addicit, in eodem in quo genus ipsum est tanquam in subiecto esse dicuntur quamuis et ipse — quia id, quod est totum esse, constituunt — in subiecto esse recte negentur. 2 Nam quod in Patre nee plures essencie nee plura accidencia nee lo accidens cum essencia sint, nullus ignorat qui, qua ratione Pater "id quod est" esse dicatur, non nescit. Idem et de Filio eius et de utrorumque Spiritu intelligi conuenit. 3 UBicumque UERO i.e. siue in uno siue in multis NULLA EST uel essencie et essencie uel accidentis et accidentis uel essencie et accidentis 15 DIFFERENTIA, NULLA EST OMNINO unde Uel illud UnUHl uel

ilia multa

47 unius quoque: unus quoque fF. 48 hominis et: hominis esse et v. esse plurimum est: esse et plurimum est p. esse plurimum m. 1 spiritus sanctus: spiritus v. 2 nullo horum: nullo eorum f. (differt) unum de uno apud Arrium unum de multis ut Pla(to) plura de uno ut trinitas plura de pluribus ut Cato Cycero marg y. 2 ideo dico: iccirco dico CFLMpTV. 5 substantialibus: specialibus kNO. 7 addicit in: adicit in ADW. abdicit m. 13 de utrorumque: de utroque f. caue (bis) marg NO. 14 ubicumque uero: ubicumque ergo uero p. 15 et accidentis uel; uel t. 16 illud unum uel: illud uel v, eorumque: eorum qui Gp.

102

PL 64, 1275B

intelligantur esse PLURALITAS. QUARE NEC aliquis eorum, que uel illi uni uel illis multis esse quod sunt conferant, NUMERUS. 4 IGITUR tarn multorum quam unius UNITAS essencie i.e. una essencia TANTUM qua uel Pater uel eius Filius uel amborum Spiritus et est et est 20 unum et est id quod est: qua etiam simul et equaliter ipsi et sunt et sunt unum et sunt id quod sunt. Essentia namque illorum, que Grece usia dicitur, et essencia est et singularis est et simplex est. Ideoque et horum quilibet per se et omnes simul dicuntur et esse et esse unum et esse id quod sunt. 25 5 Nee moueat aliquem quod sicut in naturalibus cum tres sint Plato Aristotiles Cicero et iuxta illorum numerum trina sit "hominis" nuncupatio — quoniam et Plato est homo et Aristotiles est homo et Cicero est homo — et hec trina nuncupatio in quendam sub eodem nomine numerum componatur secundum quern recte Plato Aristotiles 30 Cicero "tres homines" esse dicuntur: non tamen similiter, quamuis tres sint Pater Filius Spiritus sanctus et iuxta horum numerum actu dicendi trina sit Dei nuncupatio — quoniam et Pater est Deus et Filius est Deus et Spiritus sanctus est Deus — non, inquam, trina hec nuncupatio componi potest in aliquem sub hoc nomine numerum ut 35 scilicet recte dici possit: "Pater Filius Spiritus sanctus sunt tres dii". 6 NAM QUOD de his ter dicitur "homo", propter formarum — que de illis, uno tamen nomine, dicuntur — diuersitatem singulares, que per se facte sunt, appellationes aggregantur in numerum ut — quoniam unusquisque a sua, que non est alterius, subsistencia dicitur " homo " — 40 ipsi simul dicantur esse tres homines. Et quamuis ratione significationis illius, qua nomen quodlibet appellatiuum "quale aliquid" significare dicitur, repeticio eiusdem nominis fiat, rerum tamen eodem nomine est predicata numeralis diuersitas.

18 conferant: conferat BbCDFHkLmNOpQSstuWZ. 21 et est unum: unum BfkNOS. qua etiam: quia etiam p. qui etiam r. 24 et horum quilibet: quilibet v. dicuntur et esse: dicuntur esse v. 30 secundum quern: quern f. 32 pater filius spiritus: pater et filius et spiritus HkNO. 34 deus non: non p. 35 sub hoc: super hoc y. 36 sunt tres: sint tres FfGhlkNOUvz. tres t. 37 (nam quod) Non sic antiqui et magni philosophi marg kNO. Si non sic, igitur non catholice alia manu marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 38 illis uno: illis in uno Uz. diuersitatem: diuersitate NuZ. 40 subsistentia: substantia p. 42 quale aliquid: quare aliquid m. 43 eodem nomine: eodem v. 44 est predicata: est predicate p.

DTrin I, 3, 4-11

103

7 Quod uero TERCIO REPETITUR hoc nomen quod est "DEUS" CUM et 45 PATER nuncupatur "Deus" et FILIUS nuncupatur "Deus" ET SPIRITUS SANCTUS NUNCUPATUR "Deus" sicut nominis, ratione significandi, sic et rei illius ex qua horum quisque dicitur "Deus", ratione propositi, repeticio fit. Ideoque iste que ex reppeticione uidentur TRES UNITATES NON FACIENT PLURALiTATEM NUMERi i.e. numeralem pluralitatem IN EO 50 QUOD IPSE SUNT, sicut uidentur esse, tres. Non enim uere sunt tres. 8 Quod nimirum ex comparatione intelligere possumus: si scilicet ADUERTAMUS AD RES NUMERABiLES i.e. ad ea, ex quorum diuersitate solet numerus esse, AC NON aduertamus AD IPSUM numerationis, qua re ipsa aut imitatione multitude exponitur, NUMERUM. 55 9 ILLIC ENIM i.e. numerationis expositione sepe quidem diuersitas rerum multarum, quandoque uero unius tantum REPPETICIO quendam qua,si diuersarum UNITATUM NUMERUM FACIT. IN EO AUTEM, QUI non imitatione dicitur, NUMERO sed rerum uera ex proprietatibus diuersitate IN REBUS ipsis ex ilia diuersitate NUMERABILIBUS CONSTAT, illam que 60 uere est NUMEROSAM DIUERSITATEM RERUM uere NUMERABILIUM MINIME FACIT unius REPPETICIO que fit tanquam multarum UNITATUM numeratio ATQUE tanquam ex rerum diuersitate PLURALITAS. 10 Quasi: sed pocius rerum diuersa proprietas numerosam facit diuersitatem rerum. Ex his igitur apparet quod, cum numerando 65 dicimus "unus unus unus" uel "homo homo homo" uel huiusmodi, aut ex intellectu diuersarum proprietatum, quarum semper comes est diuersitas unitatum, hoc dicimus aut unius reppeticione que numerum imitatur. 11 NUMERUS ENIM DUPPLEX EST i.e. loquendi usu duppliciter dicitur. 70 UNUS QUIDEM numeratio QUO scilicet NUMERAMUS. ALTER UERO etc. Dicendo "unus" et "alter" non uult intelligi eum, quo numeramus, ab eo, qui in rebus numerabilibus constat, rei proprietate semper

49 iste que ex: iste quod ex z. 50 facient: faciunt fMSTtv. numeralem pluralitatem: pluralem irrationalem pluralitatem f. pluralitatem in: pluralitatem quod in f. 51 (sunt tres) Extranee quamuis subtiliter marg kNO. extranee aliter intelligent! alia manu marg k. 55 re ipsa: rei ipsa p. 57 reppeticio quendam: reppeticio i. e. quendam f. 58 autem qui: qui s. 60 numeralibus: numerabilibus mt. illam que: ilia que p. 61 diuersitatem: diuersitate t. 68 unitatum hoc: hoc v. 1 unius reppeticione: unius ex reppeticione m. 69 imitatur: imimitatur p.

104

PL 64, 1276B

esse diuersum. Eo namque numeramus QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT. Sed ideo dicit unus et alter quoniam alia ratio est numerum 75 rebus inesse, alia res ipsas numero numerare. 12 Numerationis quoque diuersi sunt modi. Fit enim numeratio quandoque distributione, quandoque collectione. Nam et qui diuidit numerat. Unde numerus dicitur unitatum quorumlibet diuersorum ex diuersis inter se proprietatibus multitudo. Et qui colligit numerat. 80 Unde numerus dicitur quantitatis aceruus atque unitatum collectio. 13 Distributione numeramus cum dicimus "unus unus". Et hoc duobus modis: scilicet uel unitatis ipsius uel eius, quod ab ipsa unum est, significatione. Unitatis ipsius significatione cum, ipso eius nomine, plus quam 85 semel dicimus "unus unus" uel "unitas unitas". Eius uero significatione, quod ab ipsa unitate unum est, uel diuersa penitus unumquodque tantum semel dicimus uel, que significandi ratione sunt eadem, dicimus plus quam semel. 14 Et penitus quidem diuersa numeramus uel cum dicimus "homo 90 berillus" — in quibus tarn ea, que sunt, quam ea, ex quibus sunt, distributione numerata intelliguntur — uel cum dicimus "homo albus" ubi non qui est homo uel albus sed ipsa, qua est homo, singularis humanitas et singularis albedo, qua idem est albus, numerata sunt. 15 Que uero significandi ratione eadem sunt plus quam semel 95 dicendo numeramus distributione uel ea que uere est sicut dicitur distributio — ut cum de Platone et Cicerone loquentes dicimus " homo homo" numerantes tarn illos, qui sunt, quam diuersas humanitates, ab altera quarum alter et alter ab altera dicitur "homo" — uel ea que non uere est sed quadam imitatione dicitur "distributio" — ut — cum unum solum quod est et unum solum unde illud est, uerbi gratia Ciceronem et eius singularem aliquam proprietatem intelligentes,

74 numerabilibus: numeralibus v. 77 diuersi sunt modi: diuersi modi fhz. 78 collectione: collatione pr. uel collectione ss p. 79 numerat: numerarat t. unitatum quorumlibet diuersorum: quorumlibet diuersorum hvz.. unitatum quorumlibet f. 81 unde numerus: unus numerus f. quantitatis aceruus: aceruus m. (collectio) BOETHIUS, De arithm. I, 3 ; PL 63, 1083 D. 87 uel diuersa: est uel que sunt diuersa v. uel diuersitas m. 89 dicimus plus: plus m. 90 et penitus: quia penitus p. 24 numeramus uel: numeramus ut p. 93 ipsa qua est: ipsa qui est f. ipsa que est z.

DTrin I, 3, 12-19

105

dicimus uno nomine "homo homo" uel diuersis "Marcus Tullius Cicero" et "ensis gladius mucro": aut diuersa que sunt, unum tamen unde sunt, intelligendo ut cum dicimus "album album" loquendo de 5 corpora, ex quo constat homo, et de homine ipso qui constat ex eo: item "rationale rationale" loquendo de spiritu hominis et de homine qui constat ex eo. Hec autem, que non uere est sed imitatione dicitur, distributio uero nomine "iteratio" uocatur seu "reppeticio". 16 Collectione uero numeramus cum, uno nomine, simul et semel 10 dicimus uel plures unitates — ut "duo" — uel plura una — ut "homines". Qua semper et ea que sunt et ea ex quibus sunt, sub uno illorum nomine uel naturaliter communi uel multiplici numerantur. Et hec quidem, que colleccione fit, numeratio ex distributionis partibus constat. 15 17 Sed ex cuius, diligenter est attendendum. Nam partes illius distributionis qua numerantur tarn nominibus quam proprietatibus diuersa et ea que sunt et ea ex quibus sunt — ut "homo berillus" — uel qua non id quod est sed ea ex quibus est — ut "homo albus" — uel partes illius que imitatione dicitur "distributio", nulla cuiuslibet propositi 20 nominis pluralitate collectio numerat. In illis enim duabus diuersitas absque unione: in hac tercia unitas absque diuersitate collectionis numerationem fieri non permittit. 18 Itaque relinquuntur collection! partes illius distributionis qua ilia, que significandi ratione eadem sunt, plus quam semel dicendo — 25 ut de diuersis "homo homo" — tarn ea que sunt quam ea ex quibus sunt numeramus. Que igitur duabus prioribus re et nomine diuersa distribuuntur — unum scilicet et aliud unum — non facit collectio duo aliquid. 19 Et quod tercia reppetitur bis unum, non est nisi unum. Sed que 30 sub eodem nomine quarta distribuuntur, uere — propter rerum, que sunt et ex quibus sunt, proprietatem diuersam — unum et aliud unum 5 unum tamen unde: unde tamen unum DpVW. unum tantum unde v. 7 item rationale... ex eo om v. item rationale: item t. loquendo de: loquendo et de z. 9 uocatur seu: uocatur se t. 10 simul et semel: simul v. 17 qua numerantur: que numerantur Cz. 19 albus uel: albus et uel FpQ. 21 propositi nominis: propositionis v. collectio numerat: colleci numerat p. 23 collectionis numerationem: collectionis pluralitatem uel numerationem kNOy. 25 dicendo: diceremus p. 26 ut de... sunt numeramus om p. 27 que igitur: quod igitur W. qua igitur p. 32 et aliud unum: et alium unum f.

106

PL 64, 1277A

et — propter eiusdem nominis significationem eandem — bis unum duo aliquid sunt ut "homo homo" homines duo. 20 Sic igitur numerus unus et idem est: et qui in rebus est et quo 35 numeramus uel colligendo uel distribuendo uel ueri nominis distributione uel repeticione. Sed quoniam, sicut predictum est, alia ratio est in rebus ipsis numerum consistendi, alia res ipsas eodem numerandi, recte diuidens ait: UNUS QUIDEM est QUO NUMERAMUS, ALTER UERO est QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT uere diuersus ab his in quibus 40 est. 21 ETENIM quod est UNUM, RES EST unitati subiecta cui scilicet uel ipsa unitas inest, ut albo, uel adest, ut albedini. UNITAS uero est id QUO ipsum cui inest et ipsum cui adest DICIMUS UNUM: ut album unum, albedo una. 45 22 RURSUS ea que dicimus esse DUO, IN REBUS SUNT i.e. res sunt dualitati similiter subiecte qua due sunt: UT HOMINES duo UEL LAPIDES duo. DUALITAS uero NICHIL est i.e. non est aliquid cui uel adsit uel insit dualitas quia nichil ei aut inesse aut adesse potest. 23 SED TANTUM est DUALITAS QUA DUO HOMINES UEL DUO LAPIDES FIUNT 50 duo. Sicut enim qualitate non ipsa sed subiectum, cuius ipsa est, quale est ita quantitate non ipsa sed, quod ei subiectum est, quantum est. Ideoque non unitas ipsa sed, quod ei subiectum est, unum est. Nee dualitas ipsa sed, quod ei subiectum est, recte dicitur "duo" quamuis tropo, quo nomen effectus ad causam transsumitur, unitas ipsa "una" 55 et dualitas ipsa i.e. unitas et unitas "duo" dicatur. 24 ET EODEM MODO est IN cETERis numeris i.e. ternario quaternario et deinceps. Nam uere omnis numerus non numeri ipsius sed rerum sibi suppositarum est numerus quas, sicut sepe iam diximus, uel collectione — que semper uere pluralitatis est et eorum que sunt et 60

40 uero est qui: uero qui Sz. rebus numerabilibus: rebus v. 42 subiecta cui: subiecta eius cui y. cui scilicet uel: cuius uel ON. eius uel k. 44 id quo ipsum: id quod ipsum m. 47 res sunt dualitati: res est dualitati f. subiecte qua due: subiecte que due DFfkMNOpWz. subiecte quo due Y. duo uel lapides: duo sunt lapides f. 48 cui uel adsit: cui adsit b. 51 fiunt duo: sunt duo BHIKLMmRST. 52 quantum est: quantum p. 57 ternario quaternario: ternario et quaternario fhSTv. 59 rerum sibi suppositarum: rerum ipsi suppositarum AGKtuZ. rerum sibi oppositarum pv. 60 collectione que semper: collectione semper p. collectionis que semper f.

DTrin I, 3, 20-30

107

eorum ex quibus sunt — numeramus uel distributione — que non semper. 25 ERGO IN NUMERO qui dicitur "numeratio", QUO scilicet NUMERAMUS,, sepe, sicut predictum est, REPPETICIO unius quasi multarum UNITATUM earn, que sola imitatione dicitur, PLURALITATEM FACIT. 65 26 IN RERUM UERO NUMERO, qui uere est ex ipsarum rerum proprietate diuersa, NON REPPETICIO unius que est quasi sit UNITATUM multarum PLURALITATEM FACIT: ut si BE EODEM — in uocis materia, non in rerum signification — diuersis nominibus DICAM "GLADIUS UNUS MUCRO UNUS

ENSIS UNUS".

70

27 Et recte premisi: "si de eodem dicam". Quoniam ENIM hoc quodlibet nomen naturaliter est commune multorum et que sunt et ex quibus sunt, possunt quidem ex intellectu diuersorum hec eadem aut diuersa proferri tamen et ex intellectu unius dici eo quod POTEST UNUS singularis GLADIUS et ab una singulari natura TOT uocum diuer- 75 sitate UOCABULIS appellatus AGNOSCI. HEC ENIM,, que forte diuersarum UNITATUM putari potest, NUMERATIO NON EST numeratio multarum sed POCIUS est unius tantum ITERATIO. 28 Et repetit idem exemplum dicens: UELUT si ex intellectu unius tantum et quod est et quo est ITA DICAMUS uoce diuersis nominibus 80 "ENSIS MUCRO GLADIUS" REPPETICIO QUEDAM EST EIUSDEM NON NUMERATIO DIUERSORUM. 29 Et alio exemplo quo tarn uox quam significatio eadem est, idem ostendit dicens: UELUT si, communem naturaliter appellationem usu ad unum contrahens, ex illius tantum intellectu DICAM "SOL SOL SOL", NON eorum que sunt et eorum quibus sunt pluralitate TRES SOLES 85 numeratione EFFECERIM SED tantum DE UNO quod est et tantum unum quo est repeticione TOCIENS i.e. ter PREDICAUERIM. 30

NON IGITUR etc. Ab exemplis infert. Quasi: dicendo diuersis, non significatione 90

65 earn que sola: ea que sola Hm. (facit) Extranee ualde a texto marg kNO (textu k). CLASSEN, Zur Geschichte 274. 71 premisi side: premisi non deFOpQ. premisi ut side v. 72 est commune: commune t. 73 diuersorum... ex intellectu om y. 74 proferri tamen et: proferri et t. 76 forte diuersarum: forte diuersorum f. 80 unius tantum et quod: unus tantum et quod p. unius tantum id quod kNO. 85 usu ad unum: usu ad usum m. 88 repeticione tociens: repeticio est tociens f. id est ter: idem ter z.

108

PL 64, 1278A

sed uoce, nominibus "ensis mucro gladius" et uno tarn uoce quam significatione nomine "sol sol sol" non facit numerum predicatio repeticione trina. Similiter ergo si et DE PATRE AC de FILIO eius ET de amborum SPIRITU SANCTO TERCIO PREDICETUR "DEUS", NON ICCIRCO TRINA hec PREDICATIO predicatorum NUMERUM FACIT. 95 31 Hoc ENIM i.e. hec numero rerum hoc nomine, quod est "Deus", predicatarum trina predicatio ILLIS solis, UT preoiCTUM EST, IMMINET i.e. esse uidetur QUI INTER EOS i.e. Patrem et Filium et Spiritum sanctum sua opinione FACIUNT quandam DISTANCIAM MERITORUM quibus Patrem Filio et Filium Spiritu sancto maiorem esse dicunt. — 32 CATHOLICIS UERO NICHIL CONSTITUENTIBUS hac DIFFERENTIA meritorum i.e. non conicientibus ex hac, que ab aliis fingitur, meritorum diuersitate predicatorum hoc nomine, quod est "Deus", diuersitatem IPSAMQUE predicatam FORMAM PONENTIBUS ESSE UT ipsa EST i.e. unam singulariter esse NEQUE ESSE ALIUD QUAM EST IPSUM QUOD EST i.e. 5 omnino simplicem usiam esse OPINANTIBUS RECTE UIDETUR ESSE DE EODEM predicato facta REPETICIO pocius QUAM DIUERSI predicati ENUMERATIO CUM DICITUR "PATER CSt DEUS, FlLIUS CSt DEUS, SPIRITUS SANCTUS

est DEUS". 33 Non enim diuerse essencie his tribus propositionibus predicate 10 sunt. ATQUE HEC TRINITAS est i.e. hi tres, quibusdam proprietatibus a se inuicem diuersi, sunt singulariter et simpliciter UNUS DEUS UELUT ENSIS ATQUE MUCRO una singular! predicata nominum qualitate UNUS singulariter GLADIUS. Item UEL UT SOL SOL SOL una singular! forma UNUS SOL.

91 sed uoce nominibus: nominibus BCFLpQ. 94 tercio predicetur deus: tercio predicatur deus BCFMpQSTV. 95 (facit) predicatio predicatorum marg Uz. 96 hec numero rerum: hoc numero rerum CDFILrWz. ex numero rerum AkNOstVY. hec numeratio rerum BbHmpR. 97 predicatarum trina: predicarum trina p. 100 spiritu sancto: spiritui sancto f. 1 uero nichil: uero uiris nichil f. 2 hac differentia meritorum: hanc differentiam meritorum kMNO. conicientibus: continentibus fhlKUvz. 11 his tres quibusdam: tres quibusdam kNO. 12 sunt singulariter: sed singulariter kNO. 14 (gladius) Caute. Nomine enim singularitatis nimis approximatur Sabellianis. Non enim ad hoc inducuntur a Boetio exempla subiecta de uno ense uel sole — 'ensis mucro gladius sol sol sol ' — ut singularitas forme in trinitatem inducatur sed ad hoc ut sciamus non semper multiplicatione nominum de rebus habita numerum uel multiplicationem rebus induci. Hoc enim et ipse Boetius declarat in consequentibus dicens: ' sed hec interim ' etc. marg kNO. 15 (unus sol) Caute legendum est ubi essentiam patris et filii et spiritus sancti a subsistentibus diuidit N (marg kO). P. CLASSEN, Zur Geschichte 274.

15

DTrin I, 3, 31-38

109

34 SED HOC INTERIM etc. Hue usque singularem ac simplicem Patris et Filii et Spiritus amborum essenciam, qua unusquisque illorum et est et Deus e5t et tres sunt unus Deus, theologicis rationibus ostendit. Nunc diuersis proprietatibus esse diuersos eosdem, quorum non nisi singularis ac 20 simplex est ejssencia, naturalium rationibus uult demonstrare. 35 Que illorum in hac unitate diuersitas ut aliquatenus possit intelligi, genera naturalium predicamentorum omnia commemorat. Et que et qualiter de creaturis et de Deo dicantur, premittit. Attendendum uero quam artificiose transit ad eorundem ostendendam diuersitatem 25 quorum unitatem ostenderat: occasione uidelicet exemplorum que ad intelligendam unitatem induxerat. 36 Dixerat enim: "Cum dicitur Deus Pater Deus Filius Deus Spiritus sanctus, repeticio de eodem magis quam enumeratio diuersi uidetur". Et ne quis dubitaret, multiuoci atque uniuoci comparatione firmauerat SQ dicens: "Uelut ensis mucro gladiu3 uel ut sol sol sol". Sed in his tarn eius quod est quam eius quo est repeticio facta est. 37 Cum uero dicitur "Deus Deus Deus" — primum de Patre secundum de Filio tercium de Spiritu sancto. Quod et ipse aperit dicens: "Deus Pater Deus Filius Deus Spiritus sanctus" — eorum quidem, 35 qui sunt Deus, numeratio facta est: eius uero, quo sunt Deus, repeticio. 38 SED HOC diuisione melius intelligetur. In naturalibus enim aliud est quod est, aliud quo est. Item aliud numeratio, aliud iteratio. His igitur sibi inuicem iunctis, quatuor partium diuisio nascitur. Nam uocum dictione aut utraque — scilicet et que sunt et quibus 40 sunt — numerantur aut utraque repetuntur: aut repetuntur que sunt sed numerantur quibus sunt: aut numerantur que sunt sed repetuntur quibus sunt.

19 theologicis: theoloicis f. 20 diuersos eosdem: diuersas eosdem p. 22 diuersitas ut: diuersitatis ut v. 24 deo dicantur: deo predicantur t. 25 transit ad: transit ab f. 26 occasione: occasionem m. 27 unitatem induxerat: unitatem dixerat m. 29 diuersi uidetur: diuersis uidetur fh. de diuersis uidetur v. 30 firmauerat: confirmauerat kNOt. affirmauerat E. 31 uel ut sol: uel sol byZ. 32 quo est repeticio: quo repeticio m. 34 de filio tercium: tercium m. 38 aliud quo est: aliud est quo est m. 39 partium diuisio: partius diuisio p. 40 uocum dictione: dictio est uocum v. uocis dictione kOY. 41 aut repetuntur que: que pW.

110

PL 64, 1178D

39 Utraque numerantur sepe diuersis nominibus — ut "homo lapis" — sepe eodem — ut de Platone et Cicerone "homo homo" uel 45 "homines". Utraque repetuntur sepe diuersis nominibus propriis — ut "Marcus Tullius Cicero"—uel appellatiuis—ut "ensis mucro gladius"— sepe eodem proprio — ut "Cicero Cicero" — uel appellatiuo ut "sol sol". 40 Repetuntur uero que sunt sed numerantur quibus sunt: ut si 50 quis de uno homine — uerbi gratia de Platone — dicat "animal rationale". Numerantur autem que sunt sed repetuntur quibus sunt ut si quis de diuersis — uerbi gratia de anima hominis et de homine qui constat ex ea — dicat "rationale rationale". 41 His ita diuisis, si quis riorum aliquid ex aliorum comparatione 55 uolens intelligi dicat: "animal rationale" numeratio est sicut "homo lapis", recte dicit. Nam etsi tarn ea que sunt quam ea quibus sunt numerantur cum dicitur "homo lapis" — cum uero dicitur "animal rationale" non quidem id quod est sed ea quibus est numerantur — non minus tamen similitudo comparationis in his, propter que fit compara- 60 tio, manet. 42 Uere. Etenim his duobus nominibus quibus dicitur "animal rationale" ea, quibus unum aliquod est, numerata sunt sicut illis duobus, quibus dicitur "homo lapis", et ea que sunt et ea quibus sunt numerata sunt. 65 43 Item recte comparat qui ait: sicut numeratio est cum de Platone et Cicerone dicitur "homo homo" uel de solo Platone "animal rationale" ita numeratio est cum dicitur "rationalis anima, rationalis homo". Nam etsi non id quo sunt i.e. rationalitas tamen ea que sunt i.e. anima et homo numerata sunt: quemadmodum cum dicitur de 70 diuersis "homo homo" tam ea que sunt quam ea quibus sunt — et cum de uno dicitur "animal rationale", sola ea quibus illud est — numerantur.

45 sepe eodem ut: sepe de eodem ut m. 46 nominibus propriis ut: nominibus ut kNO. 55 his ita: his itaque bHmRS. diuisis si: diuersis si DftWy. aliquid ex: aliquod ex BbCMpryz. 57 quam ea quibus: quam ea ex quibus fLNT. 62 animal rationale... quibus dicitur om NO. 63 unum aliquod est: unum aliquid est DVvWY. 64 illis duobus: illud duobus f. 69 id quo sunt: id quod sunt HimWy.

DTrinI, 3, 39-47

111

44 Similiter si quis repeticionis comparatione repeticionem uelit intelligi, recte quodlibet trium predictorum generum repetendi com- 75 parat siue eiusdem siue alterius generis repeticioni. Id est: si ei quod tantum repetit id quo est — ut "rationalis anima, rationalis homo" — comparet uel id quod eiusdem rationis aliquid reppetit — scilicet id quo est ut "longum corpus hominis, longus homo" — uel id quod diuerse rationis — scilicet id quod est ut "animal rationale" — 80 uel et eiusdem et diuerse i.e. utrumque: tarn id quod est quam id quo est ut "Cicero, Cicero". 45 Errant tamen aliqui in comparationibus immo ex comparationibus cum aut, si quid in eis est dissimile, illas omnino abiciendas existimant aut in his, propter que non fit illarum inductio, easdem usurpant ut 85 Sabelliani. 46 Qui — cum audiunt unius substantie tres esse personas et propter earn, que ex illarum proprietatibus est, diuersitatem aut equalitatem aut cooperationem aut coeternitatem aut processionem ostendendam inductas similitudines legunt: scilicet uel unius anime mentem noti- 90 ciam amorem uel unius mentis memoriam intelligentiam uoluntatem uel unius radii splendorem et calorem uel huiusmodi alias — putant quod sicut unus solus est radius, de quo dicuntur calor et splendor, aut una sola est mens, de qua et memoria et intelligentia et uoluntas, aut una sola anima, de qua et mens et noticia et amor, ita quoque 95 unus solus subsistens sit qui, cum sit natura Deus, idem ipse personalibus proprietatibus sit et Pater et Filius et Spiritus sanctus. 47 Quos hie ipse error patenter ostendit omnino nescire huius nominis, quod est "substancia", multiplicem in naturalibus usum: uidelicet non modo id, quod est, uerum etiam id, quo est, hoc — nomine nuncupari et prorsus ignorare qua ratione dicatur "personalis" quecumque sic appellatur alicuius proprietas, et quod eadem alia ratione "singularis", alia "indiuidua", alia "personalis" uocetur. Que suo loco distinguenda posterius reseruamus.

75 uelit intelligi: uelud intelligi f. 76 repeticioni: repeticione CuZ. 77 quod tantum: quod tamen f. 81 uel et eiusdem: uel eiusdem kLNOR. tarn id quod est: quam id quod est m. tarn id quod kO. 83 tamen aliqui: autem aliqui t. 85 non fit earum: non sit earum FIKpQZ. 88 ex illarum: ex diuersis illarum kNO. 89 cooperationem: comparationem BDfkMNOuvWXYyZ. 96 natura deus idem: natura idem p. 100 etiam id quo: etiam quo s.

112

PL 64, 1279D

48 Nunc tamen INTERIM de comparationum inductionibus qualiter 5 sint accipiende, et de Sabellianorum, qui ex comparationibus et huius nominis quod est "substantia" multiplicitate contingere potuit, errore commemorauimus ne quis eos secutus ex multiuoci, quod est "ensis mucro gladius", aut uniuoci, quod est "sol sol sol", comparationibus quibus et quod est et quo est i.e. et subsistens et subsistentia iterata 10 significatione repetitur in eo, quod de Patre et Filio et amborum Spiritu dicitur "Deus Deus Deus", subsistentis unius putet esse factam repeticionem sed tantummodo subsistencie que de diuersis i.e. Patre et Filio et ipsorum Spiritu una et indiuidua predicatur. 49 Cuius tantum repeticionem ex comparationibus se uoluisse intel- 15 ligi et hac de causa comparationes induxisse auctor ipse aperit dicens: SED HOC quod inducimus "ensis mucro gladius" et "sol sol sol" INTERIM cum scilicet nondum, quibus proprietatibus diuersi sed quo unum sunt Pater et eius Filius et amborum Spiritus, uestigamus DICTUM SIT i.e. dictum esse accipiatur AD EAM SIGNIFICATIONEM DEMONSTRATIONEMQUE 20 i.e. ad demonstratiuam significationem QUA non modo uerbis significatur sed etiam proporcione comparationum OSTENDITUR NON OMNEM, que significatione fit, UNITATUM REPETITIONEM rerum ipsarum diuersitate NUMERUM PLURALITATEMQUE i.e. uere numerosam pluralitatem PERFICERE.

25

50 NON UERO ITA DICITUR aliquod unum et ab aliquo uno PATER AC FILIUS AC SPIRITUS SANCTUS QUASI QUIDDAM MULTIUOCUM. Immo hec diuersorum et ex diuersis sunt nomina. NAM MUCRO ET ENSIS ET IDEM gladius EST subsistencie singularitate ET IPSE proprietate. PATER UERO AC FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS IDEM sunt. 30 51 Ita uerbo plurali, quod est "sunt", de Patre et Filio et Spiritu sancto, qui numero plures sunt, deberet earn — qua ipsi sunt quod sunt — essenciam predicare quoniam non quod dicitur sed de quo dicitur iuxta grammaticorum regulam est uerbi persona. Ideoque

4 reseruamus: reseruemus NO. 5 tamen interim: tamen iterum NO. 7 nominis quod: nominibus quod m. 14 indiuidua predicatur: indiuidua pater kNO. 15 cuius tantum: cuius tamen EfT. 20 significationem demonstrationemque: significationem p. 21 qua non: que non C. quam non p. 27 pater ac filius: pater et filius EkNOps. quasi quiddam: quasi quoddam NpW. immo hec: immo ex DIuWZ. 29 uero ac: uero et fKN. filius et: filius ac DfhMSVvWz. 31 est sunt: est deus y. 32 deberet earn: debent earn pv. 33 essenciam predicare: essentia predicare p. 34 regulam est: rationem est kN. uerbi persona: uerbi personam m.

DTrin I, 3, 48-55

113

cum de uno dictio est, uerbo singular! siue unum siue multa dicuntur 35 — ut "Plato est homo" uel "Plato est homo albus" — cum uero multorum enumerationem sequitur dictio, uerbo plurali de illis tarn unum quam plura enunciantur ut "Plato et Cicero sunt rationales" et "Plato et eius spiritus sunt unum rationale". 52 Sic ergo quoniam enumeratio hec "Pater ac Filius et Spiritus 40 sanctus" dictionem precesserat, sequi debuit "idem sunt". Quia tamen una singularis et indiuidua est essencia qua illi plures sunt idem, uerbi numerum non suppositorum pluralitati sed illius, que de ipsis dicitur, essencie referens unitati, ut non tarn uerbi ex essencia quam essencie ex uerbo singularitas intelligeretur, ait: PATER AC FILIUS ET 45 SPIRITUS SANCTUS IDEM EQUIDEM EST usye i.e. essencie, que de ipsis uere dicitur, singularitate. 53 NON UERO est IPSE scilicet non est his subiecta nominibus ypostasis una i.e. subsistens unus et solus una et solitaria proprietate qui et Pater et Filius et Spiritus sanctus sit diuersa ratione. Non enim Pater 50 et Filius et Spiritus sanctus sunt omoypostaseon sed omoysion: uidelicet non unius subsistentis uel essentis sed unius subsistencie uel essencie. 54 Quod autem dico "non unius subsistentis uel essentis" non ideo dico quod uelim intelligi illos tres unum subsistentem uel essentem non esse — nam uere sunt unus subsistens uel essens una, qua sunt, 55 usya — sed quod nunquam de aliquo illorum ea, que de alio, predicatur personalis proprietas. 55 Unde supponit: IN QUA RE i.e. an de uno solo hec diuersa dicantur, PAULISPER ex catholicorum auctoritate CONSIDERANDUM EST. Aliquibus 35 multa dicuntur: multa dicantur s. 40 pater ac: pater et bCEFHkmNOQRSsy. filius et: filius ac DfhMTvWz. 45 ait pater ac: ait pater et EkNOs. filius et: filius ac DfhMmvWz. 48 his subiecta: his substantia NO. 49 (subsistens unus) Caue pestem sabellianam qua dicitur ' tres unus subsistens uel essens '. Catholica enim fides non recipit ' tres unus ' dici nisi addas ' unus deus ' uel huic equipollens ut est ' unus omnipotens unus immensus '. Sed ' tres unum sunt ' ait uera theologia (1 Jn 5, 7). Quod si de uerbo ' sunt ' formare participium uolueris, rectius ita dixeris ' tres sunt unum ens ' quam ' unus essens '. Si uero contentiosus ' unum essentem ' patrem et filium et spiritum sanctum dicere uolueris eo intellectu quoniam sunt is qui uere est i. e. unus deus, intellectus quidem irreprehensibilis est sed nouitas uerborum displicet a qua apostolica doctrina censet abstinendum marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 54 ideo dico... essentem marg k. 55 esse nam: esse sed unius substantie uel essentie non esse nam k. 57 predicatur personalis: predicantur personalis t. predicatur pluralis singularis by (singularis marg b).

114

PL 64, 1280D

ENIM REQUIRENTIBUS a catholicis an IPSE EST PATER QUI est FILIUS 60 INQUIUNT catholic!: "MINIME ipse est Pater qui est Filius". RURSUS aliquibus requirentibus ab eisdem catholicis an ALTER illorum sit IDEM, non dico essencie singularitate "quod alter" sed subsistentis unius proprietate "QUI ALTER", NEGATUR ab eis. 56 Ex hoc IGITUR manifestum est quod NON IN OMNI RE EST INTER 65 EOS INDIFFERENTIA. Quamuis enim in eo quo sunt i.e. in essencia, que de illis predicatur, sit eorum indifferentia, est tamen ipsorum per quedam, que de uno dici non possunt ideoque que de diuersis dici necesse est, differentia. 57 QUARE scilicet secundum eorum diuersitatem SUBINTRAT eorum, 70 de quibus ilia dicuntur, NUMERUS ut, qui unius essencie singularitate que de ipsis dicitur sunt unum, diuersis — quas de uno dici non conuenit — proprietatibus plures numero sint. 58 QUEM numerum CONFICI i.e. probari EX SUBIECTORUM — siue subsistencium dicas siue subsistenciarum inter se substancialiter con- 75 formium — ilia, quam dissimilitudo accidencium facit, DIUERSITATE SUPERIUS cum de naturalium numerali ageremus pluralitate, EXPLANATUM EST. 59 DE QUA RE i.e. de illorum numero qui una singular! et simplici et ab omnibus illis, que priorum potestatem posteriora comitantur, 80 solitaria essencia sunt singulariter ac simpliciter unus et tantummodo Deus BREUITER coNsiDERABiMus si, FRiusquani hoc con3ideremus, PREMISERIMUS ILLUD: QUEMADMODUM UNUMQUODQUE, quod DE DEO dicitur,

de ipso PREDICATUR. 61 qui est filius: qui et filius Uy. 63 dico essencie: dico unius essencie v. dico z. 64 eos indifferentia: eos differentia NOuZ. eo quo sunt: eo quod sunt EKs. in essencia: essencia ENOz. 68 ideoque que de: ideoque de ABbDEFIMmNOpQRSTvWy. 71 (singularitate) Caue nomen singularitatis in usia que deus est marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 75 inter se substantialiter: inter substantialiter kNO. 76 facit diuersitate: facit diuersitatem HLy. 79 singulari et: singulari ac EfDhKkNOsUWz. 81 (solitarie) Caute lege nomen solitarie et singularis essentie marg kNO. 82 si prius quam: si prius quidem f. 84 dicitur de: dicitur et de fv. ipso predicatur: ipso predicetur p.

DTrin I, 3, 56-59

115 IIII

1 DECEM etc. Hie commemorandum est quod, cum facultates secundum genera rerum de quibus in ipsis agitur diuerse sint i.e. naturalis, mathematica, theologica, ciuilis, rationalis, una tamen est, scilicet naturalis, que in humane locutionis usu promptior est et in transferendorum sermonum 5 proporcionibus prior. 2 Nam uerbi gratia "quantum" et "quale" in naturalibus recte dicuntur ut "quantus et qualis homo uel lapis". Hec eadem ab ipsis naturalibus, proporcionis alicuius habita ratione, ad cetera transferuntur ut dicatur et in mathematicis "quanta et qualis linea" et in 10 theologicis "quantus et qualis Deus" et in ciuilibus "quanta et qualis prepositura" et in rationalibus "quanta et qualis honestas". 3 Similiter etiam ilia que sunt a rationibus naturalium ut "contrarium" dicitur primum et proprie in naturalibus album nigro: deinde in mathematicis albedo nigredini et in theologicis aut ciuilibus malum 15 bono et in rationalibus falsum uero. Et ad hunc modum plurima naturalium propria, sumpta ex ipsis proporcionis aliqua ratione, ad alia transferuntur. 4 Hunc igitur uerborum usum philosophus iste non modo ex cotidiana omnium hominum locutione uerum etiam ex scripturarum, 20 que a diligentissimis atque probatissimis uiris edite sunt, auctoritate accipiens — cum ostendisset secundum quid Pater et eius Filius et amborum Spiritus unum sunt et dicturus esset secundum que ipsi, qui sine numero sunt unus, plures etiam numero sunt quoniam et id, secundum quod unum sunt, et ea, secundum que sunt plures, de ipsis 25 predicantur — recte omnium genera naturalium predicamentorum enumerat et, que et ex quo sensu uel de subsistentibus uel de Deo dicantur, diuisione declarat. 3 quibus in ipsis: quibus ipsis HmR. diuerse sint: diuerse sunt CKmpVY. 4 una tamen: una tantum fv. 6 proportionibus prior: proportionibus proprior p. 11 theologicis: theoloicis f. 12 qualis prepositura: qualis propositio v. quanta et qualis honestas om NO. contrarium dicitur: contrariorum dicitur f. 14 et proprie in: proprie inv. 15 theologicis aut: theoloicis aut f. 20 omnium hominum: hominum m. 24 (sunt unus plures) Caue tres unus marg NO. Iterum caue tres unus marg k.

PL 64, 1281C

116

5 Ait ergo: TRADUNTUR a philosophis, maxime ab Aristarcho et Aristotile, PREDICAMENTA numero suorum generum DECEM OMNINO. 30 Preter que scilicet in nulla facultate aliquid predicatur et QUE DE REBUS OMNIBUS uNiuERSALiTER i.e. nullo de quo aliquid dici conueniat excepto, uel proprie uel transsumptione aliqua PREDICANTUR. Et que ilia sint, supponit. 6

ID EST SUBSTANTIA CtC.

35

Hoc nomen, quod est "substancia", non a genere naturalium sed a communi ratione omnium, que sunt esse subsistencium, inditum est non solum illis que sunt esse i.e. subsistences sed etiam illis quorum ipse sunt esse i.e. omnibus subsistentibus. Quoniam tamen omnium — i.e. et corporalium et incorporalium — 40 subsistencium, quod ab illorum subsistencia communi generalissimum esset, nomen non habetur, sepe Latini hoc pro eo ponunt. Unde et in Ysagogis Porphirius ubi ait: "substantia et quiddam", supponit: "et ipsa est genus". Quern iste secutus, pro omnium subsistencium generalissimo ait: "substantia ". 45 7 QUALITAS uero in mathematicis omnium qualitatum generalissimum est: et QUANTITAS omnium quantitatum. Et sunt, quod dicuntur, non a causis que in ipsis intelligantur sed ab efficiendo ea, in quibus sunt, subsistencia: ille quidem qualia, iste uero quanta. 8 Et attendendum quod, si dixisset "quale" et "quantum", non minus 50 conueniencia posuisset exempla. Qualitas enim et quale etsi diuersa sunt, non tamen diuersa genera. Similiter quantitas et quantum. Unde et reliqua genera non mathematice abstractionis sed naturalis participationis nominibus exemplat. 9 Non enim ait "relatio" sed "AD ALIQUID" quod de relatione dici 55 non potest. Nulla namque relatio sed id tantum, de quo ipsa predicatur, ea ad aliquid est. Sicut nulla qualitas qualis est sed ea

27 que et ex: que ex Cz. 34 ilia sint: ilia sunt mW. 43 unde et in: unde et kNO. (Porphirius) Isagoge III; PL 64, 102A. 44 iste secutus: iste sequitur z. 45 (ait substantia) nominum predicamentorum alia naturalia alia mathematica marg y. 46 qualitas uero: qualitas kNO. 47 (quod dicuntur) Non enim qualitas habet causam precedentem que faciat earn qualem. Sed ipsa qualium causa est. Similiter et quantitas N (marg kO). 52 diuersa sunt: diuersa sint Cpt. 56 (non potest) Nota relatum relatio relatiuum marg y. 57 sicut nulla: sicut in ilia t.

DTrin I, 4, 5-14

117

id tantum de quo dicitur ipsa. Ipsa, inquam, non eius genus. De quocumque enim aliquid predicatur, inpossibile est genus eiusdem predicari. Ideoque qualitas est qualitas genere cuiuslibet qualitatis. 60 Quale uero est quale qualitate cuiuslibet generis. Ac per hoc nullum quale qualitas est et nulla qualitas qualis. 10 Similiter nullum, quod est ad aliquid, relatio est. Et nulla relatio est ad aliquid. Sed, sicut dictum est, id de quo ipsa dicitur est ad aliquid i.e. relatum. Ipsa uero est relatio, non relatum. Et 65 tamen idem genus relatio et relatum. 11 UBI quoque et QUANDO et HABERE et SITUM ESSE et FACERE et PATI nomina sunt generalissima non eorum que predicantur sed eorum de quibus predicantur: ideoque a predicamentis generum, non a generibus predicamentorum. 70 12 Non enim in loco locus est nee in tempore tempus. Nee habet habitus nee sistitur situs. Nee facit actio nee patitur passio. Sed que subiecta sunt eis dicuntur ex ipsis et in loco et in tempore esse et habere et sisti et facere et pati. 13

HEC IGITUR etc. 75 Predicamentorum omnium decem genera posuit. Nunc eadem non dico genera sed predicamenta omnia in duobus locis naturalium colligit que sunt: substantia et accidens. Quicquid enim est subsistencium esse, eorundem "substancia" dicitur. Quod utique sunt omnium subsistencium speciales subsistencie: et omnes ex quibus he composite 80 sunt — scilicet eorundem subsistencium per quas ipsa sibi conformia sunt — generates: et omnes per quas ipsa dissimilia sunt differentiates. 14 He uero que a logicis dicuntur "subsistencie" siue "substantie" si quis querat quid sint apud mathematicos genere, respondemus: 85 simplices quidem alicui nouem generum supponi ut animatio suppo-

58 tantum de: quantum de NO. 59 (de quocumque) de predicatione qualis marg f. aliquid predicatur: aliquid predicetur f. 66 genus relatio et relatum: genus sunt t. 71 tempus nee: tempus est nee p. 76 omnium decem: decem m. 79 esse eorundem: esse et eorundem uZ. quod utique: quot utique p. 81 scilicet eorundem: sed eorundem f. per quas ipsa: per ipsa s. per quas pQr. 84 he uero; hec uero fv. 86 alicui nouem: alicui undecim NO,

118

PL 64, 1282B

nitur habitui, rationalitas qualitati. Compositas uero — ut est humanitas et cetere speciales quas ex generalibus atque differentialibus constare nullus ignorat — dicimus esse eorundem generum quorum simplices ille sunt que ipsas componunt: ut humanitas genere est quod 90 animatio et item quod rationalitas. 15 Et similiter secundum ceteras sui partes est eadem quicquid sunt ipse. Et sic quidem aliqua predicamentorum, que abstractio mathematica suis supponit generibus, logici "subsistencias" siue "substantias" appellant. Cetera uero omnia quorumlibet generum "accidencia" 95 nominant. 16 Sed quoniam hec ex logica ratione predicamentorum nomina sunt, attendendum est quorum substancie sint ilia predicamenta que dicuntur "substancie": et quorum sint accidencia ilia que uocantur "accidencia". — 17 Et dicimus quod subsistencie et eorum, quorum sunt esse, dicuntur "substancie" — ut corporalitas omnium corporum est substancia: scilicet est eorum illud esse quo unumquodque ipsorum est aliquid — et eorum que, cum non sint aliquorum esse, tamen id quod est esse secuntur — ut eadem corporalitas colorum substancia est: non scilicet 5 eo quod ipsa sit illud esse colorum, quo quilibet illorum sit aliquid, sed quod nisi per earn nullus color dici de corpore possit. 18 Accidentia uero de illis quidem substanciis, que ex esse sunt aliquid, dicuntur — siue in eis creata siue extrinsecus affixa sint — sed eis tantum, que esse sunt, accidunt quia illis recte non "inesse" sed 10 "adesse" dicuntur. 19 Unde his duobus omnium predicamentorum naturalium locis i.e. substancie et accidenti ipsa predicamenta auctor iste supponens ait: HEC IGITUR predicamenta TALIA SUNT relationibus logice facultatis QUALIA ilia SUBIECTA, de quibus ea conuenit dici, PERMISERINT. 15

94 suis supponit: suis opponit s. generibus logici: generibus loici f. 97 ex logica: ex loica f. 98 sint ilia: sunt ilia bHLRTW. 99 quorum sint: quorum sunt HvY. 4 eorum que cum: eorum quod cum p. sint aliquorum: sunt aliquorum m. sint u. tamen id: tan.tum id f. 6 illorum sit: eorum sit fKR. 9 affixa sint: affixa sunt mY. 13 auctor ste: auctor ipse AEfhkNOrvz. 14 hec igitur: hec ergo p. 15 permiserint: permiserunt CHIkNOrvz.

DTrinI, 4, 15-25

119

20 NAM PARS EORUM predicamentorum EST loco rationis SUBSTANCIA non modo in subsistencium suppositione — qua quorum sint esse manifestatur ut "Plato est corpus" — uerum etiam IN RELIQUARUM RERUM PREDICATIONS qua, quid adsit ei quod est esse, complexionis consequentia declaratur ut "corpus est coloratum". 20 21 PARS uero predicamentorum loco rationis EST IN NUMERO ACCIDENCIUM: scilicet cum de subsistentibus dicantur, tamen eorum subsistencias comitantur. Et sic quidem in naturalium genere quecumque predicantur, naturalium propriis rationibus "substancie" uel "accidentia" nominantur. 25 22 AT CUM QUIS UERTERIT KEG predicamenta IN DIUINAM PREDICATIONEM cum scilicet de Deo predicari dicentur siue substancie siue qualitates etc., CUNCTA QUE PREDICARI possuNT MUTANTUR. Id est: quamuis quod de Deo predicatur nominetur "substancia" uel "qualitas" uel "quantitas" uel aliquo naturalium nomine appelletur, non tamen est quod 30 dicitur. Sed aliqua rationis proportione ita nominatur. 23 AD ALIQUID UERO i.e. relatio NON OMNINO i.e. nequaquam sicut id quo Deus est POTEST de ipso PREDICARI. 24

NAM SUBSTANCIA. Quasi: uere. Que de Deo predicantur, non sunt quod nominantur. 35 NAM que uocatur eius SUBSTANCIA, IN ILLO quidem, de quo predicatur, est sed NON in eo UERE EST SUBSTANCIA i.e. non ea rationis ueritate qua dicitur "substantia" quodlibet illud esse quo subsistens est aliquid, est substantia quod in eo est. Sed aliqua rationis proportione uocatur "substantia". 40 25 Uerbi gratia: corpus est aliquid i.e. est corpus et coloratum et lineatum. Sed quo sit corpus quo coloratum quo lineatum, diuidendum est. Et est quidem corporalitate corpus colore coloratum linea lineatum.

17 non modo in: non modo EkNO. 22 dicantur tamen: dicatur tamen DvWZ. 26 uerterit: conuerterit EfGKkNOsUuvXyZz (e con A), uertit LM. auerterit DW. 27 dicentur siue: dicuntur siue BVy. diceretur siue DW. 29 de deo: de eo m. nominetur substantia: nominatur substantia fvz. 30 uel aliquo: uel in aliquo y. nomine appelletur: nomine appellentur v. non tamen: non tantumf. 33 id quo deus: id quod deus HmpRS. 35 uere que: uero que m. 36 que uocatur: que uocantur pt. 38 quodlibet illud: quodlibet et illud p. 42 quo sit... quidem om v.

120

PL 64, 1283B

26 Sed adhuc diuidendum est quibus hec rationum locis contineantur. 45 Et dicimus quod non corporalitas colorem aut lineam sed color et linea corporalitatem secuntur. Non enim hec corporalitatis sed horum corporalitas causa est. Qua ratione ilia corporis est esse: hec uero in eodem corpore illi adsunt. Ideo prirnum ilia, deinde quod ea corpus est, uera ratione est horum substancia: hec uero primum 50 corporalitatis et per earn corporis accidencia. His enim uere substat et corporalitas, cui adsunt, et corpus cui insunt. 27 Id uero, quo Deus est quod est, non modo in se simplex est sed etiam ab his, que adesse subsistences solent, ita solitarium ut preter id unum proprietate singulare, dissimilitudine indiuiduum, quo est, 55 aliud aliquid quo esse intelligatur prorsus non habeat. Ideoque nee ipsum nee qui eo Deus est, subiectionis ratione aliquibus substat. Quapropter nequaquam rationis proprietate uocatur "substancia". 28 Sed quoniam eo Deus proprie est, recte nominatur "essencia". Quia tamen non est tanta dictionum copia ut queque suis possint 60 nominibus designari, sicut prediximus, humane locutionis usus ab aliis et maxime a naturalibus ad alias facultates ex aliqua rationis proportione nomina transfer! ut quoniam sicut dicimus corpus album magnum: corpus substantia, album qualitate, magnum quantitate ita quoque dicimus Deus iustus maximus quasi dictum sit: Deus 65 substancia, iustus qualitate, maximus quantitate — dicimus nominatum substancia Deum, qualitate iustum, quantitate maximum cum tamen nichil horum rationis aut generis proprietate sed tantum proportionali transsumptione dicamus. 29 Quod igitur in illo "substanciam" nominamus non est subiectionis 70 ratione quod dicitur. SED ULTRA omnem, que accidentibus est subiecta, SUBSTANCIAM est essencia absque omnibus, que possunt accidere, omnino solitaria.

45 est quibus: est est quibus f. 49 ideo primum: ideoque primum fhlKRSvXz. 50 est horum: est eorum f. 53 uero quo deus: uero quod deus HmpRS. uero quo v. deus est quod: deus quod p. 54 subsistenciis solent: subsistentes solent NO. 55 indiuiduum quo est: indiuiduum est quo est NO. indiuiduum quod est bmS. 56 aliquid quo esse: aliquid quod esse bmRy. 58 proprietate uocatur: proprietate uocantur m. 59 eo deus proprie: deus proprie s. 62 maxime a naturalibus: maxime naturalibus p. 63 sicut dicimus: sicut diximus BCFLpQRSVY. 66 dicimus nominatum: dicimus nominatim ILp. 71 omnem que: omnem quod mp. 72 substantiam est: substantia est mh.

DTrin I, 4, 26-35

121

30 ITEM QUALITAS ET CETERA QUE EUENIRE QUEUNT, ut quantitates, non sunt in Deo quod uocantur. QUORUM omnium UT FIAT AMPLIOR 75 INTELLECTUS, EXEMPLA SUBDENDA SUNT qUC SUnt huiusmodi:

31 NAM CUM siue de Patre siue de Filio siue de amborum Spiritu loquentes DICIMUS "DEUS", UIDEMUR earn, qua horum trium quilibet est, SIGNIFICARE suBSTANCiAM. Et significamus QUIDEM SED non earn que illius sit rationis cuius sunt que in naturalium genere appellantur 80 hoc nomine: immo EAM QUE SIT principalis et eterna essencia ULTRA omnem naturalium, que ex tempore inicium habet, SUBSTANCIAM. 32 CUM UERO de quolibet eorum dicimus "IUSTUS", QUALITATEM significare uidemur. Et "qualitatem" QUIDEM uocamus id quo "iustus" dicitur SED tamen NON ratione mathematicorum ACCIDENTEM SED pocius 85 EAM QUE SIT suBSTANTiA non quidem subiectionis ratione SED, sicut predictum est, ULTRA earn, que a subiectione sic uocatur, SUBSTANTIAM. 33

NEQUE ENIM. Quasi: uere. Non qualitate sed, qua dictum est, substancia de illorum quolibet dicimus "iustus". NEQUE ENIM ALIUD EST QUOD ipse 90 EST, ALIUD EST QUOD IUSTUS EST: uidclicet non est aliud, quo iustus est, ab eo quo ipse est. SED pocius IDEM EST DEO ESSE QUOD IUSTO: scilicet eodem, quo est, iustus est. 34 ITEM CUM DICITUR "MAGNUS" UEL "MAXIMUS", per hoc quod magnitude quantitatis propria est, QUANTITATEM SIGNIFICARE UIDEMUR. Et 95 significamus QUIDEM SED non accidentem: immo EAM QUE SIT IPSA SUBSTANCIA Utique TALIS QUALEM ESSE DIXIMUS Scilicet ULTRA SUBSTANCIAM. Uere utique. IDEM ENIM EST ESSE DEO QUOD MAGNO i.e. quilibet illorum trium eodem, quo est, magnus est. 35

DE FORMA ENIM CtC.

Quasi: quod in eo "qualitas" siue "quantitas" uocatur, non est

74 que euenire: que uenire bCDFfGHhKLMNOQRrsTtvWXZz. 75 in deo quod: ideo quod f. in deo quo Hm. 76 subdenda sunt: supponenda sunt EkNO. 77 siue de filio siue de amborum: siue de amborum t. 80 illius sit: illius est s. 83 eorum dicimus: eorum dicitur m. iustus qualitatem: iustus qualitate f. 84 id quo iustus: id quod iustus bHmpRy. 87 sic uocatur: uocatur fhvz. 89 qua dictum est: qua dictum kN. 92 iustus est ab: iustus ab fhz. esse quod iusto: esse quo iusto fz. 98 deo quod magno: deo quam magno f. 99 trium eodem quo: trium eo quo kNO.

—

122

PL .64, 1284B

quod dicitur sed ilia, quam diximus, singularis et simplex ac solitaria ab omnibus, que accidere solent, essencia. Et sic rectissime uocatur quicquid in eo quasi post substanciam tamquam forma diuersa ab eadem substancia predicatur. 5 36 SUPERIUS ENIM hoc idem DEMONSTRATUM EST DE FORMA EIUS QUONIAM scilicet is i.e. Deus SIT uera FORMA ET eius singularitate UNUM UERE et adeo simplex in se et ab his, que solent adesse, solitarium quod NEC ex eius partibus nee ex illi accidentibus est eius, qui propter hoc est id quod est, ULLA PLURALITAS. 10 SED HEC etc. Quasi: substancie qualitates quantitates dicuntur que predicantur seu de subsistentibus his seu de Deo. SED diligenter attendendum est quod alio sensu quam ceterorum generum predicamenta de ipsis dicuntur. 15 Nam HEC PREDICAMENTA TALIA SUNT UT et his de quibus predicantur insint et ut etiam illud IPSUM, IN QUO SUNT, FACIANT ESSE QUOD DICITUR. IN CETERIS QUIDEM, que non sunt Deus, DIUISE i.e. ut predicatio multa, quibus est is de quo loquimur, ita parciatur ut, unum predicando, alia plurima que de ipso predicari possunt relinquat. 20 37

38 IN DEO UERO CONIUNCTE ATQUE COPULATE. Hoc est: ut quelibet predicatio siue qua substanciam siue qua qualitatem siue qua quantitatem dicimus predicatam nichil, quo sit is de quo loquimur, predicandum dimittat. 39 Hoc MODO: NAM CUM DICIMUS "aliquid est SUBSTANTIA" — UT 25 "aliquid est HOMO UEL DEUS" — hoc ITA DICITUR QUASI ILLUD IPSUM, DE QUO hec uel ilia PREDICATUR substancia, SIT SUBSTANCIA i.e. eum de quo dicitur facial esse quod dicitur: scilicet facial UT illud sit SUBSTANCIA, hoc est sit HOMO UEL DEUS. Quod utique facit.

2 est quod dicitur: est quo dicitur p. simplex ac: simplex et bBCGHIKmprstUuXYyZ. 8 adeo simplex: ab eo simplex f. solent adesse: solent esse p. 12 quasi substantie: substantie t. 13 seu de subsistentibus: siue de subsistentibus fhvz. 14 insint et ut: insunt et ut EHLpRW. insint ut MY. insint et NO. 19 ita partiatur: ita patiatur puZ. 21 in deo uero: ideo uero p. ut quelibet... sensu nam quod (DTr I, 4, 55) om s. 22 qua qualitatem: qualitatem LmT. 23 quaquantitatem: quantitatem LmT. quo sit is: quo sit his mt. 25 aliquid est substantial aliquid substantia p. 26 quasi illud ipsum: quasi ipsum fhvz. 27 hec uel ilia: hec uel ipsa y. 29 utique facit: utique faciat uWZ.

DTrin I, 4, 36-44

123

40 SED quamuis dicendi modus idem sit cum de aliquo dicitur "est 30 homo" et de alio dicitur "est Deus", sensu tamen ex quo dicitur, alterum dictorum ab altero DISTAT QUONIAM scilicet is qui predicatur esse HOMO, quamuis sit homo, NON tamen EST INTEGRE hoc IPSUM quod predicatur HOMO. Id est: non toto, quo est, predicatur esse quod est in eo quod dicitur esse homo. Sed qui hoc de aliquo dicit, plurima, 35 quibus idem ipse est, de ipso adhuc dicenda — i.e. qualitates quibus est qualis et quantitates quibus est quantus — reliquit. 41 Ac PER HOC NEC in eo, quod dicitur esse SUBSTANCIA,, plene predicatur totum quo est. QUOD ENIM EST cum eo, quo est homo, ALIIS DEBET QUE NON SUNT HOMO i.e. que nequaquam predicat qui dicit "est 40 homo". 42 Hie UERO de quo dicitur "est Deus", EST perfecte HOC IPSUM quod dicitur esse: scilicet DEUS. Id est: nichil prorsus, quo ipse sit, de ipso adhuc dicendum relinquit. Ipse ENIM NICHIL ALIUD EST prorsus NISI id solum singulare et simplex QUOD ipse EST. Nichil scilicet quo 45 ipse sit habet nisi singularem simplicemque essenciam. Ea namque et est et Deus est. 43 Ac PER HOC quia uidelicet qui de illo dicit "est Deus" nichil quo ipse sit dimisit, recte potest dici quod ille est hoc IPSUM solum quod predicatur esse cum de ipso dicitur "EST DEUS". Et hoc quidem 50 sensu predicamentum quod nominatur "substancia", siue de Deo siue de ceteris predicatur. 44 RURSUS cum aliquis dicitur esse IUSTUS eo QUOD in mathematicis EST genere QUALITAS ITA i.e. hoc sensu DICITUR QUASI IPSE DE QUO hec qualitas PREDICATUR SIT uera essendi ratione HOC quod esse dicitur. 55 ID EST uerbi gratia si DICAMUS "HOMO est IUSTUS" UEL "DEUS est IUSTUS", PROPONIMUS IPSUM HOMINEM UEL DEUM non cxtrinseca rei minime inherentis ipsi, de quo earn predicamus, participatione sed uere ESSE IUSTOS.

31 de alio dicitur: de aliquo dicitur fhUvz. 32 is qui predicatur: is que predicatur t. 33 tamen est: tantum est f. 34 toto quo: totum quo f. 36 de ipso adhuc: de ipsa adhuc f. quantitates quibus: quantitate quibus v. quantus reliquit: quantus relinquit ABDEfhSTvz. 39 totum quo: totum quod HRtWY. 43 quo ipse: quo ipsum kNO. 44 adhuc dicendum: dicendum f. 49 hoc ipsum: hoc per ipsum t. 50 et hoc quidem: et hoc quo p. 54 id est hoc: scilicet hoc f. 55 qualitas predicatur: qualitas predicetur f. 57 ipsum hominem: ipsum esse hominem fhz.

124

PL 64, 1285A

45 SED quamuis in hoc sensu rei uera essendi ratione et de homine 60 et de Deo predicate propositio utraque conueniat, DIFFERT tamen una ab alia in eo QUOD altera nulla, altera plurima quibus illud, de quo loquimur, uere esse predicari potent dimittit. Cum enim dicitur "homo est iustus", non dicitur esse iustus toto quo ipse est sed diuise, iusticia sola, dicitur esse iustus a qua non modo sui proprietate uerum etiam 65 specie atque genere multa diuersa sunt quibus idem eadem ratione est: ut forma ipsa qua homo est. 46 Nam uere, ut nouis loquar uerbis, ALTER HOMO, ALTER est IUSTUS. Id est: aliud est id quo est homo aliud id quo est iustus. Cum UERO dicitur "DEUS est iustus" toto eo quo ipse est dicitur esse iustus. 70 Nee aliquid prorsus quo ipse sit dictio hec dimittit. Nam Deus IDEM IPSUM EST QUOD EST msTUM i.e. eodem quo e,st Deus est iustus. 47 DICITUR ETIAM esse "MAGNUS" idem HOMO UEL DEUS. ATQUE ITA i.e. hoc sensu dicitur uterque esse magnus QUASI IPSE HOMO SIT uera essendi ratione MAGNUS UEL quasi ipse DEUS uera essendi ratione sit 75 MAGNUS. SED sicut de qualitate atque substantia dictum est, differt hec dictio ab ea in hoc quod eorum, quibus homo est, diuisio fit cum dicitur "homo est magnus". 48 Hac enim propositione non toto quo ipse est dicitur esse magnus sed, multis aliis dimissis quibus similiter est, proponitur HOMO TANTUM 80 esse MAGNUS. Ilia UERO qua proponitur "Deus est magnus" nichil quo Deus sit dimittit quoniam DEUS IPSUM MAGNUS EXISTIT i.e. eodem est magnus quo Deus. Et hec quidem i.e. substantie qualitates quantitates sunt talia quibus uere sunt quecumque his esse proponuntur. Ideoque recte de ipsis 85 predicari dicuntur. 49 RELIQUA UERO septem generum accidentia NEQUE DE DEO NEQUE DE CETERIS uera essendi ratione PREDICANTUR. NAM UBI i.e. locus POTEST

60 sensu rei: sensu re p. 61 propositio utraque: proprio utraque Uz. prepositio utraque m. 69 id quo est: id quod est niz. id est U. 70 ipse est dicitur: ipse dicitur bC. 72 idem ipsum: quod ipsum f. 73 etiam esse: etiam CniV. 74 hoc sensu: hoc ipsum v. 75 quasi ipse deus... magnus om p. 76 qualitate atque: qualitate et EkN. 77 (homo est) End of MS Sainte-Genevieve. Continuation in CEut II, 11. 81 deus est magnus: deus magnus fhvz. deus esse magnus K. deus est deus magnus m. 83 magnus quo deus: magnus quod deus m. 84 et he quidem: et hec quidem bBDEfhpTtuvyZz.

DTrin I, 4, 45-53

125

quidem PREDICARI UEL DE HOMINE UEL DE DEO: DE HOMINE UT cum dicimus "homo est IN FORO": DE DEO UT cum dicimus "Deus est 90 UBIQUE". SED ITA dicitur uel homo esse in foro uel Deus esse ubique UT, quamuis in predicando ea dicatur "est", NON tamen ita dicatur QUASI IPSA RES DE QUA DICITUR SIT ID i.e. habeat esse eo QUOD PREDICATUR.

50 Nam est quidem quicquid in loco est. Sed tamen illud esse in 95 loco non est esse quomodo, quod est quale uel quantum, est et esse quale uel quantum est esse: ut homo, qui est albus uel longus, est et eum esse album uel longum est esse. 51 Sed esse in foro non est esse quamuis, qui in foro est, uere sit. NON ENIM ITA i.e. eo uere essendi sensu DICITUR HOMO ESSE IN FORO _ QUEMADMODUM i.e. quo uere essendi sensu dicitur idem ESSE ALBUS UEL LONGUS. Nam cum dicitur esse in foro, intelligitur quidem CIRCUMFUSUS ET DETERMINATUS. NEC tamen hoc

CSSC QUASI EX PROPRIETATE

ALIQUA QUA possiT SECUNDUM SE DESiGNARi i.e. sine exeunte et ad aliud extra se facta sui collatione monstrari: sicut absque sui ad 5 alterum comparatione per se designatur esse forma humana homo, qualitate corporis albus, quantitate eiusdem corporis, que uocatur "linea", longus. 52 Econtra quod dicitur "circumfusus et determinatus" in eo quod dicitur esse in foro, non per se dicitur sed collatione sui ad ilia 10 quibus extra se circumdatus continetur et, offendens in ea, suorum finibus interuallorum determinatur. 53 Quod tamen i.e. esse in foro extrinsecis scilicet circumfusus et determinatus minime predicaretur si non prius suis esset per se proprietatibus informatus. Sic igitur per hoc quod dicitur homo esse 15 in foro, nequaquam homini inherens, qua ipse uere sit, proprietas gramaticorum uel dialecticorum propria significatione notatur.

89 homine ut cum: homine cum p. 91 deus est ubique: deus ubique m. homo esse in: homo est in LTuVXYZ. deus esse ubique: deus ubique EkNO. deus est ubique LTV. 92 tamen ita: tamen m. 93 habeat esse: habet esse m. 95 in loco est: in loco v. 97 qui est albus: qui est qualis albus t. 100 non enim: nam enim t. 1 esse albus: esse uel albus BCfHKLNOVY. est albus E. 4 sine exeunte: si non exeunte kNO. 5 collatione monstrari: collectione monstrari f. 6 comparatione per se: comparatio per se p. 11 offendens in ea: ostendens in eafT. 13 esse in foro: in foro f. 14 suis esset -.fuissetv. 15 dicitur homo esse: dicitur esse y. dicitur homo est LTtY.

126

PL 64, 1286A

54 SED PER HANG PREDICATIONEM hoc TANTUM, quod per naturam oportet prius esse, ex consortio consequentis OSTENDITUR: scilicet QUOD ILLUD, quod circumfusum et determinatum per esse in foro dicitur, 20 REBUS ALIIS quam sint circumfusio uel determinatio uere SIT INFORMATUM. Et hoc quidem sensu locus de homine predicatur. 55 DE DEO UERO NON ITA i.e. non hoc sensu. NAM QUOD dicitur "Deus UBIQUE EST", ITA i.e. hoc sensu DICI UIDETUR scilicet NON QUOD SIT IN OMNI LOCO i.e. quod circumfusus contineatur aut offendens in aliqua 25 exteriora interuallaris eius protensio terminetur. OMNINO ENIM ex hoc circumfusionis atque determinationis sensu IN LOCO ESSE dici NON POTEST. 56 SED hoc sensu dicitur esse ubique QUOD OMNIS quorumlibet LOCUS EI ADSIT AD EUM intra se sine termino CAPIENDUM CUM IPSE tamen NON 30 tanquam circumfusus aut exterioribus terminatus SUSCIPIATUR IN aliquorum extra positorum LOCO. ATQUE IDEO quia scilicet nee circumfusus aliis extra se circumpositis nee suorum quasi spaciorum finibus determinatus est, NUSQUAM ut IN LOCO ESSE DICITUR QUONIAM reuera UBIQUE totus EST SED, sicut dictum est, NON ut IN LOCO. 35 57 "QUANDO" UERO i.e. illud quod non quantitatum genere sed ex temporum, que quantitates sunt, collatione dicitur "tempus" PREDICATUR EODEM MODO quo et ille — qui non genere quantitatum sed eorum, qui sunt quantitates, sibi inuicem facta collatione dicitur — locus: UT DE HOMINE dicitur "HERI UENIT", DE DEO dicitur "SEMPER EST". 40 58 Nam me QUOQUE sicut et in predicatione loci ILLUD IPSUM DE QUO DICITUR HESTERNUS ADUENTUS NON hac dictione DICITUR uera essendi ratione QUASI ESSE ALIQUID quamuis illud cuius est hesternus aduentus multis, que de illo per se dicuntur, sit aliquid. SED pocius hac dictione PREDICATUR, QUID aliud EI, facta quadam extrinsecus collatione SECUN- 45 DUM TEMPUS et tempus — suum scilicet secundum aduentum: et illius secundum aliquid quod tune uere de eo poterat dici — ACCESSERIT. Ut 19 scilicet quod: secundum quod f. 21 quam sint: quam sit LTv. quam sunt AbDHkmNORtuWXyZ. 24 non quod sit: non quo sit UuZ. 32 in aliquorum: in aliquo Vv. 34 ut in loco: in loco f. 37 ex temporum: ex tempore DSW. ex ipsorum fU. sunt collatione: sunt fiant collatione m. 38 et ille qui: etiam ille qui bmpty. 41 sicut et in: sicut in mV. 42 non hac... aduentus om p. hac dictione: hac dilectione t. 46 extrinsecus collatione secundum: extrinsecus secundum bCDHIKmuWYyZ. 47 dici accesserit: dici accessit fUz. dici acesserat R.

DTrin I, 4, 54-64

127

sit sensus uerbi gratia: "Heri dum sol ascendebat homo uenit" uel huiusmodi aliud. Atque ad hunc modum alicui aliud secundum tempus et tempus idem uel diuersum confertur. 50 59 QUOD UERO DE DEO DICITUR "SEMPER EST", usu QUIDEM quo de naturalibus hoc philosophi predicant SIGNIFICAT UNUM tantum. Nam de quocumque naturalium dicitur "semper est" ita intelligitur QUASI dicatur: quod OMNI PRETERITO FUERIT, OMNI etiam PRESENTI EST, QUOQUO scilicet MODO illud quodlibet presens SIT, OMNique similiter FUTURO 55 ERIT i.e. dum fuerunt queque cetera et dum quelibet sunt et dum quelibet erunt, et fuit et est et erit. 60 Ex his potest intelligi — cum in naturalibus et in mathematicis et etiam in pluribus aliis dicitur "heri fuit" uel "hodie est" uel "eras erit" uel "semper est" — neque absolutam neque simplicem esse 60 intelligentiam. Intelligitur enim diuersorum temporum collatio atque collectio. 61 Nam qui dicit de aliquo "heri fuit album", tempus, quo illud heri fuisse album predicat, nullis quidem instantibus, nullis futuris nee omnibus preteritis sed his tantum temporibus confert quibus uel 65 idem secundum alia uel quecumque cetera secundum quelibet intra eiusdem diei finem atque initium, siue simul siue succedendo aliis, alia fuerunt hesterna. 62 Qui uero dicit de aliquo "hodie est album", tempus, quo id hodie albere proponit, nullis quidem preteritis nullis futuris comparat sed 70 solis tamen omnibus his temporibus quibus uel idem secundum alia uel quecumque alia secundum quelibet sunt hodierna. 63 Similiter qui ait de quolibet "eras erit album", omnium aliorum et eiusdem secundum cetera, quibus erunt crastina, colligens tempora confert eis tempus quod dicendo "eras erit album" significat. 75 64 In his ergo collationibus non omnium sed multorum tempora colliguntur quibus aliquod aliud tempus confertur. Nichil enim in 54 fuerit omni: fuit omni LpT. 55 quoquo scilicet: quoque scilicet p. 56 fuerunt queque: fuerint queque Cm. fuerunt quecumque IK. fuerunt quoque f. 57 dum quelibet erunt: dum erunt v. 59 heri fuit uel: erit fuit uel ACDFfhLMpQrTUuVvWXYZz. 63 de aliquo heri: heri kNOV. 67 eiusdem dici: eiusdem m. 69 aliquo hodie est: aliquo homine est y. 71 tamen omnibus his: tantum omnibus his f. tamen omnibus illis s. 74 colligens tempora: colligens p. 77 tempus confertur: tempus confert RuZ.

128

PL 64, 1286D

quolibet rerum genere sibi ipsi potest conferri. Unde si dicatur "Plato sedet dum sedet" ridiculum est. 65 Qui autem — exceptis tribus, que philosophi ponunt, principiis 80 i.e. usya ydea yle — de aliquo dicit "semper est" uniuersorum, que fuerunt et sunt et futura sunt, uniuersa tempora colligit: scilicet et ilia omnia quibus uel £uit uel est uel erit quod semper esse proponit: et aliorum omnium omnia quibus quocumque modo uel fuerunt uel sunt uel futura sunt. Et his ilia confert dicendo "semper est". 85 66 Cum enim siue preteritorum inter se uel cum ceteris siue presentium siue futurorum similiter facta collatio multa colligendo plura relinquat — ut cum dicitur "heri hodie eras pridie perhendie orno ante post nunc olim modo" et si quod aliud est quod proprie uel presens uel preteritum uel futurum uel communiter horum quodlibet 90 significetur — hec collatio qua dicitur "nunquam uel semper e,st", sicut dictum est, nullum omnino relinquens omnium omnia tempora colligit. 67 Unde recte ait quod, cum dicitur aliquid semper esse, significatur quod omni preterite etc. QUOD i.e. semper esse ex hoc collationis atque 95 collectionis sensu POTEST SECUNDUM PHILOSOPHOS DICI et DE CELO ET DE CETERIS

CORPORIBUS

perpCtuitate

Sui

niOtUS

IMMORTALIBUS.

Cuiuslibet enim illorum id, quo est aliquid, nequaquam est solitarium. Immo sunt in quolibet illorum diuersa non modo proprietatibus uerum etiam generibus quorum aliquibus decedentibus alia succe- — dunt. 68 Ac per hoc temporum diuersitate et esse et moueri dicuntur. Nam iuxta numerum rerum, que durant temporibus, ipsorum quoque, quibus durant, est temporum numerus. Quorum tamen aliqua decedentium et succedentium continuatione uel simul essendi consortio 5 uniuntur. Ac per hoc multa tempora unum tempus i.e. unus annus unus mensis unus dies una hora unum momentum dicuntur. 79 Plato sedet: Plato legit dum legit uel sedet bHRSy (marg Y). 83 fuit uel est uel: fuit uel m. quod semper esse: quod esse Fp. quod semper est f. 84 omnium omnia: omnium nomina Uz. quibus quocumque modo: quibuscumque v. 87 presentium siue: presentium siue preteritorum siue s. 90 preteritum uel futurum: preteritum m. 91 quodlibet significetur: quodlibet sigiiificet Es. qua dicitur: quia dicitur y. 94 quod cum: quodcumque ADtW. 95 quod omni: quasi omni kNO. 100 uerum etiam: etiam NO. 1 alia succedunt: alia succedentibus m.

DTrin I, 4, 65-74

129

69 AT DE DEO NON ITA dicitur "semper est". Intelligitur quidem collatio atque collectio sed differt. Nam in ceteris, que dicuntur semper esse, tempora temporibus conferuntur. In hoc uero eternitas 10 temporibus. Deus enim est, quod est, non mora temporis sed eternitatis. 70 Cetera uero que quolibet modo sibi inuicem adunantur — scilicet uel intrinjseco concretionis uel extrinseco cuiuslibet appositionis habitu — moris temporum, quas diuersorum diuersis habitibus diuersas 15 ipse horum omnium auctor accomodat, durant. 71 Excedit etiam omnia tempora hec eternitatis Dei ad ilia facta collatio. Dicitur enim Deus semper esse non modo quia fuit omni preterite, est omni presenti, erit omni future, uerum etiam ante et post omnia tempora uel et actu et natura uel saltern natura tempo- 20 ralium. 72 Nam omne, quod fuit uel est uel erit, essendi initium uel habuit uel habet uel habebit. Finem uero quantum ad actum quidem non omnia sed quantum ad naturam et ad illius, quo auctore sunt, potestatem omnia habent. Eque etenim uniuersa eius subiecta sunt potestati 25 ut scilicet sicut, quecumque non fuerunt, possunt fuisse et, quecumque non sunt uel non erunt, possunt esse ita etiam, quecumque fuerunt, possunt non fuisse et, quecumque sunt uel erunt, possunt non esse. 73 Naturaliter enim nullum interuallum unus simpliciter terminat finis. Unde et "interuallum" uocatur quod scilicet diuersis interiacens 30 terminis eorum pluralitate ualletur. Sic enim et gramme, hoc est linea, diuersis punctis et epippeda, hoc est superficies, diuersis grammis et stereon, hoc est solidum, diuersis epippedis et interiacens uallatur et uallatum interiacet. 74 Similiter ergo quoniam "eterna lege nature sancitum est ut constet 35 genitum nichil", temporum quoque interualla non uno sed diuersis terminantur: essendi uidelicet naturali statione atque incohatione.

8 semper est: semper enim est kNO. semper est et fz. Caue marg NO. 14 appositionis habitu: apponis habitu p. 16 ipse horum omnium: horum omnium v. ipse horum s. 17 tempora hec: tempora uel p. 22 erit essendi: erit essent m. 25 eque etenim: et que etenim f. 32 hoc est linea: id est linea BCFLMpQSTV. 35 (eterna) BOETHIUS, De phil. cons. II, 3 ; CSEL 67, 27. 37 essendi uidelicet: essendi uelut f.

130

PL 64, 1287D

Quicquid enim mora temporis non dico actualiter sed naturaliter durat, naturaliter et incohat et est et desinit. 75 Quod uero mora eternitatis durat, sicut non actu ita nee natura 40 incipit uel desinit esse. Ideoque nee "interuallum" potest uocari. Et sine aliquorum decedentium et succedentium motu est omni temporali interuallo protensior. 76 Cum ergo semper esse dicitur Deus — esse quidem usya, semper uero eternitate — intelligitur eternitatis cum temporibus hoc sensu 45 facta collatio ut hac dictione, que est "semper", dictum accipiatur: eum fuisse non modo dum fuerunt, que fuisse dicuntur, uerum sine aliqua uel actuali uel naturali incohatione antequam fuerint: et esse, dum queque presentia sunt uel actu uel saltern natura: et futurum esse non modo dum erunt que futura sunt sed etiam sine actuali 50 uel naturali termino postquam siue actu siue saltern natura non erunt. Et sic quidem excedit tempora eternitatis ad ipsa, dictione qua de Deo dicitur "semper", facta collatio. 77 Collectione uero omnia — quibus uel fuerunt uel sunt uel futura sunt uel actu uel natura — uniuersorum tempora colligit qui ad ipsa 55 consortio collationis respiciens ait: "Deus semper est". Sed quoniam non sunt multa — uel simul uel decedentium uel succedentium continuatione — quibus Deus sit, nulla est etiam multitudo morarum quibus illud esse, quod significamus cum dicimus "Deus est", duret. 78 Ideoque qui dicit "Deus semper est" quamuis eorum, quibus 60 confert, temporalium morarum infinitam multitudinem colligat, multitudinem tamen illarum, quibus duret illud quod confert, quia nulla est, nullatenus colligere potest. 79 Deus ENIM SEMPER EST QUONIAM "SEMPER" quod, cum temporalibus 65 temporalia conferuntur, utrorumque collatorum tempora colligit, 39 et incohat: et cetera incohat p. 42 et succedentium: uel succedentium f. 47 dum fuerunt que: dum fuerint que t. 50 sine aliqua: sine aliquo v. antequam fuerint: antequam fuerunt f. 52 quidem excedit: quidem non excedit p. ad ipsa: ab ipsa kOY. 53 dicitur semper facta: dicitur facta p. 54 (collectione) All MSS except Xv (e con A) read collectio. 54 quibus uel fuerunt: quibus fuerunt f. 55 qui ad ipsa: qui uel qua ad ipsa NO. qui ad ipsam Hm. 57 uel simul uel: uel sunt uel F. uel simul kNOp. uel succedentium: et succedentium BDEFkMNpQSW. 58 est etiam: est et v. 60 quamuis eorum: eorum p. 64 quod cum: quo cum s (e con A). 65 temporalia conferuntur: temporalia conferunt uZ. temporalia consecuntur K. 66 hie ubi: hie enim kNO. hie nam Y.

DTrin I, 4, 75-82

131

hie — ubi eternus temporalibus confertur — in eis quidem, quibus confert, diuersitas preteritorum et presentium et futurorum omnium collecta intelligitur, IN EO autem qui confertur, quamuis ipse fuisse esse futurus esse dicatur, quia tamen eadem et singular! et simplici mora eternitatis intelligitur fuisse et futurus esse qua hoc instanti esse, 70 absque cuiuslibet diuersitatis collectione PRESENTIS EST TEMPORIS. 80 UtQUE apertius ex comparatione intelligatur quod dicitur INTER NOSTRARUM i.e. temporalium RERUM AC DIUINARUM PRESENS QUOD utrumque EST NUNC i.e. significatur hac dictione qua dicitur "nunc" TANTUM INTEREST QUOD NOSTRUM NUNC i.e. quorumlibet temporalium instans 75 FACIT rerum naturali saltern decessione et successione uel earum, que actu non mouentur, cum illis, que actu mouentur, consortio QUASI CURRENS TEMPUS ET collectione diuersarum inter se morarum SEMPITERNITATEM.

81 DIUINUM UERO NUNC i.e. instans quod significatur cum dicitur 80 "Deus nunc est" uere PERMANENS NEQUE ulla rei, qua intelligitur Deus esse, actuali uel naturali decessione et successicne MOUENS SESE ATQUE ita CONSISTENS quod et cum dicitur "Deus fuit, Deus erit" eadem singular! mora fuisse et futurus esse proponitur que, cum dicitur "Deus est", cogitatur, ETERNITATEM FACIT. 85 Non enim eius, quo fuisse dicitur, abscessu uel eius, quo futurus esse proponitur, accessu sed eius, quo dicitur esse, permanentia sicut esse ita fuisse et futurus esse pronunciatur. 82 Ac per hoc sicut est una singularis et indiuidua et simplex et solitaria essencia, qua eternus ipse fuit est erit Deus, ita est una 90 singularis et indiuidua et simplex et solitaria mora, que uocatur "eternitas", qua Deus ipse fuit est et erit eternus. Ipse namque et est

69 (futurus esse dicatur) Beginning of MS P (Paris BNL 2178). quia tamen: quia tantum f. 70 qua hoc: quia hoc CFILMPpQR. et hoc BVY. 71 esse absque: est absque v. collectione diuersarum: collatione diuersarum BFLMNpQrT. 72 quod dicitur: quo dicitur m. inter nostrarum: nunc inter nostrarum f. 74 nunc tantum: nunc tamen KkLO. 76 et successione uel earum: uel earum p. uel earum: uel eorum Lm. 77 non mouentur cum illis om p. 81 uere permanens: uerum permanens t. permanens P. rei qua: rei in mora nunc qua kNO. rei quia H. 82 esse actuali: esse uel actuali Es. naturali decessione: naturali discessione fp. 84 proponitur que: preponitur que s. 87 sed eius quo: sed eius quod bmR. 90 (qua eternus) Caue: essentia qua est marg NO. 92 et erit eternus: erit eternus bCDFLMmQRTW.

132

PL 64, 1288D

et est Deus et eternus. Sed et est et est Deus essentia. Est uero eternus mora. 83 Et sic quidem hoc nomine quod est "nunc", cum dicitur "Deus 95 nunc est", una tantum singularis intelligitur mora que uocatur " eternitas" qua etiam sine principio fuisse et sine fine futurus predicat.ir. 84 Cum uero de aliquo temporali proponitur ut "homo nunc est'' uel "celum nunc est", quoniam hec non uno tantum sed pluribus uel — simul uel decedentium et succedentium naturali saltern motu sunt, non est tantum una sed plures more. Quarum sepe aut diuerse simul aut quandoque una quandoque alia est quibus uel qua illud quodlibet nunc esse pronunciatur: nee eadem sepe sed alia fuisse, alia futurum esse. 5 85 Cm NOMINI scilicet "nunc" quod hoc quo dictum est eternitatis unius de Deo temporum multorum de temporalibus sensu dicitur si loquendo de temporalibus ADICIAS "SEMPER", FACIES hac propositione EIUS QUOD EST "NUNC" illarum morarum, quas sub hoc nomine locutionum uicissitudo commutat, omnium decedentium et succedentium 10 motu quasi CURSUM quendam IUGEM sine intermissione INDEFESSUMQUE sine terminatione AC PER HOC PERPETUUM quadam eternitatis imitacione. 86 QUOD i.e. que cursus perpetuitas collectione morarum, quibus fit motus, EST uero nomine SEMPITERNITAS. Differt tamen a perpetuitate 15 quoniam hoc nomine, quod est "perpetuitas", intelligitur sine collatione collectio: hoc uero, quod est "sempiternitas", cum collectione collatio. "Eternitatis" autem nomine neutrum i.e. neque collatio neque collectio. 87 Sicut enim predictum est: una singulari et indiuidua et simplici 20 et solitaria mora, que uocatur "eternitas", Deus proprie predicatur eternus. Hec et fine et principio et decisione et continuatione ideo 93 sed et est: sed est fMNPvY. 96 una tantum: una tamen t. 97 fine futurus: fine futur p. 1 et succedentium naturali: naturali t. 2 est tantum una: est tamen una FQRs. 6 hoc quo dictum: hoc quod dictum bCDHKMpQRrSy. 8 facieshac: faciesacf. 11 quasi cursum: quasi cursu uZ. iugem sine: iungere sine t. iugem et sine R. 14 collectione morarum: collatione morarum FLMNQT. secundum collectionem morarum S. 22 hec et fine: hoc fine CDW. hoc et fine f. hec et sine fhPUvz.

DTrin I, 4, 83-91

133

carere dicitur quia Deus ea, qua fuit et est et erit, essentia simplici nee actu nee natura desinet esse uel cepit. Pro hac tanien "perpetuitas" et "sempiternitas", quoniam utraque 25 sui cursus interminabilitate cam que sine motu est interminabileni eternitatis instantiam imitatur, sepe ponitur cum scilicet Deus "perpetuus" ac "sempiternus" uocatur. 88

RURSUS etc. Quod nulla res sit aliquid uel loco, quo homo et huiusmodi alia 30 esse alicubi et Deus esse ubique dicitur, uel tempore, quo homo et huiusmodi quodlibet esse aliquando et Deus semper esse pronuntiatur, hue usque dixit. 89 Nunc de habitu et actione idem dicit ita: RURSUS HABERE ET FACERE i.e. habitus et actio EODEM MODO quo locus et tempus de Deo 35 et aliis predicantur. Uerbi gratia ENIM DE HOMINE DICIMUS predicando habitum "UESTITUS", predicando actionem "CURRIT": DE DEO autem predicando habitum "CUNCTA POSSIDENS" et predicando actionem "REGIT". 90 Ecce quod his uerbis RURSUS — quasi: prout de loco et tempore 40 diximus — NICHIL DE UTRISQUE i.e. neque de homine neque de Deo DICTUM EST ita quod dictio intelligenda sit DE EO QUOD EST ESSE i.e. ex hoc sensu quod uestitum esse uel currere hominem sit ipsum aliquid esse: et quod Deum possidere cuncta uel regere sit eum aliquid esse quamuis, qui uestitus est uel currit, sit aliquid et, qui cuncta 45 possidet uel regit, aliquid sit. 91 SED OMNIS HEC habituum atque actionum PREDICATIO EXTERIORIBUS DATUR. UtQUE hoc aliis uerbis dicatur: HEC OMNIA i.e. et habitus et actiones, de quibus nunc loquimur, et loca et tempora, de quibus prediximus, QUODAM MODO REFERUNTUR AD ALIUD i.e. aliis quam 50 his, quibus quodlibet subsistens est aliquid, putat mens rationalis aliquod subsistentium uel es,se alicubi uel esse aliquando uel facere

23 ea qua fuit: ea que fuit Fs. 24 natura desinet: natura desinit fkY. (cepit) Caue semper in deo diuisionem sentire eius quod est ab eo quo est marg NO. 28 ac sempiternus: aut sempiternus p. 37 de deo autem: de deo uero fKUv. de deo EhkMO. 41 de utrisque: de utriusque p. 42 sit de eo: de eo p. 43 et hoc sensu: hoc sensu Pp. hominem sit: homini est sit f. 48 utque hoc: utique hoc NO. 50 aliis quam: aliis quia f. 52 aliquando uel facere: aliquando facere z.

134

PL 64, 1289C

aliquid: et Deum uel ubique uel semper esse uel possidere uel regere que possidet aut regit. 92 Nam etsi quis naturalem habitum cogitet — quern multi philo- 55 sophi dixerunt esse substantiam et eius uel accessu generationem uel abscessu corruptionem contingere ut animatum manutum capitatum et huiusmodi — nee eo etiam id, cuius ad aliud concursu uocatur "habitus", esse aliquid intelligitur. 93 Nam etsi esse hominem — quod est esse aliquid — confert uel 60 aufert partim animatum, partim capitatum, partim manutum, minime tamen uel corpus, cui coniungitur anima, uel truncus humani corporis, cui iungitur caput, uel lacertus, cui iungitur manus — et quorum concursu in homine quodlibet predictorum dicitur "habitus" — hac iunctura est aliquid. 65 94 Quod autem ex alterius ad alterum concursu in eo, qui constat ex eis, ipse, qui constat hec habere, dicatur et "animatus" ab habendo iunctam corpori animam et "capitatus" ab habendo iunctum trunco humani corporis caput et "manutus" ab habendo iunctam lacerto manum, ex his patet: Que toto aliquo ita sunt aliquid ut non sit 70 eorum aliqua pars ad quam solam — dum illorum quidlibet eo toto esse aliquid cogitat — intuitu mentis aspiciat: ut si quis animam esse spiritum cogitet, nequaquam hoc cogitando hoc earn esse secundum aliquam eiusdem partem existimat. 95 Unde manifestum est quod ipsa non ab habendo in se spiritum 75 spiritus est. Similiter et homo non ab habendo in se hominem homo est. Sic ergo predicatio alia est qua uere inherens inherere predicatur:

53 et deurti: et uel deum f. 55 etsi quis: etsi quid p. etsi qui C. cogitet quern... sisti non sit (DTr I, 4, 110) om s. 56 accessu generationem: accessu generatione m. 61 partim capitatum: participatum t. manutum: manutum qui fit perfectionis et imperfectionis O. glosa textui interposita marg NO. manutum glosa textui interposita: qui fit perfectionis et imperfectionis N. 62 anima... lacertus cui iungitur om h. 63 iungitur caput: coniungitur caput ADEfKmNPpuvWXYz. iungitur manus: coniungitur manus DfKmPpUuvWYZz. 64 homine quodlibet: homine quolibet HRy. 65 est aliquid: est aliquid. Habitus naturalis qui est partium ad to turn alius accidentalis alius substantialis ut animatus ac galeatus: rationalis ut medianus qui est naturarum ad subiecta: ciuilis qui est possessionis exterioris NO. Glosa textui interposita marg NO. 67 constat ex eis: constat eis t. hec habere: hoc habere f. 68 animam et: animatam et p. iunctum trunco: iuncto trunco t. 70 ut non sit: ut non sint f. 71 dum illorum: dum quis illorum v. quidlibet: quodlibet ELNT. quilibet DW. quod habet p. 74 partem existimat: partem estimat f. 75 ipsa non ab: ipsa non f.

DTrin I, 4, 92-100

135

alia que, quamuis forma inherentium fiat, tamen ita exterioribus datur ut ea nichil alicui inherere intelligatur. 96 Cuius PREDICATIONIS DiFFERENTiAM quod scilicet alia sit inherentium, alia non inherentium, sic i.e. conductis in unum utriusque iam 80 positis exemplis FACILIUS INTERNOSCIMUS. 97 Attende quod non ait "noscimus" sed "internoscimus". Nam in oppositis et maxime illis que ut ad aliquid aut ut habitus et priuatio aut ut affirmatio et negatio opponuntur, quoniam unius ratio quodam 85 modo pendet ex altero, ex uicissitudine nunc hoc nunc illud attendendi facilius contingit utriusque cognitio. 98 Et manifestius patet differentia si, utrisque in sui ad se comparationem propositis, ab uno eorum aliquid remouetur, ut alteri conferatur, aut uni confertur, ut ab altero remoueatur ut in his: Qui HOMO 90 EST ut Plato uel Cicero uel Tripho UEL qui est DEUS ut Pater uel Filius uel Spiritus sanctus. Quod dicitur illorum quilibet esse homo et istorum quilibet esse Deus, REFERTUR AD SUBSTANTIAM non que est sed QUA EST i.e. non ad subsistentem sed ad subsistentiam. 99 Non enim subsistens tantum sed etiam subsistentia appellatur 95 "substantia" eo quod utraque accidentibus, diuersis tamen rationibus, substant. Subsistens igitur est substantia non qua aliqua rerum est aliquid — nichil enim subsistente est aliquid — sed est ilia substantia que est aliquid. Subsistentia uero est substantia non cui quid nitatur, quo ipsa aliquid sit, sed qua solum subsistens est ALIQUID ID EST est — HOMO UEL est DEUS ut quilibet illorum prenominatorum. 100 Similiter QUI IUSTUS EST. Hoc quod dicitur esse iustus REFERTUR AD QUALITATEM i.e. intclligitur esse iustus qualitate non que aliquo sibi nitente sit aliquid sed QUA SCILICET subsistens, cui ipsa nititur, EST ALIQUID ID EST uera essendi ratione est IUSTUS. 5 78 non ab habendo: non habendo HINPpv. alia que: alia qua t. 81 inherentium: inherenti ut f. id est conductis: idem conductis fhUz. 86 ex altero ex: ex altero t. 87 facilius contingit: facilius contigit f. 89 ad se comparationem: ad se comparatione fv. 90 ut in his: ut his m. 91 uel Cicero uel: et Cicero et v. 92 (sanctus) Caue calumpniam Gisilberti de substantia. Nota et caue marg kNO. 96 diuersis tamen: diuersis tantum f. 98 nichil enim... que est aliquid om NO (marg k). est aliquid sed: est sed v. 99 subsistentia uero est: subsistentia est kNO. 3 non que aliquo: non qua aliquo CY. non quo aliquo m. 4 qua scilicet subsistens: quam scilicet subsistens f. cui ipsa nititur: cui nititur m. 5 ratione est iustus: ratione iustus v.

136

PL 64, 1290C

101 Eodem modo QUI est MAGNUS. Hoc quod dicitur esse magnus refertur AD QUANTITATEM non que alio quolibet aliquid sit sed QUA subsistens, cui nititur ipsa, EST ALIQUID ID EST uera essendi ratione est MAGNUS. Quod secundum quantitates spatiorum i.e. linearum superficierum soliditatum intelligitur esse. Nichil enim uel puncto uel 10 imitate uel numero uel loco uel tempore magnum est. 102 Hec ergo sunt i.e. subsistence qualitates quantitates spaciorum quibus solis subsistens esse aliquid predicatur. NAM IN CETERIS i.e. ceterorum PREDICATIONIBUS NICHIL TALE EST i.e. nullo aliorum — hoc est neque quantitatibus illis, quibus nichil est magnum, neque aliorum gene- 15 rum predicamentis — subsistens est aliquid. 103 EtENiM uerbi gratia QUI DIGIT ALIQUEM IN FORO ESSE ut hominem UEL esse UBIQUE ut Deum, REFERT QUIDEM AD PREDICAMENTUM QUOD EST "UBI" i.e. loco, qui ex collatione solet accipi, accidente hoc esse intelligit SED NON QUO loco aliquis ille — i.e. uel homo, quern esse in 20 foro, uel Deus, quern esse ubique dicit — uera essendi ratione EST ALIQUID UELUD UCre CSt IUSTUS IUSTICIA.

104 ITEM CUM DICO "CURRIT homo" UEL "REGIT Deus" UEL "homo NUNC EST" UEL "Deus SEMPER EST", REFERTUR QUIDEM UEL AD FACERE ut "currit" et "regit" UEL AD TEMPUS ut "mine" et "semper": si TAMEN 25 ILLUD DIUINUM TEMPUS i.e. eternitas simplex INTERIM dum scilicet, quod cogitamus, proprie significations uerbis explanare non possumus et aliqua proportionis ratione uerba transferimus, POTEST DICI "SEMPER". Quod uerbum non modo ex collationis sed etiam ex collectionis dicitur sensu. 30 SED NON. Quasi: refertur quidem "currit" et "regit" ad facere: "nunc" et "semper" ad tempus quoniam actione currit uel regit, tempore nunc uel semper est. 105

6 dicitur esse magnus: dicitur magnus kNO. 7 que alio quolibet: que quolibet Y. que aliquo quolibet v. que alio qualibet K. 8 cui nititur: cui innititur v. 11 uel unitate: uel unitatum m. 12 quantitates spatiorum: spatiorum t. 16 subsistens est aliquid: subsistens aliquid p. 18 refert quidem ad: refert ad f. 19 qui ex collatione: qui ex collectione kNO. accipi 'accidente: accipi ut accidente f. 22 uelud uere: uel idem uere f. 25 nunc et: nunc est et v. si tamen: si tantum f. 28 transferimus: transfigimus f. 29 sed etiam ex: sed ex EfMv. sed et ex B. sed etiam Uvz.

DTrinI, 4, 101-110

137

SED NON QUO ALIQUO istorum i.e. uel cursu homo uel regimine Deus 35 uel tempore homo uel Deus EST ALIQUID UELUB uterque ipsorum e3t MAGNITUDINE aliquid i.e. MAGNUS. 106 Similiter habitus nulli eorum, quorum concursu dicitur "habitus", esse aliquid confert. De quo hie non recapitulat ubi exempli gratia cetera, de quibus magis uidebatur, rememorat. 40 107 De relatione idem inferius latius dicturus est. Situs quoque et passio illis, de quibus predicantur, non conferunt aliquid esse quoniam ipsis et maxime Deo non insunt. NAM SITUM PASSIONEMQUE REQUIRI IN DEO NON OPORTET. NEQUE ENIM in Deo suNT sicut nee in ceteris subsistentibus. 45 108

IAMNE etc. Hue usque predicationum differentiam exemplis predicamentorum diuersi generis demonstrauit. Unde generaliter concludit predicationes differre: aliis uerbis eandem differentiam replicans. 109 Ait ergo: IAMNE PATET his que posita sunt exemplis QUE SIT 50 omnium PREDICATIONUM DIFFERENTIA ? Quasi: patet utique hoc QUOD scilicet ALIE QUIDEM earum QUASI MONSTRANT REM i.e. esse quidlibet eo quo est: ALIE UERO non rem i.e. non esse quicquam eo quo est sed QUASI quasdam CIRCUMSTANCIAS REI. 110 Loca tempora actiones passiones habitus situs recte uocat "rei 55 circumstancias" quoniam, quamuis esse in loco uel in tempore non sit esse aliquid, tamen nichil est in loco uel in tempore nisi ipsum sit aliquid. Similiter quamuis agere uel pati uel habere uel sisti non sit es,se aliquid, tamen quicquid agit uel patitur uel habet uel situm est, est aliquid. Quoniam ergo nichil est loco nee tempore nee 60 actione nee passione nee habitu nee situ, tamen ea de quibus hec

38 similiter habitus nulli: similiter nulli v. quorum concursu: concursu f. quorum cursu W. quorum occursu u. 39 quo hie: quo idem f. quo id IPUXYZz. quo u. ubi exempli: ut exempli kNO. 42 conferunt aliquid esse: confertur aliquid esse W. conferunt esse v. 49 replicans ait: replicamus ait kNO. 51 predicationum differentia: predicationis differentiam y. 52 utique hoc quod: utique hec quod ABdHIZ. utique hoc quia LT. utique hoc H. quidem earum quasi: earum quasi v. qui earum quasi W. quidem eorum quasi NO. 53 quidlibet eo quo: quilibet eo quo DpW. quodlibet eo quo L. quidlibet quo P. quidlibet eo quod IR. 60 situm est est aliquid: situm est aliquid NO. est loco nee: est in loco nee CR. est loco uel v. 61 tamen ea: tamquam ea NO.

PL 64, 1291B

138

predicantur sunt subsistentiis et qualitatibus omnia, aliqua uero etiam interuallorum suorum quantitatibus. 111 Patet quod he tres predicationes rem, ille uero rei circumstantias monstrant QUODQUE ILLA tria ITA PREDICANTUR UT REM subsistentem 65 eis ESSE ALIQUID osTENDANT. ILLA UERO alia predicantur QUIDEM sed NON ita UT rem subsistentem eis ESSE aliquid ostendant SED POTIUS EXTRINSECUS i.e. ex aliorum collationibus et diuerse rationis consortiis accomodatum ALIQUID QUODAM MODO AFFIGANT. 112 Non IGITUR hec secundum rem sed recte extrinsecus comparate 70 predicationes dicuntur. ILLA uero QUE id, de quo dicuntur i.e. subsistens, DESIGNANT non aliis e regione sed se ipsis predicatis ESSE ALIQUID, UOCANTUR PREDICATIONES SECUNDUM REM. 113 QUE SECUNDUM REM predicationes CUM DICUNTUR DE REBUS causa subsistentiarum suarum, quibus in illis assunt, sibi SUBIECTIS, UOCANTUR 75 quidem ACCIDENTIA eo quod rerum illarum subsistenciis adsunt sed tamen secundum rem eo quod ipsis subsistentibus ipsa quoque insunt et eadem esse aliquid faciunt. 114 CUM UERO dicuntur DE DEO QUI, quoniam simplex est, NON EST accidenti SUBIECTUS NUNCUPATUR PREDICATIO non modo secundum rem 80 uerum etiam SECUNDUM SUBSTANTIAM illius, de qua dicitur, REI.

V 1

AGE NUNC etc. Hue usque predicamenta secundum diuersas predicandi rationes diuisit. Nunc secundum quam harum rationum relationes predicentur, ostendit. Ait ergo: AGE NUNC SPECULEMUR DE RELATIUIS i.e. uideamus qua 5 ratione predicantur relationes de his que referuntur per eas. Ipse namque sunt PRO QUIBUS — i.e. ut, qualiter ipse predicantur, intel-

64 predicationes rem: predicationis rem y. 65 circumstantias monstrant: circumstantias demonstrant hUvz. 69 quodam modo affigant: quodam modo assignant DfkLNOpRVW. 71 predicationes dicuntur: predicationis dicuntur m. predicationes dicantur bHmR. predicationes dicentur BFMQSTVY. 77 sed tamen: sed tantum f. 79 dicuntur de deo: dicuntur deo f. 3 quam harum: quarum harum f. 7 predicantur intelligatur: predicentur intel-

DTrin I, 5, 1-6

139

ligatur — OMNE QUOD DICTUM EST de predicamentorum atque predicandi diuersitate SUMPSIMUS AD DISPUTATIONEM. 2 Et dicimus relationes de his, que per eas referuntur, relatiuis no- 10 minibus sic predicari qualiter loca et tempora et cetera, que prediximus "rei circumstantias", et extrinsecus affigi: scilicet his, de quibus predicantur, minime conferre ut aliquid sint quamuis, quicquid eis refertur, non esse aliquid non possit. 3 MAXIME ENIM HEC i.e. relatiua NON UIDENTUR FACERE PREDICATIONEM 15 SECUNDUM SE. Id est: nullo eorum sic predicatur relatio ut id, de quo predicatur, ea esse aliquid intelligatur quippe QUE PERSPICUE EX ALIENO ADUENTU CONSTARE PERSPICIUNTUR.

4 Recte ait et "ex alieno" et "constare". Nam uera diffinitione non secundum se sed potius aliorum nee modo dicuntur sed etiam sunt 20 quecumque ad aliquid sunt. AGE ENIM QUONIAM DOMINUS AC SERUUS RELATIUA nomina SUNT quibus de his, que ad aliquid sunt, relationes predicantur. UIDEAMUS UTRUMNE PREDICATIO earum ITA SIT UT SECUNDUM SE SIT AN MINIME secundum se sed ex alieno aduentu. 5 ATQUI hoc ex comparatione alicuius secundum se predicatorum 25 et alicuius ex alieno aduentu extrinsecus affixorum intelligi poterit. Si enim intellectu alicui AUFERAS esse SERUUM, non dico "auferes" sed eodem intellectu iam ABSTULERIS alium quoque esse DOMINUM eo quod dominus serui dominus ita dicitur quod non modo qui dominus est habet seruum sed etiam esse dominum est habere seruum. 30 6 AT opponit quis dicens: cum album albedine album sit, NONne similiter ETIAM, si AUFERAS ALBEDINEM, in eodem ABSTULERIS QUOQUE ALBUM ? Respondemus: utique, sublata albedine, album quoque in eodem esse sublatum sic ut, sublato seruo, dominus quoque in eodem

ligatur mpV. predicantur intelligantur kNO. 10 referuntur relatiuis: referuntur relationis IKTuZ. referuntur relatiuis relationis Uz. referuntur relatiuis relationes L. 15 enim hec: autem hec kNO. 18 ex alieno aduentu: ex aligeno aduentu f. 20 sed etiam sunt: sed etiam Uz. 21 dominus ac seruus: dominus et seruus DfhKUvWyZz. 23 relationes predicantur: relationes dicuntur t. predicatio earum: predicatio eorum AfhlsUvXYz. predicatio eorum uel earum S. predicationes earum u. 24 ex alieno aduentu: ex aligeno aduentu f. 25 atqui hoc: atque hoc DLTW. 27 si enim intellectu: si enim intellectui kNO. 33 utique sublata: sublata k. utique allata K. utique sublatata p. 34 eodem esse sublatum: eodem sublatum kNO. sicut sublato: sicut sublatum p.

140

PL 64, 1292A

sublatus est. SED quamuis hec sese similiter consequantur, tamen 35 INTEREST i.e. consequendi ratio ex conexorum inter se diuersa ratione differt QUOD scilicet ipsa ALBEDO albi ACCIDIT ipsi ALBO. 7 Non enim aliquid aliud ab albedine intelligitur quod, cum acciderit albo, eius gratia dicatur albedo esse albi. Sed ideo dicitur albi albedo quoniam ipsa albedine album est. QUA SUBLATA i.e. cuius ipsius 40 non alterius rei abscessu PERIT NIMIRUM ALBUM. 8 AT IN DOMINO non est ita sicut in albo. Si enim AUFERAS, sicut dictum est, aliquem esse SERUUM, PERIT quidem UOCABULUM QUO alter aliquis UOCABATUR DOMINUS i.e. alter aliquis desinit esse dominus. SED SERUUS NON ACCIDIT DOMINO. Id est: non ideo, cum aliquis desinit 45 esse seruus, alter desinit esse dominus quod seruitus ita accidat domino sicuT ALBEDO accidit ALBO. 9 SED ratione, que in ciuilibus consideratur, domino accidit QUEDAM POTESTAS QUA SERUUS, ne ultra quod debet presumat, COHERCETUR. QUE potestas domino accidens QUONIAM DEPERIT i.e. a domino recedit 50 SUBLATO SERUO i.e. sublata seruitute ab altero, CONSTAT EAM potestatem non dico non accidere sed NON PER SE ACCIDERE DOMINO sicut albedo albo SED PER ACCESSUM SERUORUM QUODAM MODO i.e. alia ratione quam accessus locorum uel temporum uel habituum uel quorumlibet aliorum contingat EXTRINSECUS comparatum. 55 10

NON IGITUR. Quasi: quandoquidem extrinsecus accessu comparato relatio predicatur, IGITUR NON POTEST DICI PREDICATIONEM RELATIUAM i.e. relationem predicatam UEL ADDERE SECUNDUM SE QUICQUAM REI, DE QUA DICITUR, UEL MINUERE secundum se UEL MUTARE secundum se. QUE 60 relatiua predicatio TOTA CONSISTIT, sicut predictum est, NON IN EO QUOD EST ESSE quoniam nulli confert aliquid esse SED potius consistit IN EO tantum QUOD EST HABERE SE ad aliud IN COMPARATIONE alterius ad alterum. 35 hec sese: hoc sese K. sese uZ. consequantur tamen: consequenter tamen v. consequuntur tamen VY. consequentur tamen NPW. 38 aliud ab albedine: aliud albedine fhUz. 45 sed seruus non: sed seruitus non CPp. 46 quod seruitus: quo seruitus p. quod seruus Lv. ita accidat: ita accidit t. 48 ciuilibus consideratur: ciuilibus predicatur t. 49 ultra quod: ultra quam kNOv. ultra quo E. 50 recedit sublato: sublato p. 51 (seruo) End of MS C (Bamberg). 58 relatio predicatur: relatio predicetur f. predicationem relatiuam: predicatione relatiua f.

DTrin I, 5, 7-14

141

11 Nee quolibet sed ALIQUO MODO se habendi i.e. non quo modo locorum 65 uel temporum, quod iam predictum est, uel aliorum extrinsecus affixorum comparationibus ea, de quibus hec predicantur, se habent sed quo sese habent ad se. Que hoc ipsum, quod sunt, aliorum uere et dicuntur et sunt. Habentque sepe uicissitudinem — qua^i commutationis cuiusdam — ilia que relationum accessu se habent ad se. Sepe 70 uero non habent. 12 Pater enim cuiuslibet eiusdem filius esse non potest. Et alicuius duplum non potest eiusdem esse dimidium. Et hoc modo multa referuntur. Que omnia ideo ad aliud hoc loco se habere dicuntur quoniam earundem relationum commutatione uicem sibi comparationis talibus 75 relationibus collata non reddunt. Nee tamen ita SEMPER absque uice commutationis relata se habent AD ALIUD. 13 SED ALIQUOCIENS, facta relationum commutatione, se habent AD IDEM. Quod hoc exemplo potest uideri: AGE ENIM STET QUISQUAM. Si IGITUR ACCEDAM El Stand DEXTER, ERIT ILLE AD ME COMPARATUS SINIS- 80

TER. "Erit" quidem dico NON tamen ex hoc sensu QUOD ILLE IPSE uera essendi ratione i.e. aliqua re sibi inherente SIT quod dicitur i.e. SINISTER SED ideo QUOD EGO illi iam ex sibi uere inherentibus perfecte subsistenti extrinsecus ACCESSERIM DEXTER. 14 RURSUS eadem i.e. me ipsi et ipsum mihi commutatis relationibus 85 comparo ut, qua ille ad me se habebat, ea nunc ad eundem me habeam: et qua EGO ad ilium me habebam, ea nunc ad me idem se habeat. Nam ego ACCEDO ad eum SINISTER. Ecce ITEM ILLE ad me se habet sed relatione illi opposita qua se ad me prius habebat. Modo enim FIT ad me et predicatur esse DEXTER NON quidem ex hoc intellectu 90 QUOD PER SE i.e. uera essendi ratione et re sibi inherente ITA SIT quod dicitur, scilicet DEXTER, UELUD qualitate sibi inherente est ALBUS AC quantitate sibi inherente est LONGUS SED ideo QUOD ME extrinsecus

63 ad aliud in: ad aliud i. e. in kNO. 67 sed quo sese: sed quod sese AfhrTUvz. que hoc ipsum: quo hoc ipsum p. 68 habentque sepe: habent sepe f. 75 quoniam earundem: quoniam eorundem bR. 70 habent ad se: habeant ad se bHmRy. 76 nee tamen: nee tantuni t. 81 ex hoc sensu: ex hoc sense p. 83 inherentibus perfecte: inherentibus perficere f. 85 rursus eadem: rursus eidem sT. 87 ad me idem: ad me quod p. se habeat: se habebat y. 91 ita sit... quantitate sibi inherente omp. 93 est longus sed: longus sed f.

142

PL 64, 1293A

ACCEDENTE ad eum, qui iam ex sibi uere inherentibus subsistebat, ipSC FIT DEXTER.

95

15 ATQUE ID QUOD EST dexter, A ME ET — si magis placet dici — EX ME EST i.e. ex hoc mei ad ipsum accessu quo ego quoque fio — magis quam sim, nee ut sim — sinister. MINIME UERO est dexter EX SESE i.e. aliquo quo uel sit aliquid uel esse possit. Ideoque esse dextrum aut jsinistrum neque addit aliquid ei, de quo dicitur, nee minuit illud nee — mutat aliquo modo. 16 QUARE certum est quod ea QUE NON FACIUNT PREDICATIONEM i.e. que non predicantur SECUNDUM PROPRIETATEM que ita sit REI ALICUIUS quod de ilia dicatur "IN EO QUOD IPSA EST" i.e. qua predicata id, de quo predicatur, sit aliquid NICHIL prorsus QUEUNT ALTERNARE UEL qua- 5 libet ueri nominis mutacione MUTARE NULLAMQUE OMNINO ESSENTIAM UARIARE. Nam de quocumque dicuntur hec, minime conferunt ut id, de quo dicuntur, sit eisdem aliud quam erat antequam de illo dicerentur. 17

QUOCIRCA etc. 10 Ab eo loco ubi dixit "decem omnino predicamenta traduntur" hue usque omnia predicamenta turn secundum genera ipsorum turn secundum rationes predicandi ilia siue de creatis his subsistentibus siue de Deo diuisit. Nunc ad id, propter quod de predicamentorum et predicandi differentia interseruit, redit. Et dicit qualiter Pater ac Filius et 15 Spiritus sanctus, qui sine numero unum sunt, sint etiam numero plures. Quasi: quandoquidem nulla illorum, que non predicantur de re in eo quod ipsa sit, id de quo predicantur alternare possunt, QUOCIRCA si PATER AC FILIUS DICUNTUR AD ALIQUID, ut utique uere dicuntur, NICHILQUE ALIUD i.e. nullo nature predicamento, UT DICTUM EST, DIF- 20 FERUNT NISI SOLA RELATIONS qua et ad Filium Pater et ad Patrem Filius dicitur — RELATIO UERO NON PREDICATUR AD ID, DE QUO PREDICATUR, QUASI id IPSA relatione SIT ET de re, DE QUA DICITUR, nequaquam predicatur ea predicatione que uocatur "predicatio SECUNDUM

»4 accedente ad eum: accedente ad earn f. accidente ad eum v. 95 ipse fit: in se fit m. ipse sit DfHhKkLMNORSstUuvWZ. 96 atque id quod: atque idem quod NOs. 99 ideoque esse: ideoque uZ. ideoque est L. esse R. 8 sit eisdem aliud: sit eiusdem aliud f. 9 illo dicerentur: illo diceretur s. 13 ilia siue de: ilia de m. 14 propter quod de: propter quod FMPpQRTV. 15 pater ac: pater et BEfHhKkNORrsUVvYz. filius et: filius ac DkPRrW. 23 sit et de: sit etiam de p.

DTrin I, 5, 15-22

143

REM" quia id, de quo predicatur, uel esse uel aliquid esse ea non 25 potest — manifestum est quod relatio NON FACIET illam ALTERITATEM que dicitur RERUM i.e. illam quam ea faciunt que secundum rem predicari dicuntur et quorum quolibet id, de quo predicatur, aliquid est SED potius, si DICI POTEST, faciet alteritatem que dicitur PERSONARUM. 30 18 Nee hanc interpretationem aliquis tanquam uerbum profane nouitatis exsufflet quondam QUIDEM ID, scilicet hanc Patris et Filii alteritatem qua Pater et est et dicitur alter a Filio et Filius alter a Patre, nullius naturalis predicamenti nisi relationis tantum diuersitate eo modo tune interpretatus sum — dicens hanc alteritatem esse per- 35 sonarum — QUO MODO ab aliis pluribus ante me INTERPRETATUM EST. QUOD tamen uix INTELLIGI POTUIT. Et ideo ego, id expre^surus et dicturus "personarum", premisi "si dici potest". 19 Attende quam recte ait "si dici potest" et item "quod uix intelligi potuit". Nee ait "dici non potest" sed "si dici potest". Nee item 40 ait "non intelligi potuit" sed "uix intelligi potuit". 20 Quibus uerbis ostendit neque dictionem hanc a nostre locutionis usu omnino abhorrere neque rem omnino ab humane intelligentie sensu remotam sed et ex aliqua rationis proportione transsumptum sermonem rem ipsam sicut est minime posse explicare et preter ra- 45 tionis plenitudinem sensum mentis in eo, quod non nisi ex parte concipi potest, laborare. 21 Ut ergo non tarn ex rationis plenitudine quam ex eius aliqua, sicut dictum est, proportione intelligatur huius nominis, quod est "persona", a naturalibus ad theologica facta transsumptio, dicendum 50 uidetur que subsistentium qua ratione uocantur persone. 22 Quod ut facilius possit intelligi, ilia que superius huic loco distinguenda reseruauimus distinguamus: scilicet quod alicuius proprietas

25 rem quia: rem qua y. quia... non faciet om p. 27 illam quam: earn quam fhUvz. 28 quolibet id: quolibet et id p. libet id K. quodlibet id s. 31 uerbum profane: uerbum propter hanc f. 33 alter a filio: a filio LNO. 36 pluribus ante me: pluribus ante fN. 44 sed et ex: sed ex fvz. 46 sensum mentis: sensum nostre mentis kNOy. sensus mentis Y. sensu mentis m. 48 quam ex eius: quam eius f. 50 theologica facta: theoloica facta f. 51 (persone) quere ad tale signum * marg Uz. 53 distinguenda reseruauimus: distinguenda seruauimus N. dis-

144

PL 64, 1294A

alia ratione "singularis", alia "indiuidua", alia "personalis" uocatur. Quamuis enim quicquid est indiuiduum, est singulare — et quicquid 55 est persona, est singulare et induiduum — non tamen omne singulare est indiuiduum. Nee omne singulare uel indiuiduum est persona. 23 In naturalibus enim quicquid est, alio, quam ipsum sit, aliquid est. Et quoniam id, quo est aliquid, singulare est, id quoque, quod eo est aliquid, singulare est. Nam plura numero sicut uno singular! non 60 sunt aliquid ita unum aliquid sine numero esse non possunt. Itaque singularitate eius, quo est, singulare est etiam id quod eo aliquid est. i 24 Sepe autem diuersa numero singularia secundum aliqua eorum, quibus sunt, conformia sunt. Ideoque non modo ilia, que sunt, uerum etiam ilia, quibus conformia sunt, unum diuiduum sunt. Ac per hoc 65 neutrum illorum, quibus conformia sunt ilia que sunt, indiuiduum est. Si enim diuiduum facit similitudo, consequent est ut indiuiduum faciat dissimilitudo.

25 Attendendum uero quod ea, quibus id quod est est aliquid, aut simplicia sunt ut rationalitas aut composita ut humanitas. 70 Simplicia omnia uel actu uel natura conformia sunt. Ideoque nulla eorum uera dissimilitudinis ratione sunt indiuidua. Composita uero alia ex aliquibus tantum, alia ex omnibus. Que non ex omnibus, similiter sicut et simplicia uel actu uel natura conformia sunt. Ac per hoc nulla eorum sunt indiuidua. Restat 75 igitur ut ilia tantum sint indiuidua que, ex omnibus composita, nullis aliis in toto possunt esse conformia: ut ex omnibus, que et actu et natura fuerunt uel sunt uel futura sunt Platonis, collecta platonitas. 26 His ita se habentibus addendum est quod omne subsistens multorum quibus est — i.e. generis et differentie et accidentis — concre- 80 tione subsistit. Ac per hoc aliquo alioque est aliquid. tinguenda reseruamus m. 55 et quicquid... tamen omne singulare om p. 57 omne singulare uel: omne singulare f. 59 id quo est: id quod est s. (singulare est) ut Plato est homo ss NO. id quoque quod: id quod m. 61 (possunt) ut homines duo una humanitate unus homo singularitate essentie ss kNO. itaque singularitate: ita singularitate r. 62 etiam id quod: etiam id singulare quod kNO. etiam id quo fKrUz. 65 unum diuiduum: unum unione diuiduum kvy (unione ss NO), unum indiuiduum fhKMmUYz. 69 aut simplicia: ut simplicia Km. 71 (conformia sunt) ut aliqua soliditatis proprietas ss kNO. 73 tantum alia: tantum ut humanitas alia kNOy. omnibus que: omnibus ut platonitas que kNO. 74 sicut et: sicut s. et f. 75 (conformia sunt) ut phenicitas uel solitas kNO. ac per hoc: atqueper hoc AfHhMUuvXZz. 79 addendum est: attendendum est bf. 81 ac

DTrin I, 5, 23-30

145

27 Neque necesse est rem illam, que sic aliquid est, ideo aliam esse quoniam non tantum aliquo aliquid sed etiam alio aliud et item alio aliud aliquid est: ut anima Platonis non modo genere spiritus est — quod est earn esse aliquid — uerum etiam alio i.e. rationalitate aliud 85 est i.e. rationalis. Atque multis aliis aliud et aliud est. Non tamen iccirco alia est. Nam aliis atque aliis aliud est atque aliud ipsa. 28 Sed e conuerso generaliter dici potest quod quecumque res subsistens, alii collata, ab ea est alterutrius numero alia, nullo illorum est aliquid quorum quolibet ilia, a qua est alia, aliquid est. Nam etsi 90 utreque subsistunt aliquibus ad se inuicem eisdem similitudine, nunquam tamen eisdem essentie singularitate. Res enim a re nunquam dicitur alterutrius numero alia nisi omnibus quibus est sit ab ea diuersa. 29 Sic igitur unaqueque res a qualibet alia quolibet eorum, quibus 95 aliquid est, per se ab ea, a qua alia est, aliquid est. Et quoniam quicquid aliquid est, eius quo est singularitate unum est sicut res ab aliquo alia per se aliquid est ita quoque per se una est. Hac itaque ratione et hec qualitas ab alia qualitate per se una est: et hie qualis ab alio quali per se unus est. — 30 Non tamen hec ratio sufficit ut res quelibet sic per se una nominetur "persona". Multe enim sic per se une in uno sunt: ut in homine uno corpus et anima et omnia quibus ilia sunt. Quamuis igitur anima hominis nullo illorum aliquid sit quibus eius corpus aliquid est — ideoque a corpore alia et per se una sit — quia tamen et 5 illis omnibus, quibus anima, et illis omnibus, quibus et corpus aliquid est, unus — qui ex his constat — homo est aliquid, neutrum illorum i.e. nee corpus hominis nee eius anima nominatur "persona" quia non omnino per se sunt.

per hoc: at per hoc fh. hoc aliquo: hoc alio est kNOv. 82 neque necesse: nee necesse p. 83 aliquid sed: aliquid est sed v. 85 rationalitate aliud: rationalitate id est aliud pQ. 88 sed e conuerso: sed conuerso Uz. 90 nam etsi: nam et s. nam etiamsi LpQr. 92 nunquam: non quantum BLpQr. tamen eisdem: eisdem Lpr. 96 per se ab: per se est ab F. ipse ab p. 98 alia per se: alio per se bR. ita quoque per: ita per m. per se una est: per se una z. hac itaque: ac itaque f. 99 et hec qualitas: et qualitas f. ab alia qualitate: ab ilia qualitate f. 100 qualis ab alio: qualis alio fUz. 1 non tamen: non tantum f. 4 nullo illorum: nullo aliorum t. eius corpus: ei corpus v. 6 quibus et corpus: quibus corpus BdDFHkLmNOPpQTv. 7 constat homo est: constat hominem p.

146

PL 64, 1295A

31 Que etsi omnibus, quibus sunt, aliis alia a se sint, in uno tamen 10 sunt nomine qui est quicquid sunt corpus et anima: et aliud quam sunt corpus et anima. Corpus uero et anima non ,sunt quicquid est ipse homo. 32 Plato uero a Cicerone ita est alius quod et nullo illorum alter quibus alter est. Et omnino nichil est quod sit omnibus his quibus 15 uterque est. Ideo a Cicerone Plato et a Platone Cicero et quilibet eorum ab uniuersis, a quibus similiter differt, uere per ,se unus, uera ratione persona est. 33 Et quecumque cetera a se inuicem eodem modo sunt alia — i.e. quodlibet animal et quelibet arbor et huiusmodi infinita — quamuis 20 ad rationales tantum substantial hoc nomen, quod est "persona", philosophorum usus contraxerit sicut in libro Contra Nestorium et Euticen dicetur. 34 Et in naturalibus quidem sic est per se una quecumque res "persona" uocatur, ut scilicet et cuiuslibet illorum, quibus est, singula- 25 ritate una sit: et dissimilitudine illius, quo nulli a se alii potest uniri, indiuidua: et nullo illorum, quibus ipsa est aliquid, simul et singulariter ilia sit que in naturalium genere ab eadem est alia. 35 "Simul" dicimus quoniam ab aliquo generatus aliquo singulariter etiam eodem est quo et genitor eius. Sed non in eodem tempore. 30 Ea namque paterni sanguinis corporalitate genitus aliquid est qua singulariter genitor eius non dico "adhuc est" sed "fuit" aliquid. 36 "Singulariter" uero dicimus quoniam multorum, quibus est, conformitate idem sunt ea que ab eadem re sunt alia. 37 "In naturalium autem genere" dicimus quoniam in mathematicis 35 et aliis generibus plura et a se inuicem et a naturalibus ita sunt alia quod et proprietatibus diuersis diuersa una sunt et dissimilitudine 10 a se sint: a se sunt LsTVY. 11 homine qui est: homine FLpQr. 14 illorum alter: aliorum alter f. 16 uterque est: uterque p. 21 substantias hoc: subsistentias hoc fhUz. 26 (una sit) Hoc secundum magistrum Giselbertum: non autem secundum catholice fidei regulam marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 26 quo nulli: quod nulli s. 28 singulariter ilia sit: singulariter una sit v. 31 corporalitate genitus: coperalitate genitus p. 34 idem sunt ea: idem fiunt ea p. 35 mathematicis et: mathematicis quidem et ENsv. 37 (una sunt) ut platonitas ss NO.

DTrin I, 5, 31-42

147

diuersa indiuidua. Et quocumque unum illorum est, nullum aliorum est. Et tamen persone non sunt: ut cuiuslibet persone ex omnibus collecta proprietas. 40 38 In theologicis uero certum est quod et Pater alius est a Filio et a Spiritu sancto et Filius a Patre alius et a Spiritu sancto et Spiritus sanctus a Patre et a Filio alius: et quod unusquisque horum trium est ilia singulari ac simplici et indiuidua et sola usya i.e. essentia hoc quod est qua alius est unus et simplex et indiuiduus et absque 45 diuerse essentie consortio Deus ita quod ipsi tres simul sunt unus essentie proprietate, simplex sine illius compositione, indiuiduus ipsius dissimilitudine, et eiusdem ab aliis essentiis solitudine ipsum Deus. 39 Ex his ergo manifestum est hoc nomen quod est "persona", theologicis minime conuenire secundum plenitudinem eius, a qua 50 nomen est, rationis sed ex proportione, que in eiusdem rationis parte conuenit, a naturalibus ad ilia esse transsumptum. Quod enim de naturalibus dictum est personam aliquam ita esse per se unam ut nullo illorum, quibus est ipsa, sit alia, non conuenit theologicis personis. Immo eodem, quo est una, est alia. 55 40 Sunt tamen quedam que sicut in naturalibus ita et in theologicis uni conuenire non possunt. Immo sicut ipsa sunt a se inuicem alia ita de aliis a se inuicem dicuntur: ut generatio natiuitas atque conexio. Hec enim de uno eodemque dici non possunt. 41 Non enim genitor natus est. Nee natum genitori conectit. Neque 60 natus est genitor. Nee natum genitoremque conectit. Et qui ab utroque procedens eorundem conexio est, neuter horum est i.e. nee natus nee genitor. Sed alius est qui est genitor, alius est qui est genitus, alius qui est genitoris natique conexio. 42 Sic igitur theologica cum naturalibus in parte rationis illius i.e. 65 personalitatis, a cuius plenitudine naturalibus hoc nomen inditum est, 38 (indiuidua) ut socratitas ss kNO. 39 aut cuiuslibet: ut est cuiuslibet v. 41 theologicis uero: theoloicis uero f. 44 trium est ilia: trium ilia v. (singulari) Caue singulari 'qua est' ne sabellizes marg kNO. et simplici: ac simplici fhSUvz. essentia... unus: essentia qua est hoc quod est unus kNO. 45 qua alius: quia alius p. 49 est hoc nomen: est hoc nomine kNO. 50 theologicis personis: theoloicis personis f. 52 ita et in: ita in p. ita etiam in f. 57 sunt a se: sunt ad se BfhILOPUVXZz. 59 natiuitas atque conexio: natiuitas conexio f. 60 genitori conectit: conectit m. neque natus... conectit om t, 64 alius qui est: alius FLMPpQ.

148

PL 64, 1295D

conuenire intelliguntur et in parte differre. In quo maxime illud est attendendum quod naturales persone his, quibus unaqueque aliquid est, prius a se inuicem sunt alie ut de his per hec a se aliis deinde huiusmodi extrinsecus affixa predicamenta dicantur: quorum opposi- 70 tione etsi non sint alia, recte tamen eorum, quibus sunt, oppositione probantur esse alia. 43 Theologice uero persone quoniam eius, quo sunt, singularitate unum sunt et simplicitate id quod sunt, essentiarum oppositione a se inuicem alie esse non possunt. Sed harum, que dicte sunt, extrinsecus 75 affixarum rerum oppositione a se inuicem alie et probantur et sunt. 44 Ideoque nomen et numerum personarum in theologicis et tam ineffabile uerbis quam incomprehensibile ratione secretum auctor admirans, alteritatem illam qua Pater et Filius et Spiritus sanctus a se inuicem alii sunt, appellaturus "personarum" recte premisit: "si dici 80 potest" et "quod uix intelligi potuit". 45

OMNINO ENIM etc. Quod alteritas hec qua Pater et Filius et Spiritus sanctus a se inuicem esse alii predicantur non sit rerum i.e. non sit secundum res illas, quibus aliquid sint ea de quibus ipse dicuntur, sed potius 85 secundum relationes sit, adhuc demonstrat.

46 Nam quecumque siue corporalia siue incorporalia distant, his quibus sunt — siue substantialibus siue accidentalibus — distant. Et corporalia quidem etiam locis his, qui ex comparatione intelliguntur — i.e. quibus corpus aliquod citra corpus aliud uel ultra uel extra uel 90 intra uel huiusmodi esse dicitur — distant: incorporalia uero numquam locis sed solis his, quibus dictum est, differentiis. 47

OMNINO ENIM MAGNA UERITAS REGULE i.e. magne ueritatis regula EST

IN REBUS INCORPORALIBUS

NON LOCIS Sed

DIFFERENTIIS,

quibus

eis

subiecta subsistunt, EFFICI uel numerates uel indiuiduales uel perso- 95 nales DISTANTIAS. Talium enim differentiarum diuersa proprietas

67 illud est: illis est bHmRy. 68 naturales persone: personates de f. 71 sint alia: sunt alia bm. alia y. sint alie L. 73 (theologice) Caue marg kNO. 82 omnino enim: omnino bm. 84 esse alii: alii f. 85 sint ea de: sunt ea de v. 87 siue corporalia: siue corpora alia t. 89 his qui ex: his qui p. his que ex f. 94 rebus incorporalibus: rebus corporalibus HPv. 95 quibus eis subiecta: quibus ea subiecta BFpQ. quibus ea substantia L.

DTrin I, 5, 43-51

149

plures numero et dissimilitudo indiuiduas et inconuenientia, qua uni conuenire non possunt, personas esse facit. 48 Cuiusmodi differentiarum pluralitas in Patre et Filio et Spiritu sancto, qui non nisi una essentia sunt, esse non potest. Certum est — enim quod non sunt substantialibus pluribus NEQUE uero accidentalibus. Non enim POTEST uere DICI DEO ALIQUID secundum tempus ACCESSISSE UT FIERET PATER. Uere.

NON ENIM Pater CEPIT UNQUAM

alicuius accessu ESSE PATER sicut nunquam alicuius accessu cepit esse. 49 Hoc autem dico EO QUOD SUBSTANCIALIS EST EI i.e. Patri PRODUCTIO 5 FILII. Scilicet id, in quod ex se Filium generatione produxit, non nisi substantia est. Sane aliter quam in naturalibus fit generatione productio. Homo namque filium suum generatione non modo in hominem subsistentiis uerum etiam in coloratum et longum et huiusmodi accidentibus affectum produxit. Ideoque naturalis generationis 10 productio partim substancialis partim accidentalis est, maxime cum ipsa generatione aliquibus, quibus ante non erat, accidentibus generans siue generatus esse incipiant. 50 In theologicis uero ea, que est generatione, productio non nisi substancialis est. Pater enim Filium non nisi in id, quod ipse Pater 15 substantiali essentia semper erat i.e. in Deum, generatione produxit. Qua utique productione neuter esse aliquid cepit. Nam et Filius semper est quod a Patre natiuitate accepit. Et hoc QUIDEM sensu dictum intelligitur: Substantialis est Patri productio Filii et per hoc recte monstratum quod alteritas personarum theologicarum non est 20 rerum i.e. non secundum aliqua quibus ipse sint. 51 Ceterum hoc nomen, quod est "productio", non est diuine essentie nomen quoniam solus Pater dicitur ex se generatione Filium produxisse. Essentia igitur, qua Filium esse Deum generatione dedit, substancialis est non modo ei, qui genuit, sed etiam Filio eius et Spiritui 25 qui ab utroque procedit. RELATIUA UERO est PREDICATIO PATRIS qua scilicet dicitur "Pater" solus ille qui genuit.

7 quam in: quoniam in U. fit generatione: sit generatione AflLMNOUuvXZz. 10 affectum produxit: affectum Es. affectum producit bDHRvy. 13 esse incipiant: esse ut incipiant p. esse incipiat ISv. esse incipiunt FQ. 15 id quod ipse: id quo ipse Uz. 17 qua utique: quia utique p. 18 natiuitate accepit: natiuitatem accepit Uz. 25 est non modo: non modo m.

150 52

PL 64, 1296D Ac SI MEMINIMUS CtC.

Que superius de Patris et Filii et Spiritus sancti secundum essentiam unitate et corundum secundum relationes numeral! diuersitate 30 diffusius — et quibusdam aliis, horum tamen causa, interpositis — dixerat, hie breuiter recapitulat. Quasi: Pater et Filius et Spiritus sanctus non nisi relationibujs differunt. Ac si MEMINIMUS OMNIUM, que IN PRIORIBUS huius scilicet operis partibus DE DEO dicte sunt, SENTENTIARUM, ITA sicut nunc breui- 35 ter dicemus COGITEMUS: 53 Ex DEO QUIDEM PATRE FILIUM DEUM PROCESSISSE ET EX UTRISQUE processisse SPIRITUM SANCTUM Deum. Cogitemus uidelicet HOS MINIME LOCIS DISTARE. Que utique recta est cogitatio QUONIAM INCORPORALES SUNT. QUONIAM UERO scilicet quod PATER est DEUS ET FILIUS est DEUS 40 ET SPIRITUS SANCTUS est DEUS — supple: cogitemus — DEUS UERO NULLAS omnino neque similium neque dissimilium essentiarum HABET DIFFERENTIAS QuiBus DIFFERAT ab Deo scilicet uel Deus Pater ab Deo Filio uel idem Deus Pater ab Deo Spiritu sancto uel Deus Filius ab Deo Spiritu sancto. Sensus: cogitemus quod quilibet trium A NULLO 45 EORUM eo, quo ipsi sunt, DIFFERT. 54 UBicumque UERO ABSUNT huiusmodi DIFFERENTIE, ABEST ilia, que secundum earum diuersitatem solet esse, PLURALITAS. UBI autem ABEST hec PLURALITAS,, ADEST esscntie UNiTAS. Qua cssentie unitate unusquisque eorum, qui est ea, et etiam omnes simul sunt unus. 50 Ideoque et Pater est unus Deus et Filius unus Deus et Spiritus sanctus unus Deus: et Pater et Filius et Spiritus sanctus simul non nisi unus Deus. 55

NlCHIL AUTEM.

Quasi: ubi abest pluralitas, adest unitas. In his AUTEM, de quibus 55 nunc sermo est, non est omnino alia unitas nisi que est ex singularitate

39 est cogitatio: est cognitio f. cogitatio p. 40 scilicet quod pater: scilicet pater kNO. 43 quibus differat: quibus differant LpQR. quibus distat z. ab deo scilicet: a deo scilicet DEIKkLNOrSsTuvWYZ. 44 pater ab deo spiritu: pater a deo spiritu DEKkNOrSsTuvWZ (e con X). uel deus filius... sancto om f. 45 filius ab deo: filius a deo DEhKkLNOPrSsTuvWYyZ. 46 ipsi sunt: ipsi sintBFpQ (e corrM). sunt differt: sunt differunt kNO. 48 secundum earum: secundum eorum v. 50 (sunt unus) Caue ' unus ' dicere sine alicuius [alius NO] substantialis additione marg kNO. 51 filius unus: filius est unus EfhlkmNOUuVvYZz. 52 spiritus sanctus: spiritus est sanctus EfhkLmNOUuVvYZz. 55 adest unitas: adest unitas et e conuerso EkNOsvy.

DTrin I, 5, 52-57

151

diuinitatis. Nam EX DEO NICHIL ALIUD GIGNI POTUIT NISI DEUS qui tamen a Patre nee est alius Deus nee ipse. Nee ab utroque procedere potuit nisi Deus qui tamen nee alius ab eis Deus est nee ipsi. 56 Dicitur autem "Deus Deus Deus" distributione quidem illorum, 60 qui sunt Deus, quia primum de Patre secundum de Filio tercium de Spiritu sancto dicitur: eius uero, quo sunt Deus, non distributione sed distributionis imitatione que proprius dicitur "REPETICIO UNITATUM" quam "distributio". Que REPETICIO IN REBUS NUMERABILIBUS NON FACIT MODIS OMNIBUS i.e. nullo modo facit PLURALITATEM eorum que repetun- 65 tur. 57

TRIUM IGITUR. Quasi: quandoquidem "Deus Deus Deus" illorum quidem, qui sunt Deus, distributio est: eius uero, quo sunt Deus, repeticio, IGITUR TRIUM i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti IDONEE CONSTITUTA EST 70 essentie UNITAS.

VI 1

SED QUONIAM NULLA RELATIO POTEST AD SE IPSAM REFERRI i.e.

quoniam nulla relatione aliquid ad se potest referri sed semper ad aliud, ICCIRCO utique QUOD EA PREDICATIO QUE RELATIONE CARET i.e. qua non refertur ad aliquid SECUNDUM SE IPSAM EST,, FACTA QUIDEM EST ilia que dicitur TRINITATIS hoc est trium NUMEROSITAS IN EO i.e. 5 secundum id QUOD EST PREDICATIO RELATIONIS: SERUATA UERO est eorundem UNITAS IN EO i.e. secundum id QUOD EST INDIFFERENTIA: scilicet UEL SUBSTANTIE unius que de tribus illis dicitur UEL OPERATIONIS unius qua equaliter ipsi operantur, UEL OMNINO indifferentia EIUS PREDICATIONIS QUEcumque DICITUR SECUNDUM SE i.e. qua uel usya ipsa 10 predicatur — ut "Deus" — uel secundum usyam quodlibet extrinsecus affixorum — ut "semper esse" uel "ubique" uel "operari".

57 (diuinitatis) Caue marg kO. 58 nee ab utroque: neque ab utroque S. nam ab utroque pW. 59 (ipsi) Hylarius marg by. 61 patre secundum: patre est secundum p. 70 sancti idonee: sancti idonea Uz. 1 potest ad: potuit ad t. ipsam referri: ipsum referri fkNO. ipsa referri Z. 3 iccirco utique quod: iccirco quod Uz. 4 qua non: que non p. refertur ad aliquid: refertur aliquid AbfhMNprtvz (del H). 9 qua equaliter: qua et equaliter f. 10 qua uel usya: qualis usya BDEFfHhKkMNOPpQRrsVWYy. quali usya I. quasi usya Z. 11 (quodlibet) uel quodlibet comitans ut animalitas eternitas ss NO.

152

PL 64, 1297G

2 Sic enim hoc loco intelligenda est secundum se predicatio dici qua scilicet, sicut dictum est, uel ipsa essentia uel secundum earn aliquid predicatur — siue hoc per se siue ad aliud dicatur. Per se quidem 15 sicut ilia que posuimus, scilicet "semper esse" uel "ubique" uel "operari". Ad aliud uero ut "auctoritas" et "principalitas" que sicut ipsa essentia indifferenter et ideo singulariter de tribus dicuntur. Nam et unusquisque illorum trium et omnes simul sunt omnium creaturarum unus auctor et unum principium. Quam auctoritatis atque 20 principalitatis indifferentiam ex usye ipsorum, secundum quam de illis predicantur, indifferentia esse putamus. 3 Unde et secundum personalitatis rationem que, proprietatum secuta differentiam, de unoquoque illorum non relatiue sed per se predicatur, minime ilia est indifferentia ut et unusquisque per se et 25 tres simul sint una persona. Pater namque quoniam Deus est, creaturarum omnium auctor et principium est. Similiter et Filius et Spiritus sanctus. 4 Quia uero idem Pater proprietate qua dicitur "Pater", qualiter in precedentibus diximus, alius a Filio et Spiritu sancto est, persona 30 est. Similiter et Filius et Spiritus sanctus. Iccirco Pater et Filius et Spiritus sanctus omnium non tres auctores sed unus solus auctor sunt: nee tria principia sed unum solum principium: non uero simul omnes una persona sed tres persone. 5 Et his quidem rationibus intelligimus de Patre et Filio suo et 35 amborum Spiritu "auctoritatem" atque "principalitatem" non pluraliter sed singulariter predicari scilicet propter essentie, secundum quam de illis dicuntur, singularitatem. "Personalitatem" uero e contra i.e. non singulariter de illis collectis sed pluraliter dici: propter proprietatum scilicet, quibus a se inuicem alii sunt, diuersitatem. 40 6 Unde recte inferens ait: ITA IGITUR i.e. per hec manifestum est quod SUBSTANTIA^ que Grece "usya" dicitur, CONTINET UNITATEM i.e.

15 per se quidem: per se quia non sunt relata quidem y. 16 ilia que posuimus: ilia que ponimus f. 23 (proprietatum) generationis natiuitatis conexionis ss kNO. 24 (relatiue) ut albus per se ss kNO. 29 quia uero idem... spiritus sanctus om f. 35 et his quidem: ex his quidem NUvz. quidem rationibus: quidem v. 36 auctoritatem atque: auctoritatem uZ. 37 non pluraliter sed: non spiritaliter sed t. predicari scilicet... singulariter om p. 38 de illis dicuntur: de illis predicantur t. 41 per hec manifestum: per hoc manifestum DfOpvW.

DTrin I, 6, 2-10

153

facit ut Pater et Filius et Spiritus sanctus sint ipsa essentia et eius singularitate Deus unus magnus unus bonus unus et huiusmodi: atque his, que secundum essentiam predicantur, Dominus unus auctor unus 45 principium unum. 7 RELATIO uero MULTIPLICAT TRINITATEM i.e. eos, qui essentie singularitate sunt unus, relationum — que de eodem dici non possunt — diuersitate facit esse multos et specialiter tres. ATQUE IDEO — quoniam scilicet relationes, quas de diuersis dici necesse est, faciunt multos — 50 SOLA ilia predicamenta, QUE diuidentis RELATIONIS SUNT, PROFERUNTUR SINGILLATIM ATQUE SEPARATUM i.e. de quo dicitur unum, non dicitur aliud. 8 NAM NON EST IDEM PATER QUI FILIUS i.e. ille, qui est Pater, non est Filius: et ille, qui est Filius, non est Pater. NEC IDEM UTERQUE QUI 55 SPIRITUS SANCTUS i.e. nee ille qui est Pater est ille qui utrorumque i.e. Patris et Filii dicitur Spiritus sanctus: nee ille qui est Filius est ille ipse qui dictus est Spiritus sanctus: nee ille amborum Spiritus sanctus est aliquis illorum a quibus procedit i.e. nee est Pater nee Filius. 60 9 TAMEN PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS sunt IDEM DEUS IDEM IUSTUS IDEM BONUS IDEM MAGNUS denique IDEM OMNIA ilia QUE SECUNDUM SE POTERUNT PREDICARI. Ita plurali uerbo debuit dicere "sunt" quoniam illi, de quibus unam essentiam tot nominibus i.e. "Deus bonus magnus" predicabat, relationum diuersitate plures sunt. Dixit tamen 65 "EST": uerbi singularitatem iuxta usye, quam predicabat, metiens unitatem. 10 Quis loquendi usus sepe in humana pagina inuenitur: ut "ire amantium reintegratio amoris est". Non ait "sunt" pluraliter. Quod

43 facit ut pater: facit pater p. essentia et eius: essentie et eius t. 45 dominus unus: deus unus t. 48 (sunt unus) Caue non unus sed unum marg NO (ss k). 49 diuersitate facit: diuersitas facit v. diuersitatis facit H. 50 quoniam scilicet: quoniam f. 57 sanctus nee ille: sancti nee ille v. 58 ille amborum: ille qui est amborum Bbmy. 59 aliquis illorum: aliquis eorum EkNO. nee est pater: nee pater EkNOs. 61 tamen pater: turn pater f. sunt idem: est idem v. 64 unam essentiam: unam EkNOs. 65 magnus predicabat: magnus predicabat substantiam EkNOs. scilicet essentiam ss NO. 66 est uerbi: est ex uerbi m. singularitatem iuxta: singularitate iuxta bFHmNQUyz. usye quam: usye quoniam f. 68 quis loquendi: qui loquendi EfhNOPpRTUvyz (e con LY). 69 (amoris est) TERENCE, Andria III, 3, 29: Amantium ire amoris integratio est

154

PL 64, 1298G

tamen deberet quoniam nomen, quod uerbi personam simul et mime- 70 rum iuxta gramaticorum regulam continebat, pluraliter premiserat dicens "ire". Sed ait singulariter "est" propter huius nominis, quod est "reintegratio", singularitatem. 11 Quod tamen non propter uerbi personam et numerum sed propter qualitatem, qua fit demonstratio, positum intelligitur. Similiter dictum 75 est "Omnia Cesar erat". Et multa huiusmodi. 12 SANE etc. Dixit quod Pater et Filius et Spiritus sanctus secundum id, quo sunt id quod sunt, omnino idem sunt. Qualia in subsistentium genere ad se referri non possunt. Quecumque enim subsistentium ad se 80 inuicem referuntur, his quibus sunt differunt. Ut tamen, quali potest, similitudine hoc quod est ineffabile innuat, Patrem scilicet et Filium et Spiritum sanctum, qui eo quo sunt idem sunt, diuersis relationibus ad se referri, ait: SANE etc. Quasi : Pater, cum quo Filius idem est, predicatur relatiue ad 85 Filium "Pater". Quod utique conuenienter potest. 13 Nam SANE SCIENDUM EST etiam in rebus creatis PREDICATIONEM RELATIUAM, qua scilicet aliquid referri ostenditur, NON SEMPER TALEM ESSE UT SEMPER AD aliquod tarn nomine quam re DIFFERENS PREDICETUR scilicet UT EST SERUUS AD DOMINUM. Hec ENIM nomina et res illis 90 significate — i.e. seruitus et dominium — et ilia, de quibus ipse dicuntur, DIFFERUNT. 14 Sed, sicut dictum est, non semper ad ita differens fit predicatio relatiua. NAM OMNE EQUALE EQUALI EQUALE EST. ET SIMILE SIMILI SIMILE EST. Que uidelicet eiusdem nominis sunt relationes. 95 15 Ipse quoque quantitates et qualitates secundum quas ea, in quibus sunt, equalia sunt atque similia etsi ilia proprietate qua subiectorum suorum altera quidem huius, altera uero illius proprie sunt, diuerse

74 quod tamen non: quod nonf. 76 (erat) LUCAN, De hello civili III, 108. et multa huiusmodi: et huiusmodi s. 78 quo sunt id: quod sunt id HLmuZ. Caue 'quo sunt' marg kNO. 81 quali potest: quali potuit t. quali post m. 84 se referri ait: se referre ait f. 88 non semper talem: ut semper talem f. 93 ita differens fit: ista differens fit fUz. ita differens sit DFmPpUWYz. 95 que uidelicet: quod uidelicet DRW. qui uidelicet f. sunt relationes: sunt relationis v. 98 proprie sunt diuerse: proprie diuersa m.

DTrin I, 6, 11-20

155

intelligantur, non tamen adeo diuerse sunt sicut duppli et dimidii et ceterorum inequalium quantitates aut sicut albi et nigri uel trianguli — et quadrat! et ceterorum contrariorum seu disparatorum qualitates. 16 Et ut a posito exemplo non recedamus: quantitates et qualitates secundum quas "equalia" et "similia" dicuntur non adeo diuerse sunt sicut potestas et uilitas secundum quas ille "dominus.", iste uero "seruus" dicuntur. Sed quodam modo unum sunt: non quidem ea, que 5 ex singularitate est, unitate sed ea, que ex proportione comparatur, unione. 17 Sed ET ubi non unio collationis sed unitas proprietatis est, fit quandoque predicatio relatiua: ut IDEM EI, QUOD EST IDEM, IDEM EST non modo identitate unionis — ut homo idem quod homo est: nam 10 Plato et Cicero unione speciei sunt idem homo — uerum etiam identitate uere — et que ex proprietate est — unitatis ut rationale idem quod rationale est. 18 Ueluti anima hominis et ipse homo non unione speciei sed unitate proprietatis sunt unum rationale cum tamen partialitatis et 15 totalitatis relationibus se ad sese inuicem habeant. Anima enim pars hominis est et homo totum anime quamuis homo sit quicquid est anima. Nam etsi anima non omnino est idem quod homo, homo tamen est idem quod anima. 19 ET ut ueniamus ad id propter quod de taliter indifferentium 20 relationibus diximus, IN hac maxime, de qua agimus, TRINITATE i.e. in his tribus Patre scilicet et Filio et Spiritu sancto SIMILIS EST RELATIO: uidelicet PATRIS AD FILIUM ET item UTRIUSQUE AD SPIRITUM SANCTUM. "Similis", inquam, UT EIUS, QUOD EST IDEM, AD ID QUOD EST IDEM. 20 Quoniam scilicet sic — ut in his que dicta sunt — non aufert 25 relationem ilia qualiscumque eorum identitas ita Patris ad Filium et

100 nigri uel: nigri et f. 1 et quadrati: et quadranguli EPRSs. 2 a posito: apposite IKUWXYZ. a proposito kLNOpuvy. aposito bftz. 4 uilitas secundum: seruilitas secundum kO. 7 collationis sed: collectionis sed fU. 11 uere et que: uere que v. 16 inuicem habeant: habeant t. 21 agimus trinitate: agimus trinitatem f. 22 scilicet etfilio: et filio EkNOsv. scilicet filio H. similis est: similiter est F. simul est m. similis esse P. 23 patris ad: patri ad AbDHkLmNOQuyZ. item utriusque: item utrique t. 24 similis inquam: similiter inquam f. 25 quoniam scilicet: quod scilicet t. 26 relationem ilia: relationem illam mW.

156

PL 64, 1299C

utriusque ad Spiritum sanctum relationem non aufert hec, qua tres singulariter unus Deus sunt, eorum identitas. 21 ID autem scilicet uel referri aliqua inter se que omnibus, quibus sunt, inuicem idem sunt uel que referuntur inuicem idem esse 30 omnibus quibus sunt NON POTEST INUENIRI IN CUNCTIS ALIIS REBUS i.e. nulle alie res sunt in quibus hoc possit inueniri. QUOD si hoc est, ut utique est, quod in nullis aliis hoc inueniri possit, reuera FACIT HOC ALTERITAS que CSt COGNATA CADUCIS REBUS.

22 Non enim sine illorum, quibus sunt, alteritate diuersa sunt a se 35 quelibet subsistentia. Nee nisi hac alteritate diuersa possunt ad se inuicem referri. Cum UERO hac alteritate omnia, que in his caducis ad se referuntur, a se sint altera NOS qui ex horum aliqua proportione theologica cogitamus NULLA IMAGINATIONS ab his, que theologicorum sunt propria, debemus DIDUCI ut scilicet — quoniam naturalium nomina 40 ad theologica transferentes dicimus Patrem ad Filium et Filium ad Patrem et Spiritum sanctum ad utrumque et utrumque ad Spiritum sanctum referri — putemus eos aliquibus illorum, quibus sunt ad se inuicem, alteros. 23 SED potius a proprietate naturalium recedentes oportet nos ERIGI 45 INTELLECTU siMPLici UT scilicet horum trium — quamuis ad se relatorum et relationum proprietatibus diuersorum — intelligamus unam solam simplicemque, qua unusquisque est et omnes simul sunt unus et simplex Deus, essentiam: et nullatenus alterius alteram et alterius alter am. 50 24 ET denique QUIDQUE siue theologicum siue naturale siue quidlibet aliud prouT POTEST INTELLIGI ITA ETIAM AGGREDI INTELLECTU OPORTET ne quern in proportionum comparationibus extra ilia propter que comparationes inducuntur, aliqua fantasia imaginationis decipiat.

27 aufert hec: aufert hoc f. 28 eorum identitas: eorundem identitas kNOv. 29 inter se que: inter que H. inter se f. 30 idem sunt: esse sunt t. 33 aliis hoc: aliis rebus hoc Ss. 35 sine illorum: scilicet nisi illorum I. sine aliorum s. 38 a se sint: a se sunt HR. ad se sunt by. 39 (cogitamus) ut putemus similitudinem ss NO. (imaginatione) uel omnia ss NO. 40 debemus diduci: debemus deduci bDEFHkLMNOPQRSsTW. scilicet quoniam: quoniam v. 41 ad theologica transferentes: theoloica transferentes f. 43 illorum quibus: eorum quibus BEkNOSUvz. sunt ad: sint ad p. sunt a DW (e con A). 49 et alterius alteram om t. alterius alteram kNO. et alterius alterum W. 51 quicque siue: quicumque siue Uz. quidlibet aliud: quodlibet aliud fNPUz. 54 (comparationes) Sicut radius so-

DTrin I, 6, 21-29

157

25 SED DE PROPOSITA QUESTIONE qua ex principiis naturalium ratio- 55 num quesitum est an sit una essentia eorum, qui proprietatibus inuicem a se sunt alii, et an proprietatum diuersitas faciat a se inuicem alios quorum non est diuersa essentia: et theologicis rationibus demonstratum quod qui a se inuicem alii sunt, non nisi una singular! et indiuidua et omnino simplici essentia sunt id ipsum quod sunt: 60 naturalibus uero quod, qui una essentia sunt id quod sunt, proprietatum diuersitatibus absque ilia, que uero nomine "alteritas" uocatur, a se inuicem alii sunt SATIS DICTUM EST. 26 NUNC o Simache et quicumque alii sapientes, quibus hanc questionis inuestigationem — uestri iudicii cupidus — offerendam curaui 65 SUBTILITAS formate rationibus QUESTIONIS EXPECTAT NORMAM i.e. regulam UESTRI IUDICII cuius quasi quadam appositione hec, que de questione dicta sunt, uere et ordine congruo esse dicta monstrantur. 27 Quod et ipse supponit dicens: QUE uidelicet questionis subtilitas UTRUM RECTE AN MiNiME ordine et perfcctionc rationum DECURSA SIT 70 i.e. adu^que terminum explanationis deducta STATUET sola UESTRE PRONUNTIATIONIS 28

AUCTORITAS.

QUOD SI DIUINA GRATIA OPITULANTE ARGUMENTORUM IDONEA ADIUMEN-

TA PRESTITIMUS catholicorum SENTENTIE SPONTE i.e. sine rationum argumentis FIRMISSIME FUNDAMENTIS FIDEI i.e. quoniam in fide fundate 75 LETICIA PERFECTI OPERIS nOStri ILLUC REMEABIT UNDE UENIT EFFECTUS.

Id est: in eo letabimur Deo scilicet Trinitate quo auctore perfecimus. 29 QUOD si HUMANITAS i.e. humane nature infirmitas NEQUIUIT ASCENDERE ULTRA SE ut scilicet incffabilia ex rationum locis ostenderet QUANTUM intelligence IMBECILLITAS perfectioni operis SUBTRAHIT tantum 80 incomprehensibilibus semper herentis uoluntatis UOTA SUPPLEBUNT.

lis splendorem sic et pater filium emittit: unde splendor patris. Non tamen usquequaque similis marg kNO. 57 faciat a se: faciat ad se y. 60 id ipsum quod: ad ipsum quod pv. ipsum quod DLtW. id quod M. 68 dicta monstrantur: dicta monstrentur BbDFHkLMmNOPpQRTVWYy. 71 ad usque: usque ad FMpT. 76 illuc remeabit: illuc remanebit fK. 81 semper herentis: semper habentis pW. (supplebunt) Explicit Boetius de sancta trinitate s. Explicit liber primus DWz. Explicit expositio Gisilberti pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate B. Explicit liber Boetii de trinitate ad Symachum patricium missus Z.

This page intentionally left blank

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM SECUNDUM DE TRINITATE

This page intentionally left blank

PROLOGUS 1 Ex illius, de qua Simacho Boecius scripserat, questionis inuestigatione satis manifestum erat predicamenta naturalium, generibus rationibusque diuersa, quarundam proportionibus rationum ad theologica transferri et de Deo quoque — quemadmodum et de subsistentibus — alia quidem secundum se, alia uero ex collatione alterius ad alterum: 5 et eorum, que secundum se, alia quasi rem, alia quasi rei circumstancias demonstrantia — qualia sunt etiam quecumque dicuntur ex collatione — predicari. 2 Quia tamen aliqui sensu paruuli — audientes quod Deus est simplex — ipsum et quecumque de eo nominum diuersitate dicuntur — 10 ut: Deus unus eternus persona principium auctor Pater Filius Conexio et huiusmodi alia — eiusdem nature eiusdemque rationis esse ita accipiunt ut et essentia qua dicitur esse Deus sit et unitas qua unus est et eternitas qua eternus est et similiter cetera: et e conuerso ipse etiam Pater sit paternitas et unus unitas et eternus eternitas et 15 conuersim: et eodem modo in aliis omnibus que de ipso quacumque ratione predicantur, scribit idem Boecius lohanni romano diacono de illis specialiter que nominibus his "Pater Filius Spiritus sanctus" predicantur. 3 Ostendit autem ilia et de diuersis predicari et esse diuersa non 20 modo a se inuicem uerum etiam ab essentia que diuersis nominibus una de eisdem dicitur de quibus et ilia diuersa, salua Dei simplicitate, dicuntur. 4 Quamuis autem hec diuersitas aut non posse penitus aut uix posse monstrari uideatur turn quia naturalium leges theologica speculatio 25

1 (ex illius) Incipit expositio eiusdem in librum Boetii ad lohannem diaconum: utrum pater et filius et spiritus sanctus de deitate substantialiter predicentur B. Incipit prologus W. Incipit liber Boetii ad sanctum lohannem diaconum ecclesie roniane postea papam: utrum pater... predicentur. Et primo proloquium commentatoris super eundem librum Z. Liber secundus ad lohannem dyaconum r. 4 ad theologica: ad theoloica f. ad theolia v. 7 demonstrantia qualia: demonstratiua qualia f. sunt etiam quecumque: sunt et quecumque f. sunt quecumque DZ. 8 (collatione) uel collectione ss p. 10 quecumque de eo: quecumque de deo BFLMQT (e con S). 23 (una de) Caue marg k.

162

PL 64, 1303A

non omnino admittit turn quia, sicut dictum est, in simplici Deo nomen cuiuslibet diuersitatis error paruulorum abhorret, non tamen earn — sicut in re propter difficultatem obscura et propter obscuritatem difficili fieri solet — multis uel probatarum scripturarum testimoniis persuadet uel necessariarum inuentionum conexionibus probat uel 30 eorum, que incidenter et quasi a latere disputationis emergere possent, amplificatione explanat: sed quia nee maliuolus nee tardus est suus cui scribit auditor, sola proprie unumquodque predicandi ratione demonstrat. 5 Illius enim proprietas predicationis qua, de quo unum horum 35 predicatur, aliud predicari non potest, satis patenter ostendit non modo inter se uerum etiam ab omnibus illis, que de illorum subiectis communiter dicuntur, et ab eo maxime quod unum de tribus multis nominibus substancialiter predicatur, hec es,se diuersa. 6 Est autem hec diuersitas non modo numero — quo scilicet hoc est 40 unum: quodlibet uero illud est aliud unum — uerum etiam natura generis et loco rationis. Sed de numerali atque ea, que secundum genus est, diuersitate modo tacens — earn, que secundum rationem est, prius uestigat: circa finem illam, que secundum genus est, quam numeralis ex necessitate sequitur, commemoraturus. 45 27 paruulorum abhorret: paruulorum adhorret p. 28 propter obscuritatem: propter obscuritate v. 30 uel necessariarum: uel necessarium HmW (e con AS). 31 que incidenter: que incidunt f. uel incidunt ss p. 32 amplificatione explanat: amplicatione explanat t. 33 cui scribit: cui scripsit Uv. 35 proprietas predicationis: proprietas sola predicationis kNOs. 37 illorum subiectis: illorum substantiis fhUv. 40 quo scilicet hoc: quo secundum hoc f. 42 natura generis: generis v. 43 modo tacens: uero tacens p. 44 quam numeralis: qua numeralis p. 45 necessitate sequitur: diuersitate sequitur t. commemoraturus: commemoratur FLNQW. commemorat BV.

DTrin II, 5-6 prol.

163 [EXPOSITIO LITTERE] I

1 Igitur tanquam in sophistarum scena uere dubiis indubius ipse sese conformans ait: QUERO AN PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS i.e. horum nominum ilia significata que diuersis rationibus grammatici "qualitates", dialectic! "cathegorias" hoc est predicamenta uocant, predicentur SUBSTANCIALITER i.e. an iuxta proportionem eorum, que in 5 naturalibus uocantur "esse subsistentium", PREDICENTUR DE DIUINITATE i.e. de illis qui, quoniam sola diuinitate 5unt id quod sunt, non modo "Deus" uerum etiam "diuinitas" appellantur, AN non substantialiter predicentur de ea sed ALIO MODO. 2 Addit: QUOLIBET quoniam in naturalibus, a quibus ad theologicam 10 huiusmodi uerborum ex alicuius rationis proportione translatus est usus, non unus solus predicandorum est modus. 3 Nam illorum etiam, que non sunt aliquorum esse, quedam secundum se — i.e. non ex aliqua collatione — intelliguntur: ut album nullius collatione dicitur "album". Alia uero sic predicantur quod 15 eorum predicatione ea, de quibus predicantur, aliis conferuntur: ut locus quo aliquid dicitur esse "ultra", et tempus quo dicitur "hodiernum", et habitus quo dicitur "galeatum", et relatio qua dicitur tale uel tantum. 4 His enim omnibus quedam alia subintelliguntur. Item horum alia 20 secundum rem: ut idem album — alia affixa extrinsecus: ut idem locus et cetera que modo dicta sunt et aliorum generum alia.

1 (igitur) Incipit liber secundus z. Incipit liber secundus eiusdem ad sanctum lohannem diaconum romane ecclesie: utrum pater... predicentur DW. Incipit liber ad lohannem diaconum Z. tanquam in: tanquam f. dubiis indubius: dubius indubius f. ipse sese conformans: ipse se conformans mv. in sese conformans H. ipse sese confirmans PRVW. 3 ilia significata: significata kNOs. 4 qualitates dialectici: dialectici p. 8 uerum etiam: uerum et v. 10 addit quolibet: addit quodlibet mZ. addit quemlibet K. a quibus ad: aliquibus ad f. 12 translatus est usus: translatus usus NO. 18 dicitur galeatum: dicitur galeatus NO. 20 his enim omnibus: his omnibus WkNO. his enim nominibus Ep. 22 et cetera que: et cum quo K. et cetera quo f.

164

PL 64, 1303D

5 His et aliis, qui secundum diuisiones alias possunt ostendi, modis de subsistentibus multa dicuntur. Ideoque cum hec ad theologica transferuntur, ibi quoque ea predicandi modus est multiplex. 25 6

UIAMQUE etc. Quasi: tanquam sophista quero an substancialiter an alio modo et quo alio hec predicta de Deo i.e. de his, qui sunt unus Deus immo una diuinitas, predicantur. Tanquam uero serius demonstrator quod horum de his uerum sit, indagare magnopere euro. 30 UIAMQUE INDAGINIS ARBITROR ESSE SUMENDAM KING UNDE OMNIUM RERUM MANIFESTUM hoc est manifeste firmum CONSTAT EXORDIUM ID EST AB IPSIS CATHOLICE FIDEI FUNDAMENTIS.

7 In ceteris facultatibus, in quibus semper consuetudini regule generalitas atque necessitas accomodatur, non ratio fidem sed fides sequitur 35 rationem. Et quoniam in temporalibus nichil est quod mutabilitati non sit obnoxium, tota illorum consuetudini accomodata necessitas nutat. 8 Nam in eis quicquid predicatur necessarium uel esse uel non esse, quodam modo nee esse nee non esse necesse est. Non enim absolute 40 necessarium est cui nomen "necessitatis" sola consuetudo accomodat. 9 In theologicis autem, ubi est ueri nominis atque absoluta necessitas, non ratio fidem sed fides preuenit rationem. In his enim non cognoscentes credimus sed credentes cognoscimus. Nam absque rationum principiis fides concipit non modo ilia, quibus intelligendis 45 humane rationes suppeditare non possunt, uerum etiam ilia quibus ipse possunt esse principia. 10 Spiritus enim qui ex Deo est dat hanc ipsi fidei pre rationibus dignitatem et in theologicis et etiam in his que infra theologica sunt:

23 et aliis qui: et aliis que Ds. 25 transferuntur ibi: transumuntur ibi t. t. 28 de his qui: de his que fV. 29 diuinitas predicantur: diuinitas predicatur m. diuinitas predicentur I. uero serius: uero seruus NO. 30 quod horum de: quod de m. quod eorum de fX. 32 hoc est manifeste: id est manifeste v. 37 non sit obnoxium: sit obnoxium f. 38 necessitas nutat: necessitas mutat LmNOW. 39 quicquid predicatur: quicquid pater kNO (predicatur ss k). uel esse uel: esse uel v. 42 autem ubi est ueri: autem ueri uYZ. 45 principiis fides: principiis sed fides t. 46 uerum etiam ilia: uerum et ilia v. 48 hanc ipsi fidei: hanc fidei m. 49 dignitatem et: dignitate et p.

DTrin II, 1, 5-15

165

naturalibus scilicet et huiusmodi aliis quorum rationibus philosopho- 50 rum fidem spiritus huius mundi supposuit. 11 Nam et in naturalibus et in aliis omnem rationem spiritualium fides anteuenit ut fide magis, prius quam ratione, omnia iudicent. Ac per hoc non modo theologicarum sed etiam omnium rerum intelligendarum catholica fides recte dicitur esse "exordium" siue 55 nulla incertitudine nutans sed etiam de rebus mutabilibus certissimum atque firmissimum fundamentum. 12 Ab hoc ergo exordio seu fundamento predicte indaginis uiam incohans ait: si IGITUR INTERROGEM etc. Quesiuit an Pater et Filius et Spiritus sanctus de eis, de quibus 60 dicuntur, substancialiter predicentur an quo alio modo. Que questio non est simplex sed ex diuersis questionibus iuncta. 13 His enim uerbis de tribus illis diuersa quesisse intelligitur: primum an substancialiter an non substancialiter predicentur sed alio modo quam substancialiter. Deinde quo alio. Sed uidetur primo querere 65 debuisse an predicentur an non. Quod recte quesisse posset quoniam omnium rerum alie predicantur, alie non predicantur. Quod si non predicari constaret, nichil querendum relinqueretur. Si uero constaret predicari, recte quereret quo modo predicarentur: scilicet an substancialiter an alio modo. Et si non substancialiter sed potius alio modo, 70 restaret querendum quo alio. 14 Ipse uero — pretermissa prima questione eo quod omnibus certum est ilia, a quibus trina horum nominum appellatio est, predicari — secundam ac terciam in una coniungit. Sed in indagatione, qua utrarumque decutit dubitacionem, eas diuidit. 75 15 Et primum quid de ilia, qua queritur an substancialiter an non substancialiter predicentur, sentiendum sit aperit ea ratiocinatione 50 naturalibus scilicet et: naturalibus et v. naturalibus scilicet W. 51 mundi supposuit: modi supposuit FKLQ. mundi supponit f. 54 modo theologicarum: modo theologicorum kNO. 55 exordium siue: exordium kNOy. exordium sine AEW. exordium siue quod PpR. 56 nulla incertitudine: ulla incertitudine E (e corr A), ulla certitudine t. nutans sed etiam: mutans sed etiam Hm. nutans sine v. 59 igitur interrogem: igitur interrogarem y. 60 deeisde: de his de bfHhmNrUvz. 61 que questio: quod questio m. questio P. que quoniam uZ. 65 deinde quo: denique quo fhUvz. uidetur primo: uidetur t. 66 an predicentur an: an predicetur an tZ. quesisse posset: quesisset v. 67 alie non predicantur: alie non EkNOSs. quod si: que si K. 72 prima questione: questione f.

166

PL 64, 1304C

quam Cicero "simplicem conclusionem" appellat. Que est huiusmodi: quicquid de Deo substancialiter predicatur, id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim de quolibet et simul de omnibus dicitur. 80 16 Nullum autem horum, a quibus tres ille sunt appellationes, scilicet "Pater Films Spiritus sanctus", predicatur de omnibus uel singillatim uel simul. Nullum igitur horum substantialiter predicatur. 17 Huius autem ratiocinationis primam partem — quam dialectici "propositionem" uel "sumptum", rethores "expositionem" nominant — 85 catholice fidei auctoritate confirmat. Ab hac IGITUR^ inquit, uiam indaginis sumens: si INTERROGEM AN ille QUI DICITUR "PATER" SIT secundum usyam generis sui SUBSTANTIA i.e. essens siue subsistens, RESPONDETUR catholice fidei auctoritate quod uere est SUBSTANTIA. 18 QUOD si QUERAM AN ille qui dicitur "FiLius" SIT SUBSTANTIA, 90 eiusdem catholice fidei auctoritate IDEM DICITUR uidelicet: est substantia. SPIRITUM QUOQUE SANCTUM NEMO catholice fidei DUBITAUERIT i.e. dubitare poterit ESSE SUBSTANTIAM. 19 Sic igitur de singulis per se atque diuisim predicatur substantia. Nee modo diuisim de singulis SED et collectim de tribus eadem 95 predicatur substantia. CUM enim RURSUS COLLIGO simul supponens PATREM et FILIUM et SPIRITUM SANCTUM,, eadem fide NON PLURES numero essentiarum SED essentie unius singularitate et omnino sine numero UNA OCURRIT,, qua ipsi dicuntur ESSE, SUBSTANTIA. Ideoque uere esse una substantia. — 20 Manifestum est IGITUR quod horum TRIUM est UNA tantum SUBSTANTIA, que Grece quidem usya dicitur, Latine uero, sicut dictum est, substantia uel subsistentia uel — ut expressius dicatur —essentia. Que NEC SEPARARI ULLO MODO AUT DISIUNGI POTEST NEC UELUD PARTIBUS IN UNUM CONIUNCTA EST. 5

77 sentiendum sit: sciendum sit y. et sentiendum sit f. 78 (Cicero) De invent. I, 29, 44. 79 quicquid de deo: quicquid de eo f. quid de deo W. et de patre: de patre ElkNOSsy. etdefilicide filio EkNOSsTVyZ. 80 et de spiritu: et spiritu EkNOSsTVy. 81 tres ille sunt: tres ille sint f. 82 uel singillatim uel: singillatim uel pV. 84 partem quam: partem qua uZ. 85 uel sumptum rethores expositionem om p. 86 auctoritate confirmat: auctoritate confirmant fm. ab hac igitur: ab hoc igitur s. 89 quod uere... fidei auctoritate om p. 90 quod si queram: quid sit queram NO. 92 catholice fidei: catholicus s. 97 spiritum sanctum: spiritum NO. 4 que nee: quod nee Uz. potest nee: potuit nee t.

DTrin II, 1, 16-22

167

21 Quod enim essentia dicitur "una singularitate seu proprietate rei que de ipsis predicatur", intelligendum est non diuersorum unione — qua sepe multa "unum" dici contingit — uel conformitate aliqua — qualiter plures homines dicuntur "unus homo" quoniam scilicet qui suis subsistentiis, que a mathematicis nominari possunt "humanitates", 10 sunt homines et earum numerali diuersitate plures, earundem conformitate similes et similitudine sunt conformes — uel integritate — qualiter corpus et anima dicuntur "unum animal": non quidem quod hec ex quibus animal constat sint aut esse possint animal — nunquam enim partes alicuius sunt a tota forma tocius — sed quod ipsum 15 animal quod ex eis constat e,st animal a forma que ex omnibus illius anime atque illius corporis subsistentiis constat. Que etiam singularum partium singule de eo, quod sine alterius uel utrarumque confusione constat ex partibus, predicantur. De quo in expositione libri qui Contra Euticen scriptus est plenius dicetur. 20 22 Sunt et alie rerum inter se ex suis proprietatibus diuersarum secundum alia ipsarum consorcia uniones. Sed has quas, ut uidetur, contra quorundam errores a diuine essentie unitate auctor remouet ut huius operis qualitati explanatio responderet, tacitis ceteris que huic loco non faciunt, commemorare curauimus. 25

6 quod enim: qui enim NO. 8 qua sepe: quia sepe H. que sepe UuZ. 10 qui suis substantiis: qui substantiis NO. 15 enim partes: etenim partes kNO. sed quod ipsum: sed quia ipsum kNO. sed ipsum L. 16 quod ex eis constat om v. 17 etiam singularum: et singularum N. etiam s. 20 (dicetur) Hec sententia in naturalibus admitti potest, in diuinis minime, quia patri filius omnino similis est, ut Hylarius uult, secundum essentiam et uirtutem et gloriam cum tamen nulla sit in (om NO) patris et filii (et spiritus sancti add N) uel essentia uel uirtute uel gloria. Quod ipse Hylarius in epistola De Synodis (74 ; PL 10, 529A) affirmat hoc inter cetera dicens: ' Secundum essentiam et uirtutem et gloriam patri filius similis est. Ita proprietas similitude est. Proprietas equalitas est. Et equalitas nichil differt. Que autem nichil differunt, unum sunt non unione persone sed unitate (om NO) substantie ' . Inter hanc Hylarii sententiam sanam et glosam istam cautus lector discernat quern e duobus magis audiat cauens ne in patre ac (et NO) filio deo ullatenus admittat unius essentie uel singularitatem uel diuersitatem quoniam in altero Sabellius in altero iuuatur Arrius. Unde quod iste glosator essentie diuine in patre et (ac NO) filio singularitatem predicat sane doctrine agnoscitur contrarium iam dicto Hylario dicente (De Syn. 67 ; PL 10, 525A) : ' Unam substantiam proprietatis similitudinem intelligamus ut quod unum sunt non singularem significet sed equales '. (De Syn. 76 ; 530A) ' Equalites autem nature non potest esse nisi una (om NO) sit: una uero non persone unitate sed generis '. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. Cf. GERHOCH OF REICHERSBERG, Liber de nouitatibus 93 ; ed. THATCHER 56 : ' Quod sanctus Hylarius in epistola De Synodis... sed generis '. 22 alia ipsarum: alia ipsorum EkNOPRs. consorcia uniones: conformia uniones t. 24 qualitati explanatio: qualitate explanatio fX. qualitati explanatione uZ. responderet... eorundem ilia substantialia substantia que (DTr II, 2,45) om s.

168

PL 64, 1305B

23 Quidam enim heretic! quorum errorem, ipsius erroris tacito auctore, commemorat Epiphanius, dicunt Filium "similis essentie" cuius et Pater est. In quo partirn consentiunt Arrianis, partim dissentiunt ab eis. Ideoque semi-Arriani uocantur. 24 Nam Arriani, quibus Eunomius consentit, tam unione diuersarum 30 essentiarum quam unius essentie singularitate negant Patrem et Filium unius esse substantie. Quia namque creatura suo principio nee similis esse potest, Filium — quern illorum dogma creaturam esse tota sui natura confirmat — Patri omnino dissimilem putant. 25 Hii uero semi-Arriani Filium et Patrem esse unius substantie 35 secundum unius quidem essentie singularitatem negant: sed secundum diuersarum essentiarum conformitatem affirmant. Sic ergo substantiam hoc est essentiam Patris et Filii, que singularitate intelligitur una, quodam modo disiungunt et separant qui unione similitudinis unam putant. Sicut enim ipsa, que sunt similia, sic et ilia, secundum que 40 sunt similia, necesse est esse diuersa. 26 Alii autem heretici quos similiter, tacito auctore, Philaster commemorat sic triformem asserunt Deum "ut quedam pars eius sit Pater quedam Filius quedam Spiritus sanctus: hoc est quod Dei unius partes sint que istam faciunt Trinitatem uelud ex his tribus partibus 45 compleatur Deus nee sit perfectus in se ipso uel Pater uel Filius uel Spiritus sanctus". 27 luxta quern errorem quidam — legentes in Patre Filium esse — interpretantur hoc tanquam in maiore uase uas minus. Unde et Philaster "Metangismonitas" hos uocat. Nam angismon Grece, uas 50 dicitur Latine. Metangismon autem introitus uasis unius in alterum. 28 Hii ergo substantiam hoc est essentiam Dei sua opinione uelud partibus in unum coniungunt. Si enim Deus ex partibus coniunctus e,st, essentia quoque, qua ipse est, ex illis essentiis quibus Dei partes 27 (Epiphanius) AUGUSTINE, De haer. 51 ; PL 42, 59. 33 creaturam esse: creatura esset f. 37 sic ergo: sic igitur p. 38 est essentiam: est essentia f. filii que: filii et spiritus sancti que r. intelligitur una: intelligitur unam AbEFfhIMmpQRtUVXZz. 39 modo disiungunt: modo distinguunt t. 40 sicut enim: sic enim p. 42 (Philaster) AUGUSTINE, De haer. 74 ; PL 42, 45. 49 in maiore uase: in maiori uase BDm. in minore uase V. 50 (uocat) AUGUSTINE, De haer. 58 ; PL 42, 41. 51 autem introitus: autem introitum fhUz. 54 essentiis quibus: essentiis ex quibus m.

DTrin II, 1, 22-23

169

sunt coniuncta est. Quociens enim subsistens ex subsistentibus 55 coniunctum est, necesse est ems totum esse i.e. illam, qua ipsum perfection est, subsistentiam ex omnium partium suarum omnibus subsistentiis esse coniunctam. 29 Non tamen e conuerso dicimus quod, quociens alicuius esse constat ex multis, ipsum quoque, quod eo est, constet similiter ex 60 multis. Contingit enim subsistens esse simplex i.e. ex subsistentibus minime esse coniunctum cum tamen eius esse sit multiplex: ut anima simplex est. Multis tamen subsistentiis aliquid est. 30 Qualiter et aliqui — Deum multiformem opinantes — potentiam sapientiam bonitatem tanquam diuersas uni simplici Deo attribuunt. 65 Et ipsum unum eundemque Deum secundum potentiam esse Patrem, secundum sapientiam esse Filium, secundum bonitatem esse Spiritum sanctum, quibus possunt — uitreis tamen — non tarn argumentis quam argutiis, asserunt. 31 Hos itaque omnes destruit cum ait: "Neque separari ullo modo aut 70 disiungi potest" ilia una trium, qua sunt, essentia. "Nee uelud ex partibus in unum coniuncta est." SED potius EST UNA SIMPLICITER qua illi tres sunt unum et simplex et omnino id quod sunt. Non enim est aliud, quo sint, nisi ilia indiuidua et simplex essentia. Ilia autem de tribus communiter et diuisim et collectim, sicut dictum est, predicatur. 75 32 IGITUR quod DE DIUINA SUBSTANTIA i.e. de Deo substantialiter predicatur, id TRIBUS i.e. Patri et Filio et Spiritui sancto OPORTET ESSE commune. Ita singulariter debuit dicere quod et predicatur et id et commune quoniam, sicut dictum est, non nisi unum est quod de his substantia- 80 liter dicitur. 33 Quia tamen id quarundam rationum proportionibus sepe diuersis significandi modis ostenditur i.e. uel ad generum uel ad qualitatum uel ad quantitatum imitationem cum dicimus "Deus bonus magnus" 59 tamen e conuerso: tamen ex conuerso fhUz. dicimus quod: didicimus quod m. 63 uitreis tamen: uitreis tan turn f. This criticism is directed at Abelard and his school. 71 (qua sunt) Caue ' qua ' marg NO. 73 qua illi tres: que illi tres z. 74 quo sint: quod sunt m. 76 igitur quod de: igitur de m. 77 id tribus: id de tribus uZ. 82 quia tamen: quia tantum f. 83 modis ostenditur: modus ostenditur m. uel ad qualitatum om t. 84 imitationem: cum mutationem cum fW. unitionem cum QV. unionem cum S.

170

PL 64, 1306B

et huiusmodi aliis nominibus significatur, pluraliter dixit QUECUMQUE 85 Ct PREDICANTUR et EA et COMMUNIA.

34 Nee mirum si in theologicis — ubi cognates rebus de quibus loquimur non possumus habere sermones sed ad ilia significanda illos, qui sunt ceterarum facultatum, ex aliqua rationis proportione transsumimus — multis nominibus et diuersis modis idem significamus cum 90 in naturalibus, ubi non tanta est inopia nominum, idem sepe faciamus: ut "corpus corporale corporeum" idem sed diuerso modo significant: item "animal animale" et "homo humanum" et huiusmodi plurima. 35

IDQUE SIGNI ERIT etc. Quasi: quecumque de diuina substantia predicantur, tribus com- 95 munia sunt. IDQUE SIGN: i.e. hoc signum ERIT, per hoc scilicet probabiliter intelligi poterit QUE SINT ilia QUE DE DIUINITATIS SUBSTANTIA i.e. de Deo substantialiter PREDICENTUR QUOD scilicet QUECUMQUE etc. 36 Quod ait "signum" a rethoribus sumit. Cicero namque inter ilia probabilia inuenta que fere fieri solent signum ponit: quo quidem id, — cuius dicitur signum, quoque modo significari dicit sed maioris testimonii et grauioris confirmationis indigere. 37 Qualiter et hoc loco predicationis — de tribus simul et diuisim de singulis singulariter facte — communitas substantialitatis eiusdem predicati dicitur signum. Sicut enim "cruor fuga pallor puluis et his 5 similia" quorundam factorum signa quidem sunt, que in continentibus cum negotiis uel in gestionibus negotiorum fieri solent, tamen infirma quoniam et preter negocia quibus attribuuntur contingunt: sic ista predicandorum de tribus diuisim et coniunctim communitas substantialitatis predicatorum signum quidem est quoniam multis hoc conuenit 10 communiter predicatis, infirmum tamen quoniam aliqua sunt que et de singulis diuisim et coniunctim de tribus tarn rei quam nominis singularitate communiter predicantur: que illorum substantie esse non 91 inopia nominum: inopio nominum p. 93 item animal: item ut animal f. homo humanum: homo et humanum fkNO. 94 idque... communia sunt om v. 95 quasi: quasi dicat kNO. 96 hoc signum erit: signum erit f. 98 quecumque etc. quod: quecumque quod p. 99 ait signum: ait signi f. (Cicero) De invent. I, 29, 46. 100 fere fieri: foro fieri kNOpy. fieri L. quo quidem: quod quidem Uz. 2 (confirmationis) CICERO, De invent. I, 30, 48. 5 predicati dicitur: predicari dicitur PpR. predicande dicitur T. 6 (similia) De invent. I, 38, 48. signa quidem: signum quidem u. in continentibus: in continenti NO (con ex continentibus k). 7 (negotiorum) CICERO, De invent. I, 26, 37. tamen infirma: tantum infirma f. 9 predicandorum de: predicandorum et de AfKMRtUuvXZz.

DTrin II, 1, 34-43

171

possunt quia non secundum rem sed extrinsecus affixa predicamenta sunt: ut principal!tas et actio. 15 38 Nam et per se uerum est: "Pater est principium"; et item per se: "Filius est principium"; et item per se: "Spiritus sanctus est principium"; et etiam simul: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unum principium". 39 Sic et per se: "Pater est factor"; et item: "Filius est factor"; et item: 20 "Spiritus sanctus est factor"; et etiam simul: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus factor". 40 Neque tamen principalitas neque actio est eorum, qua sunt id quod sunt, essentia. Sed qui essentia sua sunt id quod sunt, relatione — que uocatur "principalitas" — referuntur ad creaturas et dicuntur 25 earum principium. Actione uero ipsa facere dicuntur. Et attendendum quod non ceperunt esse principium. Facere uero ceperunt. 41 Ex quibus apparet quedam esse que eternaliter, alia que secundum tempus tribus istis communiter conueniunt. Nee tamen de ipsis substantialiter predicantur. Ideoque communitas predicatorum infir- 30 mum signum est substantialitatis eorum. 42 Ad demonstrandum ergo que sint que de Deo substantialiter predicantur, ualet quidem communitas predicationis quoniam omnium substantialium predicatio tribus est reuera communis. Sed indiget ipsa substantialitas testimonio alterius rationis et loco grauioris ad confirma- 35 tionem inuenti quoniam non omnia, que communiter de his dicuntur, necesse est de ipsis substantialiter dici. 43 Unde et auctor iste cum dixisset "idque" — hoc est predicationis communitas — "signum erit que sint que de diuinitatis substantia predicentur" non ait QUOD, quecumque de tribus in unum collectis 40 singulariter predicantur, dicuntur de singulis hoc modo i.e. substantialiter — quod falsum esset — sed potius ait: QUECUMQUE DE SINGULIS

18 et etiam simul: et etiam simpliciter NO. sunt unum... sanctus est factor om k. 21 etiam simul: etiam semper simul kNO. 25 que uocatur: que uocantur m. 27 quod non: quia non kNO. 32 ergo que sint: uero que sint kNO. ergo que sunt Hm. 39 sint que de: sint quod de p. sunt que de m.

172

PL 64, 1307B

i.e. per se DICUNTUR HOC MODO i.e. substantialiter, DE TRIBUS etiam IN UNUM COLLECTIS hoc CSt simul Suppositis SINGULARITER PREDICABUNTUR.

44 Quod exemplorum quoque testimoniis confirmatur HOC MODO : si 45 scilicet DICIMUS diuisim: "PATER DEUS EST" item" FILIUS DEUS EST" item "SPIRITUS SANCTUS DEUS EST" collectim quoque "PATER FILIUS SPIRITUS SANCTUS UNUS DEUS sunt". Hoc enim exemplo patet deitatem, que de singulis diuisim predicatur, de eisdem simul collectis predicari. 45 IGITUR UNA DEITAS EORUM i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti si EST 50 — ut utique est — UNA eorundem ilia SUBSTANTIA que Grece quidem usya dicitur, Latine uero essentia, manifestum e,st quod DEI NOMEN i.e. deitatem hoc nomine, quod est "Deus", LICET PREDICARI SUBSTANTIALITER DE DIUINITATE i.e. de Deo: de Patre uidelicet et de Filio et de Spiritu sancto. 55 46 ITA i.e. sicut deitatem, que substantialiter predicatur, diximus et diuisim de singulis et collectim de tribus predicari, similiter dicimus ueritatem, que eorundem essentia est nee alia quam diuinitas, de illis et diuisim et collectim predicari. 47 Nam et diuisim PATER UERITAS i.e. uerus EST. Item FILIUS UERITAS 60 i.e. uerus EST. Item SPIRITUS SANCTUS UERITAS i.e. uerus EST. Et collectim PATER FILIUS SPIRITUS SANCTUS NON sunt TRES UERITATES SED sunt UNA singulariter et simpliciter UERITAS i.e. unus uerus. Ita pluralitati personarum uerbi pluralitatem reddere debuit et dicere "sunt". Tamen propter predicate ueritatis singularitatem singulariter 65 dixit "EST". 48 Ecce hoc item exemplo patet ueritatem, que de singulis diuisim predicatur, de eisdem simul collectis predicari. IGITUR UNA UERITAS horum si EST — ut utique est — IN HIS UNA SUBSTANTIA hoc est essentia, NECESSE EST eandem UERITATEM de ipsis SUBSTANCIALITER PREDICARI. 70 50 una deltas eorum: una deltas p. 51 (substantia) HYLARIUS (DeSyn. 71 ; PL 10, 527B): huiusmodi una substantia potest pie dici et pie taceri marg B. 54 deo de patre: deo patre LniTuWZ. 55 et de spiritu: et spiritu IniKYy. 56 sicut deitatem: secundum deitatem m. sic deitatem U. sicut diuinitatem BS. 57 diximus et diuisim de: diximus de p. collectim de tribus: collectum de tribus t. similiter dicimus: similiter diximus fhUz. similiter dominus m. 60 pater ueritas: predicatur ueritas kNO (p?). id est uerus: uerus p. 63 (unus uerus) male marg k. 65 tamen propter: sed tamen propter f. 69 horum si: horum trium

DTrin II, 1, 44-52

173

DE BONITATE quoque et DE INCOMMUTABILITATE et DE IUSTICIA et DE OMNIPOTENCIA AC DE CETERIS OMNIBUS QUE TAM DE SINGULIS diuisim QUAM jsimul

DE OMNIBUS

SINGULARITER

PREDICAMUS

SUpplei

idem

dicimus quod de deitate et de ueritate dictum est quod uidelicet si sunt, ut utique sunt, una horum trium substantia— MANIFESTUM EST 75 ea immo, sub multorum diuersitate nominum — id de ipsis SUBSTANTIALITER DICI.

49

UNDE etc. Hue usque catholice fidei auctoritate confirmauit illam sue ratiocinationis partem qua dicitur: "Quicquid de Deo substantialiter predicatur, 80 id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim et simul suppositis singulariter dicitur".

50 Nunc — assumpturus quod nullum eorum, a quibus tres ille sunt appellationes i.e. "Pater Filius Spiritus sanctus", neque diuisim neque simul de omnibus dicitur: et conclusurus "nullum igitur eorum 85 substantialiter predicatur": et hoc per singula demonstraturus— prius tacitis nominibus istis i.e. "Pater Filius Spiritus sanctus" generaliter ait: EA et QUE in quorum generalitate hec specialia continentur. 51 Tanquam igitur assumptionis atque conclusionis locum breuiter sue ratiocinationi interserens generaliter ait: UNDE APPARET EA. 90 Quasi: deitas ueritas bonitas et quecumque cetera de tribus substancialiter predicantur, de illis omnibus et diuisim et coniunctim suppositis dicuntur. UNDE APPARET EA generaliter quecumque sint QUE CUM IN SINGULIS SEPARATIM DICI CONUENIT NEC TAMEN eodem singular!

nomine IN OMNIBUS DICI QUEUNT, NON SUBSTANTIALITER PREDICARI SED 95 potius ALIO MODO. Qui UERO ISTE modus SIT, POSTERIUS QUERAM.

NAM QUI etc. Quasi: uere. Quecumque de quolibet istorum trium separatim dicta non de omnibus eodem singulari nomine dicuntur, non substantialiter 52

74 et de ueritate: et ueritate m. 76 immo sub: immo sine m (sub con ex sine b). id de ipsis: idem de ipsis ALSTt. de ipsis p. 79 illam sue: sue v. 81 et de filio: et filio fhrUz. 84 pater filius: pater etfilius et fhz. 86 per singula: per exemplar. 87 nominibus istis: nominibus rv. nominibus illis y. 89 et que in: quecumque in v. 91 cetera de: cetera tarn de f. 92 omnibus et diuisim: omnibus diuisim BFLPpQV. 92 coniunctim suppositis: collectim suppositis kNO. 93 sint que cum: que cum m. sint quecumque AfhKmTUuXZz. sint que v. 94 tamen eodem: tamen eo quo fhlRUXz. 98 quasi: quasi dicat kNO. de quolibet: quodlibet m. 99 eodem singulari: eodem singularitati p.

174

PL 64, 1308B

predicantur de ipsis. NAM ista — scilicet "Pater Filius Spiritus sanctus" — — que sic predicantur de singulis quod non de omnibus, minime substantialiter predicantur. 53 Quod sine ambiguitate certum est. Ille etenim QUI EST PATERA HOC UOCABULUM quo ipse uocatur "Pater" NON TRANSMITTIT AD FILIUM NEQUE AD SPIRITUM SANCTUM ut scilicet, uel qui Filius est uel qui Spiritus sanctus 5 est, eodem uocabulo nominetur "Pater". Quo FIT UT HOC NOMEN, quod est "Pater", ei qui solus dicitur "Pater" NON SIT INDITUM SUBSTANCIALE. 54 Id est: res que hoc nomine predicatur non est eius, de quo predicatur, substantia. Uere. NAM si ESSET SUBSTANCIALE HOC NOMEN i.e. res que eo predicatur: UT DEUS i.e. deitas UT UERITAS UT IUSTICIA UT 10 IPSA QUOQUE SUBSTANTIA i.e. ut usya quam hoc nomine, quod est "substantia" predicamus, DE CETERIS quoque i.e. Filio et Spiritu sancto DICERETUR.

55 ITEM FILIUS SOLUS RECIPIT HOC NOMEN quod est "Filius". NEQUE enim CUM ALIIS i.e. Patre et Spiritu sancto illud IUNGIT. Id est: hoc 15 nomine neque ille, qui Pater est, neque qui Spiritus sanctus est, dicitur esse Filius. SICUT IN DEO i.e. in hoc nomine quod est "Deus". SICUT IN UERITATE i.e. in hoc nomine quod est "ueritas". SICUT IN CETERIS nominibus QUE SUPERIUS DIXIMUS quibus una usya — que illis significatur — de tribus, quorum est essentia, diuisim et collectim predicatur. 20 56 Ille QUOQUE qui, etsi cum Patre et Filio non modo ab usya "Spiritus" sed etiam ab usu muneris — qui ex tribus equaliter est — uel ab eternitate — qua semper sunt quod usya sua sunt — "sanctus" uocatur, tamen horum nominum appellationibus — ad proprietatem, qua ab eodem Patre et Filio intelligitur alius, contractis — nominatur 25 "SPIRITUS SANCTUS", NON EST IDEM QUI PATER est AC qui FILIUS est. 57 Deinde suam ratiocinationem concludit et ait: Ex HIS IGITUR i.e. quandoquidem quicquid de Deo substantialiter predicatur, id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim et simul suppositis singulariter dicitur: neque uero Pater neque Filius neque Spiritus 30 100 de ipsis: de singulis P. de istis p. 4 uocabulum quo: uocabulo quo p. 6 nomen quod: nomine quod kNO. 11 ut usya quam: usya quam mtS. 14 nomine quod est deus: nomine quia est deus kNO. 19 superius diximus: supra diximus f. quibus una: quibus f. 24 tamen horum: tantum horum f. 25 contractis nominatur: contractis nominantur p. 30 singulariter dicitur: singulariter predicatur t. neque uero... suppositis dicitur om pV.

DTrin II, 1, 53-58

175

sanctus de eisdem omnibus uel diuisim uel simul suppositis dicitur, recte INTELLIGIMUS PATREM et FILIUM et SPIRITUM SANCTUM i.e. ea, a quibus tres iste sunt appellationes, NON SUBSTANTIALITER DICI DE IPSA DIUINITATE i.e. de illis qui, quoniam sola diuinitate sunt, non modo "Deus" uerum etiam "diuinitas" appellantur, SED potius ALIO QUODAM 35 qui iam exponetur MODO ea intelligimus dici. 58

Si ENIM.

Quasi: recte intulimus hec non substantialiter dici ex eo quod non de omnibus uel diuisim uel simul suppositis Patre et Filio et Spiritu sancto dicuntur. Si ENIM quodlibet horum SUBSTANTIALITER PREDICARE- 40 TUR, certum est quod ET DE SINGULIS diuisim ET DE OMNIBUS simul suppositis SINGULARITER DicERETUR quoniam omnium ilia, qua sunt, substantia est tantummodo una. II

59

HEC UERO. Dixit hec non substancialiter dici sed alio modo. Nunc, quis ille modus sit aperit dicens: MANIFESTUM UERO EST HEC DICI AD ALIQUID i.e. secundum ea, que his nominibus predicantur, illos, de quibus dicuntur, hoc ipsum, quod his predicatis sunt, aliorum esse. 5 Uere. NAM ET PATER ALICUIUS i.e. Filii EST PATER. ET conuersim FILIUS quoque ALICUIUS i.e. Patris EST FILIUS. SPIRITUS etiam ALICUIUS i.e. Patris aut Filii immo et Filii est SPIRITUS i.e. conexio. Quo FIT etc. Hie commernorandum uidetur quod unitas omnium a se diuersorum 10 in quolibet facultatum genere predicamentorum comes est. Nam de quocumque aliquid predicatur, id predicate quidem est hoc quod nomine ab eodem sibi indito et uerbi substantiui compositione — cuius amminiculo predicatur — e,sse significatur. 60

31 de eisdem: de illis kNO. 32 recte intelligimus: recte intelligitur EkNOs. 33 ea a quibus: ea quibus EkNOPpRS. 38 intulimus hec: intuimus hec I. intelligimus hec t. intulimus hoc fT. 40 sancto dicuntur: sancto kNO. enim quodlibet: enim quolibet p. 42 qua sum: que sunt FNTuZ. 43 substantia est: substantia melius dicitur ' que sunt substantia ' est N (marg kO). est tantummodo: tantummodo Pp. 2 dixit hec:dixi hec kNO. dicit hec UY. quis ille: quis iste y. 3 hec dici: hoc dici f. 5 hoc ipsum: hec ipsum fkO. 6 et conuersim: et e conuersim f. 11 facultatum genere: facultatum generum f. 12 est hoc quod: est hoc quo m. 14 compositione cuius: compositione alicuius p.

176

PI/64,^1309A

61 Sed imitate ipsi coaccidente est unum: ut album albedine quidem 15 album est sed unitate coaccidente albedini unum. Et simul albedine et eius comite unitate est album unum. Quapropter cum multa predicantur de uno, quodam modo illud unum est multa quoniam scilicet est multis. 62 Quamuis enim non sit numerus eius, quod multis e$t, est tamen 20 numerus et eorum, quorum unoquoque est, et unitatum illis accidentium quarum unaquaque unum est. 63 Cum uero unum predicatur de multis, multa sunt unum: et cum multa de multis, multa sunt multa. Nam iuxta numerum eorum, que predicantur, unorum est etiam earum, que illis accidunt, per quandam 25 conformationem numerus unitatum. Et caret unitas numero cum illius unius predicati, cui coaccidit, nullus est numerus. 64 Quoniam ergo paternitas et filiatio et conexio diuersa sunt, oportet unitates quoque, que illis assunt, a se inuicem esse diuersas. Et quia, quamuis substantie substantia alia aut accidens adsit — ut corporalitati so animatio et color — accidenti tamen non potest adesse substantia, unitates que adsunt paternitati et filiationi et conexioni — quibus sunt tria non modo hec predicata uerum etiam ilia, de quibus hec predicantur i.e. Pater et Filius et Spiritus sanctus — nequaquam poterunt esse substantie. Unde et auctor recte infert dicens: QUO FIT 35 UT NEC TRINITAS QUIDEM DE DEO SUBSTANTIALITER PREDICETUR.

15 ipsi coaccidente: sibi coaccidente ABEHS. ut album: ut unum y. quidem album est: quod album est fY. quidem album MpT. 6 albedini unum: albedini est unum kNO. et simul: et simul et m. 17 et eius comite unitate: et unitate kNO. est album: coaccidente est album (coaccidente del S) kNO. 28 est multa: est et multa s. 19 est multis: est ex multis kNO. 20 numerus eius quod: numerus est qui NO (est marg k). est tamen... unum est om p. 22 unum est: numerus est m. 25 unorum est: unum eorum est m. etiam earum: etiam eorum r. 26 quandam conformationem: quandam conformitatem Lr. 28 et conexio diuersa: diuersa p. 29 quoque que illis: que illis s. 30 substantia alia: substantialia fHhKsUvz. ut corporalitati: ut corporeitati At. 31 tamen non potest: tan turn non potest f. 33 de quibus hec: de quibus ipsa bfHhIUyZ. de quibus ilia pr. de quibus K. 35 (unde) Coacta expositio N (marg kO). Caue ne iuxta fermentum huius doctrine tres trium proprietatum intelligas unitates cum sit trinitas una trium unitas. Unde et dicitur trinitas 'quasi triunitas ' (ISIDORE, Ethimol. VII, 4, 1) trium scilicet patris et filii et spiritus sancti unitas. Quod de uno quolibet eorum dici non potest sed de omnibus tribus quorum est una essentialis unitas quique sunt una et indiudua trinitas. Item caue ne unitatem que (qua NO) deo est secundum unam trium diuinitatem credas aliud esse quam ipsam diuinitatem siue ipsum deum quia secunsum catholicorum patrum doctrinam ' quicquid est in deo, deus est ' et ' quicquid deus habet,

DTrin II, 2, 61-69

177

65 Quod et ex eo manifestum est quod non de unoquoque illorum i.e. Patre et Filio et Spiritu sancto diuisim dicitur. PATER ENIM NON est TRINITAS i.e. Pater non est tres isti. Uere. Ille ENIM QUI EST PATER, Pater quidem est, sed NON EST FILIUS AC SPIRITUS SANCTUS. Que 40 approbatio omnino necessaria est. 66 Quoniam enim unitates solis his, que predicantur, adsunt nee nisi secundum predicata de subiectis aliquibus dici possunt, impossibile est eas illis, quibus adesse debent, absentibus predicari. Non ergo potest esse unus Filius qui non est Filius: nee unus Spiritus sanctus qui non 45 est Spiritus sanctus. 67 SECUNDUM EUNDEM MODUM NEC FILIUS est TRINITAS i.e. non est tres isti quoniam qui est Filius, Filius quidem est sed non est Pater neque Spiritus sanctus. NEQUE SPIRITUS SANCTUS est TRINITAS i.e. non est tres isti quoniam qui Spiritus sanctus est i.e. conexio hoc proprium nomen 50 habet. Alia uero duo non recipit i.e. non est Pater neque Filius. 68 Quoniam uero una sola diuinitas trium est, necesse est ut, qui ilia sunt Deus, unitate — que secundum earn est — sint unus: et simul diuinitate et ilia — que secundum ipsam est — unitate sint Deus unus. Sunt igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus et tres et unus. 55 69 SED, sicut dictum est, TRINITAS QUIDEM CONSISTIT IN PLURALITATE PERSONARUM. Id est: unitatum numerus de illis predicatur secundum

hoc est '. Unde Hylarius in libro octauo de trinitate (VIII, 43 ; PL 10, 269A): 'Non humano niodo ex compositis est deus ut in eo aliud sit quod ab eo habetur et aliud sit ipse qui habeat. Sed to turn quod est, uita est: natura scilicet perfecta et absoluta et infinita et non ex disparibus constituta sed uiuens ipsa per totum '. Pluris ergo Hylarius antiquus pictauiensis episcopus tibi sit hec dicens quam Gisilbertus pictauiensis nouus noua et antiquis (antiqua N) contraria docens atque a semet ipso etiam discordans nunc predicando simplicem deuni nunc subtilitate nimia quasi de quatuor unitatibus insinuans ipsuni quasi compositum. Quod quidem non affirmat aperte sed latenter sibilat cum tres trium proprietatum unitates et unam unius diuinitatis unitatem nominat ita ut unitates ab his quorum sunt unitates quasi (quas k) res alias ab aliis distinguat et de his abstractim siue mathematice agat cum hoc in diuinis fieri non liceat in quibus non disciplinaliter sed (si O) intellectualiter immo superintellectualiter, secundum fidem scilicet, uersandum est quoadusque ueniat quod perfectum est marg kNO. CLASSEN, Zur Geschichte 275. 39 pater non est: non est s. 40 filius ac: filius aut EkNOSs. 41 (approbatio) CICERO, De invent. I, 36, 62. 45 unus filius: unius filius f. qui non est filius om m. 48 neque spiritus sanctus: nee est spiritus sanctus fhUvz. neque spiritus sanctus est: nee spiritus sanctus est bIKp. non est tres: non tres m. 51 neque filius: nee filius EfNS. 53 earn est sint: illam est sint v. earn est sunt KMm. 54 et ilia que: et que BEkNOSs. et illam que L.

178

PL 64, 1309D

numerum proprietatum que et a se inuicem diuerse sunt et ita de diuersis predicantur quod nunquam de aliquo plenitudine proprietatis — que colligatur ex his et ex aliis predicamentis omnibus— uno 60 dicuntur. Unde quilibet eorum ab alio sua proprietate per se unus i.e. alia persona est. 70 UNITAS UERO eorundem consistit IN SUBSTANTIE i.e. usye, que de ipsis predicatur, SIMPLICITATE: uidelicet unitas de illis predicatur secundum singularem et simplicem, qua sunt id quod sunt, suam essentiam. 65 71

QUOD si etc. Adhuc idem dicit quod scilicet hec, que tribus non sunt communia i.e. Pater Filius Spiritus sanctus et Trinitas minime substantialiter predicantur. Que uero sunt substantie, communiter de ip,sis dicuntur. Quasi: Trinitas in personarum diuersitate, unitas in substantie 70 simplicitate consistit. QUOD si Pater et Filius et Spiritus sanctus SUNT DIUERSE PERSONE — ut utique sunt proprietatibus que de uno dici non possunt — SUBSTANTIA UERO i.e. usya, qua sunt id quod sunt, INDIUISA sit, NECESSE EST ID UOCABULUM QUOD CAPIT ORIGINEM EX PERSONIS i.e.

quod ex personali proprietate uel una — ut "Pater" — uel duabus — ut 75 "procedens" quod non de Patre sed de Filio et Spiritu sancto dicitur: uel "emittens" quod non de Spiritu sancto sed de Patre et Filio predicatur — uel omnibus — ut "tres" quod de nullo diuisim sed de omnibus collectim — enuntiatur, AD SUBSTANTIAM i.e. essentiam qua sunt NON PERTINERE i.e. minime substancialiter predicari. 80 72 AT TRINITATEM i.e. unitates, quibus collectim dicuntur esse tres, FACIT DIUERSITAS ilia proprietatum ex quibus est diuersitas que dicitur PERSONARUM. Quoniam IGITUR ille proprietates non sunt substantie — quod ex eo maxime certum est quia non singulariter dicuntur de omnibus diuisim et collectim suppositis — multo magis NON PERTINET 85 AD SUBSTANTIAM i.e. non est substantialis TRINITAS: uidelicet unitates quibus ille proprietates et illi, quorum ipse sunt, numerantur. Que nee predicantur .simul omnes nee diuisim de singulis.

61 omnibus uno dicuntur: uno dicuntur p. omnibus immo dicuntur f. 64 unitas de illis: unitas de ipsis t. 65 (singularem) Caue dicere singularem marg kNO. 70 personarum diuersitate: personarum diuinitate p. personarum diffinitate m. 72 sunt diuerse: sunt diuisiue AFfhptUVYz (ecorrR). 77 patre et filio: patre et de filio kNO. 79 omnibus collectim: omnibus collectis f. essentiam qua: esentia qua m. 84 quia non: quia quod non f.

DTrin II, 2, 70-78

179

73 Ut enim item itemque dicatur: ilia est certissima regula qua dicitur non esse substantia quicquid de tribus diuisim et simul 90 suppositis non predicatur. 74

QUO FIT UT NEQUE PATER NEQUE FlLIUS NEQUE SPIRITUS SANCTUS

i.e. quelibet istarum proprietatum, a quibus hec sunt indita nomina NEQUE TRINITAS, qua secundum eas Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres, DE DEO scilicet Patre et Filio et Spiritu sancto SUBSTANTIA- 95 LITER PREDICETUR SED pOtiuS, UT SUpra DICTUM EST, AD ALIQUID quoniam

reuera Pater et Filius paternitate et filiatione inter se referuntur et Spiritus sanctus ad eosdem se habet conexione. 75 Trinitas uero, qua ipsi dicuntur "tres", ipsa quidem non est relatio — omnis enim numerus est per se — sed relationum quibus ipsi — referuntur comes est. Ideoque ipsarum consortio dicitur ad aliquid predicari. 76 DEUS UERO i.e. diuinitas, que hoc nomine intelligitur, et UERITAS et IUSTICIA et BONITAS et OMNIPOTENCIA Ct SUBSTANCIA et IMMUTABILITAS

et UIRTUS et SAPIENTIA ET QUICQUID HuiusMODi — i.e. diuersum quidem 5 nomine, idem uero re — EXCOGITARI POTEST, DE DIUINITATE i.e. de Patre et de Filio et de Spiritu sancto SUBSTANCIALITER DICUNTUR, cum una usya dicuntur uel diuisim uel simul "Deus uerus iustus bonus omnipotens subsistens immutabilis fortis sapiens" et huiusmodi aliis ab eadem usya nominibus esse id, quod sunt, predicantur. 10 HEC si etc. Quasi: quod Pater et Filius et Spiritus sanctus non de diuinitate substancialiter predicantur, michi uideor predictis ratiocinationibus, que ex catholica fide habent inicium, demonstrasse. Tuum tamen, o Johannes, super his iudicium expecto. 15 77

78 Si ergo HEC SE HABENT RECTE secundum locos rationum theologicis conuenientium ET si etiam rationes sunt EX FIDE i.e. iuxta catholicam

92 quo fit: quod fit bU. 94 qua secundum: quia secundum p. 96 predicetur sed: predicentur sed TV. predicantur sed P. predicaretur sed p. sed potius ut: sed ut s. 99 trinitas uero: trinitate uero t. 2 diuinitas que hoc: diuinitas qua hoc f. 7 et de filio: et filio BHLMNPpRUY. 9 fortis sapiens et: fortis et BEkNOSs. 11 hec si et cetera: hec si se recte habent ex fide v. 14 que ex: que et ex bDEFHIkNOQWyZ (et del RS).

180

PL 64, 1310D

fidem, PETO UT tue contestationis auctoritate ME INSTRUAS i.e. in eorum, que dicta sunt, intelligentia confirmes. 79 AUT si FORTE DIUERSUS ES a me aliter sentiendo de ALIQUA RE i.e. 20 de aliquo predictorum, peto ne rationi per fictam fidem uel fidei per fabricatam rationem preiudices. Sed DILIGENCIUS i.e. ualde diligenter INTUERE QUE DICTA SUNT uel esse catholice fidei uel ex his, que tenet fides catholica, sequi. 80 ET si utcumque POTERIS, FIDEM RATIONEMQUE CONIUNGE ut scilicet 25 primum ex fide auctoritas rationi: deinde ex ratione assensio fidei comparetur. 20 es a me: est a me p. 22 rationem preiudices: ratione preiudices p. 27 (comparetur) Amen. Explicit liber de Jtrinitate DW. Explicit Boetius de trinitate K. Explicit expositio Gisilberti p(ictauensis) e(piscopi) in librum Boetii: Utrum... predicentur B. Explicit liber Boecii Anicii Manlii de trinitate t. Explicit liber secundus z.

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM DE BONORUM EBDOMADE

This page intentionally left blank

MS Basel, Univ. Bibl. O II 24, fol. 72.

This page intentionally left blank

PROLOGUS 1 Quod Grece philosophia, Latine amor sapientie dicitur. Cuius quidem tota species philosophis i.e. amatoribus sapientie placet: sed non cuilibet totam ostendunt. Attendunt enim in ipso, quo sunt, i.e. hominum genere plurimos qui tanquam bruta animalia sese totos sensibus aut imaginationibus dedunt: multos uero qui primo quasi 5 rationis motu ad ea, que preter sensus et imaginationes concipi debent, contendunt. 2 Illos ergo philo,sophi omnino contempnunt. Hos autem quibusdam elementis et quasi nutibus exteriorum significationum erudiunt. Et hii quidem hac disciplina, que Grece dicitur "scola", significationibus 10 acceptis fari gestiunt. Sed quoniam id preter dicendi rationes attemptant, sepe in errores labuntur: sepe aut incongrua aut imperfecta aut superhabundanti oratione balbutiunt. Quorum aliquos uel negligentie torpor uel ingenii hebetude in his, quibus consueuerunt, exteriorum significationum detinent elementis. 15 3 Alios uero ad ipsam rerum ueritatem, quam ultra significationes mentis acies naturaliter sentit, eiusdem ueritatis cupiditas trahit. Hos quoque philosophi propriis sibique conuenientibus officiis destinant. 4 Nam hebetes illos inculto et, ut ita dicatur, rusticano sermone, quo sensus magis quam euoluatur inuoluitur, semper laborare permittunt. 20 1 (quod grece) De bonorum ebdomadibus B. Prologus libri tercii y. Incipit alius eiusdem ad eundem quomodo ea que sunt bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialia bona. Et post uerba commentatoris super eundem librum Z. Incipit eiusdem ad eundem quomodo ea que sunt bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialiter bona immediate post duo folia cum dicitur postulas etc. K. dicitur cuius... amatoribus sapientie om p. 3 totam ostendunt: totam oslendant f. in ipso quo: in quo S. in ipso in quo FQ. 4 tanquam bruta: tarn bruta m. sese totos: sese totis y. 5 dedunt multos: dederunt multos fKLsUVY. deducunt multos m (z ?). 6 concipi debent: concipi deberent f. 8 omnino contempnunt: omnino contendunt BDEP. 9 significationum erudiunt: significationum erudunt t. 10 hac disciplina: ac disciplina m. que grece dicitur: que grece k. 11 rationes attemptant: rationes autumant LT. 12 sepe in errores: sepe in errorem p. sepe aut: sepe autem z. 13 oratione balbutiunt: ratione balbutiunt z. 14 in his quibus: in his in quibus TV. 15 significationum detinent: significationum non detinent FQ. significationum detinet BEPT. 19 illos inculto et: illos in cultu et y. illos inculto m. 20 quo sensus magis: quo sensu magis FQ. quo sensus potius EFLQT. quo sensus CPVY.

PL 64, 1313D

184 Spectabilem uero prostituunt.

sapientie formam

illis nequaquam

expositione

5 Alices uero ad ipsam quadam que uocatur "rationum uia" dirigunt. Non tamen ad earn eque omnes admittunt. Plures enim — communibus et que omnibus note sunt rationibus tamquam publica uia curren- 25 tes — ad imaginem eius, que in naturalium concretionibus quodam modo adumbratur, adducunt. 6 Multos uero his naturalium speculis assuetos ad ea, que a concretionibus altior disciplina — que Grece dicitur "mathesis" — abstrahit, uocant ut ibi rerum naturam et proprietatem ac per hoc sapientie 30 speciem, que in huiusmodi magis resultat, purius comprehendant. 7 Paucos uero quos intensiore studio uident attentos et mentis acie perspicaciores nee tam laudis proprie leuitate subuehi quam ueritati5 ipsius specie trahi — uere dignos quibus sapientie dignitas exaratur — in quoddam quasi diuersorium extra publicam rationalium uiam et 35 theoremata siue anxiomata, hoc est speculationes siue dignitates, disciplinalium ducunt ubi quodam quasi sinu secreti sapientie ipsius quandam pre ceteris dignitatem illis ostendunt. 8 Hanc igitur illi pauci ea ui mentis, que "intellectus" uocatur, diu multumque in omni rerum genere — uidelicet et in naturalibus et in 40 mathematicis et maxime in theologicis — intuentes mirantur eius rationes ab aliorum rationibus esse diuersas nee, quibus explicari possint, cognates esse sermones et, si quando proportione rationis alicuius ad earn ab aliis contingat immo necesse sit uerba transsumi, inextricablies admodum questiones prestare. 45

21 nequaquam expositione: nequaquam exponere kNOvWy. 23 ad ipsam quadam: ad ipsam quedam fk. uocatur rationum: uocatur forma rationum t. 25 publica uia: plubica uia p. 27 adumbratur adducunt: adumbrantur adducunt DW. obumbratur adducunt v. 30 et proprietatem ac: et proprietatum ac t. 31 magis resultat: magis resultant m. resultat s. 32 quos intensiore: quos intentione t. 33 tam laudis proprie: tam laudi proprie p. tam laudis proprietate t. leuitate subuehi: leuitatis subuehi m. 35 quasi diuersorium: quasi diuersorum hm. rationalium uiam: rationum uiam LY. 36 siue anxiomata: siue axiomata bHuyZ. 37 ubi quodam quasi: uidi quodam quasi f. ubi quoddam quasi t. 39 illi pauci ea ui: pauci ilia ui BkNO. 41 in theologicis: in theoloicis f. 42 rationes ab aliorum: rationes ab aliis C. rationes ab aliquorum FQ. 43 et si quando: et sequendo p. 45 inextricabiles admodum: inextricales admodum m.

DHeb 5-13 prol.

185

9 Hec igitur sunt sapientie in qualibet facilitate sed maxime in theologica paucis nota secreta, quorum quia gloria dignitatis summorum etiam philosophorum trahit ammirationem, ab ipsis "paradoxa" uocantur. Et quia prestant questiones quando translatis dictionibus proponuntur, "emblemata" uel "enigmata", hoc est propositiones, 50 dicuntur. 10 Quoniam uero hec altior intelligentia percipit, per excellentiam "ebdomades", hoc est conceptiones, nominantur: utique longe diuerse ab illis conceptionibus que "entimemata" appellantur. Est enim quoddam argumentationis genus quo ante conclusionem logos cum logo i.e. 55 sermo cum sermone, assumptio scilicet cum propositione, coniungitur. Ideoque tota ilia oratio sillogismus i.e. collocutio dicitur. 11 Est uero aliud argumentationis genus quo ante conclusionem aliquid quidem dicitur sed aliud, quod similiter dictione exponendum erat, in anima absque dictione tenetur: ut "Est homo, igitur est 60 animal". Hie enim ex eo quod dictum est "Est homo" et ex eo quod absque dictione cogitatur — scilicet homo naturaliter esse animal — conclusum est "est animal". Iccirco tota oratio ab ilia parte antecedentis, que sine expositione tenetur in anima, "entimema" uocatur. 12 Sunt et oratoriarum conclusione, uolunt — ut

alia entimemata que aut iuxta qualitatem summarum 65 aliquid menti relinquunt — ut "mater diligit" — aut in aliquo sub interrogatione posito, contrarium intelligi "Quod scis prodest et quod nescis non obest" ?

13 Sed nulla talibus conceptionibus dignitas inest. Non enim a ratione et consuetudine uulgaris etiam sermonis discedunt. Eoque 70

47 in theologica: in theoloica f. 48 summorum etiam: summorumv. ab ipsis: ab ipsius m. uel his ss p. (paradoxa) id est iuxta gloriam ss f. 50 hoc est propositiones: hoc propositiones v. 54 ab illis conceptionibus: ab illis continuationibus f. 55 quo ante conclusionem: quoniam ante conclusionem U. quo ante conclusione t. 55 cum logo: cum logoys BbCDEFHmPpQtWy. cum logoy LT. 57 collocutio dicitur: collucutio dicitur v. 58 est uero... quidem dicitur om p. uero aliud: enim aliud k. 60 ut est homo: ut est est homo ksy. 61 dictum est est homo: dictum est homo AbCHIKmpRuXZ. 62 scilicet homo naturaliter: scilicet hominem naturaliter ks. 63 conclusum est est animal: conclusum est animal CDmPpWYZ. conclusum est ergo est animal At. 64 que sine expositione: quesiuit expositione m. 65 alia entimemata: alia antimeta m. 66 oratoriarum aliquid: oratorium aliquid m. 68 prodest et quod: prodest quod I. non obest: obest FQ. non del LY. 69 dignitas inest: dignitas p. 70 uulgaris etiam sermonis: etiam sermonis v.

186

PL 64, 1315B

magis illas in mente tenet orator quod superfluum apud se iudicat eas omnibus notas oratione proponi. 14 Que uero "ebdomades" appellantur, a sensu simplicium omnino procul sunt. Et qui in plurimis studuerunt et sophisticis etiam exercitationibus probati paruerunt, earum miraculo commouentur: et, 75 sicut predictum est, ad ipsarum contemplationem non nisi paucos eosque ualde probates admittunt. 15 Huiusmodi multas pre mente Boetius, sapientie amator, habebat et lohanni romano diacono diu pulsanti dignoque cui aliquando aperiretur, qualiter poterat in naturali ideoque composito fabricatoque 80 sermone aliquas exerebat. 16 Inter quas una erat qua dicebatur: ea, que sunt, esse bona in eo quod sunt cum tamen non sint substantialia bona. 17 Quam ammiratione quidem uenerabatur Johannes. Sed a ueritate sensus illius quarundam rationum — qui uidebatur in ea — conflictus 85 eiusdem intelligentiam excludebat. Hunc ergo conflictum rogatus ab eo Boetius primum illi proposuit: et ea, que sunt, non modo in eo quod sunt uerum etiam nullo modo esse bona quarundam fantasiis rationum conclusit. Deinde totam huius enigmatis nubem diuisione decussit et sic ad ebdomadis, hoc est conceptionis, dignitatem intelligen- 90 tiam eius admisit. 71 eoque magis: eo quod magis EMPR. illas in mente: in mente t. apud se iudicat: ipse iudicat v. 74 omnino procul: omnium procul m. 75 earum miraculo: eorum miraculo k. 83 in eo quod sunt: in eo quo sunt m. tamen non sint: non sunt K. tamen sint LQ. 86 conflictus eiusdem: conflictus eius LQ. 87 et ea que sunt: ut ea que sunt U. 89 fantasiis rationum: fantasiis id est imaginationibus rationum ky. rationum conclusit: rationum concludit m. 90 diuisione decussit: diuisione discussit CMPSZ. concussit N. et sic ad: et sic ab PRVXYZ. 90 hoc est conceptionis: hoc est conscriptionis f. 91 (admisit) Explicit prologus: incipit eiusdem ad eundem quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum non sint substantialia bona. Incipit glosa eiusdem magistri Gilliberti pict. episcopi s. Commentarium Gilberti porretani super Boecium de ebdomadibus man rec marg b. Incipit liber tercius z. Liber tercius y. Incipit tercius eiusdem ad eundem de ebdomadibus quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum tamen non sint substantialia bona W. Liber Boetii de ebdomadibus F. Incipit liber man rec Z.

DHeb 14-17 prol.

187 [EXPOSITIO

LITTERE]

I

1

POSTULAS etc. Quid Johannes diaconus petat et quid se facturum super hoc Boetius spondeat, tanquam breui prologo quo attentionem eius, que in formando soluendoque emblemate magis erat necessaria, moueat premittit et ait: 5 2 POSTULAS quasi rem a nobis tue amicitie debitam UT unam EX EBDOMADIBUS NOSTRIS uidelicet

OBSCURITATEM QUESTIONIS

EIUS QUE

CONTINET MODUM QUO scilicet suBSTANTiE i.e. que in naturalibus "res subsistentes" dicuntur, BONE SINT IN EO QUOD SINT CUM NON SINT SUBSTANTIALIA BONA — hoc est: cum bonita,s ipsa non sit eorum, de 10 quibus predicatur, subsistentium esse — DIGERAM quod est ET PAULO EUIDENTIUS hoc est aliquatenus euidenter MONSTREM: uidelicet quibus argumentis affirmatio quibusque negatio probari posse uideatur et, quo multiplicitatis loco diuiso uere scientie error cedat, exponam. 3 DICISQUE ID ESSE FACIENDUM i.e. questionis huius obscuritatem ita 15 esse digerendam idEO QUOD NON OMNIBUS NOTUM SIT ITER HUIUSMODI SCRIPTIONUM. Id est: non multi sunt qui de huiusmodi scribere consueuerint aut etiam scribendi nouerint rationem. Nam etsi hos, quos "graues locos" uocabant, suis quandoque orationibus inseruerint, ut Socrates et Cato et alii multi, minime tamen his tractandis operam 20 dabant. 4 Quod UERO hoc scriptionum iter paucis notum sit, et te uere attendisse et etiam — ne usu communi, si scilicet a pluribus huiusmodi

2 quid Johannes: quod lohannes t. 4 que in formando: qui in formando p. 9 dicuntur bone sint: dicuntur bona sint v. dicuntur bone sunt p. cum non sint: cum non sunt m. 11 digeram quod est: dixeram quod est t. est et paulo: est ut Paulo EFQ. 12 est aliquatenus: est aliquociens t. 13 quibusque negatio: quibus negatio LT. quibus sue negatio V. quibusque negotio kOv. 14 quo multiplicitatis: quo multiplicatis f. diuiso uere: diuisio uere m. 15 dicisque id: dicisque ad id m. 17 non multi sunt: non multis y. de huiusmodi: huiuismodi f. 18 scribere consueuerint: scribere consueuerunt LMmNOSv. 19 locos uocabant: locos uocabunt t. quandoque orationibus: quandoque rationibus p. quandoque v. 20 ut Socrates et: Socrates etks. Cato et alii: Tetoet alii b. Plato et alii MSVY. 20 minime tamen his: minime his ks. 22 scriptionum iter: scriptionis iter p. sit et te: sit etiam te v.

PL 64, 1316A

188

tractarentur, uilescerent — tibi ualde placuisse, ex epijstola tua ad me, ut de hac scriberem questione, directa comperi. 25 5 Nam ex his que in ea legi ego IPSE SUM TUUS TESTIS QUAM UIUACITER ANTEhac FUERis coMPLEXus i.e. tibi placuerint HEC: scilicet paucis, sicut dictum est, notum esse iter huiusmodi scriptionum. Et tu quidem de predicta ebdomade digerenda sic postulas. 6 EGO UERO IPSE et hanc et alias EBDOMADES COMMENTOR quidem i.e. in 30 mente frequenter comminiscor. Sed hoc MICHI tantum. Quod est: SPECULATAQUE CONSERUO

AD MEMORIAM MEAM POTIUS QUAM

PARTICIPO

i.e. communico CUIQUAM illorum QUORUM LASCIUIA interior AC exterior PETULANTIA NICHIL PATITUR ESSE CONIUNCTUM i.e. perfectum in SC Ct

aliis congruum quod Greci dicunt "armonicum".

35

7 Quod utique prouenit non ab animi ratione sed A IOGO lasciuie RISUQUE petulantie sue. Tales namque sua tantum inuenta solent laudare, ceterorum uero uituperare et tanquam nullius sint deridere. His ergo sapientie secreta — quoniam propter eos qui digni uidentur omnino tacere non possumus — aliqua de locis multiplicitatis confer- 40 mata specie ueri aut saltern aliqua uerborum contractione obducimus. 8 PROHINC TU, moneo, NE sis ADUERSUS OBSCURITATIBUS BREUITATIS i.e. que ex breuitate contingere possunt. QUE CUM SINT contra obliquos obtrectatorum morsus ARCHANI FIDA CUSTODIA — quod non mediocriter 45 utile est — TAMEN ID etiam COMMODI i.e. hoc commodum naturaliter HABENT QUOD COLLOQUUNTUR CUM HIS SOUS QUI, quatenUS pOSSUnt,

conuenientium rationum uia uestigant et indeficientium studiorum

24 pluribus huiusmodi: pluribus k. ex epistola: exempla mNOPUy. 25 directa comperi: directa comperui ABbFfHhIKMQrstWXYZz. directa aperui E. directa comperii p. 27 quam ueraciter: quam uiuaciter ABfHhIKkLMNOPpRSstuVXYyZ (e con z). quod ueraciter s. tibi placuerint: tibi placuerunt v. 30 ego uero: sed ego k. commentor quidem: commentor s. 31 in mente frequenter: in mente quidem frequenter k. in mente y. 31 comminiscor sed: commiscor sed t. 32 est speculataque: est speculatamque W. est speculata kOs. est speculatasque vX. 33 cuiquam illorum: cuique illorum k. 37 petulantie sue: petulantie t. 39 digni uidentur: digni sunt et uidentur V. 40 multiplicitatis conformata: multiplicatis conformata CFfhLpU. multiplicitatis conforma K. 42 prohinc tu moneo: hinc tu moneo m. prohinc moneo v. prohinc te moneo y. 44 obtrectatorum morsus: detractorum morsus k. custodia quod non: custodia que non k. custodia quod DW. 45 tamen id etiam: turn (cum) id etiam BbCfhIKkMNOsUuVvyZz. hoc commodum: hoc commodi e con z. 47 uia uestigant et: uiam ue^tigant bHNO. uias uestigant KM. uia inuestigant m.

DHeb 1, 5-12

189

impendio comparant conceptionum archana. Qui uere DIGNI SUNT intromitti ad ea. 9

UT IGITUR etc. 50 Quasi: Postulas ut digeram et euidentius monstrem obscuritatem questionis etc. UT IGITUR tue satisfaciam postulationi, feci sic UT FIERI SOLET IN MATHEMATICA maxime disciplina i.e. arithmetics geometrica musica astronomica ET in CETERIS ETIAM pluribus DISCIPLINIS ut in predicamentis et analeticis in quibus quedam secuturis tractatibus 55 neces3aria preponuntur: uidelicet PREPOSUI TERMINOS REGULASQUE. 10 Eosdem quos uocat "terminos" uocat etiam "regulas": sed regulas quidem quoniam locali similitudine multa continent: terminos uero quoniam ex eorum principiis demonstratio propositorum deducitur et eorundem postremis inductionibus tanquam finibus terminatur. 60 11 Hos igitur siue terminos siue regulas preposui QUIBUS EFFICIAM CUNCTA QUE SECUNTUR i.e. quibus et propositam ebdomadem adduci in dubitationem ostendam et multiplicitatis loco diuiso ipsam confirmem. Prima regula 12

COMMUNIS etc. Prima quam ponit regula omnium que secuntur immo omnium, cuiuscumque facultatis sint, generalium sententiarum — quas etiam hoc loco "conceptiones" uocat — est locus. Ut enim de positiuis

52 questionis te cetera ut: questionis ut p. 53 arithmetical arismetica EFLpQrST. arimetica fhMmRsW. geometrica: geometria bEHKMmPRSTuvYy. 54 astronomica: astronomia CEFKPQRTtv. 55 analeticis: analecticis BbHKkLMNOsTX. quedam secuturis: secuturis k. 56 necessaria preponuntur: necessaria proponuntur EFLrkY. preposui terminos: proposui terminos DFLSVWY. 57 regulas sed regulas: regulares sed regulares I. 58 multa continent: multa continentur f. 59 quoniam ex: quia ex s. propositorum deducitur: proposito deducitur v. 60 et eorundem: et eorum Uz. finibus terminatur: finibus terminantur I. 61 regulas preposui: regulares preposui I. regulas proposui FLpQtW. 62 quibus et propositam: et propositam m. 63 adduci in: abduci in fhlUz. ostendam et: ostendi et C. ostendant et H. ostendam et ex f. multiplicitatis loco diuiso: multiplicatis loco diuiso P. multiplicitatis loco diuisio m. 65 (prima regula) The title prima regula occurs only in y and marg hk. It is hardly authentic. 66 communis et cetera prima: communis animi conceptio et cetera prima v. communis et cetera primam f. 67 regula omnium: regulam omnium f. 68 facultatis sint: facilitatis sint CV. 69 uocat est locus: uocat t.

65

PL 64, 1316D

190

gramatice facultatis regulis taceamus, certum est quod et qui uocantur 70 "communes loci" rethorum et "maxime propositiones" dialecticorum et "theoremata" geometrarum et "anxiomata" musicorum et "generales sententie" ethicorum seu philosophorum continentur uniuersalitate huius regule qua dicitur: COMMUNIS ANIMI CONCEPTIO EST ENUNTIATIO

75

QUAM QUISQUE PROBAT AUDITAM

13 Non unius tantum sed "communis animi" i.e. multorum animorum uocat earn de qua nunc loquitur conceptionem quoniam, scilicet que infinitarum singularium concessarum seu dubiarum localis est ratio, plurimis uel natura uel opifice logica adeo notam esse conuenit 80 ut, cum ad aliquid confirmandum adducetur, testimonio probationis non egeat. 14 Unde et alibi "indemonstrabilis" et "per se nota" dicitur et hie "enuntiatio quam quisque probat auditam". Ideo namque aut ceteris inuentis sepe interseritur aut orationibus 85 iam perfectis atque terminates exponitur quoniam uel naturaliter uel ex logica disciplina illis, cum quibus sermo conseritur, est omnino indubia. 15 Nee te moueat quod conceptio dicitur "enuntiatio" aut si etiam e conuerso enuntiatio dicatur "conceptio" quoniam et quod concipimus 90 enuntiamus et quod enunciamus concipimus. 16 HARUM autem, que ita communis animi dicuntur, conceptionum DUPLEX EST MODUS.

NAM UNA ITA COMMUNIS animi EST UT OMNIUM

HOMINUM SIT i.e. ut omnes homines hanc naturaliter nouerint UELUTI

70 gramatice facultatis: grammatices facultatis p. grammatice artis t. grammatice facuttatibus m. 70 et qui uocantur: uocantur r (et qui del r) equiuocantur AbCFHmpQty. eque uocantur L. 71 (dialecticorum) variants dialeticorum dyaleticorum dyalecticorum. 72 anxiomata musicorum: axiomata musicorum AbuXyZ. 73 sententie ethicorum: scientie ethicorum t. philosophorum continentur uniuersalitate: phisicorum continentur uniuersalitate p. philosophorum continentur et uniuersalitate ESVY. philosophorum continentur uniuersitate ABCEFhkLNOPpQRrSsTUVvYz. 77 non unius: non huius p. 78 nunc loquitur: nunc loquimur Ppt. conceptionem quoniam: conceptione quoniam p. 80 (uel natura) ut deus est ss kO. opifice logica: opifice loica f. ut de quocumque species et genus ss kO. notam esse: tarn esse I. 81 cum ad aliquid: cum aliquid p. 85 namque aut: namque ut k. namque a s. 80 dicatur conceptio: dicitur conceptio v. quoniam et quod: quoniam quod k. 93 ut omnium hominum: ut omnium z.

DHeb 1, 13-20

191

si HANG conceptionem geometricam PROPONAS qua dicitur: si DUOBUS 95 EQUALIBUS EQUALIA AUFERAS, QUE RELINQUUNTUR EQUALIA ESSE NULLUS

INTELLIGENS i.e. nullus sane mentis homo ID NEGET. Omnes enim etiam preter logicam disciplinam id uerum esse naturaliter cognoscunt. 17

ALIA UERO ita communis animi est quod non omnium hominum —

SCd DOCTORUM TANTUMmodo EST. QUE TAMEN UENIT EX TALIBUS CONCEP-

TIONIBUS que, qualiter predictum est, COMMUNIS sunt ANIMI UT EST hec: QUE INCORPORALIA SUNT, IN LOCO NON ESSE. Hec enim non quidem eius, que dicitur "logice rationis", uniuersalitate locus est sed — ex logice loco ueniens — naturalis. 5 18 Est namque dialecticorum omnibus nota topice generalis: "Quod soli alicui proprium est, id sine eo esse non potest" ut color, quia soli corpori accidit, non nisi in corpore est. Ex huius igitur loci uniuersalitate omnibus etiam hominibus naturaliter cognita uenit hec conceptio siue enuntiatio naturalis qua dicitur: "Que incorporalia 10 sunt, in loco non esse". 19 Locus enim — et quo locale et quo locatum aliquid uere intelligitur — solis corporibus accidit. Solidi namque interualli circumscriptio, que in genere quantitatum "locus" uocatur, in solis corporibus est. 15 20 Itaque et ille locus, qui ex quadam interuallarium ad se inuicem ordinabili collatione "collocatio" nominatur, tantum corporum est secundum quam generaliter quidem "locata" specialiter uero "intra et extra ultra qt citra subter et supra" et huiusmodi corpora ipsa sola recte dicuntur. 20

97 homo id neget: homo adiungat v. 98 omnes enim etiam: omnis enim etiam r. omnes enim s. preter logicam: preter loicam f. preter logicam logicam p. 99 naturaliter cognoscunt: cognoscunt BkNO. naturaliter cognoscit s. 2 conceptionibus que: proprietatibus que t. communis sunt animi: communis est animi v. 4 dicitur logice: dicitur loice f. uniuersalitate locus: uniuersitate locus DfhsTUVvWz. 6 (dialecticorum) variants dialeticorum dyaleticorum dyalecticorum nota topice: nota topyce y. 9 loci uniuersalitate: loci uniuersitate DfhUVvWYz. 10 que incorporalia: quoniam corporalia p. 12 aliquid uere: aliquid esse t. aliquid k. 16 interuallarium ad: interuallarum ad p. interuallorum ad m. 17 collocatio nominatur: collectio nominatur U. collatio nominatur ty. collatorum nominatur k. 19 extra ultra: extra et ultra p.

192

PL 64, 1317G

21 Et hec quidem collocatio uniuersis mundane machine partibus conuenit. Ipsa uero secundum se totam utique localis e$t quoniam interuallaris eius protensio suis quibusdam terming retinetur quod est circumscribitur. 22 Quia tamen preter ipsam non est aliud corpus, nee extra nee intra 25 nee ultra nee citra nee £ubter nee supra nee iuxta nee circa aliquid esse nee huiusmodi aliqua predicamenta recipere ideoque nee secundum se totam locata esse potest. Atque in hoc cum incorporalibus conuenit que, quia non sunt localia, nequaquam locata intelligi possunt. 30 23 Sed, sicut dictum est, quamuis ilia maxima propositio et topice generalis, ex qua naturalis hec uenit et in qua cum infinitis aliis continetur, omnibus etiam naturaliter nota sit, hec tamen que inde uenit tantummodo doctorum dicitur esse. 24 Recte utique. Ceteri namque usu uerborum, qui sepe ex aliqua 35 causa extenditur ultra naturam, decepti ex eodem sensu dictum accipiunt: "Anima est intra corpus animalis et extra corpus lapidis" et "linea sita in corpore et extra animam est" et huiusmodi, ex quo sensu corpus aliquod intra uel extra aliud corpus est, audiunt. 25 Docti uero, quos una fades diuersarum dictionum non decipit, 40 sensus ipsos qui sub eadem dicendi qualitate diuersi sunt diuidunt. Ideoque quod aliis minime uidetur cognoscunt. 26 Hec est igitur communis animi ilia conceptio siue enuntiatio, que doctorum tantummodo est, ET CETERA huiusmodi QUE NON UULGUS COMPROBANT SED multo usu diuersarum disciplinarum et tarn exemplis 45 quam regulis DOCTI.

21 quidem collocatio: quidem collatio APtY (e con I) quidem collocutio kNO. 22 ipsa uero: ipsam uero my. ipsa v. 23 eius protensio: est protensio v. 25 quia tamen: quia tanturn f. 26 circa aliquid esse: citra aliquid esse p. circa aliquid est I. 27 huiusmodi aliqua: huiusmodi alia m. 28 locata esse potest: locata esse p. 31 sicut dictum est: sicut dictum f. 32 hec uenit et: hec conuenit et fp. 33 naturaliter nota: naturalibus nota t. hec tamen que: hec tantum que f. 34 uenit tantummodo: uenit tantum BfkNOs. 38 sita in corpore: sita est in corpore t. preclare marg O. 39 corpus aliquod: corpus aliquit f. 40 facies diuersarum: facias diuersarum t. facies uero diuersarum p. 42 aliis minime: aliis plurimum t. 43 hec est igitur: hoc est igitur k. 45 uulgus comprobant: uulgus approbant PR.uulgus comprobat Ns. uulgus p. 46 regulis docti: regulis edocti I. regulis docti approbant p.

DHeb 1, 21-29

193 Secunda regula

DlUERSUM EST ESSE ET ID QUOD EST.

IPSUM ENIM ESSE

NONDUM EST. AT UERO QUOD EST, ACCEPTA ESSENDI FORMA, EST ATQUE CONSISTIT

50

27 Hie commemorandum uidetur quod diuersorum philosophorum in diuersis facultatibus usu diuerso "esse" et "esse aliquid" multipliciter dicuntur. Nam in theologica, diuina essentia — quam de Deo predicamus cum dicimus "Deus est" — omnium creatorum dicitur esse. Cum 55 enim dicimus "corpus est" uel "homo est" uel huiusmodi, theologici hoc esse dictum intelligunt quadam extrinseca denominatione ab essentia sui principii. 28 Non enim dicunt corporalitate corpus esse sed esse aliquid: nee humanitate hominem esse sed esse aliquid. Et similiter unumquodque 60 subsistens essentia sui principii predicant non esse aliquid sed esse: ilia uero, que in ipso creata est, subsistentia non esse sed esse aliquid. Et ad eundem modum: quicquid operante summo principio est, eadem principal! et increata essentia dicunt esse, suo uero quolibet genere aliquid esse. 65 29 Illorum uero philosophorum, quibus sue facultatis genera sunt sola ilia que ex principio esse ceperunt, alii quelibet ilia orationum suarum themata i.e. materias, de quibus loquuntur, eodem quo dicunt esse dicunt etiam esse aliquid. Unde etiam hoc uerbum "est" dicunt de omnibus equiuoce predicari. 70

48 secunda regula diuersum: diuersum LPV. 60 atque consistit: atque subsistit f. 51 hie commemorandum: hie moderandum fhvz. 53 multipliciter dicuntur: multiplicem dicuntur z. 54 in theologica: in theologia s. in theoloica f. 55 cum dicimus deus est: quando dicimus deus est v. cum dicimus deus f. creatorum dicitur: creator dicitur flpy. 56 dicimus corpus est: dicitur corpus est bmy. dicimus corpus p. 58 ab essentia sui: sui V. 59 sed esse aliquid: sed etiam aliquid f. 61 principii predicant: principii predicantur NP. principii predicatur f. principii ponunt DW. 62 creata est: creata f. 64 et increata: et creata p. dicunt esse suo: dicuntur esse suo PRX. dicitur esse suo B. 67 sola ilia que: sola ipsa que LT. sola que EQt. ex principio esse: ex principio est esse PR. 68 suarum themata: suarum theoremata LV. suarum chemata b. suarum thema Z. quibus loquuntur: quibus loquantur hvz. 69 dicunt esse dicunt: dicunt esse dictum z. etiam esse aliquid: etiam aliquid s.

194

PL 64, 1318B

30 Alii uero diuidunt. Et ea que subsistunt dicunt esse subsistentiis et esse aliquid his que subsistentias comitantur: interuallaribus scilicet mensuris et qualitatibus. 31 Ceteris uero septem generum predicamentis eadem subsistentia nee esse nee aliquid esse concedunt. Similiter et nullum illorum que 75 abstractio mathematica ab his, de quibus predicantur, diuidit uel esse uel aliquid esse consentiunt. 32 Ergo cum dicitur: DIUERSUM EST ESSE ET ID QUOD EST, secundum theologicos quidern intelligitur "esse" id quod est principium: "id quod est" uero illud quod est ex principio. 80 33 Sed secundum alios philosophos "esse" subsistentium sole illorum, que predicantur, subsistentie: "que uero sunt" ea tantum que illas in se habendo subsistunt. Sic ergo et secundum theologicos et secundum alios philosophos recte potest dici: "Diuersum est esse et id quod est". 85 34 Sed et hanc regulam et ceteras que secuntur, preter septimam, tam usu theologicorum quam aliorum philosophorum hoc loco accipi debere sequentia nos docebunt. Nos tamen omnes, preter illam septimam, ut significantius demonstrentur, in naturalibus exemplabimus. 35 Ait ergo: DIUERSUM EST ESSE i.e. subsistentia, que est in sub- 90 sistente, ET ID QUOD EST i.e. subsistens in quo est subsistentia: ut corporalitas et corpus, humanitas et homo. 36 Uere. IPSUM ENIM quod per abstractionem quodam modo ab illo, in quo est, intellectus separat, ESSE NONDUM EST. Non ait: non est sed "nondum est". Dum enim ipsam illam sim- 95 plicem puramque formam ut in se ipsa est intuemur — quod est earn

71 que subsistunt: que subsistant p. esse subsistentiis: esse substantiis P. 74 eadem subsistentia: eodem subsistentia b. 79 secundum theologicos: secundum theologos CF. est principium: est principium est b. 80 uero illud quod: uero id quod by. 84 secundum theologicos: secundum theologos CFkNO. 86 et ceteras que: et omnes que v. 87 quam aliorum: quam illorum p. 81 ut significantius demonstrentur: significantius demonstrentur m. ut significantius demonstrarentur tu. naturalibus exemplabimus: naturalibus explanabimus T. naturalibus explicabimus M. 90 que est in: que est b. 91 est id est subsistens: est subsistens f. subsistentia ut: substantia ut T. 96 ipsam illam simplicem: ipsam simplicem m. ut in se ipsa est: ut ipsa in se est ks. intuemur quod: intuentur quod I.

DHeb 1, 30-39

195

aliter quam sit attendere — quodam modo non est eo quod non, qualiter attenditur, est. Etsi enim abstractim attenditur, est tamen inabstracta. 37 AT UERO id QUOD EST, ACCEPTA in se FORMA ESSENDI i.e. ea, quam — abstractim intellectus concipit, subsistentia — que acceptio dicitur "generatio" — EST ATQUE materie, que Grece "yle" dicitur, formeque huius, que Grece "usyosis" uocatur, concursu — opifice ilia forma, que nominatur "usya", iuxta exemplar illius, que dicitur "ydea", ycon — hoc est illius exemplaris exemplum et imago — CONSISTIT: ut corpus 5 eo quod ut esse corporalitatem habet est corpus et homo eo quod humanitatem. Tercia regula QUOD EST, PARTICIPARE ALIQUO POTEST. SED IPSUM ESSE NULLO MODO ALIQUO PARTICIPAT. FlT ENIM PARTICIPATE CUM ALIQUID IAM EST. EST AUTEM ALIQUID CUM ESSE

10

SUSCEPERIT

38 Sensus: Id QUOD EST hoc est subsistens quod ea, quam in se habet, subsistentia est POTEST PARTICIPARE ALIQUO i.e. cum ipsa subsistentia aliquid aliud, quod ad potentiam subsistentie illius pertineat, in se 15 potest habere: ut corpus, quod corporalitate quam in se habet est, cum ea colorem etiam et lineam et diuersorum generum qualitates et quantitates alias ad corporalitatis potentiam pertinentes, quibus ipsum quale et quantum est, in se habet. 39 SED IPSUM ESSE i.e. subsistentia, que inest subsistenti, NULLO MODO 20 PARTICIPAT ALIQUO. Quippe quod in se non habet esse, quo sit, nullo modo cum esse potest habere in se quo quale uel quantum sit.

97 sit attendere: sit ostendere t. 98 non qualiter: non equaliter z. 99 tamen inabstracta: inde inabstracta k. 100 accepta in se: accepta m. 1 ea quam abstractim: ea qua abstractim v. earn quam abstractim LVY. subsistentia que: subsistentiam que VY. 3 uocatur concursu: dicitur concursu v. uocatur concursum z. 4 illius que dicitur: illius quod dicitur BP. 5 hoc est illius: id est illius ks. 6 habet est corpus: habet et corpus b. 11 est autem: est enim auteni bm. 14 cum ipsa: si cum ipsa ky. 15 pertineat in se: pertineat illud in se t. 16 ut corpus quod: ut quod v. 17 etiam et lineam: etiam lineam v. etiam et liniem b. 18 quantitates alias ad: quantitates et alias ad FQ. quantitates et alias proprietates ad E. 20 que inest subsistenti: qua inest subsistenti v. 21 habet esse quo: habet quo m. habet esse quod DPWY. 22 quo quale uel: quod quale et f,

PL 64, 1319A

196

40 Esse namque subsistentia est, non substantia. Itaque cum esse non possit in se habere, quo sit, nee participatione aliud aliquid in 25 se habebit. 41 Uere. CUM ENIM ALIQUID i.e. subsistens IAM EST aliqua subsistentia, tune FIT alterius nature ad illius subsistentie potentiam pertinentis PARTICIPATIO qua subsistens ipsum quale uel quantum fit. 42 Est enim in his que predicantur quidam ordo — non temporis, sed rationis — quo naturaliter id quod est esse precedit et quod pro- 30 prietatis cuiusdam ratione illi addictum est sequitur. Ac per hoc cum iam aliquid est, deinde, quo cum esse suo participet, queritur. EST AUTEM illud ALIQUID CUM, sicut in secunda regula dictum est, ESSE hoc est essendi formam SUSCEPERIT. Quarto, regula

35

ID, QUOD EST, HABERE ALIQUID PRETER QUAM QUOD IPSUM EST POTEST.

IPSUM UERO ESSE NICHIL ALIUD PRETER SE

HABET ADMIXTUM

43 Hec regula quodam modo precedentis sensum explanat. Ideo namque id, quod est, participare aliquo dictum est quoniam ID ipsum, 40 QUOD EST, POTEST HABERE ALIQUID PRETER QUAM illud sit QUOD IPSUM,

quod est, EST, i.e. preter quam sit esse quo ipsum est: ut corpus preter corporalitatem cum ipsa, qua est, corporalitate habet colorem. 44 IPSUM UERO ESSE iccirco nullo modo aliquo participat quoniam NICHIL ALIUD PRETER SE HABET cum eo, quo forte fingatur esse, in sese 45 ADMIXTUM.

24 cum esse non: non v. 26 enim aliquid: enim aliquid est CPRY. iam est aliqua: iam est s. 27 nature ad illius: nature ab illius f. 28 quantum fit: quantum sit bfhkmpstvz. 32 cum esse suo: cum esset suo h. 33 illud aliquid cum: illud cum aliquid bfHhmtUvyz. 36 quarta regula id quod: id quod LPV. 37 ipsum est potest: ipsum esse potest bmy. 40 aliquo dictum est: aliquod dictum est m. 41 sit quod ipsum: sit quo ipsum U (e con z). sit ipsum O. sit quod ipsumque k. 42 quod est est: quo (e con] est est A. est y. 44 uero esse iccirco: uero est iccirco m. 45 nichil aliud preter: nichil preter CDFPpRT. esse in sese: esse v.

DHeb 1, 40-49

197 Quinta regula

DlUERSUM EST "TANTUM ESSE ALIQUID" ET "ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST". ILLIC ENIM ACCIDENS, HIC SUBSTANTIA SIGNIFICATUR

50

45 Sicut prediximus: ea, que subsistunt, quidam philosophorum dicunt "esse" soils subsistentiis et "esse aliquid" quibusdam que alia sunt a subsistentiis: uidelicet solis accidentibus. Secundum hunc usum hoc loco solum subsistens solis accidentibus "esse aliquid" dicitur. 46 Dicimus etiam quoniam id, quod est aliquid, quandoque dicitur 55 "esse aliquid in eo quod est" — et hoc quoque duobus modis — quandoque uero ita simpliciter "esse aliquid" quod nullo modo in eo quod est. 47 Uerbi gratia: aliquod opus et ereum dicitur et humanum et triangulum. Sed ereum atque humanum "in eo quod est" — diuersa 60 tamen ratione — triangulum uero nulla ratione in eo quod est sed "tantum" triangulum. 48 Et ereum quidem dicitur "esse in eo quod est" quoniam eo ipso quo est — suo scilicet genere — dicitur ereum. Humanum uero dicitur "esse in eo quod est" non quidem quoniam sit humanum genere, quo 65 ipsum est, sed quoniam hoc, quod ipsum opus esse ereum predicatur, ideo humanum est quia auctor eius uere "in eo quod est" i.e. genere proprio humanus est: siquidem ministro ac per hoc quodam modo auctore homine accessit lapidi calor quo solutus est et ita es factus est. 49 Triangulum uero idem utique opus dicitur sed nulla ratione "in 70 eo quod est". Neque enim quod est triangulum eo ipso, quo est i.e. genere suo, est triangulum. Neque uero ideo quod esse illius — id scilicet quo ipsum opus est — dicatur triangulum eo quod auctor eius i.e. homo sit triangulus.

49 55 h. est

illic enim: illud enim p. 50 substantia significatur: substantia esse significatur f. quod est aliquid: quod est ad aliquid k. 56 aliquid in eo quod: aliquid quid in eo quod aliquid quod DW. 63 quoniam eo ipso: quoniam in eo ipso k. 72 est id est genere: genere s. est idem genere Uz. est id est genere scilicet ks.

PL 64, 1319D

198

Ideoque sola accidente figura, que scilicet nee operis nee auctoris est 75 esse, triangulum dicitur. 50 Unde manifestum est quod DIUERSUM EST "ESSE ALIQUID TANTUM" i.e. cui, cum predicatur "esse aliquid", non potest addi "in eo quod est": ET "ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST" i.e. cui, cum dicitur "esse aliquid", potest addi "in eo quod est". 80 51 Uere. ILLIC ENIM i.e. cum de quolibet dicitur "est aliquid" ita quod non potest addi "in eo quod est" significatur esse ACCIDENS id quo ita "esse aliquid" dicitur: ut quod opus dicitur esse triangulum. 52 Hie uero i.e. cum de quolibet dicitur "est aliquid" ita quod potest addi "in eo quod est" SIGNIFICATUR esse SUBSTANTIA, hoc est subsis- 85 tentia, id quo ita "esse aliquid" dicitur: sed uel ipsius esse subsistentia quod proponitur esse aliquid — ut "opus est ereum" — uel illius esse subsistentia quo auctore est esse illius quod aliquid esse proponitur per quod tarn esse illius quam illud ipsum eadem auctoris subsistentia esse aliquid affirmatur — ut "opus est humanum". 90

Sexta regula OMNE QUOD EST PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT. ALIO UERO PARTICIPAT UT ALIQUID SIT. Ac PER HOC ID QUOD EST PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT. EST UERO UT PARTICIPET ALIO QUOLIBET 53 Supra in regula tercia qua dictum est: "quod est, participare aliquo potest" participationem dicebat id, quod est, cum suo esse aliud habere quiddam.

75 que scilicet nee: qua scilicet nee CIM ( ?) QRVY. 78 cui cum predicatur: cum predicatur f. 79 et esse aliquid... addi in eo quod est om p. cui cum dicitur: cui dicitur U. cum dicitur t. enini id est cum: enim cum s. dicitur est aliquid: dicitur esse aliquid v. 83 id quo ita: id est quo ita hks. id quod ita HPtyW (e con A). dicitur esse triangulum: dicitur triangulum m. 84 uero id est cum: uero id cum f. 86 id quo ita: id quod ita bHmRy. sed uel ipsius: scilicet uel ipsius ky. 87 esse subsistentia quod: est subsistentia quod I. esse subsistantia quo DLrVW. uel illius esse: uel ipsius esse bm. 88 quo auctore est: actore est r. quo actore. W. quo auctor A. illius quod aliquid: illius quo aliquid fhz. 92 sexta regula omne: omne PR. 93 alio uero: alia uero p. ac per hoc... ut sit om p. 97 participationem dicebat: participatione dicebat P. 98 habere quiddam: habere quicquam y.

95

DHeb 1, 50-57

199

Unde in quarta aperte dicebat: "Id, quod est, habere aliquid preter quam quod ipsum est potest". In quo etiam et in eo quod in tercie — clausula ponebat dicens: "Est autem aliquid cum esse susceperit", et in fine secunde subiungens: "Quod est accepta essendi forma est", patenter ostendit quoniam habere ipsum esse participatio est. 54 Utrumque igitur habitum — uidelicet et quo habetur ipsum esse et quo aliud aliquid cum ipso ab uno solo i.e. ab eo quod est — in 5 hac sexta regula manifeste "participationem" appellat et ait: 55 OMNE QUOD EST scilicet omne subsistens PARTICIPAT EO QUOD EST eius ESSE non quidem ut eo sit aliquid sed ad hoc tantum UT eo SIT. Cum eodem UERO idem subsistens quodam ALIO PARTICIPAT UT eo SIT ALIQUID. 10 56 Sed ilia participatio, qua eo quod est esse participat, natura prior est: altera uero posterior. Unde infert: Ac PER HOC. Quasi: quia uidelicet non potest esse aliquid nisi prius naturaliter Sit, ID QUOD EST, sicut dictum est, PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT.

EST UERO naturaliter prius UT deinde PARTICIPET ALIO QUOLIBET quo 15 aliquid sit. Septima regula OMNE SIMPLEX ESSE SUUM ET ID QUOD EST UNUM HABET 57 Hoc in solis theologicis exemplari potest. Nam omnia naturalia non modo creata sed etiam concreta sunt. 20 Mathematica uero etsi nee re nee proportione dicuntur habere in se, quo sint uel aliquid sint, aliqua tamen eorum ex sue rationis partibus constant: ut ilia, que ex omnibus tarn innatis quam extrinsecus affixis colligitur, primarum substantiarum plena proprietas et ea subsistentia specialis que ex generali et eius potentiis constat. 25

99 unde in quarta: unde et in quarta kpsy. aperte dicebat: aperte quidem dicebat ks. dicebat id quod... quam homo sed homo multarum (DHebd 74) om s. 1 in tercie clausula: in tercia clausula y. esse susceperit et: esse ceperit et f. 2 in fine secunde: in fines secunde p. 9 participat ut eo: participatione eo p.14 est esse ut sit: est ut sit p.15 naturaliter prius: natura prius I. 18 septima regula omne: omne PR.19 solis theologicis: solis theoloics f. 20 etiam concreta sunt: concreata sunt k. etiam concreata sunt bFhKrV. 21 nee proportione nee propositione I. 22 eorum ex sue: eorum ut sue f.25 specialis que: spiritalis que Uz.

200

PL 64, 1320G

Horum quoque et omnium aliorum, que — quoniam huiusmodi partes non habent — "simplicia" uocantur, effectus est multiplex. 58 Deus uero omnino est simplex. Nam etsi — quoniam non habemus illi cognatos, quibus de ipso loquamur, sermones — a naturalibus ad ipsum uerba transsumimus dicentes: "In Deo est essentia qua ipse est 30 et potentia qua potens est et sapientia qua sapiens est" et huiusmodi, non tamen cogitamus ab essentia, qua ilium esse predicamus, potentiam aut sapientiam eius — quibus quasi esse aliquid dicimus eum de quo omnino nee scimus nee scire possumus quid sit — ulla ratione esse diuersam. 35 59 Et tanta in illo est sub hac horum nominum diuersitate non dico rerum unio sed rei singularis et simplicis et indiuidue unitas ut de eo uere dicatur non modo "Deus est, Deus est potens, Deus est sapiens" uerum etiam "Deus est ipsa essentia, Deus est ipsa potentia, Deus est ipsa sapientia" et huiusmodi. 40 60 Ipse enim solus quicquid est — iuxta huiusmodi nominum diuersitatem ex unius muneris eius, quod est Spiritus sanctus, usu diuerso nostrorum — uere est in eo quod est et ipsum quod est. 61 Quicumque uero diuerso predicti muneris usu uel potens uel sapiens uel huiusmodi est, est quidem hoc qualitercumque in eo quod 45 est sed nullo modo est ipsum quod est. Pluribus enim est et pluribus

29 habemus illi cognatos: habemus ibi cognatos CPT. habemus ubi cognatos L. ipso loquamur ipso loquimur f. (sermones) BOETHIUS, De phil. cons. Ill, 12. 30 qua ipse est: que ipse est bHm. que ipsa est y. 31 qua potens est: quia potens est m. qua sapiens est: quia sapiens est m. 32 predicamus potentiam: predicamus esse potentiam y. predicamus potentia p. 33 quasi esse aliquid: quasi aliquid I. dicimus eum: dicens eum bm. 34 sit ulla ratione: sit in ilia ratione fUz. sit ut ratione p. 35 esse diuersam: esse diuersas CEFQVY. esse diuersam esse kNO. 36 et tanta: et tota p. 37 dico rerum unio: dico unio m. sed rei singularis: sed singularis bm. Caue singularis. Hie plene caue marg NO. unitas ut: unitatis ut m. 38 modo deus est: modo t. modo deus f. 41 iuxta huiusmodi: iustitia huiusmodi bm. 42 diuersitatem ex unius: ex unius BdCDfHhIMmPrUuVWZz. diuersitate ex unius L. significationem ex unius v. diuersitatem scilicet ex unius kNO. diuersitatem (man rec) ex unius RYX. est spiritus sanctus: est spiritus sancti t. usu diuerso nostrorum uere: usu non diuerso uere k. 43 diuerso nostrorum: diuersorum nostrorum bfm. nostrorum del y. 44 diuerso predicti muneris usu: nostrorum predicti muneris diuerso usu k. predicti muneris: predicto muneris t. muneris v. 45 est quidem hoc: est quidem hec AflpQSYXyZ (KO ?) est quidem PRt. 46 pluribus enim... est aliquid est om p.

DHeb 1, 58-65

201

aliquid est. Ipse uero eodem, quo est, aliquid est. Et est uere in eo quod est et uere id quod est. 62 Ideoque recte dictum uidetur: OMNE SIMPLEX ESSE SUUM ET ID QUOD EST UNUM HABET. Id est: si quis de eo quod uere est simplex 50 dicat "est" et item dicat "est aliquid", nullus intelligere debet quod secunda oratione predicauerit de ipso aliquid proprietate aliqua diuersum ab eo quod predicauerat in prima. 63 Ut: si uel de Patre uel de Filio eius uel de utrorumque Spiritu dicat quis "est" ita "Pater est, Filius est, utrorumque Spiritus est" et 55 postea de eodem Patre uel de eodem Filio uel de eodem amborum Spiritu dicat "est aliquid" ita "Pater est potens, Filius est potens, Spiritus amborum est potens", nulla ratione intelligi debet aliud esse quo est et aliud esse quo potens est quoniam et Patri et Filio et amborum Spiritui idem omnino est et esse et potentem esse. 60 64 Similiter illorum trium cuilibet idem est esse et sapientem esse. Item cuilibet illorum idem est esse et bonum esse et huiusmodi. Quod in non simplicibus — quod sunt omnia que creata subsistunt — minime uerum est. Unde et Octaua regula est OMNI COMPOSITO ALIUD EST ESSE ALIUD IPSUM EST

65

65 Duobus modis compositio accipitur. Unus est quo subsistens aliquod ex subsistentibus inter se diuersis et a quibus compositum ipsum aliud est dicitur esse compositum: ut homo qui ex carnibus atque 70 ossibus uel ex corpore et spiritu compositus est. De quo composite non dubium est plurima predicari.

47 in eo quod est et uere om p. 50 de eo quod: de deo quod fP. de eo qui V. 51 et item dicat: et uere dicat v. 53 diuersum ab eo: diuersum ab ea ky. quod predicauerat: quod predicauerit ft. 54 si uel de patre: si uel de deo patre BEkNO. de utrorumque: de utroque CfP. de utrumque H. 55 dicat quis est: dicat quis k. dicat quis... amborum spiritu om I. utrorumque spiritus: utrumque spiritus H. spiritus BV. 56 de eodem amborum: de amborum fk. de eorum amborum bmy. 58 intelligi debet: intelligere debet f. aliud esse quo: alius esse quo t. 'aliquid esse quo k. aliud esse quod DWX. 64 unde et octaua regula est: unde et PRY. unde et octaua regula hy. unde et octaua regula est om V. 69 subsistens aliquod: subsistens aliquid ADhkPtW. 71 atque ossibus: et ossibus IU. uel ex corpore: uel corpore t.

202

PL 64, 1321A

66 Nam et omne quo quidlibet componens est et quo aliquid est: et esse quod ex omni componentium esse et aliis quibusdam componitur quo et ipsum compositum subsistens est: et omne quo idem — iuxta 75 compositum esse — aliquid est, de ipso homine predicatur: ut "homo est carnes et ossa, est corpus et spiritus, est coloratus et intelligere potens, est homo et aptus ad ridendum" et huiusmodi plurima. 67 Alius uero compositionis est modus quo non quidem subsistens ex subsistentibus — nam quantum ad hoc simplex est — sed et multis so quorum unoquoque est: et multis quorum unoquoque aliquid est, eius constat proprietas: ut hominis spiritus qui — unus et simplex quantum ad hoc quod non ex diuersis subsistentibus constat — et multis subsistentiis est et multis earum accidentibus aliquid est ideoque compositus nee ipsum quod est. 85 Non enim in eo compositionem attendimus quoniam aliud est, quod est, aliud quo est. 68 Nam si — quemadmodum quod est unum tantum est ita quoque — unum simplex tantum esset quo et esset et aliquid esset, nulla ratione compositum esset. Itaque quoniam alio est, alio aliquid est, 90 etiamsi non ex diuersis subsistentibus constet, subsistens ipsum concretum atque compositum est. 69 Quoniam ergo omne subsistens tale est, generaliter ait: OMNI COMPOSITO i.e. omni subsistenti ALIUD EST ESSE quo scilicet est. IPSUM uero EST ALIUD alio quodam quo scilicet aliquid est. 95 73 et omne quo: et omne quod CEFHLmPQ. quidlibet componens: quidlibet componens CDkNOPW. quodlibet componens fKUz. 74 et esse quod: esse quod h. 75 componitur quo: componuntur quo k. omne quo idem: omne quod idem bHmW. 86 predicatur ut homo: predicatur et homo k. 77 ossa est corpus: ossa et corpus fy. 78 est homo et: est etiam homo et L. est et homo et Ep. 79 alius uero: alius k. non quidem: non quidam y. 80 ad hoc simplex: ad simplex f. ad hoc esse simplex y. sed et multis: sed ex multis ky. sed multis t. 83 simplex quantum: simplex est quantum t. 84 earum accidentibus: earum accidentiis ky. 86 attendimus quoniam: attendemus quoniam k. attendimus qua T. attendimus quam LS. aliud est quod: aliud quod p. 87 (quo est) Talem simplicitatem glosator hie deo attribuit. Uiolenta expositio marg NO. 89 quo et esset: quo esset bm. 90 nulla ratione: nullo modo f. alio aliquid est: alio alio aliquid est bmy. 95 quodam quo: quodam scilicet quo p.

DHeb 1, 66-74

203 Nona regula

OMNIS DIUERSITAS DISCORS. EST.

SlMILITUDO UERO APPETENDA

EX QUOD APPETIT ALIUD, TALE IPSUM ESSE NATURA-

LITER OSTENDITUR

QUALE

EST

ILLUD

HOC

IPSUM

QUOD

APPETIT

—

70 Diuersitati identitas contraria est, similitude uero repugnans. Iccirco quamuis, quibuscumque rationibus "idem" dicitur, eisdem "diuersum" quoque dicatur, tamen hoc loco in ea ratione in qua similitude intelligitur diuersitatem intelligendam docuit cum — premisso quod OMNIS DIUERSITAS DISCORS — non subiunxit: identitas uero 5 sed potius SIMILITUDO UERO etc. 71 Similitude dicitur quedam ex proportione contrariorum aut parium aut sub eandem rationem cadentium comparatio. De qua nichil ad presentem locum. 72 Est etiam alia ad hunc pertinens locum que et proprius dicitur 10 "similitude" que scilicet est quedam unio diuersorum. "Unio" dice, non unitas: et "quedam", non quelibet. 73 Illam enim, que uero nomine dicitur, unitatem sola nature singularis proprietas facit. Que natura quandoque in uno tantum est — ut quelibet ilia qua supercelestis spiritus aliquis unum aliquid est — 15 quandoque in multis que, etsi non alterutrius, saltern alterius numero constat esse diuersa: ut quelibet humani corporis natura que non modo in corpore hominis uerum etiam in ipso qui ex corpore constat, uidelicet in homine, esse dicitur et de ipso homine predicatur cum tamen corpus hominis atque homo non et corporis et hominis sed tantum- 20 modo hominis numero differant. 74 Non enim corpus hominis est nature sue proprietate aliud unum quam homo. Sed homo multarum naturarum suarum proprietatibus 97 nona regula omnis: omnis LPpTV. nona regula ornnis est y. 98 tale ipsum esse: tale ipsum f. 99 est illud hoc: est hoc fvz. 2 quibuscumque: quibuslibet U. 5 diuersitas discors: diuersitas k. 8 aut sub eandem: aut sub eadem hm. 13 illam enim que: illam uero que v. 15 quelibet ilia qua: quelibet ilia que DtY. 19 uidelicet in homine: uidelicet homine k. 20 cum tamen corpus:cum tantum corpus DW. hominis atque homo: hominis et homo v. 22 hominis est nature: hominis nature p. 23 sed homo multarum: sed multarum v. suarum proprietatibus: proprietatibus s.

204

PL 64, 1322A

est aliud unum quam hominis corpus. Unde homo et corpus, ex quo ipse constat, non sibi unita sed uere unum atque idem dicuntur. Non 25 tamen quod corpus illud omnino sit idem quod homo: sed quod homo idem omnino quod corpus illud est. 75 Unio uero semper illorum est que diuersa sunt utriusque numero. Sed hec est modis ex diuersitate rationum diuersis. Aliter namque sibi unita dicuntur materia atque forma ut quodam 30 rational! habitu unum subsistens sit: aliter pars et pars ut, quod constat ex eis, naturali aut rationali habitu unum totum sit aut aliarum rationum consortiis: ut, in ciuilibus, aut lingue aut ritus aut legis aut loci aut affectus unius consortio dicantur multi "una gens unus populus unus conuentus unum cor" et huiusmodi. De quibus omnibus 35 nichil ad presentem locum. 76 Sed est quedam alterutrius numero diuersorum unio quam conformitatis ratio facit. Que ad presentem pertinet locum. Hec unio "similitude" uocatur. Et est uel secundum naturam uel secundum quedam extrinseca. Secundum naturam uero dupliciter: 40 aut enim secundum proposite nature plenitudinem — et dicitur "substantialis similitude" qualiter abum albo simile est et homo homini — aut secundum proposite nature partes aliquas — et uocatur "imaginaria similitude" qualiter humana pictura uero homini dicitur similis. Ilia uero, que est secundum extrinseca, dicitur "imitatio" qualiter 45 artifex aliquis alii artifici uel homo Deo iuxta uoluntatem eius aliquid faciendo dicitur similis. 77 Itaque contra hanc, que est similitudinis, unionem di,ssimilitudinis diuersitatem uolens intelligi ait: OMNIS DIUERSITAS dissimilitudinis est DISCORS. Sese etenim quodam modo abhorrent fugiuntque contraria. 50 78 Unde et in mundana spera ignis, qui est acutus subtilis et mobilis, est supremus. Terra uero est extrema que est obtusa corpulenta et immobilis. 79 SIMILITUDO UERO APPETENDA EST immo appetitur. Unde et in eadem mundana spera aer et aqua ita sunt media quod igni aer quam 55 25 quo ipse constat: quo constat m. 28 illorum est que: illorum que f. 30 materia atque forma: materia et forma sy. 31 subsistens sit... habitu unum om v. 34 aut affectus unius: aut effectus unius AbCDHKLMmtuWZ. 41 plenitudinem et... proposite nature om p. 48 que est similitudinis: que est similitudini m.

DHeb 1, 75-83

205

aqua similior quoniam similiter subtilis et mobilis illi propinquior est. Sic et terre aqua loco quam aer e,st uicinior quoniam ipsa quoque similitudine est illi quam aer coniunctior. i 80 Inde est quod, si quis supra ignem terram locare laboret, propria alterutrius ponderositate et ignem sursum leuitas subuehit et terram 60 deorsum grauitas sidit. Similiter et de sub aqua uel terra inuento meatu sua ponderositate aer exploditur et ad ignem usque contendens sub ipso retinetur. Et aqua super aerem uel ignem posita propria similiter ponderositate iusum uersus usque ad terram liquitur ibique retenta super ipsam locatur. 65 81 Fugit enim unumquodque, quicquid in genere suo dissimilitudine a se diuersum est. Accedit uero ad id quod qualicumque similitudine sibi conforme est. Et e conuerso qualitercumque conforme est quod accedit. Unde subdit: ET QUOD APPETIT ALIUD, eo ipso quod appetit, OSTENDITUR iPSUM ESSE NATURALiTER TALE aliqua superius diuersarum 70 similitudinum specie QUALE EST HOC IPSUM: uidelicet ILLUD aliud QUOD APPETIT.

82

SUFFICIUNT IGITUR CtC. Regulas siue terminos, quibus ea que secuntur efficiat, hue usque proposuit. Quibus quoniam et propositam ebdomadem in dubita- 75 tionem adducere et quod de ilia sentit se posse confirmare non dubitat, ait: SUFFICIUNT IGITUR ad ea que secuntur efficienda hec QUE PREMISIMUS. Que tamen quibus secuture demonstrationis siue inuentis siue conclusionibus possint aptari, ego propter illos quorum petulantia nichil 80 patitur esse coniunctum, studens obscuritatibus breuitatis, minime notaui ut dicerem hoc uel illud ex huius uel illius regule ratione constare. 83 A PRUDENTE UERO INTERPRETE RATioNis qui scilicet ex ipsis inuentis et forma ratiocinationis locos ipsos rationales, a quibus hec sunt 85

57 sic et terre: sic et terra m. loco quam aer: loco v. 58 quam aer coniunctior: quam coniunctior v. 60 subuehit et terram: subuehit terram uero t. 61 de sub aqua: de substantia qua mv. 62 et ad ignem: quia ad ignem EFLPPQRVY. quod ad ignem r. 64 iusum uersus: cursum uersus Y. ad terram liquitur: ad terram v. 65 ipsam locatur: ipsam loquatur t. 76 sentit se posse: sentit non posse t. 80 possint aptari: possunt aptari I. ego propter illos: ergo propter illos y. 81 breuitatis minime: deuitatis minime t. 85 inuentis et for-

206

PL 64, 1322D

deducta, prudenter animaduertit, UNUMQUODQUE predictorum suis APTABITUR ARGUMENTIS i.e. ad quam earum, que predicte sunt, regularum illud uel illud pertineat, assignabitur. II

84

QUESTIO UERO etc. Demonstraturus quod ea que sunt in eo quod sunt, bona sunt cum 90 non sint substantialia bona prius querit: ea que sunt an bona sint an non. Que questio ut non conficto nomine et sola preter rationis ueritatem forma, qualiter a sophistis fieri solet, nuncupari "questio" uideatur, ex utriusque partis sue — prout uidetur — firmamentis earn in dubita- 95 tionem adducit. 85 Et primum probat illam partem qua dicitur: "ea que sunt, bona sunt". Deinde illam qua dicitur: "ea que sunt, bona non sunt". Et sic, occasione soluende questionis istius, occultum proposite ebdomadis sensum qualiter a sapiente percipi possit exponit. — 86 Ostendit enim non modo esse bona ea que sunt uerum etiam qualiter bona sunt. In quo non esse quidem substantialia bona et tamen in eo, quod sunt, e,sse bona diffinit. 87 Ait ergo: QUESTIO UERO ebdomadis HUIUSMODI EST i.e. per hanc questionem aliam — et his, que nunc dicentur, argumentis — in am- 5 biguitatem adducitur. Dico quod EA QUE SUNT i.e. que subsistunt — quod sic intelligendum ex sequentibus patet — BONA SUNT. Certum est ENIM et hoc TENET COMMUNIS SENTENTIA non quidem omnium hominum sed omnium

ma: inuentis conforma f. 86 animaduertit: aduertit ks. 89 questio uero et cetera: questio uero ks. questio uero huiusmodi est et cetera v. 90 in eo quod sunt bona sunt: bona sunt in eo quod sunt bmy. 91 prius querit: proprius querit m. 93 conficto nomine et: ficto nomine et f. conficto nomine p. 94 nuncupari questio: questio k. 95 f irmamentis earn: fundamentis earn y. 97 et primum probat: quia primum probat p. et primum probriat v. 98 bona non sunt: bona per se non sunt s. 99 sic occasione: sic occasionem f. istius occultum: illius occultum sW. huius occultum V. 2 qualiter bona sunt: qualiter bona sunt ostendit BkNOs. 3 in eo quod sunt: in eo que sunt p. 5 questionem aliam et: questionem et aliam et kMNO. questionem aliis uel v. que nunc dicentur: que nunc dicuntur pv. que non dicentur MR. que dicentur LT. 7 adducitur dico quod: adducitur quod dico kNO.

DHeb 1, 84-92

207

DOCTORUM: uidelicet OMNE QUOD EST AD primum summumque BONUM 10 TENDERE.

88 Quamuis enim aliter et aliter, aliorum et aliorum, tamen omnium ad id, quod est summum perfectumque bonum, festinat intentio. Nam irrationalis creatura ut bruta animalia immo insensata ut arbores et herbe et etiam inanimata ut lapides naturaliter ad summum bonum, 15 quod uere et proprie et est et unum est, tendunt cum utcumque suoque, quo sibi a summo opifice datum est, modo et ut sint et ut unum sint cupiunt et, ne hoc omnino amittant, resistunt. 89 Rationalis uero creatura non modo sicut cetera naturaliter uerum etiam officio facit cum non tantum esse uel unum esse cupit sed etiam 20 suum Principium uite moribus colit et mentis intelligentia recolit et toto caritatis nisu, ut sibi detur in premium, petit. 90 Ideoque hanc doctorum sententiam qua dicitur "omne quod est ad bonum tendere", multis atque firmissimis rationibus nixarn nullum prorsus contrarium concutit. Immo quicquid forte — sicut id quod 25 dicitur "malum" — ab ea dissentire uidetur, si quis diligentius altiusque attendat, omnino consentit. 91 Addit: OMNE AUTEM TENDIT AD sibi SIMILE. Similitude, sicut prediximus, aut proportionis comparatio aut numero diuersorum quedam unio est. Hanc igitur, que dicitur "unionis", hoc loco uolens intelligi 30 ait: OMNE quod est i.e. omne subsistens TENDIT AD id quod sibi unione quadam SIMILE est. 92 Que etiam omnium doctorum est communis sententia. Hec enim omnium philosophorum omniumque ethicorum regula est conceptioque communis. Ex qua et ex premissa que tantum est ethicorum — 35 hac scilicet: omne quod est tendit ad bonum — posset inferre: omne quod est, bono simile est. Sed quoniam hoc illis premissis satis manifestum erat, dimisit. 9 omnium hominum sed: omnium sed k. 11 (bonum tendere) de bono summo marg f. 14 creatura ut bruta: ut bruta k. creatura et bruta s. 17 quo sibi a: sibi a y. 18 omnino amittant: omnino admittant Im. 20 non tantum esse: non tamen esse DRtW. 21 sed etiam suum: sed et suum t. 23 sententiam qua: sententiam colit qua t. 31 tendit ad id: turn ad id v. 34 hec enim omnium: hec enim v. 35 conceptioque communis: conceptio communis f. que tantum est: que tamen est PR. 36 hac scilicet omne: scilicet omne k. ac scilicet omne f. posset inferre: hanc posset inferre ky. 37 hoc illis premissis: hoc illud premissis f. 38 erat dimisit: erat premisit t.

208

PL 64, 1323G

93 Ne tamen bipertita remaneret ratiocinatio, iuxta Ciceronis preceptum, huius consequens infert et ait: quecumque IGITUR sunt, IPSA 40 BONA SUNT. Sed hoc inferendo, primam in eodem ipso repetit pro positionem dicens: QUE AD BONUM TENDUNT. 94 Notandum est huius ratiocinationis necessitatem ex prima atque nona regula esse. Quod enim ait: "tenet communis sententia doctorum", tanquam modus suppositus est illi prime regule qua dictum 45 est: "communis animi conceptio est enuntiatio quam quisque probat auditam". Assumptio uero qua dixit: "omne autem tendit ad simile", ad illam partem none regule spectat qua dictum est: ".similitude uero appetenda est". 95

SED QUEMADMODUM etc. 50 Questionis partem illam que est: "ea que sunt, bona sunt", hue usque probauit. Nunc ingreditur demonstrare partem alteram que est: ea que sunt, bona non sunt. Quasi: ea que tendunt ad bonum, bona sunt. SED INQUIRENDUM EST QUEMADMODUM SINT BONA: uidelicet UTRUMNE PARTICIPATIONS AN SUB- 55 STANTIA.

96 Hie substantiam uult intelligi non id quod est $ed ipsum esse i.e. non subsistens sed ipsam subsistentiam quam subsistens in se habendo — quod est ea participando — subsistit. Nam et in sexta regula aperte dicitur: "omne quod est participat eo quod est esse". 60 97 Quod tamen subsistens non ea participet, uidetur sentire cum ait: "utrumne participatione an substantial Quasi: que non habetur participatione. 98 Ad quod dicimus quod participatio, sicut et in his que premisse sunt regulis significatum est, pluribus dicitur modis. Cum enim 65 subsistens in se aliquid — ut naturam qua sit uel aliquid sit — habet,

39 (Ciceronis) De inuenl. I, 40, 72. 44 prima atque nona: prima atque ex nona fvz. 45 est illi prime: est illius prime k. 47 assumptiouero: assertio uero s. 53 bona non sunt: bona per se non sunt s. 55 sint bona uidelicet: sunt bona uidelicet my. sint bona scilicet ks. 57 hie substantiam: hinc substantiam k. 58 ipsam subsistentiam quam: ipsam substantiam quam E. ipsam subsistentiam quod PRY. 59 et in sexta: et sexta v. 60 participat eo quod: participa eo quod p. 63 habetur participatione: haberetur participatione DEQRVWY. haberet participatione f. 64 ad quod dicimus: atque dicimus h.

DHeb 1, 94-101

209

dicitur quod ipsum ea natura participat. Natura uero que, quoniam inest subsistenti, dicitur ab eo participari, alia ita prima est ut nullam pre se, quam sequatur, nisi primordialem habeat causam: ut ea, que omni subsistenti inest, generalissima subsistentia. 70 99 Alia huius prime quodam modo comes est et, post causam primordialem, illam quoque ita causam habet ut ad potentiam eius ipsa pertineat et proprietate, qua sine ea esse non possit, adhereat. Tales sunt omnes differentie ille quecumque uel huic generalissimo proxime cum ipso quedam contractioris similitudinis constituunt genera — 75 que a logicis sub naturali, que ab ipsis est, subsistentium appellatione "subalterna" uocantur — uel subalternis similiter adherentes quamlibet sub ipsis subsistentiam specialem componunt. 100 He omnes non modo habitu illo quo inherent subsistenti uerum etiam illo, quo generibus eius predicta potestate atque proprietate 80 adherent, dicuntur haberi. Ac per hoc duplici ratione participantur. Quoniam tamen harum accessione subsistens, in quo habent fieri, generatur et decessione corrumpitur, non tarn participatione quam substantia — sicut genera ipsa quibus adsunt uel species de quibus sunt — subsistenti inesse dicuntur. 85 101 Sed preter has alia quedam esse disciplinalis scientia mathematicorum attendit que logici Grece "symbebekota", Latine "accidentia" uocant. Que scilicet, sicut differentie, non modo generum sed etiam differentiarum et specierum potestati proprietate addicta sunt nee species subsistentium nee specierum partes esse possunt. 90 Ideoque nullo modo subsistentium esse sunt. Sed ab ipsis tarn omni genere quam proprietate et ab ipsorum omni esse — sepe omni genere, 69 nullam pre se: nullam posse m. habeat causam: habet causam KVY. habent causam R. causam m. habeant causam P. 70 subsistenti inest: subsistenti s. generalissima subsistentia: generalissima substantia Af. 73 ipsa pertineat: ipsa quoque pertineat k. qua sine ea: que sine eaR. 75 quedam contractioris: quedam contractionis p. 76 que a logicis: que a loicis f. est subsistentium: est subsistentiam e con p. 78 quamlibet sub: qualibet sub p. 79 illo quo inherent: illo quo inherens s. 81 atque proprietate adherent: adherent t. ratione participantur: ratione participari BkNO. 82 tamen harum: tamen y. 83 generatur et: generator et m. non tarn: non tamen U. 84 uel species de: uel species que de k. 86 alia quedam esse: alia esse f. alia quedam BkNOs. 87 que logici: que logi U. (grece symbebekota) QUINTILIAN, Inst. or. Ill, 6, 36. 88 que scilicet sicut: que scilicet sunt fhUvz. 89 et specierum potestati: potestati v. proprietate addicta: proprietate del E. 91 esse sunt: esse sint p. 92 (sepe omni) quia albedo cum rationalitate conuenit sub qualitate, ' sepe ' dicit, non ' semper ' y (marg b).

210

PL 64, 1324C

semper tota proprietate — diuersa sunt. Que proprie secundum participationem et nullo modo secundum ,se i.e. tanquam esse de illis dicuntur. 95 102 Unde recte ait: ea que sunt si PARTICIPATIONE sunt bona, NULLO MODO PER SE i.e. sua, qua ,sunt, subsistentia BONA SUNT. Quod exemplo manifestum esse potest. 103 NAM QUOD PARTICIPATIONE EST ALBUM — quod utique est omne album. Albedo enim de subsistente ut accidens eiusdem .subsistentie — predicatur — PER SE, uidelicet IN EO QUOD IPSUM EST hoc est sua, qua ipsum est, subsistentia ALBUM NON EST. Albedo enim nequaquam albi subsistentia est. 104 ET DE CETERIS que illi quod est es.se accidunt QUALITATIBUS EODEM MODO intelligendum est. Similiter IGITUR ea que sunt si ea, 5 quam modo intelligi uolumus, hoc est accidental! PARTICIPATIONE SUNT BONA^ IPSA PER SE i.e. ea, que ipsorum subsistentia intelligatur, NULLO MODO BONA SUNT. Et si hoc est — ut utique est — quod ea que sunt non per se bona sunt, NON IGITUR AD illud summum BONUM, quod uere per se bonum est, TENDUNT. 10 105 Hie quoque notandum est ex tercie et quarte et sexte regule quibusdam partibus tanquam ex rationalibus locis deductam esse et diuisionem — qua dixit: "an participatione an substantia ea que sunt, bona sunt" — et consequentiam que est: "si participatione, per se ipsa nullo modo bona sunt". 15 106 Quod enim aliud sit ex participatione esse, aliud uero ex substantia, manifeste docuit in tercia regula dicens "fit participatio cum aliquid iam est" et in quarta ubi ait "id, quod est, habere aliquid preter quam quod ipsum est potest" et in fine sexte cum de omni quod est loquens dixit "est uero ut participet alio quolibet". 20

96 si participatione: si in participatione p. 97 sua qua sunt: sua que sunt p. quod exemplo: quod exemplum PR. 1 subsistentie predicatur: substantie predicatur DW. uidelicet in eo: scilicet in eo ks. 2 subsistentia album: album p. 8 intelligatur nullo modo: intelligitur nullo modo s. intelligantur nullo modo I. intelligatur nullo modo per se p. 9 non per se bona: per se bona PR. igitur ad illud: igitur ad aliud LS. 12 ex rationalibus: ex rationabilibusk. ex rationibus p. 13 qua dixit an: qua dixi an f. 14 et consequentiam: et consequentia k. si participatione: si ex participatione p. 17 dicens fit: dicens sit k. 18 quarta ubi ait: quarta cum ait f. 20 ut participet alio: ut participat alio e con p.

DHeb 1, 102-112

211

Sed quod ex consequent! prioris consequentie in secunda intulit "non igitur ad bonum tendunt", spectat ad none regule primam partem que est "omnis diuersitas discors". 107

SED CONCESSUM etc. Dixit quod ea que sunt si participatione bona sunt, per se ipsa 25 bona non sunt. Et si per se ipsa bona non sunt, non tendunt ad bonum. Nunc assumit oppositum ultimi consequents et ait: SED tendunt ad bonum. 108 Nee hoc probatione eget quia iam, inquit, doctorum quorum hec est sententia communis irrefragabili auctoritate CONCESSUM EST 30 ubi ad probandum quod ea, que sunt, bona sunt inductum est. 109 NON IGITUR etc. Hie argumentationem opposite prioris antecedentis concludit. Quasi: ea que sunt si participatione bona sunt, per se ipsa bona non sunt. Et si per se ipsa bona non sunt, non tendunt ad bonum. 35 Sed tendunt ad bonum. 110

NON IGITUR PARTICIPATIONE BONA SUNT SED potius SUBSTANTIA

hoc est subsistentia quoniam nichil est medium inter has duas eorum, que de quolibet subsistente naturaliter dicuntur, rationes. Quicquid enim naturaliter de ipso dicitur, aut ut eius esse predicatur de illo aut 40 ea que dicta est participatione. 111 Ideoque bonitas si non participatione, necesse est predicetur ut esse. QUORUM UERO SUBSTANTIA BONA EST i.e. quorum bonitas est subsistentia ID QUOD SUNT, BONA SUNT i.e. bonitas est id quo sunt. 112 ID QUOD SUNT AUTEM i.e. quod recte de eis dicitur "sunt" HABENT 45 EX EO QUOD illorum EST ESSE iuxta sexte regule partem illam que est:

24 sed concessum: sed concessum est LS. 25 bona sunt per se: bona non sunt per se NO. 26 non sunt non tendunt: sunt non tendunt t. 29 nunc assumit: nunc assumens s. et ait sed: ait sed s. 33 opposite prioris: ex opposite prioris v. 34 sunt si participatione: sunt participatione p. per se ipsa bona: per se bona v. 37 sed potius substantial sed potius sunt k. 38 inter has duas: inter has differentias L. 40 ut eius esse: eius esse m. ut eiusdem esse t. de illo aut: de filio aut t. 42 ideoque bonitas si non participatione om t. bonitas si non: bonitas sine f. 43 id est quorum... bona sunt om y. 44 est id quo sunt: sunt id quo sunt s. est id quod sunt CEFfhKLmpRrSsTUvYz (e con Q). 45 sunt autem: sunt ante f.

212

PL 64, 1325B

omne quod est, participat eo quod est esse ut sit. Ex his IGITUR conuenienter infertur quod BONUM i.e. bonitas ipsa, qua dicuntur bona, EST ESSE IPSORUM. Manifestum est IGITUR quod BONUM EST IPSUM ESSE OMNIUM RERUM i.e. quod bonitas omnium, de quibus predicatur, 50 est esse. 113 SED si BONUM i.e. bonitas qua ea, que sunt, bona dicuntur EST eorum ESSE tune EA QUE SUNT ita bona sunt ut dicatur non simpliciter tantum "bona sunt" uerum etiam cum adiectione ita "BONA SUNT IN EO QUOD SUNT". 55 114 Quod uere aliud est quam si ita dicerentur bona ut non posset addi "in eo quod sunt" secundum quintam regulam que est: Diuersum est tantum esse aliquid et esse aliquid in eo quod est, quamuis quod dicitur "in eo quod est" diuersis modis intelligatur: uidelicet quod sit quidem esse sed uel quod sit esse ipsius de quo predicatur — ut cum 60 opus dicitur ereum in eo quod est — uel quod sit esse illius quo auctore et esse ipsius est quod aliquid est et ipsum quod est aliquid — ut cum opus dicitur humanum in eo quod est. 115 In quo illud diligenter est attendendum quod — cum id, quod predicatur, ipsius est esse de quo predicatur ut in eo quod dicitur 65 "opus est ereum" — dici potest non modo "opus est ereum in eo quod est" sed etiam "operi idem est esse quod ereum esse". Nee dico "operi idem est ereum esse quod esse" sed "idem est esse quod ereum esse" quoniam id, quo est ereum, non est totum esse etsi totum sit esse. 116 Semper enim totum genus est illius, cuius genus est, esse. Sed 70 nunquam est totum esse quoniam eiusdem generis plures diuisiue potentie — immo omnes que cum ipso genere speciem componunt — eius, cuius et ipsum genus, sunt esse.

48 ipsa qua dicuntur: ipsa que dicuntur CFQ. 53 est eorum esse: esse eorum esse t. 56 si ita dicerentur: si ita dicuntur k. 58 et esse aliquid: ut esse aliquid m. 60 uidelicet quod sit: scilicet quod sit k. quod sit quidem esse sed om t. uel quod sit: uel sit v. de quo predicatur... sit esse illius om t. 62 ipsum quod est: ipsum quo est e con A. ipsum est DW. 63 ut cum opus: cum opus f. 64 in quo illud: in quo illud quod est t. cum id quod: id quod p. 65 ipsius est esse: illius est esse fhUvz. 66 quod dicitur opus: quod opus PRS. 69 quoniam id quo: quoniam id quod DkMNOPRrsuvWZ (e con m). 70 sed nusquam est totum esse om CFLPpQR. 71 eiusdem generis: eius generis v. 72 diuisiue potentie: diuerse potentie AKMtv. diuise potentie fhUuZz. speciem componunt: speciem continent t.

DHeb 1, 113-120

213

117 Itaque si bonitas est esse ipsorum, que bona sunt, recte de ipsis dicitur "sunt bona in eo quod sunt". IdQUE ita quod ILLIS IDEM ESSE 75 QUOD BONIS ESSE i.e. quod bona esse. Sic enini intelligendum est quamuis casuum seruata similitudine "bonis" dixerit sicut "illis" secundum illud: Mediocribus esse poetis Non dii non homines non concessere columpne. 80 Quamuis enim sensus sit: non concessere poetis medicares esse, tamen casum casui reddens dixit "mediocribus" sicut dixit "poetis". 118 SUBSTANTIALLY IGITUR. Quasi: quandoquidem ea, que sunt, ita bona sunt quod non modo in eo, quod sunt, bona sunt sed etiam idem eis est esse quod bonis 85 esse, IGITUR SUNT SUBSTANTIALIA BONA i.e. bonitas de illis predicatur substantialiter QUONIAM, sicut dictum est, que non tantum bona sunt sed etiam in eo, quod sunt, bona sunt — et hoc quoque ita ut idem eis sit esse quod bonis esse — NON PARTICIPANT BONITATE ea, qua dictum est, participatione: scilicet sicut opus ereum sua triangulatione. 90 119 QUOD si IPSUM BONUM i.e. bonitas ipsa qua bona sunt EST IN EIS eorum ESSE, tune reuera NON EST DUBIUM QUIA scilicet quod CUM SINT etc., uel QUIN CUM SINT BONA, SINT SIMILIA PRIMO SUBSTANTIAL,! BONO cuius scilicet bonitas uere est eius essentia. 120 Si enim bonitas sic eorum, que bona sunt, sicut primi boni est 95 essentia, manifestum est quod similiter sunt bona sicut primum bonum est bonum. Ac PER HOC i.e. secundum hanc rationem ERUNT IPSUM primum BONUM. Et unde hoc, supponit: ILLI ENIM primo bono NICHIL substantiali similitudine SIMILE EST PRETER SE IPSUM.

75 de ipsis dicitur: de ipsis dicuntur f. 75 sunt idque: sunt bona idque t. illis idem esse: illis idem est esse kps. 76 quod bonis esse om v. bonis esse: bonis est esse k. sic enim: sic k. 77 seruata similitudine: similitudine s. dixerit sicut: disserit sicut Uz. 80 (columpne) HORACE, Ars poetica 372. 84 igitur quasi: igitur et cetera quasi k. 86 igitur sunt substantialia: igitur substantialia DEVWY. 88 etiam in eo: etiam k. bona sunt et hoc: et hoc t. 89 non participant bonitate: non participat bonitate f. 92 in eis eorum: eis eorum t. dubium quia scilicet: dubium scilicet B. dubium quin scilicet fUvz. dubium quod scilicet r. quod cum sint: que cum sint p. 93 uel quin cum: uel quoniam cum bmy. 95 eorum que bona: eorum quo bona m,

214

PL 64, 1326A

121 Quod addit "preter se ipsum" non ideo addit quod uelit intelligi — ipsum primum bonum sibi aliqua ratione simile esse. In nullo enim rerum genere aliquid sibi simile dicitur. Omne namque simile alii a se simile est. Nee modo diuersa sunt, que sunt similia, sed etiam secundum que sunt similia. 122 Sed hie est usus quidam loquendi ut dicamus summo bono nichil 5 simile preter se ipsum uolentes intelligi nichil omnino sibi simile esse. Uelut si absente domino domus dicat quis "non est hie intus dominus preter me". Qui enim hoc dicit non uult intelligi se dominum esse sed tantummodo eum qui dominus est abesse. 123 Sic igitur et iste dicens "nichil est simile primo bono preter 10 se ipsum" non uult intelligi quod ipse sibi similis sit sed quod illi similitudine substantiali nichil possit conferri potiusque, si quid illi forte substantialiter simile uidetur, sit essentie proprietate quod ipsum est quam ei conformitate diuerse essentie comparetur. 124 Ex QUO FIT UT OMNIA, QUE SUNT, DEUS siNT. Non enim dubium 15 est quin, si sint illud primum bonum, sint unum simplex. In septima uero regula aperte dictum est quod "omne simplex esse suum et id quod est unum habet". Unde certum est quoniam ei quod est primum bonum — quod simplex esse ab omnibus conceditur — idem est esse quod bonum esse: et ita idem Deo esse quod bonum. 20 125 QUOD de quolibet composite cui secundum octauam regulam aliud est esse, aliud ipsum est, DICTU etiam NEFAS EST. Secundum hoc IGITUR patet quod NON SUNT SUBSTANTIALIA BONA i.e. quod minime ea, que sunt, substantialiter bona dicuntur. Ac PER HOC BONUM i.e. bonitas, qua esse bona predicantur, NON EST IN EIS ut ESSE. 25

3 simile est: simile esse dicitur ks. 5 usus quidam loquendi: usus loquendi CFLPQRVY. 6 simile preter se ipsum: simile preter ipsum ABbCDFfHhIKkLMmNOQStUuXYyZz. simile est preter se ipsum s. 6 uolentes intelligi: uolens intelligi r. 7 domus dicat quis: dicat quis kNOP. dominus dicat quis R. domus dicat qui scilicet p. 7 est hie intus: est hie t. 9 eum qui dominus: qui dominus p. 10 sic igitur et: sic et t. nichil est simile: nichil simile ks. 11 ipse sibi similis: ipsum sibi simile pv. 12 si quid illi: sicut illi p. 13 uidetur sit essentie: uidetur sit essentia DW. 15 ex quo fit: et quo fit u. deus sint: deus sunt m. 18 quod est unum: quod etiam unum m. est quoniam ei: est quod ei bm. 20 ita idem deo: ita idem deum ABbDEfHhIKkMNOSsTUuvWyZz. ita idem dominum e con Y. ita deum m. 22 est dictu etiam: esse dictu etiam f. est dictum etiam p. 24 substantialiter bona: substantialia bona s, 25 bonum id est bonitas: bonum v.

DHeb 1, 121-130

215

126 Uidetur IGITUR quod NON SUNT BONA IN EO QUOD SUNT. SED et illud in precedentibus probatum uidetur quod NEC PARTICIPANT BONITATE i.e. quod nee accidentali participatione bona sunt. NULLO ENIM MODO, sicut predictum est et uidetur, AD BONUM TENDERENT. Si IGITUR nee substantia nee participatione sunt bona, NULLO MODO SUNT BONA. 30 127 Hie conclusa est altera pars questionis qua quesitum est: ea que sunt, an bona sint an non sint. Quam deinceps ita soluit quod eius etiam, de qua Johannes querebat, ebdomadis occultum sensurn prudenter intelligentibus aperit i.e. ea que sunt non modo esse bona uerum etiam in eo quod sunt esse bona cum tamen non sint substan- 35 tialia bona ostendit. Ait ergo: 128 Huic QUESTIONI etc. Quasi: hanc questionem qua queritur ea que sunt an sint bona an non sint bona his, que diximus, argumentis in dubitationem adduci posse uidetur. Sed HUIC QUESTIONI POTERIT ADHIBERI SOLUTIO TALIS 40 qualis scilicet sequitur. 129 Et a generali mathematicorum conceptione incipiens ait: MULTA immo omnia que .sine motu inabstracta dicuntur SUNT QUE CUM ab eis, in quibus sunt, ACTU SEPARARI NON POSSUNT ut scilicet sine illis sint, ANIMO TAMEN ET COGITATIONS i.e. animi cogitatione SEPARANTUR ut et 45 eorum, que ita separantur, et eorum, a quibus separantur, natura atque proprietas comprehendatur. 130 UT TRIANGULUM hoc est qualitatem, qua coaccidente superficiei subiecta utrique materia triangula est UEL CETERA que in cuiuslibet generis corpore sunt, ACTU quidem A SUBIECTA sibi MATERIA NULLUS so SEPARAT quoniam secundum hoc inabstracta sunt. MENTE TAMEN i.e.

28 participatione bona: proprietate bona V. 29 bonum tenderent: bonum tendunt BsuZ. bonum tendere NO. bonum tenderet f. 31 qua quesitum est: qua positurn est v. 32 sint an non: sunt an non m. quani deinceps: quod deinceps s. 33 eius etiam de: eius de s. 38 hanc questionem: hec questio k. 39 an sint bona an: sint bona aut ks. sint bona his: sint his ks. que diximus: que prediximus s, que dix p. in dubitationem: in dubitatione f. 43 dicuntur sunt que: dicuntur sed que y. 44 actu separari: actus separari m. non possunt ut: non possint ut p. 45 separantur ut: separentur ut f. 48 ut triangulum: ut uel triangulum DEW. ut est triangulum B. qua coaccidente: coaccidente t. 49 subiecta utrique materia: substantia utrique materia FQ. subiecta utrique m. 50 corpore sunt: corporum sunt y. actu quidem a: actus quidem a L. actu quod a p. sibi materia nullus: sibi nullus k.

216

PL 64, 1327A

cogitatione SEGREGANS ipsam a subiecta materia speculator disciplinaHter PRETER MATERIAM.

131 Non dico esse preter materiam sed diuisim a materia IPSUM qui preter materiam esse non potest TRIANGULUM i.e. qualitatem qua corpus 55 triangulum est PROPRIETATEMQUE EIUS — ut sit serxsus: triangulum proprietatemque eius i.e. trianguli proprietatem uel ex proprietate triangulum, quod idem est — SPECULATOR. 132 Et sic quidem inabstracta abstrahunt mathematici. IGITUR nos quoque ethici eos in nostra facultate imitatione secuti primum bonum 60 ab his, que ex ipso fluxerunt, bonis PAULISPER i.e. donee ad finem suum ratio perducatur, animi cogitatione AMOUEAMUS i.e. non esse bonum illud, a quo fluxerunt, quadam positione — quod per rerum naturam nullo modo fieri potest — ad presens consentiamus. 133 Et hie quidem est sensus. Sed pro eo quod debuit dicere "primum 65 bonum ab eis" — quoniam animo et presenter i.e. donee, sicut dictum est, suum finem habeat ratio, hec amotio fit—ait: PRIMI BONI PRESENTIAM AMOUEAMUS AB ANIMO.

134 QUOD primum bonum ESSE QUIDEM hoc est uere esse CONSTAT. IDQUE scilicet illud uere esse POTEST COGNOSCI turn EX SENTENTIA 70 OMNIUM hominum i.e. DOCTORUM INDOCTORUMQUE quoniam hec est uere iuxta prime regule primum modum ita communis animi conceptio ut etiarn sit indoctorum, scilicet Deum esse, turn QUOQUE ex RELIGIONIBUS i.e. ex metu et ceremoniis BARBARARUM GENTIUM. 135

Hoc IGITUR. 75 Quasi: primum bonum sic amoueamus ab eis que sunt bona. Hoc IGITUR primo bono sic ab eis PAULISPER AMOTO, iterum aliud PONAMUS

52 ipsam a subiecta: ipsum a subiecta s. 54 non dico esse: non dico s. 56 corpus triangulum est: corpus triangulum Uz. 57 proprietatem uel: proprietate uel p. 59 mathematici igitur: mathemati igitur m. 61 ex ipso fluxerunt: ab ipso fluxerunt AKStvXZ. ex ipso fluxerint fkv. ex ipso fluxerit h. bonis paulisper: bona paulisper ks. 66 ab eis quoniam: quoniam v. ab eis quidem ET. ab eis qui de L. et presenter: et presenti ET. et presentem ACFMQ. et presentia L. et presentit t. 67 finem habeat: habeat m. amotio fit: ammonitio fit p. 68 ab animo: ab ipso s. 69 bonum esse: bonum bonum esse p. 70 idque scilicet: idque secundum y. 71 hec est uere: hec uere t. 72 primum modum: primum scilicet modum ks. 73 ut etiam sit: ut esse sit t. ut et sit k. 76 quasi primum... igitur om m. ab eis que sunt: que sunt f.

DHeb 2, 131-140

217

i.e. OMNIA QUE SUNT i.e. uere subsistunt, ponamus ESSE BONA. ATQUE his duobus positis, EA ipsa que bona dicimus CONSIDEREMUS QUEMADMODUM hoc est qualiter POSSENT ESSE BONA si ut essent MINIME DE- 80 FLUXISSENT A PRIMO BONO. Hoc est: si illorum esse esset quidem et subsistentia eo essent, non tamen auctore uel opifice primo bono. 136 HINC i.e. ex hoc ipso quod dicimus "omnia que sunt ponamus esse bona" INTUEOR IN EIS ALIUD ESSE QUOD BONA SUNT, ALIUD uero QUOD SUNT i.e. alio esse, alio esse bona. Si enim eodem essent quo 85 sunt bona, nequaquam ab eo quod uere sentimus id, quod positiue consentimus, diuideremus. 137 Quod utique facimus dicentes: ea, que sunt i.e. que recte intelligimus esse, ponamus amoto primo bono esse bona. Quasi: quod quidem non sunt sed positiue quodam modo consenti- 90 mus. Nee dubitandum est ilia alio esse, alio bona esse. 138 Ut ENIM hoc ex aliis quoque clarum sit, SUBSTANTIA i.e. res uere subsistens UNA EADEMQUE subsistence sue proprietate PONATUR a nobis quod modo omnia, que sunt, amoto primo bono ponebantur, uidelicet ESSE BONA. Ponatur etiam quod cetera non ponebantur scilicet esse 95 ALBA et GRAUIS Ct ROTUNDA.

139

TUNG ALIUD etc. Quasi: illo quod diximus amoto, hec ponere debuimus. Nam si ita poneremus TUNG manifeste pateret tarn de bonitate quam de ceteris quod aliud esset ipsa ilia substantia i.e. quod aliud esset id quo sub— sistens est, ALIUD EIUS ROTUNDITAS qua rotundum est, aliud grauitas qua graue est, ALIUD COLOR quo album est, ALIUD BONITAS qua bonum est. 140 Uere. NAM si HEC SINGULA non generali unione sed ea, que ex proprietate rei singularis est, unitate IDEM omnino ESSENT QUOD IPSA 5 79 duobus positis: duobus possitis k. 81 hoc est si: hie est si k. 82 non tamen auctore: non auctore s. 86 essent quo sunt: essent quod sunt Z. esset quo sunt LPpR. quod uere sentimus: septimus t. 89 esse ponamus: esse t. 90 quod quidem non: quando quidem non tv. 91 alio bona esse: bona k. 93 subsistentie sue: substantia sue C. 95 uidelicet esse: scilicet esse k. quod cetera non: quod non y. 97 tune aliud: tune aliud est s. 98 illo quod diximus: illo quo diximus BPRs. illo que diximus I. hec ponere debuimus: hoc ponere debuimus f. hec ponere debemus DPW. 99 si ita poneremus: si ita ponemus f. quam de ceteris: quod de ceteris k. 100 aliud esset ipsa: aliud est ipsa my. esset id quo: est id quo y. esset id quod fHmpRrtUyz. 5 omnino essent: omnino esset BkNO.

218

PL 64, 1327D

SUBSTANTIA i.e. id quo subsistens est, IDEM similiter ex proprietatis imitate ESSEX GRAUITAS QUOD COLOR et quod rotunditas et QUOD BONUM i.e. bonitas ET BONUM idem QUOD GRAUITAS. Et similiter in ceteris. 141 QUOD FIERI i.e. hec idem esse proprietate NATURA NON SINIT que non modo proprietatibus, sicut fieri solet sub eodem genere, uerum 10 etiam diuersitate generum ista diuisit. 142

ALIUD IGITUR etc. Quasi: si ita poneremus, hec essent diuersa ab eo quo subsistens est. TUNG IGITUR ab omnium subsistentium esse bonitas — qua ea, que sunt, bona sunt — simili ratione esset diuersa. Et ita iuxta sextam 15 regulam que est "omne quod est participat eo quod est esse ut sit, alio uero participat ut aliquid sit" et iuxta octauam que est "omni composite aliud est esse, aliud ipsum est" rectissime diceretur quod IN EIS ALIUD ESSET ea ESSE, ALIUD ALIQUID ESSE i.e. esse quidem subsistentiis, aliquid uero esse bonitate. 20 143 Ac TUNG ESSENT QUIDEM BONA bonitate qua, sicut dictum est, aliquid essent. MINIME TAMEN IPSUM BONUM i.e. ipsam bonitatem HABERENT ut ESSE quo essent. IGITUR si, amoto — qualiter dictum est — primo bono, ULLO MODO ESSENT secundum positionem qua hoc paulisper consensimus NON A BONO quidem essent bona. Ac tamen 25 ESSENT BONA.

144 Ac NON IDEM ESSENT QUOD BONA i.e. non idem esset eorum esse quod eorundem bonitas. SED iuxta predictas regulas i.e. sextam et octauam ALIUD ESSET EIS ESSE, ALIUD uero BONIS ESSE i.e. aliud esset ea esse, aliud ea esse bona. 30 145

QUOD

SI NICHIL OMNINO

ALIUD

ea

ESSENT NISI

BONA

Scilicet

NEQUE essent ponderositate GRAUIA NEQUE qualitate COLORATA NEQUE 6 id quo subsistens: quo subsistens p. id quod subsistens DEmW. 8 idem quod grauitas: idem grauitas p. 9 hec idem esse: hoc idem esse m. non sinit: non sunt nit. 13 diuersa ab eo quo: diuersa ab eo quod bmy. diuersa ab eo t. diuersa ab eo qua f. 15 ratione esset diuersa: ratione essent diuersa CDFLVWy (e con Y). ratione esse diuersa HK. 16 iuxta sextam regulam: iuxta sexta regulam m. 17 iuxta octauam: iuxta octauam regulam k. 19 aliud esset ea: aliud esse ea S. aliud est ea BHmy. aliud ea PR. esse quidem: idem esse quidem k. 21 ac tune essent: ac tune esset DNOW. bonitate qua sicut: bonitate quia sicut NO. 22 bonum id est ipsam: bonum ipsam m. 25 bono quidem essent: bono quod essent f. ac tamen essent: ac tan turn essent f. 29 aiiud uero bonis: aiiud bonis k. 31 aliud ea essent: aliud essent fhUvz.

DHeb 2, 141-149

219

aliqua SPACII i.e. longitudinis uel latitudinis uel altitudinis DIMENSIONE DISTENTA — NEC ULLA omnino IN Eis QUALiTAS — supple: nee quantitas — ESSEX NISI TANTUM bonitas qua ESSENT BONA adeo ut iuxta 35 jseptimam regulam que est "omne simplex esse suum et id quod est unum habet" idem esset ea esse et bona esse. 146 TUNG NON secundum illorum proprietates diuersas, quibus solent esse diuersa subsistentia, uiderentur esse diuerse numero RES SED UIDERENTUR ESSE PRINCIPIUM omnium RERUM. NEC POTius dicendum 40 est pluraliter UIDERENTUR SED singulariter UIDERETUR. 147 Recte utique. UNUM ENIM SOLUMQUE EST HUIUSMODI bonum QUOD TANTUM SIT BONUM NicHiLQUE ALiuo sit quoniam uere simplex est. Ideoque secundum septimam predictam regulam idem est illi esse quod bonum esse. Subsistentia uero talia sunt quod unumquodque illorum 45 et pluribus est et pluribus aliquid est. Ideoque non simplex sed compositum est cui secundum octauam regulam "aliud est esse, aliud ipsum est". 148 Neque uero in uno tanta multitudo et illorum, quibus sit, et illorum, quibus aliquid sit, esse posset nisi unum principium hec in 50 illo iunxisset. Sicut enim a genuine natiuum, ab eterno temporale, ab uno alterum, sic a simplici auctore quodlibet compositum esse oportet. 149 QuEcumque igitur subsistentia QUONIAM, sicut dictum est, tarn multa in se habendo NON SIMPLICIA SUNT, dico quod non modo non esse composita sed NEC ESSE OMNINO POTERANT NISI UOLUISSET EA 55 ESSE et, quod sunt, esse ID QUOD ita est bonum quod EST SOLUM BONUM et nichil aliud quam bonum.

33 latitudinis uel altitudinis: latitudinis k. 34 nee ulla omnino: nee ullo omnino k. supple nee: substantia nee N. 35 adeo ut iuxta: adeo iuxta t. 39 quibus solent esse: quibus essentt. uiderentur esse diuerse: uidentur esse diuerse BkNO. 40 sed uiderentur esse: sed uidentur esse kmNOR. sed uidetur esse P. 41 pluraliter uiderentur: pluraliter uidentur PRW. singulariter uideretur: singulariter uidetur PW. 42 solumque est: solumque fv. 43 aliud sit quoniam: aliud quoniam m. 46 illorum et pluribus: illorum quia pluribus k. 49 quibus sit et illorum quibus aliquid: quibus aliquid CHm. 50 esse posset nisi: esse possit nisi bCDEHKkLMNOQrWYy. 52 auctore quodlibet: auctore quolibet bHm. auctore qualibet C. auctore quilibet v. 54 in se habendo: in habendo t. 55 non esse composita: non composita p. nisi uoluisset ea: nisi uoluissent ea f. 56 et quod sunt: quod sunt fv. et quo sunt B. et que sunt p. id quod ita est: ita quod est K. id quod sunt ita est U.

220

PL 64, 1328C

150 Et ICCIRCO uidelicet QUONIAM quodlibet EORUM ESSE i.e. non modo id quod est et aliquid est itemque id quo est uel quo aliquid est uerum etiam illud et esse et aliquid esse A BONI UOLUNTATE DE- 60 FLUXIT, denominatiue BONA ESSE DICUNTUR sicut opus quod ereum est suo genere quo est, et triangulum sua qualitate qua aliquid est, est etiam denominatiue humanum ab esse illius quo secundum aliquam rationem auctore et ereum et triangulum est. 151 Sicut ENIM duobus modis dicitur "humanum" — primum scilicet 65 generis proprietate ut "animal humanum" et secundum denominatione quoniam ex eo fluxit cuius humanum est esse ut "opus humanum" — ita duobus modis dicitur "bonum": PRIMUM scilicet BONUM quod EST uere BONUM QUONIAM EST bonum IN EO QUOD EST, scilicet sue esjsentie ueritate. SECUNDUM UERO BONUM IPSUM QUOQUE BONUM EST non quidem 70 sue essentie ueritate sed quadam denominatione que Grece "methonomia" uocatur. 152 Unde manifestum est iuxta naturalium regulam eum supra diuisisse cum ait "Ea que sunt bona quero an participatione an substantia bona sint". Quicquid enim naturaliter de subsistente dicitur, 75 aut eius subsistentia aut eius accidens recte intelligitur. Preter hec tamen de ipso extra naturalium facultatem plurima dicuntur inter que ilia etiam sunt que de eodem denominatiue predicantur. 153 Quo predicandi modo ethici omne creatum bonum esse enuntiant denominatione uidelicet que ideo fit QUONIAM id, quod ita dicitur bonum, 80 et ut esset et ut aliquid esset, FLUXIT EX EO uere auctore et causa cuius IPSUM ESSE BONUM EST i.e. cuius ipsa bonitas essentia est. 154 SED non modo id quod est et aliquid est itemque uel id quo est uel id quo aliquid est uerum etiam illud IPSUM ESSE OMNIUM RERUM 58 et iccirco uidelicet: et iccirco scilicet k. id est non modo... illud et esse om p. 59 id quo est: id quod est H. 60 esse a boni: esse ab omni f. 63 est est etiam: est et etiam f. 66 ut animal humanum: ut aliud humanum p. 67 denominatione quoniam: denominationem quoniam BFfkNOPQRsVYZ. denominatiue quoniam tu. eo fluxit cuius: eo defluxit cuius K. eo fluxit cui f. ut opus humanum: et opus humanum y. 70 sue essentie ueritate: essentie m. 72 methonomia uocatur: metonomica uocatur p. 76 aut eius subsistentia: aut eius substantia CFLPpRTXY. 78 denominatiue predicantur: denominatiue dicuntur t. 80 enuntiant denominatione scilicet: enuntiant denominatiue scilicet s. annuntiant denominatione scilicet DW. enuntiant denominatione uidelicet kmpuvyz. que ideo fit: quod ideo fit s. 81 fluxit ex eo: fluxit ab eo t. 83 itemque... quo aliquid est om Z. 84 uel id quo est: uel ut id quo est bmy. uel id quod est CDFHILmPpQReWYy. id quo aliquid: quo aliquid pv. quo aliquo h. etiam illud ipsum: etiam illis ipsum k.

DHeb 2, 150-158

221

quod significamus cum de aliquo dicimus "est" uel "aliquid est", EX 85 EO ueri nominis auctore et opifice FLUXIT QUOD EST PRIMUM BONUM ET QUOD uere TALE BONUM EST UT illud DICATUR ita ESSE BONUM quod RECTE possit addi "IN EO QUOD EST" quoniam non aliene sed sue substantie bonitate bonum est. 155 Hoc IGITUR, quod habet a sua substantia, nomen ad ea, que ex ipso fluxerunt, denominatiue transsumptum est ut dicatur quod non 90 modo que sunt et aliquid sunt itemque ea quibus sunt uel aliquid sunt sed etiam IPSUM EORUM ESSE quod significatur cum dicitur "sunt" uel "aliquid sunt" BONUM EST. 156 Hec autem a primi boni essentia ad esse illorum, que sunt et aliquid sunt, transsumptiua denominatio seu denominatiua transsump- 95 tio facit ut non modo sint bona sed etiam in eo, quod sunt, bona sint quecumque hac denominatione sunt bona. TUNG ENIM quamuis bonitas eorum, que sic bona dicuntur, non sit essentia, recte tamen additur IN EO ut dicatur "in eo, quod sunt, bona sunt" quandoquidem hec ad ilia denominatione translata bonitas est auctoris eorum i.e. primi boni — essentia. 157 QUA IN RE etc. Superius cum recte probasset quod ea, que sunt, bona sunt — uolens uideri astruere posse quod ea, que sunt, bona non sunt — a diuisione incepit et quesiuit utrumne participatione an substantia bona 5 essent. Deinde diuisionis huius utramque partem forma indirectarum ratiocinationum improbauit cum — ipsis quadam positione antecedentibus — primum ex una recte, deinde ex alia — per quedam multiplicia inuenta ex artis sophistice locis deducta — impossibilia intulit.

158 In prima quidem: quod non tendunt ad bonum. In secunda 10 uero: quod Deus sunt. Que quoniam esse non possunt, primum intulit

87 quoniam non aliene: quod non aliene ky. quoniam non aligene f. 88 bonitate bonum est: bonitate bonum p. 90 fluxerunt denominatiue: fluxerunt denominatione EsW. 91 sunt uel aliquid: sunt et aliquid f. 95 denominatio seu: denominatio uel AKMNOPRrt. denominatio uel seu f. 96 sed etiam... bona sint om p. 97 bona sint quecumque: bona sunt quecumque bHmPRSTY. 99 in eo ut dicatur om pU. 100 ad ilia denominatione: ab ilia denominatione KM. ad ilia denominatiue E. 1 primi boni essentia: primi essentia b. 3 re et cetera superius: re superius ks. 4 astruere posse: abstruere posse p. 5 incepit et quesiuit: incipit et quesiuit CDRWY. incepit et que sunt p. incepit et que sunt quesiuit kms. 8 alia per quedam: alia per quadam f. 11 quod deus sunt: quod deus est v.

222

PL 64, 1329C

partium diuisionis predicte contraria. Deinde utramque rationem in eo quod uolebat uideri conclusit: uidelicet quod nullo modo sunt bona. Quoniam ergo ratiocinationum partes per se uere artis sophistice multiplici unione atque unita multiplicitate neque sunt neque non 15 uidentur sibi regulariter conexe, ut conexionis figuram preter rei ueritatem esse ostenderet, multiplicia inuenta per modos suarum significationum diuisit. 159 Ait enim bonum duobus modis accipi ac per hoc id quoque quod huic additur nomini cum proponitur "est bonum in eo quod est" 20 multipliciter dici. Est enim, inquit, primum bonum. Est et secundum. Primum quod est solum bonum et aliud nichil. Secundum uero quod, ut esset quicquid ejst, a primi boni uoluntate defluxit. 160 De utroque tamen dicitur quod "ei idem est esse quod bonum esse" et quod "est bonum in eo quod est". Sed hoc quoque modo 25 diuerso. Nam primum dicitur esse "bonum in eo quod est" quoniam bonitas est eius essentia. Secundum uero dicitur esse "bonum in eo quod est" non quidem quoniam bonitas sit eius essentia sed quoniam qui fecit ut id esset, quicquid est, est bonus essentia cui substantialiter simile esse illud secundum non potest. 30 161 QUA IN RE utraque QUESTIO i.e. et ea qua querebatur an ea que sunt, bona sint: et ea propter quam hec fiebat scilicet an ea que sunt, bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialia bona, diuisione huius nominis quod est "bonum" et huius quod dicitur "in eo quod est" SOLUTA EST.

35

162 Nam cum duobus modis "bonum" dicatur — scilicet uel ita ut eius, quod dicitur "bonum", ipsa bonitas sit essentia uel denominatione ideo facta quod omne illius esse fluxit ab eo cuius est essentia bonitas — manifestum est quoniam ea que sunt, etsi non eo modo quo primum bonum est bonum i.e. substantia nee etiam participatione, tamen alio 40 modo ac per hoc bona sunt. 13 uidelicet quod nullo: scilicet quod nullo k. 14 ergo ratiocinationum: igitur ratiocinationibus f. ergo rationum p. 17 rei ueritatem esse: rei ueritatem v. 20 proponitur est bonum: proponitur bonum p. 21 est enim inquit: est enim v. 22 primum quod est: et primum quod est y. 23 uoluntate defluxit: uoluntate fluxit s. 26 nam primum: nam ut primum f. 28 sit eius essentia: sit eius substantia id est essentia BkNOs. 33 bona sint in eo: bona sunt in com. 35 quod est soluta: quod est bonum soluta BkNOs. 40 primum bonum est bonum: primum bonum v. primum bonum est p.

DHeb 2, 159-166

223

163 Et ideo non recte superius ilium intulisse cum dixit "si neque substantia neque participatione, nullo igitur modo bona sunt". Similiter etiam quamuis non eo modo quo primum in eo quod sunt, tamen alio modo ac per hoc ipsa quoque in eo quod sunt. Atque ideo ilium 45 supra non recte dixisse "si in eo quod sunt, bona sunt, substantialia igitur bona sunt et primo bono similia". Neque enim ideo erunt substantialiter similia primo bono quoniam in eo, quod sunt, bona sunt. Que tamen in secunda ratiocinatione sophistice formabatur conexio. 164

LICET ENIM IN EO, QUOD SINT, BONA SINT TAMEN ICCIRCO euenit 50

quod NON SUNT SIMILIA PRIMO BONO QUONIAM NON, QUOQUO MODO RES

SINT, uerum est quod IPSUM EARUM ESSE BONUM EST. Quasi: uerum quidem est quod ipsum earum esse bonum est. Sed non quolibet modo uerum est. Non enim iccirco uerum est quod bonitas sit eorum subsistentia qua naturaliter sint. 55 165 SED ICCIRCO potius uere dicitur quod IPSUM earum ESSE BONUM EST QUONIAM NON POTEST ESSE IPSUM RERUM quodlibet ESSE NISI DE-

FLUXERIT A PRIMO ESSE ID EST primo BONO. NEC EST substantialiter SIMILE EI primo A QUO EST. ILLUD ENIM primum esse, QUOQUO MODO SIT quicquid predicetur esse, BONUM EST ita quod IN EO QUOD EST 60 posset addere. Et ita quod idem est ei esse quod bonum esse. 166 Recte utique quoniam sequitur: NON ENIM ALIUD EST ipsum PRETER QUAM BONUM: uidclicet non est ab eius bonitate alia, que de ipso predicetur, essentia. Simplex enim est quod iuxta septimam regulam "esse suum et id quod est unum habet". Hoc AUTEM rerum 65 quodlibet esse NISI ESSET AB ILLO primo bono i.e. si amoto quod illud primum, a quo est, non esset bonum, FORTASSE POSSET ESSE BONUM qualiter id, quod est, est album uel graue uel rotundum. 42 intulisse cum: intulisse uidetur cum ky. dixit si neque: dixit sed neque b. 43 nullo igitur modo: nullo ergo modo ks. bona sunt: bona sunt est ky. 44 similiter etiam: similiterets. 45 sunt atque: sunt bona sunt atqueky. 46 quod sunt bona sunt: quod sunt bona bona sunt CFPpQR. 48 similia primo bono: similiter primo bono y. quoniam in eo: quoniam p. sunt bona sunt: sunt bona bona sunt LQ. 50 quod sint bona sint: quod sunt bona sint ABHIPX. quod sunt bona sunt bmy. 51 quoniam non quoquo: quoniam quoquo p. 52 uerum est quod: uerum etiam quod v. 54 sed non quolibet: sed quolibet p. 55 bonitas sit eorum: bonitas sint eorum s. qua naturaliter sint: que naturaliter sint C. quo naturaliter sint M. 56 ipsum earum esse: ipsum esse v. ipsum eorum y. 59 enim primum esse: enim primum v. 60 quicquid predicetur: id est predicetur v. 61 posset addere: possit addi v. 67 primum a quo: ipsum a quo BkNO. non esset bonum: non est bonum bfhmtUvyz. 68 est est album: est album kst.

224

PL 64, 1330B

167 SED NON POSSET ESSE BONUM IN EO QUOD EST. Uere. TUNG ENIM nisi uidelicet esset ab illo id quod quoquo modo esse predicatur, 70 FORSITAN PARTICIPARET BONO i.e. participatione esset bonum sicut album uel huiusmodi. 168 BONUM UERO QUOD HABERET NON POSSET HABERE tanquam haberet IPSUM ESSE i.e. in ea ratione qua suum quodlibet esse habet, scilicet in eo quod est, quandoquidem non haberet A BONO i.e. quoniam non 75 esset bonum id a quo haberet. 169 Manifestum est IGITUR quod PRIMO BONO MENTE ET COGITATIONE hoc est mentis cogitatione AB HIS ita SUBLATO ut non esse bonum cogitatione ponatur id, a quo sunt quicquid sunt, ISTA que sunt ab eo LICET

ESSENT BONA

TAMEN

NON POSSENT

ESSE

BONA

IN

EO

QUOD 80

ESSENT. ET ideo e contrario patet quod QUONIAM NON POTUERE ACTU EXISTERE NISI ILLUD, QUOD UERE BONUM EST, EA PRODUXISSET i.e. nisi

esset uere bonum quod ea produxit, ICCIRCO ET BONUM ipsum EST EORUM ESSE i.e. ita de eis dicitur sicut esse: scilicet in eo quod sunt, bona esse ac per hoc illi primo bono, ad quod tendunt, quoquo modo 85 similia. 170 ET tamen ID QUOD AB EO FLUXIT bonum NON EST substantialiter SIMILE primo SUBSTANTIALI BONO i.e. bonum quidem est: et in eo, quod est, bonum est. Sed hoc denominatiue, non substantialiter. ET NISI AB EO primo bono huiusmodi quecumque bona FLUXISSENT 90 LICET, sicut predictum est, ESSENT BONA TAMEN NON POSSENT ESSE BONA IN EO QUOD SUNT.

Et quare, supponit: QUONIAM ET PRETER BONUM NON EX BONO ESSENT bona CUM tamen ILLUD IPSUM PRIMUM BONUM uere EST: et hoc ita ut ET IPSUM ESSE SIT ET IPSUM BONUM ET C COnuerSO BONUM sit ESSE.

IPSUM 95

70 enim nisi uidelicet: nisi enim scilicet ks. id quod quoquo: id quoquo I. 73 quod haberet non: quod habet non EV. 76 id a quo haberet: idem quo haberet k. 79 id a quo sunt quicquid sunt: id quod sunt a quo quicquid sunt CFLPpQRSV. id quo sunt a quo sunt quicquid sunt r. 81 non potuere actu: non potuerunt actu CEFLPpQRTVv. non potuere auctu b. 85 quoquo modo: quodam modo v. 87 et tamen id: et tantum id f. 88 id est bonum... et primo bono om p. quidem est et: quod est et CQv. 92 in eo quod sunt... essent bona om p. 93 non ex bono essent: non in eo essent t. et (e corr) non ex bono essent A. 95 esse sit et: esse primum sit et p. esse sit v. 96 sit ipsum esse: et sit ipsum esse k.

DHeb 2, 167-174

225

171

AT NON ETIAM etc. Superius cum bonum in primum et secundum diuideret dixit quod secundum bonum est bonum quoniam ex eo fluxit cuius ipsum esse bonum est. Et iccirco de ipso quoque secundo quod de primo — dicitur: scilicet quod ipsum etiam in eo, quod est, bonum est. Certum est autem: quecumque sunt quicquid sunt ex eadem causa sunt, scilicet quoniam ex eodem principio ut essent fluxerunt. Ac per hoc id quod sunt, quicquid illud sit, in eo quod sunt esse uidentur. 172 Unde recte querit dicens: AT ETIAM cum dicimus ALBA, NONne 5 EA QUE ALBA SUNT eadem ratione OPORTEBIT ESSE ALBA IN EO QUOD SUNT QUONIAM scilicet UT ESSENT ALBA, EX uoLUNTATE eiusdem principii hoc est DEI FLUXERUNT ? Et respondet: MINIME. Et quare minime ? Ita ait: ALIUD ENIM EST eis ESSE, aliud alba esse. Hunc casum nominatiuum, sicut superius dictum est, et sensus et uerbum exigit demon- 10 strationis. Sed consequentiam casus ad casum hie quoque seruans ait: ALIUD ALBIS ESSE.

173 Hoc autem — quod uidelicet aliud est eis esse, aliud albis esse cum his, que bona sunt, idem sit esse et bonis esse — IDEO est QUONIAM QUI EA, que "bona" dicuntur et "alba", EFFECIT UT ESSENT 15 quicquid sunt, BONUS QUIDEM EST_, MINIME UERO est ALBUS. Hoc IGITUR, scilicet UT ESSENT BONA ea que sunt, COMITATUM EST UOLUNTATEM BONI. Ac per hoc dicuntur esse bona IN EO QUOD SUNT. 174 UOLUNTATEM UERO NON-ALBI EST quidem COMITATA TALIS PROPRIETAS EIUS quod est UT uidelicet ESSET ALBUM sed NON ut hoc esset 20 IN EO QUOD EST. Et quare, supponit: NEQUE ENIM, ut essent alba, DEFLUXERUNT EX UOLUNTATE ALBi. Unde recte infert dicens: ITAQUE QUIA scilicet UOLUIT EA ESSE ALBA QUI ERAT NON-ALBUS — hoc est: quia erat non-albus qui ea uoluit esse alba — SUNT ALBA TANTUM i.e. et non in eo quod sunt. 25

98 etiam et cetera superius: etiam superius ks. superius y. diuideret dixit: diuiderent dixit k. 2 sunt quicquid sunt: quicquid sunt m. 7 quoniam scilicet ut: quo scilicet ut Uz. 8 hoc est dei: id est dei ks. et respondet: et respondit Uz. 8 aliud alba esse: aliud albis esse s. 11 sed consequentiam: sed consequentia fm. casum hie quoque: casum id quoque f. 12 ait aliud: ait aliud est eis esse aliud EL. ait aliud est esse aliud f. 13 quod uidelicet aliud: quod scilicet aliud s. aliud albis esse: aliud album esse fhUvz. 14 bonis esse ideo: bonis ideo ks. bonis esse id f. 16 sunt bonus quidem: sint bonis quidem CEFLQTVY. 17 hoc igitur scilicet om p. 20 ut uidelicet esset: ut scilicet esset ks. ut uidelicet esse p. 23 ea esse alba qui: esse alba qui ks. ea esse qui p. 24 non albus qui: non albus quia bmNPR.

226 175

PL 64, 133IB QUIA UERO UOLUIT EA ESSE BONA QUI ERAT BONUS

hoc CSt: quia

erat bonus qui ea uoluit esse bona — SUNT BONA ita quod potest addi IN EO QUOD SUNT. Est enim denominatio quod dicuntur esse bona — sicut quod dicuntur esse— quandoquidem ille, a quo sunt et bona sunt, sic uere et substantialiter bonus est sicut uere et substantialiter 30 est. Quod uero sunt alba, proprietas non denominatio est quoniam ille, a quo sunt alba, non sic substantia albus est sicut substantia est. 176 SECUNDUM HANG IGITUR. Supra cum dixisset "ea que sunt, bona esse" et adiecisset "in eo quod sunt" huiusque adiectionis causam reddidisset "quoniam a primo 35 bono fluxerunt", quesiuit cur etiam cum dicuntur esse alba non additur "in eo quod sunt" quandoquidem ut essent alba ex eadem causa fluxerunt ? Et respondit: quoniam ille, a quo sunt bona et alba, bonus est sed non albus. 177 Nunc uero — quia ex eo quod dixerat supra "secundum bonum 40 ideo bonum est quoniam ex eo fluxit cuius esse bonum est", posset putari similiter omnia esse iusta quoniam ab illo fluxerunt qui uere iustus est — querit et ait: IGITUR si scilicet ea, que sunt, bona sunt eo quod bonus est ille qui ea esse uoluit, quero an SECUNDUM eandem RATIONEM i.e. secundum eiusdem rationis proportionem CUNCTA que 45 Sunt OPORTET ESSE IUSTA QUONIAM uidelicet IPSE IUSTUS EST QUI EA ESSE UOLUIT ?

178 Et respondet: NEC HOC QUIDEM oportet sicut scilicet nee illud oportere predictum est quod uidelicet ea, que sunt alba, sint alba in eo quod sunt quoniam, ut essent alba, ex uoluntate Dei fluxerunt. 50 179 NAM BONUM ESSE etc. Hie dicendum uidetur quod bonum duobus modis dicitur: uno

27 quia erat bonus: qui erat bonus tv. 30 sic uere et:sicetp. sic uere s. sicut uere et: sic uere et s. sicut et kp. 34 hanc igitur supra: superius s. hanc igitur et cetera supra sv. 36 quesiuit cur: que sunt cur m. 37 alba ex eadem: ex eadem LQT. 39 et alba bonus: et alba et bonus s. 40 quia ex eo: ex eo U. 43 uere iustus est: uere iustus p. querit et: queri et t. 44 eo quod bonus: eo scilicet quod bonus ks. 46 quoniam uidelicet ipse: quoniam scilicet ipse ks. 48 et respondet nee: et respondit nee FPR. et respondet ne kNOs. et respondet non Z. quidem opportet: quod oportet p. 49 quod uidelicet ea: quod scilicet ea ks. quia uidelicet ea p. alba sint alba: alba sunt alba I. 50 essent alba ex: essent ex v. 51 nam bonum esse: nam bonum s. 52 hie dicendum: hoc dicendum k. modis dicitur: modis accipitur t.

DHeb2, 175-184

227

quidem secundum se, altero uero secundum usum qui, ex eo quod secundum se bonum dicitur, alii prouenit. Ideoque illud absolute — sicut et quando dicitur "esse" — hoc uero non absolute sed quadam 55 ad alium, cui ex illo bono aliquis usus prouenit, comparatione. 180 Nam de multis ita dictum inuenitur: "Hoc illi bonum est" uel "ad hoc bonum est". Nee modo de creaturis uerum etiam de Deo qui, cum per se bonus sit, est etiam bonus nobis. Sicut ergo ab eo, qui uere est, denominatiue de quolibet secundum ethicos aut theolo- 60 gicos per se predicatur "est", ita quoque secundum eosdem de quolibet per se predicatur "bonum ". 181 Sed si aliud alii bonum esse affirmetur, hoc, sicut dictum est, non per se sed ex alterius ad alterum collatione. Et ideo magis uel minus uel eque bonum aliud alio, uel etiam se ipso nunc magis quam 65 prius, et Deus omnibus melior immo omnium optimus intelligitur. 182 lustum uero nequaquam secundum se de his que sunt predicatur. Sed semper aut ex agendi uirtute aut ex actu uirtutis hoc nomen accipitur. Et ex agendi quidem uirtute cum bene constitute mentis habitu quis "iustus" uocatur. Cum uero talis habitus officio et officii 70 proprio fine quid facit, uirtutis actu "iustus" appellatur. 183 Nee tan turn ipse qui facit sed etiam id quod fit, quadam denominatione "iustum" dicitur. Sed et cum impius remissione dicitur "iustus", hoc quoque fit actu iustificantis cui tamen idem est esse quod iustum esse et, secundum aliquam rationem, idem esse quod 75 agere. 184 Ex his manifestum est hoc nomen nee solis nee omnibus creaturis inditum esse quandoquidem et Deus "iustus" uocatur et non nisi rationales creature et earum aliqua opera. Et hec, qualiter dictum est, 58 modo de creaturis: modo p. modo de creatis y. 60 qui uere est: quod uere est p. quolibet secundum ethicos: quolibet et secundum ethicos p. quolibet secundum ethiocos t. 61 aut theologicos: aut secundum theologicos p. 63 hoc sicut dictum: sicut dictum f. 64 sesed ex: se sed v. 65 etiam se ipso: etiam in se ipso k. 66 omnium optimus: optimus s. 67 iustum uero: iustum uero est y. 68 aut ex actu: aut ex auctu t. 71 proprio fine: proprii fine m. 72 id quod fit: id quod facit p. quadam denominatione... quoque fit om t. 73 sed et cum: sed etiam cum y. 77 nee solis nee: nee solum nee FQ. nee solus nee X. 78 quandoquidem est: quidem et p. 79 et earum aliqua: et eorum aliqua m. et hec qualiter: et hoc qualiter fkp.

228

PL 64, 1332A

uel agendi uirtute uel actu uirtutis uel preter hec etiam gratia 80 iustificantis uel nominis huius transsumptiua denominatione "iusta" dicuntur. Itaque longe aliter dicitur aliquid iustum esse quam bonum. 185 NAM BONUM ESSE— secundum ilium modum quo secundum se, siue de Deo uere siue de quolibet alio denominatiue, dicitur bonum — ESSENTIAM qua Deus — id quod est — bonus est RESPICIT quam auctor 85 omnium eo quod ab ipso fluxerunt — sicut uere esse quod de eo predicatur cum dicitur "Deus est" — omnibus communicat ita ut non modo "bona" sed etiam "in eo quod sunt" et ut "eis idem sit esse quod bonis esse" bona dicantur. 186 IUSTUM UERO ESSE nullo modo essentiam sed ACTUM tantummodo 90 uel iustificantis uel agendi uirtutem habentis uel officio et fine agentis respicit. Atque ideo que "iusta" dicuntur, neque in eo, quod sunt, iusta sunt: neque illis idem est esse quod iustis esse. 187 IN EO AUTEM secundum quandam rationem IDEM EST ESSE QUOD AGERE. Quamuis enim ipse qui omnium principium est nunquam 95 quidem esse, facere uero quandoque ceperit, quia tamen in eo uirtus faciendi nunquam esse cepit, dicitur quod in eo idem est esse quod agere. Eadem IGITUR ratione IDEM est illi BONUM ESSE QUOD IUSTUM esse. 188 NOBIS UERO qui non tam ab eius uirtute quam ab eius actu — immo ab effectu — qui ipso nos iustificante uel mentem nostram ad agendum officio et fine officii bene constituente uel ipsam mentem ad sic agendum mouente prouenit — dicimur "iusti", NON EST IDEM ESSE QUOD AGERE.

80 hec etiam gratia: hec gratia k. 82 aliter dicitur: aliter dicatur t. 83 nam bonum esse: non bonum esse Kpt. 84 denominatiue dicitur: denominatione dicitur bHW. 85 essentiam qua deus: essentia qua deus CFLQ. essentiam quam deus m. essentiam qua dicitur Y. quam auctor: quoniam auctor CPpRVY. quam actor b. 86 sicut uere esse: sicut uere ipse esse U (ipse del z). de eo predicatur: de deo predicatur tVY. de ipso predicatur KLT. 88 ut eis idem: ut in eis idem f. ut eisdem ksy. 89 quod bonis esse: quod bonus esse f. bona dicantur: bona dicuntur f. 90 sed actum: sed actu PR. 91 iustificantis uel: iustificationis uel f. 91 officio et fine: officio uel fine VvY. officio uel etiam fine BkNO. 93 neque illis idem: neque illud idem k. quod iustis esse: quod iustus esse kp. 96 ceperit quia: cepit quia ELWY. 1 effectu qui ipso: affectu qui ipso k. effectu qui ipsum p. 3 dicimur iusti: dicuntur iusti fIVWY.

DHeb 2, 185-193

229

189 Et quare, supponit: NON ENIM SUMUS SIMPLICES — quasi: sicut 5 ille — sed compositi ut uidelicet ille iuxta septimam regulam esse suum et id quod est recte intelligatur unum habere, nos uero iuxta octauam aliud esse, aliud aliquid esse. 190 NOBIS IGITUR secundum eandem octauam regulam NON IDEM EST ESSE BONIS QUOD lusTis. SED quoniam cum dicimur esse ab eo, qui 10 uere est, denominatiue hoc dicimur, certum est ex supra dictis quod NOBIS OMNIBUS quecumque scilicet sumus IDEM EST ESSE IN EO QUOD SUMUS. Quoniam IGITUR nobis quoque secundum quandam rationem — sicut illi secundum aliam — idem ejst esse quod bona esse, manifestum est quoniam OMNIA, que utique sumus in eo quod sumus, 15 SUMUS BONA. NON uero ETIAM IUSTA omnia sed aliqua quoniam non quod sumus uel bona sumus sumus etiam iusta. 191 AMPLIUS etc. Ostendit non omnia esse iusta. Ex quo potest proportionem rationis supra dicte non dicendum uidebatur quod sicut omnia bona bonus est, qui ea esse uoluit, ita omnia essent iustus est qui ea esse uoluit.

sine dubio intelligi recte collatam qua 20 sunt quoniam ipse iusta quoniam ipse

192 Item propter idem ut scilicet ilia proportio minime recte comparata uideatur, probat quod, cum omnia bona sint, non tamen sunt 25 omnia iusta. Et ait: AMPLIUS quod non omnia iusta sunt, cum tamen omnia bona sint, ostendimus ex hoc quoque quod BONUM QUIDEM apud ethicos GENERALE EST eo quod omnino conformi denominatione conuenit omnibus. 193 IUSTUM UERO quoniam iustum esse idem secundum aliquid est 30 quod bonum esse, cum non idem sit bonum esse quod iustum, SPECIALE

6 ut uidelicet ille: ut scilicet ille ks. 7 nos uero: nobis uero LT. 8 octauam aliud: octauam aliud est L. 10 bonis quod iustis: bonus quod iustus m. 11 hoc dicimur: hoc credimur DW. hoc dicuntur Kv. 12 quecumque scilicet: quicumque scilicet fs. 16 iusta omnia: iuxta omnia b. 17 non quod sumus: non quidem sumus I. 18 amplius et cetera ostendit: amplius ostendit ks. 21 sicut omnia bona: sicut omnia que bona ky. 22 ipse bonus est: ipsum bonus est p. qui ea esse: qui esse p. qui ea ea v. ita omnium... uoluit om y. essent iusta: esse iusta EFmQTY. 25 bona sint non: bona sunt non bm. 26 quod non omnia: quoniam non omnia p. cum tamen: cum tantum k. 27 sint ostendimus: sunt ostendimus bm. quidem apud: quid apud k. 28 omnino conformi: omnino conformatiua LT. 31 cum non idem: cum idem p.

230

PL 64, 1332D

est. NEC uero SPECIES, que secundum regulam dialecticorum et rheto rum genus diuidit, DESCENDIT IN OMNIA ut scilicet de omnibus, que supponuntur generi, predicetur. 194 ICCIRCO omnium, que sunt, secundum eorum regulas ALIA QUIDEM 35 sunt IUSTA secundum unam speciem boni, ALIA sunt ALIUD secundum eiusdem generis aliam. OMNIA uero secundum harum specierum genus sunt BONA. 34 que supponuntur: que supponitur I. 36 unam speciem: una speciem U. 37 generis aliam: aliam v. generis p. 38 genus sunt: genere 'sunt k. genus s. (bona) Explicit expositio Gisilberti pictauensis episcopi super Boetii librum de ebdomadibus bonorum B. Explicit liber de ebdomadibus man rec D. Explicit liber tercius rz. Explicit Boetius de ebdomadibus. Incipit prologus Boetii de duabus naturis K. Explicit secundus liber ad lohannem. Incipit tercius liber Boetii ad lohannem diaconum aduersus Nestorium et Euticen editus pro persona et natura. Sed primo commentatoris uerba super eundem man rec Z. Prologus Gilleberti porretani in libro Boetii de duabus naturis et una persona Christi F. Incipit explanatio pictauensis episcopi super librum Anitii Seuerini Boetii de duabus naturis et una persona Christi: lucidius exposita perfectius expolita V. Explicit de ebdomadibus. Incipit de una Christi natura et duabus personis man rec marg t.

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM CONTRA EUTICEN ET NESTORIUM

This page intentionally left blank

PROLOGUS 1 Non sum nescius oratores ingeniis acutos, arte peritos et inter sophistas diu multumque exercitatos, in suo — hoc est ciuili — themate genera causarum diligenter attendere et — pro rerum dignitate uel 5 indignitate — obscuriora quidem plurimis siue inductionibus siue ratiocinationibus ostendere: minus autem obscura paucorum uel exemplorum uel entimematum commemoratione transire: in his uero, que manifesta sunt, omne argumentationum genus et silendo contempnere et contempnendo silere. 2 Quod et nobiles philosophi in facultatibus suis fecisse noscuntur. In his enim in quibus intelligentiam multarum, qui uidetur, rationum 10 conflictus obducit, pluribus demonstrationibus questionum partes falsas improbant, ueras confirmant. In illis uero in quibus questionis pars altera paucis hisque infirmis nixa rationibus nutat, ad ipsius falsitatem et alterius ueritatem demonstrandam non multum laborant. 3 Si autem contradictionis pars altera nullas omnino ueritatis rationes 15 habere ideoque altera nullis egere uidetur, breuioribus uerbis ea, que de rebus intelligunt, sine aliqua suppositione rationis exponunt. Et si quis de huiusmodi uel ab eis exigat uel ipse afferat rationes, silendo contempnunt. 4 Quia tamen quidam imperiti — eoque magis se aliquid esse iactan- 20 tes quo nichil sunt — contra manifestissimam garriunt ueritatem et tanquam excellentes ebdomades et ammiratione digna paradoxa ea,

1 (non sum) Prologus quarti libri y. Prologus Gilberti porretani in libro Boetii de duabus naturis et una persona Christi F. Incipit prologus Boetii de duabus naturis K. Incipit expositio Gisilberti pict. episcopi supra Boetium contra Euticen et Nestorium B. 2 hoc est ciuili: hoc est in ciuili kNO. 5 siue ratiocinationibus: siue rationibus bm. autem obscura paucorum: aut obscura paucorum p. autem obscuri paucorum f. 7 argumentationum: argumentorum kNO. 10 enim in quibus: enim t. qui uidetur rationum: que uidetur rationum p. 12 falsas improbant: falsas improbabant By. ueras confirmant: ueras confirmabant b. ueras confirmamant p. 13 nixa rationibus: uix a rationibus fUz. noxa rationibus p. nutat ad: mutat ad m. 14 falsitatem et: facultatem et bX. 15 autem contradictionis: autem contradictionibus kNO. 21 quo nichil sunt: quod nichil sunt Hy. ueritatem et: ueritatis rationem et BkNO. rationem et s. ueritatem uel rationem et y.

234

PL 64, 1355B

que preter aliquam rationis similitudinem aperte falsa sunt, contentiosis clamoribus asserere ge,stiunt, coguntur philosophi sese conformare sophistis et quandoque rationibus plurimis tanquam dubia, que 25 omnino sunt indubia, demonstrare. 5 Nee dicenda sunt eorum de huiusmodi argumenta nugatoria atque superflua quoniam sicut sapientibus per ea, quibus utraque pars contradictionis probari posse uidetur, argumenta affirmatio et eius negatio in dubitationem adducitur sic insipientibus per eorum pre- 30 sumptionem qui sibi apud illos auctoritatem impudentia uendicant. 6 Non dico quod in dubitationem ueniat propositio — quoniam uulgum dubitatio preterit — sed quod ab eis falsum pro uero et impossibile iuratur pro necessario. His itaque rationibus, quibus certa tanquam dubia serio demon- 35 strantur, minus eruditis consulitur dum eis rationibus talium hominum impudentia retunditur et presumptione comparata auctoritas adnullatur. 7 Quod Boetius — sana inuisibilium fide catholicus, uera rerum cognitione philosophus — recte considerans, que certa erant de unitate 40 persone et diuersitate nature Christi, multis rationibus demonstrauit contra Nestorium episcopum et Euticen archimandritem quorum — Nestorius persone, Eutices uero nature significationem ignorans —alter aduersus alterum et utrique aduersus fidem catholicam et philosophicas rationes, que christiane fidei fundamento de persone unitate et natura- 45 rum in Christo diuersitate nituntur, impudentissime garriebant. 8 Nestorius enim non intelligens quibus rationibus hoc nomen quod est "persona" cuilibet inditum sit, Christum ex duabus constare personis mentiebatur. Eutices uero naturarum in Christo diuersitatem postquam Uerbum caro jactum est et habitauit in nobis omnino negabat. 50 9 De naturarum autem diuersitate Nestorius contra Euticen et de persone unitate contra Nestorium Eutices non tarn, ut uidetur, rationis

23 que preter aliquam: qua preter aliquam p. que preter y. 33 sed quod ab: quod ab m. 37 hominum impudentia: hominum imprudentia v. 40 que certa erant: que recta erant f. 41 persone et diuersitate: persone diuersitate f. 42 (Euticen) variants Euthicen, Euticem, Euthicem. 44 aduersus fidem: aduersus fide f. 46 garriebant: garriabant p. 47 nomen quod est: nomen EFLpQRTV. 49 uero naturarum: uero naturalium p.

GEut 5-12 prol.

235

motu quam nature casu uera profitebantur: qualiter sompniantes sepe inter plurima, que confusis loquendi elementis balbutiunt, in aliqua ueritatis uerba sine sensu mentis sue omnino inarticulata quadam ui 55 nature prorumpunt. 10 Recte ergo non ut sapientibus questionis alicuius purget ambiguum sed ut a simplicibus auctoritatem ac per hoc errorem remoueat presumentium, ea que de diuersitate personarum et nature unitate in Christo Nestorius et Eutices — non rationis alicuius specie tracti 60 sed sola corrupti ingenii opinione decepti — aperte falsa dicere et — quod impudentius est — scribere non erubuerunt, Boetius firmis et manifestis rationibus improbat et ecclesiasticam fidem, que inter has duas hereses media est, de unitate persone et diuersitate nature Christi confirmat. 65 11 Dirigit autem hoc opus lohanni romano diacono. Et quia tarn philosophic ratione quam catholicis fide certa sunt que demonstrat, neque nouis neque decurtatis, ut solet, uerbis suam quasi paucis cognoscendam sententiam uelat. Sed elegantia puri apertique sermonis rem tractat. 70 BOECII PROLOGUS 12 ANXIE TE QUIDEM etc. Premittit prologum in quo scribendi causam modumque declarat. Mouet autem attentionem non quia noua aut incredibilia sed quia magna et ad Deum uniuersamque ecclesiam pertinere ilia de quibus agit significat. Beniuolentiam uero ab aduersariorum persona com- 5 parat adducens eos in odium per hoc quod presumptionem ipsorum: et in contemptionem per hoc quod insciciam eorundem commemorat.

53 rationis motu: rationis FLpR. 54 que confusis: que confusus p. 60 specie tracti: specie tracte p. 64 media est: media p. 68 neque nouis neque: nee nouis nee fhkUvz. 69 sententiam uelat: sententiam ualeat b (uelat marg b). 70 (tractat) Incipit liber quartus U. Hie incipit liber man rec Z. Domino ac uenerabili patri lohanni diacono Boetius filius. Incipit liber quartus y. Explicit liber Boetii quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum non sint substantialia bona domino sancto ac uenerabili patri lohanni diacono Boetius filius s. Incipit liber Boetii quartus ad eundem lohannem de duabus naturis et una persona Christi contra NestoriumetEuticenW (man rec D). Liber de duabus naturis et una persona Christi man rec marg R. 1 anxie te quidem et cetera om s. 3 noua aut incredibilia: incredibilia PpR. 5 de quibus agit: de quibus ait vy. Cf. CICERO, De invent. I, 11, 23. (beniuolentiam) CICERO, De invent. I, 16, 23. 7 hoc quod inscitiam: hoc quod inscientiam bDEFHmQWZ.

236

PL 64, 1356A

13 A sua quoque et ab auditorum persona beniuolentiam captat cum — de facto atque officio suo sine arrogantia faciens mentionem — lohannem, cui scribit, sui operis correctorem et Simachum, cui idem 10 opus destinat, iudicem constituens laudat. Ubi uero, de quibus et quo ordine agit, aperte et breuiter exponit, auditorem docilem reddit. 14 Causa scribendi talis est: In quodam concilio cui Boetius atque Johannes intererant, cum lecta esset cuiusdam episcopi epistola continens heresim euticianam cumque contentiosis confusisque clamoribus 15 Euticiani atque Catholici aduersus se disceptassent, Boetius lohannem, ut de his que audierant cum ipso conferret, die illo diu et post diutius expectauit. Sed tune illius postmodum uero suis negociis impedientibus, eius colloquio frui nullatenus potuit. Et iccirco, que uerbis presens uoluerat, litteris absens significare curauit. 20 15 Quod ita ait: ANXIE QUIDEM desiderii passione DIUQUE temporis longitudine SUSTINUI i.e. longi desiderii quasi fasce grauatus expectaui TE: hac utique causa UT ego et tu simul inter nos LOQUEREMUR DE EA que non tarn inter sapientes pugnantibus contra se rationibus uere est quam inter insipientes eorundem opinione preter aliquem rationum 25 conflictum dicitur QUESTIONS QUE quorundam de se presumentium, quo sibi apud idiotas uendicant auctoritatem, fastu MOTA EST IN CONUENTU. 16

SED QUONIAM etc. Quasi: ut de questione loqueremur, te quidem sustinui. SED ET 30 tune post expectationem meam non sumus loquuti. Nam TU OCCUPATIONS tuorum negotiorum DISTRACTUS ES. Et ad presens non poterimus colloqui QUONIAM EGO quoque IN CRASTINUM i.e. in futurum IMPLICABOR NEGOTIIS ad agendum a me CONSTITUTIS. Quoniam ergo occupatione tua non potuimus, mea non poterimus, 35 habere ferias inter nos colloquendi, absens MANDO tibi LITTERIS QUE de

10 operis correctorem: operis correctionem f. 16 aduersus se disceptassent: disceptassent t. aduersus se disputassent s. uel disceptassent ss s. 21 quidem desiderii: quidem te desiderii BkN. quidem et desiderii O. 23 hac utique causa: hac itaque causa f. ego et tu: ego tuque ks. 26 rationum conflictum: rationem conflictum k. questione que: questionem que Ds. 27 idiotas uendicant: idiotas uendicat bHy. 32 tuorum negotiorum distractus: distractus v. 33 poterimus colloqui: poterimus loqui t. poteramus colloqui s. potuimus colloqui E. futurum implicabor: futurum implicabar EFQRt. 35 quoniam ergo: quoniam igitur p. mea non: in ea non AIKRt. nee mea s. 36 poterimus habere: poteramus habere Hmy. nos colloquendi: nos loquendi t.

GEut 13-19 prol.

237

ilia questione CORAM — presens scilicet presenti — LOQUENDA tuum ad me aduentum expectando SERUAUERAM. 17 Et que sint ilia, commemorat dicens: MEMINISTI ENIM, ut puto, CUM EPISTOLA episCOpi LEGERETUR IN CONCILIO, RECITATUM CSSC EUTI- 40

CIANOS i.e. Euticis sectatores CONFITERI CHRISTUM CONSISTERE EX NATURIS ante Incarnationem DUABUS: NEGARE AUTEM post Incarnationem consistere IN DUABUS. CATHOLICOS UERO UTRIQUE DICTO FIDEM PREBERE: NAM et confiteri EUM EX DUABUS ante Incarnationem ET EQUALITER hoc est similiter IN DUABUS post Incarnationem NATURIS CONSISTERE atque 45 CREDI. 18 Gums DICTI etc. Quasi: recitatum est Euticianos confiteri Christum ex duabus non in duabus naturis consistere. Cuius DICTI prophana NOUITATE ego PERCUSSUS i.e. tanquam inpactione subitanea animi passione com- 50 motus INQUIREBAM hoc est inquirere cepi mihi tanquam alii loquens et me ipsum interrogans DIFFERENTIAS HARUM CONIUNCTIONUM i.e. compositionum rerum naturalium QUE uidelicet coniunctiones tales essent quod coniuncta CONSISTERENT EX DUABUS NATURIS ita quod non in duabus: UEL que tales quod ita ex duabus quod etiam IN DUABUS. 55 19 Nee sine causa has differentias inquirebam. Ad has enim inquirendas episcopi, qui recitatam in conuentu epistolam scripserat, auctoritate compulsus sum: RATUS SCILICET MULTUM REFERRE i.e. multum utile esse NEC INERTI NEGLIGENTIA PRETEREUNDUM — quasi: sed multa animi uigilantia attendendum — id QUOD EPISCOPUS — quasi: 60 cuius sententia tarn auctoritate quam ratione firma controuersiam omnem decidere et deliberationibus certissima dictione finem constituere debeat — SCRIPTOR EPISTOLE — quasi: qui non subitaneo animi motu in transitoria uerba prorumpat sed circumspecto intellectu

37 coram presens: corarn id est presens BkNO. 39 et que sint: et que sunt niSsy. et que sit hV. 41 consistere ex: constare ex NO. 43 consistere in duabus: consistere duabus NO. utnque dicto fidem prebere nam et om bDFHILMmPpQRstuWZ (addmanrec~X.}. 44 prebere nam: adhiibere nam EfTUz. 48 est euticianos: est k. est euticio nos bHm. 50 tanquam impactione: tanquam impassione pR. tanquam impactionem DN. 51 alii loquens: aliis loquens UvZz. 53 que uidelicet: que scilicet kNOs. 55 uel que tales: que tales fhUvz. quod ita ex: que ita ex FKLpQrT. 57 recitatam in: recitatum in Mt. 58 compulsus sum: compulsus sim f. 59 nee inerti: nee inherti AbFHhIKMmtYZ. 61 quasi cuius: quasi cuiusdam k. 62 et deliberationibus: et deliberationis t. 63 finem constituere: rem constituere LpR. finem facere et constituere Bk. 64 animi motu: omni motu p.

238

PL 64, 1357A

rationis iudicium pagine semper mansure commendet — TANQUAM UALDE 65 NECESSARIUM et ad coniunctionis huius rationem intelligendam precipUUm PRETERIRE NOLUISSET.

20

Hie OMNES etc. Quasi: recitatum est in concilio Euticianos confiteri Christum consistere ex duabus naturis non in duabus. Hie i.e. tune cum hoc 70 recitatum esset OMNES STREPERE ceperunt i.e. strepebant ipso corporis motu testantes precipitate mentis insaniam et confuse clamore dicentes APERTAM ESSE hanc DIFFERENTIA^! et rectc dictum "ex duabus non in duabus naturis Christum consistere" et adeo apertum esse quod, cum in ceteris aliqua aperta sint, aliqua non, IN EA — que his uerbis signi- 75 ficabatur — differentia quibus dicebatur "ex duabus non in duabus" NEC etiam QUICQUAM nedum plurimum ESSE CALIGINIS i.e. obscuritatis INCONDITUM quod nulla ratione pateret CONFUSUMQUE quod aliqua ratione esse, aliqua non esse uideretur. 21

NEC ULLUS etc. 80 Quasi: apertam esse differentiam omnes clamabant. NEC ULLUS INUENTUS EST IN TANTO sine ratione garrientium TUMULTU QUI UEL i.e. etiam LEUITER i.e. alicuius rationis imaginatione ATTINGERET QUESTIONEM: NEDUM QUI diuisione multiplicium EXPEDIRET. 22 ASSEDERAM EGO in illo conuentu ei QUEM MAXIME INTUERI CUPIEBAM, 85 Simacho scilicet, sed LONGIUS i.e. multum longe ATQUE AB EO ADUERSUS. Quod intelligere potes si RECORDERIS SITUM in illo conuentu SEDENTIUM: PLURIBUSQUE inter me et ilium sedentibus mihi OPPOSITIS. NEC POTERAM, SIQUIDEM EGERRIME hoc CSt multO affeCtU CUPEREM, UULTUM NUTUMQUE IPSIUS ASPICERE EX QUO UultUS nutUSqUC aSpCCtU DARENTUR 90

MIHI ALIQUA SIGNA lUDicii EIUS i.e. mihi significaretur quid ipse de predicts differentia iudicaret.

67 preterire noluisset: preterire uoluisset FGHKLMNOuWXyZ. 71 id est strepebant ipso: ipso Ty. 75 aperta sint aliqua: aperta sunt aliqua Hmy. in ea que: in eis que sm. 77 nedum plurimum: necdum plurimum FHpQ. 78 inconditum quod nulla: quod nulla ABbDFfHhIKkLMmNOQrSstUuWWXYZz. incognitum quod nulla EPT. inconditum add man rec G. 79 esse aliqua non: esset aliqua non y. esse non f. 86 scilicet sed longius: sed longiusUz. ab eo aduersus: ab eo auersus BGINOUVz. ab eo uersus PR. 87 si recorderis situm: si situm v. 88 pluribusque inter: sed pluribus inter v. 89 egerrime hoc: acerrime hoc v. egerrime id AtX. 90 ipsius aspicere: ipsius inspicere k. ipsius respicere s (uel inspicere ss s). 91 quid ipse: quod ipse v.

GEut 20-26 prol.

239

23

ATQUE EGO etc. Quasi: ceteri questionem non attingebant. Et tamen apertam differentiani esse clamabant. ATQUE EGO QUIDEM NICHIL AMPLIUS CETERIS 95 AFFEREBAM. IMMO UERO ALIQUID ETIAM MINUS. Uere. Nichil ampliuS.

NAM DE RE PROPOSITA i.e. de coniunctionum predicta differentia EQUE CETERIS i.e. sicilt CCteri NICHIL SENTIEBAM.

MlNUS UERO, sicut

dictum est, QUAM CETERI IPSE AFFEREBAM. Et quid illud sit, supponit: SCILICET PRESUMPTIONEM FALSE sciENTiE quia non presumebam que — nesciebam asserere. 24 FATEOR: TULI EGERRIME quod de re proposita nichil sentiebam. CumQUE illud querere ab aliis uellem, INDOCTORUM ilia, que predicta est, tumultuosa garrulitate COMPRESSUS CONTICUI: METUENS NE IURE UIDERER INSANUS si ueritatem inuestigando CONTENDEREM HABERI SANUS 5 INTER FURIOSOS qui sine ratione, quod non intellexerant immo nee intelligere poterant, asserebant. 25

MEDITABAR IGITUR. Quasi: conticui. DEHINC IGITUR MEDITABAR in ANIMO OMNES quotquot — ex uerbis recitate in predicto conuentu epistole — siue de 10 naturis siue de personis siue de horum uel unitate uel diuersitate non tarn sophistica uerborum multiplicitate uel rationum secundum genera sua diuersitate emerserant quam ingeniorum corruptione atque desipientium homirium presumptione contigerant QUESTIONES. 26 NEC DEGLUTIEBAM attentionis mee neglectu QUOD ACCEPERAM eo, qui 15 significatione solet contingere, primo sensu et ut ita dicatur imaginario intellectu. SED id RUMINABAM ITERATIONS FREQUENTIS CONSILII. Hinc etenirn catholicorum confessione, inde uero contradicentium multitudine et auctoritate de re manifesta deliberandum putaui et consultis rationibus deliberationis finem quesiui. 20

95 atque ego: atque quod ego s. ceteris afferebam: ceteris asserebam fPpRv. 98 id est sicut ceteri: sicut ceteri s. id est sicut ceteris DW. 99 quam ceteri: quern ceteri f. ipse afferebam: ipse ferebam kO. ipse referebam N. ipse asserebam PpRv. 100 false scientie: false sa pientie s (uel scientie ss s). 4 garrulitate compressus: garrilitate compressus ApX. 5 contenderem haberi: contendere haberi f. 6 qui sine ratione: qui sua ratione v. 7 intelligere poterant: intelligere potuerant f. 11 siue de naturis: seu de naturis fhSUvz. siue de personis: seu de personis v. 12 tarn sophistica: tamen sophistica kNO. 14 atque desipientium: atque dissipientium fZ. contigerant questiones: contingerant questiones f. con tingant questiones s. 18 inde uero: et inde uero f.

240

PL 64, 1357D

27 Meo IGITUR ANIMO his rationibus crebro PULSANTI TANDEM PATUERE FORES i.e. nee multitudo nee auctoritas catholicis contradicentium obstitit. ET sic UERITAS catholice confessionis mihi QUERENTI hoc est a me ita querente INUENTA RECLUSIT hoc est aperuit OMNES NEBULAS i.e. obscuritates EUTICIANI ERRORIS. 25 28 Ueritatis enim per rationes manifestatio Euticis et sectatorum ems errorem et erroris causas ostendit. UNDE i.e. ex qua ueritatis catholicorum et erroris Euticianorum inuentione MAXIME SUBIIT MIHI i.e. meo animo sine premeditatione subrepsit ADMIRARI QUENAM ESSEX HEC i.e. tanta AUDACIA HOMINUM INDOCTORUM QUI UICIUM SUE INSCICIE 30 CONARENTUR OBDUCERE i.e.

OCCUltare NUBE PRESUMPTIONIS ATQUE IM-

PUDENTIE hoc est impudenti presumptione. 29 Cordis enim elatione de his intus presumunt et immoderata uocis et corporis pronuntiatione foris impudenter ostentant que nesciunt. Unde adiungit: CUM SEPE NON MODO IGNORENT ID QUOD ab aliis PRO- 35 PONATUR UERUM IN HuiusMODi clamosis CGNTENTiONiBus quibus dictio dictione ideoque significatio significatione confunditur NE ID QUIDEM QUOD IPSI LOQUANTUR INTELLIGANT.

30

QUASI etc. Sicut dictum est, presumptionis et impudentie nube uicium in- 40 scicie sue conantur obducere QUASI NON FIAT DETERIOR CAUSA INSCICIE, DUM ipsa inscicia TEGITUR. Simplex etenim causa est quidlibet ignorandi proprii negligentia studii: dupplex uero est ideoque deterior cum proprie negligentie additur contemptus aliene doctrine. 31 SED AB impudentibus ILLIS AD TE humilem TRANSEO cm HOC 45 QUANTULUMCUMQUE quod contra predictum Euticen et etiam contra Nestorium scripsi TRANSMITTO EXAMINANDUM PERPENDENDUMQUE — ordo

22 id est nee: nee v. contradicentium obstitit... ad hanc preceptionem (CEut I, 2) om s. 24 a me ita: a me v. hoc est aperuit: id est aperuit ELPpQRVY. 27 eius errorem et: et p. causas ostendit: causis ostendit y. 29 meo animo: in eo animo fY. quenam esset: quidnam esset p. 30 sue inscicie: sue inscientie bEFHIKMPRStY. sue inticie Q. 31 occultare nube: occultare nubem m. 34 uocis et corporis: uocis ac corporis AKt. 35 unde adiungit: unde adiunxit t. 37 dictio dictione: dictio dictionibus m. 41 inscitie sue: inscientie sue bEFKmPSVY. 42 ipsa inscicia: ipsa inscientia FPSVY. ipsa v. quidlibet ignorandi: quodlibet ignorandi FNOQUVY. 43 duplex uero est: duplex p. 44 additur contemptus: addicitur contemptus bm. 46 hoc quantulumcumque: hoc quantulumcumque opus BkNO. et etiam contra: et etiam v.

CEut 27-34 prol.

241

conuersus: pro perpendendum examinandumque. Perpendendum uidelicet eorum, que scripta sunt, attento intuitu: examinandumque rationis iudicio — FRiusquam uel Simacho iudicandum uel aliis legen- 50 dum exponam. 32 QUOD si PRONUNTIAUERIS SE HABERE RECTE et orandi regula et ueritatis sententia, PETO UT HOC QUOQUE sicut cetera que tibi scribo INSERAS CARTIS hoc CSt Hbris MEI NOMINIS.

Si UERO UEL MINUENDUM EST quod uerbis aut sensu habundet ALIQUID 55 UEL ADDENDUM quod similiter uerbis aut sensu minus sit UEL ALIQUA MUTATIONE similiter uerborum aut sensus UARIANDUM, POSTULO ID QUOQUE REMITTI MEis EXEMPLARiBus a quibus libri alii transcribendi sunt ITA uidelicet UT A TE REUERTATUR absque correctione alia TRANSCRIBENDUM. 60 QUE UBI AD CALCEM hoc est ad finem DUCTA — sensus: postquam perfecte correcta et deinceps nulla correctione mutanda — CONSTITERINT TUM DEMUM TRANSMITTAM CENSENDA EIUS hoc

CSt Simachi IUDICIO CUIUS

iudicio SOLEO queque censenda transmittere. 33 Et quidem — dum uerbis de quibuslibet agitur — primo cum 65 quarundam amplificationum adiunctionibus et crebris preter ordinem sensuum atque uerborum repetitionibus dicuntur: deinde — si ita contigerit ut inueniat finem suum oratio — ea, que diffuse atque confuse dicta sunt, epylogi breuitate in ordinem rediguntur. 34 SED QUONIAM RES nequaquam tociens scribitur quociens dicitur 70 immo A COLLOCUTIONE SEMEL TRANSFERTUR AD STILUM hoc

CSt multi-

pliciter dicta simpliciter scripture mandatur — ac si dicat: breuiter et ordinabiliter in .scriptura quidque digeritur — ideoque et in hoc opere in quo de natura atque persona contra Nestorium et Euticen 5cribimus ut ordine suo unumquodque tractetur PRIUS SUMMOUEANTUR 75

48 conuersus pro: conuersus DHKNPvWX48 perpendendum uidelicet: perpendendumque BkNO. scripta sunt: scripta p. 55 si uero uel: sin uero uel v. 56 uerbis aut sensu: uerbis uel sensu fv. 57 uerborum aut sensus: uerborum uel sensus BkNO. uariandum: uariandum est kNO. postulo id: postu id p. 58 remitti meis: remitti in eis fhYz. a quibus. .. sunt om t. 59 ita uidelicet: ita scilicet BkNOY. 62 nulla correctione: nulla correctio p. 63 turn demum: tune demum bS/tamen demum K. turn deinde ADFKMQRtVWY. 67 sensuum atque: sensuum ac v. 72 mandatur ac: mandantur ac pV. 73 quidque digeritur: quid digeritur kNO. 74 de natura atque: de natura ac v. Nestorium et: Nestorium atque AEKMQt. 75 scribimus ut: scribemus ut p.

242

PL 64, 1358D

ERRORES NESTORII ATQUE EUTICIS. Errores dico EXTREMI quod est SIBIQUE CONTRARII.

35 POST UERO, ADIUUANTE DEO omnium solo auctore, TEMPERABO hoc e,st nichil minus uel amplius quam huic nostro proposito conuenit ponens, mediocriter explanabo MEDIETATEM CHRISTIANE FIDEL Ac,si dicat: so non utique omnes fidei partes sed hanc tantummodo que inter predictos errores extremos contrariosque media est: de persone uidelicet Christi unitate — cum Eutice contra Nestorium — et de naturarum in Christo diuersitate — cum Nestorio contra Euticen. 36

QUONIAM UERO IN TOTA ilia de qua hie agendum est QUESTIONS 85

HERESEON hoc

CSt herCSUHl SIBIMET CONTRARIARUM DUBITATUR DE NA-

TURIS ATQUE DE PERSONS, KEG scilicet nature atque persone PRIMITUS DIFFINIENDA SUNT ET a SC inuicem SEGREGANDA PROPRIIS DIFFERENTIIS

per quas intelligi possit non tarn quare his nominibus appellentur ea, quibus indita sunt, quam ea ad que philosophorum usus ipsa contra- 90 xerit quamuis huius nominis, quod est "persona", in sequentibus quodam modo causam aperiat. I

1

NATURA IGITUR etc. Prius naturam deinde personam ipso tanquam noto nomine "nature" diffinit. Recte utique quia naturalium omnium — ideoque omnium personarum que ex naturis aliquid sunt — secundum philosophos nature sunt esse. Omne uero esse eo, quod est, naturaliter 5 prius est. 2 Hie commemorandum uidetur quod Marcus Tullius ait his uerbis: "Ipsam naturam diffinire difficile est. Partes autem eius enumerare eas, quarum ad hanc preceptionem indigemus, facilius est". Quod recte

76 quod est: quidem t. 78 post uero: prius uero y. 80 explanabo medietatem: explanando medietatem f. explanabo BkNOy. 82 persone uidelicet: parte scilicet kNO (persone ss k) persone scilicet B. 84 diuersitate cum: diuinitate cum k (uel diuersitate ss k). 86 heresum sibimet: heresum sibimet etkNO. heresim sibimet mZ. contrariarum: contrarium EFLMPRt. 87 atque de: atque Ty. hec scilicet: hoc est scilicet p. 89 quare his: quare m. 89 appellentur ea: appellantur ea bm. appellatur ea H. 90 quibus indita: que his nominibus indita m. 92 quodam modo: quodam bHm. 1 (natura igitur) caput primum marg E. 2 noto nomine nature: nomine nature v. noto nomine BkNO. 7 (Tullius) De invent. I, 24, 34.

CEut 1, 1-6

243

ait. Natura enim multiplex nomen est adeo quod non solum multis 10 modis uerum etiam multis significationibus de rebus diuersorum in diuersis etiam facultatibus generum dicitur. Nam et philosophi et ethici et logici et theologici usu plurimo ponunt hoc nomen. 3 Ideoque et hoc loco Boetius non ipsam generaliter naturam diffinit sed eius, que ad suum pertinere propositum uidentur, partes enumerat 15 dicens: NATURA IGITUR AUT DE SOLIS CORPORIBUS DICI POTEST AUT DE SOLIS SUBSTANTIIS ID EST CORPOREIS AUT INCORPOREIS AUT DE OMNIBUS REBUS QUE QUOCUMQUE MODO ESSE DICUNTUR.

4 "Substantial" hie uult intelligi ea que subsistunt: non subsistentias quibus subsistunt. "Res" autem — que quocumque modo esse 20 dicuntur — et subsistentes et subsistentias et eis accidentes, Deum quoque et ylen intelligit ut ex sequentibus patet. Cetera uero, que uel ethice uel logice sunt facultatis, ad hanc diuisionem minime pertinere uidentur. 5 Hie diligenter est attendendum quod subsistens cum subsistentia 25 uel accidentibus nullo prorsus genere seu ratione conuenit. Nam etsi subsistens et subsistentia dicuntur "substantie" uel "subiecta", alia tamen atque alia ratione. Multo magis ergo Dei et primordialis materie cum subsistentibus et subsistentiis et accidentibus nulla est generis aut rationis communio. 30 6 Unde manifestum est quod nomen "nature" nequaquam omnium horum generalis topice i.e. locus potest intelligi. Ideoque nee omnia nominis huius una diffinitione possunt concludi. Unde ait: CUM IGITUR NATURA POSSIT DICI quantum ad presens opus commemorare nunc conuenit TRIBUS MODIS i.e. cum tria, que predicta sunt, "nature" no- 35 mine tribus appellentur modis TRIBUS SINE DUBIO MODIS DIFFINIENDA EST.

10 solum multis: solum multi Uvz. 11 modis uerum etiam multis om k. de rebus diuersorum: diuersorum v. 12 diuersis etiam: diuersis Mv. 13 possunt hoc: possit hoc p. 14 ideoque et: ideo et bm. non ipsam: non s. 15 uidentur partes: uidentur v. 20 non subsistentias: non substantias fhUz. que quocumque: quecumque f. 21 et subsistentes: et substantial k. et substantias et subsistentes B. 22 intelligit: intelligunt f. 23 logice sunt: logice v. 25 diligenter est: diligenter s. 26 genere seu ratione: genere m. genere seu oratione ON. 27 subsistentia dicuntur: subsistentia LpR. subiecta alia: substantia alia NO. subiecte alia v. 29 et accidentibus: et accentibus b. 31 nomen nature: nomen p. 34 commemorare nunc: commemoratione nunc m. commemorare non bhmp. 36 appellentur modis: appellantur modis y.

244

PL 64, 1359C

7

NAM si DE OMNIBUS etc. Conuerso ordine, quod ultimum in diuisione posuerat, primum diffinit. Ait enim: si DE OMNIBUS REBUS NATURAM DICI PLACET ut multis placuisse philosophis legimus TALIS DIFFINITIO DABITUR QUE RES OMNES 40 QUE SUNT POSSIT INCLUDERE.

8 Hie dicendum est quod diffinitionum alie sunt quibus ostenditur non modo quod esse dicitur uerum etiam esse quod dicitur: alie uero quibus tantum quod esse dicitur et nequaquam esse quod dicitur. 9 Hac enim diffinitione "homo est animal rationale" non solum 45 que res sit homo sed etiam esse homo demonstratur. Non solum enim qui est homo est animal rationale sed etiam hoc est esse hominem: esse uidelicet animal rationale. 10 Ilia uero diffinitione qua dicitur: "differentia est qua habundat species a genere" ostenditur que res sit differentia: non tamen osten- 50 ditur esse differentia. Res enim qua species habundat a genere, sine dubio differentia est. Non tamen hoc est earn esse differentiam: ea uidelicet a genere speciem habundare. 11 Huiusmodi diffinitionibus naturam diffinit quibus scilicet que res sint nature non tamen esse nature demonstrantur. Si ERGO de 55 omnibus rebus, sicut predictum est, naturam dici placet ERIT HUIUSMODI nature diffinitio: 12 NATURA EST EARUM RERUM i.e. he res sunt nature QUE, CUM SINT, QUOQUO MODO iNTELLECTu CAPi PossuNT. Hac igitur diffinitione que res sint nature non tamen eas esse naturas monstratum est. Non enim 60 hoc est eas esse naturas: intellectu scilicet capi posse. Quoniam uero "res" multiplex nomen est, quas hac diffinitione contineri uult intelligi, aperit dicens:

40 multis placuisse: multis placuisset f. 42 dicendum est: dicendum s. 43 esse dicitur: dicitur t. 44 dicitur et: et p. 45 non solum... animal rationale om p. 46 que res sit: quod res sit U. homo demonstratur: demonstratur v. homo monstratur kmNOstvy. 49 differentia est: differentia f. 50 (genere) PORPHYRY, Isagoge IV ; PL 64, 125C. ABELARD, Editio super Porphyrium ; ed. MARIO DAL PRA (Rome-Milan 1954) 14. 52 hoc est earn : hoc est Kt. 53 habundare: habundare speciem bmy. 55 tamen esse nature: tamen eas esse naturas NO. 56 naturam dici: natura dici f. 61 quoniam uero: quomodo uero U.

CEut 1, 7-18 13

245

IN HAG IGITUR DIFFINITIONE DIFFINIUNTUR ET ACCIDENTIA ET SUB-

STANTIE: non quoniam, sicut dictum est, hec posse intellectu capi sit 65 hec esse naturas sed quoniam hec sunt que intellectu capi possunt. Unde supponit: 14 HEC ENIM OMNIA i.e. accidentia et substantie tarn subsistentes— in quibus accidentia sunt — quam subsistentie — quibus adsunt — INTELLECTU CAPI POSSUNT. Deinde cur adiecerit "quoquo modo" et 70 "que cum sint" explanat dicens: ADDITUM UERO EST "QUOQUO MODO" etc. 15 Sciendum quod animi motus quandoque in id quod est: quandoque uero in id quod non est offendit. Et ita uel quod est uel quod non est concipit. Sed eius, quod non est, quicumque conceptus "opinio" dicitur: ut bicorporis centauri uel tricorporis chimere conceptus. 75 16 Eius uero, quod est, conceptus secundum rei, que concipitur, genus modosque concipiendi diuiditur. Natiua nanque per aliquam sui uel efficientem uel efficiendi proprietatem concipiuntur: ut album per albedinem et albedo per naturam faciendi album. Nichil enim naturalium nisi per causam et nichil mathematicorum nisi per effi- 80 ciendi potestatem concipi potest. 17 Sed .sicut in sentiendis exterioribus primo hesitat sensus deinde in id, quod sibi subiectum est, certus figitur: ita quoque animus illius, in quod proprio motu intenditur, naturam primo mixtim atque confuse cogitat: deinde ab aliis, in que simul cum ea offenderat, quadam 85 propria rationis abstractione illam separat et ipsam, sicut est, fixa acie notat. 18 Et in his quidem, que sentiuntur exterius, hoc clarum est. Uisus enim, qui colorum amminiculis seu figurarum his subiecta corpora sentit, rubeum et subrubeum — si motu suo simul in eos offendat — 90 65 sicut dictum: sic dictum t. sicut predictum QVY. hec posse: hoc posse fY. 66 capi sit hec: capi sic hec fUz. capi sit kNO. 71 que cum sint: quecumque p. 72 sciendum quod: sciendum quia k. 73 uero in... quicumque conceptus om p. ita uel quod est uel: ita uel m. ita quod est uel BkNO. 74 sed eius quod: sed eius qui t. 75 ut bicorporis: ut corporis f. chimere conceptus: chimere concentus p. 77 natiua namque: natura namque KPRV. naturalia namque s. 81 per efficiendi: perficiendi p. 83 sibi subiectum: subiectum BkNOPR. ita quoque: itaque pY. 84 quod proprio: quo proprio AbEFHKMmQY. que proprio p. naturam primo: primo Kt. 86 ipsam sicut: ipsum sicut Bs. 87 acie notat: aciem notat m. 88 hoc clarum est: clarum est v. hoc clarum bHm.

246

PL 64, 1360C

primo nequaquam deinde uix discernit. Similiter album et subalbum et huiusmodi alios. 19 Figuras quoque— uerbi gratia: antelongiorem et parte altera longiorem — uisus tanto minus discernit quanto minore parte alter alterum uincit. Auditus etiam ptongos illos, quorum proportionem 95 partis breuissime differentia facit, aut nullatenus aut uix diuidit. Omnium enim proportionalium similitudo minoribus differentiis coniunctior est: sicut maioribus dissimilitudo remotior. 20 In his uero, que interius sentit animus, non modo rerum similitudo uerum etiam multitude facit ut primo id, in quod agit, tanquam pre— sagus perpendat: deinde quadam attentione magis magisque percipiat, nondum tamen ei assentiat. Et hec presaga perpensio uel sine assensione perceptio — quia non est eius, quod non est — non uocatur "opinio". 21 Sed quoniam est eius quod est — cuius tamen ueritatem nondum 5 tenet assensio — per quandam nominis translationem uocatur "imaginatio". Imago nanque res est, non tamen ueritas, illius cuius imago est. Ideoque rei perceptio sine ueritatis ipsius assensione recte dicitur "imaginatio". 22 Si uero id, quod intra rerum similitudinem aut multitudinem 10 primo perpendit deinde percipit, ab ipsis similibus aut aliter multis delegerit et fixa mentis acie ipsius proprietate notata perception! assenserit, "intellectus" uocatur. Recte utique. Tune enim uere in animo rei similitudo esse dicenda est cum de inter cetera rem amminiculo sue proprietatis .selegerit ac per hoc precedenti perception! 15 assenserit. 23 Et natiua quidem eorum quibus aliquid sunt: ficta uero eorum, quibus aliquid esse finguntur, amminiculis concipiuntur. Genuina

91 uix discernit: uix decernit NO. 94 parte altera: partem altera f. parte alia H. parte fUz. 99 in his uero: in his autem Bks. 100 id in quod: ad id quod t. id quod u. id in quo bHLmPTuZ. agit tanquam presagus: ait tanquam presagus fk. agit tanquam presagiis EFPsYZ. 1 attentione magis: attentione ut chimera magis kNO. 2 presaga perpensio: presago perpensio p. presaga propensio f. 3 eius quod... tenet om y. 8 ideoque rei: ideoque p. ipsius assensione: illius assensione hMmTtUvz. ipsius assensio est p. 10 quod intra: quod inter fKp. 11 ipsis similibus: ipsis similitudinis t. 12 multis delegerit: multis selegerit B. multis elegerit t. 14 de inter cetera rem: de f. 17 et natiua: et natura

CEut 1, 19-28

247

uero que sunt natiuorum principia — Deus scilicet et primordial^ materia — longe aliter. Non enim sunt aliquid huiusmodi subsis- 20 tentiis uel quantitatibus uel qualitatibus quibus uel natiua uere sunt aliquid uel, que neque sunt aliquid neque sunt, tamquam aliquid sint finguntur. 24 Deus enim est e,ssentia: non est aliquid. Nee esse aliquid fingitur creata subsistentia. Ac per hoc nichil eorum, que subsistentias comi- 25 tantur, in illo esse potest. Itaque etsi magnus est, non tamen hoc est quantitate: etsi qualis est, non tamen qualitate: etsi durat, non tamen tempore. 25 Unde humani animi motus agens in ipsum concipiendum, nichil huiusmodi inuenire potest quod eius conceptui amminiculetur. Ideo- 30 que ipsum comprehendere per ea, quibus sit aliquid et aliquid esse fingatur, nullatenus ualet. De inter cetera tamen per horum omnium ab illo remotionem ipsum selegens et eum uere esse cum assensione percipiens, qualitercumque intelligit. 26 Sed quoniam nulla eius proprietate, uel quid sit genere uel quan- 35 tus mensura uel qualis forma uel huiusmodi, percipit, ipsum minime comprehendit. Nam intelligibilis quidem est: non uero comprehensibilis. Similiter incomprehensibilem tamen intelligibilem esse primordialem materiam, in qua natiua omnia ab opifice facta sunt, philosophis uisum est. 40 27 Et sic quidem ilia que non sunt, opinione: que uero sunt, imaginatione uel intellectu concipiuntur. Imaginatio tamen et intellectus in multis scripturis dicuntur "opinio". Similiter opinio et imaginatio dicuntur "intellectus". 28 Unde et in hac diffinitione nature — qua dixit: NATURA EST EAJUJM 45 RERUM QUE INTELLECTU CAP: POSSUNT — tanquam natura uniuersalius

ADFIkLMNOPpQRstUuVWXZz. et naturam r. 19 genuina uero: geminauero DFIKUWz. 20 huiusmodi... sunt aliquid om p. 21 uel natiua: uel natura ImVZ. 22 sunt tanquam: tanquam Pp. 25 nichil eorum: nichil horum BFkNOQs. 27 non tamen: non tamen hoc BkNOs. 30 amminiculetur: amminicularetur p. 33 ipsum selegens: ipsum legens v. cum assensione: cum ascensione z. 36 quantus mensura: quantus scilicet mensura s. 43 scripturis dicuntur: scripture locis dicuntur v. scripturis dicitur BNOs. 45 unde et in: unde in bH. qua dixit: qua dixit Boetius v. 46 uniuersalius: uniuersah's AF. uniuersali p. uniuersalibus K.

248

PL 64, 136IB

predicauit de ea "intellectu capi posse". Nam secundum regulam dialecticorum: si uere uniuersalis affirmatiue in eadem quantitate conuersa falsa est, predicatum eiusdem uere habundat subiecto: ut "omnis homo corporeus est" hec uniuersalis affirmatio uera est. 50 "Omne corporeum homo est" falsa est. 29 Unde manifestum est quod corporeum homine plus est et habundat. Similiter "omnis natura intellectu capi potest": hec uniuersalis affirmatio uera est. "Omne quod intellectu capi potest natura est" falsa est. Unde certum est quod "intellectu capi posse" uniuersalius 55 est quam natura. 30 Sicut enim uere sic et ficte proprietatis amminiculo ceterorumque — siue que sunt siue que fingi possunt — remotione selegens animus aliquid quod non est capit. Ideoque, quod opinatur, "intelligere" dicitur. Quod quoniam neque est neque aliquid est, nullo modo 60 natura est. 31 Iccirco cum nature diffinitionem incepisset ab uniuersali — dicens: NATURA EST EARUM RERUM QUE INTELLECTU CAPI POSSUNT — recte contra ficta que etiam, sicut dictum est, intellectu capi possunt et natura non sunt addidit "QUE CUM SINT". Quoniam uero ilia, que 65 sunt, sepe imaginatione confusa, sepe preter amminiculum proprietatis rei ipsius, in quam intenditur, animus concipit qualiter uellet accipi quod premiserat "intellectu capi possunt" explanauit dicens "quoquo modo" i.e. siue imaginatione siue per solam ceterorum remotionem absque proprietatis rei ipsius, que cogitatur, conceptu 70 siue fixo et etiam per proprietatis conceptum integro perfectoque intellectu. 32 Quod et ipse exponens ait: ADDITUM UERO EST "QUOQUO MODO". Quare ? QUONIAM DEUS natiuorum omnium Opifex ET primordialis MATERIA que Grece dicitur yle, Latine silua, in qua ab Opifice uni- 75 uersa creata dicunt philosophi NON POSSUNT INTELLIGI INTEGRO PERFECTOQUE hoc est integritate perfecto et perfectione integro INTELLECTU.

47 secundum regulam: secundum rationem k. 53 affirmatio uera: affirmatiua uera s. 60 est nullo: esse nullo NO. 61 natura est: natura esse potest f. 65 et natura non: et natura non f. et tamen natura non v. addidit que: addit que fLMTs. 67 quam intenditur: quam intendit v. 68 explanauit dicens: explanauit p. 76 dicunt philosophi: dicuntur a philosophis BkNORs.

CEut 1, 29-37

249

33 Integer et perfectus est intellectus qui rem non sola ceterorum remotione sed etiam rei ipsius aliqua proprietate cum assensione concipit. Qualiter Deus et, que dicta est, primordialis materia non possunt 80 intelligi. Quamuis enim horum conceptionem constituat et figat mentis assensio, non tamen hoc aliquibus eorum sibi notis proprietatibus facit sed sola illorum, que ceteris rebus conueniunt, remotione. 34

Unde supponit: SED ALIQUO. Quasi: Deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi 85 non possunt. SED TAMEN ALIQUO MODO uidelicet CETERARUM omnium RERUM i.e. ceteris conuenientium PRIUATIONE CAPIUNTUR hoc est cum mentis assensione percipiuntur. 35 De imaginatione qui est unus modus intelligendi — quo scilicet res etiam sue proprietatis nota sed sine assensione percipitur — et de 90 perfecto intellectu, qui et proprietate et assensione constituitur, tacet quoniam explanatio, que fit exemplo, non omnes partes enumerat sed paucis et his maxime, per quas cetere intelliguntur, exemplat. Ut hoc loco satis apparet: perfectum intellectum debere uocari "intellectum" cum etiam imperfecto hoc nomen conueniat. 95 36

ICCIRCO UERO etc. Cur in diffinitione nature apposuerit "quoquo modo" exposuit. Nunc uero cur adiunxerit "que cum sint" ostendit et ait: ICCIRCO UERO ADIUNXIMUS "QUE CUM SINT" ut diuideremus naturam ab his que non sunt. Que tamen in hoc cum natura conueniunt quod intellectu — capi possunt. 37 Nam, sicut predictum est, ilia etiam, que non sunt, intellectu capi possunt. QUONIAM ETIAM hoc IPSUM nomen infinitum "NICHIL" pro substantia SIGNIFICAT ALIQUID SED NON NATURAM. "Pro substantia" dicimus quoniam pro qualitate significat et quod 5 est natura et quod non est natura. Significat enim eandem qualitatem quam hoc nomen infinitum "aliquid". Cuius sine dubio qualitas est et que est et que non est.

80 dicta est: dicta sunt p. 86 modo uidelicet: modo scilicet kNOs. 88 cum mentis: mentis t. 92 explanatio que: expanatio que p. 94 intellectum debere: intellectum intellectorum debere kNO. 97 uero et cetera cur: uero cur s. uero et cetera cum p. natura apposuerit: nature y. 6 (significat) nomen significat substantiam cum qualitate marg y. Cf. PRISCIAN, Inst. gramm. II, 5, 25 ; ed. M. HERTZ 1 (Leipzig 1855) 58. 7 sine dubio: fine dubio fK.

250

PL 64, 1362B

38 Sensus: "Aliquid" et "nichil" apud grammatico,s eandem omnino qualitatem significant: substantiam uero omnino non eandem. Est 10 enim utriusque nominis hums qualitas quicquid eorum, que sunt, est: et quicquid eorum, que non sunt, fingitur qualitas. Sed huius nominis, quod est "aliquid", substantia est et id, quod est, et id, quod fingitur sed non est: huius uero, quod est "nichil", id solum quod fingitur et nequaquam aliquid est. 15 39 Nam etsi sit, si tamen non est aliquid aut natura aut efficientia, nichil est: ut yle que secundum philosophos est sed nequaquam aliquid est quoniam neque natura est aliquid — ut album est quale qualitate — neque efficientia — ut albedo est qualitas eo quod facit quale. 20 40 In modo etiam significandi qualitatem eandem hec nomina differunt. Nam "aliquid" unam alicuius eorum, que sunt uel finguntur, qualitatem ueram uel fictam dictionali significatione sue similiter uere uel ficte substantie confert. "Nichil" uero ab ea, que non est uera sed est ficta substantia, 25 quamlibet ueram fictamue remouet qualitatem. Quod enim "nichil" dicitur, nulla neque uere neque ficte efficientie qualitate affici significatur. Nullum enim fictum id, quod fingitur, est. Iccirco recte hoc infinito abnegatiuo, quod est "nichil", etiam ficta qualita,s ab eiusdem 30 nominis abesse substantia significatur. 41 Unde supponit: NEQUE ENIM SIGNIFICAT hoc nomen "nichil" QUOD ALIQUID i.e. substantia nominis SIT aliquid eiusdem nominis qualitate.

9 et nichil: nichil p. 10 uero omnino: uero y. non eandem: non qualitatem significat k. 13 aliquid substantia: aliquid est substantia p. 14 huius uero: huiusmodi uero p. fingitur et: fingitur fPR. 17 (nichil est) Plato inter nullam et aliquam substantiam marg y. Cf. PLATO, Timaeus5lA (Calcidio interpr.) ; ed. WASZINK 49 (12). Arist(otiles) dicit in libro de generatione et corruptione de summo principio quod est inter aliquid et nichil scilicet quod nee aliquid est nee nichil est ut Platoni, inquid, etiam placuit qui posuit yle inter aliquam et nullam substantiam marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 275. 18 nequaquam aliquid: non aliquid s. 19 qualitas eo: qualiter in p. 21 in modo: immo NO. eandem hec: eadem hec kNOt. eandem FstyZ. 22 uel finguntur: uel que finguntur p. 23 (fictam dictionali) una dictione factasskNO. 24 (ficte substantie) End of MS Alencon 22 (H). 25 que non est: que non m. sed est ficta : sed ficta k. 30 (etiam ficta) non solum uera sed de qua minus uidetur remotione ss O. marg N. 32 neque enim: neque p. 33 substantia nominis: pro substantia nominis Es.

GEut 1, 38-45

251

SED POTIUS significat substantiam suam NON ESSE aliquid ea, a qua nomen est, qualitate. 35 42

OMNIS UERO etc. Quasi: hoc nomen "nichil" significat non-e^se. OMNIS UERO NATURA EST. Deberet concludere sillogismum ita: non est ergo natura quod pro substantia significat "nichil". Sed quoniam his, que dicta sunt, premissis est hec certa conclusio, tacet. 40 43 ET si DE OMNIBUS QUIDEM REBUS i.e. substantiis et accidentibus et etiam de Deo et materia NATURAM DICI PLACET, HEC SIT NATURE

DIFFINITIO QUAM uidelicet SUPERIUS PROPOSUIMUS.

SlN

UERO

prOUt

quibusdam uisum est non de omnibus rebus sed DE SOLIS SUBSTANTIIS — subsistentibus intellige — NATURA DICITUR QUONIAM OMNES SUBSTANTIE 45 subsistentes AUT CORPOREE SUNT AUT INCORPOREE DABIMUS DIFFINITIONEM NATURE SIGNIFICANTIS SUBSTANTIAS i.e. secundum illam significationem huius nominis qua res subsistentes significare dicitur. 44 Que diffinitio est HUIUSMODI: NATURA EST UEL QUOD FACERE UEL QUOD PATI POSSIT. Hec coniunctio "uel" hoc loco subdisiunctiue posita 50 est: utrumque enim significat. Unde supponit: PATI QUIDEM AC FACERE etc. 45 Perfecta uero esset diuisio si ita dixisset: uel quod facere et non pati uel quod pati et non facere uel quod et pati et facere uel quod nee pati nee facere potest. 55 Sed diligenter attendendum est quod "facere' et "pati" multipliciter dicuntur. Nam quorundam philosophorum usu facere solis uitalibus conuenit i.e. Deo et spiritibus et animalibus et eorum animabus. Pati uero solis sensibilibus ut animalibus et eorundem animabus et quibusdam spiritibus.

38 deberet concludere: debet concludere bmsty. 40 sillogismum ita: ita s. sillogismis ita y. 40 est hec certa: hec certa y. 41 quidem rebus: qui rebus k. substantiis et: subsistentiis et BkNO. 42 naturam dici: natura dici p. 43 quam uidelicet: quam scilicet BkNOs. uero prout: uero ut s. 45 subsistentibus intellige: substantibus intellige t. subsistentibus intelligi kNOs. subsistentibus intelligere FLPQR. 49 est uel quod: est ut quod t. 50 hec coniunctio: hec est coniunctio f. subdisiunctiue: subiunctiue f. non disiunctiue kNO. 53 facere et cetera perfecta: facere perfecta ks. esset diuisio: erat diuisio f. 54 uel quod et: uel quod fPpRtY. 56 attendendum est: attendendum p. et pati multipliciter: ac pati multipliciter bDEFfhlmpQStuVvWYyZz. 57 dicuntur nam: dicitur nam BkMNO. facere solis: facere solet m. 58 eorum animabus: eorum animalibus p.

252

PL 64, 1363A

46 Aliorum uero philosophorum usu facere ac pati omnibus corporalibus et sensibilium conuenit animabus. Nam et corporalia omnia et corporalium anime quorundam, que per generationem uel per corruptionem fiunt, cause sunt. Ideoque et ipsa "facere" et, que ipsorum actus suscipiunt, "pati" dicuntur. 65 47 Hos igitur Boetius secutus ait: PATI QUIDEM AC FACERE quod est natura potest: UT OMNIA CORPOREA ATQUE CORPOREORUM ANIMA. Et de corporeis quidem hoc certum est quod et faciunt et patiuntur. De corporeorum uero anima que incorporea substantia est, etsi non adeo certum tamen earn et facere et pati uerum est. 70 48 HEC ENIM IN CORPORE preter corporis causam ET etiam A CORPORE hoc est corporis causa ET FACIT ET PATITUR. Non solum enim extra corpora sed etiam in corporibus manentes anime rationales non corporis ui sed rationis proprio actu intelligunt. In sentiendis uero corporibus — seu uisu seu auditu seu gustu seu aliis huiusmodi sensibus — etsi 75 anime sensibilitas ista propria sit, quia tamen his sensibus non nisi corpora nee nisi corporeis instrumentis possunt sentiri, a corpore dicitur anima habere quod sentit. Et multo scripturarum usu sensus ipsi dicuntur "corporei". 49 Similiter non modo extra corpora uerum etiam in corporibus 80 non corporum sed sua tantum natura anime delectationum aut tristiciarum passionibus afficiuntur. Certum est etiam quod ex corporum equalitate seu inequalitate quedam anime passiones contingunt: ut obripilatio calorque febrilis. Ideoque anime proprie passiones a corporibus ei esse et etiam "corporales" uocantur. 85 50

FACERE UERO etc. Quasi: pati ac facere omnia corporea possunt et corporeorum anima. FACERE UERO TANTUM et non pati id quod est natura potest: UT DEUS CETERAQUE DIUINA.

"Diuina" hoc loco dicere uidetur queque perpetua que semel creata 90 deinceps generatione seu corruptione in nullo mutantur. Sicut et de 64 fuint cause: fuerint cause y. 66 quidem ac: quidem et BkNOsV. 66 corporeorum anima: corporeum anima m. corporeorum anime s. 73 sed etiam in: sed et in v. 76 quia tamen: quia tantum f. 81 corporum sed: corporeum sed PR. corpora sed NO (e corr k). 82 afficiuntur: affici dicuntur BkNOs. 83 contingunt ut... passiones omv. 85 eiesseetomv. 87 quasi pati ac: pati ac AETUz. pati et NO. quasi pati et Bksy. 89 deus ceteraque: deus cunctaquem. 90 uidetur queque: uidetur natiua queque k. 91 sicut et de: sicut de f.

CEut 1, 46-54

253

eterno principio scilicet Deo certum est qui nee per generationem cepit neque per corruptionem desinit aliquid esse. 51 Hec igitur quia non mutantur, nequaquam patiuntur. Facit tamen ut auctor omnium Deus. Ceteraque diuina uel causa uel mi- 95 nisterio plurima faciunt. Nulla enim est cuiuslibet agentis per actionem mutatio. Ideoque immutabilis Deus et — que non mutantur — perpetua faciunt tan turn: nullatenus patiuntur. 52

HABES IGITUR etc. Secundum significationem nature, qua de omnibus et solis sub— Stantiis "nature" nomen dicitur, naturam diuisione diffiniuit dicens naturam esse uel quod facere uel quod pati potest. Ratio autem diuisionis, sicut predictum est, quatuor exigit partes ita: natura est uel quod facere et non pati uel quod pati et non facere uel quod et pati et facere uel quod nee pati nee facere potest. 5 53 De duabus autem diuisionis huius partibus — uidelicet de eo quod et facere et pati et de eo quod facere et non pati potest — exempla posuit. De eo autem quod pati et non facere uel quod nee pati nee facere potest, nichil dicit. Ideo utique quia nullum subsistens est quod pati tan turn et non facere: uel quod nee pati nee facere possit. 10 Omne etenim subsistens aut temporale est aut perpetuum aut eternum. Sed omne temporale, sicut dictum est, et facere et pati: omne uero perpetuum et eternum facere et non pati potest. Quapropter ceteris duabus diuisionis partibus nullum omnino subsistens relinquitur. 54 Breuiter ergo commemorans secundum quam nature significatio- 15 nem eiusdem nunc dederit diffinitionem, transit ad diffiniendam eandem naturam secundum aliam, quam superius in diuisione primam posuerat, ipsius significationem dicens: 94 hec igitur: hoc igitur NO. patiuntur facit: paciantur facit f. 96 uel ministerio: uel misterio y. plurima faciunt: plurima facit ky. 97 ideoque: omnino k. animo NO. 98 faciunt tantum: faciunt tamen m. 1 diffiniuit dicens: diffiniunt dicens t. 3 sicut predictum est om Uz. natura est: natura p. 4 uel quod et: uel quod BfKkMmOtvy. etpati et facere uel quod om p. 5 nee facere potest: potest t. 6 huius partibus uidelicet: huiusmodi partibus Lp. huius partibus scilicet BkNOs. 7 de eo quod est: de ea quod et my. de eo quod FfQ. de eo quod facere: quod et facere fhUvz. 8 de eo autem: de eo uero BkNOs. non facere uel: non facere potest uel BkNOs. 9 potest nichil: nichil ks. ideo utique: ideoque utique mNOPt. 12 pati omne: pati potest omne kNO. 16 significationem eiusdem: significatione eiusdem f. significationem eius kNO. nunc dederit: nunc dedit s. nature dederit PR.

254

PL 64, 1364A

55 HABES IGITUR DIFFINITIONEM EIUS QUOQUE SIGNIFICATIONS i.e. secundum earn significationem NATURE QUE TANTUM SUBSTANTIIS APPLI- 20 CATUR. QUA IN RE quia scilicet quod ea diffinitione de natura dictum est non nisi substantiis conuenit, in hac diffinitione nature SUBSTANTIE QUOQUE EST REDDITA DIFFINITIO.

56 Diligenter attende quod ait nature diffinitione diffinitam esse substantiam. Nam et ipse cur hoc dixerit ostendit dicens: NAM si 25 NOMEN NATURE SUBSTANTIAM MONSTRAT — quod utique quorundam, sicut dictum est, usus habet — CUM NATURAM DESCRIPSIMUS, SUBSTANTIE QUOQUE REDDITA EST DESCRIPTIO.

57 Quod uere et sine aliqua dubitatione fatendum esset si nature atque substantie nomina in eiusdem "substantie" appellatione et ab 30 eadem qualitate essent multiuoca. Quod minime sunt. Nam etsi horum nominum eadem secundum aliquos intelligatur substantia, nunquam tamen eadem qualitas. 58 Aliud enim est esse naturam, aliud esse substantiam: sicut aliud est esse hominem, aliud esse risibilem quamuis eadem substantia et 35 homo sit et risibilis. Sicut ergo non eadem diffinitio est hominis atque risibilis sic nature atque substantie eadem diffinitio esse non potest. 59 Cum igitur a diuersis qualitatibus diuersiuoca nomina sint natura atque substantia, querendum est qua ratione horum eandem dixerit 40 esse diffinitionem. Cum enim quatuor sint species nominum: uidelicet uniuoca equiuoca multiuoca diuersiuoca: uniuoca quidem et multiuoca una diffinitione, equiuoca uero et diuersiuoca diuersis diffinitionibus demonstrantur. 60 Sed hec, que in diuersiuocis est, diffinitionum diuersitas eorundem unam eandemque diffinitionem esse non prohibet. Non enim diuersis 45 tantum sed etiam una diffinitione diuersiuoca declarari minime am-

20 tantum substantiis: tantum subsistentiis AKM. 22 in hac: inde hac m. 25 dixerit ostendit dicens: dixerit diligenter ostendit dicens NO. dixit diligenter ostendit s. nam si: nam etsi uZ 26 monstrat quod: demonstrat quod p. 27 cum naturam: cum natura m. 28 reddita est: redicta est p. 31 essent multiuoca: essent multiuocata f. 32 secundum aliquos: secundum aliquo t. 40 cum enim: cum ergo p. 41 uidelicet uniuoca: scilicet uniuoca BKkNOs. diuersiuoca uniuoca: uniuoca z. 42 equiuoca uero: equiuoca f. 43 demonstrantur: monstrantur BkNOs.

GEut 1, 55-65

255

bigit quisquis ea que predicta sunt de diffinitionibus recolit: quod uidelicet alie sunt quibus ostenditur non modo quod esse dicitur uerum etiam esse quod dicitur: alie uero quibus tan turn quod esse dicitur et nequaquam esse quod dicitur. 50 61 Si enim diuersiuoca primo diffinitionum genere demonstranda sunt, diuersis hoc necesse est diffinitionibus fieri. Si uero altero, possunt una diffinitione monstrari. Unde quamuis natura atque substantia a diuersis rationibus indita sint nomina diuersa, recte tamen illorum una esse descriptio dicitur 55 quia scilicet id, quod est natura atque substantia, non uero esse natura uel esse substantia declaratur. Et sic quidem, qualiter dictum est, natura describitur si uel de omnibus rebus uel de solis substantiis hoc nomen dicatur. 62

QUOD SI RELICTIS INCORPOREIS SUBSTANTIIS NATURE NOMEN USQUE 60

AD CORPORALES CONTRAHITUR UT scilicet CORPOREE TANTUM SUBSTANTIE

NATURAM HABERE uiDEANTUR et nature nomine appellentur SICUT PUTANT ARISTOTILES CETERIQUE ET EIUSMODI i.e. Aristotilice ET MULTIMODE PHILOSOPHIE SECTATORES, DIFFINIEMUS EAM ita

ETIAM UT HII diffinie-

runt QUI NATURAM i.e. nature nomen et significationem NON NISI IN 65 CORPORIBUS ESSE sua opinionc atque sententia POSUERUNT. 63 EST AUTEM eius secundum hanc corporum significationem DIFFINITIO HOC MODO: NATURA EST MOTUS PRINCIPIUM PER SE ET NON PER ACCIDENS.

64 Hie commemorandum uidetur quod Aristotiles ait sex esse species 70 motus que sunt "generatio corruptio augmentum diminutio alteratio secundum locum mutatio". Harum quinque non solum corporeorum sunt sed etiam incorporeorum. 65 Generatio namque est ingressus in substantiam. Ideoque quicquid per creationem incipit alicuius generis esse, id recte dicitur "generari". 75 48 uidelicet alie: scilicet alie BkNOs. 49 uerum etiam... quod esse dicitur om t. dicitur alie: esse dicitur alie s. 55 indita sint: indita sunt Lmt. indita sint tamen p. 57 declaratur: declaretur pR. et sic quidem: etsi quidem fhUz. 60 substantiis nature: nature uZ. 62 uideantur et: uideantur id est BkNOv. nomine appellentur: nomen appellantur f. 63 ceterique et: ceterique BDKkLMNOPrsv. eiusmodi: huiusmodi BFfKkmNOPQr. 63 aristotelice: aristotelici EFPpQRV. 64 earn ita: ea ita f. 70 (Aristotiles) PL 64, 289BC. 74 ideoque quicquid per: ideo quicquid per BKkNO.

256

PL 64, 1364D

Quod utique omnibus temporalibus atque perpetuis conuenit. Hec enim omnia non semper fuerunt. Ideoque quicquid secundum quodlibet genus sunt, per generationem hoc esse ceperunt. 66 Quoniam uero "eterna positum lege est ut constet genitum nichil", corruptionis etiam motus creatis omnibus tarn incorporalibus 80 quam corporalibus naturaliter conuenit. Sicut enim omne genuinum incorruptibile sic omne natiuum est corruptibile. 67 Augmentum quoque et diminutio corporalibus et incorporalibus non modo subsistentibus sed etiam subsistentiis et eis accidentibus conuenit. Sunt enim augmentum et diminutio et secundum spacii 85 quantitatem. et secundum temporis et secundum numeri. Que secundum spacii quantitatem sunt i.e. secundum lineam uel superficiem uel soliditatem uel locum, corporalibus tantum conueniunt. Que uero secundum temporis aut numeri quantitatem, conueniunt omnibus illis quorum sunt et tempus et numerus: que uere sunt omnium tarn 90 incorporalium quam corporalium natiuorum. 68 Sed et alteratio non solum corporalibus sed etiam incorporalibus substantiis conuenit. Fiunt enim etiam in anima quedam qualitates quas Aristotiles uocat "habitus" et "dispositiones" atque "passibiles qualitates" et "passiones". 95 69 Motus uero qui est secundum locum non nisi corporeorum est. Quia nanque locus, qui genere "quantitas" appellatur, solis corporalibus conuenit, eidem coaccidens locus non nisi corporalium esse potest. Itaque naturam secundum illos, qui hoc nomen non nisi in corporibus posuerunt, per motum diffiniens, ilium tantum qui solis — corporibus conuenit — localem uidelicet — intelligi uoluit cum ait:

77 ideoque quicquid secundum: ideo quicquid secundum BkNOs. 78 genus sunt: genus est kNO. 80 (nichil) BOETHIUS, De phil. cons. II, 3 ; CSEL 67, 27. etiam motus: motus s. 81 quam corporalibus: quam corporalibus et pR. 87 que secundum: que uero secundum Lm. 88 uel soliditatem: uel sodalitatem z. uel soliditatem ss z. corporalibus tantum: corporibus tantum kNO. 90 illis quorum: illorum quorum f. que uere sunt: que uero sunt Pp. 92 fiunt enim etiam: fiunt etiam m. fiunt enim et BkNOs. 94 (Aristotiles) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. Ill; PL 64, 234B and 236B. 96 corporeorum est: corporum est PpR. 98 locus non nisi: motus non nisi ky. 99 itaque naturam: itaque natura Uz. 100 tantum qui: tamen qui y. qui BfkNO. 1 corporibus conuenit: corporalibus conuenit FKPQRS. localem uidelicet: localem scilicet BKkNOs.

CEut 1, 66-74

257

70 NATURA EST MOTUS PRINCIPIUM. Nam, sicut dictum est, ille solus corporum proprius est. Et generaliter quidem motus localis corporibus: eius uero species corporum speciebus predicta proprietate redduntur. Unde etiam ostendens singulorum, que in diffinitione posuit, causas 5 ait: 71 QUOD MOTUS PRINCIPIUM Dixi — quasi: quod per motum naturam descripsi — HOC EST ideo scilicet feci QUONIAM CORPUS OMNE secundum speciem sui, cuius est, elementi HABET PROPRIUM MOTUM. Atque hoc exemplis declarat dicens: 10 72 UT IGNIS proprio huius generis secundum speciem motu mouetur SURSUM: TERRA uero mouetur DEORSUM. Nam in mundana spera ignis supremus est et terra extrema. Propter quod si uel ignis infra suppremum uel terra supra extremum locum aliqua causa esse cogantur, sibi dimissa hec elementa propriis ponderositatibus petunt: ignis 15 quidem superiora, terra uero inferiora. 73 ITEM QUOD PROPOSUI NATURAM ESSE PRINCIPIUM MOTUS PER SE ET NON PER ACCIDENS quod scilicet in diffinitione nature — premisso quod ipsa sit principium motus — addidi "per se et non per accidens", TALE EST — quasi: hoc quod sequitur exemplo intelligi poterit — 20 QUONIAM LECTUM QUOQUE LiGNEUM, sicut et de terra dictum est, si aliqua ui in acre sit, sibi dimissum DEORSUM FERRI NECESSE EST. SED cum sit et lectus et ligneus — ligneus quidem per subsistentiam, lectus uero per accidens subsistence — NON PER ACCIDENS quo dicitur "lectus" FERTUR DEORSUM. Quasi: sed per earn, cui adest, subsistentiam. 25 74

ICCIRCO ENIM QUIA LIGNUM EST QUOD EST TERRA CtC.

Recte, cum dixisset QUIA LIGNUM EST, addidit QUOD EST TERRA 2 principium nam sicut: sicut h. 3 localis corporibus: localis corporalibus AfKMsUvXz. 4 speciebus predicta: spiritibus predicta v. 8 omne secundum: omne proprium motum secundum kNOy. 10 hoc exemplis: hoc exemplo s. 11 secundum speciem motu: motu s. secundum speciem motum f. 12 uero mouetur: mouetur f. uero fhKUz. 13 terra extrema: terra uero extrema v. 14 extremum locum: supremum locum s. esse cogantur: esse cogitantur h. cogantur BNOv. 15 dimissa hec elementa: dimissa elementa U. dimissa helementa z. ponderositatibus petunt: ponderibus petunt kNO. 18 quod scilicet... per accidens om p. scilicet in: sunt in kNO. 19 premisso quod: premissa quod bf. addidi per: addidit per KkNOVY. 21 sicut et de: sicut de v. sicut et fLT. 22 ui in acre sit: in acre sit kNO. causa in acre sit Bs. ui in acre fit f. 23 sit et lectus: sit lectus BkNOPRs. per subsistentiam: per substantiam fM. 24 accidens subsistentie: accidens substantie id est subsistentie BkNO. quo dicitur: quo quidem dicitur v. 26 lignum est: ligneum est f. 27 quia lignum: quia ligneum f.

258

PL 64, 1365C

quoniam, que specialibus subsistentiis dicuntur accidere, non tarn ipsis quam ipsarum aliquibus partibus — immo ideo ipsis quoniam ipsarum partibus — addicuntur: ut cum speciali subsistence, qua 30 homines sumus, adesse dicantur in nobis color sanitas atque scientia, ideo utique hec dicuntur quoniam eius partibus proprietatis ratione — color scilicet corporalitati, sanitas sensibilitati, scientia rationalitati — conueniunt. 75 Similiter ergo huius specialis subsistentie, qua lectus est lignum, 35 illi parti qua idem est terra conuenit ferri deorsum. Ideo namque quia lectus lignum est immo quoniam huius speciei parte terra est, PONDERE ET GRAuiTATE i.e. pondere grauitatis DIDUCITUR. Unde manifestum est quod non per accidens deorsum fertur. 76

NON ENIM QUIA LECTUS EST, DEORSUM CADIT SED, SlCUt dixiniUS, 40

QUIA TERRA EST. Sicut enim dicitur album "multum" eo quod superficies multa sit: et actio "longa" eo quod tempus longum sit — i.e. non quoniam albedinis aut actionis sed potius quoniam superficiei uel temporis causam multitude uel longitude sequatur — ita lectus deorsum cadere dicitur non quoniam eum esse lectum sed quoniam eum 45 esse terram causa cadendi sit. 77 Et si quis querat: cur ergo — cause huius nomine tacito quod est terra uel lignum — dicitur "lectus cadit" ? potent responderi: quia etiam esse lectum eidem conuenit cause ID EST QUIA TERRE uel ligno accidentaliter CONTIGIT UT LECTUS ESSET. 50 78 Non uero semper rerum consequentia uerbis exponitur ut scilicet in propositionibus suis causis predicamenta reddantur. Immo sepe fit uerborum ea que a dialecticis dicitur "accidentalis" et tamen uera conexio cum scilicet causarum consequentibus predicandis fit suppositio

28 que specialibus: de specialibus y. que spiritalibus my. subsistentiis dicuntur: substantiis dicuntur NOY. 30 partibus addicuntur: addicuntur y. partibus adiciuntur BDIKkLMNOpRSsVWXy. partibus addiciuntur AbQP. speciali subsistentie: speciali substantie u. spiritali subsistentie m. 31 adesse dicantur: adesse dicuntur BfkNOPRsUvWz. 31 nobis color: nobis calor NO. 33 ratione color: idem color m. ratione calor NO. 35 specialis subsistentie: specialis substantie k. spiritalis subsistentie m. 37 quoniam huius: huius m. 41 diximus quia: diximus quia et fhUz. 46 cadendi sit: cadendi fit MZz. 50 contigit ut: contingit ut EKLPSTVYyZ. 52 scilicet in propositionibus: secundum in propositionibus f. scilicet in proporcionibus y. immo sepe: immo uero sepe U (uero del z).

CEut 1, 75-81

259

rerum: siue earundem aliis consequentibus — ut "durum est album" — 55 siue alienis e contrario causis ab his que predicantur — ut "quoddam rationale est album". Rationalitas enim quamuis multorum causa sit, nequaquam tamen colorum est causa — siue alienarum consequentibus causarum — ut "quoddam musicum est album". Nam scientia musice nee albedinis causa est nee eius sequitur causam: quam in solo 60 corpore esse certum est. Albedo enim tantum corporis affectio est. Immo fit in spiritu scientia musice et rationalitatis in eo sequitur causam. 79 Similiter ergo cum dicitur "lectus deorsum fertur", accidentalis conexio est: in eo utique conexionum accidentalium genere quo et id, 65 quod predicatur, et id, quo suppositio fit, eiusdem cause principio redditur i.e. speciei, qua lectus lignum est, uel generi quo terra est. 80 Itaque quamuis lectus deorsum ferri uere dicatur, non tamen huius motus principium i.e. causa est esse lectum sed potius esse terram genere uel esse lignum huius generis specie. Habet autem ea 70 quam nunc exemplauimus nature diffinitio id, quod motus principium est esse naturam. UNDE FIT UT lectum qui deorsum ferri dicitur DICAMUS ESSE NATURALITER LIGNUM: esse UERO LECTUM non naturaliter sed potius ARTIFICIALITER.

81

EST ETIAM etc. 75 Hue usque naturam diffiniuit et secundum ilium huius nominis usum quo de solis corporibus: et secundum ilium quo de omnibus subsistentibus: et secundum ilium quo de omnibus substantiis et accidentibus et etiam horum principiis dicitur.

55 aliis consequentibus ut: aligenis consequentibus ut f. aliis consequentibus ut quoddam Pp. 56 siue alienis: siue aligenis f. que predicantur: que ponuntur bmy (k ?). 57 rationalitas enim: rationalitas BkNOs. 58 tamen colorum: tamen color LuZ. tamen coloris kNO. siue alienarum: siue aligenarum f. 61 corporis affectio: corpori affectio XvZ. 64 fertur accidentalis: fertur m. 65 genere quo et: genere quod et fhKUuz. 66 predicatur et id quo: preter et id quo u. predicatur et quo AfhIKMUuXz. predicatur et id quod DkNOrW. 67 lectus lignum: lectus ligneum f. 69 motus principium: motus principiis luZ. 71 nunc exemplauimus: nunc explanauimus m. 72 esse naturam: esse natura NOP. 73 naturaliter lignum: naturaliter esse lignum bFLmQVy (esse del Y). esse uero lectum: esse nee lectum kNO. 75 etiam et cetera hue: etiam hue s. ilium huius: huius kLNOy. 76 usum quo: usum quod bmy. ilium quo: illud quo m. ilium quod bmy. 78 secundum ilium quo de omnibus substantiis et accidentibus et om p. substantiis et: subsistentiis et BfkLNO. subsistentibus et ms. 79 et etiam horum: et horum f.

260

PL 64, 1366G

82 Sed attendendum quod a principiis, que nulla creationis natiuitate 80 procedunt ab aliquo, huius nominis appellatio est omnino remota. Natiuis autem secundum grammatice denominationis proprietatem, qua nomen ab aliqua dictione non sine rei significate participatione assumitur, magis accedit et a natu "natura" uocatur, quamuis non omnibus natiuis hoc nomen recte conuenire intelligatur. Uidetur 85 enim id, quod "natura" dicitur, alicuius esse natura. 83 Unde ilia que uere sunt aliquid — hoc est: que aliis, quam ipsa sint, uere subsistunt — non sunt aliquorum nature sed eorum potius aliqua sunt nature. Non enim corpus aut spiritus aliquorum: sed magis corporis aut spiritus aliqua sunt nature. 90 84 Et puto quod hoc nomen eorum subsistentiis quam subsistentiarum accidentibus accomodatius conuenit. Quamuis enim accidentia et natiua sint et aliquorum sint — eorum uidelicet quibus insunt uel adsunt uel quolibet modo extrinsecus affiguntur — quia tamen non sunt subsistentium esse et ideo illorum nee accessu generatio nee 95 abscessu corruptio fieri potest, raro usu logice subtilioris uocantur "nature". 85 Que uero in ea ratione natiua sunt quod natiuorum subsistentium esse sunt et eis adeo insita ut aut in eis perpetuo maneant aut suo abscessu ilia corrumpant, proprius et usu plurimo dicuntur "nature". — 86 Horum etiam quoniam ratione quedam precedunt, quedam uero sequuntur, et proprietatis ratione priorum addicta sunt potestati, non tarn priora posteriorum quam posteriora priorum appellantur "nature": ut differentie generum. 87 Recte utique quoniam et natiue sunt et aliquorum sunt: et eorum, 5 in quibus sunt, ipsarum accessu generatio semper, corruptio sepe contingit: et in subsistentibus, quibus insunt, generum — quibus adsunt, sicut iam dictum est — potestatem sequuntur. Quam huius nominis quod est "natura" proprietatem auctor considerans ait: 80 que nulla: que de nulla ky. 81 ab aliquo: aliquo f. 84 a natu natura: a natura AIKt. 85 natiuis hoc: naturis hoc SsT. 87 hoc est que: hec est que m. quam ipsa sint: quamquam ipsa sint fz. quam ipsa sunt sW. 93 eorum uidelicet: eorum scilicet BkNO. 95 ideo illorum nee: ideo nee Ss. 99 et eis adeo: et eis ideo y. 1 ratione quedam: ratione quadarn p. 2 addicta sunt: addita sunt pX. 6 ipsarum accessu: ipsorum accessu mY. accessu A. ipsarum abscessu DW. semper corruptio: semper abscessu corruptio kNOy. 7 contingit et: contingit ut k. contingit abscessu et B. 9 nominis quod: nominis scilicet quod BkNO.

GEut 1, 82-93 88

261

EST ETIAM ALIA SIGNIFICATIO NATURE Ca uidelicCt PER QUAM USU 10

multorum DICIMUS DIUERSAM ESSE NATURAM AURI ATQUE ARGENTI: IN HOC non subsistens corporeum i.e. non ipsum quod est aurum uel argentum: non ipsam, que ex genere et differentia constat, subsistentiam specialem qua est aurum uel argentum: non generalem que quodam modo principium est specierum qua utrumque horum est uel metallum 15 uel terra uel corpus uel huiusmodi alia: non aliquod eorurn, que subsistentiis adsunt et insunt subsistentibus, accidentium: non denique horum aliquod eternum principium uolentes intelligi sed potius nature nomine MONSTRARE CUPIENTES RERUM, que generibus et speciebus suis sunt aliquid, uel generum ipsorum atque specierum substantialem 20 PROPRIETATEM.

89 Qualis est uerbi gratia rationalitas. Hec enim neque subsistens est neque genus neque species neque accidens subsistentis neque cuiuslibet horum eternum principium. Sed potius specierum, quas cum genere ipsa constituit, uel generis, cuius in subsistente uel sub- 25 sistentis specie sequitur potestatem, est substantialis proprietas. 90 Hec igitur est propria NATURE SIGNIFICATIO QUE DIFFINIETUR i.e. secundum quam significationem natura diffinietur HOC MODO: NATURA EST UNAMQUAMQUE REM INFORMANS SPECIFICA DIFFERENTIA.

91 Secundum hanc diffinitionem nullum principium, nullum sub- 30 sistens corporeum uel incorporeum, nullum genus uel species subsistentis, nullum omnino accidens appellatur "natura". 92 Nam secundum philosophos yle que "silua" dicitur — primordialis scilicet materia — omnium quidem secundum illos formarum receptaculum est. Nichil uero ipsa informat. 35 93 Auctor quoque omnium Deus etsi a theologicis secundum aliam rationem uniuersorum a se creatorum "natura" et recte degentis creature rationalis "forma" dicatur, nequaquam tamen secundum

10 est etiam alia: est autem alia fhUz. ea uidelicet per: ea scilicet per BkBO. 11 usu multorum: multorum bm. (diuersam esse naturam) End of MS Vienna 1618 (v). 20 sunt aliquid uel: sunt aliquod uel k. 22 qualis est: qualem z. 24 neque cuiuslibet: neque cuilibet k. 26 potestatem est: potestatem fhKUz. substantialis proprietas: consubstantialis proprietas fKUz. 29 (differentia) ad tale signum quere *marg Uz. 35 ipsa informat; ipsam informat m. 37 recte degentis: recto degentis p.

262

PL 64, 1367C

illam rationem qua subsistentium "formas" logic! uocant ipsas eorum, quibus aliquid sunt, generales aut speciales aut differentiates subsis- 40 tentias aut — secundum quartum genus qualitatis — etiam quasdam accidentales ipse est forma. 94 Subsistens uero corporeum siue incorporeum predictas quidem, quibus est aliquid, in se formas habet. Ipsum autem nichil informat. Species uero ilia, que "specialissima" dicitur, etsi indiuiduorum sit 45 aut etiam generis forma, in describendis tamen indiuiduis uicem tenet materie et nullius potest esse specifica. 95 Generalis quoque subsistentia quamuis subsistentium, in quibus est, forma sit et minoris — quam ipsa sit — similitudinis formas constituat, tamen in diffinitionibus specierum, substantiua significatione 50 preposita, similitudinem quandem habet materie: nee alicui pre se generi, a quo tota substantia sui diuersa sit, in diffinitionibus sine accidentali conexione addici potest. Ideoque nullum recte genus ad intelligendam ipsius speciem format. 96 Forma uero ilia, que genere "qualitas" ab Aristotile dicitur 55 quoniam ratione accidentalis est, specifica esse non potest. Iccirco nullum horum, que dicta sunt, secundum predictam diffinitionem natura est. 97 Relinquitur ergo nature nomen specificis differentiis que et natiue sunt et aliquorum sunt: subsistentium uidelicet — in quibus 60 sunt et quorum forme et esse sunt — et specierum — quarum partes constitutiue sunt — et generum, quorum potestati ratione proprietatis addicte, eorum quoque in specierum diffinitionibus forme sunt.

39 rationem qua: rationem que p. rationem quas K. 42 accidentales ipse est: accentales ipse est p. accidentales ipsa est fNOUuXZz. 43 corporeum siue: corporeum uel ks. 44 ipsum autem nichil: ipsam autem nichil M. ipsum uero nichil k. (species uero) Boetius super Porfirium: species est forma indiuiduorum et ultima similitudo marg b. Regula super Porfirium: species est forma indiuiduorum et ultima similitudo marg y. 45 ilia que: ea que ks. 46 sit aut etiam: aut etiam BkNO. 47 tenet materie: tenet nature kN (nature del O). 50 formas constituat: formas constituit fUY. 51 habet materie: habet nature kN (nature del O). nature ss y. 52 a quo tota: a tota NO. 53 addici potest: adici potest EFs. recte genus: rectum genus NO. 54 ad intelligendam: ad intelligentiam ks. 55 (Aristotile) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. Ill; PL 64, 250D. 60 uidelicet in: scilicet in kNOs. 61 et esse sunt: et cause sunt s. uel esse ss s. et specierum quarum partes constitutiue sunt om uZ.

CEut 1, 94-102

263

98

CUM IGITUR etc. Quasi: Nomen nature aut de rebus omnibus aut de solis subsis- 65 tentibus aut de solis corporibus aut de solis specificis differentiis dicitur. CUM IGITUR NATURA TOT MODis UEL diuersorum usu diuerso DICATUR UEL etiam DIFFINIATUR TAM CATHOLICI QUAM NESTORIUS recte CONSTITUUNT i.e. sine aliqua sue perceptionis hesitatione dicunt DUAS 70 NATURAS ESSE IN CHRiSTO non secundum aliquam trium premissarum diffinitionum quibus uel res omnes uel tantum subsistentes uel tantum corporee diffiniuntur esse nature sed SECUNDUM ULTIMAM DIFFINITIONEM qua solis specificis differentiis "nature" conuenit nomen. 99 Diligenter tamen attendendum est quod, quoniam specifica diffe- 75 rentia cum genere constituit speciem, cuiuslibet specialis subsistentia simplex esse non potest. Dei uero essentia omnino simplex est. Nulla enim ratione intelligenda est ex diuersis esse composita. Unde et in primo libro recte ipse "id quod est" esse dicitur. 100 Non est ergo Deus aliquid uel speciali uel specifica subsistentia. 80 Ideoque etsi Dei ab homine altera dicitur esse natura, nullo modo tamen intelligenda est generis forma et — que ipsi generi in constitutione speciei iuncta sit — specifica differentia. 101 Quod igitur auctor ait tarn catholicos quam Nestorium secundum ultimam nature diffinitionem duas in Christo constituere naturas sic 85 intelligendum uidetur: quod quamuis non sit altera Dei altera hominis specifica differentia, secundum hoc tamen dicitur "altera" quod que est hominis specifica, non est Dei: et que est Dei non-specifica, non est hominis. 102 Qui locutionis usus sepe in humana etiam pagina inuenitur. 90 Nam Aristotiles cum in prolegomenis Cathegoriarum dixisset: "Diuersorum generum et non subalternatim positorum diuerse sunt species 64 cum igitur et cetera: cum natura igitur tot modis kNOs. 69 uel etiam: uel esse bmy. 70 recte constituunt: recte p. 73 sed secundum: scilicet secundum f. 75 quod quoniam: sed quoniam NO. 76 constituit speciem: facit speciem y. 78 nulla enim: nalla enim p. 79 recte ipse id: recte ipsa pR. recte id se id t. 80 speciali uel: specialis uel s. 81 etsi dei ab: etsi ab m. 83 iuncta sint: iuncta sit my. 84 quod igitur: quod ergo bmSy. 85 diffinitionem duas: differentiam duas NO. 87 hoc tamen: hoc tantum kNO. 90 qui locutionis: qui collocutionis NO. 91 (Aristotiles) PL 64, 177A. in prolegomenis: in prolegamenis z.

264

PL 64, 1368C

et differentie", hoc exemplauit dicens: "ut animalis et scientie". Et cum enumerasset quasdam differentias, que uere sunt animalis, nullas enumerauit scientie. Nee potuit quoniam eorum, que inahstracta — 95 separatim tamen ab eis in quibus sunt — speculatur rnathematica disciplina, nullum genus est quod diuidat: nulla species quam constituat specifica forma. Non enim sunt aliquid subsistentiis mathematica inahstracta. Cum igitur, sicut dictum est, enumerasset differentias animalis, non subiunxit "he uero sunt scientie" sed ait: — "scientie uero nulla harum est". Qui tamen dixerat diuersorum generum esse diuersas. 103 Similiter et hie cum auctor dixisset quod "catholici atque Nestorius duas in Christo secundum ultimam diffinitionem naturas constituunt", non ait: "He etenim sunt hominis, he uero Dei". Sed 5 potius ait: NEQUE ENIM EASDEM IN DEUM ATQUE HOMINEM DIFFERENTIAS CONUENIRE — subaudi: catholici Nestoriusque constituunt. Quod dicens uult intelligi non quod alie sint hominis, alie Dei nature specifice sed quod que sunt hominis, nequaquam sunt Dei. Qui tamen duas naturas esse in Christo et secundum ultimam nature dixerat diffinitionem. 10 II

1

SED DE PERSONA etc. Hue usque nominis huius, quod est "natura", quantum ad hoc opus pertinebat, significationes diuisit. Et secundum unamquamque, quid sit natura, diffiniuit. Et ex quo sensu catholici atque Nestorius naturam uelint intelligi, docuit. Nunc quibus rebus nomen "persone" 5 conueniat, primo rerum ipsarum diuisione uestigat. Deinde ratione diffinitionis et usu et etiam nominis ipsius interpretatione declarat. Quasi: quomodo natura diffiniatur, propter diuersorum usus diuersos dubium est. SED DE PERSONA MAXIME DUBITARI POTEST QUENAM

93 hoc exemplauit: exemplifiauit f. ut animalis: ut animal NO. et scientie: scientie FkNOQ. 95 eorum que: eorum t. 96 mathematica disciplina: mathematicam disciplinam m. quod diuidat: diuidant p. 98 specifica forma: specifica differentia ks (differentia ss y) uel forma ss s. 3 et hie cum: hie cum U. 5 etenim sunt: etenim k. enim sunt ELPpQVY. uero sunt F. 6 deum atque: deum et s. 7 quod alie sint: quod alie sunt ADfhlKkNORsUuWXZz. 9 quod que: quod quia que k. 2 sed de persona: sed persona s. de persona marg Q. caput secundum marg E. caput tercium marg W. de persona (as title) BUz. 4 quid sit: quod sit fhUz. 7 et usu et: et usu p. interpretatione declarat: interpretationem declarat ADIUZ. interpretationis declarat NO. 9 usus diuersos: usum diuersos m.

CEut 2, 1-6

265

uidelicet DIFFINITIO EI POSSIT APTARI. Et que dubitationis sit causa, 10 supponit: si ENIM etc. 2 Natura, sicut dictum est, aut de solis specificis differentiis aut de solis corporibus aut de omnibus substantiis aut de omnibus rebus dicitur. Persona uero aut de his, quibus conuenit, aut de his, quibus non conuenit nomen "nature", predicatur. 15 3 Si de his, quibus secundum quamlibet predictarum significationum nomen "nature" conuenit, predicatur persona aut de omnibus aut de aliquibus. Sed si OMNIS NATURA HABET PERSONAM i.e. si de omnibus que secundum quamlibet predictarum, ut dictum est, significationum dicuntur "natura", predicatur persona — sensus: si omnis 20 natura est persona — INDISSOLUBILIS NODUS EST i.e. uix aut nequaquam intelligi poterit QUENAM DISCRETIO POSSIT ESSE INTER NATURAM atQUE PERSONAM.

4 Nam etsi secundum qualitates diuersas diuersiuoca nomina sunt natura atque persona et secundum hoc sit nature atque persone 25 multa discretio et ille diffinitiones diuerse, quibus ostendatur non modo quod dicitur esse natura uel persona uerum etiam esse quod dicitur, idem tamen erit quod utroque nomine appellabitur. Et id nulla diffinitio ostendere poterit esse diuersum: sicut id, quod est homo, est risibile et e conuerso cum tamen aliud sit esse hominem, 30 aliud esse risibilem. 5

AUT

SI NON EQUATUR PERSONA NATURE Ut de eodem

hec

duo

nomina conuersim dicantur SED INFRA TERMINUM SPACIUMQUE NATURE PERSONA SUBSISTIT i.e. si non de omnibus sed de aliquibus naturis persona dicatur DIFFICILE DICTU EST propter diuersorum usus diuer- 35 SOS USQUE AD QUAS NATURAS PERSONA PERUENIAT.

6 Et quo intellectu hoc sit accipiendum, exponit: ID EST QUAS NATURAS

CONUENIAT HABERE

PERSONAM

QUAS

A

PERSONE

UOCABULO

10 aptari et que: aptari f. 16 si de his: sed de his DfhpTUYz. 18 aut de aliquibus: aut aliquibus Uz. sed si omnis: sed non omnis y. 21 omnis natura est: omnis est m. 23 atque personam: et personam BkNOsU. 26 quibus ostendatur: quibus ostendantur f. 27 etiam esse quod: etiam quod m. 29 diffinitio ostendere: diffinitione ostendi BkNO. 33 conuersim dicantur: conuersim non dicantur BkNO. 35 dictu est: dictum est MmQ. 36 usus diuersos: usus diuerso m.

266

PL 64, 1369A

SEGREGARI — sensus: de quibus scilicet naturis predicetur "persone" et de quibus non predicetur.

nomen 40

7 NAM ILLUD QUIDEM quod forte quis cogitet, uidelicet quod nomen "persone" de nullo prorsus, cui secundum aliquam significationem nomen "nature" conueniat, predicetur, nichil est. MANIFESTUM EST enim NATURAM SUBIECTAM ESSE PERSONS i.e. NEC PERSONAM ullo modo POSSE PREDICARI PRETER NATURAM: hoc est nisi de eo quod secundum 45 aliquam significationem "natura" dicatur. 8 Quoniam IGITUR neque de nullis neque de omnibus naturis predicatur persona sed — secundum aliquam supra dictarum nature significationum — de aliquibus tantum, HEC aliqua ab INQUIRENTIBUS que ilia sint UESTIGANDA SUNT HOC MODO: per diuisionem uidelicet 50 naturalium. 9 Nam, sicut dictum est, PERSONA PRETER NATURAM ESSE NON POTEST. Immo quicquid est persona, necesse est ut secundum aliquam nature significationem dicatur "natura". Sed NATURE — secundum illam diffinitionem qua dicitur esse "natura earum rerum que, cum sint, 55 quoquo modo intellectu capi possunt" — ALIE SUNT SUBSTANTIE ALIE ACCIDENTES. 10

ET

UIDEMUS

PERSONAM

IN ACCIDENTIBUS

NON POSSE

CONSTITUI

— i.e. nullum accidentium esse personam. Quis ENIM DICAT ESSE ULLAM PERSONAM ALBEDINIS UEL NIGREDINIS UEL MAGNITUDINIS ?

HOC 60

est: quis potest dicere quod albedo uel nigredo uel magnitude sit persona ? Ac si dicat: nullus. Hec enim quandoque sunt personarum. Ideoque nunquam possunt es,se persone. Quicquid enim est siue pars siue natura siue in quocumque genere uel ratione proprietas alicuius persone, nunquam potest esse persona. 65 11

RELINQUITUR ERGO. Quasi: preter naturam non potest esse persona.

Naturarum

40 predicetur nomen: predicatur nomen f. 44 subiectam esse: substantiam esse FkNOQV (subiectam ss k). 48 supra dictarum: dictarum t. predictarum s. 50 que ilia sint: que ilia sunt bmpy. 51 naturalium : naturarum y. 53 necesse est ut: necesse ut k. 54 dicatur natura: dicantur natura KtUZz. 56 intellectu capi: capi ks. 58 et uidemus: et uideamus f. 60 esse ullam: ullam BNO. esse illam M. esse unam f. 62 sit persona: possit esse persona BkNOs. 63 possunt esse persone: possunt esse persona kNO. persone fhUz. 65 esse persona: esse persona quicquid enim est siue pars p.

CEut 2, 7-16

267

autem alie sunt substantie alie accidentes. Accidentes uero non possunt esse persone. Quod quoniam ita est RELINQUITUR ERGO ux PERSONAM IN suBSTANTiis Dici coNUENiAT hoc est solas substantias 70 esse personas. SED non omnes. 12 Ideoque adhuc diuisione ue^tigat que substantie sint persone. Et attende quod substantias uult hoc loco intelligi non subsistentias sed que subsistunt. Quod ex eis que secuntur apparet. Ait enim: 13 SUBSTANTIARUM ALIE SUNT CORPOREE ALIE INCORPOREE. CORPO- 75 REARUM UERO ALIE SUNT UIUENTES ALIE MINIME. UlUENTIUM COrpOrea-

rum — hoc ita debere intelligi, exemplis que sequuntur patebit — uiuentium, inquam, ALIE SUNT SENSIBILES ALIE MINIME. SENSIBILIUM ALIE SUnt RATIONALES ALIE IRRATIONALES.

14

RATIONALIUM UERO etc. 80 Attende quod in precedentibus subdiuisionibus priorum diuisionum omnium genera subintelligi uoluit: in hac autem que sequitur diuisione non modo ilia, que corporea sunt: nee etiam ilia tantum subsistentia, que accidentibus subiecta sunt, uerum etiam incorporea subsistentia et horum omniumque principium. Ait enim: 85 15

RATIONALIUM

UERO ALIA EST IMMUTABILIS ATQUE

INPASSIBILIS

PER NATURAM UT DEUS! ALIA PER CREATIONEM quidem MUTABILIS ATQUE PASSIBILIS NISI GRATIA IMPASSIBILIS SUBSTANTIE hoc CSt prin-

cipalis es,sentie que Deus est AD INPASSIBILITATIS FIRMITUDINEM PERMUTETUR UT ANGELORUM hoc est celcstium spirituum natura ATQUE 90 natura humane ANIME. 16 Deus enim nullo modo mutari potest nee ullo animalis passionis affici sensu. Celestes uero spiritus qui ei assistant non sunt stabiles sed naturaliter corruptibiles. Et similiter humane anime. Quicquid

68 alie accidentes: alie sunt accidentes AbhKLMNOtUXyz. 70 ut personam: ut persona kNO. (hoc est) Continuation of MS Sainte-Genevieve 1394 (G). 72 sint persone: sunt persone IKm. 73 non subsistentias: subsistentias P. non substantias ni. 74 ex eis que: ex his que fmpsyz. 75 corporee alie: corpore alie f. 77 hoc ita: hoc itaque f. sequuntur patebit: sequentur patebit bmy. sequantur patebit f. 82 hac autem que: hac autem qua fhUz. 84 ilia tantum subsistentia: tantum subsistentium NO. subiecta sunt: substantia sunt kNO. 87 quidem mutabilis: quid est mutabilis m. qui deus mutabilis L. 91 nature humane anime: humana ut anime p. 92 modo mutari: modo permutari Bs.

268

PL 64, 1370A

enirn cum non esset, per diuinam potentiam esse poterat, idem etiam 95 per eandem potentiam, dum est, non esse potest. Non enim immutabilis esset diuina potentia si, quod cepit esse, non esse non posset quandoquidem, cum non erat, non esse poterat. Sed, sicut dictum est, aliqua mutabilium in eo, quod per creationem facta sunt, ita diuina gratia firmat ut deinceps nequaquam mutentur. Ac per hoc — incorruptibilia immortaliaque dicuntur. 17

EX QUIBUS OMNIBUS CtC.

Quasi: nature partes predictis diuisionibus ostendimus. Ex QUIBUS OMNIBUS diuisionibus MANIFESTUM EST NEQUE IN NON UIUENTIBUS CORPORIBUS POSSE DICI PERSONAM.

NuLLUS ENIM DIGIT ESSE ULLAM 5

PERSONAM LAPIDIS NEQUE RURSUS EORUM UIUENTIUM QUI SENSU CARENT.

Nulla ENIM PERSONA EST ARBORis NEQUE UERO Eius rei uiuentis atque sensibilis QUE INTELLECTU AC RATIONS DESERITUR. NULLA EST ENIM PERSONA EQUI UEL BOUIS CETERORUMQUE ANIMALIUM QUE naturaliter MUTA AC SINE RATIONE UITAM SOLIS SENSIBUS DEGUNT. 10

18 Diligenter attende quod ait nullam lapidis uel arboris esse personam: non modo secundum philosophorum usum uerum etiam secundum rei, qua recte "persona" est appellanda, proprietatem hoc eum dixisse. Nulla namque ratione potest esse persona ex quo totum continuum uel actu uel potentia constat. Cuius rei ratio in sequen- 15 tibus dicetur. 19 Quod uero ait nullam equi uel bouis uel quorumlibet irrationalium animalium esse personam, non secundum rationis huius, qua quidlibet est persona, proprietatem sed tantum secundum usum philosophorum qui hec, cum recte possent, noluerunt tamen appellare 20 "personas", dixit. Quod et ipse in sequentibus aperte dicturus est. 20

AT HOMINIS etc. Quasi: mutorum animalium nullam usu philosophorum dicimus

96 idem etiam per: idem et per k. 98 cum non erat: cum non erant U. 2 omnibus et cetera quasi: omnibus quasi ks. 3 partes predictis diuisionibus: partes per diuisiones kNO. 7 nulla enim: nulla p. 8 nulla est enim: nulla enim BkNO. 12 non modo: ne modo f. 13 secundum rei: rei p. qua recte persona: quam recte persona K. que recte persona y. proprietatem hoc: proprietate hoc bm. 18 personam non: persona nonbm. 19 qua quidlibet: qua quilibet fhLPSTUz (e con D). qua qualibet W. qua quislibet bmy. 20 cum recte possent: recte possent t. cum recte NO. 22 hominis et cetera quasi: hominis quasi ks. 23 mutorum animalium: multorum animalium bMpty.

CEut 2, 17-25

269

esse personam. AT HOMINIS DICIMUS ESSE PERSONAM. DICIMUS etiam DEI. DICIMUS ANGELI hoc est cuiuslibet cele^tis spiritus et naturaliter 25 et usu philosophorum dicimus esse personam. 21

RURSUS SUBSTANTIARUM CtC.

Quia non omnibus sed tantum quibusdam naturis — illis uidelicet que substantie sunt: neque his omnibus sed aliquibus — conuenit dici "personas", diuisit naturas atque substantias pluribus differentiis. 30 Et quibus secundum illas diuisiones conueniat quibusque non conueniat dici "persona^", etiam exemplis ostendit. Nunc rursus substantias propter idem diuidit. 22 Sed attende quod, cum superius subsistentes tantum et solis naturalibus, nunc et subsistentes et subsistentias rationalibus atque 35 topicis differentiis diuidit et ait: RURSUS SUBSTANTIARUM ALIE SUNT UNIUERSALES substantialis forme similitudine: ALIE sunt PARTICULARES i.e. indiuidue plenarum proprietatum dissimilitudine. 23 Que uero sunt uniuersales queue particulares, descriptionibus et exemplis demonstrat dicens: UNIUERSALES SUNT QUE plures secundum 40 se totas inter se suis effectibus similes DE pluribus SINGULIS subsistentibus inter se uere similibus PREDICANTUR: UT HOMO ANIMAL LAPIS LIGNUM CETERAQUE HuiusMODi QUE quantum ad subsistentias, que horum sunt qualitates, UEL GENERA SUNT ut animal lapis lignum UEL SPECIES Ut homo.

45

24 NAM ET HOMO uidelicet subsistentia specialis — que est huius nominis qualitas — una quidem conformitate sed plures essentie singularitate DE SINGULIS HOMINIBUS: ET ANIMAL DE SINGULIS ANIMALIBUS: LAPISQUE AC LIGNUM DE SINGULIS LAPIDIBUS AC LIGNIS gencraliter DICUNTUR. 50

25 PARTICULARS UERO i.e. indiuidua que sua dissimilitudine ea, que similitude substantialis facit diuidua, partiuntur SUNT ilia QUE ita de 24 hominis dicimus esse: hominis dicimus p. hominis esse NO. 25 dei dicimus: dei p. 28 substantiarum et cetera quia: substantiarum quia kNOs. 29 sunt neque his: sed neque his fhUz. sunt neque illis NO. 31 diuisiones conueniat: diuisiones conuenit p. 32 nunc rursus: nunc rursus secundum k. 37 similitudine alie: similitudine a p. 39 queue: quere sunt t. que uero S. que uere s. que p. queque NO. 40 que plures: que particulares f. 46 uidelicet subsistentia: scilicet subsistentia kNOsY. 47 qualitas una: qualitas quod una f. 49 ac lignum de: et lignum de kNOs. 50 facit diuidua: facit indiuidua mt (indiuidua e corrb).

PL 64, 1371A

270

uno dicuntur quod DE ALIIS numero ab illo uno MINIME PREDICANTUR: UT CICERO PLATO et LAPIS me, UNDE HEC ACHILLIS STATUA FACTA EST, et LIGNUM HOC UNDE HEC MENSA COMPOSITA EST.

55

26 Attende quod quibusdam particularibus a propria qualitate sua propria nomina posita sunt que omnia uult intelligi cum ait: ut Cicero Plato. Quibusdam uero non sunt posita sed per demonstratiuum pronomen et nomen appellatiuum intelliguntur cum dicitur: hie lapis, hoc lignum, et huiusmodi. 60 SED IN HIS etc. Quasi: substantiarum alie sunt uniuersales alie particulares, SED IN HIS OMNIBUS uniuersalibus scilicet et particularibus — supple: si quis querat, quibus nomen "persone" conueniat, dico quod — NUSQUAM IN UNIUERSALIBUS hoc est in nullo uniuersalium PERSONA DICI 65 27

POTEST SED IN SINGULARIBUS TANTUM

ATQUE IN his non

nisi aCtU Ct

natura INDIUIDUIS. 28 Diligenter attende quod cum dixerit personam in singularibus dici adiecit: "atque indiuiduis", innuens utique non omne singulare indiuiduum esse. Sicut enim omnis quidem persona indiuiduum est, 70 non uero omne indiuiduum est persona: ita quoque omne indiuiduum est singulare, non autem omne singulare est indiuiduum. 29 Quicquid enim est, singulare est. Sed non: quicquid est, indiuiduum est. Singularium nanque alia aliis sunt tota proprietate sua inter se similia. Que simul omnia conformitatis huius ratione di- 75 cuntur "unum diuiduum": ut diuersorum corporum diuerse qualitates tota sui specie quales. 30 Alia uero ab aliis omnibus aliqua sue proprietatis parte dissimilia. Que sola et omnia sunt huius dissimilitudinis ratione indiuidua: ut hie lapis hoc lignum hie equus hie homo. Quorum ali- 80

54 lapis his: lapis hec f. 60 sed in his: sed et in his kNO. 65 nusquam in: nusquam km. 66 tantum atque: tantum sed atque t. 72 non autem omne: non tamen omne BkNOs. est indiuiduum: indiuiduum BkNOs. quid sit diuiduum quid indiuiduum marg y. 73 quicquid enim: quicquid f. 76 unum diuiduum: unde diuiduum bm (unum margb). unum indiuiduum FKMmpQRSt (e con Y). 77 tota sui: dicuntur tota t. 79 parte dissimilia: partes dissimilia m. parte similia FLPpQR. dissimilitudinis: similitudinis t. 80 lignum hie: lignum et hie bm.

GEut 2, 26-31

271

quibus, sicut dictum est, "persone" conuenit nomen. Nulli uero uniuersalium. Generalis ENIM ANIMALIS UEL GENERAL:s HOMINIS NULLA PERSONA EST SED UEL ClCERONIS UEL PLATONIS CtC.

31 Attende indiuiduorum que ponit exempla. Non enim ait: "sed 85 uel huius lapidis uel huius ligni" cum tamen supra particularium, que indiuidua uolebat intelligi, ponens exempla dixisset: "ut hie lapis hoc lignum". Huiusmodi namque indiuidua nequaquam possunt esse persone. Et quare non possunt, paulo post dicetur. SED CICERONIS UEL PLATONIS UEL huiusmodi SINGULORUM INDIUIDUORUM PERSONE 90 SINGULE NUNCUPANTUR. Ill

1

QUOCIRCA etc. Quibus rebus nomen "persone" conueniat, hue usque rerum ipsarum diuisione uestigauit. Nunc diffinitione declarat. In qua diligenter est attendendum quid secundum rationem quid secundum philosophorum usum dicatur. 5 2 Breuiter ergo commemorans quibus superiorum diuisionum partibus nomen "persone" dixerit conuenire, ad ipsam diffiniendam transit et ait: QUOCIRCA si scilicet PERSONA IN SOLIS SUBSTANTIIS i.e. subsistentibus EST, ut utique uera ratione est, ATQUE IN HIS non nisi RATIONALIBUS, ut multorum usu dicitur, SUBSTANTIA uero OMNIS tarn 10 subsistens quam subsistentia quorundam usu NATURA EST NEC CONSTAT aliqua ratione uel usu IN UNIUERSALIBUS SED tantum IN INDIUIDUIS, premissis diuisionibus REPERTA EST PERSONE DIFFINITIO hec: 3

PERSONA EST NATURE RATIONALIS INDIUIDUA SUBSTANTIA. Secundum hanc diffinitionem humana anima uidetur esse per- 15 sona. Non enim, sicut quidam dixerunt, est endilichia — hoc est forma — sed potius substantia i.e. subsistens habens in se formas et

83 generalis enim: generaliter uero kNOy. 85 Platonis et cetera attende: Platonis attende BkNOs. 86 cum tamen: non tamen t. 89 non possunt: non possint s. 1 quocirca et cetera quibus: quocirca quibus ks. 4 quid secundum rationem: quod secundum rationem fm. 5 quid secundum philosophorum: philosophorum f. 11 aliqua ratione uel usu om t. sed tantum: sed tantum est AhMtUVXz. 14 persona est: persona y. 16 (quidam) Cf. CALCIDIUS, Comm. in Tim. Platonis 221; ed. J. H. WASZINK 236. hoc est: id est y.

272

PL 64, 1371D

diuersorum generum accidentia. Et est nature rationalis. Intelligit enim atque discernit — et separata a corpore et in corpore posita — usque adeo quod homo, qui ex anima constat et corpore, sicut 20 proprio corporis spacio distenditur ita propria anime potentia discernit. 4 Est etiam cuiuslibet hominis anima — sub genere spiritus et anime specie — sua, qua ab omnibus que non sunt ilia anima diuiditur, proprietate indiuidua. Sic igitur anima, que hominis est pars 25 constitutiua, uidetur recte esse persona. 5 Hoc tamen impossibile esse per hoc intelligitur quod nulla persona pars potest esse persone. Omnis enim persona adeo est per se una quod cuiuslibet plena et ex omnibus, que illi conueniunt, collecta proprietas cum alterius persone similiter plena et ex omnibus col- so lecta proprietate de uno uere indiuiduo predicari non potent: ut Platonis et Ciceronis personales proprietates de uno indiuiduo dici non possunt. 6 Tota uero anime Platonis proprietas — i.e. quicquid de ipsa naturaliter affirmatur — de ipso Platone predicatur. "Naturaliter" 35 dicimus quoniam, quod non naturaliter de anima dicitur, non necesse est de Platone predicari: ut topica ratio, qua Platonis anima "pars" eius uocatur, de ipso Platone minime dicitur. Dicimus etiam "affirmatur" quia, quod ab anima Platonis negatur, non necesse est ab ipso negari: ut si dicatur anima esse incorporea quo priuatorio 40 nomine corporum subsistentia, que est corporalitas, remouetur ab ea, non ideo Plato incorporeus esse dicitur. Et sic quidem humana anima secundum predictam diffinitionem uidetur esse: secundum expositam uero rationem uidetur non esse persona. 7 Ut ergo pugnas uerborum sensuum conuenientia dirimat, dicen- 45 dum est quod sicut diuiduum non modo actuali uerum etiam naturali 19 enim atque discernit: enim y. et separata a: et separata in t. 28 per se una: per se FLpQ. 29 que illi... et ex omnibus om p. 30 collecta... et ex omnibus om y. 30 plena et ex: plene et ex NO. plena est ex f. 34 de ipsa: de ipsa anima sy. de ipsa ueraciter et BkNOs. de ipso t. 35 Platone predicatur: Platone dicitur kNO (dicitur ss y). 36 naturaliter dicimus: naturaliter uero dicimus sy. dicitur non: dicimus non f. 38 dicimus etiam: dicimus p. 42 esse dicitur: esse dicetur BDEFILmPpRrSuVWyZ. 43 uidetur esse: est persona kNO. uidetur esse persona y. 44 esse persona: esse personam m. 46 sicut diuiduum: sicut indiuiduum Mz.

CEut 3, 4-11

273

similitudine: ita quoque indiuiduum non modo actual! uerum etiam natural! dissimilitudine dicitur. Quicquid enim confert habitus, tollit priuatio. 8 Hoc autem clarius erit exemplis. Homo et sol a gramaticis "appel- 50 latiua nomina": a dialecticis uero "diuidua" uocantur. Plato uero et eius singularis albedo ab eisdem gramaticis "propria": a dialecticis uero "indiuidua". Sed horum homo tarn natura quam actu appellatiuum uel diuiduum est: sol uero natura tantum non actu. Multi namque non modo natura uerum etiam actu et fuerunt et sunt et 55 futuri sunt substantial! similitudine similiter homines. Multi quoque numquam actu sed semper natura similiter soles. 9 Sicut enim "homo" non a tota unius hominis sic neque "sol" a tota huius, quern uidemus, solis proprietate nomen est. Sed "homo" quidem ab aliquibus hominum subsistentiis tarn actu quam natura: 60 "sol" uero ab aliquibus non actu sed sola natura inter se inuicem tota substantia forme similibus nomina sunt. 10 Fuerunt enim qui iam non sunt: et erunt qui nondum sunt uel fuerunt: et nunc sunt tarn actu quam natura homines infiniti. Ideoque ipsorum forme multe similiter natura et actu et fuerunt et sunt 65 et erunt a quibus hoc ipsarum plena inter se conformitate uere diuiduum nomen hominibus ipsis inditum est. 11 Unus uero actu solus est sol preter quern nullus actu uel fuit uel est uel erit quamuis natura et fuerunt et sunt et futuri sunt infiniti: ideoque infinite sola natura subsistentie inter se sola natura 70 conformes a quibus hoc uere diuiduum et uniuersale nomen est. Sicut enim ueri indiuidui plena proprietate nulla neque actu neque natura esse potest ita secundum plene proprietatis quamlibet partem naturalis saltern similitude est.

48 dissimilitudine dicitur: similitudine dicitur p. 50 hoc autem exemplis om t. 51 appellatiua nomina: appellatiua bDFILmPpQRrTuVWYZ. 53 homo tarn: hoc tarn p. 54 uel diuiduum est: uel indiuiduum est p. actu multi namque: auctu multi namque b. actu multa namque f. actu multi quoque AhKt. 55 modo natura: natura uZ. 56 multi quoque: multi namque kNO. multi autem b. 58 unius hominis sic neque sol a tota om t. 59 quern uidemus: que uidemus U. 64 homines infiniti: homines scilicet infiniti BkNO. 65 actu et fuerunt: actu fuerunt kNOVY. 66 sunt et erunt: erunt et sunt EFfhIQUVXYZz. ipsarum plena: ipsarum forme At. 68 uere diuiduum: uere indiuiduum m. ipsis inditum: inditum k. 70 natura subsistentie: res subsistentie kNOy.

274

PL 64, 1372C

12 Unde Platonis ex omnibus, que illi conueniunt, collecta proprie- 75 tas nulli neque actu neque natura conformis est: nee Plato per illam. Albedo uero ipsius et quecumque pars proprietatis eius aut natura et actu aut saltern natura intelligitur esse conformis. Ideoque nulla pars proprietatis cuiuslibet creature naturaliter est indiuidua quamuis ratione singularitatis "indiuidua" sepe uocetur. 80 13 Ilia uero cuiuslibet proprietas, que naturali dissimilitudine ab omnibus — que actu uel potestate fuerunt uel sunt uel futura sunt — differt, non modo "singularis" aut "particularis" sed etiam "indiuidua" uere et uocatur et est. 14 Nam "indiuidua" dicuntur huiusmodi quoniam unumquodque 85 eorum ex talibus consistit proprietatibus quarum omnium cogitatione facta collectio nunquam in alio quolibet alterutrius numero particularium naturali conformitate eadem erit. 15 Hac igitur ratione Platonis tota forma — nulli neque actu neque natura conformis — uere est indiuidua. Omnis uero pars eius singu- 90 laris quidem est: non autem uere indiuidua quoniam multis est saltern natura conformis. Itaque anima eius, cuius tota forma pars est forme Platonis, non uero nomine dicitur "indiuidua". Ideoque quamuis ipsa sit rationalis nature substantia, nequaquam tamen potest esse persona. 95 16 Et generaliter, .sicut dictum est, nulla cuiuslibet persone pars est persona quoniam partis eius ex omnibus, que ipsi conuenire intelliguntur, collecta proprietas naturaliter est diuidua. 17 Ex his ergo intelligitur quia persona adeo est per se una quod eius tota proprietas nulli prorsus secundum se totam .similitudine — conferri potest: nulli ad constituendam personalem proprietatem coniungi.

75 enim ueri: enim uere DMpW. 77 uero ipsius: uero illius NO. eius aut: illius aut NOy. 80 sepe uocetur: sepe uocatur kNO. 86 eorum ex: est eorum ex NO. esse eorum ex k. 87 facta collectio: facta collatio bm. alterutrius: alterius t. 94 quamuis ipsa: quamuis ilia t. nature substantia: nature subsistentia y. 96 generaliter sicut: generaliter quidem sicut mpty. 98 est diuidua: est indiuidua bmStXy. 100 quod eius: quia eius p.

CEut 3, 12-20

275

18 SED NOS HAG DIFFINITIONE etc. Hue usque et diuisionibus uestigauit et diffinitione — partim ex natura, partim ex usu sumpta — docuit quibus rebus nomen 5 "persone" conueniat. Nunc huius nominis causam quare uidelicet id, cui predicta diffinitio conuenit, nominetur "persona" ostendit. 19 Quasi: persona est nature rationalis indiuidua substantia. SED diligenter est attendendum quod HAG DIFFINITIONE TERMINAUIMUS 10 non EAM QUAM GRECI prosopon sed earn potius quam usu YPOSTASIN DICUNT. NOMEN ENIM PERSONE UIDETUR ALIUNDE quadam translatione TRADUCTUM: EX HIS SCILICET PERSONIS QUE IN recitandis COMEDIIS TRAGEDIISQUE REPRESENTABANT EOS QUI

hoc CSt qualiter

SCCUndum

etatis aut sexus aut conditionis differentiam et proprietatem INTEREST tristes aut letos, diuites aut pauperes, nobiles aut ignobiles et huius- 15 modi HOMINES. 20 In comediis UERO et tragediis conuenienter et proprie DICTA EST PERSONA A PERSONANDO,

CIRCUMFLEXA

tamen

PENULTIMA,

SCCUndum

illam, que est de dictionum accentibus, regulam qua dicitur quod in trissillabis et tetrasillabis et deinceps si ultima correpta fuerit, 20

3 non hac diffinitione: nos s. 4 uestigauit et: uestigans et kNO. 5 ex natura: ex uera f. 13 tragediisque: et tragediis BkNO. (eos qui) Liber glosatoris habuit ' qui interest ' sed uiciose. Duo enim sunt impersonalia uerba ' que cum genetiuis (genitiuis N) aliorum omnium casualium' ut ait Priscianus (Inst. gramm. XVII, 92; ed. M. HERTZ 2, 159) construuntur: scilicet interest et refert ut refert magistri interest discipuli interest docentis refert discentis i. e. prodest docenti uel discenti. Excipiuntur uero ablatiui possessiuorum generis feminini ut interest mea tua sua nostra uestra ubi subaudi (subauditur k): in re i. e. utile est in re mea tua sua nostra uestra. Quod causa differentie fit ne si diceretur ' interest (inter kO) mei uel tui refert mei uel tui ' dubietas subesset utrumnam primitiua persona possessoris aut possessio esset intelligenda. Hie autem cum dicitur ' quorum interest ' (interest om N) cum genetiuo regulariter construitur. Et est sensus: quorum intererat (et... intererat om N) i.e. quorum ratio uel utilitas poscebat marg kNO. Si hie glosator inuenisset ' quorum ', credendum est eum minime mutasse ut quidam calumpniatur sicut nee postea mutauit paulo inferius: 'indiuiduos homines quorum intererat'. Sed quia inuenit hie ' eos qui interest homines ' glosauit: ' qui hoc est qualiter '. Quod autem cum ' qui' aduerbialiter posito ' interest ' inpersonale iungatur, subscripta non prohibet regula. Utrum denique ' interest' sit inpersonale, cum dicitur ' qualiter interest letos et tristes homines' iudicet qui dicit librum glosatoris uiciose habuisse ' qui interest ' man rec marg k. This pithy and firm defence of Gilbert's reading is well supported by the fact that, although the reading ' eos quorum ' in the Boethius text occurs in such manuscripts as bkNOtsz and others the reading ' eos qui ' is found for instance in the Boethius text accompanying FhmPpS and others. Both Peiper (193) and Rand (86) read ' eos quorum ' but Gilbert must have been faced with the reading ' eos qui ' which actually occurs in a number of manuscripts. 16 et huiusmodi: et huius modo NO. 19 que est de: que est KRUz.

276

PL 64, 1373B

penultima uero longa natura, ipsa penultima circumflectetur, cetere uero grauabuntur. 21 Unde hoc nomen, quod est "persona", minime a personando dictum uidetur. Huius enim nominis, quod est "sonus", prima sillaba naturaliter est correpta. Ideoque acuto pronuntiatur accentu secun- 25 dum regulam qua dicitur quod in dissillabis si prior naturaliter correpta fuerit, ipsa acuetur, altera uero grauabitur. 22

QUOD si. Quasi: hoc nomen, quod est "persona", a personando dicitur. Quod tamen minime uerum esse uidetur eo quod penultima sillaba 30 tanquam naturaliter longa ante correptam circumflectitur. QUOD si ANTEPENULTIMA ACUATUR secundum regulam qua dicitur quod in trissillabis et tetrasillabis et deinceps si penultima correpta fuerit, antepenultima acuetur, cetere uero grauabuntur, APERTISSIME A "SONO" persona DICTA esse UIDEBITUR. 35 23 ICCIRCO AUTEM que in comediis tragediisque recitandis representationem quamlibet faciebat persona A "SONO" dicta uidebitur QUIA CONCAUITATE IPSA larue ad representandam personam ante faciem posite MAIOR NECESSE EST SONUS uoLUATUR. Quod utique conueniebat propter eos qui in amphiteatro his, que dicebantur, erant attenti. 40 24 GRECI QUOQUE HAS comediarum tragediarumque recitandarum PERSONAS UOCABANT PROSOPA: non quidem a "sono" qui uere maior f iebat larue — que ante faciem ponebatur — concauitate sed AB EO QUOD larue ille concaue ad maiorem sonum faciendum PONANTUR IN FACIE ATQUE ANTE ocuLOs intuentium eas OBTEGANT UULTUM loquen- 45 tium intra ipsas. 25 Quod et Grecis uerbis ait ita: PARA TOY PROS TOYS OPAS TITHESTHAJ quod est "ab ante faciem ponendo". Para nanque sonat ab. Pros sonat in uel ante. Sopas sonat faciem. Testay ponendo. Toy

32 antepenultima: antepenultimam fp. qua dicitur: que quod dicitur fz. 34 correpta fuerit: correpta fuit p. 36 autem que in: autem quod in KINO. 38 larue ad: large ad m. 42 qui uere maior: qui maior f. 43 que ante: qui ante p. faciem ponebatur: faciem ponebantur fV. faciem ponantur p. 46 intra ipsas: inter ipsas flKMV. 47 quod et: quod etiam kNO. (grecis uerbis) Gilbert adopted Latin characters and seems to have written four words : paratoy prostqy sopasty testay or paratoi prostoi sopasti testai.

CEut 3, 21-29

277

uero et iterum toy et ty articuli sunt. Quoniam ergo pros sonat in 50 uel ante, sopas uero sonat faciem, prosopa sine dubio sonat in facie uel ante faciem. 26 Itaque hec duo nomina, uidelicet persona et prosopa, recte illorum, qui in amphiteatris diuersos homines laruarum atque sono- 55 rum diuersitate representabant, sunt nomina: unum quidem a sono qui fiebat concauitate larue ante faciem posite i.e. "persona": alterum uero ab ante faciem posita larua a cuius concauitate sonus fiebat i.e. "prosopa". 27

SED QUONIAM, UT DICTUM EST, INDUCTIS uoce et forma diuersis

PERSONIS, HISTRIONES IN TRAGEDIA UEL COMEDIA INDIUIDUOS HOMINES 60

QUORUM INTERERAT REPRESENTABANT ID EST exempli gratia in tragedia quidem HECUBAM UEL MEDEAM, in comedia uero UEL SIMONEM UEL CREMETEM, ICCIRCO CETEROS QUOQUE HOMINES QUORUM ESSET i.e.

CSSC

posset CERTA AGNITIO PRO sui cuiusque naturali dissimilitudine uere indiuidua FORMA NUNCUPAUERUNT. Id est: non naturali neque propria 65 sed nuncupatiua et inpropria appellatione nominauerunt ET LATINI PERSONAM ET GRECI PROSOPA.

28 LONGE UERO melius et secundum rei ueritatem SIGNATIUS ILLI i.e. Greci NATURE RATIONABILIS INDIUIDUAM SUBSTANTIAM NOMINE YPOSTASEOS contracta tamen ab aliis pluribus, quibus hoc nomen natura- 70 liter conuenit, appellatione UOCAUERUNT. Nos UERO Latini PER INOPIAM UOCUM proprie res ipsas SIGNIFICANTIUM TRANSLATIUAM RETINUIMUS NUNCUPATIONEM: EAM uidelicet QUAM ILLI i.e. Greci recte DICUNT YPOSTASIN nomine quod est a sono PERSONAM UOCANTES. 29

SED PERITIOR Quasi: quam indiuiduam esse SED ilia que est modo rationalem

etc. 75 nos supra diffiniuimus personam nature rationalis substantiam quidam Grecorum uocant ypostasim. SERMONUM PERITIOR GRECIA UOCAT YPOSTA<SIM non uerum etiam non-rationalem quamlibet INDIUIDUAM

50 quoniam ergo: quomodo ergo k. quoniam uero y. 51 prosopa sine: prosopa uero sine kNO. 55 sunt nornina: et sunt nomina p. 65 uere indiuidua: uere indiuisa m. naturali neque: naturali nee BDFIKRSuVWXYZ. naturali nunc p. 69 nature rationabilis: nature rationalis LPpR. 72 translatiuam retinuimus: translaticiam retinuimus ABflLMmXZz. 79 modo rationalem: modo rationale f. non-rationalem: non rationabile f. quamlibet: quelibet et fh. quamlibet et TUz,

278 SUBSTANTIAM.

PL 64, 1374B ATQUE UTI

GRECA

ORATIONE UTAR

IN REBUS

in

his 80

uidelicet QUE A GRECIS diu AGITATA postea LATINA INTERPRETATIONE TRANSLATA SUNT: Al OYSIAI EN MEN TOIS KATHOLIKOIS EINAI DYNANTAI. EN DE TOIS (ATOMOIS KAI) KATA MEROS MONOIS YPHISTANTAI. 30 ID EST: ESSENTIE IN UNIUERSALIBUS QUIDEM ESSE POSSUNT. IN SOLIS UERO INDIUIDUIS ET PARTICULARIBUS SUBSTANT. 85 Que nimirum translatio uerbi ad uerbum facta est. Nam ay articulus est: oysiay essentie: en in: men quidem: toys articulus: kataloy secundum totum — pro quo quia omne uniuersale totum est ponit uniuersalibus — einay esse: ay articulus: nantay possunt: en in: de autem: toys articulus: katameros secundum partem — pro quo quia 90 omne particulare atque indiuiduum dicitur "pars" ponit indiuiduis et particularibus — moneys solis: yphistantay substant. 31 Ex his itaque uerbis Grecis et ea que secuta est Latina interpretatione manifestum est non modo rationalis uerum etiam nonrationalis nature indiuiduam substantiam ypostasim dici. Non solum 95 enim rationalium sed etiam non-rationalium substantiarum indiuiduarum uniuersalia quedam ,sunt, que ab ipsis indiuiduis humana ratio quodam modo abstrahit, ut eorum naturam perspicere et proprietatem comprehendere possit. Uera ENIM ratione INTELLECTUS UNIUERSALIUM RERUM EX quibuslibet i.e. tarn non-rationalibus quam ratio— nalibus PARTICULARIBUS SUMPTUS EST. Id est: res uniuersales intellectus ex quibuslibet particularibus sumit. 32 QUOCIRCA uidelicet CUM IPSE SUBSTANTIE IN UNIUERSALIBUS QUIDEM sicut ex predictis Grecorum uerbis et Latina interpretatione intelligitur SINT, IN PARTICULARIBUS UERO non dico "sint" sed dico 5 CAPIANT SUBSTANTIAM, IURE CtC.

33 Attende quod, cum superius dixerit "essentias", nunc dicit "substantias" in particularibus esse. Quia nanque et esse et id, quod est, cuiusdam consortii ratione sine se esse non possunt — ut corpo-

80 (greca oratione) Adopting Latin characters Gilbert wrote something like: ay oysiay en men toys kataloy einay nantay en de toys katameros monoys yphistantay. The words atomois kai must have been missing in Gilbert's Boethius. Peiper (p. 194) in fact lists two manuscripts in which the words tois atomois kai are missing. 96 sed etiam non-rationalium om PRSt. 100 tarn non-rationalium: non tarn rationalium fkty. quam rationalibus: quam irrationalibus ABEKkMNOtUyz. 5 dico sint sed: dico sunt sed bm. 8 particularibus esse: uniuersalibus esse kNO.

CEut 3, 30-39

279

ralitas et corpus. Actu nanque corporalitas nichil est nisi sit in 10 corpore. Et corpus non est, quod uocatur, nisi in ipso sit corporalitas que est eius esse — recte, supposito quolibet horum duorum nominum hoc est "essentia" uel "substantia", sensus illius que sequitur dictionis ad eorum quodlibet aut consequenter aut accidentaliter redditur. 34 Recte ergo, cum dixisset "essentie in uniuersalibus sunt, in parti- 15 cularibus substant", dicit etiam "substantie in uniuersalibus sunt, in particularibus capiunt substantiam" i.e. substant. 35 Et est sensus: uniuersalia, que intellectus ex particularibus colligit, sunt quoniarn particularium illud esse dicuntur quo ipsa particularia aliquid sunt. Particularia uero non modo sunt, quod 20 utique ex huiusmodi esse suo sunt, uerum etiam substant quoniam eorum, que uniuersalibus assunt, accidentium — eadem in se uel extrinsecus sibi affixa recipiendo — subiecta sunt. 36 IURE igitur SUBSISTENTIAS PARTICULARITER SUBSTANTES YPOSTASEIS APPELLAUERUNT. De quocumque enim dicitur "est", aut est ipsa 25 aliquorum essentia aut est ex essentia. Quod uero aliquid "substare" dicitur, accidentibus debet. In se nanque uel affixa sibi extrinsecus habendo accidentia illis substat. 37 Attende quod, cum prius dixerit "essentie in particularibus substant", deinde ex eodem sensu "substantie in particularibus capiunt 30 substantiam", nunc idem uolens intelligi ait "subsistentias particulariter substantes", cum tamen aliud sit essentia aliud subsistentia aliud substantia. 38 NEQUE ENIM ut nunc de essentia taceamus PENSIUS i.e. certius SUBTILIUSQUE iuxta rerum proprietates et dictionum causas INTUENTI 35 IDEM

UIDEBITUR ESSE

SUBSISTENTIA

QUOD

SUBSTAQuod

CXGre-

corum uerborum diuersitate potest intelligi. 39 NAM QUOD GRECI DICUNT OYSIOSIN UEL OYSIOSTHAI ID NOS SUBSISTENTIAM UEL SUBSISTERE APPELLAMUS. QUOD UERO ILLI YPOSTASIN UEL YPHISTASTHAI ID NOS SUBSTANTIAM UEL SUBSTARE INTERPRETAMUR. 40

13 hoc est: id est BkNO. 13 illius que: illius quif. 14 aut accidentaliter: aut accidenter f. 22 eadem in: easdem in NO. 26 essentia aut: essentias aut m.

280

PL 64, 1375B

40 Et quare uel illud "subsistentiam" uel id "substantiam" dicamus rationem subiungit: SUBSISTIT ENIM illud et quadam ratione est per se QUOD NON INDIGET ACCiDENTiBus UT ESSE POSSiT. Immo accidentia eo quod hac ratione subsistere et per se esse dicitur adeo indigent quod, nisi ilia assint, nulli inesse possunt. Omne etenim accidens 45 alicuius .subsistence addictum est potestati. Et ideo "accidens" uocatur quoniam illi adest cum alicui subsistentium inest: ut color adest corporalitati ut insit corpori. 41

SUBSTAT AUTEM ID QUOD ALIIS i.e. ACCIDENTIBUS QUODDAM SUBIEC-

TUM UT ESSE possint suBMiNiSTRAT: ut corpus colori. Et recte dico 50 "substat". Quodam modo ENIM SUB ILLIS STAT DUM secundum rationabilem quendam ordinem SUBIECTUM EST ACCIDENTIBUS que in se iuxta subsistentias, quibus solis conueniunt, recipit. 42

ITAQUE etc. Quasi: subsistit quod ipsum accidentibus, ut possit esse, non 55 indiget. ITAQUE GENERA ET SPECIES i.e. generates et speciales subsistentie SUBSISTUNT TANTUM, non substant. Uere. NEQUE ENIM ACCIDENTIA GENERIBUS SPECIEBUSUE coNTiNGUNT ut, quod sunt, accidentibus debeant. Non enim ipsa genera uel species indigent accidentibus ut sint. 60 43 INDIUIDUA UERO SUBSISTUNT quidem. Uere. NAM NEQUE IPSA indiuidua sicut nee genera nee species INDIGENT ACCIDENTIBUS UT SINT. Et quare indiuidua quoque non indigent accidentibus ut sint supponit: INFORMATA ENIM SUNT IAM PROPRIIS ET SPECIFICIS DIFFERENTIIS

per quas subsistunt. NON STANT INDIUIDUA quoniam STRANT DUM SUNT SCILICET — secundum rationabilem principia.

MODO autem subsistunt UERUM ETIAM SUB- 65 ET ACCIDENTIBUS UT ESSE POSSINT MINIsuBiECTA eis accidentibus tanquam illorum rerum creatarum ordinem — cause atque

45 nisi ilia adsint: nisi illi adsint bKky. 46 addictum est: additum est fUz. 47 alicui subsistentium: aliquid subsistentium y. alicui substantium BDFhILPQRSTUVWZz. alicui substan tiuum m. 49 substat autem: substat enim NO. 51 quodam modo enim: quodam enim modo bFmNOpQRVY. 52 queinse: quod in se p. 57 tantum non: tamen non NOS. 58 ut quod sunt: ut ipsa sunt uZ. 59 genera uel: uel m. genera uel ipse Bs. generalis p. 61 subsistunt quidem: substant quidem t. 62 nee genera nee: genera nee BkNO. neque genera neque fhUz.

CEut 3, 40-48

281

44 QUOCIRCA ut ex Grece lingue copia rerum diuersitas magis ap- 70 pareat, dicimus quod EINAI ATQUE OYSIOSTHAI Grece, Latine INTELLIGITUR ESSE ATQUE SUBSISTERE; YPHISTASTHAI UERO intelligitur SUBSTARE. NEQUE ENIM, UT MARCUS TULLIUS figurato scomatis morsu in speciem laudis quadam urbanitate ALLUDIT, GRECIA EST INOPS UERBORUM SED hec quatuor nomina i.e. ESSENTIAM SUBSISTENTIAM 75 SUBSTANTIAM DEM

PERSONAM

APPELLANS

TOTIDEM

NOMINIBUS

OYSIAN, SUBSISTENTIAM

REDDIT:

ESSENTIAM

UERO OYSIOSIN,

QUI-

SUBSTANTIAM

YPOSTASIN, PERSONAM PROSOPON.

45 Ut AUTEM ad id propter quod rerum nominumque predictam diuisionem fecimus reuertamur: IDEO, sicut dictum est, GRECI quas- 80 libet

INDIUIDUAS

SUBSTANTIAS

APPELLAUERUNT YPOSTASEIS

QUONIAM

CETERIS SUBSUNT. ET qualiter uelit intelligi quod ait "subsunt" et que sint ilia "cetera", eundem repetens sensum explanat et ait: QUASI SUPPOSITE SUBIECTEQUE SUNT QUIBUSDAM que in se ucl extrmsccus affixa habere dicuntur ACCIDENTIBUS. 85 46 ICCIRCO NOS QUOQUE Latini EAS NUNCUPAMUS SUBSTANTIAS QUASI SUPPOSITAS immo QUASI YPOSTASEIS hoc est substantes. CUMQUE ETIAM Greci EASDEM indiuiduas SUBSTANTIAS quamuis non omnes sed tantum rationales, sicut dictum est, ab ante faciem ponendo NUNCUPENT PROSOPA NOS QUOQUE Latini a sono POSSUMUS NUNCUPARE PERSONAS. 90 47

Sicut IGITUR ex predictis manifestum est, IDEM EST ESSE OYSIAN

QUOD ESSENTIAM, IDEM CSSC OYSIOSIN QUOD

SUBSISTENTIAM, IDEM CSSC

YPOSTASIN QUOD SUBSTANTIAM, IDEM CSSC PROSOPON QUOD PERSONAM. 48

QUARE AUTEM CtC.

Quod peritior sermonum Grecia non modo rationalem uerum 95 etiam irrationalem indiuiduam substantiam uocet ypostasin, a ceteris — que aliorum nominum sunt — rebus earn diuidens, ipsius nominis ui et proprietate ostendit quoniam uidelicet a substando et Grecus ypostasim et Latinus substantiam dicat. 70 lingue copia: lingue copiarum p. 73 neque enim ut: neque enim f. scomatis morsu: comatis morsu f. uel scematis ss s. scematis morsu EKPpRSTU. scomatis morsium DW. Quod Macrobius (Sat. VII, 3, 2) ait genus derisionis marg kNO. 76 nominibus reddit: in omnibus reddit m. 83 repetens sensum: retinens sensum y. 88 greci easdem: greci eadem p. sed tantum: sed tamen k. 91 idem est: id est p. 92 idem esse: idem est esse fLMSTUVY. idem NO. 92 quod subsistentiam: quod substantiam p. esse ypostasin: est esse ypostasin fKLMV. 93 esse prosopon: est esse prosopon fkMV.

282

PL 64, 1376A

49 Recte utique quoniam sicut rationalis ita et irrationalis ypo- — stasis siue substantia his, que in se uel affixa extrinsecus habet, accidentibus substat. Postea tamen idem nomen a genere ad speciem Grecorum usus contraxit, rationalem tantum substantiam "ypostasin" nominans, cum tamen Latinorum usus nomen "substantie" iuxta naturam et uim dictionis ipsius in omnibus, que substant accidentibus, 5 adhuc retineat. 50

Si quis AUTEM querat QUARE GRECUS nunc NON DICAT YPOSTASIN

DE IRRATIONALIBUS ANIMALIBUS SICUT NOS Latini DE EISDEM irratlO-

nalibus NOMEN SUBSTANTIE PREDICAMUS, respondemus quod HEC RATIO EST: QUONIAM scilicet NOMEN HOC "ypostasis" quod nunc usu, sicut 10 diximus, nomen est MELIORIS nature a genere uniuersorum substantium contractum APPLICATUM EST ad speciem rationabilium UT ID QUOD EST EXCELLENTIUS uidelicet rationalis substantia ALIQUA descriptione DISCERNERETUR

TAMETSI

NON DESCRIPTIONS

NATURE

SECUNDUM

ID QUOD uere EST YPHISTASTHAI ATQUE SUBSTARE — secundum hoc 15 enim quodlibet eorum, que substant accidentibus, posset intelligi — AT CERTE hoc est certe tamen UOCABULIS i.e. usu uocabulorum YPOSTASEOS UEL si Lathie dici placet SUBSTANTIE a non-rationalibus discerneretur quibus tamen secundum naturam conuenit tarn Greci quam Latini interpretatio nominis. 20 51 Sunt enim huiusmodi multa nomina que, cum per naturam significations sue possint plurimis conuenire, usu tamen non de omnibus illis sed tantum de quibusdam dicuntur. 52

EST IGITUR etc. Quasi: hec, quam diximus, et apud Grecos et apud Latinos est 25 diuersitas rerum et nominum: usia usiosis ypostasis prosopon: essentia subsistentia substantia persona. 53 Que tamen de uno uel homine uel angelo uel Deo dicuntur. EST IGITUR ET HOMINIS QUIDEM ESSENTIA ID EST OYSIA ET SUBSISTENTIA ID EST OYSIOSIS ET YPOSTASIS ID EST SUBSTANTIA ET PROSOPON ID EST 30 PERSONA.

4 cum tamen: cum tantum fk. bus Boethius. 12 rationabilium 17 certe tamen: certe tantum f. tasis prosopon: prosopon f. 27 substantia om p.

10 nunc usu: nunc usum p. 11 (melioris nature) melioriut: rationalium ut p. 14 discerneretur: decerneretur f. 18 non rationalibus: rationalibus m (e corr X). 26 ypossubstantia persona: substantia bFILmQStWZ. 30 id est

CEut 3, 49-59

283

54 Et unde certum sit hec esse hominis ostendit dicens: OYSIA QUIDEM ATQUE ESSENTiA QUONiAM Esx specialis conformitatis immutabilitate. OYSIOSIS UERO ATQUE SUBSISTENTIA est hominis QUONIAM IN NULLO SUBIECTO EST homo. Id est: subsistentia, qua ipse et est et 35 dicitur "homo", non habet pre se cui assit in eo qui ab ipsa homo est. 55

YPOSTASIS UERO ATQUE SUBSTANTIA est hominis QUONIAM SUBEST

CETERIS QUE NON SUNT SUBSISTENCE ID EST que non

SUnt OYSIOSEIS.

Sensus: subest accidentibus quoniam accidentia sic in eo sunt quod in ipso pre se, cui assint, naturaliter habent. 40 56 EST etiam eiusdem hominis PROSOPON ATQUE PERSONA QUONIAM ipse EST secundum naturalem proprietatis sue dissimilitudinem INDIUIDUUM et non irrationale cui per naturam conuenire potest sed RATIONALE ad quod usus nomen "ypostaseos" et "persone" contraxit. 57 Non solum autem homini sed et angelo, sicut supra dictum est, 45 nomen "persone" conuenit quoniam similiter est rationale indiuiduum. Et eadem ratione cetera i.e. usia uel essentia usiosis uel subsistentia ypostasis uel substantia illi conueniunt. Nam et specialis conformitatis immutabilitate quisque supernorum spirituum est. Et quoniam specialis eius subsistentia non habet pre se, cui assit, in nullo 50 subiecto est. Et ea subsistit. Et subest accidentibus que in ipso aliqua naturaliter illis priora sequuntur. Sed de angelo tacet quia non de illius sed tantum de hominis atque Dei natura atque persona in hoc opere agitur. 58 Ideoque cum essentiam et cetera hominis esse dixisset, dixit 55 etiam eadem esse Dei. Quod utique sunt quamuis non omnia eadem, qua sunt hominis, ratione. Nam essentia, que hominis "esse" dicitur propter uniuersalium — que de ipso predicantur — subsistentiarum immutabilem conformitatem, de Deo quoque — sed nequaquam subsistentie sue immutabili similitudine — dicitur. 60 59 Non enim sunt diuerse essentie inter se similitudine substantiali conformes quarum una de Patre, alia de Filio eius, alia de Spiritu 33 essentia quoniam: essentia est quoniam kNO. 35 qua ipse et est: qua ipse est bm. 40 pre se cui adsint: pre se cui adsunt mpy. cui adsint t. 43 irrationale cui per naturam: irrationabile cui personam et p. 45 non solum autem: non autem p. 53 sed tantum: tantum k. cum essentiam: cum essentia DKm. 57 eadem qua sunt: eadem que sunt y. nam essentia que: nam essentia qua Uz.

284

PL 64, 1377A

amborum dicatur. Sic enim essent Pater et Filius ems et amborum Spiritus multi dii et non unus singulariter et indiuidualiter Deus. Quamuis etiam de unoquoque homine dicatur "est", nunquam 65 tamen dicitur quod sit ipsa essentia quoniam multorum uniuersalium, qua diximus, similitudine est. 60 Dei uero non nisi una singularis et indiuidua essentia est que de Patre uel de Filio uel de amborum Spiritu predicatur cum dicitur "Deus est". Ideoque dicimus non solum "Deus est" uerum etiam 70 "Deus est essentia". Et ex hoc intellectu ait: DEUS QUOQUE i.e. Pater uel eius Filius uel amborum Spiritus ET OYSIA EST ET ESSENTIA. 61 Recte utique. Sine principio ENIM et sine fine unus et indiuiduus et simplex Deus EST. ET cum omnia, que ex ipso et per ipsum et in ipso sunt, ideo etiam a theologicis dicantur "esse" quoniam ipso solo 75 auctore sunt, MAXIME tamen IPSE EST A QUO OMNIUM ESSE PROFICISCITUR. Hoc est: quoniam, quecumque uel subsistentiis uel accidentibus uel propriis effectibus uel logicis rationibus uel moribus aliquid esse dicuntur, ipso auctore sunt quod esse dicuntur. 62 EST etiam OYSIOSIS ID EST SUBSISTENTIA. Uere. SUBSISTIT ENIM 80 per se NULLO INDIGENS. Nulli enim tanquam accidens ades.se potest diuina essentia. Dicitur ET YPHISTASTHAI i.e. substare. Recte utique. Quamuis ENIM diuine essentie nichil ut accidens adsit in Deo, tamen SUBSTAT omnibus quorum est uera causa uerum esse et uerum principium. 85 63 Si enim inter creata alia aliorum et "cause" et "esse" et "principia" ideoque "subiecta" dicuntur, multo rationabilius Deus — qui non habet pre se alterius quam, que ipse est, essentie causam siue esse siue principium: et est omnium creatorum uera et unica causa et uerum esse et uerum principium — eisdem "substare" dicitur. 90

63 sic enim essent: sic enim Mt. 64 (indiuidualiter deus) Sensus iste est: quamuis de unoquoque hominum dicatur ' est ', numquam tamen uere dicitur quod ipsa essentia hominum sit indiuidualiter una quoniam multorum uniuersalium qua diximus similitudine est una. Uel ita: licet homo quilibet recte dicatur esse ac proinde sit essentia, tamen non recte dicitur ipsa essentia quia in pluribus differt quiuis homo a sua essentia kNO (also marg kO). Noua glosa: sensus iste est: quamuis... a sua essentia marg y. 65 (quamuis etiam) textus ss k. 68 (dei uero) Caue marg k. 69 filio uel de: filio uel bm. 76 a quo omnium: a quo y. . 84 esse et uerum: esse uerumque s. 86 et principia: principia m. 87 multo rationabilius: multo rationalius p. 88 que ipse est: quod ipse est PpV. que ipse NO. 90 uerum esse et om f.

CEut 3, 60-68

285

64 Sunt autem tres unius quidem singularis simplicis indiuidueque essentie sed proprietatibus diuersi — Pater uidelicet et eius Filius et amborum Spiritus — quorum unusquisque omnium creatorum est et causa et esse et principium et simul una causa unum esse unum principium. UNDE ETIAM DICIMUS UNAM ESSE OYSIAN UEL OYSIOSIN ID EST 95 ESSENTIAM UEL SUBSISTENTIAM DEITATIS hoc

CSt deitatCm SED tamen

TRES YPOSTASEIS ID EST TRES SUBSTANTIAS.

65 Non quidem quod illi, qui sunt tres diuersis proprietatibus suis, sint et creatorum tres cause uel tria principia: sed quod horum trium unusquisque et causa et esse et principium omnium est et hac ratione — illis omnibus substans. 66 Sed sicut, quamuis non nisi una sit trium diuinitas et una eternitas si tamen dicatur "tres persone diuine et eterne", recte — diuinitatis et eternitatis salua singularitate — pluralitas adiectorum nominum — i.e. "diuine et eterne" — redditur pluralitati nominum quibus 5 in eadem orationis parte adiciuntur — i.e. "tres" et "persone" — que uere rerum et uocum numero pluralia sunt: ita, quamuis non nisi una sit eorundem ratio qua unusquisque illorum est per se et etiam tres insimul omnium creatorum sunt una causa unum esse unum principium, salua tamen huius rationis singularitate, pluralitas horum 10 nominum i.e. "ypostaseis" uel "substantes" recte redditur pluralitati huius nominis quod est "tres" cui in eadem orationis parte adiciuntur. 67

ET QUIDEM SECUNDUM HUNG MODUM Latini DIXERE UNAM CSSC TRINI-

TATIS hoc est Patris et Filii eius et Spiritus amborum ESSENTIAM TRES SUBSTANTIAS TRESQUE PERSONAS.

68 Trium utique predictorum essentiam unam singularem et indiuiduam esse et eosdem tres unius essentie tres esse personas et rerum ueritas et theologica ratio et auctoritatis ecclesiastice usus habet. Sed

91 (sunt autem) Caue marg k. 92 diuersi: diuersis BkONsT. 93 spiritus quorum: spiritus qui t. 94 creatorum est: creator est ft. et esse et: et esse fU. 99 tres cause: tres cause esse f. 3 si tamen: sed tamen p. 4 diuinitatis: trinitatis t. 4 adiectorum nominum: adiectorum numerum bDflLSTWz. nominum ss b. 6 parte adiciuntur: parte addiciuntur bmt. 9 causa unum: causa ut p. 12 adiciuntur: addiciuntur mt. 14 hoc est patris: id est patris BLNOT. 16 trium utique: et quidem trium uZ. trium itaque AKMt. 17 unius essentie tres om BkNO. esse personas et: personas et AKMt.

15

286

PL 64, 1378A

quoniam et "subsistere" et "substare" ex unius subsistentie — diuersis tamen — rationibus id, quod eadem subsistentia aliquid est, uere 20 dicitur: ut homo — subsistit enim homo quoniam subsistentia, qua est et qua dicitur "homo" i.e. humanitas nulli in homine, in quo est, tanquam accidens adest. Substat uero quoniam eidem subsistentie in eodem homine multorum generum accidentia adsunt — nee rerum ueritate nee usu philosophorum dicitur "multe substantie" quod per 25 unam singularem unius speciei subsistentiam substat. 69 Unus enim homo, una singular! humanitate plurimis eidem accidentibus substans, per ipsam non nisi "unus homo" et "una substantia" dicitur. Que uero pluribus eiusdem speciei subsistentiis "subsistere" et "substare" dicuntur, numero plures substantie sunt et 30 dicuntur: ut pluribus humanitatibus plures homines et substantie. 70 Similiter ergo cum unusquisque trium predictorum una sola essentia sit et tres simul non nisi eadem sint, quamuis pluribus immo omnibus que creata sunt — qualiter supra dictum est: quoniam scilicet sunt eorum principium — substent, non tamen erunt plures 35 substantes uel substantie sed unus tantum substans uel substantia quoniam et secundum sue, qua sunt, essentie unitatem omnium sunt unum tantum principium. 71 Si uero essent plures illorum trium essentie quarum una Pater alia Filius alia amborum Spiritus esset sicut hominum multe unius 40 speciei subsistentie sunt quarum una unus alia alius est homo, tune secundum essentiarum pluralitatem Pater et Filius et eorum Spiritus essent multa creatorum principia: ideoque multi illis substantes et eorum multe substantie sicut secundum subsistentiarum eiusdem speciei pluralitatem plures homines plures accidentibus, que sub- 45 sistentiis adsunt, substantes et eorundem substantie.

22 et qua dicitur: et dicitur bfhlkLPRStXyz. 23 tamquam accidens: accidens t. 27 plurimis eidem: plurimis etiam eidem BkNOs. plurimis eiusdem bLTt. 31 plures homines: plures sunt homines Kt. 35 substent non: substant non nRy. 36 uel substantie sed: aut substantie sed s. uel substantie uel Rt. substans uel substantia: substans t. 37 qua sunt essentie: que sunt essentie p. qua sunt substantie kNO. 38 tantum principium: principium MNOuZ. 40 spiritus esset: spiritus essent bmy. 42 eorum spiritus: amborum spiritus AM. eorum ss M. 43 multi illis: multi illi DFLPpQRrTVWY. 45 eiusdem speciei: eius speciei f. plures accidentibus: pluribus accidentibus Ks.

CEut 3, 69-74

287

72 Sed quia, theologica ratione, Patris et Filii et Spiritus sancti non nisi una singulariter et indiuidualiter est essentia ideoque non nisi unum rerum omnium possunt esse principium qua principalitatis sue ratione rebus illis — humane philosophic uerbo — "subesse" uel 50 "substare" dici possunt, ECCLESIASTICUS LOQUENDI usus TRES IN DEO SUBSTANTIAS DICI CXCludit.

73 NISI ENIM hanc de Deo Patre et Filio et Spiritu sancto substantiarum pluralitatem EXCLUDERET immo reciperet — quod ex ilia pluralitate forte posset intelligi: scilicet quod a diuersis essentiis essent et 55 ab una esset Pater unum principium et ab alia Filius aliud principium et ab alia Spiritus eorum aliud principium — recte UIDERETUR de unoquoque in ilia pluralitate, qua illi essent tres substantie, quod modo uidetur in ea — que propter unitatem essentie trium est — singularitate uidelicet DE DEO Patre uel de Filio uel de Spiritu sancto 60 DICI SUBSTANTIA.

74 NON ICCIRCO quidem QUOD IPSE SUPPONERETUR CETERIS REBUS QUASI SUBIECTUM uidelicet ut in ipso essent et essentie sue, qua ipse est immo que ipse est, accidentes adessent — sicut in homine eiusdem subsistentiis adsunt diuersorum generum accidentia — SED potius 65 iccirco QUOD IDEM Deus Pater uel Filius uel Spiritus sanctus UTI PREESSET OMNIBUS REBUS ITA ETIAM SUBESSET

eisdem uidelicet QUASI

PRINCIPIUM quod utique uere est DUM EIS OMNIBUS OYSIOSTHAI UEL SUBSISTERE SUBMINISTRAT.

IV 1 SED ET HEC etc. Quoniam loquendo de essentia subsistentia substantia a proposito suo quo nature atque persone differentias se demonstraturum proposuerat recessisse uidetur, hec que de illis dicta sunt dicit ad horum differentias pertinere. 5

48 indiuidualiter est: indiuidualiter AUz50 subesse uel: uel subesse uel BkNOs.52 dici excludit: excludit s. 55 scilicet quod: secundum quod BKMSstX. 56 filius aliud principium: filius f. 57 et ab alia: et alia Lms. recte uideretur: recte uidetur pY. 60 est singularitate: est singularitatem ADFfhILMmPpQRSsTtuVWXYZ. 62 iccirco quidem: iccirco k. 64 immo que ipse: immo qua ipse p. est accidentes: est accedentes k. 65 (accidentia) Bene marg k. 66 uti preesset: ut preesset p. etiani subesset: etiam subessent Im. 68 uere est: uere t. dum eis: dum NO1 sed et hec: sed hec BbKkmNps. sed et hoc z.

288

PL 64, 1378D

Quasi: de essentia subsistentia substantia multa dicta sunt. SED HEC OMNIA ICCIRCO DICTA siNT i.e. uolo hac hitentione dicta putari UT MONSTRAREMUS DIFFERENTIAS NATURE ATQUE PERSONE: ID EST OYSIAS ATQUE YPOSTASEOS.

QUO UERO NOMINE UNUMQUODQUE i.e. USiam Uel

ypostasim OPORTEAT apud Latinos APPELLARI uidelicet an, quod Grece 10 usia dicitur, Latine dicatur essentia siue subsistentia siue natura: et quod Grece dicitur ypostasis, Latine appelletur subsistens siue substantia siue persona, SIT ARBITRIUM ECCLESIASTICS LOCUTIONIS i.e. eorum arbitrio relinquatur qui ecclesiastice locutionis usum nouerunt. 2 Hoc tamen INTERIM CONSTET indubium QUOD PREDIXIMUS DIFFERRE 15 hoc est diuersum esse INTER NATURAM ATQUE PERSONAM QUONIAM scilicet secundum ultimam supra dictarum nature significationum NATURA EST CUIUSLIBET SUBSTANTIE SPECIFICATA PROPRIETAS.

3 Alia uerba ponit quam supra posuerit. Idem tamen est sensus. Superius enim ait: "natura est unamquamque rem informans speci- 20 fica differentia". Sed quod ibi dixit "unamquamque rem" hie dicit "cuiuslibet substantie". Hanc enim uolebat intelligi equiuoco nomine quo dicebat "rem". Quod uero ibi dixit "specifica differentia" hie dicit "specificata proprietas". Recte utique. 4 Nam et ibi quam nominabat "differentiam" paulo ante uocauerat 25 "proprietatem" dicens "dicimus diuersam esse naturam auri atque argenti in hoc proprietatem rerum monstrare cupientes". 5

PERSONA UERO etc.

Quasi: natura est cuiuslibet substantie specif icata proprietas. PERSONA UERO est RATIONABILIS NATURE INDIUIDUA SUBSTANTIA. 30

6

HANG IN CHRISTO etc. Hue usque naturam atque personam propriis differentiis diuersas

7 dicta sint: dicta sunt BbEFkMmNOPpQRST uVWYyZ. 10 uidelicet an: uidelicet kO. 14 relinquatur qui: relinquantur qui bm. 16 naturam atque: naturam et ks. 18 specificata: specifica bMmNOSt. 19 est sensus: sensus f. 20 rem informans: informans k. 21 hie dicit: hie dixit bU. 22 uolebat intelligi: uolebat kNO. 24 hie dicit: hie dixit fM. specificata: specifica EFkLNOPQRStW. 28 persona uero: persona s. 29 specificata proprietas: specifica proprietas bEkLmNOST. 30 est rationabilis: est rationalis pRs. 31 (hanc in) caput quartum marg E. caput quintum marg'W. 32 personam propriis: personam proprius p.

CEut 4, 1-10

289

esse ostendit. Nunc Nestorii et Euticis errores ponere et summouere ingreditur. Et primo Nestorii errorem ostendit et destruit. Quasi: persona est nature rationabilis indiuidua substantia. HANG 35 personam scilicet NESTORIUS opinione sua CONSTITUIT ESSE DUPPLICEM IN CHRISTO: unam uidelicet Dei, alteram hominis. 7 Dicit enim in Christo unam personam esse que est Deus: alteram que est homo: et ex his duabus Christum esse coniunctum. Eo SCILICET ERRORE ad hoc dicendum TRADUCTUS QUOD PUTAUERIT POSSE 40 DICI PERSONAM IN OMNIBUS quoquo modo diffiniantur NATURIS. Hoc est: quia putauit quod omnis natura dicatur etiam persona. 8

HOC

ENIM

PRESUMPTO

QUONIAM DUPPLICEM

NATURAM

ESSE

IN

CHRISTO recte CENSEBAT, DUPPLICEM QUOQUE PERSONAM in ipso ESSE CONFESSUS EST.

QUA IN RE EUM FALSUM ESSE SUPERIUS DICTA DIFFI- 45

NITIO persone que est "nature rationalis indiuidua substantia" conuincit quia non habet diffinitio pluraliter persona est "indiuidue substantie" sed singulariter "indiuidua substantia". CUM autem hec persone diffinitio eum falsum esse CONUINCAT TUM HEC que sequitur ARGUMENTATIO EUIDENTER DECLARAT EIUS ERROREM.

Uere.

50

9

Si ENIM etc. Argumentatio hec qualitate dicitur "ypotesis" per quendam quasi consensum. Genere autem est sillogismus, specie uero ypoteticus. Non ENIM aliquo extra sumpto partem suam confirmat sed — quasi aduersarii sui dicto quod est Christi unam non esse personam con- 55 sentiat — partem illam sumit ut, quod ex ea falsum sequatur, ostendat. Quo destructo, partis sue manifesta ueritate argumentationem concludit. Ait ergo: 10

Si NON EST CHRISTI UNA PERSONA, SEQUITUR etc. Sed quia Nestorius, qui omnem naturam putat esse personam, 60

33 diuersas esse: diuersa esse k. errores ponere: erroris ponere m. 34 summorum ingreditur: summorum aggreditur Bky. 35 nature rationabilis: nature rationalis AEFmPpQRt. 41 modo diffiniantur: modo diffiniatur f. 42 quia putauit: quia putauerit s. etiam persona: et persona KuZ. etiam persona et sit kNOy. 24 in ipso esse: in Christo esse sY. 46 indiuidua substantia: indiuidua proprietas t. indiuidua sua p. 48 autem hec... conuincat turn om t. 49 turn hec: tamen hec bLmYyZ. 52 ypotesis per: ypotasis per AKMW. ypostaseis per Z. variants ypotesys ypostesis ypothesis. quendam quasi: quandam quasi p. 53 est sillogismus: est simillimus s. 56 ex ea falsum: ex eo falsum k. 57 partis sue: partis sui p. manifesta ueritate: manifestat ueritatem y. manifestam ueritatem E. 58 ait ergo: agit ergo f.

290

PL 64, 1379D

ex numero naturarum metitur numerum personarum, addit ante sumpto: DUASQUE in Christo NATURAS ESSE MANIFESTUM EST: HOMINIS SCILICET ATQUE DEI. Et quia nondum satis premissum est ut, quod illaturus est, necessario inferat adhuc addit: 11 NEC TAM INSIPIENS BRIT QuiSQUAM UT Qui — hoc est: aliquo modo 65 — UTRAM EARUM i.e. aliquam duarum — hominis uidelicet atque Dei — naturarum A RATIONE SEIUNGAT dicens unam quidem illarum duarum naturarum esse personam, alteram uero non, SEQUITUR UT DUE in ipso UIDEANTUR ESSE PERSONE i.e. ut Christus non sit una persona sed due. Quod falsum esse, sicut predictum est, diffinitio persone superius dicta conuincit. 70 12

EST ENIM PERSONA, UT DICTUM EST, NATURE RATIONABILIS INDIUI-

DUA SUBSTANTIA.

Si autem Christus est due persone, QUE EST IGITUR

HOMINIS DEIQUE FACTA CONIUNCTIO ?

NUM scilicet ITA faCta CSt QUASI

i.e. sicut fit CUM DUO CORPORA i.e. uel duo lapides uel duo ligna uel 75 lapis et lignum uel huiusmodi alia corpora SIBIMET APPONUNTUR UT uidelicet TANTUM LOCIS ilia corpora IUNCTA SINT i.e. ET EX ALTERIUS QUALITATE NICHIL PERUENIAT IN ALTERUM ? 13

QUEM

CONIUNCTIONIS

MODUM

GRECI

UOCANT

KATA

PARATHESIN

hoc est: secundum appositionem. Nam kata Grece, secundum Latine. 80 Para ad: thesis positio. 14 Diligenter attende quod his uerbis breuiter et obscure significatum est: diuersos scilicet esse coniungendi quelibet modos. Ait enim quod duo corpora ita sibi coniunguntur quod in alterum nichil ex alterius peruenit qualitate. In quo innuit quod etiam ita sibi inuicem 85 aliqua coniunguntur ut in alterum ex alterius qualitate aliquid perueniat.

62 manifestum est hominis: manifestum t. 63 scilicet atque: scilicet et k. atque KM. 64 adhuc addit: addit t. 65 nee tarn: nee tamen BbLmR. qui hoc est: qui id est ks. qui hoc f. 66 modo utrani: modo utramlibet BEkNOsU (libet ss b). aliquam duarum: aliquam earum duarum bms. 67 ratione seiungat: ratione segregat s. illarum duarum: illarum p. 68 alteram uero non: alteram non PrR. 69 esse persone: esse m. 70 falsum esse: falsum scilicet esse y. 72 nature rationabilis: nature rationalis DKPmRW. 73 indiuidua substantia: indiuidua subsistentia U (e con z). 74 deique facta: deique s. num scilicet: nunc scilicet bDmWy. 83 quelibet modos: quelibet modis fp. 84 sibi coniunguntur: sibi iunguntur BdFIkLNOPpQSWZ. 84 peruenit qualitate: perueniat qualitate p. 87 aliquid perueniat: aliquid prouenit AKMX. aliquid proueniat b.

CEut4, 11-20

291

15 Niger enim lapis, albo lapidi appositus, loco quidem alter alteri iuxta est. Sed neque, qui niger est, albi qualitate dicitur "albus": neque, qui albus est, nigri qualitate dicitur "niger". 90 16 Ligno autem ferrum uel aurum apponitur. Et dicitur quidem appositionis habitu lignum ipsum "ferratum" uel "auratum". Sed nondum ferri uel auri qualitas predicatur de ligno. 17 Contingit tamen in huiusmodi appositionibus etiam alterius ad alterum quadam denominatione qualitatis nomen transsumi, ipsam 95 uero qualitatem nequaquam in altero fieri: ut in uestium seu armorum appositionibus. Uestis enim sorde uel pulchritudine et armorum pictura "sordidus" aut "pulcher" aut "pictus" is, cui hec apponuntur, dicitur cum tamen in illius substantia hec minime fiant. — 18 Est autem cum non modo nomen alterius denominatur in alterum uerum etiam reipsa qualitas alterius fit in altero: ut dulcedo uel aciditas appositorum fit in uase uel pomi odor in manu. 19 Sed in his omnibus attendendum est quod non fit aliquod unum ex eo quod apponitur et ex eo cui apponitur. Non enim est aliquid 5 unum naturaliter ex appositis sibi lapidibus albo et nigro neque ex ligno et ferro uel ex ligno et auro neque ex homine et eius uel ueste uel armis neque ex porno et manu. 20 Ex carne autem et ossibus et quibusdam aliis fit unum corpus animalis: et ex corpore et anima unum animal. Ut ergo melius 10 intelligi possit in qualibet persona illorum, ex quibus ipsa constat, compositio altius incipiendum e,st.

89 alteri iuxta: alterius iuxta m. alteri iunctus kNO. 90 qui albus est: albus p. 93 uel auri qualitas: qualitas t. 96 uestium seu: uestium siue Bs. 98 pictura sordidus: pictatura sordidus f. pictura sordibus kNOp. 99 sordidus aut: sordidus ut qui portat in humero aut ky. 100 cum tamen in: cum tantum f. 2 alterius fit: alterius sit DEFfMmNOSTW. 3 fit in uase: sit in uase fmpVz. (in manu) Quod falsum uidetur scilicet quia pomi odoris humor per poros manus transit dicitur proportionaliter marg kNO: 4 quod non fit: quod non sit fKMmpRV. 7 ex ligno et: ligno et DELPmQRVW. 8 porno et manu: porno uel manu ks. porno et eius uel ueste uel armis neque ex porno et manu p. 9 quibusdam aliis: quibusdam autem aliis f. 11 personarum illorum: personarum ilia illorum kNOy. ipsa constat: constat fkNO. ilia constat R.

292

PL 64, 1380C

21 Omne quod est, aut simplex aut compositum est. Quid autem sit simplex et quid compositum, in libro qui est De bonorum ebdomade dictum est. Ibi namque septimo prepositorum termino siue regula 15 simplex ita diffinit: "Simplex est quod esse suum et id quod est unum habet". Octauo uero termino de eo quod est compositum ait: "Omni composito aliud est esse, aliud ipsum est". Hec autem ex quo sensu accipienda sunt, dictum est. 22 Unde manifestum est unum esse aliquid in quo diuersa sibi 20 inuicem coniuncta dicuntur. Cui uni sunt esse omnes speciales et he, ex quibus speciales constant, subsistentie illorum que in ipso sibi inuicem coniunguntur: et preter has ille etiam que in eodem creantur ex habitu coniunctorum: ut homini, qui ex corpore et spiritu sibi coniunctis unus est, sunt esse omnes corporis atque spiritus subsis- 25 tentie et alie quedam que in ipso ex eorum fiunt concursu. 23 Idem uero homo ex his, que subsistentiis adsunt, qualitatibus et mensuris interuallaribus aliquid est. Et quoniam hominis ex corpore et spiritu compositio ita fit quod nee utrumque nee alterum in eo confunditur, omnes ille, quas modo diximus, subsistentie et 30 qualitates et interuallares mensure immo etiam interuallarium termini de ipso homine recte dicuntur. 24 Hec enim spiritus corporisque coniunctio compositio est, non commixtio. Non enim omnis compositio commixtio est: sicut non omnis coniunctio est compositio. Omnis uero commixtio compositio 35 est. Unum enim aliquid in sese mixta componunt. 25 Sed uel alterius uel utriusque qualitates aliquas mixtura confundit: ut cum album nigrumque miscentur, neque componentia neque compositum albi et nigri retinent qualitates sed alterius speciei afficiuntur colore. 40

13 quid autem: quod autem fO. 14 quid compositum: quod compositum f. 18 ipsum est: ipsum esse y. 20 est unum esse: unum esse m. est unum est p. 21 uni sunt esse: uni sunt s. 24 (ex habitu) ut animatio ss k. coniunctorum ut homini: coniunctorum ut animatio et ceteri habitus ut hominis y. 26 fiunt concursu: fuerint concursu kNO. sunt concursu m. 29 ita fit quod: ita sit quod FfKQUz. nee alterum: nee in alterum m. 32 (termini de) scilicet linee ss kNO. unce ss y. 34 compositio commixtio: compositio et commixtio Kp. compositio coniunctio m. 38 mixtura confundit: natura confundit DLPpR. (colore) scilicet medii coloris ss kNOy.

CEut 4, 21-32

293

26 Que uero sine commixtione fit, compositio ipsis componentibus suas quascumque naturas retinet et, lit eedem dicantur de composite, facit: sicut corporis et spiritus nature non modo de corpore et spiritu uerum etiam de homine uere dicuntur: et alie quedam que in ipso, sicut dictum est, ex eorum Bunt ad compositionem concursu. 45 27 In quo diligenter est attendendum quod, etsi quandoque non eiusdem sint generis que sibi in compositionibus coniunguntur, semper tamen in aliquo sunt eiusdem rationis. 28 Quamuis enim corpus et spiritus diuersi generis sint, in hoc tamen sunt eiusdem rationis quod utraque his, que predicantur, 50 supposita sunt. Ipsa uero impossibile est predicari. Nunquam enim id, quod est, predicatur. Sed esse et quod illi adest predicabile est: et sine tropo non nisi de eo quod est. 29 Simplices quoque subsistentie diuersorum sunt generum: ut rationalitas animatio. Una tamen earum est ratio qua eorum, que 55 sunt, "esse" dicuntur. Ideoque id, quod est totum esse, componunt. Esse uero et id, quod est, nee eiusdem generis nee eiusdem sunt rationis. Et iccirco illorum coniunctio compositio esse non potest. 30 Quodam tamen rationali habitu interueniente unum quiddam est siue simplex siue compositum — quod ita mens concipit ut in 60 eo id, quod est, et esse uel quod ei adest, genere et ratione esse diuersa cum assensione percipiat. 31 Uidet enim in illo uno et ipsum esse quo id quod est sit: et etiam id quod est quod illo esse sit. Uidet et quedam alia que proprietatis ratione assunt quidem ipsi esse, insunt uero uel extrin- 65 secus affiguntur ei quod est. 32 In hoc igitur uno id, quod est, habet esse quo est, et ea que ipsum esse quoquo modo sequuntur. Ipsum quoque esse et ea, que ipsum sequuntur, habent id quod est de quo uere dicantur. Que nisi diuersa essent, habere haberique non possent. Nichil enim 70

42 suas quascumque: suas quasque kNO. 43 sicut corporis et: sicut m. 47 non eiusdem sint: non eisdem sint f. non eiusdem sunt Mp. 53 et sine: et si non f. de eo quod: de deo quod NO. 55 una tamen earum: una tantum earum f. una tamen eorum FfQU. 63 uidet enim in: uidet in kNO. illo uno et: illo unum et m.

294

PL 64, 1381C

omnino uel esse in se uel habere se potest nee aliquo modo sibi coniungi. 33 Diuersa igitur inter se sunt que sibi inuicem coniunguntur. Sed si omni genere omnique ratione — etsi in uno coniunguntur — minime tamen uel in eo commisceri uel illud componere possunt. 75 34 Ex his igitur apparet diuersos esse modos diuersa sibi inuicem coniungendi: et quandoque unum esse in quo diuersa sibi coniunguntur: quandoque uero non esse unum: unum quoque, in quo diuersa coniunguntur, quandoque simplex esse quandoque compositum: in eo autem, quod compositum est, quandoque alterum quando- 80 que utrumque quandoque neutrum componens commixtione confundi. 35 Que autem omni genere omnique ratione a se diuersa sunt, nequaquam sibi componi: compositum quoque a componentibus nunquam omni genere nedum omni ratione posse esse diuersum: immo 85 si sine commixtione est compositio, quorum sunt naturaliter generum componentia, eorundem quoque esse compositum. 36 Sed hec omnia non nisi de rebus creatis intelligi uolumus. In theologicis enim aliqua quidem similiter, aliqua uero aliter esse sequentia nos docebunt. Non enim omnia neque nulla, que in natu- 90 ralibus aut mathematicis intelliguntur, in theologicis accipienda sentimus: ideoque subtilissime atque exercitatissime philosophic esse communes utrisque et proprias singulorum rationes notare. Et hec quidem propter imperitos, qui diuersarum facultatum rationes aut communicant proprias aut appropriant communes, teti- 95 gimus. 37 Nunc ad propositum redeuntes dicimus quod, cum tot sint rerum sibi inuicem coniungendarum modi, illam coniunctionem, que est

78 unum quoque: unum uero y. 79 (coniunguntur) ut duo lapides non fiunt unum N (ss kO). (simplex esse) ut anime in qua diuersa iunguntur simplices diuerse proprietates N (ss O). 80 (alterum) scilicet uinum N (ss kO). 81 (utrumque) aqua ut mulsa ex melle et aqua ss NO. 82 (confundi) End of MS Utrecht, Univ. 78 (u) and MS Vat. Reg. Lat. 420 (Z). 85 genere nedum: nedum m. 88 (uolumus) Nota marg f. 89 enim aliqua: uero aliqua s. 90 non enim: neque enim BkNOs. 83 esse communes: est communes LsT. 93 rationes notare: rationes notate z. 95 aut appropriant: aut propriant kNO. 98 naturarum duarum: naturarum diuersarum BkNO.

CEut 4, 33-42

295

naturarum duarum, diuine scilicet et humane, in Christo inferius contra Euticen non esse per commixtionem, hie uero contra Nesto- — rium non esse per appositionem ostendit. Quasi: quero num Dei hominisque coniunctio kata parathesim hoc est secundum appositionem facta sit. SED si ITA i.e. secundum appositionem HUMANITAS DIUINITATI CONIUNCTA EST etc. 38 Diligenter attendendum est quod cum dixerit "que est facta 5 hominis Deique coniunctio" ? nunc non dicit "homo Deo" sed "humanitas diuinitati coniuncta est". Per quod innuit quoniam cum dicebat "hominis Deique" uolebat intelligi humanitatis diuinitatisque. 39 Recte utique quoniam et catholicos et Nestorium secundum 10 illam nature significationem, qua diffinitur "natura unamquamque rem informans specifica differentia", duas in Christo naturas constituere superius dixerat. 40 Neque uero aliter intelligi potest que dicitur "in Christo hominis Deique facta coniunctio". Est enim regula generalis non uni tantum 15 rerum aliquarum addicta generi nee uni tantum facultati sed in omni facultate et omni rerum genere per se nota et necessaria: quod uidelicet quecumque sibi inuicem coniuncta sunt, inter se suis proprietatibus sunt diuersa. 41 Non igitur illi, qui Deus est, ille, qui homo est, in Christo 20 potest esse coniunctus. Non enim est in Christo qui homo sit. Sed ipse sicut est Deus essentia ita est homo subsistentia. Ipse uero sibi coniunctus esse non potest quoniam non est a se sui proprietate diuersus. 42 Cum ergo dicitur "hominis Deique in Christo facta coniunctio" 25 ab eo, qui est homo, ad id quo homo est — i.e. ad hominis naturam et subsistentiam que uocatur "humanitas" quam et mathematica spe-

2 quero num: quero an pRS. 4 secundum appositionem: per appositionem t. 8 quoniam cum: quod cum fz. 10 et catholicos: et theologicos p. 11 significationem qua: diffinitionem qua NO. signification que p. 16 rerum aliquarum: rerum aliqua k. 17 facultate et: facultati et f. facultate et in BDEFKLPQRStVWY (in del z). 22 sicut est deus: sicut est Christus t. 25 in Christo: in ipso kO. 26 ad id quo: addit quo f. ad id quod Km. id est ad id quo p. 27 humanitas quam: huma quam p.

296

PL 64, 1382B

culatio ab eo, qui homo est, abstrahit — concedere debet et dicentis et audientis intelligentia: et illam credere in Christo, qui .solus est Deus et homo, diuinitati esse coniunctam. 30 43 Illud enim lectoris uigilantia debet attendere, acceptis dictionum significationibus, quibus significatorum propositi conueniat ratio et de quibus interpres id, quod dictum est, intelligendum explanet. 44 Uerbi gratia si quis dicat "homo est risibilis" item "homo est indiuiduorum forma", "hominis" nomen quicquid in una id in 35 altera affirmatione significat i.e. et id, quod intelligitur homo, et id quo esse debet homo. Quorum significatorum illud quod primum exposuimus gramatici uocant "substantiam". Illud uero quod secundo exposuimus, cuiuscumque generis sit, in omni facultate "qualitatem" appellant. 40 45 Sed in prima affirmatione non id quo est homo — i.e. nominis qualitas — sed is qui ea est homo — i.e. nominis substantia — risibilis esse proponitur. In secunda uero affirmatione non is qui est homo sed id quo est homo — i.e. nominis qualitas— indiuiduorum forma dicitur. 45 46 Similiter si quis dicat "animal est sensibile", "animal est genus hominum" item "sensibile est corpus", "sensibile est differentia" item "risibile est homo", "risibile est proprium hominis" item "album est corporeum", "album est accidens" quamuis eisdem nominibus rerum suppositio in propositis enuntiationibus fiat, priores tamen de sub- so stantiis nominum, secunde uero de qualitatibus eorundem intelligende sunt. 47 Et huiusmodi infinite sunt orationes que sub eisdem nominibus — non modo equiuocis aut quolibet scematis genere translatis uerum

33 interpres id: interpres hoc m. 36 id quod intelligitur: id quod intelligi z. 37 id quo esse: id quod esse ms. id quo est f. 38 quod secundo: quod secundo loco DEFLQPpRrVWY. 42 nominis substantia: hominis substantia et p. 43 is qui est homo: is qui ea est homo BMs. his qui est homo bmStVz. 46 (dicat animal) qui ss by. est sensibile: est risibile bm. (animal est genus) quo ss by. aliud est genus p. 47 (item sensibile) qui ss by. (sensibile est diff.) quo ss by. 48 (risibile est proprium) qui ss by. (album est) quo ss by. 50 priores tamen: priores tantum f. 51 nominum secunde: hominum secunde f. 54 (scematis genere) ut pratum ridet ss k.

CEut 4, 43-51

297

etiam uniuocis — de aliis atque aliis debere intelligi, ipsa rerum 55 proprietas et orandi regula prudentem docet interpretem. 48 Omne uero nomen diuersa significat, substantiam uidelicet et qualitatem: ut album id quod appellatur album — quod est substantia nominis — et id quo appellatur album — quod est eiusdem nominis qualitas. Sub eodem igitur nomine quod est "album" si 60 quis dicat "album est corpus", "album est accidens", rerum proprietatem secutus interpres illud, sicut dictum est, de eo quod appellatur album quod uere est corpus: hoc uero de eo quo appellatur album quod uere est accidens, interpretabitur. Neque enim id, quod album est, accidens esse: neque id, quo album est, corpus esse rerum ipsarum 65 permittit proprietas. 49 Similiter ergo cum dicitur "hominis atque Dei in Christo facta coniunctio", non debet intelligi quod is, qui homo est et is qui Deus est, in Christo coniuncti sint. In eo riamque nichil est quod sit homo quod ei, qui in illo Deus sit, intelligatur coniunctum. Sed ipse 70 Christus, qui Deus est, etiam homo est. Qui nulla ratione sibi potest coniungi. 50 In ipso itaque diuina essentia, qua Christus est Deus, et humana subsistentia, qua ipse est homo, recte intelliguntur coniuncte. Et ex hoc sensu accipiendum esse quod dicitur "hominis Deique in Christo 75 facta coniunctio". Quod etiam ita accipiendum auctor, sicut iam diximus, declarauit cum eundem sensum repetens dixit: SED si ITA HUMANITAS DIUINITATI CONIUNCTA

EST.

51 Ne ergo lectorem decipere possit aliqua dictio que — cum sensum aurium sono excitat, in quacumque oratione ponatur — offert 80 menti quecumque significat, rerum proprietatem — quam apud philosophos didicit — recolat et loquendi rationes quas logica ministrat attendat atque syntasin ex grammaticorum, lexin ex dialecticorum 55 (etiam uniuocis) ut homo homo ss k. atque aliis : aliisque DFLPpQrTVWY. 56 docet interpretem: decet interpretem pT. 59 id quo appellatur: id quod appellatur m. 62 interpres illud: interpretes illud f. interpres fU. 65 id quo album: id quod album t. 68 is qui homo: is quo homo p. 69 coniuncti sint: coniuncti sunt AmRSTtWY. 73 qua Christus est: qua ipse est BkNOs. 74 recte intelliguntur: recte intelligatur m. 75 ex hoc sensu: ex sensu fUz. 75 esse quod dicitur: est quod dicitur fhKUWz. 76 in Christo facta: facta fhsUz. sicut iam: sicut ita iam p. 78 diuinitati coniuncta: diuinitate coniuncta p. 83 (syntasin) variants sintasin sintasim syntasim sinthasin sinthasim synthasim syntasym. (lexin) variant lexim.

298

PL 64, 1383A

seu sophistarum, resin ex rethorum locis considerans, de tot significatis id, quod ad propositum pertinet, conuenientium illi rationum 85 amminiculis eligat. 52 Et — ut de ceteris orandi taceam speciebus — in affirmationibus, que res subiecta cuius rei predicate suscipit nomen inter cetera, que significantur, notare contendat. Ibique mentis sue intellectum constituat. 90 53 Quod quidam — qui cum nichil intelligant omnia iudicant, homines impudentissimi, desipientia sapientissimi, absque disserendi ratione disertissimi — minime cogitant attendendum. Ideoque non ex sensu mentis eius, qui loquitur, uerba: sed ex uerbis sensum — et alium sepe quam ilium cui sunt articulata — accipiunt. In his etiam, 95 que ipsi proferunt, uerba non intelligentes. Neque que loquuntur neque de quibus affirmant. 54 Unde cum audiunt "hominis Deique factam in Christo coniunctionem", putant quod is, qui homo est et is qui Deus est, in Christo dicantur coniuncti. Quemadmodum si dicatur "humani spiritus qui anima uocatur — corporisque in Christo facta coniunctio", recte intelligitur non modo id quo anima est spiritus et quo caro est corpus — i.e. spiritus corporisque nature — uerum etiam ipsa anima, que est spiritus et ipsa caro que est corpus, esse in Christo ibique esse coniuncta. 5 55 Sed non ita potest accipi cum dicitur "hominis Deique in Christo facta coniunctio": scilicet ut is, qui homo est et is qui Deus est, intelligantur in Christo esse coniuncti sed tantum diuina essentia et humana subsistentia i.e. diuinitas et humanitas. Neque uero he per appositionem. 10 56 Si enim ita i.e. per appositionem humanitas diuinitati coniuncta est, NICHIL — supple: unum. Nam et ipse in sequentibus addet — nichil, inquam, naturaliter unum EX HORUM UTRISQUE CONFECTUM EST: uidelicet non ex his alicuius unius constat proprietas. Quocirca nee

84 (resin) variants resim rhesin rhesim rhesym thesim. 96 neque que loquuntur: neque qui intelliguntur p. 98 cum audiunt: cum enim audiunt p. 100 dicantur coniuncti: dicantur p. predicantur coniunctim m. 9 humana subsistentia: humana natura BkNOs. uel natura ss y. 12 ipse in sequentibus: ipsum in sequentibus p. ipse in consequentibus k.

GEut 4, 52-62

299

Christi. Ac PER HOC CHRISTUS NICHIL EST: scilicet non est aliquid 15 naturaliter unum. Quod tamen est. 57 NOMEN QUIPPE IPSUM quod est "Christus" UNUM QUIDDAM SIGNIFICAT i.e. ipsum, qui dicitur "Christus", et ex multis collectam proprietatem qua dicitur "Christus". Et hoc intelligitur ex SINGULARITATE huius UOCABULI quod est "Christus". 20 58 AT si. Quasi: uocabuli singularitas unum ostendit. AT qualiter unus sit, uidendum est. Nam simpliciter unus non est qui secundum Nestorium ex eo qui est Deus et ex eo qui est homo coniunctus est. Certum est autem quoniam, qui Deus est, est etiam persona. Similiter: qui 25 homo est, est etiam persona. Persona uero persone nisi secundum appositionem coniungi non potest.

59 Si uero DUABUS PERSONIS MANENTIBUS — ilia uidelicet que est Deus et ilia que est homo — EA CONIUNCTIO NATURARUM i.e. diuinitatis et humanitatis FACTA EST QUALEM SUPERIUS DIXIMUS hoc est secundum 30 appositionem — quasi: que Deo et homine manentibus personis aliter fieri non potest — NICHIL UNUM EX DUOBUS EFFICI POTUIT. 60 Attende quod ait "si humanitas diuinitati secundum appositionem coniuncta est, nichil unum ex utrisque confectum est". Et quando secundum appositionem fieri intelligenda sit, ostendit cum ait: "Si 53 duabus personis manentibus coniunctio fit earum". In quo manifeste demonstrat quod nulla est naturarum secundum appositionem coniunctio nisi earum subiecta, in quibus ipse sunt uel de quibus predicantur, sibi inuicem secundum appositionem coniuncta sint. 61 Nam in corpore animalis, carnis et ossis nature non appositione 40 sed compositione coniuncte dicuntur quoniam caro et os in ipso corpore animalis non appositione sed compositione coniuncta sunt. 62 Nam quandocumque ea, que surit, aliquod subsistens componunt, et ea, quibus sunt ipsa componentia, totius subsistentis illius proprie22 qualiter unus sit: qualiter unum sit EhPUz. 25 est etiam persona: est persona AS. est et persona DEhlkLmPpRrsTtUWXYz. 29 coniunctio naturarum: coniunctio naturaliter f. 30 diximus hoc est: docuimus hoc est s. diximus hoc est hoc est p. 31 quasi que... coniuncta est om p. que deo: que de deo f. 34 et quando: et quomodo h. 38 earum subiecta: subiecta m. 39 coniuncta sint: coniuncta sunt DEFLmPpQrsTUVWY. 43 sunt aliquod:

300

PL 64, 1384A

tatem componunt. Non autem uniuersaliter conuertitur. Sepe etenim 45 alicuius subsistentis proprietas ex multis est naturis composita. Ipsum tamen subsistens simplex ex nullis subsistentibus constat: ut anime ilia specialis subsistentia qua ipsa est et dicitur "anima", ex diuersis subsistentiis constat. Ipsa uero simplex ex nullis subsistentibus est composita. 50 63 Item attende quod non ait: "si duobus, que sunt, manentibus", immo ait: "si duabus personis manentibus ea coniunctio" etc. Plurima enim sunt, que persone non sunt, quorum aliqua secundum appositionem, aliqua secundum compositionem sibi inuicem coniunguntur: ut lapis lapidi quandoque sola appositione, quandoque compositione 55 coniungitur. 64 Sed persona persone nunquam componitur. OMNINO ENIM NICHIL UNQUAM EX DUABUS PERSONIS FIERI POTEST. Ideoque nee earum nature naturam aliquam componere possunt. Sed secundum personarum — que quandoque contingit — ad se inuicem appositionem earundem 60 quoque nature ad sese dicuntur apposite. 65 Si IGITUR Deo et homine duabus personis manentibus naturarum Dei et hominis est ad se inuicem facta in Christo secundum appositionem coniunctio, non est una ex ipsis Christi facta proprietas. Et quoniam nichil nisi proprietatis sue singularitate unum est, consequi- 65 tur quod SECUNDUM NESTORIUM qui, qualiter dictum est, Deo et homine duabus personis manentibus duas in Christo naturas sibi inuicem non compositione sed appositione iunctas opinatur, NICHIL UNUM EST CHRISTUS. Ac PER HOC OMNINO NICHIL. Uere. QUOD ENIM NON EST UNUM, NEC ESSE OMNINO POTEST: sicut etiam quod non est, 70 non est unum. 66 Est ENIM philosophis multarum propositionum locus et per se nota propositio quod ESSE ATQUE UNUM uniuersaliter CONUERTITUR. Quodcumque enim est, unum est. ET QUODCUMQUE UNUM EST, EST. Uerbi nanque singularitatem supposite rei singularis proprietas exigit: sicut 75

sunt aliquid Lp. 45 sepe etenim: sepe etiam kNO. 46 proprietas ex: proprietatis ex f. 47 ipsum tamen: ipsum tantum f. simplex ex: simples ex p. 56 compositione coniungitur: compositione coniunguntur KpY. 61 ad sese dicuntur: ad se dicuntur bp. 66 consequitur quod: et sequitur quod f. 69 hoc omnino: hoc k. 72 philosophis multarum: philosophis multa f.

CEut 4, 63-69

301

et pluralitatem uerbi rerum suppositarum ilia, que uni conuenire non potest, proprietatum diuersitas: ut si quis de Platone loquatur — siue unum siue multa de ipso affirmet uel neget — uerbo singular! hoc faciet. Non enim dicet "Plato legunt" sed "legit". Nee "Plato sunt" sed "est homo albus astrologus" et huiusmodi alia. Si uero Platonem 80 et Ciceronem supponat, non dicet "Plato et Cicero est" sed "sunt" hec uel ilia nisi forte uerbi tropo predicati nominis singularitati singularitas ipsius uerbi reddatur: ut "Omnia Cesar erat". Ergo quicumque dicit "sunt", de pluribus: qui uero dicit "est", de uno se loqui secundum precepta grammaticorum signiflcat. 85 67 Est autem illud unum quandoque simplex ut anima quandoque compositum ut animal et aliquando continuum ut corpus animalis aliquando disgregatum ut acemu«s. Tamen sicut simplex ita et compositum sue proprietatis singularitate est unum. Nee modo ilia que linearum suarum terminis interpositis sunt continua — ut corpus ani- 90 malis — aut quolibet alio modo sine disgregatione iunctissima — ut ipsum animal ahsque spiritus corporisque dissolutione — uerum ETIAM EA QUE EX PLURIBUS a se inuicem disgregatis CONIUNGUNTUR UT ACERuus lapidum aut huiu,smodi aliorum CHORUS tritici aut leguminum aut huiusmodi aliorum, sue TAMEN proprietatis singularitate UNUM SUNT.

95

68

SED ESSE etc. Quodcumque est unum, est. SED ESSE CHRISTUM i.e. quod de Christo uerbi singularitate dicatur "est", coram omnibus et absque multiplicitate sensus MANIFESTS AC sine falsitatis alicuius admixtione — UERACITER coNFiTEMUR. Et quoniam quodcumque est unum, est: et Christus est. 69 UNUM IGITUR ESSE proprietatis sue singularitate DICIMUS CHRISTUM. QUOD si ITA EST, ut utique est, non sunt in Christo Deus et homo due persone. Sed sicut ipse proprietatis sue singularitate unus est 5

79 hoc faciet: hoc faciat bmy. legunt sed legit: legunt sed Plato legit BkNOs (Plato del I). 81 non dicet Plato: non dicet quia Plato BkNOs. 82 hec uel ilia: hec ilia m. 83 (Cesar erat) LUCAN, De hello ciuili III, 108. 87 continuum ut: compositum ut t. 88 disgregatum ut: discretum ut ks. uel disgregatum ss s. 94 huiusmodi aliorum: huiusmodi aliquorum ABbfhIKMmSsUXz. chorus tritici... huius modi aliorum om t. 94 aut leguminum: uel leguminum kNO. 95 sue tamen: sue tantum f. sue kNO. 98 quodcumque est: quasi quodcumque est BEsT. 99 coram omnibus: coram hominibus m.

302

PL 64, 1385A

ita QUOQUE eiusdem proprietatis natural! dissimilitudine UNAM eiusdem CHRISTI SINE DUBITATIONE PERSONAM ESSE NECESSE EST. 70 Et uere: si Christus qui est et Deus et homo, qualiter diximus, unus est, non sunt in ipso Deus et homo due persone. NAM si Deus et homo ESSENT in ipso DUE PERSONE, ipse NON POSSET ESSE UNUS Christus. 10 Quasi: sed essent duo Christi. Unus ille qui esset Deus. Alter ille qui esset homo. DICERE UERO DUOS ESSE CHRISTOS unum qui Deus sit, alium qui homo sit, NICHIL EST ALIUD NISI INSANIA MENTIS PRECIPITATE a sua quasi quadam altitudine rationis. 71

CUR

ENIM OMNINO DUOS

illos

uidelicet

UNUM

HOMINEM, ALIUM 15

DEUM AUDEAT Nestorius UOCARE CHRISTOS ? Quasi: nulla omnino est ratio. Atque item admirans idem repetit ut rationem illam qua quelibet quibus ipsa conuenit possunt "duo" uocari ab istis remoueat. 72

Ait ergo: UEL CUR EUM QUI DEUS EST UOCET CHRISTUM si EUM

QUOQUE QUI HOMO EST APPELLATURUS EST CHRISTUM CUM is qui natura 20

Deus est et is qui natura homo est NICHIL habeant naturaliter SIMILE et — ut alio nomine idem dicatur — NICHIL HABEANT CONIUNCTUM EX Dei atque hominis facta immo, si manent due persone, ficta COPULATIONS ? Sensus: CUR SIMILI NOMINE ABUTATUR IN DIUERSISSIMIS NATURIS CUM 25 scilicet si COGITUR DIFFINIRE CHRISTUM UTRISQUE, UT IPSE DIGIT, CHRISTIS NON POSSIT ADHIBERE UNAM SUBSTANTIAM DIFFINITIONIS i.e. Sub-

stantialem — saltern secundum substantiam forme etsi non secundum formam substantie — diffinitionem ? 73 Hec enim est sola ratio qua cuiuslibet nominis appeltatio natura- 30 liter est communis: si uidelicet qualitas — secundum quam est nomen — illis, quorum est nomen, tota forme substantia est communis: ut homo uel album. 8 qualiter dicimus: qualiter diximus f. 9 est non sunt: non sunt AKt. est non est m. 10 non posset esse: non possent esse Knit. 11 quasi sed: quasi si Rs. qui esset deus: qui esset unus deus f. sit alium qui: sit alterum qui AEHmtz. 15 illos uidelicet: illos scilicet BNOs. 17 atque item: atque ideo pR. 20 qui homo est: qui homo m. appellaturus est: appellatus p. appellaturus fPR. 21 deus est et: est et m. deus est etiam kNO. naturaliter simile: similiter simile t. 22 idem dicatur: ideo dicatur f. 25 abutatur in: abutamur in t. 27 adhibereunam: adhiberi unam m. 29 (diffinitionem) ut hec diffinitio est album (id) est affectum albedine: ut animal rationale mortale: hec communis omnibus hominibus est et secundum formam substantie et substantiam forme marg NO (ss k). 30 enim est sola: enim sola hNOUXz.

GEut 4, 70-78

303

74 Que communio inter Deum et hominem neque secundum aliquam subsistentiam neque secundum aliquod accidens esse potest 35 quoniaxn Deus et homo nullo genere nullo accidente possunt esse conformes. Et ita nomen hoc quod est "Christus" de Deo et homine — personis uidelicet tarn genere quam indiuiduali proprietate inter se diuersis— uniuoca appellatione predicari non potest. 75

Uere. EtENiM si DEI ATQUE HOMINIS DIUERSA secundum genus 40

SUBSTANTIA EST Ut

Utique CSt UNUMQUE NOMEN CHRIST! IN UTRISQUE

i.e. uterque appellatur hoc nomine quod est "Christus" NEC CONIUNCTIO DIUERSARUM suBSTANTiARUM i.e. diuine essentie et humane subsistentie UNAM quod sine principio erat PERSONAM CREDITUR FECISSE quod non erat i.e. "gigantem gemine substantie" EQUIUOCUM EST NOMEN CHRISTI 45 i.e. nomen quod est "Christus" ET NULLA una DIFFINITIONE POTEST CONCLUDI. Quasi: quod non est uerum. Sensus: neque uniuoca neque equiuoca appellatione duarum in Christo personarum nomen est "Christus". 76

QUIBUS AUTEM CtC.

50

Hue usque dialecticis ratiocinationibus unam esse personam Christi non duas ostendit. Nunc rethorum utens firmamento multa breuiter tangit quibus idem firmissime ostendit. Quasi: duos dicere Christos: unum Deum alterum hominem, nulla ratio habet. Auctoritas AUTEM qua hoc posse astrui uideatur similiter 55 nulla est. 77 Nam QUIBUS UNQUAM SCRIPTURIS ad intelligendum Deum et hominem NOMEN CHRISTI GEMINATUR ? Ac si dicat: nullis. QUID UERO NOUI hoc est quid nouum PER ADUENTUM SALUATORIS EFFECTUM EST si in hominis — que creditur a Deo facta — assumptione Deus atque homo 60 diuerse manserunt persone ? 78 Hie si quis dicat: crediturne in hac assumptione aliqua nouitas facta ? respondemus: ita utique. NAM CATHOLICIS ET FIDEI UERITAS ET RARITAS MiRACULi coNSTAT in eo quod Deus hominem dicitur as-

35 neque secundum: neque m. 39 se diuersis: se uniuersis t. 40 secundum genus: secundum genus est NO. 42 appellatur hoc: appelletur hoc kNO. 44 unam quod sine: una quod sine m. unam que sine EhkNOPRST. unam quod in AU/. 51 autern et cetera hue: autem hue s. 52 utens firmamento: firmamento p. 54 quasi duos: quasi duo k. 60 que creditur a: que cum creditur a S. que cum dicitur a p. 62 crediturne: creditur nee f.

304

PL 64, 1385D

sumpsisse. Hoc autem miraculum ex his est ex quibus ammiratio solet contingere: uidelicet ex rei magnitudine atque nouitate. 79

QUAM ENIM MAGNUM EST hoc

QUAMQUE NOUUM.

Quasi: nichil tarn MAGNUM tamque NOUUM est QUAM magnum est atque nouum id QUOD SEMEL NEC ULLO ALIO SECULO POSSIT EUENIRE UT scilicet NATURA EIUS QUI EST SOLUS DEUS CONUENIRET compositione 70 CUM HUMANA natura QUE ERAT AB EO DIUERSISSIMA: ATQUE ITA EX DISTANTIBUS NATURIS FIERET COPULATIONE UNA PERSONA.

80 Diligenter attende quod ait: "fieret copulatione una persona". Et non intelligas quod naturarum copulatione fieret persona sed quod "fieret copulatione una". Non enim, quod erat, factus est Christus 75 sed quod non erat. Erat autem Deus et Filius Dei et persona et unus: sed sine diuersarum naturarum copulatione. Si quis ergo querat: Christus quid factus est? nemo respondebit quod ipse sit factus Deus uel quod sit factus Filius Dei uel quod sit factus persona uel quod sit factus unus sed quod sit factus diuersarum naturarum copulatione 80 unus. Quid unus ? Unum totum, unum compositum. Et huiusmodi. Et hec est mirabilis nouitas. 81 Solent quidem usu nascentium, qui uocatur "natura", in una persona plurima diuersarum specierum coniungi — ut carnes ossa sanguis colera et huiusmodi — et cum his omnibus anima que tamen 85 inter se aliquo genere et aliqua ratione conueniunt: item subsistentie generales et differentiales que partes sunt specialium subsistentiarum: et accidentia que etiam numerantur in partibus personalium proprietatum que inter se quandoque aliquo genere, semper aliqua ratione conueniunt. 90 82 Sed quod omni genere omnique ratione diuersa aliquod unum componerent, nulla unquam consuetude nascentium habuit. Quod

66 uidelicet ex: scilicet ex kNO. atque nouitate: et nouitate BkNRX. 67 magnum est hoc: magnum hoc f. 68 quasi nichil: est quasi nichil p. magnum tamque: magnum est tamque p. (nouum est) Aliter: quod tarn magnum tamque nouum quam magnum atque nouum etc. marg kNO. 69 est atque nouum: atque nouum ADEtSV. est atque nouum est NO. alio seculo: alio secundo m. 73 diligenter... una persona om m. 76 erat autem deus: autem deus p. 78 quid factus est: qui factus est b. 79 quod sit factus: sit factus bK. 82 et hec est: et est k. 86 que tamen inter: que tantum inter f. item subsistentie... ratione conueniunt om Lp. 87 sunt specialium: sunt spiritualium U. sunt spiritalium z. 89 quandoque aliquo: aliquo BkNO. 91 sed quod omni: sed quo omni m. 93 quod tamen in: quo tamen in kp.

GEut 4, 79-85

305

tamen in ea persona, que "Christus" uocatur, factum est in qua diuine essentie coniuncta est humana subsistentia que ab ea non modo omni genere uerum etiam omni ratione intelligitur esse diuersa. Ilia enim 95 est essentia, ista est subsistentia: ilia sine principio, hec ex principio. Ilia Creator est, ista creatura aliquid est. Unde harum in Christo facta coniunctio nouitas est. 83 SECUNDUM NESTORII UERO SENTENTIAM qui sicut erant ante Incarnationem Christi diuinitas et humanitas, uidelicet sine aliqua sui inter — se copulatione, ita Christo incarnate dicit eas manere QUID CONTIGIT NOUI ? Ac si dicat: Nichil. Quod ex uerbis ipsius manifestum est. 84 INQUIT enim: HUMANITAS DIUINITASQUE SERUANT PROPRIAS PERSONAS i.e. sicut ante Incarnationem Christi Deus et homo erant diuerse persone ita et post Incarnationem. Et quasi hoc omnibus 5 debeat esse indubium, quadam id admirationis forma confirmat dicens: QUANDO

ENIM

NON FUIT

PROPRIA

DIUINITATIS

Una

itCHlQUE

propria

HUMANITATIS alia PERSONA ? Quasi: quando non fuit Deus alia persona quam homo et alia homo quam Deus ? QUANDO UERO NON ERIT ? Quasi: semper fuit et semper erit alia hec ab ilia. 10 85

UEL QUID AMPLIUS ? Quasi: quid noui contigit ? etc. UEL QUID AMPLIUS CONTIGIT IN GENERATIONE IESU QUAM IN generatione CUIUSLIBET ALTERius hominis SI, DISCRETIS UTRISQUE PERSONIS i.e. Deo

Ct homine, DISCRETE ETIAM

FUERE NATURE i.e. diuinitas et humanitas ? ITA ENIM, qualiter dictum 15 est, discretis uidelicet MANENTIBUS PERSONIS i.e. Deo et homine ILLIC hoc est in generatione lesu NULLA CONIUNCTIO NATURARUM diuinitatis scilicet et humanitatis POTUIT ESSE UT IN QUOLIBET HOMINE i.e. in cuiuslibet hominis generatione cuius hominis Deo auctore atque operante generati CUM PROPRIA et a Deo per proprietatem suam discreta PER- 20 SONA SUBSISTAT, NULLA DIUINITAS non dico gratie secundum munus uel muneris quemlibet usum sed dico EXCELLENTISSIME SUBSTANTIE i.e. essentie EST EI hoc est eius humane nature aliqua compositione CONIUNCTA.

100 uidelicet sine: scilicet sine BkNOs. 1 quid contigit: quid contingit s. 12 noui contigit et cetera: noui contigit s. noui contingit et cetera DFfKQRStVW. 16 discretis uidelicet: discretis scilicet BkNOs. 17 lesu nulla: lesu id est nulla NOt. lesu id est scilicet nulla Bk. 18 in cuiuslibet: cuiuslibet p. 20 a deo per: a deo NOpVy (per add man rec k). 23 hoc est eius: hoc est Es. nature aliqua: aliqua kNO. compositione coniuncta:positione coniuncta m.

306

PL 64, 1386D

86 Deus enim, qui nusquam non est, ubique sue substantie pleni- 25 tudine totus est. Ideoque in omni homine est. Cui etiam ad aliquos usus Pater et Filius donant Spiritum suum. Sed nullus illorum essentia diuinitatis — sue humanitati qua homo est composite — Deus est. 87 lesus autem solus est in quo cram's plenitude diuinitatis est. Nam et sicut ubique et extra omnia ita in eius humano corpore atque 30 spiritu Pater et Filius et eorum Spiritus totus est. Spiritus quoque Patris et suus, ad quoscumque usus idem lesus uult, in ipso est. Pater quoque in ipso est personali proprietate alius ab ipso sicut et Spiritus sanctus in ipso personali proprietate alius est ab ipso. 88 Ipse uero in se esse non potest. Unde cum ipse dixisset Pater in 35 me est, non subiunxit "et ego in me" sed potius et ego in Patre. Sunt ergo in Filio Pater et Spiritus sanctus personalibus proprietatibus — ibidem sicut et ubique — alii ab ipso. Ipse uero non est in se quoniam personali proprietate a se ipso alius esse non potest. 89 In corpore tamen eius et anima, sicut dictum est, et Pater et 40 Filius et Spiritus sanctus totus est: et personalibus proprietatibus diuersi a corpore ipsius et anima. Nam neque corpus eius neque anima est uel Pater uel Filius uel Spiritus sanctus. 90 Essentia uero qua Filius cum Patre et Spiritu sancto idem singulariter et indiuidualiter est, subsistentiis corporis eius et anime immo 45 toti humanitati in ipso coniuncta est. Quod in nullo alio homine factum est. Unde nullus aliorum, quamuis in eorum corporibus atque animabus immo in ipsis Pater et Filius et eorum Spiritus sit: quamuis etiam illis a Patre et Filio Spiritus sanctus datus sit et multe gratie in eodem Spiritu, nullus, inquam, diuinitatis essentia Deus est. Ipse so uero, cuius essentie humana subsistentia coniuncta est, et homo et Deus est. 27 spiritum suum: spiritum sanctum ADFKLMPQW. spiritum sanctum suum NORs. uel suum ss s. 29 (diuinitas) Col 2:9. 34 est ab ipso: ab ipso EfLT. 35 unde cum ipse: unde cumipsump. 36 (patre) Jn 10: 38. 38 (ab ipso) Caute. Aliter beatus Augustinus de corpore Christi et anima: Christum inquit in omnibus Christum in singulis predicamus. Et beatus Hylarius (DTrin X, 61, PL 10, 391 A) arguit: ' Christum in Uerbum et animam et corpus tripartientes '. Unde non est ecclesiastica doctrina dicere filium del in corpore suo et anima personalibus proprietatibus diuersum marg NO. 39 in se quoniam: in se que m. 40 tamen eius et: tantum eius et f. est et pater: est pater BkNO. 43 uel pater uel: pater uel ks. Glosa marg k. spiritus sanctus: spiritus sanctus est p. 51 cuius essentie: cuius essentia y. 52 homo et deus: homo est et deus DFLPpQRrTVWY. deus et homo fyz.

GEut 4, 86-95

307

91

SED FORTASSE etc. Superius cur duos Nestorius Christos — unum Deum, alterum hominem — diceret ammirans querebat cum neque uniuoca appella- 55 done possent neque equiuoca preter scripturarum usum deberent "duo Christ!" dici. Nunc quod nee etiam nominis translatione eosdem i.e. Deum et hominem duos dici Christos conueniat ostendit. Quasi: Deum et hominem quos in Christo duas Nestorius dicit esse personas, cur appellet "Christos" miror cum nichil simile habeant etc. 60 92 SED FORTASSE IESUM ID EST PERSONAM HOMINIS illam uidelicet personam quam in Christo hominem esse putat ICCIRCO UOCET CHRISTUM QUONIAM DIUINITAS MIRA QUEDAM SIT OPERATA PER EUM.

Quasi: sicut scripture de uenturo Messia promiserant. ESTO. Quasi: concedatur hoc. DEUM uero IPSUM illam uidelicet personam 65 quam in Christo putat esse Deum CUR UOCET APPELLATIONS CHRISTI ? Quasi: uocet illam quoque "Christum" eadem causa quoniam scilicet diuinitas mira quedam sit operata per earn ? Ac si dicat: non conuenit. 93 Si UERO Nestorius dicat illam personam, quam in Christo esse putat hominem, hac de causa recte uocari "Christum" quoniam 70 diuinitas mira quedam sit operata per eum, quero CUR NON IPSA QUOQUE ELEMENTA i.e. terram aquam aerem ignem SIMILI UOCABULO AUDEAT APPELLARE PER QUE DEUS MIRA QUEDAM COTIDIANIS MOTIBUS

generationis corruptionis augmenti diminutionis alterationis et etiam secundum locum mutationis OPERATOR ? 75 94 AN infirmabit similitudinis rationem dicens non ad rem pertinere quod de elementis opponimus ideo QUIA IRRATIONABILES SUBSTANTIE NON POSSUNT, sicut supra dictum est, HABERE PERSONAM i.e. esse persone QUE CHRISTI UOCABULUM EXCIPERE POSSINT ? Quasi: non ualebit quoniam et rationabiles substantie plurime 80 sunt que et persone sunt et per eas mira quedam diuinitas operatur. Nulla tamen earum "Christus" uocatur. 95 NONNE etenim IN quibusdam HOMINIBUS in se SANCTIS AC quantum ad alios diuini cultus PIETATE CONSPICUIS APERTUS DIUINITATIS ACTUS 57

translatione eosdem: translatione eiusdem f. 58 quos in Christo: quos in ipso fhU. 63 sit operata per: sit cooperata per p. 65 illam uidelicet personam: illam scilicet personam Bk. 66 putat esse: patat esse p. 67 eadem causa: eadem de causa BkNOy. 68 per earn ac: per eum ac Bs. 77 quod de: que de BkNO. 79 excipere possint: excipere possunt fKy. 80 et rationabiles: et rationales pR. 82 nulla tamen: nulla tantum f.

308

PL 64, 1387D

AGNOSCITUR quorum tamen — ac si dicat — nemo "Christus" uocatur ? 85 Ideoque ilia persona in Christo, quam putat esse hominem, non iccirco appellabitur "Christus" quoniam per eum mira quedam sit operata diuinitas. 96

NlCHIL ENIM INTERERIT CUR NON SANCTOS QUOQUE UIROS per

Deus mira operatur nee eorum subsistentiis, quibus aliquid copulata diuinitas EADEM APPELLATIONE DIGNETUR ut scilicet "Christi" si PERSONA que est Christus que sicut semper £uit semper fuit persona IN ASSUMPTIONS HUMANITATIS NON EST IUNCTIONE diuinitatis et humanitatis UNA.

quOS

sunt, est 90 uocentur Deus ita EX CON-

97

SED FORSITAN etc. 95 Quasi: nichil intererit cur non sanctos quoque etc. SED FORSITAN DICAT Nestorius ILLOS QUOQUE i.e. sanctos per quos mira quedam est operata diuinitas UOCARI "CHRISTOS". FATEOR. SED non ueros Christos immo AD IMAGINEM UERI CHRISTI. Et quare ad imaginem eius, paulo post dicet. — 98

QUOD SI NULLA

UNA PERSONA

CONIUNCTA

EST

EX HOMINE

ATQUE

DEO i.e. si persone unius proprietas ex humana atque diuina natura non constat ARBITRAMUR OMNES illos qui uocantur "Christi" non ad imaginem ueri Christi "Christos" uocari sed ITA UEROS CHRISTOS esse ut arbitramur HUNG esse uerum Christum QUI CREDITUR GENITUS 5 esse DE UIRGINE. 99 Et quare hoc arbitramur supponit: NULLA QUIPPE PERSONA secundum Nestorium IN HOC uero Christo EST ADUNATA EX DEI ATQUE HOMINIS COPULATIONE. Id est: huius persone que est Christus, qui nunquam cepit esse persona, indiuidualis proprietas minime intelli- 10 genda est ex diuina et humana natura constare sed Deum et hominem in ipso diuersas esse personas. 100 SICUT NEC IN EIS sanctis uidelicet QUI DEI Patris et ipsius Christi, Filii eius, SPIRITU sancto sibi per gratiam dato DE UENTURO 85 quorum tamen: quorum tantum f. 88 uocatur ideoque... appellabitur om p. 95 sed forsitan et cetera: sed forsitan dicat Nestorius BkNOsy. sed forsan et cetera bm. 96 sanctos quoque: sanctos quoque uiros fhUXz. 97 dicat Nestorius: dicat NOs. 3 arbitramur omnes: arbitrabimur omnes bEhlMmQUy. 4 Christos uocari: Christos appellari s. 7 hoc arbitramur: hoc arbitrabimur AblmQtyz (e con h). 11 sed deum et: sed quoniam et m. 12 in ipso: in Christo ISUz. 13 sanctis uidelicet: sanctis scilicet kNOs.

CEut 4, 96-105

309

in carne CHRISTO PREDICABANT quorum scilicet personales proprie- 15 tates nequaquam ex diuina et humana natura erant composite. Sed unusquisque illorum erat persona. Et Spiritus Patris et Filii illis ab eodem Patre et a Filio datus alia ab ipsis erat persona ad usus diuersos uere illis data et ad hunc usum maxime ut, sicut iam dictum est, de uenturo Christo predicarent. 20 101 PROPTER QUOD hoc est cuius ipsorum cum Christo consortii ratione IPSI QUOQUE APPELLATI SUNT "CHRISTI" quia per hoc quodam modo erant eius, quern sua predicatione ostendebant, imago. 102

IAM UERO etc. Quasi: his que diximus patet Deum et hominem non esse duas 25 in Christo personas. IAM UERO SEQUITUR id quod omnino indubium est UT scilicet Deo et homine in Christo secundum Nestorium MANENTIBUS diuersis PERSONIS, NULLO MODO CREDATUR HUMANITAS esse ASSUMPTA A DIUINITATE. Quod tamen recte credentium fides habet. 103 Diligenter attende quod dicitur "a diuinitate assumpta huma- 30 nitas". Et non tarn ex dictionibus sensum quam ex sensu dictiones iudicaturus quid secundum gramaticos locutio, quid secundum rethores elocutio lectoribus intelligendum ministret, ex rerum ipsarum proprietatibus disce. 104 Auctores enim consueuerunt dictionibus sensus eisdem sepe 35 diuersos: sepe diuersis eosdem proferre. Ex eodem enim intellectu dictum inuenitur et "Deus assumpsit hominem" et "diuinitas assumpsit humanitatem": illud persone, hoc naturarum nominibus. 105 Ilia enim nomina i.e. "Deus" "homo" a naturis quidem diuersis sed tamen persone unius sunt nomina. Hec uero i.e. "diuinitas" et 40 "humanitas" naturarum nomina sunt. Sed et ilia — hoc est "Deus" et "homo" — quandoque ex intellectu persone: quandoque ex intellectu naturarum utraque: quandoque alterum pro persona alterum pro natura intelligenda ponuntur.

23 quern sua: quam sua p. 26 duas in Christo: duas in Christo esse p. sequitur id: sequitur etcetera id p. 31 sensum quam ex om t. ex sensu dictiones: sensu dictiones Et. 32 iudicaturus quid: iudica quod p. 35 consueuerunt dictionibus: consuerunt dictionibus p. consueuerunt dictionibus suis BEkNOsy. 36 ex eodem enim: ex eodem uero k. 39 naturis quidem: naturis BkNOs. 40 sed tamen: sed tantum f.

310

PL 64, 1388D

106 Similiter et hec i.e. "diuinitas" et "humanitas" aut utraque 45 pro naturis aut utraque pro persona aut alterum pro persona alterum pro natura dicitur. 107 Nam cum dicimus "Deus assumpsit hominem" et "diuinitas assumpsit humanitatem", ex eodem hec dicimus sensu: et ibi "Deus" et hie "diuinitas" ad intelligendam personam: "hominem" uero et 50 "humanitatem" ad intelligendam naturam his orationibus proferuntur. 108 Non enim assumpsit persona personam neque natura naturam neque natura personam sed tantummodo persona naturam. Formam enim serui nichil nisi Christus accepit. Sed Nestorius audiens "Deus assumpsit hominem" putat intelligendum quod qui Deus erat eum 55 qui homo est assumpserit. Quod esse non potest. Nam unus et idem est Christus: uidelicet qui et Deus erat et homo est. Qui se ipsum nulla ratione assumere potuit quia non nisi diuersorum ulla potest esse assumptio. 109 Quod si in Christo unam putat esse personam ilium qui Deus 60 erat, alteram uero esse personam ilium qui homo est, atque ilium, qui Deus erat, eum qui homo est assumpsisse, hoc quoque impossibile est. Nam sicut omnino idem ita omnino diuersum assumi non potest. 110 Non uero sunt aliqua inter se magis diuersa quam ea que omni genere et personalibus proprietatibus diuersa sunt. Non indefinite 65 46 utraque pro persona: pro persona p. utraque pro personis s. persona alterum: persona aut alterum fK. 48 assumpsit hominem: assumpsit diuinitatern t. hominem et diuinitas assumsit humanitatem om p. et diuinitas assumpsit diuinita tern om t. 51 his orationibus: his rationibus f. neque his orationibus k. proferuntur: proferimus BkNOs. Caue quod dicit ' non assumpsit persona personam ' uerum est. Item quod dicit ' neque natura personam ' similiter uerum est. Sed quod dicit ' neque natura naturam sed tantummodo persona naturam ' non omnino uerum est quia et natura naturam assumpsit unione ineffabili qua de duabus naturis — permanentibus earum substantialibus proprietatibus ita ut creatum non desineret esse creatum neque increatum increatum — fieret unum manna quod habet gustum simile cum melle i. e. humanitatis cum diuinitate in palato fidei et persona eterna in sue proprietatis unitatem singularem nouiter creatum sed ab eterno predestinatum: sic assumpsit hominem ex anima rationali et humana carne subsistente(m) ut homo assumptus una sit in trinitate persona de qua personalis proprietas fihi dei proprie predicatur ita ut proprius dei filius uere ac proprie dicatur iuxta illud: Propriofilio suo nonpepercit deus (Rom 8: 32). Itaque in Christo pari modo ueneranda sunt et naturarum diuersarum inconfusibilis unio et persone unitas quam non distinguit uel scindit naturarum diuersitas quemadmodum nee naturas in eo diuersas confundit personalis unitas marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276. 53 sed tantummodo persona naturam om p. 54 forma enim: formam enim p. 62 quoque impossibile est: impossibile est t. quoque impossibile p.

CEut 4, 106-115

311

dicimus "genere" sed uniuersaliter "omni genere". Nee dicimus "quibuslibet proprietatibus" sed "personalibus proprietatibus". 111 Sunt enim que differunt genere sed non omni: ut lapis et lignum que tamen uno genere corpora sunt et differunt proprietatibus sed non personalibus. Ideoque unum aliquod componere possunt ut 70 dornum uel huiusmodi aliud. 112 Sunt etiam que omni genere ac per hoc totis proprietatibus sed non personalibus et iccirco in uno esse possunt: ut color et superficies que nullo genere nulla proprietatum naturalium parte conueniunt et tamen in uno sunt quoniam earum proprietates personales 75 non sunt. Non enim est color per se a superficie unus. Cuius proprietas id non efficit ut cum superficie in uno esse non possit. 113 Item sunt quedam que proprietatibus etiam personalibus differunt et tamen omni genere suo et etiam specie conformia sunt: ut Plato et Cicero. Sunt etiam que conueniunt non dico diuersarum so numero naturarum suarum imaginaria uel substantiali conformitate sed unius simplicis atque indiuidue essentie singularitate: differunt autem personalibus proprietatibus: ut Deus Pater et eius Filius et utrorumque Spiritus. 114 Sed, sicut iam diximus, non sunt horum omnium aliqua a se 85 inuicem ita diuersa sicut ea que omni genere totisque personalibus proprietatibus differunt. OMNINO ENIM DISIUNCTA SUNT QUE EQUE PERSONIS NATURISQUE SEPARANTUR. Id est: que personalibus proprietatibus et naturarum dissimilitudine distant, PRORSUS INQUAM DISIUNCTA SUNT. 90 115 NEC MAGIS immo nee tan turn HOMINES BOUESQUE INTER SE DISIUNCTI SUnt QUAM DIUINITAS HUMANITASQUE IN CHRISTO DISCRETA

EST si in assumptione, qua Deus hominem creditur assumpsisse, ipsa diuinitas et humanitas i.e. Deus et homo MANSERE PERSONE. 66 nee dicimus: nee diximus m. 67 personalibus proprietatibus: personalibus m. 69 corpora sunt et: corpora et m. 72 genere ac per: genere que ac per p. 75 quoniam earum quoniam eorum BkNOps. 81 diuersarum numero naturarum: numero naturarum Mp. diuersarum numero proprietatum t. 82 (singularitate) Caue singularitatem NO. 83 ut deus pater: ut pater FLPpRr. 84 utrorumque spiritus: eorum spiritus NO. 86 inuicem ita: inuicem p. que omni: que in omni f. 87 que eque: quecumque s. 93 qua deus hominem: quo deus hominem p. 94 et humanitas: humanitasque p.

312

PL 64, 1389G

116 HOMINES QUIPPE AC BOUES a se inuicem proprietatibus specie- 95 busque disiuncti UNA ANIMALIS hoc est generis COMMUNITATE que est per substantialem in ipso conformitatem IUNGUNTUR. ILLIS ENIM hoc est hominibus et bobus etsi secundum proprietates et species differentibus EST tamen COMMUNIS SECUNDUM GENUS SUBSTANTIA. 117 Et qualiter hoc intelligi debet explanat aliis uerbis eundem _ sensum repetens ita: EADEMQUE UNIUERSALITATIS COLLECTIONE NATURA. Quod enim dixerat "substantia" hoc dicit "natura". Et quod dixerat "communis" hoc dicit "eadem". Et quod dixerat "secundum genus" hoc dicit "uniuersalitatis collectione". 118 Propriore etenim scripturarum usu substantia, que alio nomine 5 dicitur "subsistentia", est eorum, que per earn subsistunt, natura. Genus uero nichil aliud putandum est nisi subsistentiarum secundum totam earum proprietatem ex rebus secundum species suas differentibus similitudine comparata collectio. 119 Qua similitudinis comparatione omnes ille subsistence dicuntur 10 "unum uniuersale unum diuiduum unum commune unum genus una eademque natura". Hac itaque communi natura homines, sicut dictum est, bouesque iunguntur. 120

DEO

UERO

ATQUE

HOMINI

QUID

NON ERIT

DISIUNCTUM

DIUERSA

RATIONE si scilicet SUB DIUERSITATE NATURE illorum que certa est 15 quoniam essentie Creatoris nulla rei create .subsistentia potest substantiali similitudine esse conformis PERSONARUM QUOQUE DISCRETIO in Christo MANSISSE CREDATUR ? 121

NON EST IGITUR etc. Quasi: Deo et homine in Christo personis manentibus, nullo 20 modo creditur a diuinitate assumpta humanitas. NON EST IGITUR SALUATUM GENUS HUMANUM. Et item aliis uerbis idem dicit: NULLA IN NOS SALUS PROCESSIT CHRISTI GENERATiONE qua a diuinitate non

96 disiuncti una: disiuncti sunt una m. 97 illis enim... inuentis manifestum est (CEut V, 6) om s. 98 et bobus: et bubus NO. 1 collectione natura: collatione natura m. 4 genus hoc dicit: genus dicit pV. 5 que alio: queque alio f. 7 natura genus: naturam genus m. 8 proprietatem ex: proprietatum ex y. proprietatem et bmy. 11 unum diuiduum: unum indiuiduum t. 15 que certa est: que creata est FLPpQRTY. 22 idem dicit: rationem dicit m.

CEut 4, 116-126

313

est assumpta humanitas. TOT — quasi: multorum — PROPHETARUM SCRIPTURE ILLUSERE POPULUM CREDENTEM Christ! gencrationc in se 25 processisse salutem. 122 OMNIS AUCTORITAS UETERIS TESTAMENT: SPERNATUR PER QUAM auctoritatem PROMITTITUR MUNDO SALUS CHRISTI GENERATIONS. MANIFESTUM EST AUTEM per ea que Nestorius opinatur earn NON PROUENISSE si uidelicet in Christo Dei et hominis EADEM DIUERSITAS EST IN PER- 30 SONA QUE est IN NATURA. Hoc est: si in Christo Deus et homo ita sunt diuerse persone sicut in ipso diuinitas et humanitas sunt diuerse nature. EUNDEM QUIPPE SALUUM FECIT QUEM non ministra original! concupiscentia sed diuina preeunte gratia CREDITOR ASSUMPSISSE. 123 Attende quod ait "eundem" et "quern". Et non intelligas quod 35 eum, qui est homo, Christus — qui est Deus et Filius Dei — assumpserit. Hoc enim auctor huius sui tractatus exputat disputatione quoniam nulla ratione uel se ipsum uel aliam a se ipso personam assumere potuit. 124 Sed ut ipse, qui et natura Deus erat et relatione Dei Patris 40 Filius et indiuiduali proprietate persona, esset etiam homo, assumpsit ea que sunt hominis i.e. humanum corpus et humanam animam et etiam usque ad similitudinem serui formam humanam. Et hec in se ipso ab omni reatu atque uicii necessitate per gratiam munda glorificauit. Et iccirco dicitur hominem et assumpsisse et saluum fecisse. 45 125 Si UERO quod opinatur Nestorius uerum est, hoc est: si MANET EQUE in Christo diuine atque humane NATURE PERSONEQUE DISCRETIO, NULLA omnino hominis a Deo ASSUMPTIO INTELLIGI POTEST. Qui IGITUR MANENTE hominis PERSONA ASSUMI NON POTUIT, IURE NON UIDE-

BITUR PER CHRISTI GENERATIONEM POTUISSE SALUARI. 126 NON EST IGITUR hoc quoque quod a catholicis recte creditur et optatur uidelicet PER CHRISTI GENERATIONEM humanam HOMINUM SALUATA NATURA. QUOD CREDI NEFAS EST.

127 Ex his igitur manifestum est quod in Christo non sunt due 29 per ea que: per que t. earn non: ea non m. 37 sui tractatus: sui tractus p. 43 et hec in: et hoc in p. 45 munda glorificauit: mundam glorificauit m. mundificauit k (ss y). 49 qui igitur; qui ergo NO. 51 hoc quoque quod: hoc quod f. 52 (et optatur) opinatur ss y.

50

314

PL 64, 1390C

persone Deus et homo. Sed ipse Christus una persona est: diuina 55 essentia uere Deu,s et humana subsistentia uere homo. SED QUAMQUAM PERMULTA siNT QUE HUNG Nestorii SENSUM de diuersitate personarum in Christo UALEANT IMPUGNARE ATQUE PERFRINGERE, TAMEN DE ARGUMENTORUM COPIA HEC INTERIM LIBASSE SUFFICIAT.

V

1

TRANSEUNDUM QUIPPE EST AD EUTICEN QUI etc. Hue usque errorem Nestorii et posuit et destruxit. Nunc errorem Euticis similiter prius ponit et postea destruit. Hie etenim CUM ESSET EUAGATUS AB ORBiTis UETERUM hoc est cum dimisisset uestigia antiquorum CUCURRIT i.e. uelociter incidit IN ERROREM CONTRARIUM errori 5 Nestorii ASSERENS TANTUM ABESSE a catholice fidei ueritate quod Nestorius opinatur UT uidelicet CREDATUR hoc est credi debeat GEMINA PERSONA esse IN CHRISTO UT NE NATURAM QUIDEM DUPPLICEM esse in CO OPORTEAT CONFITERI.

2 Ait QUIPPE Eutices ITA ESSE ASSUMPTUM a Deo HOMINEM i.e. huma- 10 nam naturam UT scilicet EA — hoc est: talis — hominis CUM DEO ADUNATIO FACTA SIT UT NATURA HUMANA in eo post adunationem NON MANSERIT.

3 Huius autem ERROR PROLABITUR EX EODEM FONTE ex QUO error NESTORII. Uere. NAM SICUT NESTORIUS ARBITRATOR NON POSSE ESSE 15 in aliquo NATURAM DUPLICEM QUIN PERSONA FIERET DUPLEX — quod ideo arbitratur quia, sicut supra dictum est, in omnibus naturis putat dici personam posse — ATQUE IDEO CUM IN CHRISTO esse NATURAM DUPLICEM

CONFITERETUR,

DUPLICEM

Ctiam

ESSE

PERSONAM

CREDIDIT,

ITA QUOQUE EUTICES NON PUTAUIT NATURAM DUPLICEM ESSE in

aliquo 20

SINE DUPLICATIONE PERSONE.

4

ET ideo CUM NON CONFITERETUR DUPLICEM in Christo ESSE PERSONAM,

ARBITRATUS EST CONSEQUENS CSSC UT eius UNA tantum UIDEATUR ESSE

NATURA. ITAQUE NESTORIUS tam secundum naturalium quam secun-

56 subsistentia uere: substantia uere prY. 57 sed quamquam: sed postquam Uz. 58 (sufficiat) caput quintum marg E. caput sextum marg W. 1 est ad: est f. 5 cucurrit: concurrit NO. 6 tantum abesse: tamen abesse f. 8 debeat gemina persona: debeat geminam personam PpRr. quidem duplicem: quod duplicem p. 14 prolabitur: probabitur hKLUz. probatur f. 18 cum in Christo: cum in ipso f. 19 duplicem etiam: duplicem f.

CEut 5, 1-9

315

dum theologicorum rationed RECTE TENENS IN CHRISTO ESSE NATURAM 25 DUPLICEM hoc est diuinam et humanam, non modo falso contra philosophic ueritatem uerum etiam SACRILEGE contra christiane fidei religionem CONFITETUR DUAS in eodem ESSE PERSONAS: unam uidelicet que Deus est, alteram que homo est. 5 EUTICES UERO RECTE quantum ad rei ueritatem et catholicam 30 fidem CREDENS Christum ESSE UNAM tantum PERSONAM et falso contra rationes et IMPIE contra religionem CREDIT UNAM QUOQUE ipsius — solam diuinam scilicet — ESSE NATURAM. 6 Qui Eutices CONUICTUS non argumento, quo questionis purgaretur ambiguum, sed ipsa EUIDENTIA RERUM quod recte dico QUANDOQUIDEM 35 omnibus — absque quibuslibet extra sumptis inuentis — MANIFESTUM EST ALIAM ESSE NATURAM HOMINIS, ALIAM DEI, AIT SE CONFITERI DUAS

IN CHRISTO esse NATURAS: sed hoc ANTE ADUNATIONEM diuine et humane nature. UNAM UERO esse POST ADUNATIONEM. 7

QUE SENTENTIA ipsius NON APERTE QUOD UULT ELOQUITUR.

Id CSt: 40

cui sensui mentis illius hec uerba — uidelicet "ante" et "post" — sint articulata et ex quo ipsius sensu prolata sint, certa proprietatis significatione non exprimitur. Nam et "ante" ex diuersi precedentis et "post" ex diuersi sequentis temporis intellectu potest proferri. 8 UT TAMEN EIUS DEMENTIAM PERSCRUTEMUR, hanc temporum diuer- 45 sitatem diuisione exponimus: ostensuri quoniam quodlibet horum temporum, que manifestabit diuisio, uelit intelligi dicendo "ante" et "post". Impossibile tamen est earn, quam ipse opinatur, diuinitatis humanitatisque fieri adunationem. 9 Dicimus ergo quod ADUNATIO HEC diuine et humane nature in 50 Christo AUT TEMPORE GENERATIONS eius scilicet in utero Uirginis FACTA EST quoniam tune Uerbum caw factum est AUT TEMPORE RESURRECTIONIS quoniam tune anima humana, que uera Christ! morte fuerat ab eius corpore separata, eidem coniuncta est.

27 fidei religionem: fidei rationem uel religionem BkNO. 29 alteram que homo: alteram uero que homo pRt. altera que homo f. 36 inuentis manifestum: manifestum PpR. 38 essenaturas: naturas f. 42 sint articulata: sunt articulata m. prolata sint: prolata sunt m. 45 ut tamen: et tamen f. 46 diuisione exponimus: diuisione exposuimus f. 53 quoniam tune: quia tune BkNO. 54 eidem coniuncta: eidem quidem coniuncta FPpQRrV.

PL 64, 1391B

316

10 SED si TEMPORE GENERATIONS adunatio FACTA EST quod dicit 55 "ante adunationem" factam in Christo naturas illas — diuinam scilicet et humanam — fuisse duas, ideo dicit quoniam carnem illam quam Christus assumpsit in Uirgine, sicut predictum est, "euidentia reruni conuictus" recte dicit a diuina natura, antequam Christus illam assumeret, esse diuersam. 60 11 Sed de carne ilia duarum, quas ponemus, opinionum unam habere uidetur. UIDETUR enim PUTARE quod Ualentiniani putauerunt uidelicet ETIAM ANTE GENERATIONEM CHRISTI FUISSE HUMANAM CARNEM NON A MARIA SUMPTAM SED ALIQUO ALIO MODO Incarnationi illius PREPARATAM: MARIAM UERO UIRGINEM APPOSITAM EX QUA CARO ilia QUE 65 ex ea Uirgine SUMPTA NON ESSET NASCERETUR: ILLAM UERO CARNEM QUE ANTE generationem, sicut dictum est, FUERIT, A SUBSTANTIA DIUINITATIS hoc est a diuinitate ET DIUISAM ATQUE SEPARATAM i.e. omnino diuersam: CUM Christus EX UIRGINE NATUS EST ita ADUNATAM ESSE DEO i.e. diuine nature UT utraque natura — uidelicet diuina et humana — 70 UIDERETUR ESSE FACTA UNA tantUHl NATURA.

12 UEL si HEC EIUS NON EST SENTENTIA de carne Christi quod scilicet non a Maria sumpta sit ILLA POTERIT ESSE DICENTIS DUAS naturas esse Christi ANTE ADUNATIONEM, UNAM POST ADUNATIONEM si, sicut dictum est,

ADUNATIO GENERATIONE FACTA EST UT uidelicet CORPUS QUIDEM 75

SUMPSERIT A MARIA — quod tenet catholica fides — SED ANTEQUAM illud SUMERET, DIUERSAM FUISSE ab inuicem DEITATIS HUMANITATISQUE

NATURAM: SUMPTAM UERO humanam naturam esse FACTAM UNAM cum deitate ATQUE omnino illam CESSISSE IN SUBSTANTIAM DIUINITATIS hoc est in ipsam diuinitatem. 80 13 QUOD SI HANG ADUNATIONEM NON PUTAT CSSC FACTAM GENERATIONE SED RESURRECTIONS, RURSUS ID DUOBUS SUpra dictis MODIS FIERI ARBI-

TRAMUR: uidelicet aut de Maria aut non de Maria carne assumpta. CHRISTO ENIM GENITO ET AUT NON DE MARIA ASSUMENTE CORPUS AUT

60 de carne ilia: de carne illarum f. opinionuum unam: opinionem unam NOs. 64 carnem non: carnem que non f. sump tarn sed: susceptam sed PpT. modo incarnationi: modo incarnationem y. 66 sumpta non esset: sumpta non esse by. 67 est fuerit: est fuerat s. 68 diuisam atque: diuersam atque FfQ. 71 humana uideretur: humana natura uideretur FpQVY. 72 eius non est: eius non f. 75 est adunatio: est adunatione At. uidelicet corpus quidem: scilicet corpus quidem ks. uidelicet corpus quod fPR. 77 inuicem deitatis: inuicem diuinitatis s. 79 deitate atque omnino: diuinitate atque omnino B. diuinitate atque s. cessisse in: cepisse in p. 82 fieri arbitramur: fieri arbitrabimur bflmUX.

CEut 5, 10-17

317

AB EADEM AssuMENTE CARNEM, arbitramur eius NATURAS — quas sepe 85 diximus: diuinam scilicet et humanam — DUAS QUIDEM FUISSE USQUE DUM RESURGERET: POST RESURRECTIONEM uero UNAM ex duabus FACT AM ita, sicut predictum est, ut scilicet humana natura non manserit. 14 DE QUIBUS etc. Errorem Euticis de imitate nature Christi hue usque pojsuit. Nunc 90 antequam ilium destruat, contra illam opinionem qua, putare quis potest naturam humanam in Christo fuisse non a Maria sumptam disputat. Et nequaquam hoc fieri potuisse demonstrat. Quasi: aut non assumente aut assumente Christo de Maria corpus etc. DE QUIBUS uerbis NASCITUR ILLUD DISIUNCTUM QUOD uidelicet 95 INTERROGABIMUS HOC MODO dicentCSI NATUS EX MARIA CHRISTUS AUT AB EA CARNEM HUMANAM TRAXIT AUT MINIME ab Ca.

15 Quod si NON CONFITETUR Eutices EX EA Christum TRAXISSE carnem humanam, DICAT QUO HOMINE INDUTUS ADUENERIT i.e. cuius humana substantia factus homo apparuerit. Et secundum quam diuisionem — hominis uelit sibi dici "quo", ostendit ipsemet diuiden^s et dicens: UTRUMNE EO Qui FREUARiCATiONE PECCATi ab honore conditionis humane DECIDERIT AN ALIO indutUS ? 16 Si dixerit quod aduenerit indutus EO DE cuius SEMINE quadam quasi generationis propagatione DUCTUS EST HOMO, dicat: QUEM preter 5 Mariam i.e. cuius alterius substantiam EST UESTITA DIUINITAS ? Et recte quero: "Quern alium" ? 17 NAM si NON EX SEMINE ABRAHE ATQUE DAUID ET POSTREMO MARIE — quasi: de quibus hoc promissum fuerat — FUIT CARO ILLA QUA Christus de Maria NATUS EST, OSTENDAT EX cuius HOMINIS CARNE SIT 10 DERIUATUS. Et proprie loquor dicendo "deriuatus" QUONIAM POST 85 arbitramur eius: arbitrabimur eius flUX. arbitrabitur eius brn. arbitramur esse kNO. 88 (manserit) caput sextum marg E. caput octauum marg M. 94 aut assumente Christo: aut assumente Kt. Christo bm. 96 uidelicet interrogabimus: scilicet interrogabimus k. 97 humanam traxit: traxit fhUz. 98 quod si non: quidem si non m. quod si f. 99 dicat quo homine: dico quo nomine t. 1 quo ostendit: quoque ostendit Uz. 2 ab honore: ad honorem m. 3 an alio indutus: in alio indutus t. 4 (si dixerit) Aliter: ' si eo qui deciderat' cum is in sobole sua multiplicatus sit quero in tanta multiplicitate: 'quo ? ' et querens dico: ' de cuius semine eductus est homo quern uestita diuinitas (humanitas O) est '. Que quidem interrogatio ex erroris premissi fonte descendit. ' Nam si ex semine Dauid ' etc. marg NO. eo de cuius: eodem de cuius f. 11 sit deriuatus: sit diriuatus fhMsXz. deriuatus quoniam: diriuatus quoniam fhMms.

318

PL 64, 1392B

PRIMUM HOMINEM Adam uidelicet OMNIS CARO HUMANA EX HUMANA CARNE quadam propagatione DIDUCITUR. 18 Mulier namque que illi in adiutorium data est, de costa ipsius legitur fuisse formata. Ex his uero et deinceps ex mare et femina— 15 ministra original! concupiscentia, deciso utriusque corpore — quicumque preter Christum generatur. Ipse quoque Christus — non quidem ministra original! concupiscentia sed sola ineffabili et inscrutabili diuina operante gratia, deciso hominis corpore — homo factus est. 19 SED si QUEM HOMINEM PRETER MARIAM UIRGINEM Eutices DIXERIT 20 A QUO humana GENERATIO SALUATORIS SUMPTA SIT, duo illi inde inferri posse uidentur quod uidelicet ET IPSE ERRORE suo CONFUNDETUR ET ILLUSUS IPSE false opinionis errore UIDEBITUR ab illis, qui scriptural nouerunt, ASCRIBERE sua assertione MENDACII NOTAM SUMME DIUINITATI que mentiri non potent. 25 20 Et recte uidebitur QUANDoquidem IN SANCTIS — hoc est: immutabilitate dictorum firmis — DIUINATIONIBUS i.e. prophetiis quibus diuino Spiritu reuelante plurima, que humanam latebant rationem, manifesta patuerunt PROMITTITUR ABRAHE ATQUE DAUID non dico "quod ex eorum" sed dico UT EX EORUM SEMINE TOTI MUNDO SALUS hoc est ille, 30 per quern fit salus, ORIATUR. 21 Tune enim non modo "quod" eueniat uerum etiam "ut" eueniat, promitti aliquid dicitur cum promissionem ipsam rei euentus necessario sequitur. Non dico "necessarius" sequitur sed "necessario" sequitur. Quod utique fit cum ab eo qui mentiri non potest i.e. a Deo 35 promittitur. 22 Recte ergo promittitur "ut ex eorum semine" etc., CUM PRESERTIM si HUMANA CARO conceptione Saluatoris ab aliquo SUMPTA EST, NON AB ALIO SUMI POTUERIT NISI UNDE ETIAM promissione ueritatis immo ueritate promissionis PROCREABATUR i.e. Abraham et Dauid. Si IGITUR 40 14 diducitur mulier: deducitur mulier LPpRT. est de costa: est ex costa NO. 16 concupiscentia deciso: concupiscentia sed solo ineffabili deciso m. 18 ineffabili et: ineffabili et etiam BblKLMmsyX. 20 sed si quern: sed si quoniam f. 28 latebant rationem: latebant ueritatem uel rationem BkNO. 29 non dico quod: non dico Uz. 30 ut ex eorum: ut eorum PpR. 31 quern fit salus: quern sit salus FLmQV. 34 sed necessario... ergo promittitur om p. 39 nisi unde etiam: nisi unde et ky. nisi unum etiam DEFflKMNOPQSTUVWY. 40 Abraham et: et Abraham et bT. si igitur Christi: si ergo Christi FPpQR. si igitur Uz.

GEut 5, 18-27

319

Christi CORPUS HUMANUM NON EST SUMPTUM A MARIA SED A QUOLIBET ALIO homine, PER MARIAM TAMEN EST PROCREATUM QUOD FUERAT primorum parentum PREUARICATIONE CORRUPTUM i.e. si hoc Eutices opinatur SUPERIUS DICTO — quod est a consequentibus — ARGUMENTO REPELLITUR.

23

45

QUOD si NON EO HOMINE i.e. non illius hominis corpore CHRISTUS

INDUTUS EST QUI homo PRO PECCATI PENA MORTEM hoc CSt pro pCCCatO

penam mortis SUSTINUERIT, ILLUD EUENIET ex loco proprietatis ducta ratione argumenti: uidelicet EX NULLIUS HOMINIS SEMINE TALEM POTUISSE NASCI QUI FUERIT SINE predicta PENA, mortis que est debita 50 pena ORIGINALIS PECCATI. 24 Sensus: nullus unquam genitus per concupiscentiam coitus sine mortis pena esse potuit. Si IGITUR ex nullo pene mortis propter originalem reatum obnoxio TALIS CARO sumpta est, recte infertur quod EX NULLO homine SUMPTA EST. 55 25

UNDE FIT UT NOUITER UIDEATUR ESSE FORMATA. SED HEC etc. Hie breuiter tangendum uidetur quod in ultimo huius libri capitulo de humane nature statu clarius intelligi poterit quod uidelicet cuiuslibet subsistentis aliud est natura, aliud status. Natura enim subsistentis est qua ipsum subsistens aliquid est. He uero sunt sub- 60 stantiales forme et, que illis in ipso subsistente adsunt, qualitates et interuallares mensure. 26 Cetera uero, que de ipso naturaliter dicuntur, quidam eius "status" uocantur eo quod nunc sic nunc uero aliter — retinens has, quibus aliquid est, mensuras et qualitates et maxime subsistentias — 65 statuatur. 27 Nam — sepe manente colore et trium uel quatuor uel quotlibet cubitorum lineis, semper autem ueii nominis subsistentiis manenti41 non est sumptum: non est assumptum Lp. 42 Mariarn tamen est: Mariani tantum est f. 43 si hoc Eutices: si Eutices DpW. 53 coitus sine mortis: sine mortis t. si igitur ex: si ergo ex p. 58 intelligi poterit: intelligi potuerit k. 59 est natura aliud: natura aliud p. est natura aliud est EfhKMRUz. 61 et que illis: et que in illis s. et quasi illis m. 63 uero que de: uero omnia que de BkNO. quidam eius status: quedam eius status p. 64 nunc sic nunc: nee sic f. aliter retinens: alter retinens s. 66 subsistentias statuatur: subsistentias illis statuatur kNOy. 68 quotlibet cubitorum: quolibet cubitorum EkNOPp. quodlibet cubitorum FLQSVXz. semper autem: separauit t.

320

PL 64, 1393A

bus — homo nunc hoc nunc illo situ uel loco uel habitu uel relatione uel tempore uel actione uel passione statuitur et — idem permanens 70 — secundum extrinsecus sibi accidentia uariatur. 28 Idem enim est homo sedendo quod stando: et extra domum quod intra: et inermis quod armatus: et dominus quod seruus: et mane quod uespere: et quiescendo quod agendo: et letus quod tristis. 29 Sciendum tamen esse aliqua que, cum sint alicuius horum 75 generum, tamen secundum ilia dicitur esse generatio et corruptio subsistentis: ut incorporatio et animatio que sunt habitus genere. Cum enim corpus animatur uel anima incorporatur, fit hac corporis et anime coniunctione generatio animalis: itemque corporis et anime disiunctione eiusdem animalis corruptio. 30 Unde animatio corporis et incorporatio anime subsistentie esse 80 uidentur. Et sunt utique: sed neque anime neque corporis sed illius, quod ex his compositum est, animalis. 31 Anima namque preter sui incorporationem perfecte est anima. Et corpus preter animationem perfecte est corpus. Animal uero nee 85 est nee potest esse animal preter anime incorporationem et corporis animationem. Ideoque anime et corporis sunt extrinseci habitus: animalis autem sue generationis et corruptionis subsistentie. 32 "Generationis et corruptionis" dico quoriiam sunt alie uerioris nominis subsistentie que nunquam a subsistente recedentes "perpetue" 90 uocantur: ut corporalitas et ilia, qua anima est et dicitur genere "spiritus", que non modo corporis et anime uerum etiam hominis sunt perpetue subsistentie. 33 Sicut enim anima hominis nunquam desinit esse genere spiritus neque corpus eius esse genere corpus ita homo etsi, remoto corporis 95 69 homo nunc hoc: homo nichil f. homo nunc uel NO. nunc illo situ: nunc illos situ NO. 70 passione statuitur: passione statuatur f. 71 secundum extrinsecus: uel extrinsecus p. 72 sedendo quod stando: sedendo qui stando BDW. sedendo quam stando p. 75 sciendum tamen: sciendum tantum f. sciendum tamen est DFKkMNOPpQRVWYy. que cum sint: cum sint hUz. 76 tamen secundum: tantum secundum fk. 80 animalis corruptio: animalis corruptione bm. et incorporatio: et incorruptio m. 82 esse uidentur: uidentur Uz. neque corporis: corporis t. 84 sui incorporationem: sui corporationem t. 88 animalis autem sue: animalis autem et sue BkNO. 91 (qua anima est) quasi animanitas w N (marg O).

CEut 5, 28-38

321

et anime habitu, desinat esse homo atque animal, nunquam tamen desinit esse corpus et spiritus. 34 Sicut autem diuina potestate hec perpetua, antequam essent aliquid his perpetuis subsistentiis, eis esse aliquid potuerunt, postea uero solo auctore Deo, quod poterant esse, fuerunt et in his — ipso — solo continente — perpetuo manserunt ideoque necessario sic futura dicuntur: ita etiam diuina potentate predictis atque huiusmodi aliis generationis et corruptionis habitibus et his, que illorum potestatem sequuntur, eorum subiecta ante generationis seu corruptionis sue tempus et generari et esse et corrumpi potuerunt. 5 35 Postea uero, Deo sola uoluntatis sue causa operante, generationis et corruptionis motibus diuersos status habuerunt. Nam, ut de ceteris taceamus, homo corporis animatione atque anime rationalis incorporatione animal fit atque homo. 36 Habet autem recte credentium fides quod hanc in homine cor- 10 poris animeque compagem sine aliqua corruptione diuina conseruasset uoluntas si homo ipsius Factoris sui mandata seruasset. Cum uero mandati preuaricatione penam meruit, Dei iusticia — ex sue uoluntatis unica causa — multorum generum passionibus et etiam corporis et anime dissolutione ilium afflixit. 15 37 Postea tamen placuit illi iustificare peccantem, assumere deiectum, reformare corruptum et in ilia reformationis natura eundem deinceps sine fine seruare. 38 Ante peccatum ergo fuit et post reformationem futurus est immortalis. Sed ante peccatum quia potuit non mori. Post reforma- 20

96 et anime habitu: anime habitu h. animeque habitu f. desinat esse homo atque: desinit esse homo atque Uz. desinat esse homo et Mp. nunquam tamen: nunquam mY. 98 sicut autem diuina: sunt autem ista diuina FPp. sicut autem ista diuina QRTVY. hec perpetua: hec perpetua sunt s. perpetua FPpQRTVY. 99 quod poterant: quod potuerunt FPpRVW. et in his: et his bFPQRVWY. 1 manserunt: manserunt ac manebunt NO (ss k). sic futura: sicut futura FpQVY. 3 habitibus et: habitibus animationem sensualitas et uegetatio sequuntur et NO (marg k). 4 subiecta ante: subiecta aut DFUWz (del h). 8 atque anime: et anime BkNOs. 10 hanc in homine: hanc in t. 11 corporis animeque: anime et corporis ks. 13 penam meruit: penam meruerit PpR. 14 ex sue uoluntatis: et sue uoluntatis f. 15 dissolutione ilium: dissolutio ilium NO. 16 tamen placuit: tamen uero placuit k. 20 sed ante: sed attende ante DPpRW. sed attende b.

322

PL 64, 1393D

tionem uero quia non poterit mori. Ante peccatum tamen potuit mori. Post peccatum uero non potuit non mori. Unde neque mori neque non mori ante peccatum impossibile fuit. Sed, sicut dictum est, et post peccatum non potest non mori et post perfectam refor- 25 mationem non poterit mori. 39 Unde etiam inter hominis subsistentias, quibus ipse uere e$t aliquid, hec post peccatum necessaria ipsius mortalitas a philosophis numerata est et in ilia, qua eiusdem esse exponitur, diffinitione posita. Cum enim ab illis queritur quid est esse hominem ? respondent esse "animal rationale mortale". 30 40 Quo philosophorum usu quidam nostri temporis et christiane professionis decepti dubitauerunt an post resurrectionem ueri homines futuri sint. Quod eis minime uidebatur eo quod humane subsistentie parte — hoc est mortalitate — carituri sint. Nobis autem uidetur quod neque mortalitas neque immortalitas sunt hominis sub- 35 sistentie. 41 Sed "mortalis" dicitur homo quia potestate diuina dissolui potest: ante peccatum quidem absque ulla necessitate, post peccatum uero necessario. "Immortalis" quoque dicitur quoniam eadem diuina potestas eum, dum sine peccato fuit, ita conseruauit ut non dissol- 40 ueretur — post reformationem uero ita conseruabit ut nunquam exinde dissoluatur. Et ideo dicitur non posse dissolui. 42 Non enim iccirco dicitur non posse uel dissolui uel non dissolui quod Deus hec facere non possit sed quod, ut ita se haberet uel ante peccatum uel post peccatum uel post resurrectionem homo, diuina 45 uoluntas statuit. Secundum hoc dicitur sol non posse non moueri cum tamen diuina potestas eum, ut non moueatur, sistere possit. Et huiusmodi sunt infinita.

22 tamen potuit mori: tantum potuit mori fk. 24 mori et post: mori et potest t. 25 non poterit mori: non poterit non mori m. 27 uere est aliquid: uere aliquid t. 28 numerata est et: mutata est et p. 30 (mortale) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. I; PL 64, 165A: Quid est homo ? Animal rationale mortale. 33 futuri sint: futuri sunt DPpRrVY. 34 carituri sint: carituri sunt KMPpRVY. 35 immortalitas sunt hominis: immortalitas sint hominis BEkNO immortalitas sunt s. 38 quidem absque: quod absque f. necessitate post: necessitate potest m. 43 non posse uel: non posse Ks. 44 hec facere non: hoc facere non Bks. 45 uel post peccatum om AKt. 46 uoluntas statuit: potestas statuit k. uoluntas ss k.

CEut 5, 39-48

323

43 Sunt ergo, ut de ceteris taceamus, hominis mortalitas et immor- 50 talitas — siue necessaria siue non necessaria — non subsistentie, quibus ipse sit aliquid, sed eius in diuersis temporibus — secundum diuinam potentiam siue uoluntatem suam — status. 44 Non tamen diceretur ante peccatum "uerus homo" si penis que pro peccato inflicte sunt subiaceret quamuis mori atque non mori 55 posset. Neque uero post peccatum putaretur uerus homo nisi eas usque ad anime corporisque dissolutionem sentiret. Post resurrectionem quoque corporis et anime coniunctio semper manebit. 45 Sunt ergo mortalitas et immortalitas, quibus in diuersis temporibus secundum predictas rationes dicitur homo posse uel non posse 60 mori uel non mori, potentie quedam ex euentuum consuetudine nobis note. Ideoque in argumentum ueritatis humane substantie secundum predictorum temporum diuersitatem sepe sumuntur. 46 Diligenter tamen est attendendum quod, si quis preter humane generationis legem homo sit, ad illius humane substantie ueritatem 65 probandam uel improbandam hec mortalitatis et immortalitatis inuenta non faciunt. Si quis enim dicat Christum non esse uerum hominem quia post peccatum primorum parentum nulla moriendi necessitate tenetur: aut ante resurrectionem suam non fuisse talem quales post communem omnium resurrectionem futuri sunt beati eo 70 quod passus est, non procedit. 47 Non enim lege peccati — hoc est: ministra humana concupiscentia — ex mare et femina genitus est. Ideoque nee originali reatu nee peccandi nee patiendi ulla necessitate nee ante nee post passionem tenetur. Sed sicut uoluntate caro factus est ita uoluntate et passus 75 est et resurrexit et sine passione aliqua deinceps permanebit. 48 Quoniam tamen diuina dispositione omnis humana caro aut ex mare et femina aut ex mare sine femina aut sine mare ex femina aut sine mare et femina, oportuit ut Christus aut non fieret aut aliquo istorum quatuor modorum fieret caro. 80

52 ipse sit aliquid: ipse sunt aliquid t. 55 sunt subiaceret: sunt subiacent m. 57 nisi eas usque: nisi ea usque m. nisi ea uerus p. 62 ideoque in: ideo in k. 63 diuersitatem sepe: diuersitate sepe m. 64 quod si quis: quod si quidem m. 76 est et resurrexit: est et surrexit m. 78 aut sine mare ex femina om p.

324

PL 64, 1394D

49 Cum autem trium modorum exempla, ipso fa;ciente, iam precessissent — Adam namque neque ex mare neque ex femina sed ex terre limo plasmauerat: Euam uero ex mare sine femina i.e. ex costa Ade: ceteros autem quoscumque ex mare et femina — quartum, qui restabat, in se ipso sine mare ex femina caro factus ostendit quamuis 85 quidam, sicut iam diximus, mentiti sint carnem eius nouiter fuisse formatam. 50 SED hoc refelli potest hac que sequitur ratione quoniam scilicet HEC, sicut illi opinantur, nouiter formata caro AUT ITA UISA EST OCULIS HOMINUM UT PUTARETUR esse tale CORPUS quod per originalem assump- 90 tionem ab homine diceretur "HUMANUM" QUOD tamen REUERA — hoc est: ueritate dicte originis — NON ESSEX HUMANUM QUIPPE QUOD non dico nulli pene sed dico NULLI ORIGINALI PENE SUBIACERET — quod secundum huius temporis statum probabiliter adiungimus — AUT NOUA QUEDAM preter originalem, ut dictum est, assumptionem que non sola 95 opinione dicatur sed re ipsa sit UERA, HOMINIS NATURA AD TEMPUS FORMATA EST NEC SUBIACENS PENE ORIGINALIS PECCATI

hoc

CSt:

que

pro peccato primorum parentum omnibus ex eis per concupiscentiam genitis, qui etiam ideo originali tenentur reatu, inflicta est. 51 Sensus: hec nouiter secundum aliquos formata caro Christi aut uisa est quod non fuit — uidelicet esse per originalem assumptionem ab homine corpus hominis — aut sicut non fuit ita nee uisa est fuisse ab homine. Sed si uisa est quod non fuit: immo si quod uisa est NON FUIT scilicet per assumptionem factam ab homine UERUM HOMINIS CORPUS, DIUINITAS APERTE ARGuiTUR MENTITA uel arguitur apcrte men- 5 tita QUE OSTENDERET — quasi: eo quod ostenderet — HOMINIBUS per eas, que solent esse hominum originaliter assumptorum, proprietates CORPUS QUOD NON ESSET UERUM — qualiter dictum est, hoc est: per assumptionem factam ab homine — corpus. 81 cum autem trium: cum tamen trium y. 82 neque ex femina: et femina BkNO. 83 Euam uero: Euam quoque BkNO. femina id est ex: femina ex hUz. 84 ceteros autem: uteros uero y. 85 sine mare ex: sine mare et ex y. 86 mentiti sint: mentiti sunt kMPpUz. 90 ut putaretur... diceretur humanum om p. 91 assumptionem ab: assertionem ab kNO. 93 sed dico nulli: sed nulli m. 94 huius temporis: hoc temporis f. 98 omnibus ex eis: hominibus ex eis FPpRY. 99 qui etiam ideo: quod etiam ideo p. et ideo y. reatu inflicta: peccato inflicta s. uel reatu sss. 100 hec nouiter: hec nouerunt p. 1 fuit uidelicet esse: fuit scilicet esse BKksY. 2 ita nee uisa: ita uisa BkLNO. 4 uerum hominis: uerum homines y. 6 mentita que: mentita quod LPpRY. ostenderet quasi: ostendit quasi EPQRY. ostenderit quasi p. quod ostenderet: quod ostenderit PpVY. 7 hominum originaliter: hominum generaliter Bk. (proprietates)ut crispitudo etc. kN (ss O).

CEut 5, 49-56

325

52 Et CUM non esset ita uerum, TUM FALLERENTUR mi QUI secundum 10 hoc UERUM ESSE ARBiTRARENTUR. Ax si NOUA preter assumptionem UERAQUE re ipsa NON EX HOMINE SUMPTA CARO FORMATA EST QUO i.e. ad quid et cuius utilitatis causa tanquam rei facte ficta est TANTA i.e. tot personarum uel ab Abraham uel ab Adam usque ad Christum GENERATIONIS eius TRAGEDIA ? Hoc est: rei adeo alte tanta humiliatio ut 15 ille, cuius generatio erat sine tempore, generaretur in tempore ? 53 UBI est, cuius uidelicet utilitatis fine fuit tantus AMBITUS PASSIONIS ad quam oblatus fuisse quia uoluit dicitur ? Sensus: qua utilitate uoluit pati ? EGO QUIPPE PUTO NE IN HOMINE QUIDEM qui potest errare, nedum in Deo qui non potest, NON STULTE FIERI QUOD INUTILITER 20 FACTUM EST.

54 Si quis UERO dicat quod hec Christi non ex homine facta Incarnatio et eiusdem uoluntaria passio utiliter facta est, quero: AD QUAM UTILITATEM FACTA PROBABITUR TANTA HUMILITAS DIUINITATIS quod uide-

licet Deus eternus temporaliter generatus et passus sit si HOMO, QUI 25 PERIIT peccato primorum parentum, temporali GENERATIONS AC PASSIONE CHRISTI NON EST SALUATUS ? Quod utique secundum aliquos non est QUONIAM ab eis NEGATUR esse Christi ea, que est secundum carnem, generatione ASSUMPTUS. 55 RURSUS IGITUR SICUT ERROR EuTicis, quod in precedentibus 30 dictum est, SUMPSIT PRINCIPIUM AB EODEM FONTE cause a quo NESTORII error quia scilicet uterque non putat naturam duplicem esse in aliquo sine duplicatione persone ITA AD EUNDEM FINEM RELABITUR UT uidelicet quemadmodum secundum Nestorium ita QUOQUE SECUNDUM EUTICEN GENUS HUMANUM NON SIT SALUATUM.

56 Et unde hoc inferatur repetit dicens: QUONIAM secundum eum, si tamen hec eius fuit opinio, NON EST Christi Incarnatione ASSUMPTUS is QUI ESSET EGER i.e. humana substantia que in primis parentibus 11 esse arbitrarentur: esse arbitraretur m. 13 ad quid et: est aliquid et p. ad quod et y. 15 rei adeo alte: adeo alte PpRr. 17 ubi est cuius: ubi id est cuius PpRr. ubi uel cuius QVY. uidelicet utilitatis: utilitatis PpR. 18 (quia uoluit) Is 53: 7. 19 uoluit pati ego: uoluit ego p. 21 inutiliter factum: utiliter factum p. 24 utilitatem facta: utilitatern factam f. 25 quod uidelicet deus: quod deus f. 28 aliquos non est: alios non est m. 30 rursus igitur: rursus ergo LpT. 31 fonte cause: fontem cause y. 32 error quia: error quod s. 34 uidelicet quemadmodum secundum: uidelicet sicut ks. 36 hoc inferatur: hoc interseratur f. quoniam secundum eum: quoniam eum NO. 38 is qui esset: his qui esset Dpt.

35

326

PL 64, 1395D

et deinceps in omnibus ex eis per concupiscentiam generatis original! reatu teneretur et, originali uicio infirma, passionibus laborasset. 40 57 ET ideo SALUATIONE CURAQUE — ordo uerborum conuersus est pro cura saluationeque — EGERET: CURA ut hie qualiter auctorem suum coleret instrueretur, reatus certa promissione dimitteretur, concupiscentie ardor minoraretur, postremo ex toto omnis eius ad peccandum motus et etiam uicium tolleretur: SALUATIONE uero ut 45 pro peccato non puniretur et non modo sine peccato uerum etiam sine inquietatione aliqua deinceps seruaretur. 58 HANG AUTEM SENTENTIAM quod Christus non assumpserit corpus ex homine UIDETUR Eutices TRAXISSE — supple: ex uerbis euangelii lohannis ubi legitur ipsum Dominum dixisse: Non ascendit in celum 50 etc.

SI TAMEN

NON UERE

HUIUS

ERRORIS

FUISSE EX HOMINE

FUIT UT CREDERET

SED SUmptum EXTRA

CORPUS

CHRISTI

aliunde ATQUE A

DEO FORMATUM IN CELO.

59 Quod illi iccirco uisum fuisse uidetur QUONIAM recte CREDITUR Christus cum corpore IN CELUM ASCENDISSE. Et putat CUM EO cum quo 55 de celo descenderat. QUOD TALE EXEMPLUM CONTINET. Hoc est: quod hec ipsius euangelii uerba significare uidentur quibus ipse Christus ait ita: NON ASCENDIT IN CELUM NISI QUI DESCENDIT DE CELO. 60 Quod longe aliter intelligitur. Nam de Christo et omnibus saluandis hoc dictum est. Et est uerborum ueritas irrefragabilis si 60 quis non nesciat earn, que est ratione consortii capitis et membrorum, iunctissimam unitatem. VI

1

SED SATIS etc. Superius auctor uolens disputare contra opinionem illam, qua forte quis putat humanam naturam in Christo fuisse non a Maria sumptam, diuidens ait ita: "Natus ex Maria Christus aut ab ea carnem 40 reatu teneretur: reatu tenerentur fU. reatu tenentur TVY. 41 saluatione curaque: saluatione et cura s. saluationem curaque Dp. 42 (ut hie) uel huic ss k. qui ss y. 43 suum coleret: suum colere ks. reatus certa: certa NO. 44 ardor minoraretur: ardor minoratur FQ. ardor minueretur BkNO. 47 deinde seruaretur: deinceps saluaretur s. 48 non assumpserit: non sumpseritDLpW. 50 dominum dixisse: deum dixisse f. ascendit in celum: ascendit kNO. 59 de Christo et: de Christo et de f. 62 (unitatem) caput xiii T. caput vii E. 3 qua forte quis: qua formate quis p. 4 ex Maria: ex Maria uirgine DFLPQRVWYy.

CEut 6, 1-7

327

humanam traxit aut minime". Deinde contra illos qui putant quod 5 a Maria minime traxerit disputauit. Et per plura, que inde prouenire uidentur, inconuenientia opinionem illam omnino improbauit. 2 Unde nunc ad aliam predicte diuisionis partem uolens transire et errorem Euticis de naturarum in Christo post resurrectionem adunatione destruere ait ita: 10 3 SED SATIS DICTUM UIDETUR DE EA diuisionis PA,RTE si uidelicet CORPUS QUOD CHRISTUS EXCEPIT NON CREDATUR ASSUMPTUM EX MARIA. Si UERO ASSUMPTUM EST EX MARIA — confirmatiue pro ey dicit: "si assumptum est". Quasi: quod utique est — NEQUE sicut Eutices ait PERMA,NSIT PERFECTA HUMANA DIUINAQUE NATURA, ID TRIBUS CtC.

15

4 Disputationem suam a diuisione incipit. Et diuine humaneque nature coniunctionem in Christo quam supra contra Nestorium non per appositionem esse, hie contra Euticen non es,se per commixtionem ostendit. 5 Commixtio namque est per compositionem confusio que non nisi 20 tribus modis fit. Si igitur in Christo diuina humanaque natura per commixtionem coniuncte sunt, ID non nisi TRIBUS EFFICI POTUIT MODIS. 6 EST

Et quibus, diuisione declarat dicens: AUT ENIM DIUINITAS TRANSLATA IN HUMANITATEM AUT

HUMANITAS IN

DIUINITATEM AUT

UTREQUE

ITA IN SE TEMPERATE SUNT ATQUE COMMIXTE UT NEUTRA SUBSTANTIA 25 TENERET PROPRIAM FORMAM.

7 Hie dicendum uidetur quod eorum, que uere miscentur, corporum nature non nisi per denominationem dicuntur "misceri": per subiectorum tamen corporum mixturam recte et absque denominationis tropo dicuntur "confundi": ut albedo et nigredo nequaquam miscen- 30 tur quoniam incorporates sunt, albi tamen atque nigri permixtione confunduntur. Igitur sola ilia, que sunt, misceri: ilia uero, quibus sunt, confundi contingit.

11 de ea: de ea de m. 12 excepit non: accepit non FKkQRrVYy. credatur assumptum: creditur assumptum kNOs. credatur sumptum FPpQR. 13 pro ey dicit: pro ey dixit FPQRrVYy (pro ey del F). ey del L. pro ei dicit p. pro ex dicit U (e con z). 17 quam supra contra: qua supra contra Uz. supra contra PpR. 18 esse hie contra: esse non contra k. 22 commixtionem coniuncte: mixtionem coniuncte k. 25 utreque ita: utroque ita fQ. 33 confundi contin-

328

PL 64, 1396C

8 Unde manifestum est quod diuinitas et humanitas, que de Christo uere predicantur, in ipso non dico non recte sed nee etiam denomi- 35 natiue dici possunt "in se permixte" neque uero Dei atque hominis in eodem aliqua permixtione "confuse" quoniam ipse quidem Deus et homo est qui sibi ipsi, etiamsi secundum se totum corporeus esset, permisceri non posset. 9 Omnis enim permixtio diuersorum est. Sed neque in illo sunt 40 unus qui Deus sit et alter qui homo sit quorum — etiamsi fieri posset — permixtione diuinitas et humanitas dicerentur denominatiue "permisceri" et recte "confundi". 10 Quasi tamen in illo sint unum quid quod sit Deus et aliud quod sit homo — sicut in quolibet homine est quiddam quod est anima 45 et aliud quod est corpus — de quorum, uidelicet Dei et hominis, in Christo permixtione disputans dicat: "Aut Deus in hominem translatus est aut homo in Deum aut utrique in se ita temperati atque commixti ut neuter propriam formam retineat" sic denominatiue de diuinitate et humanitate loquitur dicens "Aut diuinitas in humani- 50 tatem translata est" etc. 11 SED si DIUINITAS etc. Si assumptum est ex Maria corpus Christi neque post resurrectionem permansit perfecta humana diuinaque natura, quibus hoc fieri modis — si uerum esset — contingere deberet, iuxta illorum, 55 que uere permisceri aut in se confundi solent, rationem diuisit. 12 Nunc eo ordine quo modos illos enumerauit, a diuina et humana natura, que in Christo uere et perfecte sunt, diuersis rationibus remouet. Quasi: si non permansit perfecta in Christo humana diuinaque 60 natura, aut diuinitas in humanitatem etc. SED si DIUINITAS TRANSLATA

git: confundi possunt uel contingit kNO. confundi possunt s. uel contingit ss s. 37 in ipso non: in ipsorum non bDFfhIKkLMmNOPQrStVWXYz. 41 qui homo sit: qui homo est kNO. 42 posset permixtione: posset permixtio ky. humanitas diceretur: humanitas dicentur s. 44 quasi tamen: quia tamen KPp. in illo sint: in illo sunt bDFIKLmPpQRsTVWY. 45 in quolibet homine: in quolibet pQ. 49 formam retineat: formam retinet t. 50 et humanitate loquitur: loquitur p. 56 rationem diuisit: ratione diuisit bm. 57 illos enumerauit: illos enumerauerit Uz. 58 et humana natura: humanaque natura p. que in... diuinaque natura om NO.

CEut 6, 8-15

329

EST IN HUMANITATEM hoc est: si Christus, antequam de Maria corpus assumeret, erat sine initio Deus, quando surrexit, conuersione diuinitatis in naturam corporis desiit esse Deus, FACTUM EST in ilia translatione quiddam QUOD CREDI NEFAS EST UT uidelicet HUMANITATE hoc 65 est humana natura PERMANENTE IN SUBSTANTIA IMMUTABILI DIUINITAS hoc est diuina essentia UERTERETUR. 13 Quod quam absurdum sit et rationi contrarium, declarat dicens: ET QUOD EXISTERET hoc est existere deberet NATURALITER PASSIBILE ATQUE MUTABILE ID ipsum, remote omni sophistico loco, actu rei PER- 70 MANERET IMMUTABILE: ID UERO QUOD TCCte CREDITUR NATURALITER INMUTABILE ATQUE IMPASSIBILE, UERTERETUR IN REM MUTABILEM.

HOC

IGITUR i.e. hoc autem — ut uidelicet inmutabile fiat mutabile et mutabile fiat inmutabile — NULLA nisi forte sophistica RATIONE CONTINGIT.

75

14

SED HUMANA etc. Quod diuinitas in humanitatem transferri non potuit, ostendit. Nunc quod nee humanitas in diuinitatem, ingreditur demonstrare. Quasi: diuinitas in humanitatem non est translata. SED HUMANA NATURA IN DIUINITATEM ESSE CONUERSA FORSITAN UIDEATUR i.e.

Ulderi 80

potest ex uerbis Athanasii qui — cum dixisset de Christo quod "licet Deus sit et homo, non duo tamen sed unus est Christus" et explanans qualiter "unus" subiecisset "unus autem non conuersione diuinitatis in carnem" — addidit "sed assumptione humanitatis in Deum" tanquam uolens intelligi quod diuinitas quidem in Christo sic ut erat 85 sine inicio manserit: humanitas uero in diuinitatem saltern post resurrectionem conuersa sit. 15 Quem sensum confirmare uidentur etiam Hylarii uerba dicentis: "Christus ante passionem partim homo partim Deus: in passione totus homo: post resurrectionem totus Deus". 90

62 Christus ante quam: Christus qui antequam bmpstVy. 63 erat sine initio: erat in initio f. 64 deus factum est: deus factus est bDFpQVWy. 67 hoc est diuina: id est diuina BNO. 69 hoc est existere: id est existere pQ. 73 igitur id est hoc: igitur hoc Uz. 74 et mutabile fiat: et mutabile BkNO. 78 humanitas in diuinitatem: diuinitas in humanitatem t. ingreditur demonstrare: ingreditur monstrare s. 80 forsitan uideatur: forte uidetur s. 81 Christo quod licet: Christo qui licet PpR. 84 sed assumptione: sed assumptio b. 86 erat sine inicio: erat sine uicio p. 90 (totus deus) Cf. HILARY, DTrin IX, 6; PL 10, 285A.

330

PL 64, 1397C

16 Unde et in Germanic partibus quidam uolens astruere quod non modo Christi uerum etiam omnium saluandorum humana substantia adeo — post resurrectionem desinens esse humana — fiet diuina ut, sicut Deus ubique totus est, ita quoque unusquisque beatorum ubique totus sit, inter multa sacre scripture uerba, quibus hunc 95 errorem suum astruere posse sibi uisum est, predicta Athanasii uerba in eiusdem opinionis argumentum adduxit. 17 Hie tamen si proprii nominis sui titulo heretici quesisset honorem, ecclesiastice auctoritatis sententia fieri posset insignis. Sed quia, tacito nomine suo, heresis noue zizania generoso semini uerbi diuini — occultus sator non tarn litteris quam lituris iniecit, ipse quidem ignotus hominibus indempnisque manebit. 18 Uerba uero Athanasii non eo, quo huius erroris auctor uult intelligi, sensu accipienda sunt. Cum enim uir sane fidei dixisset "non conuersione diuinitatis in carnem" minime subiunxit "sed con- 5 uersione" immo sed "assumptione humanitatis in Deum". Utique uere atque circumspecte. 19 Conuersio namque demutat substantiam. Assumptio uero non demutat. Sed est assumption deiecti — ut uidelicet quod uilificauit deiectio, gloriosum reddat — assumptio. Sic igitur humana in Christo 10 natura recte intelligitur non absumpta conuersione sed assumpta glorificatione in Deum. 20 Secundum hanc rationem ilia, que modo commemorauimus, Hylarii uerba intelligenda uidentur. Qui enim et antequam in cruce pateretur et dum pateretur et de morte suscitatus uere Deus et homo 15 erat et est, "ante passionem partim homo partim Deus" fuisse dicitur quia tune et humana, prout uolebat, infirmitate ieiunus esuriebat,

91 et in germanie: et germanie y. et in germamanie p. According to J. Bach, Die Dogmengesch. des Mittelalters 2 (Wien 1875) 582 Gilbert's reference is to Gerhoch of Reichersberg. 94 fiet diuina ut: fieret diuina ut f. 97 (adduxit) Caue marg V. 98 sui titulo: suo titulo f. 99 quesisset honorem: quesissent honorem f. fieri posset insignis fieret insignis ks. 100 tacito nomine suo: tacito nomine p. noue zizania: noue nominis zizania p. 1 lituris iniecit: litteris iniecit NOS. lituris necit t. 3 eo quo huius: eo quod huius LmT. 4 cum enim... in carnem minime om p. 5 subiunxit sed: iunxit sed p. 6 conuersione immo: conuersionem immo h. 7 atque circumspecte: atque circumscriptes. 9 quod uilificauit: quod uilicauit hXz. 11 non absumpta: non assumpta DKMPprStVWXYy. 17 quia tune et: quod tune et pQrY. ieiunus esuriebat: ieiunans esuriebat hsUz.

CEut 6, 17-24

331

ambulans lassabatur et huiusmodi aliis nostre necessitatis infirmitatibus uere laborabat et diuina, prout conueniebat, potestate mercenaries de templo eiciebat, infirmos sanabat, peccata dimittebat, mor- 20 tuos suscitabat. 21 Dum uero a suo discipulo tradebatur, a ministris principum tenebatur, a principibus iudicabatur, inter latrones occidebatur, fere nichil diuine tune potestatis ostendens sed tantum ilia que nostre sunt infirmitatis sustinens, quasi totus uidebatur homo. Cum autem resur- 25 gens ex mortuis iam non moritur nee mors illi ultra dominabitur abstinens a cibo atque comedens sine esurie, clause exiens sepulcro, clausis ianuis intrans, totus quod uiuit Deo uiuens, nichil eorum que nostre infirmitatis sunt sed tantum ea que sunt diuine glorificationis ostendens, quasi totus est Deus. Qui tamen humane subsistentie ueritate 30 uerus est homo et ueritate diuine essentie uerus Deus. 22 Non igitur Athanasii seu Hylarii uerba eo sensu accipienda sunt ut intelligatur Christus predictis temporibus essendi uices in ,se alternasse sed alterutrius substantie proprietatibus quod erat exeruisse. 23 Itaque quamuis humana natura in Deum assumpta sit, non 35 tamen est in diuinitatem conuersa. Hoc UERO ut aliquo tempore sit in diuinitatem conuersa QUI i.e. quomodo FIERI POTEST ? Quasi: nullo modo. Et hoc uolens ostendere, partes hominis quas Christus cum fierit homo assumpsit enumerat. Et quod in diuinitatem conuerti non potuerunt, demonstrat. 40 24 Ait ergo: DIUINITAS hoc est Deus Filius Dei, Christus uidelicet, IN ea qua ipse factus est homo GENERATIONE sua, CHRISTI scilicet, et HUMANAM hoc est rationalem ANIMAM ET CORPUS SUSCEPIT. Supple: quorum neutrum in diuinitatem potuit uerti. 20 de templo eiciebat: eiciebat kNO. 23 occidebatur fere: occidebatur et fere s. 26 ultra dominabitur: ultra non dominabitur LOPRSVy. dominabitur m. Rom 6:9. 27 clauso exiens: clauso scilicet exiens kNOs. 28 totus quod uiuit: totum quod uiuit FfhpQTUVYz. quod uiuit PR. Cf. HILARY, DTrin IX, 61; PL 10, 330B: totus uiuens... 29 sed tantum ea: sed tamen ea k. 32 uerba eo sensu: uerba ex eo sensu km. uerba ex eodem sensu V. 34 erat exeruisse: erat exercuisse bDFLMNPpQRrTVWY. 35 humana natura in: humana in Lm. 36 non tamen est: non tantum est f. hoc uero ut... conuersa om p. ut aliquo tempore: ut in aliquo tempore ksy. 38 uolens ostendere: uolens intelligi t. 40 potuerunt demonstrat: potuerit demonstrat sT. 41 ait ergo: ait igitur p. hoc est deus: id est deus y. 42 uidelicet in ea: scilicet in ea KkNO. qua ipse factus: qua ipsum factus p., sua Christi scilicet: sua scilicet fhUz. 44 potuit uerti: potuit conuerti ks.

332 25

PL 64, 1398B EtSI ENIM RES IN REM UERTI AC TRANSMUTARI POTEST, NON tamen 45

OMNIS in OMNEM. Que autem et in quam et quare possit aut non possit, primum diuisione deinde exemplis aperit dicens: 26 NAM CUM ALIE SUBSTANTIARUM subsistentium SINT CORPOREE ALIE INCORPOREE, generaliter dicimus quod NEQUE CORPOREA IN INCORPOREAM NEQUE INCORPOREA IN EAM QUE EST CORPUS MUTARI POTEST. NEC UERO 50

ilia que sunt INCORPOREA MUTANT IN SE INUICEM PROPRIAS, siue substantiates siue accidentales sint, FORMAS. 27 Uere. SOLA ENIM ilia MUTARI TRANSFORMARIQUE hoc est transformatione mutari uel mutatione transformari IN SE inuicem POSSUNT QUE HABENT COMMUNE SUBIECTUM UNIUS rei,

SClHcet MATERIE.

Quasi: 55

quod non habent incorporalia cum corporalibus nee incorporalia inter se. 28 Sicut enim post dicturus est: nullo materie nititur fundamento incorporeorum natura. Sola autem et omnia corpora habent nature sue subiectam materiam. Ideoque non nisi corpora in se mutari po,ssunt. 60 29 NEC tamen HEC OMNIA SED EA tantum QUE IN SE non modo facere uel pati sed ET FACERE ET PATI POSSUNT. ID UERO — quod scilicet non omnia que unius materie habent commune subiectum sed ea que et facere et pati et non dico in quelibet alia sed in se inuicem possunt — PROBABITUR HOC MODO i.e. his que secuntur exemplis. 65 30

NEQUE ENIM. Quasi: uere. Non omnia etc. Es ENIM NON POTEST nature consuetudine PERMUTARI IN LAPIDEM quamuis lapis in es mutari possit. Lapis namque pati potest: non tamen ere faciente sed igne. Lapis enim solutus calore in es uertitur. Itaque ignis in lapidem facit: sed 70

45 etsi enim: etsi etenim t. rem uerti ac: rem uerti et ks. 46 aut non possit: et non possit K. et quare non possit ks. 47 aperit dicens: aperit kO. 49 neque corporea in: neque p. neque corporea DflPRSWY. 50 neque incorporea: neque corporea neque incorporea p. 52 sint formas: sunt formas KMm. 55 possunt que habent: possunt qui habent p. unius rei scilicet: unius rei p. 57 incorporalia inter: corporalia inter fU. 59 incorporeorum natura: incorporearum natura kNO. incorporeum natura LmT. 62 sed ea tantum: sed hec tantum NO. sed tantum FQ. 64 pati et non: pati etiam non bFLPpQTVYy. 65 in quelibet alia: in quolibet alia f. 66 probabitur hoc: probabiliter hoc f. modo id est his: modo scilicet his kNOs. 69 permutari in: mutari inkNOs. mutari possit: mutari possint b.

CEut 6, 25-34

333

non ab eo patitur. Lapis patitur sed non ab ere. Es uero nee in lapidem facit nee a lapide patitur. Ac per hoc non sibi faciendi et patiendi uicem reddunt: quod e^set et facere et pati in se. 31 NEQUE UERO IDEM uidelicet ES permutari potest IN HERBAM. Nam herba quidem et facit et patitur: sed non in es uel ab ere. Et es simi- 75 liter et facit et patitur: sed non in herbam uel ab herba. 32

NEC QUODLIBET etc.

Quasi: es nee in lapidem nee in herbam potest mutari. NEC QUODLIBET ALIUD CORPUS IN QUODLIBET ALIUD TRANSFIGURARI POTEST

et omnino nulla res in aliam NISI ET EADEM SIT MATERIA RERUM IN SE so TRANSEUNTIUM ET Ctiam A SE ET FACERE ET PATI POSSINT.

33 Hoc autem in duabus notissimis rebus manifeste exemplat dicens: UT CUM UINUM ATQUE AQUA MISCENTUR, UTRAQUE SUNT TALIA QUE COM-

MUNICENT SIBI ACTUM PASSiONEMQUE hoc est que et in $e inuicem agant et a se inuicem patiantur. Uere. POTEST ENIM QUALITAS AQUE ALIQUID 85 PATI A QUALITATE uiNi. POTEST ITEM hoc est similiter qualitas uini ALIQUID PATI A QUALITATE AQUE.

34 Quod ait "qualitatem pati" denominatio est. Quia namque id quod quale est adeo patitur ut qualitas eius ab ipso recedat, ipsa qualitas pati dicitur. Fit autem hec passio uel in altero tantum uel 90 in utroque. Sed si in altero tantum, id quod passum est "corruptum" dicitur, non "immixtum". Si uero in utroque, utrumque uocatur "immixtum". Quod qualiter contingat, eisdem uini et aque exemplis demonstrat dicens:

71 itaque ignis in: itaque in NO. 72 sed non ab: sed ab f. hoc non sibi: hoc non nisi kNO. 73 reddunt quod esset: reddunt quod esse m. 74 neque uero idem: nee uero idem kT. uidelicet es permutari: scilicet es permutari KkM. 77 similiter et facit et patitur sed: similiter et facit sed kNO. 79 herbam potest mutari: herbam potest permutari BkNOs. 80 in quodlibet aliud: in aliud p. 81 nulla res in aliam nisi: nulla nisi t. 82 etiam a se et: etiam a se AfhUz. et pati possint: et pati possunt FPpQRSsTV. 83 notissimis rebus: nouissimis rebus z. exemplat dicens: explanat dicens BfkLm. explicat dicens VY. uel exemplat ss k. 84 uinum atque aqua: unium atque aque z. 85 passionemque hoc: et passionem hoc BkNOs. est que et in: est que in p. 86 a se inuicem patiantur: patiantur BkNO. 87 item hoc est: item id est s. 88 uini aliquid pati a: uini a kNO. denominatio est: denominatione m. 89 eius ab ipso: eius ab eo p. 92 non immixtum: non mixtum t. 93 si uero... immixtum om mV.

334

PL 64, 1399A

35

ATQUE ICCIRCO etc. 95 Quasi: potest uini qualitas etc. ATQUE ICCIRCO si AQUE QUIDEM FUERIT MULTUM, UINI UERO fuerit PAULULUM, uinum et aqua NON DICUNTUR INMIXTA SED ALTERUM i.e. Uinum dicitUT CORRUPTUM QUALITATE

ALTERIUS i.e. aque. 36 Hoc ENIM manifestum est quod si QUIS FUNDAT UINUM quod paulu— lum est IN MARE quod uidelicet multum est, UINUM NON MIXTUM EST MARI SED est CORRUPTUM IN MARE quia mare pristinam sui retinet qualitatem et nomen. Uinum autem nee nomen retinet uini nee qualitatem. Et qua de causa hoc fiat, subiungit dicens : 37 ICCIRCO utique QUONIAM QUALITAS AQUE pro MULTITUDINE sui, in 5 quo est, CORPORIS NICHIL PA^SSA EST A QUALITATE UINI. SED econtra POTIUS ea, que dicta est, sui corporis MULTITUDINE COMMUTAUIT IN SE PROPRIAM QUALITATEM UINI. Et sic quidem eorum, que in se inuicem et facere et pati possunt, alterum "corruptum" dicitur, non "inmixtum". 10 38

Si UERO NATURE QUE A SE FACERE ET PATI POSSUNT, SINT MEDIOCRES

et qualiter hoc sit, diuidens ostendit cum addit: SIBIQUE EQUALES UEL PAULO INEQUALES, ILLE uere MiscENTUR. Et tanquam diffiniens quid sit "misceri" adiungit: ET MEDIOCRIBUS INTER SE QUALITATIBUS TEMPERANTUR.

15

39 ATQUE HEC QUIDEM i.e. uel alterius corruptio uel utriusque conmixtio fiunt IN CORPORIBUS NEQUE uero HIS OMNIBUS SED aliquibus, uidelicet his TANTUM QUE, UT DICTUM EST, A SE ipsis ET FACERE ET PATI POSSUNT COMMUNI etiam, sicut dictum est, ATQUE genere EADEM MATERIA qualitatibus eorum, que corrumpenda sunt uel inmiscenda, SUBIECTA. 20 40 Generaliter ENIM OMNE CORPUS QUOD uere secundum omnia, que in eo sunt, SUBSISTIT IN GENERATIONS ET secundum aliqua in CORRUP96 iccirco et cetera quasi: iccirco quasi ks. si aque quidem: si qua quidem NO. si aqua quidem k. si aque f. 1 multum est uinum: multum uinum kNO. 2 in mare quia: in mare quod kNO. 6 passa est a qualitate: passa est qualitate kNO. 8 in se propriam: in se propria z. que in se inuicem: que inuicem m. 9 non immixtum: non mixtum ms. 11 a se facere: a se et facere AEMAtY. a se inuicem facere kNOy. sint mediocres: sit mediocres p. 13 ille uere miscentur: ille uero miscentur Ks. ille nature uere miscentur y. et tanquam: et antequam p. 16 uel alterius corruptio: alterius corruptio f. 17 commixtio fiunt in: commixtio fuit in DFpQWY. commixtio fuerit in hkNOUz (fuerit ss y). 20 immiscenda subiecta: immiscenda substantia FKQSV (substantia ss y). 22 que in eo sunt: que in ipso sunt fhU.

CEut 6, 35-45

335

TIONE UIDETUR HABERE et habet reuera COMMUNEM MATERiAM: non modo ylen quam Plato "siluam" nominat — que quidem secundum philosophos est sed non est aliquid — uerum etiam illam que non suo 25 nomine dicitur esse sed secundum suam perpetuam subsistentiam dicitur aliquid esse. Quibus solis nomen "materie" recte conuenit. 41 Nichil enim uere et suo nomine "materia" uocatur nisi yle — que est sed non aliquid est — et corpus — quod non est sed aliquid est. Ilia itaque omnium corporum et eorum, que sunt in corporibus, est 30 materia: hec uero omnium que primam ac perpetuam subsistentiam eius in ipsa secuntur. 42 Sed quod hec materia "communis" et "eadem omnium corporum" dicitur, non est intelligendum ipsius singularitate sed una potius diuersarum numero substantiarum conformitate ut, quod auctor dicit 35 "communis et eadem", intelligatur communitate substantialis similitudinis eadem. 43 Sunt ergo diuersa corpora illorum, que post primam subsistentiam in se recipiunt, una conformitate materia. Et facit unum in alio et patitur ab alio. SED, sicut iam sepe dictum est, NON OMNE AB OMNI UEL 40 IN OMNI UEL FACERE ALIQUID UEL PATI POTEST.

44 Diligenter attende quod, cum facere solis uitalibus, pati uero solis sensibilibus conueniat, tamen insensibilia et inuitalia dicit facere et pati: non utique preter usum scripturarum in quibus sepe legitur quoniam "cause faciunt" et, que illarum actus suscipiunt, "patiuntur", 45 maxime si eius, quod actum suscipere dicitur, aliqua fiat mutatio. 45

CORPORA UERO etc. Quod corpora quedam sibi inuicem miscentur aut, altero manente,

23 corruptione uidetur: corruptionem uidetur DfLNT. 24 (Plato) CALCIDIUS, In Tim. Platonis 123; ed. WASZINK 167 (6). 25 etiam illam que: etiam ilia que LprV. 26 sed secundumsuam: sed secundum bBEFIkLMmNOPpQRrTtWX. 28 materia uocatur: materiam uocatur m 29 et corpus quod: et corpus Ip. est sed aliquid: est aliquid t. 31 hec uero omnium: hec enim omnium NO. primam ac perpetuam: primam et perpetuam ks. 35 substantiarum conformitate: subsistentiarum conformitate kmty. ut quod auctor: ut auctor f. 38 primam subsistentiam: primam substantiam f. 39 una conformitate materia: una materia DFPpQRW. una conformitate materiam sUz. 40 non omne ab: non omne uel ab prV. tamen insensibilia: tantum insensibilia f. inuitalia dicit: inuitabilia dicit fhUz. 47 corpora uero: corporea uero DEKPRrWVY.

336

PL 64, 1399D

alterum in eo corrumpitur, et exemplis et ratione monstrauit. Nunc quod neque incorporea inter se neque corpora in incorporea permutari 50 possunt, ostendit dicens: CORPORA UERO IN INCORPOREA NULLA RATIONE POTERUNT PERMUTARI.

46 Et quod permutandi ratio desit illis, subiungit: QUONIAM scilicet corpora et incorporea NULLA SIBI COMMUNI MATERIA SUBIECTA PARTICIPANT QUE quidem sue subsistentie genere, qua in utroque aliquid sit, 55 maneat sed alterius alterum uel alterutrius utrumque, QUALITATIBUS SUSCEPTIS, IN ALTERUTRA PERMUTETUR.

47

OMNIS ENIM etc. Quasi: corporibus et incorporalibus nulla est communis materia. Uere utique quoniam nulla omnino est incorporeorum materia. Quod 60 ait ita: OMNIS ENIM NATURA INCORPOREE SUBSTANTIE talis est quod NULLO FUNDAMENTO MATERiE NITITUR. Nam nee etiam yle potest eorum esse materia. NULLUM UERO CORPUS EST cui — hoc est: cuius nature — NON SIT SUBIECTA MATERIA. Nam yle quidem corporibus: corporum uero naturis ceteris a prima subsistentia ipsa corpora. 65 48

QUOD CUM ITA SIT etc. Breuiter que dixerat in unum conducens concludit quod corpora in incorporea permutari non possunt. Ait ergo: QUOD CUM ITA SIT CUMQUE NE EA QUIDEM QUE NATURALITER HABENT COMMUNEM MATERIAM IN SE TRANSEANT NISI ILLIS ADSIT POTESTAS IN SE ET A SE FACIENDI ET 70 PATIENDI, MULTO MAGIS IN SE NON PERMUTABUNTUR ilia QUIBUS NON MODO

COMMUNIS MATERIA NON EST SED etiam, quare non possit esse communis, manifestum est quoniam scilicet CUM ALIA RES NITITUR FUNDAMENTO

49 ratione monstrauit: ratione demonstrauit f. 50 incorporea inter se: corporea inter se m. neque corpora in: neque corporea in DEFKMPpQRrSTVW. 51 corpora uero in: corporea uero in EFfKPpRrTUVW (e con z). 54 corpora et incorporea: corporea et incorporea EFflKLMOPpQRrTtVWY. corpora t. subiecta participant: substantia participant m. 55 qua in utroque: quam in utroque SUz. qua utroque p. quia in utroque NO. 56 alterius alterum: alterius ad alterum s. 59 corporibus et: corporalibus et fMV. incorporalibus nulla: in corporibus nulla pQ. 60 nulla omnino est: nulla omnino PpR. 62 omnis enim natura: omnis natura p. 64 non sit subiecta: non sit substantia kNOQ. 67 sit et cetera breuiter: sit breuiter pt. quod corpora: quod corporea FfhPRTUz. 68 in incorpores: et incorporea FPQRVY. incorporea permutari: corporea permutari DNOW (incorporea e con k). 69 ne ea quidem: nee ea quidem BEkLMNOsTy. 71 et patiendi multo: ac patiendi multo EFIKLMPpQTtX. hac patiendi multo by. 73 nititur fundamento: nititur fundamentum y.

CEut 6, 46-53

337 1

MATERIE, UT CORPUS,, ALIA OMNINO NON EGEAT i.e. nCC pOtCSt Ctiam CgerC SUBIECTO MATERIE UT INCORPOREUM.

75

49 Cum IGITUR materie fundamentum, cui nititur corpus, incorporeum habere non possit, NON POTEST FIERI UT CORPUS PERMUTETUR IN INCORPORALEM SPECiEM. Unde, ac si dicat, manifestum est quoniam corpus quod Deus Filius Dei — Christus scilicet —assumpsit non potuit effici secundum essentiam Deus. 80 50

NEC UERO etc. Probauit quod corpus Christi in diuinitatem uerti non potuit. Modo uult probare quod nee anima eius in eandem potuit permutari. Quam probationem ex eiusdem rationis loco deducit per quam idem etiam de corpore demonstrauit quoniam uidelicet nulla est incorporali- 85 bus communis materia. Quasi: non potest fieri ut corpus in incorporalem speciem permutetur. NEC UERO FIERI POTEST UT INCORPORALIA PERMUTENTUR IN SESE COMMIXTIONE ALIQUA: uidelicet siue ilia qua, manente altero, alterum corrumpatur — sicut supra de uino et mari dictum est — siue ilia qua 90 utrumque mutetur sicut de uino et aqua dictum est. 51 Et quare non possint permutari in sese incorporea, ex huius que sequitur maxime proposition^ loco certum poterit esse: QUORUM ENIM NULLA EST COMMUNIS MATERIA, NEC IN SE QUEUNT UERTI AC

PERMUTARI.

52 Non AUTEM potest esse communis que omnino non est. Certum 95 uero est quoniam NULLA omnino, sicut predictum est, EST INCORPORALIBUS REBUS MATERIA.

Manifestum est IGITUR quod NON POTERUNT IN SE

INUICEM PERMUTARI.

53 Recole — si didicisti — argumentationis necessarie artem. Et uide cuius generis atque figure sillogismo propositum probat. Nunc enim — per propositionem maximam que est: "quorum nulla est communis

79 in incorporalem speciem: incorporalem speciem mtz. unde corporalem specialem y. manifestum est: manifestum est autem NO. 84 quam probationem: quoniam probationem f. 85 de corpore: de corpore idem p. uidelicet nulla est: secundum nulla est NO. scilicet nulla est k. 87 ut corpus in: ut corpus fmY. 88 potest ut: potest ut in t. 89 commixtione aliqua: permixtione aliqua NOQVY. 90 siue ilia qua: sine ilia que FmNOpQSstVXy. siue illo qua f. est siue ilia: est sine ilia mSy. 93 sequitur maxime: sequitur f. 94 nee in se: nee in sese f. ac permutari: nee mutari y. 96 predictum est est: dictum est p.

338

PL 64, 1400D

materia, non poterunt in se inuicem permutari" certum reddidit quod nulla incorporea in sese permutantur. 54 Quo certissime sumpto, assumit: SED ANIMA ET DEUS sunt INCORPOREE SUBSTANTIE et hoc esse RECTE CREDUNTUR. Quod quoniam pro- 5 batione non indiget, quanquam antropomorphite corporalem imaginati sunt Deum, infert dicens: NON EST IGITUR HUMANA ANIMA PERMUTATA IN DIUINITATEM A QUA, sicut supra dictum est, EST ASSUMPTA. 55 QUOD si etc. Hie tandem totam ratiocinationem in id quod proposuerat, uide- 10 licet quod humana natura non est in diuinitatem conuersa, concludit. Et breuiter in unum conducens quod supra de corpore nunc de anima necessaria ratione intulerat ait: QUOD si NEQUE CORPUS NEQUE ANIMA Christi POTUIT UERTI IN DIUINITATEM ut utique, sicut ostensum est, non potuit, NULLO MODO FIERI POTUIT UT HUMANITAS i.e. humana 15 natura, que per has intelligitur partes, CONUERTERETUR IN DEUM. 56

MULTO MINUS UERO CtC.

Si diuina et humana natura in Christo per commixtionem coniuncte sunt, id non nisi tribus modis posse fieri superius dixit: uidelicet si aut diuinitas in humanitatem aut humanitas in diuinitatem 20 transferretur aut utreque in se ita commiscerentur ut neutra substantia propriam formam retineret. 57 Quod autem diuinitas in humanitatem uel humanitas in diuinitatem transferri non possit, manifestis rationibujs docuit. Si UERO altera in alteram transire posse non creditur, MULTO MINUS CREDI 25 POTEST earundem translationem illo factam esse modo quern predicta diuisio tercium explicauit: uidelicet UT UTRAQUE i.e. diuinitas et humanitas IN SESE CONFUNDERENTUR QUONIAM, sicut superius demonstratum est, NEQUE INCORPORALITAS hoc

CSt illCOrpOreum TRANSIRE POTEST AD

2 in se inuicem: in se m. certum reddidit: certum reddit BEFkNOPpQRs. 4 assumit sed: assumsit sed y. 7 sunt deum infert: sunt infert y. non est igitur: non igitur y. 9 est est assumpta: est assumpta Aft. 11 est in diuinitatem: est in diuinitate m. 13 nunc de anima: de anima f. 17 multo minus uero: multo minus p. multo minus ergo s. 19 commixtionem coniuncta sunt: mixtionem coiuncta NO. superius dixit: superius ostendit kNOs. 21 transferretur aut: transferetur aut bFmpQt. commiscerentur ut: permiscerentur ut NO. 23 uel humanitas in: aut humanitas in AKMRt. 25 posse non creditur: posse credatur t. posse non credatur K. 26 factam esse modo: facta est modo s. 27 tercium explicauit: ter cum explicauit f.

CEut 6, 54-61

339

CORPUS ut scilicet fiat corpus NEQUE RURSUS E CONUERSO CORPUS tran- so sire potest AD INCORPORALITATEM ut fiat incorporeum. 58 Et hie quoque sepe iam dictam repetit rationem dicens: QUANDOQUIDEM HIS hoc est corpori et incorporeo NULLA COMMUNIS MATERIA EST SUBIECTA QUE — secundum sue perpetue subsistentie genus esse aliquid retinens — ALTERUTRIS i.e. alterutrius QUALITATIBUS PERMUTETUR. 35 AT HII etc. Errorem Euticis hue usque destruxit. Nunc eundem breuiter commemorat ut, in quo catholici cum eo conueniunt et in quo differunt, adducta in unum et ueritatis illorum et figmenti eius comparatione, melius pateat. 40 Quasi: diuinitas et humanitas in sese transire non possunt. AT HII i.e. Euticiani AIUNT ITA: EX DUABUS QUIDEM NATURIS CHRISTUM CONSISTERE,, IN DUABUS UERO MiNiME. Et ex quo sensu hoc dicant, aperit dicens: HOC SCILICET INTENDENTES QUONIAM, QUOD CONSISTIT EX naturis ante coniunctionem DUABUS, ITA POTEST coniunctione FIERI UNUM UT 45 59

ILLA EX QUIBUS DICITUR CONSTARE, NON MANEANT.

60 Et exemplum quo id ostendere uolunt supponit: UELUTI CUM MEL AQUE iunctum CONFUNDITUR NEUTRUM MANET i.e. neque mel retinet esse mel neque aqua esse aqua. SED ALTERUM, ALTERIUS COPULATIONE CORRUPTUM, QUIDDAM — quasi: nescio cuius nominis — TERCIUM FECIT quod, 50 ac si dicat, neque est mel neque aqua sed ex his quiddam unum. 61

Atque ITA hoc est secundum hanc rationem ILLUD QUIDEM QUOD

EX MELLE ATQUE AQUA TERCIUM FIT DICITUR ab illis EX UTRISQUE CONSTARE: IN UTRISQUE UERO NEGATUR. Et quare in utrisque negatur supponunt: NON ENIM POTERIT illud tercium IN UTRISQUE CONSTARE 55 QUANDO quidem UTRORUMQUE NATURA NON PERMANET.

32 sepe iam dictam: sepe iam dicta m. 33 hoc est corpori: hoc est corporei f. 34 est subiecta que: est substantia quod k. est substantia que Q. 36 (at hii) caput octauum marg E. 38 cum eo conueniunt: cum eo conueniant fs. 42 (euticiani) End of MS Madrid, Bibl. Nac. 521 (r). 45 duabus ita potest: duabus ita potest post kNOy. coniunctione fieri: coniunctionem fieri DkNOpQy. 47 exemplum quo: exemplum quoque quo BkNOsy. exemplum quod p. ueluti cum mel: ueluti mel fz. 48 neque mel retinet: neque retinet BkNO. 50 quiddam quasi: quoddam quasi z. quiddam m. 51 mel neque aqua: mel neque est aqua pVY. 53 fit dicitur ab: sit dicitur ab mpV. 54 utrisque negatur: utrisque negetur BkNO. 55 supponunt non: supponit non EFfNOPQRTUVY,

340

PL 64, 1401C

62 Sed "ex utrisque", aiunt, recte dicitur. Ex UTRISQUE ENIM CONSTARE POTEST LICET EA, EX QUIBUS CONIUNGITUR, ALTERUTRA QUALITATE

non maneant. Itemque idem aliis ex parte repetit uerbis ne — quasi alieni sensus prauus interpres — uel tacendo rationes preteriisse uel 60 decurtatis et inconuenientibus inuertisse forte dicatur. 63 Dicit igitur: IN UTRISQUE UERO, aiunt, naturis HUIUSMODI unum CONSTARE NON POTERIT QUONIAM EA, QUE IN SE TRANSFUSA SUNT, NON

MANENT. Ac cum non maneant, NON SUNT — ideoque, ab hoc nomine aliena, non recte dici possunt — UTRAQUE IN QUIBUS CONSTARE UIDEATUR 65 CUM tamen non constet sed EX UTRISQUE uere CONSTET, tamen illis utrisque TRANSFUSIS IN SE INUICEM MUTATIONE QUALITATUM immo mutatis qualitatibus utrorumque eorundem in se inuicem transfusione. 64 CATHOLICI UERO partim dicunt partim contradicunt quod opinantur Euticiani. UTRUMQUE enim RATIONABILITER CONFITENTUR. NAM 70 confitentur CHRISTUM CONSISTERE ET EX UTRISQUE NATURIS ET IN UTRISQUE. SED QUA RATIONE hoc DICATUR, PAULO POSTERIUS EXPLICABO.

65

NUNC ILLUD etc. Sicut illas, quibus errorem suum Eutices posse astruere sibi uidebatur, rationes recapitulauit ita quoque suas, quibus eundem 75 errorem destruxit, recapitulat et ait: NUNC ILLUD EST MANIFESTUM CONUICTAM ESSE SENTENTIAM EuTicis EG NOMINE i.e. ea omnibus nota ratione QUOD uidelicet CUM non nisi TRIBUS MODIS FIERI POSSIT UT SIT IN HUMANITATEM AUT HUMANITAS IN DIUINITATEM AUT UTRAQUE in

SC

EX DUABUS NATURIS UNA SUBSISTAT Scilicet UT AUT DIUINITAS TRANSLATA 80

inuicem PERMIXTA SINT, NULLUM HORUM MODUM FIERI POTUISSE SUPERIUS DICTA ARGUMENTATIONE DECLARATUR.

57 recte dicitur ex: recte dicitur p. 60 ne quasi alieni: ne quasi aligeni f. 63 se transfusa: se ipsa transfusa y. 64 cum non maneant: cum maneant f. 65 aliena non recte: aligena non recte f. 66 uideatur cum tamen: uidentur cum tamen NO. constet sed ex: constat sed ex NO. tamen illis: tantum illis f. 67 transfusis in se: transfusi in se f. 70 opinantur euticiani: opinantur opiniani y. 75 est manifestum: est esse manifestum f. 77 quod uidelicet cum: quod scilicet cum kNOs. 81 permixta sint: permutata sint s. horum modum: horum modorum fLpTy (e con EY). horum modo dura kNO (e con Q). potuisse superius: potuisset superius p.

CEut 6, 62-65

341 VII

1 Nunc RESTAT id quod supra promisimus nos paulo post explicaturos scilicet UT DOCEAMUS QUEMADMODUM CATHOLICA FIDES DICAT CHRISTUM CONSISTERE ET EX UTRISQUE NATURIS ET IN UTRISQUE.

2

Ex UTRISQUE etc. Supra cum contra Nestorium disputans diceret Dei hominisque 5 coniunctionem non fieri kata parathesin hoc est secundum appositionem dictum fuisse recorder diuersos esse modos diuersa sibi inuicem coniungendi: et alia quidem per appositionem ex quibus non fit unum: alia uero per compositionem ex quibus unum aliquid fit, coniungi. 10 3 Que uero per compositionem, alia per commixtionem alterius uel utriusque: alia sine commixtione. Unde manifestum est quoniam omne compositum ex utrisque componentibus aut eius proprietas ex utrorumque componentium naturis consistere dicitur. Sed hoc multipliciter sicut subdiuisio predicta declarat. Quod ait ita: 15 4

EX UTRISQUE NATURIS ALIQUID CONSISTERE, DUO SIGNIFICAT: UNUM

QUIDEM CUM DICIMUS ALIQUID IUNGI EX DUABUS NATURIS per

COnfusionem

quod est ITA SICUT EX MELLE ATQUE AQUA aliquid iungitur. ID AUTEM coniunctum tale EST UT in eo EX QUOLIBET MODO CONFUSIS composite scilicet: UEL si UNA natura UERTATUR IN ALTERAM UEL si UTREQUE IN 20 SE

5

INUICEM MISCEANTUR,

NULLO

MODO

TAMEN

UTRAQUE

PERMANEANT.

ALTER UERO MODUS EST etc. Sed interponit quod SECUNDUM HUNG MODUM EUTICES AIT CHRISTUM

CONSISTERE EX UTRISQUE NATURIS. Deinde dicit: ALTER UERO MODUS EST CONSISTENDI aliquid EX UTRISQUE NATURIS QUOD UldelicCt illud 25

aliquid compositione unum ITA IUNCTUM EST EX DUABUS naturis UT ILLA TAMEN EX QUIBUS IUNCTUM ESSE DICITUR MANEANT NEC aliqUO modo

2 fides dicat Christum: fides Christum p. 3 et in utrisque: et in naturis p. 6 hoc est secundum: id est secundum kNO. 11 alia per: alia uero per f. 18 ita sicut ex: ita ex NO. 20 composito scilicet uel: compositi scilicet uel m. composite scilicet s. una natura uertatur: una uertatur kNO. una natura conuertatur PpR. alteram uel si: alteram naturam uel si BkNO. 21 utreque in se: utraque in se FpQ. 25 uidelicet illud: scilicet illud BkNOs. 26 ita iunctum est: ita coniunctum est bDEFLmpQRTWY,

342

PL 64, 1402G

IN ALTERUTRA UERTANTUR: scilicet nee unum in alterum nee in se inuicem utraque. Et hoc humane fabrice conuenienti exemplo declarat ita: UT CUM 30 DICIMUS CORONAM EX AURO GEMMISQUE COMPOSITAM.

6 Quod exemplum recte ad id propter quod inductum est facit. Hie enim — hoc est: in corona — NEQUE AURUM IN GEMMAS TRANSLATUM EST NEQUE GEMMA IN AURUM CONUERSA. SED UTRAQUE PERMANENT quod

erant antequam fieret ex eis corona. Quod intelligitur ex eo quod 35 subiungit: NEC DERELINQUUNT PROPRIAM FORMAM: uel aurum illam, qua erat aurum, uel gemma illam qua erat gemma. 7 Sic et in omnibus — non modo humano ministerio uerum etiam naturaliter Deo operante — sine componentis alicuius confusione compositis componentia sunt quod erant. Atque de ipsis compositis 40 predicantur — siue simul alia cum aliis siue per se alia sine aliis — quecumque componentium sunt ueri nominis subsistentie et earum ilia propria que illius, cuius sunt, generis "omnibus semperque conueniunt". Nee tan turn dum manent in illius compositionis habitu componentia sed etiam antequam ipsa iam existentia componantur et 45 postquam a se inuicem fuerint dissoluta. 8 Nam quicumque — nondum generatus — futurus est homo, iam est corpus: ut Antichristus. Quicumque uero, iam dissolutis anima et corpore, non est homo, adhuc est et corpus et spiritus. Quod probatur per ilia corporis atque spiritus propria que solis his generalibus, a 50 quibus hec nomina sunt indita, conueniunt subsistentiis que uere de nondum conceptis et de iam dissolutis dicuntur: ut de Antichristo quod est in lumbis paternis: et de Phetonte quod est situs in sepulchro. 9 Que neque de illo neque de isto dicerentur nisi et ille iam esset et iste adhuc esset genere corpus. Etsi enim a se inuicem partes disso- 55 30 conuenienti exemplo: conuenientius exemplo kNO. ita ut cum: ut cum BkNOs. 34 permanent quod: permaneant quod AMt. 36 nee derelinquunt: nee derelinquant f. 37 qua erat aurum: que erat aurum kNO. 39 sine componentis: sine componente p. 40 sunt quod erant: sunt que erant EPpRV (e con Y). 41 alia sine aliis: alia siue aliis hUz. 43 (conueniunt) BOETHIUS, In Cat. Arist. I; PL 64, 190B. 44 tantum dum: tamen dum fm. tantum diu dum p. compositionis habitu: compositis habitu k. 48 ut antichristus: ut antichristo p. iam dissolutis: iam dissolutus EFMPpQRTVY. 49 est et corpus: est corpus NkNOT. 51 que uere de: que uero de DWy. 52 iam dissolutis: iam non solutis y. 53 antichristo quod: antichristo dicitur quod BkNOs. antichristo qui f. quod est situs: qui est situs pV. 55 et iste adhuc: et iste iam adhuc p.

CEut 7, 6-14

343

lutione recedunt, non tamen ab eo cuius sunt partes: si non integritate compositi, saltern numero sui. 10 TALIA ERGO EX ALIQUIBUS CONSTANTIA non solum ex illis sed ET IN illis CONSTARE DICIMUS EX QUIBUS CONSISTERE PREDICANTUR.

TUNG

ENIM — hoc est: si in ipsa compositione non corrumpuntur sed reti- 60 nent esse quod erant — POSSUMUS DICERE CORONAM in GEMMIS AUROQUE CONSISTERE.

11 Gemme ENIM SUNT GEMME ATQUE AURUM est aurum IN QUIBUS — quasi dicat: in sua substantia permanentibus — CORONA CONSISTAT. Quod non ita dicere possemus si uel alterum uel utrumque in compo- 65 sitione corrumperetur. NAM IN PRIORE compositionis MODO NON EST MEL ATQUE AQUA IN QUIBUS CONSTET ILLUD QUOD EX UTRISQUE COmpO-

sitione IUNGITUR. 12

CUM IGITUR etc. Quasi: cum utraque componentia manent tune et in his, ex 70 quibus constat, compositum consistere dicitur. IGITUR CUM FIDES CATHOLICA CONFITEATUR UTRASQUE NATURAS diuinam scilicet et humanam MANERE IN CHRISTO EASDEMQUE PERSISTERE sine aliqua corruptione PERFECTAS quod CSt NEC ALTERAM TRANSMUTARI IN ALTERAM, IURE DIGIT CHRISTUM CONSISTERE ET IN UTRISQUE NATURIS ET EX UTRISQUE. 75 13 Et sicut supra Euticis uerba cum illis, que ei uidebantur, rationibus repetebat ut melius error eius pateret: ita et catholicorum uerba cum eorum rationibus repetit ut et ipsa a fidelibus teneantur indubia. Ait ergo: 14 IN UTRISQUE QUIDEM naturis Christum consistere fides catholica 80 dicit QUIA MANENT UTREQUE: EX UTRISQUE UERO QUIA CHRISTI quC erat

ab eterno PERSONA et sine aliqua compositione UNA FIT non quidem

56 cuius sunt partes: cuius sint partes my. 57 saltern numero sui: sine numero sui f. 59 sed et in: sed etiam in ksVy. 60 compositione non: copulatione non NO. 74 est nee alteram: est nee altera kNO. est nee alterum EFpQY. in alteram iure: in alterum iure EFpQY. 75 dicit Christum: dicunt Christum s. et in utrisque: et utrisque p. 76 que ei uidebantur: que illi uidebantur p. que eis uidebantur s. 80 Christum consistere: Christi consistere f. 81 quia Christi: quia Christus NOY. 82 que erat ab: qui erat ab FPpQRTVY. et sine aliqua: et si non aliqua kNO.

344

PL 64, 1403B

quod erat — i.e. persona uel una — sed quod non erat i.e. UTRARUMQUE naturarum ADUNATIONE una. 15 "Naturarum" dico non ilia adunatione corruptarum sed sine aliqua 85 corruptione MANENTIUM. Ex hoc AUTEM manifestum est quod, cum Euticis perfidia et fides catholica dicat CHRISTUM EX UTRISQUE NATURIS IUNCTUM ESSE, NON tamen SECUNDUM EAM SIGNIFICATIONEM hoc

FIDES

CATHOLICA TENET SECUNDUM QUAM EuTICES PRONUNTIAT.

16

Uere. NAM ILLE hoc est Eutices SUMIT TALEM SIGNIFICATIONEM 90

CONIUNCTIONIS CUH1 dicitur EX UTRAQUE NATURA UT NON CONFITEATUR

Christum IN UTRISQUE CONSISTERE. Et quare non confiteatur "in utrisque", subiungit: NEQUE ENIM confitetur UTRASQUE MANERE. 17

CATHOLICUS UERO SUMIT EAM SIGNIFICATIONEM CONSISTENDI EX

UTRISQUE QUE SIT PROXIMA ILLI signification! EAMQUE CONSERUET QUE 95 IN UTRISQUE CONSISTERE CONFITETUR.

18 Patet IGITUR quoniam hoc quod dicitur EX UTRISQUE CONSISTERE EQUIUOCUM EST AC POTIUS AMPHIBOLUM ET GEMINA SIGNIFICATIONE

ad

quam rationabiliter uerborum se sinthasis habet DIUERSA DESIGNANS. Et que diuersa, diuisione ostendit dicens: UNA QUIDEM SIGNIFICATIONE — designans NON MANERE SUBSTANTIAS i.e. ita ex utrisque consistere ut non maneant substantie EX QUIBUS ILLUD QUOD COPULATUM EST DICATUR ESSE CONIUNCTUM: ALIO autem MODO SIGNIFICANS ITA EX UTRISQUE CONIUNCTUM UT UTRAQUE PERMANEANT. 19

HOC IGITUR EXPEDITO CtC.

5

Hue usque Nestorii et Euticis errores sibi inuicem contraries et docuit et summouit. Nunc quid inter eos fides catholica medium teneat, ponit. Quasi: ex utrisque consistere equiuocum uel ambiguum est. EXPEDITO IGITUR i.e. diuisione soluto HOC NODO EQUIUOCATIONIS ATQUE 10

86 est quod cum: est quod f. 88 secundum earn: secundum illam pQV. 95 sit proxima illi: sit prima illi fhUz. fit proxima illi p. 97 igitur quoniam hoc: igitur quia hoc FQVY. igitur quia in hoc p. dicitur ex: dicitur personam ex f. 3 esse coniunctum: ad se coniunctuni y. alio autem modo: alia autem modo kNO. 4 ex utrisque coniunctum: coniunctum p. (permaneant) caput nonum marg EM. 7 nunc quid: nunc quidem DfW. 9 ambiguum est: amphibolum est f. 10 igitur id est diuisione: igitur et cetera id est diuisione p. soluto hoc nodo: soluto hoc modo DKkLmNOSTtWY.

CEut 7, 15-22

345

AMBIGUITATIS, NicHiL EST ULTRA QUOD ab Eutice uel quolibct alio POSSIT OPPONI QUIN SIT ID QUOD FIRMA UERAQUE

Ordo COHUCrSUS

pro

uera firmaque: uera quoniam res ita $e habet, firma quoniam argumentis probata — FIDES CATHOLICA CONTINET: uidelicet CHRISTUM EUNDEM ESSE HOMINEM humane substantie integritate PERFECTUM: EUNDEM 15 ueritate diuine essentie DEUM — et hoc quidem contra Euticen cum Nestorio — EUNDEMQUE QUI HOMO SIT sicut dictum est PERFECTUS ATQUE essentia uerus DEUS, UNUM ESSE personal! proprietate: DEUM quidem essentie ueritate AC DEI FILIUM proprietate. 20 NEC sicut minus intelligentibus forte uidetur ASTRUI QUATERNITA- 20 TEM TRINITATIS DUM HOMO hoc est humana natura ADDITUR SUPRA PERFECTUM DEUM SED UNAM indiuiduali proprietate PERSONAM EANDEMQUE — que sicut Pater uel eius Spiritus sine initio fuerat persona — non aliam EXPLERE hoc est plenum reddere NUMERUM TRINITATIS: et ita eandem UT CUM HUMANITAS PASSA SIT i.e. cum non diuine sed 25 humane nature conueniat passio et secundum earn tantum passus sit Christus, uere TAMEN DICATUR DEUS ESSE PASSUS. 21 Quod nequaquam diceretur si Deus et homo kata parathesin hoc est secundum appositionem sibi inuicem iuncti essent in Christo. Sed quoniam teste sacra scriptura "sicut anima rationalis et caro unus est 30 homo ita Deus et homo unus est Christus" hoc est: quoniam de uno singulariter et indiuidualiter Christo diuina et humana natura his, que ab eisdem sunt indita Christo, nominibus — uidelicet: " Deus" et "homo" — ita uere et sine translationis alicuius scemate predicantur sicut de quolibet homine natura anime et carnis his, quibus ab eisdem 35 naturis homo appellationem habet, nominibus — scilicet: "anima" et "caro" — dicuntur, supposito eodern Christo, quouis istorum predicatorum nominum alterum et quicquid nature per illud alteium significate causam naturaliter comitatur poterit predicari. 22 Nam et cum homo sit anima et corpus, hoc eius i.e. hominis 40 nomine quod est "anima" uel "rationale", eodem supposito, poterunt uere predicari non modo ilia que sunt propria animarum uerum

18 deum quidem: deum qui pQR. deum P. 22 deum sed unam: deum si unam p. 25 et ita eandem: et ita eundem p. 26 conueniat passio et: conueniat et p. 30 teste sacra: recte sacra p. 33 uidelicet deus et: scilicet deus et BkNOs. 35 homine natura: homine et natura BkNO. 41 est anima uel: est animal uel fhtlz. est uel p. 42 que sunt... etiam ilia om t.

346

PL 64, 1404B

etiam ilia que sunt propria corporum: ut octo anime intrauerunt in archam. Hie enim hoc plurali nomine, quod est "anime", non animas 45 hominum sed ipsos homines auctor supposuit et quod non animabus sed solis corporibus conuenit, "intrare" uidelicet, predicauit. 23 Similiter potest dici "quoddam rationale est album" ut hoc nomine, quod est "rationale", quod ab anime potentia non modo ipsius anime sed etiam hominis nomen est, homo ipse intelligatur 50 suppositus: et tamen ad hanc suppositionem albedo — que non anime sed corporis qualitas est — uere predicata. 24 Item hoc hominis nomine, quod est "corpus" uel "album", eodem homine subiecto, possunt uere predicari de ipso non modo corporum uerum etiam animarum propria: ut "rationale" uel "musicum" uel 55 huiusmodi alia. Et generaliter quotienscumque unum multis secundum eandem facultatem appellatur nominibus, quolibet eorum — facta suppositione rei cuius sunt nomina — uere possunt cetera predicari. Sed non omnia predicata his, quibus fit suppositio, conexionis consequentiam reddunt. 60 25 Sciendum namque conexionum predicatiuarum alias quidem consequentes, alias uero accidentales esse. Consequentes sunt: ut "corporeum est coloratum". Accidentales: ut "corporeum est rationale". Corporalitati namque color debetui: non potentia discernendi que sicut color solis corporibus ita solis spiritibus conuenit. 65 26 Sed quoniam in uno corpus et spiritum esse contingit, de illo uno quecumque sunt naturaliter corporis atque spiritus, sicut iam sepe dictum est, poterunt uere predicari. Nee ullo modo conexionis ueritatem predicta accidentalitas poterit impedire si et quod predicatur et quo suppositio fit illi uni secundum eandem rationem conueniant. 70 "Secundum eandem rationem" dicimus ne forte quis audiens de eo,

45 plurali nomine: plurali numero y. 47 uidelicet predicauit: predicauit p. 49 potentia non: potentiam non y. 50 etiam hominis: etiam ipsius hominis t. est homo ipse: sed hoc ipse p. 52 uere predicata: uere predicata est EkNOs. 54 homine subiecto: homine supposito fRs. 55 ut rationale uel: ut ratione uel NO. 61 predicatiuarum alias: predicatarum alias pVY. 64 potentia discernendi: potentia disserendi f. 66 esse contingit: contingit f. 68 sicut iam sepe: sicut sepe ks. 69 predicta accidentalitas: predicta accidentalis m.

CEut 7, 23-31

347

quod corpus est, dici "album est corpus", "album est contrarium nigro", putet posse dici "corpus est contrarium corpori". 27 Quamuis enim et "corpus" et "album" et "contrarium" eiusdem rei sint nomina, non tamen secundum eandem rationem quoniam 75 "corpus" et "album" a naturis: "contrarium" uero a disserendi ratione idem appellant. Ideoque de illo "contrarium" non uere poterit predicari nisi eo nomine quod illi a causa contrarietatis impositum est supponatur ita: "album est contrarium" uel huiusmodi alio nomine cuilibet rei a causa sue contrarietatis imposito. 80 28 Non enim sibi contrarie — nisi forte per denominationis tropum — albedo et nigredo dicuntur sed — causa contrarietatis albi et nigri — que uere sibi inuicem contraria sunt. 29 Diligenter tamen est attendendum quod cum dicitur "album est accidens", nequaquam album ex albedinis causa sed albedo ipsa "acci- 85 dens" appellatur. Unde manifestum est quod disserendi rationes uere de aliquo predicare non possumus nisi subiecto predicatum quadam rerum significatarum consequentia conectatur. 30 Ideoque conexio qua dicitur "Deus passus est", quamuis accidentalis sit, uera tamen est: NON QUO IPSA DEITAS aliqua conuersione sui 90 FACTA SIT HUMANITAS — inconuertibilis enim et omnino incommutabilis est — SED QUOD A DEiTATE hoc est a Deo FUERiT ASSUMPTA ac per hoc in Filio Dei, Christo uidelicet, uere coniuncta. 31 Cuius coniunctionis ratione recte fit non modo in naturalibus uerum etiam in theologicis accidentalis et tamen uera dictionum 95 conexio. Quam quia Nestorius uere fieri posse non putat cum iam hoc exemplauerit hac accidentali et uera conexione que est "Deus est passus" — in qua scilicet Christi persona hoc suo a diuinitatis essentia

74 enim et corpus: enim corpus kMs. 75 tamen secundum: tamen sunt secundum EFMPqQRVY. tantum secundum k. 76 disserendi ratione: dicendi ratione s. 77 ideoque in illo: ideoque de uno kNO. 78 nisi eo nomine: non nisi eo nomine f. 80 cuilibet rei: cuiuslibet rei FlmPQRU. a causa sue: causa sue m. a causa f. imposito: imposito est m. 82 dicuntur sed causa: dicuntur sed cause bBEFhILmPpQRSsTUVYy/. 83 uere sibi: uere et sibi s. 87 predicare non possumus: predicari non possunt ks. nisi subiecto: nisi subiectum s. 90 non quo ipsa: non quod ipsa FfhKLPRSsTUVYz (e con Q). 93 uidelicet uere: scilicet uero kNO. 97 hac accidentali: hoc accidentali mp. ac accidentali Ks.

348

PL 64, 1405A

nomine, quod est "Deus", supposita predicatur passio que non diuinitatis sed animalis sensibilitatis est propria — ITEM exemplat idem alia — accidentali et tamen uera conexione in qua eadem Christi persona — illo suo ab humanitatis subsistentia nomine, quod est "homo", subiecta — predicatur esse Filium Dei: quod non est secundum humanam generationem sed secundum diuinam. 32 Dicit itaque: QUI HOMO EST, APPELLATUR DEI FILIUS et hoc NON 5 SUBSTANTIA DiuiNiTATis que humanitatis in ipsam conuersione prouenerit SED manente substantia HUMANITATIS QUE etsi non est in diuinitatem conuersa TAMEN EST DIUINITATI NATURALI UNITATE CONIUNCTA. 33 ET CUM HEC i.e. diuinitas et humanitas DISCERNANTUR PERMISCEANTURQUE INTELLIGENTIA cuius potestas est et coniuncta diuidere et diuisa 10 coniungere TAMEN UNUS IDEMQUE personal! proprietate ET HOMO SIT sine humane nature corruptione PERFECTUS ET sine diuine nature aliqua transformatione DEUS uerus: DEUS QUIDEM eo QUOD ipse SIT EX DEI PATRIS SUBSTANTIA hoc est ex Deo Patre secundum substantiam non creatus sed GENITUS: HOMO UERO eo QUOD EX MARIA UIRGINE secundum 15 substantiam corporis, quod sumpsit ex ea, et secundum animam quam accepit in ea SIT PROCREATUS. 34

ITEMQUE etc. Quod uere quamuis accidentaliter dicatur "Deus est passus", "homo est Dei Filius", dixit. Et opinionem qua forte quis hoc uerum esse 20 concederet remouit dicens: "non quo ipsa deltas humanitas facta sit" et "non substantia diuinitatis sed humanitatis". ITEM dicit — accidentaliter quidem sed uere — quod QUI HOMO est, DEUS est. 35 Et quare hoc sit, supponit: EO QUOD scilicet homo FUERIT A DEO Filio Dei i.e. Christo ASSUMPTUS. Hoc e3t quod supra dixerat de 25 humanitate ita: "sed quod a deitate fuerit assumpta". ET e conuerso: QUI DEUS est, HOMO est. Et quare hoc, subiungit: QUONIAM HOMINE hoc est humana natura tanquam bene se habente habitu UESTITUS SIT. 100 sensibilitatis est: sensibilitas est t. 2 est homo subiecta: est homo NO. 3 esse filium dei: esse filius dei fkNO. esse filio dei p. 6 in ipsam: in ipsa FLmPpQRTVY. 7 humanitatis que: diuinitatis que t. 9 permisceanturque: permisceantur quod p. 13 quod ipse sit: quod ipsa sit kNO. 15 Maria uirgine: Maria uera uirgine NO. 16 corporis quod sumpsit: corpus sumpsit kNO. 17 sit procreatus: procreatus blmstVy. 21 esse concederet: esse crederet p. quo ipsa deitas: quod ipsa diuinitas UzW. 26 de humanitate ita: de huma ita p. 28 habitu uestitus: habitu quia in Adam turpiter deformatam humanam

CEut 7, 32-40

349

Hoc est quod superius dixerat: "quia tamen diuinitati substantia humanitatis natural! unitate coniuncta est". 30 36 CUMQUE IN EADEM PERSONA ALIUD SIT DIUINITAS, QUE SUSCEPIT, ALIUD HUMANITAS, QUAM SUSCEPIT, IDEM TAMEN 1.6. eadem persona,

Christus uidelicet, DEUS EST ATQUE HOMO. Hoc est quod predixerat: "Et cum hec ita intelligentia discernantur permisceanturque, tamen unus idemque et homo sit perfectus et Deus". 35 37 Attende quod ait: "diuinitas que suscepit". Et intellige quod Christus, qui ante susceptionem hanc Deus erat, suscepit: ideoque dictum esse "diuinitas suscepit" quia non natura sed persona suscepit naturam. NAM si etc. 40 Quod dixerat: "qui homo Deus et qui Deus homo" et eas quas supposuerat rationes — uidelicet "eo quod homo a Deo fuerat assumptus" et "quoniam Deus homine uestitus" — adhuc contra Nestorianos: et quod "cum in eadem persona aliud sit diuinitas aliud humanitas idem tamen Deus atque homo est", adhuc contra Euticianos inculcat. 45 38

39 Sed oblitus recolat aut nescius discat quoniam, qui loquitur, non modo illorum de quibus loquitur uerum etiam loquendi rationes pre mente debet habere et secundum eas uerba formare. 40 Nam — ut de ceteris que ad exponendum suscepte non faciunt pagine, taceamus — in predicatiuis enuntiationibus non tarn suppo- 50 situri aliquid predicamus quam predicaturi supponimus. Prius enim, de quo aliquid enuntiemus, eligimus. Deinde de ipso uel affirmamus aliquid uel negamus.

induens Christus pulchre reformauit naturam uestitus kNOy. 29 quia tamen diuinitati: que tamen diuinitati ksy. quia tantum diuinitati f. quia tamen diuinitatis bLm. quia tamen humanitati t. 30 humanitatis naturali: diuinitatis naturali kNOt. 34 hec ita intelligentia: hoc ita intelligentia k. hec ista intelligentia Uz. hec intelligentia FQVY. discernantur: ita discernantur hNOz. 37 hanc deus erat: deus erat y. 40 nam si: nam et si t. 41 qui homo deus: quia homo deus y. 44 et quod cum: et cum f. 45 atque homo est: et homo est y. ea de homo est f. 46 nescius discat: nescius dicat y. 48 (uerba formare) rationes alie grammatice ut syntasis alie rethorice ut resis alie dialectice ut lexis marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276. 50 predicatiuis enuntiationibus: predicandis enuntiationibus k. predicatiuis enumerationibus p. 52 aliquid enuntiemus: aliquid enuntiamus p. 53 affirmamus aliquid: affirmamus kNOs.

350

PL 64, 1406A

41 In quo etiam, quia omnis dictio diuersa significat, quid et de quo diligens auditor attendit. Uerbi gratia: cum hoc nomen, quod 55 est "corpus", subicimus — quia et id quod est et id quo est corpus designat — supponimus eo siue subsistentiam siue quod ea subsistit et uel alicuius partem, que corpus est, uel id cuius ipsum est pars. 42 Itaque de Christo aliquid predicaturi, aliquod nominum eius quo ipsum supponamus prius eligimus: ut — cogitantes eum hominem — 60 hoc nomine, quod est "homo", ilium supponimus et diuinitatem — que eiusdem est essentia — de illo predicamus. Recte utique. 43 NAM si eum prius subiciendi ratione HOMINEM INTELLIGAS, uere dici potest quod IDEM HOMO EST ATQUE DEUS i.e. idem, qui homo est, 54 (in quo) Caue callidam subtilitatem uersute spoliantem et deum humanitate et hominem diuinitate. Nam cum auctor dicat ' hominem deum assumptione ' atque item ' deum hominem assumptione ' glosa hec nomen assumptionis peruertit ut in Christo nee assumpto diuina nee assumenti humana concedat nisi per unam in una persona commanentiam de qua dicit ' quod simul cum humana natura qua deus (read homo) est est etiam diuina qua deus est contingit assumptione ' item ' quod simul cum diuina natura qua deus est est etiam in eo humana qua homo est contingit assumptione '. Nos autem confitemur tali assumptione hominem deo deum homini unitum ut unum electrum, ut assumpte assumentisque nature credamus non solum in una persona commanentiam et permanentiam sed et utriusque nature talem conuenientiam qualem designat auctor supra dicens humanitatem ' diuinitati naturali unitate coniunctam ' (CEut VII, 32). Quod dictum auctoris nescio qua arte pretermissum est in expositione glosatoris. Nos autem per hoc dictum intelligimus uere, ut auctor ait, diuinitatem humanitati sic ' naturali unitate ' iunctam sicut sputum oris dominici pulueri legitur unitum in unum nostre salutis medicamentum: naturali uidelicet unitione quia puluis naturaliter capax est cuiuslibet humoris et humor ei capabilis quomodo et humanitas ad imaginem dei creata naturaliter capax est creatricis diuinitatis et diuinitas ei capabilis. Que tamen plenaria diuinitatis et humanitatis unitio facta est in solo Christo in quo habitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter (Col 2: 9). Hac fide tamquam luto saluberrimo liniti oculi cecorum lumen recipiunt. Qui autem puluerem a sputo separant, eodem puluere oculos turbante id ipsum luminis quod habere uidentur amittunt. Quid namque homo cui uere dictum est Puluis es et in puluerem reuerteris (Gen 3: 19) conferre posset medicaminis aut salutis nisi descendens tamquam pluuia in uellus et sicut stillicidia stillantia super terram (Ps 71: 6) Sapientia eterna ipsum repleuisset sibi uniuisset conferens pulueri eatenus leui diuine pondus grauitatis contra omnem uentum temptationum. Propterea cum temptaretur a diabolo non solum sibi sed et suis triumphauit quos in se ac per se diuine consortes nature ab eterno prenouit atque predestinauit conformes fieri sibi formoso pre filiis hominum (Rom 8: 29), seruata uidelicet ea differentia ut ipse sit primogenitus et filius naturalis, illi uero adoptiui, ille habens omnemplenitudinem diuinitatis (Col 1:19) humanitatem suam replentis et deificantis atque glorificantis seu clarificantis non ad mensuram, illi de ipsius plenitudine accipientes et habentes consorcium diuine gracie secundum mensuram donationis eius (Eph 4: 7) marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276-277. 54 etiam quia omnis: etiam quod omnis kNO. etiam omnis p. 55 cum hoc nomen: cum nomen m. 58 subsistit et uel: subsistit uel fhMSUz. que corpus est: quod corpus NO. quod corpus est k. uel id cuius: uel cuius NO. 62 que eiusdem est: que est s. 64 quod idem homo: quoniam idem homo t.

GEut 7, 41-47

351

Deus est QUONIAM HOMO EX NATURA: DEUS uero similiter quidem ex 65 natura. Sed quod .simul cum humana natura, qua homo est, est etiam diuina, qua Deus est, contingit ASSUMPTIONS qua, cum Deus esset, humanam naturam assumpsit. 44 Si UERO eundem Christum prius ratione ipsum subiciendi DEUM INTELLIGAS, IDEM DEUS EST ATQUE HOMO i.e. idem, qui Deus est, homo 70 est QUONIAM NATURA DEUS EST: HOMO uero similiter quidem natura. Sed quod simul cum diuina natura, qua Deus e$t, est etiam in eo humana, qua homo est, contingit ASSUMPTIONS qua, cum esset Deus, humanam naturam assumpsit. 45 FITQUE IN EO GEMINA sine aliqua confusione NATURA GEMINAQUE si 75 mauis dici SUBSTANTIA QUONIAM, sicut dictum est, et HOMO est et DEUS uNAque uere indiuiduali proprietate PERSONA QUONIAM IDEM HOMO ATQUE DEUS. 46 MEDIAQUE EST HEC UIA catholice fidei INTER DUAS HERESES Nestorii et Euticis: SICUT UIRTUTES QUOQUE uiciorum inter se contrariorum so MEDIUM TENENT. OMNIS ENIM UIRTUS CONSISTIT LOCATA IN DECORE hoc

C$t locata

decora in MEDIO RERUM. Et recte dicitur uirtus "locata in medio rerum". Nam si QUIDEM FIAT aliquid UEL ULTRA UEL INFRA QUAM OPORTUERIT, DISCEDITUR A UIRTUTE.

85

47 Sic largitas media est inter prodigalitatem et auariciam. Largitas enim dat danda: retinet non danda. Prodigalitas uero ultra quam oporteat facit: dans danda et non danda. Et auaricia infra quam oporteat: retinens danda et non danda. Et huiusmodi plurima sunt. 48 IGITUR UIRTUS TENET MEDIETATEM. Et ad eius similitudinem pre- 90 dicta catholicorum fides predictarum heresum media est. QUOCIRCA SI QUATUOR HEC etc.,

RESTAT UT EA SIT UERA CtC.

Hie CSt Ordo UCr-

borum. 66 humana natura qua homo est: diuina natura qua deus est homo PR. 67 est etiam diuina: etiam diuina f. 72 qua deus est: qua deus f. 73 qua cum esset: quod cum esset p. 75 fitque in: fit quod in p. 76 mauis dici: maius debet dici p. quoniam sicut: quam sicut p. 79 mediaque est hec: media quod est hec p. mediaque et hec s. mediaque est fU. 83 et recte... medio rerum om bkLmy. 84 (infra quam) In Ms Vat. Lat. 560 (W) the text continues on fol. 126. 86 et auariciam: et auariam p. 87 retinet non danda: retinet retinenda DEFpQRVWY. 88 oporteat facit: oporteat NO. 92 sit uera et cetera hie: sit uera hie ks. sit et cetera hie PpR. est ordo uerborum: est uerborum f. ordo uerborum p.

352

PL 64, 1406C

49 De natura uero et de persona, item una et duabus inter se combinatis, quatuor specierum diuisio nascitur quarum primam Nestorius, 95 secundam Eutices, terciam catholici, quartam nulli Christo conuenire contendunt. 50 Sed Nestorii et Euticis opiniones argumentis supra destruxit. Contra illam, quam nulli adhuc dixerunt, nulla argumenta adduxit. Catholicorum ueram sententiam, summotis erroribus, sicut in prologo — suo promiserat, ad ultimum posuit. Que omnia breui recapitulatione commemorans ait: 51 QUATUOR HEC NEC ULTRA secundum rerum consuetudinem ESSE POSSUNT quod — uidelicet personis naturisque propositis — aut diuerse nature diuerseque persone sunt — ut Plato et Cicero diuerse persone 5 sunt earumque nature diuerse — aut una persona unaque natura — ut Deus Pater una persona est unaque eius natura — aut diuerse nature et una persona — ut Plato una persona est sed eius diuerse nature sunt: ille scilicet que sunt anime et rorporis — aut una natura personeque diuerse — ut Pater et Filius et amborum Spiritus diuerse persone 10 sunt sed eorum non nisi una natura. 52 Quoniam ergo hec est personarum naturarumque unius uel diuersarum uera perfectaque diuisio, propositis ad agendum de ipsis Christo atque natura, necesse est UT IN CHRISTO AUT DUE NATURE SINT diuina et humana DUEQUE PERSONE: una Deus altera homo UT NESTO- 15 RIUS AIT: AUT UNA PERSONA Christus UNAQUE NATURA que prouenit humana in diuinam conuersa UT EUTICES AIT: AUT DUE NATURE diuina et humana SED UNA PERSONA Christus qui unus est Deus et homo UT CATHOLICA FIDES CREDIT: AUT UNA NATURA

DUEQUE PERSONE QUOD

NULLUS ADHUC dixit. 53

Et

SIONE

20

DUAS QUIDEM CSSC NATURAS DUASQUE PERSONAS IN EA RESPONQUE CONTRA

NESTORIUM

DICTA

EST

COnuiciniUS.

UNAM

UERO

98 opiniones argumentis: opinationes argumentis bmy. 99 quam nulli adhuc: quam nulli y. 1 suo promiserat: suo proposuerat my. 5 diuerseque persone: diuerse persone kO. persone N. 6 earumque nature: earumque persone hUz. ut deus... aut diuerse nature om m. 7 ut deus pater: sicut deus pater kNOs. 12 naturarumque unius: naturasque unius kNO. 13 diuersarum uera: diuersarum uera diuersa Lm. 14 Christo atque: persona atque EkNOsy. 15 sint diuina et: sint diuina scilicet et FpQsVY. 14 Christus unaque: in Christo unaque p. unaque s. 18 una persona Christus: una Christus p. qui unus est: qui est f. 19 natura dueque: natura et due ks. 20 adhuc dixit: adhuc hereticus attigit Boethius. 22 est conui-

GEut 7, 49-55

353

PERSONAM UNAMQUE NATURAM ESSE NON POSSE, EUTICE hoc NENTE,

MONSTRAUIMUS.

NfiQUE TAMEN QUISQUAJV1 HUG

CSSC PROPO-

USQUE EXTITIT

TAM AMENS UT CREDERET IN EO ESSE UNAM quidem NATURAM SED GEMINAS 25 PERSONAS.

54 Si autem "quatuor hec nee ultra esse possunt ut in Christo aut "due etc., CUMQUE "duas quidem conuicerimus" etc., RESTAT UT EA SIT UERA

FIDES QUAM

CATHOLICA

PRONUNTIAT:

uidelicCt

in

ChristO

GEMINAM ESSE suBSTANTiAM hoc est diuinam essentiam et humanam 30 subsistentiam SED ipsum esse UNAM PERSONAL. 55

QUIA UERO PAULO ANTE cum errorem Euticis exponeremus DIXIMUS

EUTICEN CONFITERI DUAS QUIDEM IN CHRISTO ANTE ADUNATIONEM fuisSC

NATURAS diuinam et humanam: UNAM UERO diuinam scilicet esse POST ADUNATIONEM CUMQUE INTERPRETAREMUR HUNC ERROREM CELARE multi- 35

plicitate dictionum istarum "ante", "post" DUPLICEM SENTENTIAM UT uidelicet HEC ADUNATIO AUT GENERATIONS i.e. tempore generationis eius FIERET CUM CORPUS HOMINIS hoc

CSt humanum MINIME SUMERETUR EX

MARIA AUT SUMPTUM QUIDEM EX MARIA PER RESURRECTIONEM i.e. tempore resurrectionis FIERET ADUNATIO: DE UTRISQUE QUIDEM PARTIBUS 40 IDONEE, UT ARBITROR, DisPUTATUM EST et quod hec adunatio nullo tempore, nulla omnino ratione fieri potuit, demonstratum. VIII 1

NUNC QUERENDUM CtC.

Quod in prologi sui prefatione promisit, hue usque partitionis sue seruato ordine exequutus est. Hoc est: primum Nestorii et Euticis inter se inuicem contraries posuit et summouit errores. Deinde quid catholica fides medium teneat, docuit. 5 2 Solent autem philosophi si qua tractatibus suis uiderint necessaria uel que forte inquisitione digna ex uerbis suis posse emergere senserint

cimus: est cum uicimus f. (conuicerimus Boethius). 29 sit uera fides: sit uera ratio pR. uidelicet in Christo: scilicet in Christo kNOs. 30 hoc est diuinam: id est diuinam kNOs. 35 interpretaremur: interpretamur f. 36 ante post duplicem: ante et post scilicet duplicem kNOs. 38 hoc est humanum: id est humanum kNOs. hoc humanum fhUz. 41 et quod hec: et hec f. 42 potuit demonstratum: potuit demonstratum est DEFPQRUVWYy. (nunc querendum) caput decimum marg E. 2 prefatione promisit: prefatione premisit kNO. 4 deinde quid: deinde qui p.

354

PL 64, 1407G

aut anteliminaribus paginis tanquam prolegomena preponere aut, omnibus expositis et etiam epilogorum breuibus recapitulationibus terminatis, postponere. 10 3 Quod quoniam expositi operis auctor et ex plurimorum tratactuum lectionibus et mentis proprie consulta ratione didicerat, uoluit ea, que sue disputationi quodam modo utilia uisa sunt et eius tamen seriem ibi tractata turbarent, cake perfecti operis tangere et sic, quoniam pernecessaria sunt, memorie commendare. 15 4 Hec autem sunt humane nature status diuersi: uidelicet et antequam peccaret homo et postquam peccauit et is qui ei, si non peccasset, daretur in premium. Quoniam ergo his que dicte sunt ratiocinationibus clarum est Christum unam personam esse et in ipso sine confusione aliqua diuine nature humanam esse coniunctam, recte queritur: in 20 quo humane nature statu Christus factus est homo? 5 Hanc itaque questionem primo argumentis, quatenus uidetur, in dubitationem adducit. Postea dubitationem diuisione statuum decutit. Ait ergo: 6

NUNC. 25 Quasi: expositis et destructis erroribus Nestorii et Euticis, ostensa catholicorum fide unam esse personam Christi sed eiusdem geminam esse naturam confitentium QUERENDUM EST QUOMODO FIERI POTUERIT UT DUE NATURE adeo diucrse quod nullo inter se genere, nulla ratione conformes — diuina scilicet et humana — MISCERENTUR hoc est coniunc- 30 tione quadam sine confusione sui conuenirent IN UNAM SUBSTANTIATE ut uidelicet in uno subsistente simul essent et de illo uno et simul et diuisim uere predicarentur: sicut de quolibet homine anime corpo-

8 senserit aut: senserunt aut NOR. senserit aut f. 9 preponere aut omnibus: preponere aut ex omnibus k. prepositione aut NO. et etiam epilogorum: aut etiam epilogorum fhMUz. et epilogorum DpQRV. 12 didicerat uoluit: dixerat uoluit PpR. 13 sue disputationi: sue disposition! s. utilia uisa sunt: utilia sunt EFPpQRVY. 14 seriem sibi: seriem in Ep. calce perfecti: calcem perfecti EFPpQR. operis tangere: ordinis tangere p. 15 quoniam pernecessaria: pernecessaria FPpR. 16 diuersi uidelicet: diuersi s. 17 peccauit et is: peccauit et his p. qui ei si: quod ei si PR. que ei si Kp. 18 his que dicte: his que predicte FPpQVY. 19 ratiocinationibus clarum: rationibus clarum p. ipso sine confusione: ipso fine p. 23 statuum decutit: statuum deducit my. 28 fieri potuerit: fieri poterit f. fieri potuit m. 30 miscerentur hoc est: miscerentur hoc p. 31 coniunctione quadam: commixtione quadam siue coniunctione PpR. 32 uno et simul: uno simul EFKPpQRTVY. 33 et diuisim: et diuisum by. diuisimque p.

CEut 8, 3-9

355

risque nature quarum quedam aliquo genere, omnes simul aliqua ratione conueniunt. 35 7

UERUMTAMEN etc. Quasi: nunc querendum est quomodo etc. UERUMTAMEN NUNC ETIAM rationabiliter post ilia, que dicta sunt, EST ET ALIA QUESTIO QUE ex his, que predicta sunt, POTEST INFERRI AB HIS QUI NON CREDUNT Christi CORPUS HUMANUM SUMPTUM ESSE EX MARIA SED ALIAS hoc

CSt alio 40

tempore atque alibi siue in celo — ut opinantur Ualentiniani — siue in alio loco FUISSE a ceteris corporibus SEQUESTRATUM PREPARATUMQUE Incarnationi Christi QUOD IN ADUNATIONE i.e. quod, facta diuine humaneque nature adunatione, UIDERETUR NASCI AC PROFERRI EX UTERO MARIE. 45 8 Que questio talis est: AJUNT ENIM ita si CORPUS CHRISTI EX HOMINE SUMPTUM EST sicut uos catholici creditis HOMO UERO OMNIS sicut uos dicitis et uerum est EX PRIMA hoc est primorum parentum PREUARICATIONE NON SOLUM TENEBATUR PECCATO ut actu ipso faceret quod non licet fieri ET MORTE ut necessario dissolueretur UERUM ETIAM ERAT qua- 50 dam necessitate IMPLICITUS AFFECTIBUS PECCATORUM i.e. peccandi cupiditatibus EAQUE ILLI FUIT PENA PECCATI primorum parentum UT, CUM MORTE sicut dictum est TENERETUR OBSTRICTUS, TAMEN ESSET REUS ETIAM UOLUNTATE PECCANDI CUR i.e. qua ratione poterit astrui quod IN CHRISTO quem ex huiusmodi homine corpus assumpsisse dicitis NEQUE 55 PECCATUM alicuius actus FUIT NEQUE etiam UOLUNTAS ULLA PECCANDI? quod secundum consequentiam aliorum, qui ex peccatoribus nati sunt, debere esse uideretur. 9

ET OMNINO. Quasi: illi qui Christi corpus humanum ex Maria sumptum esse 60 non credunt, ita querunt. ET reuera TALIS QUESTIO HABET DUBITATIONEM OMNINO ANiMADUERTENDAM ut quemadmodum ambiguitas argumentis adducta uidetur ita quoque argumentis purgetur. Quibus autem

37 querendum est quomodo: querendum quomodo pR. querendum m. nunc etiam: nunc et cetera pRS. 38 que dicta sunt: que predicta sunt bLmT. est et alia: et alia NOp. 39 potest inferri: post inferri p. 41 atque alibi: et alibi k. 44 uideretur nasci: uidetur nasci kNO. 48 sicut uos dicitis: sicut uos creditis s. et uerum est: et uerum esse Uz. 52 eaque illi: ea que illi GLMpUXYz. 55 Christoquemex: Christoex f. Christo que ex p. 56 alicuius actus: alicuius actum kNO. 58 esse uideretur: esse uidetur bDGKkLmSsXy. esse uidentur NO. uideretur... esse non om p. 63 quibus autem: quibus uero hUz.

356

PL 64, 1408B

argumentis uideri potest adducta, et iam tetigit et adhuc inculcat cum ait: 65 10

Si ENIM CHRISTI CORPUS ASSUMPTUM EST EX CARNE HUMANA ut utique

est DUBITARI POTEST QUENAM UIDEATUR ESSE CARO QUE ASSUMPTA EST:

uidelicet an talis qualis Adam fuit post peccatum an talis qualis ipse fuit ante peccatum. Et quidem talis assumpta uidetur qualis Adam fuit post peccatum. 70 EUM QUIPPE quasi medicina egentem saluum fecit QUEM ETIAM ASSUMPSIT i.e. corpus quod de massa peccatorum sola gratia separatum assumpsit: ab omni reatu atque uicii necessitate liberatum: cum humana — quam similiter hoc est per solam gratiam assumpsit — anima eadem gratia glorificauit. 75 11 SIN UERO TALEM HOMiNEM hoc est humanam naturam talem ASSUMPSIT QUALIS ADAM FUIT ANTE PECCATUM — quod utique facere potuit quoniam, etsi de peccatoribus et per peccatum genitis, non tamen per peccatum, hoc est: ministra originali concupiscentia, corpus humanum assumpsit — UIDETUR quidem ASSUMPSISSE INTEGRAM HUMANAM NATURAM 80 SED TAMEN talem QUE PENITUS NON EGERET MEDICINA qua

diceretur

saluanda siue .saluata. 12 Si AUTEM concedatur talem assumpsisse qualis Adam fuit ante peccatum, queritur QUOMODO FIERI POTEST UT TALEM HOMINEM hoc est humanam naturam ASSUMPSERIT QUALIS ADAM FUIT ante peccatum? 85 CUM tune IN ADAM ESSE POTUERIT et effectu monstrata est fuisse PECCANDI UOLUNTAS ATQUE AFFECTIO UNDE FACTUM EST i.e. CX qua Uoluntat

actus processit UT scilicet non modo in re, de qua non habuerat preceptum, delinqueret uerum ETIAM PRETERGRESSIS DIUINIS PRECEPTIS quibus dictum est ei de ligno scientie boni et mail ne comedas INOBEDIENTIE 90 DELICTIS TENERETUR ASTRTCTUS.

66 si enim Christi: si enim f. 68 an talis qualis ipse... post peccatum om NOp. 69 qualis ipse fuit: qualis fuit y. 71 eum quippe quasi: eum quasi Uz. 72 quod de massa: de massa p. 74 cum humana quam: cum anima quam m. 75 anima eadem: animam eadem FmpQT. 76 sin uero: si uero KkY (e corr Lt). sim uero p. hoc est humanam: id est humanam kNOs. 78 genitis non: genitus non k. 79 hoc est ministra: id est ministr kNOs. 80 uidetur quidem: uideretur quidem f. 81 sed tamen talem: sed non talem y. qua diceretur: que diceretur EFpQVY. qua daretur kNO. 82 siue saluata: seu saluata bEFGkMmNOpSstX. 84 fieri potest: fieri potuerit s. 90 quibus dictum: quibus scilicet dictum ks. 91 inobedientie delictis: inde obedientie delictis p. teneretur astrictus: te-

CEut 8, 10-16

357

13 IN CHRISTO UERO NEC etiam UOLUNTAS ULLA PECCANDI CREDITUR FUISSE — nedum actus ipse peccati — nee debet credi CUM PRESERTIM SI TALE CORPUS ASSUMPSIT ChfistUS QUALE FUIT Corpus ADE ANTE PECCATUM, NON DEBUERIT aliqua necessitate ESSE MORTALIS QUONIAM 95

ADAM quoque si NON PECCASSET creditur quod NULLA RATIONE MORTEM SENSISSET.

14 Est enim sine dubio pena peccati necessitas moriendi dicente Domino: In quacumque hora comederis, morte morieris. CUM IGITUR CHRISTUS NON PECCAUERIT quod utique non fecit si CORPUS ADE quale _ erat ANTEQUAM Adam PECCARET ASSUMPSIT, QUERENDUM EST: CUR MORTEM SENSERIT. QUOD si TALEM STATUM HOMiNis hoc est humanam naturam in tali statu SUSCEPIT QUALIS status ADE i.e. in quali statu Adam FUIT POST PECCATUM, UIDETUR sicut Ade ita ETIAM CHRISTO NON DEFUISSE NECESSITAS UT ET DELICTIS SUBICERETUR ET PASSIONIBUS 5

CONFUNDERETUR inuitus: OBDUCTISQUE necessaric ignorantie pena IUDICII — hoc est: recti rerum examinis— REGULIS, BONUM A MALO NON SINCERA rationis INTEGRITATE DISCERNERET QUONIAM certum est quod ADAM DELICTI PREUARICATIONE i.e. eo quod delinquendo preuaricauit immo preuaricatione deliquit HAS OMNES uidelicet et delinquendi et patiendi 10 et ignorandi PENAS SUSCEPIT. 15 CONTRA QUOS etc. Quasi: illi qui Christi corpus humanum ex Maria sumptum esse non credunt, quales sunt Ualentiniani, ita querunt his argumentis partem suam confirmare. Et catholicorum partem infirmare posse 15 uidentur. CONTRA QUOS RESPONDENDUM EST ita: TRES uidelicet HOMINUM i.e. humane nature STATUS INTELLIGI POSSE. 16 Superius dictum fuisse recorder quod cuiuslibet subsistentis aliud est natura, aliud status: et quod natura sit id quo ipsum subsistens 20 netur astrictus mt. 92 uoluntas ulla: aliqua uoluntas y. 93 creditur fuisse: scribitur y. 98 peccati necessitas: peccati mors scilicet necessitas EkNOsy. 99 morte morieris: morieris fhUz. Gen 2: 17. 1 assumpsit querendum: assumpsisset querendum p. 2 mortem senserit: mortem sumpserit kNO. quod si talem: quod si tale p. hoc est humanam: id est humanam kNO. hoc humanam p. 4 post peccatum: postquam peccauit y. ita etiam: ita etiam in s. 5 et delictis: et de dictis p. 10 omnes uidelicet et: omnes scilicet et KkNOs. 11 patiendi et ignorandi: ignorandi FPpQR. 13 quos et cetera quasi: quos quasi ks. 20 aliud est natura: aliud natura s. aliud status: aliud est status hkNOUz. id quo ipsum: quo ipsum kNOs. id quod ipsum bFmQy.

358

PL 64, 1409B

est aliquid. Cetera uero, que de ipso extrinsecus illi affixa dicuntur, eiusdem "status" uocantur eo quod nunc sic nunc uero aliter retinens ea, quibus est aliquid, et maxime perpetuas subsistentias, diuina uoluntate statuatur. Ut ergo de ceteris subsistentibus aut statibus taceamus, hominem 25 et eius illos status, quorum cognitio presenti facit disputationi, consideremus. 17 Itaque homo — qui, ex quo cepit, nunquam desiit perpetuis subsistentiis esse corpus et spiritus — habitu coniunctionis ipsorum, qui "generationis et corruption^ animalis subsistentia" uocatur, diuina 30 potentate atque uoluntate ita statutus est ut primo posse deinde non posse dissolui et non dissolui recte dicatur. 18 Non quod Deus ulla unquam ratione incipiat seu desinat posse — potestas enim eius est potestas eterna — sed quod omnium, que sue subiecta sunt potestati, alia mutanda, alia non mutanda, sola eterne 35 uoluntatis sue causa constituit. Ex hoc igitur statuto coniunctione corporis et anime rationalis factus homo potuit dissolui et non dissolui. 19 In quo statu Dei mandata, quibus obediendo premia, non obediendo penas mereretur, accepit. Et obediendo quidem non posse dissolui uel peccare immo glorificari meruisset: quis est alius status. 40 Non obediendo uero meruit non posse non dissolui uel non peccare sed omnino confundi: quis est tercius status. 20 Hos ergo hominum i.e. Ade et deinceps ex eo per concupiscentie peccatum originale generatorum tres intelligimus status quos ipse auctor exponit dicens: UNUM QUIDEM posse intelligi qui fuit primi 45 parentis ADE uidelicet ANTE inobedientie ipsius DELICTUM. 21 IN QUO statu TAMETSI AB EO Adam ABERAT MORS i.e. corporis et anime dissolutio NEC ADHUC POLLUERAT SE ULLO DELICTO quo meruisset puniri, POTERAT TAMEN IN EO ESSE UOLUNTAS PECCANDI. Ac per hoc — quasi dicat — erat in ipso potestas moriendi. 50

26 faci disputationi: facit supputationi k. 30 subsistentia uocatur: substantia uocatur fL. 34 (potestas eterna) Dan 7: 14. 35 sunt potestati: sunt potestate p. 40 quis est alius: qui est alius PpRUV (e con E). 43 hos ergo: hos igitur DEFKPpQRVWXY. 48 corporis et anime: et anime y. nee adhuc: nee p. ullo delicto: ullo peccato f. ullop.

CEut 8, 17-27

359

22 ALTER uero status est IN QUO ab hac peccandi uoluntate et moriendi potestate MUTARI POTUISSET si UOLUISSET IN PRECEPTIS DEI MANERE FIRMITER ut scilicet animus eius ad transgrediendum nullius temptationis impulsu etiam uacillaret. Uere utique. 23 TUNG ENIM FORET ADDENDUM ID UT NON MODO NON PECCARET AUT 55 PECCARE UELLET SED NE POSSET QUIDEM AUT PECCARE AUT UELLE DELINQUERE. Ac per hoc — quasi dicat — nee mori nee passionibus affici posset. 24 Quod tamen sane intelligendum est: non quod scilicet Deus — cuius est potestas eterna, sicut iam diximus — desinat unquam posse 60 quod potuit sed quod, ut sic esset si non peccaret homo, diuina uoluntas constituit. Nam potestati delinquendi, qua etiam qui assistunt ei non sunt stabiles, presto est potestas puniendi qua et in angelis suis repperit prauitatem. 25 TERCIUS STATUS EST POST DELICTUM IN QUO MORS ILLUM SUBSECUTA 65 EST et ex diuine uoluntatis constitutione NECESSARIO ET similiter PECCATUM IPSUM UOLUNTASQUE PECCATI.

Hii sunt igitur tres secundum ea, que dicta sunt, hominum status. 26 QUORUM statuum HEC que dicturi sumus SUNT LOCA SUMMITATUM ATQUE CONTRARIORUM i.e. contrariarum sibi inuicem extremitatum: is 70 uidelicet STATUS QUI PREMIUM ESSET si IN PRECEPTIS DEI ADAM MA.NERE UOLUISSET: ET is QUI PENE FUIT QUONIAM in preceptis MANERE NOLUIT. Et uere hi duo quodam modo loca sunt contrariarum inter se inuicem summitatum. 27 IN ILLO ENIM qui, qualiter dictum est, premium esset, NEC MORS 75 ESSET dissolutionis NEC PECCATUM transgressionis NEC etiam UOLUNTAS ULLA PECCATI. IN HOC UERO qui est post delictum ET MORS est ET PECCATUM ET OMNIS AFFECTIO DELINQUENDI OMNIAQUE, Ut brCUlter dlCam,

per originate uicium PRONA IN PERNICIEM et adeo infirma quod NEC

55 foret addendum: forte addendum NO. foret attendendum f. uellet sed ne: ualet sed ne p. 60 unquam posse: unquam esse t. 63 qua et in: qua in p. 70 contrariarum sibi: contrarium sibi t. 71 is uidelicet: his uidelicet bLmpT. dei Adam: dei adeo f. 72 et si qui: et his qui Lm. manere noluit: manere uoluit fp. 73 inter se inuicem: inter se kN. 77 uoluntas ulla: uoluntas etiam ilia y 79 prona in perniciem: pronam perniciem p. et adeo: et ad eodem p.

PL 64, 1410B

360

etiam QUICQUAM OPIS IN SE HABENTTA UT POST LAPSUM in sua POSSET 80 RESURGERE.

28

ILLE UERO MEDIUS IN QUO scilicet PRESENTIA QUIDEM MORTIS UEL

PECCATI

ABERAT,

POTESTAS

UERO

UTRIUSQUE

i.e. pCCCati

Ct

mortis

CONSTABAT, INTER UTRUMQUE predictum STATUM COLLOCATUS EST.

29

Ex HIS IGITUR etc. 85 Hue usque diuisit status Ade et eorum qui humane generationis lege — hoc est: per originalis concupiscentie peccatum — propagati sunt. Quorum omnium in Christo, qui quidem ex peccatoribus sed non lege peccati corpus assumpsit, aliquid fuisse nunc ingreditur dicere: sed omnino nichil ex necessitate — cui ceteros addicit peccatum 90 generationis eorum — immo omnia ex sola uoluntate. 30 Hoc autem ideo dicit ut eorum, qui Christi corpus ex Maria sumptum esse non credunt, predicta argumenta consequentie sue rationem in Christo minime facere debere intelligant: qui non nesciunt quod, quamuis alique sint rationes que in quarumlibet rerum seu 95 facultatum generibus recipiuntur, sunt tamen alique que, certis addicte generibus, ultra ilia sua siue uniuersalitate slue probabilitate siue etiam necessitate non faciunt. 31 Quasi: hii sunt tres hominum status. Ex HIS IGITUR TRIBUS STATIBUS CHRISTUS qui non humana lege factus est homo CORPOREE — NATURE SUE QUODAM MODO INDIDIT non

OmnCS Sed SINGULA'S hoc

CSt

aliquas CAUSAS. 32 Et quas et ex quibus, ostendit dicens: NAM QUOD ASSUMPSIT MORTALE CORPUS quod utique ideo fecit UT A GENERE HUMANO MORTEM FUGARET, PONENDUM EST IN EO STATU i.e. secundum hoc factum esse 5 putandum est QUOD POST ADE PREUARICATIONEM eidem Ade et toti humano generi ex eo per concupijscentiam propagate PENALITER — hoc est: ut in eo esset mors proprii pena peccati — INFLICTUM EST. 80 opisinse: operis in se bKLMmptz (e con Y). 81 posset resurgere: posset insurgere p. 82 uero medius: uero medius status KY Boethius. quidem mortis: quod mortis p. 84 collocatus est: locatus est kNOs. collatus est f. 86 diuisit status: diuisit statum ks. 88 sed non lege: sed non longe m. 94 sue rationem: sue ratione FPpQRsT. 96 tamen alique: tamen aliqui p. que certjs addicte: pre ceteris addicte PpR. 1 non omnes sed: non omnes scilicet p. 2 hoc est aliquas: id est aliquas kNOs. 6 eidem Ade: eidem adest p.

CEut 8, 29-37

361

33 QUOD UERO NON FUIT IN EG Christo scilicet UOLUNTAS ULLA PECCATI — quantum quidem ad hoc, quod ipse est Deus, ab illo huiusmodi 10 uoluntas naturaliter aberat sed quantum ad gratiam qua factus est homo — EX EO SUMPTUM EST STATU i.e. secundum ilium hoc ei datum est statum QUI ESSE POTUISSET NISI UOLUNTATEM SUAM Adam INSIDIANTIS SIBI i.e. diaboli FRAUDIBUS APPLICASSET. 34 Et hec quidem in Christo secundum illos fuerunt status qui sibi 15 inuicem contrarii summitatum loca sunt. RESTAT IGITUR TERCIUS STATUS ID EST MEDIUS: ILLE SCILICET QUI EO TEMPORE FUIT CUM NEC

MORS ADERAT ET ADESSE POTERAT non modo mors sed et mortis precursoria causa, hoc est UOLUNTAS DELINQUENDI. 35

IN HOC IGITUR statu ADAM TALIS FUIT UT MANDUCARET AC BIBERET 20

UT ACCEPTA DIGERERET UT LABERETUR IN SOMPNUM ET huiusmodi ALIA

faceret QUE EI NON DEFUERUNT: HUMANA QUIDEM i.e. humane uite illius, qua in animam uiuentem FACTUS fuerat, deputata SED CONCESSA ET talia QUE NULLAM PENAM MORTIS tanquam peccata INFERRENT. QUE OMNIA CHRISTUM HABUISSE DUBIUM NON EST. 25 36 NAM etsi factus fuit Christus in animam uiuificantem, tamen sicut Adam factus, ut dictum e,st, in animam uiuentem ET MANDUCAUIT ET BIBIT ET in ceteris, que humana statu primo exigebat natura, HUMANI CORPORIS OFFicio absque necessitatis alicuius indigentia FUNCTUS EST.

30

37 NEQUE ENIM etiam IN ADAM TANTA INDIGENTIA tune FUISSE CREDENDA EST quanta fuit post peccatum UT scilicet, NISI manducasset, UIUERE NON POTUISSET: SED talis potius quod, si QUIDEM EX OMNI LIGNO ESCAM SUMERET, SEMPER UIUERE POTUISSET HISQUE hoc CSt hec SUmendo NON

MORI. Et ICCIRCO ut uidelicet his semper uiuere potuisset, PARADISI 35 FRUCTIBUS EXPLEBAT earn que dicta est INDIGENTIAM.

9 uoluntas ulla peccati: uoluntas peccati kNO. uoluntas ilia peccati Abm. uoluntas ulla peccandi fLT. 12 id est secundum ilium: hoc est secundum hunc kNOs. 13 statum qui: statum quod p. 14 insidiantis sibi: insidiantis p. (sibi id est) End of MS Arras, Ville 967 (s). 17 ille scilicet qui: ille status scilicet qui p. 19 precursoria causa: precursortia causa p. hoc est uoluntas: id est uoluntas kNO. hec est uoluntas f. 20 manducaret ac: manducaret et fkR. 21 digereret ut: digeret ut f. diligeret ut m. 23 (factus) Gen 2: 7. 24 tanquam peccata: tanquam peccato fhUz. 27 ut dictum est om kNO. 28 que humana: que humano LpT. 31 neque enim etiam: neque etiam kT. neque enim f NO. 32 credenda est: creditur k.

362

PL 64, 1411A

38 Non enim etiam in hoc penali statu omnia quibus indigere dicimur talia sunt ut, quamuis in hac uita degentibus quodam modo amminiculentur, sine illis tamen mori necesse sit: qualia sunt uestimenta uehicula et multifarie qualitatis huiusmodi plurima sine quibus 40 quidem uiuere possumus et tamen his indigemus. 39 Multo magis ergo in illo statu, qui fuit ante peccatum, Adam etiam sine escis uiuere poterat. Et tamen his indigebat. QUAM hoc est cuiusmodi INDIGENTIAM IN CHRISTO FUISSE secundum statum ilium qui fuit Ade ante peccatum NULLUS IGNORAT: SED hoc sola eius 45 POTESTATE, NON aliqua prefer ipsius uoluntatem NECESSITATE. 40 Ex his manifeste intelligi potest qua ratione, quamuis ex homine corpus Christi sumptum sit atque omnis homo ex prima preuaricatione et peccato et morte teneretur, non fuerit tamen in eo peccatum neque uoluntas ulla peccandi: et cum ipse non peccauerit, tamen mortem — 50 que peccati pena est — senserit quia uidelicet non humane generationis lege — hoc est: per peccatum concupiscentie — sed sola uoluntate factus homo, que uoluit, de predictis humane nature statibus — ut nos de necessitatibus nostris erueret — liber ab omni huiusmodi necessitate suscepit. 55 41 Ideoque ratio regule, que propria est generis preuaricatorum, extra genus illud in argumentum adducta non facit. Itaque secundum ilium statum, qui futurus erat premium obedientis, immunis ab omni peccato: secundum ilium statum qui penalis est inobedientis passiones multas etiam usque ad mortem recte sustinuit: et secundum ilium in 60 quo Adam ante peccatum Paradisi fructibus illam, que dicta est, indigentiam explebat, potestate non necessitate humani corporis officio functus est.

37 non enim etiam: non enim FPpQR. 38 dicimur talia: dicuntur talia fR. 40 uehicula et: uehicula sunt et y. multifarie qualitatis: multiuarie qualitatis AbfMmtVz. multi uane qualitatis p. uel multifarie ss z (multifarie e con hy). 43 Adam etiam sine: Adam sine f. 44 quam hoc est: quoniam hoc est f. quam id est kNO. 46 non aliqua preter: nee aliqua preter EFPpQRVY. 48 omnis homo: hominis homo p. 49 fuerit tamen: fuit tamen f. fuerit tantumk. 50 cum ipse non: cum ipsum non p. 51 que peccati pena: qui peccati pena p. 52 hoc est per: hoc per k. (peccatum concupiscen) End of MS Heiligenkreuz 208 in the middle of the word concupiscentie, ninth quire. 55 (huius modi necessitate) End of MS London, Br. Mus. Harl. 3082 (L.). 58 qui futurus... ilium statum om m. 60 etiam usque: et usque bDEFflMPpQRTtUVWY.

GEut 8, 38-47 42

363

ET hec IPSA quidem INDIGENTIA ANTE RESURRECTIONEM IN EO FUIT.

POST RESURRECTIONEM UERO TALIS EXTITIT UT ILLUD CORPUS HUMANUM 65

secundum hec, que ipse ad humanos usus habere uoluerat, ITA MUTARETUR SICUT COTpUS ADE

PRETER UINCULUM PREUARICATIONIS MUTARI

POTUISSET essetQUE in eo id QUOD IPSE DOMINUS IESUS CHRISTUS DOCUIT NOS non modo exteriori uerborum sono clamare uerum etiam intimi affectus UOTIS OPTARE UT uidelicet UOLUNTAS EIUS, remote indigentie 70 omnis impediments, FIAT ET IN TERRA hoc est in hominibus SICUT IN CELO hoc est in angelis ET UT REGNUM EIUS quo carni spiritus in omnibus imperet ADUENIAT ET NOS LIBERET A quocumque huius seculi MALO. 43

HEC ENIM. Quasi: hec docuit ipse Christus optare. Et nos utique, prout 75 docuit, ita faciamus. HEC ENIM OMNIA DEPRECATUR ILLA HUMANI GENERIS non quidem omnium sed FIDELITER hoc est recta fide CREDENTIUM BEATISSIMA iMMUTATio. Id est: ipsi immutandi hec omnia deprecantur. 44 HEC SUNT, o lohannes, QUE AD TE dirigenda SCRIPSI DE CREDULITATE MEE FIDEI i.e. de his que recte credenda credo. 80

45

QUA IN RE. Quasi: quoniam hec ad te direxi, uolo ut, si qua aliter quam conuenit a me dicta cognoueris, corrigas. Nam si QUID a me DICTUM

EST PERPERAM hoc

CSt perucrSC NON ITA SUM AMATOR MEI UT EA, QUE

SEMEL sine ratione EFFUDERIM, CONTENDAM ANTEFERRE cuiuslibet MELIORI 85 SENTENTIE.

46 Nee debeo contendere et tanquam sint mea defendere. Si ENIM NICHIL BONI EX NOBis EST i.e. si nulla res est, que nobis auctoribus bona sit, ut utique non est, NICHIL EST QUOD DEBEAMUS AMARE IN SENTENTHS tanquam NOSTRIS. 90 47 QUOD si CUNCTA SUNT BONA EX ILLO hoc est illo solo auctore QUI SOLUS non extrinsecus accidente bonitate sed ueritate essentie sue

71 in hominibus sicut: in omnibus sicut fNOR. 72 eius quo carni: eius quo carnis f. 73 omnibus imperet: omnibus impleret y. 74 quasi hec: quasi hoc AbfmpQTUz. 75 docuit ipse: docuit nos ipse FPpQRVY. 76 ita faciamus: ita facimus bGIKMtXy. 77 hoc est recta: id est recta kNO. hoc recta Uz. 78 beatissima: beatisp. id est ipsi: ut ipsi p. 82 hec ad te: ad te kNO. si qua aliter: si qua aliqua aliter b. 87 nee debeo: non debeo k. 91 cuncta sunt: cuncta sint f. illo solo auctore: illo auctore PpR.

364

PL 64, 1412B

EST BONUS, ILLUD POTIUS ESSE BONUM CREDENDUM EST QUOD INCOMMUTA-

BILIS BONITAS i.e. Deus qui incommutabiliter bonus est et OMNIUM BONORUM CAUSA incommutabili proposito sue uoluntatis PERSCRIBIT. 95 93 esse bonum del m. credendum est: credendum PpR. 95 uoluntatis perscribit: uoluntatis prescribit kNOPRT. uoluntatis perscribit id est approbat y. (perscribit) Explicit liber fB. Explicit Boetius de sancta trinitate quern glosauit magister Gisilbertus y. Explicit IX. Explicit liber Boetii de sancta trinitate O. Explicit Boetius de sancta trinitate liber N. In hoc uolumine sunt tres libri scilicet Boetius de trinitate Boetius de ebdoniadibus Boetius de duabus naturis et una persona in Christo. Liber sancte Marie et beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit anathema sit. Liber beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit uel alienauerit uel titulum eraserit anathema sit Amen T. Explicit liber Boetii sancte trinitatis. Dona superna seni lector pius oret Ugrioni ( ?) scripta manu cuius documents, libri legit huius. Liber sancte Marie Clare Uallis U. Explicit commentum Gilberti super libros Boetii romani et christiani philosophi man rec N. Seuerini Boetii de trinitate liber explicit EFQ. Finit Amen Deo gratias Q. Magistri G. pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate tractatus explicit et super aliis libris eiusdem. Finito libro sit laus et gloria Christo P. Seuerini Boetii de duabus naturis et una persona Christi liber explicit Amen. Liber sancti Amandi Elnonensis cenobii. Si quis abstulerit uel dederit anathema sit fiat fiat V. Explicit liber Boetii de sancta trinitate. Liber sancte Marie in Nuenburch. Albertus Saxo v. Hunddesburch k. Explicit liber Boetii sancte trinitatis z. Seuerini Boetii de trinitate liber eplicit. G(isleberti) pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate tractatus explicit p. Explicit Boecius de trinitate t. Iste liber est armarii fratrum predicatorum sancti Dominici de Bononia b.

APPENDICES

This page intentionally left blank

1

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

This page intentionally left blank

ANICII MANLII SEUERINI BOETH De sancta Trinitate liber primus Inuestigatam diutissime questionem, quantum nostre mentis igniculum lux diuina dignata est, formatam rationibus litterisque mandatam offerendam uobis communicandamque curaui tarn uestri cupidus iudicii quam nostri studiosus inuenti. Qua in re quid mihi sit animi quociens stilo ipsa materie difficultate turn ex eo quod raris intelligi potest. Neque enim fame iactatione excitamur. Sed si quis est fructus exterior, hie similem sperare sententiam.

excogitata commendo turn ex 5 id est uobis tantum colloquor et inanibus uulgi clamoribus non potest aliam nisi materie

Quocumque igitur a uobis deieci oculos, partim ignaua segnities partim 10 callidus liuor occurrit ut contumeliam uideatur diuinis tractatibus irrogare qui talibus hominum monstris non agnoscenda hec potius quam proculcanda proiecerit. Iccirco stilum breuitate contraho et ex intimis sumpta philosophic disciplinis nouorum uerborum significationibus uelo ut hec mihi tantum uobisque, si quando ad ea conuertitis oculos, colloquantur. 15 Ceteros uero ita submouemus ut qui capere intellectu nequiuerint ad ea etiam legenda uideantur indigni. Sed et tantum a nobis queri oportet quantum 1 (inuestigatam) The reconstruction of the word order is based on the editions of the opuscula sacra made by R. Peiper (Leipzig 1871) and E. K. Rand (London 1918). The sigla used in the notes refer not to the text of Gilbert's commentaries but to the Boethius text found in most copies used in the preparation of the present edition. It has been pointed out that the Boethius text must be considered a later addition to enable the students to compare the commentary with the original. Most but not all copies have been collated for the limited purpose of confirming Gilbert's variations from the published editions. A study of Peiper's variants, as listed in his apparatus criticus, show that the copy of the opuscula used by Gilbert himself was very closely related to a group of two manuscripts (Bern and Gotha) represented in the edition by the Greek letter psi. 5 excogitata Gilbert (BDEfHhkLMNOoqruWXz). cogitata Peiper-Rand (FIKQTs) — turn ex GilbertRand (BDEfHhlkLMNOoqrsYuWXz). cum ex Peiper (FQS). 16 submouemus Gilbert (BEfKLMNOoSsz). submouimus Peiper-Rand. 17 sed et tantum. Gilbert lists two additional variants: ' sane tantum ' and ' sed ne tantum '. The reading ' sed et tantum is found in X with the suprascript' uel ne ' (= sed ne tantum). The reading ' sed ne tantum ' occurs in E with the suprascript ' uel et uel sane ' (= sed et tantum and sane tantum) and in D as the result of a correction from ' sed mine tantum '. ' Sane tantum ', adopted by Rand, is found in FQru. The reading' sed ne tantum ', adopted by Peiper, is very common in the copies collated (BfHIKkLMNOoqrSsTWz).

370

APPENDICES

humane rationis intuitus ad diuinitatis ualet celsa conscendere. Nam ceteris quoque artibus idem quasi quidam finis est constitutus quousque potest uia rationis accedere. Neque enim medicina egris semper affert salutem. Sed20 nulla erit culpa medentis si nichil eorum que fieri oportebat omiserit. Idemque in ceteris. At quanto hec difficilior questio est tanto facilior debet esse ad ueniam. Uobis tamen etiam illud inspiciendum est an ex beati Augustini scriptis semina rationum aliquos in nos uenentia fructus extulerint. Ac de proposita25 questione hinc sumamus initium. I

Christiane religionis reuerentiam plures usurpant. Sed ea fides pollet maxime ac solitarie que turn propter uniuersalium precepta regularum quibus eiusdem religionis intelligatur auctoritas turn propterea quod eius cultus per omnes pene mundi terminos emanauit catholica uel uniuersalis uocatur. Cuius hec de trinitatis unitate sententia est: Pater, inquiunt, deus films 5 deus spiritus sanctus deus. Igitur pater filius spiritus sanctus unus non tres dii. Cuius coniunctionis ratio est indifferentia. Eos enim differentia comitatur qui uel augent uel minuunt: ut Arriani qui gradibus meritorum trinitatem uariantes distrahunt atque in pluralitatem diducunt. Principium enim pluralitatis alteritas est. Preter alteritatem enim nee 10 pluralitas quid sit intelligi potest. Trium namque rerum uel quotlibet turn genere turn specie turn numero diuersitas constat. Quociens enim idem dicitur, tociens diuersum etiam predicatur. Idem uero dicitur tribus modis: aut genere ut idem homo quod equus quia his idem genus ut animal: uel specie ut idem Cato quod Cicero quia eadefn 15 species ut homo: uel numero ut Tullius et Cicero quia unus est numero. Quare diuersum etiam uel genere uel specie uel numero dicitur. Sed in numero differentiam accidentium uarietas facit. Nam tres homines neque genere neque specie sed suis accidentibus distant. Nam si uel animo cuncta ab his accidentia separemus, tamen locus cunctis diuersus est quern unum 20 fingere nullo modo possumus. Duo enim corpora unum locum non obtinebunt (qui est accidens). Atque ideo sunt numero plures quoniam accidentibus plures fiunt.

22 quanto Gilbert (EIKkNOrSsX). quantum Peiper-Rand. tanto Gilbert (EHIkNOrSsT). tarn PeiperRand (DuWX). 18 sed in numero Gilbert (DEfHhLoqrsuWX). sed numero Peiper-Rand (BFIKkMNOQSTz). 20 separemus Gilbert-Rand (BDEFflKkLNOoQqrSsTuWXz). separaremus Peiper, 22 qui est accidens om. Gilbert (Q).

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

371

II Age igitur ingrediamur et unumquodque ut intelligi atque capi potest dispiciamus. Nam, sicut optima dictum uidetur, eruditi est hominis unumquodque ut ipsum est ita de eo fidem capere temptare. Nam cum ties sint speculatiue partes Naturalis in motu inabstracta anypexairetos i.e. inseparabilis. Considerat 5 enim corporum formas cum materia que a corporibus separari non possunt. Que corpora in motu sunt: ut cum terra deorsum, ignis sursum fertur. Habetque motum forma materie coniuncta. Mathematica sine motu inabstracta. Hec enim formas corporum speculatur sine materia ac per hoc sine motu. Que forme cum in materia sint, ab his 10 separari non possunt. Theologica sine motu abstracta atque separabilis. Nam dei substantia et materia et motu caret. In naturalibus igitur rationaliter in mathematicis disciplinaliter in diuinis intellectualiter uersari oportebit neque diduci ad imaginationes sed potius 15 ipsam inspicere formam que uere forma neque imago est et que esse ipsum est et ex qua esse est. Omne namque esse ex forma est. Statua enim non secundum es quod est materia sed secundum formam qua in eo insignita est effigies animalis dicitur. Ipsumque es non secundum terram quod est eius materia sed dicitur secundum 20 eris figuram. Terra quoque ipsa non secundum informem materiam kata ton ylen dicitur sed secundum siccitatem grauitatemque que sunt forme. Nichil igitur secundum materiam esse dicitur sed secundum propriam formam. Sed diuina substantia sine materia forma est atque ideo unum. Et est id 25 quod est. Reliqua enim non sunt id quod sunt. Unumquodque enim habet esse suum ex his ex quibus est i.e. ex partibus suis et est hoc atque hoc i.e. partes sue coniuncte sed non hoc uel hoc singulariter. Ut cum homo terrenus constet ex anima corporeque corpus et anima est: non uel corpus uel anima. In parte igitur non est id quod est. Quod uero 30

5 id est inseparabilis Gilbert (EFHIKkMNOQSsuz), added in X, suprascript in TW, omitted in Peiper-Rand. 8 coniuncta Gilbert-Rand (BDEfHhIKkLMNOoQrSsTuWXz). coniunctae Peiper. 12 theologica Gilbert-Rand (EfIKkMNOorSsXz). theologia Peiper (BHL). 14 rationaliter Gilbert (DHhsuW). rationabiliter Peiper-Rand. 22 secundum informem materiam Gilbert (FKQSIX), suprascript MW. It is not adopted as authentic by Peiper-Rand. kata ton ylen. Gilbert lists the alternative reading ' apo ton ylen ', found in X. Peiper adopts ' atopon ylen ', Rand ' apoion ylen ' actually found in FKLQSTuz. 30 in parte igitur Gilbert (EFIKQSTX). in partem, igitur Peiper-Rand (L.).

372

APPENDICES

non est ex hoc atque hoc sed tantum est hoc, illud uere est id quod est. Et est pulcherrimum fortissimumque quia nullo nititur. Quocirca hoc uere unum in quo nullus numerus: nullum in eo aliud preter quam id quo est. Neque enim subiectum fieri potest. Forma enim est. Forme uero subiecte esse non possunt. 35 Nam quod cetere forme subiecte accidentibus sint ut humanitas non ita accidentia suscipit eo quod ipsa est sed eo quod materia ei subiecta est. Dum enim materia subiecta humanitati suscipit quodlibet accidens, ipsa hoc suscipere uidetur humanitas. Forma uero que est sine materia non poterit esse subiectum nee uero inesse 40 materie. Neque enim esset forma sed imago. Ex his enim formis, que preter materiam sunt, iste forme uenerunt que sunt in materia et corpus efficiunt. Nam ceteras que in corporibus sunt abutimur formas uocantes dum imagines sint. Assimilantur enim formis his que non sunt in materia constitute. Nulla igitur in eo diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nulla ex acci- 45 dentibus multitude atque iccirco nee numerus. Ill

Deus uero a deo nullo differt ne uel accidentibus uel substantialibus differentiis in subiecto positis distent. Ubi uero nulla est differentia, nulla est omnino pluralitas. Quare nee numerus. Igitur unitas tantum. Nam quod tercio repetitur deus cum pater ac filius et spiritus sanctus nuncupatur, tres unitates non facient pluralitatem numeri in eo quod ipse 5 sunt si aduertamus ad res numerabiles ac non ad ipsum numerum. Illic enim unitatum repetitio numerum facit. In eo autem numero qui in rebus numerabilibus constat, repetitio unitatum atque pluralitas minime facit numerabilium rerum numerosam diuersitatem. Numerus enim duplex est: unus quidem quo numeramus alter uero qui in 10 rebus numerabilibus constat. Etenim unum res est. Unitas quo unum dicimus. Duo rursus in rebus sunt ut homines uel lapides. Dualitas nichil sed tantum dualitas qua duo homines uel duo lapides fiunt. Et in ceteris eodem modo. Ergo in numero quo numeramus repetitio unitatum facit pluralitatem. In rerum uero numero non facit pluralitatem unitatum repetitio ut si de eodem 15

34 quo est Gilbert (EFflKkMNOQSXz) quod est Peiper-Rand (DHhLqrTuW). 36 sint Gilbert (*). sunt Peiper-Rand. An asterisc added to Gilbert's name is used to indicate that the reading is not supported by any of the manuscripts collated. 37 materia ei Gilbert-Rand (BFfHhIKLMQqrSsTuXz) materiae Peiper. 5 facient Gilbert (EKkMNOsXz). iaciunt PeiperRand. 7 numerabilibus Gilbert-Rand (BDEFfHIkMNOQqrSsTWXz). numeralibus Peiper.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

373

dicam gladius unus mucro unus ensis unus. Potest enim unus tot uocabulis gladius agnosci. Hec enim unitatum iteratio potius est, non numeratio. Uel ut si ita dicamus ensis mucro gladius repetitio quedam est eiusdem, non numeratio diuersorum. Uel ut si dicam sol sol sol, non tres soles effecerim sed de uno tociens predicauerim. 20 Non igitur si de patre ac filio et spiritu sancto tercio predicetur deus iccirco trina predicatio numerum facit. Hoc enim illis, ut dictum est, imminet qui inter eos distantiam faciunt meritorum. Catholicis uero nichil in differentia constituentibus ipsamque formam ut est esse ponentibus neque aliud esse quam est ipsum quod est opinantibus recte 25 repetitio de eodem quam enumeratio diuersi uidetur esse cum dicitur deus pater deus filius deus spiritus sanctus. Atque hec trinitas unus deus uel ut ensis atque mucro unus gladius uel ut sol sol sol unus sol. Sed hoc interim ad earn dictum sit significationem demonstrationemque qua ostenditur non omnem unitatum repetitionem numerum pluralitatemque perficere. 30 Non uero ita dicitur pater et filius et spiritus sanctus quasi multiuocum quiddam. Nam mucro et ensis et ipse est et idem. Pater uero ac filius et spiritus sanctus idem equidem est non uero ipse. In qua re paulisper considerandum est. Requirentibus enim: ipse est pater qui filius ? minime, inquiunt. Rursus: 35 idem alter qui alter ? Negatur. Non est igitur inter eos in re omni indifferentia. Quare subintrat numerus quern ex subiectorum diuersitate confici superius explanatum est. De qua re breuiter considerabimus si prius illud quemadmodum de deo unumquodque predicatur premiserimus. 40 IIII Decem omnino predicamenta traduntur que de rebus omnibus uniuersaliter predicantur i.e. substantia qualitas quantitas ad aliquid ubi quando habere situm esse facere pati. Hec igitur talia sunt qualia subiecta permiserint. Nam pars eorum in reliquarum rerum predicatione substantia est. Pars in accidentium numero 5 est. At hec cum quis in diuinam uerterit predicationem cuncta mutantur que predicari possunt. Ad aliquid uero omnino non potest predicari. Nam substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam. Item qualitas et cetera que euenire queunt. Quorum ut amplior fiat intellectus exempla subdenda sunt. 10 21 predicetur Gilbert (*). Peiper-Rand,

predicatur Peiper-Rand,

9 euenire Gilbert (BEHhlsuz). uenire

374

APPENDICES

Nam cum dicimus deus, substantiam quidem significare uidemur. Sed earn que sit ultra substantiam. Cum uero iustus, qualitatem quidem sed non accidentem. Sed earn que sit substantia sed ultra substantiam. Neque enim aliud est quod est, aliud est quod iustus est. Sed idem est esse deo quod iusto. Item cum dicitur magnus mur. Sed earn que sit ipsa tiam. Idem est enim esse monstratum est quoniam is

uel maximus, quantitatem quidem significare uide- 15 substantia tails qualem esse diximus ultra substandeo quod magno. De forma enim eius superius sit forma et unum uere nee ulla pluralitas.

Sed hec predicamenta talia sunt ut in quo sint ipsum esse faciant quod dicitur. Diuise quidem in ceteris. In deo uero coniuncte atque copulate hoc 20 modo: Nam cum dicimus substantia ut homo uel deus ita dicitur quasi illud de quo predicatur ipsum sit substantia ut substantia homo uel deus. Sed distat quoniam homo non integre ipsum homo est ac per hoc nee substantia. Quod enim est, aliis debet que non sunt homo. 25 Deus uero hoc ipsum deus est. Nichil enim aliud est nisi quod est. Ac per hoc ipsum deus est. Rursus iustus quod est qualitas ita dicitur quasi ipse hoc sit de quo predicatur. Id est: si dicamus homo iustus uel deus iustus, ipsum hominem uel deum iustos esse proponimus. Sed differt quod homo alter, alter iustus. Deus 30 uero idem ipsum est quod est iustum. Magnus etiam homo uel deus dicitur atque ita quasi ipse sit homo magnus uel deus magnus. Sed homo tantum magnus, deus uero ipsum magnus existit. Reliqua uero neque de deo neque de ceteris predicantur. Nam ubi uel de homine uel deo predicari potest: de homine ut in foro, de deo ut ubique. Sed 35 ita ut non quasi ipsa sit res id quod predicatur de qua dicitur. Non enim ita homo dicitur esse in foro quemadmodum esse albus uel longus: nee quasi circumfusus et determinatus proprietate aliqua qua designari secundum se possit sed tantum quod sit illud aliis informatum rebus per hanc predicationem ostenditur. 40 De deo uero non ita. Nam quod ubique est ita dici uidetur non quod in omni sit loco — omnino enim in loco esse non potest — sed quod omnis ei locus adsit ad eum capiendum cum ipse non suscipiatur in loco. Atque ideo nusquam in loco esse dicitur quoniam ubique est. Sed non in loco.

22 substantia ut Gilbert-Rand (BDEflKkLNOSuWXz). substantia aut Peiper (FHMQqT). 25 que non Gilbert-Rand (BDEFfHhIKkLMNOQqrSTuWXz). qui non Peiper. 39 quod sit Gilbert (BDEFHIKLQqrSWX). quo sit Peiper-Rand,

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

375

Quando uero eodem predicatur modo ut de homine heri uenit, de deo semper 45 est. Hie quoque non quasi esse aliquid dicitur illud ipsum de quo hesternus dicitur aduentus. Sed quid ei secundum tempus accesserit predicatur. Quod uero de deo dicitur semper est, unum quidem significat quasi omni preterito fuerit omni quoquo modo sit present! est omni futuro erit. Quod de celo et de ceteris immortalibus corporibus secundum philosophos dici potest. 50 At de deo non ita. Semper enim est quoniam semper presentis est in eo temporis. Tantumque inter nostrarum rerum presens, quod est nunc, interest ac diuinarum quod nostrum nunc quasi currens tempus facit et sempiternitatem: diuinum uero nunc permanens neque mouens sese atque consistens eternitatem facit. Cui nomini si adicias semper, facies eius quod est nunc iugem inde- 55 fessumque ac per hoc perpetuum cursum quod est sempiternitas. Rursus habere uel facere eodem modo. Dicimus enim uestitus currit de homine: de deo cuncta possidens regit. Rursus de eo nichil quod est esse de utrisque dictum est. Sed hec omnis predicatio exterioribus datur. Omniaque hec quodam modo 60 referuntur ad aliud. Cuius predicationis differentiam sic facilius internoscimus: qui homo est uel deus, refertur ad substantiam qua est aliquid i.e. homo uel deus. Qui iustus est, refertur ad qualitatem qua scilicet est aliquid i.e. iustus. Qui magnus, ad quantitatem qua est aliquid i.e. magnus. 65 Nam in ceteris predicationibus nichil tale est. Qui enim dicit esse aliquem in foro uel ubique, refert quidem ad predicamentum quod est ubi sed non quo aliquid est uelut iusticia iustus. Item cum dico currit uel regit uel nunc est uel semper est, refertur quidem uel ad facere uel ad tempus — si tamen interim diuinum illud semper tempus dici potest — sed non quo aliquo aliquid 70 est uelut magnitudine magnus. Nam situm passionemque requiri in deo non oportet. Neque enim sunt. lamne patet que sit differentia predicationum ? quod alie quidem quasi rem monstrant alie uero quasi circumstantias rei quodque ilia que ita predicantur ut esse aliquid rem ostendant, ilia uero non ut esse sed potius extrinsecus 75 aliquid quodam modo affigant ? Ilia igitur que aliquid esse designant, secundum rem predicationes uocantur. Que cum de rebus subiectis dicuntur, uocantur accidentia secundum rem. Cum uero de deo qui subiectus non est. secundum substantiam rei predicatio nuncupatur. 80

71 magnus Gilbert (fur), magnum Peiper-Rand (BDEFfHIKMNOPQqSTWX). Gilbert (DEFhQrSTW). uocentur Peiper-Rand.

77 uocantur

376

APPENDICES

V Age nunc de relatiuis speculemur pro quibus omne quod dictum est sumpsimus ad disputationem. Maxime enim hec non uidentur secundum se facere predicationem que perspicue ex alieno aduentu constare perspiciuntur. Age enim quoniam dominus ac seruus relatiua sunt. Uideamus utrumne ita sit ut secundum se sit predicatio an minime. Atqui si auferas albedinem, 5 abstuleris quoque album. Sed interest quod albedo accidit albo qua sublata perit nimirum album. At in domino si seruum auferas perit uocabulum quo dominus uocabatur. Sed non accidit seruus domino ut albedo albo sed potestas quedam qua seruus coercetur. Que quoniam sublato deperit seruo constat non earn per se domino accidere sed per seruorum quodam modo extrinsecus 10 accessum. Non igitur dici potest predicationem relatiuam quicquam rei de qua dicitur secundum se uel addere uel minuere uel mutare. Que tota non in eo quod est esse consistit sed in eo quod est in comparatione aliquo modo se habere: nee semper ad aliud sed aliquociens ad idem. 15 Age enim. Stet quisquam. Ei igitur si accedam dexter, erit ille sinister ad me comparatus. Non quod ille ipse sinister sit sed quod ego dexter accesserim. Rursus ego sinister accedo, item ille fit dexter. Non quod ita sit per se dexter uelut albus ac longus sed quod me accedente fit dexter. Atque id quod est a me et ex me est. Minime uero ex sese. 20 Quare que secundum rei alicuius in eo quod ipsa est proprietatem non faciunt predicationem nichil alternare uel mutare queunt nullamque omnino uariare essentiam. Quocirca si pater ac films ad aliquid dicuntur nichilque aliud, ut dictum est, differunt nisi sola relatione — relatio uero non predicatur ad id de quo pre- 25 dicatur quasi ipsa sit et secundum rem de qua dicitur — non faciet alteritatem rerum (de qua dicitur) sed si dici potest — quo quidem modo id quod uix intelligi potuit interpretatum est — personarum. Omnino enim magna regule est ueritas in rebus incorporalibus distantias effici differentiis, non locis. Neque accessisse dici potest aliquid deo ut pater 30 fieret. Non enim cepit esse unquam pater eo quod substantialis quidem ei est productio filii: relatiua uero predicatio patris. Ac si meminimus omnium in prioribus de deo sententiarum ita cogitemus:

7 uocabulum quo Gilbert-Rand (BDEFfHhIKkLMNOQqrSsTuWXz). uocabulum quod Peiper (Tq). 18 item ille Gilbert-Rand (and all MSS collated), idem ille Peiper. fit dexter Gilbert-Rand (BEFhkLMQqsTX). sit dexter Peiper. 27 de qua dicitur om. Gilbert (FP).

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

377

processisse quidem ex deo patre filium deum et utrisque spiritum sanctum. Hos quoniam incorporales sint minime locis distare. 35 Quoniam uero pater deus et filius deus et spiritus sanctus deus, deus uero nullas habet differentias quibus differat ab deo, a nullo eorum differt. Differentie uero ubi absunt, abest pluralitas. Ubi abest pluralitas, adest unitas. Nichil autem aliud gigni potuit ex deo nisi deus. Et in rebus numerabilibus repetitio unitatum non facit modis omnibus pluralitatem. 40 Trium igitur idonee constituta est unitas.

VI Sed quoniam nulla relatio ad se ipsam referri potest, iccirco quod ea secundum se ipsam est predicatio que relatione caret, facta quidem est trinitatis numerositas in eo quod est predicatio relationis. Seruata uero unitas in eo quod est indifferentia uel substantie uel operationis uel omnino eius que secundum se dicitur predicationis. 5 Ita igitur substantia continet unitatem. Relatio multiplicat trinitatem. Atque ideo sola singillatim proferuntur atque separatim que relationis sunt. Nam idem pater qui filius non est. Nee idem uterque qui spiritus sanctus. Idem tamen deus est pater et filius et spiritus sanctus. Idem iustus idem bonus idem magnus idem omnia que secundum se poterunt predicari. 10 Sane sciendum est non semper talem esse relatiuam predicationem ut semper ad differens predicetur ut est seruus ad dominum. Differunt enim. Nam omne equale equali equale est et simile simili simile est et idem ei quod est idem idem est. Et similis est relatio in trinitate patris ad filium et utriusque ad spiritum 15 sanctum ut eius quod est idem ad id quod est idem. Quod si id in cunctis aliis rebus non potest inueniri, facit hoc cognata caducis rebus alteritas. Nos uero nulla imaginatione diduci sed simplici intellectu erigi et ut quidque intelligi potest ita aggredi etiam intellectu oportet. Sed de proposita questione satis dictum est. Nunc uestri normam iudicii 20 expectat subtilitas questionis. Que utrum recte decursa sit an minime, uestre statuet pronuntiationis auctoritas. Quod si sententie fidei fundamentis sponte firmissime opitulante gratia diuina idonea argumentorum adiumenta prestitimus, illuc perfecti operis leticia remeabit unde uenit effectus. Quod si ultra se humanitas nequiuit ascendere, quantum imbecillitas subtrahit, uota supplebunt. 25

1 se ipsam Gilbert (BDEFhLPQrSsTuW). se ipsum Peiper-Rand (fHIMz). Gilbert (BDEFhPrSsTuWX). se ipsum Peiper-Rand.

2 se ipsam

378

APPENDICES

ANICII MANLII SEUERINI BOETII De sancta Trinitate liber secundus I Quero an pater et filius ac spiritus sanctus de diuinitate substantialiter predicentur an alio quolibet modo. Uiam indaginis hinc arbitror esse sumendam unde rerum omnium manifestum constat exordium i.e. ab ipsis catholice fidei fundamentis. Si igitur interrogem an qui dicitur pater substantia sit, respondetur est 5 substantia. Quod si queram an filius substantia sit, idem dicitur. Spiritum quoque sanctum substantiam esse nemo dubitauerit. Sed cum rursus colligo patrem filium spiritum sanctum, non plures sed una occurrit esse substantia. Una igitur substantia trium. Nee separari ullo modo aut disiungi potest nee uelut partibus in unum coniuncta est sed est una simpliciter. Quecumque 10 igitur de diuina substantia predicantur, ea tribus oportet esse communia. Idque signi erit que sint que de diuinitatis substantia predicentur quod quecumque hoc modo dicuntur de singulis in unum collectis tribus singulariter predicabuntur hoc modo: Si dicimus pater deus est, filius deus est, spiritus sanctus deus est, pater 15 filius ac spiritus sanctus unus deus. Si igitur eorum una deltas una substantia est, licet dei nomen de diuinitate substantialiter predicari. Ita pater ueritas est, filius ueritas est, spiritus sanctus ueritas est. Pater filius et spiritus sanctus non tres ueritates sed una ueritas est. Si igitur una in his substantia una est ueritas, necesse est ueritatem substantialiter predicari. 20 De bonitate de incommutabilitate de iusticia de omnipotentia ac de ceteris omnibus que tam de singulis quam de omnibus singulariter predicamus manifestum est substantialiter dici. Unde apparet ea que cum in singulis separatim dici conuenit nee tamen in omnibus dici queunt non substantialiter predicari sed alio modo. Qui uero 25 iste sit, posterius queram.

5 est Gilbert (*). esse Pelper-Rand.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

379

Nam qui pater est, hoc uocabulum non transmittit ad filium neque ad spiritum sanctum. Quo fit ut non sit substantiale nomen hoc inditum. Nam si substantiale esset ut deus ut ueritas ut iusticia ut ipsa quoque substantia, de ceteris diceretur. 30 Item filius solus hoc recipit nomen neque cum aliis iungit sicut in deo sicut in ueritate sicut in ceteris que superius dixi. Spiritus quoque non est idem qui pater ac filius. Ex his igitur intelligimus patrem ac filium ac spiritum sanctum non de ipsa diuinitate substantialiter dici sed alio quodam modo. Si enim substan- 35 tialiter predicaretur, et de singulis et de omnibus singulariter diceretur. II

Hec uero ad aliquid dici manifestum est. Nam et pater alicuius pater est. Et filius alicuius filius est. Spiritus alicuius spiritus. Quo fit ut nee trinitas quidem substantialiter de deo predicetur. Non enim pater trinitas. Qui enim pater est, filius ac spiritus sanctus non est. Nee trinitas filius nee trinitas spiritus sanctus secundum eundem modum. 5 Sed trinitas quidem in personarum pluralitate consistit: unitas uero in simplicitate substantie. Quod si persone diuerse sunt, substantia uero indiuisa, necesse est quod uocabulum ex personis originem capit, id ad substantiam non pertinere. At trinitatem personarum diuersitas facit. Trinitas igitur non pertinet ad 10 substantiam. Quo fit ut neque pater neque filius neque spiritus sanctus neque trinitas de deo substantialiter predicetur sed, ut dictum est, ad aliquid. Deus uero ueritas iusticia bonitas omnipotentia substantia immutabilitas uirtus sapientia et quicquid huiusmodi excogitari potest substantialiter de diuinitate dicuntur. 15 Hec si se recte et ex fide habent, ut me instruas peto. Aut si aliqua re forte diuersus es, diligentius intuere que dicta sunt. Et fidem si poteris rationemque coniunge.

8

diuerse Gilbert (BfPS). diuisae Peiper-Rand. ecit Peiper-Rand (fkOs).

f

10 facit Gilbert (BDFhIKLMPQqrSTWXz).

380

APPENDICES

ANICII MANLII SEUERINI BOETII liber De bonorum ebdomade Postulas ut ex ebdomadibus nostris eius questionis obscuritatem que continet modum quo substantie in eo quod sint bone sint cum non sint substantialia bona digeram et paulo euidentius monstrem. Idque eo dicis esse faciendum quod non sit omnibus notum iter huiusmodi scriptionum. Tuus uero testis ipse sum quam hac uiuaciter fueris ante complexus. 5 Ebdomadas uero ego mihi ipse commentor potiusque ad memoriam meam speculata conseruo quam cuiquam participo quorum lasciuia ac petulantia nichil a ioco risuque patitur esse coniunctum. Prohinc tu ne sis obscuritatibus breuitatis aduersus que cum sint archani fida custodia turn id habent commodi quod cum his solis qui digni sunt colloquuntur. 10 Ut igitur in mathematica fieri solet ceterisque etiam disciplinis preposui terminos regulasque quibus cuncta que secuntur efficiam. W Communis animi conceptio est enuntiatio quam quisque probat auditam.

Harum duplex modus est. Nam una ita communis est ut omnium sit hominum ueluti si hanc proponas: si duobus equalibus equalia auferas, que relinquuntur 15 equalia esse nullus id intelligens neget. Alia uero est doctorum tantum. Que tamen ex talibus communis animi conceptionibus uenit ut est: que incorporalia sunt, in loco non esse. Et cetera que non uulgus sed docti comprobant.

& Diuersum est esse et id quod est. Ipsum uero esse nondum est. At uero quod 20 est accepta essendi forma est atque consistit. & Quod est participare aliquo potest. Sed ipsum esse nullo modo aliquo participat. Fit enim participatio cum aliquid iam est. Est autem aliquid cum esse susceperit. M Id quod est habere aliquid preter quam quod ipsum est potest. Ipsum uero 25 esse nichil aliud preter se habet ammixtum.

8 coniunctum Gilbert (BCDEFfhIKkLMNOPQrSsTWXz).

disiunctum Peiper seiunctum Rand.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

381

& Diuersum est tantum esse aliquid et esse aliquid in eo quod est. Illic enim accidens hie substantia significatur. <6) Omne quod est participat eo quod est esse ut sit. Alio uero participat ut aliquid sit. Ac per hoc id quod est participat eo quod est esse ut sit. Est uero 30 ut participet alio quolibet. (7) Omne simplex esse suum et id quod est unum habet. (8) Omni composito aliud est esse, aliud ipsum est. (9) Omnis diuersitas discors. Similitude uero appetenda est. Et quod appetit aliud, tale ipsum esse naturaliter ostenditur quale est illud hoc ipsum quod 35 appetit.

Sufficiunt igitur que premisimus. A prudente uero rationis interprete suis unumquodque aptabitur argumentis. II

Questio uero huiusmodi est: ea que sunt bona sunt. Tenet enim communis sententia doctorum omne quod est ad bonum tendere. Omne autem tendit ad simile. Que igitur ad bonum tendunt bona ipsa sunt. Sed quemadmodum bona sint inquirendum est utrumne participatione an substantia. Si participatione, per se ipsa nullo modo bona sunt. Nam quod 5 participatione album est, per se in eo quod ipsum est album non est. Et de ceteris qualitatibus eodem modo. Si igitur partipatione sunt bona, ipsa per se nullo modo bona sunt. Non igitur ad bonum tendunt. Sed concessum est. Non igitur participatione sunt bona sed substantia. 10 Quorum uero substantia bona est id quod sunt bona sunt. Id quod sunt autem habent ex eo quod est esse. Esse igitur ipsorum bonum est. Omnium igitur rerum ipsum esse bonum est. Sed si esse bonum est ea que sunt in eo quod sunt bona sunt. Idemque illis est esse quod bonis esse. Substantialia igitur bona sunt quoniam non participant bonitate. Quod si 15 ipsum esse in eis bonum est, non est dubium quin, substantialia cum sint bona,

15 bonitate Gilbert (BDEFflKkMNOPQrsTX). bonitatem Peiper-Rand (ChLSW).

382

APPENDICES

primo sint bono similia. Ac per hoc ipsum bonum erunt. Nichil enim illi preter se ipsum simile est. Ex quo fit ut omnia que sunt deus sint. Quod dictu nefas est. Non sunt igitur substantialia bona. Ac per hoc non in his est esse bonum. Non sunt 20 igitur in eo quod sunt bona. Sed nee participant bonitate. Nullo enim modo ad bonum tenderent. Nullo modo igitur sunt bona. Huic questioni talis poterit adhibere solutio: Multa sunt que cum separari actu non possunt, animo tamen et cogitatione separantur. Ut cum triangulum uel cetera a subiecta materia nullus actu separat, mente tamen segregans 25 ipsum triangulum proprietatemque eius preter materiam speculatur. Amoueamus igitur primi boni presentiam paulisper ex animo. Quod esse quidem constat idque ex omnium doctorum indoctorumque sententia barbararumque gentium religionibus cognosci potest. Hoc igitur paulisper amoto ponamus omnia esse que sunt bona. Atque ea 30 consideremus quemadmodum bona esse possent si a primo bono minime defluxissent. Hinc intueor aliud in eis esse quod bona sunt, aliud quod sunt. Ponatur enim una eademque substantia Tune aliud esset ipsa ilia substantia aliud bonitas. Nam si hec singula idem essent grauitas quod color quod bonum: et bonum non sinit.

bona esse alba grauis rotunda. eius rotunditas aliud color aliud quod ipsa substantia, idem esset 35 quod grauitas. Quod fieri natura

Aliud igitur tune in eis esset esse, aliud aliquid esse. Ac tune bona quidem essent. Esse tamen ipsum minime haberent bonum. Igitur si ullo modo essent, non a bono ac bona essent. Ac non idem essent 40 quod bona. Sed eis aliud esset esse, aliud bonis esse. Quod si nichil omnino aliud essent nisi bona neque grauia neque colorata neque spacii dimensione distenta nee ulla in eis qualitas esset nisi tantum bona essent, tune non res sed rerum uiderentur esse principium. Nee potius uiderentur sed uideretur. 45 Unum enim solumque est huiusmodi quod tantum bonum aliudque nichil sit. Que quoniam non sunt simplicia nee esse omnino poterant nisi ea id quod solum bonum est esse uoluisset. Iccirco quoniam esse eorum a boni uoluntate defluxit, bona esse dicuntur. Primum enim bonum quoniam est in eo quod est bonum est. Secundum uero 50

21 bonitate Gilbert (BCEFfhIKkLMNOPQrSsTWX). bonitatem Peiper-Rand. 25 subiecta materia Gilbert-Rand (BCEFflkLNOQqrSsTWX). subiecta materiae Peiper (D). — actu GilbertRand (BEFhKkNOPQWz). actus Paper.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

383

bonum quoniam ex eo fluxit cuius ipsum esse bonum est ipsum quoque bonum est. Sed ipsum esse omnium rerum ex eo fluxit quod est primum bonum et quod bonum tale est ut recte dicatur in eo quod est esse bonum. Ipsum igitur eorum esse bonum est. Tune enim in eo (bona sunt). 55 Qua in re soluta questio est. Iccirco enim licet in eo quod sint bona sint, non sunt tamen similia primo bono quoniam non quoquo modo sint res ipsum esse earum bonum est. Sed quoniam non potest esse ipsum esse rerum nisi a primo esse defluxerit i.e. bono, iccirco ipsum esse bonum est nee est simile ei a quo est. 60 Illud enim quoquo modo sit bonum est in eo quod est. Non enim aliud est preter quam bonum. Hoc autem nisi ab illo esset bonum fortasse esse posset. Sed bonum in eo quod est esse non posset. Tune enim participaret forsitan bono. Ipsum uero esse quod non haberent a bono bonum habere non posset. Igitur sublato ab his bono primo mente et cogitatione, ista licet essent bona 65 tamen in eo quod essent bona esse non possent. Et quoniam actu non potuere existere nisi illud ea quod uere bonum est produxisset iccirco et esse eorum bonum est et non est simile substantial! bono id quod ab eo fluxit. Et nisi ab eo fluxissent licet essent bona tamen in eo quod sunt bona esse non possent quoniam et preter bonum et non ex bono essent cum illud ipsum 70 bonum primum est et ipsum esse sit et ipsum bonum et ipsum esse bonum. At non etiam alba in eo quod sunt alba esse oportebit ea que alba sunt quoniam ex uoluntate dei fluxerunt ut essent alba ? Minime. Aliud enim est esse, aliud albis esse. Hoc ideo quoniam qui ea ut essent effecit bonus quidem est, minime uero albus. 75 Uoluntatem igitur boni comitatum est ut essent bona in eo quod sunt. Uoluntatem uero non albi non est comitata tails ei quidem proprietas ut esset album in eo quod est. Neque enim ex albi uoluntate defluxerunt. Itaque quia uoluit esse ea alba qui erat non albus sunt alba tantum. Quia uero uoluit ea esse bona qui erat bonus sunt bona in eo quod sunt. 80 Secundum hanc igitur rationem cuncta oportet esse iusta quoniam ipse iustus est qui ea esse uoluit ? Ne hoc quidem. Nam bonum esse essentiam, iustum uero esse actum respicit. Idem autem est in eo esse quod agere. Idem igitur bonum esse quod iustum.

55 tune enim in eo (bona sunt) Gilbert (Lqr). Tune enim in eo (Gilbert ?) Rand (BCFIkNOPQST). tune enim in eo quod essent non essent bona si a primo minime defluxissent Peiper (DEhKM). 64 posset Gilbert (*). possent Peiper-Rand.

384

APPENDICES

Nobis uero non est idem esse quod agere. Non enim simplices sumus. Non 85 est igitur nobis idem bonis esse quod iustis. Sed idem nobis est esse omnibus in eo quod sumus. Bona igitur sumus omnia: non etiam iusta. Amplius bonum quidem generale est. lustum uero speciale. Nee species descendit in omnia. Iccirco alia quidem iusta, alia aliud. Omnia bona.

ANICII MANLII SEUERINI BOETII liber Contra Euticen et Nestorium Anxie te quidem diuque sustinui ut de ea que in conuentu mota est questione loqueremur. Sed quoniam et tu (quo minus uenires) occupatione distractus es et ego in crastinum constitutis negotiis implicabor mando litteris que coram loquenda seruaueram. Meministi enim cum in concilio legeretur epistola recitatum Euticianos ex 5 duabus naturis Christum consistere confiteri, in duabus autem negare. Catholicos uero utrique dicto fidem prebere. Nam ex duabus eum naturis consistere et in duabus equaliter credi. Cuius dicti nouitate percussus harum coniunctionum que ex duabus naturis uel in duabus consisterent differentias inquirebam multum scilicet referre 10 ratus nee inerti negligentia pretereundum quod episcopus scriptor epistole tamquam ualde necessarium preterire noluisset. Hie omnes apertam esse differentiam nee quicquam in eo esse caliginis inconditum confusumque strepere nee ullus in tanto tumultu qui uel leuiter attingeret questionem nedum qui expediret inuentus est. 15 Assederam ego ab eo quern maxime intueri cupiebam longius atque ab eo — si situm sedentium recorderis — auersus pluribusque oppositis ne si egerrime quidem cuperem uultum nutumque ipsius aspicere poteram ex quo mihi aliqua eius darentur signa iudicii. Atqui ego quidem nichil ceteris amplius afferebam: immo uero aliquid 20 etiam minus. Nam de re proposita eque nichil ceteris sentiebam. Minus uero quam ceteri ipse afferebam: false scilicet scientie presumptionem.

2 quo minus uenires om. Gilbert (*). 3 implicabor Gilbert-Rand (BDfhlkLMNOSsTWX). implicabar Peiper (EFKQqrz). 8 duabus equaliter Gilbert (BDFfKkMNOPQS). duabus apud uerae fidei sectatores aequaliter Peiper-Rand (LqrsTz). 18 ipsius Gilbert (*). eius PeiperRand.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

385

Tuli egerrime fateor compressusque indoctorum garrulitate conticui metuens ne iure uiderer insanus si sanus inter furiosos haberi contenderem. Meditabar igitur dehinc omnes animo questiones. Nee deglutiebam quod 25 acceperam. Sed frequentis consilii iteratione ruminabam. Tandem igitur patuere pulsanti animo fores. Et ueritas inuenta querenti omnes nebulas euticiani reclusit erroris. Unde mini maxime subiit admirari quenam hec indoctorum hominum esset audacia qui inscitie uicium presumptionis atque impudentie nube conentur 30 obducere cum non modo sepe id quod proponatur ignorent uerum in huiusmodi contentionibus ne id quidem quod ipsi loquantur intelligant — quasi non deterior fiat inscitie causa dum tegitur. Sed ab illis ad te transeo cui hoc quantulumcumque est examinandum prius perpendendumque transmitto. Quod si recte se habere pronuntiaueris 35 peto ut mei nominis hoc quoque inseras cartis. Sin uero uel minuendum aliquid uel addendum uel aliqua mutatione uariandum est, id quoque postulo remitti: meis exemplaribus ita ut a te reuertatur transscribendum. Que ubi ad calcem ducta constiterint turn demum eius cuius soleo iudicio censenda transmittam. 40 Sed quoniam semel res a collocutione transfertur ad stilum, prius extremi sibique contrarii Nestorii atque Euticis summoueantur errores. Post uero adiuuante deo christiane medietatem fidei temperabo. Quoniam uero in tota questione contrariarum sibimet hereseon de personis dubitatur atque naturis, hec primitus diffinienda sunt et propriis differentiis segreganda. 45 I

Natura igitur aut de solis corporibus dici potest aut de solis substantiis i.e. corporeis aut incorporeis aut de omnibus rebus que quocumque modo esse dicuntur. Cum igitur tribus modis natura dici possit, tribus modis sine dubio diffinienda est. Nam si de omnibus rebus naturam dici placet, talis diffinitio dabitur que res omnes que sunt possit includere. 5 Erit ergo huiusmodi: natura est earum rerum que cum sint quoquo modo intellectu capi possunt. In hac igitur diffinitione et accidentia et substantie diffiniuntur. Hec enim omnia intellectu capi possunt. Additum uero est "quoquo modo" quoniam deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi non possunt sed aliquo tamen modo ceterarum rerum priuatione capiuntur. 10 Iccirco uero adiunximus "que cum sint" quoniam etiam ipsum nichil significat

23 garrulitate Gilbert (B). grege Peiper-Rand. 29 admirari Gilbert-Rand (BDEFfKkMNOPQrSW). admirandum Peiper. 30 inscitie Gilbert (KkQX). inscientiae Peiper-Rand 38 a te Gilbert-Rand (BDEFILMNOPQqSTWXz). ad te Peiper (fhK). 1 dici potest Gilbert-Rand (DFfhKkMNOPQqrSsYWXz). predicatur Peiper (L).

386

APPENDICES

aliquid sed non naturam. Neque enim quod sit aliquid sed potius non esse significat. Omnis uero natura est. Et si de omnibus quidem rebus naturam dici placet, hec sit nature diffinitio quam superius proposuimus. Sin uero de solis substantiis natura dicitur 15 quoniam substantie omnes aut corporee sunt aut incorporee, dabimus diffinitionem nature substantias significantis huiusmodi: Natura est uel quod facere uel quod pati possit. Pati quidem ac facere ut omnia corporea atque corporeorum anima. Hec enim in corpore et a corpore et facit et patitur. Facere uero tantum ut deus ceteraque diuina. Habes igitur 20 diffinitionem eius quoque significationis nature que tantum substantiis applicatur. Qua in re substantie quoque est reddita diffinitio. Nam si nomen nature substantiam monstrat cum naturam descripsimus substantie quoque est reddita descriptio. Quod si nature nomen relictis incorporeis substantiis ad corporales usque contrahitur ut corporee tantum 25 substantie naturam habere uideantur sicut Aristotiles ceterique et eiusmodi et multimode philosophic sectatores putant diffiniemus earn ut hii etiam qui naturam non nisi in corporibus esse posuerunt. Est autem diffinitio hoc modo: natura est motus principium per se, non per accidens. Quod "motus principium" dixi hoc est quoniam corpus omne 30 habet proprium motum ut ignis sursum, terra deorsum. Item quod "per se" principium motus naturam esse proposui et "non per accidens" tale est quoniam lectum quoque ligneum deorsum ferri necesse est. Sed non deorsum per accidens fertur. Iccirco enim quia lignum est — quod est terra — pondere et grauitate deducitur. Non enim quia lectus est deorsum cadit sed quia terra 35 est i.e. quia terre contigit ut lectus esset. Unde fit ut lignum naturaliter esse dicamus, lectum uero artificialiter. Est etiam alia significatio nature per quam dicimus diuersam esse naturam argenti atque auri in hoc proprietatem rerum monstrare cupientes. Que significatio nature diffinietur hoc modo: natura est unamquamque rem infor- 40 mans specifica differentia. Cum igitur tot modis uel dicatur uel diffiniatur natura tarn catholic! quam Nestorius secundum ultimam diffinitionem duas in Christo naturas esse constituunt. Neque enim easdem in deum atque hominem differentias conuenire. II

Sed de persona maxime dubitari potest quenam ei diffinitio possit aptari. Si enim omnis habet natura personam, indissolubilis nodus est quenam inter

17 significantis Gilbert (BkLNOqrsTz). significant! Peiper-Rand (FfhIKMS). 19 anima Gilbert-Rand (BEDFhlkNOQSsTWX). ut anima Peiper (Lz). 24 reddita descriptio Gilbert. (BFIkNOPQrS). assignata descriptio Peiper-Rand. 26 eiusmodi Gilbert-Rand (BILMSTz). eiusdem Peiper (hqs) 2 nodus Gilbert-Rand, modus Peiper (Lq).

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

387

naturam personamque possit esse discretio. Aut si non equatur persona nature sed infra terminum spaciumque nature persona subsistit, difficile dictu est ad quas usque naturas persona perueniat i.e. quas naturas conueniat habere 5 personam, quas a persone uocabulo segregari. Nam illud quidem manifestum est persone subiectam esse naturam nee preter naturam personam posse predicari. Uestiganda sunt igitur hec inquirentibus hoc modo (quoniam) preter naturam non potest esse persona (quoniamque) nature alie sunt substantie alie accidentes. Et uidemus personam in 10 accidentibus non posse constitui. Quis enim dicat ullam albedinis uel nigredinis uel magnitudinis esse personam ? Relinquitur ergo ut personam in substantiis dici conueniat. Sed substantiarum alie sunt corporee alie incorporee. Corporearum uero alie sunt sensibiles alie minime. Sensibilium alie rationales alie irrationales. 15 Rationalium uero alia est immutabilis atque impassibilis per naturam ut deus, alia per creationem mutabilis atque passibilis nisi impassibilis gratia substantie ad impassibilitatis firmitudinem permutetur ut angelorum atque anime. Ex quibus omnibus neque in non uiuentibus corporibus personam posse dici manifestum est. Nullus enim lapidis ullam dicit esse personam. Neque rursus 20 eorum uiuentium qui sensu carent. Neque enim ulla persona est arboris. Nee uero eius que intellectu ac ratione deseritur. Nulla est enim persona equi uel bouis ceterorumque animalium que muta ac sine ratione uitam solis sensibus degunt. At hominis dicimus esse personam. Dicimus dei, dicimus angeli. 25 Rursus substantiarum alie sunt uniuersales alie particulares. Uniuersales sunt que de singulis predicantur ut homo animal lapis lignum ceteraque huiusmodi que uel genera uel species sunt. Nam et homo de singulis hominibus et animal de singulis animalibus lapisque ac lignum de singulis lapidibus ac lignis dicuntur. Particularia uero sunt que de aliis minime predicantur ut 30 Cicero Plato lapis hie unde hec Achillis statua facta est, lignum hoc unde hec mensa composita est. Sed in his omnibus nusquam in uniuersalibus persona dici potest sed in singularibus tantum atque in indiuiduis. Animalis enim uel generalis hominis nulla persona est sed uel Ciceronis uel Platonis uel singulorum indiuiduorum 35 persone singule nuncupantur.

7 persone subiectam (substantiam kNO) esse naturam Gilbert-Rand (DEFhlkNOPQSs). personam subiectam esse nature Peiper (BfLMqrTz). 9 quoniam and quoniamque om. Gilbert (*). 15 (irrationales) Item corporearum uero aliae sunt rationales, aliae minime, ut pecudum uitae add. Peiper-Rand (qz). 21 qui sensu Gilbert (*). quae sensu Peiper-Rand and all MSS collated. Instead of ' neque enim ulla ' which was presumably in Gilbert's text Gilbert writes ' nulla '.

388

APPENDICES

III

Quocirca si persona in soils substantiis est atque in his rationabilibus substantiaque omnis natura est nee in uniuersalibus sed in indiuiduis constat, reperta persone est diffinitio: persona est nature rationabilis indiuidua substantia. Sed nos hac diffinitione earn quam Greci ypostasin dicunt terminauimus. 5 Nomen enim persone uidetur aliunde traductum ex his scilicet personis que in comediis tragediisque eos qui interest homines representabant. Persona uero dicta est a personando circumflexa penultima. Quod si acuatur antepenultima apertissime a sono dicta uidebitur. Iccirco autem a sono quia concauitate ipsa maior necesse est uoluatur sonus. 10 Greci quoque has personas prosopa uocabant ab eo quod ponantur in facie atque ante oculos obtegant uultum para toy pros toys opas tithesthai. Sed quoniam personis inductis histriones indiuiduos homines quorum intererat in tragedia uel in comedia ut dictum est representabant i.e. Hecubam uel Medeam uel Simonem uel Cremetem iccirco ceteros quoque homines quorum certa pro 15 sui forma esset agnitio et Latini personam et Greci prosffpa nuncupauerunt. Longe uero illi signatius nature rationabilis indiuiduam substantiam ypostaseos nomine uocauerunt. Nos uero per inopiam significantium uocum translatiuam retinuimus nuncupationem earn quam illi ypostasin dicunt personam uocantes. 20 Sed peritior Grecia sermonum ypostasin uocat indiuiduam substantiam. Atque uti Greca utar oratione in rebus que a Grecis agitata Latina interpretatione translate sunt: ai oysiai en men tois katholikois einai dynantai. En de tois (atomois kai) kata meros monois yphistantai i.e. essentie in uniuersalibus quidem esse possunt. In solis uero indiuiduis et particularibus substant. In- 25 tellectus enim uniuersalium rerum ex particularibus sumptus est. Quocirca cum ipse substantie in uniuersalibus quidem sint, in particularibus uero capiant substantiam, iure subsistentias particulariter substantes ypostaseis appellauerunt. Neque enim pensius subtiliusque intuenti idem uidebitur esse subsistentia quod substantia. 30 Nam quod Greci oysiosin uel oysiosthai dicunt, id nos subsistentiam uel subsistere appellamus. Quod uero illi ypostasin uel yphistasthai id nos substantiam uel substare interpretamur. Subsistit enim quod ipsum accidentibus ut possit esse non indiget. Substat autem id quod aliis accidentibus subiectum

7 eos qui Gilbert (BEfhSTX). eos quorum Peiper-Rand (FIKkNOPQqrsz). 11 uocabant Gilbert (*)• uocant Peiper-Rand. 21 uocat Gilbert-Rand (and all MSS collated), uocant Peiper. 28 subsistentias Gilbert-Rand, substantias Peiper (Mq).

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

389

quoddam ut esse possint subministrat. Sub illis enim stat dum subiectum est 35 accidentibus. Itaque genera uel species subsistunt tantum. Neque enim accidentia generibus speciebusue contingunt. Indiuidua uero non modo subsistunt uerum etiam substant. Nam neque ipsa indigent accidentibus ut sint. Informata enim sunt iam propriis et specificis differentiis. Et accidentibus ut esse possint ministrant dum sunt scilicet subiecta. 40 Quocirca einai atque oysiosthai esse atque subsistere yphistasthai uero substare intelligitur. Neque enim uerborum inops Grecia est ut Marcus Tullius alludit sed essentiam subsistentiam substantiam personam totidem nominibus reddit: essentiam quidem oysian subsistentiam uero oysiosin substantiam ypostasin personam prosopon appellans. 45 Ideo autem ypostaseis Greci indiuiduas substantias uocauerunt quoniam ceteris subsunt et quibusdam quasi accidentibus supposite subiecteque sunt. Atque iccirco nos quoque eas substantias nuncupamus quasi suppositas quasi ypostaseis. Cumque etiam prosdpa nuncupent easdem substantias possumus nos quoque nuncupare personas. Idem est igitur oysian esse quod essentiam: 50 idem oysiosin quod subsistentiam: idem ypostasin quod substantiam: idem prosopon quod personam. Quare autem de irrationabilibus animalibus Grecus ypostasin non dicat sicut nos de eisdem nomen substantie predicamus hec ratio est quoniam nomen hoc melioris applicatum est ut aliqua id quod est excellentius tametsi 55 non descriptione nature secundum id quod yphistasthai atque substare est at certe ypostaseis uel substantie uocabulis discerneretur. Est igitur et hominis quidem essentia i.e. oysia et subsistentia i.e. oysiosis et ypostasis i.e. substantia et pros'dpon i.e. persona: oysia quidem atque essentia quoniam est, oysiosis uero atque subsistentia quoniam in nullo subiecto est, 60 ypostasis uero atque substantia quoniam subest ceteris que substantie non sunt i.e. oysioseis, est prosopon atque persona quoniam est rationale indiuiduum. Deus quoque et oysia est et essentia. Est enim. Et maxime ipse est a quo omnium esse proficiscitur. Est oysiosis i.e. subsistentia. Subsistit enim nullo indigens. Et yphistasthai. Substat enim. Unde etiam dicimus unam esse 65 oysian uel oysiosin i.e. essentiam uel subsistentiam deitatis sed tres ypostaseis i.e. tres substantias. Et quidem secundum hunc modum dixere unam trinitatis essentiam tres substantias tresque personas. Nisi enim tres in deo substantias ecclesiasticus loquendi usus excluderet uideretur iccirco de deo dici substantia. Non quod 70 ipse ceteris rebus quasi subiectum supponeretur sed quod idem omnibus uti preesset ita etiam quasi principium subesset rebus dum eis omnibus oysiosthai i.e. subsistere subministrat. 35 possint Gilbert (*). ualeant Peiper-Rand. 54 melioris Gilbert (flkNOSs). melioribus PeiperRand. 56 nature secundum Gilbert-Rand (and all MSS collated), naturae et secundum Peiper. 62 rationale Gilbert (OPqrsX). rationabile Peiper-Rand,

390

APPENDICES

IIII

Sed hec omnia iccirco sint dicta ut differentiam nature atque persone i.e. oysias atque ypostasebs monstraremus. Quo uero nomine unumquodque oporteat appellari ecclesiastice sit locutionis arbitrium. Hoc interim constet quod inter naturam personamque differre prediximus quoniam natura est cuiuslibet substantie specificata proprietas: persona uero 5 rationabilis nature indiuidua substantia. Hanc in Christo Nestorius duplicem esse constituit eo scilicet traductus errore quod putauerit in omnibus naturis dici posse personam. Hoc enim presumpto quoniam in Christo duplicem naturam esse censebat duplicem quoque personam esse confessus est. Qua in re eum falsum esse cum diffinitio superius dicta conuincat turn hec 10 argumentatio euidenter eius declarat errorem. Si enim non est Christi una persona duasque naturas esse manifestum est hominis scilicet atque dei nee tarn erit insipiens quisquam qui utram earum ratione seiungat sequitur ut due uideantur esse persone. Est enim persona ut dictum est nature rationabilis substantia. Que est 15 igitur facta hominis deique coniunctio ? Num ita quasi cum duo corpora sibimet apponuntur ut tantum locis iuncta sint et nichil in alterum ex alterius qualitate perueniat ? Quern coniunctionis Greci modum kata parathesin uocant. Sed si ita humanitas diuinitati coniuncta est, nichil horum ex utrisque confectum est. Ac per hoc nichil est Christus. Nomen quippe ipsum unum 20 quiddam significat singularitate uocabuli. At si duabus personis manentibus ea coniunctio qualem superius diximus facta est naturarum, unum ex duobus effici nichil potuit. Omnino ex duabus personis nichil unquam fieri potest. Nichil igitur unum secundum Nestorium Christus est. Ac per hoc omnino nichil. Quod enim non est unum, nee esse omnino potest. Esse enim atque 25 unum conuertitur. Et quodcumque unum est, est. Etiam ea que ex pluribus coniunguntur ut aceruus chorus unum tamen sunt. Sed esse Christum manifeste ac ueraciter confitemur. Unum igitur esse dicimus Christum. Quod si ita est, unam quoque Christi sine dubitatione personam esse necesse est. Nam si due persone essent, unus esse non posset. Duos uero esse dicere 30 Christos nichil est nisi precipitate mentis insania. Cur enim omnino duos audeat Christos uocare unum hominem alium deum ? Uel cur eum qui deus est Christum uocat si eum quoque qui homo est Christum est appellaturus cum nichil simile nichil habeant ex copulatione coniunctum ? Cur simili nomine diuersissimis abutatur naturis cum si Christum diffinire cogitur 35 utrisque ut ipse dicit Christis non possit unam diffinitionis adhibere substantiam ?

11 declarat Gilbert (*). declarabit Peiper-Rand.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

391

Si enim del atque hominis diuersa substantia est unumque in utrisque Christi nomen nee diuersarum coniunctio substantiarum unam creditur fecisse personam, equiuocum nomen est Christi et nulla potest diffinitione concludi. 40 Quibus autem unquam scripturis nomen Christi geminatur ? Quid uero noui per aduentum Saluatoris effectum est ? Nam catholicis et fidei ueritas et raritas miraculi constat. Quam enim magnum est quamque nouum quam quod semel nee ullo alio seculo possit euenire ut eius qui solus est deus natura cum humana que ab eo erat diuersissima conueniret atque ita ex 45 distantibus naturis una fieret copulatione persona. Secundum Nestorii uero sententiam quid contigit noui ? Seruant inquit proprias humanitas diuinitasque personas. Quando enim non fuit diuinitatis propria humanitatisque persona ? Quando uero non erit ? Uel quid amplius in lesu generatione contingit quam in cuiuslibet alterius si discretis utrisque 50 personis discrete etiam fuere nature ? Ita enim personis manentibus illic nulla naturarum potuit esse coniunctio ut in quolibet homine cuius cum propria persona subsistat nulla est ei excellentissime substantie coniuncta diuinitas. Sed fortasse lesum i.e. personam hominis iccirco Christum uocet quoniam 55 per eum mira quedam sit operata diuinitas. Esto. Deum ipsum Christi appellatione cur uocet ? Cur uero non elementa quoque ipsa simili audeat appellare uocabulo per que deus mira quedam cotidianis motibus operatur ? An quia irrationabiles substantie non possunt habere personam que Christi uocabulum excipere possint ? Nonne in sanctis hominibus ac pietate conspicuis 60 apertus diuinitatis actus agnoscitur ? Nichil enim intererit cur non sanctos quoque uiros eadem apellatione dignetur si in assumptione humanitatis non est una ex coniunctione persona. Sed dicat forsitan: illos quoque Christos uocari fateor sed ad imaginem ueri Christi. Quod si nulla ex homine atque deo una persona coniuncta est, omnes 65 ita ueros Christos arbitramur ut hunc qui de Uirgine genitus creditur. Nulla quippe in hoc adunata persona est ex dei atque hominis copulatione sicut nee in eis qui dei spiritu de uenturo Christo predicabant. Propter quod etiam ipsi quoque appellati sunt Christi. lam uero sequitur ut personis manentibus nullo modo a diuinitate humanitas 70 credatur assumpta. Omnino enim disiuncta sunt que eque personis naturisque separantur. Prorsus inquam disiuncta sunt nee magis inter se homines bouesque disiuncti quam diuinitas in Christo humanitasque discreta est si mansere persone. Homines quippe ac boues una animalis communitate iunguntur. Est

56 eum Gilbert (BDFILPQsTWX). earn Peiper-Rand (EfhkMOrz). 63 ex coniunctione Gilbert-Rand (BEFIkNOPrSs). ex duarum naturarum coniunctione Peiper (hLqTz). 66 qui de Gilbert (*). qui ex Peiper-Rand. 68 uenturo Gilbert-Rand (BEFfIKkLMNOPQSsX). uenturo uero Peiper (DhTWz).

392

APPENDICES

enim illis secundum genus communis substantia eademque uniuersalitatis 75 collectione natura. Deo uero atque homini quid non erit diuersa ratione disiunctum si sub diuersitate nature personarum quoque credatur mansisse discretio ? Non est igitur saluatum genus humanum. Nulla in nos salus Christi generatione processit. Tot prophetarum scripture populum illusere credentem. Omnis 80 ueteris testamenti spernatur auctoritas per quam salus mundo Christi generatione promittitur. Non autem prouenisse manifestum est si eadem in persona est que in natura diuersitas. Eundem quippe saluum fecit quern creditur assumpsisse. Nulla uero intelligi assumptio potest si manet eque nature personeque discretio. 85 Igitur qui assumi manente persona non potuit iure non uidebitur per Christi generationem potuisse saluari. Non est igitur per generationem Christi hominum saluata natura. Quod credi nefas est. Sed quamquam permulta sint que hunc sensum impugnare ualeant atque perfringere, de argumentorum copia tamen hec interim libasse 90 sufficiat.

V Transeundum quippe est ad Euticen qui cum a ueterum orbitis esset euagatus in contrarium cucurrit errorem asserens tantum abesse ut in Christo gemina persona credatur ut ne naturam quidem in eo duplicem oporteat confiteri. Ita quippe esse assumptum hominem ut ea sit adunatio facta cum deo ut natura humana non permanserit. Huius error ex eodem quo Nestorii quoque 5 fonte prolabitur. Nam sicut Nestorius arbitratur non posse esse naturam duplicem quin persona fieret duplex atque ideo cum in Christo naturam duplicem confiteretur duplicem credidit esse personam: ita quoque Eutices non putauit naturam duplicem esse sine duplicatione persone. Et cum non confiteretur duplicem esse personam, arbitratus est consequens ut una uideatur 10 esse natura. Itaque Nestorius recte tenens duplicem in Christo esse naturam sacrilege confitetur duas esse personas. Eutices uero recte credens unam esse personam impie credit unam quoque esse naturam. Qui conuictus euidentia rerum — quandoquidem manifestum est aliam naturam esse hominis aliam dei — ait 15 duas se confiteri in Christo naturas ante adunationem: unam uero post adunationem.

75 eademque Gilbert (DEfhKTXz). eademque in Peiper-Rand (FlkLMNOPQqrS). 86 uidebitur Gilbert-Rand (BEFfIKLMOQqrSTWXz). uidetur Peiper (Dh). 6 fonte prolabitur Gilbert-Rand, fonte manasse probabitur Peiper (Dh). 8 confiteretur Gilbert-Rand (BDEflLMqrTWz). confitetur Peiper. 10 uideatur Gilbert (*). uideretur Peiper-Rand,

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

393

Que sententia non aperte quod uult eloquitur. Ut tamen eius dementiam perscrutemur, adunatio hec aut tempore generationis facta est aut tempore resurrectionis. Sed si tempore generationis facta est uidetur putare et ante 20 generationem fuisse humanam carnem non a Maria sumptam sed aliquo modo alio preparatam: Mariam uero Uirginem appositam ex qua caro nasceretur que ab ea sumpta non esset: illam uero carnem que antea fuerit esse et diuisam atque a diuinitatis substantia separatam cum ex Uirgine natus est adunatam esse deo ut una uideretur facta esse natura. 25 Uel si hec eius sententia non est, ilia esse poterit dicentis duas ante adunationem, unam post adunationem, si adunatio generatione facta est ut corpus quidem a Maria sumpserit sed antequam sumeret diuersam deitatis humanitatisque fuisse naturam: sumptam uero unam factam atque in diuinitatis cessisse substantiam. 30 Quod si hanc adunationem non putat generatione sed resurrectione factam, rursus id duobus fieri arbitramur modis. Aut enim genito Christo et non assumente de Maria corpus aut assumente ab eadem carnem usque dum resurgeret quidem duas fuisse naturas, post resurrectionem unam factam. De quibus illud disiunctum nascitur quod interrogabimus hoc modo: natus 35 ex Maria Christus aut ab ea carnem humanam traxit aut minime. Si non confitetur ex ea traxisse, dicat quo homine indutus aduenerit utrumne eo qui deciderit preuaricatione peccati an alio. Si eo de cuius semine ductus est homo, quem uestita diuinitas est ? Nam si ex semine Abrahe atque Dauid et postremo Marie non fuit caro ilia qua natus est ostendat ex cuius hominis 40 sit carne deriuatus quoniam post primum hominem caro omnis humana ex humana carne diducitur. Sed si quem dixerit hominem a quo generatio sumpta sit Saluatoris preter Mariam Uirginem, et ipse errore confundetur et ascribere mendacii notam summe diuinitati illusus ipse uidebitur quando quod Abrahe atque Dauid 45 promittitur in sanctis diuinationibus ut ex eorum semine toti mundo salus oriatur cum presertim si humana caro sumpta est non ab alio sumi potuerit nisi unde etiam procreabatur. Si igitur a Maria non est sumptum corpus humanum sed a quolibet alio, per Mariam tamen est procreatum quod fuerat preuaricatione corruptum 50 superius dicto repellitur argumento. Quod si non eo homine Christus indutus est qui pro peccati pena sustinuerit mortem, illud eueniet ex nullius hominis semine talem potuisse nasci qui fuerit sine originalis pena peccati. Ex nullo igitur talis sumpta est caro. Unde fit ut nouiter uideatur esse formata. Sed hec aut ita hominum uisa est oculis ut humanum putaretur 55

27 facta Gilbert (fW). perfecta Peiper-Rand. 32 arbitramur Gilbert (E). arbitrabitur PeiperRand. 38 deciderit Gilbert (BX). deciderat Peiper-Rand. 47 oriatur cum Gilbert (BhkNOSs). oriatur aliis distribuit cum Peiper-Rand.

394

APPENDICES

corpus quod reuera non esset humanum, quippe quod nulli original! subiaceret pene, aut noua quedam uera nee pene peccati subiacens originalis ad tempus hominis natura formata est. Si uerum hominis corpus non fuit, aperte arguitur mentita diuinitas que ostenderet hominibus corpus quod cum uerum non esset turn fallerentur 60 hi qui uerum esse arbitrarentur. At si noua ueraque non ex homine sumpta caro formata est, quo tanta tragedia generationis ? Ubi ambitus passionis ? Ego quippe ne in homine quidem non stulte fieri puto quod inutiliter factum est. Ad quam uero utilitatem facta probabitur tanta humilitas diuinitatis si homo qui periit generatione ac passione Christi saluatus non est quoniam 65 negatur assumptus ? Rursus igitur sicut ab eodem Nestorii fonte Euticis error principium sumpsit ita ad eundem finem relabitur ut secundum Euticen quoque non sit saluatum genus humanum quoniam non is qui eger esset et saluatione curaque egeret assumptus est. Traxisse autem hanc sententiam uidetur — si tamen huius 70 erroris fuit ut crederet non fuisse corpus Christi uere ex homine sed extra atque adeo in celo formatum — quoniam cum eo in celum creditur ascendisse quod exemplum continet tale: non ascendit in celum nisi qui de celo descendit. VI

Sed satis de ea parte dictum uidetur si corpus quod Christus excepit ex Maria non credatur assumptum. Si uero assumptum est ex Maria neque permansit perfecta humana diuinaque natura, id tribus effici potuit modis: aut enim diuinitas in humanitatem translata est aut humanitas in diuinitatem aut utraque in se ita temperate sunt atque commixte ut neutra substantia propriam 5 formam teneret. Sed si diuinitas in humanitatem translata est, factum est quod credi nefas est ut humanitate immutabili substantia permanente diuinitas uerteretur et quod passibile atque mutabile naturaliter existeret id immutabile permaneret: quod uero immutabile atque impassibile naturaliter creditur, id in rem muta- 10 bilem uerteretur. Hoc igitur fieri nulla ratione contingit. Sed humana forsitan natura in deitatem uideatur esse conuersa. Hoc uero qui fieri potest si diuinitas in generatione Christi et humanam animam suscepit et corpus ? Non enim omnis res in rem omnem uerti ac transmutari potest. Nam cum substantiarum alie sint corporee alie incorporee neque corporea 15 in incorpoream neque incorporea in earn que corpus est mutari potest nee uero incorporea in se inuicem formas proprias mutant. Sola enim mutari transformarique in se possunt que habent unius materie commune subiectum: nee hec omnia sed ea que in se et facere et pati possunt.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

395

Id uero probabitur hoc modo: neque enim potest es in lapidem mutari nee 20 uero idem es in herbam nee quodlibet aliud corpus in quodlibet aliud transfigurari potest nisi et eadem sit materia rerum in se transeuntium et a se et facere et pati possint. Ut cum uinum atque aqua miscentur utraque sunt talia que actum sibi passionemque communicent. Potest enim aque qualitas a uini qualitate aliquid 25 pati. Potest item uinum ab aque qualitate aliquid pati. Atque iccirco si multum quidem fuerit aque, uini uero paululum, non dicuntur immixta sed alterum alterius qualitate corrumpitur. Si quis enim uinum fundat in mare, non mixtum est mari uinum sed in mare corruptum iccirco quoniam qualitas aque multitudine sui corporis nichil 30 passa est a qualitate uini sed potius in se ipsam uini qualitatem propria multitudine commutauit. Si uero sint mediocres sibique equales uel paulo inequales nature que a se facere et pati possunt, ille miscentur et mediocribus inter se qualitatibus temperantur. Atque hec quidem in corporibus neque his omnibus sed tantum que a se, 35 ut dictum est, et facere et pati possunt communi atque eadem materia subiecta. Omne enim corpus quod in generatione et corruptione subsistit communem uidetur habere materiam: sed non omne ab omni uel in omni uel facere aliquid uel pati potest. Corpora uero in incorporea nulla ratione poterunt permutari quoniam nulla 40 communi materia subiecta participant que susceptis qualitatibus in alterutra permutetur. Omnis enim natura incorporee substantie nullo materie nititur fundamento. Nullum uero corpus est cui non sit materia subiecta. Quod cum ita sit cumque ne ea quidem que communem materiam naturaliter habent in se transeant nisi illis adsit potestas in se et a se faciendi ac patiendi 45 multo magis in se non permutabuntur quibus non modo communis materia non est sed cum alia res materie fundamento nititur ut corpus, alia omnino materie subiecto non egeat ut incorporeum. Non igitur fieri potest ut corpus in incorporalem speciem permutetur. Nee uero fieri potest ut incorporalia in sese commixtione aliqua permutentur. 50 Quorum enim communis nulla materia est, nee in se uerti ac permutari queunt. Nulla autem est incorporalibus materia rebus. Non poterunt igitur in se inuicem permutari. Sed anima et deus incorporee substantie recte creduntur. Non est igitur humana anima in diuinitatem a qua assumpta est permutata. Quod si neque 55 corpus neque anima in diuinitatem potuit uerti, nullo modo fieri potuit ut humanitas conuerteretur in deum. Multo minus uero credi potest ut utraque in

20 probabitur Gilbert (h). probatur Peiper-Rand. 40 corpora Gilbert-Rand (BflkLNOSsX). corporea Peiper. alterutra Gilbert (W). alterutram Peiper-Rand.

396

APPENDICES

sese confunderentur quoniam neque incorporalitas transire ad corpus potest neque rursus e conuerso corpus ad incorporalitatem quandoquidem nulla his materia subiecta communis est que alterutris qualitatibus permutetur. 60 At hi ita aiunt ex duabus quidem naturis Christum consistere, in duabus uero minime: hoc scilicet intendentes quoniam quod ex duabus consistit ita unum fieri potest ut ilia ex quibus dicitur constare non maneant ueluti cum mel aque confunditur neutrum manet sed alterum alterius copulatione corruptum quiddam tercium fecit: ita illud quidem quod ex melle atque aqua tercium 65 fit constare ex utrisque dicitur, in utrisque uero negatur. Non enim poterit in utrisque constare quando utrorumque natura non permanet. Ex utrisque enim constare potest licet ea ex quibus coniungitur alterutra qualitate non maneant. In utrisque uero huiusmodi constare non poterit quoniam ea que in se transfusa sunt non manent ac non sunt utraque in quibus constare uideatur cum 70 ex utrisque constent in se inuicem qualitatum mutatione transfusis. Catholici uero utrumque rationabiliter confitentur. Nam et ex utrisque naturis Christum et in utrisque consistere. Sed id qua ratione dicatur paulo posterius explicabo. Nunc illud est manifestum conuictam esse Euticis sententiam eo nomine quod cum tribus modis fieri possit ut ex duabus naturis una 75 subsistat ut aut diuinitas in humanitatem translata sit aut humanitas in diuinitatem aut utraque permixta sint nullum horum modum fieri potuisse superius dicta argumentatione declaratur.

VII Restat ut quemadmodum catholica fides dicat et in utrisque naturis Christum et ex utrisque consistere doceamus. Ex utrisque naturis aliquid consistere duo significat: unum quidem cum ita dicimus aliquid ex duabus naturis iungi sicut ex melle atque aqua. Id autem est ut ex quolibet modo confusis uel si una uertatur in alteram uel si utraque in se inuicem misceantur nullo modo tamen 5 utraque permaneant. Secundum hunc modum Eutices ait ex utrisque naturis Christum consistere. Alter uero modus est ex utrisque consistendi quod ita ex duabus iunctum est ut ilia tamen ex quibus iunctum esse dicitur maneant nee in alterutra uertantur ut cum dicimus coronam ex auro gemmisque compositam. Hie neque 10 aurum in gemmas translatum est neque in aurum gemma conuersa sed utraque permanent nee formam propriam derelinquunt. Talia ergo ex aliquibus constantia et in his constare dicimus ex quibus consistere predicantur. Tune enim possumus dicere coronam gemmis auroque consistere. Sunt enim gemme atque aurum in quibus corona consistat. Nam 15 in priore modo non est mel atque aqua in quibus illud quod ex utrisque iungitur constet.

60 alterutris Gilbert (s), alterutris substantiarum Peiper-Rand. corrupta sint Peiper-Rand.

68 non maneant Gilbert (s).

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA

397

Cum igitur utrasque manere naturas in Christo fides catholica confiteatur perfectasque easdem persistere nee alteram in alteram transmutari, iure dicit et in utrisque naturis Christum et ex utrisque consistere. In utrisque quidem 20 quia manent utreque: ex utrisque uero quia utrarumque adunatione manentium una persona fit Christi. Non autem secundum earn significationem ex utrisque naturis Christum iunctum esse fides catholica tenet secundum quam Eutices pronuntiat. Nam ille talem significationem coniunctionis ex utraque natura sumit ut non con- 25 fiteatur in utrisque consistere: neque enim utrasque manere. Catholicus uero earn significationem ex utrisque consistendi sumit que illi sit proxima eamque conseruet que in utrisque consistere confitetur. Equiuocum igitur est ex utrisque consistere ac potius amphibolum et gemina significatione diuersa designans. Una quidem significatione non manere substantias ex quibus 30 illud quod copulatum est dicatur esse coniunctum: alio modo significans ita ex utrisque coniunctum ut utraque permaneant. Hoc igitur expedite equiuocationis atque ambiguitatis nodo nichil est ultra quod possit opponi quin id sit quod firma ueraque fides catholica continet: eundem Christum hominem esse perfectum eundem deum eundemque qui homo 35 sit perfectus atque deus unum esse deum ac dei filium: nee quaternitatem trinitatis astrui dum homo additur super perfectum deum sed unam eandemque personam numerum trinitatis explere. Ut cum humanitas passa sit, deus tamen passus esse dicatur. Non quo ipsa deltas humanitas facta sit sed quod a deitate fuerit assumpta. Item qui homo 40 est dei filius appellatur: non substantia diuinitatis sed humanitatis que tamen diuinitati natural! unitate coniuncta est. Et cum hec intelligentia discernantur permisceanturque, tamen unus idem que et homo sit perfectus et deus: deus quidem quod sit ex patris substantia genitus: homo uero quod ex Maria sit Uirgine procreatus. 45 Item qui homo deus eo quod a deo fuerit assumptus. Et qui deus homo quoniam uestitus homine sit cum in una eademque persona aliud sit diuinitas que suscepit, aliud quam suscepit humanitas. Idem tamen deus atque homo est. Nam si hominem intelligas, idem homo est atque deus quoniam homo ex natura, deus assumptione. Si uero deum intelligas, idem deus est atque homo 50 quoniam natura deus est, homo assumptione. Fitque in eo gemina natura geminaque substantia quoniam homo deus una persona quoniam idem homo atque deus. Mediaque hec est inter duas hereses uia sicut uirtutes quoque medium tenent. Omnis enim uirtus in medio rerum decore locata consistit. Siquidem enim uel 55

19 persistere Gilbert-Rand (BfhKkLMNOSTX). consistere Peiper. modo Peiper (P). 39 quo Gilbert-Rand, quod Peiper (DEFhPQSsW).

33 nodo Gilbert-Rand. 55 siquidem Gilbert

398

APPENDICES

ultra uel infra quam oportuerit fiat, a uirtute disceditur. Medietatem igitur uirtus tenet. Quocirca si quatuor hec neque ultra esse possunt ut in Christo aut due nature sint dueque persone ut Nestorius ait aut una persona unaque natura ut Eutices ait aut due nature sed una persona ut catholica fides credit aut 60 una natura dueque persone quod nullus adhuc. Cumque duas quidem naturas duasque personas in ea que contra Nestorium dicta est responsione conuicerimus: unam uero personam unamque naturam esse non posse Eutice proponente monstrauimus. Neque tamen tarn amens quisquam hue usque exstitit ut unam naturam in eo crederet sed geminas esse in eo personas: restat ut ea sit uera 65 quam fides catholica pronuntiat geminam substantiam sed unam esse personam. Quia uero paulo ante diximus Euticen confiteri duas quidem in Christo ante adunationem naturas, unam uero post adunationem: cumque hunc errorem duplicem interpretaremur celare sententiam ut hec adunatio aut generatione fieret cum ex Maria corpus hominis minime sumeretur aut sumptum quidem 70 ex Maria per resurrectionem fieret adunatio de utrisque quidem partibus idonee ut arbitror disputatum est.

VIII Nunc querendum est quomodo fieri potuerit ut due nature in unam substantiam miscerentur. Uerumtamen est etiam nunc et alia questio que ab his inferri potest qui corpus humanum ex Maria sumptum esse non credunt sed alias fuisse sequestratum preparatumque quod in adunatione ex Marie utero gigni ac proferri uideretur. 5 Aiunt enim: si ex homine sumptum est corpus homo uero omnis ex prima preuaricatione non solum peccato et morte tenebatur uerum etiam affectibus peccatorum erat implicitus eaque illi fuit pena peccati ut cum morte teneretur obstrictus tamen esset reus etiam uoluntate peccandi, cur in Christo neque peccatum fuit neque uoluntas ulla peccandi ? 10 Et omnino habet animaduertendam dubitationem talis questio. Si enim ex carne humana Christi corpus assumptum est, dubitari potest quenam caro hec que assumpta sit esse uideatur. Eum quippe saluauit quern etiam assumpsit. Sin uero talem hominem assumpsit qualis Adam fuit ante peccatum, integram uidetur humanam assumpsisse naturam sed tamen que medicina penitus non 15 egebat. Quomodo autem fieri potest ut talem assumpserit hominem qualis Adam fuit cum in Adam potuerit esse peccandi uoluntas atque affectio, unde factum

(EfhIKkNOPQSsX). aiqvudPeiper-Rand (LT). 58 ultra esse Gilbert (EFfhIKkLMNOPqSsT) ultra neque infra esse Peiper-Rand. 61 adhuc Gilbert (fhlKkMNOSsXz). adhuc haereticus attigit Peiper (EFLPQqW). Rand quotes the clause ' quod nullus haereticus adhuc attigit as an addition found in some codices.

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA est ut etiam pretergressis astrictus ?

399

diuinis preceptis inobedientie delictis teneretur 20

In Christo uero ne uoluntas quidem ulla creditur fuisse peccandi cum presertim si tale corpus hominis assumpsit quale Ade ante peccatum fuit non debuerit esse mortalis quoniam Adam si non peccasset mortem nulla ratione sensisset. Cum igitur Christus non peccauerit querendum est cur senserit mortem si 25 Ade corpus antequam peccaret assumpsit. Quod si talem statum suscepit hominis qualis Ade post peccatum fuit uidetur etiam Christo non defuisse necessitas ut et delictis subiceretur et passionibus confunderetur obductisque iudicii regulis bonum a malo non sincera integritate discerneret quoniam has omnes penas Adam delicti preuaricatione suscepit. 30 Contra quos respondendum est tres intelligi hominum posse status: unum quidem Ade ante delictum in quo tametsi ab eo mors aberat nee adhuc ullo se delicto polluerat poterat tamen in eo uoluntas esse peccandi. Alter in quo mutari potuisset si firmiter in dei preceptis manere uoluisset. Tune enim id 35 addendum foret ut non modo non peccaret aut peccare uellet sed ne posset quidem aut peccare aut uelle delinquere. Tercius status est post delictum in quo mors ilium necessario subsecuta est et peccatum ipsum uoluntasque peccati. Quorum summitatum atque contrariorum hec loca sunt: is status qui premium esset si in preceptis dei Adam manere uoluisset et is qui pene fuit quoniam manere noluit. In illo enim nee mors esse nee peccatum nee uoluntas ulla 40 peccati: in hoc uero et mors et peccatum et delinquendi omnis affectio omniaque in perniciem prona nee quicquam in se opis habentia ut post lapsum posset adsurgere. Ille uero medius status in quo presentia quidem mortis uel peccati aberat, potestas uero utriusque constabat, inter utrumque statum est collocatus. Ex his igitur tribus statibus Christus corporee nature singulas quodam modo 45 indidit causas. Nam quod mortale corpus assumpsit ut mortem a genere humano fugaret in eo statu ponendum est quod post Ade preuaricationem penaliter inflictum est. Quod uero non fuit in eo uoluntas ulla peccati ex eo sumptum est statu qui esse potuisset nisi uoluntatem insidiantis fraudibus applicasset. 50 Restat igitur tercius status i.e. medius: ille scilicet qui eo tempore fuit cum nee mors aderat et adesse poterat delinquendi uoluntas. In hoc igitur Adam talis fuit ut manducaret ac biberet ut accepta digereret ut laberetur in somnum et alia que ei non defuerunt humana quidem sed concessa et que nullam penam mortis inferrent. Que omnia habuisse Christum dubium non est. Nam et 55 manducauit et bibit et humani corporis officio functus est. Neque enim tanta indigentia in Adam fuisse credenda est ut nisi ex omni ligno escam sumeret uiuere non potuisset sed si ex omni ligno quidem escam sumeret semper uiuere potuisset hisque non mori. Iccirco paradisi fructibus indigentiam explebat. Quam indigentiam fuisse in Christo nullus ignorat: sed 60

400

APPENDICES

potestate, non necessitate. Et ipsa indigentia ante resurrectionem in eo fuit. Post resurrectionem uero talis extitit ut ita illud corpus mutaretur humanum sicut Ade preter preuaricationis uinculum mutari potuisset. Quodque nos ipse dominus lesus Christus uotis docuit optare ut fiat uoluntas eius sicut in celo et in terra et ut adueniat eius regnum et nos liberet a malo. Hec enim omnia ilia 65 beatissima humani generis fideliter credentium immutatio deprecatur. Hec sunt que ad te de fidei mee credulitate scripsi. Qua in re si quid perperam dictum est, non ita sum amator mei ut ea que semel effuderim meliori sententie anteferre contendam. Si enim nichil est ex nobis boni, nichil est quod in nostris sententiis amare debeamus. Quod si ex illo cuncta sunt 70 bona qui solus est bonus, illud potius bonum esse credendum est quod ilia incommutabilis bonitas atque omnium bonorum causa perscribit.

2

AUTHORS AND SOURCES USED BY GILBERT

This page intentionally left blank

(a)

Biblical quotations GENESIS (2:7) 361,23. 361,27. (2:17)357,99. ISAIAS (53:7) 325, 18. DANIEL (7:14) 358, 34. 359, 60. JOHN (1:14) 234, 50. 315, 52. (10:38) 306, 36.

ROMANS (6:9) 331, 26. (11:36) 59, 59. 89, 22. 284, 74. EPHESIANS (4:5) 71, 31. COLOSSIANS (2:9) 306, 29.

(b)

Other authors and names mentioned or alluded to ABELARD 169, 64. ARISTARCH 116, 29. ARISTOTLE 116, 30. 255, 70. 256, 94. 262, 55. 263, 91. ARIANS 58, 40 etc. ARIUS 59, 56 etc. ATHANASIUS 329, 81. 345, 30. AUGUSTINE 59, 65. 61, 2. 70, 18. 73, 92. 168, 27. 168, 43. BOETHIUS 54, 33. 61, 22. 64, 53 etc. CALCIDIUS 80, 62. CATO 187, 20. CICERO 57, 16. 62, 11. 69, 3. 166, 78. 170, 99. 242, 7. DONATISTS 56, 72. DONATUS 55, 66. ENNIUS (Fennius) 55, 55. EPIPHANIUS 168, 27. ETHIUS 59, 56. EUNOMIUS 59, 56. 168, 30. HERMOGENES 59, 56. 59, 70. HILARY 329, 88. HORACE 66, 13. 55, 60. 213, 79.

LUCAN 154, 76. 301, 83. MACEDONIUS 60, 97. MARCOMANNUS 69, 96. 70, 8. MARCUS Marcellus 57, 17. MENANDER 57, 18. NOETUS 59, 56. 59, 69. PACUVIUS (Pacomius) 55, 66. PELAGIANS 56, 73. PELAGIUS 55, 66. PHILASTER 168, 42. PRAXEAS 59, 56. 59, 69. PRISCILLIAN 59, 57. 59, 70. QUINTILIAN 57, 17. 63, 35. 209, 87. SABELLIANS 56, 72. 58, 40 etc. SABELLIUS 55, 66. 59, 65 etc. SEMI-ARIANS 168, 36. SENECA 57, 18. SEXTUS Roscius 57, 16. SOCRATES 187, 20. SYMMACHUS 61, 23. TERENCE 90, 32. 153, 68. VIRGIL 68, 81.

This page intentionally left blank

3

AUTHORS, EDITORS, PLACES, AND MANUSCRIPTS MENTIONED IN THIS EDITION (bibliography not included)

This page intentionally left blank

407 ABBOT T. K. 24. ABELARD 4, 45. ACHERY L. de 12. ADHEMAR of Saint-Ruf 12, 13. ADRIAN IV (pope) 21. ALAN of Lille 6, 24. ALBERT the Great 6. ALBINUS Cardinal 4, 8, 15. ALEXANDER of Hales 6, 7. ALINERRA 5. AMBROSE Saint 16. AMYOT Jacques 7. ANNALES Magdeburgenses 12. ANDRE M. 7. ANSELM of Canterbury 30. ANTONIUS Aquinas 7. ARNDT W. 8. ARISTOTLE 30. ARNO of Reichersberg 13. ATHANASIUS 16. AUGUSTINE Saint 16, 24, 28, 29, 30, 32, 41, 45. AVIGNON library of 39. BANDINIUS A. M. 33. BARONIUS C. 4, 7. BEG monastery of 36. BECKER G. 36. BEDDIE J. St. 36. BEDE the Venerable 21, 31. BERNARD of Chartres 9. BERNARD Saint 3-8, 14, 23, 36. 38, 35. BERNARD Gui 11. BERNARD College Saint 27. BERNARDS M. 45. BERNHARDI W. 9. BERTHAUD A. 10, 11, 13. BESLY J. 8, 11, 13. BINIUS Severinus 7. BlRKENMAJER A. 38.

BONAVENTURE Saint 6, 7. BOULAY C. E. Du 7, 33. BONGIANINO L. 37. BORDESHOLM (Kiel) 39. BRADY I. 42. BRESSLAU H. 18. BURCHARD (prior) 18.

CALLISTUS II (pope) 7. CALLISTUS III (pope) 31. CANDIA 38. CARAVITA A. 22. CERNIK B. 21. CHARLES II (king) 25. CHATILLON J. 33. CHRISTINA of Sweden 32. CHRONICLE of Lauterberg 12. CHRONICLE of Tours 12. CICERO 19, 166, 177. CLAREMBALD of Arras 5, 6, 12, 43. CLARK A. C. 21. CLASSEN P. 4, 14, 19, 21, 22, 23, 30, 31, 39, 40, 64, 90, 96, 102, 107, 108, 113, 114, 146, 167, 177, 250, 310, 349, 350. CLERVAL A. 30. CLUNY 36. COOPER Thompson 25. CREMONA 36. CROMWELL Oliver 25. DEE John 25. DELISLE L. 18, 19, 20, 24-27, 36, 37, 38. DENIFLE H. 25, 30. DEUTSCH S. M. 9. DIDYMUS Saint 16. DONDAINE A. 28. DORANGE A. 24.

DUNES abbey of 20. DURAND U. 29, 37. EGIDIUS Master 20. ERSCH J. S. 9. ESCHER K. 16, 17. EUGENE III (pope) 3, 5, 11, 12, 15. EVERARD of Ypres 11, 13, 45. FABRE A. 31. FABRICIUS J. A. 11. FAESCH R. 16, 17. FAUCON M. 39. FONTANA M. 32. FRATI Ludovico 17. FREDERICK Master 39. FULDA (library) 39.

408 GAMMERSBACH S. 10. GEOFFREY of Auxerre 4, 5, 8, 10, 15, 45. GERARD of Abbeville 25, 26, 37. GERAUD H. 12. GERHOCH of Reichersberg 21, 42, 167. GERSON 18. GlESEBRECHT W. VOH 8.

GILSON Etienne 10, 80. GILSON J. P. 25. CLAREANUS H. L. 9. GLORIEUX P. 3, 37, 38. GODESCALC abbot 37. GORDON A. 25. GOTTLIEB Th. 37, 39. GRAESSE J. G. Th. 10. GRAEVE J. G. 21. GRABMANN M. 13, 16, 22, 27, 30, 31, 36. GRAND Ph. 37. GRANDRUE Claude de 33. GRATIAN 37. GREGORIUS de Gregoriis 10. GREGORY XIII (pope) 7. GREGORY of Rimini 6. GRUBER J. G. 9. GUILLAUME de Nangis 12.

JAMES M. R. 25. JEAN de Paris 16. JOCHER Chr. G. 13, 21. JOFFRIDUS Henrici 19. JOHANNES de Gregoriis 10. JOHN Beleth 38. JOHN Damascene Saint 16, 23. JOHN of Salisbury 3, 4, 8, 9, 11, 15. JORDAN Fantosme 30. KIRSCHNER J. 26. KOHLER Ch. 19. KRAUSE A. 23. KRISTELLER P. O. 33. KUGLER B. 8. LABBE-COSSART 7. LANDGRAF A. 6, 13. LANGTON Stephen 6. LAUER Ph. 23. LAURENCE Master 3. LAURENT M. H. 17, 39. LECLERCQ.J. 4, 5, 11, 13, 15. LEITSCHUH F. 17, 18. LEPINOIS E. de 11, 13. LlEFTINCK G. I. 21.

HAENEL G. 16. HALLIWELL J. O. 25. HALM C. 22, 23. HASKINS Ch. H. 36. HAUREAU B. 5, 8, 9, 13, 24, 26, 27. HAYEN A. 15. HEFELE J. 19. HEINZMANN R. 6. HELINAND of Froidmont 4. HENRICPETRI Adam 9. HENRY of Ghent 6. HILARY Saint 29, 32, 41, 167, 177. HORACE 32. HORMISDAS (pope) 16. HORST U. 5. HUGH of Honau 12, 13. HUGH Etherian 16, 21. HUGH of Saint-Victor 37. HUMPHREYS K. W. 38. HUNT R. W. 5, 45. ISIDORE Saint 176. JACQUES de la Noue Bouet 33.

LIPSIUS R. A. 9. LOMBARD Peter 3, 4, 5, 29, 30, 31, 32, 37. LONGNON A. 11, 13. MABILLON J. 4. MAGNUS of Reichersberg 13. MA!TRE Leon 37. MANG im Stadtamhof 22. MANGEART J. 11, 28. MANITIUS M. 13, 16, 31, 36, 37, 38, 39. MANUSCRIPTS Admont (276) 23. Admont (584) 23. Admont (593) 23, 30. Admont (594) 14, 33. Alenpn (22) 17, 19. Arras (963) 361. Arras (967) 27. Bamberg (Patr. 47) 17, 140. Basel (0 II 24) 13, 16, 27. Bern (510) 43. Bologna Univ. (1509) 17, 22. Bouhier (139) 37. Boulogne-sur-mer (24) 37.

409 Bruges (133) 18, 20. Cheltenham (16263) 33. Clairvaux (G. 74) 27. Clairvaux (G. 75) 28. Dublin Tr. Coll. (303) 24, 25. F/orence Laur. PI. 16 (33) 38. Florence Laur. Fes. (48) 33. Gotfza (103) 43. Heiligenkreuz (208) 14, 20, 362. Klosterneuburg (345) 21, 22, 27, 31, 32, 39-42. London Br. Mus. (1879) 25. London Br. Mus. (3082) 21, 27, 362. Madrid B.N. (521) 26. Mantova (C IV 3) 33. Monte Cassino (188) 17, 22. Munich elm (14478) 27. (15824) 21, 22, 23, 27, 39, 42. (17741) 13, 21. (18478) 13, 21, 22, 23, 39-42. Paris Arsenal (1117A) 16. Paris Arsenal (1117B) 11, 16, 28. ParaBNLat (1204) 13. (2178) 23. (7100) 46. (12004) 7. (12120) 20. (14489) 33. (14767) 33. (16341) 13, 19, 25, 37, 45. (16342) 13, 18, 26, 37. (16371) 19, 26, 38. (18093) 10, 13, 27. (18094) 13, 27. Paris Mazar. (656) 18, 26, 30. (657) 18, 21. Paris Ste. Genevieve (1394) 19, 63, 124, 267. Toledo Cabildo (13, 4) 28. Tours (247) 24. Tnyes (1841) 10, 14, 28, 30, 32. Utrecht Univ. (78) 29, 32. Valenciennes (197) 13, 29, 31. Valenciennes (198) 29. Vatican Lat. (560) 13, 18, 26, 30. (561) 13, 31. (4254) 13, 31, 39. Vatican Reg. Lat. (150) 3. (420) 29, 32. Vienna N.B. (1618) 20, 23, 30, 261. Wolfenbiittel Lat. (326) 36. Zwettl (109) 23.

(248) 19, 20, 28, 29, 30, 32, 33. (253) 19, 20, 30, 32, 33. (314) 31, 37, 42. MARTENE E. 29, 37. MARTIN H. 11, 16. MERCURIUS Trismegistus 24. MERLET L. 11, 13. MlCHELSBERG 17, 18. MOLINIER A. 1 1 , 13, 18.

MONTFAUCON B. de 22. MiiNxz E. 31. MURATORI L. 7.

NATAL is Hervaeus 6. NAVARRE Coll. de 18. NICHOLAS of Amiens 12, 20. NIMES 37. NOVARA 36. ODO 5. O'DONNELL J. R. 80.

OTTO of Freising 3, 6, 7, 9, 11. OUDIN Casimir 16, 33, 34, 38. OZELT Hadmar 32. PARKER Matthew 7. PEIPER R. 43, 44, 46, 47. PELSTER F. 31. PENISCOLA 39. PETAU Alexandre 32. PETAU Paul 32. PETER of Poitiers 23. PETER the Venerable 36. PFEIFFER H. 21. PHILIP of Harcourt 36. PIERRE d'Ailly 18. PIERRE de Limoges 38. PITHOU Pierre 6. POOLE R. L. 3, 4, 11, 12, 15. POORTER A. de 20. PRISCIAN 42, 45. RAHEWIN 7. RAND E. K. 39, 43, 47. REGNON Th. de 10. REIMS council of 21. REIMS consistory of 3, 7, 37. RICHARD Fournival 36, 38. RICHARD of Saint-Victor 24, 29. RICHARDSON E. C. 26.

410 RlTTER A. H. 9.

ROBERT of Melun 5. ROBERT of Torigny 11. ROBERT Abolant 12. ROBERT Grosseteste 38. ROLDUC (Kloosterade) 38. ROTA J. M. 9. ROUSSELOT Xavier 9. SAINT-AMAND 29, 36. SAINT-BAVON (Ghent) 39. SAINT-£VROULT 19. SAINT-GATIEN (Tours) 24. SAINT-GERMAIN-DES-PRES 20. SAINT-VAAST (Arras) 27, 37. SALZBURG 23, 36. SANDERUS A. 29. SAN DOMENICO (Bologna) 17, 39. SASSEN F. 38. SAVILE Henry Sir 25. SCHENKL H. 33. SCHMIDLINj. 15.

SCHMIDT M. A. 43, 44. SCHURER M. 6. SIGEBERT (chronicler) 8. SILVAIN R. 14, 25, 27. SILVESTRE H. 20, 26. SIMON of Tournai 6. SOPHRONIUS 16. SORBONNE 19, 26, 35. STEGMULLER Fr. 6, 20, 36. STEPHEN (master) 5. SUAREZ Franc, de 7. O'SULLIVAN W. 25.

TEGERNSEE 22. THATCHER O.J. 21,42. THEODORET 16.

THIERRY of Chartres 43. THOMAS Saint 6, 7, 37. THOMPSON J. W. 37. THUROT Ch. 46. TIELE P. A. 29. TISSIER B. 7. TRIER (St. Matthias) 39. TRIVET Nicholas 12. USENER H. 13, 30, 31, 33, 39. USSHER James 24, 25. VACANDARD E. 8, 9. VALLIN Rene 10, 27. VANNI-ROVIGHI S. 6. VASQUEZ Gabriel 7. VATASSO M. 30, 31. VIGILI Fabio 17. VINCENT of Beauvais 5. VISCH Charles de 34. WALTER of Saint-Victor 3. WASZINK 80, 81, 83, 250. WEICHERT C. 13. WENDOVER Roger 7. WILLIAM of Saint-Amour 37. WILLIAM of Auxerre 6. WILLIAMS J. R. 5. WILLIAMS M. E. 31. WILMART A. 27, 28, 32. WOLFRAM (abbot) 18. WORMALD Fr. 6. WRIGHT C. E. 6. WURSTISEN Christian 6. Yvo of Chartres 20, 30. ZWETTL catalogue of 37.

4

GLOSSARY

This page intentionally left blank

413 ABNEGATIUUS: hoc infinite abnegatiuo quod est nichil 250, 30. ABSCESSUS 134, 56. 140, 41. ABSOLUTIO: libros probatissimos operis absolutione 53, 4. ABSTRACTIM: abstractim considerat 84, 71. abstractim attenduntur 86, 25. 83, 39. 194, 98. ABSTRACTIO mathematica 118, 93. 194, 76. mathematice abstractionis proprietate 86, 34. non mathematice abstractionis sed naturalis participationis nominibus 116, 13. per abstractionem intellectus separat 194, 94. ABSTRAHO 84, 80.

ABSUMPTUS: natura non absumpta 330, 11. ABUSIO: rationum abusio 61, 10. ACCESSIO: accessione generator 209, 82. ACCESSUS 140, 54. 141, 70. 134, 57. ACCIDENTALITAS 346, 69. ACCIDENS: accidentia non sunt subsistentium esse 260, 95. 209, 99. accidentia et natiua sunt et aliquorum sunt 260, 92. accidentium uarietas 77, 76. accidentis singularitate 94, 55. accidentium multitudo 99, 44. septem generum accidentia 142, 87. accidentium que adsunt subsistentiis dissimilitude 77, 84. omne accidens alicuius subsistentie addictum est potestati 280, 45. accidentia siue creata siue extrinsecus affixa 118,9. ACCIDENTALIS conexio 258, 53. 259, 64. accidentalem affectionem i.e. scientiam 97, 30. affectionum accidentalium 97, 56. accidentales et substantiales proprietates 58, 46. accidentali participatione bona 215, 28. ACCIDO: specialibus subsistentiis dicuntur accidere 258, 28. ACIES: mentis acie fixa 57, 10. fixa acie notat 245, 86. ACTUALIS: actuali uel naturali decessione 131, 82. actuali uel naturali similitudine 272, 46. ACTIO: actionum predicatio 133, 47. actio 133, 34. 171, 15. 171, 23. actio non facit 117, 72. actione facere dicuntur 171, 26. nulla est agentis per actionem mutatio 253, 96.

ACTUS: ex actu uirtutis 227, 68. actu rei 329, 70. actu uel potestate 274, 82. actu et natura 273, 53. uel actu uel potentia 268, 15. simplicia omnia uel actu uel natura conformia sunt 144, 71. intelligentie actus 67, 57. que actu mouentur 131, 77. uel actu uel saltern natura 130, 59. et actu et natura 129, 20. quantum ad actum 129, 23. ACUTUS: oratores ingeniis acutos 233, 3. ignis qui est acutus 204, 51. ADDico: partibus addicuntur 258, 30. ADDICTUS: diuersis subsistentiis diuersa addicta sunt 61, 8. diuersis generibus addicta 60, 79. eius addicta potestati 81, 83. subsistentiis addicta 61, 8. generibus addicta 60, 79. 209, 89. illi addictum 196, 31. ADESSE: subsistentie quibus adsunt accidentia 245, 69. genera quibus adsunt 209, 84. color adest corporalitati ut insit corpori 280, 47. accidentium que adsunt subsistentiis dissimilitudo 77, 84. quibus insunt uel adsunt uel extrinsecus affiguntur 260, 93. que partibus adsunt 90, 43. scientia rationalitati adest 258, 33. color qui adest corporalitati 90, 49. scientia que adest rationalitati 90, 50. que adesse possunt 89, 24. generum quibus adsunt 260, 7. que subsistentiis adsunt et insunt subsistentibus 261, 17. color qui soli adest corporalitati 94, 45. non inesse sed adesse dicuntur 118, 10. id quod est et esse uel quod ei adest 293, 61. adesse aliud aliquid 86, 11. subsistentiis adsunt, subsistentibus insunt 138, 76. 84, 58. plurima illi adsunt in ipsis 82, 10. que sibi adsunt 82, 13. 81, 73. quid adsit declaratur 119, 19. non est aliquid cui uel adsit uel insit dualitas 106, 48. adest ut albedini 106, 43. 95, 77. quod soli alicui adest 94, 66. speciali subsistentie adesse dicuntur 258, 30. ADHERED: ut proprietate adhereat 209, 73. generibus adherent 209, 80. ADIACEO: adiacentes 89, 19. ADINUENTIO 56, 75.

ADUNO: adunare 76, 76. ADUNATIO 327, 9. AER 81, 94.

414 AEREUS 81, 97.

AFFECTIO: accidentalem affectionem i.e. scientiam 97, 30. affectionum accidentalium 97, 56. AFFIRMATIO 63, 17.

AFFIXUS: accidentia siue creata siue extrinsecus affixa 118, 9. AGO: ex agendi uirtute 227, 68. ALBEDO est qualitas eo quod facit quale 250, 19. albedo per naturam faciendi album concipitur 245, 79. albedo qualem, coloratum et album facit 91, 63. albedo est clara 91, 70. albedo et nigredo incorporales sunt 327, 31. ALBUM: album est quale qualitate 250, 18. albedo qualem, coloratum et album facit 91, 63. album dicitur multum eo quod superficies multa sit 258, 41. ALIQUID: multa sunt ex quibus unumquodque aliquid est 98, 58. ipsum subsistens aliquid est 319, 59. homo pluribus est et pluribus aliquid est 200, 46. deus eodem quo est aliquid est 201, 47. Non est deus aliquid uel speciali uel specifica subsistentia 263, 60. aliquid 252, 44. hoc nomen infinitum aliquid 249, 7. yle secundum philosophos est sed nequaquam aliquid est 250, 17. deus est essentia, non est aliquid 247, 24. id quod est et aliquid est 220, 83. homo ex his, que subsistentiis adsunt, qualitatibus et mensuris interuallaribus aliquid est 292, 27. que ex eis sunt aliquid 82, 14. esse aliquid in eo quod sunt 197, 55. esse et esse aliquid multipliciter dicuntur 193, 52. corpus est aliquid i.e. corpus et coloratum et lineatum 119, 41. ALTERATIO 256, 92.

ALTERITAS 157, 62. alteritas personarum theologicarum non est rerum alteritas 149, 20. alteritas personarum 143, 26. alteritas generis speciei et numeri 74, 21. pluralitas est ex alteritate 74, 20. ALTERNO: essendi uices alternare 331, 33. ALTERUTER: alterutrius numero 274, 87. res alterutrius numero alia 145, 89. 145, 93. alterutrius numero diuersorum unio quam conformitatis ratio facit 204, 37. non alterutrius numero diuersa 203, 16. AMBIGUITAS argumentis adducta 355, 62. AMMINICULOR: conceptui amminiculetur 247,30.

AMPHITEATRUM 276, 40. 277, 55. AMPLiFiCATio:breuis sine amplificatione oratio 54, 24. amplificatione explanat 162, 32. amplificationum adiunctionibus 241, 66. ANALETICUS: in analeticis 189, 55. ANGELUS: angelorum i.e. celestium spirituum natura 267, 9. angeli qui assistunt ei non sunt stabiles 359, 62. angelo nomen persone conuenit 283, 45. specialis conformitatis immutabilitate quisque supernorum spirituum est 283, 49. ANGISMON Grece uas dicitur Latine 168, 50. ANIMA est substantia i.e. subsistens habens in se formas et accidentia 271, 17. humana anima non est endilichia i.e. forma 271, 16. anima que hominis est pars constitutiua non est persona 272, 25. hominis anima sub genere spiritus et anime specie 272, 23. hominis anima ex nullis subsistentibus constat 97, 55. anima simplex 299, 49. anima que incorporea substantia est 252, 69. subsistentia anime est perpetua 320, 91. anima diuina potestate corrumpi potest 321, 5. remoto corporis et anime habitu 320, 95. humane anime sunt corruptibiles 267, 94. anima hominis est per se una non tamen persona quia non omnino per se est 145, 4. anima pars hominis est 155, 16. anima hominis et ipse homo unitate proprietatis sunt unum rationale 155, 14. anima Platonis multis aliud sed non alia est 144, 86. homo est anima 96, 7. homo est anima ab esse anime sue 95, 85. extra corpora et in corporibus anime rationales rationis proprio actu intelligunt 252, 72. ANIMAL a forma que ex subsistentiis constat 167, 16. animalis generatio 320, 79. ANIMATIO: incorporatio et animatio sunt habitus genere 320, 77. animatio corporis est subsistentia animalis 320, 80. humanitas genere est quod animatio 118, 90. animatio supponitur habitui 118, 87. corporalitas et animatio 90, 47. animatio et color 176, 31. ANIMATUS 134, 57. 134, 67. ANIMUS 359, 53. humane animo 83, 45. animi speculatio 83, 42. communis animi i.e. multorum animorum 190, 77. etsi animum lectoris certa nota non figat 92, 86. animi motus 245, 72. animus concipit 248, 66. rei similitude in animo 246, 14. animus

415 cogitat 245, 83. presagus animus 246, 1. meo animo 240, 29. animi passione 237, 50. subitaneo animi motu 237, 63. multa animi uigilantia 237, 60. ANTELIMINARIBUS paginis 354, 8. ANTELONGUS: figuram antelongiorem 246, 93. ANTICHRISTUS iam est corpus 342, 46. ANTIQUUS: quedam archana antiqui uidentes 53, 10. ANTROPOMORPHITE 338, 6. APPELLATIO 107, 84.

APPELLATIUUS: appellatiua nomina 273, 50. nomen appellatiuum 270, 59. APPOSITIO: appositionis habitu 129, 14. appositio 290, 80. APPROPRIO: appropriare rationes communes 294, 95. AQUA 81,

94.

AQUATILIS: materie aquatiles 81, 97. ARGUMENTATio:argumentationis genus 185, 55. argumentationis necessarie artem 337, 99. ARGUMENTUM a consequentibus 319, 44. ueritatis argumenta 63, 20. 64, 46. ARDOR: concupiscentie ardor 326, 54. ARITHMETICA 189, 53. ARMATUS 320,

73.

ARMONICUS: quod Greci dicunt armonicum 188, 35. ARROGANTIA: sine arrogantia 236, 9. 62, 10. ARS: corruptis artibus 56, 82. arte deductis argumentis 63, 43. ARTICULATUS: sensui mentis articulata 315, 41. sensum cui sunt articulata 298, 95. ARTIFICIOSE transit 109, 25. ARTIFICIUM: humano artificio 88, 82. ASSENSIO: cum assensione percipiens 247, 33. fides est ueritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio 71, 12. Fides dicitur qua rationalis mens cum assensione percipit id quod est omnium esse 71, 14. cum assensione concipit 249, 79. assensio fidei 180, 26. sine assensione perceptio 246, 2. ASSISTO: assistunt in eis 82, 21. ASSUMO: nunc assumit oppositum 211, 27. ASSUMPTIO 208, 47. assumptio cum propositione coniungitur 185, 56. assumptionis atque conclusionis 173, 89. assumptio est deiecti assumptio 330, 9. ASTRIA paria sunt 63, 63. ASTRONOMICA 189,

54.

ATTENTIO: quo attentionem moueat 187, 3. attentionem mouet 62, 9. 67, 51. rei magnitudine attentionem mouet 66, 2. 235, 3. attentionem mouere 54, 22. AUCTOR omnium deus 261, 36. unus auctor 152,20. 152,32. 153,45. auctores qui sententiam propriam ferunt 54, 42. ex auctoris intellectu uerba uel scripta diiudicant 68, 71. ad auctoris conceptum 68, 63. summis ac celeberrimis auctoribus nititur 53, 6. AUCTORITAS singulariter de tribus dicitur 152, 17. AUDITOR: auditoris intelligentia 62, 7. AUDITUS ptongos diuidit 246, 95. AUGMENTUM et diminutio 256, 83. AURATUM 291, 92. AUTENTICUS: ab autenticis sanctarum diuinationum scriptoribus 55, 54. scripturis autenticis consona 56, 95. AXIOMA: axiomata ponderum 57, 24. anxiomata hoc est speculationes siue dignitates 184, 36. anxiomata musicorum 190, 72. BALBUTIO: sompniantes balbutiunt 235, 53. 183, 12. BENIUOLENTIA: beniuolentiam comparat 62, 10. 66, 2. 235, 5. beniuolentiam captat 236, 8. BERILLUS 104, 91. 105, 18. BICORPORIS centauri conceptus 244, 75. BINARIUS non nisi ex uno et altero constat 74,11. BIPERTITA ratiocinatio 208, 39. BLASPHEMUS: in deum blasphemi 55, 64. BOETIUS sana inuisibilium fide catholicus 234, 39. BONITAS: omnipotentia-sapientia-bonitas 61, 5. BONUM: summum perfectumque bonum 207, 13. bonum primum et secundum 222, 21. bonum secundum se, bonum secundum usum 227, 53. CALCE perfecti operis 354, 14. CAPITATUS 134, 57. 134, 68. CARTA: cards hoc est libris 241, 54. CATHEGORIA 163, 4.

CAUSA: a causa contrarietatis 347, 78. dictionum causas intuenti 279, 35. causa scribendi 236, 13. CELESTIS: celestes spiritus non sunt stabiles sed naturaliter corruptibiles 267, 93.

416 CIRCUMSPECTUS: circumspecto intellectu 237, 64. CIRCUMSTANTIA: rei circumstantias 137, 55. CIUILIS: in ciuilibus 115, 15. 140,48. in ciuili themate 233, 4. CLAMOR: contentiosis confusisque clamoribus 234, 23. 236, 13. confuso clamore 238, 72. CLAMOSUS: clamosis contentionibus 240, 36. COGNATUS: cognates sermones 170, 87. 184, 43. 200, 28. COGNITOR: non tarn cognitores quani cogniti resident 56, 88. CHRISTUS: Christus assumpsit ea que sunt hominis i.e. humanum corpus et humanam animam 313, 41. non assumpsit persona personam neque natura naturam neque natura personam sed tantummodo persona naturam 310, 52. Christus sicut est deus essentia ita est homo subsistentia 295, 22. non enim est in Christo qui homo est 295, 21. Christus est aliquid naturaliter unum 299, 15. nonien quod est Christus significat ipsum qui dicitur Christus et ex niultis collectam proprietatem qua dicitur Christus 299, 17. ipsa anirna que est spiritus est in Christo 298, 4. in Christo nichil est quod sit homo 297, 69. qui homo est, est etiam persona 299, 25. non sunt in Christo deus et homo due persone 301, 4. Christus proprietatis sue singularitate unus est 301, 5. Christus qui est deus et homo unus est 302, 8. unum to turn, unum compositum 304, 81. persona in qua diuine essentie coniuncta est humana subsistentia 305, 94., in ipso itaque diuina essentia qua Christus est deus et humana subsistentia qua ipse est homo intelliguntur coniuncte 297, 73. indutus homine i.e. humana natura tanquam bene se habente habitu uestitus 348, 27. hominem in se saluuni fecit 313, 45. accidentaliter dicitur deus est passus 348, 19. COACCIDO: unitate sibi coaccidente 176, 15. coaccidens locus 256, 98. COLLATIO atque collectio 129, 9. collatione sui ad ilia 125, 10. collatione monstrari 125, 5. facta quadam extrinsecus collatione 126, 45. COLLECTIM : diuisim et collectim 166, 95. 169, 75. 174, 20. COLLECTIO 104, 78. collectione unitatum 76, 54. COLLOCATIO 191, 17. 192, 16.

COLO: sacras scripturas colunt 54, 28. COLOR: color soli corpori accidit 191, 7. color qui adest corporalitati 90, 49. color qui soli adest corporalitati 94, 45. colorum amminiculis 245, 89. COLORATUS: corpus coloratura est et homo 94, 51. albedo qualem coloratura et album facit 91, 63. COMEDIA: comedias fingere 55, 62. 57, 19. COMES 103, 67. comite unitate 176, 15. quodam modo comes 209, 71. unitas omnium comes 175, 10. numeralis diuersitatis accidentium aliquorum dissimilitudo semper est comes 77, 86. COMITOR: subsistentias comitantur 119, 23. COMMISCEOR: commisceri 294, 75. COMMIXTIO 341, 11. commixtio est per compositionem confusio 327, 20. commixtione confundi 294, 81. sine commixtione compositio 294, 86. omnis commixtio compositio est 292, 35. COMMUNICO: communicare rationes proprias 294, 95. 58, 41. COMMUNIS: rationes communes 86, 18. rationum alie communes alie proprie 57, 2. 86, 29. rationes communes admittit 53, 17. COMMUNITAS substantialitatis 170, 4. 170, 9. predicationis communitas 171, 30. 171, 33. 171, 38. communitas substantialis similitudinis 335, 36. COMMUTATIO: relationum commutatione 141, 75. COMMUTO: commutatis relationibus 141, 85. COMPARATIO: absque comparatione 125, 5. errant aliqui in comparationibus 111, 83. COMPLEXIO: complexionis consequentia 119, 19. COMPOSITIO 292, 13. non omnis coniunctio compositio est 292, 34. compositionis modi 202, 73. diuina usia et principio caret et compositione 89, 21. omnis commixtio compositio est 292, 35. spiritus corporisque coniunctio compositio est non commixtio 292, 33. COMPOSITUS: homo compositus est 201, 70. hominis spiritus multis subsistentiis compositus est 202, 82. composita ut humanitas 144, 70. subsistentium ex diuersis subsistentibus compositorum 97, 53. COMPREHENDO: rationes iudicio comprehensas 57, 10. COMPREHENSIBILIS: deus intelligibilis est, non

417 comprehensibilis 247, 47. primordialis materia intelligibilis non comprehensibilis est 247, 38. CONCEPTIO: conceptionem geometricam 191, 95. conceptionum arcana 189, 48. GONCEPTUS 67, 58. ad auctoris conceptum 68, 63. CONCIPIO: res intellectu concipitur, sermone significatur 67, 55. nichil naturalium nisi per causam et nichil mathematicorum nisi per efficiendi potestatem concipi potest 245, 80. CONCLUSIO: ratiocinatio quarn Cicero simplicem conclusionem appellat 166, 78. CONCRETIO: subsistens multorum concretione subsitit 144, 79. intrinseco concretionis habitu 129, 14. concretio naturas posterioris rationis accomodat 84, 55. rnutuam concretionem 81, 69. 81, 95. concretionis consortio 86, 23. concretione 84, 73. que creatione seu concretione fiunt 87, 57. forma concretione coniuncta materie 84, 69. in yle mutuam habent concretionem 100, 15. ex concretione contingit corporum rnotus 84, 62. concretio confert motum 85, 87. naturalis concretionis proprietate 86, 33. in naturalium concretionibus adumbratur 184, 26. CONCRETUM: natiua i.e. concreta et inabstracta 83, 44. forme concrete 84, 60. inabstracta atque concreta i.e. sensilia 83, 36. 84, 79. quod parti concretum est 91, 56. concreta reri 86, 22. CONCURSUS 134,58. 134,64. 134,66. 137,38. 292, 26. 293, 45. CONEXIO: conexiones predicatiue consequentes et accidentales 346, 61. conexio qua dicitur deus est passus 347, 89. generatio natiuitas atque conexio 147, 58. CONFERO: nichil in quolibet rerum genere sibi ipsi potest conferri 128, 78. eternis temporalia non possunt conferri 100, 25. CONFICTUS: conficto nomine 206, 93. CONFUNDI 327, 30. CONFLICTUS 236, 25. rationum conflictus 233, 10. 186, 85. CONFORMATIO: per quandam conformationem 176, 25. CONFORMATIUUS: quadam exempli ab exemplari suo conformatiua deductione 100, 18. CONFORMATORES 57, 18.

CONFORMIS: simplicia omnia uel actu uel natura conformia sunt 144, 71. simplicia ut rationalitas 144, 70. sibi conformia sunt 117, 81. conformes naturas 72, 61. conformis 75, 31. 77, 80. 144, 64. 303, 37. conformi denominatione 229, 28. similitudine conforme 205, 67. CONFORMITAS: non uniuersalium conformitate 94, 54. 94, 62. conformitate aliqua 167, 8. conformitas 75, 52. 76, 76. unio quam conformitatis ratio facit 204, 37. conformitate idem 146, 35. secundum diuersarum essentiarum conformitatem 168, 37. per substantialem conformitatem 312, 97. CONFORMO: conformantium ipsos subsistentiarum 78, 16. conformata specie ueri 188, 41. GONFUSIO: sine confusione constat 167, 18. albi et nigri confusionem 96, 20. CONFUSUM: mixtim et confuse cogitat 245, 84. ex coniunctione confusum 95, 92. CONIUNCTIO: non omnis coniunctio est compositio 292, 34. ex coniunctione confusum 95, 92. CONSEQUENTIA: rerum consequentia 258, 51. complexionis consequentia 119, 19. CONSEQUOR: rerum consequentibus cancellatis 56, 89. causarum consequentibus 258, 54. consequendi ratio 140, 36. alienarum consequentibus causarum 259, 58. conexiones predicatiue consequentes et accidentales 346, 61. CONSONUS: consona 56, 95. CONSORTIUM: consortio collationis 130, 56. secundum alia consortia 167, 22. concretionis consortio 86, 23. consortii ratione 77, 1. 278, 9. 309, 21. deductionis consortio 83, 27. ex hoc consortio 94, 39. simul essendi consortio 128, 5. ex consortio consequentis 126, 19. CONSTITUTIUUS: partes constitutiue 262, 61. anima que est hominis pars constitutiua 272, 25. CONSUETUDO: consuetudini accomodata necessitas 164, 37. CONTEMPLATIO: deus contemplatione incomprehensibilis 53, 9. CONTEMPTUS alicne doctrine 240, 44. CONTINUUM: totum continuum 268, 14. CONTRACTUS: contractioris similitudinis genera 209, 75.

418 CONTRADICTIO 63, 18. utraque pars contradictionis 234, 28. CONTRADICTORIUS: contradictoria negatio 63,18. CONTRAHERE rationes communes 58, 42. contrahere formam 80, 68. CONTRARIETAS: a causa contrarietatis 347, 78. CONTRARIUS: sese fugiunt contraria 204, 50. 347, 72. CONUENIENTIA: rerum naturalem conuenientiam 63, 36. CONUENTUS: in conuentu 237, 57. 238, 85. 239, 10. CONUERSIO demutat substantiam 330, 8. CORPORALITAS est esse corporis 81, 80. corporalitas omnium corporum forma dicitur 82, 4. esse corporis i.e. corporalitas 95, 70. corporalitati color debetur 246, 64. color qui adest corporalitati 90, 49. corporalitas inest corpori 82, 24. actu corporalitas nichil est nisi sit in corpore 279, 10. corporalitas est in corpore 279, 11. corporalitas coloris causa est 120, 48. corporalitas cui adsunt et corpus cui insunt accidentia 120, 52. corporalitas omnium corporum est substantia 118, 2. eadem corporalitas colorum substantia est 118, 5. corporalitas est perpetua subsistentia 320, 91. corporalitas et animatio 90, 47. CORPUS: omnia corpora habent nature sue subiectam materiam 332, 58. sincere substantie que corporum exemplaria sunt 82, 19. corporis et anime compagem 321, 11. CORRECTOR: sui operis correctorem 236, 10. CORRUPTIO: generatio et corruptio 134, 56. CREATIO subsistentiam inesse facit 84, 54. que creatione seu concretione fiunt 87, 57. creationis natiuitate procedunt 260, 80. CREATUM: omnia naturalia creata et concreta sunt 199, 20. accidentia siue creata siue extrinsecus affixa 118, 9. essentia que principium est omnia creata precedit 87, 63. hec omnia non nisi de rebus creatis intelligi uolumus 294, 88. CUPIDITAS: ueritatis cupiditas trahit 183, 17. DECESSIO: decessione corrumpitur 209, 83. actuali uel naturali decessione 131, 82. DECISIO: decisione discessio 68, 51. DECISUS: deciso utriusque corpore generatur 318, 16.

DECLAMATIO 57, 19.

DECURTATUS: decurtatis scripture notis 67, 41. decurtatis uerbis 340, 61. 235, 68. DEIECTUS: assumere deiectum 321, 16. DEMONSTRATIO: diffinitiua demonstratio 81, 85. DEMONSTRATIUUS: demonstratiuum pronomen 270, 58. DEMUTO 330, 8.

DENOMINATIO que fit ab effectu ad causam 99, 99. methonomica denominatio 85, 96. extrinseca denominatione 193, 57. 221, 95. DENOMINATIUUS: denominatiua transsumptio 91, 70. opus denominatiue humanum 220, 63. denominatiue transsumptum 221, 90. DESCIO: desciuerunt 56, 82. DESCRIPTIO 255, 55. 269, 39. DESIPIO: desipientium hominum 239, 14. DETESTABILIS 61, 22.

DEUS intelligibilis est, non comprehensibilis 247, 37. deus omnino est simplex 200, 28. 86, 11. in deo est essentia qua ipse est 200, 30. deus est, quod est, mora eternitatis 129, 11. deus eadem et singular! et simplici mora eternitatis est 131, 69. ea qua ipse est essentia 86, 10. deus omnibus melior immo omnium optimus intelligitur 227, 66. dei essentia omnino simplex est 263, 77. deus est essentia, non est aliquid 247, 24. non est a diuinitate aliud quo deus sit 98, 63. deus magnitudine interminabilis 53, 8. sermone inexplicabilis 53, 9. deus est ubique 125, 90. eodem, quo est deus, est iustus 124, 72. eodem est magnus quo deus 124, 84. deus nichil quo ipse sit habet nisi singularem simplicemque essentiam 123, 45. deus recte nominatur essentia 120, 59. id quo deus est quod est 120, 53. deus aliqua rationis proportione dicitur substantia 119, 39. deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi non possunt 249, 85. deus contemplatione incomprehensibilis 53, 9. deus semper est 127, 51. deus perpetuus ac sempiternus uocatur 133, 28. deus est ipsa essentia 90, 29. 248, 71. deus est ipsa diuinitas sua 90, 35. deo diuersa non conferunt ut sit 90, 34. deus est ipsa fortitude 90, 36. ubique totus 330, 94. omnium esse 284, 76. natiuorum omnium opifex 248, 72. deus sic uere et substantialiter bonus est sicut uere et substantialiter est

419 226, 30. eque uniuersa eius subiecta sunt potestati 129, 25. DIALECTICUS 163, 4. regulam dialecticorum et rethorurn 230,32. maxime propositiones dialecticorum 190, 71. dialecticorum significatione 125, 17. secundum regulam dialecticorum 248, 47. dialecticis rationibus 303, 51. quam dialectici propositionem nominant 166, 84. dialecticorum regula 96, 8. DICO: dicendi modus 123, 30. DIGTIO 143,42. 96, 12. 96, 17. 113, 35. 297, 79. uera dictio 95, 89. omnis dictio diuersa significat 350, 54. non tarn ex dictionibus sensum quam ex sensu dictiones iudicaturus 309, 31. dictio dictione confunditur 240, 36. translatis dictionibus 185, 49. hanc mutuat dictionem 88, 67. dictionum copia 120, 60. dictio ista transsumitur 88, 74. dictione qua ilia forma exponitur 89, 1. DICTIONALIS: dictionali significatione 250, 23. DICTUM: dictorum rationes 54, 37. DIES est letus 63, 34. DIFFERENTIA: numeralem subsistentium differentiam 77, 2. differentia est qua habundat species a genere 244, 49. DIFFERENTIALIS: differentiates subsistentie 117, 82. DIFFINITIO: diffinitionum genus 57, 5. diffinitiones quibus ostenditur quod esse dicitur 244, 44. DIGNITAS 66, 20. ne ipsius dignitas indignis prostituatur 92, 82. DISCIPLINA que Grece scola dicitur 183, 10. altior disciplina que Grece dicitur mathesis 184, 29. mathesis siue disciplina 85, 82. preter logicam disciplinam 191, 98. ex logica disciplina 190, 87. DISCIPLINALIS: disciplinali ratione 84, 60. disciplinalis speculatio 84, 75. disciplinalis scientia 209, 86. disciplinalis 84, 72. DISGRETIO: rationalitati discretio addicta 61, 9. DISPOSITION dispositiones 256, 94. DISPUTATIO 354, 13. a latere disputationis emergere 162, 31. DISSERO: a disserendi ratione 347, 76. DISSIMILITUDO: diuiduum facit similitude, indiuiduum facit dissimilitudo 144, 67. proprietate singulare, dissimilitudine indiuiduum 120, 55. dissimilitudine oppositum 76, 73. res dissimilitudine indiuidua 146,

26. 146, 47. absque dissimilitudine diuersitas 77, 98. subsistentias dissimilitudine diuersas 77, 97. omnis similitudinis et dissimilitudinis ratione semota 76, 65. dissimilitudine diuersum 101, 47. numeralis diuersitatis accidentium aliquorum dissimilitudo semper est comes 77, 86. DISSOLUTIO 342, 55. DISTRIBUTIO 105, 77. illorum qui sunt deus distributio 151, 68. distributionis imitatione 151, 63. DIUERSITAS: in simplici deo nomen cuiuslibet diuersitatis error paruulorum abhorret 162, 26. est autem hec diuersitas numero natura generis et loco rationis 162, 40. rerum diuersa proprietas numerosam facit diuersitatem rerum 103, 64. in naturalibus numeralem subsistentiarum diuersitatem 77, 83. rerum numeralis diuersitas 102, 54. propter formarum diuersitatem 102, 37. numeralis diuersitatis accidentium aliquorum dissimilitudo semper est comes 77, 86. DIUERSIUOCUM: diuersiuoca nomina 254, 39. DIUERSORIUM extra publicam uiam 184, 35. DIUERSUS: diuersarum naturarum conformitas 76, 76. Plato et eius spiritus diuersa sunt sed non duo 76, 56. deo diuersa non conferunt ut sit 90, 34. homo et spiritus diuersi sunt 94, 59. diuersa sunt esse et id quod est 94, 37. de numero diuersis tainen non diuersa dicuntur 72, 67. 73, 82. DIUIDUUM facit similitudo, indiuiduum facit dissimilitudo 144, 67. diuidua nomina 273, 51. nomina appellatiua, diuidua, propria, indiuidua 273, 50. similitudo substantialis facit diuidua 296, 52. unum diuiduum 270, 76. DIUINATIO: ab autenticis sanctarum diuinationum scriptoribus 55, 54. DIUINITAS: qui sunt unus deus immo una diuinitas 164, 28. deus est ipsa diuinitas sua 90, 35. non est a diuinitate aliud quo deus sit 98, 63. qui non modo deus uerum etiam diuinitas appellantur 175, 34. 163, 7. diuinitatis singularitas 60, 86. dicitur diuinitas inesse Patri 99, 3. DIUISIUUS: diuisiue potentie 212, 71. DOCILIS: auditorem docilem reddit 236, 12. DOCTRINA: doctrine ordine demonstrantur 87, 59.

420 DOGMA: illorum dogma 168, 33. diuersa dogmata i.e. opiniones falsitatis 61, 11. antiqua dogmata 56, 75. praua dogmata hereticorum 53, 19. DUALITAS 106, 48. omnis pluralitas aut tota est dualitas aut constat ex dualitate 74, 11. DUPLUM: duplum non potest eiusdem esse dimidium 141, 73. EBDOMAS: per excellentiam ebdomades hoc est conceptiones nominantur 185, 52. propositam ebdomadem 205, 75. 189, 62. de predicta ebdomade 188, 29. excellentes ebdomades 233, 22. ebdomadis hoc est conceptionis dignitatem 186, 90. ebdomades a sensu simplicium procul sunt 186, 73. EFFICIENTLY: ficte efficientie 250, 27. natura aut efficientia 250, 16. EFFIGIO: nichil mathematicorum nisi per efficiendi potestatem concipi potest 245, 80. ab efficiendo 116, 48. que dicuntur ab efficiendo 91, 51. efficiendi ratione 91, 69. ab efficiendo similiter aut dissimiliter 91, 58. ELATIO: cordis elatione 240, 33. ELEMENTUM: elementa i.e. terra aqua aer ignis 307, 72. quatuor elementa 81, 69. ELOCUTIO: secundum rethores elocutio 309, 38. EMBLEMA: emblemata uel enigmata hoc est propositiones 185, 50. formando emblemate 187, 4. ENDILICHIA: humana anima non est endilichia i.e. forma 271, 16. ENIGMA: emblemata uel enigmata hoc est propositiones 185, 50. enigmatis nubem decussit 186, 89. enigmata figurationum 53, 14. ENTIMEMA: exemplorum uel entimematum 233, 8. entimema uocatur 185, 64. entimemata 185, 54. ENUNTIATIO naturalis 191, 10. enuntiatio 190, 89. EPILOGUS 354, 9. epilogi breuitate 241, 69. EPIPPEDA hoc est superficies 129, 32. EQUIUOCUS: equiuoce predicari 193, 70. equiuoca appellatione 307, 55. equiuocis 296, 54. equiuocorum multiplicitas 63, 27. ERUDITUS: minus eruditis consulitur 234, 36. ESSE: omne esse eo, quod est, naturaliter prius est 242, 5. esse subsistentia est, non substantia 196,24. esse et id quod eo est nullo conue-

niunt genere 92,90. nulla pars est esse illius cuius pars est 92, 99. esse hominis non simplex aut solitarium est 95, 83. quicquid est subsistentium esse, eorundem substantia dicitur 117, 78. diuersa sunt esse et id quod est 94, 37. subsistentium quodlibet esse 82, 1. esse corporis cui soli adest color i.e. corporalitas 95, 70. 81, 80. forma diuina est esse omnium 89, 5. naturalium esse ex forma est 89, 6. esse in loco 125, 95. esse in foro non est esse 125, 99. uere essendi sensu 125, 1. ESSENTIA dei prima forma dicitur 81, 90. singularis et simplex essentia qua sola unusquisque illorum est id quod est 87, 49. 79, 15. una singularis et indiuidua et simplex et solitaria essentia 131, 89. essentia que principium est omnia creata precedit 87, 63. ea qua ipse est essentia 86, 10. essentia qua illi plures sunt idem 113, 42. deus est ipsa essentia 90, 29. essentia 61, 20. essentie singularitas 61, 17. essentia que Grece dicitur usia 59, 60. 86, 10. essentia qua ipsi sunt quod sunt 113, 33. essentia qua unusquisque illorum et est et deus est et tres sunt unus deus 109, 18. Opificis essentia qua ipse uere est 82, 16. Opificis essentia non ex multis essentiis constat 82, 16. una essentia qua et est et est unum et id quod est 102, 19. essentia qua illi tres sunt unum et simplex et omnino id quod sunt 169, 72. ETERNITAS: mora que uocatur eternitas 131, 91. 132,20. eternitas 129, 10. deusestquod est mora eternitatis 129, 11. Spiritus ab usu muneris uel ab eternitate uocatur sanctus 174, 22. ETERNUS: eternis temporalia non possunt conferri 100, 25. ETHICUS: ethici 220, 79. generales sententie ethicorum 190, 72. scientie ethice i.e. morales 80, 49. nos quoque ethici 216, 60. ethicorum regula 207, 34. secundum ethicos aut theologicos 227, 60. apud ethicos 229, 27. EXEMPLAR 195, 4. 85, 99. exemplaria 82, 98. 99, 5. sincere substantie que corporum exemplaria sunt 82, 19. exemplaribus a quibus alii libri transcribendi sunt 241, 58. EXEMPLO: hoc exemplauit 254, 93. exemplat 347, 97. 348, 99. in naturalibus exempla-

421 bimus 194, 89. in soils theologicis exemplari 199, 19. EXPOSITIO: in expositione libri 167, 19. plena uerborum expositio 62, 6. rethores expositionem nominant 166, 85. EXSUFFLO: dictionem exsufflant 96, 22. interpretationem exsufflet 143, 32. EXTERIOR: exterioribus phisice disciplinis 67, 42. EXTRINSECUS: extrinsecus affixa 163, 21. 279, 23. 281, 85. 282, 1. 358, 21. extrinsecus affixa predicamenta 148, 70. extrinsecus affixa predicamenta ut principalitas et actio 171, 14. extrinsecus affixorum comparationibus 141, 67. quodlibet extrinsecus affixorum ut semper esse uel ubique uel operari 151,11. extrinsecus affigi 139, 12. ex alieno aduentu extrinsecus affixorum 139, 26. insunt uel extrinsecus affiguntur ei quod est 293, 65. quadam extrinseca participatione 88, 68. extrinseci habitus 320, 87. EY: confirmatiue pro ey 327, 13. FACIES: una facies diuersarum dictionum 192, 40. FACIO: que huic loco non faciunt 168, 24. presenti facit disputationi 358, 26. facere et pati multipliciter dicuntur 250, 56. FACULTAS: a naturalibus ad alias facultates ex aliqua rationis proportione nomina transfert 120, 62. gramatice facultatis regulis 190, 70. ethice et logice facultatis 243, 23. relationibus logice facultatis 118, 14. diuersarum facultatum rationes 294, 94. in omni facultate 295, 16. 296, 39. in quarumlibet facultatum generibus 360, 95. diuersarum genera facultatum 61, 26. in facultatibus suis 57, 23. 216, 60. facultates secundum genera rerum diuersa 115, 2. in nulla facultate 116, 31. facultatem 220, 77. 346, 56. in quolibet facultatum genere 175, 11. in diuersis facultatibus 193, 52. 243, 12. in qualibet facultate 185, 46. 189, 68. in facultatibus suis 233, 9. in ceteris facultatibus fides sequitur rationem 164, 34. FALSUM pro uero iuratur 234, 33. FANTASIA imaginationis 156, 45. fantasiis rationum 186, 88. FASTUS: quorundam fastu 236, 27. FENNIUS 55, 55.

FERIE: habere ferias 236, 36. FERRATUM 291, 92.

FICTUM: ficta concipiuntur 246, 17. fictis argumentis 57, 19. ficta substantia 250, 25. qualitatem fictam 250, 23. FIDES: in religione prirna uirtus est fides 71, 11. fides est ueritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio 71, 12. fides dicitur qua rationalis mens cum assensione percipit id quod est omnium esse 71, 14. catholica fides nulla incertitudine nutans 165, 56. in theologicis fides preuenit rationem 164, 42. philosophorum fidem 165, 50. fidei auctoritate 166, 86. 173, 79. ecclesiasticam fidem confirmat 235, 63. FIGMENTUM 339, 39.

FIGO: sensus certus figitur 245, 83. FINITUM: nomen finitum 92, 88. FIGURA: accidente figura 189. 75. corporum figura 82, 6. 87, 57. figure sensilium 83, 30. figurarum amminiculis 245, 89. corporis figura exterior 67, 33. FIGURATIO: uerborum figurationibus 53, 12. enigmata figurationum 53, 14. FILIATIO: pater et filius paternitate et filiatione inter se referuntur 179, 97. paternitas-filiatio-conexio 176, 28. FILIUS est principium 171,17. filius ueritas i.e. uerus est 172 60. filius est factor 171, 20. FINIS: finis officii 69, 3. officiorum finis 70, 9. FLUCTUO: dubius fluctuans 58, 34. FOMENTUM: fomentis temporalibus 59, 54. FORMA multipliciter dicitur 81, 90. forma diuina est esse omnium 89, 5. naturalium esse ex forma est 89, 6. diuina essentia uero nomine forma est 87, 65. forma simplex ut Opificis essentia 82, 15. primarie forme i.e. usia Opificis et sensilium idee 83, 34. forma concretione coniuncta materie 84, 69. sincere substantie sine materia forme sunt et ideo simplices 82, 20. corporalitas omnium corporum forma dicitur 82, 4. natiuorum inabstractas formas 84, 70. forme inabstracte non sunt nisi in concretione 84, 73. posterioris rationis forme 84, 58. tota forma substantie hominis 90, 45. 91,52. diuine forme participatione 88, 75. forma ipsa qua homo est 124, 67. in forma generis immo in genere forme 78, 6. tota forma substantie qua est

422 perfectus homo 90, 45. que toti illi forme adsunt ut humanitati risibilitas 90, 48. subsistentis tota forma substantie non simplex est 90, 42. forma que inest materie 89, 11. essendi formam 196, 34. pluralitas que est secundum formam generis 74,99. forma ueritatis 65, 77. mathematica speculatio abstractim attendit formas 98, 80. secundum substantiam forme, non secundum formam substantie 302, 28. FORMATUS: materia formata ut corpora 82, 9. FRAUS 80, 56. GALEATUS 163, 18. GARRIO: ad garriendum laxare 54, 39. contra ueritatem garriunt 233, 21. sine argumento garriunt 96, 23. impudentissime garriebant 234, 46. sine ratione garrientium 238, 82. GARRULITAS 239, 4.

GENERALIS: generates sententie ethicorum 190, 72. generates subsistence 117, 82. generalium sententiarum 189, 68. subsistentiam generalem que quodam modo principium est specierum 261, 14. generalis subsistentia 262, 48. ea que omni subsistenti inest generalissima subsistentia 209, 69. GENERALITAS 173, 89. regule generalitas atque necessitas 164, 34. GENERATIO est ingressus in substantiam 255, 74. generatio et corruptio 134, 56. 260, 6. naturalis generationis productio 149, 10. (Trinitas) generatio natiuitas atque conexio 147, 58. GENUINUM: sicut a genuine natiuum ab eterno temporale ab uno alterum sic a simplici auctore quodlibet compositum esse oportet 219, 51. genuina que sunt natiuorum principia, deus scilicet et primordialis materia 247, 19. omne genuinum incorruptibile 256, 81. GENUS est subsistentiarum collectio 312, 7. genera ut animal lapis lignum 269, 44. GEOMETRA: theoremata geometrarum 190, 72. GEOMETRICA 189, 54.

GERMANIA: in Germanic partibus 330, 91. GESTIO: in gestionibus negotiorum 170, 7. GESTIRE: clamoribus asserere gestiunt 234, 24. significationibus acceptis fari gestiunt 183, 10. GIGAS gemine substantie 303, 45. GRAMATICUS: gramatici 163, 3. 296, 37. noua

preter gramaticorum regulam sintasis 54, 26. iuxta gramaticorum regulam 154, 71. 112, 34. gramaticorum significatione 125, 17. GRAMME hoc est linea 129, 31. GRAUATUS: longi desiderii quasi fasce grauatus 236, 22. GRAUIS: graues locos 187, 19. GRAUITAS 205, 61. GREMIUM 80, 64.

GREX: in grege imperitorum 58, 37. HABEO: id quod est habet esse quo est 293, 67. habere se ad aliud 140, 63. modo se habendi 141, 65. HABITUS 133, 34. intrinseco concretionis habitu 129, 14. extrinseco cuiuslibet appositionis habitu 129, 14. naturalis habitus 134, 55. habitus quo dicitur galeatum 163, 18. rationalis habitus 293, 59. incorporatio et animatio sunt habitus genere 320, 77. habitu illo quo inherent subsistenti 209, 79. animatio supponitur habitui 118, 87. habituum predicatio 133, 47. difficile mouendo scientie habitu 57, 22. HEBETUDO: ingenii hebetude 183, 14. HERESIS: heresis noue zizania 330, 99. HERETICUS: hereticorum catholici 55, 64. heretici honorem querere 330, 98. HOMO: homo compositus est 201, 70. hominis spiritus multis subsistentiis compositus est 202, 82. homo est corpus ab esse corporis sui 95, 84. homo est anima ab esse anime sue 95, 85. homo est anima 96, 7. homo multarum naturarum suarum proprietatibus est aliud unum quam hominis corpus 203, 23. hominis ex corpore et spiritu compositio 292, 28. ipsa qua est homo singularis humanitas 104, 93. hominis anima ex nullis subsistentibus constat 97, 55. homo est idem quod anima 155, 19. homo est indiuiduorum forma 296, 34. esse hominis non simplex aut solitarium est 95, 83. HUMANITAS est subsistentia composita 118, 87. humanitas genere est quod animatio 118, 90. que toti illi forme adsunt ut humanitati risibilitas 90, 48. pluribus humanitatibus plures homines 286, 21. 167, 10. singularis humanitas 104, 93. HUMANUS: humane philosophic proportio 53,16.

423 humana fabrica 342, 30. humanum genere 197, 65. opus ereum et humanum et triangulum 197, 59. humana pagina 153, 68. humane philosophic uerbo 287, 50. HUMILIS: humiles et superbos 54, 31. 61, 23. ICON: idearum icones i.e. imagines 100, 22. icon 195, 4. IDEA 85, 99. 195, 4. idearum icones i.e. imagines 100, 22. corporum idee 82, 99. primarie forme i.e. usia Opificis et sensilium idee 83, 34. idee elementis inesse dicuntur 99, 3. ID QUOD (QUO) : esse et id quod est sine se esse non possunt 278, 8. id quod est et id quo est 85, 21. esse et id quod eo est nullo conueniunt genere 92, 90. diuersa sunt esse et id quod est 94, 37. diuina substantia est id quod est 90, 37. essentia qua sola unusquisque illorum est id quod est 87, 49. id quo est homo i.e. nominis qualitas 296, 41. 296, 53. esse et id quod est nee eiusdem generis nee eiusdem sunt rationis 293, 57. IDEM numero 75, 36. idem specie 75, 32. idem genere 75, 27. idem unius nature singularitate 75, 47. IDENTITAS 203, 1. identitas qua tres singulariter unus deus sunt 156, 27. ID IOTA: apud idiotas 236, 27. IGNEUS 81, 97. IGNIS 81, 94. ignis qui est acutus 204. ignis in lapidem facit 332, 70. ignis supremus est et terra extrema 257, 12. IMAGINARIUS: imaginaria similitudo 75, 30. 204, 43. imaginario intellectu 239, 16. imaginaria uel substantial! conformitate 311, 81. imaginaria similitudine 88, 83. IMAGINATIO est rei perceptio sine ueritatis assensione 246, 6. imaginatio est unus modus intelligendi 249, 89. ex sensuum atque imaginationum amminiculis reri sensilia 83, 46. sese imaginationibus dedunt 183, 5. IMAGO 195, 5. imagines 99, 6. sensilia tanquam imagines 83, 26. idearum icones i.e. imagines 100, 22. IMMIXTUM 333, 91.

IMMODERATIO: cum immoderatione gestus58,37. IMMORTALIS: immortalia 268, 1. IMMORTALITAS: mortalitas et immortalitas sunt potentie quedam ex euentuum consuetudine nobis note 323, 51. immortalitas non

est hominis subsistentia (322, 35) sed status 323, 53. IMMUTABILITAS: specialis conformitatis immutabilitate 283, 33. 283, 49. IMPENDIUM: studiorum impendio 188, 48. IMPERITUS: quidam imperiti 233, 10. 95, 87. in grege imperitorum 58, 37. IMPIUS remissione dicitur iustus 227, 73. IMPOSSIBILE pro necessario iuratur 234, 34. INABSTRACTA atque concreta i.e. sensilia 83, 36. natiua i.e. concreta et inabstracta 83, 44. 83, 47. natiuorum inabstractas formas 84, 70. forme inabstracte non sunt nisi in concretione 84, 73. 82, 23. inabstracta atque concreta 84, 79. inabstractus 80, 57. 84, 58. INARTICULATA quadam ui nature 235, 55. INCOMPREHENSIBILIS: deus contemplatione incomprehensibilis 53, 9. deus est incomprehensibilis 247, 38. INCONUERTIBILIS 347, 91.

INCORPORATES: albedo et nigredo incorporales sunt 327, 31. incorporalia non sunt localia 192, 29. INCORPORATED et animatio sunt habitus genere 320, 77. incorporatio anime est subsistentia animalis 320, 80. INCORRUPTIBILIS: incorruptibilia 268, 1. INCULTUS: inculto sermone 183, 19. INDEMONSTRABILIS 190, 82. INDIGESTA 65, 76.

INDIRECTUS: forma indirectarum ratiocinationum 221, 6. INDISCRETUS: indiscrete 79, 90. INDIUIDUALIS proprietas 308, 10. indiuiduali proprietate 303, 38. INDIUIDUUS: non omne singulare est indiuiduum 144, 56. indiuidua nomina 273, 53. dissimilitudinis ratione indiuidua 270, 79. indiuidua 146, 26. 146, 47. una singularis et indiuidua et simplex et solitaria essentia 131, 89. una et singularis et indiuidua et simplex et solitaria mora que uocatur eternitas 131, 91. 132, 20. INDUCTIO: postremis inductionibus 189, 60. siue inductionibus siue ratiocinationibus 233, 6. INEFFABILIS: quod est ineffabile 154, 82. ineffabile uerbis 148, 78. quid ineffabili inscrutabilique subtilius ? 53, 5.

424 INERMIS 320,

73.

INESSE: creatio subsistentiam inesse facit 84, 54. in materia cui insunt 84, 53. cum ilia insunt 84, 56. unitas inest ut albo uel adest ut albedini 106, 43. corporalitas inest corpori 82, 24. dicitur diuinitas inesse patri 99, 3. idee elementis inesse dicuntur 99, 6. ita subsistentibus insunt ut eorum potentiam sequantur 82, 6. subsistentibus quibus insunt 260, 7. id cui insunt 87, 58. subsistentia que inest subsistenti 195, 20. non tarn participatione quam substantia subsistenti inesse dicuntur 209, 83. forma que inest materie 89, 11. corporalitas cui adsunt et corpus cui insunt accidentia 120, 52. nisi subsistentibus insint 86, 27. numerum rebus inesse 104, 75. 106, 35. sensilibus inesse 82, 22. INEXPLICABILIS: deus sermone inexplicabilis 53, 9. INEXPUGNABILIS: inexpugnabilibus rationibus constat 53, 5. INEXTRICABILIS: inextricabiles questiones 184, 45. INFINITUS: quid altius infinito ? 53, 4. hoc nomen infinitum aliquid 249, 7. temporalium morarum infinitam multitudinem 130, 61. homines infiniti 273, 64. soles infiniti 273, 69. subsistentie infinite 273, 70. infinite orationes 296, 53. prononiinis atque nominis infiniti uaga significatio 92, 84. INFORMIS: materia informis 89, 96. questio informis 65, 76. INGENIUM: corrupti ingenii opinione decepti 235, 61. 239, 13. naturali ingenio meo 65, 90. INHERED: habitu illo quo inherent subsistenti 209, 79. predicatio qua uere inherens inherere predicatur 134, 77. predicatio que forma inherentium fit 135, 78. inherens proprietas 125, 16. INIECTUS 62, 8. INITIUM: essendi initium 129, 22. INNATUS: tarn innatis quam extrinsecus affixis 199, 23. INPACTIO: inpactione subitanea 237, 50. INQUIETATIO 326, 47. INQUISITOR: diligens inquisitor 57, 9. INSCICIA: uicium inscicie sue 240, 40. insciciam commemorat 235, 7.

INSCIUS 54, 26. INSCRUTABILIS 53, 5. INSENSATUS: creatura insensata 207, 14. INSENSIBILIS: insensibilia 335, 43. INSIGNIS fieri 300, 99. INSINUO: sui temporis rudibus insinuauerunt 53, 12. INSIPIENS: insipientibus 234, 30. INSPECTIO 80, 45. INSTANS 131, 70. 131, 80. nullis instantibus 127, 64. INSTINCTUS: quodam instinctu 61, 14. quodam presumptionis instinctu 61, 14. INSTRUMENTUM: corporeis instrumentis 252, 77. INTEGER: integer intellectus 249, 78. deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi non possunt 249, 85. INTEGRITAS: integritateunum 167, 12. humane substantie integritate 345, 15. integritate compositi 343, 56. integritate perfecto 248, 77. INTELLECTUALIS 85,

100.

INTELLECTUS: ea ui mentis que intellectus uocatur 184, 39. abstractim intellectus concipit formam 195, 1. res intellectu concipitur 67, 55. deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi non possunt 249, 85. scriptoris intellectum 68, 66. adusque rei plenitudinem intellectus nequit attingere 68, 70. intellectus quern scripta faciunt 67, 57. ex auctoris intellectu uerba uel scripta diiudicant 68, 71. scripta intellectu capere 68, 76. imaginario intellectu 239, 16. perfectus intellectus et proprietate et assensione constituitur 249, 91. ilia etiam, que non sunt, intellectu capi possunt 249, 2. INTELLIGENTLY potestas est et coniuncta diuidere et diuisa coniungere 348, 10. intelligentie actus 67, 57. mentis intelligentia 207, 21. scribendi qualitate aditum ad intelligentiam obstruit 53, 20. intelligentie faciem uelauerat 91. 78. quantum intelligentia concipit 68, 60. intelligentiam admisit 127, 61. 186, 90. intelligentiam obducit 233, 10. intelligentiam excludebat 186, 86. intelligentiam excitare 64, 59. altior intelligentia 185, 52. INTELLIGIBILIS: ex silua et intelligibili specie 81, 96. 100, 16. deus intelligibilis est, non

425 comprehensibilis 247, 37. primordialis materia intelligibilis, non comprehensibilis est 247, 38. INTERIOR: interioribus mathematice disciplinis 67, 43. INTERMINABILIS: deus niagnitudine interminabilis 53, 8. 133, 26. INTERMINABILITAS 133, 26. INTERNOSCERE 135, 83.

INTERPRES 54, 44. alieni sensus prauus interpres 340, 60. interpres 296, 33. 297, 62. prudentem interpretem 297, 56. interpretum officio facientes 54, 46. INTERUALLARIS: interuallarium termini 292, 31. interuallaris protensio 126, 26. 192, 18. interuallaribus mensuris 194, 72. interuallares mensure 292, 27. 319,62. INTERUALLUM: naturaliter nullum interuallum unus terminal finis 129, 29. finibus interuallum determinatur 125, 12. solidi interualli circumscriptio 191, 13. INTIMUS: intimis theologice disciplinis 67, 43. INTRINSECUS: intrinseco concretionis habitu 129, 14. INTUITUS: attento intuitu 241, 49. intuitu mentis 134, 72. INUENTIO: ueritatis inuentione 240, 28. necessariarum inuentionum conexionibus 162, 30. INUENTUM: extra sumptis inuentis 315, 36. ceteris inuentis 190, 85. quedam multiplicia inuenta 221, 8. sua inuenta laudare 188, 37. inuentis siue conclusionibus 205, 79. multiplicia inuenta 222, 17. INUITALIA 335, 42. IRRATIONALIS: irrationalia animalia 268, 17. ITERATIO imitatione dicitur distributio 105, 8. 105, 20. aliud numeratio, aliud iteratio 109, 38. IUDICIUM: rationes iudicio comprehensas 57, 10. IUNCTURA 134, 65. IURARE in uerba 55, 66. lus: religio iuris naturalis prima species 70, 2. ius religionis 70, 8. IUSTIFICARE peccantem 321, 16. IUSTITIA: iustitie uirtus 80, 3. IUSUM 205, 64.

LASSARI 331, 18. LAXARE 54, 39.

LECTIO: tractatuum lectio 354, 11. LEGTITO: scriptis lectitandis 56, 79. LECTOR: lectores qui sententiam referunt alienam 54, 42. LECTURIO: neque legunt neque lecturiunt 56, 80. LECTUS: specialis subsistentia qua lectus est lignum 258, 35. lectus est ligneus per subsistentiam 257, 23. LEUITAS 205, 60. LEXIS: obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis 54, 25. lexin ex dialecticorum seu sophistarum locis considerans 297, 83. LINEA 125, 8. linea est longa 91, 70. LOCALIS 77, 9. motus localis 257, 3. locus quo locale et quo locatum aliquid intelligitur 191, 12. incorporalia non sunt localia 192, 29. localis ratio 190, 79. locali similitudine 189, 58. LOCATUM 78, 10. locus quo locale et quo locatum aliquid intelligitur 191, 12. LOCUS: multiplicitatis loco diuiso 189, 63. 187, 14. ex rationalibus locis 210, 12. rationum locis 120, 45. predicatio loci 126, 41. loco rationis 119, 21. motus secundum locum 84, 65. naturalium locis 117, 77. 118, 12. locus non quantitatis sed collationis localium 77, 8. locus qui genere quantitas appellatur 256, 97. communes loci rethorum 190, 71. locus qui ex collatione solet accipi 136, 19. uniuersalitas locorum 64, 47. ex occulta multiplicitate locorum 63, 42. in loco non est locus 117, 68. LOCUTIO: secundum gramaticos locutio 309, 32. ex cotidiana locutione 115, 20. locutionum uicissitudo 132, 10. LOGICUS: relationibus logice facultatis 118, 14. logici 209, 87. 117, 84. 118, 94. ex logica ratione 118, 97. a logicis 209, 76. scientie logice i.e. rationales 80, 49. LOGOS cum logo coniungitur 185, 55. MACHINA: mundane machine partibus 192, 16. MAGNITUDO: deus niagnitudine interminabilis 53, 8. MAGUS 80, 46.

LARGITAS 351, 86. LARUA 276, 38.

MANUTUS 134, 57.

MAIESTAS: theologice maiestas 53, 15.

426 MATER: nutriculam et gremium et matrem 80, 64. mater diligit 185, 66. MATERIA multiplex nomen est 80, 62. prima materia 80, 66. 88, 93. materia informis 82, 8. primordialis materia intelligibilis non comprehensibilis est 247, 38. prima materia motum non habet 84, 68. primaria materia i.e. yle 83, 33. materia simplex ut yle 82, 9. materia formata ut corpora 82, 9. materie quedam inest dignitas 66, 20. in materia cui insunt 84, 53. materia in se habens humanitatem 99, 96. MATHEMATiCA disciplina 246, 96. mathematice abstractionis proprietate 86, 34. mathematica speculatione 89, 12. scientia mathematica 80, 54. nichil mathematicorum nisi per efficiendi potestatem concipi potest 245, 80. sic inabstracta abstrahunt mathematici 216, 59. interioribus mathematice disciplinis 67, 43. in mathematicis disciplinaliter 86, 25. MATHESIS siue disciplina 85, 82. altior disciplina que Grece dicitur mathesis 184, 29. MEATUS 205, 62. MEDICUS 80, 46. MENS: mentis acie perspicaciores 184, 32. mente i.e. cogitatione segregans 215, 52. mens concipit 293, 60. fixa mentis acie 246, 12. ea ui mentis 86, 22. mentis proprie ratione 354, 12. dictio que offert menti 297, 79. precipitate mentis insaniam 238, 72. in mente tenet orator 186, 71. mentem nostram mouente 228, 1. rationes pre mente habere 349, 47. intuitu mentis 134, 72. ex sensu mentis 298, 94. mentis acies sentit 183, 17. pre mente habebat 186, 78. mentis intelligentia 207, 21. cum mentis assensione percipiuntur 249, 87. ea ui mentis que intellectus uocatur 184, 29. mentis acie fixa 57, 10. interioribus uiciis mentis 67, 34. rationalis mens 71, 14. aliquid menti relinquunt 185, 66. sensum mentis laborare 143, 46. putat mens rationalis 133, 51. fides dicitur qua rationalis mens cum assensione percipit id quod est omnium esse 71, 14. MENSURA: theoremata mensurarum 57, 23. METANGISMON dicitur introitus uasis unius in alterum 168, 51. METANGISMONITA 168, 50.

METONOMIA: tropo metonomie i.e. conuersione

nominis eius quod fit ad id quod facit 63, 34. Grece metonomia uocatur 220, 71. METONOMICE 99, 1. metonomica denominatio 85, 96. MISCERI 327, 28. album nigrumque miscentur 292, 38. MIXTIM et confuse cogitat 245, 84. MIXTURA: corporum mixtura 327, 29. mixtura confundit qualitates 292, 37. MODUS: modorum multiplicitas 63, 27. MORA: mora temporis 129, 11. moris temporum 129,15. mora eternitatis 130, 40. mora que uocatur eternitas 131, 91. 132, 20. multitudo morarum 130, 58. temporalium morarum infinitam multitudinem 130, 61. collectione morarum quibus fit motus 132, 14. deus est quod est mora eternitatis 129, 11. MORTALITAS et immortalitas sunt potentie quedam ex euentuum consuetudine nobis note 323, 61. mortalitas non est subsistentia 322, 27. MOTABILIA 85, 88.

MOTUS: primaria materia et primarie forme omni motu carent 83, 34. concretio confert motum 85, 87. perpetuitate sui motus 128, 97. motus secundum locum 84, 65. prima materia motum non habet 84, 68. ex concretione contingit corporum motus 84, 62. corruptionis motus 256, 80. sex species motus 255, 70. ad peccandum motus 326, 45. humani animi motus 247, 29. primo quasi rationis motu 183, 5. naturali saltern motu sunt 132, 2. collectione morarum quibus fit motus 132, 14. MULTIPLEX esse ipsorum 82, 9. sincere substantie non sunt ex multiplici essentia 82, 21. MULTIPLICITAS: modorum multiplicitas 63, 27. indigesta multiplicitas 65, 76. uniuocorum multiplicitas 63, 27. ex occulta multiplicitate locorum 63, 42. multiplicitates sophistice 63, 30. MULTIUOCUM 109, 30. nomina multiuoca 254, 31. 254,41. 112,8. MUNUS: ab usu muneris 174, 22. muneris usu 200, 42. 200, 44. secundum muneris usum 305, 21. MUSICA 189, 54. MUSICUS: axiomata musicorum 190, 72. musicum 346, 55.

427 MUTABILITAS: mutabilitati obnoxium 164, 36. MUTUO: mutuata ab alio nuncupatione 87, 61. NATIUITAS: generatio natiuitas atque conexio (in Trinitate) 147, 65. NATIUUM: speculatio omnia natiua transcendens 85, 97. yle in qua natiua locata sunt 85, 99. natiuis scilicet inabstractis 83, 47. sicut omne genuinum incorruptibile sic onine natiuum est corruptibile 256, 81. natiua omnia in primordial! materia ab Opifice facta sunt 247, 39. 248, 75. natiua eorum, quibus aliquid sunt, amminiculis concipiuntur 246, 17. genuina que sunt natiuorum principia, deus scilicet et primordialis materia 247, 19. natiuorum inabstractas formas 84, 70. natiua i.e. concreta et inabstracta 83, 44. NATURA: a natu natura uocatur 260, 84. cuiuslibet subsistentis aliud natura, aliud status 357, 20. naturarum alie sunt substantie alie accidentes 267, 68. naturam diffinire difficile est 242, 8. natura multiplex nomen est 243, 10. concretio naturas posterioris rationis accomodat 84, 55. nature inabstracte 84, 58. multarum naturarum que ratione similitudinis fit unione 76, 69. aliud est esse naturam aliud esse substantiam 254, 34. natura est motus principium 257, 2. posterioris rationis naturas 89, 18. NATURALIS: naturalium esse ex forma est 89, 6. nichil naturalium nisi per causam concipi potest 245, 79. in naturalibus numeralem subsistentiarum diuersitatem 77, 83. naturalium rationibus 109, 21. in naturalium genere 119, 23. naturali speculatione 89, 12. naturales persone 148, 68. naturalium rationes 79, 16. 59, 55. 58, 40. rationes naturales 62, 28. in duobus locis naturalium 117, 77. rerum naturalem conuenientiam 63, 36. naturalium ratio 72, 51. in naturalibus aliud est quod est, aliud quo est 109, 37. naturali saltern decessione et successione 131, 76. omnia naturalia creata et concreta sunt 199, 20. naturali ingenio meo 65, 90. nullum naturalium sue nature simplicitate est unum 89, 8. naturalium nomina ad theologica transferentes 156, 40. naturali saltern motu sunt 132, 2. extra naturalium facultatem 220, 71. his na-

turalium speculis assuetos 184, 28. scientia naturalis 80, 54. naturalis concretionis proprietate 86, 33. religio iuris naturalis prima species 70, 2. NATURALITER: omne esse eo, quod est, naturaliter prius est 242, 5. naturaliter cognoscunt 191, 99. naturaliter deo operante 342, 39. omnibus naturaliter nota 192, 33. naturaliter et incohat et est et desinit 130, 39. NECESSARIUS: neccssariis rationibus 56, 77. necessaria differentia 72, 63. necessarius rei euentus 318, 33. absolute necessarium 164, 40. quicquid predicatur necessarium 164, 39. necessariarum inuentionum conexionibus 162, 30. NECESSE est 145, 82. 153, 50. 164, 40. NECESSITAS 164, 34. consuetudini accomodata necessitas 64, 37. absoluta necessitas 164, 42. necessitas nutat 164, 37. necessitas moriendi 357, 98. NEGOTIUM: negotii laus 62, 15. in continentibus cum negotiis 170, 6. NISUS: toto caritatis nisu 207, 22. NITOR: cui quid nitatur 135, 99. aliquo sibi nitente 235, 3. cui ipsa nititur 135, 4. cui nititur ipsa 136, 8. cui nititur corpus 337, 76. NOMEN: omne nomen significat substantiam et qualitatem 297, 57. huius nominis qualitas 269, 46. nominis substantia 296, 38. nominis qualitas 296, 39. hoc nomen infinitum nichil pro substantia significat 249, 3. pro qualitate significat 249, 5. hoc nomen infinitum aliquid 249, 7. id quo est homo i.e. nominis qualitas 296, 41. 296, 44. naturarum nomina 309, 38. persone nomina 309, 38. nomen quod est persona 143, 49. nomina generalissima 117, 68. hoc nomen quod est productio non est diuine essentie nomen 149, 22. propria nomina 273, 52. nomina appellatiua diuidua propria indiuidua 273, 50. sol est nomen appellatiuum uel diuiduum 273, 50. pronominis atque nominis infiniti uaga significatio 92, 84. non tarn res nominibus quam nomina rebus accomodat inpositio 55, 70. nomen appellatiuum 102, 42. nomen finitum 92, 88. quatuor species nominum: uniuoca equiuoca multiuoca diuersiuoca 254, 41. nominibus propriis 110, 46. nominibus

428 relatiuis 139, 10. nomen appellatiuum 102, 42. NOTA: sermonis nota 67, 56. etsi animum lectoris certa nota non figat 92, 86. decurtatis scripture notis 67, 41. NOTIO 80, 56. NOTUS: per se nota 190, 82. NOUITAS: uerborum nouitas 91, 78. nouitates in regulam reducere 55, 48. NUGATORIUS: nugatoria argumenta 234, 27. NUMERALIS: rerum numeralis diuersitas 102, 43. in naturalibus numeralem subsistentiarum diuersitatem 77, 83. humanitates numerali diuersitate plures 167, 10. NUMERATIO: numerationis numerus 103, 54. aliud numeratio aliud iteratio 109, 38. eorum qui sunt deus numeratio 109, 36. NUMERO: qui diuidit numeral et qui colligit numeral 104, 78. NUMERUS duplex est 103, 70. in numero qui non imitatione dicitur 103, 58. subsistentie numero diuerse 77, 81. 58, 43. numerus dicitur et unitatum multitude et quantitatis aceruus atque unitatum collectio 104, 80. diuersas numero personas 60, 90. non est numerus eius quod multis est 176, 20. una singularis subsistentia non nisi unum numero facit subsistentem 58, 44. unitas numero caret 176, 26. in unitate quam facit unio semper est numerus subsistentiarum 76,77. temporum numerus 128, 4. numerus 100, 40. NUNCUPATIO: trina nuncupatio 102, 27. NUNCUPATIUUS: nuncupatiua appellatio 277, 66. NUTO: necessitas nutat 164, 37. catholica fides nulla incertitudine nutans 165, 56. infirmis nixa rationibus nutat 233, 13. NUTRICULA 82, 98. 80, 64. NUTUS: nutibus exteriorum significationum 183, 9. OBLIQUUS: obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis 54, 25. OBTREGTATOR: obtrectatorum morsus 188, 45. OBTUSUS: terra que est obtusa 204, 52. OFFENDO: offendens in aliqua 126, 25. offendere 67, 58. offendens in ea 125, 11. offendit 245, 73. offenderat 245, 85. 245, 90. OFFIGIUM: fine carens officii 58, 33. officio et officii proprio fine 227, 70. interpretum

officio facientes 54, 46. officio et fine officii 228, 2. OMNIPOTENTIA: (Trinitas) omnipotentia-sapientia-bonitas 61, 5. OMOYPOSTASEON 113, 51. OMOYSION 113, 51.

OPIFEX: auctore et opifice 221, 85. opifice logica 190, 80. opifice prime bono 217, 82. forma simplex ut Opificis essentia 82, 15. Opificis essentia non ex multis essentiis constat 82, 16. a summo Opifice datum 207, 17. OPINABILIS: opinabili ratione 82, 2. OPINIO: eius, quod non est, conceptus opinio dicitur 244, 74. OPUS: opus ereum et humanum et triangulum 197, 59. opus humanum 220, 63. opus denominatiue humanum 220, 66. 212, 63. ORATIO: breuis sine amplificatione oratio 54, 24. ORDO: doctrine ordine demonstrantur 87, 59. secundum rationabilem quendam ordinem 280, 52. 280, 68. preter ordinem sensuum 241, 66. ordo non temporis sed rationis 196, 29. conuerso ordine 244, 38. ordo conuersus 240, 47. 326, 41. 345, 12. quo ordine agit 135, 12. ORO: orandi regula 241, 51. ORIGINALIS: ministra originali concupiscentia 318, 16. PAG IN A: pagine semper mansure 238, 65. in humana pagina 263, 90. PACOMIUS 55, 56. PANDERE secreta 67, 37. PARADOXA 185, 48. 233, 22. PARS: id est ex partibus suis 91, 75. nulla pars est esse illius cuius pars est 92, 99. pars eius quod est tota substantia 92, 95. PARTIALITAS: partialitatis relationibus 155, 15. PARTICIPATIO pluribus dicitur modis 208, 65. participationem dicebat id quod est, cum suo esse aliud habere quiddam 198, 97. utrumque habitum participationem appellat 199, 4. ilia participatio qua eo quod est esse participat natura prior 199, 13. diuine forme participatione 88, 75. non mathematice abstractionis sed naturalis participationis nominibus 116, 13. aliud est ex participatione esse, aliud ex substantia 210, 16. non extrinseca rei minime inherentis

429 ipsi participatione 123, 57. quadam extrinseca participatione 88, 68. accidental! participatione bona 125, 28. PARTICIPARE aliquo 196, 40. duplici ratione participantur 209, 81. PARTICULARIA i.e. indiuidua 269, 51. particularia substant 279, 20. PARTIM homo partim deus 329, 89. PARUULUS: aliqui sensu paruuli 161, 9. PASSIO non patitur 117, 72. PATER: in patre nee plures essencie nee plura accidentia 101, 10. legentes in Patre Filium esse 168, 48. Pater est factor 171, 20. Pater est principium 171, 16. Pater non est trinitas 177, 38. Pater ueritas i.e. uerus est 172, 60. PATERNITAS 161, 15. Pater et Filius paternitate et filiatione inter se referuntur 179, 97. paternitas-filiatio-conexio 176, 28. PATI solis sensilibus conuenit 250, 58. PERCEPTIO: fides est ueritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio 71, 12. imaginatio est rei perceptio sine ueritatis assensione 246, 6. sine assensione perceptio 246, 2. PERITUS: oratores arte peritos 233, 3. peritior sermonum Grecia 281, 95. PERMISCEO: album et nigrum permiscentur 95, 93. PERMIXTIO 95, 94. omnis permixtio diuersorum est 328, 40. PERPENDERE conceptum 68, 63. perpendit ratio 84, 77. PERPENSIO: presaga perpensio 246, 2. PERPETUITAS intelligitur sine collatione collectio 132, 16. sempiternitas differt a perpetuitate 132, 15. perpetuitate sui motus 128, 97. PERPETUUS: perpetue subsistentie 358, 26. 320, 90. perpetua sunt que semel creata deinceps in nullo mutantur 252, 9. PERSONA 264, 1. quicquid est persona est singulare et indiuiduum 144, 55. omnis persona indiuiduum est 270, 70. persona persone numquam componitur 300, 57. nulla persona pars potest esse persone 272, 27. persona est per se una 60, 85. 272, 28. nullum accidentium est persona 266, 59. nomen quod est persona 143, 49. diuersis proprietatibus diuersas numero personas 60, 90. personarum una singularis et simplex essentia 61, 20.

PERSONALES proprietates 272, 32. 113, 37. personalibus proprietatibus diuersa 310, 65. 306, 37. personalium proprietatum numero 73, 91. PERSONALITAS 147, 65. personalitas dicitur propter proprietatum diuersitatem 152, 40. secundum personalitatis rationem 152, 23. PETULANTIA 205, 70. 188, 37. PHAETON situs est in sepulchro 342, 53. PHILOSOPHIA: subtilissime philosophic 294, 92. humane philosophic proportio 53, 16. humane philosophic uerbo 287, 50. philosophia Grece, Latine amor sapientie 183, 1. PHILOSOPHANTES 58, 26.

PHILOSOPHUS i.e. amator sapientie 183, 2. philosophorum regula 207, 34. philosophi et ethici et logici et theologici 243, 12. nobiles philosophi 233,9. homines sine ratione philosophi 55, 56. quidam philosophorum 197, 51. philosophorum usus 242, 90. philosophorum fidem 165, 50. philosophi 234, 24. 127, 52. 128, 80. PHILOSOPHICUS: aduersus philosophicas rationes 234, 44. PHYSICA: exterioribus physice disciplinis 67, 42. PHYSICUS: scientie physice i.e. naturales 80, 49. PLATO: Platonis collecta proprietas 274, 75. PLATONITAS 144, 78.

PLENITUDO: ex rationis plenitudine 143, 47. PLENUS: plena proprietas 273, 72. PLURALITAS est ex alteritate 74, 12. pluralitas que est secundum formam generis 74, 99. omnis pluralitas aut tota est dualitas aut constat ex dualitate 74, 11. PONDEROSITAS: ponderositate grauia 281, 32. ponderositatis sue proprietate 84, 66. 205, 60. ponderositatibus 257, 15. PONDUS: pondere grauitatis 258, 38. POSTERIOR: posterioris rationis naturas 89, 18. posterioris rationis forme 84, 58. concretio naturas posterioris rationis accomodat 84,55. POTENTIA: ita subsistentibus insunt ut eorum potentiam sequantur 82, 6. potentiam subsistentie 195, 15. 196, 28. potentia discernendi 346, 64. diuisiue potentie 212, 71. ad potentiam eius 209, 72. potentiam i.e. rationalitatem 97, 30. potentia-sapientiabonitas 169, 66.

430 POTESTAS: ad illius quo auctore sunt potestatem 129, 25. nichil mathematicorum nisi per efficiendi potestatem concipi potest 245, 80. generum quibus adsunt potestatem sequuntur 260, 7. specierum potestati addicta 209, 89. quod ad generis pertinet potestatem 97, 41. ilia que priorum potestatem posteriora comitantur 114, 80. eius addicta potestati 81, 83. illius accomodata potestati 81, 86. eque uniuersa eius subiecta sunt potestati 129, 25. FRACTIOUS: scientie practice i.e. actiue 80, 45. PRECEPTOR: preceptores impossibilium 55, 57. PRECURSORIUS: precursoria causa 361, 18. PREDICABILIS: esse et quod illi adest predicabile est 293, 52. PREDICAMENTUM: decem predicamenta 116, 30. predicamentorum decem genera 117, 76. causis predicamenta reddere 258, 52. PREDICATIO: predicationes 138, 70. predicatio alia est inherentium alia non inherentium 135, 80. PREDICO: numquam id quod est predicatur 293, 51. subsistens impossibile est predicari 93, 35. predicandi modus est multiplex 164, 25. rerum alie predicantur, alie non predicantur 165, 67. substantialiter predicari 165, 64. PREJRE: diuina preeunte gratia 313, 34. PREPOSITURA 115, 12. PRESAGUS: presaga perpensio 246, 2. presagus animus 246, 1. PRESENS: ad presens 236, 32. PRESENTER 216, 66.

PRIMORDIALIS materia 243, 28. 247, 19. 247, 39. 248,75. 261,34. primordialem causam 209, 69. PRINCIPALS: principali et increat ssentia 193, 64. 121, 81. PRINCIPALITAS: principalitatis ratione 287, 49. principalitas 99, 86. 171, 15. 171, 23. 152, 17. relatione que uocatur principalitas referuntur 171, 24. extrinsecus affixa predicamenta ut principalitas et actio 171, 14. PRINCIPIUM: essentia que principium est omnia creata precedit 87, 63. usia principii 89, 17. unum principium 152, 20. 152,33. 153, 45. tria principia i.e. usia idea yle 128, 81. ex principiis naturalium rationum 157, 55. eternum principium 261, 18.

PRIUATIO remouet quod debetur naturaliter 97, 43. PRIUATORIUS: priuatorio nomine 272, 40. PRIUS: omne esse eo, quod est, naturaliter prius est 242, 5. naturaliter prius 199, 13. 199, 15. PRODIGALITAS 358, 86.

PRODUCTIO: hoc nomen quod est productio non est diuine essentie nomen 149, 22. PROLEGOMENA 263, 91. 354, 8. PROLOGUS 62, 2. PRONOMEN: pronominis atque nominis infiniti uaga significatio 92, 84. PROPHETA: homines sine uisione prophete 55, 57. PROPORTIO: aliqua rationis proportione ita nominantur 119, 31. ex aliqua rationis proportione transsumptum sermonem 143, 44. rationis proportione 76, 65. transferendorum sermonum proportionibus 115, 5. proportionis habita ratione 115, 9. a naturalibus ad alias facultates ex aliqua rationis proportione nomina transfert 120, 62. humane philosophic proportio 53, 16. proportione comparationum 112, 22. PROPORTIONALIS: proportional! transsumptione 120, 68. proportionalium similitudo 246, 97. PROPOSITIO: maxime propositionis loco 337, 93. propositio per se nota 300, 72. dialecticorum maxima propositio 94, 65. propositio 124, 61. 124, 79. quam dialectici propositionem nominant 166,84. per se nota mathematicorum propositione 98, 77. maxime propositiones dialecticorum 190, 71. PROPOSITUM: ratione propositi 103, 48. PROPRIETAS: inherens proprietas 125, 16. rerum diuersa proprietas numerosam facit diuersitatem rerum 103, 64. proprietas singularis indiuidua personalis 111, 3. 144, 54. personalitas dicitur propter proprietatum diuersitatem 152, 40. personalium proprietatum numero 73, 91. diuersis proprietatibus diuersas numero personas 60, 90. persone ex omnibus collecta proprietas 147, 40. ponderositatis sue proprietate 84, 66. substantialis proprietas qualis est rationalitas 261, 20. PROPRIUS: rationes proprias uendicat 53, 16. rationes proprias 62, 30. 86, 18. naturalium

431 proprias rationes 58, 40. rationum alie communes alie proprie 57, 2. PROSOPON: prosopa 277, 51. 277, 54. 277, 59. PULSARE 54, 23. QUALIS: rationalitas qualem facit 91, 60. albedo qualem coloratum album facit 91, 63. qualitas et quale sunt diuersa sed non diuersa genera 116, 51. nulla qualitas qualis est 116, 57. nullum quale qualitas est 117, 61. QUALITAS in mathematicis omnium qualitatum generalissimum nomen est 116, 46. nulla qualitas qualis est 116, 57. nullum quale qualitas est 117, 61. sub eadem dicendi qualitate 192, 41. 70, 20. qualitas orandi 63, 31. huius operis qualitati 167, 24. scribendi qualitate aditum ad intelligentiam obstruit 53, 20. id quo est homo i.e. nominis qualitas 296, 41. 296, 44. qualitas uocis 64, 64. passibiles qualitates 256, 94. nominum qualitate 108, 11. 108, 13. QUANTITAS in mathematicis omnium quantitatum generalissimum nomen est 116, 47. locus qui genere quantitas appellatur 256, 97. secundum spatii quantitatem 256, 87. secundum temporis aut numeri quantitatem 256, 89. locus non quantitatis sed collationis localium 77, 8. ex temporum que quantitates sunt collatione 126, 37. quantitates spatiorum i.e. linearum superficierum soliditatum 136, 9. QUESTIO ex affirmatione et eius contradictoria negatione constat 63, 18. questio informis 65, 76. QUIDAM 330, 91. quidam philosophorum 197, 51. quidam nostri temporis 322, 31. quidam qui cum nichil intelligant omnia iudicant 298, 91. quidam imperiti 233, 10. 95, 87. RATIO: rationes communes, proprie 86, 18. naturalium proprias rationes 58, 40. uera essendi ratione 123, 55. 124, 60. 135, 5. 136, 8. 124, 75. 124, 88. rationes proprias uendicat 53, 16. rationes naturales 62, 28. rationes proprias 62, 30. rationes theologice 61,27. RATIONALIS speculatio 84, 74. 93, 31. spiritus rationalis est et homo 94, 57. in rationalibus 115, 12. rationali opinione 85, 2. RATIONALITAS que genus spirituum sequitur

94, 48. scientia que adest rationalitati 90, 50. ilia subsistentia spiritus cui soli rationalitas adest 95, 77. rationalitas supponitur qualitati 118, 87. scientia soli rationalitati accomoda 94, 48. potentiam i.e. rationalitatem 97, 30. rationalitas qualem rationalem facit 91, 61. substantialis proprietas qualis est rationalitas 261, 20. REATUS 319, 53. RECAPITULATIO 354, 9. 352, 1. RECAPITULO: breuiter recapitulat 137, 39. 150, 32. RECEPTACULUM 88, 93. primordialis materia omnium formarum receptaculum 261, 34. natiua omnia in primordiali materia ab Opifice facta sunt 247, 39. 248, 75. RECITATOR 54, 53.

REDDO: causis predicamenta reddere 258, 52. sensus consequenter aut accidentaliter redditur 279, 14. adiectionis causam reddidisset 26, 35. redditur pluralitati nominum 285, 5. 285, 11. REFORMATIO: post perfectam reformationem 322, 25. in reformationis natura 321, 17. REFORMO: reformare corruptum 321, 17. REGIO: e regione 138, 72. e regione apposite 83, 25. REGULA generalis 295, 15. regula per se nota 295, 17. orandi regula 241, 51. RELATIO: nulla relatio ad aliquid est 116, 56. 117, 63. nulla relatione aliquid ad se potest referri 151, 2. relatio et relatum idem est genus 117, 66. relationum commutatione 141, 75. commutatis relationibus 141, 85. RELATIUA predicatio 140, 61. relatiuis nominibus 139, 10. RELATUM: relatio et relatum idem est genus 117, 66. RELIGIO iuris naturalis prima species 70, 2. ius religionis causam refert ad deum 70, 8. in religione prima uirtus est fides 71, 11. REMOTIO: per remotionem intelligit 247, 33. remotione selegens animus 248, 58. REOR: concreta reri 86, 22. ex sensuum atque imaginationum amminiculis reri sensilia 83, 46. REPETITIO: nominis et rei repetitio 103, 47. 73, 68. eius quo sunt deus repetitio 109, 36. 151, 69. RES: equiuoco nomine quo dicebat rem 288,

432 23. res multiplex nomen est 244, 62. res per se una 145, 97. non tarn res nominibus quam nomina rebus accomodat impositio 55, 70. res que hoc nomine (pater) predicatur non est eius, de quo predicatur, substantia 174, 8. res que est homo 244, 46. RESURRECTIO: post communem omnium resurrectionem 323, 70. REUELO: diuino spiritu reuelante 318, 27. RHETOR: rethores expositionem nominant 166, 85. RIDICULUM 128, 79.

RISIBILITAS: que toti illi forme adsunt ut humanitati risibilitas 99, 48. RUBEUM 245, 90. RUDIS: sui temporis rudibus insinuaurunt 53, 12. RUSTICUS: rustico sermone 183, 19. SALUUS: eum saluum fecit quern assumpsit 356, 71. SANITAS sensibilitati adest 258, 33. SAPIENS: sapientes 61, 23. 54, 27. 236, 24. sapientibus 234, 28. 235, 57. SATIRA 55, 61.

SCEMA 296, 54. scemata in consequentiam reducere 55, 48. obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis 54, 25. translationis scemate 345, 34. SCIENTIA: scientie multorum sunt generum 79, 43. scientie theorice 79, 42. scientie speculatiue 80, 43. scientie practice i.e actiue 80, 45. scientia soli rationalitati accomoda 94, 48. accidentalem affectionem i.e. scientiam 97, 30. scius: scios et inscios 54, 31. SCOMA: figurato scomatis morsu 281, 73. SCOLA: disciplina que Grece scola dicitur 183, 10. SCRIBO: scribendi causam et rnodum declarat 235, 2. SCRIPTIO: scriptionum iter 187, 21. 188, 28. SCRIPTOR: ab authenticis sanctarum diuinationum scriptoribus 55,54. oratoris seu scriptoris sensus 68, 64. SCRIPTURA: scripture significatio 68, 61. teste sacra scriptura 345, 30. scripture mandatur 241, 72. scripturarum usum 307, 56. multo scripturarum usu 252, 78. scriptura 115, 20. in multis scripturis 247, 43.

SECRETUM: sapientie secreta 188, 39. philosophic secreta 67, 37. SECTATOR: Euticis sectatores 237, 41. 240, 26. SEMIPLENUS: semiplena substantiali similitudine 100, 25. semiplena significatione 67, 56. SEMPITERNITAS 131, 78. sempiternitas intelligitur cum collectione collatio 132, 17. sempiternitas differt a perpetuitate 132, 15. SENSIBILIS: sensibilia 335, 43. SENSIBILITAS: sanitas sensibilitati adest 258, 33. anime sensibilitas 252, 75. sensibilitatis est propria 348, 99. SENSILIS: inabstracta atque concreta i.e. sensilia 83, 36. Primarie forme i.e. usia Opificis et sensilium idee 83, 34. ex sensuum atque imaginationum amminiculis reri sensilia 83, 46. sensilia tamquam imagines 83, 26. materie sensiles 81, 97. idee sensilium 100, 17. SENSUS: uere essendi sensu 125, 1. oratoris seu scriptoris sensus 68, 64. obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis 54, 25. sensus auctoris referre 54, 36. posteri aliter sed eodem sensu locuti 53, 13. sensus ipsi dicuntur corporei 252, 78. primo sensu 239, 16. SEPARATIM attendere 85, 4. SERMO: fabricato sermone 186, 80. deus sermone inexplicabilis 53, 9. res intellectu concipitur sermone significatur 67, 55. elegantia puri sermonis 235, 69. SERUITUS 140, 41. sublata seruitute 140, 51. SIGNIFICATIO: nominis significationem 106, 33. tarn uox quam significatio eadem 107, 83. ratione significationis 102, 41. pronominis atque nominis infiniti uaga significatio 92, 84. significatio significatione confunditur 240, 36. semiplena significatione 67, 56. scripture significatio 68, 61. SIGNIFICO: ratione significandi 103, 47. pro substantia significat 249, 4. pro qualitate significat 249, 5. significandi ratione 104, 88. 104, 95. 105, 25. res intellectu concipitur, sermone significatur 67, 55. SIGNUM substantialitatis 171, 31. signum a rhetoribus sumit 170, 99. signum infirmum 170, 11. SILUA: primordialis materia que Grece dicitur yle, Latine silua 248, 75. ex silua et intelligibili specie 81, 96. 100, 16.

433 SIMILIS: omne simile alii a se simile est 214, 2. substantialiter similes 75, 35. SIMILITUDO est quedam unio diuersorum 203, 11. similitude aut proportionis comparatio aut quedam unio 207, 28. imaginaria similitudine 88, 83. similitude substantialis facit diuidua 296, 62. diuiduum facit similitude, indiuiduum facit dissimilitude 144, 67. substantial! similitudine 75, 30. imitationis similitudine 75, 29. omni similitudinis et dissimilitudinis ratione semota 76, 65. multarum naturarum que ratione similitudinis fit unione 76, 69. semiplena substantial! similitudine 100, 25. similitudine conformes 167, 12. similitudines Trinitatis 111, 83. SIMPLEX et solitarium 89, 24. simplex atque sola essentia i.e. usia 90, 26. materia simplex ut yle 82, 9. simplicia ut rationalitas 144, 70. simplicia omnia uel actu uel natura conformia sunt 144, 71. non simplex aut non solitarium 91, 71. deus simplex 86, 11. singularis et simplex essentia 87, 49. SIMPLICITAS: nullum naturalium sue nature simplicitate est unum 89, 8. SIMUL et diuisim 354, 32. SINCERUS: quatuor sincere substantie 81, 94. 100, 14. sincere idee 100, 20. sincere substantie que corporum exemplaria sunt 82, 19. sincere substantie sine materia forme sunt et ideo simplices 82, 20. SINGULARIS: quicquid est, singulare est 270, 73. quicquid est persona, est singulare et indiuiduum 144, 55. non omne singulare indiuiduum est 270, 69. personarum una singularis et simplex 61, 20. una singularis substantia non nisi unum numero facit subsistentem 58, 44. SINGULARITAS: singularitate subsistentie 94, 55. 94, 62. essentie unius singularitate 166, 97. 168, 31. accidentis singularitate 94, 55. res singularitate una 146, 25. unitas ex singularitate 150, 56. unitate singularitatis uel unione specialissime similitudinis 78, 12. SINUS 80, 65. 82, 98. quodam quasi sinu secreti 184, 37. SITUS 137, 41. SOL est nomen appellatiuum uel diuiduum 273, 62.

SOLIDITAS 136, 9.

SOLITARIUM: aliud est solitarium esse, aliud solitarium dici 96, 16. simplex aut solitarium 90, 40. simplex et solitarium 89, 24. non simplex aut non solitarium 91, 71. essentia solitaria 120, 72. SOPHISTA 164, 27. in sophistarum scena 163, 1. in scenis sophistarum 57, 13. oratores inter sophistas exercitatos 233, 4. sese conformare sophistis 234, 24. a sophistis fieri solet 206, 94. SOPHISTICS formabatur conexio 223, 49. SOPHISTICUS: ex artis sophistice locis 221, 9. sophistica uerborum multiplicitate 239, 12. uere artis sophistice multiplici unione atque unita multiplicitate 222, 14. remoto omni sophistico loco 329, 70. sophisticis exercitationibus 186, 74. SPATIUM: spatii i.e. longitudinis uel latitudinis uel altitudinis 219, 33. secundum spatii quantitatem 256, j87. quantitates spatiorum i.e. linearum superficierum soliditatum 136,9. SPEGIALIS: generales et speciales subsistentias eorum que sibi adsunt 81, 73. specialis subsistentia simplex esse non potest 263, 76. ipsam que ex genere et differentia constat subsistentiam specialem 261, 13. unitate singularitatis uel unione specialissime similitudinis 78, 12. subsistentiam specialem componunt 209, 78. subsistentia specialis que ex generali et eius potentiis constat 199, 25. SPECIES ut homo 269, 45. nulla species de suo genere predicatur 63, 39. species specialissima 262, 45. ex silua et intelligibili specie 100, 16. 81,96. SPECIFICUS: specifica differentia cum genere constituit speciem 263, 76. SPECTABILIS: spectabilem sapientie formam 184, 21. SPECULATIO omnia natiua transcendens 85, 97. speculationum diuersitas 86, 17. theologica utens speculatione 87, 50. SPECULUM: his naturalium speculis assuetos 184, 28. SPIRITUALITAS: subsistentia spiritus i.e. ipsa spiritual!tas 95, 78. SPIRITUS: spiritus corporisque coniunctio compositio est non commixtio 292, 33. Platonem spiritus suus constituit 76, 60. ilia subsis-

434 tentia spiritus cui soli rationalitas adest 95, 77. supercelestis spiritus 203, 15. Spiritus sanctus est principium 171, 17. Spiritus sanctus ueritas i.e. uerus est 172, 61. Spiritus sanctus est factor 171, 21. Spiritus ab usu muneris uel ab eternitate uocatur sanctus 174, 22. STATUS: humane nature status 354, 16. 319, 58. cuiuslibet subsistentis aliud est natura aliud status 319, 59. STEREON hoc est solidum 129, 33. STILUS: stilum breuitate contrahit 91, 77. STRANGULO: ad silentium strangulare 54, 38. SUBALBUM 246, 86. SUBALTERNA genera 209, 77. SUBALTERNATIM 263,

92.

SUBDISIUNCTIUE: coniunctio subdisiunctiue posita251, 50. SUBDIUISIO 341, 15. SUBICIO: subiciendi ratione 350, 63. nomen subicimus 350, 55. SUBIECTIO: subiectionis ratione 121, 86. SUBRUBEUM 245, 90. SUBSISTENS est ilia substantia que est aliquid 135, 98. subsistentia est substantia qua subsistens est aliquid 135, 99. subsistens nichil informal 262, 44. cuiuslibet subsistentis aliud est natura aliud status 319, 59. natura subsistentis est qua ipsum subsistens aliquid est 319, 59. subsistens ex subsistentibus 93, 24. subsistens in quo est subsistentia specialis 93, 34. omne subsistens aut temporale est aut perpetuum aut eternum 253, 11. subsistens cum subsistentia nullo genere seu ratione conuenit 243, 25. in subsistentium suppositione 119, 17. subsistentis tota forma substantie non simplex est 90, 42. non unius subsistentis uel essentis 113, 52. subsistentes in quibus sunt accidentia 235, 68. una singularis subsistentia non nisi unum nuniero facit subsistentem 58, 44. et quod est et quo est i.e. et subsistens et subsistentia 112, 10. SUBSISTENTIA est substantia qua subsistens est aliquid 135, 99. subsistentia causa est ut id, quod per earn est aliquid, suis propriis sit subiectum 99, 93. una singularis subsistentia non nisi unum numero facit subsistentem 58, 44. subsistens cum subsistentia nullo genere seu ratione conuenit 243, 25.

generales aut speciales aut differentiates sub sistentias 262, 40. subsistens in quo est subsistentia specialis 93, 34. prima et perpetua subsistentia 335, 31. diuersis subsistentiis diuersa addicta sunt 61, 8. generales et speciales subsistentias 81, 73. ipsam, que ex genere et differentia constat, subsistentiam specialem 261, 13. subsistentia specialis que ex generali et eius potentiis constat 199, 25. specialis subsistentia simplex esse non potest 263, 76. subsistentiam specialem componunt 209, 78. subsistentia spiritus i.e. ipsa spiritualitas 95, 78. subsistentias dissimilitudine diuersas 77, 97. subsistentie simplices 117, 86. subsistentie que creantur ex habitu coniunctorum 292, 23. simplices subsistentie ut rationalitas animatio 293, 54. creatio subsistentiam inesse facit 84, 54. subsistentie perpetue 320, 90. subsistentie composite 118, 87. speciales subsistentie 117, 80. subsistentie inter se substantialiter conformes 114,25. SUBSTANTIA: nomen substantie a communi ratione omnium inditum 116, 36. quicquid est subsistentium esse eorundem substantia dicitur 117, 78. dicitur substantia quodlibet illud esse quo subsistens est aliquid 119, 38. nomine substantie et id quod est et id quo est nuncupatur 111, 1. substantia non que est sed qua est deus 135, 93. subsistens est ilia substantia que est aliquid 135, 98. subsistentia est substantia qua subsistens est aliquid 135, 99. diuina substantia est id quod est 90, 37. subsistentis tota forma substantie non simplex est 90, 42. quedam secunda substantia predicari 93, 32. ficta substantia 250, 25. tota substantia illius 92, 94. in tota sui substantia 100, 24. tota substantia species que de eo dicitur est 92, 96. tota forma substantie qua est perfectus homo 90, 45. primarum substantiarum plena proprietas 199, 24. quatuor sincere substantie 81, 94. sincere substantie que corporum exemplaria sunt 82, 19. sincere substantie sine materia forme sunt et ideo simplices 82, 20. SUBSTANTIALIS similitude 204, 42. substantial! similitudine 75, 30. similitudo substantialis facit diuidua 296, 52. semiplena substantiali similitudine 100, 25. SUBSTANTIALITAS: ipsa substantialitas 171, 36.

435 signum substantialitatis 171, 31. communitas substantialitatis 170, 4. 170, 9. SUBSTANTIALITER predicari 165, 64. substantialiter similes 75, 35. substantialiter conformes 114,25. SUBSTO 279, 26. 286, 19. SUBTILIS: quid ineffabili inscrutabilique subtilius 53, 5. SUBTILITAS: libros obscurissimos rerum subtilitate 53, 3. SUMPTUM 166, 85. SUPERBUS 54, 26. SUPERCELESTIS spiritus 203, 15. SUPERFICIES 136, 9. SUPPEDITO 57, 1.

SUPPONO: in predicatiuis enuntiationibus predicaturi supponimus 249,50. animatio supponitur habitui 118, 87. rationalitas supponitur qualitati 118, 87. SUPPOSITIO: in subsistentium suppositione 119, 17. SUSCIPIO: non natura sed persona suscepit naturam 349, 38. SYLLOGISMUS i.e. collocutio 185, 57. syllogismus hypotheticus 289, 53. SYMBEBEKOTA 209,

87.

SYNTAXIS: noua preter gramaticorum regulam sintasis 54, 26. syntasin ex gramaticorum locis considerans 297, 83. 344, 99. TACITURNITAS 65, 73. TEMPORALIS: omne subsistens aut temporale est aut perpetuum aut eternum 253, 11. TEMPUS: temporum numerus 128, 4. multa tempora unum tempus dicuntur 128, 6. temporum collatio atque collectio 127, 61. ex temporum que quantitates sunt collatione 126, 37. in tempore non est tempus 117, 71. primum si non tempore saltern ratione 99, 91. TERMINATUS 126, 31.

TERMINUS: sine termino 126, 30. TERNARIUS ex binario et uno constat 74, 12. TERRA 81, 94. TERREUS 89, 97.

THEATRALIS applausus 66, 13. THEMA: libros altissimos rerum themate 53, 2. in ciuili themate 233, 4. orationum themata 193, 68. THEOLOGICA: secreta theologice altioris 54, 32.

intimis theologice disciplinis 67, 43. theologice proprias rationes 79, 22. theologice maiestas 53, 15. THEOLOGICUS: scientia theologica 80, 54. theologica speculatione 89, 12. naturalium leges theologica speculatio non admittit 161, 25. philosophi et ethici et logici et theologici 243, 12. secundum theologicos 194, 78. 194, 84. usu theologicorum 194, 87. a naturalibus ad theologica facta transsumptio 143, 50. non omnia neque nulla que in naturalibus aut mathematicis intelliguntur in theologicis accipienda sentimus 294, 90. theologice persone 148, 73. THEOREMATA 184, 36. theoremata mensurarum 57, 23. theoremata geometrarum 190, 72. THESIS 290, 81. TOPICE: generalis topice i.e. locus 243, 32. topice generalis 191, 6. 192, 31. TOPICUS: topica ratio 272, 37. topicis differentiis 269, 36. TORPOR: negligentie torpor 183, 14. TOTALITAS: totalitatis relationibus 155, 16. TOTUS: tota forma totius 167, 15. tota forme substantia 302, 32. Platonis tota forma uere est indiuidua 274, 89. tota substantia forme 273, 62. in tota sui substantia 100, 22. TRACTATUS 353, 6. meorum tractatuum iudices 66, 27. tractatuum lectio 354, 11. sui tractatus lectione 68, 65. TRAHO: ueritatis specie trahi 184, 33. rationis specie tracti 235, 60. TRANSEO: artificiose transit 109, 25. TRANSITORIA uerba 237, 64. TRANSFERO: uerba transferimus 136, 28. ad theologica transferuntur 164, 24. transferendorum sermonum proportionibus 115, 5. ad cetera transferuntur 115, 9. ad alia transferuntur 115, 17. TRANSLATIO uerbi ad uerbum 278, 86. TRANSPOSITIO: uerborum transpositiones 55, 47. TRANSSUMO: proportionis ratione uerba transsumi 184, 44. TRANSSUMPTIO: proprie uel transsumptione predicatur 116, 33. a naturalibus ad theologica facta transsumptio 143, 50. denominatiua transsumptio 91, 70. TRANSSUMPTIUA denominatio 221, 95. TRANSSUMPTUM: denominatiue transsumptum 221, 90.

436 TRIANGULATIO 213, 90. TRIANGULUS 197,

60.

TRICORPORIS chimere conceptus 245, 75. TRIFORMIS: deum asserunt triformem 61, 2. triformem asserunt deum 168, 43. TRINITAS in personarum diuersitate, unitas in substantie simplicitate consistit 178, 70. Pater et Filius paternitate et filiatione inter se referuntur et Spiritus sanctus ad eosdem se habet conexione 179, 97. Trinitas non est relatio sed relationum comes 179, 99. ipsi qui sine numero sunt unus plures etiam numero sunt 115, 24. qui sine numero unum sunt, sunt etiam numero plures 142, 16. ipsi tres simul sunt unus essentie proprietate, simplex sine illius compositione, indiuiduus ipsius dissimilitudine deus 147, 46. hi tres quibusdam proprietatibus a se inuicem diuersi 108, 11. ille proprietates non sunt substantie 178, 83. tres' de nullo diuisim sed de omnibus collectim enuntiatur 178, 78. de numero diuersis tamen non diuersa dicuntur 72, 67. 73, 82. essentie unitate omnes simul sunt unus 150, 50. sunt igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus et tres et unus 177, 55. quilibet eorum ab alio sua proprietate per se unus i.e. alia persona est 178, 62. persone a se inuicem alie sunt extrinsecus affixarum rerum oppositione 184, 75. relationum diuersitate plures sunt 153, 65. Proprietatibus inuicem a se sunt alii 157, 56. diuersis proprietatibus plures numero sunt 114, 73. alteritas personarum theologicarum non est rerum alteritas 149, 20. unitates que adsunt paternitati et filiationi et conexioni nequaquam poterunt esse substantie 176, 32. oportet unitates quoque que illis adsunt a se inuicem esse diuersas 176, 28. essentie unitate omnes simul sunt unus 150, 50. equaliter ipsi operantur 151, 9. unus solus auctor sunt non uero simul omnes una persona sed tres persone 152, 32. tres proprietatibus diuersi quorum unusquisque omnium creatorum est una causa unum esse unum principium 285, 91. qui non modo deus uerum etiam diuinitas appellantur 175, 34. non ceperunt esse principium, facere uero ceperunt 171, 27. illi tres uere sunt unus subsistens uel essens una, qua sunt, usia 113, 54. secretum

tarn ineffabile uerbis quani incomprehensibile ratione 148, 78. TRIUIUS: sermone triuio 67, 39. TROPUS quo nomen effectus ad causam transsumitur 106, 55. per denominationis tropum 347, 81. tropus 301, 82. 293, 53. 63, 32. UALENTINIANI 316, 62. 355, 41. 357, 71. UERBUM: uerbi substantiui compositione 175, 13. obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis 54, 25. UERITAS: ueritatis argumenta 63, 20. 64, 46. uia ueritatis 56, 82. UESTIGIUM: uestigia antiquorum 314, 4. UIA: rationum uia 184, 23. 188, 48. publica uia currentes 184, 25. uia ueritatis 56, 82. UICISSITUDO 84, 63. UIDENS: duo sunt uidentium genera 54, 41. uidentes a secretis 53, 18. quedam archana antiqui uidentes 53, 10. UILESCO: ne usu communi uilescerent 187, 23. UILITAS 155, 4. UIRTUS est bene constitute mentis habitus 227, 69. iustitie uirtus 70, 3. in religione prima uirtus est fides 71, 11. uisus corpora sentit 245, 87. UITALIA 335, 42. facere uitalibus conuenit i.e. deo et spiritibus et animalibus et eorum animabus 250, 57. UITREUS: uitreis argumentis 169, 68. UNIO semper illorum est que diuersa sunt utriusque numero 204, 28. unione speciei 155, 11. unione diuersarum essentiarum 168, 30. in unitate quam facit unio semper est numerus subsistentiarum 67, 77. rerum uniones 167, 21. unio collationis 155, 8. generali unione 217, 4. unum unione 155, 7. multarum naturarum que ratione similitudinis fit unione 76, 69. diuersorum unione 167, 7. rerum unio 200, 37. alterutrius numero diuersorum unio quam conformitatis ratio facit 204, 37. unitas non unio 76, 62. unitas numero caret 176, 26. rei indiuidue unitas 200, 37. UNITAS: unitas que ex proprietate rei singularis est 217, 5. unum unitate 155, 6. unitas proprietatis 155, 8. in unitate quam facit unio semper est numerus subsistentiarum 67, 77.

437 UNIUERSALIS: res uniuersales intellectus ex quisbuslibet particularibus sumit 278, 1. diuiduum et uniuersale nomen 273, 71. uniuersalia illud esse dicuntur quo particularia aliquid sunt 279, 18. uniuersalium conform!tate 94, 54. 94, 62. uniuersalia quedam que humana ratio abstrahit 278, 97. UNIUERSALITAS locorum 64, 47. uniuersalitate regule 190, 74. UNIUOCUS 109, 30. 112, 9. uniuoca appellatione 303, 39. 307, 55. uniuoca 297, 57. UNUM est aliquid in quo diuersa sibi inuicem coniuncta dicuntur 292, 20. unum in quo diuersa coniunguntur quandoque simplex est 294, 78. nullum naturalium sue nature simplicitate est unum 89, 8. unum unitate 155,6. 104,87. unumunione 155, 7. unum simplex ut anima 301, 86. nichil nisi proprietatis sue singularitate unum est 300, 65. unum compositum ut animal 301, 87. unum continuum ut corpus animalis 301, 87. unum disgregatum ut aceruus 301, 88. unum omnium esse 72, 49. uox: in uocis materia 107, 68. uocum dictione 108, 40. URBANITAS: quadam urbanitate 281, 74. USIA 195, 4. essentia que Grece dicitur usia 59, 60. 86, 10. non est quo deus sit nisi simplex atque sola essentia i.e. usia 90, 26. diuina usia et principio caret et compositione 89, 21. tria principia i.e. usia idea yle 128, 81. usiosis 195, 3.

USURPATIO: rationis usurpatio 59, 63. USURPARE rationes 59, 58. usus: hunc uerborum usum 115, 19. usu uerborum decepti 192, 35. humane locutionis usus 120, 61. 115, 5. locutionis usus 263, 90. a nostre locutionis usu 143, 42. usus quidam loquendi 214, 5. loquendi usus 153, 68. 103, 70. 90, 28. 93, 30. usu theologicorum 194, 87. philosophorum usu 193,57. 322,31. secundum philosophorum usum 271, 4. 268, 19. philosophorum usus 242, 90. 246, 22. raro usu logice subtilioris 260, 96. UXEROJJE: unio semper illorum est que diuersa sunt utriusque numero 204, 28. alterutrius numero diuersorum unio quam conformitatis ratio facit 204, 57. UULGARIS: consuetudine uulgaris sermonis 185, 70. UULGUS: uulgum dubitatio preterit 234, 23. YLE que secundum philosophos est sed non est aliquid 335, 24. yle in qua natiua locata sunt 85, 99. in yle mutuam habent concretionem 100, 75. materia simplex ut yle 82, 9. primordialis materia que Grece dicitur yle, Latine silua 248, 75. tria principia i.e. usia idea yle 128, 81. ylem i.e. siluam 80, 66. yle secundum philosophos est sed nequaquam aliquid est 250, 17. primaria materia i.e. yle 83, 33. YPOSTASIS 277, 77. ypostasis una i.e. subsistens unus 113, 48.

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

STUDIES AND TEXTS 20

This page intentionally left blank

COMMENTARIES ON BOETHIUS BY THIERRY OF CHARTRES AND HIS SCHOOL EDITED BY

NIKOLAUS M. HARING, S.A.C. Pontifical Institute of Mediaeval Studies

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES TORONTO, CANADA 1971

Terrico ueris scientiarum titulis doctorifamosissimo... (Bernard Silvester, Cosmographia)

TABLE OF CONTENTS

BIBLIOGRAPHY

7

LIST OF ABBREVIATIONS

17

INTRODUCTION

19

TEXTS

53

1 . Commentum super Boethii librum d e Trinitate . . . 2. Fragmentum Admuntense: De Hebdomadibus . 3. Lectiones in Boethii librum de Trinitate . . 4. Fragmentum Londinense: Contra Eutychen . . 5. Glosa super Boethii librum de Trinitate . . 6. Tractatus de Trinitate . . . . . . 7. Abbreuiatio Monacensis . . . . . 8 . Commentarius Victorinus . . . . . 9. Glosa Victorina 1 0 . Tractatus d e s e x dierum operibus . . . . .

. . . . . . .

55 .117 .123 .231 .257 .301 .311 .4 7 9 529 553

APPENDICES 1. Sources quoted by Thierry and his school . 2 . Sources used b y t h e Editor . . . . 3. Glossary

. .

. .

.579 . 583 589

This page intentionally left blank

BIBLIOGRAPHY

ABELARD, see PETER ABELARD. ALVERNY, MARIE-THERESE D', Alain de Lille: textes inedits, in: Eitudes de philosophie medievale 52 (Paris 1965). BAEUMKER, CLEMENS, Der Platonismus im Mittelalter, in: Beitrage 25 (1928) 139179. BALE, JOHN, Illustrium Maioris Britanniae scriptorum sunimarium (Ipswich 1548 and Basel 1557) and ed. R. L. POOLE (Oxford 1902) 40-46. BATAILLON, L.-J., Bulletin d'hist. des doctrines medievales, in : Revue des sc. phil. et theol. 43 (1959) 692-693 ; 46 (1962) 508-509 ; 51 (1967) 69-72. BEDE, THE VENERABLE, see HEERWAGEN. BEIERWALTES, W. (ed.), Platonismus in der Philosophic des Mittelalters, in : Wege der Forschung 197 (Darmstadt 1969). BERNARD SILVSSTRIS, De mundi universitate libri duo sive megacosmus et microcosmus (Cosmographia); ed. CARL S. BARACH andj. WROBEL (Innsbruck 1876). BERNHARDI, WILHELM, Konrad III., in: Jahrbiicher der Deutschen Geschichte (Leipzig 1883). BERTOLA, ERMENEGILDO, II De Trinitate dello Pseudo-Beda, in: Rivista di filosofia neo-scolastica 48 (1956) 316-333. BISCHOFF, BERNHARD, Aus der Schule des Hugo von St. Viktor, in: Geisteswelt des Mittelalters, Beitrage 3,1 (Minister 1935) 246-250, enlarged reprint in: B. BISCHOFF, Mittelalterliche Studien 2 (Stuttgart 1967) 192-187. —, Zur Kritik der Heerwagenschen Ausgabe von Bedas Werken (Basel 1563), in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens 51 (1933) 171-176, enlarged reprint in: B. BISCHOFF, Mittelalterliche Studien I (Stuttgart 1966) 112-117. BOETHIUS, see R. PEIPER and H. F. STEWART. BOUQUET, MARTIN, Recueil des historiens des Gaules et de la France, in: Academic des Inscriptions et Belles-Lettres 15 (Paris 1878). BRADY, I., Peter Lombard: Canon of Notre-Dame, in: Recherches de theologie ancienne et medievale 32 (1965) 277-295. BREHIER, EMILE, Histoire de la philosophic 1 (Paris 1943) 571-579. BRIAL, DOM MICHEL-JEAN-JOSEPH, Histoire litteraire de la France 13 (Paris 1814 and 1869). BRINKMANN, H., Die Metamorphosis Goliae und das Streitgedicht Phyllis und Flora, in: Zeitschrift fur deutsches Altertum 62 (1925) 27-36. BRUNNER, FERDINAND, Creatio numerorum, rerum est creatio, in: Melanges offerts a Rene Crozet 2 (Poitiers 1966) 719-725. BULAEUS, see Du BOULAY. CALCIDIUS, Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus; ed. J. H. WASZINK, in: Corpus Platonis Medii Aevi: Plato Latinus 4 (London 1962). CHENU, MARIE DOMINIQUE, Naturalisme et theologie au xn e siecle, in: Rech. de science religieuse 37 (1950) 5-12.

8

BIBLIOGRAPHY

—, Imaginatio: note de lexicographic philosophique medievale, in: Miscellanea Giovanni Mercati II: Studi et testi 122 (Vatican City 1946) 593-602. —, L'homme et la nature, in: Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age 19 (1952) 39-66. —, Decouverte de la nature et philosophic de 1'homme a 1'ecole de Chartres au xn e siecle, in: Cahiers d'histoire mondiale 2 (1954) 313-325. —, La theologie au douzieme siecle, in: Etudes de philosophic medievale 45 (Paris 1957). English translation by J.TAYLOR and LESTER K. LITTLE (Chicago 1968). —, Une definition pythagoricienne de la verite au moyen age, in: Archives d'histoire doctr. et litt. du moyen age 28 (1961) 7-13. —, Un cas de platonisme grammatical au xn e siecle, in: Revue des sciences philosophiques et theol. 51 (1967) 666-668. CHEVALIER, JACQUES, Histoire de la pensee 2 (Paris 1956) 180-194. CHEVALIER, ULYSSE, Repertoire... bio-bibliogr. 2 (Paris 1907) 4458. CLAGETT, M., GAINES POST, and ROBERT REYNOLDS (edd.), Twelfth-Century Europe and the Foundations of Modern Society (Madison 1961). CLAREMBALD OF ARRAS, see HARING and JANSEN. CLASSEN, PETER, Die Hohen Schulen und die Gesellschaft im 12. Jahrhundert, in: Archiv fur Kulturgeschichte 48 (1966) 155-180. —, Zur Geschichte der Fruhscholastik in Osterreich und Bayern, in: Mitteilungen des Instituts fur 6'sterreichische Geschichtsforschung 67 (1959) 249-277. CLERVAL, JULES ALEXANDRE, L'enseignement des arts liberaux a Chartres et a Paris dans la premiere moitie du xn e siecle d'apres 1'Heptateuchon de Thierry de Chartres, in: Congres scientifique international des Catholiques 2 (Paris 1889) 276-296. —, Les ecoles de Chartres au moyen age du v e au xvie siecle, in: Memoires de la Societe archeologique d'Eure-et-Loir 11 (Chartres 1895). COURTNEY, F., Cardinal Robert Pullen, in: Anal. Gregoriana 64 (Rome 1954). CROSS, F. L., The Oxford Dictionary of the Christian Church (London 1957) 13471348. CROYDEN, F. E., Abbot Lawrence of Westminster and Hugh of St. Victor, in: Mediaeval and Renaissance Studies 2 (1950) 169-171. DELAPORTE, Y., (ecoles de Chartres) in: Diet, d'histoire et geographic eccl. 12 (1953) 555-558. DELHAYE, PHILIPPE, L'organization scolaire au xn e siecle, in : Traditio 5 (1947) 1-58. —, L'enseignement de la philosophic morale au xi e siecle, in: Mediaeval Studies 11 (1949) 77-99. —, La philosophic chretienne au moyen-age (Paris 1959). English translation: Mediaeval Christian Philosophy (New York 1960) 79-92. DELISLE, LEOPOLDS, Le cabinet des manuscrits de la bibliotheque imperiale 1-3 (Paris 1868, 1874, 1881). DEPOIN, J., Recueil de chartes et documents de Saint-Martin-des-Champs II, in: Archives de la France monastique 16 (Paris 1913). DE WULF, M., see WULF. Du BOULAY, CESAR EG., Historia universitatis Parisiensis 1-6 (Paris 1665-1673). DUHEM, P., Thierry de Chartres et Nicolas de Cues, in: Rech. des sciences philosophiques et theol. 3 (1909) 525-530. —, Le systeme du monde 3 (Paris 1910) 183-194. ELLIS, R., Petronianum, in: The Journal of Philology 9 (1880) 61.

BIBLIOGRAPHY

9

ENGELHARDT, GEORG, Die Entwicklung der dogmatischen Glaubenspsychologie der mittelalterlichen Scholastik, in: Beitrage 30, 4-6 (1933). FABRICIUS, J. A., Bibliotheca latina 1-3 (Hamburg 1721-1722). —, Bibliotheca latina mediae et infimae aetatis 1-6 (Hamburg 1734-1746). FLASCH, KURT (ed.), Parusia (Frankfurt 1963). FLATTEN, HEINRICH, Die Philosophic des Wilhelm von Conches (Koblenz 1929). —, Die materia primordialis in der Schule von Chartres, in: Archiv fur Geschichte der Philosophic 40 (1931) 58-65. FOREST, A., Gilbert de la Porree et les ecoles du xn e siecle, in: Revue des cours et conferences 35, 2 (1934) 610-650. —, Le realisme de Gilbert de la Porree, in: Revue neoscolastique de la philosophic 36 (1934) 101-110; 410-420; 640-651. FOREST, A., F. VAN STEENBERGHEN, M. DE GANDILLAC, Le mouvement doctrinal du ix e au xiv e siecle, in: A. FLICHE and VICTOR MARTIN, Histoire de 1'eglise 13 (Paris 1951) 73-83. FRANKLIN, A., Les anciennes bibliotheques de Paris, in: Histoire generale de Paris 1-3 (Paris 1867, 1870, 1873). GANDILLAC, MAURICE DE, and EDOUARD JEAUNEAU, Entretiens sur la renaissance du xn e siecle (Paris 1969). GANDILLAC, MAURICE DE, Le platonisme au xn e et au xm e siecles, in: Association Guillaume Bude, Congres de Tour et Poitiers, Actes du congres (Paris 1954) 266-285. GARIN, EUGENIO, Studi sul platonismo medievale (Florence 1958). GEYER, BERNHARD, Die patristische und scholastische Philosophic, in: Friedrich Uberwegs Grundriss der Geschichte der Philosophic 2 (Berlin 1927) 233235. GIESEBRECHT, WILHELM VON, Geschichte der deutschen Kaiserzeit 4 (Braunschweig 1877). GILBERT OF POITIERS, see HARING. GILSON, ETIENNE, La philosophic au moyen age (Paris 1944) 259-278. —, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York 1955) 145148 and 621-622 (bibliography). —, La cosmologie de Bernardus Silvestris, in: Archives d'histoire doct. et litt. du moyen age 3 (1928) 5-24. —•, Le platonisme de Bernard de Chartres, in: Revue neoscol. de la philosophic 25 (1923) 5-19. GRABMANN, MARTIN, Geschichte der scholastischen Methode 2 (Freiburg i.B. 1911) 407-476. —, Aristoteles im 12. Jahrhundert, in: Mediaeval Studies 12 (1950) 123-162; enlarged edition by L. OTT, in: Martin Grabmann, Mittelalterlich.es Geistesleben 3 (Munich 1956) 64-127. GREGORY, TULLIO, Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres, in: Pubblicazioni delPIstituto di filosofia dell'Universita di Roma 3 (Florence 1955). —, Piatonismo medievale. Studi e ricerche: Istituto storico italiano per il medio evo, studi storici, fasc. 26-27 (Rome 1958). GRILL, LEOPOLD, Die neunzehn Capitula Bernhards von Clairvaux gegen Abalard, in: Historisches Jahrbuch 80 (1961) 230-239. GRUNWALD, G., Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter, in: Beitrage 6 (1907).

10

BIBLIOGRAPHY

GUERARD, BENJ. E. CHARLES, Cartulaire de 1'eglise Notre Dame de Paris, in: Collection des cartulaires de France 4-7 (Paris 1850). —, Cartulaire de 1'abbaye de Saint-Pere de Chartres, in: Coll. des cartulaires France 1-2 (Paris 1840). HARING, NIKOLAUS M., A Third Manuscript of Peter Abelard's Theologia Summi Boni (MS Oxford, Bodl. Lyell 49), in: Mediaeval Studies 18 (1956) 215-224. —, The Creation and Creator of the World according to Thierry of Chartres and Clarenbaldus of Arras, in : Archives d'hist. doctr. et litt. du moyen age 22 (1955) 137-216. —, Thierry of Chartres and Dominicus Gundissalinus, in: Mediaeval Studies 26 (1964) 271-286. —, A Commentary on the Pseudo-Athanasian Creed by Gilbert of Poitiers, in: Mediaeval Studies 27 (1965) 23-53. —, Bischof Gilbert II. von Poitiers (1142-1154) und seine Erzdiakone, in: Deutsches Archiv 21 (1965) 150-172. —, Das sogenannte Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums von 1148, in: Scholastik 40 (1965) 5-90. —, Life and Works of Clarembald of Arras, in: Studies and Texts 10 (Toronto 1965). —, Notes on the Council and the Consistory of Reims (1948), in: Mediaeval Studies 28 (1966) 39-59. —, Two Catalogues of Mediaeval Authors, in: Franciscan Studies 26 (1966) 195211. —, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, in: Studies and Texts 13 (Toronto 1966). —, Das Pariser Konsistorium Eugens III. vom April 1147, in: Studia Gratiana 11: Collectanea Stephan Kuttner 1 (Bologna 1967) 91-118. —, Die Erschaffung der Welt und ihr Schopfer nach Thierry von Chartres und Clarenbaldus von Arras, in : Platonismus in der Philosophic des Mittelalters ; ed. W. Beierwaltes (Darmstadt 1969) 161-267. HASKINS, CHARLES HOMER, Studies in the History of Mediaeval Science (Cambridge, Mass. 1924). —, Anniversary Essays in Mediaeval History by Students of Ch. H. Haskins (Boston 1929). HAUREAU, BARTH., De la philosophic scolastique 1 (Paris 1850). —, Histoire de la philosophic scolastique 1 (Paris 1872). —, Bernard de Chartres et Thierry de Chartres, in: Academic des Inscriptions et Belles-Lettres, comptes rendus 3, 1 (Paris 1872) 75-85. —, Memoire sur quelques maitres du xn e siecle, in: Acad. des Inscriptions 28, 2 (Paris 1876) 223-238. —, Memoire sur quelques chanceliers de 1'eglise de Chartres, in: Academic des Inscriptions 31, 2 (Paris 1884) 63-122. —, Notices et extraits des manuscrits de la bibliotheque nationale 32, 2 (Paris 1888) 167-186. —, Notices et extraits de quelques manuscrits de la bibl. nationale 1 (Paris 1890) 45-70 and 6 (Paris 1893) 22-23. —, Maitre Bernard, in: Bibl. de 1'Ecole des chartes 54 (1893) 792-794. HEERWAGEN, lohannes, Opera omnia Bedae Venerabilis 1-8 (Basel 1563). HIRSCHBERGER, J., Platonismus und Mittelalter, in: Philosophisches Jahrbuch 63 (1954) 120-130.

BIBLIOGRAPHY

11

Histoire litteraire de la France 12 (Paris 1763 and 1869) 466-476 and 13 (Paris 1814 and 1869) 376-381. HOLMES, U. T., Daily Living in the Twelfth Century (Madison 1952). HUGH OF SAINT-VICTOR, Didascalicon; ed. CHARLES HENRY BUTTIMER, in: The Catholic University of America, Studies in Mediaeval and Renaissance Latin 10 (Washington, D. C. 1939). HUNT, R. W., The Introduction to the Artes in the Twelfth Century, in: Studia mediaevalia in honorem... R. J. Martin (Bruges 1948) 85-112. —, Universities and Learning, in: JOAN EVANS, The Flowering of the Middle Ages (London 1966) 180-202. —, Studies on Priscian in the Twelfth Century (I and II), in: Mediaeval and Renaissance Studies 1 (1941/4) 194-231 and 2 (1950) 1-56. —, English Learning in the Late Twelfth Century, in: Transactions of the Royal Historical Society, Fourth Series 19 (1936) 19-42. HUYGENS, R. B. C., Accessus ad auctores, in: Collection Latomus 15 (1954). —, Conrad of Hirsau, Dialogus super auctores, in: Collection Latomus 17 (1955). —, Mitteilungen aus Handschriften, in: Studi medievali. terza serie, 3 (1962) 747-772. —, Guillaume de Tyr, in: Latomus 21 (1962) 811-829. JAFFE, PHILIPP (ed.), Vita Adelberti II Moguntini (1138-1141), in: Bibliotheca rerum Germanicarum 3: Monumenta Moguntina (Berlin 1866) 568-603. JANSEN, WILHELM, Der Kommentar des Clarenbaldus von Arras zu Boethius De Trinitate, in: Breslauer Studien zur hist. Theologie 8 (Breslau 1926). JEAUNEAU, EDOUARD, Le Prologus in Eptatheucon de Thierry de Chartres, in: Mediaeval Studies 16 (1954) 171-175, re-edited in: Note sur 1'ecole de Chartres (1964) 34-35. —, Quelques aspects du platonisme de Thierry de Chartres, in: Association Guillaume Bude, Congres de Tours et Poitiers, Actes du Congres (Paris 1954) 289-292. —, Un representant du platonisme au douzieme siecle: Maitre Thierry de Chartres, in: Memoires de la Societe archeolog. d'Eure-et-Loir 20 (1954) 1-12. —, Simples notes sur la cosmogonie de Thierry de Chartres, in: Sophia 23 (1955) 172-183. —, L'usage de la notion d'integumentum a travers les gloses de Guillaume de Conches, in: Archives d'histoire doctr. et litt. du moyen age 24 (1957) 35-100. —, Glane chartraine dans un manuscrit de Rouen, in: Memoires de la Societe archeol. d'Eure-et-Loir 21 (1957-1961) 1-14. —, Un commentaire iiiedit sur le chant O qui perpetua de Boece, in: Rivista critica di storia della filosofia 14 (1959) 61-81. —, Gloses de Guillaume de Conches sur Macrobe: note sur les manuscrits, in: Archives d'hist. doctr. et litt. du moyen age 27 (1960) 17-23. —, Deux redactions des gloses de Guillaume de Conches sur Priscien, in: Rech. de theologie ancienne et medievale 27 (1960) 212-247. —, Macrobe, source du platonisme chartrain, in: Studi medievali, terza serie, I, 1 (1960) 2-24. —, Gloses sur le Timee et commentaire du Timee dans deux manuscrits du Vatican, in: Revue des etudes augustiniennes 8 (1962) 365-373. —, Mathematiques et Trinite chez Thierry de Chartres, in: Miscellanea mediaevalia 2 (Berlin 1963) 289-295.

12

BIBLIOGRAPHY

—, La philosophic medievale, in: "Que sais-je?", n° 1044 (Paris 1963) 49-58. —, (article on Thierry in) G. Grente, Dictionnaire des lettres franc.aises: Le moyen age (Paris 1964) 710. —, Note sur 1'ecole de Chartres, in: Studi medievali, terza serie, V, 2 (1964) 1-45. —, Bibliographic du Chanoine Clerval (1859-1918), in: Bulletin de la Societe archeol. d'Eure-et-Loir (1964) 1-63 (in collaboration with Pierre Bizeau). —, Glosae super Platonem, texte critique avec introduction, notes et tables, in: Textes philosophiques du moyen age 13 (Paris 1965). —, (article on Thierry in) Lexikon fur Theologie und Kirche 10 (Freiburg i.B. 1965) 114. —, A la memoire de Jean de Salisbury, in: Bulletin des Societes archeol. d'Eureet-Loir (Chroniques 2) 110 (1966) 79-82. —, Closes sur le Timee du manuscrit Digby 217 de la Bodleienne, a Oxford, in: Sacris Erudiri 17 (1966) 78-89. —, Nani gigantum humeris insidentes: Essai d'interpretation de Bernard de Chartres, in: Vivarium 5 (1967) 79-99. —, Nains et geants, in: MAURICE DE GANDILLAC and E. JEAUNEAU, Entretiens sur la renaissance du xn e siecle (Paris 1969) 21-52. JOHN OF SALISBURY, Metalogicon; ed. CLEMENT C. I. WEBB (Oxford 1929). See also D. D. MCGARRY. JOLIVET, JEAN, Quelques cas de "Platonisme grammatical" du vn e au xn e siecle, in: Melanges offerts a R. Crozet 1 (Poitiers 1966) 93-99. —, Arts du langage et theologie chez Abelard, in: Etudes de phil. medievale 57 (Paris 1969). KANTOROWICZ, E.H., Plato in the Middle Ages, in: Philosophical Review 51 (1942) 312-323. KATZENELLENBOGEN, A., The Representation of the Seven Liberal Arts, in: M. CLAGETT, Twelfth-Century Europe 39-55. KLIBANSKY, R., The School of Chartres, in: M. CLAGETT, Twelfth-Century-Europe 3-14. KUTTNER, STEPHAN, Pierre de Roissy and Robert of Flamborough, in: Traditio 2 (1944) 492-499. LANDGRAF, A. M., Some unknown Writings of the Early Scholastic Period, in: The New Scholasticism 4 (1930) 1-22. —, Untersuchungen zur Gelehrtengeschichte des 12. Jahrh., in: Miscellanea Giovanni Mercati 2: Studi e testi 122 (Vatican City 1946) 259-281. —, Introduccion a la historia de la literatura teologica de la escolastica incipiente (Barcelona 1956). LANGLOIS, Ch. V., Maitre Bernard, in: Bibliotheque de 1'Ecole des chartes 54(1893) 225-250. LASTEYRIE, ROBERT DE, Cartulaire general de Paris ou recueil de documents relatifs a 1'histoire et a la topographic de Paris, in: Histoire de Paris 1 (Paris 1888). LECLERCQ., JEAN, L'amour des lettres et le desir de Dieu (Paris 1957); English translation by C. Misrahi, The Love of Learning and the Desire for God (New York 1962). LE GOFF, J., Les intellectuels au moyen age (Paris 1957). LEHMANN, P., Die Vielgestalt des zwolften Jahrhunderts, in: Historische Zeitschrift 178, 2 (1954) 225-250. LELAND, J., Commentarii de scriptoribus Britannicis; ed. A. HALL 1-2 (Oxford 1709). LONGNON, A. and A. MOLINIER, Obituaires de la province de Sens 2 (Paris 1906).

BIBLIOGRAPHY

13

LEPINOIS, E. DE, and LUCIEN MERLET, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres 1-3, in: Societe archeol. d'Eure-et-Loir (Chartres 1862, 1863, 1865). LESNE, E.,Histoire de la propriete ecclesiastique en France 5: Les ecoles (Lille 1940). LEY HERMANN, Studie zur Geschichte des Materialismus im Mittelalter (Berlin 1957) 190-212. LUSCOMBE, DAVID EDWARD, The School of Peter Abelard (Cambridge, Univ. Press 1969). MALE, EMILE, Notre-Dame de Chartres (Paris 1948). MANITIUS, MAX, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, in: W. Otto, Handbuch der Altertumswissensch. IX, 2, 3 (Munich 1931). MAURER, A. A., Mediaeval Philosophy, in: E. GILSON, A History of Philosophy 2 (New York 1962) 71-79. McGARRY, DANIEL D., The Metalogicon of John of Salisbury (Berkeley, California 1962): English translation. MERLET, LUCIEN, Lettres d'lves de Chartres et d'autres personnages de son temps, in: Bibliotheque de 1'Ecole des chartes 16 (1855) 443-471. MERLET, RENE and LUCIEN, Dignitaires de Peglise Notre-Dame de Chartres, in: Archives du dioc. de Chartres 5 (Chartres 1900). MERLET, R. and A. CLERVAL, Un manuscrit chartrain du xi e siecle (Chartres 1893). MERLET, RENE, Cartulaire de Saint-Jean-en-Vallee de Chartres (Chartres 1906). METAIS, CHARLES, Cartulaire de Notre-Dame de Josaphat, in: Societe archeol. d'Eure-et-Loir 1 (Chartres 1911). MINIO-PALUELLO, L., The Ars disserendi of Adam of Balsham Parvipontanus, in: Mediaeval and Renaissance Studies 3 (1954) 116-169. —, Twelfth-Century Logic 1-2 (Rome 1958). MONFRIN, J., see PETER ABELARD. MUCKLE, J. T., see PETER ABELARD. NICHOLAS OF CUSA, Opera omnia ;ed. E. Hoffmann, R.Klibansky and others (Leipzig 1932 ff.). O'DONNELL, J. REGINALD, The meaning of Silva in the Commentary on the Timaeus by Chalcidius, in: Mediaeval Studies 7 (1945) 1-20. OTT, LUDWIG, Die Weltseele in der Theologie der Friihscholastik, in: KURT FLASCH, Parusia (Frankfurt 1965) 307-331. OUDIN, CASIMIR, Commentarius de scriptoribus ecclesiasticis 1-3 (Frankfurt 1722). OTTAVIANO, CARMELO, Un brano inedito della Philosophia di Guglielmo di Conches (Naples 1935). OTTO OF FREISING, Gesta Friderici Imperatoris; ed. G. WAITZ and B. DE SIMSON, in: MGH in usum schol. 46 (Hannover 1912). PARE, G., A. BRUNET, P. TREMBLAY, La renaissance du xn e siecle: Les ecoles et 1'enseignement, in: Publications de ITnstitut d'etudes medievales d'Ottawa 3 (Paris 1933). PARENT, J. M., La doctrine de la creation dans 1'ecole de Chartres, in: Publications de 1'Institut d'etudes medievales d'Ottawa 8 (Paris 1938). PEGUY, CHARLES, Le monde de Chartres (Paris 1961). PEIPER, R., Anitii Manlii Severini Boetii Philosophiae Consolationis libri quinque. Accedunt eiusdem atque incertorum opuscula sacra (Leipzig 1871). PETER ABELARD, Dialectica; ed. L. M. DE RIJK (Assen 1956). Earlier but incomplete edition by V. COUSIN, Ouvrages inedits d'Abelard (Paris 1836) 174-501. —, Theologia Summi Boni; ed. H. OSTLENDER, in: Beitrage 35 (1939). —, Historia calamitatum; ed. J. T. MUCKLE, in: Mediaeval Studies 12 (1950)

14

BIBLIOGRAPHY

175-211. Later edition by J. MONFRIN, in: Bibliotheque des textes philosophiques (Paris 1962). —, (school of), Ysagoge in Theologiam; ed. A. LANDGRAF, Ecrits theologiques de 1'ecole d'Abelard, in: Spic. Sacr. Lovaniense 14 (1934) 61-298. PITS, JOHN, Relationum historicarum de rebus anglicis tomus primus (Paris 1619) 129-140. POOLE, REGINALD LANE, Illustrations of the History of Mediaeval Thought and Learning (London 1920). —, The Masters of the Schools at Paris and Ghartres in John of Salisbury's Time, in: The English Historical Review 35 (1920) 321-343, reprinted in: R. L. POOLE, Studies in Chronology and History (Oxford 1934) 223-247. POST, G., Alexander III, the licentia docendi and the Rise of the Universities, in: Anniversary Essays in Mediaeval History by Students of Gh. H. Haskins (Boston 1929) 255-277. QUAIN, E. A., The Mediaeval Accessus ad auctores, in: Traditio 3 (1945) 215-264. RAND, E. K., see STEWART. RATHBONE, E., Master Alberic of London, mythographus tertius Vaticanus, in: Mediaeval and Renaissance Studies 1 (1941) 35-38. REYNOLDS, ROBERT, see M. GLAGETT. RIJK, L. M. DE, Some New Evidence on Twelfth-Century Logic: Alberic and the School of Mont-Sainte-Genevieve (Montani), in: Vivarium 4 (1966) 1-57. —, Logica Modernorum, in: Wijsgerige Teksten en Studies 6 (Assen 1962). —, see PETER ABELARD, Dialectica. RIVAUD, A., Histoire de la philosophic 2 (Paris 1950) 12-16. ROBERT, GABRIEL, Les ecoles et I'enseignement de la theologie pendant la premiere moitie du xn e siecle,'in: Etudes d'histoire des dogmes et d'ancienne litterature eccles. 3 (Paris 1909). ROBILLIARD, J. A., Hugues de Saint-Victor a-t-il ecrit le De contemplatione et eius speciebus ?, in: Revue des sc. phil. et theol. 43 (1959) 621-631. ROSSEAU, P., (article on school of Ghartres), in: Catholicisme 2 (1949) 1003-1005. ROWLING, MARJORIE, Everyday Life in Mediaeval Times (London 1968). SCHEDLER, M., Die Philosophic des Macrobius und ihr Einfluss auf die Wissensch. des christlichen Mittelalters, in: Beitrage 13 (1916). SCHIPPERGES, H., Die Schulen von Ghartres unter dem Einfluss des Arabismus, in: Sudhoffs Archiv fur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 40 (1956) 192-210. SCHMID, T., Ein Timaioskommentar in Sigtuna, in: Classica et Mediaevalia 10, 2 (1949) 220-266. SIKES, J. G., Peter Abailard (Cambridge 1932). SILVERSTEIN, TH., The Fabulous Cosmogony of Bernardus Silvestris, in: Modern Philology 46 (1948) 92-116. —, Elementatum, its Appearance among the 12th Century Cosmogonists, in: Mediaeval Studies 16 (1954) 156-162. —, Guillaume de Conches and the Elements: Homiomeria and Organica, in: Mediaeval Studies 26 (1964) 363-367. SMALLEY, BERYL, Master Ivo of Chartres, in: The English Historical Review 50 (1935) 680-686. SIMONE, F., La reductio artium ad sacram scripturam fino al secolo XII, in: Convivium 20 (1949) 887-927.

BIBLIOGRAPHY

15

SPRANDEL, ROLF, Ivo von Ghartres und seine Stellung in der Kirchengeschichte, in: Pariser Historische Studien 1 (Stuttgart 1962). STEGMULLER, FRIEDRICH, Repertorium biblicum medii aevi 1-7 (Madrid 1950-1961). STEWART, F. and E. K. RAND, Boethius: The Theological Tractates with an English Translation... The Consolation of Philosophy (Cambridge, Mass. 1953). SUDHOFF, K., Die Lehre von den Hirnventrikeln in textlicher und graphischer Tradition des Altertums und Mittelalters, in: Archiv fur Geschichte der Medizin 7 (1914) 149-205. SURINGAR, WILHELM H., Historia critica scholiastarum latinorum 1 (Leyden 1834) 213-252. TANNER, THOMAS, Bibliotheca britannico-hibernica (London 1748). TATON, RENE, Ancient and Mediaeval Science 1 (London 1963) 486. TENTZEL, WILHELM ERNST, ludicia eruditorum de symbolo athanasiano (Frankfurt 1687). THIERRY OF CHARTRES, Commentarius in librum Ciceronis de Inventione; ed. W. H. SURINGAR, Historia 213-252. Its accessus ad auctorem is found in N. M. HARING, Thierry of Chartres and Dominicus Gundissalinus 281-286. —, Eptatheucon; prologue edited by E. JEAUNEAU (1954 and 1964). —, Tractatus de sex dierum operibus; ed. B. HAUREAU, in: Notices et extraits des manuscrits de la Bibliotheque nationale 32, 2 (Paris 1888) 167-186, reprinted in Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliotheque nationale 1 (Paris 1890) 45-70, later edition by N. M. HARING, in: Archives d'hist. doctrinale et litteraire du moyen age 22 (1955) 137-216. —, Commentum; ed. N. M. HARING, in: Archives d'hist. doctr. et litt. du moyen age 27 (1960) 65-136. Previous but incomplete edition by JAN SEN, Der Kommentar 3*-25*. —, Lectiones in Boethii librum de Trinitate; ed. N. M. HARING, in: Archives d'hist. doctr. et litt. du moyen age 25 (1958) 113-226. —, Glosa super librum Boethii de Trinitate; ed. N. M. HARING, in: Archives d'hist. doctr. et litt. du moyen age 23 (1956) 257-325. THOMAS, P., Un commentaire du moyen age sur la rhetorique de Ciceron, in: Melanges Graux: Recueil de travaux d'erudition classique (Paris 1884) 41-45. THORNDIKE, LYNN, A History of Magic and Experimental Science 2 (New York 1929) 3-123. THORNDIKE, LYNN, and P. KIBRE, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin (Cambridge, Mass. 1963) 390. See also pp. 819 and 1711. THUROT, CHARLES, Notices et extraits de divers manuscrits latins pour servir a 1'histoire des doctrines grammaticales au moyen age, in : Notices et extraits des manuscrits de la Bibl. imperiale et autres bibl. XXII, 2 (Paris 1869). UDINUS, see OUDIN. VAN DEN EYNDE, DAMIAN, La Theotogia Scholarium d'Abelard, in: Rech. de theol. ancienne et medievale 28 (1961) 225-241. —, Les redactions de la Theologia Christiana de Pierre Abelard, in: Antonianum 28 (1961) 273-299. VAN DEN MEULEN, JAN, A Logos Creator at Chartres and Its Copy, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 29 (1966) 82-100. VERNET, A., Une epitaphe inedite de Thierry de Chartres, in: Memoires et documents publ. par la Societe de 1'Ecole des chartes 12: Recueil des travaux offert a M. Clovis Brunei 2 (Paris 1955) 660-670.

16

BIBLIOGRAPHY

VICAIRE, M. H., Les Porretains et 1'avicennisme avant 1215, in: Revue des sc. philosophiques et theol. 26 (1939) 449-482. VIGNAUX, PAUL, La pensee au moyen age (Paris 1938) 27-61. —, Philosophic au moyen age (Paris 1958) 30-66. WASZINK, J. H., see CALCIDIUS. WATTENBACH, W., Beschreibung einer Handschrift mittelalterlicher Gedichte (Berlin, God. theol. oct. 94), in: Sitzungsberichte der konigl. preuss. Akademie der Wissenschaften zu Berlin (Berlin 1895) 123-157. WEBB, G. C. I., Notes on Books bequeathed by John of Salisbury to the Cathedral Library of Chartres, in: Mediaeval and Renaissance Studies 1 (1941) 128-129. WIDMER, B., Thierry von Chartres, ein Gelehrtenschicksal des 12. Jahrhunderts, in: Historische Zeitschrift 200 (1965) 552-571. WILLIAM OF CONCHES, Glosae super Platonem; ed. E. Jeauneau, in: Textes philosophiques du moyen age 13 (Paris, Vrin 1965). WOOD, ANTHONY, The History and Antiquities of the Colleges and Halls in the University of Oxford; ed. J. Gutch (Oxford 1786). WULF, M. DE, Le pantheisme chartrain, in: Beitrage, Suppl. 3, 1 (1935) 282-288. —, Clarembaud d'Arras, in: Melanges Louis Arnould (Poitiers 1934) 22-27. WRIGHT, THOMAS, The Latin Poems commonly attributed to Walter Mapes (London 1841).

LIST OF ABBREVIATIONS

add AHDLMA

addition, added. . . . . Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age (Paris 1926 ff.). BEChartes . . . Bibliotheque de 1'ficole des chartes (Paris 1839 ff.). Beitrage . . . . Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters (Munster 1891 ff.). BNLat Bibliotheque nationale, codex latinus. CEut Contra Eutychen et Nestorium. elm Collection of Latin manuscripts, Munich. del deleted. DHeb De Hebdomadibus (third opusculum sacrum of Boethius). DTrin . . . . D e Trinitate. e corr as the result of a correction. f folio(s). GallChr . . . . Gallia Christiana (Paris 1715 ff.). man rec . . . . written in a more recent hand. marg written in the margin. MedSt Mediaeval Studies (Toronto 1939 ff.). MGH Monumenta Germaniae historica (SS: scrip tores). MS Manuscript (MSS: manuscripts). om omission, omitted. PL Migne, Patrologia latina (Paris 1841 ff.). ras erasure, erased. rpr photomechanic reprint. ss superscript.

This page intentionally left blank

INTRODUCTION

HPHE present edition of the commentaries on the Theological Tractates -*- of Boethius by Thierry of Chartres and his school comprises texts of widely different length and quality. Common to them is a certain approach to, and view of, theology associated with Thierry whose wellknown commentary on the opening chapters of Genesis has frequently served as the point of departure for an appraisal of the general framework of his ideas. Anonymous in all known manuscripts, this commentary is attributed to Thierry on the strength of a letter written by Clarembald of Arras who calls its author "magister Theodoricus meus doctor".1 We owe its first description to Dom Brial who concludes with the remark: "II n'est pas vraisemblable que Thierri cut acquis autant de cele"brite" sans avoir produit quelques monuments de son ge"nie. Cependant 1'ouvrage dont nous venons de parler est le seul qui, a notre connaissance, ait dchappe aux ravages du temps".2 There are good reasons to hold that Thierry's commentary on Genesis was not his only work to escape the ravages of time, for since Brial's statement a number of substantial texts emanating either from Thierry or his school have been discovered and published. However, more than half the material edited in the present collection has never been published before. The sequence of the texts is not intended to be strictly chronological. An anonymous tract on the Trinity and Thierry's commentary on Genesis are included for the convenience of scholars who may wish to study the entire available dossier of writings produced by Thierry and his school in the realm of sacred learning. Our edition includes the following texts: I

THE COMMENTUM The Commentum on the De Trinitate of Boethius has long been known as Librum hunc, a designation chosen by W. Jansen when he published those 1 2

CLAREMBALD, Ep. ad dominant 3; ed. HARING 225. Histoire litUraire 13, 381.

20

INTRODUCTION

parts of the commentary that he considered significant in relation to Clarembald of Arras.3 In his statements on Thierry's authorship W. Jansen was not quite consistent. After examining the evidence he reached the conclusion that there could be no reason to doubt that Thierry of Chartres was its author.4 On a later occasion, however, he called it "a probable work of Thierry's".5 Jansen made use of two closely related manuscripts6 and provided a good description of a third copy7 without collating it. A fourth copy, from Admont (Austria), now preserved at Oxford,8 gives the text an author: "Commentum Helye cuiusdam magistri Gallicani super Boetium de Trinitate".9 A complete edition of the work appeared in 1961 together with a fragment of a commentary on the De Hebdomadibus found only in the Oxford manuscript.10 Although the arguments in favour of Thierry's authorship of the Commentum are fully convincing,11 the attribution to some French master by the name of Helyas should not go unnoticed. The wording of the attribution: "Commentum Helye cuiusdam magistri Gallicani" proves beyond doubt that the originator of this title was not the author himself but a scribe or librarian who may have had Peter Helias (or Helie) in mind of whom he knew only that he was "some French schoolmaster". The information is clearly based on hearsay, for no librarian in the author's vicinity would refer to his work as the commentary "cuiusdam magistri Gallicani". Such a reference is understandable in Austria where the manuscript was written and Peter Helias was vaguely known as a French scholar. If we assume that Peter Helias is meant in this strangely worded attribution, we must be prepared to show that he ever taught theology, for, although he has been well known as a grammarian, nothing is known to support the assumption that he was a theologian. The compiler of the Cronica abbreuiata praises only his secular learning: "Fuit etiam in Pictauensi ecclesia decanus magister Petrus Helias in scien3

W. JANSEN, Der Kommentar 3*-25*. Der Kommentar 148: "Ziehen wir abschliessend alle angefuhrten Momenta in Betracht,so kann kein Zweifel dariiber bestehen, dass LH ein Werk des Thierry von Chartres ist". 5 Der Kommentar 3*: "Der anonym iiberlieferte, wahrscheinlich von Thierry von Chartres herriihrende Kommentar, Librum hunc". 6 MSS Erlangen, Universitatsbibl. 182 (Irmischer 229), f. 66-103v and Munich (dm) 2580, f. l-66v. 7 MS Tours, Bibl. munic. 300, f. 67-70v. 8 MS Oxford, Bodl. Lyell 49, formerly Admont 382. 9 MS Oxford, Bodl. Lyell 49, f. 81. 10 N. M. HARING, Two Commentaries 65-136. 11 W. JANSEN, Der Kommentar 135-148; HARING, Two Commentaries 66-70; HARING, Life and Works 27-38. 4

INTRODUCTION

21

tia litterarum secularium magnus philosophus".12 William of Tyre (d. 1186) who studied under Peter Helias in Paris makes a similar statement in the enumeration of the teachers who taught him the Liberal Arts: "In liberalibus artibus doctores precipui uiri uenerabiles et pia recordatione digni... magister Bernardus Brito... magister Petrus Helie natione Pictauenssis, magister luo genere et natione Carnotensis. "13 John of Salisbury studied rhetoric under Peter Helias, not theology.14 This does not rule out the possibility of his teaching theology. But to show that he actually turned from the Liberal Arts to theology and commented on a theological tract in the manner peculiar to Thierry of Chartres more is required than the attribution made by a scribe or librarian who did not even know Peter Helias's full name. Although comparisons with Thierry's commentary on Genesis and Clarembald's Treatise on the Trinity enable us to establish Thierry's authorship of the Commentum with the limited degree of moral certainty inherent in this kind of argument, it is equally apparent that Clarembald credits his master Thierry with doctrines not confirmed by Thierry's Commentum but either by the Lectiones or the Glosa on the De Trinitate of Boethius.15 A closer examination of those three works justifies the conclusion that Thierry wrote both the Commentum and the Glosa and that the Lectiones is a reportatio of his lectures.16 We shall see that the Abbreuiatio Monacensis which is an abridgement of the Lectiones comprises the Boethian De Trinitate, De Hebdomadibus, and Contra Eutychen et Nestorium. This fact lends considerable weight to the assumption that the Lectiones only parts of which have been discovered included at least those three Theological Tractates. The conclusion that Thierry is the author of the Commentum, the Lectiones, and the Glosa is based on a comparison of style, literary mannerisms, use of authors or sources, and other traits common to the three works all of which are anonymous. In this comparison Thierry's authorship of the Commentum is considered a truth established with the help of his commen12

MS Paris, BNLat 15009 (s. xii and xiii), f. 77. Cf. Roger BARON, La Chronique de Hugues de Saint-Victor, in: Stadia Gratiana 12 (Bologna 1967) 167-180. Concerning Petrus Helias see M. MANITIUS, Geschichte 3, 184-187. Manitius (p. 186) discards the attribution as spurious. See also HARING, Two Commentaries 75-76 and Zur Geschichte 35; HUNT, Studies on Priscian I, 194-231; II, 174-78; JEAUNEAU, Deux redactions 229; HUYGFNS, Guillaume de Tyr 825. 13 HUYGENS, Guillaume de Tyr 822. 14 Metalogicon II, 10; ed. WEBB 80. 15 HARING, The Lectures 116-117; Life and Works oj Clarembald 28-38. 16 HARING, The Lectures 116.

22

INTRODUCTION

tary on Genesis and a number of passages in Clarembald's commentary on the De Trinitate which agree verbatim with the Commentum.11 If then the comparisons, which need not be repeated here, show that the three works must have one common author, it is reasonable to conclude that their common author is Thierry of Chartres. According to L. M. de Rijk the identification of this trilogy is based "on good grounds".18 However, fr. L.-J. Bataillon (OP) is less convinced. He suspects the authenticity of the very foundation of all arguments, Thierry's commentary on Genesis: "I5attribution a Thierry n'est pas absolument assuree mais elle demeure d'une grande vraisemblance, car on ne connait pas d'autre maitre du nom de Thierry qui ait conquis une grande reputation a 1'epoque".19 To my knowledge no previous historian has ever expressed uncertainty concerning Thierry's authorship of this popular tract. It has been noted above that no manuscript of this commentary tells us that Thierry wrote it. From the time of its first discovery more than a century ago the attribution to Thierry has been based on Clarembald's letter prefixed to it in two manuscripts.20 A new piece of evidence is found in a twelfth-century manuscript containing a collection of sentences from various authors. One of the excerpts is copied from Thierry's commentary on Genesis and attributed to "magister Tirricus".21 Such evidence proves that the conclusion first reached by Dom Brial with the aid of Clarembald's letter was historically sound.22 Of course, an attribution based on this kind of argument is hardly ever "absolument assuree", for the scholar who assigned the tract to "magister Tirricus" could have erred just as much as Helinand of Froidmont (d. after 1229) who cites Thierry's commentary as the work of a certain Hugh, presumably Hugh of Saint-Victor J After this possible objection which one could easily refute by examining the enormous difference in style, method, and doctrine, there remains the testimony in Clarembald's letter: "Direxi itaque Vestre Sublimitati libellum quern magister Theodoricus, meus doctor, de sex dierum operibus edidit quern Roma iam suis conmisit archiuis".23 There remains 17

HARING, Two Commentaries 66-70; Life

and Works 27-38.

18

Logica Modernorum 1, 155. 19 Bulletin d'hist. des doctrines medievales, in: Revue des sc. philos. et theol. 43 (1959) 692. It may be pointed out that B. HAUREAU (Notices 1, 50) does not express doubt but certainty in saying: "Aucun autre Thierry ne peut etre, en effet, mis en cause". 20 21 22 23

MSS Paris, BNLat 3584 and Cambrai, Bibl. munic. 339 (321). MS Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 153, f. HOv. Histoire litt. 13, 379. Ep. ad dominam 3; ed. HARING 225-226.

INTRODUCTION

23

also the equally significant fact that up to date no historian has ever suggested or proposed Hugh of Saint-Victor as the author of the Commentum or of the commentary on Genesis. Concerning the three works (Commentum, Lectiones, Glosa] under consideration fr. Bataillon adopts the view that despite "les ressemblances, tres e"troites, entre les trois commentaires" we are faced with three different authors one of whom, he admits, might be Thierry, although, to fr. Bataillon's mind, this is not proven.24 In a review written three years later he returns to the problem as follows: "Que les trois commentaires e"manent du milieu chartrain c'est bien e*tabli. Qu'ils soient tous les trois du meme auteur, cela me semble s'exclure. L'un des trois est-il de Thierry, c'est possible mais non prouve"".25 Unfortunately, the reviewer does not furnish us with reasons for this categorical denial and volunteers no evidence to disprove the arguments in favour of Thierry. Instead fr. Bataillon proposes to "retain" the grammarian Peter Helias as the author of the Commentum "a titre d'hypothese",26 although, as we have seen, the very wording of the attribution militates against its authenticity. In the present edition, therefore, the three works in question are presented and treated as works authored by Thierry. The Lectiones was written down by an amanuensis in his classroom, probably with his subsequent approval of the text as was the case with some lectures given by Hugh of Saint-Victor.27 A recently discovered and rather substantial fragment of a commentary on the Contra Eutychen in MS London, Brit. Mus. Royal 8. C. V., f. 43-46, henceforth referred to as Fragmentum Londinense, is part of the same lecture series delivered by Thierry. This can be shown by means of the Abbreuiatio Monacensis, a shortened or abridged version of the lectures discovered in 1955 by fr. Louis-Jacques Bataillon.28

24

Revue des sc. philos. et theol. 43 (1959) 692. Revue des sc. philos. et ihlol. 46 (1962) 508. 26 This would be another addition to the already rather lengthy list of works wrongly assigned to Peter Helias. M. Manitius who has compiled such a list (Gesch. 3, 186-187) does not hesitate to discard the attribution as spurious. 27 We still possess lectures delivered by Hugh of Saint-Victor written down at his request by a certain Lawrence who visited Hugh once a week to submit the text to Hugh's final approval. Lawrence describes himself as "quodammodo artificem" of the work. B. BISCHOFF, Aus der Schule des Hugo von St. Viktor 246-250. F. E. GROYDEN, Abbot Lawrence 169-171. 28 On this occasion I wish to express my sincere thanks to fr. L.-J. Bataillon, O. P., who was so generous as to draw my attention to the manuscript in a very informative letter written from Le Saulchoir on 5 December 1966. At the end of the letter he seems to be less categorical but still firm: "je n'arrive toujours pas a reconnaitre Thierry comma auteur des trois commentaires sur le De Trinitate. Mais 1'essentiel est certainement de publier les textes". 25

24

INTRODUCTION

In order to date the Commentum the sibylline prophecy quoted by Thierry must be taken into consideration. He attributes to the "Spanish Sibyl" the text: "Cum perueneris ad costam Tetragoni sedentis eterni et ad costam tetragonorum stantium eternorum".29 This incomplete sentence, cited in the same manner by Clarembald,30 is part of a political prophecy31 circulated shortly before the Second Crusade which was proclaimed by St. Bernard at Vdzelay on 31 March 1146 and which set out from Metz on 20 June 1147. The Annales S. lacobi (Lie*ge) refer to the prophecy under the year 1146: "ex libris Sibillinis ad uotum interpretatis regi Francie ituro lerosolimam magnifice falsa promittuntur".82 If we assume that Clarembald, who cites the text with the interpretation found in Thierry's Commentum, studied in Paris some ten years33 from 1136-1146, he could have received this information from Thierry whose trinitarian interpretation of the passage has nothing to do with the original meaning. This would allow us to conclude that, in its final form, the Commentum was not written before 1146. In addition, there is an indication that it was not written before 1148, for Thierry declares: "Et peccat et desipit qui quemadmodum homo dicitur ab humanitate sic deum dici estimat a deitate".34 This declaration is a veiled attack on Gilbert of Poitiers who in 1148 was accused of the doctrine: "Quod diuina natura que diuinitas dicitur deus non sit sed forma qua deus est quemadmodum humanitas homo non est sed forma qua homo est".35 Although Thierry may have gathered this information before Gilbert became bishop of Poitiers (1142-1154), the year 1148 seems to be the more probable terminus a quo, for the agitation against Gilbert did not begin until 1146 and the wording of Thierry's accusation is not based on Gilbert's writings but echoes a charge made against Gilbert at the consistory of Reims (1148) or perhaps even earlier at the consistory of Paris (1147).

29

Commentum II, 34. CLAREMBALD, De Trin. II, 38; ed. HARING 122. 31 Geschichte 4, 502. The text (pp. 505-506) is transcribed from MSS Munich (cirri) 5245 and 9516. There are two versions of the prophecy both of which contain the passage cited by Thierry. See also M.-T. D'ALVERNY, Alain de Lille 176. 32 MGH SS 16, 641. GIESEBRECHT, Geschichte 4, 474. 33 John of Salisbury studied "some twelve years" in France (Metal. II, 10; p. 82). William of Tyre spent "almost twenty years" as a student in France and Italy (Hist, liieros. XIX, 12; ed. HUYGENS, Guillaume de Tyr 822). 34 Commentum IV, 2. 35 N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 87. 30

INTRODUCTION

25

The edition of the Commentum is based on four manuscripts: A = Oxford, Bodl. Lyell 49, f. 81-99v (s. xii). Provenance: Admont (OSB) in Steiermark (Austria). The previous pressmark was 382. The handwritten library catalogue of Admont Abbey lists this volume as: "382-2°-Perg. 128 Bl. s. xii: Boethius de Trinitate cum glossa". A recent note adds that it was sold to Goldschmidt in London. Its earliest library record dates back to a catalogue compiled in 1378 and reads: "Item Boetius glosatus de s. Trinitate, commentum super Boecium et magister Helyas super Boetium".36 The manuscript contains three commentaries on the Theological Tractates. The first of them (f. l-57v) is interlinear and marginal. Its glosses stem from different hands and were entered in different periods. Some of them are derived from the Carolingian commentary published as the work of John the Scot.37 No glosses accompany the fourth tractate38 although the scribe left ample space for such a purpose. The second commentary (f. 59-79v) does not include the text of the fourth tractate. Its glosses are taken mainly from the Carolingian commentary and are written within the text. The explicit reads: "Explicit commentum super Boetium de sancta Trinitate" (f. 79v). On f. 80 there is a drawing of two human figures representing a man in liturgical robes receiving a gift from a knight with long flowing hair and girded like a pilgrim with a staff in his left hand. The ex-libris at the foot of the same folio reads: "Hie claustri sancti Blasii liber est Ademunt". The third commentary (f. 81-99v) comprises only part of the commentary on the first Boethian tractate and a rather short fragment of a text commenting on the De Hebdomadibus. The introductory part of the commentary on the De Trinitate is missing. The text begins with the lemma: "Ghristiane religionis et cetera". As we have seen, the title, written by the same hand, reads: "Commentum Helye cuiusdam magistri Gallicani super Boetium de Trinitate" (f. 81). In view of this title the commentary is designated as Commentum. The fragment of the commentary on the De Hebdomadibus may aptly be called Fragmentum Admuntense.

E = Erlangen, Universitatsbibl. 182 (Irmischer 229), f. 66-103v (s. xii). Provenance: Heilsbronn, diocese of Eichstatt, O. Cist. H. Fischer39 suggests that the manuscript was written about the middle of the twelfth century. Heilsbronn, which owned the volume, was founded in 1133 by the Cistercians of Ebrach. The addition of Thierry's work to their library reveals the interest among Cistercians in Thierry's theology. It may have been known that Thierry became a Cistercian. Careful and detailed descriptions of the volume have been made by M. Grabmann,

36

M. MANITIUS, Geschichte 3, 186. R. W. HUNT, The Lyell Bequest, in: Bodl. Library Record,

vol. 3, Nr. 30, October 1950, p. 76. GELINDE MOSER-MERSKY, Mittelalterliche Bibliothekskatalogc Osterreichs 3: Steiermark (Graz 1961) 25. 37

E. K. RAND, Johannes Scottux (Munich 1905).

38

De fide catholica; ed. STEWART-RAND 52-70.

39

H. FISCHER, Katalog der Handschriften der Universitatsbibl. Erlangen 1 (Erlangen 1928) 202.

26

INTRODUCTION

W. Jansen, and B. Geyer.40 The following is a summary of its contents: The text of four opuscula sacra (f. 1-26) with a few interlinear and marginal notes, Gerbert's eulogy on Boethius (f. 26v),41 Abelard's Theologia Summi Boni (f. 2 7-65v), Thierry's Commentum (f. 66-103v), and the so-called Stavelot-commentary on the pseudoAthanasian Creed (f. 103v-106v). Thierry's commentary is anonymous. The provenance of the manuscript is established by the ex-libris: "Liber beate Marie Virginis monasterii Fonte Salutis". M = Munich, Staatsbibliothek (dm) 2580, f. l-66v (s. xii). Provenance: Aldersbach, diocese of Passau, O. Cist. Aldersbach, originally a community of Canons Regular, was taken over in 1146 by Cistercians from Ebrach. This may account for the fact that both Heilsbroun and Aldersbach owned a copy of Thierry's commentary. The text of both copies shows very few variants. The manuscript was noticed in the catalogue as early as 1871, but M. Grabmann was the first historian to draw attention to it.42 A brief description is given by W. Jansen.43 The first seven folios were cut or torn out and re-written in the early fifteenth century. The Commentum is anonymous. It is followed by the same commentary on the pseudo-Athanasian Creed (f. 67-74v) as the text formerly preserved at Heilsbronn. Some more recent librarians have noted on the fly-leaf at the beginning of the volume that the author of the Commentum may be Gilbert of Poitiers. T = Tours, Bibl. munic. 300 (219), f. 67-70v (s. xii). Provenance: Saint-Martin, Tours, O.S.B. This miscellaneous codex, first noticed by M. Collon and described but not used by M. Jansen,44 contains the best text of the Commentum. Unfortunately, it breaks off in Commentum II, 66 at the end of the first column on f. 70v. The second column is blank. The tract or rather fragment beginning on f. 71 was written by the same hand. This would seem to indicate that the scribe's exemplar was incomplete. The pressmark at Saint-Martin was 67. II

THE FRAGMENTUM ADMUNTENSE The fragment of a commentary on the De Hebdomadibus that follows the Commentum in MS Oxford, Bodl. Lyell 49, f. 99v-100v, is found in 40

M. GRABMANN, Geschichte 1, 167; W. JANSEN, Der Kommentar 26; B. GEYER, in: Beitrage 35 (1938) pp. x-xi. 41 The text is edited in R. PEIPER, Boetii Philos. Consol. (Leipzig 1871) p. xl. 42

C. HALM, G. LAUBMANN (et al.), Catalogus codicum lat. bibl. regiae monacensis I, 2 (Munich 1871) 9. 43

44

W. JANSEN, Der Kommentar 26.

W. JANSEN, Der Kommentar 27-28. Catalogue general des mamtscrits des bibl. publ. de la France 37, 1 (Paris 1900) 220-222.

INTRODUCTION

27

no other known manuscript. It breaks off in the middle off. lOOv. The rest of the folio is blank. The style suggests that the fragment belongs to the same author as the Commentum. Abelard's Theologia Summi Boni which follows was written by the same hand.45

Ill THE LEGTIONES ON THE DE TRINITATE Thierry's Lectiones have survived in two manuscripts: the lectures on the De Trinitate in MS Paris, BNLat 14489, f. 1-62, and part of his lectures on the Contra Eutychen in MS London, Brit. Mus. Royal 8. C. V., f. 43-46. The Paris manuscript, written about 1160-1170, belonged to the library of SaintVictor before it was transferred to the Bibliotheque nationale. It was not written but purchased for the library of Saint-Victor in the fifteenth century by Prior John Lamasse46 according to an inscription on f. 108v: "Hunc librum acquisiuit monasterio S. Victoris prope Parisius frater lohannes Lamasse dum esset prior eiusdem ecclesie. Deo gratias. Amen". Unfortunately, we do not know the previous owner or owners. Three pressmarks (1601. 1162. S. Victor 881) are still visible on f. 1 and the typical ex-libris: "Iste liber est sancti Victoris Parisiensis. Quicumque eum... anathema sit. Amen". The ex-libris is repeated in the second part of the manuscript on f. lllv. A summary of its contents made by L. Delisle47 reads: "Boetii liber de Trinitate cum duplici expositione — De Juda proditore (109v) — Isidori expositio in Vetus Testamentum (111) —Beda de muliere forti (201v)". The volume is composed of two parts (f. 1-110 and f. 111-215) as is evidenced by the quire numbers. On f. 16v, 24v, 32v, 40v the quire numbers (II, III, IV, V) can still be seen. The others were probably cut off by the binder. In most cases the initial words of the following folio or quire are still visible at the foot of the preceding verso. The second part of the manuscript, written by a different hand, begins on. f. I l l with a commentary by Isidore of Seville: "Incipit prefatio Isidori Episcopi in libro Geneseos. Hystoria sacre legis non sine aliqua..."48 The first quire number is marked on f. 118v, the second on f. 126v and so on. The short tract with the 45

Cf. HARING, A Third Manuscript 215-216. About 1440 Prior J. Lamasse (d. 1458) acquired MS Paris, BNLat 14700, formerly SaintVictor 32, containing among other texts the Ars disserendi of Adam of Petit-Font. Cf. L. MINIOPALUELLO, The Ars disserendi 122; IDEM, Aristoteles latinus IV, 3 (Bruges-Paris 1954) p. x. L. DELISLE, Le Cabinet 2, 217. Gallia chr. 7, 685. A. FRANKLIN, Les anciennes bibl. 1 (Paris 1867) 146. 47 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Saint-Victor, in: Bibl. de I' Ecole des chartes 30 (1869) 18. According to John PITS, Relat. histor. 136, a manuscript of a commentary beginning with: "In titulo solent duo proponi" was found "in bibliotheca Baronis Lunleiani". M. L. W. LAISTNER and H. KING, A Handlist of Bede Manuscripts (Ithaca, N. Y., 1943) 62. 48 PL 88, 207B. 46

28

INTRODUCTION

rubric: De luda proditore (f. 109-110) was apparently chosen to fill out the blank space; but f. HOv is still blank. In the first part of the manuscript several works can be distinguished. It begins with a commentary on the De Trinitate (f. 1-62) which in view of its style must be classified as a reportatio of Thierry's lectures.49 At the end of the commentary the author clarifies a number of problems apparently raised by students.50 He finally concludes with the remark: "Et ista sufficiant".51 In the same line begins an anonymous tractate on the Trinity (f. 62-67) which reproduces Thierry's doctrine and may have been written by him.62 In the present edition it is published without the claim that Thierry wrote it. This tractate is followed by an incomplete commentary on the De Trinitate often quoted as In titulo or pseudo-Bede because its first editor attributed it to Bede. It begins in the same line in which the previous commentary ends (f. 67): "Prologus in libro Boetii de Trinitate. Inuestigatam et cetera". Since neither the title In titulo nor the designation pseudo-Bede is justifiable, this second commentary will be referred to in this edition as Commentarius Victorinus. It ends on f. 95v. The same scribe wrote the third commentary and again without leaving space between both works. After the explicit he continues in the same line: "Incipit Boethius de Trinitate. In titulo solent duo proponi". The first editor, lohannes Heerwagen, prefixed this accessus adauctorem to the previous commentary which thus became known as In titulo. To avoid confusion this third commentary will henceforth be referred to as Glosa Victorina, for it is best described as an interlinear and marginal gloss on the De Trinitate of Boethius. The accessus is characteristic of twelfth-century methods, but the gloss itself may in part be much older. Although it is not related to Thierry it is included in the edition to make its text available to students.

IV THE LECTIONES ON THE CONTRA EUTYCHEN (FRAGMENTUM LONDINENSE) A fragment of Thierry's lectures on the fifth theological tractate, entitled Contra Eutychen et Nestorium, is found in MS London, Brit. Mus. Royal 8. C. V., f. 43-46. It was written in the early thirteenth century

49

HARING, The Lectures 116. The term lectio has here been chosen in the sense of lectio docentis as described by Hugh of Saint-Victor, Didascalicon III, 7; ed. BUTTIMER 57. G.ROBERT, Les ecoles 52, writes: "L'exercice de la declinatio etait proprement la part du professeur. Ailleurs il est plus generalement appele lectio: c'est le terme qu'on rencontre sans cesse chez les auteurs du temps pour designer un cours, une lecon d'un professeur". Cf. G. PARE, La Renaissance 115. 50 Lectiones VII, 1-21. If no further specification is added, the title Lectiones means the Lectiones de s. Trinitate. 51 Lectiones VII, 21. 52 HARING, A Short Treatise 125-129.

INTRODUCTION

29

and later belonged to the Theyer Library.53 Fortunately, it comprises the most important parts of the tractate (Contra Eutychen II, 1-IV, 60). The volume contains many miscellaneous items: the Speculum ecclesie of Master Peter Riga (f. l-4v), a sermon by chancellor Master Prepositus (f. 4v: Inuocabit me et ego exaudiam eum), a sermon by Master Richard the Great (f. 5: Quomodo cessauit exactor), one by Master Roger of Salisbury (f. 6: Deus Ebreorum uocauit nos), a sermon by Master John de la Fierte ( ?) beginning with Ego sum uia (f. 8), a sermon by the Parisian Chancellor (f. 9: Vinee florentes odorem), another sermon by Master John de la Fierte (f. 10: In ilia die uocabo), a sermon by Alexander de Curcun (f. 13: Que est ista que progreditur), one by Master lacodus (f. 13v: Qui peccat in patrem remittetur ei), and finally an anonymous sermon "about mothers" (f. 15-15v). Then follows a collection of excerpts (f. 15v-24v). On f. 2 5-42v there is a fragment of Gilbert's commentary on St. Paul's letter to the Romans. It ends with Romans 11: 36 in the middle of a sentence.54 The lectures on the Contra Eutychen begin on f. 43, also in the middle of a sentence: "similitudine uel dissimilitudine accipitur. Translatum est a formis. Substantialis enim similitudo uel dissimilitudo ex formis prouenit". The commentator then introduces the second chapter of the opusculum where Boethius deals with the definition of person. The fragment ends abruptly in the middle of line 28 in the second column of f. 46. The rest of the folio and f. 46v are blank. On f. 47-54 we find the Epitome exactis a ciuitate Romana regibus. After a blank folio (f. 54v) begins a text (f. 55-60) whose opening sentence reads: "Duas regiones commemorat sacra scriptura scilicet regionem similitudinis et regionem dissimilitudinis". The two texts (f. 47-54 and 55-60) are written by two different scribes. The volume ends on f. 60v. The proof that Thierry is the author of this commentary on the Contra Eutychen rests on the authenticity of the lectures on the De Trinitate. A comparison of the lectures on the De Trinitate as extant in MS Paris, BNLat 14489, f. 1-62 with the corresponding commentary in the Abbreuiatio Monacensis will quickly convince the student that the latter is an abridgement of the former. Comparisons can be made easily at any point, for the paragraph numbering of the Abbreuiatio has been so arranged as to coincide with the paragraph numbering of the Lectiones. The Abbreuiatio Monacensis comprises not only the first theological tractate but also a commentary on the De Hebdomadibus and the Contra Eutychen. Comparisons made at any chosen point leave no doubt that the Fragmen-

53 George F. WARNER and Julius P. GILSON, Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections in the British Museum 1 (London 1921) 232-233. John Theyer (1597-1673) inherited the valuable library of manuscripts owned by Richard Hart, the last prior of Lanthony Abbey (O.S.A.). Cf. Diet, of Nat. Biography 19 (London 1909) 610. 54 Huius Trinitatis in creatura quomodo dignum est apparet uestigium. Nam omnia que. See N. M. HARING, Simon of Tournai 328. AUGUSTINE, De Trinitate VI, 10, 12; PL 42, 932.

30

INTRODUCTION

turn Londinense is not part of the Abbreuiatio but part of the unabbreviated lecture course. Here, too, the paragraph numbers coincide in the edition of both texts and will thus facilitate comparisons by interested students. The existence of the Fragmentum Londinense provides impressive evidence that Thierry's lectures were not confined to the first theological Tractate. Unfortunately, the lectures dealing with the De Hebdomadibus have not yet been discovered. But the abridgement of those lectures is extant in the Abbreuiatio Monacensis. The fact that both Hugh of Saint-Victor and Thierry delivered lectures on this famous tractate is stated by Clarembald who narrates that "my professors" held that the word enuntiatio as used by Boethius should be interpreted as a complexive rather than collective noun.55 The Abbreuiatio supports Clarembald's statement in the following comment: "Enuntiationem appellat communem animi conceptum. Nee mirum quia ipsa conceptio animi et ipsa oratio et eadem enuntiatio. Et hoc facit uis complexiui. Aliter enim non ualeret nisi scilicet enuntiatio complexiuum esset".56 Both professors, as Clarembald relates, also agreed on the interpretation of bonum found at the end of the De Hebdomadibus.'0'1 In explaining the fifth axiom formulated by Boethius Clarembald quotes the explanation given by Remigius and disagrees with it.58 In doing so Clarembald followed Thierry, as the Abbreuiatio shows.59 Both Clarembald and the Abbreuiatio tell us that Boethius veiled his doctrine with a certain obscurity because we should not give to dogs what is holy nor throw pearls before the swine.60 Both commentators propose two identical derivations of the term ebdomas.^ Clarembald claims that the letter addressed to Boethius by John the Deacon was still extant in his time: "... in epistola quadam que adhuc in aliquantis ecclesiarum archiuis reposita reperitur".62 The Abbreuiatio declares of the same letter: "que 55 CLAREMBALD, De Hebd. 15; ed. HARING 198: "Et secundum quidem meos doctores enuntiationis uocabulum hoc loco complexiue legendum est". Concerning the nomen complexiuum see

Ch. THUROT, Notices 152 and 274. 56

De Hebd. 19.

57

CLAREMBALD, De Hebd. 47; ed. HARING 221: "Et hoc quidem modo tarn mihi quam meis doctoribus uisum est hoc loco bonum accipi". 58

CLAREMBALD, De Hebd. 21; ed. HARING 202: "Remigius enim esse aliquid putabat esse

subiectum et esse aliquid in eo quod est subiecti accidens. Nobis autem commodius uidetur..." 59

Abbreuiatio Monacensis, De Hebd. 51: "Istud aliter Remigius et nos aliter exponimus. Re-

migius sic dicit esse aliquid i.e. esse substantiam et esse aliquid in eo quod est i.e. accidens". 60

CLAREMBALD, De Hebd. 11; p. 195: Abbr. Monacensis, De Hebd.

61

CLAREMBALD, De Hebd. 8; ed. HARING 194: Abbr. Monacensis, De Hebd. 2.

13 (Mt. 7: 6). Cf. E. K. RAND,

Johannes Scottus 50. 62

De Hebd. 3; ed. HARING 190. E. K. RAND, Johannes Scottus 50: "Nam misit idem Johannes

epistulam Boetio quae usque hodie habetur".

INTRODUCTION

31

epistola satis in armariis reperitur".63 Clarembald distinguishes two kinds of per se nota the first of which he calls scolasticum et commune.™ The Abbreuiatio also calls it scolasticum.05 Hence it should not come as a surprise if we find that Clarembald must have been familiar with Thierry's lectures on the Contra Eutychen. In his Tractatulus Clarembald briefly digresses from his exegetical subject matter to discuss a christological question concerning the name Christ: "Est autem hoc nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis. Christus interpretatur unctus. Et subauditur: plenitudine donorum. Et est translatum hoc nomen a regibus et sacerdotibus ad terciam personam Trinitatis. Due enim persone in Veteri Testamento ungebantur: rex scilicet et sacerdos. Unde hoc nomen translatum est".66 The corresponding text in the Fragmentum Londinense reads: "Est autem hoc nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis que est homo unctus plenitudine donorum. Et est translatum hoc nomen a regibus et a sacerdotibus ad terciam personam Trinitatis [que est homo unctus plenitudine donorum] .67 Due enim persone, scilicet rex et sacerdos, in Veteri Testamento ungebantur. Unde hoc nomen translatum est".68 The Abbreuiatio presents a shorter version of this statement: "Est autem hoc nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis quod est homo unctus plenitudine donorum. Due enim persone, scilicet rex et sacerdos, in Veteri Testamento ungebantur. Unde hoc nomen translatum est".69 It is obvious that Clarembald used the unabridged text as found in the Fragmentum Londinense, not the Abbreuiatio. The same context shows that Thierry's teaching is at the root of the so-called christological nihilism debated at the synod of Tours in 1163.70 Clarembald attacks quidam imperiti who call Christ an "indiuiduum hominis, huius uidelicet speciei". He then declares: "Quamuis enim Christus aliquis homo sit tamen hec species homo non predicatur ad quid sed ad quale de Christo". He clarifies the meaning of "ad quale" by saying that, applied to Christ, it has the "force of a substantial difference".71 63

Abbr. Monacensis, De Hebd. 1. De Hebd. 3; p. 190. 65 Abbr. Monacensis, De Hebd. 17. 66 CLAREMBALD, Tractatulus 12; ed. HARING 231. 67 The sentence: "que est homo unctus plenitudine donorum" is probably a scribal error. 68 Contra Eutychen IV, 20. 69 Abbr. Monacensis, Contra Eutychen IV, 20. 70 Cf. JOHN of Cornwall, Eulogium ad Alexandrum papam tercium; ed. N. M. HARING, in: MedSt 13 (1951) 257. 71 Tractatulus 12; p. 230. 64

32

INTRODUCTION

Clarembald's doctrine and terminology are derived from Thierry who also attacks those who disagree with him as imperiti™ He expresses himself in almost identical terms: "Nee ad quid predicatur hec species homo de Christo sed potius ad quale. Hec etenim natura in Christo uim differentie substantialis habet: non uim speciei. Unde dicimus quod ad quid non predicatur de Christo sed ad quale. Nee Christus indiuiduum eius est..."73 V

THE GLOSA The Celestines of Paris74 once owned a manuscript containing a commentary on the De Trinitate, later preserved in Berlin (today: Deutsche Staatsbibliothek, Lat. fol. 817, f. 59-77v), temporarily at the University Library of Tubingen, and formerly referred to as Anonymus Berolinensis. The manuscript dates back to the twelfth century. Two notes of ownership establish the Celestines of Paris as its previous owners though in both cases their name has been erased. The first inscription reads: "Istud uolumen est Celestinorum Beate Marie de Parisius 302". The second record of ownership simply states: "Iste liber est Celestinorum de Parisius".75 Of considerably later date is the annotation: "Glosa super librum Boetii de Trinitate", chosen here as a fitting title of the commentary. From Paris the volume found its way to Italy as is borne out by the stamp on f. 77v which reads: "Di Casa Minutoli Tegrimi". A certain Niccold Tegrimi (d. 1527), known to have been an avid bibliophile, may have purchased the volume. However, it seems more likely that the sale was not made until after the suppression of the order in 1778.76 Later it became the property of the librarian Valentine Rose (1829-1916) and of the Staatsbibliothek of Berlin.77 In 1932 R. Klibansky drew attention to the commentary and called it Anonymus Berolinensis. A first edition appeared 25 years later.78

Two references to the introductory section which occur in Glosa I, 72

Fragmenturn Londinense, Contra Eutychen IV, 17. Ibidem IV, 14-15. 74 A history of the library of the Celestines in Paris is found in A. FRANKLIN, Les anciennes bibliotheques 2, 89-100. 75 The reading has been established with the help of an infra-red lamp by Dr. Virneisel, librarian of the university library in Tubingen. 76 The Celestines were suppressed in 1778. In the preceding year they sold a large number of volumes to the Duke of Lavalliere and the Marquis of Paulmy. A. FRANKLIN, Les anc. bibliothiques 2, 100. 77 E. HOFFMANN and R. KLIBANSKY, Nicolai de Cusa opera omnia I: De docta ignorantia (Leipzig 1932) p. xii. 78 HARING, A Commentary 266-329. 73

INTRODUCTION

33

2 and 13 indicate that the commentary is incomplete. The commentator follows the Boethian text not nearly as closely as the Commentum or the Lectiones. Considering the formulation and presentation of doctrine the Glosa has a greater affinity to the Lectiones than to the Commentum. Both the Glosa and the Lectiones appear to be more advanced, more mature, and accordingly of later date than the Commentum. Thierry seems to have written the Glosa about the middle of the twelfth century. On one occasion the Glosa inveighs against "the evil heresy of some moderns" who deny that God is the divinity or that Father, Son, and Holy Spirit are the divinity.79 These are doctrines of which Gilbert of Poitiers was accused at the consistories of Paris (1147) and Reims (1148).80 Thierry definitely attended the consistory of Reims and may have been present also at the consistory held in Paris in April 1147. The formulas used by Thierry resemble the capitula formulated against Gilbert rather than statements found in his works. Hence the Glosa was hardly written before 1148. The same considerations apply to Thierry's Lectiones. VI

THE TRACTATUS DE TRINITATE It has previously been noted that Thierry's Lectiones on the Trinity in MS Paris, BNLat 14489, f. 1-62 is followed by an anonymous treatise dealing with the Trinity (f. 62-66). It was first published in 1956 as Tractatus de Trinitate although the title is not provided by the manuscript.81 Since the tract is not found in the Abbreuiatio Monacensis we may rightly presume that it was not part of the original lecture series on the theological tractates. The treatise reflects and echoes Thierry's ideology but it has not been established whether he wrote it himself. It is very closely related to the Commentarius Victorinus whose author may have been Thierry.82 Our treatise begins by discussing the difference of the trinitarian terminology employed by Greek and Latin writers. The author points out that in his endeavour to penetrate into the mystery of the Trinity St. Augustine "took refuge in mathematics"83 when he established the formula: "In 79

Glosa II, 44. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 87: "Quod diuina natura que diuinitas dicitur deus non sit... nee conuerti possit ut deus unus... Pater et Filius et Spiritus sanctus esse dicatur". 81 MedSt 18 (1956) 125-134. 82 Cf. HARING, A Short Treatise 126-129. 83 Tract, de Trinitate 12: "Ad mathematicam, ut forma uerborum datur intelligi, disciplinam confugit". 80

34

INTRODUCTION

Patre unitas, in Filio equalitas, in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio".84 He rejects the analogy, once proposed by Abelard, between the Trinity and the three persons distinguished in grammar.85 The treatise ends with a short discussion of positive and negative theology, a distinction our author claims to have found in (pseudo-) Denis.86 VII

THE ABBREUIATIO MONACENSIS An abridgement of Thierry's lectures which deserves to be called Abbreuiatio Monacensis is preserved in MS Munich, Staatsbibliothek (elm) 6942, f. 74-129v. It was copied in the fifteenth century, a fact which reveals the lasting interest in Thierry's ideas at least among Cistercians, for the manuscript belonged to the Cistercian monastery of Fiirstenfeld where its pressmark was 42. Fiirstenfeld, in the diocese of Freising (Bavaria), was founded in 1261 by the Cistercians of Aldersbach where, as we have seen, a copy of Thierry's Commentum was kept. We do not know where and when the abridgement was made. The manuscript87 contains writings by or attributed to Giles of Rome (d. 1316), Alain of Lille (Maxime theologice], Alforabius (De ortu scientiarurn), Thomas Aquinas (d. 1274), and Albert the Great (1280). Four of the Theological Tractates are found on f. 55-69, followed by the De fide catholica (f. 69-7 Iv) and the De unitate et uno (f. 72-73v), all attributed to Boethius. Then three commentaries follow: one on the De Trinitate (f. 74-108), one on the De Hebdomadibus (f. 108-118), and one on the Contra Eutychen (f. 118-129v).

These three commentaries are designated here as Abbreuiatio Monacensis in the sense that they constitute a shorter version or an abridgement of Thierry's Lectiones preserved in Munich. The assertion that we are confronted with an abbreviated edition of Thierry's lectures can be so easily corroborated by text comparisons that there is no need to illustrate it here by a juxtaposition of texts. An edition of the Abbreuiatio is hardly of great doctrinal value for those parts of the Lectiones that have actually been discovered. Nevertheless even for the known parts of the Lectiones an edition of the Abbreuiatio will prove to be helpful in clarifying textual problems which are bound to arise in any text based on a single manu-

84 85 86 87

Ibidem. Tractatus de Trinitate 19: ABELARD, Theol. christiana III; PL 178, 1257D. Tractatus de Trinitate 26-27. C. HALM, G. LAUBMANN (etal.), Catalogus cod. lat. bibl. regiae monacensis I, 3(Munich 1873) 129.

INTRODUCTION

35

script. It has been pointed out above that, since the paragraph numbers of the Lectiones and the Abbreuiatio have been so arranged as to coincide, comparisons can be carried out with relative ease. Little needs to be said about the commentary on the De Trinitate, as found in the Abbreuiatio. The abbreviator interfered with the original text as little as possibible. Yet the changes he made are such that the text cannot simply be treated as another copy of the Lectiones whose variants might be noted in the apparatus criticus. For that reason the Abbreuiatio is presented in this edition as it has survived in the Munich manuscript from Fiirstenfeld. The end of the text coincides verbatim with the ending of the Lectiones on the Trinity. This, as was stated above, strengthens the view that the Tractatus de Trinitate which follows the Lectiones in the Parisian manuscript does not belong to the lecture series delivered by Thierry. No commentary by Thierry or his school on the second theological tractate on the Trinity has ever come to light. The commentary on the De Hebdomadibus found in the Abbreuiatio is typical of Thierry's method and ideology. Its publication is therefore of much greater value than the edition of the first commentary. A comparison with the Fragmentum Admuntense can hardly be expected to produce substantial results because of the shortness of the fragment. It is, however, long enough to convey the impression that the fragment is a carefully written piece of work while the Abbreuiatio is the abridgement of lectures. But points of agreement are not lacking. The author of the Fragmentum writes: "Et paulo euidentius monstrem i.e. aliquantulum euidenter. Comparatiuum enim pro positiuo posuit ita etiam ut minus positiuo significet".88 The corresponding comment in the Abbreuiatio reads: "Et paulo euidentius i.e. aliquantulum euidenter monstrem scilicet ut bene intelligi (possit). Et nota quod aliquando comparatiuum minus significat suo positiuo".89 The Fragmentum comments: "terminos i.e. per se nota".90 The Abbreuiatio agrees verbatim: "terminos i.e. per se nota".91 Similarly the Fragmentum states: "Communis animi et cetera. Per se notum describit".92 The Abbreuiatio is in literal agreement: "Communis animi et cetera. Describit per se notum". 93 Considering the shortness of the Fragmentum these comparisons offer impressive evidence in favour of the view that its author is also the author of the Abbreuiatio. 88 89 90 91 92 93

Fragmentum Admuntense, De Hebd. 3. Abbr. Monacensis, De Hebd. 6. Fragmentum Admuntense, De Hebd. 6. Abbr. Monacensis, De Hebd. 16. Fragmentum Admuntense, De Hebd. 7. Abbr. Monacensis, De Hebd. 19.

36

INTRODUCTION

Although the De Hebdomadibus is the least theological of the Theological Tractates, the Abbreuiatio manifests Thierry's deep preoccupation with theological, especially trinitarian problems. He interprets the forma essendi of the second maxim proposed by Boethius to mean God and soon after denounces those who say: "Deus est a deitate i.e. participatione deitatis sue".94 In his lectures on the Trinity he said: "Est autem in hoc loco cauendum a ueneno quorundam imperitorum qui dicunt: Deus est a deitate deus. Quod omnino hereticum est. A nullo enim deus et nullo participat".95 He denies that God can be called ens96 and confirms this by quoting pseudo-Denis whom be praises as summits theologus.97 In his lectures on the De Trinitate he expresses the same view based on the same authority: "Quod autem deus non sit ens aperte dicit Dionisius in Hierarchia dicens quod deus potius accedit ad nichil quam ad aliquid".98 The forma essendi, as the Abbreuiatio tells us, is the divine mind. It is the One (unitas) from whom all plurality descends: "Pluralitas enim ab unitate descendit",99 a doctrine already formulated in the Commentum: "Ab unitate... descendit pluralitas".1 Instead of pluralitas Thierry will also speak of alteritas, the first step of any plurality. In his lectures on the De Trinitate he declares: "Ab unitate descendit omnis alteritas".2 In the Commentum this doctrine is already clearly defined: "Ab unitate namque descendit alteritas".3 We read in the Abbreuiatio of the De Hebdomadibus that plurality is nothing but the unfolding of the divine simplicity4 which Thierry had previously enlarged upon in his lectures on the Trinity: "Simplicitas complicans in se rerum uniuersitatem est deus... cuius complicationis explicatio est omnia que fuerunt que erunt et que sunt".5 According to the Abbreuiatio of the De Hebdomadibus God can neither be described nor defined but only intimated by words used in a figurative sense.6 This is a constant theme in Thierry's theology, a problem which later generations

94

Abbr. Monacensis, De Hebd. 24, Lectiones II, 56. 96 Abbr. Monacensis, De Hebd. 24. 97 Ibidem 34. 98 Lectiones IV, 28. 99 Abbr. Monacensis, De Hebd. 29. 1 Commentum I, 14. 2 Lectiones II, 4. 3 Commentum II, 39. 4 Abbr. Monacensis, De Hebd. 32. 5 Lectiones II, 4-5. 6 Abbr. Monacensis, De Hebd. 37. 95

INTRODUCTION

37

preferred to call the question of analogy. Thierry never tired of repeating his basic themes and was anxious to drive home his point of view whenever the opportunity presented itself. His commentary on the Contra Eutychen is no exception to this rule. As a result, he hammers out his position where such discussions are not only repetitious but simply out of place. We are told that the title of the work is: Liber Boetii de duabus naturis et una persona Christi.1 The first chapter deals with various definitions of the word nature. But very soon we learn again that, on the authority of (pseudo-) Denis, God cannot be called ens* and that he cannot be signified but only hinted at by words. Later the commentator repeats that God cannot be defined and that it is an error to attribute a substantial form to him.9 Thierry reiterates his contention that God has no name, as Mercurius teaches in his Trismegistus, for God is the "uniuersitas rerum in quandam simplicitatem complicata".10 Hence all words lose their proper meanings when applied to God. The word God is no exception. At first, it designated the essence of such immortal creatures as angels and was then tranferred to God.11 Father, son, and holy spirit signified created beings before these words were applied to the Trinity.12 Neither God nor the divine persons can be grammatical subjects or predicates in the proper sense: "Predicatio enim et subiectio in deo in sola similitudine est: non in re".13 Thierry elaborates this doctrine on several occasions.14 There is, we are told in the commentary on the Contra Eutychen, no numerical difference between the divine persons, for number arises out of accidents: "Ex accidentibus enim numerus".15 In his lectures on the Trinity Thierry repeats several times: "Ex accidentibus numerus est".16 According to him we are faced here with a basic principle: "Aliud principium est

7

Abbr. Monacensis, Contra Eut. I, 4. Ibidem I, 27. 9 Ibidem III, 43. 10 Abbr. Monacensis, Contra Eut. Ill, 45. Gf. Lectiones IV, 11: "Unde Trismegistus dicit quod aut nullum nomen deus habebit aut, si nomen habuerit, illud erit omne nomen... Et hoc etiam diuini auctores uolunt et attestantur quod deus nullum nomen habet". Lectiones II, 4: "Est enim rerum uniuersitas complicata in quadam simplicitate". 11 Abbr. Monacensis, Contra Eut. Ill, 49. 12 Ibidem III, 50. 13 Ibidem III, 53. 14 Cf. Lectiones IV, 9. 15 Abbr. Monacensis, Contra Eut. Ill, 59. 16 Lectiones I, 52-54. 8

38

INTRODUCTION

quod ex accidentibus, non in accidentibus, sit numerus in substantial17 We also learn again that there are several theologies.18 The first theology, which is about God, is twofold: by affirmation and negation, as Denis — "summus ille theologus" — teaches.19 It may be remembered that in his commentary on the De Hebdomadibus Thierry refers to pseudo-Denis in the same manner by calling him "summus theologus". He was, no doubt, fond of such superlatives, for in his commentary on Genesis he describes Moses as "prudentissimus philosophorum "20 and in his lectures on the Trinity he praises him twice as "peritissimus philosophorum".21 Thierry's commentary on the Contra Eutychen as it has survived in the Fragmentum Londinense is incomplete at the beginning and at the end. As it exists in the Abbreuiatio Monacensis the first part is complete, but the text breaks off in Contra Eutychen V, 24 in the middle of the second column on f. 129v. The rest of the folio and f. 130 are blank. Hence almost half of the commentary is either missing or the commentary was never completed by the lecturer. VIII THE COMMENTARIUS VlCTORINUS

In our description of the Lectiones on the Trinity we have seen that MS Paris, BNLat 14489, formerly the property of the Abbey of Saint-Victor, contains two more commentaries on the same tractate. The second commentary (f. 67-95v), occasionally called In titulo or even pseudo-Bede, was first edited in 1563 by Johannes Heerwagen as a work of the Venerable Bede (d. 735) .22 Heerwagen's assumption that Bede was its author was apparently based on the coincidence that (the second part of) the same volume contained Bede's De muliere forti (f. 201v-215).23 17

Glosa I, 37. Abbr. Monacensis, Contra Eut. Ill, 61. 19 Ibidem III, 63. 20 Tractatus de sex dierum operibus 29. 21 Lectiones II, 38 and 53. 22 Bedae presbyteri in librum Boethii de Trinitate commentarius; ed. Joh. HERUAGIUS 8 (Basel 1563) 1088-1120. According to Chr. GOTTLIEB JOCHER, Allgem. Gelehrtenlexikon 2 (Leipzig 1750) 1564 Heerwagen was "ein gelehrter und beriihmter Buchdrucker zu Basel in der Mitte des 16 Seculi". 23 This tract, found in PL 91, 1039-1052, was first edited by Heerwagen (4, 972-983) under the title: In Salomonis Proverbia expos. Lib. Ill, c. 31. Cf. E. DEKKER, Clavis Patrum latinorum, in: Sacris Erudiri 3 (1961) 303, Nr. 1351. D. DE BRUYNE, Notes sur les manuscrits des editions du commentaire de Bede sur les Proverbes, in: Journal of Theol. Studies 28 (1927) 182-184. According to de Bruyne the Basel edition of the Expos, in Parab. Salomonis reproduces the Paris edition of 1545. 18

INTRODUCTION

39

Beginning on f. 202 of Bede's tract an unknown hand has entered numbers ranging from 629-664. We shall see that they were written in the manuscript by a printer in Basel, for such numbers also accompany the text of our commentary on the Trinity. They coincide with the column numbering of Heerwagen's edition. In addition, the text contains many corrections by a later hand. As a rule, these corrections have been made to "modernize" the mediaeval spelling. The abbreviation s. is always expanded to scilicet for the benefit of the printer. The same hand that made those corrections wrote on top of f. 67v-68: "Bedae presbyteri in prologum Boethii de trinitate commentarius". This title is repeated in the margin off. 95v (next to the sentence: "In titulo solent...") with the addition: "Anitii Manlii Seuerini Boethii consulis ordinarii patritij Romani, ad Symmachum socerum de trinitate liber". Written by the same hand, we read in the opposite margin: "Expositio". All these annotations agree verbatim with Heerwagen's edition.24 At the end of the "expositio" Heerwagen's next title reads: "Praefatio in eundem librum",28 based on an addition in the manuscript for which the same hand was responsible. Heerwagen then chose to transfer the introductory part of the theological tractate on the Trinity (f. 97v-98)26 from its position in the manuscript to the position it holds in Heerwagen's arrangement where it follows what is called "Praefatio". After this introductory part of the theological tractate the editor placed the corresponding commentary ("Circa hoc opusculum...") which begins on f. 67 where the addition: "Expositio prologi", also found in Heerwagen's publication, can still be seen.27 Heerwagen then transposed the rest of the theological tractate on the Trinity (f. 98-108) and placed it after the commentary on the introductory part.28 The title on p. 1094 of the edition ("Boetii liber de trinitate") is the result of another addition made by Heerwagen at the foot of f. 98. The title Commentarius which heads this second section of the commentary agrees with the title entered by Heerwagen on f. 72v of the manuscript. The claim that the numerous textual corrections, additions, and transpositions date back to Heerwagen is strengthened by an analysis made by B. Bischoff of Heerwagen's procedure in the publication of texts from MSS Munich (elm) 14387 (f. 20-94) and 14506 (f. 48-63), both from St. Emmeram in Regensburg.29 Our

24

Ven. Bedae opera omnia 8 (Basel 1563) 1088. Ibidem 1089. 26 Ibidem 1089-1090. 27 Ibidem 1090. 28 Ibidem 1094-1100. 29 B. BISCHOFF, Zur Kritik der Heerwagenschen Ausgabe 171-176; enlarged reprint in: B. BISCHOFF, Mittelalterliche Studien 1 (Stuttgart 1966) 112-117. 30 Similar adjustments in MS Stuttgart, Theol. Phil. Fol. 206, used by Heerwagen, were noticed by H. Weisweiler, Die handschr. Vorlagen zum Erstdruck von Beda In psalm, librum exegesis, in: Biblica 18 (1937) 197-209. The two plates published by H. Weisweiler (Clm 14381, f. 24 and Stuttgart, Landesbibl. Cod. theol. phil. Fol. 206, f. 71) show the same sort of corrections and pencil markings as our manuscript. For additional evidence of Heerwagen's procedure see also B. Colgrave and I. Mason, The Editio Princeps of Bede's Life of St. Guthbert and its Printer's xiith Century Copy, in: The Library 19 (1938) 289-303, with two plates, and B. COLGRAVE, Two 25

40

INTRODUCTION

manuscript confirms Prof. Bischoff's conclusion that Heerwagen brought the mediaeval spelling up to date, made certain corrections, and sent the manuscript to the press.30 The printer was responsible for the large numerals pencilled or rather ruddled in the margins of the manuscript during the process of setting up and numbering the columns.31 Having served its purpose our manuscript returned to the library of Saint-Victor in Paris. Many editors in those days were less considerate in this regard than Johannes Heerwagen.

The commentary, published as a work of the Venerable Bede (d. 735), contains a reference to a council of Reims.32 There is no doubt that the author of the commentary had the council of 1148 in mind. Before long, the authenticity of the work became suspect. In 1734, J. A. Fabricius did not hesitate to declare that the commentary attributed to Bede was considered spurious by all historians.33 Some fourteen years later (1749) the Bibliotheca Britannico-Hibernica of Thomas Tanner (1674-1735) was published in which four reasons against its authenticity are enumerated: (1) the work is not contained in Bede's own catalogue of his writings, (2) the author believes that, when Mass is celebrated, the true Body is on the altar, (3) he holds that the Spirit proceeds from the Son, (4) and he quotes from the "Athanasian Creed" unknown in Bede's time.34 Although the commentary was rejected as spurious by all historians, it entered the Migne collection as one of Bede's works relegated to the appendix.35 The introductory paragraphs and the text of the theological tractate were omited.36 As a result, a genuine part of the original commentary was discarded.57 It was less regrettable that the accessus ad aucLives of St. Cuthbert (Cambridge 1940) 37 and 51. For his edition of Bede's Life of St. Cuthbert Heerwagen used MS Bern, Stadtbibl. 392. B. Colgrave (p. 51) notes: "Probably the MS was borrowed from the Abbey of St. Victor in Paris to which it once belonged before it came into the possession of Jacques Bongars (1554-1613)". 31 On f. 68 the division between cols. 1091 and 1092 coincides exactly with the printed edition. Later markings show slight variations, presumably caused by corrections in the galley proofs. Hence the dividing lines drawn by the printer constitute the original divisions. The divisions between the first column of a page are marked with a capital M. 32 Comm. Victorinus 157. 33 J. A. FABRICIUS, Bibliotheca latino, mediae et inf. aetatis 1 (Hamburg 1734) 516 with reference to his Bibl. lat. Ill, 15, 8 and W. E. TENTZELINUS, De symbolo Athanasiano p. 68. Cf. C. OUDIN, Comm. de scriptoribus eccl. 1 (Leipzig 1722) 1672-1673. CHR. G. JOCHER, Allgem. Gelehrtenlexikon 2 (Leipzig 1750) 257. 34 THOMAS TANNER, Bibliotheca Britannico Hibernica (London 1748) 90. No question of authenticity is raised by GUILELMUS CAVE, Scriptorum ecclesiasticomm historia litteraria 1 (London 1688) 474. In his Hist. litt. 2 (London 1698) 243 it is placed "in dubiorum classem". 35 PL 95, 391-411. 36 Opera omnia 8 (Basel 1563) 1088-1100. 37 Discarded was the introduction: "Inuestigatam et cetera. Circa hoc opusculum..." Opera omnia 8, 1090-1094.

INTRODUCTION

41

torem beginning with the words In titulo38 also disappeared in the process, for it belongs to another commentary. Efforts to identify the author of our Commentarius Victorinus have met with no success. J. A. Fabricius mentions a certain Eadmundus Albanus (fl. 1340) as a possible candidate.39 J. Bach's suggestion40 that Achard of Saint-Victor is the "probable author" has been discredited as "inacceptable" by J. Chatillon.41 However, Bach's contention that the author's polemics are aimed at Gilbert of Poitiers is not without foundation. On the strength of a marginal note on f. 95 Thierry could be said to be the author. At the end of the commentary the author denounces "the heresy of the old hags who swear by the three parts of God". The marginal note entered on f. 95 by the same scribe reads: "Theodericus an sint tres partes in deo".42 Since Thierry's name does not occur in the text, the remark must have been entered by an annotator who considered or knew Thierry to be the author. Since the manuscript dates back to the third quarter (1160-1170) of the twelfth century, the scholar responsible for the marginal annotation was Thierry's contemporary who took it for granted that readers knew Thierry without further identification. One cannot overestimate the importance of this witness in favour of Thierry's authorship. While the commentary cannot be said to militate against Thierry's authorship, it should be noted that it contains entirely new elements derived from such contemporary sources as the Summa sententiarum, dated 11381141.43 The annotator also realized that the commentator aimed at Gilbert of Poitiers when he accused "somebody" of tampering with St. Hilary's famous ternary: "infinitas, species, usus".44 A marginal note on f. 79v identifies this somebody as "Poreta". The commentator describes Gilbert as: "Quidam tamen hec uerba non intelligens aut noua de more suo uolens inuenire..."45 This rather unfriendly description indicates the author's 38

Opera omnia 8, 1088-1089. Bibl. lot. mediae et inf. aetatis 1, 516 and 2, 214. He quotes in his favour: "Lelandus c. 312, Baleus V, 64 et Pitseus ad annum 1340, pag. 446" See also Th. TANNER, Bibl. Britannico Hibernica (London 1748) 23. J. LELAND, Commentarii 316. 40 Die Dogmengeschichte des Mittelalters 2 (Vienna 1875) 151. 41 Achard de Saint-Victor et les controverses christologiques du xn e siecle, in: Mil. offerts au R. P. Ferdinand Cavaliera (Toulouse 1948) 324. 42 E. JEAUNEAU, Note sur 1'ecole (p. 6) records this note without comment. 43 L. OTT, Untersuchungen 491. IDEM, Vivianus von Premontre, der fruheste Zeuge fur die Benutzung der Summa Sententiarum, in: Scholastik 14 (1939) 80-90. 44 Commentarius Victorinus 97. The ternary occurs in Gilbert's commentary on St. Paul. Cf. HARING, Simon of Tournai 330. 45 Commentarius Victorinus 97. 39

42

INTRODUCTION

strong rancour against Gilbert whose intelligence was generally admired and praised by his contemporaries. The reference to the council of Reims shows that the commentary could not have been completed before April 1148. Indeed, it would seem that it was not written until after Gilbert's death on 4 September 1154, for the commentator makes reference to Gilbert and his followers in the past tense: "Fuerunt enim quidam ignominiosi quorum nomina iam aures catholicorum offendunt qui ex parte subiecti non concederent unum deum esse tres personas".46 Despite his criticism the commentator uses certain technical terms introduced by Gilbert. Writing some ten years after Gilbert's death, John of Salisbury points out how quickly scholars adopted Gilbert's terminology which they had previously condemned: "Hoc tamen certum est quod publico nunc plura scolarium teruntur usu que tune ab ipso prolata uidebantur esse prophane nouitates".47 One such example is Gilbert's novel use of the word "naturalia".48 Our commentator speaks of "naturalium rationes" wrongly transferred to God by Vigilantius.49 Without mentioning Gilbert he disagrees with the doctrine concerning the "singularitas essentie", a term introduced by Gilbert.50 Our commentator uses the term "personalis proprietas" borrowed from Gilbert.51 Much more unexpected is the definition of person adopted by the commentator: "persona quasi per se una"52 against which Master Jocelin, then bishop of Soissons (1126-1152), had solemnly protested at the consistory of Paris in 1147.53 Considering these and other new arrivals or the borrowings from the Summa sententiarum the annotator's conviction that Thierry wrote the Commentarius Victorinus would seem to require further corroboration, for it was not Thierry's custom to borrow from contemporary sources. It is, however, beyond doubt that, if not written by Thierry, the commentary is very closely related to him. Its author shares with Thierry an increasing 46

Commentarius Victorinus 64. Hist, pontif. 8; ed. Poole 18. 48 See the index in N. M. HARING, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers 426. 49 Commentarius Victorinus70: "Vigilantius enim transferens naturalium rationes ad theologiam". Cf. GILBERT, Expositio in Quicumque 27; ed. HARING 34: "De his item fuit Vigilantius quidam regulam naturalium..." See also Comm. Victorinus 106: "Quod in iiaturalibus patet; (118); dictionem datam... in naturalibus non esse transferendam ad diuina; (126): In naturalibus tria sunt... (191) descriptionem datam esse de naturalibus". 50 Comm. Victorinus 74; 77; 121; 126. 51 Comm. Victorinus 167. 52 Comm. Victorinus 150. 53 OTTO OF FREISING, Gesta Frid. I, 54; p. 76. HARING, Das Pariser Konsistorium 113. 47

INTRODUCTION

43

disregard for the text of the theological tractate. It is true that he comments on the prologue with some attention to the wording of the text. But at the beginning of the first chapter he gradually abandons the text and its subject matter. After long discussions the last reference to the Boethian tractate is a sentence very dear to Thierry's heart: "Cuius coniunctionis ratio est indifferentia".54 Later the trinitarian topic of the tractate is completely overshadowed by christological themes.55 The Contra Eutychen is cited twice as: De duabus naturis et una persona Christi56 which, as we have seen, is the title of the work according to the Abbreuiatio Monacensis. Shortly before the end of the commentary, as extant, the author suddenly returns to such trinitarian questions as whether the divine persons could be called "parts of God" or whether they could be said to be "coeternal". To the question whether the Father is coeternal with the Son he replies: "Hoc non affirmo, non nego".57 The expression "three eternal ones", we are told, should not be used or should be interpreted properly if it occurs in an authoritative text.58 The scribe then added his explicit to indicate that his exemplar had come to an end. The commentator's doctrine never deviates from the teaching found in Thierry's writings. Like Thierry he rejects as Sabellian the heresy that one and the same God is Father whenever he wills to be Father or that he is Son whenever he wills to be Son.59 Like Thierry he objects to the grammatical illustration of the three divine persons.60 Both quote the very same verse from Horace where Boethius speaks of veiling the meanings of words.61 Both expound at length St. Paul's definition of faith and its unifying function.62 They warn against the fate suffered by Arius on his way to the Emperor Constantine.63 Both elaborate the mathematical illustration of the trinitarian mystery,64 quote St. Paul's letter to the Hebrews ( 1 : 3 ) and cite the Spanish Sybil in the same context.65 They

54

Comm, Victorinus Comm. Victorinus 56 Comm. Victorinus 57 Comm. Victorinus 58 Comm. Victorinus ed. HARING 41. See 59 Comm. Victorinus 60 Ibidem. 61 Ibidem 32. 62 Ibidem 48-56. 63 Ibidem 135. 64 Comm. Victorinus 65 Ibidem 95-96. 55

161: BOETHIUS, De Trinitate 1, 10; p. 6. 192. 220 and 230. 236. 237. The question is raised by GILBERT, Expositio in Quicumque 62-63; also GILBERT, Contra Eut. 3, 66; ed. HARING 285. 3.

81.

44

INTRODUCTION

agree on the axiom: "Quicquid est in deo est deus",66 an axiom held up against Gilbert of Poitiers at Reims.67 Both consider (pseudo-) Denis as representative of a "theology of negation" and a "theology of affirmation".68 They argue against those "qui dicunt aliam esse humanitatem Socratis et aliam Platonis",69 against the formula: "deus est a deitate",70 and against the view that the divine persons "differ by number".71 Both speak of Christ as "third person" and as "humanatus".72 It is certain that our commentator borrowed from the Summa sententiarum written about 1138-1141. Less certain are some apparent borrowings from the Abelardian Ysagoge in theologiam, written between 1141 and 1150.73 There are also very striking points of contact with the Tractatus de Trinitate. We have seen that our author maintains that by proposing the trinitarian ternary: unitas — equalitas — conexio St. Augustine took refuge in mathematics: "Sed sicut ex formula uerborum haberi potest... confugit ad mathematicam".74 After quoting the same passage from St. Augustine75 the author of the Tractatus de Trinitate declares: "ad mathematicam, ut ex forma uerborum datur intelligi, disciplinam confugit".76 He then continues: "Arithmetici unitatem principium numerorum constituunt"77 while our commentator continues by saying: "Arithmetici namque unitatem primum omnium constituunt numerorum principium"78 The author of the Tractatus identifies substance and matter: "substantia, ut a substando dicitur, proprie est materia".79 Our commentator shares his view: "Et in hac acceptione conuenit materie que habet substare".80 Then he identifies subsistence with form and offers the following reason: "eo quod sub se sistit fluxum materie".81 The same identification is made in the Tractatus and for the same reason: "Hec (forma) enim subsistit 66

Ibidem 101. P. FOURNIER, Etudes sur Joachim de Flore (Paris 1909) 75. 68 Comm. Victorinus 99 and 102. 69 Ibidem 126. Cf. 73-74. 70 Ibidem 155-157. 71 Ibidem 161. 72 Ibidem 203. 73 A. M. LANDGRAF, Introduction 109. 74 Comm. Victorinus 81. 75 De doctr. christ. I, 5, 5; PL 34, 21. 76 Tractatus de Trinitate 12. 77 Comm. Victorinus 81. 78 Tract, de Trinitate 12. 79 Tract, de Trin. 1. 80 Comm. Victorinus 217. 81 Comm. Victorinus 217. 67

INTRODUCTION

45

i.e. fluxum materie sub se sistit".82 Many other parallels could be adduced to show that the two works belong to the same school, if not to the same author. IX

THE GLOSA VICTORINA After the explicit of the Commentarius Victorinus the title: "Incipit Boethius de trinitate ", written in red on the same line, introduces another commentary in MS Paris, BNLat 14489, f. 95v-109v. It opens with an accessus ad auctorem (f. 95v-96) already edited by Heerwagen ("In titulo") who placed it in front of the Commentarius Victorinus.83 The accessus includes a rather lengthy analysis (f. 96-97) of the names Anicius Manlius Seuerinus Boetius with the accompanying titles and ends with the second Vita** of Boethius. This introduction is followed by the text of the two Theological Tractates on the Trinity (f. 97v-107v and 107v-109v). Heerwagen edited only the text of the first tractate whose prologue ("Inuestigatam ...") he placed after the accessus beginning with: "In titulo solent..." He inserted the accessus of the Commentarius Victorinus between the prologue and the rest of the text of the first tractate. In the Glosa Victorina the Boethian text is commented on by interlinear and marginal glosses. These glosses are more numerous and extensive in some parts than in others. They were written by the one scribe to whom we owe the entire first part (f. 1-110) of the volume. Although many of the annotations seem to have originated in the twelfth century they do not reveal any association with Thierry's ideology. The Glosa Victorina has been added to the present edition to complete the publication of the entire manuscript and to make the text available to students. Until its author is identified, it may aptly be designated Glosa Victorina. X

THIERRY'S TRAGTATUS DE SEX DIERUM OPERIBUS Thierry's famous commentary on the opening chapters of Genesis holds a key position in any attempt to establish the extent of the literary 82 83 84

Tract, de Trin. 1. "In titulo solent duo proponi..." Ven. Bedae opera omnia; ed. J. HEERWAGEN 8,1088. Vita Boetii secunda; ed. R. Peiper, p. xxxr.

46

INTRODUCTION

activity and influence that emanated from Thierry and his school in the field of philosophy and theology. Clarembald calls it Libellus de sex dierum operibus, while Thierry himself refers to it twice as tractatus.85 It was first discovered together with a fragment of Clarembald's tractatulus in MS Paris, BNLat 3584, f. l-16v, where Thierry's treatise is preceded by a letter addressed by Clarembald to an illustrious Lady whose name is not mentioned. In describing the two tracts as De sex dierum operibus libri duo Dom Brial86 seems to have adopted the title indicated in Clarembald's letter.87 A later inscription in the manuscript calls it Liber de septem diebus, a title based on the opening sentence of the commentary: "De septem diebus et sex operum distinctionibus primam Geneseos partem secundum phisicam et ad litteram ego expositurus..." The commentary is anonymous in all known manuscripts. Originally, Clarembald's letter was the only key to the identification of its author. However, Helinand of Froidmont (d. after 1229) who incorporated almost every line of the commentary into the first book of his World Chronicle seems to have considered a certain Hugh to be its author, for the marginal note at the beginning of the chronicle as preserved in MS Vat. Reg. Lat. 535, f. 2-483 reads (f. 2): "Hugo de sex diebus". In the London manuscript of this chronicle the same note occurs slightly later.88 Although Helinand may have thought of Hugh of Saint-Victor, no serious historian would burden the Victorine with this work. This does not rule out the possibility that some author by the name of Hugh composed the commentary. Fortunately, Clarembald names its author whom he calls "magister Theodericus meus doctor" and whom he praises as "totius Europe philosophorum precipuus".89 To no Thierry except to Thierry of Chartres would such praise apply. On several occasions Clarembald describes him as Thierry the Breton, never as Thierry of Chartres. In addition, we have the testimony of the author who compiled the collection of sentences preserved in MS Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 153, f. 109v-132. An excerpt from Thierry's commentary on Genesis in this collection is introduced with the words (f. HOv): "Magister Tirricus super locum ilium posuit deus firmamentum in medio aquarum..." According to Clerval the commentary was written in 1130-1150.90 85 86 87 88 89 90

Tractatus de sex dierum operibus 46-47. Hist. litt. 13 (Paris 1869) 379. CLAREMBALD, Ep. ad dominam 3; ed. HARING 225. MS London, Brit. Mus. Cotton Claudius B. IX., f. 2. Ep. ad dominam 3; ed. HARING 225-226. CLERVAL, Les ecoles 172.

INTRODUCTION

47

It seems that this period can be narrowed down to 1130-1140, for the commentary was clearly written at a time when Thierry's way of thinking was still dominated by the seven Liberal Arts to such a degree that he called upon them to furnish the arguments for the existence of a Trinity in God. Perhaps more significant is the fact that in his commentary Thierry still expresses the opinion, censured in 1140, according to which Plato's world soul is the Spirit of the Lord of the Old Testament. Thierry claims that "the Christians call it Holy Spirit".91 Abelard's identification of Plato's world soul with the Holy Spirit was first denounced as heretical by William of Saint-Thierry who sent a number of charges to the papal legate, Bishop Geoffrey of Chartres (1116-1149), and St. Bernard.92 The accusation occurs also in St. Bernard's letter to Pope Innocent II (1130-1143) and in the list of nineteen charges attributed to the Synod of Sens in 1140.93 It could not have escaped Thierry that these so-called capitula were condemned by the synod and the pope. Both Abelard and William of Conches abandoned the opinion.94 If Thierry followed their example, the commentary must have been written before May 1140. Perhaps in view of this condemnation some scholars modified the doctine in the sense that Plato meant the Holy Spirit when he spoke of the world soul.95 It has been pointed out that Thierry's commentary was first discovered in a Paris manuscript containing Clarembald's letter, Thierry's commentary as edited by Clarembald, and a fragment of Clarembald's own Tractatulus.** Dom Brial did not identify the author of the Tractatulus. He claimed, however, that the Tractatulus was not written by Thierry.97 B. Haurdau, who was not very fond of "les pieux auteurs de YHistoire litteraire", disagreed98 and decided that Thierry was the author of both commentaries.99 Later he discovered two more manuscripts containing Thierry's commen91

Tractatus de sex dierum operibus 27: "Christiani uero illud idem Spiritum sanctum appellant". L. OTT, Die platonische Weltseele 327 (PL 180, 265-266). 93 L. GRILL, Die neunzehn Capitula 230-239. 94 L. OTT, Die platonische Weltseele 314 and 323. 95 Sententiae I, 2; ed. R. M. MARTIN, CEuvres de Robert de Melun III, 1 (Louvain 1947) 296. See also ALEXANDER NECKAM, Speculum speculationum III, 83; MS London, Brit. Mus. Royal 7 F I, f. 69v: "Quid autem anima mundi uocetur a philosophis, incertum est. Placuit tamen Platoni asserere mundum esse animal. Sed hanc opinionem sancta reprobat ecclesia... Quibusdam uisuni est animam mundi esse Spiritum sanctum. 96 MS Paris, BNLat 3584, f. l-16v. 97 Hist. Hit. 13, 380: "Le premier est 1'ouvrage de Thierri, le second appartient a 1'anonyme dont nous venons d'analyser la preface". 98 Hist, de la phil. scolastigue 1 (Paris 1872) 417. 99 Hist. 1, 393. 92

48

INTRODUCTION

tary but without Clarembald's letter and Tractatulus.1 After finding another manuscript2 Haure*au edited Thierry's commentary and Clarembald's letter in 1888 and again in 1890.3 Extracts from his edition were published by W. Jansen.4 M. Manitius increased the list by adding MS Tours, Bibl. munic. 85, which had been noticed in 1900 by M. Collon.5 A copy preserved at Cambrai was first noticed by the cataloguer of the library,6 later by R. Klibansky7 and J. M. Parent.8 More recently, Fr. Stegmiiller drew attention to another copy kept at the Bibliotheque nationale, previously noticed by L. Delisle.9 Because of the fact that this manuscript has been added to the manuscripts previously collated the edition10 which appeared in 1956 has been improved.11 The commentary has been included in the present collection mainly because of its doctrinal value and its importance for the identification of Thierry's writings. A short description of the manuscripts used may be in order. A = Paris, BNLat 3584, f. lv-10 (s. xii). Provenance: Ancien Fonds, Baluze 732, Regius 4512. This manuscript, noticed in the old catalogue,12 was first used by Dom Brial,13 later by B. Haureau.14 J. M. Parent made use of it for his transcription of part of Clarembald's Tractatulus.15 1

MS Paris BNLat 647 and 15601 (formerly Sorbonne 170). MS Paris, BNLat 18096. 3 Cf. B. HAUREAU, Notices et extraits 6 (Paris 1893) 22-23. IDEM, Notices et extraits des manuscrits de la bibl. nationale 32, 2 (Paris 1888) 167-186. IDEM, Notices et extr. de quelques manuscrits de la bibl. nationale 1 (Paris 1890) 45-70. 4 W. JANSEN, Der Kommentar 106*-112*. 5 M. MANITIUS, Geschichte der lat. Literatur 3, 201. 6 Catalogue general 17, 124. 7 Nicolai de Cusa opera omnia 1 (Leipzig 1932) p. xn. 8 J. M. PARENT, La doctrine 206. 9 MS Paris, BNLat 13418 (from Saint-Germain-des-Pres). Fr. STEGMULLER, Rep. bibl 5, 312-313. 10 HARING, The Creation and Creator 184-200. 11 The text is based on an additional manuscript (BNLat 13418) and has been collated with Helinand's Chronicon in MSS London, Brit. Mus. Cotton Claudius B. IX, f. 1-10, and Vat. Reg. lat. 535, f. 2-12. 12 A. MELOT and B. DE MONTFAUCON, Catalogus codd. manuscriptorum Bibl. regiae 3 (Paris 1744) 435. 13 Hist. litt. 13, 379. Cf. C. EGASSE Du BOULAY, Hist. univ. Parisiensis 2 (Paris 1665) 775. Fr. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 5, 313. HARING, The Creation and Creator 181. L. Thorndike, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings (London 1963) 390. 14 Histoire de la phil scolastique 1 (Paris 1872) 396-402. IDEM, Notices et extraits 32, 2 (Paris 1888) 167-186. IDEM, Notices et extr. de quelques manuscrits latins 1 (Paris 1890) 45-70. 15 J. M. PARENT, La doctrine 208-213. 2

INTRODUCTION

49

C = Cambrai, Bibl. munic. 339 (321), f. 74v-81v (s. xiii). Provenance: Saint-Aubert, near Cambrai, O.S.A. Together with Glarembald's letter (f. 74-74v) and Tractatulus™ Thierry's commentary is here preserved in a recueil whose previous owners were the Augustinians of Saint-Aubert near Gambrai.17 The ex-libris reads: "Liber sancti Auberti Cameracensis". The commentary was first noticed by the compiler of the catalogue,18 later by R. Klibansky, J. M. Parent, and Fr. Stegmiiller.19

P = Paris, BNLat 647, f. 167-173 (s. xii). Provenance: Priory of Bonne Nouvelle, Rouen, O.S.B. Bonne Nouvelle was also known as Notre-Dame du Pre. The earliest ex-libris dates back to the fourteenth century: "Liber sancte Marie de Prato".20 Later records of ownership are: Bethune theol. 32 and Regius 4072. It was first used by B. Haureau.21 In the manuscript Thierry's commentary is preceded by a long gloss on the Epistles of St. Paul by Raoul de Flaix.22

Q, = Paris, BNLat 15601, f. 98-100 (s. xii). Provenance: Sorbonne, Paris. The pressmark at the Sorbonne was 170. L. Delisle23 describes the contents of this manuscript briefly as: "Raoul de Laon sur les epitres de S. Paul, xii s." He did not notice Thierry's commentary. The first historian to notice and use it was B. Haureau.2* The text is closely related to that of P. It ends in line 49 of the first column on f. 100.

R - Paris, BNLat 18096, f. 45-49 (s. xii). Provenance: Saints Corneille and Cyprien (83), Compiegne, O.S.B. L. Delisle25 summarizes the contents of this manuscript as follows: "Liber honeste vite — Excerpta varia — De opere septem dierum (45) — Sermones (49v) — S. Bernardus, sermo exhortationis ad milites Christi (74) — De locis Jerusalem

16

Both have been published in N. M. HARING, Life and Works of Clarembald 225-249. Cf. Gallia chr. 3 (Paris 1876) 153-156. 18 Caial. gen. 17 (Paris 1891) 124. 19 E. HOFFMANN and R. KLIBANSKY, Nicolai de Cusa opera omnia 1 (Leipzig 1932) p. xn. J. M. PARENT, La doctrine 206 and 216. Fr. STEGMULLER, Rep. bibl. 5, 313. 20 Cf. PH. LAUER, Bibliotheque nationale: Catal. gen. des manuscrits latins 1 (Paris 1938) 229-230. 21 B. HAUREAU, Histoire 1, 393. Notices 1, 51. See also A. M. LANDGRAF, Untersuchungen zu den Paulinenkommentaren, in: Rech. theol. anc. et medievale 8 (1936) 353-354. 22 A brief gloss on Is. 28: 10 has been inserted between both works (f. 166v). Fr. STEGMULLER, Rep. bibl. 5, 43. HARING, The Creation and Creator 181. 23 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, in: Bibl. de I' jficole des chartes 31 (1870) 16. 24 B. HAUREAU, Histoire 1, 393. Notices 1, 48. 25 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Notre-Dame et d'autres fonds, in: Bibl. de l'£cole des chartes 31 (1870) 541. 17

50

INTRODUCTION

(76v) — De sacramentis invisibilibus (80v) — In Exodum (86 et 94) — Ex etymologiis Isidori (93) — Cantica canticorum, cum glosa (159)—xii s. — Comp". It was later used by B. Haureau.26

S = Paris, BNLat 13418, f. 106-113 (s. xii). Provenance: Saint-Germain-des-Pres, Paris, O.S.B. This manuscript must have escaped Haureau's attention although its contents had been described in 1868 by L. Delisle:27 "Apologeticum Bernardi abbatis — S. Gregorii homilie (4v) — Gomm. in sacram scripturam (4v) — S. Bernardi epistole (67v) — Sententie super Genesim (74v) — Sermo S. Bernardi in Missus est angelus (82) — De gradibus humilitatis (92) — Hugonis soliloquium (98) — De septem diebus (106) — De nominibus hebraicis (114) — xii s.". The manuscript, listed by Fr. Stegmiiller,28 has not been collated in any previous edition. The tract ends on f. 113 in line 16. The rest of the folio contains pen exercises.

T = Tours, Bibl. mimic. 85, f. 181-183v (s. xii). Provenance: Marmoutier, Tours, O.S.B. B. Haureau knew that the manuscript existed, but he did not use it.29 Its pressmark at Marmoutier was 99. Among other works it contains Abelard's Sic et non (L 106-132v), Theologia Christiana (f. 133-156), and part of his Theologia Scholarium (156-159), followed by a letter written by Walter of Mortagne to Hugh of SaintVictor (f. 159-181). Thierry's commentary on Genesis (f. 181-183v) is preceded and followed by letters and tracts attributed to Hugh of Saint-Victor (f. 158-181 and 183v-186). Circumstances of this sort may easily create the mistaken idea that the anonymous commentary was likewise written by Hugh of Saint-Victor. The collection ends with an anonymous treatise on marriage.30

V = Vatican, Reg. lat. 535, f. 2-12 (s. xiii). Provenance: "Iste liber pertinet ad monasterium Beate Marie de Belloprato Cystercien(sis) Ordinis, Beluacen(sis) dioc(esis)", f. 484V. Later owner: Alexandre Petau. The Cistercian Helinand of Froidmont (d. after 1229) transcribed most of Thierry's tractate when he compiled his enormous World Chronicle part of which is extant in a Vatican manuscript which once belonged to Alexandre Petau (d. 1672). It is well known that the bibliophile Paul Petau (1568-1614) collected a great many manuscripts most of which were sold in 1650 by his son Alexandre to Isaac Vossius (1618-1689) who acted on behalf of Queen Christina of Sweden. Shortly after her death in 1689 her library was purchased by Cardinal Pietro Ottoboni who donated

26

Notices 1, 49 and 51. IDEM, Notices 6, 29. Fr. STEGMULLER, Rep. bibl. 5, 313.

27

L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Saint-Germain-des-Pres, in: Bibl. de /'Ecole

des chartes 29 (1868) 230. 28

Fr. STEGMULLER, Rep. bibl. 5, 313.

29

Notices 1, 49 and 6, 29.

30

Catal. gen. 37 (Paris 1900) 47-51.

INTRODUCTION

51

almost all the manuscripts to the Vatican Library. The summary list of the Vatican manuscripts from Queen Christina's library, published by B. de Montfaucon (16551741) and re-edited by A. Raes, describes Helinand's chronicle under number 442 as: "Hugo de sex diebus cum Historia ab initio orbis usque ad Olympiadem 113".31 The volume contains the first eighteen books (f. 2-483) of Helinand's chronicle whose first book is entitled: "Chronicorum liber primus de creatione". Subdivided into forty-six chapters, the first book begins with Thierry's words: "Mundane substantie cause sunt quatuor: efficiens ut deus..." According to a marginal note (f. 2) this text is derived from "Hugo de sex diebus". Other marginal notes indicate quotations inserted by Helinand from Seneca (De naturalibm questionibus), Democrit, Vergil, quidam Stoici, Possidonius, Anaxagoras, Gleon, an "astronomia Gerberg". Bede and Plotinus. Other marginal references to "Hugo de sex diebus" occur on f. 3v, 10, and 11. The first book ends with Thierry's sentence: "Ecce iste unitatis et Verbi mention em breuiter et aperte fecit." For obvious reasons Thierry's next and last sentence in which he announces the continuation of his trinitarian speculation as applied to the Holy Spirit is omitted. But the omission was probably not made by Helinand, for the missing sentence is found in the London manuscript of his chronicle. It is worth mentioning here that Helinand used Thierry's original text, not the (slightly) shortened and revised version (AC) known through Glarembald.32 Vincent of Beauvais (d. about 1264), on the other hand, used Helinand's chronicle when he made the excerpts from Thierry's commentary found in the Speculum naturale.™

W = London, Brit. Mus. Cotton Claudius B. IX., f. l-10v (s. xv). Provenance: Library of Sir Robert Cotton (1571-1631). According to a rather detailed description of the manuscript provided by E. M. Thompson34 in 1885 this copy of Helinand's chronicle must have been written in France in the fifteenth century. The title reads (f. 1): "Prima pars cronicorum Helinandi monachi ordinis Gistariensis". It actually contains the first sixteen (f. 1-261) of the chronicle's forty-nine books.35

31

Les manuscrits de la Reine de Suede au Vatican, in: Studi e testi 238 (Vatican 1964) 24. B. DE MONTFAUCON, Bibl. bibl. 2 (Paris 1739) 82. 32 Clarembald's text ends in Tractatus de sex dierum operibus 46 with the sentence: "Semper enim qui dicit ueritatern id dicit quod interest". d3 Helinand's chronicle is the reason why Vincent of Beauvais attributes excerpts from Thierry's commentary to a certain Hugh, presumably Hugh of Saint-Victor. Thus he assigns two excerpts to "Hugo de sex diebus" in his Speculum naturale IV, 42 and XV, 1; ed.Douai (1624) 259 and 1093. A long sequence of excerpts is attributed to "Hugo de tribus diebus" in Spec. nat. II, 26-28; ed. Douai (1624) 95-97. He ascribes one excerpt to Helinand in Spec. rial. XV, 17; p. 1103. These excerpts are indicated in the present edition but no variants are noted because of the fact that Vincent used Helinand rather than a manuscript of Thierry's tract. 34 Bibl. de V £cole des chartes 46 (1885) 198-200. Cf. A Catalogue of the Manuscripts in the Cottonian Library (London 1802) 192. P. LEHMANN, Erforschung des Mittelalters 1 (Leipzig 1941) 43 and 93. 35 The text of books 45-49, comprising the years 634-1204, previously edited by B. Tissier, is available in PL 212, 771-1082.

52

INTRODUCTION

The first marginal reference to "Hugo de sex diebus"36 occurs on f. 2, the second37 on f. 8. Although the marginal annotations are not nearly as numerous as in the Vatican copy, the name of William of Conches occurs six times in the margins. Helinand's borrowings were first noticed by R. Klibansky38 whose claim that Helinand incorporated a large part of Thierry's account of the formation of the universe "without any mention of his source" has been contradicted and disproved by E. Jeauneau.39

The excerpts found in MS Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 153, f. HOv, and in the De solis affectibus (c. 49) have been collated in the preparation of this edition but offer no variants worth recording. The fact that Helinand made use of Thierry's commentary in a Christmas sermon40 should finally be mentioned here to show how highly he thought of the work. We have seen that there are good reasons to think that among the monastic communities of the twelfth century the Cistercians displayed the deepest affection for Thierry. This would confirm A. Vernet's41 suggestion that when Thierry decided to prepare for death, he withdrew to a valley where the sons of St. Bernard guided the plowshares to provide food for all who came knocking on their doors.

36

The reference is to Tractatus de sex dierum operibus 8 ("Sicut igitur prima conuersio ignis illuminauit aera...") and corresponds to the note found on f. 3v of the Vatican manuscript. 37 The reference is to Tractatus 13: "Spacium igitur quarte conuersionis..." 38 R. KLIBANSKY, The School of Chartres 10. 39 E. JEAUNEAU, Note 18. 40 PL 212, 489D-490D. The discovery was made by M-D. Chenu who offers a fine analysis in his paper entitled: Une definition pythagoricienne 7-13. It may finally be noted that the copy of Helinand's chronicle, once preserved at the Grand Seminaire of Beauvais and perhaps identical with MS Vat. Reg. lat. 535, has been described by L. DELISLE, La Chronique d'Helinand, moine de Froidmont, in: Notices et documents pub 1. par la Societe de Vhistoire de France (Paris 1884) 141-154. At least a partial edition of Helinand's chronicle has been announced by E. R.ATHBONE in Mediaeval and Ren. Studies 1 (1941-1943) 36, n. 5: "I hope shortly to make a study of this work, editing parts at least". At that time, only the Gottonian manuscript was known to E. Rathbone. 41 A. VERNET, Une epitaphe 666-670.

TEXTS

This page intentionally left blank

I COMMENTUM SUPER BOETHII LIBRUM DE TRINITATE

LIST OF MANUSCRIPTS AND SIGLA A E M T

= = = =

Oxford, Bodl. Lyell 49, f. 81-99v (s. xn) Erlangen, Universitatsbibliothek 182, f. 66-103v (s. xn) Munich, Staatsbibliothek (dm) 2580, f. l-66v (s. xii) Tours, Bibliotheque munic. 300, f. 67-70v (s. xn)

PROLOGUS

1 Inchoantibus librum hunc de Trinitate primo uidendum est que sit auctoris intentio, que libri utilitas, ad quern scribat. Intentio auctoris est in hoc opusculo questionem illam soluere quomodo scilicet una in deo sit substantia, tres persone. Utilitas libri est fidei catholice instructio. Per hoc enim opusculum 5 et ad recte credendum instruimur et ad recte de fide catholica loquendum. Ad Symachum scribit uel, ut quibusdam placet, ad lohannem diaconum. 2 Sed horum quicumque fuerit premittit prologum in quo reddit ilium 10 docilem ad quern scribit docendo quid intendat uidelicet ut questioni proposite solutionem adhibeat. Attentum etiam reddit ubi difficultatem materie et difficultatis causam attingit ut paulo post declarabitur in littera. Beniuolum reddit a persona eius ad quern loquitur cum profitetur 15 scilicet se nullum post se alium inuenire cuius iudicio uel possit uel audeat hoc opus conmittere. Ait ergo: 3

INUESTIGATAM DIUTISSIME et Cetera.

Quasi dicat: questionem tuo curaui ofFerre iudicio scriptam et rationibus quantum diuina nos illustrare dignata est discretio conproba- 20 tarn. QUESTIONEM inquit i.e. questionis solutionem. Et reddit docilem. INUESTIGATAM DIUTISSIME quasi a nobis diu inquisitam. Reddit uero at-

1 inchoantibus: inchoantis M. inchoantibus librum hunc: librum hunc inchoantibus EM. The title commentum is found in A. William of Conches, Glosae super Platonem (ed. Jeauneau 67) states: Non hodie uocamus commentum nisi alterius libri expositorium. Quod differ! a glosa. Commentum enim, solam sententiam exequens, de continuatione uel expositione littere nichil agit. Glosa uero omnia ilia exequitur. Unde dicitur glosa i.e. lingua. 2 intentio: intentio igitur T. 4 una in deo: in deo una M. tres persone: tres uero persone EM. 5 libri est fidei: libri fidei M. 6 et ad recte: ad recte M. 8 Symachum: Silasium M. diaconum: dyaconum M. 10 quicumque: quodcumque EM. 11 (docilem) Cf. Cicero, De inv. I, 15, 20. 13 causam attingit: causam causam attingit P. 15 beniuolum: etbeniuolum M. Cf. Cicero, De inv. I, 16, 22. 18 diutissime: diutissime quasi a nobis M. 20 conprobatam: conprobatiua M. 21 (docilem) Cf. Cicero, De Inv. I, 15, 20. 22 nobis diu: nobis diutius M. (attentum) Cf. Cicero, De Inv. I, 15, 20.

58

Commentum super Boethii librum

tentum per hoc quod ait DIUTISSIME, longissimum scilicet inuestigationis sumpsisse spacium designans. OFFERENDAM inquit quasi tuo iudicio commendandam. COMMUNICAN- 25 DAMQUE ut quodam modo scilicet sis auctor operis sicut et ego: tu quidem diiudicando ego autem questioni solutionem adhibendo. RATIONIBUS FORMATAM i.e. argumentis conprobatam. Questionem enim formare est rationibus illam conprobare. LITTER ISQUE MANDATAM i.e. scriptam. 30 4

QUANTUM LUX DIUINA.

Nomine lucis designat discretionem quia scilicet luce res discernuntur sicut tenebris confunduntur. DIGNATA EST inquit. Et subintelligendum est: illuminare. IGNICULUM NOSTRE MENTIS i.e. rationem. Cum uero sint tres ignis species: flamma carbo lux, ignem hie intelligit lucem 35 quam in designatione rationis ponit. Et propter causam predictam usus est diminutiuo dicens IGNICULUM quia ratio nostra parua est ad rationis diuine conparationem. TAM UESTRI cupiDUS lUDicii et cetera. Et est sunima sententie: non magis questionis solutionem studui inuenire quam uestrum cupiam 40 de ea iudicium audire. Et reddit beniuolum ab eius persona designans eum sapientissimum esse cuius iudicio suum opus uelit conmittere. 5 QUA IN RE i.e. in quo tractatu. Et est hec sententia: quid intendam satis declarat adiuncta difficultati materie loquendi obscuritas, hoc scilicet: rem propositam minus doctis non propalare sed solis sapientibus 45 insinuare. Si enim rem propositam manifestare omnibus uoluisset, de re presertim difficillima obscure locutus non esset. Et reddit attentum difficultatem materie et difficultatis causam attingendo. Causa namque difficultatis partim est loquendi obscuritas que idcirco, ut iam dictum est, adhibetur ut res a solis sapientibus in- 50 telligatur. 6 POTEST INTELLIGI i.e. perpendi. QUID MICHI SIT ANIMI i.e. quid intendam QUOTIENS STILO ExcoGiTATA conmendo i.e. quotiens scribo. TUM EX IPSA DIFFICULTATE MATERIE quia scilicet materia difficilis est in se TUM QUOD RARIS i.e. sapientibus qui pauci sunt COLLOQUOR. 55 23 ait: dicit M. longissimum: longissimum tempus M. 24 spacium designans: designans EM. 27 diiudicando: iudicando EM. 28 rationibus: ratio M. 37 usus est: usus est autem M. usus autem est T. parua: perparua EM. 40 solutionem studui: solutionis studia EM. 43 intendam: intendam i.e. M. 50 intelligatur: intelligendo M. 54 in se: per se M. 55 pauci: perpauci EM.

De Trinitate 3-9 prol.

59

UOBIS inquit TANTUM. Quod sic intelligi potest: uel tibi soli uel tibi et consimilibus. Ubique uero in hoc uersu loquendi obscuritatem innuit quam propter causam predictam in hoc opusculo adhibuit. 7

NEQUE ENIM FAME IACTATIONE Ct Cetera.

Quasi dicat: ut a paucis intelligar obscuritatem adhibeo quia famam 60 popularem in hac re minime quero. EXCITAMUR quasi commouemur FAME IACTATIONE i.e. fama laudis humane qua se ultra quam debeant solent homines iactare. ET INANIBUS UULGI CLAMORIBUS i.e. fauore populari. Bene autem ait CLAMORIBUS quia laus popularis magis in clamore 65 consistit quam in laudis discretione. Non enim discrete considerat populi multitudo cui laudem attribuat. Clamorem ergo uulgi dicit inanem uel quia non discernit quid laudare debeat uel quia utilitatis nichil conferat. 8

SED si QUIS EST et cetera. 70 Ac si diceret: si laus inde nobis euenerit aliqua laudem diuinorum de diuina querimus materia. Et hoc est quod ait FRUCTUS EXTERIOR i.e. laus extrinsecus proueniens. NON POTEST quasi non debet NISI SIMILEM MATERIE SPERARE SENTENTIAM ut quemadmodum scilicet diuina est materia ita laus ex diuinorum proueniat sententia. 75 QUOCUMQUE IGITUR et cetera. Summa sententie hec est: quoscumque preter uos unum inspicio, partim in studio segnes partim inuidos et detractores inuenio. Continuatio littere sit hec: quandoquidem solam sapientium expecto sententiam ideo tibi soli et paucis sapientibus scribo quia QUOCUMQUE DEIECI i.e. declinaui uel deduxi OCULOS et cetera. 80 9 IGNAUA inquit SEGNITIES. Per quod intelligit segnes in studio. Quod autem dixit IGNAUA illud quidem segnitiei epitheton est. LIUOR i.e. inuidia. CALLIDUS inquit quia inuidi callide detrahunt concedendo aliquid unum alicui ut aliud sibi subtrahant. 56 uel tibi soli uel tibi: uel tibi EM. 57 consimilibus: similibus T. ubique uero: ubique T. 59 neque enim fame iactatione: neque enim T. 61 commouemur: commonemur M. 62 fame iactatione: fame i.e. iactatione M. laudis humane: laude humana EM. 63 homines iactare: homines M. 65 popularis: populi EM. 68 quid laudare: quod laudare EM. 71 diceret: dicat EM. 76 quocumque igitur: quocumque M. 78 continuatio: contextio EM. Gf. Ch. Thurot, Notices 106: La maniere dont on rendait raison de 1'ordre suivi par 1'auteur ressemble beaucoup a celle dont on expliquait son texte. Deja, au xn e siecle, on faisait remarquer de distance en distance les transitions d'un sujet a 1'autre dans le texte du Priscien, ce qu'on appellait continuatio. See also E. Jeauneau, Closes de Guillaume de Conches 218-219. 81 intelligit: intelliguntur EM. 84 aliud sibi: aliud illi EM.

60

Commentum super Boethii librum

UT CONTUMELIAM et cetera quasi dicat: adeo quidam ignaui sunt 85 uel inuidi UT UIDEAR IRROGARE i.e. inferre CONTUMELIAM et cetera. QUI TALIBUS HOMINUM MONSTRis i.e. monstruosis hominibus qui, licet formam hominis habeant, minime tamen rationem humanam retinent. Et hoc quidem totum per ypothesin legendum est. Non quod contumeliam diuino tractatui inferat uel quod hec PROCULGANDA stultis proiciat 90 sed quia contumeliosus diuino tractatui esset si minime doctis hec proculcanda proiceret. 10 NON AGNOSCENDA inquit quia minime docti si ilia intelligerent intellecta paruipenderent. Et hoc est quod ait PROCULCANDA i.e. paruipendenda. 95 IDCIRGO STILUM et cetera. Ne ab insipientibus scilicet que dicturus sum intelligantur, ideo breuiter et obscure loquimur BREUITATE STILUM GONTRAHO. Quod nichil aliud est quam obscure et breuiter loqui. In BREUITATE uero obscuritatem latenter innuit. Breuitas enim obscuritatem gignere solet iuxta illud Oratii: l Breuis esse laboro. Obscurus fio. ET EX INTIMIS SUMPTA quasi dicat: que ex profundissima sumpsi philosophia NOUORUM inquit UERBORUM SIGNIFICATIONIBUS UELO. NOUORUM dicit uel quia uerba philosophica ad loquendum de diuinitate 5 transtulit que in diuina pagina noua sunt i.e. inusitata uel quia nouis quibusdam uerbis i.e. inusitatis utitur ut est omousion i.e. unius substantie. Omos enim unum dicitur, usion substantia. 11 UT HEC i.e. uerba in hoc opere posita COLLOQUANTUR MICHI TANTUM et cetera i.e. ut a me solo intelligantur et a uobis si quando forte ea uidere 10 uolueritis. Quod ibi habetur: si QUANDO AD EA et cetera. CETEROS UERO. Solis inquit sapientibus loquimur sed obscuritate loquendi. CETEROS i.e. insipientes exclusimus. Et hoc est quod ait SUBMOUIMUS UT ad ea scilicet legenda, que non intellexerint, minime digni uideantur. Et hoc est: UT QUI CAPERE 15 et cetera. SED NEC TANTUM quasi dicat: non a nobis querendum est hie quantum humana ratio de diuinis potest inquirere sed quantum questioni sufficit proposite. 90 proculcanda: conculcanda EM. 91 minime doctis: summe doctis EM. 99 latenter innuit: innuit EM. 1 (Oratii) Ars poet. 25. Cf. Comm. Victorinus 32. 7 (omousion) Cf. Hilary, De Syn. 84; PL 10, 535. Augustine, In loh. Tr. 97, 4; PL 35, 1879. Contra Maxim. II, 14, 3; PL 42, 772. 11 quod ibi habetur: que ibi habentur EM. 12 sed obscuritate: hac obscuritate EM. 13 insipientes: simplices ss E. 16 sed nee tantum: sed nunc quantum EM.

De Trinitate 9-13 prol.

61

RATIONIS INTUITUS i.e. acumen uel subtilitas. AD DIUINITATIS CELSA GONSGENDERE i.e. quantum de altitudine diuinitatis potest inquirere. 20 Bene autem postquam CELSA dixerat adiungit CONSCENDERE. Sicut enim ad infima descensus sic ad alta dicitur ascensus. 12

NAM IN CETERIS QUOQUE ARTIBUS.

A nobis inquit querendum est hie quantum proposite questioni sufficit et nichil ultra quia etiam in CETERIS ARTIBUS certus quidam FINIS 25 GONSTITUTUS EST ultra quern rationis inquisitio non progreditur. Et hoc est: QUOUSQUE POTEST i.e. debet et cetera. UIA inquit RATIONIS. Et bene. Ducit enim ratio ad intelligendum quod inquirimus sicut uia ad locum ducit quo tendimus. NEQUE ENIM MEDiciNA quasi dicat: in ceteris artibus finis quidam 30 est ultra quern ratio non progreditur. Quod inde perpendi potest quia medicus non semper sanabit. Sed non est culpabilis si quod oportebat adhibuit. Hunc enim finem sibi certum constituit medicina: non semper sanare sed que fieri oportet nunquam omittere. Et hoc est: SED NULLA ERIT CULPA MEDENTIS et Cetera.

35

13 Habetur autem in quibusdam libris alia quedam superius littera ut non legatur SED NEC TANTUM a nobis queri oportet immo potius SANE TANTUM A NOBIS et cetera. luxta quod hec erit sententia ab eo scilicet loco usque ad locum ubi dicitur AT QUANTUM HEC DIFFICILIOR et cetera. TANTUM inquit A NOBIS querendum est QUANTUM humana ratio de diuinis 40 potest perpendere. Artes namque sibi finem constituunt ad quern ratio accedere queat. Quod in medicina inquit manifestum est que semper non sanat. SED CULPA MEDENTIS non est si quod adhiberi oportuit apponat. AT QUANTUM et cetera. Quia QUESTIO difficillima est ideo inquit licet non satis et earn 45 congrue tractauero facilis DEBET ESSE uenia.

19 subtilitas: sublimitas M. 21 adiungit: adiunxit EM. 24 a nobis: duobus M. 25 quia etiam in: quia in EM. 29 quo tendimus: ad quern tendimus EM. 30 neque enim medicina: neque medicina T. 32 non est culpabilis: non culpabilis M. 33 hunc enim finem: hunc finem M. 37 sed nee tantum: sed nunc tamen EM. Peiper (p. 150) reads sed ne tantum and cites the variants sed nee tantum, sane tantum, sed nunc tantum. Gilbert of Poitiers, DTrin I, 3, 25 prol. (ed. Haring 68) cites the variants sed et tantum, sane tantum, sed ne tantum. Lectiones, prol. 23 has only the reading sane tantum. Clarembald, DTrin, prol. 26 (ed. Haring 26) mentions two readings: sane tantum and sed ne tantum. See also the Glosa Victorina 42. 39 at quantum hec: at quantum T. 42 finem constituunt: constituunt scilicet finem EM. 44 adhiberi: adhibere EM.

62 14

Commentum super Boethii librum UOBIS TAMEN ETIAM ILLUD.

Et est hec sentential inspicere uestrum est i.e. diiudicare AN EX SCRIPTIS BEATI AUGUSTiNi que ad questionis pertinent solutionem sufficienter extraxerim. Reddit autem hoc opus autenticum cum ex beati 50 Augustini rationibus ipsum esse commemorat diriuatum. Et hec est littere continuatio: quamuis questio sit difficillima uobis tamen inspiciendum est et cetera. SEMINA inquit RATIONUM i.e. initia. Augustinus enim rationum initia tantummodo ponit ex quibus questionis solutio prouenit. Semen posuit pro initio eo scilicet quod SEMINA quodam 55 modo sunt segetis initia. FRUGTUS PROTULERINT. Fructum posuit pro utilitate. Est autem hec quam hoc loco innuit utilitas quod iuxta rationum semina, que in quodam suo opere beatus Augustinus posuerat, questionem propositam dissoluit et enodat. AC DE PROPOSITA QUESTIONS et 60 cetera. Terminat proemium ut ad questionis solutionem accedat. I

1 CHRISTIANE RELIGIONS et cetera. Intendit auctor operis, ut predictum est, in una dei substantia tres personas ostendere. Tractatum ergo ingreditur. Sed antequam accedat ad propositum, fidem catholicam conmendat. Et merito quoniam enim totum opus hoc ad instructionem fidei tendit catholice et fidem auctor operis de- 5 buit conmendare. Ait ergo: CHRISTIANE RELiGiONis et cetera quasi dicat: fides catholica admodum quidem reuerenda est. Sed PLURES USURPANT i.e. abutuntur ea cum tamen reuerendi in fide uelint catholica uideri. SED EA FIDES et cetera. Plures quidem fidem usurpant catholicam. Sed non tamen propter hoc fides 10 amittit splendorem uel nitorem. 2 Fides autem pluribus modis dicitur. Accipitur enim pro credulitate: uidelicet ut tres personas in una credamus substantia, deum etiam incarnatum credamus fuisse de Uirgine natum, hominibus predicasse, passum 50 autenticum: attenticum M. 52 continuatio: contextio EM. 53 inspiciendum est: inspiciendum T. 54 tantummodo ponit: ponit E. 56 protulerint: intulerint T. 60 questione: quidem T. 1 (christiane) Beginning of A (MS Oxford, Bodl. Lyell 49, f. 81): Commentum Helye cuiusdam magistri Gallicani super Boet. de Trinitate. 2 tres personas: tres uero personas M. 11 amittit splendorem uel nitorem: suum fides amittit AE. sic situm fides amittit M. Comm. Victorinus 47: tamen suum non amittit nitorem. Glarembald, DTrin 1, 4: p. 87. 14 credamus: credimus EM.

De Trinitate I, 1-5

63

crucifixum mortuum pro ueritate, a mortuis surrexisse, ad celos ascen-15 disse, ad Patris dexteram consedere. Sed hoc modo fidem habent demones. Credunt enim hec omnia sic esse. Unde Apostolus credunt inquit et contremiscunt. Sed licet hec omnia credant non eis ad salutem est. Potestati namque diuine inuident. 3 Fides quoque pro uirtute accipitur ut sit eius descriptio: substantial rerum sperandarum, argumentum non apparentium. Fides namque ilia uirtus est per quam ea que non apparent credimus. Et hoc quidem modo nee fidem habent demones nee infideles. Fides etiam dicitur doctrina fidei catholice. Accipitur autem hie in huiusmodi significatione. 4 SOLITARIE i.e. excellenter et precipue uel SOLITARIE quia sola fides catho- 25 lica tenenda est. Una enim fides est que omnium debet esse QUE TUM PROPTER UNIUERSALIUM et Cetera.

FIDES inquit hec GATHOLICA appellatur i.e. UNIUERSALIS. Catholicon namque uniuersale interpretatur. Causa autem est quare fides catholica i.e. uniuersalis esse dicatur. Uniuersale enim est quod multa indifferenter 30 in una conplectitur et unit natura. Fides ergo uniuersalis merito dicitur quia omnes in uno deo unit fideles, in uno baptismate, in uoluntate una, in una spe, in una caritate, in una dilectione, ut omnes fideles quantum ad fidem quasi unus homo sint indifferenter. 35 5 Unde Apostolus neque ludeus inquit in Christo est neque gentilis neque masculus neque femina. Quasi dicat: ludeus et gentilis in Christo non differunt. Nichil enim in fide confert ludaismus. Similiter nee sexus. Neque enim, quoniam ludeus est, in fide dignior est quam gentilis nee masculus magis quam femina. 40 Quod quia multi ex impericia putauerant Apostolus contra neque ludeus inquit et cetera. Merito ergo fides uniuersalis dicitur quia in una uoluntate omnes unit fideles ut dictum est. Unde etiam Apostolus multitudinis credentium erat cor unum et anima una.

15 surrexisse: resurrexisse EM. 18 credunt inquit: credunt enim T. James 2: 19. Lectiones I, 3. Clarembald, DTrin I, 5; p. 87. 20 (substantia) Heb. 11:1. Lectiones I, 3. Glosa I, 2. 23 nee infideles: nee fidem habent infideles EM. 26 (una) Eph. 4: 5. turn propter uniuersalium: tamen propter unum A. 28 catholicon: catholicum EM. Lectiones I, 6. 34 ad fidem quasi: quasi A. 36 (neque) Gal. 3: 28. 41 Quod quia: quod tamen quia EM. 42 quia in: que in A. 43 etiam Apostolus: et Apostolus ipse A. Lucas EM. Acts 4: 32.

64

Commentum super Boethii librum

6 Bene ergo dictum est a philosopho UNIUERSALIUM PRECEPTA REGULARUM. 45 Uniuersales namque sunt regule fidei catholice i.e. omnes in uno deo unientes. Unde dominus in euangelio ite inquit predicate euangelium omni creature. Hec ergo sacre fidei doctrina omnes indifFerenter unit. Quod hereticorum sectis minime conuenit. Unde et heresis dicitur quasi diuisio ab unitate, scilicet ab uno deo uel 50 ab unitate, ideo quia eos una non unit doctrina. Sed aliter isti aliter sentiunt alii. TUM PROPTEREA. Alia ratio est quare fides catholica i.e. uniuersalis esse dicatur. Que satis patet ex littera. 7 cuius HEG et cetera. Postquam fidem conmendauit catholicam, subiungit eiusdem fidei de 55 Trinitate sententiam. cuius inquit i.e. fidei catholice DE TRINITATIS UNITATE i.e. de tribus personis in una substantia. PATER inquiunt. Subintelligendum est catholici. Et ponit ueram fidei catholice de Trinitate sententiam, uidelicet quod PATER DEUS est, FILIUS DEUS, SPIRITUS SANGTUS DEUS. Quod quia uerum est, fides uero catholica est deum non nisi unum esse, 60 idcirco constat Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum non tres deos esse. Et hoc est: IGITUR PATER et cetera. IGITUR posuit pro ideo, coniunctionem pro coniunctione ponens. cuius CONIUNGTIONIS RATIO et cetera. Mira quidem auctoris subtilitas ideoque subtiliter sed hoc modo intelligenda auctoritas. 65 8 Hec ergo huius summa est sententie quod natura semper una est, persone uero diuerse: ut in his quidem mutabilibus humanitas sine dubio una est in omnibus, diuerse uero sunt humanitatis persone ut Plato Socrates et Cicero. Sed licet in his una sit humanitatis natura, ex personarum tamen pluralitate naturam subintrat pluralitas ut — cum Plato sit homo, 70 Socrates sit homo — plures homines sint: non unus homo. Quod longe aliter euenire in deo necesse est. Cum enim una sit diuinitatis natura, licet quedam sit in personis diuersitas, unum tamen deum non tres deos fides confitetur catholica. Quod multo aliter in rebus ideo mutabilibus euenit quoniam accidentibus personas mutabilium differre 75

45 regularum: regularium M. 47 unientes: uiuentes M. (ite) Mark 16: 15. 51 aliter sentiunt: aliter uero sentiunt EM. 52 turn propterea: propterea A, 56 trinitatis unitate: trinitatis i.e. unitate T. 58 de trinitate sententiam: sententiam A. Lectiones I, 19. Glosa I, 21. 59 films deus: films deus est A. 62 posuit: ponit AEM. 64 ideoque... auctoritas om T. 66 natura semper: natura A. Clarembald, DTrin 1, 12. 67 persone uero diuerse: persone diuerse AEM. mutabilibus: mutalibus M. 68 humanitatis: humanitati AEM. 71 Socrates sit: Socrates AEM. 72 aliter euenire: aliter T. 74 multo aliter: merito T.

De Trinitate I, 6-11

65

contingit. Quoniam enim humanitatis persone accidentibus distant plures homines esse concedimus licet una natura una et eadem sit humanitas in omnibus. Nemo ergo Platonem cum Socrate unum esse concludat hominem licet Socratis et Platonis unam eandemque concesserimus humanitatem. Immo 80 taceat in sua sopitus inscitia qui ex diuersitate accidentium non nature hominum prouenire pluralitatem ignorat. 9 Persone uero in deo non differunt. Nam neque substantialibus differentiis nee accidentalibus distant. Una est enim Patris et Filii et Spiritus sancti substantia. Nulla uero accidentium diuersitas diuinitatem in 85 sua immutabilitate ab eterno permanentem subintrat. Sed neque genere nee specie nee numero tres in deo distabunt persone. Si enim numero, et accidentibus. Quod est impossibile. Nemo ergo tres personas differre fateatur licet Pater non sit Filius, Pater quoque uel Filius non sit Spiritus sanctus. Sicut ergo quia huma- 90 nitatis persone accidentibus distant plures esse homines concedimus ita quoque quasi e contrario quia persone in deo non differunt cum una sit diuinitatis natura unum deum non tres deos esse confitemur. Et hoc est: 10

CUIUS GONIUNGTIONIS RATIO Ct Cetera.

Causa inquit quare hec coniunctio fiat — uidelicet ut Patrem Filium 95 Spiritum sanctum non tres esse deos fateamur sed unum — huius inquam CON JUNCTION is causa EST INDIFFERENTIA quia scilicet persone in deo non differunt. Nonne persona Patris una est, alia Filii, alia Spiritus sancti ? Alia quidem est i.e. non eadem. Sed non ideo alia quod persona Patris a l persona Filii differat. Ita quoque tres persone diuerse sunt non quia differant sed quia non eedem sunt. CONIUNCTIONIS inquit RATIO i.e. causa et cetera. 11 Nemo igitur pluralitatem nature que ex accidentium diuersitate 5 in creaturis prouenit, ad inmutabilem diuinitatis naturam transferat ne illo forte sophistico Augustini capiamur sillogismo. Legitur namque in Ecclesiastica hystoria Augustinum antequam ad fidem peruenisset catholicam contra beatum Ambrosium argumentum sic fecisse: quoniam inquit Socrates homo est, Plato homo, plures homines 10 80 concesserimus: concessimus T. 85 sancti substantia: sancti A. 89 pater non sit: pater non E. 96 fateamur: confiteamur A. 99 alia Spiritus: alia uero Spiritus AEM. 3 eedem sunt: eedem sint EAM. 5 nemo igitur: nemo A. 7 capiamur: capiatur EM. Lectiones I, 29. Glosa I, 21. 9 argumentum sic fecisse: argumentatum sic fuisse EM. argumentatum fuisse A.

66

Commentum super Boethii librum

sunt non unus homo, illud scilicet insinuans quod personarum diuersitas nature faceret pluralitatem. Quoniam igitur inquit Pater deus Filius deus Spiritus sanctus deus et tres dii sunt: non unus deus. 12

EOS ENIM DIFFERENTIA GOMITATUR et Cetera.

Quasi dicat: personas illi differre confitentur qui maioris meriti 15 Patrem esse dicunt quam Filium ut Arrius abutens euangelio ubi dicit dominus uado ad patrem quia maior me est. Ecce inquit hereticus maiorem uocat Patrem Filius. Et merito inquit. Maior enim est qui gignit minor qui gignitur. Maior igitur Pater minor inquit Filius. Carnaliter sensit hereticus. 20 Sed pena prauitati heretice non defuit. Narrant enim fideles Greci in Tripartita hystoria hunc hereticum fuisse in diebus Constantini Magni qui Constantinopolim construxit. Cum uero Imperatori equum ascensuro occurreret pro solito ut ei predictam heresim insinuaret secessit ad cloacam ibique in utriusque uite dampnationem disrupta sunt heretici uiscera. 25 Constantinus uero uitam a plerisque dicitur in hanc lapsus heresim terminasse. 13 Littera continuabitur sic: INDIFFERENTIA Trinitatis causa est quare unus deus sit: non plures dii. Et merito dictum est quod indifferentia in Trinitate est quia EOS DIFFERENTIA COMITATUR et cetera. GOMITATUR 30 inquit quia Patrem maiorem esse dicebant Filio, Filium uero maiorem Spiritu sancto. Ideoque differentiam esse inter personas predicabant. QUI UEL AUGENT dicentes scilicet maiorem Patrem Filio UEL MINUUNT putantes minorem esse Filium UT ARRIANI sectatores scilicet Arrii QUI GRADIBUS MERITORUM magis uidelicet et minus in Trinitatis unitate 35 inducentes DISTRAHUNT i.e. in diuersa trahunt et IN PLURALITATEM DIDUGUNT. Qui enim Trinitatem per meritorum gradus uariant tres deos esse — quod dictu nefas est — dogmatizant. 14 PRINCIPIUM ENIM et cetera. Uere, qui Trinitatem predicto modo distrahit deos esse plures ilium 40 necesse est confiteri quia ALTERITAS PRINCIPIUM EST PLURALITATIS. Ubi 11 illud: sunt dicendi AEM. 17 quia maior: quia pater maior T. John 14: 28. Glosa I, 29. Clarembald, DTrin I, 30; p. 97. 19 maior igitur: maior AEM. 22 (historia) Hist, trip. Ill, 10; GSEL 71, 151. Clarembald, DTrin I, 36; p. 99. Gonstantini: Constantii A. magni... construxit erasit A. 23 equum ascensuro erasit A. 30 differentia comitatur: differentia AT. Lectiones I, 31. 31 maiorem Spiritu: minorem Spiritu T. maiorem Spiritui EM. 33 qui uel: quia uel E. 35 magis: maius AEM. unitate: unitatem EM. 36 diducunt: deducunt M.

De Trinitate I, 11-16

67

enim alteritas est ibidem subintrat pluralitas. Ut autem aliquid dicatur alterum, necessario preiacet unum. Ab unitate igitur per alteritatem descendit pluralitas. Sed de hoc alias. Qui uero maioris meriti Patrem quam Filium iudicat, alteritatem 45 circa inmutabilem dei substantiam predicat. Subintrat igitur dei substantiam — quod nee cogitari debet — pluralitas. PRETER ALTERITATEM quasi dicat: pluralitatis principium est alteritas. Sine alteritate namque esse nequit pluralitas. TRIUM NAMQUE et cetera. Qui Trinitatem uariando distrahunt in pluralitatem inquit earn diducunt 50 quia DIUERSITAS TRIUM RERUM et cetera. 15

QUOGIENS ENIM IDEM.

Et hec est sententia: QUOT modis DIGITUR IDEM TOT etiam modis dicitur DIUERSUM. Sed IDEM TRIBUS MODIS DICITUR. Quare etiam diuersum. Et hoc est: QUARE DIUERSUM ETIAM et cetera. Et est argumentum a con- 55 trariis sumptum. SED IN NUMERO et cetera. Quia constabat tres personas nee genere differre nee specie sed an differant numero possent qui minus docti sunt dubitare, ideo dicit philosophus unde proueniat quod aliqua numero differant: ex accidentium scilicet diuersitate. Que quia inmutabilem 60 dei non subintrant substantiam relinquitur nullam in unitate Trinitatis esse differentiam. 16 NAM TRES HOMINES et cetera. Res inquit plures esse numero faciunt accidentia. Quod ex hoc manifestum est quod TRES inquit HOMINES licet numero differant solis 65 tamen accidentibus distant. Quod statim comprobat dicens NAM UEL si ANIMO et cetera. Solis inquit accidentibus differunt. Si enim cuncta ab eis animo accidentia abstraxerimus loco tamen quern esse constat accidens erunt diuersa quia ut DUO CORPORA LOCUM unum obtineant nullo fingere modo poteri- 70 mus. Et hoc est DUO ENIM CORPORA et cetera. ATQUE IDEO quasi dicat: constat ex eis que predicta sunt quoniam accidentium participatione fiunt numero plures.

44 (descendit pluralitas) Glarembald, DTrin I, 32; p. 98. 45 iudicat: indicat M. alteritatem: alteritatem enim EM. alteritatem etc. A. Lectiones 1, 33. 50 earn diducunt: diducunt A. 54 quare etiam: quare et AEM. 55 diuersum etiam: diuersum T. 57 in numero: numero EM. 58 different: different AEM. 64 res: tres T. plures esse: pluralitatem A. 66 nam uel: nam T.

68

Commentum super Boethii librum II

1 AGE IGITUR et cetera. Quia inquit de Trinitate agendum est incipiamus IGITUR rationes uidelicet theologicas que diuino congruunt tractatui inducentes. INTELLIGI ATQUE CAPI i.e. intellects perpendi POTEST quasi debet. DISPIGIAMUS i.e. consideremus. 5 NAM SIGUT OPTIME DICTUM EST et cetera. Considerare quidem debemus UNUMQUODQUE prout intelligi potest quia ut a quodam dictum est sapientis est rationes inducere iuxta qualitatem rei proposite ut de naturalibus rationabiliter, de mathematicis disciplinaliter, de diuinis agamus intellectualiter ut paulo post explicabitur. 10 DICTUM inquit UIDETUR a Tullio scilicet qui hoc a Thimeo Platonis habuit. Oportet inquit Plato sermones cognatos esse rebus de quibus loquimur. FIDEM GAPERE i.e. rationes. NAM CUM TRES SINT RES et cetera. Loquendum quidem esse de unoquoque UT IPSUM EST predixerat. Ideoque facultates distinguit ut doceat tandem iuxta quam de diuinitate loqui con- 15 ueniat. Quod ut melius intelligatur nos quoque ab altiori exordiamur. 2 Philosophia ergo est studium sapientie. Philos enim amor uel studium dicitur. Sophia uero sapientia interpretatur. Sapientia uero est conprehensio ueritatis eorum que sunt i.e. inmutabilium. Que uero sint huius modi difficile quidem cognitu est. 20 Sed hoc tamen modo intelligi satis perspicue potest. Anima huius nature est ut suis semper se ipsam conformet instrumentis. Quod sensus etiam corporeus apertissime declarat. Si quis enim uitro rubeo uel coloris alterius uitro imposito litteras inspiciat, rubeas quoque uel cuius coloris uitrum extiterit uidebitur sibi uidere litteras. Adeo uis intima sensus 25 corporei obstanti uitro se ipsam conformat. 3 Anima uero duobus modis res conprehendit. Quandoque enim se ipsa pro instrumento utitur. Quandoque uero corpore pro instrumento fungi4 potest quasi debet: potest T. 6 dictum est: dictum EM. 8 rationabiliter: rationaliter AM. 10 explicabitur: explanabitur AEM. 11 (Thimeo) Plato, Timaeus (Gale, interpr.) 28G; ed. Waszink 21. Boethius, De cons. phil. Ill, 12, 111 (prosa); ed. Stewart-Rand 292. Glarembald, DTrinll, 3; p. 107. 14 quidem esse: quidem A. quidem est T. 18 (sapientia) De Arithm. 1,1; PL 63, 1079 D. 20 cognitu: cognitum A. 22 utsuis: utT. 23 quis enim: quis AEM. uitro: uel libro ss EM. 24 quoque: uel etiam ss EM. uel cuius coloris: uel eius cuius coloris AEM. 25 adeo: ad eos EM. 28 fungitur: fruitur EM. uel fungitur ss E. fungitur ss M.

De Trinitate II, 1-5

69

tur. Fit itaque ut corporeo plerumque grosso et testeo utatur instrumento. Quod euenit quociens uisum uel ceteros sensus instrumentis exercet 30 corporeis. Quale ergo instrumentum inuenit talem se illi conformat circa id quod eodem instrumento conprehendit ut quoniam oculus grossum quiddam est et testeum nee aliquid oculo anima nisi grossum conprehendat sed illud quidem confuse sed per obstaculum. 35 Unde fit ut ex nimia aeris subtilitate oculus ipsum inter se et obstaculum aliquod minime conprehendat sed nee sensus aliquis nisi forte aer tanto impetu moueatur ut anima ipsum per obstaculum motus sentiat. Patet igitur quod grossum et testeum instrumentum subtilitatem anime quodam modo tardat. 40 4 Quandoque uero subtiliori utitur instrumento: spiritu scilicet quodam tenui quern in phantastica cellula esse dicunt phisici. Utens igitur illo instrumento anima aliquando plus subtiliatur: adeo scilicet ut formam rei absente corpore conprehendat sed confuse. Neque enim album a nigro neque, ut generaliter loquar, statum a statu discernit uel separat. 45 Hec autem anime uis imaginatio a ueteribus appellatur. Est autem in media parte capitis i.e. in rationali cellula spiritus quidam tenuissimus: lux uidelicet etherea. Cum igitur illo spiritu pro instrumento utitur anima alleuiatur quodam modo pro qualitate instrumenti subtilior facta adeo ut statum a statu discernat: ut hoc ipsum album ab eo statu quern 50 hoc nomen scilicet nigrum designat. Eodemque modo progredi licet per singula. 5 Formas etiam rerum cum hoc utitur instrumento considerat non tamen in puritate sua sed participatas: admixtas scilicet materie et coniunctas ut si ad aures cuiuspiam hoc nomen albedo peruenerit album statim in 55 ammo formet: eo scilicet quod albedinem in puritate sua conprehendere nequeat. Hec ergo uis anime ratio dicitur. Eique est imaginatio coniunctissima quemadmodum rationali cellule affinis ualde est et minimo distans spacio phantastica. Unde et Stoici eandem uim anime illas esse arbitrati sunt. 60 34 sed illud: sed et illud EM. 35 obstaculum: distaculum AEM. 36 inter se:intrase AEM. 40 tardat: retardet E. 42 (phisici) De septem septenis 4; PL 199, 953 C. 44 absente: absentato AEM. nigro neque: nigro AEM. 46 hec autem: hec uero AE. hec enim M. Lectiones II, 12; Glosa II, 5. (imaginatio) M. D. Ghenu, Imaginatio 1-10. 47 i.e. in rationali: in rationali scilicet AEM. 54 sua sed: sua sed per EM. 58 ratio dicitur: intentio dicitur EM. Glosa II, 6. Glarembald, DTrin, prol. 21-22; p. 82. imaginatio: imago AEM. spacio: spacio a M.

70

Commentum super Boethii librum

Sed differunt. Imaginatio namque status confundit. Ratio uero statum a statu discernit. 6 Cum igitur tot modis anima instrumentis utitur corporeis se ipsa quandoque pro instrumento utitur. Corpori non est obnoxia formasque rerum non admixtas materie sed in puritate sua speculatur et considerat. Hec 65 ergo comprehendendi uis suo nomine uocatur intelligentia. Que solius quidem dei est et admodum paucorum hominum. Qui uero res in puritate sua intelligere possunt inter homines ceteros quasi dii reputandi sunt. Hee ergo res in sui natura suaque quam sepe nominauimus puritate inmutabiles sunt cum omnis mutabilitas ex materia 70 habeat prouenire. 7 Res ergo in sua inmutabilitate, ut predictum est, conprehendere summa quidem est sapientia. Ideoque dictum est sapientiam esse comprehensionem ueritatis rerum que sunt i.e. que in sui natura inmutabiles sunt. Unde et idem philosophus in secundo Artis arismethice prologo: 75 sunt autem inquit hee forme qualitates quantitates et cetera. Uidens autem Pythagoras paucos et fere nullos res in sua puritate que summa sophia est comprehendere posse, ueritatis inquisitores non sophos appellare ausus est sed philosophos quasi sapientie studentes. Ille namque sapientie studet qui studendo laborat ut res in puritate sua per intelligen- 80 tiam comprehendat. 8 Hoc autem studium triplex est. Aut enim circa rationes uersatur et uocatur logica aut circa actiones et uocatur ethica aut circa causas rerum et dicitur speculatiua. Hec quoque triplex est. Aut enim illam ueram contemplatur fbrmam 85 que est diuinitas et nominatur theologia — theos namque deus, logos ratio dicitur — aut formas intuetur que sunt circa corpora sed illas a materia abstrahit et tune uocatur mathematica quasi doctrinalis scientia — quod paulo post declarabitur — aut formas in corporibus considerat et nominatur phisica i.e. naturalis scientia. Phisis namque natura interpretatur. 90 61 imaginatio: imago AEM. 65 hee ergo: hee uero AEM. Glosall,7. 66 que solius: quod solius A. Plato, Timaeus (Gale, interpr.) 51 E; ed. Waszink 50: intcllectus uero dei proprius et paucorum admodum lectorum hominum. Clarembald, DTrin, prol. 23; p. 82. William of Conches, Glosae in Platonem 34; ed. Jeauneau 102. 75 (artis) De Arithm. I, 1; PL 63, 1080 D. Abelard, Theol. chr. II; PL 178, 1178A. Clarembald, DTrin II, 14; p. 112. 77 uidens autem: uidens etiam EM. Hugh of Saint-Victor, Didascalicon I, 2; ed. Buttimer 6. 83 uocatur ethica: appellatur ethica EM. 84 dicitur speculatiua: uocatur speculatiua A. dicitur speculatio EM. Glosa II, 24. Lectiones II, 18.

De Trinitate II, 5-11

71

Et hoc quidem loco natura dicitur forma in materia que si extra materiam consideretur non natura sed notio nuncupatur. 9 In theologia igitur se ipsa pro instrumento utitur anima ut ueram diuinitatis formam sola contempletur intelligentia. In mathematica quoque intelligentia utitur et se ipsa pro instrumento sed solas corporum 95 formas abstractas quidem a materia intuetur. Phisica uero rationalis est. Cum ergo phisice agimus ratione utitur anima pro instrumento: scilicet rationali utens spiritu. Quamuis autem forme rerum in sua quidem natura sint inmutabiles phisicus tamen mutabilitatem earum in materia considerat. Forma namque 1 inficitur a materia. Itaque mutabilis rei contactu in mutabilem sui transit inconstantiam. 10 Unde etiam concedunt phisici quod sanitas in egritudinem transit eo scilicet quod animal sanum possibile est egrum fieri. Neque enim 5 phisicus sanitatem uel aliam formam a materia abstrahit sed sanum considerat. Nee sanitatem aliter comprehendit. Mathematicus uero formas abstrahit a materia. Ideoque sanitatem in egritudinem transire non concedit eo scilicet quod hec forma ilia fieri non possit. Ait ergo philosophus de unoquoque loquendum esse prout ip-10 sum est. Ideoque facultates distinguit dicens NAM CUM TRES SINT et cetera. 11

NATURALIS hiquit IN MOTU.

Formas enim considerat in materia. Unde motus i.e. mutabilitas. Sic enim aqua stat per se, lignum uero ex se inmobile. Sed si in aqua proiectum fuerit, nunc aqua quidem a ligno nunc uero lignum ab aqua pulsu 15 mouetur reciproco. Ita quoque materia non per se mouetur. Sed et forma quantum in se est inmutabilis quidem est. Materie uero coniuncta propter rei mutabilis contactum uariatur. Omnis itaque mutabilitas ex coniunctione forme prouenit et materie: non quod ex forma mutabilitas sed ex mutabilis materie natura proueniat. 20 Et hoc est quare scientiam naturalem, phisicam uidelicet, in motu esse confirmat. INABSTRACTA inquit quia phisica scilicet formas corporum considerat quas A CORPORIBUS ACTU SEPARARE nullus uel diucllerc queat. Et hoc est: 91 hoc quidem loco: hoc loco T. que si: quasi A. extra materiam: extra formam EM. 2 inficitur: informatur AEM. 5 neque enim: neque T. 6 uel aliam: in aliam EM. 9 forma ilia: forma illi M. 13 (mutabilitas) Lectiones II, 21. 15 uero lignum: uero quidem lignum A. 16 ita quoque: ipsa quoque A. 20 mutabilis materie: mutabili motione EM. mutabili materie T. 24 diuellere: diuidere T.

72

Commentum super Boethii librum

CONSIDERAT ENIM FORMAS CORPORUM et CCtera. CORPORA IN MOTU SUNT 25

i.e. mutantur. UT CUM TERRA. Exempla ponit de mutabilitate corporum in elementis. HABETQUE MOTUM i.e. mutabilitatem. 12

MATHEMATICA SINE MOTU et Cetera.

Naturalis inquit in motu est. Sed MATHEMATICA SINE MOTU eo scilicet quod formas a materia abstrahit easque in sua considerat inmutabilitate 30 et conprehendit. INABSTRACTA quia formas scilicet corporum intuetur que a corporibus separari non possunt. Quod auctor exequitur dicens HEC ENIM FORMAS CORPORUM et cetera. 13

THEOLOGIA SINE MOTU.

Istud quidem preclare dictum est. Theologia namque formam diui- 35 nitatis contemplatur que materie nichil debet. Nunquam enim inmateriatur. Ideoque nullo mutabilitatis genere uariatur. ABSTRACTA quia materia caret. Que nunquam ut dictum est inmateriatur. Quod statim conprobat dicens NAM DEI SUBSTANTIA et cetera. 14 Habet ergo mathematica conmune hoc cum phisica quod utraque 40 formas corporum intuetur. Sed differunt quod ilia formas corporum, prout in eis sunt, adiunctas materie speculatur: mathematica uero easdem extra materiam contemplatur. Cum theologia quoque hoc habet conmune mathematica quod utraque formas extra materiam intuetur. Sed differunt quoniam mathematica formas corporum ipsisque corporibus obnoxias 45 quodam modo speculatur, theologia uero ueram diuinitatis formam que materie nulli est obnoxia contemplatur. Distant autem quasi per contrarium theologia et scientia naturalis que phisica dicitur. Ilia enim sine motu est: hec autem in motu. Hec abstracta est: ilia uero inabstracta est ut dictum est. MATERIA CARET quia 50 scilicet nunquam inmateriatur ET MOTU quia nunquam mutatur. 15

IN NATURALIBUS IGITUR RATIONABILITER et

Cetera.

Quia phisica in motu est et inabstracta, mathematica uero sine motu inabstracta sed theologia sine motu abstracta ergo IN NATURALIBUS et cetera. 25 considerat enim: considerat EM. Lectiones II, 21-22. corpora: corporea EM. 26 cum terra: terra M. ut terra cum de E. Lectiones II, 22. 29 naturalis: naturaliter T. 33 formas corporum: formas AT. 35 theologia: theologica EM. Lectiones II, 27. William of Conches, Glosae in Platonem 5; ed. Jeauneau 61. Clarembald, DTrin (introd.) 14; p. 70. 40 utraque: utrasque AEM. 42 adiunctas: adiuncta AEM. 44 utraque: utrasque AM. intuetur: contemplatur M. 50 materia: que materia AEM. 52 naturalibus: rationabilibus T. Lectiones II, 29. rationabiliter: rationaliter A.

De Trinitate II, 11-17

73

RATIONABILITER inquit ut scilicet agendo phisice ratione utamur que for- 55 mam adiunctam materie comprehendit eo scilicet modo quo ipsa participatur. IN MATHEMATICIS DisciPLiNALiTER non quod ibi non utamur intelligentia sed in mathematica uocatur disciplina a discendo quia mathematicam solebant prius antiqui discere ut ad diuinitatis intelligentiam 60 possent peruenire. Unde etiam mathematica i.e. doctrinalis dicitur. Mathesis namque doctrina interpretatur. 16 IN DIUINIS INTELLEGTUALITER ubi scilicet sola operatur intelligentia. NEQUE DIDUGI AD iMAGiNATiONES. Cum theologice inquit loquimur non oportet AD IMAGINATIONES i.e. ad rerum figuras admodum imaginatas 65 recurrere. Deus enim nullius figure est. SED POTIUS IPSAM quasi dicat: tune imaginari non oportet sed potius ueram diuinitatis FORMAM que sola uere adoranda est INSPIGERE. QUE UERE FORMA. Hec enim forma essendi est que facit scilicet omnia esse. NEQUE IMAGO EST ut humanitas scilicet et huiusmodi que uere forme 70 non sunt. Sed sunt he forme rerum illius uere forme imagines quodam modo ut in sequentibus demonstrabitur. 17

QUE IPSUM ESSE EST.

Subtilis quidem est sententia sed hoc modo intelligenda. Est, cum substantiue accipitur, pro ipsa — ut expresse loquar — entia ineffabilis 75 dei proprium nomen est. Unde dominus ipse cum mitteret Moysem ad regem Egypti, ille uero a domino quereret quod esset nomen eius a quo mittebatur dices inquit ei qui est mittit me ad te. Cum ergo dicitur deus est, nemo intelligat deus participat ente sed est ipsa entia ex qua scilicet esse habent omnia. 80 Sicut enim calor forma calendi est, albedo quoque forma albendi est sic et deus forma essendi est. Et sicut albedo in albo est sic forma

55 rationabiliter: rationaliter A. utamur: utimur T. 59 mathematica: mathematicis A. 64 diduci: deduci T. Lectiones II, 33. ad imaginationes cum: cum T. theologice: catholice T. 65 ad imaginationes: ad imagines AEM. 69 forma essendi est: essendi est forma AEM. 70 scilicet et: scilicet ut A. 75 entia: essentia EM. habentia (?) A. 77 cum mitteret: cum intraret A. Moysem: Moyses A. Moysen EM. 78 eius a quo mittebatur: eius EM. ei qui: sic qui EM. 79 mittit me: misit me EM. ad te cum: cum EM. Exodus 3: 14: Sic dices filiis Israel Qui est, misit me ad uos. Glosa II, 14. Lectiones II, 38. Clarembald, DTrin II, 22; p. 115. deus participat: deum participare EM. 80 ente: essentie EM. habente A. sed est ipsa: sed ipsum esse. entia: essentiam EM. habentia A. The noun entia occurs in Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 1312C: paternitas... quae in in se veram non habet entiam. 81 (calor) Clarembald, DTrin II, 23; p. 116. 82 sic et deus: sic deus AEM.

74

Commentum super Boethii librum

essendi est in omni quod est. Sed deus forma essendi est. Deus igitur ubique totus et in omnibus essentialiter est. Itaque fit ut cum esse de creatura dicitur participationem entis predi- 85 cet: cum uero de deo entiam ipsam designet. Deus namque ipsa entia quidem est. Forma enim essendi est. ET EX QUA ESSE EST quia scilicet omnia habent esse a deo: deus autem a nullo. 18

OMNE NAMQUE ESSE EX FORMA EST.

Ad huius rei intelligentiam pauca quidem premittenda sunt sed 90 admodum necessaria. De eterno igitur et perpetuo ea quidem in quibus philosophi cum sanctis scripturis concordant quantum humana fert ratio attingamus. Ilia enim in quibus philosophia a sacra dissidet scriptura utpote a uia ueritatis exorbitantia reicimus. Prius ergo quid possibilitas et quid actus sit explicemus. 95 19 Possibilitas est aptitudo recipiendi status diuersos. Possibile namque dicitur uertibile tarn in hoc quam in illud. Cum enim dicitur possibile est hoc etse, idem est ac si diceretur aptum est ut sit hoc sed nondum est illud: ut quoniam ouum possibile est fieri animal i.e. animal inde fieri potest sed nondum ouum animal est. 1 Hec ergo possibilitas a philosophis materia nominatur que per formarum abstractionem ad intelligentiam satis aperte reducitur. Si quis enim cunctas animo ab aliqua re formas abstrahat sola, ut opinor, remanebit possibilitas a formis quodam modo expoliata. 5 20 Actus uero est possibilitatis perfectio et integritas. Possibile namque dicitur quod esse potest sed nondum est. Ex quo igitur est, et possibilitas perfecta est. Actus ergo ipsum esse possibilitatis est et, ut hoc modo loquar, entitas eius est: ut possibilitas esse dicatur materia, actus uero forma.

83 sed deus: si deus EM. ubique: ubique est EM. 85 dicitur: dicitur per EM. entis: habentis A. essentis M. predicet: predicetur EM. 86 entiam: essentiam M. habentiam A. entia: habentia AM. 87 et ex: ex T. 89 (omne) Clarembald, DTrin II, 25; p. 117. 91 admodum: amodo A. 92 scripturis: scriptoribus AEM. 94 (possibilitas) Lectiones II, 40. 96 (aptitudo) Abelard, Theol. scholarium II, 13 and III, 5; PL 178, 1071D and 2000A. Lectiones II, 22 and 40. Clarembald, DTrin I, 22; p. 94 attributes the term to Aristotle. Nicholas of Cusa, De docta ignorantia II, 8 and 10; pp. 85-88 and 97. See also P.. W. Hunt, Studies on Priscian II, in: Med. and Ren. Studies 2 (1950) 26-28. (possibile) Clarembald, DTrin II, 26; p.117. 99 inde: unde EM. Calcidius, In Tim. Platonis 310; ed. Waszink 310. Clarembald, DTrin IV, 93; p. 139. 2 que per: que uero A. 3 abstractionem: abstractione A. reducitur: diducitur EM. deducitur A. Glosa II, 30. Lectiones II, 40. 5 quodam modo: quodam modo omnibus EM. 9 entitas: entitas con e hentitas A.

De Trinitate II, 17-24

75

21 Sed neque id modo dictum est quod actus de quo nunc loquimur sit 10 entitas que deus est. Sicut enim actus — quod paulo post explicabitur — duplex est ita quoque entitas duplex est. Dicitur enim entitas entia ipsa que forma essendi est et uere deus est. Entitas quoque dicitur ipsum esse quod entia participat et per quam habet esse. Sic ergo accepta entitas de deo, ut rem breuiter attingam, dici non potest. 15 22 Actus uero duplex est. Aut enim cum possibilitate est aut sine possibilitate. Actus cum possibilitate est forma in materia. Actus sine possibilitate est necessitas. Possibilitas enim est aptitudo recipiendi status diuersos ut dictum est. Possibilitas ergo est mutabilitas. Quod ergo sine possibilitate est in- 20 mutabile est: quare necesse. Actus igitur sine possibilitate necessitas est. Hec autem a Platone eternitas, ab aliis unitas quasi oni'as ab on Greco i.e. entitas, ab omnibus autem usitato uocabulo appellatur deus. 23 Quoniam ergo actus sine possibilitate est necessitas ideoque immutabilitas, necesse est deum utpote inmutabilem inmateriari non posse. 25 Esse namque in materia idem est quod mutari uel uariari. Quod quia de deo impossibile est nee deus quidem inmateriari potest. Nulla in deo quidem mutabilitas, pluralitas nulla. Quare et deus est unitas. Et ne in aliquo forte legentis titubet ratio cum duo sint genera argumentandi philosophice: per resolutionem inuenitur materia, per compo- 30 sitionem uero deus et forma. 24 Age enim. Ab ere subtrahatur forma statue. Nichil scilicet remanebit nisi sola in ere possibilitas ut ex eo fieri possit statua. Si forma iterum eris ab ipso ere dematur, terra quidem remanebit et sola, ut inde es fieri 12 entia: entia con e habentia A. 13 que forma: que T. Nicholas of Cusa, De docta ign. II, 2; p. 67. 14 participat: participant A. 15 attingam: attingamus A. dici non: non AT. 21 necesse: nee cum esse EM. 22 onitas: omnitas AT. Lectiones II, 48 and VII, 5. Glosa V, 8. De docta ign. I, 8; p. 17: Unitas dicitur quasi ontas ab on Graeco quod Latine ens dicitur. Et est unitas quasi entitas. For his use of entitas see De docta ign. I, 2; 5; 17; 23; 25; II, 4; pp. 7; 13; 35; 47; 53; 74: (deus) entitas rerum. 23 (usitato) Boethius, De cons. phil. Ill, 12; ed. Stewart-Rand 288. 24 (actus) Clarembald, DTrin I, 19. (necessitas) Clarembald, DTrin II, 43; p. 124. 27 in deo quidem: enim in deo AEM. 30 (resolutionem) Calcidius, In Tim. Platonis 302-304; ed. Waszink 303. Clarembald, DTrin I, 21 and Tractatulus 21; pp. 93 and 235. De docta ign. I, 21; p. 43: compositionis a principiis ad individua et resolutionis ad principia. Gundissalinus, De proc. mundi; ed. G. Billow, in: Beitrage 24 (1925) 3: In resolvendo enim (ratio) ab ultimis incipit, in componendo a primis incipit. William of Conches, Phil, mundi I, 5; PL 172, 44 A. 31 deus et forma: dicitur et forma AEM. 32 (statue) Clarembald, DTrin I, 20; p. 93. 34 inde es fieri: fieri T.

76

Commentum super Boethii librum

queat, possibilitas. Formis quoque omnibus a terra mente et animo sub- 35 tractis sola quidem possibilitas remanebit ut terra scilicet fieri uel esse queat. Informis ergo materia possibilitas esse dicitur que per abstractionem a formis omnibus expoliata intelligitur. Nemo tamen existimet ut subtracta ab ere forma statue es ipsumquod remanet possibilitas sit illaquam remanere 40 diximus. Duplex namque remanet materia: es scilicet, unde statua fit, et possibilitas que primordialis est materia ad quam resoluendo necesse est ueniamus. Aut infinitatem resoluendo incurremus. 25 Aut uero creatorem rerum conprobat conpositio. Quod enim tarn rationabilis ordo membrorumque dispositio est in homine ut oculos habeat 45 ad uidendum, aures ad audiendum, manus ad comprehendendum — hie inquam ordo rationalis membrorumque dispositio tarn sellers artificem conuincit esse sapientia cuius hec omnia tarn ordinate disposuerit. Si enim ordo hie casu contingeret non in omnibus tarn equaliter proueniret. Necesse est ergo creatorem rebus omnibus preesse ad cuius nutum omnia tarn 50 rationabiliter habent prouenire. 26 Formas quoque rerum comprobat conpositio. Cum enim materia sit possibilitas nichil quidem per materiam est sed esse potest. Sed cum informatur materia tune scilicet es quidem ad actum perducitur. Es namque per se statua non est. Sed cum forma ei aduenit, et actu statua esse 55 incipit. Unde fit ut quemadmodum possibilitas materia esse conuincitur ita quoque et actus forma esse probetur. Possibilitas ergo materia est, actus uero forma. Cum ergo dicitur: res possibilitate est, idem est ac si diceretur: ipsa quidem non est sed esse potest. Cum ergo dicitur: res actu est, idem est 60 ac si diceretur: est. 27 Bene igitur Plato materiam inter nullam et aliquam esse dicit substantiam. Nee enim aliquid est eo scilicet quod per se actu non est. Nee iterum nichil est eo scilicet quod esse potest. Ideoque auctor idem ad modum

36 ut terra:ut T. 44 (compositio) Clarembald, DTrin IV, 20-27; p. 153-155. 45 dispositio: compositio A. 47 rationalis membrorumque: rationalisque T. William of Conches, Glosae; ed. Jeauneau 233. 54 scilicet es: res AEM. 60 est idem: esse idem A. 61 diceretur: dicatur AEM. 62 igitur: ergo AEM. Plato, Timaeus (Calc. interpr.) 51 A; ed. Waszink 49: inter aliquam et nullam substantiam positum. Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1243 B. Lectiones II, 25. Glosa II, 38. Clarembald, DTrin I, 22; p. 94. William of Conches, Glosae; ed. Jeauneau 279. 64 ideoque: ideo quoque AEM. (auctor idem) Calcidius, In Tim. Platonis 310; ed. Waszink 311. Clarembald, Tractatulus; ed. Hating 235.

De Trinitate II, 24-30

77

cere dicit earn flexibilem quia quod possibile est et ad hoc et ad illud flecti 65 potest. Aristotiles uero materiam appellat corpus incorporeum: corpus ideo quia corpus fieri potest, incorporeum quia corpus actu non est et forma caret quantum in se est. 28 Sunt igitur secundum Platonem duo rerum principia: actus scilicet 70 sine possibilitate i.e. deus uel necessitas et — quasi ex aduerso posita — materia i.e. possibilitas. Inter hec autem quasi inter extrema sunt forme rerum et actualia. Forme namque rerum a deo quasi a primo descendunt principio. Formis uero subsunt actualia. Actualibus uero subest possibilitas i.e. materia. 75 Nemo tamen existimet quod Plato materiam deo coeternam esse uoluerit licet deum et materiam rerum principia constituent. Immo a deo decendere uoluit materiam. Ubique enim magistrum suum sequitur Pythagoram qui unitatem et binarium duo rerum principia constituit: unitatem deum appellans, per binarium materiam designans. 80 Quoniam ergo binarius ab unitate descendit constat quoniam materiam a deo descendere uoluit: in hoc uno a ueritate deuians quod nee formam nee materiam creatam esse putauit. Hunc enim usum habuit philosophus ut creaturam nichil diceret nisi quod ex materia formaque constaret. 29 Hanc igitur de actu et possibilitate subtilitatem Aristotiles subtilissime 85 inspiciens in libro Perihermeneias quedam actu sine possibilitate esse proposuit, alia uero actu cum possibilitate, alia uero actu nunquam sed sola possibilitate. Actus uero sine possibilitate est necessitas ideoque eternitas ut predictum est. Et de eternitate quidem quantum humana patitur ratio quod ad 90 presens pertinet negotium diximus. 30 Nunc uero ad personarum Trinitatem transeamus. Et prius quid generatio sit explicemus. Generatio est persone ex persona secundum eandem naturam productio uel semel uel bis uel ter uel deinceps ut si quis duos uel tres filios habuerit et bis uel ter eiusdem nature personam95 67 (Aristotiles) Galcidius, In Tim. Platonis 288; ed. Waszink 292. 72 extrema: extra materiam A. 73 rerum et: rerum i.e. et EM. 74 subest: subsunt EM. uel est ss EM. 75 i.e. materia: et materia EM. 76 existimet: estimet AEM. 78 (Pythagoram) Galcidius, In Tim. Plat. 295; ed. Waszink 324. 82 quod nee: quia nee T. 84 formaque: et forma E. 85 (Aristotiles) De interpr. (Boethio interpr.) 13; ed. L. Minio-Paluello, Arist. lat. II, 1-2 (Bruges 1965) 33. Glarembald, DTrin II, 31; p. 119. 86 Perihermeneias: per iermenias AEM. peryermenias T. 94 bis uel: bis et AEM.

78

Commentum super Boethii librum

produxit. Unitas ergo ex se per semel equalitatem gignit. Unitas enim semel unitas est. Gignit ergo unitas equalitatem unitatis ita tamen ut res eadem sit unitas et unitatis equalitas. Unitas ergo in eo quod gignit Pater est: in eo quod gignitur Filius est. Unum igitur et idem Pater est et Filius. Nee 1 Pater tamen Filius est nee Filius Pater est quia nee unitas in eo quod gignit genita est nee in eo quod gignitur gignens est. 31 Et quia sapientia Patris eiusdem Filius est constat quoniam dei sapientia unitatis equalitas est: essendi uidelicet integritas. Quod quidem 5 tam ueraciter dictum estimo ut nichil uerius dici queat. Dei namque sapientia omnium rerum modus est et omnia terminat. In rebus enim nichil ultra est quam dei sapientia comprehendat, nichil infra nichil plus nichil minus. Dei ergo sapientia essendi est equalitas. 32 Unde Apostolus Filium splendorem et figuram substantie Patris appellat. Splendorem quia sapientia est que omnes uenientes ad se illu-10 rninat sicut in euangelio dicitur erat lux uera que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Uel ideo splendor substantie Patris dicitur quia Pater resplendet in Filio sicut dicit dominus in euangelio Philippe qui uidet me uidet et Patrem. Et hoc est quare Filium splendorem substantie Patris appellat: figuram quia 15 essendi est equalitas. 33 Ex equalitate namque prouenit quod res una figurat aliam et representat. Ut enim quam depinxeris figuram hominem representet necesse est equaliter ut in homine caput nares oculos et cetera que sunt hominis 20 depingas. Bene ergo Apostolus figuram substantie Patris Filium nominat eo scilicet quod Filius essendi, ut diximus, est equalitas. 34 Uel Filium ideo figuram substantie Patris appellat quia substantia Patris est unitas. Sed unitas semel tetragonatura prima est. Sicut enim binarius bis uel quaternarius quater arismethica ratione tetragonum con- 25 stituit ita quoque unitas semel tetragonum primum efficit. Sed hec tetragonatura est generatio Filii et, ut uerum fatear, tetragonatura hec prima 2 nee Filius Pater est om E. Clarembald, DTrin II, 34; p. 120. 9 et figuram: figuramque T. Heb. 1: 3. Tract, de sex dierum operibus 43. Clarembald, DTrin II, 35 and 36; p. 120. 12 (erat lux) John 1:9. 14 (Philippe) John 14: 9. 19 depinxeris: depingeris T. representet: representat M. 21 depingas: depinguas T. Clarembald, DTrin II, 35; p. 121. 24 sed unitas: sed unitas est T. Calcidius, In Tim. Plat. 35; ed. Waszink 84: Quern quidem decimanum numerum Pythagorici appellant primam quadraturam. Clarembald, DTrin II, 37; p. 121 25 ratione: idem (id est ?) T.

De Trinitate II, 30-36

79

est generatio. Hec autem ab eterno est. Generatio autem Filii eterna est. Et quoniam tetragonatura prima generatio Filii est, et Filius tetragonus primus est. Tetragonatio uero figura est. Merito ergo Filium figuram sub- 30 stantie Patris appellat. Quern tetragonum eternum Sibilla Hispana nominat dicens: Cum perueneris ad costam Tetragoni sedentis eterni et ad costam tetragonorum stantium eternorum. Bene autem tetragonus Filio attribuitur quoniam figura hec perfectior ce- 35 teris propter laterum equalitatem iudicatur. 35 Et sicut in omnibus trianguli lateribus equalitas quedam est — triangulus namque latera habet equalia — ita quoque Filius essendi est equalitas ut superius dictum est. Hec uero eadem unitatis equalitas ab unitate gignitur per semel i.e. per integritatem et perfectionem eo scilicet 40 quod nichil ultra nichil infra nichil plus nichil minus est quam sit in dei sapientia. Unde Pater in Uerbo creat omnia i.e. in existendi equalitate. Sic enim creat omnia ut in eis nichil ultra sit nichil infra ut dicit creauit deus omnia in modo pondere numero et mensura. Et illud in deo inquit pondus est sine 45 pondere, numerus sine numero et cetera. 36 Ut ergo ad propositum redeamus: gignitur quidem ex unitate equalitas per semel: non per bis uel ter uel quater. In his enim quedam est inequalitas: quare magis et minus. Sed inter hec est equalitas. Immo ab equalitate descendit hec inequalitas. Si enim inequalitati aliquid dematur minus 50 est. Si superaddatur aliquid magis est. Merito ergo dictum est quod ab unitate per semel gignitur unitatis equalitas quam per binarii uel alterius alteritatis multiplicationem gigni non posse monstratum est. De qua generatione loquitur Dauid semel inquit deus locutus est. 55 30 tetragonatio: tetragatio AEM. 33 perueneris: ueneris T. Comm. Victorinus 95. Clarembald, DTrin II, 38; p. 122. See W. von Giesebrecht, Gesch. der deutschen Kaiserzeit 4 (Leipzig 1877) 505-506: Tibi dico. L. pastor corporum quern inspiravit perigrini dei cum ascenderis ad costam tetragon! sedentis eterni et tetragoni stantium eternorum tune aperientur tibi porte civitatis quam promisit films matris tue visitare et non visitavit et pones vexilla tua usque ad extremes labores Erculis quia erexit te Christus in artemonem. Cf. Otto of Freising, Gesta Frid., proemium; MGH SS 20, 351. Annales Corbeienses (ad ann. 1147); MGH SS 3, 14. 44 ut dicit: ut dicitur EM. Sap. 11: 21. 45 et illud: et AEM. Augustine, De Gen. ad litt. IV, 3, 8; PL 34, 300. Glaudianus Mamertus, De statu animae II, 6; PL 53, 145 A or CSEL 11, 118. Clarembaldus, DTrin III, 25; p. 154. Nicholas of Gusa, De docta ign. I, 24; p. 51. 49 quare magis: quare maius EM. 51 magis est: maius est EM. 53 multiplicationem: multiplicitatem T. 54 loquitur: dum loqueretur AEM. (semel) Ps. 61: 11. Tractatus de sex dierum operibus 41.

80

Commentum super Boethii librum

37 Est autem quedam equalitatis essendi ad unitatem conexio. Equalitatem namque unitas, unitatem semper diligit equalitas. Quod per contrarium perpendi potest. Unitas enim diuisionem refugit. Nee enim aliunde est quod animatum unumquodque dissolutionem corporis perhorrescit. Omne namque quod est, ad esse naturaliter tendit. Quare ad uni- 60 tatem. Omne enim quod est ideo est quia unum numero est. Omne ergo quod est unum esse desiderat. Necesse ergo est ut diuisionem fugiat. Concludatur itaque ut quoniam unitas diuisionem refugit, et unitatem equalitas diligit et equalitatem unitas. Amor igitur quidam est et conexio equalitatis ad 65 unitatem et unitatis ad essendi equalitatem. 38 Amor autem hie et conexio nee gignitur nee gignit sed ab unitate et ab unitatis equalitate procedit: non ab uno scilicet illorum sed ab utroque. Nee enim amor uel conexio unius tantum est. Hie amor igitur et conexio ab unitate et ab unitatis equalitate procedens Spiritus sanctus est ut quo- 70 niam unitas Pater est, equalitas essendi Filius, a Patre et Filio procedat Spiritus sanctus. Et quoniam unum et idem est tarn unitas quam unitatis equalitas quam amor et conexio ab utroque procedens fateamur necesse est quoniam unum et idem Pater et Filius et Spiritus sanctus. Sicut tamen nee Pater Filius 75 nee Filius Pater ita quoque Spiritus sanctus nee Pater nee Filius est. Sicut enim unitas in eo quod gignit non gignitur sed nee in eo quod gignitur gignit ita quoque in eo quod procedit nee gignitur unitas nee gignit. Amor autem hie dicitur Spiritus quasi benignitas iuxta ilium loquendi usitatissimum modum: Ex bono spiritu iste uel ille fecit hoc uel illud i.e. 80 ex benignitate. 39 Ab hac igitur sancta et summa Trinitate descendit quedam perpetuorum trinitas. Unitas enim secundum hoc quod unitas est materiam 56 quedam: quedam equalitas AEMT. equalitatis essendi: essendi T. 57 semper diligit: diligit A. 59 (perhorrescit) Boethius, De cons. phil. Ill, 11; ed. Stewart-Rand 282. Clarembald, DTrin II, 40; p. 122. 62 omne enim: omne namque A. unum numero est: unum est AEM. Boethius, In Porph. I (ed. secunda); CSEL 48, 162 or PL 64, 83D. Tract, de sex 31. Glarembald, DTrin II, 39; p. 122. 63 ergo est ut: ergo ut AEM. 68 procedit: procedens T. Lectiones VII, 1. 71 equalitas essendi Filius: essendi Filius AEM. De docta ign. II, 7; p. 82: Equalitas enim unitatis est equalitas essendi. Spiritus sanctus: Spiritus sanctus est AEM. De docta ign. I, 24; p. 50: Nam cum deus ex eo quod unitas est sit gignens, ex eo quod equalitas unitatis genitus sive Filius ex eo quod utriusque conexio Spiritus sanctus. 76 Pater ita: Pater est ita AEM. 77 non gignitur: nee gignitur T. 79 hie: hie aduerbium marg A. 83 (trinitas) De septem septenis 7; PL 199, 961G: ab hac ergo summa et aeterna Trinitate descendit quaedam perpetuorum tri-nitas. J. A. Robilliard, Hugues de Saint-Victor a-t-il ecrit le De con-

De Trinitate II, 37-42

81

creat. Formas uero rerum secundum hoc quod est unitatis equalitas. Ex eo quod amor est et conexio creat spiritum. 85 Bene autem ex eo quod unitas est materiam creare dicitur. Ab unitate namque descendit alteritas et ob hoc ab inmutabili mutabilitas. Alteritas namque unitatem semper exigit. Alterum etenim ab uno alterum dicitur. Ut sit ergo alterum preesse necesse est quodam modo unum. Quare et ab unitate descendit alteritas ideoque mutabilitas. 90 40 Sed quod mutabile est, aptum est ut diuersos status recipiat. Dictum est autem quoniam aptitudo hec materia est. Quare et materia ipsa quidem mutabilitas est. Hec autem ab unitate descendit. Unitas ergo materiam creat ex eo quod unitas est. Hec eadem formas rerum creat omnium ex eo quod unitatis est equa- 95 litas. Forma namque rei integritas et perfectio eius est: uelut humanitas quidem, ut more inusitato loquar, equalitas est essendi hominem. Ut enim aliquid homo sit, nichil in eo ultra est, nichil infra nichil plus nichil minus. 41 Merito ergo ab ilia simplici forma diuina rerum omnium forme ema- l nare dicuntur quia iuxta formam illam diuinam unaqueque res suam habet essendi equalitatem. Sicut enim forma diuina equalitas essendi est sicut etiam integritas et perfectio omnium rerum ita quoque, ut ad exemplum descensus fiat, humanitas equalitas quedam et integritas essendi hominem 5 est. Quare humanitas imago quedam forme est. Ilia uero diuina uere forma est. 42 Dictum autem est quoniam unitas secundum hoc quod amor est et conexio spiritum creat. Motus namque substantialis ei est. Omne autem quod est mouetur i.e. tendit naturaliter ad id quod diligit. Sed omne quod 10 est ad esse tendit quoad eius est: quare ad unitatem. Omne igitur quod est unitatem diligit. Ad earn namque naturaliter tendit. Quoniam ergo ex amore quodam mouentur i.e. tendunt omnia ad esse ideoque ad unitatem — non enim aliter tenderent ad esse — ideo

templatione et eius speciebus, in: Revue des sc. phil. et theol. 43 (1959) 631 states that the author of this work was a disciple of Richard of Saint-Victor. According to the Hist. lift. 17 (Paris 1895) 395 its author was Robert Courson. The work reflects a number of speculations associated with Thierry. The title occurs in Isaac of Stella, Sermo 6; PL 194, 1712D: ut in septem septenis sit expeditio militiae christianae. 88 uno alterum: altero T. 92 quare et: quare etiam AEM. (nichil minus) Clarembald, DTrin II, 41; p. 123. 5 fiat humanitas: fiat humanitatis T. De docta ign. II, 9: p. 94: Humanitas a qua descendit homo; sicut ab albedine album. 8 quoniam unitas: quoniam AEM. Clarembald, DTrin II, 39 p. 122. amor est: amor unitas AEM.

82

Commentum super Boethii librum

inquam merito dicitur spiritum creare unitas ex eo quod amor et conexio 15 quedam est. Motus namque substantialis spiritui est qui ex amore quodam mouetur i.e. naturaliter tendit ad esse ut dictum est. 43 Great ergo Pater omnia Filius omnia Spiritus sanctus omnia. Quicquid enim creat Pater creat Filius creat Spiritus sanctus. Nemo existimet ergo quod solius Patris sit creare sicut solius Patris est gignere. 20 Sed ut singula latius attingam: licet ab unitate descendat alteritas ideoque materia, in ipsa tamen materia quantum in se est nulla est pluralitas. Ipsa quidem simplex est. Sed nee in forma quantum in se est pluralitas ulla. 44 Ponamus enim per ipothesin materiam non esse — quod tamen fieri 25 non potest — ad unam, ut uerum fatear, formam omnes rerum omnium forme relabentur. Nee erit nisi una et simplex forma: diuina scilicet que una uere forma est. Non igitur in materia quantum in se est ulla est pluralitas: nee in forma quantum in se est. Pluralitas tamen ex coniunctione utriusque prouenit: forme uidelicet 30 et materie. Itaque fit ut utrumque origo pluralitatis sit. Materia namque pluralitatis causa est: ea uidelicet causa sine qua fieri non potest. Forma quoque pluralitatis causa est sed ea scilicet per quam pluralitas est. 45 Illud quoque tacendum non est quod hoc et illud possibile una est materia: una i.e. indifferens eo scilicet quod nullius nature est. Materia nam- 35 que informis est. Natura uero forma est in materia sine qua differens nichil potest esse. Quare hoc et illud possibile una est materia. Hoc tamen possibile et illud non sunt res eadem numero quia nee hoc possibile illud est nee illud hoc. Sed diuersa possibilia sunt. Omnes quoque forme una forma sunt i.e. indifferens ita scilicet ut omnes 40 forme una forma sint simplicitate. Illud enim constat esse uerissimum quod forma diuina omnes est forme. Et e conuerso omnes forme simpliciter et in eo quod ipse sunt considerate unum simplex sunt in formam quodam modo diuinam relapse. 46 Forma namque diuina rerum omnium forma est i.e. perfectio earum45 et integritas. Sed si forma diuina omnes forme est, ipsa igitur inquiet ali-

16 qui: uel quia ss M. 19 existimet: estimet AEM. 20 ergo: igitur T. 22 quantum in se: quantum in T. 24 ulla: ulla est EM. 25 ipothesin: ypothesis A. hypotesym T. 27 relabentur: relabuntur T. 29 nee in: non in AEM. 31 utrumque: utraque EM. 38 res eadem: res eedem EM. 40 una forma: una uere AEM.

De Trinitate II, 42-49

83

quis est humanitas. Sed hec deridenda est illatio utpote conclusionis iure inefficax. Quod planum iam fiet inde si rerum proprietatem. ipsamque uerborum distinctionem diligenter perspicias. Dico igitur quod forma hec, humanitas scilicet, per materiam habet 50 ut ipsa sit humanitas. Quod autem forma est, ex materia non contrahit sed quia integritas perfectio et equalitas essendi est. Licet ergo diuina forma omnes sit forme eo scilicet quod est omnium rerum perfectio et integritas non licet tamen concludere quod diuina forma sit humanitas. 47 Diuinitas namque inmateriari non potest. Humanitas uero habet 55 quidem per materiam ut sit humanitas quemadmodum dictum est. Sed nee forma diuina nee etiam id quod forma diuina est diceretur esse id quod per materiam humanitas est. Pronomina namque nomina secuntur propter que reperta sunt et ad que referuntur: ut si quis dixerit Socrates legit is disputat idem est ac si dicatur Socrates legit Socrates disputat. 60 Nemo ergo iure concesserit id quod forma diuina est esse id quod per materiam humanitas est uel e conuerso ne forte incurrere illud periculum uideamur quod forma diuina humanitas esse concedatur. 48 Forma ergo hec humanitas forma ilia que est diuinitas nee est nee esse dicetur. Sed dicatur sic: forma hec quantum in se est uel in quantum 65 forma est — humanitatis scilicet nomine quod contagionem materie designat non addito — forma inquam hec uel hec essendi equalitas quantum in se est forma diuina est ita tamen ut pronomen additum cum dicitur "forma hec" nullam contagionem materie designet. Sicut enim facies una in diuersis renitens speculis una quidem in se 70 est sed pro speculorum diuersitate hec una ilia uero altera esse putatur ita quoque, si comparare liceat, forma quidem diuina in omnibus quodam modo relucet nee est nisi una quantum in se est rerum omnium forma si harum que forme putantur diuerse illam puram ueramque simplicitatem consideres. 49 Sed ex diuersis possibilibus sibi adiunctis hec forma una ilia altera 75 esse dicitur, hec humanitas ilia arboreitas appellatur, hec unum non solum 47 iure inefficax: uere inefficax AEM. 48 planum iam fiet: planum net AEM. ipsamque: ipsa quoque AEM. 49 distinctionem: distinctione AEM. 50 dico igitur: dico ergo EM. materiam: naturam T. 51 contrahit: trahit AEM. 57 diceretur: dicetur E. dicitur AM. 58 secuntur: sequentur A. 60 dicatur: diceret EM. 63 concedatur: concedat EM. 65 (dicetur) Forma ergo hec humanitas forma ilia nee est que etiam nee esse dicetur diuinitas T. sic forma: sic forma forma AEM. 70 renitens: retinetur AEM. 71 sed pro: sed propter AEM. diuersitate: diuersitatem AEM. 74 puram ueramque: ueram puramque AEM. 75 adiunctis: subiectis AEM

84

Commentum super Boethii librum

una ilia uero aliud lion solum alia existimatur. Quas igitur formas per pluralitatis diuersitatem possibilitatis i.e. materie mutabilitas explicat, easdem quodam modo in unum forma diuina conplicat et ad unius forme simplicitatem inexplicabili modo reuocat. 80 Nunquam igitur perit materia nunquam forma. Sed si forte nullus homo extiterit id quod humanitas erat humanitas quidem esse desinit. Forma tamen quantum in se est ad simplicitatem forme diuine quodam modo relapsa nunquam, si uerum fateri uolumus, perit. His itaque premissis perspicuum est, ut existimo, quid sibi uoluit phi- 85 losophus cum ait OMNE ESSE EX FORMA EST. Per materiam quippe res non est sed esse potest. Per formam uero est. Forma namque integritas et perfectio rei est. 50 Littere continuatio erit hec: uere, deus forma est quia OMNE ESSE EX FORMA EST et omne quod est ex deo est. STATUA ENIM. Inductione probat 90 quod predixerat. Et est primum inductum de statua. Sententia uero est hec: statua quidem erea NON SECUNDUM ES unde ipsa fit DIGITUR STATUA SED propter FORMAM que ipsi eri imprimitur et que in eo insignita est. NON SECUNDUM ES inquit i.e. non per es. Ipsum namque es et statua fieri potest et non fieri. Ideoque NON SECUNDUM ES DiciTUR95 statua sed SECUNDUM FORMAM. 51 Cuiusmodi enim forma fuerit talis statua esse dicetur: ut si es forma insignitum fuerit humana et hominis uocabulo appellabitur statua. Et hoc est quod ait EFFIGIES ANIMALIS DICITUR. Cuius enim animalis effigies IN EO INSIGNITA fuerit eiusdem animalis uocabulo statuam nominabis. 1 Bene autem inquit SECUNDUM FORMAM. Formas namque rerum secuntur uocabula secundum quas rebus ipsis sunt imposita. IPSUM QUOQUE ES. Ecce aliud inductum. Quasi dicat: non solum statua secundum es non dicitur sed secundum formam immo etiam IPSUM ES NON SECUNDUM materiam i.e. 5 TERRAM es DICITUR sed quandam habet FIGURAM unde es appellatur. 52

TERRA QUOQUE IPSA.

Non solum inquit es secundum formam dicitur sed TERRA etiam IPSA NON SECUNDUM YLEN que materia est terra nuncupatur SED SECUNDUM siccitatis formam et grauitatis. Et hoc est inductum tercium. Non KATA YLEN. 10

85 existimo: estimo AEM. 89 continuatio: contextio DTrin II, 41; p. 123. 93 propter: per AEM. non per: per T. 99 animalis: animal AEM. sequentur A. 3 secundum quas: iuxta quas AT.

EM. Lectiones II, 50-51. Clarembald, 94 non secundum: secundum AEM. 1 eiusdem: eius EM. 2 secuntur: 9 ylen: hylen A.

De Trinitate II, 49-56

85

Kata interpretatur per, yle silua. Materia uero silua dicitur esse. Materia namque informis quasi rude lignum est. Sicut enim rude lignum et ad hoc et ad illud habet se ita quoque informis materia et hunc et ilium statum potest recipere. 53

NIGHIL IGITUR et cetera. 15 Hec est inductionis conclusio. Et est ab inductis illatio. Quandoquidem statua es et terra non secundum materiam esse dicuntur sed secundum formam — quod autem euenit in his, ratione consimili continget in aliis — NICHIL IGITUR et cetera. Et est argumentum a similibus sumptum. 54

SED DIUINA SUBSTANTIA et cetera. 20 Nichil inquit secundum materiam esse dicitur sed secundum formam. SED DIUINA inquit SUBSTANTIA ex qua scilicet esse habent omnia FORMA EST SINE MATERIA. Forma scilicet est que materie nichil debet. Nunquam enim forma inmateriatur diuina. Et assignat, ut michi quidem uidetur, differentiam inter ceteras que 25 forme putantur et earn que uere forma est — formam loquor diuinam — hanc uidelicet quod licet unumquodque secundum propriam esse formam dicatur forma tamen cuiusque id quod est materie debet et inmateriatur ut unumquodque faciat id esse quod est. 55 Forma uero diuina licet ex ilia esse habeant omnia nichil tamen ma- 30 terie debet nee inmateriatur ut res esse faciat sed in sua manens inmutabilitate semper eadem perdurat. ATQUE IDEO UNUM EST. Quia scilicet forma diuina nichil materie debet idcirco inquit: forma diuina UNUM solum EST. Ex materie namque informis mutabilitate formarum quidem habet multiplicitas prouenire. ET EST ID QUOD EST: hoc ideo quia neque ex alio 35 est nee ex partibus constat. Immo unum simplex est. 56 RELIQUA ENIM et cetera. Uere, sola forma diuina EST ID QJLJOD EST quia cetera inquit NON SUNT ID QUOD SUNT: ideo scilicet quia nee ex se sunt et ex partibus constant quarurn ipsa nulla est. Quod auctor latius exequitur dicens UNUMQUODQUE 40 11 yle silua: yle i.e. silua A. ylen silua T. silua: siluam AEM. Lecliones II, 54. Glosa II, 40. Clarembald, DTrin II, 41; p. 123. (materia) Calcidius, InTim. Plat. 123 and 265; ed. Waszink 167 and 273. 15 (nichil igitur) Clarembald, DTrin II, 43; p. 124. 23 (sine) sine forma que scilicet materie nichil debet T. 27 uidelicet quod licet: uidelicet E. 28 forma tamen: forma turn T. 32 unum est: unum T. 33 inquit: dicit AEM. 36 nee: neque AEM. 37 (reliqua) Clarembald, DTrin II, 48; p. 126. 40 quarum:quare AEM. nulla est: nulla sunt AEM.

86

Commentum super Boethii librum

ENIM et cetera quasi dicat: unumquodque aliorum EX suis PARTIBUS constat et est ille simul CONIUNCTE sed nulla illarum per se. Et hoc est: ET EST HOC ATQUE HOC ut coniunctiue scilicet accipiatur totum hoc, non distributiue i.e. PARTES SUE coniunctiue. Et est hec precedentium expositio. 57 SED NON HOC UEL HOC i.e. nulla suarum partium est ut disiunctiue sci- 45 licet legatur totum hoc. SINGULARITER inquit i.e. per se. Quamuis enim UNUMQUODQUE sit PARTES SUE CONIUNCTE nulla tamen illarum per se est. UT CUM HOMO TERRENUS et cetera. Exemplo docet quomodo cum aliquid ex partibus constet illud quidem sit PARTES ILLE simul CONIUNCTE et tamen nulla illarum sit per se quia HOMO inquit TERRENUS CORPUS ET ANIMA 50 simul EST sed nee hoc nee illud per se est. IN PARTE IGITUR et cetera. Quandoquidem homo corpus et anima simul est sed nullum eorum per se, homo igitur propter partem NON EST ID QUOD EST: propter partem ideo quia nulla scilicet suarum partium est. IN PARTE inquit i.e. propter partem ut expositum est. 55 58

QUOD UERO NON EST EX HOC Ct Cetera.

Quod ex partibus inquit constat illud quidem non est id quod est. Sed quod non ex partibus constat immo simplex quiddam et ex se ipso est illud uere est id quod est. NON EST inquit EX HOC ATQUE HOC i.e. non ex 60 partibus constat SED TANTUM EST HOC i.e. simplex quiddam est. ILLUD UERE EST ID QUOD EST idcirco scilicet quia ex se ipso est nee ex partibus constat quarum nulla est. ET EST PULCHERRIMUM quia nichil pulchrius eo uel eque pulchrum illi est. FORTISSIMUMQUE quia ex nullo est sed omne quod est per ipsum est. Et hoc est: QUIA NULLO NITITUR i.e. non ex 65 alio sed ex se ipso est. 59 QUOCIRCA HOC UERE UNUM quia ab alio non est nee ex partibus constat sed simplex quiddam est. Ideo inquit UERE UNUM est IN QUO NULLUS NUMERUS quia in eo scilicet nulla partium pluralitas est, accidentium multitude nulla. NULLUM IN EO ALIUD et cetera i. e. in eo nichil est nisi ID QUOD ipse 70 42 ille: subaudis partes ss A. simul: similis EM. illarum: aliarumAEM. et est hoc atque:atqueT. 43 coniunctiue: coniuncte AT. scilicet accipiatur: accipiatur T. distributiue: distribute A. 45 non hoc: non hec EM. suarum: suorum A. disiunctiue: distinctiue EM. disiuncte T. 49 constet: constet et tamen nulla sit per se illud quidem sit partes ille simul coniuncte sit quia homo T. 45 partium: partium est T. 50 nulla illarum: nulla T. nulla illorum A. 56 (quod uero) Clarembald, DTrin II, 51; p. 129. 59 seipso est: seipso T. 60 ex partibus: partibus AT. 63 quarum: quare AEM. 64 pulchrum: pulcher T. 64 nititur: utitur A.

De Trinitate II, 56-63

87

deus EST ut in homine quidem est humanitas, accidentium pluralitas quorum nichil homo est. 60

NEQUE ENIM SUBIEGTUM Ct Cetera.

In forma inquit diuina nichil est nisi quod ipsa est quoniam ea nulli extrinseco subiecta est. Quod statim probat dicens FORMA ENIM EST. Sub- 75 iungit uero rationem quare forma diuina nulli subiecta sit: eo quod ipsa FORMA EST ideo scilicet quia forme nulli subiecte sunt. Sed sola materia subiecta est. Et hoc est FORME ENIM et cetera SUBIECTE inquit ESSE NON POSSUNT quia nee in eis fundantur accidentia nee accidentibus substare queunt. 80 61

NAM QUOD GETERE FORME et Cetera.

Quasi dicat: uere, forma subiecta esse non potest. NAM QUOD humanitas uel si qua huiusmodi forma est accidentibus esse dicitur subiecta illud quidem non ideo dicitur quod ipsa in eo quod ipsa est accidentia suscipiat sed quia materia illi subiecta est. 85 Quoniam enim MATERIA HUMANITATI SUBIECTA aliquod suscipit accidens et HUMANITAS contactu materie hoc idem UIDETUR SUSCIPERE. Sola tamen materia accidens illud suscipit quod humanitas quantum in se est suscipere nequit. Et hoc est: 62

DUM ENIM MATERIA et Cetera.

90

Quasi dicat: quod accidens materia suscipit illud quidem humanitas uidetur suscipere sed non recipit. FORMA UERO QUE EST SINE MATERIA et cetera. Quia MATERIA inquit HUMANITATI SUBIECTA est idcirco HUMANITAS RECIPERE UIDETUR ACCIDENS quod materia suscipit. Sed forma cui nunquam subest materia nullo quidem modo esse pote- 95 rit subiecta quoniam scilicet nee inmateriatur nee contactu materie accidens suscipere uidetur. NEC UERO INESSE MATERIE quasi dicat: nee forma diuina subiecta accidentibus erit nee inmateriari ullo modo poterit. 63

NEQUE ENIM ESSET FORMA et Cetera.

Forma inquit diuina nichil materie debet. Si enim inmateriaretur 1 nee esset forma SED IMAGO i.e. quedam forme similitudo: illud uidelicet

75 probat: comprobat T. 77 forma est: forma sit T. quia forme: forme AEM. 80 fundantur: fundatur AM. substare: stare T. 82 humanitas: humanitatis T. 91 materia suscipit: materia A. quidem humanitas: quidem A. 92 suscipere: recipere T. 95 subest: subiecta est A. 96 scilicet nee: scilicet non M. 97 uidetur: uidebitur AEM.

88

Commentum super Boethii librum

insinuans quod forme rerum extra materiam in mente diuina sunt ibique in sua simplicitate et inmutabilitate consistentes uere forme sunt. Que uero materiam informant ab illis inexplicabili quodam modo 5 defluunt nee ueraciter forme dici queunt. Sed quedam illarum imagines et quodam modo representationes sunt. Et hoc est: 64

EX HIS ENIM FORMIS et cetera. Ac si diceret: EX FORMIS QUE PRETER MATERIAM SUNT i.e. que in mente diuina sunt defluunt iste que materiam informant et corpora efficiunt. 10 Et hoc est: QUE SUNT IN MATERIA i.e. que illam informant et cetera. NAM CETERIS QUE IN GORPORiBUs SUNT et cetera. Sole inquit forme que in mente diuina sunt merito forme dicuntur. Abusio namque loquendi est cum illas que corpora informant formas uocamus. Neque enim forme dici ueraciter possunt sed, ut dictum est, IMAGINES quedam et representa-15 tiones formarum sunt. ABUTIMUR i.e. rectum loquendi usum non sequimur DUM IMAGINES i.e. quedam formarum representationes et similitudines sunt. 65

ASSIMILANTUR ENIM et Cetera.

Uere, he que forme putantur non forme sed formarum imagines sunt. Quodam modo enim illis formis sunt similes et eas representant que extra 20 materiam posite in mente diuina sunt. Et hoc est: ASSIMILANTUR i.e. similes sunt et cetera. 66 At uero nullum conturbari oportet eo quod sub plurali numero formas ab eterno in mente diuina dicimus esse ne forte pluralitatem rerum ab eterno esse concludat et plura quorum deus nullum sit eterna esse deoque coeterna 25 mentis quodam modo traductus errore confingat. Ut enim iam superius dictum est omnes rerum omnium forme in mente diuina considerate una quodam modo forma sunt in forme diuine simplicitatem inexplicabili quodam modo relapse. Formas igitur plures in mente diuina ab eterno esse dicimus: non quod eternitati solitarie ulla rerum 30 ascribatur pluralitas sed propter rerum harum numerositatem plurali utimur numero ex quarum diuersitate formarum habet multiplicitas prouenire. 67

NULLA IGITUR IN EO DIUERSITAS.

Quandoquidem deus est unum et in quo nichil est preter id quod ipse est NULLA IGITUR IN EO et cetera. 35 4 forme sunt: forme sunt et hoc est T. 7 et hoc est ex: ex.T. Clarembald, DTrin II, 57; p. 129. 10 efficiunt: inficiunt T. 12 ceteris: ccteras Boethius. Lectiones II, 66. 19 uere he: uere AEM. 24 rerum ab: ab A. Lectiones II, 66; 25 deoque: deo namque AEM. 30 (quod eternitati) End of text in T. 33 (nulla) Clarembald, DTrin II, 63-64.

De Trinitate II, 63-111, 1

89

DIUERSITAS uero quatuor modis dicitur. Aut enim diuersa sunt aliqua diffinitione ut substantia et qualitas aut differentiis substantialibus ut arbor et animal aut accidentibus ut Socrates et Plato aut diuersa dicuntur aliqua eo scilicet quod unum non est alterum licet ilia non differant inter se. Et hoc quidem solo diuersitatis modo diuerse sunt in deo persone: 40 eo uidelicet quod eedem non sunt, non quod habent differre. Neque ratione substantie differunt nee substantialibus differentiis nee accidentalibus. Ideoque nullo diflferunt modo. Sed diuerse sunt quia scilicet persona Patris non est persona Filii uel persona Spiritus sancti. 68 Ait ergo NULLA IN EO DIUERSITAS quantum ad ea que diuersa sunt ra- 45 tione substantie: NULLA EX DIUERSITATE PLURALITAS quantum ad diuersitatem que prouenit ex differentiis substantialibus. Et hoc quidem subtilissime a philosopho dictum est. Diuersitas namque rationalis substantie pluralitatem numeri minime facit. Licet enim substantia et qualitas diuersa sunt ratione substantie 50 non tamen sunt numero plura. Neque enim numerum faciunt inter se que sibi compacta sunt et coniuncta sed ea que a se discreta sunt et disiuncta. Sed et in eis que differentiis substantialibus distant subintrat numeri pluralitas. Idcirco igitur ait philosophus NULLA EX DIUERSITATE PLURALITAS quasi 55 dicat: nee in eo est diuersitas que ex ratione substantie proueniat nee ilia unde prouenit pluralitas i.e. nee ilia quam substantialis comitatur differentia. NULLA EX ACCIDENTIBUS MULTiTuoo quantum ad diuersitatem que prouenit ex accidentibus. ATQUE IDCIRCO quasi dicat: quia NEC substantialis differentia nee accidentalis subintrat non ergo NUMERUS. 60

III 1

DEUS ERGO A NULLO DEO DIFFERT USque NAM QUOD TERCIO et Cetera.

Probat in deo numerum non esse quia deus a deo non differt nee substantialiter nee accidentaliter. Sed ubi differentia non est, nee pluralitas. Dirferentiam namque pluralitas semper exigit. QUARE NEC in deo est NU5 MERUS. IGITUR UNITAS. Quod nichil aliud est nisi quod unus deus est, non

42 nee accidentalibus: nee accidentibus AT. 49 rationalis: rationis EM. 1 (deus ergo) The reading deus uero a nullo deo differt was found in certain manuscripts as is confirmed by Master Adhemar, Tract, de Trin. Ill, 2; ed. Haring, in: AHDLMA 31 (1964) 171. 7 positis distat: positis A.

90

Commentum super Boethii librum

plures dii. DIFFERENTIIS inquit IN SUBIEGTO POSITIS distat. Hoc non propter aliquam additur differentiam sed quia proprietas differentiarum est. 2

NAM QUOD TERCIO et cetera. Presumeret forsitan aliquis in deo pluralitatem esse eo scilicet quod 10 ter repetitur dei uocabulum cum dicitur Pater deus est Filius deus Spiritus sanctus deus. Idcirco philosophus contra: uere, in deo inquit nulla est pluralitas. NAM QUOD TERCIO DEUS REPETITUR nullam in deo pluralitatem numeri faciet i.e. non plures deos hec uocabuli repeticio constituet. Quod ut 15 facilius intelligatur pauca de numero ad difficultatis huius explanationem premittantur. 3 Ut igitur ab unitate disputationis sumatur exordium dico quoniam non est nisi unitas tantum. Nee recte philosophatur qui plures unitates esse mentitur. Quod enim unitates in plurali numero dicimus illud quidem 20 propter rerum diuersitatem subiectamm unitati non propter unitatum distantiam que nulla est pronunciamus. Si quis ergo bis uel ter unum predicauerit hec quidem unitatis repeticio pluralitatem nullam constituit. Si uero unum uel duo dixero, pluralitatem quidem faciet hec numerabilis rerum discretarum conputatio. 25 4

NUMERUS ENIM DUPLEX EST: alter scilicet QUO NUMERAMUS ALTER QUI

IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT.

Numerus uero QUO NUMERAMUS est unitatis eiusdem repeticio: ut si dicas bis unum ter unum et consimilia. Et dicitur hie numerus esse quo numeramus per quern scilicet numerando loquimur: eo uidelicet quod in solo uerbo 30 est, non in numerosa rerum discretione. Numerus uero QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT rerum est discretarum numerosa conputatio siue mauis dicere unitatum aggregatio. Aliud est enim eandem multociens repetere, aliud unitatem unitati aggregare. Et hoc est quod ait TRES UNITATES NON FACIUNT NUMERI PLURALITATEM i.e. 35 trina unitatis repeticio pluralitatem non constituit. 5 Diuersis tamen modis numerare accipiet: aut eandem unitatem multociens repetere aut unitatem unitati aggregare. Quod est diuersas res et discretas conputare. si ADUERTAMUS inquit AD RES NUMERABiLES. Putaret forsan aliquis 40

33 mauis: maius A. 34 eandem: eadem A. repetitio, aliud unitatum aggregatio marg A.

(aggregare) nota bene quod aliud est unitatum 35 faciunt: facient EM. 40 si aduertamus:

De Trinitate III, 1-9

91

quod quia tres persone sunt et in eis pluralitas esset. Ideoque philosophus contra: non est inquit in eis pluralitas. Sed tamen hoc ea dico conditione si ADUERTAMUS et cetera i.e. si consideremus pluralitatem rerum numerabilium i.e. rerum discretarum conputationem AC NON AD IP SUM NUMERUM i.e. non ad unitatem multociens repetitam. 45 ILLIG ENIM. Si aduertamus inquit ad res numerabiles non erit in personis pluralitas quia ILLIG i.e. in personis FACIT NUMERUM REPETICIO UNITATUM. Ac si dicat: non est in personis numerus nisi unitas multociens repetita. Et ponit hie numerum pro multiplici unitatis eiusdem repeticione. 50 6

IN EO AUTEM et cetera. Numerus inquit ille qui numerosam facit rerum diuersitatem non fit per unitatem bis uel ter repetitam sed per unitatem unitati aggregatam. ATOJJE PLURALITAS hoc uidelicct quod pluries repetitur unitas MINIME FACIT i.e. DIUERSITATEM RERUM non constituit. Numerus enim duplex est. 55 Diuidit numerum in eiusdem unitatis sepissimam repeticionem et in rerum numerabilium i.e. rerum numero diuersarum conputationem. 7 Littera continuabitur sic: uere, unitatis repeticio rerum diuersitatem non constituit sed unitatum aggregatio quia NUMERUS et cetera. UNUS QUIDEM quantum ad unitatis repeticionem quo NUMERAMUS i.e. unitatem bis 60 uel ter uel pluries repetimus. ALTER UERO quantum ad unitatum aggregationem QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT i.e. facit numerosam rerum diuersitatem. 8

ETENIM UNUM et cetera. Quasi dicat: cum profertur hoc uocabulum UNUM res unitati subiecta 65 quodam modo designatur. UNUM enim de re ipsa unitati subiecta dicitur. Hoc uocabulum unitas de re subiecta non predicatur. Sed id tantum unitas est per quod unum dicitur. 9

DUO RURSUS. Ac si dicat: sicut cum unum dicimus rem unitati subiectam declaramus 70 ita quoque si duo dixero res numerabiles i.e. discretas designo. Et hoc est: DUO SUNT IN REBUS i.e. per hoc uocabulum res dualitati subiecte designantur.

si enim aduertamus A. 48 (ac si dicat) All manuscripts have the abbreviation a.d., followed by a blank space in EM both of with have the letter r (with a stroke through the middle) in the margin. The letter r may point to an erasure (rasura) already found in the scribe's exemplar. 57 conputationem: conputatione A. Lectiones III, 4. Glosa III, 3. 65 dicat: diceret EM.

92

Gommentum super Boethii librum

DUALITAS NICHIL. Dualitatem accipit hie pro unitate repetita bis. Non uero dicit nichil esse dualitatem. Sed hec est sententia quod unitas repetita bis non facit rerum numerabilium discretionem SED TANTUM DUA- 75 LITAS QUA DUO et cetera. Dualitatem accipit superius pro unitate bis repetita: hie uero pro unitate unitati aggregata. Hec enim est secundum quam uel homines uel alie res due esse dicuntur ut hoc modo legatur littera: unitas bis quidem repetita non facit in rebus numerum SED DUALITAS i.e. unitas unitati aggregata. 80 Et hoc est: QUA DUO et cetera. 10

ERGO IN NUMERO et cetera. Quandoquidem unitas uel dualitas nullam designant rerum discretionem ERGO IN NUMERO et cetera. QUO NUMERAMUS inquit et refertur hoc ad unitatem multociens repetitam. REPETICIO UNITATUM FACIT PLURALITA- 85 TEM. Sed quid est quod superius inquit quod unitatis repeticio pluralitatem non constituat, hie uero dicit quod pluralitatem faciat ? Puto quod pluralitatem appellat hie sepissimam unitatis eiusdem repeticionem. Superius uero rerum diuersarum conputationem. 90 11

IN RERUM UERO NUMERO.

In numero inquit numerante pluralitatem facit unitatis repeticio sed IN RERUM discretarum NUMERO unitatum aggregatio. Et hoc est: NON UNITATUM REPETICIO immo potius aggregatio. UELUT si DE EODEM et cetera. Quasi inductione utitur ad probandum 95 quod unitatis repeticio rerum pluralitatem faciat. Licet enim inquit de eodem diuersis nominibus designate unum ter uel pluries predicauerimus non tamen propter hoc numerum in rebus constituimus sed unitatem tociens repetiuimus. Et hoc est: NON NUMERATIO i.e. diuersarum rerum conputatio. 12 UELUT si DICAM SOL et cetera. l Aliud inductum est quod de sole a philosopho dicitur cuius nomen licet ter repetierim NON ideo sequitur ut TRES SOLES EFFECERIM. NON IGITUR et cetera. Ab inductis est illatio. Quasi dicat: non quocienscumque de mucrone uel de sole unum predicauerim fiet rerum discretarum conputatio. 5 13

NON IGITUR SI DE PATRE et Cetera.

Quasi dicat: licet dei uocabulum tercio predicarim de Patre et Filio 73 (dualitas) Clarembald, DTrin III, 21; p. 139. 77 accipit: accepit EM. 78 hec enim: hoc enim A. 81 qua duo: qui duo A. 83 (quandoquidem) Clarembald, DTrin III, 24; p. 140. 95 (uelut) Clarembald, DTrin III, 25; p. 141.

De Trinitate III, 9-17

93

et Spiritu sancto non fiet propter hoc diuersorum conputatio. Et hoc est: TRINA PREDICATIO quod scilicet ter repctitur deus de diuersis personis uocabulum predicando NON NUMERUM FAGIT i.e. non diuersorum conputationem. 10 14 Sed queret aliquis: numquid tres personas esse concedis ? Non solum concedo uerum etiam confirmo. In personis ergo est numerus, diuersitas etiam et pluralitas presertim cum ipse persone plures sint eo quod tres sunt et diuerse ? Ad quod respondendum estimo quod in personis est numerus nume-15 rans et pluralitas accepta sic: repetita scilicet pluries unitas et diuersitas huiusmodi quod una scilicet persona non est altera. Cum enim dicitur quod persone plures sint pluralitas hie solam unitatis repeticionem designat, non discretam rerum numerositatem. 15 HOC ENIM et cetera. 20 In deo inquit non est rerum numerositas quia HOG ut deos uidelicet plures esse necessario concedant et cetera ILLIS IMMINET quasi scilicet periculum. Quod est dicere: grauat eos Arrianos subintelligens QUI INTER EOS i.e. Patrem et Filium et Spiritum sanctum DISTANTIAM FAGIUNT MERITORUM. Dogmatizant scilicet Patrem maioris esse meriti quam Filium, Filium uero 25 maioris quam Spiritum sanctum. 16

CATHOLICIS UERO.

Illud inquit periculum hereticis illis imminet sed non CATHOLICIS NIGHIL IN DIFFERENTIA GONSTiTUENTiBUS i.e. nullam inter personas differentiam assignantibus. Non enim differunt, ut dictum est, licet unam alteram 30 esse minime concedamus. IPSAMQUE FORMAM UT EST ESSE PONENTIBUS i.e. formarn diuinam simplicem esse et sine omni diuersitate credentibus. 17

NEQUE ALIUD ESSE et Cetera.

Ille enim opinatur ALIUD ESSE QUAM EST qui maioris meriti Patrem esse mentitur quam Filium. REGTE REPETICIO et cetera quasi dicat: cum de Patre 35 et Filio et Spiritu sancto deus tercio predicatur unitatis quidem eiusdem est secundum catholicos repeticio non rerum diuersarum conputatio. QUAM ENUMERATIO DiUERSi i.e. et non diuersorum enumeratio. ATQUE HEC TRINITAS i.e. Pater et Filius et Spiritus sanctus UNUS DEUS. Ac si dicat: licet in personis quedam sit quodam modo diuersitas, in substantia tamen 40

29 differentia: differens A. Lectiones III, 21. Glosa III, 19. 31 ipsamque: et ipsam quoque A. 36 predicatur: persone AEM. 39 dicat: diceret A. 40 in substantia: et substantia AEM.

94

Commentum super Boethii librum

unitas. UELUT ENSIS. Exempla repetit que superius induxerat ad maiorem rei proposite intelligentiam. 18

SED HOG INTERIM et cetera. Totum inquit hoc dictum est ut intelligatur quoniam non omnis unitatum repeticio numerosam rerum pluralitatem conficit. NON UERO ITA 45 DICITUR et cetera. Quia de ense et gladio que multiuoca sunt exempla induxerat ne uiderentur alicui nomina personarum esse multiuoca remouet illud. Et hoc est: NON UERO ITA DIGITUR et cetera. 19

NAM MUCRO et cetera. Uere, personarum nomina non sunt multiuoca sicut mucro et ensis. 50 NAM MUCRO et cetera. ET IPSE inquit EST ET IDEM: pronomen hoc IDEM ad substantiam referens, pronomen ipsum reducens ad hoc ut ueraciter dici queat: ipse mucro ensis est et ensis mucro est. De Patre uero et Filio et Spiritu sancto longe aliter est. Nam idem Pater et Filius et Spiritus sanctus sed ipse Pater nee Filius nee Spiritus 55 sanctus est. Et hoc est: IDEM EQUIDEM EST NON UERO IPSE, idem scilicet ad substantiam referens, ipse uero ad personam iuxta illud Sedulii: Non quia qui summus Pater est et Filius hie est Sed quia quod summus Pater est et Filius hoc est. 20

IN QUA RE et cetera. GO Obiectionem hereticorum inducit contra hoc quod dixerat. Quasi dicat: si requiratur an Pater sit Filius a catholicis hoc negatur. Requirenti iterum an IDEM ALTER sit QUI ALTER ut idem scilicet sub masculine genere accipiatur et hoc quoque a catholicis negabitur. NON EST IGITUR et cetera. Et est hec hereticorum illatio ut sit hec sen- 65 tentia: NON EST IGITUR inquiunt INTER EOS ex toto INDIFFERENTIA. QUARE et NUMERUS i.e. pluralitas SUBINTRAT QUEM EX SUBIEGTORUM DIUERSITATE CONFIGI. Uerba hec auctoris ipsius sunt. Quasi dicat: quod numerus scilicet subintret ex diuersitate rerum prouenire monstratum est. DE QUA RE BREUITER et cetera. 70

47 ne uiderentur: ne uideretur T. Glarembald, DTrin III, 30; p. 142. 57 (Sedulii) Carmen paschale I, 319-320; CSEL 10, 39 or PL 19, 586 A. E. K. Rand, Johannes Scottus (Munich 1906) 39. Abelard, Theologia scholarium I, 5; PL 178, 987BC. Sent. sec. mag. Petrum 20; ed. L. Minio-Paluello, Twelfth Century Logic 2 (Rome 1958) 116. Glarembald, DTrin III, 31; p. 143. 62 hoc negatur: illud negatur AEM. 67 quern ex: qui ex A.

De Trinitate III, 17-IV, 3

95 IV

1 Ad remouendum predictum hereticorum errorem de predicatione pauca se dicturum promittit. Sed antequam ad ea que ad predicationem pertinent accedamus, pauca quoque que ad personas pertinent explicemus. Dicimus ergo quoniam persona Patris est unitas, Filius unitas, Spiritus sanctus unitas. Pater tamen et Filius et Spiritus sanctus non tres unitates 5 sunt sed una unitas. Pater quoque ueritas est, Filius ueritas, Spiritus sanctus ueritas. Non tres tamen ueritates sunt sed una ueritas. Immo Pater et Filius et Spiritus sanctus una sunt ueritas, una unitas, creator unus, dominus unus, omnipotens unus. Et ut rem generaliter attingam: quodcumque nomen de personarum 10 aliqua dicitur, de tribus personis simul nisi relatiuum fuerit sub singulari numero predicatur. 2 Illud quoque recte fides sentit catholica quod Pater sapientiam habet Filii, Filius uero sapientiam Patris, Spiritus sanctus sapientiam Patris et Filii. Illud etiam quod Pater est Filii sapientia, Filius uero sapientia Patris, 15 Spiritus sanctus Patris et Filii sapientia. Si quis uero quesierit an Pater sit sapiens sapientia Filii et consimilia, accipiat quod deus a sapientia sapiens non dicitur. Immo ipsa sapientia est. Et peccat et desipit qui quemadmodum homo dicitur ab humanitate sic deum dici estimat a deitate. 20 3 Preterea persona Patris quedam est proprietas, persona quoque Filii proprietas, nee non persona Spiritus sancti proprietas. Testatur hoc Gregorius. Testatur idem Ambrosius. Et que proprietas de persona Patris dicitur eadem equidem de deo predicatur ita scilicet ut ilia esse proprietas concedatur. Et quod de per-25 sona Patris modo dictum est illud idem de persona Filii et Spiritus sancti intelligendum est ita uidelicet ut cum tres sint persone et unaqueque illarum sit proprietas de deo recte unamquamque illarum predicari facias. 1 (ad remouendum) Clarembald, DTrin III, 40; p. 147. 6 (pater quoque) Boethius, Utrum Pater etc.; ed. Stewart-Rand 36. 22 (proprietas) Abelard, Theol. schol II, 7; PL 178, 1056D: ... tres in deo proprietates secundum quas tres distinguuntur personae, tres essentias diversas ab ipsis personis et ab ipsa divinitatis natura constituit ut scilicet paternitas dei vel filiatio sive processio res quaedam sint tarn ab ipsius personis quam ab ipso deo diversae. Cf. G. Robert, Les ecoles 202. Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 1286B. 23 (Gregorius) He means Gregory Nazianzen who is quoted to the same effect by Geoffrey of Auxerre, Contra cap. Gisleberti IV, 48; ed. Haring, in: Anal. Cist. 22 (1966) 61 or PL 185, 613D. 28 predicari: patri AEM. i.e. consimilem ss A.

96

Gommentum super Boethii librum

Item Pater gignit nee gignitur, Filius gignitur nee gignit, Spiritus sanctus nee gignit nee gignitur sed ab utroque procedit. Preterea Pater Filii 30 Pater est. Filius Patris Filius est. Sed nee Pater Spiritus sancti Pater est. Neque enim Spiritus sanctus Filius eius est. Nee Filius Spiritus sancti Filius est quia nee Spiritus sanctus Filii Pater est. 4 Queretur forsitan quare deus Pater et non mater esse dicatur, quare Filius et non filia cum nullus sexus in deo inueniatur. Dico ideo quia sexus 35 masculinus dignior est. Deus uero dignissima omnium rerum est. Ideoque digniori nomine appellari debuit. Uel ideo Filius dicitur et non filia quia expressiorem sirnilitudinem habet cum Patre Filius quam filia. Uel ideo potius Pater non mater dicitur Filius non filia appellatur quia inpar numerus masculus esse dicitur in arithmetica, par uero femina. 40 Inpar uero numerus deo attribuitur. Unde poeta: Numero deus impare gaudet. Et merito quia sicut inpar numerus diuisionem per equa non suscipit ita deus indiuisibilis est nullamque uarietatem nullam omnino suscipit mutationem. Cum uero masculus sit inpar numerus qui deo ascribitur oportet 45 reducatur ad memoriam quoniam masculus agit et non patitur: femina uero non agit sed patitur. Quoniam ergo deus nichil patitur sed facit omnia merito masculini generis nomine nuncupatur cum Pater et Filius appellatur. 5 Amplius: assumpsit deus humanitatem. Assumpsit earn que in ipso erat: uidelicet indiuiduam. Non tamen assumpsit personam hominis sed naturam 5o ut due nature in una essent Christi persona: non due persone — humanitatis scilicet et diuinitatis — in una natura quod sibi heresis mentita est euticiana. Neque enim persona est hec indiuidua humanitas sed ipse homo actualis ex corpore constans et anima. Ad hec: Christus secundum carnem Filius dei non est sed secundum diui- 55 nitatem. Secundum deitatem quoque Filius hominis non est sed secundum humanitatem ut sit Christus Filius hominis. Dico autem Uirginis secundum carnem, dei uero Filius secundum diuinitatem.

34 et non: non EM. Glosa V, 22. 36 (dignissima) scilicet res ss A. 39 non mater: quam mater A. 41 (poeta) Virgil, Eel 8, 75. Abelard, Theol. schol. I, 21; PL 178, 1032C. William of Conches, Glosae in Plat. 78; ed. Jeauneau 155. In Boetii de cons. 111,9; ed. E. Jeauneau, in: AHDLMA 22 (1957) 90. 45 (masculus) Macrobius, Comm. in somn. Scip. II, 2, 17; ed. J. Willis (Leipzig 1963) 102: impar numerus mas habetur et par femina. 59 (his itaque) Clarembald, DTrin IV, 1: p. 147.

De Trinitate IV, 3-9

97

6 His itaque premissis antequam ad litteram ueniamus pauca quoque de predicamentorum ratione premittamus. 60 Predicamentum igitur est predicabile aut in quid tantummodo aut in quale aut in quantum aut in quomodo seu quoque aliquorum modorum ita tamen ut unumquodque predicabile predicamentum esse dicatur: sed ita ut quamuis plura sint quorum unumquodque in eo quod quid est nee aliter predicetur et unumquodque illorum predicamentum sit substantie 65 non tamen propter hoc plura uel diuersa sint substantie predicamenta quia omnia ilia unum sunt predicamentum sicut quamuis unumquodque nomen sit hec pars orationis scilicet nomen et plura sint nomina non tamen ideo plures sunt orationis partes quarum unaqueque sit nomen eo uidelicet quod omnia nomina una pars orationis sunt propter unum et eundem quern 70 habent significandi modum. Esse igitur de predicamento substantie nichil aliud est quam esse predicabile solum in quid. De predicamento quoque qualitatis esse idem est quod esse predicabile in eo quod quale est. Idemque in ceteris. 7 Quibus strictim ac breuiter expositis addendum illud estimo quod 75 quinque modis rerum consideratur uniuersitas. Est enim rerum uniuersitas in deo, est in spiritu creato, est in numeris, est in materia, est etiam rerum uniuersitas in actu ita uidelicet quod deus est omnia, spiritus creatus omnia, natura quoque omnia, materia iterum omnia, actualia quoque nemo dubitat esse omnia. 80 8 Quod autem deus sit omnia testatur Johannes Apostolus dicens omnia inquit in ipso uita erant i.e. sapientia. Nee dicere dubitabit altius intelligens quod lignum uel lapis uel quidlibet aliud in deo sapientia. Nemo tamen estimet quod quia deus est omnia idcirco uel lapis sit uel lignum et consimilia. Dictum enim superius est quod licet forma diuina 85 omnes sit forme non tamen est humanitas. Et dictum est quare. Eodem modo igitur illatio refellitur sophistica si quis deum lignum esse concludat uel lapidem eo quod ipsum esse concedimus omnia. Quod quidem in Trimegistro Mercurius asserit ubi omnia unum esse confirmat et astruit. 90 9 Spiritus quoque creatus est omnia. In spiritu namque rerum omnium forme sunt et imagines. Neque enim aliter tarn facile rerum cognitionem 69 plures sunt: plures sint EM. unaqueque: unumquodque EM. 70 (pars orationis) Priscian, Inst. II, 18; ed. H. Hertz 1 (Leipzig 1855) 55. 76 quinque: uere M. Led. II, 4 ff. Lect. II, 9: Est tamen uniuersitas rerum quattuor modis. 81 (lohannes) John 1: 4. Glosa II, 13. 82 dubitabit altius: dubitauit altius M. dubitabit ulterius A. 85 et consimilia: uel consimilia EM. 89 (Mercurius) Asdepius 1; ed. A. D. Nock, Corpus herm. 2 (Paris 1945) 296.

98

Commentum super Boethii librum

conprehenderet. Quod testatur Boetius in Libro de consolatione astruens quoniam formas intus tenet absconditas: nee solum ideo, ut quidam autumant, quod rerum similitudines spiritus conprehendat sed quodam alio modo 95 sibi formas rerum et imagines habet impressas. 10 Sed quoniam que de rerum uniuersitate proposita sunt maioris indigent inquisitionis quam tractatus presens exigat dimittantur hec interim quorum explanationem uoluminis integri series expectat. Illud uero presentis speculationis est quod predicationes secundum diuersas uniuersi- 1 tatis considerationes uariantur cum uocabula tamen omnia propter naturas et secundum rationis motum reperta sint. Uocabula namque naturas rerum significant uel communes ut homo et animal uel proprias ut Plato et Socrates et similia. Quod autem iuxta 5 rationis motum inuenta sint uocabula facillime quisque intelliget si ea que de rationis motu superius dicta sunt ad memoriam reuocet. 11 Uariatur ergo predicatio, ut dictum est, ut si quis dixerit ouum esse animal. Licet enim uocabulum, animal loquor, propter naturam repertum fuerit ex subiecti tamen natura possibilitatis nomen est. Nichil enim 10 aliud est quam quod ex ouo animal fieri possibile est. Augustinus etiam in Exameron super Genesim dicit in principio creauit deus celum et terrain hie celum inquit et terra materiam designant. Et alibi creauit omnia simul. Istud omnia uniuersitatem notat in materia. Neque enim aliter omnia simul creasse intelligitur nisi quod totam simul omnium 15 rerum creasse materiam creditur. 12 Et totum quidem de predicationis uarietate dictum est ut cum iustum et si quid huic simile est de deo predicabitur ex qualitate subiecti cuiusmodi fuerit predicatio perpendatur. Hec enim que de rebus ceteris predicantur accidentaliter, de deo substantialiter predicantur: exceptis tamen solis 20 relationum nominibus que quemadmodum predicari de deo habeant paulo post demonstrabitur. Predicantur ergo cetera de deo substantialiter ut deus non tantummodo iustus uerum etiam ipsa esse dicatur iustitia. Ideoque philosophus predica-

93 (Boethius) De cons. phil. V, 4, 35; ed. Stewart-Rand 392: quas intus species tenet. 99 explanationem: explanatio A. series: seriem A. 4 uocabula namque: uocabula A. ut homo: non homo A. 5 et Socrates: Socrates A. 8 dictum: predictum EM. ouum: omnium AEM. 11 (possibile est) Calcidius, In Tim. Plat. 310; ed. Waszink 310. 12 (Augustinus) De Gen. ad lift. lib. imp. 4; PL 34, 225. Gen. 1:1. 13 (alibi) Eccli. 18: 1. Tract, de sex 4. 17 predicationis uarietate: predicatione uarietatis A. 21 habeant: debeant M.

De Trinitate IV, 9-16

99

menta inquit TALIA SUNT QUALIA SUBIECTA PERMISERINT: illud uidelicet25 designans quoniam uariatur predicatio iuxta rei subiecte uel supposite qualitatem. Ait ergo: 13

DECEM OMNINO PREDICAMENTA TRADUNTUR et Cetera.

Quasi dicat: predicamenta decem sunt que de rerum omnium uniuersitate predicantur. Et hoc est: QUE DE REBUS OMNIBUS PREDICANTUR i.e. de 30 rerum omnium uniuersitate. Bene inquit PREDICANTUR quoniam dictum est quod unumquodque predicabile predicamentum est. HEC IGITUR et cetera. Quia HEG de uniuersitate inquit rerum predicantur i.e. de uniuersitate in deo in natura et in ceteris IGITUR TALIA SUNT et cetera ut superius scilicet expositum est. 35 14

NAM PARS EORUM et cetera. Uere, quale subiectum permiserit et predicatio consimilis fuerit quia EORUM inquit que dicta sunt cum de rebus ceteris predicantur PARS substantialiter predicabitur: pars uero accidentaliter. IN RELIQUARUM RERUM PREDICATIONS SUBSTANTIA EST quantum ad ea que substantialiter predi- 40 cantur. PARS IN ACCIDENTIUM NUMERO EST quantum ad ea que predicantur accidentaliter. AT HEC et cetera. In deo inquit omnium que predicantur mutatur predicatio. Aliter namque de deo quam de rebus ceteris predicantur. 15

AD ALIQUID UERO.

45

Quasi dicat: AD ALIQUID NON POTEST PREDICARI OMNINO: non quod de nullo predicetur sed de nullo predicatur OMNINO i.e. absolute uel per se sed respectu alterius uelut cum dicimus: hoc tibi omnino concedimus i.e. sine respectu et sine aliqua conditione. 16 Augustinus uero diuisionem hanc predicationis inducit in suis Cathego- 50 riis: eorum inquit que predicantur alia predicantur in substantia, alia extra substantiam, alia partim in substantia, alia partim extra substantiam. Qualitas et quantitas predicantur in substantia: eo scilicet quod subiectum afficiunt quodam modo et informant. Cetera uero omnia extra predicantur exceptis relatiuis que secundum beatum Augustinum partim in substantia 55 predicantur partim extra. 28 traduntur: sunt A. Lectiones IV, 1. Glosa IV, 1. Clarembald, DTrin IV, 42; p. 159. 29 que de: que E. 34 in ceteris: ceteris A. 39 rerum predicatione: predicatione E. 40 substantia: requiritur inquit a deo substantia AEM. Clarembald, DTrin IV, 46; p. 160. 50 (cathegoriis) E. K. Rand, Johannes Scottus 41: Legimus in Categoriis (PL 32, 1425) quia quaedam accidentia in ipsa usia, alia extra et infra sunt. Sed qualitas et quantitas semper intra usiam sunt et numquam extra. 52 alia partim: partim M. 53 predicantur: predicatur EM.

100

Commentum super Boethii librum

17 Uidetur namque beatus Augustinus uelle quod Pater in substantia predicetur de deo. Non dico substantialiter sed in substantia ideo quia substantialis deo est Filii productio. De Socrate uero extra substantiam predicatur quia circa Socratem exterior est patris predicatio. 60 Quod enim Socrates pater est id quidem alterius i.e. filii est. Patrem etenim esse filium habere est. Quod ergo pater est quodam modo debet filio. Ideoque circa Socratem exterior est patris predicatio. Neque enim Socrati patrem esse substantiale est. Uidetur igitur beatus Augustinus uoluisse quod Pater de deo predice- 65 tur in substantia, ut predictum est. De Socrate uero et de creaturis ceteris extra substantiam ut superius demonstratum est. Ideoque dixisse uidetur quod relatiuorum predicatio partim fiat in substantia partim extra substantiam. 18 Uidebitur uero forsitan alicui quod Pater de deo partim in substantia 70 predicetur eo uidelicet quod ei substantialis est Filii productio partim uero extra substantiam: hoc ideo quia ad aliam personam i.e. respectu alterius persone eius fit predicatio. Eodemque modo dicere forsitan de Socrate poterit ut paternitatem predicari dicat de Socrate partim in substantia eo quod Socratem quodan/75 modo informet paternitas, partim extra substantiam quia ad aliud eius predicatio respiciat. Poterit itaque dicere quod relatiua de eodem partim in substantia partim extra substantiam predicantur. Sequatur uero si quis uoluerit. Nobis enim predictam sequi expositioneni ad presens placuit. Longe uero 80 commodius predicationem partitus est philosophus iste. 19 Predicatio inquit alia fit secundum rem alia uero extra rem. Predicantur uero secundum rem qualitas et quantitas que id ipsum in quo sunt faciunt esse quod dicitur ut paulo post patebit. Cetera uero omnia extra rem predicantur. 85 Cum ergo dicitur quoniam deus Pater est concedemus predicationem fieri extra rem: non quod deo substantialis non sit Filii productio sed ideo extra rem quoniam predicatio ilia ad aliam respicit personam. 20 Quoniam ergo predicationem partim in substantia partim extra substantiam Augustinus denuntiat, predicationem extra rem commodis- 90 sime philosophus iste nominat. Sed quoniam constat et sepissime dictum 62 ergo pater: pater A. 79 sequatur: sequitur AEM. 80 (longe... predicantur) Glarembald, DTrin IV, 48; p. 161. 83 id ipsum: ad ipsum EM.

De Trinitate IV, 17-23

101

est quod deo substantialis est Filii productio cum de deo predicabitur et quoddam substantiale ideoque substantialiter de deo predicari uidebitur. Sed omne quod de personarum aliqua predicatur substantialiter, et de tribus personis predicabitur hoc idem ueraciter. Quare de tribus 95 personis productio Filii ueraciter predicabitur. Quod a fide catholica constat esse remotissimum. 21 Quid ergo dicendum ? Quod deo quidem substantialis est Filii productio. Nee tamen de deo substantialiter predicatur. Nichil enim substantialiter predicari potest nisi quod per se et absolute predicabitur. Sed 1 Patris productio ad aliam refertur personam. Pater namque respectu Filii Pater dicitur. Pater ergo non per se sed alterius persone respectu de deo predicabitur. Non ergo substantialiter. De deo igitur si alter dicet aliquis, pre- 5 dicatur accidentaliter ? Quod negamus. Illam enim diuisionem predicabilium quod alia substantialiter predicantur alia uero accidentaliter remotissimam esse iudico a predicatione ilia que circa dei substantiam uersatur. Aliter namque de homine aliquid substantialiter predicari dicimus 10 aliter de deo. Quod enim de homine substantialiter predicatur, causa eius quedam est et uel totum esse uel pars esse eius est. Quod autem de deo substantialiter predicatur nee causa eius est quia ipse omnium rerum causa est nee pars eius esse poterit quia ipse simplex est ideoque partibus caret. Sed quicquid de deo substantialiter predicabitur constat quoniam 15 deus hoc ipsum est ut quoniam bonitas substantialiter predicatur de deo est non solum deus bonus uerum etiam bonitas ipsa est. 22 Ilia ergo predicabilium diuisio — quod alia scilicet substantialiter ponitur, alia uero accidentaliter — circa rerum naturas uersatur eo scilicet modo quo res rationi subiacent. Ilia uero predicationis diuisio — quod 20 alia secundum rem, alia uero extra rem — commodissime quidem uersabitur circa inmutabilem substantiam dei ut predictum est. Substantialis ergo deo est Filii productio. 23 Et ut rem altius exequamur: quod deo Patrem esse sit non necesse est fateamur licet producere Filium quod substantiale deo est nichil aliud 25 sit quam Patrem esse. Quod quidem facit uocabulorum relatio que substantialiter predicari non possunt et relatiue. Illud tamen sciendum est quod profanas uerborum nouitates sicut 98 quid ergo: quid igitur M. rem A. altius: alterius AEM.

5 dicet: dicat EM.

17 bonus: bonus est A.

24 et ut rem:

102

Commentum super Boethii librum

Apostolus dicit summopere uitare debemus. Profanas inquit quia in Nicena sinodo prius institutum est hoc uocabulum omousion i.e. unius substantie 30 quod prius in usu non erat. Et quia profana non fuit uerbi nouitas eo uidelicet quoniam prauus intellectus haberi inde non poterat ideo in usum recepit illud ecclesia. Si quis ergo quesierit an deo substantialis sit paternitas et consimilia nee concedendum esse hoc nee negandum putamus ne forte uel ipsa negatio 35 falsitatis periculum incurrat uel concessio propter nouitatem uerborum intellectum in aliquo prauum constituat. 24

NAM SUBSTANTIA et cetera. Uere, inquit mutantur omnia cum ipsa de deo predicantur quia SUBSTANTIA et cetera. Et hoc est: IN ILLO hoc est in deo NON EST UERE SUBSTAN- 40 TIA i.e. susceptibilis contrariorum SED ULTRA SUBSTANTIAM i.e. entitas est unde et ipsa descendit substantia. ITEM QUALITAS et cetera quasi dicat: mutatur circa deum qualitatis et ceterorum predicatio. Et posuit ITEM pro similiter. QUE EUENIRE QUEUNT i.e. accidere quantum ad nos. Deo namque nichil accidere potest. 45 25 QUORUM i.e. substantie qualitatis et ceterorum AMPLIOR inquit i.e. manifestior. Quasi dicat: ut apertius intelligatur quomodo substantia qualitas et cetera de deo predicentur ideo de singulis exempla subdantur. Et subdit exemplum de substantia prius dicens NAM CUM DICIMUS DEUS et cetera. Ac si diceret: dicendo hoc uocabulum deus substantiam que ul- so tra substantiam est significamus. Et hoc est: SUBSTANTIAM QUIDEM SIGNIFICARE UIDEMUR quasi dicat: reuera substantiam non significamus i.e. contrariorum susceptibile sed substantiam inquit QUE est ULTRA SUBSTANTIAM i.e. entitatem a qua descendit substantia. Et hoc est: SED EAM et cetera. 26

CUM UERO IUSTUS.

55

Cum de deo inquit hoc uocabulum predicamus QUALITATEM significare uidemur. Ac si diceret: non reuera qualitatem significamus quantum ad deum sed eius substantiam. Idem namque est deo esse quod iustum esse. Et hoc est: SED NON ACCIDENTEM et cetera. Licet inquit qualitatem uideatur uocabulum illud significare non 60 29 (Apostolus) 1 Tim. 4: 20. (Nicena) Gf. Augustine, Contra Maxim. II, 14, 3; PL 42, 77241 (contrariorum) Aristotle, Categ. 5 (Boethio interpr.); ed. L. Minio-Paluello, Arist. lat. I, 1-5 (Bruges 1961) 12: substantia... contrariorum susceptibilis est. Boethius, In categ. Arist. I; PL 64, 198B. Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1243AB. 43 item: iterum A. 44 item: iterum A. 50 diceret: dicat A. 53 susceptibile: susceptibilem A. Clarembald, DTrin IV, 50; p. 162: contrariorum susceptibile. 54 entitatem: entitas A. 58 iustum esse: est iustum esse A.

De Trinitate IV, 23-30

103

tamen accidentalem qualitatem circa deum significat quemadmodum circa creaturas sed QUALITATEM QUE EST SUBSTANTIA et ULTRA SUBSTANTIAM i.e. cum de deo dicitur ipsam deitatis significat substantiam. Deus namque ipsa est iusticia. Et hoc est: NEQUE ENIM ALIUD EST et cetera i.e. idem est esse deo quod iustum esse ut predictum est. 65 27

ITEM CUM DICITUR MAGNUS et cetera. Dicendo inquit uocabulum illud de deo QUANTITATEM SIGNIFICARE UIDEMUR quasi dicat: non reuera quantitatem sicut quantitas scilicet circa creaturas accipitur significamus sed quantitatem illam que sit ipsa dei substantia. 70 Et hoc est: SED EAM QUE SIT IPSA SUBSTANTIA TALIS et cetera quomodo scilicet superius expositum est. Idem namque deo est esse quod magnum esse. Deus enim ipsa magnitude est. 28 Sed queretur utrum ilia quantitas sit deus de qua philosophus dicit SED EAM QUE SIT SUBSTANTIA TALIS et cetera: pronomen scilicet ad quanti- 75 tatem referens. Dicimus ergo quoniam uerba hec recipienda non sunt. Sed cum dicitur deus magnus est dei quidem substantiam uocabulum illud significat. Quod tamen accidens significat cum de naturis rerum predicatur. Ut enim dictum est predicamenta talia sunt qualia subiecta permiserint. 80 29

NEQUE ENIM ALIUD EST et Cetera.

Uere, cum de deo dicitur magnus significat substantiam que ultra substantiam est quia idem est deo esse quod magnum esse. Et hoc est: SED IDEM EST ESSE DEO QUOD MAGNUS. In deo namque est qualitas sine qualitate quantitas sine quantitate numerus sine numero. 85 DE FORMA ENIM Eius et cetera. Uere, deo idem est esse quod magnum esse quod esse iustum quia superius dictum est quod forma diuina una est nee esse in ea pluralitas potest. 30

SED HEC PREDICAMENTA et

CCtera.

PREDICAMENTA inquit substantie, qualitatis etiam et quantitatis, sunt 90 huiusmodi ut id quod predicatur idem sit actu cum eo quod subicitur. Socrates namque et magnitudo Socratis idem actuale sunt. Idem enim actu sunt. 61 significat: significare A. 63 id est: et A. 65 esse deo: esse E. 66 item; iterum A. 71 sed earn: sed A. 74 utrum: ultrum E. 75 substantia talis: substantia A. Lect. IV, 41. 81 neque: nichil Boethius. 84 magnus: magno Boethius. 90 etiam et: et A. Clarembald, DTrin IV, 55; p. 163. 92 enim: namque A.

104

Commentum super Boethii librum

Et hoc est: UT IN QUO SUNT IPSUM ESSE FAGIANT QUOD DIGITUR i.e. ut quod predicatur idem actu sit cum eo quod subicitur ut predictum est. 95 31

DIUISE QUIDEM in ceteris. Licet enim iustum et magnum idem actu sint cum eo quod subicitur in creaturis tamen diuersi status sunt. Sed in deo omnia hec unus et idem status sunt. Uel DIUISE ideo quia quamuis iustum et magnum faciant hominem essse quod dicitur diuersum quiddam est iusticia uel magnitudo 1 ab homine. Homo namque neutrum horum est. In ipso quoque homine aliud iusticia aliud magnitudo est. 32 IN DEO UERO idem equidem est iusticia et magnitudo. Deum quoque iusticiam ipsamque magnitudinem esse non dubito. NAM GUM DICIMUS et 5 cetera. Uere, predicabilia ilia que ad predicamentum substantie uel qualitatis uel quantitatis pertinent talia sunt ut ipsum in quo sunt faciant esse quod dicitur. Quod exemplis conprobat. Cum enim substantiam de deo inquit predicamus uel homine ita quidem dicitur ut quod predicatur idem actu sit 10 cum eo quod subicitur. Et hoc est: CUM DICIMUS SUBSTANTIAM UT HOMO UEL DEUS i.e. cum substantiam de deo uel homine predicamus uel dicendo scilicet quoniam deus et homo est substantia uel predicando deum de aliquo similiter et hominem ideoque substantiam ut si dicatur hec substantia deus est ilia quoque homo est. Et hoc uidetur uelle littera: ITA DICITUR 15 QUASI ILLUD et cetera i.e. ut predicatum idem actu sit quod subiectum. 33 SED DISTAT i.e. aliter dicitur substantia de homine aliter de deo cum dicitur: homo est substantia, deus est substantia. Uel aliter dicitur de homine quod ipse homo est aliter de deo quod ipse deus est. Ideoque substantia aliter de deo dicitur aliter de homine. 20 Et ostendit quomodo dicens QUONIAM HOMO NON INTEGRE IPSUM HOMO EST. NON INTEGRE inquit i.e. non ex se. Quod statim conprobat. Quod enim est, aliis debet i.e. suis partibus uel sibi substantialibus. Deus autem id ipsum quod est nulli debet quoniam id quod est ex se ipso est. Et hoc est: NICHIL ENIM ALIUD EST et cetera i.e. non ex partibus nee ex alio est sed ex 25 se ipso est. 34

RURSUS IUSTUS et cetera. Quod de substantia predixerat subsequenter in qualitate demonstrat.

97 sint cum: sint in AE. uel cum ss E. Lect. IV, 48. Clarembald, DTrin IV, 55; p. 163. 10 quidem: quod EM. 19 ideoque: ideo EM. 22 i.e. non: non E. 2 23 (aliis debet) Clarembald, DTrin IV, 58; p. 164. 25 aliud est: aliud A.

De Trinitate IV, 30-37

105

Quasi dicat: cum iustum de deo predicatur uel de homine tune quidem id quod predicatur idem actu est cum eo quod subicitur. SED DISTAT quoniam 30 homo aliud est, aliud uero quod uocabulum illud significat. Deus uero hoc ipsum est quod iusticia. JUSTUS QUOD EST QUALITAS ITA DiciTUR i.e. hec qualitas predicatur sic ut idem actu sit cum eo quod subicitur. Et hoc est: QUASI IPSE HOC SIT i.e. ut ipse qui iustus scilicet esse proponitur idem actuale sit cum iusticia 35 que predicatur. ID EST si DICAMUS et cetera. Exempla subiungit in quibus iustum de deo predicatur et de homine. SED DIFFERT quasi dicat: aliter iustum de homine dicitur aliter de deo. Homo enim iusticia non est. Sed deus hoc ipsum est quod iusticia. MAGNUS ETIAM HOMO et cetera. Quod de iusto predixerat hoc idem de magno de- 40 monstrat. 35

RELIQUA UERO et cetera. Cetera inquit a substantia qualitate et quantitate de nullo predicantur. Quod ideo dicit quoniam subiectum non afficiunt. Non enim in substantia predicantur sed extra. NAM UBI UEL DE HOMINE et cetera. 45 Uere, cetera de nullo predicantur quoniam cum UBI et QUANDO et si qua his sunt similia de deo predicantur. Et de homine predicantur quidem sic ut nichil eorum que predicantur idem actu sit cum eo quod subicitur. 36 Et hoc est quare a philosopho de nullo predicari ilia dicuntur quoniam scilicet nee subiectum informant nee afficiunt. Et hoc est: SED ITA UT NON 50 QUASI IPSA SIT RES et cetera. Quasi dicat: licet UBI de homine predicetur predicatur tamen sic ut idem actu non sit cum eo quod subicitur. Quamuis ergo de homine predicetur sic de nullo tamen a philosopho predicari dicitur. 37 Sic enim, ut estimo, accepit hie predicari de aliquo ut idem quod 55 de subiecto dicitur de ilia in substantia predicaretur. Et hoc quidem modo dictum est a philosopho superius QUANDO et UBI et que his similia sunt neque de deo neque de ceteris predicari licet et dicat et dicturus sit hec omnia extra rem de subiectis predicari. NON ENIM ITA HOMO DICITUR et cetera. Uere, UBI predicatur sic ut 60 idem actu non sit cum eo quod subicitur quia homo non ita in foro esse dicitur quemadmodum albus. Albedo namque subiectum informat et afficit. Quod de loco minime dici poterit. Et hoc est:

33 quod est qualitas: quod quia E. quid M. qua A. poterit) Glarernbald, DTrin IV, 69; p. 168.

49 ilia: nulla AEM

62 (albedo...

106 38

Commentum super Boethii librum NEC QUASI CIRCUMFUSUS.

Hoc ideo quoniam cum homo in foro esse dicitur nee proprietate ali- 65 qua informatus ostenditur SECUNDUM SE i.e. secundum locum ita scilicet ut locus ipse informet et afficiat id quod in loco esse dicitur. SED TANTUM QUOD SIT iLLUD et cetera quasi dicat: non idcirco res in loco dicitur esse quod earn locus ipse informet. Sed hoc tantum predicatione loci ostenditur: id scilicet quod in loco est inclusum esse et aliqua 70 alia re circumscriptum. Et hoc est: ILLUD QUOD in loco uidelicet esse dicitur INFORMATUM i.e. inclusum et circumscriptum ALIIS REBUS i.e.d omo uel aliqua re huiusmodi. 39

DE DEO UERO NON ITA.

Cum homo in foro dicitur esse circumscriptus intelligitur. Quod longe 75 aliter de deo dici conuenit. Neque enim ubique dicitur esse eo quod ipse circumscriptus sit uel quod in loco sit localiter quem nulla loci includit capacitas sed QUOD OMNIS EI LOCUS ADSIT AD EUM CAPIENDUM i.e. eo quod omnis locus sit per eum cum tamen ipse localis non sit. Et hoc est quod ait CUM IPSE NON SUSCIPIATUR IN LOCO et cetera. 80 40

QUANDO UERO EODEM et Cetera.

Quod de predicamento ubi dixerat hoc idem dicit de QUANDO. UT DE HOMINE HERI UENiT. Exemplum ponit in quo predicatur quando de homine. Unde etiam perpendi potest quod quedam secundario predicantur ut in hoc eodem exemplo uenire quidem principaliter predicatur, tempus 85 autern secundario. Sic etiam in modalibus uelut cum dicitur Socratem legere possibile est legere quidem predicatur principaliter, modus autem ei adiacet et secundario predicatur. 41

HIC QUOQUE NON QUASI ESSE ALIQUID DICITUR.

In predictis inquit exemplis id quod predicatur subiectum non infor- 90 mat uel afficit quia tempus quod predicatur non est coniunctum quiddam cum homine ita scilicet ut cum eo idem sit actu. DE QUO HESTERNUS DICITUR ADUENTUS i.e. de quo dicitur quod heri uenerit. SED QUID EI SECUNDUM TEMPUS ACCESSERiT i.e. quid illi in quo tempore contigerit predicatione ilia ostenditur. 95

68 (non idcirco... sed) Clarembald, DTrin IV, 71; p. 168. 75 (cum... capacitas) Clarembald, DTrin IV, 72; p. 169. 76 (ubique) scilicet homo ss A. 77 quem: deum A. uero ss A. 78 omnis ei: omnis A. Lect. IV, 66. Glosa IV, 28. 81 (quando) Clarembald, DTrin IV, 75; p. 169. uero eodem: uero A. 82 idem dicit: et A. 87 quidem predicatur: quidem E. 94 tempus accesserit: tempus A.

De Trinitate IV, 38-45 42

107

QUOD UERO DE DEO DICITUR SEMPER EST et Cetera.

Quasi dicat: cum fit huiusmodi predicatio de deo ut dicatur deus semper est ibi quidem uocabulum illud quod semper est eternitatem designat que omnia tempora in presentis simplicitatem conplicat. Et hoc est quod ait UNUM SIGNIFICAT i.e. uidetur unum significare hoc scilicet QUASI IN OMNI l PRETERITO et cetera. Quod ex se planum est. QUOD DE CELO et cetera. Illud scilicet quod fuerit in omni preterito, sit in omni presenti, in omni quoque futuro futurum sit et DE CELO SECUNDUM PHILOSOPHOS dici pOtCSt ET DE INMORTALIBUS GETERIS. SECUNDUM 5

PHILOSOPHOS inquit. Dicunt enim diuini quoniam mundus finietur. Quod non sentiunt philosophi. 43

AT DE DEO NON ITA.

Aliter inquit de deo dicitur semper aliter uero de ceteris inmortalibus. Cum enim predicatur de deo presentis temporis est in eo i.e. notat contrac- 10 tionem omnium temporum in deo presentem et simul, non per successionem i.e. eternitatem ibi consignificat que omnia tempora in unum contrahit et, ut predictum est, in presentis simplicitatem conplicat. 44

TANTUMQUE INTER NOSTRARUM RERUM et Cetera.

Differentiam assignat inter nostrum presens et diuinum: hanc scili- 15 cet quod presens nostrum per quandam successionem discurrit, de presenti autem diuino nichil preterit sed inmobile manens in sua simplicitate consistit. Et hoc est: QUOD NOSTRUM QUASI CURRENS i.e. defluens et sibi succedens FACIT SEMPITERNITATEM i.e. perpetuitatem que ab eternitate difFert eo quod 20 perpetuum fine caret cum habeat principium. Eternum uero et fine caret et principio. ETERNITATEM FACIT. Sicut enim nostrum presens perpetuitatem constituit ita quoque presens diuinum eternitatem que sine aliquo discursu est perficit. 25 45

GUI NOMINI et cetera. Illi inquit nomini quod est eternitas si SEMPER ADICIAS per conpositionem subintelligendum est. Sempiternitas namque compositum nomen est ab eterno et semper faciens cursum sempiternitatis perpetuum. Et hoc est: FACIES EIUS QUOD EST NUNC IUGEM INDEFESSUMQUE et cetera. so

97 huiusmodi: huiuseemodi EM. Lect. IV, 10. 10 contractionem: contradictionem M. 12 consignificat: significat A. 20 i.e. perpetuitatem: et perpetuitatem EM.

108

Commentum super Boethii librum

46

RURSUS HABERE et cetera. Quod de ubi et quando dixerat in predicamento facere et habere assignat: hoc scilicet quod non idem actu sunt cum eo de quo predicantur. Neque enim subiectum informant quemadmodum qualitates et consimilia. UESTITUS inquit quantum ad habere. CURRIT quantum ad facere. 35 47

DE DEO et cetera. Exempla proposita ad cetera pertinent. Hec autem ad illam que de deo fit predicationem respiciunt. POSSIDENS inquit quod ad habere respicit. REGIT et hoc ad facere. SED HEC OMNIS pREDicATio EXTERiORiBus DATUR i.e. horum predicatio 40 non est secundum rem sed extra. Cum enim dicitur ignis urit lignum, hoc nichil aliud est nisi quod ignis exustio est. Quod penitus est extra rem. Exustio namque subiectum non informat nee idem cum eo actu est. 48

OMNIAQUE HEG QUODAM MODO REFERUNTUR AD ALIUD i.e. in aliis ab

ipsa re et quasi extra considerantur. Sed uidetur dixisse hec esse ad ali-45 quid eo quod dixerat REFERUNTUR AD aliquid. Subiunxit QUODAM MODO ita scilicet ut superius expositum est. cuius PREDIGATIONIS et cetera. Differentias assignat inter predicationem substantie, qualitatis et quantitatis, et predicationem ceterorum que ex littera patet. 50 49 Et hec est sententie summa quod si predicatur substantia uel qualitas uel quantitas tune id quod predicatur subiectum informat et est unum et idem actu cum eo quod subicitur. Cetera uero nee subiectum informant nee idem actu sunt cum eis de quibus predicantur. REFERTUR inquit ad subiectum quod est aliquid. 55 Qui enim dicit de aliquo quod homo est fatetur eum esse substantiam ideoque aliquid. QUI IUSTUS EST et cetera. Cum de aliquo inquit dicitur quod IUSTUS EST, aliquid esse proponitur secundum iusticiam i.e. iustus: hoc ideo quoniam scilicet iusticia subiectum informat et idem actu est cum eo quod GO subicitur. Et hoc idem fit cum de aliquo proponitur quod ipse sit magnus. Et hoc est quod ait QUI MAGNUS EST et cetera.

33 sunt cum: sint cum A. 34 subiectum: substantiam A. 39 et hoc: ad quod E. Lect. IV, 74. 42 exustio est: exustione A. 46 subiunxit: subinxit E. 49 qualitatis est: qualitatis A. 52 subiectum: substantiam AE. uel subiectum ss E. 55 predicantur: poniturA. Lect. TV, 19.

De Trinitate IV, 46-53 50

109

NAM IN GETERIS PREDICATIONIBUS et Cetera.

Cum substantia inquit qualitas uel quantitas predicantur tune res ipsa eorum predicatione aliquid esse ostenditur. Et merito inquit predi- 65 cationi substantie, qualitatis et quantitatis illud attribuitur quia IN PREDICATIONIBUS GETERIS NICHIL TALE inuenitur. Quod exequitur dicens : QUI ENIM DIGIT et cetera quasi dicat: cum quis aliquem proponit esse in foro uel ilium currere uel aliquid regere uel nunc esse uel semper quoniam nullum istorum subiectum informat nullius illorum predicatione res 70 aliquid est uel esse proponitur quemadmodum predicatione magnitudinis aliquid esse designatur i.e. magnum. 51

SI TAMEN INTERIM DIUINUM et Cetera.

Cum semper inquit de deo dicitur ad predicamentum quando refertur si TAMEN semper de deo dictum ad tempus referri potest: hoc ideo quoniam 75 eternitatem potius circa deum designat quam tempus. NAM SITUM PASSIONEMQUE et cetera. Cetera inquit ut predictum est in deo designabitur. Et bene dixi cetera quoniam passio in deo non est. Nichil enim patitur. Nee situs. Nee enim in loco est. 52

IAMNE PATET.

80

Ac si diceret: PATET quidem predicatio non differentia quia predicatio substantie, qualitatis, quantitatis fit secundum rem. Cetere uero predicationes sunt extra rem. Cum ergo qualitas et quantitas et consimilia de subiectis substantiis predicantur dicuntur accidentia secundum rem. Cum de deo, uocatur predicatio secundum substantiam. 85 Et hoc est: QUOD ALIE QUIDEM ad predicationis uocabulum illud referens QUASI REM MONSTRANT ut predicatio scilicet substantie, qualitatis et quantitatis que omnia subiectum informant. Ideoque eorum predicatione id quod subicitur aliquid esse proponitur. ALIE UERO. ALIE inquit predicationesut predicatio ubi et quando QUASI GIRGUMSTANTIAS REI demonstrant. 90 Non enim rem ut ipsa aliquid sit afHciunt uel informant. 53

QUODQUE ILLA et cetera. Latius manifestiusque exponit quod predixerat. ILLA IGITUR QUE ALIQUID et cetera. Quandoquidem predicationes quedam rem demonstrant ille ergo iure uocabuntur PREDICATIONES SECUNDUM REM DE REBUS 95 SUBIECTIS que scilicet accidentibus illi informantur.

65 inquit predicationi: inquit A. 73 interim diuinum: interim A. 74 (cum... quam tempus) Clarembald, DTrin IV, 86; p. 174. 78 (designabitur) The sentence seems incomplete. 91 non enim: ubi enim AEM. 94 quedam rem: rem A.

110

Commentum super Boethii librum

CUM DE DEO inquit QUI SUBIECTUS NON EST: non quod ilia de deo non predicentur sed deus SUBIECTUS NON EST i.e. non rebus illis extrinsecis subpositus est. Nemo enim putare debet quod iusticia deum ut ipse iustus sit quasi rem subiectam informet. Sed deum ipsam esse iusticiam confite- 1 bitur si ueram illam puramque deitatis simplicitatem digne consideret. V

1 AGE NUNC et cetera. Quia dixerat quod Pater non est Filius, Pater uel Filius non est Spiritus sanctus, uidebatur subintrare differentia. Et ideo de predicamentis induxit: nee nisi propter predicamentum ad aliquid circa quod maxima in aurem uidebatur confusio. Est igitur sententie summa quod nulla predi- 5 catio facit alteritatem nisi ea que est secundum rem. Sed predicatio relationis est exterior. Quare nee predicatio relationis facit alteritatem nee igitur dirferentiam que ex alteritate proueniat de qua sola nunc loquitur. Nee enim dicendum est quod si quis aliquo accedente modo dexter fit ad ipsum comparatus modo sinister quod idcirco sit alteratus. 10 Nee ideo alteratur aliquis quia modo pater est dum filium habet: modo autem non si filium amiserit. Ait ergo AGE NUNC DE RELATIUIS SPECULEMUR PRO QuiBUs OMNE QUOD DICTUM EST et cetera. Hoc ideo quia de ceteris predicamentis induxit propter predicamentum relationis. 2 MAXIME ENIM et cetera. 15 Quasi dicat: que aliunde proueniunt secundum se non predicantur. Quare pater non predicatur secundum rem. Pater enim dicitur eo quod habeat filium: quod quasi quiddam est extrinsecum. Inquirit ergo philosophus multa inducendo exempla UTRUM PREDICATIO relatiuorum SIT SECUNDUM SE AN MINIME. Et hoc est quod ait AGE ENIM et 20 cetera. ATQUI si AUFERAS SERUUM quasi dicat: sublato seruo aufertur dominus. 3

AT NON ETIAM SI AUFERAS.

Oppositio est contra hoc quod dixerat: si seruus non est, nee dominus est. Ac si diceret: nonne similiter sublata albedine aufertur album ? Res- 25 pondet: aufertur quidem SED INTEREST i.e. in hoc diiferunt QUOD ALBEDO 98 non rebus: non ut rebus A. 4 ad aliquid: aliquid AEM. 16 predicantur: ponuntur A. Lect. V, 1. 23 at non etiam: atqui A. Lect. V, 9. 25 diceret: dicat A. respondet: responsio EM.

De Trinitate IV, 53-V, 8 AGCIDIT ALBO SED NON SERUUS DOMINO SED POTESTAS QUEDAM

111 COCrcendi

seruum quam hoc nomen dominus significat. QUE QUONIAM quasi dicat: quoniam ilia potestas coercendi seruum destruitur seruo destructo CONSTAT quoniam non predicatur secundum 30 Se SED PER EXTRINSEGUM quendam SERUORUM AGCESSUM. 4

NON IGITUR DICI POTEST et Cetera.

Quia predicatio relationis est exterior non igitur facit alteritatem. Et hoc est quod ait QUIPPIAM REI DE QUA DICITUR SECUNDUM SE UEL ADDERE et cetera i.e. non potest dici quod secundum relationem aliquid mutetur 35 uel aliquo modo alteretur. Nichil enim alicui est additum si aliquo accedente dexter fiat ad ilium. Nichil quoque in eo minus est si nee dexter ad ipsum conparatus sit nee sinister. 5 QUE TOTA i.e. predicatio relationis. Quasi dicat: ipsa relatio secundum se non consistit sed per quandam ad aliud conparationem. Et hoc est: 40 NON IN EO QUOD EST ESSE i.e. non secundum se CONSISTIT NEC SEMPER AD ALIUD. Ac si diceret: uere, non facit alteritatem predicatio relationis quia NEC etiam SEMPER fit relatio AD ALIUD SED ALIQUOCIENS AD IDEM. 6

AGE ENIM.

Probat quod predicatio relationis nichil addit secundum se et cetera 45 quia non ex se sed ex alio ad eum hoc uel illo modo accedente fit dexter aliquis uel sinister. Et hoc est: NON QUOD ILLE IPSE SINISTER SIT — ex se subintelligendum est — sed ex accedente ad ipsum. Eodemque modo si dexter fiat non ex se est hoc sed ex altero sinistro accedente ad ilium. Et hoc est: NON QUOD ITA SIT PER SE DEXTER et cetera. 50 7 ATQUE ID QUOD EST i.e. quod dexter uel quod sinister est hoc quidem non habet ex se sed ex me uel ex alio ad ipsum accedente. QUARE QUE SECUNDUM REI ALicuius et cetera. Quia per exempla demonstratum est quod predicatio relationis non est secundum se nichil ergo alteratur secundum relationem IN EO QUOD IPSA EST. NICHIL ALTERNARE et cetera. 55 Huiusmodi scilicet nullam rei alteritatem uel mutationem facere queunt. 8

QUOCIRCA. Quandoquidem nichil uariatur secundum relationem. Ergo quia Pater et

34 quippiam: quidquam Boethius. Lect. V, 11. uel addere: addere A. 39 predicatio relationis: predicationis relatio EM. 46 alio ad eum: alio A. 51 quod sinister: sinister A. 54 nichil: i.e. nichil A.

112

Commentum super Boethii librum

Filius relatiua sunt, relatio uero non predicatur secundum se, constat quod et relatio huiusmodi non facit alteritatem. Ideoque nulla per hanc predica- 60 tionem subintrat differentia. Relatio uero non predicatur ad id de quo predicatur quasi ipsa sit i.e. non predicatur secundum se. SED si DICI POTEST quasi dicat: obscure quidem dictum est SED si DICI POTEST QUO i.e. aliquo MODO ID QUOD uix INTELLIGI potest INTERPRETATUM EST PERSONARUM i.e. hec interpretatio personarum 65 est quasi ad cognitionem personarum facta ut interpretatum uidelicet nomen sit: non aduerbium. 9

OMNINO ENIM.

Bene dixi quod hec interpretatio ad cognitionem personarum facta est quia OMNINO et cetera quoniam loquens de predicatione relationis dixe- 70 rat earn non esse secundum se. Et ad hoc induxerat tale exemplum quod aliquis dexter dicitur uel sinister non secundum se sed aliquo extrinsecus sic uel sic accedente. 10 Ne putaret ergo quis ex hac inducta similitudine quod aliquid deo extra accederet ut Pater fieret dicit hie nichil extra accedere hoc modo: 75 OMNINO ENIM et cetera quasi dicat: maxime uera regula est quod incorporalia distant DIFFERENTIIS NON LOGIS. Incorporalia namque in loco non continentur. Ac si diceret: postquam incorporalia differentiis distant non locis quia persone differentiis non distant: multo minus locis. 11

NEQUE AGGESSISSE.

80

Uere, locis non distant quia nichil accessit deo extrinsecus UT PATER FIERET. Numquam enim cepit esse Pater cui SUBSTANTIALIS est PRODUGTIO i.e. generatio FILII. RELATIUA UERO. AC si MEMINIMUS et cetera quasi dicat: incorporalia quidem differentiis distant: non locis. Sed Pater et Filius et Spiritus sanctus non locis distant QUONIAM IN- 85 CORPORALES SUNT nee differentiis quia deus a deo non differt. Et hoc est quia A NULLO EORUM DIFFERT i.e. quod nee Pater a Filio differt nee Filius a Patre uel Spiritu sancto. 12

DIFFERENTIE

UERO.

Quasi dicat: ubi non est differentia, nee pluralitas. Quare in deo est 90 UNITAS. NICHIL enim ALIUD et cetera. Ac si dicat: deus a deo non differt. Ideoque Pater non differt a Filio. Et uere ideo quia NICHIL ALIUD et cetera. ET IN REBUS NUMERABiLiBUS quasi dicat: etiam in rebus numerabilibus 62 uero non: non A. 66 facta: facta est A. Lect. VII, 10. enim A. Lect. VII, 12.

76 dicat: dicit A.

80 accessisse:

De Trinitate V, 8-VI, 3

113

non omnis repeticio unitatum facit pluralitatem. Multo minus igitur in deo. NON FACIT MODIS OMNIBUS inquit quia ilia repeticio que per aggrega- 95 tionem fit facit pluralitatem sed non ilia que per idem bis uel ter repetitum. TRIUM IGITUR et cetera. Quia repeticio unitatis in deo pluralitatem non facit bene ergo dictum est quod una substantia trium personarum est.

VI 1

SED QUONIAM.

Quasi dicat: unitas quidem in substantia trium personarum est SED QUONIAM NULLA RELATio AD SE IPSAM et cetera. Per pronomen discretiuum persone notat discretionem. Et est hec sententia: NULLA RELATIO refertur AD SE IPSAM in eadem persona sed in diuersis ut simile simili simile. 5 Ecce enim licet una fiat hie relatio in diuersis tamen personis. Nulla itaque relatio ad se ipsam fit in eadem persona. Neque enim Pater patris dicitur pater, nee Filius filii, sed Pater Filii dicitur Pater et Filius Patris dicitur Filius. 2

IDCIRCO QUOD EA et cetera. 10 Facta quidem est numerositas, ilia scilicet que est unitatis eiusdem repeticio non unitatum aggregatio, IN EO QUOD EST PREDIGATIO RELATIONIS i.e. secundum relationis predicationem. SERUATA UERO quasi dicat: persone quidem plures sunt sed substantia una est propter indifferentiam UEL SUBSTANTIE UEL OPERATIONS.

15

Una enim est substantia Patris et Filii et Spiritus sancti. Et quicquid operatur Pater operatur Filius operatur Spiritus sanctus. Unde dominus in euangelio Pater meus usque modo operatur. Et ego operor. 3 Sed opponitur quod Pater genuit Filium, Filius uero Filium non genuit. Quare non quicquid operatur Pater operatur Filius. Quod non prouenit. 20 Patrem namque gignere Filium hoc quidem non est Patrem aliquid operari. Item Pater misit Filium. Sic enim dominus in euangelio Pater misit me et cetera. Sed Filius non misit Filium. Non ergo quicquid operatur Pater uidebitur operari Filius. Rursus quoniam Pater incarnauit Filium, Filius uero Filium non 25 incarnauit, non quicquid operatur Pater uidebitur operari Filius. Sed

95 non facit: non A. 96 repetitum: repetit A. 3 ipsam: ipsum A. 5 eadem persona: eodem EM. 9 dicitur Filius: Filius EM. 18 meus usque modo: hue usque A. John 5:17. E. K. Rand, Joh. Scottus 46. Lect. VI, 3. Glosa VI, 2. 22 (dominus) John 8: 16.

114

Commentum super Boethii librum

non prouenit quoniam Patrem mittere Filium uel ipsum incarnare opus est Filii: hoc scilicet Filium carnem suscipere. Quicquid ergo operatur Pater operatur Filius operatur Spiritus sanctus. 4

ITA IGITUR SUBSTANTIA et Cetera.

30

Quia indifferentia est in substantia, una IGITUR est Patris et Filii et Spiritus sancti SUBSTANTIA. ATQUE IDEO quasi dicat: una quidem est substantia ideoque sola relatiua SINGILLATIM predicantur quoniam Pater cum relatiuum sit nee de Filio predicatur nee de Spiritu sancto. Sed quecumque predicatio secundum se fit de Patre eadem etiam fit de Filio, fiet et de 35 Spiritu sancto. 5

NAM IDEM PATER et CCtera.

Uere, relatiua SINGILLATIM PROFERUNTUR quia Pater non est Filius et cetera. IDEM inquit PATER uidelicet ut idem sit masculini generis. IDEM TAMEN DEUS. Quamuis Pater non sit Filius IDEM TAMEN DEUS PATER EST 40 ET FILIUS. Et ecce hie pronomen IDEM sub masculino genere de Patre dicitur et de Filio sed per adiunctionem eius nominis quod est DEUS. Proprie tamen idem cum masculinum est ad personam refertur, cum neutrum est ad substantiam ut Sedulius ait : 45 Non quia qui summus Pater est et Filius hie est Sed quia quod summus Pater est et Filius hoc est. 6

IDEM OMNIA QUE SECUNDUM SE et Cetera.

Istud OMNIA sub plurali numero refertur propter diuersitatem materie. Sed in deo simplicitatem designat. Cum enim iustum et magnum et con- 50 similia inmateriantur in pluralitatem diducuntur et ueniunt. Cum autem in deo considerantur simplex quiddam et unum uere sunt. 7

SANE SCIENDUM EST.

Quasi dicat: relatio quidem in diuersis semper personis fiet sed non semper ad aliam conparabitur relationem quia quandoque refertur rela- 55 tio ad ipsam ut equale simile idem et si qua his sunt similia. Quod conprobat cum ait NAM OMNE EQUALE et cetera i.e. equalitas ad se ipsam refertur sic et similitudo similiter et idemptitas. 28 scilicet: est A. Trinitatem. Atque 39 or PL 19, 586A. rembald, DTrin V,

30 (ita igitur) Ita igitur substantia continet unitatem, relatio multiplicat ideo... Boethius. 45 (Sedulius) Carmen paschale I, 319-320; CSEL 10, Commentum III, 19. E. K. Rand, Joh. Scottus 39. 49 (istud omnia) Gla8. 50 consimilia: similia A. 51 diducuntur: deducuntur EM.

De Trinitate VI, 3-11

115

8 Quia SIMILIS EST et cetera. Quasi dicat: in Trinitate refertur idemptitas ad se ipsam. Cum enim 60 dicitur deus est Pater predicatur hie quidem paternitas. Cum uero dicitur deus est Filius predicatur et hie filiatio non autem paternitas. Et tamen eadem relatio predicatur hie et ibi, ut quibusdam uidetur, i.e. idemptitas quoniam secundum eos Pater et Filius eandem in eo relationem designant i.e. idemptitatem. Et hoc est quod ait UT EIUS QUOD EST IDEM et cetera. 65 9 Refertur itaque idemptitas ad se ipsam cum dicitur deus Pater est, deus Filius est, sed in diuersis personis. Dicit enim Augustinus quod cum dicitur deus Pater est, deus Filius est in solis nominibus est diuersitas non autem in re: nee etiam, ut quibusdam placet, in relatione. Aliter enim, ut eis uidetur, subintraret in deo pluralitas. Quod 70 de deo nefas est cogitare. Uidebitur tamen fortasse quibusdam quod diuerse relationes predicentur cum dicitur: deus est Pater, deus est Filius quemadmodum diuerse Patris et Filii persone. Quod quemadmodum dici uel teneri debeat manifestum est. 10

QUOD S I ID IN GUNCTIS ALIIS REBUS et CCtera.

75

si ista inquit idemptitatis simplicitas non sicut in deo ita quoque IN REBUS ceteris inueniri potest FAGIT HOG quidem alteritas sine qua rerum caducarum nequit esse mutabilitas. Et hoc est quod ait FAGIT HOG GOGNATA GADUCIS REBUS ALTERITAS.

NOS UERO NULLA IMAGINATIONS et cetera quasi dicat: cum de diuini- 80 tatis cogitamus simplicitate ad imaginem inquit non debemus recurrere i.e. nullam per imaginationem deo figuram uel cetera que imaginations sunt debemus attribuere sed potius intellectu solo deum inuisibilem in sua intueri oportet simplicitate. 11

SED DE PROPOSITA QUESTIONS et Cetera.

85

Tractatum terminat. Studiose namque questionis proposite solutionem exequutus est. NUNG UERO UESTRI NORMAM IUDICII et cetera. Ad eum loquitur ad quern scripserat. Ac si diceret: questionis solutio tuum iudicium expectat. Et hoc est: QUE UTRUM REGTE DECURSA SIT et cetera i.e. utrum questio ilia recte soluta sit uestra hoc pronunciabit AUGTORITAS. 90 QUOD si SENTENTIE FiDEi et cetera. Quamuis inquit ex se firmissima sint fidei fundamenta si tamen DIUINA cooperante GRATIA ad eius confirma59 (quia) hie caue marg A. Led. VI, 8. 62 (filiatio) the nomenclature paternitas, filiatio, processio occurs in Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 131 ID. 63 (personis) his caue marg A.. 69 (relatione) Cf. Walter of Mortagne, De Trin. 9; PL 209, 586D. 75 cunctis aliis: aliis A. 80 (cum de... recurrere) Clarembald, DTrin V, 13; p. 185.

116

Commentum super Boethii librum

tionem argumenta adiunximus IDONEA gratie diuine per quam opus effectum est ascribenda erit OPERIS PERFEGTI LETICIA. 12 SPONTE inquit i.e. ex se et sine aliqua argumentorum inductione. 95 ILLUG REMEABIT i.e. ad deum UNDE UENIT EFFEGTUs i.e. per quern opus hoc effectum est. Potest etiam legi UNDE UENIT AFFECTUS i.e. per quern affectum perfect! uel perficiendi operis habuimus. QUOD si ULTRA SE et cetera. Si fragilitas inquit humana ad diuinitatis speculationem que ULTRA SE est et omnem excedit sensum ASCENDERS 1 NEQUIUIT QUANTUM per inbecillitatem humane deest nature bona saltern uoluntas supplebit. 94 operis: omnis AEM. Clarembald, DTrin VI, 14.

II COMMENTUM SUPER BOETHII LIBRUM DE HEBDOMADIBUS (Fragmentum Admuntense)

MS OXFORD, BODL. LIBRARY LYELL 49, f. 99v-100v (s. xn)

1 Intentio auctoris est in hoc opuscule questionem illam lohannis Romane ecclesie diaconi soluere quomodo omnia in eo quod sunt bona sunt cum bonitas accidentalis sit qualitas. Utilitas libri est questionis predicte solutio. Causa autem operis est predicta lohannis ilia diaconi questio. 5 2 Loquitur itaque ad lohannem dicens POSTULAS UT DIGERAM i.e. soluam uel ordinem. Preclare dictum est DIGERAM. Quamdiu enim res in dubio est in dubitatione est et in confusione. Postquam uero questio soluta est digesta est et ordinata. OBSGURITATEM QUESTIONIS i.e. questionem que propter nimiam difficultatem obscura est. [f. 100] QUE CONTINET MODUM. 10 Et ponit questionem dicens QUOMODO SUBSTANTIE et cetera. EX NOSTRIS EBDOMADIBUS i.e. ex conceptionibus nostris uel cogitationibus. Ebdomas proprie dicitur septimana ab epta quod est septem. Sed translatum est uocabulum ad designandum cogitationem quoniam cum antiqui questionem aliquam difficilem soluere uellent inducias septem uel octo dierum 15 petere solebant ut super hoc interim cogitare possent. 3 ET PAULO EUIDENTIUS MONSTREM i.e. aliquantulum euidenter. Conparatiuum enim pro positiuo posuit ita etiam ut minus positiuo significet. IDQUE EO DIGIS FACIENDUM et cetera quasi dicat: petis ut digeram et ID EO QUOD NON SIT OMNIBUS NOTUM i.e. quod non omnibus pateat hoc in scrip- 20 tura diuina capitulum quod est: omnia que sunt in eo quod sunt bona sunt. Reddit autem attentum per hoc quod ait questionem esse obscuram: beniuolum per hoc quod promittit se euidenter dicturum: docilem uero questionem ipsam ponendo. 4 TUUS UERO TESTIS et cetera. 25 Petis inquit ut questionem dissoluam que admodum est difficilis. Sed et ego testimonium perhibeo tibi quod uiuacissime questionem informaueris. Formam uero questionis ponet postea philosophus sicut formata est a lohanne diacono. FUERIS inquit ANTE CONPLEXUS antequam scilicet adhibuerim solutionem. 30 EBDOMADES UERO quasi dicat: ego ipse assume michi EBDOMADES i.e. cogitandi spacium ut superius expositum est. Et hoc est quod ait GOMMENTOR i.e. excogito. POTIUSQUE AD MEMORIAM. Ac si diceret: que circa questionem hanc speculatus sum ut AD MEMORIAM ilia reducam potius CONSERUO QUAM 1 (intentio) This commentary is found only in A (f. 99v-100v). 19 dicis faciendum: dicit facit A.

17 monstrem: monstrare A.

120

Fragmentum Admuntense

CUIQUAM participem i.e. conmunicem. CUIQUAM eorum dico QUORUM 35 LASCIUIA NICHIL PATiTUR ESSE coNiUNCTUM i.e. ordinatum. 5 A IOGO ET RISU i.e. per iocum et risum. Tales enim omnia derident. Caute quidem locutus est iuxta illud Oracii: Delere licebit Quod non edideris nescit uox missa reuerti.

40

PROHING TU et cetera. Breui inquit obscuritate non offendaris. Obscure enim locutus sum ut solis loquar sapientibus. ADUERSUS inquit i.e. offensus. QUE obscuritates scilicet CUM SINT ARCHANI FIDA CUSTODIA i.e. cum custodiant et quodam modo celent archana sapientie solis sapientibus collocuntur a quibus solis uidelicet intelliguntur. Et 45 hoc est: HIS SOLIS QUI DIGNI SUNT i.e. sapientibus. 6

UT IGITUR IN MATHEMATICA Ct Cetera.

Quandoquidem solis sapientibus loqui proposui idcirco per se nota et regulas quasdam quibus questionis nodum absoluam premisi. UT IN MATHEMATICA inquit CETERISQUE DISCIPLINE a mathematica scilicet diuersis 50 FIERI SOLET. Subintelligendum est: quociens in eis utimur demonstrationibus. TERMINOS i.e. per se nota que non licet transgredi et quibus dubitatio poterit terminari [f. lOOv] et REGULAS quibus scilicet regamur ne questionem soluendo a ueritatis tramite deuiemus. 55 7

COMMUNIS ANIMI CONCEPTIO et Cetera.

Per se notum describit. Et est hec sententia: per se notum est quod QUISQUE PROBAT postquam illud intelligit. Quod autem per se notum dicimus auctor iste communem conceptionem animi nominat. HARUM DUPLEX MODUS EST quasi dicat: per se notum aliud est per se 60 notum absolute, aliud inter doctos. Et hoc est: UT OMNIUM SIT HOMINUM i.e. ut omni homini per se sit ilia ENUNTIATIO nota. ALIA UERO DOCTORUM ut solis scilicet sit nota sapientibus. QUE TAMEN et cetera. Ac si dicat: quamuis tantum constet inter doctos TAMEN ex per se notis absolute descendit i.e. si opus fuerit per ilia poterint 65 tantummodo que inter doctores constant conprobari. 8

DIUERSUM EST et cetera. Ponit per se nota. Et est hoc primum: diuersa sunt entitas et id quod

38 (Oracii) Ars poet. 390.

49 ut in: ut i.e. A.

50 ceterisque: ceteris A.

De Hebdomadibus 4-8

121

entitate participat. Et hoc est: DIUERSUM EST ESSE i.e. entitas ET ID QUOD EST i.e. quod participat entitate. 70 IPSUM UERO ESSE quasi dicat: entitas ipsa principium existendi est. Et hoc est: IPSUM ESSE entitas NONDUM EST i.e. principium existendi et origo est. Nee participat entitate. 73 (entitate) The fragment is followed (f. 101) by Abelard's Theologia Summi Boni. Cf. N. Haring, A Third Manuscript 215-224.

This page intentionally left blank

Ill LECTIONES IN BOETHII LIBRUM DE TRINITATE

MS PARIS, BIBLIOTHEQUE NATIONALS, LAT. 14489, f. 1-62 (s. xn)

INCIPIT PROLOGUS IN LIBRO BOETII DE TRINITATE Que sit auctoris intentio in hoc opere uidendum est, que operis utilitas et ad quam partem philosophic spectet et qua de causa scripsit hoc opus. Intendit auctor in hoc opere soluere hanc questionem quomodo tres persone sint una substantia et una deitas: et hoc secundum speculatiuas 5 rationes. Utilitas huius operis est scientia defendendi fidem catholicam quia in tempore huius auctoris multi heretici uolebant fidem catholicam impugnare. Unde munit auctor fidem nostram i.e. credulitatem contra 10 impugnatores catholice f i d e i 2 Fides enim duobus modis dicitur: fides uirtus secundum hoc quod dicitur fides est substantia rerun sperandarum argumentum non apparentium: fides credulitas qua credimus quod tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unius substantie, sunt una diuinitas. Quam credulitatem heretici impugnatores fidei catholice uolunt ex 15 animis nostris euellere ne credamus quod tres persone sint una substantia, una diuinitas. Munit itaque in hoc opere auctor fidem nostram contra impugnatores fidei catholice adhibendo solutionem predicte question!. Fides enim catholica hec est ut unum deum in Trinitate et Trinitatem in unitate ueneremur. 20 Utilitas igitur huius operis est scientia defendendi fidem catholicam contra hereticos qua in hoc opere instruimur et fidem catholicam tenere et earn contra hereticos defendere. 3 Opus istud ad speculatiuam spectat et ad illam partem speculatiue [f. Iv] que theologia dicitur. Et sic pertinet ad philosophiam quia ad specu- 25 latiuam. Sunt enim tres partes philosophic: ethica que est de moribus et actionibus, speculatiua que est de causis rerum et naturis, rationalis que consistit in rationibus et docet ratiocinari quia docet diffinire diuidere colligere. Cum igitur speculatiua pars sit philosophic et hoc opus spectet ad spe- 30

1 (incipit) tne commentary is without a title in the manuscript. Concerning the use of lectio G.Robert, Les ecoles 52 writes: L'exercise de la declinatio etait proprement la part du professeur. Ailleurs il est generalement appele lectio. Prologue 1-7 has been transcribed by J. M. Parent, La doctrine 180-182. 5 (deitas) uel diuinitas marg MS. 12 (Fides... apparentium) Heb. 11: 1. 19 (Fides... ueneremur) Symbolum Quicumque.

126

Lectiones in Boethii librum

culatiuam sine dubio pertinet ad philosophiam. Spectat autem hoc opus ad illam partem speculatiue que est theologia. 4 Sunt enim tres partes speculatiue: theologia cuius principium est de summo deo, de Trinitate, et inde descendit ad angelicos spiritus et animas et est de incorporeis que sunt extra corpora: et mathematica cuius est 35 principium de numeris et inde descendit ad proporciones et ad magnitudines et est de incorporeis que sunt circa corpora sicut de linea superficie et de ceteris in hunc modum: et phisica que est de ipsis corporibus et habet principium a quatuor elementis. 5 Ad terciam uero partem speculatiue spectat hoc opus: scilicet ad theo-40 logiam. Unde theologicis rationibus i.e. argumentis utitur auctor hie in solutione questionis quam hie intendit soluere. 6 Qua de causa scripsit hoc opus uidendum est. Causa Simmachi patricii soceri sui scripsit hoc opus qui eum super hac re interrogauerat: quomodo scilicet tres persone sint una substantia, sint una diuinitas. 45 Sic habemus quid intendat auctor in hoc opere: scilicet soluere hanc questionem qualiter tres persone sint unius substantie, sint una diuinitas et que sit utilitas operis: scilicet scientia defendendi fidern catholicam contra impugnatores hereticos et ad quam partem philosophic spectet: scilicet ad speculatiuam et ad illam partem speculatiue que theologia dici- 50 tur et qua de causa scripsit [f. 2] hoc opus: causa scilicet Simmachi qui eum super hac re interrogauerat. 7 Unde et ad eum facit proemmm in quo morem scribentium exequitur quia reddit docilem ostendendo de qua re tractaturus sit: reddit beniuolum in modo tractandi: reddit attentum ostendendo difficultatem propositi 55 et utilitatem. Dicit itaque: 8

INUESTIGATAM Ct Cetera.

INUESTIGATAM inquit. Inuestigare QUESTIONEM est solutionem querere eius rationabilem i.e. aptam et conuenientem. Nisi enim sit apta et conueniens questioni non est eius solutio. 60 DIUTISSIME inquit. Diu enim solutionem eius questionis que est quomodo tres persone sint una substantia et una diuinitas. Reddit autem in hoc loco docilem ostendendo id de quo tractaturus est ubi dicit INUESTI34 descendit con e transit MS. inuestigauit seems to be missing.

37 sunt con e sint MS.

61 (diu enim) the verb quesiuit or

De Trinitate 3-11 prol.

127

GATAM et cetera. Reddit etiam attentum dicens se diu inuestigasse questionis solutionem notando difficultatem. 65 9 INUESTIGATAM diu QUESTiONEM inquit. Ordo: QUESTIONEM INUESTIGATAM et cetera GURAUI inquit OFFERENDAM i.e. curiosus fui ut offerrem UOBIS i.e. tibi et consimilibus et CURAUI GOMMUNICANDAM i.e. curiosus fui ut communicarem UOBIS i.e. ut facerem te participem operis in quo questionis solutio adhibetur ut scilicet esses auctor huius operis. Simachus enim quodam 70 modo auctor est huius operis quia scilicet auctorizat. Et sic huius operis uterque scilicet Boetius et Simachus auctor est: Simachus auctorizando et Boetius componendo. Ubi uero dicit quod curiosus fuit ut oflferret et ut ei communicaret questionem beniuolum efficit. Et sic in hoc uersiculo docilem attentum 75 beniuolum reddit auditorem. GURAUI offerre ut iudicet. Communicare ut faciat operis participem. Et nota genus locutionis CURAUI OFFERENDAM i.e. curiosus fui ut offerrem. Tale est ac si dicat GURAUI faciendum i.e. curiosus fui ut facerem. 10

QUANTUM NOSTRE.

80

Ad hoc coniungitur [f. 2v] INUESTIGATAM tantum QUANTUM LUX DIUINA DIGNATA EST et cetera. Sensus est: QUANTUM LUX DIUINA mentem nostram illuminauit in querendo scilicet questionis de Trinitate solutionem. DIGNATA quasi dicat: non ex merito. Si quid enim apud deum promeretur hoc est ex gratia, non ex merito. Dignatur enim deus condescen- 85 dere menti eius per gratiam ad illuminandum earn in querendo questionis de Trinitate solutionem. Hoc est quod in littera habetur. 11

FORMATAM et cetera. QUESTIONEM FORMATAM RATioNiBus i.e. argumentis adhibitis ad eius solutionem. Formant enim argumenta quodam modo questionem quoniam 90 dubitationem que in ea est auferunt adhibendo solutionem. Que dubitatio informitas questionis est que aufertur quando argumenta apponuntur ad solutionem. Unde dicit RATIONIBUS FORMATAM. LITTERIS MANDATAM i.e. scriptam. TAM UESTRI GUPIDUS inquit. Continuatio: GURAUI OFFERENDAM QUESTIONEM et Cetera.

TAM UESTRI IUDIGII GU- 95

PIDUS. Sensus est: cupidus ut tuo iudicio auctorizes. QUAM NOSTRI STUDIOSUS inquit. Nota genus locutionis tale est ac si dicatur STUDIOSUS huius rei i.e. ad hanc rem faciendam. Similiter STUDIOSUS INUENTI i.e. ad perficiendum inuentum i.e. ad 67 offerendam i.e.: offerendam et MS.

96 studiosus: studiosius MS.

128

Lectiones in Boethii librum

persoluendam questionem cuius solutionem inuentum suum appellat. l Et hie multum beniuolum reddit. In prioribus uero docilem et attentum reddidit ut diximus. 12

QUA IN RE inquit. Sensus littere hie est: in solutione questionis que continetur in hoc 5 tractatu non quero uulgi fauorem. Quod ex hoc patet quod hie obscure loquor addens obscuritati obscuritatem. Duplex enim est hie obscuritas: una ex difficultate materie que tractatur, alia ex modo orationis in qua uerba ponuntur obscura. Et sic obscuritas additur obscuritati. Quod non faciunt illi qui [f. 3] 10 fauorem querunt. Qui enim causa fauoris scribunt ponunt uerba cunctis obuia. Neminem enim repellunt. Et ideo uerbis quibuslibet obuiis i.e. que quiuis facile possit intelligere utuntur. 13

QUA IN RE inquit. Hoc refertur ad solutionem questionis et ad tractatum i.e. in solutione 15 questionis et in tractatu qui earn continet. QUID MICHI SIT ANIMI inquit i.e. quern animum habeam scilicet quam uoluntatem i.e. quod propositum. QUOTIENS EXCOGITATA inquit i.e. quando ea que de solutione questionis huius excogitaui GOMMENDO inquit STILO i.e. scripture: scilicet scribo. it Et instrumentum ponit pro eo quod instrumento ffit fit. 20 14

TUM EX IPSA MATERIE DIFFICULTATE inquit.

Sensus est: quod in hoc tractatu fauorem non queram potest intelligi ex obscuritate tractatus que contingit TUM EX DIFFICULTATE MATERIE turn ex obscuritate uerborum quibus explanatur uel tractatur materia. Additur enim in tractanda materia uerborum obscuritas obscuritati 25 materie. Quod non faciunt illi qui causa fauoris aliquam tractant materiam sicut dictum est. 15 EX EO QUOD RARIS inquit i.e. obscure. Rari enim dicuntur sapientes quia rari sunt i.e. pauci. Nam multitudo stultorum est paucitas sapientium. Qui uero RARIS i.e. sapientibus loquitur 30 obscure potest loqui ut scilicet non apponat uerba quibuslibet obuia. Sapientes enim satis possunt intelligere uerba que uulgo non sunt obuia. UOBIS inquit i.e. tibi et consimilibus. Et hie reddit beniuolum in modo tractandi. NEOJJE ENIM FAME inquit. Sensus est: merito loquor

8 ex difficultate: difficultate MS. 18 excogitata: excogitatam MS. instrumento sit MS. 25 tractanda: tractando MS.

20 instrumento fit:

De Trinitate 11-18 prol.

129

hie obscure quia non quero hie uulgi fauorem cuius est consuetude leuibus 35 fauere. FAME IAGTANTIA inquit. Ille excitatur FAME IACTANTIA qui tendit ad hoc ut iactet in rumoribus se et in fauore et opinione populi que appellant clamores uulgi. 16 EXCITAMUR inquit i.e. commouemur. SED si QUIS [f. 3v] FRUGTUS EST EXTERIOR i.e. si aliqua utilitas temporalis 40 est. Interior enim fructus apud deum est. me inquit i.e. EXTERIOR FRUGTUS scilicet utilitas temporalis NON POTEST ALIAM NISI SENTENTIAM SPERARE inquit. Sensus est: si que est temporalis utilitas NON est alia NISI sententia similis MATERIE i.e. NISI diuina sententia quoniam materia diuina est. SENTENTIAM uero diuinam appellat diuinum iudicium scilicet iudicium di- 45 uinorum hominum. Quasi diceret: NON quero ALIAM temporalem utilitatem ex hoc tractatu ex hac solutione questionis NISI iudicium diuinorum hominum quod scilicet diuini homines auctorizent hec et comprobent hunc tractatum. Et nota genus locutionis: NON POTEST ALIAM utilitatem NISI SENTENTIAM et 50 cetera i.e. non est utilitas alia nisi sententia similis MATERIE i.e. diuina. Et est optime dictum quamuis obscure. 17

QUOCUMQUE inquit IGITUR. Continuatio: et quia non quero alium fructum nisi diuinum scilicet iudicium diuinorum hominum IGITUR cum considero an aliquem inueniam 55 dignum cui ofFeram hunc tractatum, uix aliquem inuenio et neminem possum inuenire preter te solum. Et hoc est quod in littera dicitur. Et in hoc reddit beniuolum quia excellentem pre ceteris ostendit. QUOGUMQUE i.e. in quamcumque partem A UOBIS scilicet DEIEGI OGULOS i.e. in quamcumque partem aspexi. Et est sensus: ad quoscumque respicio 60 nullos inuenio dignos quibus hunc tractatum offeram. Sed omnes uideo aut ignauos nullius artis studio deditos aut inuidos quibus nequaquam hoc opus offerendum est quia ignaui non studerent, inuidi uero deprimerent. 18

IGNAUA SEGNITIES inquit. Tale est hoc quale est illud: pigrum frigus quia facit pigros. Simi-65 liter IGNAUA SEGNITIES quia facit ignauos. Comitantur enim segnities et ignauia. GALLIDUS inquit. Sunt enim quidam inuidi callidi qui scilicet

35 consuetude corr e similitude MS. 36 iactantia: iactatione Boethius. 42 (sperare) Hie non potest aliam nisi materie similem sperare sententiam Boethius. 54 (continuatio) See Gh. Thurot, Notices 106. 65 (pigros) Herveus of Bourg-Dieu, Comm. in Epp. Pauli; PL 181, 714D: frigus pigrum dicimus quia pigros facit.

130

Lectiones in Boethii librum

inuidiam [f. 4] dissimulant. OCGURRIT inquit quia quiuis aut ignauus aut inuidus. UT CONTUMELIAM UIDEATUR inquit. Sensus est: adeo sunt ignaui et 70 inuidi ut contumeliosum sit diuinum tractatum offerre eis quoniam non intelligerent et contempnerent. IRROGARE GONTUMELIAM inquit i.e. CONTUMELIAM conferre. Esset enim hoc contumeliosum. 19 HOMINUM MONSTRIS inquit. Monstra hominum homines sunt qui non faciunt id ad quod creati 75 sunt qui scilicet rationem non exercent. Ad hoc enim homo creatus est ut racionem exerceat. Sed tales ad modum uiuunt bestiarum et uentris uoluptati dediti negligentes exercicium racionis. Unde eos monstra appellat hominum quia figuram humanam tantum habentes non faciunt quod est hominum sed quod bestiarum. NON AGNOS- 80 CENDA POTIUS QUAM PROCULCANDA inquit quia nee intelligerent et proculcarent i.e. contempnerent. 20

IGGIRGO STILUM BREUiTATE inquit et cetera. Sensus est: quod contumeliosum esset diuinum officium i.e. tractatum offerre ignauis et inuidis — et omnes fere ignaui sunt aut inuidi — ICCIRCO 85 solutionem questionis breuiter scripto mandaui ut sapientibus tantum offeratur qui earn intelligant. Hoc est quod in littera habetur. STILUM i.e. scripturam BREUITATE CONTRAHO i.e. tractatum adbreuiaui. Et hie iterum in modo tractandi reddit beniuolum. Sic enim tractat propositum ut uulgo non sit apertum. 90 21

EX INTIMIS PHILOSOPHIE SUMPTA inquit.

Interiores sunt discipline speculatiue aliis disciplinis sed inter eas intime sunt discipline theologice. Unde dicit EX INTIMIS PHILOSOPHIE DISCIPLINIS i.e. ex theologicis. Ipse enim theologicis utitur argumentis ad solutionem questionis. 95 NOUORUM UERBORUM siGNiFicATioNiBus inquit. Noua uerba appellat inusitata que scilicet a uulgo ignorantur quibus utitur ad tractandam diuinam materiam. UELO [f. 4v] i.e. tego ut uulgo non sint obuia. UT HEC MICHI TANTUM inquit. Sensus est: iccirco tego nouis uerbis et inusitatis ut me et te instruant. Et hoc est quod dicit UT COLLOQUANTUR MICHI ET UOBIS 1 i.e. ut me et uos instruant.

70 uideatur: uideatetMS. 75 qui non faciunt add corrector. 1 et uobis: uobisque Boethius.

80 agnoscenda: agnos MS.

De Trinitate 18-25 prol.

131

22

si QUANDO inquit. Colloquentur dico si ALIQUANDO GONUERTERITIS OCULOS AD EA scilicet si QUANDO EA inspexeritis. Et hie multum facit eum beniuolum notans 5 eum adeo excellentem in sapientia qui diuinum tractatum intelligat. CETEROS inquit a te scilicet ITA SUMMOUIMUS ad hoc tractatu UT QUI GAPERE INTELLEGTU NEQUiuERiNT inquit i.e. UT illi qui non possunt intelligere UIDEANTUR inquit INDIGNI AD EA scilicet quibus ea offerantur. 23

SANE TANTUM et cetera inquit. 10 Hue usque captauit beniuolentiam a persona illius ad quern loquitur. Amodo uult captare a sua persona propria dicens quod non plus audet de se promittere quam id ad quod humana ratio ualet ascendere. Spiritus enim est supra humanam rationem: scilicet illuminatio Spiritus. Non autem promittit se spiritalem diuinum sicut Petrus fuit diuinus 15 sicut Paulus fuit diuinus et alii spiritales uiri. Sed dicit id tantum querendum a se ad quod humana ratio potest ascendere. Et sic captat beniuolentiam a sua persona. Et hoc est quod in littera habetur. 24 A NOBIS inquit QUERI i.e. ut TANTUM a me queratis QUANTUM humana ratio potest GONSGENDERE. Et hoc est quod dicit QUANTUM INTUITUS HUMANE 20 RATIONIS i.e. humana ratio intuens UALET CONSGENDERE AD GELSA i.e. AD DIUINITATIS altitudinem quam humana ratio nequit comprehendere perfecte. NAM CETERIS QUOQUE ARTiBus inquit. Sensus huius littere hie est: sicut in aliis artibus non queritur ab auctore uel artifice nisi id ad quod 25 humana ratio ualet ascendere ita in hoc loco faciendum est: scilicet non est a me querendum ultra quam humana ratio ualet comprehendere. CETERIS inquit a theologia scilicet. 25 IDEM inquit i.e. consimilis. QUIDAM FINIS inquit. Finis cuiuslibet artis sicut alibi dicitur est id ad quod tendit artifex per officium. Sicut finis re- 30 thorice est persuadere dictione sicut in rethorica dicitur. Finis [f. 5] logice est ueri et falsi discretio. Et eodem modo unaqueque ars proprium finem habet. Sed in nulla arte queritur ab artifice eius ultra id quod humana ratio ualet conprehendere. Quare nee hie. Unde dicit IDEM i.e. consimilis huic. 35

8 nequiuerint: nequit MS. 11 ad quern: ad quam MS. 24 quoque add corrector. 25 ab auctore: ab actore MS. 30 (alibi) See Thierry, Comm. in Ciceronis de inventione; ed. Raring, in: MedStudies 26 (1964) 284: Finis artis cuiuslibert est id ad quod artifex tendit secundum officium. 31 logice: legice MS.

132

Lectiones in Boethii librum

EST CONSTITUTUS inquit scilicet ad quern finem tendit artifex per artem in quantum humana ratio potest ad id ascendere. Et hoc est quod in littera habetur. QUO USQUE i.e. usque ad quern finem POTEST UIA RATIONIS humane conscendere. 26

NEQUE ENIM MEDICINA inquit.

40

Simile est quod adducit. Quasi diceret: sicut non est plus querendum a medico nisi ut conuenientia adhibeat ad sanandum et si ea adhibeat finem ad quern tendit consequitur eodem modo dicit auctor non est plus a me querendum nisi ut conuenientia ad id ad quod humana ratio possit ascendere adhibeam. 45 Quod si ea adhibuero et si quid perfecte exequor de eo de quo loquor tune consecutus sum finem ad quern tendo: sicut medicus consequitur finem ad quem tendit apponendo sufHcientia ad sanandum etsi aliquando non sanat. Et hoc est quod littera dicit NEQUE ENIM MEDICINA et cetera, si NIL 50 EORUM et cetera inquit i.e. si habuerit conuenientia ad sanandum. IDEMQUE inquit i.e. similiter est IN CETERIS rebus. 27

AT QUANTUM inquit et cetera. Continuatio: difficile est quod tractatur nee ingeniis humanis obuium. Unde non potest de eo perfecte tractare sed quantum humana ratio ualet 55 ascendere. Et hoc propter altitudinem materie. Sed quanto difficilius est propositum tanto magis ueniam meretur si imperfecte tractetur. Et hoc est quod habetur in littera: DIFFIGILIOR inquit propter altitudinem materie. TAM FACILIOR et cetera i.e. tanto magis promeretur UENIAM. 60 28

UOBIS TAMEN inquit. Continuatio: quamuis non audeam perfectionem promittere uel quamuis non promittam et quamuis dixerim quod non est plus querendum a me quam quod humana ratio ualet conprehendere TAMEN INSPIGIENDUM EST UOBIS i.e. debetis inspicere AN SEMINA RATIONUM inquit i.e. argumentorum 65 principia EXTULERINT [f. 5v] ALIQUOS FRUGTUS i.e. aliquam utilitatem que scilicet utilitas extracta est EX SGRIPTIS BEATI AUGUSTINI. Et hoc est quod littera dicit SEMINA UENIENTIA IN NOS EX SCRIPTIS AUGUSTINI qui scilicet multa theologica argumenta ponit in libris suis. UENIENTIA IN NOS inquit i.e. in animum nostrum. Nam EX BEATI AUGUSTINI. 70 Uel ita continuatur: ICCIRCO STILUM et cetera quia iniuriam facerem si 42 sanandum: sanandum qui MS.

71 ita add corrector.

De Trinitate I, 1-3

133

rem tarn altam aperte dicerem IDEO et cetera. Ex scriptis auctorum multa ueniunt in animum nostrum i.e. in cognitionem nostram. IN NOS inquit quia inde extracta simt in librum siue tractatum nostrum. HAG PROPOSITA inquit. Proemium finit ut ad propositum accedat. Explicit prologus. 75 Incipit de Trinitate. I 1

CHRISTIANE RELIGIONIS inquit.

Primo conmendat christianam religionem. Deinde ostendit quare fides Christiana catholica dicatur. Postea ponit sententiam christianorum de Trinitate et causam subiungit quare ita sentiant. Ad ultimum ascendit ad theologiam et docet theologicas rationes quibus conpulsi christiani sic 5 de Trinitate senserint. 2 Primo igitur christianam religionem conmendat dicens CHRISTIANS RELIGIONIS et cetera. Religio inquit. Religio dicitur a religando eo quod religat homines: scilicet retrahit a transgressionibus. Est enim religio christianorum. Est et ludeorum. 10 Religio ludeorum est lex eorum i.e. precepta data in lege scripta in tabulis lapideis ut non occides non mechaberis et consimilia. In his enim ludei religionem suam constituunt que tamen hominem non sanctificant. Fides enim sanctificat hominem. Religio uero christianorum non est scripta neque in tabulis lapideis 15 neque alibi nisi in corde fixa. Immo ipsa fides est: fides scilicet uirtus non fides credulitas. Fides enim equiuocum est ad fidem uirtutem et ad credulitatem. 3 De fide uirtute [f. 6] dicit Apostolus fides est substantia rerun sperandarum argumentum non apparentium. Quod qualiter intelligi debeat in Apostolo ex- 20 ponitur. Hanc fidem que uirtus est habent christiani et per earn saluantur. Fidem uero credulitatem non tantum habent christiani sed etiam demones. Credunt enim demones et contremiscunt. Sed non habent fidem uirtutem cuius radix et initium est amor. Unde et caritas radix omnium uirtutum dicitur. 25 74 hac proposita: ac de proposita Boethius. 8 (religio a religando) Glosa I, 2. Clarembald, DTrin I, 2; p. 86. 12 (lapideis) 2 Cor. 3: 3. (Non occides) Exodus 20: 14. Glosa I, 11. 17 (credulitatem) Commentuml,2. Glosal,2. 19 (Apostolus) Heb. 11: 1. Glosa I, 2; Commentum I, 3. 20 (exponitur) Gf. Glosa ord. in Heb. 11: 1; PL 114, 663B. Lombard, Coll. in Heb. 11: 1; PL 192, 487D. 23 (credunt) James 2: 19. Glosa 1,3. Commentuml,2.

134

Lectiones in Boethii librum

4 Fides autem que est uirtus est prima unio mentis humane cum Spiritu dei. Unitur autem mens humana cum Spiritu dei quando quod uult deus uult homo et nichil aliud uult nisi quod uult deus. luxta quam unionem dicit propheta declina a malo et fac bonum, Qui enim declinat a malo et facit bonum facit quod deus uult i.e. unit mentem 30 suam cum Spiritu dei. Quam unionem notat propheta cum dicit non conmiserunt spiritum suum deo. Illi conmittunt spiritum suum deo qui mentem suam deo uniunt: scilicet qui se non subtrahunt deo. Deus enim presto est omnibus. Sed quidam sponte se subirahunt diuine bonitati uocanti eos. 35 Deus enim uocat hominem. Homo uero debet sequi uocantem se uniendo se Spiritui dei iuxta quod ecclesia in Canticis dicit: trahe me post te ut scilicet me tibi uniam. Et deinde subiungit: curremus in odorem unguentorum tuorum. Quod ibi exponitur. 5 Fides enim, ut dictum est, est unio mentis humane cum Spiritu dei que 40 scilicet unit homines deo et intra se. Unio enim mentis humane duplex est: una cum deo est et est prima unio, altera cum ceteris hominibus. Et sic fides unit deo homines et intra se. Et hec unio mentis humane qua homines deo et intra se uniuntur religio Christiana est. 6 Et dicitur GATHOLICA a catholicon quod interpretatur uniuersale. Dicitur 45 inquam CATHOLICA i.e. UNIUERSALIS scilicet uniens. Non est enim ista religio ludeorum non Grecorum non est serui non est liberi non est Scite non est barbari sed omnium generaliter est quia et Grecus manens Grecus habet hanc religionem et Scita manens [f. 6v] Scita et barbarus manens barbarus et gentilis manens gentilis nisi forte hoc aliquis non concedat eo quod 50 gentilis dicitur manens in peccato gentis sue: scilicet in originali peccato. 7 Manens autem in originali peccato non potest aliquis hanc religionem habere sed, ut breuiter totum conplectar, quiuis manens in sua conditione siue liber sit siue seruus potest habere christianam religionem. Unde et CATHOLICA uocatur Christiana religio i.e. UNIUERSALIS scilicet uniens. 55 At ludeorum religio tantum ludeorum est. Nullus enim accedens ad religionem ludeorum scilicet ad legem uel ad ritum et ad sacrificia ludeorum manere potest in priori conditione cum scilicet legem ludeorum profiteatur.

29 (propheta) Ps. 36: 27. Glosa I, 2-5. 32 (propheta) Glosa I, 16. 37 (ecclesia) Cant. cant. 1: 3. Glosa I, 16. 41 unit add corrector. Glosa I, 4. 45 (uniuersale) Glosa I, 8. Isidore, Etym. VII, 14, 4 (ed. Lindsay). 51 (peccato) Glosa I, 9.

De Trinitate I, 4-11

135

8 Unde Apostolus in Epistola ad Galathas ubi prohibet circumcisionem dicit: si circumcidamini debitores estis uniuerse legis. Prohibet Apostolus circum- 60 cisionem quia qui se circumcidunt profitentur et promittunt Christum uenturum. Quod hereticum est ut ibi ait Apostolus. Quod autern profitentes christianam religionem in priori conditione non maneant ex hoc patet quod ludei uolunt omnes liberos esse qui ludaicam profitentur religionem. Unde et Romanis antiquitus tributum de- 65 negauerunt dicentes se non esse de filiis ancille sed de filiis libere. 9 Cum igitur ludeorum religio tantum sit ludeorum non potest dici GATHOLICA. Sed christiana religio CATHOLICA debet dici i.e. uniens quia omnes unit qui ad ipsam accedunt et deo et intra se: manentes tamen in sua conditione. Unde et dicitur quod PER OMNES MUNDI TERMINOS EMANAUIT 70 quia cunctis est apta et generalis in sua tamen conditione manentibus ut superius satis ostensum est. Uel CATHOLIGA dicitur i.e. UNIUERSALIS propter generales regulas preceptorum que cunctis data sunt et apta et conuenientia omnibus in sua conditione manentibus. Et hee sunt cause quas auctor assignat in littera quare 75 GATHOLIGA dicatur fides christiana. Et sunt cause diuerse non tamen opposite sicut postea [f. 7] dicemus. His de religione decursis littera inspicienda est. 10 REUERENTIAM CHRISTIANS RELIGIONS inquit i.e. christianam religionem reuerendam que scilicet reuerenda est PLURES USURP ANT inquit i.e. heretici 80 usurpant. Usurpant heretici christianam religionem quia simulant se esse christianos cum non sint. Usurpat autem qui abutitur i.e. qui iniuste utitur. Hereticus uero iniuste utitur christiana religione quia se diuidit ab unitate et tamen simulat se esse unitum cum deo. Et sic abutitur unitate faciendo quod 85 est contra unitatem cum scilicet se diuidat ab unitate fidelium. Quod est contra proprietatem unitatis. 11

SED EA FIDES inquit. Conmendatio est christiane religionis. luxta id uero quod dicere debuit ea religio inquit SED EA FIDES loquens de christiana religione quia 90 christiana religio fides est i.e. unio mentis cum Spiritu dei. POLLET inquit MAXIME i.e. excellit. Pollere pro excellere. AC SOLITARIE i.e. unice. Et est magna conmendatio fidei catholice. Est enim fides ca59 (Apostolus) Cf. Gal. 5: 3. Glosa I, 12. 63 in priori: in priorum MS. Glosa I, 8. 85 simulat: similat MS. unitate: uel unione ss MS. Glosa I, 6. 88 ea fides: ea fide MS. Glosa I, 7.

136

Lectiones in Boethii librum

tholica uelud quoddam cacumen et summum. Unde dicit SOLITARIE i.e. excellit unice. Sicut enim unitas in summo est et quicquid ab imitate disce- 95 dit diuisio est sic fides catholica in summo est et quicquid ab ea discedit secta est et diuisio. 12 QUE TUM PROPTER inquit. Hue usque christianam religionem conmendauit. Amodo reddit causam quare CATHOLICA dicatur i.e. UNIUERSALIS et uniens. Deinde ponit l sententiam christianorum de Trinitate et causam quare de Trinitate ita sentiant. Postea inducit theologicas rationes quibus inducti christiani hoc de Trinitate sentiant. FIDES autem CATHOLICA dicitur i.e. UNIUERSALIS et uniens TUM quia 5 FERE PER OMNES gentes EMANAUIT et gencralis est omnibus in sua tamen conditione manentibus ut superius dictum est TUM PROPTER generales regulas preceptorum que apta et conuenientia sunt cunctis etsi in sua conditione maneant ut sit sensus: et propter hoc, propter hoc. Et ita sunt [f. 7v] due cause diuerse non tamen opposite. UEL sub- 10 disiunctiuum est non disiunctiuum secundum quosdam sicut est Alexander UEL Paris i.e. qui et Paris ut sit una causa penitus hoc et illud. Ita quidam uolunt. Quod nos non appreciamur. 13 Assignat itaque causam quare fides Christiana catholica dicatur. PROPTER PRECEPTA inquit. Sensus est: catholica dicitur propter precepta 15 generalia cunctis conuenientia etsi etiam in sua conditione priori maneant. UNIUERSALIUM inquit i.e. generalium: uniuersis scilicet propositarum et conuenientium ut in prioribus dictum est quia et Scita manens Scita et barbarus manens barbarus seruus manens seruus potest tenere regulas fidei catholice et christianam religionem. QUIBUS scilicet regulis EIUSDEM inquit 20 i.e. catholice RELIGION is. 14 TUM PROPTEREA inquit. Aliam subiungit causam secundum quosdam quamuis predicte non oppositam. Secundum uero alios eandem causam sub aliis uerbis ut tamen sit subdisiunctiuum non disiunctiuum sicut est illud: Alexander siue Paris. 25 Quod non approbamus. QUOD EIUS CULTUS inquit i.e. diuine religionis. PER OMNES PENE inquit i.e. fere per omnes gentes quia non per omnes. Alique enim sunt gentes que christianam religionem non profitentur.

96 discedit: descendit uel discedit MS.

21 (religionis) Glosa I, 9.

De Trinitate I, 11-18

137

15 Et nota quod si unus christianus asset tantum in uniuerso mundo et 30 non plures non propter hoc minus fides Christiana esset catholica quia esset generalis et apta omnibus qui ad earn accederent: in priori tamen conditione manentibus. Et regule preceptorum eius generales essent quia apte omnibus christianam religionem profitentibus. Etiam quando Christus et duodecim 35 tantum Apostoli eius erant non ideo minus erat Christiana religio catholica. UNIUERSALIS inquit i.e. uniens UOCATUR. 16 cuius HEC inquit et cetera. In prioribus christianam religionem conmendauit. Causam etiam ostendit quare dicatur catholica fides. Nunc ponit sententiam christianorum 40 de Trinitate et subiungit statim causam quare ita de Trinitate sentiant. Quomodo autem tenendum [f. 8] sit hoc quod tres persone sint unus deus una diuinitas non statim edisserit. Sed deinceps utetur ad hoc argumentis sumptis ex locis theologicis i.e. trahet argumenta ex theologia ad istud ostendendum quoniam id tenere docet et defendere secundum theo- 45 ligicas rationes. 17 cuius inquit scilicet christiane religionis i.e. eorum qui profitentur christianam religionem religiosorum scilicet HEC inquit i.e. talis EST SENTENTIA scilicet quod sentiunt i.e. credunt scilicet talis est religiosorum credulitas. 50 Sciendum autem in hoc loco quod credulitas est infra scientiam sed est ultra opinionem hominum. Et est quasi medium intra opinionem et scientiam. Infra scientiam eo quod multi credunt quod ignorant i.e. quod nesciunt sicut simplices homines quibus datum est firme credere ueritatem de deo sed tamen ignorant, quod credunt. Et his magna merces debetur 55 qui firme ueritatem credunt et tenent et tamen ignorant. 18 Ultra uero opinionem est credulitas quia qui opinionem habet, habet et dubitationem. Sed qui credit non dubitat. Nam si dubitat non credit. Et ita credulitas est quasi medium intra opinionem et scientiam: infra scientiam et ultra uel supra opinionem. 60 Et credulitate quam habent demones, ut superius diximus, credunt quod lesus Christus Filius dei est et erat ante incarnationem et quod natus

30 (nota) Glosa I, 10. 47 (cuius) Glosa I, 13. 53 (infra scientiam) Hugh of Saint-Victor, De Sacr. I, 10, 2; PL 176, 331 A: Recte igitur dictum est: Fides est certitudo rerum absentium supra opinionem et infra scientiam constituta. 56 (ignorant) Glosa I, 14. 61 credulitate: credulitatem MS. Glosa I, 2-3.

138

Lectiones in Boethii librum

est ex Maria Uirgine passus et sepultus et alia que Christiana profitetur et credit religio. Sed non amant etsi credant. Unde non habent fidem uirtutem cuius 65 radix amor est. Unde et dicitur quod caritas est radix omnium uirtutum et consummatio. Hoc de credulitate sciendum erat in hoc loco. 19 DE TRINITATIS inquit UNITATE i.e. de unitate que est Trinitas uel de Trinitate que est unitas intransitiue intelligendum est. Uolumus et catholicum est quod Trinitas sit unitas et unitas sit Trinitas sicut trinus est 70 unus et unus est trinus. Sciendum est enim quod aliter est de deo aliter est de rebus creatis. Deus enim ex se [f. 8v] est quicquid est: nullo alio sibi conferente. Sed res create non ex se sunt id quod sunt sed aliunde i.e. alio sibi conferente. Unde uerum est dicere: sum albus sed non sum albedo: sum homo sed 75 non sum humanitas. Et ita de ceteris. Nam albus sum aliunde i.e. alio michi conferente. Et homo sum aliunde i.e. alio michi conferente. Et ideo non est uerum dicere: sum albedo sum humanitas. 20 Quod si essem homo ex me et non aliunde i.e. nullo alio conferente tune uerum esset dicere: sum albedo sum humanitas. Eodem modo in 80 consimilibus: scilicet in rebus creatis. Et propter hoc uerum est dicere: album non est albedo homo non est humanitas et consimilia licet tamen album et albedo unum penitus significent et idem sint actu. Similiter homo non est humanitas cum homo et humanitas idem sint actu. Uere sunt enim huiusmodi negationes propter diuersum modum non 85 propter diuersitatem rerum. Secundum quod antiqui dixerunt quod quedam sunt opposita sola predicatione et non re ut sunt predicta et consimilia. 21 Sed in deo aliter est quam in rebus creatis. Ipse enim ex se est quicquid est et non aliunde: scilicet nullo alio sibi conferente. Unde et cum sit inmutabilis et est ipsa inmutabilitas: cum sit eternus est eternitas: cum 90 sit bonus et est bonitas: cum sit rationalis est ipsa ratio uel rationalitas. Ipse enim quicquid est ex se est non aliunde i.e. nullo alio sibi conferente quia nee ipse nee alius confert ei esse ut sit deus. Similiter cum ipse sit trinus et unus est Trinitas et unitas: et Trinitas est unitas et unitas

69 (intransitive) Gf. Priscian, List. XVII, 66-69; ed. Hertz 2 (Leipzig 1855) 147. Abelard, Editio super Porphyrium; ed. M. dal Pra (Rome 1954) 4. Exp. in Hexaemeron; PL 178, 751A. Dialectica; ed. De Rijk 66 and 164. Sententie sec. mag. Petrum; ed. L. Minio-Paluello 112. See also N. Haring, Character, signum und signaculum, in: Scholastik 31 (1956) 68. 84 sint actu: sunt actu MS. 86 secundum quod: sed quod MS. Glosa I, 17-19.

De Trinitate I, 18-24

139

est Trinitas. Nee est credendum ei qui hoc deneget quia temerarius et im- 95 peritus huius rei est. 22

SENTENTIA EST inquit. Eomodo intelligequo expositum est. PATER iNQUiUNTchristiani inquit scilicet hoc INQUIUNT. EST itaque talis christianorum de Trinitate SENTENTIA: PATER eSt DEUS FILIUS CSt DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS NON TRES DII Sed UNUS 1

DEUS. Sed causam quare sic de Trinitate sentiant statim subiungit [f. 9] auctor. Deinde ascendit ad theologicas rationes quibus christiani conpulsi hoc dicunt. Cum igitur sint tres persone deitatis PATER FILIUS SPIRITUS 5 SANCTUS ille tres persone non sunt tres dii sed unus deus. Et sunt idem deus. Hoc concedimus sic ut idem sit masculini generis et numeri singularis iunctum cum deus. 23 Item ille tres persone sunt idem concedimus et catholicum est cum sit idem numeri singularis et neutri generis. Similiter si sit nominatiui sin- 10 gularis et masculini generis. Cum uero idem fiunt masculini generis et numeri pluralis denegandum est. Sunt igitur idem deus Pater et Filius et Spiritus sanctus. Et sunt idem ut dictum est. Et idem deus qui Pater est Filius est Spiritus sanctus est. Et idem deus qui Filius est Pater est Spiritus sanctus est. 15 Non tamen ille qui est Pater Filius est uel Spiritus sanctus est. Nee ille qui Filius est Pater est uel Spiritus sanctus. Nee hie qui Pater est Filius est uel Spiritus sanctus. Sed tamen idem deus Pater et Filius et Spiritus sanctus: et ille tres persone idem deus. Et idem si neutraliter accipiatur Pater est: est et Filius et Spiritus sanctus. 20 24 Sed et ille tres persone idem — si idem neutraliter accipiatur — et una res ille tres persone et tres persone una res. In deo enim nulla rerum pluralitas esse potest. Concedimus etiam et catholicum est quod Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus: et unus est tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus 25 quia tres persone unus deus: unus deus tres persone. Quod autem tres persone sint una uel una tres persone hoc denegamus. Sed de his ad presens hec dicta sufficiant quoniam de talibus locutionibus oportet nos in sequentibus ratiocinando multa dicere.

2 causam quare: causa qua MS.

9 (item) Glosa I, 23-24.

27 autem add corrector.

140

Lectiones in Boethii librum

25 PATER INQUIUNT christiani DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANGTUS DEUS: 30 NON TRES DII sed UNUS DEUS una diuinitas una deltas una substantia licet tres persone sint Pater et Filius et Spiritus sanctus. IGITUR inquit PATER et cetera. Potest legi secundum quosdam IGITUR pro et: coniunctio pro coniunctione ut dicatur: Pater est deus Filius deus Spiritus sanctus deus et non tres dii sed unus deus. 35 Uel illatiue potest legi ut scilicet conclusio labatur in contrarium [f. 9v] contra Manigeum. Manicheus enim sic infert: si Pater est deus et Filius deus et Spiritus sanctus deus est ergo sunt tres dii non unus deus. Ita Manicheus. 26 Et hoc argumentum confirmat sic per suam sententiam dialeti- 40 cam que eum in errorem duxit: si aliquid predicatur de aliquibus singulariter et diuisim illud idem predicatur de eisdem pluraliter i.e. plurali numero coniunctum ut hie: Socrates est homo Plato est homo Cicero est homo ergo sunt tres homines non unus homo. Similiter Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus deus: ergo 45 sunt tres dii non unus deus quia si aliquid predicatur singulariter illud idem predicatur de eisdem pluraliter et coniunctum. Ita Manicheus confinxit sibi regulam in dialetica que penitus falsa est et multos in errorem duxit. Et sic Manicheus discipulus Augustini opposuit beato Ambrosio fidem catholicam tenenti. 50 27 Sed licet de tribus hominibus predicatur homo uelud de Socrate Cicerone et Platone predicatur inquam de eis singulariter predicatur pluraliter de eis et coniunctum — licet inquam hoc sit tamen deus non predicatur pluraliter de tribus personis ut dicatur tres persone sunt dii sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus. 55 Quod enim homo predicetur pluraliter de Socrate et Cicerone et Platone hoc facit differentia que inter eos est. Licet enim habeant idem totum esse, quia sub eadem specialissima specie, tamen solo numero i.e. accidentibus differunt: que differentia facit pluralitatem. Nam pluralitas ex accidentibus prouenit sicut postea dicetur. Quod 60 si in Platone et Cicerone et Socrate esset indifferentia tune non predicaretur homo de eis pluraliter sed essent unus et unus homo. 28 Sed in tribus personis deitatis indifferentia. Nullo enim modo differunt tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus. Nam quecumque diffe-

37 (Manicheus) Glosa I, 26-27. Abelard, Didectia; ed. L. M. De Rijk (Assen 1956) 470.

De Trinitate I, 25-31

141

runt, aut genere aut specie aut numero differunt. Que uero numero diffe- 65 runt, accidentibus differunt. Sed tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus neque genere neque specie neque numero differunt [f. 10]. Quare nullo modo differunt. Quare in eis indifferentia est. Que indifferentia causa est quare tres persone sint unus deus et non tres dii. Quod autem indifferentia sit in personis deitatis 70 probat auctor in sequentibus contra Arrianos qui in personis deitatis differentiam posuerunt. 29 Concludit igitur Boetius: PATER DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS — concludit inquam sic ut conclusio labatur uel habeatur in contrarium contra Manicheum detestandum: IGITUR UNUS DEUS NON TRES DII. 75 Et Manicheus deceptus inde concludit: igitur tres dii sunt, non unus deus. Boetius: immo inde sequitur UNUS DEUS NON TRES DII et ex hoc non tres predicati quia in deo nulla pluralitas est, nulla diuersitas est. Unde potius infertur UNUS DEUS quam TRES DII. luxta quod auctor concludit: IGITUR PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS SUnt NON TRES DII Sed UNUS DEUS. 80

30 Et HEC EST christianorum de Trinitate SENTENTIA que ponitur hie. Cuius sententie causam subiungit auctor dicens cuius CONIUNCTIONIS inquit quod scilicet coniungunt christiani tres personas per Patrem et Filium et Spiritum sanctum ut dicant unum deum esse RATIO inquit i.e. causa et argumentum huius CONIUNCTIONIS EST INDIFFERENTIA i.e. ad faciendum con- 85 iunctionem trium personarum in unam substantiam in unam diuinitatem sumunt rationem i.e. argumentum ab indifferentia que est in tribus personis que nullo modo differunt nullo modo diuersa sunt quoniam quecumque differunt aut genere aut specie aut numero differunt. Non enim absurdum est philosophicas adducere rationes ad confir- 90 mandum et ad tenendum fidem. Quod si queratur sub quo loco in Topicis sit argumentum sumptum ab indifferentia, dicimus quod sub loco a differentia. Indifferentia enim priuatio est differentie. Et priuatio differentie pertinet a differentiam. RATIO inquit i.e. causa et argumentum. Sic enim solet accipi. Causa 95 uero sententie christianorum de Trinitate posita, non statim subiungit quomodo hoc sit tenendum. Sed deinceps, ut in prioribus diximus, theologicas rationes adducet quibus [f. lOv] possit hoc teneri et defendi. 31

EOS ENIM inquit. Indifferentia est in personis deitatis secundum sententiam christiano- l

65 que uero: quod uero MS.

78 predicati con e predicant! MS.

79 auctor: actor MS.

142

Lectiones in Boethii librum

rum de Trinitate. Nam si qui non teneant indifferentiam oportet eos tenere differentiam. A contrariis. Contraria contrariis conueniunt. Aut est ibi i.e. in personis indifferentia aut differentia. Arriani autem tenent quod differentia: sicut habetur in littera. Quod 5 tamen esse non potest. Omnia enim que differunt, aut genere aut specie aut numero differunt. Sed tres persone deitatis neque specie neque genere neque numero differunt. Quare nee in eis differentia est nee esse potest. EOS ENIM non christianos DIFFERENTIA COMITATUR inquit i.e. illi tenent differentiam in personis QUI UEL AUGENT inquit i.e. qui dicunt quod Pater 10 maior sit Filio Filius maior Spiritu sancto Spiritus sanctus minor Filio Filius uero Patre minor: ponentes maioritatem et minoritatem in personis diuinitatis ut dictum est. Quod est abhominabile. 32

UT ARRIANI inquit. Hii enim heretici differentiam uoluerunt esse in personis. QUI GRADI- 15 BUS MERITORUM inquit i.e. dignitatum : meritum pro dignitate. Utuntur enim ARRIANI quibusdam GRADIBUS de Trinitate loquentes cum dicunt quod Pater maioris est meriti i.e. dignitatis quam Filius: Filius uero maioris dignitatis quam Spiritus sanctus. Et sunt gradus MERITORUM i.e. dignitatum in diuinitate quibus ARRIANI utuntur. 20 TRINITATEM inquit UARIANTES secundum gradus dignitatum ut ostensum est UARIANTES i.e. ponentes in Trinitate differentias. DISTRAHUNT inquit i.e. diuidunt. ATQUE IN PLURALITATEM inquit. Expositio prioris est: ponentes scilicet in deo pluralitatem in quo nulla diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nullus numerus esse potest sicut postea dicetur. 25 Qui autem ponit in deo pluralitatem ponit mutabilitatem quia ubi pluralitas ibi est alteritas ibidem mutabilitas. Sic in deo pluralitatem ponentes ponunt in ipso mutabilitatem. 33

PRINGIPIUM inquit PLURALITATIS ALTERITAS EST. Sed Arriani diuidendo Trinitatem [f. 11] secundum gradus meri- 30 torum ponunt in Trinitate alteritatem. Nam ubi diuisio ibi est alteritas quia si non ibi alteritas nee potest esse diuisio. Quare cum diuidunt, alteritatem ponunt in personis. Quare ponunt in deo pluralitatem quia ALTERITAS PRINCIPIUM PLURALITATIS EST. Nam ubi ALTERITAS ibi est pluralitas. Quod patet ex hoc quod 35 prima ALTERITAS que ab unitate descendit scilicet binarius pluralitatem facit. 3 (contraria) Abelard, Dialectics, ed. L. M. De Rijk 441: Contraria contrariis conueniunt. 13 (abhominabile) Glosa I, 28. 16 (utuntur) Glosa I, 30. 27 ibi con e ubi MS. 36 descendit con e discedit M.

De Trinitate I, 31-36

143

PRETER inquit ALTERITATEM quasi diceret : uere, ALTERITAS PRINCIPUM EST PLURALITATIS quia ubi pluralitas ibi alteritas quia ab unitate discessio. Et si non sit alteritas non est pluralitas. 40 Et hoc est quod dicit PRETER ALTERITATEM i.e. sine alteritate scilicet nisi sit alteritas. NEC PLURALITAS inquit QUID SIT INTELLIGI et cetera quia nullo modo potest esse pluralitas sine alteritate. Et hoc est quod dicit QUID SIT INTELLIGI NON POTEST

34

TRIUM NAMQUE RERUM inquit et cetera. 45 Dixit quod indifTerentia est inter tres personas quia inter eas est conuinctio que non est differentia sed indifferentia. Hoc probat contra Arrianos qui differentiam in personis ponebant distrahentes Trinitatem. Probat scilicet contra eos quod indifferentia est in personis sic agens: aut est in eis in differentia aut differentia. 50 Arrianus dicit quod differentia sit in eis. Unde Boetius ducit eum ad inconueniens et conuincit deinde et ita confirmat propositum quod scilicet indifferentia sit in tribus personis contra Arrianum qui hoc denegat. 35 Procedit autem hoc modo contra Arrianum qui concedit quod differentia sit in personis: omnia quecumque differunt, aut GENERE aut SPECIE 55 aut NUMERO differunt. Hoc enim quoddam principium in philosophia est et simplex elementum quod non oportet aliquo modo determinare. Unde Boetius in Commento super Porphirium appellat ista per se nota. Quecumque differunt aut genere aut specie aut numero differunt. Item: quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniunt. 60 Hoc enim est aliud principium in philosophia. Et hec ubique recipienda sunt. Nullo [f. 1 Iv] enim modo refelli possunt etsi quidam garriant determinanda esse: aliter uero refelli posse. 36 Procedit itaque Boetius contra Arrianum sic qui scilicet tenet quod differentia sit in personis deitatis: quecumque differunt, aut genere aut 65 specie aut numero differunt. Hoc non potest negari. Cum igitur tres persone differant, aut genere aut specie aut numero differunt. Sed neque genere neque specie differunt. Hoc planum est et concedit aduersarius. Sed dicit probandum quod numero non differunt. Uoluit enim Arrianus quod numero differrent. 70

Ad quod laborat Boetius et nititur probare quod numero non differant. Hoc enim non erat patens: scilicet quod numero non differrent. Et in hoc 42 intelligi: nitens MS. L. M. De Rijk 310.

58 (Boethius) In Porph. I, 9; CSEL 48, 157. Abelard, Dialectica; ed.

144

Lectiones in Boethii librum

probando sic procedit: si numero differunt, accidente uel accidentibus differunt. Que enim numero differunt, et accidente differunt. Hoc item habet philosophia. Quod si tres persone deitatis accidente uel accidentibus diffe- 75 runt tune accidens uel accidentia sunt in deo. Tune aliquid deo extrinsecus aduenit uel accidit. Quod est inconueniens. Et ita procedit Boetius contra detestandos Arrianos. 37 Sunt autem ista principia firme tenenda ex quibus auctor procedit: scilicet quod omnia que differunt aut genere aut specie aut numero diffe- 80 runt et quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniunt. Aut igitur differentia est in personis aut indifferentia dicit Boetius contra Arrianum. Et Arrianus tenet quod differentia. Inde procedit Boetius sic: ergo aut GENERE aut SPECIE aut NUMERO differunt tres persone. Quia TRIUM RERUM uiquit et cetera. ENIM pro quia. Et est sensus: 85 quia quecumque sunt differentia, aut genere aut specie aut numero differunt. Hoc est quod habetur in littera. Et quia constans et ratum est quod quecumque differunt aut genere aut specie aut numero differunt et tres persone deitatis neque genere neque specie neque numero differunt. 38 Uidendum est quid sit aliqua differre inter se uel differentia esse ut90 per hoc melius appareat qualiter tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus inter se nullo modo differant [f. 12] quoniam indifferentia in eis est non-differentia ut ait Arrianus. Aliqua ergo differre inter se uel differentia esse est ea esse discreta sic ut genere uel specie uel numero differant. Sed tres persone non sunt nee esse possunt discreta quoniam nee 95 numerum facere possunt nee genere nee specie nee numero differunt. Sunt enim idem ut superius dictum est. Nee inter se differunt nee conueniunt. Nam si differrent aut genere aut specie aut numero differrent. Sed hoc esse non potest. Si uero conuenirent aut in substantiali aut in accidentali conuenirent. 1 Sed eis nichil substantiate potest esse uel accidentale. Quare nee conueniunt nee differunt. Quod si differrent, ut ait Arrianus, et in aliquo conuenirent quia quecumque differunt et in aliquo conueniunt. Hoc ita constans est in philosophia quod nullo modo denegari potest. Aliqua ergo inter se 5 differre est ea esse discreta. 39 Est autem in hoc loco uidendum utrum idem est differens quod diuersum i.e. utrum omnia que diuersa sunt sint differentia. Et dicimus idem esse differens et diuersum. Et quecumque sunt diuersa sunt differentia si 79 auctor: actor MS.

85 enim: quotiens enim Boethius.

8 diuersa add corrector.

De Trinitate I, 36-41

145

diuersum proprie accipiatur licet tamen dici possit quod aliud est diuersum 10 et aliud differens ut diuersum dicatur aliquid ab alio quod scilicet non est illud: differens uero quod ab eo differt uel genere uel specie uel numero. Et secundum hoc non omnia diuersa erunt differentia. Hoc lignum enim et hec linea i.e. ligni longitude sunt diuersa sic quod unum non est aliud. Nam hec linea non est hoc lignum nee hoc lignum est hec linea. 15 Tamen non sunt differentia quia neque genere neque specie neque numero differunt. Quod qualiter sit postea dicetur. Eodem modo color et corpus possunt dici diuersa quia nee color est corpus nee corpus est color. Nee tamen sunt differentia. Non enim aut genere aut specie aut numero differunt. Quod postea liquebit. Sunt autem 20 corpus et color idem actu et idem uisibile. Nam hoc uidere est illud uidere. Et tamen sunt diuersa: scilicet quorum unum non est aliud. Similiter aer et [f. 12v] uox sunt diuersa quorum unum non est aliud. Et sunt tamen idem sensibile nee tamen idem sicut color et corpus sunt idem uisibile non tamen sunt simpliciter idem. 25 40 Idem enim per se dicitur i.e. predicatione secundum quod Aristotiles ait: si sunt idem et utraque de eo predicantur. Licet autem et color et corpus sint diuersa et aer et uox sint diuersa et hoc lignum et hec linea diuersa, scilicet quorum unum non est aliud, tamen non differunt genere uel specie uel numero nee conueniunt: sicut substantia qualitas quantitas sunt diuersa 30 quia unum non est aliud nee tamen genere uel specie uel numero differunt nee conueniunt. Quod si quis opponat quod conueniunt in aliquo genere — sunt enim genera decem et generalissima: substantia qualitas quantitas et conueniunt in hoc genere scilicet generalissimo quia unumquodque eorum generalissi- 35 mum est — si quis inquam opponat dicimus quod quando numerantur hec decem non numerantur substantia qualitas quantitas sed indiuidua et inferiora huius uniuersalis generalissimi que scilicet in hoc communi conueniunt. 41 Nam in numeratione oportet semper aliquid commune circa aliqua40 multiplicare. Est enim numeratio multiplicatio unionis circa aliqua: scilicet alicuius communis multiplicatio circa ea que in ipso conueniunt. Uelud cum dico Socrates et Plato duo homines, Socrates et Plato et Cicero tres homines multiplico humanam naturam circa hec in qua et ipsa conueniunt. Similiter cum dico substantia et quantitas duo sunt genera- 45

21 idem actu: idem auctu MS. 40 (nam) Glosa I, 35.

26 , (Aristotiles) Glosa I, 39.

36 inquam: inquit MS

146

Lectiones in Boethii librum

lissima, substantia et quantitas et qualitas tria generalissima multiplico hoc scilicet generalissimum circa inferiora sua. Tantum enim ualet ac si diceretur: hoc generalissimum et hoc et hoc sunt tria generalissima. Substantia tamen et quantitas et qualitas et cetera in nullo conueniunt uel difFerunt. Quod si iterum opponatur quod hie color et hoc corpus uel 50 hec linea et hoc lignum in aliquo genere conueniunt scilicet in hoc genere res respondetur quoniam hec linea est res et hoc lignum. Dico quod non faciunt [f. 13] numerum hec linea et hoc lignum qui sit scilicet in rebus numerabilibus quoniam idem actu sunt. Et eodem modo in consimilibus. 42 De hoc autem in arimethica melius dicitur quia in ea agendo de numero 55 ista subtilitas docetur ostendendo quid sit numerus et cuius rei sit numerus et quid in rebus efficiat. Cum itaque concedatur quod uox et aer sint diuersa, similiter color et corpus linea et lignum, scilicet quorum unum non est aliud si quis ita opponat: omnia diuersa difFerunt aut genere aut specie aut numero sed 60 color et corpus sunt diuersa ergo aut genere aut specie aut numero difFerunt, dicimus quod non est uerum propter diuersas determinationes sicut nee istud est uerum: omnis qualitas est accidens sed rationalitas est qualitas ergo rationalitas est accidens. Et omne corpus uel spiritus substantia sed omnis res corpus uel spiritus ergo omnis res substantia. Non sequitur 65 propter diuersas determinationes. 43 Diuersa enim adiuncta conplexionem impediunt. Cum enim dicitur omnis qualitas est accidens ex hoc adiuncto qualitas refertur ad id quod est in subiecto. Sed cum assumitur rationalitas est qualitas ex hoc qualitas refertur ad id quod predicatur in quale etsi non sit in subiecto. Et ideo 70 non coniunguntur extrema propter diuersas determinationes. Similiter cum dicitur: omne corpus uel spiritus substantia sed omnis res corpus uel spiritus non inde omnis res substantia propter adiunctum. Cum enim dicitur: omnis res uel corpus uel spiritus, ex adiuncto uerum est. Sed cum concluditur omnis res substantia, ex adiuncto Falsum est. Nam 75 cum substantia quodam modo, ut ita loquar, portet accidens — dicitur enim respectu accidentis — sensus locutionis exigit ut omnis res tarn accidens quam substantia esset substantia. Quod impossibile est. 44 Eodem modo in hac conplexione omnia diuersa aut genere aut specie aut numero difFerunt. Hoc est uerum ex adiuncto. Diuersum enim in tali 80 48 et hoc et hoc: et hoc MS. 51 genere res: genre MS. 63 qualitas: quantitas MS. Cf. Abelard, Super Porphyrium; ed. Dal Pra 26: Rationalitas dicitur differentia par se quia ita est in predicamento quod non est in fundamento sed per se. Glosa I, 32. 76 ita loquar: ita loquor MS.

De Trinitate I, 41-46

147

adiuncto ad differens genere uel specie uel numero refertur. Sed hec linea et hoc lignum sunt diuersa hie diuersum ex adiuncto [f. 13v] ad aliud respicit: scilicet quorum unum non est aliud. Et non inde sequitur quod hoc lignum et hec linea differant uel genere uel specie uel numero propter diuersas determinationes. 85 Et eodem modo in ceteris consimilibus iudicandum est. De diuersa autem determinatione habetur in fine Diuisionum ubi dicitur quod uox quandoque diuiditur in significationes quandoque in determinationes quandoque in modos. In talibus autem non est diuersa significatio neque diuersus modus sed diuersa determinatio propter diuersa adiuncta ut osten- 90 dimus. 45 De diuerso autem et differente induximus propter tres personas deitatis ut inquireremus utrum concedendum sit tres personas diuersas esse et differentes an non. Et dicimus quod neque diuerse sunt neque diuersa neque differentes neque differentia. Diuersum enim idem quod differens 95 si proprie accipiatur. Unde dicimus quod persone non sunt diuerse i.e. differentes quia si differentes aut genere aut specie aut numero differentes. Quod est impossibile. Quod si inueniatur in aliquo auctore quod sint diuerse, ex adiuncto uariatur diuersum: et sic accipitur qualiter una non est alia quia per- l sona Patris non est persona Filii. Et ita de ceteris personis. Unde si aliquis argumentetur sic: omnia diuersa aut genere aut specie aut numero diuersa sunt i.e. differunt sed tres persone diuerse sunt ergo aut genere aut specie aut numero diuerse, nichil operatur propter diuersam 5 determinationem eo modo quo in prioribus ostendimus. Nam propter hoc priora adduximus. 46 Sunt igitur in deo tres persone Pater Filius et Spiritus sanctus in quibus est indifferentia et ideo nulla pluralitas. Nulla enim potest esse in deo diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nee numerus. Et hoc Boetius pro-10 bat contra Arrianos in personis deitatis differentiam alteritatem pluralitatem ponentes. Dicit itaque TRIUM RERUM UEL QUOTLIBET plurium etiam quam trium DIUERSITAS inquit i.e. differentia. CONSTAT inquit scilicet est. TUM GENERE inquit — TUM pro uel — GENERE uel SPECIE uel NUMERO. Et [f. 14] est sen- 15 sus: omnia que differunt uel genere uel specie uel numero differunt. QUOGIENS ENIM inquit. Argumentum facit a simili per contrarium sic: uere, 85 determinationes: terminationes MS. 87 determinatione: determinationem MS. sionum) PL 64, 888D. Abelard, Dialectica; ed. De Rijk 562.

(Diui-

148

Lectiones in Boethii librum

quecumque differunt, aut genere aut specie aut numero differunt quia quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniunt. A contrariis. Et quot MODIS res conueniunt tot modis differunt. Et hoc est quod 20 habetur in littera. 47

QUOTIENS DICITUR IDEM.

Quot modis dicuntur aliqua conuenire tot modis dicuntur differre. DICITUR IDEM i.e. dicitur aliquid cum alio conuenire. Aliqua sunt idem genere i.e. conueniunt in genere. DIUERSUM esse i.e. differre. Sic cum 25 quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniant quecumque differunt aut genere aut specie aut numero differunt. Et hoc est quod habetur in littera. IDEM UERO inquit i.e. quotiens idem dicitur TOTIENS diuersum PREDICATUR.

Sed

IDEM TRIBUS MODIS DICITUR.

QUARE DIUERSUM tribuS modis. 30

Unde patet quod ea que diuersa sunt genere uel specie uel numero diuersa sunt. 48

TRIBUS MODIS inquit. Hie est modus non determinatio uocis sicut superius. Modi autem dicuntur cause quibus de causis aliquod uocabulum conuenit diuersis: 35 manens tamen in eadem significatione. Ubi enim modi diuersi sunt nullam uolumus esse equiuocationem. Uelut infinitum dicitur cuius terminus inueniri non potest. Hec est infiniti descriptio. Et conuenit infinitum cuius est hec descriptio deo et mundo et tempori diuersis modis, scilicet diuersis de causis, retinens tamen 40 cum omnibus adiunctis significationem. Alia enim de causa deus dicitur infinitus, alia de causa mundus infinitus, alia de causa tempus infinitum. Dicitur deus infinitus quia eternus. Eterni enim terminus inueniri non potest. Mundus uero dicitur infinitus termino magnitudinis. Mundi enim terminus propter eius magnitudinem non 45 potest inueniri. Tempus uero dicitur infinitum propter successionem. Eius enim terminus non potest inueniri secundum successionem. Sic infinitum diuersis de causis deo et mundo et tempori conuenit et eius descriptio [f. 14v]. 49 Similiter IDEM conuenit diuersis de causis: et eius diffinitio conueniret 50 si diffinitionem haberet. IDEM itaque TRIBUS MODIS DICITUR i.e. tribus de causis scilicet genere idem specie idem numero idem. Et hoc est quod

24 idem genere: genere MS. 29 diuersum: idem MS. 35 aliquod: aliquot MS. Glosa I, 39. 38 (cuius) Liber de divisione; PL 64, 888D. Abelard, Dialectical ed. De Rijk 572.

De Trinitate I, 46-51

149

dicit AUT GENERE lit sit sensus: aut genere idem aut specie idem aut numero idem. UT IDEM inquit HOMO QUOD EQUUS: idem GENERE intelligendum est. 55 Notandum in hoc loco quod non est concedendum simpliciter IDEM est HOMO QUOD EQUUS sed IDEM GENERE, hoc addito. Similiter CATO et CICERO sunt IDEM non est concedendum simpliciter sed IDEM SPECIE. Nee tamen inde sequitur quod idem. Idem enim per se est idem predicatione. 50 Quotiens enim aliquod uocabulum alicui uel aliquibus conuenit prop- 60 ter aliquam causam non predicatur per se sed cum causa de eo cui ea de causa conuenit nisi quando de eo predicatur cui ipsum proprie et ex inuentione conuenit. Uerbi gratia infinitum diuersis de causis conuenit deo et mundo et tempori ut dictum est. Nee simpliciter predicatur de aliis nisi de eo cui 65 proprie et ex inuentione conuenit. Non enim debet dici simpliciter scilicet sine cause additione: deus est infinitus. Sed debet addi causa: deus est infinitus eternitate. Similiter tempus infinitum successione. Tempus infinitum non ualet sine nomine cause. Quia uero infinitum ex inuentione notat infinitum magnitudine et 70 mundus dicitur infinitus magnitudine iccirco simpliciter infinitum de mundo predicatur ut dicatur: mundus est infinitus, sine additione cause. Proprie enim et ex inuentione mundo conuenit infinitum. Unde non oportet causam addere. Eodem modo que idem sunt genere non dicuntur idem nisi additione 75 cause ut dicatur idem genere. Et que idem sunt specie non dicuntur idem nisi cum additione cause: scilicet specie. Sed que idem sunt numero simpliciter idem dicuntur. Idem enim sic proprie repertum est ut notet idem numero: scilicet in substantia idem. Idem enim pluribus modis dicitur sicut in dialetica docetur. Et Aris- 80 totiles [f. 15] dicit in Topicis quod idem numero tantum simpliciter idem dicitur ut idem numero accipiatur predicatione idem. Et hoc erat in hoc loco dicendum de eodem. 51

IDEM NUMERO inquit. Nota quod opponet aliquis ad id quod dicitur quod accidentia faciunt 85 numerum — opponet inquam quod numerus posterior sit accidentibus. Et hoc bene concedimus. Item dicet: si hoc est tune quomodo fuit exemplar

59 sequitur quod idem: sequitur idem MS. Concerning the term idem predicatione see Abelard, Theol. Summi Boni; ed. H. Ostlender, in: Beitrage 35 (1939) 55. 69 (nomine cause) Glosa I, 39-40. 80 (Aristotiles) Trap. I, 6; PL 64, 914CD. Glosa I, 39.

150

Lectiones in Boethii librum

in mente conditoris ? Hoc enim cum illo uidetur esse non posse. Sed dicimus quod non est contrarium quia et exemplar fuit compositionis omnium sicut in Platone dicitur. Et tamen numerus accidentibus posterior 90 est i.e. rerum pluralitas. IDEM NUMERO inquit UT TULLIUS ET CICERO scilicet idem in substantia. Et in his sequitur idem simpliciter. UNUS EST NUMERO inquit scilicet TULLIUS ET CICERO. Proprie locutus est dicens UNUS EST NUMERO quoniam idem sunt predicatione. Et nota quod concedi potest: homo et stercus canis sunt idem 95 genere quia utrumque substantia. Nee tamen inde sequitur quod idem quoniam neutrum est aliud sicut homo et asinus idem genere nee tamen idem quia neutrum est aliud: nee asinus homo nee homo asinus. QUARE inquit. A simili per contrarium illatio. DIUERSUM ETIAM UEL GENERE inquit. NAM QUOTIENS DICITUR IDEM TOTIENS ETIAM DICITUR DIUER- 1 SUM. QUARE cum IDEM dicatur TRIBUS MODIS et DIUERSUM tot modis dici debet. 52

SED IN NUMERO DIFFERENTIAM inquit.

Sed differentia numero accidentibus difFerunt uel accidente. Unde Boetius probat quod tres persone deitatis numero non differunt. Nam 5 si numero differunt, differunt et accidentibus. Que enim numero differunt, differunt et accidentibus. Sed accidentia non sunt in personis deitatis. Quare ipso numero differre non possunt quia si numero differre concedantur et accidentia in eis uel in deo esse oportebit concedere. Accidentia enim tantum i.e. uarietates accidentium circa substantiamuelsubiectanume- 10 rum faciunt non quia tamen numerus sit uel aliqua pluralitas in accidentibus. Sed ex accidentibus numerus est et pluralitas in rebus numerabilibus. Et hoc est quod auctor dicit [f. 15v] UARIETAS ACCIDENTIUM FACIT DIFFERENTIAM IN NUMERO. 53 Ex accidentibus enim numerus et pluralitas in rebus prouenit. Sed 15 ad hoc fortassis obiciet aliquis: quomodo numerus erit in illis nouem scilicet in accidentibus cum accidentibus nichil accidat ? Et si numerus est in accidentibus quibus nichil potest accidere quomodo potest esse ut numerus tantum ex uariatione accidentium circa subiecta contingat ? Accidentia enim nullis accidentibus uariantur quoniam nichil potest eis accidere. 20 Ad quod dicimus quod in illis nouem i.e. in accidentibus scilicet non est numerus, hoc est aliqua pluralitas. Sed ex illis numerus est atque pluralitas. Nulla enim accidentia ponunt in rebus pluralitatem. Unde accidentia — uocabula scilicet quantitas qualitas relatiua et similia — nul-

90 (Platone) Calcidius, In Tim. Platonis 272; ed. Waszink 276. Lect. II, 66. corrector. 10 subiecta: substantia MS. Glosa I, 37.

5 deitatis add

De Trinitate I, 51-55

151

lam diuersitatem ponunt in rebus quoniam accidens quodlibet et id cui 25 accidit idem penitus actu sunt. Unde dicimus quod non est numerus in accidentibus. Sed ex accidentibus numerus est que scilicet circa subiecta uariantur. 54 Et est istud aliud principium et simplex principium in philosophia cui scilicet contradici non potest quod numerus est ex accidentibus: non 30 in accidentibus. Et in substantiis tantum numerus est et sub specialissimis speciebus substantiarum. Nam in illis nouem non sunt indiuidua sub specialissimis speciebus. Et si bene essent, non propter hoc concederem numerum siue pluralitatem in eis esse. In substantiis enim tantum numerus est siue pluralitas et sub speciebus specialissimis. Hoc est principium quoddam. 35 Quod si quis opponat quod accidentia numerantur et in illis numerus est et pluralitas — sicut cum dicitur duo colores tres colores due quantitates due qualitates et cetera in hunc modum — dicimus quod non est aliquis numerus qui pluralitatem rerum ponat. Est enim tantum numerus quo numeramus non numerus qui sit in 40 rebus numerabilibus que scilicet discrete sint inter se genere uel specie uel numero quern tantum [f. 16] habent ea que sunt sub specialissimis speciebus substantiarum. Ea enim tantum uel genere uel specie uel numero difFerunt. Que sub oppositis speciebus specialissimis sunt genere uel specie differunt. Que uero sunt sub eadem specie specialissima solo numero 45 differunt. 55 Uolumus itaque et principio statuimus quod numerus sit in substantiis et sub specialissimis speciebus. In accidentibus non est numerus nisi quo numeramus non qui sit in rebus numerabilibus. Unde dicimus quod licet sint tres persone deitatis non tamen numerus siue pluralitas est in per- 50 sonis nisi numerus scilicet quo numeramus: non numerus qui sit in rebus numerabilibus. Nam si in eis numerus esset, secundum principia statuta oporteret personas accidentibus differre. Quod est impossible. Cum enim numerus sit in rebus ex uariacione accidentium circa subiecta, in deo non potest 55 esse numerus. Non enim in deo possunt esse subiecta que uarientur accidentibus. In eo enim nulla potest esse diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas numerus nullus.

42 quern tantum: que tantum MS. 50 (numerus) Glosa I, 37. Nicholas of Cusa, Apol. doctae ignorantiae, p. 24: Unde ait commentator Boethii vir facile omnium quos legerim ingenio clarissimus: ex quo in divinis non est numerus ubi Trinitas est unitas.

152

Lectiones in Boethii librurn

56 Dicimus itaque quod accidentia subiecta uariant et faciunt numerum et diuersitatem in rebus: ea scilicet accidentia que sunt in substantiis: non 60 que fuerunt. In diuersis enim temporibus subiecta eadem diuersa suscipiunt accidentia ex quorum uariatione circa ipsa subiecta subiecta pluralitatem suscipiunt et diuersitatem que preiacet accidentibus secundum que uariantur. Quod si accidentia omnino in eis non essent, nee numero differrent nee numerus aliquis in eis esset sed ad unitatem omnia reduceren- 65 tur. Teneantur igitur hec principia ad ratiocinandum de personis deitatis contra Arrianos quibus Boetius utitur. Aliter enim sine his nichil operaretur comra eos qui differentiam ponunt in personis. 57 Sunt autem principia hec: omnia que differunt, aut genere aut specie 70 aut numero differunt quoniam que conueniunt aut genere aut specie aut numero [f. 16v] conueniunt. Item: omnis numerus est ex accidentibus et est in substantiis sub specialissimis speciebus substantiarum. Et hoc uult auctor quod scilicet numerus sit ex accidentibus ubi dicit quod UARIETAS ACCIDENTIUM TACIT DIFFERENTIAM NUMERO. Et plane secundum Boetium nulla 75 possunt differre numero nisi differant accidente. Unde contra Arrianos plane probat quod tres persone deitatis non differant numero. UARIETAS inquit ACCIDENTIUM: hoc scilicet quod subiecta uariantur accidentibus. NAM TRES HOMINES inquit. Bene dico quod uarietas accidentium facit differentiam numero. Nam ea que differunt solo numero solis 80 accidentibus differunt: non genere uel specie. Et hoc est quod in littera habetur. TRES HOMINES inquit ut Cicero Plato et Socrates qui sunt sub hac specialissima specie homo DISTANT inquit ACCIDENTIBUS i.e. differunt accidentibus: non genere uel specie. Et ex hoc patet quod numero differentia se- 85 cundum Boetium differunt accidentibus. Quod de personis deitatis existimare nefas est. 58

NAM si UEL inquit et cetera. Responsio est ad obiectionem que fieri posset que talis est: si res abstraherentur ab omnibus suis accidentibus et considerarentur sine omnibus 90 differrent tune numero et accidente ? Et Boetius respondet ad hoc et quasi facit hanc obiectionem — respondet inquam dicens quod nunquam possint abstrahi ab omnibus suis accidentibus. Sunt enim quedam accidentia rebus sine quibus res non possunt intelligi esse rationabiliter: ut est locus sine quo corpora nunquam possunt 95 intelligi esse racionabiliter et ueraciter quia nunquam corpus potest esse nisi in loco. Et similiter species habent quedam accidentia sine quibus esse non possunt.

De Trinitate I, 56-60

153

Dicit itaque Boetius quod nunquam res possunt abstrahi ab omnibus suis accidentibus ut scilicet intelligantur esse racionabiliter sine quibusdam 1 accidentibus. Quod si hoc esset quod nullo modo esse potest tune res non differrent numero et numerus non esset [f. 17] in eis si sic scilicet essent actu ut abstracta sine omnibus accidentibus intelligerentur. Sed hoc esse non potest quia nunquam sine omnibus accidentibus rationabiliter intelligantur. 5 59 Non autem hoc dico eo quod intellectus non possit haberi de re sic quod de accidentibus eius non habeatur intellectus. Hoc enim bene potest contingere. Sed non potest intelligi res aliqua esse rationabiliter quin aliquod accidens eius sit: sicut habetur in Libro diuisionum Boetii quod quedam accidentia sunt sine quibus potest homo intelligi esse rationabiliter sicut 10 glaucedo oculorum. Est autem aliud accidens sine quo non potest homo intelligi esse rationabiliter sicut est risibilitas que in subiecto est: non quia non possit haberi intellectus de homine rationabiliter ita quod non habeatur intellectus de risibilitate. Hoc enim bene potest. Sed non potest homo rationabiliter 15 intelligi sine risibilitate. Eodem modo res non possunt intelligi rationabiliter esse sine aliquo accidente. Et hoc est quod Boetius hie dicit. 60 UEL i.e. etiam. AB HIS a rebus ut a tribus hominibus de quibus supra. Et quemadmodum in illis sic in rebus est consimilibus. ANIMO inquit abstrahendo scilicet SEPARAREMUS inquit ut scilicet res sine accidentibus esse 20 intelligamus. TAMEN LOCUS inquit quasi diceret: si intelligamus sine omnibus aliis accidentibus TAMEN non possunt intelligi sine loco rationabiliter esse quia quedam sunt accidentia rebus sine quibus res nullo modo possunt esse nee intelligi esse rationabiliter. 25 DIUERSUS EST inquit quia una res in uno loco est alia in alio due res nunquam in eodem loco: unaqueque enim proprium locum occupat. QUEM i.e. locum FINGERE UNUM inquit. Nunquam enim unus locus diuersarum rerum est. Immo queque suum obtinent locum. POSSUMUS inquit i.e. non debemus. POSSUMUS enim FINGERE quodlibet rationabiliter sed non 30 debemus. DUO ENIM inquit. Probatio precedentis est. NON GONTINEBUNT inquit et non erunt in uno loco.

1 esse: ut scilicet materia ss MS. 3 essent actu: essent auctu MS. 9 (diuisionum) PL 64, 881B. 20 separeremus: speraremus MS. 28 quern: quoniam MS. 30 non debemus: debemus MS. Glosa I, 41.

154

Lectiones in Boethii librum

61

QUI [f. 17v] ACCIDENS EST inquit. Nota genus locutionis. Si sic dicam: ego sum in loco QUI EST ACCIDENS, non distinguendo, falsum est. Si uero sic dicam: ego sum in loco sic dis- 35 tinguendo QUI EST ACCIDENS, uerum est. Sensus enim est: ego sum in loco et locus est accidens. Sic ut hie: Socrates est animal quod est genus si sic dicatur sine distinctione falsum est. Si uero sic distinguendo: Socrates est animal, et subdatur post: quod est genus, uerum est. Sensus enim est: Socrates est animal et animal est genus. 40 Eodem modo iudica de hoc: Socrates est homo qui est species et de consimilibus. QUI EST ACCIDENS inquit. Eodem modo intellige quo dictum est. ATQUE IDEO SUNT inquit. Quasi diceret: ideo pluralitas in eis est quia scilicet accidente differunt. Ex accidentibus enim, ut diximus, numerus est et pluralitas in rebus quamuis in accidentibus nullus numerus sit nulla 45 pluralitas. II

1

AGE IGITUR inquit. Posuit in prioribus principia talia contra Arrianos: omnia que differunt, aut genere aut specie aut numero differunt. Quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniunt. Et aliud: omnis pluralitas ex accidentibus. Que denegari possunt nullo modo. 5 Secundum que principia dixit quod quamuis tres persone sint in deo non tamen est in eis pluralitas, non est in eis numerus. Sed est indifferentia ex qua ipse tres persone sunt unus deus, sunt unum et idem, sunt una deitas, sunt una Trinitas. Nam et Trinitas est unitas et unitas est Trinitas. 2 Ad hoc posset aliquis dicere qui esset tantum exercitatus in phisica 10 uel in mathematica tantum ita quod non in theologia — posset inquam dicere: mirum est quod tres persone sint deitatis et in eis nulla sit pluralitas. Hoc posset dicere exercitatus tantum in phisica uel in mathematica. Nam et secundum phisicas rationes ea quibus aliquod numerale conuenit ut duo uel tres et huiusmodi pluralitatem faciunt. Et similiter secundum 15 mathematicas rationes bene infert: si tres, pluralitatem ergo faciunt. Ad quod Boetius [f. 18] dicit: non est mirum si dico tres personas esse in deitate et tamen nullam pluralitatem ibi esse. Hoc enim dico secundum theologicas rationes: non secundum phisicas uel mathematicas. Que theologice sunt rationes secundum considerationem theologie. 20 37 quod est genus: quod genus MS. Glosa 1,41. 1 (age) chapt. II, 1-67 have been transcribed by Parent, La doctrine 182-205. 9 sunt una Trinitas add corrector. 17 mirum con e numerus MS.

De Trinitate II, 1-5

155

3 Alia enim consideratio theologie alia mathematice alia phisice: scilicet tres diuerse considerationes. Et secundum phisice et mathematice considerationem ex quo numerale nomen tres conueniret aliquibus et in eis pluralitas esse necessario concederetur. Sed iuxta theologice considerationem licet hoc numerale nomen 25 tres conueniat tribus personis deitatis ut dicatur tres sunt persone non oportet concedere pluralitatem esse in personis. Quod qualiter eueniat inspiciendum est. 4 Est equidem uniuersitas rerum in theologia, est in mathematica, est in phisica i.e. subiecta est theologie, mathematice et phisice. 30 Rerum uniuersitas subiecta est theologie ut est in simplicitate. Est enim rerum uniuersitas conplicata in quadam simplicitate. Que simplicitas conplicans in se rerum uniuersitatem est deus. Deus est enim unitas in se conplicans uniuersitatem rerum in simplicitate. Sicut enim unitas conplicatio est omnis pluralitatis et non est tamen 35 pluralitas sed unitas nisi ui — unitas enim ui et potestate pluralitas. Et pluralitas uero explicatio est unitatis et unitas est principium et origo pluralitatis. Ab unitate enim pluralitas. Ab unitate descendit omnis alteritas — sic deus est unitas conplicans in se rerum uniuersitatem in simplicitate quadam. 40 5 Cuius conplicationis explicatio est omnia que fuerunt que erunt et que sunt. Nam sicut unitas precedit pluralitatem ita simplicitas que deus est in qua conplicata est uniuersitas precedit rerum diuersitatem et pluralitatem. Omnem enim pluralitatem necesse est ab unitate descendere et omnem mutabilitatem ab inmutabilitate. Et quia unitas pluralitatem, 45 inmutabilitas precedit mutabilitatem. Inde est quod deus [f. 18v] est eternus. Ipse enim uera unitas est conplicans in se rerum omnium uniuersitatem in simplicitate. Et esse et origo omnium rerum est. Unde nee potest nee debet dici quod diuersum numero sit ab aliquo quoniam esse omnium 50 est nee idem numero cum aliquo. Nam quomodo fieri posset ut rerum omnium esse et principium idem numero aut diuersum numero esset cum

29 (uniuersitas rerum) Calcidius, In Tim. Platonis 268; ed. Waszink 273: rerum uniuersitas. John Scottus, Exp. super Hierarchiam caelestem; ed. H. Dondaine, in: AHDLMA 25/6 (1950/1) 264: Ubi notandum quod, dum ceteri auctores utriusque lingue quinqueformem uniuersitatis condite diuidunt modum... ite magister quadripartitum diffinit modum. 33 (deus est) diffinitio dei marg MS. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 22; p. 44: Manifestum est deum esse omnium complicationem. (II, 3; p. 72): Scias deum omnium rerum complicationem et explicationem. 41 cuius complicationis: cuius explicationis MS. 49 et esse et: et esse MS.

156

Lectiones in Boethii librum

aliqua de rebus quarum esse est et principium ? Si quis altius inspiciat uidebit non posse contingere. 6 Est item rerum uniuersitas et eadem omnino: non enim rerum uniuer- 55 sitates plures esse possunt — est inquam subiecta mathematice sed alio modo ut scilicet est explicatio simplicitatis que in deo est. Que explicatio ab antiquis fatum dicitur. Fatum enim est explicatio diuine prouidentie. Diuina uero prouidentia est ipse deus. Et deus est ipsa diuina prouidentia que precedit fatum. 60 Fatum uero est explicatio diuine prouidentie. Quod Boetius in Libro de consolatione testatur. Unde patet diuinam prouidentiam precedere fatum. Conplicatio enim semper precedit explicationem sicut unitas pluralitatem. Est itaque rerum uniuersitas subiecta mathematice sed alio modo quam theologie. Et item eadem uniuersitas subiecta phisice et alio modo: 65 scilicet ut in actu est. 7 Est igitur rerum uniuersitas eadem subiecta theologie, mathematice et phisice sed modis diuersis. Considerat enim phisica quatuor elementa corpora ipsa ut sunt in actu. Mathematica uero considerat formas elementorum formas corporum quantitates qualitates et cetera abstracte: scilicet 70 non ut sunt actu. Theologia uero considerat simplicitatem unitatem omnium in quadam simplicitate que deus est. In qua simplicitate nulla est multiplicitas sed tantum simplicitas. Nulla pluralitas sed tantum unitas. Nulla diuersitas sed tantum idemptitas. 75 8 luxta igitur theologiam que simplicitatem considerat nulla in rerum uniuersitate potest esse pluralitas nulla diuersitas nulla multiplicitas. Sed est [f. 19] in ea ut ipsam theologia considerat unitas simplicitas idemptitas. Secundum quod Boetius dicit iuxta theologicas rationes quod quamuis 80 tres persone sint in deo non potest tamen in eis uel in eo pluralitas esse quia in eo unitas simplicitas idemptitas est que omnino diuisioni repugnant et alteritati. Ipse enim uera est unitas. Que unitas est Trinitas et Trinitas est unitas: unitas scilicet conplicans in se omnium rerum uniuersitatem in simplicitate que ab antiquis uocatur absoluta necessitas. 85 61 (Boethius) De cons. phil. IV, 6, 30; ed. Stewart-Rand 340. 78 ut ipsam: ut ipsa MS. 8 (absoluta necessitas) Alan of Lille, Reg. theol. 66; PL 210, 653A: Necessitas autem quae fitsecundum superiores causas dicitur necessitas absoluta. Ilia vero quae fit secundum inferiores causas dicitur determinata. Summa quoniam homines I, 4, 83; ed. P. Glorieux, in: AHDLMA 20 (1953) 229: Ex possibilitate determinata non sequitur possibilitas absoluta. See Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 6; 22; II, 2; 4; 7; 8; pp. 14; 45; 68; 74; 83; 85.

De Trinitate II, 5-10

157

9 Cum autem rerum uniuersitas, ut dictum est, subiecta sit theologie, mathematice et phisice secundum diuersas considerationes est tamen uniuersitas rerum quatuor modis: et una et eadem uniuersitas est in absoluta necessitate, est in necessitate conplexionis, est in absoluta possibilitate, est in determinata possibilitate. Et hi sunt quatuor modi existendi uniuersitatis 90 omnium rerum. Rerum autem uniuersitas est corporum et spirituum uniuersitas. Res enim si proprie dicantur ad corpus referunt uel ad spiritum. Omnis enim res corpus est uel spiritus. Cum autem dico quod omnis res corpus est uel spiritus nichil aufero numero rerum. Nam accidentia et ea quibus 95 insunt i.e. accidunt eadem penitus sunt et eedem res numerabiles. Unde dicimus quod in accidentibus non est numerus non est pluralitas quamuis ex accidentibus sit in rebus numerus et pluralitas. Nee quantitatiua uocabula uel qualitatiua uel relatiua et eodem modo de ceteris accidentibus aliquam pluralitatem uel diuersitatem ponunt in rebus, l Unde dicimus quod rerum uniuersitas est corporum uel spirituum. Et ea quidem uniuersitas est in necessitate absoluta in simplicitate et unione quadam omnium rerum que deus est. Est etiam in necessitate conplexionis in quodam ordine et progressione: inmutabiliter tamen. Est 5 in possibilitate absoluta: in possibilitate tamen sine actu omni. Est etiam in determinata [f. 19v] possibilitate: possibiliter et actu. 10 Absoluta enim necessitas rerum omnium conplicatio est in simplicitate. Necessitas conplexionis earum rerum explicatio in quodam ordine. Qui ordo a phisicis fatum dicitur. 10 Absoluta autem possibilitas est eiusdem uniuersitatis rerum conplicatio in possibilitate tantum de qua ueniunt ad actum. Et uocatur a phisicis primordialis materia siue caos. 89 (in necessitate complcxionis) De docta ign. II, 9; p. 91: exemplaria in necessitate complexionis. Cf. De docta ign. II, 9; p. 95. 90 (quatuor modi) Nicholas of Cusa, DC docta ign. II, 7; p. 84: Et ex hoc quatuor modos universales essendi collige: nam est modus essendi qui absoluta necessitas dicitur ut scilicet deus est forma formarum... alius modus est ut res sunt in necessitate complexionis... alius modus essendi est ut res sunt in possibilitate determinata... et infimus modus essendi est ut res possunt esse et est possibilitas absoluta. The author of the De septem septenis 1 (PL 199, 961 CD) distinguishes four principles: aeternitas or necessitas, possibilitas, finalitas, and actualitas. 4 (deus est): Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 22; p. 45: Omnia in deo sunt deus qui est necessitas absoluta. 10 (fatum dicitur) Glosa II, 21. Boethius, De cons. phil. IV, 6, 60; ed. Stewart-Rand 342. Nicholas of Cusa, De docta ign. II, 9; p. 90: Hanc excelsam naturam alii mentem alii intelligentiam alii animam mundi alii fatum in substantia alii ut Platonici necessitatem complexionis nominaverunt. De septem septenis 7; PL 199, 962A: Hie igitur motus a Mercurio natura dicitur, a Platone anima mundi, a quibusdam fatum, a theologis divina dispositio appellatur. 13 (caos) Calcidius, In Tim. Platonis 123; ed. Waszink 167. Augustine, De Gen. contra Man. I, 9, 5; PL 34, 178.

158

Lectiones in Boethii librum

Determinata uero possibilitas est explicatio possibilitatis absolute in actu cum possibilitate. Sic eadem rerum uniuersitas quatuor modis est. 15 Et his modis subiecta est theologie, mathematice et phisice. 11 Considerat enim theologia necessitatem que unitas est et simplicitas. Mathematica considerat necessitatem conplexionis que est explicatio simplicitatis. Mathematica enim formas rerum in ueritate sua considerat. Phisica uero considerat determinatam possibilitatem et absolutam. Abso- 20 luta autem necessitas et absoluta possibilitas in his extrema sunt. Reliqui uero modi uelud media. Quod alibi melius explicatur. 21 Ut autem possit intelligi qualiter rerum uniuersitas sit in simplicitate erigendus est humanus animus ad altiora et utendum est intelligentia. Ut enim ait Boetius in Libra de consolatione sensus formam simul cum materia 25 conprehendit: ratio tantum rerum imaginem non ueritatem: intellectus uero scilicet intelligentia simplicitatem et unionem rerum que deus est. Qua scilicet intelligentia utendum est ut conprehendi possit qualiter rerum uniuersitas conplicata sit in simplicitate. Uires etenim anime uniuersitatem rerum conprehendunt alio et alio 30 modo. luxta quod Boetius in Libra de consolatione inquit erigamur in simplicitatem et si fieri potest ibi uideamus quod in ratione uidere non possumus. 13 Cum igitur rerum uniuersitas subiecta sit theologie, mathematice et [f. 20] phisice aliis et aliis modis aliter raciocinandum est de uniuersitate 35 ut subiecta est phisice: secundum phisicas rationes. Aliter ut subiecta est mathematice: scilicet secundum mathematicas rationes. Aliter autem ut subiecta est theologie: secundum scilicet theologicas rationes. Non enim alie rationes scilicet mathematice uel phisice in theologia reperiuntur. Et secundum has i.e. secundum theologicas rationes Boetius dicit quod 40 quamuis tres persone sint deitatis non tamen est aliqua pluralitas alteritasue in personis deitatis sed simplicitas unitas idemptitas in illis est secundum theologiam que simplicitatem considerat. Aliter enim in aliis ratiocinandum est. Et notandum quod ascendit auctor ad theologicas rationes quibujs45 ostendit quod tres persone sint una suhstantia diuinitas una deus unus et idem. Que christianorum de Trinitate sententia est. Et hoc quod nos dicimus in littera est. 25 (Boethius) De cons. phil. V, 4, 82; ed. Stewart-Rand 388. Isaac of Stella, Sermo 6; PL 194, 1702A. Glosa II, 4-7. 31 (Boethius) De cons. phil. V, 5, 50-53; ed. Stewart-Rand 396. Glosa II, 2. 41 alteritasue: diuersitas ss MS. 45 auctor: actor MS.

De Trinitate II, 10-15

159

14 AGE IGITUR inquit INGREDIAMUR. Quasi diceret: uideamus quomodo secundum theologicas rationes 50 tres sint persone deitatis et absque pluralitate aliqua. Ad hoc enim intelligendum theologice rationes necessarie sunt: non phisice non mathematice. ET DISPICIAMUS inquit i.e. diligenter ratiocinando inspiciamus UNUMQUODQUE i.e. rerum uniuersitatem in unoquoque modo suo. Nam, ut dictum est, quatuor modi sunt uniuersitatis: eterna simplici- 55 tas que uocatur absoluta necessitas: et explicatio illius simplicitatis que uocatur necessitas conplexionis: materia primordialis que uocatur possibilitas absoluta: et actus cum possibilitate qui uocatur possibilitas determinata. Et unoquoque istorum modorum consideranda est uniuersitas. Et aliter ratiocinandum est de ea his diuersis modis. Et hoc est quod 60 dicit UT INTELLIGI ATQUE GAPi POTEST i.e. debet. iNTELLiGi inquit. Intelligo aliquid quando inquire. ATQUE CAPI inquit. Capio uero cum [f. 20v] res inquisita cognita est. CAPI ergo addidit ad inquisitionis perfectionem notandam. UT INTELLIGI. Per UT notat diuersos modos eiusdem. Nam unum et 65 idem diuersis modis intelligitur et capitur sicut uniuersitas rerum his diuersis modis qui ostensi sunt. Et est sensus: consideretur de ea uniuersitas ad ratiocinandum in simplicitate considerata eo modo quo earn theologia considerat. 15

NAM SIGUT OPTIME inquit. 70 Continuatio: consideremus unumquodque ut intelligi debet. NAM OPTIME DICTUM est a Tullio scilicet. ERUDITI inquit Tullius i.e. sapientis HOMINIS EST UNUMQUODQUE inquit. Sensus est: sapientis hominis est de unoquoque ratiocinari eo modo quo de eo agitur. Sicut quando de uniuersitate rerum agitur ut in simplicitate est ut 75 earn theologia considerat theologice de ea considerandum est. Quando uero de eadem agitur ut earn mathematica considerat ratiocinandum est de ea mathematice. Sed quando de ea agitur ut earn phisica considerat phisice de ea tractandum est et ratiocinandum. Et hoc est quod intendit dicere. 80 UNUMQUODQUE inquit. Ordo et constructio talis est: ERUDITI HOMINIS EST TEMPTARE CAPERE FiDEM de unoquoque — hoc subaudiendum est — ITA scilicet DE EO GAPERE FIDEM scilicet de unoquoque UT IPSUM UNUMQUOD56 absoluta necessitas: absolute necessitas MS. 57 (possibilitas absoluta) De docta ign. II, 8; p. 88: Quare possibilitas absoluta in deo est deus. (p. 89): Unde cum possibilitas in deo est deus. 58 (possibilitas determinata) De docta ign. II, 7; p. 83: determinata possibilitas. Gf. De docta ign. II, 8; p. 87: Sic in possibilitate uniuersitatem rerum possibiliter dixerunt. 72 (Tullio) Glosa II, 2. Clarembald, DTrin II, 3; p. 107. 78 sed quando: si quando MS.

160

Lectiones in Boethii librum

QUE EST i.e. eo modo quo IPSUM EST. Et per ista similitudinaria UT et ITA diuersos modos notat quibus una et eadem uniuersitas diuersis modis 85 consideratur. 16

CAPERE FIDEM inquit. CAPERE FIDEM DE re est credere quod de ea dicitur. Ut igitur credatur quod de uniuersitate dicitur ut est in simplicitate agendum est de ea theologice. Et similiter agendum est de ea aliis et aliis modis. 90 Uel GAPERE FIDEM DE re est recipcre argumenta ad credendum quod de ea dicitur. Quod conuenit fieri eo modo quo determinatur: alio scilicet et alio modo cum de uniuersitate agitur diuersis modis. Unde subdit auctor: 17

NAM CUM TRES SINT SPECULATIUE et Cetera.

95

Speculatiua [f. 21] dicitur que ducit ad scientiam, non ad operationem. Nam philosophia alia est speculatiua que ducit ad scientiam, alia practica i.e. actiua que ad actionem uel ad operationem: ad operandum scilicet. Et ilia quidem que dat scientiam potest dare operationem. Et que dat operationem potest dare scientiam. Sed neque que dat scientiam 1 intendit dare operationem. Neque que dat operationem intendit dare scientiam. Quod autem ars det scientiam quandoque et non operationem patet ex hoc quod multi sciunt omnes rationes cantandi et non habent opera- 5 tionem quia nesciunt cantare. Et hoc nescire priuat actum, non scientiam. Quandoque habetur actus sine scientia sicut in illis patet qui bene cantant et ignorant rationes cantandi. Et ita non habent scientiam. 18 Speculatiua igitur dat scientiam, non dat actum. Sed SPECULATIUE TRES SUnt PARTES:

10

theologia que dat scientiam simplicitatis i.e. uniuersitatis in simplicitate et mathematica que dat scientiam abstractorum scilicet necessitatis conplexionis et phisica que dat scientiam et cognitionem uniuersitatis ut est turn in absoluta possibilitate turn in determinata. Sic uniuersitas subiecta est theologie, mathematice et phisice. Quod 15 autem diximus TRES PARTES esse SPECULATIUE hoc exequitur auctor dicens CUM TRES PARTES SINT SPECULATIUE et Cetera.

85 uniuersitas con e unitas. MS. 98 ad actionem: ad auctionem MS. Glosa II, 24. 6 actum con e auctum MS. 9 dat add corrector. scientiam: et congnitionem ss MS. 16 auctor: actor MS.

De Trinitate II, 15-21

161

19 NATURALIS inquit IN MOTU et cetera. Naturalem in MOTU et INABSTRAGTAM appellat phisicam. Naturalem appellat eo quod naturas CONSIDERAT i.e. FORMAS immateriatas. Natura 20 enim uocatur forma inmateriata. Et phisica FORMAS inmateriatas CONSIDERAT GUM MATERIA i nunquam abstrahendo formas ab ipsa materia. Unde et ratione utitur phisica que scilicet formas et status rerum in materia conprehendit. Forme autem inmateriate quas phisica conprehendit sunt imagines 25 rerum. Ubi enim forma est inmateriata nunquam potest esse ueritas sed imago [f. 21v]. Quod quomodo sit inquantum possumus per mathematicam expediamus. 20 Si fiat circulus in aqua uel in puluere ab aliquo nunquam potest ibi facere ueritatem circuli propter fluxum materie. In materia enim nunquam 30 potest esse ueritas sed imago circuli. Similiter in aliis consimilibus nunquam potest eorum ueritas in materia inueniri sed imago tantum: idem tamen circulus et in ueritate et in imagine sed alio et alio modo: ibi ueritas hie imago. Similiter una et eadem uniuersitas et in actu et in simplicitate et in 35 diffinita possibilitate et in absoluta possibilitate. Sed aliter et aliter ut superius dictum est. 21 NATURALIS itaque phisica dicitur eo quod naturas i.e. FORMAS inmateriatas GONSIDERAT. IN MOTU uero dicitur esse propter mutabilitatem materie cum qua FORMAS rerum GONSIDERAT. Motum enim appellat mutabilitatem. 40 Nam ubi mutabilitas ibi motus: et ubi motus ibi mutabilitas. Sed phisica IN MOTU queritur et in mutabilitate. GONSIDERAT ENIM FORMAS GUM MATERIA. Materia autem mutabilitas est. Que si non sit non possunt esse que sunt in possibilitate determinata. Ponatur enim quod non sit materia : non erit possibilitas determinata 45 nee etiam necessitas conplexionis sicut postea dicemus. INABSTRAGTA autem uocatur eo quod forme quas in materia considerat nunquam possunt esse nisi in materia. Est igitur una pars speculatiue NATURALIS IN MOTU INABSTRAGTA ut expositum est. Hec est uero phisica. AYNS. Et exponit per Grecum. Gre- 50 cum uero sonat idem quod inseparabilis. Quasi diceret: INABSTRAGTA dicitur i.e. inseparabilis eo quod forme quas considerat inabstracte uel inseparabiles sunt a materia i.e. non possunt esse nisi in materia.

21 uocatur forma: uocatur MS.

35 in actu: in auctu MS.

162

Lectiones in Boethii librum

22

CONSIDERAT ENIM inquit. Expositio priorum est. FORMAS CUM MATERIA i.e. FORMAS inmateriatas. 55 QUE AGTU inquit et cetera quia non possunt AGTU esse sine materia et licet sine ea possunt intelligi [f. 22]. IN MOTU inquit SUNT i.e. in mutabilitate. Motum enim appellat mutabilitatem. UT CUM TERRA et cetera. Exemplum est. HABET MOTUM inquit FORMA i.e. mutabilitatem CONIUNCTA MATERIE inquit scilicet ex qua mutabilitatem contrahit. 60 Nam ubi materia ibi est et mutabilitas. Mutabilitas enim aptitudo est transeundi de uno statu ad alium. Que aptitudo ex materia est. Et quia huiusmodi aptitudo non potest esse in deo — ipse enim in eodem statu permanet — non potest esse in eo mutabilitas. Unde et ipse est immutabilis et ipsa inmutabilitas. CONIUNCTA inquit MATERIE et mutabilitati. 65

23 MATHEMATICA inquit. Ecce de alia parte speculatiue. SINE MOTU est i.e. sine mutabilitate. Considerat enim formas extra materiam in ueritate sua sicut uerum circulum uerum triangulum et cetera in hunc modum. Unde SINE MOTU dicitur quia res abstracte et inmutabiliter considerat. INABSTRACTA uero dicitur mathe- 70 matica eo quod FORMAS considerat que non possunt esse SINE MATERIA. Et quia sic considerat inde est quod quedam diuersitas quodam modo in eis est que mathematica considerat. Quam diuersitatem contrahunt ex hoc quod non possunt esse sine materia. Intelligi quidem possunt sine materia sed esse non possunt. Unde 75 dicimus et uerum est quod mathematica comitatur materiam. Et necessitas conplexionis quam mathematica considerat materiam comitatur quoniam ea que sunt in necessitate conplexionis et que mathematica considerat non possunt esse sine materia. 24 que tate non

Ponatur enim quod materia non sit — quod esse non potest — nee in possibilitate determinata sunt poterunt esse nee ea que in necessi- 80 conplexionis sed omnia in simplicitate erunt. Quamuis enim materia sit potest esse simplicitas que deus est. Sed aliis modis non poterit esseuniuersitas nisi in simplicitate, destructa materia. Sed simplicitas ad esse suum non requirit materiam. Immo ma- 85 teria ad esse suum requirit [f. 22v] simplicitatem. Simplicitas enim est inmutabilitas.

58 ut cum terre: ut e contra MS. 61 (aptitudo) Comm. Victorinus 44. Abelard, Theol. scholarium I; PL 178, 1024A. Ibidem III, 5; PL 178, HOOD. Gerhoch, Exp. inPsalmos; PL 193, 630D. Lombard, Sent. II, 8, 2; ed. Quaracchi (1916) 341. Glosa II, 30. 76 comitatur materiam: materiam MS.

De Trinitate II, 22-27

163

25 Sed ab inmutabilitate descendit mutabilitas. Materia uero est mutabilitas. Ipsa tamen inter aliquid et nichil est sicut in Platone dicitur. Unde patet error eorum qui dixerunt quod materia coeterna esset deo. Ipsa enim 90 a deo descendit et deus earn creauit i.e. eius causa et principium est. Potest igitur simplicitas eterna que deus est esse sine materia. Sed materia non potest esse sine ea quia ab ea descendit et habet esse. Ea uero que mathematica considerat et ea que sunt in possibilitate determinata non possunt esse sine materia et sine deo qui est eterna simplicitas ab- 95 soluta necessitas. Unde Plato dicit quod elementa constiterint ex materia et intellectu diuine mentis. Non enim poterant esse sine materia et sine deo sicut ibi dicitur. 26 MATHEMATICA igitur INABSTRACTA dicitur et diuersitatem contrahit ex eo quod forme quas considerat non possunt esse sine materia ut dictum 1 est. SINE MOTU uero eo quod eas sine mutabilitate i.e. in ueritate sua considerat scilicet extra materiam etsi non possunt esse sine ea. Utraque igitur est INABSTRACTA: et mathematica et phisica sed una sine motu alia cum motu quia sine motu formas considerat. SINE MATERIA i.e. 5 sine mutabilitate. Mutabilitas enim ex materia prouenit. AB HIS i.e. a corporibus. Et est sensus: forme quas considerat mathematica sine materia esse non possunt. Unde et INABSTRACTA dicitur sicut dictum est. 27 THEOLOGIA uero SINE MOTU inquit. Ecce de tercia parte speculatiue que est SINE MOTU i.e. sine mutabilitate 10 quia considerat diuinam simplicitatem eternitatem que est SINE MOTU i.e. sine mutabilitate. In deo enim nulla potest esse mutabilitas nulla pluralitas. Ipse enim est ipsa inmutabilitas et conplicatio omnium rerum. ABSTRACTA uero dicitur theologia eo quod id quod considerat per se potest esse sine materia. Id enim quod ipsa considerat est deus sine quo 15 nee materia nee aliud potest esse. ATQUE SEPARABILIS iccirco quod id [f. 23] quod ipsa considerat per se est a materia separatum. Id enim est deus. NAM DEI SUBSTANTIA inquit. Quasi diceret: bene dico abstracta et separabilis NAM DEI SUBSTANTIA i.e. diuina substantia scilicet ipse deus ET20 MATERIA ET MOTU CARET i.e. existit et potest esse sine materia et mutabilitate. Ipse enim inmutabilis MATERIA ET MOTU carens — unum est expositio alterius — i.e. mutabilitate. 89 (Platone) Tlmaeus (Galcidio interpr.) 52G; ed. Waszink 51: inter aliquam et nullam substantiam positum. Glosa II, 38. Commentum II, 27. 96 (Plato) Cf. Timaeus 51G; ed. Waszink 49. 4 utraque: uterque MS. igitur est: igitur et MS. 14 eo quod: quod MS. Glosa II, 27.

164

Lectiones in Boethii librum

28 Quod autem deus MATERIA i.e. mutabilitate careat hoc leuiter probari potest. Deus enim nunquam potest inmateriari quia nunquam inmutabilis 25 potest mutari. Quod autem potest mutari potest inmateriari. Quare inmutabilitas non potest inmateriari. Sed deus est inmutabilitas. Quare non potest mutari. Quare non potest inmateriari. Nam si posset inmateriari posset et mutari. Sed ipse est immutabilis. Unde patens est quod omni MOTU ET MATERIA CARET. Unde et auctor dicit quod DEI SUBSTANTIA 30 ET MOTU ET MATERIA CARET.

29

IN NATURALIBUS inquit et cetera. Continuatio: quia phisica considerat formam cum materia i.e. materiam informatam que imago est igitur inde infert: IN NATURALIBUS i.e. in phisicis OPORTET UERSARI i.e. raciocinari RATIONALITER i.e. secundum opi- 35 nionem. Ibi enim operatur opinio ubi conprehenditur imago, non ueritas. In phisica autem imago tantum non ueritas scilicet forma inmateriata consideratur. Unde ibi utendum est ratione i.e. opinione. Ratio enim imaginem rerum non ueritatem conprehendit. Dicitur autem ratio pro opi- 40 nione a reor reris quod est opinari. Et tantum ualet quod dicit ac si diceret: phisicis rationibus utendum est in phisica, mathematicis in mathematica, theologicis in theologia. Mathematica enim formas rerum abstrahit et pro se considerat. Ad quarum rerum siue formarum ueritatem et docendam et discer- 45 nendam necesse est uti disciplinis mathematicis quibus hoc sciri et intelligi possit. Et ilia quidem uis anime qua [f. 23v] utimur ad conprehendendum rerum ueritatem ad quod disciplinis mathematicis instruimur — ilia inquam uis anime disciplina uocatur. Unde dicit auctor ratiocinandum CSSe DISCIPLINALITER IN MATHEMATICIS.

50

30 Et sciendum quod diuersis anime uiribus et conprehensionibus in phisica mathematica theologia utendum est ad conprehendendum uniuersitatem ut subiecta est his tribus speculatiue partibus. Nam in theologia utendum est intellectibilitate siue intelligentia: in mathematica uero intellectu qui est disciplina: in phisica ratione sensu 55 et imaginatione que circa materiam conprehendunt quicquid conprehendunt. His diuersis uiribus suis anima conprehendit uniuersitatem his modis omnibus quia conformat se anima secundum diuersas uires suas omnibus

30 auctor: actor MS.

41 (reor) Glosa II, 27.

55 (disciplina) Glosa II, 27.

De Trinitate II, 28-33

165

niodis uniuersitatis. Est enim anima, ut ait Plato, composita ex indiuidua 60 et diuidua substantia et ex eadem natura et diuersa: scilicet ex uiribus conprehensiuis indiuidue substantie et diuidue: et eiusdem nature et diuerse. 31 Conprehendit enim anima intelligentia siue intellectibilitate indiuiduam substantiam: scilicet diuinitatem i.e. uniuersitatem in simplicitate. Habet et aliam mm qua conprehendit diuiduam substantiam: scilicet pos- 65 sibilitatem absolutam i.e. uniuersitatem ut in ea est. Habet et aliam qua conprehendit indiuiduam naturam i.e. uniuersitatem in necessitate conplexionis que indiuidua est i.e. inmutabilis. Habet quartam uim qua conprehendit uniuersitatem in possibilitate determinata. 70 Sic anima conformat se quatuor modis uniuersitatis secundum diuersas uires et conprehensiones quia est anima composita ex quatuor modis uniuersitatis: scilicet ex uiribus conprehendendi illos quatuor modos sicut ex Platone habetur. 32 luxta quod auctor in hoc loco dicit IN NATURALIBUS RATIONALITER 75 IN MATHEMATICA DisciPLiNALiTER et cetera. IN DiuiNis i.e. in theologia quando [f. 24] de diuinitate scilicet agitur INTELLECTUALITER et cetera utendo intellectibilitate siue intelligentia. Intelligentia enim siue intellectibilitas uniuersitatem conprehendit in simplicitate. Quod ad theologiam pertinet. Ipsa enim uniuersitatem considerat in simplicitate. 80 Et nota: si uniuersitas rerum non esset in diuina prouidentia in necessitate absoluta et item in possibilitate determinata in actu non ualeret quod Boetius dicit in Libra de consolatione ubi dicit quod omnes res ut sunt in prouidentia inmutabiles sunt. In se uero eedem res omnes mutabiles ut scilicet actu sunt. 85 Unde patet quod Boetius ibi uoluit quod rerum uniuersitas in diuina prouidentia inmutabiliter et eadem uniuersitas actu cum possibilitate mutabiliter. In se enim dicuntur res esse ut actu sunt. 33 NEQUE DIDUCI scilicet in diuinis AD IMAGINATIONES. Imaginatio est de figura ut est in materia. DIDUCI dicit et bene quia ibi diductio ubi 90 scilicet est imago. Sed in diuinis unio tantum est: non diuisio. SED POTIUS 60 (Plato) Timaeus (Calcidio interpr.) 35A; ed. Waszink 27. Cf. Calcidius, In Tim. Platonis 29; ed. Waszink 79. Abelard, Theol. chr. I; PL 178, 1164A. Theol. scholarium I, 12; PL 178, 1014B. Theol. Summi Boni I, 6; ed. Ostlender 19. William of Conches, Glosae in Platonem 76; ed. Jeauneau 152. 75 rationaliter: ratio MS. 76 disciplinaliter: disciplina MS. diuinis: diuinitate MS. 82 in diuina: indiuidua MS. ualeret: ualet MS. 83 (Boethius) De cons. IV, 6, 89; ed. Stewart-Rand 344. 89 diduci: diduci compare ( ?) MS. imaginationes: ima MS.

166

Lectiones in Boethii librum

inquit. Quasi diceret: oportet IPSAM diuinitatem INSPICERE, non ad imaginationes descendere. FORMAM i.e. simplicitatem diuinam. 34 Sensus autem totius littere hie est: aliter est agendum de uniuersitate rerum ut est in simplicitate: theologice scilicet et secundum theolo-95 gicas rationes. Aliter de eadem ut est in necessitate conplexionis: scilicet secundum mathematicas rationes. Aliter de eadem ut est in possibilitate determinata: scilicet secundum phisicas rationes. Hoc autem dicit ut innuat quod alie rationes nisi theologice non sunt recipiende cum de deo loquimur. Sed secundum theologicas rationes non 1 est uerum, licet tres sint persone deitatis, quod aliqua pluralitas sit ibi. Et hoc equidem intendit dicere in hoc loco contra illos qui pluralitatem in personis ponunt. Nulla enim est in deo diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas cum in eo penitus sit indifferentia. 5 35 IPSAM FORMAM et cetera i.e. diuinitatem [f. 24v] scilicet ipsum deum qui est uera forma et entitas omnium rerum. Unde male errant qui in eo diuersitatem aliquam pluralitatemue ponunt. Cum enim ipse sit esse ex eo nunquam contingit non esse sed tantum esse. Auctor enim est essendi omnium rerum. Unde ab eo nunquam uenit 10 non esse nee diuisio quia in eo nulla pluralitas. Nam si diuisio esset in eo, et esset pluralitas. Sed in eo non est diuisio sed unio. Ipse enim unio omnium rerum quia est esse. Exunioneenim esse: ex diuisione uero non esse. 36 Unde errant illi qui ponunt pluralitatem in formis dicentes plures esse humanitates. Forme enim uniunt: non diuidunt. Ex hoc enim est 15 unusquisque homo quod unione hominum participat: ex hoc unumquodque animal quod unione animalium participat que est forma uniens omnia animalia. Et humanitas similiter omnes homines unit. Unde iniuriosi illi qui in talibus diuisionem ponunt. In eis enim unio est: non diuisio. Ubi uero est unio non est nee esse potest diuisio. Quare 20 non potest esse diuisio in his. Quare nee pluralitas. Nam ubi pluralitas, et diuisio. 37 Cum igitur deus forma sit essendi et omnium rerum unio in ipso non potest esse pluralitas. In ipso enim est unio, non diuisio. Et quia forma est et esse omnium rerum, uere est. Cetera uero ab ipso sunt. Sed ipsa mu- 25 tabilia non uere sunt sed dicuntur essentia quia fluunt ab essente i.e. ab 95 theologice corr e theologie MS. 18 (unit) De docta ign. II, 9; p. 94: Humanitas a qua descendit homo sicut ab albedine album. 25 ipso sunt: ipso MS.

De Trinitate II, 33-40

167

ipso deo. Et ipse qui uere est bonus est. Cetera uero ab ipso bona dicuntur i.e. fluentia ab ipso summo bono sicut Boetius in Libro de bono ad lohannem dicit. 38 Quod autem esse proprie deo conueniat testatur Moyses peritissimus 30 philosophorum: qui est misit me scilicet deus cui conuenit esse uere. Secundum quod et auctor dicit hie de deo quod sit IPSUM ESSE. UERE FORMA et cetera: scilicet forma formarum et equalitas existendi omnium rerum. NEQUE IMAGO quia [f. 25] est ipsa ueritas et inmutabilitas QUE scilicet IPSUM ESSE EST: causa scilicet et origo essendi omnium rerum 35 ET EX QUA EST ESSE omnium rerum. 39

OMNE NAMQUE ESSE EX FORMA.

In hoc loco uidendum est aliquid de forma et imagine. Dicit enim auctor quod deus est FORMA que non est IMAGO. Et QUE EST ESSE ET EX QUA EST ESSE omnium rerum. 40 Et hec descriptio est uere forme et que est forma formarum: scilicet diuinitas. Diuinitas namque est uera FORMA QUE EST ESSE ET EX QUA EST ESSE omnium rerum. Et non est IMAGO. Qualiter autem hoc sit intelligendum diligentius intuendum est ad intelligentiam uerborum huius auctoris qui subtilissimus fuit. 45 40 Sunt autem duo: actus scilicet et possibilitas uelud extrema et quedam elementa. Et unum ab altero descendit i.e. possibilitas ab actu. Possibilitas namque est mutabilitas quam philosophi appellant primordialem materiam. Actus uero est immutabilitas et perfectio essendi que a philosophis 50 uocatur absoluta necessitas. Sed ab immutabilitate descendit mutabilitas. Quare ab actu descendit possibilitas. Actus enim immutabilitas. Possibilitas uero mutabilitas: scilicet talis aptitude et potestas transeundi de uno statu ad alium, etiam de non esse ad esse. Cum igitur sunt hec duo, actus scilicet et possibilitas, sciendum quod 55 sunt duo rerum principia licet unum sit causa alterius et possit esse sine alio: scilicet actus i.e. inmutabilitas sine possibilitate i.e. sine mutabilitate. Sunt principia rerum quia nulla res potest esse sine his. 28 (Boethius) De Hebdomadibm. 30 (Moyses) Exodus 3: 14. Commentum II, 32. Glosa II, 14. 35 origo con e imago MS. 46 (actus) Glosa II, 14. 48 (philosophi) Calcidius, In Tim. Platonis 310; ed. Waszink 310. Augustine, De Gen. contra Man. I, 5-12; PL 34, 178-179: materia informis. Sap. 11: 18: fecisti mundum ex materia informi. De Gen. adlitt. I, 14, 28; PL 34, 256. Confess. XII, 66; PL 32, 828. Calcidius, In Tim. 222; p. 235: materiam informem. John Scottus, De div. nat. I, 56; PL 122, 499 A: materia informis. 55 actus: auctus MS 57 actus: auctus MS

168

Lectiones in Boethii librum

41 Ponatur ergo quod materia scilicet possibilitas nichil sit: nichil possibile erit esse. Item si non sit actus ratio i.e. immutabilitas que est ipsa diuini- 60 tas nichil omnino poterit esse. Unde dicimus et uerum est quod actus et possibilitas rerum omnium sunt principia quorum tamen alterum ab altero descendit, scilicet possibilitas ab actu, quia mutabilitas [f. 25v] ab immutabilitate. Est autem immutabilitas que est ipsa diuinitas ut forma et non imago: scilicet forma sine 65 materia. Imago enim est forma inmateriata — est inquam ut forma quia forma formarum. 42 Forme uero eorum quorum forma est prima forma sunt nature rerum ut sunt per se: scilicet ydee que habent esse ex prima forma, que est ipsa diuinitas, et materia i.e. possibilitate. Non quia in essentia eorum conue- 70 niunt prima forma et materia sed non possunt esse sine prima forma i.e. diuinitate et materia i.e. possibilitate. Ablata enim materia non erunt ipse secunde forme: scilicet rerum nature. Si non sit item prima forma nichil omnino esse possibile est. Prima namque forma causa est efficiens et principium omnium rerum. 75 43 Dicitur autem prima forma que est diuinitas forma formarum quia est generatiua formarum. Mens etenim diuina generat et concipit intra se formas i.e. naturas rerum que a philosophis uocantur ydee. Unde diuinitas nichil aliud est quam ipsa mens diuina que est generatiua ydearum. Concipit enim et tenet eas intra se et ab ipsa ueniunt in 80 possibilitatem sic quod habent esse ex ipsa prima forma et materia i.e. possibilitate i.e. habent per eas esse. Nam sine materia non possunt esse nee a deo fieri nisi circa materiam. 44 Est igitur mens diuina generatiua formarum circa ipsam materiam. Que forme i.e. nature rerum aduenientes siue copulate materie faciunt 85 62 actus: auctus MS. 64 inmutabilitas con e mutabilitas MS. 67 (forma formarum) Alan of Lille, Theol. reg. 63; PL 210, 651C: Prima substantia dicitur usia quae est substantia substantiarum, forma formarum, causa causarum. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 23; II, 7; 9; pp. 46; 84; 94; 95. 68 eorum quorum: quorum MS. 78 (philosophis) Seneca, Ep. 58, 18-19; ed. F. Haase (Leipzig 1895) 123. Macrobius, In somn. Scip. I, 2, 14; ed. Eyssenhardt 482. Augustine, De div. quaest. 83, 46; PL 40, 29: Ideas Plato primus appellare dicitur. De civ. dei VII, 28; PL 41, 218 or CCL 47, 210: exempla rerum quas Plato appellat ideas. Abelard, Theol. Summi Boni III, 3; ed. Ostlender 104: Plato formas exemplares in mente divina considerat quas ideas appellat. Theol. scholarium I; PL 178, 1307A with reference to Priscian, Inst. XVII, 6, 44; ed. Hertz 2. 135. John of Salisbury, Metalogicon II, 17; ed. Webb 95. Alan of Lille, Sermo de spkaera; ed. M.-T. d'Alverny, Alain de Lille (Paris 1965) 301: idee i.e. exemplares rerum forme. Abelard, Glossa super Peri ermenias; ed. B. Geyer, in: Beitrdge 21 (1919) 314. 81 habent esse: habeat esse MS. Glosa II, 34. 85 copulate con e comparate MS.

De Trinitate II, 41-46

169

ista omnia actualia esse — est inquam mens diuina generatiua formarum que sunt ydee sicut humana mens generatiua est formarum artificialium. Homo enim artifex precogitat et uelut generat formam domus uel cuiuslibet alterius rei mente antequam ipsam actu conponat uel figmenta: chimeram centaurum et huiusmodi. Sic mens diuina generat et concipit90 intra se naturas rerum que uocantur [f. 26] ydee. Et sicut mens humana quando generat et concipit intra se formas nichil debet materie circa quam generat formas concipiendo intra se ita mens diuina cum formas generat intra se et circa materiam nichil debet materie. 45 Sed uelut artificialis forma quam mens humana generat materie debet 95 — non enim posset esse nee etiam excogitari nisi circa materiam — similiter forme quarum generatiua est mens debent materie scilicet obnoxie sunt licet ipsa mens nichil ei debeat — debent inquam materie quia nee esse nee excogitari possent nisi circa materiam. Ens enim est tantum quod est ex materia et forma. Materie enim non l conuenit esse sed subesse. Forme non conuenit esse sed preesse. Enti uero conuenit esse. Ens enim est quod accepta forma subsistit i.e. quod constat ex materia et forma. Unde dicimus et uerum est quod materia i.e. possibilitate ablata 5 nichil omnino possibile est esse preter primam formam que ad esse suum materia i.e. possibilitate non indiget. 46 Sciendum autem in hoc loco quod forme quas mens humana generat et concipit circa materiam siue sint artificiales forme ut est forma domus et huiusmodi siue sint forme figmentorum ut est forma chimere et huius- 10 modi — his etenim formis etiam subiacet materia secundum quam finguntur etsi in actu reperiri non possunt — sciendum inquam est quod tales forme quas humana mens generat non sunt nature uel ydee rerum. Unde et dicitur idolum nichil est i.e. nullius nature est. Idolum enim est forma quam generat mens humana in materia. Et similiter chimera 15 nichil est i.e. nullius nature est. Et eodem modo tam de ceteris figmentorum formis quam de formis artificialibus. Sed ille forme quas mens diuina generat circa materiam nature sunt et idee rerum que copulate materie faciunt ista [f. 26v] actualia. Et hac de causa quia scilicet diuinitas generatiua est formarum i.e. ydearum circa 20 86 actualia: auctualia MS. 97 debent materie: debeo materie MS. 98 debent inquam: debentur inquam MS. 1 (ens) Boetbius, De Hebdomadibus; ed. Stewart-Rand 40: Quod est, accepta essendi forma est atque consistit. Glosa II, 38. 11 finguntur: fingitur MS. 14 (idolum) 1 Cor. 8: 4: nihil et idolum. Abelard, Theol. Summi Boni III; PL 178, 1233D. 19 actualia: auctualia MS.

170

Lectiones in Boethii librum

materiam ex quibus materie copulatis ista actualia fiunt — sicut domus fit ex lignis et lapidibus addita uel adiuncta eis forma quam precogitauit artifex — quia inquam diuinitas generatiua est formarum prima forma et forma formarum dicitur. Et hoc est quod auctor ait quod uera forma est diuinitas. Et secundum hoc litteram inspiciamus. 25 47 UERE FORMA et cetera i.e. forma immutabilis et que forma formarum est. NEC IMAGO et cetera i.e. talis forma que non est immateriata. IMAGO enim a philosophis uocatur forma immateriata: IMAGO scilicet eo quod in materia non potest esse ueritas sed IMAGO tantum ueritatis sicut in mathematica potest uideri: in circulo qui in se uerus est. Si uero admisceatur 30 materie fit IMAGO circuli, non uerus circulus. In materia enim non potest retineri ueritas propter fluxum materie. Et iccirco dicit quod non est IMAGO i.e. non est forma inmateriata. Quod autem diuinitas immateriari non possit leuissimum probare. Diuinitas enim immutabilis est. Unde non est immateriabilis. Non enim 35 potest mutari cum sit immutabilis in se. Quare non potest immateriari. Nam quod potest immateriari potest etiam mutari. 48 ET QUE scilicet uera forma EST IPSUM ESSE quia scilicet est entitas omnium rerum. Unde et unitas dicitur i.e. onitas quasi entitas omnium rerum. Ab eo enim habent omnia esse. Et nota quod siue dicatur unitas siue immu- 40 tabilitas siue necessitas siue quo alio nomine idem est. Sed mos est auctorum cum de deo locuntur quia deus nullum nomen habet uti multis norninibus ad loquendum de deo ut per ilia possint intimare quod de deo sentiunt qui EST IPSUM ESSE et quod alie forme que scilicet admiscentur materie sunt esse ipsarum rerum sicut [f. 27] huma- 45 nitas esse est hominis, corporeitas esse est corporis. 49 Iccirco subiungit ad remotionem talium: ET EX QUA EST ESSE. Licet enim alie forme rerum sint esse ipsarum tamen non ab eis est esse rerum sed aliunde. Sed prima forma que est diuinitas sic est esse quod ex ea est esse omnium rerum. 50 Et hoc est quod dicit ET EX QUA EST ESSE. Est igitur forme uere descriptio quam ponit hie: FORMA que non est IMAGO QUE EST ESSE ET EX QUA EST ESSE ut expositum est. 50

OMNE NAMQUE ESSE et cetera. Bene dico ex qua est esse quia OMNE ESSE EX FORMA EST. Quod ita 55

32 (fluxum materie) Glosa II, 30. 39 (onitas) Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 8; p. 17: Unitas dicitur quasi ontas ab on Greco quod Latine ens dicitur et est unitas quasi entitas. Glosa IV, 10. 45 (humanitas) Glosa II, 36. 53 (expositum est) Glosa II, 29.

De Trinitate II, 46-52

171

debet intelligi ut ESSE referatur et ad actualia que habent esse per participationem formarum que inmateriari possunt i.e. inmisceri materie et ad naturas rerum i.e. ydeas que habent esse per primam formam scilicet esse. Ens enim habet esse ex materia et forma: non quod in omni ente coniungantur materia et forma essentialiter ad construendas naturas sed ipse 60 nature nunquam possunt esse sine illis sicut dictum fuit superius. Alia uero entia sicut actualia sic habent esse ex materia et forma quod in eis materia et forma essentialiter coniuncta sunt. Est igitur sensus: OMNE ESSE i.e. omnia entia scilicet tarn actualia ipsa quam nature rerum scilicet ydee — OMNE inquam ESSE EX FORMA EST i.e. omnia entia habent entia esse 65 per formam. Nam sine forma nullo modo possent esse quamuis tamen alio et alio modo hoc sit. Quedam enim entia habent formam per quam constant uel existunt et habent earn in sui constitutione essentialiter. Quedam uero non habent sicut in prioribus signatum est. 70 51

STATUA ENIM et cetera. Probat quod omne esse est ex forma per inductionem dicens: uere, omne esse ex forma quia nichil dicitur esse nisi secundum formam. STATUA ENIM NON DICITUR esse SECUNDUM Es scilicet secundum materiam SED SECUNDUM FORMAM. Ex hoc enim est statua quod formam [f. 27v] statue habet 75 in materia. Similiter ES NON DICITUR ES SECUNDUM TERRAM scilicet secundum materiam sed secundum formam. Ex hoc enim habet esse es quod formam habet eris: non ex hoc quod terra est. Eodem modo TERRA dicitur terra secundum formam non secundum materiam. Ex hoc enim habet esse 80 terra quod formam terre habet: non ex materia, scilicet non ex possibilitate. Similiter in omnibus quelibet habent esse ex forma: non ex materia. Unde bene dictum est quod omne esse est ex forma. Et hoc est quod dicit STATUA ENIM et cetera. QUA i.e. forma IN EO i.e. ere quod est materia statue INSIGNITA EST i.e. inpressa EFFIGIES i.e. figura ANIMALIS DICITUR et cetera. 85 52 Nota quod non dicit est sed DICITUR cum tamen secundum sententiam littere debet dicere: secundum formam est quoniam esse est ex forma ut superius dictum est. Sed sciendum quod ualde subtiliter est dictum DICITUR et non est. Forma enim et uocabulum comitantur sese. Forma enim non potest esse 90 56 actualia: auctualia MS. 61 (superius) Glosa II, 37. 62 actualia: auctualia MS. 73 secundum formam: secundum eris figuram Boethius. 83 omne add corrector MS. Glosa II, 39. Comm. Victorinus 103. 90 comitantur: conmittantur MS.

172

Lectiones in Boethii librum

sine nomine. Sed ex quo res formam habet, et nomen habet. Aliter enim esse non posset esse. Nomina quippe essentiant res. Iccirco enim est homo quia appellatur homo. Iccirco est animal quia appellatur animal. Et ita de ceteris. Nam si non appelletur homo uel animal nee est homo nee animal. Unde patet quod nomina res essen- 95 tiant. 53 Ens enim est quod unaqueque res dicitur. Id quod placuit ei qui primo nomina rebus inposuit. Et hanc unionem rei et uocabuli notauit cum dixit DICITUR et non est. Uocabula namque unita sunt in mente diuina ab eterno ante etiam 1 impositionem ab hominibus factam. Postea homo inposuit ea rebus quibus unita erant in mente diuina. Inposuit autem instinctu sancti Spiritus ut nobis uidetur. Unde dicitur quod sapientissimus fuit ille qui uocabula rebus inposuit. 5 Hanc autem unionem notat Moyses peritissimus philosophorum in Genesi ubi dicit appellauitque lucem diem et tenebras noc*em et congregationem [f. 28] aquarum maria. Hoc totum in mente diuina factum est. Per quod notatur quod rebus uocabula unita sunt in mente diuina. Unde et diuina sapientia Uerbum dicitur eo quod iuxta earn i.e. iuxta diuinam sapientiam 10 uocabula rebus unita sunt ab eterno que postea homo singulis rebus imposuit instinctu sancti Spiritus. Et hanc unionem rerum et uocabulorum et comitantiam forme et uocabuli notauit dicens DIGITUR SECUNDUM FORMAM: non est. Quod autem forma et uocabulum se comitentur facile uideri potest. Sit enim possibile 15 esse aliquid corporeitas antequam sit corporeitas: nee formam habet corporeitatem nee hoc nomen corporeitas ei conuenit. Sed ex quo hoc nomen conuenit ei habet hanc formam. Et ex quo habet hanc formam, et hoc nomen conuenit ei. Et similiter in ceteris sicut in humanitate et consimilibus iudicandum est. Unde patet quod forma 20 et uocabulum comitantur se et esse rei. Unde DICITUR quod pertinet ad uocabulum posuit auctor pro esse quod ad formam pertinet EX QUA EST ESSE notans hanc conmitantiam quam diximus rei et uocabuli. 54 ERIS FIGURAM i.e. formam. Grecum APOTOY YLEN i.e. NON SECUNDUM YLEN i.e. informem materiam. lie enim est materia informis: scilicet abso- 25 91 formam habet: forma habet MS. 92 (essentiant) Glosa II, 42. 5 inposuit: uel impressit ss MS. Glosa II, 42. 6 (Moyses) Gen. 1: 5. Glosa II, 41. 12 (instinctu sancti Spiritus) Glosa 11,42. 13 comitantiam: conmittantiam MS. 15 comitentur: conmittentur MS. 16 corporeitas: corporitas MS. 17 (conuenit ei) Alan of Lille, Theol. reg. 17; PL 210, 649 D: Omne nomen datum ex forma. M.-D. Gheiiu, Un cas de platonisme grammatical 667.

De Trinitate II, 52-57

173

luta possibilitas. SED SECUNDUM SICCITATEM i.e. secundum formam. Unde et dicit QUE SUNT FORME. NICHIL IGITUR et cetera. A simili in aliis illatio. SECUNDUM MATERIAM quia esse non uenit ex materia — sed possibile esse — sed ex forma. Unde dicit SED SEGUNDUM PROPRIAM FORMAM. 55

SED DIUINA SUBSTANTIA et Cetera.

30

Continuatio: omne esse ex forma. SED DIUINA SUBSTANTIA que est ipsa diuinitas FORMA EST SINE MATERIA i.e. sine mutabilitate. Unde et origo et causa est omnium mutabilium. ATQUE IDEO quia scilicet est sine materia i.e. sine mutabilitate UNUM EST. Nam ex materia diuisio diuersitas multiplicitasque in rebus prouenit. 35 Quare cum prima forma que est diuinitas careat materia [f. 28v] i.e. mutabilitate, caret etiam multiplicitate et pluralitate. Unde UNUM EST quod et simplex. ET EST ID QUOD EST. Istud sic intelligendum est: EST ID QUOD EST i.e. quicquid est ex se est i.e. nullo sibi conferente quia nee ipse sibi confert ut deus sit nee alius. Unde uerum est dicere: 40 deus est diuinitas eternitas bonitas et ita in aliis que de deo dicuntur. 56 Est autem in hoc loco cauendum a ueneno quorundam imperitorum qui dicunt: deus est a deitate deus. Quod omnino hereticum est. A nullo enim deus et nullo participat. Immo esse omnium est. Sed cum dicitur quod deus est a deitate deus hoc sonat locutio: 45 habet esse deus participatione deitatis. Quod esse non potest. Ipse enim nullo participat. Quicquid enim est ipse est: non aliunde i.e. nullo sibi conferente. Sed in rebus creatis aliter est. Ipse enim quicquid sunt non ex se sunt sed alio sibi conferente sicut in prioribus ostensum est. Unde patet error 50 eorum qui dixerunt quod deus a deitate habet esse deus. 57

ET EST ID QUOD EST.

Illud EST ID QUOD EST quod est quicquid est ex se et non aliunde i.e. nullo sibi conferente. RELIQUA et cetera preter diuinam substantiam scilicet NON SUNT ID QUOD SUNT sed aliunde i.e. alio sibi conferente habent esse 55 ID QUOD SUNT et non ex se. UNUMQUODQUE et cetera. Probatio est quod non sunt id quod sunt ex se. HABET ESSE SUUM i.e. habet esse id quod est EX HIS et cetera. ID EST EX PARTIBUS suis. Quicquid enim habet partes non est quod est ex se sed

27 que sunt: quod sunt MS. 47 (non aliunde) Gf. Hilary, De Trin. II, 6; PL 10, 55A: Geterum eius esse in sese est, non aliunde quod est sumens. Abelard, Theol. Summi Boni;ed. Ostlender 41: a se ipso habens non aliunde quod habet accipiens. Glosa II, 40.

174

Lectiones in Boethii librum

aliunde quia EX PARTIBUS sibi conferentibus esse. Et hoc est quod in littera 60 habetur. EX QUIBUS i.e. ex partibus scilicet propter quas partes HOG EST ATQUE HOC i.e. est ipse GONIUNCTE sicut domus est paries tectum et fundamentum et habet esse id quod est per has partes. SED NON HOG UEL HOG SINGULARITER i.e. diuisim et per se. Et hie confunduntur illi qui partem integralem 65 dicunt predicari de toto ut sit uerum dicere: homo est corpus homo est pes suus et cetera in hunc modum. 58 Sequens littera per se plana est et uelud predictorum expositio. IN PARTE IGITUR i.e. causa partis [f. 29] quia partes scilicet conferunt esse sibi NON EST ID QUOD EST i.e. non est ex se quicquid est sed aliunde i.e. alio sibi 70 conferente. Sed QUOD NON EST HOC ATQUE HOG i.e. ex partibus compositum SED TANTUM EST HOG i.e. simplex uelud est diuina substantia ILLUD EST ID QUOD EST i.e. ex se est quicquid est i.e. non aliunde. ET EST PULGHERRIMUM FORTISSIMUMQUE et Cetera.

75

59 Hoc bene dictum est quia pulcritudo eius et fortitudo nullum habet defectum. Quippe ipse deus complicatio rerum omnium in simplicitate cui nichil deest. Ipse enim omnia et ab ipso omnia et per ipsum omnia uelut siquis haberet pulcritudines omnium uel fortitudines in se complicatas nichil deesset fortitudini eius uel pulcritudini eius. 80 Unde PULCHERRIMUM et FORTISSIMUM appellat QUIA NULLO NITITUR i.e. quia nulli innititur sed omnia ei innituntur. Ipse enim a nullo habet esse et per ipsum habent omnia esse quippe ipse est prima causa et rerum omnium principium. 60

QUOCIRCA et cetera. 85 Quia nulli innititur et ipse simplex quid est et perfectum HOC UNUM EST quia simplex. IN QUO NULLUS i.e. nulla pluralitas est. Et nichil IN EO PRETER ipsum. Quicquid enim est in ipso est ipse. Nam omnia in deo deus. PRETERQUAM pro nisi. 64 hoc uel hoc: hoc uel MS. 70 non est ex se: non est MS. Glosa II, 46. 73 simplex corr e simpliciter MS. 78 (ipse enim) Gf. Rom. 11: 36. 82 quia nulli: qui nulli MS. 88 (quicquid) Glosa II, 13; Quicquid est in deo, deus est. William of Conches, Glosae in Plat. 168; ed.Jeauneau 278: idee in mente divina sunt mens divina et deus quia quicquid est in deo deus est. Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 1312G: Quicquid est in deo deus est. Peter of Celle, Ep. 43; PL 202, 464D: Glamat Augustinus: quicquid de deo dicitur deus est. Ep. 64; PL 202, 479A: Quicquid in deo est, deus est. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 22; p. 45: Omnia in deo sunt deus qui est necessitas absoluta. Gilbert of Poitiers seems to have objected to the application of this axiom as is

De Trinitate II, 57-64

175

NEQUE ENIM suBiECTUM et cetera. Probatio est quod in ipso non est90 numerus: non est aliquid aliud ab ipso. Numerus enim prouenit ex uariatione subiectorum per accidentia. Sed in deo nullum est subiectum quod accidentibus uarietur. Quare nee in ipso est numerus nee potest esse. Et hoc est quod intendit dicere. 61

FORMA ENIM et cetera. 95 Probatio est quod non possit esse subiectum quia est forma et prima que nullis accidentibus permutari uariarique potest. Et hoc est quod dicit FORME enim NON sunt SUBIECTE accidentibus. Sed composita ex materia et forma accidentibus sunt subiecta. Et hoc est quod dicit FORME UERO SUBIECTE ESSE NON possuNT et cetera: accidentibus scilicet. l 62 Hie item cauendum est a ueneno quorundam qui diuisionem dant formis cum earum sit unio non diuisio dicentes plures humanitates esse et unumquemque hominem habere propriam humanitatem et esse plures humanitates in se et abstractas esse unam per indifferentiam. 5 Et similiter dixerunt unamquamque personam diuinitatis habere propriam diuinitatem que deus est tamen tres personas esse unum deum propter indifferentiam. Quod penitus detestandum et abiciendum est. Non enim unaqueque persona deitatis propriam habet diuinitatem. Nee unusquisque homo propriam habet humanitatem. 10 63 Sed una est omnino diuinitas trium personarum et una omnino humanitas omnium hominum [f. 29v]. Licet enim sint plures homines non sunt tamen plures humanitates. Accidentia enim ex quibus pluralitas et numerus contingit et que uariant subiecta non faciunt formarum sed subiectorum pluralitatem manente una forma. 15 Quod quia quidam ignorant dicunt quod plures sint humanitates et eodem modo de ceteris. Quod omnino falsum est. Similiter licet tres sint persone deitatis uel in deitate non tamen ibi est pluralitas immo unio que est diuinitas et prima forma. Et forma omnium formarum simplex manet una et eadem. 20 64

NAM QUOD GETERE FORME et Cetera.

Obiectio est ad hoc quod dixerat quod forme non possunt esse sub-

stated by the author of the Liber de vera philosophia. P. Fournier, £tudes star Joachim de Flore (Paris 1909) 62. This is confirmed by the Summa in MS Bamberg, Patr. lat. 136, f. 6 saying of Gilbert: Dicebat enim quod non quicquid est in deo deus est. A. Landgraf, Unters. zu den Eigenlehren Gilberts, in: Zeitschr. /. hath. Theologie 54 (1930) 188. 2 (cauendum) Glosa II, 44. 3 plures humanitates... tamen plures add corrector.

176

Lectiones in Boethii librum

iecte accidentibus. Nam hoc quod dicitur quod sunt quedam forme que inmateriantur et sunt subiecte accidentibus sic debet intelligi quod illis mediantibus insunt accidentia subiectis: non quod in ipsis formis in se ac- 25 cidentia fundentur sicut natura hominis mediante i.e. humanitate insunt accidentia singulis hominibus, natura animalis mediante inest sanitas et egritudo ipsis animalibus que sunt subiecta ipsorum accidentium. Et hoc est quod in littera habetur: IN EO QUOD IPSA EST i.e. non in se subiecta est accidentibus SED IN EO QUOD MATERIA EI i.e. humanitati scili- 30 cet huic forme SUBIEGTA EST i.e. in eo quod coniuncta est materie. Uidetur quia in rei ueritate non subicitur in se accidenti sed secundum materiam que ei subiecta est. 65 QUE EST SINE MATERIA i.e. que non potest inmateriari. Hec uero est diuinitas que non potest esse subiectum accidentibus. NEC INESSE MATERIE 35 et cetera quia non potest inmateriari quoniam non potest mutari. NEQUE ENIM et cetera quasi diceret: non potest inesse materie. Nam si hoc posset tune ESSET IMAGO NON UERA FORMA i.e. forma inmateriata. Quod impossibile est. HIS ENIM et cetera. Uere, imago esset si esset in materia. Nam he forme 40 que sunt in materia non sunt uere forme sed ueniunt in materiam ex ueris formis que sunt in mente diuina et uocantur ydee ex quarum scilicet coniunctione [f. 30] cum materia fiunt ista actualia. Et hoc est quod habetur in littera. 66 PRETER MATERIAM SUNT in ueritate sua: scilicet in necessitate conplexio- 45 nis. FORMIS dixit pluraliter quia sunt ibi in necessitate conplexionis plura rerum exemplaria que omnia sunt unum exemplar in mente diuina. Secundum quod Plato dicit in Parmenide Calcidio testante quod unum est exemplar omnium rerum et plura exemplaria in quo nulla diuersitas nulla ex diuersitate contrarietas sicut in Platone dicitur. 50 ET CORPUS EFFICIUNT i.e. ex quarum coniunctione cum materia efficiuntur corpora ista scilicet actualia. NAM CETERAS QUE IN materia et cetera. Bene dixi EX HIS FORMIS QUE SUNT extra MATERIAM. Bene appellaui eas formas QUE SUNT extra MATERIAM. NAM FORME QUE SUNT IN MATERIA non dicuntur proprie forme sed abusiue i.e. inproprie cum non SINT forme sed 55 uerarum formarum IMAGINES. Et hoc est quod dicit DUM IMAGINES SINT et cetera. 42 mente diuina: mente MS. 48 (Plato) Calcidius, In Tim. 272; ed. Waszink 276: unane sit archetypa species eorum quae sunt... ut docet in Parmenide. Glosa II, 35. Lectiones I, 51. N. of Gusa, De docta ign. I, 17; p. 33: divinus Plato qui ut refert Calcidius in Phaedone dixit unum esse omnium rerum exemplar. 52 actualia: auctualia MS. in materia: in corporibus Boethius. 56 hoc est quod: hoc quod MS.

De Trinitate II, 64-67; III, 1-3

177

67 ASSIMILANTUR ENIM et cetera i.e. similitudines formarum simt et imagines non uere forme sicut in circulo qui fit in aqua et IN MATERIA et in consimilibus uideri potest. NULLA IGITUR IN EO et cetera. 60 Summa sententie hec est: quia diuinitas simplex quid est et unum non potest permutari uel uariari accidentibus. IGITUR IN DEO NULLA est DIUERSITAS NULLA EX DiuERSiTATE PLURALiTAS. Nam in simplicitate quomodo possit esse multiplicitas in idemptitate diuersitas in unitate pluralitas ? Nullo modo. Nam ex accidentibus prouenit pluralitas. In deo autem65 nulla accidentia sunt uel esse possunt. MULTITUDO EX ACCIDENTIBUS quia EX ACCIDENTIBUS numerus in rebus sicut in prioribus satis ostensum est.

Ill

1 DEUS UERO A DEO et cetera. DEUS non differt A DEO nee substantialiter nee accidentaliter. In eo enim omnino indifferentia est UBI NULLA DIFFERENTIA. Differentia enim facit pluralitatem: indifferentia uero unitatem. QUARE NEC NUMERUS et cetera. Non potest esse pluralitas. Non potest esse numerus. 5 IGITUR et cetera. Et quia ibi non est pluralitas [f. 30v] sed indifferentia IGITUR ibi est UNITAS. Nam indifferentia facit unitatem sicut differentia pluralitatem et diuisionem. UNITAS IGITUR TANTUM est et cetera. Quia in deo non potest esse pluralitas siue diuersitas IGITUR in eo TANTUM est UNITAS. 2 NAM QUOD TERCIO et cetera. 10 Bene dico quod unitas in deo tantum est. NAM hoc QUOD unitas REPETITUR cum dicitur PATER est deus FILIUS est deus SPIRITUS SANCTUS est deus hec repetitio unitatis NON facit PLURALITATEM rerum subiectarum i.e. non habet sibi subiectam diuersitatem numerosam. Et hoc est: NAM QUOD TERCIO et cetera i.e. trina repetitio unitatis non facit plura- 15 litatem numeri que sit in rebus numerabilibus eo quod non habet hec repetitio unitatis diuersitatem numerosam sibi subpositam. Et hoc est quod dicit. IN EO QUOD IPSE SUNT i.e. in rebus IPSE i.e. unitates scilicet ista repeticio unitatis non facit pluralitatem rerum discretione. IN EO QUOD SUNT et 20 cetera i.e. in rebus sunt pro rebus eo quod esse rerum est. 3 si ADUERTAMUS i.e. si animum uertamus AD RES NUMERABILES. Quasi diceret: nullam inueniemus pluralitatem pro huiusmodi trina repeticione unitatis que fit loquendo de deo nee discretionem rerum numerabilium.

178

Lectiones in Boethii librum

Discretio enim pertinet ad res. ET NON AD IPSUM NUMERUM et cetera. Quia 25 AD IPSUM NUMERUM i.e. ad multiplicationem unitatis que fit in numerando personas deitatis si inspiciamus inueniemus quidem pluralitatem qualemcumque qualis scilicet potest esse in numero QUO NUMERAMUS non in numero qui est IN REBUS NUMERABILIBUS. ILLIC ENIM et cetera. Bene dixi NON AD NUMERUM. ILLIG ENIM i.e. in 30 numero scilicet trina repeticione unitatis circa personas REPETICIO UNITATUM i.e. trina repeticio unitatis FAGIT NUMERUM qualemcumque scilicet QUO NUMERAMUS: non discretionem subiectarum rerum. Ut autem melius intelligatur quod dicitur hie aliquid de numero dicendum est. 4 Est itaque sciendum quod numerus dupliciter consideratur. Dicitur 35 enim numerus numeratio: scilicet repeticio unitatis que fit circa discreta. Et hie [f. 31] est NUMERUS QUO NUMERAMUS et qui non habet diuersitatem numerosam subiectam. Dicitur item numerus numeratio: scilicet repeticio unitatis que fit multiplicando aliquam conmunem naturam circa discreta. Et hie est 40 NUMERUS QUI est IN REBUS NUMERABILIBUS — non tantum numerus quo numeramus — scilicet rerum discretio et qui habet diuersitatem numerosam subiectam ex pluralitate scilicet subiectarum rerum. 5 Est autem, ut ex arismeticis habetur, triplex consideratio numeri i.e. repeticio unitatis. Una consideratio est numeri in se absolute et simpliciter 45 que scilicet unitatis repeticio siue multiplicatio in se et simpliciter consideratur abstracte. Et hanc considerationem habent arismetici ut est bis unum uel unitas duo, ter unum siue unitas tria. Ita consideratur abstracte et simpliciter et absolute unitatis repeticio. 6 Est item alia consideratio. Consideratur alicuius uocabuli repeticio 50 circa personas deitatis que non sunt diuersa uel circa aliqua que discreta non sunt inter que uel in quibus non est rerum numerabilium discretio. Et huiusmodi multiplicationes i.e. unitatis repeticiones uel que fiunt absolute et simpliciter uel que fiunt circa personas deitatis uel circa aliqua que non sunt discreta — huiusmodi inquam repeticiones non faciunt dis- 55 cretionem rerum quia non habent sibi subiectam diuersitatem i.e. numerositatem. 7 Est item tercia consideratio numeri quo scilicet fit unitatis repeticio multiplicando aliquam conmunem naturam circa discreta. Ut si dicatur 25 enim pertinet ad res ss MS. 28 in numero: numero MS. 35 (numerus) quid sit numerus marg MS. Glosa III, 3. 36 circa discreta: contra discreta MS. 56 rerum quia: rerum que MS. 58 numeri quo: numeri que MS. Glosa III, 4.

De Trinitate III, 3-10

179

de rebus existentibus duo homines tres homines tres lapides et cetera 60 in hunc modum. Et secundum hanc ultimam considerationem est NUMERUS QUI est IN REBUS NUMERABiLiBUS scilicet rerum discretio. Secundum uero duas predictas est NUMERUS tantum QUO NUMERAMUS cui nulla subiecta est numerosa diuersitas. Cum igitur fiat unitatis repeticio circa personas deitatis multiplicatio fit circa personas solius uocabuli que 65 non sunt [f. 31v] discreta. Que multiplicatio nullam facit rerum pluralitatem. 8 Nam multiplicatio uocabuli circa personam nullam efficit rerum discretionem quoniam non habet NUMEROSAM DIUERSITATEM rerum sibi subiectam. Et in tali quidem multiplicatione est NUMERUS QUO NUMERAMUS tantum non 70 QUI sit IN REBUS NUMERABILIBUS quia ibi nulla est discretio rerum. luxta quod auctor dicit ILLIC ENIM i.e. in numero UNITATUM REPETICIO i.e. trina repeticio unitatis NUMERUM FACIT: scilicet pluralitatem qualemcumque qualis est in numero quo numeramus. 9

IN EO AUTEM et cetera. 75 Sensus est: non omnis repeticio unitatis facit NUMEROSAM DIUERSITATEM RERUM NUMERABILIUM quia ilia etiam repeticio et multiplicatio que fit circa quasdam res numerabiles non facit DIUERSITATEM NUMEROSAM: uelut si dicatur hec linea et hoc lignum sunt duo existentia quedam fit multiplicatio entis circa hec que non faciunt rerum discretionem. 80 Similiter hec domus et hie paries sunt duo entia et hec quoque non faciunt NUMEROSAM DIUERSITATEM. Cum igitur fieri possit unitatis repeticio et multiplicatio circa res actuates et numerabiles quamuis non inter se numerabiles non est mirum si fiat unitatis repeticio et multiplicatio circa personas deitatis ita quod non sit ibi numerosa rerum diuersitas. Et hoc 85 est quod dicit CONSTAT et cetera. 10 Uel aliter: IN EO NUMERO QUI est IN REBUS NUMERABILIBUS unitatis REPETICIO MINIME FACIT NUMEROSAM DIUERSITATEM et cetera i.e. non est causa diuersitatis numerose et discretionis que est in rebus numerabilibus. Sed rerum subiectarum diuersitas causa est numerose diuersitatis que in rebus 90 est. Unde non est mirandum si repeticio unitatis circa personas deitatis non FACIT in personis DIUERSITATEM NUMEROSAM cum in eis nulla sit diuersitas rerum [f. 32] subiectarum que est causa numerose diuersitatis. Et hoc est quod habetur in littera: IN EO AUTEM NUMERO et cetera. 95 94 rerum subiectarum: subiectarum MS. Glosa III, 5.

180 11

Lectiones in Boethii librum NUMERUS ENIM DUPLEX CSt Ct Cetera.

Ostendit unde hoc proueniat quod quamuis fiat repeticio unitatis circa personas deitatis non tamen est ibi pluralitas que sit in rebus. NUMERUS ENIM et cetera quasi diceret: non omnis numerus i.e. non omnis unitatis repetitio facit in rebus pluralitatem sed ilia tantum que fit circa discreta. l Numerus enim quo numeramus non facit discrecionem rerum. Et hoc est quod intendit dicere. 12 DUPLEX et cetera i.e. dupliciter consideratur numerus: UNUS QUO NUMERAMUS: scilicet uno modo dicitur numeratio extra discreta quo sci- 5 licet non habet diuersitatem numerosam sibi subiectam. ALITER UERO et cetera i.e. alio modo dicitur numerus scilicet numeratio que fit circa discreta cui rerum pluralitas subiecta est. ETENIM UNUM et cetera. Dixit quod DUPLEX EST NUMERUS: quo numeramus et qui est in rebus numerabilibus. Uult hoc exemplis ostendere. 10 13 Et primo ponit exemplum numeri quo numeramus absolute: scilicet non multiplicando aliquid conmune circa discreta. ETENIM UNUM RES EST et cetera. UNITAS uero qua numeramus i.e. repeticio unius uel unitatis, quod idem est, QUA unitate DIGIMUS UNUM absolute — eius repeticio inquam numerus est quo tantum numeramus: non qui sit in rebus numerabilibus. 15 Hie intendit dicere ut si dicatur bis unum duo ter unum tria et deinceps non multiplicando circa discreta aliqua sed absolute considerando. Et hoc est exemplum numeri quo tantum numeramus. Deinde subiungit exemplum numeri qui est in rebus numerabilibus. DUO RURSUS IN REBUS SUNT i.e. faciunt rerum discretionem UT HOMINES 20 UEL LAPIDES. Nam cum dicimus DUO HOMINES DUO LAPIDES multiplicando naturam conmunem circa aliqua discreta facimus numerum qui est in rebus numerabilibus [f. 32v] et discretis. 14 DUALITAS enim NIGHIL est et cetera. Bene dixi: duo in rebus faciunt numerum quia DUALITAS et non circa 25 res scilicet repeticio unitatis que facit dualitatem extra discreta NICHIL est et cetera i.e. nullam diuersitatem habet numerosam scilicet subiectam. Et ideo nullam ponit in rebus pluralitatem. Et hoc est quod dicit NIGHIL est nisi DUALITAS et cetera. DUALITAS NICHIL est nisi ilia DUALITAS que fit multiplicando aliquid 30

6 aliter: alter Boethius. 16 ut con e uel MS. 18 et hoc est: et hoc MS. 24 dualitas: dualitas nichil sed tantum dualitas Boethius.

Glosa III, 15.

De Trinitate III, 11-17

181

circa discreta. Et hoc est quod dicit: nisi ilia DUALITAS i.e. preter illam QUA DUO HOMINES sunt i.e. numcrantur i.e. nisi ilia que fit multiplicando aliquod conmune circa discreta ut DUO HOMINES DUO LAPIDES. Uel aliter: DUALITAS NICHIL est nisi DUALITAS que scilicet est extra discreta. Sed DUALITAS est DUALITAS QUA DUO et cetera. Hoc extra sumendum. 35 Sed hanc lectionem non uidemus posse pati litteram. 15 ET IN CETERIS i.e. in consimilibus EODEM MODO. ERGO IN NUMERO QUO NUMERAMUS qui fit repctendo unitatem et non circa discreta REPETIGIO UNITATUM et multiplicatio FAGIT PLURALITATEM qualemcumque scilicet qualis potest esse pluralitas ubi numerosa diuersitas non est subiecta nu- 40 merationi. Sed et IN RERUM NUMERO numerabilium REPETICIO UNITATUM NON FACIT PLURALITATEM i.e. non omnis UNITATUM REPETITIO etiam circa res numerabiles et actuales PLURALITATEM FACIT numerosam sicut in prioribus ostensum est. Et hoc est quod intendit dicere. 45 16 Potest autem totum aliter legi et intelligi ab illo loco: ETENIM UNUM RES EST et cetera. Ostensio est quod NUMERUS DUPLEX EST: UNUS QUO NUMERAMUS ALTER UERO QUI CSt IN REBUS NUMERABILIBUS. Continuatio: uere, duplex est. ETENIM UNUM RES EST. Ecce de numero qui est in re numerabili. UNITAS QUA UNUM DIGIMUS scilicet qua tantumSO numeramus non attendendo aliquam rem numerabilem. Et ecce de numero quo tantum numeramus [f. 33]. DUO RURSUS et cetera. Ecce item de numero qui est in rebus numerabilibus ut DUO HOMINES UEL LAPIDES. Exemplum est rerum circa quas consideratur numerus qui est in rebus numerabilibus quando scilicet aliqua communis natura multiplicatur 55 circa discreta. 17 DUALITAS et cetera. Quasi diceret: DUALITAS non facit pluralitatem que habeat numerosam diuersitatem subiectam nisi ilia DUALITAS QUA FIUNT DUO HOMINES UEL LAPIDES. Eodem modo intellige quo in prioribus expositum est. Et60 hoc est quod dicit DUALITAS NICHIL est nisi ilia et cetera. Pertinet ad numerum quo tantum numeramus. ERGO IN NUMERO et cetera. Et quia in numero quo numeramus tantum non est pluralitas rerum subiecta ERGO IN NUMERO QUO NUMERAMUS REPETICIO UNITATUM FACIT PLURALITATEM qualemcumque scilicet qualis ibi65

31 illam qua duo: illam quam duo MS. 35 qua duo: quia duo MS. etenim una MS. 60 et hoc est: et hoc item MS.

46 etenim unum:

182

Lectiones in Boethii librum

potest esse i.e. repeticio unitatum causa est illius pluralitatis que ibi est qualiscumque esse potest: non diuersitas rerum subiectarum quia nulla est. Hoc autem inde contingit quia diuersitas numerosa non est subiecta numerationi ex qua pluralitas proueniat. Sed qualiscumque pluralitas est 70 ibi prouenit ex unitatis repeticione que taliter repeticionem rerum non perficit. Et hoc est quod dicit IN NUMERO QUO NUMERAMUS et cetera. IN RERUM UERO NUMERO i.e. numero qui est in rebus numerabilibus et discretis REPETICIO UNITATUM NON FACIT PLURALITATEM i.e. non est causa illius pluralitatis que ibi est. Immo numerosa diuersitas subiectarum 75 rerum causa est pluralitatis. 18

UEL SI DE EODEM et Cetera.

Probatio est quod unitatis repeticio non facit pluralitatem i.e. non est causa pluralitatis. Et potest adaptari utrique lectioni hec probatio. GLADIUS UNUS et cetera. Similiter de ceteris multiuocis que subduntur. Et in 80 his unitatis fit repeticio que tamen facit numerum: scilicet discretionem rerum numerabilium [f. 33v]. Et hoc est quod dicit HEC ENIM et cetera. Potius est repeticio uel reiteratio i.e. debet dici unitatis ITERATIO scilicet repeticio non numerus. Et hoc est quod dicit NUMERATIO. UELUD si DICAMUS ENSIS et cetera. Exemplum est. EIUSDEM inquit sub diuersis 85 uocabulis scilicet multiuocis NON NUMERATIO DIUERSORUM i.e. quod habeat diuersitatem numerosam sibi subiectam. UELUD si DICAM inquit. 19 In simili ostendit quod dicit SOL SOL SOL quasi diceret: sicut ista iteratio eiusdem non facit pluralitatem numerosam cum dicitur SOL SOL SOL similiter DE PATRE inquit. Ecce quare predicta induxit. 90 Quasi diceret: sicut in predictis unitatis repeticio non efficit numerurn qui sit in rebus numerabilibus scilicet rerum discretionem sed numerum quo numeramus tantum eodem modo unitatis repeticio que fit circa personas deitatis non facit numerum qui sit in rebus numerabilibus quia rerum subiectarum nulla potest ibi esse diuersitas. Ibi enim tantum uni- 95 tas est et simplicitas. Et hoc est quod dicit NON IGITUR et cetera. Et est a simili illatio. 20 TERCIO PREDICATUR DEUS i.e. ter faciendo trinam repetitionem unitatis. NON ICCIRCO TRINA PREDICATE i.e. trina repeticio unitatis que fit predicando deum de tribus personis NUMERUM FACIT scilicet qui sit in rebus l

77 de eodem: de deo MS. Glosa III, 17. rum: numeratio diuersarum MS.

82 hec enim: hoc enim MS.

86 numeratio diuerso-

De Trinitate III, 17-23

183

numerabilibus i.e. non facit rerum discrecionem. HOG ENIM scilicet de numero quod scilicet numerus sit ibi ILLIS INMINET et eis ad periculum est. ILLIS dico QUI ter INTER EOS DISTANTIAM FAGIUNT MERITORUM i.e. inter Patrem et Filium et Spiritum sanctum dicentes 5 Patrem esse maioris meriti i.e. dignitatis quam Filius sit et Filium quam Spiritus sanctus. Illos enim concedere oportet numerosam diuersitatem in eis esse qui ponunt in eis talem differentiam. 21 SedcATHOLicis hoc non incumbit qui indifferentiam et unitatem indeo ponunt. Et hoc est quod dicit CATHOLICIS UERO scilicet professoribus chris-10 tiane religionis NICHIL [f. 34] CONSTITUENTIBUS IN DIFFERENTIA. Due partes sunt i.e. qui non constituunt in deo differentiam sed unitatem et diuinitatem. Et hoc est quod dicit: et PONENTIBUS IPSAM FORMAM scilicet diuinitatem que forma formarum habet ESSE UT EST: scilicet unam et simplicem. 15 Et non OPINANTIBUS IPSUM QUOD EST scilicet deum quod est quicquid est ex se et non aliunde. Non OPINANTIBUS inquam ESSE ALIUD QUAM EST illis qui sic ponunt et opinantur de deo UT EST. 22 Repeticio scilicet unitatis que fit circa personas GUM DIGITUR PATER est DEUS FILIUS est DEUS SPIRITUS SANGTUS est DEUS talis repeticio magis 20 UIDETUR DE EODEM scilicet esse REPETICIO eiusdem i.e. iteratio sicut cum dicitur sol sol sol QUAM NUMERATIO DIUERSITATIS i.e. que habeat diuersitatem numerosam: scilicet diuersitatem subiectarum rerum suppositam. Quod est dicere UIDETUR eis esse eiusdem iteratio non numeratio que pluralitatem rerum efficiat CUM DIGITUR scilicet PATER DEUS FILIUS DEUS 25 et cetera iterando hoc nomen DEUS circa tres personas deitatis. ATQUE cum dicitur HEC TRINITAS UNUS DEUS quia unus deus est Trinitas et Trinitas est unus deus. UELUD ENSIS et cetera. Simile est quod inducit. UELUD SOL. Et hoc est aliud simile. 23

SED HOG INTERIM et cetera. 30 Adduxerat similitudinem de multiuocis in prioribus ad ostendendum propositum. Cui similitudini ne quis nimis adhereat ut uelit omnem proprietatem multiuocorum adaptare ad personas deitatis — quod esse non potest — ne quis inquam subitus hoc uelit determinat inquam hoc dicens SED INTERIM et cetera quasi diceret: intelligat similitudinem premissam ad- 35 ductam esse ad demonstrandum et ad significandum non omnem repeti22 diuersitatis: diuersi Boethius. 24 numeratio que: numeratio quam MS. multiuocibus MS. 35 interim: iterum MS.

31 multiuocis:

184

Lectiones in Boethii librum

cionem unitatum numerosam pluralitatem in rebus efficere. Et hoc est quod intendit in hoc loco dicere. Et notandum quod unitatis repeticio non semper facit unitatum pluralitatem sed unitatem [f. 34v] tantum ponit. Aliquando uero facit plura- 40 litatem unitatum. Nee tamen facit numerosam pluralitatem. Aliquando uero facit pluralitatem unitatum et numerosam pluralitatem circa discreta. 24 AD EAM SIGNIFICATIONEM inquit et cetera i.e. ad id significandum et demonstrandum QUA scilicet demonstratione OSTENDITUR NON OMNEM REPETICIONEM UNITATUM NUMERUM et PLURALITATEM i.e. numerosam plura- 45 litatem PERFICERE. Ad hoc tantum demonstrandum similitudo adducta est et non ad aliud. Et hoc est quod dicit NON UERO ITA DICITUR DEUS PATER et cetera. Hoc est de quo timebat ne ei adhererent ut scilicet dicerent aliqui quod sicut est in multiuocis quod ensis est mucro et e conuerso et gladius est ensis 50 et e conuerso sic etiam putarent in personis deitatis quod Pater esset Filius et e conuerso et Spiritus sanctus Filius et e conuerso et cetera. Hoc enim denegat Boetius. Non enim similitudo per omnia currit. Hoc est quod dicit NON UERO DICITUR PATER EST FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS et e conuerso sicut in multiuocis dicitur MUCRO est ENSIS et GLADIUS 55 ET IDEM quod gladius. Non ipse enim Pater est Filius nee Filius Pater uel Spiritus sanctus quamuis tamen idem sint Pater et Filius et Spiritus sanctus. IDEM QUIDEM sunt et cetera i.e. eiusdem substantie. Et IDEM hie accipitur neutraliter. 25 NON UERO IPSE inquit i.e. ipse qui Pater est non est Filius uel Spiritus 60 sanctus. Nee ipse QUI Filius est Pater est uel Spiritus sanctus. Nee IPSE qui Spiritus sanctus est Pater est uel Filius est. Una enim persona deitatis non est alia. Tamen ille deus qui est Pater Filius est Spiritus sanctus est: ille deus qui Filius est Pater est Spiritus sanctus est: ille deus qui Spiritus sanctus est 65 Pater est et Filius est. Tamen hie non est ille ut dictum est. 26

IN QUA RE PAULISPER CONSIDERANDUM EST et Cetera.

IN QUA RE ad intelligendum qualiter sit hoc quod Pater non sit Filius uel Spiritus sanctus nee Filius Pater uel Spiritus sanctus nee Spiritus sanctus Pater uel Filius [f. 35] sed cum tamen idem sint — ad hoc inquam in- 70 telligendum PAULISPER CONSIDERANDUM EST i.e. attendendum qualiter rationabiliter hoc debeat intelligi et teneri.

43 ad eamr ad eandcm MS.

58 idem quidem: idem equidem Boethius.

De Trinitate III, 23-29

185

REQUIRENTIBUS ENiM et cetera. Bcne dico CONSIDERANDUM quia hereticis REQUIRENTIBUS 3. catholicis utrum qui Pater est Filius est uel Spiritus sanctus MINIME INQUIUNT catholici: scilicet negant. RURSUS requirentibus 75 hereticis utrum IDEM ALTER QUI ALTER i.e. utrum ille qui Pater est Filius est uel Spiritus sanctus est negant catholici. 27

NON EST IGITUR INTER EOS et Cetera.

Et quia non est uerum quod Pater sit Filius uel Spiritus sanctus uel Filius Pater uel Spiritus sanctus quoniam una persona non est alia IGITUR 80 NON EST INTER EOS i.e. inter personas omnino INDIFFERENTIA. Omnino indifferentia est in multiuocis in quibus potest dici: mucro est ensis gladius. Sed in personis non est omnino indifferentia quia non potest dici: Pater est Filius uel Spiritus sanctus uel Filius est Pater uel Spiritus sanctus. Et ideo dicit NON EST omnino et cetera. Et quamuis non sit indifferentia 85 omnino in eis, non tamen est in eis aliqua differentia. Hoc enim esset quod uel genere uel specie uel numero differrent. Est autem in eis medium sic quod nee omnino est ibi indifferentia, ut dictum est, nee item est in eis aliqua differentia. 28 QUARE SUBINTRAT NUMERUS quia non est omnino indifferentia ideo 90 SUBINTRAT NUMERUS i.e. uidetur ibi intrare numerus cum tamen non intret nisi numerus quo tantum numeramus cui nulla rerum diuersitas subiecta est numerosa. Ut enim inquit Boetius alibi non ita est in sermonibus sicut in compositis. In compositis enim quot res numeramus tot res oportet inuenire. 95 Et compositum appellant numerationem que fit circa discreta et habet numerosam diuersitatem sibi subiectam. 29 Sed non ita est in sermonibus quemadmodum in compositis. Nam non oportet ut quot sermones dicamus tot res [f. 35v] inueniamus subiectas uelud si dicam Socrates homo animal substantia de eodem non est rerum 1 diuersitas subiecta his sermonibus de eodem dictis. Similiter est in numero quo numeramus rerum diuersitas subiecta numerationi. Unde cum dicimus: Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus est deus nullum numerum in rebus efficio quia non est rerum subiecta diuer- 5 sitas. Unde dicitur SUBINTRAT i.e. uidetur subintrare cum tamen non intret. Alii dicunt SUBINTRAT i.e. latenter intrat. Quod non ualet.

75 (catholici) Glosa III, 20-21. 81 omnino: in re omni Boethius. 87 genere uel specie: genere MS. 94 (Boethius) In Cat. I; PL 64, 161 C. Glosa III, 15. Gf. Glosa III, 22. 99 dicamus con e diximus MS.

186

Lectiones in Boethii librum

30 QUEM i.e. numerum EX DIUERSITATE SUBIECTORUM i.e. rerum subiectarum GONFIGI SUPERIUS EXPLANATUM EST: numerum scilicet qui est in rebus numerabilibus. 10 DE QUA RE scilicet qualiter intelligi et teneri possit quod SUPERIUS dictum est de personis BREUITER CONSIDERABIMUS i.e. hoc paucis docebimus si PRIUS i.e. postquam prius ILLUD PREMISERIMUS de predicamentis: scilicet quomodo UNUMQUODQUE DE DEO predicetur scilicet si PREMISERIMUS de predicamentis qualiter deo conueniant. Et hoc est quod intendit di- 15 cere. IV 1

DECEM SUNT OMNINO PREDIGAMENTA et Cetera.

Dixerat quod non omnino est indifferentia in personis. Et quamuis non sit omnino ibi indifferentia tamen non est ibi aliqua differentia sicut superius determinatum est. Quod autem non omnino est ibi indifferentia hoc ex ui predicationis prouenit. Et quia ex ui predicationis con- 5 tingit agendum est in hoc loco de predicamento. Ad huius rei euidentiam et uidendum est quid appellemus predicamentum et deinde considerandum est utrum aliquid de deo predicetur et deus alicui in propositione subiciatur uel possit subici. Postea uidendum est que predicamenta deo possint conuenire eo modo quo deo predica-10 menta conueniunt. 2 Predicamentum itaque Latinus appellat quod Grecus dicit cathegoriam. Cathegoria aut significatio interpretatur. Unde Priscianus: syncathegoremata i.e. consignificantia a cathegoria quod est significatio. Complectitur autem significatio [f. 36] rem et uocabulum. Non enim res significata tantum 15 significatio dicitur sed uocabulum significans. Unde Boetius in Conmento super cathegorias dicit quod Aristotiles intendit de significationibus: non de notionibus. Et significationes appellauit uocabula significantia. Est enim significatio complexiuum significati et uocabuli sicut genus complexiuum rei intellectus et uocabuli. Sed Boetius 20 noluit transferre significationem sed transtulit predicamentum. 3 Sicut autem diximus quod significatio conplectitur et intellectum et uocabulum — non enim appellamus rem tantum uel uocabulum tantum 9 confici superius: confici super MS. Glosa III, 22. 1 omnino: omnia MS. 13 (Priscianus) Inst. II, 4, 5; ed. M. Hertz 1 (Leipzig 1855) 54. Glosa IV, 2. 17 (Boethius) In Cat. Arist. 1; PL 64, 163B. Clarembald, DTrin IV, 1; p. 147. Glosa IV, 6. 20 complexiuum: cornpletiuum MS.

De Trinitate IV, 1-5

187

significationem — ita dicimus quod predicamentum complectitur et intellectum et uocabulum. Non enim dicimus predicamentum esse rem tan- 25 turn uel uocabulum tantum. Sed est predicamentum et res et uocabulum. Complexiuum namque est predicamentum notionis et uocabuli et intellectus. Sunt enim predicamentum unum sicut unum genus. Uocatur autem a Grecis predicamentum cathegoria i.e. significatio. Est enim predicamentum 30 significatio siue demonstratio quid sit aut quantum aut quale aut quomodo se habeat quid agat uel quid patiatur cuius positionis sit uel ubi sit uel quando uel quid habeat. Sunt enim DSCEM PREDICAMENTA QUE DE OMNIBUS predicari habent si quid quantum quale et cetera. 4 Et sciendum quod non bene iungitur hoc uocabulum predicamentum 35 cum huiusmodi nominibus homo animal Socrates et consimilia ut dicatur homo est predicamentum animal est predicamentum Socrates est predicamentum et cetera in hunc modum sed potius cum interrogatiuis quid quale quantum et cetera ut si dicatur predicamentum quid predicamentum quantum uel quale. Et eodem modo de ceteris. 40 Proprie tamen hoc uocabulum coniungitur cum interrogatiuis. Sed cum dicitur: substantia est predicamentum ibi, substantia ponitur pro quid. Et ita de ceteris uelud in rethorica uideri potest. Dicitur enim in rethorica proprie: circumstantia est quis quid ubi et cetera. Et tamen dicitur: persona est circumstantia: ponendo personam pro quis. Et ita in ceteris. 45 Et similiter est hie. 5 Licet autem non possit dici: homo est predicamentum [f. 36v] uel animal uel aliquid huiusmodi predicamentum tamen hoc uocabulum complexiuum est omnium predicabilium in quid. De primo potest enim dici: hoc predicamentum substantia est omnia predicabilia in quid ita quod 50 unumquodque eorum et omnia predicabilia in quid sunt hoc predicamentum. Sed animal est tale predicabile: ergo est hoc predicamentum. Uerum est. Et de ceteris hoc modo. Ergo predicamentum, si est hoc predicamentum. Non sequitur sicut non sequitur quod quamuis sint decem partes 55 huius orationis uel illius quod sint decem partes orationis per se et absolute. Et quod de his que sunt in predicamento substantie dicimus de his que sunt in aliis predicamentis eodem modo intelligere est.

42 ibi substantia: ubi substantia MS. Glosa IV, 3. sunt: inquit sunt MS.

50 in quid ita: inquit ita MS.

51 in quid

188

Lectiones in Boethii librum

6 Igitur predicamentum significatio uel demonstratio uel declaratio simplex: quid sit aut quantum aut quale. Et ita de ceteris. Simplex i.e. 60 per simplex uocabulum et simplicem intellectum quoniam idem predicamentum et intellectus et uocabulum. Quod autem predicamentum de re significatio sit quid sit aut quantum aut quale bene Boetius testatur in Conmento super cathegorias dicens quod predicamentum est genus significationis in uocabulis: scilicet quid aut quale 65 aut quantum. Et ita de ceteris. Est enim unum genus significationis uocabulorum quid i.e. substantia aliud quantum i.e. quantitas. Et sic de ceteris. Quid namque et substantia et quantum et quantitas et qualitas et quale idem sunt. Et eodem modo in aliis. Et sunt decem genera significationum in uocabulis quoniam sunt DECEM PREDICAMENTA: non plura. Quod optimis 70 rationibus probari potest et alibi probatur. Sed que dicta sunt de predicamento sufficiant. 7 Amplius uideamus utrum dici debeat quod deus predicetur de aliquo uel subiciatur alicui ut ad alia deinceps transeamus. Sunt enim quidam animo temerarii qui dicunt [f. 37] et concedunt quod deus predicetur et 75 subiciatur et quod aliquid de deo predicetur et subiciatur ignorantes unde predicatio subiectioque contingat. Nos autem dicimus quicquid alii dicant quod deus neque predicatur neque subicitur nee de deo predicatur aliquid nee deus alicui subicitur. Deus nee predicabile est nee subicibile nee uniuersale neque singulare. 80 Qua uero racione hec dicamus inspiciendum est. 8 Predicabile dicitur uel subicibile: res unita uocabulo et uocabulum unitum ei. Nee aliter aliquid subicibile est uel predicabile nisi sit unitum uocabulo. Uocabulum enim et res idem predicabile idem subicibile idem uniuersale idem singulare. Ex hoc ergo aliquid predicabile est uel subi- 85 cibile uel uniuersale uel singulare ex hoc scilicet quod uocabulo significatur et ex hoc etiam quod intellectu conprehenditur. Sed deus neque uocabulo potest significari neque intellectu conprehendi. Quare neque potest predicari neque potest subici. Quicquid enim subicibile est uel predicabile est ex hoc predicabile est uel subicibile quod 90 uocabulo significatur et intellectu conprehenditur. 9 Quod autem deus uocabulo significari non possit uel intellectu conprehendi leuiter uideri potest. Omne enim uocabulum significatiuum 64 (Boethius) In Cat. Arist. I; PL 64, 161 A. Glosa IV, 5 IV, 11.

81 dicamus con e dicemus MS. Glosa

De Trinitate IV, 6-11

189

aut substantiam significat aut accidens. Si substantial*!, aut generale aut speciale aut indiuiduale: si uero accidens, aut uniuersale accidens aut parti- 95 culare significat. Sed deus nee generalis substantia est nee specialis nee indiuidualis nee uniuersale accidens nee particulare. Et ita de nullo genere predicabilium est uel subicibilium. Quare nee predicari potest nee subici. Quare nee genus est nee subpositum generi nee species est nee suppositum speciei 1 nee indiuiduum nee item accidens est. Quod cuiuis intelligent! aliquid manifestum est. Et ita nullo uocabulo significari potest quoniam omne uocabulum quod aliquid significat aut [f. 37v] generalem substantiam aut specialem 5 aut indiuidualem significat aut accidens uniuersale uel particulare. Sic racionabilius ostenditur quod nullo uocabulo significatur. 10 Item alio modo potest ostendi: hoc modo scilicet. Uocabula data sunt secundum motus racionis et motus racionis secuntur. Sed ratio non potest deum conprehendere. Immo intelligentia deum comprehendit quoquo modo 10 sit. Unde uocabula cum motus racionis secuntur scilicet intellectus deum significare non possunt. Ex hoc etiam percipi potest quod intellectu non potest deus conprehendi. Intellectus enim motus racionis est. Sed motu racionis non conprehenditur deus sed motu intelligentie. Unde patens 15 est quod intellectu non potest conprehendi deus. Ex hoc item patens est quod intellectu non conprehenditur deus: quod omnis intellectus de substantia habetur generali uel speciali uel indiuiduali aut de accidente uniuersali uel particulari. Sed deus nee substantia est nee accidens sed est yperiesiosis i.e. supra omnem substantiam et supra 20 omne accidens. Quare nullus intellectus potest de deo haberi. 11 Quod autem nullum uocabulum deum possit significare testatur Mercurius in libro qui inscribitur Trimegister dicens quod si deus haberet nomen significaret omnia que alia uocabula significant. Deus enim est omnia i.e.

99 (nee genus) Calcidius, In Tim. Platonis 319; ed. Waszink: Deus... neque genus est neque ulli subiacet speciei. Glosa IV, 7. Led. IV, 26. 9 motus con e motum MS. Glosa IV, 8-9. N. of Gusa, De docta ign. I, 24; p. 49: Noniina quidem per motum rationis qui intellectu multo inferior est ad rerum discretionem imponuntur. 20 (ypersesiosis) Cf. E. K. Rand, Johannes Scottus 40. 22 (Mercurius) Cf. Asclepius 20; ed. A. D. Nock and A. J. Festugiere, Corpus hermeticum 2 (Paris 1945) 321: ut sit necesse aut omnia esse eius nomina aut ipsum omnibus nominibus nuncupari. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 24; p. 48: Unde recte ait Trismegistus Quoniam deus est universitas rerum tune nullum nomen proprium est eius quoniam aut necesse esset omni nomine deum aut omnia eius nomine nuncupari. Glosa IV, 10-11.

190

Lectiones in Boethii librum

uniuersitas rerum complicata in quandam simplicitatem quam uniuersi- 25 atem nullum uocabulum significare potest. Nullum enim uocabulum potest uniuersitatem rerum significare. Unde Trimegister dicit quod aut nullum nomen deus habebit aut si nomen habuerit illud erit omne nomen. Quod esse non potest ut aliquod nomen sit omne nomen. Et hoc etiam diuini auctores uolunt et attestantur 30 quod deus nullum nomen habet. Unde nullo uocabulo [f. 38] significari potest. Nullo etiam intellectu potest conprehendi ut ostensum est. 12 Et hec est racio qua dicimus quod deus nee predicatur nee subicitur. De nullo enim genere predicabilium est uel subicibilium uel esse potest. Predicatio enim uel subiectio ex hoc in rebus prouenit quod uocabulis inni- 35 tuntur et intellectibus conprehenduntur. Quod nequaquam in deo potest conuenire sicut in prioribus ostendimus. Nullo enim uocabulo significari nullo intellectu conprehendi potest. Unde male errant illi qui predicari uel subici in diuina ponunt essentia. 13 Sed potest queri quid est quod dicitur quod deus hie predicatur: 40 Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus est deus et in aliis deus est iustus magnus et consimilia. Solet enim dici quod in talibus aliquid de deo predicatur. Ad quod dicimus quod in his propositionibus et in consimilibus sola nomina predicantur et subiciuntur translatiue posita per que predicata 45 uel subiecta quodam modo scilicet per similitudinem uel per priuationem innuitur quid deus sit i.e. substantia supra omnem substantiam. Innuitur uere qualis sit i.e. innuitur qualitas que est supra omnem qualitatem et est qualitas sine qualitate. Innuitur etiam quantitas que est supra omnem quantitatem et est quantitas sine quantitate. 50 14 Licet enim uocabula predicamentorum quandoque translatiue ponantur ad loquendum de deo, tamen recurrunt ad suam originem innuendo scilicet quodam modo quid sit deus aut qualis aut quantus aut quid agat uel quid possideat — innuendo inquam translatiue non proprie ostendendo. Cum uero per ea fiat sermo de rebus proprie et iuxta originem suam 55 ostendunt substantiam aut quantitatem aut unurn de aliis: scilicet de-

44 (sola nomina) Cf. Abelard, Theol. chr. III; PL 178, 1237A: Aut enim, inquiunt, haec diversitas personarum in solis vocabulis consistit, non in re—ut videlicet vocabula tantum diversa sint et nulla sit in deo rei diversitas — aut in re sola et non in vocabulis aut simul et in re et in vocabulis. Quod si ad vocabula respiciamus iam non est Trinitas personarum aeterna cum ipsa impositio nominum ab hominibus facta sit. 49 qualitas sine qualitate: sine quantitate MS.

De Trinitate IV, 11-17

191

clarant quid sit aut quantum aut quale aut unum aliorum. Et hoc faciunt proprie et ex inuentione. Cum igitur predicamenta [f. 38v] transferuntur ad deum ad loquendum scilicet de deo non predicant suam significationem quam ponunt in rebus 60 de eo sed innuunt nobis quodam modo quid sit deus aut qualis aut quantus i.e. quid sit substantia que est supra omnem substantiam: et quantitatem que est supra omnem quantitatem. Et ita de aliis. 15 Itaque cum dicimus: Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus est deus non predicatur ilia res que est diuina essentia sed hoc solum nomen 65 deus predicatur quod quid sit deus quodam modo innuit nobis substantiam que est supra omnem substantiam per translationem. Et propositio ueritatem retinet propter illam innuicionem, ut ita loquar, non quia nomen predicet ibi rem aliquam quam significet sicut potes uidere in simili: Prata rident. Hie predicatur hoc uocabulum rident 70 sed non predicatur hec res risus. Et hoc uocabulum innuit aliud translatiue per simile quod non significat ex inuentione: scilicet florere. Et retinet proprie ueritatem propter innuicionem, ut ita loquar, non quia uocabulum predicatum suam rem in re subiecta ponat sed innuit aliud per simile ut ostensum est. Sic enim solet esse in translatiuis locutioni- 75 bus. 16 Similiter cum dicitur: deus est iustus deus est magnus ista nomina tanturn predicantur: non res ipsorum nominum. Et per ea innuitur nobis qualitas et etiam quantitas que sunt supra omnem quantitatem et qualitatem et sunt absque qualitate et quantitate. Similiter ex parte subiecta 80 deus hoc nomen innuit quid sit diuina essentia i.e. innuit substantiam que est supra omnem substantiam. 17 Et ut breuiter hoc totum complectamur: quecumque uocabula predicantur uel subiciuntur in theologicis proposicionibus sic predicantur uel subiciuntur quod res eorum nee predicantur nee subiciuntur sed innuunt 85 quodam modo id quod est supra omnia: scilicet diuinam essentiam quoniam predicamenta translata ad deum MUTANTUR nee sua significata [f. 39] possunt in ipso ponere ut rationabiliter ostensum est. Hinc est quod dicimus quod deus scilicet ilia res diuina essentia neque 70 (prata rident) Abelard, Theol. Summi Boni; ed. Ostlender 51. Glossa super praed. Aristotilis; ed. B. Geyer p. 121: Prata rident pro prata florent. Ch. Thurot, Notices 234 quotes a definition given by Petrus Helias: Figurativa locutio est ubi voces de propria significatione ad aliam significationem transferuntur convenienter ut prata rident. J. Jolivet, Arts 77. 72 scilicet florere: sed florere MS.

192

Lectiones in Boethii librum

predicatur neque subicitur de hoc nomine deus non negamus. Et quoniam 90 predicamenta transferuntur ad deum diligenter inspiciendum est que predicamenta per translationem deo conueniant et que non. Non enim omnia predicamenta transferuntur aliquo modo ad deum. 18 Conuenit igitur predicamentum substantie per translationem deo. Per id enim de deo loquendo innuitur quoquo modo substantia que est supra 95 omnem substantiam. Predicamentum quoque quantitatis et qualitatis deo conueniunt. Per ea enim de deo loquendo quoquo modo innuitur qualitas et quantitas que sunt supra omnem quantitatem et qualitatem. Predicamentum ad aliquid nunquam deo conuenit. Ad aliquid enim alienum aliquid semper ponit et respicit. Sed nullum alienum a se deo 1 conuenit nee respectum habet ad alienum a se. Quare ad aliquid nullatenus deo conuenit. Et de hoc apertius in sequentibus dicemus. Agere deo conuenit quia potest quodam modo ostendi de eo quid agat. Predicamentum pati nunquam deo conuenit. Nichil enim deus 5 patitur. Item predicamentum situs non ei conuenit quia non potest ostendi cuius sit positionis corporalis. Ubi non conuenit ei. Non enim loco includitur. Nee quando conuenit ei. Non enim tempori subiacet. Et si dicatur semper esse hoc est aliud. Nichil ad quando pertinet. Habere conuenit ei quoniam ipse omnia possidet. 10 Sic assignatum est iuxta propositum et quid appellemus predicamentum et utrum aliquid dedeo predicari possitet que predicamenta deo conueniant et que non. Amplius inspiciamus litteram. 19 DECEM OMNINO SUNT et cetera. De hac re considerandum est quomodo scilicet non est omnino indifTe- 15 rentia in personis nee tamen idcirco aliqua differentia. Quod ex ui predicationis contingit. Et ut melius intelligantur predicta paucis repetamus de premissis. Diximus itaque quod predicamentum est id quod [f. 39v] Greci cathegoriam appellant. Cathegoria autem significatio est. Et est significatio: 20 unio rei et uocabuli. Non enim rem tantum appellamus significationem sed et ipsum uocabulum significans. Complectitur enim significatio tarn significatum quam significans. 20 Quod autem Grecus appellat significationem Greco uocabulo nos appellamus predicamentum. Nam quia significatio apud Latinos potest 25

7 cuius sit positionis: cuius compositions MS.

21 rem tantum: res tantum MS.

De Trinitate IV, 17-23

193

accipi actiue et passiue, scilicet pro significante et pro significato, uoluit pocius ponere predicamentum quam significatio. Quod absque omni ambiguitate potest complecti et rem et uocabulum, scilicet significatum et significans, licet significatio quoque complectitur utrumque quia est unio utriusque: scilicet rei et uocabuli. 30 Nam significatio uocabulum quia facit rem signatam copulatione sui. Res quoque dicitur significatio eo quod est signata uocabulo. Sic itaque significatio complectitur utrumque et significans et significatum quia est unio utriusque. 21 Et hoc idem est predicamentum: scilicet unio rei et uocabuli. Nam 35 nisi res sit unita uocabulo et uocabulum unitum rei non est predicamentum. Predicamentum enim genus est significationis in uocabulis quid sit aut quantum aut quale aut quid agat uel patiatur cuius positionis sit ubi sit i.e. in quo loco quando sit scilicet in quo tempore uel quid habeat i.e. possideat. 40 Unde Boetius dicit quod predicamentum est genus significationum in uocabulis quid aut quantum aut unum aliorum. Que significatio nequaquam potest esse sine unione et copulatione uocabulorum cum rebus. Nam quomodo posset ostendi quid aut quantum aut unum aliorum nisi uocabula essent unita rebus ? Nullo modo. 45 22 Unde dicimus et uerum est quod ablatis uocabulis non remanent predicamenta. Predicamenta enim responsibilia sunt uel ad quid uel ad quantum uel ad quale uel ad quomodo uel ad aliqua aliarum interrogationum scilicet quibus ostenditur [f. 40] de re quid sit qualis sit quanta sit uel ad quid se habeat quid agat quid patiatur cuius positionis in quo 50 loco sit uel quando sit uel quid habeat. Que ostensio nullatenus fieri potest nisi per uocabulum. Unde patet quod predicamentum nichil esset sine uocabulo. Non enim responsibile posset esse aliquid uel ad quid uel ad quale uel ad quantum nisi ei esset unitum uocabulum. Responsibile enim per uocabulum 55 est responsibile et ideo manifestum est quod ablatis uocabulis non remanent predicamenta. Sunt enim unita res et uocabulum in idem predicamentum sicut in idem genus in eandem speciem et cetera. 23 Predicamentum igitur est genus significationis in uocabulis. Quam significationem facit unio uocabulorum et rerum. Sunt autem DEGEM 60 PREDICAMENTA: decem scilicet genera significationum. Nam unum genus 33 quia est: que est MS, responsabilia MS.

41 (Boethius) In cat. Arist. I; PL 64, 161 A.

47 responsiblia:

194

Lectiones in Boethii librum

significationis est quid aliud quantum aliud quale et ita de ceteris QUE DE OMNIBUS REBUS PREDICANTUR.

Nam de omni re predicatur quid aut quantum et sic de ceteris que de rebus predicantur. De re predicatur quid quando ostenditur de re quid 65 sit: quid sit per predicamentum substantie i.e. quid de re predicatur: quantum quando ostenditur de re quantum sit per predicamentum quantitatis i.e. quantum. Et eodem modo de ceteris leuiter poteris assignare. Et est notandum quod hoc uocabulum predicamentum proprie cum his interrogatiuis coniungitur: quid quantum et cetera ut scilicet dicatur 70 predicamentum quid predicamentum quantum predicamentum quale et eodem modo in aliis. Cum talibus autem non bene iungitur homo est predicamentum animal est predicamentum Socrates est predicamentum bicubitum est predicamentum album est predicamentum. Quod quomodo sit in prioribus dictum est. 75 24 Non autem omnia predicamenta deo conueniunt etiam eo modo quo deo conuenire dicuntur. Predicamentum substantie deo conuenit. Potest enim innui quid sit aliquo modo. Predicamentum qualitatis et et quantitatis deo conuenit. Potest enim ostendi per innuicionem [f. 40v] quodam modo qualis aut quantus sit deus. 80 Predicamentum ad aliquid conuenit deo nullo modo. Ad aliquid enim alienum ponit et respectum ad aliud a se diuersum. Sed deus nullum habet respectum ad alienum et aliud a se. Ipse enim quicquid est ex se est. Agere deo conuenit. Potest enim quoquo modo ostendi quod agit: innuendo scilicet aliquo modo. 85 Pati non conuenit deo. Non enim ullo modo potest ostendi quod aliquid patiatur. Situm esse non conuenit deo quia nullo modo potest ostendi cuius posicionis sit. Nullam enim positionem habet. Ubi non conuenit ei. Nullo enim loco circumscribi potest. 25 Quod si dicatur: deus est ubique, uerum est. Sed hoc non pertinet90 ad ubi. Non enim per hoc ostenditur in quo loco sit deus sed pocius eius qualitas exprimitur quodam modo. Sensus enim hie est: deus ubique est: scilicet esse omnium locatorum est et faciens omnem locum. Quando similiter deo non conuenit. Nam si dicatur: deus semper est nichil hoc ad quando pertinet. Nam istud temporale semper in 95 hac iunctura non significat tempus sed potius eternitatem ut per id non ostendatur quando sed potius qualis sit deus quodam modo: scilicet eternus. Habere deo conuenit. Potest enim ostendi de deo quod omnia possidet. 84 quod agit: quid agit MS. sed esse MS. Glosa IV, 17.

88 positionem habet: ponere habet MS.

93 scilicet esse:

De Trinitate IV, 23-28

195

26 Sic de predicamentis quedam deo conueniunt: quedam uero non. Et que deo conueniunt per translationem conueniunt. Nam secure dicimus l quod de deo nichil predicatur et quod deus nulli omnino subicitur. Predicatio enim et subiectio rei ex hoc prouenit quod res uocabulo significatur et intellectu conprehenditur. Predicamenta enim, ut ostendimus, facit unio rerum cum uocabulis. 5 Sed deus nullo uocabulo significari nullo intellectu comprehendi potest. Ipse enim nee substantia est nee accidens nee genus nee suppositum generi nee species nee suppositum speciei nee accidens uniuersale uel particulare. Nee etiam in parte connumerari debet. luxta quod, ut in prioribus ostendimus, nee intellectu conprehendi nee uocabulo significari 10 potest. Et quia res ilia que deus est nullo uocabulo significari potest nullo intellectu conprehendi potest quia deo nullum uocabulum potest uniri iuxta aliquem [f. 41] intellectum. Unio autem uocabuli cum re facit aliquid de aliquo predicari uel ei subici. Quia nunquam hoc est, secure affirmamus quod nulli subicitur 15 nichil de deo predicatur preter solum uocabulum translatiue per quod aliquo modo innuitur diuina essentia que est supra omnem substantiam. 27 Aliquo modo dico i.e. per similitudinem aut per priuationem: sicut materia primordialis melius innuitur siue intelligitur per priuationem quam alio modo que nee uocabulo significari nee intellectu conprehendi potest 20 sic nee deus. Deus quoque potius per priuationem intelligitur quam aliquo alio modo. Unde Augustinus: Potius intelligo quid non sit deus quam quid sit: scilicet potius intelligi potest per priuationem quam aliquo alio modo. Per similitudinem etiam quando potest innui uocabulis translatiue positis. Non 25 enim uocabulis significari potest nee intellectu comprehendi. Ipse enim non est ens sed est ipsa essentia uel entitas omnium rerum. Sed omnis intellectus de ente habetur et omne uocabulum ens significat quia substantiam uel accidens. Unde cum deus non sit ens — non enim est aliquod de entibus — nee intellectu comprehendi nee uocabulo significari 30 potest. 28 Unde Mercurius in Trimegistro dicit quod deus inintelligibilis est infinibilis interminabilis supra omnem intellectum. Unde manifestum est quod nullus intellectus deum comprehendit. Quod autem deus non sit ens aperte dicit Dionisius in lerarchia dicens quod deus potius accedit ad 35 7 (nee genus) Galcidius, In Tim Plat. 319; ed. Waszink 315. Lect. IV, 9. 23 (Augustinus) E. K. Rand, Johannes Scottus 41. Comm. Victorinus 107. Glosa IV, 10. 35 (Dionisius) Cf. De cael.

196

Lectiones in Boethii librum

nichil quam ad aliquid. Ad nichil i.e. ad nullum ens accedit quia non est ens sed est entitas uel essentia omnium rerum a quo entia fluunt et habent esse. Et ex hoc manifestum est quod nulla predicatio nullaque subiectio est diuine essentie. Quod ignorantes quidam imperiti errant dicentes diuini- 40 tatem predicari et subici appellantes earn formam qua deus habet esse deus. 29 Et quoniam unio que facit predicationem uel subiectionem in rebus deo non conuenit dicimus quod quando dicitur: Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus est deus et deus est [f. 41v] iustus et magnus et cetera in hunc modum — quando inquam ita de deo loquimur uocabula 45 tantum predicantur et subiciuntur non res quas ipsa uocabula ex inuentione significant. Et translatiue ponuntur. In qua translatione significationem non retinent. Translatio enim, ut ait Boetius, nullius proprietatis est i.e. non retinet significationem uocabulorum sed aliud innuit aliquo modo: scili-50 cet aut per similitudinem aut per priuationem. Cum enim de deo loquimur per huiusmodi uocabulum innuit nobis substantiam que est ultra omnem substantiam si sit de predicamento substantie. Si uero de quantitate innuitur nobis quantitas que est supra omnem quantitatem. Et eodem modo in consimilibus intellige. 55 Et sic dicimus et rationabiliter quod deus nullum predicabile est nullum subicibile cum nee ipse uocabulis uniri nee ei uocabula copulari possint. Et secundum hoc quod hue usque extra litteram diximus litteram prosequamur. 30 DECEM PREDIGAMENTA inquit et cetera i.e. DEGEM significationes scilicet 60 decem genera significationum scilicet quid quantum quale et cetera TRADUNTUR i.e. dicuntur. QUE DE REBUS OMNIBUS inquit. De omni re predicatur predicamentum substantie: scilicet quid. Nam de omni re ostenditur quid sit. De omni re predicatur quantitas. Nam de omni re potest ostendi quanta sit. Et ita in aliis. 65 Et ideo dicit quod DE OMNIBUS REBUS PREDICANTUR. Et nota quod istud "omne" non colligit deum. Sic enim ait Augustinus et Ysidorus sehierarchia 2; PL 122, 1041C. Glosa IV, 13. De Hebd. 34. Contra Eutychen II, 27. N. of Cusa, De docta ign. I, 17; p. 35: magnus Dionysius dicit intellectum dei magis accedere ad nihil quam ad aliquid. Apol. doctae ignorantiae 20: Unde aiebat primus Graecus commentator Dionysii: Videtur potius ad nihil quam ad aliquid ascendere qui ad deum pertingere cupit... 40 errant dicentes: errant MS. 49 (Boethius) In cat. Arist. I; PL 64, 166D. J. Jolivet, Arts 76-78 51 similitudinem: simile MS. 53 si sit de: si sint de MS. 58 extra litteram: litteram extra MS. 67 (Augustinus) Contra Maxim. II, 10, 2; PL 42, 765. Isidore, Etym. VII, 1, 27 (Lindsay) and De ordine creaturarum 15, 8; PL 83, 952A. Glosa IV, 13.

De Trinitate IV, 28-33

197

quendo eum: deus non est in parte scilicet non connumeratur in parte rerum. Non enim est una numeratio de rebus. 31 Cum ergo dicitur DE OMNIBUS PREDIGANTUR REBUS omne non colligit 70 deum sicut si dicamus: deus est omnia ergo est lapis non sequitur quia omne colligit ibi tantum uniuersitatem ut est in deo: scilicet ut est complicata in simplicitate. Similiter enim licet DE OMNIBUS REBUS predicamenta predicentur tamen de deo non predicantur. Omne enim deum non [f. 42] colligit sed uniuersitatem aliquo modo. 75 32 UNIUERSALITER inquit quia nulla res est de qua non predicentur ut ostensum est. Et nota in hoc loco quod Aristotiles dicit quod omne id quod aliquo uocabulo significatur aut substantia est aut accidens et omnis intellectus de substantia est uel accidente. luxta quod cum deus nee substantia sit nee accidens manifestum est quod nullo uocabulo significatur 80 nullo intellectu comprehenditur. ID EST SUBSTANTIA et cetera. Decem sunt scilicet SUBSTANTIA i.e. predicamentum quid, QUALITAS i.e. quale et ita de ceteris. HEG IGITUR scilicet predicamenta que de omnibus rebus predicantur TALIA SUNT QUALIA et cetera scilicet uariantur pro subiectis i.e. secundum ea de quibus fit 85 sermo i.e. de quibus agitur. 33 Nam si SUBIECTA i.e. ea de quibus agitur recipiant unionem quod scilicet eis possunt uniri uocabula et unio predicatur. Si uero SUBIECTA TALIA sint quod non recipiant unionem non predicatur unio sed solum uocabulum: et idem translatiue non ponendo siue significando rem suam sed aliud ali- 90 quo modo innuendo. Et hoc est quod dicit: TALIA SUNT QUALIA SUBIECTA i.e. ea de quibus agitur PERMISERINT. Unde cum sermo fiat de deo per aliqua uocabula quia deus non recipit unionem, ut prioribus ostenditur, non predicatur uel subicitur unio sed sola uocabula translatiue predicantur uel subiciuntur. Et hoc intendit auc- 95 tor dicere QUALIA SUBIECTA et cetera. NAM PARS EORUM et cetera. Bene dixi substantia quantitas qualitas et cetera sunt predicamenta. NAM IN RELIQUARUM et cetera. RELIQUARUM scilicet a deo. PARS EORUM i.e. predicamentorum SUBSTANTIA EST. PARS scilicet eorundem predicamentorum i.e. alia de eis IN ACGIDENTIUM NUMERO 1 EST i.e. quantitas qualitas et cetera. Predicamentorum enim aliud est sub-

77 (Aristotiles) Categoriae (Boethiointerpr.) 4; ed. L. Minio-Paluello, in: Arist. latinusl, 1-5(Bruges 1961) 6. Cf. Boethius, In Cat. Arist. I; PL 64, 169D-192A. 87 si subiecta: si substantia MS. 92 sunt qualia: sunt qualia sunt MS. 95 auctor: actor MS. 97 substantia: subiecta MS.

198

Lectiones in Boethii librum

stantia i.e. quid, aliud quantitas i.e. quantum, aliud est qualitas i.e. quale. Et sic de ceteris in ordine [f. 42v]. 34 AT HEC i.e. predicamenta CUM ALIQUIS UERTERIT IN DIUINAM PREDICA- 5 TIONEM scilicet ad predicandum de deo transtulerit — et hie uult ostendere quod talia sunt predicamenta qualia subiecta permiserint — CUNGTA MUTANTUR translata ad deum QUE PREDICARI POSSUNT: de deo scilicet. Et nota quod sic MUTANTUR quod in eo non ponunt unionem. Sed sola uocabula predicantur de ipso translatiue et ipsum innuunt aliquo modo. Et 10 predicata de deo uocabula uelut ens significant: non quia tamen ipse ens sit. Ens enim est quod suscepta forma essendi subsistit: scilicet quod forma participat. Sed deus nullo participat quoniam ex se est quicquid est. Unde non est ens sed entitas a quo fluunt omnia entia. 35

AD ALIQUID UERO et cetera. 15 Quecumque de deo predicantur mutantur. Sed AD ALIQUID nullo modo de deo PREDICARI POTEST. AD ALIQUID enim semper respicit alienum a se nisi quando idem ad se refertur. Sed deus ad nullum refertur. Unde ad quid scilicet predicamentum AD ALIQUID ei omnino non conuenit. NAM SUBSTANTIA et cetera quasi diceret: uere, mutantur predica- 20 menta cum ad deum transferuntur NAM SUBSTANTIA et cetera. Et est ostensio quod talia sunt predicamenta qualia subiecta permiserint. Quod superius dictum est. 36 IN ILLO i.e. in deo UERE SUBSTANTIA quia cum dicitur: deus est substantia non ostenditur per hoc nomen quid sit deus proprie quia deo non conue- 25 nit nominis unio sed innuitur translatiue. Et hoc est quod dicit NON EST UERE SUBSTANTIA quia deus nullum ens est sed est entitas omnium entium. Sed si de aliquo subiecto substantia predicatur cui nominis unio conueniat non erit translatio sed proprie unio predicatur. 37

SED ULTRA SUBSTANTIAM Ct Cetera.

30

Quod est dicere: per hoc nomen substantia dictum de deo innuitur quid sit deus i.e. innuitur substantia que est supra omnem substantiam uel ultra. Et hoc est quod dicit SED ULTRA SUBSTANTIAM. ITEM i.e. eodem modo QUALITAS ET CETERA QUE UENIRE QUEUNT in diuinam predicationem i.e. que de deo predicari possunt. QUORUM scilicet eo- 35

5 predicamenta cum: predicamenta MS. 10 ipsum innuunt: ipsum innuit MS. 12 (ens) Boethius, De Hebdomadibus; ed. Stewart-Rand 40. Glosa IV, 14. 22 qualia subiecta: qualia substantia MS.

De Trinitate IV, 33-41

199

rum que de deo dici possunt UT AMPLIOR i.e. maior FIAT INTELLECTUS i.e. ut melius intelligantur EXEMPLA [f. 43] SUBDENDA SUNT. 38

NAM CUM DICIMUS et cetera. Quasi diceret: merito dictum est in illo non est uere substantia. NAM CUM DICIMUS DEUS predicando scilicet hoc uocabulum deus de deo UIDEMUR 40 SIGNIFICARE i.e. uidemur ostendere SUBSTANTIAM i.e. quid. Et UIDEMUR dicit quod non ostendimus uel significamus substantiam i.e. quid. Sed per hoc nomen deus translatiue positum innuimus quid — non significamus — scilicet innuimus substantiam que est supra omnem substantiam quodam modo. UIDEMUR inquit non tamen significamus earn sed 45 translatiue quodam modo innuimus. 39 CUM UERO IUSTUS et cetera. Illud idem uult in aliis predicamentis ostendere quod ostensum est in predicamento quid: scilicet in substantia. CUM UERO IUSTUS dicimus scilicet de deo QUALITATEM QUIDEM uidemur significare — hoc intelligendum 50 est — SED NON ACCIDENTEM: scilicet non que deo accidat. Et UIDEMUR dicit quod reuera non significamus sed innuimus qualitatem que est supra omnem qualitatem et supra omnem substantiam cui nichil omnino accidit. Et hoc est quod dicit SED EAM QUE SIT SUBSTANTIA et que sit ULTRA SUBSTANTIAM. 55 40

NEQUE ENIM ALiuo et cetera. Bene dico: cum dicitur de deo iustus innuitur qualitas que sit substantia ultra omnem substantiam. Nam iustum esse in deo nichil est aliud quam esse deum nee esse deum est aliud quam esse iustum. Et hoc est quod dicit NEQUE ENIM ALIUD EST QUOD EST quod SCllicet deUS CSt ALIUD EST QUOD 60

IUSTUS EST quia ipsum esse deum est ipsum esse iustum et ipsum esse iustum est ipsum esse deum et non aliud. Et hoc intendit dicere SED IDEM EST ESSE DEO QUOD IUSTO scilicet idem est in deo ipsum esse deum et esse iustum et ipsum deum esse et iustum esse. Est autem gramatica talis: cui nunc cognomen lulo. 65 41 deo UEL tem

ITEM eo modo scilicet. Et est transitus ad aliud predicamentum quod conuenit: scilicet ad quantitatem. CUM DICITUR MAGNUS de deo scilicet MAXIMUS QUANTITATEM UIDEMUR SIGNIFICARE. Sed nullam quantitasignificamus.

41 et uidemur: et uidemus MS. Glosa IV, 19-20. 65 (gramatica) Glosa IV, 21. Priscian, Inst. XVIII, 28, 285; ed. Hertz 2 (Leipzig 1855) 360: Nomen est mihi lulus et luli et lulo et lulum. Gf. Virgil, Aen. I, 288.

200

Lectiones in Boethii librum

Unde dicit UIDEMUR. SED EAM innuimus translatiue QUE SIT SUBSTANTIA 70 non quantitas et TALIS substantia QUALEM DIXIMUS ESSE del [f. 43v] scilicet substantiam ULTRA omnem SUBSTANTIAM. IDEM EST ENIM et cetera. Bene dico: que sit substantia supra substantiam. Nam deum esse magnum hoc est ipsum esse deum sicut de iusto in prioribus diximus. Et hoc est quod dicit IDEM ENIM EST DEO QUOD MAGNO 75 i.e. deum esse magnum est deum esse iustum et eum esse deum est ipsum magnum et non aliud. Res enim in deo nullius diuersitatis omnino sunt. Et est hie talis gramatica qualis superius diximus. 42

DE FORMA

ENIM Ct Cetera.

Bene dixi: idem hoc quod illud in deo. Nam ut SUPERIUS DEMON-80 STRATUM EST in deo unitas est et idemptitas omnium rerum quia ipse forma est et prima forma omnium rerum sine diuersitate sine aliqua pluralitate. Et hoc est quod dicit : DE FORMA EIUS i.e. dei scilicet DE FORMA que ipse deus est scilicet forma simplex et absque pluralitate. QUONIAM is scilicet DEUS SIT FORMA simplex 85 scilicet ET UNUM ESSE i.e. una entitas omnium rerum. NEC ULLA PLURALITAS scilicet que forma est sine pluralitate. Et hoc est quod dicit NEC ULLA PLURALITAS. 43

SED HEC PRED 1C AMENTA et Cetera.

Hue usque de predicamentis agens notauit uim predicamentorum 90 secundum subiecta: quod scilicet talia sunt predicamenta qualia subiecta permiserint Hie ostendit uim predicationis eorum: scilicet diuersitatem predicationis. Predicamentorum namque alia predicantur secundum rem, alia uero extra: scilicet non secundum rem. Secundum rem predicatur aliquid de 95 aliquo cum id de quo agitur est id quod de eo predicatur uelut cum dicitur: homo est iustus, iustus secundum rem de homine predicatur. Id enim de quo agitur i.e. homo est id quod de eo predicatur: scilicet est iustus. Iustus enim de homine predicatur. Et nota genus locutionis: est id quod de eo predicatur. 1 More docentis loquitur quod uerbis aliis utitur in doctrinis, aliis in disputacionibus. Et est hec loquutio talis qualis est hec: homo est animal quod est genus, Socrates est homo qui est species. Et relatiuum [f. 44] ualet "et"ut mulier que saluauit dampnauit i.e. et mulier saluauit et damp- 5

5 (mulier) Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1249D: mulier damnavit mundum et eadem salvavit. Sent. sec. mag. Petrum; ed. L. Minio-Paluello 2, 118. William of Conches, Gloss on Priscian cited by E. Jeauneau, Closes de Guillaume 240. J. Jolivet, Arts 289. 6 (Socrates) Glosa IV, 27.

De Trinitate IV, 41-47

201

nauit. Et in predictis locutionibus eodem modo. Socrates est homo qui est species, Socrates est homo et est species: qui pro et. 44 Et sunt concedende omnes iste locutiones: Socrates est homo et eadem res est species: homo est animal et eadem res est genus. Sed non est concedendum: Socrates est hec res homo que est species: homo est hec res ani- 10 mal quod est genus. Sed in logica de hoc satis diximus. Quod autem de huiusmodi locutionibus dicimus illud idem dicimus de hac: id de quo agitur est id quod de eo predicatur. Sicut de Socrate agitur in hac propositione: Socrates est homo et Socrates est id quod de eo predicatur quia est homo et homo de Socrate predicatur. Ita intelli- 15 gendum est. Et de consimilibus eo modo intellige. 45 Secundum rem igitur aliquid de aliquo predicatur quando id de quo agitur est id quod de eo predicatur. Non secundum rem sed extra est predicatio cum id de quo agitur in proposicione non est id quod de eo predicatur. Sed id quod predicatur affigitur et applicatur ei de quo agitur. Ut 20 si dicatur: Socrates est in foro uel in loco et huiusmodi forum siue locus predicatur de Socrate et de Socrate agitur et id de quo agitur non est id quod de ipso predicatur. Socrates enim non est forum non est locus uel aliquid talium. Sed affigitur ei et applicatur quod predicatur. Notatur enim quod sit cir- 25 cumdatus loco uel foro uel aliquo huiusmodi: non quod ipse sit forum uel locus uel habeat in se locum uel forum. Et ideo horum predicatio extra est: non secundum rem. 46 Hie ostendit Boetius diuersitatem ipsorum predicamentorum: scilicet secundum rem et non secundum rem. Et hoc est quod habetur in littera: 30 scilicet quod quedam de predicamentis secundum rem quedam uero non secundum rem predicantur. Et hoc totum quod de predicamentis dicit tendit ad relatiuam predicationem ex cuius ui prouenit quod non omnino est indifferentia inter [f. 44v] personas deitatis. 47

SED PREDICAMENTA et Cetera.

35

Continuatio: predicamenta mutantur secundum subiecta. SED HEC PREDICAMENTA scilicet quedam de his predicamentis que predicta sunt TALIA SUNT i.e. talem uim predicationis habent UT IPSUM IN QUO SINT i.e. de quo predicentur FACIANT id ESSE QUOD DICITUR i.e. quod predicatur de his scilicet ut notent predicatione sua quod id de quo agitur sit id quod de 40 eo dicitur i.e. predicatur. 37 scilicet quedam: secundum scilicet quedam MS.

202

Lectiones in Boethii librum

Nota genus locutionis FACIANT i.e. sua predicatione notent. Et talia secundum rem predicantur. DIGITUR id. Nota id quod diximus de huiusmodi locutionibus que docenti conueniunt: non disputanti. Multa enim dicuntur propter euidentiam in doctrina que non recipiuntur in disputa- 45 tionibus. 48

DIUISE QUIDEM et cetera. Sensus est: predicamenta secundum rem predicantur. Quorum predicatione notatur id de quo agitur esse id quod de eo predicatur: siue de deo fiat predicatio siue non. Sed aliter tamen IN DEO est hoc, aliter IN 50 CETERIS rebus. Nam quando fit diuina predicatio nullius diuersitatis sunt predicatum et subiectum sed sunt omnino idem. IN CETERIS uero rebus predicatum et subiectum sunt diuerse nature: scilicet diuerse diffinicionis. Et hoc est quod dicit DIUISE. 55 49 IN DEO UERO COPULATIUE ATQUE coNiuNCTE et cetera quia nullius diuersitatis sunt predicatum et subiectum. Nee sunt diuerse nature. Nam quecumque in deo sunt nullam diffinicionem habere possunt diuersam. Et hoc est quod dicit GONIUNGTE ET COPULATIUE HOC MODO. Exemplo ostendit quod dicit NAM CUM DICIMUS et cetera. Sensus est: 60 cum quedam de predicamentis predicantur de deo siue de deo siue de alia re notant predicatione sua id de quo agitur esse id quod predicatur. Sed est differentia quod cum de deo fiat predicatio CONIUNCTE fit: cum uero de ceteris rebus DIUISE sicut expositum est. Et hoc habetur in littera. 50 CUM DICIMUS SUBSTANTIA UT HOMO UEL DEUS i.e. cum dicimus de ali- 65 quo quod sit substantia [f. 45] ut si dicatur: deus est substantia homo est substantia ITA DICITUR scilicet ita fit predicatio QUASI ILLUD DE QUO PREDICATUR i.e. de quo predicatio fit scilicet id de quo agitur siue de deo siue de homine agatur SIT SUBSTANTIA i.e. sit id quod de eo predicatur ut HOMO UEL DEUS.

70

Cum enim dicitur: deus est substantia id de quo agitur est id quod de eo predicatur. Deus enim de quo agitur substantia est: quod de ipso predicatur. Et enim substantia supra omnem substantiam. Similiter cum dicitur: homo est substantia homo de quo agitur est id quod de eo predicatur. Est enim substantia. 75

45 in doctrina: in doctrinam MS. 55 dicit diuise: dicit diuerse MS. late Boethius 68 predicatio fit: predicatio fiat MS.

56 copulatiue: copu-

De Trinitate IV, 47-54 51

203

SED DISTAT.

Sensus est: sic fit predicatio secundum rem et de homine et de deo qua scilicet notatur id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur. SED DISTAT i.e. differentia est QUONIAM HOMO NON INTEGRE IPSUM HOMO est i.e. non est homo quod est: scilicet non est quicquid est ex se et non aliunde i.e. 80 nullo alio sibi conferente. Sed quicquid est aliunde est. Unde contingit quod cum dicitur: homo est substantia uel homo est iustus et ita in ceteris diuerse nature sunt predicatum et subiectum i.e. diflferentes et ualde diuersas habent diffinitiones. Non enim homo uel substantia est uel iustus est ex se et non aliunde. Immo quicquid est aliunde 85 est. 52 Sed quia deus quicquid est ex se est i.e. nullo alio sibi conferente quia et deus est iustus et magnus et omnia que de deo dici possunt ex se et non aliunde i.e. nullo sibi conferente quia nee ipse confert sibi aliquid quod est et idcirco cum dicitur: deus est substantia deus est magnus et consimilia 90 nullius diuersitatis sunt predicatum et subiectum. Nam quecumque sunt in deo nullatenus possunt esse diuerse nature. In deo enim idemptitas et simplicitas est. Et hoc intendit auctor dicere. Et littera hoc idem sonat: NON INTEGRE hoc IPSUM HOMO et cetera i.e. non est homo ex se sed aliunde. Quod si homo esset ex se [f. 45v] et non alio 95 conferente tune esset INTEGRE IPSUM HOMO AC PER HOC — quod scilicet non est integre ipsum homo quasi dicat: similiter — NEC SUBSTANTIA est integre: hoc intelligendum scilicet quod est substantia hoc non habet ex se sed aliunde i.e. alio sibi conferente. 53

QUOD ENIM EST et cetera. l Uere, non est integre aliquid quod est: scilicet non est ex se quod est sed aliunde quia QUOD EST ALII DEBET scilicet deo per quern est id QUOD EST uel ALIIS i.e. partibus suis ex quibus constat sicut in prioribus dictum est. Quod est dicere: non est id quod est ex se sed aliunde i.e. alio sibi con- 5 ferente. Sed deus nulli debet id quod est. Nam quicquid est ex se est et nullo alio sibi conferente. ALIIS dico QUE NON SUNT HOMO i.e. alio ab homine sibi conferente est id QUOD EST. 54 DEUS UERO et cetera. Quasi diceret: non est ita in deo. Sed DEUS EST HOC IPSUM: DEUS scili-10 cet. Habet enim esse deus ex se et non aliunde. Quicquid enim est ex se est: scilicet nullo sibi conferente i.e. nee se ipso nee alio. NICHIL EST ENIM 90 deus est magnus: deus magnus MS.

4 aliis i.e. partibus: aliis partibus MS.

204

Lectiones in Boethii librum

quia scilicet nichil deus ALIUD est NISI id QUOD EST i.e. non est aliquid aliunde sed quicquid est ex se est. AC PER HOC IPSUM DEUS EST i.e. ex se est deus et non aliunde. Hie est sensus littere. 15 55

RURSUS IUSTUS et cetera. In alio exemplo et de alio predicamento uult adhuc ostendere quod dicit. IUSTUS QUOD EST QUALITAS. Allotheta est: scilicet uariatio generum. QUALITAS inquit. lusticia namque qualitas est. ITA DICITUR scilicet sic de aliquo predicatur. 20 QUASI IPSE et cetera quasi dicat: sic predicatur quod predicatione sua notat id de quo agitur esse id quod predicatur. Et hoc est quod dicit QUASI IPSE DE QUO PREDICATUR scilicet id de quo agitur SIT HOC quod de eo PREDICATUR. ID EST si DicAMus et cetera. Exemplo aperit quod dicit ut si dicamus HOMO EST IUSTUS UEL DEUS est IUSTUS his propositionibus PROPO- 25 NIMUS IPSUM HOMINEM et DEUM IUSTOS ESSE. 56

SED DIFFERT.

Quasi dicat: differentia est in hoc scilicet QUOD HOMO est ALTER et ALTER est IUSTUS [f. 46] i.e. diuerse nature sunt predicatum et subiectum: scilicet homo et iustus i.e. diuerse diffinitionis quia nunquam substantia 30 diffiniri potest sub uocabulo accidentis: nunquam accidens sub uocabulo substantie. Unde planum est quod omnino sunt diuerse diffinitionis homo et iustus. Et hoc est quod dicit ALTER HOMO ALTER IUSTUS. 57 DEUS UERO et cetera i.e. cum dicitur deus est iustus IDEM EST QUOD EST IUSTUM i.e. deus et iustus in deo non sunt diuerse nature. Nam quecum- 35 que in deo sunt non possunt habere diuersam diffinitionem. IDEM IPSUM EST inquit et cetera. Quia esse deum est ipsum esse iustum et ipsum esse iustum est eum esse deum. MAGNUS ETIAM HOMO. Aliud exemplum est predicationis secundum rem et secundum aliud predicamentum. HOMO UEL DEUS cum DICITUR scilicet homo est magnus deus est magnus. 40 ATQUE ITA QUASI IPSE SIT et cetera. Nota predicationem secundum rem quia in talibus et de homine de quo agitur ostenditur quid sit id quod predicatur: et de deo similiter scilicet cum de ipso agitur predicatione talium ostenditur quid sit id quod de eo predicatur. 58

SED HOMO TANTUM MAGNUS et Cetera.

Quasi diceret: est differentia talis scilicet quod HOMO TANTUM MAGNUS 18 (allotheta) Glosa IV, 21. Ch. Thurot, Notices 463 (Priscian): confundit numeros casus genus alleotheta (p. 234): Allotheta autem est generale nomen omnium figuram quia quaelibet figura potest allotheta. 30 homo et iustus: homo est iustus MS.

45

De Trinitate IV, 54-60

205

scilicet non ipsa magnitude. Non enim homo est ex se quod est uel magnus uel aliud sed aliunde: scilicet alio sibi conferente. Nam si homo ex se esset id quicquid est tune esset ipsa magnitude. Sed hoc non est: quare nee illud. Sed deus ex se est quicquid est: non aliunde. Unde etiam cum deus 50 magnus sit non tantum magnus est sed etiam ipsa magnitude. Et hoc est quod dicit DEUS EXISTIT scilicet est IPSUM MAGNUS: non tantum magnus sed IPSUM MAGNUS i.e. ipsa magnitude quoniam quicquid est ex se est et non aliunde. Et ex hoc contingit quod cum sit diuina predicatio in ipsa predicatum 55 et subiectum non sunt diuerse nature. Quia uero homo uel aliquid tale non est id quod est ex se sed aliunde idcirco cum aliquid predicatur de homine uel de aliquo talium [f. 46v] contingit predicatum et subiectum esse diuerse nature. Nam si aliquid talium esset quicquid est ex se et non aliunde nee hoc unquam contingeret. 60 59 RELIQUA UERO a predictis predicamentis scilicet a substantia a qualitate a quantitate NEQUE DE DEO NEQUE DE GETERIS PREDIGANTUR. Secundum rem intelligendum est. Aliter enim falsum est quoniam predicatione eorum non notatur quod id de quo agitur sit id quod de ipso predicatur. Sed eorum predicatio extra est sicut postea uidebitur apertius. 65 NAM UBI scilicet istud predicamentum ubi UEL DE HOMINE et cetera predicari potest sed non secundum rem. Et nota quod dicit DE DEO predicari UBI non est contrarium ad id quod diximus quod UBI de deo non predicatur. Non enim hoc predicamentum UBI de deo predicatur. Non enim potest ostendi de deo UBI i.e. in quo loco sit. Sed de deo ita predi- 70 catur id quod est UBI ut non retineat uim predicamenti ubi: scilicet ut non ostendat ubi sit deus. Hoc enim ostendi non potest. Nam cum dicitur: deus ubique est non ostenditur ubi sit deus sed potius qualis sit: scilicet quod esse omnium locatorum et locorum est. 60 DE HOMINE inquit UT IN FORO predicatur scilicet ubi. Sed non fit 75 predicatio secundum rem quia non ostenditur de eo unde agitur quod sit quod de eo predicatur. Cum enim forum predicatur de homine non potest ostendi quod homo sit forum sed circumdatus sit foro uel aliquid tale. DE DEO UT UBIQUE et cetera. Sed non retinet uim predicamenti Non enim ostenditur de deo ubi sit — quod est significatio predicamenti ubi — sed 80 potius qualis sit sicut satis dictum est. Unde dicimus quod hoc predicamentum ubi deo non conuenit. SED ITA NON QUASI et cetera quasi diceret: sic fit in his predicatio quod 71 ubi ut non: ubi non MS. Glosa IV, 34.

79 ut ubique: ut ubicumque MS.

206

Lectiones in Boethii librum

non secundum rem. Non enim id de quo agitur predicatione horum potest ostendi esse id quod de eo predicatur. Et ideo predicatio horum non est85 secundum rem. Et hoc est quod dicit [f. 47] SED ITA scilicet predicatur NON QUASI RES de qua dicitur i.e. de qua predicatur SIT ID QUOD PREDICATUR. Predicatione enim tali non potest ostendi de eo de quo agitur quod sit id quod de eo predicatur. 61

NON ENIM et cetera. 90 Aperte ostendit quod dixerat. NON ITA DICITUR HOMO ESSE IN FORO QUEMADMODUM ESSE ALBUS. Cum enim dicitur: homo est albus, secundum rem predicatio est. Cum uero dicitur: homo est in foro, extra. Non enim talis predicatio notat id de quo agitur esse id quod de eo predicatur sed esse circumdatum aliquo. 95 62

UEL LONGUS.

Longi namque predicatio notat id de quo agitur esse quod predicatur uelut cum dicitur: homo est LONGUS. Et est sensus: sicut predicatio albi et talium notat aliquid affectum ALIQUA PROPRIETATE quam intra habeat sed potius notat aliquid circumdatum foro loco. CIRCUMFUSUS ET DETER- 1 MINATUS i.e. affectus ALIQUA PROPRIETATE quam in se habeat. Et hoc est quod dicit QUA DESIGNARI et cetera i.e. quam in se habeat uelut hac proprietate que est albedo potest designari aliquid SECUNDUM SE. Potest enim ostendi aliquid esse album sine aliquo quod extra sit. 5 63 Sed non potest esse in loco sine aliquo quod extra sit: scilicet sine loco. SED TANTUM dicitur esse id QUOD ILLUD scilicet de quo agitur SIT INFORMATUM i.e. circumdatum ALIIS REBUS sicut foro uel aliquo tali PER HANG PREDICATIONEM i.e. per predicationem ubi scilicet non ostenditur esse id quod predicatur sed per id quod predicatur OSTENDITUR esse circumdatum 10 aliquid ALIIS REBUS: scilicet diuersis a se. 64

DE DEO UERO NON ITA et cetera. Quasi diceret: cum dicitur aliquid esse ubi ostenditur per predicationem ubi esse circumdatum aliquo non esse id quod de eo predicatur. Sed cum dicitur DE DEO ubi non ostenditur deus circumdatus loco. Non enim 15 potest omnino [f. 47v] esse in loco. Sed in deo omnino predicamentum uim sue amittit significationis. Nam predicamentum ubi DE DEO non ostendit nee etiam innuit in quo loco deus sit. Et ita non retinet significationem ubi sed innuit potius qualiter 16 potest omnino: potest esse omnino MS.

De Trinitate IV, 60-68

207

sit: scilicet quod esse omnium locatorum est et locorum omnium. Et hoc 20 est quod dicit DE DEO UERO et cetera i.e. non sic est DE DEO sicut de ceteris rebus. 65

NAM QUOD UBIQUE et cetera. Scilicet QUOD DEUS EST UBIQUE ITA DIGI UIDETUR QUOD IN OMNI SIT LOGO quasi diceret: cum deus est ubique dici uidetur in tali loquutione quod 25 deus sit in omni loco. Et bene dicit UIDETUR quia non dicitur quod deus sit in omni loco. Nam dictum de deo ubique illius predicamenti scilicet ubi uim non retinet. Non enim ostendit de deo ubi sit sed potius qualis sit quia scilicet esse omnium locatorum. OMNINO ENIM et cetera quasi diceret: uidetur dici sed non dicitur 30 etsi uideatur. Et hoc est quod dicit OMNINO. Etenim IN LOGO ESSE NON POTEST deus scilicet quia non potest loco circumscribi. 66

SED QUOD EI et cetera. Sensus est: deus dicitur esse ubique non quia sit in omni loco SED ideo QUOD EI OMNIS LOCUS ADsrri.e. presto sit AD EUM GAPIENDUM quia omne 35 locatum tendit ad ipsum quia ipse est esse et omnia tendunt ad esse. Et hoc idem ostendit auctor iste De consolatione ubi ostendit quod omnia etiam inanimata tendunt ad esse quia tendunt ad unitatem et fugiunt contrarium unitatis: scilicet diuisionem. Et hoc dicit hie quia OMNIS LOCUS adest AD EUM CAPIENDUM quia scilicet omnia locata tendunt ad ipsum quia 40 ad esse tendunt. 67

CUM IPSE et cetera. Adest omnis locus ad eum capiendum GUM IPSE tamen NON SUSCIPIATUR LOCO scilicet non possit aliquo loco concludi ATQUE IDEO quia loco non suscipitur NUNQUAM IN LOCO ESSE DICITUR. UBIQUE et cetera quia est esse 45 omnium locatorum SED NON EST IN [f. 48] LOGO et cetera quia loco non includitur. 68 QUANDO UERO scilicet predicamentum quando EODEM MODO scilicet non secundum rem PREDICATUR. Cum enim quando de aliquo predicatione sua predicatur non potest ostendi de aliquo de quo agitur quod sit id quod 50 de eo predicatur. Sed extra est omnino eius predicatio UT DE HOMINE HERI UENIT. Quando ita dicitur predicatur illud predicamentum quando et predicatum de 34 deus dicitur: ut ideo dicitur MS. Clarembald, De Hebd. 26; p. 205.

37 (auctor) De cons, phil II, 11, 29; p. 278. Glosa IV 28. 45 nunquam in: nusquam in Boethius.

208

Lectiones in Boethii librum

homine temporale est et significationem quando retinet. De deo uero predicatum uim significationis non retinet predicamenti quando quia non os- 55 tendit de deo quando. ET DE DEO et cetera. Predicatur scilicet id quod est quando scilicet semper hoc est temporale. Sed non est predicatum quando DE DEO. Non enim retinet uim significationis predicamenti quando. SEMPER EST et cetera. Cum scilicet dicitur DEUS SEMPER EST predicatur id quod est quando sed 60 non predicatur quando quia non retinet temporale nomen significationem quando. Sed notat eternitatem predicatum de deo. 69 HIC QUOQUE scilicet quando heri predicatur de homine NON QUASI ESSE ALIQUID et cetera quasi diceret: id de quo agitur predicatione quando non ostenditur nee potest ostendi esse id quod de eo predicatur sicut quando 65 predicatur ubi et ideo non est secundum rem predicatio quando sicut nee predicatio ubi. Et hoc est istud QUOQUE. ILLUD quoque IPSUM DE QUO HESTERNUS et cetera i.e. de quo agitur dicendo quia uenerit heri NON DIGITUR QUASI ESSE ALIQUID i.e. non potest dici uel ostendi esse id quod de eo predicatur. SED predicatur dicendo 70 uenerit sed heri uenit QUID EI scilicet de quo agitur ACGESSERIT aduenerit. Sed tempus PREDICATUR i.e. predicatione temporalis aduerbii ostenditur. 70

QUOD UERO DE DEO et cetera. Continuatio: cum quando predicatur de [f. 48v] homine et de similibus ostenditur quod ei accident aliquid secundum tempus. Sed cum 75 DICITUR DE DEO: deus EST SEMPER predicando scilicet temporale quod est quando UNUM tantum SIGNIFICAT semper: scilicet significat unitatem i.e. eternitatem non quando. Ut enim diximus non retinet significationem siue uim predicamenti quando. QUASI OMNI PRETERITO et cetera. Bene dicit QUASI. Nam cum dicitur 80 de deo QUASI non notatur quod deus fuerit OMNI PRETERITO et OMNI PRESENTI et OMNI FUTURO sed notatur quod sit eternus. Semper enim dictum de deo non remanet temporale et ideo non notat tempus. QUASI OMNI inquit et cetera quasi diceret: quod unum omni preterite fuit omni quoque presenti est et omni futuro erit. Et hoc non notat uel 85 innuit in ipso quando sed eternitatem: scilicet quod fuerint omni preterite et sunt omni presenti et erunt omni futuro. DE CELO i.e. de mundo ET DE CETERIS IMMORTALIBUS SECUNDUM PHILOSOPHOS DICI POTEST qui

eis perpC-

tuitatem attribuunt. 64 esse aliquid: esset aliquid MS. 78 ut enim: ubi enimM S. 86 eternitatem scilicet: eternitatem quod scilicet MS. 88 immortalibus: immortalibus corporibus Boethius.

De Trinitate IV, 68-73

209

71 AT DE DEO qui etemus est NON ITA scilicet non sic est sicut de ceteris 90 quia non debet dici de eo quod semper notet in ipso ipsum fuisse in omni preterito in omni presenti in omni future. Sed dici debet quod in ipso presentiam tantum notet i.e. eternitatem. Et hoc est quod dicit: SEMPER ENIM EST QUONiAM et cetera. Cum dicitur: semper est, SEMPER tantum IN EO PRESENTIS TEMPORIS EST i.e. tantum presentiam in ipso notat: 95 non preteritum uel futurum. Presentiam autem notat in deo i.e. eternitatem. TANTUMQUE INTEREST NOSTRARUM et cetera quasi diceret: aliud est presens in deo aliud est nostrum presens. Et hoc est [f. 49] quod dicit TANTUMQUE INTEREST i.e. tanta differentia est quantam scilicet dicam. Et postea 1 subiungit earn: PRESENS NOSTRARUM RERUM i.e. presens acceptum in nostris rebus ut scilicet nos usualiter presens accipimus AC DIUINARUM RERUM i.e. presens acceptum in deo. 72 QUOD EST NUNC i.e. QUOD NOSTRUM presens appellamus NUNC tantum 5 inquam interest QUOD NOSTRUM NUNC i.e. nostrum presens QUASI CURRENS TEMPUS FACIT i.e. successionem. ET determinat cuiusmodi successionem scilicet SEMPITERNITATEM i.e. interminabilem successionem. Hoc enim appellat sempiternitatem. DIUINUM UERO NUNC i.e. presens diuinum PERMANENS quia non est in 10 successione NEQUE MOUENS SE scilicet successiue uel mutabiliter ATQUE CONSISTENS scilicet in eodem FACIT ETERNITATEM in qua nulla est successio nulla mutabilitas. Quod est dicere: presens diuinum eternitatis est. GUI NOMINI scilicet eternitati si ADICIAS i.e. si adiungas SEMPER ut inde facias unum nomen scilicet sempiternitas per compositionem FACIES 15 EIUS QUOD EST NUNC scilicet prcsentis IUGEM INDEFESSUMQUE i.e. interminabilem ET PER HOC quia scilicet interminabilem PERPETUUM CURSUM i.e. perpetuam successionem scilicet indeficientem et interminabilem QUOD EST SEMPITERNITAS. Nam sempiternitas hie dicitur interminabilis successio. Sed cum dicitur "sempiterne deus" pro eterno accipitur. Sic fit ex diuersis 20 adiunctis. 73 RURSUS HABERE et cetera. Dixit quod substantia de deo predicatur. Similiter quantitas et qualitas. Et predicatio est secundum rem. Ubi uero et quando non predicantur de deo. Hoc dixit hue usque. Amodo transit ad alia predicamenta 25 et ostendit de illis [f. 49v] que deo conueniant et que non. 94 est quoniam: est quando MS. Glosa IV, 29. 6 currens tempus: cur tempus MS. 8 sempiternitatem: semper eternitatem MS. 12 (successio) Boethius, De cons phil. V, 6, 9-11; ed. Stewart-Rand 400. Glosa IV, 30. 24 predicatio est: predicationem MS.

210

Lectiones in Boethii librum

RURSUS HABERE UEL FACERE hec duo prcdicamenta EODEM MODO predicantur scilicet. Hoc est: non predicantur secundum rem uel de deo uel de homine. DIGIMUS ENIM et cetera. Quod dixerat exemplo docet. DIGIMUS DE HOMINE UESTITUS CURRIT: uestitus ad habere, currit ad agere pertinet. 30 Et hec non secundum rem predicantur de homine: scilicet non sic predicantur ut de eo de quo agitur possit ostendi ipsum esse id quod de eo predicatur. Sed extra predicatio est. 74

DE DEO et cetera. Quasi diceret: de deo dicimus GUNGTA POSSIDENS REGNAT predicando 35 habere et agere. Nam possidens ad habere: regnat ad agere pertinet. RURSUS DE DEO et cetera quasi diceret: predicatione horum non ostenditur id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur quoniam horum predicatio non est secundum rem sicut nee predicatio ubi uel quando secundum rem est. Et hoc est quod dicit RURSUS et cetera. 40 Litteram sic construe: DE UTRISQJLJE i.e. de homine et de deo NIGHIL DICTUM EST predicatione scilicet horum DE EO QUOD EST ESSE i.e. nichil dictum secundum rem sicut predicatione habere et facere ostenditur de eo de quo agitur id esse aliquid DE EO QUOD EST ESSE i.e. non est dictum aliquod eorum aliquid esse predicatione horum. Et hoc est quod intendit 45 dicere. 75 SED HEC OMNIS PREDICATIO i.e. horum predicatio tota DATUR EXTERIORIBUS i.e. assignatur scilicet extra rem: scilicet non est secundum rem. OMNIA HEC predicamenta QUODAM MODO REFERUNTUR AD ALIUD scilicet uel ad illud quod suppositum dicitur esse quando fit predicatio secundum rem 50 uel ad aliud quod scilicet non dicitur suppositum scilicet id de quo agitur esse quando fit predicatio extra. 76 cuius PREDICATIONIS DIFFERENTIAL [f. 50] scilicet predicationis que non fit secundum rem ab ea que fit secundum rem — cuius inquam PREDICATIONIS DIFFERENTIAM SIC FACILIUS i.e. tali modo INTERNOSCIMUS i.e. 55 discernimus. QUI HOMO EST et cetera. Qualiter internoscamus ostendit. QUI HOMO EST et cetera quasi diceret: cum dicitur de aliquo quod sit HOMO UEL DEUS REFERTUR AD SUBSTANTIAM i.e. predicatio est secundum rem. Predicatur enim substantia scilicet HOMO UEL DEUS cuius predicatione ostenditur de eo de quo agitur quod sit quod de eo predicatur. Et hoc 60 est quod dicit REFERTUR AD SUBSTANTIAM QUA i.e. cuius predicatione EST

29 dicimus de: diximus de MS. Glosa IV, 31. 35 regnat: regit Boethius. 53 differentiam: differentia MS. 55 sicfaciliusrsicfacimusMS. internoscimus i.e.: internoscimus et MS.

De Trinitate IV, 73-80

211

ALIQUID. ID scilicet de quo agitur ostenditur esse ALIQUID scilicet id quod predicatur. Hoc est quod dicit ID EST HOMO UEL DEUS. Homo enim de homine predicatur. Deus de deo predicatur. 77

QUI IUSTUS EST et cetera. 65 Aliud exemplum est et secundum aliud predicamentum. QUI IUSTUS EST et cetera quasi diceret: cum dicitur iustus de aliquo quod est IUSTUS REFERTUR AD QUALiTATEM i.e. id quod predicatur AD QUALITATEM pertinct. Et est secundum rem predicatio. Predicatione enim qualitatis potest ostendi de eo de quo agitur quod 70 sit aliquid scilicet id quod de eo predicatur. Et hoc est quod dicit QUA i.e. predicatione cuius scilicet qualitatis EST ALIQUID scilicet id de quo agitur EST ALIQUID ID EST ostenditur esse aliquid scilicet IUSTUS quod de eo predicatur. 78

QUI MAGNUS AD QUANTITATEM et Cetera.

75

Aliud exemplum et secundum aliud predicamentum. QUI MAGNUS est. Quasi diceret: cum de aliquo dicitur quod sit MAGNUS refertur AD QUANTITATEM: scilicet id quod predicatur pertinet ad predicamentum quantitatis. Cuius predicatio secundum rem est quia [f. 50v] ea ostenditur de eo 80 de quo agitur quod sit aliquid scilicet id quod de eo predicatur. Et ideo dicit QUA i.e. cuius predicatione EST ALIQUID ID EST scilicet de quo agitur scilicet est MAGNUS i.e. ostenditur esse magnus quod de eo predicatur. 79

NAM IN CETERIS et cetera. Continuatio: predicatione substantie quantitatis qualitatis id de quo 85 agitur est aliquid. NAM IN aliis non est ita. Nam reliquorum predicatio non fit secundum rem. Et hoc est quod dicit: NAM IN GETERIS FREDiGATioNiBUS i.e. quando alia predicamenta predicantur NIGHIL TALE EST i.e. contingit scilicet non fit predicatio secundum rem quoniam non ostenditur nee potest ostendi id de quo agitur esse ali- 90 quid quod de ipso predicatur. Et hoc est quod intendit dicere. 80 QUI ENIM DIGIT et cetera i.e. qui dicit ESSE IN FORO UEL UBIQUE REFERT AD PREDIGAMENTUM UBi quoniam pertinet ad predicamentum ubi. SED NON QUO et cetera. Ad predicamentum ubi REFERT. SED illud predicamentum NON est tale QUO ALIQUID EST i.e. eius predicatione non ostenditur id de quo agitur aliquid esse. Et hoc est quod dicit: 95 93 sed non quo: sed non qua MS.

212

Lectiones in Boethii librum QUO ALIQUID EST. UELUT A MAGNITUDINE et Cetera Scilicet HOH sicut

predicatione magnitudinis ostenditur id de quo agitur esse aliquid scilicet MAGNUM non ita predicatione ubi ostenditur id de quo agitur aliquid esse. Et hoc est quod dicit UELUT A MAGNITUDINE MAGNUM. 1 81

NAM SITUM et cetera. Predicta predicamenta scilicet substantia quantitas qualitas habere facere de deo predicantur. Sed SITUM esse et pati non predicantur aliquo modo. NAM SITUM PASSIONEMQUE REQUIRI IN DEO NON OPORTET quia nullo 5

modo assignari deo possunt. Non enim potest ostendi de deo quod aliquid patiatur uel quod alicuius positionis sit. Unde nee pati nee situs ei conueniunt. Et [f. 51] ideo dicit NAM SITUM et cetera. 82

IAMNE PATET et cetera. Quasi diceret: ex predictis sufficienter PATET DIFFERENTIA PREDICA- 10 TIONUM: hec scilicet differentia QUOD ALIE predicationum sunt secundum rem scilicet notant id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur: ALIE UERO NON. Et hoc est quod dicit quasi exponendo: ALIE QUASI REM MONSTRANT scilicet sunt secundum rem. MONSTRANT REM i.e. ostendunt id de quo agitur esse id quod de ipso 15 predicatur. ALIE UERO QUASI GIRGUMSTANTIAS REI i.e. non secundum rem sunt quia non ostendunt id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur sed habere se ad aliud sic ut sit in eo sicut in loco uel circumdatum eo sicut foro. Et hoc appellat GIRGUMSTANTIAS REI: scilicet adiacentia ut est ubi quando et huiusmodi. 20 83

QUOD ITA et cetera. Expositio priorum est aperta. ITA PREDICANTUR quedam scilicet de predicamentis UT ESSE ALIQUID et cetera i.e. ut eorum predicatione ostendatur id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur. Et hoc fit quando est predicatio secundum rem. 25 ILLA i.e. alia UERO sic predicantur UT NON ESSE et cetera i.e. ut eorum predicatione non ostendatur id de quo agitur esse aliquid. Et hoc fit quando predicatio non est secundum rem. SED POTIUS quam rem aliquid esse ostendant AFFIGANT i.e. applicent ALIQUID EXTRINSEGUS QUODAM MODO quo circumdatum aliquid notent. 30 AFFIGANT et cetera. Uel sub interrogatione uel sine interrogatione legi potest. ILLA IGITUR et cetera. Dixit quod quedam de predicamentis

5 nam situm: nam situs MS. MS. Glosa IV, 23.

15 ostendunt id de quo: de quo MS.

29 affigant: affigat

De Trinitate IV, 80-85

213

ostendunt rem esse aliquid: quedam uero non. Inde infert: IGITUR ILLA QUE ALIQUID ESSE DESiGNANT i.e. quorum predicationc ostenditur id de quo agitur aliquid esse SEGUNDUM REM PREDICATIONES et cetera i.e. eorum pre- 35 dicatio SEGUNDUM REM uocatur. Alia uero que [f. 51v] nichil esse ostendunt id de quo agitur predicationes extra dicuntur. 84 QUE predicamenta scilicet GUM DE REBUS SUBIEGTIS DICUNTUR i.e. cum de rebus his predicantur quibus unio conuenit UOGANTUR ACCIDENTIA scilicet quantitas qualitas et cetera. Nouem ACCIDENTIA UOCANTUR eo quod 40 REBUS SUBIEGTIS accidunt. Et hoc est quod dicit SECUNDUM REM i.e. secundum suppositum quod accidentia potest suscipere. 85 CUM UERO predicantur DE DEO i.e. cum eorum predicatio transfertur ad deum QUI scilicet deus NON EST SUBIEGTUS quia non potest accidentia suscipere PREDICATIO NUNCUPATUR SECUNDUM REI SUBSTANTIAM. Nichil 45 enim potest accidere deo. Sed quecumque de deo predicantur siue accidentia uocabula sint siue substantialia predicata de eo notant semper substantiam que est supra omnem substantiam: nunquam uero accidens. In deo enim nullum accidens esse potest. Et ideo dicit PREDICATIO NUNCUPATUR SECUNDUM SUBSTAN- 50 TIAM REI quia quecumque predicantur de deo substantiam innuunt in ipso et que est supra omnem substantiam. V 1

AGE NUNG DE RELATIUIS et Cetera.

Amodo uult agere de predicatione relatiuorum propter quam premisit de aliis. Nam ex ui relatiue predicationis hoc contingit quod non omnino indifferentia est in personis deitatis. Et licet non sit in eis omnino indifferentia propter hoc tamen non est inter eas aliqua differentia. Quomodo 5 ex ui relatiue predicationis hoc proueniat uidendum est. Et ideo dicit: DE RELATIUIS SPECULEMUR i.e. uideamus scilicet de predicatione relatiuorum PRO QUIBUS scilicet relatiuis OMNE QUOD DICTUM EST de predicamentis SUMPSIMUS AD DISPUTATIONEM i.e. ad tractationem. Id est: quicquid de predicamentis adduximus causa relatiuorum adduximus ut scilicet agen- 10 do de predicamentis et uim [f. 52] predicationis eorum assignantes uim quoque relatiue predicationis ostenderemus ex qua prouenit quod non omnino est indifferentia in personis deitatis. Quod ut manifestum sit de predicatione ad aliquid et de proprietate paucis agendum est. 41 hoc est quod: hoc quod MS.

214

Lectiones in Boethii librum

2 Sciendum itaque quod relatiua nullam omnino differentiam in rebus 15 faciunt que differentia sit generis aut speciei aut numeri quia per relatiua nulla differunt uel genere uel specie uel numero. Non enim faciunt huiusmodi differentiam sed cognationem potius habent. Unde Boetius dicit in Libro diuisionum quod relatiua nullo modo differunt immo cognationem habent: non differentiam. Cum autem neque 20 generis neque speciei neque numeri differentiam facere possunt nullam omnino faciunt differentiam. 3 Unde manifestum est quod licet Pater et Filius hec relatiua de deo predicentur — manifestum est inquam quod nullam omnino in personis faciunt differentiam uel generis uel speciei uel numeri. Et ita nullam peni- 25 tus faciunt ibi differentiam. Omnis enim differentia unius horum est: scilicet generis uel speciei uel numeri. Et ex hoc patet quod inter personas deitatis non est aliqua differentia. Nee mirum si hec relatiua in personis deitatis differentiam non faciunt ubi uim relatiuorum amittunt quia non ostendunt aliquid de deo ad quid 30 se habeat quod pertinet ad relatiua — non est inquam mirum si in rebus etiam discretis nullam possint differentiam facere. 4 Sunt autem una et eadem species relatiuorum pater et films dominus et seruus et similia sicut in dialectica dicitur. Quod etiam iuuat ad ostendendum quod non possunt facere differentiam generis uel speciei uel nu- 35 meri. Unde manifestum est quod nullam omnino differentiam facere possunt circa personas [f. 52v] deitatis. Et ita ex ui relatiue predicationis apparet quod aliqua differentia non est in personis licet dici possit: Pater non est Filius, Filius non est Pater et consimilia. 40 5 Qualiter autem ex eisdem ui predicationis proueniat ut non sit omnino inter personas indifferentia uidendum est ut appareat propter quid predicationem relatiuorum ad disputationem auctor sumpserit. Non igitur omnino indifferentia inter personas quia cum una et eadem substantia diuina sit tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus tamen est ibi personalis 45 diuersitas i.e. proprietatum diuersitas ut persona pro proprietate accipiatur: non pro rationabilis nature indiuidua substantia — est inquam ibi personalis diuersitas nullam tamen differentiam faciens inter personas talis 19 (Boethius) PL 64, 884B. Glosa V, 1. 28 non est aliqua: non aliqua MS. 34 (dialectica) Cf. Abelard, Dialectica; ed. M. L. De Rijk (Assen 1956) 83 ff ff. 46 (persona) Abelard, Exp. inSymb. Athanasti; PL 178, 360C: Quippe cum dicitur pluraliter personae, diversitas proprietatum ostenditur. Glosa V, 12.

De Trinitate V, 2-8

215

scilicet personalis diuersitas quod non in eo quod Pater est Filius est: nee in eo quod Filius est Pater est: nee in eo quod Pater est Filius est uel Spiritus 50 sanctus est uel e conuerso quia non in eo quod ginnens genitum: nee in eo quod genitum ginnens: nee in eo quod genitum est uel ginnens ab utroque procedens: a ginnente scilicet et genito. He sunt enim proprietates: ginnens genitum ab utroque procedens que in deitate persone uocantur. 6 Quod autem sic a se remouentur in loquendo ut dicatur Pater non est 55 Filius uel Spiritus sanctus, Filius non est Pater uel Spiritus sanctus, Spiritus sanctus non est Pater uel Filius facit uis relatiue predicationis que est in his uocabulis: non rerum subiectarum diuersitas. Que uocabula a se remouentur. Nee mirum si hoc in deo contingit cum etiam ista uocabula relatiua 60 pater et films circa res subiectas a se inuicem remouentur cum unam et eandem rem habeant sibi subpositam. Sic ex relatiua predicatione prouenit quod non omnino indifferentia [f. 53] sit in personis cum tamen ipse persone sint unius eiusdemque essentie. His de relatiuis in hoc loco premissis littera inspicienda est. 65 7 MAXIME ENIM NON uiDENTUR KEG et cetera i.e. in relatiuis MAXIME apparet quod eorum predicatio non est secundum rem. Nam cum relatiua de aliquo predicantur nunquam predicatione eorum ostenditur ipsum de quo agitur esse aliquid. Sed eius notatur respectus ad aliquid uel ad aliquem: ad aliquid differens genere uel specie: ad aliquem ad differens numero circa 70 res subiectas licet differentia non sit ex relatiuis sed aliunde quia relatiua nullam omnino differentiam faciunt. Sed quoniam semper ad aliquid uel ad aliquem nisi fiat relatio ad idem faciunt respectum idcirco omnino de deo non predicantur. Deus enim nunquam habet talem respectum. Non enim in parte connumerari potest. 75 8 NON UIDENTUR et cetera i.e. in his maxime apparet HEG i.e. relatiua FACERE PREDIGATIONEM SEGUNDUM SE. Non enim notant predicatione sua id de quo agitur aliquid esse. Et hoc est quod dicit QUE i.e. relatiua PERSPICIUNTUR CONSTARE EX ALiENO ADUENTU eo quod notant ad quid et respectum alienum. 80 AGE ENIM et cetera. Exemplo uult ostendere quod dixerat. AGE ENIM et cetera quasi diceret: uideatur exemplo an ita sit: scilicet an predicatio relatiuorum secundum rem non sit DOMINUS AC SERUUS. In his relatiuis apparet UTRUMNE SECUNDUM SE i.e. secundum rem SIT PREDICATIO relatiuorum 58 rerum subiectarum: rerum substantiarum MS.

83 apparet utrumne: apparet MS.

216

Lectiones in Boethii librum

AN MINIME. Non est autem SECUNDUM SE quia semper in respectu est et notat 85 ad quid. Unde planum est quod non est umquam secundum rem quia notat ad quid. 9 ATQUI si AUFERAS et cetera. Probatio est quod predicatio relatiuorum non est secundum se sed notat ad quid: scilicet in respectu est. ABSTULERIS [f. 53v] DOMINUM seruo sci- 90 licet ablator dominus enim ad quid i.e. respectu serui dicitur et seruus respectu domini. Et sic eorum predicatio ad quid notat. Unde non est secundum se. Et hoc est quod dicit si AUFERAS SERUUM et cetera. AT NON ETIAM si AUFERAS ALBEDiNEM et cetera ? Interrogatiue debet legi. Et est obiectio que fieri posset contra hoc quod dicit auctor: quod si aufer- 95 tur seruus aufertur dominus et ideo relatiuorum predicatio ad quid est: non secundum se. Contra quod obici potest quod predicatio albedinis de albo ad quid est non secundum se quia si AUFERAS ALBEDINEM ABSTULERIS QUOQUE ALBUM et e conuerso. Ita potest obici. Et sic auctor obicit dicens AT NON ETIAM SI AUFERAS et Cetera ? 10

1

SED INTEREST et Cetera.

Responsio ad predictam obiectionem. Quasi diceret: non est similitude inter relatiua et hec. Et ita non est simile quod obicitur. Nee ualet. Et hoc est quod dicit SED INTEREST et cetera i.e. differentia est. QUOD et 5 cetera. In hoc scilicet est differentia QUOD ALBEDO ACCIDIT ALBO QUA i.e. albedine SUBLATA PERIT i.e. non remanet ALBUM. AT IN DOMINO scilicet in his relatiuis dominus et seruus si SERUUM quidem abstuleris PERIT UOGABULUM QUO DOMINUS UOCABATUR i.e. non remanet dominus. Nam si non sit seruus nee dominus erit et e conuerso. 10 11

SED NON ACCIDIT et cetera. Etiam in hoc est differentia quod NON ACCIDIT SERUUS DOMINO UT ALBEDO accidit ALBO. Sed est POTESTAS QUA SERUUS et cetera i.e. cuius respectu seruus dicitur. SUBLATO DEPERIT SERUO quia si seruus non fuerit nee dominus erit PER SE ex se scilicet nullo extrinsecus faciente i.e. sine respectu 15 ad quid. PER ACCESSUM SERUORUM i.e. per hoc quod refertur ad seruum EXTRINSECUS qui scilicet accessus extra [f. 54] est. NON IGITUR et cetera. Et quoniam est ad quid etiam et in respectu et extrinsecus pendet QUODAM MODO relatiua predicatio inde infert: IGITUR NON POTEST scilicet non debet DICI RELATIUAM PREDICATIONEM i.e. predica- 20 tionem relatiuorum — non potest inquam DICI UEL ADDERE UEL MINUERE 95 quod dicit auctor: quod auctor MS.

18 ad quid etiam: ad quod etiam MS.

De Trinitate V, 8-15

217

UEL MUTARE QuiCQUAM RE: i.e. aliquid de re DE QUA DICITUR scilicet relatiuum predicatur. 12 QUE i.e. relatiua predicatio omnino NON IN EO QUOD EST ESSE CONSISTIT scilicet non est secundum rem SED IN EO QUOD EST IN COMPARATIONE i.e. 25 in respectu est et ad quid. Et hoc est quod dicit: IN COMPARATIONE i.e. in respectu scilicet ALIQUO MODO SE HABERE in respectu scilicet et ad quid. NEC SEMPER AD ALIUD et cetera quia non semper relatio fit ad aliud SED ALIQUOCIENS i.e. aliquando AD IDEM. Multotiens enim contingit IDEM ad se referri. 30 13 AGE ENIM et cetera. Ostendit quod in comparatione consistit relatiua predicatio. AGE ENIM STET QUISQUAM i.e. aliquis. EI scilicet stanti si ACCEDAM ad eum DEXTER ERIT ILLE SINISTER COMPARATUS AD ME Scilicet TCSpeCtU mei qui

dex-

ter ei sum. NON QUOD ILLE SINISTER et cetera quasi diceret QUOD ex hoc 35 SINISTER est QUOD EGO DEXTER aCCedo.

RURSUS et cetera. Scilicet si ad eum sinister accedam fit ille dexter. NON QUOD ITA et cetera quasi diceret: hoc fit propter respectum et comparaiionem. PER SE scilicet ex se. ME ACCEDENTE scilicet per meum accessum scilicet comparatione mei accedentis FIT DEXTER. ATQUE ID QUOD EST sci- 40 licet dexter per acessum meum A ME ET EX ME i.e. per me et comparatione mei. MINIME UERO et cetera i.e. non EX SE sed per aliud. 14 Et manet tamen idem sic quod non ei additur uel minuitur uel de eo mutatur aliquid licet modo uno respectu dexter sit: alio uero sinister. QUARE et cetera i.e ex predictis manifestum est quod relatiua predicatio non est 45 secundum se sed ad quid. Et hoc est quod dicit: QUE [f. 54v]

NON FACIUNT PREDICATIONEM Sed PROPRIETATEM ALICUIUS

REI IN EO QUOD iPSA EST: scilicet ea quorum predicatio non ostendit id de quo agitur aliquid esse. Talia scilicet NICHIL ALTERNARE addendo uel minuendo UEL MUTARE QUEUNT et non queunt prorsus UARIARE aliquam 50 ESSENTIAM.

QUOCIRCA et cetera et quia relatiua nequeunt addere aliquid uel minuere uel mutare nee quouis modo alternare QUOCIRCA i.e. ideo si PATER ET FILIUS AD ALIQUID et cetera i.e. si hec relatiua uocabula DICUNTUR AD ALIQUID SUBSTANTIALIS QUIDEM EST PRODUCTIO FILII et Cetera.

15 FILII PRODUCTIO Patri SUBSTANTIALIS EST i.e. ex se Pater est: non aliunde. Sic intelligendum est. Nichil enim deo substantiale est eo modo 24 quod est esse: quod MS.

Glosa V, 6.

35 non quod ille: non ille MS.

55

218

Lectiones in Boethii librum

quo dicitur substantiate in logyca quod scilicet habet similitudinem materie et forme. Omne enim substantiate est prius eo cui est substantiate. Quare deo 60 nichil est substantiate quia nichil deo prius est. Est tamen Patri SUBSTANTIALIS PRODUCTIO FiLii quia ex se Pater est non aliunde. 16 Una enim et eadem res una et eadem substantia et Pater est et Filius est et Spiritus sanctus est. Pater est in eo quod ginnens: Filius in eo quod genitum: Spiritus sanctus in eo quod conexio. 65 Et hec res unitas est eternitas est que in eo quod ginnit equalitatem ex se Pater est: in eo uero quod est equalitas genita Filius: sed in eo quod est unitatis equalitatisque conexio Spiritus sanctus. Et hec unitas Trinitas est quia est tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus: scilicet tres proprietates. Hie enim persona pro proprietate non pro rationabilis nature 70 substantia indiuidua accipitur. 17 Et nota quod cauendum est ab heresi illorum qui dixerunt quod quando uult est Pater, quando uult Filius, quando uult Spiritus sanctus: ponentes unam personam in deitate que quando uult est Pater et [f. 55] quando uult est illud. Nos autem non ita. 75 Sed dicimus quod una et eadem res est Pater et Filius et Spiritus sanctus: tres persone scilicet non una persona ex eo quod ginnit Pater: ex eo quod est genitum Filius: ex eo quod est utriusque conexio Spiritus sanctus. 18

RELATIUA UERO et Cetera.

Productio Filii i.e. generatio substantialis est Patri. Et tamen PREDI- 80 CATIO PATRIS scilicet cum predicatur hoc nomen Pater predicatio RELATIUA est i.e. pater hoc uocabulum constructionem relatiuorum habet. Nam sicut dicitur seruus domini seruus et e conuerso ita construitur pater filii pater et e conuerso. Nee tamen predicata de deo hec uocabula uim relationis retinent. 85 Non enim notant ad quid predicata de deo sed eternam generationem que est substantia supra omnem substantiam. Licet igitur relatiue predicentur de deo i.e. constructionem relatiuorum habeant tamen non predicantur omnino ad aliquid de deo quia predicata de ipso non notant ad quid. Hoc enim in deo nullo modo notari potest. Et sic debet intelligi: 90

60 eo cui: eo cuius MS. 64 in eo quod: in quod MS. Glosa V, 21. 70 (persona) Boethius, Contra Eut. 3; ed. Stewart-Rand 84. 72 (dixerunt) Augustine, In loh. Tr. 37, 6; PL 35, 1672 or CCL 36, 334. E. K. Rand, Johannes Scottus 39. Abelard, Theol. scholarium I, 15; II, 13; PL 178, 1009BC. 1071D. Glosa V, 12.

De Trinitate V, 15-23

219

RELATIUA UERO pREDicATio PATRis. Hec enim rclatiua uocabula nullam differentiam faciunt generis uel specie! uel numeri. 19 AC si MEMINIMUS inquit si memores sumus OMNIUM SENTENTIARUM et cetera quas DE DEO IN PRIORIBUS diximus de prima forma scilicet de imitate — dictum enim fuit quod ipse unitas est et prima forma — quarum 95 SENTENTIARUM si memores simus ITACOGITEMUS PROCESSISSE scilicet i.e. genitum esse EX DEO PATRE FILIUM DEUM ET EX UTRISQUE i.e. ex Patre et Filio SPIRITUM SANCTUM qui scilicet ab utroque procedit. Est namque amor utriusque et conexio iuxta sententias in prioribus dictas. Hoc tenebimus. 20

HOC QUONIAM et cetera. 1 Sed Patrem et Filium et Spiritum [f. 55v] sanctum QUONIAM SUNT INCORPORALES cogitemus scilicet LOCIS MINIME DisTARE i.e. non distare localiter sicut Socrates et Plato a quibus si omnia alia accidentia abstrahantur tamen non possunt esse nee intelligi sine loco ut in prioribus dictum est. 5 A nullo eorum differt deus quoniam nullas habet differentias scilicet uel generis uel speciei uel numeri. 21 DIFFERENTIE ABSUNT et cetera scilicet UBi non est differentia generis uel speciei uel numeri ABEST PLURALITAS. Sed UBI ABEST PLURALITAS ADEST UNITAS et cetera. Quare cum in deo non sit pluralitas in ipso est 10 unitas. Quare in ipso non est differentia. Ubi enim non est nisi unitas non potest esse aliqua differentia. NISI DEUS inquit et cetera quasi diceret: cum Filius sit a Patre genitus ipse deus est. Ex deo enim nichil ginni potest NISI DEUS. 22 ET IN REBUS NUMERABiLiBUS et cetera in quibus scilicet magis uidetur 15 NUMERABILIBUS non inter se sicut linea et lapis non sunt numerabilia inter se sed linea cum lineis: lapis uerocum lapidibus numerabilis est. ETIN talibus REBUS NUMERABILIBUS que inter se numerabiles non sunt REPETICIO UNITATUM NON TACIT PLURALiTATEM i.e. numerum. Et ideo dicit: NON OMNIBUS MODis i.e. non semper unitatis repeticio pluralitatem fa- 20 cit. Considerata enim absolute ut arimetici earn considerant non facit pluralitatem. Etiam facta circa non discreta sicut circa lineam et lapidem uel aliquid tale non facit numerum. 23 Sed tantum circa discreta cum scilicet multiplicatur aliquod commune circa discreta pluralitas et numerus efficitur. Et ideo dicit auctor NON OM- 25 NIBUS MODIS FACIT PLURALITATEM et Cetera. 97 filium deum: filium domini MS.

220

Lectiones in Boethii librum

Et hie locus leuiter potest intelligi ex eo quod in prioribus diximus quod scilicet numerus duplex [f. 56] est: unus quo numeramus, alter qui est in rebus numerabilibus. TRIUM IGITUR et cetera i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti IDONEE 30 et cetera scilicet conuenienter et rationabiliter CONSTITUTA EST. Et ita rationabiliter a catholicis dicitur quod tres persone sunt unus deus. VI

1

SED QUONIAM et cetera. Quasi diceret: licet unitas sit trium tamen tres persone sunt. Et hoc contingit ex ui relatiue predicationis: non ex diuersitate aliqua subiectarum rerum. NULLA RELATIO et cetera i.e. nullius persone relatio ad rem ipsam i.e. ad ipsam personam fieri potest. Et hoc est quod habetur in littera. Non 5 enim debet dici Pater Patris Pater sed Filii Pater et ita in ceteris. ICCIRCO et cetera quasi diceret ICGIRCO relatio persone non potest fieri ad se ipsam quia si fiat ad se ipsam SECUNDUM SE EST predicatio et RELATIONS CARET i.e. non est relatiua. Et hoc est quod in littera habetur. 2 FAGTA QUIDEM et cetera. Quia scilicet relatio persone non fit ad se 10 ipsam sed ad aliam FACTA EST NUMEROSITAS TRINITATIS secundum uim relatiue predicationis. Que tamen numerositas non est numerositas. Sed est SERUATA UNITAS scilicet diuinitatis in EO QUOD EST INDIFFERENTIA i.e. propter indifferentiam que in personis deitatis est. UEL SUBSTANTIE et Cetera. INDIFFERENTIA dicO qUC CSt UEL SUBSTANTIE 15

quia persone tres sunt unius et eiusdem substantie UEL OPERATIONIS et cetera. 3 Una enim et eadem operatic est Patris et Filii et Spiritus sancti. Quicquid enim operatur una persona et alia. Quod si opponatur: Pater misit Filium et hoc est operatio Patris mittere Filium ergo operatio est Filii ergo Filius misit Filium, hec uerba quidem Filius misit Filium non sunt conce- 20 denda. Sed tamen una et eadem operatio est Patris et Filii. Et Pater quidem misit Filium [f. 56v] i.e. incarnauit. Et Filius missus est i.e. incarnatus. Et hec est una et eadem operatio Patris et Filii. Quicquid enim operatur Pater operatur et Filius. 25 4 SUBSTANTIA GONTiNET UNITATEM i.e. ex hoc quod una est substantia deitatis: unitas est in deitate. RELATIO MULTIPLICAT et cetera i.e. ex ui re2 licet unitas: licet ueritas MS.

6 pater patris: pater patri MS.

18 quod si: quo si MS.

De Trinitate VI, 1-7

221

latiue predicationis in deitate personarum Trinitas est: non ex aliqua diuersitate. SOLA SINGILLATIM quod postea exponit dicens SEPARATIM scilicet unum 30 ab alio remouendo. Et hoc tantum dicitur de his relatiuis uocabulis Pater Filius Spiritus sanctus que a se inuicem remouentur. QUE RELATIONIS SUNT i.e. relatiua uocabula. 5

NAM IDEM et cetera. Ostendit quomodo hec relatiua a se inuicem remoueantur. NAM IDEM 35 et cetera. IDEM masculini generis est. Aliter enim non esset uerum. Idem enim si scilicet idem sit neutrum et Pater est et Filius et Spiritus sanctus: et ipsi idem et unus deus et unus. Hoc totum catholice potest concedi. IDEM OMNIA QUE SEGUNDUM SE et cetera. OMNiA dicit propter pluralitatem uocabulorum que deo conueniunt: non propter pluralitatem subiec- 40 tarum rerum. In deo enim non est pluralitas quoniam unum quid et simplex est deus. Sicut dicitur Marcus Tullius sunt Cicero de uno propter pluralitatem nominum: non subiectarum rerum. Similiter OMNIA et cetera. 6

SANE SGIENDUM et cetera. In hoc loco uult ostendere quod hec uocabula relatiua scilicet Pater 45 Filius Spiritus sanctus non notant uel innuunt in deo diuersa cuius est una eademque substantia sed predicata de ipso innuunt omnino substantiam que est supra omnem substantiam: non aliquem respectum ad aliud. Et hoc est quod dicit SANE SGIENDUM [f. 57] EST et cetera. UT AD DIFFERENS et cetera i.e. UT per ipsam predicationem relatiuam 50 fiat relatio AD DIFFERENS: scilicet quod differat uel genere uel specie uel numero UT EST SERUUS AD DOMINUM. Fit enim relatio ad differens per hec relatiua etsi differentia non ueniet ex ipsis relatiuis. Relatiua enim nullam omnino faciunt difTerentiam sicut in prioribus ostendimus. 7 DIFFERUNT ENIM ista scilicet NAM OMNE EQUALE et cetera. Ostendit quod 55 relatiua predicatio non semper ad differens predicatur. NAM EQUALE et cetera quasi diceret: cum dicitur EQUALE EQUALI EQUALE IDEM eidem IDEM neutraliter et consimilia relatiua predicatio non fit ad differens. Sed IDEM ad se refertur et est unius eiusdemque substantie. Similiter cum dicitur Pater Filii Pater, Filius Patris Filius, Donator 60 Doni Donator, Donum Donatoris Donum non fit relatio ad differens. Pater enim et Filius et Spiritus sanctus nullo modo differunt sed sunt unius et eius34 (nam idem) Glosa VI, 2. 28, 1598C. Glosa V, 15.

61 (donum) Comm. Victorinus 114. Exp. Symb. Quicumque; PG

222

Lectiones in Boethii librum

dem substantie unius et eiusdem essentie. Non enim relatiua predicatio fit semper ad differens. Et hoc est quod intendit dicere in hoc loco. 8

ET SIMILIS EST RELATIO IN TRINITATE et Cetera.

65

Quasi diceret: sicut in his relatio non fit ad differens similiter IN TRINITATE cum utimur relatiuis uocabulis scilicet Pater Filius Spiritus sanctus relatio non fit ad differens. IN TRINITATE enim non est aliqua differentia UTRIUSQUE AD SPIRITUM SANCTUM cum scilicet dicitur: Pater et Filius sunt unus Donator Doni sci- 70 licet Spiritus sancti et Spiritus sanctus Donum est Donatoris qui Donator est Pater et Filius. Nam Spiritus sanctus ab utroque procedit: a Patre scilicet et a Filio. UT EIUS QUOD EST IDEM et cetera i.e. talis est relatio in Trinitate [f. 57v] qualis eiusdem ad se. Sicut enim quando idem ad se refertur non fit relatio 75 ad differens sic in Trinitate non fit relatio ad differens. Et in hoc similitudo est. 9

QUOD si IN CUNGTIS REBUS et cetera. si NON POTEST iNUENiRi scilicet in omnibus relatiuis quod relatiua predicatio non predicetur ad differens quod quidem NON POTEST INUENIRI hoc 80 contingit ex alteritate: scilicet ex mutabilitate rerum. Ex alteritate enim differentia prouenit. Et hoc est quod dicit: HOG FAGIT ALTERITAS i.e. mutabilitas COGNATA scilicet affinis et coniuncta GADUGIS i.e. mutabilibus REBUS ex quarum mutabilitate differentiam prouenire necesse est. 85 10

NOS UERO et cetera. Relatiua predicatio non ad differens predicatur quando ea in Trinitate utimur. Et ideo numquam imaginemur uel cogitemus differentiam siue pluralitatem in Trinitate ut imaginati fuerunt quidam heretici errantes. Et hoc est quod dicit: non oportet NOS Diouciulla IMAGINATIONS ut scilicet 90 imaginemur aliquid quod nefas sit de deo. SED oportet nos ERIGI INTELLEGTU ut scilicet diuinam simplicitatem comprehendamus. Ita enim oportet AGGREDI i.e. intelligere unumquodque UT POTEST et ut debet INTELLIGI. luxta quod dictum est: eruditi hominis et cetera. 11

SED DE PROPOSITA et cetera. 95 Terminat hoc opus dicens se sufficienter tractasse DE PROPOSITA QUES-

81 alteritate enim: alternitate enim MS. N. of Gusa, De docta ignorantia I, 7; p. 15: Alteritas namque idem est quod mutabilitas. 82 hoc est quod: hoc quod MS. 83 facit alteritas: facti alternitas MS. 92 aggredi i.e.: aggredi MS. Glosa VI, 4.

De Trinitate VI, 7-12

223

TIONE. NORMAM i.e. regulam. SUBTILIS QUESTIONIS i.e. questionis subtilis solutio. DEGURSA i.e. soluta. STATUET i.e. proferet uestra AUCTORITAS. SPONTE i.e. per se firmissime sine argumentis. SENTENTIE dico que est 1

de FUNDAMENTIS FIDEI.

Hec est sententia quod tres persone sint una substantia [f. 58] fundamentum fidei est et principium que hie argumentis confirmata est OPITULANTE i.e. auxiliante DIUINA GRATIA. PRESTITIMUS contulimus inuenimus ADIUMENTA i.e. argumenta IDONEA ad propositum conuenientia. 5 12

ILLUC PERFECTI et cetera. Quasi diceret: si argumenta proposite questioni conuenientia PRESTITIMUS OPITULANTE DIUINA GRATIA inde grates rcfcrcnde sunt deo huius rei effectori. Et hoc est quod dicit ILLUC scilicet ad eum REMEABIT referetur LETICIA gratia PERFECTI OPERIS de opere perfecto UNDE i.e. a quo UENIT 10 EFFECTUS i.e. ei qui effector est grates referentur: scilicet deo. QUOD si ULTRA SE et cetera. Scilicet si non potui excedere hominem in loquendo de deo i.e. si insufficienter ut homo loquutus sum de proposito QUANTUM INBECILLITAS i.e. debilitas humane nature SUBTRAHIT perfectioni scilicet UOTA SUPPLEBUNT quia uotum fuit si fieri posset scilicet in quantum 15 fieri potuit perfecte propositum exequi.

VII

1 si PATER ET FILIUS AD ALiQUiD DicuNTUR et cetera i.e. quamuis dicantur predicari de deo difFerentiam in eo de quo predicantur non ponunt quantum ad significationem. Uere, non differunt NISI SOLA RELATIONS i.e. in quantum nuncupant discreta supposita. Et quia nuncupant diuersa supposita ideo omnino a deo predicatio remouetur. Deus enim, ut dictum est, in parte 5 non accipitur. Uocabula tamen relatiua de deo predicantur sed non relatiue i.e. non innuunt ad quid uel ad quern cum dicitur: deus Pater est. Constructionem uero relatiuorum optinent. Dicitur enim Pater Filii Pater, Filius Patris Filius. Et quia talem constructionem optinent ideo superius dixit quod 10 non esset [f. 58v] ibi omnino indifFerentia propter suspicionem uocabulorum. Quia uero non nuncupant diuersa iccirco dixit quod ibi nulla differentia sit. 98 statuet i.e. proferet uestra: stat pronuntia i.e. prefer et statuet uestra MS. Boethius, De Trinitate 5; ed. Stewart-Rand 26. 5 (in parte) Glosa IV, 13.

1 (si pater)

224

Lcctiones in Boethii librum

2 Catholice igitur dicamus quod de deo relatiua non predicantur quia ad quid de eo non dicuntur nee iterum ad quern. Ista enim uocabula in- 15 nuerent discretionem in deo quam ibi non esse superius ostendimus. Forsan aliquis inquiret utrum deus in eo quod Pater est habeat se ad Filium. Diximus enim quod constructionem relatiuorum tantummodo seruarent. Inde uidetur quod habet se ad Filium. Sed hoc contradicimus turn quia in auctoritate non repperitur turn potius ut omnis coniectura 20 differentie que ex tali constructione oriri posset remoueatur. Ea uero uocabula retinere constructionem relatiuorum tune intelligimus cum dicitur: Pater Filii Pater, Filius Patris Filius. 3 Item queritur cum omne uocabulum quod de deo substantiue predicatur de qualibet personarum dicatur utrum debeat dici: Pater est sapientia 25 Filii, quemadmodum dicitur: Filius est sapientia Patris. Ita enim catholici dicunt quod Filius est sapientia Patris et in eo cuncta fecit. Tres autem persone sunt una sapientia. Et una sapientia est tres persone. Et inde uidetur quod Pater est sapientia Filii. Hanc tamen loquutionem non recipimus ideo scilicet ne aliquis putet Patrem esse genitum a Filio. 30 Iterum Pater est omnipotentia et Filius similiter et Spiritus sanctus. Nee tamen propter hoc concedimus Patrem esse omnipotentiam Patris uel Filii uel Spiritus sancti: propter predictam coniecturam que inde posset oriri. 4 Quaeritur item [f. 59] utrum debeat dici: Pater est Spiritus, Filius est Spiritus. Et si substantiue accipiatur dici potest: si uero relatiue scilicet 35 in designatione persone non dicetur. Notandum est adhuc quod quamuis Pater relatiue ad Filium referatur cum Spiritus sanctus sit nomen relatiuum non refertur tamen ad duo relatiua. Pater enim et Filius sunt unus Donator. Spiritus autem sanctus est Donum illius Donatoris. Et ita istud nomen non cum duobus relatiuis 40 construitur sed cum uno. Ita theologice de Trinitate sentiendum est. 5 Tribus enim modis de Trinitate loquimur: theologice scilicet mathematice et ethice. Et Augustinus quidem mathematice dicit quod in Patre est unitas in Filio equalitas in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio. Quod sic intelligendum est: 45 Unitas secundum mathematicos omnem pluralitatem ex se ginnit. Unitas enim dicitur onitas i.e. entitas rei. Tamdiu enim res esse dicitur quam-

43 et ethice: et hetice MS. Glosa V, 17. (Augustinus) De doctr. Christiana I, 5, 5; PL 34, 31. E. Jeauneau, Mathematiques et Trinite 289-295. Sent. I, 31, 2; ed. Quaracchi (1916) 195. 47 (onitas) Glosa V, 18. Commmtum II, 22. Lectiones II, 48.

De Trinitate VII, 2-8

225

diu unum est. Et ex hoc apparet quod esse omnium ex unitate consistit. Ita unitas causa est existentie omnis pluralitatis. Ei uero ad esse nulla res potest esse causa. Immo ex se est quicquid est. 50 6 Per hanc similitudinem unitatis et numeri in Patre dicitur esse unitas. Pater enim hec proprietas est diuine substantie per hoc quod ipsa creatrix est omnium rerum et omnia ginnit et a nullo ginnitur uel creatur. In Filio uero dicitur esse equalitas. Equalitas autem dicitur ubi non est nee plus nee minus preter id quod conuenit ad esse rei. Prima uero equa- 55 litas repperitur in multiplicatione unitatis in se. Nam unitas semel nichil est nisi unitas. Nam si ibi plus uel minus esset, pluralitas [f. 59v] ibi repperiretur et sic ex multiplicatione unitatis in se aliud procederet quam unitas. 7 Hec itaque unitas terminus est omnium rerum. A nullo uero terminatur. Equalitas uero diuine substantie ascribitur per hoc quod est Filius quia in 60 Uerbo i.e. in Filio genito a Patre cuncta creauit. Et ideo dicuntur facta esse in sapientia dei. Et per talem proprietatem hoc uocabulum films refertur ad deum. Sed equalitas appetit unitatem et unitas e conuerso equalitatem. Hie itaque amor quo equalitas appetit unitatem et unitas equalitatem am- 65 borum conexio est. Istud amborum relatiuum est ad proprietates has quas dixi equalitatem et unitatem: non ad res discretas. Non enim est nisi una sola unitas: trina tamen in proprietate. Conexio enim unitas est. Nam in uno penitus pluralitas non est. Tamen non concedimus quod conexio equalitas sit: propter personales proprietates. 70 Unitas autem numerum facit: equalitas uero proportionem: conexio proportionalitatem. 8

NISI SOLA RELATIONE Ct Cetera.

Quamuis de deo ad aliquid consideretur predicari non propter hoc differentia in eo repperiretur NISI ea que in SOLA RELATIONS est i.e. per 75 constructionem relatiuorum ilia differentia procederet que a se inuicem remouerentur et non ex diuersitate rei. Et hoc est quod dicit NISI SOLA RELATIONS et cetera. RELATIO UERO et cetera. Uere, non esset nisi in sola relatione ilia differentia et non in re quia RELATIO NON PREDICATUR AD ID DE QUO PREDICATUR 80 48 (unum) Tract, de sex dierum operibus 31 and 43. 54 (equalitas) N. of Gusa, De docta ign. I, 8; p. 17: Equalitas vero essendi est quod in re neque plus neque minus est, nihil ultra nihil infra. 56 (unitas semel) Tract, de sex 38: Unitas enim semel nichil aliud est quam unitas. De docta ign. I, 8; p. 17: Unitatis repetitio i.e. unitas semel. 58 aliud procederet: aliud procedent MS. 76 constructionem relatiuorum: relatiuorum MS.

226

Lectiones in Boethii librum

QUASI IPSA SIT SECUNDUM REM BE QUA DiciTUR i.e. predicatur. Ideo constructio relatiuorum non ostendit id de quo agitur esse aliquid secundum quod ipsum subiectum [f. 60] differret ab alio in actu. Immo magis ostendit cognationem rei. 9 Et quia non ponit id de quo agitur esse aliquid actu iccirco NON FACIET 85 ALTERITATEM RERUM i.e. res diffcrentcs non ostendit actu SED si DICI POTEST et cetera. Uere, talis predicatio difFerentiam rerum non facit quia nichil ponit esse id de quo dicit. Sed talis predicatio scilicet cum dicitur: Deus est Pater Filii et similia magis ostendit diuersitatem personarum que diuersitas notatur in constructione relatiuorum uocabulorum que a se 90 inuicem remouentur — magis inquam notatur diuersitas personarum quam diuersitas rerum que nulla est. Et hoc dicit SED si DICI POTEST et cetera. 10 Littera sic continuatur: Uere, ALTERITATEM NON FACIET talis predicatio. Sed cum dicitur: Pater non est Filius ex quo diuersitas uidetur INTEPRETATUM EST PERSONARUM i.e. propter interpretationem in constructionem et 95 distinctionem et explanationem PERSONARUM dicitur: non propter differentiam generis uel speciei uel numeri que ibi non est. Et ita apparet quod non est ibi differentia. Nee iterum omnino est ibi indifferentia quia ibi uocabula relatiua ad proprietates personales distinguendas ponuntur in personis quibus QUOQUO MODO diuersitas notatur. 1 Uere, propter distinctionem personarum relatiua ponuntur ibi si potest dici QUOQUO MODO i.e. aliquo modo. ID QUOD uix POTUIT INTELLIGI superius. Hoc enim difficile fuit ad intelligendum quomodo indiflferentia rerum esset in deo cum in eo sit Trinitas personarum. 5 11 OMNINO ENIM et cetera. Uere, non est differentia in deo sed si qua sit ea relationis esse dicetur differentia que distinguit personas et non diuersitas rei que uenit ex accidente [f. 60v]. Et hoc probat quod deus incorporalis res est et iccirco illocalis. Et ideo locus non faciet diuersitatem in eo sicut facit in re corporea. 10 Hoc enim accidens, ut superius dictum est, tale est sine quo res locaia non intelligitur. Quod penitus a deo remotum est. Et hoc dicit OMNINO ENIM et cetera i.e. MAGNA et generalis REGULA est IN REBUS CORPORALIBUS DISTANTIAS que quomodo ibi sint — illas inquam EFFICI DIFFERENTIIS i.e. consistere in distinctione personarum NON LOCIS i.e. non diuersitate rerum 15 extrinsecarum. Et hoc probat: 85 non faciet altentatern: non facit alternitatem MS. tur MS. 93 uere alteritatem: uere altercacem MS. Glosa V, 25.

91 notatur diuersitas personarum: nota15 distinctione: distinctionem MS.

De Trinitate VII, 8-16

227

12 NEC ACCESSISSE Dici POTEST ALIQUID DEO i.e. quia aliquid extrinsecum sit non dicitur deus Pater quia sic non esset ab eterno. Ab eterno autem est Pater quia ab eterno Filium genuit. Et hoc dicit NON ENIM CEPIT UMQUAM ESSE PATER.

20

Et subiungit causam quare non cepit dicens EO QUOD PRODUCTIO FILII SUBSTANTIALIS EST Ei i.e. ex sc est Pater et non extrinsecum. Non tamen propter hoc aliquid est ei substantiale. RELATIUA UERO et cetera. 13 Nota SED INTEREST et cetera. Soluit obiectionem hoc modo ostendendo scilicet albedinem se habere 25 alio modo ad album quam seruus ad dominum. Albedo enim quamuis destructa album non remanet tamen predicata de aliquo ostendit esse aliquid: scilicet album. Seruus uero non ostendit id de quo predicatur esse aliquid sed magis quadam cognatione iungi. Et hoc est quod dicit SED INTEREST et cetera. 30 14 SED NON ACCIDIT SERUUS DOMINO i.e. non ostendit dominum aliquid esse. Non enim differunt in significatione quamuis nuncupent discreta inter que est POTESTAS QUEDAM i.e. affinitas ad quam significandam uocabula sunt reperta circa discreta. Et hoc ait SED POTESTAS et cetera. QUE QUONIAM et cetera i.e. talis affinitas que circa discreta [f. 61] signi- 35 ficatur DEPERIT SUBLATO SERUO. Nee mirum. Eadem enim res utrisque significatur — QUONIAM inquam ita est CONSTAT EAM NON ACCIDERE PER SE DOMINO i.e. non ostenditur dominus esse aliquid per predicationem serui. Immo magis ostenditur qualiter se habet ad aliud. 15

NON IGITUR DICI POTEST et Cetera.

40

Quia in his relatio discretionem non ponit in quibus magis uidebatur nee etiam ponit esse aliquid IGITUR predicatio relatiuorum non ostendit id de quo agitur esse aliquid. Nee differential!! in rebus ponit. QUE TOTA et cetera. Uere, difTerentiam non ponit quia relatio NON IN EO QUOD EST ESSE CONSISTIT i.e.non dicitur relatio ex discretionerei signi- 45 ficate immo magis ex idemptitate et cognatione eius. Et hoc dicit SED IN EO QUOD EST IN COMPARATIONE. Si enim res discrete relatiuis significarentur esse unius non congrueret alii. 16 AGE ENIM et cetera. Quod ex discretione rerum non sit probat per exemplum notum. Ali- I quis enim DEXTER dicitur non quod ipse sit in se dexter sed quia respectu 50 25 obiectionem: abiectionem MS. sublato: deperiit sublato MS.

32 significatione: significationem MS.

36 deperit

228

Lectiones in Boethii librum

alicuius dexter dicitur. Item ILLE idem SINISTER dicitur. Ex quo apparet quod dexter et sinister non dicuntur ex eo quod aliquid ponunt in re esse quod sit diuersum ab alio. Immo per quendam accessum rerum exteriorum dexter et sinister idem dicitur. 55 Si enim in re ista uocabula discreta ponerent uelut album et longum ponunt idem uno et eodem tempore non esset dexter atque sinister. Sed idem dicitur dexter atque sinister in eodem tempore. Quare discreta non ponunt. Hanc summam in hac littera Boetius designat: AGE ENIM et cetera. 17

QUARE QUE SECUNDUM REI ALICUIUS et Cetera.

60

Concludit ideo scilicet ex predictis exemplis quod predicatio [f. 61v] relatiuorum non ponit differentiam generis uel speciei uel numeri in rebus. Dixerat enim superius quod dexter et sinister non significat res discretas: iterum nee dominus et scrims. Immo eandem rem significant circa discreta diuersa. 65 Inde concludit generaliter quod ilia predicamenta QUE NON FACIUNT PREDICATIONEM SECUNDUM PROPRIETATEM ALICUIUS REI i.e. quorum predi-

catione non assignatur aliquid esse in eo quod ipsum est non ostendunt id de quo agitur esse aliquid. Et hec predicamenta sunt extra rem. Et omnia talia non possunt ALTERNARE UEL MUTARE ESSENTIAM i.e. 70 non faciunt id de quo agitur differre genere uel specie uel numero uel ex se uel ab alio. Et quia nulla predicamenta extra rem differentiam faciunt ergo nee relatiua. Et hoc est quod dicit QUOCIRCA et cetera. 18 Nota quod si ex materia statua diceretur statua omne es statua diceretur. Hoc autem falsum est. Igitur ex materia non est esse sed ex forma. 75 Et idem de consimilibus iudica. Igitur ex materia non est esse sed ex forma. Et hoc multis inductis probat. 19 Res in deo sunt non essentialiter i.e. non secundum propriam formam. Et ideo nomina data rebus ex discretione forme non conueniunt deo sicut lapis et huiusmodi licet ipse sit omnia. 80 Similiter quamuis ubique dicatur deus esse non propter hoc debet dici: deus est in mundo uel in loco. Cum enim dicitur: deus ubique est non aliud dicimus quam deum in se omnia locata illocaliter et complicite continere. Et inde apparet quod propter hoc non debet dici quod hie sit uel ibi localiter. 85 20 Personalia uocabula remouentur a se et tamen indirferentia est in Trinitate. Nota quod incarnari Filium est Filium esse incarnatum. Sicut 83 aliud dicimus quam: aliud quam MS.

87 incarnari: incarnare MS.

De Trinitate VII, 16-21

229

enim diuersis uocabulis persone distinguntur ita eadem operatic diuersis uocabulis circa personas [f. 62] distinguitur. 21 RELATIO MULTIPLICAT TRiNiTATEM i.e. constructio relatiua distinguit90 personas. IDEM OMNIA et cetera. Plurale cum singulari subiunxit ut ostenderet omnia in deo esse sine pluralitate. Nota quod in Trinitate relatio non ad discreta refertur nee tamen ad eandem personam. Nota quod idem omnino est quod a se differre non potest. Unde quia deus a se difFerre non potest unus et idem deus est: 95 non plures dii. Et ista sufficiant.

This page intentionally left blank

IV

COMMENTARIUS IN BOETHII LIBRUM CONTRA EUTYCHEN ET NESTORIUM (Fragmenmm Londinense)

MS London, British Museum, Royal 8. C. V., f. 43-46 (s. xii)

I 30 similitudine uel dissimilitudine accipitur. Translatum est a formis. Substantial enim similitudo uel dissimilitude ex formis prouenit. II

1 His de natura premissis, de persona inspiciendum est. Et hoc est quod dicit SED DE PERSONA DUBITARI scilicet dubitatio POTEST esse de persona que eius DIFFINITIO sit et que eius differentia sit ad naturam. Uoluerunt enim quidam stulti quod omnis persona esset natura. Quod quidem si bene intelligatur satis concedi potest quia personas etiam 5 deitatis naturam habere concedimus propter diuinitatem. 2 Sed errauerunt in hoc quod dixerunt quod omnis natura esset persona et haberet personam et quod natura non posset esse sine persona. Quod omnino falsum est. Largior enim est natura quam persona. Et bene potest esse natura sine persona. Sed qui paritatem inter natu- 10 ram et personam constituerunt nullam quidem potuerunt inuenire uel assignare differentiam inter personam et naturam. Et ita errauerunt putantes naturam non posse esse sine persona. 3 Et tamen contigit quod dixerunt duas personas esse in Christo: unam diuinitatis, aliam humanitatis cum tamen non nisi una persona sit in eo 15 cum duabus tamen naturis. Amplius littera inspicienda est et in ea que dicenda de his restant dicentur. si ENIM OMNIS et cetera. Bene dixi: dubitari potest de persona que eius diffinitio sit et que eius differentia et DISCRETIO ad naturam. 4 si ENIM OMNIS NATURA HABET PERSONAM quod scilicet natura nullo 20 modo possit esse sine persona — quod quidam inperiti putauerunt — INDISSOLUBILIS NODUS i.e. questio de persona et de natura indissolubilis EST QUE scilicet sit eius differentia ad naturam ostendi non poterit. Et hoc est quod dicit INDISSOLUBILIS et cetera. NODUS i.e. questionis difficultas. QUENAM et cetera i.e. ostendi non 25 poterit que differentia sit INTER PERSONAM et NATURAM si quicquid est hoc

2 (sed de persona) Boethius, Contra Eutychen 2; ed. Stewart-Rand 88.

234

Fragmentum Londinense

est illud et e conuerso. Et hoc est: QUE DISCRETIO POSSIT ESSE i.e. que distinctio que differentia INTER NATURAM et PERSONAM quia inter ea de quibus uerum quod quicquid est unum est QUENAM posset ESSE DISCRETIO ? scilicet nulla. 30 5 AUT si NON EQUATUR et cetera i.e. si NON est uerum quod omnis natura sit persona sicut uerum est quod omnis persona natura. SED PERSONA SUBSISTIT et cetera i.e. natura excedit personam quia non omnis natura persona. Et hoc est: PERSONA INFRA TERMINUM NATURE subsistere. 6 SPACIUM i.e. continentiam: quod natura scilicet continet personam. 35 DIFFICILE. Si hoc est difficile DICTU EST ad dicendum USQUE AD QUAS NATURAS et cetera i.e. difficile dictu erit que nature erunt sine personis et que non. A PERSONE UOCABULO que scilicet non dicantur persone. Et hoc est: segregare eas A PERSONE UOCABULO quod non conueniat eis hoc nomen persona. SEGREGARI i.e. separari. 40 7

NAM ILLUD QUIDEM et cetera. Bene dixi uocabulum persone SEGREGARI a natura quia non omnis natura persona. Et quod non omnis natura persona ex hoc MANIFESTUM EST QUOD NATURA SUBIECTA EST PERSONE i.e. preiacet eo quod continentius est sicut animal subiectum est homini quia preiacet animal homini et con- 45 tinentius eo est. Preiacentia enim subiecta dicuntur. Et hoc est quod dicit SUBIECTAM ESSE NATURAM.

8 Uel: NATURE SUBIECTAM ESSE PERSONAM. Et hec est alia littera et plana satis. Et est sensus idem quamuis littera alia. NEC PRETER NATURAM quia non potest esse persona sine natura. Unde dicimus quod omnis persona 50 natura. Sed non conuertitur sicut dictum est. 9

UESTIGANDA IGITUR et cetera. Et quia in his difficultas est IGITUR UESTIGANDA SUNT i.e. inquirenda HEC scilicet inquisitio facienda HOC MODO: inquirentibus eis qui uelint hoc in55 quirere et scire. QUONIAM PRETER NATURAM et cetera. Ingreditur agere de persona et de natura etiam ut postea discretio appareat inter naturam et personam. Et utitur arte diuidendi que pars logice est quia diuidit ut perueniat ad id de quo intendit. 10 Est igitur tenendum ut in hoc loco ait Boetius QUONIAM PRETER NATURAM NON POTEST ESSE PERSONA. Et hoc quoque tenendum QUONIAM ea que di- 60 40 segregari i.e. separari: segregari separari MS.

Contra Eutychen II, 4-15

235

CUntur NATURE ALIE SUNT SUBSTANTIE ALIE ACCIDENTES. Et heC diuisio fit

secundum hoc quod natura pro ente accipitur quia hec res natura est omnes res: et substantie et accidentia. 11 ET UIDEMUS et cetera. Non hoc probat sed dicit se uidere. Hoc enim manifestum est omnibus. 65 Quasi dicat: in naturis que sunt accidentia non dicuntur esse, non sunt omnino persone. Non enim sunt persone accidentium sed substantiarum. Et hoc est quod dicit IN ACCIDENTIBUS NON possunt CONSTITUI. 12 QUIS ENIM et cetera. Quasi dicat: quis ponat personam in accidentibus cum persone nullo 70 modo possint esse accidentium. RELINQUITUR ERGO et cetera. Ex hoc constat quod persone substantiarum sunt tantum: non accidentium. SED SUBSTANTIARUM ALIE SUNT CORPOREE, ALIE INCORPOREE.

13 Contrahendo procedit ut ars diuidendi exigit. ALIE UIUENTES. Et hoc quoque diuidendo contrahit. Et sic in sequentibus contrahit usque 75 dum ad id perueniat de quo intendit. GRATIA INPASSIBILIS SUBSTANTIE i.e. dei qui est inpassibilis substantia NISI INPASSIBILIS i.e. nisi confirmetur ut angeli confirmati sunt et sancte anime. Et hoc est quod dicit ATQUE ANIME RATIONALIS. 14

AT HOMINIS DICIMUS ESSE PERSONAM.

80

Quasi dicat: persona dicitur esse in rationabilibus tantum. Est enim persona — siue creatura sit siue non — rationabilis nature indiuidua substantia per se subsistens sicut postea dicetur. 15

DE SINGULIS. Nota quod indifFerenter loquitur. LIGNUM si. Hoc LIGNUM est parti- 85 culare et hoc lignum est MENSA. Ita debet intelligi. Et sic in aliis. IN UNIUERSALIBUS quia persone non sunt uniuersalium sed singularium. Ill 1

QUOCIRCA.

Recapitulat breuiter que superius diuidendo prolixe dixerat ut ueniret ad diffinitionem persone. Ut enim in Libra diuisionum docetur: per diui74 alie uiuentes: alie uiuere MS. 77 nisi inpassibilis: nisi ad inpassibilis MS. non: sit siue MS. 3 (libro) PL 64, 880G. Lectiones I, 48.

82 sit siue

236

Fragmentum Londinense

siones diffinitio inuenitur. REPERTA. Si hoc est quod est tit in prioribus ostendimus DIFFINITIO PERSONE REPERTA EST i.e. inuenta est persone diffinitio 5 contrahendo et diuidendo superiora. PERSONA igitur et cetera. Et quod reperta est diffinitio persone igitur talis est: NATURE RATIONABILIS — siue natura sit creatura siue non — INDIUIDUA SUBSTANTIA que scilicet sit sub certo nomine. Non enim persona nisi sit sub certo nomine. 10 2 Uel: INDIUIDUA i.e. singularis. Et hec expositio bona est. EAM personam i.e.eo modo personam DETERMiNAUiMusi.e. diffiniuimus. YPOSTASIM. Duobus modis persona apud Grecos dicitur quia Grecia non est inops uerborum: uocatur proposa, uocatur ypostasis. Ypostasim uocant rationabilis nature indiuiduam substantiam. Prosopam uero uocant laruatum scilicet quasi 15 alium representantem. 3 Nos autem Latini inopes uerborum communi nomine et laruatum et rationabilis nature indiuiduam substantiam personam dicimus cum tamen persona proprie qui sub larua latet dici possit. Dictus persona a personando eo quod sub larua propter larue concauitatem maiorem emittat 20 sonum in representando aliquid. Hec est summa sententie que in hac littera continetur. 4 ALIUNDE a laruatis scilicet eo quod magis sub larua sonant propter concauitatem sicut diximus. Quasi dicat: licet sub hoc nomine persona diffiniamus rationabilis [f. 43v] nature indiuiduam substantiam etiam que a 25 Grecis jipostasis uocatur, tamen hoc nomen non conuenit proprie huiusmodi persone sed est translatum ALIUNDE. 5 Et hoc est quod dicit: translatum EX HIS SCILICET PERSONIS i.e. ex laruatis QUE scilicet persone REPRESENTABANT i.e. adducebantur in theatris ad representandum HOMINES QUORUM i.e. hominum INTEREST i.e. quorum 30 representatio utilis est scilicet quos representare prodest ad instructionem morum. 6

PERSONA UERO DICTA EST A PERSONANDO Ct Cetera.

Gausam nominis assignat quare scilicet laruati persone dicti sunt: propter sonum scilicet quern maiorem emittebant sub laruis propter con- 35 cauitatem ipsarum.

33 persona uero: personam uero MS.

Contra Eutychen III, 1-12

237

Ad quam sonoritatem notandam circumflectitur ut mora que fit in circumflectendo notat magnitudinem soni sub laruis et quodam modo representet ut sic innuatur quod propter hoc PERSONA A PERSONANDO laruatus dicitur. Et hanc sententiam in libro inuenies. 40 7 HAS PERSONAS i.e. theatrales scilicet laruatos. PONUNTUR IN FACIE. Nota quod Greci indifferenter et laruas et laruatos prosopas uocant. Et Latini similiter personam uocant et laruam et laruatum. Unde luuenalis: personam tyrsumque tenens et subligar Accii. Personam pro larua posuit. Et secundum hoc dicit ANTE OCULOS OBTEGUNT UULTUM. Prosopa i.e. ad faciem 45 apposita. Hoc sonat istud Grecum. 8 INDUCTIS PERSONIS i.c laruatis. HISTRIONES ioculatores uel qui aliquid representabant. INDIUIDUOS singulos QUORUM INTERERAT. Ut superius expositum est intellige. IDCIRCO propter translationem. CETEROS i.e. rationabilis nature que est homo indiuiduas substantias. PRO sui FORMA i.e. 50 secundum proprietatem que ex collectione accidentium in singulis est. 9 AGNITIO i.e. discretio. CETEROS a laruatis scilicet. ET LATINI PERSONAM translatiue et propter nominum indigentiam et GRECI PROSOPAM. Cum enim hoc nomen PROSOPA apud Grecos tantum laruatorum esset hoc etiam singulos HOMINES NUNCUPAUERUNT transferendo sicut Latini cum apud ipsos 55 proprie conueniat laruato tamen eo nomine translatiue nuncupauerunt singulos homines. Huius littere sensus hie est. 10 LONGE UERO iLLi i.e. Greci. ILLI singulos prosopam nuncupauerunt sicut nos singulos personam translatiue. Sed illi magis habundantes nominibus singulas indiuiduas substantias NATURE RATIONALES eo NOMINE quod 60 est ypostasis UOCAUERUNT. 11 LONGE SIGNATIUS i.e. ualde magis proprie quam si eas uocarent prosopas. Nam hoc nomen prosopa proprie laruatis conuenit apud eos etsi etiam ut dictum est translatiue ceteros quandoque prosopas uocent. YPOSTASEOS NOMINE et cetera. Hoc nomen enim scilicet ypostasis proprie rationa-65 bilis nature indiuidue substantie conuenit sicut in sequent! manifestum erit. 12

PER INOPIAM.

Inopes enim uerborum sunt Latini. Unde uix aut nunquam artes in Latino doceri commode possunt. TRANSLATIUAM NUNCUPATIONEM i.e. 38 notat magnitudinem: notet magnitudinem MS. Thyrsumque tenent et subligar Acci.

43 (luuenalis) Satura VI, 70: Personam

238

Fragmentum Londinense

translatiue nuncupantes hoc nomine persona rationabilis nature indiuiduas 70 substantias. Et hoc est: QUAM ILLI YPOSTASIM DICUNT, nos PERSONAM UOCANTES et cetera. 13 SED PERITIOR et cetera. Magis enim periti sunt Greci in sermonibus quam Latini. YPOSTASIN UOCAT INDIUIDUAM sussiSTENTiAM i.e. singularem eo quod substat acciden- 75 tibus sicut postea dicetur apertius. ATQUE UTI GRECA UTAR ORATIONE i.e. Greco sermone IN REBUS que scilicet QUE res AGITATA. Greci enim multa dixerunt de substantia et subsistentia, de usia et ypostasi. 14

LATINA INTERPRETATIONS.

Hec etenim nomina quibus utuntur Greci scilicet usia usyosis ypostasis 80 TRANSLATA SUNT in Latinum sermonem. UT GRECA UTAR ORATIONE. Hoc dixit et ponit Grecum. Postea exponit sic: ID EST ac si diceret: sensus huius Greci sermonis hie est: 15

ESSENTIE IN UNIUERSALIBUS

et Cetera.

Expositio Greci sermonis est per Latinum. Quod dicit essentias esse 85 IN UNIUERSALIBUS ita intelligendum est quod scilicet ab uniuersalibus in particularia esse prouenit. Sunt enim superiora cause inferiorum. Nam quia substantia est idcirco animal est: et non e conuerso. Et quia animal est idcirco homo est: et non e conuerso. Et ita in aliis. Et hoc est quod dicit quod ESSENTIE sunt IN UNIUERSALIBUS quia causa sunt essendi. 90 Nam a superioribus uenit esse in inferiora: non ab inferioribus in superiora ut ostensum est. 16 Sed IN SOLIS INDIUIDUIS ET PARTicuLARiBus subsistunt ipsa scilicet uniuersalia. SUBSISTUNT i.e. substant accidentibus. Et ideo particularia substantie proprie dicuntur quia substant accidentibus primo loco et prin- 95 cipaliter. Unde Aristotiles in Cathegoriis dicit quod magis est substantia species quam genus subalternum: magis substantia subalternum quam generalissimum: minime substantia generalissimum. Magis quoque substantia subalternum quam generalissimum: magis substantia specialissimum quam 1 subalternum: maxime substantia prima substantia. Et hoc dictum est quia maxime substat accidentibus. Et ideo dicit SUBSISTUNT ut expositum est.

97 (Aristotiles) Categorie (Boethio interpr.) ed. L. Minio-Paluello, Arist. lot. I, 1-5 (Bruges 1961) 8-9.

Contra Eutychen III, 12-21 17

239

INTELLECTUS UCro UNIUERSALIUM.

Uniuersalia quidem in particularibus substant: non in se. Sed IN- 5 TELLECTUS UNIUERSALIUM RERUM SUMPTUS EST EX PARTICULARIBUS. Hoc ideo

dicit quia uniuersalia sunt de integritate particularium. Sed considerata per se uniuersalia sunt: non particularia. IN PARTICULARIBUS autem de integritate ipsorum particularium sunt. 18

QUOCIRCA. 10 Dixit quod essentie sunt in uniuersalibus. Ipsa uero uniuersalia IN PARTICULARIBUS SUBSTANT. Et quia ita est QUOCIRCA i.e. ideo CUM IPSE SUBSTANTIE i.e. essentie IN UNIUERSALIBUS SINT quia uniuersalia causa sunt esse particularium et sub se contentorum ut ostendimus. IN PARTICULARIBUS UERO CAPIANT suBsiSTENTiAM quia in particularibus subsistunt i.e. acciden- 15 tibus substant. 19 Et hoc est capere SUBSISTENTIAM IN PARTICULARIBUS. SUBSTANTIAS scilicet. Cum hoc ita sit i.e. cum in particularibus substent SUBSTANTIAS PARTICULARITER i.e. que substent accidentibus et particulariter i.e. secundum hoc quod particulares, non secundum hoc quod uniuersales YPOSTASES 20 APPELLAUERUNT Greci i.e. SUBSTANTES quia scilicet accidentibus substant. Ypos enim sub, stasis stare uel stans interpretatur. 20 NEQUE ENIM et cetera. Ac si diceret: merito substantias particulariter substantes ypostases appellauerunt a substando quia scilicet accidentibus substant. Nam si 25 quis SUBTILIUS intueatur non UIDEBITUR IDEM ESSE SUBSTANTIA QUOD SUBSISTENTIA quia non eodem modo dicitur quamuis idem et hoc et illud diuersis modis. Unde aliud dicitur substantia scilicet quod accidentibus substat aliud uero subsistentia quod scilicet ad esse suum non exigit accidentia sicut postea dicemus [f. 44]. 30 21 PENSIUS i.e. ualidius SUBTILIUSQUE INTUENTI. Et est expositio. INTUENTI consideranti attendenti. IDEM. Alia enim de causa dicitur subsistentia et alia de causa substantia. Substantia enim dicitur quia substat accidentibus: a substando. Subsistentia uero quia per se subsistit nee indiget accidentibus ad esse suum: scilicet ad hoc ut 35 sit. Et unum et idem et substantia est quia substat accidentibus ut Socrates et quodlibet particulare et subsistentia quia non exigit accidentia ad esse suum et essentia quia est. 12 quocirca i.e. ideo: quocirca ideo MS.

240

Fragmentum Londinenes

22 Sed hec nomina diuersis ex causis data sunt ut assignatum est. Uocatur autem a Grecis substantia ypostasis, subsistentia ysiosis, essentia usia. 40 Et secundum hoc dicit NAM QUOD GRECI YSIOSIM UEL YSIOTAS DICUNT — nomen Grecum et uerbum Grecum ponit — ID NOS SUBSISTENTIAM UEL SUBSISTERE APPELLAMUS. Diuidit secundum nomen et uerbum. QUOD UERO YPOSTASIM enim UEL YPOSTASAIS DICUNT ID NOS SUBSTANTIAM UEL SUBSTARE INTERPRETAMUR.

45

23 Diuidit quoque secundum nomen Grecum et uerbum quia ipse ponit utrumque. SUBSISTIT ENIM quasi dicat: merito diuersa reputaui subsistentiam et substantiam quia SUBSISTIT et cetera i.e. subsistentia est. 24 Et hie diuersitatem et uelut differentiam assignat inter subsistentiam et substantiam cum tamen [unum et idem et subsistentia sit et substantia 50 diuersis de causis. IPSUM QUOD NON INDIGET et cetera i.e. quod non exigit ad esse suum accidentia tale quid est subsistentia. 25 SUBSTAT AUTEM i.e. SUBSTANTIA EST ID QUOD et cetera i.e. substantia est quod ACCIDENTIBUS substat. Et hoc est: prestat SUBIECTUM UT UALEAT quia accidentia non possunt esse nisi in subiecto. Et per id habent sub- 55 sistere uel esse. SUB ILLIS ENIM i.e. sub accidentibus STAT i.e. accidentibus substat DUM eis SUBIECTUM EST. Et hie plane notatur quod res substantia proprie dicitur que subiectum est accidentibus. Et ita et hoc nomen substantia et a substando accidentibus. 60 26

ITAQUE et cetera. Et quia subsistentie dicuntur que non indigent accidentibus ut sint scilicet res ut non substant accidentibus ideo GENERA et SPECIES SUBSISTUNT TANTUM i.e. non indigent accidentibus ad esse suum nee ea exigunt. TANTUM quia sic subsistunt quod non substant. Et hoc est quod dicit NEQUE ENIM 65 ACCIDENTIA GENERiBUS SPECIEBUSUE CONTINGUNT i.e. genera et species non substant accidentibus. Et nota quod ideo dicit CONTINGUNT quia non exigunt genera et species accidentia ad esse suum. 27 Sunt autem quedam que non tantum subsistunt sed etiam substant sicut particularia ut Socrates Plato et similia que et subsistunt quia ad esse suum 70 non exigunt accidentia — non enim aliquod esse possunt perficere — et substant quia supposita sunt accidentibus. 42 id nos subsistentiam: id nos subsistentias MS. 64 nee ea exigunt: nee ea exigit MS.

54 ut ualeat quia: ut ualet quia MS.

Contra Eutychen III, 22-34

241

28 Et hoc est quod dicit INDIUIDUA UERO ut Socrates et similia NON MODO SUBSISTUNT sed ETIAM SU3STANT. NAM NEQUE et cetera. Et exponit quod dixit. NAM NEQUE INDIGENT ACCiDENTiBus UT siNT i.e. ad esse suum. Et in 75 hoc subsistunt. 29

INFORMATA ENIM et cetera. Probatio est quod accidentibus non indigeant ad esse suum quia scilicet esse habent per substantiates difFerentias: per substantialia scilicet non ex accidentibus ut Socrates habet integritatem essendi ex animali, 80 rationalitate mortalitate que eius integrum esse constituunt. Quod accidentia non possunt. Unde nee ad esse suum accidentibus indiget. 30

ET ACCIDENTIBUS.

Ostensio est quod non tantum subsistunt sed etiam substant. UT ESSE. Habent enim esse per subiecta. MINISTRANT quia scilicet substant eis. 85 Et hoc est DUM SUNT SCILICET SUBIECTA i.e. dum substant eis. 31 QUOCIRCA et cetera. Quasi dicat: iure ysiostay quod interpretatur subesse intelliguntur eo quod scilicet substant accidentibus. NEQUE ENIM INOPS et cetera. Greci appellant ypostasim quod scilicet accidentibus substat. Usiam uero appel- 90 lant essentiam, ysiosim subsistentiam quia Grecia UT ALLUDIT i.e. ut alludendo dicit non est INOPS UERBORUM. Sic enim dicit Tullius: GRECIA NON INOPS UERBORUM.

32

SED ESSENTIAM et cetera. TOTIDEM NOMINIBUS. Nam pro hoc nomine essentia habent Greci USIA, 95 pro subsistentia YSIOSIS, pro substantia YPOSTASIS, pro persona PROSOPA. Et hoc est quod in littera habetur. APPELLANS ipsa scilicet Grecia. 33

IDEO AUTEM et cetera. Reddit causam quare GRECI INDIUIDUAS SUBSTANTIAS YPOSTASES appellauerunt IDEO scilicet quia CETERIS SUB SUNT. Non enim tantum 1 substant uel subsunt accidentibus sed etiam omnibus aliis: speciebus scilicet et generibus. Et hoc est quod dicit CETERIS ET QUIBUSDAM ACCIDENTIBUS SUBIECTE SUNT et cetera. 34 ATQUE IDCIRCO i.e. propter eandem causam NOS QUOQUE sicut et Greci 5 SUBSTANTIAS EAS quas scilicet appellantypostases nos appellamus substantias 90 usiam uero appellant: usia uero appellant MS.

242

ragmentumm Londinense

a substando scilicet eo quod maxime substant quia et accidentibus et reliquis substant QUASI SUPPOSITAS omnibus scilicet tarn accidentibus quam reliquis quasypostases scilicet quas Greci nuncupant YPOSTASES i.e. substantes ut ostensum est. 10 35 CUMQUE ETIAM scilicet cum Greci EASDEM SUBSTANTIAS scilicet indiuiduas PROSOPAS NUNCUPENT — ipsi enim in nominibus habundant — NOS QUOQUE sicut et illi POSSUMUS NUNCUPARE PERSONAS iuxta translationem de qua superius habuimus. 36

IDEM EST IGITUR Ct Cetera.

15

Quasi dicat: quod in Greco usia apud nos essentia: quod usiosis apud nos subsistentia: quodypostasis substantial quodprosopa persona dicitur apud nos. 37

QUAREAUTEM et cetera. Hie oritur questio cum id quod Greci ypostasin appellant nos substan- 20 tiam dicamus et nos hoc nomen substantiam non tantum rationalibus sed etiam IRRATIONALIBUS attribuamus QUARE similiter GRECUS irrationalia ypostases NON DICAT SICUT et NOS ea dicimus substantias. Hec est questio quam hie mouet. 38 NOMEN SUBSTANTIE PREDICAMUS uocantes eas substantias. HEC RATIO 25 EST. Questioni adhibet solutionem. NOMEN HOC i.e. ypostasys apud Grecos MELIORIBUS. Ac si diccret: propter excellentiam tantum hoc nomen rationalibus attribuunt Greci. Et hoc est: APPLICATUM i.e. attributum. QUOD EST EXCELLENTIUS i.e. rationale. TAMETSI i.e. quamuis NON DISCERNERETUR non posset discerni 30 ab irrationali DESCRIPTIONS NATURE. 39 Una enim et eadem descriptio data secundum hoc nomen YPOSTAYS que est SUB STARE accidentibus conuenit equaliter rationali et irrationali. Nam et hoc et illud accidentibus subiectum est. Et ita DESCRIPTIONS NATURE discerni non possunt. AT i.e. saltern si non posset animal excellentius dis- 35 cerni ab aliis nature descriptione saltern DISCERNERETUR. 40

YPOSTASEOS UEL SUBSTANTIE.

Greciypostasym nos substantiam dicimus. UOCABULIS i.e. per uocabula substantie ut estypostasis. DISCERNERETUR nomine scilicet sic posito ut excellentiam notet. 40 YPOSTASAY uerbum Grecum quod interpretatur substare. IGITUR ET HOMINIS QUIDEM et cetera quasi dicat: homo USIA est ID EST ESSENTIA quia

Contra Eutychen III, 34-45

243

est YSIOSIS ID EST SUBSISTENTIA quia non indiget accidentibus ad esse suum. YPOSTASIS ID EST SUBSTANTIA quia substat. 41 Est etiam PROSOPA ID EST PERSONA. Et unum et idem hec omnia di- 45 uersis de causis. Et hoc est quod habetur in littera. Et secundum hoc plana est et aperta. PROSOPA ID EST PERSONA QUONIAM EST RATIONALE INDIUIDUUM i.e. rationalis nature indiuidua substantia. 42

DEUS QUOQUE et cetera. Superius distinxit personam et naturam describendo. Loquendo 50 etiam de persona distinxit usiam ysiosim ypostasim [f. 44v] et prosopam que omnia eidem conueniunt diuersis de causis ut superius ostensum est. Distinctio enim fuit secundum causas: non secundum rerum diuersitatem. 43 Amodo uult adaptare deo personam et naturam: scilicet uult ostendere qualiter due nature et una persona sint in Ghristo. 55 Sed sciendum — ut religiose de deo loquamur — quod deus nulli suppositum est nee aliquid ei aduenit quo deus esse deus habeat. Hoc autem dicimus ut caueatur error quorundam inperitorum qui putant quod sit quedam species et quod habeat formam substantialem que ei adueniat ad faciendum deum. 60 44 Et hoc plane hereticum est et detestandum quia deus infinibilis interminabilis est, nullo modo diffiniri potest. Quare nee species est nee genus est. Etiam peritis in rationibus leuiter patet. Et hoc idem Calcidius testatur qui dicit quod nee genus est nee suppositum generi sicut nee materia primordialis que nee genus est nee suppo- 65 si turn generi. Genus enim uel species non potest esse nisi sub nomine. Unde deus nee genus potest esse nee species. 45 Et eodem modo materia primordialis quia nullo uocabulo significari potest, nullo intellectu conprehendi. Et hoc bene Mercurius in Trimegisto testatur dicens quod deus nullum nomen habere potest. Quod sic probat 70 quia si habeat nomen, aut eius nomen omnia significabit aut erit omne nomen. Quorum unumquodque inpossibile est. Sed alterum necesse est ad hoc quod deus habeat nomen cum deus sit uniuersitas rerum conplicata in quandam simplicitatem.

64 (Galcidius) In Tim. Platonis 319; ed. Waszink 315. (Mercurius) Lectiones IV, 11. Glosa IV, 10.

69 potest nullo: possunt nullo MS.

244

Fragmentum Londinense

46 Que uniuersitas ad hoc ut aliquo nomine significetur necesse est 75 ut eius nomen omnia significet. Aliter enim non significaret uniuersitatem uel quod sit omne nomen. Unde planum est et constans quod nullum nomen habeat deus. 47 Quare cum nomina deo attribuuntur inproprie et translatiue ei conueniunt cum non possit habere nomen. Uocabula uero translatiue po- 80 sita non significant id ad quod transferuntur sed innuunt quodam modo i.e. aut per similitudinem aut per priuationem. 48 Unde cum nomina transferuntur ad deum et ipsi attribuuntur non significant ipsum sed innuunt aut per similitudinem aut per priuationem. Et quia nullo uocabulo significari potest sed tantum innui dicimus 85 et uerum est quod nee genus est nee suppositum generi et ita nulli suppositum sed est simplex et primum principium omnium rerum. 49 Translatum est autem hoc uocabulum deus ad illam ineffabilem diuinitatis essentiam notandam uel innuendam. Nee significat earn sed innuit per similitudinem. Datum enim est hoc nomen primo creaturis inmorta- 90 libus sicut angelis ad significandam scilicet eorum essentiam. Et inde translatum est ad innuendum per simile diuinam essentiam. 50 Similiter pater filius spiritus hec nomina primo data sunt rebus creatis. Sed postea translata sunt ad loquendum de deo per simile: non quia sint eius nomina sed ei translatiue conueniunt et assignantur. Non est deus 95 species nee aliquod uniuersale nee Pater Filius Spiritus sanctus aliqua singularia sunt uel uniuersalia. 51 Nee deus superius est ad hec ut stulti putant nee ista singularia. Sed hec nomina translatiue deo conueniunt. Et deus hoc nomen quasi-species est: non species sed habens similitudinem speciei. Hec uero nomina Pater 1 Filius Spiritus sanctus quasi-singularia sunt: non singularia. 52 In deo nichil prius est alio nee posterius. Unde nee uniuersale nee singulare in ipso. Sicut autem species quelibet de singularibus i.e. de suis indiuiduis predicatur sic deus predicatur de Patre et Filio et Spiritu 5 sancto.

81 innuunt quodam modo: innuunt quodam MS. species MS.

1 similitudinem speciei: similitudinem

Contra Eutychen III, 46-59

245

53 Et Pater et Filius et Spiritus sanctus subiciuntur in loquendo: non in re. Predicatio enim et subiectio in deo in sola similitudine est: non in re. In eo enim nee suppositum nee prepositum aliquid alii esse potest. 54 Et quoniam dicimus quod hoc nomen deus translatum est ad deum 10 et hec nomina similiter Pater Filius Spiritus et cetera nomina que de deo dicuntur — quoniam inquam hoc dicimus quod translata sunt per simile et quod hoc nomen deus quasi-species est et hec nomina Pater Filius Spiritus sanctus quasi-singularia, non singularia, uideamus similitudinem ut non absque ratione uideamur dicere que dicimus. 15 55 Est igitur hec similitude quod sicut hec res homo est Socrates Plato et Cicero ita quod unusquisque et Socrates Plato Cicero sunt hec res homo ita quod unusquisque est hec res similiter hec res deus est Pater et Filius et Spiritus sanctus et Pater Filius et Spiritus sanctus sunt hec res deus et Pater est deus, Filius deus, Spiritus sanctus deus sicut Socrates est homo, 20 Plato est homo, Cicero homo. Et in hoc similitudo. 56 Et idcirco quasi-species deus: quasi uero singularia Pater Filius Spiritus sanctus. Et per similitudinem singularia dicuntur et deus species. In deo enim nichil suppositum alii uel prepositum nee prius aliquid alio nee posterius inuenitur. 25 Assignata similitudine uideamus dissimilitudinem que talis est quod quamuis sicut hec res homo est Plato Socrates Cicero sic hec res deus est Pater Filius et Spiritus sanctus. 57 Tamen non sicut Plato Socrates Cicero sunt tres homines sic Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres dii sed sunt unus deus. Socrates autem 30 et Plato et Cicero sunt tres homines: non unus homo. Quod autem Pater et Filius et Spiritus sanctus cum sint tres persone non sint tres dii sed unus deus facit indifTerentia. 58 Nulla enim in deo potest esse differentia. Unde Boetius in Libra de Trinitate ubi dicit quod tres persone sint unus deus dicit: cuius coniunctionis 35 ratio est indifferentia. In personis namque Trinitatis nequaquam potest esse discretio et differentia que ex accidentium contingit collectione que a philosophis forma dicitur. 59 Differentiam enim inter res singulas facit accidentium collectio que nimirum Socratem Platonem et Ciceronem numero differre faciunt. Ex 40 7 sanctus subiciuntur: sanctus deo MS. 14 quasi singularia non: quasi non MS thius) De Trinitate 1; ed. Stewart-Rand 6.

34 (Boe-

246

Fragmentum Londinense

accidentibus enim numerus quamuis non sit accidentium sed substantiarum. Sed in personis hoc omnino nequit contingere quia nullis accidentibus subiacere possunt. Accidentia enim non sunt m deo. 60 Quod si in Socrate Platone et Cicerone accidentia esse non possent sicut nee in personis diuinitatis certe non essent tres homines sed unus homo. 45 Quia uero subsunt accidentibus ex quorum collectione discretio fit ideo sunt tres homines: non unus homo. Tres autem deitatis persone quia accidentibus substare non possunt indifferentes sunt. Et ex indifferentia non sunt tres dii sed unus deus. luxta quod dicitur: cuius coniunctionis ratio est indifferentia. Et est plane as- 50 signata similitude in his et etiam dissimilitudo. 61 Et hoc modo quidem de deo theologice loqui debemus, non ponere genera uel species et formas in deo — quod quidam inperiti faciunt — debemus inquam de deo theologice loqui: scilicet secundum primam theologiam. Sunt namque plures theologie [f. 45], Est theologia de sum-55 mo deo. Est alia de angelis. Est alia que est gentilium de loue et aliis diis qui genuerunt homines siue alios deos. Quam nos omnino detestamur. 62 Sed iuxta primam theologiam de summo deo loquendum est qui est infinibilis interminabilis qui nee intelligi nee significari potest. Est autem theologia de summo deo duplex: est per afHrmationem quando scilicet 60 aliqua deo attribuuntur per similitudinem: et est per negationem quando a deo aliqua remouentur per priuationem. 63 Quod ostendit et exequitur Dionisius summus theologus in Girathia ubi theologiam per afHrmationem exequitur dicens quod deus est sapientia uirtus prudentia iusticia fortitude. Que omnia de deo affirmat et ei conue- 65 niunt per translationem: non proprie. Ipse enim ut diximus nullo intellectu conprehendi nullo uocabulo significari potest. Deinde aggreditur theologiam per negationem dicens quod deus nee uirtus est nee sapientia nee prudentia nee iusticia et ita de aliis: quippe nichil horum proprie deo conuenit. Et idcirco negat ea a deo exequendo 70 theologiam per negationem. Et qui peritus esset theologie tarn per affirmationem quam per negationem peritissime de deo sciret loqui. Unde errant in loquendo de deo qui theologiam ignorant. His in hoc loco precognitis litteram uideamus. 46 discretio fit idco: discretio sunt ideo MS. 62 remouentur per priuationem: remouentur priuationem MS. 63 (Dionisius) Comm. Victorinus 99 and 102. Tract.de Trinitate26. Cf. De divisione naturae; PL 122, 1116D.

Contra Eutychen III, 59-68

247

64

DEUS QUOQUE et cetera. 75 Sicut diximus predicta deo adaptat. ET YSIA est i.e. essentia. Expositio est. EST ENIM et cetera. Causam reddit quare essentia. Et est constructio suspensiua. ET MAXIME i.e. precipue et principaliter. IPSE EST scilicet deus A QJJO i.e. a deo ESSE i.e. essentia OMNIUM PROFICISCITUR. Ipse nimirum esse est et principium omnium reram. Et nota 80 quod esse — hie scilicet dictum de deo — non significat esse scilicet ens sed unde esse. 65 Ipse enim non est ens sed entia uel entitas omnium rerum. Ens enim est sed non enter quia non participat entia utpote quia non potest aliquo participare. Sed debet participari ab omnibus. 85 66

ESSE OMNIUM.

Istud esse sic intellige. Est etiam deus usyosis i.e. subsistentia. Et reddit causam quare: quia subsistit deus nullo indigens. Nullo enim indiget ad esse suum. Est etiam ypostasys. Et ostendit quomodo: SUBSTAT ENIM i.e. preest. Et ideo substare dicitur. 90 UNDE ETIAM DiciMus quia scilicet deus est usia et usiosis et ypostasis. Et ipse SUBSTAT i.e. preiacet omnibus. Inde DICIMUS deum unam esse USIAM UEL USYOSIM. Et exponit per Grecum i.e. ESSENTIAM UEL SUBSISTENTIAM DEITATIS. Est enim deus uel dei una essentia licet sint tres persone. Sunt enim tres persone et una essentia. Et hoc dicit: 95 67

SED TRES YPOSTASES.

Et exponit: ID EST TRES SUBSTANTIAS scilicet tres personas. Non enim hie plus notat substantia quam persona. Tres namque ypostases i.e. tres personas in deo esse confitemur et unam essentiam. ET QUIDEM SECUNDUM HUNG MODUM tali scilicet modo dixerunt catholici 1 scilicet UNAM esse TRINITATIS ESSENTIAM i.e. trium personarum unam esse substantiam TRESQUE SUBSTANTIAS i.e. tres PERSONAS. Aliter enim ecclesiasticus usus non reciperet. Non quod tamen non possit de deo bene dici quod sit tres substantie scilicet tres persone nisi ECCLESIASTICUS usus hec 5 uerba penitus EXCLUDERET. 68 Non idcirco tamen hie ecclesiasticus usus excluditur quia substantia de deo dicta notet quod ipse accidentibus subiectus sit. Immo de deo dictum substantia notat quod ipse presit omnibus. Hac enim similitudine substantia hoc nomen deo conuenit. Sed licet possit dici quod tres sint in 10 76 deo adaptat: deo aptat MS.

2 trium personarum: trium persona personarum MS.

248

Fragmentum Londinense

deo substantie tamen usus ecclesiasticus excludit. luxta quod dicit NISI ECCLESIASTICUS usus LOQUENDi EXCLUDERET hec uerba: tres in deo esse substantias. 69

UIDERETUR IDCIRCO DE DEO DICI SUBSTANTIA NON ideo Scilicet QUOD

SUPPONERETUR i.e. subiectum esset CETERIS ut prime substantie sunt subiec- 15 ta accidentibus. Quasi dicat: dictum de deo substantia non notaret quod esset subiectum accidentium. Et hoc dicit NON QUOD IPSE CETERIS REBUS QUASI SUBIECTUM SUPPONERETUR scilicet sicut subiectum accidentibus. SED QUOD IDEM et cetera quasi dicat: sed dictum de deo substantia notaret quod omnibus preesset: non quod esset eis subiectum sicut sunt acci- 20 dentium subiecta. Sed esset earum principium. Et hoc est ipsum preesse sed quod idem i.e. ipse deus UTI i.e. sicut PREESSET omnibus ceteris. Quod uerum est quoniam preest. 70 ITA ETIAM eodem modo scilicet ut preesset. SUBESSET QUASI PRINCIPIUM REBUS quod est ipsum preesse. DUM EIS OMNIBUS scilicet rebus YSIOSTAYZS UEL SUBSISTERE — UEL pro id est. Grecum enim exponit per Latinum — SUBMINISTRAT i.e. confert. Ex ipso enim et per ipsum habent omnia subsistere. IV

1

SED HEC OMNIA et cetera. Assignauimus quidem diffinitiones nature et persone distinguendo naturam et personam. Et hoc fecimus causa distinguendi naturam et personam. Et hoc est quod dicit SED HEC OMNIA IDCIRCO et cetera quasi dicat: idcirco hec omnia diximus ut differentia discretio nature atque persone i.e. 5 usias etypostasis. Et est expositio per Grecum. 2 MONSTRARETUR i.e. ostenderetur. Hoc autem ualet ad cognoscendum quomodo due nature sint in Christo et una persona et quomodo accipiatur ibi natura scilicet pro substantial! differentia sicut in prioribus ostendimus. 3 Et nota quod hec nomina et substantia et natura et persona translatiue 10 deo conueniunt: non proprie. Deus enim non potest habere nomen. Sed ei dantur nomina per translationem. QUO UERO NOMINE et cetera scilicet quod nomen attribuatur unicuique

9 sicut in prioribus: sic in prioribus MS.

Contra Eutychen IV, 1-8

249

et nature et persone in deo ECCLESIASTICS SIT LOCUTIONIS ARBITRIUM i.e. uoluntas et optio. Quasi dicat: ecclesiasticus usus det eis nomina que uelit. 15 4 HOC INTERIM CONSTET i.e. constans sit QUOD scilicet INTER NATURAM PERSONAMQUE DiFFERRE FREDixiMUS scilicet talem difFerentiam esse quod NATURA EST CUIUSLIBET SUBSTANTIE

SPECIFICATA PROPRIETAS.

PERSONA

UERO et cetera ut superius expositum est sic intellige. 5

HANC UERO IN CHRISTO et Cetera.

20

Ecce quare induxit: ut heresim et errorem Nestorii inpugnaret qui dixit quod due nature essent in Christo et due persone. Unde autem Nestorius in hunc deuenerit errorem diligenter uidendum. 6 Sciendum quod hoc contingit ex mala radice quam in arte dialectica statuerat. Putauit enim sua stulta dialectica ductus quod nulla natura pos- 25 set esse in aliquo sine suo indiuiduo. Et inde posuit quod hec natura humanitas non posset in aliquo esse sine indiuiduo. Indiuiduum uero eius non nisi persona potest esse. 7 Quare non potest esse in aliquo ista natura quin in eodem persona aliqua sit subiecta ipsi nature. Quare cum humanitas sit in Christo oportet 30 personam hominis in eo esse. Sed in ipso est tercia persona deitatis. Quare in ipso duas personas esse necesse: unam hominis, alteram deitatis. Ita Nestorius argumentatus est constituens in Christo duas personas et duas naturas. Et in hanc heresim incidit per dialecticam suam ponendo malam radicem et malum principium. 35 Diximus de heresi Nestorii. Modo uideamus de heresi Euthicetis. Nestorius quidem duas naturas et duas personas in Christo esse constituit. 8 Eutices uero dixit unam tantum personam in Christo esse et unam naturam. Et hoc quoque per malum principium quod posuerat in hunc deuenit errorem. Putauit enim sicut et Nestorius per dialecticam suam fal- 40 31 (tercia persona deitatis) This terminology is criticized by Walter of Saint-Victor, Contra quatuor labyrinthos Franciae IV; ed. P. Glorieux, in: AHDLMA 27 (1952) 229 and 230. Sent. divinitatislV; ed. B. Geyer, in: Beitrage 7 (1909) 56*. The expression occurs in Isidore, Sent. I, 3, 1; PL 83, 543A and Defide catholica contra ludaeos I, 4, 7; PL 83, 458G and In Exodum 40, 2; PL 83, 308D. It is attributed to Isidore, De summo bono by John of Cornwall, Eulogium ad Alexandrian 7; ed. N.Haring, in: MedStudies 13 (1951) 273, by Robert of Melun; ed. F. Anders, Die Christologie des Roberts von Melun (Paderborn 1927) 110, and by the author of the Apologia de Verbo Incarnato 15; ed. N. Haring, in: Franciscan Studies 16 (1956) 116. The term is also found in the so-called capitula formulated against Abelard. Denzinger-Schonmetzer, Enchir. Symbolorum (Freiburg 1963) 724. 40 per dialecticam suam: per dialecticam sua MS.

250

Fragmentum Londinense

sarn deceptus quod hec natura non posset esse in aliquo sine suo indiuiduo. Eius uero indiuiduum persona. Quare humanitas quocumque est facit esse personam hominis. 9 Quare cum in Christo sit secundum ipsum [f. 45v] Euticetem oportet in ipso esse personam hominis. Sed non potest denegari quin ipse sit tercia 45 persona Trinitatis. Quare in ipso duas. Et quia secundum ipsum natura hec non potest esse sine suo indiuiduo et ita sine sua persona ne oporteret eum concedere quod persona hominis esset in Christo. Et ita in ipso due persone. Quod oportebat eum concedere iuxta statutum de natura principium — 50 ne inquam oporteret eum hoc concedere adnichilauit alteram naturam i.e. humanitatem in Christo ut sic adnichilaret alteram personam. Et dixit quod humanitas transiret in diuinitatem in Christo dicens quod tantum deus esset et non homo. 10 Et sic uoluit quod una tantum persona esset in Christo scilicet tercia 55 persona Trinitatis et una natura scilicet diuinitas adnichilata altera natura ne oporteret concedere duas esse personas in Christo. Quod oportebat iuxta statutum de natura principium. Et hie quoque sicut et Nestorius per dialecticam suam deuenit in errorem. His de duabus heresibus prelibatis littera inspicienda est. DUPLICEM 60 scilicet personam: CONSTITUIT enim duas in Christo personas EO SCILICET TRADUCTUS i.e.

COnpulsUS ERRORE QUOD PUTAUERIT DICI PERSONAM quia

scilicet putauit quod natura non posset esse in aliquo sine persona. Et hoc est quod dicit : 11 POSSE PERSONAM DICI IN OMNIBUS NATURIS i.e. ubicumque natura 65 esset. HOC igitur PRESUMPTO i.e. premisso scilicet hoc falso principio constitute QUONIAM IN CHRISTO DUPLICEM i.e. duas naturas concedebat ESSE. DUPLICEM QUOQUE PERSONAM i.e. duas personas ESSE CONFESSUS EST. 12 Quod oportuit eum confiteri secundum statutum in dialectica principium. QUA IN RE in qua sententia FALSUM ESSE Nestorium scilicet men- 70 titum fuisse DIFFINITIO que dicit quod persona est rationabilis nature indiuidua substantia qua conuincitur Nestorius de errore suo. 13 Non enim possunt esse in Christo due persone quia non possunt in ipso esse due rationabilis nature indiuidue substantie. TUM HEC ARGU50 iuxta statutum: iuxta statum MS.

65 posse: posset MS

Contra Eutychen IV, 8-19

251

MENTATIO que sequitur EUIDENTER i.e. manifeste EIUS DECLARABIT i.e. os- 75 tendet ERROREM. 14

SI ENIM NON UNA CHRISTI et Cetera.

Quia locuturus est auctor de duabus naturis Christi contra Nestorium qui per eas duas in ipso personas constituit dicamus aliquid de Christo priusquam litteram inspiciamus quod ad huius rei intelligentiam ualere possit. 80 Est igitur questio utrum Christus sit indiuidimm hominis. Et dicimus quod nee hominis nee alterius alicuius speciei indiuiduum est. Nee ad quid predicatur hec species homo de Christo sed potius ad quale. 15 Hec etenim natura in Christo uim difFerentie substantialis habet: non uim speciei. Unde dicimus quod ad quid non predicatur de Christo 85 sed ad quale. Nee Christus indiuiduum eius est nee alicuius speciei indiuiduum. Deus enim assumpsit hominem non homo assumpsit deum quia deus est humanatus: non homo deificatus. Et sic intelligo: non est homo deificatus i.e. homo non assumpsit deum sed deus hominem. Et assumens qui- 90 dem est homo assumptus et homo assumptus est deus assumens. Et tamen homo non est assumens sed assumptus quia non assumpsit deum sed est a deo assumptus. 16 Et quia deus tercia scilicet persona Trinitatis assumpsit humanitatem deificata est humanitas per assumptionem. Assumpsit enim naturam, 95 non personam — naturam inquam assumpsit in integritate sua: non secundum singulos status. Nullam enim assumpsit personam sed naturam. 17 Et quod assumpsit saluauit. Et ita integritatem saluauit quia integritatem assumpsit. Quod si unam personam assumpsisset uel unam humanitatem ut quidam inperiti putauerunt plures humanitates constituentes — 1 quod inpossibile est — tune unum hominem tantum saluasset. 18 Nam quod assumpsit id tantum saluauit. Sed saluauit integritatem humani generis. Quare et integritatem assumpsit: non secundum status singulos sed secundum nature integritatem. Sicut enim integritas in Adam 5 corrupta est sic in Christo eadem integritas restituta et reparata. Et ideo dicimus quod integritatem assumpsit, 19 Etiam meam assumpsit humanitatem et singulorum quamuis non secundum proprietatem ut satis dictum est. Assumpsit itaque deus huma83 (ad quale) Glarembald, Tractatulus 12; ed. Raring p. 231.

252

Fragmentum Londinense

nitatem ut genus humanum redimeret. Et cum naturam assumpserit non 10 personam in eo est humanitas sic quod nulla persona humanitatis ut ita loquar. Quod non putauit Nestorius. Et sic Christus non est indiuiduum hominis. Humanitas enim in ipso uim differentie non uim speciei habet ut dictum est. Unde ad quale non ad quid predicatur. 15 20 Quod si quis obiciat quod singulare nomen est et ita indiuiduum, dicimus quod non est singulare sed quasi-singulare nee propter hoc indiuiduum. Est autem hoc nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis que est homo unctus plenitudine donorum. Et est translatum hoc nomen a regibus et a sacerdotibus ad terciam personam Trinitatis que 20 est homo unctus plenitudine donorum. Due enim persone scilicet rex et sacerdos in ueteri testamento ungebantur. Unde nomen hoc translatum est. 21 Et ut in prioribus diximus: deus quidem humanam assumpsit naturam secundum integritatem: non secundum proprietates. De qua integritate 25 oportet eum esse qui uelii esse saluus. 22

SI ENIM NON EST UNA CHRISTI PERSONA et Cetera.

In hoc loco agit contra Nestorium conuincens eum de hoc quod dicit duas naturas et duas personas esse in Christo. Et utitur indirecta ratiocinatione contra eum ducens ad inconueniens, agens contra eum per ea que 30 constant apud ipsum et que ipse concedit. 23 Mos etenim est argumentatorum quod aliquando utuntur contra aduersarios absolute per se notis, aliquando uero non absolute per se notis sed eis que aduersarius concedit: que scilicet inter ipsos disputantes constant. Sic Boetius hie agit contra Nestorium per ea que inter ipsum et Nes- 35 torium constant i.e. per ea que ipse aduersarius concedit. si NON EST UNA CHRISTI PERSONA quod aduersarius concedit DUASQUE NATURAS ESSE in Christo scilicet MANIFESTUM EST. Quod item constat secundum aduersarium. Hoc enim ipse concedit. HOMINIS SCILICET ATQUE DEI i.e. humanitatem et diuinitatem. 40 24 NEC TAM ERIT i.e. non adeo aliquis erit INSIPIENS QJJI UTRAMLIBET EARUM i.e. naturarum et personarum. Hoc enim statuerat Nestorius quod

19 (et est translatum) Clarembald, Tractatulus 12; ed. Haring 231. narum: naturaliter et personaliter MS.

42 naturarum et perso-

Contra Eutychen IV, 19-30

253

nee natura a persona nee persona a natura separari possent sed ubicumque persona esset ibidem natura et in quocumque natura ibidem persona. 25 RATIONE i.e. rationabiliter SEIUNGAT i.e. possit seiungere. Nemo enim 45 rationabiliter dicere potest quod natura possit esse sine persona. Hoc Nestorius tenet. Et per id quod apud eum constat procedit Boetius. Si hoc est quod est secundum ipsum SEQUITUR ex hoc scilicet principio UT DUE UIDEANTUR in Christo ESSE PERSONE quia in ipso sunt due nature. 26

EST ENIM PERSONA et cetera. 50 Grauat partem aduersarii per premissam diffinitionem. Nam cum in ipso due nature secundum Nestorium oportet concedere quod due rationalis nature indiuidue substantie, quare due persone. EST ENIM PERSONA RATIONABILIS NATURE INDIUIDUA SUBSTANTIA.

Et heC deSCriptio SUperiuS

exposita est.

55

27

QUE IGITUR et cetera. Et quandoquidem due in Christo sunt persone QUE EST IGITUR i.e. cuiusmodi est FACTA humanitatis et diuinitatis CONIUNCTIO i.e. quomodo in Christo coniuncta sunt diuinitas et humanitas qualis fuit modus huius coniunctionis. Et nota quod amodo trahit partem Nestorii ad inconueniens. 60 28

NON ITA QUASI CUM DUO CORPORA et cetera. Quasi dicat: non talis est coniunctio qualis est duum corporum iuxta se positorum que TANTUM LOCIS CONIUNCTA sunt et NICHIL EX QUALITATE unius transit in aliud. Si talis est personarum in Christo et naturarum coniunctio — quod concedit Nestorius — tune magnum inconueniens inde 65 sequitur. 29 Dicit autem Nestorius quod persona hominis iuxta personam dei est et e conuerso et nulla [f. 46] unio est ibi nee aliquid ex qualitate unius nature uenit in alteram uelut si marmor et lignum iuxta se ponantur nee lignum est marmoreum nee marmor est ligneum. 70 30 Sed utrumque manet id quod est: et lignum lignum et marmor marmor. Quod si talis est coniunctio diuinitatis et humanitatis ut altera NICHIL suscipiat EX QUALITATE ALTERIUS sed TANTUM SINT loco CONIUNCTA uelut lignum et marmor siue quelibet alia corpora tune ex his nichil conficitur sicut ex ligno et marmore nichil confici potest. Et sic per huiusmodi con- 75 iunctionem NICHIL EST CHRISTUS. Et hie sensus est in littera. 52 quod due rationalist quod due rationales MS

72 quod si talis: quod talis MS.

254

Fragmentum Londinense

31 APPONUNTUR unum scilicet iuxta aliud. UTTANTUM et cetera i.e. UT LOCIS TANTUM sit coniunctio. ET NICHIL et cetera ut superius satis ostensum est in ligno et marmore. QUEM scilicet talem CONIUNCTIONIS MODUM GRECI UOGANT KATA PARATHESiM: kcta per para iuxta thesis positio i.e. per iuxta- 80 positionem quando scilicet aliquid alicui sic coniunctum est quod iuxtapositum. 32 SED si ITA i.e. si tali modo coniunctionis diuinitas coniuncta est humanitati tune NICHIL HORUM et cetera i.e. nichil ex tali coniunctione conficiunt. Nam ex duabus personis nichil omnino confici potest. Hoc 85 firmissimum est et ex hoc uis argumentationis procedit. 33 AC PER HOC i.e. per huiusmodi coniunctionem NICHIL EST CHRISTUS. Nichil enim ex duabus personis conficitur. Et istud est maximum inconueniens ad quod traxit Nestorium per id quod concedit. 34

NOMEN QJJIPPE et cetera. 90 Bene dixi nichil quia non potest esse UNUM aliquod. Quod tamen singularitas UOCABULI notat. Et si unum esse non potest tune nee esse omnino potest. Et ita nichil est. Sed unum esse non potest secundum eius principium. Ex duabus enim personis NICHIL UNUM confici potest. Et hie sensus est in littera. 95 35 DUABUS PERSONIS MANENTiBUS quas Nestorius in Christo manere concedit EA CONIUNCTIO i.e. talis QUALEM SUPERIUS DIXIMUS FACTA EST NATU-

RARUM. Quod item concedit Nestorius. UNUM. Si hoc est quod est secundum aduersarium tune NICHIL UNUM EFFICI POTUIT EX DUOBUS uel naturis uel personis. Et ad hoc confirmandum adducit per se notum. l 36

OMNINO ENIM EX DUABUS PERSONIS NICHIL

UNQUAM Ct Cetera.

Istud per se notum est. NICHIL IGITUR UNUM et cetera. Quod maximum inconueniens. AC PER HOC i.e. secundum hanc rationem NICHIL quia si non unum OMNINO NICHIL. Quod probat dicens OJJOD ENIM NON EST UNUM 5 NEC ESSE OMNINO POTEST. Hoc per se notum est et apud omnes constans. 37 ESSE ENIM et cetera i.e. quodcumque est, unum est. ET QUODCUMQUE UNUM EST, EST. Nee aliud omnino est nisi quod unum est. ETIAM EA QUE EX PLURIBUS et cetera quasi dicat EA ETIAM QUE EX PLURIBUS CONIUNGUNTUR unum sunt UT ACERUUS coRUS quia scilicet significantur ut unum quamuis ex 10 multis constent. 96 personis manentibus quas: personis manere quas MS.

Contra Eutychen IV, 31-42

255

38 Et nota quod numerus non est nisi multiplicacio alicuius communis nature circa discreta ut duo homines tres homines. Nee persone potest esse multiplicacio sed nature. Et dicimus contra Nestorium qui ponebat numerum personarum in Christo cum persona non possit multiplicari 15 sed natura. 39

SED ESSE et cetera. Quicquid est, unum est. Hoc dictum est. Sed Christus est. Quare Christus unum est. Hoc est quod in littera habetur. UNUM IGITUR et cetera. OUOD si ITA EST scilicet si unum est tune est una persona. Ex duabus 20 enim personis nichil unum omnino conficitur. Et hoc est quod dicit NAM si DUE PERSONE ESSENT et cetera i.e. inpossibile est esse unum et duas personas. 40

DUOS UERO CHRISTOS et cetera. Quasi dicat: hoc nunquam dicet DUOS esse CHRISTOS. Hoc enim dicere est PRECIPITATE MENTIS iNSANiA. CUR ENIM et cetera quasi dicat: qua ra- 25 tione auderet dicere DUOS esse CHRISTOS: UNUM HOMINEM alterum DEUM ? Quasi dicat: nulla causa siue ratione hoc dici potest. UEL CUR EUM et cetera i.e. cur uocet eum QUI DEUS EST CHRISTUM si EUM QUOQUE QUI HOMO EST uult appcllare Christum CUM NICHIL SIMILE et cetera i.e. cur idem nomen illi qui deus est et homini attribueret CUM NICHIL 30 in eis SIMILE scilicet in deo et homine nichil HABEANT EX COPULATIONS CONIUNCTUM i.e. unum ex alio nichil contrahit ex coniunctione sed sunt iuxtaposita sicut marmor et lignum. Quod uult Nestorius. 41 CUR SIMILI NOMINE i.e. hoc nomine Christus DIUERSISSIMIS NATURIS attribuens id scilicet deo et homini quorum nature sunt diuersissime — 35 CUR inquam ABUTITUR CUM CHRISTUS scilicet hoc nomen Christus NON POSSIT exibere UNAM SUBSTANTIAM DIFFINITIONIS i.e. unam diffinitionem que scilicet diffinitio ostendit substantiam ? UTRISQUE i.e. deo et homini UT IPSE DIGIT. Hoc enim fatetur ipse Nestorius — CUR inquam NON POSSIT ADHIBERE UNAM diffinitionem si Christum diffinire cogitur ? 40 42 Quasi dicat: cum secundum hoc nomen non possit assignari communis utrique diffinitio si attribuat hoc nomen utrique oportebit eum concedere NOMEN esse EQUIUOCUM. Et hoc est quod in littera habetur. SI ENIM DEI ATOJLJE

HOMINIS DIUERSA SUBSTANTIA EST i.e. diuersum

esse et sic diuersa diffinitio et UNUM i.e. tantummodo CHRISTI NOMEN i.e. 4 hoc nomen Christus in utrisque est hoc nomen tantum conuenit utrique 5 ta quod esse diuersum est. Et hoc est: 25 mentis insania: mentis est insania MS.

256

Fragmentum Londinense

43 NEC CONIUNCTIO DiUERSARUM suBSTANTiARUM i.e. naturarum diuinitatis scilicet et humanitatis CREDITOR UNAM FECISSE PERSONAM quod due scilicet nature in Christo coniuncte non efficiunt unam personam. Quod uult 50 Nestorius. Si hoc est, EQUIUOCUM EST NOMEN CHRISTI i.e. hoc nomen Christus equiuocum est ad deum et ad hominem. Quod est inconueniens. ET NULLA et cetera i.e non potest assignari diffinitio secundum illud. 44

QUIBUS AUTEM et cetera. Ex predictis sequitur hoc inconueniens quod nomen Christi equiuocum 55 sit. Sed in QUIBUS SCRIPTURIS hoc inuenitur quod NOMEN CHRISTI geminetur i.e. quod ad duo possit esse equiuocum ? Ac si diceret: in nullis scripturis hoc reperitur. 44

QUID UERO NOUI et cetera. Adhuc trahit sententiam Nestorii ad inpossibile: ad hoc scilicet quod 60 nichil nouum in mundo contigit per quod dei Filius incarnatus est.

V

GLOSA SUPER BOETHII LIBRUM DE TRINITATE

MS Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Lat. fol. 817, f. 59-77v (s. xii)

I 1

CHRISTIANE RELIGIONIS REUERENTIAM PLURES USURPANT.

Aggreditur propositum hoc ordine: primum religionem christianam conmendando: dehinc quare catholica uel uniuersalis dicatur aperiendo: tercio sententiam christianorum ponendo: deinde causam qua ad earn inducti sint dicendo: quinto et ad ultimum distinctis inter se disciplinis atque 5 ex eis rationibus sumptis quibus ea teneri et confirmari possit diutius explicando. Quare et nos de primo loquamur. 2 Religio igitur dicitur a religando eo quod religat hominem et constringit ne transgrediatur quod prohibitum est. Christiana uero religio idem est quod fides.. Fidem autem hie dicimus earn que est uirtus quam superius appellauimus substantiam rerun sperandarum argumentum non apparentium. Hec enim fides est unio mentis ad deum. Cum enim primum credimus id ipsum amore amplectimur. Aliter enim non crederemus sic quod uirtutem haberemus nisi id ipsum amaremus. Amor enim est fundamentum et cumulus omnium 15 uirtutum. Hinc est quod karitas et Spiritus sanctus omnem uirtutem sic cumulabunt quod erit perfectio in eis. 3 Amore uero a fide sublato iam non est uirtus. Nam et sic oporteret concedi diabolum habere aliquam uirtutem. Credit enim lesu Christi incarnationem et conuersationem cum hominibus et eius crucem et pas-20 sionem et resurrectionem atque ascensionem. Nouitque melius etiam quam si hoc totum corporeis oculis uidisset. Atque etiam ad eius imperium tremiscit. Non tamen [f. 59v] deum amat. Quare nee habet de qua nunc loquemur que sit scilicet uirtus. 4 Est itaque unio mentis ad deum in uolendo et in nolendo eum sequi. 25 Sequitur autem quis deum in uolendo et in nolendo cum uult quod deus uult et quod ipsi displicet fugit. Quare unio mentis ad deum est idem uelle et idem nolle quod deus uoluerit seu noluerit. Fides ergo est firma coniunctio ad deum in idem uelle et in idem nolle. Hec autem uoluntas primo est in deo, secundo uero inter nos. 30

8 (religio) Led. I, 2. Clarembald, DTrin I, 2; ed. Haring 86. 11 (uirtus) Led. I, 2. 12 (substantiam) Heb. 11: 1. Led. I, 3. Clarembald, DTrin I, 5; p. 87. 13 (unio mentis) Lect. I, 4. Clarembald, DTrin I, 5; p. 87. 30 primo est in: prima est in MS.

260

Glosa super Boethii librum

5 Fides ergo est prima in deo unio mentis, secunda inter homines. Uniuntur enim inter se homines in fide et in uolimtate mutue dilectionis iuxta illud quod in Actibus Apostclorum legitur quod multitudinis credentium unum cor et anima una erat. Hec autem religio maxime auctoritatis est. Unde maximam REUERENTIAM ei debemus. 35 6 Sed PLURES EAM USURP ANT. Usurpare enim est contra usum rapere. Rapere autem contra usum est contra consuetudinem aliquid agere. Agere uero contra consuetudinem est abuti eo. Aliquo uero abuti est iniuste eo uti. Uti autem aliquo iniuste est eo uti contra naturam eius uelut heretici abutuntur Christiana religione. 40 Dicunt enim se habere fidem qua uniti sint deo. Sed unitate participant si uniti sint deo. Sed non diuisi tantum per sectas atque hereses a nobis sunt uerum etiam unitatem diuidunt uariantes earn. Faciunt ergo contra unitatem qui separant unitatem. Ideoque unitionem fidei aspernantur. Atque inde contra naturam religionis agunt. Sicque eius REUERENTIAM 45 USURPANT. 7 Sed ipsa adeo splendet quod precellit omnibus aliis i.e. POLLET multum atque unice i.e. MAXIME ATQUE SOLITARIE. Et hec est commendatio christiane religionis quod primum eum exequi diximus que his continetur uerbis: SED EA FIDES MAXIME POLLET AC SOLITARIE. 50 Sequitur eius appellationis causa quod ipsa CATHOLICA UEL UNIUERSALIS dicitur que talis est quod scilicet fides seu Christiana religio unit et homines in deo et inter se. Unde uniens iure dici potest. 8 CATHOLICA itaque recte dicitur quia catholon unio Latine interpretatur. Unit autem sic in se omnes ut nullum abiciat quemadmodum multos 55 respuit ludeorum religio. Seruos enim non recipiunt ludei. Sed si quis olim iudaizabat eum pro libero tenebant adeo ut nullatenus [f. 60] alicui temporali domino eum seruire paterentur. Hinc fuit quod nee etiam tributa quondam Cesari reddere uoluerunt. Quod in eis Christus reprehendi uoluit cum numisma census pro se et Petro reddidit. 60 9 Nostra autem religio homines cuiuscumque fortune cuiuscumque nationis atque cuiuscumque condicionis ita recipit — scilicet quod eiusmodi remanent cuius prius erant—ut diuites et pauperes, principes atque impotentes, Romanos Scitas atque barbaros, liberos et mancipatos.

33 (actibus) Ads 4: 32. 48 (atque solitarie) Lect. I, 10-11. 58 (tributa) Matth. 22: 21. Lect. I, 8.

54 (catholon) Led. I, 15.

De Trinitate I, 5-13

261

ludeorum uero religio cum idem sit quodeorum lex quasi ipsossub iugo 65 tenet. Nos uero nostra spontaneos sibi subicit. Illorum uero sua dicitur ab eis se saluare. Quod falsum est. Eos enim potius damnat eo quod praua intelligentia abutuntur eius obseruationibus. Nostra uero saluat sine dubio quia uirtutibus nos replet: eiusmodi nos conseruans cuiusmodi prius eramus. 70 10 Sic itaque cum nostra ampliatur religio uerum est quod emanat extra ducitur in alios ita tamen quod conseruat in eadem condicione eos. Et sic post religionem christianorum susceptam manent eiusdem condicionis cuius prius. Recte ergo UNIUERSALIS dicitur quasi conmunicabilis etsi unus solus 75 christianus esset TUM quia, ut dictum est, CULTUS EIUS EMANAUIT PENE PER OMNES TERMINOS MUNDI i.e. in omnes mundi partes TUM PROPTEREA QUOD nostre religionis precepta uniuersalia sunt quibus ipsa auctorizabilis facta est. 11 ludeorum uero religionis regule adeo non sunt generales. Quod fal-80 sum uidetur. Nonne enim non mechaberis, non furtum fades et consimiles eorum prohibitiones ad omnes eque attinent ? Ad quod dicimus quod si recte eas ipsi intelligerent scilicet spiritualiter nichil ea precepta a nostris differrent eo quod sic eorum religio idem esset quod nostra fides. Sed ipsi potius eas praue intelligunt. Nam in obserua- 85 tione circumcisionis Christum uenturum expectant quern sic offendendo amittunt cum ipse amplius non sit uenturus. 12 Hinc est quod Paulus ad Galathas scribens a ueteribus dissuadet obseruationibus dicens si circumcidimini uniuersam legem debetis atque deum in hoc perdidistis. Hoc est dicere: si circumcisi estis profitemini uos esse ludeosSO et uniuerse legis obseruatores. Atque sic Christum expectantes nullam recipietis utilitatem ex eius morte quem abnegatis in ipsa circumcisione. Apparet ergo longe aliam eorum religionem nostra ex [f. 60v] prauo eorum intellectu et minus communem. 13 Unde nostra, generalia precepta regularum continens, CATHOLICA 95 ET UNIUERSALIS est. Sed iam christianorum sententiam ponit dicens PATER INQUIUNT catholici DEUS, FILIUS DEUS, SPIRITUS SANCTUS DEUS. Nos uero de

65 ludeorum: ludeo MS. (unus solus) Led. I, 15. 14. Lect. I, 2. 84 nostris differrent: nostris diferent MS,

81 (non mechaberis) Exodus 20: 88 (Paulus) Gal. 5: 2. Led. I, 8.

262

Glosa super Boethii librum

eo quod preponit scilicet cuius HEC DE TRINITATIS UNITATE SENTENTIA EST aliquid prius dicemus. Sententiam ergo hie appellat idem quod superius credulitatem ap- 1 pellauimus. Quare sententiam earn fidem dicit que uirtus non est. Qui enim credit aliquid ille profecto opinionem transgreditur in ea re. 14 Opinio enim est incerta fluctuatio animi. Et sic opinio animi incerte dubitationi adiuncta est adeo ut uix in partem assertionis uel abdicandi 5 opinantem compellat. Hanc autem incertitudinem partim credulitas abicit partim retinet. Nam assertionem secum inportat cum tamen certus non sit id ita esse quod asserit. Hoc autem quod sic tenenius sentire dicimur. 15 Ideoque sententia idem quod credulitas. Quare sententia nondum scientie exequata est. Eius enim est scientia ad quod firme compellimur di- 10 cendum rationibus. Credulitas uero non habet necessarias rationes in tenendo id quod profitetur. Sed sub simplicitate quadam id ueneratur. Inde est illud quod fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum. Quantoque minus rationis humane habemus in fide nostra tanto maius meritum promerebitur. 15 16 In quo apparet quante benignitatis sit deus qui etiam nobis credulitatem conferens in ea simplicitatem nostram remuneratur. Ipse enim presto est omnibus suam largiri beatitudinem. Unde presto est quod nos ei uniamur si uolumus cui nos subtrahimus nolentes nos unire in ipso ut de nobis miserabiliter dici possit nee commiserunt deo spiritum suum uel non crediderunt 20 deo spiritum suum ut habet alia translatio. Cui si non subtrahimus nos uelut ab eo tracti eum sequamur necesse est. Dicereque poterimus cum ecclesia trahe me post te curremus in odore unguentorum tuorum. 17 Ipse itaque iterum preparatus se nobis conferre primum credulitatem nobis confert que est inter opinionem, ut dictum est, et scientiam: cuiusque25 participem etiam diabolum diximus qui diuinitatem scit atque credit esse Trinitatem atque unitatem. Deus enim est quicquid in se est. Quare deus est diuinitas est unitas est Trinitas. Quod contradicet [f. 61] aliquis sic: nichil est id quod est in

98 de Trinitatis unitate: de Trinitatis MS. 1 (superius) Cf. Led. I, 17. 4 (opinio) Lect. I, 17. 13 (fides) Gregory, Horn, in Ev. II, 26; PL 76, 1197C. E. K. Rand, Johannes Scottus 49. 20 (dici possit) Ps. 77: 8: Non est creditus cum Deo spiritus eius. Augustine, Enarr. in Ps. 77, 8; PL 36, 988 or CCL 39,1073. Lombard, In Ps. 77, 8; PL 192, 727C. Lect. I, 4. 22 (cum ecclesia) Cant. cant. 3: 1. Lect. I, 4. 28 (quicquid in se) Lect. I, 19. 29 (Nichil est) Comm. Victorinus 64.

De Trinitate I, 13-22

263

se quia nichil est id quod est sui ipsius ut cum sit aliqua albedo Socratis 30 ipsa non est Socrates, cum sit aliqua Neronis crudelitas ipsa non est Nero. Et ut sit generaliter dictum: si aliquid denominatiue predicatur de aliquo ipsum non est id quod dicitur ut quia bonus est Omerus ipse non est bonitas et quia sapiens est Cicero ipse non est sapientia. Itaque quia callidus est Ulixes ipse non est calliditas. 35 18 Dei uero ineffabilis est bonitas misericordia sapientia atque benignitas. Ipse enim optimus misericors sapiens atque benignus est. Ipse ergo nee bonitas est nee sapientia nee misericordia neque benignitas. Sed quia hoc contra nostram religionem est credere aliquid esse melius deo — quod contingeret si hanc illationem concederemus — ideo dicendum est quo- 40 modo conuenire possint deo huiusmodi formalia nomina. 19 Constans est deo nichil esse melius nichil sufficientius neque beatius. Sed id beatissimum est quo adepto bonus fit quis et beatus et sufficiens i.e. bonitas sufficientia beatitude. Deo autem adepto bonitate beatitudine atque sufficientia ad plenum participamus. 45 Deus igitur est bonitas sufficientia beatitude. Deus enim quicquid est ex se est atque etiam illud est sic itaque quod deus est ita ipse est id quod nee sibi ipse illud nee aliud contulerit. Unde quia ipse est iustus pius et fortis ipse est fortitudo pietas iusticia. 20 Ad quod dices quod diabolus ex se, quia malus est, est malicia. Unde 50 confirmares malitiam creaturam esse cum diabolus creatus sit. Quod discussum est si attendas diabolum sic ex se malum ut non ex sua natura existimetur esse talis sed potius se conferente. 21 Deus uero ex se longe aliter intelligebatur esse quod est. Cum igitur Trinitas sit in personis et unitas in substantia sitque ipse trinus deus et unus, 55 ipse est Trinitas et unitas et item unitas est Trinitas. Quare cum dicit Boetius DE UNITATE TRINITATIS intransitiue intelligendum est i.e. DE UNITATE que est Trinitas. Ipsi potius, ut dictum est, et magis proprie conueniunt formalia nomina quam sumpta. 22 Quo exposito christianorum que talis est ponatur sentential PATER 60 INQUIUNT catholici est DEUS, FILIUS est DEUS, SPIRITUS SANCTUS est DEUS.

41 (formalia nomina) formalia nomina are abstract nouns as distinguished from nomina sumpta. Thus humanitas is an abstract noun from which homo is derived as nomen sumptum. J. Jolivet, Arts 42; 79; 81. 42 Nichil sufficientius: nichil sufficiens MS.

264

Glosa super Boethii librum

Quod dici etiam reciproce potest: deus est Pater, deus est Filius, deus est Spiritus sanctus. Nee tamen ideo una res est plures etsi etiam dicamus quod deus est ille tres persone propter nomen personarum quod precesserat. Quod si 65 dicamus: he tres persone sunt[f. 61v] unus bene dicitur. Sunt enim una res. Hoc autem bene dici facit dissimile genus. 23 Quod apparet ex eo quod si consimile genus positum esset falsum esset. Nam tres persone nullo modo sunt una: nee una tres persone. Quia ergo ille tres persone non nisi una res sunt non ut proprie positas recipimus tales 70 locutiones Hilarii: hec tria sunt hoc uel illud. Per "hec" enim pronomen demonstrat personas tres quibus, ut dictum est, non conuenit quod tria sint. Nee iterum dicemus quod Pater sit Filius uel Spiritus sanctus sed quod deus qui est Pater est Filius est Spiritus sanctus eo quod non sit nisi unus deus qui est ille tres persone. 75 24 Sin autem dicamus quod qui est Pater est Filius est Spiritus sanctus dubium est an uere dici possit necne. Si enim subintelligere dat locutio quod deus qui Pater est sit Filius sit Spiritus sanctus uera est locutio. Quod si "qui", nomen relatiuum uel infinitum, nulli adiungatur extra locutionem sed referatur ad aliquod sequentium uerborum ut sit sensus: 80 Pater est Filius, est Spiritus sanctus falsa erit locutio. Ergo ne fiat contentio sic inter se differentium falsa esse dicatur ilia locutio. Quod probabilius esse uidetur. 25 Subdit autem consequenter sub illatione quod Pater et Filius et Spiritus sanctus sint unus deus NON TRES DII. Quod mirum uidetur quare uel 85 unum sic inferat cum potius uidetur sequi ex positione preposita quod sint tres dii non unus ut prediximus. Ad quod dicere possumus quod uis huius uocabuli deus hoc facit ut inde non proueniat tres dii sed unus deus. 26 Uel sic dicendum est quod cum Manichei unus discipulus inductione uteretur ad Ambrosium sic: cuius singulare de pluribus predicatur singil- CO latim eius quoque plurale de eisdem simul predicatur. Quod apparet ex eo quod cum Plato sit homo, Cicero homo, Pitagoras homo, sunt tres homines. Similiter cum sit Diogenes philosophus, Socrates

62 quod dici etiam: quo dici etiam MS. 71 (Hilarii) Cf. Robert of Melun, Sent. I, 5, 44; ed. Martin-Gallet (Louvain 1952) 251. 81 (falsa erit locutio) Lectio I, 23-24. 90 (Ambrosium) Led. I, 25-26. E. K. Rand, Johannes Scottus 40. Abelard, Dialectica IV, 1; ed. L. M. De Rijk (Assen 1956) 470.

De Trinitate I, 22-31

265

philosophus, Mercurius philosophus, hi sunt tres philosophi. Ergo quia PATER CSt DEUS, FILIUS DEUS, SPIRITUS SANCTUS DEUS, he pCFSOne SUnt TRES 95

DII — cum inquam sic inductione uteretur uere intulisse a non nullis uisus est. 27 Cuiusmodi solutionem soluit Augustinus. Atque ideo Boetius concludit unus deus NON TRES DII. Ac si diceret: Manicheus hoc intulit. Sed ego potius dico quod hoc sequitur: non illud. Sequitur uero causa sententie. 1 Et rationem qua id dicant inducit que talis est quod quia nulla differentia est in deo, persone uero sunt in eodem, inde est quod hec illatio iure coniungitur prioiibus sumptis: quod [f. 62] sunt scilicet unus deus iste tres persone. 5 28 Quod probat a contrariis quod scilicet INDIFFERENTIA sit in Trinitate secundum sententiam horum. Nam iuxta sententiam hereticorum scilicet Arrianorum intelligitur DIFFERENTIA in Trinitate. Ipsi enim dicunt Patrem et Filium et Spiritum sanctum tria esse et Patrem maiorem, Filium aliquantulum minorem Patre, Spiritum uero sanctum utroque minorem eo scilicet 10 quod scripture consonant in eo quod Patrem dicunt esse principium sine principio. 29 Quodque testantur dixisse Filium Pater inquit maior me est. Testantur et dixisse Filium de Spiritu sancto quod cum ascenderet ad Patrem discipulis suis mitteret Spiritum sanctum Paraclyturn qui eos doceret omnia. 15 Testantur et scripture quod Filius descendens incarnatus est. Spiritus etiam sanctus super ipsum baptizatum in specie columbe missus est. 30 Sic itaque ipsi, deprauantes diuine pagine auctoritatem, et dignitatis et MERITORUM diuersitatem imponunt Trinitati eamque plura reputant esse. Hoc autem ideo quia altera omni modo reputatur res ab eis persona Filii 20 a persona Patris et Spiritus sancti. Quare cum ALTERITATEM sequatur pluralitas et prius in deo alteritatem ponerent uere reputati sunt illas tres personas esse plura. Atque dehinc consequenter determinantes quot, dixerunt tria. Sed si alteritas et differentia in deo est propter personas necesse est quod persone diuerse sint 25 et differant substantialiter uel accidentaliter. 31 Omnis enim diuersitas inter quaslibet res aut propter diuersa genera aut propter diuersas species aut propter diuersitatem accidentium contin11 (sine principio) Cf. Augustine, Contra Maxim. I, 17, 4; PL 42, 784. Summa sent. I, 11; PL 176, 60. Led. I, 31. 13 (pater) John 14: 28. 17 (missus est) John 14: 26. Luke 3: 12.

266

Glosa super Boethii librum

git. Ad quod omnino explicandum hinc sumamus exordium. Omnis res corpus uel spiritus est. Gum enim sola singularia que sub 30 specialissimis continentur sint a quibus si auferantur omnia accidentia omnium idem remanet quoniam in nullo differebant nisi in accidentium uarietate. Profecto cum esse dicemus aliqua duo ut duos homines nisi oratio designet ut eorum accidentia idem esse uel quod ea sunt — profecto inquam nul- 35 lam habebit ueritatem quod duo homines sint res due et differentes. Non enim duo esse aut duas res esse sequitur ad duo accidentia esse. Unde si duo colores sint non sequitur duo esse. Esse enim substantiis appositum absolute manet At cum accidentibus secundum quid ponitur i.e. non simpliciter. 40 32 Sed fortasse sic sillogizabit aliquis: omnis res corpus uel spiritus. Sed omne corpus uel spiritus substantia. Omnis igitur res substantia. Quod non prouenit [f. 62v]. Simpliciter enim etiam in ea dicendi consuetudine in qua frequentatum fuit nomen res in propositione ponebatur. Nam actu alia designat. 45 In conclusione ergo designat etiam accidentia propter predicationem substantie que intellectum accidentis admittit. Unde et ex conclusione sequeretur accidentia esse substantiam. Quod falsum est. Accidentia ergo nichil diflferunt a substantiis que in eis sunt. 33 Quod sic contradicet litigiosus: eorum omnium quorum alterum non 50 est alterum diuersitas est et differentia. Sed accidentia non sunt substantie ut longitude huius ligni non est lignum hoc. Longitude igitur et hoc lignum differunt. Quare substantie et accidentia differunt. Quod falsum esse demonstrabit sequens oratio. 34 Ad quod dico quod pronomen "eorum" solum pronominabat ea quibus 55 entia proprie seu absolute esse conuenit. Cum uero assumitur nulla sumuntur de eorum numero de quibus uerum est propositum. Substantia porro et accidens non differunt turn quia discreta inter se non sunt — unum est enim in altero: nee est sed potius inest — turn quia in nullo conueniunt. Si enim differunt plura sunt. Et si plura sunt, duo uel tria sunt. Quare 60 in eis est numerus.

30 (omnis res) Cf. Isidore, De ordine creaturarum 2, 1; PL 83, 917A. John Scottus, De div. naturae III, 26; PL 122, 695A. Lect. I, 43. 34 oratio designet: oratio signet MS. 54 (sequens oratio) Lect. I, 39-40.

De Trinitate I, 31-39

267

35 Sed numerus non est nisi alicuius unionis uel alicuius communis seu alicuius nature per suorum inferiorum discretionem multiplicatio. His uero nichil est commune, nulla horum unio, nulla natura. In his igitur numerus non est. Quare hec non sunt duo nee plura. Ideoque non difTe- 65 runt. Unde falsa est hec complexio: quecumque sub diuersis generibus seu speciebus continentur diflferunt atque discreta sunt. 36 Sed linea et arbor diuersa sunt et genere et specie. Ergo differunt ipsa. Hec enim de subpositis propositionis assumitur. Similiter: he persone sunt diuerse. Sed quecumque diuersa sunt differentia sunt et duo uel ad alium 70 numerum reperiuntur. He igitur tria sunt et differentia. Quod prouenire non patitur eius quod est diuersum absolute et secundum quid acceptio. Cum constans sit quod he tres persone non quia generibus speciebusue diuersis supposite sint altera non est relique due firmumque sit illud quod differentia in numero non nisi ex accidentium uarietate sit apparet quod 75 ipse tres non sunt diuerse numero: ideo scilicet quod nullum accidens sit in deo. Unde nee in personis. Nichil enim deo extrinsecus aduenit uel recedit. 37 Nullis igitur, ut ex prepositis patet,inest numerus [f. 63] nisi eis que post specialissima substantie singularia sunt. Discretionem enim numeri multi- 80 plicationis patiuntur substantie sole. Duo igitur ponit hie Boetius principia: hec scilicet quod TRIBUS MODIS IDEM DICITUR GENERE SPECIE NUMERO. Similiter totidem modis et eisdem DIUERSUM dicitur. Aliud principium est quod ex accidentibus non in accidentibus sit numerus in substantiis. 85 38 Quod non uidetur eo quod numerus prior est omni accidente. Numerus enim, ut habet Arithmetics prologus, principale exemplar extitit in mente conditoris. Quod si ex accidentibus profluit numerus in substantias ergo preiacent numero accidentia. Quare exemplar conditoris precessisse uidentur. Quod falsum est. 90 Sic enim uerum est quod naturaliter inesse substantiis accidentia precedit: sequitur ea numerus. Non tamen hinc sequitur quod illam essentiam quam numerus habuit in deo precessissent accidentia. 39 Quod autem IDEM aliquot MODIS dicatur testatur etiam in Secundo commento super Porphirium Boetius. Idem etiam Aristotiles in Topicis asserit 95 67 (discreta sunt) Lect. I, 41. 87 (arithmetice prologus) De arithm. I, 1; PL 63, 1082A. Lect. I, 51. 95 (Boethius) In Porph. II; PL 64, 90BC. Lect. I, 50.

268

Glosa super Boethii librum

dicens: quotiens autem idem dicatur dicendum est. Cui consentimus dicentes hanc diuisionem esse uocis in determinationes suas. GENERE enim uel SPECIE seu NUMERO cause suntquibus de causis idem alteri aliquid dicatur sicutcause iste suntquibus infinitumaliquid dicatur: eternitate ut deus uel successione ut tempus uel participatione ut magni- 1 tudo uel spacio ut mundus uel potentia ut numerus. 40 Simpliciter uero et absolute dicitur quod IDEM est NUMERO alicui. Similiter quod dicitur infinitum spacio. Nos uero alia duo preter hec addidimus principia quod scilicet nulla differunt nisi in aliquo conueniant 5 et quod multiplicari non potest nisi unio substantie sit que per infima sua discretionem faciat in his quibus inest numerus uel quod numerus non est nisi in substantiarum singularibus post specialia. 41 Quod uero accidentia secum inportent differential!! probat dicens quod etsi subtraximus omnia ACCIDENTIA cogitatione ab aliquibus corpori-10 bus ita quod uerum TAMEN remaneat ea esse necesse est ad minus ut LOCUS accidens ea differre faciat qui quasi inseparabiliter accidit eis. Sic enim corpori coniunctus est locus ut alterius nomen ad rem alterius nominis dirigat intellectum. Nee patitur natura corporis quod aliud corpus eundem [f. 63v] locum occupet quern alterum quia in occupando iam 15 confundit alterum. Et hoc est quod dicit quod DUO CORPORA UNUM LOCUM optinere non possunt quia si uel ea unum locum obtinere fingas uel nullum ipsa iam nullatenus sunt. Quod autem dicit LOCUM QUI EST ACCIDENS DUO CORPORA NON OBTINEBUNT in QUI, nomine relatiuo, intellige simplicem relationem20 sic: corpora locos obtinent et locus est accidens. Sequitur disciplinarum distinctio ut rationes ponat probabilius atque distinctius quibus confirmandum est et tenendum propositum. II

1

Dicit ergo AGE IGITUR AGGREDIAMUR ET UNUMQUODOUE UT INTELLIGI

ATQUE CAPI POTEST DISPICIAMUS.

Non enim omnia uno modo habilia sunt ut intelligantur: inchoando scilicet, et capiantur ex toto scilicet perfecte. Sunt enim quedam que sensus comprehendunt ut formas in materia. Alia uero imaginatio ut formas 5 extra materiam i.e. absente materia considerans eas ut sunt in corpore. 9G (dicendum est) The sentence seems incomplete. Lect, I, 50. 48. 9 (quod uero accidentia) Lect. I, 57-16.

99 (infinitum aliquid) Lect. I,

De Trinitate I, 39-11, 7

269

2 At ratio uniuersale intuetur. Disciplina in ueritate easdem formas considerat. Intelligentia earn ipsam ueritatem absque terminis. Sunt itaque res comprehendende non uno modo sed secundum naturam suam. Quod etiam in Libra de consolatione philosophic idem docet. Sicut et Tullius 10 dicit quod eruditus semper temptabit CAPERE FIDEM de unoquoque ita scilicet DE EO UT IP SUM UNUMQUODQUE EST. 3 Igitur anime uires diuidamus modosque uniuersitatis rerum earumque rerum naturas in ipsis modis ut quomodo res iuxta proprietates illas et quibus uiribus comprehendi debeant in his distinctionibus innotescat. Quod 13 ut ordine polliciti sumus exequamur. Anima igitur constat ex his uiribus: sensu imaginatione ratione intelligentia atque intelligibilitate. 4 Sensus est uis anime comprehensiua corporeorum ex qua animal sentire dicitur ueluti cum uidemus colorata, audimus uoces, humecto acre odora- 20 tus tenetur, humido terreo gustus tangitur, solido tactus offenditur, 5 Imaginatio uero est uis anime comprehensiua formarum atque figurarum nee non imaginum tactu materie corruptarum absente materia ut cum imaginamur lulium Cesarem mediocris stature caluum subalbum et quasi elixum ut qui uellebat pilos et qui laxius cingebatur atque inique ferens 25 caluicium pilos a uertice reuocabat ad frontem. 6 Ratio autem est uis anime sui agilitate sese mouens atque abstrahens a pluribus eiusdem nature generalis uel specialis earn ipsam quam ipsa [f. 64] participant formam: sic tamen ut ipsa inmateriata subiacet mutabilitati uelut cum ab omnibus hominibus abstraho hanc in quam conueniunt 30 naturam quod ipsi scilicet homo sunt. Illudque considero ut participatur ab eis mutabilitatem parum intellectu separate. 7 Intelligentia uero quam proprie disciplinam nuncupamus est uis anime que ipsarum formarum qualitates singulas atque proprietates uel eas ipsas 7 (at ratio) Gundissalinus, De proc. mundi; ed. G. Billow, in: Beitrdge 24 (1925) 2-3. 10 (idem docet) De cons. phil. V,4,82; ed. Stewart-Rand 388. De septem sept. 4; PL 199,95IB. 19 (sensus est) Isaac of Stella, Ep. de anima; PL 194, 1880A. Alcher, De spiritu et anima 4; PL 40, 782. William of Conches, Glosae super Platonem 34; ed. E. Jeauneau 100. 22 (imaginatio) Isaac, Ep. de anima; PL 194, 1881B. Abelard, Glossae in Peri ermenias; ed. B. Geyer, in: Beitrdge 21 (1919) 313. William of Conches, Glosae super Platonem 34; ed. Jeauneau 101. De discretione animae, spiritus et mentis; ed. N. Haring, in: MedStudies 22 (1960) 183. Led. II, 12 and 30. M. D. Chenu, Imaginatio 1-10. 24 (luUnm Cesarem) Suetonius, Caes. 45. Led. II, 29. 27 (ratio) William of Conches, Glosae in Platonem 34; ed. Jeauneau 101. Isaac de Stella, Ep. de anima; PL 194, 1884A. 33 (intelli-

270

Glosa super Boethii librum

formas ut uere sunt considerat. Sic tamen ut singulos ipsarum terminos 35 ab eis non abiciat. Uerbi gratia cum attendo humanitatem uel circulum in uero sui esse sic scilicet ut fluxu materie non uariantur earum naturam inuenio quam in subiecta materia habere non possunt: ut in circulo quod linee omnes a centre ducte ad circumferentiam sunt equales et in humanitate quod omne 40 monstruosum repellit eius natura. 8 Intelligibilitas autem est uis anime remouens ab his formis omnes terminos quibus inter se distincte erant atque quod de ipsis remanet solum esse atque entiam contemplans omnem pluralitatem inde absterret omniumque unionum simplicem contuetur unionem: uelut si terminum essendi cir- 45 culum auferas circulo et terminum essendi humanitatem humanitati sola de his entia remanet que omnia in se habens complicite omnium est simplex simplicitas atque simplex uniuersitas. 9 Sic itaque anima primum est sensus ex arteriis a cerebro profluentibus quinquepartito. Deinde uisarum recolens imaginum fit imaginatio utens 50 phantastice celle spiritu in imaginando. Et sic declinatur anima et inflectitur in hec tarn grossa comprehendenda. Sed cum motus rationis uniuersale comprehendit fit ipsa ratio anima habens se mediocriter atque equaliter. Que dum torquetur altius ueritatem comprehendens fit disciplina. Ac deinde se extendens usque ad uniuersarum 55 rerum simplicem uniuersitatem fit intelligibilitas que solius dei est et admodum paucorum hominum. 10 Sic anima bestialis est cum sensu detinetur atque imaginatione. In esse uero hominis manet cum rationi se inseruit quia tune est in communi hominum ualentia. Cum uero ydeis se subicit et fit disciplina quodam modo 60 fit supra homines quia utitur se in se. At uero cum ad simplicem uniuersitatem unionum uix aspirat quantum tamen potest suspendit animum [f. 64v] in intelligibilitatem erectum profecto se ipsa supra se utitur fitque etiam iuxta Mercurium deus. 11 Sunt autem he uires sic coaptate ut superiores quasi dominentur in- 65 ferioribus atque ideo de ipsis iudicant. Inferiores uero superioribus regentia (William of Conches, Glosae in Platonem 34; ed. Jeauneau 101. Isaac, Ep. de anima; PL 194, Ep. de anima; PL 194, 1885B. Alcher, De spiritu 11; PL 40, 787. 56 (solius dei) Plato, Timaeus (Gale, interpr.) 51E; ed. Waszink 50: intellectus uero dei proprius et paucorum admodum lectorum hominum. Commentum II, 6. Clarembald, DTrin II, 8; p. 109. 64 (iuxta Mercurium) Comm. II, 6. Cf. Asclepius 6; ed. A. D. Nock, Corpus hermeticum 2 (Paris 1945) 303.

De Trinitate II, 7-15

271

clamant. Hinc est quod inpossibile uidetur esse intends minimis si quid preter consuetudinem minetur difficultas. Ampliabitur igitur anima in altioribus contrahetur in minimis ut idem Boetius in Libro de consolatione philosophie testatur. 70 12 Ipsa facta est ad naturam rei uniuerse. Modo enim quasi se explicat, modo in quandam se colligit simplicitatem: ut cum intelligibilitas est a qua cum demittitur se ampliat euoluens quod implicuerat. Res autem uniuersa talis est quod quatuor modis est. Est namque in quandam simplicitatem complicata que est ipse deus. 75 13 Deus nempe est omnia ita tamen quod nullum singulorum. Si enim aliquod singulorum esset iam non esset rerum uniuersitas. Quam rerum uniuersitatem eum esse lohannes testatur dicens quod factum est in ipso uita erat. Cum enim quecumque facta sunt sint a deo et e conuerso sit quasi re- 80 rum uniuersitas que facta sunt ea autem essent prius in deo et quicquid in deo est deus est nee fuisse aliquid in deo uerum est quod non in eternitate in eo sit — cum hec inquam sint, deus est rerum uniuersitas sed sic scilicet ut nullo ibi fine res terminentur quod est in quandam simplicitatem complicata. 85 14 Ipse igitur est unitas sine uarietate discretionis omnia in se uniens. Omnia enim unita sunt in esse atque entiam. Quod sic omnia trahit in se ut in eo quod sunt naturali intentione tendant ad deum. Ipse autem nulli innititur nee ab ullo ducitur sed in inmutabilitatis sue eternitate perseuerans solus est quod est. 90 Nam et sic docuit Moyses Israhelitas a quo ad ipsos mitteretur dicens qui est mittit me ad uos. Hoc est dicere qui est id quod est esse mittit me ad uos. Et alibi hoc ipse de se testatur dicens ego sum qui sum. Ac si diceret: ecce ego cui non est aliud esse quam esse id ipsum quod est esse. 15 Cum ergo ipse uinculum in esse sit conseruans que sunt, nulli ob- 95 noxius fortitudini, de quo quicquid uerum est esse ut est necesse est recte 69 (Boethius) De cons. phil. V, 4, 83; ed. Stewart-Rand 388. 78 (lohannes) John 1: 4. 81 (quicquid in deo) Lect. II, 60. Comm. Victorinus 101. Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 1312C: Gum... dictum sit Quicquid est in deo deus est. William of Conches, Glosae in Platonem 168; ed. Jeauneau 278: Idee in mente diuina sunt mens diuina et deus quia quicquid est in deo deus est. Simon of Tournai, Institutiones (MS Paris, BNLat 3114A, f. 8) calls it generate dogma magistrorum and cites Hilary, Boethius, Augustine, and Isidore to support it. N. of Cusa, De docta ign. I, 22; p. 45: Omnia in deo sunt deus qui est necessitas absoluta. 91 (Moyses) Exodus 3: 14.

272

Glosa super Boethii librum

necessitas absoluta dicitur que idem quod forma formarum est et quod unitas et quod eternitas. Ipse enim deus forma non inmateriata nee que possit inmateriari est et substantia pluralitatis atque complicatio sicut est substantia et com- 1 plicatio successionis temporum [f. 65]. Ex eo enim quod forma est facit de non entibus entia ducens ad esse ea que non sunt. 16 Ex forma enim esse. Est enim esse ex unitatis participatione. Tandiu enim est quod est quociens unum est et uno modo se habet. Sed cum pluri- 5 bus modis scinditur ut non sit unum interit et non est. Ex pluralitate enim mors et interitus et ex discretione atque diuisione. Nam hec ex mutabilitate proueniunt que inportat mortem. 17 Hec uero est possibilitas sola que omnia in se complicat. Est enim possibilitate uniuersitas absoluta. Ea enim que complicata sunt in sim- 10 plicitate diuine mentis possibile fuit duci ad actum et possibilia sunt. In eo ergo quod rerum uniuersitas turn in hoc consistit quod flecti in hanc partem turn in hoc ut in contrariam possit relabi partem est possibilitas absoluta. Libera enim est et in hoc et in illud. 18 Quare ipsa est materia primordialis quam alii ylem alii siluam alii 15 cahos alii infernum quidam aptitudinem atque carentiam dixerunt que a deo creata est. Precedit enim unitas pluralitatem et creat per sui multiplicationem. Simplicitas multiplicitatem precedit et creat. Sic et forma sine materia materiam creat quam precessit. 20 19 Ex his ergo male dixisse conuincuntur qui formas diuidunt et scindunt ut humanitatem in plures humanitates. Nam ex forma, ut dictum est, esse: ex diuisione uero et discrepatione mors atque interitus. Contraria ergo coniungunt que se pati minime possunt. Hinc est igitur quod male agunt. 25

97 (forma formarum) Lect. I I , 38-39; 43; 46. N. of Cusa, De docta ign. I, 23; p. 46: Et hinc maximum est forma formarum et forma essendi sive maxima actualis. 7 (mors et interitus) Boethius, De cons. phil. Ill, 11, 29; ed. Stewart-Rand 278. Gundissalinus, Liber de imitate; ed. P. Gorrens, in: Beitrage 1 (1891) 3. 15 (materia primordialis) Calcidius, In Tim. Plat. 123; ed. Waszink 167: chaos quam Graeci hylen nos siluam uocamus. In Tim. 268; p. 273: Necessitatem porro nunc appellat hylen quam nos latine siluam possumus nominare. In Tim. 283; p. 286: Aritoteles quidem tria initia constituit corporeae rei scilicet siluam, speciem, carentiam. Lect. II, 10; 14; 40; 25. 21 (male dixisse) Lect. II, 36; 62.

De Trinitate II, 15-24

273

20 Hec igitur uniuersitas quam in quandam simplicitatem in secomplicauit absoluta necessitas explicatur in formarum atque in imaginum ueritates quas ideas dicimus. Easque disponit ordine quodam in seriem causarum quam sic esse necesse est. Nam res earn sequuntur cum eius alicui se subiecit cause. 30 21 Hec uero determinata dicitur necessitas uel necessitas complexionis eo quod cum aliquam eius materiam incurrimus causarum reliquarum seriatam conexionem uitare non possumus. Quam alii legem naturalem alii naturam alii mundi animam alii iusticiam naturalem alii ymarmenem nuncupauerunt. At uero alii earn 35 dixere fatum alii parchas alii intelligentiam dei. Quod si nullam eius causam attigerimus ei causarum conexioni minime subiacemus [f. 65v]. Et ideo determinata uel ordinis dicitur necessitas hec. 22 Que forme et idee huius necessitatis inmateriate — intelligentia enim dei operante in materiam hoc nuncupata fit — in sui imaginem ueritate 40 sua pretermissa transeunt terminantes fluxum materie. Estque eadem rerum uniuersitas possibilitas determinata utpote redacta ad optimos actus ex cetu intelligence atque materie. Appellant uero rerum uniuersitatem in hoc modo qui est possibilitas diffinita alii actualia alii entia atque sensibilia sicut in eo modo qui est 45 necessitas absoluta eandem appellant prouidentiam et prothoennoian. 23 Unde apparet eos mentiri qui dicunt deum esse de his actualibus unum. Quod autem eadem rerum uniuersitas his tribus modis sit atque comprehendatur testatur Bo(etius) in Libra de consolatione dicens eadem ad diuinam prouidentiam relata necessaria esse — atque sic sunt necessitas 50 absoluta — relata uero ad nos possibilia esse et libera a necessitate. Atque sic sunt possibilitas determinata. Hanc igitur uniuersitatem in his diuersis modis considerat philosophia. 24 Philosophic enim PARTES que solam profitentur scientiam atque cognitionem etsi artificio quandoque per ipsas utamur scilicet SPECULATIUE 55

28 (ideas dicimus) Led. II, 42; 50. 35 (ymarmenem) Clarembald, De Hebd. 19; ed. Haring 201. Lect. II, 9-10. Cf. Tullio Gregory, Note e testi per la storia del platonismo medioevale, in: Giorn. critico delta fil. italiana (1955) 350. 43 (ex cetu) Plato, Timaeus (Calc. interpr.) 48A.; ed. Waszink 45. 46 (prothoennoian) Calcidius, In Tim. Plat. 176; ed. Waszink 204: quern noyn Graeci uocant. 49 (Boethius) De cons. phil. IV, 6; p. 344. Lect. II, 32.

274

Glosa super Boethii librum

PARTES TRES SUNT : phisica mathematica theologia. Relique sunt practice i.e. actiue ex quibus artificium prouenit etsi scientes inde simus quandoque. 25 Phisica itaque que est de naturis rerum quas appello imagines possibilitatem utramque considerat. Que ars et scientia dicitur esse IN MOTU et INABSTRACTA co quod ut rerum nature motum atque mutabilitatem pa- 60 ciuntur in corpore ita ab ea comprehendantur: nee abstrahuntur ut ipsa CONSIDERAT eas. Uel esse suum debent corpori etsi abstrahantur. Nee possent existere preter corpus. 26 MATHEMATICA uero necessitatcm complexionis considerat. Sed quoniam ea que in necessitate sunt ex corporibus habent quod aliquos habeant 65 terminos unde nee possent existere preter corpus ideo SINE MOTU dicuntur. Namque nullum motum mutabilitatis suscipiunt ex corporibus prout ea conspicit mathematica. INABSTRACTA uero ideo dicuntur quia non possunt abstrahi ut subsistant preter corpora. 27 THEOLOGIA porro contemplatur necessitatem absolutam que quoniam 70 mutabilitati non subiacens longe a corporibus seu a materia esse suum remouit SINE MOTU et ABSTRACTA dicitur. Sed in necessitate [f. 66] absoluta ea anime potentia utimur que est intelligibilitas: in necessitate uero complexionis ea que est intelligentie species indignior que dicitur disciplina: in possibilitate uero utraque, ra- 75 tione. 28

IGITUR IN NATURALIBUS RATIONABILITER, IN MATHEMATICIS DISC1PLINA-

LITER, in theologicis UERSARI oportet intelligibiliter. Ibi opinione uti debemus atque imaginatione ubi dicimus utendum esse ratione que a reor reris dicitur, non a rato. 80 Hie uero in theologicis FORMAM QUE UERE FORMA EST et non IMAGO forme utpote QUE materie obnoxia non est sed ESSE EST conferens omne esse eis que participatione entie sunt — in theologicis inquam hanc formarum formam ad ipsam aspirando quantum potest humanitas contemplari debet. 85 29 Quomodo uero illud quod dicit OMNE NAMQUE ESSE EX FORMA EST intelligi debeat ex superioribus satis dinosci potest. Ideoque sequentia inuestigemus: hoc tamen prius inspecto quomodo cum dixit QUE UERE FORMA EST consequenter subiunxit eius expositionem dicens NEQUE IMAGO EST ET QUE ESSE EST ET EX QUA ESSE EST.

Dicimus itaque illius forme que deus est illud esse descriptionem

90

De Trinitate II, 24-33

275

quod subiunctum est. Forma enim formarum est quod NEQUE IMAGO EST ET QUE ESSE IPSUM EST ET EX QUA ESSE EST.

30 Quod quomodo sit uideamus. Diximus igitur superius quod forma inmateriata non est forma sed imago. Non enim in se ueritatem habet sed 95 ex fluxu materie uariatur. Ideoque a philosophisydos non ydea nominatur. Cum enim duo sint actus et possibilitas alterum omni modo mutabile scilicet possibilitas iuxta Augustinum dicentem quod yle materia primordialis est receptaculum omnium formarum et transitus de una in alteram — quare est mutabilitas — alterum uero quod est scilicet actus. Quod enim 1 transit de una in aliam formam id nondum est. Quare in sola possibilitate est possibilitas non et actu. 31 Actus enim possibilitatis perfectio. Perfectio uero omnis ex forma est. Actus igitur forma. Sic itaque idem est actus et forma, entia atque unitas, 5 summum bonum et summa beatitude. Sed tot nomina deo scilicet necessitati absolute indita sunt eo quod deus significari non potest nee intelligi ut saltern tot inculcatione nominum comprehenso quid ipse non sit potius quam quid sit eum ignorando sicut Trimegister comprobat sciremus. 10 32 Si quis uero consideret quomodo mens naturaliter genitiua sit et conceptiua formarum atque ydearum intelliget quomodo forma deus sit. Deus itaque concepit formas [f. 66v] omnium rerum antequam copularentur materie sed tamen preiacente materia. Hec autem cum mutabilitas ab inmutabilitate creata sit non precessit earn tempore inmutabilitas. 15 Preiacet ergo illi conception! formarum. Quod enim formas et formarum dicimus iam prouenit ex mutabilitate materie. Nam fluxus materie facit hoc quod discretio atque pluralitas inter formas locutione innuitur. 33 Hec porro forma intellectuum quas concipit forma est. Format enim ideas eas concipiendo atque esse circa materiam eis tribuendo. Atque ideo 20 est forma formarum quia cum preiaceret possibile solum circa ipsum possibile concipiendo formas actus quandam perfectionem generauit cuius quoniam ei esse dedit forma est. 98 (iuxta Augustinum) Con/. XII, 6, 6; PL 32, 828: transitum de forma in formam. The term receptaculum occurs in Asclepius (ed. Nock 2, 315), in Plato's Timaeus (50E) and in Galcidius, In Tim. 318 and 344; ed. Waszink 48; 314; 366. Augustine uses the word mutabilitas in Con/. XII, 6, 6; PL 32, 828. See also John Scottus, De div. mat. I, 57; PL 122, 500G. The word possibilitas is found in Galcidius, In Tim. 310; ed. Waszink 311. Gf. J. R. O'Donnell, The meaning of silva in the Commentary on the Timaeus by Ghalcidius, in: MedStudies 7 (1945) 1-20. 9 (Trimegister) Cf. Asclepius 20; ed. Nock, Corpus herm. 2, 321. Lect. IV, 11.

276

Glosa super Boethii librum

34 Quod similiter in hominis anima uideri potest. Animus enim concipit formam et compositionem alicuius artificii formans id quod in mente est 25 antequam conectat materie sed circa materiam. Non enim posset aliquam gignere exemplarem speciem si omnino nichil esset materia. Unde est quod animus est forma artificialium specierum. Estque inter animum et materiam sola artificialis species que possibile sistens per sui adiunctionem ipsum in artificium conuertit. 30 35 Ita forma que deus est cum formet ydeas perfectionem actus conferens eis unit eas materie eas cogendo inmateriari. Que tune nee satis recte forme dici possunt cum imagines sint ueritatis formarum. Inde est quod Plato in Parmenide ait quod omnes forme in eo quod sunt forma et sine discretione sunt forma formarum. Nee sunt plures forme sed 35 una forma que quia mutabilitati adiuncta non est inmateriari non potest. Imago ergo esse non potest. Ideoque merito dictum esi NEQUE IMAGO EST. Sed quia forme ueritatem sui retinent que non patitur eas esse imagines ideo addi amplius oportuit. Addidit igitur ET QUE EST IPSUM ESSE. 36 Ipsa enim est perfectio actus. Possibilitatem enim determinat et ad 40 actum ducit in causarum quandam seriem concipiendo ydeas et in actualia hec: conectendo ipsas materie. Hec autem quoniam formis et imaginibus non repugnat in eo quod quodam modo sistunt materiam ut ipsum possibile sit homo secundum hominis formam humanitatem scilicet hac ratione addit ET EX QUA ESSE EST. 45 Nam et imago humanitas quod confert esse hominem [f. 67] et quod humanitati esse conuenit ex prima forma prouenit que est deus. Recte igitur formam quid appellet aperuit dicens quia NEQUE IMAGO EST SED EST IPSUM ESSE sic ut esse ex ea proueniat. 37 Quicquid enim est nisi sit IPSUM ESSE i.e. nisi sit ipsa entia scilicet nisi 50 sit id quod est i.e. nisi sit id ex quo esse habet ipsum participatione entie est. Ens enim omne participatione entie dicitur ante cuius participationem nichil erat nisi possibile esse quod cum participat entia et unitate prima participat forma. Atque ideo nulli esse' conuenit nisi composito ex materia et forma uel quasi ex materia et forma constanti. 55 38 Unde dicimus quod materie non conuenit esse sed inter null am et aliquam substantiam posita est. Formis uero ideo non conuenit quia inter 34 (Plato) Calcidius, In Tim. Plat. 272; ed. Waszink 277. Led. II, 66. 56 (inter nullam) Plato, Timaeus (Calcidio interpr.) 52C; ed. Waszink 51: inter aliquam et nullam substantiam positum. Lent. II, 25.

De Trinitate II, 34-42

277

illam que sola vera forma est et materiam ex proprietate materie et forme quasi constantes sunt posite medie. Ad proprietatem enim uere forme sistunt materiam et esse hoc uel il- 60 lud conferunt. Sed ad proprietatem materie accidentibus subiacent et entie participant. Hinc esse dicimus animarn quia accidentibus subiacet et forma est artificialium specierum. 39 Unde artificialia secundum formam que est inter animum et ipsum possibile sunt id quod est uerum ea esse ut STATUA DICITUR es i.e. es dicitur 65 Statua NON SECUNDUM ES QUOD EST MATERIA SED SECUNDUM FORMAM Statue

iuxta quam et ex qua esse prouenit in materiam: scilicet in es. Antequam enim es esset statua possibile erat tantum esse uel non esse statuam et effigiatum animal. 40 Similiter hec TERRA uel hoc terreum non est es secundum materiam 70 que est terra sed secundum formam eris. Ita et secundum ylem quod Grece dicitur KATHA THOY YLEN non est terra ipsum possibile sed potius iuxta formas terre: scilicet iuxta GRAUITATEM et SICCITATEM. 41 Sed cum dicit NON dicitur HOC UEL HOC innuit quemadmodum formam unitam rei ab eterno uerum est ita nomen eidem uerum est esse unitum. 75 Res enim non nisi et per formam et per nomen est. Unde Priscianus in Constructionibus sic exponit: uni eorum que sunt i.e. sub uocabulo cadunt. Ad hunc modum dicit Moyses appellauitque lucem diem et tenebras noctem. Non dixit appellabilem fecit nee esse sed appellauit. Ac si diceret: sic uniuit nomina rebus quod propter nomen sunt ipse res. 80 Ex appellatione enim dei res est. Falleretur enim alioquin dei prouidentia. 42 Hanc etiam unitionem testatur Bo(etius) dicens: omnis res dicitur id quod placuit ei qui prius [f. 67v] nomina rebus imposuit. Unde diuini expositores affirmant Adam per Spiritum sanctum imposuisse ea rebus. Sic enim nee aliter primeuam unionem nominum et formarum discernere 85 posset. Iuxta quod Tullius in Tusculanis felicissimum et beatissimum ilium 77 (Priscianus) Cf. Inst. XVII, 7, 46; p. 136: uel hominum vel eorum quae sunt i.e. quae cadunt sub homine. 78 (Moyses) Gen. 1: 5. Cf. John Scottus, De div. nat. I, 58; PL 122, 501C. Led. II, 53. Alan of Lille, Theol. reg. 17; PL 210, 629D: Omne nomen datum ex forma. 82 (Boethius) Led. II, 53. Cf. Boethius, In cat. Arist. I; PL 64, 159A. Augustine, De Gen. adlitt. IX, 12, 20; PL 34, 400. 87 (Tullius) Cf. Tusc. disp. Ill, 5, 10. F. L. Victorinus, Expl. in Rhetoricarn M. T. Ciceronis I, 24; ed. C. Halm, Rhet. lat. minores (Leipzig 1863) 214: Unde multi ilium sapientissimum ac beatissimum esse dixerunt qui rebus nomina imposuit.

278

Glosa super Boethii librum

appellat qui primus nomina rebus imposuit. Nam hoc confirmat Uictorinus dicens quod nomina essentiant res. Nee est aliquid nisi nomine imposito. Etiam cum dico aliquid uel res iam nomini rem unio appellatione. 90 Cum ergo imponi dicitur et esse confirmat quod dicitur et causam notat quare. Hanc autem unitionem diuini expositores ab eterno factam fuisse et simul secundum illud semel locutus est deus et in Uerbo confirmatam asserunt. 43 Recte ergo dicitur quod nichil est secundum materiam quia nichil 95 dicitur secundum ipsam aliquid sed secundum propriam formam. Inde est quod quia primeua forma inmateriatur nee aliquid est in ipsa quod non sit ipsa ideo de nullo uerum est quod sit ipsa secundum quid non sit ipsa. Si igitur unitas est deus ipsa est id ipsum unitas. Et si est iustus ipsa est iusticia. Idem ipse enim est solus ID QUOD EST. Hoc est: ipse est ex 1 se scilicet nee se nee alio sibi conferente. 44 Hie uitanda est quorundam modernorum heresis praua que tota subuersionis fidei plena est. Dicunt enim quod quia nichil extrinsecus accidit uel recedit intrinsecus non posse dici dii sub plurali numero. Dicitur 5 tamen deus et est a diuinitate Filius ipse deus, Pater ipse, ipse Spiritus sanctus. Sentitque eorum cor uenenatum ab alia diuinitate Patrem esse deum et Filium deum, Spiritum sanctum deum sed propter indifferentiam diuinitatum quas corde attendunt non nisi unum deum esse. Unde nee deum 10 uolunt concedere diuinitatem esse nee Patrem nee Filium nee Spiritum sanctum esse diuinitatem. 45 Sed si hoc uerum esset aliquid esset prius deo nee esset deus ID QUOD EST. Essetque aliquid in deo non deus. Essentque tria Pater et Filius et Spiritus sanctus. 15 Quod quia promptum probari multis rationibus habetur atque si probaretur esset futura nimia ipsa digressio hie pretermittatur. Notandum tamen quod ex magna heresi profectum est tarn nociuum uenenum. 46 Dicimus ergo deum esse ID QUOD EST. Quod aliter uerum non esset nisi simplex esset. Si enim compositum esset ex partibus, non esset partium 20 aliqua illarum ex quibus esse haberet: quare non ex se esset. Ideoque non esset id quod esset eius esse i.e. quod conferret ei esse. 88 (Victorinus) Ibidem, p. 182: Nomen enim rei est, res vero numquam sine nomine est. Led. II, 52. 91 imponi dicitur: poni dicitur MS. J. Jolivet, Quelques cas de platonisme grammatical 93-99. M. D. Chenu, Un cas de platonisme grammatical 666-668. 94 (semel locutus) Ps. 61:12. 97 inmateriatur :potius non inmateriatur 17 pretermittatur: preterminatur MS.

De Trinitate II, 42-49

279

Nee quicquid in se esset esset esse cum [f. 68] partes non essent esse. Quare non esset UERE UNUMquiaessetmutabile. His igitur de causiset ceteris que deus non sunt nee uere sunt nee ID QUOD EST sunt nee UERE UNUM eo 25 quod non sunt quicquid in se est quod esse sibi confert. 47 Utpote homo non est ANIMA non est CORPUS sed est hoc et illud i.e. corpus cum anima. Quia igitur partem habet, ut dictum est, non est id quod est. Et hoc est IN PARTEM IGITUR i.e. causa partis NON EST ID QUOD EST. Non tamen si est simplex et est id quod est. Sed si illud est, et istud. 30 In spiritu enim humano non esset uerum eum esse id quod est quia simplex esset. Deus itaque quia NON habet ut sit HOC ATQUE HOC quasi diuersa sed quicquid est idem est eum esse quod id quod ipse est — ipse inquam uere est, ut dictum est, id quod est quia EST IPSUM ESSE et est ex eo esse. 35 48 In quo quoniam est rerum uniuersitas cuius quod est pulchritudinis et fortitudinis extra non inheret ei sed nee accidentaliter neque extrinsecus sed sic ut ipse sit omnis fortitudo omnis pulchritudo quia hoc est ipse multo pulchrius multo fortius quam sint cetera qui quoniam forma est, ut dictum est, quam inmateriari inpossibile est subiectus esse non potest accidentibus. 40 Unde UERE UNUM est IN QUO NUMERUS non est quia non est materia ex cuius coniunctione accidentia suscipere posset UT HUMANITAS que subiecta est accidentibus ex materia quam terminat hoc sortita est. 49 Inde est quod nee uere forma est quia inmateriata est. Sed ea et consimilibus ABUTIMUR uocando eas FORMAS cum potius SINT IMAGINES forma- 45 rum. Non enim sunt ydee sed ydos. His itaque de causis NULLA est in deo DIUERSITAS nullus NUMERUS quia nee substantiali nee accidentali aliquo DEUS DIFFERT A DEO cum non nisi unus deus sit nee sit subiectum nee in subiecto. Ill

1 Ubi autem nulla differentia NEC NUMERUS est. Quare ibi TANTUM UNITAS. Quod si TOTUM EST UNITAS inueniatur — sic enim quidam codices habent — TOTUM, hoc nomen, diuersorum non erit comprehensiuum. Ibi enim NULLA DIUERSITAS. Quare nichil erit aliud TOTUM EST UNITAS quam hoc scilicet: nichil est in eo uel nichil est ipse nisi unitas. 5 46 his itaque de causis: his itaque causis MS.

280

Glosa super Boethii librum

2 Cum enim deum de Patre et Filio et Spiritu sancto affirmo deum ter repeto: nichil adducendo extrinsecus. Cum enim per singulas personas deum unum appellem non nisi unitatem TERCIO repeto et non circa discreta. Non igitur alium numerum designo nisi eum qui est numeratio. 3 Numerorum enim alius [f. 68v] est numeratio alius discretio rerum. 10 Cum enim omnis numerus sit UNITATUM REPETITIO duobus modis consideratur. UNITATUM enim REPETICIO tune fit quando unitas unitati accrescit per multiplicationem. Multiplicatio uero fit quando consideramus numerum sine re subiecta: ut cum repetimus unitatem non circa aliquid cum dicimus: bis unum est 15 duo, ter unum est tres, quater unum quatuor. Huiusmodi enim consideratio numeri est absolute quam contemplatur arithmetica. 4 Hie ergo numerus quia nee rem subiectam habet nedum secundum ipsum aliqua in rebus esset discretio nichil est aliud quam numeratio. Cum uero multiplicatio fit per numerum alicuius communis uel rei uel 20 nominis circa res aliquas discretas quoniam ibi repetitur unitas cui repeticioni subiecta est rerum subiectarum discretio — cum hoc inquam fit, talis multiplicatio est numerus qui est discretio rerum uelut cum uel duos uel tres uel quatuor homines numero aut si duos lapides dicam. 5 Fit autem preter hos duos modos numerus cum nee absolute numerum 25 consideramus, ut prius dictum fuit, nee si multiplicemus idem commune ipsum repetendo circa discreta ipsum discernimus sed circa aliqua unitatem repeto que discreta non sunt: uelut cum de linea corporis atque de ipso dicimus duo entia. Hec enim unum sunt. Nichil enim differunt. Quare inter ipsa non est discretio. 30 Cum igitur hec discreta non sint circa que REPETICIO UNITATUM facta est per multiplicationem entis profecto huiusmodi REPETITIO unitatis numerus non est qui sit rerum discretio. Quare hec numeri consideratio et ea que absolute numerum considerat sub uno sic coniungantur ut in utraque consideratione numerus sub ea UNITATUM repeticione contineatur 35 que est numeratio. 6 Cum igitur TERCIO DEUS REPETITUR dicendo deum esse Patrem et Filium et Spiritum sanctum eadem unitas que non nisi una in deo est circa tres personas repetitur. Unde numerus in repetito non est sed circa personas : nee talis qui rerum discretionem faciat sed qui circa personas numerositatem 40 et pluralitatem quandam constituat.

De Trinitate III, 2-10 Nulla enim rerum subiectio res discrete hie subiecte sunt. circa personas multiplicamus. quia quidam [f. 69] numerus

281 discretarum hie facit numerum. Non enim Ipsum tamen nomen, personam scilicet, Unde quedam est in personis pluralitas sed sine rerum subiectione. 45

7 Et hoc est quod dicitur hie TRES UNITATES scilicet unitatis trinam repeticionem NON facere PLURALITATEM NUMERI IN EO QUOD IPSE SUNT i.e. non fit pluralitas proueniens ex numero iuxta hoc quod he unitates actu sint in discretis. Hoc est: non fit pluralitas cui sit subiecta rerum discretio. Fit tamen pluralitas que non nisi unitatum repetitionem habet. Hie 50 enim ron aduertimus res numerum sui discretione facientes sed potius solum numerum. 8 Si enim illius numeri unitates aduerteremus pluralitatem numeri facerent IN EO QUOD IPSE essent: scilicet in eo quod res essent quia in tali numero diuersitatem facit et discretionem UNITATUM REPETICIO. 55 Uel: non nisi numeri pluralitatem faciunt ille TRES UNITATES quia ILLIG i.e. in tali repeticione sola unitatum ex repeticione non fit nisi numerus. Quod est: sine discretione rerum FACIT NUMERUM ut repeticio sola. Nee tantum in eo numero qui est numeratio numerum absolute consideramus uerum etiam inter res que actu sunt et discerni solent fit numerus discretione. 60 9 De his enim REBUS NUMERABILIBUS de arbore atque eius linea sic dicimus quod sint entia duo ut NUMEROSAM DIUERSITATEM MINIME quis attendat cum non sint discreta. Uel cum attendimus discretarum rerum subiectionem fit numerus i.e. numerosa diuersitas. Sed cum in eisdem rebus non attendimus discretionem rerum numera- 65 bilium NUMEROSAM DIUERSITATEM MINIME FACIT UNITATUM REPETICIO quemad-

modum nee hie cum dicitur tria uel quatuor seu decem generalissima. Hie tamen fit unitatum repeticio cum nulla uel sit uel attendatur rerum que subiecte sunt discretio. 10 Similiter nulla est hie discretio inter Socratem hominem animal 70 atque corpus. Hec tamen quatuor significata sunt. Nee inde sunt quatuor quia, ut dictum est, NUMERUS EST alius QUO NUMERAMUS alius QUI EST IN REBUS NUMERABILIBUS.

In rebus quidem numerabilibus numerum nichil aliud dicimus quam ipsarum discretionem iuxta quam sunt numerabiles cum autem numerum 75

43 ipsum tamen nomen: ipsum tamen hoc MS.

60 uerum etiam inter: uerum inter MS.

282

Glosa super Boethii librum

quo numeramus dicimus numerationern. Eo enim non nisi repetitur unitas si subiectarum reruni discretio excipiatur. 11 Sit namque generaliter dictum quod nulla numeratio facit rerum discretionem sed quod numeri est in numeratione totum unitatis repeticione fit. Ibi enim nichil numeri est nisi unitatis repeticio. 80 Quicquid numeri est in eo QUI EST IN REBUS [f. 69v] totum illud discretarum rerum subiectio efficit. Recte igitur in numero QUO NUMERAMUS quicquid pluralitatis habet ipse ex repeticione unitatum dictum est. In alio autem ex eadem nichil. 12 Uel eum numerurn QUO NUMERAMUS appellat eum quo discernimus ut85 dicunt quidam. Sed male. Ilium uero QUI EST IN REBUS iidem appellant unitatis repetitionem. Eum ergo QUO NUMERAMUS dicunt rerum discretionem, reliquum uero numerationem. Ut cum rem subiectam demonstramus dicendo UNUM et significando ipsam unitatem esse in ea re illius numeri principium qui in re numerabili est designaui. 90 13 Quando uero non rem discretam sed solam unitatem nomino numeri eius QUO NUMERAMUS principium designo ut quando numerum sine re dico. Uel quia etiam sine re subiecta UNUM non refugit rei uocabulum tota hec littera et UNUM cum re et UNUM sine re scilicet UNITAS eius numeri QUO NUMERAMUS exemplum dicetur. 95 14 DUO uero cum est numerus qui est IN REBUS numerabilibus UT duo HOMINES UEL duo LAPiDES nomen rei sibi consociat ut due res inde bene dicitur. Cum uero eo numeramus in dualitate ut cum duo dicimus sine rerum discretione rem refugit. Non enim inde sequitur quod sint due res. DUALITAS enim NICHIL est scilicet quantum ad esse in rebus. Non enim est l in rebus sed sine subiectarum rerum discretione attenditur. 15 Est enim NUMERUS QUO NUMERAMUS : non qui est IN REBUS NUMERABILIBUS. Sed tune demum est aliquid quantum ad esse IN REBUS NUMERABILIBUS i.e. tune est IN REBUS NUMERABILIBUS cum ipsa est secundum quam 5 FIUNT DUO i.e. discreta sunt in duas res : DUO HOMINES UEL DUO LAPIDES. Uel non est aliquid, ut expositum est, SED TANTUM DUALITAS quod et dualitate discernuntur aliqua ut sit simplex relatio in qua uel secundum quam res duas numeramus. Eum autem numerum QUI est IN REBUS NUMERABILIBUS alibi designat Boetius ab Aristotile sumens hoc quod dicit 10 10 (Boethius) Cf. In cat. Arist. I; PL 64, 161C. Led. Ill, 28-29.

De Trinitate III, 10-20

283

hoc modo : non fit autem in locutionibus hoc modo quo et in compositis. In compositis enim tot res necesse est esse subiectas locutioni quotus erit numerus. In sermonibus uero non ita sed sepe eandem rem bis uel sepius significamus. 16 IN eo itaque NUMERO QUO NUMERAMUS si ei distinctio rerum subiaceat 15 REPETIGIO UNITATUM FACiET PLURAL ITATEM. Etiamsi sola numeratio in eo sit circa ea que numerabuntur pluralitas erit quedam etsi ibi non sit rerum distinctio ut quia una est persona Patris alia Filii alia Spiritus sancti in personis erit pluralitas atque diuersitas cum nee tamen [f. 70] ideo sint tres res diuerse. 20 Ille uero NUMERUS QUI EST IN REBUS cum eandem rem subicit in unitatum repeticione supra ipsam pluralitatem rerum nullam in discretione subicit. 17 Ex eo ergo quod dicitur GLADIUS UNUS MUCRO UNUS ENSIS UNUS nulla in discretione pluralitas uel diuersitas seu discretio prouenit. Huiusmodi 25 itaque numerus qui in hac re est NON NUMERATIO EST tarn proprie quam ITERATIO et REPETICIO QUEDAM. Similiter si ter SOL dicatur nulla est pluralitas sed repeticio eiusdem. Eodemque modo si dicam ter deum de tribus personis idem est ac si dicerem deum deum deum tercio. Quantum ad numerum idem dico. 30 Namque hie non nisi unitatum est repeticio. 18 Heretici porro hanc repeticionem proprie dicunt appellari numerositatem que ex discretione constituat differentiam rerum in deo sic dicentes : pluralitas quedam et diuersitas est in personis. Persone autem in deo. Quare pluralitas et diuersitas in deo est. Quod non prouenit. Nam inesse 35 ex propositione aliter intelligitur, ex assumptione aliter. 19 Sed catholici utpote qui nullam difTerentiam in deo constituunt sed ipsum UT EST FORMAM ponentes nee ALIUD ESSE QUAM sit illud QUOD EST recte asserentes iure atque firmiter affirmant ex hac repeticione nullam esse in deo diuersitatem. 40 20 Sed omni modo insistet aliquis huiusmodi similitudinem multiuoci uocabuli quod ad se reciprocam multiuocorum predicationem recipit. Ideo dicit hoc exemplum adductum esse ut innotesceret ex repeticione in deo nullam pluralitatem. Nam quod mucronem de ense et gladium de utroque predico ad pro- 45 positum hoc transferri uere non potest. Pater enim Filius non est nee

284

Glosa super Boethii librum

harum persona aliqua Spiritus sanctus. Sunt tamen una res tantum. Sed qui est Pater, idem Filius non est seu Spiritus sanctus. 21 Et ideo si quis querat utrum qui est Pater est Filius nego catholice : quod non. Et nego eundem esse alterum quod unum non idem. Quod 50 si quis concludat non omnino esse in re indifferentiam, etsi concedam, non tamen sequitur in eo esse difTerentiam aliquam. 22 Uel potest non concedi cum sit hereticorum illatio. Hinc enim SUBINTRAT NUMERUS i.e. uidetur subintrare sed non intrat. Quod a destructione probat quia scilicet diuersitatem concedi esse in re ex discretione ne- 55 cesse est. Uel: SUBINTRAT NUMERUS i.e. callide adeo irrepit quod nullatenus uel uix sciri potest quomodo. Sic aliqui. Sed male. Nam nullus omnino SUBINTRAT NUMERUS in deo nisi numerus qui est sine numero de quo nunc non [f. 70v] loquimur. IV

1 Quare autem persone de se non dicantur reciproce cum sint in deo et dicantur de deo existentes eadem res que est deus predicamentorum natura breui considerata atque ad dei predicationem applicata compendio quodam aperiemus. Et hoc est quod se premittere pollicetur. Quia igitur quod omnino in 5 re indifferentia non est nee differentia ostensurus erat prouenire ex relatiua predicatione non ex substantial! ideo singulorum predicamentorum naturam breuiter demonstrat. Quod antequam exponamus quid predicamenta appellemus breui subiectione ponamus. 2 Predicamenta dicimus que Grece cathegorie dicuntur. Cathegoria inter- 10 pretatur significatio. Quod testatur Augustinus significationem proprie transferens ubi in Greco cathegoria habetur. Hoc idem Priscianus asserit cathegorema interpretans etiam significationem. Significatio porro uocabuli tantum non est sicut nee notioni tantum conuenit. Pertinet uero uocabulo atque notioni et intellectui. Est igitur 15 complexiuum notionis et intellectus et uocabuli. Namque significatio et signati et eius quod signatur nomen est. Sed actiue et passiue attenditur. Unde magis proprie interpretationem ponit Boetiusdicendo predicamentum quod et notionis complexiuum est. 11 (Augustinus) Calegoriae 9; PL 32, 1427. Led. IV. 2 and 19. 15; p. 54: syncategoremata hoc est consignificantia.

13 (Priscianus) Cf. List. II, 4,

De Trinitate IV, 1-7

285

3 Notio enim ex usu quodam solum notum designat cum et id quo notum 20 sit i.e. notam similiter ex forma sua significare haberet. Significatio itaque est notio quedam et demonstratio de re quid sit qualis sit et quanta et quomodo ad quid se habeat et ubi sit et quid habeat et quomodo sit sita et quid faciat quidue patiatur et quando quid agat. Sed talis demonstratio cuiusmodi he sunt predicamentum appellatur. 25 4 Quid igitur et quantum et quale et quomodo se habeat et alia interrogatiue designata proprie sunt predicamenta ut habet Aristotiles in Topicis. Sed Socrates est demonstratio quid aliquid sit. Ergo Socrates est predicamentum. Quod non sequitur. Quemadmodum : quis est una circumstantiarum. Sed persona est quis. Ergo persona est circumstantia. Quod 30 satis euidens est falsum esse. 5 Magis uero proprie quid quale quantum et ad hunc modum cetera dicuntur predicamenta quam substantia qualitas quantitas et cetera hoc modo. Non enim sic proprie dicitur substantiam esse ostensionem et notionem quandam atque [f. 71] significationem alicuius rei quid ipsa sit: 35 uelut si dicitur quid esse ostensionem esse quandam de re. 6 De his itaque ostensionibus quoniam diuersa sunt rerum genera ex significationibus uocabulorum dicimus Aristotilem tractare in Cathegoriis suis. De generibus ergo significationum in uocabulis tractat: de intellectibus scilicet unitis uocabulis. 40 Secundum Pytagoricos uero dicit Boetius ilium intendere se imitaturum in Secundo commento quo nos caremus ut eum tractaturum ibidem de notionibus uel potius de ydeis. 7 Hec autem uocabula quibus unita sunt rerum genera secundum motum rationis sunt imposita. Ratio enim cum sit uis anime que naturaliter est 45 status omnium animorum se exercet in comprehendendo. Sed in exercendo mouetur. Eius autem motus sunt intellectus quos concipit mens de re. Isti ergo motus communes sunt omnibus hominibus. Communes igitur sunt intellectus. Sed hos uocabula significant ut testatur Aristotiles in Periermenias contra eos qui intelligence significatiua ea esse dicebant uel 50 sensuum uel ymaginationum. Intellectus enim constituunt uocabula.

20 (notio enim) Clarembald, DTrin IV, 3; ed. Haring 148. Led. IV. 3. 27 (Aristotiles) Topica I, 4; PL 64, 913B. Led. IV, 3-6. 41 Boetius ilium intendere: Boetius illam intendere MS. Cf. PL 64, 395B. Clarembald, DTrin IV, 1-5; pp. 147-149. 49 (Aristotiles) PL 64, 299B.

286

Glosa super Boethii librum

8 Deus autem non est res que comprehensibilis sit equaliter ab omnibus. Quare motibus rationis non subiacet. Quare nee aliquo uocabulo significatur. Quod si significaretur aliquo uocabulo illud uocabulum preter communem omnium institutionem nominum significaret intelligibili- 55 tatem uel intelligibilitatis motus simplices. Eius ergo significatio ignoraretur ab omnibus preter adeo paucissimos eo quod hec uis solius dei est atque admodum paucorum hominum. 9 Preter hec autem nulla res potest deum intelligere. Quod testatur Uictorinus in Libro diffinitionum dicens quoquo modo comprehendi posse 60 quid sit deus per remotionem omnium cum dicitur esse quod nee est substantia nee accidens nee aliquid quod aliquo sensu comprehendi intelligiue possit. Quod si intelligi non potest nee uocabuli significatio eum significantis aliquo modo sciri potest. Atque ideo nomen non recte diceretur cum nichil suo notamine notum redderet. 65 10 Quod autem sciri non possit innuit Augustinus cum dicit: nescio quid sit deus. Hoc tamen tantum noui quid ipse non sit. Amplius. Cum sit rerum uniuersitas in deo complicata et ipsa deus sit, quod uerum est, si nomen haberet uel omnia uocabula eum significarent et [f. 71v] sic diuersa significatione sua in unam confunderent uel unum uocabulum eius sig- 70 nificatiuum omnia significaret entia. Sed et sic scinderet significationem suam. Neutrum autem possibile est esse. Quare nee deus nomen habere potest. 11 Et hoc totum testatur Mercurius in eo libro qui inscribitur Trimegistrus. Hinc est etiam quod gentiles phylosophi aram constituerant ignoto deo 75 hunc attendentes de quo quis sit sciri non posset. Sed nichil predicari potest uel subici nisi unitum uocabulo. Nichil igitur de deo predicari potest uel subici. Si enim aliquid de deo predicatur illud est maius uel par. Horum autem quodcumque sit uel substantiate uel accidentale erit. Quod si quid deo substantiate est 80 ipsum prius est deo. Non igitur erit id quod est ipsum esse. Quare ex se non esset quoniam aliquid esset uel antiquius uel coeternum deo. Sed hoc dicere facinus est. Quare nichil de deo substantiate predicatur.

57 (solius dei) Plato, Timaeus (Gale, interpr.) 5IE; ed. Waszink 50. 60 (Victorinus) PL 64, 905C. Led. IV, 26-27. 66 (Augustinus) Lect. IV, 27; E. K. Rand, Johannes Scottus 41. Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1242D. 74 (Mercurius) Lect. IV, 11. Cf. Asclepius 20; ed. A. D. Nock, Corp. hem. 2 (Paris 1945) 321. 75 (ignoto deo) Acts 17: 23.

De Trinitate IV, 8-15

287

12 Quod si aliquid accidentale de deo predicatur ergo aliquid deo est extrinsecum. Quare aliquid est in deo quod non est deus. Unde est 85 mutabilis et diuersitate accidentalium instabilis. Quapropter deus non esset quia non esset perfectio uno modo habendi se. Sed hoc putare flagitium est. Nee igitur deus subicitur nee predicatur. Ad hec autem est quod omni modo diuersum nichil de se predicari uel a se remoueri posset cum sit omnia. 90 13 In quo quidam falluntur qui dicunt deum esse quandam rem que sit una rerum. His enim contradicit Augustinus. Ysidorus etiam in Libro de ordine creaturarum id impugnat dicens quod deus in parte non sit ponendus. Id etiam innuit beatus Hylarius dicens deum esse totum quod est et 95 preter hoc et interminabilis est idem quiddam reliquum et illud totum id est quod est deus. Hec autem sunt uerba : Totum hoc habet reliquum. Reliquum autem hoc semper in toto est. Hinc est autem id quod in lerarchia beati Dyonisii inuenitur quod cum deum intelligimus magis intellectus noster accedit ad nichilum quam ad 1 aliquid. 14 Ipse enim non est ens quia ens, ut dictum est, accepta essendi forma est. Quod habet ex uocabulo. Nomen enim quasi formam et quasi materiam tribuit ei quod significat quia quasi substans et quasi subsistens significat 5 illud. Essentiat enim rem. Quod autem ad nichilum de deo cogitando accedamus dicit Hilarius his uerbis [f. 72] : Intelligentiam commoue, totum mente complectere, nichil tenes et cetera. Hoc etiam testatur Calcidius dicens nee deum nee materiam posse 10 intelligi cum deus nee genus sit nee subiectum generi. Pro nichilo igitur aliquod ei nomen impositum esset. 15 Cum ergo aliquid de deo dicitur solum uocabulum predicatur. Et per similitudinem quandam seu affinitatem aliquam ab eo quod significat in dei nuncupatione transfertur atque intellectum de re subiecta per sig- 15 nificationem de re subiecta constituit innuens per subintellectum quid deus non sit. 92 (Augustinus) Lect. IV, 30. (Isidorus) De ord. mat. 15, 8; PL 83, 952A. Lect. IV, 30. 95 (Hylarius) De Trin. VIII, 43; PL 10, 269A. 96 preter hoc et: preter hoc ex MS. 97 (totum hoc) Hilary, De Trin. II, 6; PL 10, 55A. 99 (lerarchia) Lect. IV, 28. Cf. De cael. hier. 2; PL 122, 1041C. 7 (Hilarius) De Trinitate II, 6; PL 10, 55A. 10 (Calcidius) In Tim. Plat. 319; ed. Waszink 315. 16 quid deus non: qui deus non MS.

288

Glosa super Boethii librum

16 Cum ergo dico DEUS est SUBSTANTIA innuo quid ipse non sit. Atque ex hoc relinquo subintelligendum quid ipse sit scilicet substantia supra substantiam quod Grece yperusyon dicitur. 20 Cum autem dico deum bonum quid ipse non sit designo : relinquens subintelligendum qualis ipse sit scilicet substantia yperusyon. Similiter quantus sit designatur GUM DIGITUR MAGNUS. Quid agat etiam cum dicitur REGIT omnia. Ita quid habeat cum dicitur quod omnia possidet. 17 Nulla uero reliquorum predicamentorum de deo predicantur i.e. 25 non ostenditur ubi sit nee quando sit nee quomodo situs sit nee quid patiatur quia nee localis est nee tempori subiacet nee positus est aliquo modo nee patitur. Quomodo autem se habeat ad aliud nullo modo deo conuenit. Etsi enim deus dicitur Pater, deus dicitur Filius et Spiritus sanctus non tamen 30 ostenditur quomodo se habeat deus AD ALIQUID. Hoc enim diuersum quid et extrinsecum iam importat quod conuenire ei uidetur sed nullo modo est uerum. Quare AD ALIQUID nee sic de deo predicatur quemadmodum substantia quantitas et qualitas et habere atque facere. 18 Cum igitur dicitur quod DE OMNIBUS dicuntur hec DECEM PREDIGA- 35 MENTA quia deus in parte non est deum minime comprehendimus quia ipse talis est de quo non potest dici uocabulum notioni unitum sed tantum uocabulum. Secundum enim permissionem subiectorum licet predication! in ea ut si est res subiecta locutioni talis que patiatur unionem uocabuli et no- 40 tionis predicari de se predicabitur. Sin autem minime ut in deo est. Horum autem DECEM in reliquis a deo predicate quedam sunt substantie quedam accidentia. Quod si ad deum ea applicare uolueris eorum predicationem omnem mutari inuenies sic ut solum nomen predices. 19 Uel sic omnia MUTANTUR ut ait Remigius super hunc locum quod om- 45 nia de deo predicata substantialiter de eo dicta sint i.e. sint id ipsum de quo dicuntur i.e. accidentaliter non predicantur. Unde nulla fit de eo relatiua predicatio [f. 72v] i.e. ad quid de eo non dicitur quia ad quid nisi de altero a se non dicitur. Cum igitur dico substantia ex significatione huius uocabuli cum sua notione uidetur ex materia 50 et forma compositum. Quare deus non est substantia nisi que sit ULTRA SUBSTANTIAM. 20 (yperusyon) Lect. IV, 10. E. K. Rand. Johannes Scottus 40. 21 quid ipse non: quod ipse non MS. Lect. IV, 18. 45 (Remigius) E. K. Rand, Johannes Scottus 40: quicquid de deo dicitur totum substantialiter dicitur. Lect. IV, 36-37. 49 nisi de altero: nisi altero MS.

De Trinitate IV, 16-24

289

20 Similiter QUALITAS ET CETERA QUE sola quoquo modo, ut expositum est, in predicationem ueniunt non est uere id quod per se significatur esse cum de deo dicuntur. 55 Uerbi gratia cum dico qui creauit omnia ipse deus est per deus uideor SIGNIFICARE SUBSTANTIAM quia quoquo modo quid de eo innuo. Sed id quod subintelligendum relinquo magis est ULTRA SUBSTANTIAM omnem quia preit etiam esse ut sit entia. Unde substantiam preit. 21 Similiter cum dico eum esse iustum qualitatem in eo ponere uideor. 60 Sed magis ULTRA SUBSTANTIAM est quod innuo. Et est idem quod est ei esse ultra substantiam. Unde dicit quod IDEM EST ei ESSE DEO QUOD IUSTO. Sed deo et iusto figurate dictum est. Allothetam enim fecit. In IUSTO posuit consimilem casum scilicet qui precesserat DEO cum debuisset dicere quod iustus uelut alibi inuenimus : 65 cui nomen lulo. Et in Oratio : Trimetris accrescere iussit nomen iambeis. 22 Ita et cum dicitur MAGNUS nomen tantum predico. Subintelligendum uero relinquo eum quantum sine quantitate i.e. quod sit ULTRA SUBSTANTIAM substantia quia IDEM EST ei ESSE magnum quod esse. Unde nichil deo 70 extrinsecus uenire colligimus quia forma, ut dictum est, pura nulli extrinseco subiacet supposita. Ipse autem est forma. Unde UERE UNUM est sine alicuius diuersitatis pluralitate simplex. Quia autem diuersitas predicamentorum secundum rem suppositam ex dictis innotuit ut TALIA cognosceremus esse PREDIGATA QUALIA permittunt 75 SUBIEGTA ideo diuersitatem predicationum ex ipsis predicamentis ostendit. 23 Predicamentorum enim quedam SECUNDUM REM predicantur que de re, ut ita dicam, dicuntur sed uel ei applicantur uel affiguntur. SECUNDUM REM autem ea predicari dico cum subiectum dicitur predicatum ut sunt substantie qualitates quantitates. Uelut cum dico : Socrates est homo dico 80 ipsum esse quod predicatur. Similiter cum dico eum esse album uel Iongum. 24 Ea autem rei applicari dico que secundum CIRCUMSTANTIAS predicantur uelut cum dico Socratem esse in studio sic de eo locum qui est

59 substantiam preit: substantiam preterit MS. 64 (allothetam) Led. IV, 55. 66 (nomen lulo) Led. IV, 40. Priscian, Inst. XVIII, 28, 286; p. 360. (Oratio) Ars poet. 252-253. 69 (sine quantitate) Augustine, De Trin. V, 1, 3; PL 42, 912. 75 predicata qualia: predicamenta qualia MS.

290

Glosa super Boethii librum

studium predico quod Socratem minime dicam esse illud. Et hoc modo 85 habent predicari a qualitatibus et quantitatibus et substantiis RELIQUA omnia predicamenta. Atque ideo hec dicit de nulla re predicari sed applicari quodam modo [f. 73] ad rem : ut tempus applicatur Socrati cum dico ipsum esse in tempore. Non enim dicitur ipse tempus. Nee dicitur passio sed pati. 90 Nee est actio seu actus sed agit. Nee est habitus sed habet. Nee est relatio sed refertur. Nee est accubatio sed accubat. 25 Hec autem predicamenta que de rebus absolute predicantur atque SEGUNDUM REM predicantur de deo et de rebus dicta differunt. Nam cum utrobique subiecta dicuntur esse ea hoc interest quod in rebus nature et 95 diffinitionis est alterius quod predicatur et id quod subicitur. In deo uero idem est et quod predicatur et quod subicitur quia et eiusdem nature atque diffinitionis eiusdem. Nee hie quicquam introducitur quod diuersum sit a deo. Idem enim est deus et iustum. Idem deus et magnum. Idem deus et substantia. l 26 HOMO uero NON EST hoc IPSUM substantia sed solum substantia. Non est hoc ipsum magnus non hoc ipsum iustus sed magnus tantum uel iustus. DEUS UERO EST iNTEGRE scilicet pcrfecte sine uerborum calumnia HOG IPSUM DEUS hoc ipsum yperusyon hoc ipsum iustum hoc ipsum magnum. 5 Est enim ex se quicquid est. Et est quicquid in se est. 27 Homo uero ALIIS DEBET ut anime et corpori id ipsum QUOD EST. Nee est ipsa que uel sibi substantialia sunt uel accidentalia quia ALTER est HOMO ex eo QUOD HOMO, ALTER IUSTUS ex eo QUOD IUSTUS quod est qualitas. Huiusmodi relatiua ut uere dicantur improprie ponuntur ut simpli- 10 cem faciant relationem. Nam si proprie ponerentur hie, ut docet Priscianus, ut utrumque ad idem subpositum referretur necesse esset ut si diceretur : Socrates est homo qui est species oporteret Socratem et hominem esse et speciem. Quod falsum est. 28 At uero in his que nunc absolute dicimus dici de rebus uel de deo mul- 15 turn interest cum uel hominibus uel deo applicantur. Ut cum dico Socratem ESSE IN FORO nee afFectum esse i.e. nee circumfusum esse aliqua passione uel superficie uel colore nee aliqua proprietate ipsum determine designatum sed ostendo UBI talis res sit. 95 nature et diffinitionis: et diffinitionis MS. Lect. IV, 51 and 56. 5, 30; ed. Hertz 2, 127. Lect. 43-44.

11 (Priscianus) Inst. XVII,

De Trinitate IV, 24-31

291

Sed cum dico deum esse UBIQUE non innuo ipsum esse in aliquo LOCO 20 nee IN OMNI sed quod OMNIS LOCUS ASSIT i.e. tendat AD EUMCAPIENDUM i.e. ad eum habendum quia tendit ad esse. Locus enim omnis et omnia ut probat Boetius in Libro de consolatione tendit ad esse quia ad uno modo se habere quia ad uitam que ex unitate prouenit. Mors uero ex diuisione et dissolutione. 25 29 Ita cum dicitur : homo UENIT HERI circa ipsum applicatur HESTERNUS ADUENTUS. Cum uero dico deum semper esse si summum deum intelligam unam [f. 73v] simplicitatem sine successione SEMPITERNITATEM attendo. Sin attendo per deum aliquod de celestibus CORPORIBUS uel mundum ipsum iuxta supersticionem gentilium simul et presens et preteritum et fu- 30 turum attendo cum temporis successione. Hoc autem sic dixi quia in quibusdam libris sic inuenitur NON QUASI IN OMNI PRETERITO et cetera. Quod si inueniatur QUASI IN OMNI PRETERITO sine negatiua particula dicamus quod uidetur significare simul preteritum presens et futurum cum temporis successione. Sed non est uerum. 35 Uel dicamus quod tune ilium triplicem statum significat sed simpliciter et complicite sine discretione statuum trium. Unde de ipso deo solam designat presentiam que successione omni careat. 30 Unde FACIT ETERNITATEM immo est eternitas. At uero PRESENS quod est in tempore per successionem et diuturnitate perpetuo carens SEMPI- 40 TERNITATEM FACIT que est possessio uite interminabilis per successiones secundum partes sese sequens. Et hec uita interminabilis secundum paganos mundo atque celestibus conuenit corporibus. Hie autem eternitatis nomini adiunximus nostrum SEMPER ut successionem significaremus nee remaneret eternitas que est uite possessio inter- 45 minabilis tota et perfecta simul. 31 HABERE autem atque FACERE EODEM MODO predicantur quo et ea que secundum circumstantiam predicantur. Nam hec nichil designant nisi subiectum sua predicatione quemadmodum nee ilia. Sunt etiam hec duo EODEM MODO inter se predicata. Nam quemadmo- 50 dum de deo quoquo modo innuitur quid possideat ita et quid faciat. Etsi quoquo modo de eo predicantur non tamen eorum predicatione subiectum ostenditur esse aliquid.

23 (Boetius) De cons. phil. Ill, 12, 29; ed. Stewart-Rand 278. Glarembald, De Hebd. 26; ed. N. Haring 205. 41 (possessio uite) Boethius, De cons. phil. V, 6, 9; ed. Stewart-Rand 400: Aeternitas igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio. Lect. IV, 72.

292

Glosa super Boethii librum

32 Nam cum dico Socratem uestitum esse non innuo ipsum esse hoc scilicet uestitum sed potius quod habeat. Similiter cum dico eundem studen- 55 tern esse non significo eum esse aliquid sed potius quid faciat. Et hoc est quod dicit quod NICHIL DE EO QUOD EST ESSE DICTUM EST in aliqua istarum i.e. non est dictum subiectum esse aliquid per alicuius horum predicationem. Sed posita est omnis hec predicatio in assignatione exteriorum : scilicet in designatione circumstantiarum. 60 33 In aliis uero non ita. Nam substantia predicamentum dicitur de aliquo cuius predicatione quod illud quod subicitur aliquid sit designatur : ut cum substantia UEL DEUS dicitur ad predicamentum substantie REFERTUR hec predicatio cuius substantie predicatione quod aliquid subiectum sit et quid sit innuitur. 65 Similiter cum dicitur iustum uel bonum [f. 74] AD QUALITATEM REFERTUR cuius predicatione et quod sit aliquid et quid sit innuitur. Ita cum dicitur magnum ad predicamentum quantitatis pertinet quo dicto quod sit aliquid subiectum et quantum sit innuitur. 34 Sed cum dico IN FORO uel in gynnasio ESSE ALIQUEM UEL UBIQUE etsi 70 referri uideatur ad predicamentum UBI tamen eius predicatione non ostenditur quod sit aliquid nee in UBIQUE quod sit alicubi sed quod sit esse omnium locatorum designat. Ita et cum dico quod CURRIT uel REGNAT de aliquo et quod possidet que sua sunt etsi referatur ad agere atque habere quod sic dictum fuerit 75 tamen predicatione eorum non ostenditur quod sit quis aliquid sed quid agat uel quid habeat ostenditur. 35 De SEMPER uero eodem modo cum dicitur sed non de deo ad quern totum pertinet etsi quo tempore aliquid sit designat tamen eius predicatione non ostenditur quod sit aliquid. Quod cum ad deum applicaturSO non ostenditur quando sit sed innuitur potius qualis sit. De passione uero et positione ideo pretermitto quod nullo modo ad deum predicantur. Quid est quod non satis pateat DIFFERENTIA inter predicationem secundum rem scilicet quod innuit aliquid — quam Remigius atque Boetius alibi appellant in usya — et inter earn scilicet que est secundum circum- 85 stantias que cum non ponit aliquid et est extra usian tota est in extraneis ? 36 Cum igitur predicatio sit de rebus accidentalis est secundum rem : cum uero de deo quia deus subiectum non est non est accidentalis sed idem 84 (Remigius) E. K. Rand, Johannes Scottus 41: Legimus in Categoriis quia quaedam accidentia in ipsa usia, alia extra et infra sunt. Pseudo-Augustine, Categ. 9; PL 32, 1425. Led. IV, 81-83.

De Trinitate IV, 32-36; V, 1-4

293.

innuit quod supposition scilicet solum yperusyon. Atque ideo ibi SEGUNDUM SUBSTANTIAM REI PREDICATIO NUNCUPATUR.

90

V

1 DE RELATIUIS uero quorum causa tota est inquisitio hec suscepta dicendum aliquantulum hie uidetur. Dicimus igitur quecumque inter se referuntur unam esse speciem nee esse aliquam differentiam inter ipsa. Quod innuit Boetius in Diuisionibus segregans a diuidendis relatiua. Dicit enim quod quadarn cognatione 5 inter se iunguntur ut quasi alterum trahat alterum ad esse cum simul sint natura et destructum similiter reliquum destruat uelut Pater et Filius cum nichil sint aliud quam gignens et genitus. Hec autem unum significant sed solo modo significandi distant. Hec unam et eandem speciem significant sed in solo modo differunt. 10 2 Quia igitur relatiua secundum rem non predicantur nee aliquid extrinsecum reponunt sed quendam habendi modum ad rem applicant qui nullam in re auctoritatem importat ideo cum [74v] deum Patrem dico et eundem deum Filium atque eundem deum Spiritum sanctum refertur ad relationis predicamentum quod dixi. 15 Sed nee quod suppositum esset aliquid significaui nee ad quid se haberet demonstraui quia ad quid in deo uidetur sonare ad aliud. Sed potius innui comparationem in equalitate deitatis sine prelatione alterius persone ad alter am. 3 Hinc enim nobis innotescit quod quicquid a deo genitum est deus est 20 et equale ei. Hec sunt itaque relatiua que EX ALIENO ADUENTU i.e. extrinsecus designantur applicari. Non enim ex se aliquam rem nee etiam ex alio ponunt. Non enim secundum se predicantur. 4 Quod apparet ex eo quod eadem res est et dominus et seruus sed diuersis significata modis : uelut eadem res est dominans dominatum si proprie 25 sic dici potest. Unde si negetur dominus uel seruus reliquum aufertur quippe cum eadem res sit quod illud. Sed quia posset obici de albedine quod ea destructa destruitur album nee minus secundum se et secundum rem predicatur albedo. Innuit enim 4 (Boetius) PL 64, 884B. Led. V, 3. V, 10.

28 ea destructa destruitur: ea destruitur MS. Led.

294

Glosa super Boethii librum

predicatione sua subiectum esse aliquod et quale sit determinat. Ideo 30 positam soluit obiectionem dicens albedinem accidere albo. Unde cum aliquid ponat in albo extrinsecus ponit aliquid. 5 In relatiuis uero non ita. Neutrum enim alteri accidit sed tanta, ut dictum est, cognatione iunguntur quod alterum reciproce pendet ex altero. Unde quia ex altero pendet et prouenit id esse in aliquo quod se- 35 cundum alterum inest apparet quod per alterius existentiam quodam modo est in quo est quod alterum nullam, ut dictum est, ponit differential!!. Sic itaque, ut ex dictis apparet, relatiua predicatio nullam differentiam uel in mutando uel in diminuendo uel in augendo sui predicatione introducit quia sui predicatione nee designat aliquid afferri nee auferri 40 nee mutari per translationem alicuius ex altero in alterum. 6 Non enim fit, ut dictum est, IN EO QUOD EST ESSE SED IN COMPARATIONE consistit habendi SE ALIQUO MODO. Nee exigit SEMPER ALIUD ad quid se habeat sed quandoque de una re utrumque dicitur ratione accessus seu aduentus alterius rei. Uel eidem rei additur alterum de quo dicebatur al- 45 terum. 7 Uelut si alicui AGGEDAM DEXTER AD ME COMPARATUS SINISTER est. Nee tamen mutatus est aliquo modo quare sui mutatione ad me sinister sit. Sed ego potius mutatus sum si in alterutro facta est [f. 75] mutatio. Quod si ad eundem sinister accesserim ad me in comparatione dexter factus est 50 nichil mutatus i.e. talis cui ex hoc nichil additum sit a quo nichil demptum sit et qui in nullo sit alteratus. 8 Nee igitur per se dexter erit siue sinister UELUT est LONGUS et ALBUS ex se i.e. per aliquid QUOD in se est sed talis factus EST A ME uel EX ME : non EX SESE nee ex sua substantia. 55 Ideoque affirmare uere licet quod predicatio tantum eorum que supposita sunt ipsa eorundem proprietates considerat — quod inquam talium predicatio alteritatem uel mutationem ex se facit. Quibus autem hoc non euenit ea NULLAM OMNINO uariant ESSENTIAM nee ex se nee ex alio quia, ut diximus, earn nullo modo UARIARE QUEUNT. 60 9 Igitur Pater et Filius cum sint relatiua atque eorum predicatione in rebus notetur quod AD ALIQUID referuntur sed non differentia generis uel speciei uel numeri ex sui predicatione importat relatiuorum natura quia tamen referri ad aliud uel AD ALIQUID uel ad aliquam rem discretam ab ea que se habet aliquo modo uidetur introducere ideoque Boetius dicit quod 65 nulla omnino sit relatiuorum predicatio de deo.

De Trinitate V, 4-14

295

10 Ideoque contradicimus hie locutionibus uelut originibus diuersarum heresum : deus refertur ad aliud, deus refertur ad aliquid, deus refertur ad aliquem. Similis considerationis est: deus habet se uel refertur in eo quod Pater est uel in eo quod Filius est uel quod Spiritus sanctus est ad 70 aliquid uel ad aliud. Nee Pater nee Filius nee Spiritus sanctus habet se nee refertur ad aliud uel ad aliquem. Pater tamen Filii Pater, Filius Patris Filius, et Spiritus sanctus Donum Donatoris scilicet Patris et Filii est. Ita et Donator Doni est Donator. Seruant enim relatiuorum constructionem huiusmodi 75 nomina in deo. 11 Quidam autem ex respectu ad aliquid quern in deo esse asserebant huius heresis originem habebant ut dicerent deum habuisse filiurn temporalem existimantes differentiam rei aliquam genere uel specie uel numero ex relatione prouenire. Quod falsum est ut euidenter ostensum est. 80 Nam persona in Trinitate non est nomen discretionis rerum. Etsi enim persona sit rationalis rei indiuidua substantia quot autem alicuius nature sunt substantie non diuidue tot persone sunt et e conuerso. 12 Tamen in deo nulla discretio substantiarum immo substantie nulla discissio intelligenda est. Nam persona proprietas aliqua appellatur. 85 In hac autem significatione [f. 75v] persona deo conuenit. Sed quia cum dicitur proprietas in deo est aliqua uel deus est alicuius proprietatis uel proprietatum innuitur locutione aliquid in deo quod deus non sit ideo non concedimus has locutiones : proprietates sunt in deo nisi dicatur: he proprietates gignens genitum et procedens sunt 90 persone et sunt in deo. 13 Deus enim quia est principium sine principio eternaliter gignens Filium ex se atque omnipotens Pater est. Quia uero est principium de principio genitum id ipsum sapiens existens coeternum primo principio Filius est. Sed quia est idem principium idem ab utroque principio pro- 95 cedens atque amor utriusque coeternus atque coequalis Spiritus sanctus est. 14 Concedo tamen catholice quod Pater est omnipotentia et quod Pater est sapientia et Filius et Spiritus sanctus sic quod Pater est amor atque 74 (donum donatoris) Lect. VI, 6. Exp. symboli Quicumque; PG 28, 1598C. 82 (enim persona sit) Boethius, Contra Eutychen 3; ed. Stewart-Rand 84: rationabilis naturae individua substantia. 85 (persona proprietas) Lect. V, 5. Abelard, Exp. in symb. Athanasii; PL 178, 630G. 92 (sine principio) Augustine, Contra Maxim. I, 17, 4; PL 42, 784. 95 idem ab utroque: idem utroque MS.

296

Glosa super Boethii librum

benignitas et Filius et Spiritus sanctus. Tamen nee Pater est omnipotentia 1 Filii uel Spiritus sancti nee sapientia Filii nee Spiritus sancti nee sui ipsius. Sed est sapientia et amor atque omnipotentia que est ipse, que est Filius et Spiritus sanctus. Huiusmodi enim nomina cum genitiuis innuunt aliquid esse Patris quod non sit Pater uel Filii quod non sit Filius uel Spiritus 5 sancti quod non sit Spiritus sanctus. 15 Ergo inquies quia Filius est sapientia Patris aliquid est in Patre quod non est Pater. Quod non prouenit. Interest enim quod hie innuitur Filium atque sapientiam eternaliter genitam esse a Patre quemadmodum cum dicitur Spiritus sanctus esse donum amborum hoc dicitur quod pro- 10 cedat ab utroque ut a Donatore. Dicit enim Hylarius quod Pater et Filius sunt donator sancti Spiritus. Ad cuius donatoris nomen refertur Spiritus sancti nomen cum dicitur : Spiritus sanctus Patris et Filii Spiritus est: Pater et Filius Spiritus sancti Dator est. 15 Similiter aliquid extrinsecus quod deus non sit introducunt he locutiones : deus omnipotens et sapiens atque benignus ab omnipotentia et sapientia et benignitate. Unde contradicendum est eis. Sed deus omnipotens per se omnipotentiam atque sapiens per se sapientiam hoc recte fortasse dicitur atque profecto concedendum est. 20 16 Quod autem dicunt Patrem Filium tota die gignere non recipimus sed genuisse etsi eterna sit Filii de Patre generatio ratio est hec quod Filius ante tempora genitus est. Ut ergo ante omnem temporis mutabilitatem generatio Filii ex Patre innuatur hanc solam proprie dictam locutionem recipimus quod scilicet Filium genuit. 25 Cur igitur inquies non dicitur quod Spiritus sanctus ab utroque non procedit sed tantum quod processerit ? quia scilicet donum sancti Spiritus singulis diebus fidelibus donat Pater et Filius. 17 Hanc Trinitatem in rebus singulis inuestigat Augustinus in libro De Trinitate et secundum phisicam doctrinam [f. 76] inuenit pondus mensuram 30 et numerum : trinitatem in rebus singulis. Quod euidenter docet Claudianus Mamertus in eo capitulo in quo de numero et pondere et mensura anime et dei agit. Unde hue quia transferre doctrinam potes quomodo hoc sit pretermitto. Tractatur autem tripliciter de Trinitate preter hunc modum : theologice mathematice ethice. 35 12 (Hylarius) Cf. DeTrin. II, 19; PL 10, 70A. 21 quod autem dicunt: quod autem deum MS. 29 (Augustinus) De Trin. VIII, 1; PL 42, 947. 32 (Claudianus) De state animae II, 5-6; PL 53, 743-745.

De Trinitate V, 14-22

297

Ethica autem consideratio fidem spem caritatem pro trinitate attendit cuius et theologice studios! sunt inuestigatores theologi. Mathematicam super hanc rem doctrinam non addit nisi Augustinus dicens unitatem esse in Patre et eiusdem unitatis equalitatem in Filio atque unitatis equalitatisque conexionem et amorem in Spiritu sancto. 40 18 Unitas enim ipsa est onitas atque entitas que ante omnem alteritatem est. Cum autem generatio fit multiplicatio eiusdem nature est in rem eiusdem nature i.e. in eandem naturam. Multiplicatur autem unitas in se ipsam et gignitur unitas que non est aliud quam sit id a quo generatur. Est tamen alia unitas. 45 Apparet quod unitas de unitate generatur. Sed quia hoc a principio fuit — ex quo enim si dici potest fuit unitas mox fuit similiter unum quod est unitas — ideo hanc generationem eternam appello. 19 Unitas enim sola alteritatem precedit et precessit. Sed alteritas ex mutabilitate uel ex ipsa mutabilitas quam tempus intulit. Nichil uero 50 ante tempus quod non sit eternum. Unitas igitur eterna atque unitatis equalitas que est essendi forma. In eo enim consistit quod nee plus nee minus habet. Aliter nempe equalitatem peruerteret. 20 Sed sine principio semper ab unitate uersus sui equalitatem quo sine fine et successionis mutabilitate manerent nexus et amor quidam exti- 55 tit qui ad eandem reciprocatur ab equalitate unitatis. Unitas enim ualde ornat essendi equalitatem. Aliter enim non esset si se contempneret. Similiter unitatis equalitas ualde amplectitur unitatem quasi entitatem. Periret enim si diuisionem incurreret. 21 Sed nichil eternum nisi Pater et Filius et Spiritus sanctus. Et hi unum 60 eternum quod et entitas est quia essendi equalitas longe pellens diuisionem quia unitas : sese ex se ipso in hanc conexionem continens quia amor et nexus. Unitas itaque Pater est, Filius unitatis equalitas, Spiritus sanctus unitatis equalitatisque conexio. 22 Designantur uero in masculine [f. 76v] genere he persone cum possent 65 designari his nominibus mater filia atque donatio ut res quas innuunt scilicet omnipotentia sapientia benignitas. Sed huius rei rationem reddunt

38 (Augustinus) De doctr. christ, I, 5, 5; PL 34, 31. Led. VII, 5. Commentum II, 22. 65 (masculine genere) Commentum IV, 4.

41 (onitas) Led. II, 48.

298

Glosa super Boethii librum

sancti huiusmodi secundum mathematicam quod monas numerus immutabilitati quia certe coaptatur merito deo applicatur cum sit immutabilitas. Que immutabilitas hoc facit ut nichil accidentale sit in deo sed potius se- 70 cundum se. 23 Unde predicatio relatiua ab eo cui conuenit nee uere abnegatur nee uere remoueri potest. Quare Pater nee potest esse non Pater nee Filius non Filius nee Spiritus sanctus non Spiritus sanctus. Unde Patri substantiale est habere Filium i.e. producere ex se Filium : 75 et Filio esse productum a Patre : et Spiritui sancto habere utrumque ex quibus procedat i.e. ab utroque procedere. 24 Nee tamen harum personarum predicatio fit sic quod ipsa res de qua dicitur sit ex susceptione predicationis earum res aliqua. Quare ALTERITATEM NON facit SED si Dici aliquo modo POTEST quod omnino indifferentia 80 non est nee tamen differentia i.e. quedam PERSONARUM scilicet proprietatum distinctio i.e. hoc prouenit ex PERSONARUM interpretatione cum uix tamen poterat INTELLIGI. 25 Quarum personarum distinctio facit ut ibi OMNINO indifferentia non sit. Nee tamen ideo differentia quia hoc, ut dictum est, in rebus corpora- 85 libus ut alia preteream ex diuersitate locorum prouenit. In REBUS uero INCORPORALIBUS alterius modi diuersitates differentiam faciunt et hoc maxime facit cum ueritate quia hec est ueritatis MAGNA regula. 26 Quod autem nee locus nee alterius modi diuersitas differentiam in deo faciunt patet ex eo quod nichil deo accidit. Nichil enim a deo recedere 90 potest cum in eo sit quod est. Non accedit quicquam deo UT fiat PATER sed ex se QUIDEM SUBSTANTIALIS sibi est PRODUCTIO FILII. Hinc ergo uerum est quod omnis proprietas deus est. Non tamen proprietas hec que est Filius est proprietas que est Pater uel Spiritus sanctus quia sic discretio non esset personarum sed Pater esset Filius et Spiritus 95 sanctus : scilicet genitum et procedens. 27 Cum enim sit una res que deus est ipsa est et gignens et genitum et procedens : sed in eo quod est gignens Pater, in eo quod est genitus Filius, in eo quod est procedens Spiritus sanctus. Et quod gignens est ex se habet, quod genitus ex se, quod procedens similiter ex se. l 68 quod monas numerus: quod onas numerus MS. Abelard, Theol. chr. IV; PL 178, 1270D: Unde bene earn (= essentiam divinam) philosophi monadem i.e. unitatem magis quam unam vocare voluerunt.

De Trinitate V, 22-29

299

Hinc est quod non aliunde habet sed ex se quod Pater est, quod idem deus Films est [f. 77] quod idem deus Spiritus sanctus. Sic itaque una res est que est tres proprietates scilicet tres persone. Et ille sunt ilia. 28 Unde dicet quis fortasse sine discretione quorundam hereticorum 5 sententiam dicentium deum cum uult se esse Patrem, inde cum uolebat fiebat Filius, cum uellet Spiritus sanctus. Sed non attendit quod heretici illi in dicendo deum de Patre cum uellet fieri Filium uel Spiritum sanctum hoc sua locutione innui quod nee eterne Pater est nee eterne Filius nee eterne Spiritus sanctus sed quandoque. 10 Unde deum in quo nos personarum Trinitatem confitemur unam personam asserebant ut impii. Unde eundem de persona Patris transire in personam Filii uel Spiritus sancti confirmabant. 29 Nos uero catholice asserimus deum ab eterno esse tres personas nee ut MULTIUOCUM aliquod quia est relatiua hie predicatio que non patitur unam 15 personam de alterutra predicari. Si igitur memores sumus quod numerus alius est quo numeramus alius qui in rebus numerabilibus est et quod etiam qui in rebus numerabilibus est in omnibus modis consideratus scilicet ut in corpore atque in eius linea non facit pluralitatem quodque etiam deus forma formarum 20 est ex qua esse quia est unitas et sui equalitas atque amor quidam et conexio, porro uero in unitatem non uenit pluralitas ut nee in album nigrum nee in bonum malum — si horum inquam memores sumus quia in deo nulla potest esse differentia nee locis nee accidentibus qua a deo differat IDONEE constitutam in deo unitatem in substantia scilicet in eo quod unum esse 25 est intuebimur : Trinitatem porro in personarum quasi numeratione uel numerositate que ex predicatione relatiua prouenit que tociens eandem unitatem et deitatem designat quociens predicatur ipsa et dicitur de deo. VI

1 Nam in omnibus aliis que de deo dicuntur quorum predicatio est secundum se unitatis indifferentia sola in deo est. Nam quicquid operatur Pater, et Filius et Spiritus sanctus. Unde quod Pater mittendo Filium operatur et Filius in eo quod missus est. Quicquid etiam secundum se predicatur et Filio et Spiritui sancto di- 5

12 de persona patris: de persona MS. Ci'. E. K. Rand, Johannes Scottus 39.

300

Glosa super Boethii librum

cetur idem iuxta illud Atanasii : Sed Patris et Filii et Spiritus sancti una est diuinitas equalis gloria coeterna maiestas. 2 Quod etiam Christus ipse attestatus est dicens Pater mem usque modo operatur. Et ego operor. Hec autem sua singulis personis addunt nomina ut Pater dicatur Pater non Filius. Et sic precede ulterius. 10 Quod etiam ex personarum discretione nulla possit esse in deo differentia ut necesse sit diuersas res designari per diuersa personarum nomina apparet ex aliorum nominum relatione que ad se ipsa [f. 77v] relata idem designant in eo quod referuntur et in eo quod sunt ad que fiat relatio ut cum dicitur IDEM EIDEM IDEM est. Per IDEM et EIDEM designatur una et eadem 15 res. 3 At uero sunt alia ex quorum relatione nulla uidetur inesse diuersitas cum tamen per quod refertur et per id quod refertur una atque eadem res minime designetur ut SIMILE et EQUALE et par. Per talem igitur superiorum nominum relationem scilicet eiusdem re- 20 latio fit in deo. Illud enim nichil impedit quod in rebus eadem res et per relatum et id ad quod refertur designari non solet. Hoc enim fieri prohibet alteritas et mutatio que ex accidentium diuersitate in eis reperitur. 4 Sed in deo non oportet nos imaginationis falsitatem sequi sed intellectum erigere in quandam intelligibilitatis simplicitatem ut queque res compre- 25 hendi apta est. Sed quoniam satis perducta est proposite questionis in soluendo ratio terminat tractatum hunc Boetius dicens se expectare regulam IUDIGII Symmachi super subtilem solutionem QUESTIONIS ut de ea iudicet innuens etiam se prestitisse sententie de Trinitatis unitate argumenta et si ipsa satis 30 firma esset in principiis FIDEI SPONTE scilicet nullo argumentate extrinsecus de quo facto deo referri gratias oportet cuius OPITULANTE GRATIA factum est hoc. Quod est: ILLUC PERFECTI OPERIS LETIGIA REMEABIT UNDE UENIT EFFECTUS i.e. illi gloria et honor erit a quo in opus effectus uenit. QUOD si se utendo ULTRA SE in soluendo anima extollere se non potuit 35 QUANTUM imbecillitate ex mole corporis ueniente impedior animi tamen deuotionem adimpleo. Et hoc est quod ita equipollenter dicit QUANTUM inquit IMBECILLITAS SUBTRAHIT UOTA SUPPLEBUNT. Explicit.

6 illud Atanasii: illud Anasii MS. Symbolum Quicumque. 8 (Christus) John 5: 17. E. K. Rand, Johannes Scottus 46. 33 leticia remeabit: leticia remanebit MS.

VI

TRACTATUS DE TRINITATE

MS Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 14489, f. 62-67 (s. xii)

1 Tria sunt apud Grecos nomina pro quibus Latini hoc nomen substantiam habent. Sunt autern hec : usia usiosis ypostasis. Habent etiam quartum quod est prosopa. Uide ergo quod substantia dicitur turn a substando turn a subsistendo turn ab utroque i.e. tam a substando quam a subsistendo. Substantia ut a 5 substando dicitur proprie est materia. Hec enim omnibus formis tam substantialibus quam accidentalibus substat. Ut uero substantia dicitur a subsistendo sic proprie dicitur forma. Hec enim subsistit i.e. fluxum materie sub se sistit. Forma enim materiam distinguit et terminat. 2 Substantia quoque ab utroque dicitur uel quod est compositum ex 10 utroque uel quod compositi ex utroque proprietatem retinet licet non ex materia et forma sit compositum : ut anima. Hec enim et proprietatem materie retinet eo quod accidentibus substat et proprietatem forme eo quod certum quiddam et terminatum ad modum forme est. Ipsa tamen anima non ex materia et forma composita est. Corpus uero quod ex utroque 15 compositum est et substat propter materiam et subsistit i.e. certum quid et terminatum est propter formam. 3 Uide ergo quod ypostasis proprie dicitur substantia ut a substando. Unde bene dicitur ypostasis quasi substans. Usiosis uero accipitur [f. 62v] pro substantia eo scilicet modo quo dicitur a subsistendo. Et dicitur usiosis 20 quasi subsistentia que proprie est forma. Usia quoque dicitur substantia eo uidelicet modo quo ab utroque dicitur. Et interpretatur proprie essentia. Res enim eo modo est sicut et subsistit et substat. Sed nee materia per se est nee forma per se que a Grecis dicitur usiosis : a nobis subsistentia. 25 4 Dicunt itaque Greci quod tres persone sunt una usia quoniam unius nature sunt. Fatentur quoniam sunt una usiosis eo quod unius sunt nature. Natura uero in rebus est forma. Tres autem ypostases esse catholice confitentur i.e. tres personas. Hoc enim nomen ypostasis ad personas translatum est: non quod dei persone uel 30 accidentalibus formis uel substantialibus habeant substare sed persone in

1 (tria) No title is provided in the manuscript. 9 (et terminat) Comm. Victor. 217. 10 dicitur uel quod est: dicitur est MS. 17 (propter formam) Comm. Viet. 218. 25 (nobis subsistentia) Boethius, Contra Eutychen 3; ed. Stewart-Rand 88. 26 unius nature sunt: unius sunt MS. Comm. Viet. 221.

304

Tractatus

rebus creatis substant formis. Hac occasione deductum est nomen in rebus creatis a quibus ad tres del personas translatum est a sanctis doctoribus. 5 Inde est quod B(oetius) ita describit personam : persona inquit est indiuidua rationalis nature substantia. Et ibi substantia ponitur pro ypos- 35 tasi. Quamuis ergo ilia descriptio conueniat tribus personis quoniam tamen usus sancte ecclesie hoc nomen substantia contraxit non licet inde concludere : ergo tres persone sunt tres indiuidue rationalis nature substantie. Sed potius debet inferri: ergo tres persone sunt tres indiuidue nature rationalis ypostases quoniam substantia ibi ponitur pro ypostasi. 40 Prosopa quoque persona dicitur a Grecis quo tamen nomine Greci circa tres personas non utuntur sicut in Libra de duabus naturis et una Christi persona habetur. Et de diuersis acceptionibus substantie hoc sufficiat dixisse. 6 Sed antequam ad trium ueniamus distinctionem personarum ponenda est Arriana heresis et refellenda [f. 63]. Ponebat ergo Arrius Christum esse 45 deum uerum sed alterius nature contra Patrem nee eundem deum cum Patre quoniam tres personas tres esse deos confitebatur impie. Sed Augustinus contra : scriptum est inquit audi Israel deus turn deus unus est. Si ergo hoc de solo Patre dictum est, Christus igitur deus uerus non est. Quod Arrius dicebat. Si uero de solo Filio, Pater ergo deus non est. 50 Si uero dictum est de utroque Pater ergo et Filius sunt unus deus. Quod hereticus negabat. 7 Rursus Christus uoluntate Patris ante omnia constitutus est secula. Quod Arrius dicebat. Filius ergo Patri coeternus est. Quod idem negabat. Nichil enim nisi eternum ante omnia fuit tempora. Quoniam ergo inter- 55 rogabat hereticus utrum Pater nolens aut uolens Filium genuerat ut si responderetur uolens inferret: ergo prior est uoluntas Patris unde scilicet Patrem fuisse ante Filium contendebat interrogetur et ipse utrum Pater uolens aut nolens sit deus ut cum dixerit uolens redundet illatio uana. 8 Quia uero rursus dicebat uoluntate et precepto Patris Filium uirtute 60 sua omnia uisibilia et inuisibilia ex nullis extantibus ut essent fecisse queratur ab ipso cum dicat Filium factum a Patre utrum ex nichilo factum esse concedat. Quod si non ex nichilo est ergo deus de deo quia nichil aliud erat.

35 indiuidua rationalis: in deo rationalis MS. (ponitur pro ypostasi) Comm. Viet. 221-223. Abelard, Theol. chr. Ill: PL 178, 1258A. 48 (Augustinus) Coll. cum Maxim. 26; Contra Maxim. I, 10 and II, 23; PL 42, 741; 752; 796. Deut. 6: 4. 56 (hereticus) Comm. Viet. 119. 59 (nolens aut uolens) Augustine, De Trin. XV, 20, 38; PL 42, 1087. Comm. Viet. 117-118.

De Trinitate 4-11

305

Unde constabit quod eadem est et Patris et Filii natura. Quod ipse negabat quoniam nulla res rem alterius nature ginnere potest. 65 Quod si dicat factum ex nichilo respondeat: per quern ? Factus a Patre ? Per se ipsum enim fieri non potuit cum nondum esset. Non per alium quia omnia per ipsum facta sunt. Per neminem ? Quomodo potuit a Patre fieri cum per Filium hoc est per eius Uerbum omnia facta sint ? 70 Quia uero Pater misit et Filius missus [f. 63v] est conabatur astruere diuersas eorum naturas quasi hoc Pater non possit hominem Filium mittere unius eiusdemque substantie sed quia potest homo ab homine separari quod non Filius a Patre. 9 Ignis mittit splendorem. Et missus non potest separari ab igne mit- 75 tente. Sed non est hoc omnino simile quia splendor missus si loqui posset non uere dicere posset: ignis qui me misit mecum est in pariete. Filius missus uere potuit dicere : Pater mecum est dicente Filio : non sum solus quoniam Pater mecum est. 10 Rursus in Christo carnem et diuinitatem tantummodo confitebantur 80 Arriani quandoquidem cum penderet in ligno illud quod ait : Pater in manus tuas commendo spiritum meum diuinitatem ipsam uolunt intelligi eum commendasse Patri: non humanum spiritum qui est anima. Sed audiant: tristis est anima mea usque ad mortem et illud : potestatem habeo ponendi animam meam rursus : maiorem caritatem nemo habet ut animam 85 suam ponat quis pro amicis suis et iterum : quoniam non derelinques animam meam in inferno. 11 Sed si in eo mouentur quod scriptum est: Uerbum caw factum est nee illic anima nominata est. Unde contendunt quod Christus humanam carnem sine anima assumpserit ita uidelicet quod Christus non habeat hu- 90 manam animam, Intelligant carnem pro homine positam loquutionis modo a parte totum significante sicut est: omnis caro ad te ueniet. His itaque predictis ut fundamentis recte fidei positis nulla possit prorsus heresis pullulare necessarium duximus de ista diuinitatis et sancte Trinitatis distinctione pauca a sanctis doctoribus iuxta meram et catholicam 95 fidem excepta edissere.

68 (omnia per ipsum) Cornm. Viet. 122 and 124. John 1:4. 78 (non sum) John 16: 32. 81 (in manus tuas) Luke 23: 46. Comm. Viet. 133. 84 (tristis est) Matth. 26: 38; John 10: 18; John 15: 13; Ps. 15:10. Comm. Viet. 133-134. 88 (scriptum est) John 1: 14. 92 (omnis caro) Ps. 44: 3. Comm. Viet. 134.

306

Tractatus

12 Procedat igitur Augustinus [f. 64] in medium qui trium personarum distinctionem sub hac forma uerborum diligens ueritatis speculator assignat: In Patre inquit unitas in Filio equalitas in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio. Sancte Trinitatis statum non de facie ad faciem in- 1 tuens ad mathematicam ut ex forma uerborum datur intelligi disciplinam confugit ut saltern sic aliquam distinctionis personarum insinuaret noticiam. Arimethici namque unitatem primum omnium constituunt numerorum principium. Ipsam uero primam et sine principio ponunt ita scilicet ut 5 omnem pluralitatem unitas precedat ideoque mutabilitatem. 13 Addunt etiam quod ginnit ex se unitas equalitatem ex quibus conexio unitatis equalitatisque procedit. Ut ergo in nullo lectoris mens titubet in arithmetica dicitur generatio unitatis uel alicuius numeri per seipsum uel per alium multiplicatio. Unitas itaque per se ipsam multiplicata nichil 10 amplius reddit quam unitatem. Semel enim unum unum est. Multiplicata igitur per se ipsam unitas sui ipsius ginnit equalitatem sed in una eademque unitatis natura. Nee enim due sunt unitates ginnens et genita sed unum prorsus sunt in substantia. 14 Cum enim unitas per se multiplicatur nulla fit ab unitate recessio. 15 Ideoque in nullam unitatum pluralitatem fit processio. Sic enim multiplicatio ilia iam in binarium caderet: quare in alteritatem. Ideoque in mutabilitatem. Quis uero sane mentis dixerit si semel unum protuleris inde binarium prouenisse ? Nichil enim nisi unum inde prouenit. Sed nee illud dixeris 20 quod unitas se ipsam genuerit licet unitas ginnens et unitas genita unum et idem sint in [f. 64v] substantia. Neque enim ista multiplicatio fit ut sit et dicatur unitas sed potius ut et sit et dicatur unitatis equalitas. Si enim unum dixeris iam unitatem habes. Sed cur uel unum sit uel dicatur equalitas non habes. 25 15 Si uero cum prius unum dixeris semel unum proferas tantum dices esse hoc quantum quod prius protuleras. Ecce non habebas prius quare tantumdem diceres. Multiplicatione facta quare dicas tantumdem iam habes. Sed tantumdem equalitatis nota est. Uidesne quomodo faciat multiplicationis ratio ut sit et dicatur uni- 30 tatis equalitas cum prius non equalitas diceretur uel esset sed unitas ? Unitas ergo nee se ipsam ginnit nee aliam unitatem. 97 (Augustinus) De doctr. chr. I, 5, 5; PL 34, 21. alternitatem MS. Comm. Viet. 82.

Comm. Viet. 81.

17 in alteritatem: in

De Trinitate 12-19

307

16 Sed cum clare, ut arbitror, monstratum est cassa igitur et subtilis est ilia heretic! illatio : si deus genuit deum aut se ipsum aut alium deum genuit sicut ex eis que de unitate et eius equalitate dicta sunt colligi potest. 35 Cum ergo unitas ginnat equalitatem equalitas uero quodam modo respiciat unitatem aliqua est utriusque conexio que ab utraque procedit. Neque enim unius tantum nexus est sed duorum. Sic uero conexe sunt sibi unitas et unitatis equalitas ut sint idem in substantia. Conexio ergo que ab unitate procedit etiam ab unitatis equalitate eiusdem est cum eis ex quibus 40 procedit substantie. Una itaque unitatis et equalitatis conexionisque est substantia. 17 Sed illud uigilanter perspiciendum est quod conexio ab unitate et equalitate non ginnitur sed procedit. Nulla enim fit uel unitatis uel equalitatis multiplicatio ad hoc ut sit uel dicatur conexio. Non ergo ginnitur quoniam 45 generatio in arithmetica nichil aliud est quam [f. 65] multiplicatio. Itaque licet unitatis equalitatisque pariter et conexionis una sit eademque substantia hanc tamen recipit distinctionem unitatis Trinitas ut nee unitas ginnens unitatis sit equalitas nee conexio equalitas unitatis uel ginnens unitas. Nee tres tamen sunt unitates quoniam unum prorsus sunt in substantia. 50 Unde nee triplex unitas ab arithmeticis dicitur sed trina. 18 Age ergo si digna fieri possit comparatio : sicut unitas ex se per multiplicationem sui ipsius ginnit unitatis equalitatem et in eadem prorsus substantia sic Pater ex sua genuit prorsus substantia ab eterno Filium sibi ipsi equalem in eadem diuinitatis natura. 55 Et sicut conexio ab unitate et equalitate procedit nee gignitur ita quoque Spiritus sanctus a Patre et Filio procedit: sed non gignitur ita scilicet quod salua trium personarum distinctione una est Patris et Filii et Spiritus sancti substantia. Sicut etiam unitas unitatisque equalitas et ab his procedens conexio 60 non tres unitates ab arithmeticis dicuntur sed unitas trina sic nee tres decs sed unum et trinum fides recipit catholica. 19 Hoc igitur est quod ab Augustino dicitur : in Patre unitas in Filio equalitas in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio. Illam enim de radio et calore solisque splendore similitudinem quoniam cunctis nota est pretereo. 65 At uero nee illam facile repperiemus quam plures inducunt similitudinem. 34 (deus genuit deum) Comm. Viet. 83. Augustine, Coll. cum Maxim. 6; PL 42, 726. Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1240G. Lombard, Sent. I, 4, 1; ed. Quaracchi (1916) 39. 35 eius equalitate dicta: eius qualitate dicta MS. Comm. Viet. 85. 51 (nee triplex unitas) Comm. Viet. 86.

308

Tractatus

Dicunt enim quia sicut unus et idem homo ut de se loquitur persona prima est: ut ad eum quis loquitur secunda : ut de eo quis tercia : sic deus idem uno [f. 65v] respectu Pater alio Filius alio dicitur et est Spiritus sanctus. Qui sic deum modificat fere ad Sabellianam heresim declinat. Nee deus 70 modificandus est. Nee in solis uerbis consistit Trinitas. 20 Sic a catholicis Trinitas distinguetur ut cum unus tantum sit deus iuxta fidem catholicam uno modo Pater alio Filius alio dicetur Spiritus sanctus ? Absit. Unum equidem sed trinum unamque solam diuinitatis substantiam pie et catholice confitemur. Sed nee in diuinitatis modificatione nee in 75 diuersa modorum consideratione Trinitatis distinctionem ponimus. Ut ergo salua unitate substantie trium personarum distinctionem catholice et iuxta sane fidei doctrinam assignemus paulisper attentione opus est ut nee ad unitatem substantie confusa uideatur impie Trinitas nee ad trium personarum distinctionem nefarie modificari substantie unitas. 80 21 Stilum ergo transferamus ad illam de flamma et de lumine similitudinem. Accendatur candela : ita tamen ut alia ei prorsus in omnibus sit equalis. Lumen ab ea mutuetur et recipiat. Uides ergo quod prius accensa nichil de lumine suo perdidit. Que tamen ad earn accendebatur lumen prius accense ab ea totum recipit. Si enim eius partem sumpsisset et prius 85 accensa aliquid de lumine suo — quod falsum esse constat — perdidisset. Totum itaque lumen ex toto sumitur. Totum in prius accensa remanet. Totum tamen a posterius accensa modo quodam mirabili habetur. Totum est unde sumitur. Totum est quod sumitur. Quamuis tamen eius unde sumitur et luminis sumpti eadem prorsus sit substantia sumptum tamen non 90 est unde [f. 66] sumitur : nee hoc unde sumitur sumptum est. Si enim lumen sumptum digito monstraueris nichil ab eo sumptum fuisse ueraciter pronuntiabis. Quod si rursus eius unde sumitur demonstrationem facias illud non esse sumptum nichilo minus ueraciter pronuntias. Uidesne igitur quam admiranda sit eius unde sumitur et luminis sumpti 95 distinctio cum tamen idem prorsus sint in substantia ? 22 Sed nee a lumine sumpto uel ab eo unde sumitur lumen procedere negabis quod a neutro quidem sumitur sed ab utroque procedit. Quis enim ab utroque splendorem et ideo lumen procedere negabit ? Et quia totum a prius accensa habetur lumen et totum a posterius accensa lumen totum 1 ab utroque lumine procul dubio procedit. Luminis ergo unde sumitur sumptique pariter et ab utroque procedens 67 (persona prima) Comm. Viet. 3. The criticism may be directed against Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1257D-1258A. Theol. Summi Bonill, 5; ed. H. Ostlender, in: Beitrdge 35 (1939) 63. 76 diuersa modorum: diuersa morum MS. 82 (accendatur candela) Comm. Viet. 89-90.

De Trinitate 19-26

309

una eademque prorsus substantia est. Quamuis tamen eiusdem prorsus sint substantie tarn mirabili lege distincta sunt ut si lumen quod procedit 5 ab utroque designaueris digito nee ab illo sumptum aliquid nee illud ab alio sumptum quam ueraciter astruere possis. 23 Si ergo fieri possit ut hoc illocaliter cogitares et absque ulla coniunctione in diuersa intelligeres ex similitudine ista quantum humana capere potest ratio trium personarum distinctionem in una substantia dei intellige. 10 Quomodo autem tres personas absque trium concursu et coniunctione indiuisas tamen intelligere debeas ex eis que sequuntur licet colligas. 24 Uide ergo quod mens ex se gingnit sapientiam absque ulla scilicet recessione [f. 66v] ita ut ab ipsa mente sapientia recedat nullo modo. Mens rursus sapientiam suam diligit ita uidelicet ut hec dilectio separetur a neutra. 15 Hec ergo tria non coniuncta sed absque ulla coniunctione facile possunt intelligi indiuisa. Quod per aliquam qualemcumque similitudinem ad tres personas licet transferre. 25 Ille uero beatus Pictauorum episcopus Hilarius trium personarum distinctionem sub hac forma uerborum insinuat: In eterno inquit infinitas 20 in imagine species in munere usus. Uide ergo quod theologice loquutus est cum ait: in eterno infinitas. 26 Theologia uero duplex est: alia affirmationis alia negationis. Sed theologia negationis omnia uocabula a deo plane abnegat. Unde beatus Dionisius utens theologia per negationem in Hierarchia inquit: Deus nee uita 25 est nee uirtus nee spiritus nee sapientia. Scis quid hoc est ? Uocabula discretiua statuum et a discernendo status reperta. Hoc ergo nomen uita quendam statum ponit: ita scilicet quod ilium et a uirtutis statu et ab alio statu discernit. Similiter autem et cetera uocabula. 30 Quoniam ergo in deo unum sunt sequens theologus uerborum inuentionem que statuum sunt discretiua iuxta theologiam negationis et eius proprietatem bene nee contra fidem catholicam ilia omnia a deo negauit uocabula curn ait: Deus nee uita est nee uirtus et cetera. 5 ut si lumen: ut lumen si MS. 15 ita uidelicet ut: ita uide ut MS. Comtn. Viet. 91-94. 17 quod per aliquam: quod per aliquem MS. 19 (Hilarius) Cf. De Trin. VIII, 48; PL 10, 271B. Augustine, De Trin. VI, 10, 11; PL 42, 931. Comm. Viet. 97. 24 (Dionisius) Cf. De div. nominibus; PL 122, 1116D. N. of Cusa, De docta ign. I, 26; p. 54: Et ita theologia negationis adeo necessaria est quoad aliam affirmationis. 27 scis quid hoc: scis quod hoc MS. Comm, Viet. 99 and 102. Fragm. Londinense III, 63.

310

Tractatus

27 Paulo postea subiunxit: Deus et uita est et uirtus et spiritus et sa- 35 pientia utens theologia affirmationis que per translationem et hec et cetera que de deo digne affirmari possunt affirmat uocabula. Non ergo sibi contrarius theologus ille. Sed cum superius usus fuisset theologia per negationem paulo post [f. 67] usus theologia per affirmationem : scilicet utrique reddens proprie- 40 tatem. Qui ergo theologia negationis utitur omnia negans a deo uocabula deum in quadam sua eternitatis obscuritate considerat. 28 In eternitate uero est infmitas. Quamuis igitur Filius eternus Spiritus sanctus eternus et idem eternum cum Patre quia tamen in Patre est et eternitatis et illius infinitatis auctoritas ideo distinguendo Patris person am in- 45 quit Hylarius : In eterno infinitas. Distinguendo personam Filii subiunxit: in imagine species quoniam Filius est imago Patris. Ad distinctionem uero Spiritus sancti addidit: in munere usus. Hoc ideo quoniam Spiritus sanctus mittitur et sic eo utimur et donis gratiarum eius. 42 deum in quadam: deinde in quadam MS. 49 eo utimur: eo utitur MS. Comm. Viet. 115: Bene autem addit usus. Per dona enim Spiritus sancti utimur deo.

VII

ABBREUIATIO MONACENSIS

MS Munich, Staatsbibliothek (dm) 6942, f. 74-129 (s. xv)

COMMENTUM SUPER DE TRINITATE BOETHII

This page intentionally left blank

PROLOGUS 1 Que sit autoris intentio in hoc opere uidendum est et operis utilitas ad quam partem philosophic spectat et qua de causa scripsit hoc opus. Intendit autor in hoc opere soluere hanc questionem quomodo tres persone sint una substantia et una diuinitas. Et hoc per speculatiuas rationes. Utilitas huius operis est scientia defendendi fidem katholicam contra 5 hereticos quia in tempore huius actoris multi uolebant earn impugnare. Unde munit auctor fidem nostram i.e. credulitatem contra impugnatores katholice fidei. 2 Fides enim duobus dicitur modis. Fides uirtus secundum quod dicitur fides est substantia rerum sperandarum argumentmn non apparentium. Fides credu-10 litas qua credimus quod tres persone Pater Filius et Spiritus sanctus sunt unus deus unius substantie una diuinitas. Quam credulitatem heretici impugnantes katholice fidei uolunt de animis nostris euellere. Munit itaque auctor fidem nostram contra impugnatores eius adhibendo solutionem predicte questioni. Fides enim katholica hec est ut unum deum 15 in Trinitate et Trinitatem in unitate ueneremur. Utilitas enim huius operis est scientia defendendi fidem katholicam contra hereticos. Hoc etenim opere instituimur et earn tenere et contra hereticos defendere. 3 Opus istud ad speculatiuam spectat et ad illam eius partem que theologia dicitur. Sic ad philosophiam pertinet quia pars eius est speculatiua. 20 Sunt enim tres philosophic partes : ethica i.e. moralis que est in moribus et actionibus : speculatiua que est de causis et naturis rerum : rationalis que consistit in rationibus et docet nos ratiocinari quia docet diffinire diuidere et colligere. Cum igitur speculatiua pars sit philosophic et hoc opus spectat ad spe- 25 culatiuam sine dubio pertinet ad philosophiam. Sed spectat ad illam partem speculatiue que est theologia. 4 Sunt enim tres partes speculatiue : theologia cuius principium est de summo bono de Trinitate et inde descendit ad angelos et ad animas et de

1 (que sit auctoris) Since the comnientum super de Trinitate Boetii of the Abbreuiatio monacensis is a shorter version of the Lectiones the references of Thierry's sources are not repeated in the apparatus. Textual corrections or adjustments made by the editor are marked in the foot-notes.

316

Abbreviatio Monacensis

incorporeis que sunt extra corpora : et mathematica cuius principium est 30 de elementis, deinde descendit ad proportiones et magnitudines, et est de incorporeis que sunt circa corpora sicut de linea et superficie et de similibus : phisica que est de ipsis corporibus et habet principium de quatuor elementis. 5 Ad terciam uero partem speculatiue spectat hoc opus : scilicet ad theo- 35 logiam. Unde theologicis rationibus et argumentis utitur auctor in solutione questionis quam intendit soluere. 6 Causa Simachi patricii soceri sui scripsit hoc opus qui eum super hac re interrogauerat: quomodo scilicet tres persone sint una substantia una diuinitas. 40 Sic habemus quid intendat autor in hoc opere et que sit operis utilitas et ad quam partem philosophic spectat et causam scriptoris. 7 Conponit autem prohemium in quo morem scribentium propheciam exequitur quia reddit docilem ostendendo de quo tractaturus sit: reddit beniuolum in modo tractandi: attentum ostendendo difficultatem propositi 45 et utilitatem. Sic igitur dicit: 8

INUESTIGATAM et CCtera.

Inuestigare [f. 74v] QUESTIONEM est eius solutionem querere rationabilem i.e. aptam quia nisi conueniat questioni non est eius solutio : QUESTIONEM hanc scilicet quomodo tres persone sint una substantia. Reddit autem 50 docilem ubi dicit de quo tractaturus sit: hie scilicet INUESTIGATAM et cetera. DIUTISSIME. Hie attentum ubi notat difficultatem. 9 Ordo : QUESTIONEM INUESTIGATAM et cetera CURAUI OFFERENDAM i.e. curiosus fui ut offeram. COMMUNICANDAM i.e. curiosus fui ut communicarem i.e. ut facerem participem operis solutionem questioni adhibitam. UOBIS 55 non solum sed et ceteris scolaribus. Nota : auctor operis dicitur qui conponit et qui auctorizat. 10 QUANTUM ad hoc coniungitur quod dictum est: tantum scilicet inuestigatam QUANTUM LUX DIUINA DIGNATA EST mentem nostram illuminare in querendo de Trinitate solutionem. 60

30 mathematica cuius principium: mathematica de cuius principium MS. socii sui MS. 55 questioni adhibitam: questioni adhibitas MS.

38 soceri sui:

De Trinitate 4-15 prol.

317

11 Hanc FORMATAM RATIONIBUS i.e. argumentis adhibitis ad solutionem. Formatur enim argumentis quodam modo questio quando dubitatio ei aufertur per solutionem. Dubitatio et quasi informitas questionis est quam auferunt argumenta solutione adhibita. Et ideo dicit RATIONIBUS FORMATAM. UESTRI CUPIDUS i.e. cupidus ut tuum iudicium hoc opus auctorizet. 65 QUAM NOSTRI. Nota genus locutionis ut non dicatur STUDIOSUS huius rei i.e. ad hanc rem faciendam : similiter STUDIOSUS INUENTI i.e. ad perficiendum inuentum i.e. ad soluendam questionem. Eius solutionem inuentum suum appellat. Et hoc multum beniuolum reddit. In prioribus uero docilem et attentum reddiderat ut diximus. 70

12

QUA IN RE. Sensus huius littere est in solutione questionis que continetur in hoc tractatu non quero uulgi fauorem. Quod ex hoc patet quia obscure loquor addens obscuritatem obscuritati. Duplex enim est obscuritas : una EX DIFFICULTATE MATERIE alia ex modo 75 orationis in qua uerba ponimus obscura. Quod non faciunt qui fauorem querunt. Sed ponunt uerba cunctis obuia que quiuis leuiter intelligat. 13 QUA IN RE. Hie refertur ad solutionem i.e. in solutione questionis et in tractatu qui ad earn pertinet. QUID MIHI SIT ANIMI i.e. quern animum habeam sci- 80 licet quam propositam uoluntatem. QUOGIENS EXCOGITATA i.e. ea que de hac solutione cogitaui STILO i.e. scribo. Et ponit instrumentum pro eo quod fit instrumento. 14

TUM EX IPSA MATERIE

DIFFICULTATE.

Sensus est : quod in hoc tractatu fauorem non queram potest intelligi 85 ex obscuritate tractatus quod contingit TUM EX DIFFICULTATE MATERIE turn ex obscuritate uerborum quibus tractatur materia. Additur enim in tractando materie obscuritati uerborum obscuritas. Quod non faciunt illi qui fauorem querunt ut dictum est. 15 EX EO QUOD RARIS i.e. obscure. Rari enim dicuntur sapientes quia 90 multitude stultorum est paucitas sapientum. Qui uero sapientibus scribit potest ponere obscura uerba. NEQUE ENIM FAME et cetera. Sensus est: merito loquor obscure quia non quero UULGI fauorem. Hie mores uulgi uocat eius fauorem.

71 qua in re: qua re MS.

318 16

Abbreviatio Monacensis SED SI QUIS FRUCTUS EST EXTERIOR.

95

Quasi dicat: [f. 75] Non quero famam et fauorem uulgi SED si QUIS FRUGTUS EST EXTERIOR i.e. temporalis utilitas. Interior enim fructus apud deum est. Hie NON POTEST et cetera quasi dicat: si qua est temporalis utilitas non est alia nisi similis sententia MATERIE i.e. diuina quoniam materia est diuina. SENTENTIAM uero diuinam appellat diuinum iudicium scilicet 1 iudicium diuinorum hominum quasi dicat: non quero aliam laudem ex hoc tractatu nisi iudicium diuinorum hominum. Solum quidem diuini homines auctorizent et conprobent hunc tractatum. Et nota hoc genus locutionis : NON POTEST ALIAM et cetera i.e. non est 5 alia utilitas nisi sententia similis materie i.e. diuina. Etest optime dictum quamuis obscure. 17

QUOCUMQUE et cetera. Continuatio : et quia non quero alium fructum nisi diuinum iudicium igitur cum considero an aliquem inueniam dignum cui offeram hunc trac- 10 tatum uix aliquem inuenio quia nullum preter te solum. Et in hoc reddit beniuolum quia excellentem pre ceteris ostendit. QUOCUMQUE i.e. in quamcumque partem A UOBIS i.e. a te DEIEGI OCULOS i.e. nullos uideo dignos sed omnes ignaros i.e. nullius artis studio deditos aut inuidos quibus nequaquam hoc opus offerendum est quia ignaui non 15 studerent : inuidi uero deprimerent. 8 IGNAUA SEGNITIES quia facit ignauos ut frigus pigros. GALLIDUS. Sunt quidem inuidi callidi qui scilicet inuidiam dissimulant. OGCURRIT quasi dicat: quamuis aut timidus aut ingnauus. UT CONTUMELIAM quasi dicat: adeo sunt ignaui aut inuidi ut contumeliosum sit ofTerre eis diuinum trac- 20 tatum quia nee intelligerent et contempnerent. IRROGARE i.e. conferre. 19

HOMINUM MONSTRIS.

Monstra hominum sunt qui non faciunt id ad quod creati sunt: scilicet qui non exercent rationem ad quod scilicet creatus est homo. Sed tales ad modum bestie uiuunt dediti uentris uoluptati et negligentes rationis exer- 25 citium. Unde eos monstra hominum appellat. Et figuram tantum hominis habentes non faciunt quod hominum est. PROCULCANDA contempnenda. Uel in nos in animum nostrum non ex Bo(etio?). Ita continuatur : 20 IDCIRGO STILUM et cetera quia iniuriam facerem si rem tarn altam aperte dicerem. Et ideo et cetera scriptis aliorum multa ueniunt in animum i.e. 30 8 quocumque: quecumque MS. sunt MS.

18 inuidi callidi: inuidi capti MS.

23 creati sunt: creata

De Trinitate 16-25 prol.

319

in congnitionem nostram. IDCIRGO STILUM quasi dicat quia contumeliosum est diuinum tractatum offerre ignauis inuidis et omnes fere ignaui ideo questionem et solutionem bene scripto mandaui ut sapientibus offeram qui earn intelligant. Hoc est quod in littera habetur. STILUM i.e. scripturam CONTRAHO i.e. abbreuio. Hie iterum reddit beniuolum in modo agendi. 35 21

EX INTIMIS PHILOSOPHIE DISCIPLINE.

Interiores sunt discipline speculatiue aliis. Sed inter eas intime sunt discipline theologice. Unde dicit EX INTIMIS PHILOSOPHIE DISCIPLINE i.e. theologicis quia theologicis utitur argumentis ad solutionem questionis. NOUORUM UERBORUM. Noua uerba sunt inusitata que scilicet a uulgo 40 ignorantur [f. 75v] UT HEC MIHI. Ideo rogo ut te et me instruant. Et hoc est quod dicit UT COLLOQUANTUR. 22

SI OUANDO COLLOQUANTUR dko SI ALIQUANDO CONUERTETIS AD EA OCU-

LOS. CETEROS inquit a te scilicet ITA SUMMOUIMUS ab hoc tractatu UT QUI CAPERE nequiuerunt UIDEANTUR INDIGNI AD EA scilicet quibus ea auferantur. 45 23

SANE. Hucusque captauit beniuolentiam a persona illius ad quern loquitur. Amodo captat a sua persona dicens quod non plus audet de se promittere quam id ad quod humana ratio potest ascendere. Spiritus enim est supra rationem humanam i.e. illuminatio Spiritus. 50 Non autem promittit se spiritalem diuinum sicut Petrus fuit et alii spiritales uiri. Sed dicit tantum querendum a se quantum humana ratio potest ascendere. Et hie captat beniuolentiam a persona sua. 24 Et hoc est QUERI i.e. a me queratis QUANTUM intuitus HUMANE RATIONIS i.e. humana ratio intuens UALET CONSCENDERE AD CELSA i.e. ad celsitudinem 55 DIUINITATIS quam humana ratio nequit perfecte conprehendere. NAM CETERIS QUOQUE ARTiBUs quasi dicat: sic in aliis artibus non queritur ab artifice nisi id ad quod humana ratio potest ascendere ita et hie faciendum est. CETERIS a theologia. IDEM i.e. consimilis. 25

QUIDAM FINIS.

60

Finis cuiuslibet artis est id ad quod tendit artifex per officium sicut est finis rethorice persuadere dictione : finis dialetice ueri et falsi discretio. Sed in nulla arte queritur ab artifice ultra captum humane rationis : quare nee hie. 42 quod dicit ut: quod dicunt MS.

54 humane rationis: humane rationis queritur MS.

320 26

Abbreviatio Monacensis AT QUANTUM

65

Continuatio : difficile est quod tractatur nee humanis rationibus obuium. Unde non potest perfecte de eo tractari sed QUANTUM ratio humana potest assequi. Et hoc propter altitudinem materie quanto difficilius est propositum tanto magis meretur gratiam uel ueniam si imperfecte tractetur. Et hoc est difficile propter altitudinem materie. TAM FACILIOR i.e. tanto ma- 70 gis meretur UENIAM. 27

UOBIS TAMEN.

Quamuis non promittam perfectionem nee uos debetis a me petere. TAMEN INSPICIENDUM SEMiNA RATiONUM i.e. principia argumentorum. EXTULERINT FRUCTUS i.e. aliquam utilitatem que scilicet utilitas extracta est 75 EX SCRIPTIS BEATI AUGUSTINI.

Et hoc est quod dicit SEMINA UENIENTIA in nos ex scriptis Augustini qui scilicet ponit theologica argumenta in libris suis UENIENTIA IN NOS i.e. in nostrum animum quia inde extracta sunt in nostrum tractatum. AC DE PROPOSITA. Proemium finit ut ad propositum accedat. 80 I 1

GHRISTIANE RELIGIONIS et Cetera.

Primo conmendat christianam religionem. Deinde ostendit quare fides Christiana katholica dicatur. Postea ponit sententiam christianorum de Trinitate et causam subiungit quare ita sentiant. Ad ultimum ascendit ad theologian! et docet theologicas rationes quibus conpulsi christiani sic 5 de Trinitate senserint. 2 Christianam igitur religionem conmendat dicens GHRISTIANE RELIGIONIS et cetera [f. 76]. Religio a religando dicitur eo quod religat hominem et retrahit a transgressione. Est enim religio christianorum : est religio ludeorum lex eorum i.e. precepta in lege eorum sumpta in tabulis lapideis ut 10 non occides et cetera. In hiis ludei religionem suam constituunt que tamen hominem non sanctificat. Religio uero christianorum est fides que hominem sanctificat nee est scripta sed in corde fixa. Fides enim est equiuocum ut iam dictum est. 15 3 Fidem autem que uirtus est habent christiani et per earn saluantur. Fidem uero credulitatem habent etiam demones. Credunt enim et contremiscunt. 14 in corde fixa: in corpore fixa MS.

De Trinitate I, 1-8

321

Sed non habent fidem uirtutem cuius radix et inicium est amor. Unde et caritas radix omnium dicitur uirtutum. 4 Fides autem uirtus est prima unio mentis humane cum Spiritu diuino. 20 Unitur et mens humana cum deo Spiritu quando id solum uult homo quod deus. De qua unione propheta dicit declina a malofac et bonum et cetera. Qui enim declinat a malo et facit bonum quod deus uult unit mentem suam cum Spiritu diuino. Hanc unionem notat propheta cum dicit non conmiserunt spiritum suum deo. 25 UK spiritum suum conmittunt deo qui mentem suam uniunt deo scilicet qui se non subtrahunt deo. Deus enim presto est omnibus. Sed quidam sponte se subtrahunt diuine bonitati uocanti eos. Deus enim uocat hominem. Homo enim debet sequi uoluntatem eius uniendo se spiritui eius. luxta quod etiam in Canticis: trahe me post te ut scilicet me tibi uniam. 30 Et deinde subiungitur curremus in odorem unguentorum tuorum. Quod ibi exponetur. 5 Unio enim mentis humane duplex est: una deo et est prima unio : alia cum hominibus. Et sic fides unit homines cum deo et inter se. Et hec unio scilicet fides est Christiana religio. 35 6 Dicitur autem katholica a katholicon quod interpretatur uniuersale. Et sic dicitur katholica i.e. uniuersalis scilicet uniendo. Non est enim ista religio ludeorum non est Grecorum non est serui non est liberi non est Scyte non barbari sed omnium generaliter quia et Grecus manens Grecus et Scyta manens Scyta et barbarus manens barbarus et gentilis manens gentilis 40 hanc religionem habet nisi aliquis fortassis hoc non concedat quia gentilis dicitur manens in peccato gentis sue : scilicet in originali peccato. 7 In quo dum manserit non potest hanc habere religionem. Sed ut breuiter totum conplectar : quiuis manens in sua conditione siue liber siue seruus christianam religionem potest habere. Unde KATHOLICA dicitur et 45 UNIUERSALIS i scilicet uniens. Sed religio ludeorum tantum est ludeorum. Nullus enim accedit ad legem et ad ritus et ad sacrificia ludeorum manens in priori conditione cum secundum legem ludeorum profiteatur. 8 Unde Apostolus ad Galatas ubi prohibet circumcisionem si circumcidamini 50 [f. 76v] debitores estis uniuerse legis. Prohibet Apostolus circumcisionem quia 23 facit bonum: facit est bonum MS. salis scilicet: uniuersalis sed MS.

27 non subtrahunt: non subtrahit MS.

37 uniuer-

322

Abbreviatio Monacensis

qui se circumciderit promittit Christum uenturum. Quod hereticum est ut ibi ait Apostolus. 9 Cum igitur religio ludeorum tantum sit ludeorum non potest dici KATHOLICA. Sed christianorum KATHOLICA dicitur quia omnes in sua con- 55 ditione manentes unit cum deo et inter se. Unde dicitur quod PER OMNES MUNDI TERMINOS EMANAUiT quia cunctis in sua conditione manentibus apta est et generalis ut dictum est. Uel ideo dicitur KATHOLICA quia generales regule et precepta omnibus apta in ea tradita sunt. Et has causas assignat hie auctor. 60 10 REUERENTIAM CHRisxiANE RELioiONis i.e. christianam religionem reuerendam PLURES USURP ANT i.e. hereticorum qui usurpant se esse christianos cum non sint. Usurpat autem qui abutitur. Abutitur qui iniuste utitur. Hereticus uero iniuste utitur Christiana religione quia se diuidit ab unitate et tamen simulat se esse unitum cum deo. Et sic abutitur unitate fa- 65 ciendo quod est contra unitatis proprietatem cum se diuidat ab unione fidelium. 11

SED EA FIDES.

Commendacio est christiane religionis. luxta uero id quod dictum est debuit dicere ea religio. Sed hoc ideo dixit quia Christiana religio est 70 fides i.e. unio mentis cum Spiritu dei. POLLET MAXIME i.e. excellit. SOLITARIE i.e. unice. Quod est magna katholice fidei conmendatio. Est enim fides katholica uelut quoddam cacumen et summum. Unde dicit SOLITARIE excellit i.e. unice. Sicut enim unitas in summo est et quicquid ab ea descendit secta est et diuisio. QUE GUM PROPTER. 75 12 Hue usque christianam religionem conmendauit. Amodo reddit causam quare katholica dicatur. Postea ponit sententiam christianorum de Trinitate et causam quare sic de Trinitate sentiant. 13 Postea inducit theologicas rationes quibus inductis christiani hoc de Trinitate sentiunt. Quare katholica dicatur iam diximus. 80 14

TUM PROPTEREA.

Aliam causam reddit secundum quosdam quamuis predicte non oppositam. Secundum uero alios eandem sub aliis uerbis ut tamen sit subdis56 unde dicitur: unde quod dicitur MS. 81 turn propterea: et uno propter MS.

75 que cum propter: que tamen propter MS.

De Trinitate I, 8-18

323

iunctiuum non disiunctiuum sicut est illud : Allexander uel Paris. Quod non approbamus. 85 QUOD EIUS GULTUS i.e. diuine religionis PER OMNES PENE. Alique enim gentes sunt que christianam religionem non profitentur. 15 Et nota quod si unus solus christianus esset in toto mundo non propter hoc fides Christiana minus esset katholica quia esset generalis et apta omnibus qui ad earn accederent in priori tamen conditione manentibus. Et re- 90 gule preceptorum eius generales essent et apte omnibus christianam religionem profitentibus. Et quando Christus et duodecim discipuli tantum erant non certe minus erat Christiana religio katholica uel uniuersalis uniens. 16

cuius HEG et cetera. In prioribus christianam religionem conmendauit. Et etiam ostendit 95 qualiter fides katholica dicatur [f. 77]. Nunc ponit christianorum sententiam de Trinitate et subiungit statim causam quare ita de Trinitate sentiant. Quomodo uero tenendum sit hoc quod tres persone sint unus deus una diuinitas non statim edisserit. Sed deinceps utetur argumentis sumptis ad hoc de theologia quibus id tenere docet et defendere secundum theologos. 1 17 cuius scilicet christiane religionis i.e. eorum qui profitentur christianam religionem i.e. religiosorum christianorum talis EST SENTENTIA scilicet quod sentiunt i.e. credunt. Sciendum est autem in hoc loco quod credulitas est infra scientiam sed 5 est ultra oppinionem et est quasi medium infra scientiam et opinionem. Infra scientiam quia multi credunt quod nesciunt sicut simplices quibus datum est credere firmiter ueritatem de deo sed tamen ignorant quod credunt. Et hiis merces magna debetur. 18 Ultra opinionem est credulitas quia qui oppinatur habet dubitationem. 10 Sed qui credit non dubitat. Nam si dubitat non credit. Et sic credulitas est medium inter scientiam et oppinionem. Credulitatem quidem habent demones ut supra diximus. Credunt sic quod Ihesus Christus Filius dei est et erat ante incarnationem in qua natus est ex Maria Uirgine passus sepultus et alia que Christiana profitetur 15 et credit religio. Sed non amant etsi credant. Unde non habent fidem uirtutem cuius radix amor est. Unde dicitur quod caritas est radix omnium uirtutum et consumacio. Hoc de credulitate sciendum erat. 86 per omnes pene: per omnes pone MS. 99 statim edisserit: statim adisserit MS.

97 Trinitate sentiant: Trinitate sentient MS.

324

Abbreviatio Monacensis

19 DE TRINITATIS UNITATE i.e. de imitate que est Trinitas transumptiue 20 intelligendum est. Uolumus et katholicum est quod Trinitas sit unitas et unitas sit Trinitas sicut trinus est unus et unus est trinus. Sciendum quod aliter est de deo aliter de rebus creatis. Deus enim quicquid est ex se est nullo alio sibi conferente. Sed res create non ex se sunt id quod sunt sed aliunde i.e. alio sibi conferente. Unde uerum est di- 25 cere : sum albus sed non sum albedo : sum homo sed non sum humanitas et ita de ceteris. Nam albus sum aliunde i.e. alio mihi conferente. Homo sum aliunde i.e. alio mihi conferente. Et ideo non est uerum dicere sum albedo sum humanitas. 20 Quod si essem homo ex me et albus ex me i.e. nullo alio mihi conferente 30 uerum esset dicere sum albedo sum humanitas. Eodem modo in similibus : scilicet in rebus creatis. Et propter hoc non est uerum : homo est humanitas albus est albedo licet albus et albedo idem significent et idem sint actu. Uere enim sunt huiusmodi negationes propter diuersum modum : non enim propter diuersitatem rerum. Secundum quod antiqui dixerunt 35 quod quedam sunt opposita predicatione sola ut sunt predicta et similia. 21 Sed in deo aliter est. Ipse enim quicquid est ex se est i.e. nullo alio sibi conferente. Unde cum sit inmutabilis est ipsa immutabilitas : cum sit eternus eternitas quia quicquid est ex se est et non aliunde i.e. nullo alio sibi conferente quia nee ipse nee alius [f. 77v] confert sibi ut sit deus. Si- 40 militer cum sit eternus et unus et est trinus et unitas et Trinitas est unitas. 22

SENTENTIA.

Intellige eo modo quo expositum est. PATER INQUIUNT christiani. Hec christianorum est sententia de Trinitate : PATER DEUS est FILIUS DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS NON TRES on. sed UNUS deus. Sed causam quare sic de 45 Trinitate sensiant statim subiungit autor. Cum igitur sint tres persone diuinitatis ille tres persone non sunt tres dii sed unus deus et sunt idem deus ita quod idem sit masculini generis et numeri singularis. 23 Item concedimus quod ille tres persone sunt idem. Et est katholicum 50 cum idem sit neutrius generis. Si uero est masculini generis et numeri singularis negandum est. Sunt igitur idem deus Pater et Filius et Spiritus sanctus. Et idem deus qui Filius est Pater est et idem Spiritus sanctus. Et idem deus qui Pater est est Filius et Spiritus sanctus. 36 quod quedam: quod que falsa MS.

De Trinitate I, 19-27

325

Non tamen ille qui Pater est Filius est uel Spiritus sanctus est. Nee ille 55 qui Filius est Pater est uel Spiritus sanctus. Nee ille qui Spiritus sanctus Pater uel Filius. Sed tamen idem deus Pater et Filius et Spiritus sanctus : et ille tres persone idem deus et idem si neutraliter accipiatur Pater est et Filius et Spiritus sanctus. 24 Et tres persone idem et una res in deo. In deo nulla pluralitas esse 60 potest. Sentiamus et katholicum est quod Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus et unus est tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus quia tres persone unus deus : unus deus tres persone. Quod autem tres persone sint una uel una sit tres persone hoc negamus. Sed de hiis modo hie dicta sufficiant. 65 25 PATER INQUIUNT christiani DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS. NON enim TRES DII sed UNUS deus una deitas una diuinitas una substantia licet Pater et Filius et Spiritus sanctus sint tres persone. IGITUR PATER. Secundum quosdam IGITUR potest legi pro et: coniunctio pro coniunctione ut dicatur Pater est deus Filius est deus et Spiritus 70 sanctus est deus et non tres dii sed unus est deus. Uel illatiue potest legi ut scilicet conclusio labatur in contrarium contra Manicheum. Manicheus enim sic infert: si Pater est deus et Filius deus et Spiritus sanctus deus ergo sunt tres dii non unus deus. 26 Et hoc argumentum confirmat sic per suam falsam dyaleticam 75 que duxit eum in errorem : si quid predicatur de aliquibus singulariter et diuisim illud idem predicatur pluraliter i.e. in plurali numero et coniunctim ut hie Socrates est homo Plato est homo Cicero est homo ergo tres homines non unus homo. Similiter Pater est deus Filius deus Spiritus sanctus deus ergo sunt 80 tres dii non unus deus. Quod falsum. Falsa enim est regula quam Manicheus finxit et multos fecit errare ut ille qui beato Ambrosio tenenti fidem katholicam ut predictum est opposuit. Quamuis enim homo predicatum de tribus hominibus de eis [f. 78] predicetur et pluraliter et coniunctim tamen deus non potest de tribus personis pluraliter ut dicatur tres persone 85 sunt tres dii. 27 Quod enim homo pluraliter predicatur de Socrate et Platone et Cicerone hoc facit differentia que est inter eos. Licet enim habeant idem totum esse quia sunt sub eadem specie specialissima tamen solo numero i.e. solis acci61 sentiamus et: senceamus et MS.

70 est deus Filius est: et deus Filius et MS.

326

Abbreviatio Monacensis

dentibus differunt. Que differentia pluralitatem facit. Nam pluralitas ex 90 accidentibus prouenit ut postea dicetur. Quod si in Socrate et Platone et Cicerone esset indifferentia tune non predicaretur homo de eis pluraliter sed essent unus homo. 28 Sed in tribus personis in deitate est indifferentia. Nullo enim modo differunt tres persone scilicet Pater et Filius et Spiritus sanctus. Nam 95 quecumque differunt aut genere aut specie aut numero differunt: accidentibus differunt. Sed Pater et Filius et Spiritus sanctus nee genere nee specie nee numero differunt: quare nullo modo differunt. Quare in eis est indifferentia que causa est quare tres persone sint unus deus et non tres dii. 1 Quod autem indifferentia sit in tribus personis probat autor in sequentibus contra Arrianos qui in personis deitatis differentiam posuerunt. 29 Concludit ergo Boetius : PATER est DEUS FILIUS est DEUS SPIRITUS SANCTUS est DEUS sic ut conclusio cadat in contrarium contra detestandum Mani- 5 cheum. Ergo UNUS DEUS NON TRES DII. Et Manicheus deceptus inde conclusit: ergo tres dii. Sed Boetius: immo inde sequitur unus deus. Et hoc ex ui predicati quia in deo nulla est pluralitas nulla est diuersitas. Unde potius infertur unus deus quam tres dii. 10 luxta quod auctor concludit: PATER et FILIUS et SPIRITUS SANCTUS NON TRES DII sed UNUS est deus. Et KEG EST christianorum de Trinitate SENTENTIA que ponitur hie. 30 cuius sententie causam subiungit auctor dicens euros CONIUNCTIONIS scilicet quod coniungunt christiani tres personas scilicet Patrem et Filium 15 et Spiritum sanctum ut dicant unum deum esse RATIO i.e. causa et argumentum huius CONIUNCTIONIS EST INDIFFERENTIA i.e. ad faciendum coniunctionem trium personarum in unam substantiam in unam diuinitatem sumunt rationem et argumentum ab indifferentia que est in tribus personis que nullo modo differunt nullo modo diuersa sunt quia quecumque differunt aut gene- 20 re aut specie aut numero differunt. Non enim absurdum est adducere philosophicas rationes ad confirmandum et tenendum fidem. Quod si queratur sub quo loco in thopicis sit argumentum ab indifferentia dicimus quod sub loco a differentia continetur. Indifferentia enim priuatio est differentie. Et priuatio differentie 25 pertinet ad differentiam. RACIO inquit i.e. causa et argumentum. Sic enim solet accipi. Causa uero sententie christianorum de Trinitate posita non statim subiungit quomodo hoc sit tenendum : sed deinceps ut diximus.

De Trinitate I, 27-33 31

327

EOS ENIM.

30

Indifferentia ENIM in personis deitatis et secundum sententiam christianorum de Trinitate. Nam si qui non tenent differentiam oportet eos tenere indifferentiam. A contrariis. Contraria contrariis conueniunt. Aut enim ibi est differentia aut indifferentia [f. 78v]. Arriani autem tenent quod differentia sicut habetur in littera. Quod 35 tamen esse non potest quia omnia que differunt aut genere aut specie aut numero differunt. Sed tres persone deitatis nee genere nee specie nee numero differunt: quare nee in eis est differentia nee esse potest. EOS ENIM non christianos DIFFERENTIA COMITATUR i.e. illi tenent differentiam in personis QUI UEL AUGENT i.e. qui dicunt quod Pater est maior 40 Filio : Filius maior Spiritu sancto : Spiritus sanctus minor Filio : Filius minor Patre ponentes maioritatem et minoritatem in personis deitatis. 32 QUI GRADIBUS MERITORUM i.e. dignitatum : meritum pro dignitate. Utuntur enim quibusdam gradibus de Trinitate loquentes cum dicunt quod Pater maioris est meriti i.e. dignitatis quam Filius : Filius maioris quam Spi- 45 ritus sanctus sic -TRINITATEM UARIANTES GRADIBUS MERITORUM ut ostensum est. UARIANTES i.e. ponentes differentiam. DISTRAHUNT i.e. diuidunt. ATQUE IN PLURALITATEM. Expositio precedentium est. Ponentes in deo pluralitatem in quo nulla est diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nullus 50 numerus esse potest ut postea dicetur ut qui ponunt in deo pluralitatem ponunt in eo mutabilitatem quia ubi est pluralitas ibi est alteritas. Ubi alteritas ibi mutabilitas. Sic in deo pluralitatem ponentes ponunt in ipso mutabilitatem. 33

PRINGIPIUM PLURALITATIS ALTERITAS.

55

Sed Arriani diuidendo Trinitatem et gradus meritorum ponunt in Trinitate alteritatem. Nam ubi diuisio est ibi est alteritas quia si ibi non alteritas nee potest esse diuisio. Quare cum diuidunt alteritatem ponunt in personis. Quare in deo pluralitatem ponunt quia ALTERITAS PRINGIPIUM PLURALITATIS CSt.

60

Quod patet ex hoc quod prima alteritas est ab unitate discessio. Et si non sit alteritas non est pluralitas. Et hoc est quod dicit PRETER ALTERITATEM i.e. nisi sit alteritas nee PLURALITAS QUID SIT INTELLIGI quia nullo

31 et secundum sententiam: et sententiam MS. 40 personis qui uel: personis qualis MS. 55 principium pluralitatis: principium pluralitas MS. 62 preter alteritatem: preter pluralitatem alteritatem MS.

328

Abbreviatio Monacensis

modo POTEST esse alteritas siue pluralitas nee sine pluralitate alteritas. Et hoc est quod dicit QUID SIT INTELLIGI NON POTEST. 65 34

TRIUM NAMQUE.

Dixi quod indifFerentia est inter tres personas. Nam inter eas est coniunctio que non est differentia sed indifFerentia. Hoc probat contra Arrianos qui differentiam in personis ponebant distrahentes Trinitatem. Probat scilicet contra eos quod indifFerentia est in personis sic agens : in 70 eis est differentia aut indifFerentia. Arrianus dicit quod difFerentia sit in eis. Unde ducit eum Boetius ad inconueniens et conuincit. Et sic confirmat propositum quod scilicet indifFerentia sit in tribus personis contra Arrianum qui hoc negat. 35 Procedit autem hoc modo contra ipsum : omnia que difFerunt aut GE- 75 NERE aut SPECIE aut NUMERO difFerunt. Hoc enim principium quoddam est in philosophia et simplex elementum quod non oportet probare nee determinare. Unde Boetius in Conmento super Porphirium appellat ista per se nota : quecumque difFerunt aut genere et cetera. Et quecumque conueniunt et 80 cetera. Hec enim per se nota sunt et ubique recipienda licet quidam garruli ea determinanda esse mentiantur. 36 Procedit ergo Boetius sic contra Arrianos : quecumque difFerunt aut genere aut specie aut numero difFerunt [F. 79]. Quod non potest negari. Igitur cum tres persone differant — quod concedit Arrianus — aut genere 85 aut specie difFerunt. Sed nee genere nee specie difFerunt. Quod concedit aduersarius. Nee numero. Hoc ultimum probat auctor scilicet quod non difFerunt numero quia non erat patens. Probat autem sic : si numero difFerunt accidentibus uel accidente difFerunt. Que enim numero, et accidente difFerunt. Hoc iterum 90 habet philosophia. Quod si tres persone deitatis accidentibus uel accidente differrent et accidentia essent in deo et ita aliquid extrinsecus accidit deo. Quod est inconueniens. Ita procedit Boetius contra Arrianos. 37 Sunt autem ista principia firme tenenda ex quibus auctor procedit scilicet quod omnia que difFerunt aut genere aut specie aut numero diffe- 95 runt: et quod quecumque conueniunt aut genere et cetera. Et dicit Boetius contra Arrianum : aut in personis differentia est aut indifFerentia. Arrianus tenet quod differentia. Modo procedit Boetius sic : 65 quid sit intelligi: quid intelligentes MS.

89 probat autem: probet autem MS.

De Trinitate I, 33-40

329

aut genere aut specie aut numero differunt tres persone quia TRIUM RERUM et cetera. ENIM pro quia. Et est sensus quod quecumque sunt differentia 1 aut genere aut specie aut numero differunt. Hoc est quod habetur in littera. Et quia constans est quod quecumque differunt aut genere et cetera. 38 Cum tres persone deitatis in nullo istorum modorum differant nee differunt. Differre aliqua inter se et esse differentia est ea esse discreta sic ut 5 genere uel specie uel numero differant. Sed tres persone nee sunt nee possunt esse discreta quoniam nee numerum facere possunt nee genere nee specie nee numero differunt. Sunt enim idem ut superius dictum est. Nee differunt inter se nee conueniunt. Nam si differrent aut genere et cetera. Sed hoc esse non potest. 10 Si uero conuenirent aut in substantiali aut in accidentali conuenirent. Sed eis nichil potest esse substantiale aut accidentale. Quare nee conueniunt nee differunt. Quod si differrent ut dicit Arrianus in aliquo conuenirent quia quecumque differunt in aliquo conueniunt. Et hoc constans est in philosophia. Quod a nullo negari potest. Aliqua enim differre inter se 15 est ea discreta esse. 39 Est autem in hoc loco uidendum utrum idem sit differens quod diuersum i.e. an omnia que sunt diuersa sint differentia. Nos dicimus quod idem sit diuersum et differens. Et quecumque sunt diuersa sunt differentia si diuersum proprie accipiatur licet tamen dici possit quod aliud est differens 20 et aliud est diuersum ut diuersum dicatur esse ab alio scilicet quod non est illud. Differens uero quod ab eo differt uel genere uel specie uel numero. Et secundum hoc diuersa erunt differentia. Hoc lignum enim et hec linea scilicet ligni longitude sunt diuersa ita quod unum non est aliud. Nam hec linea non est hoc lignum neque est conuerse. Tamen non sunt diffe- 25 rentia quia neque genere et cetera differunt. Quod qualiter sit postea dicetur. Eodem modo color et corpus sunt diuersa sed non tamen differentia quia sunt idem actu et idem uisibile. Et tamen sunt diuersa quorum unum non est aliud. Similiter uox et aer sunt diuersa quorum unum non est aliud. 30 Sunt tamen idem sensibile nee tamen idem simpliciter. 40 Idem enim per se dicitur idem predicatione et quod Aristotiles ait: si essent idem utraque de eodem predicaretur. Licet autem color et corpus sint diuersa et cetera non tamen differunt nee conueniunt sicut substan5 ea esse discreta: ea causa discreta MS. diuersum dicatur: diuersum dicat MS.

11 aut in accidentali: aut in material! MS.

21

330

Abbreviatio Monacensis

tia qualitas et quantitas sunt diuersa quorum unum non est aliud nee tamen 35 genere uel specie uel numero differunt uel conueniunt. Quod si quis opponat quod conueniunt in aliquo scilicet in genere — sunt enim generalissima [f. 79v] et substantia qualitas quantitas et conueniunt in hoc genere scilicet generalissimo quia unumquodque eorum est generalissimum — respondemus quod hec decem non numerantur i.e. sub- 40 stantia qualitas quantitas sed inferiora huius uniuersalis generalissimi que scilicet in hoc communi conueniunt. 41 Nam in numeratione semper oportet aliquid commune circa aliqua multiplicare. Est enim numeratio multiplicatio unionis circa aliqua scilicet alicuius communis multiplicatio circa ea que in ipso conueniunt ut 45 cum dico : Socrates et Plato et Cicero sunt tres homines multiplico humanam naturam circa ea que in ipsa conueniunt. Similiter cum dico substantia quantitas qualitas sunt tria generalissima multiplico hoc commune generalissimum circa sua inferiora. Substantia tamen et qualitas et quantitas in nullo conueniunt uel differunt. 50 Quod si iterum opponatur quod hie color et hoc corpus et hec linea et hoc lignum in aliquo genere conueniunt scilicet in hoc genere res, dico quod non faciunt numerum qui sit in rebus numerabilibus quia idem actu sunt. Et eodem modo in consimilibus. 42 De hoc autem in arismetica dicitur quia in ea agendo de numero ista 55 subtilitas docetur ostendendo quid sit numerus et cuius rei sit nomen et quid in rebus efficiat. Iterum si quis opponat: omnia diuersa differunt aut genere aut specie aut numero, sed color et corpus diuersa sunt, ergo differunt sic uel sic dicimus quod non est uerum propter diuersas determinationes sicut nee istud : omnis 60 qualitas accidens, rationalitas qualitas, ergo rationalitas accidens et hoc : omne corpus uel spiritus substantia, omnis res corpus uel spiritus, igitur omnis res substantia. Hoc non sequitur propter diuersas determinationes. 43 Diuersa enim adiuncta conexionem impediunt. Cum enim dicitur : omnis qualitas accidens, rationalitas qualitas, ergo rationalitas accidens ex 65 hoc adiuncto accidens refertur qualitas ad id quod est in subiecto. Sed cum assumitur : rationalitas qualitas ex hoc adiuncto qualitas refertur ad predicabile in quale etsi non sit in subiecto. Et ideo non coniunguntur extrema. Similiter : omnis res est corpus uel spiritus. Omne corpus uel spiritus est substantia. Hoc totum uerum est. Sed conclusio non prouenit inde : 70 69 omnis res corpus: omnis reus corpus MS.

De Trinitate I, 40-46

331

scilicet omnis res est substantia quia substantia trahit secum accidens et ilia locutio ad ueritatem suam exigeret quod omnis res i.e. omnis substantia est omne accidens. Quod esse est impossible. 44 Eodem modo est in hac conexione : omnia diuersa aut genere et cetera differunt. Hoc uerum est ex adiuncto. Diuersum enim ex hoc adiuncto 75 ad aliud differens uel genere uel specie uel numero refertur. Sed hec linea et hoc lignum sunt diuersa: hie diuersum ex hoc adiuncto ad aliud respicit scilicet quia unum non est aliud. Et ideo non sequitur quod hoc lignum et hec linea differunt genere uel specie uel numero : propter diuersas determinationes. Et eodem modo in ceteris consimilibus iudicandum. De diuersa autem 80 determinatione in fine Diuisionum habetur ubi dicitur quod uox quandoque diuiditur in significationes quandoque in determinationes quandoque in modos. In talibus autem non est diuersa significatio nee diuersus modus sed diuersa determinatio propter diuersa adiuncta ut ostendimus. 45 De [f. 80] diuerso autem et differente induximus propter tres personas 85 deitatis ut inquireremus an concedendum sit personas esse diuersas et differentes an non. Et dicimus quod neque diuerse sunt neque diuersa : neque differentes sunt neque differentia. Et si in aliquo autore inueniatur quod sint diuerse improprie diuersum accipitur et ex adiuncto uariatur. Et sic accipitur diuerse qualiter una non est alia et persona Patris non est persona 90 Filii. Et sic de ceteris. Unde si quis sic argumentetur : omnia diuersa aut genere et cetera sed tres persone sunt diuerse aut genere et cetera nichil operatur propter diuersam determinationem sicut ostendimus. 46 Sunt igitur in deo tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus in 95 quibus est indifferentia : ideo nulla pluralitas. Nulla enim potest esse in deo differentia nulla ex diuersitate pluralitas. Quare nee numerus. Quod probat Boetius contra Arrianos in personis deitatis pluralitatem alteritatem diuersitatem ponentes. Dicit itaque TRIUM RERUM UEL QUOTLIBET plurium quam trium l DIUERSITAS i.e. differentia GONSTAT i.e. est TUM GENERE — TUM pro uel — i.e. TUM GENERE uel SPECIE uel NUMERO. Et est sensus I omnia que differunt aut genere et cetera differunt quia quecumque conueniunt aut genere et cetera. Et quot modis res conueniunt tot modis differunt. Et hoc est 5 quod dicitur in littera. 74 omnia diuersa aut: omnia diuersum aut MS. 76 sed hec linea: sed linea MS. 86 ut inquireremus: ut inquirens MS. 87 neque differentes sunt: neque differentie sunt MS. 95 sunt igitur: sicut igitur MS. 96 ideo nulla: non nulla MS.

332

Abbreviatio Monacensis

47 QUOTIENS DICITUR IDEM i.e. quot modis dicuntur aliqua conuenire TOTIENS DIUERSUM PREDICATUR i.e. tot modis dicuntur aliqua differre. Sed IDEO DICITUR TRIBUS MODIS QUARE et DIUERSUM tribus. Unde patet et primo quod ea que diuersa sunt genere uel specie uel numero tribus modis di-10 uersa sunt. 48 Hie est modus non determinatio uocis sicut superius. Modi autem dicuntur cause diuerse quibus aliquod uocabulum conuenit diuersis manens in eadem significatione. Ubi modi diuersi sunt uolumus nullam equiuocationem esse ueluti infinitum dicitur cuius terminus inueniri non potest. 15 Hec est enim infiniti descriptio quod in eadem significatione diuersis tamen de causis conuenit deo mundo tempori. Deus enim dicitur infinitus quia est eternus. Eterni enim terminus inueniri non potest. Mundus uero dicitur infinitus termino magnitudinis. Mundi enim terminus propter magnitudinem non potest inueniri. Tempus 20 autem infinitum propter successionem propter quam terminus eius inueniri non potest. Sic infinitum conuenit deo et mundo et tempori diuersis de causis et eius diuisio. 49 Similiter IDEM diuersis conuenit propter diuersas causas et eius diffi- 25 nitio eisdem conuenit si diffinitionem haberet. IDEM itaque TRIBUS MODIS i.e. tribus de causis dicitur scilicet idem genere idem specie et idem numero. Et hoc est quod dicit AUT GENERE idem ut sit sensus : idem aut genere aut specie aut numero UT IDEM HOMO QUOD EQUUS idem genere intelligendum est. 30 Notandum hie quod non simpliciter concedendum est: GATO ET CICERO sunt idem sed IDEM SPECIE. Nee tamen inde sequitur idem. Similiter homo idem est quod equus non simpliciter sed genere. Idem enim per se est idem predicatione. 50 Quotiens enim aliquod uocabulum alicui propter aliquam [f. 80v] 35 causam conuenit uel aliquibus non predicatur de eo per se sed cum causa de eo cui ea causa conuenit non quando de eo predicatur cui proprie et ex inuentione conuenit. Uerbi gratia infinitum diuersis causis conuenit mundo et tempori ut dictum est. Nee simpliciter predicatur de aliis nisi de eo cui proprie et ex inuentione conuenit. Non enim dicendum est simpliciter 40 i.e. sine adiunctione cause deus est infinitus. Sed addi debet causa scilicet deus est infinitus eternitate. Similiter debet dici: tempus est infinitum successione. Quia uero ex inuentione notat infinitum magnitudine et mundus magnitudine dicitur

De Trinitate I, 47-53

333

infinitus idcirco simpliciter infinitum de mundo predicatur ut dicatur : 45 mundus est infinitus, sine additione cause. Similiter que sunt idem genere non dicuntur idem sine additione cause ut dicatur idem genere. Et similiter idem non debet dici idem specie simpliciter. Sed que sunt idem numero simpliciter idem dicuntur. Idem enim sic inuentum est ut notet idem numero scilicet in substantia idem. 50 Idem numero pluribus modis dicitur sicut docetur in Dialetica. Et Aristotiles in Topicis dicit quod idem numero tantum simpliciter accipiatur predicatione idem. Et hoc erat hie dicendum de eodem. 51 Idem NUMERO UT TULIUS ET CICERO scilicet idem in substantia. In hiis sequitur idem simpliciter. UNUS EST NUMERO Tulius et Cicero proprie locutus 55 est dicens UNUS EST NUMERO quoniam idem sunt predicatione. Et bene potest concedi quod homo et quelibet substantia sunt idem genere. Nee tamen inde sequitur idem. QUARE. A simili per contrarium illatio. 52

SED in NUMERO DIFFERENTIAM.

60

Sed differentia numero accidentibus differunt uel accidente. Unde Boetius probat quod tres persone deitatis numero non differunt. Nam si numero difFerrent et accidentibus. Sed accidentia non sunt in personis deitatis. Quare ipse numero non differunt. Quod si numero differre credantur et accidentia in eis uel in deo 65 esse oportebit concedere. Accidentia enim tantum i.e. UARIETAS ACCIDENTIUM circa subiecta numerum faciunt non quia numerus uel pluralitas sit in accidentibus sed ex accidentibus est numerus et pluralitas in rebus numerabilibus. Et hoc est quod autor dicit quod numerus et UARIETAS ACCIDENTIUM 70 FACIT DIFFERENTIAM in numero quia ex accidentibus numerus et pluralitas proueniunt in rebus. 53 Sed ad hoc forsitan aliquis obiciat quomodo numerus erit in illis ex accidentibus cum accidentibus nichil accidat. Et si numerus est in accidentibus quibus nichil potest accidere quomodo potest esse ut numerus tantum 75 ex uariatione accidentium circa subiecta contingat ? Accidentia enim nullis accidentibus uariantur quoniam nichil eis potest accidere. Ad quod dicimus quod in illis nouem scilicet in accidentibus non est numerus non est aliqua pluralitas. Sed ex illis numerus est et pluralitas. Nullam enim in rebus ponunt accidentia pluralitatem. Unde accidentalia 80 50 ut notet idem: ut notat idem MS.

56 unus est numero: unus est numerus MS.

334

Abbreviatio Monacensis

uocabula quantitatiua et qualitatiua relatiua et similia nullam ponunt diuersitatem in rebus quoniam accidens quodlibet et id cui accidit idem penitus sunt actu. Unde dicimus quod non est numerus in accidentibus sed ex accidentibus que scilicet accidentia sunt circa subiecta uariantur. 54 Et est istud aliud principium in philosophia cui contradici [f. 81] 85 non potest quod numerus est ex accidentibus : non in accidentibus et quod in subiectis tantum numerus et sub specialissimis speciebus substantiarum. Nam in illis nouem non sunt indiuidua sub specialissimis speciebus. Etsi bene essent non propter hoc concederem numerum siue pluralitatem in illis esse. In subiectis enim tantum et sub speciebus specialissimis est nu- 90 merus siue pluralitas. Et hoc est quoddam principium. Quod si quis opponat quod accidentia numerantur et ita est in eis numerus et pluralitas sicut cum dicimus duo colores due uel tres quantitates et cetera in hunc modum — dicimus quod non est aliquis numerus qui rerum pluralitatem ponat. Est enim tantum numerus quo numeramus 95 non numerus qui sit in rebus numerabilibus que scilicet discrete sunt inter se genere uel specie uel numero. Quod tantum habent ea que sunt sub specialissimis speciebus substantiarum. Ea enim tantum uel genere uel specie uel numero differunt que sub oppositis speciebus specialissimis sunt et genere et specie differunt. Que uero sub eadem specie specialissima 1 sunt solo numero differunt. 55 Uolumus itaque et pro principio statuimus quod numerus sit in substantiis et sub specialissimis speciebus. In accidentibus non est numerus nisi quo numeramus. Unde dicimus quod licet sint tres persone deitatis 5 non tamen numerus est in eis siue pluralitas nisi numerus quo numeramus : non numerus qui sit in rebus numerabilibus. Nam si numerus in eis esset secundum statuta principia oporteret personas accidentibus differre. Quod est impossibile. Cum enim numerus sit in rebus ex uariatione accidentium circa sub- 10 iecta in deo non potest esse numerus. Non enim in deo possunt esse subiecta que uarientur accidentibus. In eo enim nulla potest esse diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nullus numerus. 56 Dicimus itaque quod accidentia subiecta uariant et numerum et diuersitatem in rebus faciunt scilicet ea accidentia que sunt in substantiis non 15 que fuerunt. In diuersis enim temporibus subiecta eadem diuersa accipiunt 83 est numerus in: est in MS. 94 et cetera in hunc: et cum in hunc MS. 99 sub oppositis speciebus: sub oppositis MS. 11 subiecta que uarientur: subiecta sed uarientur MS. 15 rebus faciunt scilicet: rebus scilicet MS.

De Trinitate I, 53-58

335

accidentia ex quorum uariatione circa ipsa essent. Nee numerus esset in eis sed omnia ad unitatem reducerentur. Teneantur ergo hec principia ad ratiocinandum de personis deitatis contra Arrianos quibus Boetius utitur. Aliter enim i.e. sine eis nichil contra 20 eos efficeret qui differentiam ponunt in personis. 57 Sunt autem principia hec : omnia que differunt aut genere et cetera quoniam que conueniunt aut specie aut genere aut numero conueniunt. Item omnis numerus est ex accidentibus et est in substantiis sub specialissimis speciebus substantiarum. Et hoc uult autor quod scilicet numerus sit 25 ex accidentibus ubi dicit quod UARIETAS ACGIDENTIUM FACIT DIFFERENTIAM NUMERO. Et plane secundum Boetium nulla possunt differre numero nisi differant accidente. Unde contra Arrianos plane probat quod tres persone deitatis numero non differant. 30 UARIETAS ACGIDENTIUM. Bene dlCO quod UARIETAS AGGIDENTIUM FACIT

DIFFERENTIAM NUMERO. Nam ea que numero differunt solis accidentibus differunt: non genere uel specie. Et hoc est quod in [f. 81v] litter a habetur. TRES HOMINES ut Socrates Plato Cicero qui sunt sub hac specie specialissima homo DISTANT i.e. differunt AGCIDENTIBUS : non genere uel specie. 35 Ex hoc patet quod numero differentia secundum Boetium differunt accidentibus. Quod de personis deitatis existimare phas non est. NAM si UEL. Responsio ad obiectionem que posset fieri. Que talis est: si res abstraherentur ab omnibus suis accidentibus et considerarentur sine eis 40 differrent tune numero et accidente ? Ad hoc respondet Boetius dicens quod nunquam abstrahi possunt ab omnibus accidentibus suis. Sunt enim quedam accidentia rebus sine quibus res rationabiliter intelligi non potest ut est locus sine quo nunquam corpus potest esse nee ideo sine eo rationabiliter intelligi. Et similiter species habent 45 quedam accidentia sine quibus intelligi non possunt. Dicit itaque Boetius quod nunquam possunt abstrahi res ab omnibus accidentibus suis ut scilicet sine eis rationabiliter intelligantur. Quod si hoc esset — quod nullo modo potest esse — tune res non differrent numero nee numerus posset in eis esse. Sed sic essent in actu ut abstracta sine omni- 50 bus accidentibus intelligerentur. Quod esse non potest. 58

59 Non dico quod intellectus non posset haberi de re ita quod de accidentibus eius non haberetur intellectus. Sed non potest intelligi res aliqua 49 quod nullo modo: nullo modo MS.

336

Abbreviatio Monacensis

esse rationabiliter quin aliquod accidens eius sit: sicut habetur in Libro diuisionum quod quedam accidentia sunt sine quibus res potest intelligi esse ut 55 glaucitas oculorum. Est quoddam accidens sine quo non potest homo rationabiliter intelligi sicut risibilitas que in subiecto est: nonquianon possit haberi intellectus de homine rationabiliter ita quod non haberetur intellectus de risibilitate. Hoc enim bene potest esse. Sed non potest homo intelligi rationa- 60 biliter sine risibilitate. 60 Eodem modo res non possunt intelligi rationabiliter sine aliquo accidente. Et hoc est quod Boetius hie dicit. UEL i.e. etiam. AB HIIS rebus ut a tribus hominibus de quibus supra i.e. quemadmodum in illis sic in rebus consimilibus. Ideo ANIMO res separamus i.e. sine accidentibus esse intelligi- 65 mus. TAMEN LOCUS quasi dicat: si intelligamus sine omnibus aliis accidentibus TAMEN non possunt intelligi sine loco rationabiliter esse quia quedam sunt accidentia rebus sine quibus nee esse nee intelligi possunt rationabiliter. DIUERSUS EST quia una res in uno loco alia in alio due res non possunt 70 esse in eodem loco. Unaqueque enim proprium locum occupat QUEM i.e. locum FINGERE UNUM NON POssuMUS i.e. non debemus. Possumus enim fingere quodlibet rationabiliter sed non debemus. DUO ENIM. Probatio precedentis. NON continebunt i.e. non erunt in uno loco. 61

QUI EST ACCIDENS.

75

Nota genus locutionis. Si dicam : sum in loco QUI EST ACCIDENS non distinguendo falsum est. Si distinguendo, uerum. Sensus enim est: sum in loco QUI EST ACCIDENS i.e. et locus est accidens. Qui pro et accipitur sicut hie : Socrates est animal quod est genus. Et nota quod in hac et in omnibus aliis similibus QUI pro et accipitur [f. 82] . 80 II 1

AGE IGITUR.

Quasi dicat: ideo pluralitas in eis est quia scilicet accidente differunt. Ex accidentibus ut diximus numerus et pluralitas quamuis in eis nee numerus nee pluralitas esse potest. AGE enim. Posuit in superioribus principia talia contra Arrianos : om- 5

55 accidentia sunt sine: accidentia sine MS. 67 quasi dicat: quasi dicit MS. quia quedam: esse quedam MS. 1 age igitur: atque ideo MS.

68 esse

De Trinitate I, 59-11, 5

337

nia que differunt aut genere et cetera. Quecumque conueniunt aut genere et cetera. Omnis pluralitas ex accidentibus. Que nullo modo negari possunt et que principia dixi quod quamuis tres persone sint in deo non tamen in eo pluralitas nee numerus. Sed indifferentia ex qua tres persone sunt unus deus sunt unum et idem 10 sunt una deitas que est Trinitas quia et Trinitas est unitas et unitas est Trinitas. 2 Ad hoc posset aliquis dicere qui esset tantum exercitatus in phisica uel in mathematica ita quod non in theologia : mirum est quod tres persone sunt deitatis et in illis nulla est pluralitas quia secundum artes predictas 15 posset inferri quod pluralitas esset in illis. Ad hoc Boetius dicit : non est mirum quod dico tres personas esse in deitate et nullam in eis pluralitatem esse. Hoc enim dico secundum theologicas rationes non secundum mathematicas uel phisicas. Que scilicet theologice rationes sunt secundum considerationem theologie. 20 3 Alia enim consideratio theologie alia mathematice alia phisice et secundum considerationem phisice et mathematice ex quo hoc numerale nomen tres conueniret aliquibus et in eis pluralitas esse necessario concederetur. Sed secundum theologicas rationes non est ita. Quod qualiter eueniat inspiciendum est. 25 4 Est quidem rerum uniuersitas in theologia : est in mathematica : est in phisica. Et rerum uniuersitas subiecta est theologie mathematice et phisice. Theologia est rerum uniuersitas sicut est in simplicitate. Est enim rerum uniuersitas conplicata in quandam simplicitatem que simplicitas conplicans in se rerum uniuersitatem deus est. Deus enim unitas est conpli- 30 cans in se rerum uniuersitatem sicut unitas conplicatio est uniuersitatis et numerorum et non tamen est pluralitas sed unitas nisi ui et potestate que est pluralitas. Pluralitas uero est explicatio unitatis. Unitas uero principium et origo pluralitatis. Ab unitate enim descendit omnis alteritas. Sic deus est unitas 35 rerum uniuersitatem in se conplicans in quadam simplicitate. 5 Cuius conplicationis explicatio est omnia que fuerunt que sunt et que futura sunt. Nam sicut unitas precedit pluralitatem ita simplicitas que deus est precedit rerum pluralitatem. Necesse est enim omnem pluralitatem ab

20 considerationem theologie: considerationem theologia MS. explicatio omnia MS.

37 explicatio est omnia: tune

338

Abbreviatio Monacensis

unitate descendere et omnem mutabilitatem ab immutabilitate. Et quia 40 unitas precedit pluralitatem et mutabilitas inmutabilitatem inde est quod deus eternus est. Ipse enim uera unitas est conplicans in se rerum omnium pluralitatem in simplicitate et esse et origo omnium rerum. Unde nee debet nee potest dici quod diuersum sit numero ab [f. 82v] aliquo quoniam esse omnium 45 est nee idem numero cum aliquo. Nam quomodo fieri posset ut principium omnium et esse idem numero aut diuersum esset cum aliqua de rebus quarum esse est et principium. Si quis altius inspiciat uidebit non posse contingere. 6 Est item rerum uniuersitas eadem subiecta mathematice sed alio modo 50 scilicet ut est explicatio simplicitatis que est in deo. Que explicatio ab antiquis fatum dicitur. Fatum enim est explicatio diuine prouidentie. Diuina uero prouidentia est ipse deus. Et deus est ipsa diuina prouidentia que precedit fatum. Est enim fatum. Quod Boetius in Libro de consolatione testatur. Unde 55 patet diuinam prouidentiam precedere fatum. Conplicatio enim semper precedit explicationem sicut unitas pluralitatem. Est itaque rerum uniuersitas subiecta mathematice sed aliter quam theologie. Est item eadem uniuersitas subiecta phisice sed alio modo : scilicet ut est in actu. 60 7 Est igitur eadem rerum uniuersitas subiecta theologie mathematice et phisice sed diuersis modis. Considerat enim phisica quatuor elementa : scilicet corpora ipsa ut in actu sunt. Mathematica uero non ut in actu sunt formas elementorum considerat sed ut abstrahuntur scilicet quantitas qualitas. 65 Theologia considerat simplicitatem unionem omnium in quadam simplicitate que deus est. In qua simplicitate nulla est multiplicitas sed tanturn simplicitas, nulla pluralitas sed tantum unitas nulla diuersitas sed tantum ydemptitas. 8 luxta igitur theologiam que simplicitatem considerat nulla in uniuer- 70 sitate rerum potest esse pluralitas nulla diuersitas nulla multiplicitas. Sed ut theologia earn considerat est in ea simplicitas unitas et ydemptitas. Secundum quod Boetius dicit iuxta theologicas rationes quod quamuis tres persone sint in deo non potest esse in eis uel in eo pluralitas quia in eo unitas ydemptitas simplicitas que omnino diuisioni et alteritati repug- 75 44 in simplicitate: multiplicitate MS.

De Trinltate II, 5-11

339

nant. Ipse enim est uera unitas que est Trinitas et Trinitas est unitas : unitas scilicet conplicans in se rerum uniuersitatem omnium in simplicitate que ab antiquis absoluta uocatur necessitas. 9 Cum autem rerum uniuersitas ut dictum est subiecta sit theologie mathematice et phisice secundum diuersas considerationes est tamen rerum 80 diuersitas quatuor modis. Et eadem et una uniuersitas est in absoluta necessitate : est in necessitate conexionis : est in possibilitate absoluta : est in possibilitate determinata. Et hii sunt quatuor modi existendi uniuersitatis omnium rerum. Rerum autem uniuersitas est corporum et spirituum uniuersitas. Res 85 enim si proprie accipiatur ad corpus uel spiritum refertur. Omnis enim res uel corpus uel spiritus. Cum autem dico : omnis res corpus uel spiritus est nichil numero rerum aufero. Nam accidentia et ea quibus accidunt eadem penitus sunt et eedem penitus res numerabiles. Unde dicimus quod in accidentibus non est numerus non est pluralitas 90 quamuis ex accidentibus sit in rebus numerus [f. 83] et pluralitas. Nee quantitatiua et qualitatiua uocabula et eodem modo de ceteris ponunt in rebus pluralitatem. Unde dicimus quod rerum uniuersitas est corporum uel spirituum. Et eadem quidem uniuersitas est in necessitate absoluta in simplici- 95 tate et unione quadam omnium rerum que deus est. Est etiam in necessitate conexionis in quodam ordine et progressione : immutabiliter tamen. Est in possibilitate absoluta in possibilitate tamen sine omni actu. Est et in determinata possibilitate possibiliter et actu. 10 Absoluta enim necessitas rerum omnium conplicatio est in simpli- 1 citate. Necessitas complexionis earum rerum explicatio in quodam ordine. Qui ordo a phisicis fatum dicitur. Absoluta autem possibilitas est eiusdem uniuersitatis rerum conplicatio in possibilitate tantum de qua ueniunt ad actum. Et uocatur a phisicis primordialis materia siue cahos. 5 Determinata uero possibilitas est explicatio possibilitatis absolute in actu cum possibilitate. Sic eadem rerum uniuersitas quatuor modis est. Et hiis modis subiecta est theologie mathematice et phisice. 11 Considerat enim theologia necessitatem que est unitas et simplicitas. Mathematica uero considerat necessitatem conplexionis que est explicatio 10 simplicitatis. Mathematica enim formas rerum in ueritate sua considerat. 81 et eadem et: et eadem re MS. 82 in possibilitate: impossibilitate MS. sibilitate: impossibilitate MS. 4 in possibilitate: impossibilitate MS.

98 in pos-

340

Abbreviatio Monacensis

Et phisica uero considerat determinatam possibilitatem et absolutam. Absoluta enim necessitas et absoluta possibilitas in hiis extrema sunt. Reliqui duo modi uelut media. Quod alibi melius explicatur. 12 Ut autem possit intelligi qualiter rerum uniuersitas sit in simplicitate 15 erigendus est animus humanus ad altiora et utendum est intelligentia. Ut enim dicit Boetius in Libro de consolatione sensus formam simul cum materia conprehendit. Ratio tantum ymaginem rerum non ueritatem. Intellectus uero siue intelligentia simplicitatem et unionem rerum que deus est qua scilicet intelligentia utendum est ut conprehendi possit qualiter rerum 20 uniuersitas conplicata sit in simplicitate. Uires etenim anime rerum uniuersitatem conprehendunt alio et alio modo. luxta quod Boetius in Libro de consolatione inquit erigamus in simplicitatem si fieri potest et ibi uidebimus quod in ratione uidere non possumus. 25 13 Cum igitur rerum uniuersitas subiecta sit theologie mathematice et phisice aliis et aliis modis aliter ratiocinandum est de uniuersitate ut subiecta est phisice i.e. per phisicas rationes. Aliter ut subiecta est mathematice i.e. per mathematicas rationes. Aliter uero ut subiecta est theologie scilicet secundum theologicas rationes. 30 Non enim alie rationes scilicet mathematice uel phisice in theologia recipiuntur. Et secundum [f. 83v] theoloycas rationes dicit Boetius quod quamuis tres persone sint deitatis non tamen est aliqua diuersitas pluralitas alteritasue in personis diuinitatis sed simplicitas ydemptitas unitas in illis est secundum theologiam que simplicitatem considerat. Aliter enim in 35 aliis ratiocinandum est. Et notandum quod ascendit autor ad theologicas rationes quibus ostendit quod tres persone sint eadem substantia deitatis deus unus diuinitas una que christianorum de Trinitate sententia est. Et hoc quod nos dicimus in littera est. 40 14

AGE IGITUR INGREDIAMUR.

Quasi dicat: uideamus quomodo tres persone deitatis secundum theologicas rationes sint absque pluralitate. Ad hoc intelligendum theologice rationes necessarie sunt non mathematice non phisice. ET DISPICIAMUS diligenter ratiocinando inspiciamus UNUMQUODQUE i.e. rerum uniuersitatem 45 in unoquoque modo. Nam ut dictum est quatuor sunt modi uniuersitatis rerum. POTEST i.e. debet CAPI et INTELLIGI et cetera. Intelligo aliquod quando inquiro. Capio uero cum rem inquisitam congnosco. CAPI ergo additur ad perfec-

De Trinitate II, 11-17

341

tionem inquisitionis notandam. UT INTELLIGI. Per UT notat diuersos modos 50 eiusdem. Nam unum et idem diuersis modis congnoscitur et capitur sicut uniuersitas rerum capitur diuersis modis qui ostensi sunt. Et est sensus : consideretur ad ratiocinandum de ea uniuersitate in simplicitate considerata eo modo quo earn theologia considerat. 15

NAM SICUT OPTIME.

55

Continuatio : consideremus UNUMQUODQUE UT INTELLIGI debet. NAM OPTIME DICTUM est a Tulio : ERUDITI i.e. sapientis HOMINIS. Et est sensus : sapientis hominis est ratiocinari de unoquoque eo modo quo de eo agitur sicut quando de uniuersitate rerum agitur ut est in simplicitate et ut earn theologia considerat et theologice de ea ratiocinandum est. 60 Quando uero de ea agitur ut mathematica earn considerat ratiocinandum est de ea mathematice. Sed quando de ea agitur ut earn phisica considerat phisice de ea ratiocinandum est. Et hoc est quod dicit UNUMQUODQUE et cetera. Constructio talis est: ERUDITI HOMINIS EST TEMPTARE CAPERE FIDEM DE unoqUOqUC

hoc Subau- 65

diendum — ITA scilicet de EO capere fidem UT IPSUM EST. Et per ista similitudinaria UT et ITA diuersos modos notat quibus una et eadem uniuersitas diuersis modis consideretur. 16 CAPERE FIDEM de re est credere quod de ea dicitur. Ut igitur credamus quod de uniuersitate dicitur ut est in simplicitate agendum est de ea theo- 70 logice. Uel CAPERE FIDEM de re est accipere argumenta ad credendum quod de ea dicitur. Quod conuenit fieri eo modo quo determinatum est. 17 Unde subdit auctor NAM CUM TRES et cetera. Speculatiua dicitur que ducit ad scientiam non ad operationem. Nam philosophia alia speculatiua 75 que ducit ad scientiam : alia practica que instruit operationem. Et ilia que dat scientiam potest dare operationem et e conuerso. Sed neque que dat scientiam intendit dare operationem nee ea que operationem instruit dare scientias [f. 84] intendit. Quod autem ars det scientiam quandoque et non operationem ex 80 hoc patet quia multi sciunt omnes rationes cantandi et non habent operationem quia cantare nesciunt. Et hie nescire priuat actum non scientiam. Quandoque uero habetur actus non scientia sicut in illis patet qui bene cantant et cantandi rationes ignorant.

50 per ut notat: pro ut notat MS. 52 qui ostensi sunt: qui sunt MS. et ita MS. 73 de ea dicitur: de eo dicitur MS.

67 ut et ita: ait

342

Abbreviatio Monacensis

18 Speculatiua igitur dat scientiam: non actum. Sed SPECULATIUE 85 sunt TRES PARTES : tlieologia que dat scientiam et intellectum simplicitatis i.e. uniuersitatis in simplicitate : et mathematica que dat intellectum abstractorum scilicet necessitatis conexionis : et phisica que congnitionem uniuersitatis ut est turn in absoluta possibilitate turn in determinata. Sic uniuersitas subiecta est theologie mathematice et phisice. Et 90 dicimus TRES esse PARTES SPECULATIUE. Sed exequitur autor dicens CUM TRES SINT et cetera. 19

NATURALIS IN MOTU.

Naturalem IN MOTU abstractam uocat phisicam. NATURALIS dicitur eo quod naturas ostendit i.e. formas inmateriatas. Natura enim uocatur 95 forma inmateriata. Et phisica CONSIDERAT FORMAS nunquam eas a materia separando. Unde et ratione utitur phisica que scilicet formas et status rerum in materia conprehendit. Forme autem inmateriate quas phisica conprehendit sunt ymagines rerum. Ubi enim forma est inmateriata nunquam potest 1 esse ueritas sed ymago. Quod quomodo sit quantum possumus secundum mathematicam expediamus. 20 Si fiat circulus in aqua uel in puluere non manet ibi ueritas circuli propter fluxum materie. In materia enim nunquam potest esse ueritas 5 sed ymago circuli. Idem tamen circulus in ueritate et in ymagine sed alio modo quia ibi ueritas hie ymago. Similiter una et eadem uniuersitas in actu et in simplicitate et in definita possibilitate et in absoluta sed aliter et aliter ut dictum est superius. 21 NATURALIS itaque phisica dicitur eo quod naturas rerum conprehendat. 10 IN MOTU dicitur propter mutabilitatem materie cum qua formas rerum conprehendit. Motum enim appellat mutabilitatem. Nam ubi mutabilitas ibi motus et e conuerso. Sed phisica in motu est et in mutabilitate. Considerat enim formas in materia. Materia autem mutabilitas est. Que si non sit non possunt esse ea que sunt in possibilitate determintata. 15 Ponatur enim quod non sit materia. Non erit possibilitas determinata nee et necessitas conexionum sicut et post dicemus. INABSTRACTA dicitur eo quod forme quas in materia conprehendit nunquam a materia possunt separari. Est igitur una pars speculatiue phisica NATURALIS INABSTRACTA IN 20 MOTU. AYCE. Et exponit per Grecum quod significat idem quod insepara87 uniuersitatis: uniuersalitatis MS.

De Trinitate II, 18-24

343

bills quasi dicat INABSTRACTA dicitur i.e. inseparabilis eo quod forme quas considerat inseparabiles sunt a materia et non possunt esse nisi in materia. 22

GONSIDERAT ENIM.

Priorum est expositio. FORMAS CUM MATERIA i.e. inmateriatas [f. 84v] 25 QUE AGTU et cetera quia non possunt esse actu sine materia licet sine ea possunt intelligi. IN MOTU inquit i.e. in mutabilitate. Motum enim appellat mutabilitatem. UT CUM TERRA et cetera. Exemplum est. HABET MOTUM i.e. mutabilitatem FORMA CONIUNCTA MATERIE ex qua mutabilitatem extrahit. Mutabi- 30 litas enim est aptitude transeundi de uno statu ad alium. Que aptitude ex materia est. Et quia mutabilitas i.e. hec aptitudo non potest esse in deo qui semper in eodem statu permanet non potest in eo mutabilitas esse. Unde et ipse est inmutabilis et ipsa inmutabilitas. CONIUNCTA MATERIE i.e. mutabilitati. 35 23

MATHEMATICA.

Ecce de alia parte speculatiue. SINE MOTU est i.e. sine mutabilitate. Considerat enim formas extra materiam in ueritate sua sicut uerum circulum uerum triangulum et cetera in hunc modum. Unde sine motu dicitur quia res inabstracte et inmutabiliter considerat. 40 INABSTRACTA dicitur quia formas quas mathematica conprehendit sine materia esse non possunt. Unde quandam diuersitatem ex ea contrahunt sine qua tamen intelligi possunt sed non esse. Unde dicimus quod mathematica et necessitas conexionis quam ipsa considerat materiam comitatur. Mathematica igitur INABSTRACTA dicitur quoniam necessitas conexio- 45 nis quam ipsa considerat sine materia non potest esse. 24 Ponatur enim quod materia non sit — quod non potest esse — nee ea que sunt in possibilitate determinata poterunt esse nee ea que sunt in necessitate conplexionis. Sed omnia erunt in simplicitate. Quamuis enim non sit materia potest esse simplicitas que deus est. 50 Sed uniuersitas nullo aliorum modorum poterit esse nisi in simplicitate, destructa materia. Materia enim ad esse suum simplicitatem requirit. Sed non conuertitur. Simplicitas enim est inmutabilitas que precedit mutabilitatem et a qua ipsa mutabilitas descendit.

23 non possunt esse: non possit esse MS. comitatur: materiam conmittantur MS. necessitate: sunt necessitate MS.

23 nisi in materia: nisi materia. 44 materiam 48 in possibilitate: impossibilitate MS. sunt in

344

Abbreviatio Monacensis

25 Unde materia que est mutabilitas descendit a deo qui est inmutabilitas. 55 Inde patet eos errare qui dicunt materiam esse deo coeternam. Ipsa enim materia a deo descendit et ipse earn creauit i.e. eius causa et principium est. Potest igitur simplicitas eterna que deus est esse sine materia. Sed materia non potest esse sine ea quoniam ab ea descendit et habet esse. Ipsa tamen est inter aliquid et nichil sicut in Platone dicitur. Ea 60 igitur que sunt in possibilitate determinata et ea que mathematica considerat non possunt esse sine deo et sine materia. Unde Plato dicit quod elementa constiterunt ex materia et ex intellectu diuine mentis. Non enim sine hiis duobus poterant esse. 26 Dictum est satis quod MATHEMATICA sit INABSTRACTA sine motu et 65 sine mutabilitate. Quod iterum dictum est. Utraque igitur inabstracta : scilicet phisica et mathematica. Sed phisica cum motu : MATHEMATICA SINE MOTU et cetera. Hoc sic dictum est. AB HIIS i.e. a corporibus. Et est sensus : forme quas mathematica considerat sine materia esse non possunt. Unde INABSTRACTA dicitur. 70 27

THEOLOGIA UERO SINE MOTU.

Docet hie de tercia parte speculatiue que dicitur THEOLOGIA que est SINE MOTU [f. 85] i.e. mutabilitate quia considerat diuinam simplicitatem eternitatem que est sine mutabilitate. In deo enim nulla pluralitas. Ipse enim est ipsa inmutabilitas et conplicatio omnium rerum. 75 ABSTRACTA uero dicitur theologia quia id quod significat per se potest esse sine materia. Id enim quod ipsa considerat deus est sine quo nee materia nee aliud esse potest. ATQUE SEPARABILIS ideo quod id quod ipsa considerat per se est a materia separatum. Id enim deus est. NAM DEI SUBSTANTIA ipSC Scilicet deUS ET MATERIA ET MOTU CARET i.e. 80

existit sine materia et sine mutabilitate. MATERIA ET MOTU. Unum est expositio alterius. 28 Quod autem deus MATERIA i.e. mutabilitate CARET hoc facile probari potest. Deus enim nunquam potest inmateriari quia deus est inmutabilitas. Quare non potest mutari. Sed deus est inmutabilitas. Quare nee 85 mutari potest nee inmateriari. Nam si posset mutari posset inmateriari. Sed ipse inmutabilis est. Quare patet quod MATERIA CARET ET MOTU caret. Quod dicit autor. 29 IN NATURALIBUS IGITUR RATiONABiLiTER. Continuatio i antequam phisica considerat formam in materia i.e. formam inmateriatam que est ymago 90 61 in possibilitate: impossibilitate MS.

De Trinitate II, 25-31

345

inde infert IN NATURALIBUS i.e. in phisicis oportet ratiocinari secundum oppinionem. Ibi enim operatur oppinio ubi conprehenditur ymago. In phisica autem ymago tantum non rei ueritas sed forma inmateriata consideratur. Unde ibi utendum est ratione i.e. oppinione. Ratio enim ymaginem rerum non ueritatem conprehendit. Dicitur autem ratio a reor reris 95 pro opinari ac si diceret: phisicis rationibus utendum est in phisica : mathematicis in mathematica : theologicis in theologia. DISCIPLINALITER IN MATHEMATicis. Mathematica enim formas rerum abstrahit et per se considerat. Ad quarum formarum ueritatem et docendam et discernendam necesse est uti disciplinis mathematicis quibus hoc sciri 1 et intelligi possit. Et ilia quidem uis anime qua utimur ad conprehendendum rerum ueritatem ad quod disciplinis mathematicis instruimur — ilia inquam disciplina uocatur. Unde dicit autor DISCIPLINALITER ratiocinandum esse IN 5 MATHEMATICIS.

30 Et sciendum quod diuersis anime uiribus et conprehensionibus utendum est in phisica mathematica et theologia ad conprehendendum uniuersitatem rerum ut subiecta est hiis tribus speculatiue partibus. Nam in theologia utendum est intellectibilitate uel intelligentia : in 10 mathematica intellectu qui est disciplina : in phisica ratione sensu uel ymaginatione que circa materiam conprehendunt quicquid conprehendunt. Hiis diuersis uiribus suis conprehendit anima uniuersitatem hiis modis quia conformat se anima et diuersas uires suas omnibus modis uniuersitatis. Est enim anima ut ait Plato composita ex diuidua et indiuidua substantia 15 ex eadem natura et diuersa : scilicet ex uiribus conprehensiuis diuidue uel indiuidue substantie et eiusdem et diuerse nature [f. 85v]. 31 Comprehendit enim anima per intelligentiam indiuiduam substantiam : scilicet diuinitatem et uniuersitatem in simplicitate. Habet et anima aliam uim qua conprehendit diuiduam substantiam : scilicet possibilitatem abso- 20 lutam scilicet uniuersitatem ut in ea est. Habet et aliam qua conprehendit indiuiduam naturam i.e. uniuersitatem in necessitate conexionis que indiuidua est i.e. inmutabilis. Habet quartam uim qua conprehendit possibilitatem determinatam. Sic anima conformat se quatuor modis uniuersitatis i.e. ex uiribus con- 25 prehendendi illos sicut ex Platone habetur.

92 oppinio ubi: oppinio non MS.

1 discernendam: discendam MS.

346

Abbreviatio Monacensis

32 luxta quod autor hie dicit IN NATURALIBUS et cetera. Et nota quod si uniuersitas rerum non esset in ciiuina prouidentia in necessitate absoluta et iterum in possibilitate determinata in actu non ualeret quod Boetius dicit in hoc libro quod omnes res ut sunt in prouidentia inmutabiles sunt. 30 In se uero eedem res mutabiles ut scilicet actu sunt. Unde patet quod Boetius uoluit res esse in diuina prouidentia inmutabiliter et easdem actu in possibilitate mutabiliter. In se enim dicuntur res esse ut in actu sunt. 33 NEQUE DIDUCI oportet scilicet IN DIUINIS AD YMAGINATIONES. Ymagi- 35 natio est de figura ut est in materia. DIDUGI dicit et bene quia ibi diductio ubi scilicet est ymaginatio. Sed in diuinis unio tantum et non diuisio. SED POTIUS quasi dicat oportet IP SAM diuinitatem aspicere : non ad ymaginationes descendere. FORMAM i.e. simplicitatem diuinam. 34 Sensus autem totius littere est hie : aliter est agendum de uniuersitate 40 rerum scilicet ut in simplicitate est scilicet theologice : aliter ut est in necessitate conplexionis scilicet mathematice : aliter ut est in possibilitate determinata scilicet secundum phisicas rationes. Ex hoc enim innuit quod solummodo theologice rationes sunt recipiende cum de deo loquimur. Sed secundum theologicas rationes non est uerum 45 licet tres persone sint deitatis quod idcirco pluralitas sit in eis. Ad hoc tendit in hoc loco contra illos qui pluralitatem ponebant in personis. IN DEO enim NULLA DIUERSITAS NULLA EX DIUERSITATE PLURALITAS cum in eo penitus sit indifferentia. 35 FORMAM IPSAM i.e. diuinitatem scilicet ipsum deum qui est uera forma : 50 scilicet entitas omnium rerum. Unde errant qui pluralitatem in eo ponunt. Cum ipse sit esse ex eo nunquam contingit non esse sed tantum esse. Auctor enim essendi omnium rerum. Unde in eo nunquam uenit diuisio. Quare IN EO NULLA PLURALITAS sed unio ex qua omne esse. In forma enim uniuntur omnia que ea participant. 55 36 Unde patet error eorum qui pluralitatem ponunt in forrnis dicentes plures esse humanitates. Forme enim uniunt et non diuidunt. Ex eo enim unusquisque est homo quod unione hominum participat: ex eo animal quod unione animalium quia humanitas omnes homines in se unit. 28 prouidentia in: prouidentia MS. 29 in possibilitate: impossibilitate MS. 33 actu in possibilitate: actu impossibilitate MS. 36 quia ibi diductio: qui in diductio MS. 42 in possibilitate: impossibilitate MS. 46 licet tres persone: quod tres persone MS. 52 sed tantum esse: sed tamen esse MS.

De Trinitate II, 32-40

347

Unde iniuriosi simt qui in talibus diuisionem ponunt quia in eis non 60 potest esse diuisio sed sola unio. 37 Cum igitur deus sit forma essendi omnium rerum unio in eo non potest esse pluralitas uel diuisio. Et quia ipse est forma et esse omnium rerum [f.86] uere est : cetera uero ab ipso i.e. ipsa mutabilia non uere sunt sed dicuntur entia quia fluunt ab ente i.e. ab ipso deo. Et ipse qui uere est bonus 65 est. Cetera uero ab ipso dicuntur bona i.e. ab ipso suo bono fluentia sicut Boetius in Libro de bono dicit ad lohannem. 38 Quod autem esse proprie deo conueniat testatur Moyses philosophorum peritissimus dicens qui est misit me ad uos scilicet deus cui conuenit uere esse secundum quod auctor dicit hie quod deus est ipsum esse. 70 UERE FORMA scilicet forma formarum et equalitas existendi omnium NEQUE IMAGO quia in ipso est ueritas et inmutabilitas QUE scilicet EST IPSUM ESSE, causa scilicet et origo omnium rerum. 39

OMNE NAMQUE ESSE EX FORMA EST.

In hoc loco uidendum est aliquid de forma et ymagine. Dicit autor 75 quod deus est forma que non est ymago et que est esse ET EX QUA EST ESSE est descriptio forme uere que est forma : forma formarum scilicet diuinitas : deitatis namque uera forma QUE EST ESSE ET EX QUA EST ESSE et non est ymago. Qualiter autem hoc sit diligentius intuendum est ad intelligentiam 80 uerborum huius autoris qui subtilis fuit. 40 Sunt igitur duo : scilicet actus et possibilitas uelut extrema et quedam elementa. Et unum descendit ab alio i.e. possibilitas ab actu. Possibilitas namque est mutabilitas quam quidam appellant primordialem materiam. Actus uero est inmutabilitas et perfectio essendi que a philosophis 85 uocatur absoluta necessitas. Sed ab inmutabilitate descendit mutabilitas : quare ab actu descendit possibilitas. Actus enim est inmutabilitas. Possibilitas uero mutabilitas est et mutabilitas aptitudo talis et potestas transeundi de uno statu in alium et de non esse ad esse. 90 Sciendum igitur quod actus et possibilitas sunt uelut duo rerum principia. Licet enim unum sit causa alterius et possit esse sine alio — sunt inquam uelut rerum principia eo quod nulla res potest esse sine eis. 69 esse secundum quod: esse scilicet quod MS. 72 neque imago: neque magis MS. 76 quod deus est: quod est MS. 80 autem hoc sit: autem hie sit MS. 85 perfectio essendi: perfectio essentialis MS.

348

Abbreviatio Monacensis

41 Ponatur enim quod materia scilicet possibilitas nichil sit : nichil possibile fit esse si non sit actus i.e. inmutabilitas que est scilicet ipsa diuinitas 95 nichil omnino poterit esse. Unde dicimus quod uerum est quod actus et possibilitas rerum omnium sunt duo principia quorum tamen alterum ab altero descendit : scilicet possibilitas ab inmutabilitate. Est enim possibilitas. Que non est ipsa diuinitas uera forma et ymago. Sed forma sine materia i.e. mutabi- 1 litate et non forma in materia. Ymago enim forma inmateriata — est inquam uera forma que est forma formarum. 42 Forme uero quarum forma est prima forma scilicet diuinitas sunt nature rerum ut sunt per se : scilicet ydee que habent esse ex prima forma que 5 est ipsa diuinitas et materia i.e. possibilitate : non quia in essentia earum conueniant sed quod sine hiis esse non possunt. Prima namque forma est causa efHciens omnium rerum. 43 Dicitur autem prima forma quia diuinitas est forma formarum que est generatiua formarum. Mens enim diuina concipit intra se [f. 86v] 10 formas i.e. naturas rerum que a philosophis uocantur ydee. Unde diuinitas nichil est aliud quam ipsa mens diuina et diuinitas inquam generatiua ydearum est. Concipit enim intra se et tenet eas et ab ipsa proueniunt ad actum sic quod habent esse ex prima forma materia scilicet et possibilitate i.e. habent esse per eas. Nam sine materia non possunt esse. Non enim 15 possunt esse nee a deo fierent nisi circa materiam. 44 Est igitur mens diuina generatiua omnium formarum circa ipsam materiam. Que forme scilicet nature rerum aduenientes et copulate materie faciunt esse omnia ista actualia. Et sicut mens diuina est generatiua ydearum ita mens humana artificialium formarum. 20 Homo enim artifex precogitat et uelut generat formam domus uel cuiuslibet alterius rei in mente antequam ipsam actu componat. Et sicut mens humana quando generat et concipit intra se formas nichil debet materie circa quam formas generat concipiendo eas intra se ita mens diuina cum formas generat intra se et circa materiam nichil debet materie. 25 45 Sed uelut artificialis forma quam mens humana generat materie debet — non enim posset esse immo nee excogitari nisi circa materiam — similiter forme quarum generatiua mens diuina obnoxie sunt materie

12 aliud quam ipsa: quam diuinitas ipsa MS.

De Trinitate II, 41-47

349

licet ipsa mens nichil ei debeat — debent inquam materie quia nee esse nee excogitari possunt sine materia nisi circa materiam. 30 Ens enim tantum est quod est ex materia et forma. Materie enim non conuenit esse sed subesse. Forme non conuenit esse sed preesse. Enti uero conuenit esse quia ens est quod accepta forma essendi subsistit i.e. quod est ex materia et forma. Unde dicimus quod materia possibilitate ablata nichil esse omnino 35 possibile est preter primam formam que ad esse suum materia i.e. possibilitate non indiget. 46 Sciendum est in hoc loco quod forme quas mens humana generat et concipit circa materiam — siue sint artificiales ut forma domus et huiusmodi siue sint forme figmentorum ut est forma chimere et huiusmodi. 40 Hiis enim formis non subiacet materia circa quam finguntur etsi in actu reperiri non possunt — sciendum inquam quod tales forme non sunt nature non sunt ydee rerum. Unde dicitur ydolum nichil est i.e. nullius nature. Ydolum enim dicitur quod est forma quam mens humana attribuit materie : et similiter 45 chyrnera nichil est i.e. nullius rei nature. Et eodem modo tarn de ceteris formis figmentorum quam de formis artificialibus. Sed ille forme quas mens diuina circa materiam generat nature sunt et ydee rerum que copulate materie faciunt ista actualia esse. Et hac de causa quia scilicet diuinitas est generatiua formarum i.e. ydearum circa 50 materiam e quibus materie copulatis ista actualia fiunt — sicut domus ex lignis et lapidibus adiuncta eis forma quam precogitauit artifex — et quia diuinitas est generatiua formarum prima forma et forma formarum dicitur. Et hoc est quod autor dicit [f. 87] quod uera forma est diuinitas. Et secundum hoc litteram inspiciamus. 55 47 UERE FORMA i.e. forma inmutabilis et que forma formarum EST NEQUE YMAGO talis forma que non est forma inmateriata. YMAGO eo quod in materia non potest esse ueritas sed ymago ueritatis sicut per mathematicam potest uideri in circulo qui in se uerus est: si uero admisceatur materie fit ymago circuli non uerus circulus. 60 In materia enim non potest retineri ueritas propter fluxum materie. Idcirco dicit quod non est ymago i.e. non est forma inmateriata. Quod autem diuinitas inmateriari non possit leuissimum est probare. Diuinitas enim inmutabilis est. Unde non est inmateriabilis. Non enim potest mutari cum sit inmutabilis in se. Unde nee potest inmateriari. Nam quod 65 potest mutari potest inmateriari. 38 est in hoc: est quod in hoc MS.

350

Abbreviatio Monacensis

48 QUE scilicet uera forma EST IPSUM ESSE quia est entitas omnium rerum. Unde unitas dicitur quasi unitas i.e. entitas. Et nota quod siue dicatur diuinitas siue unitas siue inmutabilitas siue necessitas siue quo alio nomine idem est. Sed mos est auctorum cum de 70 deo loquuntur quia nullum nomen habet uocare ilium multis nominibus ut per ilia possint intimare quid de eo sentiant qui EST IPSUM ESSE et quia alie forme scilicet que admiscentur materie sunt esse ipsarum rerum sicut humanitas est esse hominis : corporeitas est esse corporis. 49 Idcirco subiunctum est ad remotionem talium ET EX QUA EST ESSE. 75 Licet enim alie forme sint esse rerum non tamen ab eis est esse sed aliunde. Sed prima forma que est diuinitas sic est esse quod ex ea est esse omnium rerum. Unde unitas quasi entitas i.e. entitas omnium rerum. Et hoc est EX QUA EST ESSE. Et est descriptio uere forme quam ponit hie : forma est que non est ymago et que est esse. 80 50

OMNE NAMQUE.

Bene dico EX QUA EST ESSE quia OMNE ESSE EX FORMA EST. Quod ita debet intelligi ut esse referatur ad actualia que habent esse per participationem formarum que immateriari possunt i.e. inmisceri materie et ad naturas i.e. ad ydeas que habent esse per primam formam. 85 Omne enim ens habet esse ex materia et forma. Non quod in omni ente coniungantur essentialiter materia et forma sed quedam entia sicut nature rerum habent esse ex materia et forma prima que est diuinitas ita quod non coniungantur essentialiter ad constituendas naturas rerum. Sed ipse nature nunquam possunt esse sine illis. 90 Alia uero entia sicut actualia sic habent esse ex materia et forma quod in eis materia et forma essentialiter coniuncta sunt. Est igitur sensus : OMNE ESSE i.e. omnia entia scilicet tarn actualia quam nature rerum scilicet ydee omne esse EXFORMA ESTi.e. omnia entia habent esse per formam quamuis tamen alio et alio modo hoc sit. Nam quedam per formam constant 95 i.e. habent earn [f. 87v] in sui constitutione essentiarum : quedam consistunt per formam etsi earn non habeant in sui constitutione ut ydee. 51

STATUA ENIM.

Probat quod esse est ex forma per inductionem dicens STATUA ENIM etcetera. Et est sensus : omne esse ex forma est quia nichil DICITUR esse nisi 1 secundum formam. STATUA ENIM NON DICITUR esse secundum materiam

75 et ex qua: et ex quo MS.

99 enim et cetera: enim est cum MS.

De Trinitate II, 48-53

351

SED SECUNDUM FORM AM. Ex hoc enim est statua quod formam statue habet in materia. Similiter ES NON dicitur es SECUNDUM TERRAM scilicet materiam sed 5 secundum formam. Ex hoc enim habet esse es quod formam eris habet non eo quod terra est. Eodem modo de ceteris omnibus dicendum est quod habent ex forma esse et non ex materia. Unde bene dictum est quod omne esse ex forma est. Et hoc est quod dicit STATUA ENIM et cetera QUA i.e. forma IN EO i.e. in ere QUOD EST MATERIA 10 statue INSIGNITA i.e. inpressa EFFIGIES i.e. figura ANIMALIS DICITUR. 52 Nota quod non dicit est sed DICITUR cum tamen secundum sententiam littere deberet dicere secundum formam est quoniam esse est ex forma ut dictum est. Sed sciendum quod ualde subtiliter dictum est DICITUR et non est. Forma enim et uocabulum comitantur se. Forma enim non posset 15 esse sine nomine. Sed ex quo res formam habet et nomen habet. Aliter enim esse non posset. Nomina quippe essentiant res. Idcirco enim homo est quia homo appellatur. Idcirco animal quia appellatur animal. Ita in ceteris. Nam si non appellatur homo uel animal non est homo uel animal. Unde patet 20 quod nomina res essentiant. 53 Ens est enim quod unaqueque res dicitur dum dicitur. Id quod placuit ei qui primo nomina rebus imposuit. Et hanc unionem uocabuli notauit cum dixit DICITUR et non est. Uocabula namque unita sunt rebus in mente diuina ab eterno ante 25 etiam impositionem hominum. Postea homo inposuit ea rebus quibus unita erant in mente diuina. Inposuit instinctu Spiritus sancti ut nobis uidetur. Unde dicitur quod sapientissimus fuit qui rebus uocabula imposuit. Hanc autem unionem notat Moyses peritissimus philosophorum in Genesi ubi dicit appellauitque lucem diem et congregationes aquarum maria. Et hoc totum 30 in mente diuina factum est. Propter quod notatur quod uocabula unita sunt in diuina prouidentia siue mente quod idem est. Unde et diuina sapientia Uerbum dicitur eo quod iuxta earn scilicet diuinam prouidentiam uocabula rebus ab eterno unita sunt que postea homo singulis rebus impressit instinctu Spiritus sancti. 35 Quam unionem notauit dicens DICITUR SECUNDUM FORMAM : non est. Quod autem forma et uocabulum se comitantur leue uidendum est. Sit enim possibile aliquid esse corporeitas antequam sit corporeitas. Nee for-

5 es non dicitur es: es dicitur est MS. non est: inde MS.

15 non posset esse: non posse esse MS.

24 et

352

Abbreviatio Monacensis

mam habet corporeitatem nee hoc nomen corporeitas ei conuenit. Et similiter in ceteris sicut in humanitate. 40 Unde patet quod forma et uocabulum comitantur se et esse rei. Unde DICITUR quod pertinet ad uocabulum posuit auctor pro esse quod ad formam pertinet ex qua est esse notans hanc comitanciam forme et uocabuli quam diximus. 54 ERIS FIGURAM [f. 88] i.e. formam. Et eodem modo quod diximus to- 45 turn intellige et expone Grecum ap toyylem i.e. non secundum ylem i.e. informem materiam. Yle enim est materia informis scilicet absoluta possibilitas. SED SECUNDUM SICCITATEM i.e. secundum formam. Unde et dicit QUE SUNT FORME. NICHIL IGITUR. A simili in aliis illatio. SEGUNDUM MATERIAM quia esse non uenit ex materia sed possibile esse. Sed 50 ex forma omne esse sicut in prioribus ostendimus. 55

SED DIUINA

SUBSTANTIA.

Continuatio : omne esse est ex forma. SINE MATERIA i.e. sine mutabilitate. Unde et origo et causa est omnium mutabilium. Mutabilitas enim ab inmutabilitate descendit sicut pluralitas ab unitate. ATQUE IDEO scilicet 55 quia est SINE MATERIA i.e. sine mutabilitate UNUM EST. Nam ex materia diuisio diuersitas multiplicitas in rebus inueniuntur. Quare cum prima forma que est diuinitas caret materia i.e. multiplicitate caret et pluralitate. Unde unum quid est et simplex ET EST ID QUOD EST. Istud sic intelligendum est: EST ID QUOD EST i.e. quicquid est ex se est et non aliunde i.e. 60 nullo alio sibi conferente quia nee ipse sibi confert ut sit deus nee alius. Unde uerum est dicere : deus est deitas et similia. 56 Et est in hoc loco cauendum uenenum quorundam imperitorum qui dicunt deus est deus a deitate. Quod omnino hereticum est. A nullo enim est deus et nullo participat. Ymmo est esse omnium. Sed cum dicitur : 65 deus est a deitate hoc significat locutio quod habeat esse deus participatione deitatis. Quod esse non potest. Et iam dictum est quare. Unde patet error eorum qui dixerunt quod deus a deitate haberet esse deus. 57

ET EST ID QUOD EST.

Illud EST ID QUOD EST quod ex se est quicquid est i.e. nullo alio sibi 70 conferente nee ipso sibi. RELIQUA preter diuinam substantiam NON SUNT ID QUOD SUNT sed aliunde i.e. alio sibi conferente.

48 secundum siccitatem: secundum simplicitatem MS. 62 est dicere deus: deus MS. significat locutio: significat locum MS. 69 et est id: ex est id MS.

66

De Trinitate II, 53-61

353

UNUMQUODQUE ENiM. Probatio quod non sunt id quod sunt ex se. Habent inquit ESSE SUUM i.e. habent esse id quod est EX mis EX PARTIBUS suis. Quicquid enim habet partes non est id quod est ex se sed ex partibus sibi 75 conferentibus esse. Et hoc est quod in littera habetur. EX QUIBUS scilicet partibus sunt propter quas partes HOC EST ATQUE HOG i.e. est ipse PARTES CONIUNCTE scilicet sicut domus est paries tectum fundamentum et habet esse id quod est per partes istas. SED NON HOC UEL HOC SINGULARITER i.e. diuisim et per se. Et hoc confitentur illi qui dicunt par- 80 tern integralem de toto predicari ut sit uerum dicere : homo est corpus homo est spiritus et cetera huiusmodi. 58 Sequens littera per se plana est et uelut predictorum expositio. IN PARTE IGITUR i.e. causa partis quia scilicet partes conferunt ei esse NON EST ID QUOD EST i.e. non ex se est sed quia NON EST EX HOC ATQUE HOC i.e. 85 ex partibus compositum SED EST HOC i.e. simplex uelut est diuina substantia ILLUD EST ID QUOD EST.

ET EST PULCHERRIMUM FORTISSIMUMQUE.

59 Hoc bene dictum est quia pulchritude et fortitude nullum habent defectum. Quippe ipse deus conplicatio est omnium rerum in simplicitate cui nichil deest. Ipse enim est omnia et omnia ab ipso [f. 88v] et per ipsum 90 omnia uelut si quis haberet pulchritudines omnium et fortitudines in se conplicitas nichil fortitudini eius uel pulchritudini eius deesset. Similiter cum deus in se habeat omnia conplicita nichil fortitudini eius deest. QUIA NULLO NITITUR i.e. quia nulli innititur. Sed omnia ei innituntur. Ipse enim a nullo habet esse. Sed omnia ab ipso quippe ipse est 95 prima causa omnium rerum et principium. 60 QUOCIRCA quia nulli innititur in se simplex quid et perfectum est HOC UNUM est quia simplex. IN QUO NULLUS i.e. nulla pluralitas. Et nichil in eo PRETER ipsum. Quicquid enim in ipso est ipse. Namque omnia in deo deus. 1 NEQUE ENIM suBiECTUM. Probatio quod numerus non est in ipso non aliquid ab ipso. Numerus enim prouenit ex uariatione subiectorum per accidentia. Sed in deo nullum est subiectum quod accidentibus uarietur quia nee in ipso potest esse numerus. Et hoc est quod intendit dicere. Et hoc dicit 5 hiis uerbis: SUBIECTUM ENIM FIERI NON POTEST. 61

FORMA ENIM.

Probatio est quod non possit esse subiectum quia est forma et prima 79 per partes istas: partes istas MS. ipse: quia prope ipse MS.

85 est id quod est: est id quod MS.

89 quippe

354

Abbreviatio Monacensis

forma que nullis accidentibus uariari potest. FORMA ENIM et cetera. Et hoc est quod dicit: forme enim non sunt subiecte accidentibus. Et hoc est FORMA 10 et cetera. 62 Hie item cauendum est a ueneno quorundam qui ponunt diuisionem in formis cum earum sit unio dicentes plures humanitates et hominem quemlibet habere propriam humanitatem. Et omnes humanitates illas dicunt esse unam propter indifferentiam. 15 Et similiter dixerunt unamquamque personam deitatis habere propriam diuinitatem qua deus est: tamen tres personas esse eundem deum propter indifferentiam. Hoc quidem detestandum est penitus et abiciendum quia falsissimum est. 63 Nee enim sunt plures humanitates in pluribus sed una est omnibus. 20 Et similiter in ceteris dicendum est. 64 NAM CETERE FORME est obiectio circa hoc quod dixerat quod forme non esse possunt subiecte accidentibus. Nam hoc quod dicitur quod sunt quedam forme que inmateriantur et sunt subiecte accidentibus sic debet intelligi quod illis mediantibus insunt accidentia subiectis non quod in ipsis 25 formis fundentur accidentia : sicut natura hominis mediante i.e. humanitate insunt accidentia singulis hominibus : natura animalis mediante insunt egritudo et sanitas ipsis animalibus que sunt subiecta ipsorum accidentium. Et hoc est quod in littera habetur in EO QUOD IPSA i.e. non in se subiecta EST accidentibus SED EO QUOD MATERIA EI i.e. humanitati SUBIECTA EST i.e. in 30 eo quod coniuncta est materie uidetur quod in rei ueritate in se non subicitur accidenti sed secundum materiam que subiecta est. 65 QUE EST SINE MATERIA que non potest inmateriari. Hec uero diuinitas que non potest esse subiectum accidentibus. NEC INESSE MATERIE quia non potest inmateriari nee mutari. NEQUE ENIM et cetera quasi dicat: non potest 35 inesse materie. Nam si hoc posset esse esset ymago : non uera forma i.e. forma immateriata. Quod [f. 89] impossibile est. EX HIIS ENIM et cetera. Uere. Ymago esset si esset inmateriata. Nam hee forme que sunt inmateriate non sunt uere forme sed ueniunt in materiam ex ueris formis que sunt in mente et uocantur ydee ex quarum scili- 40 cet coniunctione cum materia fiunt ista actualia. 66 PRETER MATERIAM scilicet in ueritate sua scilicet in necessitate sua scilicet in necessitate conplexionis. FORMIS dixit pluraliter quia in necessi27 singulis hominibus: singulis accidentibus MS.

De Trinitate II, 61-III, 2

355

tate conplexionis plura rerum sunt exemplaria que omnia sunt unum exemplar in mente diuina secundum quod Plato dicit in Parmenide Calcidio 45 testante quod unum exemplar omnium est rerum et plura exemplaria. In quo nulla contrarietas sicut in Platone dicitur. ET CORPUS EFFICIUNT unum i.e. ex quarum coniunctione cum materia efficiunt corpora ista scilicet actualia. NAM ceteris que in materia sunt. Bene dixi EX HIIS FORMIS QUE SUNT extra MATERIAM. NAM FORME QUE SUNT IN MA- 50

TERIA non dicuntur proprie forme sed abusiue i.e. improprie cum non SINT forme sed uerarum formarum YMAGINES. Et hoc est quod dicit BUM non sint forme. 67 ASSIMILANTUR ENIM i.e. similitudines formarum sunt et ymagines : non uere forme sicut in circulo qui fit in materia et in consimilibus uideri 55 potest. NULLA IGITUR IN EG et cetera. Summa sententie hoc est quod diuinitas simplex quid est et unum. Non potest permutari uel uariari accidentibus. IGITUR IN deo NULLA DIUERSITAS NULLA EX DIUERSITATE PLURALITAS.

Nam

in simplicitate quomodo poterit esse pluralitas ? Nullo modo : sicut iam 60 dictum est. Ill 1

DEUS UERO A DEO et Cetera.

Deus enim non differt a deo neque substantialiter neque accidentaliter. In eo enim omnino est indifferentia UBI NULLA DIFFERENTIA que faciat pluralitatem : indifferentia uero unitatem. QUARE NEC NUMERUS quia ubi non potest esse pluralitas nee numerus. 5 IGITUR et cetera. Et quia ubi non est pluralitas non potest esse numerus sed indifferentia IGITUR ibi est UNITAS. Nam indifFerentia facit unitatem sicut differentia pluralitatem. UNITAS TANTUM est et cetera. Quia in deo scilicet non potest esse diuersitas siue pluralitas IGITUR in eo TANTUM est UNITAS. 2

10

NAM QUOD TERCIO.

Bene dico quod unitas tantum in deo est. NAM hoc QUOD unitas REPETITUR cum dicitur PATER est DEUS FILIUS deus SPIRITUS SANCTUS deus hoc inquam i.e. hec repetitio unitatis NON facit PLURALITATEM rerum subiectarum i.e. non habet sibi subiectam multiplicitatem numerosam. Et hoc est quod di-15 44 omnia sunt unum: omnia sunt una MS. 59 nam in simplicitate: nam simplicitate MS. 9 scilicet non potest: scilicet tamen potest MS.

356

Abbreviatio Monacensis

cit NAM QUOD TERCIO et cetera. Trina repetitio unitatis GUM PATER NUNCUPATUR DEUS FILIUS deus spiRixus SANCTUS deus uel cum deus nuncupatur Pater deus Filius deus Spiritus sanctus cum sic repetitur unitas. Tres unitates i.e. trina repetitio unitatis NON [f. 89v] facit PLURALITATEM NUMERI que scilicet sit in rebus numerabilibus eo quod non habet hec unitatis re- 20 petitio diuersitatem numerosam sibi suppositam. Et hoc est IN EO QUOD IPSE SUNT i.e. in rebus ipse unitates scilicet ipsa repetitio unitatis non facit rerum discretionem. IN EO QUOD SUNT i.e. in rebus sunt pro rebus eo quod esse rerum est. 3 si ADUERTAMUS i.e. si animum uertamus AD RES NUMERABILES quasi di- 25 cat nullam inueniemus pluralitatem per huiusmodi repetitionem unitatis que fit loquendo de deo i.e. si queramus pluralitatem in discretione rerum numerabilium cum in deo nulla sit rerum numerabilium discretio. NON AD IP SUM NUMERUM quia si AD IP SUM NUMERUM i.e. ad multiplicationem unitatis que fit in numerando respiciamus inueniemus quidem plu- 30 ralitatem quamcumque scilicet qualis potest esse in numero quo numeramus : non in numero qui est in rebus numerabilibus. ILLIC ENIM et cetera. Unde dixi non ad numerum quia ILLIG i.e. in numero scilicet in trina repetitione unitatis circa personas numerus predicatur saltern quo numeramus. Sed non fit discretio subiectarum rerum. 35 Ut autem melius intelligatur quod dicitur hie aliquid de numero dicendum. 4 Est itaque sciendum quod numerus dupliciter consideratur. Dicitur enim numerus numeratio i.e. repetitio unitatis que fit extra discreta. Et hie est NUMERUS QUO NUMERAMUS et qui non habet rerum numerosam diuersitatem subiectarum. Dicitur item numerus numeratio que fit multiplicando 40 aliquam communem naturam circa discreta. Et hie est numerus QUI est IN REBUS NUMERABILIBUS non quo tantum numeramus scilicet rerum discretio et qui habet diuersitatem numerosam subiectam ex pluralitate scilicet subiectarum rerum. 5 Est autem ut mathematica habet triplex consideratio numeri: una 45 consideratio numeri in se absolute et simpliciter et abstracte quam considerationem maxime considerant mathematici ut est bis unum uel unitas duo : ter unum siue unitas tria. 6 Est item alia qua consideratur alicuius uocabuli repetitio ut circa personas deitatis que non sunt diuersa et circa aliqua que non sunt discreta 50 27 in discretione: in discretionem MS. unum siue unitas: unum unitas MS.

38 unitatis que fit: diuinitatis que fit MS.

48

De Trinitate III, 2-10

357

inter se et huiusmodi multiplicationes i.e. unitatis repetitiones uel que fiunt absolute et simpliciter uel que fiunt circa ea que inter se non sunt discreta ut inter personas deitatis et non faciunt rerum discretionem quia non habent sibi subiectam diuersitatem numerosam. 7 Est item tercia discretio numeri qua scilicet fit unitatis repetitio multi- 55 plicando aliquam communem naturam circa discreta ut si dicatur de rebus existentibus duo homines tres homines duo lapides tres lapides et cetera in hunc modum. Et secundum hanc ultimam considerationem est numerus qui est in rebus numerabilibus scilicet rei discretio secundum duas predictas [f. 90] 60 est numerus tantum quo numeramus cui scilicet subiecta est nulla numerosa diuersitas. Cum igitur fiat unitatis repetitio circa personas deitatis multiplicatio solius uocabuli circa personas que non sunt discreta. 8 Et in tali quidem multiplicitate numerus tantum quo numeramus : non 65 qui sit in rebus numerabilibus quia ibi nulla est rerum discretio. luxta quod dicit autor ILLIC i.e. in numero trina repetitio unitatis non facit numerum scilicet pluralitatem. 9

IN EO NUMERO AUTEM et cetera. Et est sensus : non omnis repetitio unitatis facit NUMEROSAM DIUERSI- 70 TATEM RERUM NUMERABILIUM quia etiam ilia multiplicatio que fit circa res quasdam numerabiles non facit multiplicitatem NUMEROSAM uelut si dicatur hec linea hoc lignum sunt duo entia fit quedam multiplicatio entis circa hec que non faciunt rerum discretionem. Similiter hec domus et hie paries sunt duo entia. Et hec quoque non faciunt NUMEROSAM DIUERSITATEM. 75 Cum igitur fieri possit unitatis repetitio et multiplicatio circa res actuales et numerabiles quamuis non inter se sint numerabiles non est mirum si fiat unitatis repetitio circa personas deitatis ita quod non sit ibi numerosa rerum diuersitas. Et hoc est quod dicit in eo autem numero qui est in rebus numerabilibus. 80 10 Uel aliter IN EO NUMERO QUI est IN REBUS NUMERABILIBUS unitatis REPETITIO MINIME FACIT NUMEROSAM DIUERSITATEM i.e. non est causa diuersitatis numerose et discretionis que est in rebus numerabilibus sed subiectarum rerum diuersitas est causa diuersitatis numerose que est IN REBUS NUMERABILIBUS. 85 74 hie paries: hec paries MS.

77 quamuis non inter: quamuis inter MS.

358

Abbreviatio Monacensis

Unde non est mirum si repetitio unitatis circa personas deitatis non facit in personis diuersitatem numerosam cum in eis nulla sit rerum subiectarum diuersitas que causa est diuersitatis numerose et discretionis que in rebus est numerabilibus. Et hoc est quod dicitur in littera : IN EO AUTEM NUMERO et cetera. 90 11

NUMERUS ENIM DUPLEX EST et Cetera.

Unde hoc proueniat quod licet fiat unitatis repetitio circa personas non tamen ibi pluralitas que sit in rebus — unde hoc inquam proueniat ostendit dicens NUMERUS ENIM et cetera quasi dicat non omnis numerus scilicet non omnis unitatis repetitio facit in rebus pluralitatem sed ilia 95 tantum que fit circa discreta. Numerus enim QUO NUMERAMUS tantum non facit rerum discretionem. Et hoc est quod intendit dicere. 12 DUPLEX EST inquiti.e. dupliciter consideratur NUMERUS : UNUS QUO NUMERAMUS i.e. uno modo dicitur numerus numeratio extra discreta que scilicet non habent diuersitatem numerosam sibi subiectam. ALTER UERO l et cetera. Alio modo dicitur numerus scilicet numeratio que fit circa discreta cui rerum pluralitas subiecta est. ETENIM UNUM. Dixit quod DUPLEX EST NUMERUS QUO NUMERAMUS [f. 90v]

et QUI CSt IN REBUS NUMERABILIBUS.

Uult hoc exemplis docere.

5

13 Et primo ponit exemplum numeri quo numeramus absolute scilicet non multiplicando aliquid commune circa discreta : ETENIM UNUM RES EST. UNITAS uero QUA numeramus i.e. repetitio unitatis scilicet qua unitate DIGIMUS UNUM absolute — eius inquam repetitio numerus est quo tantum numeramus : non qui sit in rebus numerabilibus. 10 Hoc intendit dicere ut si dicatur bis unum bis duo bis tria et sic deinceps non multiplicando circa discreta aliqua sed absolute considerando. Et hoc est exemplum numeri quo numeramus. Deinde subiungit exemplum numeri qui est in rebus numerabilibus : DUO RURSUS IN REBUS suNT. Faciunt rerum discretionem UT HOMINES UEL 15 LAPIDES multiplicando aliquam communem naturam circa discreta facimus numerum qui est in rebus numerabilibus et discretis. 14 DUALITAS enim NICHIL est. Bene dixi duo in rebus faciunt numerum quia DUALITAS que non est

92 quod licet fiat: quod licet MS. 96 fit circa discreta: fit discreta MS. 7 etenim unum: et hoc unum MS. 11 unum bis duo: unum duo MS. 14 exemplum numeri qui: exemplum qui MS.

De Trinitate III, 10-17

359

circa res scilicet repetitio unitatis que facit dualitatem extra discreta NICHIL 20 est i.e. nullam diuersitatem numerosam habet subiectam. Et ideo nullam ponit in rebus pluralitatem. Et hoc est quod dicit NICHIL est nisi DUALITAS et cetera i.e. DUALITAS NICHIL est nisi ilia que fit multiplicando circa discreta. Et hoc est nisi ilia i.e. preter illam QUA DUO HOMINES et DUO LAPIDES FIUNT i.e. numerantur i.e. nisi ilia que fit multiplicando aliquam communem na- 25 turam circa discreta ut DUO HOMINES DUO LAPIDES. Uel aliter : DUALITAS NICHIL nisi ilia que fit extra discreta. SED DUALITAS est dualitas QUA DUO et cetera. Hoc extra sumendum est. Sed hanc lectionem uidetur non posse pati littera. 15 ET IN CETERIS i.e. consimilibus EODEM MODO. ERGO IN NUMERO QUO 30 NUMERAMUS qui fit repctendo unitatem et non circa discreta REPETITIO UNITATUM et multiplicatio FACIT PLURALITATEM qualemcumque qualis potest esse pluralitas ubi numerosa diuersitas non est subiecta numerationi. Sed IN RERUM NUMERO scilicet in numero rerum numerabilium REPETITIO UNITATUM NON FACIT PLURALITATEM i.e. NON Omnis UNITATUM REPETITIO 35

etiam circa res numerabileset actuates PLURALITATEM FACIT numerosam sicut in prioribus ostendimus. Et hoc est quod intendit dicere. 16 Potest autem aliter totum legi et intelligi ab illo loco ETENIM UNUM RES EST. Ostensio est quod NUMERUS EST DUPLEX : numerus QUO NUMERAMUS : ALTER UERO QUI CSt IN REBUS NUMERABILIBUS.

40

Continuatio : uere, duplex. ETENIM UNUM RES EST. Ecce de numero qui est in re numerabili. UNITAS QUA UNUM DICIMUS scilicet qua tantum numeramus non attendendo rem aliquam numerabilem. Et ecce de numero quo tantum numeramus. DUO RURSUS enim et cetera. Ecce item de numero qui est IN REBUS 45 numerabilibus UT [f. 91] HOMINES UEL LAPIDES. Exemplum est rerum circa quas consideratur numerus qui est in rebus numerabilibus scilicet quando aliqua communis natura multiplicatur circa discreta. 17 DUAHTAS enim et cetera. Quasi dicat DUALITAS non facit pluralitatem et hanc numerosam di- 50 uersitatem subiectam nisi ilia QUA FIUNT DUO HOMINES UEL DUO LAPIDES. EODEM MODO intelligc quo in superioribus expositum est. Et hoc item quod dicit DUALITAS NICHIL est nisi ilia et cetera. Pertinet ad numerum quo tantum numeramus. ERGO IN NUMERO QUO 38 ab illo loco: ab alio loco MS. 42 unitas qua: unde qua MS. MS. que subduntur: qua subduntur MS.

46 ut homines: ubi homines

360

Abbreviatio Monacensis

et cetera. Et quia in numero quo tantum NUMERAMUS non est pluralitas rerum subiectarum. ERGO IN NUMERO QUO NUMERAMUS REPETITIO UNITATUM 55 FACIT PLURALITATEM qualemcumque scilicet qualis ibi potest esse i.e. repetitio unitatum causa est illius pluralitatis que ibi est qualiscumque sit non diuersitas rerum subiectarum quia nulla est. Hoc autem inde contingit quia diuersitas numerosa non est subiecta 60 numerationi ex qua pluralitas proueniat. Sed qualiscumque pluralitas est i.e. prouenit ex unitatis repetitione que taliter discretionem rerum non perficit. Et hoc est quod dicit IN NUMERO QUO NUMERAMUS et cetera. IN RERUM UERO NUMERO i.e. in numero qui est in rebus numerabilibus et discretis REPETITIO UNITATUM NON FACIT PLURALITATEM i.e. non est causa 65 pluralitatis que ibi est : ymmo numerosa diuersitas subiectarum rerum causa est pluralitatis. 18

UEL SI DE EODEM et CCtera.

Probatio quod unitatis repetitio non est causa pluralitatis. Et potest adaptari utrique lectioni hec probatio. 70 GLADIUS UNUS. De cetcris multiuocis que subduntur et in his unitatis repetitio fit que tamen non facit numerum scilicet discretionem rerum numerabilium. Et hoc est quod dicit HEC ENIM. POTIUS EST ITERATIO i.e. debet dici unitatis repetitio : non numerus. Et hoc est quod dicit NON NUMERATIO. UELUT si DICAMUS ENSIS et cetera. 75 Exemplum est eiusdem sub diuersis uocabulis multiuocis. NON NUMERATIO DIUERSORUM i.e. que habeat diuersitatem numerosam sibi subiectam. 19

UEL si DICAM. In simili ostendit quod dicit SOL SOL SOL quasi dicat sicut ista numeratio eiusdem non facit pluralitatem numerosam cum dicitur SOL SOL SOL simili- 80 ter predicta multiuoca repetita non fit numerosa diuersitas. NON IGITUR si DE PATRE et cetera. Ecce quare predicta induxit quasi dicat sicut in predictis unitatis repetitio non efficit numerum qui scilicet in rebus numerabilibus sit sed numerum quo tantum numeramus eodem modo unitatis repetitio que fit circa personas deitatis non facit numerum qui 85 sit in rebus numerabilibus quia rerum subiectarum nulla potest esse ibi diuersitas. Ibi enim tantum unitas est et simplicitas. Et hoc est quod dicit NON IGITUR. Et est a simili illatio [f. 91v], 20 TERCIO PREDICATUR DEUS i.e. faciendo terciam repetitionem unitatis non facit numerum qui sit in rebus numerabilibus i.e. non facit rerum dis- 90 cretionem. HOC ENIM scilicet de numero i.e. quod numerus sit ibi ILLIS 82 quare predicta: quare predictum MS.

85 qui sit in: qui fit in MS.

De Trinitate III, 17-23

361

IMMINET i.e. eis est ad periculum QUI INTER EOS differentiam FACIUNT MERITORUM i.e. inter Patrem et Filium et Spiritum sanctum sic dicentes Patrem esse maioris meriti i.e. dignitatis quam Filius et Filium quam Spiritus. IIlos enim oportet concedere numerosam diuersitatem in eis esse qui ponunt 95 in eis talem difFerentiam. 21 Sed CATHOLICIS hoc non incumbit qui indiflferentiam et unitatem in deo ponunt. Et hoc est quod dicit KATHOLICIS UERO i.e. professoribus christiane religionis NICHIL CONSTITUENTIBUS IN DIFFERENTIA. Due partes sunt i.e. qui non constituunt in deo differentiam sed unitatem et ydemptitatem. 1 Et hoc est quod dicit et PONENTIBUS IPSAM FORMAM scilicet diuinitatem que forma est formarum ESSE UT EST unam et simplicem. Et non OPPINANTIBUS IPSUM QUOD EST scilicet deum quod est quicquid est ex se et non aliunde — non oppinantibus inquam ESSE ALIUD QUAM est 5 illis qui sic ponunt et opinantur de deo UT EST. 22 Repetitio scilicet unitatis que fit circa personas CUM DICITUR PATER est DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANGTUS DEUS talis REPETITIO magis UIDETUR DE

EODEM scilicet esse repetitio eiusdem i.e. iteratio sicut cum dicitur SOL SOL SOL quam diuersitatis numeratio i.e. quam habent diuersitatem numero- 10 sam scilicet diuersitatem suppositam. Quod est dicere UIDETUR eis esse eiusdem iteratio non numeratio que diuersitatem rerum efficiat cum dicitur Pater est deus et cetera iterando hoc nomen deus circa tres deitatis personas atque cum dicitur HEC TRINITAS UNUS DEUS quia unus deus est Trinitas et Trinitas unus deus. UELUT ENSIS 15 et cetera. Simile est quod inducit. UEL UT SOL. Et hoc est aliud simile. 23

SED HOC INTERIM et cetera. Adduxit similitudinem de multiuocis in prioribus cui similitudini ne quis adhereat ut uelit proprietatem omnem multiuocorum adaptare ad personas diuinitatis — quod esse non potest — determinat antequam ad- 20 duxerit similitudinem supra dictam dicens SED INTERIM quasi dicat intelligat similitudinem premissam esse adductam ad demonstrandum et ad significandum non omnem repetitionem unitatum numerosam in rebus pluralitatem efficere. Et hoc est quod dicit in hoc loco et intendit dicere. Et notandum quod repetitio unitatis non semper facit unitatum 25 pluralitatem sed unitatem tantum ponit. Aliquando facit pluralitatem. Nee inde facit numerosam pluralitatem circa discreta. Aliquando uero facit numerosam pluralitatem circa discreta. 94 quam Filius et: et Filius sit MS. dicat intelligantur MS.

98 hoc est quod: hoc quod MS.

21 dicat intelligat:

362

Abbreviatio Monacensis

24 AD EAM SIGNIFIGATIONEM i.e. ad significandum et demonstrandum qua scilicet demonstratione OSTENDITUR NON OMNEM REPETITIONEM UNITATUM 30 NUMERUM et PLURALITATEM i.e. numerosam pluralitatem PERFICERE ad hoc tantum demonstrandum similitudo adducta est et non ad aliud. Et hoc est quod dicit NON UERO ITA DICITUR [f. 92] deus PATER et cetera. Hoc est de quo timebat ne ei adhererent ut scilicet dicerent aliqui quod sic est in multiuocis quod sicut ensis est mucro et e conuerso et gladius ensis 35 et e conuerso sic putarent quod Pater erit Filius et e conuerso et Spiritus sanctus Filius et Pater et e conuerso. Hoc enim denegat Boetius. Non enim similitudo currit per omnia. Hoc est quod dicit NON UERO DICITUR PATER EST FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS uel e conuerso sicut in multiuocis dicitur MUCRO est ENSIS et GLADIUSET IDEM 40 quod gladius. Et ipse enim non Pater est Filius nee Filius Pater nee Spiritus sanctus quamuis tamen idem sunt Pater Filius et Spiritus sanctus. IDEM QUIDEM SUNT et cetera i.e. eiusdem substantie. Et IDEM accipitur ibi neutraliter. 25 NON UERO IPSE i.e. ipse qui Pater est non est Filius et Spiritus sanctus 45 nee IPSE qui Filius est Pater est et Spiritus sanctus nee IPSE qui Spiritus sanctus Pater est uel Filius. Una enim persona deitatis non est alia. Tamen ille deus qui Pater est Filius et Spiritus sanctus : ille deus qui Filius est Pater et Spiritus sanctus : et ille deus qui est Spiritus sanctus Pater est et Filius. Tamen hie non est ille ut dictum est. 50 26 IN QUA RE PAULISPER GONSiDERANDUM EST scilicet ad intelligendum qualiter hoc sit quod Pater non sit Filius nee Filius Pater et Spiritus sanctus nee Spiritus sanctus Pater et Filius cum tamen idem sint — ad hoc inquam intelligendum PAULISPER CONSIDERANDUM i.e. attendendum qualiter hoc ratiocinari debeat et teneri. 55 REQUIRENTIBUS et cetera. Bene dico EST CONSIDERANDUM quia hereticis REQUIRENTIBUS a katholicis utrum qui Pater est et Filius est et Spiritus sanctus MINIME INQUIUNT katholici scilicet negant. RURSUS scilicet requirentibus hereticis utrum IDEM ALTER QUI ALTER i.e. utrum ille qui Pater est Filius est et Spiritus sanctus negant catholici. 60 27

NON EST IGITUR INTER EOS.

Et quia non est uerum quod Pater est Filius et Spiritus sanctus quo32 non ad aliud: non aliud MS. 36 sic putarent: sic inputarent MS. 40 sicut in multiuocis: sicut multiocis MS. 45 sanctus nee ipse: sanctus et ipse MS. 55 et teneri: et deum MS. 57 utrum qui: uterum qui MS. 59 utrum idem: iuxta idem MS.

De Trinitate III, 24-30

363

mam una persona non est alia IGITUR NON EST INTER EOS i.e. inter personas OMNINO INDIFFERENTIA.

OMNINO INDIFFERENTIA CSt in multiuocis in quibuS

potest dici mucro est ensis gladius. 65 Sed in personis NON EST OMNINO INDIFFERENTIA quia non potest dici quod Pater sit Films uel Spiritus sanctus uel Filius Pater. Et ideo dicit NON EST OMNINO INDIFFERENTIA in personis i omnino tamen est indifferentia in multiuocis. Et quamuis non sit omnino indifferentia in personis non tamen est in eis aliqua differentia. 70 28 QUARE SUBINTRAT NUMERUS quia scilicet ibi non est omnino indifferentia. SUBINTRAT i.e. uidetur subintrare NUMERUS cum tamen non intret nisi numerus quo numeramus cui nulla rerum diuersitas numerosa subiecta est. Ut enim inquit Boetius non ita est in sermonibus sicut in compositis. Ibi enim scilicet in compositis quot numeramus tot res oportet inuenire. Et 75 compositum appellat numerationem que fit circa discreta et habet diuersitatem numerosam sibi [f. 92v] subiectam. 29 Sed non ita est in sermonibus quemadmodum in compositis. Nam non oportet ut quot sermones dicamus tot res subiectas inueniamus uelut si dicam Socrates homo animal substantia de eodem non est rerum diuersi- 80 tas subiecta hiis sermonibus de eodem dictis. Simile est de numero quo numeramus non est rerum diuersitas subiecta numerationi. Unde cum dicimus Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus deus nullum numerum in rebus efficio quia non est rerum subiecta diuersitas. 85 Unde dicit SUBINTRAT i.e. uidetur intrare cum tamen non intret. Alii dicunt SUBINTRAT i.e. latenter intrat. Quod non ualet. 30 QUEM numerum EX DIUERSITATE SUBIECTORUM i.e. rerum subiectarum CONFICI SUPERIUS EXPLANATUM EST numerum scilicet qui est in rebus numerabilibus. 90 DE QUA RE scilicet qualiter intelligi et teneri possit quod superius dictum est de personis GONSIDERABIMUS i.e. hoc paucis docebimus si PRIUS i.e. et postquam prius ILLUD PREMISERIMUS quomodo UNUMQUODQUE DE DEO predicetur scilicet PREMISERIMUS de predicamentis qualiter deo conueniant. Et hoc est quod intendit dicere. 95

64 indifferentia: differentia MS. in multiuocis: multiuocis MS. 74 Boetius non: Boetius quod non MS. 79 dicamus tot: dicemus tot MS. 91 et teneri: et iterum MS.

364

Abbreviatio Monacensis IV

1

DECEM PREDIGAMENTA OMNINO SUNT.

Dixit quod in personis omnino est indifferentia et tamen ibi non esse aliquam differentiam quod superius ostensum est. Quia autem non est ibi omnino indifferentia hoc ex ui predicationis prouenit. Et ideo agendum est de predicamento in hoc loco. 5 Ad huius rei euidentiam et uidendum est quid appellemus predicamentum. Deinde utrum aliquid de deo predicetur et deus alicui in propositione possit subici. Postea uidendum que predicamenta possint deo conuenire eo modo quo predicamenta conueniunt. 2 Predicamentum itaque Latinus appellat quod Grecus dicit kathegoriam. 10 Kathegoria autem significatio interpretatur. Unde Priscianus sinkathegorimenta scilicet consignificantia que kathegoria i.e. significatio. Complectitur autem significatio rem et uocabulum. Non enim res significata tantum dicitur significatio sed uocabulum significans. Unde Boetius in predicamentis in kathegoria dicit quod aliter intendit 15 de significationibus : non de notionibus. Et significationes appellat uocabula significantia. Est enim significatio conplexiuum significati et uocabuli sicut genus rerum et uocabuli et intellectus. Sed Boetius noluit transferre significationes sed transtulit predicamentum. 3 Sicut autem diximus quod significatio conplectitur et intellectus et uo- 20 cabula ita dicimus quod predicamentum conplectitur intellectum et uocabulum. Non enim dicimus rem tantum et uocabulum tantum esse predicamentum. Sed est predicamentum et res et uocabulum. Conplexiuum namque est predicamentum notionis et intellectus. Sunt enim unum predicamentum sicut idem genus. Uocatur autem a 25 Grecis predicamentum kathegoria i.e. significatio. Est enim predicamentum significatio siue demonstratio quid sit aut quantum aut quale aut quomodo se habeat aut quid agat uel quid paciatur cuius positionis sit uel ubi [f. 93] uel quando uel quid habeat. Sunt enim DECEM PREDICAMENTA QUE DE OMNIBUS rebus habent predicari quid et quantum et cetera. 30 4 Et sciendum quod hoc uocabulum predicamentum non bene iungitur cum huiusmodi nominibus homo animal Socrates et consimilia ut dicatur homo est predicamentum et animal est predicamentum Socrates est predi18 Boetius noluit: Boetius uoluit MS.

33 Socrates est predicamentum: Socrates MS.

De Trinitate IV, 1-7

365

camentum et cetera in hunc modum sed potius est interrogantis quid quantum qualeet cetera ut si dicatur predicamentum quid predicamentum quan- 35 turn uel quale, eodem modo de ceteris. Licet possit dici substantia est predicamentum quantum est predicamentum ibi substantia ponitur pro quid. Et sic de ceteris uelut in rethorica uideri potest. Dicitur enim in rethorica proprie circumstantia quidem quis cur et cetera. Et iterum dicitur persona est circumstantia ponendo personam pro 40 quis. Ita in ceteris. Et similiter est hie. 5 Licet autem non possit dici homo est predicamentum uel aliquid huiusmodi predicamentum tamen hoc uocabulum conplexiuum est omnium predicabilium et in quid. De primo potest enim dici: hoc predicamentum substantia est omnia predicabilia in quid ita quod unumquodque 45 et omnia predicabilia in quid sunt hoc predicamentum. Sed animal est tale predicabile : ergo est hoc predicamentum. Uerum est. Et de ceteris eodem modo. Ergo est predicamentum si est predicamentum. Non sequitur sicut non sequitur : quamuis sint decem partes huius uel illius orationis quod sint decem orationes per se et absolute. Et quod de 50 eis que sunt in predicamento substantie dicimus de eis que sunt in aliis predicamentis similiter intellige in aliis predicamentis. 6 Est igitur predicamentum significatio uel demonstratio uel declaratio simplex quid sit aut quantum aut quale et ita de ceteris. Simplex i.e. per simplex uocabulum et simplicem intellectum quoniam idem predica- 55 mentum intellectus et uocabulum. Quod autem predicamentum simplex intellectus sit de quid sit aut quantum aut quale bene testatur Boetius in Conmento super kathegorias dicens : predicamentum est genus significationisin uocabulis scilicet quid aut quantum aut quale et ita de ceteris. 60 Est enim unum genus significationis uocabulorum quid i.e. substantia quantum i.e. quantitas quale i.e. qualitas. Idem sunt. Et eodem modo in aliis. Et sunt decem genera significationum in uocabulis quoniam decem sunt predicamenta : non plura. Quod optimis rationibus probari potest et alibi probatur. Sed que dicta sunt de predicamento sufficiant. 65 7 Amplius uideamus utrum dici debeat quod deus predicetur de aliquo uel subiciatur alicui ut ad alia deinceps transeamus. Sunt enim quidam animo temerarii qui concedunt quod deus subicitur et predicatur et quod ali-

50 sint decem: sint uiginti MS. deus subicietur et MS.

66 de aliquo uel: de altero uel MS.

67 deus subicitur et:

366

Abbreviatio Monacensis

quid de eo predicetur et deus subiciatur ignorantes unde predicatio et subiectio contingat. 70 Nos autem dicimus quicquid alii dicant quod deus neque predicatur neque subicitur nee de deo predicatur aliquid neque deus alicui subicitur. Deus neque est predicabile neque subicibile [f. 93v] nee uniuersale nee singulare. Qua uero ratione hoc dicimus inspiciendum est. 8 Predicabile uel subicibile dicitur res unita uocabulo uel uocabulum 75 unitum rei. Nee aliter aliquid subicibile est et predicabile nisi sit unitum uocabulo. Uocabulum enim et res idem predicabile idem subicibile idem uniuersale idem singulare. Ex hoc enim aliquid predicabile est uel subicibile uniuersale uel singulare quod uocabulo significatur et intellectu conprehenditur. Sed deus neque 80 uocabulo significari neque intellectu conprehendi potest: quare nee predicari potest nee subici. Quicquid enim predicabile est et subicibile ex hoc predicabile uel subicibile quod uocabulo significatur et intellectu conprehenditur. 9 Quod autem deus non possit uocabulo significari et intellectu con- 85 prehendi leuiter probari potest. Omne uocabulum significatiuum aut substantiam significat aut accidens. Si substantiam, aut generalem aut specialem aut indiuidualem. Si uero accidens aut uniuersale aut singulare. Sed deus nee generalis substantia est nee specialis nee indiuidualis nee uniuersale accidens nee particulare et ita de nullo genere subicibilium uel 90 predicabilium est. Quare nee potest predicari nee subici quia nee genus est nee suppositum generi nee species nee speciei suppositum nee accidens. Quod cuiuis intelligenti aliquid manifestum est. Et ita nullo uocabulo significari potest quoniam uocabulum omne quod aliquid significat aut generalem substantiam aut specialem aut indiuidua- 95 lem significat aut accidens uniuersale aut singulare. Sic rationabiliter ostenditur quod nullo uocabulo significatur. 10 Item alio modo potest ostendi sic : uocabula data sunt secundum motus rationis et motus rationis sequuntur. Sed ratio non potest deum conprehendere. Immo intelligentia deum conprehendit quoquo modo. Unde 1 cum uocabula motus rationis sequuntur scilicet intellectus diuina significare non possunt. 72 nee de deo: de deo MS. 75 res unita: res uniuoca MS. 79 predicabile est: predicatur MS. 80 significatur et: significantur et MS. 81 conprehendi potest: conprehendi MS. 84 significatur: significantur MS. conprehenditur: conprehenduntur MS. 93 quod cuiuis: cuiuis MS.

De Trinitate IV, 7-13

367

Ex hoc etiam potest perpendi quod intellectu non potest deus conprehendi. Intellectus enim motus rationis est. Sed motu rationis non con- 5 prehenditur deus sed motu intelligentie. Unde patens est quod intellectu non potest deus conprehendi. Et item est patens quod intellectu non conprehenditur quia omnis intellectus aut de substantia generali habetur autdespeciali aut de indiuiduali aut de accidente uniuersali uel particular!. Sed deus neque substantia 10 est neque accidens sed estyperusyosis i.e. supra omnem substantiam et supra omne accidens. Quare nullus intellectus de eo potest haberi. 11 Quod autem nullum uocabulum possit deum significare testatur Mercurius in libro qui inscribitur Trimegistus dicens quod si deus haberet aliquod nomen illud significant omnia que alia uocabula significant. Deus est enim 15 omnia i.e. uniuersitas rerum in eterna simplicitate conplicata. Quam uniuersitatem nullum uocabulum potest significare. Unde Trimegistus : aut nullum nomen habebit deus aut si nomen habuerit illud erit omne nomen. Quod esse non [f. 94] potest quod aliquod nomen sit omne nomen. Et hoc etiam diuini auctores uolunt et attestantur quod 20 deus non habeat nomen aliquod. Unde nullo uocabulo significari potest nullo intellectu conprehendi ut ostensum est. 12 Et hec est ratio qua dicimus quod deus non predicatur nee subicitur. De nullo enim genere predicabilium est uel subicibilium uel esse potest. Predicatio uel subiectio ex hoc in rebus est quod uocabulis uniuntur et in- 25 tellectibus conprehenduntur. Quod nequaquam in deo conuenire potest sicut in prioribus ostendimus. Nullo enim uocabulo significari nullo intellectu conprehendi potest. Unde male errant qui predicari uel subici ponunt in diuina prouidentia. 13 Sed potest queri quid est quod predicatur hie : Pater est deus Filius 30 deus Spiritus sanctus deus et in aliis deus est iustus magnus et similia. Solet enim dici quod in talibus deus predicatur et aliquid de deo. Ad quod dicimus quod in hiis propositionibus sola nomina predicantur et subiciuntur translate posita per que predicata uel subiecta quodam modo scilicet per similitudinem uel priuationem innuitur quid sit deus i.e. substan- 35 tia supra omnem substantiam. Item innuitur qualis sit i.e. qualitas supra omnem qualitatem innuitur. Innuitur etiam quantus i.e. quantitas supra omnem quantitatem et quantitas sine omni quantitate. 13 nullum uocabulum: nullum opus MS.

368

Abbreviatio Monacensis

14 Licet enim uocabula predicamentorum quandoque translatiue po- 40 nantur ad loquendum de deo tamen recurrunt ad suam originem innuendo scilicet quodam modo quid sit deus aut qualis aut quantus aut quid agat aut quid possideat — innuendo inquam translatiue : non proprie ostendendo. Cum uero per ea fiat sermo de rebus proprie et iuxta originem suam 45 ostendunt substantiam aut qualitatem aut unum de aliis scilicet declarant quid aut quantum aut quale aut unum aliorum. Et hoc faciunt proprie et ex inuentione. Cum igitur predicamenta transferuntur ad deum i.e. ad loquendum de ipso non proprie predicant suam significationem quam ponunt in rebus 50 de eo sed innuunt nobis quodam modo quid sit deus aut quantus aut qualis : quid sit substantia que est supra omnem substantiam : quantitas que est supra omnem quantitatem. Et ita de aliis. 15 Itaque cum dicimus : Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus deus non predicatur ilia res que est essentia diuina. Sed hoc solum nomen 55 predicatur deus quidquid sit quodam modo innuit i.e. innuit nobis substantiam que est supra omnem substantiam per translationem. Et propositio ilia ueritatem suam retinet propter innuitionem illam ut ita loquar : non quia nomen predicet ibi aliquam rem quam significet sicut potest uideri in simili: prata rident. Hie predicatur hoc uocabulum rident sed non pre- 60 dicatur hec res risus. Et hoc innuit illud translatiue quod non significat ex inuentione : scilicet florere. Et propositio ueritatem retinet propter innuitionem ut ita [f. 94v] loquar : non quod uocabula predicata rem suam ponunt in re subiecta sed innuunt aliud per simile ut ostensum est. Sic enim solet esse in translationibus. 65 16 Similiter cum dicitur iustus deus est magnus ista nomina tantum predicantur : non res ipsorum nominum. Et per ea innuitur nobis qualitas et quantitas que sunt supra omnem substantiam et qualitatem et quantitatem et sunt absque qualitate et quantitate. Similiter ex parte subiecti hoc nomen innuit quid sit diuina essentia 70 i.e. substantiam innuit que est supra omnem substantiam. 17 Et ut totum bene conplectamur : quecumque uocabula predicantur et subiciuntur in theologicis propositionibus sic predicantur uel subiciuntur quod res eorum non predicantur uel subiciuntur. Sed innuunt quodam

41 ad suam: ad suum MS. 52 quantitas que est: quantum que est MS. ita loquor MS. 70 innuit quid sit: innuit quod sit MS.

58 ita loquar:

De Trinitate IV, 14-19

369

modo i.e. quod est super omnia scilicet diuinam substantiam. Que predi- 75 camenta translata ad deum mutantur nee sua significata possunt in ipso ponere ut rationabiliter ostensum est. Hinc est quod dicimus quod deus scilicet ilia diuina essentia neque predicatur neque subicitur. De hoc nomine deus non negamus. Et quoniam predicamenta transferuntur ad deum diligenter inspiciendum est que pre- 80 dicamenta per translationem deo conueniunt et que non. Non enim omnia predicamenta transferuntur aliquo modo ad deum. 18 Conuenit igitur deo predicamentum substantie per translationem. Per id enim loquendo de deo innuitur quoquo modo substantia que est supra omnem substantiam. Predicamentum quoque qualitatis et quantitatis deo 85 conueniunt. Pro eo enim quoquo modo de deo loquendo innuitur qualitas et quantitas que sunt supra omnem qualitatem et quantitatem. Predicamentum ad aliquid nunquam deo conuenit. Ad aliquid uero aliquod alienum semper ponit et respicit. Sed nullum alienum a se deo conuenit nee respectum habet ad aliud a se. Quare ad aliquid nullatenus 90 deo conuenit. Et hoc in sequentibus apertius dicimus. Agere deo conuenit. Et hoc potest quodam modo ostendi de deo quod agat. Predicamentum pati nunquam deo conuenit. Nichil enim patitur deus. Item predicamentum situs non conuenit ei quia non potest ostendi cuius positionis sit corporalis. 95 Ubi non conuenit ei. Non enim loco includitur. Nee quando conuenit ei. Nam nulli tempori subiacet. Et si dicatur semper esse hoc est aliud. Nichil enim ad quando pertinet. Habere conuenit ei quoniam omnia possidet. Sic assignatum est iuxta propositum quod appellemus predicamen- 1 turn utrum aliquid de deo predicari possit et que predicamenta deo conueniant et que non. Amplius litteram inspiciamus. 19

DECEM SUNT.

De hac re considerandum est quo modo scilicet non est indifferentia 5 in personis nee tamen idcirco aliqua differentia. Quod ex ui predicationis contingit. Et ut melius intelligantur predicta paucis repetamus de premissis. Diximus itaque quod predicamentum est quod Greci [f. 95] appellant kathegorias. Assignatio est. Et est significatio unio rei et uocabuli. Non 10 enim tantum rem appellamus significationem sed et ipsum uocabulum 78 quod deus scilicet: quod scilicet MS. 80 transferuntur: transferantur MS. igitur deo: conuenit igitur MS. 85 quantitatis deo: quantum deo MS. tionem: significatio est MS.

83 conuenit 11 significa-

370 significans. ficans.

Abbreviatio Monacensis Conplectitur enim uocabulum tarn significatum quam signi-

20 Quod autem Grecus appellat significationem Greco uocabulo nos appellamus predicamentum. Nam significatio potest accipi apud Latinos ac- 15 tiue et passiue scilicet pro significante et significato. Uoluit potius ponere predicamentum quam significationem quod absque omni ambiguitate potest conplecti rem significatam et uocabulum significans licet significatio quoque conplectatur utrumque que est unio utriusque scilicet rei et uocabuli. 20 Nam significatio dicitur uocabulum quia facit rem significatam copulatione sui. Res quoque dicitur significatio eo quod est significata uocabulo. Sic itaque significatio conplectitur utrumque scilicet significans et significatum que est unio utriusque. 21 Et hoc idem est predicamentum : scilicet unio rei et uocabuli. Nam 25 nisi res sit unita uocabulo et uocabulum unitum rei non est predicamentum. Predicamentum enim genus est significationis in uocabulis quid aut quantum aut quale sit. Et sic de ceteris. Unde Boetius dicit quod predicamentum est genus significationis in uocabulis quid aut quantum aut unum aliorum. Que significatio non po- 30 test esse sine unione et copulatione uocabulorum cum rebus. Nam quomodo posset esse uel ostendi quid aut quantum aut quale et ita de aliis nisi uocabula rebus unita essent ? Nullo modo. 22 Unde dicimus et uerum est quod ablatis uocabulis non remanet predicamentum. Predicamenta enim responsibilia sunt ad quid uel quantum 35 uel ad aliquam aliarum interrogationum quibus ostenditur de re quid uel qualis uel quanta uel quomodo se habeat quid agat quid paciatur cuius positionis sit quo in loco uel quando uel quid habeat. Que ostensio nullatenus fieri posset nisi per uocabulum. Unde patet quod predicamentum nichil esset sine uocabulo. Non enim 40 responsible posset esse aliquid uel quid uel quantum uel quale nisi ei esset unitum uocabulum. Responsibile per uocabulum enim responsible est. Et ideo manifestum est quod ablatis uocabulis non remanent predicamenta. Sunt enim unita res et uocabulum in idem predicamentum sicut in idem genus, in eandem speciem et cetera. 45 23 Predicamentum igitur est genus significationis in uocabulis. Quam significationem facit unio uocabulorum et rerum. Sunt enim decem pre21 quia facit rem: quia rem MS. 33 de aliis nisi: de aliis ubi MS. set: est possibile MS. 44 in idem: unde est MS.

41 responsible pos-

De Trinitate IV, 19-25

371

dicamenta genera scilicet significationum. Nam unum genus significationis est quid, aliud quantum. Et ita de ceteris QUE DE OMNIBUS REBUS PREDICANTUR.

50

Nam de omni re predicatur quid : quare de re ostenditur quid sit per predicamentum substantie i.e. quid de re predicatur quantum predicatur quando de re ostenditur [f. 95v] quid ipsa sit quid sit per predicamentum quantitatis et eodem modo de ceteris. Et notandum quod hoc uocabulum predicamentum proprie cum hiis 55 interrogatiuis coniungitur quid quantum et cetera ut scilicet dicatur predicamentum quid predicamentum quale et eodem modo in aliis. Cum talibus autem non bene iungitur homo est predicamentum animal est predicamentum Socrates est predicamentum bicubitus est predicamentum album est predicamentum. Quod quomodo sit in prioribus die- 60 turn est. 24 Non autem omniapredicamentadeoconueniunt etiam eodem modo quo predicamenta dicuntur deo conuenire. Predicamentum autem substantie deo conuenit. Potest enim innui aliquo modo quid sit. Predicamentum quoque quantitatis et qualitatis deo conuenit. Potest enim ostendi per 65 innuitionem quodam modo qualis aut quantus sit deus. Predicamentum ad aliquid nullo modo conuenit. Ad aliquid enim alienum ponit et respectum ad aliud a se diuersum. Sed deus nullum habet respectum ad alienum et ad aliud a se. Ipse enim quicquid est ex se est. Agere deo conuenit. Potest enim quodam modo ostendi quid agit 70 innuendo scilicet aliquo modo. Pati non conuenit deo. Non enim ullo modo potest ostendi quod aliquid patiatur. Situm esse non conuenit ei quia nullo modo potest ostendi cuius positionis sit. Nullam enim habet positionem. Ubi non conuenit ei. Nullo enim loco circumdari potest. 25 Quod si dicatur : deus est ubique uerum est. Sed hoc non pertinet ad 75 ubi. Non enim per hoc ostenditur in quo loco sit deus sed potius aliqua qualitas eius exprimitur quodam modo. Sensus enim est: ubique est scilicet esse omnium locorum est et faciens omnem locum. Quando similiter deo non conuenit. Nam si dicatur : deus semper est nichil hoc ad quantum pertinet. Nam istud temporale semper in hac 80 iunctura non significat tempus sed potius eternitatem et per id non ostenditur quando sed potius qualis sit deus quodam modo scilicet eternus. Habere autem deo conuenit. Potest autem de deo ostendi quod omnia possidet.

66 quodam modo: quoquo modo MS.

372

Abbreviatio Monacensis

26 Sic quedam predicamenta deo conueniunt: quedam non. Et que deo conueniunt per translationem ei conueniunt. Nam secure dicimus quod 85 nichil de deo predicatur et quod deus nulli omnino subicitur. Predicatio enim et subiectio rei ex hoc prouenit quod res uocabulo significatur et intellectu conprehenditur. Predicamentum enim ut ostendimus facit unio rei et uocabuli. Sed deus nullo uocabulo significari potest et nullo intellectu conprehendi po- 90 test. Ipse enim nee substantia est nee accidens nee genus nee suppositum generi nee species nee speciei suppositum nee accidens uniuersale uel particulare nee in parte connumerari debet. luxta quod ut in prioribus ostendimus nee intellectu conprehendi nee uocabulo significari potest. Et ideo secure dicimus quod nulli subicitur deus : nichil de eo predi- 95 catur preter solum uocabulum translatiue [f. 96] per quod aliquo modo innuitur essentia diuina que est supra omnem substantiam. 27 Aliquo modo dico i.e. per similitudinem uel per priuationem sicut materia primordialis melius innuitur siue intelligitur per priuationem quam alio modo que nee uocabulo significari nee intellectu conprehendi potest l sicut nee deus. Deus quoque per priuationem potius intelligitur quam alio modo. Unde Augustinus : Potius intelligo quid non sit deus quam quid sit scilicet potius potest intelligi per priuationem quam alio modo. Per similitudinem 5 et quandoque potest intelligi et innui: scilicet uocabulis translatiue positis. Non enim uocabulis significari potest nee intellectu conprehendi. Ipse enim non est ens sed est entitas omnium rerum. Sed omnis intellectus de ente habetur et omne uocabulum ens significat scilicet substantiam uel accidens. Unde cum deus non sit ens non est aliquid de entibus 10 nee intellectu conprehendi nee uocabulo significari potest. 28 Unde Mercurius in Trimegisto quod deus inintelligibilis est infinibilis interminabilis supra omnem intellectum. Unde manifestum est quod nullus intellectus deum conprehendit. Quia autem deus non sit ens aperte ostendit Dyonisius in lerarchia dicens : potius accedit deus ad nichil quam ad 15 aliquid i.e. ad nullum ens accedit quia non est ens sed est entitas uel entia omnium rerum a quo entia fluunt et habent esse. Et ex hoc manifestum est quod nulla predicatio nullaque subiectio est diuine essentie. Quod ignorantes quidam imperiti errant dicentes deitatem predicari et appellantes earn formam qua deus habet esse deus. 20 90 potest et nullo: potest nee nullo MS. 91 suppositum generi: suppositum generis MS. 96 per quod aliquo: per quam aliquo MS. 7 significari potest: significari MS. 15 ierarchia: rarchia MS. 19 quidam imperiti: qui imperiti MS.

De Trinitate IV, 25-32

373

29 Et quoniam unio que facit predicationem uel subiectionem in rebus deo non conuenit dicimus quod quando dicimus : Pater est deus Films est deus Spiritus sanctus est deus et deus est iustus uel magnus et cetera in hunc modum — quando inquam de deo loquimur uocabula tantum predicantur uel subiciuntur : non res quas ipsa uocabula significant ex inuen- 25 tione et translatiue ponuntur in qua translatione significationes non retinent. Translatio enim ut ait Boetius nullius proprietatis est i.e. non retinet significationem uocabulorum sed aliud innuit aliquo modo scilicet per simile aut per priuationem. Cum enim de deo loquimur per huiusmodi 30 uocabulum innuit nobis substantiam que est ultra omnem substantiam. Si uero de quantitate innuitur nobis quantum quod est supra omne quantum. Et eodem modo in similibus intellige. Et sic dicimus et rationabiliter quod deus nullum predicabile est nullum subicibile est nee ipse uocabulis uniri nee ei uocabula possunt copu- 35 lari. Et secundum hoc quod hue usque diximus litteram prosequimur. 30 DECEM PREDICAMENTA i.e. decciTi significationes scilicet DECEM genera significationum scilicet quid quantum quale et cetera TRADUNTUR i.e. dicuntur OJJE DE REBUS [f. 96v] OMNIBUS. De omni re predicatur predicamentum substantie scilicet quid. Nam 40 de omni re ostenditur quid sit. De omni re predicatur quantitas i.e. ostenditur de omni re quanta sit. Et ita in aliis. Et ideo dicit quod DE OMNIBUS REBUS PREDICANTUR.

Et nota : istud omne non colligit deum sicut ait Augustinus et Ysidorus sequendo eum : deus non est in parte scilicet non terminatur in parte rerum. 45 31 Non enim est una numeratio de rebus. Cum ergo dicitur DE OMNIBUS REBUS PREDIGANTUR omne non colligit deum sicut si dicam : deus est omnia ergo est lapis. Non sequitur. Omne colligit ibi tantum uniuersitatem ut est in deo scilicet ut est in simplicitate conplicita. Similiter enim licet DE OMNIBUS REBUS PREDIGANTUR tamen non predi- 50 cantur de deo. Omne enim non colligit deum sed uniuersitatem alio modo. 32 UNIUERSALITER i.e. quia nulla res est de qua non predicantur ut ostensum est. Et nota in hoc loco quod bonus Aristotiles dicit quod omne id quod est et uocabulo significatur aut substantia aut accidens et omnis intellectus aut de substantia aut de accidente est. 55 luxta quod cum deus nee substantia nee accidens sit manifestum est 42 quod de omnibus: quod omnibus MS.

374

Abbreviatio Monacensis

quod nullo uocabulo significatur nullo intellectu conprehenditur. ID EST SUBSTANTIA. Decem sunt scilicet substantia i.e. predicamentum quid QUALITAS i.e. quale et ita de ceteris. AD ALIQUID scilicet quod ostendit ad quid. HEC IGITUR i.e. predicamen- 60 ta que de omnibus rebus predicantur TALIA SUNT QUALIA et cetera scilicet uariantur per subiecta secundum ea de quibus fit sermo i.e. de quibus agitur. 33 Nam SUBIECTA i.e. ea de quibus agitur recipiant unionem quod scilicet possint eis uniri uocabula et unio predicatur. Si uero SUBIECTA TALIA sint quod non recipiant unionem nee unio sed solum uocabulum et id 65 translatiue non ponendo uel significando rem suam sed aliud aliquo modo ponendo. Et hoc est quod dicit TALIA SUNT et cetera. SUBIECTA i.e. ea de quibus agitur PERMISERINT. Unde cum sermo fiat de deo per aliqua uocabula quia deus non recipit unionem ut in prioribus ostenditur non predicatur siue 70 subicitur unio sed solum uocabulum translatiue predicatur uel subicitur. Et hoc intendit auctor dicere QUALIA SUBIECTA et cetera. NAM PARS EORUM. Bene dixit substantia qualis quantus et cetera sunt predicamenta. NAM PARS RELIQUARUM. Reliquarum a deo scilicet PARS EORUM i.e. predicamentorum SUBSTANTIA EST, PARS scilicet eorum predica- 75 mentorum i.e. alia de eis IN ACCIDENTIUM NUMERO EST i.e. quantum qualitas et cetera. Predicamentorum aliud est substantia i.e. quid aliud quantitas i.e. quantum. Et eodem modo in ceteris per ordinem. 34 ATque HEC i.e. predicamenta CUM QUIS i.e. aliquis UERTERIT IN DIUINAM PREDICATIONEM scilicet predicando de deo transtulerit — et hoc uult osten- 80 dere quod talia sint predicamenta qualia subiecta [f. 97] permiserint— CUNCTA MUTANTUR translata scilicet ad deum QUE PREDICARI POSSUNT de eo. Et nota quod sic MUTANTUR quod in deo non ponunt unionem sed sola uocabula predicantur de ipso translatiue et ipsum innuunt aliquo modo. Et predicata de deo uocabula uelut ens significant non quod tamen ipse 85 sit ens. Ens enim est quod accepta forma essendi subsistit : scilicet quod forma participat. Sed deus nullo participat quoniam ex se est quicquid est. Unde non est ens sed ipsa entitas a quo fluunt omnia entia. 35

AD ALIQUID et cetera. Quecumque de deo predicantur mutantur. Sed AD ALIQUID nullo 90 modo de deo PREDICARI POTEST. AD ALIQUID uero semper respicit alienum a se nisi quando idem ad se refertur. Sed deus ad nullum refertur. Unde ad quid scilicet predicamentum ad aliquid omnino ei non conuenit. 75 scilicet eorum: scilicet eodem MS.

88 quo fluunt: quo fiunt MS.

De Trinitate IV, 32-39

375

NAM SUBSTANTIA et cetera quasi dicat: uere, mutantur predicamenta cum ad deum transferuntur, NAM SUBSTANTIA et cetera. Est ostensio quod 95 TALIA SUNT predicamenta qualiter SUBIEGTA PERMISERINT. Quod superius dictum est. 36 IN ILLO scilicet in deo UERE SUBSTANTIA quia cum dicitur deus est substantia non ostenditur quid sit deus per hoc nomen proprie quia deo non conuenit nominis unio sed innuitur translatiue. Et hoc est quod dicit NON 1 EST UERE SUBSTANTIA quia deus nullum ens sed entitas omnium entium. Sed si de aliquo subiecto substantia predicetur cui scilicet nominis unio conueniat non erit translatio sed proprie unio predicabitur. 37

SED ULTRA suBSTANTiAM et cetera. 5 Quod est dicere : et per hoc nomen substantia dictum de deo innuitur quid sit deus i.e. innuitur substantia que est supra substantiam. Et hoc est dicere quod est ULTRA SUBSTANTIAM. ITEM i.e. eodem modo QUALITAS ET CETERA QUE UENIRE QUEUNT in diuinam predicationem i.e. que de deo predicari possunt. QUORUM scilicet 10 eorum que de deo predicari possunt UT AMPLIOR i.e. maior FIAT INTELLECTUS i.e. ut melius intelligatur EXEMPLA SUBDENDA SUNT. 38

NAM CUM DICIMUS DEUS et cetera quasi dicat: merito dictum est IN ILLO

NON EST UERE SUBSTANTIA. NAM CUM DICIMUS DEUS predicando Scilicet llOC

uocabulum deus de deo UIDEMUR SIGNIFICARE i.e. uidemur ostendere SUB- 15 STANTIAM i.e. quid. Et UIDEMUR quod iam non significamus substantiam i.e. quid. Sed per hoc nomen deus transumptiue positum innuimus quid, non significamus sed innuimus substantiam que est supra omnem substantiam nee tamen significamus earn sed translatiue quodam modo innuimus. 20 39

CUM UERO IUSTUS et cetera. Illud idem uult in aliis predicamentis ostendere quod ostensum est in predicamento quid i.e. in substantia. CUM UERO IUSTUS dicimus de deo QUALITATEM QuiDEM uidemur significare — hoc intelligendum est — SED NON ACCIDENTEM scilicet non quod deo accidat. 25 Et uidemur dicit non significamus [f. 97v] sed innuimus qualitatem que est supra omnem qualitatem et supra omnem substantiam cui nichil omnino accidat. Hoc est quod dicit SED EAM QUE SIT ULTRA SUBSTANTIAM. 9 qualitas et cetera: qualitas MS. 10 que de deo: que deo MS. 15 uidemur: uidemus MS. 24 quidem uidemur: quam uidemus MS. 26 dicit non: dicere non MS. 28 sed earn que: sed ea que MS.

376 40

Abbreviatio Monacensis NEQUE ENIM ALIUD et Cetera.

Bene dico sed earn que sit substantia. Nam cum dicitur deus est iustus 30 innuitur qualitas que sit supra omnem substantiam. Nam iustum esse in deo non est aliud quam esse deum. Nee esse deum est aliud quam esse iustum. Et hoc est quod dicit NEQUE ENIM et cetera. QUOD EST scilicet quod est IUSTUS et aliud quod est deus quia ipsum esse deum est ipsum esse iustum. Et ipsum esse iustum est ipsum esse deum. Et hoc est quod intendit 35 dicere. SED IDEM EST ESSE deum et iustum scilicet idem est in deo ipsum esse iustum et deum et esse iustum et deum. Et est gramatica talis : cui nunc cognomen lulo. 41 ITEM i.e. eodem modo. Et est transitus ad aliud predicamentum 40 quod deo conuenit scilicet ad quantitatem. CUM DICITUR MAGNUS de deo UEL MAXIMUS QUANTITATEM siGNiFiCARE uiDEMUR. Sed nullam quantitatem significamus. Unde dicit UIDEMUR. SED EAM scilicet innuimus translatiue QUE SIT SUBSTANTIA non quantitas et TALIS substantia QUALEM ESSE DICIMUS dei scilicet substantiam scilicet ULTRA omnem SUBSTANTIAM. 45 IDEM EST ENIM et cetera. Bene dico que sit substantia ultra omnem substantiam. Deum esse magnum hoc enim est ipsum esse deum sicut de iusto in prioribus diximus. Et hoc est quod dicit IDEM ENIM EST DEO QUOD MAGNO i.e. deum esse magnum est ipsum esse deum. Et eum esse deum est ipsum esse magnum et non aliud. Res enim in deo nullius diuersitatis 50 sunt. Et est item gramatica que superius. 42

DE FORMA ENIM et cetera. Bene dixi idem hoc quod illud in deo. Nam ut SUPERIUS DEMONSTRATUM EST in deo est unitas et ydemptitas omnium rerum quia ipse forma est et prima omnium rerum sine diuersitate sine aliqua pluralitate. Et hoc est 55 quod dicit DE FORMA EIUS i.e. dei scilicet DE FORMA que est deus scilicet forma simplex et absque pluralitate QUONIAM is scilicet deus SIT FORMA simplex scilicet ET UNUM esse et una entitas omnium rerum NEC ULLA PLURALITAS scilicet que forma est sine pluralitate. Et hoc dicit NEC ULLA PLURALITAS. 43

60

SED HEC PREDICAMENTA.

Hue usque de predicamentis agens notauit uim predicamentorum secundum subiecta quod scilicet TALIA SUNT predicamenta QUALIA SUBIECTA PERMISERINT. Hie ostendit uim predicationis eorum scilicet diuersitatem predicationis. 65 32 in deo non: in deum non MS.

57 forma simplex: forma scilicet MS.

De Trinitate IV, 40-46

377

Predicamentorum namque alia predicantur secundum rem alia uero extra scilicet non secundum rem. Secundum rem predicatur aliquid de aliquo cum id de quo agitur est id quod de eo predicatur uelut cum dicitur : homo est iustus iustus secundum rem de homine predicatur. Id enim de quo agitur i.e. homo est id quod de eo predicatur i.e. iustus. 70 Et nota genus locutionis : est id quod de eo [f. 98] predicatur. More docentis loquitur qui aliis uerbis utitur in doctrinis et aliis in disputationibus. Et est hec locutio talis qualis et hec est: homo est animal quod est genus : Socrates est homo qui est species. Et relatiuum ualet et ut: mulier que dampnauit saluauit i.e. mulier dampnauit et mulier saluauit. In pre- 75 dictis locutionibus eodem modo. Socrates est homo qui est species i.e. et Socrates est homo et homo est species. Qui pro et. 44 Et sunt concedende omnes iste locutiones Socrates est homo et eadem res est species: homo est animal et eadem res est genus. Sed non est concedendum : Socrates est hec res homo que est species : homo est hec res ani- 80 mal que est genus. Sed in logica satis dicitur. Quod autem de huiusmodi locutionibus dicimus illud idem dicimus de hac : id de quo agitur est id de quo predicatur. Et de Socrate agitur in hac propositione : Socrates est homo et Socrates est id quod de eo predicatur quia est homo et homo de Socrate predicatur. Ita intelligendum est 85 et de consimilibus eodem modo intellige. 45 Secundum rem igitur aliquid de aliquo predicatur quando id de quo agitur est id quod de eo predicatur. Non secundum rem uero sed extra est predicatio cum id de quo agitur in propositione non est id quod de eo predicatur. Sed id quod predicatur affigitur et applicatur ei de quo agitur 90 ut si dicatur : Socrates est in foro uel in loco et huiusmodi forum siue locus predicatur de Socrate et de Socrate agitur et id de quo agitur non est id quod de eo predicatur. Socrates enim non est forum non est locus uel aliquid talium. Sed assignatur ei et applicatur quod predicatur. Notatur enim quod sit cir- 95 cumdatus foro uel loco uel aliquo huiusmodi: non quod ipse sit forum uel locus ut habeat in se forum uel locum. Nam horum predicatio extra est: non secundum rem. 46 Hie igitur ostendit Boetius diuersitatem predicationis ipsorum predicamentorum scilicet secundum rem et non secundum rem. Et hoc est 1

80 hec res animal: res animal MS. de quo agitur: agitur MS.

86 de consimilibus: consimilibus MS.

92 agitur et id

378

Abbreviatio Monacensis

quod habetur in littera scilicet quod quedam predicamentorum secundum rem quedam uero non secundum rem predicantur. Et hoc dicit. Et hoc totum quod dicit tendit ad predicationem relatiuam ex cuius ui prouenit quod non omnino est indifferentia in personis deitatis. 5 47

SED PREDICAMENTA Ct Cetera.

Continuatio : predicamenta mutantur secundum subiecta. SED HEG PREDICAMENTA scilicet quedam de hiis predicamentis que predicta sunt TALIA SUNT i.e. talem habent uim predicationis UT IPSUM IN QUO SUNT i.e. de quo predicantur FACIANT ESSE id QJJOD DICITUR i.e. id quod predicatur de 10 eis scilicet ut notent predicatione sua quod id de quo agitur sit id quod de eo dicitur i.e. predicatur. Nota genus locutionis FACIANT i.e. sua predicatione notent. Et talia secundum rem predicantur. DICITUR id inquit. Nota id quod dicimus de huiusmodi locutionibus quod docenti conueniunt: non disputanti. Multa 15 enim dicuntur propter euidentiam in doctrina que non [f. 98v] sunt recipienda in disputationibus. 48

DIUISE QUIDEM et cetera. Sensus est: predicamenta secundum rem predicantur quorum predicatione assignatur et notatur id de quo agitur esse id quod de eo predica- 20 tur siue de deo fiat predicatio siue non. Sed aliter tamen est IN DEO hoc aliter IN CETERIS rebus. Nam quando fit diuina predicatio nullius diuersitatis sunt predicatum et subiectum. Sed sunt omnino idem. IN CETERIS uero rebus predicatum atque subiectum sunt diuerse nature scilicet diuerse diffinitionis. Et hoc est 25 quod dicit DIUISE QJJIDEM IN CETERIS. 49 IN DEO UERO COPULATE ATQUE CONIUNCTE et cetera quia nullius diuersitatis sunt predicatum atque subiectum nee sunt diuerse nature. Nam quecumque in deo sunt nullam diuersam diffinitionem habere possunt. Et hoc est quod dicit CONIUNCTE et COPULATE et HOC MODO. 30 Exemplo ostendit quod docet NAM CUM DICIMUS et cetera. Sensus est: cum quedam de predicamentis predicantur de deo siue de alia re notant predicatione sua id de quo agitur esse id quod predicatur. Sed est differentia quod cum de deo predicatio CONIUNCTE fit uero de ceteris rebus DIUISE sicut expositum est. Et hoc habetur in littera. 35

6 predicamenta: predicamentorum MS. 21 de deo fiat: de eo fiat MS. sed aliter tamen: sed tamen MS. 26 dicit diuise: dicit diuerse MS. 29 diffinitionem: difTerentiam MS. 34 quod cum de: quod est de MS.

De Trinitate IV, 46-54 50

379

CUM DIGIMUS SUBSTANTIA UT HOMO UEL DEUS.

Cum dicimus de aliquo quod sit substantia ut dicatur : deus est substantia, homo est substantia ITA DICITUR i.e. ita fit predicatio QUASI ILLUD DE QUO PREDICATUR i.e. de quo fit predicatio scilicet id de quo agitur siue de deo siue de homine agitur SIT SUBSTANTIA i.e. sit id de quo predicatur. 40 Deus enim de quo agitur substantia est quod de ipso predicatur. Est enim substantia supra substantiam. Similiter cum dicitur homo est substantia homo de quo agitur est id quod de eo predicatur. Est enim substantia. 51

SED DISTAT.

45

Sensus est : sic fit predicatio secundum rem de homine et de deo qua scilicet id de quo agitur notatur esse id quod de eo predicatur. SED DISTAT i.e. differentia in hoc est QUONIAM HOMO NON INTEGRE IPSUM EST HOMO i.e. non est homo quod est scilicet non est quicquid est ex se sed aliunde. Unde contingit quod cum dicitur : homo est substantia uel homo est 50 Justus et ita in ceteris diuerse nature sunt predicatum atque subiectum et differentes et ualde diuersas habent diffinitiones. Non enim homo uel substantia est uel iustus ex se. Immo quidquid est aliunde est. 52 Sed quia deus quidquid est ex se est i.e. nullo sibi conferente quia et deus est et iustus et magnus et omnia que de deo possunt dici ex se et 55 non aliunde est et ideo cum dicitur : deus est substantia magnus iustus et similia nullius diuersitatis sunt predicatum atque subiectum. Nam quecumque sunt in deo nullatenus possunt essediuerse nature. In deo enim ydemptitas et simplicitas. Et hoc intendit autor dicere [f. 99] et littera hoc idem sonat. 60 NON INTEGRE IPSUM HOMO. Non est scilicet homo ex se sed aliunde. Quod si homo esset ex se tune esset INTEGRE IPSUM HOMO AC PER HOC NEC SUBSTANTIA quia scilicet non est ex se substantia et ideo non INTEGRE. 53

QUOD ENIM

EST.

Uere, non est aliquid integre quod est scilicet non est ex se quod 65 est quia QUOD EST ALII DEBET : scilicet deo per quern est id quod est. Uel ALIIS scilicet suis partibus ex quibus constat sicut in prioribus dictum est. 54

DEUS UERO. Quasi dicat : non est ita in deo. Sed DEUS EST HOC IPSUM DEUS scilicet

36 substantia: substantiam MS. illud MS.

37 cum dicimus: rem dicimus MS.

38 quasi illud: quod

380

Abbreviatio Monacensis

habet esse deus ex se. Quidquid enim est ex se scilicet nee ipso nee alio 70 sibi conferente. NIGHIL ENIM quia scilicet deus NICHIL ALIUD EST NISI id QUOD EST i.e. non est aliquid aliunde sed quidquid est ex se est AC PER HOG IPSUM DEUS EST i.e. ex se deus est et non aliunde. Hie sensus est littere. 55

RURSUS IUSTUS et cetera. In alio exemplo de alio predicamento uult adhuc ostendere quod dicit. 75 IUSTUS QUOD EST QUALiTAs. Aleotheco, est i.e. uariatio generum. QUALITAS. lustitia namque qualitas est et ITADICITUR scilicet sic de alio predicatur QUASI IPSE et cetera quasi dicat: sic predicatur quod predicatione sua notat id DE QUO agitur esse id quod PREDICATUR. Et hoc est quod dicit QUASI IPSE DE QUO PREDICATUR scilicet de quo agitur SIT HOC scilicet quod de eo 80 predicatur. ID EST si DICAMUS. Exemplo aperit id quod dicit ut si DICAMUS : HOMO est IUSTUS et DEUS est IUSTUS hiis propositionibus HOMINEM et DEUM IUSTOS ESSE PROPONIMUS.

56 SED DIFFERT QUOD HOMO ALTER et cetera i.e.. diuerse nature sunt predi- 85 catum et subiectum scilicet homo et iustus scilicet diuerse diffinitionis quia nunquam substantia diffiniri potest sub uocabulo accidentis nunquam accidens sub uocabulo substantie. Unde planum est quod omnino sunt diuerse diffinitionis homo et iustus. Et hoc est quod dicit ALTER HOMO ALTER IUSTUS. 90 57

DEUS UERO.

Cum dicitur : DEUS est IUSTUS IDEM ipsum EST QUOD est iustus i.e. deus et iustus in deo non sunt diuerse nature. Nam que in deo sunt non possunt habere diuersas diffinitiones. IDEM IPSUM EST et cetera quia esse deum est ipsum esse iustum et ipsum 95 esse deum. MAGNUS enim HOMO. Aliud exemplum predicationis secundum rem et secundum aliud predicamentum. HOMO UEL DEUS cum dicitur scilicet homo est magnus uel deus est magnus. ATQUE ITA QUASI IPSE SIT. Notat predicationes secundum rem quia in talibus et de homine de quo agitur ostenditur quid sit id quod predicatur. 1 Et de deo similiter cum de ipso agitur predicatione talium ostenditur quid sit id quod de eo predicatur. 58

SED HOMO TANTUM MAGNUS et cetera. Quasi diceret scilicet est differentia talis quod HOMO TANTUM MAGNUS 5 scilicet non ipsa magnitudo. Non enim ex se homo est quod est uel magnus 85 sunt predicatum: predicatum MS.

5 est differentia: et differentia MS.

De Trinitate IV, 54-60

381

uel aliud sed aliunde scilicet alio sibi conferente [f. 99v]. Nam si ex se homo esset quidquid est tune esset ipsa magnitude. Sed hoc non est: quare nee illud. Sed deus ex se est quidquid est: non aliunde. Unde cum DEUS MAGNUS sit non est tantum magnus sed ipsa 10 magnitude quoniam quidquid est ex se est et non aliunde. Et ex hoc contingit quod cum sit diuina predicatio in ipsa predicatum et subiectum non sunt diuerse nature. Quia uero homo uel aliquid tale non est id quod est ex se sed aliunde idcirco cum aliquid predicatur de homine uel aliquid talium contingit 15 predicatum uel subiectum esse diuerse nature. Nam si aliquid talium esset ex se quidquid est nee hoc unquam contingeret. 59 RELIQUA UERO a predictis predicamentis scilicet a substantia a qualitate a quantitate NEQUE DE DEO NEQUE DE CETERIS PREDICANTUR secundum rem intelligendum est. Aliter enim falsum esset quoniam predicatione eo- 20 rum non notatur quod id de quo agitur sit id quod de ipso predicatur. Sed eorum predicatio extra est sicut postea uidebitur apertius. NAM UBI scilicet istud predicamentum UEL DE HOMINE et cetera PREDIGARI POTEST : sed non secundum rem. Et nota quod dicit de deo predicari ubi non est contrarium ad id quod diximus quod ubi de deo non predi-25 catur. Non enim hoc predicamentum ubi de deo predicatur. Non enim potest ostendi de deo ubi scilicet in quo loco sit. Sed de deo predicatur id quod est ubi non ut retineat uim predicamenti ubi: scilicet non ut ostendat ubi sit deus sed potius qualis sit scilicet quod esse omnium locorum et locatorum est. 30 60

DE HOMINE UT IN FORO.

Predicatur ubi sed non fit predicatio secundum rem quia non ostenditur de eo de quo agitur quod sit id quod de eo predicatur. Et non potest ostendi quod homo sit forum sed homo circumdatus foro uel aliquid tale. DE DEO enim UBIQUE. Sed non retinet uim predicamenti. Non enim 35 ostenditur de deo ubi sit — quod est significatio predicamenti ubi — sed potius qualis sit sicut dictum est. Unde dicimus quod hoc predicamentum ubi deo non conuenit. SED ITA NON QUASI quasi dicat sic fit in hiis predicatio quod non secundum rem. Non enim id de quo agitur predicatione horum potest ostendi 40 esse id quod de eo dicitur. Et ideo predicatio eorum non est secundum rem. Et hoc est quod dicit SED ITA scilicet predicatur NON QUASI RES de qua dicitur i.e. de qua predicatur SIT ID QUOD PREDICATUR. Tali enim predicatione non potest ostendi de eo de quo agitur quid sit et quod de eo predicatur. 17 hoc unquam: hoc inquam MS.

382

Abbreviatio Monacensis

61

NON ENIM et cetera. 45 Aperte ostendit quod dixerat. NON ENIM DIGITUR HOMO ESSE IN FORO QUEMADMODUM ESSE ALBUS. Cum enim dicitur : homo est albus secundum rem fit predicatio. Cum autem dicitur : homo est in foro, extra. Non enim talis predicatio notat id de quo agitur esse id quod predicatur. 62 UEL ut cum dicitur homo est LONGUS [f. 100]. Et est sensus : sicut pre- 50 dicatio albi et talium notat aliquid affectum proprietate aliqua quam in se habeat sed potius notat aliquid circumdatum loco. GIRGUMFUSUS ET DETERMiNATUS i. e. affectus ALIQUA qualitate quam habeat in se. Et hoc est quod dicit QUA DESIGNARI et cetera i.e. quam in se habet uelut hac PROPRIETATE que est albedo potest assignari aliquid SE- 55 CUNDUM SE. Potest enim ostendi aliquid esse album sine aliquo quod extra sit. 63 Sed non potest ostendi esse in aliquo quod extra sit i.e. sine loco. SED dicitur TANTUM esse id QUO ILLUD de quo agitur SIT INFORMATUM i.e. circumdatum ALIIS REBUS sicut foro uel aliquo tali PER PREDICATIONEM istam 60 i.e. per predicationem ubi. Sed non OSTENDITUR esse id quod predicatur. Sed per id quod predicatur ostenditur esse circumdatum aliquid REBUS ALIIS scilicet diuersis a se. 64

DE DEO UERO NON ITA.

Quasi dicat : cum dicitur aliquid esse ubi ostenditur predicatione ubi 65 esse circumdatum aliquo. Sed cum dicitur de deo ubi non ostenditur deus circumdatus loco. Non enim potest loco deus circumdari. Sed in deo om- „ nino predicamentum ubi uim significationis amittit. Nam predicatum de deo non ostendit nee innuit in quo loco deus sit. Et ita non retinet significationem ubi sed potius innuit qualis sit deus sci- 70 licet quod est esse omnium locorum et omnium locatorum. Et hoc est quod dicit DE DEO UERO NON ITA i.e. non sic est sicut de ceteris rebus. 65

NAM QUOD UBIQUE EST.

Ostendit quod non ita est de deo sicut de ceteris rebus. NAM QUOD UBIQUE EST scilicet quod deus ubique est ITA DICI UIDETUR QUOD IN OMNI 75 LOGO SIT. Et bene dicit UIDETUR quia non dicitur quod deus SIT IN OMNI LOCO. Nam dictum est de deo ubique i.e. uim ubi illius predicamenti non retinet nee etiam ostendit de deo ubi sit sed potius qualis sit. OMNINO ENIM et cetera non dicitur etsi uideatur dici quia OMNINO et cetera. 80 66

SED QUOD EI ASSIT et cetera. Sensus est: non omnino dicitur esse ubique non quia sit in omni loco

De Trinitate IV, 61-69

383

sed ideo QUOD OMNIS LOCUS EI ASSIT i.e. presto sit AD EUM GAPIENDUM quia omne locatum tendit ad ipsum quia ipse est esse et omnia tendunt ad esse. Et hoc idem ostendit Boetius in Libro de consolatione philosophie ubi dicit 85 quod omnia etiam inanimata tendunt ad esse quia tendunt ad unitatem et fugiunt contrarium unitatis i.e. scilicet diuisionem. Et hoc dicit hie quod OMNIS LOCUS adest ad ipsum capiendum quod scilicet omnia locata tendunt ad ipsum quia ad esse tendunt. 67

CUM IPSE et cetera. 90 Adest omnis locus ad capiendum ipsum CUM IPSE tamen NON SUSCIPIATUR IN LOCO scilicet non possit aliquo loco includi. ATQUE IDEO et a loco non suscipitur nunquam IN LOCO ESSE DICITUR. UBIQUE et cetera quia scilicet est esse omnium locorum. SED NON est IN LOCO [f. lOOv] quia loco non includitur. 95 68 QUANDO UERO scilicet predicamentum quando EODEM MODO PREDICATUR scilicet non secundum rem. Cum enim quando de aliquo predicatur predicatione eius non potest ostendi de eo de quo agitur quod sit id quod de eo predicatur. Sed extra est omnino predicatiouT DE HOMINE HERI UENIT. Quando ita l dicitur predicatur hoc predicamentum quando et predicatum de homine temporale est et significationem quando retinet. De deo uero predicatum non retinet eandem significationem quia non ostendit DE DEO quando. SEMPER EST et cetera. Cum scilicet dicitur : deus 5 SEMPER EST predicatur id quod est quando sed non predicatur quando quia non retinet temporale nomen significationem quando sed notat eternitatem predicatum de deo. 69 HIC QUOQUE scilicet quando heri predicatur de homine NON QUASI esset ALIQUID quasi dicat id de quo agitur predicatione quando non ostenditur 10 nee potest ostendi esse id quod de eo predicatur sicut quando predicatur ubi. Et hoc est illud QUOQUE. ILLUD IPSUM DE QUO HESTERNUS predicatur i.e. de quo agitur dicendo quod uenit heri non dicitur QUASI ESSE ALIQUID i.e. non potest dici uel ostendi esse id quod de eo predicatur. SED predicatur dicendo uenit heri quod EI 15 scilicet de quo agitur ACCESSERIT i.e. aduenerit SECUNDUM TEMPUS PREDICATUR i.e. predicatione temporalis aduerbii ostenditur.

86 inanimata: materiata MS. 92 loco includi: includi MS. 4 uero predicatum: uerum predicatur MS. 10 dicat id de: dicat non de MS. 14 esse aliquid: esse aliquando MS.

384

Abbreviatio Monacensis

70

QUOD UERO DE DEO et cetera. Continuatio : cum quando predicatur de homine et similibus ostenditur quod ei accident aliquid secundum tempus. Sed cum dicitur DE DEO : deus 20 SEMPER EST predicando scilicet temporalem aduentum quod est quando — cum inquam EST UNUM tantum SIGNIFIGAT semper. Uel SIGNIFIGAT UNUM i.e. innuit unitatem i.e. et eternitatem: non quando. Ut enim diximus non retinet significationem huius predicati quando. QUASI OMNI PRETERITO et cetera. Bene dicit QUASI. Nam cum dicitur 25 de deo quando notatur quod deus fuerit OMNI PRETERITO et OMNI PRESENTI et OMNI FUTURO sed notatur quod sit eternus. SEMPER enim dictum de deo non remanet temporale. Et ideo non notat tempus. QUASI OMNI et cetera quasi dicat: quod omni tempore fuerit hoc non notat in ipso quando sed eternitatem scilicet quod fuerit OMNI PRET- 30 ERITO et est in OMNI PRESENTI et ERIT OMNI FUTURO. DE GELO i.e. DE mundo et GETERIS INMORTALIBUS SECUNDUM PHILOSOPHOS DICI POTEST qui eis perpetuitatem attribuunt. 71 AT DE DEO qui eternus est NON ITA scilicet non sic est sicut de ceteris quia non debet dici de deo quod semper notet in ipso ipsum fuisse in omni 35 preterite in omni presenti in omni future. Sed debet dici quod in ipso presentiam tantum notat i.e. eternitatem. Et hoc est quod dicit SEMPER ENIM EST. Cum dicitur : SEMPER est semper tantum IN EO EST PRESENTIS TEMPORIS i.e. tantum presentiam in ipso notat: non preteritum siue futurum. Presentiam tantum in deo [f. 101] 40 notat i.e. eternitatem. TANTUMQUE INTEREST NOSTRARUM quasi dicat: aliud est presens in deo aliud nostrum presens. Et hoc dicit TANTUMQUE INTEREST i.e. tanta differentia est quantam scilicet dicam. Et subiungit postea causam PRESENS NOSTRARUM i.e. presens acceptum in nostris rebus ut scilicet nos presens 45 usualiter accipimus. AC DIUINARUM i.e. presens acceptum in deo. 72 QUOD EST et cetera i.e. QUOD NOSTRUM presens appellamus NUNG enim inquam interest QUOD NOSTRUM NUNC i.e. nostrum presens QUASI CURRENS TEMPUS FAGIT i.e. successionem. ET determinat cuiusmodi successionem i.e. SEMPITERNITATEM.

50

DIUINUM UERO NUNG i.e. presens diuinum PERMANENS quia non est in successione NEQUE MOUENS SE scilicet successiue uel mutabiliter ATQUE CONSISTENS in eodem FAGIT ETERNITATEM in qua nulla est successio nulla mutabilitas. 18 quod uero: quando uero MS. 28 de deo non: de deo quia MS. quasi omnino MS. 36 in ipso presentiam: in ipso MS.

29 quasi omni:

De Trinitate IV, 70-75

385

Quod est dicere presens diuinum eternitas est. GUI NOMINI scilicet 55 eternitati si ADIGIAS i.e. si adiungas SEMPER ut inde facias unum nomen scilicet sempiternitas per conpositionem FACIES EIUS QUOD EST NUNC scilicet presentis IUGEM INDEFESSUMQUE i.e. interminabilem per hoc scilicet quia interminabilem PERPETUUM CURSUM i.e. perpetuam successionem scilicet indeficientem et interminabilem QUOD EST SEMPITERNITAS. Nam sempiter- 60 nitas hie dicitur interminabilis successio. Sed cum dicitur : sempiterne deus pro eterno accipitur. Sic fit ex diuersis adiunctis. 73

RURSUS HABERE.

Dixi quod substantia de deo predicatur : similiter quantitas qualitas. Et predicatio est que est secundum rem. Ubi uero et quando non predi- 65 cantur de deo. Hoc dixit hue usque. Amodo transit ad alia predicamenta et ostendit que de illis deo conueniant et que non. RURSUS HABERE et FACERE hec duo predicamenta EODEM MODO predicantur sed non secundum rem uel de deo uel de homine. DIGIMUS ENIM. Exemplo docet quod dixerat. DIGIMUS DE HOMINE UESTITUS GURRIT : UESTITUS 70 ad habere, GURRIT ad agere pertinet et hec non secundum rem de homine predicantur scilicet non sic predicantur ut de eo de quo agitur possit ostendi ipsum esse id quod de eo predicatur. Sed extra predicatio est. 74 DE DEO et cetera quasi dicat: DE DEO dicimus GUNGTA POSSIDENS REGNAT predicando agere et habere. Nam POSSIDENS ad habere, REGNAT ad agere 75 pertinet. RURSUS DE EO quasi dicat: predicatione horum non ostenditur id de quo agitur esse id quod de ipso predicatur quoniam horum predicatio non est secundum rem sicut nee ubi uel quando secundum rem est. Enim RURSUS et cetera. Litteram sic construe : DE UTRISQUE i.e. de homine et de deo NICHIL 80 DICTUM EST scilicet predicatione horum DE EO QUOD EST ESSE i.e. secundum rem ut scilicet predicatione habere uel facere ostenditur id de quo agitur aliquid DE EO QUOD EST ESSE i.e. non est dictum [f. 10 Iv] aliquid eorum esse aliquid predicatione horum. Et hoc intendit dicere. 75 SED OMNIS horum PREDICATIO DATUR EXTERIORIBUS i.e. assignatur extra 85 rem scilicet non est secundum rem. OMNIA HEC scilicet predicamenta QUODAM MODO REFERUNTUR AD ALiuo et ad illud quod dicitur suppositum esse quando fit predicatio secundum rem uel ad illud quod non dicitur suppositum scilicet de quo agitur quando fit predicatio extra.

56 si adiungas: si aduertas MS.

86 omnia hec: omnia que hec MS.

386

Abbreviatio Monacensis

76 cuius PREDIGATIONIS DiFFERENTiAM scilicet predicationis que non fit 90 secundum rem ab ea que fit secundum rem sic FAGILIUS INTERNOSCIMUS i.e. discernimus : QUI HOMO EST et cetera qualiter internoscamus ostendit. QUI HOMO EST et cetera quasi diceret: cum dicitur de aliquo quod sit homo UEL DEUS REFERTUR AD suBSTANTiAM i.e. predicatio est secundum rem. Predicatur enim substantia HOMO scilicet UEL DEUS cuius predicatione os- 95 tenditur de eo de quo agitur quid sit id quod de eo predicatur. Et hoc est quod dicit HOMO UEL DEUS. Homo enim de homine, deus de deo predicatur. 77

QUI JUSTUS. Est aliud exemplum et de alio predicamento. QUI IUSTUS EST et cetera quasi dicat: cum dicitur de aliquo quod sit IUSTUS REFERTUR AD QUALITATEM 1 i.e. quod predicatur AD QUALITATEM pertinet. Et est secundum rem predicatio. Predicatione enim qualitatis potest ostendi de eo de quo agitur quod sit ALIQUID scilicet id quod de eo predicatur. Et hoc est quod dicit QUA i.e. predicatione cuius scilicet qualitatis EST ALIQUID SCILICET id quod de quo agi- 5 tur EST ALIQUID ID EST ostenditur esse aliquid scilicet IUSTUS quod de eo predicatur. 78

QUI MAGNUS AD QUANTITATEM.

Aliud exemplum et secundum aliud predicamentum quasi dicat: cum de aliquo dicitur quod sit MAGNUS refertur AD QUANTITATEM scilicet id 10 quod predicatur refertur ad predicamentum quantitatis cuius predicatio secundum rem quia ea ostenditur de eo de quo agitur quid sit id quod de eo predicatur. Et ideo dicit QUA predicatione cuius EST ALIQUID ID EST scilicet de quo agitur scilicet est MAGNUS i.e. ostenditur esse magnus quod de eo predicatur. 15 79

NAM IN CETERIS.

Continuatio : predicatione quantitatis substantie qualitatis ostenditur id de quo agitur esse aliquid. NAM IN aliis non ita est. Nam reliquorum predicatio nunquam secundum rem fit. Et hoc est quod dicit NAM IN CETERIS PREDIGATIONIBUS i.e. cum cetera predicantur NICHIL TALE EST i.e. contin- 20 git scilicet non fit predicatio secundum rem quoniam non potest ostendi id de quo agitur esse aliquid quod de ipso predicetur. Et hoc intendit dicere. 80

QUI ENIM DIGIT et cetera. QUI DIGIT ESSE IN FORO UEL UBIQUE REFERT AD PREDICAMENTUM UBI

98 qui iustus: et iustus MS. fit MS.

8 qui magnus: et magnus MS.

19 secundum rem fit: rem

De Trinitate IV, 76-85

387

quoniam pertinet ad predicamentum ubi. SED NON QUO et cetera. Ad 25 predicamentum ubi refert. SED illud predicamentum NON est tale QUO ALIQUID EST i.e. eius predicatione non ostenditur id de [f. 102] quo agitur aliquid esse. Et hoc est quod dicit QUO ALIQUID EST i.e. eius predicatione et cetera. UELUT A MAGNITUDINE i.e. non predicatione magnitudinis ostenditur 30 id de quo agitur esse aliquid scilicet MAGNUM non ita ostenditur predicatione ubi id de quo agitur esse aliquid. Et hoc est quod dicit UELUT A MAGNITUDINE MAGNUM. 81

NAM SITUM et cetera. Predicta predicamenta scilicet substantia qualitas quantitas habere 35 facere de deo predicantur. Sed SITUM esse et pati non predicantur aliquo modo quia nullo modo deo assignari possunt. Non enim potest ostendi de deo quod patiatur uel cuius positionis sit. 82

IAMNE PATET et cetera. Quasi diceret: ex predictis sufficienter PATET DIFFERENTIA PREDICA- 40 TIONUM : hec scilicet QUOD ALIE sunt secundum rem scilicet notant id de quo agitur esse id quod predicatur : ALIE UERO non ostendunt: hec scilicet habere se ad aliud sic sit in eo quasi in loco uel circumdatum eo quasi foro. Et hoc appellat GIRGUMSTANTIAS REI scilicet accidentia sicut ubi quando et huiusmodi. 45 83 SED POTIUS AFFIGANT i.e. applicent aliquid extrinsecus QUODAM MODO. AFFIGANT affirmatiue uel interrogatiue potest legi. ILLA IGITUR. Dixit quod quedam de predicamentis ostendunt rem esse aliquid : quedam uero non. Inde refert IGITUR ILLA QUE ALIQUID ESSE DESIGNANT SECUNDUM REM PREDIGATIONES i.e. predicatio eorum secundum rem notatur. Alia uero que 50 nichil esse ostendunt id de quo agitur predicationes extra rem dicuntur. 84 QUE predicamenta scilicet GUM DE REBUS SUBIEGTIS DICUNTUR i.e. cum predicantur de hiis rebus quibus unio conuenit UOGANTUR ACCIDENTIA scilicet quantitas qualitas et cetera. Accidentia uocantur eo quod rebus subiectis accidunt. Et hoc est quod dicit SECUNDUM suppositum quod acci- 55 dentia potest suscipere. 85 CUM UERO predicantur DE DEO i.e. cum refertur eorum predicatio ad deum QUI scilicet deus NON EST SUBIECTUS quia non potest accidentia suscipe26 sed illud: scilicet illud MS. 34 nam situm: nam sicut MS. sunt MS. 41 scilicet notant id: notant id MS.

41 quod alie sunt: quod alia

388

Abbreviatio Monacensis

re PREDICATIO NUNCUPATUR SECUNDUM SUBSTANTIAM REI. Nichil enim pot-

est accidere deo. 60 Sed quecumque de deo predicantur siue sint accidentalia uocabula siue substantialia predicata de deo notant semper substantiam que est super omnem substantiam : nunquam uero accidens. In deo enim nullum accidens esse potest. Et ideo dicit PREDICATIO NUNCUPATUR SECUNDUM REI SUBSTANTIAM quia quecumque predicantur de deo substantiam notant 65 in ipso et que est supra omnem substantiam. V 1

AGE NUNC DE RELATIUIS.

Amodo uult agere de predicatione relatiuorum propter quam premisit de aliis. Nam ex ui relatiue predicationis hoc contingit quod non omnino indifFerentia est in personis deitatis. Et licet non sit in eis omnino indifferentia propter hoc tamen non est in eis aliqua differentia. Quomodo 5 ex ui relationis hoc prouenit uidendum est. Et ideo dicit DE RELATIUIS SPECULEMUR i.e. de predicatione relatiuorum. De ea igitur paucis agendum est. 2 Sciendum igitur quod relatiua nullam omnino differentiam faciunt in rebus [f. 102v] que differentia sit generis aut speciei aut numeri quia per 10 relatiua nulla differunt uel genere uel specie uel numero. Non enim faciunt huiusmodi differentiam sed potius cognationem habent. Unde Boetius in Libra diuisionum dicit quod relatiua nullo modo differunt uel genere uel specie differunt. Immo cognationem habent: non differentiam. Cum autem neque generis neque speciei neque numeri differen- 15 tiam facere possunt nullam differentiam omnino faciunt. 3 Unde manifestum est quod licet Pater et Filius hec relatiua de deo predicentur quia nullam omnino in personis faciunt differentiam uel generis uel speciei uel numeri et ita nullam penitus faciunt differentiam. Omnis enim differentia unius horum est: scilicet generis uel speciei uel numeri. 20 Et ex hoc patet quod inter personas deitatis non est aliqua differentia. Nee mirum si hec relatiua in personis deitatis differentiam non faciunt ubi relatiuorum uim amittunt quia non ostendunt de deo ad quid se habeat — quod pertinet ad relatiuum — non est inquam mirum cum in rebus etiam discretis nullam possint facere differentiam. 25 2 amodo uult: quatuor uult MS. amittent MS.

3 namexui: non ex ui MS.

23 uim amittunt: uim

De Trinitate IV, 85-V, 7

389

4 Ex ui igitur relatiue predicationis apparet quod aliqua differentia non est in personis deitatis licet possit dici : Pater non est Filius : Filius non est Pater et consimilia. 5 Qualiter autem ex eiusdem ui predicationis proueniat ut non sit omnino inter personas indifferentia uidendum est ut appareat propter quid predi- 30 cationem relatiuorum ad disputationem autor sumpserit. Non est igitur omnino indifferentia inter personas quia cum una et eadem substantia diuina sit tres persone Pater et Filius et Spiritus sanctus est tamen ibi personalis diuersitas i.e. proprietatum diuersitas ut persona pro proprietate accipiatur non pro rationalis nature indiuidua essentia. 35 Est inquam ibi personalis diuersitas quod non in eo quod Pater est Filius est nee in eo quod Filius est Pater est nee in eo quod Pater uel Filius est Spiritus sanctus est uel est e conuerso quia non in eo quod gignens est genitum est nee in eo quod genitum gignens nee in eo quod gignens uel genitum est ab utroque procedens scilicet a gignente et genito. Hee sunt enim pro- 40 prietates : gignens genitum procedens ab utroque que in deitate persone dicuntur. 6 Quod autem sic a se remoueantur in loquendo ut dicatur: Pater non est Filius uel Spiritus sanctus : Filius non est Pater uel Spiritus sanctus facit uis relatiue predicationis que est in hiis uocabulis : non 45 rerum subiectarum diuersitas. Que uocabula a se inuicem remouentur. Nee mirum si hoc in deo contingit cum et ista uocabula Pater Filius circa res subiectas a se inuicem remouentur cum unam et eandem rem habent sibi suppositam. Sic ex relatiua predicatione prouenit quod non om- 50 nino indifferentia sit in [f. 103] personis cum ipse persone sint unius et eiusdem substantie. Nunc litteram uideamus. 7 MAXIME ENIM NON UIDENTUR KEG et cetera i.e. in relatiuis MAXIME apparet quod predicatio eorum non est secundum rem. Cum enim relatiua de aliquo predicantur nunquam predicatione eorum ostenditur de eo de quo 55 agitur ipsum esse aliquid. Sed eius notatur respectus uel ad aliquid uel ad aliquem : ad aliquid ad differens genere uel specie : ad aliquem ad differens numero circa res subiectas licet differentia non sit ex relatiuis sed aliunde quia relatiua nullam omnino differentiam faciunt. 60 Sed quoniam semper ad aliquid est uel ad aliquem nisi fiat relatio ad 29 proueniat ut non: ut non MS.

50 quod non omnino: cum non omnino MS.

390

Abbreviatio Monacensis

idem faciunt respectum idcirco omnino de deo non predicantur. Deus enim nunquam habet talem respectum. Non enim in parte connumerari potest. 8 NON UIDENTUR et cetera i.e. in hiis MAXIME hoc apparet HEC i.e. relatiua FAGERE PREDICATIONEM SECUNDUM rem. Non enim notant predicatione sua 65 id de quo agitur esse aliquid. Et hoc est quod dicit QUE i.e. relatiua PERSPICIUNTUR CONSTARE EX ALiENO ADUENTU co quod notant et respectum habent alienum. AGE ENIM et cetera. Exemplo uult ostendere quod dixerat quasi dicat uideatur an ita sit scilicet an ita predicatio relatiuorum non secundum rem 70 sit. Quod inde planum est quod ilia predicatio notat ad quid et uere notat ad quid. 9

Quia si ABSTULERIS et cetera AT NON ETIAM. Interrogatiue debet legi. Et est obiectio que fieri posset contra hoc quod autor dicit: quod si auferatur seruus et dominus. Et ideo relatiuorum pre- 75 dicatio ad quid est: non secundum se. Contra quod obici potest quod predicatio albedinis de albo aliquid est quia si AUFERASALBEDI NEM ABSTULERIS QUOQUE ALBUM et e conuerso. 10

SED INTEREST.

Responsio quasi dicat : non est similitudo inter hec relatiua et ilia 80 scilicet. Nee ualet. In hoc scilicet differentia est quia ALBEDO ACCIDIT ALBO QUA i.e. albedine SUBLATA PERIT ALBUM. AT IN DOMINO scilicet in hiis relatiuis dominus et seruus si SERUUM abstuleris PERIT UOCABULUM QUO DOMINUS uocatur i.e non remanet dominus. 11

SED NON ACCIDIT.

85

In hoc etiam differentia est quod NON ACCIDIT DOMINUS SERUO UT ALBEDO accidit ALBO. POTESTAS QUA scilicet cuius respectu SERUUS dicitur SUBLATO DEPERIT SERUO quia si seruus non fuerit nee dominus erit. PER SE ex se scilicet nullo extrinsecus faciente i.e. sine respectu ad quid. PER ACCESSUM SERUORUM i.e. per hoc quod refertur ad seruum EX- 90 TRINSEGUS qui scilicet accessus extra est. NON IGITUR et cetera. Et quoniam est ad quid i.e. sine respectu et extrinsecus QUOD AM MODO pendet relatiua predicatio inde infert IGITUR NON POTEST scilicet non debet DICI RELATIUAM PREDICATIONEM [f. 103v] UEL ADDERE UEL MINUERE UEL imMUTARE quidquid

REI i.e. aliquid de re DE QUA DICITUR scilicet relatiuum predicatur. 64 hoc apparet hec: hoc apparet hoc MS. 67 constare ex alieno: ex alieno MS. non etiam: attamen etiam MS. 81 nee ualet: al et al MS.

73 at

95

De Trinitate V, 7-16

391

12 QUE i.e. relatiua predicatio omnino NON IN EO QUOD EST ESSE co.e. SISTIT scilicet non secundum rem SED IN EO QUOD EST IN CONPARATIONE INin repectu ad quid. Et hoc est quod dicit IN CONPARATIONE in respectu scilicet ALIQUO MODO SE HABERE scilicet in respectu et ad quid. NEC SEMPER AD ALIUD 1 quia non semper fit relatio ad aliud SED ALIQUOTIENS AD IDEM. Sepe enim contingit IDEM ad se referri. 13 AGE ENIM et cetera. Ostendit quod in conparatione consistit relatiua predicatio. NON 5 QUOD ita quasi dicat: hoc fit propter respectum et conparationem PER SE scilicet ex se ME ACCEDENTE scilicet per meum accessum scilicet conparatione mei accedentis. MINIME UERO i.e. non EX SE sed per aliud. 14 Et manet tamen idem sic quod non ei additur uel minuitur uel de eo mutatur aliquid licet modo uno respectu dexter sit alio uero sinister. QUARE 10 et cetera i.e. ex predictis manifestum est quod relatiua predicatio non est secundum se sed ad quid. Et hoc est quod dicit QUE NON FACIUNT PREDICATIONEM SECUNDUM PROPRIETATEM ALICUIUS REI IN EO QUOD IPSA EST Scilicet

predicatio quorum non ostendit id de quo agitur aliquid esse. Talia scilicet NICHIL ALTERNARE addendo UEL MUTARE QUEUNT i.e. UARIARE aliquam 15 ESSENTIAM.

QUOCIRCA et cetera. Quia relatiua nequeunt addere aliquid uel minuere uel mutare nee quouis modo alternare QUOCIRCA i.e. ideo si PATER et FILIUS AD ALIQUID et cetera i.e. si hec relatiua uocabula DICUNTUR AD ALIQUID. 15

20

SUBSTANTIALIS QUIDEM EST PRODUCTIO FILII.

Quod sic intelligendum : PRODUCTIO FILII EST SUBSTANTIALIS patri i.e. ex se Pater est: non aliunde. Nichil enim deo substantiate eo modo quo dicitur substantiale in logica quod scilicet habet similitudinem materie et forme. 25 Omne enim substantiale prius est eo cui est substantiale. Quare deo nichil est substantiale quia nichil prius est deo. Est tamen Patri SUBSTANTIALIS PRODUCTIO FILII quia ex se Pater est: non aliunde. 16 Una enim et eadem res una et eadem substantia Pater et Filius et Spiritus sanctus. Pater in eo quod est gignens : Filius in eo quod est genitum : 30 Spiritus sanctus in eo quod est conexio. 1 semper ad aliud: semper ad MS.

6 hoc fit propter: hoc propter MS.

392

Abbreviatio Monacensis

Et hec res unitas est eternitas est que in eo quod gignit ex se equalitatem Pater est: in eo uero quod est equalitas Filius : in eo quod estunitatis equalitatisque conexio Spiritus sanctus. Et hec unitas est Trinitas quia est tres persone : Pater et Filius et Spi- 35 ritus sanctus scilicet tres proprietates. Hie enim persona pro proprietate non pro rationabilis nature indiuidua essentia accipitur. 17 Nota et caue heresim illorum qui dixerunt quando uult est Pater quando uult est [f. 104] Filius quando uult est Spiritus sanctus ponentes unam personam in deitate que quando uult est hoc quando uult est illud. 40 Nos autem non ita. Sed dicimus quod una et eadem res Pater et Filius et Spiritus sanctus tres persone non una persona ex eo quod gignit Pater ex eo quod genitum Filius ex eo quod est utriusque conexio Spiritus sanctus. 18

RELATIUA UERO.

Productio Filii i.e. generatio substantialis est Patri. Et tamen PATRIS 45 PREDICATIO cum scilicet predicatur hoc nomen Pater cum scilicet predicatio RELATIUA est i.e. constructionem relatiuorum habet hoc uocabulum Pater. Nam sicut seruus domini seruus et e conuerso ita construitur Pater Filii Pater et e conuerso. Nee tamen predicata hec de deo uocabula uim relationis retinent. 50 Non enim notant ad quid predicata de deo sed eternam generationem que est substantia supra omnem substantiam. Licet igitur relatiue predicantur de deo i.e. constructionem relatiuorum habeant tamen non predicantur omnino ad aliquid de deo quia predicata de ipso non notant ad quid. Hoc enim in deo notari nullo modo potest. 55 Et sic debet intelligi RELATIUA UERO PREDICATIO PATRIS. Hec enim relatiua uocabula nullam differentiam faciunt generis uel speciei uel numeri. 19 AT SI MEMINIMUS OMNIUM SENTENTIARUM qiiaS Scilicet DE DEO IN PRIORIBUS diximus de prima forma scilicet de unitate — dictum est enim quod ipse est unitas. Est et prima forma — quarum si memores sumus ITA cogitamus 60 scilicet PROCESSISSE i.e. genitum esse EX DEO PATRE FILIUM DEUM ET EX UTRISQUE scilicet ex Patre et Filio SPIRITUM SANCTUM qui ab utroque procedit. Est namque amor utriusque et conexio. luxta uero sententias in prioribus dictas hoc tenebimus. 20

HOS QUONIAM et cetera. 65 Patrem Filium Spiritum sanctum QUONIAM sunt INCORPORALES cogite-

38 nota et: ita et MS. 43 eo quod genitum: eo genitum MS. 53 non predicantur: predicantur MS. 60 quarum si: quia et si MS. 63 sententias: sententiam MS.

De Trinitate V, 16-VI, 1

393

mus scilicet MINIME LOCIS DISTARE i.e. non distare localiter sicut Socrates et Plato a quibus si omnia abstrahantur alia accidentia non tamen possunt esse nee intelligi sine loco ut in prioribus dictum est. A nullo eorum differt scilicet ipse deus quoniam nullas habet differentias scilicet uel generis uel 70 speciei uel numeri. 21 Sed UBI hee DIFFERENTIE ABSUNT ABEST et PLURALITAS. Sed UBI ABEST PLURALITAS ibi ADEST UNiTAS. Quare non est in ipso differentia. Non est enim ibi differentia ubi non est nisi unitas. NISI DEUS quasi dicat: cum Filius sit a Patre genitus ipse deus est. Ex deo enim nichil gigni potest NISI DEUS. 75 22 ET IN REBUS NUMERABiLiBUS in quibus scilicet magis uidetur numerabilibus non inter se sicut linea et lapis non sunt numerabilia inter se sed linea cum lineis lapis cum lapidibus et in talibus rebus numerabilibus que inter se numerabiles non sunt REPETITIO UNITATUM NON FACIT PLURALITATEM i.e. numerum. 80 Et ideo dicit: pluribus NON OMNIBUS MODIS [f. 104v] i.e. non semper unitatis repetitio pluralitatem facit. Considerata enim absolute ut arismetici earn considerant non facit pluralitatem. Etiam facta circa non discreta scilicet circa lineam et lapidem uel aliquid tale non facit numerum. 23 Sed tantum circa discreta cum scilicet multiplicatur aliquid commune 85 circa discreta pluralitas et numerus efficitur. Et ideo dicit autor NON OMNIBUS MODIS FACIT PLURALITATEM. Et hie locus potest leuiter intelligi ex eo quod in prioribus diximus qui scilicet numerus duplex est: unus quo numeramus : alter qui est in rebus numerabilibus. 90 TRIUM IGITUR i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti IDONEE conuenienter et rationabiliter CONSTITUTA EST et ita a katholicis rationabiliterdicitur quod tres persone sunt unus deus.

VI 1

SED QUONIAM NULLA et Cetera.

Quasi diceret: licet unitas sit trium tamen sunt tres persone. Et hoc contingit ex ui relatiue predicationis : non ex diuersitate rerum subiectarum. NULLA RELATIO et cetera. Nullius persone relatio AD SE IPSAM i.e. ad 5 ipsam personam fieri POTEST. Et hoc est quod habetur in littera. Non enim debet dici Pater Patris Pater sed Filii Pater et ita in ceteris. IDCIRCO et cetera quasi diceret: ideo relatio persone non potest fieri ad

394

Abbreviatio Monacensis

se ipsam quia si fiat ad se ipsam SECUNDUM SE EST uerum quod predicatio est aut CARET RELATIONE i.e. non est relatiua. Et hoc est quod in littera ha- 10 betur. 2 FACTA QUIDEM quia scilicet relatio persone non fit ad se ipsam sed ad aliam FACTA EST NUMEROSITAS TRINITATIS secundum uim relatiue predicationis. Que tamen numerositas non est numerositas sed est SERUATA UNITAS scilicet diuinitatis IN EO QUOD EST INDIFFERENTIA i.e. propter indifferentiam 15 que est in personis deitatis. UEL SUBSTANTIE. IndifFerentiam dico que est substantia quia tres persone unius sunt substantie. UEL OPERATIONIS. 3 Una enim et eadem operatic Patris et Filii et Spiritus sancti. Quidquid operatur una persona et alia. Si opponatur : Pater Filiurn misit. Hec est operatic Patris et Filii et Spiritus sancti, ergo est operatic Filii, ergo Filius 20 misit Filium hec uerba quidem Filius misit Filium non sunt concedenda sed tamen una et eadem operatio est Patris et Filii. Et Pater quidem misit Filium i.e. incarnauit. Et Filius missus est i.e. incarnatus est. Et hoc est una et eadem operatio Patris et Filii et Spiritus sancti. Et quidquid operatur Pater operatur et Filius et Spiritus sanctus. 25 4

SUBSTANTIA CONTINET UNITATEM.

Ex hoc quod una est substantia deitatis unitas est in deitate. RELATIO MULTIPLICAT i.e. ex ui relatiue predicationis in deitate personarum est Trinitas et non ex aliqua diuersitate que sit in rebus subiectis. SEPARATIM i.e. unum ab alio remouendo. Et hoc tantum dicitur ex hiis 30 relatiuis uocabulis Pater Filius et Spiritus sanctus que a se inuicem remouentur. QUE RELATIONIS i.e. relatiua uocabula. 5

NAM IDEM.

Ostendit quomodo hec uocabula a se inuicem [f. 105] remoueantur. NAM IDEM et cetera. IDEM est masculini generis. IDEM OMNIA QUE SECUNDUM SE. 35 OMNIA dicit propter pluralitatem uocabulorum que deo conueniant. Ipse enim unum quid et simplex. Et sic dicitur Marcus Tulius sunt Cicero non propter pluralitatem rerum sed nominum. Similiter hie OMNIA. 6

SCIENDUM EST. 40 Hie in hoc loco uult ostendere quod hec uocabula relatiua Pater Filius Spiritus sanctus non notant uel innuunt diuersa cuius est una et eadem sub10 est quod in littera habetur: est MS. 15 diuinitatis: diuinitas MS. stantia MS. 37 sic dicitur: sic creditur MS.

17 substantie: sub-

De Trinitate VI, 1-10

395

stantia sed predicata de deo innuimt omnino substantiam que est supra omnem substantiam : non aliquem respectum ad aliud. Et hoc est: SANE SCIENDUM.

45

UT AD DIFFERENS i.e. ut per ipsam predicationem relatiuam fiat relatio AD DIFFERENS scilicet quod differat uel genere uel specie uel numero UT EST SERUUS AD DOMINUM. Fit enim relatio ad differens per hec relatiua etsi differentia non ueniat ex ipsis relatiuis. Relatiua enim non faciunt omnino differ entiam. 50 7

DIFFERUNT ENIM ista NAM OMNE.

Quasi dicat: cum dicitur EQUALE EQUALI EQUALE, IDEM eidem IDEM neutraliter et similia relatiua predicatio non fit ad differens sed IDEM ad se refertur et est unius et eiusdem substantie. Similiter cum dicitur Pater Filii Pater, Filius Patris Filius, donator 55 doni donator, donum donatoris donum non fit relatio ad differens. Pater enim et Filius et Spiritus sanctus nullo modo differunt sed sunt unius et eiusdem substantie unius et eiusdem essentie. Non enim relatiua predicatio semper fit ad differens. 8 IN TRINITATE enim non est aliqua differentia UTRIUSQUE AD SPIRITUM 60 SANCTUM cum scilicet dicitur : Pater et Filius sunt unus donator doni scilicet Spiritus sancti et Spiritus sanctus donum est donatoris qui donator est Pater et Filius. Nam Spiritus sanctus ab utroque procedit : a Patre scilicet et Filio. UT EIUS QUOD EST. Talis est relatio qualis eiusdem ad se. Sicut enim quando 65 idem ad se refertur non fit relatio ad differens sic in Trinitate non fit relatio ad differens. Et in hoc est similitudo. 9 QUOD si IN CUNGTIS REBUS scilicet si NON POTEST iNUENiRi in omnibus rebus quod relatiua non predicentur ad differens quod quidem NON POTEST INUENIRI hoc contingit ex alteritate scilicet ex mutabilitate rerum. 70 Ex alteritate enim differentia prouenit. Et hoc est: HOG FAGIT ALTERITAS i.e. mutabilitas affinis et CONGNATA GADUCIS i.e. mutabilibus REBUS ex quarum mutabilitate differentia prouenit. 10

NOS UERO et cetera. Relatiua predicatio non ad differens predicatur quando in Trinitate ea 75 utimur. Et ideo nunquam ymaginemur uel cogitemus differentiam uel

51 nam omne: nam omnino MS. congnato MS. rebus ex: ex MS.

61 scilicet dicitur: scilicet MS.

72 et congnata: et

396

Abbreviatio Monacensis

pluralitatem in Trinitate ut ymaginati fuerint quidam heretic!. Et hoc est quod dicit non oportet ymaginationes scilicet ut ymaginemur aliquod quod [f. 105v] nephas sit de deo. SED OPORTET nos ERiGi iNTELLECTU ut scilicet diuinam simplicitatem 80 conprehendamus. Ita enim oportet aggredi intelligere ut potest et ut debet intelligi. luxta quod dictum est: eruditi hominis et cetera. 11

SED DE PROPOSITA QUESTIONS.

Terminat hoc opus dicens se sufficienter tractasse DE PROPOSITA QUESTIONE. DEGURSA soluta. SPONTE i.e. per se FIRMISSIME sine argumentis. SENTEN- 85 TIE dico que est de FUNDAMENTIS FIDEI. Hec enim sententia : quod tres persone sint una substantia fundamentum fidei est et principium que hie argumentis firmata est. ADIUMENTA i.e. argumenta. IDONEA i.e. ad propositum conuenientia. 12

ILLUC PERFECTI.

90

Quasi dicat: si argumenta proposite questioni conuenientia PRESTITIMUS OPITULANTE DiuiNA GRATIA inde grates referendc sunt deo hums operis effectori. Et hoc est quod dicit ILLUC scilicet ad deum REMEABIT i.e. referetur LETITIA gratia PERFECTI OPERIS i.e. de perfecto opere UNDE scilicet a quo UENIT EFFECTUS i.e. ei qui effector est grates referentur i.e. deo. 95 QUOD si ULTRA SE humana scilicet si non potui excedere hominem loquendo de deo i.e. si insufficienter ut homo de proposito locutus sum QUANTUM INBECILLITAS i.e. debilitas humane nature SUBTRAHIT perfectioni UOTA SUPPLEBUNT quia uotum fuit si fieri posset scilicet in quantum fieri potuit perfecte propositum exequi. Deo gratias et cetera. 1 VII

Solutio questionis 1

SI PATER ET FILIUS AD ALIQUID DICUNTUR et Cetera.

Quamuis dicuntur predicari de deo, differentiam in eo de quo predicantur non ponunt quantum ad significationem. Uere, non differunt NISI SOLA RELATIONS quantum nuncupant discreta supposita. Et quia nuncu- 5 pant discreta supposita ideo omnino a deo predicatio remouetur. Deus enim ut dictum est in parte non accipitur. Uocabula tamen relatiua de deo predicantur sed non relatiue i.e. non

96 si non potui: siue potui MS.

3 in eo de: est in eo de MS.

De Trinitate VI, 10-VII, 5

397

innuunt ad quid uel ad quern cum dicitur : Deus Pater est. Constructionem uero relatiuorum optinent. Dicitur enim Pater Filii Pater Filius Patris Fi- 10 lius. Et quia talem constructionem optinent dixi superius quod non esset ibi omnino indifferentia propter suspitionem uocabulorum. Quia uero non nuncupant diuersa ideo dixi quod nulla ibi differentia sit. 2 Catholice igitur dicamus quod relatiua de deo non predicantur quia ad quid de eo non dicuntur nee iterum ad quern. Ista enim uocabula in- 15 nuerent discretionem in deo quam ibi non esse ostendimus superius. Forsan aliquis inquiret utrum deus in eo quod Pater est habeat [f. 106] se ad Filium. Diximus enim quod constructionem relatiuorum tantummodo seruant. Inde uidetur quod habeat se ad Filium. Sed hoc contradicimus quia in auctoritate non inuenitur turn quia po- 20 tius omnis coniectura differentie oriri posset remoueatur. Ea uero uocabula retinere relatiuorum constructionem tune intelligimus cum dicitur : Pater Filii Pater Filius Patris Filius. 3 Item queritur cum omne uocabulum quod de deo substantiue predicatur de qualibet personarum dicatur utrum debeat dici: Pater est sapientia Filii 25 ut dicitur : Filius est sapientia Patris. Ita enim catholici dicunt quod Filius est sapientia Patris quia in eo facit cuncta. Tres autem persone sunt una sapientia. Et una sapientia tres persone. Et uidetur quod Pater est sapientia Filii. Hanc tamen locutionem non recipimus ideo scilicet ne quis putaret Patrem genitum esse a Filio. Item 30 Pater est omnipotentia et Filius similiter et Spiritus sanctus similiter. Non tamen propter hoc concedimus Patrem esse omnipotentiam Patris uel Filii uel Spiritus sancti propter predictam coniecturam que inde posset nasci. 4 Queritur item an debeat dici: Pater est spiritus Filius est spiritus. Et si substantiue accipiatur dici potest. Si uero relatiue in designatione per- 35 sone nequaquam. Item notandum quod quamuis Pater relatiue dicatur ad Filium cum Spiritus sanctus sit nomen relatiuum non referatur tamen ad duo relatiua. Pater enim et Filius sunt unus donator. Spiritus sanctus donum donatoris. Et ita illud nomen non cum duobus relatiuis construitur sed cum uno. Ita 40 theologice de Trinitate sentiendum est. 5 Tribus enim modis de Trinitate loquimur : theologice mathematice ethice. Et Augustinus quidem mathematice loquens dicit quod in Patre 38 ad duo: ad deum MS.

39 unus donator: unus donatorum MS.

398

Abbreviatio Monacensis

est unitas in Filio equalitas in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio. Quod sic intelligendum est: unitas secundum mathematicos omnem 45 pluralitatem ex se gignit. Unitas enim dicitur entitas i.e. entia rei. Tamdiu enim res esse dicitur quamdiu unum est. Et ex hoc apparet quod esse omnium rerum ex unitate consistit. Ita unitas causa est existentie omnis pluralitatis. Ei uero ad esse nulla res causa est: ymmo ex se est quidquid est. 6 Per hanc similitudinem unitatis et numeri in Patre dicitur esse unitas. 50 Pater enim proprietas diuine essentie per hoc quod ipsa creatrix est omnium rerum et omnia gignit et a nullo creatur uel gignitur. In Filio uero dicitur esse equalitas. Equalitas autem dicitur ubi neque plus neque minus est preter id quod conuenit ad esse rei. Prima uero equalitas [f. 106v] reperitur in multiplication unitatis in se. Nam unitas semel 55 nichil est nisi unitas. Nam si ibi uel plus uel minus esset pluralitas ibi reperiretur et sic ex multiplicatione unitatis in se aliud procederet quam unitas. 7 Hec itaque unitas terminus est omnium rerum. A nullo uero terminatur. Equalitas uero diuine substantie ascribitur per hoc quod Filius est quia in Uerbo i.e. in Filio cuncta creauit. Et ideo dicuntur facta esse in sapientia 60 dei. Et per talem proprietatem hoc nomen Filius refertur ad deum. Sed equalitas appetit unitatem et e conuerso unitas equalitatem. Hie itaque amor quo unitas appetit equalitatem et equalitas unitatem amborum conexio dicitur. Istud amborum relatiuum est ad proprietates has quas dixi: scilicet equalitatem et unitatem, non ad res discretas. Non enim est 65 nisi sola unitas : trina tamen in repetitione et proprietate. Conexio enim unitas est. Nam in uno penitus pluralitas non est. Tamen non concedimus quod conexio sit unitas uel equalitas propter proprietates personales. Unitas autem numerum facit: equalitas proportionem : conexio proportionalitatem. 70 8

NISI SOLA RELATIONE.

Quamuis de deo consideretur aliquid predicari non propter hoc differentia reperitur in eo NISI ea que est in SOLA RELATIONE et predicatione. Relatio enim uere non esset nisi in sola relatione ilia differentia et non in re quia RELATIO NON PREDIGATUR AD ID DE QUO PREDIGATUR QUASI IPSA SIT 75 SECUNDUM REM DE QUA DICITUR i.e. predicatio relatiuorum non ostendit id de quo agitur esse aliquod secundum quod ipsum subiectum differret ab alio in actu. Ymmo magis ostendit cognationem.

58 terminus est: res est MS.

72 non propter: nam propter MS.

De Trinitate VII, 5-12

399

9 Et quia non ponit id de quo agitur esse aliquid secundum quod ipsum subiectum differret ab alio in actu ideo NON FAGIT ALTERITATEM RERUM i.e. 80 non ostendit res differentes actu SED si DIGI PC-TEST. Uere, talis predicatio rerum differentiam non facit quia nichil ponit esse id de quo agitur. Sed talis predicatio scilicet cum dicitur : deus est Pater Filii et similia magis ostendit diuersitatem personarum. Que diuersitas notatur in constructione relatiuorum uocabulorum que 85 a se inuicem remouentur — magis inquam notatur quam rerum diuersitas quia nulla ibi est. 10 Littera sic continuatur : uere, ALTERITATEM NON FACIET talis predicatio. Sed cum dicitur : Pater non est Filius ex quo diuersitas uidetur INTERPRETATUM EST PERSONARUM i.e. propter intcrpretationem personarum et distinc- 90 tionem et explanationem : non propter differentiam generis uel speciei uel numeri que ibi non est. Et ita [f. 107] apparet quod non est ibi differentia. Nee iterum omnino ibi est indifferentia quia relatiua uocabula ad distinguendas proprietates personarum ponuntur in quibus personis QUOQUO MODO diuersi- 95 tas notatur. Uere, propter distinctionem personarum relatiue ibi ponuntur si potest dici QUOQUO MODO i.e. aliquo modo ID QUOD uix POTUIT INTELLIGI superius. Hoc enim fuit difficile ad intelligendum quomodo indifferentia rerum esset in deo cum in eo sit Trinitas personarum. 1 11 OMNINO et cetera. Uere, non est aliqua rerum differentia. Sed si qua ibi esset diceretur esse relationis differentia quia distinguit personas et non diuersitas rei que uenit ex accidenti. Et hoc probat quia deus res incorporalis est et idcirco 5 illocalis. Et ideo locus non faciet diuersitatem in eo sicut facit in omni re corporea. Hoc enim accidens ut superius dictum est tale est sine quo res locata non intelligitur. Quod penitus a deo remotum est. Et hoc dicit OMNINO ENIM et cetera. MAGNA et generalis REGULA est 10 IN REBUS GORPORALIBUS DisTANTiAs que quoquo modo ibi sunt — illas inquam EFFIGI DIFFERENTIIS i.e. in distinctione personarum i.e. non diuersitate rerum extrinsecarum. 12 Et hoc probat: NEC AGGESSISSE DICI POTEST ALIQUID DEO i.e. quia aliquid extrinsecum sit non dicitur deus Pater quia sic non esset ab eterno. Ab 15 98 quoquo modo: quo quidem modo MS.

11 corporalibus: incorporabilibus MS.

400

Abbreviatio Monacensis

eterno autem est Pater quia ab eterno Filium generauit. Et hoc est quod dicit : NON ENIM CEPIT UNQUAM ESSE PATER. Et subiungit causam dicens EO QUOD PRODUCTIO FiLii suBSTANTiALis EST El i.e. ex sc est Pater et non per allquid extrinsecum. Non tamen propter hoc aliquid est ei substantiate. 20 13

RELATIUA UERO Ct Cetera.

SED INTEREST. Soluit obiectionem sic ostendendo scilicet albedinem alio modo se habere ad album quam seruus ad dominum. Albedo enim quamuis destructa destruit album tamen predicata de aliquo ostendit ipsum esse aliquid scilicet album. Seruus uero non ostendit id de quo predi- 25 catur esse aliquid. Sed magis quadam congnatione iungi. Et hoc dicit SED INTEREST.

14 SED NON AGCiDiT SERUUS DOMINO i.e. non ostendit dominum aliquid esse. Non enim difFerunt in significatione quamuis nuncupent discreta inter que est POTESTAS QUEDAM i.e. affinitas ad quam significandam uocabula 30 sunt reperta circa discreta. Et hoc dicit SED POTESTAS QUE QUONIAM i.e. talis affinitas que circa discreta significatur quoniam DEPERIIT SUBLATO SERUO. Nee mirum. Eadem enim res utrisque significatur. QUONIAM inquam ita est GONSTAT EAM NON AcciDERE PER SE DOMINO i.e. dominus non ostenditur esse [f. 107v] aliquid per predicationem serui. Ymmo magis ostenditur 35 qualiter se habeat ad illud. 15 NON IGITUR quia in hiis discretionem relatio non ponit in quibus magis uidetur nee etiam ponit esse aliquid IGITUR predicatio relatiuorum non ostendit id de quo agitur esse aliquid nee differentiam in rebus ponit. QUE TOTA et cetera. Uere, differentiam non ponit quia relatio NON IN 40 EO QUOD EST ESSE CONSISTIT i.e. non dicitur relatio ex significatione rei discrete. Ymmo magis ex ydemptitate et congnatione et cetera. Si enim res discrete relatiuis significarentur esse unius non constitueret aliud. 16

AGE ENIM STET.

Quod ex discretione rerum non fit hoc probat per exemplum. Aliquis 45 enim DEXTER dicitur non quod in se sit dexter sed respectu alicuius dexter dicitur. Item ILLE idem SINISTER dicitur non quod sinister in se sit sed ideo quia conparatus ad alium respectu eius sinister dicitur. Ex quo apparet quod dexter et sinister non dicuntur ex eo quod aliquid

16 est Pater quia: est quia MS. 26 iungi: iuget MS. 33 inquam: nunquam MS. 37 relatio non ponit: relatio ponit MS. 40 non ponit quia: non ponunt quia MS.

De Trinitate VII, 12-21

401

ponatur in se esse quod sit diuersum ab alio. Immo per quendam acces- 50 sum rerum exteriorum dexter et sinister idem dicitur. Si enim in re ista uocabula discreta ponerent uelut album et longum ponunt idem uno et eodem tempore non esset dexter atque sinister. Sed idem dicitur dexter et sinister eodem tempore. Quare discreta non ponunt. Et hoc est AGE et cetera. 55 17

QUARE QUE.

Concludit inde scilicet ex predictis exemplis quod predicatio relatiuorum non ponit differentiam generis uel speciei uel numeri in rebus discretis. Dixerat enim superius quod dexter et sinister non significant res discretas : iterum nee dominus nee seruus sed eadem circa discreta. Inde con- 60 cludit quod ea predicamenta QUE NON FACIUNT PREDICATIONEM SECUNDUM PROPRIETATEM ALicuius RBI i.e. quorum predicatione non assignatur aliquid esse in eo quod ipsum est non ostendit id de quo agitur esse aliquid. Et hec predicamenta sunt extra rem et omnia talia non possunt ALTERNARE UEL MUTARE rei EssENTiAM i.e. non faciunt differre genere et cetera 65 uel ex se uel ex alio. 18 Nota quod si statua dicatur ex materia statua omne es statua diceretur. Hoc autem falsum est. Igitur ex materia non est esse sed ex forma. Et hoc idem de similibus iudica. Et hoc multis inductis probat. 19 Et res in deo sunt non entia i.e. non secundum propriam formam. Et ideo nomina data rebus ex discretione formarum deo non conueniunt 70 sicut lapis et huiusmodi licet ipse sit omnia. Similiter quamuis ubique deus esse dicatur non propter hoc debet dici esse in mundo uel loco. Similiter de semper. Cum enim dicitur : deus ubique non est aliud quam deum omnia locata illocaliter et conplicite continere. Et ideo [f. 108] non debet dici quod sit 75 hie uel ibi localiter. 20 Personalia uocabula remouentur a se et tamen indifFerentia est in Trinitate. Nota quod incarnari Filium est Filium esse incarnatum. Sicut enim diuersis uocabulis persone distinguuntur ita operatic eadem diuersis uocabulis circa personas distinguitur. 80 21 Et RELATIO MULTIPLICAT TRiNiTATEM i.e. constructio relatiua distinguit personas et cetera. IDEM OMNIA et cetera. Plurale cum singulari iunxit ut ostendat omnia in deo esse sine pluralitate. 50 immo per: siue per MS. 69 propriam formam: primam formam MS. 73 mundo uel loco: mundo loco MS. 82 iunxit ut: mixtum ut MS. 83 omnia in deo esse: omnia esse MS.

402

Abbreviatio Monacensis

Nota quod in Trinitate relatio non fit ad discreta nee tamen ad can- 85 dem personam. Nota quod idem omnino est quod a se differre non potest. Unus deus qui a se differre non potest unus et idem deus est et non plures dii et cetera.

COMMENTUM SUPER EBDOMADAS BOETII

This page intentionally left blank

INCIPIT COMMENTUM SUPER EBDOMADAS BOETII 1 Que sit autoris intentio in hoc opere uidendum est et que operis utilitas et qua de causa scripsit autor hoc opus. Intentio autoris in hoc opere est soluere hanc questionem scilicet quomodo omne quod est in eo quod est bonum est. Utilitas operis congnitio intentionis et ueritatis in hac questione. Causa quare scripsit fuit rogatus 5 lohannis Romane ecclesie diachoni qui eum in quadam epistola sua super hac re interrogauerat. Que epistola satis in armariis reperitur. Habemus quid intendat Boetius in hoc opere, que operis utilitas et qua de causa scripsit. 2 POSTULAS et cetera. 10 Ilium alloquitur ad quern scribit. UT DIGERAM i.e. soluam. EBDOMADIBUS NOSTRIS. Ebdomas ebdomadis per b scriptum est conceptio animi. Et sic secundum quosdam ab eb quod est in et domas anima interpretatur. Et inde ebdomas quasi in anima : uel a uerbo ebdo quod est concipio. 3 NOSTRIS et cetera. 15 Habent enim sapientes quasdam conceptiones solutionum ipsarum questionum in animo quas scilicet studendo concipiunt. Et nota quod pro septimana scribitur per p epdomada et sic ab ep quod est septem. 4

UT DIGERAM Scilicet C1US QUESTIONIS OBSGURITATEM [f. 108v]

SCCUndum

conceptiones animi mei. OBSGURITATEM. Est enim questio ualde difficilis 20 et obscura QUE GONTINET MODUMI.C. cuius solutione ostenditur quod SUBSTANTIE IN EO QUOD SUNT BONE SUNT GUM bonum non in substantialibus sed in accidentibus numeretur. Et cum hoc sit inde difficultas questionis oritur quomodo omnes SUBSTANTIE IN EO QUOD SUNT BONE SUNT. 5 Et sciendum quod una radix difficultatis est de bono et de malo in 25 quibus ab imperitis multe hereses constitute sunt. Alia radix difficultatis est de Trinitate in qua item multe. De Trinitate premisit. Hie de bono subiungit. Alia radix de duabus 7 (armariis) E. K. Rand, Johannes Scottus 50. Clarembald, De Hebd. 3; ed. N. Haring 190. 25 difficultatis: diuinitatis MS. 26 difficultatis: diuinitatis MS.

406

Abbreviatio Monacensis

naturis. Et in hoc item multi errant. Alia radix de creatione rerum : alia de uirtute. Sed de hiis alibi. 30 6 ET PAULO EUIDENCIUS i.e. aliquantulum euidenter MONSTREM scilicet ut bene intelligi. Et nota quod aliquando conparatiuum minus significat suo positiuo. IDQUE scilicet euidenter monstrari solutionem questionis de bono EO i.e. ideo DIG is ESSE FACIENDUM QUOD NON SIT ITER ideo quod talis scriptura non sit OMNIBUS nota. 35 7 Uel aliter : ideo scilicet QUOD ITER i.e. uia HUIUSMODI SGRIPTIONUM i.e. solutionum NON est OMNIBUS sed paucis est nota. Scriptiones autem solutiones dicuntur eo quod antiqui quando protestabantur accusationem suam in aliqua scriptione scilicet scripto confirmabant accusationem suam. Inde scriptio pro affirmatione uel pro solutione ponitur. 40 8

TUUS UERO. Postulas ut digeram obscuritatem. Sed SUM TUUS TESTIS QUAM UIUACITER i.e. subtiliter FUERIS HEG scilicet ea que ad questionem pertinent et in ipsa sum CONPLEXUS. Conplectitur quis bene quando subtiliter querit de eis que ad questionem pertinent. Quod fecerat lohannes dyaconus. Et hoc 45 testatur Boetius quod bene id senserat. Sapiens enim, cum quid ab eo queritur bene, intelligit utrum querens se intelligat. 9

ANTE. Priusquam ego habuissem solutionem uel postquam a me quereres CONPLEXUS sum notat afFectum inquisitionis. EBDOMADAS ergo quasi diceret: 50 tu conplexus es subtiliter. Sed EGO ipse causa tui scilicet GONMENTOR scilicet ad conminiscendum inuenio EBDOMADAS scilicet conceptiones in animo. 10 Erat enim mos sapientum et est adhuc quando animo concipiunt alicuius rei difficilis solutionem earn breuiter scribere ne tradant obliuioni : causa scilicet memorie. Et hoc est quod dicit CONMENTOR i.e. ad conminiscen- 55 dum inuenio. Ratione i.e. rationabiliter. 11 POCIUS et cetera. Quasi expositio prioris. AD MEMORIAM i.e. causa memorie. SPECULATA i.e. congnita CONSERUO scilicet apud me POCIUS dico QUAM GUIQUAM PARTICIPO [f. 109]. Illarum enim conscriptionum nolo quemquam facere parti-60 cipem QUORUM LASCIUIA et cetera quasi diceret: ideo non participo quia non inuenio dignos quasi enim lasciui et petulantes sunt scilicet instabiles. Et NIGHIL A IOCO LASCIUIA et PETULANTIA nichil PATITUR ESSE CONIUNC-

TUM A RISU et A IOGO i.e. preter risum et iocum. Tale est genus locutionis.

De Hebdomadibus 5-16 12

407

PROHINC.

65

Quia sunt petulantes et lasciui aduersi sunt obscuritati. Non enim possunt obscura intelligere. Sed NE sis et cetera. Et est PROHINC pro sed. Uel potest esse ordinis pro deinde. Et ita secundum hoc fiat constructio : conplexus est ante et cetera. Deinde NE sis ADUERSUS OBSGURITATIBUS BREUITATIS i.e. ne displiceat tibi 70 si sit obscuritas in solutione questionis quam postulas cum ipsa solutio breuis sit. 13 Solet enim obscuritas implicita esse breuitati. QUE scilicet obscuritates CUM SINT ARCHANI i.e. secreti CUSTODIA. Celatur enim et custoditur secretum et subtile aliquid sub obscuritate quia non est manifestum in- 75 dignis. luxta quod dictum est nolite sanctum dare canibus uel margaritas porcis. 14 TUM ID HABENT CONMODI scilicet non tantum conmode sunt in hoc ille obscuritates quod sunt fid a custodia rerum subtilium sed et id CONMODI HABENT QUOD COLLOCUNTUR CUM Hiis soLis et cetera cum dignis scilicet QUOD sapientibus tantum COLLOCUNTUR a quibus intelliguntur. 80 15 Notandum uero est quod hue usque reddit docilem proponendo id de quo tractaturus erat: attentum ostendendo difficultatem et obscuritatem : beniuolum uero in modo tractandi ostendendo scilicet quod breuiter ab eo pertractata sit solutio ut breuitati sit obscuritas implicita ut DIGNI tantum intelligant. Et in hoc etiam reddit attentum. 85 16

UT IGITUR IN MATHEMATICA Ct Cetera.

Adhuc magis beniuolum reddit in modo tractandi. Modus uero talis est quod sicut fieri solet in theologia et IN mathematicis DISCIPLINIS et ETIAM in CETERIS artibus demonstratiue agit premittendo per se nota ut ex materia propositum ostendat. 90 Unde dicimus quod demonstratiue agit: non dyaletice uel sophistice. Et per hoc beniuolum reddit. Dicit itaque : UT IN MATHEMATICA et cetera PROPOSUI TERMINOS i.e. per se nota. Que dicuntur termini et etiam elementa eo quod cum fiat probatio per ea in resoluendo usque ad ipsa tantum potest fieri resolutio. 95

66 obscuritati: obscuritatis MS. 69 est ante et: est autem et MS. 76 (nolite) Clarembald, De Hebd. 11; p. 195. 83 beniuolum uero: beniuolem MS. 87 magis beniuolum: magis beniuolem MS. 92 hoc beniuolum: hoc beniuolem MS. Clarembald, De Hebd. 3; p. 190.

408

Abbreviatio Monacensis

17 Sunt autem duo genera per se notorum : unum uulgare et scolasticum quod oportet esse absolutum ut est: si equalibus equalia demas et cetera. Que absolute per se nota sunt. Est aliud genus quod inter sapientes tantum recipitur ut sunt per se nota secundum artem propositam : non absolute per se nota. Et huiusmodi 1 per se notis QUE DOCTI CONPROBANT utitur hie Boetius. Et hoc est quod in littera habetur. 18 In sequentibus TERMINOS scilicet per se nota QUIBUS scilicet CUNGTA QUE SEQUUNTUR scilicet omnia sequentia que ad questionem pertinebant EFFI- 5 GIAM scilicet ostendam. (I)

19 GOMMUNIS ANIMI et cetera. Describit per se notum quod appellat conmunem animi [f. 109v] conceptionem. ENUNTIATIO inquit et cetera. Enuntiationem appellat communem animi conceptum. Nee mirum quia ipsa conceptio animi et ipsa 10 oratio una et eadem enuntiatio. Et hoc facit uis conplexiui. Aliter enim non ualeret nisi scilicet enuntiatio conplexiuum esset. 20 HARUM scilicet conmunium conceptionum scilicet per se notorum DUPLEX EST MODUS quia sunt duo genera per se notorum ut diximus : absolutum quod ab omnibus recipitur et secundum quid quod scilicet est secundum 15 artem propositam. Et hoc habetur in littera. OMNIUM et cetera. UT EST. Exemplum est de per se noto secundum quid. QUE INCORPORALIA non posse LOCO circumscribi ET CETERA consimilia QUE scilicet talia per se nota UULGUS NON CONPROBAT SED DOCTI tantum iuxta propositas disciplinas. 20

(II) 21

DIUERSUM EST ESSE et cetera. Dixit duo genera esse per se notorum. Et ideo priusquam ueniat ad propositum scilicet ad soluendum questionem premittit per se nota iuxta artem propositam : scilicet theologiam. Que tamen sunt per se nota in theologia, non tamen absolute sunt per se nota. Hoc igitur est primum 25 per se notum quod ponitur : 1 artem propositam: artem prepositam MS. conprobat: non approbat MS.

17 de per se noto: de absolute MS.

19 non

De Hebdomadibus 17-26

409

22 DIUERSUM EST et cetera. Et sic est intelligendum DIUERSUM EST ESSE i.e. forma essendi que est esse non est ID QUOD EST scilicet ens. Ens enim FORMA ESSENDI participat. Quare forma essendi non est ens. Tune enim se ipsa participaret. Quod 30 esse non potest. Sicut enim albedo non est alba quia hoc esset dicere quod albedo se ipsa participaret — quod esse non potest — sic ESSE non est ens scilicet forma essendi non est participans entitate sed est ipsa entitas : sicut albedo participatum est a re alba, non participans. 35 23 FORMA autem ESSENDI omnium rerum deus est. Sed deus nullo participat. Ymmo quidquid ipse est ex se est sine alicuius participatione. Omnis enim participacio aut est in priori aut in posteriori. Nichil enim se ipso participat sed semper alio quod scilicet est aut prius eo aut posterius. Sed si deus priori participat tune aliquid habet se 40 prius. Et sic aliquid prius est deo. Posteriori enim se non potest participare. Deus enim non esset ex se quicquid est: nee simplex quid esset. Quod est inconueniens. 24 Unde manifestum est quod deus nullo participat. Per quod dampnantur illi qui dicunt quod deus est a deitate i.e. participatione deitatis deus. 45 Non enim est a deitate deus sed est ipsa deitas. Ex se enim est quidquid est. Cum igitur FORMA ESSENDI sit deus quam Boetius ESSE appellat quia est rerum omnium essentia — deus uero nullo participat — patet quod FORMA ESSENDI nullo participat. Quare non est ens. 50 25 Ens enim est quod FORMA ESSENDI participat. Forma enim essendi omnium rerum que deus est conceptiua est omnium formarum. Mens enim diuina omnes formas omnium rerum intra se concipit conplectitur continet in simplicitate quadam. 26 Ex qua mente prodeunt omnes rerum forme scilicet nature que [f. 110] 55 sunt entia. Ex illis naturis siue formis rerum que ex mente diuina prodeunt habent esse omnia sensibilia que scilicet sensibus subiacent et temporum successioni. Quod autem FORMA ESSENDI que deus est conceptiua sit omnium for-

42 deus enim non: deo enim non MS. 45 est a deitate: est ea deitate MS. Comm. Viet. 101. Led. II, 56. Glosa II, 13. 51 est quod forma: est forma MS. Lect. II, 43. 57 temporum successioni: tempore successioni MS.

410

Abbreviatio Monacensis

marum testatur Augustinus theologus dicens quod sit forma formarum quia 60 scilicet conceptiua est omnium formarum. 27 Quod potest uideri in simili : sicut artifex antequam imponat manus concipit mente uel animo domum — scilicet formam domus quam facturus est et circa aliquam materiam — sic mens dei, si fas est ei aliquid conparari, concipit formas omnium rerum intra se. Que hide, scilicet ex diuina mente, 65 prodeunt ad actum. 28 Unde mens diuina que est FORMAESSENDI forma omnium formarummerito dicitur et est. Que FORMA ESSENDI ut in omnibus uerbis nostris creatorem honoremus rerum omnium est principium. Est enim unitas est eternitas est simplicitas conplicans in se uniuersitatem rerum que precedit et causa 70 est omnium rerum. 29 Quod autem ita sit, naturaliter quilibet in se potest intelligere. Si quis enim naturam rerum inspiciat intelliget unitatem precedere pluralitati. Cum enim in hiis rebus pluralitas sit, oportet illam pluralitatem ab unitate descendere. Pluralitas enim ab unitate descendit. Quare unitas plu- 75 ralitatem precedit. 30 Sed unitas que pluralitatem omnium rerum precedit deus est. Quare deus unitas est. Sed que unitas est eternitas : forma scilicet essendi omnibus rebus. Oportet igitur considerare formam formarum que deus est. Oportet etiam considerare formas que ab ipsa FORMA ESSENDI prodeunt. 80 Oportet quoque considerare cursum temporalem cui cuncta in actu supposita sunt. 31 Quod si quis ita consideret inueniet quod ipsa ESSENDI FORMA que est diuinitas nullum ens est quia scilicet nullo participat sed ipsa entitas qua cuncta ad hoc ut sint participant. 85 Nee ens aliquid est esse ipsum FORMA ESSENDI que est diuinitas sed habet esse participatione eius. Sicut enim pluralitas habet esse participatione unitatis — et si non sit unitas non potest esse pluralitas — sic omnia que sunt entia habent esse per illam unitatem que est FORMA ESSENDI. Nee absque ilia aliquo modo potest esse. 90

60 (Augustinus) Sermo 117, 2, 3; PL 38, 662: Est enim forma... omnium formatorum. The expression forma formarum was apparently coined by Thierry. 64 sic mens dei: sicut mens dei MS. 65 rerum intra se: rerum citra se MS.

De Hebdomadibus 26-38

411

32 Sed ilia potest esse etsi rerum pluralitas non sit: sicut unitas ad hoc ut sit unitas non indiget pluralitate et sicut unitas potestate est omnis numerus. Habet enim in se omnem pluralitatem. Pluralitas uero non aliud est quam explicatio simplicitatis scilicet unitatis. 33 Ita quoque eternitas que est uera unitas habet in se rerum uniuersi- 95 tatem conplicatam in simplicitate. Omnia enim in deo et in ipso uita sunt cum simplicitatis explicatio sint omnia que ab ipsa simplicitate diuine mentis prodeunt. Que simplicitas non est ens quia non participat entia. Sed est ipsa. 34 Unde Dyonisius in Gerarchia summus theologus dicit quod magis ac- 1 cedit ad nichil quam ad aliquid quia scilicet non est ens quoniam nullo participat. In talibus quidem [f. 1 lOv] ut religiose de creatore nostro loquamur multum laborare debemus ut scilicet ratiocinando de deo in eius congnitionem ueniamus. Cuius cognitio mentis humane nobilitas est quia ex ip- 5 sius congnitione ipsius amor prouenit: ex amore ipsius salus quia ex dilectione ipsius contemptus terrenorum prouenit. AmpHus litteram inspiciamus : 35 DIUERSUM EST ESSE i.e. forma essendi. Nam QUOD EST. Sic intellige ut exposuimus. Hoc est per se notum inter philosophos. 10 36 Nota quod esse omnium rerum scilicet FORMA ESSENDI nee diffinitione nee descriptione potest ostendi quid sit quia nullo modo terminari potest. Quod enim diffiniri potest, genus habet et substantiales diflferentias que eius esse terminant et perficiunt. Quod describi potest oportet ut habeat aliquas proprietates quibus ali- 15 quo modo terminetur et describatur. Sed nee hoc nee illud deo potest contingere quia interminabilis est. 37 Quare dicimus quod FORMA ESSENDI omnium rerum que deus est non potest describi uel diffiniri sed quouis modo innui uocabulis tamen translatiue acceptis. Sicut enim homo non uidet proprium oculum quo omnia 20 uidet sic non potest uidere uel congnoscere illud summum lumen per quod tamen uidet intelligit quidquid intelligit. 38

IPSUM enim ESSE NONDUM EST. Istud non est de per se noto quod premissum est sed est uelut ipsius

1 (Dyonisius) Led. IV, 28. Glossa IV, 3.

3 nostro loquamur: nostro loquemur MS.

412

Abbreviatio Monacensis

per se noti probatio. Quod adeo apertum est ut fere absolute per se noturn 25 sit. Quod autem dicit IPSUM enim ESSE et cetera sic intelligendum est. Continuatio : uere, ESSE non est ID QUOD EST scilicet ens. IPSUM enim ESSE scilicet ipsa FORMA ESSENDI que est eternitas uel entitas NONDUM EST ens i.e. participans entitate et forma essendi sed est FORMA ESSENDI scilicet ipsa entitas. 30 39 Et per istud NONDUM notat descensum omnium rerurn a simplicitate diuina. Rerum enim uniuersitas est in diuina simplicitate conplicite ex qua prodeunt ad actum. Que res ut sunt in simplicitate diuine mentis non sunt entia sed sunt ipsum quod scilicet nullo participat ut superius dictum est. 35 40 Quidquid enim ibi est deus est. Unde Johannes omnia in ipso uita erant quia omnia in ipso deus. Cum uero a simplicitate prodeunt uniuerse sunt. Sic enim non sunt IPSUM ESSE ut sunt extra simplicitatem sed sunt participantia esse i.e. essendi forma. Eadem enim uniuersitas et in simplicitate diuine mentis conplicite et in necessitate conexionis ut alibi dicitur. 40 41 Ut est in simplicitate diuine mentis conplicite IPSUM EST ESSE : ut uero extra est rerum uniuersitas est ipsa entia que scilicet IPSUM ESSE participant sicut omnis pluralitas conplicite in unitate est ipsa unitas, explicite uero considerata scilicet extra unitatem est ipsa pluralitas. 42 Dicendo igitur IPSUM ESSE NONDUM EST notat descensum uniuersitatis 45 omnium rerum a simplicitate diuina et ut est extra simplicitatem. Ut est in simplicitate est IPSUM ESSE et nullum ens. Ut uero extra simplicitatem est unumquodque entium sicut et in unitate uideri potest. Que duobus modis consideratur : scilicet in se conplicite et explicite. Et sic debet intelHgi NONDUM EST.

50

43

AT UERO et cetera. Continuatio : ESSE NONDUM EST ens quia ens est quod forma essendi participat. Sed esse FORMA ESSENDI est. Et ideo non participat sed est participatum. Et hoc habetur [f. I l l ] in littera. 44

QUOD EST i.e. ens EST ATQUE CONSISTIT. 55 Expositio est i.e. per hoc habet esse ens quod FORMA ESSENDI partici-

25 adeo apertum est: adeo aperte MS. 36 (lohannes) John 1: 4. Clarembald, De Hebd. 19; p. 201. Led. II, 9. 55 quod est: quod est: quo est MS.

De Hebdomadibus 38-49

413

pat. Et hoc est quod dicit AGCEPTA FORMA ESSENDI scilicet per participationem forme essendi. Et est istud de probatione primi noti per se : per quod patet primum per se notum esse fere absolute per se notum.

(Ill) 45

QUOD EST PARTIGIPAT ALiQUO et cetera. 60 Hoc item per se notum inter doctos. QUOD EST scilicet ens PARTIGIPARE ALIQUO POTEST. Aliter enim non esset ens nisi aliquo participare posset. SED IPSUM ESSE i.e. ipsa essendi forma NULLO MODO ALIQUO PARTIGIPAT. Sed est potius participatum. Non enim IPSUM ESSE uel se ipso uel priore uel posteriore potest participare. Quod prius ostendimus. 65 46

FIT ENIM. Istud enim est de per se noto. Sed ponitur ad eius probationem ut scilicet fiat quasi absolute per se notum. CUM ALIQUID IAM EST quasi diceret: bene dictum est quod ipsum esse nullo participat nam PARTICIPATIO tanturn est entis non ipsum est. Et hoc est quod dicit FIT PARTICIPATIO CUM 70 ALIQUID IAM EST. Unde patet premissum per se notum. 47

EST AUTEM ALIQUID et cetera. Quasi diceret: ens est et hoc est ALIQUID GUM SUSCEPIT ESSE i.e. formam essendi scilicet entitatem i.e. cum participat forma essendi i.e. entitate.

(IV) 48

ID QUOD EST.

75

Hoc item inter doctos per se notum est. ID QUOD EST i.e. ens POTEST HABERE ALIQUID scilicet quo participet PRETER QUAM i.e. preter id QUOD EST. Esse enim POTEST participatum preter IPSUM scilicet quo ipsum participet. Omne enim ens forma essendi participat. Aliter enim non esset ens. IPSUM UERO ESSE scilicet entitas et forma essendi nichil aliud scilicet a se 80 diuersum HABET GONMIXTUM sibi PRETER SE. 49 Nichil enim diuersum recipit. est. Et quoniam diuinitas et ideo

extrinsecum recipit. Simplex enim est et nullum a se Sed ex se est quidquid est et non aliunde est quidquid simplex est ESSE IPSUM scilicet essendi forma que est ipsa dicit autor NICHIL ALIUD PRETER SE HABET ADMIXTUM. 85

60 quod est participat: quod participat MS.

85 habet admixtum: habet amixtum MS.

414

Abbreviatio Monacensis (V)

50

DIUERSUM

EST TANTUM

Ct Cetera.

Hoc etiam inter doctos per se notum est. Continuatio : quamuis ipsum nullam habeat diuersitatem unde dixit NICHIL ALIUD PRETER SE HABET AMIXTUM tamen DIUERSUM EST ESSE ET ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST scilicet diuersitas inter esse aliquid et esse aliquid in eo quod est. 90 51 Istud aliter Remigius et nos aliter exponimus. Remigius sic dicit ESSE ALIQUID i.e. esse substantiam ET ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST i.e. accidens esse. Id enim QUOD EST appellauit substantiam secundum Remigium et ALIQUID i.e. accidens est IN EO QUOD EST i.e. in substantia ut sit sensus : diuersum esse substantiam et esse accidens. Et hoc per se notum est. 95 52

ILLIG ENIM et cetera. Hoc non est de per se noto sed apponitur ad manifestationem per se noti. ILLIG ENIM i.e. in esse aliquid in eo quod est ACCIDENS intelligitur. Accidens enim est in eo quod est i.e. in substantia. Sed me i.e. in esse aliquid SIGNIFICATUR SUBSTANTIA. Esse etenim aliquid est esse substantiam. 1 Ita Remigius exponit. 53 Sed nos aliter intelligimus hoc modo scilicet: DIUERSUM EST ESSE ALIQUID i.e. esse accidens. Aliquid enim simpliciter accidens dicitur. ET ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST i.e. esse substantiam. ALIQUID enim IN EO QUOD 5 cum tali adiuncto SUBSTANTIA SIGNIFICATUR. Aliquid uero simpliciter ACCIDENS. Accidens enim non est aliquid in eo quod est sed est aliquid per hoc quod est: scilicet per substantiam. 54 Unde Calcidius super Platonem dicit quod accidentia non sunt sed habent esse iuxta id quod est i.e. per substantiam. ILLIC ENIM i.e. in esse aliquid 10 SIGNIFICATUR AGCiDENS. Esse enim simpliciter [f. l l l v ] est esse accidens. HIG i.e. in esse aliquid in eo quod est SUBSTANTIA SIGNIFICATUR. 55 Esse enim aliquid in eo quod est est esse substantiam. Sic debet intelligi locus iste. Cum enim precedat ILLIC respectus eius ad id quod precedit est: respectus eius uero HIC quod sequitur ad id quod prius dictum est re- 15 ferri debet. Iuxta quod istum locum taliter exponimus. 91 (Remigius) E. K. Rand, Johannes Scottus 52: aliquid i.e. substantia. Esse i.e. accidens. Clarembald, De Hebd. 21; p. 202. 9 (Calcidius) In Tim Plat. 272; ed. Waszink 276. Glarembald, De Hebd. 21; p. 202.

De Hebdomadibus 50-60

415

(VI) 56

OMNE QUOD EST.

Istud item per se notum est inter doctos quod OMNE QUOD EST ens PARTIGIPAT EO QUOD EST ESSE i.e. cssendi forma. Ens quippe est quod AGCEPTA FORMA ESSENDI subsistit UT SIT ens. Aliter enim non esset ens nisi participa- 20 ret esse i.e. essendi forma. Ens quippe est quod AGCEPTA FORMA subsistit. 57 ALIO UERO et cetera scilicet ab esse PARTICIPAT UT SIT ALIQUID i.e. accidens scilicet ut habeat aliquid accidentale quod scilicet non sit. Esse aliquid enim simpliciter accidens dicitur. PARTICIPAT ENIM et cetera. Nota quod habet esse id quod est ens per 25 formam essendi. Sedsubstantiapreiacetaccidentiutsit accidentale ei aliquid. 58 AC PER HOC et cetera scilicet hue usque est per se notum. Sed istud additur ad euidentiam per se noti: AC PER HOG QUOD scilicet PARTICIPAT esse UT SIT. QUOD EST i.e. ens participat EO QUOD EST ESSE i.e. essendi forma UT SIT scilicet ens. 30 EST UERO scilicet ipsum ens UT PARTICIPARET ALIO QUOLIBET scilicet quolibet accidente. Freest enim et preiacet ens accident! UT eo PARTIGIPET ut scilicet ipsum accidens suscipiat. 59 Aduenit enim accidens enti extrinsecus : natura tamen entis hoc faciente. Unde plane confunduntur qui dicunt quod deus accidentia creauerit 35 et quod creauerit adulterium et prauas actiones. Ipse enim non est creator accidentium sed naturalium. Accidentia uero effectus naturarum sunt et extrinsecus sub hiis adueniunt que eis preiacent. Et hoc alibi prolixius et apertius dicimus. Et quia preiacent entia ideo ait EST UERO et cetera i.e. preest. 40

(VII) 60

OMNE SIMPLEX ESSE et cetera. Hoc etiam per se notum est inter doctos sicut et predicta. Et sic intelligi debet: OMNE SIMPLEX HABET UNUM ESSE SUUM et ID QUOD EST i.e. esse eius est id quod ipsum est: scilicet quidquid est ex se est et non aliunde et nullo alio sibi conferente. 45 17 (quod est) scilicet iuxta id quod est marg MS. 23 esse aliquid: deesse aliquid MS. sed substantial sed subest MS. 35 (unde plane) Clarembald, Tractatulus 37; ed. Haring 243.

416

Abbreviatio Monacensis

Esse namque simplicis est ipsa simplicitas. Cum enim dicitur : aliquid est SIMPLEX, tantum ualet ac si diceretur : est ipsa simplicitas. 61 SIMPLEX enim est ipsa simplicitas. Et ipsa simplicitas est ipsum simplex. Unde dicimus : deus est ipsa deitas et deitas est ipse deus. Deus enim SIMPLEX est et ESSE SUUM ET ID QUOD ipse EST UNUM est. Quidquid enim est 50 ex se est.

(VIII) 62

OMNI COMPOSITO.

Hoc non est de per se noto. Sed apponitur ad euidentiam per se noti. COMPOSITO ALIUD EST ESSE i.e. aliunde habet esse id quod est et non ex se sicut simplex. Et hoc est quod dicit ALIUD EST ESSE scilicet aliunde habet 55 esse ALIUD IPSUM EST scilicet non est id quod est ex se sed aliunde.

(VIIII) 63

OMNIS DIUERSITAS DISCORS.

Istud item per se notum est inter doctos. OMNIS DIUERSITAS i.e. dissimilitude contraria est. Et hoc est quod dicit DISCORS. APPETENDA i.e. arnica. Unde alibi dicitur: SIMILITUDO arnica est, dissimilitude contraria et odiosa. ET QUOD APPETIT. Hoc non est de per se noto sed ponitur ad pro- 60 bationem per se noti. 64

IPSUM ESSE NATURALITER QUOD APPETIT ALIUD.

QUOD enim APPETIT ALIUD NATURALITER simile est ei qui appetit. Hoc fere absolute per se notum est. Unde dicit QUALE EST. SUFFICIUNT IGITUR. A prioribus illatio. QUE PREMISIMUS. Per se nota sunt. 65 65 Sed oportet esse prudentem qui uelit ea [f. 112] propriis argumentis adaptare et conuenientibus locis. Et hoc est quod dicit sed A PRUDENTE INTERPRETE i.e. intellectore rationis i.e. argumentationis. Uel rationis i.e. tractatus. UNUMQUODQUE per se notorum scilicet suis ADAPTABITUR ARGUMENTIS scilicet propter que adducta sunt ipsa per se nota. 70

66

QUESTIO UERO.

Satis prouide et cum magna cautela legenda sunt ea que hie sequuntur

De Hebdomadibus 60-72

417

quia falsa argumenta ueris permixta sunt que a se inuicem uero iudicio et prudenti separanda sunt. Et est caute prouidendum qualiter per se nota suis locis in sequentibus conuenienter adaptentur. 75 67 Postquam igitur per se nota premisit que ad propositum sufficiunt ponit et format questionem utrique illius parti opponendo. Sic enim formatur questio ostendendo que possunt obici utrique parti questionis. 68 Cum enim questio sit debono utrum omnia que sunt in eo quod sunt bona sint an non opponit autor et ei qui tenere uelit quod in eo quod sunt 80 bona sunt omnia et ei qui tenere uelit quod non in eo quod sunt sed participatione bona. Et uidetur utrumque ad impossibile deducere licet ita non sit ut in sequentibus ostendemus. Deinde factis obiectionibus subiungit questionis solutionem sicut in littera notabitur. Amplius littera inspicienda e«t. 85 69 QUESTIO talis EST : EA QUE SUNT BONA SUNT i.e. circa hoc uersatur questio et de hoc est: cum omnia que sunt bona sunt utrum in eo quod sunt bona an participatione et non in eo. Quod in sequentibus autor expediet. 70 Primum itaque probat autor quod omnia que sunt bona sunt. Deinde querit obiciendo qualiter bona sint: an in eo quod sunt an participatione. 90 EA QUE SUNT BONA SUNT. Hoc est propositum quod primo probat: scilicet quod EA QUE SUNT BONA SUNT. TENET ENIM GOMMUNIS quasi diceret I

hoc per se notum est inter doctos scilicet OMNE QUOD EST AD BONUM TENDERE. 71 Hoc idem Boetius in libro De consolatione dicit ubi probat quod omne quod est ad bonum tendit. Quod sic probat : omne quod est tendit ad esse. 95 Tendit enim ad unitatem. Cuius contrarium scilicet unitatis refugit omne quod est : scilicet diuisionem et sectionem. Ex diuisione namque interitus. Sed cum omnia naturaliter fugiant interitum et ita diuisionem tendunt ad esse i.e. ad unitatem. 72 Nam sicut ex diuisione interitus sic ex unitate esse. Unitas uero bonitas 1 est quia est forma essendi omnium rerum scilicet eternitas. Cum omnia tendant ad esse et ita ad unitatem, tendunt ad bonitatem. Quare omnia que sunt ad bonum tendunt.

73 quia falsa: quia falsarii MS. 94 (Boetius) De cons. phil. Ill, 11; ed. Stewart-Rand 278 and 282. Clarembald, De Hebd. 26; p. 205.

418

Abbreviatio Monacensis

73 Quod autem ex imitate est esse ex diuisione interitus patetin omni- 5 bus rebus. Et quod omnia tendendo ad esse diuisionem fugiunt hoc quoque patens est. Que scilicet diuisio omni modo causa est interitus. Diuisionem uero terra refugit et sectionem que contraria sunt. Ignis quoque refugit sectionem et diuisionem. Ignis enim non diuiditur sed ipse diuisiuus est. Aqua uero bene recipit diuisionem eo quod partes eius cito 10 coeant. Nee enim diuisio eius operatur interitum. 74 Et similiter est de acre. Recipit enim diuisionem et partes eius cito coeunt. Nee mirum si media diuisionem patiantur. Quod enim diuisionibus amittunt, ex fundamentis recuperant que sunt extrema et a quibus quodam modo substentantur. 15 Extrema uero et fundamenta sunt ignis et terra que nullatenus, quoniam fundamenta sunt et extrema, diuisionem et sectionem patiantur. 75 Si enim secentur non habent fundamenta quibus innitantur et per que aliquid recuperare ualeant [f. 112v] sicut ipsa media habent. Refugiunt itaque uniuersa diuisionem ut ad esse tendant. Propter quod dicit 20 autor OMNE QUOD EST AD BONUM TENDERE. Et hoc quidem per se notum est. Et non est aliquod de premissis per se notis. Sed ad hoc probandum inducitur quod omnia que sunt bona sunt. 76

OMNE AUTEM et cetera.

OMNE quod TEND IT AD SIMILE sibi tendit. QUE IGITUR AD BONUM TENDUNT 25 BONA SUNT quia omne quod tendit ad suum simile tendit. 77

SED QUEMADMODUM.

Hue usque probauit omnia esse bona. Amodo uult formare questionem de bono scilicet inquirere quomodo bona sunt: an in eo scilicet quod sunt bona sunt an participatione. Et opponit utrique parti et ita format ques- 30 tionem. Deinde adhibet solutionem. Et hoc est quod dicit SED QUEMADMODUM BONA SUNT INQUIRENDUM EST UTRUMNE PARTICIPATIONE accidentaliter scilicet AN SUBSTANTIA i.e. substantialiter scilicet in eo quod sunt: non participatione. 78

SI PARTICIPATIONE.

35

Exequitur alteram partem scilicet opponitur illi qui tenere uelit quod participatione bona sunt si ea que sunt bona participatione bona sunt. 8 (ignis quoque) De cons.phil. Ill, 11, 85; p. 282: Ignis uero omnem refugit sectionem. sionem et: diuisionem MS.

12 diui-

De Hebdomadibus 73-84

419

PER SE autem NULLO et cetera i.e. NULLO MODO in eo quod SUNT BONA. Si enim accidentaliter, nullo modo per se per illud per se notum : diuersum est esse aliquid et esse aliquid in eo quod est. Illic enim accidens et cetera. 40 Quod est tercium in primis. Et qualiter intelligi debeat in prioribus dictum est. 79

NAM QUOD PARTICIPATIONS et cetera. Probat quod si participatione bona sunt tune non per se bona sunt. Per simile. NAM QUOD EST ALBUM PARTICIPATIONS, NON EST ALBUM IN EO QUOD 45 EST sed aliunde album est. 80 Nee aliter de bono. Quod enim bonum est participatione, aliunde bonum est: non ex se. si IGITUR PARTICIPATIONE. A simili illatio. Participantur accidentaliter PER SE scilicet non SUNT BONA ex se sed aliunde, NON IGITUR AD BONUM TENDUNT quia scilicet diuersa sunt participans et partici- 50 patum. 81 si habentesse bona PARTICIPATIONE ut scilicet bona tendunt ad id cuius participatione sint bona quare TENDUNT ad diuersum. NON IGITUR AD BONUM. Nam si ad bonum, non ad diuersum. SED CONCESSUM EST quasi dicat: in prioribus CONCESSUM EST omne quod est ad bonum tendere. 55 82 Sed si participatione bona sunt non tendunt ad bonum. NON IGITUR PARTICIPATIONE BONA SUNT SED suBSTANTiA. Aut si participatione concedantur bona esse tune non ad bonum tendunt. Quod est inconueniens. Omne enim bonum quod tendit ad bonum tendit quia ad simile. SED SUBSTANTIA inquit i.e. in eo quod sunt bona sunt, NON PARTICIPATIONE. 60 83 Sed QUORUM SUBSTANTIA BONA EST. Amodo opponit alteri parti: scilicet quod substantia sunt bona, non participatione. Tenet aduersarius. Licet enim aduersarium constituere — tenet inquam quod substantia sunt bona, non participatione. Sed QUORUM SUBSTANTIA BONA EST i.e. ea que bona sunt substantia —65 scilicet non participatione — ID QUOD SUNT BONA SUNT i.e. in eo quod sunt bona sunt. 84 Sed ID QUOD SUNT HABENT EX EO QUOD EST ESSE scilicet ex forma essendi que est esse : per illud per se notum quod est primum de premissis scilicet:

49 aliunde non igitur: aliunde que igitur MS.

62 bona non: bona sunt non MS.

420

Abbreviatio Monacensis

diuersum est esse et id quod est. Quod qualiter intelligi debeat supra do- 70 cuimus. ESSE IGITUR eorum. Et quia habent id quod sunt ex eo quod est ESSE IGITUR IPSORUM BONUM EST. OMNIUM IGITUR RERUM ESSE BONUM EST. Omnia

enim habent id quod sunt ex eo quod est esse. 85 si ESSE rerum omnium BONUM EST, et omnia IN EO QUOD SUNT BONA SUNT. 75 IDEMQUE EST iLLis ESSE QUOD BONis ESSE i.e. esse illorum est esse bonum. Et in eo quod sunt bona sunt. Et hoc est: SUBSTANTIA IGITUR i.e. substantia SUNT BONA, non participatione QUONIAM NON PARTICIPANT BONITATE sed sunt ipsa bonitas. Et hoc est quod dicit: 80 86 IDEM EST ILLIS ESSE [f. 113] QUOD BONIS ESSE : scilicet sunt ipsum bonum. QUOD si IPSUM ESSE IN EIS BONUM EST et si ipsum sunt bonum NON EST DUBIUM QUIN suBSTANTiALiA et cetera i.e. CUM SUNT BONA substantia : non participatione. 87 Sed NON EST DUBIUM quod non SINT SIMILIA PRIMO BONO quod scilicet 85 substantia bonum est, non participatione. AC PER HOC si sunt similia primo bono ERUNT IPSUM scilicet primum BONUM. Quod probat dicens NICHIL ENIM ILLI primo bono scilicet primo bono PRETER SE IPSUM SIMILE EST. 88 EX QUO FIT scilicet unde prouenit UT OMNIA QUE SUNT DEUS SUNT. Sed hoc DICTU NEFAS et impossible EST. NON SUNT IGITUR. Traxit hanc partem 90 ad inconueniens. Inde infert: NON SUNT IGITUR BONA SUBSTANTIA. 89

AC PER HOC NON IN Hiis EST ESSE BONUM i.e. non sunt ipsum bonum.

NON SUNT IGITUR IN EO QUOD SUNT BONA. Hoc falsum CSt. SED NEC PARTICIPANT BONITATE Ut OStenSUm eSt. NULLO ENIM MODO AD BONUM TENDERENT

si participatione bona essent ut superius ostensum est. 90

NULLO IGITUR.

Quasi dicat: si neque substantia neque participatione bona sunt NULLO IGITUR MODO BONA SUNT quia si bona,autsubstantia aut participatione sunt bona. Sic formauit questionem opponendo utrique parti.

79 quoniam non participant: quoniam participant MS. ipsum bonum MS. 90 dictu nefas: dictum nefas MS.

82 ipsum sunt bonum: ipsum sunt

95

De Hebdomadibus 84-97

421

91

HUIC QUESTION: et cetera. 1 Formata questione ut diximus amodo uult adhibere solutionem question!. Et tenet illam partem quod omnia que sunt in eo quod sunt bona sunt. Cui parti deceptorie in prioribus opposuit ubi diximus quod si bona sunt in eo quod sunt, et esse eorum bonum est. Et si esse eorum bonum est 5 tune sunt similia primo bono. Hoc falsum est quia et esse eorum bonum est et tamen primo bono non sunt similia. 92 Ei enim NIGHIL SIMILE PRETER SE IPSUM. Et si sint similia primo bono tune sunt ipsum primum bonum : scilicet deus. Sic in prioribus intulit concludendo quod si omnium esse bonum est et omnia sunt bona in eo 10 quod sunt tune sunt primum bonum et ita deus. Quod est impossibile. 93 Quod si quis opponat quod si bona sunt tendunt ad bonum et ita sunt similia primo bono quia omne quod tendit simile est ei ad quod tendit — si quis inquam sic opponit dicimus quod non ualet. Si enim aliquid tendit ad aliud ut sit per ipsum — non ut sit ipsum —• non debet id esse simile 15 illi ad quod tendit. 94 Unde dicimus quod cum omnia tendant ad primum et summum bonum ut sint per ipsum — non ut sint ipsum — non oportet esse similia primo bono GUI NICHIL EST SIMILE PRETER IPSUM.

Tenet igitur hanc partem premisse questionis quod ea que sunt in eo 20 quod sunt bona sunt. Cui deceptorie opponit ut dictum est. 95 Nam que in alterius partis obiectionibus argumenta ponuntur, stant et necessaria sunt. Sed ad hoc ostendendum quod scilicet ea que sunt in eo quod sunt bona sunt utitur ypothesi: scilicet positione per impossibile per consensum. Quod solet fieri in rebus difficilibus. 25 96 Que ypothesis talis est: amoueatur primum bonum ab omnibus scilicet ponatur esse amotum sic scilicet amotum quod eius informatione non habeant esse entia nee bona. Quod est impossibile. Et ponatur quod eo amoto omnia sint et bona sint. Amoto igitur primo bono sic, aliud erit omnibus esse, aliud bonum esse. 30 97 Nam cum primum bonum quod forma est essendi omnium causa sit omnium et coniungat esse et bonum esse in idem sic quod esse bonum est

24 (utitur ypothesi) Clarembald, De Hebd. 35; p. 211.

32 esse bonum est: esse bonum et MS.

422

Abbreviatio Monacensis

esse ens et esse ens est esse bonum — cum inquam sic [f. 113v] coniungat esse ens et esse bonum in rebus eo amoto quod ea coniungit contingit ibi diuersitas inter esse ens et esse bonum : talis scilicet diuersitas quod in rebus 35 aliud est esse ens et aliud esse bonum. 98 Eo autem amoto quod sic facit identitatem euenire necesse est diuersitatem quia amota causa amouetur effectus. Unde cum primum bonum hoc efficiat in rebus quod in eis sit idem esse ens et esse bonum scilicet sic coniungendo amoto primo bono quod est ydentitas oportet esse diuersa 40 esse ens et esse bonum. 99 Quare amoto a rebus primo bono aliud erit esse eis entia, aliud bona. Quare bonitas est eis accidentalis quia sic non habent esse entia per bonitatem que sit uel insit in eis cum aliud sit eis esse entia, aliud esse bona. Et sic albedo accidentalis est eis que sunt alba. Aliud enim est eis esse entia, 45 aliud esse alba. 100 Nam si quid est in aliquibus etnon habeant esse per illud, accidentale est eis. Hoc nunquam refelli potest: sicut cum risibilitas ita sit in hominibus quod non habent esse per earn accidentalis est eis. Et ita in aliis. Si uero aliquid est in aliquibus sic quod habeant esse per ipsum, id substantiale est 50 illis : uelut cum rationalitas sit in Socrate quia habet esse per rationalitatem substantialis est ei. Et eodem modo in consimilibus. 101 Cum igitur amoto primo bono a rebus uniuersis bonitas sit in eis sicut positum est et non habeant esse per bonitatem tune quoniam amoto ab eis primo bono aliud est esse eis entia et aliud esse bona ut rationabiliter 55 ostendimus — cum inquam ita bonitas sit in eis, accidentalis est eis quia si aliquid est in aliquo sic quod non habeat esse per illud accidentale est ei tune amoto primo bono ab omnibus scilicet amoto quod informatione primi boni habeant esse bona et esse entia sic quod non quia bona sint et sint — HOC inquam AMOTO i.e. primo bono non in eo quod sunt omnia bona 60 sunt sed participatione : scilicet accidentaliter bona sunt. 102 Unde potest uideri per contrarium quod cum primum bonum sit in rebus uniuersis ut est in ueritate — cum inquam sit in omnibus quod habent esse entia et esse bona, eius informatio et eius bonitas causa est quare sint entia. Nam quia bona sunt ideo sunt entia : non quia entia ideo bo- 65

63 cum inquam: sic inquam MS.

De Hebdomadibus 97-106

423

na — cum inquam primum bonum sit in omnibus ut est absque dubio idem est esse eis entia et esse bona. Sic primum bonum scilicet essendi forma et coniungit esse entia et esse et esse bona : scilicet quod esse bona est esse entia et e conuerso et quia idem est eis esse entia et esse bona — nam ab eodem habent et esse entia 70 et esse bona — quia inquam idem est eis esse et hoc et esse illud, bonitas non potest eis esse accidentalis. 103 Nam si esset eis accidentalis, non esset eis idem esse entia et esse bona. Quare cum in eis sit nee sit accidentalis, sine dubio est eis substantialis. Quare ea que sunt, accidentaliter bona non sunt sed in eo quod sunt bona 75 sunt. Quod intendit autor utendo positione per consensum que impossibilis est ut propositum melius appareat. Quod si quis obiciat quod cum ab eodem habeant res esse entia et esse bona et idem sit eis esse ens et esse bonum et e conuerso — si quis inquam obiciat quod [f. 114] quemadmodum quia est bonum est ens sic quia 80 est ens est bonum, dicimus quod non ita : ymmo quia est bonum est ens. 104 Sed non quia ens est, bonum est: sicut in simili potest uideri. Esse animal est esse sensibile et e conuerso et animal in eo quod est animal est sensibile. Tamen non quia est animal est sensibile sed quia est sensibile est animal. 85 Similiter cum esse ens sit esse bonum et e conuerso non quia ens est bonum sed quia bonum est ens. Qualiter autem bonum accipiatur cum dicitur quod ea que sunt in eo quod sunt bona sunt in sequentibus dicetur. Amplius littera inspicienda est et ypothesis diligenter aduertenda ut ea sensus autoris intelligatur. 90 105 HUIG QUESTIONI quomodo ea que sunt bona sunt an in eo quod sunt an accidentaliter TALIS POTERIT esse SOLUTIO i.e. sic solui poterit ista questio de bono. Sciendum autem quod bonum pluribus modis accipitur in auctoribus : bonum pulchrum utile quod placet dicitur et ordinatum. Hie bonum pro 95 ordinato accipitur cum dicitur quod omne quod est in eo quod est bonum est. Bonum enim in creatis notat idem quod ordinatum. 106 Unde amoto primo a rebus quod scilicet est ordinans sic quod eius informatione non habeant esse entia sic scilicet quod quia sint bona scilicet ordinata sint entia — amoto inquam primo bono sic contingit non idem 1 76 impossibilis est ut: impossibilis ut MS.

95 (ordinatum) Clarembald, De Held. 47; p. 211.

424

Abbreviatio Monacensis

esse rebus quod sunt et quod bona sunt scilicet ordinata cum tamen in rei ueritate idem sit eis esse et bona esse scilicet ordinata. 107 Et quia bona sunt i.e. ordinata ideo sunt : non quia sunt ideo bona sunt cum tamen idem sit eis esse et bonum esse sicut idem est esse animal 5 et esse sensibile. Tamen non quia est animal est sensibile sed quia est sensibile est animal. Dicimus itaque et uerum est quod omne quod est bonum est: scilicet ordinatum. Et deus bonus : scilicet ordinans omnia. Ipse enim primum bonum est et ordinans cuncta. 10 108 MULTA SUNT et cetera. Accedit ad ypothesym qua utitur ad ostendendum propositum. Et est sensus: sicut MULTA SUNT QUE nunquam a se inuicem POSSUNT SEPARARI et TAMEN COGITATIONS et abstractione possunt separari et SEPARANTUR cum tamen impossibile sit ea separari AGTU. Ponamus quod ab omnibus 15 amoueatur primum quod eius scilicet informatione non habeant esse entia quia sunt bona — quod impossibile est — et ponamus item omnia esse et bona esse. Et hiis positis apparebit ALIUD EIS ESSE QUOD SUNT, ALIUD QUOD BONA SUNT. Et hoc in littera habetur. 109 SPECULATUR i.e. considerat scilicet extra MATERIAM. AMOUEAMUS IGITUR 20 i.e. ponamus quod primum bonum sit amotum a rebus ut eius scilicet informaticne non sint entia et bona. Et hoc est quod dicit PRESENTIA PRIMI BONI QUOD scilicet in rei ueritate habet ESSE. 110 Et est in omnibus quod scilicet primum bonum CONSTAT QUIDEM ESSE quia absque dubio est et eius informatione cuncta sunt quia scilicet bona 25 sunt et ab eo ordinata. IDQUE et cetera scilicet quod primum bonum sit et constat esse ID POTEST COGNOSCI et cetera. Nullus enim id esse denegat. 111 HOC IGITUR i.e. primo bono PAULISPER AMOTO eo scilicet modo quern ostendimus PONAMUS OMNIA ESSE et ea esse BONA ATQUE EA CONSIDEREMUS i.e. uideamus de eis [f. 114v] tune scilicet omnibus hiis positis QUEMADMODUM 30 BONA ESSE POSSENT : amoto scilicet primo bono. Et hoc est quod dicit si A PRIMO BONO MINIME DEFLUXISSENTI.C. si informatione primi boni non haberent esse bona quemadmodum scilicet an substantialiter an accidentaliter. 3 sit eis esse: sit ens esse MS. 5 idem sit eis: idem sit ens MS. 15 separari actu: separari sicut MS. 22 hoc est quod: hoc quod MS. 27 nullus enim: nullum enim MS. 33 haberent esse bona: haberent esse bono MS.

De Hebdomadibus 106-118

425

112 KING INTUEOR et cetera i.e. ex amotione primi boni scilicet si informa- 35 tione primi boni non habeant esse entia et bona et ideo omnia quia bona INTUEOR i.e. uideo ALIUD IN EIS ESSE i.e. uideo quod non est eis idem QUOD esse BONA sed est eis ALIUD QUOD SUNT, ALIUD QUOD BONA SUNT. 113 Amoto igitur eo quod facit idem esse bonum et esse ens scilicet primo bono amoto contingit diuersitas inter esse bonum et esse ens. Amota 40 namque causa amouetur eflfectus. Sed primum bonum causa est ydemptitatis essendi et esse bonum quare eo amoto amouetur ydemptitas. Et inde contingit diuersitas inter esse ens et esse bonum quia amota causa necessario amouetur effectus. 114 Et ideo primo bono a rebus amoto ALIUD est ESSE EIS QUOD SUNT 45 ALIUD QUOD BONA SUNT. Qualiter autem hoc sit supra dictum. ALIUD IN EIS et cetera. Unde bonitas est eis accidentalis sicut dictum est. Si enim aliquid est in aliquo et non habet esse per id, accidentale est ei in quo est. 115

PONATUR ENIM EADEM SUBSTANTIA BONA ESSE Ct ALBA.

Simile est quod adducit ut de quo intendit manifestius appareat. 50 Nota quod amoto primo bono a rebus et posito quod bone sint res, bonitas que in eis erit sic se habet ad eas scilicet ad entia sicut modo albedo et cetera accidentia habent se ad ipsa entia in quibus sunt. 116 Sunt enim in eis accidentalia. Et eodem modo est accidentalis bonitas entibus si sit in eis amoto primo bono ab illis. Inde est quod dicit per si- 55 mile quod sicut aliud est substantie esse substantiam aliud esse grauem aliud esse rotundam et sic de ceteris eodem modo aliud esse substantie quod sit substantia aliud quod bona est. Et similiter amoto primo bono a rebus aliud est eis quod sunt aliud quod bone sunt et sic bonitas rebus accidentalis. 60 117 PONATUR igitur UNA et EADEM SUBSTANTIA : posito scilicet quod amotum sit primum bonum. Ponatur etiam quod aliqua substantia sit ALBA GRAUIS bona sicut aliud est eis quod sit GRAUIS uel ROTUNDA et ita de aliis quod substantia sic aliud est ei quod sit substantia aliud quod sit bona. Et hoc est quod in littera habetur. 65 118 TUNG inquit scilicet prioribus positis ALIUD IPSA SUBSTANTIA et cetera non esse idem ipsi substantie esse substantiam et esse bonam et esse rotundam 37 uideo quod: in deo quod MS.

46 autem hoc sit: autem hie sit MS.

426

Abbreviatio Monacensis

et ita de aliis. NAM si HEC SINGULA IDEM ESSENT et cetera. Bene dixit aliud est ipsa substantia aliud rotunda aliud colorata. 119 NAM si HEC SINGULA i.e. substantia rotunditas color bonitas QUOD IPSA 70 SUBSTANTIA scilicet quod IDEM ESSET substantie esse substantiam et esse rotundam et esse grauem et esse bonam et cetera. Quod scilicet hoc esse sit eis illud esse si hoc scilicet esset tune IDEM ESSET GRAUITAS QUOD COLOR et QUOD BONUM i.e. grauitas esset color et e conuerso et ita in aliis quoniam hec omnia idem essent. Quod impossibile est. 75 120 Unde necesse est concedere quod prioribus positis aliud est esse rebus quod bone sunt quod graues quod [f. 115] rotunde quod colorate et ita de aliis. Quod enim idem sunt impossibile est. Unde dicit QUOD FIERI NATURA NON SINIT. Natura enim rei non potest pati quod idem sint. 121

ALIUD IGITUR TUNG IN EIS ESSET.

80

Quia non possunt esse idem, ALIUD IGITUR TUNG ESSET et cetera, prioribus positis, ALIUD ALIQUID ESSE — per illud per se notum : diuersum est esse aliquid et esse aliquid in eo quod est. ALIQUID ESSE et cetera. Aliquid esse absolute dicitur ut omne album et nigrum uel aliquid tale ad accidentalia pertinet absolute dictum. Nam 85 esse aliquid sic est esse accidens. 122

AC TUNG BONA et cetera. TUNG scilicet bonitas in eis esset. Hoc enim positum est et quod sint et quod bona sint amoto primo bono sed tamen non haberent esse per bonitatem quia accidentalis esset eis. 90 Et hoc est quod dicit TAMEN ESSE IPSUM MINIME i.e. non HABERENT BONUM esse i.e. non haberent esse per bonitatem. Non enim quia essent ideo TUNG essent BONA. Aliud enim eis esset esse et aliud bonum esse. 123

IGITUR SI ULLO.

Habundat negationibus. NON A BONO et cetera. Sensus est: si non 95 ESSENT aliquo MODO A BONO i.e. si non haberent esse per bonitatem scilicet bona essent AC BONA ESSENT i.e. si esset bonitas in eis AC NON IDEM et cetera — accipitur secundum Remigium — tune NON IDEM ESSENT QUOD BONA i.e. non idem esset eis esse quod bona et esse entia.

73 sit eis illud: sit illud MS. 77 quod bone sunt: quod bona sunt MS. tune essent MS. 94 igitur si ullo: igitur si nullo MS.

93 tune essent bona:

De Hebdomadibus 118-129

427

Et hoc est quod dicit ALIUD ESSET EIS ESSE ALIUD BONIS ESSE sicut modo 1 albis aliud est esse aliud albis esse. 124 Tune enim bonitas eo modo ad res se haberet quomodo nunc accidentia habent se ad ea quibus accidunt. Accidentalis enim esset. Et hiis omnibus seruit illud per se notum : diuersum est et cetera. QUOD si NI- 5 CHIL OMNINO et cetera. Si non a primo bono defluerent aliud esset eis esse et aliud bonum esse. 125 Sed si NICHIL ALIUD ESSENT NISI bonum i.e. si essent simplex bonum non essent res NEQUE GRAUIA si nulla QUALITAS EIS inesset sed essent TANTUM simpliciter BONA TUNG scilicet si essent simplex bonum NON essent RES SED 10 UIDERETUR rerum principium quarum simplex bonum principium est. 126

NEC POTIUS UIDERENTUR.

Sensus est: non conueniret eis quia unum quid essent ac simplex quia simplex bonum i.e. nisi tantum bona essent si essent simplex bonum. Et hie adaptatur illud per se notum : omne simplex esse suum et id quod est 15 unum habet. 127

UNUM ENIM SOLUMQUE.

Non dixit non uideretur SED UIDERENTUR quia UNUM EST HUIUSMODI et simplex bonum QUOD TANTUM BONUM est i.e. quod sic bonum est quod NICHIL ALIUD SIT i.e. quod non habeat aliquid sibi admixtum. 20 Et hie adaptatur illud per se notum quod est: id quod est habere aliquid preter quam quod ipsum est potest. Ipsum uero esse nichil preter se habet admixtum. luxta quod dicitur hie : QUOD TANTUM BONUM est ALIUDQUE NICHIL SIT. 128

QUE QUONIAM et cetera. 25 Si essent bona simpliciter et si essent simplex bonum non essent res sed rerum principium. Hoc dixit. Sed non possunt esse simplex bonum nee etiam esse nisi per id quod est simplex bonum scilicet per primum bonum. Et hoc est quod habetur in littera. 129 QUE QUONIAM NON SUNT siMPLiciA i.e. non [f. 115v] possunt esse sim- 30 plex bonum et uere non possunt esse simplex bonum quia nee etiam esse 1 aliud esset eis: aliud est eis MS. 11 uideretur: uidentur MS. 12 potius uiderentur: potius uidentur MS. 18 sed uiderentur: sed uideretur MS. 20 admixtum: amixtum MS. 23 habet admixtum: habet amixtum MS.

428

Abbreviatio Monacensis

pOSSlint NISI ID QUOD EST SOLUM BONUM EA ESSE UOLUISSET.

Nota quod hie adaptatur illud per se notum : omne quod est participat eo quod est esse i.e. forma essendi que est primum bonum participat scilicet ut sit. Non enim potest esse nisi per id. Alio uero participat. Et 35 hoc habetur in per se noto. 130

IDCIRCO QUONIAM et cetera. Quia scilicet non possunt esse nisi per id quod solum et primum bonum est IDCIRCO QUONIAM ESSE EORUM DEFLUXITA UOLUNTATE BONI i.e. habent esse per hoc quod primum bonum quod deus est uult ea esse — 40 quia inquam hoc est BONA ESSE DICUNTUR i.e. defluentia a primo bono sic quod eius informatione habent quod bona sunt. 131

PRIMUM ENIM et cetera. Continuatio : hie dicuntur bona quia defluunt a primo bono quia primum bonum in se dicitur bonum non quia defluat ab alio bono. Et hoc 45 habetur in littera quia PRIMUM et cetera in se bonum est non alio sibi conferente. Et hie item potest adaptari illud per se notum : omne simplex esse suum et id quod est unum habet. 132

SECUNDUM UERO BONUM et cetera. 50 Quod a primo bono defluit QUONIAM EX EO FLUXIT cuius IPSUM ESSE BONUM ex primo bono IPSUM QUOQUE scilicet secundum BONUM EST scilicet non ex se sed quia ex primo bono defluxit. Et hie item potest adaptari istud per se notum : quod est participat eo quod est esse. 133

SED IPSUM ESSE et cetera. 55 Bene dico quoniam ex primo fluxit ipsum bonum quia IPSUM ESSE OMNIUM EX EO FLUXIT QUOD EST PRIMUM BONUM. Omnia enim habent esse per ipsum. ET QUOD scilicet TALE EST UT RECTE DICATUR IN EO QUOD EST ESSE BONUM i.e. esse simplex et primum bonum quia quidquid est ex se est: non etiam aliunde i.e. nullo alio sibi conferente. 60 134 Unde in eo quod est ei bonum certe dicitur. IPSUM IGITUR EORUM ESSE et cetera. Quia defluunt scilicet a primo bono IGITUR ESSE EORUM BONUM EST quoniam informatione primi boni habent esse quia bona sunt. Et inde est uis illationis et ideo scilicet quia a primo bono defluunt IN EO quod sunt BONA SUNT. 65 135 Nam si A PRIMO BONO non DEFLUXISSENT TUNG NON IN EO QUOD essent BONA essent. Et hoc est quod dicit TUNC ENIM IN EO QUOD SUNT NON SUNT

De Hebdomadibus 129-142

429

BONA si MINIME A PRIMO BONO DEFLUXissENT. Unde perpendi potest per contrarium quod cum a primo bono defluant IN EO QUOD SUNT BONA SUNT. 136 Et nota quod quodam modo repetendo positionem quod scilicet amo- 70 turn sit primum bonum ab eis scilicet quod non defluunt a primo bono confirmat et concludit propositum scilicet quod IN EO QUOD SUNT BONA SUNT. 137

QUA IN RE SOLUTA EST QUESTIO.

Per hoc quod dicit quod sunt bona in eo quod sunt quoniam a primo bono defluunt de quo si non defluxissent non in eo quod essent bona essent — 75 per hoc inquam quod istud apparet SOLUTA EST QUESTIO i.e. manifesta est solutio questionis de bono. IDCIRCO. Iterum dico SOLUTA EST QUESTIO quia LICET IN EO QUOD SUNT BONA CSSCnt TAMEN NON SUNT SIMILIA PRIMO BONO.

138 Quod enim quis obiciat [f. 116] quod si in eo quod sunt bona sunt tune sunt similia primo bono nichil facit. Nam si in eo quod sunt bona sunt tamen 80 primo bono non sunt similia quia ad id tendunt ut sint per ipsum et ideo non sunt ei similia. 139 Et sic adaptatur illud per se notum quod diuersum est esse et id quod est. Et quoniam diuersum est esse scilicet primum bonum et id quod est scilicet ideo non est ens simile primo bono quia diuersum est ab eo i.e. dissi- 85 mile ei. Sic enim accipitur diuersum. Et si diuersum est i.e. dissimile tune non est ei simile. 140 Quod autem diuersum sit habetur per illud per se notum : diuersum est esse et id quod est. QUONIAM NON QUOQUO MODO. Uere, non sunt similia primo bono. Ymmo in eo quod sunt bona sunt et ita bonum est ei substan- 90 tiale. 141 Item non possunt esse illi similia quia bonum sit substantiate eis et quod bona sunt in eo quod sunt unde conuincitur eis bonum esse substantiate — quod inquam bona sunt in eo quod sunt ostendit dicens QUONIAM NON QUOQUO MODO SINT i.e. ponantur esse RES IPSUM ESSE et cetera bone sunt 95 in eo quod sunt. 142 Nam si ponantur esse amo to primo bono ab eis et posito quod bone sunt, non erunt bone in eo quod sunt sed accidentaliter sicut in positionis executione ostendimus. 95 sint i.e. ponantur: sunt i.e. ponatur MS.

430

Abbreviatio Monacensis

143 Unde manifestum est quasi per contrarium quod cum non sit amotum 1 primum bonum a rebus sed habeant esse et bona esse in ueritate per informationem primi boni — manifestum est inquam quod ea que sunt in eo quod sunt bona sunt et ideo non sunt similia primo bono ad quod quidem tendunt ut per ipsum sint: non ut ipsum sint. Et hoc est quod dicit IPSUM 5 ESSE EARUM BONUM non EST i.e. amoto primo bono non sunt bona in eo quod sunt. 144 Sed quoniam non potest esse NON QUOQUO MODO SINT RES i.e. ponantur esse EARUM ESSE BONUM. Hoc

dixit. SED QUONIAM NON POTEST ESSE IPSUM

ESSE earum i.e. res in ueritate non possunt esse NISI A PRIMO ESSE i.e. a primo 10 bono defluxerunt et nisi informatione primi boni habeant et esse et bona esse et quia bona ideo esse quoniam hoc est IDGIRCO IPSUM ESSE RERUM scilicet BONUM i.e. res in eo quod sunt bone sunt et ita ea que sunt in eo quod sunt bona sunt. 145 NEC ESTSIMILE esse rerum EI A QUO EST i.e. a primo bono quia diuersum 15 est esse et id quod est et ita diuersum est quod dissimile est. ILLUD ENIM et cetera. Uere, non EST SIMILE EI A QUO EST quia ILLUD scilicet primum et summum bonum QUOQUO MODO SIT i.e. ponatur esse BONUM EST IN EO QUOD EST i.e. ex sc bonum est: non aliunde. 146 Et hoc est quod dicit: et NON ALIUD EST PRETERQUAM — quod dicit 20 i.e. non est nisi simplex — BONUM esse i.e. nichil aliud preter se habet admixtum. Et illud omnino simplex esse suum. HOC AUTEM scilicet quod a primo bono defluit NISI AB ILLO ESSET i.e. a primo bono scilicet deflueret BONUM FORTASSE ESSE

POSSET.

FORTASSE notat euentum [f. 116v] positionis scilicet si ponere-25 tur esse bonum. SED NON POSSET. Nisi a primo bono deflueret NON POSSET ESSE BONUM IN EO QUOD EST i.e. nisi esset bonum in eo quod esset quia bonitas esset ei accidentalis si non a primo bono deflueret. 147 TUNC ENIM scilicet amoto primo bono quod ab eo deflueret id quod ab 30 ipso defluit PARTICIPARET FORSITAN posito FORSITAN quod non a primo bono deflueret. Hoc notat illud FORSITAN quod positionis est. PARTICIPARET BONO i.e. accidentaliter esset bonum. 1 unde manifestum: unde manifestatio MS. MS. 19 bonum est in: bonum et in MS. marg MS. 20 hoc est quod: hoc quod MS.

8 sint res i.e. ponantur: sunt res i.e. ponatur (in eo quod) est i.e. non esset bonum in eo quod

De Hebdomadibus 143-153

431

148 Sed IPSUM ESSE QUOD NON HABERENT res scilicet A BONO quia amoto primo bono non haberent esse per ipsum. Et hoc est quod dicit QUOD NON 35 HABERENT A BONO BONUM HABERE NON possunt quia non in eo quod essent bona essent. 149

IGITUR SUBLATO AB HIIS et Cetera.

Istud quasi recapitulatio est predictorum ubi repetit argumenta priora ad confirmandum propositum. SUBLATO i.e. amoto sic quod eius informa- 40 tione non habeant esse quod bona sint sicut in executione ypotheseos diximus. 150 AB HIIS i.e. a rebus que a primo bono defluunt MENTE ET cognitione quia in rei ueritate hoc fieri non potest. ISTA scilicet que a primo bono defluxerunt LICET ESSENT BONA posito scilicet quod bona essent amoto primo 45 TAMEN licet bona essent IN EO QUOD ESSENT BONA ESSE NON POSSENT sed accidentaliter quia bonitas tune esset eis accidentalis cum in eis esset et non haberent esse per earn et ideo non in eo quod essent bona essent. 151

ET QUONIAM ACTU et cetera. Quasi diceret: si ablato primo bono ab eis non in eo quod essent bona 50 essent tune cum primum bonum existat ut uere est et ea que sunt non possint esse nisi per id in eo quod sunt bona sunt. Et est argumentum per contrarium. 152 Et hoc est quod dicit ET QUONIAM ACTU et cetera i.e. NISI summum et primum bonum ea uoluisset produci IDCIRCO ESSE EORUM BONUM EST i.e. 55 in eo quod sunt bona sunt. ET NON EST SIMILE esse eorum scilicet quasi dicat: ipsa non sunt similia SUBSTANTIALI BONO i.e. primo bono a quo defluxerunt quia diuersum est esse et id quod est et nisi ab eo i.e. a primo bono defluxissent LICET ESSENT sicut positum est ut scilicet amoto primo bono essent TAMEN IN EO QUOD SUNT 60 scilicet LICET BONA ESSENT si non a primo bono defluxerunt IN EO QUOD SUNT BONA ESSE NON POSSUNT.

153 QUONIAM ET PRETER BONUM i.e. non haberent esse per bonum — bonitas enim tune esset eis accidentalis — ET NON EX BONO ESSENT scilicet non haberent informationem boni tune sicut in ueritate habent, CUM ILLUD 65 IPSUM et cetera si non a primo bono defluerent tune non in eo quod sunt bona essent quia PRIMUM BONUM ab eis amotum esset et ita esset si primum bonum non esset.

432

Abbreviatio Monacensis

154 Sed CUM sit PRIMUM BONUM ut modo et IPSUM ESSE SIT IPSUM primum BONUM scilicet quia PRIMUM BONUM IPSUM ESSE EST i.e. forma essendi et causa 70 omnium rerum ET SIT IPSUM BONUM quod scilicet recte dicitur bonum a quo omnia fluunt — GUM inquam sit et ipsum esse scilicet esse omnium rerum bonum est i.e. in eo quod sunt bone sunt omnes res quoniam informatione bonitatis primi boni sunt quia bona sunt. Et hoc est quod dicit IPSUM ESSE BONUM est. 75 155

AT NON ETIAM ALBA Ct Cetera.

Omnia entia bona sunt ex uoluntate dei. In eo quod sunt bona sunt quia deus uoluit ut essent et ut bona essent. Hoc dicit hue usque quia bona sunt informatione primi boni. Ideo etiam hie est talis obiectio : similiter quia uoluit deus sunt alba [f. 117] sic quia uoluit sunt bona. Tune 80 qualiter in eo quod sunt bona sunt sic in eo quod sunt alba sunt. 156 Sed hoc non sequitur. Non enim IN EO QUOD SUNT ALBA sunt licet EX UOLUNTATE DEI sunt alba sicut in eo quod sunt bona sunt quia ex uoluntate dei bona sunt. Nam quia BONUS est deus ideo sunt bona : et quia ipse bonus est et ideo ipsa sunt bona. Sed non quia ALBUS est et ideo sunt alba. 85 Non enim albus est ex cuius uoluntate sunt alba sicut est bonus ex cuius uoluntate sunt bona. 157 Unde in eo quod sunt bona sunt. Sed non in eo quod sunt alba sunt. Et sciendum quod bonitas dei et iusticia eius idem sunt in ipso. Et quia bonus ideo cuncta bona sunt et ideo in eo quod sunt bona sunt. Non tamen 90 est concedendum quod quia omnipotens est ideo sint bona : ymmo quia omnipotens est ideo omnia potest. 158 Nee item quia iustus est ideo bona sunt: ymmo quia iustus est secundum actus suos et merita quibusque distribuit. Nee quia benignus est uel misericors ideo sunt bona. Et tamen idem sunt iusticia dei et bonitas et 95 misericordia et benignitas et omnipotentia. 159 Nee item quia prouidet deus ideo res eueniunt uel idcirco bone sunt: ymmo quia res eueniunt ideo deus prouidet. Et est istud quia comitatur, non causale. Notat enim comitanciam quia comitantur se prouidere et euenire 1 sic quod nisi euenirent res nee ipse prouideret euenire. Et ita non quia

84 et quia ipse: et ipse MS.

De Hebdomadibus 154-165

433

prouidet res eueniunt. Tune enim prouidentia rerum euentui necessitatem inferret. Quod est impossibile. 160 Dicimus itaque quod quia deus bonus est idcirco cuncta bona sunt 5 et ideo etiam cuncta bona sunt. Unde Plato dicit dei bonitatem finalern causam esse omnium rerum. Amplius litteram inspiciamus. 161

AT NON et cetera. Ex persona obicientis sunt ista uerba. Sic construe : AT NON ETIAM pro nonne. Quasi diceret: nonne ETIAM ALBA IN EO QUOD SUNT ALBA ESSE 10 OPORTEBIT sic etiam bona in eo quod sunt bona esse oportet QUONIAM ea que sunt alba EX UOLUNTATE DEI sunt alba sicut bona ex eiusdem uoluntate sunt bona ? 162

MINIME. Responsio est ad obiectionem. ALIUD ENIM. Bene dixi MINIME. ALIUD 15 EST ENIM et cetera. Soluit: ALIUD EST ESSE et ALIUD alba ESSE i.e. non est eis idem esse et alba esse. Album enim accidentale est eis QUONIAM non est ALBUS QUI EFFIGIT UT sint. Et ideo non in eo quod sunt alba sunt. Sed est bonus qui efficit ut sint. Et ideo in eo quod sunt bona sunt. Et hoc habetur in littera. 20 163

UOLUNTATEM IGITUR et cetera. Et quia bonus est uoluntatem boni comitata sunt i.e. secuta UT ESSENT BONA IN EO QUOD SUNT. Quasi dicat : ideo in eo quod sunt bona sunt quoniam qui efficit bonus est. Sed non sunt COMITATA uoluntatem albi quoniam non est albus qui ea uoluit esse alba. 25 164 TALIS et cetera. Non sunt inquam COMITATA ut eius scilicet quod est album TALIS esset PROPRIETAS UT ESSET ALBUM IN EO QUOD EST. Nam quoniam qui ea efficit NON est ALBUS, non in eo quod suntalbasunt sed quoniam qui ea efficit BONUS est in eo quod sunt bona sunt. Et hoc est: NEQUE ENIM et cetera. 30 165

ITAQUE et cetera. QUIA scilicet NON ERAT ALBUS. Et est sensus : quamuis non esset albus ex cuius uoluntate defluxerunt alba ALBA TAMEN SUNT. QUIA UERO ille non est albus, non in eo quod sunt alba sunt. Quoniam uero bonus est qui uoluit esse bona, IN EO QUOD SUNT BONA SUNT. Et hoc est quod dicit SECUN- 35 DUM IGITUR HANG RATIONEM.

19 bonus qui efficit: bonum qui efficit MS.

26 talis et: ut talis et MS.

434

Abbreviatio Monacensis

166 Alia est obiectio tails : si quia bonus est qui uoluit cuncta esse ideo bona sunt tune quia IUSTUS EST QUI UOLUIT cuncta ESSE ideo cuncta iusta sunt. A simili. Sed non [f. 117v] ualet. Nam quia bonus est qui uoluit cuncta esse 40 ideo ipsa quoque bona sunt. Sed non quia iustus est qui uoluit cuncta esse ideo cuncta iusta sunt. Bonus enim ad ESSENTIAM RESPICIT i.e. idcirco bonus est quia facit bona esse. 167 Sed iustus ad AGTUM RESPICIT non ad essentiam i.e. non ideo dicitur iustus quia facit ea que sunt iusta esse sicut bonus qui facit ea que sunt bona 45 esse. Sed ideo dicitur iustus quia quibuscumque secundum actus suos et merita distribuit. Et hoc est quod dicit RESPICIT AD ACTUM iustus et cetera. 168

SECUNDUM IGITUR et cetera. Ex persona obicientis. NEC HOC QUIDEM scilicet non est uerum. Et est responsio ad obiectionem. NAM BONUM ESSE ad ESSENTIAM et cetera. Sicut 50 expositum est intellige. IDEM AUTEM quasi dicat: actus in deo et ipse deus idem sunt sicut bonitas et iusticia idem et quecumque sunt in eo idem sunt in ipso. Ipse enim simplicitas est. 169 Iusticia igitur actus et bonitas idem sunt in ipso. Cum igitur quia ipse 55 bonus est cuncta bona sunt tune quia ipse iustus est et iuste agit et cuncta iusta sunt quemadmodum quia bonus est et cuncta bona sunt. Sic inquit obiciens. Sed hoc postea soluit autor. 170

IDEM IGITUR et cetera. Et quia idem est esse in eo quod agere IDEM IGITUR in eo est esse 60 IUSTUM et ESSE BONUM quoniam bonum ad esse, iustum ad ACTUM RESPICIT. ESSE uero et AGERE IN EO sunt IDEM. Quare BONUM esse et IUSTUM in eo sunt IDEM. 171 NOBIS UERO et cetera. In deo est idem esse quod agere. Sed in NOBIS non. Et ecce hie solutio 65 ad predictam obiectionem. Quasi dicat: licet idem sit deo esse quod iustum esse et idem agere quod esse tamen NOBIS NON est IDEM esse et iustos esse nee quod agere. Accidentalia sunt nobis. Et idcirco ea que sunt in eo quod sunt iusta sunt quia non est eis idem esse quod iusta esse.

37 esse ideo bona: esse quia ideo bona MS.

40 est qui uoluit: est uoluit MS.

De Hebdomadibus 166-176

435

172 Sed quia idem est eis esse quod bona esse — quod in prioribus ratio- 70 nabiliter ostensum est — ideo ea que sunt in eo quod sunt bona sunt. Sed quia aliud est eis esse aliud quod iusta sunt non in eo quod sunt iusta sunt. Et ideo non sunt omnia iusta licet omnia sunt bona. Et hoc est quod dicit: nichil enim est idem ESSE QUOD AGERE. Sed est nobis accidentale agere. NON EST igitur nobis idem esse iustum quod bonum 75 quia non sumus sicut deus. Ipse enim simplex et ipsa simplicitas : quare omnia in ipso unum quid sunt et simplex. 173 NON EST NOBIS IDEM ESSE bonum et iustum. Nam esse bonum substantiale est. Esse uero iustum accidentale est. Et hoc est quod dicit SED IDEM NOBIS OMNIBUS ESSE bonis i.e. IN EO QUOD SUMUS boni sumus quia idem est 80 nobis esse et quod boni sumus. Et ideo uerum est quod OMNIA sunt BONA. Nee tamen omnia sunt IUSTA quia idem est eis esse quod bona esse. Sed aliud est esse et quod iusta sunt. 174 Unde infert: BONA IGITUR OMNIA. NON ETIAM IUSTA. AMPLIUS bona. 85 Alia solutio ad ostendendum quod licet omnia bona non tamen omnia iusta. Est autem solutio talis quod BONUM GENERALE EST i.e. genus ad iustum. IUSTUM UERO SPECIALE i.e. species ad bonum. 175 Et quia species est iustum, bonum uero genus, non est uerum cum sint omnia bona quod idcirco sint omnia iusta quia non quibuscumque con- 90 uenit genus et species. Et hoc est quod in littera habetur. 176 NEC SPECIES DESCEND IT IN OMNIA in quibus scilicet est genus quia non quibuscumque conuenit genus, et species ipsius generis [f. 118] IDGIRCO ALIA QUIDEM IUSTA SUnt : ALIA UCTO ALIUD Scilicet. Sed OMNIA BONA SUnt.

Nee tamen omnia sunt iusta uel aliud. 95 Et hie est perfecte soluta questio de bono. Deo gratias et cetera. Finis tractatus de ebdomadibus. Incipit tractatus de duabus naturis. 74 (nichil enim) nobis uero non Boethius. uerum cum: est uerum quod MS.

79 dicit sed idem: dicit si idem MS.

89 est

This page intentionally left blank

COMMENTUM SUPER BOETIUM DE DUABUS NATURIS IN CHRISTO

This page intentionally left blank

(PROLOGUS) 1 Intendit auctor Boetius in hoc opere soluere hanc questionem quomodo Christus cum sit una persona sit in duabus naturis. Utilitas huius operis est solutionis huius questionis congnitio et congnitio ueritatis super hoc dubio. Causa quare scripsit hoc opus fuit lohannes dyaconus qui eum rogauit 5 ut hanc sibi questionem solueret. Causa uero quare lohannes rogauit eum hec est: Legitur in Ecclesiastica hystoria quod cum trecenti patres Calcedone conuenissent ad concilium quod calcedonense dicitur legitur quod epistola quedam a quodam episcopo missa est ad concilium contra Euticianos et Nestorianos qui hereses eo tempore seminabant. 10 2 Quorum alii dicebant unam tantum naturam esse in Christo et unam personam : alii uero duas personas et duas naturas. Qua de re conpulsus quidam episcopus misit epistolam suam ad patres qui Calcedone conuenerunt rogans eos ut quid super ea re sentiendum tenendumque esset eum soluendo docerent. Quo in loco cum recitaretur epistola Boetius interfuit questionis- 15 que predicte non minimam annotauit difficultatem. 3 Cumque nullus patrum qui ibi conuenerant quibusdam tamen paruipendentibus ad soluendum sufficeret lohannes dyaconus Boetium rogauit ut huius questionis difficultatem solueret ut et ipse et omnes katholici quid de hoc sentiendum esset cognoscerent. Unde merito dicitur ipse lohannes huius 20 operis [f. 118v] fuisse causam. 4 Titulus talis est: Liber Boetii de duabus naturis et una persona Christi. Quid autem natura sit quidue persona posterius dicetur. Et hec predicenda fuerunt. Nunc autem litteram inspiciamus. 5 ANXIE et cetera i.e. cum anxietate propter questionis difficultatem sus- 25 TINUI TE : scilicet te rogantem. DIUQUE quia distuli questionis solutionem quam rogaueras anxiatus difficultate questionis. UT DE EA. Sustinui scilicet UT DE QUESTIONS LOQUEREMUR i.e. distuli loqui DE QUESTIONS QUE IN CONUENTU i.e. in concilio ad quod trecenti patres Calcedone conuenerunt. Nota concilium dici ipsum conuenticulum: 30 consilium res que agitur. 7 (ecclesiastica) Evagrius, Hist, eccl 2; PG 86, 2490G. Date of council: October 8-31, 451. cebant: qui a dicebant MS.

di-

440

Abbreviatio Monacensis

6 MOTA per epistolam a quodam episcopo missam causa solutionis huius questionis querende. SED QUONIAM. Nota quod dicit : condixerant Johannes et Boetius QUONIAM de hac questione disquirerent. Ad quern dicit aliis detentus NEGOTIIS uenire non potuit et ideo dicit SED QUONIAM TU et cetera. 35 Nota quod cum ad tractanda ecclesiastica negotia conuenirent toto mense et amplius eorum durabat conuentus. 7

MANDO et cetera. Sensus est : quoniam ad conuentum uenire non potuisti MANDO tibi et cetera. MEMINISTI ENIM. MANDO tibi LITTERIS quid de ea questione sentiam 40 que de duabus naturis in concilio mota est sicut tu ipse MEMINISTI. Et EQUALITER non hoc minus quam illud. cuius DICTI NOUITATE quasi dicat : dicebant Euticiani Christum ex duabus naturis consistere : non autem in duabus. Quod nouum et inauditum inter katholicos erat. 8 Ideo INQUIREBAM et cetera scilicet que differentia esset inter has locu- 45 tiones EX DUABUS NATURIS consistere et IN DUABUS consistere MULTUM RATUS DIFFERRE i.e. existimans multam differential!! esse in hiis. REFERRE i.e. differre. HIC i.e. circa hoc dubium. STREPERE i.e. strepebant scilicet irrationabiliter dicebant APERTAM ESSE DIFFERENTIAM. iNCONDiTUM i.e. insipidum. CONFUSUM i.e. inconsideratum. 50 ATTINGERET i.e. parum etiam intelligeret. ASSEDERAM quasi diceret : cum omnes dicerent perAPERTAM ESSE DIFFERENTIAM EGO aderam qui scilicet ASSEDERAM AB EO scilicet oppositus illi i.e. Simacho patricio. 9

QUEM MAXIME INTUERI et Cetera.

55

ATQUI EGO NICHIL AMPLIUS CETERis AFFEREBAM i.e. non plus quam alii de ilia questione soluebam. MINUS uero YMMO scilicet NAM NICHIL EQUE SENTIEBAM ymmo aliud ego aliud ceteri. MINUS UERO quia non faciebant me scire et intelligere questionis solutionem. Quod illi presumebant. Et hoc est : FATEOR TULI EGERRIME quasi dicat grauissime TULI PRESUMP- 60 TIONEM FALSE SENTENTIE et Cetera. MEDITABAR IGITUR. INTER insanOS COnti-

cui propter difficultatem rei. Sed DEHING MEDITABAR QUESTIONES i.e. difficultates et dubitationes questionis. 10 NEC DEGLUTIEBAM QUOD ACCEPERAM i.e. non facile intelligebam. Et est per simile dictum quod facile conmendatur intelligent^ et memorie. DE- 65

64 deglutiebam: eglutatur MS.

Contra Eutychen 6-14 prol.

441

GLUTIEBAM facile ad modum potus. Quod uero difficile est conmendatur intelligence et memorie ad modum cibi. Quod manducantes i.e. diuini meditantes intelligence transmittamus. Et hoc est : NON DEGLUTIEBAM i.e. non facile intelligence transmittebam. ACCEPERAM i.e. audieram. Eglutire idicitur rem acceptam qui ea que audit 70 et que meditatur cito intelligit. Ruminat ille qui assidue de re aliqua cogitat et animo reuoluit donee ipsam congnoscat sicque interne intelligence quasi cibus uentri transmittitur. 11

FREQUENTIS CONSILII.

Unde frequenter [f. 119] animum et rationem meam consulebam. 75 UNDE MIGHI MAXIME. Et quia tantam difficultatem questionis annotaui quod uix etiam solutionem inueni inde SUBIIT MICHI MAXIME AMMIRARI i.e. subiit me maxima amiratio QUENAM INDOCTORUM QUI INSCIENTIE. Quod est dicere : uolunt cooperire inscitiam per presumptionem et impudentiam i.e. presumendo de se impudenter. 80 12 CUM NON MODO et cetera. Subiit me amiratio CUM NON MODO i.e. non tantummodo QUOD PROPONATUR ad inquirendum ignorat i.e. non intelligit. AUDACIA scilicet INDOCTORUM HOMINUM. UERUM i.e. IN HUiusMODi contemptionibus uel CONTENTIONIBUS. Et utrumque planum est. 85 NE ID i.e. non ID INTELLIGANT et cetera. Non enim possunt intelligere quod de re proferunt QUASI NON DETERIOR FIAT CAUSA INSCITIE DUM TEGITUR ipsa scilicet intelligentia ac si DETERIOR est. 13

QUANTULUMCUMQUE.

Ecce uitat arrogantiam. CALCIS i.e. extrema pars pedis. Sed hoc pro 90 perfectione ponitur. EIUS cuius solutio scilicet Simachi. EXTREMI SIBIQUE CONTRARII. Unus enim eorum dicebat in Christo unam tantum esse naturam et unam personam : alius duas naturas et duas personas. Fides autem katholica medium tenet quod una persona et due nature. SUBMOUEANTUR ERRORES i.e. herescs. TEMPERABO ostendendo qualiter chris- 95 tiani medium tenent. Et hoc est : MEDIETATEM FIDEL 14

QUONIAM UERO et cetera. Et QUONIAM dubitatio est de personis et de naturis ostendendum est

66 difficile est conmendatur intelligentie et memorie ad modum cibi: difficile MS. 67 manducantes: mandentes MS. 70 dicitur rem acceptam: dicitur acceptam MS. 87 non deterior fiat causa: non causa MS (lacuna). 92 Christo unam tantum: Christo nunquam tantum MS.

442

Abbreviatio Monacensis

diffinitionibus quid persona et quid natura. QUESTIONS contra heresim scilicet que est de contrariis heresibus. HERESEON genitiuus Grecus est. 1 I

1 NATURA IGITUR i.e. ad intelligendum quomodo sint in Christo due nature distinguende sunt acceptiones huius uocabuli natura ut appareat qualiter accipiatur natura cum dicitur : due nature sunt in Christo. 2 NATURA IGITUR quatuor modis dicitur. Natura enim dicitur forma rei 5 corporee que estinsita rei cuius est natura ut elementorum nature i.e. forme i.e. purus ignis pura aqua purus aer pura terra : ipsa scilicet elementa que forme sunt elementatorum quia aduenientes materie faciunt ipsa elementata esse. 3 Et huiusmodi forme nature dicuntur nascendi quia faciunt res sic uel 10 sic nasci : scilicet arborem ex arbore hominem ex homine et ita de aliis. 4 Est igitur natura uis rebus insita producendi similia ex similibus. Que uis insita est ipsis elementis. Et huiusmodi forme insite elementis nature a philosophis dicuntur. Et sic uno modo natura dicitur forma corporeorum uel elementorum. 15 5 Item natura dicitur forma substantialis i.e. differentia per similitudinem. Sicut enim forme elementorum que nature eorum dicuntur adueniunt materie ad faciendum ista usibilia eodem modo substantiates differentie adueniunt generi ad constituendam speciem. Et inde per similitudinem et natura et forma dicitur substantialis differentia. 2° 6 Tertio modo dicitur natura i.e. substantialis similitude uel dissimilitude per similitudinem a forma sumptam. Sicut enim ex formis discretio et conuenientia sic ex substantiali similitudine uel dissimilitudine conuenientia discrepantiaque contingit. 7 Quarto modo natura parificatur enti. Sed de hac acceptione non as- 25 signabitur [f. 119v] hec acceptionis descriptio nos aliqua dicemus. 8 Cum igitur quatuor modis natura dicatur premittit Boetius descriptionem nature secundum tres acceptiones ut deinde perueniatad illam de qua intendit et ut de ea agat. Et ita distinguit acceptiones nature. 1 hereseon: heresum MS. hereseon Boethius.

2 igitur i.e. ad: igitur ideo ad MS.

Contra Eutychen I, 1-17 9

443

NATURA IGITUR Ct Cetera.

30

Hie distinguit tres acceptiones nature. De quarta differ! quia de ea intendit et de ea per se agit. DE SOLIS CORPORIBUS secundum hoc quod natura dicitur corporeorum forma. Et hec est una acceptio de qua superius aliqua d xirr us. 10 AUT DE SUBSTANTIIS siue corporee siue incorporee. Et hec est alia accep- 35 tio secundum hoc scilicet quod dicitur substantialis similitude uel dissimilitude. 11

AUT DE OMNIBUS REBUS.

Et hec est alia acceptio secundum quod parificatur enti. Et accipitur pro ente. QUOGUMQUE MODO siue accidentia siue substantie. 40 12 Nam hec res natura — ut dicatur natura pro ente — est omnia entia tarn substantie quam accidentia. Et hec res ens est omnia entia sicut hec res genus est omnia genera. Quod qualiter sit, alibi apertius dicetur. 13

GUM IGITUR et cetera. Distinxit acceptiones nature. Inde infert GUM TRIBUS MODIS dicatur 45 NATURA, TRIBUS MODIS DiFFiNiENDA EST SINE DUBio i.e. certa eius noticia assignanda est. 14

NATURAM SI DE OMNIBUS.

Uere, TRIBUS MODIS DIFFINIENDA EST quia hiis. Et ponit unum illorum. NATURAM DE OMNIBUS REBUS i.e. si natura accipiatur pro ente scilicet pro hac 50 re ens que est omnia entia TALIS ei et cetera. 15 NATURA EST EARUM i.e. hec est diffinitio nature que parificatur enti. Sciendum tamen quod ens diffiniri non potest et non-finite omnia significat et omnia conplectitur quia nichil est quod sit extra ens. Et ita non est quod eius difHnitionem possit conplere cum alio. Quod oporteret ad hoc 55 ut diffiniri posset. 16 Licet igitur in hac acceptione natura parificatur enti et ens non potest diffiniri, natura tamen diffiniri potest. Natura enim in parte est. Ens uero non potest in parte numerari. Unde nee potest diffiniri. 17 Sed natura diffiniri potest quia in parte est secundum quod est natura 60 translatum ad ens. Translatum est enim a substantia ad ens per hoc quod ens modo substantie significatur uel significat. 32 solis corporibus: solis eorum MS.

48 naturam si de: nam si de MS.

444

Abbreviatio Monacensis

18 Et quia substantia diffiniri potest et a substantia translatum est hoc nomen natura ad ens — substantia enim natura dicitur in quadam acceptione — quia inquam hoc est ideo natura pro ente in parte est. Et quia na- 65 tura significat modo substantie et quia in parte est natura pro ente ideo natura diffiniri potest. Ens uero non potest. 19 Uel potest dici quod ens quidem diffinitur sed non sub hoc nomine ens sed sub hoc natura quia sub hoc nomine ens infinitum est et infinite significat hoc nomen non quia tamen aliquid significet ex inuentione sed quando signi- 70 ficet modo substantie significat sed infinite sicut in logica apertius dicitur. Et nota quod hec res natura ut pro ente accipitur est omnia entia. 20 NATURA EST EARUM i.e. res ille dicuntur natura ita quod unaqueque illarum natura dicitur quia hec res natura omnes res et omnis res hec res natura sicut hec res genus est omnia genera et omnia genera hec res genus. 75 21

QUE res CUM SINT et cetera. Hoc dixit ad remotionem chimere et nichil et huiusmodi uocabulorum que entia non significant [f. 120]. 22 Nullas enim res significant ista nomina. Non sunt enim sub hiis nominibus que sunt entia. Et ideo chimera, nichil et cetera in hunc modum 80 non sunt entia. 23 CUM SINT i.e. cum uocabulis essentientur — ut enim in sententiis et in artibus dicitur : nomina essentiant res. Ut enim sub nominibus sunt sic sunt entia. Unde ens dicitur id esse quod dicitur quod cum dicitur id quod conplacuit qui nomina rebus imposuit. 85 Hec autem nomina centaurus et cetera secunde positionis uocabula nullas omnino res essentiant. Non est enim quod hiis nominibus sit. Et sic non sunt entia. Et ad talium remotionem dixit CUM SINT. 24

QJJOQUO MODO.

Hoc appositum est propter deum et materiam que absolute INTELLECTU 90 conprehendi non possunt. Omnis enim intellectus ut absolute accipiatur intellectus est aut de substantia aut de accidente. Sed DEUS ET primordialis MATERIA neque substantia neque accidentia, sicut alibi ostenditur. Quare absolute intellectu intelligi conprehendique non possunt. 95 79 significant: officiant MS. tellectu: absolute intellectu MS.

83 (essentiant) Glosa II, 42 and IV, 14.

94 absolute in-

Contra Eutychen I, 18-32

445

25 Sed intelliguntur per priuationem. Non enim sunt in predicamento. Deus enimnon potest in predicamento connumerari nee materia primordialis. Unde nee absolute intellectu conprehenduntur. 26 Intelligitur itaque deus per priuationem entis quia intelligitur non entes sed sine participatione entis. Deus enim cum in parte non sit non est ens l quia non participat entitate sed est ipsa entitas omnium rerum a quo scilicet fluunt omnia entia. 27 Ens enim est quod entitate participat. Et quia per priuationem entis intelligitur deus idcirco Dyonisius in Gearchia dicit quod potius accedit ad 5 nichil quam ad aliquid quia non est ens sed entitas ipsa. 28 Similiter primordialis materia que absoluta uocatur possibilitas per priuationem intelligitur scilicet possibiliter et non habendo intellectum de ente. Materia enim primordialis non est ens sed possibilitas essendi. Unde per priuationem entis oportet omnia intelligi. 10 29 Et huiusmodi intellectus qui de deo et de materia habentur, flexiones sunt intellectuum : non recti uel absoluti intellectus sicut obliqua nomina flexiones sunt nominum : non recta nomina. Dicimus igitur quod nullis intellectibus possunt conprehendi : nullis uocabulis significari possunt et intellectu conprehendi. 15 30 QUOQUO tamen MODO percipiuntur INTELLECTU et uocabulis translatiue positis innuuntur que ea quidem modo substantie significant, primam positionem sequendo : nee tamen intellectum de eis faciunt sed ea QUOQUO MODO innuunt per priuationem scilicet. Et quoniam DEUS ET primordialis MATERIA flexo non absolute intellectu 20 et recto ut entia capiuntur ideo dixit QUOQUO MODO INTELLECTU. 31 Et huic nostre expositioni consentit Boetius sicut iam in expositione diffinitionis uidetur. IN HAG et cetera. A premissa diffinitione infert. ACCIDENTIA. Tale est hoc ac si dicatur : genus est quod predicatur et cetera. HAG DIFFINITIONE DiFFiNiUNTUR omnia genera quia scilicet diffinitur hec res 25 genus et hoc predicamentale quod est omnia genera. 32 Similiter hie diffiniuntur omnes SUBSTANTIE et omnia ACCIDENTIA quia diffinitur hec natura. Et hec natura est omnes sub1 non est ens: non sic ens MS. 5 (Dyonisius) Led. IV, 28. Glosa IV, 27. De Hebd. 34. 7 absoluta uocatur: absolute uocatur MS. 14 significari possunt: possunt significari possunt MS. 16 quoquo tamen: quo uero tamen MS.

446

Abbreviatio Monacensis

stantie et omnia accidentia sic intelligo ut natura pro ente accipiatur. HEG OMNIA scilicet substantie et accidentia INTELLECTU GAPI 30 i.e. conprehendi possunt. Intellectus autem de substantia uel de accidente habetur. 33

ADDITUM UERO et cetera. Premissa diffmitione nature ut pro ente accipitur exponit earn i.e. ostendit quid posita in ipsa operentur. INTEGRO et PERFECTO. Unum est ex- 35 positio alterius. Intelligitur autem imperfectum intellectum uocari absolutum. Ut uero in prioribus diximus : intellectus quo deus uel materia intelliguntur non est absolutus sed per priuationem est. 34 Priuat enim intellectus ille entitatem quia deus [f. 120v] non est ens nee materia similiter ut scilicet ens proprie dicatur i.e. participans entitate. 40 Entitate uero participare nee deus nee materia potest. Deus enim ipsa entitas est. Materia non est entitas sed possibilitas essendi tantum. Et ideo dicit auctor quod INTEGRO INTELLECTU percipi NON POSSUNT. 35 Sed eorum intellectus flexiones dicuntur perfectorum intellectuum ut diximus superius. ALIQUO MODO CAPIUNTUR scilicet per priuationem entitatis 45 et reuera sunt. IDCIRCO UERO. Aliud appositum in diffinitione exponi scilicet ostendit quare istud apposuerit. 36 QUONIAM IPSUM NiCHiL siGNiFiGAT ALIQUID non ex inuentione sua ut ex uocabulis secunde impositionis dicimus sed quando ponitur per se significat illud quod ens sed non est tamen ens quod sit sub hoc nomine. Unde dicit 50 NON SIGNIFICAT NATURAM quia non est quod essential hoc nomen nichil et cetera ideo dicit NON SIGNIFICAT NATURAM. 37

NEQUE ENIM et cetera. Quia non significat QUOD SIT ALIQUID i.e. non essentiat aliquid quia non est aliquid quod sit sub hoc nomine SED POTIUS NON ESSE. Priuat enim 55 quodam modo entitatem. Et nota quod ideo dicimus uocabula res essentiant quia res sunt entia ut sub uocabulis sunt. Aliter uero non. 38 OMNIS UERO NATURA EST quia omne ens est. NATURA enim hie pro ente accipitur. ET si DE OMNIBUS QUIDEM REBUS. Causa assignata quare predicta ad aliam nature diffinitionem transit dicens si PLACET DICI NATURAM DE 60

54 significat quod sit: significat quid sit MS.

59 et si de: et non de MS.

Contra Eutychen I, 32-44

447

OMNIBUS REBUS i.e. si accipiatur natura pro ente si DE OMNIBUS REBUS quia hec res natura est omnis res quia hec res ens est omnia entia — si inquam natura accipiatur pro ente HEC erit NATURE DIFFINITIO QUAM posuimus : scilicet EARUM RERUM QUE GUM SINT et Cetera.

39 si UERO DE ALIIS et cetera. Uult assignare diffinitionem nature secun- 65 dum hoc quod accipitur pro substantia i.e. pro substantiali similitudine uel dissimilitudine. Et hoc est quod habetur in littera. 40 NATURA DICITUR i.e. si natura accipiatur tantum pro substantia. QUONIAM OMNES SUBSTANTIE AUT CORPOREE SUNT AUT INCORPOREE quoniam hie

DABIMUS tale est hoc ac si dicatur : homo significat homines quia scilicet sig- 70 nificat hanc rem homo. Et hec res est omnes homines. 41 Similiter substantia significat substantias quia significat hanc rem substantiam. Et hec res substantia est omnes substantie. Uel ut NATURE sit datiuus casus HUIUSMODI i.e. talem DIFFINITIONEM : NATURA EST UEL QUOD FAGIT. Ecce diffinitionem nature ut pro substantia accipitur. Est igitur 75 natura sic accepta quod potest agere et pati. 42 Et sciendum quod omnis res uel est agens tantum uel patiens tantum uel agens et patiens. Agens TANTUM UT DEUS quia deus nichil patitur ab aliquo. Patiens tantum ut corpora. Agens et patiens ut anima. Facit enim anima in corpore et a corpore patitur. Substantie tantum 80 possunt uel agere tantum uel pati tantum uel agere et pati. Accidentia namque nee agunt nee patiuntur sed tantum substantie. 43 Est autem magna questio et ad phisicam pertinens precipue ad facere et ad pati quid sint. Et Aristotiles in libro quern De phisica conposuit multa de hiis dicit et in Mathematica. Ipse enim scripsit mathematicam et phisicam. 85 44 Dicimus autem quod facere est mutare : pati uero mutari ut proprie agere patique dicantur. Faciunt autem substantie tantum et patiuntur quia mutant substantie status et mutantur. Mutationes sunt generatio corruptio augmentum diminutio alteratio secundum locum mutatio.

61 pro ente si: pro ente sed MS. 70 significat homines quia: significat quia MS. 85 (Aristotiles) Cf. De cons. phil. V, 1, 36; ed. Stewart-Rand 366. No work called De pkysica is found in Thierry's Eptateuchon. Clerval, Les ecoles 222-223. 89 (generatio) Boethius, In Cat. Arist. Ill; PL 64, 234B.

448

Abbreviatio Monacensis

45 Et hee mutationes tantum sunt circa substantiam. Substantia quippe 90 tantum generatur i.e. in substantiam ingreditur. Est enim corruptio egressus de substantia. Substantia tantum augetur et minuitur alteratur et secundum qualitatem transfertur etiam de loco ad locum [f. 121]. 46 Sic igitur facere et pati que nimirum a fonte motus descendunt circa substantiam tantum considerantur. Substantia enim tantum agit et patitur 95 ut ostensum est. Et notaquod nonomnes motus species i.e. non omnes mutationes quibuslibet substantiis conueniunt : corporeis quidem omnes sed jncorporeis non omnes. 47 Hec autem uocabula scilicet agere et pati id quidem quod ens significant. Pati enim estid inciperefieri : agereuero incipere fieri. Fieri uero id 1 quod ens significat. Et sic agere et pati id quod ens significat. Quod qui uolet intelligere nostre sententie det operam. 48 Cum igitur substantia tantum agat uel patiatur igitur quedam substantia tantum agit UT DEUS : quedam tantum patitur ut corporeum. Que- 5 dam agit et patitur UT ANIMA. Deus autem dicitur substantia quia modo substantie significatur. 49 Uel potius deus nee substantia est nee accidens : sed modo substantie innuitur uocabulis translatiue positis. Et quia modo substantie significatur dicitur agere quod est substantie cum tamen agere non conueniat ei nisi translatiue sicut in Libro de Trinitate dictum est ubi ostensum est que predi- 10 camenta deo conueniant et que non et quomodo etiam deo conueniant: translatiue scilicet. Nam ut dictum est : predicamenta talia sunt qualia subiecta permiserint. 50 Dicimus itaque et uerum est quod agere de deo translatiue dicitur quia scilicet creare eius uel dicere et similia modo actionis significantur. Aliter 15 dictum profanum esset. Creare igitur in deo dicere dei est: dicere dei Uerbum. Uerbum uero dei ipse deus. 51 Creare igitur dei ipse deus est nee aliud quia quidquid in deo deus est. Sed sicut deus modo substantie significatur hoc uocabulo deus translatiue 20 posito et ita de aliis sicut uis producendi et iubendi omnia que in ipso creare dicuntur modo actionis significatur uocabulis translatiue positis.

97 omnes sed: omnes scilicet MS. 4 igitur quedam: igitur dei MS. 11 (Trinitate) Lect. IV, 13 ff. 19 (quicquid in deo) Sent, divinitatis 111; ed. B. Geyer, in: Beitrage 7 (1909) 160*.

Contra Eutychen I, 45-58

449

52 Et sic agere de deo translatiue dicitur. Omnia enim uocabula translatiue de deo dicuntur. Aliter enim deo non conueniunt. Predicamenta namque omnia in deo mutantur. Quod uim et proprietatem scienti non erit 25 obscurum. 53 Anima uero et corpora proprie dicuntur agere et pati quia sunt proprie substantie et accidentium susceptibilia. Quod de deo dicere nefas est. CETERAQUE DiuiNA. DiuiNA appellantur inmutabilia scilicet forme elementorum inmutabiles que tantum agunt et nichil patiuntur. DIUINA. 30 Hoc dixit philosophis consentiens qui inmutabilia DIUINA uocant. 54 HABES IGITUR et cetera. Ab assignata diffinitione infert. TANTUM SUBSTANTIIS i.e. secundum illam significationem qua substantia tantum pro natura accipitur. QUA IN RE i.e. ubi assignata est ilia diffinitio nature in hac signification REDDITA 35 EST QUOQUE i.e. assignata est DIFFINITIO SUBSTANTIE. 55 NAM secundum hanc acceptionem natura et substantia omni modo paria sunt et secundum hoc quod assignata est diffinitio nature assignatur diffinitio substantie. Et hoc est quod dicit NAM si NOMEN NATURE MONSTRAT SUBSTANTIAM 40 i.e. illud idem significat quod substantia et nichil aliud. Et si hoc est quod est secundum hanc acceptionem cum natura describitur, describitur et substantia. 56 QUOD secundum naturale est si naturam pro substantia i.e. pro substantiali similitudine uel dissimilitudine accipiamus, predicto modo diffinienda 45 est. Sed si accipiatur tantum circa corpora ut Aristotili ceterisque placuit philosophis alio modo diffinienda est. Et hoc est quod in littera habetur. 57 MULTIMODE i.e. multiplicis PHILOS OPHIE. ARISTOTILI. Aristotiles enim tantummodo naturas uoluit esse corporeorum. Et merito. Anima enim non dicitur habere naturam quia nee formam habet nee materiam. Acci- 50 dentia quoque non habent naturas. Nee sunt nature sed contingentia [f. 121v]naturis. Et ideoAristotiles uoluitnaturas corporeorum tantum esse NON NISI IN CORPORIBUS i.e. circa corpora tantum. 58 EST AUTEM eius i.e. nature sic accepte circa corpora scilicet DIFFINITIO HOG MODO i.e. talis est diffinitio : NATURA EST MOTUS. Natura sic diffinitur 55 46 ceterisque placuit: et cetera placuit MS.

450

Abbreviatio Monacensis

ut accipitur circa corpora scilicet pro forma corporeorum sicut sunt forme elementorum que sunt forme omnium corporum. Et ideo quatuor forme tantum sunt corporum : forme scilicet elementorum. 59 EST AUTEM hec sic intelligenda DIFFINITIO : NATURA EST MOTUS PRINCIPIUM i.e. causa motus. Principium pro causa que est insita rebus ex creatione. 60 Non est ex accidente. Sic ut natura ignis est quod sursum fertur : terre quod deorsum : aeris quod in medio. Et est igni uicinior. Natura aque similiter quod in medio. Et est terre uicinior. 60 Et hee nature inserte sunt elementis a creatione. Sed non ueniunt ex accidente. Et ita debet intelligi PRINCIPIUM MOTUS. Et ideo subiungitur se- 65 cundum SE i.e. non ex accidente ueniens sed ex creatione insitum. Et hoc dicit secundum SE ET NON PER AGCIDENS. 61 Posset enim aliquis ignem deorsum premere, terram sursum eleuare. Sed iste motus ex accidente esset et non secundum se. Et ideo dicit secundum SE ET NON secundum ACCIDENS. 70 62

QUOD MOTUS et cetera. Data nature diffinitione ut circa corpora contrahitur ostendit quare talia in diffinitione posuerit. Et sic quodam modo diffinitionem exponit. QUOD MOTUS PRINGIPIUM quasi dicat: idcirco DIXI quod natura est motus principium QUONIAM OMNE CORPUS i.e. omne elementum HABET 75 PROPRIUM i.e. ex creatione sibi insitum MOTUM : qui scilicet non est ex accidente. 63

UT IGNIS. Et hoc ostendit exemplo. UT IGNIS habet causam motus sibi insitam ex creatione qua SURSUM mouetur. Similiter ostendit de TERRA qua scilicet 80 DEORSUM fertur. Unumquodque habet proprium motum ex creatione. 64

ITEM quidquid et cetera. Reddit causam quare dixit PER SE ET NON PER ACCIDENS : QUONIAM scilicet motum corporeum item appellat naturam eorum. Qui motus ex natura et creatione uel insitus est ipsis corporibus et non ex accidente i.e. 85 non aliunde. Et hoc est quod dicit QUONIAM et cetera. 65 Et causa huius motus est PER SE i.e. ex creatione et natura insita et non ex accidente. Et hoc dicit SED NON DEORSUM PER ACCIDENS. IDCIRCO ENIM 62 natura aque: nature aque MS.

81 habet propriam: habet principium MS.

Contra Eutychen I, 58-71

451

et cetera quasi dicat: IDCIRCO DEORSUM FERTUR quia terra est. Causa uero motus per se est i.e. ex creatione ipsi terre insita. 90 66 DIDUGITUR i.e. deorsum fertur. NON ENIM QUIA LEGTUS EST quod habet ex accidente DEORSUM fertur SED QUIA TERRA : quod habet sibi insitum ex creatione. Et hoc est: NON ENIM QUIA TERRE CONTINGIT ex accidenti scilicet lectum esse artificiale est: non naturale. 67

CONTINGIT.

95

Nota talia enim non sunt naturalia sed naturis contingentia. Unde dicimus quod ea que ex accidente sunt scilicet accidentia non sunt nature sed contingentia naturis. UNDE FIT. Et quia esse lignum ex natura est, esse uero lectum ex accidente, inde FIT i.e. contingit UT LIGNUM NATURALITER — esse enim lignum l naturale est lecto : esse lectum artificiale. Et hoc est quod dicit LECTUM UERO ARTIFICIALITER. 68

EST ETIAM ALIA.

EST ETIAM quarta SIGNIFICATIO NATURE ad quam accedit de qua sci- 5 licet intendit natura AURI et ARGENTI i.e. qua differunt. Nota quod quidam fingunt hie quedam nomina : aurietas argenteitas. Et huiusmodi dicentes quasdam esse formas auri et argenti. Dicunt enim formas quia [f. 122] finiunt in eas. 69 Et dicunt huiusmodi diuersa significare ab eis a quibus flectuntur. Sed 10 nos dicimus quod hec et ilia idem significant quamuis alio et alio modo : principale ut ex aliquo, inflexum ut in aliquo sicut corporeitas et corpus. Et hie intelligenti sententiam nostram loquimur. 70 Qui autem hec et similia formas appellant, formam in deo ponunt quia deus habet esse deus a forma que diuinitas ab illis uocata est. Quod dicere 15 et credere absurdum est quia non est unde deus habeat esse deus nee aliqua differentia substantialis est qua deus constituatur. 71 Sed diuinitas, uocabulum istud, idem significat quod hoc nomen deus. Sed deus ut ex aliquo : diuinitas ut in aliquo : deus modo uniuersalis substantie : diuinitas modo forme i.e. substantialis differentie — non quia sit 20 substantialis differentia sed similitudinem differentie substantialis habet sicut post dicemus ubi de duabus Christi naturis dicemus. 99 unde fit: unde sit MS.

1 lignum naturaliter: lignum natura MS.

452

Abbreviatio Monacensis

72 PROPRIETATEM i.e. differentiam et discretionem. Ex substantial! enim differentia est discretioin rebus. Et est inhac acceptione namra positum pro substantiali differentia. 25 DIUERSAM quia proprietas i.e. discretio in rebus ex diuersitate differentiarum substantialium prouenit. Assignatio i.e. natura in hac acceptione hoc modo diffinietur : 73 NATURA EST DIFFERENTIA specifica i.e substantialis differentia species constituens. INFORMANS UNAMOJJAMQUE REM. Hoc dicit non quia substantialis 30 differentia informet aliquid sed habet similitudinem forme. Sicut enim forma adueniens materie facit istud uisibile sic substantialis differentia generi adueniens speciem constituit. 74 Et est similitudinaria constitutio. Hoc autem dicatur ne quis ducatur in ilium errorem ut putet deum aliqua forma formari sicut uoluerunt quidam 35 imperiti qui dixerunt quod hec forma diuinitas format deum ac si diuinitas aliud esset quam deus. Sed mentiti, cum deus nichil aliud sit quam deitas : nee deitas quam deus. 75

INFORMANS.

Habens similitudinem informantis. Sic debet intelligi. CUM IGITUR TOT 40 MODIS quasi dicat : CUM hiis diuersis MODIS NATURA DIFFINIATUR nee quocumque modo natura accepta dicatur esse in Christo sed pro substantiali differentia SECUNDUM ULTIMAM DIFFERENTIAM — et secundum hoc quod pro substantiali differentia accipitur natura — CONSTITUUNT et KATHOLICI et Nestoriani DUAS NATURAS ESSE IN CHRISTO. 45 76 Dicit enim Nestorius quod due nature et due persone sunt in Christo. Eutices uero dicit quod una natura et una persona. Habet igitur Christus secundum katholicos duas naturas ut natura pro substantiali differentia accipiatur : scilicet habet diuinitatem et humanitatem quia deus est et homo. Quarum altera substantialis est uoce et re : scilicet humanitas. Et 50 altera uero scilicet diuinitas non est substantialis quia deo nichil potest esse substantiale uel accidentale. Sed natura dicitur i.e. substantialis differentia eo quod significatur modo substantialis differentie et similitudinem habet substantialis differentie. 77

NEQUE ENIM.

55

Bene dixi duas naturas esse in Christo : unam scilicet humanitatem, 29 specifica: speciuoca MS.

43 ultimam differentiam: ultimam diffinitionem Boethius.

Contra Eutychen I, 72-11, 2

453

alteram diuinitatem quia non est dicendum easdem differentias uel naturas in illo secundum DEUM ET HOMINEM. Alia enim natura in illo secundum quod deus, alia secundum quod homo. 78 Sunt igitur quatuor acceptiones nature : una pro forma corporeorum, 60 alia pro ente, tercia pro substantia i.e. pro substantiali similitudine uel dissimilitudine, quarta pro substantiali differentia. De qua acceptione intendit hie auctor. 79 Et sciendum quod hec ultima significatio translatiue sumitur a prima : scilicet ab ea qua natura [f. 122v] pro forma corporeorum accipitur. Sicut 65 forma aduenit materie ad faciendum istud uisibile sic differentia aduenit generi ad constituendam speciem. Et hac similitudine translatum est hoc nomen ab ilia significatione ad hanc. 80 Hec uero significatio qua pro ente accipitur translata est ab ea qua pro substantia ponitur eo quod ens modo substantie hoc nomine natura signi- 70 ficatur. Sic itaque due acceptiones nature ab aliis duabus translate sunt. Quod autem pro substantia i.e. pro substantiali similitudine uel dissimilitudine accipitur translatum est a forma. Substantialis enim similitudo uel dissimilitude ex formis prouenit. 75 II

1 Hiis de forma premissis inspiciendum est de persona. Et hoc est quod dicit SED DE PERSONA DUBiTARi scilicet que eius sit diffinitio et que eius differentia ad naturam. Uoluerunt quidam stulti quod omnis persona esset natura. Quod quidem si bene intelligatur satis potest concedi quia personas etiam deitatis 5 naturam habere concedimus propter diuinitatem. 2 Sed errauerunt in hoc quod dixerunt quod omnis natura esset persona et haberet personam et quod natura non posset esse sine persona. Quod omnino falsum est. Largior enim est natura quam persona et bene potest natura esse sine persona. 10

58 illo secundum quod: illo quod MS. 73 (pro substantia) Beginning of the fragment in MS London, Brit. Mus. Royal 8. C. V., f. 43-46. The references to Thierry's sources are not repeated in this part of the abbreuiatio. 8 Haberet personam: habere personam MS,

454

Abbreviatio Monacensis

Sed qui paritatem inter naturam et personam constituerunt, nullam quidem potuerunt assignare differentiam inter personam et naturam. Et ita errauerunt putantes naturam non esse sine persona. 3 Et ideo dixerunt personas esse in Christo : unam diuinitatis alteram humanitatis cum tamen non nisi una persona sit in eo : cum duabus tamen na- 15 turis. si ENIM OMNIS. Bene dixi DUBITARI DE PERSONA QUE eius DIFFINITIO sit et que differentia et discretio ad naturam. 4 si OMNIS NATURA HABET PERSONAM quod scilicet natura nullo modo possit esse sine persona — quod quidam imperiti putauerunt — INDISSOLUBILIS 20 NODUS i.e. questio de persona INDISSOLUBILIS EST QUE scilicet eius sit differentia ad naturam ostendi non poterit. Et hoc est quod dicit INDISSOLUBILIS NODUS et cetera quia que talia sunt quod quidquid unum est reliquum est QUENAM poterit ESSE DISCRETIO ? scilicet nulla. 25 5 AUT si NON EQUATUR i.e. si NON est uerum quod omnis natura sit persona sicut uerum est quod omnis persona sit natura. Sed PERSONA SUBSISTIT i.e. natura excedit personam quia non omnis natura persona. Et hoc est personam INFRA TERMINUM NATURE subsistere. 6 SPATIUM i.e. continentia quod natura scilicet continet personam. DIFFI- 30 CILE scilicet hoc EST DICTU ad dicendum USQUE AD QUAS NATURAS et cetera i.e. DIFFICILE erit DICTU que nature sint sinepersonis etque non. A PERSONE UOCABULO que scilicet non dicantur persone. Et hoc est: SEGREGARE eas A PERSONE UOCABULO I quod non conueniat eis hoc nomen persona. 7

NAM ILLUD QUIDEM.

35

Bene dixi uocabulum persone segregari a natura quia non omnis natura persona. Et ex hoc patet quod natura est persone subiecta i.e. preiacet eo quod continentius est: sicut animal subiectum est homini. Et hoc est quod dicit SUBIECTAM ESSE NATURAM. 8 Uel: NATURE SUBIECTAM esse PERSONAM. Et hec est alia littera plana 40 satis. Et est sensus idem quamuis littera diuersa sit. NEC PRETER NATURAM

31 dictu ad: dictum ad MS.

40 nature subiectam: naturam subiectam MS.

Contra Eutychen II, 2-15

455

quia non potest esse persona sine natura. Uel dicimus quod omnis persona est natura sicut diximus. Sed non conuertitur. 9

UESTIGANDA IGITUR.

Et quia in hiis est difficultas ergo UESTIGANDA et cetera. QUONIAM45 PRETER NATURAM et cetera. Incipit agere de persona et de natura [f. 123] ut conuenienter hie appareat discretio. Et utitur arte diuidendi que est pars logice quia diuidit ut perueniat ad id de quo intendit. 10 Est igitur tenendum ut in hoc loco dicit Boetius QUONIAM PRETER NATURAM NON POTEST ESSE PERSONA. Et hoc tenendum QUONIAM ea que di- 50 CUntur NATURE ALIE SUNT SUBSTANTIE, ALIE SUnt ACCIDENTES. Et heC diuisio

fit secundum hoc quod natura pro ente accipitur quia hec res natura est omnis res et substantie et accidentia. 11 ET UIDEMUS et cetera. Non probat hoc sed dicit manifestum esse. Quasi dicat: in naturis 55 que sunt accidentia non dicuntur esse, non sunt omnino persone. Non enim sunt persone accidentium sed naturarum. Sed hoc dicit IN ACCIDENTIBUS NON pOSSUnt CONSTITUI. 12

QUIS ENIM.

Quasi diceret: QUIS ponat personam in accidentibus cum persone nullo 60 modo possunt esse accidentium ? RELINQUITUR ERGO. Ex hoc constat quod persone substantiarum sunt tantum. SED SUBSTANTIARUM ALIE SUNT CORPOREE ALIE INCORPOREE.

13 Contrahendo procedit ut ars diuidendi exigit. GRATIA IMPASSIBILIS SUBSTANTIE i.e. dei non ad ipsas i.e. confirmetur ut angeli confirmati sunt 65 et substantie. Et hoc est quod dicit ATQUE ANIME RATIONALIS. 14

AT HOMINIS DIGJMUS ESSE PERSONAM.

Quasi dicat: persona dicitur esse in rationabilibus tantum. Est tamen persona, siue creatura sit siue non, rationalis nature indiuidua substantia per se subsistens sicut postea dicetur. 70 15

DE SINGULIS. Nota quod indifferenter loquitur. LIGNUM HOC. Hoc lignum est particulare et hoc lignum est MENSA. Ita debet intelligi. Et sic in aliis. IN UNIUERSALIBUS quia persone non sunt uniuersalium sed singularium. 61 relinquitur ergo: reliquarum ergo MS,

69 sit siue non: sit siue MS,

456

Abbreviatio Monacensis III

1

QUOCIRCA.

Recapitulat breuiter quod prolixe dixerat diuidendo ut perueniat ad diffinitionem persone. Ut enim in Libra diuisionum dicetur per diuisionem diffinitio inuenietur. REPERTA. Si hoc est quod est ut in prioribus ostendimus DIFFINITIO 5 PERSONE REPERTA EST contrahendo et diuidendo superiora inuenta est persona igitur et quia REPERTA EST talis DIFFINITIO PERSONE : NATURE RATIONALIS INDIUIDUA SUBSTANTIA siue natura sit creatura siue non. 2 Et nota quod non est persona sine recto uocabulo. INDIUIDUA i.e. singularis. EAM personam i.e. eo modo personam DETERMINAUIMUS ypostasim. 10 Duobus modis persona apud Grecos dicitur : scilicet prosopa et ypostasis. Ypostasim uocant rationalis nature indiuiduam essentiam. Prosopam uero uocant laruatum i.e. alium representantem. 3 NOS uero Latini et inopes uerborum et laruatum communi nomine et rationabilis nature indiuiduam substantiam personam dicimus cum tamen 15 persona proprie qui sub larua latet dici posset: dictus PERSONA A PERSONANDO eo quod sub larua propter larue concauitatem maiorem emittit sonum in representando. Hec est summa sententie que in littera continetur. 4 ALIUNDE a laruatis scilicet eo quod sub larua magis sonat. Quasi diceret: licet sub hoc nomine persona diffiniamus rationalis nature indiuiduam sub- 20 stantiam que a Grecis ypostasis dicitur tamen hoc nomen proprie non conuenit huiusmodi persone sed est translatum ALIUNDE. 5 Et hoc est quod dicit : translatum scilicet EX HIISPERSONIS i.e. ex laruatis QUE scilicet REPRESENTABANT adducebantur in theatris ad representandum homines. QUORUM i.e. hominum INTEREST i.e. utilis est representatio 25 ad instructionem scilicet morum. 6

PERSONA UERO DICTA EST A PERSONANDO.

Causam nominis assignat quare scilicet laruati persone [f. 123v] dicti sunt: propter maiorem sonoritatem que fit in concauitate. Ad quam sonoritatem notandam circumflectitur ut mora que fit in circumflectendo notet 30

1 quocirca: et circa MS. que sit in MS.

3 (libro diuisionum) Lect. I, 48. PL 64, 880C.

29 que fit in:

Contra Eutychen III, 1-12

457

magnitudinem sonus et quodam modo representet ut sic innuatur quod propter hoc PERSONA A PERSONANDO dicitur laruatus. 7 HAS PERSONAS i.e. theatrales scilicet laruatos. PONUNTUR IN FACIE. Nota quod GRECI indifferenter laruas et laruatos PROSOPAS UOCANT. Et Latini similiter personam laruam et laruatum. Unde luuenalis : personam tyr- 35 sumque tenent et subligat acci — personam pro larua posuit. Et secundum hoc dicit ANTE OCULOS OBTEGUNT UULTUM. PROSOPA i.e. ad faciem apposita. Hoc sonat istud Grecum. 8

INDUCTIS PERSONIS i.e. laruatis. HYSTRIONES ioculatores uel QUI aliquid

INTERERAT. INDIUIDUOS singuloS. QUORUM INTERERAT Ut SUperiuS CXpOsitUHl 40

est intellige. IDCIRCO propter translationem. CETERIS i.e. rationabilis nature, que est homo, indiuidua substantia. PRO sui FORMA i.e. secundum proprietatem que ex collectione accidentium in singulis. 9 AGNITIO i.e. discretio. CETEROS a laruatis. ET LATINI PERSONAM translatiue propter indigentiam nominum ET GRECI PROSOPAM. Cum enim hoc 45 nomen scilicet prosopa apud Grecos tantum laruatorum esset hoc etiam singulos homines notauerunt transferendo sicut LATINI cum apud ipsos scilicet proprie conueniat laruato tamen eo nomine translatiue NUNCUPAUERUNT singulos homines. 10 LONGE UERO iLLi Greci scilicet ILLI singulos personam nuncupauerunt 50 sicut nos singulos personam translatiue. Sed ILLI magis habundantes nominibus singulas indiuiduas substantias NATURE RATIONALIS eo NOMINE quod est ypostasis nominauerunt. 11 LONGE i.e. ualde magis proprie quam si eas prosopas uocarent. Nam hoc nomen prosopa proprie laruatis conuenit apud eos etsi etiam ut dictum 55 est translatiue ceteros quandoque prosopas uocent YPOSTASEOS NOMINE et cetera. Hoc nomen enim ypostasis proprie rationabilis nature indiuidue substantie conuenit sicut in sequenti manifestum erit. 12 PER INOPIAM. Inopes enim uerborum sunt Latini. Unde uix aut nunquam artes 60 in Latino sermone doceri conmode possunt. Translatiue scilicet nuncu-

31 magnitudinem sonus: magnitudinem sub MS. 35 similiter personam: similiter prosopam MS. 41 ceteris: ceteros Boethius. 61 sermone doceri: sermone MS.

458

Abbreviatio Monacensis

pantes hoc nomine persona rationabilis nature indiuiduas substantias. Et hoc est: QUAM ILLI YPOTHASIM DICUNT. NOS autem PERSONAM UOCANTES. 13

SED PERITIOR et cetera. Magis enim periti sunt Greci in sermonibus quam Latini. YPOSTASIM 65 UOCAT INDIUIDUAM suBSTANTiAM i.e. singularem eo quod substat accidentibus ut postea apertius dicetur. ATQUE UTI GRECA UTAR ORATIONE i.e. Greco sermone. IN REBUS QUE scilicet res AGITATA. Greci enim multa dixerunt de substantia et subsistentia de usia et ypostasi. 14

LATINA INTERPRETATIONS.

70

Hec enim nomina quibus utuntur Greci usia usiosis ypostasis translata sunt in Latinum sermonem. UT GRECA UTAR ORATIONE. Hoc dixit et ponit Grecum. Postea et exponit sic : ID EST ac si diceret: sensus huius Greci sermonis hie est: 15

ESSENTIE IN UNIUERSALIBUS.

75

Expositio Greci sermonis est per Latinum. Quod dicit essentias esse IN UNIUERSALIBUS ita intelligendum est quod scilicet ab uniuersalibus [f. 124] in particularia esse prouenit. Sunt enim superiora cause inferiorum. Nam quia substantia est idcirco animal est: et non e conuerso. Et quia animal est, homo est. Et sic de aliis. Et hoc est quod dicit quod ESSENTIE 80 sunt IN UNIUERSALIBUS quia causa sunt essendi ut ostensum est. 16 Sed IN SOLIS INDIUIDUIS ET PARTicuLARiBus suBSiSTUNT uniuersalia. SUBSISTUNT i.e. substant accidentibus. Et ideo particularia proprie substantie dicuntur quia substant accidentibus primo loco et principaliter. Unde Aristotiles in Cathegoriis dicit quod magis est substantia species 85 quam subalternum genus : magis etiam substantia subalternum quam generalissimum. Generalissimum minimum substantia est, prima substantia maxime substantia quia maxime substat accidentibus. 17 INTELLEGTUS uero UNiUERSALiUM. Uniuersalia uero in particularibus substant: non in se. Sed INTELLECTUS UNIUERSALIUM RERUM SUMPTUS EST 90 EX PARTICULARIBUS. Hoc ideo dicit quod uniuersalia sunt de integritate particularium. Sed considerata per se uniuersalia sunt: non particularia. In PARTICULARIBUS de integritate particularium.

63 nos autem: non autem MS. tione: utor oratione MS,

65 magis enim periti: magis enim MS.

67 utar ora-

Contra Eutychen III, 12-23

459

18 QUOCIRCA et cetera. Dixi quod essentie sunt in uniuersalibus. Ipsa uero uniuersalia in par- 95 ticularibus substant. Et quia ita est QUOCIRCA ideo CUM IPSE SUBSTANTIE i.e. essentie IN UNIUERSALIBUS sunt quia scilicet uniuersalia sunt esse particularium et sub se contentorum ut ostendimus. IN PARTICULARIBUS UERO quia particularibus subsistunt i.e. accidentibus substant. 19 Et hoc est capere SUBSTANTIAM IN PARTICULARIBUS. SUBSTANTIAS. l Cum hoc ita sit, cum particularibus substent, SUBSTANTIAS PARTICULARITER que substant accidentibus et PARTICULARITER i.e. secundum hoc quod particulares non secundum hoc quia uniuersales YPOSTASES APPELLAUERUNT Greci i.e. SUBSTANTES quia scilicet accidentibus substant. ypos enim sub- 5 stans uel sub-stasis stare uel stans interpretatur. 20

NEQUE ENIM.

Ac si diceret: merito substantias i.e. substantes particulariter uocauerunt ypostases quia scilicet accidentibus substant. Nam si quis SUBTILIUS intueatur non UIDEBITUR IDEM quia non eodem modo dicitur quamuis idem 10 et hoc et illud diuersis modis scilicet substantia esse quod subsistentia. Uel aliud dicitur SUBSTANTIA quod scilicet accidentibus substat: aliud uero SUBSISTENTIA quod scilicet ad esse suum non exigit accidentia sicut postea dicemus. 21

PENSIUS ualidius SUBTILIUSQUE INTUENTI et cetera. 15 Expositio : IDEM i.e. alia de causa dicitur substantia : alia subsistentia. Substantia enim dicitur a substando quia substat accidentibus : subsistentia uero quia per se subsistit nee indiget accidentibus ad esse suum. Et unum et idem substantia est quia substat accidentibus ut Socrates et quodlibet particulare : et subsistentia quia non exigit accidentia ad esse suum : et 20 essentia quia est. 22 Sed hec nomina diuersis de causis data sunt ut assignatum est. Uocatur autem a Grecis substantia ypostasis : subsistentia usiosis : essentia usia. Et secundum hoc dicit NAM QUOD GRECI. usiosi enim uel USIOSTAS dicunt. Nomen Grecum et uerbum Grecum ponit. Quod uero YPOSTASIM 25 uel YPOSTASIS dicunt ID NOS SUBSTANTIAM UEL SUBSTARE INTERPRETAMUR. 23 Diuidit quoque secundum Grecum nomen et uerbum quia ipse ponit utrumque. SUBSISTIT ENIM quasi diceret: merito diuersa reputaui substantiam i.e. subsistentiam quia SUBSISTIT i.e. subsistentia est. 27 diuidit quoque: deinde quoque MS.

460

Abbreviatio Monacensis

24 Et hie diuersitatem [f. 124v] et uelut differentiam assignat inter sub-30 stantiam et subsistentiam cum tamen unum et idem sit hoc et illud. IP SUM quod NON INDIGET quod non exigit ad esse suum accidentia tale quid est subsistentia. 25 SUBSTAT enim i.e. substantia quod accidentibus substat. Et hoc est: prestat SUBIECTUM uel quia accidentia non possunt esse nisi in subiecto. Et 35 per id habent subsistere uel esse. SUB ILLIS ENIM i.e. sub accidentibus STAT cum enim eis SUBIECTUM est. Et hie plane notatur quod res substantia proprie dicitur quod SUBIECTUM EST ACCIDENTIBUS. Et ita conuenit ei hoc nomen a substando accidentibus. 26 ITAQUE et quia subsistentie dicuntur quia non indigent accidentibus 40 ut sint uero GENERA et SPECIES SUBSISTUNT TANTUM i.e. non indigent accidentibus ad esse suum nee ea exigunt quia sic subsistunt quod non substant. Et hoc est quod dicit NEC ENIM ACCIDENTIA GENERIBUS SPECIEBUSUE CONTINGUNT quia non exigunt genera et species ad esse suum accidentia. 27 Sunt autem quedam que non tantum SUBSISTUNT sed ETIAM SUBSTANT 45 sicut particularia ut Socrates et Plato et similia quia hec et substant et subsistunt quia ad esse suum non exigunt accidentia. Non enim aliquod esse possunt perficere. Et substant quia supposita sunt accidentibus. 28 Et hoc est quod dicit INDIUIDUA enim ut Socrates et similia NON MODO SUBSISTUNT Sed ETIAM SUBSTANT.

NAM NEQUE.

QUE INDIGENT ACCIDENTIBUS UT SINT. 29

Exponit quod dixit. NAM NE- 50

Et in hoc

Subsistunt.

INFORMATA.

Probatio quod ad esse suum non indigent accidentibus quia scilicet esse habent per substantiales differentias : per substantialia scilicet non per accidentalia ut Socrates habet integritatem essendi ex animali et rationali- 55 tate et mortalitate que eius esse constituunt. Quod accidentia non possunt. Unde nee ad esse suum accidentibus indiget. 30

ET ACCIDENTIBUS.

Ostendit quod non tantum substant sed etiam subsistunt. UT ESSE. Habent enim ESSE per subiecta. MINISTRANT quia scilicet substant eis. Et 60 hoc est DUM SUNT SCILICET SUBIECTA i.e. dum substant eis.

^2 non substant: non subsistant MS. a ccidentibus: ex accidentibus MS.

50 etiam substant: etiam subsistant MS. 60 ministrant quia: quia MS (lacuna).

58 et

Contra Eutychen III, 24-37 31

461

QUOCIRCA.

Quasi dicat: iure usiosis est quod interpretatur. SUBSTARE intelliguntur eo quod scilicet substant accidentibus. NEQUE ENIM. Greci appellant ypostasim quod scilicet accidentibus substat. Usiam uero appellant essentiam : 65 usiosim subsistentiam. Quia GRECIA — alludendo dicit — non est INOPS UERBORUM. Sic emm dicit TULIUS : Grecia uerborum non inops. 32 Sed essentia TOTIDEM NOMINIBUS. Nota pro hoc nomine essentia habent Greci usia, pro subsistentia usiosis, pro substantia ypostasis, pro persona prosopa. Et hoc est quod in littera habetur. 70 33 APPELLANS ipsa scilicet Grecia. IDEO AUTEM. Reddit causam quare Greci INDIUIDUAS SUBSTANTIAL YPOSTASES appellant: IDEO scilicet quia CETERIS SUBSUNT. Non enim tantum substant uel etiam SUBSUNT accidentibus sed etiam omnibus aliis : speciebus scilicet et generibus. Et hoc est quod dicit GETERIS ET QUIBUSDAM ACCIDENTIBUS SUBIECTE SUNT.

75

34 ATQUE et cetera. Propter eandem causam. NOS QUOQUE sicut et Greci SUBSTANTIAL EAS quas scilicet appellant ypostases NOS appellamus SUBSTANTIAS a substando quia maxime substant: accidentibus scilicet et reliquis [f. 125] QUAS YPOSTASES scilicet quas Greci nominant YPOSTASES i.e. substantes ut ostensum est. 80 35 CUMQUE et cetera scilicet cum Greci EASDEM SUBSTANTIAS scilicet indiuiduas PROSOPAS nominent. Ipsi enim nominibus habundant. NOS QUOQUE sicut et illi POSSUMUS NUNCUPARE PERSONAS iuxta translationem de qua superius habuimus. 36

IDEM IGITUR.

85

Quasi dicat: quod in Greco usia apud nos essentia : quod ysyosis apud nos subsistentia : quod ypostasis substantia : quod prosopa persona apud nos dicitur. 37

QUARE AUTEM.

Hie oritur questio cum id quod Greci ypostasim appellant nos sub- 90 stantiam dicamus et nos hoc nomen substantiam non tantum rationabilibus sed etiam irrationabilibus attribuimus QUARE similiter GRECUS irrationalia ypostases NON DICAT SICUT et NOS eas dicimus substantias. Hec questio est quam hie mouet. 62 quocirca: quod circa MS. 77 nos quoque: nam quoque MS. dicat MS. 92 sed etiam: sed MS.

78 quas scilicet: quais

462

Abbreviatio Monacensis

38 NOMEN SUBSTANTIE PREDICAMUS uocantes ea substantias. HEC RATIO 95 EST. Soluit questionem. NOMEN HOG ypostasis scilicet apud Grecos MELIORIBUS ac si diceret: propter excellentiam tantum hoc nomen rationabilibus attribuunt Greci. TAMETSI NON DESCRIPTIONE i.e. non possunt discernere ab irrationali. 39

DISGERNERETUR.

Una enim et eadem descriptio data secundum hoc nomen ypostasis 1 que est substare accidentibus conuenit equaliter rationali et irrationali. Nam hoc et illud accidentibus subiectum est. Et ita DESCRIPTIONE NATURE DISCERNI non possunt. AT scilicet saltim i.e. si non possit animal EXCELLENTIUS discerni ab aliis nature descriptione saltern DISCERNERETUR. 5 40

YPOSTASEOS UEL.

Greci ypostasim nos substantiam dicimus. UOCABULIS i.e. per uocabula SUBSTANTIE ut est ypostasis DISCERNERENTUR nomine scilicet posito ut excellentiam notet. YPOSTASAY. Uerbum Grecum quod interpretatur SUBSTARE. EST IGI- 10 TUR ET HOMINIS quasi dicat: homo USIA est ID EST ESSENTIA quia est usiosis ID EST substantia uel suBSiSTENTiAquianonindiget accidentibus ad esse suum YPOSTASIS ID EST substantia quia substat. 41 EST etiam PROSOPA ID EST PERSONA et unum et idem hec nomina diuersis de causis. Et hoc est quod dicit littera et secundum hoc plane est PROSOPA 15 ID EST PERSONA QUONiAM EST RATIONALE iNDiumuuM i.e. rationalis nature indiuidua substantia. 42

DEUS QUOQUE.

Superius distinxit personam et naturam describendo. Loquendo etiam de persona distinxit usiam usiosim ypostasim et prosopam que omnia eidem 20 diuersis causis conueniunt. Distinctio enim fuit secundum causas : non secundum rerum diuersitatem. 43 Amodo uult adaptando personam et naturam ostendere qualiter due nature et una persona sint in Christo. Sed sciendum ut religiose de deo loquamur quod deus nulli suppositum est nee aliquid ei aduenit quo deus esse 25 deus habeat. Hoc autem dicimus ut caueatur error quorundam imperitorum qui putant quod deus sit quedam species et quod habeat formam substantialem que ei adueniat ad faciendum deum. 96 melioribus ac: meliora ac MS.

Contra Eutychen III, 38-50

463

44 Et hoc plane hereticum est quia deus infinibilis et interminabilis est 30 et nullo modo diffiniri potest. Quare nee species nee genus est nee suppositum generi sicut nee materia primordialis quia nee genus est nee suppositum generi. Genus enim uel species non est aliquid nisi ut cadit sub uocabulo et ut intellectu conprehenditur. 45 Sed neque deus neque materia potest uocabulo significari uel intellec- 35 tu conprehendi. Quod Mercurius testatur in Trimegistro scilicet quod deus nullum nomen [f. 125v] habere potest. Quod sic probat quia si habet nomen aut omnia significabit aut erit omne nomen. Quorum utrumque impossibile est quia deus est uniuersitas rerum in quandam simplicitatem conplicata. 40 46 Que uniuersitas ad hoc ut aliquo nomine significetur necesse est ut illud nomen omnia significet. Aliter enim non significaret uniuersitatem. Uel quod sit omne nomen. Unde planum est et constans quod deus nullum nomen habet. 47 Quare cum deo attribuuntur, improprie et translatiue ei conueniunt45 cum non possit habere nomen. Uocabula uero translatiue posita non significant id ad quod transferuntur sed innuunt quodam modo aut per similitudinem aut per priuationem. 48 Unde cum nomina transferuntur ad loquendum de deo non significant ipsum sed innuunt aut per similitudinem aut per priuationem quia 50 nullo uocabulo significari potest. Sic igitur dicimus et uerum est quod deus nee genus est nee generi suppositum sed est simplex et primum omnium principium. 49 Sed hoc nomen deus quod primo impositum est inmortalibus creaturis sicut angelis ad significandam eorum essentiam translatum est per simi- 55 litudinem ad illam ineffabilem diuinitatis essentiam innuendam. 50 Similiter Pater Filius Spiritus sanctus hec nomina data sunt primo rebus creatis. Sed postea translata sunt ad deum per similitudinem non quia sint eius nomina sed ei translatiue conueniunt et assignantur. Non enim est deus uniuersale nee singulare. Nee Pater nee Filius nee 60 Spiritus sanctus sunt aliqua singularia uel uniuersalia.

51 sic igitur: sicut igitur MS.

464

Abbreviatio Monacensis

51 Nee deus superius est ad hoc ut stulti putant nee ista singularia. Sed hec nomina deo translatiue conueniunt. Et hoc nomen deus quasi-species est: non species sed habens similitudinem specie!. Hec uero nomina Pater Filius Spiritus sanctus quasi-singularia sunt: non singularia. 65 52 In deo nichil prius alio : nichil posterius. Unde nee uniuersale nee singulare in ipso. Sicut autem species quelibet de singularibus i.e. de suis indiuiduis predicatur sic deus predicatur de Patre Filio et Spiritu sancto. 53 Et Pater Filius et Spiritus sanctus in loquendo subiciuntur : non in re. Predicatio enim et subiectio in deo in sola similitudine est: non in re. 70 In deo enim nee prepositum nee suppositum aliquid alicui esse potest. 54 Et quoniam dicimus quod hoc nomen deus translatum est ad deum et hec nomina similiter Pater Filius Spiritus sanctus et cetera nomina que de deo dicuntur — quoniam inquam hoc dicimus quod translata sunt per simile et quod hoc nomen deus quasi-species est et hec nomina Pater 75 Filius et Spiritus sanctus quasi-singularia non singularia, uideamus similitudinem ut non absque ratione uideamur dicere que dicimus. 55 Est igitur similitude quod sicut hec res homo est Socrates et Plato et Cicero ita quod unusquisque sunt hec res homo similiter hec res deus est Pater et Filius et Spiritus sanctus. Et Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt 80 hec res deus. 56 Et idcirco deus quasi-species : Pater et Filius et Spiritus sanctus quasi-singularia. In deo enim nichil suppositum uel prepositum uel prius uel posterius inuenitur. Assignata similitudine uideamus dissimilitudinem que talis est quod sic- 85 ut hec res homo est Socrates et Plato et Cicero et ita hec res deus est Pater ct Filius et Spiritus [f. 126] sanctus. 57 Sed tamen non sicut Plato Socrates Cicero sunt tres homines sic Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres dii. Sed unus est deus. Socrates autem et Plato et Cicero sunt tres homines : non unus homo. Quod autem Pater 90 et Filius et Spiritus sanctus sunt tres persone et non tres dii sed unus est deus facit indifferentia.

64 sed habens: sed habent MS.

65 Spiritus sanctus: Spiritus MS.

Contra Eutychen III, 51-64

465

58 Nulla potest esse differentia in deo. Unde Boetius in Libra de Trinitate ubi dicit quod tres persone sunt unus deus dicit: cuius coniunctionis ratio est indifferentia. In personis namque Trinitatis nulla potest esse diffe- 95 rentia et discretio que ex accidentium contingit collectione que a philosophis forma dicitur. 59 Differentiam enim inter res singulas facit accidentium collectio que scilicet Socratem et Platonem et Ciceronem numero differre faciunt. Ex accidentibus enim numerus quamuis non sit accidentium sed substantiarum. 1 Sed in personis deitatis hoc nequit contingere qui anullis accidentibus subiacere possunt. Accidentia enim non sunt in deo. 60 Quod si in Socrate et Platone et Cicerone esse non possunt accidentia sicut nee in personis deitatis, certe non essent tres homines sed unus homo. 5 Quia uero subsunt accidentibus ex quorum collectione discretio fit ideo sunt tres homines. Tres autem persone deitatis quia accidentibus substare non possunt indifferentes sunt et ex indifferentia non tres dii sed unus deus. 61 Et sic debemus loqui de deo theologice secundum primam theologiam. Sunt namque plures theologie. Est autem theologia de summo deo. Est 10 alia de angelis. Est alia que est gentilium de loue et aliis diis qui genuerunt homines siue alio decs. Quam nos omnino detestamur. 62 Sed iuxta primam theologiam de summo deo loquendum est quia est infmibilis interminabilis qui nee significari potest nee intelligi. Est enim theologia duplex de deo : scilicet per affirmationem quando attribuuntur 15 aliqua nomina deo per similitudinem : per negationem quando remouentur a deo aliqua per priuationem.

63 Quod ostendit Dyonisius summus ille theologus in Gearchia ubi theologiam exequitur per affirmationem dicens : deus est sapientia uirtus prudentia. Que omnia de deo affirmat. Deinde in theologia per negationem di- 20 cit quod deus nee sapientia nee uirtus nee prudentia est. Et ita de aliis. Quippe nullum istorum deo proprie conuenit. Et ideo ea ab eo negat. 64

DEUS QUOQUE.

Sicut diximus predicta deo adaptat. ET USIA i.e. essentia. Expositio est. EST ENIM. Causam reddit quare essentiam. Et est ista constructio 25

5 in personis deitatis: in personis MS.

6 quia uero subsunt: quia uero non subsunt MS.

466

Abbreviatio Monacensis

suspensiua. Nota quod ESSE hie scilicet de deo dictum non significat esse scilicet ens sed unde esse. 65 Ipse enim non est ens sed est ipsa entitas. Ens enim est sed non enter quia non participat entia utpote quia non potest alio participare. Sed debet participari ab omnibus. 30 66

ESSE OMNIUM.

Istud ESSE sic intellige. EST enim deus usiosis ID EST SUBSISTENTIA. Et reddit causam quare : quia SUBSISTIT deus NULLO indiget ad esse suum. Est etiam ypostasis. Et ostendit quomodo. SUBSTAT i.e. preest. Et ideo substare dicitur. UNDE ETIAM DICIMUS quia scilicet deus est usiosis usia ypostasis. 35 67

SED TRES YPOSTASES.

Et exponit ID EST TRES SUBSTANTIAS. Non enim plus notat hie substantia quam persona. TRES namque YPOSTASES i.e. tres personas in deo esse confitemur et unam usiam i.e. essentiam. Quod QUIDEM SECUNDUM HUNG MODUM tali scilicet modo dixerunt katho- 40 lici UNAM esse TRINITATIS ESSENTIAM [f. 126v] et trium personarum eandem esse substantiam. TRESQUE SUBSTANTIAS i.e. TRES PERSONAS. Aliter enim non reciperet ECCLESIASTICUS usus. Katholici quod non : quod non possit dici bene tres substantie i.e. tres persone NISI ECCLESIASTICUS usus hec uerba penitus EXCLUDERET. 45 68 Omnino tamen hie excludit quod substantia de deo dicta notet quod ipse accidentibus subiectus sit. Ymmo notat quod ipse presit omnibus. Hac enim similitudine substantia hoc nomen deo conuenit. Sed licet posset dici quod tres sint in deo substantie tamen non recipitur. 69 SUPPONERETUR i.e. subiectum esset CETERIS ut prime substantie sunt 50 subiecta accidentibus. Quod dictum de deo substantiam notaret quod esset subiectum accidentibus. SED QUOD IDEM sunt quasi dicat: SED dictum de deo notaret QUOD PREESSET OMNIBUS et esset PRINCIPIUM omnibus: non subiectum. 70 ITA et cetera i.e. eodem modo ut scilicet preesset. SUBESSET QUASI prees- 55 set i.e. PRINCIPIUM esset quod est preesse DUM EIS OMNIBUS scilicet rebus USIOSITASIS UEL SUBSISTERE. UEL pro id est. Grecum enim exponitur per Latinum. SUBMINISTRAT i.e. transfert. Ex ipso enim et per ipsum habent omnia subsistere. 46 omnino tamen: non ideo tamen MS.

Contra Eutychen III, 64-IV, 7

467 IV

1

SED HEG OMNIA.

Assignauimus quidem diuisiones nature et persone distinguendo naturarn et personam. HEG OMNIA IDGIRCO quasi dicat IDCIRGO OMNIA HEC diximus UT differentia i.e. discretio esset NATURE et PERSONE ID EST YPOSTASIS et USIAS. Et est expositio per Grecum. 5 2 MONSTRARETUR i.e. ostendcretur. Hoc autem ualet ad congnoscendum quomodo due nature et una persona sint in Christo et quomodo accipiatur hie natura : scilicet pro substantiali differentia sicut in prioribus ostendimus. 3 Et nota quod hec nomina scilicet substantia natura persona translatiue deo conueniunt : non proprie. Deus enim non potest habere nomen. Sed 10 ei dantur nomina per translationem. QUO UERO NOMINE i.e. quod nomen attribuitur unicuique scilicet nature persone in deo ECCLESIASTICE SIT LOCUTIONIS ARBITRIUM i.e. uoluntas et optio. 4

HOG INTERIM CONSTET QUOD INTER NATURAM et PERSONAM DIFFERRE

PREDIXIMUS : scilicet talem differential*! esse quod NATURA EST CUIUSLIBET 15 SUBSTANTIE SPECIFICATA PROPRIETAS, PERSONA UERO. Ut SUpCOUS expositum

est sic intellige. 5

HANG IN CHRISTO. Ecce quare induxit ut heresim et errorem Nestorii impugnaret qui dixit quod due nature essent in Christo et due persone. Unde Nestorius in hanc 20 heresim deuenit uidendum est. 6 Sciendum est autem quod ex hac mala radice quam in arte dyalectica statuerat hoc putauit. Nam dicebat quod nulla natura posset esse in aliquo sine suo indiuiduo. Et inde posuit quod hec natura humanitas non posset esse in aliquo sine suo indiuiduo. Indiuiduum uero eius non nisi per- 25 sona esse. 7 Quare non potest esse in aliquo ista natura quin in eodem sit persona aliqua subiecta eidem nature. Quare cum humanitas sit in Christo debet esse persona hominis in eadem. Sed in ipso est tercia persona deitatis.

15 natura est cuiuslibet: natura cuiuslibet MS.

23 nam dicebat: nara dicebant MS.

468

Abbreviatio Monacensis

Quare in ipso duas personas necesse est: imam hominis alteram deitatis. 30 Ita Nestorius. 8 Eutices uero dixit unam tantum naturam et imam personam. Et hoc quoque per malum principium. Putauit enim humanitatem non posse esse in aliquo sine suo indiuiduo. Eius uero indiuiduum persona. Quare humanitas in quocumque est facit esse in eo personam hominis. 35 9 Quare cum in Christo sit secundum Euticen oportet in eo esse personam hominis. Sed non potest denegari quin sit tercia persona deitatis. Quare in ipso esse [f. 127] duas naturas necesse est concedere. Et tune oportet concedere quod persona hominis esset in Christo. Adnichilauit alteram naturam scilicet humanitatem in Christo ut sic anichilaret alteram personam. 40 Et dixit quod humanitas transiret in diuinitatem in Christo dicens quod tantum deus esset et non homo. 10 Et sic uoluit quod una persona esset in Christo scilicet tercia persona Trinitatis et una natura scilicet diuinitas. DUPLIGEM scilicet personam. CONSTITUIT enim duas in Christo personas EO SCILICET TRADUCTUS i.e. con- 45 pulsus ERRORE QUOD PUTAUERIT Dici PERSONAM scilicet quod una natura non posset esse in aliquo sine persona. 11 Et hoc est quod dicit POSSE PERSONAM DICI IN OMNIBUS NATURIS i.e. ubicumque natura esset. HOC igitur premisso i.e. constitute hoc falso principio quod IN CHRISTO DUPLICEM NATURAM i.e. duas naturas concedebat esse. 50 DUPLICEM i.e. duas naturas et duas personas ESSE confessus est. 12 Quod oportuit eum confiteri secundum statutum in dyalectica principium. QUA IN RE i.e. in qua sententia FALSUM ESSE Nestorium scilicet mentitumesse DiFFiNiTioque dicit quod persona est rationabilis nature indiuidua substantia qua conuincitur Nestorius de errore suo. 55 13 Non enim possunt esse in Christo due persone quia non possunt esse in eo due rationabilis nature indiuidue essentie. HEC tamen ARGUMENTATIO EUIDENTER DECLARABIT ERROREM.

SI ENIM NON UNAM.

14 Quia locutus erat de duabus naturis Christi contra Nestorium qui per eas duas in Christo personas constituit dicamus aliquid de Christo. Est 60 34 quare humanitas: quare MS. cem naturam i.e.: duplicem MS. indiuidua essentia MS.

37 sed non potest: sed non persona MS. 50 dupli57 rationabilis nature indiuidue essentie: rationabiles nature

Contra Eutychen IV, 7-21

469

igitur questio utrum Christus sit indiuiduum hominis. Ad quod dicimus quod nee hominis nee alterius speciei est indiuiduum. Nee ad quid predicatur hec species homo de Christo sed potius ad quale. 15 Hec enim natura in Christo uim differentie substantialis obtinet: non uim speciei. Deus enim assumpsit hominem, non homo deum, quia deus 65 humanatus est: non homo deificatus. Et sic intellige : homo non est deificatus i.e. homo non assumpsit deum sed deus hominem. Quia homo assumptus est, deus uero assumens. 16 Et quia deus scilicet tertia persona Trinitatis assumpsit humanitatem deificata est humanitas per assumptionem. Assumpsit uero naturam : 70 non personam. Naturam dico assumpsit in integritate sua non secundum singulos status quia nullam assumpsit personam sed naturam. 17 Sed quod assumpsit saluauit. Et sic integritatem assumpsit et saluauit. Quod si unam personam uel unam humanitatem — ut putant imperiti constituentes plures humanitates — tune unum hominem saluasset. 75 18 Nam quod assumpsit saluauit: id tantum saluauit. Sed saluauit integritatem humani generis. Quare integritatem assumpsit non secundum singulos status sed secundum integritatem nature. Sicut enim integritas in Adam corrupta est sic in Christo eadem constituta est. Et ideo dicimus quod integritatem assumpsit. 80 19 Etiam meam assumpsit humanitatem et singulorum quamuis non secundum proprietatem ut iam dictum est. Assumpsit itaque deus humanitatem ut humanum genus redimeret. Et cum naturam assumpsit non personam in eo est humanitas sic quod nulla persona humanitatis. Et sic Christus non est indiuiduum hominis. Quod putauit Nestorius. 85 20 Quod [f. 127v] si quis obiciat quod singulare nomen est et ita indiuiduum, dicimus quod non est singulare nee idcirco indiuiduum. Est autem hoc nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis quod est homo unctus plenitudine donorum. Due enim persone scilicet rex et sacerdos in ueteri testamento ungebantur : unde hoc nomen translatum est. 90 21 Ut in prioribus diximus deus quidem humanam assumpsit naturam secundum integritatem : non secundum singulos status. De qua integritate oportet eum esse qui uelit esse saluus. 62 est indiuiduum: est in deum MS. 89 homo unctus: homo iunctus MS.

86 indiuiduum dicimus: in deum dicimus MS,

470 22

Abbreviatio Monacensis SI ENIM NON UNA.

In hoc loco agit contra Nestorium conuincens eum de hoc quod dicit 95 duas naturas esse in Christo et duas personas. Et utitur indirecta ratiocinatione contra eum ducens eum ad inconueniens per ea que ipse concedit. 23 Qui enim argumentatur aliquando utitur absolute per se notis : aliquando utitur concesso aduersarii pro per se noto sicut Boetius agit hie contra Nestorium. l si NON EST UNA CHRisTi PERSONA quod aduersarius concedit DUASQUE NATURAS quod item concedit HOMINIS SCILICET ATQUE DEI i.e. humanitatem et diuinitatem. 24 NEC TAM ERIT i.e. non tantum ERIT aliquis INSIPIENS quin UTRAMLIBET 5 EARUM scilicet naturarum et personarum. Hoc enim statuerat Nestorius quod nee natura sine persona nee persona sine natura posset inueniri. 25

RATIONE SEIUNGAT.

Nemo enim rationabiliter potest dicere quod natura possit esse sine persona uel e conuerso. Hoc enim tenet Nestorius et per id procedit Boetius : 10 si hoc est quod est secundum ipsum sequitur ex hoc principio UT DUE UIDEANTUR in Christo ESSE PERSONE quia in Christo sunt due nature. 26

EST ENIM PERSONA.

Grauat partem aduersarii per premissam diffinitionem. Nam cum in ipso due nature secundum Nestorium oportet concedere quod due rationa- 15 bilis nature indiuidue essentie. Quare due persone. 27

QUE IGITUR. Quandoquidem due in Christo sunt persone QUE IGITUR et cuiusmodi FACTA est diuinitatis et humanitatis conexio et quomodo coniuncta sunt in Christo diuinitas et humanitas, qualis fuit modus huius coniunctionis ? 20 28 NON ITA QUASI CUM DUO CORPORA i.e. non est talis coniunctio qualis duorum corporum iuxta se positorum que TANTUM LOG is CONIUNCTA sunt et NICHIL EX QUALITATE unius transit in aliud. Si talis est personarum et naturarum coniunctio in Christo — quod concedit Nestorius — tune magnum inconueniens inde sequitur. 25 29 Dicit enim Nestorius quod persona hominis iuxta personam dei est et e conuerso. Et nulla unio est ibi nee aliquid EX QUALITATE unius nature con5 nee tarn erit: necessaria erit MS. rarum coniunctio: naturarum MS.

15 due rationabilis: due rationabiles MS.

23 natu-

Contra Eutychen IV, 22-36

471

uenit in alteram uelut si marmor et lignum iuxta se ponantur nee lignum fit marmoreum nee marmor fit ligneum. 30 Sed utrumque manet id quod est. Quasi dicat: si talis est coniunctio 30 deitatis et humanitatis et altera NICHIL suscipiat EX QUALITATE ALTERIUS tune ex hiis nichil conficitur sicut de marmore et ligno nichil confici potest. 31 Et hoc est: APPONUNTUR i.e. unum iuxta aliud UT TANTUM scilicet UT LOCIS TANTUM sit coniunctio. QUEM scilicet MODUM CONIUNGTIONIS GRECI UOCANT KATHA NAPATHESiN per para iuxta thesis positio, per iuxtapositionem 35 quando aliquid alteri sic iunctum est quod iuxtapositum. 32 SED si talis i.e. si talis coniunctio deitatis facta est cum humanitate tune NICHIL HORUM i.e. NICHIL ex tali coniunctione perficiunt. Nam ex duabus personis nichil confici potest. Hoc firmissimum est [f. 128] et ex hoc uis argumentationis procedit. 40 AC PER HOC. Per huiusmodi coniunctionem NICHIL enim EST CHRISTUS. Nichil enim ex duabus personis conficitur. Quod maximum est inconueniens. Ad quod traxit aduersarium per id quod concedit. 33

34

NOMEN QUIPPE et cetera. 45 Bene dixi quod non potest UNUM aliquid esse quod tamen singularitas UOCABULI notat. Et si UNUM esse non poterit tune nee omnino esse potest. Et ita nichil est. Sed unum esse non potest secundum eius principium. Ex duabus enim personis NICHIL UNUM confici potest. 35 DUABUS PERSONIS quas Nestorius in Christo maxime concedit. EA 50 CONIUNCTIO i.e. talis QUALEM SUPERIUS DIXIMUS FACTA EST NATURARUM. Quod recte concedit Nestorius. UNUM. Si hoc est quod secundum aduersarium uerum est tune NICHIL UNUM EFFICI POTUIT EX duabus scilicet personis. 36 Et ad hoc confirmandum adducit per se notum istud : OMNINO ENIM. NICHIL IGITUR UNUM. Quod est maximum inconueniens. AC PER HOC et 55 secundum hanc rationem NICHIL : quia si non OMNINO unum, NICHIL. Quod probat dicens QUOD ENIM NON EST UNUM NEC OMNINO ESSE POTEST. Hoc per se notum et apud omnes constans.

38 duabus personis: due prima uero MS, MS.

51 superius diximus: superius materiam diximus

472

Abbreviatio Monacensis

37

ESSE ENIM. Quidquid est unum est. Nee aliquid omnino est nisi quod unum est. 60 Et EA QUE EX PLURIBUS quasi dicat: EA ETIAM QUE EX PLURIBUS CONIUNGUNTUR UNUM suNT UT ACERUUS grex CORUS que unum significant quamuis ex multis constent. 38 Et nota quod numerus non est nisi multiplicatio unius communis nature circa discreta ut duo homines tres homines. Nee persone potest 65 esse multiplicatio sed nature. Hoc dicimus contra Nestorium qui dicebat duas in Christo esse naturas et duas personas cum persona non possit multiplicari sed natura tantum. 39

SED ESSE et cetera. Quidquid est unum est. Hoc dictum est. Sed Christus est. Quare 70 unum est. QUOD si ITA EST si unum est tune est una persona. Ex duabus enim personis nichil unum conficitur. Et hoc est: NAM si DUE PERSONE ESSENT impossibile est esse unum et duas personas. 40

DUOS UERO CHRISTOS.

Quasi dicat: hoc nunquamdicet quiahoc DICERE EST PRECIPITATE MEN- 75 TIS INSANIA. CUR ENIM et cetera quasi dicat: qua ratione audet DICERE DUOS esse CHRISTOS : UNUM DEUM, ALTERUM HOMINEM et hie UEL CUR EUM i.e. CUR UOCCt EUM QUI DEUS EST CHRISTUM SI QUI HOMO EST uult appellarC CHRISTUM

CUM NICHIL SIMILE i.e.CUR idem nomenei qui deus est et homini attribueret CUM NICHIL SIMILE in eis sit scilicet in deo et in homine CUM NICHIL HABEANT 80 EX COPULATIONE coNiUNCTUM i.e. unum nichil contrahit ex alio ex ilia coniunctione sed sunt iuxtaposita sicut marmor et lignum. Quod uult Nestorius. 41

CUR SIMILI NOMINE i.e.

hoc

NOMINE ChristUS DIUERSISSIMIS NATURIS

i.e. deo et homini attribuens quorum sunt diuerse nature cum Christus sci- 85 licet hoc nomen Christus NON POSSIT exhibere UNAM SUBSTANTIAM DIFFINITIONIS i.e. unam diffinitionem. 42

SI CHRISTUM DIFFINIRE COGITUR.

Quasi dicat CUM secundum hoc nomen Christus NON POSSIT assignari utrique communis diffinitio si attribuat hoc NOMEN utrique oportebit eum 90 concedere hoc NOMEN esse EQUIUOCUM.

73 esse unum et: esse unam et MS. cur Christus nomen MS.

76 cur enim: cui enim MS.

79 cur idem nomen:

Contra Eutychen IV, 37-47

473

SI ENIM DEI ATQUE HOMINIS DIUERSA SUBSTANTIA EST i.e. diuerSUm CSSC

et ita diuersa diffinitio et UNUM i.e. tantummodo CHRISTI NOMEN i.e. hoc nomen Christus IN UTRISQUE EST i.e. conuenit utrique ita quod esse diuersum est. 95 43 Et hoc est: NEC CONIUNGTIO DIUERSARUM naturarum i.e. diuinitatis et [f. 128v] humanitatis CREDITUR UNAM FECISSE PERSONAM quod scilicet due nature in Christo coniuncte non efficiunt unam personam. Quod uult Nestorius. Si hoc est EQUIUOCUM NOMEN CHRISTI i.e. hoc nomen Christi ad deum scilicet et hominem. Quod est inconueniens. 1 44 ET NULLA et cetera i.e. non POTEST assignari diffinitio secundum illud. QUIBUS AUTEM. Ex predictis sequitur hoc inconueniens quod hoc nomen Christi sit equiuocum. Sed in QUIBUS SCRIPTURIS hoc inuenitur quod nomen scilicet Christi sit equiuocum. Quasi dicat: in nullis. 45

QUID UERO NOUI.

5

Adhuc trahit sententiam Nestorii ad inconueniens et ad impossibile ad hoc scilicet quod nichil nouum contigit in mundo per hoc quod Filius dei incarnatus est quamuis propheta dicat: erit nouum in terra mulier circumdabit uirum. Quod nouum et mirum fuit. 46 CONSTAT scilicet per incarnationem Saluatoris UERITAS ET RARITAS MIRA- 10 CULI. Mirum quippe est et rarum miraculum quod deus incarnatus est. Rarum quia non nisi semel euenitnecampliuseueniet. GONUENIRET assumendo scilicet humanitatem ex cuius assumptione conuenientia fuit i.e. unio inter deum et hominem : unio dico in unam personam. Et hoc est: UNA FIERET ex coniunctione PERSONA. 15 47

QUID GONTINGIT NOUI ?

Quasi dicat: nichil. Sed est tamen maxime nouum quod euenit per incarnationem Saluatoris quod scilicet diuinitas et humanitas copulate sunt sic ut ex earum copulatione fiat una persona. Sed secundum Nestorium 20 nichil nouum est ibi. Inquit — Nestorius scilicet — personas. Dicit enim quod due sint in Christo persone : una hominis altera dei.

8 (dei incarnatus est) End of fragment in MS London, Brit. Mus. Royal 8. C. V., f. 46. (erit nouum) Jer. 31: 22. 15 coniunctione persona: coniunctione persone MS. 16 contingit noui: contingit neutrum MS. 21 (inquit) seruant, inquit, proprias humanitas diuinitasque personas Boethius,

474

Abbreviatio Monacensis

48

QUANDO ENIM et cetera. Bene dixi : nichil noui quia nunquam FUIT quin ita esset scilicet quin humanitas propriam haberet personam et diuinitas propriam. Nee unquam 25 ERIT quin ita sit. 49

UEL QUID AMPLIUS.

Si scilicet ita est ut dicit Nestorius QUID AMPLIUS quid plus IN GENERATIONS Christi CONTINGIT QUAM in GUIUSLIBET ALTERIUS hominis generatione si scilicet NATURE i.e. diuinitas in Christo et humanitas DISCRETE i.e. dis- 30 tincte sunt scilicet absque ulla unione discretis i.e. distinctis etiam UTRISQUE PERSONIS manentibus scilicet distinctis personis. Quod ait Nestorius. 50 NULLA NATURARUM i.e. diuinitatis et humanitatis GONIUNCTIO POTUIT ESSE. Et hoc idem est IN omni HOMINE. cuius i.e. cuiuslibet hominis SUBSISTAT i.e. habeat subsistere. NULLA EST EI et cetera i.e. non habet ipsa per- 35 sona cuiuslibet hominis diuinitatem sibi coniunctam. Et eodem modo in Christo est secundum Nestorium. Quod nefas est de ipso credere. 51

SED FORTASSE IHESUM et cetera. Hoc est quod Nestorius respondere potest. Et hoc Boetius aufert. PER EAM i.e. per personam hominis MIRA QUEDAM SIT OPERATA DIUINITAS. 40 Sed ESTO i.e. sit modo ita. Sed cur conuenit hoc nomen persone hominis quia MIRA PER EAM OPERATA est diuinitas ? Qua ratione hoc nomen ipsi deo conuenit non tantum persone hominis ? 52 ELEMENTA per que scilicet ipsa diuinitas mira operatur. SIMILI i.e. eodem UOCABULO propter consimilem causam. Et hoc habetur in littera. AN 45 QUIA IRRATIONABILES i.e. AN idcirco non attribuunt hoc nomen elementis QUIA IRRATIONABILIA sunt et hoc nomen persona solis conuenit rationabilibus. 53

NONNE IN.

Quod si irrationabilibus non conuenit saltern debet secundum earn 50 conuenire rationabilibus per que mira quedam operatur diuinitas. Et hoc est: NONNE IN SANCTIS APERTUS ACTUS DIUINITATIS et cetera i.e. NONNE mira in eis [f. 129] operatur diuinitas ? Et idcirco quilibet eorum debet dici Christus si hec causa sufficit quare hoc nomen alicui conueniat.

31 etiam utrisque: etiam utrique MS.

32 distinctis personis: distinctis per se MS,

Contra Eutychen IV, 48-60

475

54 NICHIL ENIM INTERERIT i.e. eadem causa debet hoc nomen conuenire 55 sanctis uiris si hec causa sufficit ad hoc nomen habendum. si IN ASSUMPTIONS et cetera i.e. si diuinitas et humanitas non uniuntur in unam personam in Christo. Et hoc est: si IN ASSUMPTIONS et cetera. 55 SED DICAT i.e. dicere poterit. Ponit auctor quidquid in se respondere potest. Et aufert postea. ILLOS i.e. sanctos uiros. SED AD YMAGINEM i.e. ad 60 similitudinem UERI CHRISTI. NULLA EX HOMINE et cetera i.e. si diuinitas et humanitas non sunt unite in unam personam. Eodem modo conuenit hoc nomen sanctis hominibus sicut ille qui DE UIRGINE natus est et ita omnes sunt ueri christi sicut et ille. 56 ADUNATA secundum Nestorium sicut nee in alio homine. DEI ATQUE 65 HOMINIS i.e. diuinitatis et humanitatis. IN EIS i.e. in sanctis QUI DEI SPIRITU i.e. per Spiritum sanctum predicabant aduentum Christi. APPELLATI secundum Nestorii sententiam. 57

IAM UERO SEQUITUR et cetera. Adhuc trahit heresim Nestorii ad inconueniens dicentis quod due per- 70 sone manent in Christo. Et hoc est: MANENTIBUS PERSONIS i.e. si due persone in Christo esse dicantur. 58 NULLO MODO scilicet si hoc sit HUMANITAS ASSUMPTA i.e. si hoc est quod due persone in Christo sunt hominis scilicet et dei tune HUMANITAS non est ASSUMPTA. Quod est inconueniens. Assumptio enim unionem requirit 75 naturarum et unam personam. Sed secundum eum diuerse sunt persone et sic nulla est unio. Et sic non est ASSUMPTA HUMANITAS et sic nulla fuit unio, nulla fuit assumptio. Et hoc est quod dicit NULLO MODO ASSUMPTA et cetera. 59

OMNINO ENIM DISIUNCTA SUNT QUE PERSONIS Ct NATURIS DISIUNGTA SUNT 80

si PERMANSERE PERSONE in Christo sicut dixit Nestorius. HOMINES QUIPPE quasi dicat: maior unio est INTER BOUES et HOMINES QUAM inter diuinitatem et humanitatem IN CHRISTO quoniam deus et homo in nullo possunt conuenire. Nichil habent commune. 60 Sed hec in genere uniuntur et conueniunt: in hac scilicet communi 85 natura i.e. ANIMALIS. Et hoc est: UNA ANIMALIS GOMMUNITATE. SECUNDUM i.e. uniuntur et conueniunt in genere. Et EADEM NATURA. EADEM enim NATURA communis est illis. 86 communitate: communicantis MS.

476

Abbreviatio Monacensis

61 IN UNIUERSALITATIS COLLECTIONE i.e. in uniuersali uniente quod scilicet aliqua in se colligit et unit. Uniuersalia enim uniunt. DIUERSA RATIONE 90 quasi dicat: nichil potest eis esse commune si SUB DIUERSITATE persone. NON EST IGITUR et cetera. Ecce maximum inconueniens ad quod traxit Nestorium. NULLA et cetera. Et ita nichil nouum pro generatione Christi in mundo euenit. 62

TOT PROPHETARUM.

95

Hoc item maximum inconueniens. si EADEM et cetera i.e. si sunt diuerse persone sicut sunt diuerse nature in Christo quia si TALIS est DIUERSITAS non fuit assumpta humanitas et sic nee saluata. Eandem enim creditur saluasse quam CREDITUR ASSUMPSISSE. 63 Sed NULLA POTEST INTELLIGI AssuMPTio. EQUE i.e. cqualiter. DISCRETIO 1 scilicet quod sint discrete persone sicut sunt discrete nature. SED QUAMQUAM et cetera. Terminat disputationem contra Nestorium. V 1

TRANSEUNDUM EST QUIPPE AD EUTICEN.

Bene dixi: sufficiat de hiis quia TRANSEUNDUM EST AD EUTICEN scilicet ad conuincendum ERROREM et heresim eius. IN CONTRARIUM errori scilicet Nestorii. Dixit enim Nestorius duas esse in Christo naturas et duas esse personas. 5 2 Eutices uero dixit contrarium scilicet unam esse personam et unam naturam in Christo esse. Uoluit enim consentire Nestorio [f. 129v]. Seddum stulti uitant uicia, in contrarium currunt. ASSERENS i.e. affirmans ABESSE. Absit dixit Eutices UT IN CHRISTO GEMINA PERSONA CREDATUR i.e. non est dicendum quod IN CHRISTO sint persone. 10 3

UT NE NATURAM et cetera. Quasi dicat: nee est etiam dicendum NATURAM IN EO DUPLICEM esse i.e. duas in Christo esse naturas. Annichilauit enim alteram naturam in Christo ne duas personas in Christo esse confiteretur quia putabat quod natura non posset esse sine aliqua persona. 15 4

ITA QUIPPE. Hoc modo dixit HOMINEM ESSE ASSUMPTUM a deo UT EA i.e. ut talis SIT ADUNATIO FACTA CUM DEO scilicet deitatis et humanitatis UT scilicet in ilia 8 (dum stulti) Horace, Sat. I, 2, 24.

Contra Eutychen IV, 61-V, 9

477

adunatione NATURA HUMANA NON MANSERIT sed omnino transierit in diuinitatem. 20 5 Ita Eutices anichilauit humanam naturam in Christo ne duas in Christo personas esse confiteretur. Quod oportebat eum confiteri iuxta principium de natura constitutum quod scilicet non possit esse in aliquo sine persona. 6 HUIUS i.e. Euticis ERROR EX EODEM FONTE PROLABITUR i.e. descendit QUO error NESTORII ex hoc scilicet quod idem principium de natura consti- 25 tuerat secundum suam falsam logicam. NAM SICUT NESTORIUS. Ostendit quomodo EX EODEM FONTE. NON POSSE et cetera. ATQUE IDEO Nestorius GUM dicat duas esse naturas IN CHRISTO duas quoque personas in eo esse CONFITETUR et credit. 7

ITA QUOQUE i.e. eodem modo quo Nestorius. ET CUM NON CONFITERETUR 30

DUPLICEM PERSONAM et ARBITRATUS CONSEQUENS CSSe i.e. hoc SCqui quod UNA

tantum esset in eo NATURA. Nam si duas naturas in eo esse concederet putabat oportere confiteri duas personas. Et hoc est: UT UNA tantum. 8

ITAQUE NESTORIUS.

Quasi dicat: in parte bene dixit, et in parte errauit. Et similiter Eutices 35 IMPIE scilicet contra katholicam fidem. Fides autem katholica LOCATA IN MEDIO est scilicet quod due nature et una persona in Christo sint. Quod est MEDIUM inter Euticis et Nestorii sententiam. ET CONUICTUS. Euidenter enim mentitus est quia manifestum est aliam naturam hominis esse, aliam dei. AIT Eutices scilicet — sic scilicet suam 40 sententiam tenet et defendit — AIT inquam SE IN CHRISTO DUAS NATURAS esse CONFITERI ANTE ADUNATIONEM : POST ADUNATIONEM UERO UNAM.

9 QUE SENTENTIA qua scilicet dicit quod due in Christo nature fuerunt ante adunationem una uero post NON ELOQUITUR i.e. NON ostendit APERTE QUOD UULT i.e. enigmatica et obscura. Enigmatice enim et obscure sensum suum 45 tegit sicut mos est hereticis. UT TAMEN et cetera quasi dicat: licet enigmaticus sit, perscrutandus est tamen sensus eius. Et hoc habetur in littera et cetera. 45 enigmatice: enigmate MS.

This page intentionally left blank

VIII COMMENTARIUS VICTORINUS

MS Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 14489, f. 67-95 (s. xn)

PROLOGUS IN LIBRO BOETII DE TRINITATE

1

INUESTIGATAM et Cetera.

Circa hoc opusculum Boetii ista sunt preconsideranda : scilicet que auctoris sit intentio uel propositum que libri utilitas et ad quern scribat et qua de causa. 2 Est igitur propositum Boetii in hoc opere ostendere distinctionem trium 5 personarum in eadem essentia ac simplicitatem essentie nee confundatur impie trium personarum distinctio sicut fecit Sabellius nee ad trium personarum distinctionem nefarie distrahatur substantie unitas ut fecit Arrius qui gradus posuit in Trinitate. 3 Sabellius propter unitatem essentie impie confudit distinctionem per- 10 sonarum. Ita enim suam constituit heresim scilicet ut unus et idem deus quando uult sit Pater quando uult sit Filius quando uult sit Spiritus sanctus. Hunc adhuc sequuntur qui dicunt unum et eundem deum quodam modo esse Patrem quodam modo esse Filium quodam modo esse Spiritum sanctum. Dicunt enim quia sicut unus et idem homo [f. 67v] dicitur prima per- 15 sona dum loquitur secunda quando quis ad eum loquitur et tercia quando quis de eo loquitur ita unus et idem deus gingnens Pater est, genitus Filius, procedens Spiritus sanctus. Et ita modificant Trinitatem. 4 Arrius autem propter distinctionem trium personarum nefarie distrahit essentie simplicitatem gradum ponendoin Trinitate i.e. Patrem maiorem Fi- 20 lio asserendo : Filium quoque maiorem Spiritu sancto. Et ita tres deos necessario confitebatur. 5 Intendit igitur auctor iste distinguere tres personas in eadem essentia ut ad trium personarum distinctionem non distrahatur nefarie essentie unitas nee ad unitatem essentie impie confundatur personarum Trinitas. Intendit 25 etiam ad hoc de istis loqui ut digne de deo possimus sentire.

6 essentia ac: essentia ad MS. 8 distrahatur: distrahitur MS. 12 (quando uult) Augustine, In loh. Tr. 37, 6; PL 35, 1672 or GGL 36, 334. E. K. Rand, Johannes Scottus 39. Abelard, Exp. fidei; PL 178, 629G. Gilbert of Poitiers, Exp. in Quicumque 24; ed. Haring 24. 15 (prima persona) Abelard, Theol. Summi Boni II, 5; ed. Ostlender 63. Theol. chr. Ill; PL 178, 1257D.

482

Commentarius Victorinus

6 Que sit libri utilitas ex intentione patet. Est etenim huius libri utilitas fidei catholice institutio. Per hoc enim opusculum scimus quid credendum sit et quomodo debeamus loqui de fide catholica. 7 Ad lohannem romane ecclesie diaconum scribit secundum quosdam. 30 Quod uniuersale est quia ad eundem scripsit librum De bono. Secundum alios scribit ad Simacum socerum suum. 8 Et hac de causa quoniam poterat confusio personarum irrepere ex quadam regula logicorum que est huiusmodi ut si aliqua predicentur de aliquo singulari necessario et ilia inuicem de se predicentur et quia album et musi- 35 cum de Socrate necessario album de musico predicetur et e conuerso. Sic ergo cum una sit et simplex substantia trium personarum et de eadem dicantur tres persone quia diuina substantia est et Pater [f. 68] de Filio et Filius de Patre et Spiritus sanctus quoquo modo predicari possit. Et ita confunderentur tres persone. 40 9 Quoniam igitur regula plures in errorem traxerat ideo Boetius hoc opus composuit ut Simmacum dubitantem certificaret super hoc ostendendo scilicet quomodo tres persone sint una essentia : sic tamen quod nulla persona de alia dici possit. Sunt et alie cause quare hoc scripserit ut argumentum Uigilantii et plura alia. Sed hec fuit potior. 45 10 Premittit autem et proemium in quo reddit lectorem beniuolum attentum et docilem : beniuolum turn ex modo tractandi turn ex persona illius ad quern scribit dicens ilium solum esse dignum cui committatur iudicium. Utrum sufficienter soluta sit questio in sequent! littera parebit. Attentum reddit turn in difficultate materie turn in utilitate. Docilem 50 ostendendo se solutionem apposuisse predicte questioni scilicet quomodo in eadem essentia sint tres persone. 11 Nunc illis exequutis que extra litteram erant consideranda descendamus ad litteram primitus constructionem ordinando : deinde singula exponendo. 55 12

Dicit ergo CURAUI ostendere

uobis o Simache et conmunicare QUES-

TIONEM DIUTISSIME INUESTIGATAM QUANTUM LUX DIUINA DIGNATA EST NOSTRE

34 regula: uniuersalia MS. 39 predicari possit: pati possit MS. MS. Boetius: Boecitius MS. 48 committatur: commitatur MS. MS. essentia ss MS.

41 regula: uniuersalia 52 essentia: substantia

De Trinitate 6-17

483

MENTIS illam dico FORMATAM RATIONIBUS. Et in ea littera nota quod in quibusdam libris non inuenitur accendere. 13 Sed nunc constructione ordinata exponemus singula. QUESTIONEMGO igitur dicit illam scilicet quomodo in eadem essentia sint tres persone. Non enim hie accipit QUESTIONER! pro qualibet interrogatione sed illam que proprie dicitur questio : que scilicet utrimque habet rationes. 14 Est enim quedam questio que ex nulla parte habet rationes ut utrum astra sint [f. 68v] paria necne. Nullum enim argumentum potest adduci 65 ad probandum que sint paria uel imparia. Est alia que ex altera parte habet argumenta ueritatis ex altera non : utrum homo sit animal necne. Sed huiusmodi improprie questiones dicuntur. Est alia que utrimque habet argumenta licet ex altera parte sint so- 70 phistica sicut hec quam dissoluit auctor iste : an scilicet in essentia sint tres persone sicut fides catholica confitetur necne sicut Sabellius et Arrius diuiso quidem modo sed tamen sophistice probare conantur. 15 INUESTIGATAM i.e. diu exquisitam. Et in hoc reddit beniuolum. DIUTISSIME. Hie notat se plurimum temporis consumpsisse in persoluenda ques- 75 tione. Et in hoc notat difficultatem operis. Et ita reddit attentum et etiam beniuolum ex eo quod ita fuit studiosus in dissoluenda questione. 16 IGNICULUM. Ignis alius igniens alius ignitus. Ignis igniens est elementum. Ignis ignitus est elementatum. Sed ignis tribus modis accipitur turn pro carbone turn pro calore turn pro splendore. Hie autem pro splendore 80 pro luce scilicet accipitur. Sed lux duplex est : alia illuminans alia illuminata. 17 Lux illuminans sapientia diuina i.e. Filius dei de quo lohannes erat lux uera que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Non quod omnis illuminetur sed nullus illuminatur nisi per ipsum. Uel : omnis 85 i.e. de omni genere illuminatur per ipsum aliquis. Et alibi: erat lux uera que in tenebris lucet et tenebre earn non comprehenderunt. 64 utrum astra: autem astra MS. Gilbert, DTrin I, 3, 3; ed. N. Haring 63: cum neutra pars ueritatis et falsitatis argumenta potest habere ut: astra paria sunt, astra paria non sunt tune contradictio non est questio. 78 (elementum) Th. Silverstein, Elementum: Its appearance among Twelfth-Century Cosmogonists, in: MedStudies 16 (1954) 156-166. 83 (lohannes) John 1:9. 87 (alibi) John 1: 5.

484

Commentarius Victorinus

Sicut enim cecus in sole presentem habet solem sed absens est ipse soli sic deus corda impiorum hominum manifeste cognoscit licet ipse ab illis [f.69] ignoretur. 90 Lux illuminata est sapientia nostra uel ratio que dicitur lux quia sicut lux fugat tenebras exteriores i.e. ignorantias mentis. Illuminata autem dicitur quia nisi diuina luce accendatur non potest lucere sed potius tenebris obfuscatur. 18 Unde sicut diximus quod lux alia illuminans alia illuminata ita dicimus 95 quod caritas alia accendens alia accensa. Accendens ipse deus qui est omnis uirtus. Unde deus karitas est et cetera. Karitas accensa est aplicatio ad diligendum deum et proximum. Que in homine est. Per IGNIGULUM igitur suam designauit sapientiam. Et iccirco usus est diminutiuo respectu lucis diuine. 19

DIGNATA EST.

1

In hoc ostendit omne id quod habemus esse ex gratia. Nee tamen euacuamus meritum sicut quidam. Immo dicimus quod meritum saluat i.e. gratia que se in nobis facit meritum. Opera quidem non saluant sed merita. Quod autem ipsa merita gratia sint testatur Augustinus in Enchiridion 5 ubi ait: Intelligendumest igitur ipsahominis bona merita dei munera quibus cum uita eterna redditur quid nisi gratia pro gratia redditur ? Et in lohanne : Gratiam per gratiam accipimus. Et Augustinus super hunc locum : Non solum inquit gratiam que plane sine merito gratis datur ut fidem que per dilectionem operatur ex qua iustus uiuit sed et pro ista gratiam i.e. 10 beatitudinem eternam. 20 Sic ergo quedam gratia datur simpliciter ut fides. Quedam datur et redditur ut perseuerantia et beatitudo eterna que per fidem meretur. Quidam autem dictorum tantum detruncatores non attendentes precedentia et sequentia presumunt dicere merita nichil esse [f. 69v] imponentes 15 Augustinum quod ipse dixerit gratiam non esse gratiam si merita precedant. Sed hoc dixit de prima gratia scilicet fide que absque precedenti merito datur. Illam enim non potest precedere meritum sine qua nee meritum esse potest. Postea uero ostendit quomodo per istam mereamur alias gratias que 20 93 potest lucere: potest lucerem MS. 97 (deus karitas) 1 John 4: 8. 3 (meritum) According to Otto of Freising, Gesta Frid. I, 50; (MGH SS 20, 379) Gilbert was accused of the doctrine: Quod meritum humanum attenuando nullum mereri diceret preter Christum. See also A. Landgraf, Unters. zu den Eigenlehren Gilberts 191 and 200. 5 (Augustinus) Cf. Enchir. XI, 36; PL 40, 250 or CCL 46, 70. 7 (lohanne) John 1: 16: accepimus et gratiam pro gratia. 8 (Augustinus) Cf. In loh. Tr. 3, 9; PL35, 1400 or CCL 36, 24.

De Trinitate 18-24

485

dantur. Et sunt gratie quia id quo ipsas meremur gratis nobis datur. Et iterum redduntur quia has per fidem habere meruimus. Sed de hoc alias. 21 Item non consentimus his qui dicunt quod deus se subtrahit homini ut hoc modo intelligatur se subtrahit i.e. non impertit gratiam. Deus enim omnibus se offert. In nobis autem est ut accedamus ad deum. 25 Uel: ut nos ipsi subtrahamus. Sicut enim splendor solis omnibus se offert et in homine est ut se subtrahat splendori solis et ita sit in tenebris. Uel: ut accedat ad solem et ita illuminetur. Non tamen ex ipso est quod illuminatur sedex splendore solis si sic liceat minima maximis comparare : deus omnibus se offert et in nobis est ut subtrahamus nos deo et in 30 nobis est quod illuminamur. Nee accedere possumus nisi gratia preueniat. 22 Item sicut in lutoso quolibet est ut accedat ad calorem solis ut desiccetur eius lutum immo ex calore solis uel ut se subtrahat soli et ita permaneat in luto sic in peccatore est ut accedat ad deum lutum conscientie propalando per confessionem et ita emendetur. Non tamen ex illo est quod emendatur 35 sed ex gratia dei. 23 Uel in ipso est ut non accedat ad deum celando peccata et ita permaneat in luto. Si enim tu tegis deus detegit [f. 70]. Si detegis deus tegit. Sic ergo deus nulli se substrahit sed homo se abicit a gratia dei. 40 Sicut habetur super misericordias domini super ilium uersum misericordiam autem meam non dispergam ab eo et cetera. Sicut enim ibi est ipse non tollit misericordiam ei qui christianus quidem est. Quod si homo ita iniquus est ut fugiat accedentem ipse se alienat: non Pater abicit. 24 RATIONIBUS FORMATAM i.e. pluribus RATIONIBUS dissolutam. Ostendit enim unde processit obnubilatio questionis : an scilicet ex sophistica fallacia 45 an ex figurata loquutione an ex rationis transumptione. Hec enim tria uirtutem obnubilant: scilicet sophistica fallacia — ut notum est logicis — et figura loquutionis que fit causa ornatus ut dies est letus, mors est pallida — hie enim quod est effectus attribuitur cause — et iterum rationum transsumptio. Quod fit quando rationes naturalium ad theologiam 50 transferuntur.

25 (se offert) Lect. I, 4: Deus enim presto est omnibus. 41 (sicut habetur) Ps. 88: 34. Augustine, Enarr. in Ps. 88, 34; PL 37, 1132 or CGL 39, 1235. 47 scilicet sophistica: sed sophistica MS. 48 (mors pallida) Horace, Carm. I, 4, 13. Clarembald, DTrin III, 22; p. 140. Gilbert, DTrin I, 3, 5; ed. Haring 83: Et quidem sex generum multiplicitates sophistice arte et usu sophistarum pluribus note sint... dies est letus, 51 (transferuntur) Gilbert, DTrin I, 2, 20; p. 62.

486

Commentarius Victorinus

Quod facere conatus est Uigilantius ut postea liquebit. Putant enim quidam quod uerborum transsumptionem sequatur et comitetur rationis transsumtio. Quod falsum est. 25 Omnia enim uerba que de deo dicuntur transferuntur quia talia pre- 55 dicata sunt qualia subiecta permiserint ut sequentia declarabunt. Sed tamen naturalium rationes in theologicis attendi non possunt. Et hec transsumptio presentem obtenebrat questionem ut Boetius declarabit. Uel quia RATIONIBUS dissoluere questionem potius est questionem deformare quam formare iccirco aliter legendum est ut dicamus RATIONIBUS 60 FORMATAM quantum ad lohannem uel Simachum qui eandem questionem ei litteris [f. 70v] mandauerat rationes utriusque partis conscribendo. Uel FORMATAM quantum ad ipsum Boetium qui rationes utriusque partis et postea dissoluerat ut quod subdit OFFERENDAM ad formam questionis referatur : quod uero COMMUNICANDAM ad solutionem. 65 26 COMMUNICANDAM dico i.e. ut sicut ego fui STUDIOSUS in persoluendo ita et uos sitis in iudicando. Unde subdit : TAM UESTRI. Et hoc retulit ad id quod dixerat OFFERENDAM et COMMUNICANDAM. QUAM UESTRI. Et hoc retulit ad hoc quod dixerat QUESTIONEM INUESTIGATAM et cetera quasi dicat: studiose quidem inueni solutionem sed studiosius uel eque studiose uestrum ex- 70 pecto iudicium. 27

QUA IN RE et cetera. In superiori uersu reddidit docilem ostendendo se persoluisse questionem. In hoc autem reddit attentum turn in DIFFICULTATE MATERIE turn in operis utilitate. Dicit ergo : 75 QUA IN RE i.e. in persoluenda questione POTEST INTELLIGI QUID MIHI SIT ANIMI i.e. propositi i.e. quare tale propositum aggressus sim QUOCIENS STILO EXCOGITATA i.e. QUOCIENS ea que diu excogitaui scribo. CUM EX et cetera quasi dicat quia materia difficilis est ut tractarem de predicta questione patet quod non scribo causa fame popularis uel thea- 80 tralis applausus. Non enim tantum laborem susciperem pro tarn uili commodo sed potius conscientie puritas ad hoc me propellit. 28 Item patet quod non scribo causa theatralis applausus quia omnibus scriberem si famam ab omnibus peterem. Nunc autem RARIS ID EST UOBIS i.e. sapientibus TANTUM COLLOQUOR. Et bene denotat cum dicit NEQUE ENIM 85 et cetera. Uere, ex predictis patet quid animi sit i.e. quare scripserim. 68 quam uestri: quam nostri MS.

77 quociens stilo: quociens isti MS.

De Trinitate 24-31

487

Non ENIM EXCITAMUR et cetera. CLAMORIBUS populi dicit quia magis [f. 71] est clamor in populo quam consideratio. 29

SED SI QUIS EST.

Hoc duobus modis legitur. Fructum exteriorem appellat famam. 90 Que si contingat non est ad salutem. Catholice autem sentire quomodo sit distinctio trium personarum in eadem essentia hie fructus est interior i.e. ad salutem. si igitur aliqua laus contingat hec NON potest SPERARE SENTENTIAM NISI SIMILEM MATERIE i.e. cum materia sit theologica NON POTEST haberi laus 95 NISI a studentibus i.e. a simili materia i.e. a theologis. Uel aliter : si qua laus contingat NON POTEST SPERARE SENTENTIAM NISI SIMILEM MATERIE i.e. si qua laus contingat deo est reddenda ad quern pertinet materia. Uel: SIMILEM MATERIE quia sicut materia excellit ita ab excellentioribus 1 laudem expeto : non a quibuslibet. 30

QUOCUMQUE IGITUR.

Reddidit superius attentum docilem beniuolum etiam in quibusdam. Hie autem principaliter tractat persone illius ad quem scribit dicens ilium 5 solum iudicio solutionis dignum. Continuatio : dixi quod si qua laus inde contingat sapientum tantum expectat sententiam : non popularem. Ergo QUOCUMQUE DEIEGI i.e. inclinaui OCULOS scilicet mentis A UOBIS et uestri similibus i.e. cotiens considero cui attribuam iudicium solutionis extra uos et uestri similes i.e. sapientes PAR- 10 TIM et cetera quasi diceret non inuenio nisi segnes qui potius detrahant quam iudicent et sua negligentia torpeant quam in iudicanda questionis solutione inuigilent. Uel : inuidos QUI POTIUS. Quod dicit SEGNICIES expressum est sicut Dauus est scelus. Ignauiam dicit segnitiem quia est ei epiteton ut faciat 15 ignauum i.e. igne animi uacuum. 31 LIUOR hie non accipitur pro infestatione sed pro inuidia [f. 71v] que bonis alterius dolet. Calliditatem uero attribuit liuori quia inuidus semper aliquod bonum concedit cui uult maius auferre. 87 excitamur: expectatur MS. 91 catholice autem: catholice an MS. 94 aliqua laus: aliqua laux MS. 95 haberi laus: haberi laux MS. 97 qua laus: qua laux MS. 98 qua laus: qua laux MS. 7 qua laus: qua laux MS. 8 expectat: spectat MS. 8 quocumque deieci: quecumque deuti MS. 9 mentis a: mentes autem MS. 15 (Dauus) Terence, Andreia 665: Quid ais ? o scelus. Gilbert, Exp. in Quicumque 37; ed. Haring 37. Geoffrey of Auxerre, Ep. ad Albinum II, 9; ed. Haring, in: Anal. Cist. 22 (1966) 71. Everard of Ypres, Dialogus; ed. Haring, in: MedStudies 15 (1953) 270. Robert of Melun, Sent. I, 5, 40; ed. Martin-Gallet 243. 17 liuor: leuior MS. 18 liuori quia: leuiori quia MS.

488

Commentarius Victorinus

UT CONTUMELIAM et cetera i.e. ut contumeliose UIDEAR tractare de 20 DIUINIS QUI PROIECERIM et cetera. Hie legendum est condicionaliter i.e. non quod proiciam sed si proiecerim HEC POTIUS NON AGNOSCENDA QUAM et cetera quasi diceret non est bonum iacere margaritas inter porcos. Alia littera habet UIDEATUR, QUI PROIECERIT. Et hoc planum est. MONSTRA HOMINUM appellat inuidos quia licet exterius pretendant humanum 25 habitum interius tamen inhumani denigrantur liuoris rubigine. 32 ICCIRCO STILUM et cetera i.e. breuiter et summatim scribo ut scilicet breuitas gignat obscuritatem iuxta illud Horatii: Breuis esse laboro obscurus fio. ET UELO et cetera i.e. non usitatis uerbis utor sed transfero me ad intima PHI- 30 LOSOPHIE Ut EX eis SUMPTA. Uel I CUttl SIGNIFICATIONIBUS NOUORUM UERBO-

RUM : non prophanorum. Prohibemur enim prophana inuenire uerba : non tarn inuenire. 33 Hec autem facit ipse quando tractat ex numero numerante et numero numerato uel quando utitur extraneo genere loquendi ut cum dicit ensis 35 et gladius et mucro sunt idem et ipse : Pater uero et Filius et Spiritus sanctus idem quidem sunt sed non ipse. Sed ad quid UELO ? Ad hoc scilicet UT HEC MIHI COLLOQUANTUR et cetera. UT dicit COLLOQUANTUR uocat et sui participatione et illius sui solutione illius in iudicio. 40 34

si QUANDO. Hie captat beniuolentiam. CETEROS UERO et cetera. Ita breuiter scripsi ut UOBIS TANTUM coLLOQUATUR. Sed alios ITA suMMOUiMUs i.e. seorsum intellectum posuimus UT UIDEANTUR INDIGNI AD EA LEGENDA QUI NEQUIUERINT et cetera. 45 35

SED NEC TANTUM et cetera. Hie est duplex littera. Sed prius hanc exponamus. Continuatio : proposuimus questionem [f. 72] soluere. SED tamen nemo debet a nobis expectare ut QUANTUM HUMANE RATIONIS INTUITUS se potest extendere ad

23 (margaritas) Matth. 7: 6. E. K. Rand, Johannes Scottus 31. Glarembald, De Hebd. 11; p. 195. 28 (Horatii) Ars poet. 25. Commentum, prol. 10. 38 ut hec mihi: ut hec deum MS. 44 nequiuerint: nequit MS. 47 (duplex littera) Clarembald, DTrin, prol. 26; p. 83: Hoc loco duplex littera solet inueniri. Gilbert, DTrin I, 3, 25 prol.; p. 68.

De Trinitate 31-41

489

cognitionem diuinorum tantum de eis dicamus. SED ilia tantum expetit 50 que sufficiant ad soluendam questionem. 36 Est enim FINIS in theologia ultra quern non licet accedere. Et hoc probat per inductionem progrediendo a particularibus ad particulare. Uel potius utitur exemplo. NAM CETERIS quidem. Uere, in theologia est finis quern non licet transgredi quia est ita in CETERIS ARTIBUS. Et uere in CETERIS 55 quia in phisica. 37 NEQUE ENIM et cetera i.e. finis medicine est i.e. ad hoc tendit officium medicine ut que necessaria sunt ad sanandum semper apponat. Non tamen ad hoc tendit ut SEMPER SALUTEM oflferat. Nee ideo tamen minus suum complebit officium si NICHIL omisit de necessariis ad sanandum. 60 IDEMQUE IN CETERIS ut in rethorica. Non enim ad hunc finem tendit orator ut semper persuadeat sed ad hoc ut quantum in se est persuadeat. 38 Sic et finis logice est que quibus substantialia sunt considerare : non autem quare sint substantialia. Hoc enim ad phisicam pertinet. 39 Alia littera solet esse inferior uersu hec scilicet: SED SANE TANTUM 65 uel NUNC TANTUM et cetera. Hec enim plus ualet quam sic exponimus et cetera : proposui soluere questionem sed oportet SANE uel NUNC TANTUM et cetera quasi diceret: nemo debet expectare A NOBIS hec ut plenarie demus cognitionem de distinctione trium prsonarum in una essentia cum in hoc seculo plena non possit haberi cognitio. 70 SED SANE querat TANTUM et cetera. Sunt enim quedam que humana ratione non comprehendi possunt sicut ea que credere iubemur, discutere prohibemur. Alia littera habet SED NE. Et est NE affirmatiuum pro etiamsi. 40 Bene dixit AD CELSA CONSCENDERE quia est descensus ad infima et ita 75 est ascensus ad alta [f. 72v] . Cetera non mutantur. AT QUANTUM et cetera. Hie petit UENIAM. Non quod aliquid heretice senserit sed si questionem non satis sufHcienter soluerit. Non enim negligentie illius est imputandum sed difHcultati materie. 41

UOBIS TAMEN.

Etsi petierim ueniam TAMEN UOBIS et cetera. SEMINA RATIONUM appellat 52 in theologia: in theologis MS. 58 non tamen: non tantum MS. 65 (sed sane) Comm. 13 prol. Gilbert, DTrin I, 3, 26; p. 69. 67 nunc tantum: nunc cerui MS. 76 ascensus ad: ad ascensus MS. 81 semina rationum: summam rationum MS.

80

490

Commentarius Victorinus

initia solutionis quod habuit ex beato Augustino qui summatim implicite ponderat argumentis. Bene autem initia dicuntur semina quia semen sicut excrescit et explicatur in segetem ita quod Augustinus dixit implicite per Boetium explicatur. In hoc ergo auctorizat suum opus quod postponit 85 Augustinum auctorem. 42 FRUGTUS EXTULERINT i.e. utrum in dissoluenda questione profecimus nos dico sumentes initia solutionum EX SCRIPTIS BEATI AUGUSTINI i.e. illud explicantes quod ille summatim et implicite tetigit. AC DE et cetera. KING scilicet EX DIGTIS AUGUSTINI. Uel: i.e. ab hoc loco. 90 I 43

GHRISTIANE RELIGIONIS et Cetera.

Uolens philosophus descendere ad tractandum de proposita questione premittit commendationem fidei catholice eo scilicet quod in ilia instruere intendit. In qua commendatione confutat Arrium Sabellium ac Uigilantium eosque qui in solis nominibus attendunt distinctionem personarum sicut se- 5 quens littera declarabit. 44 Hanc ergo fidem commendat ab auctore ubi dicit CHRISTIANE cuius scilicet Christus auctor est. Etiam ab usu ubi dicit RELIGIONIS cum eius usus sit exercere religionem. Et a dignitate ubi dicit REUERENTIAM. Sola enim digna reuerenda sunt. Et ab effectu ubi dicit SALUTARIE. Hoc enim 10 efficit in credente quod confert ei salutem. Et ab aptitudine [f. 73] ubi dicit UNIUERSALIUM PRECEPTA que scilicet uniuersalia dicuntur quia nullum excipiunt. 45 Euuangelium enim nee sexum nee etatem respuit nee uni genti datum est sicut lex sed omnibus oblatum. Ibi quidem dicitur deusHabraham deus 15 Ysaac deus lacob. Hie autem gratia se offert omnibus. 46 Commendat iterum fidem a cultu ubi dicit quod CULTUS eius PER OMNES cardines MUNDI EMANAUIT : colitur ab austro ab oriente ab occidente et septemtrione.

83 bene autem: uigi habere bene autem MS ( ?). 1 (christiane) PL 95, 391 B. Ven. Bedae opera omnia 8 (Basel 1563) 1101. 10 ab effectu: ab affectu MS. 13 excipiunt: respiciunt MS. 14 (sexum) Led. I, 6. Glosa I, 9. Gilbert, DTrin I, 1, 6; p. 71.

De Trinitate 41-51

491

47 Christianam religionem appellat fidem catholicam qua christiani sunt 20 religiosi. PLURES USURPANT i.e. PLURES sunt qui uolunt haberi religiosi per fidem catholicam : tamen male de ilia sentientes. Sed licet quantum in se est earn deturpare conantur tamen suum non amittit nitorem. Unde subdit: 48

SED EA FIDES et cetera. 25 Sed cum pluribus modis accipiatur FIDES uidendum est de qua fide hoc dicat. Fides enim quandoque accipitur pro credulitate ut quod credimus Christum natum ex Uirgine mortuum crucifixum fuisse tercia die resurrexisse ac uiuos et mortuos iudicaturum. Sed hec fides non discernit inter fideles et infideles. Hanc enim habent et demones. Unde lacobus demones credunt 30 et contremiscunt.

49 Item dicitur fides uirtus quod ita diffinitur ab Apostolo fides est substantia rerum sperandarum argumentum non apparentum. Sed hec diffinitio magis est data secundum effectum fidei quam secundum eius naturam. Dicitur enim substantia rerum sperandarum quia per fidem subsistunt in nobis spe- 35 randa. Ea enim nos facit sperare ea que non uidentur. Non autem dicitur substantia rerum sperandarum eo quod tantummodo de illis de quibus est spes quoniam spes solummodo est de futuris et de bonis. Fides autem et de futuris et presentibus et preteritis et etiam tarn de bonis quam de malis [f. 73v] 40 50 Per fidem enim credimus deum in principio omnia creasse et Christum carnem suscepisse de Uirgine et cetera huiusmodi que iam preterierunt. Credimus etiam uerum Corpus Christi esse super altare dum Missa celebratur. Et iterum credimus futura ut resurrectionem mortuorum et consimilia. Et credimus quod boni accipient premia : mali uero supplicia. 45 Et sic est fides et de bonis et de malis. 51 Largior ergo est fides quam spes. Sed tamen ideo dicitur esse fides substantia sperandarum ut per hoc notetur quod sicut spes non est nisi de illis que non uidentur sic nee fides. Sequitur : argumentum non apparentum. Sic quod credimus Filium de 50 Patre genitum : Spiritum sanctum ab utroque procedere : et resurrectionem mortuorum. Hec enim non possumus probare aliquibus argumentis. 30 (lacobus) James 2: 19. Comm. I, 2. 32 (Apostolo) Comm. I, 3. Glosa I, 2. Lect. I, 8. Heb. 11:1. 33 sperandarum: perandarum MS.

492

Gommentarius Victorinus

52 Sed sola fides stat pro argumento ut si quis quereret: unde scis partum Uirginis uel futurum statum electorum non habeo aliud argumentum nisi quod indubitanter credo illud quod Prophete et alii qui per Spiritum sane- 55 turn sunt loquuti ita dixerunt. Quos deus nullo modo falleret cum in eis loqueretur et miracula faceret et cetera ex maxima parte que dixerunt uideo completa etcetera complenda non ambigo. In his ergo sola fides est pro argumento quia fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum. 60 53 Uel: argumentum non apparentum quia fides est tantummodo non apparentibus. Sed constat quod fides est. Ergo constat non apparentia esse. Et ita est fides argumentum non apparentum i.e. quod non apparentia sint. Sine ista fide nulla uirtus est, nullum meritum, quia hec est prima gratia que quamlibet uirtutem si non actu saltern natura. 65 54 Et hec est fides qua credimus quod dicitur catholica. Unde in Simbolo : Hec [f. 74] est fides catholica quam nisi quisque crediderit et cetera. Hec est una apud omnes. Unde Apostolus una fides unum baptisma. Si autem hoc dicatur de fide qua credimus tune non dicetur una numero sed genere ut habetur super Epistolas. Fides enim uirtus que in me est in 70 nullo alio esse potest. Sed tamen uidetur esse eadem cum ilia que in alio est quia est illi consimilis. Hie ergo agit de fidei uirtute uel potius de fide qua credimus. 55 Dicit igitur quod ilia POLLET MAXIME et nulla alia et SALUTARIE i.e. que sola confert salutem uel SOLITARIE quia ista tantum POLLET : non secte here- 75 ticorum. Ilia dico que uocatur CATHOLICA UEL UNIUERSALIS. Et est UEL subdisiunctiuum. Eadem enim est CATHOLICA UEL UNIUERSALIS. CATHOLICA enim est communis uel uniens. Inde fides CATHOLICA quia uniens UEL UNIUERSALIS quia sicut omne uniuersale plura continet que unit in eadem natura sic FIDES CATHOLICA omnes unit in eisdem sacramentis in 80 eadem spe et in eadem caritate. 56 Quid plura ! Omnes unit indifferenter in uno nouo homine. Unde in Actibus Apostolorum multitudinis credentium cor unum et anima una. Et Apostolus in Christo non est ludeus uel gentilis uel uir uelfemina. Nulla enim estpersona-

56 ita dixerunt: inde dixerunt MS. 59 (meritum) Glosa I, 15. Gregory, Horn, in Ev. II, 26, 1; PL 76, 1197C. E. K. Rand, Johannes Scottus 49. 65 si non actu: sine actu MS. 66 (Simbolo) Symbolum Quicumque. 68 (una fides) Eph. 4: 5. 70 ut habetur: ut haberetur MS. 80 unit in eisdem: unit in eis MS. 83 (Actibus) Acts 4: 34, Gomm. I, 5.

De Trinitate 52-61

493

rum acceptio apud deum quasi diceret nee quod est ludeus uel uir aliquid 85 affert ad salutem nee quod est gentilis uel femina aliquid affert ad salutem. Et alibi: fides est prima unio ad deum. 57 Ipse etiam duas hie ponit causas quare dicatur CATHOLICA UEL UNIUERSALIS. Sed altera uidetur ethimologia esse huius que dicitur UNIUERSALIS hec scilicet PER uniuersos TERMINOS EMANAUIT. 90 Regule dicuntur a regendo eo quod nos regant docendo quid uitare quid facere debeamus. UNIUERSALIS quia omnes complectitur. INTELLIGATUR AUCTORITAS [f. 74v] dicit que magna est. Ipsa enim confert salutem. EMANAUIT i.e. defluxit pedetentim uno climate ad aliud clima. PENE. Est forsitan aliquis locus in quo ipsa non incolitur. 95 58 cuius HEG. Posita commendatione fidei catholice subiungit quid sentiat de distinctione trium personarum in eadem essentia. Aliud enim ipse aliud secte hereticorum sentiunt qui heretici dicuntur i.e. diuisi. Heresis enim diuisio. Ipsi autem ab unitate ecclesie sunt diuisi. Et est in hoc loco fundamentum 1 fidei nostre ponendum. 59 Est igitur fundamentum fidei nostre ut credamus unam esse diuinam essentiam et tres personas distinctas : distinctas quidem sed non disiunctas : indiuisas sed non coniunctas. Item quod Pater genuit sibi Filium consub- 5 stantialem. Et quod Spiritus sanctus procedit ab utroque. Item quod tres persone subiecte quam ex parte. Parti huic aut fidei attestatur nouum ac uetus testamentum. 60 Unitatem namque essentie inuocat uetus testamentum ubi dicit Israel deus tuus deus unus est et non erit in te deus recens neque adorabis deos alienos. 10 Item Ueritas in Euuangelio ego et Pater unum sumus. Qui uidet me uidet et Patrem. Per hec uerba aperte declarans et essentie simplicitatem et personarum distinctionem : unum referens ad substantiam : ego et Pater ad personas. 61 Hanc iterum personarum distinctionem ueteris testamenti pandit auctoritas : ibi scilicet faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Cum 15 enim dicendo non sit loquutus ad angelum uel ad aliquam creaturam deus aperte personarum pluralitatem demonstrauit. 89 (ethimologia) Ch. Thurot, Notices 146-147. 92 intelligatur: intelligitur MS. 94 clima pene: clima que MS. 96 cuius hec: cur hec MS. 99 heresis: hereses MS. 9 unitatem: unitate MS. Deut. 6: 4. Ps. 80: 10. John 13: 10 and 14: 9. 15 (faciamus) Gen. 1: 26.

494

Commentarius Victorinus

Quam etiam philosophi ex creaturis cognouerunt ut Plato et alii. Intellexerunt enim togaton et noym [f. 75]. Sed in tercio signo defecerunt magi Pharaonis quia licet togaton et noym philosophica indagatione intellexerint 20 tamen personam Spiritus sancti nullatenus comprehendere potuerunt. 62 Quod Pater ab eterno Filium genuerit ex his uerbis manifestum est ego hodie genui te. Per hodie enim quod presentiam temporis designat notatur eternitas que nescit preteritum uel futurum. Per genuit perfectio ut non sit Filius imperfectus deus sed coeternus Patri et consubstantialis. 25 63 Greci dicunt Spiritum a Patre procedere non autem a Filio eo scilicet quod in Simbolo quod in Nicena Sinodo fuit publicatum non repperitur ubi etiam promulgatum est ut qui aliud dixerit anathema sit. Ideoque dicunt nos esse sub anatemate. Quod falsum est quia non dicimus aliud i.e. contrarium. Immo potius 30 ipsi aperte contra Apostolum dicunt. Dicit enim quia mittit Spiritum Filii sui clamantem in cordibus nostris abba pater. Et alie plures auctoritates id consonant. 64 Fuerunt enim quidam ignominiosi quorum nomina iam aures catholicorum offendunt qui ex parte subiecti non concederent unum deum tres 35 esse personas hoc argumento se ipsos confundentes uel illudentes : nichil est id cuius est. Sed diuina essentia est trium personarum. Quare non est tres persone. 65 Sed contra hos aperte Augustinus in libro De Trinitate : Tres personas inquid eiusdem substantie dicimus. Sed ne propter hoc uideretur negare 40 tres personas esse unam et eandem essentiam subdit quasi corrigendo : uel tres personas eandem essentiam dicimus non autem ex eadem essentia quasi aliud sit natura et aliud persona. Ecce quomodo profitetur idem esse naturam et personam et ideo unam naturam esse tres personas et tres personas unam naturam. 45

19 (togaton) Abelard, Theol. chr. I, 5; PL 178, 1153D. Theol. Summi Boni I, 5; ed. Ostlender 15. Macrobius, In sown. Scip. I, 2, 14; ed. lacobus Willis (Leipzig 1963) 6. 23 (ego hodie) Ps. 2: 1. Abelard, Theol. Summi Boni I, 5; ed. Ostlender 8. Theol. chr. I, 5; PL 178, 1135A. J. Javelet, Arts 262. 26 (Greci) Abelard, Theol. Summi Boni III, 3; ed. Ostlender 103. Theol. chr. IV; PL 178, 1304D. Ysagoge III; ed. A. Landgraf 254. Summa sent. I, 6; PL 176, 52D. 30 (contrarium) Summa sent. I, 6; PL 176, 52D: qui aliter i.e. contrarium. 32 (clamantem) Gal. 4: 6. Abelard, Theol. Summi Boni III, 3; ed. Ostlender 104. alie plures: alie plura MS. 36 (nichil est id) Glosa I, 17. (Augustinus) De Trin. VII, 6, 11; PL 42, 945: Summa sent. I, 6; PL 176. 51D. Lombard, Sent. I, 5, 2; ed. Quaracchi (1916) 50.

De Trinitate 61-71

495

66 Iterum pertinet [f. 75v] ad nostre fidei fundamentum Uerbi incarnatio ut scilicet credamus dei Filium assumpsisse carnem ex Uirgine et in Uirginem. Quam carnem et creando assumpsit et assumendo creauit : non de nichilo carnem sibi in utero Uirginis creando formando sicut quidam heretici senserunt sed potius de substantia Uirginis carnem assumpsit quam assu- 50 mendo creauit i.e. purificauit non conceptus libidinosa lege concipiendi et ideo immunis ab omni peccato non tamen a pena peccati. 67 Hanc enim sustinuit non necessitate sicut ceteri homines sed sola uoluntate : unus et idem deus et homo, homo et deus, et eadem persona. Due enim in ipsa nature — diuina scilicet et humana — tres substantie : caro et ani- 55 ma et diuinitas. 68 Sic ergo hec et cetera que ad incarnationem pertinent credere debemus. Sic et resurrectionem mortuorum. Et hec ad fundamentum fidei nostre pertinent. 69 In hoc quod dicit DE TRINITATIS confutat Sabellium qui propter sim- 60 plicitatem substantie impie confudit personarum Trinitatem eosque simul qui modificant deum uel in nominibus attendunt Trinitatem. In eo quod dicit UNITATE confutat Arrium qui propter personarum distinctionem nefarie distrahit substantie simplicitatem ut superius monstrauimus. 70 PATER INQUIUNT catholici est DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS. 65 Hinc emersit uigilantiana heresis. Uigilantius enim transferens naturalium rationes ad theologiam tres deos asserebat. Dicebat enim hoc argumentum necessarium : Socrates est homo Plato est homo Cicero est homo. Ergo sunt tres homines et non unus homo. Item Socrates est albus Plato est albus Cicero est albus. Ergo sunt tres albi et 70 non unus albus. Ergo si Pater est deus Filius est deus Spiritus sanctus est deus erunt tres dii et non unus deus [f. 76]. 71 Deceptus fuit putans quod sicut in naturalibus ad pluralitatem personarum subintrat pluralitas nomen nature et ipsam naturam et possit did. tres homines ita in deo ad pluralitatem personarum subintrat pluralitas 75 nomen nature et ipsam naturam ut possit dici tres dii. 48 (carnem et creando) Summa sent. I, 15; PL 176, 71 A: Animam namque creando assumpsit... 54 (due enim) Summa sent. I, 15; PL 176, 70D: In Christo enim duae sunt naturae... Ysagoge; ed. A. Landgraf 162. 60 de Trinitatis: de Trinitate MS. 66 (uigilantiana heresis) Gilbert, Exp. in Quicumque 27; ed. Haring 34. 74 et possit dici: non possit dici MS.

496

Commentarius Victorinus

72 Hinc fertur beatus Ambrosius mire simplicitatis uir respondisse quod deus non saluat mundum in dialetica. Fertur etiam precepisse quod in letania diceretur : a dialeticis libera nos domine. 73 Augustinus tamen quern deus reseruauerat contra hereses argumentum 80 Uigilantii hoc modo falsificauit: non ualet inquit Uigilanti tua complexio. Nam ab alia humanitate est Socrates homo ab alia Plato ab alia Cicero. Et ideo sequitur : ergo sunt tres homines. Sed ab una et eadem deitate est Pater deus et Filius deus et Spiritus sanctus deus. Et ideo non sequitur : ergo sunt tres dii. 85 74 Ubi autem dicit Augustinus quod ab alia humanitate est Socrates homo ab alia Plato uidetur signare his uerbis uniuscuiusque hominis esse unam naturam — unam dico singularitate essentie ut quidam male interpretantes hunc locum putant. Nulla enim natura una est singularitate essentie nisi tantum natura tri- 90 um personarum. Humanitas enim non dicitur una singularitate essentie sed potius dicitur una unione. Nee unitas Socratis est una singularitate sed potius unione eo scilicet quod unit spiritum cum alio. Eadem enim est natura omnium hominum. 75 Quod bene ostendit Augustinus Super Genesim ubi dicit quod deus in 95 sex diebus creauit omnes naturas omnium rerum. Nunc igitur causas diuersas in ipsis naturis : non naturas diuersorum. Non est igitur [f. 76v] alia natura Socratis alia Platonis. Sicque in ceteris rebus. Quid est ergo quod dicit Augustinus ? Non dixit alia singularitate essentie sed alia alternitate. 1 76 Ex eo enim quod naturam humanam subintrat alternitas quam facit accidentium multitude — ex hoc inquam nomen nature et ipsam naturam subintrat pluralitas ut possit dici: iste est unus homo et iste alius homo et etiam isti sunt duo uel tres uel plures homines. 5 77 Sed quia natura diuina una et eadem singularitate essentie nee ipsam potest subintrare alternitas — nulla enim ibi est accidentium uarietas — 77 (Ambrosius) Abelard, TheoL chr. Ill; PL 178, 1216B: Ambrose, Defide ad Grat. I, 3, 42; PL 16, 559B. Gilbert, Exp. in Quicumque 27; p. 35. Nicholas of Gusa, Apologia doctae ign.; p. 21: Legitur beatissimum Ambrosium letaniis addidisse: a dialecticis libera nos, domine. 88 (singularitate essentie) Gilbert, DTrinll, 1, 19 and 24; pp. 166 end 168. 92 (una unione) Gilbert, DTrin I, 6, 16; p. 155: unum... unione. 95 (Augustinus) De Gen. ad lift. IV, 32, 49; PL 34, 326.

De Trinitate 72-80

497

ideo nee natura nee nomen nature diuine pluralitatem potest recipere. Quare non potest dici duo uel tres dii. Et ita intelligenda est predicta beati Augustini auctoritas que dissol- 10 uit Uigilantii complexionem post quam fertur etiam fecisse inuectionem hoc modo : Non amplius inquit uocaberis Uigilantius sed Dormitantius. Et hec sunt initia RATIONUM que habet Boetius ad dissoluendam questionem. Dicunt tamen quidam Augustinum fecisse predictum heretic! argumentum antequam esset conuersus. 15 78

IGITUR PATER.

Continuatio : hoc habet fides catholica quod Pater est deus Filius est deus et Spiritus sanctus est deus. Hoc enim constat quod non est nisi unus deUS. IGITUR PATER Ct FILIUS et SPIRITUS SANCTUS Sunt UNUS deUS NON TRES

DII.

20

In hoc quod dicit Pater et Filius et Spiritus sanctus distinguendo tres personas confutat Sabellium cuius fuit heresis ut eadem persona esset Pater et Filius et Spiritus sanctus. Dicebat enim quod Pater processus in Uirginem Filius est. Hinc etiam dictus est patripassianus. Quern uolentes deuitare uix libertini semi-Arriani [f. 77] facti sunt a predicate consentientes catho- 25 licis sed a subiecto non dissentientes ab Arrio ut loco suo patebit. 79 In hoc quod dicit UNUS confutat Arrium Uigilantium eorumque sequaces quos omnes aperte redargauit Iherommus dicens in Epistola de explanatione fidei ad Damasum papam : Confundentes Arrium unam eandemque Trinitatis essentiam dicimus. Proprietatem Sabellii declinantes tres personas 30 expressas sub proprietate distinguimus. Item : Non enim nomina tantummodo sed etiam nominum proprietates i.e. personas uel ut Greci exprimunt ypostases i.e. subsistentias confitemur. — Ecce contra eos Iheronimus. 80 cuius GONIUNCTIONIS i.e. quod ita inde referunt ex predictis : cuius 35 Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus deus non tres dii EST RATIO i.e. argumentum INDIFFERENTIA. Et est una pars composita. Sed hie ad intelligendam indifferentiam premittende sunt auctoritates Augustini et Hilarii quibus ipsi uoluerunt 12 (non amplius) Cf. Jerome, Ep. 109, 1; PL 22, 907. Gilbert, Exp. in Quicumque 27; p. 35: Tandem Augustinus... ei improperando dixit: Amodo non uocaberis Uigilantius sed Dormitantius. 16 igitur pater: ubi pater MS. 28 (Iheronimus) Abelard, Theol. scholarium III; PL 178, 1254A. Sic et Non 8; PL 178, 1362B. Summa sent. I, 10; PL 176, 59B. Ysagoge; ed. Landgraf 259. 31 (item) Abelard, Theol. Summi Boni II, 5; ed. Ostlender 62. 39 premittende: pretermittende MS.

498

Commentarius Victorinus

distinguere personarum Trinitatem in eadem substantia quantum in hoc 40 seculo potest cognosci. 81 Ad hanc enim pro modulo capacitatis nostre declarandam dicit Augustinus : In Patre unitas in Filio equalitas in Spiritu sancto unitatis equalitatisque conexio uel concordia. Sed sicut ex formula uerborum haberi potest uolens Augustinus quo- 45 quo modo insinuare quod ineffabile erat et incomprehensibile confugit ad mathematicam. Arithmetici unitatem principium numerorum constituunt. Ex ipsa enim omnes numeri procreantur. Ilia autem simplex est et ex nullo procreata. Generantur equidem numeri alii ex aliis. Sed generatio in numeris 50 nichil aliud quam multiplicatio eorum per eundem numerum [f. 77v] uel per alium facta. Per eundem sicut binarius multiplicatus per se generat quaternarium. Bis bini namque quatuor sunt. Per alium sicut binarius multiplicatus per ternarium generat senarium. Bis enim terni uel ter bini senarium reddunt. 55 82 Cum igitur unitas sit principium numerorum generatio in numeris nichil sit aliud quam multiplicatio prima generatio in numeris fit multiplicatione unitatis. Multiplicatur et unitas per se unitas hoc modo : unus unus — si hec dictio, scilicet unus, sit in usu. Sed quia non est in usu loco illius dicimus iccirco semel unum generat ex se unitatem : non se tamen nee 60 aliam sed sibi equalem. Se non generat quia non ad hoc multiplicatur ut sit unitas cum iam constet unitatem esse. Aliam uero non generat quia in ipsa multiplicatione non fit distractio simplicitatis essentie unitatis. Immo per multiplicationem sui generat 65 unitatem in eadem singularitate essentie. 83 Unde apparet illud argumentum esse falsum heretici: deus genuit deum. Ergo aut se aut alium deum. Hunc mentitum esse comprobamus per predicta. Unitas enim per se multiplicata generat unitatem : nee se nee aliam. Sed quoniam tantum est dicere semel unum quantum unum 70

42 (Augustinus) De doctr. chr. I, 5, 5; PL 34, 21. Sent. I, 31, 2; ed. Quaracchi (1916) 195. Tract. De Trin. 12. Led. VII, 5. Glosa V, 7 and 21. 46 (confugit) Tract, de Trin. 12. 47 (arithmetici) Boethius, De musica II, 7; PL 63, 1200A: Est autem quemadmodum unitas pluralitatis numerique principium ita aequalitas proportionum. Gilbert, DTrin II, 2, 63; p. 176: caret unitas numero.

De Trinitate 81-88

499

unum aut non est equalitas ideo dicimus quia dum unitas multiplicatur generat equalitatem in eadem essentia. 84 Sed quia dicitur equale semper respectu illius cui est equale et illud cui est equale respectu illius quod est ei equale ideo ex unitate et equalitate procedit conexio unitatis et equalitatis in eadem singularitate essentie. Uere 75 tamen unitas generat conexionem quia non multiplicatur ad hoc ut sit conexio sed ex unitate et equalitate procedit conexio tribus attributa personis. 85 Sicut enim [f. 78] unitas ex se generat equalitatem in eadem essentia nee generat conexionem sed procedit conexio ex unitate et equalitate ita — si liceat minima maximis comparare—Pater ex se Filium sibi consub- 80 stantialem : non alium deum. Nee genuit Spiritum sanctum. Sed procedit Spiritus sanctus a Patre et Filio in eiusdem essentie simplicitate. 86 Inde etiam quod Filio attribuitur equalitas dicitur deus creare omnia in Filio et non in Spiritu sancto cum tamen opera Trinitatis sint indiuisa. In equalitate enim creat deus omnia quia quantum substantialis forma 85 unicuique attribuit tantum creat deus in illo. Quantum enim attribuit humanitas homini tantum nee plus nee minus creat deus in homine. Hoc enim quod aliquando nascitur strumosus uel monoculus uel habens aliquid huiusmodi habet ex contingenti: non ex creatione. Et sic est in ceteris rebus. 90 87 Item quia Filius dicitur equalitas dicitur deus formas creare in Filio. Quod satis potest exponi. Sed his qui sese profundius intelligunt exponendum est. Sicut enim unitas principium est numeri ita — ut dicit Boetius in Musica — equalitas principium est multiplicitatis. Ubi autem multiplicitas 95 ibi maioritas quia minoritas : quare et inequalitas. Est igitur equalitas principium inequalitatis. 88 Inequalitas autem omnium in formis consistit. Solis enim formis a se separantur res et discernuntur. In materia enim omnia creauit. Cum Filius dicatur equalitas — ut premonstratum est — equalitas autem principium 1 sit inequalitatis que in formis consistit merito dicitur Filius uel Pater in Filio formas creare. 71 est equalitas: unum cantandum aut nota est equalitas MS. 82 in eiusdem essentie: in eius essentie MS. 94 (Boetius) De Musica II, 7; PL 63, 1200G. Cf. Ambrose, Defide adGratianum I, 2, 19; PL 16, 555G: Unitas numerus non est sed haec omnium ipsa principium est. 97 principium inequalitatis: principium equalitatis MS.

500

Commentarius Victorinus

89 Eandem iterum personarum distinctionem uolens declarare Hilarius confugit ad similitudines. Ait enim : accendatur lucerna et sumatur alia 5 eiusdem longitudinis [f. 78v] et eiusdem magnitudinis et in cera et in ligno et accendatur ad aliam. Totum lumen necessario sumit ab ilia. Si enim partiretur, lumen totum non remaneret. Sed totum remanet lumen. Ergo non pars sed totum lumen sumptum est. Eiusdem igitur prorsus substantie est lumen sumptum et lumen a quo sumitur. 10 90 Sed et a lumine a quo sumitur et a lumine sumpto procedit splendor qui totus est in lumine sumpto et totus in lumine a quo sumitur i.e. eiusdem prorsus substantie est cum illis. Et nota quod cum fiat hie mentio de igne non agitur de carbone uel flamma sed de splendore cum his tribus modis dicatur ignis sicut aperit 15 Calcidius Super Timeum Platonis. Cum ergo splendor sit accidens quomodo dicitur eius aliqua esse substantia ? Sed substantia luminis dicitur uerum esse illius sicut aliqua dicitur esse substantia albedinis : immo forme uere dicuntur esse. Sed de hoc alias. 91 Licet ergo eadem prorsus sit substantia predictorum ita tamen sunt20 mirabili lege nature distincta ut non possit dici ueraciter lumen a quo sumitur est lumen sumptum uel lumen procedens uel e conuerso. Immo splendor a quo sumitur est alius a splendore sumpto : et splendor sumptus est alius a splendore procedente. 92 Sic igitur — si liceat minima maximis comparare — Pater qui genuit 25 et Filius genitus et Spiritus sanctus procedens unius et eiusdem prorsus substantie sunt et tota diuinitas in Patre tota in Filio tota in Spiritu sancto. Nee tamen Pater est Filius uel Spiritus sanctus : immo alius Pater a Filio alius Filius a Spiritu sancto. Sed hoc tamen deest ad perfectionem similitudinis quod similitudo ista circa corporea consistit. Et iccirco 30 interuenit localis remotio que [f. 79] nullo modo esse potest in tribus personis. 93 Abstrahatur igitur splendor flamme : ita tamen quod nulla fiat ibi confusio uel conglobatio luminum. In anima patet. Anima enim ex se generat sapientiam suam et intra se et ex sapientia et ex anima procedit dilectio 35 qua anima suam diligit sapientiam et sapientia animam. Nullaque est ibi localis distinctio nee substantie confusio. 4 (Hilarius) Tract, de Trin. 21. 8 lumen totum: suum totum MS. Tim Plat. 335; ed. Waszink 328. Abelard, Theol. chr. I; PL 178, 1154A. sumitur alius MS.

16 (Calcidius) Cf. In 23 sumitur est alius:

De Trinitate 89-99

501

Sic Pater genuit Filium ex se nee extra se sed in eadem essentia. Et ab utroque procedit Spiritus sanctus in eadem prorsus substantia. Nee est ibi localis distinctio uel substantie confusio siue conglobatio. 40 94 Sic igitur fugit ad similitudines beatus Hilarius insinuare trium personarum distinctionem quantum in hoc seculo cognosci potest. Ex prima igitur similitudine habeatur trium personarum distinctio in eadem essentia et quod deus genuit deum nee se nee alium deum. Ex secunda uero habeatur idem modus essentie in tribus personis. Ex tercia habeatur nullam in deo 45 esse localem distinctionem uel substantie conglobationem siue confusionem. 95 Et sciendum est has similitudines ualere ad exponendum illud Apostolifigura et splendor. Quod enim dixit figura retulit ad hoc quod Filius dicitur unitatis equalitas i.e. primus tetragonus. Est namque semel unum primus tetragonus qui rationibus predictis Filio dei attribuitur. Unde Sibilla 50 Hispana : Cum perueneris inquit ad costas primi tetragoni sedentis ad costas tetragonorum stantium eternorum et cetera. Sic per primum tetragonum Filium dei designans : per tetragonos angelos. 96 Ideoque hunc sedentem illos uero stantes asseuerans quasi huius regnare illorum uero utilium famulantium astare est proprium. Quod autem dixit 55 splendorem tulit [f. 79v] ad hoc quod Filius dicitur lumen de lumine. 97 Iterum Hilarius altius descendens distinguit Trinitatem personarum in eadem essentia theologice dicens : In eterno infinitas species in imagine usus in munere. Quidam tamen aut hec uerba non intelligens aut noua de more suo 60 uolens inuenire transmutauit in eterno infinitas sic dicens : In Patre eternitas species in imagine et cetera. Sed de hoc non euro. 98 Quod igitur Hilarius dicit: In eterno infinitas theologice dictum esse nemo debet ambigere. Infinitum enim nomen est abnegationis : eternum uero nomen positionis. 65 99 Theologia autem alia est affirmationis alia negationis sicut beatus Dionisius utendo utraque bene declarat: Theologia affirmationis est per quam

39 ab utroque procedit: ab utraque procedit MS. 47 (Apostoli) Heb. 1: 3. Comm. II, 33. 50 (Sibilla) Comm. II, 34. 57 (Hilarius) De Trin. II, 1; PL 10, 51 A. Augustine, De Trin. VI, 10, 11; PL 42, 931. Sent. I, 31, 2; p. 192. Gf. N. Haring, Simon of Tournai 330. 66 (affirmationis) Tract, de Trin. 26.

502

Gommentarius Victorinus

affirmamus de deo que digne possunt dici de deo ut cum dicimus : deus est uita deus est ueritas et cetera huiusmodi. Et secundum theologicam affirmationis data est ilia descriptio de deo 70 a Parmenide philosopho quam utinam dedisset aliquis sanctorum : deus inquit est cui quodlibet esse quod est est esse omne id quod est. 100 Quid sibi uoluit philosophus ? Numquid per omne et quodlibet pluralitatem in deo constituit ? Absit. Immo tantum pluralitatem uocabulorum complexus est. Intellexit igitur quod deum esse iustum non est aliud 75 quam deum esse uel deum esse magnum fortem pium et cetera huiusmodi quam deum esse deum. Nullam enim pluralitatem ponunt in deo omnia predicta. 101 Hoc idem dicit Augustinus : Quicquid est in deo est deus i.e. fortitudo in deo deus est : sapientia in deo deus est : ueritas in deo deus est. Quod in 80 nullis creaturis uerum esse potest. 102 Theologia negationis est quod per omnia rerum uocabula de deo negamus sicut [f. 80] facit beatus Dionisius in lerarchia dicens : Deus non est ueritas non est sapientia non est uirtus. Non multo post uero omnia uocabula que negauerat affirmat de 85 deo per theologiam affirmationis dicens : Deus est uita deus est ueritas sapientia uirtus. Non quod fuit sibi contrarius. Non quod modo affirmat, ante autem negauerat. Absit. 103 Cum enim affirmat deum esse uitam affirmat deum esse deum. Cum uero negat deum esse uitam uel alia huiusmodi non negat deum esse deum : 90 immo negat a deo uocabulorum proprietatem ac statuum discretionem. Omnia enim uocabula formas sequuntur quoniam a formis rebus sunt data : ut hoc nomen homo ab humanitate datum est sic hoc nomen lapis a lapiditate. Et quia uocabula formas sequuntur formis autem habent queque distingui iccirco sunt statuum discretiua. 95 104 Audito enim hoc nomine homo earn rem que est homo intellectu discernimus a lapide et ab aliis rebus : nullum tamen hominem discrete com71 (Parmenide) De septem sefitenis 7; PL 199, 96IB: Parmenides quoque dicit: deus est cui esse quidlibet quod est esse omne id quod est. Alan of Lille, Theol. reg. 8; PL 210, 627C. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 23; p. 46: Unde Parmenides subtilissime considerans aiebat deum esse cui esse quodlibet quod est est esse omne id quod est. 71 utinam dedisset: utrum dedisset MS. 73 et quodlibet: et quilibet MS. 79 (Augustinus) Lect. II, 60. De Hebd. 24. Glosa II, 13. 83 (Dionisius) Tract, de Trin. 26. 96 homo earn: homo nam MS.

De Trinitate 99-110

503

prehendentes. Sic etiam quod hoc nomen iustus datum est a iustitia. Hoc nomen uero fortis datum est ab alia qualitate, scilicet a fortitudine, dum de homine diuersos status discernunt. Aliud est enim hominem 1 esse iustum esse fortem : aliud etiam esse hominem quam esse iustum quam fortem. 105 Sed non ita in deo. Dum enim ad deum transferuntur uocabula nullo modo statuum discretiua esse possunt. Si enim status ad deum translata 5 discernerent nullo modo si deus esset iustus fortis dici potuisset cum deus quiddam simplex sit. Alium enim statum poneret iustus : fortis alium. 106 Dum igitur negauit Dionisius a deo predictam uocabulorum proprietatem statuumque discretionem attendens [f. 80v] ergo cum dicitur : deus est iustitia uel iustus uel ueritas et cetera que de deo digne dici possunt 10 nulla fit statuum discretio nee predicatur qualitas uel quantitas sed substantia supra substantiam i.e. yperusia ut idem Boetius est dicturus. 107 Nulli enim status in deo sunt quibus discerni possit ab aliis rebus si aliis dicere possim. Neque intelligi potest. Unde Basilius Super lerarchiam ubi dicit deus non est uita : dum deum inquit intelligo intellectus potius 15 accedit ad nichilum quam ad aliquid i.e. ad remotionem omnium quasi diceret: considerans deum potius intelligo quid non sit quam quid sit. Nee tamen dixit ad nichilum sed potius ad nichil. 108 Dum enim cuncta remouentur intelligitur deus quoquo modo ut cum dicimus : deus est quod neque est sol neque luna neque celum neque 20 mundus. Quid non sit quidem scimus. Quid sit uero non ad plenum intelligimus. Et ita quoquo modo datur subintelligi. 109 Unde Augustinus : Quid deus sit intelligere nequeo quid mente circumdare ut audito hoc nomine homo rem huiusmodi intelligimus i.e. mente circumdamus. Audito hoc nomine deus nichil mente circumdamus. Non 25 est enim hoc nomen datum ex aliqua forma que deum informet et a ceteris rebus distinguat. Sed ne nimis immoremur reuertamur ad propositum. 110 Infinitas igitur nomen est theologie negationis. Dum enim omnes res a deo remouemus et deum in obscuritate sue infinitatis intelligimus. Cum igitur infinitum nomen sit negationis nichil habet ponere. Immo si atten- 30 14 (Basilius) Tract, de Trin. 26. 23 (Augustinus) Abelard, Theol. chr. Ill; PL 178, 1242D. Sent. Parisienses I; ed. A. Landgraf 5.

504

Commentarius Victorinus

datur uis uocabuli secundum hoc quod deus dicitur infinitus non potest in deo considerari generatio uel emissio uel processio sed tantum omnium rerum a deo remotio datur intelligi [f. 81]. 111 Eternus autem nomen est theologice affirmationis habetque aliquid ponere. Cum enim eternus sit quod cum sit omnium terminus nullus eius- 35 dem est terminus non coeternus complicat principium sed simpliciter. Licet igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus sit idem eternum et ita eternum substantie nomen sit tamen quia Filius est principium de principio — eternum autem simpliciter complicat principium — attingit hoc nomen eternus personam Patris. 40 112 Additur infinitas. Nam licet Pater et Filius et Spiritus sanctus sint idem infinitum tamen cum Pater sit principium non de principio Filius uero sit principium de principio et Spiritus sanctus sit de Patre et Filio, in Patre inquam est auctoritas. Ei enim soli conuenit ab aliquo non esse. Redundat infinitas. Sic igitur quoniam eternitas notat principium, 45 infinitas uero sine principio, que duo simul coniuncta personam Patris exprimunt — sic inquam per hoc quod dixit: In eterno infinitas personam Patris insinuauit. 113 Bene ad distinguendam personam Filii dixit: Species in imagine. Est enim Filius similitudo Patris usquequaque expressa. Bene etiam per hoc 50 quod dixit: Usus in munere personam Spiritus sancti insinuauit. Cum enim necesse sit personas ad se referri ut Pater dicitur Filii Pater et Filius Patris Filius necessario — ut dicit beatus Augustinus — Spiritus sancti nomen attribui debuit sub quo referretur ad Patrem et ad Filium a quo similis procedit. 55 114 Non enim poterat dici Spiritus Patris Spiritus. lam etenim essent duo filii. Nee poterat dici Pater Spiritus Pater uel Filius Spiritus Filius. lam enim essent duo patres. Datum est igitur hoc nomen donum Spiritui sancto ut possimus dicere : Donum datoris donum et Dator doni dator [f. 81v]. 115 Sic igitur per hoc quod dixit : in munere personam insinuauit Spiri-60 tus sancti. Bene autem addidit : usus. Per dona enim Spiritus sancti utimur deo. Sic igitur distinguens personas dixit Hylarius : In eterno infinitas species in imagine usus in munere.

44 (autoritas) Augustine, Sermo 11, 12, 18; PL 38, 454.

59 (doni dator) Lect. VI, 7.

De Trinitate 110-120

505

116 His itaque declaratis antequam ad sequentia transeamus cauendum est ab Arriana heresi. Arrius enim nefarie substantie diuine ueritatem dis- 65 trahens tres personas non esse homousion sed homeusion constituit i.e. non esse unius substantie sed consimilis. Homo enim unum, usia substantia, home consimile interpretatur. 117 Et ad hoc probandum his argumentis usus est : Christus inquit uerus deus est sed ante secula uoluntate Patris factus et constitutus. Et hoc cona- 70 batur probare isto argumento : Pater genuit Filium. Aut igitur uolens aut nolens. Sed nolens non genuit quia nemo eum cogere potuit. Igitur uolens genuit. Ergo ante fuit uoluntas Patris quam Filius. Et ita inquit non sunt eiusdem substantie. Si enim eiusdem substantie, et eiusdem uoluntatis. Ergo si non eiusdem uoluntatis, nee eiusdem substantie. 75 118 Huic argumento respondet Augustinus : Queratur inquit ab heretico utrum deus sit nolens aut uolens ut eadem culpa in eundem redundet. Si enim uolens, igitur non erit eiusdem substantie cum se ipso secundum ilium. Nolens autem non est deus quia nemo eum cogit. Ergo mentitur ille dicens Filium non eiusdem substantie cum Patre. 80 119 Item Augustinus Contra Arrium : Non constat inquit quod hereticus fecit dum dicit Christum esse uerum deum. In lege enim quam ipse accipit scriptum est Israel deus tuus deus unus est. Sed aut hoc dictum est de Patre aut de Filio aut de Spiritu sancto [f.82] aut de duobus autde tribus.Si de Patre tantum : ergo Filius non est 85 deus. Quod ipse concedit. Si de Filio tantum : ergo Pater non est deus. Quod ipse non negat. Si de Spiritu sancto tantum : ergo nee Pater est deus nee Filius. Quod tamen ipse concedit. Si de Patre et de Filio tantum, Spiritus sanctus non est deus. Quod ipse affirmat. Ergo necesse est ut tres personas unum deum concedat cum legem te- 90 neat que dicit non esse nisi unum solum deum et ipsum esse uerum deum dicat. 120 Item Augustinus Contra Arrium — contra hoc scilicet quod dicit Christum factum ante tempora et ita non esse coeternum Patri : Queratur inquit an ex nichilo sit factus an ex aliquo. Si ex aliquo : igitur ex Patre cum ni- l

76 queratur: queritur MS. Tract, de Trin. 7. Augustine, De Trin. XV, 20, 38; PL 42, 1087. Sent. I, 6, 1; p. 52. Ysagoge III; ed. Landgraf 251. Summa sent. I, 7; PL 176, 53CD. Sic et Non 15; PL 178, 1372A. 81 (Augustinus) Coll. cum Maxim. 26; Contra Maxim. I, 10; II, 23, 1: PL 42, 471; 752; 796. Deut. 6: 4. Tract, de Trin. 6.

506

Commentarius Victorinus

chil esset nisi Pater. Ergo eiusdem nature est cum Patre. Sicut enim gingnit res rem eiusdem nature i.e. homo hominem leo leonem bos bouem sic deus necessario deum genuit eiusdem prorsus nature. 121 Ecce quam recta fronte contradicit eis Augustinus qui dicunt aliam 5 humanitatem e Socratis aliam Platonis et uniuscuiusque hominis esse humanitatem singularitate essentie. Dum non inueniunt eandem sic exponunt i.e. consimilem. Non enim facit Augustinus contra Arrium sed sic ut intelligeret cum esset hereticus sententiam Patrem et Filium esse homeusion i.e. consimilem 10 substantie. Quod idem in deo est quod natura. 122 Sed si ex nichilo concedit esse factum quero inquit Augustinus per quern factus ? Ipse enim dicit hunc Christum dicto precepto et uoluntate Patris tarn inuisibilia quam uisibilia ex nullis extantibus fecisse. Ergo cum omnia per Filium esse facta dicat et Filium factum concedat, necessario 15 Filium per se factum dicet qui non erat antequam factus esset. 123 Item si ante [f. 82v] tempus concedat Christum esse factum : ergo Christus eternus cum nichil ante tempus nisi eternum. Si autem aliquod tempus dicat creatum ante secula in quo sit factus Christus quero per quern sit creatum cum nondum Christus esset per quem omnia esse facta con- 20 cedit. 124 Adhuc Arrius uult probare hoc argumento Patrem esse alterius substantie quam Filium. Pater inquit misit Filium. Et Filius fuit missus. Sed alius est missus alius mittens. Ergo Pater et Filius non sunt eiusdem substantie. 25 Falsum est inquid Augustinus quia homo mittit hominem cum sit eiusdem nature mittens et missus. Sed quia ibi potest fieri separatio transferamus ad ignem. 125 Ignis enim mittit splendorem. Et est tamen eadem substantia splendor et ignis. Nee tamen attendenda est ad omnia similitudo. Splendor enim 30 qui est in pariete si possit loqui non ueraciter dicit: ubi ego sum, et Pater meus est mecum.

4 (prorsus nature) Augustine, Coll. cum Maxim. 14; PL 42, 721. 14 (extantibus) Symb. Nic.; PL 10, 507B: de non extantibus esse Filium dei. Hilary, De syn. 35; PL 10, 507C-508A. Tract. de Trin. 8. 19 quero per: quod uero per MS. 28 (ad ignem) Tract, de Trin. 8-9.

De Trinitate 120-130

507

126 Et notandum quod cum dicit hominem mittentem et missum esse eiusdem nature ut suppra similiter est contra eos qui dicunt aliam esse humanitatem Socratis et aliam Platonis. Non est sic intelligendum ab alia singula- 35 ritate essentie sed potius ab alia i.e. ab altera ut superius diligenter exposuimus. 127 Item incarnatio Filii ad hoc compulit Arrium maxime ut aliam diceret esse substantiam Patris aliam Filii. Putauit enim hereticus quod si una et simplex esset substantia trium personarum constat Filium esse incarna- 40 turn quia non sine substantia diuina necesse esset substantiam Patris et Filii et Spiritus sancti incarnari et propter hoc substantiam que Pater est et sic tres personas esse [f. 83] incarnatas. Deceptus fuit hereticus. 128 Aliter sentit fides catholica. Confitetur enim unam et indiuisam esse substantiam trium personarum et tamen Filium sic incarnatum quod non 45 Patrem uel Spiritum sanctum cum tamen indiuise sint persone et ubi Filius ibi et Pater et Spiritus sanctus. Quod quomodo sit sciri non potest. Sed aliquantum per quandam similitudinem potest dari subintelligi per tria pronomina : scilicet hoc et id et idem. 50 129 Cum enim dico hoc, demonstro de quo uelim loqui simpliciter : sic scilicet quod non noto per hoc precessisse loquutionem cum aliquo. Ut autem profero id, per id loquor de eadem substantia qua et ante. Sic tamen pendet loquutio ex precedentibus. Cum enim id dicatur in respectu semper trahit secum id ad quod refertur. Dum autem postea profero idem, de 55 eadem substantia noto fieri loquutionem sic quod equaliter refertur idem ad id et ad hoc. 130 Hoc ergo exprirmt personam Patris quia sicut hoc non ostendit pendere loquutionem ex precedent! cum faciat primam cognitionem sic Pater a se ipso est: non ab alio. 60 Id autem Filio conuenit quia sic de eadem substantia fit loquutio per id de qua et per hoc. Non tamen simpliciter. Id enim trahit hoc cum ad ipsum referatur. Sic Filius eiusdem substantie est cum Patre et ad eum habet referri a quo et habet esse. 36 ab altera: ab alterata MS. 49 (tria pronomina) Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 9; p. 18: unum tamen et idem est unitas et unitatis aequalitas et connexio procedens ab utroque — velut si de eodem dicatur hoc, id, idem. Hoc ipsum quidern quod dicitur id ad primum refertur; quod vero dicitur idem relatum connectit et coniungit ad primum. cum de eadem: cum eadem MS.

508

Commentarius Victorinus

Idem uero ad minus retinet proprietatem Spiritus sancti quia sicut per 65 idem eiusdem substantie prorsus fit loquutio de qua per id et per hoc. Tamen non simpliciter trahit id ad hoc cum ad ea referatur equaliter. Sic Spiritus sanctus eiusdem prorsus substantie est et eadem substantia cum Patre et Filio. Nee habet esse a se sed equaliter procedit a Patre et Filio et equaliter refertur ad utrumque [f. 83v]. 70 131 Nunc igitur omnino enitentes inuestigemus, si fieri possit, qualicumque similitudine Uerbi incarnationem. Prolate igitur hoc, mens concipit hoc sed nichil aliud nisi tantummodo hoc. Sed postea prolate id, mens concipit id sed non sine hoc. Id enim trahit hoc secum cum ad illud refertur. Nee tamen concipit hoc et hoc sic quod cum de eadem substantia sit loquutio 75 per utrumque pronomen. Sic — si liceat minima maximis comparare — Uirgo concepit Filium sed non sine Patre uel Spiritu sancto. Nee tamen concepit Patrem uel Spiritum sanctum sed manente una et indiuisibili substantia trium. 132 Et nota quod cum dixi: Uirgo concepit Filium sed non sine Patre 80 non retuli sine ad concepit. Sic enim concepit Filium quod non Patrem uel Spiritum sanctum. Sed potius retuli sine ad Filium qui ab eterno in Patre et Pater in ipso est. 133 Item aliam constituit heresim Arrius. Dicit enim Filium tantummodo assumpsisse spiritum : non animam. Et hoc putat Euuangelistam so- 85 nuisse cum dixit Uerbum caro factum est. Non enim dixit : factum est anima. Illudque ita exponit Pater in manu tua commendo spiritum meum i.e. diuinitatem. 134 Sed contra hoc Augustinus : Quero inquit quod exponat quod idem Christus dicit tristis est anima mea usque ad mortem. Et illud potestatem habeo ponendi animam meam et iterum sumendi earn. Et illud non derelinques animam 90 meam in inferno.

Quomodo enim diuinitas potest contristari ? Aut quomodo se ipsum potuit deus ponere ? Aut quomodo in inferno derelinquere nisi sic ut est in omnibus per essentiam ? Nullo modo. Auctoritas autem ilia Euuangeliste intelligenda est sic : partem etc- 95 nim pro toto posuit per sinedochem i.e. carnem pro homine.

75 cum de eadem: cum eadem MS. 81 concepit sic enim concepit: concipit sine enim concipit MS. 86 (cum dixit) John I: 14. Tract, de Trin. 11. 87 (Pater) Luke 23: 46. Tract, de Trin. 10. 89 (tristis) Matth. 26: 38. John 10: 18 and 15: 13. Tract, de Trin. 10. 96 (per sinedochem) Ch. Thurot, Notices 312; 314; 346; 469.

De Trinitate 130-139

509

135 Mentitus est igitur Arrius qui Christum [f. 84] tantum carnem assumpsisse et Christum non esse coeternum deo Patri nee eiusdem substantie cum Patre asseruit. Et quia nefarie trium personarum simplicitatem essentie distraxit 1 iccirco dum ad Constantinum iret — uolens more solito suam intimare heresim —diuertit ad consueta nature ibique diruta sunt eius uiscera uite dampnationem. Constantinus quoque in hanc lapsus heresim uitam terminasse dicitur. 5 136 Nunc uero salua unitate diuine substantie ad inquisitiones ubi posset latere uenenum nos transferamus. Quere ergo an persona ponat aliquid commune in tribus personis eo quod unaqueque est persona. Ad hoc dicimus quod nichil ponit commune hoc nomen persona in tribus personis eo quod datum est a personali distinctione : non a subiecta 10 unione. 137 Ex hoc enim quod dicitur persona magis distinguitur a Filio quam ostendatur habere aliquid commune cum Filio. Sed hie ab altiori oriendum est. Uocabulorum enim que de deo dicuntur alia dicuntur secundum relationem : alia denotant relationem inter personas : alia dei ad creaturas. 15 Inter personas ut Pater Filius Donum et consimilia : ad creaturas ut dominus creator principium. 138 Ut autem ait Augustinus in libro De Trinitate : Non ante fuit dominus quam eius esset seruus. Itaque temporaliter cepit esse dominus quam creatura in tempore facta cepit ei subseruire. Similiter cepit deus creator ex 20 tempore esse ex quo fecit creaturas. Deus enim creauit eas nee creatori sunt coeterne. 139 Quod autem aliqua temporaliter dicantur de deo et sine sui mutatione ostendit Augustinus per similitudinem rei qua incipit esse precium sine sui mutatione in quarto De Trinitate : Nummus inquit cum dicitur precium 25 [f. 84v] relatiue dicitur. Nee tamen mutatus est cum ceperit esse precium neque cum dicitur pignus et si qua similia. Si ergo nummus nulla sui mutatione potest relatiue dici quanto facilius de incommutabili substantia dei accipiendum est ut quantus temporaliter incipiat dici non tamen sub-

4 (Constantinus) Hist. trip. Ill, 10; PL 69, 955 or CSEL 71, 151. Commentum I, 12. Glarembald, DTrin I, 36; p. 99. Tract, de Trin. 11. 14 que de deo: que de bono MS. 18 (Augustinus) Summa sent. I, 10; PL 176, 58BD. 27 sui mutatione: murmuratione MS. Summa sent. I, 10; PL 176, 58C. Augustine, De Trin. V, 16, 17; PL 42, 922. Cf. Theol. chr. II; PL 178, 1255GD.

510

Commentarius Victorinus

stantie del aliquid accidisse dicatur uel intelligatur sed illi creature ad quam 30 dicitur. Quod autem incipit temporaliter dici quod ante non dicebatur manifestum est relatiue dici non secundum accidens quod ei aliquid accident sed secundum accidens eius ad quod dicitur. 140 Patet igitur quod ex tempore deus est dominus et creator. Et tamen 35 uerum est: dominus omnium est ab eterno : creator est ab eterno sed non ab eterno dominus uel creator. Non debet mirum uideri quod aliquid ei competere ex tempore dicitur. Namque assumpsisse carnem ex tempore conuenit Filio dei et etiam hoc nomen Christus : Christus tamen ab eterno. 40 141 Sic igitur hec nomina que ex tempore conueniunt deo ad creaturas pernotant relationem. Quod dico generaliter quod nomen denotans relationem ad creaturas per se prolatum non facit personalem distinctionem. Sed potius unitatem essentie designat. Unde non potest subintrare ipsum nomen pluralitas sed in singulari 45 numero dicitur de tribus personis ut Pater et Filius et Spiritus sanctus : non tres domini uel tres creatores sed hii tres unus dominus unus creator unum principium. 142 Dicunt tamen quidam quod predicta tria nomina modo relationem notant modo substantiam. 50 Quod autem dominus nomen sit essentie uolunt habere ex illo loco qui ascendit super occasum dominus nomen illi. Et expositores : Nomen scilicet essentiale. Sic etiam quod principium sit nomen datum ex unione substantie uolunt [f. 85] habere ex illo loco lohannis principium qui et loquor uobis. Ibi 55 enim expositor dicit quod ipsum esse principium est idem quod ipsum esse. 143 Dicunt item quod creator dicitur actu et creator natura. Creator actu habet esse ex tempore et notat relationem ad creaturas. Creator natura i.e. habens potentiam creandi habet esse ab eterno et sic est nomen substantie. Alioquin si res non essent nee Spiritus sanctus esset principium : 60 Pater quidem Filii et Spiritus sancti Filius Spiritus sancti ab eterno est principium. Sed Spiritus sanctus nullius esset principium.

35 patet igitur: pater igitur MS. 52 (qui ascendit) Ps. 67: 5.Glossa ord. in Ps. 67, 5; PL 113, 941A: nomen illi essentiale. 55 (lohannis) John. 8: 25. Glossa ord. in Joh. 8, 25; ed. Lyons (1545) 5, 21 Iv. PL 114, 391G. 61 Spiritus sancti: Spiritus scilicet MS.

De Trinitate 139-147

511

Sed nota quod licet principium absolute positum designat relationem ad creaturas tamen ex adiuncto facit distinctionem personalem ut cum dico : principium non de principio personam Patris exprimo : dum princi- 65 pium de principio personam Filii : dum principium de Patre et Filio personam Spiritus sancti. 144 Propter hoc ergo non ualet illud argumentum : Pater est principium non de principio Filius est principium de primo sed primum non de primo non est principium de primo. 70 Igitur Pater et Filius non sunt idem principium uel igitur sunt duo principia. Primum enim quod ex adiuncto facit personalem distinctionem prolatum licet dicatur in respectu ad creaturas tamen substantie unitatem declarat. 145 Per simile autem potest falsificari: Pater est deus non de deo Filius 75 est deus de deo. Sed deus non de deo non est deus de deo. Igitur Pater et Filius non sunt idem deus uel ergo sunt duo dii. Et hoc quoque eadem ratione falsum qua et premissum. Deus enim licet sit nomen substantie tamen ex adiuncto — scilicet: non de deo — personam Patris notat: cum — scilicet: de deo — personam Filii. 80 146 Queritur — cum tres persone sint unum principium — an sint principium sine principio. Et de Patre constat quod ipse est principium non de [f. 85v] principio. Querendum est igitur an Filius et Spiritus sanctussint principium sine principio. Et dico quoniam duplex est questio. Si enim hie sit sensus : 85 Filius est principium sine principio i.e. ita est principium quod numquam incepit, uerurn est. Si ergo talis sit sensus : principium sine principio i.e. principium non de principio, non est uerum : tune esset Pater. 147 Hoc idem dico de Spiritu sancto de quo etiam queritur an sit principium de principio. Sed hoc nee affirmamus nee negamus. 90 Non affirmamus ne uideamur personas confundere quia iam usus retraxit predictam nominum complurationem ad designandam Filii personam. Non negamus ne uideamur sonare Spiritum sanctum a nullo procedere et maxime quia neutrum in auctoritate inuenimus. Sic ergo habeatur de 95 nominibus significantibus relationem ad creaturas. 81 queritur cum: sequitur cum MS. ut horum MS.

92 retraxit predictam nominum: retransit predictam

512

Commentarius Victorinus

148 Nomina autem designantia relationem unius persone ad aliam semper faciunt personalem distinctionem ut Pater et huiusmodi. Nominum uero que dicuntur secundum substantiam i.e. secundum se i.e. non in respectu alia sunt data ex substantie unione : alia ex distinctione personali. 1 Ex identitate ut deus iustus omnipotens. Ex hoc non subintrat pluralitas. Ex distinctione ut persona. Ex hoc enim quod Pater distinctus est quadam proprietate a Filio et Filius a Patre habet dici Pater et esse persona et Filius alia persona. 5 149 Quod autem Augustinus dicit: persona dicitur a se sic intelligendum est i.e. non dicitur in respectu. Non enim ideo dicitur dici a se quod sit datum ex identitate essentie. Sed dicit aliquis : et si numquam Pater esset Pater nee Filius esset Filius. Quod tamen impossibile est. Nee tamen minus esset Pater persona 10 uel Filius. Quod in naturalibus patet sic ut Adam in paradise [f. 86] nee pater erat nee films — nisi dicatur films dei creatione — et tamen tune erat persona. Non uidetur ergo hoc nomen persona ex aliqua distinctione Patri uel Filio conuenire. 150 Ad hoc dico quia licet nee pater nee filius esset Adam habebat tamen 15 esse persona ex distinctione. Inde namque dicitur persona quasi per se una cum sit rationalis, cum sit distincta et discreta ab omni alia re. Sic ergo hoc nomen persona datum ex personali distinctione. Et sonat hoc scilicet: habens personalem distinctionem. 151 Quidam tamen dicunt quod in singulari numero nomen est essentie 20 et ponit aliquid commune in tribus personis sicut deus. Cum enim Pater est persona et Filius est persona non aliud dixi de Patre aliud de Filio. Sed si addatur alia ut si dicatur : Pater est alia persona a Filio uel Spiritus sanctus est tercia persona uel in plurali dicatur Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres persone iam faciet pluralem distinctionem. 25 152 Item ut dicit Augustinus hoc solum nomen est quod cum secundum se dicatur de singulis personis non singulariter accipitur in summa sed pluraliter.

6 (Augustinus) De Trin. VII, 6, 11; PL 42, 943. Abelard, Theol. schol. I; PL 178, 988D. Summa sent. I, 9; PL 176, 55D. 17 cum sit distincta: cum distincta MS. Gilbert, DTrin I, 2, 12 and Contra Eut. 3, 5; ed. Haring 60 and 272. N. Haring, The case of Gilbert 19-20. 23 Spiritus sanctus est: Spiritu sancto est MS. 26 (Augustinus) Summa sent. I, 9; PL 176, 55D. Augustine, De Trin. V, 81, 9; PL 42, 917.

De Trinitate 148-156

513

Et est inuentum ut dicit Augustinushocnomen persona cum quereretur quid tres uel quid tria uno nomine responderetur : scilicet tres persone. 30 Preter predicta est unum solum nomen, scilicet Trinitas, quod de nulla persona singillatim dicitur sed simul de omnibus : nee est substantiate sed pluralitatem designat. 153 Et nota quod cum dixi hoc nomen deus et consimilia ponere aliquid commune in tribus personis abusus sum hoc nomine commune. Non tamen 35 sine auctoritate. Dicit enim Fulgentius ad Ferrandum diaconum quod plura sunt tribus personis communia, quedam uero propria : communia ut deum esse sapientem iustum pium. Sed et ipse Fulgentius abusus est hoc nomine quod est commune. Quod enim hoc nomen commune dicitur tribus personis sic est [f. 86v] intelli- 40 gendum i.e. non est datum ex personali distinctione sed ex substantie unitate. Aliter enim est falsum. 154 Si enim attendatur propria uis uocabuli nichil prorsus tribus personis commune est. Si enim aliquid commune est eis aut igitur substantiate aut accidentale. Quod in deo nullatenus considerari potest. 45 Item si deum esse tribus personis est commune : ergo illo participant. Sed nee Pater nee Filius nee Spiritus sanctus deus est participatione deitatis : immo tantum natura. Nichil igitur tribus personis est commune si uis uocabuli attendatur. 155 At dicit aliquis : numquid deus est a deitate deus ? Numquid deus est 50 a bonitate bonus ? Concede. Ergo bonitas est aliquid unde deus est bonus quod non est deus : falsum est. Ab hoc loco emersit eorum heresis qui negant bonitatem sapientiam deitatem esse deum ita quod ilia ponatur ex parte : scilicet nisi ita intelligatur deitas est deus i.e. ille qui est deitas est deus — ut semper redundent 55 ilia uocabula ex parte parti. Decepti sunt in hoc Arrio consentientes illud quod est in creaturis in creatore attendentes. 156 Dum enim dicitur deus est bonus a bonitate uel homo est homo ab humanitate tune appositio sub qua latet uenenum consignificat causam et participationem. 60 29 (Augustinus) Summa sent. I, 9; PL 176, 56D: Augustine, De Trin. VII, 6, 11; PL 42, 943. 32 nee est: nunc est MS. Summa sent. I, 9; PL 176, 56D: Praeterea est unum... Abelard, Theol. schol. I; PL 178, 988D: Augustine, De Trin. V, 8, 9; PL 42, 917. Ysagoge III; ed. A. Landgraf 261. 36 (Fulgentius) Ep. 14, 6; PL 65, 397A or CCL 41, 391. 50 (a deitate) Led. II, 55-56. 58 uel homo est: uel est MS.

514

Commentarius Victorinus

Dum uero dicitur deus est a deitate deus uel bonus a bonitate tune propositio non significat causam uel participationem ut ipsi semi-Arriani senserunt: immo significat essentiam. Et est talis sensus : deus est deus a deitate i.e. ita est deus quod est ipsa deltas. Sicut unitas est unitas una, et bonitas est bona. Et sic per singula 65 attendendum est que hoc modo de deo dicuntur. 157 Omnes enim hec constructiones : deus est a deitate et tres persone sunt unius essentie unius nature et cetere huiusmodi sunt intransitiue sicut in Remensi Concilio sancitum est [f. 87] ut hoc quesiuit archiepiscopus ab illo qui dux est illorum. Qui huiusmodi constructiones fortassis esse tran- 70 sitiuas sentiebat. 158 Et querendum est adhuc ab ilia secta quid sibi uelit cum dicit: nichil quod sit Christi est adorandum quia si uelint dicere possessio uel pars Christi uerum dicunt. Si autem uelint dicere diuinitas que est natura Christi non est ado- 75 randa dampnabile est. Tune enim intransitiua est constructio. Et est sensus : natura trium personarum i.e. natura que est tres persone, natura Filii uel Christi natura que est Filius uel Christus. 159 Item dicet aliquis : Pater Filius Spiritus sanctus sunt una deltas unus deus. Suntne idem ? Quia si idem, ergo aut genere aut specie aut numero. 80 Sicut enim quecumque sunt differentia, genere uel specie uel numero habent differre sic quecumque sunt idem genere aut specie aut numero sunt idem. 160 Ad hoc dicimus quod tres persone non sunt idem genere non specie. Nichil enim eis est substantiale. Non concedimus idem esse numero ne incidamus in Sabellianam heresim. Si enim idem sunt numero necessario 85 ille idem deus qui est Pater est Filius sicut ille idem qui est Tullius est Cicero. Et ita erit personarum confusio. Dicimus igitur illam dictionem essendi idem esse datam in naturalibus : non esse transferendam ad diuina. Sic etiam dicimus tres personas non diflferre si proprie diflferre accipiatur. Non enim difTerunt genere uel 90 specie quoniam non participant contrariis qualitatibus. 69 (Remensi) N. Haring, Das sog. Glaubensbek. des Reimser Konsistorium von 1148, in: Scholastik 40 (1965) 55-90. Idem, Notes on the Council and Consistory of Reims (1148), in: MedStudies 28 (1966) 39-53. 70 (transitiuas) Ch. Thurot, Notices 231 and 280. 72 (secta) Cf. Geoffrey of Auxerre, Ep. ad Albinum 44-48; ed. N. Haring, in: Anal. Cist. 22 (1966) 67-68. Lombard, Sent. Ill, 9, 1; p. 591-593. 81 sunt differentia: sunt differunt MS. 88 essendi: essentiendi MS. 89 non esse: nunc esse MS.

De Trinitate 156-166

515

161 Iterum numero non differunt si proprietas uocabuli attendatur. Differre enim numero est in logica differre pluralitate accidentium que in deo nullatenus excogitare possunt. Nulla igitur differentia est in tribus personis. Et hoc est quod dicit Boetius : cuius GONIUNCTIONIS RATIO EST 95 INDIFFERENTIA.

162 Sed dicet aliquis : alia est persona Patris a persona Filii et alia [f. 87v] persona Spiritus sancti. Ergo tres persone differunt. Falsum est. Alia namque non est ibi nomen differentie : immo negationis. Et est talis sensus : alia est persona Patris alia persona Filii et alia persona Spiritus 1 sancti i.e. persona Patris non est persona Filii uel Spiritus sancti. 163 Et ut omnino possimus nobis cauere loquutionibus interrogantibus utrum tres persone differant sic distinguendum est ut sit hie sensus : differunt i.e. distinguntur uel distant. Uerum est. Si uero sit sensus : differunt i.e. 5 contrariis qualitatibus participant, falsum est. Item si interroget quis : distant numero i.e. pluralitate accidentium — sic enim dicitur in logica — falsum est. Si uero dicas : distant numero i.e. numerositate — sic scilicet quod potest dici de Patre est una persona de Filio quod sit alia de Spiritu sancto quod sit tercia persona — uerum est. 10 164 Unus deus igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus : et Pater et Filius et Spiritus sanctus unus deus. Sed hie cauendum est. Dicenti enim Pater est deus concedimus. Idem deus est Filius hoc est distinguendum. Si enim hoc totum supponatur : idem deus non est concedendum ne incidamus in Sabellianam heresim. Idem enim ad Patrem refertur. 15 165 Sicut enim cum dicimus homo currit, idem disputat, idem refertur ad hominem ut de eo processit loquutio. Et est talis sensus : idem homo currens disputat sicut cum dicitur : Pater est deus idem deus est Filius necessario. Si hoc totum supponatur : idem deus idem refertur ad deum ut de eo processit loquutio. Et est talis sensus : deus Pater est deus Filius. 20 Quod Sabelliani dicunt. 166 Sic igitur distinguendum est: Pater est deus, idem deus est Filius si hoc totum scilicet idem deus supponatur falsum est. Si uero idem non supponatur sed predicetur Pater de deo et Filius de deo ut sit talis sensus : Pater est deus, deus est idem Filius i.e. deus Filius est idem deus cum Patre 25 uerum est. Aliter est falsum [f. 88]. 18 (pater est deus) Cf. Everard of Ypres, Dialogus Ratii; ed. N. Haring, in: MedStudies 15 (1953) 273. Peter of Poitiers, Sent. I, 32; PL 211, 920A. 23 predicetur Pater de: predicetur de MS.

516

Gommentarius Victorinus

167 Deus enim Pater non est idem deus quod Filius licet idem deus cum Filio. Quod bene testatur ilia Glosula super lohannem que dicit: cuius dei ? ac si diceret: dei Patris ac dei Filii ac dei Spiritus sancti. Et ut prorsus distinguantur tres persone in eadem essentia ita dicen- 30 dum est: Pater est deus, alius idem deus est Filius ut personalis proprietas per idem deus essentie simplicitas insinuetur. 168 Queritur iterum utrum natura trium personarum sit adoranda et utrum cum persone sint eiusdem nature liceat dicere : tres persone sunt una natura. 35 Semi-Arriani dicunt tres personas esse una natura utentes ablatiuo uel per unam naturam. Et ita dicunt Patrem non esse naturam et deum non esse naturam. Natura enim nomen est abstractionis. Et sic in naturalibus tria sunt: scilicet nomen persone que quodam modo habet subesse, et nomen unionis et nomen nature que quodam modo habet superesse ut Socrates 40 homo humanitas. 169 Sic in deo persona deus et natura. Et sicut nomen unionis Pater de nomine persone — nomen uero nature non de nomine persone. Dicimus enim : Socrates est homo non tamen dicimus : Socrates est humanitas — sic deus de persona Pater non tamen natura de persona ut dicamus : Pater 45 est deus non tamen Pater est natura uel deus est natura utentes nominatiuo. 170 Sic etiam dicunt naturam diuinam non esse adorandam sed deum esse adorandum et personam. Sic igitur dicunt quod nichil Christi est adorandum i.e. nulla natura nee diuina scilicet nee humana. Et hoc uolunt habere ex auctoritate beati Augustini ubi dicit: Natura 50 non assumpsit naturam sed persona. Adorandus est igitur inquiunt qui assumpsit — scilicet persona — non qui non assumpsit i.e. natura. 171 Queritur utrum tres persone sint una natura necne. Hoc explicabimus prius [f. 88v] ostendendo an sit concedendum : natura est adoranda. Dicimus igitur quod natura nomen est abstractionis quod licet translatum 55 ad deum nullam significet abstractionem tamen semper hoc nomen natura prolatum abstractionem dat intelligere ex prima inuentione. Sed abstractio nature tribus personis nulla est.

51 adorandus est igitur: adorandum est igitur MS. Gf. Gilbert, Contra Eut. 4, 108; p. 310: Non enim assumpsit persona personam neque natura naturam neque natura personam sed tantumodo persona naturam. Gf. Sent. dw. 4, 1; ed. Geyer 53* (Augustinus). Gf. Fulgentius, Defide ad Petr. XVII, 58; PL 65, 698G: Deus enim Verbum non accepit personam hominis sed naturam.

De Trinitate 167-176

517

172 Igitur simplici querenti: est natura diuina adoranda ? dicam : ita. Et qui negat hereticus est eo quod hoc nomen natura ad deum translatum 60 non significet abstractionem. Sapient! uero hoc idem querenti postquam peruentum est ad colloquutionem dico ut sola dictionis proprietas negetur, non est adoranda eo quod semper dat intelligere abstractionem hoc nomen natura. Ut uero sensus et rei ueritas attendatur affirmo esse adorandam. 173 Sicut enim de eo qui aquam biberit negamus quod biberit substantiam 65 non rei ueritatem negantes sed ita dictionis proprietatem sic sapienti querenti utrum natura diuina sit adoranda ut sola dictionis proprietas non rei ueritas negetur dicimus : non, ut sola rei ueritas non dictionis proprietas affirmetur dicimus : ita. 174 Et quare hoc ut scilicet obseruetur dictionis proprietas nee fiat nature 70 a tribus personis abstractio. Duo enim in disputatione attenduntur : scilicet et dictionis proprietas et rei ueritas. Ad hoc autem ut subsit ueritas loquutioni tria sunt necessaria : scilicet res et loquutio et opinio. Et si loquutio et opinio affuerint ueritas inest loquutioni etiam si tercium desit: scilicet res. Et si enim non ita sit in re ut dicitur tamen si 75 opinetur proferens uerum dicitur : non mentitur sed est uerax. Mentiri enim est contra conscientiam loqui. 175 Quare si desit opinio etsi alia duo affuerint — scilicet res et loquutio — tamen mentitur proferens. Dicendo namque uera propositione mentitur aliquis quandoque quia contra [f. 89] conscientiam loquitur sic extra falsam 80 propositionem proferendo non mentitur cum sic sentiat esse ut affirmat. Dum enim ludeus dicebat de Christo tu es rex ludeorum licet uerum diceret tamen mentiebatur eo quod aberat opinio. Nee tamen mendatium dicebat quia ad hoc esset necesse ut falsum diceret cum mendatium sit falsa significatio uocis cum intentione fallendi. 85 176 Quare omnis qui dicit mendatium mentitur. Sed non omnis qui mentitur dicit mendatium sicut patet in premisso exemplo. Sicut ergo cum ludeus dicit Christo tu es rex ludeorum adest quidem dictionis proprietas. Et uerum est quod dicit. Deest tamen intentionis ueritas. Sic etiam cum dicitur : natura est adoranda abest dictionis proprietas. Et tamen subest rei 90 ueritas et intentionis.

76 uerum dicitur: utrum dicitur MS. tra MS.

82 (ludeus) Matth. 27: 11.

89 sic etiam: sic ex-

518

Commentarius Victorinus

177 Attendens igitur Augustinus dictionis proprietatem solam et non rei ueritatem dixit : natura non assumpsit naturam non negans ueritatem rei sed dictionis proprietatem licet alie cause inueniantur quare dixit: scilicet propter quosdam hereticos qui dicebant naturam nature inmixtam. 95 Ueruntamen nee uidi nee inueni aliquem qui auderet profiteri se uidisse premissam auctoritatem in Augustino. 178 Nota quod cum dicitur : deus est nomen nature et non persone isti genitiui non consignificant possessionem sed creaturam. Non enim negatur quin similiter nominat hoc nomen deus persona sicut natura. Im- 1 mo causalis est sensus : deus est nomen datum ex substantie unione : non autem ex personali distinctione. 179 Expedite utrum sit concedendum : natura est adoranda restat inquirendum utrum cum tres persone sint eiusdem nature sit concedendum 5 quod tres persone sint una natura sicut conceditur per genitiuum ita sit concedendum per nominatiuum. Sed satis declarat hoc [f. 89v] Augustinus in libro De Trinitate : Tres personas inquit eiusdem essentie dicimus uel tres personas eandem essentiam dicimus non autem ex eadem essentia quasi aliud sit natura aliud per- 10 sona. 180 Ecce quomodo Augustinus ne hoc quod tres persone dicuntur esse eiusdem substantie uideretur excludere quod dicerentur eadem substantia adiunxit: uel tres personas eandem essentiam dicimus. luxta Augustinum igitur dicimus quod tres persone sunt eiusdem nature etquod tres per- 15 sone sunt una natura utentes nominatiuo. Hoc etiam contradicenti probamus hoc modo : 181 Tres persone sunt eiusdem nature et non participatione. Igitur tres persone sunt una natura. Et tamen non dicitur : tres persone sunt eiusdem nature. Obseruatur dictionis proprietas : eo scilicet quia nomina natura 20 et persona translatiua sunt ab istis rebus ad deum. In istis rebus autem quia natura nomen est abstractionis et habet superesse — persona uero subesse — ideo autem dicimus alicuius esse nature

97 (auctoritatem) It is attributed to Augustine in Sent. diu. 4, I (p. 53*) but the author is Gilbert, Contra But. 4, 108; p. 310. Cf. Lombard, Sent. Ill, 5, 1; p. 566. Peter of Poitiers, Sent. IV, 10; PL 211, 1170C. 8 (Augustinus) Summa sent. I, 6; PL 176, 51D: Augustine, De Trin. VII, 6, 11; PL 42, 945. Lombard, Sent. I, 25,1; p. 158. Peter of Poitiers, Sent. 1,32; PL 211, 922C. 15 eiusdem nature: eiusdem natura MS.

De Trinitate 177-186

519

non tamen aliqua natura. Dum igitur dicimus tres personas esse eiusdem nature et obseruatur dictionis proprietas et rei ueritas. 25 182 Dum uero tres personas eandem dicimus naturam quia natura nomen est abstractionis — licet in deo nulla sit abstractio — non obseruamus dictionis proprietatem sed rei ueritatem. Et nota non esse concedendum Patrem et Filium esse de eadem essentia sed eiusdem essentie. Filius enim est de essentia Patris, Pater uero de 30 nulla. lam enim esset genitus uel procedens. 183 Queritur iterum utrum cum Pater sit natura et Filius eiusdem nature et Spiritus sanctus sit eadem natura et e conuerso — utrum inquam sit concedendum : natura genuit naturam uel natura personam uel persona naturam. 35 Ad hoc dico quoniam nullum istorum affirmo uel [f. 90] nego quia errorem possent hec uerba inducere. lam enim uideretur quod idem genuerunt se. Utrumque enim esset natura nomen essentie. Quare enim esset magis nomen persone cum dicitur : natura genuit quam cum dicitur : natura est Pater ? 40 184 Sed nullus catholicus negat quin de eodem loquar cum dico : diuinitas est Pater, diuinitas est Filius. De nullo autem hoc uerum est nisi de diuina essentia. Quare non posset falsificari illud argumentum etiam : deus genuit deum. Hie enim deus personam notat. Non nego ne uidear diuersificari naturam in tribus personis : sonare scilicet quod alia sit natura Filii alia 45 natura Patris. 185 Sed cum dico : diuinitas est Pater per hoc nomen loquor de diuina natura. Sed etiam cum dico : diuinitas est Filius cum diuine nature ergo attribuam esse Patrem et esse Filium quare eidem non attribuam habere Filium uel Patrem aut etiam genitum esse aut genituram esse ? Uidetur 50 namque idem esse habere Filium et esse habere Patrem. Sed forsitan non prorsus idem. 186 Licet sit uerum : quisquis est pater habet filium uel genuit non tamen quicquid — ut scilicet per neutrum fiat comprehensio. Uniuersitati enim persone conuenit gingnere : non nature. 55 Tamen non assertiue protuli sed sub questione, sub distinctione. Tamen omnia predicta concederem. Ille enim qui est natura uel persona genuit ilium qui est uel natura uel persona.

520

Commentarius Victorinus

187 Item queritur quomodo tres persone dicuntur unus deus : an scilicet unus ab unione an unus ab unitate. Sic enim dicitur unus in logica. 60 Ad hoc dicimus quod non unus ab unione sicut species uel genus dicitur. Non enim deus unit plura que eo participant substantialiter uel accidentaliter. Non enim tres persone sunt unus deus participatione. Sed quomodo [f. 90v] unus ? Numquid singularitate ut sit unus deus i.e. singularis ? Absit. Hoc enim tenet Sabelliana heresis. Si enim est singu- 65 laris deus iam una persona est tantum deus. 188 Contra quod est Augustinus in Libro questionum ueteris et none legis : Non est inquit singularis deus sed unus deus. Quomodo igitur unus ? Identitate essentie uel substantie. Item querenti: Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus solus 70 deus ita est distinguendum : si solus remoueat distinctionem personarum ut hoc totum scilicet unus solus deus i.e. sunt deus Pater et non deus Filius uel deus Filius et non deus Spiritus sanctus uel sunt deus Filius uel sunt deus Spiritus sanctus, falsum est. Hoc enim sentit Sabelliana heresis. 189 Si autem solus remoueat pluralitatem deorum ut deus predicetur 75 de tribus personis, unus uero et solus predicetur de deo et sit talis sensus : Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus solus deus i.e. sunt deus et ita quod non plures dii sed unus solus, uerum est. Item si dicatur ita e conuerso unus solus Pater est deus est Filius est Spiritus sanctus falsum est nisi deus tantum subiciatur, unus uero et 80 solus de deo predicentur sicut superius diximus. Deus Pater est deus, idem deus est Filius. Aliter falsum est. 190 Si enim hoc totum scilicet unus solus deus subiciatur falsum est. Hie enim sensus : deus Pater est Pater et Filius et Spiritus sanctus uel deus Filius est Pater et Filius et Spiritus sanctus uel deus Spiritus sanctus est Pater 85 et Filius et Spiritus sanctus. Ad maiorem ergo distinctionem sic dicendum est: non unus solus deus ut hoc totum supponatur est Pater et Filius et Spiritus sanctus : non tres dii sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus sed tres unus solus deus sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus ut sic personarum distinctio per unus solus 90 [f. 91] deus essentie simplicitas obseruetur.

67 (Augustinus) Summa sent. I, 9; PL 176, 56A. Augustine, Liber quaest. 87; PL 35, 2280. Ysagoge III; ed. A. Landgraf 261. Cf. N. Haring, In Search of Adhemar's Collection, in: MedStudies 28 (1966) 339.

De Trinitate 187-197

521

191 Item dicenti: unus est deus qui est Pater et Filius et Spiritus sanctus distinguendum est ita : si qui faciat personalem relationem, falsum est. Si uero ad substantie simplicitatem referatur, uerum est. 192 Sed nunc prodeamus. Ilia persona que Sed esse hominem est esse aliquid. Ergo ilia facta aliquid quod non est ab eterno. Ergo ilia quod est persona aut quod non est persona.

est Filius facta est homo. 95 persona que est Filius est persona facta est et aliquid Falsum est.

193 Sed hie dicendum est quot modis aliquid dicatur fieri. Quinque namque modis dicitur aliquid fieri: aut transformatione substantie fit ali- 1 quid aut transsumptione aut parcium coniunctione aut participatione — sed multipliciter — aut unione — et hoc multipliciter. Transformatione substantie duobus modis : uel mutatione materie uel mutatione substantialis forme. Mutatione substantialis forme ut aqua fit 5 lapis et uxor Loht facta est statua. Hec enim statua facta est substantialis forme mutatio ut ipsius substantie. Manet enim prorsus idem corpus. Mutata est namque hie species : non genus. 194 Sed per transmutationem substantie fit aliquid ut panis fit corpus Christi. Transit enim substantia panis in corpus Christi: non forma. 10 Sed potius he subsistunt in acre uel sine substantia. Si enim hie contingat quod alibi est impossibile non est mirum cum etiam ipsum corpus Christi ineffabili modo conceptum sit et tota incarnatio mirabili modo processerit. 195 Dicunt tamen quidam quodnichil transit in corpus Christi. Sub quibus accidentibus ante erat substantia panis, sub eisdem post consecrationem 15 est corpus Christi. Et sic exponunt illam auctoritatem : Inuisibilis sacerdos creaturas in substantia corporis et sanguinis sui uerbo suo secreta potestate commutat [f. 91v] i.e. sub eisdem accidentibus esse facit. 196 Cum queritur autem ab eis quo deueniat substantia panis que ante 20 sub illis accidentibus fuerat dicunt illam relabi in primordiali materia uel perire ex toto. Non enim habet pro inconuenienti si creatura pereat. 197 Transfusione : sicut fit aqua mixtum per transfusionem scilicet uini et aque. Parcium coniunctione : ut corpus fit ex membris et domus ex pariete et tecto et fundamento. 25 17 (inuisibilis) Lomb., Sent. IV, 10, 2; p. 801: Ivo, Decretwn II, 4; PL 161, 140A.

522

Commentarius Victorinus

Participatione : aut informatione aut inhabitatione aut alio tercio modo. Informatione aut substantial! aut accidentali. Substantiali ut materia informatione humanitatis fit homo. Accidentali: ut Socrates informatione albedinis fit albus. Inhabitatione : ut homo iustus fit deus. Non enim est natura sed participatione. Quo modo ? Non substantiali uel acci- 30 dentali sed inhabitatione i.e. quia deus inhabitat ipsum. 198 Item tercio modo fit aliquid secundum participationem : ut infidelis per susceptionem baptismi fit christianus non quod sit sed quia^participat Sacramento. Et iccirco dicitur iste modus sacramentaneus. Unione : aut spirituali aut personali. Spirituali : sicut multitudinis 35 credentium factum est cor unum et anima una eo scilicet quod spiritualiter uniti sunt in uno feruore caritatis. Personali unione : ut Filius Patris factus est homo. 199 Nullus enim predictorum modorum ei conuenit. Non enim transformatione substantie factus est quia non desiit esse deus cum factus est homo nee habebat esse ab aliqua substantiali forma que transmutaretur. Nee 40 transfusione. Non enim natura diuina inmixta est humane : quod sentit Euticiana heresis. Dicit enim Christum ex duabus naturis consistere sed non in duabus. Alteramque enim predicat inmixtam alteri. Nee parcium coniunctione quia [f. 92] Christus non constat ex partibus integralibus. 200 Nee participatione quia humanitas non est Christo substantialis 45 uel accidentalis. Etsi enim forsitan concederem quod homini illi esset humanitas substantialis sicut et michi quia uerus homo fuit sicut et ego sum non tamen concederem ideo aliquid esse substantiale Christo quia Christus nomen est persone cui nichil substantiale uel accidentale sicut uerum est corpus et animam esse partes illius hominis non tamen esse partes Christi. 50 201 Unde Augustinus : Absit ut in Christo partes esse dicamus. Nee tamen dico distinguens inter hominem et deum ac si essent diuerse regule. Nam unus et idem est deus et homo. Et homo et deus una persona est. Sed sic diuerso modo loquuntur sancti de Christo secundum diuersas in ipso naturas. 55 202 Unde Augustinus in libro De Trinitate dicit : Christus in quantum homo minor est se ipso. In quantum deus maior est se ipso. Et super ilium 35 (multitudinis) Acts 4: 32. bard, Sent. Ill, 7, 1; p. 586. 16, 2; p. 104.

51 (Augustinus) Cf. Contra Maxim. II, 10, 2; PL 42, 765. Lom56 (Augustinus) De Trin. I, 7, 14; PL 42, 829. Col. 2: 9. Sent. I,

De Trinitate 197-207

523

locum propter quod dedit ei nomen quod est super omne nomen et cetera dicunt Augustinus etiam alter dicit: deo dedit non homini, alter uero dicit: homini dedit non deo. 60 203 Quid singula persequor ? Nullus ;enim. modus ei aptari potest nisi personalis unio que usque ad tempus Christi fuit inaudita. Non maius miraculum fuit auditum unquam quam quod tercia persona humanitatem scilicet assumpsit uniendoin eadempersona nee satis est compositum factus est homo i.e. humanatus. Anima enim dicitur incorporata. Nee tamen est 65 corpus uel corporea. Non ita uerum est de Christo quod sit humanatus et non sit homo. 204 Iccirco ita exponendum est: persona facta homo et deus et homo est i.e. est humanata ita quod ilia persona est deus et homo deus : et deus et homo est ilia persona. Sic igitur dicimus quod non sequitur : deus factus 70 est homo [f. 92v] ergo factus est aliquid. Non enim iccirco est factus aliquid sed assumpsit humanitatem sibi unione personali uniendo. 205 Uel sane possumus concedere quod sit factus homo aliquid iuxta Augustinum qui dicit : Aliud ex Patre aliud ex matre sed non alius. Si aliud est ex matre ergo aliquid est ex matre. Et illud non est ab 75 eterno. Ergo factus est aliquid quod non est ab eterno. Nee inde sequitur : ergo est factus aliquid quod est persona. lam persona facta esset persona nee aliquid quod non sit persona. lam enim essent duo. Quod est falsum. Sed est factus aliquid i.e. homo et ipse est persona. 206 Item Christus est deus et non solum deus illud quod quia homo. 80 Ergo est deus et aliud persona deus. Falsum est quia illud propter quod dicitur non solum deus esse sed homo et deus. 207 Uel possumus ita distinguere : est aliud i.e. persona homo et esse hominem non est esse deum — uerum est — et aliud i.e. aliquid eius quod non est deus, falsum est. 85 Sed instabit aliquis hoc modo : Christus est aliud quam deus, Christus est duo. Falsum est quia eum esse hominem est assumpsisse humanitatem personali unione. Et hoc non est esse duo. 59 (deo didit) Augustine, Contra Max. I, 5; PL 42, 747. Abelard, Sic et Non 89; PL 178, 1475B. Geoffrey, Ep. ad Alb. 9, 47; p. 77. 65 (humanatus) Sent. Ill, 7, 2; p. 587. 73 (Augustinum) Contra Felic. 11, 12; PL 42, 1165. Sent. Ill, 7, 2; p. 584. Summa sent. I, 15; PL 716, 70D.

524

Gommentarius Victorinus

208 Item queritur cum ilia persona que facta est homo sit diuina natura — utrum inquam concedendum est: facta est homo. Ad hoc dicimus quod 90 cum natura sit nomen abstractionis licet nullam faciat in deo si ita dicatur : natura facta est homo uidebitur uersibilitas unius nature in aliam denotari. Quod falsum est. Et propter hoc quod deest dictionis proprietas non est absolute concedendum. Ueritas tamen que subest loquutioni non est neganda cum dicat 95 Leo : Assumpta est a maiestate humilitas, ab eternitate infirmitas, a uirtute immortalitas et natura inuiolabilis unita est nature passibili. De eodem Gregorius : Uenit ad nos calciata diuinitas. 209 Item queritur utrum tres [f. 93] persone sint deus simplex. Ad quod dicimus quod si simplex ponatur contra pluralitatem deorum ut accipiatur l pro simplicitate essentie, uerum est. Si uero pro singularitate, falsum est. Tune enim diceret quod tres persone essent Pater uel Filius uel Spiritus sanctus. 210 Item queritur quare dicatur : Pater genuit Filium uel Filius genitus 5 est a Patre — et Spiritu procedente — et utrum possit dici: Pater gingnit uel gingnet Filium uel Spiritus procedet. Ad hoc dicimus quod nullum uerbum ad loquendum de deo translatum tempus consignificat. Non enim dicitur : Pater genuit Filium eo quod genuit consignificat preteritionem sed quia consignificat perfectionem ut 10 scilicet denotet perfectionem generationis Filii a Patre. 211 Elegit ergo ecclesia sancta dicere : Pater genuit Filium ut per preteritum denotetur perfectio generationis : non autem gingnit uel gingnet ne per presens uel futurum generationis insinuetur imperfectio. Unde Gregorius Super lob : Dominus lesus Christus in eo quod uirtus 15 et sapientia dei est, de Patre ante tempora natus est. Uel pocius quia non cepit nasci nee desiit dicamus uerius : semper natus. Non autem possumus dicere : semper nascitur ne imperfectus esse uideatur. 212 At uero ut eternus designari ualeat et perfectus et semper dicamus et natus quatinus et natus ad perfectionem pertinet et semper ad eterni- 20 tatem quamuis hoc ipsum quod perfectum dicimus multum ab illius ueritatis expressione diuidimus quia quod factum est non potest dici perfectum. 96 (Leo) Sermo 21, 2; PL 54, 192A. 98 (Gregorius) Horn, in Ev. VII, 3; PL 76, 1101G. Geoffrey of Auxerre, Scriptura 18-19 and Libellus 5, 19; ed. N. Raring, in: Anal. Cist. 22 (1966) 33 and 65. 15 (Gregorius) Moral. 29, 1; PL 76, 477AB. Ysagoge III; ed. Landgraf 251. Summa sent. I, 7; PL 176, 54BC. 22 factum est: factum non est MS.

De Trinitate 208-218

525

Et tamen infirmitatis nostre uerbis dicimus condescendentes estate perfecti sicut et Pater uester celestis perfectus est. 213 In psalmo quoque dicitur ego hodie genui te. Hodie dixit quia non pre- 25 terit ilia generatio. Genui quia inicio caret. De [f. 93v] Spiritu sancto autem elegit ecclesia dicere procedens : utens scilicet presenti eo scilicet quod cotidie dat nobis ilium deus. 214 Sed hie queritur utrum cum Filius dixit ego a Patre processi sint Filius et Spiritus sanctus unum procedens an duo procedentes. Ad hoc dicimus 30 quoniam si unum referatur ad substantiam uel predicetur procedens de eo, uerum est. Si autem unum ad personam referatur uel coniungatur ei procedens ut sit sensus : Filius et Spiritus sanctus sunt unum procedens i.e. sunt Filius procedens uel Spiritus sanctus procedens, falsum est. 35 Similiter si duo referatur ad substantiam, falsum est: si ad personam, uerum est. 215 Et nota quod et Filius procedat a Patre et Spiritus sanctus. Hec tamen est differentia quia Filius procedit ut natus, Spiritus sanctus ut datus. 216 His declaratis quoniam de diuina substantia sepissime fecimus men-40 tionem uidendum est cum pluribus modis accipiatur substantia quomodo in deo accipiatur. Concedunt enim Greci Patrem et Filium et Spiritum sanctum esse tres ypostases uel prosopas et eiusdem usiosys et eiusdem usie. 217 Sed prius uideamus quot modis accipiatur hoc nomen substantia. In Naturarum libra dicitur enim substantia turn a substando turn a subsis- 45 tendo turn ab utroque. Ubi dicitur a substando sic a Grecis dicitur ypostasis : a nobis uero substantia proprie. Et in hac acceptione conuenit materie que habet substare. Ypas enim sub interpretatur : indeypostasis substans. Usia a subsistendo dicitur. Sic uocatur a Grecis usiosis : a nobis uero proprie subsistentia. Et sic conuenit forme que est uere subsistentia eo quod sub 50 se sistit fluxum materie. 218 Ea que determinat ut ab utroque dicitur i.e. a substando et a subsistendo ita dicitur [f. 94] a Grecis usia : ab aliis uero essentia. Et in hac acceptione conuenit composito ex utroque i.e. ex materia et forma uel retinenti proprietatem compositi ex utroque. 55 23 (estote) Matth. 5: 48. III; ed. Landgraf 251. turarum) Tract, de Trin. 2.

25 (in psalmo) Ps. 2: 7. Summa sent. I, 7; PL 176, 54 CD. Ysagoge 29 (ego a patre) John 8: 42: Ego enim ex deo processi. 45 (na51 se sistit: se subsistit MS.

526

Commentarius Victorinus

Et quia compositum constat ex essentia et subsistentia ideo dicitur substans et subsistens : non a substantia uel subsistentia. Substans dicitur quia retinet proprietatem materie a qua habet essendi perfectionem. Est enim quoddam distinctum et discretum. 219 Anima autem dicitur substantia non quod sit materia uel forma uel 60 compositum ab utroque sed quia retinet proprietatem compositi ex utroque. Substat enim accidentibus ut uiciis et uirtutibus. Et est subsistens i.e. quoddam distinctum et determinatum. 220 Et hoc bene distinguit Boetius in libro qui est De duabus naturis et una persona Christi. Hoc etiam tetigit in Commento super cathegorias Aristotilis di- 65 cens cum significat tres substantias : materia forma et compositum. Hie agit de composito et cetera. 221 In deo autem utuntur Greci predictis uocabulis. Dicunt tres personas esse eiusdem usie, eiusdem usiosis, sed tres ypostases, tres personas. Usia tamen non dicunt simpliciter sed yperusia : scilicet super-substantia ut idem 70 Boetius docet in sequentibus. Cum igitur hec distinctio fiat in his nominibus apud Grecos assignanda est ratio unde id proueniat. Unius ergo usie uel una usia dicuntur a Grecis tres persone eo scilicet — ut dicit Boetius alibi — quia sunt. Nomen enim usia translatum est ab his rebus ad deum. 75 222 In his autem rebus dicitur usia essentia. Illud enim quod constat ex materia et forma. Et hoc est hoc quod est, huius retinet proprietatem, tantum habet esse his rebus. Materia enim uel forma per se non dicuntur esse [f. 94v] secundum Augustinum. 223 Hoc igitur modo translatum est ad deum qui uere est. Et tamen se- 80 cundum theologiam negationis possumus dicere : deus non est, scilicet non participat eternitate. Et secundum theologiam affirmationis dicimus : deus est i.e. est ipsa entitas. 224 Sed quia usia in rebus ponit susceptibile contrariorum eo quod significat compositum ex utroque ideo, ne translatum ad deum idem ponat, 85 dicunt Greci yperusiam i.e. supersubstantiam. Non tamen negamus deum esse usiam. 58 essendi: essentiendi MS. 66 (tres substantias) In cat. Arist. I; PL 64, 184A: Cum autem tres substantiae sint materia species et quae ex utrisque conficitur undique composita et compacta substantia... 74 nomen enim: hoc enim MS. Tract, de Trin. 4. 84 (susceptibile)

De Trinitate 218-230

527

225 Quoniam ergo tribus personis unum est esse ideo et ipse unius usie esse dicuntur cum hoc nomen usia eis conueniat eo scilicet quod sunt. Unius autem usiosis dicuntur esse tres persone eo scilicet — ut idem Boetius dicit 90 alibi — quia nullo indigent ad hoc ut sint. 226 Et hoc est quodam modo translationis proprietas obseruata. In his enim tribus usyosis dicitur forma que materiam ducit ad esse. Non tamen indiget aliquo ad hoc ut ipsa sit — secundum Platonem. Sic igitur dicitur una usyosis trium personarum quia deus simplex forma est omnium rerum 95 omnibus conferens esse : nullo tamen indigens ad suum esse. 227 Et quia in his rebus ypostasis proprie dicitur substans — ut autem substant queque res accidentibus ita distinguentur — ideo translatum ad deum personalem innuit distinctionem : non tamen aliquam accidentium susceptionem. Ideoque dicuntur tres ypostases i.e. tres persone. 1 228 Prosopa enim sumptum est ab istrionibus. Prosopa enim et prosopeia eiusdem nature sunt uocabula. Prosopeia namque dicitur transformatio. Inde prosope dicebantur tres persone. Personas representabant istriones qui se transformabant turn in puerum turn in iuuenem [f. 95] turn in se- 5 nem et secundum uniuscuiusque etatem diuersam uocem proferebant ad quantitatem foraminum laruarum. Sic igitur dicuntur prosope i.e. tres persone. 229 Sed nunc paulisper considerandum est quid sit persona. Utrum scilicet ilia diffinitio quam dedit Boetius possit conuenire tribus personis 10 que est huiusmodi : rationalis nature indiuidua substantia. Quidam enim obintelligentes Boetium dixerunt hanc non esse datam catholice hoc modo personantes : si persona est indiuidua substantia rationalis nature ergo tres persone sunt indiuidue substantie. Quod falsum est. Una enim et indiuidua substantia trium personarum est. 15 230 Contra eos dicimus hanc dirfinitionem non esse datam secundum hoc quod substantia dicitur usia uel usyosis : immo secundum hoc quod substantia dicitur ypostasis. Secundum quam acceptionem etiam bene posset dici tres personas tres substantias esse nisi sancta ecclesia hunc moAristotle, Cat. 5; ed. L. Minio-Paluello 12. 95 est omnium: est dicunt omnium MS. Tract, de Trin. 5. 10 ilia diffinitio: ilia discretio. Boethius, Contra Eutychen 3; ed. Stewart-Rand 84: naturae rationalis individua substantia. 12 (quidam) Gf. Peter of Poitiers, Sent. I, 32; PL 211, 92 3B: Sed nostri theologi plerique non habent illam diffinitionem pro authentica quia magis fuit philosophus quam theologus et magis ad probabilitatem locutus quam ad veritatem. 17 hoc quod: hoc quo MS.

528

Gommentarius Victorinus

dum loquendi refutaret ut dicit Boetius in Libra de duabus naturis et una per- 20 sona ne scilicet uideretur essentie diuine fieri distractio. 231 Ut igitur usui loquendi satisfaciamus ita sane possumus personam describere : persona est indiuidua ypostasis rationalis nature. Sed minime ypostasis idem sonat quod persona. Immo cum dicitur : persona est rationalis nature indiuidua ypostasis idem est ac si diceretur : persona est ratio- 25 nalis nature indiuidua persona. Et sic idem per idem describitur. 232 Dico igitur quod substantia habet determinationem : scilicet rationalis nature indiuidua restringitur circa personam et ita — cum substantia pluribus modis accipiatur — cum hac determinatione sonat quantum ypostasis. Et ita ypostasis non est apponendum cum [f. 95v] predicas ad hoc ut de- 30 scriptionem persone perficiat. 233 Sed sufficit descriptio Boetii secundum quod illam exposuimus ut scilicet hoc nomen substantia per ilia que illi in descriptione omnium generum restringatur circa ypostasim. Non tamen potest dici descriptio ilia de tribus personis prohibente usu ecclesie qui iam contraxit hoc nomen 35 substantiam. Quidam tamen dicunt hanc descriptionem esse de naturalibus. 234 Et nota hanc personam uel illam non esse partes dei. Extirpanda est enim heresis uetularum que iurant per tres partes dei. Immo — ut dicit Augustinus — non est minus quid una persona quam due uel due quam tres : nee minus quid tres quam due uel due quam una. 40 235 Sed forsitan dum uetule iurant per tres partes dei uolunt dicere hoc de corpore Christi. Alioquin heresim sonat iuramentum. 236 Item quereret aliquis : suntne tres persone coeterne ? Estne Patri Filius coequalis ? Item estne Pater coeternus Filio ? Hoc non affirmo : non nego. Non affirmo ne uidear ponere auctoritatem in Filio uel in Spi- 45 ritu sancto. Item negare non audeo ne uidear dicere Patrem non esse eiusdem eternitatis cum Filio quia Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus eternus. 237 Si autem inueniatur in aliqua auctoritate tribus eternis exponendum est, non promulgandum quia hie usus hodie aboleuit. Sic igitur expone : 50 sunt tres quorum unusquisque est eternus. Et tres unus eternus inueniuntur. Explicit. 39 (Augustinus) De Trin. VIII, 1, 2; PL 42, 947.

IX

GLOSA VICTORINA

MS Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 14489, f. 95v-109v (s. xn)

INCIPIT BOETIUS DE TRINITATE 1 In titulo solent duo proponi: materia et nomen auctoris. In hoc autem titulo quatuor proponi uidentur : materia et modus operis et nomen auctoris et nomen iudicis et Symachi ad quern scribit et cuius iudicio hoc opus [f. 96] examinandum committit. Materiam insinuat ubi Trinitatem nominat. De modo breuiter men- 5 tionem facit cum se dicturum prornittit quomodo eadem Trinitas sit unus deus et non tres. Nee unum tantum nomen suum ponit uel unum tantum nomen Symachi sed diuersa utrorumque nomina diuersas uirtutes in utrisque significantia ut ex diuersitate nominum uarietatem intelligas dignitatum. 2

ANICII MANLII SEUERINI BOETII ILLUSTRIS EX GONSULUM ORDINE PATRITII 10

AD SYMACUM QUINTUM AURELIUM MEMMIUM DE SANCTA TRINITATE LIBER INCIPIT QUOMODO EADEM TRINITAS UNUS SIT DEUS ET NON TRES.

3 Chemera est uicus Apulie apud quern Uegentes interfecerunt trecentos Fabios nullusque ex eis remansit preter unum paruum qui postea maximus factus est Romanorum remque publicam contra Hannibalem uiriliter dimi- 15 cans honeste tuitus est. Qui Fabii Anicii dicti sunt eo quod nullus eos unquam uicerit nee de eis adeptus est uictoriam. Unde hoc loco Anicius priuationem significat. 4 Niche uero Grecum est et sonat in Latino uictoriam. Ab his ergo Boetius originem ducens Anicius dictus est: hoc nomen sortitus et a dignitate prosa- 20 pie et secundum proprias uirtutes. Nunquam enim flecti potuit a iure ad iniusticiam uel de uirtutibus ad uicia. Uel quia non extulit eum prosperitas nee demersit aduersitas. Non enim superbiuit in prosperis nee fractus est in aduersis. 5

MANLII. 25 Manlius Torquatus fuit quidam Romane rei publice fidelis qui singulari certamine Gallum deuicit et eius torquem abstulit. Unde quia hunc uicit et alios hostes Romanorum in hanc dignitatem ascendit ut sibi et suo generi

1 (in titulo) Cf. Bedae ven. opera omnia 8 (Basel 1563) 1088-1102. 12 (non tres) Et nota quod iste titulus debet poni in principio ante ilia uerba 'in titulo solent duo' quesunt in precedenti folio marg man. recentior. 19 (niche uero) Cf. Conrad of Hirsau, Dialogus super auctores; ed. R. B. C. Huygens, in: Coll. Latomus 17 (1955) 44. Accessus ad auctores; ed. Huygens, in: Coll. Latomus 15 (1954) 41.

532

Glosa Victorina

fieret aurea torques. De cuius genere ortus est Boetius. Hinc dicitur Manlius [f. 96v] quasi fortis et fidelis in omnibus et de insigni et fideli prosapia 30 ortus. 6 SEUERINI. Seuerinus dictus est quia ut erat seueri uultus ita seuerum habuit animum contra uicia et tenax fuit in ueritate. Nequaquam enim donis uel minis abstrahi potuit a iure ad iniusticiam. Uel quia non leuiter et ioculariter 35 loquutus est ut poete sed de uirtutibus et uiciis plerumque disputauit ut est in Libra de consolatione aut de aliqua re seria uel de ipsa diuinitate ut in hoc opere. 7

BOETII. Boetius Grecum est et Latine dicitur adiutor. Boetius ergo dicitur eo 40 quod plerumque adiuuerit miseros et innocentes et se obiecerit periculis cum eos uellet opprimere Theodericus tirannus et alii Romani principes : multos etiam hesitantes in fide adiuuerit et confirmauerit ut in Libro contra Euticen et Nestorium et in hoc opere. 8

ILLUSTRIS.

45

Claruit etiam et insignis habitus est in omni mundana gloria honoribus prosapia liberis amicis sapientia copia terrenorum bonorum et — quod his amplius est — splendore uirtutum. Merito ergo appellatus est ILLUSTRIS. 9

EX GONSULUM ORDINE.

Dicitur etiam fuisse ex consulari ordine quia maturitate morum uel 50 plenitudine sapientie consulatum promeruit uel quia frequenter in magnis periculis patrie consuluit. 10 PATRICII. Patricius dictus est quia erat de genere patriciorum qui ideo dicebantur patricii quia paterno affectu urbis honestati et utilitati prouidebant. Hie 55 quoque paterno affectu ecclesie filiis prouidit dum eos in fide sancte Trinitatis erudiuit. Uel dictus est patricius propter dignitatem patricii quam habuit. Que dignitas magna est in urbe Roma. 11 Hec omnia ualent [f. 97] ad commendationem sequentis operis : precellens materia, scribendi modus tam subtilis quam sublimis et insolitus, 60 dignitas auctoris et persona iudicis. Fuit enim idem Symacus, ut aiunt, sapiens et religiosus amator uirtutum qui pro iusticia occisus est cum lohanne papa a Theoderico rege Gothorum a quibus idem tyrannus post obitum suum ductus est ad loca penalia.

De Trinitate 5-17 prol.

533

12 Quintus dicitur idem Symacus uel a kalendario quo natus est quinto 65 uel ab ordine quintus. Aurelius dictus est ab aura i.e. a fauore uel splendore. Memmius a familia Nethei Troiani que dicta est familia Memmiorum. Sic ergo intitulatur liber iste : ANICII MANLII SEUERINI et cetera. 13 Quasi dicat: huius auctoris quem insuperabilis animi constantia maiorum nobilitas et probitas exornat uerborum et morum seueritas mise- 70 rorum protectio sapientie plenitude uirtutum illuminatio clarificat proximorum pia cura et paterna dilectio commendat. 14 Iste Boetius consul fuit Romanorum Theoderico duce Gothorum quo tempore inuaserunt Gothi Romam et abstulerunt omnem libertatem eorum. Postea dum iste noluit fauere eis missus est in exilio. Dum esset in ergastulo 75 adhibuit sibi consolationem, uidelicet philosophiam, ne nimio dolore aut tristicia uel ira quandoque laberetur in desperationem. 15 Perniciosum erat apud ueteres si quis sapientium irasceretur. Duo tamen filii eius in consulatu permanserunt sub regia potestate. Boetius uero prefectus in pretorio, amicis eius circumstantibus, gladiis interemptus 80 est [f. 97v]. 16

LIBER HIG INCIPIT.

Nota quod dicitur me ut intelligas HIG incipere librum. Huius auctoris stilus, ut ipse perhibet, breuis est et obscurus et ideo ad intelligendum difficilis. 85 Materia inexplicabilis quia incomprehensibilis que quam multa continet in se. Que tamen multa non sunt nisi unum ut est caritas p. b. u. i. p. et alia multa que deo conueniunt. Hee autem omnes nominum species non sunt diuerse sed una est uirtus. Quia non unius sermonis enuntiatione magnitudo eius nasci non po- 90 tuit iccirco multiplici uocabulorum appellatione distinguitur ut ex diuersitate uel qualitate nominis quantitas uirtutis agnoscatur. 17 Hec ergo que per hec uocabula in deo signantur ita se habent in deo ad inuicem ut sint singula in omnibus et omnia in singulis et singula in singulis et omnia in omnibus : simplex simplicitas una unitas eadem iden- 95 titas aut si quid expressius de deo dici potest: nulla autem omnino diuersitas in quantum deus est. 65 (Quintus dicitur) E. K. Rand, Johannes Scottus 30. 67 (Memmius) Johannes Scottus 31, 73 Gothorum quo: Gothorum MS, 93 deo ad inuicem: deo inuicem MS.

534

Glosa Victorina

18 Augustinus : Intelligamus deum sine qualitate bonum sine quantitate magnum sine indigentia creatorem sine situ presentem sine habitu omnia continentem sine loco ubique totum sine tempore sempiternum sine ulla 1 sui mutatione mutabilia facientem nichil pacientem. Quisquis deum ita cogitat etsi nondum potest omnino inuenire quid sit, pie tamen cauet quantum potest aliquid de illo sentire quod non sit. 19 Item Augustinus : Id sufficiat scire de deo quod certissime noueris i.e. 5 si non potes scire quid deus sit id saltern cogita quid non sit. 20 INUESTIGATAM inquisitam DIUTISSIME studiose diuturne QUESTIONEM de sancta trinitate QUANTUM NOSTRE MENTIS IGNIGULUM ingeniolum extenuando dicit igniculum LUX DIUINA DIGNATA i.e. dignum habuit EST FORMATAM i.e. subnixam RATIONIBUS i.e. argumentis LITTERISQUE MANDATAM i.e. scrip- 10 tarn OFFERENDAM scilicet esse ut uobis offerrem UOBIS COMMUNICANDAMQUE participandam meo labore et uestro iudicio CURAUI disposui TAM UESTRI CUPIDUS IUDICII examinis QUAM NOSTRI STUDIOSUS INUENTI pro : nostra inuentione. 21 QUA IN RE QUID MiCHi SIT ANiMi i.e. cuius uoluntatis sim scilicet quia 15 fauorem populi non quero QUOTIENS STILO scripture COGITATA COMMENDO TUM i.e. partim EX IPSA MATERIE materia est scribere de diuinitate DIFFICULTATE difficilis enim est TUM deinde partim EX EO QUOD RARIS patet paucis ID EST UOBIS TANTUM non imprudentibus CUM LOQUOR INTELLIGI POTEST. 22

NEQUE ENIM FAME IACTANTIA ET INANIBUS UULGI si Uulgl plaUSU delectaret 20

utique non tarn difficulter sed pocius scriberem uulgariter opinionis extensione CLAMORIBUS sicut comici et poete EXGITAMUR. SED si QUIS EST FRUGTUS sed si qua est exterius remuneratio uel laus EXTERIOR iudicio examinatoris HIG NON POTEST ALIAM NISI MATERIE siMiLEM ego de diuinis intimis et archanis mysteriis dispute. Non quero aliam nisi diuinam remunerationem SPERARE 25 SENTENTIAM unde dispute inde uolo sumere precium. 23 QUOCUMQUE in quamcumque partem IGITUR A UOBIS DEIECI declinaui deflexi OCULOS PARTIM IGNAUA SEGNICIES scilicet occurrit ignauus et segnis PARTIM PALLIDUS non doctus inuidus LIUOR OCCURRIT scilicet in tantum UT CONTUMELIAM iniuriam UIDEATUR DIUINIS TRACTATIBUS IRROGARE inferre 30 QUI TALIBUS HOMINUM MONSTRIS NON AGNOSCENDA HEC POTIUS QUAM PROCULCANDA PROIECERIT.

7 (inuestigatam) glosa interlinearis.

De Trinitate 18-29 prol.

535

24 ICCIRCO STILUM BREuiTATE coNTRAHO ideo scilicet difficillimis questionibus addo uerba incognita ut indocti eis accedant difficilius ET EX INTIMIS SUMPTA PHILOSOPHIE DISCIPLINIS NOUORUM UERBORUM SIGNIFICATION!- 35

BUS [f. 98] UELO UT HEC MicHiTANTUM sibi soli loquitur qui solus quod loquitur intelligit. Unde et beatus Augustinus de sancto Ambrosio predicante dicit: sibi et deo loquitur UOBISQUE si QUANDO AD EA CONUERTITIS OCULOS COLLOQUANTUR.

25 IGCIRCO STILUM BREUITATE et cetera i.e. ac si dicat: et breuiter scribo 40 et obscure. Quod autem breuiloquus est et obscurus non facit ex uicio sed ex industria : ideo scilicet ne perfidis et irrisoribus pandat fidei misteria sed hiis tantum qui pie credunt quales sunt Symacus et ipse Boetius et eorum similes probati religione et sapientia. 26 Unde Johannes dicit de Apocalipsi quod deus earn signauit. Et in fine 45 eiusdem libri subditur : ne signamris uerba libri huius. Que uidentur contraria. Si enim signauit cur signari prohibuit ? Aut si signari prohibuit cur ea signauit ? Quod sic soluitur : deus misteria sua signauit quia superbis et infidelibus eorum scientiam occultauit et tamen signari prohibuit quia sapientie sue 50 archanum pie querentibus non abscondit. 27 Unde Filius ad Patrem abscondisti inquit hec a sapientibus et reuelasti ea paruulis. Hinc est quod dominus legem dans in igne et fumo descendit quia et humiles illuminat et superbos obscurat. Solis uero fidelibus patere debent fidei misteria quales sunt Symacus et Boetius et eorum similes. 55 Unde sequitur ut HEC MICHI TANTUM et cetera. 28 Unaqueque res secundum materie qualitatem eget iudicio examinatoris. Uerbi gratia qui scriptionem faciunt fabularum populi fauore delectantur ut poete et comici qui in theatris et scenis poemata sua recitantes populi fauore tantummodo gloriabantur. Dicit ergo : ideo uestrum indicium requiro o 60 Symache quia diuinum est hoc opus quod confeci et subtillimum. Necesse est ergo ut prudentissimus iudex hoc opus examinet. Et quia tibi illud offerendum disposui ideo studiosus institi ne quid forte incorrepto tibi sapientissimo displiceret. 29

TALIBUS HOMINUM MONSTRis et cetera. 65 Qui uiciis se transformat hominis se nomine priuat. Dignum est enim

33 (iccirco) glosa marginalis. 45 (Johannes) Apoc. 5: 1 and 22: 10. 11: 25. 57 (unaqueque) Joh. Scottus 31.

52 (Filius) Matth,

536

Glosa Victorina

ut qui proprietate deserta hoc esse uoluit dum beluinam ducit uitam mutetur in beluam. Unde est cum aliquem libidinosis uoluptatibus immergi uides porcum uocas. Qui aliena rapit lupus est ferox. Litigiosus cani similis est. Eum qui fremit ira leoni comparas. Quern stolidum ac segnem uides 70 asinum uocas. Hii sunt animales homines qui non percipiunt ea que sunt dei. Hos uocat monstra hominum eo quod habebant corpora humana et beluinum animum. Et potest legi transitiue ut dicat monstra HOMINUM i.e. monstrabiles hominibus sicut portenta monstrari solent uel intransitiue monstra ho- 75 minum i.e. monstruosos homines uel homines qui sunt monstra. 30

CETEROS UERO ITA SUBMOUIMUS UT QUI CAPERE INTELLECTU NEQUIUERINT

AD EA ETIAM LEGENDA UIDEANTUR INDIGNI.

SED NE TANTUM A NOBIS QUERI

OPORTET QUANTUM HUMANE RATIONIS INTUITUS AD DIUINITATIS UALET CELSA CONSCENDERE.

80

31 (HUMANE) Contra illos [f. 98v] hie loquitur qui nesciunt modum ponere in interrogatione uel inquisitione. Ita enim omnia sunt tractanda ut semper ratio ista se consistat. Nee unquam ingenii sui uires quis debet excedere. Idque solummodo decet memorie commendare quod certissime fuerit repertum et prolatum. Quod autem ambiguum uel incognitum fue- 85 rit nemini est unquam presumendum. Quam ideo plures fuerunt heretici quia altiora se quesierunt et que ignorabant proferre conati sunt. 32

NAM [f. 98] CETERIS QUOQUE ARTIBUS HberalibuS IDEM QUASI QUIDAM

FINIS EST CONSTITUTUS QUO USQUE non ultra POTEST UIA RATIONIS ACCEDERE. NEQUE ENIM MEDICINA SEMPER EGRIS AFFERT SALUTEM. Sic Ctiam talis dlS- 90

putatio non equaliter omnibus prodest. SED NULLA ERIT CULPA MEDENTIS SI NIGHIL EORUM QUE FIERI OPORTEBAT OMISERIT.

33 Se [f. 98v] ipsum quodam modo medenti comparat. Sicut ergo culpa medici non est quod infirmus adhibito medendi studio sanitatem non recipit ita etiam mea culpa non erit si insipiens quilibet ad hanc lectionem 95 accedere nequiuerit. Uerbi gratia si quis doctor discipulum minus perspicacem instruat et ille sensus hebitudine non intellexerit culpa magistri docentis non erit sed discipuli audientis. 34 IDEMQUE [f. 98] IN CETERIS scilicet fit artibus. AT QUANTUM hec quam inuestigamus DIFFICILIOR QUESTIO EST TAM FAGILIOR DEBET ESSE AD UENIAM. 1 71 (animales) 1 Cor. 2: 14. 77 nequiuerint: nequiuerunt MS. 81 (contra illos) Joh. Scottus 32. 88 (nam ceteris) glosa interl. 93 (se ipsum) Joh. Scottus 32. glosa marg. 99 (idemque) glosa interl.

De Trinitate 29-37 prol.

537

35 (AT QUANTUM) Si [f. 98v] quod proferam peruerse uel reprehensibiliter incautus dixero facile debes indulgere quia res difficillima est. Nam in facili materia sepe delinguitur nedum in difficili. 36

UOBIS [f. 98] TAMEN ETIAM ILLUD INSPICIENDUM EST AN EX BEATI AUGUS- 5

TINI SGRIPTIS SEMINA RATIONUM ALIQUOS IN NOS UENENTIA FRUCTUS EXTULERINT.

AC DE PROPOSITA QUESTIONS HINC SUMAMUS EXORDIUM.

37 UOBIS TAMEN. In hoc quod dicit beatum Augustinum se habere auctorem in hoc opere probat librum suum autenticum et ideo debere recipi. In quo manifestum est nullas hereses contineri. 10

I 1

CHRISTIANE RELIGIONIS et CCtera.

Antequam materia dicit multos abusiue uocari christianos quales sunt Arriani Sabelliani Nestoriani et alii multi quos innuit ubi ait CHRISTIANE RELIGIONIS REUERENTIAM PLURES USURP ANT. Quos ideo hie tangit ut antequam disserat de fide quam tenent ueri christiani ostendat diflferentiam 5 inter ueros et falsos christianos. 2 Que discretio notatur in hoc quod diuersi heretici diuersas ab inuicem sectas habent et propria conuenticula et eorum numerus paruus est et cotidie descrescit. Ab omnibus autem christianis una fides tenetur. Et omnia sacre pa- 10 gine uolumina hoc unum predicant quod Pater et Filius et Spiritus sanctus unus est deus. Et hec fides non quosdam rmmdi angulos occupauit sed per totum pene mundum diffusa est. Totus mundus una est ecclesia. Unde et CATHOLICA i.e. UNIUERSALIS dicitur quia catholicon uniuersale dicitur. Et hoc est quod ait SED EA FIDES et cetera. 15 3 CHRISTIANE RELIGIONIS REUERENTIAM dignitatem PLURES heretici USURPANT contra usum rapiunt. SED EA FIDES POLLET excellit MAXIME AC SOLITARIE singulariter QUE TUM primo PROPTER UNIUERSALIUM PRECEPTA REGULARUM uniuersale preceptum est: Pater deus Filius deus Spiritus sanctus deus et hii tres unus deus non tres dii et hoc uniuersaliter ab omnibus orthodoxis 20 confiteri precipitur QUIBUS [f. 98v] EIUSDEM RELIGIONIS INTELLIGATUR AUC-

2 (at quantum) Joh. Scottus 32. glosa marg. MS. 16 (christiane) glosa interl.

8 (in hoc quod) Glosa

rnarg.

3 Arriani: Arrii

538

Glosa Victorina

TORITAS TUM SCOindo PROPTEREA QUOD CULTUS EIUS fidei PER OMNES PENE MUNDI TERMINOS EMANAUIT CATHOLICA UEL UNIUERSALIS UOCATUR. 4

CUIUS HEC DE TRINITATIS UNITATE SENTENTIA EST \ PATER INQUIUNT UCri

christiani DEUS FILIUS DEUS SPIRITUS SANCTUS DEUS. Quia tercio dicitur 25 deus non ideo tres dii. IGITUR PATER FILIUS SPIRITUS SANCTUS UNUS scilicet deUS DEUS NON TRES DII. CUIUS CONIUNCTIONIS unitatis RATIO EST INDIFFEREN-

TIA sine differentia. 5 EOS ENIM DIFFERENTIA COMITATUR in nobis nulla differentia est quia millam differentiam dicimus esse in imitate QUI dicentes Patrem esse maio- 30 rem Filium minorem Spiritum sanctum minimum. Uerbi gratia sicut apud nos pater maior filio dicitur prebentes honorem etati UEL AUGENT UEL MINUUNT UT ARRIANI QUI GRADIBUS MERITORUM TRINITATEM UARIANTES DISTRAHUNT SCCCmunt ATQUE IN PLURALITATEM diuersitatem DEDUCUNT

diuidunt. 6

35

PRINCIPIUM ENIM PLURALITATIS ALTERITAS binanUS EST. PRETER sine

ALTERITATEM ENIM unus et alter '. pluralitas non potest percipi nisi a duobus unus potest esse sine duobus NEC PLURALITAS QUID SIT INTELLIGI ab aliquo POTEST. 7

TRIUM NAMQUE RERUM Ct Cetera.

40

Hie ingreditur ostendere quibus modis quelibet res differant ab inuicem uel conueniant ad inuicem. Postea uero usque ad finem libri laborat ostendere quid sit differentia et conuenientia inter Patrem et Filium et Spiritum sanctum. 8 Tribus modis differ! alterum ab altero i.e. uel genere uel specie uel 45 numero. Et rursum omne quod est idem cum alio uel est idem genere uel specie uel numero. Genere differunt que sunt sub diuersis generibus ut homo et berillus. Homo habet genus animal. Genus autem berilli est lapis. Specie differunt que sunt sub diuersis speciebus ut hie homo et hie equus quorum species 50 sunt homo et equus que differunt ab inuicem substantialibus differentiis i.e. rationalitate irrationalitate. 9 Numero differunt que sunt sub eadem specie ut Petrus et Paulus : etenim sub eadem sunt specie quia et Petrus homo et Paulus homo. Sed numero 30 (dicentes) Joh, Scottus 33.

40 (trium namque) glosa marg.

De Trinitate I, 3-14

539

differunt quia non sunt unus homo sed duo homines quia alius Petrus alius 55 Paulus. Differre autem numero duobus modis dicitur. Dicitur enim aliquid alio differre numero i.e. in numerando quia dum numeramus aliam et aliam rem digito uel mente tangimus ut unum post unum duos faciamus. 10 Uel dicitur differre numero i.e. collectione accidentium que dicitur 60 numerus quia ilia collatio ex multis constat accidentibus et circa subiectum sepe uariatur. Rursus idem sunt genere que subposita sunt eidem generi ut homo et equus sub animali idem sunt genere quia et homo animal et equus animal. Idem sunt specie subposita eidem speciei ut Petrus et Paulus sub homine quia et Petrus homo et Paulus homo. 65 11 Idem sunt numero quorum nomina sunt diuersa, res una ut Symon Petrus, Aurelius Augustinus. Est autem in diuersitate descensus a superioribus ad inferiora quia quecumque differunt genere aut specie aut numero differunt. Nam hie homo et hie berillus differunt genere. Genus enim hominis est animal. Et lapis genus huius berilli est. 70 Quare differunt specie quia homo est species continens hunc hominem et berillus est species continens hunc berillum. 12 Differunt numero quia non sunt una res sed due quia alius hie homo alius hie berillus. Sed non conuertitur ut si differunt numero ideo differant et specie aut genere aut si differunt specie ideo differant genere. Nam Petrus 75 et Paulus differunt numero. Sed non differunt specie aut genere quia homo species est utriusque et animal genus est utriusque. Et hie homo et hie equus differunt specie. Nee tamen differunt genere quia animal est genus utriusque. 13 In identitate est ascensus ab inferioribus ad superiora quia quecumque 80 sunt idem numero idem sunt specie et genere. Cum enim idem numero Symon Petrus est ergo idem genere, idem specie. 14 TRIUM NAMQUE Abraham Ysaacetlacob idem suntet non idem : idem non in personis sed in substantia RERUM UEL QUOTLIBET rerum TUM GENERE TUM SPECIE TUM NUMERO omne quod differt his tribus modis differtDiuERSiTAS 85 CONSTAT.

QUOCIENS quibuS modis ENIM IDEM DICITUR TOTIENS ETIAM DIUER-

SUM PREDICATUR.

83 (trium namque Abraham) glosa interl.

540

Glosa Victorina

15 (QUOCIENS ENIM) In genere sed non in specie. Hinc illud oritur quod solet opponi ita : omne quod est idem est et diuersum quia idem est in genere illo quod est animal homo et equus et non est idem specie quia alia equi alia 90 hominis species. Similiter de omnibus rebus dicendum est. 16 IDEM UERO DICITUR TRIBUS MODIS : AUT GENERE UT IDEM HOMO QUOD EQUUS QUIA IDEM [f. 99] GENUS UT ANIMAL UEL SPECIE UT IDEM CATO QUOD CICERO QUIA EADEM SPECIES UT HOMO UEL NUMERO UT TULLIUS ET CICERO QUIA UNUS EST NUMERO. 95

17 (TULLIUS ET CICERO) In numero horum duorum nominum homo unus intelligitur quia binomius fuit quia unus est numero quia unitas non habet pluralitatem sed est singularis itaque nee numerus est quippe cum talis datur diffinitio : numerus est unitatum collectio ueluti quidam aceruus ex multis unitatibus profusus. l 18

QUARE DIUERSUM ETIAM UEL GENERE UEL SPECIE UEL NUMERO DICITUR.

SED NUMERO DiFFERENTiAM AcciDENTiUM magnitudinis loci qualitatis UARIETAS FACIT. NAM TRES HOMINES NEQUE GENERE NEQUE SPECIE SED SUIS

ACCIDENTIBUS propriis cum alius albus alius niger alius paruus alius mag- 5 nus sit DISTANT. NAM UEL si ANIMO quia corpore non possumus CUNCTA AB HIS AGCIDENTIA SEPAREMUS TAMEN LOCUS illis tribuS CUNCTIS DIUERSUS EST

QUEM UNUM scilicet animo FINGERE NULLO MODO POSSUMUS. 19 DUO ENIM CORPORA UNUM LOCUM NON OBTiNEBUNT. Unumquodque corpus quamuis minimum locum suum habet neque unquam in uno loco duo 10 esse corpora possunt. Est autem locus circumscriptio corporis. QUI LOCUS EST ACCIDENS. Qui diuiditur in sex : sursum deorsum ante post dextra sinistra. ATQUE IDEO SUNT NUMERO PLURES QUONIAM ACCIDENTIBUS PLURES SUNT.

II

1

AGE IGITUR INGREDIAMUR ET UNUMQUODQUE UT INTELLIGI diligenteruidea-

mus uel diuidamus ATQUE CAPI POTEST DESPICIAMUS. NAM SICUT OPTIME DICTUM a Cicerone UIDETUR ERUDITI EST HOMINIS UNUMQUOQUE unamque rem UT sicut IPSUM EST ITA DE EG FiDEM si spiritualc spiritualitcr si corporale corporaliter CAPERE TEMPTARE. NAM CUM TRES SINT SPECULATIUE PARTES 5 88 (quociens enim) Joh. Scotlus 33. glosa marg. 92 (idem uero) Boethius. Joh. Scottus 34. glosa marg. 2 (quare) glosa interl.

96 (Tullius)

De Trinitate I, 15-11, 6

541

NATURALIS fisica IN [f. 99v] MOTU INABSTRACTA scilicet ab ipso motu id est ANEZAIPETOG i.e. inseparabilis et ab ipso motu. 2

NATURALIS [f. 99] IN MOTU ET INABSTRACTA Ct Cetera.

Motus est quedam qualitas et est contrarius quieti sicut albedo contraria est magnitudini. Diffinitur autem sic : motus est qualitas secundum 10 quam subiectum dicitur motum sicut albedo qualitas est secundum quam subiectum dicitur album. Diuiditur autem quadrifariam. Dicitur enim motus alius secundum substantiam alius secundum qualitatem alius secundum locum. Motus secundum quantitatem alius augmentum alius diminutio. 15 3 Motus secundum qualitatem qui fit secundum quasdam passiones uelud est erubescentia in anima hominis uel rubor in facie uel nigredo in corpore uel pallor in uultu que et passiones sunt quia quodam modo patitur qui eas suscipit et qualitates quia subiecta earum dicuntur qualia secundum ipsas ut est erubescens ab erubescentia, rubens a rubore et sic de ceteris. 20 4 Motus secundum locum uel est de sursum in deorsum uel ab ante in retro uel a dextra in sinistra et e conuerso. Quorum omnium diffmitiones sic collige : generatio est motus qui consideratur in rebus de non esse ad esse transeuntibus. Augmentum est motus qui consideratur in rebus maiorem mensuram occupantibus. Diminutio est motus qui consideratur 25 in rebus in minorem mensuram redeuntibus. Motus secundum qualitatem est permutatio rerum alias atque alias qualitates assumentium. Motus secundum locum est quando locus alius deseritur et alius assumitur penitus diuersus. Qui motus translatio dicitur. 5 Solet etiam motus secundum locum uocari circunlatio quando aliqua 30 res in eodem loco mouetur circumculariter. Ex his speciebus motus unam assumit Boetius in hoc loco : uidelicet motum qui dicitur translatio. Quod intelligitur ex hoc quod ait terram DEORSUM ferri et ignern SURSUM. Et formam habere MOTUM similem MATERIE sibi CONIUNCTE et cum ipsa materia similiter ferri sursum uel deorsum. 35 6 Que consideratio habetur in phisica ubi considerantur forme in eo statu quo adherent corporibus que SUNT IN MOTU. Ac per hoc ipse forme dicuntur habere motum gratia corporum quibus adiuncte sunt. Et hoc est quod ait NATURALIS IN MOTU quasi diceret: phisici considerant FORMAS quasi mobiles 8 (naturalis) glosa marg.

542

Glosa Victorina

propter corpora quibus inesse conspiciuntur a quibus etiam auctu non se- 40 parantur. 7 Unde subditur INABSTRAGTA i.e. considerant eas non posse abstrahi a corporibus actualiter ita ut postea subsistant. MATHEMATICA SINE MOTU. Hoc est dicere : mathematici qui separant intellectualiter FORMAS a corporibus et attendunt eas per se in natura sua nullum respectumhabendo ad ipsa 45 corpora cogitata eas SINE MOTU i.e. talem esse naturam eorum ut non habeant per se aliquem motum localem. Quod conuenit corporibus a quibus intellectu quidem abstrahi possunt sed actu non possunt. Hoc est quod sequitur INABSTRAGTA. Corruptio est motus qui consideratur de esse ad non esse transeuntibus. 50 8 Speculatiue [f. 99v] partes nominantur quibus aliquid contemplatur i.e. inuestigamus que tres esse dicuntur : prima phisica i.e. NATURALIS uel que est IN MOTU. Nam corpora in motu sunt et ex materia considerantur. Secunda MATHEMATICA que SINE MOTU est sed non est abstracta ab ipso motu quia uidelicetnumerus licet sinecorpore sit tamen in corporibus com- 55 prehenditur. Tercia THEOLOGIA est que SINE MOTU est et ABSTRACTA a motu. 9 CONSIDERAT phisica ENIM CORPORUM FORMAS i.e. formas que a corporibus actu separari non possunt CUM MATERIA QUE scilicet forme licet cogitando possint separari sed actu et opere non quia nullum corpus sine forma A CORPORIBUS ACTU SEPARARI NON POSSUNT.

60

10 QUE CORPORA propter materiam ex qua constant IN MOTU SUNT UT CUM TERRA DEORSUM unde omnia que pondus habent deorsum leuia uero sursum feruntur IGNIS SURSUM FERTUR HABETQUE MOTUM FORMA MATERIE CONIUNCTE. 11 MATHEMATICA scilicet doctrinalis scientia SINE MOTU sine corporibus quia numerus incorporalis est INABSTRACTA i.e. inseparata a motu quia numerus 65 adheret corporibus. HEC scilicet mathematica ENIM FORMAS CORPORUM SPECULATUR sicut trigonus tetragonus que forme corporee sunt per se incorporales atque ideo disciplinaliter sine corpore animo perspiciuntur SINE MATERIA cum eas specialiter considerat AC PER HOC SINE MOTU quia ipse numerus caret corpore. QUE FORME cum inueniuntur in corpore CUM IN MATERIA 70 SINT AB HIS SEPARARI NON POSSUNT ac per hoc non est abstracta a motu actu et opere.

51 (speculatiue) Joh. Scottus 34. 35.

57 (considerat) glosa interl.

67 (sicut trigonus) Joh. Scottus

De Trinitate II, 6-18 12

543

THEOLOGIA SINE MOTU Ct Cetera.

Idem est ac si dicat: theologi qui de deo philosophantur aiunt diuinam formam nee materiam habere nee motum et tarn intellectu quam actu longe 75 distare ab omni materia et ab omni motu. Non enim generation! subiacet aut corruption! non augetur aut minuitur non transfertur de loco ad locum non circunfertur per eundem locum non alteratur in aliquo recessu uel accessu qualitatum. 13 Sic enim deus est eternus ut nee inceperit esse nee aliquando desinat: 80 sic perfectus et immensus ut non habeat quo crescat: sic firmus ut nunquam deficiat: sic uniuersa continet ut non sit quo transferatur : sic inmobilis ut circumferri nequeat: sic idem in se manens ut nesciat immutari cum eius simplicitati nullum accidens adhereat. 14 Unde colligitur diuinam formam carere motu. Consistit enim per 85 se non indigens aliqua substentatione manens in se libera ac solitaria nulla preiacente materia cui innitatur et per cuius instabilitatem motui subiciatur sicut alie forme que cum per se subsistere nequeant in materia consistunt et per earn motui deseruiunt. Et ideo dicitur ABSTRACTA ATQUE INSEPARABILIS diuina forma. 90 15 THEOLOGIA i.e. sermo de deo SINE MOTU quia sine materia ABSTRACTA scilicet est a motu ATQUE SEPARABILIS scilicet ab omni motu separabilis quia hie corpora non considerantur neque ulla materia sed tantum res diuine. Et sciendum quod actenus distinctio pendeat . NAM DEI SUBSTANTIA ET MATERIA ET MOTU CARET.

95

16 IN NATURALIBUS in phisica IGITUR RATIONALITER non disciplinaliter sic et in ceteris iuxta propriam normam uersandum est IN MATHEMATICIS DISCIPLINALITER IN DIUINIS in theologia INTELLECTUALITER UERSARI OPORTEBIT NEQUE DIDUCI i.e. diuidi ut imaginationes requirantur in deo AD IMAGINATIONES SED POTIUS IPSAM INSPICERE FORMAM.

1

17 QUE UERE FORMA NEQUE IMAGO EST quia non aliunde imaginem sumit ET QUE ESSE qui est id est IPSUM EST ET EX QUA ESSE EST.

18 QUE [f. 100] UERE FORMA et cetera. Est enim quedam forma dei forma non formata sed forma omnium 5 73 (theologia sine) glosa marg. 2 (que uere) glosa marg.

91 (theologia i.e. sermo) Joh. Scottus 35. Glosa interl.

544

Glosa Victorina

rerum formatarum : forma incommutabilis sine defectu sine lapsu sine tempore superans omnia existens in omnibus fundamentum quoddam in quo sint et fastigium sub quo sint. Et beatus Augustinus dicit deum esse formam informatam numerum sine numero pondus sine pondere mensuram sine mensura. 10 19 Forma dei non est aliud et aliud eius esse quia non aliunde habuit causam uel materiam unde existeret. Homo uero et aliud est et aliud eius esse quia anima iuncta corpori hominem efficit. Non autem solum corpus uel sola anima homo est. Ergo esse hominis anima et corpus est a quibus accipit ut sit. 15 20

OMNE [99v]

NAMQUE ESSE EX FORMA... NICHIL IGITUR SECUNDUM MATERIAM

ESSE DIGITUR SED SEGUNDUM PROPRIAM FORMAM.

21 Qualis [f. 100] motus materie fuerit talis erit et forme que in eadem apparuerit materia sicut cernimus et in terrenis et in sidereis corporibus. Sidera enim ut sol et luna igneam habent materiam. Ignem uero sursum 20 ferri dictum est. Solis igitur et stellarum tarn materia quam forma sursum motum habent. Forme uero corporum terrenorum sicut et terra deorsum mouentur. 22

SED DIUINA SUBSTANTIA SINE MATERIA FORMA... ET EST PULCHERRIMUM

FORTISSIMUMQUE QUIA NULLO NITITUR.

25

23 Ambrosius : Unitas nature numeri excludit quantitatem quia unitas numerus non est sed omnium ipsa principium est. 24

QUOCIRCA HOG UERE UNUM IN QUO NULLUS NUMERUS... NULLA EST OMNINO

PLURALITAS QUARE NEC NUMERUS. IGITUR UNITAS TANTUM [f. 101].

Ill

I

IGITUR UNITAS TANTUM et cetera. Si punctum puncto supponas nichil efficis nisi unum punctum. Sic si deum deo supponas nichil amplius habes quam unum deum. Supponere autem deum deo non dico secundum dignitatem sed numerando ut cum dico deus Pater deus Filius deus Spiritus sanctus licet tercio repetatur deus non 5 II (forma dei) Joh. Scottus 36. 18 (qualis) Joh. Scottus 35. glosa marg. Defide ad Grat. I, 2, 19; PL 16, 555G. 1 (igitur unitas) glosa marg.

26 (Ambrosius)

De Trinitate II, 18-111, 6

545

tamen sunt tres dii sed unus deus. Non enim iungis deum deo sed in deo deum attendis. Aliud est enim attendere deum in deo aliud iungere deum deo sicut aliud est supponere puncto punctum aliud iungere punctum puncto sicut aliud est supponere unitatem unitati aliud coniungere. Supponere enim 10 unitatem unitati est unitatem per se multiplicare et facere semel unum. Ex qua multiplication nichil procreatur nisi unitas tantum. 2 Sed si due unitates iungantur efficitur binarius. Similiter si duo puncta ad inuicem continuentur efficitur linea. Sed si unum alii impressum consideratur — quod est supponere puncto punctum — remanet punc- 15 turn nee efficitur linea. 3 Non omnino ita est in deo. Non enim ita potes iungere Patrem et Filium et Spiritum sanctum quasi tres deos ad faciendum triplicem deum sicut iungis ad inuicem tria puncta ad faciendam tripuntalem lineam aut sicut copulas tres unitates ad conponendum ternarium. Nam ille tres 20 unitates et ilia tria puncta sunt quidem iuncta ad inuicem sed sunt extra se inuicem. Alioquin si punctum esset in puncto uel unitas in unitate nee lineam facerent nee numerum. 4 Pater autem et Filius non sunt extra se inuicem. Ait enim Filius ego in Patre et Pater in me est. Spiritus autem sanctus sic procedit a Patre et Filio 25 ut a neutro recedat. Cum enim etiam spiritus hominis non sit nisi in ipso absurdum est dicere : Spiritus dei non est in deo. Quare non extra sed intra se inuicem sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus. Non ergo sunt tres dii sed unus deus. 5 Amplius Pater deus Filius deus Spiritus sanctus deus. Deus autem om- 30 nia continet et a nemine continetur nisi a se ipso. Nee est aliquid extra deum. Quid ergo nichil extra deum est non est deus extra deum : quare nee Pater extra Filium uel Spiritum sanctum uel Filius extra Patrem uel Spiritum sanctum nee Spiritus sanctus est extra Patrem uel Filium. 6 Et quia deus omnia continet et ipse a nemine continetur nisi a se ipso 35 Pater et Filius et Spiritus sanctus se inuicem continent et continentur ab inuicem : et ita deus continet deum et inde a nemine continetur nisi a se ipso quia Pater et Filius et Spiritus sanctus non sunt tres dii sed unus et idem deus. 24 (ego in) John 10: 38.

546

Glosa Victorina

7 Non ergo copulatur deus deo ut fiat aliquis inde triplex deus sicut 40 copulantur tria puncta ut fiat tripunctalis linea ita tres unitates ut fiat ternarius. Sed sicut unitas in unitate et punctum est in puncto sic deus est in deo : et sicut unitas in unitate non nisi una unitas et punctum in puncto non nisi unum punctum sic deus in deo non nisi unus deus. 8

NAM [f. 101] QUOD TERCIOREPETITURDEUS CUM PATER AC FILIUS... REQUI- 45

RENTIBUS ENIM IPSE EST PATER QUI FILIUS? 9

MlNIME INOJJIUNT [f.

102].

REQUIRENTIBUS et Cetera.

Ambrosius : Si dicas deum idem est si dicas deum uel Spiritum idem est. Idem enim deus Pater et Filius et Spiritus sanctus idem dominus idem Spiritus sed non sic idem ut ipse sit Pater qui Filius uel Spiritus sanctus ipse sit 50 Filius qui Pater uel Spiritus sanctus ipse sit Spiritus sanctus qui Pater uel Filius. Idem est ergo in deitate in substantia in natura. Sed non est idem in persona quia non est in diuinitate Sabelliana confusio uel Arriana discretio. 10

RURSUS IDEM ALTER QUI ALTER?

NEGATUR.

NON

EST IGITUR INTER 55

EOS IN RE OMNI iNDiFFERENTiA indiscretio quia in personis differunt. Indifferentia compositum est uelud si dici posset armatura inarmatura et negantis continet sensum. QUARE SUBINTRAT NUMERUS ut Cicero Plato numero differunt quia non unum sed duo subiecta diuersa QUEM EX SUBIECTORUM DIUERSITATE CONFICI SUPERIUS EXPLANATUM EST. DE QUA RE BREUITER CON- 60

SIDERABIMUS quomodo non sit diuersitas subiectorum neque subiectum in deo et numerus in eo sit si PRIUS ILLUD QUEMADMODUM DE DEO UNUMQUODQUE PREDICATUR PREMISERIMUS.

IV 1 DECEM OMNINO PREDICAMENTA TRADUNTUR quicquid est aut substantia aut accidens : aliud est qualitas quantitas in deo aliud in homine quia in deo est coniunctim et substantialiter, in homine uero disiuncte et accidentaliter predicatur... [f. 102v] HEC IGITUR TALIA SUNT quia uidelicet accidentia aliter sunt in subiecto i.e. in hominibus et in ceteris creaturis 5 aliter in deo quia non est subiectum quia quicquid de deo dicitur totum uniuersaliter dicitur QUALIA SUBIECTA PERMISERINT... AD ALIQUID UERO IN DEO NON POTEST PREDICARI.

48 (Ambrosius) De Spiritu s. I, 12, 142; PL 16, 805A.

55 (rursus idem) glosa interl

De Trinitate III, 7-IV, 4 2

547

SUBSTANTIA IN ILLO et Cetera.

Augustinus dicit ab eo quod est esse appellatur essentia. Ita ab eo quod 10 est subsistere substantiam dicimus. Ideo enim dicuntur substantie quia subsistunt uel substant uel subiacent accidentibus que fundantur in eis. Unde recte conuenit hoc nomen eis in quibus uelut in subiecto sunt ea que in subiecto aliquo esse dicuntur ut color aut forma in corpore est uelut in subiecto. Corpus enim subsistit colori suo et forme sue que in eo fundan- 15 tur. Et ideo recte substantia dicitur. Aliud est autem corpus et aliud color eius uel forma eius quia si remoueas colorem uel formam a corpore non tamen illis remotis aufertur corpori corpus esse. Non enim conferunt ei ut sit corpus dum superueniunt: quare nee auferunt si recedant. Hinc potest colligi quod ille res proprie di- 20 cuntur substantie que sunt mutabiles per accidentia quibus subiacent nee sunt simplices quoniam adherent eis accidentia que a natura earum sunt aliena. 3 Deus autem est inmutabilis. Unde est id : tu autem idem ipse es. Nee est conpositus sed simplex. Cum enim dicitur deus bonus iustus et alia huiusmo- 25 di non ita dicitur quasi deus subsistat uel subsit bonitati sue et ilia bonitas et iusticia in deo aliud sit quam ipse deus et ita bonitas sit in deo ut accidens in subiecto. Sicut cum dico homo bonus non idem est homo et bonitas eius quia homo est substantia bonitas autem quedam qualitas que in homine est ut in subiecto. 30 4 Non ita est in deo. Idem enim est deus et bonitas eius et iusticia eius et sic de ceteris. Et idem est ei esse et bonum esse uel iustum esse quia quicquid in eo est ipse est. Itaque abusiue et inproprie uocatur substantia et rectius autem dicetur essentia quia ei soli conuenit esse cui non conuenit mutari posse. Sic scriptum est ego sum qui sum. Et hoc est quod ait Boetius : 35 NAM SUBSTANTIA IN ILLO NON EST UERE SUBSTANTIA SED ULTRA SUBSTANTIAM

i.e. que excellat omnem substantiam uel excedat. Unde illud in oratione dominica : panem nostrum cotidianum in Luca scriptum est... panem enim supersubstantialem quia de corpore Christi intelligitur. Dicitur etiam deus non esse eo quod nulli creature sit intelligibilis neque angelici spiritus illius 40 maiestatem sufficiunt plene complecti. Hinc et beatus dicit Augustinus : Deus nesciendo melius scitur et negando melius confitemur ipsum. Ideo quoque tenebre dicitur quern tacendo etiam melius laudamus.

10 (substantia in) glosa marg. tus 41. Luke 11: 3.

35 (ego sum) Exodus 3: 14.

37 (Unde illud) Joh. Scot-

548 5

Glosa Victorina ITEM QUALITAS ET CETERA QUE UENIRE QUEUNT. QUORUM UT AMPLIOR...

[f. 104v] QUI IUSTUS EST REFERTUR AD QUALITATEM QUA EST ALIQUID ID EST 45 IUSTUS.

6 Accidens autem dici non solet nisi quod aliqua mutatione eius rei cui accidit amitti potest. Nam si quedam dicuntur accidentia inseparabilia que appellantur Grece anachiorista sicuti est plume corui color niger amitit tamen eum non quidem quamdiu pluma est sed quia non semper est pluma. 50 Quapropter ipsa materies mutabilis est et ex eo quod desinit esse illud animal uel ilia pluma totumque illud corpus in terram mutatur et uertitur. Amittit utique etiam ilium colorem quamuis et accidens quod separabile dicitur non separatione sed mutatione amittatur sicut capilli hominum nigredo quoniam dum capilli sunt possunt albescere separabile accidens 55 dicitur. 7 Sed diligenter intuentibus satis apparet non separatione quasi enigrare aliquid a capite dum canescit ut nigredo inde candore succedente discedat et aliquo eat sed illam qualitatem coloris ibi uerti atque mutari. Nichil itaque accidens in deo quia nichil mutabile aut amissibile. 60 Quod si et illud accidens dici placet quod licet non amittatur minuitur tamen uel augetur sicut est anime uita. Nam et quamdiu anima est tamdiu uiuit: et quia semper anima est semper uiuit. Sed quia magis uiuit cum sapit minusque dum desipit fit etiam huic aliqua mutatio : non ut desit uita sicut deest insipienti sapientia sed ut minor sit. 65 8 Nee tale aliquid in deo fit quia omnino incommutabilis manet. Quamobrem nichil in eo secundum accidens dicitur quia nichil in eo accidit. Nee tamen omne quod scilicet de eo dicitur secundum substantiam dicitur. In rebus enim creatis atque mutabilibus quod non secundum substantiam dicitur restat ut secundum accidens dicatur. Omnia enim accidunt eis 70 que uel amitti possunt uel minui magnitudines qualitates et quod dicitur ad aliquid sicut amicitie propinquitates seruitutes. 9 In deo autem [f. 105] nichil secundum accidens dicitur quia nichil inconmutabile est nee tamen omne quod dicitur secundum substantiam dicitur. Dicitur enim ad aliquid sicut Pater ad Filium uel Filius ad Patrem. 75 Quod non est accidens quia et ille semper Pater et ille semper Filius. Et quamuis diuersum sit Patrem esse et Filium esse non est tamen diuersa substantia quia hoc non secundum substantiam dicitur sed secundum relatiuum. Quod tamen relatiuum non est accidens quia non est mutabile. Obtinebimus igitur nichil secundum accidens dici in deo quia ipsius 80 nature nichil accidit quo mutetur.

De Trinitate IV, 5-14

549

10 De relatiuis. Quod autem proprie singula in eadem Trinitate dicuntur nullo modo ad se ipsa sed ad inuicem aut ad creaturam dicuntur et ideo relatiue non substantiality ea dici manifestum est. Sicut enim Trinitas unus deus dicitur magnus bonus eternus omnipotens idemque ipse — 85 si dici potest — deitas sua et ipse sua magnitude ipse sua bonitas ipse sua eternitas ipse sua omnipotentia non sic dici potest Trinitas Pater nisi forte translatiue ad creaturam propter adoptionem filiorum. Trinitas autem Filius nullo modo dici potest. Spiritus uero sanctus secundum id quod scriptum est quoniam deus spiritus est potest quidem uniuersaliter dici quia 90 et Pater spiritus et Filius spiritus et Pater sanctus et Filius sanctus. 11 Itaque Pater et Filius et Spiritus sanctus quoniam unus deus et utique deus sanctus est et deus spiritus est potest appellari Trinitas et spiritus et sanctus sed tamen ille Spiritus sanctus qui non Trinitas sed in Trinitate intelligitur in eo quod proprie dicitur Spiritus sanctus relatiue dicitur cum 95 ad Patrem et ad Filium refertur quia Spiritus sanctus et Pater et Filius Spiritus est. Sed ipsa relatio non apparet. 12 In hoc nomine apparet autem cum dicitur donum dei. Donum enim est Patris et Filii quia et a Patre procedit sicut dominus dicit. Et quod Apostolus dicit qui Spiritum Christi non habet hie non est eius de ipso utique Spiritu 1 sancto ait. Donum ergo donatoris et donator doni cum dicimus relatiue dicimus utrumque ad inuicem. Ergo Spiritus sanctus inefFabilis quedam Patris Filiique communio est et ideo fortasse sic appellatur quia Patri ac Filio potest eadem appellatio conuenire. Nam hoc ipse proprie dicitur quod 5 illi conmunicet quia et Pater spiritus et Filius spiritus et Pater sanctus et Filius sanctus. 13 Ut ergo ex nomine quod utrique conuenit utriusque conmunio significetur uocatur donum amborum Spiritus sanctus. Nee enim mouere debet quoniam diximus relatiue dici Spiritum sanctum non ipsam Trinitatem sed 10 eum qui est in Trinitate quia non ei uidetur uicissim respondere uocabulum eius ad quern refertur. Non enim sicut dicimus seruum domini aut dominum serui Filium Patris et Patrem Filii quoniam ista relatiue dicuntur ita etiam hie possumus dicere. 14 Dicimus enim Spiritus sanctus Patris sed non uicissim dicimus Patrem 15 Spiritus sancti ne Filius eius intelligeretur Spiritus sanctus. Dicitur enim relatiue Pater idemque relatiue principium et si quid forte aliud. Sed Pater

90 (deus spiritus) John 4: 24.

99 (Apostolus) Rom. 8: 9.

550

Glosa Victorina

ad Filium principium ad creaturam et ad omnia que ab ipso sunt. Item dicitur relatiue Filius et Uerbum et imago. Et in omnibus his uocabulis ad Patrem refertur. Nichil autem horum Pater dicitur. Et principium dicitur 20 Filius. Cum enim diceretur ei tu quis es respondit principium qui et loquor uobis. Sicut Pater et Filius unus deus sicut unus creator et unus dominus et ad creaturam unus creator relatiue et unus dominus sic relatiue ad Spiritum sanctum unum principium. Ad creaturam uero Pater et Filius et Spiritus sanctus unum principium. 25 15

QUI [f. 104v] MAGNUS AD QUANTITATEM QUA EST ALIQUID... TRIUM IGITUR.

IDONEE CONSTITUTA EST UNITAS.

16 NICHIL AUTEM ALIUD et cetera [f. 106v]. Anastasius contra Arrium disputans asserit quod omnis res gingnat secundum genus suum i.e. substantia substantiam homo hominem ouis 30 ouem. Quotienscumque enim aliqua res ex sese i.e. ex se ipsa aliquam rem genuerit non potest aliud esse res que gignitur quam id quod ipsa est que genuit. Homo enim generans filium sui generis i.e. sue substantie hominem generat quia homo hominem. 17 Et recte unius substantie esse dicuntur gignens et genitus quia ueritas 35 natiuitatis substantiarum diuersitatem non recipit. Diuersitas autem substantie est uerbi gratia si homo pecudem generat si bos asinum si ouis generat capram. Que generatio ideo monstruosa est quia generis diuersitatem admittit non seruans sue nature proprietatem. 18 Eadem substantiarum diuersitas uel proprietas notari potest in ele- 40 mentis. Natura enim luminis est uel cuiuslibet ignis ne id producat ex sese quod ipse est. Uerbi gratia lux fulgorem emittit et ignis incendium et tamdiu seruat naturam suam quamdiu id quod est de se gignit. Sin uero lux ex se gingnat tenebras contra naturam erit huiusmodi productio quia id quod gignitur in natura diuersum est ab eo quod gignit quod naturarum qualitas 45 ordo uel ratio non admittit. 19 Nunc a terrenis ad superiora mentis oculum erigamus et per ea que facta sunt — ut ait Apostolus — inuisibilem diuinitatis uirtutem quantum fas est contemplemur. Sicut ergo lux lucem et ignis incendium emittit sic Pater genuit Filium deus deum ex sua natura genuit. Nee aliud ex se gignere 50

21 (tu quis) John 8: 25. 29 (Anastasius) Vigilius, Contra Arianos II, 5; PL 62, 169B. 47 (per ea que) Rom. 1: 20.

De Trinitate IV, 14-20

551

potuit deus nisi deum. Aut enim ex sese generans id quod est genuit et ita Filius cum Patre unius substantie erit aut si alterius se generis deum genuit uera natiuitas dici non poterit que proprietatem substantie generantis seruare non potuit. 20 Unde duo sequuntur inconuenientia. Si enim Filius non est eiusdem 55 substantie uel nature cuius est Pater aut omnino ab eo genitus non est aut degeneratus. Quod utrumque fateri nefas est. Nichil ergo ex deo gigni potuit nisi deus. VI

21 SED QUONIAM NULLA RELATIO AD SE IPSUM REFERRI POTEST... QUANTUM IMBECILLITAS SUBTRAHIT UOTA SUPPLEBUNT [f. 107vl. 60

1

QUERO AN PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANGTUS DE DIUINITATE SUBSTAN-

TIALITER... fidem si poterit rationemque coniunge [f. 109v]. 2 Iste lohannes postea papa fuit ut beatus Gregorius in Dialogi libra commemorat. Qui etiam cum Symmaco patricio a Theoderico rege interfectus est. Unde et ipse Theodericus post uite terminum — ut quidam 65 heremita ipsis suis amicis innotuit — missus est a lohanne papa et Symmaco patricio in ollam uulcani. 3 Nee moueat quod Spiritus sanctus cum sit coeternus Patri et Filio dici tur tamen aliquid ex tempore ueluti hoc ipsum quod donatum diximus. Nam sempiterne Spiritus donum, temporaliter autem donatum. 70 4

Multos mouere solet non sit Filius.

61 (quero an) Boethius, Utrum Pater et Filius; ed. Stewart-Rand 32-36. Joh. Scottus 47.

63 (Iste lohannes)

This page intentionally left blank

X

TRACTATUS DE SEX DIERUM OPERIBUS

List of Manuscripts and Sigla A C P Q R S T V W

= — — = = = = = =

Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 3584, f. lv-10 (s. xn) Cambrai, Bibl. munic. 339, f. 74v-81v (s. xin) Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 647, f. 167-173 (s. xn) Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 15601, f. 98-100 (s. xn) Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 18096, f. 45-49 (s. xn) Paris, Bibliotheque nationale, Lat. 13418, f. 106-113 (s. xn) Tours, Bibl. munic. 85, f. 181-183v (s. xn) Vatican, Reg. Lat. 535, f. 2-12 (s. xm) London, Brit. Mus., Cotton Claudius B. IX., f. l-10v (s. xv)

1 De septem diebus et sex operum distinctionibus primam Geneseos partern secundum phisicam et ad litteram ego expositurus, inprimis de intentione auctoris et de libri utilitate pauca premittam. Postea uero ad sensum littere hystorialem exponendum ueniam ut et allegoricam et moralem lectionem que a sanctis doctoribus aperte execute sunt ex toto preter- 5 mittam. Intentio igitur Moysi in hoc opere fuit ostendere rerum creationes et hominum generationem factamesse ab unosolo deo cui soli cultus et reuerentia debetur. Utilitas uero huius libri est cognitio dei ex facturis suis cui soli cultus religionis exhibendus est. 10 Titulus libri talis est: INCIPIT GENESIS i.e. liber de rerum generatione siue creatione a primordiis suis sic nominatus sicut euangelium Matthei a prima parte sua Liber gemrationis lesu Christi nominatur. 2

IN PRINCIPIO CREAUIT DEUS CELUM ET TEKRAM et Cetera.

Causas ex quibus habeat mundus existere et temporum ordinem in 15 quibus idem mundus conditus et ornatus est rationabiliter ostendit. Prius igitur de causis deinde de ordine temporum dicamus. Mundane igitur substantie cause sunt quatuor : efficiens ut deus formalis ut dei sapientia finalis ut eiusdem benignitas materialis quatuor elementa. Necesse est enim quia mutabilia et caduca sunt mundana eadem habere 20 auctorem. Quia uero rationabiliter et quodam ordine pulcherrimo disposita sunt secundum sapientiam ilia esse creata necesse est. Quoniam autem ipse creator iuxta ueram rationem nullo indiget sed in semet ipso summum bonum et sufficientiam habet oportet ut ea que creat ex sola benignitate

1 (De septem) Previous editions of this text are found in B. Haureau, Notices et extr. 1 (Paris 1890) 52-68; a partial reprint in W. Jansen,"Z>er Kommentar 106*-112*; a new edition by N. Haring in AHDLMA 30 (1955) 184-200, and revised in W. Beierwaltes, Platonismus 231-249. A competent discussion of its historical significance is offered by H. Ley, Studie 190-202. The following titles are found: incipit liber de septem diebus mantis rec. A. Expositio in Exameron manus rec. T. De operibus sex dierum breuis discursus manus rec. R. 2 litteram ego: litteram AC. 3 et de libri: et libri AC. premittam: pretermittam P. 4 allegoricam: allegoriam AC. 5 que a sanctis doctoribus aperte execute sunt: quas sancti expositores aperte executi sunt ACRT. 11 titulus: titulus uero T. titulus uero huius AC. 12 primordiis suis: primordiis P. nominatus: nominatur R. 14 celum et terram: celum R. Gen. 1:1. 16 ornatus est: ornatus P. ordinatus est Q. ostendit: ostendere R. prius igitur: primus igitur RS. 18 substantie: subsistentie PT ss Q,. efficiens ut: efficiens i.e. AC. formalis ut: formalis AC. formalis causa ut RST. 19 finalis ut: finalis AC. Cf. William of Conches, Glosae super Plat. 32; ed. Jeauneau 98. John of Salisbury, Polycraticus VII, 5; ed. I.C.C. Web (Oxford 1909) 109. 20 enim quia: enim que AC. 22 creata necesse est: creata LV. quoniam autem: quoniam uero V.

556

Tractatus

et caritate creet ut scilicet habeat quibus beatitudinem suam more cari- 25 tatis participet. Quia uero omnis ordinatio inordinatis adhibetur oportuit aliquid inordinatum precedere ut eidem ordo secundum sapientiam adhiberetur ac, sic disponendo inordinata, sapientia creatoris uel parum scientibus appareret. 30 Si quis igitur subtiliter consideret mundi fabricam, efficientem ipsius causam deum esse cognoscet formalem uero dei sapientiam finalem eiusdem benignitatem materialem uero quatuor elementa que et ipse creator IN PRINCIPIO de nichilo CREAUIT. 3 Hanc distinctionem causarum Moyses in libro apertissime declarat. 35 Nam cum dicit IN PRINCIPIO CREAUIT DEUS CELUM ET TERRAM ostendit efficientem causam : scilicet deum. Ostendit etiam materialem scilicet quatuor elementa que nomine celi et terre appellat. Et ipsa eadem a deo esse creata approbat cum dicit IN PRINCIPIO CREAUIT DEUS CELUM ET TERRAM et Cetera.

40

Ubicumque uero dicit DIXIT DEUS et cetera ibidem notat formalem causam que est dei sapientia quia ipsius auctoris dicere nichil est aliud quam in coeterna sibi sapientia future rei formam disponere. Ubicumque uero dicit UIDIT DEUS QUOD ESSET BONUM et cetera ibidem notat finalem causam que est ipsius creatoris benignitas. Nam per uisionem 45 dilectio et benignitas aliquando designatur sicut in prouerbio dicitur : ubi amor ibi est oculus. Nam eius conditoris uidere quod aliquid bonum creatum sit nichil est aliud quam id ipsuni quod creauit ei placere in eadem benignitate ex qua creauit. In materia igitur que est quatuor elementa operatur summa Trinitas 50 ipsam materiam creando in hoc quod est efficiens causa : creatam informando et disponendo in eo quod est formalis causa : informatam et dispositam diligendo et gubernando in eo quod est finalis causa. Nam Pater est efficiens causa Filius uero formalis Spiritus sanctus

27 (inordinatum) William of Conches, Phil, mundi I, 21; PL 72, 53CD rejects this argument. 32 uero dei: dei AC. uero dei causam RST. eiusdem: eius AC. 34 de nichilo: ex nichilo C. etiam: et A. 38 materialem: materialem causam RST. 39 approbat: comprobat AC. 40 deus celum et terram: deus A. deus celum CT. 43 coeterna sibi: coeterna AC. 46 est oculus: oculus ACSR. William of Conches, Dragmaticon I; ed. Strasbourg (1567) 20: Sciunt ubi dolor, ibi manus: ubi amor ibi oculus. 47 conditoris: creatoris Q. ss conditoris Q,. aliquid bonum: aliquid AC. 49 ex qua: in qua AC. 50 in materia: in materiam ACR. 51 creatam informando... formalis causa om. C. 54 nam Pater est efficiens causa om RS. Filius uero: Filius AC.

De sex dierum operibus 2-6

557

finalis quatuor uero elementa materialis. Ex quibus quatuor causis uniuersa 55 corporea substantia habet subsistere. 4 Nunc de ordine temporum dicamus. Et primum uidendum est quid sit dies naturalis. Dies naturalis est spacium in quo una celi integra conuersio ab ortu ad ortum perficitur. Dies item dicitur aeris illuminatio facta per ipsum celum a tenebris que nox appellantur perfecte diuisa. His duobus 60 modis utitur hec sacra scriptura hoc uocabulo quod est DIES. Queritur etiam quomodo inter se dicta sanctorum concordent: hoc scilicet qui uiuit in eternum creauit omnia simul et illud sex diebus operatus est dominus et cetera. Sed sciendum est quod prior auctoritas de primordiali materia intelligenda est: sequens autem de distinctione formarum de qua 65 deinceps secundum phisicam tractandum est. 5 IN PRINCIPIO igitur CREAUIT DEUS CELUM ET TERRAM i.e. materiam in primo momento temporum CREAUIT. Celo uero creato, quia summe leuitatis est et stare non potest et quia continet omnia, de loco ad locum in antea progredi non potuit: idcirco ab ipso primo momento sue creationis cepit 70 circulariter conuerti ita ut ipsa prima conuersio integre perfecta esset in spacio. Quod prima DIES appellatum est. 6 In ipsa uero prima conuersione celi superius elementum i.e. ignis illuminauit superiora inferioris elementi i.e. aeris. Nam hec natura est celestis ignis ut sua conuersione illuminet aera : mediante uero acre cale- 75 faciat aquea atque terrena. Due etenim, ut aiunt philosophi, sunt uirtutes ignis : altera splendor altera uero calor. Splendorem in acre naturaliter ignis efficit. Calorem uero in aqueis atque terrenis exercet. Nam calor uirtus est ignis diuisiua soli-

55 quatuor uero: quatuor AC. quibus quatuor: quibus AC. 56 corporea: corpora A. corporum C. 56 habet subsistere: subsistit T. habet existere AC. 61 utitur hec: utitur hie RT. 62 hoc scilicet: hec scilicet ACQS. 63 qui uiuit: qui manet AC. Eccli. 18: 1. 64 dominus: deus AC. Exodus 20: 11. primordiali: primordiale T. 65 autem: autem est RST. distinctione: distinctionibus Q,. de qua: de quo RS. 67 (in principio) Cf. Vincent of Beauvais, Spec. not. II, 26; ed. Douai (1624) 95-96: excerpts from 5-10. Clarembald, Tractatulus 36; ed. Haring 242. 67 igitur creauit deus: creauit deus C. igitur creauit R. 68 celo uero creato: celum uero creatum ACV. 71 ut ipsa: ut ilia AC. in spacio: in spacium PQ,. spacium AC. 72 appellatum: appellata V. 75 ut sua: et sua R. calefaciat: calefacit C. A. Nitschke, Verhalten und Bewegung der Tiere nach friihen christlichen Lehren, in: Studium Generale 20 (1967) 245. 76 aquea atque terrena: aquea atque terrea PQT. aque terrena R. 77 due etenim ut: due enim ut P. due etenim AC. 78 splendorem: splendorem uero AC naturaliter ignis: naturaliter A. calorem uero: calorem AC. 79 terrenis: in terreis AC. terreis T.

558

Tractatus

dorum. Si uero calor in acre sentitur hoc contingit ex eo quod est ipse 80 aer ex inferioribus elementis spissatus. In prima igitur die CREAUIT DEUS materiam et lucem i.e. illuminationem ex superioris elementi i.e. ignis prima conuersione in ipso acre innatam. Et hoc fuit opus quod in prima die factum est. 7 Acre uero ex superioris elementi uirtute illuminate, consequebatur na- 85 turaliter ut, ipsius aeris illuminatione mediante, calefaceret ignis tercium elementum i.e. aquam et calefaciendo suspenderet uaporaliter super aera. Est enim natura caloris aquam in minutissimas guttas diuidere et eas minutas uirtute sui motus super aera eleuare sicut in fumo caldarii apparet: sicut etiam in nubibus celi manifestum est. Nubes enim siue fumus ni- 90 chil est aliud quam guttarum aque minutissimarum congeries per uirtutem caloris in aera eleuata. Sed si uirtus caloris uehementior merit, tota ilia congeries in purum aera transit: si autem debilior tune nimirum gutte ille mmutissime semet inuicem incurrentes grossiores guttas faciunt: et inde pluuia. Quod si minute ille gutte uento constricte fuerint inde nix : si uero 95 grosse inde grando. 8 Magnitude igitur aquarum labilium que nimirum usque ad regionem lune in principio ascendebat ita per calorem super summum etheris suspensa est ut statim in secunda celi conuersione ita contingeret quod secundum elementum i.e. aer esset medium inter aquam labilem et aquam uaporaliter 1 suspensam. Et hoc est quod dicit auctor : et posuit FIRMAMENTUM IN MEDIO AQUARUM. Et tune aer aptus fuit ut FIRMAMENTUM appellaretur quasi firme sustinens superiorem aquam et inferiorem continens : utramque ab altera intrans- 5 gressibiliter determinans. Uel potius FIRMAMENTUM dicitur aer eo quod terram leuitate sua ex omni parte firme coherceat et in hanc duriciam conglobet. Est enim ista reciprocatio inter terre duriciem et aeris leuitatem ut durities terre ex circumstrictione leuis aeris proueniat: leuitas uero aeris atque mobilitas ex eo 10 quod terre stabilitati innititur habet substantiam. 83 ex superioris: superioris AC. 85 (acre uero... determinans) MS Heiligenkreuz 153, f. HOv. consequebatur: sequebatur AC. 86 calefaceret: calefacere R. 87 suspenderet: suspenderat AC. William of Conches, Phil, mundi III, 7-8; PL 72, 77BD. 90 sicut etiam: sicut et AC. 92 fuerit: sit C. 94 (inde pluuia) Augustine, De Gen. ad lift. II, 47; PL 34, 266. Vincent of Beauvais, Spec. nat. IV, 42; p. 295. 99 quod secundum: et ut secundum AC. 3 (auctor) Gen. 1: 6. William of Conches, Phil, mundi II, 6; PL 72, 59C. E. Jeauneau, Simples notes 175. 4 et tune aer: tune aer A. non aer C. intransgressibiliter: intransibiliter R. 8 firme: firmiter AC. 9 duriciem: duriciam AC. circumstrictione: constrictione AC. 10 proueniat: perueniat S.

De sex dierum operibus 6-11

559

Sic igitur prima conuersio ignis illuminauit aera. Et spacium illius conuersionis fuit prima dies. Ita eiusdem ignis secunda conuersio mediante acre calefecit aquam et posuit firmamentum inter aquam et aquam. Et illius conuersionis spacium secunda DIES appellatum est. 15 9 At uero, aqua super aerem uaporaliter suspensa, ordo naturalis exigebat ut, labili aqua diminuta, appareret terra : non continua sed secundum quandam similitudinem insularum. Quod multis modis probari potest. Nam ex caldario quanto maior fumus ascendit tanto aqua que in ipso continetur minoratur. Similiter si super mensam aliquam superficies aque 20 continuetur et postea ignis illi continue aque superponatur, statim contingit ut per superpositum calorem superficies ilia aque attenuetur et in ipsa superficie quedam macule aride appareant, aqua in quibusdam locis contracta et congregata. Sic igitur aer inter utramque aquam positus ac per hoc maiori calore 25 agitatus terciam conuersionem integram fecit et in ipsa conuersione terrain insulis quibusdam circumquaque distinxit. 10 In eadem etiam conuersione contingebat ut ex superioris aeris calore inmixto humori terre ex aquis nuper discooperte — ut ex his inquam duobus ipsa terra conciperet uim producendi herbas atque arbores. Que uis ex 30 calore celi naturaliter procedit in terram ex aquis nuper discoopertam. Et huius quidem tercie conuersionis spacium tercia DIES appellatum est. Postquam uero, posito firmamento inter aquam et aquam et ex aquis circumpositis tanto calore in ipso firmamento innato, ut per calorem firmamentum aquam labilem in se contraheret ac sic arida appareret — post- 35 quam inquam hoc fuit contingebat naturaliter ut ex multitudine ilia aquarum ad firmamentum per tercie diei calorem contracta stellarum corpora in firmamento crearentur. 11 Quod uero stellaria corpora ex aquis materialiter facta sint certo argumento probari potest. Nam duo superiora elementa — ignem et aera — 40

12 sic igitur: sicut igitur ACLSV. aera: aerem P. 18 quod multis: que multis C. 19 quanto maior: quanto magis AC. 20 aliquam: aliquando AC. 21 postea: postea magnus AC. ignis illi: ignis illis PQ. 22 per superpositum calorem:superposito calore AC. 28 calore inmixto: calore mixto AC. 31 naturaliter procedit: naturalis procedit S. naturaliter prouenit AC. 35 ac sic: ac si RST. Vincent of Beauvais, Spec. nat. II, 27; p. 96: excerpts from 10-13. 38 firmamento: firmamento celi ACRT. 39 (Quod uero... ex vaporibus) De solis affectibus 49; PL 174, 114D-116A. facta: facta et creata AC. William of Conches, Dragmaticon III; p. 72: Quod stellarum corpora ex quatuor elementis sint facta, verisimili ratione, si illam habes ad manum, proba.

560

Tractatus

ex sua natura ita absque omni spissitudine esse manifestum est ut nichil horum ex se et ex sua natura nisi ex accident! uisui peruium sit. Nam hoc quod quidam rudes dicunt se uidere celum quando aer purus est, cum aliquid uiride se fingunt conspicere, illud falsissimum est. Nam ubi uisus deficit ibi error sensusdatimaginationem uidendi quod non uidet 45 sicuti aliquis clausis oculis uidetur sibi tenebras uidere. Nam quamuis uisus ex luce oculorum sumit exordium nichil tamen ualet nisi ex obstaculo alicuius spissitudinis repercutiatur. 12 Si uero aer iste inferior qui est inter nos et parietem uel maceriam uel aliquid tale, non potest uisui ad sentiendum obstare : multo minus igitur 50 superior qui purior est. Unde proprie aer celum dicitur eo quod a uisibus nostris celetur. Unde constat quod omne corpus uisibile alicuius densationis est que ex spissitudine aque uel terre contingit. Nam nubes ex uapore aquarum densate uisibiles apparent. Flamme uero que in nubiloso acre uel in aliqua 55 materia que comburitur fiunt ex uaporibus aquarum substantiam habent. Radius quoque solis qui per fenestram decurrere uidetur non aliunde est uisibilis nisi ex atomis pulueris in radio decurrentibus et ad lumen solis relucentibus. Sic in ceteris rebus subtiliter intuenti apparebit nichil esse uisibile nisi ex obstaculo quod ex aqua uel ex terra contingit. 60 13 Omne igitur corpus quod apparet uisibile in firmamento celi, ex terre uel ex aque densitate uisibile esse necesse est. Sed terrea non possunt uel per calorem uel alio aliquo modo usque ad firmamentum eleuari. Hoc enim aque nature proprium est. Omnia itaque ilia que in celo uisibilia apparent ex aquis materiale 65 principium sortiuntur. Cuiusmodi sunt nubes fulgura comete. Similiter igitur stellaria corpora ex aquis materialiter consistere necesse est. Amplius : omne nutribile ex eodem nutriri ex quo materialiter constat

43 dicunt se: dicunt se uidelicet RST. quando aer purus est cum aliquid uiride om S. 44 illud falsissimum est: illud nichil est et falsum AC. 45 imaginationem: imaginem AC. 47 sumit: sumat AC. 50 minus igitur: minus aer AC. 51 aer celum: aer C. Isidore, Etym. XIII, 6, 6 (ed. Lindsay). Ambrose, Hexaem. II, 4; PL 14, 164D. 53 densationis est que: densitatis est quod AC. 55 flamme uero: flamme etiam RS. 57 decurrere uidetur: decurrit et apparet uisibilis RST. decurrit et apparet uisibiliter AC. 58 uisibilis nisi: uisibilis quam AC. 59 subtiliter: similiter AC. 60 uel ex terra: uel terra AC. 62 sed terrea: sed terrena C. 63 alio aliquo: aliquo AC. enim aque: enim aquee PQ. 65 in celo: de celo AC. 66 principium sortiuntur: sortiuntur S. similiter: similis S. 67 materialiter consistere: naturaliter constare C. materialiter constare A. 68 amplius: amplius quod AC. (omne) omne nutribile eo nutritur unde materialiter (naturaliter C) constat, phisica testatur AC.

De sex dierum operibus 11-16

561

phisica testatur. Sed corpora stellaria ex humore nutriri phisici dicunt. Uidentur igitur ex aquis materialiter constare. 70 Spacium igitur quarte conuersionis in qua stellaria corpora ex aquis uaporaliter suspensis conglobata sunt — illud inquam spacium quarta DIES appellatum est. 14 Stellis autem creatis et motum in firmamento facientibus, ex earum motu calor adauctus et ad uitalem usque calorem procedens aquis primo 75 incubuit: elemento uidelicet terra superiori. Et inde animalia aque et uolatilia creata sunt. Et spacium huius quinte conuersionis quinta DIES appellatum est. Mediante uero humore uitalis ille calor naturaliter usque ad terrena peruenit et inde animalia terre creata sunt. In quorum numero homo AD 80 IMAGINEM ET siMiLiTUDiNEM dei factus est. Et huius sexte conuersionis spacium sexta DIES appellatum est. 15 Sic igitur leuissimi celi et ultimi et nullo modo stare ualentis prima conuersio illuminauit aera. Aer uero illuminatus calefaciens aquam ac super se suspendens factus est firmamentum. Firmamentum uero ex supe- 85 riori uapore uim caloris in se continens fecit aridam apparere et uim fecunditatis terre inseruit. Tune uero ex multitudine aquarum ex calore in ipso firmamento suspensa stelle create sunt. Ac sic ex motu et calore stellarum generatio animalium in aquis sumpsit initium. Mediantibus uero aquis ad terram usque peruenit. 90 Et ultra hos modos creandi corporea siue ilia sint in celo siue in terra nullus modus reliquis esse poterat. 16 Quicquid igitur post sextum diem uel natum uel creatum est non nouo modo creationis institutum est sed aliquo predictorum modorum substantiam suam sortitur. Sic igitur DOMINUS IN SEPTIMA DIE REQUIEUIT i.e. a nouo 95 creationis modo cessauit: elementorum singulis ornatu suo et ad se inuicem concordia perfecte attributa. 69 phisici dicunt: philosophi dicunt RST. 70 uidentur: ibi dicuntur AC. Gf. Calcidius, In Tim. Plat. 119; p. 164. 71 conuersionis: conuersionis est C. ex aquis: ex aquis ita AGRS. 74 (Stellis) Vincent of Beauvais, Spec. not. II, 28; pp. 96-97: excerpts from 14-16. 75 adauctus: adactus T. 77 huius quinte: huius quinta A. huius C. 79 ad terrena: ad terram G. 80 et inde: et deinde T. in quorum: in eorum AC. 81 et huius: et homo S. conuersionis: conuersationis S. 83 sic igitur: sicut igitur S. Tullio Gregory, Platonismo 136. et nullo: nullo T. 85 est firmamentum: est R. 86 fecit: facit G. uim fecunditatis: inde fecunditatem AC. 90 initium: exordium C. 91 in celo: in acre AC. 92 reliquis: reliquus AC. 95 suam sortitur: sortitur AC. septima: septimo AC. 96 elementorum: eorum A. rerum marg A. rerum G.

562

Tractatus

Nam etsi postea quedam noua monstra creasset non tamen idcirco dicimus ilium nouo modo creationis usum fuisse. Sed aliquo predictorum modorum et ex causis seminalibus quas in spacio illorum sex dierum ele- 1 mentis inseruit affirmamus eum quecumque postea creauit uel adhuc creat produxisse. 17 Nam ignis tantum agit. Terra uero tantum patitur. Duo uero elementa que sunt in medio et agunt et patiuntur. Et aer quidem ab igne pa- 5 titur et est quasi amministrator et uehiculum ignee uirtutis ad cetera elementa. Aqua uero ab acre et igne patitur et est quasi amministratrix et uehiculum uirtutis superiorum ad reliquum elementum. Ita igitur ignis est quasi artifex et efficiens causa : terra uero subiecta quasi materialis causa : duo uero elementa que sunt in medio quasi instru- 10 mentum uel aliquid coadunatiuum quo actus supremi amministratur ad infima. Nam et nimiam leuitatem ignis et grauitatem terre inmoderatam sua intercessione attemperant atque coniungunt. Has uirtutes et alias quas seminales causas uoco deus creator omnium elementis inseruit et proportionaliter aptauit ut ex illis uirtutibus elemen- 15 torum temporum ordo et temperies procederet et in temporibus competentibus per illas uirtutes sibi inuicem succedentibus corporee creature producerentur. De causis et de ordine temporum satis dictum est. Nunc ad expositionem littere ueniamus. 20 18

IN PRINCIPIO CREAUIT DEUS CELUM ET TERRAM.

Quasi dicat: primo CREAUIT CELUM ET TERRAM. Nichil enim aliud uoluit intelligere per hoc quod dixit IN PRINCIPIO fecit ilia nisi quod ante ea nichil creauerat deus et ilia duo simul creasse intelligatur. Sed quid appellet CELUM ET TERRAM et quomodo secundum rationem phisicorum simul 25 creata sunt demonstrare conabor. Igitur ratio deprehendit omne corpulentum spissitudinis sue siue tarditatis substantiam habere ex leuium circumstringentium motu agili et perpetua agitatione : leuia uero sue agilitatis substantiam inde habere quod

99 dicimus ilium: dicimus eum RST. 4 terra uero: terra AC. 5 in medio: in medio quasi instrumentum AC. quidem: quedam T. 7 et uehiculum uirtutis om. AC. 9 ignis est: ignis T. est S. subiecta: substantia C. 11 coadunatiuum: coadiutiuum T. actus supremi: actus AC. auctus supremi S. 13 coniungunt: contingunt A. 16 procederet: procederent RST. et in: et AC. 22 quasi dicat: ac si diceret ACRST. 23 fecit ilia: creauit ilia AC. 24 creauerat deus et: creauit deus ergo AC. 27 igitur: ergo AC. deprehendit: comprehendit S. 28 circumstringentium: constringentium AC. 29 agitatione: agnitione S.

De sex dierum operibus 16-21

563

eorum motus atque agitatio alicui corpulento siue solido innititur. Reci- 30 proce enim et leuitas corpulentiam et corpulentia leuitatem exigit. Quod probare non incongruum esse existimo. Duritiem enim terre esse ex leuibus circumstringentibus manifestum est. Nam durum est cuius partes non facile diuisioni cedunt. Quod uero terra talis est non contingit hoc ex natura particularum ex quibus ipsa constat quia tune non possent 35 transire in leuia i.e. in aera uel ignem. Quod tamen manifestum est. Particule enim elementorum in se inuicem transeunt. 19 Item quod terra et aqua corpulenta est hoc non contingit ex pondere superiorum elementorum. Non enim sunt alicuius ponderis. Restat igitur ut ex leuium agilitate circumstringente duo inferiora elementa, terra et aqua, usque ad corpulentiam concreta sint. 40 Leuium uero ut ignis uel aeris agilitas sine motu esse non potest. Motus autem huiusmodi circa aliquid corpulentum necesse est subsistat et innitatur. 20 Quod autem motus solidis innitatur per inductionem multorum pro- 45 babile est. Cum homo transit de loco ad locum dum unum pedem transfert alium terre infigit et sic ilia translatio alicui inmobili innititur. Cum uero digitus per se mouetur palme innititur palma brachio brachium scapule. Ita de motu ceterorum membrorum potest quilibet experiri. Cum lapis eicitur ex proicientis innixu circa aliquid solidum impetus proiecti 50 contingit. Unde quanto firmius se infigit tanto iactus proicientis est impetuosior. Uolatus auium ex aliquo innixu sortitur inicium. Circularem uero motum centre inniti non solum peritis sed disciplinarum expertibus manifestum est. 55 21 Motus autem ignis celestis siue aeris inferioris circularis est. Quod ex cursu stellarum satis patet. Nee etiam aliter esse potest. Cum enim ne30 agitatio: cogitatio R. reciproce enim: reciproce AC. 31 exigit: exigitur R. 32 duriciem: duriciam AC. 35 possent: post sed A. 36 in aera uel: aera uel in AC. quod tamen: quod hide AC. 37 transeunt: transferuntur AC. Nicholas of Cusa, De docta ign. II, 13; p. I l l : Gravitas enim levitate constringente sustinetur... levitas autem gravitati innititur. 37 item: id autem A. id est C. terra et aqua: terra scilicet et aqua T. terra R. corpulenta est: corpulenta sunt AC. 39 circumstringente: constringente terra AC. terra et aqua: terra A. terra'scilicet et aquaT. 40 concreta sint: contracta uel concreta sint A. 47 translatio: transitio AC. 49 (cum lapis) Calcidius, In Tim. Plat. 123; ed. Waszink 167: Omnis quippe motus post stationem sumit exordium. S. Pines, Saint Augustin et PimpetuSj in: AHDLMA 36 (1969) 10. M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages (Madison 1959) 515. 53 auium ex: auium ACR. sortitur inicium: fortiter innititur AC. 54 sed: sed etiam A. sed et C. disciplinarum: disciplinarium T. 57 patet: potest intelligi AC.

564

Tractatus

cessario moueantur aut in anteriora semper necesse erat ea moueri aut reuerti. Sed in anteriora inpossibile fuit eo quod huiusmodi motus finem habet. Necesse est igitur ea habere circularem motum. 60 Sed omnem circularem motum necesse est habere aliquid inmobile circa quod innitatur. Motus igitur ignis et aeris non potest esse sine medio centre cui innitatur. At illud medium solidum est et a motu circumstrictum. Non potest igitur eorum motus esse nisi solido innitatur. At agilitas eorum et leuitas ut diximus ex motu est quia per singulas 65 partes mouentur et non tenaciter sibi partes adherent. Idcirco et liquida sunt et sine sensu tangentis tactui cedunt. Nee igitur resistere nisi ex motu accidentali nee aggrauare aliquid possunt. Inde ergo leuia sunt. Cum igitur ignis et aeris substantia sit ex leuitate, leuitas porro ut sit exigit corpulentiam. Corpulentia uero ut sit leuitatem circumstringentem 70 exigit. Substantia autem terre et aque fit ex corpulentia — cum inquam ita res sint merito diuinus philosophus dicit quatuor elementa fuisse condita. Sed nomine terre omnia corpulenta quasi a digniori parte corpulentie designauit. Nomine uero celi leuia et inuisibilia elementa uocauit eo quod a nostris uisibus ex sua natura subtracta sint et celentur. 75 22 Elementorum uero creatione ostensa postea subsequenter qualia ipsa sint in prima creatione sua declarat cum dicit TERRA AUTEM ERAT INANIS ET UACUA et cetera. Qualis terra tune fuerit plane ostendit dicendo earn tune fuisse inanem i.e.carentem forma quam postea suscepit ex aliorum elementorum ad ipsam 80 concordia. Uacuam uero ab illis que postea in ipsa creata sunt : herbis scilicet et arboribus et animalibus. Quale uero tune fuerit secundum elementumi.e.aquadesignatubi dicit ET TENEBRE ERANT SUPER FACiEM ABYssi. Quod est dicere abyssus i.e. aqua erat tenebrosa. 85 Postea secundum quosdam de tercio elemento i.e.aeresubiungit dicens ET SPIRITUS DOMINI FEREBATUR SUPER AQUAS i.e.aer quipropter subtilitatem suam ad diuini spiritus tenuitatem aliquo modo accedit FEREBATUR SUPER AQUAS i.e. inordinate mouebatur super aquas.

58 ea moueri: eas moueri ACRS. 59 motus finem: finem PQRS. 63 at illud... innitatur om AC. 66 et non: tamen A. inde C. sibi partes: sibi AC. liquida sunt: liquida fiunt PQ,. 68 inde ergo: inde igitur AC. 70 circumstringentem: contringentium AC. 71 aque fit: aqua fit S. 73 corpulenta: corpulentia PS. 75 subtracta sint: subtracta sunt Q. substracta sunt P. 81 in ipsa: cum ipsa AC. 82 scilicet et: scilicet atque ACRST. 83 designat ubi: designauit ubi P. 86 elemento i.e.: elemento QT. 87 (et spiritus) Basil, In Hexaem. horn. II, 6; PG 29, 43A. Ambrose, In Hexaem, I, 8, 29; PL 14, 150A. Augustine, De Gen. ad litt. I, 6, 2; PL 34, 25. John Scottus, De div. nat. II, 19; PL 122, 552C.

De sex dierum operibus 21-24

565

23 Sed mihi uidetur quod Moyses dicendo terram esse inanem et uacuam 90 sub appellatione terre duum elementorum i.e. terre et aque informitatem designauit. Inanitas uero eorum tune in eo erat quod ita erant confusa ut terra non ita esset solida ut perfecterecederet a liquido nee aqua ita liquidaut perfecte secerneretur a terrena tarditate. Sed eorum ita erat confusio ut pene unum 95 aut uix duo essent. Uacuitas uero eorum in eo erat quod tune carebant illis que postea ex eis creata sunt. Dicendo autem tenebras tune fuisse SUPERFACIEMABYSSI tercii elementi i.e. aeris informitatem describit. Sicut enim a luce aer informatur ita informitas eius tenebre esse dicuntur. Tenebrositas uero ista talis tune erat 1 ut aer ad aque tarditatem fere accederet et esset tune nebulis densissimis spissior ut uix ab aque corpulentia recederet sed licet minimum tamen aeris uestigium preferret. Huiusmodi uero aeris densitas inde tune contingebat quod nondum 5 eius tenebre tune discutiebantur ab igne uirtutem quam nunc habet nondum habente sed ad aeris densitudinem fere sine ullo discretionis motu accedente. Ac sic per tenebras aeris primordialem quarti elementi qualitatem sub oculis posuit. 24 Istam quatuor elementorum informitatem seu potius pene uniformi-10 tatem antiqui philosophi tune ylen tune chaon appellauerunt. Moyses uero nomine celi et terre eandem confusionem designat. Informitas autem illorum elementorum in eo tune consistebat quod unumquodque eorum fere erat huiusmodi quale alterum. Et quia minimum erat uel fere nichil quod intererat idcirco ilia differentia pro nichilo a philosophis reputabatur et 15 ilia elementa sic confusa una informis materia dicebantur. Sed tamen Plato illud minimum quod intererat perpendens et differentiam illam quamuis minimam eorum confusioni adesse cognoscens ideo materiam i.e. elementorum confusionem ipsis quatuor elementis subesse

^0 uidetur: uidebatur P. 93 inanitas: unitas RS. eorum tune: tune AC. 94 ita e sset: ita esse PQT. nee aqua: nee T. 95 pene unum: uix unum AC. 98 elementi i.e. aeris: elementi AC. 99 luce aer: luce T. informitas eius: informitas elementorum AC. 2 densissimis: densissimus C. 3 spissior: spissor P. aque corpulentia: aqua corpulenta AC. 4 uestigium: mo turn AC. 6 tune discutiebantur: discutiebantur AC. tune discuebantur S. 7 densitudinem: densitatem ACQ,. desitudinem S. 8 ac sic: ac si T. 10 informitatem: infirmitatem C. T. Gregory, Platonismo 107-108. uniformi tatem: informitatem AC. 11 philosophi: phisici Q. ss philosophi Q.. Calcidius, In Tim. Plat. 123; ed. Waszink 167. Ambrose, Hexaem. I, 7, 25; PL 14, 147B. 13 illorum: eorum AC. eorum fere: eorum C. 15 pro nichilo: uelut nichil AC. philosophis: phisicis S. prophetis R. 18 ideo materiam: idcirco materiam ACS, ideo materialem T.

566

Tractatus

confirmauit: non quod creatione uel tempore ilia confusio quatuor elementa 20 precederet sed quoniam naturaliter confusio discretionem sicut sonus uocem uel genus speciem precedit. 25

ET SPIRITUS DOMINI FEREBATUR

SUPER AQUAS.

Designata materia subsequenter uirtutem artificis quam spiritum domini appellat dicit preesse materie atque dominari ut earn informet atque or- 25 dinet. Preclare post materiam subiungit de uirtute artificis operatrice. Nam ilia uirtute in materiam operante, omnia que sunt uel uidentur in celo uel in terra habent consistere. Cum enim ipsa materia ex se sit informis non potest ullo modo formam adipisci nisi ex uirtute artificis operante atque ip- 30 sam ordinante. Hanc uirtutem philosophi diuersis nominibus appellauerunt. 26 Et Mercurius in eo libro qui inscribitur Trismegistus hanc uirtutem spiritum uocat his uerbis : Fuit deus et yle quern Grece credimus mundum. Et mundo comitabatur spiritus uel mundo inerat spiritus. Et paulo post: Intelligibilis summus qui dicitur deus rector guberna- 35 torque est sensibilis dei eius qui in se circumplectitur omnem locum omnem rerum substantiam totamque gignentium creantiumque materiam et omne quicquid est quantumcumque est. Spiritu uero agitantur siue gubernantur omnes in mundo species unaqueque secundum naturam suam a deo distributam sibi. Yle autem uel mundus omnium est receptaculum omniumque 40 agitatio atque frequentatio. Quorum deus gubernator est dispensans omnibus quantum unicuique necessarium est. Spiritus uero implet omnia prout cuiusque qualitas nature est. 27 Plato uero in Timeo eundem spiritum mundi animam uocat. Uirgilius uero de illo spiritu ita dicit: 45 20 non quod: non igitur AC. tempore ilia: tempore illo R. 21 precederet: procederet R. discretionem: discretione T. 23 (et spiritus) Augustine, De Gen. ad Hit. I, 15, 25; PL 34, 257. H. Flatten, Die Philosophic des W. von Conches 126-134. T. Gregory, Anima mundi 134. L. Ott, Die platonische Weltseele 307-331. 27 preclare: et quidem preclare AC. subiungit: subiunxit ACRST. 31 philosophi: phisici Q,. 32 Trismegistus: Trimegistus PQRST. Trismegistrus AC. Nock-Festugiere, Corpus herm. 2, 313 and 315. 33 quern Grece: quam Grece Q,. 34 mundo: mundum AC. 35 paulo post: paulo AC. rector gubernatorque: rector gubernator et P. 36 sensibilis: sensilis T. circumplectitur: complectitur AC. 37 creantiumque: causam et AC. 40 omniumque agitatio: agitatioque omnium AC. 42 unicuique: cuique AC. Spiritus uero... nature est om R. 44 Timeo: Thimoteo P. Plato, Timaeus 34BD. W. of Conches, Glosae super Plaionem 71; ed. Jeauneau 144. uocat: appellat ST. (Uirgilius) Aen. VI, 724. Abelard, Theol. schol. I; PL 178, 1027B. John Scottus, De div. nat.l, 31;PL122,476CD.

De sex dierum operibus 24-29

567

Principio maria ac terras celumque profundum Lucentemque globum lune tytaniaque astra Spiritus intus alit. Hebrei uero ita de spiritu operatore locuntur. Moyses quidem ita : Et spiritus domini ferebatur super aquas. Dauid uero sic : Uerbo domini cell firmati sunt et 50 cetera. Salomon quoque de spiritu sic dicit : Spiritus domini repleuit orbem terrarum. Christiani uero illud idem Spiritum sanctum appellant. 28 Quoniam ergo materia informis non per se suscipit formas sed per uirtutem artificis mouentem et operantem informatur idcirco prudentissimus philosophorum Moyses post informitatem materie designatam de uirtute 55 creatoris operatoria qua forma materie adhibetur subiunxit dicens : ET SPIRITUS DOMINI FEREBATUR SUPER AQUAS.

Bene autem in hoc loco nomine aque totam materiam designauit turn quia ut diximus unumquodque elementorum fere erat huiusmodi quale illud et idcirco nomine unius poterant cuncta appellari: turn potius quia 60 ilia confusio magis ad similitudinem aque accedebat quam ad aliud : turn etiam quod in priscis philosophis habetur quod humor creandis rebus maxima et principalis materia existit. Nam humor naturalis per calorem de terra exiens in herbas uel arbores indurescit. Animalia uero ex humido et liquido semine procreari et inde 65 corporis sui machinam sumere apud phisicos indubitabile constat. Lapides uero et metalla ex humore fuisse concreta resolutio eorum in eundem humorem ostendit. Stellas quoque ex aquis esse creatas in superioribus probatum est. Unde uisum est quibusdam philosophis aquam fuisse materiam omnium 70 rerum. Secundum quam doctrinam poeta uocauit oceanum patrem rerum. 29

ET DIXIT DEUS FIAT LUX

Ostensis duobus primordiis creature, materia scilicet et uirtute opera47 lucentemque: lucentem P. lucemque S. tytaniaque: tythaniaque Q,. Tytanaque S. 49 et spiritus: spiritus AC. 50 (Dauid) Ps. 32: 6. 51 (Salomon) Sap. 1: 7. 52 uero illud: uero dicunt illud R. 54 idcirco: ideo PQR. 55 informitatem: infirmitatem AC. 55 designatam... forma materie om R. 56 qua forma: que forma S. 58 bene autem: bonum autem S. 59 quale illud: quale erat illud AC. quale aliud S. 60 idcirco: ideo QRT. 61 accedebat: accedebant P. 62 in priscis philosophis: in phisicis AC. in prophetis RS. Ambrose, Hexaem. I, 2, 6; PL 14, 135A: quod ex aqua constarent omnia ut Thales dicit. Calcidius, In Tim. Plat. 332; ed. Waszink 326. Cf. In Tim. Plat. 24; p. 75: natura corporis fluida est. habetur: dicitur AC. habuerunt S. 64 humor naturalis: humor naturis S. 67 humore: humore constat P. fuisse concreta: fuisse concreata S. 70 philosophis: prophetis uel philosophis S. fuisse: esse AC. 71 (poeta) Virgil, Georg. IV, 380. 72 fiat lux: fiat lux et facta est lux AC.

568

Tractatus

trice, competenti ordine uult demonstrare quo modo et quo ordine SPIRITUS DOMINI in materiam operetur secundum modum in sapientia creatoris ab 75 eterno dictum atque prefinitum. Sed in hoc loco iuxta modum expositionis de diuinitate pauca dicenda sunt ut appareat quid sit dicere dei et cur prius fecerit mentionem Spiritus quam Uerbi. Quicquid autem de hac re dicemus ex uera et sancta theologia sumptum esse nemo dubitet. 80 30 Adsint igitur quatuor genera rationum que ducunt hominem ad cognitionem creatoris : scilicet arimethice probationes et musice et geometrice et astronomice. Quibus instrumentis in hac theologia breuiter utendum est ut et artificium creatoris in rebus appareat et quod proposuimus rationabiliter ostendatur. 85 Omnem alteritatem unitas precedit quoniam unitas precedit binarium qui est principium omnis alteritatis. Alterum enim semper de duobus dicitur. Omnem igitur mutabilitatem precedit unitas siquidem omnis mutabilitas substantiam ex binario sortitur. Nichil enim aptum est mutari siue moueri nisi etiam aptum sit ut prius se habeat uno modo deindea lio. 90 Hanc igitur modorum alteritatem unitas precedit: quare et mutabilitatem. 31 Sed mutabilitati omnis creatura subiecta est. Et quicquid est, uel eternum est uel creatura. Cum igitur unitas omnem creaturam precedat, eternam esse necesse est. At eternum nichil est aliud quam diuinitas. Unitas igitur ipsa diuinitas. 95 At diuinitas singulis rebus forma essendi est. Nam sicut aliquid ex luce lucidum est uel ex calore calidum ita singule res esse suum ex diuini-

75 operetur: operatur P. 76 dictum atque: dictum et AC. 78 prius fecerit: prius fecit AC. 80 esse nemo: est et de eo nemo dubitet AC. 80 dubitet: dubitat P. 81 adsint: cum sint AC. Calcidius, In Tim. Plat. 355; ed. Waszink 346. M. H. Vicaire, Les porretains 456. N. of Cusa, De docta ign II, 13; p. 111. 82 arimethice probationes: arimethice AC. geometrice et astronomice: geometric et astrologie AC. 86 (omnem) V. of Beauvais, Spec. nat. I, 6; ed. Douai (1624) 22. quoniam unitas precedit: precedit R. 87 de duobus dicitur: de duobus AC. dicitur S. T. Gregory, Anima mundi 60. Abelard, Theol. schol. Ill, 2; PL 178, 1088D: de cuius (dei) unitate superest disputare ut magis videlicet unum conditorem mundo praeesse conveniat quam plures. Cf. R. W. Hunt, Studies on Priscian II; in: Med. and Ren. Studies 2 (1950) 41: Nomina que copulant numeros sunt unus duo tres. Ilia uero que numeros supponunt sunt unitas binarius et cetera que quamuis sint declinabilia non tamen mobilia. William of Conches, Glosae in Plat. 12; ed. Jeauneau 71: Partes autem senarii sunt unitas binarius ternarius. Gundissalinus, De unitate; ed. P. Correns 3. Idem, De proc. mundi; ed. Biilow 41. Alan of Lille, Reg. theol. and Dist. theol.; PL 211, 624B and 987B. 90 nisi etiam: nisi AC. nisi et T. 92 subiecta est: substantia est C. 93 precedat: precedit AC. 94 nichil est aliud: nichil aliud Q,. ipsa diuinitas: ipsa diuinitas est Ad. 97 lucidum est uel: lucidum uel AC.

De sex dierum operibus 29-34

569

tate sortiimtur. Unde deus totus et essentialiter ubique esse uere perhibetur. Unitas igitur singulis rebus forma essendi est. Unde uere dicitur : Omne quod est ideo est quia unum est. 1 32 Sed cum dicimus diuinitatem singulis esse rebus formam essendi non hoc dicimus quod diuinitas sit aliqua forma que in materia habeat consistere cuiusmodi est triangulatio uel quadrangulatio uel aliquid consimile. Sed hoc idcirco dicimus quoniam presentia diuinitatis singulis crea- 5 turis totum et unicum esse consistit ut etiam ipsa materia ex presentia diuinitatis habeat existere : non ipsa diuinitas aut ex ipsa aut in ipsa. Similiter igitur cum dicimus unitatem singulis rebus esse formam essendi eodem modo intelligendum est. Item cum dicitur deus simpliciter et sine ulla determinatione, ad ipsam 10 diuinitatem tune uocabulum refertur. Cum autem addita determinatione uel secundum pluralem numerum dicitur deus ut aliquis deus uel aliqui dii, tune ad eos qui participant diuinitate ipsum uocabulum diuinitatis refertur. 33 Ita igitur de uocabulo unitatis dicendum est. Quod cum dicitur sim- 15 pliciter et sine ulla determinatione, ad ipsam diuinitatem refertur. Cum autem addita determinatione uel secundum pluralem numerum dicitur ut aliqua unitas uel due unitates uel tres uel bis unitas uel ter uel aliquid consimile, tune ipsum uocabulum unitatis ad ea que unitate participant sine dubio refertur. 20 Unde etiam philosophi cum partes unitati assignant, non essentie unitatis sed participantibus unitate partes adscribunt. Nam secundum arimeticam rationem unitas est indiuisibilis. Similiter unitatis ad numerorum procreationem multiplicatio participantium est. Que uera unitate participantia inde habent existere et multiplicari. 25 34 Non est ergo nisi una substantia unitatis et unica essentia que est ipsa diuinitas et summa bonitas. Unitas uero que multiplicata componit

98 et essentialiter ubique: ubique T. 1 (unum est) Boethius, In Porph. I; PL 64, 83B or CSEL 48, 162. Commentum II, 37. Isaac of Stella, Sermo 21; PL 194, 1760B: Singula enim sunt quia unum numero sunt. Helinand, Sermo 2; PL 212, 490A: Quidquid est idcirco vere est quia unum est. 3 habeat: habet R. 4 consimile: simile AC. 6 consistit: existit ACRS. T. Gregory, Anima mundi 94. 7 non ipsa: nam ipsa AC. aut ex ipsa: aut ipsa AC. 10 cum dicitur: cum dicimus AC. 11 cum autem: cum PQR. 12 aliquis deus uel aliqui: aliquid deus uel aliquid S. 15 uocabulo: uocabulo diuinitatis uel AC. 22 unitate partes: uirtute partes C. 25 inde habent: inde etiam habent ACR. inde et habent S. 27 unitas uero: unitas T.

570

Tractatus

numeros, uel unitates ex quibus numeri constant, nichil aliud sunt quam uere unitatis participationes que creaturarum existentie sunt. Quamdiu enim res unitate participat ipsa permanet. Quam cito uero diuiditur eadem 30 interitum incurrit. Unitas enim essendi conseruatio et forma est: diuisio uero causa interitus. At ex uera unitate que deus est omnis pluralitas creatur. Nulla igitur in deitate pluralitas : quare nee numerus. 35 Cum autem ex numero sint et pondus et mensura et locus et figura et 35 tempus et motus et cum omnia quecumque secundum quantitatem uel qualitatem uel ad aliquid uel aliquod aliorum habent existere — cum ex numero inquam omnia predicta consistant necesse est ipsam unitatem que est summa diuinitas omnia predicta eminentia sue nature transgredi. Non est igitur pondere uel mensura uel loco uel figura uel tempore 40 terminabilis nee est alicuius motus aut quantitatis aut qualitatis aut alicuius relationis ad aliquid sed est unitas i.e. eternitas et interminabilis rerum permanentia que cunctorum est fons et origo. 36 Quoniam autem unitas omnem numerum creat — numerus autem infinitus est — necesse est unitatem non habere finem sue potentie. Unitas 45 igitur est omnipotens in creatione numerorum. Sed creatio numerorum rerum est creatio. Unitas igitur omnipotens est in rerum creatione. At quod est omnipotens in rerum creatione illud unice et simpliciter omnipotens est. Unitas igitur omnipotens. Unitatem igitur deitatem esse necesse est. Hactenus 50 de unitate. 37 Nunc quomodo equalitas generetur ab unitate dicendum est. Generatio igitur numerorum ex aliis numeris secundum arimeticam multiplex et uaria est. Alios enim ex se et ex sua substantia generant: ut binarius per se multiplicatus generat quaternarium ternarius nouenarium et ita de 55 ceteris. Quosdam autem generant per alios multiplicati: ut binarius ternario multiplicatus generat senarium et sic de ceteris. 31 interitum incurrit: intent AC. Boethius, Se cons. phil. Ill, 11, 29; ed. Stewart-Rand 278. 34 igitur in: igitur ex C. 35 sint et: sit AC. sint T. 36 tempus et motus: tempus T. omnia quecumque: omnia Q,. 37 qualitatem uel: qualitatem RS. qualitatem uel ad aliquid om AC. uel aliquod: uel ad aliquod Q,. uel aliquid T. 39 est summa: est ipsa summa AC. 40 uel loco: loco C. 41 alicuius relationis: alius relationis C. alicuius religionis P. 46 in creatione: AC. Cf. F. Brunner, Creatio 719-725. T. Gregory, Anima mimdi 93. 48 unitas igitur omnipotens 3/nAC. 49 simpliciter: simplicitasR. 52 generatio igitur: generatio igitur eorumT. 53 ex aliis: ab aliis AC. 54 alios enim: alios PQRS. generant: generat ACS. 55 ternarius: ternarius uero AC. et ita: et cetera P.

De sex dierum operibus 34-40

571

Prior igitur generatio numerorum facit tantummodo tetragonos uel cubos uel circulos uel speras que equalitatem dimensionum custodiunt. Posterior uero numerorum generatio facit parte altera longiores uel ante- 60 longiores uel ceteras figuras que ad inequalitatem laterum pertinent. 38 Prior igitur generatio rerum est eiusdem nature. Posterior uero rerum diuerse nature esse perhibetur. Item in priore quidem generatione binarius ex se duplum generat ternarius uero triplum quaternarius quadruplum et ita de ceteris. In posteriore uero generatione ordo iste seruari 65 non potest. Hec igitur duplex generatio circa unitatem potest reperiri. Et quidem per alios numeros multiplicata omnes numeros generat. Ex se autem et ex sua substantia nichil aliud generare potest nisi equalitatem cum alii numeri ex se multiplicati inequalitates producant. Unitas enim semel ni- 70 chil aliud est quam unitas. 39 Est igitur gignentis et geniti una et eadem substantia quoniam utraque uera unitas. Unitas enim per se nichil aliud gignere potest nisi eiusdem unitatis equalitatem. Nam cum equalitas inequalitatem precedat necesse est generationem equalitatis precedere. 75 Cum igitur unitas gignat utrumque et per quemlibet numerum multiplicata non possit gignere nisi inequalitatem necesse est ut gignat equalitatem per illud quod naturaliter omnes numeros precedit. At illud est unitas. Unitas igitur ex se et ex sua substantia nichil aliud gignere potest nisi equalitatem. 80 40 Manifestum est ergo ex his que dicta sunt quod omnem numerum naturaliter precedit equalitas quam unitas ex se et ex sua substantia generat. Nam cum generatio huius equalitatis unitati sit substantialis, unitas autem

58 prior igitur: prior autem AC. tetragonos: tetragranos P. 59 speras que: speras quod PQ,. speras qui S. Cf. De Arithmetica II, 25; PL 63, 1132D. 61 laterum: naturaliter AC. De Arith. II, 26-27; PL 63, 1134C and 1135A. 62 uero rerum: uero generatio rerum AC. 63 item in: item et in AC. 64 quaternarius: quaternarius uero AC. 67 hec igitur: nee igitur PQS. quidem: hec quidem AC. quod PQjS. 71 (quam unitas) Helinand, Sermo 2; PL 212, 490C: Nam semel unum nichil aliud quam unum. 74 (cum equalitas) Helinand, Sermo 2; PL 212, 490C: Unitas quippe ex se ipsa et ex sua substantia nil aliud generat quam equalitatem: inequalitatem uero per alios numeros. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 7; p. 82: Equalitas enim unitatis est equalitas essendi. 75 (precedere) N. of Cusa, De docta ign. I, 7; p. 15: Aequalitas ergo naturaliter praecedit inaequalitatem. 77 necesse est ut gignat equalitatem cm T. 78 at illud: at aliud T. 81 dicta sunt: predicta sunt AC. quod omnem: quod omnium T. 83 unitati sit: unitatis sit R.

572

Tractatus

omnem numerum precedat, generationem quoque equalitatis omnem numerurn precedere necesse est. Equalitas igitur et eius generatio omnem 85 numerum naturaliter precedunt. At id quod precedit omnem numerum — ut supra diximus — eternum est. Equalitas igitur unitatis et eius ab unitate generatio eterna est. At duo eterna uel plura esse non possunt. Unitas igitur et equalitas unitatis unum sunt. 90 41 Quamuis autem unitas et eius equalitas sint una penitus substantia tamen quoniam nichil se ipsum gignere potest et alia proprietas est genitorem esse que proprietas est unitatis : alia uero proprietas est genitum esse que proprietas est equalitatis idcirco ad designandum has proprietates que sunt unitatis et equalitatis eterna identitate diuini philosophi uocabulum 95 persone apposuerunt ita ut ipsa eterna substania dicatur persona genitoris secundum hoc quod ipsa est unitas : persona uero geniti secundum hoc quod ipsa est equalitas. Cum autem unitas rerum omnium primum etunicum esse sit, hec autem equalitas unitatis equalitas existit, necesse est igitur hanc equalitatem 1 existentie rerum esse equalitatem i.e. modum quendam siue diffinitionem siue determinationem eternam rerum omnium citra quam uel ultra quam nichil esse possibile est. Est igitur ipsa unitatis equalitas eiusdem unitatis quasi quedam figura 5 et splendor. Figura quidem quia est modus secundum quern ipsa unitas operatur in rebus. Splendor uero quia est id per quod omnia discernuntur a se inuicem. Fine enim modoque proprio cuncta inuicem a se discreta sunt. 42 Istum autem modum siue unitatis equalitatem antiqui philosophi turn mentem diuinitatis turn prouidentiam turn creatoris sapientiam appel- 10 lauerunt. Preclare. Nam cum ipsa diuinitas sit ipsa unitas, ipsa igitur unitas

84 quoque equalitatis: quoque unitatis C. 89 unitas igitur et equalitas unitatis unum sunt om T. 93 que proprietas est unitatis: quam proprietas est unitatis P. que est unitas AC. esse que: esse quam P. 95 identitate: in deitate AC. (diuini) Ernald of Bonneval, Libellus de donis 2; PL 189, 1593B: unde et divini quia divina decent. 96 apposuerunt: appellauerunt C. attribuerunt PQ,. 97 secundum hoc: per hoc AC. secundum hoc est T. 99 hec autem: huius autem AC. 1 igitur hanc: hanc AC. 3 citra quam uel ultra quam: citra quern uel ultra quern AC. Cf. Horace, Serm. I, 1, 106-107. Helinand, Sermo 2; PL 212, 489D: Igitur veritas est aequalitas existentiae rerum i.e. modus infra uel ultra quern nihil omnino potest subsistere. Nicholas of Cusa, De docta ign. I, 81 p. 17: Aequalitas vero essendi est quod in re neque plus neque minus est, nihil ultra nihil infra. 5 (figura) Heb. 1:3. 6 modus: unitatis tetragonus uel modus AC. quem ipsa: que ipsa T. 11 ipsa igitur: ipsa AC. T. Gregory, Anima mundi 75.

De sex dierum operibus 40-44

573

rerum omnium esse unicum est. Quare unitatis equalitas modus quidam est ultra quern citraue nequit aliquid consistere. At iste modus nichil aliud esse potest nisi prima et eterna sapientia. Ilia enim sola est secundum quam esse uniuscuiusque rei determinatum est 15 et ultra quam citraue nequit consistere rectum. Inde forme omnium rerum et mensure habent existere. Ibi rerum notiones continentur. Semper enim rei notitia in ipsius equalitate continetur. Si autem excesserit uel infra substiterit non est notitia sed falsa imaginatio dicenda. Ut enim dictum est equalitatem unitatis equa- 20 litatem existentie rerum esse necesse est. Omnem igitur notionem rerum in ipsa equalitate contineri uerum est. Si autem non ipsa equalitate contineatur nee rei notio dicenda est. Inde enim notio alicuius rei dicitur eo quod sit ipsius rei propria descriptio qua a ceteris rebus discernitur ut nee intra permaneat nee ultra euagetur. 25 43 Sicut autem unaqueque res ab unitate habet existere ita ab eius unitatis equalitate forma modus mensura uniuscuiusque rei procedit. Homo enim uel aliquid tale ideo est quia unum est. Si autem diuidatur interitum incurrit. Similiter ab eiusdem unitatis qua homo subsistit equalitate forma ho- 30 minis procedit. Si autem ipsi unitati qua homo subsistit aliquid apponatur uel inde diminuatur non est humanitas dicenda. Nisi enim equalitas existentie hominis uel lapidis uel alicuius alterius creature in aliqua materia existat ipsa res nullo modo potest existere. Sicut igitur ipsa equalitas unitatis rerum notiones et intra se continet 35 et ex se generat ita etiam ilia eadem formas omnium rerum et intra se continet et ex se producit. Et sicut ipsa unitas omnes numeros ex se procreat ita ipsa unitatis equalitas omnes proportiones et inequalitates omnium rerum ex se producit. Et in ipsam eadem omnia resoluuntur. 44 Inde etiam rerum mensure et pondera et quicquid omnino est habet 40 existere. Mensura enim omnis uel ab equalitate uel ab inequalitate habet

13 citraue: citraque PS. 14 iste modus: ille modus AC. 16 citraue: citraque AC. 18 enim rei: enim rerum C. 19 substiterit: subsisterit PQ,. 20 imaginatio: imago est G. 21 existentie: existentium Q,. notionem: notitiam C. 23 non ipsa: in ipsa ACS. nee rei: hec rei AC. 24 eo quod: quod A. que C. propria descriptio: descriptio AC. 26 sicut autem: sicut enim AC. 28 aliquid tale: aliud tale AC. aliquod tale T. 30 ab eiusdem: ab eius AC. 35 sicut igitur: sicut enim AC. equalitas: qualitas T. et intra se: intra se AC. 36 formas: formas uel naturas AC. 37 numeros ex se: numeros C. 38 ita ipsa: ipsa ACS. 39 et sicut ipsa... producit om A. in ipsam: in ipsa AC. 40 est habet existere: est AC. est existit RT.

574

Tractatus

existere. Utrum autem horum fuerit ab equalitate esse necesse est quoniam ipsa inequalitas ab equalitate existit. Amplius : modus omnis medium est inter maius et minus. Si enim maius est excedit modum : si autem minus infra modum est. At omne id 45 quod inter maius est et minus equalitas est. Modus igitur omnium rerum equalitas est. At mensura rei omnis ex modo est. Igitur ex equalitate. Idem de ponderibus ratiocinandum est. Et quid per singula ? Immo uniuersaliter affirmandum est ipsam unitatis equalitatem esse singulis rebus essendi formam. Quam rem satis 50 assequitur si quis fugas subtilium rerum uelocitate ingenii potest comprehendere. 45 Si enim equalitas unitatis est equalitas existentie et equalitas existentie rei facit ipsam rem existere et ipsum esse rei circumscribit ac terminat quasi quedam lex et existendi eterna regula, non est dubium quin ipsa unitatis 55 equalitas sit rebus omnibus forma essendi eterna ac formalis causa secundum quam artifex eternus modum existendi omnibus rebus constituit. Cum autem unitatis equalitas sit existentie equalitas — ut predictum est — manifestum est eandem equalitatem esse ipsam rei ueritatem. Nichil enim aliud rei ueritas quam ipsius rei existentie equalitas ita ut animus 60 ipsam comprehendens nee citra permaneat nee ultra euagetur. 46 Si autem ultra uel infra animi comprehensio extiterit inde falsitas oritur cuius nulla est substantia cum ueritas rebus omnibus sit primum esse et prima substantia. Semper enim qui dicit ueritatem id quod est in re dicit. Qui autem falsitatem, extra rem euagatur. 65 Quando igitur ueritatis equalitas est huiusmodi qualem superior tractatus expressit inde manifestissime colligitur eandem ipsam equalitatem esse Uerbum deitatis. Nichil enim aliud est esse Uerbum deitatis quam eterna creatoris de omnibus rebus prefinitio : quid quale quantum sit unaqueque earum uel quomodo se habeat insuadignitate uel tempore uel loco. At huius- 70 43 equalitate existit: equalitate descendit et existit AC. equalitate consistit R. 44 medium est: medius est AC. si enim: si autem AC. 45 omne id quod: omne id T. 49 uniuersaliter: uisibiliter C. 50 equalitatem esse: equalitates esse R. rem satis: res satis PQRST. 53 enim equalitas: enim qualitas T. existentie et equalitas existentie: existentie AGPQ. 56 omnibus rebus: rebus RT. 60 rei ueritas: rei ueritas est ACQ,. Helinand, Sermo 2; PL 212, 489D: Nam ueritas cuiuslibet rei nichil aliud est quam equalitas essentie eius. ut animus: ut animalius R. animus ipsam conprehendens: animus AC. animus ipsam comprehendis T. 61 nee citra: nee infra ipsam AC. 62 uel infra: uel et infra AC. extiterit: existit C. 63 cum ueritas rebus omnibus sit primum esse et prima substantia om R. 64 (id quod in re est dicit) id dicit quod interest. Amen. Explicit liber primus A. id dicit quod interest C. End of AC. 69 sit unaqueque: sit unumquodque RS.

De sex dierum operibus 44-47

575

modi prefinitio equalitas existentie rerum est intra quam uel ultra quam nequit aliquid consistere. 47 At huiusmodi equalitas unitatis equalitas est. Ueritas est modus rerum eternus et cetera que superior tractatus assignauit equalitati unitatis. Uerbum igitur deitatis unitatis equalitas est. At unitas deitas. Et ipsa uni- 75 tas equalitatem unitatis gignit. Deitas igitur Uerbum. De qua generatione quidam magnus philosophus ita dicit semel locutus est deus. Ecce iste unitatis et Uerbi mentionem breuiter et aperte fecit. Hactenus de equalitate unitatis. Nunc quomodo conexio equalitatis et unitatis ab utraque earum procedat explicandum est secundum disci- 80 plinas propositas.

72 consistere: existere QR. 77 (magnus philosophus) Ps. 61: 11. philosophus RST. 80 ab utraque: ab utroque PQ,S.

78 ecce iste: ecce iste

This page intentionally left blank

APPENDICES

This page intentionally left blank

1 AUTHORS AND SOURCES USED BY THE COMMENTATORS

This page intentionally left blank

(a)

Biblical quotations GENESIS (1:1) 98, 12; 555, 14; 556, 36, 40; 557, 67; 558, 82; 562, 21. (1:2) 567, 49, 57. (1:5) 172, 7; 277, 78. (1:6) 558, 3. (1:26) 439, 15. EXODUS (3:14) 73, 78; 167, 31; 271, 92; 547, 35. (20:10) 557, 63. (20:14) 261, 81. DEUT. (6:4) 304, 48; 493, 9; 505, 83. PSALMS (2:7) 494, 23; 525, 25. (15:10) 305, 86. (32:6) 567, 50. (36:27) 134, 29. (44:3) 305, 92. (61:11) 79, 54; 575, 77. (61:12) 278, 94. (77:8) 262, 20. (80:10) 493, 10. (88:34) 485, 41. CANT. (1:3) 134, 37. (3:1) 262, 23. SAP. (1:7) 567, 51. (11:21) 79, 44. ECCLI. (18:1) 98, 14; 557, 63. IEREM. (31:22) 473, 8. MATTH. (1:1) 555, 13. (5:48) 525, 23. (7:6) 407, 76; 488, 23. (11:25) 535, 52. (26:38) 305, 84; 508, 89. (27:11) 517, 82. MARK (16:25) 64, 47. LUKE (23:46) 305, 81; 508, 87. JOHN (1:4) 97, 81; 271, 78; 305, 68; 421, 36.

(1:5) 483, 87. (1:9) 78, 11; 483, 83. (1: 14) 305, 88; 508, 86. (1:16) 484, 8. (4:24) 549, 90. (5:17) 113, 18; 300, 8. (8:16) 113, 22. (8:25) 510, 55; 550, 21. (8:42) 525, 29. (10:18) 305, 84; 508, 89. (10:38) 544, 24. (13:10) 493, 11. (14:9) 78, 14; 493, 11. (14:28) 66,17; 265, 13. (15:13) 503, 85; 508, 90. (16:32) 305, 79. ACTS (4:32) 63, 43; 260, 33; 522, 35. (4:34) 492, 83. (17:23) 286, 75. ROM. (1:20) 550, 47. (8:9) 549, 1. 2 COR. (3:3) 133, 11. GAL. (3:28) 63, 36. (5:2) 261, 89. (5:3) 135, 60. EPH. (4:5) 63, 26; 492, 68. 1 TIM. (4:20) 102, 29. PHIL. (2:9) 523, 58. HEB. (1:3) 78, 10; 501, 48; 572, 5. (1:12) 547, 24. (11:1) 63, 20; 125, 12; 133, 19; 259, 12; 491, 32. JAMES (2:19) 133, 23; 491, 30. APOC. (5:1) 535, 45. (22:10) 535, 46.

(b)

other authors and references AMBROSIUS 65, 9; 95, 23; 140, 50; 264, 90; 496, 77; 535, 37; 544, 26; 546, 48. ANASTASIUS 550, 29. ARISTOTILES 77, 85; 145, 26; 149, 80; 197, 77; 275, 97; 282, 10; 449, 46, 48, 52. (Categ.) 238, 97; 285, 38. (Perierm.) 285, 50. (Top.) 267, 95; 285, 27. (Phys.) 447, 85. ARRIANI 141, 71; 142, 5, 14, 20, 30; 143, 48, 51, 53, 54, 64, 70; 144, 83, 94, 3; 147, 11; 152, 68, 76; 154, 2; 305, 81. ARRIUS 66, 16; 304, 45, 54; 481, 8, 19; 483, 73; 490, 4; 495, 63; 497, 26, 27, 29; 505,

65, 81; 506, 9, 22; 507, 38; 508, 84; 509, 97; 513, 56; 550, 29. ATHANASIUS 300, 6. AUGUSTINUS 65, 7, 8; 98, 12; 132, 67, 69, 70; 140, 49; 195, 23; 196, 67; 224, 43; 265, 98; 284, 11; 286, 66; 287, 92; 296, 29; 297, 38; 304, 48; 306, 97; 307, 63; 410, 60; 484, 5, 8, 16; 490, 84, 86, 88; 494, 39; 496, 80, 86, 95, 99; 497, 10, 14, 39; 498, 42, 45; 502, 79; 503, 23; 504, 53; 505, 76, 81, 93; 506, 5, 9, 12, 26; 508, 88; 509, 18, 24; 512, 6, 26; 513, 29; 516, 50; 518, 8, 12, 14, 92, 97;

582

AUTHORS AND SOURCES

520, 67; 522, 51, 56; 523, 58, 73; 526, 79; 528, 39; 534, 98, 5; 535, 37; 537, 8; 544, 8; 547, 10, 41. BASILIUS (= Denis) 503, 14. BOETHIUS passim (Arithm.) 267, 87, 94. (De cons.) 158, 25, 31; 156, 61; 165, 83; 269, 10; 271, 69; 273, 49; 291, 23; 532, 31; 532, 31; 417, 94. (De Hebd.) 167, 28. (Comm. super cat.) 186, 17; 188, 64; 526, 65. (Super Porph.) 143, 58; 285, 42; 267, 94. (Musica) 499, 94. (Liber diuis.) 235, 3; 293, 4. CALCIDIUS 243, 64; 287, 10; 414, 9; 500, 16. CICERO (Tullius) 68, 11; 159, 72; 277, 87; 540, 3. CALCEDON 439, 7, 13, 30. CLAUDIANUS MAMERTUS 296, 32. CONSTANTINUS 66, 26; 509, 2, 4. DAMASUS 497, 29. DAUID 567, 50. DIONYSIUS (pseudo-Denis) 195, 35; 246, 63; 287, 99; 309, 24; 411, 1; 445, 5; 501, 66; 502, 83; 503, 8. DORMITANTIUS 497, 12. EUTYCHIANI 439, 9; 440, 43. EUTYCHES 249, 36; 250, 44; 452, 47; 476, 6, 9; 477, 24, 35, 38, 40. FABII 531, 14. FERRANDUS DIACONUS 513, 36. FULGENTIUS 513, 36, 39. GRECUS 134, 48; 186, 12; 192, 19, 24; 303, 1, 24, 26; 304, 41; 497, 33; 525, 42, 46, 49, 53; 526, 68, 72, 74, 86. GREGORIUS 95, 22; 524, 98, 15; 551, 63. HANNIBAL 531, 15. HIERONIMUS 497, 28, 34. HILARIUS 264, 71; 287, 95, 7; 296, 12; 309, 19; 310, 46; 497, 39; 500, 4; 501, 41, 57, 63; 504, 62. Historia eccl. 65, 8. Historia trip. 66, 22.

HORATIUS 60, 2; 120, 38; 488, 28; 289, 66. JOHANNES APOST. 97, 81. JOHANNES PAPA 532, 63; 551, 66. IOHANNES DIACONUS 57, 8; 119, 1, 5, 6, 28; 405, 6; 406, 45; 439, 5, 18, 20; 482, 30; 486, 61; 551, 63. ISIDORUS 196, 67; 287, 92. IUDEI 134, 47, 56, 58.

IULIUS CAESAR 269, 42. IUVENALIS 237, 43. LEO PAPA 524, 96. MANICHEUS 140, 37, 39, 48, 49; 141, 75, 76; 264, 89; 265, 99. MANLIUS 531, 26. MEMMIUS 533, 67. MERCURIUS (Trismegistus) 97, 89; 189, 23; 190, 28; 195, 31; 243, 69; 270, 64; 275, 10; 286, 74; 566, 32. MOSES 73, 77; 167, 30; 567, 49. NESTORIANI 439, 10; 452, 44. NESTORIUS 249-256 passim. 452, 46. 474-477 passim.

PARMENIDES 502, 71. PLATO 68, 11; 70, 67; 75, 22; 76, 62, 76; 150, 90; 163, 89, 96; 165, 60, 74; 176, 48; 276, 34; 433, 6; 494, 18; 527, 94; 565, 17; 566, 44. PRISCIANUS 277, 77; 284, 13; 290, 11. PYTHAGORAS 70, 77. PYTHAGORICI 285, 41. REMIGIUS 288, 45; 292, 84; 414, 91, 93, 2; 426, 98. REMENSE CONCILIUM 514, 69. SABELLIANI 515, 21. SABELLIUS 481, 7, 10; 483, 72; 490, 4; 495, 60; 497, 21, 20; 567, 51. SEDULIUS 94, 56; 114, 45. SEMI-ARRIANI 496, 25; 514, 63; 516, 36. SIBILLA HISPANA 79, 31; 501, 50. STOICI 69, 60. Summa sententiarum 494n, 495n, 497n, 505n, 509n, 512n, 513n, 518n, 520n, 523n, 524n, 525n. SYMACHUS 57, 8; 126, 43, 51; 127, 70, 72; 440, 54; 441, 91; 482, 32, 42, 56; 486, 61; 531, 3, 8; 532, 62; 533, 65; 535, 43, 55; 551, 64, 66. SYMBOLUM NICENUM 494, 27. THEODERICUS TIRANNUS 532, 42; 533, 73; 551, 64, 65. VICTORINUS 286, 60. VIGILANTIUS 482, 45; 486, 52; 490, 4; 495, 66; 496, 81; 497, 11, 12, 28. VIRGILIUS (poeta) 96, 4; 566, 44. Ysagoge 494n, 495n, 497n, 505n, 513n, 520n, 524n, 525n.

2

AUTHORS, WORKS, EDITORS, PLACES, AND MANUSCRIPTS MENTIONED (bibliography not included)

This page intentionally left blank

Abbreuiatio monacensis 21, 29, 30, 31, 33, 34-38, 311-477 (text). ABELARD, see Peter Abelard. ACHARD of Saint-Victor 41. ADAM of Petit-Font 27n. ADMONT (Austria) 25. ALAN of Lille 34, 156n, 168n, 172n, 277n, 502n. ALBANUS Eadmundus 41. ALBERT the Great 34. ALCHER 269n, 270n. ALDERSBACH 26, 34. ALEXANDER de Gurcun 29. ALFORABIUS 34. ALVERNY, M. T. d' 24n, 168n. AMBROSE 496n, 499n, 544n, 546n, 564n, 565n, 567n. ATHANASIAN creed 26. ANAXAGORAS 51. ANDERS F. 249n. Annales s. Jacobi (Liege) 24. Anonymus Berolinensis 32. ARIUS 42. ACLEPIUS 97n, 189n, 270n, 275n, 287n. BACH J. 41. BALE John 4In. BALUZE Etienne 48. BARON Roger 2 In. BASIL 564n. BATAILLON L. J. 22, 23. BEAUVAIS 52n. BEDE 27, 38, 39, 51. BEIERWALTES 555n. BERNARD St. 24, 47, 50, 52. BERNARDUS Brito, magister 21. BETHUNE 49. BISCHOFF B. 23n, 39, 40. BONGARS J. 40n. BRIAL 19, 22, 46, 47, 48. BRUNNER F. 570n. BiiLow G. 75n, 269n. BUTTIMER Ch. 28n. GALCIDIUS 74n, 75n, 76n, 77n, 78n, 85n, 98n, 155n, 157n, 163n, 165n, 176n, 189n, 195n,

243n, 272n, 275n, 276n, 286n, 414n, 500n, 561n, 565n, 567n. GAMBRAI 48. CAVE William 40n. GELESTINES (Paris) 32. CHATILLON J. 41. CHENU M. D. 52n, 69n, 172n, 269n, 278n. CHRISTINA, Queen of Sweden 50, 51. CICERO 57n. CISTERCIANS 25, 26, 34. CLAREMBALD 19, 20, 22, 24, 30, 31, 46, 48, 49, 51, 6In, 62n, 63n, 64n, 66n, 67n, 68n, 69n, 70n, 72n, 73n, 74n, 75n, 76n, 78n, 79n, 80n, 8In, 84n, 85n, 86n, 88n, 92n, 94n, 95n, 96n, 99n, 102n, 103n, 104n, 105n, 106n, 109n, 114n, 115n, 116n, 186n, 207n, 251n, 252n, 259n, 291n, 405n, 407n, 412n, 414n, 415n, 417n, 42In, 423n, 485n, 488n, 509n, 557n. CLAUDIANUS Mamertus 79n. GLEON 51. GLERVAL A. 46, 447n. GOLGRAVE B. 39n. COLLON M. 26, 48. Commentum 19-26, 45-116 (text). Commentarius Victorinus 28, 33, 38-45, 481-528 (text). COMPIEGNE 49.

CONRAD of Hirsau 53In. CONSTANTINE 43. CORRENS P. 272n. COTTON Robert 51. Cronica abbreuiata 20. CROYDEN F. E. 23n. CUTHBERT St. 39n. DEKKERS E. 38n. DELISLE L. 27, 48, 49, 50, 52n. DEMOCRIT 51. DENZINGER 249n. DE RIJK L. M. 22, 138n, 140n, 142n, 143n, 148n, 214n, 264n. DENIS (pseudo-) 36, 38, 195n. DONDAINE H. 155n. EBRACH 25.

586

AUTHORS, WORKS, EDITORS, PLACES

ElCHSTATT 25.

EMMERAM St. (Regensburg) 39. ERNALD of Bonneval 572n. EVAGRIUS 439n. EVERARD of Ypres 487n, 515n. FABRICIUS J. A. 40, 41. FESTUGIERE A. J. 189n, 566n. FISCHER H. 25. FLATTEN H. 566n. FOURNIER P. 175n. Fragmentum Admuntense 25, 35, 26, 27, 119-121 (text). Fragmentum Londinense 28-32, 231-256 (text). FRANKLIN A. 27n, 32n. FiJRSTENFELD 34,

35.

FULGENTIUS 516n. GEOFFREY of Chartres 47. GEOFFREY of Auxerre 95n, 487n, 514n, 523n, 524n. GERBERT 26. GERHOCH 162n. GEYER B. 26, 168n, 191n, 249n, 269n, 448n, 516n. GIESEBRECHT Wilhelm 24n, 79n. GILBERT of Poitiers 24, 26, 29, 33, 41, 42, 44, 6In, 174n, 48In, 484n, 485n, 487n, 488n, 489n, 490n, 495n, 496n, 497n, 498n, 512n, 516n, 518n. GILES of Rome 34. GILSON P. 29n. GLORIEUX P. 156n, 249n. Glosa de Trinitate 21, 23, 32, 33, 259-300 (text). Glosa Victorina (= In titulo) 28, 45, 6In, 531551 (text). GOLDSCHMIDT (London) 25. GRABMANN M. 25. GREGORY I 50, 262n, 492n. GREGORY Nazianzen 95n. GREGORY Tullio 273n, 56In, 566n, 570n, 572n. GRILL L. 47n. GUNDISSALINUS 75n, 269n, 272n. HAASE F. 168n. HARING N. M. 19n-49n, 481n-495n passim, et alibi. HART Richard 29n. HAUREAU 22, 47, 48, 49, 50, 55n.

HALM C. 26n, 34n, 277n. De Hebdomadibus 20, 21, 26, 27, 35, 36. HEERWAGEN Johannes 28, 38, 39, 40, 45. HEILSBRONN 25, 26. HELYAS (Helias), magister 20. HELINAND of Froidmont 22, 46, 50, 51, 52, 511n. HILARY 41, 60n, 173n. HOFFMANN E. 32n, 49n. HORACE 43, 60n, 289n, 485n, 572n. HUGH of Saint-Victor 22, 23, 28n, 46, 70n, 137n. HUNT R. W. 2 In, 25n, 74n. HUYGENS R. B. C. 2In, 24n, 53In. IACODUS magister 29. INNOCENT II 47. ISAAC of Stella 81n, 158n, 269n, 270n. ISIDORE of Seville 27, 50, 134n, 196n, 249n, 266n, 287n. In titulo (Glosa Victorina) 28, 38, 41. Ivo, bishop of Chartres 52In. Ivo of Chartres, magister 21. JANSEN Wilhelm 19, 20, 26, 48, 555n. JEAUNEAU E. 2In, 41n, 52n, 57n, 59n, 70n, 72n, 76n, 96n, 165n, 174n, 200n, 224n, 269n, 270n, 27In, 555n, 558n, 566n. JEROME 497n. JOCELIN of Soissons 42. JOCHER Chr. G. 38, 40n. JOHANNES Scottus Eriugena 25, 277n, 564n, 566n. JOHN of Cornwall 31, 249n. JOHN of Salisbury 21, 24n, 42, 168n, 555n. JOHN de la Fierte (?), magister 29. JOLIVET J. 191n, 196n, 200n, 263n, 287n, 494n. JUVENAL 237n. KING H. 27n. KLIBANSKY R. 32, 48, 49, 52. LAISTNER M. L. W. 27n. LAMASSE John 27. LANDGRAF A. M. 49, 175n, 484n, 494n, 495n, 505n, 513n, 520n, 524n, 525n. LANTHONY Abbey 29. LAUBMANN G. 26n, 34. LAVALLIERE (Duke of) 32n. Lectiones de Trinitate 21, 23,27-28,125-229 (text).

AND MANUSCRIPTS MENTIONED

587

LectionesContraEutychen 28-32,37, 233-256 (text). LEHMANN P. 5In. LELAND J. 41n. LEY H. 555n. Liber diuisionum 147, 87; 153, 9; 214, 19; 235, 2. Liber naturarum 525, 45. Libri Sibilini 24.

NECKAM Alexander 47n. NICHOLAS of Cusa 48n, 74n, 79n, 80n, 15In, 155n, 156n, 157nn, 168n, 170n, 174n, 176n, 189n, 196n, 222n, 225n, 271n, 272n, 307n, 496n, 502n, 507n, 57In, 572n. NITSCHKE A. 557n. NOCK A. D. 97n, 189n, 566n.

MACROBIUS 96n, 494n, 168n. MANITIUS M. 2In, 23n, 25n, 48. MANUSCRIPTS Admont (382) 20n. Bamberg (Patr. lat. 136) 175n. Berlin (Staatsbibl. lat. fol. 817) 32, 258. Bern (Stadtbibl. 392) 40n. Cambrai (Bibl. mun. 339) 22n, 49, 554. Heiligenkreuz (Stiftsb. 153) 22n, 46, 52, 558n. London (B.M. Cotton Cl. B. IX) 46n, 48n, 51, 554n. (B.M. Royal 8.C.V.) 27, 28, 230n, 453n, 473n. (B.M. Royal 7.F.I.) 47n. Munich (elm 2580) 20n, 26, 50. (elm 5245) 24n. (elm 6942) 34, 314n. (elm 9516) 24n. (elm 14387) 39. (elm 14506) 39. Oxford (Bodl. Lyell 49) 20n, 25, 55, 62n, 118. Paris (BNLat 647) 48n, 49, 554. (BNLat3114A) 271n. (BNLat 3584) 22n, 46, 47n, 48, 554. (BNLat 13418) 48, 50, 554. (BNLat 14489) 27, 29, 33, 38, 45, 123n, 480, 530. (BNLat 15009) 2In, 49. (BNLat 15601) 48, 554. (BNLat 18096) 48, 49, 554. Stuttgart (Theol. Phil. Fol. 206) 39n. Tours (Bibl. mun. 85) 48, 50, 554. (Bibl. mun. 300) 20n, 26, 55. Tubingen, see Berlin. Vatican (Reg. lat. 535) 46, 48n, 50n, 554. MARTIN R. M. 47. MASON I. 39n. MELOT A. 48n. MINIO-PALUELLO L. 27n, 77, 94n, 102n, 138n, 197n, 200n, 238n, 527n. MONTFAUCON B. 48n, 51. MOSER-MERSKY G. 25n.

O'DoNNELL J. R. 275n. OSTLENDER H. 165n, 168n, 173n, 191n, 308n, 48In, 494n, 497n. Orr L. 41, 47n. OTTO of Freising 42, 79n, 484n. OTTOBONI Pietro 50. OUDIN C. 40n. PARE G. 28n. PARENT J. M. 48, 49, 125n, 154n. PARIS (consistory of) 33, 42. PARMENIDES 176n, 502n. PAULMY (Marquis of) 32n. PEIPER R. 26n, 45n, 61. PETAU A. 50. PETAU P. 50. PETER ABELARD 26, 34n, 47, 50, 70n, 73n, 74n,

76n, 94n, 95n, 96n, 102n, 115n, 121n, 138n, 140n, 142n, 143n, 146n, 148n, 162n, 168n, 169n, 173n, 174n, 190n, 191n, 200n, 214n, 218n, 249n, 264n, 269n, 271n, 295n, 298n, 304n, 307n, 308n, 48In, 494n, 496n, 497n, 509n, 512n, 513n, 523n, 566n. PETER LOMBARD 133n, 162n, 262n, 307n, 494n, 514n, 518n, 521n, 522n, 523n. PETER of Poitiers 515n, 518n, 527n. PETER of Celle 174n. PETER Riga 29. Phaedo 176n. PITS John 27n, 41n. PLATO 47, 70n. PLOTINUS 51. POSSIDONIUS 51.

PRA, M. dal 138n, 146n. PREPOSITUS 29. PRISCIAN 59n, 97n, 138n, 186n, 277n, 285n, 289n, 290n. RAES A. 51. RAND E. K. 25n, 30n, 94n, 99n, 113n, 114n, 189n, 195n, 287n, 288n, 292n, 299n, 300n, 405n, 414n, 48In, 488n, 492n, 540n, 542n, 543n, 544n, 547n, 551n.

588

AUTHORS, WORKS, EDITORS, PLACES

RAOUL of Flaix 49. RAOUL of Laon 49. RATHBONE E. 52n. REIMS (consistory of) 33. REIMS (council of) 40, 42, 44. REMIGIUS 30. RICHARD of Saint-Victor 81n. RICHARD magister 29. ROBERT of Melun 249n, 264n, 487n. ROBERT Courson 8In. ROBERT G. 28n, 95n, 125n. ROBILLIARD J. A. 80n. ROGER of Salisbury 29. ROSE Valentine 32. ROUEN (Bonne Nouvelle) 49. SAINT-AUBERT (Cambrai) 49. SEDULIUS 114n. Seneca 51, 168n. SENS (synod of) 47. De septem septenis 69n, 502n. SILVERSTEIN Th. 483n. SIMON of Tournai 29n, 41. SYBIL (Spanish) 43. STEGMULLER Fr. 48, 49n, 50. STEWART H. F. (E. K. Rand) 25n, 68n, 80n, 198n, 264n, 269n, 270n, 271n, 272n, 285n, 291n, 295n, 303n, 417n, 418n, 447n, 527n, 570n. STOICS 51. SUETONIUS 269n. Symbolum Quicumque 492n. TANNER Thomas 40, 41n. TEGRIMI Minutoli 32. TEGRIMI Niccolo 32. TENTZEL W. E. 40n. TERENCE 487n. THALES 567n.

THEYER J. 29. THOMAS Aquinas 34. THOMPSON E. M. 51. THORNDIKE L. 48n. TISSIER B. 5In. THUROT Ch. 30n, 59n, 191n, 204n, 493n, 508n, 514n. TOURS (synod of) 31. TOURS (Saint-Martin) 26. Tractatus de sex dierum operibus 19. 22, 38, 45-52, 555-575 (text). Tractatus de Trinitate 33, 34, 35, 44, 303-310 (text). VERNET A. 52. VICTORINUS F. L. 277n. VIGILANTIUS 42. VIGILIUS 550n. VINCENT of Beauvais 51, 557n, 558n, 559n, 561n. VIRGIL 51, 199n, 567n. VIRNEISEL Dr. 32n. VIVIANUS of Premontre 41n. Vossius Isaac 50. WALTER of Mortagne 50, 115b, 249n. WARNER G. F. 29n. WASZINK J. H. 68n, 70n, 74n, 75n, 76n, 77n, 78n, 85n, 98n, 155n, 157n, 163n, 165n, 176n< 189n, 195n, 243n, 270n, 272n, 275n, 276n, 286n, 287n, 414n, 500n, 565n, 567n. WEBB I. C. C. 555n. WEISWEILER H. 39n. WILLIAM of Conches 47, 52, 57n, 59n, 70n, 72n, 75n, 76n, 96n, 165n, 174n, 200n, 269n, 270n, 271n, 555n, 556n, 558n, 559n, 566n. WILLIAM of Saint-Thierry 47. WILLIAO of Tyre 21, 24n. WILLIS J. 96n, 494n.

3

GLOSSARY

This page intentionally left blank

ABLATIUUS: utentes ablatiuo 516, 36. ABNEGATIO: infinitum est nomen abnegationis 501, 64. ABSOLUTUS intellectus 446, 36. flexo non absolute intellectu 445, 20. absolute intellectu comprehendere 444, 90, 94; 445, 98. theologia contemplatur necessitatem absolutam 274, 70. eterna simplicitas uocatur absoluta necessitas 103, 95; 159, 55. absoluta necessitas rerum omnium complicatio est in simplicitate 157, 8. ab antiquis uocatur absoluta necessitas 156, 85. uniuersitas in absoluta necessitate, in necessitate complexionis, in absoluta et determinata possibilitate 157, 88. uniuersitas in necessitate absoluta 157, 3; 272, 97; 273, 26, 46, 50; 274, 73; uniuersitas in possibilitate absoluta 157, 6. absoluta possibilitas est complicatio 157, 11; 272, 14. materia primordialis uocatur possibilitas absoluta 159, 57; 445, 7; 157, 12; 158, 14; 160, 13; 161, 35; 165, 65. uniuersitas absoluta 272, 10. absolute dicere 426, 84. per se notum absolute 408, 98; 412, 25; 413, 59, 68. numerum considerare absolute 219, 21; 281, 59. absolute manet 266, 38. absolute et secundum quid 267, 72. absolute predicare 101, 1. omnino i.e. absolute 99, 47. absolute descendit 120, 65. numerus quo numeramus absolute 178, 45; 180, 11, 14, 17; 280, 17. simpliciter et absolute 268, 3. ABSTRACTIO formarum 74, 2. abstractio a forma 76, 38. abstractione separari 424, 14. natura nomen est abstractionis 516, 38, 55; 518, 22; 519, 26; 524, 91. ABSTRACTUS: mathematica dat scientiam abstractorum 160, 12. theologia sine motu abstracta 72, 54; 163, 14. ABSTRAHO: mathematicus formas abstrabit a materia 71, 8; 72, 29. formis mente abstractis 76, 35. mathematica formas rerum abstrahit 164, 44. phisicus non sanitatem uel aliam formam a materia abstrabit 71, 6. intellectu abstrahere 542, 48. non abstrahendo formas 161, 22. res non possunt abstrahi ab omnibus suis accidentibus 153, 99. ABSURDUM: quod dicere et credere absurdum est 451, 15.

ABUSIO loquendi 88, 13. ABUSIUE 537, 2; 547, 33. ABUTI: usurpant i.e. abutuntur 62, 8. heretici abutuntur Christiana religione 260, 39. Arrius abutens euangelio 66, 16. usurpat qui abutitur i.e. iniuste utitur 135, 83. ABYSSUS 564, 84. ACCEDERE extra 112, 75. accedit ad propositum 62, 3. ACCESSUS: ratione accessus seu aduentus 294, 44. ACCIDENTIA insunt i.e. accidunt 157, 95. materia suscipit accidentia 87, 86, 88, 91. contactu materie acciden s suscipere 87, 96. substantia portat accidens 146, 76; preiacet accidenti 415, 26. ens preiacet accidenti 415, 32. substantia et accidens non differunt 266, 57. accidentia non fiindantur in formis 87, 80. forme accidentibus substare nequeunt 87, 80. humanitas accidentibus subiecta esse dicitur 87, 83. accidentibus informantur 109, 96. genera et species non substant accidentibus 240, 66. accidentia subiecta uariant 152, 59. in accidentibus non est numerus 150, 21; 151, 26; 157, 97. accidentia numerum faciunt 150, 9; 149, 85. mediante humanitate insunt accidentia hominibus 176, 26. accidentium susceptibilia 449, 28. accidentia non habent naturam 449, 51. accidentia nee agunt nee patiuntur 447, 82. accidentia sine quibus species esse non possunt 152, 97. accidentium participatione fiunt numero plures 67, 72. accidens separabile 548, 53. subsistentia non exigit accidentia 239, 34; 240, 51, 62. accidens uniuersale, particulare 189, 95. non sunt persone accidentium sed substantiarum 235, 67. particularia substant accidentibus 238, 95. deus nee substantia est nee accidens 448, 8. accidentia effectus naturarum sunt 415, 38. deus non est creator accidentium sed naturalium 415, 35, 36. in deo nulla accidentia esse possunt 176, 35; 177, 66; 246, 43. nichil in deo secundum accidens dicitur 548, 67, 73. accidentium collectio 245, 37, 39; 246, 46. accidentium multitude 86, 68. proprietas ex collectione accidentium 237, 51. uarietas accidentium facit difFerentiam in numero 150, 3; 152, 74. subiecta uariantur acciden-

592

GLOSSARY

tibus 152, 78. accidentium pluralitas 87, 71. accidentia secundum rem 109, 84. pluralitas ex accidentium diuersitate 65, 5. numerus ex accidentium uarietate 67, 59. diuersitas ex accidentibus 89, 58. numerus ex accidentibus est 150, 12, 15, 22; 151, 27, 30; 152, 72, 74; 157, 98; 154, 5, 44; 177, 65; 246, 41; 267, 82, 84. numerus est prior omni accidente 267, 86. uariatio subiectorum per accidentia 175, 91. numerus posterior est accidentibus 149, 86. nuniero i.e. accidentibus dirTerunt 140, 58; 141, 65. homines solis accidentibus distant 67, 65. humanitatis persone accidentibus distant 65, 90. ACCIDENTALIS bonitas 425, 47, 54, 59; 427, 4; 430, 28; 431, 47. est qualitas 119, 3. accidentalis qualitas 103, 61. motus accidentalis 564, 67. agere accidentale est nobis 435, 74, 79. accidentalibus differentiis 89, 42. AOCIDENTALITER predicari 98, 19; 99, 39, 42. ACCIDO: nichil potest accidere deo 213, 46; 102, 45; 199, 54; 298, 90. extrinsecus accidit uel recedit 278, 4; 298, 90. extrinsecus aduenit uel accidit 144, 75. AOCUBATIO 290, 92. ACCUSATIONEM protestari et confirmare 406, 38. ACTIUUS: significatio actiue et passiue attenditur 284, 17. potest accipi actiue et passiue 193, 26. ACTUALIS: idee copulate materie faciunt ista actualia 169, 19. actualia habent esse ex materia et forma 171, 62. ista actualia 168, 85; 176, 42. tarn actualia quam nature 171, 64. actualibus subest possibilitas i.e. materia 77, 74. formis subsunt actualia 77, 74. idem actuale 153, 91. actualia nemo dubitat esse omnia 97, 80. res numerabiles et actuales 179, 83; 181, 44. corpora actualia 176, 52. actuale 77, 72; 103, 92; 105, 35; 170, 21; 171, 56; 273, 45; 276, 41. ACTUALITER 542,

43.

ACTUS: duo sunt rerum principia actus et possibilitas 167, 55; 275, 97. actus duplex est 75, 11, 16. actus est absoluta necessitas 167, 50. possibilitytis perfectio et integritas 74, 6. aut cum possibilitate est aut sine 75, 16. cum possibilitate est forma in materia 75, 17. actus est immutabilitas 167, 50, 52. actus in deo et ipse deus idem sunt 434, 51. actus est possibilitas 167, 46. actus cum possibili-

tate uocatur possibilitas determinata 159, 58. actus sine possibilitate necessitas est 75, 21, 25; 77, 89; 77, 70. perfectio actus 276, 31, 40. actus est possibilitatis perfectio 275, 4. actus forma esse probatur 76, 58. duci ad actum 272, 11; 276, 40. ad actum perduci 76, 54. ad actum uenire ad actum prodire 410, 66; 412, 33. ad actum respicere 434, 44, 47. nescire priuat actum 160, 6. ab actu descendit possibilitas 167, 52; 168, 63. actu separare 71, 23; 72, 31; 424, 15. actu et opere 542, 59, 72. creator actu et natura 510, 57. possibiliter et actu 157, 7. actu cum possibilitate 77, 87; 165, 87. in actu reperiri 169, 12. actu sine possibilitate 77, 86. corpus actu non est 77, 68. idem actu 103, 91, 92; 104, 10, 16, 95, 97; 105, 30, 34, 48, 53, 61; 106, 92; 108, 33, 43, 53, 54, 60; 138, 83, 84; 145, 21; 146, 54; 151, 26. (in) actu esse 77, 55, 68; 153, 3; 156, 66, 69, 71; 162, 56; 165, 88; 226, 83, 85; 256, 44; 281, 48, 60; 410, 81; 492, 65; 542, 40, 48, 58, 59, 60, 72; 543, 75. ACUMEN: rationis intuitus i.e. acumen uel subtilitas 61, 19. ADIUNCTIO nominis 114, 43. ADIUNCTUS: forma adiuncta materia 73, 56. diuersa adiuncta conplexionem impediunt 146, 67. ex adiuncto 146, 68, 74, 80; 147, 99; 511, 64, 72, 79. cum tali adiuncto 414, 6. ex diuersis adiunctis 209, 20. ADIUMENTA i.e. argumenta 223, 5. ADMINISTRATOR 562,

6.

ADORARE: diuinitatis forma sola uere adoranda 73, 67. natura Trinitatis adoranda 516, 33. natura est adoranda 518, 4. ADORNARE: unitas ualde adornat essendi equalitatem 297, 57. ADUERBIUM 112, 67. predicatio temporalis aduerbii 208, 72. AEGRITUDO: concedunt phisici quod sanitas in egritudinem transit 74, 4. mathematicus sanitatem in egritudinem transire non concedit 71,9. AEQUALITAS: deus est equalitas existendi 167, 33. forma diuina equalitas essendi est 83, 3. Filius essendi est equalitas 79, 38. dei sapientia essendi est equalitas 78, 9. dei sapientia unitatis equalitas est 78, 5. unitas ex se per semel equalitatem gignit 78, 96.

GLOSSARY unitatis equalitas amplectitur unitatem quasi entitatem 297, 58. equalitas ad se ipsam refertur 114, 57. essendi equalitas pellens diuisionem 297, 61. unitatem equalitas diligit et equalitatem unitas 80, 64. unitatis equalitas formas creat 81,84. ab unitatis equalitate procedere 80, 68. equalitas generatur ab unitate 570, 52. prima equalitas repperitur in multiplicatione unitatis in se 225, 56. equalitas appetit unitatem 225, 64. equalitas est principium inequalitatis 499, 96. unitas, equalitas, amor et conexio 299, 21. essendi equalitas 78, 16; 81, 3; 83, 67. tantumdem equalitatis nota est 306, 29. equalitas 572575 passim. AEQUIUOCATIO: nullam uolumus esse equiuocationem 148, 36. AEQUIUOCUS: fides equiuocum est 133, 17. AER: secundum elementum i.e. aer 558, 99. aer est igni uicinior 450, 62. purus aer 442, 7; 560, 43. aer recipit diuisionem 418, 12. in purum aera 558, 93. aeris illuminatio 557, 59. in nubiloso acre 560, 55. AES: es unde statua fit 66, 41. es per se statua non est 76, 55. es secundum formam dicitur 84, 8. es forma insignitum 84, 97. sola in ere possibilitas 75, 33. subtracta ab ere forma 76, 40. AESTIMO quod 93, 15; 97, 75. ut estimo 105, 55. AETERNITAS est possessio uite interminabilis tota et perfecta simul 291, 45. omnia tempora contrahit 107, 12. omnia tempora conplicat 107, 98. deus est eternitas 138, 90; 173, 41. unitas est eternitas 218, 66. eternitas uel entitas 412, 28. eternitas 208, 86; 209, 93, 96; 411, 95; 417, 2. AETERNUS: eternum nichil est aliud quam diuinitas 568, 94. nichil eternum nisi Pater et Filius et Spiritus sanctus 297, 60. deus est eternus 543, 80. eternus nomen est theologie affirmationis 504, 34. eternum est nomen positionis 501, 65. in eterno infinitas 501, 58. duo eterna esse non possunt 572, 89. eterna sapientia 573, 14. forme ab eterno in mente diuina 88, 23. diffinitio eterna 572, 2. AETHER 558, 98. AETHEREUS: lux etheiea 69, 48. AFFIGO: affigant i.e. applicent 212, 29. affigitur et applicatur 201, 20, 25. applicantur uel affiguntur 289, 78. aubiectum non afficiunt

593

105, 44; 106, 90. subiectum afficiunt et informant 99, 53; 106, 67. rem afficiunt uel informant 109, 91. AFFINITAS: per similitudinem seu affinitatem 227, 33, 35; 287, 14. AFFIRMATIO: theologia affirmationis 310, 36; 526, 81. theologia duplex: alia affirmationis, alia negationis 246, 60; 309, 23; 501, 66. AFFIRMO: secure affirmamus 195, 15. catholici iure affirmant 283, 39. AGERE: ignis agit 562, 4. agere deo conuenit 194, 83. in deo idem est esse quod agere 434, 65. currit ad agere pertinet 210, 30. regnat ad agere pertinet 210, 36. masculus agit 96, 46. agens et patiens est anima 447, 79. AGGREDI i.e. intelligere 222, 93. aggredi propositum 259, 2. AGGREGARE unitatem unitati 90, 32, 38; 91, 53; 92, 80. AGGREGATIO unitatum 91, 59, 61; 92, 93; 113, 13. repetitio per aggregationem facit pluralitatem 113, 95. AGILITAS 562, 29; 563, 39, 41; 564, 65. AGITATIO 562, 29; 563, 30; 566, 41. ALBEDO forma albendi est 73, 81. sum albus sed non albedo 138, 75. albedo non est alba 409, 32. subiectum informal et afficit 105, 62. ALBESCERE 548, 55.

ALIAS: de hoc alias 67, 44; 485, 22; 500, 19. ALIBI: alibi melius explicatur 158, 22. de hiis alibi 406, 30. ut alibi dicitur 412, 40. hoc alibi dicimus 415, 39. sicut alibi ostenditur 444, 94. ALLEGORICA et moralis lectio 555, 4. ALLOTHETA i.e. uariatio generum 204, 18. allothetam fecit 289, 64. ALTERITAS principium est pluralitatis 143, 38. unitatem diligit 81, 88. ab unitate descendit alteritas ideoque materia 82, 21; 142, 36. ab unitate per alteritatem descendit pluralitas 67, 43. unitas est principium ornnis alteritatis 568, 86. relatio non facit alteritatem 112, 60. predicatio relationis non facit alteritatem 111, 42. alteritas ex mutabilitate 297, 49. alteritatem sequitur pluralitas 265, 22. omnem alteritatem unitas precedit 568, 86. alteritas ex accidentium diuersitate 300, 23. alteritatis multiplicatio 79, 53. ubi pluralitas

594

GLOSSARY

ibi est alteritas 67, 41; 142, 27, 35. ubi diuisio ibi est alteritas 142, 31. alteritas 111, 33; 115, 77. alteritas uel mutatio 111, 56. ALTERUM: ut aliquid dicatur alterum necessario preiacet unum 67, 43. alterum ab uno alterum dicitur 81, 88. ALTITUDO: ad diuinitatis altitudinem 131, 21. de altitudine diuinitatis inquirere 61, 20. propter altitudinem materia 132, 56, 59. ALTUS: ad alta ascensus 61, 22. ab altiori exordiamur 68, 16. AMOR Spiritus sanctus est 80, 69. amor utriusque coeternus et coequalis 295, 96. amor quasi benignitas 80, 79. amor quo equalitas appetit unitatem 225, 65. amor et conexio 80, 74; 81, 85; 219, 99. nee gignitur nee gignit 80. 67 creat spiritum 81, 85. amor et conexio equalitatis ad unitatem 80, 65. amor et nexus 297, 55, 62. amor est fundamentum uirtutum 259, 15. ex amore dei salus 411, 6. ubi amor ibi oculus 556, 47. ANATHEMA 494,

28.

ANCILLA: de filiis ancille 135, 66. ANGELUS: theologia de angelis 246, 56. angeli confirmati 235, 78. ANIMA est forma artificialium specierum 277, 64. est composita ex indiuidua et diuidua substantia 165, 60. nee formam habet nee materiam 449, 50. humanus spiritus qui est anima 305, 84. esse hominis anima et corpus est 544, 14. in theologia anima utitur se ipsa pro instrumento 71, 93. se conformat secundum diuersas uires suas modis uniuersitatis 164, 59. ampliatur in altioribus, contrahitur in minimis 271, 68. formam rei absente corpore comprehendit confuse 69, 43. proprietatem materie retinet 303, 13. quasi se explicat se colligit se ampliat 271, 71. ideis se subicit 270, 60. torquetur et se extendit 270, 54, 55. declinatur et inflectitur 270, 51. alleuiatur quodam modo pro qualitate instrumenti 69, 49. quandoque se ipsa pro instrumento utitur 70, 64. quandoque utitur spiritu quodam tenui 69, 41. conformat se quatuor modis uniuersitatis 165, 71. subtiliatur 69, 43. ex se generat sapientiam 500, 34. uires anime 158, 30; 164, 47, 51, 58; 269, 17, 19, 22, 27, 33; 270, 65. anime uita 548, 62. anime potentia 274, 73. anime motus

285, 47. anime instrumenta 68, 27. anime natura 68, 21. anima corpori obnoxia non est 70, 64. erubescentia in anima 541, 17. anima bestialis est cum sensu detinetur 270, 58. anima mundi 273, 34. ANIMAL: uocabulum animal propter naturam repertum est 98, 9. animal unione animalium participat 166, 17. uocabulum animal ex subiecti natura possibilitatis nomen est 98, 10. esse animal est esse sensibile 423, 82. generatio animalium 561, 89. animalia aque et uolatilia 561, 76. ANIMUS est forma artificialium specierum 276, 28. concipit formam circa materiam 276, 24. animo concipere 406, 53. conceptiones in animo 406, 52. animus in intelligibilitatem erectus 270, 63. in animum nostrum 132, 70, 73. animus 441, 72, 75; 547, 60. animi conceptio 120, 56; 405, 20; 408, 10. ANTELONGIOR 571, 61. ANTERIORA 564, 58, 59. ANTIQUI 73, 60; 119, 14; 138, 86; 156, 85; 406, 35. antiqui philosophi 565, 11; 572, 9. nichil est antiquius uel coeternum deo 286, 82. ab antiquis fatum dicitur 156, 58. ANXIETAS 439, 25. APOSTOLUS prohibet circumcisionem 135, 60. duodecim apostoli 137, 35. APPELLABILIS 277,

29.

APPELLATIO: ex appellatione dei res est 277, 81. APPELLO: quas appello imagines 274, 58. hanc generationem eternam appello 297, 48. APPONERE uerba obuia 128, 31. APPRECIARE: quod nos non appreciamur 136, 13. APPROBARE: quod non approbamus 136, 26. APTITUDO 167, 53; 490, 11. ex materia est 162, 62. hec materia est 81, 92. possibilitas est aptitude recipiendi status diuersos 74, 96; 75, 18. aptitude transeundi 162, 61; 272, 15. APTUS 558, 4; 568, 89, 90. fides apta 137, 32. regule apte 137, 34. precepta apta 136, 8. apta et conuenientia 135, 74. cunctis apta 135, 71. apta 300, 26. aptum est 74, 98; 81, 91. solutio apta 126, 58. AQUA materia omnium rerum 567, 70. uaporaliter suspensa 558, 2; 559, 16. aqua labilis 558/97; 559, 17. ARBOR et eius linea 281, 61. ARBORECTAS 83, 76. ARGENTEITAS 451,

7.

595

GLOSSARY ARGUMENTUM necessarium 495, 68. sumptum ab indifferentia 141, 92. a similibus sumptum 85, 19. a contrariis sumptum 67, 55; 148, 19. argumenta idonea 116, 93. sophistica 483, 70. theologica 132, 69. sumpta ex locis theologicis 137, 44. ex theologia 137, 44. argumentum a simili per contrarium 147, 17. theologicis utitur argumentis 130, 94. rationibus formatam i.e. argumentis conprobatam 58, 28. argumenta formant questionem 127, 90. ratio i.e. causa et argumentum 141, 84. rationem i.e. argumentum ab indifferentia 141, 87. argumenta apponuntur 127, 92. argumentorum principia 132, 65. theologicis rationibus i.e. argumentis 126, 41. argumentorum inductio 116, 95. ARITHMETICS: inpar numerus masculus esse dicitur in arithmetica 96,40. in arithmetica 146, 55. ARITHMETICUS: arithmetic! unitatem principium numerorum constituunt 498, 47. arithmetici 178, 47; 219, 21; 306, 4. arithmetica probatio 568, 82. ARMATURA 546,

57.

ARS quandoque dat scientiam quandoque operationem 160, 4. ars et scientia dicitur esse in motu 274, 59. ars diuidendi est pars logice 234, 57; 235, 74. mala radix in arte dialectica 249, 24. ars arithmetica 70, 75. artes sibi finem constituunt 66, 42. artes in latino 237, 68. per se notum secundum artem propositam 408, 1, 23. in sententiis et in artibus 444, 82. nullius artis studio deditos 129, 62. in aliis artibus 131, 25. inceteris artibus 61, 30. ARTIFEX eternus 574, 57. uirtus artificis operatrix 566, 27, 30. uirtus artificis 566, 24; 567, 53. homo artifex 169, 88. quasi artifex 562, 9. artifex concipit mente uel animo domum 410, 63. tendit artifex per officium 131, 30. ad quern finem tendit artifex 132, 36. ab auctore uel artifice 131, 25. ARTIFICIALIS forma quam mens humana general 169, 8, 13, 95. de formis artificialibus 169, 17. artificiale non naturale 451, 94. ARTIFICIUM creatoris 568, 84. artificium 274, 57. ARRIANI sectatores arrii 66, 34. arriana heresis 304, 45; 505, 65. arriana dtscretio 546, 53. ARROGANTIA 441,

90.

ASGENDIT ad theologiam 133, 4. ascendit ad theologicas rationes 139, 3; 158, 45.

ASCENSUS ab inferioribus ad superiora 539, 80 ASINUS 536, 71. ASSERTIUE 519, 56. ASSIDUE: ruminatille qui assidue cogitat 441, 7. ASSUMPTIO: inesse ex propositione aliter intelligitur, ex assumptione aliter 283, 35. ASTRA: utrum astra sint paria 483, 65. ATOMUS: ex atomis pulueris 560, 58. ATTENUARE 559,

22.

ATTENTUS: attentum reddit 57, 13, 22; 58, 48; 119, 22; 126, 55; 127, 64,75; 128, 1; 407, 82, 85; 482, 46; 486, 74; 487, 4; 483, 76. AUCTORIZABILIS 261,

78.

AUCTORIZARE: auctor quia auctorizat 127, 71. auctorizando 127, 72. auctorizat suum opus 490, 85. hunc tractatum 129, 49. ut tuo iudicio auctorizes 127, 96. AUCTORITAS 64, 64; 224, 20; 260, 34; 516, 50; 518, 97; 557, 64; 521, 17; 528, 49, 45; 494, 33; 497, 10, 39; 508, 95; 511, 95. AUDERE: negare non audeo 528, 46. AUGMENTUM est motus 541, 24. augmentum 447, 88. AUREITAS: quidam fingunt nomina aureitas argenteitas 451, 7. AUTHENTICUS: reddit opus authenticum 62, 50. librum autenticum 537, 9. AUES: uolatus auium 563, 53. BAPTISMUS: susceptio baptismi 522, 33. in uno baptismate 63, 33. BARBARUS 134, 49; 136, 19; 260, 64. BELUINA uita 536, 67. BENE: bene concedimus 149, 87. bene dixi 109, 78; 112, 69; 178, 30; 180, 25; 197, 97; 200, 80; 231, 18; 254, 91; 433, 15; 452, 56; 474, 24; 476, 2; bene dico 152, 79; 163, 19; 170, 55; 176, 53; 177, 11; 185, 73; 199, 57; 200, 73; 428, 56. bene dictum 413, 69. bene appellaui 176, 53. BENIGNITAS dci 262, 16; 555, 19, 24. creatoris 556, 33, 45, 46, 49. benignitas 295, 98; 296, 17; 297, 67. ex benignitate 80, 80. BENIUOLENTIAM captat 488, 42. captauit a persona 131, 11, 12, 17. BENIUOLUM reddit 57, 15; 58, 41; 119, 22; 126, 54; 127, 75; 128, 2; 129, 58; 130, 89; 407, 83, 87, 92; 482, 46; 483, 74, 76; 487, 4. facit beniuolum 131, 5; efficit beniuolum 127, 75.

596

GLOSSARY

BERILLUS: genus berilli est lapis 538, 49; 539, 70. BESTIA: ad modum uiuunt bestiarum 130, 77. BIBERE aquam 517, 65. BicUBrruM 194, 74. BINARIUS 78, 25; 306, 17; 545, 13; 570, 54. binarius ab unitate descendit 77, 81. materiam designat 77, 80. unitas precedit binarium 568, 86. pluralitatem facit 142, 36. BINOMIUS 540, 97. BIS: unitas bis repetita 92, 79. binarius bis 78, 25. BONITAS: deus bonitas est 101, 17; 138, 90; 173, 41; 263, 36. bonitas substantialiter predicatur de deo 101, 16. omnia tendunt ad bonitatem 417, 3. bonitas accidentalis 425, 47, 54, 59; 427, 4; 430, 28; 431, 47. bonitas accidentalis est qualitas 119, 3. sponte se subtrahunt diuine bonitati 134, 35. BONUM: primum bonum est forma essendi omnium 421, 31. deus primum bonum est 424, 9. omne quod est ad bonum tendit 417, 95. participatione bonum 417, 81. bonum ordinans 423, 98; 424, 10. summum 421, 17. pulchrum utile ordinatum 423, 95. bona ordinata 424, 2, 4. fluentia a summo bono 167, 27. BREUILOQUUS 535, 41.

BREUITAS obscuritatem gignere solet 60, 1. CALCIATA diuinitas 524, 98. GALCIS i.e. extrema pars pedis 441, 90. CALDARIUM 558, 89; 559, 19. CALEFACERE 557, 75; 558, 86, 87; 561, 84. CALOR forma calendi est 73, 81. de radio et calore similitude 307, 65. calor uitalis 561, 75, 79. natura caloris 558, 88. calor 557, 78, 79; 558, 80; 459, 22, 37; 560, 63. CALUMNIA: sine uerborum calumnia 290, 4. CANDELA 308, 82. CANDOR 548, 58. GANESCERE 548, 58. GANTARE: rationes cantandi 160, 5, 8. CAPAcrrAS loci 106, 77. pro modulo capacitatis 498, 42. CAPITULUM: in scriptura diuina capitulum 119, 20. CAPERE fidem est credere 160, 88. capio cum res inquisita cognita est 159, 62. CARBO: tres ignis species flamma carbo lux 58, 35. carbo uel flamma 500, 14.

CAREO: inanem i.e. carentem forma 564, 79. GARITAS radix omnium uirtutum 133, 24; 138, 66. in una caritate 63, 33. CARENTIA 272, 15. GARNALITER sensit hcreticus 66, 19. CARNEM pro homine positam 305, 91. CATEGORIA 186, 12, 13, 14; 187, 30. categoria significatio est 192, 20. predicamenta Grece categoric dicuntur 294, 10. categoria interpretatur significatio 284, 10. CATHOLICUS: sola fides catholica tenenda 63, 25. catholica i.e. uniuersalis 134, 46. catholica i.e. uniens 134, 46, 55; 135, 68; 492, 78. uolumus et catholicum est 138, 69. catholice confitemur 308, 75. catholice asserimus 299, 14. catholice dicamus 224, 14. CATHOLICON uniuersale interpretatur 63, 29; 134, 45; 537, 14. GATHOLON unio latuic 260, 54. GAUEATUR error quorundam imperitorum 243, 58. cauendum est ab heresi 218, 72. cauendum est a ueneno 175, 2. CAUSA: deus omnium rerum causa 101, 14. prima causa et rerum omnium principium 174, 83. prima causa efficiens rerum 168, 75. causa et origo essendi rerum 167, 35. unitas causa est existentie pluralitatis 225, 49. effectus attribuitur cause 485, 49. amota causa amouetur effectus 422, 38; 425, 43. series causarum 273, 28; 276, 41. causarum seriata conexio 273, 32. causarum conexio 273, 37. speculatiua uersatur circa causas rerum 70, 83; 125, 27. uniuersalia causa sunt esse particularium 239, 13. superiora sunt cause inferiorum 238, 87. difficultatis causa 57, 13; 58, 48. sententie causa 141, 82; 265, 1. operis causa 119, 4; 125, 3; 126, 43. fauoris causa 128, 11. in partem i.e. causa partis 279, 29. causa essendi 238, 90. natura est causa motus 450, 60. causa insita rebus 450-451 passim, causa sine qua non 82, 32. distinctio causarum 556, 35. modi dicuntur cause 148, 34. cause diuerse non opposite 135, 75, 76; 136, 10. Pater est efficiens causa mundi 556, 54. Filius formalis causa 556, 54. Spiritus sanctus finalis 556, 54. mundi causa efficiens formalis finalis materialis 555, 19. finalis causa 556, 31, 45, 52; 557, 55. efficiens causa 556, 30, 51, 54. formalis causa 556, 31, 41, 52, 54; 574, 56.

GLOSSARY materialis causa 556, 32, 38; 562, 10. seminalis causa 562, 1, 14. causa quedam 101, 11. ratio i.e. causa 65, 3. causa quare 65, 95; 66, 28; 99, 2; 133, 4; 135, 75, 76; 136, 14; 137, 39, 41; 139, 2; 227, 21; 236, 34; 241, 99; 247, 77, 88; 278, 91; 405, 5; 439, 5; 450, 83. CAUSALIS sensus 518, 2. causale 432, 99. CELLA: imaginatio utitur phantastice celle spiritu 270, 50. CELLULA: in phantastica cellula 69, 42. cellula phantastica affinis ualde est cellule rationali 69, 59. in rationali cellula 69, 47. CENTAURUS 169, 89; 444, 86. CENTRO inniti 563, 54. CEREBRUM: sensus ex arteriis a cerebro profluentibus 270, 50. CHAOS 565, 11. CHEMERA uicus apulie 531, 13. CHIMERA 444, 77, 80. nichil est 169, 15. figmentum est 169, 89. CHRISTUS filius dei est secundum diuinitatem 96, 55. filius hominis est secundum humanitatem 96, 56. due nature in Ghristo 96, 51; 248, 8. Christus habet duas naturas ut natura pro substantial! differentia accipiatur 452, 48. natura diuina non est inmixta humane 522, 41. humanitas non est Ghristo substantial uel accidentalis 522, 45. nomen Christus datum ex humanitate tercie persone Trinitatis 252, 18. Christus est nomen quasisingulare 252, 17. nomen est persone 522, 48. tercia persona deitatis in Christo 249, 31; 250, 45, 55. Christus creando assumpsit et assumendo creauit 495, 48. tertia persona humanitatem assumpsit 251, 94; 523, 63. deus non assumpsit personam sed naturam 96, 50. assumpsit deus humanitatem induiduam 96, 49. assumpsit meam humanitatem 251, 8. quod assumpsit saluauit 251, 98, 3. integritatem saluauit quia integritatem assumpsit 251, 98, 3; 252, 25. natura in Christo uim differentie substantialis habet, non uim speciei 251, 84. species homo predicate ad quale de Christo 251, 83, 86; 252, 15. Christus non est indiuiduum hominis 251, 82; 252, 13. Christus non constat ex partibus integralibus 522, 44. partes Christi 522, 50. Christus habuit humanam animam 305, 90. factus est homo i.e. humanatus 523, 65. deus

597

est humanatus 251, 89. homo deificatus 251> 89. deificata est humanitas per assumptionem 251, 95. natura Ghristi adoranda 514, 72. CIRCULARIS motus 563, 53, 56; 564, 60, 61. CIRCULARITER conuetti 557, 71. CIRCULUS in aqua uel in puluere 161, 29; 177, 57. imago circuli 170, 31. uerus circulus 162, 68. terminum essendi circulum 270, 45. circulus in uero suo esse 270, 37. CIRCUMDATUS foro 205, 78. loco 206, 15. CIRCUMFERENTIA 270, 39. CIRCUMFUSUS 106, 64; 290, 17. CIRCUMSTRICTIO 558, 9. CIRCUMSTRICTUM 564, 63. CIRCUMSTRINGERE 653, 33, 39. CLAMOR uulgi 59, 67. CLBIA 493, 94. CLOACA 66, 24. COADUNATIUUM 562, 11. CODICES quidam 279, 2. COETERNUS: materia deo coeterna 77, 76; 88, 25; 163, 90. persone coeterne 528, 43. coeternus 551, 68. COETUS 273, 43. COGNATOS sermones 68, 12. COGNATIONE iungi 227, 29. COGNITIO rerum 97, 92. COLLECTIO accidentium que a philosophis forma dicitur 245, 38; 539, 60. COMETA: nubes fulgura comete 560, 66. COMITANTIA 432, 1. comitantia forme 172, 13. COMMENDARE fidem 62, 4; 133, 2, 7; 490, 7. religionem christianam 136, 99; 137, 39. commendandam 58, 25. COMMENDATIO christiane religionis 135, 89, 93; 260, 48. COMMUNIS natura 178, 59; 180, 22; 181, 55. COMPARATIUUM pro positiuo posuit 119, 17. aliquando minus significat suo positiuo 406, 32. COMPARATIO 111, 39. per respectum et comparationem 217,38. digna comparatio 307,52. COMPARARE: si comparare liceat 83, 72. si liceat minima maximis comparare 485, 29; 499, 80; 500, 25. si fas est deo aliquid comparari 410, 64. COMPENDIUM 284, 3. COMPLECTI rem et uocabulum 193, 28. COMPLEXIO 496, 81. mathematica necessitatem complexionis considerat 274, 64. in necessitate complexionis 166, 96; 174, 45, 46. uni-

598

GLOSSARY

uersitas in necessitate complexionis 165, 67. necessitas complexionis materiam comitatur 162, 77. explicatio simplicitatis uocatur necessitas complexionis 157, 9; 159, 52. necessitas complexionis 157, 4; 161, 46; 162, 78, 80; 273, 31. falsa complexio 267, 66. in hac complexione 146, 79. COMPLEXIUUM 284, 15. uis complexiui 408, 11. complexiuum 186, 19, 20; 187, 23; 408, 12. GOMPLEXUS 502,

75.

COMPLICATIO precedit explicationem 156, 63. deus est complicatio omnium rerum 163, 13. complicationis explicatio 155, 41. unitas est complicatio omnis pluralitatis 155, 35. deus complicatio rerum in simplicitate 174, 77. complicatio successionis temporum 272, 2. COMPLICO: unitas complicans uniuersitatem 155, 33, 48; 156, 84. simplicitas conplicans uniuersitatem est deus 155, 32. in unum forma diuina conplicat 84, 79. in quandam simplicitatem conplicata 271, 71, 84. rerum uniuersitas in deo conplicata deus est 286, 68. COMPOSITIO: per compositionem inuenitur deus et forma 75, 30. formas rerum comprobat compositio 76, 52. COMPOSITUM ex materia et forma 525, 54; 526, 66, 85. in compositis 185, 95; 283, 11. COMPREHENSIUUS: sensus est uis anime comprehensiua corporeorum 269, 19. nomen diuersorum comprehensiuum 279, 3. COMPUTATIO rerum 90, 25; 91, 57; 92, 5, 90, 99; 93, 8, 10, 36. CONCAUITAS 236, 20, 35. CONGEDERE: plures esse homines concedimus 65, 91. non solum concede uerum etiam confirmo 93, 11. concedimus et catholicum est 139, 9, 24. non concedimus 225, 70; 514, 84. non concedimus has locutiones 295, 89. concedo tamen catholice 295, 98. hanc locutionem non recipimus nee concedimus 224, 29, 32. hoc concedimus 139, 7; 231, 6; 515, 13. non concederem 151, 33; 522, 48. CONCEPTIUUS: mens conceptiua formarum 275, 11. CONCILIUM 440, 41. calcedonense 439, 8. concilium dicitur ipsum conuenticulum, consilium res que agitur 439, 30. CONCORDIA 561, 97; 564, 81. CONDICIONALITER legendum 488, 21. CONDICIO 134, 53, 58; 135, 63, 69, 71; 136, 6, 8, 14; 137, 32.

CONEXIO unitatis 499, 75, 76, 77, 79. amor et conexio 67, 74; 80, 65; 81, 8, 85; 219, 99. unitatis equalitatisque conexio 218, 65, 68. amborum conexio 225, 66. utriusque conexio 218, 78; 307, 37, 39, 41, 47, 56, 60. equalitatis essendi ad unitatem conexio 80, 56; 307, 43. conexio equalitatis 575, 79. necessitas conexionis 412, 40. CONFERO: deus ex se est quicquid est nullo alio sibi conferente 138, 73, 88; 173, 39, 47, 54; 203, 81, 87, 89, 12; 278, 2; 415, 45. res create sunt aliunde i.e. alio sibi conferente 138, 73, 77; 173, 50, 55; 174, 70; 203, 99, 7; 205, 48; 428, 60. CONGLOBARE 558, 7; 561, 72. CONGLOBATIO 500, 34; 501, 40, 46. CONFUGERE ad mathematicam 306, 2; 498, 46. ad similitudines 500, 5. CONIECTURA 224, 20, 33. CONIUNCTIUE non distributiue 86, 43, 45. CONIUNCTUM i.e. ordinatum 120, 36. coniunctum quiddam 106, 91. compacta et coniuncta 89, 52. CONIUNGI essentialiter 171, 60, 63. CONSCRIPTIO 406, 60. CONSENTIRE: cui consentimus 268, 5. non consentimus 485, 23. CONSIDERATIO theologie mathematice phisice 155, 21. iuxta theologice considerationem 155, 25. secundum considerationem theologie 154, 20. CONSIDERO: theologia considerat simplicitatem que deus est 156, 72; 158, 42. necessitatem que unitas est 158, 17. philosophia uniuersitatem considerat 273, 52. mathematica considerat necessitatem complexionis 158, 18; 274, 64. formas rerum in ueritate sua 158, 19. formas extra materiam 162, 68. phisica considerat formas inmateriatas 161, 21. determinatam possibilitatem 158, 20. formam cum materia 164, 33. CONSIGNIFICARE preteritionem 524, 10. consignificans 186, 14. CONSIMILIS 59, 57; 85, 18; 90, 29; 95, 17; 99, 37; 108,34; 109, 83; 114, 50; 128, 33; 131, 29, 3; 138, 81, 82, 87; 146, 54; 147, 86; 153, 19; 154,41; 161,31; 172, 20; 177, 57; 181, 37; 187, 36; 190, 44; 196, 54; 201, 16; 203, 90; 221, 58; 228, 76; 261, 81; 264, 68; 279, 44; 289, 64; 422, 52; 474, 45; 292, 72;

GLOSSARY

491, 45; 509, 16; 513, 34; 569, 4, 18. OONSTANS est in philosophia 144, 4. constans et ratum est 144, 81. planum est et constans 244, 77. apud omnes constans 254, 6. cum constans sit et firmum 267, 73, 74. constans est 263, 42. CONSTITUTIO similitudinaria 452, 34. CONSTRUCTIO 407, 69. ordo et constructio 159, 81. constructionem ordinare 482, 54; 483, 60. constructio relatiuorum 218, 82, 88; 223, 8, 10; 224, 18, 22; 225, 75; 229, 90; 295, 75. constructiones 514, 67, 70. instransitiua constructio suspensiua 247, 77. CONSTRUERE: sic construe 433, 9. Constantinopolim construxit 66, 22. CONTACTUS 71, 2, 17. CONTAGIO 83, 66, 69. CONTINUATIO littere 59, 78; 62, 52; 84, 89; 127, 94; 129, 54; 132, 54, 62; 159, 71; 164, 33; 173, 31; 181, 49; 201, 36; 208, 74; 211, 85; 412, 27, 52; 414, 87; 428, 44; 487, 7; 488, 47. continuatur 132, 71. CONTRAGTIO temporum in deo 107, 10. CONTRADICIMUS 224,

19.

CONTRARIUS: per contrarium perpendere 80, 58; 429, 68. manifestum quasi per contrarium 430, 1. argumentum a simili per contrarium 147, 17. a contrariis 148. argumentum per contrarium 431, 52. a contrariis 142, 3; 148, 19. contraria contrariis conueniunt 142, 3. aliud i.e. contrarium 494, 30. susceptibile contrariorum 526, 84. substantia i.e. contrariorum susceptibile 102, 40, 53. probat a contrariis 265, 6. dissimilitude contraria est 416, 59. CONTUMELIOSUS diuino tractatui 60, 90, 91. contumeliosum 130, 71, 73, 84. CONUENIRE: quecumque conueniunt aut genere aut specie aut numero conueniunt 148, 26; 152, 71; 154, 3. CONUENTICULUM 537, 8. CONUENTUS 440, 37, 39. CONUERSIO celi 557, 58, 71, 73, 75; 558, 83, 99; 559, 12, 26, 28, 32; 561, 71, 77, 84. COOPERIRE inscitiam 441, 79. COPULATIO uocabulorum 193, 31, 43. COPULATUS: forme copulate materie faciunt actualia esse 168, 85. CORPOREITAS est esse corporis 170, 46. corporeitas 172, 16, 17; 451, 12.

599

CORPOREUS sensus 68, 22. uis sensus corpora 68, 25. corporeo instrumento 69, 29. CORPULENTIA 563, 31; 564, 70, 73. CORPULENTUM 562, 27; 563, 30, 38, 40 59. CORPUS: nullum corpus sine forma 542, 59. mathematica formas intuetur circa corpora 70, 87. intuetur corporum formas 71, 95. corporum uniuersitas 157, 92. omnis res corpus est uel spiritus 157, 93; 266, 30. omne corpus uel spiritus substantia est 146, 64. corpus non potest esse nisi in loco 152, 96; 268, 14. phisica est de corporibus 126, 38. corpus subsistit colori 541, 15. corporis machina 567, 66. mutabilitas corporum in elementis 72, 26. corpora in motu sunt i.e. mutantur 72, 25; 542, 53. stellaria corpora 559, 39; 560, 67; 561, 69, 71. corpus incorporeum 77, 67. CORRUPTIO est motus 542, 49. est egressus de substantia 448, 91. CORTJUS 548, 50. CREARE: deus creauit materiam 163, 91. non creauit accidentia 415, 35, 39. CREATIO numerorum 570, 46. CREATOR actu et natura 510, 57. creator naturalium 415, 36. CREDERE: ad recte credendum instruimur 57, 6. qui credit non dubitat 137, 58. credimus uerum corpus Christ i super altare 491, 43. CREDULITAS est infra scientiam sed ultra opinionem 137, 51, 57. inter opinionem et scientiam 262, 25. quasi medium inter opinionem et scientiam 137, 59. non habet necessarias rationes 262, 11. fides credulitas 133, 17, 22. religiosorum credulitas 137, 49. fides i.e. credulitas 125, 9. fides pro credulitate 62, 12; 491, 27. sententia idem quod credulitas 262, 1, 9. credulitatem ex animis euellere 125, 15. credulitas 262, 6, 11, 16, 24. CUBUS 571, 59. CULPABILIS 61, 32. CURRENS i.e. defluens et sibi succedens 107, 19. CURSUS: faciens cursum perpetuum 107, 29. cursus stellarum 563, 57. DATIUUS casus 447, 74. DATORIS donum 504, 59. DAUUS est scelus 487, 15. DEBEO: aliis debet i.e. suis partibus 104, 23. DECEM predicamenta sunt 99, 29; 186, 1; 193,

600

GLOSSARY

59, 60; 288, 35; 546, 1. decem genera 145, 34. decem partes orationis 187, 55. DECEPTORIUS 421. 4. deceptoiie opponere 421, 21. DECLINARE a nialo 134, 30. DEFLUUNT forme iste 88, 10. inexplicabili quo dam modo defluunt 88, 5. defluxit pedetentim 493, 94. DEFORMARE questionem 486, 59. DEIFICATUS 251, 89, 95. DEMONES potestati diuine inuident 63, 19. fidem credulitatem habent 133, 22. credunt

137, 61; 491, 30. DENIGRARE 488,

26.

DENOMINATIUE predicari 263, 32. DENSATIO 560, 53. nubes densate 560, 54. DENSITAS 560, 62; 565, 5. DEPRAUANTES diuine pagine auctoritatem 265, 18. DESCENDERS: ab unitate descendit pluralitas 155, 38; 410, 75. alteritas 81, 86; 142, 36. materia 82, 21. mutabilitas 81, 90, 93. ab immutabilitate descendit mutabilitas 163, 88; 167, 51. ab immutabili descendit mutabilitas 81, 87. entitas a qua descendit substantia 102, 41, 53. binarius ab unitate descendit 77, 81. possibilitas descendit ab actu 167, 47, 52; 168, 63. forme a deo descendunt 77, 73. theologia descendit ad angelicos spiritus 126, 33. mathematica descendit ad proportiones 126, 35. ad imaginationes descendere 166, 93. descendit quedam perpetuorum trinitas 80, 82. ab equalitate descendit hec inequalitas 79, 49. DESCENSUS ad infima 489, 75. descensus omnium rerum a simplicitate diuina 412, 31, 45. descensus a superioribus ad inferiora 539, 67. DESCRIPTIO fidei 63, 20. uere forme 167, 41; 170, 51. descriptio 242, 32, 36; 253, 54; 304, 36. descriptio persone 528, 31, 32, 33, 34, 36. DESTRUCTIO: quod a destructione probat 284, 54. DETERMINATIO 569, 10, 11, 16, 17. propter diuersas determinationes 147, 84. DETESTARI: contra detestandos arrianos 144, 18. detestandum et abiciendum 175, 8. DETRUNCATOR dictorum 484, 14. DEUIARE: a ueritate deuians 77, 82. DEUS dignissima omnium rerum 96, 36. hec

res deus 245, 18. usitato uocabulo appellatur deus 75, 23. deus est nomen nature 518, 98. idem deus Pater et Filius et Spiritus sanctus 139, 13. tres persone non sunt tres dii sed unus deus 139, 6. deus non est substantia nee accidens 197, 80. nichil deo prius est 218, 61. nichil deo substantiale 217, 57; 218, 60. nichil deo extrinsecus aduenit uel recedit 267, 77. deus est inpassibilis substantia 235, 77. nullum nomen habet 170,42; 190, 31; 342, 70; 248, 11; 286, 72. deus hoc nomen quasi-species est 244, 99; 245, 13, 22. hoc nomen deus datum est primo creaturis immortalibus sicut angelis 244, 90. in deo mutatur predicatio 99, 43. deus non potest intellectu comprehendi 189, 13. motibus rationis non subiacet 286, 53. potius per priuationem intelligitur 195, 22. per priuationem entis 445, 99. non potest describi uel diffiniri 411, 11, 19; 243, 62. nee uocabulo significari nee intellectu comprehendi potest 188, 88, 92; 189, 4, 7, 17; 195, 6, 10, 26, 30, 34. deus nee predicatur nee subicitur 188, 78. nee predicabile est nee subicibile nee uniuersale nee particulare 188, 80. nee predicari nee subici potest 188, 89; 189, 98; 190, 33; 195, 2; 196, 39; 197, 94. nee genus est nee suppositum generi nee species nee suppositum speciei nee indiuiduum 169, 1; 195, 7; 243, 64; 244, 86; 287, 11. deus est infinibilis interminabilis 243, 61; 246, 59; 411, 17. non significatur aliquo uocabulo 286, 53. in deo idem est quod predicatur et quod subicitur 290, 97. deus innuitur uocabulis translatiue positis 448, 8, 10, 12, 14, 20, 22; 449, 23; 453, 64. non est ens 287, 2. non est ens sed essentia uel entitas omnium rerum 195, 27; 196, 36; 198, 14, 27; 409, 50. non est ens sed entia uel entitas 247, 83. nullius figure est 73, 66. habet esse a nullo 74, 88. est principium omnium rerum 247, 80. primum principium 244, 87. est omnium esse 173, 44; 167, 40, 43. deus continet deum 545, 37. simplex forma est 527, 95. partibus caret 101, 14. non ex partibus constat 85, 36. non est in parte 197, 78; 445, 1. in parte non accipitur 233, 5. in parte connumerari non potest 215, 75. nullo participat 173, 44, 47; 247, 84. non participat ente 73, 79.

GLOSSARY forma essendi est 74, 87; 84, 98. forma et entitas omnium rerum 166, 7, 23. non est forma qua deus habet esse 196, 41. deus est unio rerum 166, 12; 158, 27. uinculum est in esse 271, 95. simplicitas est 434, 53. infinitas et eternitas 149, 67. rerum omnium essentia 409, 49. est unitas complicans in se uniuersitatem rerum 410, 70. est uniuersitas 243, 73; 271, 77, 83. est omnia 97, 79; 271, 76; 174, 78; 189, 24. est id ipsum unitas 75, 28; 278, 99. est ipsa entia 74, 86; 73, 80. ipsa entitas 526, 83. entitas que deus est 75, 11. principium sine principio 295, 92. est ipsa inmutabilitas 138, 90; 162, 64; 164, 27; 547, 24. in eodem statu permanet 162, 63. omnia in deo deus 174, 88; 412, 37. deus immateriari non potest 75, 25; 164, 25. est ipsa iustitia 103, 63; 104, 4; 105, 31, 39. ipsa magnitude 103, 73. ipsa sapientia 95, 18. non est lapis 97, 85; 197, 71. nulli innititur 271, 89. quicquid in deo est deus est 271, 81; 448, 19; 502, 79; 547, 33. deus est ubique 194, 90; 228, 81; 291, 20. totus et essentialiter ubique est 569, 98. est esse omnium locorum et locatorum 194, 93; 205, 74; 207, 20, 29, 46. loco non includitur 109, 78; 192, 7; 194, 89; 207, 32. omnia locata continet illocaliter et complicite 228, 82; 545, 30, 35. DEITAS: deus est ipsa deitas 409, 46; 416, 79. non est a deitate deus 95, 19; 173, 43, 45; 409, 45; 573, 50. persone deitatis 140, 63; 141, 69. DIABOLUS credit incarnationem 259, 19. DIALECTICA 149, 80. regula in dialectica 140, 48. stulta dialectica 249, 25, 34. dialectica falsa 249, 40. principium in dialectica 250, 69. deus non saluat mundum in dialectica 496, 78. mala radix in arte dialectica 249 24. a dialeticis libera nos domine 496, 79. sententia dialetica 140, 40. dialectice uel sophistice agere 407, 91. DICERE : dico quoniam 90, 18. dicimus itaque et uerum est 448, 14. unde dicimus et uerum est 162, 75; 169, 5. dicimus quod 152, 59. sed dicimus 218, 75. DICTIONIS proprietas 517, 62, 66, 68, 70, 88, 90; 518, 92, 94, 20, 24, 27; 524, 94. DIES naturalis 557, 58. dies est letus 485, 48. DIFFERENTIA facit pluralitatem 177, 3. diffe-

601

rentiam pluralitas semper exigit 89, 4. ubi differentia non est, nee pluralitas 89, 3. nulla inter personas differentia 93, 29. relatiua nullam differentiam faciunt 215, 71. differentia generis speciei numeri 214, 16, 25, 27, 35. substantiales differentie 241, 79; 538, 51. DIFFERRE: deus a deo non differt 112, 96, 91; 229, 95. quid sit differre uel differentia esse 144, 90. quecumque differunt, aut genere aut specie aut numero differunt 142, 6; 143, 55, 59, 65; 144, 80, 86, 88, 98; 146, 60; 147, 16; 148, 18, 27; 152, 70; 154, 2. nemo tres personas differre fateatur 65, 89. persone in deo non differunt 65, 92, 97; 93, 30; 141, 88. numero non differunt 150, 5. que numero differunt, differunt et accidentibus 144, 74; 150, 6. substantia et accidens non differunt 266, 57. differre numero 539, 57. DIFFICILE cognitu 68, 20. DIFFICULTAS materfe 58, 44; 127, 65; 128, 8. DIGNE de deo sentire 481, 26. DIGNITAS: meriti i.e. dignitatis 142, 18; 183, 6. meritorum i.e. dignitatum: meritum pro dignitate 142, 16, 19. DILECTIO 63, 34; 309, 15; 411, 6. DILIGERE: omne quod est unitatem diligit 81, 11. equalitatem unitas, unitatem diligit equalitas 80, 57. DIMINUTIO est motus 541, 25. DIMINUTIUO usus est 58, 37. DISCERNERE: imaginatio album a nigro non discernit 69, 44. staturn a statu non discernit 69, 45. luce res discernuntur 58, 32. DISCESSIO ab unitate 143, 39. DISCIPLINA a discendo 73, 59. intellectus qui est disciplina 164, 55. uti disciplinis mathematicis 164, 46, 48. disciplina formas considerat 269, 7. disciplina est intelligentie species indignior 274, 74. disciplinarum expers 563, 54. interiores discipline 130, 92. intime discipline theologice 130, 93. disciplina 270, 55. DISCIPLINALITER 73, 58; 542, 68; 543, 96. in mathematicis disciplinaliter 68, 8. ratiocinari disciplinaliter 164, 50. DISCISSIO 295, 85. DISCRETIO: persona in Trinitate non est nomen discretionis rerum 295, 81. in deo nulla

602

GLOSSARY

est discretio substantiarum 295, 84. discretio personarum 298, 95. ex personarum discretione 300, 11. discretio rerum 92, 83; 177, 20; 178, 56; 179, 62, 71, 80; 180, 2, 10, 20; 182, 78, 81, 92; 183, 2. discretio numeri 267, 80. discretio inter naturam et personam 234, 56. multiplicatio uocabuli non efficit rerum discretionem 179, 65, 68. discretio pertinet ad res 178, 25. ex formis discretio 442, 22. relatio discretionem non ponit 227, 41. numerosa rerum discretio. 90, 29. statuum discretio 502, 91; 503, 9 arriana discretio 546, 53. DISCRETIUUM: pronomen discretiuum persone notat discretionem 113, 3. DISCRETUS: persone non sunt discreta 144, 95. DISCURSUS 107, 24. DISPOSITIO sellers 76, 47. DISPUTATIO: aliis uerbis utitur in disputationibus 200, 2; 202, 44. ad disputationem sumere 214, 43. ad disputationem i.e. ad tractationem 213, 9. duo in disputatione attenduntur 517, 71. DISPUTO: homo currit idem disputat 515, 16. Socrates legit is disputat 83, 59. que inter disputantes constant 252, 34. DISSOLUTIO: animatum dissolutionem corporis perhorrescit 80, 59. DISTANTIA unitatum 90, 21. DISTARE localiter 219, 3. tres persone in deo non distabunt 65, 86. DISTINCTIO personarum 226, 2, 15; 298, 85; 304, 44; 306, 3; 308, 77, 80; 309, 10. Trinitatis distinctio 308, 76. personalis distinctio 509, 10; 527, 99. formarum distinctio 557, 65. disciplinarum distinctio 268, 22. sex operum distinctio 555, 1. uerborum distinctio 83, 48. distinctio secundum causas 243, 54. DISTINCTUS: persone distincte sed non disiuncte 493, 4. discipline distincte 259, 5. DISTRAHO: nefarie distrahens 505, 65. distrahunt i.e. in diuersa trahunt 66, 36. distrahunt i.e. diuidunt 142, 22. distrahentes Trinitatem 143, 48. DIUERSIFICARI 519,

44.

DIUERSITAS in deo nulla est 141, 78; 147, 10; 166, 4. in solis nominibus diuersitas 115, 68. in personis quedam est quodam modo diuersitas 93, 40. diuersitas personarum 226,

91. personalis diuersitas i.e. proprietatum 214, 46; 215, 49. numerosa diuersitas 91, 25, 62; 177, 14, 17; 178, 37, 42; 179, 64, 76, 78, 82, 85, 88, 92; 180, 6, 27; 181, 40, 58; 182, 69, 75, 87; 183, 7, 23; 18; 184, 37, 41, 42, 45; 185, 92, 97. diuersitas ex accidentibus 65, 5; 89, 58. ex differentiis substantialibus 89, 46. alteritas ex accidentium diuersitate 300, 23. rerum diuersitas 91, 58. materie diuersitas 114, 49. dignitatis diuersitas 265, 18. DIUERSUS: differens et diuersum idem est 144, 8. diuerse sunt in deo persone 65, 2; 89, 40, 43. tres persone nee diuerse nee diuersa nee differentes nee differentia sunt 147, 94. non sunt numero diuerse 267, 76. diuerse persone 115, 67. substantia et qualitas diuersa sunt 89, 50. diuersa sunt aliqua aut diffinitione aut differentiis aut accidentibus 89, 36. omnia diuersa differunt 146, 60, 79. diuersa sunt entitas et id quod entitate participat 120, 68. diuerse relationes 115, 72. diuerse determinationes 146, 62, 71; 147, 5. diuersorum enumeratio 93, 38. diuersa possibilia 82, 39. hoc lignum et hec linea sunt diuersa 145, 13; 147, 81. DIUIDO: forme uniunt non diuidunt 166, 15. DIUINITAS est forma sine materia 168, 65. eternum nichil est aliud quam diuinitas 568, 94. diuinitas non potest esse subiectum accidentibus 176, 35. simplex quid est 177, 61. diuinitatis simplicitas 115, 81. prima forma i.e. diuinitas 168, 71; 170, 49. diuinitas origo et causa omnium mutabilium 173, 32. esse omnium rerum 170, 50. nullum ens est 410, 84. forma diuinitatis nunquam inmateriatur 72, 36, 38; 83, 55; 170, 34. singulis rebus forma essendi est 568, 96; 569, 2. idem significat quod nomen deus 451, 18. deus est diuinitas 262, 28. diuinitas est generatiua formarum 168, 77. est ipsa mens diuina generatiua idearum 168, 79, 84; 169, 20; 169, 87; 170, 23. est forma formatum 170, 23. diuinitas i.e. uniuersitas in simplicitate 165, 64. forma diuinitatis non uariatur 72, 37. una est diuinitatis natura 65, 92. diuinitatis forma 70, 85; 71, 94; 72, 35. participare diuinitate 569, 13. loqui de diuinitate 60, 5; 68, 15. diuinitatis speculatio 116, 99.

603

GLOSSARY DIUINA forma 543, 74. motu caret 543, 85. diuina simplicitas non est ens 411, 98. diuina prouidentia est ipse deus 156, 59. precedit fa turn 156, 60, 62. in diuinis unio tantum est 165, 91. mens diuina 411, 97. laus diuinorum 59, 71, 72. iudicium diuinorum hominum 129, 55. diuinum iudicium 129, 46, 48. diuinorum sententia 57, 75. diuini expositores 277, 83; 278, 93. dicunt diuini 107, 6. diuini philosophi 572, 95. diuinus philosophus (Moyses) 564, 72. Petrus fuit diuinus 131, 15. diuinorum opus 535, 61. diuina discretio 57, 20. diuina predicatio 202, 52; 205, 55. diuinum tractatum offerre 130, 71. diuina materia 59, 72, 74; 130, 97. diuina sententia 129, 51; 129, 44. fructus diuinus 129, 54. DIUISIO est causa interitus 570, 32. a deo non uenit 166, 10. quicquid ab imitate discedit diuisio est 136, 95. ubi diuisio ibi alteritas 142, 31. ubi pluralitas ibi diuisio 166, 21. unitas periret si diuisionem incurreret 297, 59. ex diuisione mors et interitus 272, 23; 291, 24; 417, 97; 418, 5. ex materia diuisio 173, 35. unitas diuisionem refugit 80, 58, 60. refugere diuisionem et sectionem 417, 96. fugere diuisionem 80, 63. omnia naturaliter fugiunt interitum et diuisionem 417, 98; 418, 6. aer (aqua) recipit diuisionem 418, 10, 12. per diuisiones diffinitio inuenitur 236, 4. predicabilium diuisio 101, 18. DIUISIUUM: ignis diuisiuus est 418, 9. uirtus diuisiua solidorum 557, 79. DIUTURNITAS 291,

40.

DOCERE: more docentis loquitur 200, 2. supra docuimus 420, 70. DOCILIS: reddit docilem 57, 10; 57, 21; 119, 22; 126, 54; 62; 127, 75; 138, 1; 407, 81; 482, 46; 486, 73; 487, 4. DOCTOR 536, 96. nomen translatum a sanctis doctoribus 304, 33; 305, 95. sancti doctores 555, 5. DOCTUS: per se no turn inter doctos 120, 61; 413, 61, 76; 414, 87; 415, 18; 416, 58; 417, 94. minus docti 58, 45; 67, 58. minime docti 60, 91, 93. DOCTRINA fidei catholice 63, 23. sane fidei doctrina 308, 28. mathesis doctrina interpretatur 73, 61. phisica doctrina 296, 30.

DOCTRINALIS scientia 542, 64. mathematica i.e. doctrinalis dicitur 73, 60. quasi doctrinalis 70, 88. DOGMATIZARE: dogmatizant 66, 38; 93, 25. DOMUS hec et hie paries sunt duo entia 179, 81. domus est paries tectum et fundamentum 174, 63; 521, 24. DONATOR: Pater et Filius sunt unus dona tor 224, 39. donator doni est donator 221, 61; 222, 70; 295, 74. donum donatoris donum 221, 61, 71; 504, 59; 549, 2. DUBITATIO informitas questionis est 127, 91. 119, 7. DUBITARE: non dubito 104, 5. DUE nature tres substantie 495, 55. DUO rerum principia 77, 70, 77, 79; 167, 55; 267, 82. duo sunt actus et possibilitas 275, 97. duo superiora elementa 559, 40. DUPLEX remanet materia 76, 41. duplex actus est 75, 11, 16. entitas duplex 75, 12. numerus duplex 180, 96. DUPLICITER consideratur numerus 178, 35; 180, 4. DUPLUM 571, 64. DURITIA 558,

7.

DURITIES terre 558, 9; 563, 32. DURUM quid sit 563, 33. ECCLESIA: totus mundus una est ecclesia 537, 13. ECCLESIASTICUS usus 247, 4, 7; 248, 11; 249, 15. EFFECTUS: accidentia efFectus naturarum sunt 415, 38. amota causa amouetur effectus 425, 43. EFFICERE: ignis est quasi artifex et efficiens causa 562, 9. EFFIGIATUM animal 277, 69. EFFIGIES animalis 84, 99. EIDOS: ydos non idea 275, 96; 279, 46. ELEMENTATUM 483, 79. forme elementatorum 442, 8. ELEMENTUM: elementa consistunt ex materia et intellectu diuine mentis 163, 96. quatuor elementa 555, 19; 556, 33, 38, 50; 557, 55. inferiora elementa 558, 81; 563, 39. superius elementum i.e. ignis 557, 73. forme elementorum immutabiles 449, 30. forme elementorum 442, 17; 450, 56, 58. pondus elementorum 563, 37. elementorum informitas 565, 10. termini uel elementa 407, 93.

604

GLOSSARY

simplex elementum in philosophia 143, 56, 61. quedam elementa 167, 46. EMINENTIA 570, 39. ENIGRARE 548, 57.

ENS est quod unaqueque res dicitur 172, 97. diffiniri non potest 443, 53, 59; 444, 67. infinitum est et infinite significat 444, 69. diuinitas nullum ens est 410, 84. ens est tan turn quod est ex materia et forma 169, 1, 4. habet esse ex materia et forma 171, 59. ens est quod suscepta forma essendi subsistit 198, 12; ens est quod accepta forma subsistit 169, 3; 415, 19, 21. ens est quod forma essendi participat 409, 29, 51; 412, 52; 413, 79. ens est quod entitate participat 445, 4. enti conuenit esse 169, 2. natura pro ente accipitur 235, 62. ens 412-453 passim. ENTER (?) 247, 51. ENTIA: deus ipsa entia est 73, 80; 74, 86. participatione entie 274, 83; 276, 51. ens omne participatione entie dicitur 276, 52. entie participant 277, 62. nisi sit ipsa entia 276, 50. esse atque entiam 271, 87. ut sit entia 289, 59. entia atque unitas 275, 5. participat entia et imitate 276, 53. entia remanet 270, 47. pro ipsa entia 73, 75. dicitur entitas entia ipsa et ipsum esse quod entia participat 75, 13. ENTITAS omnium rerum 170, 38; 200, 86. esse i.e. entitas 445, 2. deus est ipsa entitas omnium rerum 445, 2; 75, 11; 121, 71, 72; 526, 83. participare entitate 446, 40, 41. materia non est entitas 446, 42. EPITHETON 487, 15. ERGASTULUM 533, 75. ERRARE: errant in loquendo de deo qui theologiam ignorant 246, 74. male errant 166, 7. unde errant 166, 14. ERROR: patet error 163, 90. error sensus 560, 45. mentis traductus errore 88, 26. hereticorum error 95, 1. ERUDITUS 222, 94; 269, 11. ESSE proprie deo conuenit 167, 30. est, cum substantiue accipitur, dei proprium nomen est 73, 74. diuina substantia ex qua esse habent omnia 85, 22. cum esse de creatrisu dicitur, participationem entis predicat. 74, 85. unitas esse et origo omnium rerum est 155, 49. esse omnium ex unitate consistit

225, 48. esse est ex unitatis participatione 272, 4. idee habent esse ex prima forma 168, 68. omne esse ex forma 171, 65. quelibet habent esse ex forma 171, 82. habent esse per participationem formarum 171, 56. humanitas est esse hominis 170, 45. unde esse 247, 82. omne quod est ad esse naturaliter tendit 80, 60; 81, 13; 417, 95. ducens ad esse 272, 3. faciunt esse quod dicitur 100, 84. totum esse 101, 12; 140, 58. materie non conuenit esse 276, 56. esse non uenit ex materia sed possibile esse 173, 28. deus est auctor essendi omnium rerum 166, 10. forma diuina equalitas essendi est 81. 3. dei sapientia essendi est equalitas 78, 9. Filius essendi est equalitas 78, 22; 79, 38. essendi forma que est ipsa diuinitas 413, 84. que facit omnia esse 73, 69. est in omni quod est 74, 83. terminari non potest 411, 12. forma essendi 75, 13; 297, 52. essendi integritas 78, 5; 241, 80. unitas essendi conseruatio est 570, 32. essendi equalitas 78, 16; 81, 3; 83, 67. ESSENS: mutabilia dicuntur essentia quia fluunt ab esssente i.e. ab ipso deo 166, 26. ESSENTIA ineffabilis 244, 88. deus est rerum omnium essentia 409, 49. singularitas essentie 496, 88, 90, 91, 6; 506, 7; 507, 36. in essentia conueniunt 168, 70. ESSENTIALS nomen 510, 52. ESSENTIALITER: res in deo sunt non-essentialiter 228, 78. ESSENTIARE: nomina essentiant 172, 92, 95; 278, 89; 287, 6; 444, 83; 446, 51, 54. uocabula res essentiant 446, 56. ETHICA circa actiones uersatur 70, 83. est de moribus et actionibus 125, 26. ETHICUS: ethica consideratio fidem spem caritatem pro trinitate attendit 297, 36. ETHIMOLOGIA 493, 89.

EUENIRE i.e. accidere 102, 44. EUIDENTIA 415, 28. EUTICIANA heresis 96, 52; 522, 42. EXAMINATORIS iudicium 535, 57. EXCEDIT sensum 116, 1. EXEMPLAR compositionis omnium 150, 89. in mente conditoris 149, 87; 267, 88. unum exemplar in mente diuina 176, 47, 48. rerum exemplaria 176, 47, 49. EXEMPLARis:gignereexemplaremspeciem276,27.

605

GLOSSARY EXEMPLUM posuit 106, 83. exemplo docet 86 48. ad exemplum descensus 81, 4. exemplum est 162, 58. exemplum 106, 85, 90; 111, 53; 112, 71. exempla proposita 108, 37. exempla 94, 41, 46; 102, 48, 49; 104, 9; 105, 36. EXERCITIUM rationis 130, 78. EXERCITATUS in phisica 154, 10, 13. in mathematica 154, 11, 13. in theologia 154, 11. EXISTERE: quatuor modi existendi 157, 90. equalitas existendi 167, 33. entitas ipsa principium existendi est 121, 71, 72. EXISTENTIA: creaturarum existentie 570, 29. equalitas existentie 572, 1. per alterius existentiam 294, 36. EXORBITARE: a uia ueritatis exorbitantia 74, 94. EXORDIUM 266, 29. EXPLANATIO: quorum explanationem uoluminis integri series expectat 98, 99. EXPUCATIO simplicitatis 156, 57, 63. conplicationis explicatio 155, 41. conplicatio precedit explicationem 156, 63. fatum est explicatio diuine prouidentie 156, 58, 61. EXPOLIATUS: possibilitas a formis expoliata 74, 5. materia a formis expoliata 76, 39. EXPONERE: istum locum totaliter exposuimus 414, 16., EXPOSITIO: nobis predictam expositionem sequi placuit 100, 80. expositio 86, 44; 162, 55; 174, 68; 212, 22; 236, 11; 247, 76; 406, 58; 562, 19. expositio per Grecum 248, 6. expositio Greci sermonis 238, 85. expositio 163, 22; 239, 32; 274, 99; 412, 56; 568, 77. EXPOSITOR 510, 52, 56. EXTANS: ex nullis extantibus 506, 14. EXTRA substantiam 100, 67, 68, 72, 76, 79. EXTRINSECUM 226, 16; 227, 22. EXTRINSECUS 112, 72; 280, 7. extrinsecus aduenit uel accidit 144, 75. accidit uel recedit 278, 4. EXUSTIO subiectum non informal 108, 43. FABRICA mundi 556, 31. FABULA 535, 58. FACULTATES distuiguit 68, 15; 71, 11. FALLACIA sophistica 485, 45. FALLO: deus nullo modo falleret 492, 56. FALSIFIGARI per simile 511, 75; 519, 43. FALSITATIS periculum 102, 36. FAMA 59, 60, 62; 486, 80.

FATUM 156, 58; 273, 36. a phisicis fatum dicitur 157, 10. FAUOR 59, 63; 128, 10; 129, 35, 37. FECUNDITATIS uis 561, 86.

FEMINA non agit 96, 46. FIDELES omnes quantum ad fidem quasi unus homo 63, 34. FIDES pluribus modis dicitur 62, 12. duobus modis dicitur 125, 11. pro uirtute accipitur 63, 20; 133, 16, 19, 21; 259, 11; 491, 32; 492, 70. fidei fundamenta 115, 91. munire fidem 125, 17. usurpare fidem catholicam 62, 10. fides non amittit splendorem uel nitorem 62, 10; 491, 23. fides uniuersalis 63, 32. una est fides 63, 25. largior est fides quam spes 491, 47. fides prima gratia 492, 64. fides catholica est uelut cacumen et summum 136, 94. est in summo 136, 96. fides est prima unio ad deum 493, 87. est unio mentis ad deum 259, 13; 259, 25; 260, 31. firma coniunctio ad deum 259, 29. fidem defendere 125, 22. FIGMENTORUM forme 169, 10. FIGURA 73, 65; 165, 89. splendor et figura 78, 10; 501, 48; 572, 5. FIGURATA locutio 485, 46. figurate dictum 287, 63. FILIUS est principium de principio 295, 93; 504, 38. gignitur nee gignit 96, 29. equalitas essendi est 80, 71. filius patris filius est 96, 31. ante tempora genitus 296, 23. he proprietates gignens genitum procedens sunt persone 295, 90. tetragonatura prima generatio filii est 79, 29. filius tetragonus primus est 79, 30. filius procedit ut natus, Spiritus sanctus ut datus 525, 39. dicitur relatiue 550, 19. est sapientia patris 224, 26; 296, 7. filii productio 100, 59, 71, 87; 101, 22, 25, 91; 218, 62, 80; 227, 21. filius dicitur non filia 96, 37. uirginis filius secundum camera 96, 57. FINIS artis 131, 29. rethorice 131, 30. logice est ueri et falsi discretio 131, 31; 489, 63. finis in theologia 489, 52, 54. finis ultra quern ratio non progreditur 61, 31. FIRMAMENTUM 559, 33, 34, 37, 38; 560, 61, 63; 561, 74, 85, 88; 558, 3. FLAMMA 308, 81; 560, 55. FLECTI 451,

10.

FLEXIBILIS 77, 65.

606

GLOSSARY

FLEXIONES nominum 445, 12. flexiones intellectuum 445, 11; 446, 44. FLUXUS materie 161, 30; 270, 41; 273, 41; 275, 17, 96; 303, 8; 525, 50. FORMA prima que est deus 276, 46; 168, 68, 74, 76, 81; 169, 6. que est diuinitas 173, 36. prima forma omnium rerum 200, 82. primeua forma 278, 97. forma diuina omnes est forme 82, 42; 83, 52. forma simplex 200, 85. esse i.e. forma essendi 409, 28. forma essendi non est ens 409, 30. forma essendi deus est 409, 36. dei forma non formata 543, 5, 9. forma diuina una est 103, 87. nulli extrinseco subiecta 87, 74. materie obnoxia non est 274, 82. immateriari non potest 87, 97. nichil materie debet 87, 1. omnes est forme: 97, 85. simplicitas 88, 28; 166, 93. forme emanare dicuntur 81, 1. deus concepit formas omnium rerum 275, 13. mens diuina generat formas 169, 18. diuinitas generatiua est formarum i.e. idearum 169, 20; 170, 23. deus est forma formarum 170, 23; 167, 33, 41; 168, 67, 76; 170, 26; 299, 20; 275, 91; 410, 61, 67, 79. unitatis equalitas formas creat 81, 95. sole forme in mente diuina forme dicuntur 88, 13. secunde forme i.e. rerum nature 168, 73. forme obnoxie materie 169, 97. forme que admiscentur materie 170, 44. forma quantum in se est inmutabilis est 71, 16, 99. mutabilitas formarum in materia 71, 1. non sunt plures forme sed una forma 276, 35. simplicitate 82, 40. una sunt i.e. indifferens 82, 40. ad unam formam omnes forme relabentur 82, 26; 84, 79; 88, 28. plures forme in mente diuina 88, 3, 20, 27, 29. omne esse ex forma 171, 65. quelibet habent esse ex forma 171, 82. forma nulli subiecta est 87, 77, 82. formas rerum comprobat compositio 76, 52. forme sistunt materiam 277, 60. forma materiam distinguit et terminat 303, 9. omnis perfectio ex forma 275, 4. forme non conuenit esse sed preesse 169, 2. forma substantialis 243, 59; 521, 5. forma et uocabulum comitantur sese 171, 90; 172, 21. forma non potest esse sine nomine 171, 90. res per formam et per nomen est 277, 76. forme immateriate sunt imagines rerum 161, 25, 26; 168, 66. imagines 73, 71; 88, 19; 98, 96;

167, 38; 168, 66. imago uocatur forma immateriata 170, 27. humanitas et huiusmodi uere forme non sunt 73, 70. forma inficitur a materia 71, 1. forme participate 69, 53. FORMALIA nomina 263, 41, 59. nomina sumpta 263, 59. FORMULA uerborum 498, 45. GARRIO 143, 62. GENERALE 189, 94. GENERATIO duplex circa unitatem 571, 67. generatio filii 78, 27. generatio eterna 79, 28; 297, 48; 572, 88. monstruosa 550, 38. generatio rerum 571, 62. animalium 561, 89. generatio est multiplicatio 297, 42; 498, 50. est motus 541, 23. generatio numerorum 570, 52. generatio est productio 77, 93. GENITURA 519, 50. GENUS locutionis 127, 78, 97; 129, 50; 154, 34; 200, 99; 202, 41. idem sub masculino genere 94, 63; 114, 39. genus subalternum 238, 98. generalissimum 145, 35. dissimile 264, 67. materia primordialis nee genus est nee suppositum generi 243, 65. GIGNO: unitas in eo quod gignit pater est 78, 99. in eo quod gignitur filius est 78, 1. amor et conexio nee gignitur nee gignit 80, 67. gignere equalitatem 218, 66. gignitur per semel 79, 40, 47, 52. una res que deus est, est gignens et genitum et procedens 298, 97, 98. unitas gignens et genita unum sunt 306, 21. unitas ex se gignit equalitatem 306, 7. pluralitatem 224, 46. unitas in eo quod gignit non gignitur 80, 77. maior est qui gignit, minor qui gignitur 66, 18. rem alterius nature gignere 305, 65. breuitas gignit obscuritatem 60, 1; 488, 28. GLAUCEDO oculorum 153, 11. GLOSA i.e. lingua 57n. GRATES referende 223, 8, 11. GRATIA prima i.e. fides 48, 17. ex gratia non ex merito 127, 85. GRAMATICA talis 199, 65; 200, 78. GRECIA non est inops uerborum 236, 13; 241,92. GRECUS narrant fideles greci 66, 21. dicunt spiritum non procedere 494, 26. periti greci 238, 74. greco sermone 238, 77. greci 238, 80; 242, 9, 11, 20, 22, 26, 28. hereseon genitiuus grecus est 442, 1. ponit grecum 238,

GLOSSARY 82. exponit per grecum 247, 93. uerbum grecum ponit 240, 42, 46; 242, 41. grecum exponit per latinum 248, 26. hoc sonat istud grecum 237, 46. sensus huius greci sermonis 238, 83. grecum 172, 24. GUSTOS 269, 21. GUTTARUM congeries 558, 91, 93. gutte uento constricte 558, 95. HEBDOMAS per b scriptum est conceptio anirni 505, 12. ex hebdomadibus 119, 12. hebdomas dicitur septimana ab hepta quod est septem 119, 12. ebdomades i.e. cogitandi spacium 119, 31. HERESIS diuisio 493, 99. quasi diuisio 64, 50. HERETICI usurpant christianam religionem 135, 81. heretici i.e. diuisi 493, 99. heretici 125, 8, 15. hereticus 135, 83. hereticum 135, 62. HISTRIONES iaculatores 237, 47; 527, 2, 4. HOMEUSION 505, 66; 506, 10. HOMO est substantia 108, 56. forma hominis 60, 87. humanitas omnes homines unit 166, 18. homo unione hominum participat 166, 16. in homine aliud iustitia aliud magnitude 104, 2. homo creatus est ut rationem exerceat 130, 76. HOMOUSION 505, 66. omousion i.e. unius substantie 60, 7; 102, 30. omos unum dicitur, usion substantia 60, 8. homo unum, usia substantia, home consimile interpretatur 505, 67. HUMANA ratio 60, 17, 88; 61, 40; 77, 90; 131, 13, 17, 19, 22, 26, 27; 132, 37, 38, 44, 55. ingeniis humanis obuium 132, 54. HUMANATUS: Christus factus est homo i.e. humanatus 523, 65. deus est humanatus 251, 89. HUMANITAS omnes homines unit 166, 18. una est humanitas omnium hominum 175, 12, homo non est humanitas 138, 82, 84. humanitas imago quedam forme est 81, 6. in homine est humanitas 87, 71. hec indiuidua humanitas 96, 53. humanitas equalitas quedam est et integritas essendi hominem 81, 5. humanitas habet per materiam ut sit humanitas 83, 55, 58. forma hec humanitas 83, 50, 64. accidentibus esse dicitur subiecta 87, 83. mediante humanitate insunt accidentia hominibus 176, 26. humanitas

607

est esse hominis 170, 45. est hominis forma 276, 44. humanitas et huiusmodi uere forme non sunt 73, 70. humanitas una est, diuerse sunt humanitatis persone 64, 67. plures humanitates 166, 14; 175, 3, 4, 13, 16; 251, 1; 272, 22. humanitas deificata 251, 89. HUMOR naturalis 567, 64; 559, 29; 561, 79. HYLE materia primordialis est receptaculum omnium formarum et transitus de una ad alteram 275, 98. materia primordialis quam alii ylem alii siluam alii chaos dixerunt 272, 15. secundum ylem 277, 71; 84, 8. ile est materia informis 172, 25. hyle 565, 11; 566, 33, 40. HYMARMENE 273, 35. HYPERUSIA 503, 12; 526, 70. HYPERUSION 288, 20; 290, 5; 293, 89. HYPERUSIOSIS 189, 20. HYPO: ypos enim sub, stasis stare uel stans interpretatur 239, 22. hypas sub interpretatur 525, 48. HYPOTHESIS 423, 89; 421, 24, 26; 424, 12; 431, 41. per ypothesin 60, 89. HYPOSTASIS quasi substans 303, 19. hypostasis 303, 2, 18, 29, 30; 304, 35. hypostasis i.e. subsistentia 497, 33. hypostasis 241, 96, 6; 242, 9, 17, 20, 23; 242, 38; 243, 44; 236, 14, 26; 237, 65; 238, 74, 78; 239, 20, 24; 240, 40; 241, 90; 527, 97 15; 528, 23, 24, 25, 29, 30, 35. tres hypostases uel prosopas 525, 43; 526, 69. IACTUS 563, 51. IDEA: mens diuina generat formas que a philosophis uocantur ydee 168, 77; 169, 92, forme et idee 273, 39. habent esse ex prima forma 168, 68. copulate materie faciunt ista actualia 169, 19; 176, 42. ydos non ydea 275, 91; 279, 46. nature rerum scilicet idee 171, 64. mens conceptiua idearum est 275, 11. anima ydeis se subicit 270, 60. idee 276, 31. nature rerum i.e. idee 171, 58. IDEM tribus modis dicitur 148, 51. idem per se est idem predicatione 145, 26; 149, 59; 150, 94. idem numero i.e. in substantia 149, 78, 82. idem masculini generis 139, 7, 11. IDENTITAS: in deo idemptitas et simplicitas est 203, 92. idemptitatis simplicitas 115, 76. relatio i.e. idemptitas 115, 65. idemptitas

608

GLOSSARY

ad se ipsam refertur 114, 58. eadem relatio i.e. idemptitas 115, 63. IDOLUM nichil est 169, 14. IGNICULUM i.e. rationem 58, 34. IGNIS incendium emittit 550, 49. leuitas ignis 562, 12. uirtutes ignis 557, 77. ignis mittit splendorum 305, 75; 506, 29. ignis alius igniens alius ignitus 483, 78. ignis accipitur pro carbone calore splendore 483, 80. ignis urit lignum 108, 41. ILLATIO 83, 47; 85, 16; 92, 4; 94, 65; 97, 87; 150, 99; 173, 27; 182, 97; 263, 40; 264, 84; 265, 3; 284, 53; 304, 59; 307, 34; 416, 65; 419, 48; 428, 64.

IMPETUOSUS 563, 51. IMPETUS proiecti 563, 50. IMPIE confundit trinitatem 495, 61. distinctionem personarum 481, 10. IMPONERE nomina rebus 277, 83, 88; 444, 85; 172, 98, 2, 3, 4. formas rerum secuntur uocabula imposita 84, 3. non est aliquid nisi nomine imposito 278, 89. IMPOSITIO: uocabula secunde impositionis 446, 49. INABSTRACTA i.e. inseparabilis 161, 51. mathematica inabstracta dicitur 163, 99. phisica in motu est et inabstracta 72, 53.

ILLOCALITER 309,

INCONSTANTIA forme 71, 2. INCULCATIO nominum 275, 8. INDIFFERENTIA facit unitatem 177, 4, 7. indifFerentia in substantia 114, 31. in personis deitatis 141, 1; 213, 4. indifferentia priuatio est 141, 93. in trinitate 66, 29. indifFerentia et ideo nulla pluralitas 147, 9. inter tres personas 143, 46, 47. non est omnino indifFerentia in personis 186, 2, 4. INDIFFERENS: materia una i.e. indifFerens 82, 35. INDIGENTIA nominum 237, 53, 56, 59, 64; 238, 70. INDIUIDUA humanitas 96, 53. indiuidua i.e. singularis 236, 11. Christus non est indiuiduum hominis 251, 82; 252, 13. INDIUISIBILIS unitas 569, 23. INDIRECTA ratiocinatio 252, 29. INDISSOLUBILIS questio 231, 22.

8.

ILLUMINATIO Spiritus 131, 14. aeris 557, 59. IMAGINATIO est uis anime 269, 22. status confundit 70, 61. comprehendit formas extra materiam 268, 6. imaginatione 164, 55. per imaginationem 115, 82. IMAGO in materia non potest esse ueritas 161, 26; 170, 28. ratio imaginem rerum comprehendit 164, 39. imago est forma immateriata 168, 66; 275, 95. humanitas imago quedam forme est 81, 6. forma et imago 167, 38. imagines 73, 71; 88, 15, 17, 19; 98, 96; 176, 55; 276, 33, 38; 279, 45. ad imagines recurrere 115, 81. imago i.e. quedam forme similitude 87, 1. forma immateriata 176, 38. IMMATERIARI non potest 176, 35. nunquam inmateriatur diuina 85, 23, 28, 31. sunt quedam forme que inmateriantur 176, 23. IMMISCERI materie 171, 57. IMMOBILIS: lignum ex se inmobile 71, 14. inmobile manens 107, 17. IMMORTALIS 107,

5, 9.

IMMUTABILIS 75, 20. natura 65, 6. IMMUTABILITAS: deus est ipsa immutabilitas 138, 90. actus est immutabilitas 167, 52. forme in inmutabilitate consistentes 88, 4. inmutabilitas precedit mutabilitatem 155,46. in sua manens inmutabilitate 65, 85; 85, 31. IMPAR numerus diuisionem per equa non suscipit 96, 43. deo attribuitur 96, 41. IMPERITI quidam 196, 40; 231, 21; 246, 53; 251, 1. ab imperitis 405, 26. temerarius et imperitus 139, 95. imperiti sed mentiti 452, 35, 37. uenenum imperitorum 173, 42. error imperitorum 243, 58.

INCERTITUDO 262,

6.

INDUOIE 119, 15.

INDUCTIO 84, 90; 85, 16; 92, 95; 116,95; 171, 72; 265, 96; 489, 53; 563, 45. INDUCTUM 84, 4, 10; 92, 2; 228, 77. INEQUALITAS laterum 571, 61. inequalitates 573, 38. equalitas est principium inequalitatis 499, 96. inequalitas 571, 70, 74, 77; 573, 44; 574, 43. INEXPLICABILI modo 84, 80. INFERNUM 272,

15.

INFINITAS nomen est theologie negationis 503, 28. infinitatem incurrere 76, 43. in eterno infinitas 501, 58. INFINITUM magnitudine 149, 70. tempus infinitum 149, 68. infinitum diffinitur 148, 38. est nomen abnegationis 501, 64. infinitum spatio 268, 4. eternitate uel participatione 268, 1. numerus infinitus est 570, 44.

GLOSSARY INFLEXUM 451,

12.

INFORMARE 565, 99; 566, 25; 567, 54. informare subiectum 108, 34, 60, 52; 109, 70, 88. exustio subiectum non informat 108, 43. informatum i.e. inclusum 106, 72. informatus proprietate 106, 65. Socratem informat paternitas 100, 76. informare materiam 76, 53; 88, 5, 11; 109, 96. INFORMATIO 421, 27; 422, 64; 423, 99. materia informatione humanitatis fit homo 522, 28. informatio substantialis aut accidentalis 522, 26. informatio 424, 16, 21, 25, 32; 425, 35; 428, 42, 63; 430, 2, 11; 431, 40, 63; 432, 73, 79. INFORMIS materia 85, 13, 34; 172, 25; 565, 16; 560, 29; 82, 35, 76, 38; 567, 53. INFORMITAS 565, 12; 565, 12, 91, 99; 567, 55. INHABITATIO 522, 26, 29. INITIA dicuntur semina 490, 83; 62, 54. ININTELLIGIBILIS deUS

195,

32.

INIURIOSI 166, 19. INNATUS 558, 83; 559, 34. INNITI 174, 81, 86; 543, 87; 558, 11; 563, 30, 43, 45, 47, 48, 50, 53; 564, 62, 63, 64. INNUERE 190, 48, 49; 191-244 passim; 275-300 passim; 411, 19; 527, 99. INNUITIO 191, 68, 78; 194, 79. INQUAM 152, 92; 156, 56; 168, 66; 169, 86, 98, 12; 170, 23; 180, 14, 25; 184, 70; 183, 34; 196, 45; 209, 6; 214, 24, 31, 47; 216, 21; 226, 91; 226, 14; 227, 37; 234, 42; 243, 12; 246, 54; 250, 51; 251, 96; 255, 39; 365, 96; 266, 35; 271, 83; 274, 83; 279, 34; 280, 22; 294, 57; 299, 3; 419, 63; 421, 14; 422, 33, 56, 60, 63; 423, 66, 71, 1; 428, 41; 429, 76, 94; 430, 3; 431, 72; 433, 27; 444, 65; 447, 62; 477, 41; 496, 3; 504, 47; 519, 33; 524, 90; 559, 29, 36; 561, 72; 564, 71; 570, 38. INQUISITIO rationis 61, 26; 98, 97. INSTABILITAS 543,

87.

INSTINCTU sancti Spiritus 172, 2, 12. INSTITUTIO nominum 286, 55. INSTRUCTIO morum 236, 31; fidei 57, 5; 62, 5. INSULA 559, 18, 27. INTEGRALIS pars 174, 65. INTEGRE 203, 79, 94, 2. non integre i.e. non ex se 104, 22. INTEGRITAS in adam corrupta 251, 5. per integritatem 79, 40. forma integritas rei est 84, 88. humanitas est integritas essendi 81,

609

5. integritas essendi 78, 5; 83, 52. forma diuina rerum omnium integritas 81, 3; 82, 45; 83, 52. INTELLEGTIBILITAS siue intelligentia 164, 54; 165, 63. INTELLECTOR rationis 416, 68. INTELLECTUALITER 68, 8; 73, 63; 165, 77; 542, 44. INTELLECTUS absolutus 444, 90, 94; 445, 98; 446, 36. intellectus flexus 445, 20. anime motus sunt intellectus 285, 47. intellectus constituunt uocabula 285, 51. intellectu abstrahere 542, 48. deum uidere 115, 83. intellectus prauus 102, 32, 37. INTELLIGENTIA est uis anime 269, 33. formas in puritate considerat 70, 65. ueram diuinitatis formam contemplatur 71, 94. intelligentia siue intellectibilitas 164, 54; 165, 63. intelligentia atque intelligibilitas 269, 17. intelligentia formas intuetur abstractas a materia 71, 95. deum comprehendit 189, 10. intelligentia dei 273, 39. interna intelligentia 441, 72. intelligentia paucorum hominum est 70, 67; 270, 56. operatur intelligentia 73, 63. utendum intelligentia 158, 24, 28. intelligentia ueritatem absque terminis considerat 269, 8. intelligentia uerborum 167, 44. INTELLIGIBILITAS 269, 17; 270, 56; 274, 74. est uis anime 270, 42; 286, 55. intelligibilitatis motus simplices 286, 56. quedam intelligibilitatis simplicitas 300, 25. animus erectus in intelligibilitatem 270, 63. INTELLIGIBILITER uersari 274, 78. INTERITUS ex pluralitate 272, 6. interitum incurrere 270, 31; 573, 37. INTERPRETATIO personarum 112, 65, 69. interpretatum personarum 226, 94. INTERROGATIUA 187, 38, 41; 194, 70; 285, 26; 216, 94. INTIMARE 170, 44. INTRANSGRESSIBILITER 558, 5.

INTRANSITIUE 263, 57; 514, 68; 536, 75. intransitiua constructio 514, 68. INSTRUMENTUM 68, 21, 27; 69, 39, 49; 70, 64; 562, 10; 568, 83. instrumentum ponit pro eo quod instrumento fit 128, 20. INTENDIT auctor 125, 4; 126, 42, 46. INTENTIO auctoris 119, 1; 125, 2; 405, 1, 3; 481, 3; 555, 3. intentio fallendi 517, 85.

610

GLOSSARY

INUENTIO 149, 62, 66; 149, 70, 74; 191, 58, 72; 196, 46; 309, 31; 444, 70; 446, 48; 516, 57. INUENTUM 127, 99; 128, 1. INUESTIGATIONIS spacium 58, 24. INUISIBILIS deus 115, 83. sacerdos 521, 17. INUSITATA uerba 60, 6, 7; 130, 96, 99. IRRATIONABILITER 440, IRRATIONALIS 242,

49.

22, 31, 33.

IRRATIONALITAS 538, 52. ITERATIO 182, 83, 88; 183, 2124. IUDAISMUS 63, 38. IUDEI tributum denegauerunt 135, 65. iudeorum religio 260, 56; 261, 65. ruDico esse remotissimum 101, 8. IUSTITIA qualitas est 204, 19. KATA ylen 84, 10. kata interpretatur per, yle silua 85, 11. kata per, para iuxta, thesis positio i.e. per iuxtapositionem 254, 80. LABORAT boetius 143, 71. LAPIDITAS: nomen lapis a lapiditate 502, 93. LAPIS 228, 80. LARUA 236, 19, 23; 237, 38. personam pro larua posuit 237, 45. LATINI inopes uerborum 236, 17; 237, 68. LECTIO 181, 36; 182, 79; 536, 95; 555, 4. LEO 536, 70. LEUISSIMUM probare 170, 34. LEUITAS 557, 68; 558, 7, 9, 10; 564, 69, 70. LEX et existendi eterna regula 574, 55. mirabili lege nature 500, 21. LIBER: alia quedam littera in quibusdam libris 61, 36. in quibusdam libris sic inuenitur 291, 32. in quibusdam libris non inuenitur accedere 483, 68. LIGNUM in aqua proiectum 71, 15. hec linea et hoc lignum 179, 79. LITTERA 64, 53; 57, 14; 61, 36; 66, 28; 84, 89; 91, 58; 92, 79; 97, 59; 104, 15; 108, 50; 127, 87, 93; 129, 57; 130, 87; 131, 18, 24; 132, 37, 50, 58, 68; 135, 75, 77; 142, 5; 144, 87; 128, 21; 152, 81; 158, 48; 166, 95; 170, 25; 171, 86; 174, 60, 68; 176, 29, 44; 179, 95; 192, 13; 201, 30; 202, 64; 203, 94; 204, 15; 210, 41; 215, 65; 220, 5, 9; 226, 93; 228, 59; 231, 17; 234, 48, 49; 236, 21; 237, 58; 241, 97; 243, 46; 246, 74; 260, 60; 251, 80; 253, 76, 94; 255, 19, 43; 282, 93; 408, 2, 16; 411, 7; 412, 54; 417, 85; 423, 89;

423, 89; 424, 19; 425, 64; 427, 29; 428, 46; 433, 20; 435, 91; 439, 24; 447, 67; 449, 47; 474, 45; 477, 47; 492, 49, 52, 54; 483, 58; 488, 24, 47; 489, 65, 74; 490, 6; 555, 2, 4; 562, 19. rubee littere 68, 24. LOCATA res 226, 11. LOCALIS 106, 79; 500, 31, 37; 501, 40, 46; 542, 47. LOCALITER 106, 77. LOCUS 67, 69; 152, 95; 153, 26; 154, 33; 268, 11, 13; 540, 11. loca penalia 532, 64. LOGICA 70, 82; 218, 58; 234, 57; 235, 74; 477, 26; 515, 93, 8; 520, 60. sicut in logica apertius dicitur 44, 71. in logica de hoc satis diximus 201, 11. LOGOS ratio dicitur 70, 86. LUCERNA 500, 5. LUMEN summum 411, 21. LUPUS 536, 69. LUTOSUS 485, 32. LUTUM 485, 33, 34. LUX duplex est 483, 81, 83, 91. lux diuina 127, 82. MACERIES 560, MACULA 559,

49. 23.

MAGI pharaonis 494, 19. MAGISTRI culpa 536, 97. MAIORITAS et minoritas 142, 12; 499, 96. MALE dixisse conuincuntur 272, 21. MARGARITA: iacere margaritas inter porcos 488, 23. MARMOR et lignum 253, 69, 71; 254, 79; 255, 34. MATER filia atque donatio 297, 66. MATERIA primordialis 76, 42; 167, 47; 195, 19; 243, 68; 444, 93; 445, 9, 97; 521, 21; 557, 64. materia est omnia 97, 79. unitas materiam creat 81, 94. materia subiecta est 87, 77. nichil secundum materiam esse dicitur 85, 21. materia est inter nullam et aliquam substantiam 76, 62; 276, 56. materia i.e. possibilitas 76, 52; 77, 72; 169, 5, 7. requirit simplicitatem 162, 85. suscipit accidens 87, 86, 88, 91. materia i.e. mutabilitas 173, 32, 33. non est composita 303, 15. non per se mouetur 71, 16. esse in materia idem est quod mutari 75, 26. forma inficitur a materia 71, 1. forma materiam terminal 303, 9. forma sistit materiam 277,

611

GLOSSARY 60. materie non conuenit esse sed subesse 169, 1. in materia est imago circuli 161, 31. materia pluralitatis causa est 82, 81. nunquam perit 84, 81. sidera igneam habent materiam 554, 20. materia deo coeterna 77, 76; 163, 90. MATERIALS principium 560, 45. MATERIALITER 559, 39; 560, 67, 68, 70. MATERIES 548, 51. MATHEMATICA formas intuetur 70, 87; 162, 68. formas abstrahit 71, 8; 72, 29, 42; 164, 44. est de incorporeis circa corpora 126, 37. comitatur materiam 162, 76. considerat necessitatem complexionis 158, 18; 274, 64. formas in ueritate considerat 158, 19. dat scientiam abstractorum 160, 12. MATHEMATICUS sanitatem in egritudinem transire non concedit 71,9. secundum mathematicas rationes 154, 16, 19. MEDICINA 132, 40. finis medicine 489, 57. officium medicine 489, 57. MEDICUS non semper sanabit 61, 32. consequitur finem apponendo sufficientia 132, 47. culpa medici 536, 93. querendum a medico 132, 41. MENDACIUM 517, 83, 84, 86, 87. MENS dei concipit formas 410, 65. mens diuinitatis 572, 10. mens diuina conceptiua formarum 409, 52, 59, 61. nichil debet materie 169, 94. uocabula unita sunt in mente diuina 172, 1. forme ab eterno in mente diuina 88, 23. unum exemplar in mente diuina 176, 47, 48. in mente conditoris 149, 87; 267, 88. forme plures in mente diuina 88, 29. mens diuina generat formas i.e. naturas 168, 77; 169, 92. mens sapientiam suam diligit 309, 15. ex se gignit sapientiam 309, 13. unio mentis humane 134, 26, 30. unitur mens humana 134, 27, 30. mentem deo uniunt 134, 33. unio mentis humane duplex 134, 41. MENTIONEM facere 568, 78; 575, 78. MENTIRI est contra conscientiam loqui 517, 77. MERITUM: non euacuamus meritum sicut quidam 484, 2. fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum 262, 13; 492, 59. maioris meriti patrem esse mentitur 93, 34. merita saluant 484, 4. meritorum gradus 66, 37. merito 62, 4; 63, 32, 42; 66, 18, 29; 79, 30, 52; 81, 1; 82, 15;

88, 13; 96, 43, 48; 109, 65; 128, 34; 199, 39; 239, 24; 240, 47; 276, 37; 298, 69; 410, 68; 439, 20; 449, 49; 499, 2; 532, 48. MERGES magna debetur 137, 55. MINORARE 559, 20. MIRUM uidetur 264, 85. nee mirum 408, 10; 418, 13. MOBILITAS 558,

10.

MODALIS: in modalibus 106, 86. MODERNI: uitanda est quorundam modernorum heresis 278, 3. MODIFICARE deum 308, 70, 71, 80. modificant deum 495, 62. MODIFICATIO diuinitatis 308, 75. MODUS adiacet 106, 88. ueritas est modus rerum 575, 73. habendi modus 293, 12. modi diuersi 148, 36. modus omnis medium est inter maius et minus 574, 44. modus orationis 128, 8. MOMENTUM temporum 557, 68. MONAS 298, 68. MONOCULUS 499, 89. MONSTRA hominum 130, 75, 79; 536, 72; 562, 98. hominum monstris i.e. monstruosis hominibus 60, 87. MONSTRUOSUS 60, 87; 270, 41. MORS est pallida 485, 48. MOTABILITAS 161,

41.

MOTUS diuiditur quadrifariam 541, 12. est quedam qualitas 541, 9. MOTUS substantialis 81, 9. motus secundum locum 541, 21. motus translatio dicitur 541, 29. motum facere 561, 74. motus ignis celestis 563, 56. motus substantialis spiritui est 82, 16. theologia sine motu 163, 9. intellectus motus rationis est 189, 14. motus rationis uniuersale comprehendit 270, 53. uocabula secundum motum rationis sunt imposita 285, 44. data sunt 189, 9, 12. reperta sunt 98, 2. MOUERI: mouetur i.e. naturaliter tendit 82, 17. ad id quod diligit 81, 9. materia non per se mouetur 71, 16. MULIER que saluauit dampnauit 200, 5. multiplicare aliquod commune 181, 33; 219, 24. humanam naturam 145, 44. generalissimum circa inferiora 146, 46. MULTIPLICATIO 280, 20, 24, 32. multiplicatio unitatis 225, 56. formarum 88, 32. numerorum 280, 14.

612

GLOSSARY

MULTIUOCUM 94, 46, 47, 50; 182, 80, 86; 183, 31, 33; 184, 50, 55; 185, 82. MUNUS: in munere usus 309, 20; 310, 48. MUTABILIA non uere sunt 166, 26. MUTABILITAS ex materia prouenit 70, 70. motus i.e. mutabilitas 71, 13; 72, 27; 161, 41. possibilitas est mutabilitas 75, 20; 84, 78. materia mutabilitas est 81, 92; 85, 34; 173, 32, 33. nulla in deo mutabilitas 75, 27; 163, 12. mutabilitas materie 161, 40, 43. alteritas ex mutabilitate 297, 49. mutabilitas 75, 27; 85, 34; 162, 57, 59, 61, 67; 163, 5, 6, 11, 12, 88; 164, 24; 173, 32, 33; 568, 88, 89, 92. NATURA est omnia 97, 79. pro ente accipitur 235, 62. pro substantiali differentia 248, 9. quatuor modis dicitur 442, 5. dicitur forma substantialis 442, 16. substantialis similitude 442, 21; 443, 36; 447, 66; 449, 45; 453, 73. nomen est abstractionis 516, 38, 55; 518, 22; 519, 26; 524, 91. natura est corporeorum forma 442, 14; 443, 33. in rebus est forma 303, 28. forma in materia 71, 91. forma immateriata 161, 20, 38. forma rei 442, 5. natura est uis insita 442, 12. eadem est natura omnium hominum 496, 94. communis natura 178, 59; 180, 22; 181, 55. nature proprietas 550, 39. natura celestis ignis 557, 74. luminis 550, 41. accidentia non habent naturas 449, 51. creator actu et natura 510, 57. uersibilitas nature 524, 92. natura adoranda 514, 72; 516, 33; 518, 4. NATURALIA 451, 96. creator naturalium 415, 36. rationes naturalium 485, 50; 486, 57; 495, 66. in naturalibus 495, 73; 512, 11; 516, 37; NATURALIS in motu inabstracta 161, 18, 49. phisica i.e. naturalis scientia 70, 90. lex naturalis 273, 34. iustitia naturalis 273, 35. naturalis intentio 271, 87. artificiale non naturale 451, 94. NATURALITER 81, 12; 410, 72; 558, 85; 571, 78, 81; 572, 86; 559, 31, 36; 561, 79. NECESSITAS absoluta 156, 85; 157, 3, 8, 88; 163, 95; 272, 97; 273, 26, 46, 50; 274, 73; 275, 7. complexionis 157, 4, 9, 88; 158, 18; 159, 55, 56; 161, 46; 162, 77, 78, 80; 165,

67; 166, 96; 174, 45, 46; 273, 31. determinata 273, 31, 38. necessitas conexionis 412, 40. NEFARIE 481, 19; 495, 63; 509, 1. NEGATIO: theologia negationis 307, 32; 502, 82. NEGO: quod negamus 101, 6. NEGOTIA ecclesiastica 440, 36. NEUTRALITER 139, 19, 21; 184, 59. NEXUS et amor 297, 55, 62. NICENA synodus 102, 29. NICHE sonat uictoriam 531, 19. NIGREDO capilli 548, 55. NIX 558, 95. NOBILITAS mentis humane est cognitio dei 411, 5. NODUS 231, 25. NOMEN abstractionis 516, 38, 55; 518, 22; 519, 26; 524, 91. Moyses uniuit nomina rebus 277, 80. res per nomen est 277, 76. nomina primo data rebus creatis 244, 93. nomen deus non ex forma datum 503, 26. multiplicamus nomen 281, 43. nomen commune 513, 35. nomen construitur 224, 41. nomen homo ab humanitate datum 502, 93. nomina designantia relationem 512, 97. relationum nomina 98, 20. nomina formalia 263, 41, 59. nomina sumpta 263, 59. quasi singularia 244, 2; 245, 14, 22. recta 445, 13. nomen relatiuum 224, 38; 264, 29. nominum proprietates 497, 32. res nominum 191, 78. omnia nomina una pars orationis sunt 97, 70. NOTAMEN 286,

65.

NOTIO 71, 92; 186, 18; 187, 27; 284, 14, 15, 16, 19; 285, 20, 21; 288, 37, 40, 50; 573, 18, 21, 23, 24, 35. NOTUM per se 120, 57, 58, 60, 61, 65, 68; 143, 58; 252, 33; 413-429 passim. NORMA iudicii 115, 87. norma i.e. regula 223, 97. NOUENARIUS 570,

55.

NOUITATES profane 101, 28; 102, 31, 36. NOUS 494, 20. NUMERABILIS 91, 43; 91, 46; 92, 74; 219, 16. NUMERALE nomen 155, 23, 25. NUMERATIO 145, 41; 178, 36, 39; 180, 5, 7; 185, 96, 2. NUMEROSITAS 88, 31; 93, 19, 21; 113, 11; 281, 40.

GLOSSARY

613

NUMEROSUS 90, 32; 94, 44; numerosa diuersitas OPUS 57, 17; 58, 26, 42; 60, 9; 62, 2, 5, 59; 281, 62, 64, 66. 125, 2, 7; 586, 75; 49, 85. opera trinitatis NUMERUS 255, 12. est unitatis repetitio 90, 28. 499, 84. duplex est 90, 25; 91, 55. est unitatum col- OPUSCULUM 57, 3, 5; 59, 58; 481, 2; 482, 28. lectio 540, 99. unitas numerus non est 544, ORDINATIO inordinatis adhibetur 555, 27. 27. creatio numerorum 570, 46. numerus ORDO temporum 557, 57. ordo naturalis 559, est alicuis unionis multiplicatio 267, 62. 16. par numerus femina dicitur 96, 40. non ORIGO pluralitatis 82, 31; 155, 57. heresum est numerus in personis deitatis 91, 48. 295, 67. numerus numerans 93, 15. in deo numerus OUUM nondum est animal 74, 1, 99; 98, 8, 11. non est 89, 2. numerus numerans et numeratus 488, 34. numerus ex accidentibus 67, PAGINA: sacre pagine uolumina 537, 11. in 59; 149, 85; 150, 9, 12, 15, 22; 151, 27, 30; diuina pagina 60, 6. 152, 59, 72, 74; 154, 44; 157, 98; 175, 91; PALLOR in uultu 541, 18. 246, 41; 267, 86. in accidentibus non est PANIS fit corpus christi 521, 9. numerus 150, 21; 151, 26; 157, 97. numerus PARCA 273, 36. quo numeramus 90, 27; 178, 37, 41; 180, PARIES 305, 78; 560, 31, 49. 11, 14, 17. in substantiis tantum numerus PARIFICO: natura parificatur enti 442, 25; est 151, 31; 152, 73. 443, 39, 52, 57. NUMISMA census 260, 60. PARITAS 231, 10. NUMMUS 509, 26. PARS: deus non partibus constat 85, 36. parNUTRIBILE 509, 68. tibus caret 101, 14. non est in parte 197, NUTUS 76, 50. 78; 445, 1. non connumeratur in parte 195, 9; 215, 75; 223, 5. partes dei 528, 38. OBFUSCARE 484, 94. in parte i.e. causa partis 174, 69. partes 86, OBIECTIO hereticorum 94, 61. 41, 56, 57, 60, 63, 67; 173, 59. ex parte OBINTELLIGENTES quidam 527, 12. subiecti 494, 35. orationis partes 97, 69. OBNOXIUS 271, 95. pars 86, 55; 129, 59; 162, 67. OBNUBILATIO questionis 485, 45. PARTICIPEM facere 127, 69; 406, 60. OBSCURE 58, 47; 60, 97, 98; 129, 52; 477, 45. PARTICIPARE diuinitate 569, 13. deus mil o OBSGURITAS 128, 23. obscuritas loquendi 58, participate 173, 44, 47; 198, 13; 409, 36, 49; 59, 57; 60, 12. obscuritas 59, 58, 60; 44, 49; 247, 84. forma participatur 73, 56. 60, 99; 407, 73, 84. addere obscuritatem ens forma essendi participat 409, 29, 51; 128, 7. 412, 52; 413, 79. entitate participat 445, 4. OBSTACULUM 560, 47. participat entia et unitate 276, 53. entia OBSTARE 560, 50. participat 75, 13; 277, 62. unitate 569, 22. OBTENEBRARE questionem 486, 58. nichil se ipso participat 409, 39. OBUIA uerba cunctis 128, 11. PARTICIPATIO est in priori et posteriori 409, 38. OCEANUS pater rerum 567, 71. participatio formarum 171, 56. unitatis OCULUS grossum quidam est 69, 33. participatio 272, 4. participatio entis 74, OLLA uulcani 551, 67. 85. participatio entie 276, 51, 52. accidenOMNIPOTENS unus 95, 9. omnipotens pater tium participatio 67, 72. 295, 93. PARTICIPATUM 412, 54; 413, 64, 78. forme OMNIPOTENTIA sapientia benignitas 295, 98; participate 69, 53. 296, 17; 297, 67. PARTICULA 563, 35, 37. negatiua particula ONITAS i.e. entitas 75, 22. unitas i.e. onitas 29, 34. quasi entitas 170, 39. onitas i.e. entitas rei PARUIPENDERE 60, 94; 439, 17. 224, 46. onitas atque entitas 297, 41. PATER est principium non de principio 511, OPERATORIA uirtus 567, 56. 82. est ab eterno 227, 18. filii pater est OPINIO 164, 35, 37, 39; 262, 4; 517, 73, 78, 83. 96, 30; 113, 8; 220, 6; 295, 73. respectu

614

GLOSSARY

filii dicitur 101, 2. relatiuum est 114, 33. in substantia predicatur 100, 57. operatur 113, 16; 114, 28; 299, 2. non differt a filio 112, 92. gignit 96, 29. sapientiam habet filii 95, 13. filii sapientia est 95, 15. resplendet in filio 79, 43. creat omnia 82, 18. ueritas est 95, 6. unitas est 78, 23; 80, 71; 95, 4. omnipotentia est 224, 31. in patre est unitas 224, 43; 297, 39, 63; 306, 99; 307, 63; 498, 43. PATERNITAS 100,

74.

PATRIPASSIANI 497,

24.

PERITI 562, 54. peritissimus 167, 30; 172, 6. PERPETUITAS 107, 20.

PERSONA a personando 236, 20. quasi per se una 512, 16. persona proprietas aliqua appellatur 295, 85. persona patris quedam est proprietas 95, 21. persone plures 113, 13. tres persone una res 139, 22. substantia una 113, 13. idem deus 139, 19. una diuinitas 158, 46. nullo modo differunt 140, 63; 141, 68. una persona non est altera 93, 17. non est in personis pluralitas 91, 42, 46. est quedam in personis diuersitas 64, 73. personam pro larua posuit 237, 45. persona est rationa(bi)lis nature indiuidua substantia 218, 70; 235, 82; 236, 14, 18, 25; 237, 50, 60, 66; 239, 70; 250, 71, 74; 253, 53; 295, 82. persona est ipse homo actualis 96, 54. persona prima 308, 67; 481, 15. persona humanata 523, 69. ex persona obicientis 434, 49. PERSONALIS distinctio 509, 10; 510, 43; 511, 64, 72; 512, 98, 1, 18, 19; 518, 3; 527, 99. diuersitas 214, 46; 215, 49. relatio 521, 93. unio 522, 35; 523, 62, 72, 88. personalia uocabula 228, 86. PERUIUS 560, 42. PHILOSOPHARI 90, 19; 543, 74. PHILOSOPHIA 60, 3; 68, 17; 74, 93; 130, 91, 93; 125, 25, 26; 143, 56, 61; 144, 4, 74; 151, 29, 35; 160, 98; 273, 52. PHILOSOPHICA uerba 60, 5. philosophice rationes 141, 90. PHILOSOPHUS 64, 45; 67, 59; 70, 75; 71, 10. 74, 91; 89, 47; 90, 12; 91, 41; 92, 2; 98; 24; 100, 81; 103, 74; 105, 49, 54, 57; 107, 6; 167, 50; 169, 92; 170, 27; 449, 31; 490, 2; 494, 18; 502, 73; 557, 77; 565, 15; 566, 31; 567, 70; 569, 21. gentiles philosophi

286, 75. antiqui philosophi 565, 11; 572, 9, prisci philosophi 567, 62. diuini philosophi 572, 95. diuinus philosophus (Moyses) 564, 72. peritissimus philosophorum (Moyses) 167, 30; 172, 6. prudentissimus philosophorum Moyses 567, 54. magnus philosophus (Moyses) 575, 77. PHYSICA 70, 89; 71, 96; 72, 41, 126, 38; 156, 68; 158, 20; 161, 21, 23, 33; 164, 37; 274, 58. PHYSICUS 69, 42; 71, 4, 6; 561, 69; 562, 25; 567, 66. phisica ratio 154, 14, 19. PHYSIS natura interpretatur 70, 90. PIGRUM frigus quia facit pigros 129, 65. PLATO magistrum sequitur pythagoram 77, 78. PLENITUDO donorum 252, 19, 21. PLURALITAS 67, 49, 50; 82, 22, 29, 23, 30, 32; 86, 68; 90, 34; 92, 87, 92; 93, 18; 112, 90; 113, 94, 97; 114, 51; 142, 27, 35; 154, 5; 154, 5; 155, 37; 177, 13, 65; 178, 27, 32; 179, 73; 181, 39, 65; 182, 67, 70; 221, 43; 265, 22; 281, 44; 283, 17, 20; 410, 87. PLURES homines esse concedimus 76, 65, 77. PLUMA 548, 49, 50, 52. PLUUIA 558, 95. POETA 567, 71. poete et comici 535, 59. PONDUS et mensura 296, 30; 570, 35, 40; 573, 40. POSITIO per consensum 421, 24; 423, 16. prima positio 445, 17. secunde positionis uocabula 44, 86. eternum est nomen positionis 501, 65. POSSIBILE 74, 6, 96; 82, 37, 75; 106, 87. POSSIBILITAS 74, 2, 6, 8, 96; 75, 16, 17, 18, 21, 25; 76, 42, 57, 58; 77, 70, 74, 86, 87, 89; 98, 10; 157, 6, 11, 12, 88; 158, 14; 159, 57, 58; 160, 13; 161, 35, 44, 45; 162, 80; 163, 94; 165, 56, 69, 87; 166, 96, 97; 167, 47, 53; 272, 14; 273, 42, 44, 50, 52; 275, 4; 445, 7. PRATA rident 191, 70. PRECLARE 72, 35; 119, 7; 566, 27; 572, 11. PREDICAMENTUM 187, 24; 188, 59, 65; 193, 37, 41, 46, 56, 59; 201, 36; 228, 69, 72; 284, 15; 289, 77. PREDICAMENTALE 445, 26. PREDICABILE 187, 49, 50, 51, 53; 196, 56. uocabulum et res idem predicabile 118, 84. predicabile predicamentum est 99, 32. predicabile in quid 97, 73. predicabilia 104, 6.

615

GLOSSARY PREDICARE pluraliter 140, 41, 42, 49, 47, 52, 56, 62. accidentaliter 98, 19, 39, 42. principaliter 106, 85, 87. relatiue 101, 27. secundario 106, 84, 86, 88. substantialiter 101, 10, 11, 13, 93, 94. extra 99, 54, 55; 105, 45. extra rem 105, 58; 200, 95; 201, 17, 18. secundum rem 100, 83, 94. in substantia 99, 51, 53. predicatur paternitas 115, 61. filiatio 115, 62. unio 197, 88. relatio 112, 59, 62. deus nee predicatur nee subicitur 188, 78; 286, 78; 287, 88. solum uocabulum predicatur 287, 13. PREDICATIO 95, 1; 98, 1; 100, 60, 63, 82, 85, 87, 88, 99, 90; 101, 8; 102, 43; 106, 69; 108, 41; 109, 81, 82, 85, 90, 94; 111, 33, 39, 45; 112, 70; 201, 27; 203, 77; 204, 41; 206, 93; 209, 23; 210, 33, 48, 50, 52, 58; 211, 69, 80; 212, 11, 25; 213, 36, 37, 214, 37, 41; 215, 57, 62; 217, 24; 284, 7. PREESSE 169, 2; 247, 9; 248, 20, 21, 22. creator rebus omnibus preest 76, 50. PREFINITIO 574, 69; 575, 71. PREIACENTIA 234, 46. PRIMEUA unio nominum et formarum 277, 85. PRIMORDIALIS materia 195, 19; 243, 65; 275, 98. qualitas 565, 8. PRINCIPALS 567, 63. PRINCIPIUM rerum 155, 52; 156, 53. principium sine principio 295, 92. principia firme tenenda 144, 79; 152, 67, 70. que denegari non possunt 154, 5. alteritas principium est pluralitatis 143, 38. PRIUATIO 190, 46; 195, 18, 19, 22; 196, 51; 445, 4, 7, 10, 19, 38, 96; 446, 45. PROCESSIO 306, 16. PROCREATIO numerorum 569, 23. PRODUCTIO i.e. generatio 112, 82. PROEMIUM 126, 53; 133, 75. PROFESSORES christiane fidei 183, 10. PROFANUM dictum 448, 16. profana uerba 448, 16; 488, 32. PRONOMINA nomina secuntur 83, 58. pronomen ad substantiam referens 94, 51, 57. ad quantitatem referens 103, 75. idem sub masculine genere 114, 42. pronomina hoc et id et idem 507, 49. PRONOMINAFE 266, PROPINQUITATES 548,

55. 72.

PROPOSITUM 132, 57. proposita exempla 108, 37. aggredi propositum 259, 2; 486, 77.

accedere ad propositum 62, 3. tractate propositum 138, 89. res proposita 58, 46; 68, 8; 94, 41. disciplina proposita 408, 19. questio preposita 60, 18; 61, 24; 62, 60; 115, 86. uoluntatem i.e. propositum 128, 17. PROPORTIONALITER aptare 562, 15. PROPRIETAS 225, 52, 62, 66, 68; 226, 81, 90; 309, 32; 310, 40; 411, 15; 449, 25; 452, 23, 26; 497, 30; 516, 31; 525, 54; 526, 61; 550, 39; 572, 922, 93, 94. translatio nullius proprietatis est 196, 49. translations proprietas 527, 92. difFerentiarum 90, 7. rerum 269, 14; 83, 48. materie et forme 227, 58. uocabuli 502, 91; 515, 92. unitatis 135, 87. substantiarum 550, 40. anime 303, 13. substantie 551, 53. ex collectione accidentiuni 237, 41. que est albedo 206, 4. persona pro proprietate 218, 70. tres persone i.e. tres proprietates 218, 70; 215, 54; 295, 87; 298, 81; 298, 93; 299, 4. personates proprietates 225, 70; 226, 90. persona patris quedam est proprietas 95, 21. PROSAPIA 531, 20; 532, 30, 47. PROSOPA 303, 3; 304, 41; 527, 2, 4, 7; 237-243 passim. PROSOPEIA 527, 2, 3. PROUIDENTIA diuina est ipse deus 156, 59. precedit fatum 156, 60, 62. in diuina prouidentia 165, 81, 86. prouidentia 273, 46; 572, 10. PUNCTUM puncto supponere 544, 2; 545, 15. PULSU mouetur reciproco 71, 15. PURUS ignis aer 442, 7. PUTO quod 92, 88. putamus ne 102, 35. PYTHAGORAS ucritatis inquisitores philosophos appellat 70, 78. QUADRANGULATIO 569, QUADRUPLUM 98,

4.

18.

QUALITAS accidentalis 103, 61. hominis 533, 92. rei subiecte uel supposite 99, 26. rational! tas est qualitas 146, 63. QUANTITAS que est ipsa dei substantia 103, 69. sine quantitate 190, 50. QUANTITATIUA uel qualitatiua uel relatiua uocabula 157, 98. QUASI extra considerantur 108, 45. QUATUOR modis res uniuersa est 271, 74. diuersitas dicitur 89, 46. quatuor modi sunt uniuersitatis 157, 87; 159, 55.

616

GLOSSARY

QUATERNARIUS quater 78, 25; 570, 55. QUESTIO utrimque habet rationes 483, 63. formare questionem 59, 29; 417, 77; 418, 28, 30; 420, 99; 421, 2. soluere 125, 46; 57, 3. forma questionis 119, 28. nodus 120, 49. solutio 57, 11, 21; 58, 27, 40; 62, 54; 119, 4; 128, 5, 15; 130, 86; 421, 2. QUIDAM dicunt 510, 49; 512, 20; 521, 14; 528, 36. quidam ignominiosi 494 34. quidam heretic! 495, 49. quidam autumant 98, 94. quidam animo temerarii 188, 75. male interpretantes 496, 66. sicut quidam 484, 2. quidam hec uerba non intelligentes 501, 60. putant quidam 486, 52. quidam rudes 560, 43. stulti231, 4. quidam 295, 77. QuiNQUE modis rerum consideratur uniuersitas 97, 75. dicitur aliquid fieri 521, 99. RADIUS solis 560, 57. RADIX difficultatis 405, 25, 26, 27, 29. RATIO est uis anime 269, 27; 285, 45. ratio nostra parua est 58, 37. non potest deum comprehendere 189, 10. uniuersale intuetur 269, 7. rationis intuitus 61, 19. ratio ducit ad intelligendum 61, 28. rationem exercere 130, 76. ne titubet ratio 75, 29; quantum fert humana ratio 74, 92. ratio pro opinione 164, 40; 274, 79. ratio i.e. causa 141, 84, 95. ratio i.e. argumentum 141, 95; 497, 36. ratione i.e. rationaliter 253, 45; 406, 56. semina rationum 132, 65. rationes mathematice phisice 158, 38. rationes recipiende in theologia 166, 99. rationis transumptio 485, 46. RATIOCINARI 158, 35, 43; 159, 53, 60, 75. RATIONABILIS ordo 76, 45, 47. solutio 126, 58. RATIONABILITER esse 152, 95, 96; 153, 1, 5, 8, 10, 12, 14, 15, 16, 23, 35; 184, 72; 191, 89; 196, 56. prouenire 76, 51. ostendere 422, 55; 435, 70. rationabiliter 73, 55; 555, 16, 21; 568, 84.

RATIONALITAS 538, 52. in socrate 422, 51. RECAPITULATIO 431, 39. RECEPTACULUM 275, 98; 566, 40. RECESSIO 309, 14. ab imitate 306, 15. RECIPROCARE 297, 56. RECIPROCATIO 558, 7. RECIPROCO pulsu moueri 71, 15. reciproca predicatio 283, 42. reciproce 264, 62; 274, 1; 294, 34; 563, 30.

RECITARE epistolam 439, 15. poemata 535, 59. REGIO lune 558, 97. similitudinis et dissimilitudinis 29. REGULA maxime uera 112, 76. a regendo 493, 91. fidei 64, 46. RELABI 82, 26; 84, 79; 88, 28. RELAPSA forma 82, 44; 84, 83. RELATIO nulla refertur ad se ipsam 113, 4, 7. relatio non facit alteritatem 112, 60. ad idem 221, 34. ad differens 221, 51. secundum relationem 111, 34, 54, 58; 509, 14. RELATIUA predicatio 220, 3, 27; 221, 58; 222, 63, 80, 86. proferre relatiua 114, 38. nomen relatiuum 268, 20. RELIGIO dicitur a religando 133, 8; 259, 8. iudeorum est lex 133, 10, 11. christianorum non est scripta 133, 15. idem est quod fides 259, 9. RELIGIOSE loqui de creatore 411, 3; de deo 243, 56.

RELUCET forma diuina in omnibus 83, 72. REPETITIO unitatis 90, 23, 60; 91, 60; 92, 89. repetitio uel reiteratio 182, 83. REPRESENTATIO 236,

31.

RES risus 191, 71. RESOLUTIO 407, 95; 567, 67. RESPECTUS 99, 48; 100, 72; 101, 4; 215, 69, 80. RESPONSIBILIS 193, 47, 55. RHETORICA 187, 43; 489, 61. RISIBILITAS in subiecto est 153, 13; 422, 48. RUBOR in facie 541, 17. SABELLIANA heresis 515, 15; 520, 65, 74. confusio 546, 53. SACRAMENTANEUS 522,

34.

SACRIFICIA iudeorum 134, 57. SALUA unitate 509, 6. distinction e personarum 307, 58. SANITAS 176, 27.

SAPIENS 58, 50, 55; 59, 78; 60, 72; 120, 42, 45, 46, 48, 63; 128, 30; 405, 16; 406, 46, 53; 407, 80; 408, 99; 517, 61. SAPIENTIA 68, 18; 70, 72; 76, 48; 78, 4, 6; 172, 9. SCIENTIA naturalis 71,21; 72, 29. scientia compellit262,10. scientia defendendi fidem 125,7. SCRIPTIO per affirmationem 406, 40. scriptiones 406, 37. SCRIPTO confirmare 406, 39. ex scriptis auctorum 133, 72.

617

GLOSSARY SGRIPTURA sacra 74, 93; 557, 61. scriptura 406, 35. SECTA 64, 49; 136, 96; 260, 42; 537, 8. SEMEL: unitas semel unitas est 78, 96; 225, 57; 571, 70. gigni per semel 79, 40, 47, 52. semel unum 306, 11. unitas semel 78, 24, 26. SEMPITERNITAS compositum nomen est 107, 28. sempiternitas 209, 9, 15, 18. SEMPITERNUS pro eterno 209, 20. SENARIUS 570, 57. SENSIBILIA 409, 57. SENSUS est 127, 96; 128, 22; 129, 43, 60; 130, 79; 136, 9; 146, 77; 147, 15; 154, 39; 159, 67, 73; 163, 7; 171, 63; 194, 92; 202, 48, 60; 264, 80, 423, 90; 424, 13; 426, 95; 427, 13; 433, 32; 440, 39; 511, 85, 87; 514, 64, 76; 515, 1, 4, 5, 17, 20, 24; 520, 76, 83. sensus hebitudo 536, 97. sensus comprehendunt 268, 4. SENTENTIA 58, 43; 61, 38; 62, 48; 67, 53; 92, 74; 94, 65; 120, 57; 158, 47; 219, 99; 223, 2; 237, 40. de trinitate 64, 55, 58. nostra 451, 13. christianorum 133, 3. ponere sententiam 136, 1; 137, 40. summa sententie 58, 39; 59, 76; 64, 66; 108, 57; 177, 61. SEPTIMANA 405,

17.

SEXUS masculinus dignior est 96, 35. respuere sexum 490, 14. SIGNIFICATIO potest accipi actiue et passiue 193, 26; 284, 17. significatio 196, 13, 14, 15, 16, 19, 21; 187, 31; 188, 59, 63, 64, 65, 66, 68; 191, 60; 192, 20, 21, 22, 24, 25, 27, 29, 31, 32, 33, 37, 40, 41, 42, 59, 60, 61; 194, 63; 196, 48, 50, 60, 61. SILUA 85, 11; 272, 15. SIMILE simili simile 113, 5. a simili 434, 39. per simile 419, 45; 440, 65. SIMILITUDINARIA ut et ita 160, 84. SIMILITUDO 96, 38; 112, 74; 114, 58; 184, 46, 53; 244, 82, 84. similitudines formarum 177, 58. SIMPLEX 81, 1; 82, 23, 27; 86, 59, 61, 68; 114, 52; 270, 48; 416, 48. simplices homines 137, 54. SIMPLICITAS 83, 74; 114, 50; 155, 31, 32; 156, 57; 160, 11; 162, 82, 84, 96; 271, 71, 84; 411, 98. SIMPLICITER 266,

39.

SINGULARITAS uocabuli 254, 92.

SONORITAS 237, 37. SOPHIA 68, 18. SOPHISTICUS syllogismus 65, 6. sophistica fallacia 485, 45. sophistice probare 483, 73. SPECIALIS 152, 83; 266, 30; 267, 80. SPECIALITER 542, 69. SPECIES 152, 97; 240, 66. SPECULARI 119, 34. SPECULATIO 98, 99. SPECULATIUA 164, 53; 274, 56. ducit ad scientiam 160, 96. opus ad speculatiuam spectat 125, 24. SPHERA 571,

59.

SPIRITUALIS 131, 15, 16.

SPIRITUS sanctus est amor et conexio 80, 69. ab utroque procedit 222, 72; 493, 6; 296, 11. nee gignit nee gignitur 96, 29. relatiue dicitur 549, 85. ineffabilis communio 549, 3. coeternus 295, 96. quasi benignitas 80, 79. creat spiritum 81, 85. anime spiritus tenuit 69, 41. committere spiritum 134, 33. spiritus creatus est omnia 97, 91. SPISSATUS 558, 81. SPISSITUDO 560, 41, 48, 54; 562, 27. SPLENDOR 500, 11; 557, 77, 78. STATUS 81, 91; 85, 13; 104, 98; 251, 97; 291, 36; 306, 1; 309, 28; 447, 89; 503, 1, 5, 7. uocabula statuum discretiua 502, 95; 503, 5. STELLE ex aquis create 567, 69. STRUMOSUS 499, 88. STUDIUM (locus) 289, 84. STULTI in contrarium currunt 476, 8. ut stulti putant 244, 98. SUBAUDIRE 159, 82. SUBDISIUNCTIUUS 492, 77. SUBINTELLECTUS 287, 16. SUBINTELLIGERE 58, 33; 64, 57; 93, 23; 107, 27; 111, 48; 120, 51; 264, 77; 288, 22; 289, 58, 68; 503, 22. SUBINTRARE 64, 69; 65, 85; 67, 41, 46, 60; 89, 53, 59; 94, 67, 68; 94, 68; 112, 60; 115, 70; 185, 91, 6, 7; 284, 54, 56; 495, 74, 75; 496, 2, 4, 7; 510, 45; 512, 2; 546, 58. SUBSISTENTIA 238, 78; 239, 29; 240, 50; 497, 33. SUBSTANTIA 85, 22, 36; 113, 16, 98; 146, 76; 189, 94; 239, 33; 240, 50, 59; 241, 6; 248, 15; 266, 57; 303, 4, 7; 308, 77; 415, 26; 525, 45. SUBSTANTIALIS similitude uel dissimilitude 231, 2.

618

GLOSSARY

SUBSTANTIUE: est, cum substantiue accipitur, dei proprium nomen est 73, 74. SUBSTARE: forme accidentibus substare nequeunt 87, 80. particularia substant accidentibus 238, 95. SUBTILIS sententia 73, 74. solutio 300, 29. subtilissimus auctor (Boethius) 167, 45. SUBTIHTER intuenti 560, 59. dictum 171, 89. SUBTILITAS mira auctoris 64, 64. subtilitas 146, 56; 564, 87. SUCCESSIO 107, 11. SUFFICIENTLY 555, 24. SUMMA: singulariter in summa 512, 27. SUPERESSE 516, 40. SUPERFICIES 559, 20. SUPERSUBSTANTIA 526, 86. SUPERSUBSTANTIALIS 547, 39. SUPERSTITIO gentilium 291, 30. SUSPENSIUA constructio 247, 77. SUSPICIO uocabulorum 223, 11.

54; 125, 25; 126, 32, 35; 131, 28; 137, 44; 155, 21; 156, 72; 154, 20; 155, 25; 158, 17, 42; 163, 14; 246, 54, 58, 60, 74; 274, 70; 309, 23; 310, 36; 501, 66; 504, 34; 526, 81, 82; 543, 91; 568, 79, 83. THEOLOGICE rationes 126, 41; 130, 94; 132, 69; 133, 4; 137, 44, 45; 139, 3; 154, 19; 156, 80; 158, 45. THEOLOGICE loqui 224, 42; 246, 52; 309, 21. sentire 224, 41. dicere 501, 58, 63. THEOLOGUS 297, 37; 310, 38; 487, 96. summus theologus (Dionysius) 246, 63. TITULUS libri 439, 21; 555, 11. in titulo 531, 1. TOGATON (to agathon) 494, 20. TRACTATIO 213, 9. TRACTATUS 62, 3; 115, 86; 128, 5, 15, 16; 129, 48, 56, 61; 130, 84, 88; 131, 6, 7; 300, 28; 574, 67; 575, 74. TRACTARE 128, 24, 25, 26; 296, 35. TRANSFORMATIO substantie 521, 1, 4.

SYLLOGIZARE 266,

TRANSFUSIO 521,

41.

SYNCATEGOREMATA 186, SYNDOCKE 508,

13.

96.

TRANSITIUE 536,

TACTUI cedere 654, 67. TARDITAS 562, 27; 565, 2, 95. TENDERE ad esse 80, 60; 81, 10, 13; 417, 95. ad simile 418, 26. TENEBRAS uidere 560, 46. TENEBROSITAS 565, TENUITAS 564,

1.

88.

TERMINARE proemium 62, 61. disputationem 476, 3. opus 222, 96. formam essendi 411, 12. TERMINOS trangredi 120, 53. terminos i.e. per se nota 120, 53. unitas terminus est omnium rerum 225, 59. TERNARIUS 545, 20; 570, 55, 56. TERTIA persona deitatis in Christo 249, 31; 250, 45, 55; assumpsit humanitatem 251, 94; 523, 63. nomen christus datum tertie persone trinitatis 252, 18. TESTIMONIUM perhibeo 119, 27. TETRAGONATIO 79, 30. TETRAGONATURA 78, 24, 29. TETRAGONUS 78, 26; 79, 33; 501, 49; 542, 67; 571, 58.

THEATRALIS 237, 41; 486, 70, 83. THEATRUM 236, 29. THEOLOGIA 70, 85; 71, 93; 72, 34, 35, 46, 49,

23.

TRANSIRE de uno statu ad alium 162, 61. 74.

TRANSLATIO 198, 29; alia translatio 262, 21; per translationem 192, 94; 195, 1; 294, 41. iuxta translationem 242, 13. TRANSLATIUE locutiones 191, 75. nomina translatiue posita 190, 45, 51. translatiue 190199 passim; 244, 80, 95, 99; 248, 11. TRANSLATUM a formis 231, 1. nomen translatum 236, 27, 28. uocabulum 119, 13; 244, 88. translatum ad deum 198, 8. predicamenta translata ad deum 191, 87. TRES persone unius substantie 125, 13; tres substantie 247, 5, 10. una sapientia 224, 28. in una substantia 62, 2. tres hypostases uel prosopas 525, 43; 526, 69. tres unitates 281, 46, 56. TRIA 267, 71. dixerunt tria in deo 265, 24. TRIANGULATIO 569, TRIANGULUS 79, TRIGONUS 542,

4.

38.

67.

TRINITAS est unitas et unitas est trinitas 138, 70, 94; 154, 9; 156, 83. trinitatis numerositas 220, 11. operatio 220, 17. in rebus singulis 296, 31. TRINUS est unus et unus est trinus 138, 70, 94. trina repetitio unitatis 177, 15, 23; 178, 31, 32; 179, 72; 180, 1; 192, 99. trina unitas 307, 61. non triplex 307, 51.

GLOSSARY TRIPLEX deus 545, 18; 546, 40. consideratio numeri 178, 44. TRIPLUM 571, 64. TRIPUNTALIS linea 545, 19. tripunctalis 546, 41. UACUITAS 565, 96. UALENTIA 270, 59. UAPOR 560, 56. UAPORALITER suspendcre 558, 87. UARIETAS accidentium 150, 3; 152, 74. UEGENTES 531, UEHICULUM 562,

13. 6, 7.

UEL subdisiunctiuum, non disiunctiuum 136, 10, 25. UENENATUM cor 278, 8. UENENUM quorundam 175, 2. nociuum 278, 18. latet 513, 59. UERITAS una 95, 7, 8. ueritates quas ideas dicimus 273, 27. UETULARUM heresis 528, 38. UIGILANTIANA heresis 495, 66. UIDERI: ut michi quidem uidetur 85, 25. uis uocabuli 264, 87; predicationis 186, 5. predicamentorum 200, 90. producendi herbas 559, 30. uisus 560, 45, 46, 50, 51. UITRUM 68, 23. UNIFORMITAS 565, 10. UNIO 166, 17; 172, 98, 13; 193, 29, 34; 195, 4, 14; 197, 88; 198, 9; 277, 85. UNITAS 78, 1, 5; 80, 64, 66, 68, 83; 81, 84, 88, 91; 90, 20; 91, 56, 67, 70; 85, 6, 8; 112, 90; 113, 2, 11; 155, 33, 35, 36, 39, 42, 48, 49;

619

156, 84; 170, 39; 218, 65, 66, 68; 224, 46; 225, 48, 59, 64, 71; 272, 18; 297, 41, 43, 46, 58; 299, 21; 306, 4; 411, 91; 568, 83, 93, 94; 569, 15, 19; 570, 44, 47, 52; 573, 37. UNITIO 277, 82, 93. UNIUERSALIS 63, 30; 136, 1, 5; 137, 37; 189, 95; 235, 87; 239, 5, 7; 260, 53; 476, 90. UNIUERSITAS 97, 76; 98, 14, 97; 99, 29, 30; 155, 29, 30; 156, 44, 64; 157, 87, 90, 92; 158, 34; 159, 55; 160, 15; 164, 59; 165, 67, 71; 243, 73; 270, 48; 272, 10; 279, 36; 286, 68; 411, 95; 412, 32, 39, 42. UNUS ab unione 520, 60. unitas est per quod unum dicitur 91, 67. unum numero 80, 62. unum 254, 7; 569, 1; 573, 28. semel unum unum est 306, 11. UOLUMUS et principle statuirnus 151, 47. UOCABULUM 90, 11; 92, 7. uocabula formas sequuntur 502, 92, 94. uocabula relatiua 215, 60. intellectus constituunt uocabula 285, 51. uox 147, 87; 452, 50. USIA 238, 78; 242, 16; 243, 51; 247, 91; 248, 6; 292, 85, 86; 303, 2, 22, 23; 525, 43, 49, 53; 526, 69, 73, 76, 87; 527, 88. usiosis 240, 40; 241, 91,96; 242, 16; 243, 51; 247, 87, 91; 303, 2, 19, 20, 21; 527, 90, 93, 95, 17. USITATUS 80, 80. USUALITER 209, 3. USURPARE 260, 36; 537, 16. UTILITAS 57, 2; 59, 68; 119, 4; 125, 2, 7, 21; 126, 48; 129, 40, 42, 43, 47; 405, 1; 4; 439, 2; 481, 3; 482, 27; 486, 75; 555, 3.