Baş Veren Inkılapçı - Ali Suavi

http://genclikcephesi.blogspot.com paylaşım: enginel

BAŞVEREN

İNKILÂPÇI

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Baskı - Yayımlayan: Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. Ağustos 1997

http://genclikcephesi.blogspot.com

B

A

Ş

V

E

R

E

N

İ N K I L Â P Ç I (ALİ

F A L İ H

SÜAVİ)

R I F K I A T A Y

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

ÖNSÖZ Ali Suavi d e r ki: " T ü r k i y e k o c a m ı ş t ı r ve c a n çe­ k i ş m e k t e d i r fikri yeni ç ı k m a değildir. İngiltere K r a ­ lı Birinci C h a r l e s ' m sefiri Sir T h o m a s R o e , 1623 ta­ rihinde, Osmanlı Devleti'nin kocamış ve Türklerin b i t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h i s ile, T ü r k i y e ' y i Avrupa dev­ letleri a r a s ı n d a t a k s i m e t m e k layihasmı ( t a s a r ı s ı n ı ) yazmıştır. M e ş h u r Volney de bu fikirleri neşretti. Hat­ ta bu mesele hakkında yazmış olduğu kitap General B o n a p a r t e ' m elinden d ü ş m e z d i . Volney'den sonra b u fikir Avrupa'da yayıldıkça yayıldı. H a t t a g e ç e n s e n e g ö ç e n m e ş h u r L a m a r t i n e d e b u itikatta idi. Şimdiler­ de ise T ü r k i y e ' y i beş devlete t a k s i m e d e n haritalar, P a r i s ' i n h e r s o k a ğ m d a satılmaktadır. Şurası b i l i n m e ­ lidir ki, T ü r k i y e k o c a m ı ş t ı r fikri A v r u p a ' y a girdiğin­ d e n beri, b u n a karşı b u m e m l e k e t t e , T ü r k i y e gençtir fikri doğmuştur. B u gençlik fikrinde olanların b i z c e en t a n ı n m ı ş ı K ö p r ü l ü z a d e Fazıl Paşa'dır ki, ' H e r sı­ nıf t e b a a y a e m n i y e t ' , 'Vergi tayin e t m e k ' , 'Asker ter­ tip e t m e k ' gibi G ü l h a n e H a t t ı esaslarını, 1108'de 5

http://genclikcephesi.blogspot.com

(1792), ' N i z a m - ı - C e d i d ' n a m ı ile ilan etmiştir. D o ­ ğ u p d a h â l â bir ehliyetli taya ( ç o c u k b a k ı c ı s ı e r k e k ) eline d ü ş m e y e n b i k e s ( k i m s e s i z ) T a n z i m a t ise Fazıl P a ş a ' n m ana k a n u n a düşürdüğü 'Nizam-ı-Cedid'den ibarettir.' (1) B i z i m inkılap tarihimiz, O s m a n l ı devlet v e h a l k adamlarının i l k u y a n n u ş l a n n d a n " B a t ı p g ö ç m e " teh­ likesinin sezildiği ve "Yenilenip k u r t u l m a " ihtiyacı­ nın d u y u l d u ğ u günlerden başlamaktadır. Ali Suavi'ye göre bu savaşın tarihi iki b u ç u k asrı geçiyor ve h e r devirde a y n bir karakter taşıyor. 1878'de kırk y a ş m d a fikri ve davası u ğ r u n a b a ­ şını v e r e n Ali Suavi de b u n d a n y e t m i ş b e ş yıl ö n c e ­ k i " G e n ç O s m a n l ı l a r " devrinin adamıdır. " H i n d " adlı k i t a b ı m ı n ö n s ö z ü n d e k i bir hikâye­ yi t e k r a r l a m a k istiyorum. J a p o n k u r t u l u ş tarihini ya­ zanlar, b u n u n başlangıcım 1771 yılı M a r t ı ' m n dör­ d ü n c ü g ü n ü n e k a d a r götürürler: " O g ü n iki J a p o n ta­ lebesi Sugita G e m p a k u v e M a e n o Riyotaku, b i r ka­ tilin cesedini parçalayıp, insan v ü c u d u n u n H o l l a n d a a n a t o m i kitaplarının yazdığı gibi o l d u ğ u n u göstere­ r e k G a r p ilminin ü s t ü n l ü ğ ü n ü ispat ettiler." D e m e k k i J a p o n k u r t u l u ş davası, Ç i n m e d r e s e s i n i n karanlı(1) Ulûm (Bilimler) gazetesi, ikinci cilt, salya 789. Tırnak için­ deki fıkraların mesuliyetini yazarına bırakıyoruz.

6

ğı içine m ü s p e t ilimler ışığını tutarak ileri atılmıştır. A r a p m e d r e s e s i n e karşı b u zafer bizde a n c a k y i r m i n ­ ci asrın ilk y i r m i b e ş yılı içinde k a z a m l a b i l m i ş t i r (2). O s m a n l ı devletinin g a r p alemi ö n ü n d e yıkılıp gide­ ceğini a n l a m a k t a J a p o n l a r d a n ç o k önce, t a m çarele­ rini b u l m a k t a ise bir b u ç u k asır s o m a geliyoruz. 31 M a r t t a ( 1 9 0 9 g e r i c i l i k olayı g ü n ü ) m e k t e b e gider­ k e n ç a n t a m d a k i resimli kitaplar parçalanmıştır. Oku­ d u ğ u m üniversitede h ü r tefekkürden eser yoktu. İlk Kuvayi Milliye M e c l i s i A n a d o l u ' d a y ü z l e r c e m e d r e ­ se açmıştır ve r e s i m dersini y a s a k etmiştir. Coğrafyanın, O s m a n l ı saltanatım h a l k katışıklı­ ğının, Islahatçılardaki anlayış darlığının, a m a n ver­ m e z iki b ü y ü k d ü ş m a n l a ara v e r m e z harplerin, Sa­ ray, Babıâli ve fikir a d a m l a r ı n d a k i türlü zaafların bu g e c i k m e d e esaslı tesiri olmuştur. B u n u n l a beraber, T ü r k inkılabının kökleri b u u z u n g e ç m i ş i n b a ğ r ı n d a dır ve h e r devirde T ü r k k u r t u l u ş u için d o ğ r u fikirler ve asil duygularla kalpleri çarpanlar, T ü r k kortuluş u n u n müjdecileridir. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n d ' i n "Ali S u a v i ' n i n Türk­ ç ü l ü ğ ü " adlı b r o ş ü r ü n ü o k u d u k t a n sonra, b u inkılap­ çı) Bu eseri bir hayli önce yazmıştım. Bugünden daha iyimsermişim. 7

çının hayat ve eserini ö ğ r e n m e k istedim. Milli Eği­ t i m B a k a n l ı ğ ı Müsteşarı d o s t u m İ h s a n S u n g u ' d a n " U l û m gazetesi k o l e k s i y o n u ile A l i S u a v i ' n i n Paris'te çıkardığı T ü r k ç e ve F r a n s ı z c a eserleri aldım, okudum. O devrin O s m a n l ı rüştiyelerinde ve m e d r e s e l e ­ r i n d e k e n d i k e n d i n i yetiştiren b i r a d a m , A r a p ç a v e Farsçası ile ne k a d a r öğrendiğini b i l m e d i ğ i m i z F r a n ­ sızca ve İngilizcesi ile nasıl bir tefekkür n i z a m ı ku­ rabilir? Vaktiyle şöhretlerinden g e ç i l m e y e n ç a ğ d a ş ­ larının en t a n ı n m ı ş l a r ı n d a n h a n g i s i n i n eserini, yer yer, ç o c u k ç a b u l m u y o r u z ? N a m ı k K e m a l ' i n b i r kita­ b ı n ı zevkle v e k a n a r a k okuyabiliyor m u y u z ? H a t t a Edebiyat-ı-Cedide'nin eskiden o kadar sanldığımız ciltlerine yıllardan beri e l sürebiliyor m u y u z ? H a n ­ gisi tezattan tezata d ü ş m e z ? N e y a p a l ı m k i o n l a r da­ h a eskilerinden, b i z d e o n l a r d a n geliyoruz.

8

E n ç o k ışık v e r e n B ü t ü n b u n l a r arasında geleceğe d o ğ r u e n ç o k ışık veren Ali Suavi'dir. İlk Türkçüdür. İlk Türkçecidir. H a t t a laisizm prensiplerini ilk ortaya a t a n odur. O s ­ m a n l ı saltanatının k u r t u l u ş u ü z e r i n e m ü s p e t teklifle­ ri de o n u n yazılarında o k u d u m . B u k ü ç ü k eseri d o s y a l a r ı m ı n a r a s ı n d a saklayıp d u r u y o r d u m . İ n ö n ü A n s i k l o p e d i s i ' n i n ikinci cildinin o n u n c u fasikülünde Ali Suavi fıkrasını o k u y u n c a not­ larımı n e ş r e t m e k şurası geldiğine h ü k m e t t i m . Ansik­ lopedideki fıkrayı kirnin yazdığını bilmiyorum. Bu bir kısa h a l tercümesidir. Ali Suavi Ç a n k ı r ı ' n ı n Ç a y k ö ­ y ü n d e n İstanbul' a gelerek kâğıt mühreciliği ( y a z ı l m a ­ y a h a z ı r l a m a ) y a p a n H ü s e y i n E f e n d i ' n i n oğludur. Aksaray'da doğmuştur. M e k t e p l e r d e v e medreseler­ de okumuştur. Rüştiye öğretmenliği rnıtihanlarmı bi­ rincilikle kazanmıştır. Simav ve B u r s a rüştiyelerinde hocalık etmiştir. İ s t a n b u l ' a d ö n e r e k b i r m ü d d e t son­ r a Filibe rüştiyesine tayin edilmişse d e o r a d a c e m a a t teşkilatı yaptığı için azledilmiştir. Tekrar İstanbul' a ge­ len Suavi M u h b i r g a z e t e s i n d e h e y e c a n l ı m a k a l e l e r y a z m a y a v e camilerde vaazlar v e r m e y e koyulmuştur. Yazıları ile vaazlarından bir k ı s m ı iyi karşılanmadığı için K a s t a m o n u ' y a sürülmüştür. 1869'da b u r a d a n Av­ r u p a ' y a k a ç a r a k Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n G e n ç -

9

Osmanlıları a r a ş m a katılmıştır. Londra'da M u h b i r ve Paris'te U l û m gazetelerini neşretmiştir. A l m a n ordu­ ları P a r i s ' e yaklaştığı vakit, L y o n ' a giderek " M u v a k ­ k a t e n " adı altmda bir k ü ç ü k gazete çıkarmıştır. Be­ şinci M u r a d tahta çıkınca İ s t a n b u l ' a gelerek Basiret gazetesinde çalıştığı sırada Mekteb-i-Sultani (Galata­ saray Lisesi) m ü d ü r l ü ğ ü n e geçirilmiştir. A b d ü l h a m i d kendisini bu m ü d ü r l ü k t e n azletmiş, altı ay işsiz kal­ mıştır. Beşinci M u r â d ' ı tekrar tahta ç ı k a r m a k için giz­ li bir cemiyet k u r m u ş ve 20 M a y ı s 1878'de 500 k a d a r R u m e l i m u h a c i r i d e Çırağan S a r a y ı ' n a h ü c u m etmiş­ tir. Beşinci M u r a d ' ı dairesinden çıkarmış iken, vaka yerine yetişen Beşiktaş Muhafızı H a s a n P a ş a ' n ı n so­ pası ile ölmüştür. Yıldız yakınlarında g ö m ü l ü ise de m e z a r ı belli değildir. Fıkra Ali S u a v i ' n i n " Z e k i , heyecanlı v e a t ı l g a n " olduğunu, T ü r k tarihine, dine ve felsefeye dair k ü ç ü k kitapları, siyasi ve milli meselelere dair türlü yazıla­ rı b u l u n d u ğ u n u , Paris'te U l û m gazetesine ekleyerek forma forma ç ı k a r m a y a başladığı ve a n c a k 80 sayfa­ lık bir k ı s m ı neşrolunabilen K a m u s - ü l - U l û m vel-maarifi'nin ( B i l i m v e E ğ i t i m S ö z l ü ğ ü n ü n ) bizde ilk re­ simli ansiklopedi o l d u ğ u n u söyler. Fakat fıkrada M e k teb-i-Sultani'ye tayin edilmesinin sebebim, Basiret gazetesinde M i t h a t Paşa aleyhindeki yazılarının h o ş a gitmesi ve azledilmesinin sebebini de bazı t a ş l a n ha­ reketleri ile beraber idaresizliği olarak gösterir.

10

Süavi-yi ö l d ü r e n l e r Ali Suavi b u değildir. A l i S u a v i ' y i H a s a n Paş a ' n ı n sopası değil, b i z i m fikir a d a m l a r ı m ı z ı n kayıt­ sızlığı ve tenkit sistemimizin b o z u k l u ğ u ö l d ü r m ü ş ­ tür. B e n o n u diriltmek i d d i a s ı n d a değilim. Fakat in­ kılap tarihinin hakikatlerini a r a y a c a k olanlara k ü ç ü k bir y a r d ı m d a b u l u n m a k istiyorum. D i v a n E d e b i y a t ı ' m n padişahlar, vezirler v e baş­ lıca tarihi şahsiyetler ü z e r i n e ya methiyeleri v e y a hi­ cviyeleri vardır. Şair N e f ' i k e n d i devrinin adamları­ nı ö v d ü ğ ü y a h u t yerdiği vakit, b i r t a k ı m hayallerini ve söz oyunlarım tadarız, a m a h i ç k i m s e için h e m e n hiç­ bir şey ö ğ r e n e m e y i z . B u g ü n n e k a d a r değiştiğimizi p e k b i l m i y o r u m . Fakat N a m ı k K e m a l - Ş i n a s i devri, R e c a i z a d e - M u a l l i m N a c i devri, Servet-i F ü n u n M a l u m a t devri, nihayet Fecr-i-ati devri tenkidlerinin ç o ğ u d a b u geleneğin tesiri altında değil m i d i r ? Baz a n şahsi bir k a v g a v e y a dargınlık, bir şair veya ede­ biyatçıya değil, bir şair ve edebiyatçıyı, o n u n b ü t ü n m e k t e b i n i s o n u n a k a d a r inkâr ettirir ve hicvettirir. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n d , Ali Suavi için h e r biri ayrı bir şöhretin k a l e m i n d e n ç ı k m a birbirine t a b a n ı t a b a n a zıt h ü k ü m l e r i b r o ş ü r ü n ü n ilk sayfasında t o p ­ lamıştır. Şarlatandır v e y a b ü y ü k bir zekâdır, cahildir v e y a alimdir, ahlaksızdır v e y a fazilet sahibidir, m e n 11

faatperestir y a h u t t a m bir feragat ve fedakârlık ada­ mıdır. Bizzat İsmail H a m i D a n i ş m e n d ' e göre "Ali Sua v i ' n i n ihtilalciliği d ü n y a n ı n en s a m i m i sayılmış ih­ tilalcilerinde bile görülen m e n f a a t fikrinden m ü n e z ­ z e h ( u z a k ) " d i r . " a k ı b e t i fikir yolundaki feragat ve sa­ m i m i y e t i n i n e n azametli h ö c c e t i " d i r ( B ü y ü k k a n ı t ı ­ d ı r ) v e " T a n z i m a t v e Birinci M e ş r u t i y e t devirlerin­ de fikrini c a n ı n d a n tatlı bilen ve b ö y l e bildiği için ecel şarabmı k e n d i eliyle hazırlayabilen y e g â n e şahsi­ yet o n d a n ibaref'tir. Ali F u a t C e b e s o y b a n a demişti ki: - B a b a m d a n d u y m u ş t u m . Z a m a n ı n ı n inkılapçı­ ları arasmda, en ileri fikirlisi Ali Suavi imiş. Ş i m d i L o n d r a B ü y ü k e l ç i m i z Cevat A ç ı k a l ı n ' d a n da şu sözleri hatırlıyorum: - B a b a m , Ali S u a v i ' n i n y a m a n bir vatansever ve inkılapçı o l d u ğ u n u anlatırdı. Girit meselesinde n ü m a ­ yişler tertip eder, n e l e r söyleyeceklerini ö ğ r e t e r e k gençleri k ü r s ü y e çıkarır, arkalarında d u r a r a k onlara şevk v e cesaret verirmiş. B a b a m d a b u g e n ç l e r d e n bi­ ri imiş. G e r e k A h F u a t C e b e s o y ' u n gerek Cevat Açıkab n ' ı n b a b a l a r ı G a r p ç i ve u y a n ı k görüşlü idiler. Ali Su­ avi'yi b e ğ e n e b i l m e k ve sevebilmek için, o k a p k a r a ta­ assup devrinde, bu vasıflar lazımdı. Gazetesine r e s i m b a s m a k bile bir a d a m ı zındık diye tanıtmaya kâfi idi. 12

B a ş k a bir misal ü s t ü n d e duralım: İnkılap tari­ himizi hatta bizzat Mustafa Kemal'i N a m ı k Kemal'siz izah edebilir miyiz? Bir de Milli Eğitim B a k a n l ı ğ ı ' n m çıkardğı Tanzimat adlı b ü y ü k cildi karıştırınız. N a m ı k Kemal, Mustafa Reşit P a ş a ' y a h ü c u m ettiği sırada kendisini " K u r a n d u r u r k e n f r e n k l e r d e n k a n u n a l m a k l a " s u ç l a m ı ş t ı r . B i r yer­ de de Tanzimat esaslarını b ü y ü k devletlerin temi­ natı altına k o y m a k isteyenlere h a k vermiş, "Yok­ sa bunları Efkâr-ı-umumiyye celladına mı teslim e t m e l i y d i l e r ? " demiştir. Tarih K u r u m u Bellete­ ninde Profesör İsmail Hakkı Uzunçarşılı, N a m ı k Kemal'in mutasarrıf iken Sultan Abdülhamid'e yolladığı ve

şimdiye kadar bilmediğimiz bazı

mektuplarım neşretti. İnsan bu mektupların " b e n d e g â n e " ( P a d i ş a h a bağlılık) üslubunu, hele im­ z a s ı ü z e r i n d e k i satırları d e r i n b i r y ü r e k sızısı d u y ­ m a d a n o k u y a m a z . F a k a t s a d e c e b u v e s i k a l a r ı el­ de tutarak N a m ı k K e m a l ' i inkılap tarihimizin bü­ yük bir şahsiyeti olmaktan uzaklaştırabilir miyiz? İlk Tarih K o n g r e s i ' n d e , N a m ı k K e m a l ' i n S a r a y ' a çektiği bir telgrafı teşhir ederek suçlanması hak­ lı bir şey miydi? Dürüst bir tenkit, N a m ı k K e m a l ' i z a a f l a r ı v e k u v v e t l e r i ile o l d u ğ u g i b i g ö s t e r i r . A ma o n u n inkılap tarihimizdeki esaslı r o l ü n ü inkâr edemez.

13

Ali Suavi aleyhine böyle vesikalar da gösteri­ lemez. A c a b a aynı inkılap tarihinde şimdiye ka­ d a r b i r t ü r l ü şerefli bir yer a l m a m a s ı n ı n sebepleri n e ­ lerdir? Bir defa eserleri t o p l a n ı p b a s ı l m a m ı ş t ı r . O n u n h a k k ı n d a k i fikirlerimizi k e n d i y a z ı l a r ı n d a n değil, e n b a ş t a k e n d i s i n i s e v m e y e n l e r i n v e k ö t ü l e m e k iste­ y e n l e r i n y a z ı l a r ı n d a n e d i n m i ş i z d i r . B u g ü n k ü anla­ y ı ş ı m ı z a g ö r e ü s l u b u c a n l ı ve güzeldir. F a k a t o va­ kitler bu üslup edebi bile sayılmazdı. Hiçbiri ede­ biyat kitaplarının misalleri arasmda amlmamıştır. H i ç b i r i s e ç m e y a z ı k i t a p l a r ı n ı n sayfalarında y e r b u l ­ mamıştır.

14

Tahttan indirme ve oturtma Bir hal ve iclas vakasına karıştığı için, Saray ve Babıâli o n u k ü ç ü l t m e k t e b ü t ü n dalkavuklarını yarış ettirmiştir. H a n g i basılı vesikayı a ç s a m z aleyhindedir. B u n a bir d e N a m ı k K e m a l gibi, gençliklerin h e r sö­ z ü n ü ayet saydıkları şöhretlerin hicivlerini ekleyiniz.' Z a m a m n a göre h e r ileri fikir, bilhassa b i z i m gibi g e r ç e k tenkit geleneği o l m a y a n m e m l e k e t l e r d e , ilk v u r u l a n d a m g a d a n bir d a h a p e k g ü ç kurtulabilir. Ali Suavi, h o c a olmakla beraber, z a m a n z a m a n , b u g ü n bi­ le d e ğ m e fildr k a l ı r a m a m a r ı n m d o k u n a m a y a c a ğ ı ile­ ri fikirler ortaya atmıştır. 1870 sularında, hilafetin din­ de yeri o l m a d ı ğ ı m s ö y l e m e k ve y a z m a k , eğer L a t i n alfabesi dilimize u y g u n düşerse yazıyı değiştirmenin şeriatla hiçbir ilgisi olmadığını iddia etmek, kitabına r e s i m k o y d u ğ u için kendisine zındık diyenlere karşı p e y g a m b e r i n dahi r e s m i yapılabileceğini ortaya at­ m a k , üstelik b ü t ü n bunları pekiyi bildiği din esasları­ n a g ö r e izah e d e r e k b ü t ü n şeriatçıları k a p k a r a yobaz­ lar o l m a k l a s u ç l a m a k kolay bir şey değildi. B u n d a n b a ş k a Ali Suavi, b u t o p r a ğ m v e halkın b a ğ r ı n d a n kopmuştur. H a l b u k i b i z i m t e c e d d ü t (yeni­ lik) h a r e k e t i m i z aristokratik bir karakter gösterir. Sa­ ray ve devlet imtiyazları arasında idi. inkılapçılar sürülseler, hatta boğulsalar da paşadırlar, vezirdirler, ço­ ğ u y a mutasarrıf, y a vali, y a b ü y ü k elçi olarak " M e n -

15

kûp"dur (gözden vegörevinden uzaklaştırılmıştır). H a l k a d a m ı n ı n b u teşrifatta yeri yoktur. H a l b u k i G a r p ihtilalleri tarihlerinde g ö r d ü ğ ü m ü z örneklere b i z d e . belki de t e k u y a n fikir a d a m ı A l i Suavi idi. Rütbesiz, s a r m a s ı z v e a ç ö l m ü ş t ü r . S o k a ğ a fırlamıştır, h a l k ı ayaklandırmıştır, ihtilal k a n l a n içinde boğulmuştur.

16

Türkiye'den kaçtıktan sonra U l û m gazetesi ve onun binlerce sayfa tutan eserleri el yazısından kopya baskısıdır. Yalnız bu ciltleri görmek, onun nasıl bir dev gayreti ile çalıştığını ispat eder. Fransa yıkılmak üzeredir. Alman orduları Paris şehrini sarmıştır. O Lyon'da yine kendi eli ile yazıp kendi eli ile kopya ma­ kinesinden çıkardığı gazetesinde, tam eski Rus ihtilalcile­ ri gibi, davasını savunmaktan başka bir şey görmez ve dü­ şünmez. AslaümitsizHğe düşmez. Yıkıcı tenkitleri yanın­ da, daima, yapıcı, iyimser ve sarsılmaz bir savaşkan ruhu vardır. Ne padişah, ne vezir, ne paşa, ne de b e y dinler. Bağ­ rından koptuğu halkın aşkı iliklerine kadar işlemiştir. Yu­ karıya karşı her türlü haset ve gıpta duyguları üstünde, bir küçümseme, bir aşağılama hissi vardır. Ali Suavi, Türkiye'den kaçtığı vakit, İtalya'dan P a r i s ' e k a d a r N a m ı k K e m a l v e Z i y a P a ş a ile birlikte gitti. Bir m ü d d e t b e r a b e r çalıştılar. A y n l m a l a r m m ve N a m ı k K e m a l ' i n Ali S u a v i ' y e d ü ş m a n olmasının se­ b e b i fikir tartışmalarından da d o ğ m u ş değildir. K e n ­ dilerine p a r a v e r e n Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a tekrar Saraya sığınarak İ s t a n b u l ' a d ö n ü p b ü y ü k bir m e m u ­ riyete geçtiği vakit Ali Suavi, G e n ç - O s m a n l ı l a r ' ı n o n u n l a h e m e n m a d d i v e m a n e v i b ü t ü n ilgilerini kes­ m e k ister. N a m ı k K e m a l ise, iki taraflı oynayan M ı ­ sırlı Paşa'dan p a r a almakta hiç m a h z u r g ö r m e z . H a t ­ t a b u p a r a t a a h h ü t h ü k m ü n d e o l d u ğ u için, alınmasını h a k da sayar.

17

A l r S u a v r i s e h e m Mustafa Fazıl Paşa r yı G e n ç - Ö s m a n h l a r cemiyetinden k o v m u ş , h e m d e o n d a n p a r a alanlara dair bir b e y a n n a m e çıkararak h e r tarafa dağıt­ mıştır. B e y a n n a m e d e iki İrişinin ayda bin beş yüzer, N a ­ m ı k K e m a l ile bir arkadaşının biner, iki kişinin de ye­ di yüz ellişer ve bir kişinin de üç y ü z frank m a a ş aldı­ ğı yazılıdır. Böyle bir teşhire uğramak, üstelik hürriyet uğruna çılaşan bir k a h r a m a n değil, menfaatine bağlı bir p a ş a a d a m ı gibi gösterilmek N a m ı k K e m a l ' i n e kadar çileden çıkarmıştır, kolayca anlayabiliriz. Bu kin, o n u haksızlığın sonuna kadar gölürmüştür. Ali Suavi'nin de öfkelendiği zamanlar, ne kafasına, ne de gönlüne u y m a y a n k ü ç ü k h ü c u m l a r yaptığını, ara sı­ ra yazılarında görüyoruz. Fakat k e m M e r i n i n belki tozu bile kalmayan bu adamları, inkılap tarihinde, şahsi kav­ galarının dar zindanı içine hapsedip bırakabilir miyiz? Ali Suavi'nin b u n d a n seksen yıl önce o kapkara ta­ assup devrinde yazdıklarını, 1951 Türkiye'sinde hususi meclislerde söylemek bile m e d e n i cesaret sayılabilir. Keşke G a r p kültürü ile daha sistemli kaynaşabilseydi ve bazan şaşırtıcı sezişlerin adamı olmak yerine, sentezci ve tezatsız bir tefekkür adamı olabilseydi!.. A m a bugün­ kü üniversite Türkiye'sinde bile bulamadığımızı ondokuzuncu asrın medresesinde nasıl arayabiliriz? A n c a k şimdi de o n u n fikirlerine ihtiyacımız var.. Caddebostan

1951

Falih Rıfkı ATAY 18

BİRİNCİ BÖLÜM

Paris'te 30 yaşında bir " K ü ç ü k H o c a " Ali Suavi, 3 0 yaşlarında Paris'te " U l û m " gaze­ tesini çıkardığı z a m a n " S u a v i " adının iki üç yıllık ol­ duğunu ve kendisinin bundan önce Anadolu'da " K ü ­ ç ü k H o c a " lakabı ile anıldığını yazar. H i c r i 1255 'te ( 1 8 3 7 ) İstanbul'da C e r r a h p a ş a m a ­ h a l l e s i n d e doğmuştur. Cetleri Viranşehir toprağın­ d a n v e u l e m a d a n idi. B a b a s ı kâğıtçı H ü s e y i n Ağa, İs­ tanbul'da bir şehirli k a d ı n l a evlendi. H ü s e y i n A ğ a es­ naftandır. O k u m a y ı v e a'mal-i-erbaa'yı ( d ö r t i ş l e m i ) karısından öğrenmiştir. İ l i m a d a m l a n m sayan, ev ida­ resini iyi bilen, d o ğ r u l u ğ u ve temizliği seven, haksız­ lık g ö r d ü ğ ü v e y a işittiği z a m a n " s a b r ı y a n a n " , " a t e ş k e s i l e n " hatta haksızlık e t m i ş b a z ı a h b a p l a r ı n a t o k a t atan v e bazısının kafasını y a r a n H ü s e y i n A ğ a h a k k ı n ­ da, o ğ l u Ali Suavi, G e n ç - O s m a n l ı l a r tarihinin başın­ d a b u k a d a r m a l u m a t verir v e k e n d i h a y a t m m hikâ­ y e s i n e geçer: " B e n n a s ı l o k u m u ş u m v e o k u t u l m u ­ ş u m , o n altı, o n y e d i y a ş ı n d a n b e r i H i c a z ' d a , A n a -

19

d o l u ' d a ve Avrupa'da nasıl seyahat etmişim, b u n ­ l a r bellidir. Sofya'da b u l u n d u ğ u m s ı r a d a m a k a l a t t a r z ı ile h e p s i n i y a z m ı ş t ı m " der. İ s t a n b u l ' a s o n dönüşüne kadar çoğu küçük broşürler olmak üzere, 127 eser yazmıştır. H e p s i el y a z m a s ı d ı r ve e l d e n ele dolaşmaktadır: " B u n u bilenlerin b u k i t a p l a r ı yaz­ ma bırakmayıp bastıracaklarını ümit ederim." İlk eseri "Nasayih-i-Ebühanife" ( E b u h a n i f e ' n i n N a s i h a t l a r ı ) ü z e r i n e b i r şerhtir ( a ç ı m l a m a d ı r ) . İs­ tanbul'da o n yedi y a ş ı n d a yazmıştır. B u kitabı Beya­ zıt C a m i i m ü d e r r i s l e r i n d e n Tosyalı H ü s e y i n Efend i ' y e g ö n d e r i r ve düzeltilmesini rica eder. H ü s e y i n Efendi b ü t ü n kitapta s a d e c e b i r " t e f a s i l " kelimesini "efasil"e çevirmekten başka kusur bulmaz. Ali Suavi, İstanbul'da D a v u t p a ş a rüştiyesinden ( o r t a o k u l u n d a n ) çıktıktan sonra, iki ü ç yıl kadar, B a b - ı - S e r a s k e r i ' d e y o k l a m a k a l e m i n e d e v a m etti. S o n r a B u r s a rüştiyesinde bir yıl k a d a r birinci öğret­ m e n l i k vazifesinde b u l u n d u . B i r aralık Sofya'da Ti­ caret M a h k e m e s i Reisliği de eder. E d i r n e Vilayeti k u r u l d u ğ u vakit, Filibe k a y m a k a m ı n ı n ve kadısının ısrarı üzerine, Tahrirat M ü d ü r l ü ğ ü d e yapar: " B u m e ­ m u r i y e t l e r d e devlet idaresinin hakikatini ve cereya­ nını ö ğ r e n d i m " der. Şeriat ilimleri arasında H a d i s ilmini sevmiştir: " O n yedi, o n sekiz y a ş l a r ı n d a H i c a z ' a g i d e r k e n M ı -

20

sır'dan b e ş k u r u ş a p e k eski v e ü ç t e biri eksik Süyût î ' n i n " E l - C a m i - ü l - S a g î r " i n i satın almıştım. Yollar­ d a b u n u ezberledim. D ö n ü ş t e İ z m i r ' e g e l d i ğ i m za­ m a n y e d i b i n k a d a r h a d i s e z b e r i m d e idi. H a d i s l e r d e n z u l ü m aleyhine olanları ayrıca m e c m u a m a k a y d e d i p onlardan pek müteessir olurdum. Hazret! M u h a m m e d ' i n z u l ü m aleyhine o d e r e c e şiddet gösterişini en b ü y ü k v e birinci m u c i z e s i itikat e d e r d i m . B u h a d i s e ­ ler b e n i z u l ü m aleyhine öyle besledi k i h e r t ü y ü m ü z a l i m e karşı b i r k a h r a m a n b u l u n d u m . Şöyle k i bir damla vücudumla zalime h ü c u m etmeye ve mağlup o l u r s a m , tarafından k a t l o n u l m a ğ a razı o l u r d u m . B u y o l d a ö l m e y i e n b ü y ü k şehitlik s a y a r d ı m . " S i m a v k a s a b a s m d a b a ş ı n d a n g e ç e n iki vaka, Ali S u a v i ' n i n isyancı r u h u ü z e r i n d e b ü y ü k tesir y a p m ı ş ­ tır. K o ş u l u m e d r e s e s i n d e ders okuturken, y ö r ü k tale­ b e d e n H ü s e y i n a d ı n d a biri k o y u n l a r m ı v e keçilerini satarak aşiretle alakasını k e s i p b ü t ü n b ü t ü n m e d r e s e ­ y e ç e k i l m e y e k a r a r verir. B u satıştan eline b e ş b i n ku­ ruş k a d a r bir şey geçer. D ö n e r k e n iki y ö r ü k ö n ü n ü ke­ serler. Zavallıyı b ı ç a k l a y a r a k soyarlar. D ü ş e k a l k a m e d r e s e y e gelir. Ali Suavi H ü s e y i n ' e sabretmesini v e . h e r d e r n e k g ü n ü p a z a r a giderek h ı r s ı z l a n rastgetirirse zaptiyeye m t t u r m a s ı m t e n b i h eder. H ü s e y i n , iki üç hafta sonra, hırsızı b u l u r ve yakalattırır. H ı r s ı z h a p ­ se girer. Fakat ertesi g ü n ü m ü d ü r k e n d i s i n d e n altı

21

y ü z k u r u ş rüşvet alıp salıverir. Ali Suavi m ü d ü r ü sı­ k ı ş t ı m v e b i r g ü n " K a ç m ı ş , b u l a m ı y o r u z ! " cevabım alınca, m ü d ü r ü n rüşvet aldığım y ü z ü n e vurur. Simav naibine ( k a d ı v e k i l i n e ) d e m e s e l e y i açar Kalkar, Kü­ t a h y a ' y a k a d a r gider. K a y m a k a m v e h â k i m e d e şikâ­ yette bulunur. M ü d ü r azlolunursa d a " H ü s e y i n ' i n p a ­ r a l a n gitti gider." Ali Suavi, Simav z e n g i n l e r i n d e n iken, eşraf kavg a l a n a r a s m d a , m a l ı m ü l k ü e l i n d e n g i d e n Hafızoğlu a d ı n d a birinin de hikâyesini d u y m u ş t u r . Yıllarca Ay­ d ı n t a r a f l a n n d a gizlenerek dolaşan, s o n r a Simav'da­ k i t a m t a k ı r evine d ö n e r e k k i m s e y e h a b e r v e r m e k s i ­ zin, " D e l a i l - i H a y r a t " o k u m a k l a vakit g e ç i r e n b u a d a m ı n b a ş m d a n g e ç e n l e r e y ü r e ğ i yanmaktadır. Si­ m a v M ü d ü r l ü ğ ü için, naible birlik olarak, K ü t a h y a K a y m a k a m ı ' n a o n u tavsiye eder. H a f ı z o ğ l u ' y u d a ilk defa m ü d ü r vekili olduktan sonra dairede görür: " Y ü ­ z ü güzel, b a ş ı n d a yeşil, e l i n d e t e ş b i h , b o y n u n d a e n ' a m k e s e s i asılı!"

22

Bir z u l ü m hikâyesi Ali Suavi, bir g ü n d e p o b a h ç e s i n d e gezinirken m ü d ü r k o n a ğ ı oraya bitişik o l d u ğ u için, H a f ı z o ğ l u ' n u n m ü b a r e k duasını alayım d e r v e y a n m a girer: " B i r sofu şeyh ile bir m u t e k i d g e n ç n e k o n u ş u r l a r ? " Tabii d i n bahsini açmışlar. Ş i m d i hikâyeyi dinleyiniz: " B u sırada içeriye bir zaptiye, k ö y l ü bir k a n getirdi. K a n , d a v a m var, dedi. B i z i m sofu H a c ı Hafızoğlu, ş e r ' a n kayıt ve tescil e t m e k lazımdır, diyerek sağ eli­ ne bir k a l e m , sol eline bir kâğıt aldı. G ö z l e r i n i süze­ r e k v e h ü k ü m e t k a i d e s i n d e n o l d u ğ u ü z e r e , y ü z ü gül­ m e y e r e k , söyle, dedi. K a n k i k ö y ü n d e d a h i k i m s e ­ siz, evsiz b a r k s ı z h i z m e t ç i idi. Ta kadın n i n e s i n d e n kalma, hepsi yirmi kuruş eder etmez, toprak tencere ve k e s e r sapı gibi b i r t a k ı m eşyasını k ö y l ü l e r d e n biri z a p t e t m i ş . Bunların geri alınmasını ciğer paralayıcı sözlerle rica etti. M ü d ü r vekili eşyayı b i r e r birer zin­ cirleme y a z d ı k t a n ve k ö y l ü çağrılıp inkâr e d e r s e is­ p a t edip e d e m e y e c e ğ i m s o r d u k t a n s o m a , ispat tara­ fını tercih etti ve herifi ç a ğ ı r m a k l a z ı m g e l m e d i ğ i c e ­ vabım verdi. K a d m ağlayarak d ı ş a n ç ı k m a k istedi. Fa­ kat H a c ı H a f ı z o ğ l u kaşlarını çatıp, gözlerini belirtip, k a i m sesi ile kayıt parasını v e r de öyle git, diye hay­ kırdı. Fakir k ö y l ü p a r a lakırdısını işitince d ö n ü p , 'Am a n Ağa, m e r h a m e t et, b e n d e n p a r a i s t e m e ' , dedi.

23

H a c ı Hafızoğlu dedi ki: ' - M ü d ü r senin h i z m e t ç i n m i ? K a ç saattir sen söyledin, işte b e n y a z d ı m - elindeki kâ­ ğıdı göstererek - Ş e r ' a n r e s m i n i ver.' K ö y l ü : ' ş e r ' a n s ö z ü n ü d u y u n c a n e yapar, şeriatın kestiği p a r m a k a c ı m a z . K a ç p a r a o l d u ğ u n u sordu. O felakete uğra­ m ı ş , m u s i b e t g ö r m ü ş , t ö v b e etmiş H a c ı Hafızoğlu, ' Ş e r ' a n 6 0 k u r u ş ! ' dedi. K a n altmış s ö z ü n ü d u y u n ­ ca, ' - A m a n Ağa, p a d i ş a h b a ş ı için, evladın b a ş ı için, b e n k ö y d e h i z m e t ç i y i m , aman...' diyerek a ğ l a m a y a b a ş l a d ı k ç a m ü d ü r , g e r d a n m d a 'Delail-i-Hayrat' ası­ lı olarak, zaptiyeye d ö n ü p '-A1 bu k a n c a ğ ı z ı , müftü­ y e götür, d e ki, H a c ı Hafızoğlu b u k a n c a ğ ı z m yaz­ dırdığı şeyler z a h m e t i için altmış k u r u ş r e s i m istiyor. K i t a b a baksın, h a b e r v e r s i n ! ' Zaptiye, k a n y ı o d a d a n çıkardı. Biraz sonra k a d m ağlayarak yine geldi. K a r a Müf­ tü k a r a kaplı k o c a m a n kitaba b a k ı p : '-Öyledir, altmış k u r u ş lazım gelir!' dediğim bildirdi. A m m a k e n d i n i n b u n u v e r m e y e kudreti o l m a d ı ğ m d a n ç o c u ğ u n u - ya­ n ı n d a bir k ü ç ü k oğlan vardı- k a s a b a d a birine b e s l e m e vererek p a r a b u l m a s ı için, zaptiyenin kendisi ile b e ­ raber d o l a ş m a s m a izin diledi. Gittiler, çocuksuz dön­ düler. Ağdacı esnafından birine ç o c u ğ u yıllığı kırk ku­ ruşa vermişler ve y i r m i k u r u ş p e ş i n almışlar. Bu yir­ m i k u r u ş u H a c ı H a f i z o ğ l u ' n a verdiler. K a r a Müftü k i m idi? Simav'da vaktiyle o n u n çektiği musibetler 24

H a f ı z o ğ l u ' n u n k i l e r d e n az değildi. Hafızoğlu aldığı dört beşlikten ikisini m i n d e r ü s t ü n e bırakıp ikisini de '-Biçare fukarada p a r a y o k ki ne y a p s ı n l a r ? ' diye ka­ dına acınarak b a n a v e r m e k ü z e r e uzattı. O vakte ka­ dar g ö r ü p işittiklerimle b a ş ı m d ö n m ü ş iken, b a n a uza­ tılmış parayı g ö r ü n c e a k l ı m b a ş ı m a geldi eline çarpıp yerimden fırladım, çıktım. D e p o bahçesine girdim. Bu n e hal, b u n e itfa (fetva v e r m e ) , b u n e şeriat, b u şeri­ atı ne suiistimal, bu ne hıyanet, bu ne devlet, ahalide b u n e cehalet, diye d ü ş ü n e d ü ş ü n e h a s t a o l d u m . G ü ç hal ile m e d r e s e y e gittim. O n d a n sonra Simav'da oturm a y ı p İ s t a n b u l ' a d ö n m e k üzere B u r s a y o l u n u aldım. Hafızoğlu fıkrası 1275 (1859) şabanında olmuştur. Bu fıkradaki z u l ü m , k a l b i m e açılan birinci y a r a d n . O n d a n s o m a g ö r d ü ğ ü m memleketlerdeki vakalar, h e p b u yaraya t u z e k t i ! " B u iki k ü ç ü k h i k â y e d e n , Ali S u a v i ' n i n nasıl bir h a l k ç o c u ğ u o l d u ğ u n u öğreniyoruz. Ö ğ r e n m e v e öğ­ r e t m e aşkı ile y a n a n , haksızlığa isyan eder bir r u h u vardır. Yalnız kitap değil, h a r e k e t ve t e ş e b b ü s a d a m ı ­ dır. " B i r şeyler o l m a y a " , " b i r şeyler y a p m a y a " h a ­ zırlanmaktadır. D e v r i n i n k ı l a p ç ı l a n n d a n hiçbirinin hayatı b ö y l e h a l k yığınları içinde, h a l k ıstırabı ile acılanarak b a ş ­ lamamıştır. T a n z i m a t veziri h a l k a y u k a r ı d a n bakar. T a n z i m a t edebiyatçısı, h a l k içine i n m e z .

25

ÂH P a ş a ' n m daveti A n a d o l u d o l a ş m a l a r ı n d a tamtabildiklerine k e n ­ dini saydıran, m ü d ü r , k a y m a k a m ve valilerden itibar g ö r e n K ü ç ü k H o c a , S a d r a z a m Âli P a ş a ' m n daveti ile İstanbul'da devlet a d a m l a r ı m e c l i s i n e girdi. D e v r i n i n idaresi ü z e r i n e esaslı fikirler edinmiştir: " C ü m l e m e ­ m u r l a r içinde adaleti sever ç o k k i m s e l e r g ö r d ü m . Fa­ k a t z a l i m b i r idareye alet olageldiğini itiraf e d e n bir adil g ö r m e d i m . " Z u l m e karşı isyan e d e c e k k a d a r ce­ sur değildirler. H a l k gibi, r e s m i vazife b a ş ı n d a k i ay­ dınların iyi t a k ı m ı d a b o y n u n u b ü k e r e k d e ğ i ş m e z bir k a d e r e karşı tevekkül (işi A l l a h a b ı r a k m a ) içinde­ dirler. A l i S u a v i ile d o s t l u k e d e n k a y m a k a m l a r , m u ­ tasarrıflar, valiler, azılı d ü ş m a n l a r ı n d a n d u y m a ­ dıkları tenkit ve itirazları o n u n y u m u ş a k ağzından işitmişlerdir. Yine Ali S u a v i ' n i n açtığı bir aşar ( ü r ü n d e n a l m a n o n d a b i r vergi) meselesini tah­ k i k e t m e k i ç i n F i l i b e ' y e g e l e n E d i r n e Valisi H u r şit P a ş a , F i l i b e M o l l a s ı C e l a i e d d i n E f e n d i ' y e d e ­ m i ş ki: " F i l i b e K a y m a k a m ı A t a B e y ' i n Suavi E f e n ­ di hakkında yazdığı inha ( a t a m a önerisi), cebim­ dedir. B u n d a S u a v i E f e n d i ' n i n p e y g a m b e r d e n k ü ­ ç ü k , fakat e v l i y a d a n b ü y ü k t u t u l d u ğ u n u g ö r ü y o ­ r u m . T u h a f şey... S o n r a n e o l d u k i , a r a l a r ı n a b ö y 26

le b o z u k l u k g i r d i ? " Ali Suavi diyor ki: " Ş u r a s ı h o ş t u r , h e r h a n g i m e m u r ile b o z u ş u r s a m n e o b a n a n e b e n o n a k i n b e s l e m e z d i k . E s k i d e n t a n ı ş m ı ş ol­ duklarımla hâlâ bugünkü günde içimizde düşman­ lık o l m a y ı p b i r b i r i m i z i severiz. D e m e k ki, b e n i m k i m s e n i n ş a h s ı n a v e h u s u s i h a l i n e k i n i m yok. K i m ­ senin de bana olamaz. Suç varsa politika suçu! B e n Fuat Paşa'dan ne zarar gördüm? Camide dersime gelirdi. Sofrasında beraber y e m e k yedik. Birlikte o t u r u p s o h b e t ettik. A n c a k b u l u n d u ğ u m e v k i i v e elindeki kudreti suiistimal edişinin aleyhinde bu­ l u n d u m . B u l u n u r u m . Şahsına gelince, hâlâ, Al­ lah'tan mağfiret bulması için d u a ederim." Ali Suavi y i r m i - o t u z yıl içindeki, h a t t a son za­ m a n l a r d a k i ıslahat ( i y i l e ş t i r m e ) y a p ı l a r ı n d a n çoğu­ n u n t e m e l i " k u m d a n i b a r e t " o l d u ğ u fikrindedir. " M a d d i k a n u n l a r esası ü z e r i n e m a d d i n i z a m l a r k o n ­ m a d ı k ç a devletimiz için b e k a ( s ü r e k l i l i k ) tasavvur e d e m e z d i m . İşte bu fikirlerle R u m e l i ' d e seyahat et­ m e k t e iken, ö t e d e b e r i d e , bir bir M u s t a f a Fazıl P a ş a ismi d u y m a y a b a ş l a d ı m . B i z z a t p a d i ş a h a : - E ğ e r ıslahat y a p a m a z s a n ı z O s m a n l ı padişahla­ rının s o n u n c u s u o l u r s u n u z , d e m i ş . Bu Fazıl Paşa, ' h a k i m a n e d a v r a n m a k ' özrü ile sa­ m a n altından su y ü r ü t m e y e çalışanlardan o l m a y ı p fe­ dakâr, cesur v e devlet m e v k i i n e m u h t a ç o l m a y a n bir 27

zat imiş, diye işittim. K u l a k d o l g u n l u ğ u beni k e n d i ­ sine âşık etti." B u s o n sözlere dikkat ediniz. Ali Suavi, s o n u n a kadar, fikir davasını devlet ikbali ile değişenlerin, k o r k a k v e döneklerin, a ç ı k h a r e k e t e t m e k t e n v e b u ­ n u n b ü t ü n sorunlarını üzerlerine a l m a k t a n ç e k i n e n ­ lerin h a s ı m ı v e b u y ü z d e n t e k b a s m a kaldığı d a ola­ caktır. M e m l e k e t t e n k o v u l a n M u s t a f a Fazıl Paşa, Pa­ r i s ' t e iken Ali Suavi İstanbul'da, Ş e h z a d e C a m i i ' n d e d e r s o k u t m a y a başladı. B i r g ü n Filip i s m i n d e b i r Er­ m e n i , bildiklerinden biri vasıtasıyla y a n m a geliyor. " M u h b i r " a d ı n d a bir gazete ç ı k a r a c a ğ ı n d a n b a h s e ­ derek, Ali S u a v i ' n i n d e y a z m a s ı n ı istiyor: " B e n ga­ zetesini vasıtalık e d e n Tevfik E f e n d i ' y e y a z d ı r m a s ı ­ nı, aralıkta b e n i m de bazı şeyler vereceğimi söyledim. Filip, gazeteyi çıkardı. Tevfik E f e n d i ' y i de m u h a r r i r tayin etti. Birinci n ü s h a s ı n ı t a m a m e n b e n y a z d ı m . Sonraları d a m a k a l e l e r v e r d i m . B u işe p a r m a k sok­ m a k t a n m a k s a d ı m , v a t a n ı m ı z gazetelerinin k ö h n e in­ salarmi v e eski m a n a s ı z m e d h i y e usullerini b o z m a k ­ tı. H e m o lisanı b o z d u m , h e m d e m e m l e k e t i m i z e hür­ riyeti soktum.

28

"Hürriyet memlekete girecektir" H a t t a o vakit Meclis-i V â l â ( D a n ı ş t a y ı n 1 8 3 7 ' d e k u r u l a n i l k b e n z e r i . T a m a d ı ; M e d i s - i Valayı A h ­ kam-] Adliye) azasından Ziya Bey'in yanında bazı büyükler: - M u h b i r gazetesi e d e b y o l u n d a n çıkıyor, Dediklerinde, Ziya Bey: - M e m l e k e t i m i z d e sağırlık d u v a r ı n a Takvim-i Vekayı bir çivi iliştirdi. S o m a Ceride-i-Havadis o çi­ viye bir çekiç, d a h a s o m a Terceman-ı-Ahval b a ş k a bir çekiç, nihayet Tasvir-i Efkâr da bir çekiç v u r d u . Ş i m d i bir Suavi çıktı, eline k o c a bir t o k m a k alıp çi- viye öyle v u r d u ki, s o n u n a k a d a r duvara girdi. Bu asır o duvarı delecek, kulakları açacaktır. B u n u m u k a d ­ der bilmeli. Deliği kapatırız z a n n e t m e y i n . H ü r r i y e t m e m l e k e t e girecektir, d e m i ş o l d u ğ u o z a m a n işitilmiştir." Şair Z i y a Paşa " Ş i i r v e İ n ş a " m a k a l e s i n d e M u h ­ b i r ' i n ü s l u b u n u sade T ü r k ç e ' y e m i s a l gösterir. Ali Suavi'nin dil üzerine düşündüklerini ileride göreceğiz. A n c a k M u h b i r gazetesinin 2 9 v e 3 7 ' n c i sayfalarında o z a m a n k i gençlere ve gazetelere öğüt v e r e n iki yazı­ daki fikirlerini kısaca toplayalım. Esas, kendi tabiri ile, " H e r k e s i n anlayacağı Türkçe"dir. " Z i r a a t e dair bir kitap okuduk. İçinde 'telkih' kelimesi var. N i ç i n ' a ş ı '

29

d e n m e m i ş t i r ? Bir b a h ç ı v a n a b u kitabı anlatabilmek için o n b e ş sene ilim m i (1) tahsil e t t i r e c e ğ i z ? " B a ş ­ k a bir yazıda k o n u ş u l d u ğ u gibi imla fikrini m ü d a f a a eder: " A h ş a m " değil " a k ş a m " " Y o h s a " değil " y o k ­ s a " . K o n u ş u l d u ğ u gibi yazılmasını ister. " E s k i l e r her­ k e s i n söylediği ve anladığı lügatlarla y a z m ı ş l a r ! " Yalmz b u son satırlar bile Ali S u a v i ' n i n devrin­ d e n n e k a d a r ayrıldığını gösterir. K o n u ş u l d u ğ u gibi y a z m a k : B u fikir, 1908 M e ş r u t i y e t i ' n d e n s o m a k i Fecr-i A t i m e k t e b i n e bile y a b a n i gelecektir. A r a d a eski inşayı d e v a m ettiren d a h a ü ç m e k t e p vardır. 1866'da ç ı k a n M u h b i r g a z e t e s i n e y a z d ı ğ ı z a m a n Ali Suavi 2 6 yaşlarında idi. B a z ı m a k a l e l e r i n d e o n u n bu devirdeki fikir hususiyetlerini belirten ışık p a r ç a ­ l a n görüyoruz. " S a y ( E m e k ) v e M e d e n i y e t " yazısın­ da, çalışmayı a r t t ı r m a k için, i h t i y a ç l a n a r t t ı r m a k lü­ z u m u n u ileri sürer. Z a r u r i sayılmayan h e r şeye o vakitler " z i y n e t " , şimdi " l ü k s " d a m g a s ı v u r a n d a r softa g ö r ü n ü ş ü tenk i d e d e r e k insan v ü c u d u n d a n m i s a l verir: " A l l a h m e f ' a l i n i d e bile ziynetler v a r m ı ş . M e d e n i y e t l e h u s u ­ l e g e l e n i h t i y a ç t a n fazla z i y n e t l e r d a h i b ö y l e d i r . " K e n d i m i z d e olanı k a y b e t m e m e k şartıyla h e r n e r e d e h e r k i m d e görürsek, r a s t g e l d i ğ i m i z ilmi, sanatı v e h i k m e t i almalıyız, der. (1) "Medresede Arapça mı öğreteceğiz?." 30

Ali S u a v i ' n i n M u h b i r gazetesindeki başlıca tar­ t ı ş m a l a r ı n d a n biri m e d r e s e l e r h a k k ı n d a d ı r : " H a l k ı , o k u y u n u z , diye teşvik ediyoruz a m a , n e o k u y a l ı m na­ sılı o k u y a l ı m ve neler o k u y a l ı m , diye b i z e sual etse­ ler cevap v e r e m i y o r u z . M e d r e s e u s u l ü o k u y u n u z , de­ sek b u türlü o k u m a k l a tahsil e n aşağı o n b e ş sene sü­ rer. H e l e şu on b e ş s e n e d e öğrenilecek şeyler ise dört senelikten ibarettir." S o m a h e r k e s h o c a m ı olacaktır? Tüccarlık, askerlik, esnaflık, kâtiplik, l a z ı m değil m i ­ dir? " T ü c c a r d a n b m n i n oğlu b ü y ü d ü ğ ü vakit baba­ sının işini u y g u n v e d ü z g ü n y a p a b i l m e k için A r a p ç a b a b l a n , tasrifleri v e i'lalleri ( A r a p ç a k u r a l l a r ı n d a n b i r i ) ö ğ r e n e c e ğ i y e r d e m e k t u p y a z m a k v e türlü t ü c ­ car defterleri t u t u p t i c a r e t h a n e usulleri öğretilse da­ h a faydalı o l m a z m ı ? " Ali Suavi, m e d r e s e l e r ü z e r i n e esaslı tenkitleri da­ h a ileride yazacaktır. "Tevhid-i t e d r i s a t " ( ö ğ r e n i m b i r l i ğ i ) d e d i ğ i m i z inkılabın da müjdecisi olur. A n a d o l u ' n u n şimdilik b a z ı yerlerinde, Ali Suavi devrinde o l a n l a r d a n da geri kafalı y o b a z l a r ı n y i n e o z a m a n d a k i l e r d e n d a h a ileri şeriat dershaneleri açıp, c u m h u r i y e t i n 2 7 ' i n c i yıl ç o c u k l a r ı m sivil m e k t e b e g i t m e k t e n a l ı k o y d u k l a n m d ü ş ü n d ü k ç e , M u h b i r tenİritlerinin, y ü z ü n c ü yıla d o ğ r u yaklaştığı günlerde da­ h i h e n ü z tarihi o l a m a d ı ğ m a n e k a d a r i ç l e n i y o r u m .

31

Z a m a n ı n eğitimi

Zamanının eğitim ve mektep meseleleri üzerine genişçe bir fikir v e r e b i l m e k için bu yazının b a ş ı n a Ali S u a v i ' n i n hicve b e n z e r bir y a z ı ş ı m a l ı y o r u m . M e m ­ lekette b i r ç o k değişiklikler o l m a s ı n a r a ğ m e n y i n e b u yazıdaki b a z ı tenkitlerin b u g ü n d e d o ğ r u o l d u ğ u n u g ö r m e k acıklı değil m i d i r ? Ali Suavi M u h b i r gazetesinin 8 'inci sayısmda bir M ü s l ü m a n m a n a v m o ğ l u a ğ z m d a n şöyle d e r t yanı­ yor: " B a b a m İstanbul'da e v l e n e n Kayserili bir m a n a v iken b e n i b e ş y a ş ı n d a m e k t e p e verdi. Yedi s e n e de­ v a m e d i p o n iki y a ş ı n d a ç ı k m ı ş s a m da, e b c e d ( A r a p ­ ç a h a r f l e r e sayı d e ğ e r i v e r e r e k h e s a p y a p m a k ) v e tecvid ( K u r ' a n ı u s u l ü n e bağlı k a l a r a k o k u m a ) kuvveti ile b a b a m a m e k t u p y a z m a k v e defter t u t m a k gibi bir şey y a p a m a d ı ğ ı m d a n , d a h a eksiği vardır, di­ y e a h b a p l a r ı n d a n bir h o c a efendi b e n i derse başlattı. B a b a m ı n m a n a v l ı ğ m d a g ö z ü m o l m a d ı ğ ı n d a n boyu­ na o k u m a k istedim. Sarf, nahiv, belagat, m a n t ı k , fı­ kıh, k e l a m , h i k m e t , ulûm-u-beşeriye v e h i k e m i y y e d e n n e varsa o k u d u m . Tahsil y o l u n d a p a b u ç s ü r t m ü ş , g ü n g e ç i r m i ş biri o l d u ğ u m d a n ş i m d i y e k a d a r k a z a n ­ m ı ş v e y a k a y b e t m i ş o l d u k l a r ı m ı h u l a s a o l a r a k söyliy e y i m : Sarfdan p e k ç o k i'lal v e tasrif b e l l e d i m . N a 32

hiv'den p e k güzel i'rab y a p a r d ı m . L a k i n A r a p ç a söy­ lemesini ve yazmasım hâlâ beceremediğimden, bu ik i i l i m d e n istifade e t m e d i m d e s e m d o ğ r u s ö y l e m i ş o l u r u m . Belagatten hayli ıstılahlar ve tabirler ezmerl e d i m a m a , n e A r a p şiirinin m e z i y e t l e r i n d e n anlaya­ bilirim, n e d e A r a p ç a bir kıta yazabilirim. M a n t ı k t a n Külliyat-ı-hams, tasrifat ve ıslahat e z b e r l e d i m s e de garazsız s ö y l e m e k lazımsa, evveliyat, z a n n i y a t v e vehmiyatı birbirinden ayıramıyorum. Çalışmadım, d e s e m , hayır çalıştım. K i t a b ı m yoktu, d e s e m , hayır vardı. H e r k e s i n o k u d u ğ u gibi o k u m a d ı m d e s e m ica­ zete ( d i p l o m a ) k a d a r h o c a l ı k u s u l ü ü z e r e o k u d u m . A l i m o l d u m , d e s e m , k o r k u y o r u m , ç ü n k ü b e n i m l e ül­ fet e d e n l e r bilirler ki, iki satır T ü r k ç e o k u t u p anlaşı­ lır b i r ş e y y a z a m ı y o r u m , on b e ş yıl çalıştığım A r a p ­ ç a lisam ü z e r i n e dört lakırdıyı b i r araya n e g e t i r m e k n e d e y a z m a k e l i m d e n geliyor." M a n a v oğlu ile a h b a p l a r ı n d a n biri a r a s ı n d a şöy­ le bir k o n u ş m a olur: " - Faydasız ö m ü r telef b a h s i n e ( Y a ş a m ı b o ş u n a h a r c a m a k o n u s u n a ) gelince h e p b e r a b e r ağlayalım, fakat ne kaybettiniz? - B i r h ü n e r ve sanat sahibi o l a m a d ı m . İhtiyaçtan kurtulamadım.

33

- K e ş k e h e m o k u y u p , h e m b a b a n m sanatı o l a n manavlığı t e r k e t m e m i ş olaydın. - B e h e y k a r d e ş , o k u m a k , y a z m a k nedir, ne için­ dir, bilir m i y d i m ? Bizim m a h a l l e m e k t e p l e r i n i n h a ­ lini b i l m e z m i s i n ? Z a n n e d e r d i k ki, o k u y a n y a z a n a d a m , esnaf o l m a ğ a layık değildir. D e v l e t m e m u r i ­ y e t i n d e kullanılmalıdır. S e n d e b ö y l e b i l m e z m i y ­ din? - Ş i m d i de böyle... M a a r i f nedir, k i m s e n i n anla­ dığı yok. Bir t ü c c a r ı n oğlu o k u d u ğ u vakit b a b a n ı n ce­ haleti y ü z ü n d e n gayr-i-muntazam ( d ü z e n s i z c e ) ida­ re edegeldiği ticareti, k e n d i ilmi ile b i r güzel ve d ü z ­ g ü n y o l d a y ü r ü t m e k hatırına bile g e l m e z . - İstanbul bir hale gelmiş ki, a n a s ı n d a n d o ğ a n ç o c u k d e v l e t i n h a z i n e s i n e a ğ ı z a ç ı y o r D ö r t lakır­ d ı b e l l e y e n l e r b ü y ü k m e c l i s l e r d e a z a o l m a y ı isti­ yorlar. - B i r p a y i t a h t m y ü z d e sekseni h ü n e r ve sanatla p a r a k a z a n m a k v e k e n d i n i ihtiyaçtan k u r t a r m a k yol­ larım b ı r a k ı p da yalnız devlet h a z i n e s i n e ağız açarsa n e olur? - İşte g ö r ü y o r u z ya... P a r a k a z a n a b i l e c e k bir sa­ n a t ı n M ü s l ü m a n l a r d a n ehli var m ı d ı r ? D ö r t manav, sekiz helvacı k a b i l i n d e n k i m s e n i n g ö r ü ş m e ğ e t e n e z ­ zül etmediği k i m s e l e r kalmış. B u n l a r bile gitgide ağa, 34

bey, efendi gibi p a r a e t m e z unvanlara t a m a h ederek, sanatlarım terketmektedirler. M a a r i f n e d i r ve ne için­ dir? B u n l a r anlaşılmadıkça, ekseriyetin u l û m v e m a ­ arif z a n n e m ğ i n i n z a r a r d a n b a ş k a bir şeyi yoktur. M a ­ arif b ö y l e sanılırsa sanayi m e y d a n a g e l m e k ihtimali yoktur. M a a r i f devlet h a z i n e s i n d e n b o ş y e r e m a a ş al­ m a k içindir, itikadı d e v a m ederse terakki ( i l e r l e m e ) mümkün olmaz."

35

M u h b i r gazetesinin önemi M u h b i r gazetesinin g e r e k üslubu, g e r e k neşret­ tiği fikirler h e r tarafta b ü y ü k akisler u y a n d ı r m a k t a ­ dır. B u n u sık sık gelen m e k t u p u l a r d a n anlıyoruz ve H a l e p ' t d e n g e l e n ş u m e k t u p T ü r k ç e l e ş m e tarihinde bile yer tutabilir ve dilde s a d e l e ş m e ile ö z l e ş t i r m e ce­ r e y a n l a r ı n ı n n a s ı l y a n y a n a d o ğ d u ğ u n u gösterir: " M u h b i r ' i b a ş t a n aşağı o k u d u m . S e v i n c i m d e n ayak­ larım yere b a s m ı y a c a k b i r kılığa girdim. B u n u h e r k i m y a z m ı ş v e yazıyorsa Tanrı m t t u ğ u n u k o l a y ge­ tirsin! K e n d i s i n d e n s o m a gelenlere iyi ö r n e k bırak­ m a ğ a e m e k v e r m e k n e y a v u z yaşamaktır. Tanrı ek­ sik eylemesin. Y u r d u m u z b ö y l e usluların (2) gölge­ si altında ilerlemekte ve bilgiçlerin y ö n ü n d e n yeryü­ z ü güzellenmektedir. B u r a s ı d ü ş ü n ü l s e k o l a y c a bili­ nir. Y u r d u m u z için onların şu çalışıp çabalamaları b i z c e p e k beğenildi. Bizi y o k t a n var e d e n i n y a r d ı m ı anlarla b e r a b e r o l s u n ! " M u h b i r çıktığı vakitler, Girid hadisesi vardır.. A l i Suavi b u n d a n şehirde m ü m a y i ş l e r y a p t ı r m a k , n u t u k ­ lar söyletmek, M u h b i r g a z e t e s i n d e d e iane ( y a r d ı m ) sütunları a ç t ı r m a k ve bu fırsatla vatanperverlik duy­ gularını c o ş t u r m a k için d u r m a d a n uğraşıyor: (2) Uslu - Hâkim 36

" B i r aralık M u h b i r gazetesinin sahibi Filip, N o r d gazetesinde M u s t a f a Fazıl P a ş a ' n ı n katib-i sır imzasıyle çıkmış olan Jöntürk reisliği beyannamesini Türk­ ç e ' y e t e r c ü m e ettirerek gazetesine k o y m u ş . B u n d a n b e n i m h a b e r i m yoktu. Kaldı ki, Babıâli t e r c ü m e ve b a s m a y ı b a n a isnat etti. O tarihten, Fazıl P a ş a tarafta­ r ı a d d o l u n m a ğ a başladım. Ç o k g e ç m e d e n B e l g r a d ka­ lesinin tarihini y a z d ı m , verdim. Filip bastı. Bu tarih­ te kaleyi fethedenlerle v e r e n l e r i n isimleri geçtikçe kullandığımız tabirler Ali P a ş a ' y a p e k tesir etmiş. G a ­ zete bir ay tatile uğradı. Fakat tatil k a r a n tebliğ olun­ m a z d a n önce, kırk m i l y o n nüfusun hayat v e m e m a t ı ( ö l ü m ü ) vükela n a m ı ile birkaç l d m ş e n i n eyadi-i m u t l a k a s m d a (yetkileri i ç i n d e ) b u l u n m a k t a n ise, mille­ tin intihabı ile b e ş altı y ü z k i m s e d e n m ü r e k k e p bir M e c l i s a n müşaverelerinde o l m a k elbet hayırlı oldu­ ğ u n a dair bir m a k a l e y a z ı p neşrettirdim. B e l g r a d ta­ rihi v e Millet Meclisi makalesi, s o m a Girid C e m i y e t i ' n i n e h e m m i y e t i v e g e c e g ü n d ü z birleşmekte oldu­ ğ u m k ü ç ü k büyüklerle g e ç e n siyasi bahislerin gürül­ tüsü B a b ı â l i ' y i uyandırdı. Ta ki bir a k ş a m e z a n vakti E t h e m Efendi n a m m d a bir teftiş m e m u r u gelip: - Seni Zaptiye Şubesi m u a v i n i M u s t a f a P a ş a bek­ liyor, dedi. D e r h a l kalktım. B e n i zaptiye k a p ı ş m a getirdi, bir güzel odaya koydu. İki teftiş m e m u r u da gelip yanı­ ma oturdular. A n l a d ı m ki, tevkif o l u n d u m . O gece 37

orada yattım. Sabahısı Zaptiye Müşiri H e k i m Ali Pa­ şa y a n ı n a çağırıp Zaptiye Müsteşarı ve M u a v i n M u s ­ tafa Paşa hazır oldukları h a l d e sigara içitk, kahve iç­ tik, r u h b a h s i açıldı. N i h a y e t M ü ş i r Paşa dedi ki: - Sizi m u v a k k a t e n seyahate gönderecekler. H a s belicap ( D u r u m u n gereği) bir şeydir. Katiyyen ilişik etmeyiniz! - K i m gönderiyor, nereye g i d e c e ğ i m ? Sebep n e ­ dir? diye sual ettimse de ' h a s b e l i c a p ' t a n b a ş k a bir açık cevap v e r m e d i . M ü ş i r kalktı gitti. O g e c e orada kaldık. G e c e müfettiş: * * * (3) vasıtasıyla b a n a bir ha­ vadis geldi ki m e m u r ve ahaliden y ü z elli k a d a r k i m ­ se birikip zaptiye k a p ı ş m a gelerek b e n i h ü k ü m e t t e n istiyecekmiş. H ü k ü m e t v e r m e z s e zorla a l m a ğ a ittifak etmişler. H a b e r i getiren zata b ö y l e hareket o l u n m a ­ m a s ı n ı t e n b i h ettim. Vakıa tenbihe de ihtiyaç k a l m a ­ dı, sabah oluverdi. B e n i bir alay zaptiye depdebesi ile İzmir v a p u r u n a getirdiler. ' H a s b e l i c a p ' vapura bindik. ' H a s b e l i c a p ' y a m m ı z a takılan M ü l a z ı m H ü s e y i n A ğ a ile İ z m i r ' e çıktık. ' H a s b e l i c a p ' K a s t a m o n u ' y a gittik. Vardığımızda m e m u r , Vali H a m d i P a ş a ' y a zaptiye müşirinin m e k t u b u n u verdi. B u m e k t u p 'Ali Suavi efendi b u k e r e hasbelicap K a s t a m o n u canibine i z a m o l u n d u ğ u n ' d a n ( t a r a f ı n a g ö n d e r i l d i ğ i n d e n ) ibaret­ ti.'

(3) O vakit yaşamakta olduğu için ismini saklamıştır. 38

Kastamonu sürgünü Vali H a m d i P a ş a K a s t a m o n u ' d a Ali S u a v i ' y e dostça davrandı. İstanbul'daki t a n ı d ı k l a n y l a yazışa­ bildiği için s ü r g ü n d e p e k de sıkılmadı. Ora talebesi­ ne M i r ' a t okuttu. K a s t a m o n u ' d a kaldığı iki ay içinde " D e v l e t nizamlarına, servet ve kuvvetine d a i r " Türk­ çe bir kitap yazdı. K i t a b ı n ismi şudur: " S e n , g e m i ­ d e s i n ! " B u n d a n başka z a m a n e vakaları hakkında " M ü n ş i y a n e " arabi b i r risale, iki cilt d e " Ş a r k ' t a m e v c u t ilimleri tarif ve G a r p ' t a k i l e r l e m u v a z e n e " ed e n bir eser d a h a yazdı. İkinci cildin s o n u n d a T ü r k dilinin, T ü r k yazısının, T ü r k i m l a s ı n ı n nasıl ıslah o l u n m a s ı l a z ı m geldiği ü z e r i n e m ü n a k a ş a l a r yaptığı­ nı söyler. Yazdığı kitapları çoğaltıp, d a ğ ı t m a k adeti o l d u ğ u n d a n , ü ç talebesini g e c e g ü n d ü z b u i ş için ça­ lıştırdı. S ü r g ü n hatıraları arasında der ki: " O v a k t e k a d a r Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a ile bir m ü n a s e b e t i m yok­ ken, K a s t a m o n u ' y a biri çıkıp geldi. B u a d a m Fazıl P a ş a tarafından 9 0 O s m a n l ı lirası getirip p a ş a n m b e ­ ni P a r i s ' e istediğini tebliğ etti. B e n t e r e d d ü t edip Av- * r u p a ' y a k a ç m a y ı ihtiyar e t m e d i m . B u a d a m (***) pa­ şanın a d a m l a r ı n d a n ( * * * ) ağa idi. O n d a n s o m a h ü ­ k ü m e t tarafından b a n a m a a ş b a ğ l a n a c a ğ ı v e İstan­ b u l ' a d ö n e c e ğ i m h a k k ı n d a b a z ı r e s m i sözler geldi. 39

Bir p e r ş e m b e g ü n ü idi. M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n ikinci bir a d a m ı çıkageldi. B e n i alıp gizlice İstan­ bul'la götürmeye m e m u r olduğunu, oradan paşanın vekilleri P a r i s ' e yollayacaklarını b e y a n etti. E l i m e de bir m e k t u p verdi. İ ç i n d e der ki: ' G e ç e n d e size 90 lirayı M u s t a f a Fazıl P a ş a gönderdi. Paris'te sizin gel­ m e n i z i bekler. M a k s a d ı size Avrupa'da b i r g a z e t e yazdırmaktır. İstanbul'da hurufat da s a t m aldı. Harf­ ler sizden evvel P a r i s ' e varır. H a k k ı n ı z d a h ü r m e t l e b e r a b e r refah ile maişetinizi (geçimliğinizi) t a a h h ü t eder. Avrupa gibi serbest bir y e r d e m e z a l i m aleyhi­ n e şiddetli eserler y a z m a k millete b ü y ü k hizmettir. Z a h m e t i n i z İ s t a n b u l ' a B e y o ğ l u ' n a k a d a r gelmektir. O r a d a sizi bir a d a m görecektir. O n a t e s l i m olunuz.' M e k t u b u o k u y u n c a getirene: - H a y d i sen bu h a n d a otur. Yarın saat dörtte şu h a m a m a gel, soyun, k o n u ş u r u z ! . , d e d i m . G i t s e m m i , g i t m e s e m m i , d ü ş ü n c e s i n e daldım. G i t m e y i g ö n l ü m hiç istemezdi. H a l b u k i iki sebep b e n i g i t m e y e cebrederdi. Birinci sebep, M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n ' H ü n k â ­ r a m e k t u p ' diye neşrettiği r i s a l e y i e l i m e alıp o k u d u k ­ ça, â l e m e karşı gayıssızlığım ( i h t i r a s s ı z l ı ğ ı n ı ) ilan ed e n bir zatı elden gelen hizmetle k ü w e t l e n d i r m e k h e ­ defi idi. i k i n c i sebep, Babıâli Fazıl P a ş a ' m n b e n i P a ­ r i s ' e k a ç ı r m a k ü z e r e a d a m g ö n d e r d i ğ i m h a b e r almış, o a d a m ı ve e v i m d e k i evrakımı t u t t u r m a k ü z e r e m e 40

m u r g ö n d e r e c e k diye İstanbul'dan m e k t u p l a aldığım havadis idi." Ali S u a v i ' y e İstanbul'dan verilen h a b e r d o ğ r u idi. N i t e k i m Ali Suavi K a s t a m o n u ' d a n kaçtıktan son­ ra, iki m e m u r vali H a m d i P a ş a ' y a zaptiye m ü ş i r i İs­ m a i l P a ş a ' n m " M a h r e m " bir m e k t u b u n u getirdiler. B u m e k t u p s o m a d a n Paris'te Ali S u a v i ' n i n eline geç­ ti. U l û m gazetesinde çıktı. M e k t u p Ali S u a v i ' n i n ka­ çacağı h a b e r alındığı, h e m e n evine varılıp evrakın bir torba ile İ s t a n b u l ' a yollanmasını, efendinin o r a d a n k a ç m a s ı b ü y ü k m e s u l i y e t e s e b e p olacağı h a k k ı n d a ­ dır. 10 M a y ı s 1823 tarihlidir. K a ç ı ş hikâyesi hayli meraklıdır. " A d a m ı t e n b i h ettiğim h a m a m d a g ö r d ü m . G i t m e y e k a r a r v e r m i ş ol­ d u ğ u m d a n a k ş a m hava k a r a r ı n c a eve gelmesini söy­ ledim. Geldi. - İki beygir bul, İ n e b o l u caddesi ü z e r i n d e k i m e ­ zarlıkta seni b e k l e r i m , d e d i m . O n u g ö n d e r d i m . B a z ı evrakı y a k t ı m . Bazısını d a a l d ı m . A r k a m a b i r a b a giydim, s a n g ı b e l i m e sardım. K a r a n l ı k t a fesle soka­ ğa çıkıp m e z a r l ı ğ a gittim. H e r i f geldi, bir beygire de b e n b i n d i m . 1284 m u h a r r e m i n i n 1 4 ' ü n c ü c u m a r t e s i gecesi idi. Yola düştük. Sabahısı İ n e b o l u ' y a eriştik. Yani p e k ç a b u k gittik. H a l b u k i v a p u r g ü n ü değil. G a ­ rip tesadüf, T r a b z o n v a p u r u fırtınaya t u t u l u p gecik­ m i ş o l d u ğ u n d a n b i z i m İ n e b o l u ' y a gidişimizle bera­ tı ı

ber o da geldi. H e m e n acentenin s a n d a l m a atlayıp, va­ p u r a v e k a m a r a y a girdim. Ertesi g ü n v a p u r İstanbul B o ğ a z ı ' n a vakitsiz g i r d i ğ i n d e n B ü y ü k d e r e ' d e d e m i r attı, kaldı. B e n de güverteye çıkıp g e z m e k istedim. M e ğ e r K a s t a m o n u Valisinin v e m u h a s e b e c i s i n i n ha­ remlerini uşaklar, İ s t a n b u l ' a g ö t ü r ü y o r m u ş . B e n i ta­ mdılar, aşinalık e t m e k istediler. T a n ı m a m a z l ı k t a n ge­ lip k a m a r a y a d ö n d ü m . K a m a r a y a h i z m e t ç i gelip gü­ verte ü s t ü n d e bazı a d a m l a r senin için k a ç m ı ş filan gi­ bi lakırdı ediyorlar, dedi. A r k a s ı n d a n b i z i m a d a m gü­ lerek: '-Ah yakayı ele v e r d i k ! ' deyip yığıldı. ' - N e ol­ d u ? ' d e d i m . ' - N e olacak? N i ç i n dışarı çıktın? Şura­ da b i r iki h e r i f var, h o c a k a ç m ı ş diye söyleniyorlar' dedi. Fakat d ü n y a d a h e r işin p a r a ile beceriliverdiğini b i l d i ğ i m d e n k a m a r a t o n eline bir altın sıkıştırdım. ' - B e n i şimdi k a r a y a ç ı k a r ! ' d e d i m . '-Nasıl yapa­ l ı m ? ' dedi, y u k a r ı gitti. Tesadüf b u ya, m e ğ e r vapu­ r a bir sandal e k m e k g e t i r m i ş imiş. K a m a r o t b u san­ d a l a bir işaretle d ü m e n altına saklar ve bizi alıp kıç ü z e r i n d e d o l a ş t ı r ı r k e n : ' - i n i n i z ! ' der. B i z h e m e n ip­ lere t u t u n u p sandala iner, karaya çeker, çıkarız. A m a B e y o ğ l u ' n a bizi o g e c e g ö t ü r e c e k bir vasıta b u l a m a ­ yız. N i h a y e t y ü r ü y e r e k T a r a b y a ' y a gelir iki çifte bir kayıkta Beşiktaş iskelesine kavi eder, çekeriz. M u ­ h a r r e m i n 1 7 ' n c i gecesi... H a v a açık. Ay B o ğ a z ' ı gü­ m ü ş varaklamış... K ü r e k t e n su fısırtısı k u l a ğ a hazin 42

h a z i n d o k u n m a ğ a başladı. D ü ş ü n d ü m ki, b e n i m b u y e r d e t o p r a ğ ı m olsun, b e n d e b u yerin e n n a m u s l u l a ­ rı arasımda bulunmak iddiasmda bulunayım, ya ben neden bu yerden mehcur (uzaklaşmış) oluyorum? A c a b a ö m r ü m vefa edip d e b u yerleri bir d a h a göre­ cek m i y i m ? H a y d i b a k a l ı m , dehrin değişikliği çok­ tur, h e l e b i z i m gibilere... K a s t a m o n u ' y a gönderilir­ k e n A n a d o l u ' d a dile d ü ş ü r m e k için söylemiş oldu­ ğ u m b a z ı şiirler ki, B o l u ' d a saz âşıklarına tanzir et­ t i r m i ş t i m ( A n l a m c a b e n z e r i n i s ö y l e m i ş t i m . ) , ka­ yıkta onları o k u r d u m . Şu b e y t i m b a n a o g e c e ne ka­ dar h o ş gelirdi: Ç e k e r l e r tir-i çevri sine-i gayretkeşe lakin B u y o l d a tir-i çevre sine g e r m e k k a h r a m a n l ı k t ı r Z u l ü m o k u n u k u t s a l ş e y l e r i s a v u n m a n ı n göğ­ süne çekerler a m a

.

Bu yolda zulüm o k u n a göğsünü a ç m a k kah­ ramanlıktır A ğ z ı m a geleni d e v e z n e sokardım. B u n l a r ı söy­ l e m e k t e n m a k s a d ı m , ne m e c b u r i seyahatten, ne de o gece kayıkta soğuktan titreyişimden, hiçbir şeyden kırılmayıp bilakis k e n d i h a l i m d e n m e m n u n idim. Sa­ adet dedikleri de g ö n ü l rahatlığından ibaret değil m i ? B e ş i k t a ş ' a çıktık. S ü r ü c ü beygirleriyle Fazıl Paş a ' n ı n vekili Avusturyalı M ö s y ö D o ç ' m evine indik. P a ş a ' n m P a r i s ' t e b e n i beklediğini, n e k a d a r p a r a is43

t e r s e m v e r m e y e hazır o l d u ğ u n u söyledi. B e n d e b e ş o n k u r u ş o l d u ğ u n d a n P a r i s ' e gittikten sonra parayı n e y a p a y ı m , diye a l m a d ı m . M ö s y ö D o ç o g ü n l e r d e n e ­ zaret altında o l d u ğ u n d a n b e n i bir b a ş k a s ı n ı n evine misafir verdi. 18 m u h a r r e m sabahı bir sandalla M e ­ saj eri k u m p a n y a s ı n ı n M a r s i l y a v a p u r u n a g i r d i m . K a s t a m o n u ' d a n b e r a b e r geldiğimiz a d a m a p a r a ver­ m i ş t i m . B a n a bilet, bir k a t p a n t a l o n , setre, yelek, sak o satın aldı. K a m a r a n ı n kapısını s ü r m e l e y i p u y k u ­ ya yattım." Vapur M i s i n a l i m a n ı n a girdiği vakit, g ü v e r t e d e n etrafı seyreden Ali Suavi, bir sandal içinde iki fesli görür: " D i k k a t l e baktım. Birini tanıdım, Meclis-i Vala a z a s ı n d a n Z i y a B e y (Şair Z i y a Paşa). O da b e n i ta­ nıyıp karaya d o ğ r u işaret etti. Sandal da sahile doğ­ ruldu. Vapurda b a n a ara sıra aşinalık e d e n bir E r m e ­ n i ç o c u ğ u y a n ı m a gelip: - Tanır mısınız, Z i y a Beyefendi, dedi. Bir iki kurcaladım, anlaşıldı ki, Fazıl Paşa gazete­ ye mürettip istemiş. Bu çocuğu bulmuşlar. İsmi Agop... Yolcular M i s i n a ' y a k a d a r b a ş k a v a p u r l a gelmiş­ ler. Z i y a B e y ' i n y a n ı n d a k i fesli zat da t e r c ü m e oda­ sı h ü l e f a s m d a n ve Tasvir-i Efkâr gazetesi m u h a r r i r i Kemal Bey (Namık Kemal). B e y l e r i n k a ç ı ş l a r ı n ı n s e b e b i n i s o r d u m , İstan­ bul'da k a l m a d ı k l a r ı n a esef ettim. Z i y a B e y d e d i ki: 44

- Bilirsin ki e v i m hürriyet ve h a k taraflısına açık­ tır. Ali n a z a r ı n d a s u ç l u gibi idim. Fazıl P a ş a m e k t u ­ b u n u n T ü r k ç e t e r c ü m e s i b e n d e n bilindi. Kıbrıs m u ­ tasarrıflığına t a y i n i m iradesi çıktı. S a d r a z a m d a h a n e yapar, b i l m e z d i m . A v r u p a ' y a bir seyahat da isterdim. Fazıl P a ş a hayli vakittir b e n i ister, m a i ş e t i m i t a a h h ü t eder, b i r k e r e o n u g ö r ü p efkârını a n l a m a k istedim. E ğ e r h e s a b a gelirse bir serbest m e m l e k e t t e o t u r u p za­ lim idare aleyhine paçaları sıvarız. K e m a l B e y -Sen K a s t a m o n u ' y a gittikten s o m a b e n i de T a s v i r ' e y a z m a k t a n menettiler. E r z u r u m va­ li muavinliği verdiler. Paris'te Fazıl P a ş a seninle b e ­ raber gazeteye y a z m a k ü z e r e b e n i d e ister. D o ğ r u s u Z i y a B e y ' i d e s a v u ş m a ğ a teşvik ettim. Ö y l e değil m i , beyefendi? İşte geldik? M a r s i l y a ' d a n trenle 1284 ( 1 8 6 8 ) m u h a r r e m i n d e p e r ş e m b e sabahı Paris şeririne girdik. D o ğ r u c a M a l h e r b e b u l v a r ı n d a Fazıl P a ş a ' n m evine indik. H a b e r verdiler, çıktı, m e m n u n oldu: - B e n i m servetim size de kâfidir, a m a n çalışalım, artık ne olacaksa olsun, ebette bir şey y a p a l ı m . " O r a d a biraz dinlendiler. P a ş a kendilerini bir yer b u l u n m a k ü z e r e o vakit y a r d ı m ı ile Pepiniere soka­ ğ ı n d a o t u r a n Şinasi E f e n d i ' y e yolladı. Şinasi Efendi onlara aynı sokakta dört n u m a r a d a o d a l a r b u l d u .

45

Halkı uyandırıp aydınlatmak B u bir gazetecidir. G e r ç i hocalığı sırasında M u h ­ bir gazetesine şöyle bir iliştiğini söyler. Hatta, U l û m gazetesi bile bir ilmi ve siyasi tetkikler dergisine b e n ­ zer. Fakat Ali S u a v i ' n i n belirgin karakteri inkılapçı­ lık o l d u ğ u için, dersini de, vaazını da, bilgi ve yazı­ sını d a b u u ğ u r d a kullanmıştır. M a k s a d ı halkı u y a n ­ d ı r m a k v e aydınlatmak, devleti m a d d i m a n e v i b ü t ü n tesisleri ile y e n i d e n n i z a m l ı y a r a k kurmaktır. K ı r k ya­ şında ölen, ö m r ü n ü dolaşarak, saklanarak, k a ç a r a k , cemiyetler k u r a r a k ve ç o k defa k e n d i el y a z ı s ı n d a n k e n d i k o p y a ç ı k a r a r a k geçiren, eserlerinde h e m e n h e r şeyden, h e n d e s e d e n , e k o n o m i d e n , coğrafyadan, h e s a p , tarih, edebiyat, dil, din ve siyasi ilimlerden b a h s e d e n Ali S u a v i ' y i bir ihtisas a d a m ı ö r n e ğ i gibi gösteremeyiz. H a t t a yazılarının bir k ı s m ı n d a derin­ lik de b u l a m a y ı z . Eserlerinin sayısı y ü z y i r m i yediyi tutuyor. B ü y ü k bir kısmı basılmamıştır. Bir k ı s r m n m adı bile u n u t u l m u ş t u n B e n b ü t ü n b u dağınık yazılar­ da b a z e n ara sıra, b a z e n sık sık ç a k a n ışıklardan bir aydınlık t o p l a m a ğ a çalıştım. D u r m a k s ı z ı n , y o r u l m a k s ı z m v e y ı l m a k s ı z ı n ha­ kikat bildiği şeyleri ö ğ r e t m e k için çırpınıp durur. Pa­ r i s ' e sığman, a k ş a m a bir ö ğ ü n y e m e ğ i nasıl bulaca­ ğı b i l i n m e z bir T ü r k delikanlısının, b i r y a n d a n gaze46

tesi i t e u ğ r a ş a r a k , b i r y a n d a n k o s k o c a r e s i m l i b î r a n ­ siklopedi ç ı k a r m a ğ a k a l k ı ş m a s ı n d a k i cesaret, a n c a k i n a n m ı ş b i r inkılapçının a ş k ı n d a n v e ş e v k i n d e n b a ş ­ k a n e ile izah olunabilir? A n s i k l o p e d i n i n adı: " K a m u s - u l - u l û m vel-Maarif "tir. O, yalnız bir şey düşü­ nür. T ü r k i y e ' y e bir ansiklopedi lazım mıdır, değil m i ­ dir? Z o r l u k l a r ı m h e s a b a bile k a t m a z . B ö y l e bir teşeb­ b ü s ü b a ş a r a b i l m e k için iki engel vardır. Biri, paradır. K e n d i söylediğine g ö r e a n s i k l o p e d i y e y i r m i b i n r e ­ s i m lazım. H e r biri b e ş franga kazılsa, yalnız b u dört, b e ş y ü z b i n k u r u ş tutar. M a t b a a masrafı d a ayrı. Fa­ k a t o m a d d i z o r l u ğ u n çaresini b u l m u ş t u r : 32 sayfa­ lık U l û m gazetesinin 1 7 sayfasını K a m u s ' a a y ı r m a k ! ikinci engel, K a m u s ' a kaynaklık e d e c e k kitapları bul­ m a k t a idi. Ş i m d i m a d e m k i , Paris'tedir. B u engel d e kalmamıştır. K e n d i s i n e soracaklar: " - K a m u s ' u t a m a m l a m a k için u z u n yıllar ister. Ömrün yetecek m i d i r ? " - B e n b a ş l a m a ğ ı t a a h h ü t ettim, b i t i r m e ğ i taaahh ü t e t m e d i m , der. Fakat b ö y l e d ü ş ü n m e k t e n bile h e ­ m e n cayar: " - N i ç i n o l m a y a c a k m ı ş ? K a m u s ' u iki y ü z elli b i n satır h e s a p e d i y o r u m . B i n e r sayfadan on cilt. H e ­ n ü z 32, 33 y a ş ı n d a y ı m . B u g ü n e k a d a r ağrı sızı gör­ m e y e n bir S u a v i ' y e 2 6 yıl d a h a ö m ü r ç o k m u d u r ? Gazetecilik m e s l e ğ i ü z e r i n e düşünüşleri şunlar47

dır: " B i r gazete niçin satar? Şart hürriyet midir, p a r a mıdır, ü s l u p tatlılığı m ı d ı r ? Hayır! B e k a için şart, bir gazete bir fikir tarafı tutmalıdır. O vakit o fikrin taraf­ tarları da gazeteyi tutar. D ü ş s e kaldırırlar. L o n d r a ga­ zetecilerinin h e r biri bir fıkraya taraftar olduğu için ya­ şar. G ö r d ü ğ ü n ü , işittiğini derleyip toparlayıp, ecnebi­ lerden t e r c ü m e edip b e y a z kâğıtları karalayan İstan­ b u l gazeteleri ki maksatsızdırlar, payidar o l a m a z . " G a z e t e dilini, haikrn anlayışına i n d i r m e k için, eski inşanın ( c ü m l e k u r m a n ı n ) t a m tersine bir yol tutar. G a z e t e c i n i n vazifesi de e d e b i y a t marifetleri g ö s t e r m e k değil, halkı aydınlatmaktır. O vakitler bir efendi: - Bir M u h b i r ' i n yaptığı işe balon, d e m i ş . Ali Suavi M u h b i r ' i n y a n ı n d a H ü r r i y e t v e U l û m gibi yenilerinin ortaya çıktığını ö v ü n e r e k söyler ve: " H a l k y a k ı n d a haklarını a n l a y a c a k t ı r ! " der. Yazılarında padişah, vezirler ve paşalar için hür­ m e t sıfatlan k u l l a n m a z : " H a n i padişaha, malik-i-rikab-ül-ümem, vezire, vekil-i-mutlak, düstur-u-mük e r r e m , d e n i l e n h a n i r i c a l v e kibara, k e r a m e t buyur­ d u n u z , a z a d k a b u l e t m e z köleniz, c a n v e b a ş ı m ı z yo­ l u n u z a kurbandır, diyen gazeteler, h a n i ben-i asfar çı­ k a c a k İ s t a n b u l ' u alacak, a n ı n Ş a m , evveli Ş a m diye yazanlar? B u n l a r gittikçe azaldı. A z l a n d a M u h b i r , H ü r r i y e t v e U l û m gazeteleri kırdı v e k ı r m a k t a ! " 48

B u b a k ı m d a n t a m bir demokrattır. Birinci Abdülh a m i d ' e , r e s m i y a z ı l a r d a " b e n d e " " k u l " kelimeleri­ nin k u l l a m l m a s ı m y a s a k ettiği için r a h m e t okur: " B e n a n l a m a m k i çarşıda A p o s t o l ' u n y a p ı p sattığı ş a m d a n saraya alınırsa n e d e n şemadan-ı h ü m a y u n olur? Ya K u b b e a l t ı teşrifatı? S a ç a k ö p m e adeti? H a n i o gün­ kü paşalar, kibarlar cicilerini takınırlar, K u b b e a l t ı ' n d a kurbanlık k o y u n y a h u t süt d ö k m ü ş k e d i gibi u s l u u s ­ lu dururlar? "Ya b i r t a k ı m kirli, k o k m u ş , ayakları yalayan, o ayakların pis t o p r a k l a r ı n a y ü z ü n ü g ö z ü n ü bulayanla­ r a n e dersiniz? N a s ı l yüzlerinizi t ı r m a l a m a z , dilleri­ n i b u r m a z s ı n ı z ? Ö y l e ya, T ü r k ç e s i söylenince k a b u l e t m e m , diye inkâr ederler, fakat Arabi, Farisi kelime­ lerle k a d e m - i m ü b a r e k l e r i n i b ü s e t m e ğ e , hakipay-ialilerine r u m a l i d e o l m a ğ a ( m ü b a r e k a y a k l a r ı m ö p ­ meye, ayaklarının toprağına y ü z ü m ü sürmeye) geldim, diye i ğ r e n m e d e n h e r d e m söylerler." U l û m gazetesinin 9 7 7 ' n c i sayfasında bir yazısı var. S u l t a n A b d ü l a z i z P a r i s ' t e i k e n neşredilmiştir. B a ş t a B i z a n s ' m m ü b a l a ğ a l ı teşrifatından bahseder. B u n d a n seksen yıl ö n c e y e k a d a r F r a n s a v e İngilte­ re'de, o g ü n k ü İ s t a n b u l ' a y a l a n teşrifat o l d u ğ u n u söy­ ler. Ş i m d i de Ç i n fağfuru k e n d i n i b ü t ü n m e l i k l e r d e n b ü y ü k sayar. Ö y l e ki Avrupa devletlerinden elçi gel­ dikçe, Avrupa'daki k u l l a n k e n d i n e b o r ç l u o l d u k l a n

49

t a z i m ve t e k r i m i t a k d i m eylediler, diye hazzeder. Siy a m l ı l a r k e n d i dillerinde " a l t ı n " m a n a s ı n a g e l e n " d a l " kelimesini yapıştırmaksızın hükümdarlarma hiçbir şey söylemezler. M e s e l a " H ü k ü m d a n n altm a ğ z m d a n ç ı k a n altm s ö z " y a h u t " h ü k ü m d a r altm gö­ z ü n d e n a l t m b a k ı ş s a l d ı " derler: " H â l â b i z d e v e a c e m d e p a d i ş a h v e şaha ait h e r şeyi " m ü b a r e k " v e " h ü m a y u n " vasfı ile zikrederiz. Çeşm-i h ü m a y u n , de­ riz. B a z e n de hiç k i m s e n i n arayıp da b u l a m a d ı ğ ı sa­ adeti b u y e r d e kullanırız. Dar-üssaade, D e r s a a d e t de­ r i z " . O n a göre bu m a n a s ı z lakaplar ahlakı bozar. G ü l düre g ü l d ü r e bayıltacak tuhaflıklardan biri de şudur ki sultanın ağzından yazılan fermanlarda sultanın k e n d i k e n d i n i kibirle, a z a m e t l e vasfetmesidir. Yine k e n d i k e n d i n i k â h g ü n e ş e , k â h aya benzetmesidir.

50

B u g ü n k ü T ü r k ç e ' n i n hazırlayıcısı O sırada sultan Abdülaziz, p r e n s l e r ve bir hayli m a b e y i n a d a m ı Paris'te 'dır. Ali S u a v i ' n i n b u yazısı o n l a r a h o ş geldiniz yerini tutmuştur. " S u l t a n A b d ü ­ laziz h a z r e t i n e ş u n u işittiririz ki iki y ü z m i l y o n nüfu­ sun reisi İngiltere K r a l i ç e s i ' n i r e s m i g ü n l e r d e ziya­ rete g i d e n k a d m l a r o n u n elini öperler. E ğ e r k a d m asilzade ise kraliçe o n u n a l n ı n d a n ö p ü y o r . " Ü s l u b u , ister i s t e m e z z a m a n ı n ı n terimlerini v e İdişelerini k u l l a n m a k l a beraber, b i z i m b u g ü n k ü Türkç e m i z i n hazırlayıcısıdır. D e v r i n i n edebiyatçılarım ar­ tık o k u m u y o r u z . Fakat Ali S u a v i ' n i n edebiyatı her­ kese açıktır. Bu ü s l u p , fikirle k a n a t l a n d ı ğ ı vakit yük­ seklerde u ç m a ğ ı d a bilir. " Y a r a n fakih d i n y ı k a r " başlıklı yazısının başlangıcına bakınız. " Y a r a n fakihler (fıkıh b i l g i n l e r i ) din yıkarlar. H e m d e yıkılma­ m ı ş gibi nasayihte ( n a s i h a t l a r a ) d e v a m ederler. " Y a h u d i l e r e havraya t a h a s s u n ( k a p a n m a k ) e m ­ retti. Yahudilerde h i s n (kale) değil, çit bile k a l m a d ı . L a k i n h â l â sokaklarım tellerle bölerler. A c a i p , n e ka­ vi h ı s n imiş ki yıkılmadı. "Yahudilerin diğer milletlere t e ş e b b ü h ( k e n d i n i b e n z e t m e ğ e ö z e n m e k ) etmemeleri emreolundu. Her v e ç h e ile benzediler. N e kavi din imiş k i yıkılmadı. " A r z yuvarlak d e m e k bir vakit n a s a r a ( H ı r i s t i 51

y a n l a r ) d i n i n d e m ü r t e t l i k ( d i n d e n ç ı k m a ) idi. K o l o m b o s geldi, yuvarlağın altında oturanları gösterdi. G ö r ü p inananlara h â l â Hıristiyan deniyor. N e kavi din imiş ki yıkılmamış. " D ü n y a n ı n ö m r ü b i n y ı l d a n ibaret o l d u ğ u n u H ı ristiyanlara kilise h a b e r verdi. H a l b u k i b i n yıl ç o k t a n geçip, d ü n y a y e r i n d e n k ı m ı l d a m a d ı . N e kavi kilise i m i ş k i yıkılmadı, y a n i yalancı ç ı k m a d ı . " O n dört on beş kurun müddet (yüzyıldır) koca g ü n e ş şu k ü ç ü k arzın etrafmda seyretti. Havralar, ki­ liseler bu g ü n e ş i din ipi ile yeddiler ( s ü r ü k l e d i l e r ) . S o m a bir Galile çıktı, h a m a m l a r l a papazların ipini ko­ p a r ı p g ü n e ş i d u r d u r d u . A r z a h a r e k e t verdi. Havralar, kiliseler bu hareketi seyrettiler. Yine ldlisenin d i n ipi kopmadı. " D ü n y a n ı n altı g ü n d e yaratıldığını i n k â r a cesa­ ret edenleri Avrupa Hıristiyanları ateşe yakarlardı. Alimler geldi. H i l k a t i n ( y a r a d ı l ı ş ı n ) öyle altı g ü n l ü k iş o l m a y ı p edvar-ı adide ( b i r ç o k d e v i r l e r ) ile h u s u l b u l d u ğ u n u söyledi. N i h a y e t P a p a 1804'te ' g ü n ' k e ­ limesine ' d e v i r ' m a n a s ı v e r i l m e s i n e m ü s a a d e etti. " T e v r a t ' ı n m a n a s ı 'Allahaısmarladık' idi. A m m a y i n e kilise y ı k ı l m a d ı . " Ali Suavi bu y a z ı d a u y a n ı k b i r jnüslüman, fakat dar kafalı m e d r e s e a d a m l a r ı n ı n a m a n s ı z d ü ş m a n ı d n . " Şu m e m u r l a r ki, dizlerini titretmeği, b ü y ü ğ ü n e 52

tahassüs e t m e ğ i ( y a l t a k l a n m a y ı ) , yerlere k a p a n m a ­ yı örf zannederler, k a n u n a riayet fikri o n l a r a m ü y e s ­ ser değildir. Şunlar ki, p a d i ş a h l a u y u ş u p m e s n e t sa­ hibi olurlar, h e r h a d i s e y i p a m u k ipliği ile bağlarlar. İlim, hüner, servet, itibar ve diğer bir fazilet ile siv­ rilenin başını k ı r m a k l a geçinirler, b u n u da siyaset, t e d b i r v e d i p l o m a s i sayarlar, o n l a r d a k a l p v e k a n v e insaf ve i m a n kalmamıştır. N i c e eskiler vardır ki ye­ n i k a n l a aşılanmaları m ü m k ü n olur. Fakat saydığım ş u k u r u y a s ı k ö k l e r aşı tutar m ı ? " G e r ç i m e m l e k e t i y e n i l e m e k isteyenler çıkmıştır. Fakat ne yazık ki fikirleri birleştiren k i m s e ç ı k m a m ı ş ­ tır. Ali Suavi b u r a d a inkılapçı h a r e k e t i n bir lideri ol­ m a m a s ı n d a n şikayet eder. Sultan A z i z cülus ettiği ( t a h t a çıktığı) günler, yeni fikirlerin k a y n a ş m a za­ m a n ı idi: " E s k i e d e p , eski h ü k ü m e t , eski örf, eski p o ­ litika e s h a b m a ( u y g u l a y ı c ı l a r ı n a ) karşı koyucu, m u ­ halefet edici k i m s e l e r ç o ğ a l d ı k t a n b a ş k a fikirler o k a d a r g a l e y a n ettiki n e Ali P a ş a ' n m gadir v e tazyiki t e s k i n edebildi n e d e F u a t P a ş a gibi c e r b e z e d e n a d i r bir eski d i p l o m a t m p a r l a k işleri g ö z k a m a ş t ı r d ı . H a y f (Yazık), b u n c a seneler geçti, b u k a d a r nüfustan biri a d ı m ortaya atıp da Yeni O s m a n l ı l a r efkârını bir ara­ ya toplayamadı. İsminin duyulmasını istemediğim bir zata reislik teklif o l u n d u , d a h a o d e r e c e n i n sırası g e l m e d i diye r e d d e t t i . "

53

Osmanlı Avrupalıdır Ali Suavi " Ş a r k m e s e l e s i " tabirine bile kızar. O n a g ö r e bir Şark m e s e l e s i yoktur. İ n g i l t e r e ' n i n Şark davaları vardır. O s m a n l ı saltanatının da Şark davala­ r ı vardır; " B u saltanat siyaseten v e m a d d e t e n Avru­ palıdır. B u saltanat ' Ş a r k m e s e l e s i ' değildir. O n u n d a Şark meseleleri vardır." O sırada B o s n a - H e r s e k ' t e kargaşalık çıkmıştır. T ü r k i y e ' y e k a r ş ı iyi n i y e t b e s l e y e n l e r d e A l i Sua v i ' n i n fikrindedirler. " D e v l e t B o s n a - H e r s e k ' e o r d u yol 1 amali dır. H a k l a n yerine getirmeli ve mesulleri cezalandırmalıdır. Asıl politika budur. E ğ e r O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u b ü y ü k o l m a k istiyorsa, z e n g i n v e kuv­ vetli ve k e n d i k u d r e t i n d e n h a b e r d a r olmalıdır. K e n ­ d i k u v v e t i n e nihayet vermelidir. E ğ e r b ü t ü n ü d ü n y a B a b ı â l i ' y e h a s t a diyorsa, Babıâli b u n a i n a n m a ğ ı bı­ r a k a r a k hayatiyetini h i s s e t m e k v e h e l d m l e r i n e izin v e r m e k sırası gelmiştir." A l m a n y a - F r a n s a h a r b i n i n g e n ç ihtilalci ü z e r i n d e b ü y ü k tesir bıraktığını y a z ı l a r ı n d a n anlıyoruz: " Ü ç senedir gazeteler P r u s y a aleyhine y a z m a d ı k l a n m bı­ rakmadılar. İ m p a r a t o r N a p o l e o n ' u n e n b ü y ü k g ü n a ­ hı P r u s y a ' y a karşı s u s m a s ı idi. N i h a y e t h a r p ilan olu­ n u n c a M i l l e t M e c l i s i ' n d e ' H a r p ! H a r p ! ' diye bağrış­ m a k t a n b a ş k a m ü z a k e r e y e vakit yoktu. Gazetelerin54

de ' L a Guerre Fatale' (Ulusal Savaş) bahislerini o k u r d u m . Ş i m d i Prusyalı galebe edip N a p o l e o n ' u e sir a l m c a g ü y a m u h a r e b e d e n h i ç b i r F r a n s ı z ' ı n h a b e ­ r i y o k m u ş , hiçbir g a z e t e n i n m a l u m a t ı v e reyi o l m a ­ m ı ş gibi b ü t ü n k a b a h a t l e r N a p o l e o n ' a y ü k l e n d i , " B ü t ü n F r a n s a ç ö z ü l m ü ş t ü r : " N e r e d e vatan sev­ gisi? Y ü r ü m e ğ e kudreti olan h e r k e s kaçıyor. Fran­ sa'dan çıkıp da yaşayabilecek hiç k i m s e içeride kal­ m a d ı . Bir b i n b a ş ı ile bir a r a b a d a b e r a b e r b u l u n d u k . S e d a n vakasına dair k o n u ş u r k e n dedi ki, oradaki kuv­ v e t i m i z e göre ü ç aylık bir m u h a r e b e idi. P r u s y a t o p ­ ç u s u n a göre dört g ü n l ü k ! " Cesaretlerinin b o z u l m u ş o l d u ğ u n u , işi gevezeli­ ğe v u r d u k l a r ı m söyleyerek, h a l k efkârının p a r ç a l a n ­ m a s ı n a şöyle b i r misal verir: " P a r i s ' t e ' B e r l i n ' e gi­ d e l i m ' diye bağıraşarak t o p l a n a n gönüllü askerler or­ d u y a vardıkta ' P a r i s ' e d ö n e l i m ' diye ihtilal saldılar." P a r i s ' e P r u s y a askeri gideceği sırada, n e m a t b a a , ne kâğıt, ne p o s t a kalmıştır. Ali Suavi en son trenle P a r i s ' i b ı r a k ı p Trouville şehrine gelir. A c a b a sulh olur m u , diye b i r k a ç g ü n bekler. U z a y a c a ğ ı n ı anla­ yınca, d ö r t g ü n d ö r t g e c e d e L y o n şehrine varır. H o tel ' d E u r o p e ' d a o t u r u r ve Müşterilerini h a b e r s i z bı­ r a k m a m a k için taş t e z g a h m d a , " M u v a k k a t e n " isim­ li gazetesini neşreder. Lyon'da da a y m anarşiyi gör­ müştür. " P a r i s bayrağının rengi k ı r m ı z ı ise, b u r a d a 55

üç renkli asmışlar. A s k e r y a l n ı z bu işle uğraşıyor. Bi­ ri dese ki r e n k kavgasını ö n l e m e k için b u r a d a asker t u t m a k b o ş u n a değil m i d i r ? Geliniz, şu kavgayı son­ raya bırakınız, ö n c e P r u s y a ' y ı t o p r a k l a r ı n ı z d a n çıkar m ı z . " A*îi S u a v i ' y e göre h e m e n alacağı cevap şudur: "Vive L a r é p u b l i q u e " (Yaşasın C u m h u r i y e t ) G e n ç O s m a n l ı b ü t ü n b u n l a r ı T ü r k i y e h e s a b ı n a görür, o n a ders v e r m e k için yazar. ı

Ali Suavi, İstanbul'da m e d e n i y e t n a m ı n a sadece

Fransız sefahetini ö r n e k edinen, saraylar, k o n a k l a r ve israf i ç i n d e hayat süren, C e v d e t P a ş a ' n ı n E t a b e k a n i Saltanat dediği g a m s ı z l a r a ve gittikçe a h l a k t a n dü­ şen İ s t a n b u l h a l k ı n a sesini d u y a r m a k ister: " İ s t a n b u l bundan mütenebbih olmalıdır (aklını b a ş ı n a topla­ m a l ı d ı r ) . K a l d ı k i İstanbul Paris'den beter olmuştur. Ç ü n k ü Fransa'da sefahet, safahet diye var. İstanbul'da ise m e d e n i y e t diye var. E ğ e r İstanbul bu k a h b e y i de­ fetmezse, b i l m i ş o l u n u z ki, b i r m i l y o n nüfuslu İstan­ b u l ' u k o r k u t m a ğ a o n R u s k a z a ğ ı kâfi gelecektir. İ s ­ tanbul bir h a l e geldi ki tüfek d o l d u r m a s ı n ı b i l e n kal­ m a d ı . A t ı n ı n k o l a n ı m çektiği v e ç u b u ğ u n a kavı b a s ­ tığı gibi d ü ş m a n karşısına g ö ğ ü s v e r e n O s m a n l ı kal­ m a d ı . K a d ı n l a r tef a l m a k için feracelerini, erkekler rütbe, n i ş a n ve m e m u r i y e t gibi oyuncaklar için ırzla­ rını, n a m u s l a r ı n ı satar oldular." " D e v l e t i m i z için gerek R u s y a ' y a karşı k o y m a k , 56

g e r e k Düvel-i m u a z z a m a sırasında b u l u n m a k , g e r e k b e k a ü m i t e t m e k n e kâğıt ü z e r i n d e asker alayları y a p ­ m a k l a olur, ne de saray ö n ü n d e saksı gibi zırhlı ge­ m i l e r d i z m e k l e olurdu, a n c a k ıslahat ile o l u r d u . " A n ­ cak Yeni O s m a n l ı ' m n ıslahat dediği şey 'T^sraf ve se­ fahate k a p ı l m a k , işi b a ş m d a n t u t m a y ı p k u y r u ğ u n d a n t u t m a k v e binay-i-medeniyetin ( m e d e n i y e t b i n a s ı ­ n ı n ) t e m e l i n i b ı r a k ı p sakfmı n a k ş a ( t a v a n ı n ı süsle­ m e y e ) ö z e n m e k için vükelay-ı h a z i r a n ı n a n l a d ı ğ ı " şeyler değildir. D e l i Petro P a r i s ' e geldiği z a m a n S o r b o n n e Kilis e s i ' n i s e y r e t m e ğ e götürmüşler. R i c h e l i e u ' n ü n statü­ s ü n ü ( h e y k e l i n i ) k u c a k l a y ı p d e m i ş ki: " S a ğ olaydın R u s y a ' n ı n y a n s ı m sana verirdim, öbür y a n s ı n ı nasıl idare e d e c e ğ i m i ö ğ r e n m e k u ğ r u n d a ! "

57

İKİNCİ BÖLÜM

İnkılap ve hareket adamı Bu, o zamanlar yeni veya Genç Osmanlı denen, s o m a d a n , " G e n ç T ü r k " dediğiniz bir Jöntürk'tür. Ye­ n i O s m a n l ı , y a l m z z u l ü m v e istibdada karşı ayaklan­ m ı ş bir hürriyetçi değildir. T ü r k i y e ' n i n k o c a d ı ğ ı m v e T ü r k milletinin soysuzlaştığım iddia e d e n imparator­ luk m i r a s ç ı l a r ı n a karşı, o n u n k a l k ı n a c a ğ ı n a ve yaşa­ yacağına i n a n a n bir i m a n adamı, devleti ve milleti için m a d d i m a n e v i k a l k ı n m a v e y a ş a m a çarelerini düşü­ n e n , arayan ve zorlayan bir fikir, inkılap ve h a r e k e t adamıdır. Ali S u a v i ' y e göre, bir millet ki servet kaynakla­ rı k a p a n m ı ş değil, açılçıamıştır bile! K o c a m ı ş değil tazedir. " Ş u eksik g e d i k " b i r k a ç kifayetsiz n i z a m n a ­ me ile 1249 (1833) ve 1273 (1857) tarihleri arasın­ da, F r a n s a v e İ n g i l t e r e ' y e ihracat y ü z d e 635 artmış­ tır. " H e l e bir k e r e nizamet-i-kâf iye (yeterli k u r a l l a r ) ile ırz, m a l , c a n e m n i y e t e a l m s m , D i c l e , Fırat, T u n a v e N i l m e m l e k e t i olan T ü r k i y e n e g e n ç imiş görülür."

59

Fakat içeride bir Babıâli idaresi vardır ki, siyase­ ti " S i v r i l e n başı k o p a r ı p c ü m l e y i bir halet-i-cehl-üm e s k e n e t t e (bilgisizlik v e b e c e r i k s i z l i k d u r u m u n ­ d a ) d ü m d ü z etmektir." Ali Suavi, H e r o d o t ' u n m e ş ­ h u r hikâyesini nakleder: Bir h ü k ü m d a r ötekine haber­ c i yollamış. " - A c a b a n e y a p ı p d a b u k a d a r h u z u r için­ d e k a l ı y o r s u n u z ? " diye s o r m u ş . H ü k ü m d a r , gelen a d a m ı y a n m a alarak, a t m ı bir tarla içine s ü r m ü ş , bü­ t ü n sivrilen başları k o p a r t m ı ş . D ö n ü p b a k m ı ş . B i r d ü z e l t m e d a h a yaptırmış. B ü t ü n ekin s a p l a n aynı hi­ zayı b u l u n c a misafirine izin v e r m i ş : " H e r yeni bazı eskiyi m a h v e d e c e ğ i tabii o l d u ğ u n d a n Sultan M a h m u t vaktinde derebeylerin başlarım k o p a r m a k belki lazım geldi. Fakat bu tesviye p e r d a h ı öyle ilerledi ki, iş hat­ ta o k u m u ş l u k l a , istikamet ve faziletle şöhret b u l a n l a n e z m e ğ e v e itiraza m e y d a n v e r m e m e ğ e " k a d a r git­ ti: "Teşrifatçı K a m i l Bey, efendilerinden öğrendiği bir kaideyi y a n s ı F r a n s ı z c a y a n s ı T ü r k ç e olarak n e tu­ h a f ifade eder: " - L e t t r e m i ? K e s ! " Z i y a B e y bir m e c ­ liste b u n u n cevabım verir: "-Ayvaz m ı ? g e l s i n ! " H a l ­ kı devlet işlerinden h a b e r s i z b ı r a k m a k , Babıâli ida­ resinin kaidesidir. Ç ü n k ü h a b e r l i o l m a k , tetkik e t m e ­ ği gerektirir: " E t r a f i m g ö r m e m e s i için d e ğ i r m e n bey­ girinin gözlerini bağlarlar." R u z n a m e sahibi Churchill, F u a t P a ş a ile k o n u ş ­ t u ğ u sırada, Ali Paşa içeriye girer: " - S i z ne yapıyor60

s u n u z millet cehaletle idare o l u n u r " der. " B u idare b ö y l e d e v a m eder, gider m i ? B u millet k ö r kalır m ı ? B i r Suavi, b i r k a ç s e n e d e k a ç Suavi o l d u ? F u a t P a ş a d e r m i ş ki Suavi bir değil ki h a k k ı n d a n gelelim, h e r k ö ş e b a ş m d a n bir k a ç Suavi ç ı k ı y o r ? " G e n ç O s m a n l ı b u türlü t a n z i m a t ç ı d e m e k değil­ dir: "Yeni z a m a n y e n i k a n ister. Yeni c i h a n y e n i c a n ister. B i r devleti ihya edenler, h e p yeni canlarla ihya ettiler. P e y g a m b e r i m i z b u dini putperestliğe h e n ü z m e l e k e kesbetmiyen civanlarla ve yeni fikirlerle m e y ­ d a n a koydu. Sultan M a h m u t b u devleti yenilerle t e c ­ dit etti. Birinci Petro, devletini yeni bir t a k ı m l a kur­ du. Ş u var k i m a h k e m e y e gelenlere, b e n h a r e m e y n - i m u h t e r e m e y n ( K a d ı l ı k t a b i r a ş a m a ) payeliyim, h u ­ z u r u m d a divan d u r m a m a k h a d d i n midir, diye bağı­ rıp çağırdılar: O n l a r d a şeriat k a n ı k a l m a m ı ş t ı r . "

61

Din ve d ü n y a işleri B u bir inkılapçıdır. D i n işlerini d ü n y a işlerinden a y ı r m a k fikrini galiba ilk defa ortaya atmıştır. R e j i m davasını ele almıştır. T ü r k ç ü l ü ğ ü n ve T ü r k ç ü l ü ğ ü n prensiplerini koymuştur. Batıl itikatları k ı r m a k ve te­ fekkür ( d ü ş ü n c e ) hürriyetini k u r m a k içini akıl erdirebildiği k a d a r savaşıp durmuştur. B u işlerde yalnız Tanzimatçıları değil G e n ç O s m a n l ı l a r ı d a p e k geride b ı r a k a n ileri görüşleri vardır. " D e v l e t k a n u n l a r ı n d a şeriatın esas t u t u l m a s m ı isteyen m ü c a d e l e arkadaş­ larına hayli y u k a r d a n bakar. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n t , o n u n , t e o k r a s i y e k a r ş ı laisizmi, m u t l a k i y e t e k a r ş ı halkçılığı saltanata karşı cumhuriyetçiliği m ü d a f a a ettiğini yazar. P e k teferruata g i r m e k s i z i n " Y a r ı m fakih d i n yı­ k a r " m a k a l e s i n i n alt k ı s ı m l a r ı m g ö z d e n geçirelim. Ali Suavi, e d e b e , kaidelere dayanarak, arabi ibareler­ d e n h ü k i i m ç ı k a r m a n ı n siyaset v e i d a r e usullerini k u r ' a n d a , hadiste v e u l e m a sözlerinde a r a m a n ı n m a ­ nasızlığı ü s t ü n d e durur. Fıkıh ilminin en zayıf ilim ol­ d u ğ u h a k k ı n d a u z u n u z a d ı y a tenkidler y a p a r v e m i sallar verir. H a y d i ibadetler için b u n u k a b u l e d e l i m , der. Ya d ü n y a işleri? Ç ü n k ü siyaset ilminin k a y n a ğ ı coğrafya, iktisat ve ahlaktır. " E ğ e r a h k a m - ı dünyeviyeyi m u a m m a h a l l e d e r v e r ü m ü z a t istihraç e d e r 62

( D ü n y a y a a i t h ü k ü m l e r i b i l m e c e ç ö z e r v e gizli a n ­ l a m l a r ç ı k a r ı r ) gibi arabi ibarelerin sıyga v e edatla­ r ı m ü n a k a ş a s ı n d a n çıkara g e l m e s e y d i k " adamakıllı bir m e m l e k e t idaresi k u r m a ğ a muvaffak olurduk. FaIdhlerin dayandıkları nelerdir? K u r ' a n , hadis, i c m a ve k ı y a s ! O n l a r a göre K u r ' a n d a b i r k e l i m e , bir harf, bir edat yoktur k i y o r a y o r a o n d a n bir h ü k ü m v e y a bir h ü k m e işaret çıkaramayacaksınız. S o m a aynı u s u l ü p e y g a m b e r i n hadislerine, t a n ı n m ı ş v e inanılmış k i m ­ selerin sözlerine k a d a r tatbik ettiler. A m m a b u n l a r ü z e r i n e bir devlet idaresi k u r u l a m a z : " N i t e k i m h e r devlet fürsten, r a m d a n , filandan d e r m e ç a t m a topla­ dığı n i z a m l a r ve k a n u n l a r l a idare etti. İstanbul da b u ­ g ü n F r a n s ı z c a ' d a n t e r c ü m e ettiği k a n u n l a r l a i d a r e edip gider." Ş a r l a n akıl t e z g a h l a n b u o y u n c a k l a n çıkarırken, g a r p i l m e v e fenne k u v v e t verdi: " H a n g i taraf kârlı çıktı? H e l e şurasını biliriz ki mesafeleri i n d i r e n on­ lardır. Süveyş k a n a l m ı onlar açtılar, dünyayı 80 gün­ d e d o l a ş m a k i m k â n l a r ı m onlar buldular." A l i Suavi, K u r ' a n m s ö y l e d i ğ i n d e n n e anlaşılırsa o n d a n ileri g i d i l m e m e ğ i tavsiye eder. H a d i s l e r e ge­ lince, b u n l a r ı n p e y g a m b e r i n a ğ z ı n d a n ç ı k m ı ş oldu­ ğ u n u nasıl biliriz, diye sorar: " S a h i h " dediklerimizi t o p l a y a n k i t a p l a n y a z a n l a r dahi p e y g a m b e r i g ö r m e ­ mişlerdir: " B i r h a d i s e " s a h i h " d e m e k p e y g a m b e r i n 63

a ğ z ı n d a n çıktı, d e m e k değildir. Rivayet edenler itima­ da layıktır, d e m e k t i r . " S o n r a u y d u r m a hadislere dair fıkralar nakleder. B a ğ d a t ' d a ö l ü m ü n e h ü k m o l u n a n biri d e m i ş ki. "Vallahi b e n k i t a p l a n m z a 4 0 0 0 k a d a r h a d i s s o k t u m . N i c e helalleri h a r a m a , n i c e h a r a m l a r ı helale ç e v i r d i m . " B i r A b b a s i halife de " - Z ı n d ı k l a r ­ d a n biri d ö r t y ü z h a d i s u y d u r d u ğ u n u b e n i m y a n ı m ­ da itiraf etti. O hadisler şimdi k i t a p l a r d a d ı r " d e m i ş . K u r a n n e diyor? " M ü l k t e adalet ediniz, h a k k ı ye­ rine getiriniz, diyor. İşte b u k a d a r d ı r b u ! F ı k ı h ' t a k i ibadet b a h s i n i d ü n y a m u a m e l a t ı n d a n ayırıp b u n l a r ı ayrıca v e m ü s t a k i l olarak t e d v i n etmelidir ( d ü z e n l e ­ melidir)." O z a m a n l a r y a z ı m ı z ı L a t i n yazısı ile d e ğ i ş t i r m e k fikrinde olanlar da vardır. Ali Suavi, T ü r k ç e n i n okun­ ması ndaki g ü ç l ü ğ ü n b i r yazı ve i m l a değil, bir dil m e ­ selesi o l d u ğ u n u , yazıdaki y a b a n c ı kelimeleri b i l m e ­ d i ğ i m i z v e k o n u ş m a dilinde k u l l a n m a d ı ğ ı m ı z için o k u y a m a d ı ğ ı m ı z ı , n i t e k i m F r a n s ı z c a v e İngilizce'de b i n türlü i m l a z o r l u k l a n b u l u n d u ğ u n u ileri sürerek, b u fikri k a b u l e t m e z s e d e b u n u n d a dinle, şeriatle hiç­ bir ilgisi o l m a d ı ğ ı m söyler: " B i d ' a t , d i n d e , o l m a y a n birşey p e y d a e t m e k demektir. H a t (Yazı) gibi m e s e ­ leler u m u r - u - d ü n y e v i y e d e n d i r ( D ü n y a i ş l e r i n d e n ­ d i r ) . O n l a n ihtiyaca göre d e ğ i ş t i r m e k t e m u h t a r ı z " der. 64

Hilafetin a n l a m ı Hilafetin hiçbir dini esası o l m a d ı ğ ı n ı b i n delil getirerek ispat e d e n odur. Ali S u a v i ' y e göre " P e y ­ g a m b e r k e n d i n e bir vekil b ı r a k m a y a r a k ölmüştür. Bir reis b u l u n m a s ı n ı , c u m h u r i y e t u s u l ü n d e o l d u ğ u gibi, s e ç i m e bırakmıştır. G e r ç i o vakit E b u - B e k i r ' e H a l i ­ fe denmiştir. Fakat b u n u n sebebi, p e y g a m b e r hayat­ ta iken, b i r k a ç h i z m e t t e E b u - B e k i r ' i n kendisi tarafın­ d a n vekil bırakılmış olmasıdır. D a h a o vakitler k e n ­ disine Halife d e n m i ş t i k i k a y m a k a m yerindedir. B u h i z m e t l e r ise c i s m a n i h i z m e t l e r idi. H a l b u k i Ö m e r ' e Halife denmemiştir. Tehzib-il-üs ve diğer k i t a p l a r d a söylendiği ü z e r e , Ö m e r ' e " P e y g a m b e r i n halifesinin h a l i f e s i " denmiştir. B u n u n m a n a s ı , Ö m e r E b u - B e ­ k i r ' e halef o l m u ş t u r d a n ibarettir. N i t e k i m , Sultan Azi z ' e halife d e n d i ğ i z a m a n Sultan M e c i d ' e h a l e f ol­ muşturdan başka ne anlayabiliriz?" İ s l a m d a h ü k ü m e t r u h a n i değildir, eski adil dev­ let reislerine " E m i r - ü l - M ü ' m i n i n " gibi lakaplar h a l k tarafından takılmıştır. O h a l d e eğer " İ s t e n e r e k " se­ çilen reise, " İ s t e n e r e k " itaat e d i l m e k ve " İ s t e n e r e k " l a k a p v e r i l m e k u s u l idi ise, " C e s a r e t l e ve tereddüt­ süz h ü k m e d e r i z ki, halife, i m a m , padişah, hiçbiri-Peyg a m b e r i n k a y m a k a m ı , vekili değildir." C u m a günleri, b a y r a m l a r d a h a l k n e r e d e toplana65

çaktır? B u kalabalıklara k i m l e r n u t u k söyleyecek v e neler diyecektir? B ü t ü n b u n l a r ı h ü k ü m e t bilmelidir: 'İşte c u m a v e b a y r a m n a m a z l a r ı halife iznine bağlı­ dır, lafı b u n d a n çıkmadır." İ s l a m devletinde nasıl r u h a n i l i k yoksa, m u t l a k i yet de yoktur. Avrupa'da millet meclisleri ile idare o l u n a n h ü k ü m e t l e r d e nasıl h ü k ü m d a r m bazı imtiy az­ ları varsa, İ s l a m hül<ûmdarlarının da öyledir. Fakat İsl a m d a h ü k ü m d a r c e z a görür: " H a l n e d i r ? E n alim, e n sofu M ü s l ü m a n l a r ı n t e m i z elleri halife ve sultan k a n ­ larına bulaştı. Yetmiş iki halifenin ü ç t e biri katlolunmuştur. Gözleri oyulanlar, z i n d a n d a çürütülenler hay­ li var. O s m a n l ı sultanları d a h a bahtiyardırlar. Yalnız ikisi katlolunmuştur. Fakat h a l olunanlar ( t a h t t a n in­ d i r i l e n l e r ) , itaatten çıkılanlar a z m ı d ı r ? " Tabii b u c e z a l a n d ı r m a h a k k ı da, b i r ç o k defalar, k ö t ü y e kulla­ nılmıştır. Tekkeciliğin ve dervişliğin İ s l a m m e m l e k e t l e r i ­ ni m e d e n i y e t ç e , sanat, ticaret, iktisat ve i m a r c a geri bıraktığını söyler. Tekke ve zaviyeleri İslam alemi içi­ ne s o k m u ş olanın bir Hıristiyan olduğunu, ç ü n k ü der­ vişliğin aslı rahiplik olduğunu, şahitler göstererek, id­ dia eder. U l û m gazetesine r e s i m k o n m u ş o l m a s ı m İstan­ bul softaları dillerine dolamıştır. Gazetesinin 1282'nci sayfasında Ali Suavi b u n l a r a cevap verir: P e y g a m 66

b e r devrinde M e k k e ' d e p u t yapılırdı, r e s i m v e n a k ı ş yoktu. O n u n için y a s a k edilen heykeldir. B u d a in­ sanları p u t a t a p ı n m a k t a n k u r t a r m a k içindir. Artık b u h ü k m ü n d e yeri kalmamıştır. Ç ü n k ü M ü s l ü m a n l a r ı n y a p a c a k l a r ı h e y k e l e t a p ı n a c a k l a r ı k o r k u s u yoktur. N i c e halifeler, h ü k ü m d a r l a r v e vezirler r e s i m yaptır­ mışlardır. İ s l a m d a n i c e m e ş h u r r e s s a m l a r gelmiştir. H i c r e t i n ü ç ü n c ü a s ı m d a k i r e s s a m l a r l a övünebiliriz. E m e v i halife A b d ü l m e l i k K u d ü s ' t e yaptırdığı c a m i ­ n i n duvarlarım timsal-i-nebevi ( P e y g a m b e r i n r e s m i ) ile süslemiştir. B a ğ d a t ' t a M a n s u r k u b b e s i ü s t ü n d e mızraklı bir süvari heykeli vardı. B u n u y a p t ı r a n d a bir halifedir. S e m e r k a n d ' d a T i m u r l e n k b i r m ü z e y a p ­ tı. İ ç i n e r e s i m l e r v e heykeller k o y d u : " H i n d ' e v e Ta­ tara gitsek, h e r tarafında evliya, enbiya, u l e m a , m u ­ hik, vüzera, şuara ve âşık resimleri görürüz. A c e m i s tan'da, r e s i m d e n g e ç i l m e z . E n d ü l ü s alimleri, r e s i m ­ l i kitaplar yaptılar. B e n g e ç e n g ü n Paris M ü z e s i n d e ­ ki resimlere bakarken Timurlenk'in Semerkand'taki m ü z e s i n i d ü ş ü n d ü m . B i z d e T i m u r l e n k ' e ikinci ola­ b i l e c e k bir akıllı g e ç m e d i ğ i n d e n , Şark eserleri Avru­ p a m ü z e l e r i n e t a ş ı n m ı ş v e t a ş ı n m a k t a o l d u ğ u n u dü­ şünerek melul oldum ( H ü z ü n l e n d i m ) . " K u r a n ' ı n h e r milletin dilinde okunabileceği h a k ­ k ı n d a k i İ m a m - ı - A z a m fetvasını hatırlatan Suavi, hut­ b e l e r i n A r a p ç a o k u n m a s ı y l a alay eder. H e r tarafta 67

T ü r k ç e o k u n a n e z a n ı n 1950 politikacıları tarafından Arapçaya çevrildiğini görseydi, 19 ' u n c u asrın bu uya­ n ı k sarıklı milliyetçisi kimbilir nasıl isyan ederdi? B i r ç o k ileri görüşleri ve işlerini methettiği Sultan M a h m u d ' u n bazı batıl itikatlardan k u r t u l m a m ı ş ol­ m a s ı n ı başlıca kusurları a r a s m d a sayar. Mısırlı M e h ­ m e t A l i ' y e karşı bizzat m u h a r e b e y e g i t m e k için ha­ reket etmiş. B o ğ a z ' m A s y a y a k a s ı n a g e ç e r k e n belin­ deki İkinci S ü l e y m a n ' ı n kılıcı k a z a r a suya d ü ş m ü ş . B u n d a n " t e t a y y ü r " e d e r e k ( u ğ u r s u z s a y a r a k ) geri dönmüş.

68

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Türklüğün öncüleri

B u , bir T ü r k ç ü v e galiba ilk T ü r k ç ü d ü r . M e ş r u ­ tiyet yıllarında " T ü r k Y u r d u " v e y a "Yeni M e c m u a " o d a l a r ı n d a b u l u ş a n Z i y a G ö k a l p ve A k ç u r o ğ l u Yu­ s u f ' l a ve arkadaşları ile g ö r ü ş e n gençlerin dilinden Şipka k a h r a m a n ı S ü l e y m a n P a ş a ' n m , Bursalı Tahir B e y ' i n v e N e c i p A s ı m ' ı n a d l a n d ü ş m e z d i . Gittikçe yayılan v e k ö k l e ş e n T ü r k ç ü l ü k h a r e k e t i n i n O s m a n l ı alemindeki müjdeleri b ö y l e birkaç kişi idi. Ç ü n k ü Sü­ l e y m a n Paşa, ilk defa, k e n d i tarihinde d ü n y a Türklü­ ğ ü n e bir fasıl ayırmış ve o n u n bir fatihler ırkı oldu­ ğ u n u yazmıştır. Ç ü n k ü Bursalı Tahir Bey, T ü r k l e r i n ilim ve fenne h i z m e t l e r i n d e n b a h s e d e r bir kitap yaz­ mıştır. (4)

(4)"Ali Suavi'nin adını zikretmek artık yasak olmadığı zaman, Bursalı Tahir Bey, Türkçülük tetkiklerinde "Ali Suavi'ye minnet­ tar ve onun medyun-ı-şükranı" olduğunu yazar. 69

B i z d e n öncekiler O s m a n l ı veya Müslümandırlar. Türklüğü kimse üstüne kondurmaz. Frenklerin ve onlara u y a n O s m a n l ı alafrangalarının edebiyatı h e ­ p i m i z i n r u h u n d a o n u l m a z bir aşağılık d u y g u s u yarat­ mıştır. Yavaş yavaş k e n d i m i z i b u l m a k istiyorduk. Edebiyat-ı-Cedide r o m a n c ı l a r ı n d a n birinin hikâye­ sinde " T ü r k " kelimesini g ö r ü n c e adeta sevinirdik. Bir O s m a n l ı efendisinin y a z ı s m d a ırkımızın adı geç­ m e s i n d e n şeref duyardık. B u aşağılık d u y g u s u M u s ­ tafa K e m a l ' i n tarih ve dil ü z e r i n e çalıştığı günlere ka­ dar sürdü. H a t t a M u s a t f a K e m a l ' i n tarih ve dil ü z e ­ r i n d e k i çalışmaları b u gururlu a d a m ı n , nasıl Ş a r k ' t a h a n e d a n k u r a n l a r bilginleri toplayıp kendilerine bir asillik k ü t ü ğ ü icat ettirirlerse, k e n d i ırkına bir üstün­ lük y a r a t m a k için z o r l a m a l a r gibi gösterilmek isten­ miştir. B e n A t a t ü r k ' ü n , ifrada ( a ş ı r ı l ı ğ a ) kapılsa bi­ le, yaptığı işe inandığını y a k ı n d a n bilirim. O bilakis, nasıl A n a d o l u T ü r k l ü ğ ü n ü k ö l e o l m a k t a n k u r t a r m ı ş sa, T ü r k ırkını frenk tarihçilerinin ve edebiyatçıları­ nın k ö t ü l e m e s i n d e n v e k ü ç ü l t m e s i n d e n v e n e ilim, n e edebiyat dili o l m a k için hiçbir değeri o l m a d ı ğ ı söy­ lenen T ü r k dilini A r a p ç a v e Farsça y a m a k l ı ğ ı n d a n k u r t a r m a k için uğraştı, d u r d u v e b u r ü y a içinde göz­ lerini y u m d u . Z o r l a m a l a r yaptığı da d o ğ r u d u r : N a s ı l k i h e r k e s i n a k i m i şaşırtan e n b ü y ü k zorlamayı, b u m e m l e k e t i v e b u milleti Birinci D ü n y a H a r b i ' n i ka70

z a n a n , zafer sancağını ellerinde tutan, k a r a d a , d e n i z ­ de ve g ö k t e d ü n y a y a h ü k m e d e n devletlerin istilası al­ tında istiklaline k a v u ş t u r m a k için yapmıştır. K e n d i n i aşağılık d u y g u s u n d a n belki de ilk kur­ taran, tarihe ve i l m e sarılarak, v a t a n d a ş l a r ı m T ü r k ır­ k ı n ı n ve dilinin ü s t ü n l ü ğ ü n e i n a n d ı r m a k için çırpı­ n a n inkılapçı, Ali Suavi'dir. Ali S u a v i ' n i n Paris'te b u l u n u ş u , m e ş h u r G o b i n a u d ' u n fikirleri ortalığa yayıldığı v e revaç b u l d u ğ u devre rasgelir. G o b i n a u d eserini b u n d a n on beş yıl ka­ dar ö n c e yazmıştı. U l û m g a z e t e s i n d e T ü r k l e r i n sadece asker ve fa­ tih bir ırk o l m a y ı p , d ü n y a m e d e n i y e t i n e k u r u c u l u k h i z m e t i g ö r e n b ü y ü k b i r ırk o l d u ğ u n a dair y a z ı l a n vardır. Yazmış o l d u ğ u U m u m i T ü r k Tarihi basılma­ d a n kaybolmuştur. Suavi, Avrupa'da bir ırk m e s e l e s i çıktığını ve bir k a v m i n kabiliyet ve istidadını anla­ m a k için h a n g i ırktan o l d u ğ u s o r u l d u ğ u n u söyleye­ r e k v e türlü adlar taşıyan b i r ç o k k a v i m l e r i n T ü r k as­ lından o l d u ğ u n u izah e d e r e k der ki: " T ü r k l e r sonral a n F a r s ' a , A n a d o l u ' y a v e R u m e l i ' y e yayıldılar. M ı ­ s ı r ' a indiler. Fethettikleri yerlerde n i c e h a n e d a n l a r bıraktılar. Gazneviler, Selçuklar ve O s m a n l ı l a r b u n ­ lardandır." T ü r k l e r i l i m d e birincidirler. Bir İngiliz aliminin s ö z ü n ü zikreder: " D ü n y a y a ilimleri, sanayi v e m e d e n i y e t i ö ğ r e t e n kavim, Türktür." H a y v a n eh71

Üleştirmeyi, kanallar açmayı, m a d e n işletmeyi, tari­ hi ve edebiyatı yayanların T ü r k l e r o l d u ğ u k o l a y c a is­ p a t edebileceğini ilave eder. İslamlıktan s o m a T ü r k ü l k e l e r i n d e yetişen alimlerin h e s a b ı yoktur: Farabi, İbni Sina, B u h a r i , M a t u r i d i , M e r g i n a n i , Cevheri, G a ­ zali, Tusi, Z i m a h ş e r i , Teftazani, h e p Türktürler. Kü­ t ü p h a n e l e r T ü r k yurtlarında yetişen bilginlerin eser­ leri ile doludur. Zikrettiği şahitlere göre, T ü r k l e r i n o t u r d u ğ u ü l k e ortaklaşa bir ev gibidir. H e r k e s başka­ sının evine k e n d i evi gibi iner. Biri bir evin k a p ı ş ı m açık b u l m u ş . K a p a n m a m a s ı için d e k a n a t l a n m ı h l ı (çivili) imiş. S o r m u ş : " - Y ü z y ı l d a n beri evin kapısı misafire a ç ı k t ı r " demişler. Yine b u şahide göre " T ü r k l e r ilim yapar­ lar, marifet yaparlar, yol yapar, m i s a f i r h a n e k u r a r ve m e d r e s e yaparlar." H a r z e m v e H o r a s a n alimlerinin fürs ( İ r a n l ı ) olmadıklarını hatıra getirir. Bazılarının aileleri T ü r k o l m a s a d a T ü r k h ü k ü m e t l e r i n i n teşviki ile ve o n l a r ı n idaresi a l t m d a yetişmişlerdir. C e b r i n ( M a t e m a t i ğ i n ) altı m e s e l e s i n i y i r m i y e çıkaran T ü r k bilginleridir. İlk medreseleri T ü r k l e r açmıştır. Ali Suavi b u g ü n k ü Arapçayı dahi Araplara m a l etmez. Ken­ disi sorar: A c a b a İ s l a m d a ilim lisanı n i ç i n A r a p ç a idi? Yine k e n d i cevap verir: Fakat b u A r a p ç a , A r a b ı n m ı d ı r ? K u r a n dili gitgide k a y b o l m a y a y ü z t u t m u ş k e n fürs v e T ü r k ü s t a d l a n b u lisanın şartını, n a h v i n i v e 72

lügatini yaptılar. O n u öyle bir dil h a l i n e getirdiler ki, d ö r d ü n c ü v e b e ş i n c i asırlarda ilim v e sanat a d a m l a r ı için o n u ö ğ r e n m e k t e n b a ş k a çare y o k idi. A r a p ç a , ön­ ce A r a p dili idi: S o n r a İ s l a m dili olmuştur. A r a p l a r d a h i b u dili ö ğ r e n m e k için Irak, İran, Maveray-ünn e h ı r v e E n d ü l ü s şehirlerine geldiler: " E n d ü l ü s alim­ leri, A r a p değildi. A r a p t a n ' H â k i m ' çıkmıştır. A l i m y o k gibidir. B a b a l a r ı m ı z A r a p ç a y a bir y a b a n c ı dil di­ ye bakmadılar. A r a p ç a y ı İ s l a m milletleri için ilim di­ li y a p m a k t a sır, ne K u r a n , ne d i n m e s e l e s i o l m a y ı p b ü s b ü t ü n b a ş k a meseledir. M e r a k e ş ' t e n P e k i n ' e ka­ dar hutbeleri aynı dilde okutup, ırk farklarına r a ğ m e n , M ü s l ü m a n milletler a r a s m d a bir v a h d e t ( b i r l i k ) y a p ­ maktı." Suavi O s m a n l ı l a r d a n m i s a l verir: H a r p t e n nefes alır a l m a z i l m e koyulmuşlardır. O k u t m a v e ö ğ r e t m e parasızdır. Ş e m s e d d i n v e K a d ı z a d e heyette ( A s t r o ­ n o m i ) v e riyaziyade ( A r i t m e t i k ) eşsiz idiler. Sultan M a h m u d z a m a m n d a İ s t a n b u l ' a g e l e n Paris'te Şark C e m i y e t i a z a s ı n d a n bir İngiliz, O s m a n l ı alimlerinin b i r ç o k şubelerde v e e k o n o m i politikte h e r k e s e ü s t ü n olduklarını yazar. H e s a p O s m a n l ı l a r d a ç o k ileri idi. Ali S u a v i ' n i n şahit gösterdiği bir frenk alimi " H e s a p kaidelerinin T ü r k ç e d e n t e r c ü m e o l u n m a s ı n ı " tavsi­ ye etmiştir. Felsefeden b a h s o l u n s a , k i m s e O s m a n l ı ­ larla ç ı k ı ş a m a z . O s m a n l ı l a r k i t a p y a k m a m ı ş l a r d ı r . 73

K i m s e kitap y a z m a k t a n m e n e d i l m e m i ş t i r . A n c a k ce­ vaplar v e reddiyeler ( b i r g ö r ü ş ü ç ü r ü t m e k i ç i n y a ­ z ı l a n l a r ) yazılmıştır. A r a p ç a y a z a n T ü r k l e r i n b u di­ li A r a p l a r d a n iyi y a z d ı ğ ı m bizzat kendileri itiraf ed­ er. T ü r k l e r A r a p ç a ve Farsça ile k a n m a y a r a k , Yunan, Latin, A l m a n v e Fransız dillerinden v e b a ş k a l a r ı n d a n t e r c ü m e l e r yaptılar. Fatih M e h m e t P l u t a r c ' ı T ü r k ç e ye çevirtmiştir. Suavi, d a h a bir yığın t e r c ü m e d e n bah­ seder. B i r ç o k T ü r k alimlerinin de eserleri frenkçeye n a k l o l u n d u ğ u n u söyler. İstanbul'da 3 0 0 c a m i ders ö ğ r e t m e y e açıktı der. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n d , Ali S u a v i ' n i n T ü r k ç ü ­ l ü k davasım, şöyle h u l a s a e t m i ş : 1- T ü r k ırkı, askeri, m e d e n i , siyasi rolleri b a t a n ı n d a n b ü t ü n ırklardan üs­ t ü n ve eski bir ırktır. 2- T ü r k dili, d ü n y a n m en z e n ­ gin v e m ü k e m m e l dilidir. 3 - T ü r k l e r d ü n y a M l t ü r ü ü z e r i n d e b ü y ü k roller o y n a d ı k t a n başka, İ s l a m kül­ t ü r ü n e dahi e n b ü y ü k h i z m e t i onlar yapmıştır. B u iddiaları tarih v e ilim a d a m l a r ı n ı n tartışma­ larına bırakıyoruz. Fakat şurası var ki T ü r k l ü k guru­ r u n u b u k a d a r d e r i n d e n d u y a n , frenk tenkitçileri kar­ şısına dar İslamlık-Hıristiyanlık çerçevesini kırarak, ırkının İ s l a m d a n ö n c e v e s o m a k i m e d e n i y e t v e k ü l ­ tür davası ile ç ı k a n ilk inkılapçımız şüphesiz Ali Su­ avi 'dır.

74

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

U l u s a l l a ş m a m n esasları Bu, bir Türkçeci ve ilk Türkçecidir. Yazı dilini ko­ n u ş m a diline y a k l a ş t ı r m a k v e imlayı sadeleştirmek için M u h b i r gazetesinde nasıl çalıştığını yazmıştık. Fakat Ali S u a v i ' n i n dilciliği gazeteyi h a l k a d a h a k o ­ lay o k u t m a k ve o n u n l a d a h a iyi a n l a ş m a k gibi dar bir çerçeve içinde k a l m a z . G e n ç k a l e m l e r v e Z i y a G ö k a l p ' t e n beri gelişip g i d e n m i l l i l e ş m e n i n ( U l u s a l l a ş m a ) k a b a taslak d a olsa, h e m e n h e m e n b ü t ü n esasla­ rını o koyar. H a t t a terimler ve ilim dili b a h s i n d e Z i ­ ya G ö k a l p ' ı hayli geride bıraktığı olmuştur. Ş ü p h e s i z b ö y l e bir davanın, T ü r k dilinin kuvve­ tine, zenginliğine ve yeterliğine i n a n m a k gibi s a ğ l a m bir t e m e l i olmalıdır. Ali Suavi T ü r k diline ait Şark ve G a r p kaynaklarında n e yazılmışsa h e m e n h e m e n oku­ muştur. O n a göre T ü r k ç e n i n , b i r ç o k b a k ı m d a n , b a ş ­ k a dillerden ü s t ü n o l d u ğ u i d d i a s m a şaşılmamalıdır. B u ü s t ü n l ü ğ ü yalnız Farsça v e T ü r k ç e dillerini birbi­ ri ile kıyaslayarak T ü r k ç e y i tercih e d e n " a l i a r n e ve 75

edib ve şairimiz v e z i r " M i r ' Ali Şirnevayi değildir. T ü r k g r a m e r i n e dair İngilizce bir eser y a z a n A r t h u r L u m i e y D a v i d " s e v i ş t i r m e m e k " gibi T ü r k ç e sekiz harfli (eski i m l a d a öyle idi) bir k e l i m e n i n İngilizced e a n c a k o n k e l i m e ile karşılanabileceğini yazar. H e ­ le " s e v i ş t i r m e m e k " kelimesinin karşılığı elli bir harf­ l i o n iki kelimedir. A m e r i k a l i s a n c ı l a r m d a n biri 1866'da T ü r k ç e n i n " P e k tatlı, p e k m a n a l ı ahenkli v e söylenişi k o l a y " bir dil o l d u ğ u n u söylemiştir. 4 R a h m e t l i Ş e m s e d d i n S a m i gibi o n a g ö r e d e " O s ­ m a n l ı c a " adlı bir dil yoktur. " O s m a n l ı " bir siyasi " u n v a n " d a n ibarettir. Gerçi T ü r k ç e y e A r a p ç a ve Farsç a d a n b i r ç o k k e l i m e l e r girmiştir. R u m c a v e İtalyanc a d a n d a öyle " F r a n s ı z c a d a n karışanlar d a y ü z ü geç­ t i . " Fakat b u n d a n ne çıkar? Ali Suavi özleştirmeci de­ ğildir. H a t t a y a b a n c ı dillerden g i r m e k e l i m e l e r i n bir dili zenginleştirdiğini söyler. Ç ü n k ü y a b a n c ı k e l i m e ile b e r a b e r " L ü g a t m a n a s ı n ı n a l t m d a g i z l e n e n fikir­ ler dahi g i r e r e k " dilin a n l a t m a kuvveti genişler. Ali Suavi A r a p ç a y ı m i s a l gösterir: İçine b u n c a y a b a n c ı lügat k a r ı ş m a k l a b e r a b e r y i n e Arapçadır. Süyütî Ku­ ran'daki H a b e ş , A c e m , Hint, Türk, Z e n c i , N a b ı t , İb­ rani v e R u m dillerinden g e ç e n kelimeleri sayıp d ö ­ ker. K u r a n ' d a h e m m u a r r e b h e m dahil, y a n i h e m A r a p l a ş a n h e m d e A r a p l a ş m a y a n cinsten y a b a n c ı ke­ limeler vardır. " A r a b i - y i - m ü b i n " d e m e k , A r a b m an76

layacağı dil demektir. K u r a n dili budur. H e r lisan da böyledir. F r a n s ı z c a ve İngilizce, Yunan, Latin, Cer­ m e n , A r a p , A c e m , T ü r k dillerinden aldıkları k e l i m e ­ lerle g e n i ş l e m i ş değil midir: " A r a p ç a y ı m i s a l aldığı­ m ı z ı n sebebi o n u n saf sayılmasındandır. İspanyol v e P o r t e k i z dilleri A r a p ç a d a n k e l i m e l e r aldılar, fakat onları A r a p l a r da b a ş k a dillerden aldılar. T ü r k ç e y e de bey, tuğ, su, y a ğ ve y a z gibi k e l i m e l e r Ç i n ç e d e n gir­ miştir." Ali Suavi, asıl m e s e l e n i n y a b a n c ı kelimeleri b e ­ n i m s e m e k t e ve millileştirmekte o l d u ğ u n u ileri süre­ r e k T ü r k ç e n i n k e n d i ekleri ile tasrifleri ( ç e k i m l e r i ) ile b u n u sağlayabilecek zenginlikte ve kuvvette ol­ d u ğ u n u izah eder. T ü r k ç e d e " d a h i l " y a n i girdiği gi­ b i k a l a n k e l i m e o l a m a z . B i z A r a p l a r d a n kitap v e al­ im kelimelerini alırız. Fakat onları c e m e t t i ğ i m i z d e ( ç o ğ u l l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z d a ) " k ü t ü p v e u l e m a " değil, " k i ­ taplar v e a l i m l e r " deriz. 1908 M e ş r u t i y e t i ' n d e n son­ ra Selanik'te çıkan " G e n ç K a l e m l e r " dergisinin T ü r k ç e l e ş t i r m e p r e n s i b i d e b u değil m i idi: " B i r dil b a ş k a dilden k e l i m e alabilir, k a i d e a l a m a z ! " Terim davasım b u g ü n d a h i katî bir formüle b a ğ ­ lamış değiliz. Ali S u a v i ' n i n de o vakit bir ç ı r p ı d a bu davayı h a l l e t m i ş o l d u ğ u s ö y l e n e m e z . Z i y a G ö k a l p A r a p ç a y ı ilim dili k a y n a ğ ı o l a r a k t u t m a k , yalnız tas­ r i f l e r d e m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r T ü r k ç e l e ş t i r m e fik-

77

r i n d e idi. M e s e l a realite karşılığı " ş e ' n i y e t " d e m i ş , fakat bir y a n d a n " ş e ' n i " , bir y a n d a n d a " ş e ' n i y e t ç i l i k " şekillerini almıştır. " M e f k u r e " kelimesini u y d u ­ r a n d a odur. Ç ü n k ü b u bir u y d u r m a kelimedir. Ab­ dullah C e v d e t terimleri G r e k - L a t i n k a y n a ğ m d a n al­ m a k taraflısı o l m a k l a beraber, o da, Z i y a G ö k a l p ' m tersine, tasriflerde A j a p ç a y ı m t t u : " P s i k o l o j i " y i " P s i k o l o ç y a " şekline s o k m a s ı n ı n sebebi " P s i k o l a ç y a i " d i y e b i l m e k içindir. Ali Suavi terimleri ikiye ayırır: H e r milletin k e n d i dilindeki kelimelerle ifade etmiş o l d u ğ u n u b i z d e alıştığımız kelimelerle ifade e t m e ­ liyiz. M e s e l a Fransızların " C h e m i n d e F e r " , İngiliz­ lerin " R a i l w a y " d e d i ğ i n e b i z d e " d e m i r y o l u " deriz. Fakat bir terim, ki Avrupa ilim dilleri, n e r e d e n geldi­ ğine b a k m a k s ı z ı n , kullanmaktadır, b i z d e o n u değiş­ tirmeyiz. N e " o k s i j e n " i n , n e d e " f o t o ğ r a f " m T ü r k çesini a r a m a y a l ü z u m vardrr. Bu türlü terimler Yunan­ ca, Fransrzca v e y a İngilizce o l m a k t a n çıkmıştır, ilim diline m a l olmuştur. B i z b u y o l u bırakıp d a "asl-ülh a m r z " v e y a " ü m m - ü l - h a m ı z " y a h u t "havay-ı-hayat i " gibi terimler araştırarak abesle u ğ r a ş m a m a l ı y ı z . B u r a d a Ali S u a v i ' n i n ışıklarından biri d a h a çakar: " K e ş k e b ü t ü n milletler aynı lisanı k o n u ş s a y d ı , diye düşünülürken, velev b i n kelimecikle anlayrş birliği te­ m i n e t m e k yerine hiçbir dilin y a p m a d ı ğ ı m " n e d e n y a p m a l ı y ı z ? İsmail H a m i D a n i ş m e n d diyor ki: " Z a -

78

ten T ü r k dili ile Hind-Avrupa dilleri arasında ilk eti­ m o l o j i k m u k a y e s e y i y a p m ı ş o l m a k şerefi Ali Şu­ ayı'ye aittir. G a r b m i l m i ıstılahlarım ( t e r i m l e r i n i ) a y n e n k a b u l e t m e k teklifinde belki d e b u ç o k m a h ­ dut, fakat ç o k m ü h i m m u k a y e s e n i n tesiri olmuştur." Ali Suavi, T ü r k ç e y e din dili şerefini de v e r m e k - , t e A t a t ü r k ' t e n h e m e n h e m e n y e t m i ş yıl ö n c e gelir. Bizde n a m a z sürelerinin Türkçeleri dururken ve T ü r k ç e tefsirler varken " Medreseler hâlâ n e d e n Arap­ ça tefsir o k u t m a l ı ? " diye sorar. Tefsir T ü r k ç e l e r i n i n yanlış veya güzel o l m a d ı ğ ı m iddia e t m e n i n cehalet­ t e n ileri geldiğini söyler: " T ü r k ç e tefsirler, A r a p ç a olanlar k a d a r g ü z e l d i r " der. Yukarda söylediğimiz gi­ bi, T ü r k l e r A r a p ç a y a d i n dili diye sarılmış değildir­ ler. Z a t i K u r a n ' m A r a p ç a o l m a s ı İslamlara cebredil­ miş (zorlanmış) midir? îmam-ı-Azam Arap olma­ y a n l a r ı n - K u r a n ' ı t e r c ü m e e t m e l e r i n e cevaz v e r m i ş ­ tir. H a l b u k i aym i m a m ı n m e z h e b i n i g ü d e n alimler, bu fetvayı t u t m a m a k l a kalmamışlar, n i c e müftüler A r a p ç a d a n b a ş k a dilin k o n u ş u l m a s ı n ı bile y a s a k ettiler, h a t t a i m a m - ı - a z a m ' ı n s o m a d a n b u fikirden caydığı­ na dair bir fetva bile uydurdular. A l i Suavi, h e l e h u t b e l e r i n h e m e n T ü r k ç e okutul­ m a s ı n ı ister. " Z a m a n e h u t b e s i " yazısı, b u g ü n k ü A r a p ç a ezancılar gibi, devrin geri kafasına karşı acı bir hicviyedir. S a h a b e d e n biri gelse de, Ayasofya Ca79

m i i ' n d e k i h u t b e y i dinlese a c a b a ne der? diye sorar. O sabahki hutbeyi, dinleyenlerin anlayacakları dilde nasihat, tebliğ, e m i r ve n e h i y vasıtası sayar, gerekti­ ğ i n d e h u t b e n i n h a r p tedbirlerini a n l a t m a k v e h a r p i lan e t m e k gibi işlere y a r a d ı ğ m ı bilir. " B i z i m h u r u ç ( k a h r a m a n l a r ) , binişti, b u r ç sarık­ lı, sırmalı cicili bicili hatip efendinin o süslü m i n b e r e çıkıp, Türklerin anlamadıkları dilde araban veya ace­ maşiran m a k a m ı n d a tutturup elhamdübillah (yük sek­ sen elif miktarı), e l h a m d ü lillahillezi (yetmiş elif mik­ tarı) metleri b o ğ a z b o ğ u m l a r ı n a taksim ederek n a ğ m e ­ ler çevirdiğini görse, bu m i n b e r e çıktın, bağırdın, ça­ ğırdın, m u r a d ı n ne idi, diye sorsa..." Hatibin cevabı şu: " N e cahil a'rabisin, b e n i bağırdı, çağırdı sanıyorsun. B e n arabandan girdim, a c e m e atladım, a c e m d e n İsfa­ h a n ' a geçtim." Sahabe der ki: " B e n d e B e d i r gazasın­ d a b u l u n d u m . Ş a m fethinde hazırdım. B u ö v ü n m e l e ­ r i şimdi bırakalım. Sen m i n b e r d e n e d e d i n ? " " - H u t b e m e r h u m b ü y ü k i m a m efendinindir. B e n o n u h u t b e m e c m u a s ı n d a n ezberledim. O n d a n cahiller n e a n l a r ? " " - B e n sana m a n a sordum. S e n teganni ederken kalbe n e m a n a d ü ş e r ? " " - B e n sana araban'dan, İsfahan'a ge­ zindim, d e d i m . S e n b u n u seyahat sandın. Şimdi de manasından sual edersin. B e n h u t b e okurken p a r m a k ­ larımla d ü m t e k v u r m a y ı bırakıp d a n e d ü ş ü n e c e ğ i m ? S o m a m a k a m ı kaybedip rezil m i o l a c a ğ ı m ? " 80

T ü r k sanatkârı I t r i ' n i n bestelediği ezanın, k i n a ­ m a z v a k t i g e l d i ğ i n i h a l k a b i l d i r m e k t e n ibarettir, T ü r k ç e o k u n m a s m a karşı b u g ü n isyan edenler kadar, bir te'vil y o l u b u l m a k için, A r a p ç a y a d i n dili diyen­ ler Ali Suavi'den bir asrın dörtte ü ç ü k a d a r ileri de m i , y o k s a o n d a n d a h i ç o l m a z s a bir asır geride m i ­ dirler? A m m a o , u ğ r u n d a b a ş m ı d a vereceği fikirlerinin a d a m ı idi. İ h M a p l a r ı m ı z arasında "Tevhid-i-tedrisat" kanu­ nu ile övünürüz. Bu k a n u n l a b ü t ü n gençlik tek bir eği­ t i m sistemi altına alınmıştır. E s k i kafayı yetiştiren ve irticai b e s l e m e k t e n b a ş k a bir işe y a r a m a y a n m e d r e ­ seler kapatılmıştır. Yarım asırdan fazla g e c i k m i ş ol­ d u ğ u m u z u Ali S u a v i ' n i n o z a m a n k i tenkitdlerinden anlıyoruz. Ali Suavi'ye göre, k u r t u l m a n m ve ilerlemenin te­ meli, maarifi n i z a m l a m a k t a ve b ü t ü n h a l k a yeni ter­ biyeyi vermektedir. B i r defa m a t b a a y ı ç o k geç almı­ şızdır: " 9 8 0 ' d e (1564) İstanbul'da Yahudilerin matba­ ası vardı, M i l l e t - i - h â k i m e ' n i n m a t b a a s ı yoktu. 1 1 3 9 ' a ( 1 7 2 3 ) k a d a r k a b u l edilmemiştir. 1139'da k u r u l a n Matbaa-i-Amire, ki hurufatçısı da, m ü t e r c i m i de, m ü ­ ellifi de, mürettibi de, m u s a h h i h i de, tabii de t e k bir a d a m , m r a h i m Efendi idi, b u m a t b a a 2 5 cilt ü z e r i n e 18 kitap çıkarmıştır: İki el bir b a ş b u n d a n fazla iş gö81

r e m e z " . Sultan M a h m u t 1158'de (1742) matbaayı tek­ rar açtı. K u r a n v e h a d i s m ü s t e s n a , Arabi, Farsi v e T ü r k ç e kitaplar b a s ı l m a y ı emretti: " S a n i , Şakır v e Suphi tarihlerinden başkasını bilmiyorum. B u n l a r ise 1198 'de basılmıştır. D e m e k ki m a t b a a 29 sene tatil ha­ linde k a l m ı ş t ı r ? " 1198 (1782) ile 1226 (1790) arası­ n d a 42 kitap d a h a basılarak m a t b a a 4 sene d a h a dur­ muştur: " Y a z m a devrinde bile daha çok kitap vardı. Şimdi m a t b a a var, o k a d a r çıkmaz. Sebebi nedir? Ç ü n ­ kü başta b u l u n a n l a r ilmi severler ve şart sayarlardı. B u g ü n ise M a a r i f N a z ı r ı ' n d a bile ilim arandığı yok." T a n z i m a t m a a r i f i n i n ç ü r ü k l ü ğ ü n ü tenkit e t m e z ­ d e n ö n c e u m u m i d u r u m u şöyle izah eder: E s k i d e n b e ­ ri iki ö ğ r e t i m k a y n a ğ ı n d a n biri medreseler, ikincisi sıbyan mektepleridir. 1197'de (1781) İstanbul K a d ı s ı ' n m verdiği r a k a m a göre, yalnız b u şehirde 1255 sıbyan m e k t e b i vardır. C a m i veya m e d r e s e y a p a n her­ kes, bir d e m e k t e p yapar. B u m e k t e p l e r i n ders prog­ r a m ı şudur: Mushaf, ilmihal, hat, imla. B a z ı s ı n d a A r a p ç a sarf, T ü r k ç e ile h e s a p t a n , galiba b u g ü n d ö r t işlem dediğimiz, amal-i-erbaa. M e k t e p l e r d e o k u y a n ­ ların nispeti a n c a k y ü z d e beştir. 1177'de (1761) m e d r e s e l e r i n sayısı, c a m i odala­ r ı v e zaviyeler ( k ü ç ü k t e k k e l e r ) m ü s t e s n a , 2 7 5 ' t i . Bağdat, Mısır, B u r s a gibi yerlerde kırk, elli, nihayet y e t m i ş e yakın, A n a d o l u k a s a b a l a r ı n d a ü ç e r dörder, 82

hatta b ü y ü y e c e k k ö y l e r d e bile birer m e d r e s e vardır. M e d r e s e p r o g r a m l a n şudur: Sarf v e nahiv, m a n t ı k , m a a n i v e b e y a n v e b e d i , usul-i-hadis v e h a d i s , usuli-fıkıh ve fıkıh, tefsir, riyaziye, heyet, m e v ' ı z a , ilmi-kelam, h i k m e t . Tatil z a m a n m d a d a " Ç ü i y y a t " de­ n e n fenler o k u t u l m d u . Tarih ve coğrafya gibi ilimler m e d r e s e d e gösterilmez, h e r k e s i n hevesine bırakılır­ dı. S o m a l a n r i y a z i y e v e h e n d e s e d e terk edilmiştir. M e d r e s e talebesi iki kısmıdır: Bir k ı s m ı sarf ve nahiv, m a n t ı k , akaid okurlar, o k a d a r ! B u n l a r yekû­ n u n y ü z d e altmışıdır. Talebeyi askere a l m a m a k v e " m e d r e s e n i ş i n l i k " , y a n i m e d r e s e d e yatıp k a l k m a k v e fodla d e n e n e k m e k tayini a l m a k b u t ü r l ü talebe­ n i n sayışım d u r m a d a n arttırmıştır. İkinci k ı s ı m tale­ be icazet alıncaya kadar okuyanlardır ki yekûnun yüzde beşini geçmez. H ü k ü m e t n e h o c a l a r a , n e d e oloıtruklan k i t a b a m ü d a h a l e e d e m e z . Hıristiyanlar d a ç o c u k l a r ı m dile­ dikleri gibi terbiye e t m e k t e serbesttirler. Ali S u a v i ' y e g ö r e m e d r e s e l e r i n k u s u r l a n şunlar­ dır: 1- B a ş l a n g ı ç t a n b e r i h e s a p , coğrafya, inşa gibi dersler o l m a m a k , 2 - H o c a l a n n ehliyetine, nasıl v e n e öğrettiklerine b a k ı l m a m a k , 3 - R i y a z i y e v e h i k m e t dersleri ç o k n o k s a n o l m a k , 4- B i r t a k ı m ilim ve fen şubeleri " Ç ü i y y a t " a kayılarak b ü s b ü t ü n i h m a l olun­ m a k , 5- K i t a p b a s ı l m a m a k .

83

N i h a y e t Ü ç ü n c ü S e l i m devrinde bilhassa devlet ihtiyacını g ö z ö n ü n d e tutan bir hareket başlamıştır. Fa­ k a t sadece " m ü h e n d i s h a n e - i - b e r r i y e " açılmıştır. Sul­ t a n M a h m u d m e m u r yetiştirmek için iki " m e k t e b - i maarife, bir d e " m e k t e b - i - h a r b i y y e " v e " m e k t e b - i t ı b b i y y e " açtı. A b d ü l m e c i t devrinde Babıâli'de, m a a r i f ihtiyaç­ larını t e t k i k e t m e k ü z e r e , b i r m e c l i s k u r u l m u ş t u r . Â z a n m h e p s i m e m u r l a r d a n ibaretti. İçlerinde s o m a ­ d a n S a d r a z a m l ı k e d e n Ali Efendi ile F u a d Efendi d e vardı. 1263 ( 1 8 4 7 ) A ğ u s t o s u ' n d a b u n l a r bir proje verdiler. Esaslar şunlardır: 1 - D a i m î bir M a a r i f M e c ­ lisi teşkil e t m e k , 2- M e k t e p l e r i sıbyan ( ç o c u k ) , rüş­ tiye ( o r t a ) ve âlî ( y ü k s e k ) m e k t e p l e r i diye ü ç e ayır­ mak, 3- Medreselere dokunmamak. M a a r i f M e c l i s i teşkil edilmiş v e a k a d e m i yerine g e ç m e k ü z e r e " E n c ü m e n - i D â n i ş " için bir b ü y ü k bi­ n a n ı n t e m e l i atılmıştır. 1197'de ( 1 7 8 1 ) İstanbul'da 1255 m e k t e p varken, 1268'de ( 1 8 5 2 ) sayısı 3 9 6 ' y a , 1'280'de 2 8 0 ' e indi: " Y a n a n y a p ı l m a d ı , h a r a p olan b a k ı l m a d ı . " Rüştiye­ lerin p r o g r a m l a r ı da eksik ve k ö t ü idi. Âli m e k t e p l e ­ r i ıslah e t m e k ü z e r e bir z a m a n l a r M a a r i f N a z ı n K e ­ m a l Efendi Fransa, İngiltere ve A l m a n y a ' y a gitti. D ö ­ n ü ş ü n d e b u n u n ç o k vakit v e m a s r a f istediğim ileri sürdü, " b ı r a k ı l d ı . " 84

N i h a y e t yeni meclisler, y e n i projeler, yeni teşeb­ büsler ve h e p s i n i n neticesi aynı! Ali Süavi, b a z ı m e d r e s e l e r i n , zaten belli m a k s a t ­ lar için loırulmuş o l d u ğ u n u söyler. M e s e l a Süleymaniye tıp, Ş e h z a d e h e n d e s e medresesidir. " E s k i za­ m a n l a r d a sultanlara davul çalanlar da sarıklı i d i l e r " diyen Ali Suavi, M e ş i h a t D a i r e s i ' n e ( Ş e y h ü l i s l â m ­ lığa) b a ğ l ı olarak din dersleri gösterecek olanların­ dan başka bütün medreselerden sangı kaldırmak ve h e p s i m sivil m e k t e b e ç e v i r m e k fikrini ortaya atar. D i n a d a m l a n yetiştircek m e d r e s e l e r e d e T ü r k ç e , h e n ­ dese ( g e o m e t r i ) , coğrafya, tarih, yeni ve eski heyet derslerinin k o n m a s ı n ister. "Tevhid-i-tedrisat"tan m a k s a t d a b u değil m i d i r ? Ali S u a v i ' n i n tenkit ettiği medreseler, z a m a n ı n a ka­ dar b ö z u l a soysuzlaşa gelmiş olanlardır. O da, Cev­ det P a ş a gibi, e s k i d e n b ü y ü k i l i m a d a n ı l a n yetiştiren çağdaş G a r p m a a r i f i n d e n ç o k ileri m e d r e s e l e r i n par­ lak devrini u n u t m a z . M e s e l e m e d r e s e d e d e değil, o k u n a n d a ve okutandadır. Asıl d e r d e çare b u l m a d ı k ­ t a n s o m a m e d r e s e n i n a d ı m m e k t e b e , m e k t e b i n adını okula ç e v i r m e k t e n n e çıkar? Ali Suavi G a r p eserlerini t e r c ü m e e d e c e k bir h e ­ yet k u r u l m a m a s m d a n ve bilhassa terimler işinin hall e d i l m e m e s i n d e n şikâyet eder. G e r ç i bu terimler işi d a h a s o m a halledilecektir, fakat m e d r e s e n i n tahak85

k ü m ü altında! O k a d a r ki y i r m i n c i asrın ilk d e k a d m da ileri milliyetçilik dâvası g ü d e n Z i y a G ö k a l p bile, A r a p ç a m n T ü r k l e r için bir ilim dili o l d u ğ u n u söyle­ m e k z o r u n d a kalacaktır. B u g ü n o n a s a d e Türklerin din dili diyoruz. Bir g ü n hiç şüphesiz b u n d a n da kur­ tulacağız. Fakat n e z a m a n ? H e n ü z T ü r k i y e ' d e iktida­ r ı a l m a k v e y a iktidarı v e r m e k gibi b ü y ü k m e s e l e l e r arasındadır. Ali Suavi, b a z ı görüşlerinde, h â l â b i z d e n ileridedir. U l û m g a z e t e s i n d e y a z d ı k l a n n d a n bazıla­ rını b i z d e m ü d a f a a e d e c e k a d a m çıksa bile, s ü r ü m ­ d e n o l m a k kaygısı ile, bu fikirleri n e ş r e d e b i l e c e k ga­ zete ya çıkar, ya ç ı k m a z .

86

BEŞİNCİ BÖLÜM

Rejim arayışları O vakit ki O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u Adriyatik, Yu­ n a n D e n i z i , A d a l a r D e n i z i , K a r a d e n i z , Şap D e n i z i v e körfezi ile çevrilmiştir. Avrupa k ı t a s ı n d a 3 5 3 . 3 4 1 , A s y a kıtasında 1.228.000 ve Afrika kıtasında 892.000 k i l o m e t r e k a r e toprağı vardır. N ü f u s u Avrupa Türki­ ye'sinde 10.510.000, A s y a Türkiye'sinde 16.463.000, Afrika kıtasında 750.000'dir. H e n ü z p e k a z d e m i r y o ­ lu yapılmıştır ve p a r ç a parçadır. B u n l a r ı n da ç o ğ u Ru­ meli'dedir. A n a d o l u ' d a sade İ z m i r - K a s a b a ve İzmirA y d m hatları ve İstanbul-İzmir yolu yapılmaktadır.. S a l n a m e l e r ( Y ı l l ı k l a r ) 1871-1872 b ü t ç e s i n i d e o n yedi b u ç u k m i l y o n v e 1872-73 bütçesini d e o n d o k u z b u ç u k m i l y o n olarak gösterir. İmparatorluk, bir ırk­ lar, milliyetler, dinler, m e z h e p l e r ve diller kaynaşığıdır. Hıristiyanlar ve ecnebiler imtiyazlıdırlar. Ticaret v e serbest m e s l e k k a z a n c ı m elde t u t a n Hıristiyanlar H a z i n e ' y e p e k az vergi öder. E c n e b i l e r ise kapitülâs­ yonların M m a y e s i a l t o d a d ı r l a r . Ali Suavi: " K a p i t ü -

87

laâşyonlar verildiği vakit ara sıra gelip g i d e n l e r d e n b a ş k a Fransız yoktu, 1073 'te ( 1 6 5 7 ) İstanbul'da yal­ nız 6 evlik Fransız vardı ve ticarette d ö n e n b ü t ü n ser­ mayeleri de s a d e c e 6 0 0 . 0 0 0 k u r u ş t a n i b a r e t t i " der. H a l b u k i artık O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u Avrupa devlet­ lerinin b i r y a n s ö m ü r g e s i h a l i n e gelmiştir: " B u dev­ leti, m a l i y e çökertecektir. Sefahetin, israfın ve tedbir­ sizliğin d o ğ u r d u ğ u z ü ğ ü r ü t l ü k yıkacaktır." B ö y l e bir m e m l e k e t i nasıl bir rejim kurtarabilir? Tanzimat v e o n d a n sonrası tarihlerimizde ç o k defa b u suale cevap aramışımdır. P e k ç o k h a y a l ve p e z az d o ­ y u r u c u fikir g ö r m ü ş ü m d ü r . Çağdaşları arasmda, ben­ c e hakikati e n y a l a n d a n s e z m i ş olan v e b u g ü n d e n ge­ r i y e bakıldığı vakit inanılabilecek a m e l i ( u y g u l a m a ­ lı) yolları g ö s t e r e n Ali Suavidir. A l i Suaviye g ö r e anayurt dışındaki toprakları elde t u t m a k b i r b ü y ü k k u v v e t işidir ki artık o n u b a ş a r a m a y ı z . E m a r e t l e r i ( E m i r l i k l e r i ) serbest b a r ı k m a l ı y ı z . T r a b l u s g a r v e B i n g a z i ile M ı s ı r ' ı n b i r l e ş m e s i n e y a r d ı m e d e r e k Afr i k a d a kuvvetli b i r İ s l a m Devleti k u r u l m a s m ı t e m i n etmeliyiz. Bu devletle O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u birbir­ lerini destekliyeceklerdir. Afrika t o p r a k l a r ı m ı z a b i r tecavüz olsa, Cezayir v a k a s m d a o l d u ğ u gibi, p r o t e s ­ t o d a b u l u n m a k t a n b a ş k a n e yapabiliriz? G e r i y e ana­ v a t a n Suriye, Filistin ve I r a k ' ı da içine alan A n a d o ­ lu ile R u m e l i kalacaktır. B u r a s ı h â k i m milletin yur-

88

dudur. Ali Suavi, " h â k i m m i l l e t " sözü ile T ü r k ç e k o ­ nuşan M ü s l ü m a n l a r ı kasdeder. T ü r k ç e k o n u ş a n M ü s ­ l ü m a n , Türktür. Suriyeli, İraklı, Boşnak, Arnavut, Çerkez, L â z , hepsi T ü r k ç e k o n u ş u p T ü r k ç e o k u d u ğ u ve yazdığı va­ kit T ü r k l ü ğ ü n içine girer. H â k i m millet o z a m a n ı n n ü ­ fusu 27 k ü s u r m i l y o n u n 15 milyonudur. K ö t ü saray idaresi hiç şüphesiz yıkılmalıdır. Fa­ k a t yerine nasıl bir rejim k o y m a k l a z ı m ? Ç o k defa bir Millet Meclisi i d a r e s i n d e n b a h s e t m e k l e b e r a b e r Ali Suavi, M i t h a t P a ş a ve arkadaşları gibi, M e ş r u t i y e t usulünün Osmanlı İmparatorluğu'nu kurtaracağına i n a n m a z . D e m o k r a s i sistemini, o z a m a n k i İmparator­ luk T ü r k i y e s i ' n i n ş a r t l a n b a k ı m ı n d a n şöyle tenkit eder: G e r ç i İ s l â m m b a ş l a n g ı c ı n d a h ü k ü m e t şekli, d e ­ m o k r a s i idi. Yani n e m e l i k n e p a d i ş a h , fakat m ü s a v a t vardı. Ö m e r devrini h i k â y e eder. Fransız hürriyetçi­ liğini sevmez. Hürriyet, aklına geleni s ö y l e m e k ve di­ lediğini y a p m a k d e m e k değildir. D e m o k r a s i için ah­ lâki şart sayar: " B i z i m b ü y ü k şehirlerimizde a h l â k Avrupa'da o l d u ğ u n d a n d a h a kötüdür. E b ü s s u u t Efen­ d i bir kızla b i r g e c e bir o d a d a b u l u n m u ş d a nefsini zaptetmiş, k ı z a d o k u n m a m ı ş . B u , Avrupa'da p e k ta­ bii b i r şeydir, m e t h o l u n m a z . " B i z b u n u ahlâk terbi­ yesi ile t e m i n edebiliyor m u y u z , m e s e l e b u n d a d ı r : " H e r h a l i m i z şehvet h a l i m i z e b e n z e r . " Terbiyeye ih89

tiyaç vardır. H ü k ü m e t halkın yalnız refahını sağlama­ ğa değil, ahlâkını da d ü z e l t m e ğ e bakacaktır. Ö m e r bi­ le hürriyet ve m ü s a v a t ı k a s m a k z o r u n d a kalmıştır. Yoksa d e m o k r a s i n i n en iyi h ü k ü m e t şekli o l d u ğ u n u k i m b i l m e z : " N e ç a r e k i İstanbul halkı k o s k o c a C e ­ zayir gibi b i r u z v u k o p t u d a h i s s e t m e d i . S e m e r k a n t , Taşkent ve B u h a r a gürültülerini sivrisinek vızıltısı k a d a r d u y m a d ı . D ö r t m e k t e p ç o c u ğ u bir araya gelse biri p a d i ş a h olup ötekilere m a n s ı p l a r tevcih e d e r e k oynarlar. D ö r t saçlı sakallı bir araya gelse h e r biri re­ isliğini i l a n e d e r e k k u m a n d a n l ı k taslar. B ö y l e b i r h a l k t a u h u v v e t v e m ü s a v a t kaziyyelerini ( k a r d e ş l i k v e e ş i t l i k k o n u l a r ı n ı ) k i m satar, k i m alır? B i r m e c ­ lis âzalığı, z e n g i n v e h i ç b i r şeye m u h t a ç o l m a y a n M u s t a f a Fâzıl P a ş a ' n m a ğ z m a o t tıktı. D e m o k r a s i y i vaktiyle H a c c a c ' a teklif ettiler: " - Siz E b u z e r (5) o l u n u z , b e n d e size Ö m e r ola­ y ı m dedi. Fakat O s m a n l ı devletinde d e m o k r a s i yalnız ah­ lâk değil, b a ş k a bir sebepten de o l m a z : M e m l e k e t tür­ lü kıtalarda p a r ç a parçadır. Geniştir. Diller, âdetler, dinler ayrı ayrıdır. B i r Mısırlı ile Sırp, bir T u n u s l u ile B u l g a r nasıl birleşip d e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a d ü z e n v e r m e y i düşünecektir? (5) Sahabeden. Doğruluğu ve faziletleri ile meşhur. 90

Fakat idare b ö y l e de k a l a m a z . P a d i ş a h ve h ü k ü ­ m e t , m u r a k a b e altına alınmalıdır. Bir M e c l i s kurul­ malıdır. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n R u m e l i ve Ana­ dolu'da, yani d o ğ r u d a n d o ğ r u y a vergi a l m a k t a oldu­ ğu sayılı ve belli t o p r a k l a r d a tutunabileceğini söyle­ y e n Ali Suavi, anlaşıldığına göre g ü d ü m l ü bir M e ş ­ rutiyet u s u l ü ister. Asıl fikri, h â k i m milletin devleti­ n i k e n d i k o n t r o l ü a l t m a almasıdır.

91

İçinden çıkılmaz mesele R e j i m davası, T a n z i m a t ' t a n b e r i T ü r k düşünür­ leri için i ç i n d e n kolay çıkılmaz bir m e s e l e olmuştur. H e r iki M e ş r u t i y e t d e n e m e s i d e m o k r a s i n i n O s m a n l ı saltanatı şartlarına u y m a y a c a ğ m ı iddia edenlere ne k a d a r h a k verdirmişse, birinci d e n e m e d e n ö n c e k i v e iki d e n e m e arasındaki istibdat devirlerin de, m u t l a k saray idaresinin m e m l e k e t ve millet için d a h a az za­ rarlı o l m a d ı ğ n ı göstermiştir. Birinci ve ikinci meşrutiyetlerin zaafı, Hıristiyan azlıkların, k o r u y u c u b ü y ü k devletlere d a y a n a r a k , devleti p a r ç a l a m a ğ a çalışmaları idi. H i ç b i r şey, hat­ t a h e m e n h e m e n hariciyeyi ( D ı ş i ş l e r i n i ) Hıristiyanlardan teşkil e t m e k , Hıristiyanlara devlet idaresinde h e r türlü h a k l a n verdikten başka, iktisat ve ticareti onl a n n elinde bırakın şartlar dahi b u n u n ö n ü n e geçe­ memiştir. T ü r k milleti ise, s a d e c e m e m u r ve asker, ziraatte de ufak r e n ç p e r d i . Asri iş, ilk iş bu milleti yeni bir terbiye ile yetiştirmek olmalı idi. Ali Suavi bu fik­ r i s a v u n m a k t a e n ileri g i d e n l e r d e n o l m a k l a beraber,mesela köyleri o k u t m a k davasr C u m h u r i y e t i n son yrllarrna k a d a r geri kalmıştır ve k ö y ü terbiye e t m e k için girişilen b ü y ü k savaş da, 1946'dan beri y e n i d e n gevşemiştir. Ali Suavi, bir anayurt içinde kuvvetli ve t o p l u bir 92

devlet fikrini ortaya attıktan h e m e n h e m e n k ı r k yıl sonra, i k i n c i M e ş r u t i y e t e m p e r y a l i z m n ü m a y i ş l e r i içinde çalkandı, durdu. E n v e r ve o n u n gibi d ü ş ü n e n ­ ler, Ittihad-ı-lslâm ( İ s l a m Birliği) ve ırkçılar, Turan­ cılık rüyaları içine daldılar. Kuvvetlerimizin tutabi­ leceği, bir anayurt sınırları içinde s a ğ l a m ve d e v a m ­ lı bir devlet k u r m a k s a d e c e h â k i m milleti yetiştir­ m e k l e u ğ r a ş m a k fikri, Ali Suavi'den M u s t a f a K e ­ m a l ' e k a d a r h a v a d a kalmıştır. N a m ı k K e m a l , Z i y a P a ş a v e Ali Suavi, M u s t a f a Fazıl P a ş a ' n m daveti ile A v r u p a ' y a gittikleri vakit, birbirleri ile y a k ı n d a n fikir arkadaşlığı ettiler. N a m ı k K e m a l bir m e k t u b u n d a Ali S u a v i ' n i n b ü y ü k zekâsı­ nı ve bilgisini ö v m ü ş , şöhreti dünyayı t u t a n bir fazi­ let sahibi o l d u ğ u n u ve eğer isteseydi kolaylıkla H ü n ­ k â r h o c a s ı olabileceğini yazmıştır. Yalnız tarihimiz değil, z a m a n ı m ı z ı n g ü n d e l i k vakaları da gösterir ki b i z d e fikir ve politika a d a m l a r ı arasındaki şahsi an­ laşmazlık birdenbire son d ü ş m a n l ı k h a d d i n e kadar gi­ der. D ü n e k a d a r size k e n d i a r k a d a ş m ı fazilet timsali diye tanıtan bir d o s t u n u z u n , bir m ü d d e t s o m a , sizin a ğ z ı n ı z d a n o n u n lehine b i r t e k k e l i m e d u y m a y a bile k a t l a n m a d ı ğ ı n ı g ö r ü r s ü n ü z . N i t e k i m Ali Suavi v e N a m ı k K e m a l de, bir gün, birbirleri için eski d ü ş ü n d ü H e r i n i n t a m aksini söylemişler v e yazmışlardır. A c a b a bu Mısırlı Mustafa Fâzıl Paşa nasıl bir 93

adamdı? G e n ç Osmanlılar tarihine göre, İstanbul'da kendisine dilediği mevkii v e r m e y e n Saraya ve Ba­ bıâli'ye kızarak, hürriyetçi şöhreti k a z a n a n genç­ leri y a n ı n d a t o p l a m ı ş t ı r . Z e n g i n d i r . H e p s i n e aylık verebilir. Ç ı k a r a c a k l a r ı g a z e t e n i n m a s r a f ı n ı ö d e y e ­ bilir. F a k a t G e n ç O s m a n l ı l a r h a r e k e t i n i , aynı za­ m a n d a , S a r a y v e B a b ı â l i ' y i k e n d i s i ile u y u ş t u r m a k i ç i n b i r t e h d i t , d a h a d o ğ r u s u b i r şantaj v a s ı t a s ı ola­ r a k k u l l a n m a k t a d ı r . P e k d e e r i ş m e s i n e i h t i m a l ol­ m a y a n ihtiraslarından biri Mısır hıdivi olmaktır. Ama b u n u n için Sadrazam Âli P a ş a ' n m , Hıdiv İsma­ il P a ş a ' n m azlolunduğunu ilân ettikten başka, hıdivliğin b a b a d a n o ğ u l a g e ç m e u s u l ü n ü d e k a l d ı r ­ m a s ı lazımdır. U l û m g a z e t e s i n d e y a z ı l d ı ğ ı n a g ö r e Mustafa Fâzıl Paşa bu lûtfuna karşı Âli P a ş a ' y ı " G e n ç O s m a n l ı l a r ' d a n k u r t a r m a y ı " v a a t etmiştir. M u s t a f a F â z ı l P a ş a ile B a b ı â l i a r a s ı n d a b u g ö r ü ş ­ m e l e r o l d u ğ u sırada, y a n i 1869 s u l a r ı n d a H ü r r i y e t ­ çilere b a ğ l a n a n m a a ş l a r ı n g e c i k t i ğ i b i l e o l m u ş t u r . İşin s o n u n u n nereye varacağından zaten şüphele­ n e n Ali S u a v i L o n d r a ' d a b u l u n a n N a m ı k K e m a l ' i n d i k k a t i n i u y a n d ı r m a k ister. F a k a t N a m ı k K e m a l , Mısırlı paşanın kendi elinde taahhüt m e k t u b u oldu­ ğ u n d a n v e t a a h h ü t l e r i n i y e r i n e g e t i r m e m e s i için b i r s e b e p b u l u n m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d e r e k b e k l e m e y i tav-

94

siye eder. C e m i y e t i n t a r i h i n e d a i r y a z ı l a r d a n anla­ ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e d a h a 1 2 8 3 ' t e ( 1 8 6 7 ) M u s t a f a Fazıl P a ş a ' y ı G e n ç O s m a n l ı l a r ' m r e i s l i ğ i n e seçenler, o n u n s a m i m i l i ğ i n e i n a n m ı ş değildirler. P a ş a n ı n b u işe öfkesi y ü z ü n d e n giriştiği v e İ s t a n b u l ' d a n y ü z gö­ r ü r s e d ö n e c e ğ i f i k r i n d e idiler.

95

H o ş g ö r ü l ü değil g u r u r l u d u r Ali Sııavi'nin hoş görürlülük zaafı yoktur. Gurur­ ludur. G e n ç Osmanlılar Cemiyetinin b ü y ü k işler gör­ düğüne marımaktadır. İrlanda Islahat Partisi'nin yaşı ye­ di yılı doldurduğu halde ancak " i ğ n e t o p u z u " kadar ne­ tice aldığından bahseder. İstanbul Ermenileri Milli Meclislerini k u r a b i l m e k için otuz yıl çalışmışlardır. " K a ç m a v n a E r m e n i taşınmış, k a ç yüz E r m e n i hapis­ hanelerde çürümüştür." Fakat Millet Meclisi taraftar­ ları daha dört yıl ö n c e İstanbul'da yalnız iki Türkle bir E r m e n i fikir arkadaşı bulabilmişlerdi. Ali Suavi: " B u ­ gün ise üç milyonuz," der. Kendini "Tüfeğini kuran, ta en yüksek m a k a m d a k i cehalete ve z u l m e nişan alan, o n u devirmedikçe iki tarafa b a k m a k ihtimah o l m a y a n " bir savaşçı saymaktadır. Bu kahramanca, fedakârca bir hayat ister. Herkes bir mizaçta mıdır? İstanbul'da Z a p ­ tiye Nazırı H a s a n P a ş a ' n ı n gazetelerde kendi aleyhine sövüp saydırmasına aldırmaz. Bunu, şöhretini kıska­ nanların hasedine ( ç e k e m e m e z l i ğ i n e ) verir. Bu kadar temiz ve feragatli bir savaşçıyı fena tanıtsalar da ne çı­ kar: " Sekiz y ü z yıl s o m a Gazali arandığı gibi, elbet bir g ü n Suavi'yi de arayanlar" çıkacaktır. " B i z himmeti­ mizi satamayız, rükû edemeyiz (eğilemeyiz)" der. Nihayet Mustafa Fâzıl Paşa Babıâli'den söz alıp İs­ tanbul'a dönmüştür. Hattâ kabineye girmiştir. Kendi an96

latışına göre Mustafa Fâzıl Paşa giriştiği taahhütlere bağlı kaldığı, cemiyetin yolundan şaşmadığı kadar, Ali Suavi onunla beraberdi. Yoksa o n u n ne esiri, ne de hiz­ metçisi değildi. Devletin b u g ü n k ü idaresini değiştirecek ıslahaü gerçeMeştirebilmekten başka gayesi de yoktu. Kimleri nerede toplamıştır, bilinmez. Fakat Ali Su­ avi, Mustafa Fâzıl P a ş a ' m n G e n ç Osmanlılar Cemiyeti'nden kovulduğunu gazetesine ilan eder. Üstelik ondan ayrılmayanları da bir türlü hoş göremez. "Fâzıl Paşa ta­ k ı m ı " başlıklı bir fıkrada şöyle der: "Mustafa Fâzıl Pa­ şa Yeni Osmanlılar Cemiyeti'ne dahil olduğu eyyamda ( g ü n l e r d e ) kendisinin İstanbul'da ve Mısır'da m a a ş h muvazzafları, paşalarına hulus için tarafımıza havadis yazar ve hizmet ederlerdi. Şimdi öküz öldü, ortaklık ay­ rıldı. Yani Fâzıl Paşa cemiyetten ihraç olundu. O n u n maaşlıları dahi Paşa'dan m a d d i menfaatlerim muhafa­ za uğrunda Yeni Osmanlılar'a hizmetten istinkâf ede­ cekleri derkâr ve zahir idi (çekinecekleri d ü ş ü n ü l e n ve g ö r ü l e n b i r d u r u m d u ) . Binaenaleyh ihtiraz olunmak babında ihvana ihtar ederiz. Şimdi Paris'te bulunan Fâ­ zıl Paşa maaşlıları şunlardır: Kâni Paşazade A h m e t Rı­ fat B e y 1500 Frank, eski postacı A g â h Efendi 1500 Frank, N a m ı k K e m a l Bey 1000 Frank, N e c i p Paşa to­ r u n u M e h m e t B e y 1000 Frank, Reşat B e y 750 Frank, N u r i B e y 7 5 0 Frank, Mısırlı Abdullah Efendi 300 Frank. Bunlar her ay maaşlarım Fâzıl P a ş a ' m n Paris'te kâtibi M ö s y ö Salcalini'den alıyorlar. Fakat ismini kaydettiği-

97

m i z N e c i p Paşa torunu M e h m e t Bey, Paşa efkârından döndüğü için 1000 Frank maaşım bu defa terk etti." N a m ı k K e m a l ' i n İ s t a n b u l ' a d ö n m e s i üzerine d e M u v a k k a t ' i n 141'inci sayfasında şöyle bir fıkra neş­ reder: " K e m a l B e y elinde b u l u n a n H a s a n Paşa m e k ­ t u b u n u n m u k t e z a s ı üzerine İ s t a n b u l ' a v u s u l ü n d e (va­ r ı ş ı n d a ) d o ğ r u c a Zaptiye M ü ş i r i n e r û m a l olup (yüzs ü r ü p ) pazarlığı u y d u r m u ş o l d u ğ u n d a n kendisinden ihtiraz olunması ( ç e k i n i l m e s i ) ihvân-i-vatana ( v a t a n d o s t l a r ı n a ) ihtar olunur." Mustafa Fâzıl Paşa ile N a m ı k K e m a l ' i aynı çerçe­ ve içinde göremeyiz. N a m ı k K e m a l , bir t a k ı m zaafla­ rı olsa bile, inkılâp terminin başlıca şahsiyetlerinden biridir. Fakat Ali Suavi, o devirde o n u ne k a d a r affetm e m i ş s e ve ölçüsüz davranmışsa, N a m ı k K e m a l de Ali Suavi'ye kara bir sicil y a m a m a k için öncesinin ve kib­ rinin b ü t ü n zorlamalarına b o y u n eğmiştir. Ali Suavi edebiyatçılar tarafından t a n ı n m a d ı ğ ı için, o n u n yazdıklarından k i m s e n i n haberi olmaya­ caksa da, N a m ı k K e m a l ' i n o n u n şahsı üzerine yazdık­ ları adeta m a h k e m e h ü k m ü yerine geçecektir. Bize b u misal de tarihin, hele vakanüvis çeşidi tarihlerin ne ka­ dar dikkatle o k u n m a s ı lazım geldiğini gösterir. B u g ü n bile esassız birtakım gazete dedikodularının şahıslara ait bazı hakikatleri nasıl t e m e l i n d e n değiştirip bozdu­ ğunu görmüyor muyuz?

98

Abdülhamit ümit vermişti Ali Suavi v e N a m ı k K e m a l ikisi d e birbirlerine karşı haksızdırlar. Fakat n e y a p a l ı m k i bizdendirler. G ü n o l u r k i tahtları y ı k m a k , taçları u ç u r m a k , bir dev­ lete v e millete yeni b i r k a d e r b i ç m e k kendilerine ç o ­ cuk oyuncağı gelecek kadar cesur ve pekgözlüdürler. G ü n olur k i e n k ü ç ü k hisleri ö n ü n d e yenilip diz ç ö k e c e k k a d a r zayıftırlar. B i r a z etrafımıza b a k s a k , b u n u n binbir ö r n e ğ i m g ö r m e z m i y i z ? İnsanları y a bü­ yük, y a k ü ç ü k g ö r m e k a d e t i n d e n vazgeçmeliyiz. İn­ san b ü y ü k l ü k v e k ü ç ü k l ü k l e r d e n yuğrulmadır. M e ­ sele, bir y e k û n meselesidir. E k s i ğ i m i z ve artığımız elenip tartıldıktan s o m a , b i z d e n geriye, n e kalacak­ tır? İnsaflı t e n k i d i n ö l ç ü s ü budur. İkinci A b d ü l h a m i t t a h t a çıktığı vakit, aydın takı­ m a v e h a l k a b ü y ü k ü m i t vermişti. M a b e y i n M ü ş i r i E ğ i n l i Said P a ş a ' m n h e n ü z n e ş r o l u n m a y a n hatırala­ r ı g e ç e n l e r d e b e n i m d e e l i m e geçti. B u hatıraların bi­ rinci k ı s m ı n d a k i A b d ü l h a m i d , h a y a l l e r i m i z d e k i ve­ h i m l i , korkak, n e g ö r m e k , n e d e g ö r ü n m e k i s t e m e ­ y e n m ü s t e b i d e h i ç b e n z e m e z . H e r c u m a g ü n ü ata bi­ n e r e k b a ş k a b i r c a m i d e s e l a m l ı ğ a çıkar. Halkın içine g i r m e k t e n ç e k i n m e z . Kışlalara g i d e r e k askerini gö­ rür. Z a m a n ı n ı n fikir a d a m l a r ı ile b u l u ş u p konuşur. K a n u n - u E s a s i ' y i m ü n a k a ş a eder. İleri fikir a d a m ı 99

o n u n l a bir şey yapılabileceğini zanneder. Hürriyet­ çilerden ç o ğ u kendisine tanıtılmıştır. P a d i ş a h değişi­ m i ü z e r i n e artık İ s t a n b u l ' a d ö n e n Ali Suavi d e b u n ­ lar arasındadır. Gariptir: Tanzimatçı v e y a G e n ç O s m a n l ı , inkılap t a r i h l e r i n d e isimlerini o k u d u ğ u m u z şahsiyetlerin h e p s i ya vezir veya paşa, vali veya mutasarrıf, rütbe v e m a k a m sahibi iken Ali S u a v i ' n i n Sultani M e k t e b i ' n e m ü d ü r oluşu, k e n d i aleyhine yorulmuştur. A b d ü l h a m i d ' i m e m n u n ettiği için, b u m ü d ü r l ü ğ ü n ken­ disine s ü k û t ( s u s m a ) h a k k ı olarak verildiği söylen­ miştir. H a l b u k i S u l t a n A b d ü l h a m i d ' l e d a h a ilk te­ m a s l a r ı n d a yeni p a d i ş a h t a n e n ç a b u k ü m i t kesenler­ d e n biri Ali Suavi idi. Bu heyecanlı ve ihtiraslı inkı­ lapçı, ö l m e d e n ö n c e susmayacaktı. Y ü z d e y ü z saray a d a m ı M a h m u d C e l a l e d d i n Paşa, hatıralarında, Ali S u a v i ' n i n asıl m a k s a d ı e n y ü k s e k devlet m a k a m ı n a ç ı k m a k ve devlet idaresini ele a l m a k o l d u ğ u n u yazar. K e n d i d ü ş ü n d ü ğ ü v e inandığı ıslahat y a p ı l m a d ı k ç a m e m l e k e t i n kurtulmasına i m k â n o l m a d ı ğ ı m söyleyen v e y a y a n bir inkılapçı için b u n d a n d a h a tabii n e ola­ bilir? M u k a y e s e y a p m a k değil, fakat bir m i s a l gibi ele alırsak, M u s t a f a K e m a l ' i n İttihat ve Terakki Par­ t i s i ' n d e k i sicilli d e d o y m a k v e k a n m a k b i l m e y e n bir " m u h t e r i s " değil m i idi? B u g ü n k ü T ü r k i y e ' n i n kur­ t u l u ş u n u M u s t a f a K e m a l ' i n b u ateşli ihtirasına b o r ç 100

lu değil m i y d i ? Ali Suavi, y e n i fikirlere b a ğ l a n m ı ş olanların liderlikten çekinmelerini ve başlarına geçir­ m e k için d a i m a eski bir şöhret aramalarını tenkit et­ m i ş değil m i d i r ? Ali Suavi, İ s t a n b u l ' a geldiği vakit Ali P a ş a ' n ı n s a d r a z a m o l d u ğ u y a ş t a n d a h a geçkin, belki d e o n d a n d a h a d o l g u n bir a d a m d ı . Muvaffak olur m u idi, o l m a z m ı idi bir iktidar d e n e m e s i o l m a ­ dıkça h i ç k i m s e b ö y l e b i r suale cevap v e r e m e z . S u l t a m M e k t e b i M ü d ü r l ü ğ ü ' n ü s ü k û t h a k k ı ola­ r a k alıp a l m a d ı ğ ı m ise y i n e M a h m u t C e l a l e d d i n Paşa'dan öğreniyoruz: " H e r i f i n d i m a ğ ı d a i m a fesatta v e beyn-en n a s tayin-i m u r a d ı n d a o l m a k l a m e s e l a r a m a zan-ı-şerifte Ayasofya ve B e y a z ı t c a m i l e r i n d e kürsü­ ye çıkıp suret-i h a k t a n n i c e m u k a d d i m a t - ı - e b l e h a n e serdi ile efkâr-ı-avamı u y a n d ı r a c a k sözler irad e d e r v e evrak-ı havadiste m a k s a d m a m u v a f ı k m a k a l e l e r derceyler i d i . "

101

Galatasaray'daki tutumu A ç ı k ç a anlaşılıyor ki Ali Suavi, İstanbul'da eski vazifesine d ö n m ü ş t ü r . B u vazife y a z m a k v e k o n u ş ­ m a k , d u r m a k s ı z ı n inkılap davasını yürütmektir. E ğ e r k e n d i s i n e Sultanı M e k t e b i gibi bir de gençlik ocağı teslim edilmişse, b u fırsatı ö p ü p d e b a s m a k o y m a k ­ tan başka ne yapar? Ali Svmvi'nin idaresizliği y ü z ü n d e n Sultani M e k t e b i ' n i n n i z a m ı m altüst ettiği Beyoğlu semtlerinde ya­ y ı l m a ğ a başlanmıştır. B u n u n d o ğ r u y a h u t yanlış ol­ d u ğ u n u b i l e m e y i z . Fakat Suavi, Sultan M e k t e b i ' n d e bir şeyler y a p m a k istemiştir: G ö r ü ş ü n e göre b u m e k ­ tep h â k i m milletin parası ile laıralmuştur. Fakat içi R ü s , Sırp, B u l g a r R u m v e E r m e n i talebe ile doludur. Hatta bu mektepte okuyanlar o günlerde Osmanlı topraklarına g i r e n R u s o r d u s u içinde b i z e karşı h a r p etmektedirler. S u a v i ' n i n t e m i n e t m e ğ e uğraştığı iş­ lerden biri M e k t e b i S u l t a n i ' y i M ü s l ü m a n çocukları­ n ı n terbiye yuvası haline getirmektir. Ya aylık v e r m e ­ diklerini, y a b a ş k a bir s e b e p b u l a r a k T ü r k olmayan­ ları yavaş yavaş tasfiye e t m e k y o l u n a gider. Bir de hâ­ k i m millet alaturka saat kullanırken, n a m a z vakitle­ rini b u n a g ö r e ayarlarken, M e k t e b i S u l t a n i ' n i n kapı­ sındaki saat alafranga işler. Ali Suavi, devleti, O r t o ­ doksların k a h i n için asıl d o ğ r u tarihi, yani frenk ta102

rihini k a b u l etmeyerek, r u m i tarihi tattuğu için ten­ kit etmiştir. D e v l e t frenk saatini de k a b u l edebilir. A m m a b ü t ü n milletin kullandığı saat b a ş k a , bir T ü r k m e k t e b i n i n kullandığı saat b a ş k a o l a m a z . Ali Suavi bir M ü s l ü m a n T ü k milliyetçisidir, bir inkılapçıdır, tatlısu O s m a n l ı s ı değildir. S a d e c e frenge b e n z e m e k ­ ten ve T ü r k e ait ne varsa h e p s i n i aşağı ve k ö t ü gör­ m e k t e n b a ş k a h ü n e r l e r i o l m a y a n tatlı s u Osmanlılar­ d a n devlete de, millete de hayır g e l m e y e c e ğ i m bilir. O, m e k t e b i n saatini, milletin saatine göre ayarlamış­ tır. B i r m e k t e b i n n i z a m ı m altüst e t m e k d e m e k o n u n ders p r o g r a m ı n ı b o z m a k demektir. Ali Suavi sorar: " B e n tedris u s u l ü n e d o k u n m u ş m u y u m ? " Hayır, o frenkperestlerin k e y f i n e v e y a sinirine, b a z ı unsurla­ rın d a m e n f a a t l e r i n e d o k u n m u ş t u r . B i z b u g ü n ş a p k a giymekteyiz. A v r u p a ' y a gitti­ ğimizde de d a i m a şapka giyerdik. Fakat M ü t a r e k e yıl­ larında, d ü ş m a n ordusu İ s t a n b u l ' u tutmuşken, Beyoğl u ' n d a ş a p k a giyen bir T ü r k e nasıl h a k a r e t l e bakar­ dık. B u bir t a a s s u p m e s e l e s i değildi. Zavallı a d a m bir y a n d a n frenkperest tatlısu O s m a n l ı l a n m n , bir y a n d a n d a y o b a z l a r a y a h u t y o b a z silahı k u l l a n a n l a r a h ü c u m u altındadır. Rifat B e y ' i n risalesinde " F r e n g i s t a n ' d a ş a p k a g i y m e k , şarap iç­ m e k , İ s l a m a y a k ı ş m a z n i c e günahlar irtikap e t m e k " l e suçlanmıştır. Z a p t i y e N a z ı n H a s a n P a ş a ' n m e m r i al-

103

tındaki İstanbul gazetelerinde lakabı " P r o t e s t a n Sua v i " idi. Bir İngiliz k a d ı n ı ile evlenişi ü z e r i n d e sof­ taca işlenip durulmuştur. H i ç t m m a z : " Ş e r ' a n caiz­ dir. Z i n a e d e m e m , n i k â h e d e r i m " der, geçer. Faizin caiz o l d u ğ u n u y a z m ı ş o l m a s ı da aynı çeşit h ü c u m l a ­ ra fırsat verir. H a n i o n u n da kellesi kızdığı vakit softalığı tutar, çileden çıkar. Söver sayar, şahsiyat yapar. K e n d i n d e n b e k l e n m e y e c e k n i c e şeyler söyler. K a d ı n ı k ö t ü l e m e k isteyenler, ciltler t u t a n yazılarını k a n ş t ı r d ı k ç a , p e k sermayesiz kalmazlar. Fakat s o ğ u k k a n l ı Suavi d a i m a k e n d i y o l u üstündedir. Sapışları p e k az sürer. B u g e n ç , d i n ç , d e v iradeli a d a m , nihayet ö l ü m ü ­ ne yaklaşmaktadır. Ya bir şey, b ü y ü k bir şey y a p a c a k ­ tı. Ya başına bir şey, b ü y ü k bir şey gelecekti. Bu m i ­ z a ç ayrı b i r y u ğ r u l u ş t a idi. Ç a r orduları İ s t a n b u l ' a yaklaşmaktadırlar. Birin­ c i M e ş r u t i y e t M e c l i s i İ s t a n b u l b ü y ü k devletler k o n ­ feransının kararlarım k a b u l e t m e d i ğ i için, t e k b a s m a h a r e k e t e g e ç e n R u s y a , O s m a n l ı ordularını yenerek, k a l e l e r i m i z i d ü ş ü r e r e k A y a s t a f a n o s ' a k a d a r geldi. İkinci A l e k s a n d r ' m Ayastafanos'ta (Yeşilköy'de) dikte ettiği şartlara b o y u n e ğ m e k , Birinci D ü n y a H a r b i ' n d e n s o m a Sevres A n t l a ş m a s ı ' n a razı o l m a k gibi bir şeydir. H a r p ç ı k m a z d a n ö n c e İngiltere, O s m a n l ı devle104

t i n e y a r d ı m e d e m i y e c e ğ i için R u s y a ile u z l a ş m a m ı z ­ d a n b a ş k a ç a r e o l m a d ı ğ ı m söylemişti. Fakat b u uz­ l a ş m a da p a d i ş a h ı n , devlet a d a m l a r ı n ı n v e y a millet­ vekillerinin yanaşabilecekleri bir şey değildi. İstanbul ve b ü t ü n m e m l e k e t eşsiz bir facia karşısmdadırlar. T ü r k l e r için d ü n y a n ı n s o n u gelmiştir. B ö y l e z a m a n l a r d a , h e r k e s b i r m e s u l arar. H a l k a gö­ r e b u m e s u l , k e n d i Babıâlisi ile b e r a b e r Sultan A b dülhamid'dir.

105

"Anadolu'ya geçmek lazımdır" Ali S u a v i ' y e g ö r e R u s diktesini r e d d e t m e k v e A n a d o l u ' y a d a g e ç e r e k h a r b e d e v a m e t m e k lazımdır. İngiltere, b ü t ü n O s m a n l ı saltanatım d a Ç a r R u s y a s ı ' n m eline g e ç m e k tehlikesi belirdiği vakit, ister istemez m ü d a h a l e edecektir. Ve yaşayabilir bir dev­ let olarak k a l m a ğ a elverecek bir barış a n c a k b ö y l e el­ de edilebilir. A b d u r r a h m a n A d i l ' i n y a z d ı ğ ı n a göre Ali Suavi, A b d ü l h a m i d ' i bu fikre yanaştıramamıştır. O h a l d e ne y a p m a l ı idi? M a d e m k i h a l k p a d i ş a h ı m e s u l tutuyor. M a d e m k i Ç ı r a ğ a n S a r a y ı ' n d a h a p i s hayatı geçiren Sultan M u r a d ' a deli değil, " m a z l u m " g ö z ü ile bakı­ yor. Ç ı r a ğ a n S a r a y ı ' n a g i d e r e k bir defa o n u s o k a ğ a çıkarmak, - P a d i ş a h ı m ç o k yaşa, sesleri ile h a l k a g ö s t e r m e k kâfi idi. H a l k o n a b i r kurtarıcı gibi sanlacaktı. B i r avuç kalabalık k ı s a bir z a m a n içinde y ü z binleri bu­ lurdu. S u l t a n H a m i d t a h t ı m k a y b e d e c e k v e Ruslar diktalarına b o y u n e ğ e c e k a d a m b u l a m a y a c a k l a r d ı . Ali Suavi b ü y ü k bir soğukkanlılıkla harekete geç­ ti. İ s t a n b u l ' u n hanları, camileri, m e d r e s e l e r i R u m e l i m u h a c i r l e r i ile d o l u idi. Ali Suavi, Rüştiye h o c a s ı iken Filibe'de b ü y ü k bir nüfuz k a z a n m ı ş t ı . M u h a c i r ­ leri sevk ve idare^edebilecek olanlar arasında arka­ s ı n d a n g e l e c e k b i r ç o k yüreği y a n ı k l a r bulabilirdi. 106

Ali S u a v i ' n i n evi Ü s k ü d a r ' d a Ş e m s i p a ş a m a h a l lesindedir. 1876 m a y ı s ı n ı n 1 9 ' ı m c u p a z a r g ü n ü ala­ t u r k a saat o n b i r sularında b u evde bir toplantı o l m u ş ­ tur. Ali Suavi sorar: - Ç ı r a ğ a n S a r a y ı ' n a g i d e r e k Sultan M u r a d Efen­ d i m i z e biat edeceğiz. K a ç kişiyiz? - Y ü z eli k a d a r ! - P e k â l â ! H e p i m i z silahlanmalıyız. Yarın saat ü ç ­ te birer ikişer Ç ı r a ğ a n S a r a y ı ' n d a b u l u n m a l ı y ı z . İlk vazifemiz saraya girmektir. B i z e karşı g e l e n olursa silaha davranmalıyız. Neferlere silah a t m a y a c a ğ ı z . Fakat zabitlere d e m ü s a a d e e t m e y e c e ğ i z . E ğ e r katlolunursam, bana kim k a y m a k a m olacak? Hafız N u r i - B e n ! Suavi- Ya sen de ö l d ü r ü l ü r s e n ? M o l l a Mustafa- B e n ! Suavi- T a m a m . F i k i r c e m u t a b ı k ı z . H e r biriniz a d a m l a r ı n ı z a m a l u m a t veriniz. Yarın h e r k e s y e r i n d e bulunmalıdır. M e c l i s t e n biri- S a p ı k p a d i ş a h t a n b a h s e d i y o r u z . Fakat i s i m l i m i z e g ö r e k e n d i s i delidir. Suavi- D e l i m i ? H a y ı r velidir, veli! Asıl m e s e l e , h a l k yığınları ü s t ü n d e b i r s a n c a ğ ı n dalgalanmasıdır. Ali Suavi h e y e c a n s ı z ve telaşsızdır. Aynı g ü n ü Ç a m l ı c a ' d a S a m i P a ş a ile S u p h i P a ş a ' n m oturdukla-

107

rı k ö ş k ü n b a h ç e s i n d e görünmüştür. G e n ç l i ğ i n d e R ü ş ­ tiye hocalığr i m t i h a n m r birincilikle kazandığr z a m a n k e n d i n i M a a r i f N a z ı r ı S a m i P a ş a ' y a sevdirmişti. O n u n için ara srra o n u n k ö ş k ü n e gider. Fakat o g ü n şaşırmrşlardrr. Ç ü n k ü k i m s e y i aramamıştrr. B a h ç e d e n bir d e m e t ç i ç e k toplayıp gitmiştir. H a l i n d e hiçbir fev­ kaladelik de yoktu. Ali S u a v i ' n i n oraya gidişi, k ö ş ­ k ü n bazı kısrmlarma sığman Rumeli muhacirlerini, ertesi g ü n e h a z ı r l a m a k için o l d u ğ u s o m a d a n anlaşıl­ mıştır. Yine o p a z a r g ü n k ü Basiret g a z e t e s i n d e Ali Suavi imzasr ile şöyle b i r frkra çıkıyor: " H e r k e s ve bü­ t ü n gazeteler hal-i-hazrraı t e h l i k e s i n d e n b a h s e t m e k ­ tedirler. H a k k - ı a c i z a n e m d e m e v c u t emniyet-i-âmm e y e m e b n i s ö y l i y e c e ğ i m şeyi h e r k e s i n dinleyece­ ğine ş ü p h e m yoktur. Müşkilat-ı-hazıra p e k büyüktür. F a k a t çaresi kolaydrr. Yarınki n ü s h a m ı z d a bu çareyi krsaca şerh v e b e y a n e d e c e ğ i m . "

108

Suavi'nin sonu Pazartesi (20 M a y ı s 1876)

sabahı alaturka saat

ü ç e d o ğ r u m u h a c i r l e r Çırağan Sarayı'nın ö n ü n d e top­ lanmaktadır. Ali Suavi de k e n d i a d a m l a r ı ile birlikte K u z g u n c u k ' t a n bir m a v n a ile saray n h t ı m ı n a y a n a ş ­ tı. N ö b e t ç i l e r kalabalığı ö n l e m e k istediler. D o ğ r u s u a n l a ş ı l m a y a n rivayete göre Ali Suavi ya t a b a n c a ve­ ya h a n ç e r i ile bir ikisini yaralamıştır v e y a ö l d ü r m ü ş ­ tür. Kalabalık, deniz tarafmdaki p e n c e r e l e r i n c a m l a ­ rını kırarak sarayın içine girdi. Telaşından şuraya bu­ raya k a ç a n Sultan M u r a d ' ı nihayet buldular. Ali Su­ avi k e n d i s i n i n k o l u n a girerek: - A m a n efendim, gel bizi M o s k o f t a n kurtar di­ yordu. G a r i p tesadüf, Ç ı r a ğ a n vakası olurken, R u s Se­ fareti t e r c ü m a n ı S u l t a n H a m i d ' i n y a n ı n d a idi. Bir aralık h a z n e d a r Hafız B e h r a m A ğ a Sultan H a m i d ' i n y a n m a koşarak: - E f e n d i m , S u l t a n M u r a d ' ı c ü l u s ettirecekler. A h a l i Sarayı basmışlar. A m a n e f e n d i m b a ş ı m ı z ı n ça­ resine bakalım, diyordu. Sultan M u r a d ' ı g ü ç l ü k l e ele geçiren Ali Suavi ve arkadaşları o n u h e n ü z dışarı ç ı k a r m a ğ a vakit b u l m a ­ d a n Beşiktaş K a r a k o l u K u m a n d a n ı H a s a n Paşa v e as­ kerleri saraya yetiştiler. K ı s a b i r v u r u ş m a d a n s o m a 109

Ali Suavi ve bazı arkadaşları da öldürüldüler. M o l l a M u s t a f a v e H a c ı A h m e t A ğ a ölenler arasında idi. İki rivayet vardır: Biri b a h ç e d e k o r u y a srğman Ali Suavi ' n i n teslim olmadrğr için k u r ş u n ve s ü n g ü ile öl­ d ü r ü l m ü ş olduğudur. Fakat asıl d o ğ r u s u , H a s a n Pa­ şa kendisini elindeki sopa ile ö l d ü r m ü ş t ü r ve son gün­ lerine k a d a r d a b u sopayr k a r a k o l u n duvarına asarak gelene g i d e n e göstermiştir. Saray gazetelerinin edebiyatmr k o l a y c a t a h m i n edersiniz: A l i Suavi b i r serseridir. Sultani M e k t e ­ b i ' n i n m ü d ü r l ü ğ ü n d e n azledilmesini h a z m e t m e m i ş tir. B a s m a b i r t a k r m gafilleri t o p l a m ı ş t a Hatta, İstan­ b u l 'da bir karışrklrk ç r k m a s m d a n fayda g ö r e c e k olan­ lara, yani M o s k o f l a r a alet o l m u ş o l m a s ı m t i m a l i de vardrr. N e y a z r k k i saraym v a k a d a n s o m a k i gazete­ lerde çrkan b u u y d u r m a yazrlarrm b u g ü n bile v e s i k a diye k u l l a n a n l a r görülmektedir. 1908 Meşrutiyeti hadiselerim y a l a n d a n bilen rah­ m e t l i G e n e r a l Seyfi U z g ö r e n ' e b u hikâyeyi anlattığ r m vakit: - Ali S u a v i ' n i n muvaffak o l m a k ihtimali, İttihat­ çıların ş a n s m d a n d a h a fazla idi, dedi. Bu bir dakikalar m e s e l e s i idi. E ğ e r Ali Suavi Sul­ t a n M u r a d ' ı tahta çrkarabilse v e h a r p d e v a m etse n e olacaktı? E ğ e r A t a t ü r k 1919 M a y r s r ' n d a G a l a t a rıh­ t ı m ı n d a n b i n d i ğ i v a p u r d a İngilizler tarafından tutul110

saydı v e A n a d o l u ' y a g e ç e m e s e y d i , Sevres A n t l a ş ­ m a s ı T ü r k i y e s i ' n i n b u g ü n k ü m u h a r r i r l e r i o n u n te­ ş e b b ü s ü h a k k ı n d a a c a b a n e diyeceklerdi? Ali Suavi, bir davayı s o n u n a k a d a r g ü d e n ve on u n u ğ r u n a k o r k u s u z , telaşsız, g u r u r v e i m a n l a başı­ nı v e r m i ş bir inkılapçıdır. Ali Suavi, T ü r k inkılabı ta­ r i h i n d e eşsiz bir fikir k a h r a m a n l ı ğ ı m i s a l i b ı r a k m ı ş ­ tır. M e z a r ı yoktur: G ö n ü l l e r i m i z d e b i r yeri olmalıdır.

111

http://genclikcephesi.blogspot.com