Êè¿â 2005
ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ)-7 Ä67 Çàñíîâàíà 2004 ðîêó Âèïóñê 4 Âèäàííÿ ï³äãîòîâëåíî ²íñòèòóòîì êóëüòóðîëîã³÷íèõ òà åòíîïî...
10 downloads
127 Views
3MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Êè¿â 2005
ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ)-7 Ä67 Çàñíîâàíà 2004 ðîêó Âèïóñê 4 Âèäàííÿ ï³äãîòîâëåíî ²íñòèòóòîì êóëüòóðîëîã³÷íèõ òà åòíîïîë³òè÷íèõ äîñë³äæåíü ³ìåí³ ²ëàð³îíà Êè¿âñüêîãî ÌÀÓÏ Óïîðÿäêóâàííÿ ³ ïåðåäìîâà ïðîôåñîðà Âàñèëÿ ßðåìåíêà
Ä67
Äîíöîâ, Äìèòðî. Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é; Äóõ íàøî¿ äàâíèíè. Ê. : ÌÀÓÏ, 2005. 568 ñ. (Á-êà óêðà¿íîçíàâñòâà; Âèï. 4). ISBN 9666084791 Äâ³ ïðàö³ Äìèòðà Äîíöîâà (18831973) â³äîìîãî â÷åíîãî, ³äåîëîãà óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³çìó, ìèñëèòåëÿ ÕÕ ñò. íàïèñàí³ ó 19381944 ðð., êîëè, ÿê ³ íèí³, âèð³øóâàëàñü ³ñòîðè÷íà äîëÿ Óêðà¿íè; àâòîð îêðåñëþº ³äåàë íîâî¿ ñóñï³ëüíîñò³, ñòàâèòü äîðîãîâêàçè äëÿ ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â: ðîçâèâàòè ãåðî¿÷í³ òðàäèö³¿ íàøîãî íàðîäó, ôîðìóâàòè åë³òó âèñîêî¿ íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³, äåðæàâíèöüêîãî ìèñëåííÿ, ÿêà ïðàãíå áåçîãëÿäíî ñëóæèòè ñâîºìó íàðîäîâ³. Äëÿ ñòóäåíò³â, âèêëàäà÷³â, äåðæñëóæáîâö³â, à òàêîæ äëÿ âñ³õ, êîìó íå áàéäóæà äîëÿ Óêðà¿íè. ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ)-7
ISBN 9666084791
© Ò. Î. Îëåùåíêî, ïåðåäì., 2005 © ̳æðåã³îíàëüíà Àêàäåì³ÿ óïðàâë³ííÿ ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ), 2005
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÏÀÄÙÈÍÀ: ÏÎØÓÊ ²ÑÒÎÐÈ×ÍÈÕ ÒÐÀÄÈÖIÉ
Äîíöîâ Äìèòðî ²âàíîâè÷ (17.08.(30.08)1883 30.03.1973) âèäàòíèé óêðà¿íñüêèé ïóáë³öèñò, ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ë³òåðàòóðíèé êðèòèê òà ³ñòîð³îñîô. Íàðîäèâñÿ ïîáëèçó ì³ñòà Ìåë³òîïîëÿ. Ðîäèíà áóëà çàìîæíîþ. Áàòüêî Äîíöîâà ðîçáàãàò³â íà òîðã³âë³ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèìè ìàøèíàìè, çäàâàâ â îðåíäó æèòëîâ³ áóäèíêè. Ïåâíèé ÷àñ â³í îá³éìàâ ïîñàäó ì³ñüêîãî ãîëîâè â Ìåë³òîïîë³.  áàòüêà áóëà ÷óäîâà á³áë³îòåêà, ÿêà çäåá³ëüøîãî ñêëàäàëàñü ³ç çàõ³äíîºâðîïåéñüêî¿ òà ðîñ³éñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Ö³ òâîðè ñôîðìóâàëè ñâ³òîãëÿä Äìèòðà Äîíöîâà. Íåàáèÿêèé âïëèâ íà Äìèòðà ìàâ éîãî ä³ä, ÿêèé çàéìàâñÿ âèõîâàííÿì îíóêà ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüê³â. Êðóãëèì ñèðîòîþ õëîïåöü çàëèøèâñÿ ó 12 ðîê³â. Áàòüêî ïîìåð íà 54 ðîö³ æèòòÿ (1894), à ìàòè, ÿêà ìàëà ëèøå 39 ðîê³â, íàñòóïíîãî ðîêó. 1900 ðîêó Äìèòðî Äîíöîâ çàê³í÷èâ ó Ìåë³òîïîë³ ðåàëüíå ó÷èëèùå ³ òîãî æ ðîêó çàëèøຠð³äíå ì³ñòî, ïåðå¿çäèòü äî Öàðñüêîãî Ñåëà íåïî3
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é äàë³ê Ïåòåðáóðãà, äå ïðîäîâæóº çäîáóâàòè îñâ³òó. Ñêëàâøè ³ñïèòè, â³í çàïèñàâñÿ íà þðèäè÷íèé ôàêóëüòåò Ïåòåðáóðçüêîãî óí³âåðñèòåòó, ÿêèé çàê³í÷èâ ó 1907 ðîö³. Îëåêñàíäð Ëîòîöüêèé (óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê, ãðîìàäñüêèé ³ ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷) çãàäóº, ùî â ïåòåðáóðçüê³é ñòóäåíòñüê³é ãðîìàä³ Äîíöîâ ä³ñòàâ ³äåéíå õðåùåííÿ. Ñòóäåíòîì âðàæàâ íàäçâè÷àéíîþ ïðàöüîâèò³ñòþ. Íàé÷àñò³øå éîãî ìîæíà áóëî çóñòð³òè â ïóáë³÷í³é á³áë³îòåö³ òàì â³í çäîáóâàâ çíàííÿ, ÿê³ ñòàëè çãîäîì îñíîâîþ éîãî âèðàçíî íàö³îíàëüíîãî ñâ³òîãëÿäó. Òàê³ æ ñâ³ä÷åííÿ çàëèøèâ ³ Äìèòðî Äîðîøåíêî: «Ùå íàâåñí³ 1903 ðîêó ÿ çàóâàæèâ ó ÷èòàëüí³ óí³âåðñèòåòñüêî¿ á³áë³îòåêè íåçíàéîìîãî ìåí³ ñòóäåíòà, ùî ïîñò³éíî ÷èòຠâèäàííÿ Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà é âçàãàë³ ÷èòຠóêðà¿íñüê³ íàóêîâ³ êíèæêè ç Ãàëè÷èíè, ùî ¿õ ìîæíà áóëî ä³ñòàâàòè ç á³áë³îòåêè ëèøå çà ñïåö³àëüíîþ ðåêîìåíäàö³ºþ êîòðîãîñü ç ïðîôåñîð³â. Öå áóâ Äîíöîâ». Îñîáëèâî áëèçüêîþ éîìó âèÿâèëàñÿ òâîð÷³ñòü Ëåñ³ Óêðà¿íêè. Çàõîïëåííÿ ¿¿ òâîð÷³ñòþ Äîíöîâ ïðîíåñå ÷åðåç óñå æèòòÿ, íàïèøå ïðî íå¿ ðÿä åñå, ïîñò³éíî ïîñèëàòèìåòüñÿ íà ¿¿ òâîð÷³ñòü ó ñâî¿õ ïðàöÿõ. Òàêîæ â³í áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ó æèòò³ Óêðà¿íñüêî¿ ñòóäåíòñüêî¿ ãðîìàäè. Ùå ñòóäåíòîì ðîçïî÷èíຠÄîíöîâ ñâîþ ïîë³òè÷íó ä³ÿëüí³ñòü. Ñàìå â Ïåòåðáóðç³ â³í ñôîðìóâàâñÿ ÿê ïóáë³öèñò. Äìèòðî Äîíöîâ äðóêóºòüñÿ ó ñòóäåíòñüêèõ âèäàííÿõ, çáëèçèâñÿ ç Óêðà¿íñüêîþ ñîö³àë-äåìîêðàòè÷íîþ ðîá³òíè÷îþ ïàð4
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ò³ºþ (ÓÑÄÐÏ). ϳä ÷àñ ðåâîëþö³¿ 1905 ðîêó â³í âèñòóïèâ íà óêðà¿íñüêîìó ïîë³òè÷íîìó â³÷å â Ïåòåðáóðçüêîìó óí³âåðñèòåò³ ç ïðîìîâîþ íà çàõèñò óêðà¿íñüêî¿ íåçàëåæíîñò³. Çà öåé âèñòóï éîãî áóëî çààðåøòîâàíî ³ â³äïðàâëåíî äî Êèºâà. 1906 ðîêó Äîíöîâ ïåðåáèðàºòüñÿ äî Êèºâà íà ïîñò³éíå ïðîæèâàííÿ.  öåé æå ÷àñ â³í îñîáëèâî çáëèçèâñÿ ç³ Ñèìîíîì Ïåòëþðîþ (çãîäîì, â 19121914 ðîêàõ Äîíöîâ ïðàöþâàòèìå â ìîñêîâñüêîìó æóðíàë³ «Óêðàèíñêàÿ æèçíü», ðåäàêòîðîì ÿêîãî áóâ Ïåòëþðà, à â 1922 ðîö³ Ñ. Ïåòëþðà ï³äòðèìàâ êàíäèäàòóðó Ä. Äîíöîâà íà ïîñàäó ðåäàêòîðà óêðà¿íñüêîãî ÷àñîïèñó «Ë³òåðàòóðíî-íàóêîâèé â³ñíèê»). Ó 1907 ðîö³ Äîíöîâà çà ïîë³òè÷íó ä³ÿëüí³ñòü çíîâó çààðåøòîâóþòü ³ éîìó çàãðîæóº êàòîðãà. ϳñëÿ óâÿçíåííÿ, ÿêå òðèâàëî ñ³ì ì³ñÿö³â, êëîïîòàííÿìè áðàòà, ñåñòðè ³ Âàëåíòèíè ßíîâñüêî¿-Ðàäçèìîâñüêî¿ éîãî âèïóñêàþòü íà ïîðóêè. Ïðîòå òþðìà ï³ä³ðâàëà éîãî çäîðîâÿ. Ó çâÿçêó ³ç ïåðåñë³äóâàííÿìè öàðñüêèì óðÿäîì, à òàêîæ çà ñòàíîì çäîðîâÿ 1908 ðîêó Äîíöîâ âè¿æäæຠçà êîðäîí, äî Àâñòðî-Óãîðùèíè, ó Ãàëè÷èíó. Ó 19091911 ðîêàõ Äìèòðî Äîíöîâ ñòóä³þº ïðàâî ó ³äåíñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Ó Â³äí³ òàêîæ ñòàëàñÿ ïîä³ÿ, ÿêà ï³çí³øå âïëèíóëà íà âñå éîãî æèòòÿ. Äìèòðî Äîíöîâ ïîçíàéîìèâñÿ ç Ìàð³ºþ Áà÷èíñüêîþ (äîíüêà ãðåêî-êàòîëèöüêîãî ñâÿùåíèêà). Áàòüêî ä³â÷èíè áóâ ïðîòè îäðóæåííÿ, òîìó çàêîõàí³ çìîãëè îäðóæèòèñÿ ëèøå ï³ñëÿ éîãî ïå5
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ðåä÷àñíî¿ ñìåðò³. Îáâ³í÷àëèñÿ Äìèòðî ³ Ìàð³ÿ 27 òðàâíÿ 1912 ðîêó ó Ëüâîâ³, â öåðêâ³ Óñï³ííÿ Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³. Äðóæèíà ñòàëà äëÿ Äîíöîâà â³ðíèì äðóãîì ³ ïîì³÷íèêîì, âîíà ëþáèëà ³ ï³äòðèìóâàëà éîãî íàâ³òü ï³ñëÿ ðîçëó÷åííÿ, äî ñâ ñìåðò³. Ìàð³ÿ Áà÷èíñüêà â³ä³ãðàëà âèíÿòêîâó ðîëü íå ëèøå â îñîáèñòîìó, à é ó ïðîôåñ³éíîìó òà òâîð÷îìó æèòò³ Äîíöîâà. Àíàòîë³é Áåäð³é ïèøå ïðî â³äåíñüêèé ïåð³îä: «Ö³ëèé ÷àñ ñâîãî ïîáóòó íà òåðåí³ Àâñòðî-Óãîðñüêî¿ ³ìïåð³¿, Ä. Äîíöîâ ³íòåíñèâíî âèêîðèñòîâóâàâ äëÿ ÿêíàéá³ëüøîãî çäîáóòòÿ çíàííÿ ãóìàí³òàðíèõ íàóê (òàê ÿê öå â³í ðîáèâ ïåðåä òèì ó Ïåòåðáóðç³), ÷èì â³í çãîäîì íå ðàç âèêëèêàâ ïîäèâ ó äðóãèõ. Íà ³äåíñüê³ì óí³âåðñèòåò³ â³í çàê³í÷èâ 4 ñåìåñòðè ³ 1911 ðîêó ïåðå¿õàâ äî Ëüâîâà, äå ïðîäîâæóâàâ ñòó䳿. Ñòóï³íü äîêòîðà þðèäè÷íèõ íàóê â³í îäåðæàâ 1917 ðîêó». Ç 1913 ðîêó Äîíöîâ â³äõîäèòü â³ä ñîö³àë³ñòè÷íèõ ³äåé, â³äìåæóâàâøèñü â³ä íèõ íà äðóãîìó êîíãðåñ³ óêðà¿íñüêèõ ñòóäåíò³â, äå âèñòóïèâ ç ðåôåðàòîì «Ñó÷àñíå ïîë³òè÷íå ïîëîæåííÿ íàö³¿ é íàø³ çàâäàííÿ», â ÿêîìó íàêðåñëèâ ïðîãðàìó ïîáóäîâè íåçàëåæíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè. Çàñóäæóâàâ â³í âñå ùå âïëèâîâ³ â Ãàëè÷èí³ ìîñêâîô³ëüñüê³ ³äå¿ («Ìîäåðíå ìîñêâîô³ëüñòâî», 1913), çàêëèêàþ÷è äî â³äîêðåìëåííÿ â³ä Ðîñ³¿.  19131914 ðîêàõ âèäàâàâ ó Êèºâ³ «Äçâ³í», æóðíàë ìàðêñ³âñüêîãî ñïðÿìóâàííÿ. Ç 1914 ðîêó Äîíöîâ æèâå ó ³äí³ é Áåðë³í³, à ç 1916 ðîêó ó Øâåéöàð³¿, àêòèâíî 6
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é âêëþ÷àºòüñÿ â ðîáîòó Ñîþçó âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè (ÑÂÓ), ñòâîðåíîãî 4 ñåðïíÿ 1914 ðîêó, ïåðøèì ãîëîâîþ ÿêîãî éîãî áóëî îáðàíî. ÑÂÓ âèêîíàâ âåëè÷åçíó ïðîïàãàíäèâíó àíòèðîñ³éñüêó ðîáîòó íà ì³æíàðîäí³é àðåí³, çàéìàâñÿ âèäàâíè÷èìè ñïðàâàìè, â³â àêòèâíó îðãàí³çàö³éíó ä³ÿëüí³ñòü ñåðåä óêðà¿íö³â ó òàáîðàõ äëÿ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïðîòå Äîíöîâ çàéøîâ ó êîíôë³êò ç ïðåçè䳺þ, âèìàãàþ÷è ñóâîðî¿ ô³íàíñîâî¿ çâ³òíîñò³ òà çâèíóâà÷óþ÷è ïðîâ³ä â îðãàí³çàö³éí³é íåñïðîìîæíîñò³. ³í ïðîòåñòóâàâ ïðîòè âèêîðèñòàííÿ ÑÂÓ â àãåíòóðíèõ ö³ëÿõ. Íà ïî÷àòêó 1918 ðîêó ïîâåðíóâñÿ äî Êèºâà, äå ïðàöþº â ãåòüìàíñüêèõ óðÿäîâèõ ñòðóêòóðàõ. Ó ïåð³îä ãåòüìàíàòó î÷îëèâ Óêðà¿íñüêó òåëåãðàôíó àãåíö³þ ³ Äåðæàâíå áþðî ïðåñè. Ñòâîðþº (ðàçîì ç Â. Ëèïèíñüêèì, Â. Øåìåòîì) Ïàðò³þ õë³áîðîá³â-äåìîêðàò³â. Ç 1919 ðîêó çíîâó â Øâåéöà𳿠íà ÷îë³ Óêðà¿íñüêîãî ïðåñîâîãî áþðî. Ó ðîêè Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè òà âèçâîëüíèõ çìàãàíü âèäຠïðàö³ «Óêðà¿íñüêà äåðæàâíà ³äåÿ òà â³éíà ïðîòè Ðîñ³¿» (1915), «²ñòîð³ÿ ðîçâèòêó óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâíî¿ ³äå¿» (1917), «Óêðà¿íñüêà äåðæàâíà äóìêà ³ ªâðîïà» (1919), «Ï³äñòàâè íàøî¿ ïîë³òèêè» (1921). Ó 1922 ðîö³ ïîâåðòàºòüñÿ äî Ëüâîâà, äå ðåäàãóº «Ë³òåðàòóðíî-íàóêîâèé â³ñíèê» (19221932) òà «Â³ñíèê» (19331939), äðóêóºòüñÿ â í³ìåöüê³é, øâåéöàðñüê³é òà ïîëüñüê³é ïåð³îäèö³. Òàêîæ ðåäàãóâàâ ãàçåòó «Çàãðàâà» 7
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é (19231924), ÿêà áóëà ïåð³îäè÷íèì îðãàíîì íîâî¿ ïàðò³¿ Óêðà¿íñüêî¿ ïàðò³¿ íàö³îíàëüíî¿ ðîáîòè. Ó 1926 ðîö³ âèäຠêíèãó «Íàö³îíàë³çì», ÿêà ñïðàâèëà ïîì³òíèé âïëèâ íà ïîë³òè÷í³ é ³íòåëåêòóàëüí³ ïðîöåñè â Ãàëè÷èí³. Ó ì³æâîºííèé ïåð³îä çÿâèëèñÿ íîâ³ ïðàö³ Äîíöîâà: «²ñòîð³ÿ ðîçâèòêó óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâíèöüêî¿ ³äå¿» (1917), «Ï³äñòàâè íàøî¿ ïîë³òèêè» (1921), «Ïîåòêà óêðà¿íñüêîãî Ðèñîðäæèìåíòà» (1922), «Ïàòð³îòèçì» (1925), «Ïîë³òèêà ïðèíöèï³àëüíà ³ îïîðòóí³ñòè÷íà» (1928), «Ùî òàêå ³íòåðíàö³îíàë³çì?» (1928), «Þíàöòâî ³ Ïëàñò» (1928), «Êðèâå äçåðêàëî óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè» (1929), «Åñòåòèêà äåêàäåíñó» (1930), «Âàñèëü Ñòåôàíèê» (1931), «Êðèçà óêðà¿íñüêî¿ êóëüòóðè» (1932), «Êàðäèíàë Ìåðñ³º: ñëóãà Áîãà ³ íàö³¿» (1935), «Äàí³åëü ÎÊîííåëü» (1935), «Âîãíèñòèé õðåñò: ïîëêîâíèê Ëÿ Ðîê» (1935), «Íàøà äîáà ³ ë³òåðàòóðà» (1936), «Òàºìíèöÿ îðãàí³çàö³¿» (1936), «Äóðìàí ñîö³àë³çìó» (1936), «Çàâäàííÿ íîâîãî ïîêîë³ííÿ» (1937), «Ïàðò³ÿ ÷è îðäåí, îáºäíàííÿ ÷è ðîçºäíàííÿ?», «Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é?», «Ìàñà ³ ïðîâ³ä ê³ëüê³ñòü ÷è ÿê³ñòü?» (1939), à òàêîæ ó Íüþ-Éîðêó àíãë³éñüêîþ ìîâîþ âèéøëà êíèæêà «Spirit of Ukra nine: Ukrainia n contribution to the world culture» (1935) ï³ä ïñåâäîí³ìîì Ä. Ñâèðèä. ϳä ê³íåöü 1939 ðîêó Ä. Äîíöîâ çíîâó îïèíèâñÿ â åì³ãðàö³¿ (Àíãë³ÿ, ×åõ³ÿ, ͳìå÷÷èíà, Ôðàíö³ÿ, ÑØÀ, Êàíàäà).  Ïðàç³ â³í âëàøòóâàâñÿ ó äîñë³äíèöüêèé ³íñòèòóò äëÿ ñïðàâ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè. Ö³ºþ óñòà8
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é íîâîþ êåðóâàâ â³äîìèé â÷åíèé Ã. É. Áàºð. Áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ó êóëüòóðíîìó æèòò³ óêðà¿íñüêèõ åì³ãðàíò³â. Îïèíèâñÿ â ñàìîìó öåíòð³ ë³òåðàòóðíîãî ïðîöåñó íà åì³ãðàö³¿. Äðóêóâàâ ó ïåð³îäèö³ ñòàòò³, ïðèñâÿ÷åí³ ³ñòîðè÷íèì, êóëüòóðíèì òà ãåîïîë³òè÷íèì ïðîáëåìàì Ñõ³äíî¿ ªâðîïè. 1947 ðîêó ïåðå¿õàâ äî Ìîíðåàëÿ, äå æèâ äî ñàìî¿ ñìåðò³. Ïåâíèé ÷àñ (19491952) Ä. Äîíöîâ âèêëàäàâ óêðà¿íñüêó ë³òåðàòóðó â óí³âåðñèòåò³. Äî ê³íöÿ ñâîãî æèòòÿ Äîíöîâ àêòèâíî äðóêóâàâñÿ. Éîãî ñòàòò³ çÿâëÿëèñÿ â áàãàòüîõ ïåð³îäè÷íèõ âèäàííÿõ, ÿê³ âèäàâàëè çà êîðäîíîì óêðà¿íö³åì³ãðàíòè: «Îðëèê» (ͳìå÷÷èíà, Áåðõãåñãàäåí), «×àñ» (ͳìå÷÷èíà, Ôþðò), «Óêðà¿íñüêèé ñàìîñò³éíèê» (ͳìå÷÷èíà, Ìþíõåí), «Øëÿõ ïåðåìîãè» (ͳìå÷÷èíà, Ìþíõåí), «Àâàíãàðä» (ͳìå÷÷èíà, Ìþíõåí), «Óêðà¿íñüêà äóìêà» (Âåëèêîáðèòàí³ÿ, Ëîíäîí), «Óêðà¿íñüêèé øëÿõ» (Âåëèêîáðèòàí³ÿ, Ëîíäîí), «Âèçâîëüíèé øëÿõ» (Âåëèêîáðèòàí³ÿ, Ëîíäîí), «Óêðà¿íåöü» (Êàíàäà, Òîðîíòî), «Íà âàðò³» (Êàíàäà, Òîðîíòî), «Óêðà¿íñüêèé ðîá³òíèê» (Êàíàäà, Òîðîíòî), «Ì³ñ³ÿ Óêðà¿íè» (Êàíàäà, Òîðîíòî), «Àëüìàíàõ Ãîìîíó Óêðà¿íè» (Êàíàäà, Òîðîíòî), «Àìåðèêà» (ÑØÀ, Ô³ëàäåëüô³ÿ), «Êëè÷ íàö³¿» (ÑØÀ, Ô³ëàäåëüô³ÿ), «Êðèëà» (ÑØÀ, Íüþ-Éîðê), «Â³ñíèê» (ÑØÀ, Íüþ-Éîðê), «Ãîëîñ ïðàâîñëàâíîãî áðàòñòâà» (ÑØÀ, ×èêàãî), à òàêîæ ó àíãëîìîâíèõ òà í³ìåöüêîìîâíèõ âèäàííÿõ. ϳä ÷àñ íåòðèâàëîãî ïåðåáóâàííÿ â Àíã볿 Äîíöîâ áóâ ðåäàêòîðîì ãàçåòè «Óêðà¿íñüêèé êëè÷». 9
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é  åì³ãðàö³éíèé ïåð³îä Ä. Äîíöîâ âèäàâ íèçêó ïðàöü ³ çá³ðíèê³â ñòàòåé, à òàêîæ çä³éñíèâ ðÿä ïåðåâèäàíü («Ï³äñòàâè íàøî¿ ïîë³òèêè», 1957; «Íàö³îíàë³çì», 1966). Îñíîâí³ îïóáë³êîâàí³ ïðàö³ öüîãî ïåð³îäó: «Õðåñò ïðîòè äèÿâîëà» (1948), «Çà ÿêó Óêðà¿íó?» (1949), «Çà ÿêèé ïðîâ³ä?» (1949), «Äåìàñêóâàííÿ øàøåë³â» (1949), «Çàïîâ³ò Øåâ÷åíêà» (1950), «Ïðàâäà ïðàä³ä³â âåëèêèõ» (1952), «Ïîåòêà âîãíåííèõ ìåæ: Îëåíà Òåë³ãà» (1953), «Ðîñ³ÿ ÷è ªâðîïà?» (çá³ðíèê, 1955), «Ìîñêîâñüêà îòðóòà» (çá³ðíèê, 1955), «Â³ä ì³ñòèêè äî ïîë³òèêè» (1957), «Çà ÿêó ðåâîëþö³þ?» (1957), «Íåçðèì³ ñêðèæàë³ Êîáçàðÿ» (1961), «Õðåñòîì ³ ìå÷åì» (çá³ðíèê, 1967), «Êëè÷ äîáè» (1968) òîùî. Ïîìåð Äîíöîâ 30 áåðåçíÿ 1973 ðîö³ â Êàíàä³. Ïîõîâàíèé ó ÑØÀ íà êëàäîâèù³ Áàìáðóê. Ó ö³é êíèç³ âì³ùåíî äâ³ ïðàö³ Äìèòðà Äîíöîâà: «Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é» (1938) òà «Äóõ íàøî¿ äàâíèíè» (1944). Ó ïðàö³ «Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é» àâòîð ïîðóøóº ïèòàííÿ òðàäèö³¿. Òðàäèö³¿ áóëè ³ º ð³çí³, ÷àñòî íàâ³òü ïðîòèëåæí³ çà ñâî¿ì çì³ñòîì. Äîíöîâ ïèøå: «Îäí³ ñëàâëÿòü òðàäèö³¿ Ìàçåïè, äðóã³ Êî÷óáåÿ». Çà ÿêèìè æ éòè? ßê³ òðàäèö³¿ ìàþòü ñëóæèòè äîðîãîâêàçîì? Àâòîð çàçíà÷àº, ùî êíèãà íàïèñàíà ç ìåòîþ ïîêàçàòè «òîé ãëèáîêèé óïàäîê, â ÿêîìó îïèíèëàñÿ íàøà íàö³îíàëüíà ïñèõ³êà ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ, à ç äðóãîãî áîêó, ñâ³æ³ñòü, æèòòºâ³ñòü ³ ì³öü òðàäèö³é ñïåðåä XIX â³êó. Âêàçàòè ïîäåêóäè íà 10
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é â³÷í³ñòü ïðàâèë ¿õ æèòòÿ, íà ¿õ íåâìèðóùó æèòòºâó ìóäð³ñòü, ÿêà âæå ïî÷èíຠâ³äðîäæóâàòèñÿ â íàø³ ÷àñè. Âêàçàòè íà ïîòðåáó ñê³í÷èòè ðàç íàçàâæäè ç òðàäèö³ÿìè ÷àñ³â óïàäêó, ùîá íàâåðíóòè äî ³íøèõ, äî ³íøîãî æèòòºâîãî «â³ðóþ». Ñàì Äîíöîâ îáèðຠäëÿ ñåáå òðàäèö³¿ «òåìíîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ». Öÿ åïîõà ïðèâàáëþº éîãî íå ñâî¿ì, ÿê â³í êàæå, çâåðõí³ì ôàñàäîì ìèíóëèõ ë³ò, à äóõîì òèõ ÷àñ³â, äóõîì, «ùî îäóøåâëÿâ ³ îêðèëþâàâ ëþäåé òî¿ äàëåêî¿ äîáè». Ñóñï³ëüñòâî îïèíèëîñÿ ïåðåä âèáîðîì ³ ìóñèòü éîãî çðîáèòè. Äîíöîâ âèñòóïຠïðîòè ³äåé Äðàãîìàíîâà òà «äðàãîìàí³âö³â». Çàñóäæóº ïàòð³îòèçì Ëèïèíñüêîãî, Âèííè÷åíêà, Ãðóøåâñüêîãî, Øàïîâàëà, ïðîòèñòàâëÿþ÷è éîãî ïàòð³îòèçìó ïðåäê³â. ×àñòî öèòóº âèçíà÷íèõ ëþäåé ìèíóëîãî (²âàíà Âèøåíñüêîãî, Êëèðèêà Îñòðîçüêîãî òîùî). Ïîð³âíþº âåëè÷íèé äóõ ëþäåé ìèíóëèõ â³ê³â òà í³ê÷åìíèé äóõ ëþäåé ñâ äîáè. ³í çàïåðå÷óº ãóìàí³òàðíó ô³ëîñîô³þ ç ¿¿ ïîíÿòòÿìè «òîëåðàíòíîñò³» (çà òåðì³íîëî㳺þ Äîíöîâà «òîëåðàö³¿»), «ãóìàííîñò³», ÿêó íåñå XIX ñòîë³òòÿ. Íà éîãî äóìêó, öå ñòîë³òòÿ ç³ïñóâàëî ëþäèíó. Äîíöîâ çàñóäæóº ïîíÿòòÿ «òîëåðàíö³ÿ». ³í ïèøå: «Â ò³ ÷àñè íå òîëåðàíö³ÿ áóëà çàêîíîì, à â³äïëàòà».  ñåðåäí³ â³êè öüîãî ïîíÿòòÿ íå ³ñíóâàëî ³ ëþäè ïî÷óâàëèñÿ íàáàãàòî â³ëüí³øå. Äîíöîâ âêàçóº íà ð³çíèöþ ìåíòàëüíîñò³ ìèíóëîãî ïîêîë³ííÿ òà ïîêîë³ííÿ éîãî ñó÷àñíèê³â, 11
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ³ ïðåäêè, ïîçáàâëåí³ áóäü-ÿêèõ ïîíÿòü ãóìàííîñò³, òîëåðàíö³¿ ïîì³òíî âèãðàþòü ó éîãî î÷àõ. Âîíè ñïðàâæí³ âåëåòí³ äóõó, íà â³äì³íó â³ä ¿õ íàùàäê³â, ÿêèõ â³í íàçèâຠëþäüìè ³ç çàÿ÷îþ ïñèõîëî㳺þ. Íà äóìêó Äìèòðà Äîíöîâà, ³ñíóþòü äâà òèïè íàðîä³â: íàðîäè-ïàíè ³ íàðîäè-ïëåáå¿, «ëèöàð³» ³ «ñâèíîïàñè». Îñòàíí³õ â³í íàçèâàº, êîðèñòóþ÷èñü òåðì³íîì í³ìåöüêîãî ô³ëîñîôà Øïåíãëåðà, ôåëàõàìè. Ïðîòå Äîíöîâ ï³äêðåñëþº, ùî öåé ïîä³ë íå ñîö³àëüíèé, à ïñèõîëîã³÷íèé, òîáòî çóìîâëåíèé íå çîâí³øí³ìè, à âíóòð³øí³ìè ÷èííèêàìè. Ó «Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é» Äîíöîâ ïî÷èíຠðîçðîáëÿòè òåîð³þ íàö³îíàëüíî¿ åë³òè, ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Êîæíèé íàðîä ïðåäñòàâëÿº éîãî ïðîâ³äíà âåðñòâà, åë³òà. Àâòîð âèä³ëÿº äâà òèïè åë³ò: ïëåáåéñüêèé ³ âîëîäàðñüêèé. Îñíîâí³ ïðîáëåìè â ñóñï³ëüñòâ³ ïî÷èíàþòüñÿ, íà äóìêó Äìèòðà Äîíöîâà, òîä³, êîëè âîëîäàðñüêà âåðñòâà ïîñòóïàºòüñÿ ïëåáåéñüê³é, êîëè âîëîäàðñüêèé òèï çàì³íþºòüñÿ òèïîì ïëåáåéñüêèì, ÿê öå, íàïðèêëàä, ñòàëîñÿ â Óêðà¿í³, ÿêà âòðàòèëà òðàäèö³¿ ñâ êîçàöüêî¿ ìèíóâøèíè. Òèïîâîþ ðèñîþ ôåëàõ³â íàçèâຠö³ëêîâèòå íåäîîö³íþâàííÿ ïîë³òè÷íîãî ìîìåíòó. Äîíöîâ âèñòóïຠç íåãàòèâíîþ êðèòèêîþ ïðîòè ë³áåðàë³â, äåìîêðàò³â, êîñìîïîë³ò³â çà òå, ùî, ÿê â³í ââàæàº, íå äàþòü íàëåæíî¿ îö³íêè ³ñòîðè÷íîìó ìèíóëîìó Óêðà¿íè, çâèíóâà÷óþ÷è êîçàê³â ó òîìó, ùî ðîçëèëè «øèðîêå ìîðå» êðîâ³ «äëÿ ãëóïî¿ õèìåðè» 12
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é çàì³ñòü òîãî, ùîá «äîâãèé ñïèñ» ïåðåêóâàòè «íà ðàëî õë³áîðîáà». Òðàäèö³¿ Ñâÿòîñëàâà, Âîëîäèìèðà Äîíöîâ ïðîòèñòàâëÿº òðàäèö³ÿì Ãðóøåâñüêîãî, ×åðêàñåíêà. Áëèçüê³ éîìó ³äåéí³ ïîãëÿäè Øåâ÷åíêà, íà ÿêîãî ïîñò³éíî ïîñèëàºòüñÿ. Ïðîòèñòàâëÿþ÷è Äðàãîìàíîâà ³ Øåâ÷åíêà, àâòîð ïðîòèñòàâëÿº íå ïðîñòî äâà ñâ³òîãëÿäè, à äâ³ åïîõè, âò³ëåííÿì ÿêèõ áóëè ö³ ïîñòàò³: «ïåðøèé õèðëÿâó, çãàíãðåíîâàíó åïîõó äåìîêðàòèçìó ³ êîñìîïîë³òèçìó, äðóãèé âåëèêó åïîõó íàøî¿ ñòàðîâèíè, áëèñêó÷ó, ñâ³æó, òàêó ìóæåñüêó, â ïîð³âíÿíí³ ç ìèðøàâèìè íîâèìè äóìêàìè ñîö³àë³ñòè÷íî¿ äðàãîìàí³âùèíè...» Äîíöîâ ââàæàº, ùî XIX ñòîë³òòÿ âèêëèêàëî çì³íè ó ëþäñüê³é ñâ³äîìîñò³. Çàïàíóâàëà, ÿê â³í êàæå, «ìóäð³ñòü» ñìåðäà, «ìóäð³ñòü» ñê³ôà-îðà÷à. XIX ñòîë³òòÿ ñòîë³òòÿ ïàíóâàííÿ ìóäðîñò³ ïëóãà, ùî ïðèéøëà íà çì³íó ìóäðîñò³ çàë³çà, ïàíóþ÷î¿ ó ïîïåðåäí³ â³êè, ³ ÿêó çàáóëè «ñìåðäè íîâèõ ÷àñ³â». Íàéã³ðøèì ó XIX ñòîë³òò³, íà äóìêó Äìèòðà Äîíöîâà, º òå, ùî âîíî ïðèíèçèëî, çíåö³íèëî âñ³ ñóñï³ëüí³ ö³ííîñò³ ³ ö³ííîñò³ îêðåìî¿ ëþäèíè äàâí³õ ÷àñ³â, ¿õ ³äåàëè. Íàòîì³ñòü ï³äíåñëî äî ð³âíÿ ³äåàëó âñå í³ê÷åìíå, ïëåáåéñüêå. Ëþäèíà XIX ñòîë³òòÿ ëþäèíà-êîñìîïîë³ò ³ç ³äåàëàìè ãóìàííîñò³, ö³ííîñò³ áóäü-ÿêîãî æèòòÿ. Ëþäèíà êîçàöüêî¿ äîáè ëþäèíà-ëèöàð ³ç ëèöàðñüêèìè ³äåàëàìè. «Öå áóâ òèï ëþäèíè, ÿêà í³êîëè íå îõëÿâàëà í³ ô³çè÷íî, í³ ìîðàëüíî; ÿêà áóëà â³÷íî íà ñòîðîæ³, 13
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ñòàëî ïðèãîòîâàíà íà íàéã³ðøå (áóëà ïåñèì³ñòîì!)», ïèñàâ Ä. Äîíöîâ. ²íòåë³ãåíö³ÿ XIX ñòîë³òòÿ çíèùèëà â ëþäèí³ øëÿõåòíèé òèï, âèòâîðåíèé ³ñòîð³ºþ òà òðàäèö³ÿìè. Âîíà çíèùèëà â ëþäñüê³é äóø³ ³ñòîðè÷í³ òðàäèö³¿, òðàäèö³¿ äóõó äàâí³õ ÷àñ³â, çàì³íèâøè ¿õ ñâî¿ìè òðàäèö³ÿìè òà ïîíÿòòÿìè. Îñíîâíó ïðîáëåìó ñâîãî ÷àñó Äîíöîâ âáà÷àâ ó òîìó, ùî äîáà ïîçáàâëåíà ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ³ç ñâ³òîãëÿäîì, ïîä³áíèì äî ñâ³òîãëÿäó ä³ÿ÷³â ìèíóëèõ ñòîë³òü. Ëþäñüê³ äóø³ ìàþòü ïåðåðîäèòèñÿ. À äæåðåëî äëÿ öüîãî ïåðåðîäæåííÿ ìîæëèâå ëèøå «â åïîõàõ, àäåêâàòíèõ äóõîì íàø³é äîá³». Ñàìå òàì, íà äóìêó Äìèòðà Äîíöîâà, º íàø³ òðàäèö³¿. Ñë³ä ï³äêðåñëèòè îäíó âàæëèâó äåòàëü. Ó ñâî¿é ïðàö³ «Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é» Äîíöîâ äຠõàðàêòåðèñòèêó ôàøèçìó òà éîãî ïðîâ³äíèêàì. Î÷åâèäíî, öå ïîâÿçàíî ³ç òèì, ùî íà ìîìåíò íàïèñàííÿ ö³º¿ êíèãè ôàøèçì ùå íå ðîçêðèâ ïîâí³ñòþ ñâ çëî÷èííî¿ ñóò³, ùå íå áóâ ïðè÷èíîþ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, íàñë³äêîì ÿêî¿ ñòàëè ì³ëüéîíè çàãóáëåíèõ ëþäñüêèõ æèòò³â òà âåëèê³ ðóéíóâàííÿ. Äðóãà ïðàöÿ, âì³ùåíà â ö³é êíèç³, «Äóõ íàøî¿ äàâíèíè» (1944). Ñàìå â ö³é ïðàö³ Äîíöîâ âåëèêó óâàãó ïðèä³ëÿº ïðîáëåì³ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. ßêùî â ïåðø³é êíèç³ â³í ëèøå ïîá³æíî ïîðóøóº öþ ïðîáëåìó, òî â äðóã³é âîíà ñòຠîñíîâíîþ. Íàñêð³çíà äóìêà òâîðó íàðîä êàðàºòüñÿ çà ãð³õè ñâî¿õ ïîâîäèð³â. Çàíåïàä íàðîäó, äåðæàâè 14
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ïîÿñíþºòüñÿ íå ÿêèìèñü çîâí³øí³ìè ÷èííèêàìè, à âíóòð³øí³ìè. Íàñàìïåðåä ñòàíîì ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Ñëàáêà åë³òà ñëàáêà äåðæàâà. Ñèëüíà ïðîâ³äíà âåðñòâà ñèëüíà êðà¿íà. Ðîáèòü Äîíöîâ ³ òðàäèö³éíèé äëÿ íüîãî åêñêóðñ â ³ñòîð³þ. ×àñòî çâåðòàºòüñÿ â³í äî ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, ïðîòå íàéóëþáëåí³øèì éîãî ïåð³îäîì áóâ ïåð³îä êîçà÷÷èíè. Àíàë³çóþ÷è öåé ïåð³îä, Ä. Äîíöîâ ðîáèòü âèñíîâîê, ùî ïðè÷èíîþ çàíåïàäó ñòàëà âòðàòà âîëîäàðñüêîþ êàñòîþ ïðèêìåò ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, òîáòî ¿¿ ïîñòóïîâå óïîä³áíåííÿ äî ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè. Ïðè÷èíîþ öüîãî àâòîð ââàæຠâòðàòó ï³ä ÷àñ âîºí êðàùèõ ïðåäñòàâíèê³â, ùî çóìîâèëî ïîïîâíåííÿ ¿¿ çà ðàõóíîê ã³ðøèõ åëåìåíò³â, ÿê³ íåãàòèâíî âïëèíóëè íà ïðîâ³äíó âåðñòâó. XIX ñòîë³òòÿ çì³íèëî ïð³îðèòåòè. Âîíî ïîðîäèëî, ÿê ïèøå Äìèòðî Äîíöîâ, «çàì³ñòü ïîøàíè äî ïàìÿò³ ïðåäê³â â³äðàçà äî íèõ ÿê äî ðó¿ííèê³â (êîçàê³â) ³ ãîëîâîð³ç³â (êíÿç³â ³ ãåòüìàí³â)», à â çâÿçêó ç öèì ö³ííîñò³ ïðîòèëåæí³ òèì, ÿê³ øàíóâàëè â êîçàöüêó äîáó. ²íòåë³ãåíö³ÿ XIX ñòîë³òòÿ íå â³ä÷óâàëà ñåáå îêðåìîþ ïðàâëÿ÷îþ êàñòîþ, ùî ñòî¿òü íàä íàðîäîì. ¯¿ äóõ áóâ, íà äóìêó Ä. Äîíöîâà, äóõîì þðáè. ªäèíèé øëÿõ ñïàñ³ííÿ â³í âáà÷àâ ó ïîâåðíåíí³ äî âåëèêèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. Äîíöîâ íåãàòèâíî ñòàâèâñÿ äî äåìîêðàò³¿, ÿê ³äåîëî㳿. Çà éîãî óÿâëåííÿìè, äåìîêðàòè÷í³ ³äåàëè ñóïåðå÷àòü ³äåàëàì êîçàöüêî¿ äîáè. Îñíîâíèì 15
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é íåäîë³êîì äåìîêðàòè÷íî¿ ôîðìè ïðàâë³ííÿ Äìèòðî Äîíöîâ ââàæຠòîé, ùî ïðè äåìîêðàò³¿ âñå âèð³øóº íàòîâï, òîìó äî âëàäè ÷àñòî ïðèõîäÿòü äåìàãîãè, ÿê³ äáàþòü ëèøå ïðî îñîáèñò³ ³íòåðåñè, à íå ïðî áëàãî íàðîäó. Ïðè äåìîêðàò³¿ þðáà äèêòóº ñâî¿ óìîâè, ñâî¿ ïðàâèëà. ßê çàçíà÷ຠÄîíöîâ, öå íåãàòèâíî â³äáèâàºòüñÿ íà äåðæàâ³, «êîëè óðÿäè ç³ ñòðàõó ïåðåä äåìàãîãàìè ãîëîòè êàï³òóëþâàëè ïåðåä êîæíèìè, õî÷ ÿê àáñóðäíèìè âèìîãàìè ïðîëåòàð³àòó, æåðòâóþ÷è ¿ì ³íòåðåñàìè äåñÿòê³â ì³ëüéîí³â òàêèõ ñàìèõ ïðàö³âíèê³â, àëå ìîâ÷àçíèõ ³ íå òàê ãàëàñëèâèõ, ³ íàïàñíè÷èõ, ÿê ïðîëåòàð³àò, êîëè ïðåñà é ë³òåðàòóðà ñòàëè òðèáóíîþ àïîòåîçó âñÿêèõ ðîçêëàäîâèõ ñèë ³ çàáàãàíîê ñóâåðåííèõ îäèíèöü ³ ñóâåðåííî¿ ãîëîòè...» Âèñòóïຠàâòîð ³ ïðîòè ³äåé Ï. Êóë³øà, Ì. Ãðóøåâñüêîãî òîùî, íàçèâàþ÷è ¿õ òà ïîä³áíèõ äî íèõ «³äåîëîãàìè ñìåðä³â», «àïîñòîëàìè þðáè». Òàêîæ âèñòóïຠïðîòè òîãî, ùî ³íòåë³ãåíö³ÿ íàìàãàëàñÿ ñòâîðèòè íàö³îíàëüíó êóëüòóðó íà áàç³ ñåëÿíñüêî¿ êóëüòóðè. Öÿ «ñåëÿíñüêà êóëüòóðà», êîðèñòóþ÷èñü òåðì³íîì Äîíöîâà, ìຠïðàâî íà ³ñíóâàííÿ, àëå íå ÿê îñíîâíà, íàö³îíàëüíà. Äëÿ ³ëþñòðàö³¿ ö³º¿ äóìêè â³í íàâîäèòü ñëîâà ³ñïàíñüêîãî ô³ëîñîôà Îðòåãè-³-Ãàññåòà: «Ñåëÿíñüê³ñòü öå ïðîâ³äíà ðèñà ñóñï³ëüíîñò³ áåç ïðîâ³äíî¿ êàñòè». ×àñòî Ä. Äîíöîâ ïîñèëàºòüñÿ íà âèäàòíèõ àíòè÷íèõ (Àðèñòîòåëü, Ïëàòîí) òà óêðà¿íñüêèõ (Ã. Ñêîâîðîäà) ô³ëîñîô³â. Ñâîþ êîíöåïö³þ ïðîâ³äíî¿ êàñòè â³í âèáóäîâóº íà îñíîâ³ ³äåé Ïëàòî16
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é íà òà Ñêîâîðîäè. Ïëàòîí ó ñâî¿é ïðàö³ «Äåðæàâà» âèáóäîâóº ìîäåëü ³äåàëüíî¿ äåðæàâè. Âñ³ ãðîìàäÿíè ö³º¿ äåðæàâè âèêîíóþòü ïåâí³ îáîâÿçêè: ô³ëîñîôè (âèùà êàñòà) êåðóþòü äåðæàâîþ, âî¿íè çàõèùàþòü ¿¿, ðåì³ñíèêè çàáåçïå÷óþòü óñ³ì íåîáõ³äíèì ³ äåðæàâó, ³ äâ³ ³íø³ êàñòè. Ïëàòîí ãîâîðèòü: «...âè âñ³ ð³âí³, àëå Áîã, ùî âàñ ñòâîðèâ, âëîæèâ çîëîòî, òâîðÿ÷è òèõ, ÿê³ íàäàþòüñÿ ïðàâèòè ³íøèìè, äîì³øàâ ñð³áëî, ôîðìóþ÷è âîÿê³â, ³ ðóäó, êîëè òâîðèâ ðåì³ñíèê³â ³ õëîï³â». Òîìó ïðåäñòàâíèêè ð³çíèõ êàñò ïîçáàâëåí³ ìîæëèâîñò³ â³ëüíî ïåðåõîäèòè ç îäí³º¿ êàñòè â ³íøó: «Êîëè ïðèðîäà ïðèçíà÷èëà êîãîñü áóòè íàéìèòîì, à â³í, ïèøàþ÷èñü ñâî¿ì áàãàòñòâîì, ñòðåì³òèìå ï³äíåñòèñÿ äî ðàíãó âîÿêà, à âîÿê äî ðàíãó ïðàâèòåëÿ é îõîðîíöÿ äåðæàâè, íå áóäó÷è òîãî ã³äíèì, òî öå âåäå äî õàîñó é äî ðó¿íè äåðæàâè». Ó Ñêîâîðîäè Ä. Äîíöîâà ïðèâàáëþº éîãî ³äåÿ «ñðîäíî¿ ïðàö³», òîáòî ïðàö³, ÿêà â³äïîâ³äຠïðèðîäí³ì çä³áíîñòÿì ëþäèíè. Ëþäèíà ìຠçàéìàòèñÿ òèì âèäîì ä³ÿëüíîñò³, äî ÿêîãî âîíà ìຠõèñò. Òîìó òðåáà ïðèñëóõàòèñÿ äî ñåáå ³ âèÿâèòè ñâî¿ ïðèðîäí³ íàõèëè, ðîçâèâàòè ¿õ, ³íàêøå ëþäèíà íå çìîæå ñåáå ðåàë³çóâàòè ³ íå ìàòèìå äóøåâíî¿ ãàðìîí³¿. Âèõîâàííÿ ìຠï³äïîðÿäêîâóâàòèñÿ ñõèëüíîñòÿì ëþäèíè. Ìຠâîíà õèñò íåõàé âîëîäàðþº, íåìຠíåõàé çíàéäå ³íøó ñôåðó ä³ÿëüíîñò³, ÿêà áóäå ¿é áëèçüêîþ ³ â ÿê³é âîíà çìîæå âèÿâèòè ñåáå. Äìèòðî Äîíöîâ âèä³ëÿº äâ³ êàñòè: âîëîäàðñüêà êàñòà ³ êàñòà ïëåáåéñüêà. Âîëîäàð ìຠâîëîäàðþ17
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é âàòè, öå éîãî ñðîäíà ïðàöÿ. Ïëåáåéñüêà êàñòà ìຠï³äêîðÿòèñÿ. Ïðîòå, ÿêùî êîíöåïö³ÿ Ñêîâîðîäè áàçóºòüñÿ ëèøå íà ïðèðîäíèõ çä³áíîñòÿõ ëþäèíè, òî ó Äîíöîâà ìຠçíà÷åííÿ ³ âèõîâàííÿ, ³ ñåðåäîâèùå, ÿê³ âïëèâàþòü íà äóõîâíó ñóòí³ñòü ëþäèíè. Ñâîþ äóìêó â³í ³ëþñòðóº ïðèêëàäîì Ïàðèñà, îäíîãî ³ç ïåðñîíàæ³â äðàìè Ëåñ³ Óêðà¿íêè «Êàññàíäðà». Ïàðèñ ñèí öàðÿ Ïð³àìà, ÿêîãî âèõîâàëè ïàñòóõè, îñê³ëüêè áàòüêî çàëèøèâ éîãî íà ãîð³ ²ä³, áî ³ñíóâàëî ïðîðîöòâî, ùî â³í ñòàíå ïðè÷èíîþ çàãèáåë³ Òðî¿. Ñèíà öàðÿ ãí³òèòü ïðèíàëåæí³ñòü äî âèùî¿ êàñòè, éîãî ö³êàâèòü ëèøå îñîáèñòå æèòòÿ. Êàññàíäðà Ëåñ³ Óêðà¿íêè êàæå: «Ìîâ÷èòü Ïàðèñ íà ðàä³ ³ çáðîþ íàäÿãຠìîâ êàéäàíè, áîãè ç íèì íà ðîçìîâ³ íå áóâàþòü». Ñë³äîì çà Êàññàíäðîþ ³ ñàì Ä. Äîíöîâ çàïèòóº, ÷îìó òàê ñòàëîñÿ: «×è íå òîìó, ùî áóâ âèõîâàíèé ñåðåä ïàñòóõ³â?» Ðîçâèâàþ÷è ñâîþ äóìêó, â³í ïðîäîâæóº: «Êîëè íà ïðîâ³äíå ì³ñöå â êàñò³ âäèðàþòüñÿ ïàñòóõè äóõîì, òîä³ ðîëü ö³º¿ êàñòè ñê³í÷åíà. Òîä³ áëèçüêèé óïàäîê Òðî¿». À ÷è ò³ëüêè âèõîâàííÿ áóëî òîìó ïðè÷èíîþ? À ìîæå Ïàðèñ â³ä ïðèðîäè íå ìàâ ñõèëüíîñò³ äî ïðàâë³ííÿ? Ìîæå â³í íå ìàâ ðèñ íåîáõ³äíèõ äëÿ âîëîäàðÿ ³ òîìó öå íå áóëî éîãî ñðîäíîþ ïðàöåþ?  òîé æå ÷àñ, íå áàæàþ÷è ïðèíèæóâàòè äðóãó âåðñòâó, Äîíöîâ çàóâàæóº, ùî ³íêîëè ³ ïîçà êàñòîþ âîëîäàð³â ìîæå íàðîäèòèñÿ ëþäèíà ç äóøåþ âîëîäàðÿ, ³ç ðèñàìè õàðàêòåðó, ïðèòàìàííèìè ïðîâ³äí³é âåðñòâ³. ² öå äîáðå. Öå éäå ëèøå íà êîðèñòü ïðàâëÿ÷³é êàñò³. 18
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ²ñíóâàííÿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, íà äóìêó Ä. Äîíöîâà, çàáåçïå÷óº ³ñíóâàííÿ äåðæàâè. ³í ïèøå: «...îêðåìèì çä³áí³øèì îäèíèöÿì íèæ÷î¿ âåðñòâè çàâøå áóëà â³äêðèòà äîðîãà íàãîðó. Òàì æå æ, äå öüîãî íå áóëî, äå ä³éñíî ïàíóâàííÿ äåðæàâîþ ïåðåõîäèëî â ðóêè â³÷íî ïëèííî¿ äåìîêðàò³¿, äå êîæíèé, íàâ³òü íåã³äíèé ³ äî òîãî íå ïðèãîòîâëåíèé, ç áðàêó â³äïîâ³äíîãî âèøêîëåííÿ ÷è ðîäèííî¿ àáî ãðóïîâî¿ òðàäèö³¿, ì³ã ñòàòè Äå¿ôîáîì ÷è Ãåêòîðîì, àáî Ãåëåíîì, ÿê öå áóëî â Òðåò³é Ðåñïóáë³ö³ ôðàíöóçüê³é òàì, ÿê öå ïåðåäáà÷óâàâ Ïëàòîí, ê³í÷èëîñÿ êàòàñòðîôîþ». Öèìè ñëîâàìè Äîíöîâ ñóïåðå÷èòü ñàì ñîá³. Ç îäíîãî áîêó ãîâîðèòü ïðî ïðèðîäí³ íàõèëè, à ç äðóãîãî ïðî âèõîâàííÿ òà ðîäèíí³ òðàäèö³¿. Íà ïðàêòèö³ ³ ïðåäñòàâíèêè åë³òè ìîæóòü áóòè ïðåäñòàâíèêàìè ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè ëèøå çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì, à íå çà ñâî¿ìè ÿêîñòÿìè òà ÷åñíîòàìè. Âîíè ìîæóòü âèÿâèòèñÿ í³ê÷åìàìè, íå ã³äíèìè ñâîãî âèñîêîãî ñòàòóñó. Äîíöîâ ðîáèòü òàêèé âèñíîâîê: âëàäíà êàñòà çàëèøàºòüñÿ òàêîþ äîòè, äîêè â íå¿ çàëèøàºòüñÿ äóõ, ùî ñëóæèòü âç³ðöåì äëÿ ï³äâëàäíî¿ ìàñè. Îñê³ëüêè ïðîáëåìà ïðîâ³äíî¿ êàñòè, åë³òè äóæå âàæëèâà äëÿ Äìèòðà Äîíöîâà, òî äåòàëüíî çóïèíÿºòüñÿ íà õàðàêòåðèñòèö³ ïðåäñòàâíèê³â åë³òè. ³í âèä³ëÿº òàê³ ïðèêìåòè âîëîäàðñüêî¿ äóø³: øëÿõåòí³ñòü, ìóäð³ñòü ³ ìóæí³ñòü. Øëÿõåòí³é ëþäèí³ âàæëèâ³ø³ íå îñîáèñòà âèãîäà, à ¿¿ ÷åñòü, ³äåàëè, ïåðåêîíàííÿ, â æåðòâó ÿêèì âîíà ïðèíîñèòü âñå îñîáèñòå. Ìóäðà ëþäèíà, íàñàìïåðåä âîëîäàð, 19
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ïåðåäáà÷ຠâñå íàáàãàòî âïåðåä, ìຠóÿâëåííÿ ïðî ê³íöåâèé ðåçóëüòàò ñâ ìåòè, ñâîº áà÷åííÿ ñï³ëüíîòè â ìàéáóòíüîìó. Ìóäðåöü íå ò³ëüêè ïåðåäáà÷ຠìàéáóòíº, à é òâîðèòü éîãî ñèëîþ ñâ òâîð÷î¿ äóìêè. ²ç íåìàòåð³àëüíî¿ äóìêè, òâîð÷îãî çàäóìó ñòâîðþº â³í ìàòåð³àëüíó ð³÷, ðåàë³çóº ñâîþ ³äåþ. Äîíöîâ ïèøå: «Ìóäðà äóìêà öå òà ñèëà, ùî ôîðìóº ðå÷³ ³ òðèìຠ¿õ ó ôîðì³, â òîìó ÷èñë³ é ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè». Ìóæí³ñòü òðåòÿ ïðèêìåòà ÷ëåíà ïðîâ³äíî¿ êàñòè, âîíà ïîëÿãຠâëàñíå ó òîìó, ùîá ïîçáóòèñÿ ñâîãî ñòðàõó, ïåðåìîãòè ñåáå ñàìîãî, ñòî¿÷íî âñå çíîñèòè ³ íå çëàìàòèñÿ, íå âòðàòèòè âëàñíîãî «ÿ», â ãîòîâíîñò³ æåðòâóâàòè â ³ìÿ ìåòè íàéäîðîæ÷èì. Áàãàòî óâàãè Ä. Äîíöîâ ïðèä³ëÿº àíàë³çó ïñèõ³÷íî¿ âäà÷³ ëþäèíè. ³í âèä³ëÿº ïÿòü òèï³â: íîðä³éñüêèé, ïîíò³éñüêèé, äèíàðñüêèé, ñåðåäçåìíîìîðñüêèé (ìåäèòåðàíñüêèé), îñò³éñüêèé. Äîíöîâ äຠäîêëàäíó ïñèõîëîã³÷íó õàðàêòåðèñòèêó öèõ òèï³â, ïîäຠ³íôîðìàö³þ ïðî ¿õí³ çîâí³øí³ ïðèêìåòè òà îñîáëèâîñò³ ïîâåä³íêè â ð³çíèõ ñèòóàö³ÿõ, âêàçóº íà òåðèòî𳿠¿õ ïîøèðåííÿ. Íà äóìêó àâòîðà, íàéêðàù³ âîëîäàð³ âîëîäàð³ íîðä³éñüêîãî òèïó. Íà äðóãå ì³ñöå Äìèòðî Äîíöîâ ñòàâèòü ïîíò³éöÿ, ìåäèòåðàíöÿ (ñåðåäçåìíîìîðöÿ). Íàéã³ðøèé òèï ïðàâèòåëÿ îñò³ºöü.  Óêðà¿í³, çà Äîíöîâèì, íàéá³ëüø ïîøèðåí³ äèíàðñüêèé òà îñò³éñüê³ òèïè. Ãîëîâíó ðîëü ó ïîä³ÿõ â Óêðà¿í³ 1917 ðîêó, ÿê ââàæຠÄîíöîâ, â³ä³ãðàâ îñò³éñüêèé òèï, ÿêèé ïåðåâàæàâ ó òîãî÷àñí³é äåìîêðàòè÷í³é âåðñòâ³. 20
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é Ä. Äîíöîâ âèçíà÷àâ òàê³ îñíîâí³ çàâäàííÿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè: îðãàí³çàö³þ çàõèñòó ð³äíî¿ çåìë³, ï³äíåñåííÿ ñëàâè íàðîäó, ñòâîðåííÿ ñèëüíî¿ çîâí³ ³ âñåðåäèí³ âëàäè, ïðàãíåííÿ äî íåçàëåæíîñò³. Ö³ çàâäàííÿ ôîðìóþòüñÿ òðüîìà ÷èííèêàìè: ñòàâëåííÿì äî äåðæàâè, äî íàðîäó, äî âëàäè. Ïðåäñòàâíèêè ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ïîâèíí³ æàäàòè âëàäè. ²äåàë ö³º¿ âåðñòâè ñèëüíà âëàäà, ñâ³äîìà ñâ ìåòè, íàñàìïåðåä ãîòîâà äáàòè ïðî óòðèìàííÿ ñï³ëüíîòè. Åë³òà, ùî âèéøëà ç ìàñè, ç îäíîãî áîêó ïðåòåíäóâàëà ïðàâèòè êðà¿íîþ, à ç äðóãîãî í³ ïîë³òè÷íîþ ñâ³äîì³ñòþ, í³ ìóäð³ñòþ, í³ â³äâàãîþ, í³ øëÿõåòí³ñòþ äóìêè â³ä ïåðåñ³÷íîãî ÷ëåíà òî¿ ìàñè íå â³äð³çíÿëàñÿ. Äåìîêðàò³ÿ çíèùèëà êóëüò äåðæàâè, íå ñòâîðèâøè íàòîì³ñòü í³÷îãî ð³âíîö³ííîãî, ð³âíîçíà÷íîãî. Äìèòðî Äîíöîâ ïîñ³äຠîñîáëèâå ì³ñöå â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ äóìêè XX ñòîë³òòÿ. Éîãî ïîãëÿäè ìàëè âåëèêèé âïëèâ íà ñó÷àñíèê³â, îñîáëèâî íà ìîëîäü. ³äîìèé óêðà¿íñüêèé ïîåò ª. Ìàëàíþê ñòâåðäæóâàâ, ùî ðîáîòà Ä. Äîíöîâà ñïðèéìàëèñü ÿê áè ïðîðèâ îáëîãè, ÿê áè âèõ³ä â øèðîêèé ñâ³ò, ÿê áè â³äçèñêàííÿ äóõó ³ â³ëüíèõ ðóõ³â ï³ñëÿ äîâãîãî ñïàðàë³çóâàííÿ. Ïðîòå ñë³ä çàçíà÷èòè, ùî ³ ñàìà òâîð÷³ñòü, é ³äå¿, ÿê³ Äîíöîâ ïðîïîâ³äóâàâ, ñïðèéìàþòüñÿ äîñèòü íåîäíîçíà÷íî. Öå ìîæíà ïîÿñíèòè ñóïåðå÷ëèâ³ñòþ ñâ³òîãëÿäíî¿ åâîëþö³¿ (â³ä ñîö³àë-äåìîêðàòèçìó äî êàòåãîðè÷íîãî çàïåðå÷åííÿ ñîö³àë³ñòè÷íèõ ³äå¿, â³ä àòå¿çìó 21
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é äî àãðåñèâíî¿ öåðêîâíîñò³). Ïîë³òè÷í³ ïîãëÿäè, áåçêîìïðîì³ñí³ñòü ïîçèö³¿ é ïðèñòðàñí³ñòü ñòèëþ ðîáëÿòü ïîñòàòü Äîíöîâà íåîäíîçíà÷íîþ, «ð³âíî÷àñíî çâåëè÷óâàíîþ ³ çàñóäæóâàíîþ» (Â. ßí³â, ðåêòîð Óêðà¿íñüêîãî ³ëüíîãî óí³âåðñèòåòó â Ìþíõåí³). ²äå¿ Ä. Äîíöîâà ìîæíà ñõâàëþâàòè, ìîæíà çàñóäæóâàòè, øóêàòè â íèõ ðàö³îíàëüíå çåðíî, àëå íå ìîæëèâî çàëèøàòèñÿ áàéäóæèì äî éîãî òâîð÷îñò³. Á³ëüø³ñòü ³äåé òàëàíîâèòîãî óêðà¿íñüêîãî â÷åíîãî, ïóáë³öèñòà çàëèøàþòüñÿ àêòóàëüíèìè ³ íà ñüîãîäí³øí³é äåíü*. Òåòÿíà ÎËÅÙÅÍÊÎ
* Äðóêóºòüñÿ çà âèäàííÿì: Äîíöîâ Ä. Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. 2-ãå âèä. Ëüâ³â, 1941; Äîíöîâ Ä. Äóõ íàøî¿ äàâíèíè. 2-ãå âèä. Ìþíõåí; Ìîíòðåàëü, 1951.
22
Äóõîâíà ñïàäùèíà: ïîøóê ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
23
Ö
³ºþ êíèæêîþ ìàþ íà ìåò³ çâåðíóòè óâàãó íàøèõ ÷èòà÷³â íà îäíå ç íàéâàæëèâ³øèõ ïèòàíü ñó÷àñíîñò³. Öèì ïèòàííÿì º ï è ò à í í ÿ ò ð à ä è ö ³ ¿. Ìèíóëèé â³ê çàëèøèâ íàì â ñïàäùèíó, ì³æ ³íøèì, êðèòè÷íå, êîëè íå çîâñ³ì âîðîæå, â³äíîøåííÿ äî íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. Ç âèñî÷èíè ñâîãî ïîñòóïó ³ ñâ êóëüòóðè ïîáëàæëèâî äèâèâñÿ XIX â³ê íà íàøå òåìíå ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ ³ âçàãàë³ íà íàøå íåêóëüòóðíå ìèíóëå... Äèê³ñòü ³ îä÷àéäóøí³ñòü ìèíóëèõ â³ê³â çáóäæóâàëè íåõ³òü ³ íàéð³çíîðîäí³ø³ çàñòåðåæåííÿ ç áîêó öèâ³ë³çîâàíèõ êðóã³â. Ìèíóëå öå áóëè ùàáë³, áåçïîâîðîòíî ïåðåéäåí³. Êëèêàòè äî ïîâîðîòó òèõ â³ê³â çíà÷èëî áóòè ðåàêö³îíåðîì, ðåòðîãðàäîì, âçàãàë³ ëþäèíîþ íåêóëü25
Äìèòðî Äîíöîâ
òóðíîþ, à ÷àñîì ³ íàö³îíàëüíèì øê³äíèêîì. 1917 ð³ê íà Óêðà¿í³ ìóñèâ äåùî çì³íèòè òå íàñòàâëåííÿ íàøî¿ ³íòåë³ãåíö³¿. Àëå íå äóæå. ×àñòèíà ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ âèêëèêàëà â ïàìÿò³ íàøå ìèíóëå, àëå ñîðîìëèâî, íåíà÷å ïðîòè âîë³, ³ çàâøå íàìàãàþ÷èñü óâ³ëëÿòè íîâå âèíî â ñòàð³ ì³õè, íàìàãàþ÷èñü ïîãîäèòè íàö³þ ç ³íòåðíàö³îíàë³çìîì, ñâÿòó Ñîô³þ ç ðåë³ã³éíèì ³íäèôåðåíòèçìîì, ãåòüìàíùèíó ç íàðîäîïðàâñòâîì, à çàïîðîæö³â ³ç ñîö³àë³çàö³ºþ çåìë³. Äðóãà ÷àñòèíà íå ðîáèëà ³ òèõ ñïðîá ïîâÿçàòè òå, ÷îãî ïîâÿçàòè íå ìîæíà áóëî; âîíà ïðîñòî ³ îäâåðòî ñòàð³ òðàäèö³¿ çàïåðå÷óâàëà. À íàòîì³ñòü âèñóâàëà äëÿ ïðèêëàäó ³ íàñë³äóâàííÿ íîâ³ òðàäèö³¿ XIX â³êó, â³êó Äðàãîìàíîâà íà Óêðà¿í³ ³ ñîö³àë³çìó. Ò³ æ íåìíîã³, ÿê³ ïðèéìàëè ³ñòîðè÷í³ íàø³ òðàäèö³¿, ïðèéìàëè ¿õ ïîâåðõîâî: çàõîïëþâàëèñÿ êíÿæîþ Ðóññþ ÷åðåç òå, ùî áóëè ìîíàðõ³÷íèõ ïåðåêîíàíü, òàê ñàìî ìð³ÿëè ³ ïðî ãåòüìàíñòâî, ðîáëÿ÷è ç ãåòüìàí³â ìîíàðõ³â. ²íø³ çíîâó øàíóâàëè ѳ÷ çà ¿¿ äåìîêðàòèçì ³ çà òå, ùî áóëà öå ðåñïóáë³êà. ͳ ïåðø³, í³ äðóã³, í³ òðåò³ íå º áëèçüê³ àâòîðîâ³ ö³º¿ êíèæêè. Ñòàâëÿ÷è ïèòàííÿ, ÿê³ òðàäèö³¿ ìàºìî ìè âçÿòè ñîá³ çà äîðîãîâêàçè â ³ñòîðè÷íó ìàíäð³â26
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
êó, ÿ âèáðàâ ÿêðàç òðàäèö³¿ íàøîãî òåìíîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ, àëå íå ÿê ïðèõèëüíèê òî¿ ÷è ³íøî¿ ôîðìè ïðàâë³ííÿ. Ìåí³ õîäèëî íå ïðî çâåðõí³é ôàñàä ìèíóëèõ â³ê³â, íå ïðî íàïèñ íàä áóä³âëåþ, íå ïðî óñòàíîâè ò³ ÷è ³íø³, ëèøå ïðî ä ó õ, ù î î ä ó ø å â ë ÿ â ³ î ê ð è ë þ â à â ëþäåé òî¿ äàëåêî¿ äîáè. Ìåí³ õîäèëî ïðî òå, ùîáè çðîáèòè çâèäèíè, êîíôðîíòàö³þ äâîõ ïåð³îä³â íàøî¿ ³ñòîð³¿, îñê³ëüêè âîíè, ò³ ïåð³îäè, â³äáèâàëèñÿ â ö³ë³ì ñâ³òîâ³ä÷óâàíí³ ³ñòîðè÷íèõ àêòîð³â. Öèìè ïåð³îäàìè áóëè ìèíóëà äîáà àæ äî óïàäêó ãåòüìàíùèíè ³ îòîé XIX â³ê, ÿêèé ñïðîñòà÷èâ, ñêàë³÷èâ, îñì³ÿâøè ïåðåä òèì äóõ ïîïåðåäí³õ â³ê³â. Ö³ëü ö³º¿ ñòàòò³ ïðåäñòàâèòè òîé ãëèáîêèé óïàäîê, â ÿêîìó îïèíèëàñÿ íàøà íàö³îíàëüíà ïñèõ³êà ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ, à ç äðóãîãî áîêó, ñâ³æ³ñòü, æèòòºâ³ñòü ³ ì³öü òðàäèö³é ñïåðåä XIX â³êó. Âêàçàòè ïîäåêóäè íà â³÷í³ñòü ïðàâèë ¿õ æèòòÿ, íà ¿õ íåâìèðóùó æèòòºâó ìóäð³ñòü, ÿêà âæå ïî÷èíຠâ³äðîäæóâàòèñÿ â íàø³ ÷àñè. Âêàçàòè íà ïîòðåáó ñê³í÷èòè ðàç íàçàâæäè ç òðàäèö³ÿìè ÷àñ³â óïàäêó, ùîá íàâåðíóòè äî ³íøèõ, äî ³íøîãî æèòòºâîãî â³ðóþ. Êíèæêà ìຠêîíñïåêòèâíèé âèãëÿä. Ç ò³º¿ ïðè÷èíè äî ñõåìè, äî ïëàíó ¿¿ ìîæíà áóëî á 27
Äìèòðî Äîíöîâ
íàïèñàòè êíèæêó âäåñÿòåðî ïîâí³øó, â ñòî ðàç³â á³ëüø ³ëþñòðîâàíó ïðèêëàäàìè ³ êîíòðïðèêëàäàìè... Àëå êîëè º çàãàëüíà ñõåìà, ¿¿ âæå íå òÿæêî áóäå âèïîâíèòè êîæíîìó, õòî òîãî áàæຠ³ õòî ìຠçìîãó öå çðîáèòè. Ìîæíà íàïèñàòè îêðåìó êíèæêó íàâ³òü íà ïîîäèíîê³ òåìè, ùî çà÷åðêíóò³ òóò ³ îáíÿò³ ÿê ö³ë³ñòü. Ìîæå íå äî îäíî¿ ç íèõ êîëèñü ïîâåðíó. Ëüâ³â, 19 ëþòîãî 1938
ÀÂÒÎÐ
Ìîäíèì ó íàñ ñòàëî ñëîâî òðàäèö³ÿ. Âñ³ ïèøóòü ïðî ïîøàí³âîê äëÿ òðàäèö³¿. Âñ³ ãðóïè âçàºìíî ñåáå îáâèíóâà÷óþòü, ùî íå ïîâàæàþòü òðàäèö³é. Âñ³ áà÷àòü â íèõ ÷óäåñíå ë³êàðñòâî, äæåðåëî íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ. Ìîæëèâî, ùî öå òàê. Íàâ³òü íàïåâíî òàê. Íàðîä áåç òðàäèö³é íå æèâå, à æèâîò³º. Êîëè âòðà÷ຠñâî¿, éîìó âáèâàþòü â ãîëîâó ÷óæ³, áî íå ìîæå æèòè í³ÿêà ëþäñüêà çá³ðíîòà áåç ïåâíèõ ïðàâèë ³ íàêàç³â. Òðàäèö³¿ öå ïàíöèð, ÿêèé õîðîíèòü çá³ðíîòó â³ä âîðîæèõ óäàð³â, íåìîâ ò³ëî âîÿêà, ùî íå äຠéîìó îõëÿòè. 28
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Ïðèâÿçàííÿ äî ìîâè, â³ðè, çâè÷à¿â, äî ³äåàë³â ïðåäê³â, ¿õ ìîðàëüíèõ, ðåë³ã³éíèõ, ïîë³òè÷íèõ, åêîíîì³÷íèõ ³ ñîö³àëüíèõ äîãì, âèñòðàæäàíèõ ³ âèêóòèõ â îãí³ çìàãàíü ³ ïåðåêàçàíèõ ïðàä³äàìè âíóêàì, öå ïðèâÿçàííÿ º ôóíäàìåíòîì íàö³¿. Àëå ÷è îò³, ïåðåäàâàí³ ç ðîäó â ð³ä, âèòâîðåí³ ³ñòîð³ºþ ïðèêìåòè íàö³¿, º çàâøå äîäàòí³? ×è êîëè, íàïðèêëàä, ÿêèéñü íàðîä â³êàìè ÿê æèäè â Âàâèëîí³ ÷è â ªãèïò³ ìóñ³â êîðèòèñÿ ôàðàîíàì, íå âèòâîðèòü â í³ì ³ñòîð³ÿ ïðèêìåò íåâ³ëüíèêà? ² ÷è ö³ ïðèêìåòè, ùî ñòàëè òåæ òðàäèö³ºþ, âàðòî ïëåêàòè ³ øàíóâàòè? ×è òðåáà ïðèéìàòè âñ³ òðàäèö³¿ ãóðòîì, ÷è ðîáèòè âèá³ð ì³æ íèìè? Ëþáîâ äî ñâîãî... Àëå æ âîíà ìîæå áóòè àêòèâíà ³ ïàñèâíà. ×è öÿ îñòàííÿ ã³äíà ïîøàíè? Ìîæíà áàæàòè, ùîáè ñâîº, ð³äíå çàéíÿëî íåçàïåðå÷íå í³êèì ïåâíå ì³ñöå â ñâ³ò³... Àëå ÿêå íàäðÿäíå ÷è ï³äðÿäíå? Ùîáè âîíî ãðàëî ðîëþ ìàÿêà, ùî ñâ³òèòü ³ ³íøèì ó òüì³, ÷è ðîëþ ïÿòîãî êîëåñà äî ÷èéîãîñü âîçà? Ìîæíà ïðàãíóòè äîáèòèñÿ çíà÷åííÿ â ñâ³ò³ îòîìó ñâîºìó ³ ð³äíîìó... Àëå ÿêèì øëÿõîì? ×è òå çíà÷åííÿ âèáëàãàòè, âèøàõðóâàòè, ÷è âèáîðîòè? ² ÷ è ê î æ í è é ç òèõ ñïîñîá³â ã³äíèé òîãî, ùîáè éîãî ï³äíåñ29
Äìèòðî Äîíöîâ
òè äî âàãè òðàäèö³¿, ÿêó òðåáà ðîñòèòè ³ ïåðåäàâàòè íàùàäêàì? Ñïðàâà íå òàêà ïðîñòà ³ âèìàãຠÿñíî¿ â³äïîâ³ä³. ª òðàäèö³¿ ³ òðàäèö³¿. ³äîìà òðàäèö³ÿ àâòîðà Çàïîâ³òó, ÿêà äåÿêèìè çâîðîòàìè òàê íàãàäóº ñëîâà Ìàðñåëüºçè. ¯¿ õî÷ ³ áåç òàëàíòó ïîäàâ ï³çí³øå é íàï³âçàáóòèé ïîåò ñåðåäèíè ìèíóëîãî â³êó Êñåíîôîíò Êëèìêîâè÷, ùî ïèñàâ, ÿê-òî: Íàñ ñëîâÿíè ç ñâ³òó çâîäÿòü
òà ì³æ ñîáîþ çà ç¿æó Ðóñüêî¿ çåìë³ ãðèçóòüñÿ. ² çàïîâ³äàº, ùî ïðèéäå Áîæèé ñóä ³ ÷àñ âåëèêî¿ ìîëèòâè,
êîëè â³ä Äí³ïðà àæ ïî Êàâêàç Òàêèé â³äïðàâèì ïàðàñòàñ, Ùî âíóêè é ïðàâíóêè çãàäàþòü... Õ³áà æ íà ñâ³ò³ ìàëî íàñ?
Îöå áóëà á îäíà òðàäèö³ÿ, ÿêà õî÷ íå ñèëîþ âèñëîâó, òà äóìêîþ ö³ëêîì â³äïîâ³äàþòü çàïîâ³òîâ³ Øåâ÷åíêà. À îñü äðóãà òðàäèö³ÿ: Ñëîâÿíñüê³ çåìë³! íàøà Âêðà¿íà Ñåðåäíÿ ñåñòðà ïîì³æ âàìè: ͳêîìó íåïðàâäè âîíà íå â÷èíèëà 30
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ² ïðàâäè áàæà ì³æ ñåñòðàìè. Ç ï³âí³÷íîþ Ðóññþ íå çëîìèì ñîþçó, Ìè ç íåþ áëèçíÿòà ïî ðîäó.
À äàë³ éäóòü ïîêëîíè ³ çàëèöÿííÿ ³ â á³ê ³íøèõ ñëîâÿí â³ä àâòîðà öüîãî ñëîâÿíñüêîãî ã³ìíó Ìèõàéëà Äðàãîìàíîâà... ² öå òàêîæ òðàäèö³ÿ, õî÷à ³ ñóïåðå÷íà Øåâ÷åíêîâ³é, áî ìàñà íàøî¿ çáàëàìó÷åíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ñòàâëÿº ³ äîñ³ íà íåäîñÿæíèé ïîñòàìåíò àâòîðà òîãî ã³ìíó, íåñó÷è éîãî áðàòåðñüêî-ïëåáåéñüê³ ãàäêè â íàðîä. Çà ÿêèìè òðàäèö³ÿìè éòè? Ìè çãàäóºìî òðàäèö³¿ Ïåòðà Äîðîøåíêà, Îðëèêà, Áîãóíà. À º é òàê³, ùî õî÷óòü â³äíîâèòè òðàäèö³¿ Êèñåëÿ. Îäí³ ñëàâëÿòü òðàäèö³¿ Ìàçåïè, äðóã³ Êî÷óáåÿ. Îäí³ ïðîïîâ³äóâàëè, ùî öàðàò íàø ³ñòîðè÷íèé âîðîã, à áîðîòüáà ç íèì º íàøîþ ³ñòîðè÷íîþ òðàäèö³ºþ. ²íø³ æ, çíîâó, ùî ìîñêîâñüêèé öàðèçì öå é óêðà¿íñüê³ ³ñòîðè÷í³ ñâÿòîù³ òà ùî ÷åðåç òå ñòàð³ óêðà¿íñüê³ ñïèñàòåë³, ïèøó÷è â³ðø³ íà ÷åñòü öàðèçìó, áóëè çîâñ³ì ³ñòîðè÷íèìè ïàòð³îòàìè1. Îëåêñàíäð Êîíèñüêèé ï³ä ÷àñ Êðèìñüêî¿ â³éíè áóâ çìóøåíèé îáñòàâèíàìè äî êîðîòêî¿ êàíöåëÿð³éíî¿ ñëóæáè â Ïðèëóêàõ äëÿ ìà31
Äìèòðî Äîíöîâ
òóøêè Ðîñ³¿. Öåé ïðèìóñ òàê éîãî ãðèç, ùî â³í ïèñàâ, êàþ÷èñü â ñâî¿ì ï³äíåâ³ëüí³ì ãð³õîâ³: ß áëóäíèé ñèí, ëóêàâèé ñèí, Çíåâàæèâ ÿ ñâîþ ðîäèíó, ² òÿæêî-ñîðîìíî çãàäàòü Ïðî òå, ùî ÿ ñëóæèâ ÷óæèí³.
Öå òðàäèö³ÿ Êîíèñüêîãî. Äå³íäå ö³ëêîì â äóñ³ Äðàãîìàíîâà áà÷èâ öþ òðàäèö³þ Â. Ëèïèíñüêèé. ³í ï³äíîñèòü çàñëóãè ðîñ³éñüêîãî ãåíåðàëà Çàëºñüêîãî, ÿêèé âî ³ìÿ ö³º¿ íàøî¿ ïîïåðåäíüî¿, ³ñòîðè÷íîþ ìèíóâøèíîþ ñîòâîðåíî¿, òàêî¿, à íå ³íøî¿, ðåàëüíî¿, à íå ôàíòàñòè÷íî¿, ïîë³òè÷íî¿ òðàäèö³¿, ñëóæèâ â³ðîþ ³ ïðàâäîþ äåðæàâ³ ðîñ³éñüê³é2. Êîíèñüêîìó ñëóæáà ÷óæèíöåâ³ âàðòà äîãàíè, Ëèïèíñüêîìó ïîøàíè. ² îäèí ³ äðóãèé ìàþòü ïðàâî ïîêëèêàòèñÿ íà òðàäèö³¿. Ìè øàíóºìî òðàäèö³¿ ñòàðîãî Êèºâà ³ éîãî êóëüòóðè. À ³äåîëîã óêðà¿íñüêîãî ñîö³àë³çìó ³ ðàäèêàë³çìó íàçèâຠòðàäèö³¿ Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ òðàäèö³ÿìè õàì³â ³ ðîçá³éíèê³â, ÿê³ òðåáà êèíóòè â ï³÷, çàì³íèâøè òðàäèö³ÿìè ñîö³àë³çìó3. Çà ÿêèìè òðàäèö³ÿìè éòè? Ìè øàíóºìî òðàäèö³¿ îñòàííüî¿ ðåâîëþö³¿ íà Óêðà¿í³, êîëè âïàâ öàðàò ³ êîëè âèñîêî âãîðó 32
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
çðèâàëàñÿ íàøà ðåâîëþö³éíà ñòèõ³ÿ íàðîäíà. Àëå ïðîâ³äíèêè ñîö³àë³çìó â÷àòü íàñ íå äîâ³ðÿòè ò³é ñòèõ³¿, áî öå æ áóëî íåîñâ³äîìëåíå óêðà¿íñüêå ñåëî, ÿêå áîÿëîñÿ ñàìîñò³éíîñò³ Óêðà¿íè. Áî öå æ áóâ íàðîä, ÿêèé íå ðîçóì³â âèñîêèõ íàö³îíàëüíèõ ³äåàë³â ³ íå õîò³â çà íèõ áîðîòèñÿ4. ª òðàäèö³îíàë³ñòè, ÿê³ îõî÷å òðèìàþòüñÿ ñòàðèõ êîíñåðâàòèâíèõ íàðîäíèõ çâè÷à¿â ó â³ð³, â ñîö³àëüíîìó ïîáóò³ òîùî. Àëå º é ³íø³ òàê çâàí³ ïîñòóïîâö³ ³ äåìîêðàòè, ÿê³ â³äêèäàëè ö³ çâè÷à¿. Ö³ äåìîêðàòè ç òîãî ñì³ÿëèñÿ! Ïðè âñ³ì íàø³ì äåìîêðàòèçì³, ïèñàëè âîíè, òðåáà äåðæàòèñü ïðèíöèï³â í å ò ð à ä è ö ³ é í è õ , à íàóêîâèõ, ïðîãðåñèâíèõ, ³ ö³ ïðèíöèïè íåñòè â íàðîä ³ íå ïîíèæàòè àáî çàòåìíÿòè ñâî¿ äóìêè äëÿ çàñòàð³ëèõ, à òî é ïðîòèð³÷èâèõ äóìîê òàê çâàíîãî íàðîäó5. ßê áà÷èìî, òàì, äå ¿ì öå áóëî íåâèã³äíî, íàø³ äðàãîìàí³âö³-íàðîäíèêè ãîâîðèëè ïðî ò à ê ç â à í è é íàðîä! Âîíè âì³ëè íàâ³òü ùå êðàùå â³äçèâàòèñÿ ïðî íåìèë³ ñâî¿ì äîêòðèíàì íàðîäí³ òðàäèö³¿! Áî ò³ íàðîäí³ òðàäèö³¿ öå áóëà çâè÷àéíà ðåàêö³ÿ. Êîñìîïîë³òèçì (äðàãîìàí³âö³) ...öèâ³ë³çàö³þ ñòàâèëè âèùå íàö³îíàëüíîñò³ ³ ââàæàëè óòèë³òàðíî êîðèñí³øîþ äëÿ 33
Äìèòðî Äîíöîâ
íàðîäó, í³æ íàðîäí³ òðàäèö³¿, ì³æ ÿêèìè º áàãàòî àðõà¿÷íîãî ³ ïðîñòî ðåòðîãðàäíîãî6. Òóò óæå ïðîñòî ïðîãîëîøóºòüñÿ â³éíà íàö³îíàëüíèì òðàäèö³ÿì ÿê ÷îìóñü ðåòðîãðàäíîìó ³ ðåàêö³éíîìó (÷èñòî á³ëüøîâèöüêà ìîâà!). À òèì òðàäèö³ÿì ïðîòèñòàâëÿòüñÿ ³äå¿ ïîñòóïó ³ êîñìîïîë³òèçìó. Öå çðåøòîþ íå ïåðåøêîäæຠñó÷àñíèì îáîðîíöÿì Äðàãîìàíîâà, ùî ò à ê êåïêóâàâ ç ³ñòîðè÷íèõ íàøèõ òðàäèö³é, çàñòóïàòèñÿ çà íüîãî â ³ìÿ ïîøàíóâàííÿ... ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é! ßê áà÷èìî, ð³çí³ º íàø³ òðàäèö³¿, ð³çí³ ïîãëÿäè íà íèõ. Çà ÿêèìè æ ³òè? Äåÿê³ çåìëÿêè ìàþòü òàêå øèðîêå ñåðöå, òàê âùåðòü íàëëÿòè ëþáîâþ, ùî íàêàçóþòü øàíóâàòè é îäí³ òðàäèö³¿, ³ äðóã³, ³ Êîíèñüêîãî, ³ Äðàãîìàíîâà, ³ Ìàçåïó, ³ Êî÷óáåÿ, ³ òðàäèö³¿ ðåòðîãðàä³â-íàö³îíàë³ñò³â ³ òðàäèö³¿ ïîñòóïîâö³â-êîñìîïîë³ò³â. Ãàäàþ, ùî òàêà âñåîãîðòàþ÷à øàíà ìîæëèâà ëèøå â òåîð³¿, íå ñàì íà ñàì ç òâåðäîþ ä³éñí³ñòþ, ÿêà îñîáëèâî â íàø³ ÷àñè íàêàçóº â è á è ð à ò è .
***
Ìóñèìî âèáèðàòè ³ ìè. Ìóñèìî â³äïîâ³ñòè âèðàçíî íà ïèòàííÿ: ä å , â ÿ ê ³ é ä î á ³ í à ø î ¿ ³ ñ ò î ð ³ ¿, â ÿ ê è õ ¿ ¿ ï ð î â ³ ä í è õ 34
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ïîñòàòÿõ ìàºìî ÷åðïàòè ñâ³é çàï î â ³ ò, ñ â î ¿ ò ð à ä è ö ³ ¿ ? ×è ãîâîðÿ÷è ñèìâîë³÷íî â Øåâ÷åíêà, â òâîðàõ ÿêîãî ïàëàõêîò³ëà áàãðÿíà çàãðàâà íàøèõ ãåðî¿÷íèõ ÷àñ³â? ×è ó Äðàãîìàíîâà, ÿêèé íåíàâèä³â Øåâ÷åíêà ÿêðàç çà éîãî ôàíàòèçì ³ ÿêèé ñòàâ ñèìâîëîì íàéá³ëüø àíòèãåðî¿÷íîãî â³êó íàøî¿ ³ñòî𳿠XIX â³êó? Ñèìâîëîì îòîãî êîñìîïîë³òèçìó ³ ïðîãðåñó, ÿê ñèìâîëîì ñîö³àë³çìó º Êàðë Ìàðêñ, º âëàñíå Ì. Äðàãîìàíîâ. ³í ñòàâ ðåïðåçåíòàòèâíîþ ïîñòàòòþ ìàéæå ö³ëîãî óêðà¿íñòâà ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ, ³äîëîì ñó÷àñíèõ ñîö³àë³ñò³â, ë³áåðàë³â, ðàäèêàë³â, ãóìàí³ñò³â, ³íòåðíàö³îíàë³ñò³â, òîæå íàö³îíàë³ñò³â i ³íøèõ. Íåäóðíî æ âîíè é äîñ³ ïèøóòü: Ìèõàéëî Äðàãîìàíîâ! Ñê³ëüêè â öüîìó ³ìåí³ çëèëîñÿ äëÿ êîæíîãî óêðà¿íöÿ âèñîêîãî, ïðåêðàñíîãî, äîðîãîãî! Bií æå æ ñëàâà óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿, à äóìêè éîãî ÿñí³, ïðîãðåñèâí³, ïåðåéíÿò³ ôåäåðàë³çìîì, ùèðèì äåìîêðàòèçìîì, ùå í å â ò ð à ò è ë è ñ â î º ¿ ñ â i æ î ñ ò ³ , ÿê i ñâ ãëèáîêî¿ ïðàâäè7. ×è ä³éñíî òàê? ×è áîæêè XIX â³êó, ðàçîì ç ö³ëèì òèì â³êîì, ä³éñíî ìîæóòü ñëóæèòè íàì, íàøié eïoci âîäîçáîðîì, çâ³äêè ìàºìî ÷åðïàòè 35
Äìèòðî Äîíöîâ
íàø³ ïðîâ³äí³ äóìêè? ×è îò³ êàãàíö³ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ ìîæóòü ñòàòè ñìîëîñêèïàìè íàøèì äèíàì³÷íèì ÷àñàì? ×èì áóâ ñâî¿ì ³äåéíèì çì³ñòîì XIX â³ê? Áëàæåííî-íà¿âíèé ñâ³ò áóâ ñâ³ò ñòîë³òòÿ, ÿêå â 1914 ð. çàïàëîñÿ â íåáóòòÿ. Ñâ³ò, êîëè â³ðèëè â áåçíàñòàííèé àâòîìàòè÷íèé ïîñòóï, â ñâ³òëî ðîçóìó, ÿêå âïîðÿäêóº õàîñ, â ñèëó âçàºìíîãî íàìîâëåííÿ, â ïåðåêîíóþ÷ó ì³öü ðîçóìíî¿ ³äåîëîã³÷íî¿ ãàäêè, ÿêà ïîòðàïèòü äîâåñòè ïðîòèâíèêîâ³ ïðàâäó íàøèõ äîìàãàíü, ÿê äîâîäÿòü ïðàâäó, ùî ñóìà êóò³â òðèêóòíèêà ð³âíà äâîì ïðÿìèì. Öå áóâ ñâ³ò, êîëè â³ðèëè â òå, ùî â ñâ³òë³ ïîñòóïó íàñèëüñòâî, øîâ³í³çì, â³éíè i çâàäè ïåðåñòàíóòü áóòè ðåãóëÿòîðîì æèòòÿ; ùî ñòàíóòü ïîâîë³ ïåðåñóäàìè òåìíîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ, òàê ñàìî, ÿê i ôàíàòèçì, ùî ¿ì â íàø³ ÷àñè ñêîðî íå áóäå ì³ñöÿ... Öå áóëè ÷àñè, êîëè â³ðèëè ÷è ïðàãíóëè? ùî ñëîâî ïðàâäè çàẠîáëóäó i åãî¿çì, êëàñîâèé ÷è íàö³îíàëüíèé; ùî ó âñüîìó, ó âñ³õ ëèõàõ âèíí³ ëèøå öàð³ òà ïàíè, à ÿê, ìîâëÿâ, ïðèéäóòü äî ñëîâà íàðîäè ñâîá³äí³ i âåëèêîäóøí³ òî íàñòóïèòü ðàé. ²âàí îá³éìåòüñÿ ç Âàíþõîþ, ÷è ç êèì, ºðåòèê³â íå ïàëèòèìóòü 36
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
á³ëüøå íà âîãíèùàõ, êàòè áàâèòèìóòüñÿ â äæãóòà àáî âèêëàäàòèìóòü ïàñüÿíñè, òèðàíè ïðèñâÿòÿòüñÿ äîáðîä³éñòâó àáî ãðàòèìóòü â ñèòê³âêó, ëåâ ëÿæå êîëî ÿãíÿòè, ðàé áóäå íà çåìë³ i ùàñòÿ â ëþäÿõ. À íàä óñ³ì ñâ³òîì çàãîðèòüñÿ ðàä³ñíà âåñåëêà âñåö³ëþùî¿ äåìîêðàò³¿ i áðàòåðñòâà...  òèõ äèòèíÿ÷èõ íàä³ÿõ, ùî ðîççáðîþâàëè äóøó, çàêîëèñóþ÷è ¿¿ íåçä³éñíåííèìè ñíàìèîìàíàìè, ùîá ïîò³ì äàòè ¿¿, îêðàäåíó, çáóäèòè â âîãí³, âèõîâóâàëèñÿ Êâ³òêà-Îñíîâÿíåíêî i Ïàâëèê, Äðàãîìàíîâ i Âèííè÷åíêî, Ãðóøåâñüêèé i Ôðàíêî. Õî÷ öåé îñòàíí³é áóâ çàíàäòî òâåðåçèé i çàíàäòî íåìèëîñåðäíî áàòîæåíèé äîëåþ, ùîáè ãåí³àëüíèì â³ä÷óòòÿì íå çáàãíóòè áåçãëóçäÿ i ôàëüøó òèõ îìàí. Êîëè âè ÷èòàºòå ïðî ñïîä³âàíêè Ï. Êóë³øà, ÿê òî â³ä ñàìîãî çâóêà òðóá óêðà¿íñüêîãî ñëîâà âïàäóòü ìóðè ªðèõîíà, â ÿê³ì éîãî çàêóòî... Êîëè ÷èòàºòå, ÿê Ñ. ×åðêàñåíêî ðàäèâ ñàìèì ðîçóìíèì ñëîâîì çàòêàòè ïàù³ çâiðÿì i ïåðåðîáèòè âîâê³â õèæèõ íà ÿãíÿò... Êîëè ÷èòàºòå, ÿê Êâ³òêà íà îäí³é ëèøå ñòîð³íö³ îäíîãî ñâîãî îïîâ³äàííÿ (Îò òîá³ é ñêàðá) ò³ëüêè é áà÷èâ íà Óêðà¿í³, ùî âåñåëåíüêå ñîíå÷êî, äîùèê, êàëþæêè, õîëîäîê, õìàðèíî÷êè, ïòà37
Äìèòðî Äîíöîâ
øå÷êè i òðàâè÷êó âci îò³ ïåðåñàõàðèíåí³ íóãàòè â äåì³íóòèâ³ òàì, äå äàíòåéñüêå ïåêëî ââèæàëîñÿ Øåâ÷åíêîâ³, òî ÷àñîì çàçäðèø áåçòóðáîòí³é ïðåêðàñíîäóøíîñò³ òèõ ô³ëîñîô³â ìèðó i òèøèíè. ßêèì ðîæåâèì, ÿêèì ùàñëèâèì, ÿêèì ïåâíèì, ÿêèì áåçïå÷íèì âèäàâàâñÿ ¿ì òîé ñâ³ò, ùî áóâ ñâ³òîì ðàáñòâà, ñòîãîíó i êîíôë³êò³â. ßê ñëàáî âè÷óâàëè âîíè ïåðø³ ñòóñàíè Àõåðîíó, ùî âèäîáóâàâñÿ âæå íà ïîâåðõíþ. ßê ìàëî ò³ ïåðå÷óëåí³ òâîðö³ ³äèë³é çäîãàäóâàëèñÿ ïðî êàòàñòðîôó, ÿêà íåçàáàðîì ñòðÿñëàñÿ íàä ¿x ãîëîâàìè! I òèõ ñë³ïö³â ìàºìî ìè âçÿòè coái çà Båpã³ë³¿â, ùî ïðîâàäèëè áè íàñ ïî ïåêë³, ÿêå ï³ñëÿ 1914 ðîêó ðîçâåðçëîñÿ ïåðåä íàðîäàìè ªâðîïè? ×îãî íàâ÷àòü íàñ øàíîâàí³ íèìè òðàäèö³¿? Òðàäèö³¿ ëþäåé, ùî â ùàñëèâ³é óÿâ³ õîäèëè ïî ìîð³æêàõ â ÷àñ, êîëè íå îäíîìó ì³ñòó ãðîçèëà äîëÿ Ãåðêóëÿíà i Ïîìïå¿... Ìîâ ä³òè íà ïîæåæ³, ùî òðèìàëèñÿ ìàìèíî¿ ñï³äíèö³, áåçíàä³éíî ÷³ïàëèñÿ âîíè ñâî¿õ çàòèøíèõ ³äåéîê, â ñòðàõó ëåìåíòóþ÷è, ùî äîâêðóãè Ñîäîì i Ãîìîððà, ùî ö³ëà çåìëÿ íà áîæåâ³ëëÿ õâîðà, ùî ñâ³ò çäóð³â i çäè÷àâ³â òà ùî ö³ëà ìóäð³ñòü ïåðå÷åêàòè, àæ ïîêè âåðíóòüñÿ íåçàáóòí³ ÷àñè ¿õ ³äèë³é... 38
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Äëÿ òèõ äóø, ùî ïðèáëóêàëè â íàø â³ê ç ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ, ä³éñíî âñå ïîâèííî áóëî âèãëÿäàòè ÿê í³ñåí³òíèöÿ, ÿê Ñîäîì i Ãîìîððà. ßê ùîñü íåíîðìàëüíå é äèêå. I íàñèëüñòâî íàñèëüíèê³â, i â³äï³ð íàñèëóâàíèõ, i çëîáà ïåðåìîæö³â, i ãí³â ïîäîëàíèõ ä³ì áîæåâ³ëüíèõ. I òîìó âëàñíå íå ìàþòü âîíè òîãî ñêàçàòè â íàø³ì ñâ³ò³. Áî â³í òàê ðàçþ÷å ð³çíèòüñÿ â³ä ¿x ñâ³òó âåñåëåíüêîãî ñîíå÷êà i õìàðèíî÷îê, â³ä ñòàðîñâ³òñüêî¿ ³äè볿 äàâíüîãî íàøîãî ïàíñòâà i òóãè íàøî¿ ë³áåðàëüíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ çà êðàùîþ äîëåþ äëÿ íàñ á³äíèõ i íåùàñíèõ, â³ä ìð³é ïðî ïîâ³ëüíèé, àëå ïåâíèé ïîñòóï â³äíîñèí â íàïðÿì³ ñîö³àëüíî¿ i íàö³îíàëüíî¿ ñïðàâåäëèâîñò³, ïðî àâòîìàòè÷íó ïåðåìîãó ñâ³òëà íàä òåìðÿâîþ...
***
Ùî ñï³ëüíîãî ç ÿêîþñü ³äè볺þ ìຠíàøà òðàã³÷íà ñó÷àñí³ñòü? Òå ÷îðíå ëèõîë³òòÿ, ùî éîãî ïðî÷óâàëà Ëåñÿ Óêðà¿íêà, êîëè âîþâàëè êàéäàíàìè, îòðóòîþ, ï³äêîïîì, à çðàäà ãàñëîì â³éñüêîâèì áóëà? Òå ÷îðíå ëèõîë³òòÿ, êîëè çàïàäàþòüñÿ â çåìëþ íîâ³ Àòëàíòèäè, ÿê Êèòàé. Êîëè çà ø³ñòü ì³ñÿö³â çíèêàþòü ç ïîë³òè÷íî¿ ìàïè ê³ëüêàòèñÿ÷îë³òí³ ³ìïåð³¿, ÿê Àá³ññ³í³ÿ. Êîëè ñïîê³éíå àôðèêàíñüêî-ºâðîïåéñüêå îçå39
Äìèòðî Äîíöîâ
ðî çíîâ ñòຠòèì íåïåâíèì Ñåðåäçåìíèì ìîðåì, íà áåðåãàõ ÿêîãî ñîòíÿìè ë³ò êðèâàâèëèñÿ â çìàãàíí³ çà âëàäó íàä ñâ³òîì ëåã³îíè Ãàíí³áàëà i Ñö³ï³îíà. Êîëè íà Óêðà¿í³, íå íà Óêðà¿í³ Êâ³òêè i Äðàãîìàíîâà, à íà íîâ³é íîâèé Ñàìñîí ñòðÿñຠñòîâïàìè ñâ âÿçíèö³. Êîëè ïîëóìÿ íîâîãî ³ñëàìó, ç-ï³ä çíàêó ñåðïà i ìîëîòà, ñâî¿ìè ÷åðâîíî-îãíèñòèìè ÿçèêàìè çíîâ ëèæå ç îáîõ ê³íö³â ªâðîïó â Êèºâ³ i â Áàðñåëîí³. Êîëè àðàáñüêîìó ñâ³òîâ³ ìîæå áðàêóº ëèøå íîâîãî Ñàëàä³íà, ùîá çíîâó ñòðóñíóòè òðüîìà êîíòèíåíòàìè. Êîëè ñâÿò³ êëè÷³ áðàòåðñòâî íàðîä³â, äåìîêðàò³ÿ, ïðàâî i ñïðàâåäëèâ³ñòü, îáîðîíà êóëüòóðè, ñâÿò³ñòü ëþäñüêîãî æèòòÿ, íàö³îíàëüíå ñàìîâèçíà÷åííÿ, ïàöèô³çì, ïðàâà ëþäèíè é ãðîìàäÿíèíà ñòàëè öèí³÷íèìè áëàõìàíàìè, çà ÿêèìè êðèºòüñÿ íàãà æàäîáà ïàíóâàííÿ. Êîëè çà ðóêàâîì ïðîñòÿãíóòî¿ äî çãîäè ðóêè âè÷óâàºòüñÿ äåðæàëíî íîæà. Êîëè íàéêðàùèé ñïîñ³á çãóáèòè ñåáå i ñâîþ ñïðàâó öå äîâ³ðèòèñÿ íå âëàñí³é ñèë³, à ïðåêðàñíèì ãàñëàì ñïðàâåäëèâîñò³, ÿê öå çàçíàëè íà âëàñí³é øê³ð³ íåãóñ i Êèòàé. Êîëè ç´âàëòîâàí³ íàùàäêè Êàëíèøåâñüêîãî i Ãîëîâàòîãî çäàí³ íà êàòóâàííÿ i ïîíåâ³ðÿííÿ, à á³ëîñòîöüêèì øìàéãåëåñàì-˳òâ³íîâèì ñòèñêàþòü áàíäèò40
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñüêó äîëîíþ æåíåâñüê³ äæåíòëüìåíè. Êîëè íåùàñëèâó äîëþ á³äíîãî âèãíàíöÿ ìàñîâîãî óá³éíèêà Òðîöüêîãî, îïëàêóº öèâ³ë³çîâàíèé ñâ³ò. Êîëè íå ëèøèëîñÿ í³÷îãî ñâÿòîãî, í³ ëþäñüêî¿ ÷åñò³, í³ æèòòÿ, í³ â³ðè ëþäèíè, í³ ¿¿ âáîãîãî ìàéíà, í³ ¿¿ â³âòàð³â, ÿê³ â ³ìÿ íàéãàðí³øèõ êëè÷³â íå áóëè á ïîòîïòàí³ ÷è çíåâàæåí³...  ÷àñè öüîãî ÷îðíîãî ëèõîë³òòÿ ìàºìî âèòÿãàòè òðàäèö³¿ XIX â³êó? Ìàºìî ðàçîì ç éîãî ãîëîñèëüíèöÿìè ëåìåíòóâàòè, ùî õî÷ áè âci âðàãè i âñ³ ãàðìàòè ñâ³òó áåçñèëüíèõ íàñ îòóò ìîâ ìóðîì îáâåëè, ÿê ñâ³äîìîñò³ ì³öü ðîçáóäèòü â íàñ ocâiòa, ìè òþðìè ¿x ç³ðâåì, çðóéíóºì ¿õ âàëè?
Hi, îñâ³òè òóò íå âèñòàíå. Ò ó ò ò ð å á à ³ í ø î ¿, à ë å ò î ö ³ ë ê î â è ò î ³ í ø î ¿ ì å í ò à ë ü í î ñ ò ³. Õàé ãèíå ÷åñòü, ñóìë³ííÿ, ÿê êëèêàëà ïîåòêà, àëå òðåáà ÷îãîñü, ùîá óïàëà òà òþðåìíàÿ ñò³íà, õî÷ áè çðóøåíå êàì³ííÿ ïîêðèëî íàñ ³ íàø³ ³ìåíà ³ âñå íàì íàéäîðîæ÷å. ßêà åïîõà, òàê³ é ëþäè, òàê³ é ¿¿ ä³ÿ÷³. Ïðèãëÿíüìîñÿ äî íèõ çáëèçüêà. Îñü ôðàíöóçüêèé Á³ñìàðê Êëåìàíñî, ÿêèé ñâ³äîê ñåäàíñüêî¿ ãàíüáè ìàéæå ï³âñîòí³ ë³ò ãðî41
Äìèòðî Äîíöîâ
ìàäèâ â ñåðö³ íåíàâèñòü äî íàðîäó, ùî óïîêîðèâ éîãî Ôðàíö³þ; ÿêèé ïëàêàâ ñëüîçàìè íàñè÷åíî¿ ïîìñòè, êîëè ïîáà÷èâ, ÿê ñòàâàëà íà êîë³íà ͳìå÷÷èíà ó Âåðñàë³... Ïðèãëÿíüìîñÿ äî âîñêðåñëèõ ãåðî¿â Ñåðâàíòåñà â ²ñïàí³¿... Ïðèãëÿíüìîñÿ äî íàãëèõ ³ íåñïîä³âàíèõ ïîñóíåíü í³ìåöüêîãî äèêòàòîðà, ùî ïî êîæí³ì ç íèõ â ïîðîõ ðîçñèïàëèñÿ ì³öí³, çäàâàëîñÿ á, êàéäàíè, ùî íèìè ñêóâàëè éîãî íàðîä âåðñàëüñüê³ ìàã³êè... Ïðèãëÿíüìîñÿ äî íîâîãî ²âàíà ²V íà òðîí³ öàð³â... Ïðèãëÿíüìîñÿ äî ñåìèìèëåâèõ ñêîê³â ÿïîíñüêî¿ ïàíòåðè â À糿... Ïðèñëóõàéìîñÿ, ÿêîþ åëåêòðè÷í³ñòþ ïåðåòÿæåíå íàøå ïîâ³òðÿ... ×è òóò ùîñü ïîìîæå áàç³êàííÿ ïðî àâòîìàòè÷íèé ïîñòóï, îñâ³òó, íåìèíó÷èé òð³óìô ñïðàâåäëèâîñò³ ³ ñîë³äàðíîñò³ ðàñ? ×è òåìíå ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ ä³éñíî íàâ³êè ùåçëî? ² âîãíèùà äëÿ ºðåòèê³â? ² êàòîâà ñîêèðà äëÿ çëî÷èíö³â? ² íîâ³ Òîðêâåìàäè â öèë³íäðàõ ÷è ó ôðåí÷àõ, ÿê³ ç äàâíüîþ çàïåêë³ñòþ âáèâàþòü ñâî¿ äîãìè, ìîâ öâÿõè â ìóð, â íåñëóõíÿí³ ÷åðåïè ºðåòèê³â? À ñòàðèé, ñòàðîäàâí³é êëè÷ íå ëóíຠvae victis? Ìîæå, â³í íå ëóíຠâæå? ͳ, öå íå ñòðàøí³ ïðèìàðè, öå íå ñïîãàäè ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Öå ñàìà ä³éñí³ñòü, ñòðàæäàþ÷à, ãàðÿ÷å â³áðóþ÷à. Öå ñàìà ä³éñí³ñòü ç ¿¿ ïðè42
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñòðàñíîþ ëþáîâþ ³ ãàðÿ÷îþ íåíàâèñòþ, ç ¿¿ ãí³âîì, ïðîêëüîíàìè ³ øàëåíèìè ìð³ÿìè, ç ¿¿ çàïàëîì ³ æåðòâàìè, íåâ³äîìèìè ìèíóëîìó â³êîâ³. ² â òàê³é äîá³ ìàºìî ïëåêàòè òðàäèö³¿ ãóìàí³ñò³â? Íàêëàäàòè íà î÷³ ðîæåâ³ îêóëÿðè? Çàïèõàòè âàòîþ âóõà? Õîâàòè ïåðåä ñòðàõ³òòÿìè ãîëîâó â ï³ñîê? àíó æ âîíè â³ä òîãî çàïàäóòüñÿ?
***
Êîëè ÿ øóêàþ åïîõè, ïîä³áíî¿ äî íàøî¿, ç ëþäüìè, ïîä³áíèìè äî òèõ, ùî ä³þòü çà íàøèõ ÷àñ³â, íå äî XIX â³êó çâåðòàþñÿ. ß çâåðòàþñÿ äî ³íøî¿ äîáè, òàêî¿ æ òðàã³÷íî¿, ÿê íàøà, òàêî¿ æ ïðåêðàñíî¿, ÿê íàøà. Êîëè ï³ä ñòîïàìè âåëåòí³â äóäí³ëà ³ âãèíàëàñÿ çåìëÿ. Òàì, â ìîðîêó ìèíóëîãî, áóëà àäåêâàòíà íàø³é äîáà. Òàì æèëè ëþäè, ïîä³áí³ äî òèõ, ùî çðîäèëèñÿ ç â³éíè. Ïîäèâ³òüñÿ íà ñó÷àñíó Óêðà¿íó, íàïðèêëàä. ×è òå ïåêëî â í³é, ç áåçõâîñòîþ ïÿòèêóòíîþ êîìåòîþ íàä íåþ íå òå ñàìå, ÿêå áóëî ³ çà Øåâ÷åíêà, ùî íèì ñàìîãî Äàíòå ïåðåëÿêàòè ìîæíà áóëî á? ×è îáðàç òîãî ïåêëà ïîä³áíèé äî òîãî ðàþ, ÿêèé ìàëþâàëè â ñâî¿é ñàõàðèíîâ³é óÿâ³ Êâ³òêà é Äðàãîìàíîâ, ç ÿíãîëàìè çàì³ñòü ÷îðò³â? 43
Äìèòðî Äîíöîâ
Ñó÷àñíà äîáà íà ðîçëîãèõ ëàíàõ Óêðà¿íè ñêîðøå íàãàäóº ³íø³ â³êè, â³ê XII, â³ê Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðÿ, â³êè XVI, XVII. ³êè, êîëè ðåë³ã³ÿ, â³ðà, ÿê íèí³ ìîâà, áóëà ðîçä³ëüíîþ ìåæåþ ì³æ íàðîäàìè, áóëà ãîëîâíîþ ïðèêìåòîþ îêðåìî¿ íàö³îíàëüíîñò³. Êîëè, ÿê íèí³ ìîâíà, ðåë³ã³éíà áîðîòüáà áóëà áîðîòüáîþ íàö³îíàëüíîþ. Êîëè ÿê ïèñàâ ³ñòîðèê â êðà¿í³ âñå äèõàëî çëîáîþ, ïîìñòîþ ³ îä÷àºì8.  ò³ äàëåê³ ÷àñè ïîñëóõàéìî, ÿê çâó÷èòü â³äêëèê Êëèðèêà Îñòðîçüêîãî, ç ÿêèì çâåðòàâñÿ äî òèõ, ùî ö³ëêîì, ÿê òåïåð á³ëüøîâèêè íåñëè çàãèáåëü, áàëàêàþ÷è ïðî áðàòåðñòâî ³ çãîäó: Ïîäèâèñÿ îêîì ³ ïîñëóõàé ñëóõîì: ÷îãî âè íàêî¿ëè ñâîºþ çãîäîþ, ã³äíîþ ïëà÷ó ³ ðèäàííÿ?.. ßêîãî ºñòå ïåðåñë³äóâàííÿ, ÿêîãî óäðó÷àííÿ... ÿêîãî îïëþâàííÿ... ÿêîãî òèðàíñòâà... íàõîäæåííÿ ´âàëòîì, íà äîìè, íà øêîëè, íà öåðêâè... íàáðî¿ëè!.. ßê ïîáîæíå ³ ÷èñòå ñåðöå íå ìຠðîç³ðâàòèñÿ? ßê çåìëÿ íå çàòðóñèòüñÿ, íåáî íå çëÿêàºòüñÿ... ãðîìè íå âäàðÿòü? ßê âàøó òó îïëàêàíó ³ íåùàñëèâó çãîäó çãîäîþ, à íå êðàùå... ïåêåëüíèì ïðîêëÿòòÿì íàçèâàòè ³ ðîçóì³òè õòî íå ìàº?9
À éîìó âòîðóâàâ Çàõàð³é Êîïèñòåíñüêèé, äåìàñêóþ÷è òèõ, ùî çà â³ðí³ñòü â³ð³ áàòüê³â ï³ä ïëàùèêîì âèäóìàíîãî... íàêëåïó çà çðàäó, â 44
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
òåìíèöÿõ, ó âåæàõ, â àðåøòàõ ³ íà âèãíàíí³ ïåðåáóâàþòü10. ×è òå, ùî òåïåð 䳺òüñÿ íà âåëè÷åçíèõ ïðîñòîðàõ Óêðà¿íè â ³ìÿ íîâî¿, êîìóí³ñòè÷íî¿ â³ðè, íå íàãàäóº òó òàêó â³ääàëåíó åïîõó ñêîðøå, àí³æ áëàãîñëîâåíí³ ÷àñè Îñíîâÿíåíêà? Åïîõó, êîëè ÿê ïèñàâ çãàäàíèé ïðîïîâ³äíèê âîðîãè çàïàëèëèñÿ íà íàñ, ìîâ îãîíü, ùî ïàëຠ³ ïîæèðàº, êîëè ñëóãè Ëþöèïåðà â³ä÷èíèëè íà íàñ çíåâàæëèâ³ óñòà ñâî¿... ïëåñêàþòü íàä íàìè ðóêàìè, ïîñâèñòóþòü ³ õèòàþòü ãîëîâîþ ñâîºþ, êðè÷àòü íà íàñ, ñêðåãî÷óòü çóáàìè é ãîâîðÿòü: ëèêíåìî ¿õ, ïîæðåìî ¿õ11.
Âîãíåì ãîð³ëà òîä³øíÿ åïîõà. Âîãíåì ïàëàëè ñåðöÿ òèõ, ùî â í³é æèëè. ² òî ÿê ïî îäí³é, òàê ³ ïî äðóã³é ñòîðîí³. Êîæíà ââàæàëà, ùî çàäëÿ äðóãî¿ íå âàðòî íà êîíåé ñ³äàòè ³ øàáåëü äîáóâàòè. Îäèí ç ä³ÿ÷³â òî¿ äîáè, êíÿçü ßðåìà, â ñâî¿é íåïðèìèðèìîñò³ êàçàâ, ùî âî볺 âìåðòè, í³æ äîïóñòèòè, ùîá õëîïñòâî ³ òàëàëàéñòâî ìàëî íàä íàìè âîëîäàðþâàòè. Ëþäè òî¿ äîáè öå áóëè òâåðä³ ëþäè, ÿê³ âîë³ëè (ï³ä ÷àñ îáëîãè, íàïðèêëàä) ãîäóâàòèñÿ ïàäëèíîþ, êîòàìè, ìèøàìè ³ ïñàìè, âîë³ëè, ùîá êîí³ ¿õ ãðèçëè çóáàìè ñïåêëó çåìëþ, àí³æ ï³ääàòèñÿ ïðîòèâíèêîâ³. Ëþäè, ùî íå çâîðóøó45
Äìèòðî Äîíöîâ
âàëèñÿ äîëåþ âîðîã³â, êîíàþ÷èõ íà ïàë³. Äå Êîñòåð ³ Ñåíêåâè÷ ìîæå óøëÿõåòíþâàëè ò³ ïîñòàò³, àëå ùîäî òî¿ ¿õ íåïðèºäíàíîñò³ ³ òâåðäîñò³ íå ïåðåñàäæóâàëè. Òèïîâèì ïðåäñòàâíèêîì, ðåïðåçåíòàòèâíîþ ïîñòàòòþ ëþäåé òèõ ÷àñ³â áóâ, íàïðèêëàä, Ñòåôàí ×àðíåöüêèé. ³í, ïèøå öèòîâàíèé Ì. Êîñòîìàðîâèì ³ñòîðèê, íå ìàâ æàëþ íàä ïðîòèâíèêîì. Ìñòèâèé, æîðñòîêèé, íåâðàçëèâèé íà ñëüîçè ³ êðîâ, áóâ â³í ðîäæåíèé äëÿ â³éíè. À ñó÷àñíèêè êàçàëè, ùî âîãîíü áóâ ó íüîãî çàì³ñòü äóø³... ² ñê³ëüêè æ áóëî òîãî âîãíþ çàì³ñòü äóø³ â òèõ, ùî âèñòóïàëè íà ñòðàøíó áèòâó ç ßðåìîþ ³ ×àðíåöüêèì, ç ÿêî¿ âèõîäèëè ãîðîþ. Ãîâîðÿ÷è ïðî ì³íè ³ êîíòðì³íè, ùî çàêëàäàëè òîä³ â òó äàëåêó åïîõó â áîÿõ ïðîòè ñåáå ïðîòèâíèêè, ³ñòîðèê çàââàæóº: Òàêà òî æîðñòîê³ñòü ëþäñüêà ìàëî ì³ñöÿ áóëî ¿é íà çåìë³ âîþâàòè, ñòàëè ùå ³ ï³ä çåìëåþ. Äàðåìíî ìóäðåö³ øóêàþòü ïåêëà in centro terrae, íà Óêðà¿í³ òàì ñïðàâæíº ïåêëî ëþäñüêî¿ çëîáè. Ç òîãî òî ïåêëà âëàñíå âèõîäèëè ³ ò³ âåëåòí³, ùî ¿õ íîñèëà òîä³ çåìëÿ. ² ÷è íå ñïàëàõíóâ çíîâó òîé âîãîíü â ð³çíèõ òàáîðàõ òåïåð íà Óêðà¿í³?  äóøàõ òèõ, ùî ç Êèºâà íàíîâî øòóðìóâàëè óêðà¿íñüêèé Áàòóðèí, ³ òèõ, ùî éîãî áî46
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ðîíèëè, ³ â äóøàõ òèõ ïîâñòàíö³â, ïðî ÿê³ îïîâ³äຠÒþòþííèê? ² ùî ñï³ëüíîãî ìຠòîé ïåêåëüíèé âîãîíü, äóø³ çàïàëåí³ íèì, ç ëåäâå áëèìàþ÷èì êàãàíöåì îáåðåæíî¿, îáà÷íî¿, ºëåéíî¿ õèòðîìóäðîñò³ äðàãîìàí³âö³â ìèíóëîãî â³êó? ßê æå æ äàëåêî ïñèõ³÷íî òå ïåêëî íà çåìë³ ³ â äóøàõ ëþäåé â³ä ìð³é ïðåêðàñíîäóõ³â XIX â³êó ïðî ïðàâäó ì³æ ñåñòðàìè Âåëèêîþ ³ Ìàëîþ Ðóññþ, ïðî â³÷íó ãàðìîí³þ ì³æ áðàòí³ìè íàðîäàìè! Î ñê³ëüêè ö³ëîþ ñâîºþ ñóâîð³ñòþ áëèæ÷å íàì òà äàëåêà åïîõà, î ñê³ëüêè ìåíòàëüí³ñòü ¿¿ ëþäåé áëèæ÷à äî ïîâ³òðÿ íàøî¿ äîáè, àí³æ äî ìåíòàëüíîñò³ óòîï³ñò³â ãóìàííîñò³ ³ ñóñï³ëüíî¿ ãàðìîí³¿... Íå ó âèêðèâëåíèõ äóøàõ çàìèðåíèõ ïî Ëåáåäèí³, Ïîëòàâ³, Áàòóðèí³, Ïåòðîïàâë³âñüêèé òâåðäèí³ ³ Ñîëîâêàõ çãóìàí³çîâàíèõ ³ äóøåâíî çäåìîá³ë³çîâàíèõ çåìëÿê³â, íå â ¿õ çàëÿêàí³é ìîðàë³ ³ òðóñëèâî-³äèë³÷íèõ ìð³ÿõ ïðî â³÷íå ùàñòÿ ³ îñòàòî÷íå ðîççáðîºííÿ øóêàòè íàì íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. Íå â ñêàñòðîâàíîãî Ìåíøèêîâèìè ³ Á³ðîíàìè ïîêîë³ííÿ, íå â ðîçí³æåíèõ ³ çã³ñòåðèçîâàíèõ Òîëñòèìè ³ Äîñòîºâñüêèìè í³âåñòþõ³â XIX â³êó òèõ òðàäèö³é íàì øóêàòè. Ëèøå â ò³é äàëåê³é, àëå áëèçüê³é äîá³, ïðî ÿêó ÿ ãîâîðþ, ÿêà òàê íàãàäóº àòìî47
Äìèòðî Äîíöîâ
ñôåðó, ùî íåþ ðàçîì ç íàìè äèõຠö³ëà òåïåð³øíÿ ªâðîïà. Ïðîâàëëÿ ä³ëèòü íàñ ³ íàø ÷àñ â³ä òî¿ äîáè. Öå ïðîâàëëÿ çâåòüñÿ âëàñíå XIX â³ê, íå â³ê íàøîãî â³äðîäæåííÿ, ÿê äóìàþòü äåìîêðàòè, à â³ê íàøîãî âèðîäæåííÿ, ÿê äóìàºìî ìè. Ïðîâàëëÿ, ïî îäí³ì áîö³ ÿêîãî ñòîÿëè ä³ÿ÷³ êíÿç³âñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè ç ¿õ áîÿíàìè ³ äóìàìè, à ïî äðóã³ì íàø³ ÷àñè. ̳æ íèìè íàøå ñïëåáå¿çîâàíå íàðîäíèöòâî. Âãëèáèìñÿ â ñâ³òîãëÿä öèõ ä à â í ³ õ ÷ à ñ ³ â, â ¿ õ ñ â ³ ò î â ³ ä ÷ ó â à í í ÿ, ¿ õ ï î ã ë ÿ ä è í à ï î î ä è í î ê ³ ï è ò à í í ÿ æ è ò ò ÿ, ³ ï î ð ³ â í ÿ é ì î ò å â ñ å ç ïîãëÿäàìè ³ ñâ³òîâ³ä÷óâàííÿìè ïðîâ³äíèê³â íîâ³òíüîãî óêðà¿íñ ò â à ä î á è ó ï à ä ê ó, ä î á è Õ ² Õ â ³ ê ó. Ñïðàâä³ ïðîâàëëÿ ä³ëèòü ¿õ îäíå â³ä îäíîãî. Òàê íà÷åáòî ìàºìî ä³ëî ç ð³çíèìè íàðîäàìè. Òàêå, ÿêå ä³ëèòü, íàïðèêëàä, í³ìö³â ÷àñ³â ¿õ íàéá³ëüøîãî ïîíèæåííÿ çà Íàïîëåîíà â³ä í³ìö³â ñåäàíñüêîãî ïîãðîìó àáî âèçâîëüíèõ â³éí.
***
³çüì³ì, íàïðèêëàä, áåçìåæíó â³ðó óêðà¿íñòâà ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ ³ éîãî òåïåð³øí³õ åï³ãîí³â â äîáðå ñåðöå êîæíî¿ áðàòíüî¿ äåìîêðàò³¿. 48
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Ó êîæíîãî â òÿìö³, ÿê, íà÷å òà ãóáêà, âñÿêàëà â ñåáå íàøà ñîö³àë³ñòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ îáëåñëèâ³ îá³öÿíêè á³ëüøîâèçìó. ßêèì îìàíàì òîä³ íå â³ðèëà âîíà! Íà ÿê³ ëèøå ïðèìàíêè íå éøëà, íà÷å ìèøà â ïàñòêó! ² òî íå ëèø ïåðøèé ðàç, àëå ³ âäðóãå, ³ âòðåòº. Íà òåìó í³÷èì íå îáìåæåíî¿ í³ ïî÷óòòÿì, í³ çäîðîâèì ðîçóìîì íà¿âíîñò³ ÷îëîâèõ ïðåäñòàâíèê³â òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, íà ï³äñòàâ³ ¿¿ æ òàêè ñïîãàä³â ìîæíà ñïèñàòè òîìè êíèæîê... ² ïîð³âíÿéìî öþ íà¿âí³ñòü ç òâåðåç³ñòþ ïðåäê³â â ò³é ñàì³é ìàòåð³¿. Êîëè Àäàì Êèñ³ëü ³ ³íø³ éîãî òîâàðèø³ ìàíèëè ïðåäê³â ãàðíèìè ñëîâàìè, îäèí ñâÿùåíèê ïåðåñòåð³ãàâ ñâî¿õ â³ðíèõ ïåðåä íåïîòð³áíîþ ëåãêîâ³ðí³ñòþ: Ëèñèöÿ çâ³ð, êàçàâ â³í, àëå é òà íå ï³äå âäðóãå â êàïêàí, ³ ïòàõ íå ïîëåòèòü âäðóãå íà ïðèìàíêó. À ëþäÿì íà òå ³ ðîçóì äàíî, ùîá âîíè ì³ðêóâàëè ³ â³ä á³äè â³äõîäèëè12. À Âåëè÷êî ïåðåñòåð³ãຠïðîòè ÷óæèíåöüêîãî â îá³òíèöÿõ ³ àñåêóðàö³ÿõ íåïîñòîÿíñòâà ³ îáìàíó13. À îäèí ç íàéá³ëüøèõ òîä³øí³õ íàøèõ ïîë³òèê³â òàê ìàëî â³ðèâ â òðàêòàòè ³ äîãîâîðè, íàâ³òü ïðèñÿãîþ óòâåðäæåí³, ùî óâàæàâ ¿õ ëèøå çà ãðó îáìàíó, â³ðîëîìñòâà ³ íàéï³äë³øî¿ çðàäè14, ïåðåñòåð³ãàþ÷è ïåðåä ëåãêîâ³ðñòâîì 49
Äìèòðî Äîíöîâ
³ ìàðíèìè íàä³ÿìè íà ñèëó ñîëîäêèõ ñë³â. ßêèì òâåðäèì äóõîì íàäèõàí³ ö³ ÷èñòî äåìîñôåí³âñüê³ ìóäðî-ðåàë³ñòè÷í³ ïåðåñòîðîãè! ßê ãàðíî, ÷èñòî ïî-ìàê³àâåëëüñüêè çâó÷èòü ëàï³äàðíèé âèñêàç, ùî éîãî ç ïðèçíàííÿì öèòóº ë³òîïèñåöü: çâèòÿæåöü çàâøå ñàì ³ ïðàâî äàº, ñàì ³ òëóìà÷èòü òåº æ, ÿê õî÷å15. ² ÿê äàëåê³ â³ä òîãî ³ñòåðè÷í³ ïñàëìè äåÿêèõ äåìîêðàòè÷íèõ ÷è ñîö³àë³ñòè÷íèõ ñó÷àñíèê³â íà ÷åñòü øëÿõåòíîãî ñåðöÿ áðàò³â-ñîö³àë³ñò³â ÷è áðàò³â-õë³áîðîá³â! ßê ëåãêî âïàëè âîíè ³ âïàäàþòü â êàïêàí ç ñîëîäêèõ ñë³â! ßê õóòêî â³ðÿòü â îá³òíèö³ ³ àñåêóðàö³¿! ßê äîâãî ìóñèòü ¿õ áèòè ïî ãîëîâ³ òâåðäà ä³éñí³ñòü, ùîá âîíè ïîáà÷èëè çà òèìè îá³òíèöÿìè îáìàí. Ùî íå âîíè, à çâèòÿæåöü ñàì òëóìà÷èòü íàäàíå ïðàâî... Ñê³ëüêè óïîêîðåíü, ñê³ëüêè ãëóìó ïðîòèâíèêàçâèòÿæöÿ. Ñê³ëüêè çàï³çíüî¿ ìóäðîñò³ ïî øêîä³, ñê³ëüêè ÷óõàííÿ â ïîòèëèöþ çàîùàäèëè á ñîá³ îò³ ïðîâ³äíèêè, êîëè á çàõîò³ëè ÷åðïàòè ñâîþ ìóäð³ñòü ç ñóâîðî¿ øêîëè ìóäðèõ ïðåäê³â, à íå ç ãëóïèõ ìàí³ë³âñüêèõ çàïîâ³äåé çãóìàí³çîâàíîãî ³ çäóðí³ëîãî XIX â³êó... ³çüì³ì òó îñíîâíó â³ðó, ÿêó ðîñòèëà â íàñ ë³áåðàëüíî-ñîö³àë³ñòè÷íà íàøà âåðõ³âêà ìèíóëîãî â³êó (òà ùå é òåïåð), ùî íàâ³òü êîëè òîé 50
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
íàðîä (ÿê, íàïðèêëàä, ìîñêîâñüêèé) òàê âèðàçíî í³ñ íàì ñìåðòü íàðîä ç íàðîäîì òàêè äî çãîäè ä³éòè ìóñèòü, áî ÿê³ æ ³íòåðåñè ä³ëÿòü îäíó äåìîêðàò³þ â³ä äðóãî¿? Ïðèãàäàéìî, ÿê òî íàñ â÷èëè, ùî íåêóëüòóðíî äóìàòè, ùî îäíà çá³ðíîòà äðóã³é êîí÷å íåïðèõèëüíà. Òðåáà áóòè õèòðèì ëèñîì, à é ç âîâêîì â îäí³ì çàïðÿãó ïîá³æèìî, ÿê ð³âíèé ç ð³âíèì. À òåïåð ðîçãîðí³òü Àïîêðèçèñ Õ ð è ñ ò î ô î ð à Ô ³ ë à ë å ò à (1597 ð.), â ÿê³ì â³í äîâîäèòü, ùî ç ïðîòèâíèêîì â³ðè íå ìîæíà çíàéòè ïîðîçóì³ííÿ. Ùî ìè âèéäåìî íà ò³ì òàê, ÿê ëèñèöÿ, êîëè âèáðàëàñÿ ç âîâêîì íà æåáðàíèíó: áî âîâê êàçàâ: Ùî áóäå ìîº, òî õàé áóäå ìîº, à ùî áóäå ìîº ³ òâîº, òî ÿ ç¿ì îáèäâîº16. ßê áåçêîíå÷íî ìóäð³øà öÿ ïðèïîâ³äêà â³ä ó÷åíèõ òåðåâåí³â íå îäíîãî ñîö³àë³ñòà ³ ðàäèêàëà ïðî áðàòåðñòâî òðóäÿùèõ âñ³õ íàðîä³â, ïðî ïðîëåòàð³ âñ³õ êðà¿í, ºäíàéòåñÿ ³ ³íø³ áåçãëóçäÿ ç òî¿ ñàìî¿ êàòåðèíêàðñüêî¿ ìåëî䳿. Ðàäèêàëüíèé áîæîê ìèíóëîãî â³êó â÷èâ, ùî ñîþçíèêàìè íàøèìè íà Óêðà¿í³ áóäóòü ñàì³ âåëèêîðîñè (ìîñêàë³), ùî íàø ðÿòóíîê â ë³áåðàë³çì³, ñï³ëüí³ì ç îñâ³÷åíèìè âåëèêîðîñàìè17. Íà òó ñàìó íîòó, ëèøå çàì³íÿþ÷è îñâ³÷åíèõ âåëèêîðóñ³â ÿêèìèñü ³íøèìè äîðî51
Äìèòðî Äîíöîâ
ãèìè òîâàðèøàìè ç II ³íòåðíàö³îíàëó (à íàâ³òü ç ³íòåðíàö³îíàëó Òðîöüêîãî), ÷è áðàòàìè-õë³áîðîáàìè ñï³âàþòü ³ òåïåð³øí³ íàø³ ñîö³àë³ñòè. ¯ì òðåáà â³ðèòè, áî öå æ êàçàâ Äðàãîìàíîâ áëèçíÿòà ïî ðîäó... ² ÿê ð³çíèëàñÿ äóøà öèõ ïîë³òè÷íèõ ä³òåé â³ä ìóæåñüêî¿ äóø³ ïðåäê³â, íàïðèêëàä, â³ä òîãî ñàìîãî Êëèðèêà Îñòðîçüêîãî ç éîãî çàïîâ³òîì: íå ëè÷èòü ãîâîðèòè ³ ðàäèòèñÿ ç ñë³ïèì ïðî ñâ³òëî, ç ðîçá³éíèêîì ïðî ìèð ³ çãîäó18. À êîëè âæå ïðî çãîäó ïðåäêè ìèñëèëè, òî ³íøó ìàëè ôîðìóëó. Âîíè äîìàãàëèñÿ, ùîáè ïðîìîâëÿëè äî ñåáå âîëüí³ äî âîëüíèõ, ð³âí³ äî ð³âíèõ ³ ÷ å ñ í ³ ä î ÷ å ñ í è õ 19. ßê ìàëî ò³, ùî ïàêòè óêëàäàëè ç Ìàíó¿ëüñüêèì ÷è ³íøèìè âèñëàíöÿìè Ëåí³íà â Êèºâ³ çâåðòàëè óâàãó íà òðåòº íàéâàæëèâ³øå çâåíî öå¿ ôîðìóëè. Ñîö³àë³ñòè ãîâîðèëè ïðî ñîë³äàðí³ñòü ì³æ äåìîêðàò³ÿìè îáîõ íàðîä³â óêðà¿íñüêîãî ³ òîãî, ùî ïàíóâàâ íàä Óêðà¿íîþ â XIX â³ö³, ùî, îïð³÷ äåñïîòèçìó, â Ðîñ³¿ öàðñüê³é íå áóëî ïåðåøêîä äëÿ â³ëüíîãî ðîçâîþ íàøî¿ íàö³¿20. Òàê â³ðèëè âîíè, à çà íèìè ö³ëà íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ ìèíóëîãî â³êó òà ùå é íàøîãî, ÿêà íàä³ÿëàñÿ ñïåðøó íà öàðàò; âïàâ â³í íà ë³áåðàë³çì; âïàâ â³í íà á³ëüøîâèçì; ðîç÷àðóâàâ â³í íà õë³áîðîáñüêó Ðîñ³þ... 52
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Äî âñÿêî¿ íîâî¿ ÷óæèíåöüêî¿ â³ðè ãîòîâ³ áóëè ïðèñòóïèòè. ² ÿê â³äá³ãຠâ³ä òî¿ ¿õ â³ðè â³ðà â ñåáå òàêîãî ²âàíà Âèøåíñüêîãî. ßêîþ ã³äí³ñòþ ³ ìóäð³ñòþ çâó÷èòü éîãî â³äïîâ³äü, äàíà ïðîòèâíèêàì éîãî â³ðè, ùî õîò³ëè éîãî ïåðåòÿãòè äî ñåáå: Íå íàä³éòåñÿ ñüîãîäí³, íå íàä³éòåñÿ çàâòðà, íå íàä³éòåñÿ ïîçàâòðà, â áóäó÷èí³ ³ íà â³êè â³ê³â21. Äðàãîìàí³âö³ ìåòèêóâàëè ðîçóìîì, òåîð³ÿìè, ÿê³ òàê ãàðíî óêëàäàëè ðàçîì â íåâèáàãëèâ³é ãîëîâ³ ðå÷³, ÿê³ íå â³äïîâ³äàëè òâåðä³é ä³éñíîñò³. Çàáóëè âîíè àáî íå çíàëè, ùî ÿê êàçàâ Á. Øîó ðîçóì äîáðà ð³÷, àëå íå âñ³ â ñòàí³ êåðóâàòè íèì, áî ñëàáèõ äóõîì ðîçóì ðîáèòü ñâî¿ìè ðàáàìè ³ âîíè ãèíóòü... Âèøåíñüêèõ ³ ä³ÿ÷³â éîãî äîáè â³ä ðàáñòâà ³ çàãèáåë³ ðÿòóâàâ ³íñòèíêò, ÿêîãî áðàêóâàëî êàñòðàòàì XIX â³êó. Òîé ³íñòèíêò áîðîíèâ ¿õ íàâ³òü â³ä î÷åâèäíîñò³, ÿê áîðîíèâ Êàññàíäðó, ÿêà íå äàëàñÿ çëàïàòè ï³äñòóïîâ³ ç òðîÿíñüêèì êîíåì. Êîëè á ¿õ ñïèòàòè (ÿê Äå¿ôîá Êàññàíäðó), Êîëè òè çíàºø, òî ñêàæè âèðàçíî Ùî ñàìå â³í (àõåºöü) çàìèñëèâ íàì íà çãóáó?
òàê, ÿê Êàññàíäðà, â³äïîâ³ëè á íàø³ ïðåäêè: Íå çíàþ ÿ í³÷îãî, ò³ëüêè áà÷ó êðèâèé 㳺íè ïîãëÿä, ò³ëüêè ÷óþ ïðîíèêëèâèé õèæàöüêèé ãîëîñ... 53
Äìèòðî Äîíöîâ
Âîíè ìàëè òîé ³íñòèíêò, ä³ÿ÷³ íàøîãî òåìíîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ, íàùàäêè æ âòðàòèëè éîãî. Íàø³ ðîçóìíèêè ç-ï³ä ÷åðâîíîãî ñòÿãà âòðàòèëè óì³ííÿ ðîçð³çíÿòè ÷îðíå â³ä á³ëîãî, îòðóòó â³ä öóêðó.
***
³çüì³ì â³äíîøåííÿ äî ºðåòèê³â äàíî¿ çá³ðíîòè. Çàëåæíî â³ä ôîðì, ÿê³ ïðèáèðàëà íàö³îíàëüíà áîðîòüáà, òèõ, ùî òåïåð ìè çâåìî ïåðåêèí÷èêàìè, ïåðåâåðòíÿìè, òîä³ çâàëè ºðåòèêàìè (ì³æ ³íøèì öüîãî ñëîâà ÷àñòî ùå óæèâຠÊîòëÿðåâñüêèé â Åíå¿ä³). Õòî çð³êñÿ ì î â è áàòüê³â... êàæåìî íèí³. Õòî çð³êñÿ â ³ ð è áàòüê³â... êàçàëè òîä³, à â îáîõ âèïàäêàõ éøëî ïðî ïîêèíåííÿ íàö³îíàëüíîñò³. ² ÿê æå ³íàêøå ñòàâèëèñÿ äî ñâî¿õ ºðåòèê³â â XVII, íàïðèêëàä, â³ö³ ³ â â³ö³ Õ²Õ ó íàñ! Ïðèãàäàéìî ñîá³ íåäàâí³ ôàêòè, ÿê ëåäâå ÷è íå Âàëåíðîäàìè, à â óñÿêîìó ðàç³ âåëèêèìè ïàòð³îòàìè ³ ñòðàæäàëüíèêàìè çà ñïðàâó íàö³¿, ðîáèëà íàøà ïðåñà Ëþá÷åíêà, Áîíäàðåíêà, äàâí³øå Ïàíåéêà. ßê ¿õ íàéá³ëüø³ ïðîìàõè âèñëîâëþþ÷èñü äåë³êàòíî íàçèâàëè øëÿõåòíèìè óòîï³ÿìè, ³ ïîäèâ³ìñÿ íà ³íøó òðàäèö³þ â ö³é ñïðàâ³. Ïðèãàäàéìî, ÿê ²ñàÿ Êîïèíñüêèé, ìèòðîïîëèò Êè¿âñüêèé, â 1640 ð. çãàäóâàâ êíÿçÿ ßðåìó çà òå, ùî òîé, 54
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ïðîòè âîë³ ³ íàêàçó ìàòåð³, ïîêèíóâ ñâîþ â³ðó ³ ïðèñòóïèâ äî ³íøî¿: ×îìó æ, âàøà êíÿæà ìèë³ñòü, íå ìàºø íàñë³äóâàòè â³ðè ñâî¿õ ïðåäê³â, â ÿê³é, âàøà êíÿæà ìèë³ñòü, íàðîäèâñÿ? Áî íå íàëåæèòü çàáóâàòè, ùî îòöîâñüêà êëÿòâà âèñóøàºòü, à ìàòåðèíñüêàÿ âèêîðåíÿºòü, ÿê ïèñüìî ìîâèòü22. Ïðàâäà, ÿêà æ òî ³íàêøà äóìêà, ÿêà ³íøà îö³íêà ðå÷åé âèçèðຠç òîãî çãàäóâàííÿ, ÿêà ³íàêøà äóøà ïðîìîâëÿº ç òèõ ñë³â, àí³æ, íàïðèêëàä, ñîö³àë³ñòà Ìèêèòè Øàïîâàëà áîæêà ³ ïðèÿòåëÿ íàøèõ ãàëèöüêèõ ðàäèêàë³â ÿêèé â÷èâ, ùî íå ñ쳺 ñâîÿ íàö³ÿ-çá³ðíîòà ä å ñ ï î ò è ÷ í î çàÿâëÿòè (îäèíèö³): òè íàø ³ äî ñêîíó ìóñèø ëèøèòèñÿ íàøèì 23. Ïðàâäà, ÿê ñâîºð³äíî ïðàä³ä³â âåëèêèõ ïðàâíóêè ïîãàí³ ðîçóì³ëè ñëîâî ñâîáîäà ³ äåñïîòèçì! ßê ñâîºð³äíî âîíè ðîçóì³ëè âîëþ, ÿê âîëþ êîæíî¿ ãðîìàäè ïðèçíàâàòèñÿ äî òîãî íàðîäó ³ ïðèñòóïàòè äî òî¿ ñï³ëêè, äî ÿêî¿ âîíà ñàìà ñõî÷å... ßê ñâîºð³äíî âîíè ðîçóì³ëè ñèñòåìó ïðèìóñîâî¿ íàö³îíàëüíîñò³, ÿêà º òàêîþ æ âñåñâ³òíüîþ ïîÿâîþ â ãðîìàäñüê³ì æèòòþ, ÿê ³ ñèñòåìà ïðèìóñîâî¿ ðåë³ã³¿, áî ïåðøîþ îñíîâîþ îáîõ ñèñòåì ñëóæèòü äèêèé ñóáºêòèâ³çì, êîòðèé ïõຠëþäåé äèâóâàòèñü òîìó, ùî íå ïîä³áíå äî ¿õíüîãî, ñì³ÿòèñÿ ç íüîãî, âîðîãóâàòè, íèùèòè24. Äî ÿêèõ 55
Äìèòðî Äîíöîâ
äóðíèöü äîïðîâàäæóº îòîé ðîçóì ñëàáèõ äóõîì, ç ÿêèõ íàñì³õàâñÿ Øîó, îòîé ðîçóì, ùî â ñ ÿ ê è é , ìîâëÿâ, äåñïîòèçì ã³äíèé îñóäó ³, ñêàæ³ì, äåñïîòèçì ä³ÿ÷³â Âàðôîëî쳺âî¿ íî÷³, ³ äåñïîòèçì ãðîìàäè ÷è ìàòåð³, ÿê³ ïðàãíóòü, ùîá ¿õ ä³òè âèõîâóâàëèñÿ â ìîâ³ òà ó â³ð³ áàòüê³â... ²íø³ ïîãëÿäè âèíåñëè ç ñâîãî ³íñòèíêòó ïðåäêè íàø³, ùå íå çáàëàìó÷åí³ ðîçóìîì äðàãîìàí³âö³â.  ñâî¿ì Çàïîâ³ò³ ïðèãàäóâàâ Âàñèëü Çàãîðîâñüêèé (1577 ð.), ùîá ä³òè éîãî êîæíîãî áëèæíüîãî ñâîãî, ÿê ñàì³ ñåáå, ëþáèëè, àëå ºðåñ³ âñÿêî¿ òàê, ÿê òðóòèçíè äóøåâíî¿ ³ ò³ëåñíî¿, ïèëüíî áåðåãëèñÿ. À äàë³ ³ìåíåì Áîãà æèâîãî â Òð³éö³ ºäèíîãî ³ ìèëîñåðäíîãî çàêëèêàâ ¿õ, ùîá íå ìàëè í³ÿêî¿ ñï³ëüíîòè, í³ óæèâàííÿ ç òàêèìè ëþäüìè, ÿê³, â³äñòóïèâøè â³ä ïðèñòîéíèõ öåðêâè ïåðåäàíü, ñâîºâ³ëüíî òðèìàþòüñÿ ºðåñåé25. Òàê ãîñòðî ³ íåïðèìèðåííî ñòàâèëèñÿ òîä³ äî ñïðàâ â³ðíîñò³ ñâî¿é çá³ðíîò³. Òàê áåçîãëÿäíî, äåñïîòè÷íî ñêàçàëè á ñâîáîäîëþáö³ XIX â³êó â³äíîñèëèñÿ äî ºðåòèê³â ³ ð³çíîäóìö³â. ¯õ íå óâàæàëè øëÿõåòíèìè ìð³éíèêàìè. Íàêàçóâàëè öóðàòèñÿ ¿õ âñ³ìà ñïîñîáàìè. Ñòàâðîï³ã³éñüêå áðàòñòâî â 1613 ð. çàïðèñÿãëîñÿ ïðàâ ñâîãî íàðîäó áîðîíèòè. À ºñëè 56
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
áè êîòîðèé îòñòóïîâàòè ì³ë, òîãî â íåíàâèñò³ ñîâåðøåííî, ÿêî ïðîêëÿòîãî... ³ íà êîæäîì ì³ñòöó òàêîâèì ãíóùàòèñÿ, ÿê îòñòóïíèêîì ³ ´âàëòîâíèêîì â³ðè ³ âñ³º¿ ðóñüêî¿ Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. Ïðàâäà, ÿêèé äàëåêèé º òîé ñâ³òîãëÿä â³ä ñâ³òîãëÿäó òîëåðàíö³¿, âèðîçóì³ííÿ é ïîáëàæëèâîñò³ äî íåäîâ³ðê³â ³ îòñòóïíèê³â? ³ä ñâ³òîãëÿäó òèõ íàøèõ ïîæàëüñÿ Áîæå ãóìàí³ñò³â, ÿê³ êàðòàëè çà íåêóëüòóðí³ñòü á³äíó Îëåíó Ï÷³ëêó, àáî ̳õíîâñüêîãî çà òå, ùî Êîðîëåíêà íàçâàâ ðåíåãàòîì... ßê ìàëî æèëè íàø³ ïðåäêè òàê áè òåïåð ñêàçàëè êðèòè÷íèì ðîçóìîì ³ ÿêå ñèëüíå æåâð³ëî â íèõ çíåâàæóâàíå ìîäåðíèìè ºâíóõàìè ïî÷óòòÿ ïðèÿçí³ äî ñâîãî ³ âîðîæîñò³ äî îòñòóïíèê³â.
***
Òàê ñàìî â³äíîñèëèñÿ âîíè, çðåøòîþ, íå ò³ëüêè äî îòñòóïíèê³â, ºðåòèê³â, àëå ³ âçàãàë³ äî âñ³õ, ùî âèëàìóâàëèñÿ ç-ï³ä ãðîìàäñüêî¿ äèñöèïë³íè, ùî ïîðóøóâàëè îäíîñòàéí³ñòü çá³ðíîòè.  íîâ³òí³ ÷àñè åï³ãîíè âìèðàþ÷îãî XIX â³êó áåçíàñòàííî ïîïèñóþòüñÿ ãàñëîì â ºäíàíí³ ñèëà, àëå çàáóâàþòü äîäàòè ³ â êàðíîñò³, â äèñöèïë³í³, â òâåðäîñò³ êàðàþ÷î¿ ðóêè, ÿêà íå ùàä è ò ü ³ í å ï ð î ù à º ... Êîëè îòàìàí Áî57
Äìèòðî Äîíöîâ
ðîäàâêà ïèâ ³ ãóëÿâ, çâîë³êàþ÷è ç ïîõîäîì, íåõòóþ÷è íàêàç Ñàãàéäà÷íîãî, ãåòüìàí äîíîñèòü ëàêîí³÷íî ë³òîïèñ Áîðîäàâö³ ïÿíîìó øèþ óòÿâ. Íå ÷åêàâ, ïîêè ïðîòâåðåçèòüñÿ26. Íå æóðèâñÿ Ñàãàéäà÷íèé ì³ðêóâàííÿìè ïðî ö³íí³ñòü ëþäñüêîãî æèòòÿ, ëèøå ïðî ñïðàâó äáàâ.  ïîõîä³, îñîáëèâî â ìîðñüê³ì, çàáîðîíÿëîñü ñóâîðî çàïîðîæöÿì ïèòè. À êîãî íà ÷àéö³ çíàéøëè ïÿíîãî, òîãî ñêèäàëè â ìîðå. Ïðàâäà, ÿêà æ òî áóëà æîðñòîêà, çîîëîã³÷íà äîáà? Íàø³ ãóìàí³òàðèñòè XIX â³êó äîçâîëèëè á òàêîìó ñêîðøå ÷àéêó ç ö³ëîþ çàëîãîþ äîãîðè äíîì âèâåðíóòè, àí³æ äîïóñòèòè äî òàêî¿ çíåâàãè ëþäèíè! Àëå äèê³ êîçàêè áóëè òî¿ äóìêè, ùî êðàùå ïÿíèöÿ â âîä³, àí³æ ïðè êåðì³... Íå éäå ìåí³ òóò ïðî ïðîïàãàíäó àíòèàëêîãîë³çìó: íå â ïîõîä³ êîçàêè çîâñ³ì íå íàëåæàëè äî àáñòèíåíò³â, ³ öå í³÷îãî ¿ì íå øêîäèëî. Éäå ïðî áåçîãëÿäíå ïåðåñòåð³ãàííÿ ïðàâèë äèñöèïë³íè ³ ïðî ìîìåíòàëüíó ñàíêö³þ çà ¿õ ïîðóøåííÿ. ² öåé äð³áíèé íà îêî âèïàäîê ìîæå íàéêðàùå õàðàêòåðèçóº ö³ëó ð³çíèöþ ìîðàë³ îáîõ åïîõ. Åï³ãîíè ãóìàí³òàðíîãî XIX â³êó, íàïðèêëàä, îñîáëèâî â ö³ì êðàþ, âîðîæå ñòàâëÿòüñÿ äî ìîñêâîô³ëüñòâà â òåî𳿠âçàãàë³. Íà ä³ë³ äóæå ÷àñòî æ ó âèïàäêó Âàñèëÿ Ïàíåéêà, â êîí58
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
êðåòí³ì âèïàäêó, ãîòîâ³ ïðèìèêàòè îêî íà òàêå â³äñòóïíèöòâî, íà öåé çëî÷èí. XVI² â³ê, íàâïàêè, âçàãàë³ íå âèñòóïàâ ãîñòðî ïðîòè çëî÷èíó ïÿíñòâà, àëå â ò³ì âèïàäêó, êîëè éîãî óâàæàâ çà çëî÷èí, òîé çëî÷èí íåìèëîñåðäíî êàðàâ. Çàãàëüíîîáîâÿçóþ÷å äëÿ åòèêè ãóìàí³ñò³â ïðàâèëî äîçâîëÿëè âîíè â îêðåì³ì âèïàäêó ëåãêî ïîðóøóâàòè áåçêàðíî. Íå çàãàëüíîîáîâÿçóþ÷å, àëå ëèøå íà òîé ÷àñ, ïðàâèëî ÕVI â³êó, â êîæí³ì îêðåì³ì âèïàäêó ñóâîðî êàðàëîñÿ... Öå áóëà æîðñòîê³ñòü, àëå îñü òàêà, íàïðèêëàä, ÿê ó ãåðî¿â Äæåêà Ëîíäîíà, êîëè â ñí³ãîâèõ ïóñòèíÿõ Àëÿñêè çëîä³ÿ ç êóñíèêîì õë³áà ³ ñ³ðíèêàìè âèêèäàëè ãåòü ç òàáîðó â îá³éìè á³ëî¿ ñìåðò³. Æîðñòîêå â³äíîøåííÿ äî ë þ ä è í è ? Òàê, àëå ÿêå ÷óëå, ÿêå äáàéëèâå, ÿêå òóðáîòíå â³äíîøåííÿ äî ë þ ä å é , äî çá³ðíîòè, ÿêà ÿê ³ â âèïàäêó çàïîðîæö³â íà ÷àéêàõ òàêè âàðòí³øà áóëà â³ä îäíîãî çëîä³ÿ ÷è ïÿíèö³... ² òàêèõ ïðèêëàä³â ìîæíà ç³áðàòè á³ëüøå. Òîãî ïîòóðàííÿ ïðèâàò³, òî¿ áà÷íîñò³ íà ñâî¿õ ³ ð³äíèõ, òîãî çàíåäáàííÿ ñïðàâè â ³ìÿ òàê çâàíî¿ ãóìàííîñò³, òî¿ òîëåðàíö³¿ äî âèáðèê³â ³ çëî÷èí³â çàñëóæåíèõ, ùî ïàíîøàòüñÿ ó âñ³ëÿêèõ ãóðòàõ òåïåð³øíüî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, íå çíàâ òîé 59
Äìèòðî Äîíöîâ
ñóâîðèé â³ê. Âðó÷àþ÷è áóëàâó ãåòüìàíñüêó Þðàñåâ³, ñèíîâ³ ñâîºìó, Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé íà ñìåðòí³ì ëîæ³ ãîâîðèâ: àíàôåì³ â³ääàþ òîãî, õòî çâåäå éîãî ç ïðàâäèâîãî øëÿõó ³ çðîáèòü ïðèò÷åþ âî ÿçèö³õ, ³ ïîñì³õîì ìåæè ëþäåé. ³ääàþ ³ ñ à ì î ã î é î ã î, êîëè â³í ï³äå øëÿõîì ñòðîïòèâèì ³ â³ääàëèòüñÿ â³ä ïðàâîñò³, ÷åñò³ ³ õðèñòèÿíñüêî¿ ÷åñíîòè27. Äëÿ ì ö³ë³ çîâñ³ì íå ìຠçíà÷åííÿ, ÷è ö³ ñëîâà ñêàçàâ ñòàðèé ãåòüìàí. Äîñèòü òîãî, ùî ³ñòîðèê âëîæèâ ¿õ éîìó â óñòà, ùî áóëà öå ¿õ ìîðàëü, îòæå ìîðàëü ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè òî¿ äîáè. ² ÿêîþ æ â³äì³ííîþ â³ä ìîðàë³ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè íàøî¿ ë³áåðàë³ñòè÷íî¿ ³íòåë³ãåíö³¿! ³äîìî, ùî, ïåðåéìàþ÷è áóëàâó, ïðîìîâëÿâ Âèãîâñüêèé: öÿ áóëàâà äîáðîìó íà ëàñêó, ëèõîìó íà êàðó. Ïîòóðàòè æ ó â³éñüêó ÿ í³êîìó íå áóäó, êîëè âè ìåíå âèáðàëè, áî ³éñüêî Çàïîðîçüêå áåç ñòðàõó ïðîáóòè íå ìîæå28. ßêîþ äèêîþ ìóñèòü çâó÷àòè öÿ ïðîìîâà, íàïðèêëàä, äëÿ óõà â³ðíîãî äðàãîìàí³âöÿ, ùî íå ëþáèòü ïîä³áíîãî äåñïîòèçìó ³ ñòî¿òü çà ñâîáîäó êîæíî¿ îäèíèö³ â çá³ðíîò³ ³ êîæíî¿ ãðîìàäè â í³é, çà ñâîáîäó âèáèðàòè ñîá³ ïî âïîäîá³ òîé ÷è ³íøèé íàö³îíàëüíèé çâÿçîê-êîëåêòèâ! ßê äèêî ìóñèòü çâó÷àòè òà ñóâîðà ìîâà äåìîêðà60
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
òè÷íèì ïðîâ³äíèêàì, ÿê³ ñàìå íà ïîòóðàíí³ ëèõèì ³ íà äð³áíèõ ³íòðèãàõ îñíîâóþòü ñâîº ïðîâ³äíèöòâî... Êîëè òîé ñàìèé Þðàñü ïðèâ³â ñâîþ â³ò÷èçíó äî ðó¿íè, îñü ùî ïèñàëè éîìó çàïîðîæö³ â îáîðîí³ ìèëî¿ îò÷èçíè íàøî¿: Êðîâ áðàò³¿ íàøåÿ ÷åðåç òâîº áåççàêîííîº, Áîãó íåìèëîº, ìåæäóóñîáèº ïðîëèòàÿ... âîﳺò äî Áîãà íà îòìùåíèº òâîº, ³ çàïîâ³äàþòü àâòîðè ëèñòà: ìè âñêîð³ äî òåáå ïðèéäåì ³ íå ò³ëüêè äîìó òâîºãî ñò³íè ðîçìåòàºì, ÿêî ´âàëòîâíèêà ³ ðàçîðèòåëÿ îò÷èçíè íàøåÿ, àëå é äóø³ òâ æèòè â òîá³ íå îñòàâèìî29. Ùî ï³ä òèì ëèñòîì ñòîÿâ ï³äïèñ: òåá³ çè÷ëèâ³ ïðèÿòåë³, öå Þðàñÿ ç ïàíòåëèêó íå çáèëî. ³í ðîçóì³âñÿ íà æàðòàõ çàïîðîçüêèõ ³, íå ãàþ÷è ÷àñó, îòðèìàâøè öüîãî çè÷ëèâîãî ëèñòà, çàðàç ïîñòðèãñÿ â ÷åíö³... ßê äîáðå, ùî íàø³ ïðåäêè ò à ê äáàëè ïðî äóøó ñâî¿õ çàáëóäøèõ áëèæí³õ! ßêèì øèðîêèì ðóñëîì ïëèëî òîä³ æèòòÿ! ßê øèðîêî äèõàþòü ãðóäè, êîëè ðîçãîðòàºø ñòîð³íêè ñòàðèõ ë³òîïèñ³â, ç òàêîþ àðõà¿÷íîþ ôîðìîþ, àëå òàêîþ ìîäåðíîþ çì³ñòîì ìîâîþ, ïîð³âíþþ÷è ç ñóõ³òíè÷èì ïàòÿêàííÿì ñó÷àñíèõ ãóìàí³òàðèñò³â. Äðóãèé ãåòüìàí â ñâî¿ì óí³âåðñàë³ íàêëèêຠñâî¿õ: ïåðåêèí÷èê³â, îòðîäêîâ ³ îòùåïåíö³â íà61
Äìèòðî Äîíöîâ
øèõ, äëÿ âëàñíèõ êîðèñòåé ³ ïðèâàò ñâî¿õ, î óïàäîê îò÷èçíè íåäáàþ÷èõ, ÿêî ÿäîâèòî¿ ºõèäíè ñòåðåæ³òüñÿ30.  ëèñò³ äî êîøîâîãî Ëóêàøà ïèøå Ïåòðî Äîðîøåíêî, ùî â³í òåæ òîãî õî÷å, ùîáè, ÿê çà ºãî (Áîãäàíà) ãåòüìàíñòâà, òàê ³ òåïåð, çà ìîºãî óðÿäó, àáè áèëî ºäèíî ñòàäî ³ ºäèí ïàñòèð, àëå òóò æå äîäຠùå ùîñü, ùî áóëî ÷³ìñü ñàìîçðîçóì³ëèì, õî÷ ³ äóæå ïîòð³áíèì, â XVII â³ö³ ³ ùî íàïåâíî âèäàñòüñÿ âñ³ì íîâ³òí³ì äåìîêðàòàì, õâîðèì íà ºäèíîôðîíòîâó äóð³éêó, ÷³ìñü äèêèì: êîëè æ, äîäຠãåòüìàí, òî¿ ºäíîñò³ íàìîâîþ íå óäàñòüñÿ ïðèâåðíóòè, ÷îãî æ ³æ äëÿ àìá³ö³é í³êî¿õ áðàò³¿ âàøî¿ ³ íàøî¿ òðóäíî áèëî äîêàçàòè ³íà÷åé, òåäè ìóñ³ëîñÿ íà òîº ³ âîºííîãî óïîòðåáèòè ïðîãðåñó. Öåé äðóãèé ³ñòîòíèé ìîìåíò, ñàíêö³¿, º òàêèé íåçðîçóì³ëèé íàùàäêàì òèõ âåëåòí³â, ùî íàâ³òü çàãëÿäàþ÷è äî ìàí³ôåñò³â òèõ îñòàíí³õ, âîíè ò³ëüêè ï³äêðåñëþþòü ³ ò³ëüêè ðîçóì³þòü ¿õ ïåðøó ÷àñòèíó: âî ºäèíó âîëþ, âî ºäèíó ðàäó! Àëå ÿêèì ñïîñîáîì òà ºäèíà âîëÿ îñÿãàºòüñÿ öüîãî ¿ì âòîðîïàòè íå äàíî... Äðàêîí³âñüêèìè ñïîñîáàìè ï³äòðèìóâàëè òîä³ â çá³ðíîò³ äóìó ³ âîëþ ºäèíó, íå íàìîâàìè, íå ïîáëàæëèâ³ñòþ, íå ïîòóðàííÿì. Äîáðî îò÷èçíè íàøåÿ ³ êàðàþ÷à ðóêà ñïðàâåäëèâîñò³ äëÿ 62
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
îòðîäêîâ ³ îòùåïåíö³â îñü áóëè ñïîñîáè, òàê îñíîâíî çàáóò³ íàøèì ë³áåðàë³çìîì ÷àñ³â â³äðîäæåííÿ.
***
Áåçìåæíî ð³çíèìè áóëè ³ ïîíÿòòÿ ïàòð³îòèçìó â òèõ â³êàõ ³ â â³ö³ â³äðîäæåííÿ. Òå, ùî òîä³ çâàëîñÿ ïàòð³îòèçìîì, òåïåð, íà æàðãîí³ äðàãîìàí³âö³â, çâåòüñÿ øîâ³í³çìîì. Òå, ùî òîä³ çâàëîñÿ îòñòóïíèöòâîì òå, íà æàðãîí³ ðàäèêàëî-ñîö³àë³ñò³â, çâåòüñÿ êîñìîïîë³òèçìîì. ͳáè ïîòîï ä³ëèòü íàñ â³ä òèõ ÷àñ³â... Øîâ³í³çì îñü òå ñòðàøíå ñëîâî, òîé ñòðàøàê, ÿêèì ïëÿìóþòü äðàãîìàí³âö³ âñÿêó çäîðîâó ëþáîâ äî ñâîãî, âñÿêèé çäîðîâèé â³äðóõ îáðàæåíîãî íàö³îíàëüíîãî ïî÷óòòÿ íà áåçïðàâíèé äîòèê ççîâí³. ² ÿê æå ³íàêøå äèâèëèñÿ íà òîé øîâ³í³çì íàø³ ïðåäêè! Öàðñüêèé Ïîñòèøåâ äðóãî¿ ïîëîâèíè XVIII â³êó íà Óêðà¿í³, òîáòî ãðàô Ðóìÿíöåâ, ùî áóâ ïî ñêàñóâàííþ ãåòüìàíñòâà ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðîì, íàð³êàâ íà ìàëîðîñ³éñüêèõ äâîðÿí, ùî âîíè ïðè âñ³õ íàóêàõ ³ â ÷óæèõ ñòîðîíàõ îáðàùåí³ÿõ ëèøèëèñÿ êîçàêàìè ³ çàõîâàëè ëþáîâ äî ñâ âëàñíî¿ íàö³¿ ³ ñîëîäêî¿ îò÷èçíè, ÿê âîíè ¿¿ íàçèâàþòü, òà ùî ñÿ íåâåëè÷êà ãðîìàäà ëþäåé ³íàêøå ïðî ñåáå íå â³äçèâàºòüñÿ, ÿê ò³ëüêè, ùî âîíè 63
Äìèòðî Äîíöîâ
º íàéïåðø³ íà ö³ë³ì ñâ³ò³ ³ ùî íåìà â³ä íèõ í³êîãî äóæ÷îãî, í³êîãî õîðîáð³øîãî, í³êîãî ðîçóìí³øîãî ³ ùî âñå, ùî â íèõ, òî íàéêðàùå... Äîêè òàêèì øîâ³í³çìîì áóëà ïåðåéíÿòà Óêðà¿íà, äîòè âèðîùóâàëà Îðëèê³â ³ Ïîëóáîòê³â. Êîëè ðîçóìí³øîþ (àõ, ðîñ³éñüêà êóëüòóðà!) ³ äóæ÷îþ (âñå-òàêè øîñòà ÷àñòèíà çåìíî¿ ñóø³!) ñòàëà óâàæàòè çà âèðàçîì Äðàãîìàíîâà ï³âí³÷íó ñåñòðó, òîä³ ïðèéøëè Êî÷óáå¿, ³ Ëþá÷åíêè, ³ Âèííè÷åíêè. Öàðèöÿ Êàòåðèíà ñêàðæèëàñÿ ãðàôó Ðóìÿíöåâó íà ñïîñòåð³ãàíó â í³ì (â óêðà¿íñüê³ì íàðîä³) âíóòð³øíþ ïðîòè ðîñ³éñüêîãî íàðîäó íåíàâèñòü. ² öå áóëî òîä³ íîðìàëüíî, ³ òèì âåëèê³ áóëè íàø³ ïðåäêè. Àëå ïàí Ê. Êîáåðñüêèé â Êàìåíÿðàõ (1936, ÷. 6) á³äêàºòüñÿ, ùî ëþáîâ äî áàòüê³âùèíè ëþäè ðîçóì³þòü òàê, ùî ïàòð³îò ìóñèòü ñâ³é íàðîä ââàæàòè ë³ïøèì, ìóäð³øèì òà á³ëüø âàðòíèì... Òàêèé ïàòð³îòèçì (øîâ³í³çì) ³ íå çäîðîâèé, ³ íå îïðàâäàíèé. Õòî â öèõ äâîõ âèïàäêàõ çäîðîâèé, à õòî äóøåâíî õâîðèé? Ùî òîé øîâ³í³çì óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ââàæàëà çà øê³äëèâèé ä ë ÿ ñ å á å öà64
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ðèöÿ Êàòåðèíà, öå ðîçóì³þ. Àëå ÿê ðîçóì³òè, ùî éîãî ââàæຠøê³äëèâèì ä ë ÿ í à ñ ðàäèêàë Êîáåðñüêèé? ×è íå º â³í, ðàçîì ç õìàðîþ éîãî îäíîäóìö³â, ä³éñíî â ïàçóðàõ ÿêî¿ñü õâîðîáè, ùî ìóòèòü ¿õ ðîçóì ³ âèÿëîâëþº äóøó? Òîé ñâ³é ïîãëÿä, ÿê íà íàðîä âèùèé, íå ÿê íà ïëåáåéñüêó íàö³þ (÷èì òàê ïèøàâñÿ Äðàãîìàíîâ) îä³äè÷èëè óêðà¿íö³ ÷àñ³â Êàòåðèíè â³ä ìàçåïèíö³â ³ áîãäàí³âö³â, ÿê³, â ñâîþ ÷åðãó, ïîêëèêàëèñÿ íà ñâî¿õ ñëàâíèõ ïðåäê³â ç ÷àñ³â êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³. Êîëè Ìàçåïà â³äêðèâ ñòàðøèí³ ñâî¿ çàì³ðè ïîâñòàòè ïðîòè Ìîñêâè, ñòàðøèíà â³äïîâ³ëà, ùî äîáðå ðîáèòü, áî âîíà íå çíåñå çíåâàãè â çåìë³ ñâî¿é â ³ ä í à ð î ä ó, í ³ ÷ è ì â ³ ä ¿ õ í å ê ð à ù î ã î, àëå íàõàáíîãî ³ ãîòîâîãî íà âñÿêó íàðóãó31. Òîä³ äèâèëèñÿ âîíè íà ñåáå ÿê íà ùîñü âèùå. Òàê ñàìî Ñ. Âåëè÷êî ïèøå ïðî Óêðà¿íó ï³ä Ìîñêîâùèíîþ, ÿê éîãî îò÷èçíà òåðïèòü â³ä íå¿ áåçñîâ³ñíå ³ áåçñîðîìíå òîïòàííÿ ³ çëîáó32. Ïîëóáîòîê â ðîçìîâ³ ç Ïåòðîì ïèøàºòüñÿ êóëüòóðí³ñòþ ³ ñëàâîþ ñâîãî íàðîäó, ñòàâëÿ÷è éîãî â óñ³õ â³äíîøåííÿõ âèùå íàðîäó ìîñêîâñüêîãî, â ÿê³ì â ÷àñè Îëåêñ³ÿ âñå ùå áóëî â ñòàí³ í³áè íåìîâëÿòè (ìëàäåí÷åñòâî65
Äìèòðî Äîíöîâ
âàëî) ³ âèõîäèëî ùîéíî ç õàîñó... ² ìàéæå ç ö³ëêîâèòî¿ ìàðíîòè33. Ïîâòîðþþ, íå ìຠçíà÷åííÿ â äàí³ì âèïàäêó, ÷è ö³ âèñëîâè ïðàâäèâ³ ÷è âèãàäàí³: âîíè òàê ÷è ³íàêøå â³äáèâàþòü ïîãëÿäè òèõ êðóã³â óêðà¿íñüêî¿ ñóñï³ëüíîñò³, ç ÿêèõ âèéøîâ çãàäàíèé àâòîð. À ö³ ïîãëÿäè ö³êàâ³!  ò³ ÷àñè, êîëè ñóñï³ëüí³ñòü, íàðîä ðîñ³éñüêèé, êåðîâàí³ öàðñüêèì óðÿäîì, ùå ì å í ø å ìàëè äî ãîâîðåííÿ, í³æ â XIX, íå êàæó÷è âæå ïðî XX â³ê, óêðà¿íö³ âñå æ òàêè ââàæàëè ñâî¿ì ãíîáèòåëåì âëàñíå îòîé ö ³ ë è é í à ð î ä , í å ë è ø å ö à ð à ò , í å ò ³ ë ü ê è ñ à ì ð å æ è ì . Òàê ñàìî Áîãóí âèïîìèíàâ íàðîäîâ³ ìîñêîâñüêîìó, ùî æèâ â ðàáñòâ³ ³ íåâ³ëüíèöòâ³, ùî îáõîäèëèñÿ ç íèì, ÿê ç ñîáàêàìè34. ² ÿê äàëåêèé öåé øëÿõåòíèé ³ òàêèé ïðèðîäíèé ïàòð³îòèçì ïðåäê³â öå ïðîòèñòàâëåííÿ íàðîäó íàðîäîâ³, â³ä ïàòð³îòèçìó, íàïðèêëàä Â. Ëèïèíñüêîãî, ÿêèé íàçèâàâ ìîñêàë³â ð³äíèìè áðàòàìè ïî êðîâ³, äóõó(?) ³ êóëüòóð³(?), à óêðà¿íñüêèé íàðîä ³ ðîñ³éñüêèé áðàòí³ìè íàö³ÿìè35. ßêèé çäåãåíåðîâàíèé áóâ éîãî ïàòð³îòèçì ³ ïàòð³îòèçì Äðàãîìàíîâà, ùî òåæ ìàâ íàñ ³ ìîñêàë³â çà áëèçíÿò. Àáî ïàòð³îòèçì Ìèêèòè Øàïîâàëà, ùî ìð³ÿâ ïðî ˳ãó Íàðîä³â 66
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñõ³äíî¿ ªâðîïè, â ÿê³é óêðà¿íö³ ìîãëè áè â³ääàòè ñâîþ ëþáîâ îòîìó áðàòíüîìó íàðîäîâ³, ñòàðø³é ñåñòð³. Öå êàçàëè â ÷àñè, êîëè àãðåñèâí³ñòü ðîñ³éñüêîãî íàðîäó ñóïðîòè íàñ âèÿâëÿëàñÿ ñòîêðàò ÿñêðàâ³øå, í³æ â XVII ÷è XVIII â³êàõ!  ö³é åâîëþö³¿, êîëè â³ä íîðìàëüíîãî ïðîòèñòàâëåííÿ íàðîäó íàðîäîâ³, ïåðåéøëè íàø³ áàòüêè ÷è ñó÷àñíèêè äî ïðîòèñòàâëåííÿ íàðîäó ëèøå ïåâí³é êàñò³ ìîñêîâñüêîãî íàðîäó, ¿¿ ðåæèìîâ³, âèÿâëÿþ÷è îäíî÷àñíî ñâîþ ëþáîâ äî òîãî ö³ëîãî, ÷óæîãî íàðîäó; â ò³ì íîâ³ì ïåðåêîíàíí³, ùî ìè òâîðèìî îäíó ö³ë³ñòü ç ìîñêîâñüêèì íàðîäîì, âëàñíå ëåæàëî îòå çâèðîäí³ííÿ íàøîãî íàö³îíàëüíîãî ïî÷óòòÿ, äî ÿêîãî âîíî ä³éøëî â³ä ÷àñ³â äèêîãî êîçàöòâà äî îñâ³÷åíèõ ³ êóëüòóðíèõ òóìàí³â ç ÷àñ³â íàøîãî â³äðîäæåííÿ... ×èòàéòå ñòàð³ ë³òîïèñè ³ õðîí³êè, ³ âñþäè çíàéäåòå ïîíÿòòÿ îò÷èçíè íàøåÿ çàâøå â ïðîòèñòàâëåííþ äî Ìîñêâè ÿê äî ÷óæèíè. Îñê³ëüêè ï³äíåñåí³øå, ìîäåðí³øå, øëÿõåòí³øå, á³ëüø ëþäñüêå áóëî òå ïî÷óòòÿ, àí³æ âèïëåêàíå ä³ÿ÷àìè â³äðîäæåííÿ â XIX â³ö³, ÿê³ çà ñâîþ â³ò÷èçíó ââàæàëè íå ò³ëüêè Óêðà¿íó, àëå é Ñõ³ä ªâðîïè, ÑÐÑÐ, ³ òîìó ïîä³áí³ âèïëîäè õâîðî¿ óÿâè ³ ñêàñòðîâàíî¿ äóø³ íàøèõ 67
Äìèòðî Äîíöîâ
ðàäèêàë³â, ñîö³àë³ñò³â ³ õë³áîðîá³â-äåðæàâíèê³â... ² ä³éñíî, òðèìàéìî â ñâ³äîìîñò³ îöå ïðåäê³âñüêå ðîçóì³ííÿ ïàòð³îòèçìó, ç îäíîãî áîêó, à ç äðóãîãî âèêëè÷³ì â ïàìÿò³ òå íàøå ïîíÿòòÿ ïàòð³îòèçìó, ÿêèì íàñ ãîäóþòü íîâî÷àñí³ íàö³îíàëüí³ äåãåíåðàòè. ²äåàëîì ïðåäê³â áóëî âèçâîëåííÿ ¿õ îò÷èçíè, â ò³ì âèëèâàâñÿ ¿õ ïàòð³îòèçì, ¿õ ëþáîâ äî ð³äíîãî êðàþ.  êóëüòóðíî¿ ëþäèíè XIX â³êó ç òàáîðó ë³áåðàëüíî-ñîö³àë³ñòè÷íîãî ³íøèé âèõ³ä çíàõîäèòü ïî÷óòòÿ ëþáîâ³ äî ñâîãî. Ïåðåäóñ³ì â î í à ö ü î ã î í î ð ì à ë ü í î ã î ï î ÷ ó ò ò ÿ ñ î ð î ì è ò ü ñ ÿ, ³ êîëè âæå ïðî íüîãî äîâåäåòüñÿ çàãîâîðèòè, òî, í³áè âèáà÷àþ÷èñü, âîíà çàðàç äîäàº, ùî ëþáëÿ÷è ñâîº, íå îñòàâèòü ³ êî âñ³é Ðóñ³ ëþáîâ³ (Ì. Ä ð à ã î ì à í î â), îñîáëèâî äî òî¿, ï³âí³÷íî¿, äî ÿêî¿ ïðåäêè ìàëè íå ëþáîâ, à ïîãîðäó. Àëå ³ òîãî ìàëî! Äëÿ òàêîãî êóëüòóðíèêà ³äåàëîì º íå ðîçöâ³ò ñâîãî íàðîäó, à áðàòåðñüêå ºäíàííÿ âñ³õ íàðîä³â, ç³ëëÿííÿ âñ³õ íàðîä³â â îäèí íàðîä. Ñïðàâæíº ùàñòÿ ñîö³àë³ñòè äóìàþòü ëèøå ïðî ùàñòÿ äàñòü ëèøå ïðàâäèâèé êîñìîïîë³òèçì, ùîáè çëèòèñÿ â îäíó áðàòåðñüêó ñ³ìþ íàðîä³â, â îäèí ìàéæå íàðîä, ÿê áðàò ç áðàòîì36, ùîáè ïîñòàëà âñå68
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
íàö³ÿ. Êîëè ïðî òàêó âñåíàö³þ ³ áðàòåðñòâî ãîâîðÿòü, ñêàæ³ì, ìîñêàë³ âîíè çíàþòü, ùî ðîáëÿòü, áî â íèõ âñåíàö³ÿ çíà÷èòü ðîñ³éñüêà íàö³ÿ, ùî ïîãëèíå âñ³ ³íø³.  íèõ òàê³ ðîçìîâè öå âèÿâ ³íñòèíêòó ï³äáîþ, àãðåñ³¿, çàâîéîâíèöüêèõ íàì³ð³â. Àëå êîëè ïðî âñåíàö³þ ãîâîðèòü íåùàñíèé Ãð. Íàø ³ç ìàëîðîñ³â, äîâîäÿ÷è, ùî ñèëüíèé íàðîä ìóñèòü ïîìàãàòè ñëàáøèì, öåáòî íàì, êîëè âñ³ ìàþòü çëèòèñÿ â îäíó íàö³þ (òàì æå ñòîð. 190) öå êðåòèíñòâî. Òàê ñàìî, êîëè â òó ñàìó íîòó âäàðÿº íåçàáóòí³é Ìèõàéëî Äðàãîìàíîâ, êîëè áåçäàðíî â³ðøóº: Òè, ðóñèí ï³âí³÷íèé, îäèí ³ç âñ³õ áðàò³â Âåëèêå çëîæèâ ãîñóäàðñòâî, Íåõàé æå òà ñèëà ïîñëóæèòü íà ïîì³÷ Ñëàá³øèì áðàòàì ³ ó ñëîâÿíñòâ³37.
Äëÿ îäíî¿ àäîðàòîðêè äðàãîìàí³âùèíè ïàòð³îòèçì, ÿêèé ³ñïîâ³äóâàëè Ïîëóáîòêè ³ Âåëè÷êè, íàïåâíî âèäàºòüñÿ ÿêèìñü ëþäîíåíàâèñíèöòâîì. Çâåëè÷íèöÿ Äðàãîìàíîâà ñóìóº, ùî îñòàíí³ìè ÷àñàìè ïàòð³îòèçì ðîáèòüñÿ â íàñ ñëîâîì, ÿêèìñü íåïðèºìíèì äëÿ ïîñòóïîâöÿ, â ÿê³ì ëóíຠòðàäèö³éíèé åãî¿çì êîæíîãî íàðîäó ³ ÿêå (ñòðàøíî ñêàçàòè! Ä. Ä.) ïðîòèñòàâëÿþòü áðàòåðñüêîìó ³íòåðíàö³îíàë³çìîâ³ òà çàãàëüíî69
Äìèòðî Äîíöîâ
ìó ïàöèô³çìîâ³. Òîìó ðàäèòü â³äêèíóòè öåé íîâèé, íåíîðìàëüíèé ïàòð³îòèçì ³ ïðèéíÿòè ³íøèé, øëÿõåòíèé, îò íàïð., ïàòð³îòèçì... Ðàá³íäðàíàòà Òàãîðà. Íå ³äîëîïîêëîí÷èé êóëüò íàö³¿ äî ñåáå ñàìî¿38, ÿêèé ðàçèâ, ðàçîì ç àâòîðêîþ ³ ãðàôà Ðóìÿíöåâà, â íàøèõ ïðåäê³â, ÿê³ ùå íå çàêîøòóâàëè òàãîð³âñüêî¿ ³ äðàãîìàí³âñüêî¿ ãàë³ìàò³¿. Öåé íîâèé ïàòð³îòèçì, ÿêèé íåñóòü íàø³ ñîö³àë³ñòè ³ ðàäèêàëè, º, ì³æ ³íøèì, áëèçüêèé íå ëèøå ïàòð³îòèçìîâ³ Òàãîðà, àëå é ïàòð³îòèçìîâ³ Ëüâà Òîëñòîãî, áî â³í æå óâàæàâ, ùî ïàòð³îòèçì º â íàø ÷àñ ïî÷óòòÿ íåïðèðîäíå, íåðîçóìíå, øê³äëèâå, ùî ñïðè÷èíÿº âåëèêó ÷àñòèíó òèõ íåùàñòü, â³ä ÿêèõ ñòðàæäຠëþäñüê³ñòü39. Öå âëàñòèâî ³ º ïàòð³îòèçì íàøî¿ äóõîâî¿ âåðõ³âêè, îòèõ êóëüòóðíèõ ³íòåë³ãåíò³â ìèíóëîãî â³êó, ÿêèé ³ äîñ³ ïîêóòóº â çàïàìîðî÷åíèõ ì³çêàõ ðàäèêàëüíî-ñîö³àë³ñòè÷íî¿ ÷è ë³áåðàëüíî¿ íàøî¿ åë³òè. Àëå îòîé íîâ³òí³é, ³íòåðíàö³îíàë³ñòè÷íèé ³ ïàöèô³ñòè÷íèé ïàòð³îòèçì, îòå çâèðîäí³ëå ïî÷óòòÿ XIX â³êó íàêàçóþòü íàì øàíóâàòè ÿê íàø³ òðàäèö³¿! ßêðàç çà òå íà íàñ íàêèäàþòüñÿ, ùî ãèäèìîñÿ òàêèìè òðàäèö³ÿìè ÷àñ³â óïàäêó; çà òå, ùî ïðàãíåìî çàâåðíóòè íàøó ìåíòàëüí³ñòü äî âåëèêîãî ìèíóëîãî, êîëè ëþäè 70
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
æèëè íîðìàëüíî, äóìàëè íîðìàëüíî, â³ä÷óâàëè íîðìàëüíî; êîëè ïàòð³îòèçì áóâ ïàòð³îòèçìîì, à íå êîñìîïîë³òèçìîì; êîëè íàö³ÿ áóëà íàö³ºþ, à íå âñåíàö³ºþ; êîëè ëþáîâ äî ñâîãî áóëà ëþáîâþ äî ñâîãî, à íå âîäíî÷àñ äî ÷óæîãî ³ âîðîæîãî. Òóò íåìà âèáîðó, í³ ïîãîäæåííÿ. Àáî ïàòð³îòèçì íàøèõ ïðåäê³â, àáî ïàòð³îòèçì Òàãîðà, Òîëñòîãî, Ëèïèíñüêîãî, Âèííè÷åíêà, Øàïîâàëà ³ ãðàôà Ðóìÿíöåâà. Âñ³õ îòèõ, ÿê³ òîé íîðìàëüíèé ïàòð³îòèçì, ùî ìè õî÷åìî âîñêðåñèòè ç ìèíóëîãî, îáêèäàþòü áîëîòîì; âñ³õ òèõ, ÿêèì öåé íàø ïàòð³îòèçì çàíîñèòü ³äîëîïîêëîí÷èì êóëüòîì íàö³¿, íåïðèºìíèì äëÿ ïîñòóïîâöÿ...
***
²äîëîïîêëîí÷èé êóëüò íàö³¿ íàçèâàþòü ùå íàø³ ïàòð³îòè òèïó Òîëñòîãî çîîëîã³÷íèì íàö³îíàë³çìîì. Ùî ðîçóì³þòü âîíè ï³ä öèì íå òàê ñòðàøíèì, ÿê ãëóïèì îçíà÷åííÿì? Çîîëîã³÷íèì íàö³îíàë³çìîì íà ¿õ äóìêó ïåðåéíÿòèé âñÿêèé, õòî, íàïð., íå çàòÿãàºòüñÿ äî ñï³ëüíîãî ôðîíòó ç ñâ³òîâèì æèä³âñòâîì äëÿ ïîáîðþâàííÿ ã³òëåðèçìó; õòî íå òðåìòèòü ç çàõîïëåííÿ íà ñàì çâóê ³ìåí³ Ïóøê³íà; õòî íå ñï³âðîá³òíè÷ຠâ Ñ è ã í à ë à õ. Çîîëîã³÷íèì 71
Äìèòðî Äîíöîâ
íàö³îíàë³ñòîì º âñÿêèé, õòî êàæå, ùî, æèâó÷è ì³æ âîâêàìè, íå ìîæíà ìàòè çóá³â ³ âäà÷³ êîðîâè, àáî ùî â çëîä³éñüê³ì ñåë³ íå íàêëàäàþòü íà ñòîðîæîâèõ ïñ³â íàìîðäíèêà. Õòî òàê íå äóìàº, òîé íà ¿õ äóìêó ïðîïîâ³äóº ùàñòÿ íîæà ³ ïðèíîñèòü ãàíüáó íàøîìó êóëüòóðíîìó ³ ãóìàííîìó ñòîë³òòþ. Òàêà ¿õ òðàäèö³ÿ, ÿêó âîíè õî÷óòü ïðèùåïèòè íàøîìó â³êîâ³, â³êîâ³ çáîìáàðäîâàíîãî Êèºâà, Øàíõàÿ ³ Ìàäðèäà... Äëÿ íàøèõ áóáí³¿â ëþäÿíîñò³ âñÿêà ëþäèíà íå íàøî¿ ïîðîäè öå íå ÷óæèíåöü, à áðàò. Òî ëèøå íàö³îíàë³ñòè çâåðòàëè âñþ ïðè÷èíó ëèõîãî ñòàíó óêðà¿íñòâà íà âîðîæèõ ñóñ³ä³â, ðàä³ áóëè çàäèðàòè ¿õ... Íàïðîòè, ìè (ñåáòî êîñìîïîë³òè. Ä. Ä.) äóìàëè, ùî íàðîäó ... ÷³ïàòè í³÷îãî, à ç äåìîêðàòè÷íî-ïðîãðåñèâíèìè åëåìåíòàìè â íèõ íàâ³òü òðåáà äðóæèòè... Äî âñ³õ ñëîâÿí òðåáà ñòàâèòèñÿ ç ëþáîâþ, çàáóòè í³ê÷åìí³ ñâàðè. Ðàö³þ ìàâ ³íäóñüêèé ìóäðåöü Òàãîð, ùî ò³, ùî îáäàðîâàí³ ì³öíîþ ñèëîþ ëþáîâ³, ùî ìð³þòü ïðî äóõîâå îáºäíàííÿ, ùî ìàþòü íàéìåíøå íåíàâèñò³ äî ÷óæèíö³â, ò³ ïåðåìîæóòü â æèòò³ ³ ãðàòèìóòü ïðîâ³äíó ðîëü â ìàéáóòí³ì, òèì óñì³õíåòüñÿ äîëÿ. ² íàâïàêè, íåòîëåðàíòí³ ç³éäóòü íà ïñè40. Òàêà áóëà äóìêà ¿õ âñ³õ, òîãî ÷åñíîãî 72
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
òîâàðèñòâà ãóìàí³ñò³â, â³ä áàòüêà ³ â÷èòåëÿ ïî÷àâøè, à ñê³í÷èâøè íà åï³ãîíàõ Êîáåðñüêèì ³ ïèñüìåííèêàìè ç Ãðîìàäñüêîãî ãîëîñó, Âïåðåä é ³íøèõ ÷åðâîíèõ ÷è ðîæåâèõ ÷àñîïèñ³â ... Õòî ö³º¿ ëþáîâ³ äî âñ³õ äðóç³â ³ íåäðóã³â íå ìàº, òîé º âèð³ä ñåðåä óêðà¿íñòâà, òîé êðèâàâèé ðîìàíòèê, òîé õî÷å ïîâåñòè íàø íàðîä íà çâ³ðÿ÷³ øëÿõè, äëÿ ÿêèõ íå ìîæå áóòè ´ðóíòó â ìîðàë³ òà ïñèõ³ö³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó41. Ëþäè, ïåðåïîºí³ òîþ êðèâàâîþ ðîìàíòèêîþ ÿê íàïðèêëàä ñó÷àñí³ í³ìö³, öå òóïîóìí³ ì³ùóõè; â íèõ õàìñüêèé ðóõ âîñêðåñèâ çâ³ðèí³ ³íñòèíêòè42, â³ä ÿêèõ õàé äîëÿ õîðîíèòü íàø íàðîä ... Çà öèì áëåÿííÿì îäâåðòèõ ÷è çàêàïòóðåíèõ äðàãîìàí³âö³â íå îäèí ãîòîâèé çàáóòè, ùî â öüîìó êðèêó íåìà í³ÿêîãî ïîñòóïó, àí³ ãóìàííîñò³, º ëèøå çâè÷àéíà îâå÷à ìóäð³ñòü. À ùå äî òîãî ìóäð³ñòü, ÿêà í³÷îãî ñï³ëüíîãî íå ìຠç ìóäð³ñòþ íàøèõ ïðåäê³â ïåðåä ÷àñàìè â³äðîäæåííÿ. Áî ïðåäêè ò³ çîâñ³ì íå äèâèëèñÿ íà ñâ³ò, ÿê íà ðàé ïåðåä ãð³õîïàä³ííÿì. À êîëè é áóëè îáäàðîâàí³ ì³öíîþ ñèëîþ ëþáîâ³, òî ¿¿ âèñòàð÷àëî ëèøå äëÿ ñâ ïîðîäè. Âîíè çîâñ³ì 73
Äìèòðî Äîíöîâ
íå ââàæàëè, ùî áðàòåðñòâî º çàâæäè íà ì³ñö³. Íàâïàêè, íå ðàç ââàæàëè, ùî ãëóïî äàâàòè ñòåðåãòè øóë³êàì ãîëóá³â. Âîíè äóìàëè, ùî ºäíàòè â³âö³ ç âîâêàìè íà îäíó ïàæèòü öå âñóïåðå÷ ñàì³é ïðèðîä³ ³ çäîðîâîìó ðîçìèñëîâ³. Ùî æ äî çàïîâ³ä³ ÷îëîâ³êîëþáñòâà Òàãîðà òà éîãî íàøèõ åï³ãîí³â, òî ïðåäêè âîë³ëè â ðàç³ êîíå÷íîñò³, ë³ïøå âïàñòè â ðóêè Áî泿, í³æ â ðóêè ëþäñüê³...43 ͳ äî ëþäåé, í³ äî ëþäö³â, í³ äî ëþäñüêîñò³ îñîáëèâîãî äîâ³ðÿ íå ìàëè ³ â íàïåð³ä äîëåþ íàêàçàíó ãàðìîí³þ ÿêîñü íå â³ðèëè... Âçàãàë³ ³ ï³ä òèì îãëÿäîì áóëà ïðîïàñòü ì³æ ¿õ ñâ³òîãëÿäîì ³ ñâ³òîãëÿäîì â³äðîäæåíîãî óêðà¿íñòâà XIX â³êó. Íîâà Óêðà¿íà, îðãàí ñîö³àë³ñò³â-ðàäèêàë³â ç-ï³ä çíàêó Ì. Øàïîâàëà, ïèñàëà: ëþáèòè ñâ³é êðàé, ð³äíèé êðàé... ùå áóëà çðîçóì³ëà ð³÷ (íå ïðèðîäíà, íå íàêàç ñóìë³ííÿ!, à ÿêî-òàêî, â³ä á³äè, ùî ð³÷ çðîçóì³ëà...). Àëå ç öüîãî íå âèõîäèëî, ùî òðåáà áóëî ç ïîãîðäîþ àáî ç íåíàâèñòþ ñòàâèòèñÿ äî ³íøèõ íàðîä³â. Â. Ëèïèíñüêèé â÷èâ, ùî, âèçâîëÿþ÷è íàø íàðîä, ìóñèìî ³òè ðàçîì ç Ìîñêâîþ, íå ïðîòè íå¿! Äðàãîìàíîâ äóìàâ, ùî òðåáà ëþáèòè ñâ³é íàðîä ïîðó÷ ³ç äðóãèì, à íå ïðîòè äðóãîãî (ñîö³àë³ñòè÷íèé Ãàðêóí-Çàäóíàéñüêèé 74
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
òî¿ ñàìî¿ äóìêè íà öåé ïðåäìåò, ùî ³ Ðóìÿíöåâ-Çàäóíàéñüêèé). Òàê ñàìî, ÿê ìè ëþáèìî ñâ³é ä³ì, ñâîþ ñ³ìþ, ñâ³é ñïîñ³á æèòòÿ, àëå öå íå ïðèìóøóº íàñ íåíàâèä³òè òå âñå â ³íøèõ, ëþäåé44. Òàê òâåðäèëè âîíè ³ âíàñë³äîê ÿê æå õóòêî ñõèëÿëè øèþ, ÿê ïðóäêî çð³êàëèñÿ ëþáîâ³ ³ äî ñâîãî äîìó, ³ äî ñâîãî ñïîñîáó æèòòÿ, êîëè ì³öíà ñèëà ìîñêîâñüêî¿ ï³âíî÷³ íàêàçóâàëà ¿ì ñâ³é, ÷óæèé ¿ì ñïîñ³á æèòòÿ ââàæàòè çà âëàñíèé ³ ð³äíèé. Ëþáîâ äî ñâîãî, ÿêà áóëà ò³ëüêè çðîçóì³ëîþ ð³÷÷þ, à íå ïîçàðîçóìîâîþ ïðèñòðàñòþ, õóòêî âèñòèãàëà ... À ëþáîâ ñâîãî ïîðó÷ ³ç ÷óæèì ÿê æå æ ïðóäêî äîâîäèëà äî çàì³íè ñâîãî íà ÷óæå ... Îñê³ëüêè á³ëüøå â³äïîðíîñò³ ï³ä òèì îãëÿäîì ìàëà ô³ëîñîô³ÿ ïðàä³ä³â íàøèõ. Êîëè ïî îäí³ì íåâäàë³ì íàïàä³ òóðê³â íà ѳ÷ ãîðè ÿíè÷àðñüêèõ òðóï³â çàëÿãëè êîøîâèé ìàéäàí, ¿õ ð³øåíî áóëî ñïàëèòè, áî íà ïîáèòèõ... òðóïàõ êóíòóø³ âñ³ áóëè â ºäí³é êðîâ³ á³ñóðìåíñüê³é àêè îìî÷åí³ ... ² ºñëè áè ¿õ õòî ïîõîò³â çíèìàòè, òî ìóñ³â áè ðóêè ñâî¿ òèì ñêâåðíèòè45. Òóðîê öå íå áóëà òîä³ òàêà ñàìà ëþäèíà, ÿê ìè, ÿê ñêàçàâ áè Äðàãîìàíîâ. Öå áóëè ëþäè á³ñóðìåíñüêî¿ êðîâ³, ç ÿêèìè êîíòàêò, íàâ³òü ï³ñëÿ â³éíè, áóâ çàáîðîíåíèé... Äëÿ Øàïîâàë³â, 75
Äìèòðî Äîíöîâ
Ãðèãîð³¿â, Âèííè÷åíîê, íàâ³òü ³ äëÿ Ëèïèíñüêîãî ìîñêîâñüêà ñèëà öå áóëè çàáëóäë³ áðàòè. Òðåáà ïåðåêîíàòè ¿õ ³ âîíè îòÿìëÿòüñÿ, ¿õ ò³ëüêè îïëóòàâ äèÿâîë ÷è Ìàðêñ. ßêîþ æ ïðèíöèïîâî ³íøîþ, íå³äèë³÷íîþ áóëà ô³ëîñîô³ÿ ïðàä³ä³â; ùî öóðàëèñÿ êîíòàêòó ç íåâ³ðíèìè òóðêàìè.  ¿õ íàâåðíåííÿ íå â³ðèëè çàïîðîæö³, â³ðèëè â ¿õ âèòåðåáëåííÿ ÷è óíåøê³äëèâëåííÿ. Öå áóëè áåçáîæí³ àãàðÿíè ç íàøî¿ ìèíóâøèíè. Öå áóëè ïðîêëÿòèé ³ áåçáîæíèé Íîãàé, ïðîêëÿòèé ³ áåçáîæíèé Øåëåãóáà. Öå áóëè çíåíàâèäæåí³ íàñèëüíèêè, íå çàñë³ïëåí³ áðàòè, ÿêèõ òðåáà íàäîóìèòè46. ² í³êîìó ç íàøèõ ïðåäê³â, ùî çìàãàëèñÿ â êðèâàâ³é áîðîòüá³ ç òèìè ÿíè÷àðàìè ³ àãàðÿíàìè áóëî íå çã³ðø, í³æ íàøîìó ïîêîë³ííþ ç á³ëüøîâèêàìè, ³ â òÿìö³ íå áóëî ëþáèòè ñâ³é íàðîä íå ïðîòè òèõ Íîãà¿â ³ Øåëåãóá, à ïîðó÷ ³ç íèìè! ͳêîìó ç íàøèõ ïðåäê³â ³ â ãîëîâ³ íå âì³ñòèëîñÿ á, ùî ìîæíà áóëî ³íàêøå, ÿê ç ïîãîðäîþ àáî ç íåíàâèñòþ ñòàâèòèñÿ äî òèõ íà¿çíèê³â... Öå íîâå íàñòàâëåííÿ äî áðàò³â Øåëåãóá³â (áðàò³â-ïðîëåòàð³â, áðàò³â-õë³áîðîá³â) ïðèí³ñ ùîéíî íàø çâèðîäí³ëèé XIX â³ê ç Äðàãîìàíîâèìè ³ ³íøèìè àïîñòîëàìè íàøîãî âèðîäæåííÿ... 76
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
***
Äðàãîìàíîâ ³ äðàãîìàí³âö³ íå ðîçóì³ëè, íå çíàëè êàòåãîð³é ñâ³é ÷óæèé, íå ðîçóì³ëè, ùî â³ä íåñâîãî íåìà ïðàâäè. ³÷íî ÷åêàëè ç äàëåêî¿ ï³âíî÷³, êîëè íå ïîë³òè÷íîãî (íà öå ¿ì áóëî íàïëþâàòü), òî ñîö³àëüíîãî âèçâîëåííÿ, çà ÿêå áàãàòî ïðîùàëè íà¿çíèêîâ³. Íå ðàç ïðîñòî êëèêàëè éîãî äî ñåáå. ² ÿê æå çíîâó ³íàêøå äèâèëèñÿ íà ö³ ðå÷³ äàëåê³ ïðàùóðè.  Ïîõâàë³ êàãàíó Âîëîäèìèðîâ³ êàçàâ òîä³øí³é ïðîïîâ³äíèê: íå íàâåäè íà íàñ íàïàñòè ... Íå ïðåäàé â ðóêè ÷óæäè¿õ, äà íå ïðîçâåòüñÿ ãðàä òâ³é ïë³íåí ³ ñòàäî òâîº ïðèøåëüöè â çåìë³ íå ñâî¿é (ïðèãàäóºòüñÿ Øåâ÷åíêîâå íà íàø³é, íå ñâî¿é çåìë³. Ä. Ä.), äà íå ïðåð³êóò ñòðàíè: ãäå ºñòü Áîã ¿õ? Æàõîì íàïîâíÿëà ñåðöÿ ïðàùóð³â ãàäêà ïðî íàâàëó ÷óæäè¿õ. Âîíè çíàëè, ùî çà ÷óæäèìè éäå ³ ¿õ Áîã, ïåðåä ÿêèì ìóñèëè á ñõèëÿòè êîë³íà; ùî ÷óæ䳿 íå ïðèíîñÿòü ÿê äóìàâ Ãðóøåâñüêèé âèçâîëåííÿ, ëèøå îáåðòàþòü ï³äáèòèõ â íàðîä áåç ñâîãî Áîãà, áåç ñâ ïðàâäè ³ áåç ñâ çåìë³. ßê³ ò³ êàòåãî𳿠Áîã, ñâîÿ ïðàâäà, çåìëÿ ñòàëè ÷óæèìè íîâ³òí³ì àïîñòîëàì êîñìîïîë³òèçìó, çëèòòÿ íàðîä³â, âñåíàö³¿ ³ âñåîãîðòàþ÷î¿ 77
Äìèòðî Äîíöîâ
ëþáîâ³! Äî ÿêî¿ äåãåíåðàö³¿ äîïðîâàäèâ çäîðîâó äóøó íàøîãî íàðîäó òîé ïðîêëÿòèé â³ê íàøîãî óïàäêó! Íîâ³òí³ ãóìàí³ñòè âîðîæàòü íàãëó çàãèáåëü âñ³ì òèì, ùî ëèøå çì³öíþþòü ³ ðîçâèâàþòü ñâî¿ áîéîâ³ ³íñòèíêòè, ñâîþ íåòîëåðàíö³þ47. Àëå çîîëîã³÷íèé íàö³îíàë³çì, òå õèæàöòâî, ÿêå âîíè âèêëèêàþòü ÿê êàðó íåáåñíó, çà äàâí³õ ÷àñ³â áóëî öå í³ùî ³íøå, ÿê íîðìàëüíà ïîñòàâà â ñ ÿ ê î ¿ îäèíèö³, â ñ ÿ ê î ¿ ïîðîäè ó â³÷í³é áîðîòüá³ çà ñâîº ì³ñöå ï³ä ñîíöåì. Îñü ÿê äèâèâñÿ íà òàê³ ðå÷³ ïðîïîâ³äíèê âåëèêîãî êíÿçÿ Âîëîäèìèðà: â³í õâàëèâ éîãî, öüîãî ñïðàâä³ âåëèêîãî âîëîäàðÿ, çà òå, ùî ï³äáèâ ï³ä ñåáå ñóñ³äí³ êðà¿, îäí³ ìèðîì, à íåïîê³ðí³ ìå÷åì ... ßê ïîë³òè÷íîòåðèòîð³àëüíó, òàê ³ äóõîâíî-ðåë³ã³éíó ºäí³ñòü ñâ êðà¿íè çì³öíþâàâ ³ âèêîâóâàâ â³í, çàïðîâàäæóþ÷è õðèñòèÿíñòâî, à ïðî öå òîé ñàìèé ïðîïîâ³äíèê îïîâ³äàº: õòî é íå ç ëþáîâ³ õðåñòèâñÿ, òî ç ñòðàõó ïåðåä òèì, ùî âåë³â48. À â Ïîó÷åíí³ ä³òÿì îïîâ³äຠÌîíîìàõ: ò³ì æå ïóòåì... ïîæåã çåìëþ ³ ïîâîºâàâ äî Ëóêîìëÿ... Íà Äåñí³ èçèìàõîì êíÿçÿ Àñàäóêà é Ñàóêà, è äðóæèíó èõ èçáèøà... È íà òó îñåíü èäîõîì ç ×åðíèãîâöè ... ê ̳íñüêó, èç¿õàõîì ãîðîä ³ íå îñòàâèõîì ó íåãî íè ÷åëÿäèíà, íè ñêîòèíè ... Èäî78
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
õîì â Á³ë³ Âåæè, è Áîã íè ïîìîæå è ñâÿòàÿ Áîãîðîäèöÿ, èçáèøà 900 ïîëîâåöü, ...à äâà ìóæà òîëêî óòåêîñòà. Òðåáà áóëî é ñîá³ âîâêîì ñòàòè, áî ç âîâêàìè äîâêîëà æèëîñÿ: è âíèäîõîì íà ñâÿòàãî Áîðèñà äåíü èç ×åðíèãîâà, è ¿õàõîì ñêâîç³ ïîëêè ïîëîâå÷ñ곿 ³ îáëèçàõóñÿ íà íàñ àêè âîëöè ñòîÿùå, è îò ïåðåâîçà è ç ãîð. Ïðàâäà, Áîã è ñâÿòèé Áîðèñ íå äà èì ìåíå â êîðèñòü, íåâðåæåíè äîèäîõîì Ïåðåÿñëàâëþ, àëå òîìó íåâðåæåíè, áî çíàëè âîâêè ïîëîâåöüê³, ùî ç ùå ãðóáøîþ çâ³ðèíîþ â³ä ñåáå ìàþòü ä³ëî ...49 Íå ç ñêàðëîâàò³ëèìè íàùàäêàìè òèõ íàøèõ ñòàðîäàâí³õ ëèöàð³â.  ò³ ÷àñè íå òîëåðàíö³ÿ áóëà çàêîíîì, à â³äïëàòà. Êíÿçü Âîëîäèìèð êàçàâ (1152): îæå áóäó æèâ, òî ëþáî ñâîþ ãîëîâó ñëîæþ, ëþáî ñåáå ìùþ. Çàñàäîþ ѳðêà ñóïðîòè òàòàð³â áóëî âåò çà âåò. Çà êðèâäè, çàïîä³ÿí³ îðäèíöÿìè Óêðà¿í³, í³ñ îãíåì ³ ìå÷åì îòìùåíèº õàíó ³ ö³ëîìó Êðèìó çà òóðáàö³¿, çíåâàãè ³ øêîäè. À âçÿâøè â ïîëîí òóì³â, ïîòàòàð÷åíèõ óêðà¿íö³â, íàêàçàâ, ÿê âåðòàëè äî Êðèìó, âñ³õ áåç æàäíîãî ïîùàäåíèÿ íà ãîëîâó âèáèòè è âèðóáàòè, óâàæàþ÷è, ùî òàê áóëî á ³ äëÿ íèõ êðàùå, íåæåëè áèñòå ì³ëè â Êðèìó ìåæäó á³ñóðìàíàìè ðîçìíîæàòèñÿ íà íàøè õðèñò³ÿíñê³è ìîëîäåöê³è ãîëîâè50. 79
Äìèòðî Äîíöîâ
Âçàãàë³ â ò³ ÷àñè ³íàêøå, àí³æ â XIX â³ö³ â³ðèëè â ñïðàâåäëèâ³ñòü Áîæ³þ. Òåïåð ñëîâà Ìíå îòìùåíèå ³ àç âîçäàì òîëêóþòüñÿ â ò³ì ñåíñ³, ùî íå ëþäñüêà öå ñïðàâà, à Áîæà, à ÿê ³í çðîáèòü Éîãî ð³÷. Òîä³ äóìàëè ³íàêøå. Òîä³ â³ðèëè ñâÿòî, ùî í³ÿêèé ãð³õ íå ìèíå íàñèëüíèêà, ùî àç âîçäàì öå íå ïóñò³ ñëîâà, ùî âîíè êîëèñü òàêè çä³éñíÿòüñÿ ³ òî ÿê íàïðèêëàä äóìàâ Ìîíîìàõ ðóêàìè ëþäåé, ÿêèì ïîìîæå Áîã ³ ïðåñâÿòàÿ Áîðîäèöÿ. Îïîâ³äàþ÷è ïðî êàòóâàííÿ óêðà¿íö³â ìîñêàëÿìè ïî Ïîëòàâ³, â Ëåáåäèí³, àâòîð ²ñòî𳿠Ðóñ³â ïèøå: ºæåëè ïî ñëîâàì ñàìîãî Ñïàñèòåëÿ... âñÿêàÿ êðîâ, ïðîëèòàÿ íà çåìë³ âçèùåòüñÿ îò ðîäà âñüîãî, òî ÿê³ æ âçèñêàí³ÿ íàëåæàòüñÿ çà êðîâ íàðîäó ðóñüêîãî, ïðîëèòóþ ... äî ñüîãî äíÿ, äî ÷àñ³â Ìåíøèêîâà ³ Ïåòðà (ñò. 213). Êîëè òîé ñàìèé êàò éîãî íàðîäó, ï³äí³æîê Ïåòð³â, Ìåíøèêîâ, ïîïàâ â íåëàñêó ³ íà çàñëàííÿ, àâòîð ²ñòî𳿠êàæå, ùî öå ïîìÿíåíà áèñòü ïåðåä ïðåñòîëîì Âñåâèøíüîãî êðîâ ìíîãèõ ìåðòâåö³â, íåïîâèííà ïðîëèòàÿ íà Ðóñè, öå èçëè Áîã ÷àøó ãí³âà ñâîéîãî íà ãëàâó óá³éöè ³ íà äîì éîãî (ñòîð. 232). Âåëè÷êî óâàæàº, ùî êîëè íà Óêðà¿í³ çÿâèâñÿ âåëèêèé ìóæ, ùî êàðàâ íàñèëüñòâî ³ êðèâäè ³ íåñïðàâåäëèâîñò³, òî 80
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
öå ìèëîñåðäèº Áî泺, ïîáà÷èâøè ñâèøå íà òà곿 íåâèíí³¿ òåðï³í³ÿ, òîãî ìóæà âî îòìùåíèº îíèõ âñ³õ á³äñòâ³é îïðåä³ëèëî51. Ìó÷åíèêè òèõ ÷àñ³â öå íå áóëè ìó÷åíèêè òåïåð³øí³õ ñòîðîííèê³â Òàãîðà ³ Òîëñòîãî, ïàðàë³òèêè íà ðîçäîð³ææ³. Öå áóëè ìó÷åíèêè, ÿê³ íåâèííî ïîñòðàäàâø³¿, âîï³þòü... ³ç ãðîá³â ñâî¿õ, æàäàþ÷è çà êðîâ ¿õ îòìùåíèÿ52. ßê ð³çíèëàñÿ â³ä íèõ ìåíòàëüí³ñòü òèõ òîëñòîâö³â ç-ï³ä çíàêó ñîö³àë³çìó ÷è ðàäèêàë³çìó, ÿê³ ïðîïîâ³äóâàëè íå ñâîáîäó ѳðêà, Ìîíîìàõà, Âåëè÷êà, àâòîðà ²ñòî𳿠Ðóñ³â, ëèøå ñâîáîäó ³íäóñüêîãî ñâÿòîãî, ïðàâäèâó ñâîáîäó áåç í³ÿêîãî âîðîãóâàííÿ, ÿêå äîâîäèòü äî â³éíè; ñâîáîäó, îçäîáëåíó ïðîáóäæåíîþ ñâ³äîì³ñòþ, ÿêà ñòàâèòü íàðîä ïîíàä óñÿê³ îáèäè ³ çíóùàííÿ, çìóøóº éîãî íå çâåðòàòè íà íèõ óâàãè. À êîëè é áóòè ïàòð³îòîì, òî òîãî øëÿõåòíîãî ïàòð³îòèçìó, ÿêîìó íå â³ëüíî ïåðåõîäèòè ó âîéîâíè÷èé ïàòð³îòèçì53 ³ ÿêèé âèÿâëÿºòüñÿ â òèõîìó ñòðàæäàíí³. Âçàãàë³ ñó÷àñí³ ïðîïîâ³äíèêè ãóìàííîñò³, ëþäÿíîñò³ ïðîêëèíàþòü çàâîéîâíèöüêèé äóõ ³ îòìùåíèº. Áî é ùî ç íüîãî âèéäå? ×è ñïðàâä³ çàâîéîâíè÷èé äóõ º íåîáõ³äíèé, ùîáè íàö³þ óäåðæàòè â ñòàí³ ñâ³æîñò³, ãàðòó ³ çäîðîâÿ? Çîâñ³ì í³! Íàðîäè, ïåðåéíÿò³ òàêèì äó81
Äìèòðî Äîíöîâ
õîì, ïîãàíî ê³í÷èëè àáî ñê³í÷àòü (àâòîð òîãî ïåâíèé), íîâ³ ³ìïå𳿠ðîçêëàäàþòüñÿ íà íàøèõ î÷àõ ͳìå÷÷èíà, Âåëèêà Áðèòàí³ÿ, Ðîñ³ÿ54. ͳìå÷÷èíà, ÿêà àæ òàê ðîçëîæèëàñÿ, ùî ñêîðî ³íøèì íå áóäå ì³ñöÿ ... Â. Áðèòàí³ÿ, ÿêà êîëîñàëüíî çá³ëüøèëà ñâî¿ ïîñ³ëîñò³ ïî îñòàíí³é â³éí³ ... Ðîñ³ÿ, ÿê³é ðîçêëàä ¿¿ òà âîéîâíè÷³ñòü íå ïåðåøêîäèëè ïðîêîâòíóòè Óêðà¿íó... Âèõîäèëî á íåíà÷å, ùî òîé íåìèëèé ðàäèêàëàì äóõ íå òàê òî âæå ïðîâàäèòü êîí÷å äî ðîçêëàäó çàðàæåí³ íèì íàðîäè? Âèõîäèëî á, ùî ìîæå á ³ íàì, íàïðèêëàä, çàñâî¿òè òîé äóõ, íàïðèêëàä, ùîáè ñòðèìàòè éîãî âèÿâè ïðîòè íàñ ó á³ëüøîâèê³â? Àëå íàø ãóìàí³ñò ³ íà öå íå ïðèñòàº. Áî êóëüò çàâîéîâíè÷îãî äóõó, êóëüò ñèëüíî¿ åë³òè, ïëåêàíèé ñåðåä íàñ, ëèøå òèì ñàìèì ñêð³ïëþþòü òó ñèëó, ùî íàñòóïຠíà íàøå íàðîäíå æ æèòòÿ55. Îòæå óäàâàéìî ìåðòâèõ, âòÿãí³ìî â ñåáå ïàçóð³, àáî ùå êðàùå: äàéìî îáñòðèãòè ¿õ, ³ àæ òîä³ âñå áóäå â ïîðÿäêó! Íå âèêëè÷åìî âîâêà ç ë³ñó. Íàøå íàðîäíå æèòòÿ ïîòå÷å ìîëîêîì ³ ìåäîì!
***
Âëàñíå òîä³, ÿê â ñâ³ò³ çàïàíóº íîâà åòèêà! Ðåàëüíèõ ïèòàíü æèòòÿ íå äàñòüñÿ âèð³øèòè ñàìîþ ôðàçîþ ïðî íàö³îíàëüíó åòèêó, àáî 82
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
³íòåðåñ íàö³¿. Ñï³âæèòòÿ ëþäåé ³ ö³ëèõ íàðîä³â ìóñèòü îòæå ðåãóëþâàòèñÿ ÿêèìèñü ³íøèìè çàñàäàìè, ÿê³ é çâåìî åòèêîþ... Ïðàâäà, äåÿê³ åòè÷í³ êîäåêñè ìàëè íà äóìö³ ëèøå ãðîìàäÿí ñâîãî ïëåìåí³, à â³äíîñíî ³íøèõ, âàðâàð³â... ðàäèëè ïðèì³íþâàòè çàñàäè íàö³îíàëüíîãî ÷è êîíôåñ³éíîãî åãî¿çìó. Àëå íåìà í³ÿêîãî ñóìí³âó, ùî íèí³ öå âæå ïðîéäåíèé øëÿõ, äî ÿêîãî íåìà ïîâîðîòó ³ ùî íàâ³òü ó ñôåðó ì³æíàö³îíàëüíèõ â³äíîñèí... âêî÷óþòüñÿ íîâ³ åòè÷í³ íîðìè, ç à ã à ë ü í î ë þ ä ñ ü ê ³ 56. Êîíêðåòíî? Êîíêðåòíî, íàïðèêëàä, íå äîçâîëåíî í³ÿêèì ñïîñîáîì ñóïðîòè Ëåí³íèõ ³ Ïîñòèøåâèõ ïîñëóãîâóâàòèñÿ ÿêîþñü îêðåìîþ íàö³îíàëüíîþ åòèêîþ, àáî ùå ã³ðøå íàö³îíàëüíèì åãî¿çìîì, åãî¿çìîì 40-ì³ëüéîíîâîãî âèçèñêóâàíîãî íàðîäó, íåíà÷å ñóïðîòè ÿêèõîñü âàðâàð³â! Öå áóëî á íåãóìàííî ³ íå ïî-ëþäñüêè. Òðåáà çíàéòè ñï³ëüí³ ç íèìè åòè÷í³ çàñàäè ³ íà ¿õ ï³äñòàâ³ âæå ç íèìè ïîðîçóì³òèñÿ. Õòî æ íåñå ò³ íîâ³ åòè÷í³ íîðìè? ¯õ íîñ³ºì º â ïåðø³é ì³ð³ ñîö³àë³çì ... Î÷åâèäíî, â³í ùå êâîëèé, â óñòàõ ÷ëåí³â ïàíóþ÷èõ íàö³é â³í ÷àñòî-ãóñòî îáòÿæåíèé ùå ³ìïåð³àë³ñòè÷íèìè íàâè÷êàìè ïîïåðåäí³õ ïîêîë³íü, àëå öå í³÷îãî, â³í âæå âèêðèñòàë³çîâóº ñâîþ ³äåîëîã³þ ùîðàç 83
Äìèòðî Äîíöîâ
á³ëüøå ³ º íà äîáð³é äîðîç³ äî òîãî, ùîá âèáîðîòè àâòîðèòåò çàñàäàì çàãàëüíîëþäñüêî¿ åòèêè â ïðàêòè÷í³ì æèòò³57. Îòæå, íå ñï³ø³ìñÿ, ïîìîæ³ì Ñòàë³íîâ³, Áëþìîâ³, Àäëåðîâ³ âèêðèñòàë³çóâàòè â ñîá³ çàñàäè çàãàëüíîëþäñüêî¿ åòèêè, ïîâ÷³ì ¿õ, ïåðåêîíàéìî ¿õ, àëå íà Áîãà íå çàñâîþéìî ³ ñîá³ òó åòèêó ëþäî¿ä³â, ÿêà ëèøå êîìïðîìåòóº íàñ ïåðåä êóëüòóðíèì ñâ³òîì!... Öå ìîæå âèäàòèñÿ ïåðåñàäîþ?* Àëå òàê íå º. Öåé ìîòèâ ïîâòîðþºòüñÿ ñòàëî â íîâ³òí³ì óêðà¿íñòâ³ â³ä Äðàãîìàíîâà ÷åðåç Ñ. ªôðåìîâà ³ óêðà¿íñüêó ïðåñó ÷àñ³â ì³æ ïåðøîþ (1905) ³ äðóãîþ (1917) ðåâîëþö³ÿìè â öàðàò³, ÷åðåç Óêðàèíñêóþ æèçíü, àæ äî îñòàíí³õ ïèñàíü íà åì³ãðàö³¿ Âèííè÷åíêà, Øàïîâàëîâà, à â êðàþ îòèõ ðàäèêàë³â, ç ÿêèõ íàéìàðêàíòí³øîãî ÿ îöå öèòóâàâ... Öå ëþäè, ÿêèì íå ïîìîæå í³ùî; öå ëþäè, ÿêèõ ìîçîê íàñêð³çü ïåðåæåðòèé ïðàíöÿìè ëþäÿíîñò³ ³ ãóìàííîñò³; öå ëþäè, ÿêèõ íàóêà ñâî¿ì òðóïÿ÷èì ñîïóõîì çàòðóþâàëà íàøå äóõîâå æèòòÿ â ìèíóë³ì â³ö³, çàòðóþº éîãî ùå é íèí³, ÿêà âÿëèòü â íàø³ì îòî÷åíí³ âñå ïèøíå, çäîðîâå, ãàðíå, ùî ñòð³ëÿº âèñîêî â íåáî. * Ïåðåá³ëüøåííÿì.
84
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Âñå â íèõ ïðîñòî â ëþäåé ö³º¿ çàÿ÷î¿ ïñèõîëî㳿. Âñå çàëåæèòü â³ä òîãî, ùîá çðîáèòè ëþäåé äåë³êàòí³øèìè, äîáð³øèìè, ñïðàâåäëèâ³øèìè, ïðèìóñèòè ¿õ äóìàòè íå ò³ëüêè ïðî ñåáå ñàìèõ. Ïðî öå äáຠ÷óäåñíà ôåÿ-÷àð³âíèöÿ íàóêà. Âîíà æ äîâîäèòü äî ïîñòóïó ó â³äíîñèíàõ ïîì³æ íàðîäàìè òà â ïîðÿäêàõ ãðîìàäñüêèõ ³ äåðæàâíèõ. Êîëè º íà ñâ³ò³ íàñèëüíèêè, Àòòèëè, Òàìåðëàíè, Ñòàë³íè, Ïåòðè ³ Êàòåðèíè öå í³÷îãî, öå ìèíåòüñÿ, áî íàóêîâèé ïîñòóï... ïåðåì³íÿº íà ë³ïøå ³ äóõîâó ïðèðîäó ëþäñüêó ³ ï³äíîñèòü ëþäåé ïîíàä ñòàðå æèòòÿ, áëèçüêå äî çâ³ðÿ÷îãî58. Ëèøå áåç íàö³îíàëüíîãî åãî¿çìó, áî ñïîëîõàºòå íåïîòð³áíî ÷óë³ ñåðöÿ íîâ³òí³õ Ïåòð³â ³ Êàòåðèí, ÿê³ ï³ä âïëèâîì íàóêè ³ ñîö³àë³çìó âæå íà äîáð³é äîðîç³ ïðèçíàòè íàä ñîáîþ àâòîðèòåò çàãàëüíîëþäñüêèõ åòè÷íèõ íîðì! ¯õ äóõîâà ïðèðîäà ïåðåì³íèòüñÿ íà ë³ïøå, ³ òàê ïîâ³ëüíî, àëå ïåâíî ìè ä³éäåìî äî ïîñòóïó â â³äíîñèíàõ ì³æ íàðîäàìè òà â ïîðÿäêàõ ãðîìàäñüêèõ... Îñü áóëà òà ãóìàííà ô³ëîñîô³ÿ, ÿêó íåñëî íàì XIX ñòîë³òòÿ. Îñü áóâ òîé ñâ³òîãëÿä, ÿêèé ³ äîñ³ ïîêóòóº â ãîëîâàõ éîãî æàëþã³äíèõ åï³ãîí³â. 85
Äìèòðî Äîíöîâ
Êîëè æ âè äóìàºòå, ùî öèòîâàíèõ âãîð³ âç³ðö³â òîãî êðåòèí³çìó íå ìîæíà ïåðåâèùèòè, òî ïîìèëÿºòåñÿ... Îäíèì ç áîã³â ñó÷àñíîãî ³ ìèíóëîãî ðàäèêàë³çìó áóâ Ìèõàéëî Ïàâëèê. Ç íàãîäè éîãî þâ³ëåþ éîãî ïðèõèëüíèêè ïèñàëè ïðî íüîãî, ùî ñòî¿òü â³í, íåìîâ âåëèêîìó÷åíèê íàðîäó ³ ñèíîí³ì ãåðî¿çìó, ñåðåä âñ³õ âåëèêèõ ëþäåé â ðÿä³, ÿêèé ïî÷èíàºòüñÿ ²ñóñîì. Ñàì ïðî ñåáå ç õàðàêòåðèñòè÷íîþ äåìîêðàòàì ñêðîìí³ñòþ ïèñàâ, ùî ìຠâ ñîá³ ãîñòðå ïî÷óòòÿ ïðàâäè, ëàã³äí³ñòü ³ çàâçÿò³ñòü, äåë³êàòí³ñòü ³ äîáð³ñòü. Áóâ âåëèêèì ïîñòóïîâöåì ³ â ñâî¿ì òâîð³ Ðåáåíùóêîâà Òàòÿíà âèñëîâèâ äóìêó, ùî ë³ïøå áóëî á, êîëè á ëþäè íå áðàëè öåðêîâíèõ øëþá³â, à ïàðóâàëèñÿ ÿê ïòàõè... ² îñü öåé ãåí³é äຠïðèíöèïîâó, íàñêð³çü ïåðåéíÿòó çàãàëüíîëþäñüêîþ åòèêîþ, â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ: ùî ðîáèòè, êîëè âñÿê³ âàðâàðè îò³ Ïåòðè ÷è Àòòèëè íå ïîñëóõàþòü ãîëîñó íàóêè ³ íå çì³íÿòü ï³ä ¿¿ âïëèâîì ñâ äóõîâî¿ ïîðîäè? Ùî òîä³? Ìîæå ÿê îñü Âåëè÷êî, àáî àâòîð ²ñòî𳿠Ðóñ³â, àáî ñòàðîäàâí³ êíÿç³, ÷è ³íø³ âàðâàðè ïðèðåêòè ¿ì ïîìñòó? Àëå äå! Íàø ëàã³äíèé ãóìàí³ñò ³ ñòîðîííèê ïòàøèíîãî ïàðóâàííÿ â³äïîâ³äຠ³íàê86
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
øå. Çã³äíî ç ö³ëîþ ô³ëîñîô³ºþ ñâîãî ðàäèêàëüíî-ñîö³àë³ñòè÷íîãî îòî÷åííÿ, â³í â³ùóº, ùî òîä³ òèì íåíàâåðíåíèì ãð³øíèêàì... ò ð å á à ï ð î ù à ò è! ² ïîêëèêóºòüñÿ íà ñåáå: òåæ ïðîùàþ ñâî¿ì ïðîñâ³÷åíèì çåìëÿêàì íå òÿæê³ êðèâäè, çàïîä³ÿí³ íèìè ìåí³ (öå ñàìî ñîáîþ ðîçóì³ëîñÿ. Ä. Ä.), àëå ïðîñòèâ ÿ ìî¿ì ïðîñâ³÷åíèì çåìëÿêàì í à â ³ ò ü ò ÿ æ ÷ ³ ê ð è â ä è, ç à ï î ä ³ ÿ í ³ ì î º ì ó í à ð î ä î â ³. Öèòóþ÷è îö³ ñëîâà, Ôðàíêî ó¿äëèâî äîäàº: Öå âæå ñïðàâä³ âåðõ ãóìàííîñò³, äî ÿêî¿ íå ï³ä³éìàâñÿ íàâ³òü ñàì Õðèñòîñ, áî æ ³í ïðîñòèâ ò³ëüêè òèì, ùî ìó÷èëè Éîãî, à òèì, ùî êðèâäèëè áðàòà, îá³öÿâ òüìó êðîì³øíó ³ áåçïëàòíèé îïàë â âîãí³ â³÷í³ì59. Òàê õî÷à é êîðîòêî, àëå âåëüìè ïðèêðî é äîñàäèòåëüíî, ÿê ñêàçàâ áè Âåëè÷êî, ïèøå ²âàí Ôðàíêî ïðî ðàäèêàëüíîãî áîæêà. Íàâ³â ÿ ö³ ñëîâà íå ÿê æàðò. Öåé æàðò äðàñòè÷íî õàðàêòåðèçóº öå äóõîâíå ï³äëîæå, ç ÿêîãî âèðîñëè íàø³ êîðèôå¿ ïîñòóïó ³ âñåëþäñüêî¿ ñïðàâåäëèâîñò³, ùî ñâî¿ òðàäèö³¿ ìîðàëüíèõ ñèô³ë³òèê³â ïðàãíóòü ïðèùåïèòè çäîðîâ³é íàö³¿. Ïîð³âíÿéòå âñåïðîùàþ÷ó äóð³éêó Ïàâëèêà ç òàêèìè ñëîâàìè êíÿçÿ ²çÿñëàâà ç XII â³êó: Àáè 87
Äìèòðî Äîíöîâ
Áîã äàâ çäîðîâëÿ, à ìåñòü áóäå, ³ ïîáà÷èòå òó äóõîâó ïð³ðâó, ÿêà ä³ëèòü äâ³ åïîõè, äâ³ òðàäèö³¿. Ëþäè òî¿ ñòàðî¿ åïîõè íàä³ÿëèñÿ íå íà íàóêó, íå íà ïîñòóï, íå íà çëàã³äíåííÿ çâè÷à¿â, íå íà íàäîóìëåííÿ Àòòèë, ÷è óìîðàëüíåííÿ ïîãàíèõ ïîëîâö³â, íå íà çàãàëüíîëþäñüêó åòèêó, ëèøå íà âëàñíó äóõîâó ³ ô³çè÷íó ñèëó. Ìåõàí³çì öå¿ ñèëè â æèòòþ íå áóâ äëÿ íèõ ÷³ìñü àíîðìàëüíèì, ëèøå âëàñíå çàêîíîì äàíèì æèòòþ Áîãîì. Âîíè òâåðäî â³ðèëè òà ³ñïîâ³äóâàëè (áî öå ïðèçíàºò óìíèé âñÿêèé), ùî âñÿêåº òâîðåíèº ìຠïðàâî áîðîíèòè ñâîº áóòòÿ, âëàñí³ñòü ³ ñâîáîäó òà ùî íà òå éîìó ³ äàí³ ñàìîþ ïðèðîäîþ àáî Òâîðöåì éîãî äîñòàòí³ çíàðÿäè àáî ñïîñîáè60, ùîá ¿õ óäîñêîíàëèòè, ùîá ñòàòè ñàìîìó â³äïîðíèì, à íå çâåðòàòèñÿ äî çàãàëüíîëþäñüêèõ åòè÷íèõ çàñàä. À Âåëè÷êî ïèøå: êîëè æ ºñëè áåçñëîâåñí³¿ çâ³ð³, áóäó÷è â çàïåðòþ, ïðè âñÿê³ì äîâîëüñòâ³ îò ãîñïîä ñâî¿õ, í à ò ó ð à ë ü í è ì ï ð à â î ì çâèêëè âñå òå äîâîëüñòâî óíè÷òîæàòè, ³ âñÿêèì ñïîñîáîì, âîæäåë³ííî¿ ñîá³ èùó÷è ñâîáîäè, ÿðèòèñÿ ³ óñòðåìëÿòèñÿ íà ¿õ, ãîñïîä ñâî¿õ, òî êîº äèâî ³ êèé ãð³õ êîëè ïîä³áíå çðîáèòü â ïîòðåá³ ëþäèíà?61 À âñ³ì ïðîòèâíèêàì çîîëîã³÷íîãî íàö³îíàë³çìó óòëåðà ÷è Ìóññîë³í³ 88
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ðàäèìî ïðî÷èòàòè ñëîâà îäíîãî ç íàéá³ëüøèõ ëþäåé, ÿêîãî âèäàëà íàøà çåìëÿ: âñ³ íàðîäè áîðîíÿòü æèòòÿ ñâîº ³ ñâîáîäó: ³ çâ³ð³, ³ ïòàõè ðîáëÿòü òå ñàìå. Íà òå Áîã äàâ ¿ì çóáè ³ ïàçóð³62.
***
ª íàðîäè-ïàíè ³ íàðîäè-ïëåáå¿, àáî, ÿê ¿õ öèõ îñòàíí³õ çâå Øïåíãëåð, ôåëàõè. Øåâ÷åíêî ¿õ îçíà÷ຠòåæ ñâîºþ íàçâîþ. Ïëåáå¿â íàçèâຠñâèíîïàñàìè, ãðå÷êîñ³ÿìè, íàðîäè ïàíñüê³ ëèöàðñüêèìè ñèíàìè, êîçàêàìè, ÿê îñîáëèâèé ëþäñüêèé òèï, ñòâîðåíèé ïàíóâàòè, íå íàä êèìñü, à íà ñâî¿é çåìë³; áóòè ñóáºêòîì æèòòÿ, íå éîãî îáºêòîì, íå ãëèíîþ â ÷óæèõ ðóêàõ, íå ñì³òòÿì ³ ãðÿççþ. Ìîòèâîì ä³ÿëüíîñò³ öüîãî òèïó ëþäèíè áóëà ñëàâà, ¿¿ çäîáóòòÿ. Ìó÷èòü ¿¿ íàéá³ëüøå íå åêîíîì³÷íà êðèâäà, à â³ä³áðàííÿ ñâîáîäè, çãàíüáëåííÿ, òå, ùî ó ÿðìàõ ëèöàðñüê³ ñèíè63. Öåé ïîä³ë íà ëèöàð³â ³ ñâèíîïàñ³â ñåðåä íàðîä³â, íà àðèñòîêðàò³â, ïàí³â ³ ïëåáå¿â í å º ï î ä ³ ë î ì ê ë à ñ î â è ì, ñ î ö ³ à ë ü í è ì, ë è ø å ï ñ è õ î ë î ã ³ ÷ í è ì, ò è ï î ë î ã ³ ÷ í è ì. Êîæíèé íàðîä ïðåäñòàâëÿº â ïåâí³é õâèëèí³ éîãî ïðîâ³äíà âåðñòâà. Âîíà ìîæå ñêëàäàòèñÿ ç êàñòè æåðö³â, ôåîäàë³â, äð³áíî¿ 89
Äìèòðî Äîíöîâ
øëÿõòè, áþðãåð³â àáî ñåëÿíñüêî-ðîá³òíè÷î¿ áþðîêðàò³¿, öå âñå îäíî.  êîæí³é ç íèõ â ð³çí³ åïîõè ìîæå áóòè âò³ëåíèé òèï àáî îäèí (ïëåáåéñüêèé), àáî äðóãèé (âîëîäàðñüêèé). Íàïðèêëàä, íàïåðåäîäí³ âåëèêî¿ ðåâîëþö³¿ 1789 ð., çíóäæåíà ïàíóâàííÿì ³ ñïðàãíåíà ìàòåð³àëüíèõ óò³õ, ôðàíöóçüêà ôåîäàëüíà àðèñòîêðàò³ÿ õèëèëàñÿ âæå äî ôåëàñüêîãî òèïó. Òàê ñàìî êîçàöüêà àðèñòîêðàò³ÿ íà Óêðà¿í³ âèðàçíèé àðèñòîêðàòè÷íèé òèï çà Áîãóí³â ³ Äîðîøåíîê, ñòຠòèïîì ïëåáåéñüêèì çà ïàí³â Õàëÿâñüêèõ... Ùîá ðîçð³çíÿòè ö³ äâà òèïè, í³ùî íå º òàêèì äîáðèì ïðîáíèì êàìåíåì, ÿê ¿õ â³äíîøåííÿ äî ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íîãî ³äåàëó. Ïëåáåÿ ï³çíàºòå ïî éîãî òóç³ çà ñîö³àëüíîþ ñïðàâåäëèâ³ñòþ, çà ð³âí³ñòþ (õî÷ áè ï³ä òèðàíîì). Ïàíà ï³çíàºìî ïî éîãî òóç³ çà ñâîáîäîþ, âñå îäíî ÿêîþ ö³íîþ. Ëþáîâ ñåëÿí äî áàòþøêè-öàðÿ, ÿêèé ¿õ îõîðîíèòü ïðîòè ïàí³â àáî ñòàðøèí öå ëþáîâ ïëåáåÿ. À ëóíà ¿¿ áðèíèòü ó çâåëè÷åíí³ öàðàòó Äðàãîìàíîâèì, ó ïðèïàäàíí³ íàøèõ ñîö³àë³ñò³â äî í³ã á³ëüøîâèöüêîãî öàðÿ, ùî âñå æ òàêè çðîáèâ äåùî ïîçèòèâíîãî íà Óêðà¿í³ (Òðóäîâà Óêðà¿íà). Ïëåáåÿ ï³çíàºòå, îñîáëèâî, ³ ïî òîìó, ùî â³í íåäîîö³íþº çíà÷åííÿ ïîë³òè÷íîãî âëàñíîâëàäñòâà... 90
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Öåé ñóòî ñâèíîïàñ³âñüêèé ñâ³òîãëÿä ö³ëêîì îïàíóâàâ íàøó ë³áåðàëüíó ³íòåë³ãåíö³þ ìèíóëîãî â³êó òà äåðæèòü ¿¿ ùå é òåïåð. Êîñòîìàðîâ óâàæàâ äåðæàâó ïåðåäóñ³ì çà çíàðÿääÿ íàñèëüñòâà, âîíà ïîâñòàëà ÿê ïë³ä çàâîþâàíü. Éîãî ³äåàëîì áóâ íå äåðæàâíèé ñîþç, à ñâîá³äí³ ëþäñüê³ ãðîìàäè, öåáòî ïðèì³òèâí³ ñîþçè, äî ÿêèõ ìîæå ëèøå ï³äíåñòèñÿ äóìêà ïëåáñó64. Òàêèé æå àíòèäåðæàâíèé, íàñêð³çü àíàðõ³ñòè÷íèé ³äåàë ïðîïîâ³äóâàâ ³ Äðàãîìàíîâ. Àíòèäåðæàâíèé õàðàêòåð íîñèòü ³ êîíöåïö³ÿ Ëèïèíñüêîãî òðüîõ Ðóñåé. Âñå, ùî áóëî ñïîëó÷åíå ç âèùîþ ôîðìîþ íàðîäíî¿ îðãàí³çàö³¿ ç äåðæàâîþ, óÿâëÿëîñÿ ò³é íàø³é ³íòåë³ãåíö³¿, ÿê ïðîÿâ íàñèëüñòâà; ¿õ ðàçèâ ³íñòèíêò äåðæàâíîãî íàñèëüñòâà, íàòîì³ñòü âàáèëà ìðÿ÷íà óòîï³ÿ íàðîäîïðàâñòâà65. Òàê ñàìî â ³ñòîðè÷í³é êîíöåïö³¿ Ãðóøåâñüêîãî çìàãàííÿ äî âèòâîðåííÿ âëàñíî¿ äåðæàâè é âçàãàë³ äåðæàâíèöüê³ ñòðåìë³ííÿ ñòîÿòü íà äðóãîìó ïëàí³ ñóïðîòè ñòðåìë³íü íàðîäíèõ ìàñ äîñÿãòè ìàêñèìóì çàäîâîëåííÿ ñâî¿õ ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íèõ ³íòåðåñ³â. ³í óâàæàâ, ùî ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íó ³ íàö³îíàëüíó åìàíñèïàö³þ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ìîæíà îñÿãòè ³ â ìåæàõ ÷óæî¿ äåðæàâíîñò³ (ðîñ³éñüêî¿ ³ àâñòð³éñüêî¿), òîìó â³í ìàëî ö³íèòü 91
Äìèòðî Äîíöîâ
äåðæàâí³ çìàãàííÿ óêðà¿íñüêèõ êíÿç³â òà ãåòüìàí³â ³ îñóäæóº ¿õ, ïîñê³ëüêè âîíè âèìàãàëè æåðòâ â³ä ìàñ íàðîäó. Ãðóøåâñüêèé ñàì ïðèçíàºòüñÿ, ùî áóâ âèõîâàíèé â ñòðîãèõ òðàäèö³ÿõ ðàäèêàëüíîãî óêðà¿íñüêîãî íàðîäíèöòâà, ÿêå âåëî ñâîþ ³äåîëîã³þ â³ä êèðèëî-ìåòî䳿âñüêèõ áðàò÷èê³â ³ òâåðäî ñòîÿëî íà ò³ì, ùî â êîíôë³êòàõ íàðîäó ³ âëàäè âèíà ëåæèòü ïî ñòîðîí³ âëàäè ... Ç òèõ ïðèíöèï³â âèõîäèòü ïðîôåñîð Ãðóøåâñüêèé ... â îö³íö³ ðóõ³â óêðà¿íñüêèõ íàðîäíèõ ìàñ ... ³ âèñòóïຠïðîòè âëàñíèõ êíÿç³â ÿê îñü éîãî ïîãëÿä ïðî ðóõ òàòàðñüêèõ ëþäåé XIII ñò. ïðîòè êîðîëÿ Äàíèëà66. Ö³ æ âèñíîâêè äîïîìîãëè éîìó ï³òè íàçóñòð³÷ íîâèì òàòàðàì-á³ëüøîâèêàì â 1919 ðîö³, áî æ â³í ï³ääàâñÿ ¿õ îá³öÿíêàì. ² íå áóëà öå ÿêàñü ëþäñüêà ïîìèëêà, íå ÿêèéñü íåñïîä³âàíèé ñêîê â ãðå÷êó, öå âèïëèâàëî, ÿê áà÷èìî, ç éîãî çàãàëüíîãî íàñòàâëåííÿ, ç ö³ëî¿ ïñèõ³êè... Ëþäè òî¿ ïñèõ³êè äóìàëè, ùî é ÷óæå òàòàðñüêå â³éñüêî ìîãëî ïðèíåñòè âèçâîëåííÿ íàøèì äðåâí³ì áîëîõîâöÿì. ² ïàêè ³ ïàêè îñê³ëüêè ³íòåë³ãåíòí³øèé ³ ìóäð³øèé áóâ àâòîð ²ñòî𳿠Ðóñ³â, ùî ïèñàâ: âñÿêèé íàðîä ïîâèíåí ìàòè ñâî¿õ âî¿í³â, ùîáè ïîðó÷èòè ñâîþ äîëþ ³ áåçïåêó íå ÷óæîçåìíîìó, à ñâîºìó 92
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
âî¿íñòâó, à äîðó÷àòè òó áåçïåêó ³ äîëþ îðäèíñüêèì âîÿêàì öå âñå îäíî, íåíà÷å ïðèñòàâèòè øóë³êó ñòåðåãòè ãîëóá³â, à âîâê³â îâåöü (ñò. 18). Ðàäèêàë Ïóøêàð ïåðåñòåð³ãຠïåðåä íàäì³ðíèì íàäàâàííÿì äåðæàâ³, ÿê òàê³é, çàâåëèêîãî çíà÷åííÿ â æèòò³ íàðîä³â, ìîâëÿâ, îá³éäåòüñÿ ³ áåç íå¿67. Íåíàâèñòü äî êîçàöüêî¿ åïîõè îäíî¿ ç íàéá³ëüø áëèñêó÷èõ íàøî¿ ³ñòî𳿠ïîä³ëÿþòü âñ³ ñó÷àñí³ ôåëàõè-³íòåë³ãåíòè, ïî÷èíàþ÷è â³ä íîâîçîðÿíö³â ³ ê³í÷àþ÷è ðàäèêàëàìè. Êîçàöüêà äîáà äëÿ Íîâî¿ çîð³ º ïåð³îäîì íàéã³ðøî¿ àíàðõ³¿. Øåëüìåíêî-äåíùèê, ùî íàäຠòîí Íîâ³é çîð³, òàê íåíàâèäèòü òó íàøó äîáó, ùî õâàëèòü ïîãðîìíèöþ êîçàöòâà, ìîñêîâñüêó öàðèöþ Êàòåðèíó, áî öàðèöÿ Êàòåðèíà çðîáèëà âåëèêó ïðèñëóãó óêðà¿íñüêîìó íàðîäîâ³, çðóéíóâàâøè ðó¿ííèöüêå ãí³çäî ðîçáèøàöòâà íà Çàïîð³ææ³. Òóò íàø ïîåò Òàðàñ ð³øó÷å ïîìèëÿâñÿ, äóìàþ÷è, ùî âîíà äîêîíàëà âäîâó-ñèðîòèíó68. Ñòàþ÷è â ïîçó êóëüòóðíèêà, ñïîãëÿäàþ÷è çãîðè âíèç íà õëîïà Òàðàñà, íåùàñíèé äîêòîðèçîâàíèé Øåëüìåíêî íàâ³òü íå ï³äîçð³âàº, ÿêèì ïðàâäèâèì àðèñòîêðàòîì, ïîð³âíþþ÷è ç íèì, òèïîâèì 93
Äìèòðî Äîíöîâ
â ñåíñ³ Øåâ÷åíêà ñâèíîïàñîì, º ãåí³àëüíèé àâòîð Êîáçàðÿ... Òî¿ ñàìî¿ äóìêè íà äåðæàâíèöüê³ çìàãàííÿ òðèìàºòüñÿ ³ äðóãèé ãðå÷êîñ³é Ìèêèòà Øàïîâàë. Âæå íà åì³ãðàö³¿ â³í õâàëèòüñÿ, ÿê òî â³í ïèñàâ ùå â 1913 ð.: ó íàñ íåìà ïðåäê³â, ã³äíèõ ïîøàíè... гçí³ õàìè-ðîçá³éíèêè, ãåòüìàíè... Êóëüòóðó íàøèõ ïðåäê³â ...ñì³ëî êèäàºìî â ï³÷69. Ùå îäíå îñëÿ÷å êîïèòî! Òàê ñàìî ïðîïîâ³äóþòü ³ íàø³ ð³çí³ Òàãîðè. Íàø³ êíÿç³ áóëè íàñèëüíèêè ³ ÷óæèíö³. Íàòîì³ñòü ö³ëà ñèìïàò³ÿ ¿õ ëåæèòü ïî ñòîðîí³ áðîäíèê³â, ÿê³ â XIII â. äîïîìàãàëè òàòàðàì ñóïðîòè ðóñèíñüêèõ êíÿç³â (òåðì³íîëîã³ÿ ðóñèíñüêèé íå ç êðàê³âñüêîãî Êóð³ºðêà, à ç êíèãè óêðà¿íñüêîãî ñîö³îëîã³÷íîãî ³íñòèòóòó â Ïðàç³). Âñ³ ¿õ ñèìïàò³¿ ëåæàòü íå ïî ñòîðîí³ áóä³âíè÷èõ êíÿæî¿ Ðóñ³, à ïî ñòîðîí³ áîëîõîâö³â, ÿê³ êðàùå çãîäæóâàëèñÿ âèçíàòè âëàäó òàòàðñüêó, àí³æ âëàäó ÷óæîãî (?) âàæêîãî ¿ì Äàíèëà. Áîëîõîâö³ öå áóëè íå íàâîëî÷, íå ãîëîòà, à ñâîáîäîëþáí³ åëåìåíòè. ² âñþ öþ ñàëàìàõó ïèøå ï³ä çàãîëîâêîì Óêðà¿íñüêà íàö³îíàëüíî-äåðæàâíà òðàäèö³ÿ ïàí Íèêèôîð Ãðèãîð³¿â, àïîñòîë íàøîãî ôåëàñòâà, persona grata, ³ ñòàëèé ñï³âðîá³òíèê Ãðîìàäñüêîãî ãî94
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ëîñó70. Áî êîëè Äàíèëî ïðèíîñèâ òâåðäó ðóêó ³ âèìàãàâ òâåðäî¿ äèñöèïë³íè, òàòàðè ïðèíîñèëè ñâîáîäó, ïîä³áíî, ÿê ³ á³ëüøîâèêè, çà ÿêèìè òåæ ³ ç òèõ ñàìèõ ïðè÷èí ï³øëè íîâ³òí³ áîëîõîâö³ Âèííè÷åíêè ³ Ãðóøåâñüê³... ʳíåöü, î÷åâèäíî, ñêð³çü áóâ îäíàêîâèé: òàòàðè æîðñòîêî ïîãëóìèëèñü ñîá³ ç áîëîõîâö³â, àëå ùî ñï³ëêà ç òàòàðàìè íå äຠñîö³àëüíîãî âèçâîëåííÿ öå¿ íàóêè áîëîõîâö³ âèòÿãòè íå ìîãëè ... À çà íèìè ùå ³ ùå!  ïîâí³é çãîä³ ç íîâîçîðÿíöåì âèñòóïຠ³ ðàäèêàë. ßêèéñü õàé éîìó ïðîñòèòü âåëèêèé Íåñòîð ÿêèéñü Ð ó ñ ü ê è é Ë ³ ò î ï è ñ å ö ü ãàíüáèòü ïàìÿòü âåëèêèõ áóä³âíè÷èõ êíÿæî¿ Ðóñ³ â Ãðîìàäñüê³ì ãîëîñ³. Íå ìîæíà æ äîïóñòèòè, ùîá ä³ÿëüí³ñòü òèõ áóä³âíè÷èõ ³äåàë³çóâàëè! Áî ñåðåä íèõ ïàíóâàëî áðàòîâáèâñòâî, âîíè íèùèëè íàðîä ³ âçàãàë³ áóëè ïðåäñòàâíèêè ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ðåàêö³¿, à íà â³éí³ áóëè òàê³ æîðñòîê³, ùî ïàëèëè ì³ñòà ³ ðóáàëè âïåíü òðóäÿùèé íàðîä ³ âîÿê³â ïðîòèâíèêà. Ò³, ùî áóäóâàëè íàøó äåðæàâí³ñòü, áóëè ïðîñòî çëî÷èíöÿìè, ÿê³ í³ÿê íå õîò³ëè çàïðîâàäèòè íîâèé ëàä ïðàâäè, ñïðàâåäëèâîñò³ ³ âîë³. Ïðàâäà, ñàì íàø ãðå÷êîñ³é ë³òîïèñåöü ìóñèòü ñòâåðäèòè, ùî íàø³ êíÿç³ áóëè òàê³ ñàì³, 95
Äìèòðî Äîíöîâ
ÿêèìè áóëè òîä³ âñ³ ³íø³ êíÿç³ ³ â ³íøèõ íàðîä³â, àëå êîëè íàø íàðîä äîñÿã ÿêîãîñü ð³âíÿ êóëüòóðè, òî öå çîâñ³ì íå çàâäÿêè òèì êíÿçÿì, àëå âñóïåðå÷ çëî÷èíí³é ðîáîò³ òèõ êíÿç³â, òèõ õàì³â ³ ðîçá³éíèê³â, âñóïåðå÷ âñÿêèì Ìîíîìàõàì, ßðîñëàâàì, Ìàçåïàì ³ Õìåëüíèöüêèì...71 Ö³ êíÿç³ öå áóëè ôåîäàëè, äðàïóãè é íåðîáè, ÿê³ ëèø ïèëè, ãóëÿëè, íåïîòð³áíî¿ ñëàâè äîáóâàëè, ìàðíóâàëè íàðîäíå äîáðî íà ïàëàöè, ôîðòåö³, ñîáîðè ³ àðì³þ (òàê³ áóëè ïðîêëÿò³ ì³ë³òàðèñòè), ð³çàëèñÿ ç ïîëîâöÿìè é ïå÷åí³ãàìè (òàê³ áóëè íåíàñèòí³ ³ìïåð³àë³ñòè), íå äàþ÷è ïðàöþâàòè òðóäÿùîìó íàðîäîâ³. Îòæå, òåðèòîð³àëüíå îáºäíàííÿ íàøîãî íàðîäó, éîãî îáîðîíà ïåðåä êî÷³âíèêàìè, óìîæëèâëåííÿ ìèðíî¿ ïðàö³ ïëóãîâ³ îðà÷à, åïîñè ïðî ïîëê ²ãîðÿ òà ³íø³, ÿê³ ïîñòàëè íà òë³ ¿õ âîºííèõ ïîõîä³â, âåëè÷í³ öåðêîâí³ áóä³âë³, õðèñòèÿíñòâî, íàøà ëàòèíà öåðêîâíîñëîâÿíñüêà ìîâà, ùî âïåðøå ðàçîì ç öåðêâîþ îáºäíàëà íàö³þ â îäèí îðãàí³çì, ïàìÿòêè íàøîãî ïèñüìåíñòâà, ñïîìèíè òåðï³íü ³ çìàãàíü âñå, ÷èì ìè æèâåìî äîñ³, ùî íàì âñÿêèìè ñïîñîáàìè ïðàãíóòü, àëå íå ìîæóòü, âèäåðòè ïðîòèâíèêè, âñå, ùî çðîáèëî ç íàñ íàö³þ ³ ç óòðàòîþ ÷îãî ìè íåþ ïåðåñòàëè á áóòè, îò³ ïðàâäèâ³ íîâ³òí³ õàìè ³ 96
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ðîçá³éíèêè íàçèâàþòü ñì³òòÿì, ÿêå òðåáà êèíóòè äî ïå÷³! ² ÷èì öå çàì³íèòè? Íàóêîþ êðåòèí³â, ùî âîþþòü ç ³äîëîïîêëîí÷èì êóëüòîì íàö³¿, ñëàâëÿòü öàðèöþ Êàòåðèíó, ïîáîðþþòü ³íñòèíêò äåðæàâíîãî íàñèëüñòâà, ïðîïîâ³äóþòü ëþáîâ äî ï³âí³÷íî¿ Ðóñ³ ³ ìóäð³ñòü ñìèðíèõ ³íäóñ³â; íàóêîþ òèõ, ùî ðàäÿòü ñòàòè ïîíàä óñÿê³ îáèäè ³ çíóùàííÿ; ÿê³ êàæóòü, ùî ïàòð³îòèçì ìຠíåïðèºìíèé äëÿ ïîñòóïîâöÿ ïðèñìàê, ÿê³ ïðîïîíóþòü çíèùèòè, ÿê ðåàêö³éíó, êîíöåïö³þ áîðîòüáè çà ³ñíóâàííÿ, à çàïðîâàäèòè íàòîì³ñòü ³äåþ, ùî ç äåìîêðàòè÷íî-ïðîãðåñèâíèìè åëåìåíòàìè ³íøèõ íàðîä³â òðåáà äðóæèòè... Ñîá³ æ âèñòàíå ïëåêàòè ë³òåðàòóðó, íàö³îíàëüí³ ï³ñí³, íàö³îíàëüí³ ã³ìíè, íàö³îíàëüí³ îáõîäè, îäÿã, óëþáëåí³ êðàñêè, ïîòðàâè ³ ïðî÷å72. Êîâáàñà, ÷àðêà, ãîïàê ³ âèøèâàíà ñîðî÷êà ÿê îçíàêè ïðàâäèâîãî, íå õèæàöüêîãî ïàòð³îòèçìó.
***
Ãðóøåâñüêèé ðàäèâ ïðîáà÷èòè á³ëüøîâèêàì íå îäíî ç òîãî, ùî íàì áîêîì âèëàçèòü, áî áóëè âîíè çàâçÿò³ îáîðîíö³ òðóäÿùîãî ëþäó... Ïðîáà÷èòè íå îäíî ì³æ ³íøèì ³ ïîãðàáîâàíó äåðæàâíó ñâîáîäó, ÿêà â ¿õ î÷àõ áóëà ð ³ ÷ ÷ þ ä ð ó ã î ð ÿ ä í î þ . À òðèñòà ë³ò òîìó 97
Äìèòðî Äîíöîâ
êàçàâ ïðîïîâ³äíèê Êàñ³ÿí â ïðîìîâ³ íà ïîõîðîí³ Ñàãàéäà÷íîãî: Íàéá³ëüøîþ ð³÷÷þ ì³æ âñ³ìà ñóäæó âîëüíîñòü!  ò³ì ñóòòºâà ð³çíèöÿ öèõ äâîõ ðîä³â ëþäåé! Òîé ñàìèé ïðèõèëüíèê òàòàðñüêèõ ëþäåé ³ âñåíàö³¿ ñîö³àë³ñò Ãðèãîð³¿â Íàø, ïèøå: ÷èÿ çåìëÿ, òîãî é äåðæàâà. Òîìó (ï³ä ÷àñ ðåâîëþö³¿ 1917 ð. Ä. Ä.) óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ ìàñè éøëè íå çà ãóðòêîì êîíñåðâàòèñò³â, ùî áóíäþ÷íå çâàëè ñåáå ñàìîñò³éíèêàìè... à éøëè çà ñîö³àë³ñòàìè. Òîìó íå ö³êàâèëèñÿ òèì, õòî áóäå íà Óêðà¿í³ êîðîëåì, ãåòüìàíîì, ãóáåðíàòîðîì ÷è ³íøèì óðÿäîâöåì óêðà¿íåöü, ìîñêàëü ÷è í³ìåöü, à ö³êàâèëèñü òèì, êîìó áóäå íàëåæàòè çåìëÿ, ôàáðèêè ³ ò. ï.73 Ö³ ñëîâà ñîö³àë³ñòè÷íîãî â÷åíîãî çðàäæóþòü ñâ³òîãëÿä íàéòåìí³øîãî íåïèñüìåííîãî ìóæèêà â íàéá³ëüø êóëüòóðíî çàíåäáàí³ì ñåë³! ² âîíè º òèïîâèìè äëÿ íàøèõ ³íòåë³ãåíòñüêèõ ïëåáå¿â! Äå æ ìîãëè ò³ ñâèíîïàñè ÿê ¿õ ïðåäê³â çâàâ Øåâ÷åíêî òÿìèòè, ùî íå ÷èÿ çåìëÿ, òîãî äåðæàâà, à íàâïàêè, ÿê öå ïîêàçàëè õî÷ áè á³ëüøîâèêè! Äå æ ìîãëè ò³ ñâèíîïàñè òÿìèòè, ùî ïèòàííÿ, ÷èÿ çåìëÿ ñàìå çàëåæàëî â³ä òîãî, ÷è íà Óêðà¿í³ ñèä³â êîðîëü, âçàãàë³ ñâ³é âîëîäàð, ÷è ìîñêîâñüêèé ãóáåðíàòîð! Äå æ ìîãëè 98
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñòîðîííèêè âñåíàö³¿ ³ ïðîòèâíèêè øîâ³í³çìó òÿìèòè, ùî ïèòàííÿ, ÷èÿ áóäå çåìëÿ íà Óêðà¿í³, äóæå áàãàòî çàëåæàëî ñàìå â³ä òîãî, ÷è òèì êîðîëåì, ÷è ãóáåðíàòîðîì â Êèºâ³ áóäå óêðà¿íåöü, ìîñêàëü ÷è í³ìåöü! ¯õ êîñìîïîë³òè÷íà äóøà ïðèéìàëà íàâ³òü òàòàð â ³ñòî𳿠³ á³ëüøîâèê³â â ñó÷àñíîñò³, àáè äàëè òðóäÿùîìó íàðîäîâ³ çåìëþ, õî÷ áè ïîò³ì ¿¿ ìàëè é â³ä³áðàòè.  ö³ì ö³ëêîâèò³ì íåäîîö³íþâàíí³ ïîë³òè÷íîãî ìîìåíòó ëåæ è ò ü ò è ï î â à ð è ñ à ô å ë à õ ³ â! ×åðêàñåíêî ëàÿâ îáîðîíö³â ñòàðî¿ Óêðà¿íè, êîçàê³â, çà òå, ùî íàäàðåìíå øèðîêå ìîðå êðîâ³ ðîç³ëëÿëè äëÿ ãëóïî¿ õèìåðè, çàì³ñòü äîâãèé ñïèñ ïåðåêóâàòè íà ðàëî õë³áîðîáà. ² ÿêà æ º â³äì³ííà â³ä ö³º¿ ôåëàñüêî¿ ô³ëîñîô³ÿ íàøîãî ìèíóëîãî ùîäî ö³º¿ ïðåâàæíî¿ ñïðàâè!  1111 ðîö³ âëîæè Áîã Âîëîäèìèðó â ñåðöå è íà÷à ãëàãîëàòè áðàòó ñâîºìó Ñâÿòîïîëêó, ïîíóæàÿ ºãî íà ïîãàíèÿ íà âåñíó. Àëå Ñâÿòîïîëê áóâ ïðîòèâíèê ³ìïåð³àë³çìó ³ ùèðèé îáîðîíåöü òðóäÿùîãî ëþäó. À ç íèì ³ éîãî äðóæèíà, ÿêà ³ â³äïîâ³ëà: Íå âåðåìÿ íèí³ ïîãóáèòè ñìåðüäè îò ðîëüè. Âîëîäèìèð õîò³â ïðîìèñëèòè î Ðóñüêîé çåìëè, à Ñâÿòîïîëê âñå äóìàâ ïðî 99
Äìèòðî Äîíöîâ
òðóäÿùèé íàðîä. È ðå÷å Âîëîäèìèð: Êàêî ÿ õî÷þ ìîëâèòè, à íà ìÿ õîòÿòü ìîëâèòè òâîÿ äðóæèíà è ìîÿ ðåêóùå: õîùåòü ïîãóáèòè ñìåðäè è ðîëüþ ñìåðäîì. Íî öå äèâíî ìÿ, áðàòå, îæå ñìåðäîâ æàëóºòå è èõ êîíåé, à öüîãî íå ïîìèøëÿþùå, îæå íà âåñíó íà÷íåòü ñìåðä òîò îðàòè ëîøàäüþ òîþ è, ïðè¿õàâ ïîëîâ÷èí, óäàðèòü ñìåðäà ñòð³ëîþ è ïîèìåòü ëîøàäüêó è æîíó ºãî è ä³òè ºãî è ãóìíî ºãî çàææåòü, òî î ñ³ìü ÷åìó íå ìèñëèòå? È ðå÷å âñÿ äðóæèíà: Ïðàâî âî èñòèíó òàêî ºñòü! ...è ïîèäîñòà íà ïîëîâö³74. Áî áóëè öå îò³ ïðîêëÿò³ ³ìïåð³àë³ñòè, ÿê³ çâåðòàëè âñþ ïðè÷èíó ëèõîãî ñòàíó íà âîðîæèõ ñóñ³ä³â, ðàä³ áóëè çàäèðàòè ¿õ, íå äðàãîìàí³âö³, ÿê³ â³ðèëè, ùî ñóñ³ä³â ÿê íàðîäó ³ ãðîìàäó ÷³ïàòè í³÷îãî, à ç äåìîêðàòè÷íî-ïðîãðåñèâíèìè åëåìåíòàìè â íèõ (â ïîëîâö³â) íàâ³òü òðåáà äðóæèòè75. Òó ñàìó â³äâ³÷íó ïðîáëåìó, ðàëà ³ ìå÷à (ñîö³àëüíî¿ ³ ïîë³òè÷íî¿ âîë³), ùî ³ êíÿçü Âîëîäèìèð, ãîñòðî ðîçâÿçóº ³ îäèí ç ïåðñîíàæ³â äðàìè ñòàðèõ íàøèõ ÷àñ³â Ìèëîñòü Áîæ³ÿ. Àâòîð âêëàäຠâ óñòà ñâîãî ãîëîâíîãî ãåðîÿ, Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî, òàê³ âèäóìàí³, àëå ÿê³ æ õàðàêòåðèñòè÷í³ ñëîâà ó â³äïîâ³äü íà ïðèâ³òè: 100
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é Ðàäîñòè ñåÿ íå ÿ è íå äîáðîä³òåëü ....................... íî Òâîðåöü è Ñîä³òåëü Íàø ............................................................... À æåë³çî äîáðîº âàæòå è íàä çëàòî, Çëàòî áî ïîòåìí³ºòü áåç íåãî ÿê áëàòî...
×òî çëàòî è ÷òî ñðåáðî ïîìàãàëî òèì, ùî í³ ïðî ùî ³íøå, ëèø ïðî íèõ äáàëè? Êîë³ê³ºæ áîãàòñòâà æåë³çî ïîáðàëî!
À ïðåäêè? ç çîëîòèõ ïóãàðîâ îíè íå ïèâàëè. Î æåë³ç³ ñòàðàëèñü, æåë³çî ëþáèëè È âåëèêó òèì ñåá³ ñëàâó ïîðîäèëè. Îíèõ ïóòåì èäèòå, îíèõ ïîäðàæàéòå, Ñëàâè èùà, áîãàòñòâà âè çà íè÷òî ìàéòå.
² í³áè ïðîçèðàþ÷è êîçàöüêèõ ïîòîìê³â, îòå ìàëîðîñ³éñüêå äâîðÿíñòâî, ÿêå äëÿ ëàêîìñòâà íåùàñíîãî çà ìëèíêè ³ ñòàâêè çðîáèëîñÿ ãðÿççþ Ìîñêâè, ïåðåñòåð³ãàº: Íå òîé ñëàâíèé, êîòðèé ìíîãà ë³÷èò ñòàäà, Íî èæå ìíîãèõ âðàãîâ ñâî¿õ øëåò äî àäà, Ñåìó ºäèíî òîêìî æåë³çî äîâ볺ò.
Õòî æ âèïóñòèòü ç ðóê çàë³çî, íå äîâãî ò³øèòèìåòüñÿ ³ ñîö³àëüíèìè çäîáóòêàìè: Èáî, êîãäà êîçàêè óæå îáíèùàþòü, Òî íå äîëãî îñòàòêè âàø³ ïîòðèâàþò. 101
Äìèòðî Äîíöîâ Îòêóäó êîíÿ èëè ðó÷íèöþ, îòêóäó Èííèé ïîðÿäîê âîçüìóò, àùå íå îòòóäà? À áåç òèõ ïðèáîðîâ ÷òî, ìíèòå, ïî íàñ áóäåò?76
Ïðîðî÷³ ñëîâà! Êîëè êîçàêè îáíèùàëè, òî ³ ñìåðä³â ïîâåðíóëè â íåâîëþ. Áåç âëàñíîãî çàë³çà ðàëî õë³áîðîáà ñòàëî ðàëîì ðàáà, ïðî ùî íå äóìàëè í³ ×åðêàñåíêî, í³ Ãðóøåâñüêèé.  ãðóäí³ ìèíóëîãî ðîêó, â³äïîâ³äàþ÷è íà ïîãðîçè Íüþ-Éîðê Òàéìñ-³â òîòàë³òàðíèì äåðæàâàì, ïðîòè ÿêèõ çºäíàþòüñÿ äåìîêðàò³¿ îáîõ ï³âêóëü çåìë³, Ìóññîë³í³ ïèñàâ â Ïîïîëüî ä²òàë³ÿ, ùî: àìåðèêàíñüê³ ÷àñîïèñè ïîìèëþºòüñÿ, áî âîíè íå çíàþòü, ìàáóòü, ³ñòîð³¿, ùî â áîðîòüá³ ïîì³æ çîëîòîì ³ çàë³çîì, âñå ïåðåìàãຠçàë³çî... ×è öå íå âèãëÿäຠíåìîâ ïëàã³àò ç íàøî¿ Ìèëîñò³ Áîæ³ÿ? ×è òåïåð íå çàÿñí³º ìîæå â ãîëîâàõ äåìàãîã³â, ÷îìó ÿ, ïîðó÷ ç òèìè òðàäèö³ÿìè íàøî¿ ³ñòî𳿠òðàäèö³ÿìè Õìåëÿ, Âîëîäèìèðà, Ñâÿòîñëàâà, ùî òåæ íå ïðèéíÿâ â³ä ãðåê³â çîëîòà, àëå ïðèéíÿâ çàë³çî, ÷îìó ïîðó÷ ç íèìè ÿ çâåðòàþ óâàãó íà ³òàë³éñüêîãî, íàïðèêëàä, äèêòàòîðà ³ íà éîìó ïîä³áíèõ ÷óæèõ? Òîìó, ùî öå òèïè ³ ëþäè îäíîãî ñâ³òîãëÿäó, îäíî¿ ïñèõ³êè, ÿêà â ÷àñè, êîëè ìè ùå íå çäåãåíåðóâàëèñÿ, áóëà ³ í à ø à ï ñ è õ ³ ê à ... ² ç ò³º¿ æ 102
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñàìî¿ ïðè÷èíè íàø³ äåìîêðàòè, ùî îáóðþþòüñÿ íà íàøó ïðîïàãàíäó ÷óæèõ âç³ðö³â, ³ ñîá³ ç ïðèºìí³ñòþ çâåðòàþòüñÿ äî ÷óæèõ âç³ðö³â, àëå äî ³íøèõ: äî Òîëñòîãî, äî Áàáåôà, ѳìîíà, Ôóðº, Æîðåñà, ÿê³ ïðîïîâ³äóâàëè âåëè÷í³ êëè÷³ ñîö³àë³çìó77. Ç òèõ ñàìèõ ïðè÷èí äðóêóþòü âîíè ñïåö³àëüí³ ñòàòò³ ³ ö³ë³ êíèãè ïðî Ìàñàðèêà, ïðî Áåíåøà àáî âæå öèòîâàíó íàìè ñòàòòþ â äðàãîìàí³âñüê³ì çá³ðíèêó ïðî Ðàá³íäðàíàòà Òàãîðà. Àáî ñïåö³àëüíó ñòàòòþ â ò³ì ñàì³ì çá³ðíèêó ïðî âïëèâ Ïðóäîíà íà Äðàãîìàíîâà, ÿêèé íå ò³ëüêè öèòóº Ïðóäîíà, àëå áåðå ïðîâ³äí³ äóìêè éîãî ÿê ñâî¿, òàê ùî ìîæíà ãîâîðèòè ïðî òîòîæí³ñòü ó ïîãëÿäàõ Ïðóäîíà òà Äðàãîìàíîâà, îñîáëèâî ÿê âîíè òîðêàþòüñÿ ïðîáëåì äåìîêðàò³¿, ñâîáîäè, ôåäåðàë³çìó, ïðîáëåì íàö³îíàëüíèõ, åòè÷íèõ, ðåë³ã³éíèõ ³ ò. ä..  öèõ âèïàäêàõ îòæå â³ëüíî áðàòè ÷óæ³ âç³ðö³! Òàê ñàìî, êîëè Äðàãîìàíîâ ñòàâèòü ôåäåðàòèâíèé óñòð³é Øâåéöà𳿠çà çðàçîê äëÿ ³íøèõ êðà¿í, òî öå òàêîæ áóëî äîçâîëåíî, ³ öå íå íàçèâàëîñÿ çàïîçè÷óâàííÿì ÷óæèõ äîêòðèí78. Öå áóëî óêðà¿íñòâî áîëîõîâö³â, öå áóëà ãëóïà äåìàãîã³ÿ! Áî âîíè ç ïðèºìí³ñòþ ÿê ìè âæå áà÷èëè òîï÷óòü ÿê âîðîæå ïî103
Äìèòðî Äîíöîâ
ñòóïó ³ ëþäÿíîñò³ íàøå ìèíóëå: ³ îòó Ìèëîñòü Áîæ³þ, ³ âåëèêó ìóäð³ñòü êíÿç³â, êîçàöòâî âñå, íà ÷³ì íå ëåæèòü êà¿íîâà ïå÷àòü ºâíóõñüêî¿ ìóäðîñò³ ÷àñ³â âèðîäæåííÿ... Òîìó óêðà¿íñòâî öèõ áîëîõîâö³â çàâæäè çíàéäå çðîçóì³ííÿ â ÷óæèõ, ÿê çíàéøîâ Äðàãîìàíîâ, ùî éîãî âèçíàëè ë³áåðàëè ðîñ³éñüê³ ³ á³ëüøîâèêè, ÿê ëþäèíó äàëåêó âñÿêîãî âóçüêîãî íàö³îíàë³çìó, ÿê ëþäèíó, ùî â³äêèäàëà âñÿê³ óáîã³ òåî𳿠ïðî ñâÿò³ñòü íàö³¿ ³ ñàìîñò³éíèöüê³ òåíäåíö³¿; ÿê ëþäèíó, ÿêà ñôîðìóâàëà ãàëèöüêó ñîö³àë³ñòè÷íó ñâ³äîì³ñòü ï³ä âïëèâîì ðîñ³éñüêî¿ äóìêè; ùî, î÷èñòèâøè ³äåîëîã³÷íó àòìîñôåðó... â³ä ...íàö³îíàë³çìó òà áåç´ðóíòîâíîãî ðåâîëþö³éíîãî áóíòàðñòâà, âèðàçíî ïîñòàâèëà áîðîòüáó òðóäÿùèõ ìàñ Óêðà¿íè íà ñîö³àë³ñòè÷íèé òà ³íòåðíàö³îíàëüíèé ´ðóíò78. Ïðèãàäàéòå ñîá³, ÿê íåíàâèä³â Äðàãîìàíîâ Øåâ÷åíêà ñàìå òîìó, ùî áóâ â³í âîñêðåñèòåëåì íàøèõ ðåàêö³éíèõ ³ ðåòðîãðàäíèõ òðàäèö³é ³ñòîðè÷íèõ! Ïåðåäèâ³òüñÿ, ç ÿêèì àðõà¿÷íèì, íå ïîñòóïîâèì çàïåðå÷åííÿì ñòàâèâñÿ Øåâ÷åíêî äî ïîíÿòü ÷óæèíè ³ ÷óæèõ ëþäåé, ÷óæî¿ çåìë³, ÷óæîãî ï³ñêó, ÷óæîãî ïîëÿ! ßêîþ äîì³íàíòîþ çâó÷èòü â íüîãî íåõ³òü äî ÷óæèõ ëþäåé79, íåõ³òü ÷èñòî ñòàðîë³òîïèñíà, 104
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
âåëè÷ê³âñüêà, à ç äðóãî¿ ñòîðîíè ïðèãàäàéòå ñåíòèìåíòàëüí³ áàç³êàííÿ Äðàãîìàíîâà ïðî ð³äíó ñåñòðó ó ñëîâÿíñòâ³, ³ âè ïîáà÷èòå íåïðîãëÿäíó ïðîïàñòü ì³æ äâîìà åïîõàìè, ç íèõ îäíî¿ áóâ äîâáóøåì Äðàãîìàíîâ, à âîñêðåñèòåëåì äðóãî¿ Øåâ÷åíêî. Ïðèãàäàéòå äàë³ çëîáí³ óâàãè Äðàãîìàíîâà ïðîòè ôàíàòèçìó Øåâ÷åíêà, ³ ïðî òå, ùî ëþäèíà ö³ëêîì íå âèííà â òîìó, ÷èì âîíà ñòàëà ³ ùî ðîáèòü, ùî âèíí³ ïîðÿäêè, ïðè ÿêèõ æèâå âîíà. Ïðèãàäàéòå, ÿê â³í äîêîðÿâ, ùî Øåâ÷åíêîâ³ öÿ í î â à ä ó ì ê à áóëà ö³ëêîì íåâ³äîìà, áî â³í óñå ï î - ñ ò à ð î ì ó ñóäèâ òà êàðàâ ëþäåé. Ïðèãàäàéòå, ÿê äîêîðÿâ Øåâ÷åíêîâ³ éîãî â³ðó ÿêîãîñü ïóðèòàíöÿ XVIII ñòîë³òòÿ! Ïðèãàäàéòå, ÿê îáóðþâàâñÿ, ùî ó Øåâ÷åíêà ñ³ìÿ ìåíøà, ãðîìàäà ìóñèëà ïðèíîñèòèñÿ â æåðòâó âåëèê³é ãðîìàä³ Óêðà¿í³! Ïðèãàäàéòå, ÿê îáóðþâàâñÿ, ùî ó Øåâ÷åíêà áðàêëî øèðîêèõ ³äåé íîâèõ ÷àñ³â! ßê îáóðþâàâñÿ, ùî ìîæíà áóëî ñòàâèòè îäíó ïîðîäó íàñò³ëüêè âèùå â³ä ³íøèõ, ÿê öå ðîáèâ Øåâ÷åíêî (Íåìà íà ñâ³ò³ Óêðà¿íè, íåìຠäðóãîãî Äí³ïðà) ³ âè ïîáà÷èòå, ÿêå ïðîâàëëÿ ä³ëèëî Äðàãîìàíîâà â³ä Øåâ÷åíêà, ïîáà÷èòå äâ³, â³äãîðîäæåí³ ïðîïàñòþ îäíà â³ä äðóãî¿, åïîõè, ÿê³ ò³ ëþäè â ñîá³ âò³ëþ105
Äìèòðî Äîíöîâ
âàëè: ïåðøèé õèðëÿâó, çãàíãðåíîâàíó åïîõó äåìîêðàòèçìó ³ êîñìîïîë³òèçìó, äðóãèé âåëèêó åïîõó íàøî¿ ñòàðîâèíè, áëèñêó÷ó, ñâ³æó, òàêó ìóæåñüêó, â ïîð³âíÿíí³ ç ìèðøàâèìè íîâèìè äóìêàìè ñîö³àë³ñòè÷íî¿ äðàãîìàí³âùèíè... Öåáòî òèõ ÷àñ³â, êîëè ÿê ìð³ÿâ Øåâ÷åíêî íå ãðå÷êîñ³¿ ñòàëè çíîâó ëèöàðñüêèìè ñèíàìè, à íàâïàêè êîëè íàøà åë³òà, íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ äî ðåøòè ñïëåáå¿çóâàëàñÿ, ñôåëàøèëàñÿ. Ïîáà÷èòå, ÿêîþ îáëóäîþ º, êîëè äðàãîìàí³âö³ øàíóþòü Øåâ÷åíêà, ÿêèé áóâ çàïåðå÷åííÿì, ãîñòðèì ³ íåïðèìèðèìèì, âñÿêî¿ äðàãîìàí³âùèíè.  ïî÷àòêàõ XIX â³êó çàïàíóâàëà â íàñ ìóäð³ñòü ñìåðäà, ìóäð³ñòü ñê³ôà-îðà÷à. Òðè â³êè ïåðåä òèì ïàíóâàëà ìóäð³ñòü íå ïëóãà, à çàë³çà, ìóäð³ñòü, òàê äóæå çàáóòà ñîö³àë³ñòè÷íèìè ñìåðäàìè íîâèõ ÷àñ³â.
***
ßêó á ñòîð³íêó íàøîãî ìèíóëîãî íå ðîçãîðíóòè, íà ÿê³ á äð³áí³ ñòåæêè âèÿâ³â ëþäñüêî¿ äóø³ íå çáî÷èòè, çàâøå íàòðàïëÿºìî íà ãîñòðå ïðîòèâåíñòâî äâîõ ñâ³òîãëÿä³â, äâîõ ïñèõ³ê òîä³øíüî¿ ³ ïñèõ³êè âèðîäæåííÿ. 106
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Êîëè íåïðèÿòåëü âçÿâ â ïîëîí ñëàâíîãî âàòàæêà êîçàöüêîãî Íóæíîãî çà ÷àñ³â ðó¿íè, ³ â³éñüêîâèé ñóä çàñóäèâ éîãî íà øèáåíèöþ, òî â³í âèïðîõàâ ñîá³, ùîá éîãî ïîñàäèëè íà ïàëþ: òàêîþ ñìåðòþ, êàçàâ, ïîìåð ³ ì³é áàòüêî... Äå ñòð³íåìî òåïåð ïîä³áíèé øèáåíè÷íèé ãóìîð? Ïîä³áíó â³ðí³ñòü áàòüê³âñüêèì òðàäèö³ÿì? Êîëè ñåéì çàòâåðäèâ Ãàäÿöüêó óìîâó, íîá³ë³òîâàíî ö³ëèé ðÿä êîçàê³â, îäèí ç íèõ, îäåðæàâøè øëÿõåòñòâî, ïèòàâñÿ òîâàðèøà: À ùî, ÷è íå ñòàëà äîâøà ìîÿ ò³íü â³ä ìåíå, â³äêîëè ìåíå çðîáèëè øëÿõòè÷åì? ßê ñèëüíî ð³çíèòüñÿ îòå â³äíîøåííÿ äî ÷óæî¿ ëàñêè ³ äî ñâ âëàñíî¿ âàðòîñò³ â³ä íàñòàâëÿííÿ ìíîãèõ ñó÷àñíèõ äåìîêðàò³â, ÿê³ òàê ðàäî âèâîäèëè ñâ³é ð³ä â³ä òîãî ÷è ³íøîãî øâåäñüêîãî øëÿõòè÷à, àáî â³ä ãåòüìàíà, àáî âèâîçèëè ç Óêðà¿íè æ³íîê êîí÷å ãðàôèíü, êíÿãèíü àáî íàâ³òü ôðåéë³í öàðñüêîãî äâîðó... Íîâ³òí³ äåìîêðàòè íàø³ õâàëÿòüñÿ ñâî¿ì ðîçóìîì, ÿêèé ïðîòèñòàâëÿþòü àíàðõ³ñòè÷íîìó ïî÷óâàííþ ôàøèñò³â ³ äèêèõ ïðåäê³â. Êîëè á âîíè çíàëè, ÿêèé äóðíèé áóâ ¿õ òîé òâåðåçèé ðîçóì, â ïîð³âíÿíí³ ç ãåí³àëüíèì ÷àñòî ³íñòèíêòîì ïðàä³ä³â! Ðîçóì ¿ì, íàïðèêëàä, çàáîðîíÿº 107
Äìèòðî Äîíöîâ
ñèìïàòèçóâàòè ç ðåàêö³ºþ, ç ëþäüìè ³íøî¿ ïîë³òè÷íî¿ â³ðè, íàâ³òü òîä³, êîëè öå âèðàçíî íàêàçóº ³íòåðåñ íàö³îíàëüíî¿ çá³ðíîòè, äî ÿêî¿ íàëåæàòü ... Òàê âîíè ³ äîñ³ ïðîòè ã³òëåð³âñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè, ÿêà íàø³é íàö³îíàëüí³é çá³ðíîò³ í³÷îãî çëîãî íå çðîáèëà. Áî öå æ áóëî á ïðîòè ³äå¿ ñîö³àë³çìó, öå æ áóëî á çðàäîþ òî¿ ³äå¿, õî÷ ìîæå ³ íå çðàäîþ íàö³îíàëüíèõ ³íòåðåñ³â... ßê âîíè íàãàäóþòü òèõ ñîõëÿò, ç ÿêèõ êåïêóâàâ ñîá³ àâòîð ²ñòî𳿠Ðóñ³â, çà ÷àñ³â Ìàçåïè, ÿê³ õî÷ äèâóâàëèñÿ ëàã³äíîñò³ øâåä³â ñóïðîòè í à ñ å ë å í í ÿ, àëå âñå æ òàêè âèñòóïàëè ïî ñòîðîí³ êàòà Ïåòðà ³ ïðîòè øâåä³â, áî ò³ îñêâåðíÿëè ñåðåäè ³ ïÿòíèö³ ìÿñî¿äñòâîì80. ×è íå ïîä³áíèé ðîçóì âèÿâëÿëè ³ âèÿâëÿþòü íàø³ ðàäèêàëè ³ ñîö³àë³ñòè, ÿê³ ìèìî Ñòàë³íà ³ Ëåí³íà ïðèõèëÿþòüñÿ äî ñîö³àë³çìó, à â³äâåðòàþòüñÿ â³ä óòëåðà ³ ßïîí³¿ ÷åðåç òå, ùî ò³ õî÷ ¿ì í³÷îãî çëîãî íå çðîáèëè, àëå çàòå íå øàíóþòü ñåðåä ³ ïÿòíèöü ñîö³àë³ñòè÷íî¿ â³ðè? Ç òî¿ ïðàâîñëàâíî¿ ðåâíîñò³ ñì³ÿëèñÿ ìàçåïèíö³, íàøà æ òåïåð³øíÿ îðòîäîêñàëüíà ñîö³àë³ñòè÷íà ðåâí³ñòü óõîäèòü çà ùîñü íîðìàëüíå. Âîíà íàâ³òü ïèøàºòüñÿ ñâî¿ì äóðíóâàòèì ðîçóìîì! 108
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
³çüì³ì íàâ³òü òàêó ³íòèìíó ñòîð³íêó ñòàðîãî íàøîãî ïîáóòó, ÿê ïîâåäåííÿ ç ëþäüìè, äîáðèé òîí, ³ òóò ïîáà÷èìî ³íàêø³ñòü â òèõ ÷àñàõ ³ â òåïåð³øí³õ.  êíèç³ óêðà¿íñüêîãî savior vivre ç ïåðøèõ ðîê³â ïî ãåòüìàíñòâ³ Ðîçóìîâñüêîãî ÷èòàºìî, ïîïðè çâè÷àéí³ àêòóàëüí³ ³ ñüîãîäí³ ïðèïèñè, íàïðèêëàä, íå âèêèäàòè ñëèíè äàëåêî îä ñåáå àëáî íà ñòîðîíó, çíàõîäèìî é ³íø³: Íå õâàëè ñåáå àí³ óíè÷èæàé, àí³ ñðàìîòè, íèæå ä³ëî ñâîº àëáî èìíÿ, àëáî ð³ä âîçâèñøàé, á î ò à ê ÷ è í ÿ ò ü ò è ë ê î ò ³ è, ê î ò ð ³ è í å ä à â í î ï ð î ñ ë à â è ë è ñ ÿ... Õòî ïðèãàäຠñîá³ òîâàðèñüê³ ðîçìîâè ç ñó÷àñíèêàìè-äåìîêðàòàìè (îñîáëèâî ç òèìè, ùî óäàþòü ç ñåáå àðèñòîêðàò³â), ñê³ëüêè æ çíàéäåòå â íèõ ÿñêðàâîãî çàïåðå÷åííÿ òîãî ïðèïèñó! ² ÿê ïðèãàäóþòü âîíè òèõ ïàðâåí³â, ç ÿêèõ ãëóçóâàëà ãåòüìàíñüêà Óêðà¿íà ... ² äàë³: íå âàæñÿ òîðêàòè ëîêòåì òîãî, êîòðîãî î ùî ïèòàòè õî÷åø. Íå ìîâ î ðå÷àõ òâî¿õ ïðèâàòíèõ ³ äîìîâèõ, õ³áà áè ç ïðèÿòåëåì ùèðèì ... Ïðèñòàëî, àáèñü ñàì î ñåá³ ð³äêî ùî ìîâèâ ³ î òèì, ç ÷îãî ïîõâàëà òîá³ ìîãëà áóòè ... Ñòàðàòèñÿ àáè íå ìîâèòè ïî ïðîñòàöüêó ³ ïðî÷åº. Ñê³ëüêè â òèõ ïðèïèñàõ ïðàâäèâîãî àðèñòîêðàòè÷íîãî äóõó, ùî íå ïîòðåáóº ÷óæî¿ 109
Äìèòðî Äîíöîâ
ñàíêö³¿, îñâÿ÷åííÿ ÷è íîá³ë³òàö³¿81. ² ñê³ëüêè ïîðóøåíü òèõ ïðèïèñ³â çíàéäåòå â äîáð³ì òîí³ ñó÷àñíèõ äåìîêðàò³â, ÿê³ íå ò³ëüêè â ïðèâàòí³é ðîçìîâ³ ç ïðèÿòåëåì ³ ç íåïðèÿòåëåì çà÷èíàþòü ³ ê³í÷àþòü ïðî ñâî¿ íåùàñòÿ ³ ñâîþ á³äó, àëå ³ ïóáë³÷íî, â ïåðåäìîâàõ äî ñâî¿õ òâîð³â, ìîâ æåáðàêè ï³ä öåðêâîþ, íàìàãàþòüñÿ, ïîêàçóþ÷è ñâî¿ áîëÿ÷êè, âèæåáðàòè ñï³â÷óòòÿ çåìëÿê³â... ² ö³êàâî, îò³ ê³ëüêà ïðèïèñ³â ñòàðîêîçàöüêîãî äîáðîãî òîíó (ùî òàê íàãàäóº àíãë³éñüêèé) íå çíàéøîâ ÿ, ñïåö³àëüíî øóêàþ÷è, í³ â îäí³ì ç ï³äðó÷íèê³â äîáðîãî òîíó, âèäàíèõ ñó÷àñíèìè äåìîêðàòàìè íàïðèêëàä, ïàí ². Áëàæêåâè÷.
***
Äàëåêî çàâåëî á ìåíå äåòàëüíå ïîð³âíþâàííÿ ìåíòàëüíîñò³ äðàãîìàí³âö³â òà ¿õ ñó÷àñíèõ åï³ãîí³â ç ñâ³òîãëÿäîì ñóâîðèõ â³ê³â, ïðî ÿê³ òóò ãîâîðþ. Ïåâíî, ò³ ñóâîð³ â³êè òåæ ìàëè ñâî¿ õâèëèíè ï³äíåñåííÿ ³ çàíåïàäó. ² â íèõ ñòð³÷àºìî âèÿâè ñòðàøíîãî äóøåâíîãî çàëîìàííÿ, àëå çàãàëüíå äóõîâå íàñòàâëåííÿ ÿêå æ áóëî ³íàêøå! Âïàäàëè â ãð³õ, àëå áóâ ³ ãð³õ! Áóëè ïðàâèëà! Áóëà ñâ³äîì³ñòü, ùî ïñèõ³÷íå çàëàìàííÿ çàëàìàííÿ, çðàäà äîãìè, ùî ãð³õ º ãð³õîì, ùî ïðîïàñòü, â ÿêó íå ðàç ïàäàëè, º ïðîïàñòþ, à íå øëÿõîì ïîñòóïó ³ öèâ³ë³çàö³¿! 110
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ͳêîëè, ÿê â òîé XIX â³ê, ³ â íàóö³ éîãî ñó÷àñíèõ åï³ãîí³â òàê äèêî íå ïëþãàâèëè, íå ïîíèæóâàëè, íå îáåçâàðòíþâàëè, íå îááð³õóâàëè âñüîãî íàéêðàùîãî, ÷èì æèëà íàøà çá³ðíîòà ³ îêðåìà ëþäèíà òèõ äàâí³õ ÷àñ³â: ïàòð³îòèçìó, â³ðè â ñåáå, â³ðè â òâîð÷ó ðîëþ ñèëè, â ãîðä³ñòü íà ñâî¿õ ïðåäê³â ³ íà ¿õ ä³ÿëüí³ñòü, ïîíèæåííÿ ö³ëîãî ³äåàëó òèõ ÷àñ³â, òàê áëèçüêîãî ³äåàëîâ³ íàøèõ ³äåàëó âî¿â ²ãîðÿ, çàïîðîæö³â, îñòàíí³õ ìîã³êàí³â êîçàöòâà ç XVIII â³êó. ͳêîëè íå ñòàâëÿëîñÿ íà ïîñòàìåíò âñå ïëåáåéñüêå, í³ê÷åìíå, çàçäð³ñíå, òðóñëèâå, ç éîãî ³äåàëàìè ð³âíîñò³ â ðàáñòâ³, õèëåííÿ ÷îëà ïåðåä ñèëüí³øèì, áëàãàííÿ ëàñêè, ïëàçóâàííÿ ïåðåä íîñ³ÿìè îìàííèõ ³íòåðíàö³îíàë³ñòè÷íèõ ÷è ³íøèõ áðàòåðñüêèõ ³äåé, óíèêàííÿ áîðîòüáè, òóãè çà çàãàëüíèì ùàñòÿì ³ çãîäè â ñ³ìåéñòâ³ ³ äåô³í³òèâíîãî çàìèðåííÿ ç óñ³ìà, òóãè çà ñâ³òîì, ïîçáàâëåíèì òðàã³çìó ³ çìàãàííÿ, ç âèäåðòèì ç íüîãî ìóæåñüêèì ïåðâíåì. Íå õîäèòü ìåí³ ïðî íèùåííÿ òèõ ÷è ³íøèõ ëþäåé, ÿê³ ìåí³ òàê ãëèáîêî áàéäóæ³ îñîáèñòî, àëå ïðèãàäàéìî äåÿê³ ïîë³òè÷í³ ìàí³ôåñòè ÷è â³ðóþ ïðîâ³äíèê³â íàøîãî ë³áåðàëüíîãî XIX â³êó (ùî â³ä³ãðàëè òàêó âåëèêó ðîëþ â ðåâîëþö³¿ 1917 ðîêó), ³ òîä³ çðîçó쳺ìî, ÿêå ñïóñ111
Äìèòðî Äîíöîâ
òîøåííÿ â ¿õ ìîçêó ïîðîáèëè äîêòðèíè òîãî â³êó. Òîä³ çðîçó쳺ìî, ÷îìó ìè ò³ ³äåîëî㳿 ìåðòâåö³â ïîáîðþºìî. Áî òå â³ðóþ ñó÷àñíèê³âäåìîêðàò³â º âèòâîðîì òèõ äîãì... Ïðèãàäàéìî, ñò³ëüêè ðàç³â ìíîþ âæå öèòîâàí³ çàÿâè ëþáîâ³ ³ â³ääàíîñò³ (Ãðóøåâñüêîãî) á³ëüøîâèêàì, çàÿâè ³ îñâ³ä÷åííÿ ëþáîâ³ íàä òðóïàìè ð³äíèõ ³ çåìëÿê³â... Ïðèãàäàéìî áëàãàííÿ íà êîë³íàõ (Âèííè÷åíêà), ïðîñüáó äî á³ëüøîâèê³â, ùîá äîðîã³ òîâàðèø³ ÷åê³ñòè äîçâîëèëè òîìó ÷è ³íøîìó áóâøîìó ãîëîâ³ íåçàëåæíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ðåñïóáë³êè õî÷ â êóò³ ñ³ñòè â ð³äí³é õàò³, äå ðîçñ³ëèñÿ ÷óæèíö³, ³ íå ùîá çàâàæàòè ¿ì áàâèòèñÿ, à áîäàé ïðèãëÿäàòèñÿ çàáàâ³... Ïðèãàäàéòå âèëèâè ïëåáåéñüêèõ äóø ñîö³àë³ñò³â (Âîë. Ëåâèíñüêîãî) çðåêòèñÿ íàâ³òü ñâ ìîâè, êîëè á íàêàç ç Ìîñêâè äîâ³â ¿ì, ùî öå ïîòð³áíå â ³íòåðåñ³ ñîö³àë³çìó ³ áðàòåðñòâà íàðîä³â ... Ïðèãàäàéòå öþ áåçîäíþ ñàìîïîíèæåííÿ, à ç äðóãî¿ ñòîðîíè ïðèãàäàéòå îòó ³äåîëîã³þ, ç ÿêî¿ òå âñå âèðîñëî, ³ ïîáà÷èòå, ùî â³äíîñÿòüñÿ âîíè äî ñåáå òàê, ÿê äåðåâî ³ éîãî îâî÷³. Ùî ç òîãî äåðåâà òîëñòîâñòâà, êîñìîïîë³òèçìó ³ ëþäÿíîñò³ í³÷îãî ³íøîãî íå ìîãëî é çðîäèòèñÿ, ÿê îòå äóõîâå ðàáñòâî ... 112
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Íàø³ ñåëÿíè â íàääí³ñòðÿíñüê³ì êðàþ ìàéæå ñòî ë³ò òîìó, íàïåðåäîäí³ âåñíè íàðîä³â, ïîñâîºìó ðåàãóâàëè íà íå¿. Âîíè ïðîñèëè ïàí³â, ùîá ïóñòèëè ¿õ ç ïàíùèíè: Îé ïàíå æ, ì³é ïàíå, êîëè òî òå ñòàíå Êîëè æ òîìó ãîä³? Ïóñòè íàñ ç ïàíùèíè, ïóñòè íàñ ç äàíèíè Ïóñòè íàñ â ñâîáîä³.
Òàê, òóãà çà âîëåþ ⳺ ç òèõ â³ðø³â. Àëå é ÿêèé æå ïëåáåéñüêèé, íåâ³ëüíèöüêèé äóõ òîä³ ùå òàê ìàëî ñâ³äîìî¿ âåðñòâè. Îò, êîëè ÿ ãîâîðþ ïðî ñïëåáå¿çóâàííÿ íàøî¿ äåìîêðàò³¿ â òâîðàõ Äðàãîìàíîâà ³ â éîãî íàóêàõ, ³ â íàóêàõ éîãî åï³ãîí³â, òî âëàñíå öå ÿ ìàþ íà óâàç³. Áî â öüîìó â³ðø³ ³ â ïðîç³ Âèííè÷åíêà, Äðàãîìàíîâà, Ãðóøåâñüêîãî ³ ³íøèõ ÿêó ñêåðîâóâàëè âîíè äî á³ëüøîâèê³â, äî áðàò³â ñëîâÿí ÷è äî öàðàòó, òà ñàìà æèòòºâà ô³ëîñîô³ÿ. ª â í³é, ÿê ³ â ò³ì íà¿âí³ì ñåëÿíñüê³ì â³ðø³, ³ ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ íèæ÷îñò³, ³ â³ðà â ïàíà, ³ â äîáð³ñòü éîãî, ³ íåðîçóì³ííÿ çàêîí³â æèòòÿ, ³ áðàê ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ ã³äíîñò³ âñå, ÷èì òàê ð³çíèòüñÿ â³ê íàøîãî âèðîäæåííÿ â³ä ñóâîðî¿ íàøî¿ äàâíèíè, êîëè ìè ùå áóëè íå äåìîêðàò³ºþ, à íàö³ºþ, ³ â³ä äîáè, â ÿêó ìè âñòóïèëè ìèìî âîë³ åë³òè ïî â³éí³. 113
Äìèòðî Äîíöîâ
Öå áóëè ÷àñè, êîëè ïðåäêè íàø³ áóëè âñ³ìà çíåíàâèäæåí³. Êîëè íàñ ïðîçèâàëè âñÿêèìè ãàíüáëÿ÷èìè ïð³çâèùàìè, êîëè íà íàñ ïîêàçóâàëè ïàëüöÿìè. Òîä³ íàñ áîÿëèñÿ ³ òîìó íåíàâèä³ëè. Òåïåð... Òåïåð, êîëè ÿ ñïîãëÿäàþ, ÿê òóò ÷è òàì, â ÷óæ³é ïðåñ³ çíàéäåìî ïîõâàëó íàøîìó ìóçèêîâ³, ïèñüìåííèêîâ³ ÷è ïîåòîâ³, ÷è, îñîáëèâî, ïîë³òèêîâ³ ÿ â³ä÷óâàþ, ùî ùîñü íå â ïîðÿäêó. Òîä³ õî÷åòüñÿ ñïèòàòè ñåáå: ÷è íåìà òóò ÷îãîñü íåâ³äïîâ³äíîãî? ×è íå çàáàãàòî çàïîá³ãëèâîãî â íàøèõ æåñòàõ? ×è íå çàáàãàòî óëåñëèâîñò³ â íàø³é óñì³øö³, ùî òàê ëàñêàâî ñòð³÷àþòü íàñ? Êîëè ÿ ñïîãëÿäàþ, ÿê, íàïðèêëàä, â äîá³ á³ëüøîâèöüêîãî ôë³ðòó, ÿê â ÑÐÑÐ íàñòóïèëà äîáà óêðà¿í³çàö³¿, ÿê ïîëþáèëè òàì ³ çàîï³êóâàëèñÿ çíåíàöüêà íàøîþ êóëüòóðîþ, ìîâîþ, ï³ñíåþ, ÿê ïî÷àëè âèäàâàòè äëÿ íàñ ÷àñîïèñè íà ð³äí³é ìîâ³. ßê ð³çí³ øìàéãåëåñè ÷è ïðîñòî êðåòèíè ïîçâîëÿëè ñîá³ êëåïàòè ïî-ïàí³áðàòñüêè ïî ïëå÷ó âåëèêîãî àâòîðà Çàïîâ³òó, ÿ äóìàâ, ùî öå áóâ ëèõèé çíàê. Êîëè ð³çí³ òîâàðèø³ ç II ÷è III ³íòåðíàö³îíàëó âèãîëîøóâàëè ê³ëüêà çàÿëîæåíèõ ôðàç ïðî áðàòí³é ïðîëåòàð³àò, ÿêîìó ðîáèëàñÿ ÷åñòü íàëåæàòè äî ¿õ îðãàí³çàö³¿, äî îðãàí³çàö³¿ ïàí³â, ùîá ìàòè ïðàâî 114
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ãîðëàòè ðàçîì ç íèìè pereat!* íà ¿õ âîðîã³â ³ vivat íà ÷åñòü ¿õ ïðèÿòåë³â. Êîëè ïðèãàäàþ, ÷èì ìàëè ìè çà òó íàãëó ëþáîâ äî íàñ â³ääÿ÷óâàòèñÿ, îäàìè Ðèëüñüêîãî ÷è àêàô³ñòàìè Òè÷èíè, òîä³ ÿ äóìàþ: ÿê ãàðíî áóëî òîä³, êîëè íàñ ùå íå ëþáèëè. Òîä³ â ö³ë³é ¿¿ ðîçòÿãëîñò³ ³ ãëèáèí³ çà÷èíàþ ðîçóì³òè âèñë³â ðèìñüêîãî ö³ñàðÿ cderint dum metuant. Íåõàé êðàùå íåíàâèäÿòü ³ áîÿòüñÿ, àí³æ ãîëóáëÿòü ³ ëåãêîâàæàòü. Òîä³ ç ïîëåãê³ñòþ çâåðòàºòüñÿ ç³ð äî òèõ çàáóòèõ ÷àñ³â, êîëè ëþäè òàê òâåðåçî ãëÿä³ëè íà ñâ³ò, íå çàêîëèñóþ÷è ñåáå îìàíàìè; êîëè ¿õ áîÿëèñÿ ³ øàíóâàëè.
***
Øïåíãëåð êàæå, ùî ³äåé íå ìîæíà âèñëîâèòè: ìèñòåöü ñïîãëÿäຠíà íèõ, ìèñëèòåëü â³ä÷óâຠ¿õ, äåðæàâíèé ìóæ ³ âîÿê ¿õ çä³éñíþþòü ... ²äå¿ ñâ³ä÷àòü ïðî ñâîº áóòòÿ ÷åðåç ñòèëü íàðîä³â, ÷åðåç ò è ï ë þ ä è í è, ÷åðåç æèòòÿ, à æèòòÿ öå í³ÿêà ñèñòåìà, í³ÿêà ïðîãðàìà, í³ÿêèé ðîçóì, âîíî ñàìî äëÿ ñåáå ³ ÷åðåç ñåáå82. Âëàñíå òèï òîä³øíüî¿ ëþäèíè áóâ ðàçþ÷î â³äì³ííèé â³ä òî¿ êîñìîïîë³òè÷íî¿ ëþäèíè, ïðîòè ÿêî¿ áóðåòüñÿ äóõ íàøîãî â³êó, àëå ÿêà * Ãåòü.
115
Äìèòðî Äîíöîâ
ñåðåä íåäîáèòê³â ñîö³àë³ñò³â, ìàñîí³â ³ ë³áåðàë³â âñå ùå íàìàãàºòüñÿ ãðàòè ãîëîâíó ðîëü íà ñâ³òîâ³é àðåí³. ²äåàë ëþäèíè â ò³ äàëåê³ ÷àñè áóâ ³íàêøèé â³ä ³äåàëó êîñìîïîë³òè÷íîãî. Öå áóâ â ïîâí³ì ñåíñ³ òîãî ñëîâà ³äåàë ëèöàðñüêèé, ÿê éîãî ðîçóì³ëè ³ íà Çàõîä³, ³ íà òîä³øí³é Óêðà¿í³. Ïðî êíÿçÿ Âîëîäèìèðà Âàñèëüêîâè÷à Âîëèíñüêîãî, ïèøå ë³òîïèñ, ùî âèñîêî ñòàâèâ äàíå ñëîâî: âî õðåñí³ì æå ö³ëîâàí¿ ñòîÿøå ñî âñåþ ïðàâäîþ. ² äàë³, ùî áóâ ñòðàõà Áîæ³ÿ íàïîëíåí; ³ ùîéíî ïî ïåðåë³êó òèõ ÷åñíîò çãàäóº ë³òîïèñåöü ïðî éîãî ãóìàíí³ñòü ³ äîáðî÷èíí³ñòü: ìèëîñòèíè ïðèëºæàùå. Ñïåðøó ãîâîðèòü ïðî éîãî ìóæüñòâî, ïîò³ì ïðî óì ³ àæ òîä³ ïðî ³íø³ äîáðîä³ÿíüÿ. Øêàëà âàðòîñòåé ö³ëêîì â³äâîðîòíà â³ä øêàëè âàðòîñòåé ãóìàí³ñò³â ³ ³íøèõ ñêèã볿â XIX ñòîë³òòÿ. Áî â ïðîòèâàãó äî öèõ îñòàíí³õ Âîëîäèìèð âîçëþáèâ íåòë³ííàÿ ïà÷å òë³ííèõ, è íåáåñíàÿ ïà÷å âðåìåííèõ83. Öå áóâ òèï ëþäèíè, ÿêà í³êîëè íå îõëÿâàëà í³ ô³çè÷íî, í³ ìîðàëüíî; ÿêà áóëà â³÷íî íàñòîðîæ³, ñòàëî ïðèãîòîâàíà íà íàéã³ðøå (áóëà ïåñèì³ñòîì!). Ìîíîìàõ ïðèêàçóâàâ: à îðóæüþ íå ñíèìàéòå ñ ñåáå, âáîðç³ íå ðîçãëÿäàâøå ë³íîùàìè, âíåçàïó áî ÷åëîâ³ê ïîãèáàºòü. Ïðî ñåáå 116
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ïèñàâ, ùî ïåðåáóâàâ â íåâñèïóù³é ä³ÿëüíîñò³ ³ â ðóñ³, íå äàÿ ñîá³ ó ï î ê î ÿ84. ßê öåé ³äåàë â³÷íîãî íåñïîêîþ ð³çíèâñÿ â³ä ³äåàëó íàøîãî çâèðîäí³ëîãî â³êó ñîö³àë³çìó, êîëè òóæèëè çà ñâÿòèì ³ òèõèì ñ ï î ê î º ì , çà çãîäîþ ³ ñ ï î ê î º ì, êîëè àäîðóâàëè* íå Ìîíîìàõà, à Òàãîðà, ÿêèé áà÷èòü â ïðèðîä³ õðàì, äå Áîã... ó êâ³òêàõ, ó òîìó ñïîêîþ, ùî äຠïðèðîäà íàéçìó÷åí³øîìó ñåðöþ; ÿê öåé ³äåàë, ùî ðîçóì³â Áîãà äóæå áëèçüêî äî òîãî, ÿê ðîçóì³ëè Áîãà Ðåíàí ³ Òîëñòîé85, ð³çíèâñÿ â³ä ³äåàëó íàøî¿ äàâíèíè. Óòîï³ÿ íàøèõ ñîö³àë³ñò³â (Âèííè÷åíêî Ñîíÿ÷íà ìàøèíà) öå ³äåàë íåðîáè, çà ÿêîãî ïðàöþº àáî ìàøèíà, àáî ñîö³àëüíèé óñòð³é. Âèìð³ÿíà óòîï³ÿ íàøîãî çâèðîäí³ëîãî ïàíñòâà ÷àñ³â Êâ³òêè-Îñíîâÿíåíêà ³ Ãîãîëÿ öå ³äåàë áàãàò³ÿ, ÿêèé òàê ðîçáàãàò³â, ùî íå ìîæíà é ïîäóìàòè, òà âèñêî÷èâ ó ïàíè ³ âñå íà ïîäóøêàõ ëåæàâ...86 ² ÿê æå æ êàòàñòðîôàëüíî ìóñèëà çì³íèòèñÿ ö³ëà äóøà íàøîãî íàðîäó â³ä ÷àñ³â, êîëè ïèñàâ ïðî êîçàê³â ë³òîïèñåöü, ùî âîíè â ï î ê î þ æèòè íèêîãäà íå ëþáÿò, íî ³ äëÿ ìàëîé êîðèñòè íóæäó ïîäíèìàþòü ³ ìîðå áèëî ïåðåïëèâàòü îòâàæèâàþòüñÿ87. * Âèõâàëÿëè.
117
Äìèòðî Äîíöîâ
² êîäåêñ òèõ ëþäåé áóâ ëèöàðñüêèé êîäåêñ. ³äïëàòèòè çà êðèâäó àáî çà ãàíüáó, ñîðîì ç ñåáå çëîæèòè. Íà ïåðø³ì ì³ñö³ â íèõ íå áóëà ìàòåð³àëüíà øêîäà, âèðÿäæåíà ¿ì êèìñü, àëå âëàñíå ìîðàëüíà îáðàçà.  ìàí³ôåñò³ îäíîãî âàòàæêà êîçàöüêî¿ äîáè º çãàäêà íå òàê ïðî ïîòóðáóâàííÿ áàòüêà, ÿê ïðî éîãî áåç÷åñòèº, ïðî áðàê ðåñïåêòó* äî íüîãî88. Âîíè çàâøå ïîêëèêàþòüñÿ íå ÿê ðîáëÿòü òåïåð íà ñâîº ÷èñëî, ÷è íà ñâî¿ ñòðàæäàííÿ, ÷è íà ïðàâà äåìîêðàò³¿, ëèøå íà ñâîþ ã³äí³ñòü ³ âàðò³ñòü (ñâî¿ ä³ëà).  ëèñò³ êîøîâîãî Ñåìåíà Ðóáàíà äî Ìàçåïè çãàäóºòüñÿ ïðî îòâàãó íàøó ðèöåðñüêó, ïðî ñëàâåòíå ãí³çäî ѳ÷è. Öåé òèòóë, íà ÿêèé òàê ïîêëèêàëèñÿ, øóêàþ÷è ñâî¿õ ïðàâ, áóâ òîä³ íàéâàæëèâ³øèé. ³òàþ÷è ãåòüìàíà Ìàçåïó ï³ñëÿ îäíîãî ç éîãî óñï³øíèõ ïîõîä³â íà òàòàð³â, Âàðëààì ßñèíñüêèé öèòóº Àïîêàë³ïñèñ (õòî ç ë³áåðàëüíèõ öèòàòîð³â çâåðòàâ êîëè-íåáóäü îêî íà òó ñâÿòó êíèãó?): ïîá³æäàþùåìó äàì ñ³ñòè çî ìíîþ íà ïðåñòîë³ ìîºì, ÿêîæå è Àç ïîá³äèõ è ñ³äîõ ñî Îòöåì íà ïðåñòîë³ ªãî89. Öå áóëè ÷àñè, êîëè Âåëè÷êî íàçèâàâ íàøèõ ïðåäê³â íàðîäîì ìóæåñòâåííèì ³ ðèöåðñüêèì, à éîãî âîæä³â îòâàæíèìè ³ õðàáðèìè90. * Ïîâàãè.
118
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
Òîä³ íàâ³òü ïðîòèâíèêè êàçàëè, ùî áóëè êîçàêè, ùîïðàâäà, õëîïàìè, îäíà÷å òàêèìè õëîïàìè, ÿê³ äîñòîéí³ áóëè áóòè Êâ³íòàìè Öèíöèíàòàìè. Òîä³ íàâ³òü ñóâåðåí äåðæàâè, ÿêà ìàëà ç íèìè äî ä³ëà, íàçèâàâ ¿õ ìóæåñòâåííèì ðóñüêèì íàðîäîì, à ³íø³ äèÿâîëàìè Õìåëÿ, ùî áóëî íå ìåíøèì êîìïë³ìåíòîì91. Øâåäñüêèé ïîñîë ï³äêðåñëþº ¿õ ðåâí³ñòü ... íåçíèùèìó é íåâèãàñèìó òà âñå ãîð³þ÷ó æèâèì ïîëóìÿì, ÿêà íå äîçâîëÿº ¿ì ïðîùàòè ãîëîâíèì âîðîãàì Áîãà. Ïîäèâëÿº ¿õ ïîõîïí³ñòü äî ñïðàâåäëèâî¿... ìåñòè çà ïðèêàçîì ñóìë³ííÿ ³ ÷åñò³, ÿê ¿õ äî òîãî íàìîâëÿº Áîæèé ìàºñòàò92. Ñàì Ãóñòàâ Àäîëüô, ÿêîãî ÷èì-áóäü íå ëåãêî áóëî çäèâóâàòè, íàçèâàâ ¿õ äèÿâîëàìè ³ ñòàðàâñÿ ïðèòÿãòè ¿õ äî ñâ ñëóæáè. Äîðàäíèêè êîðîëÿ äèâóâàëèñü ñâ³æîñò³ êîçàöüêîãî íàðîäó, éîãî çàë³çí³é ìîëîäîñò³ ³ åëåìåíòàðí³é ñèë³93. Çðåøòîþ íå òàéíà öå äëÿ âñüîãî ìàéæå ñâ³òó, ùî â³éñüêî çàïîðîæñüêå â³ä â³ê³â, ç ä³ä³â ³ ïðàä³ä³â ñâî¿õ áóëè ëþäè ëèöàðñüê³, ùî çà ñâîþ ñâîáîäó áàãàòî íà ìàðñîâèõ ïîëÿõ ãîëîâ ïîêëàëî94. À õòî äóìàâ ³íàêøå, õòî ñîá³ õëîïñòâî êîçàöêîº çà îâ÷àðîâ àáî ñ³÷êàðîâ... ñóäèëè, äëÿ òèõ ìຠë³òîïèñåöü ëèøå çëîðàäí³ íàñì³øêè. ³í ïèøå ïðî ôóð³þ õëîïñüêó, ïðî 119
Äìèòðî Äîíöîâ
íåïîê³ðíó, íåç³ãíóòó áóéëóâàòó øèþ òîãî íàðîäó, ïðî ãîðä³ êàðêè êîçàöüê³95. Ïî Áàòîçüê³é ïðèãîä³ âîÿê³â Òèìîøà Õìåëüíè÷åíêà ïðîçâàëè ïîøêîäîâàí³ êðîêîäèëÿìè, ùî òåðçàþòü ëþäñüê³ñòü. Òâåðäå ñåðöå òèõ ëþäåé, ïèøå ³ñòîðèê, íå ìàëî íàä ñîáîþ æàëþ. Çäàâàëîñÿ, ùî ñàì³ ôó𳿠âñåëèëèñÿ â íèõ96. Ï. Êóë³ø ãîâîðèòü ïðî òîé íàðîä, ùî, ïîð³âíþþ÷è ç ñâî¿ìè ñóñ³äàìè, áóëè âîíè ãëèáø³ â ëþáîâ³ ³ â íåíàâèñò³, ùî í³÷îãî â íèõ íå áóëî ç ìÿãêîñò³ ³ æ³íî÷î¿ ëåãêîâ³ðíîñò³97. Ïðî ôóð³þ ѳðêîâèõ âîÿê³â, ÿêó íåñëè â Êðèì, ãîâîðèòü òåæ ë³òîïèñåöü. Ç òèõ ñàìå ÷àñ³â çáåð³ãñÿ âèñë³â îäíîãî ç íàéãåí³àëüí³øèõ óêðà¿íö³â âñ³õ ÷àñ³â, ÿêèé ñâ³é íå çîâñ³ì ñïîâíåíèé ðåñïåêòîì ïîãëÿä íà òîä³øí³õ ïðîòèâíèê³â óêëàâ â ëàêîí³÷íó õàðàêòåðèñòèêó, íàçâàâøè òðüîõ ¿õí³õ âîæä³â ëàòèíîþ, ïåðèíîþ ³ äèòèíîþ. Áóëè öå ñèìâîëè ñâ³òó ïåðå³íòåëåêòóàë³çîâàíîãî, ïåðåâèã³äíåíîãî, çäèòèí³ëîãî, ïðåäñòàâíèê³â ÿêîãî çíîâó ²âàí Âèøåíñüêèé çâàâ ñëàñòî¿äàìè, öóêðîëþáöÿìè ³ ïåðèíîñïàëàìè98. Òàêèìè, ÿê âîíè, áóâ ³ ¿õ Áîã ñòðàøíèé ³ íåâáëàãàííèé, êàðàþ÷èé ãð³øíèê³â, ñïðàâåäëèâèé ³ ìèëîñåðäíèé äî ÷åñíîòëèâèõ, äî òèõ, ùî 120
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
ñëóõàëè éîãî. Çàêëþ÷àþ÷è îäèí òðàêòàò, êîçàöüê³ ïîñëè ïðèçèâàëè âî ñâ³äèòåëüñòâî ñ ò ð à ø í è õ ñ è ë Áîãà, ïðèñÿãàëè ³ìåíåì ñ ò ð à ø í î ã î Áîãà99, íå áîãà Òàãîðà! Ãðàáÿíêà çãàäóº ñòàðèõ âî¿í³â ðóñüêèõ, ÿæå àùå ³ íåâ³ðíè áÿõó, íî ìóæåñòâîì ñâîèì âñ³ ñòðàíè îáíîøàõó ñòðàõîì. Ïðî íèõ æå çãàäóº ³ íà íèõ, ÿê íà ñâî¿õ ïðåäê³â, ïîêëèêóºòüñÿ ³ ѳðêî, à áóëè öå ñëàâíî èìåíèò³è âîæäè íàøè êîçàöê³è è ñêèôîñëàâÿíñê³è, ÿê³ íå òèëêî Öàðèãðàäó, íî è âñåìó öàðñòâó ãðå÷åñêîìó... áóëè ñòðàõîì. À Êàñ³ÿí Ñàêîâè÷ çà íàéâàæëèâ³øå çàâäàííÿ êîçàöòâà â ïðîìîâ³ íàä ãðîáîì Ñàãàéäà÷íîãî óâàæàâ: çáåð³ãàòè ñâîþ â³ðó ³ òèì áóòè ñòðàøíèì ïëåìåí³ ïîãàíñüêîìó100. ×èñòî á³áë³éíà óÿâà ïðî Áîãà, ÿêèé áóâ äëÿ â³ðíèõ ñâî¿õ âåëèêèé ³ ñòðàøíèé Áîã101. Òàêèé, ÿêèé â³í áóâ ³ äëÿ Øåâ÷åíêà ³ ÿêîãî òàê íå ì³ã òåðï³òè çà öå Äðàãîìàíîâ. Äóìíèé ìîñêîâñüêèé äÿê ²âàí Àê³íô³ºâ çíîâó íå çíàõîäèòü ñë³â îáóðåííÿ íà êîçàê³â çà òå, ùî ãîòîâ³ áóëè õî÷ ÷îðòîâ³ çàïðîäàòèñÿ â ñâî¿ì ñòðåìë³íí³ äî âîë³. Ìåí³ çäàºòüñÿ, êàçàâ, âîíè çàïðîäàëè á ñåáå é ñàìîìó ïåêëó, êîëè á ïðèéøîâ ñàòàíà êóïóâàòè ¿õ. À áîÿðèí Øåðåìåòüºâ ãîâîðèâ: Ïðîêëÿòèé íàðîä! 121
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðàâäèâ³ äèÿâîëè! Çàâåäóòü â ïðîâàëëÿ òà é ãëóçóþòü102. Íà ï³äñòàâ³ âèñëîâ³â ³ ïîñâ³äîê ñó÷àñíèê³â, òàêèìè ìàëþº çàïîðîæö³â Ä. ßâîðíèöüêèé: áóëè öå ëþäè äèê³, áåçïîùàäí³ ñóïðîòè ñâî¿õ âîðîã³â, àëå áóëè äîáðèìè ïðèÿòåëÿìè ³ â³ðíèìè òîâàðèøàìè ó âçàºìîâ³äíîñèíàõ. Õèæ³, æàäí³ êðîâ³, íå âèçíàþ÷è í³ÿêèõ ïðàâ ÷óæî¿ âëàñíîñò³ íà çåìë³ á³ñóðìåíñüê³é; ó ñåáå æ êðàä³æ íîãàÿ àáî ÷åðåñà óâàæàëè çà ñòðàøíèé êðèì³íàëüíèé çëî÷èí, çà ÿêèé êàðàëè ñìåðòþ... Ëîÿëüí³ñòü ó íèõ ñòîÿëà äóæå âèñîêî. Îäóðèòè óâàæàëîñÿ ãð³õîì íàâ³òü ñàìîãî ÷îðòà, ÿêáè â³í çàâ³òàâ äî ñ³÷îâîãî òîâàðèñòâà. Íàéá³ëüøå ö³íèëè ñâîáîäó, ñìåðòü âîë³ëè â³ä íåâîë³. Õî÷ â ѳ÷³, îïîâ³äàâ îäèí êàòîëèöüêèé ñâÿùåíèê, áóëè ëþäè âñÿêîãî ðîäó, îäíà÷å òàì ïàíóâàëà òàêà ÷åñí³ñòü ³ áåçïåêà, ùî âñÿêèé, õòî òóäè ïðè¿çäèâ ç êðàìîì àáî òàê, íå áîÿâñÿ ³ âîëîñó ñòðàòèòè íà ãîëîâ³. Ñåðåä âóëèö³ ìîæíà áóëî ëèøèòè ñâî¿ ãðîø³, ³ í³õòî ¿õ íå òîðêíóâ. ¯õ ïîãëÿäîì íà æèòòÿ áóëî ñâîºð³äíå åï³êóðåéñòâî. Çà ìàòåð³àëüíèìè êîðèñòÿìè íå ãîíèëèñÿ. Àáñòèíåíòàìè òåæ íå áóëè.  ѳ÷³ ãîâîðèëè:  íàñ íà ѳ÷³ çâè÷àé: õòî Î ò ÷ å Í à ø çíàº, âðàíö³ âñòàº, âìèâàºòüñÿ òà é ÷àð122
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
êè øóêàº... Àëå ÿê çà íàäóæèòòÿ ÷àðêîþ â ïîõîä³ âîíè êàðàëè, âæå çíàºìî... Ç äðóãî¿ æ ñòîðîíè âì³ëè áóòè ñòî¿êàìè. Êîæíîãî ö³êàâèëî, ùîá ïðî íüîãî íàùàäêè ìîãëè ñêàçàòè: Óì³â øàðïàòè, óì³â ³ âìåðòè íå ñêèãëÿ÷è103. Òàêèé áóâ öåé òèï ëþäèíè, ÿêèé ÷åðâîíîþ íèòêîþ ïåðåõîäèòü â³ä äîáè Ìîíîìàõà, ²ãîðÿ, ÷åðåç êîçàöòâî àæ äî XVIII â³êó. Áóâ öå òèï êîçàêà ó Øåâ÷åíêà, â ïðîòèñòàâëåíí³ äî ãðå÷êîñ³ÿ. Áóâ öå ³äåàë ëþäèíè, ÿêó ùå õâàëèâ, ÿê âç³ðåöü, Êîòëÿðåâñüêèé, ïðîòèñòàâëÿþ÷è éîãî ìóãèðåâ³: ùîá áóâ êîçàê, à íå ìóãèð. ² áóâ öå òèï, ÿêîãî â³ääàëè àíàôåì³ ò³ ïðåêðàñíîäóõè, ùî çàïîëîíèëè äóøó íàøî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ â XIX â³ö³ ³ åï³ãîíè ÿêèõ êàë³÷àòü òó äóøó äîñ³... Äåìîë³áåðàëüíà, êîñìîïîë³òè÷íà, ãóìàí³òàðíà áðàòåðñüêî-íàðîäíà, ñîö³àë³ñòè÷íà, ôåäåðàë³ñòè÷íà, îòà ãðå÷êîñ³éñüêà ïðîïàãàíäà, ÿêó ïðèíåñëà íàø³é çíåìîæåí³é íàö³¿ ñêàë³÷åíà äóõîì ³íòåë³ãåíö³ÿ XIX â³êó, íàìàãàëàñÿ çà âñÿêó ö³íó çíèùèòè â íàñ òîé øëÿõåòíèé òèï, âèòâîðåíèé ³ñòîð³ºþ ³ òðàäèö³ÿìè. Ùîäî âàøî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ öå ¿é ó âåëèê³é ì³ð³ âäàëîñÿ. Âèòâîðèâñÿ â íàñ òèï Øåâ÷åíêîâîãî ñâèíîïàñà, ëþäèíè, ÿêà â³ðèëà íå â 123
Äìèòðî Äîíöîâ
ñòðàøíîãî, à â ïîáëàæëèâîãî ³ âñåïðîùàþ÷îãî Áîãà; ÿêà âçàãàë³ íà ³íäåêñ³ ìàëà ñëîâî â³ðà ³ îñîáëèâî ôàíàòè÷íà â³ðà; ÿêà í³êîëè ñâîº ïðàâî äî æèòòÿ íå îïèðàëà íà îòèõ íàòóðàëüíèõ ïðàâàõ, ÿê³ Áîã äàâ êîæíîìó çâ³ðó ³ êîæíîìó ïòàõîâ³, ëèøå íà ëàñö³ ³íøîãî; ÿêà ìóñèëà òå ïðàâî îáàðãóìåíòóâàòè ³íòåðåñàìè ñîö³àë³çìó, ïîñòóïó ÷è ÿêî¿ñü òàì åâîëþö³¿, ³ ëèøå â³ä íèõ ÷åêàëà çä³éñíåííÿ òîãî ïðàâà; ÿêà â³ðèëà â àâòîìàòè÷íèé ïîõ³ä ëþäñüêîñò³ äî ùàñòÿ, â çíèêíåííÿ õèæàöüêèõ ³íñòèíêò³â, â óòîï³þ â³÷íîãî áëàæåíñòâà, â ìàã³÷íó ì³öü íàìîâëþâàííÿ ³ íàäîóìëþâàííÿ, ÿêà âñ³ ìóæåñüê³ ÷åñíîòè íåíàâèñòü äî ñâî¿õ ºðåòèê³â ³ ïåðåêèí÷èê³â, â³äâàãó, ñóâîð³ñòü äî ñåáå, êàðí³ñòü, áåçïîùàäí³ñòü äî âñüîãî, ùî ïîðóøóº ÷è ðîçõèòóº ñïàÿí³ñòü çá³ðíîòè, íåïîõèòí³ñòü äóìêè, ïðèâÿçàííÿ íå äî çëàòà ³ áëàòà, à äî çàë³çà, âèêëèíàëà, ÿê ãð³õ. Íàø³ ë³áåðàëè ç ¿õ òðàäèö³ÿìè äðàãîìàí³âùèíè, Òàãîðà ³ Òîëñòîãî çðîáèëè â íàñ òå ñàìå, ùî ç ìåíøèì óñï³õîì äå³íäå çðîáèëè ºâðîïåéñüê³ í³ã³ë³ñòè. Âîíè çíåñëàâèëè íàéö³íí³ø³ ïî ñâî¿é ÿêîñò³ ÷åñíîòè. Âîíè ïðèùåïèëè íàø³é âåðõ³âö³ ï³äîçð³ííÿ ³ çîãèäæåííÿ âñüîãî ãàðíîãî, áëèñ124
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
êó÷îãî, áàãàòîãî, ãîðäîãî, ñàìîâïåâíåíîãî, ìîãóòíüîãî... Âñ³ ñèëüí³ ïî÷óòòÿ çóõâàëüñòâî, íàñîëîäó, òð³óìô, ãîðä³ñòü, â³äâàãó íàïÿòíóâàëè âîíè, ÿê ùîñü ã³äíå îñóäó. ¯õ íàì³ð áóâ çàáðàòè ÷èñòó ñîâ³ñòü104 ó ïðåäñòàâíèê³â ãåðî¿÷íîãî òèïó äàâí³õ ÷àñ³â, ïîíèçèòè éîãî â éîãî âëàñíèõ î÷àõ, îáåçâàðòíèòè, çîãèäèòè ìîðàëüíî éîãî øëÿõåòíèé êîäåêñ æèòòÿ... Òàê, ÿê îñü ðîáèëè âîíè ³ ó íàñ, ïîíèæóþ÷è ³äåþ ïàòð³îòèçìó ³ ëþáîâ³ ñâîãî, ïîíèæóþ÷è ³äåþ âëàñíîâëàäñòâà, ïðîòèñòàâëÿþ÷è ïàòð³îòèçìîâ³ âñåíàö³þ, ð³äíîìó êðàºâ³ âñåñâ³òÿíñòâî, ³äå¿ áîðîòüáè çà áóòòÿ ³äåþ âèøàõðîâàíîãî áóòòÿ, ³äå¿ áåçíàñòàííîãî çóñèëëÿ ³äåþ ïîðîçóì³ííÿ, ³äå¿ âëàñíîãî ïðàâà ³äåþ âñåëþäñüêî¿ åòèêè, ³äå¿ òâîð÷î¿ ëþäèíè ³äåþ îáñòàâèí ³ ñåðåäîâèùà ³ õàìåëåîíñüêèõ ÷åñíîò ïðèñòîñóâàííÿ äî íèõ. Âîíè, ö³ ïåðåêîíàí³ ôåëàõè, áóëè òèìè, ÿê³ çíèùèëè â íàø³é äóø³ íàø³ ³ñòîðè÷í³ òðàäèö³¿, òðàäèö³¿ äóõó äàâí³õ ÷àñ³â. Âîíè çðîáèëè ç íàìè ïðèáëèçíî òå, ùî çðîáèëè ³íø³ ç ðèìëÿíàìè, îáåðíóâøè ¿õ ïîâîë³ â ³òàë³éö³â ê³íöÿ XIX â³êó, ïåðåä ïðèõîäîì ôàøèçìó, â íèæ÷ó ðàñó. Õòî çíàº, ÷èì áóëè â íàøèõ î÷àõ, â î÷àõ ïåðåñ³÷íîãî ºâðîïåéöÿ, ³òàë³éö³ òèõ ÷àñ³â, ÷àñ³â 125
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîãðîìó ï³ä Àäóºþ (1896), ³ òîé çãîäèòüñÿ, ùî öå áóâ â íàø³é óÿâ³ òîé ñàìèé òèï, ùî éîãî íàïðèêëàä îïèñóº Êîòëÿðåâñüêèé â Åíå¿ä³: ²òàëüÿíåöü æå ìàëÿð, ²ñêâàïí³øèé íà âñ³ øòóêè, Ñï³âàê, òàíöþðà íà âñ³ ðóêè,
â ðóêàõ ʳðêå¿ îáåðíóâñÿ â ìàâïó... Ïèëèï Îðëèê îïèñóº éîãî ÿê ïåðåãð³íóñà ç áàãàòåëÿìè, ð³çíèìè òîâàðàìè: òî îë³éêàìè, òî íîæè÷êàìè, áðèòâàìè, òàáàêåðêàìè105. Òàêèìè ìîæíà áóëî ¿õ áà÷èòè ³ íà Óêðà¿í³ â ê³íö³ XIX â³êó, ÿê ìàíäð³âíèõ êðàìàð³â, à ÿê³ òàê äàëåê³ áóëè ñâîºþ ïñèõ³êîþ â³ä òèõ, ùî ïîìñòèëè ãàíüáó Àäó¿ â Àá³ññ³í³¿ òà ñòàâèëè ÷îëî 54-èì äåðæàâàì, ùî õîò³ëè çàäóøèòè íîâó ²òàë³þ åêîíîì³÷íèì áîéêîòîì. Îò ùîñü ïîä³áíå ùî îöÿ ʳðêåÿ ç ³òàë³éöÿ çðîáèëè ç íàøîþ ïðîâ³äíîþ âåðõ³âêîþ â XIX â³ö³ (ïðî âèíÿòêè íå ãîâîðèòüñÿ) äåìîêðàòè÷í³ ïðîïàãàòîðè âñåëþäñüêî¿ åòèêè é îâå÷îãî ïàòð³îòèçìó, çðîáèëè ç äàâí³õ õëîï³â-öèíöèíàò³â ³íòåë³ãåíò³â-ìóãèð³â. Âîíè âèéíÿëè ç äóø³ íàö³¿ òîé êàòàë³çàòîð, áåç ÿêîãî âîíà íå ìîãëà íàíîâî ñòàòè òàêîþ, ÿêîþ áóëà êîëèñü... 126
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
***
Ïðîêëÿòà ïðîáëåìà íàøîãî ÷àñó º â òîìó, ùî íàø³é òðèâîæí³é äîá³, ïîä³áí³é äî â³ê³â XII ÷è XVII, áðàêóº ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ç ñâ³òîãëÿäîì, ð³âíîðÿäíèì äî ñâ³òîãëÿäó ä³ÿ÷³â òèõ â³ê³â.  îäèíèöÿõ, â ìàñ³ áåç³ìåííèõ ãåðî¿â òîé ñòàðèé ñâ³òîãëÿä âîñêðåñ íàíîâî íà Óêðà¿í³ â 1917. Àëå íå â íàø³é åë³ò³ ³íòåë³ãåíòñüê³é. Ïðîïàñòü ä³ëèòü äðàãîìàí³âùèíó â³ä òèõ áëèñêó÷èõ ÷àñ³â íàøî¿ ³ñòîð³¿, â³ä ïñèõ³êè ¿¿ ä³ÿ÷³â òàê ñàìî, ÿê â³ä äóõîâíîñò³ ³ õàðàêòåðó íàøî¿ åïîõè. Äîáà Ñîëîâîê, ³ äîáà Ëþá÷åíê³â ³ Áîíäàðåíê³â... Äîáà ñì³ëèâèõ ñòåïîâèõ ïàðòèçàí³â, ÿê ¿õ îïèñóº íàïðèêëàä Þðêî Òþòþííèê, ïàðòèçàí³â, ùî íàãàíÿëè æàõ íàâ³òü íà çàë³çí³ êîãîðòè, êàéçåðà, ³ äîáà Òè÷èíè, ùî óêëàäຠìåëî䳿 äî òåêñò³â ÷åêà. Äîáà ïðîáóäæåíî¿ ãîðäîñò³ íàö³¿ ³ ïåðåëàìàíèõ õðåáò³â ¿¿ åë³òè. Äîáà ñòàðîäàâíüî¿ ïðàâäè ñâ çåìë³, ùî ïåðåäèðàºòüñÿ íàçâåðõ êð³çü íàìóë ³íòåðíàö³îíàëüíèõ ³äåé, ³ äîáà â÷åíèõ ãåðìàôðîäèò³â, ÿê³ âñåëþäñüêèìè ³äåàëàìè ïðèñèïëÿþòü òó ïðàâäó ñâ çåìë³... 127
Äìèòðî Äîíöîâ
Äîáà ïåâíîñò³ ñåáå ³ â³ðè ³ äîáà ìàðíèõ êîìá³íàòîð³â, ÿê³ õî÷óòü âèáëàãàòè ÷è âèêîìá³íóâàòè Óêðà¿íó â ì³ñöÿõ, äå ïðî íå¿ ³ ãîâîðèòè íå ëè÷èëî á. Äîáà êîíòðàñòó, ðîçá³æíîñò³ ì³æ òèì âåëèêèì, ùî íèì âàã³òíà åïîõà, ³ àêóøåðàìèïàðòà÷àìè.
***
ª òðè ñïîñîáè ðåàãóâàòè íà ä³éñí³ñòü. Ïåðøèé ñêîðèòèñÿ ä³éñíîñò³, áà÷èòè â í³é ÿê Êâ³òêà-Îñíîâÿíåíêî â ÷àñ êð³ïàöòâà ³äèë³þ ç êâ³òî÷êàìè, ïòàøå÷êàìè ³ òðàâè÷êîþ òðàäèö³ÿ öàðñüêèõ ñëóã. Äðóãèé ñïîñ³á òðàäèö³ÿ ³íòåðíàö³îíàë³ñòè÷íà ãîëîñ³ííÿ, ùî ñâ³ò çäóð³â ³ çäè÷àâ³â. ³äêëèê äî ëþäñüêîãî ïî÷óòòÿ áðàò³â-ïðîëåòàð³â, áðàò³â-õë³áîðîá³â, áðàò³â-ñëîâÿíè, äî ïðèñïàíî¿ ñîâ³ñò³ ñèëüíèõ, äî ðîçæàëîáëåííÿ ¿õ ñåðäåöü... Àëå, ÿê ïèñàëà ïîåòêà: Ïðîêëÿò³ ò³ ï³ñí³, Ùî âèêëèêàþòü ñëüîçè â ïåðåìîæöÿ: Òî ñëüîçè í³ëüñüêèõ ÿùóð³â. (Ëåñÿ Óêðà¿íêà)
² òðåò³é ñïîñ³á îïåðòèé íà òðàäèö³ÿõ, ïðî ÿê³ ãîâîðèâ ÿ òóò. Amor fati çð³äíèòèñÿ ç 128
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
äîáîþ, ùî ãîëîäíà, ìîâ âîâ÷èöÿ. Âñëóõàòèñÿ â ¿¿ ïîåç³þ, â÷óòèñÿ â ¿¿ õâèëþþ÷èé ðèòì, âæèòèñÿ â ¿¿ ñòèëü, ìèñëèòè ¿¿ êàòåãîð³ÿìè: ç à ï ð î ò è , ñ â î º ÷ ó æ å, ï î ð à ç ê à ò ð ³ ó ì ô. Çíàòè, ùî íå òðåáà éòè íà ïðèìàíêó, àí³ â êàïêàí, àí³ íà îá³òíèö³ ³ àñåêóðàö³¿. ³äð³êàòèñÿ â³ä ºðåòèê³â ³ â³äñòóïíèê³â ñâ â³ðè. Íå ïðèñëóõàòèñÿ äî áåëüêîò³ííÿ ôàðèñå¿â, ùî âèêëèêàþòü çîîëîã³÷íèé íàö³îíàë³çì ³ õèæàöüêó ïñèõîëîã³þ íå ïëþãàâèòè òèõ âåëèêèõ ÷åñíîò, ÿê³ íàì çàëèøèëè âåëèê³ ïðåäêè. ² íàðåøò³ ÿê êàçàâ Âåëè÷êî ùîá íà îñòàíîê, à íàéøêîäëèâøåº çãàäàòè íå íàð³êàòè íà îáñòàâèíè. Ëèøå, ÿê ºïèñêîï Ñåðàï³îí ç XIII â., ìóæíüî âèçíàòè, ùî êîëè íàøà âåëè÷í³ñòü ñïîê³ðí³ëà, êîëè ìè ñòàëè ïîñì³õîì íàðîä³â, òî öå òîìó, ùî ìè ñàì³ çâåëè íà ñåáå, ÿê äîù ç íåáà, ãí³â Áîæèé108. Õòî íàð³êຠíà îáñòàâèíè, òîé ÷åêຠñïàñ³ííÿ â³ä ÷óäà. Õòî âèíèòü ñåáå ñàìîãî, òîé ñïàñ³ííÿ øóêàòèìå ó âëàñí³é äóøåâí³é ðåãåíåðàö³¿, ó âëàñí³é ïñèõ³÷í³é â³äì³í³. Íå â ñêàë³÷åíèõ äóøàõ ä³ÿ÷³â XIX â³êó ìàºìî øóêàòè äæåðåë ö³º¿ â³äì³íè, öüîãî ä³éñíîãî íå â³äðîäæåííÿ, à ïåðåðîäæåííÿ. 129
Äìèòðî Äîíöîâ
Ëèøå â åïîõàõ, àäåêâàòíèõ äóõîì íàø³é äîá³. Òàì º íàø³ òðàäèö³¿.  òèõ äàëåêèõ, àëå òàêèõ áëèçüêèõ íàì äóõîì, ëþäÿõ. Êîëè ¿õ îêðèëÿëà íå ðàä³ñíà òèõà íàä³ÿ, ìîâ êâ³òêà ë³ëå¿, à òå âñåæåðóùå âíóòð³øíº ïîëóìÿ, ÿêå ïàëèëî ñëàáèõ ³ ñòàëèëî ñèëüíèõ. Âèêëèêàòè ç ìîðîêó ìèíóëîãî ò³í³ çàáóòèõ ³ îááð³õàíèõ ïðåäê³â, òèõ, ÿê³ ëþáèëè æèòòÿ ³ íå çà òå ëèøå, ùî ìàëî âîíî áàãàòî ãàðíîãî, àëå ÿê³ áëàãîñëîâëÿëè éîãî íàâ³òü â éîãî òðàã³÷í³ì ³ â çë³ì, íå áîÿ÷èñÿ í³ îäíîãî, í³ äðóãîãî. Âèêëèêàòè ³ âèïëåêàòè äóõ, ÿêèé ãåí³àëüíî çáàãíóâ Øåâ÷åíêî, êîëè áëàãàâ ñîá³, êîëè äîáðî¿ æàëü, Áîæå, òî äàé çëî¿ äîë³. Àáè íå êîëîäîþ ãíèëîþ âàëÿòèñÿ. Òàê çâàí³ òðàäèö³¿ XIX â³êó, òðàäèö³¿ ë³áåðàë³çìó, äåìîêðàòèçìó, â³ðè â ãàðìîí³þ, â³ðè â ðîççáðîþþ÷ó ñèëó ãóìàííîñò³, â ñëüîçè í³ëüñüêèõ ÿùóð³â, â³ðè â óñÿê³ õèìåðè, ëèø íå â ñåáå, ö³ òðàäèö³¿ íàçð³â ÷àñ ïîõîâàòè. Äî ëþäèíè ³íøîãî òèïó, ³íøîãî ñòèëþ ìóñèìî âçèâàòè, áî ³äå¿ ñâ³ä÷àòü ïðî ñâîº áóòòÿ ëèøå ÷åðåç ñòèëü íàðîä³â, ÷åðåç òèï ëþäåé-òâîðö³â. ³çâàòè äî âîñêðåñ³ííÿ òîãî òèïó ëþäèíè, ÿêà òâåðåçî ãëÿä³ëà á â æèò130
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é
òÿ ³ ìàéáóòíº, à â³ðèëà ò³ëüêè â ñåáå òà ùå â ñâîãî ñòðàøíîãî ³ ñïðàâåäëèâîãî Áîãà, ÿêèé ëåäà÷èì íå ïîìàãàº... Òàì ëèøå º íàø³ òðàäèö³¿.
ÏÐÈ̲ÒÊÈ* 1
2
3
4
5
6
7
8
9
Äðàãîìàíîâ Ì. Ëèñòè íà Íàääí³ïðÿíñüêó Óêðà¿íó. Õë³áîðîáñüêà Óêðà¿íà, êí. V, 19241925, ñ. 281282. Øàïîâàë Ìèêèòà. Óêðà¿íñüêà Õàòà. Êè¿â, 1913, ñ. 307. Ãðîìàäñüêèé Ãîëîñ, 1937, ÷. 22; Ãðèãîð³¿â Í. Ñïîãàäè «ðó¿ííèêà», IX òîùî. Äðàãîìàíîâ Ì. Àâñòðî-ðóñüê³ ñïîìèíè, ñ. 34 36. Äðàãîìàíîâ Ì. Äâà ó÷èòåë³, Ñïîìèíè, Ëüâ³â, 1902, ñ. 60. Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî âèùîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Ì. Äðàãîìàíîâà. Çá³ðíèê ï³ä çàãàëüíîþ ðåäàêö³ºþ ä-ðà Â. ѳìîâè÷à, Ïðàãà, 1932, ñ. 135136. Ðóñîâà Ñ. Êàðòèíà ñïîìèí³â ïðî Ì. Äðàãîìàíîâà. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ èëè Ìàëîé Ðîññ³è, Ñî÷èíåíèå Ãåîðã³ÿ Êîíèñêàãî, Ìîñêâà, 1846. Âîçíÿê Ì. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè, Ëüâ³â, 1921, ò. II, ñ. 213. * Ïðèì³òêè àâòîðà ïîäàíî áåç çì³í
131
Äìèòðî Äîíöîâ 10 11 12
13
14 15 16 17
18 19 20 21 22 23
24
25 26
27 28 29 30
31 32 33
Òàì æå, ñ. 243. Òàì æå, ñ. 252. Êîñòîìàðîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ìîíîãðàô³¿, êí. IV, ò. IX, ñ. 214. ˳òîïèñ Ñàì³éëà Âåëè÷êà, Êè¿â, 1855, ò. II, ñ. 98 100. ²ñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 138139. ˳òîïèñ Ñàì³éëà Âåëè÷êà, ò. IV, ñ. 74. Âîçíÿê Ì. op. cit., ò. II, ñ. 211. Äðàãîìàíîâ Ì. ×óäàöüê³ äóìêè, Ëèñòè íà Íàääí³ïðÿíñüêó Óêðà¿íó. Âîçíÿê Ì. op. cit., ò. II, ñ. 145. Âåëè÷êî Ñàì³éëî, op. cit., ò. IV, ñ. 98. Äðàãîìàíîâ Ì. op. cit. Âîçíÿê Ì. op. cit., ò. II, ñ. 145. Âîçíÿê Ì. op. cit., ò. II, ñ. 179. Øàïîâàë-Ñð³áëÿíñüêèé Ì. «Óêðà¿íñüêà Õàòà», Êè¿â, 1910, êí. 712. Ãðóøåâñüêèé Ì. 3 ïî÷àòê³â óêðà¿íñüêîãî ñîö³ÿë³ñòè÷íîãî ðóõó. Äðàãîìàíîâ Ì. ×óäàöüê³ äóìêè. Âîçíÿê Ì. op. cit., ò. II, ñ. 32. Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, Ëüâ³â, 1922, ñ. 357. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 141. Êîñòîìàðîâ Ì. Ãåòüìàíóâàííÿ ²â. Âèãîâñüêîãî. Âåëè÷êî Ñ. op. cit., ò. II, ñ. 3134. Óí³âåðñàë Ñòåòàíà Êðèøòîôà ç Îñòðîãà ³ Îñòðà Îñòðàíèö³ 1638 ðîêó // «Ë³òîïèñ» Ñ. Âåëè÷êà, ò. IV, ñ. 142. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 204. Âåëè÷êî Ñ. «Ë³òîïèñ». Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 229. 132
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é 34 35 36
37
38
39 40
41 42
43 44 45 46 47
48
49
50
51 52
Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 98. Õë³áîðîáñüêà Óêðà¿íà, ³äåíü, 1921, êí. 3, 63. Ãðèãîð³é Íàø. Ìîðàëü, Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1912, ñ. 187189. Äèâ. ïðî öå äîêëàäíî Ìóõèí Ì. Äðàãîìàíîâ áåç ìàñêè, ³ Á³ëüøå ñâ³òëà. Ðóñîâà Ñîô³ÿ. Ðàá³íäðàíàò Òàãîð âèõîâíèê. Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî âèùîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Ìèõ. Äðàãîìàíîâà â Ïðàç³. «Íàóêîâèé Çá³ðíèê», ò. ². ï³ä çàãàëüíîþ ðåäàêö³ºþ ä-ðà Âàñèëÿ ѳìîâè÷à, Ïðàãà, 1929, ñ. 301302. Òîëñòîé Ë. Ïàòð³îòèçì ³ óðÿä. Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî âèùîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Äðàãîìàíîâà, «Äðàãîìàí³âñüêèé çá³ðíèê», Ïðàãà, 1932, ñ. 2, 18 òîùî. Òàì æå «Çá³ðíèê», ò. ², 1929, ñ. 303. «Ä³ëî» (ñòàòòÿ Î. Ñàë³êîâñüêîãî), ÷. 15, 1924. «Âïåðåä», Ëüâ³â, 1933, òðàâåíü, ñòàòòÿ Âîë. Òåìíèöüêîãî. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 18, 139. Íîâà Óêðà¿íà, Ïðàãà, 1922, ÷. 1315. Âåëè÷êî Ñ. op. cit., ò. II, ñ. 363. «Ë³òîïèñ», ïåð. Êîñòðóáè, ò. II, ñ. 89. Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî âèùîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Äðàãîìàíîâà, ò. ², ñ. 303. Ãðóøåâñüêèé Ì. Êóëüòóðíî-íàö³îíàëüíèé ðóõ íà Óêðà¿í³ â XVIXVII ââ., Êè¿â, 1912, ñ. 66. Õðåñòîìàò³ÿ öåðêîâíî-ñëîâåíñêàÿ è äðåâíî-ðóñêàÿ, ³äåíü, 1854. ñ. 277279. Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, ñ. 372 ³ íàñò. «Ë³òîïèñ» Ñ. Âåëè÷êà, ò. IV, ñ. 305. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 63.
133
Äìèòðî Äîíöîâ 53
54 55 56 57 58
59
60 61 62 63
64
65
66 67 68 69 70
71
72 73
Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó, ò. ², ñ. 297, 303. Ïóøêàð Ê. Íàö³îíàë³çì, Ëüâ³â, 1933, ñ. 33, 34. Òàì æå, ñ. 74, ïðèì³òêà. Òàì æå, ñ. 126. Òàì æå, ñ. 126. Ãðèãîð³é Íàø. Ìîðàëü, Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1912, ñ. 154155, öèòàòà ç Äðàãîìàíîâà. Ôðàíêî ². Ìèõàéëî Ïàâëèê, 1905, ˳òåðàòóðíîÍàóêîâèé ³ñòíèê, ñ. 160 ³ íàñò. Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 111. «Ë³òîïèñ» Ñ. Âåëè÷êà, ò. IV, ñ. 144. Êîñòîìàðîâ Ì. Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé, ò. ², ñ. 276. ïîð. Äîíöîâ Ä. Êîçàê ³ç ì³ë³îíà ñâèíîïàñ³â, 1935, ³ñòíèê, ñ. 369. Êðèïÿêåâè÷ ². Ì. Êîñòîìàð³â, Ëüâ³â, 1925, «Ñòàðà Óêðà¿íà», V. Äîðîøåíêî Ä. Îãëÿä óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³îãðàô³¿, Ïðàãà, 1923, ñ. 175176, ïðèì³òêà ïðî Ï. Æèòåöüêîãî. Òàì æå, ñ. 190191. Ïóøêàð Ê. op. cit., ñ. 60. «Íîâà Çîðÿ», 1933, ÷. 34, 1936, ÷. 42. «Óêðà¿íñüêà õàòà», Êè¿â, 1913, ñ. 305306. Óêðà¿íñüêèé ñîö³îëîã³÷íèé ³íñòèòóò â Ïðàç³, «Íàðîäîçíàâñòâî», ²²²², 1931. «Ãðîìàäñüêèé Ãîëîñ», 1938, ÷. 3, Ð. ˳òîïèñåöü. ßê³ áóëè ñïîñîáè ä³ÿëüíîñò³ â íàø³ì ñåðåäíüîâ³÷÷³? «Íîâà Çîðÿ», 7 XII 1933. Ãðèãîð³¿â Í. Ñïîãàäè ðó¿ííèêà, 1937, «Ãðîìàäñüêèé Ãîëîñ», ÷. 29. 134
Äå øóêàòè íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é 74
75
76 77
78 79
80 81
82 83
84 85
86 87 88 89 90 91
92
Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, Ëüâ³â, 1922, ñ. 139. Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî âèùîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Ì. Äðàãîìàíîâà, Ïðàãà, 1932, ñ. 18. Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, ñ. 340. «Ãðîìàäñüêèé Ãîëîñ», ÷. 33 ³ 39 ìèíóëîãî ðîêó ³ Ôåäåíêî Ï. Äðàãîìàíîâ ³ Ï. Æ. Ïðóäîí (Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Äðàãîìàíîâà, ñ. 271292). «Ïðîëåòàðñüêà ïðàâäà», 21 VI 1925. Ãíàòþê Íàçàð. ×óæèíà ó Øåâ÷åíêà, 1933, «Ä³ëî», 13 ²²². Èñòîð³ÿ Ðóñîâ, ñ. 204205. Äîáðèé òîí äðóãî¿ ïîëîâèíè XVIII â. (Ïî÷à¿âñüêèé äðóê ç 1770 ð.) Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, ñ. 474. Spengler Oswald. Politische Schriften, S. 86. «Õðåñòîìàò³ÿ öåðêîâíî-ñëîâåíñêàÿ è äðåâíîðóñêàÿ», ³äåíü, 1854, ñ. 232. Òàì æå, ñ. 276, 280. ×åðêàñåíêî Ñ. Ïðî ùî òèðñà øåëåñò³ëà; Ïðàö³ óêðà¿íñüêîãî ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó ³ì. Ì. Äðàãîìàíîâà, Ïðàãà, 1929, ò. ², ñ. 299. Êâ³òêà. Îò òîá³ é ñêàðá! «Ë³òîïèñ Ñàìîâèäöÿ», Êè¿â, 1878, ñ. 113. «Ë³òîïèñ Ñ. Âåëè÷êà», ò. IV, ñ. 137, ³ äàëüø³. «Ë³òîïèñ Ñ. Âåëè÷êà», ò. III, ñ. 173, 174, 286. Òàì æå, ò. ²², ñ. 3134, 298. Êîñòîìàðîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ìîíîãðàô³¿, êí. IV, ò. IX, ñ. 162163. «Ìàí³ôåñò ß. Ðóñåë³ÿ, øâåäñüêîãî ïîñëà äî êîçàê³â 1631 ð.». Çàïèñêè Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà, 1913, CXVIICXVIII, ñ. 6667.
135
Äìèòðî Äîíöîâ Òàì æå, ñ. 77. Òàì æå, ñ. 127, ç ëèñòà Ï. Äîðîøåíêà. 95 Âåëè÷êî Ñ. ò. IV, ñ. 203, 217, 233, 264. 96 Êîñòîìàðîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ìîíîãðàô³¿, ò. IX, ñ. 48, 227. 97 Êóë³ø Ï. Îòäºëºí³º Ìàëîðîñ³¿, ò. ². 98 Êîñòîìàðîâ Ì. op. ñit., ³ Âîçíÿê. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè, ò.²², ñ. 152. 99 Âåëè÷êî Ñ. op. ñit., ò. IV, ñ. 90, 93. 100 Âîçíÿê Ì. Ñòàðå óêðà¿íñüêå ïèñüìåíñòâî, ñ. 367, 380, 281. 101 Ïÿòà êíèãà Ìîéñåÿ, ãë. â. 21. 102 Êîñòîìàðîâ Ì. Ãåòüìàíóâàííÿ ²â. Âèãîâñüêîãî Þð³ÿ Õìåëüíèöüêîãî, ñ. 156, 159. 103 «Èç óêðàèíñêîé ñòàðèíû» ðèñóíêè àêàä. Ñ. È. Âàñèëüêîâñêîãî è Í. Ñ. Ñàìîêèøà ïîÿñíèòåëüíûé ïðîô. Ä. È. Åâàðíèöêîãî, Ñ-Ïåòåðáóðã, 1900. 93 94
104
105
106
Nietzsche Fr. Wille zur Macht, II Buch. Kritik der bisherigen höchsten Werte.
ijÿð³é ãåòüìàíà Ïèëèïà Îðëèêà, Âàðøàâà, 1936, ñ. 10. Âîçíÿê Ì. ²ñòîð³ÿ, ò. ²², ñ. 261.
136
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
I
Ïëîòü í³÷òîæå, äóõ æèâîòâîðèòü... Ñêîâîðîäà
ç ÿêèõ ïðè÷èí ³ ÷åðåç êîãî ñïóñòîøåíà çåìëÿ íàøà? ïèòàííÿ, ùî ñòàâèâ ñîá³ Âåëè÷êî, ñòàâèìî òåïåð ³ ìè ïî íîâ³é Ðó¿í³, ïî ñòðàøíèõ ë³òàõ á³ëüøîâèöüêîãî ïàíóâàííÿ íà Óêðà¿í³. Êîçàöüêèé ë³òîïèñåöü áà÷èâ Óêðà¿íó, íà ÿêó íà¿õàâ âîðîã, ç ãðàäàìè ³ çàìêàìè áåçëþäíèìè, ç ïîëÿìè çàïóñò³ëèìè, íåïîòð³áíîþ ëÿäèíîþ çàðîñëèìè. Òàêîþ áà÷èâ ¿¿ â XIII â³ö³ Ñåðàï³îí, êîëè ¿¿ çâîþâàâ ÿçèê íåìèëîñòèâ ³ çåìëþ íàøó ïóñòó ñîòâîðèøà, ³ ãðàäè íàø³ ïë³íèøà, ³ öåðêâè ñâÿòèÿ ðàçîðèøà, ³ áðàò³þ íàøó óáèøà, ³ ïîðàáîùåíè îò ³íîïëåìåííèê áóëè ìè òàê, ÿê ³ çà á³ëüøîâèçìó. Çâ³äêè âïàëî öå ðàáñòâî? Ç ÿêèõ ïðè÷èí ëèöàðñüê³ ñèíè îáåðíåí³ çà âèðàçîì Øåâ÷åíêà â ñâèíîïàñ³â ³ õàìîâèõ ñèí³â? ×îìó ¿õ, ÿê Íàâèíîì âîðîæ³ íàðîäè, îáåðíóòî â
139
Äìèòðî Äîíöîâ
äðîâîðóá³â ³ âîäîíîñ³â âèáðàíîãî ïëåìåí³, â ãåëîò³â? ×îìó ³ çà ùî çâàëèëèñÿ íà íàñ ö³ àïîêàë³ïòè÷í³ ÷àñè? Áî, ÿê ³ çà Ñåðàï³îíà, ïîâèíåí íàñ îãîðòàòè ñòðàõ íå ðàäè ñàìîãî á³äñòâ³ÿ, à ðàäè âèíè á³äñòâ³ÿ, òî åñòü ãð³õ³â. Äîñë³äèòè âèíó á³äñòâ³ÿ, ùî âïàëî íà íàñ ìåòà ö³º¿ êíèãè. Öÿ êíèãà º äàëüøèé ðîçâèòîê ïèñàíîãî ìíîþ â ïîïåðåäí³ ðîêè.  òâîðàõ: Ìîäåðíå ìîñêâîô³ëüñòâî, Ç ïðèâîäó îäíî¿ ºðåñ³, Ñó÷àñíå ïîë³òè÷íå ïîëîæåííÿ íàö³¿ ³ íàø³ çàâäàííÿ, Íàö³îíàë³çì, Ïîë³òèêà ïðèíöèï³àëüíà ³ îïîðòóí³ñòè÷íà òîùî, íàìàãàâñÿ ÿ âèðâàòè óêðà¿íñüêó äóìêó ç ïóò ñàòåë³òñòâà, âîðîæîãî âåëèêèì ãàñëàì, íà øëÿõ ñåïàðàòèçìó, îêðåì³øíîñò³, ùî â³â äî âëàñíèõ ö³ëåé, âèñóâàâ âèìîãó àòðîôîâàíîãî ó íàñ ìàéæå äóõó êîìáàòèâíîñò³, ùî éîãî çàñòóïèâ ó íàø³é ³íòåë³ãåíö³¿ ³äåàë ñ³ðî¿ áóäåííî¿ ïðàö³, çàùåïëåíî¿ âèõîëîùåíèì ìàðêñèçìîì, êàï³òóëÿíòñüêîþ äðàãîìàí³âùèíîþ ³ ãàëèöüêèì ðåàë³çìîì. ²äå¿ ö³º¿ êíèãè çàñàäíè÷î ³íàêø³ â³ä ³äåé äåìîêðàò³¿, êëàñîêðàò³¿ àáî íàö³îêðàò³¿. Ö³ îñòàíí³ ðâóòü ç äóõîì íàøî¿ äàâíèíè ÿê äðàãîìàí³âö³, âèñóâàþ÷è ãàñëà ³íòåðíàö³îíàëüíî¿ äåìîêðàò³¿, ìàðêñèçìó, ïðîäîí³çìó ÷è ñî140
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ö³àë³ñòè÷íîãî ðîñ³éñüêîãî íàðîäíèöòâà (Ìàðêñ, Ëàâðîâ, ×åðíèøåâñüêèé ³ ³íø³); íàìàãàþòüñÿ ïîãîäèòè ñâ³é íàö³îíàë³çì ç ³äåÿìè Ãðóøåâñüêîãî ³ Äðàãîìàíîâà, ç ³äåÿìè çàõ³äíîºâðîïåéñüêîãî ïàðëàìåíòàðèçìó (Íàö³îêðàò³ÿ) àáî, ÿê êîíñåðâàòèñòè, òðèìàþòüñÿ ³íòåðíàö³îíàëüíîäåìîêðàòè÷íèõ ³äåé áðàòåðñòâà íàðîä³â (ïðîãðàìà ñîþçó òðüîõ Ðóñåé), äàëåêèõ íàø³é ³ñòîðè÷í³é äàâíèí³. ¯ì ïðîòèñòàâëÿþ ³äåþ ³ºðàðõ³çîâàíî¿ ñóñï³ëüíîñò³. ³äì³ííà º é ³äåÿ ö³º¿ êíèãè ïðî ïðîâ³äíó âåðñòâó. Áàçîþ òâîðåííÿ ö³º¿ âåðñòâè º äëÿ ìåíå íå ì³òè÷íèé äåìîñ, íå ìàñà (äåìîêðàò³ÿ), àí³ òîé ÷è ³íøèé êëàñ (êëàñîêðàò³ÿ) àí³ ïàðò³éíî-ïîë³òè÷íà ïðîãðàìà (íàö³îêðàòè÷íà ìîíîïàðò³ÿ), ëèøå êàñòà ëó÷÷èõ ëþäåé, ÿê êàñòà, îïåðòà íà ÷óæ³é âñ³ì çãàäàíèì òå÷³ÿì çàñàä³ ñóâîðîãî äîáîðó é ÷èñòêè, íà çàñàä³ ïåðñîíàëüíî¿ ìîðàëüíî¿ ÿêîñò³. Ðåïðåçåíòóâàòè íàö³þ ìàº, íà äóìêó ö³º¿ êíèãè, íå òðóäîâà ³íòåë³ãåíö³ÿ, íå êëàñ õë³áîðîá³â, íå ìîíîïàðò³ÿ, ëèøå îêðåìà âåðñòâà ëó÷÷èõ ëþäåé. ͳ äåìî-êðàò³ÿ, í³ êëàñî-êðàò³ÿ, í³ íàö³î-êðàò³ÿ, ëèøå àðèñòîêðàò³ÿ, êàñòà ë³ïøèõ ëþäåé. ϳä êàñòîþ ðîçóì³þ òóò íå ùîñü ïîä³áíå äî çàìêíåíèõ êàñò ²í䳿, ëèøå ùîñü ³íøå. ϳä ïðàâ141
Äìèòðî Äîíöîâ
ëÿ÷îþ êàñòîþ, ï³ä àðèñòîêðàò³ºþ ðîçóì³þ ùîñü ïîä³áíå äî îðäåíó, îêðåìó ïîëîæåííÿì ó ñóñï³ëüñòâ³ é äóõîì âåðñòâó ëó÷÷èõ ëþäåé, ÿê ¿õ çâàëà íàøà ñòàðîâèíà, âåðñòâó, ÿêà ïîïîâíÿëàñÿ á âèõ³äíÿìè ñòàí³â ñóñï³ëüñòâà íà ï³äñòàâ³ ñóâîðîãî äîáîðó ë³ïøèõ, à ç äðóãî¿ ñòîðîíè ñóâîðèì ïåðåö³äæåííÿì, ÷èñòêîþ îõîðîíÿëà á ñâîþ äóõîâó é ìîðàëüíó âèù³ñòü ³ ÷èñò³ñòü, ñâîþ ôîðìó é ñèëó. Òàêèì óíÿòòÿì îñíîâíî¿ ïðîáëåìè íàøîãî ÷àñó öÿ ïðàöÿ ïîçà ìåæ³ íàøî¿ íàö³îíàëüíî¿ ïðîáëåìè, çà÷³ïëþþ÷è íàéâàæí³øó ïðîáëåìó çàãàëüíîºâðîïåéñüêó, ÿêó ³ñïàíåöü Îðòåãà-³Ãàññåò ñõàðàêòåðèçóâàâ ÿê êðèçó â³êó ìàñ, ÿ á ñêàçàâ, â³êó ãîëîòè.  àñïåêò³ íåãàòèâí³ì ÿ çà÷åðïíóâ ïðîáëåìó êàñòè â ïåðø³é ìî¿é îêðåì³é ïóáë³êàö³¿ Ìîäåðíå ìîñêâîô³ëüñòâî â Êèºâ³, äàëüøå â êíèç³ Äå øóêàòè íàøèõ òðàäèö³é. ²äåþ êàñòîâîñò³ ÿ ãëÿíñóâàâ ó ñòàòòÿõ Ïàðò³ÿ ÷è îðäåí, Êîçàê ³ç ì³ë³îíà ñâèíîïàñ³â; ³ çàì³òîê, ïðèñâÿ÷åíèõ áîðîòüá³ ç äåìîêðàòè÷íîþ åë³òîþ.  âåðåñí³ 1938-ãî ÿ ïèñàâ: Îáºäíàòè ðîçïîðîøåí³ åíåð㳿 íàøîãî çàãàëó â îäíîäóìíó é êàðíó ö³ë³ñòü çìîæå ò³ëüêè íîâà êàñòà íîâèõ ëþäåé, ç íîâîþ äóìêîþ, ç íîâèìè îðãàí³çàö³éíèìè 142
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
³äåàëàìè... Àêòèâíà âåðñòâà, ùî îáºäíຠíàö³þ, âèéäå íå ç âèáîðó, à ç äîáîðó... Ñòâîðèòè öþ íîâó êàñòó çàâäàííÿ íàøîãî ÷àñó. Äàëüøå, ÿ ðîçâèâàâ äåòàëüí³øå òó æ ³äåþ â Áàòàâ³. ßçèê íåìèëîñòèâ á³ëüøîâèçì îáåðíóâ â ðàáñòâî. Ó ñåáå â³í ðîáèâ óñ³ çóñèëëÿ, ùîá âèñîêî òðèìàòè ³äå¿ ïàí³âíî¿ íàö³¿, ÿê³ äàâàëè ¿é ñèëó: êóëüò âëàñíî¿ äåðæàâíîñò³, ³ìïåð³àë³ñòè÷íèé ðîçã³í, äóõ êîìáàòèâíîñò³ çàâîéîâíèöòâà, ðàñîâî¿ âèùîñò³, òðàäèö³¿ ïèòîìîãî Ðîñ³¿ ³ñòîðè÷íîãî óñòðîþ àáñîëþòèçìó é ñèëüíî¿, îêðåìî¿ â³ä ìàñè, ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. Íà Óêðà¿í³ æ ñòàðàâñÿ á³ëüøîâèçì çíåñëàâèòè ³ çîãèäèòè âñå, ùî äàâàëî ñèëó íàøîìó íàö³îíàëüíîìó îðãàí³çìîâ³: âñ³ ñëàâí³ ñïîãàäè ìèíóëîãî, øëÿõåòíó ãîðä³ñòü â³ëüíîãî íàðîäó, éîãî çàâçÿòòÿ, ïðåäê³âñüêó ìóäð³ñòü, âëàñíó ïðàâäó, ïðàâäó íå ðàáñüêî¿, ëèøå 糺ðàðõ³çîâàíî¿, ç îêðåìîþ ïðîâ³äíîþ âåðñòâîþ ñóñï³ëüíîñò³. Ç äîïîìîãîþ íàøèõ ïåðåâåðòí³â àáî ³íòåðíàö³îíàë³ñò³â óñ³õ ñîðò³â (ë³âèõ ³ ïðàâèõ), çãàíüáèâ á³ëüøîâèçì òàâðîì âóçüêîãî øîâ³í³çìó, ïðîâ³íö³àë³çìó, ñòàðîìîäíî¿ ðîìàíòèêè, ðåòðîãðàäñòâà, â³äñòàëîñò³, ñõîëàñòèêè ÷è ñåðåäíüîâ³÷íîãî ôàíàòèçìó âñ³ âàðòîñò³, ÿê³ íàäàâàëè 143
Äìèòðî Äîíöîâ
íàø³é ³ñòî𳿠áëèñê ³ ñèëó, ùîá óâèòè â íîâèõ ïîêîë³ííÿõ ñïîãàäè ìèíóëîãî, ñëàâè, îáåðíóòè ¿õ ó áåçáàò÷åíê³â, ó ãîëîòó, ïîëîæåííÿì ³ ïñèõ³êîþ, çðîáèòè ç íàö³¿ ïëåìÿ ãåëîò³â. Çíÿòè ç êîëèøí³õ íàøèõ ÷åñíîò öå ãàíüáëÿ÷å òàâðî ³ ïðèâåðíóòè ¿ì ¿õ áëèñê, çðîáèòè ç íèõ äîðîãîâêàç ìàéáóòí³ì ïîêîë³ííÿì, ïîñòàâèòè íà ì³ñöå ñêàñòðîâàíî¿ ìóäðîñò³ ³äåîëîã³â ãåëîò³â òðàäèö³¿ â³ëüíî¿ íàö³¿, âèòÿãíóòè ç-ï³ä íàìóëó áàéäóæíîñò³ ³ çëîáè íàø³ ³ñòîðè÷í³ ñïîãàäè é äàòè îáðàç çáóäîâàíî¿ íà íèõ íàøî¿ ïðàâäè â íàø³é õàò³, íàêðåñëèòè ³äåàë íîâî¿ ñóñï³ëüíîñò³, îáðèñ ³ îñíîâí³ ïðèêìåòè ¿¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ¿¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ñòàðàþñÿ ÿ â ö³é êíèç³. Ó ïåðøèõ ðîçä³ëàõ ÿ çóïèíÿþñÿ íàä ïðè÷èíàìè óïàäêó ïðîâ³äíèõ âåðñòâ âçàãàë³, íàä ïðè÷èíîþ óïàäêó êîçàöüêîãî ïàíñòâà é äåìîêðàòè÷íî¿ åë³òè 1917 ð. Äàëüøå íàä ïðèêìåòàìè, ÿê³ ïîâèííà ìàòè ïðîâ³äíà êàñòà ³ íàä îñíîâíèìè çàñàäàìè êàñòîâî¿ ñóñï³ëüíîñò³. Íå ìàþ íàì³ðó ïîãîäèòè ç ñîáîþ ñâî¿õ ïðîòèâíèê³â, òîìó íå çëàã³äíþþ òîíó ö³º¿ êíèãè. Ãîâîðÿ÷è çà Âèøåíñüêèì: íàó÷èëñÿ îò Õðèñòà ³ñòèíè áåç ïîõë³áñòâà ëîæ ëîææþ, âîâêà âîâêîì, çëîä³ÿ çëî䳺ì, ðîçá³éíèêà ðîçá³éíèêîì, äèÿâîëà äèÿâîëîì çâàòè. Ïèñàâ öþ êîøòó 144
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äëÿ íåìíîãèõ, áî íåìíîãèì ëèø äàíî çâåðøèòè ìíîãå; áî, êàæó÷è ñëîâàìè Êëèðèêà Îñòðîçüêîãî, íå âèïàäຠãîâîðèòè é ðàäèòèñÿ ç ñëàáèìè ïðî ñèëó, ç ñë³ïèìè ïðî ñâ³òëî, ç ðîçá³éíèêàìè ïðî ìèð ³ çãîäó, ç áåçñîðîìíèìè ïðî ïîáîæí³ñòü. Çâåðòàþñÿ íå äî áåçñîðîìíèõ ³ ðîçá³éíèê³â, à äî øëÿõåòíèõ; íå äî ñë³ïèõ ³ äóðíèõ, à äî ìóäðèõ ³ çðÿ÷èõ; íå äî ñëàáèõ ³ òðóñ³â, à äî ìóæí³õ. Äî òèõ, õòî ïîêëèêàí³ ñòâîðèòè íîâó êàñòó ëó÷÷èõ ëþäåé ºäèíèé ìàÿê ó áîæåâ³ëüí³ì õàîñ³ íèí³øíüîãî äíÿ. Ñåðïåíü 1943
145
ÀÂÒÎÐ
Äìèòðî Äîíöîâ
ÄÎÏÈÑÊÀ ÄÎ 2-ÃÎ ÂÈÄÀÍÍß
Ä
óìêè öå¿ êíèãè àâòîð ðîçâèâàâ â íàñòóïí³ ðîêè â ñòàòòÿõ â Óêðà¿íñüêîìó êëè÷³, Ëîíäîí, â Óêðà¿íö³, Ïàðèæ, ó ³ñòíèêó, Íüþ-Éîðê, â Íà âàðò³, Òîðîíòî, â Àìåðèö³, Ô³ëàäåëüô³ÿ ³ â ³íøèõ, à òàê ñàìî â îêðåìèõ âèäàííÿõ, ÿê Õðåñò ïðîòè äÿâîëà, Çà ÿêèé ïðîâ³ä, ßêà ìຠáóòè ë³òåðàòóðà, Äåìàñêóâàííÿ øàøåë³â, âèäàíèõ â Êàíàä³, â ͳìå÷÷èí³ ³ â Àðãåíòèí³, ð³âíî æ â ïðîìîâàõ ³ â³ä÷èòàõ. Ñòð³ëèñÿ ö³ ñòàòò³ ³ âèäàííÿ, íà æàëü, íå ç ïîëåì³êîþ, à íàïàäàìè ÷èñòî ãàíãñòåðñüêîãî õàðàêòåðó íà ¿õ àâòîðà ³ ç ïîòîêàìè áðåõí³. ßêðàç öå é ñâ³ä÷èòü ïðî ³äåéíó áåçïîì³÷í³ñòü ³ áåçïîðàäí³ñòü òàáîðó ðåïðåçåíòîâàíîãî Øåëüìåíêàìè ³ Øâåéêàìè, ÿê³ ïàðàëåëüíî ç ÷åðâîíèìè ìîñêàëÿìè êðèêîì, ³íñèíóàö³ÿìè òà 146
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
áðåõíåþ íàìàãàþòüñÿ çäèñêðåäèòóâàòè ïðîïàãîâàí³ ìíîþ äóìêè.  ¿õ êàìïàí³¿ íåìà í³÷îãî íîâîãî. Íå ò³ëüêè ìåí³ ³ ìî¿ì îäíîäóìöÿì íåìíîãèì, à â ñòîêðàò á³ëüøîìó çà ìåíå, Øåâ÷åíêîâ³ ïðåäòå÷³ íèí³øí³õ Øåëüìåíê³â çàêèäàëè, ùî øóêຠ³äåàë³â ïîçàä ñåáå, à íå ïåðåä ñîáîþ, íå â ñîâðåìåííèõ îãíÿõ àòå¿ñòè÷íîãî ìàòåð³àë³çìó; çàêèäàëè àïîòåîçó ëèöàðñòâà ñòàðî¿ Óêðà¿íè, ÿê âèÿâè ïÿíî¿ ìóçè, çàêèäàëè ôàíàòèçì öåáòî ãàðÿ÷ó â³ðó â ñâîþ ïðàâäó, øîâ³í³çì öåáòî ãàðÿ÷å ïðèâÿçàííÿ äî ñâîãî, ³ íåíàâèñíèöòâî, öåáòî îáóðåííÿ ³ ãí³â äî çàãàðáíèêà; çàêèäàëè âèñòóïè ïðîòè ñâ ãðÿç³ Ìîñêâè, ïðîòè äîíîùèê³â ³ ôàðèñå¿â. Áîðîòüáà ç øåëüìåíê³âñòâîì ùå íå ñê³í÷èëàñÿ. ²äå¿ òðàäèö³éíî¿, âîþþ÷î¿ Óêðà¿íè ìàþòü áóòè ùå á³ëüø ³íòåíñèâíî øè′ðèí³. Öåþ äóìêîþ é êåðìóâàâñÿ ÿ, ãîäÿ÷èñü íà ëàñêàâó ïðîïîçèö³þ ïðèÿòåë³â ³ îäíîäóìö³â, ïåðåâèäàòè Äóõ íàøî¿ äàâíèíè. Ç îãëÿäó íà íåâ³äïîâ³äí³ äëÿ âñÿêîãî âèäàííÿ ÷àñè, âèïóñêàþ öþ êíèãó ñêîðî÷åíîþ. Çâåðòàþñÿ â ö³é êíèç³ äî òèõ, ÿê³ â³ä÷óâàþòü â ñîá³ äóõ íàøî¿ âåëèêî¿ Ìèíóâøèíè, äóõ 147
Äìèòðî Äîíöîâ
Øåâ÷åíêà; ÿê³, ÿê Ãàëàéäà, ùî ïîâñòàâ ç ÿðåì ÷óþòü çà ïëå÷èìà êðèëà é ïîêëèêàííÿ âåñòè ñâ³é íàðîä ³ç òüìè, ³ç ñìðàäà, ³ç íåâîë³ äî áëèñêó÷îãî çàâòðà. Êâ³òåíü 1950
ÀÂÒÎÐ
148
Ðîçä³ë ²
Äìèòðî Äîíöîâ
ÎÑÍÎÂÍÀ ÏÐÈ×ÈÍÀ ÓÏÀÄÊÓ ÍÀÐÎIJ Òâî¿ì ñóäîì ìè ñòðàäàºì, ÿêî íåïðàâäè íàø³ Òåáå ïðîãí³âèëè. Ìèëîñòü Áîæ³ÿ
ß
Òè ëþò³ çëà íå 䳺ø áåç âèíè í³êîìó. Øåâ÷åíêî
ê çãàäàâ âèùå, â ïåðåäìîâ³ äî ë³òîïèñó ïèøå Âåëè÷êî ïðî Óêðà¿íó, ÿê ïðî çåìëþ îá³òîâàíóþ, ìåäîì ³ ìëåêîì êèïÿùóþ, ùî âíàñë³äîê ðó¿íè îáåðíóëàñÿ â êðà¿íó, äå ãðàäè ³ çàìêè áåçëþäí³ ñòàëè, äå ïîëÿ ³ äîëèíè çàïóñò³ëè. ßê ìîãëî ïðèéòè äî ðó¿íè òî¿ ÷óäîâî¿ çåìë³? ïèòàâñÿ Âåëè÷êî, äî çàïóñò³ííÿ îò÷èçíè íàøî¿? Ç ÿêèõ ïðè÷èí ³ ÷åðåç êîãî ñïóñòîøåíà òàÿ çåìëÿ íàøà, òî íå ºäèíîãëàñíî ñïîâ³ùåâàõó ìè, ºäåí òàêî, à äðóãèé ³íàêî. Ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ êðà¿íè áóëî âèííå ãàäຠÂåðåùèíñüêèé â çàïóñò³íí³ êðà¿íè íàøî¿, â íåâäà÷³ ¿¿ ïîðèâ³â äî âëàñíîâëàäñòâà. Äóìêà öÿ ñòàëà óòåðòîþ ñåðåä äåìîêðàò³â: ÷àéêà ïðè áèò³é äîðîç³! Àëå ÷àéêàìè ïðè áèò³é äîðîç³ áóëè é ³íø³ êðà¿íè, ÿêèõ äîëÿ îäíà÷å áóëà çîâñ³ì ³íàêøîþ. 150
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Äðóã³ áà÷èëè ïðè÷èíó ñïóñòîøåíü íå à çåìë³, à â íàðîä³. Íàðîä, ìîâëÿâ, áóâ íåñâ³äîìèé àáî òîìó äàâàâ ñåáå çâîéîâóâàòè ÷óæèíöÿì, ùî ñâî¿ ìàëî äáàëè ïðî éîãî ìàòåð³àëüí³ ³íòåðåñè. Àëå íàø³ íàðîäí³ ìàñè, ùîäî ñâ³äîìîñò³ çîâñ³ì íå óñòóïàþòü òàêèì æå ìàñàì áàãàòüîõ ³íøèõ íàðîä³â, ÿêèõ äîëÿ º îäíà÷å ùàñëèâ³øîþ. Ùîäî äðóãî¿ óâàãè, òî Ìîñêâà, íàïðèêëàä, òåæ äóæå ìàëî äáàëà ïðî ìàòåð³àëüí³ ³íòåðåñè ñâîãî íàðîäó, àëå ¿¿ äåðæàâíå áóä³âíèöòâî íå óëÿãàëî òàêèì ñïóñòîøåííÿì, ÿê íàøå. Ç òðüîõ ñêëàäíèê³â ïîíÿòòÿ äåðæàâè, ïðè÷èí êîæíî÷àñîâîãî ¿¿ íà Óêðà¿í³ çàíåïàäó òðåáà øóêàòè íå â çåìë³ (¿¿ áàãàòñòâî, ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ), í³ â íàðîä³ (éîãî ñâ³äîì³ñòü, çàäîâîëåííÿ éîãî ³íòåðåñ³â, äîáðîáóò), ëèøå â òðåò³ì, â íàéâàæí³ø³ì ñêëàäíèêó ïðîâ³äí³é âåðñòâ³. Ñóòü íàøî¿ ïðîáëåìè ëåæèòü ó ïèòàíí³ ôîðìîòâîð÷î¿, áóä³âíè÷î¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè. Áóëà òà êàñòà ìóäðà, â³äâàæíà é ñèëüíà ìîðàëüíî, áóëà é äåðæàâà. Áóëà âîíà ñëàáà àáî âèðîäæóâàëàñÿ, ðîçêëàäàëàñÿ é ãèíóëà, ñëàáëà é äåðæàâà, õî÷ áè é íå áóëà ÷àéêîþ ïðè áèò³é äîðîç³. Êîæíà ñèëüíà ñóñï³ëüí³ñòü ì³öíà òâåðäèì ìîðàëüíèì çàêîíîì, ùî íàä íåþ ïàíóº, ÿêîãî 151
Äìèòðî Äîíöîâ
æèâèì ñèìâîëîì ³ ïðèêëàäîì º ¿¿ ïðàâëÿ÷à âåðñòâà. Ìóñèòü âîíà íàñàìïåðåä áóòè òâåðäà ³ íåâáëàãàííà ùîäî ñåáå ñàìî¿, íå ï³ääàâàòèñÿ ìàòåð³àëüíèì ñïîêóñàì âèã³äíèöòâà ÷è îñïàëîñò³, ñòàâëÿòè íàä óñå ïîíÿòòÿ ÷åñò³ é îáîâÿçêó, áåçîãëÿäíî â³ðèòè â ñâîþ ñïðàâó ³ â ñâîº ïðàâî ïðîâàäèòè çàãàëîì. Ìóñèòü âîíà â³ðèòè ò³ëüêè â ñâîþ îðãàí³çóþ÷ó ³äåþ, ñëóæèòè ¿é ÿê íàéâèù³é ìåò³. Ìóñèòü, íàðåøò³, ñóâîðî êàðàòè âñÿê³ â³äîñåðåäêîâ³ åãî¿ñòè÷í³ òåíäåíö³¿ â ëîí³ ñâ ãðóïè é ñóñï³ëüíîñò³, íå ï³ääàþ÷èñü ãîëîñó ôàëüøèâî¿ ëþäÿíîñò³, íå äîçâîëÿþ÷è òèì åãî¿ñòè÷íèì òåíäåíö³ÿì ðîçñàäèòè ñóñï³ëüí³ñòü, ÿêó òðèìàþòü âêóï³ ³ â ñèë³ ëèøå öÿ ïèëüí³ñòü ïðîâ³äíî¿ êàñòè òà ¿¿ ÷åñíîòè: ãåðî¿çì, íåïîòóðàííÿ çëó, â³ðà â ñâîº âèñîêå ï³ñëàííèöòâî, â³ääàí³ñòü ñïðàâ³, ïîíÿòòÿ ÷åñò³, ôàíàòèçì ó ñëóæá³ ³äå¿, â³äâàãà ñòîÿòè ³ âïàñòè ïðè ñâî¿ì ³äåàë³. Äå ñèëà öüîãî ìîðàëüíîãî çàêîíó ñëàáíå, äå â³æêè é áàò³ã âèïàäàþòü ç ñëàáèõ ðóê äåãåíåðóþ÷î¿ åë³òè, äå çàì³ñòü ñëóæáè âèñîêèì àáñòðàêòíèì ³äåàëàì ïðèõîäèòü â³ëüíà ãðà ñàìîëþáíèõ ìàòåð³àëüíèõ ³íñòèíêò³â ìàñè é îäèíèöü, ïîãîíÿ çà íàñîëîäîþ, âèãîäîþ ³ ùàñòÿì, òàì çàì³ñòü ä³ëàþ÷îãî ìîðàëüíîãî çàêîíó, íàñòóïຠñåðåä ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ðîçêëàä. 152
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òîä³ ïðèõîäèòü äî ñïóñòîøåííÿ çåìë³, ÿêå íàñòóïຠíå ÷åðåç âèíó òî¿ çåìë³ (ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ), à ÷åðåç âèíó ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, àáî, ÿê êàæå Ñâÿòå Ïèñüìî, íå ÷åðåç çåìëþ, à ÷åðåç ëåäàðñòâî òèõ, ùî æèâóòü íà í³é (ªðåì³ÿ XII, 4), ÷åðåç öå ëåäàðñòâî é ìóñèòü âîíà çàçíàòè íà ñîá³ óäàðè Áîæîãî áàòîãà, âèñëóõàòè íåìèíó÷èé ïðèñóä: ÷åðåç òå, ùî âè ìåíå ïîêèíóëè, êàæå Ãîñïîäü, òà é ñëóæèëè ÷óæèì áîãàì ó ñâî¿é çåìë³, çà òå áóäåòå ñëóæèòè ÷óæèì ó çåìë³ íå ñâî¿é! íà íàø³é íå ñâî¿é çåìë³, ÿê ïèñàâ ïîåò. Òàêà ïîìñòà ñïàäຠíà òèõ, ùî çàáóâàþòü ïðî Çàêîí, ÿêèì â êóï³ ³ â ñèë³ äåðæàòüñÿ ñóñï³ëüíîñò³. Çìàãàííÿ ì³æ äîîñåðåäí³ìè é â³äîîñåðåäí³ìè ñèëàìè ñóñï³ëüñòâà íàø³ ïðåäêè íàçèâàëè çìàãîì ì³æ çàêîíîì Áîæèì ³ äèÿâîëüñüêèì, íàðóøåííÿ çàêîíó Áîæîãî ãð³õîì, êàðó ³ñòîðè÷íî¿ Íåìåçèäè êàðîþ Áîæîþ çà ãð³õè. Êîëè ïîñòàâèòè çàì³ñòü ³äå¿ ìîðàëüíîãî çàêîíó ³äåþ çàêîíó Áîæîãî, çàì³ñòü ³äå¿ ïîðîêó ³äåþ ãð³õà, çàì³ñòü ³äå¿ ñëóæáè ö³ëîñò³ é åãî¿ñòè÷íèì ³íñòèíêòîì ñàìîçáåðåæåííÿ ³äåþ Áîãà é ìàòåð³¿, Áîæîãî é çåìíîãî, íàðåøò³ çàì³ñòü ïîíÿòòÿ ³ñòîðè÷íî¿ Íåìåçèäè ïîíÿòòÿ áè÷à Áîæîãî, Áîæî¿ êà153
Äìèòðî Äîíöîâ
ðè, òî âåðíåìî äî òî¿ ñîö³àëüíî¿ ô³ëîñîô³¿, ÿêó íàø³ ïðåäêè ïåðåéíÿëè ç Ñâÿòîãî Ïèñüìà, ç äðåâí³õ ìóäðåö³â åëë³íñüêèõ ³ ðèìñüêèõ ³ îòö³â öåðêâè. Ó Ãîðàö³ÿ º ÷óäîâå ì³ñöå ïðî öå: Áîãàì êîðèëèñü ìè, ³ íàì êîðèâñÿ ñâ³ò,  íèõ ïî÷àòîê íàø, ç íèìè éä³ì äî êðàþ, ßê í³ ãðîçîþ ÷îðíèõ á³ä Íàñ Áîæåñòâî çíåâàæåíå ñêàðàº!
Òàêà áóëà ìóäð³ñòü óñ³õ çäîðîâèõ ñóñï³ëüíîñòåé, ïðî ÿêó ïèøå Áåðêå: ÷è ðåë³ã³éíèì ³äåÿì ïîêëàíÿþòüñÿ, ÷è ¿õ íåíàâèäÿòü, âñå æ òàêè ö³ ³äå¿ ôàëüøèâ³ ÷è ïðàâäèâ³, òâîðÿòü ºäèíó ï³äñòàâó âñ³õ äîâãîòðèâàëèõ óñòàíîâ. Öå áóâ ñâ³òîãëÿä àíòè÷íîãî Ðèìó é Åëëàäè, ñâ³òîãëÿä öåé â³äáèâàºòüñÿ â òèõ ñâÿòèõ êíèãàõ, ÿê³ ðàçîì ç àíòè÷íîþ ô³ëîñîô³ºþ, ñòàëè ï³äñòàâîþ ìóäðîñò³ íàøî¿ âàðÿãî-ðóñüêî¿ äàâíèíè. Íàø³ ïðåäêè â³ðèëè, ùî â ñâ³ò³ ïàíóº çàêîí Âèùî¿ Ñïðàâåäëèâîñò³, â³ðèëè â Áîãà, ÿêèé ïèëüíóº, ùîá ëþäè ïåðåñòåð³ãàëè éîãî çàêîíè (çàïîâ³ä³), à çà ¿õ íàðóøåííÿ (ãð³õè) êàðຠîäèíèö³ é íàðîäè. Õàëåïè, êàòàñòðîôè, ùî ñïàäàëè íà íàðîäè, öå áóëè êàðè çà ãð³õè, çà òå, ùî áåççàêîí³ºì ñâî¿ì ÿêàñü ñï³ëüíîòà ïðîãí³âàëà Ãîñïîäà. 154
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òà ìóäð³ñòü ïåðåëèâàºòüñÿ ÷åðåç âñþ íàøó ñòàðó ³ñòîð³þ é ïèñüìåíñòâî â³ä ²ëàð³îíà é ³íøèõ ìèòðîïîëèò³â ñòàðîêè¿âñüêèõ, ÷åðåç ìèòðîïîëèò³â ³ àâòîð³â ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ ³ êîçàöüêî-óêðà¿íñüêî¿ äîáè, àæ äî íîâèõ ÷àñ³â, äî áàðäà òî¿ îñòàííüî¿ äîáè Øåâ÷åíêà. Çíàíà öÿ ô³ëîñîô³ÿ ñâÿòîìó Ôåîäîñ³ºâ³. Ãí³â Áîæ³é çà áåççàêîí³ÿ íàøà âïàâ òîä³ íà íàñ, ³ ãð³õ ðàäè íàøèõ íàïàâ íà íàñ ÿçèê íåìèëîñòèâ. Òîþ ñàìîþ ïðè÷èíîþ ïîÿñíÿº òàòàðñüêå ñïóñòîøåííÿ Ñåðàï³îí, ïðèéøëî áî âîíî çà òå, ùî îòâåðãëè çàïîâ³ä³ Áî泿 ïðåäêè íàø³ ³ íå ïîêàÿëèñÿ. Íå îáñòàâèíè, ìè ñàì³ ñâåäîõîì ñîá³ àêè äîæäü ç íåáåñè ãí³â Ãîñïîäåíü, ïîäâèãîõîì ÿðîñòü éîãî íà ñÿ. Áî Áîã íå ãîâîðèòü óñòàìè, àëå ä³ëîì íàñ îñòåð³ãàº. Çà ö³ ãð³õè ³ ñòàëè ìè â ïîíîøåí³º ³ ïîñì³õ âðàãîì íàøèì. ßê â³äïëàòó çà ãð³õè ÷åêຠé íàâ³òü íàêëèêຠíà Óêðà¿íó êàðó íåáåñíó Âèøåíñüêèé, ïðîñÿ÷è Ñîòâîðèòåëÿ, ùîá ï³ñëàâ ñåðï ñìåðòíèé, ñåðï êàðè ïîãèáåëüíî¿, ÿê êîëèñü íà ñîäîìëÿí, ùîá í³ê÷åìí³ çåìëÿêè éîãî íå ïëþãàâèëè íå÷èñòèì ³ íåñïðàâåäëèâèì æèòòÿì ñâî¿ì òî¿ çåìë³. Ñîô³éñüêèé âðåìåííèê ïîÿñíÿº íà¿çä ïîãàíèõ íàøîþ íåñèò³ñòþ. Ò³ ñàì³ ìîòèâè çíàõîäèìî â ²ñòî𳿠155
Äìèòðî Äîíöîâ
Ðóñ³â â³ðó â êàðó çà ãð³õè, â âåëèêó ³ñòîðè÷íó Íåìåçèäó, ùî íàãîðîäæóº çà ïðàâåäí³ñòü ³ êàðຠçà çëî íå ðàç ðóêîþ ïîãàíö³â, íå ¿õ ìèëóÿ, íî íàñ êàðàÿ. Òå ñàìå ÷èòàºìî â Ìèëîñò³ Áîæ³é, à â ²ïàò³¿âñüêîìó ë³òîïèñ³ íàçèâàºòüñÿ Áîæó ñïðàâåäëèâ³ñòü áàòîãîì Áîæ³ì, ùî ñïàäຠíà íàðîäè ãð³õ ðàäè íàøèõ. Íàðîäè, ùî â³äñòóïèëè â³ä Éîãî çàïîâ³äåé, êàçíèòü Áîã ñìåðòþ èëè ãëàäîì, èëè íàâåäåí³åì ïîãàíèõ. ßðîñòü Áîæ³ÿ òðÿñå íàðîäàìè ³ çåìëÿìè, áî ãð³õè ìíîã³ÿ îò çåìëè îòðÿñòè õîùåòü, ÿêî ëèñò⳺ îä äðåâà. Ïðî ïîìñòó ñïðàâåäëèâîãî Áîãà áëàãຠÊîïèñòåíñüêèé: Î, Áîæå ñïðàâåäëèâèé, ç âèñîêîñòè ïðèçðè à îäìñòè! Ó Âåëè÷êà ÷èòàºìî, ùî çàïîðîæö³ ïðèñÿãàëè ³ìÿì ñòðàøíîãî Áîãà, à ïðè óìîâàõ ïîêëèêàëè íà ñâ³äêà ñòðàøíèõ ñèë Áîãà, ó Ñïðàâåäëèâ³ñòü ÿêîãî, íàãîðîäæóþ÷ó àáî êàðàþ÷ó, â³ðèëè.  ö³ì íàñòàâëÿíí³ ïðîãëÿäàëà ñòàðà íàøà íå ëèøå öåðêîâíà, àëå é ñâ³òñüêà òðàäèö³ÿ, òðàäèö³ÿ Çëàòîñòðóÿ, Ñëîâà î êàçíÿõ Áîæ³³õ, ç ¿¿ òåîð³ºþ Áîæèõ êàð çà ãð³õè ñóñï³ëüíîñò³, òðàäèö³ÿ, ÿêà ï³çí³øå îñîáëèâî â êîçàöüê³ ÷àñè íàáðàëà ÷èñòî íàö³îíàëüíîãî õàðàêòåðó. (Äèâ. ïðî öå ì³æ ³íøèì ó êíèç³ Ï. Âåðíåðà: Íà156
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
÷åðêè äî ³ñòîðè÷íî¿ é êóëüòóðíî¿ äóìêè â Êè¿âñüê³é Ðóñ³, Áðåñëàâ, 1944.) Íà êîæí³ì êðîö³ â ë³òåðàòóð³ êîçàöüêî¿ äîáè ñòð³÷àºìîñÿ ç òèì ñàìèì ïîÿñíåííÿì íå îäíî¿ íàøî¿ êàòàñòðîôè: ÿê êàðè çà ãð³õè. Äå çàíåïàäຠìîðàëüíà, äóõîâà ñèëà, ðîçïàäàºòüñÿ ³ ãèíå é ìàòåð³ÿ, ãèíóòü íàðîäè, â³ä ç³ñëàíî¿ çíåâàæåíèì Áîæåñòâîì êàðè. Çà ÿê³ æ ãð³õè? ²çðàåëÿ ÿê ñòî¿òü â ²ñà¿ ³ â ªðå쳿 ñêàðàâ Áîã çà òå, ùî éîãî ñèíè ïî÷àëè ÷èíèòè, ùî Ãîñïîäîâ³ áóëî íå äî âïîäîáè; çà òå, ùî éîãî ñèíè ïîêëîíèëèñÿ Âààëîâ³, ùî çâåðíóëè ç äîðîãè, ùî íåþ õîäèëè áàòüêè ¿õ, ñëóõàþ÷è çàïîâ³äåé Ãîñïîäí³õ; çà òå, ùî íå ñõîò³ëè ñòàòè ÷èñòèìè, ïåðåñòàòè ÷èíèòè çëî, íå õîò³ëè øóêàòè ïðàâäè, ñòàëè â³äñòóïíèêàìè, áàãàòî ïåðåéíÿëè â³ä íàðîä³â ñõ³äíèõ, ñòàâøè ç ñèíàìè ÷óæîçåìö³â â ïîáðàòèìñòâ³; çà òå, ùî êîæíèé æèâ ïî óïðÿìñòâó ñåðöÿ ñâîãî, íå ñëóõàþ÷è Áîãà; çà òå, ùî ïîñòóïàëè ïî çàêîíàõ íàðîä³â, ùî íàâêðóãè ¿õ; çà òå, ùî ñòàëè íåîáà÷íèìè, ïåðåñòàëè áóòè òâåðäèìè ³ óìíèìè; çà òå, ùî íàðîäîâ³ äàëåêîìó, ïîñëàíîìó íèì çà êàðó Âèùîþ Ñïðàâåäëèâ³ñòþ, íå ìëÿâîìó, íå îñïàëîìó, íåâòîìíîìó íå ìîãëè ïðî157
Äìèòðî Äîíöîâ
òèñòàâèòè òàêî¿ æ íåâòîìíîñò³ é òâåðäîñò³. ² ÿêðàç ò³ ñàì³ ãð³õè âèïîìèíàëè çåìëÿêàì ³ íàø³ ë³òîïèñö³, ïî÷èíàþ÷è â³ä êè¿âñüêèõ ³ ëèòîâñüêèõ ³ ê³í÷àþ÷è êîçàöüêèìè. Çà ò³ ñàì³ ãð³õè êàðຠñâî¿õ çåìëÿê³â ³ Øåâ÷åíêî. ³í òåæ çíàâ, ùî Ãîñïîäü ëþò³ çëà íå 䳺 áåç âèíè í³êîìó. ßê ³ñòîðè÷íà Íåìåçèäà, ïðèõîäèâ Áîã íà îòìùåí³º ÿçèêàì ³ â íàóêó ëþäÿì, ÿê ïðàâäà-ìñòà, ùî êàðຠëþä öåé, ÿê óäàð ãðîìó, áî çëåäàù³ëè, áî äîïóñòèëè, ùî íàä ä³òüìè êîçàöüêèìè ïîãàíö³ ïàíóþòü; áî òîìó ³ âèñÿòüñÿ öàð³ íà íàø³é çåìë³, ùî äð³áí³þòü ëþäè íà çåìë³; áî ëåäâå îäèí êîçàê çíàéøîâñÿ ³ç ì³ë³îíà ñâèíîïàñ³â. Êàðà ïîñèëàºòüñÿ ÿê êàðà çà ãð³õ îñïàëîñò³, çà òå, ùî íà ãð³øí³é çåìë³ çàì³ñòü ïðàä³ä³â âåëèêèõ ðîçïàíîøèëèñÿ ïðàâíóêè ïîãàí³, ùî äàëè ñåáå â ïóòà âçÿòè. Çà òå, ùî íå ñõàìåíóâñÿ ëþä ãð³øíèé, ïðàâåäíî Ãîñïîäü âåëèêèé êàéäàíè ïîâåë³â êóâàòü íà ð³ä ìàëîâ³ð³â ³ íåäîâ³ðê³â, íà ð³ä ëóêàâèé ³ ãð³øíèé, ïðàâåäíî ïîòð³áèâ óðîäó éîãî ÷óäîâî¿ êðà¿íè. Áî íàùî âîíè ÷óæèì áîãàì ïîæåðëè æåðòâè, îìåðçèëèñü? Íàùî çâåðíóëè ç øëÿõó áàòüê³â, íàùî ñòàëè áàéäóæ³ äî ¿õ ÷åñíîò, íàùî ñòàëè â³äñòóïíèêàìè, íàùî âñÿêîìó ñëóæèëè-ãîäèëè, ÿê ðàáè ³ ëüîêà¿? ×îìó 158
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íå ñîðîìèëèñü â ÿðì³ êîíàòè? ×îìó ïåðåñòàëè òâåðäèìè áóòè, ëèøå õèëèëèñÿ, ìîâ ò³ ëîçè, êóäè â³òåð ⳺? Íàùî ñòàëè â³âöÿìè, ëþäüìè ç îâå÷îþ íàòóðîþ, ãîòîâèìè íàéäîðîæ÷å ñâîº ïðîäàòè çà øìàò ãíèëî¿ êîâáàñè, ãîòîâ³ çðàäèòè âñå, ÷îìó ïîêëàíÿëèñÿ áàòüêè, ñòàâøè äÿäüêàìè îòå÷åñòâà ÷óæîãî, ëëþ÷è êðîâ íå çà Óêðà¿íó, à çà ¿¿ êàòà? Íàùî çàïðîïàñòèëè ìóäð³ñòü ñâîþ, íàùî áåç ïðîòåñòó äîáðå õîäÿòü â ÿðì³? Íàùî âïàëè â ãð³õ ìàòåð³àë³çìó, äáàþ÷è ëèøå ïðî òå, ùîá æèòî ñîá³ ñ³ÿòè, êîñó íåñòè â ðîñó. ×îìó íå ìàþòü âæå ñì³ëîãî ñåðöÿ, îðëåãî îêà ³ òâåðäèõ ðóê ïîäâèæíèê³â ³ ìó÷åíèê³â çà ïðàâäó, ÷îìó ïîçâîëèëè ðîçá³éíèêàì, ëþäî¿äàì îñì³ÿòè Òâîþ (Áîæó) ñëàâó? ×îìó ïåðåñòàëè ñèëó Òâîþ âîñõâàëÿòè? Îñü çà ùî äîâåëîñÿ ïðàâíóêàì ïîãàíèì çíîâ õîäèòè â ÿðì³, íà ÷óæèõ îðàòè àáî ãëèíó òîâêìàñèòè íà ïîëÿõ ïðàä³ä³âñüêî¿ ñëàâè. Ïàðàëåëüí³ñòü ó ïåðå÷èñëåíí³ öèõ ãð³õ³â ì³æ Øåâ÷åíêîì, Ñâÿòèì Ïèñüìîì ³ ñòàðøèìè íàøèìè ïèñüìåííèêàìè êèäàºòüñÿ â î÷³. Âëó÷í³ñòü ó ïåðå÷èñëåíí³ òèõ ãð³õ³â âèäàñòüñÿ ùå òðàôí³øîþ, êîëè ïîð³âíÿºòüñÿ ¿õ ç ãð³õàìè, â ÿê³ âïàëà íàøà íàðîäîëþáíà âåðõ³âêà, ïîêëèêàíà 159
Äìèòðî Äîíöîâ
³ðîí³ºþ Äîë³ î÷îëþâàòè íàö³þ â ãð³çí³ 1917 ³ íàñòóïí³ ðîêè. Íàøà ñòàðà ìóäð³ñòü çíàëà òâåðäî: àùå áî êíÿç³ ïðàâåäí³, òî ìíîãà îòäàþòüñÿ ñîãð³øåí³ÿ, àùå áî çë³ ³ ëóêàâ³ áèâàþòü, òî áîëüøåº çëî íàâîäèòü Áîã íà çåìëþ, ïîíåæå òî ãëàâà ºñòü çåìë³. À â Êíèç³ öàð³â ñòî¿òü, ùî ÷åðåç ãð³õè öàðÿ Éîàõèçà âîçãîð³â ãí³â Ãîñïîäåíü íà ²çðàåëÿ, íà óâåñü íàðîä ³ â³ääàâ éîãî íà ïîòàëó öàðþ Ñèð³éñüêîìó. Çà ÷è¿ âëàñòèâî ãð³õè? ×è âñüîãî íàðîäó? ͳ, ïåðø çà âñå éîãî ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Çíîâó, ÿê öå ñòî¿òü ó ò³é ñàì³é Ñâÿò³é Êíèç³, ùî áóëà ï³äñòàâîþ ìóäðîñò³ ïðåäê³â íàøèõ: êîëè êíÿç³ ñòàþòü ïåðåñòóïíèêàìè ³ ñï³ëüíèêàìè çëî䳿â íà øëÿõó, ëàñ³ ³ êîðèñò³ øóêàþòü, òîä³ êàðà ñïàäຠé íà íàðîä ¿õ. ²ñàÿ êàæå: ïðîâ³äíèêè öüîãî íàðîäó ïîâåäóòü éîãî áëóäîì, à ò³, ùî äàþòüñÿ ¿ì âåñòè, ïîãèíóòü, áî òàêà ³÷íà Ñïðàâåäëèâ³ñòü, òàêèé Áîã ñèëè ³ ñëàâè, òàêà ³ñòîðè÷íà Íåìåçèäà, ÿêà ïåðåñóâຠãðàíèö³ íàðîä³â, ðîçõèòóº ñêàðáè ¿õ òà ñêèäຠç ïðåñòîë³â ³ ðîáèòü çåìëþ ñïóñòîøåíó. Àáî ÿê ñòî¿òü ó Âåëè÷êà: Áåççàêîí³º ³ çëîä³ÿí³º ïðåâðàòè ñèëüíèõ, ïðè ñèëüíèõ, æå ³ ñëàâíèõ íåìîùí³ é áåçñëàâí³, ïðè êð³ïêèõ ³ áàãàòèõ óáîã³ ³ áåçïîì³÷í³, 160
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïðè âèííèõ ³ íåâèíí³ ð³âíî ïðèíÿëè ïëÿ´ó ³ ãí³âó Áîæîãî ³ñïèëè ÷àøó. Õî÷ áè é áóëè íåâèíí³! Îáè÷íî áî ºñòü ñèðîìó ïðè ñóõîì ãîð³òè. Çà ìîðàëüíèì óïàäêîì åë³òè, ñë³äóº, ÿê éîãî ò³íü, çàñëóæåíà êàðà íàö³¿. Áî Áîã ëþò³ çëà íå 䳺 áåç âèíè í³êîìó. Äå ïðîâ³äíà êàñòà çàáóâຠêîðèòèñÿ áîãàì, òàì ïåðåñòຠ¿é êîðèòèñÿ ñâ³ò, òàì ñòຠâîíà â ñëóæá³ ôàëüøèâèì áîãàì í³ê÷åìíà, òðóñëèâà ³ äóðíà, à ñóñï³ëüí³ñòü íå çö³ïëåíà çñåðåäèíè ì³öíèìè íèòêàìè ìîðàëüíîãî çàêîíó, òðàòèòü îï³ðíó ñèëó ³ ñòຠëåãêîþ çäîáè÷÷þ äåìàãîã³â ³ íà¿çíèê³â, ïàñèâíèì ñòðàæäàëüíèêîì, íàä ÿêèì íå çãëÿíåòüñÿ Ñïðàâåäëèâ³ñòü. ³ä àáñòðàêòíîãî ïåðåéäó äî êîíêðåòíîãî: çà ÿê³ ñàìå ãð³õè êàðàëèñÿ íàø³ ïðîâ³äí³ âåðñòâè êîçàöüêà òà äåìîñîö³àë³ñòè÷íà ïî÷àòê³â íèí³øíüîãî â³êó?
161
Ðîçä³ë ²I
Äìèòðî Äîíöîâ
ÓÏÀÄÎÊ ÊÎÇÀÖÜÊÎÃÎ ÏÀÍÑÒÂÀ â XVIIIXIX â³ö³ Áóëè íà ñâ³ò³ êîçàêè Êîëèñü, à ùî âîíè òåïåð? Çëèäåíí³, ñòàëè ìóæèêè, Ââåñü äóõ êîçàöüêèé â íèõ çàâìåð. Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó ª. Ï. Ðóäèêîâñüêîãî. Êèåâñêàÿ ñòàðèíà, ò. 37
Í
Äå ïàí øâåöü, ѳ÷³ ê³íåöü. Çàïîðîçüêà ïðèêàçêà
àøà ³ñòîð³ÿ çíຠìåíøå ïåðåðâ, í³æ çàãàëüíî ïðèéíÿòî äóìàòè. Íà ñëóøíó äóìêó Ìàêñèìîâè÷à, òàòàðñüêà íåâîëÿ òðèâàëà ëèøå 80 ë³ò, â³ä 1240 äî 1320, êîëè áåðå ïî÷àòîê äîáà ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ äåðæàâè, äå íàø åëåìåíò ïàíóâàâ íå ëèøå êóëüòóðíî, ðåë³ã³éíî é ìîâíî, àëå é ïîë³òè÷íî é â³éñüêîâî. Ñàìå êíÿç³âñòâî êè¿âñüêå, õî÷ ³ â âàñàëüí³é çàëåæíîñò³ â³ä Ëèòâè, ³ñíóâàëî àæ äî 1471 ð., ðîêó ñìåðò³ îñòàííüîãî êè¿âñüêîãî êíÿçÿ Ñèìåîíà Îëåëüêîâè÷à. Ïàíóâàííÿ Ïîëüù³ òðèâàëî (íà ˳âîáåðåææ³) âëàñòèâî ëèøå òåæ 80 ë³ò, â³ä Ëþáë³íñüêî¿ óí³¿ 1569 ð. äî Õìåëüíèöüêîãî 1648 ð. Ëèòîâñüêîðóñüêà çíàòü ñëóæèëà çâÿçêîì ì³æ êíÿç³âñüêîþ äîáîþ é íîâîþ êîçàöüêîþ. Ïîâñòàííÿ êíÿçÿ 162
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ì. Ãëèíñüêîãî áóëî â 1509 ð., à ïåðøèé êîçàöüêèé ïîõ³ä âæå 1516 ð. ïîõ³ä Ëÿíäñêîðîíñüêîãî, ïîò³ì Îñòàïà Äàøêåâè÷à, ñòàðîñòè ÷åðêàñüêîãî íà Î÷àê³â, Ä. Âèøíåâåöüêîãî, êíÿçÿ Ñàì³éëà Êîðåöüêîãî, Ñâ³ðãîâñüêîãî, êíÿçÿ Áîãäàíà Ðóæèíñüêîãî é ³íøèõ. Â. Àíòîíîâè÷ â Î÷åðêàõ ³ñòî𳿠Âåëèêîãî Êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî ïèøå, ùî ñïðîáà Ãëèíñüêîãî, ÿêà ñòðåì³ëà äî ïîâñòàííÿ ñàìîñò³éíîãî óêðà¿íñüêîãî êíÿç³âñòâà, çºäíàëà éîìó âñþ êðà¿íó: ì³ñòà â³ä÷èíÿëè éîìó âîðîòà, çåìÿíè ÿâëÿëèñü â éîãî òàá³ð ³ ñêëàäàëè ïðèñÿãó. Ñëàâíîçâ³ñíèé ñòàðîñòà ÷åðêàñüêèé ³ êàí³âñüêèé Î. Äàøêåâè÷ çºäíàâñÿ ç íèì íà ÷îë³ ç îïîë÷åííÿì ñâî¿õ ïîâ³ò³â. Îñòàííÿ ñïðîáà êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³, ï³äïðèíÿòà â îáîðîí³ ñâîãî ä³ëà ï³ä ñòÿãîì ðóñüêî-ëèòîâñüêèõ êíÿç³â áóëà ïðîãðàíà, àëå â íàäðàõ Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³, ÿêà âïåðòî ï³äòðèìóâàëà äî ê³íöÿ öåé ñòÿã, êðèëèñÿ çàðîäêè íîâèõ ñóñï³ëüíèõ ñèë, ÿêèì ñóäèëîñÿ âñòóïèòè â áîðîòüáó ç á³ëüøèì óñï³õîì â íàñòóïí³ åïîõè.  Ä. Âèøíåâåöüê³ì çºäíàëèñÿ ðèñè âàðÿãà äðóæèííèêà ç ðèñàìè ëèòîâñüêîãî êíÿçÿ ÷àñ³â Îëüãåðäà ³ ³òîâòà, ê³í÷èòü Àíòîíîâè÷. Öåé æå ñàìèé Âèøíåâåöüêèé áóâ îñíîâîïîëîæíèêîì ³ êîçàöòâà. 163
Äìèòðî Äîíöîâ
Ãåòüìàíùèíà òðèâàëà äî 1763 ð., à âëàñòèâî, ÿê äóìຠËàçàðåöüêèé, äî 1782 ð. Äîáà, ÿêà íàñ òóò çàéìàº, äîáà êîçàöüêîãî ïàíñòâà, â³äçíà÷àºòüñÿ íà ïî÷àòêó äâîìà ôàêòàìè: äîá³ãàþ÷èì äî ê³íöÿ ðîçâàëîì ñòàðîêíÿç³âñüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ ³ ïî÷àòêîì ðîçêëàäó ïîëüñüêî¿ øëÿõòè, à ð³âíî÷àñíî ïî÷èíàºòüñÿ ïðîöåñ ôîðìóâàííÿ íîâî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè Óêðà¿íè, êîçàöüêîãî ïàíñòâà. Íà ïî÷àòêó öÿ âåðñòâà çÿâèëàñÿ íà àðåíó ³ñòî𳿠ïîâíà çàâçÿòòÿ, ñèëè é íåñïîæèòî¿ åíåð㳿, íà çì³íó âëàñí³é çâèðîäí³ë³é àðèñòîêðàò³¿ íåäîëÿøê³â, ³ øëÿõåòñüêî-ïîëüñüê³é ïðîâ³äí³é âåðñòâ³. Êîëè ïî Îñòðîçüêèõ ³ Ãëèíñüêèõ ïðèéøëè ò³ ñëàñòî¿äè é ïåðèíîñïàëè, àáî çàâîä³ÿêè, ùî ñâîþ íåáóäåííó åíåðã³þ âèëàäîâóâàëè âæå ò³ëüêè íà áîðîòüáó çà ìàºòêè é ñòàíîâèùà, ò³, ç ÿêèõ ãëóçóâàâ Âèøåíñüêèé; êîëè øëÿõåòñüêà ³ êíÿç³âñüêà ìîëîäü ïðîâàäèëè ñâ³é ÷àñ á³ëüøå ïî øèíêàõ, ÿê ó ïîë³; êîëè ñåðåä íå¿ ïî÷àâ øèðèòèñÿ ãóìàí³çì äî íà¿çíèê³â ³ íåðàä³í³å îá ä³ëàõ áîæåñòâåííèõ ³ âîºííèõ, ÿê ïðî öå ïèøå áîë³þ÷èé ïðî óïàäîê ñâ âåðñòâè â ïîëîâèí³ XVIII â³êó óêðà¿íåöü Ìèõàéëî Ëèòâèí (ïðàâäîïîä³áíî Ìèõàéëî Òèøêåâè÷), òîä³ â êðàùèõ óìàõ òî¿ äîáè ïîñòàëà äóìêà ïðî ñòâîðåííÿ íîâî¿ 164
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
êàñòè, êàñòè ìóäðèõ, ÷åñíèõ ³ øëÿõåòíèõ âî¿í³â, ÿêà á ïåðåáðàëà â ñâî¿ ðóêè òÿãàð íàö³îíàëüíèõ ³ ñóñï³ëüíî-äåðæàâíèõ îïðàâ âæå çà òÿæêèé äëÿ ðåøòê³â ñòàðîêíÿç³âñüêî¿ çíàò³. Öå áóâ ÷àñ ïîÿâè òàêèõ ëþäåé, ÿê Âèøåíñüêèé, Ä. Âèøíåâåöüêèé, Äàøêåâè÷. Ç âèðàçíèì ïðîåêòîì çàñíóâàííÿ íîâîãî îðäåíó ñ³÷îâîãî âèñòóïຠ³ ºïèñêîï Âåðåùèíñüêèé ³ òîé ñàìèé Ìèõàéëî Ëèòâèí. Âæå êîðîëü Áàòîð ïðèïîâ³äàâ, ùî ç òèõ ñ³÷îâèõ ëîòðèê³â âèéäå êîëèñü ïðîâ³äíà êàñòà íîâîãî äåðæàâíîãî îðãàí³çìó; ùî º â êîçàöòâ³ âñ³ ïðèêìåòè ö³º¿ íîâî¿ êàñòè åíåðã³ÿ, õàðàêòåð, ³íòåë³ãåíö³ÿ, ùî ïî÷èíàëè áðàêíóòè ïîëüñüê³é øëÿõò³. Êîëè êîçàöòâî â³äñóíóëî íà äðóãèé ïëàí ñâî¿ âóçüêîêëàñîâ³ ³íòåðåñè, à íàïèñàëî íà ñâî¿ì ïðàïîð³ çìàãàííÿ çà ñïðàâó íàö³¿, êîëè Ñàãàéäà÷íèé, Ìîãèëà é ³íø³, ïåðåéìàþ÷è ðîëü êîëèøí³õ êè¿âñüêèõ êíÿç³â, âèñòóïèëè â îáîðîí³ öåðêâè é ö³ëî¿ íàö³¿, êîëè â ¿õ ãîëîâàõ çàðèñóâàëàñÿ âæå íîâà ôîðìà äåðæàâíèöüêîãî òâîðó, ¿¿ âò³ëåííÿ â æèòòÿ ñòàëî ëèøå ïèòàííÿì ÷àñó. Æèòòºâèõ ñèë íîâî¿ êàñòè, ïàíñòâà êîçàöüêîãî, âèñòàð÷èëî íà íåñïîâíà òðèñòà ë³ò (XVI, XVII, XVIII â³êè), êîëè íàñòóïèâ çàíåïàä ³ ðîçêëàä ö³º¿ âåðñòâè, ïåðåòâîðåííÿ áóíäþ÷íèõ ³ ãîðäèõ õìåëüíè÷àí, äîðî165
Äìèòðî Äîíöîâ
øåíê³âö³â ³ ìàçåïèíö³â â ñëóæèëîº ìàëîðîñ³éñêîº äâîðÿíñòâî ÷óæî¿ ³ìïåð³¿. ×åðåç ùî öå ñòàëîñÿ? ×îìó ¿¿ äåðæàâíîòâîð÷³ çìàãàííÿ ñê³í÷èëèñÿ ô³àñêî? Íàä öèì ïèòàííÿì ñóøèëî ñîá³ ãîëîâó íå îäíå ïîêîë³ííÿ. Äðàñòè÷íó íà íüîãî â³äïîâ³äü äàâ ñâîºþ ãåí³àëüíîþ ³íòó¿ö³ºþ Øåâ÷åíêî. Ëèõà ãîäèíà îáåðíóëà çäîáóòó ñâîáîäó â íåâîëþ, à êîçàöüêå ïàíñòâî â ìóæèê³â òîìó, ùî ðîçëåäà÷èëîñÿ öå ïàíñòâî, ùî ñòðàòèëî êîëèøí³ ïàíñüê³ ïðèêìåòè, ùî ïñèõ³÷íî ïîâîë³ óïîä³áíèëîñÿ âåðñòâ³ ï³äâëàäí³é. Ìóæèêè äóõîì ñòàëè íåçàáàðîì ä³éñíèìè ìóæèêàìè îòèìè ºâàíãåëüñüêèìè âîäîíîñàìè ³ äðîâîðóáàìè ÷óæîãî ôàðàîíà. Êîëè ãîðäå ïîêîë³ííÿ òèõ, ùî ç Áîãäàíîì ëÿõà çàäàâèëè, ïî âóõà ïîãðóçëî â ïðèâàòí³ì æèòò³, ¿õ çàñòóïèëè áàéñòðþêè Êàòåðèíè. Êîëè àìá³ö³ºþ êîëèøíüî¿ êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè ñòàëî âæå íå áóòè â³ëüíèìè, íå âñ³ì âåðõîâîäèòè, íå íà ѳ÷³ ïàíóâàòè, à íà ¿¿ çåìëÿõ æèòî ñ³ÿòè, òàáóíè ðîçâîäèòè é êàðòîïåëüêó ñàäèòè â ò³í³ ÷óæîãî ìå÷à, ôóíêö³¿ ïàíóâàííÿ é âåðõîâîäñòâà ïåðåáðàëè íà ñåáå Ðóìÿíöåâè é Âåëåì³íîâè. Êîëè íàùàäêàì ïà볿âö³â áàéäóæå ñòàëî ÷è â Ôàñòîâ³ áóëàâó òðèìàòè, ÷è â í³ì ëåâàäè 166
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
îðàòè àáî ãëèíó òîâêìàñèòü, êîëè, îäíèì ñëîâîì, àìá³ö³ÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè ïåðåñòàëà ïîëÿãàòè âæå â ìå÷³ ³ â áóëàâ³, â îðãàí³çóâàíí³ é îõîðîí³ ñóñï³ëüñòâà, à òó àìá³ö³þ çàñòóïèëî áàæàííÿ ïðàö³ ïëóãîì ³ áàéäèêóâàííÿ, òîä³ ¿õ ôàêòè÷íî çâåëè äî ðîë³, äî ÿêî¿ ïñèõ³÷íî âæå ñàì³ çíèçèëèñÿ. Çðóéíóâàâøè øëÿõåòñüêî-ïîëüñüêèé ïîðÿäîê, íå äîâãî âîíè ò³øèëèñÿ âîëåþ. Íå ñòàëî êåáåòè îðãàí³çàòîðñüêî¿, õàðàêòåðó, íå ñòàëî ³äå¿, ¿õ ïðàâäà çàñíóëà, à âîëÿ òåæ çàñíóëà íà êóïàõ, íà êîçàöüêèõ âîëüíèõ òðóïàõ, çàñíóëà âòîìëåíà, ç´âàë÷åíà ³ çáàéäóæí³ëà, ³ ìå÷ âèïàâ ç ñîííî¿ ðóêè. À òîä³ íà ¿õ ì³ñöå ïðèéøëà äðóãà, íåâòîìëåíà ³ íåçáàéäóæ³ëà ÷óæà åë³òà. Òàê ñàì³ñ³íüêî, ÿê êîëèñü ñàìà êîçàöüêà åë³òà ïðèéøëà íà ì³ñöå ïîëüñüêî¿ øëÿõòè. Íå ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ ãåòüìàíùèíè ñïðè÷èíèëî óïàäîê êîçàöüêîãî ïàíñòâà, í³ òå, ùî áóëî âîíî çàìàëî äåìîêðàòè÷íå, ùî ìàëî çàìàëî ³íñòèíêò³â íàðîäîëþáíèõ, ëèøå ÿêðàç òå, ùî ñòàëî öå ïàíñòâî çàäåìîêðàòè÷íå, ç ³íñòèíêòàìè íå ëèöàðñüêèìè, à ï³äâëàäíîãî äåìîñó; ùî ñòàëî çà ìóæèöüêå, ÿê êàæå ³ðøà. Íå äóìàþ òóò ï³äêðåñëèòè ìåíøîâàðò³ñòü ìóæèöòâà (ÿêå ìຠñâî¿ ãàðí³ ïðèêìåòè), õî÷ó 167
Äìèòðî Äîíöîâ
ëèøå ñêàçàòè, ùî êîæíèé ñòàí ³ êîæíà â³äïîâ³äíà ïñèõ³êà äîáð³ íà ñâî¿ì ì³ñö³. Êîæíà âåðñòâà ñóñï³ëüíîñò³ ìຠñâî¿ âëàñòèâ³ ¿é ïðèêìåòè ïñèõ³÷í³ (ïðî ÿê³ ãîëîâíå éäå òóò ìîâà). Ëèøå êîëè ïñèõ³÷í³ ïðèêìåòè âåðñòâè ï³äâëàäíî¿ ñòàþòü ïðèêìåòàìè âåðñòâè ïðàâëÿ÷î¿ â ñóñï³ëüñòâ³ íàñòóïຠêàòàñòðîôà. Òàêà êàòàñòðîôà íå íàñòóïàëà òàì, äå ñåëÿíñüê³ åëåìåíòè, âõîäÿ÷è â êîçàöüêèé ñòàí, ïåðåéìàëè éîãî ïñèõ³êó é æèòòºâå íàñòàâëÿííÿ. ²ñòîðè÷í³ äîêóìåíòè ï³äòâåðäæóþòü öåé ä³àãíîç. Òî÷êè íàä ³ ñòàâëÿº êíÿçü À. Áåçáîðîäüêî â ëèñò³ äî ïðèÿòåëÿ íà òåìó Îò ÷åãî äóõ ãåðîéñòâà â Ìàëîðîñ³¿ ³ñ÷åç. Áåçáîðîäüêî êàæå, ùî òîìó ùåç äóõ ãåðîéñòâà íà Óêðà¿í³ ñåðåä ¿¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, ùî ÷ëåí³â ö³º¿ âåðñòâè íå âàáèëè âæå ñïðàâè íàö³¿, ùî ÷åðåç ïîïðîñòàöüêè çðîçóì³ëå ÷àäîëþᳺ ñòàðàëèñÿ âîíè âñ³ëÿêî óõîðîíèòè ä³òåé ñâî¿õ â³ä â³éíè (ùîáè âîíè ³ íîñîì ïîðîõó íå íþõàëè); òîìó ùî ì³ñöå êîçàöòâà çàéíÿëî øêîëÿðñòâî, à ì³ñöÿ Ïàë³ÿ ³ éîìó ïîä³áíèõ çàéìàòèñÿ ñòàëè ô³ð÷èêàìè é øòàòèêàìè, öåáòî ì³ñöÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè ïî÷àëè çàéìàòè ïîïåðåäíèêè ï³çí³øî¿ òàê çâàíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿. Ïîä³áíå ñòð³÷àºìî â ùîäåííèêó Ñò. Ëàøêåâè÷à, êàòå168
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðèíèíñüêî¿ äîáè óêðà¿íñüêîãî ïàíà, ÿêèé çà ãîëîâíå çàíÿòòÿ òîä³øí³õ ìàëîðîñ³ÿí óâàæຠ÷ðåâîóãî䳺. Ïîä³áíî ñòð³÷àºìî ó íàøèõ ïîåò³â 1812 ð. (âæå çîâñ³ì ðîñ³éñüêèõ ïàòð³îò³â), ùî í³ÿê íå ìîãëè çáàãíóòè äóõó âîÿê³â Íàïîëåîíà, ÿê³ øóêàëè ñëàâè â ñâ³òàõ äàëåêî¿ Ìîñêâè, çàì³ñòü äîìà ãîð³ëêó ïèòè ³ ç æ³íêàìè ñïàòè. Ïîä³áíå çíàõîäèìî â õàðê³âñüêèõ æóðíàë³ñò³â îëåêñàíäð³âñüêî¿ äîáè: ñêåïòè÷íî ñòàâèëèñÿ âîíè äî Ôðàíö³¿, áî íå ìîæíà â í³é áóëî äîñõî÷ó íà¿ñòèñÿ, çîâñ³ì ³íøà ð³÷ áëàãîñëîâåííà Ìàëîðîñ³ÿ ³ íàéêðàùà ¿¿ ñòðàâà áîðù. Êîëè ç êîçàöüêîãî ïàíñòâà ïî÷àëî âèòâîðþâàòèñÿ ìàëîðîñ³éñüêå äâîðÿíñòâî, òî äî öüîãî äâîðÿíñòâà ñòàëè ïõàòèñÿ ò³, ÿê³ ìîãëè âèêàçàòèñÿ íå ñëóæáîþ é çàñëóãàìè, à âì³ííÿì çàõîïëþâàòè çåìëþ. Ö³êàâ³ ï³ä òèì îãëÿäîì òðè ìàí³ôåñòè êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè 1763 ð., 1767 ð. ³ 1801 ð.  ïåðø³ì êîçàöòâî âèñòóïຠùå ÿê ïðåäñòàâíèê ³ ïðîâ³äíèê âñ³º¿ ñóñï³ëüíîñò³, â îáîðîí³ â³éñüêà, äóõîâåíñòâà é ì³ùàíñòâà; âèñòóïຠç òàêèìè æàäàííÿìè, ÿê îêðåìà êîíñòèòóö³ÿ äëÿ Óêðà¿íè (Ãåíåðàëüíà Ðàäà), àëå â äðóã³ì, à îñîáëèâî â òðåò³ì âèñòóïàþòü íàâåðõ ëèøå âóçüê³ ñòàíîâ³ äîìàãàííÿ ïðèâ³ëå¿â. Òóò êîçàöüêå ïàíñòâî íå âèñòóïຠâæå ÿê óì ³ äóøà íàðî169
Äìèòðî Äîíöîâ
äó. Êîëè â 1809 ð. óêðà¿íñüêå äâîðÿíñòâî áóëî çð³âíÿíå â ïðàâàõ ç ðîñ³éñüêèì äâîðÿíñòâîì, òîä³, ïèñàâ À. ×åïà äî Â. Ïîëåòèêè, ìàëîðîñè ïî÷àëè âñòóïàòè â ðîñ³éñüêó ñëóæáó, ïî÷àëè ãîâîðèòè, òàíöþâàòè é ñï³âàòè ïî-ðîñ³éñüêè.  ö³é äîá³, ÿê ÷èòàºìî â ²ñòî𳿠Ðóñ³â, âñ³ áàãàòñòâà é ëþäí³ñòü êðàþ öÿ âåðñòâà íà ñâîþ ïðèâàòó óïîòðåáëÿëà, à ñëîá³äñüêå äâîðÿíñòâî âñ³ ñâî¿ íàíîâî çäîáóò³ ïðàâà ñïðÿìóâàëî íà ñêð³ïëåííÿ ñâî¿õ îñîáèñòèõ áëàã, ÿê îò³ âñ³ Ëîìèêîâñüê³, Ïîëåòèêè, Êàðàçèíè. Êîâàë³íñüê³, ùî ¿õ ó ñâî¿õ êîìåä³ÿõ âèïðîâàäèâ Ã. Êâ³òêà ï³ä ³ìåíàìè Íåíàñèòîâèõ ³ Ñòàðîïëóòîâèõ. Òåïåð çà òèì ñàìèì â³ðøåì Ðóäèêîâñüêîãî êðóãîì áîðîíèòü ¿õ ìîñêàëü, íà ùî æ ¿ì ì³äü, çàë³çî, ñòàëü? Öå âñå ñòàëî áåçïîòð³áíå ïàíàì Õàëÿâñüêèì, ³ êîëè ¿õ ïðåäêè øàáëåþ áîðîëèñÿ ç Ìîñêâîþ çà ñòàð³ âîëüíîñò³ ³ â ö³é áîðîòüá³ ãîëîâè êëàëè â ïîë³ àáî â òâåðäèí³ Ïåòðîïàâë³âñüê³é, ÿê Ïîëóáîòîê, òî âîíè, ö³ Õàëÿâñüê³ êîëè é ïðîñèëè öàð³â î íàøèõ íóæäàõ, òî íå éøëè âæå äàëüøå ïðîñüá ïðî ñâîáîäó âèíîêóð³ííÿ. ²äåàëîì öèõ Ìàí³ëîâèõ ñòàëî æèòè, ùîá ¿ñòè, íå ¿ñòè, ùîá æèòè. Ïàíñòâî êîçàöüêå ïîâîë³ ðîçãóáèëî âñ³ äóõîâ³ ïðèêìåòè ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè, ñêàçàòè á 170
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íîâî÷àñíèì æàðãîíîì, çäåìîêðàòèçóâàëîñÿ, ñõëîï³ëî. Âîíî ñòðàòèëî çà³íòåðåñóâàííÿ äî âèùèõ íàö³îíàëüíèõ ñïðàâ (éîãî ³íòåðåñóâàëà íå ñëàâà, à ñòðàâà), ïðèñâÿòèâøèñÿ ïðèâàò³, ñòðàòèëî âîéîâíè÷èé äóõ ³ â³ääàëîñÿ çàíÿòòÿì, íå âëàñòèâèì ïðîâ³äí³é âåðñòâ³. Íå éäå ìåí³ ïðî äåøåâå ìîðàë³çàòîðñòâî, ëèøå ïðî ùî ³íøå: ïðî â³÷í³ çàêîíè çëåòó é óïàäêó ïðîâ³äíèõ êàñò. À ñåðåä ïðè÷èí öüîãî óïàäêó, îäíî ç ïåðøèõ ì³ñöü çàéìຠçàíåõàÿííÿ âèùèõ âëàñòèâèõ ò³é êàñò³ ³íòåðåñ³â (ïîë³òè÷íèõ, ðåë³ã³éíèõ, âîºííèõ) ³ çàì³íà ¿õ ³íòåðåñàìè íàéíèæ÷èìè çâè÷àéíèõ ñïîæèâà÷³â àáî ãàëàïàñ³â. Íå éäå òóò ïðî ¿æó â áóêâàëüíîìó ñåíñ³, àëå â ñåíñ³ çàíåäáàííÿ âñ³õ âèñîêèõ ñòðåìë³íü ðîçóìó é ñåðöÿ ³ ¿õ ïðèêìåò: â³äâàãè, ãîðäîñò³, áàæàííÿ ïàíóâàòè, ëþáîâ³ ñëàâè, ïðî â³äàííÿ ñåáå íà ïîòàëó íèçüêèì ³íñòèíêòîì ìàòåð³àë³çìó, îñîáèñòîãî áëàãà é íàñîëîäè. Çà òàêèé óïàäîê ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè ðîçïëàòà ³ñòî𳿠ïðèõîäèòü äóæå ñêîðî. Öþ ñàìó ìóäð³ñòü ìàâ íà óâàç³ Åêëåç³àñò, êîëè ïèñàâ: Ùàñòÿ òîá³, çåìëå, ÿê òâî¿ öàð³ øëÿõåòíîãî ðîäó, à êíÿç³ òâî¿ ñ³äàþòü ¿ñòè ïåâíîãî ÷àñó, ùîá ï³äêð³ïèòèñÿ, à íå ïåðå¿ñòèñÿ, ³ ãîðå òîá³, çåìëå, ÿê êíÿç³ òâî¿ ¿äÿòü â³ä ñàìîãî ðàíêó. Ïëàòîí ðîçð³çíÿº òðè 171
Äìèòðî Äîíöîâ
÷àñòèíè ëþäñüêî¿ äóø³: ðîçóì (íóñ), ùî ì³ñòèòüñÿ â ãîëîâ³, äå áåðóòü ïî÷àòîê íàø³ âëàñíîâ³ëüí³ ðóõè é íàøå çíàííÿ, äàëüøå â³äâàãà, çàâçÿòòÿ (ò³ìîñ), ùî ì³ñòèòüñÿ â ãðóäÿõ, â ñåðö³, äå áåðóòü ïî÷àòîê íàø³ âèñîê³ ïî÷óâàííÿ, íàðåøò³, íàø³ íàéíèæ÷³ æàäîáè, àïåòèò, ïîðèâè äî â³äæèâëåííÿ ³ ðîçìíîæåííÿ (åï³ìåò³êîí), ÿê³ ì³ñòÿòüñÿ â êèøêàõ. Êîæí³é ç òèõ çä³áíîñòåé äóø³ â³äïîâ³äàþòü ð³çí³ ïðèºìíîñò³ é áàæàííÿ: ïåðø³é ñòðåìë³ííÿ äî ïðàâäè, çíàííÿ, äðóã³é äî âèÿâëåííÿ åíåð㳿, â³äâàãè, øëÿõåòíîãî ãí³âó, îáóðåííÿ, ëþáîâ³, ñëàâè, ãîðäîñò³, àìá³ö³¿ ïàíóâàííÿ, íàðåøò³, òðåò³é ñìèñëîâ³ íàñîëîäè é çàõëàíí³ñòü. Êîæíà ç ãîëîâíèõ êàñò, íà ÿê³ ä³ëèòü Ïëàòîí ñóñï³ëüñòâî, ìຠïåðåâàæíî ðîçâèíåíó â³äïîâ³äíó ñîá³ äóøåâíó çä³áí³ñòü ³ â³äïîâ³äíå ¿é ñòðåìë³ííÿ: ìóäð³ñòü ïðèêìåòà âîëîäàð³â, ãåðî¿çì âîÿê³â, áóäåíí³ àïåòèòè ñïîæèâà÷à ïðèêìåòè íèæ÷îãî êëàñó ïðàö³âíèê³â, íàéìèò³â, ÿê â³í ¿õ íàçèâàº. Ïåðøà êàñòà, ïèøå Ïëàòîí, ³ç çîëîòà, äðóãà ìຠäóøó ç ñð³áëà, îñòàííÿ êàñòà ç íåøëÿõåòíîãî ìåòàëó, à Îðàêóë êàæå, ùî òàÿ äåðæàâà ñïóñòîø³º ³ çãèíå, â ÿê³é ïðàâèòèìóòü ëþäè ç äóøåþ ç íåøëÿõåòíîãî ìåòàëó. Òàê ñïóñòîøèëà ³ çàãèíóëà é êî172
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çàöüêà äåðæàâà, êîëè íàãîð³, ñåðåä ïðàâëÿ÷èõ îïèíèëèñÿ ëþäè ç äóøåþ Øåâ÷åíêîâèõ ñâèíîïàñ³â. Íå ìîãëè ïðàâèòè äåðæàâîþ ëþäè, ÿê³ ÿê ó â³ðø³ Ðóäèêîâñüêîãî íà ï³÷ çàë³çëè, äå ëèø ãîð³ëêó ïþòü, ¿äÿòü òà ñïëÿòü, ÿê³ çëåäàù³ëè îä òèõîìèð³ÿ â ¿õ çåìë³, ñòðàòèëè âåñü äóõ êîçàöüêèé. Çðàäà êîøîâîãî Çàäóíàéñüêî¿ Ñ³÷³ é ïåðåõ³ä éîãî äî Ìèêîëè ² ïîÿñíþºòüñÿ òîþ ñàìîþ ïðè÷èíîþ. Ãëàäêèé áóâ ñòàâëåíèê ðàé¿, æîíàòèõ êîçàê³â, ùî æèëè íå â ñàì³é ѳ÷³, à íà Ñëîáîäàõ ç æ³íêàìè, à ñêëàäàëèñÿ ïåðåâàæíî íå ç êîçàê³â, à ç êð³ïàê³â á³æåíö³â, ÿê³ íå õîò³ëè âîþâàòè. Ïðåäñòàâëÿþ÷è îòó ðàéþ ³ áóäó÷è ñàì íå ðîäîâèòèì êîçàêîì, à áîíäàðåì, Ãëàäêèé âñóïåðå÷ âîë³ êîçàöòâà ïåðåõîäèòü äî Ðîñ³¿, ïðîêëÿòèé êîçàêàìè, ïåðåêèäàºòüñÿ äî öàðÿ, ÿêèé êîçàê³â ïîâåðíóâ ó ìóæèêè, ñêàçàâøè í³áèòî â³ëüíèì ëèöàðÿì: íå òðåáà ìåí³ âàøîãî êîçàöòâà, ðîá³òü çåìëþ. Òàêèõ ïðèêëàä³â ìîæíà á íàâåñòè á³ëüøå, à âñ³ì ¿ì çà ìîòòî áóëî á âçÿòè îòó ïðèêàçêó: ßê ïàí øâåöü, òî ѳ÷³ ê³íåöü. Ïðîâ³äíà âåðñòâà òàê ñàìî çðåøòîþ, ÿê ³ îäèíèöÿ, çàãèáຠàáî ÷åðåç âèòî÷åííÿ, óïëèâ êðîâ³, àáî ÷åðåç ¿¿ ç³ïñóòòÿ, êîëè ÷èñòà ³ ñâÿòà êðîâ êîçàöüêà çàì³íÿºòü173
Äìèòðî Äîíöîâ
ñÿ ñóêðîâàòîþ ç³ïñóòîþ êðîâþ íèæ÷èõ âåðñòâ. Îò ñòðàòèâøè â áîÿõ Áîãóí³â ³ Êðè÷åâñüêèõ, íàáðàâøè â ñâî¿ ðÿäè Ãåðöèê³â, Áðþõîâåöüêèõ ³ Ãëàäêèõ, êîçàöüêà ñòàðøèíà ëåò³ëà íåñòðèìíî â ïðîâàëëÿ ³ñòîðè÷íî¿ êàòàñòðîôè, ïðèâîäÿ÷è â ÿðìà ëèöàðñüêèõ ñèí³â, à ñâ³é êðàé äî ñïóñòîøåííÿ. Íå ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ êðà¿íè, íå íåäåìîêðàòè÷í³ñòü äåðæàâè êîçàöüêî¿, à çìóæè÷åííÿ ö³º¿ êàñòè ÷åðåç âåëèê³ âòðàòè ¿¿ ë³ïøèõ åëåìåíò³â íà â³éí³ é ÷åðåç çàíå÷èùåííÿ êàñòè ã³ðøèì åëåìåíòîì (ç íåøëÿõåòíîãî ìåòàëó) ÷åðåç âòðàòó é çàíèê êîçàöüêîãî äóõó, âòðàòó ïðèêìåò ïðîâ³äíî¿ øëÿõåòíî¿ âåðñòâè é ÷åðåç ïîâ³ëüíå çàñâîºííÿ ³äåàë³â âåðñòâè íèæ÷î¿, ÷åðí³, ïðèâåëî äî óïàäêó ãåòüìàíñüêó äåðæàâó. Íå çåìëÿ ³ íå íàðîä áóëè âèíí³ êàòàñòðîô³, áóâ âèíåí òðåò³é ÷èííèê ïîíÿòòÿ äåðæàâè, êàñòà, ùî ñòîÿëà ïðè âëàä³. Êîçàêè, ùî îáåðíóëèñÿ â ñâèíîïàñ³â, ìóñèëè áóòè ç³ïõíóò³ íà ùàáåëü öüîìó êëàñó âëàñòèâèé, ïóñòèâøè íà ñâîº ì³ñöå íîâèõ, òèì ðàçîì ÷óæèõ ïðåòåíäåíò³â íà ïðîâ³äíó êàñòó.
174
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²II
ÓÏÀÄÎÊ ÍÀÐÎÄÍÈÖÜÊÎ-ÌÀÐÊѲÂÑÜÊί ÄÅÌÎÊÐÀÒ²¯ XIXXX ââ.
Â
Áóëè çëàò³¿ äí³ Àñòðå¿, ² ñëàâíèé áóâ òîä³ íàðîä, ̳íÿéë³â áðàëè â êàçíà÷å¿, À ô³ãëÿð³ ïèñàëè ùîò, Âîæàòèìè áóëè ñë³ï³ êàë³êè, Îðàòîðàìè íåäîð³êè, ² âñå ðîáèëè íàçâîðîò: Ùî ñòðî¿òü òðåáà, òî ëàìàëè, Ùî òðåáà êèíóòü, òî õîâàëè, Ùî êëàñòü â êèøåíþ, êëàëè â ðîò. Åíå¿äà Êîòëÿðåâñüêîãî
³ä ø³ñòäåñÿòèõ ðîê³â äåâÿòíàäöÿòîãî â³êó ïî÷èíàºòüñÿ íà Óêðà¿í³ äîáà, ÿê³é òîí íàäàâàëà íàðîäíèöüêà é ìàðêñ³âcüêà ³íòåë³ãåíö³ÿ. Àëå îäèí ðîçä³ë ç öå¿ äîáè, ³ òî íàéêðèòè÷í³øèé, çàïèñàëà íå âîíà, à ³íøà ãðóïà, ÿê³é óäàëîñÿ íà äåÿêèé ÷àñ â³ä³ãðàòè ðîëü ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè êðà¿íè. Áóëè öå ðåøòêè ìàëîðîñ³éñüêîãî äâîðÿíñòâà ³ õî÷ ïåðåä ö³ºþ ãðóïîþ, ÿê òàêîæ ³ ïî ¿¿ óïàäêó, âåñòè êðà¿íó ïðîáóâàëà îòà ³íòåë³ãåíö³ÿ, òèì íå ìåíøå íàëåæèòüñÿ òîìó äâîðÿíñòâó ñïåðøó ïðèñâÿòèòè ê³ëüêà ñë³â. ²ñòîð³ÿ äàëà éîìó 1918 ð. íàãîäó ïåðåíÿòè ðîëü ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè êðà¿íè, ç ÿêî¿ éîãî 175
Äìèòðî Äîíöîâ
ç³ïõíóëè ñâîãî ÷àñó Ïåòðî é Êàòåðèíà. Òà, íà æàëü, öÿ âåðñòâà íåïîâòîðíî¿ íàãîäè âèêîðèñòàòè íå çäîëàëà. ¯¿ ÷èñòî äèíàðñüêå ïðèâÿçàííÿ äî ëàäó é ïîðÿäêó çàìèêàëî ¿é î÷³ íà ñóòòºâó ïðîáëåìó åïîõè: ïðîáëåìó íå ò³ëüêè ëàäó, à ïåðåäîâñ³ì ñâîãî ëàäó. Ïî óïàäêó ñóâåðåíà öüîãî äâîðÿíñòâà, Ìèêîëè Ðîìàíîâà, ³ íàêàç ³ñòîðè÷íî¿ õâèë³, ³ çàâäàííÿ ðîçáèòòÿ ³ìïåð³¿, ³ çàâäàííÿ î÷îëèòè íàö³îíàëüíèé çðèâ, íàêàçóâàëè ¿ì çàñâî¿òè ñóïðîòè Ìîñêîâùèíè ãîðäó ìîâó Ïîëóáîòê³â àáî àâòîðà ²ñòî𳿠Ðóñ³â, ÿêèé ïðèêëèêàâ Áîæó ïîìñòó íà ³ñòîðè÷í³ çëî÷èíè Ìîñêâè ³ ÿêèé, õî÷ â³ðíèé öàðåâ³, óâàæàâ ìîñêàë³â çà ðàñó ÷óæó é íèæ÷ó, ùî íå ñì³ëà íàä íèìè ïàíóâàòè. Àëå ö³º¿ ìîâè íå çíàéøëè â ñîá³ íàùàäêè Ïîëóáîòê³â. Ñòèõ³éíèé ïîòÿã íàö³îíàëüíî íàñòðîºíîãî ñåëÿíñòâà äî ïîðÿäêó é ëàäó, âîðîæîãî âñÿêîìó ìàðêñèçìîâ³ ³ âñÿê³é äåìîêðàò³¿, ïîòÿã íàøîãî äèíàðñüêîãî ñåëÿíñòâà, ãîòîâîãî íà êðèâàâ³ æåðòâè, íàøå äâîðÿíñòâî íå âèêîðèñòàëî ³ äî âëàäè çíîâó ïðèéøëà ìàðêñ³âñüêî-äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ. Êàæó, äåìîêðàòè÷íî-ìàðêñ³âñüêà, áî ì³æ àíòèñîâºòñüêèì ³ ïðîñîâºòñüêèì êðèëàìè òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ áóëà ñòàëà ôëþêòóàö³ÿ ³ âèñòàð÷èòü 176
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çãàäàòè òàê³ ³ìåíà, ÿê Âèííè÷åíêî, Ãðóøåâñüêèé, Êðóøåëüíèöüêèé, Ëîçèíñüêèé, Ôåäîðö³â, ùîá óïðèòîìíèòè ñîá³, ùî ãîëîâí³ ïðåäñòàâíèêè äåìîêðàòè÷íî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ÿê íàääí³ïðÿíñüêî¿, òàê ³ ãàëèöüêî¿, â îñîáàõ íàéâèäàòí³øèõ ïðîâ³äíèê³â ¿¿ íàéâïëèâîâ³øèõ ïàðò³é ÷è óãðóïóâàíü, äîñèòü õóòêî ïåðåõîäèëè ç òàáîðó íàðîäíèöüêîãî àáî ïðîòèá³ëüøîâèöüêîãî, äî òàáîðó ìàðêñ³âñüêîãî àáî á³ëüøîâèöüêîãî. Äîáà 19171920 ðð. áóëà âæå â çàðîäêó â ïîëîâèí³ XIX â³êó. Öÿ äîáà, êîëè îòðóéíèì êâ³òîì ðîçöâ³â ó íàñ áóðÿí äåìîêðàòèçìó, ìàñîíå𳿠é ìàðêñèçìó ç äîì³øêîþ æèäîô³ëüñòâà, áóëà äîáà íàéá³ëüøîãî çàíåïàäó óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî äóõó. ² íàâ³òü òàê çâàíå â³äðîäæåííÿ óêðà¿íñüêå, ÿêå ïðèïàäຠíà öåé ÷àñ ³ íà ïî÷àòêè XX â³êó ïðèéøëî ç ãàñëîì íåãàö³¿ òîãî òðàäèö³éíî-íàö³îíàëüíîãî äóõó, ÿêèì ãîð³ëè êíÿç³âñüêà, ëèòîâñüêà é êîçàöüêà åïîõè, ÿêèé áóâ õî÷ ³ ÷àñòî íàðóøóâàíèé, àëå âñå æ çàãàëüíîïðèçíàíèé êîäåêñ òèõ ÷àñ³â. ϳä òèì îãëÿäîì íîâà êàíäèäàòêà íà ïðîâ³äíó âåðñòâó íà Óêðà¿í³, îòà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ïðîâåëà â ö³é äîá³ ð³çêó ðîçä³ëüíó ðèñó ì³æ ñâîºþ ïðàâäîþ ³ òîþ, ÿêîþ æèëà êðà¿íà äîñ³. Ïîìèëêîâî äóìàòè, ùî ì³æ ö³ºþ ³íòåë³ãåíö³ºþ, ì³æ öèì íàö³î177
Äìèòðî Äîíöîâ
íàëüíèì â³äðîäæåííÿì, ÿêå âîíà çàïî÷àòêóâàëà íà Óêðà¿í³, é äîáîþ êîçàöüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ º ³äåéíà òÿãë³ñòü, ùî òà ³íòåë³ãåíö³ÿ ïî÷àëà äàë³ ïðÿñòè îá³ðâàíó íèòêó ³ñòîðè÷íî¿ òðàäèö³¿.  1816 ð., ïîêè ïðåäñòàâíèêè ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ùå íå âèéøëè íàãîðó, ïîêè ùå æèëè íà Óêðà¿í³ ñâ³äêè ãåòüìàíùèíè àáî ¿õ ñèíè, çíàõîäèìî â Óêðàèíñüê³ì âºñòíèêó òàêó õàðàêòåðèñòèêó âäà÷³ òîä³øíüîãî óêðà¿íöÿ, çðîáëåíó ÷óæèíöåì: Óêðà¿íö³ ãëèáîêî â³ääàí³ ðåë³ã³¿ é íåïîõèòí³ â ¿¿ ñâÿùåííèõ ³ñòèíàõ ... âîíè ãàðÿ÷å ëþáëÿòü ñâîþ îò÷èçíó é ïàìÿòàþòü ñëàâó ïðåäê³â ñâî¿õ ... ¿õ âîéîâíè÷èé äóõ ùå íå çãàñ ... âîíè ç ðàä³ñòþ áþòüñÿ çà òó çåìëþ, íà ÿê³é ïðîñëàâèëèñÿ ïðåäêè ¿õ ³ íà ÿê³é ðîäèëèñÿ âîíè ... ³ çâèêëè çãàäóâàòè ãîëîñí³ ä³ëà Ñâ³ðãîâñüêèõ, Íàëèâàéê³â ³ Õìåëüíèöüêèõ ... óêðà¿íö³ ÷åñí³, â ñëîâàõ òâåðä³ ³ ìóæí³ ... óêðà¿íö³ çä³áí³ õîâàòè äîâ³ðåí³ òàºìíèö³ ... çëîä³éñòâî áóëî â÷èíêîì, ÿêèì íàéã³ðøå áðèäèëèñÿ äàâí³ óêðà¿íö³ é òåïåð íèì ãèäóþòü ... äåõòî îáâèíóâà÷óº óêðà¿íö³â ó ãîðäîñò³ é íåïîê³ðëèâîñò³, ³íø³ ïðèïèñóþòü ¿ì çëîïàìÿòñòâî, áðàê ïðèâ³òíîñò³ é çàïîá³ãëèâîñò³ ... çàìêíóò³ñòü. ßê áà÷èìî, ÷åñíîòè çîâñ³ì ïðîòèëåæí³ ÷åñíîòàì ñó÷àñíîãî äåìîêðàòè÷íîãî óêðà¿íöÿ. Òàê ñàìî êðåñëèòü àâòîð ³ óêðà¿178
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íîê: ¯õ ãîðäîâèòà õîäà, ñâîáîäà ³ òâåðäà ð³øó÷³ñòü ó âñ³õ â÷èíêàõ âèêàçóþòü ìóæí³ñòü æ³íêàì íåçâè÷àéíó. Öÿ õàðàêòåðèñòèêà ìàáóòü íå âèãàäêà àâòîðà. Áëèçüêèé äî çìàëüîâàíîãî ïîðòðåò óêðà¿íñüêî¿ æ³íêè òèõ ÷àñ³â çíàõîäèìî ó â³ðø³ Ëåðìîíòîâà äî êíÿãèí³ Ùåðáàòîâî¿, ÿêà êàê ïëºìÿ ðîäíîº ó ÷óæäèõ îïîðè íå ïðîñèò ³ â ´îðäîì ïîêîº íàñìºøêó ³ çëî ïåðåíîñèò. Öå âñå áóâ äàëåêèé â³äãîì³í âñ³õ òèõ æ³íîê ÿê Ãàëüøêà Ãóëåâè÷, Ðà¿íà Ìîãèëÿíêà, Ãàííà Ìîòîëò³âíà, Àííà Áîðçîáàãàòà òà ³íøèõ, ÿêèõ ïîðòðåòè ìàëþº Î. Ëåâèöüêèé, ³ ÿêèõ âèð³çíÿëè ö³ëüí³ñòü ¿õ âäà÷³, íàäçâè÷àéíå çàâçÿòòÿ, ð³øó÷³ñòü ³ â³äâàãà. ² ìóæ÷èíè, é æ³íêè, áóëî öå ïëåìÿ, ÿêå â ÷óæèõ íå æåáðàëî ï³äïîðè, ÿêå, ëþáëÿ÷è ñâ³é êðàé, òèõ ÷óæèõ íå çíîñèëî ³ ïëàòèëî ¿ì ïî÷óòòÿì çîâñ³ì íå äåìîêðàòè÷íèì, ÿê ïðî öå ñâ³ä÷èòü ö³ëèé ðÿä ìåìóàðèñò³â, ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî íåíàâ³ñòü äî Ðîñ³¿, íåíàâ³ñòü äî íàñ ìîñêàë³â, ïðî âíóòðåííóþ ïðîò³â Âåë³êîðîñ³¿ íåíàâ³ñòü îñîáë³âî ïðèìå÷àòºëüíóþ â ñòàðøèíàõ, â ïàíñòâ³ óêðà¿íñüê³ì. Âñº´äàøíåº îòâðàùåí³º ê êðàþ ñåìó Ìîñêîâùèí³ ³ ó Ñêîâîðîäè, äî êðàþ, â ÿê³ì â³í í³ çà ùî íå õîò³â æèòè. Öþ ñàìó â³äðàçó, ñïèñóþ÷è Ñêîâîðîäó, âèí³ñ â³ä íàøîãî ô³ëîñîôà é Øåâ÷åíêî. 179
Äìèòðî Äîíöîâ
ͳùî íå äàñòü òàêîãî ÿñêðàâîãî ïîíÿòòÿ ïðî ïðîâàëëÿ, ÿêå âèêîïàëî äåìîêðàòè÷íå óêðà¿íñòâî ì³æ ñîáîþ ³ ñòàðîþ Óêðà¿íîþ âåëèêèõ òðàäèö³é, ÿê ïðîòèñòàâëåííÿ ùîéíî íàêðåñëåíîãî òóò òèïà êîëèøíüîãî óêðà¿íöÿ âäà÷³ é ÷åñíîòàì óêðà¿íöÿ äåìîêðàòè÷íîãî. Öå áóëè íåíà÷å ïðåäñòàâíèêè äâîõ ð³çíèõ ðàñ, à, ÿê ïîáà÷èìî íèæ÷å, öå ìàáóòü òàê ³ áóëî.  õàðàêòåðèñòèö³ óêðà¿íöÿ äàâíüî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè íàøî¿ êèäàþòüñÿ â î÷³ âñ³ îñíîâí³ ïðèêìåòè íàøî¿ ë³ïøî¿ ëþäèíè òî¿ äîáè, ç óñ³ìà ïðèêìåòàìè ïðàâäèâî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè: ïî-ïåðøå øëÿõåòí³ñòü, ïî÷óòòÿ ãîðäîñò³, íåïîê³ðëèâîñò³ ñóïðîòè ÷óæèõ ³ ñóïðîòè äîë³, â³äïëàòà çà çíåâàãó, ÷åñí³ñòü, çàìêíóò³ñòü, â³äðàçà äî çëà, ïî-äðóãå ìóäð³ñòü, ïðèçíàííÿ çàêîíó âèùî¿ ìîðàëüíî¿ ñèëè íàä ñîáîþ, â³ðà â Áîãà, ïðèçíàííÿ âèùîñò³ çàãàëüíîãî íàä ïàðòèêóëÿðíèì, ëþáîâ îò÷èçíè, ñëàâè, ïîøàíà ïðåäê³â; ïîòðåòº â³äâàãà, çàâçÿòòÿ, ãåðî¿÷íèé âîéîâíè÷èé äóõ. Âàðòîñò³ ïðîòèëåæí³ òèì, ÿê³ øàíóâàëà äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ. Ó ö³º¿ îñòàííüî¿ áà÷èìî çàì³ñòü ïðèâÿçàííÿ äî ñâ â³ðè áàéäóæ³ñòü äî íå¿, êîëè íå âîðîæ³ñòü àáî ëèøå ôîðìàëüíó ðåë³ã³éí³ñòü. Çàì³ñòü â³ääàíîñò³ îò÷èçí³ áîðîòüáà ç øî180
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â³í³çìîì, ³íòåðíàö³îíàë³çì ³ êîñìîïîë³òèçì âñÿêèõ â³äò³íê³â. Çàì³ñòü ïîøàíè äî ïàìÿò³ ïðåäê³â â³äðàçà äî íèõ ÿê äî ðó¿ííèê³â (êîçàê³â) ³ ãîëîâîð³ç³â (êíÿç³â ³ ãåòüìàí³â). Çàì³ñòü âîéîâíè÷îãî äóõó ïàöèô³çì ³ áàæàííÿ ïðèñòîñóâàòèñÿ äî âñÿêî¿ ñèëè. Çàì³ñòü ãîðäîñò³ é íåïîê³ðëèâîñò³ çã³äëèâ³ñòü, ïîòóëüí³ñòü ³ êðóò³éñòâî. Çàì³ñòü ïëÿìóâàííÿ çëà òðóñëèâå ïîòóðàííÿ éîìó, çàì³ñòü ëþáîâ³ ðå÷åé âåëèêèõ ëþáîâ äî ëþäèíè ç óñ³ìà ¿¿ ñëàáîñòÿìè, òàê çâàíà ãóìàíí³ñòü. Çàì³ñòü ãîðäîãî ñïîêîþ â íåùàñò³ ïëåáåéñüêèé åêñã³á³ö³îí³çì, âèñòàâëþâàííÿ íà ïîêàç ñâ á³äè é íàð³êàííÿ, ùîá çáóäèòè ìèëîñåðäÿ. Çàì³ñòü íåâì³ííÿ ïðîñèòè îïîðè ó ÷óæîãî çàïîá³ãàííÿ éîãî ëàñêè, áðàòàííÿ ç íèì (Äðàãîìàíîâ). Çàì³ñòü óì³ííÿ õîâàòè òàºìíèö³, çàìêíóòîñò³, âíóòð³øíüî¿ ìîðàëüíî¿ äèñöèïë³íè áåçâ³äïîâ³äàëüí³ñòü ³ ìîðàëüíèé àíàðõ³çì. Öå áóëè äâà ð³çí³ ùàáë³ âàðòîñòåé ä³àìåòðàëüíî ñîá³ ïðîòèëåæí³, ïàíñüêèé ³ ïëåáåéñüêèé, àáî, çà Øåâ÷åíêîì, êîçàê³â ³ ñâèíîïàñ³â. гçíèöÿ ì³æ íèìè áóëà òàêà, ÿê ì³æ ìåíòàëüí³ñòþ Áóðóëüáàøà ç Ñòðàøíî¿ ïîìñòè Ãîãîëÿ é ãåðîÿìè Âèííè÷åíê³âñüêèõ 181
Äìèòðî Äîíöîâ
²íàðàê³â ç Ñîíÿ÷íî¿ ìàøèíè, ïðåäñòàâíèê³â íàøîãî íîâîãî ãóëüòÿéñòâà. Öåé êîìïëåêñ ³äåé çáë³ä, çâèðîäí³â, ñïðîñòà÷èâñÿ ó íîâî¿ íàøî¿ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ âåðñòâè, ÿêà ïðåòåíäóâàëà íà ïðîâ³äíèöòâî â äðóã³é ïîëîâèí³ XIX â³êó íà Óêðà¿í³, îñîáëèâî ç âèáóõîì ðåâîëþö³¿ 1917 ð. Íà ïèòàííÿ õòî, êóäè ³ ÿê ìຠïðîâàäèòè ñóñï³ëüí³ñòü, ìàëà öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ ñâ³éñüêó â³äïîâ³äü. Òà ö³é â³äïîâ³ä³ áðàêóâàëî âèðàçíîãî îêðåñëåííÿ òîãî, õòî ìàâ ôîðìóâàòè ñï³ëüíîòó, íàø åòíîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë; áðàêóâàëî âñåîäóøåâëÿþ÷î¿, ôîðìóþ÷î¿ ³äå¿ öüîãî ôîðìóâàííÿ; áðàêóâàëî òàêîæ ³ ñàìîãî äóõó ôîðìîòâîðöÿ. Ïî-ïåðøå, íå ïî÷óâàëàñÿ öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ ïðàâëÿ÷îþ êàñòîþ, ùî ñòî¿òü íàä ìàñîþ íàðîäó, ùî ìຠñâî¿ çîâñ³ì îêðåì³ ôóíêö³¿. Íà äóìêó òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, àáî ¿¿ âèðàçíèêà Äðàãîìàíîâà, (ïèøå Ôðàíêî) ñóñï³ëüñòâî öå áóëà âëàñòèâî ò³ëüêè ïðîäóêóþ÷à, ðîáî÷à, â íàø³ì êðàþ, õëîïñüêà ìàñà, ³íø³ âåðñòâè íàðîäó îòæå íå áóëè ïðàö³âíèêàìè, öå áóëè âèçèñêóâà÷³, íàðîäí³ ïÿâêè, á³ëîðîáè, ùîñü ìåíøîâàðòíîãî. ²íòåë³ãåíö³ÿ öÿ íå â³ðèëà, ùî ÿêðàç âîíà ïîêëèêàíà çä³éñíèòè ñâîþ ïðàâäó â ñâî¿é êðà¿í³, íàâïàêè â í³é æèëà â³ðà â ÿêóñü ì³ñòè÷íó âîëþ íàðîäó, ó âðîäæåíó 182
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
éîìó çä³áí³ñòü äî îñÿãíåííÿ ÿêî¿ñü ñâ ïðàâäè â ñóñï³ëüíèõ â³äíîñèíàõ, ÿê ò³ëüêè éîìó íå ïåðåøêîäæàòèìå çäåïðàâîâàíà ³íòåë³ãåíö³ÿ. Âèõîäÿ÷è ç òîãî ìóæèêîô³ëüñòâà, òà ³íòåë³ãåíö³ÿ äóìàëà, çâàëèâøè òåïåð³øí³é äåðæàâíèé òà ñóñï³ëüíèé ëàä, â³ääàòè éîãî ñïàäùèíó â ðóêè íàðîäíî¿ ìàñè ³ ïîëèøèòè ¿é äî âîë³ áóäîâó íîâîãî ëàäó, ìàñ³, à íå ñîá³, íà îêðåì³é ïðàâëÿ÷³é âåðñòâ³. Íà äóìêó ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿, êîëè âïàëà ñòàðà øëÿõåòñüêà ïðîâ³äíà âåðñòâà, ¿¿ ðîëü ïîâèíåí áóâ ïåðåáðàòè íà ñåáå íàðîä, áî ò³ëüêè â³í áóâ íîñ³ºì âåëèêèõ ìàñîâèõ ðóõ³â ó íîâ³é ªâðîï³, à íå ÿêàñü òàì íîâà ïðîâ³äíà âåðñòâà. Êàï³òàí êîðàáëÿ, ùî íà ñâî¿ì ì³ñòêó ñòî¿òü íàä çàëîãîþ ³ íàêàçóº ¿é, ñòàðøèíà, ùî ïðîâàäèòü â³éñüêî, ñâÿùåíèê, ùî íàä òîâïîþ â³ðíèõ ïðîìîâëÿº äî íèõ ³ â÷èòü òàêå ïîëîæåííÿ ïðîâ³äíèöòâà, íå â äîðîç³ âèáîðó, ëèøå øëÿõîì äîáîðó, ïîëîæåííÿ íàä ìàñîþ, áóëî ÷óæå ò³é ³íòåë³ãåíö³¿. ¯¿ ïðåäñòàâíèêè íå áóëè àïîñòîëè, ùî áëàãîñëîâëÿëèñÿ íà ñâîþ ïóòü ñâÿòèì äóõîì, ùî âèáèðàëèñÿ íà ñâîº ä³ëî âèùîþ Áîæåñòâåííîþ ñèëîþ, à íå ìàñîþ, ÿêó ùîéíî ìàëè íàâåðòàòè, íå ïèòàþ÷èñü ¿¿ ÷îãî ¿¿ ìàëè â÷èòè. ßê óñ³ àïîñòîëè ÷åðí³ ùå â³ä ÷àñ³â Ìîéñåÿ, íàðîäîëþáí³ ³íòåë³ãåíòè ãàäàëè, ÿê ëþäè 183
Äìèòðî Äîíöîâ
Àâ³ðîíà é Äàòàíà, ùî íå ëèø âèáðàíö³, à âñÿ ãðîìàäà ñâÿòà ³ Ãîñïîäü ñåðåä íå¿; ùî íåìà ÷îãî ÿê³éñü îêðåì³é ïðîâ³äí³é ãðóï³ ïíÿòèñÿ âèñîêî íàä ãðîìàäîþ, ä³ëèòè ñï³ëüíîòó íà òèõ, ÿê³ âåäóòü ³ òèõ êîãî âåäóòü. Ñàìà ìàñà áåç ñòèìóëó ççîâí³ ìàëà äàâàòè ñîá³ ðàäó, ¿¿ æ ïðîâ³äíèêè ìàëè ëèøå ¿¿ íàñòðîÿì ïîòóðàòè ³ éòè çà íåþ. Òîìó íå çíàëè âîíè ³äå¿ ÷èñòêè ïðîâ³äíî¿ êàñòè, âè÷èùåííÿ ¿¿ â³ä íåã³äíèõ åëåìåíò³â, ÿê³, íå ìàþ÷è âèñîêèõ ïðèêìåò ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ðîçêëàäàëè ¿¿ ç ñåðåäèíè ³ òèì âåëè ñóñï³ëüí³ñòü äî óïàäêó. Äåìîêðàòè÷íèé ïðîâ³äíèê ìóñèâ â³äð³çíÿòèñÿ íàäçâè÷àéíîþ, æ³íî÷îþ ìÿê³ñòþ, íàäçâè÷àéíîþ ëàã³äí³ñòþ òà òîëåðàíòí³ñòþ ñóïðîòè êîæíî¿ ëþäèíè, â³í ïîâèíåí áóâ íàâ³òü äî ÷ëåíà ñâ êàñòè õî÷ áè é øê³äíèêà ñòàâèòèñÿ ëþäÿíî, ³ ñòàðàòèñÿ çíàéòè ïðè÷èíè òà îáñòàâèíè, ÿê³ çìÿã÷óâàëè á âèíó òà äàâàëè á çìîãó ïðîáà÷èòè. Íàéõàðàêòåðèñòè÷í³øîþ ðèñîþ óêðà¿íñüêîãî (íàðîäîëþáíîãî) äóõîâîãî ïðîâ³äíèêà º ñêðîìí³ñòü, â³í ïîâèíåí ìàòè â³ä÷óòòÿ çàëåæíîñò³ â³ä ñâ ãðóïè. Ñïåö³àëüíèõ çä³áíîñòåé ìóäðîñò³, â³äâàãè, øëÿõåòíîñò³ äåìîêðàò³ÿ â³ä ñâîãî ïðîâîäó íå âèìàãàëà.  ïðîâ³äí³é âåðñòâ³ ìîãëè çíàéòè ì³ñöå ëþäè, ÿê³ áóëè ÷èñòî ôîðìàëü184
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íèìè àâòîðèòåòàìè, öåáòî áóëè öå ïðèïàäêîâ³ ëþäè, õî÷ ³ áåç îñîáëèâèõ çàñëóã, ÿê³ äàâàëè á ¿ì ïðàâî ñòîÿòè íàä íàðîäîì, àëå âæå ç ïðè÷èíè, ùî âîíè çàéìàþòü ÿêåñü ñòàíîâèùå ¿õ òðåáà áóëî øàíóâàòè òà éòè ¿ì íàçóñòð³÷. Õî÷ áè öå é áóëè ÿê³ ùå íå ìàëè çìîãè ïðèäáàòè ñîá³ â³äïîâ³äíîãî âåëèêîãî àâòîðèòåòó ñâî¿ìè îñîáèñòèìè çàñëóãàìè, öåáòî áóëè ïîïðîñòó íåçäàðè àáî íåäîòåïè. À â ìîìåíòè ïåðåëîìîâ³, êîëè îñîáëèâî â³ä ïðîâ³äíèöòâà âèìàãàëîñÿ âåëèêèõ ÿêîñòåé, âåëèêî¿ ñèëè äóìêè é âîë³, îòæå ñóâîðîãî â³äáîðó çä³áí³øèõ, ³íòåë³ãåíö³ÿ öÿ çíàëà ëèøå çàñàäó ïàòîëîã³÷íîãî îáºäíàííÿ: çàáóòè âñå, ùî ðîçºäíóâàëî, çàáóòè ïîë³òè÷í³ é îñîáèñò³ ïîðàõóíêè ³ îáºäíàòè ðóêè, ñåðöÿ òà ñèëè äëÿ ïðàö³ é áîðîòüáè, õî÷ áè äåÿê³ ç òèõ ðóê áóëè íå÷èñò³, äåÿê³ ç òèõ ñåðöü òðóñëèâ³ é ï³äë³, à äåÿê³ ç òèõ ñèë íà ñëóæá³ âîðîæèõ ñèë. Âíàñë³äîê òîãî äåÿê³ íàðîäíèöüê³ ïàðò³éíèêè âåëè÷àëè ÿê ³ìïîçàíòíó ïîñòàòü ïðîâ³äíèêà ç ÷óëîþ íàòóðîþ ³ øâèäêèì ðîçóìîì, íàâ³òü òàêèõ ïðîâ³äíèê³â íàøîãî ïëåáñó, ÿê³ â âèð³øàëüíó õâèëþ ³ñòî𳿠êèäàëè ãðîìè íà òèõ, õòî áîðîíèâ Óêðà¿íó â³ä á³ëüøîâèöüêî¿ íàâàëè, çàïîá³ãàëè ëàñêè â á³ëüøîâèê³â (ïðî Ãðóøåâñüêîãî â Ñàìîñò³éí³é äóìö³). Òàêèé 185
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîãëÿä ³ òàêà ñèñòåìà â³ä÷èíÿëè íàñò³æ äâåð³ â ³íòåë³ãåíòñüêó åë³òó íåäîòåïíèì ³ ïðîñòî òåìíèì ñèëàì. Áåç àìá³ö³¿ ïàíóâàííÿ ³ ïðîâ³äíèöòâà, õèòëèâ³, òðóñëèâ³ ³ çðàäëèâ³, íå ï³äëÿãàþ÷³ çàêîíó âèïðîáóâàííÿ é ñåëåêö³¿, ïîä³áí³ ïðîâ³äíèêè àáî ïàäàëè æåðòâàìè îáìàíó ñïðèòíî¿ ÷óæî¿ ñèëè, àáî ñòàâàëè ïîïèõà÷àìè á³ëüøîâèçìó, ÿê Ãðóøåâñüêèé, Âèííè÷åíêî, Þ. Êîöþáèíñüêèé, À. Êðóøåëüíèöüêèé, ͳêîâñüêèé, Òè÷èíà, Ëîçèíñüêèé òîùî. Íåÿñíà é õèòëèâà áóëà â³äïîâ³äü ö³º¿ ãðóïè ³ íà äðóãå ïèòàííÿ, íà ïèòàííÿ ìåòè, äî ÿêî¿ âîíà éøëà. Çàïåðå÷óþ÷è ïîòðåáó ³ñíóâàííÿ ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè ÿê îêðåìî¿ êàñòè, ³íòåë³ãåíö³ÿ òà çàïåðå÷óâàëà òàêîæ ³ ïîòðåáó îêðåìî¿ ôîðìóþ÷î¿ ñóñï³ëüí³ñòü ³äå¿ àáî äóìêè, âèðîáëåíî¿ ³ ïðèíåñåíî¿ ìàñ³ íàðîäó ö³ºþ êàñòîþ. ²íøèìè ñëîâàìè, çàïåðå÷óþ÷è ïîòðåáó ³ñíóâàííÿ òàêî¿ êàñòè, âîíà íå ðîçóì³ëà é ¿¿ ôóíêö³¿. Âåñòè, âêàçóâàòè íàðîäîâ³ øëÿõ, äàâàòè éîìó äîðîãîâêàçè, öå áóëî íà ¿õ äóìêó ïðîñòî íàñèëüñòâîì íàä íàðîäîì. Öå çíà÷èëî, íà ¿õ äóìêó, ìóøòðóâàòè íàðîä íà ñâîþ êîìàíäó, ïðèìóøóâàòè òàíöþâàòè ï³ä ñâîþ ñîï³ëêó. Òàê³, íîðìàëüí³ äëÿ âñÿêî¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, ôóíêö³¿ ÿê íåñòè íàðîäîâ³ ùîñü âèìèñ186
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ëåíå àïð³îð³ éîãî ïðîâîäîì, áóëî íåäîïóñòèìèì íàâÿçóâàííÿì íàðîäîâ³ ÷óæèõ éîìó äóìîê. ͳñåí³òíèöåþ áóëà äëÿ òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ãàäêà, ùî ò³ëüêè â í³é æèâå íàïåðåä ïåðåäóìàíà, ºäèíà íà ¿õ ïîãëÿä ñïàñåííà ïóòü äëÿ íàðîäó. Íàâïàêè, çàâäàííÿì ïðîâ³äíî¿ âåðõ³âêè ìàëî áè áóòè: âèâ÷àòè ïîòðåáè íàðîäó, ÿêèé âæå ñàì ñîá³ ïðèäóìóº ö³ë³. Ïîäàâàòè éîìó ò³ ö³ë³, áîðîòèñÿ çà ¿õ çä³éñíåííÿ íà öå íå áóëà ³íòåë³ãåíö³ÿ í³ â ñèë³, í³ â ïðàâ³ (Â. Àíòîíîâè÷). Íàðîäîëþáö³ ââàæàëè, ùî ïðîâ³äíèê óêðà¿íñüêèõ ëþäåé öå ¿õ âèñëîâíèê, â³í íå íàêèäóº ¿ì ñâî¿õ ôàíòàñòè÷íèõ åêñïåðèìåíò³â ³ íå åêñöèòóº åêñòàòè÷íèìè âèäèâàìè, í³÷îãî âçàãàë³ íå ðîáèòü áåç çãîäè ïàñèâíî¿ ìàòåð³¿, â³í ïîïëàâîê íà ïîâåðõí³ ñòèõ³¿ (Þ. Ëèïà), ïàñèâíèé çíàðÿä ìàòåð³¿, êîðàáëÿ, ëèøå òð³ñêà íà ñï³íåíèõ õâèëÿõ. ³í ïîâèíåí ò³ëüêè ðîçï³çíàâàòè âîëþ íîâîãî äåìîêðàòè÷íîãî ³äîëà-ìàñè, ÿê ºãèïåòñüê³ ÷è ãðåöüê³ æðåö³ âîëþ áîã³â ³ êîðèòèñÿ ¿é. Àáî ïðèñòîñîâóâàòèñÿ äî íàñòðîþ ìàñè, îòæå íàâ³òü íå äî óÿâíî¿ âîë³ íàðîäó-ñóâåðåíà, à ïðîñòî äî éîãî õèòëèâèõ ³ õèìåðíèõ íàñòðî¿â. Îáðàç ôîðìîòâîðöÿ, ùî çàäèâëåíèé ó ñâ³é, íàïåðåä ñõîïëåíèé íèì çàäóì; ùî âò³ëþº çà 187
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîì³÷÷þ ìàòå𳿠öåé çàäóì ó æèòòÿ; ùî (êàçàâ Àðèñòîòåëü), ðîáèòü ç ñâ ìåòàô³çè÷íî¿ ôîðìè ôîðìó ô³çè÷íó, öåé îáðàç âîðîõîáèâ òó áåçâîëüíó ³íòåë³ãåíö³þ. Âèäèâî áàæàíîãî ëàäó, çàäóìàíî¿ ôîðìè, êîíöåïîâàíî¿ íàïåðåä âëàñíî¿ ³äå¿, ÿêó ïðàãíóëîñÿ âò³ëèòè â æèòòÿ ³ñòîòíà ðèñà âñ³õ âåëèêèõ ôîðìîòâîðö³â â³ä Ìàãîìåòà äî Êðîìâåëÿ, â³ä ñâÿòîãî Âîëîäèìèðà äî Áîãäàíà, áóëî ùîñü îñîðóæíå ³íòåë³ãåíòñüê³é þðá³. Ò³, ùî õî÷óòü æèòè, ÿê êîëèñü áóäåìî æèòè, öå øê³äëèâ³ ìð³éíèêè, áî í³õòî íå çíàº, ùî áóäå çì³ñòîì çàâòðàøíüîãî äíÿ. Ùî îñíîâíà ôóíêö³ÿ ôîðìîòâîðöÿ ñïëîäèòè, âèíîñèòè ³ çðîäèòè ñïåðøó ÿê ñâ³é çàäóì îöåé çì³ñò, îöþ ôîðìó, â ÿê³é ìຠâèëëÿòèñÿ çàâòðàøí³é äåíü, öå áóëà êîíöåïö³ÿ ³äåîëîãàì þðáè íåçðîçóì³ëà. Ëþäèíà ìàñè í³êîëè íå ð³çüáèòü ñîá³ çàâòðàøíüîãî äíÿ, ëèøå øóêàº, ÿê ïðèñòîñóâàòèñü äî ñüîãîäí³øíüîãî àáî äî òîãî çàâòðà, ÿêå ¿é, ³íåðòí³é ìàòåð³¿, âèð³çüáëÿòü ³íø³. Íàø³ ³íòåë³ãåíòñüê³ ìàñîâèêè õî÷óòü ëèøå âèâ÷àòè, îãëÿäàòè ³ ï³äòðèìóâàòè ñèëó, ÿêó ¿é íàíåñå äîëÿ (Þ. Ëèïà), ÿêà ¿¿ àáî ô³çè÷íî çëîìèòü, àáî îáäóðèòü, ÿê áåçäóìíèé äåìîêðàòè÷íèé âèáîðåöü ï³äòðèìóº òîãî ÷è ³íøîãî ïàðëàìåíòàðíîãî äåìàãîãà. 188
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ç òèõ ïðè÷èí íå ìîãëà ìàòè öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ é ñâîãî âèðàçíîãî ³äåàëó äåðæàâè, çàñòóïàþ÷è éîãî ³äåàëîì êëàñîâî¿, ðîäèííî¿, ãðóïîâî¿ ÷è îñîáèñòî¿ âèãîäè, áëàãà àáî äîáðîáóòó. ²äåàë ¿¿ äåðæàâè áóâ àíàðõ³ñòè÷íèé, áåçâëàäíèé, áå糺ðàðõ³÷íèé. Íà äåðæàâó âîíè äèâèëèñÿ íå ç òî÷êè ïîãëÿäó òâîðöÿ, à ç òî÷êè ïîãëÿäó ìàòå𳿠â ðóêàõ ð³çüáàðÿ. Âîíè ìð³ÿëè ïðî òå, êîëè íå áóäå í³ êàñòè âîëîäàð³â, í³ ï³äâëàäíèõ, í³ ç³ºðàðõ³çîâàíî¿ äåðæàâè, ò³ëüêè àìîðôíà ìàñà, çå´àë³òîâàíà ëþäñüêà ÷åðåäà ð³âíîïðàâíèõ àòîì³â, ïåâíî ï³ä êîðìèãîþ òîãî ÷è ³íøîãî òèðàíà. Öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ âèñòóïàëà çà ïîñòóï ³ ùàñòÿ, íå çà îðãàí³çàö³þ ³ ñèëó, ïðîòè ïîï³âñüêèõ òîðòóð, ìóøòðîâàíîãî â³éñüêà, ïðîòè êàòåäð ³ àìâîí³â, çâ³äêè ëëºòüñÿ òåìíîòà íà á³äíèé ëþä (Ôðàíêî). Öå áóâ ïðîòåñò áåçôîðìíî¿, ³íåðòíî¿ ìàòå𳿠ïðîòè âñÿêî¿ óïîðÿäêîâàíî¿ ñóñï³ëüíîñò³: ïðîòè â³éñüêà âçàãàë³ (ïðîòè ì³ë³òàðèçìó), ïðîòè êàðàííÿ çëà ³ ïðèìóñó âçàãàë³ (ïðîòè òþðåì), áî öå æ áóëî íàñèëüñòâî íàä ëþäèíîþ, ïðîòè âñÿêîãî îôîðìëåííÿ äóõó ìàñè, ïðîòè êàòåäð ³ àìâîí³â, õî÷ áè ç íèõ ïëèëà ïðîïîâ³äü âèñîêî¿ åòèêè, ÿêà òðèìຠñóñï³ëüñòâî â ìîðàëüí³é äèñöèïë³í³ ³ íàäຠéîìó ñèëó. 189
Äìèòðî Äîíöîâ
Êîëè òÿãàð äåðæàâè áóâ äëÿ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ þðáè çàòÿæêèé, çàîñîðóæíèé, òî íå ìîãëà âîíà áóòè ïðèõèëüíèöåþ é ñóâåðåííîñò³. Öÿ îñòàííÿ ³äåÿ áóëà äëÿ íå¿ ñâÿòî÷íîþ ôðàçîþ. Âîíà âèñóâàëà öåé ³äåàë äóæå ð³äêî é òî ï³ä íàòèñêîì ïîä³é, íå ðîáëÿ÷è öüîãî íàâ³òü òîä³, êîëè â ïîðîõ ðîçñèïàëàñÿ ðîñ³éñüêà ñóâåðåíí³ñòü, îñòðàê³çìîâ³ â³ääàþ÷è ïðîïîâ³äíèêè ñóâåðåííîñò³, ÿê³ öþ ³äåþ â íåâ³äïîâ³äíèé ÷àñ. Òàê ðîáèëà öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ ì³æ ³íøèì ç òèìè, ùî ãîëîñèëè ³äåþ ñåïàðàòèçìó óêðà¿íñüêîãî ïåðåä 1914 ð., ³ ç òèìè, ùî ãîëîñèëè ¿¿ òîä³, êîëè çàïàíóâàâ á³ëüøîâèçì. Áî â ¿õ î÷àõ ñóâåðåíí³ñòü äåðæàâè öå ïîíÿòòÿ ïîïëóòàíå é ñîá³ ïðîòèð³÷íå ... âîíî íàëåæèòü âæå äî ³ñòî𳿠(Äí³ñòðÿíñüêèé, Áî÷êîâñüêèé). À äåðæàâíèöüêà ñòèõ³ÿ öå áóâ åëåìåíò ñêîðøå íåãàòèâíèé â æèòò³ íàðîäó, íå òâîð÷èé ³ ïîçèòèâíèé, äåðæàâíèöüêèé ÷èííèê ëèøå ãí³òèòü ñóñï³ëüíèé åëåìåíò ñâîºþ ðåãëàìåíòàö³ºþ. Ç òî¿ ïðè÷èíè, íå ìàþ÷è ³äåàëó ñóâåðåííîñò³, òà ³íòåë³ãåíö³ÿ ÷àñòî óéìàëà ñâî¿ áàæàííÿ â ôîðìó ïðè÷³ïêè äî ÷óæîãî ³äåàëó, äî ³äåàëó ÷óæî¿ çâåðõíîñò³: ñëîâÿíîô³ëüñòâî êèðèëî-ìåòî䳿âö³â, ìîñêâîô³ëüñòâî Äðàãîìàíîâà, ôåäåðàö³ÿ â ñâîá³äí³é ë³áåðàëüí³é Ðîñ³¿, ñîþç òðüîõ Ðó190
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñåé, ñîâ³òñüêà ôåäåðàö³ÿ ñòîðîííèê³â á³ëüøîâèçìó ³ òîìó ïîä³áíå. Äî òàêèõ ³äåàë³â çâåëàñÿ ó ö³é ³íòåë³ãåíö³¿ ÿñíà êîëèñü êîíöåïö³ÿ ñâ âëàñíî¿ îò÷èçíè êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè. Íåÿñí³ñòü ¿õ äåðæàâíèöüêî¿ êîíöåïö³¿ éøëà â ïàð³ ç íåÿñí³ñòþ, ç ã³áðèäí³ñòþ ³ ¿õ ñîö³àëüíî¿ êîíöåïö³¿. Âîíè íå ðàç õèòàëèñÿ ì³æ ³äåºþ ïðèâàòíî¿ âëàñíîñò³ òà ³äåºþ êîëåêòèâ³çìó, ì³æ ³äåºþ ðåë³ã³éíîþ ³ áåçáîæíèöòâîì, ì³æ ³äåºþ ð³äíî¿ êóëüòóðè òà ³äåºþ êóëüòóðè óêðà¿íñüêîþ ôîðìîþ, ðîñ³éñüêîþ (á³ëüøîâèöüêîþ) çì³ñòîì. Óêðà¿íñüê³ ìèñëåííèêè çàâøå ñòðåì³ëè çàéìàòè ïîçèö³¿ ïðèìèðëèâ³, â³ääàòè ñïðàâåäëèâó îö³íêó íàâ³òü ïðîòèëåæíèì äóìêàì ³ âîðîæèì òå÷³ÿì (Þðêåâè÷). Òàêà áóëà ñóòü ô³ëîñîô³¿ ïðåäñòàâíèê³â íàøî¿ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ þðáè. Íåãàòèâíî â³äíîñÿ÷èñü äî ³äå¿ ñóâåðåííîñò³, ³íòåë³ãåíö³ÿ öÿ óâàæàëà ¿¿ çà øê³äëèâó ðîìàíòèêó. Âçàãàë³ ðîìàíòèêà áóëà ùîñü, ç ÷èì í³ÿê íå ìîãëè ïðèìèðèòèñÿ íàø³ íàðîäîëþáí³ ³íòåë³ãåíòè. Îö³íþþ÷è îäíîãî ç ïðîâ³äíèê³â ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ (Ì. Øàïîâàëà), äåìîêðàòè÷íà ïðåñà îñîáëèâî õâàëèëà éîãî çà òå, ùî íèì êåðóâàëî íå ìð³éíèöòâî... íå ãàñëà áåç êîíêðåòíîãî âèÿâëåííÿ ¿õ â óêðà¿íñüê³é ä³éñíîñò³... 191
Äìèòðî Äîíöîâ
à ÷îðíà áóäåííà ïðàöÿ. Ñòð³íóâøè ðàç íà ñâî¿ì øëÿõó ïåðåøêîäó, öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ ìîìåíòàëüíî ïðèõîäèëà äî äóìêè, ùî í³÷îãî íå âàðò³ âñ³ âåëèê³ ³äå¿ ³ ãàñëà, ³äåîëî㳿 ³ äîêòðèíè, ùî âåëèê³ ãàñëà öå ëèøå ïðèá³æèùå ïóñòîìåëüö³â ³ ñïåêóëÿíò³â íà ïîïóëÿðí³ñòü. Äóðí³ ò³, ùî ñïîä³âàþòüñÿ çä³éñíåííÿ ñâî¿õ íàä³é â³ä ÿêîãîñü çðèâó ñòèõ³é, ðîçáóðõàííÿ ãîí³â òà ðîçïàëåííÿ ïðèñòðàñòåé. Çàì³ñòü ðîìàíòèêè, òðåáà áóëî ëèøå âì³òè çáàãíóòè, ùî â äàí³é õâèëèí³ ìîæëèâå é òîìó îñÿãàëüíå, à ùî íåìîæëèâå, âì³òè â³äð³çíþâàòè òå, ÷îãî áàæàºìî, â³ä òîãî ùî ìîæëèâå, â äàíèõ óìîâèíàõ îñÿãàëüíå, ùî íå òðåáà êèäàòèñÿ ïðîòè òå÷³¿, ëèøå ïî çìîç³ ïëèñòè çà íåþ, ïîçâîëèòè âëèòè ñåáå â ÷óæó ôîðìó. Ðîìàíòè÷í³ ³äåàëè â³äêèíóëà òà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ïðèéíÿâøè ³äåàëè, ÿêèìè çàâøå æèëà ³ íàä ÿêèìè í³êîëè íå ï³äíîñèëàñÿ ï³äâëàäíà ìàñà: ³äåàëè òàê çâàíî¿ ñ³ðî¿ áóäåííî¿ ïðàö³, ÿê óí³âåðñàëüíîãî ë³êó íà âñ³ ñóñï³ëüí³ õâîðîáè. гøàëüíîþ ñèëîþ ðîçâèòêó íàðîä³â º íå ò³ëüêè ³äå¿ âèçíà÷íèõ ëþäåé, àëå òàêîæ ³ ùîäåííà ïðàöÿ çâè÷àéíî¿ ëþäèíè, ÿêà ò³ ³äå¿ ñïîâíþº: êóëüò íå ôîðìîòâîðöÿ, à âèêîíàâöÿ, íå òâîðöÿ, à ÷îðíîðîáà, êóëüò ñ³ðî¿ ìóðàâëèíî¿ ïðàö³, ÿêà á³ëüø ð³øàëüíà ñèëà â æèòò³ íàðîä³â, àí³æ çðè192
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âè ³ððàö³îíàëüíèõ ñèë àáî ïîÿâà âåëèêèõ ãåí³àëüíèõ îäèíèöü ³ òå÷³é çàãàëüíîñâ³òîâîãî çíà÷³ííÿ. Öå áóâ êóëüò ìàëî¿ é íåïîì³òíî¿, àëå âåëèêî¿ ñâî¿ì çíà÷³ííÿì ïðàö³. Íå ïîòðåáóâàëà òà ³íòåë³ãåíö³ÿ âåëèêèõ ïëàí³â, ïðèíàäíèõ ãàñåë òà ³äåàë³â, âñå ìîæíà äîñÿãàòè â ùîäåíí³é óïåðò³é ïðàö³. Áåç ö³º¿ ïðàö³ íå ìîãëè ñîá³ äåìîêðàòè óÿâèòè ³ñíóâàííÿ îäèíèö³, ãðîìàäè ÷è íàö³¿, íàòîì³ñòü ìîãëè óÿâèòè ñîá³ ³ñíóâàííÿ íàö³¿ áåç âåëèêèõ ïëàí³â, ïðèíàäíèõ ãàñåë òà ³äåàë³â. Òîìó äóæå ÷àñòî çàì³ñòü òèõ îñòàíí³õ ñâî¿õ ïðèéìàëà òàê³ ñàì³ ÷óæ³. Âåëèê³ ïëàíè ³ ïðèíàäí³ ãàñëà òà ³äåàëè ³ áîðîòüáà çà íèõ íå ðàç íàâ³òü äëÿ Ôðàíêà áóëè áåçãëóçäíèìè àíòèêóëüòóðíèìè, äåìàãîã³÷íèìè ôàíòîìàìè, äî ÿêèõ â³í çà÷èñëþâàâ ôàíòîìè íàðîäíî¿ ÷åñò³, íàðîäíî¿ ãîðäîñò³, íàðîäíèõ ïðàâ ³ îáîâÿçê³â. Óòîï³ñòàìè º ò³, ÿê³ íå ðîáëÿòü ñîá³ êóìèðà ç íàÿâíèõ ìîæëèâîñòåé, õî÷ áè êóëüò öèõ íàÿâíèõ ìîæëèâîñòåé ³ âèìàãàâ â³ä íèõ çä³áíîñòåé Íîñ³â ³ Êî÷óáå¿â. Ïåðøà ñëàâà ³ ïåðøà ÷åñòü ó íàö³îíàëüí³ì áóä³âíèöòâ³ íàëåæèòü, íà ¿õ äóìêó, íå îðãàí³çàòîðàì ñóñï³ëüíîñò³, íå á³ëîðîáàì, à çâè÷àéíèì âèêîíàâöÿì, ëþäÿì þðáè, àáî, ÿê âîíè êàæóòü, ïåðå÷èñëþþ÷è ¿õ, çîîòåõí³êàì, âåòåðèíàðàì, çåìëåâïîðÿä193
Äìèòðî Äîíöîâ
÷èêàì, ë³ñîâîäàì, êîîïåðàòîðàì ³ òîìó ïîä³áíèì. Çðîçóì³òè, ùî âí³âåöü îáåðòàºòüñÿ ñ³ðà áóäåííà ïðàöÿ, êîëè âîíà íå õîðîíåíà çàãàëüíîþ ³äåºþ ³ ñèëîþ ôîðìóþ÷î¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ âæå íå ìîãëà. Òàêèõ äóìîê òðèìàëàñÿ ì³æ ³íøèì íå ëèøå ³íòåë³ãåíö³ÿ äåìîêðàòè÷íà é ìàðêñ³âñüêà, àëå é ³íøà: âîíà äóìàëà íå ïðî íàø³ ïîãëÿäè íà óêðà¿íñüêó ñïðàâó ³ ïðî íàø³ òåî𳿠¿¿ âèð³øåííÿ, à ïðî ä³éñí³ñòü àáî ïðî ñïðîìîæíîñò³ ¿¿ ïîëàãîäæåííÿ; âîíà äóìàëà, ùî îñÿãíåííÿ âåëèêèõ ö³ëåé â³äáóâàºòüñÿ íå ðàïòîì ç ñüîãîäí³ íà çàâòðà, à åòàïàìè òà ùî âçàãàë³ íå òðåáà çãàðÿ÷à ïðîñàäæóâàòè ìóð ãîëîâîþ. Êëàñè÷íà ôîðìóëà äåìîêðàò³¿ â ò³ì â³äíîøåíí³ çâó÷àëà: Ìàñà íå ö³êàâèòüñÿ òèì, õòî áóäå íà Óêðà¿í³ êîðîëåì, ãåòüìàíîì ÷è ãóáåðíàòîðîì, âîíà ö³êàâèòüñÿ òèì, êîìó áóäå íàëåæàòè çåìëÿ ³ ôàáðèêè òà íà ÿê³é ìîâ³ íà ò³é çåìë³ òà ôàáðèêàõ ðîçìîâëÿòèìóòü (Ãðèãîð³¿â). Öåáòî àïîñòîëè ÷åðí³ áàéäóæå äèâèëèñÿ íà êàðäèíàëüíå ïèòàííÿ âëàäè, à ç äðóãî¿ ñòîðîíè îáìåæåíèì êðóãîçîðîì íåâ³ëüíèêà äóìàëè âîíè, ùî ¿õ ôàáðèêè, ¿õ çåìëÿ ³ ¿õ ð³äíà ìîâà äàäóòü ïîãîäèòè ç ÷óæèì ðîñ³éñüêèì âîëîäàðåì. Âîíè íå ìîãëè çðîçóì³òè, ùî òàì, äå áðàêóâàëî ñâî¿õ 194
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
îêðåìèõ ãåí³àëüíèõ îäèíèöü, âèðîáëåíèõ äîãì, ôîðìîòâîð÷èõ òå÷³é çàãàëüíîñâ³òîâîãî çíà÷³ííÿ, âëàñíèõ ïîãëÿä³â ³ òåîð³é, âëàñíî¿ ðîìàíòèêè, òàì ñ³ðà ïðàöÿ çâè÷àéíî¿ ëþäèíè ìóñèëà çàïðÿãòèñÿ â ðèäâàí âîðîãà, ÿêèé íå íåõòóâàâ ðîìàíòèêîþ, à ðîëü ãåí³àëüíèõ îäèíèöü ³ äîãì ñòàâëÿâ ³ íàä ñ³ðó ëþäèíó, ³ íàä ñ³ðó ïðàöþ. Àæ çãîäîì ö³é ³íòåë³ãåíö³¿ ðîçÿñíèëîñÿ â ãîëîâàõ, ùî ¿¿ íåõòóâàííÿ ôàíòàñòè÷íèì ìàðåâîì ó ïóñòèí³, ïîõîäàìè äî çåìë³ îá³öÿíî¿, ùî ¿¿ òóãà çà ïîâíèì êàçàíîì ï³ä ªãèïò³ºì, çà ñâîáîäîþ ÷èòàòè ³ ñï³âàòè â ð³äí³é ìîâ³, îðàòè íà ñâî¿é çåìë³, â³ä³áðàí³é â³ä ïàí³â, ðåçè´íàö³ÿ ç ðîìàíòèêè, â³ääàííÿ ñåáå äð³áí³é áóäåíí³é ïðàö³, ùî çàëèøåííÿ îðãàí³çóþ÷î¿ äóìêè é ìå÷à â ðóêàõ á³ëüøîâèöüêîãî ªãèïò³ÿ, ïðèâåëè äî òîãî, ùî â³í ïî÷àâ ¿ì íàêàçóâàòè, ÿêèé çì³ñò éîãî çì³ñò ìàþòü âîíè âêëàäàòè â òó äð³áíó áóäåííó ïðàöþ; ïî÷àâ ¿ì íàêàçóâàòè: ùî âîíè ìàþòü ñï³âàòè ³ ÷èì ïðîñâ³ùàòèñÿ íà ð³äí³é ìîâ³, çà êîãî ìîëèòèñÿ, ïðî ùî ÷èòàòè â ð³äíèõ ÷àñîïèñàõ, ùî âèñòàâëÿòè ³ êîãî çâåëè÷óâàòè â ð³äíèõ ïðîñâ³òàõ, òåàòðàõ ³ êíèæêàõ, íà êîãî ïðàöþâàòè â ñâî¿õ ôàáðèêàõ ³ ëàíàõ ³ çà êîãî âîþâàòè. Öå áóâ íà¿âíèé ñâ³òîãëÿä ìóæèêà, ùî íå áà÷èâ ñâ³òó ³ íå ïîòðàïèâ 195
Äìèòðî Äîíöîâ
ï³äíåñòèñÿ äóìêîþ äî çðîçóì³ííÿ âèùî¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ïîíàä ñâîþ ãðîìàäó àáî ñâ³é ïîâ³ò (Ôðàíêî ïðî Äðàãîìàíîâà), ùî íå ðîçóì³â ïåðøîðÿäíî¿ âàæíîñò³ äëÿ ñèëè ³ íàâ³òü äëÿ äîáðîáóòó ìàñè òàêèõ ÷èííèê³â, ÿê ñâîÿ ïðîâ³äíà êàñòà òà êîíöåïîâàíà íåþ ôîðìóþ÷à ³äåÿ. ³äð³êøèñü ïðàâà ïåðâîðîäñòâà íà ñâî¿é çåìë³, ³íòåë³ãåíö³ÿ òà ñòàëà ïåðåä ôàêòîì îäíîãî ñîâºòñüêîãî íàðîäó, îäíî¿ ñîâºòñüêî¿ êóëüòóðè, îäíî¿ ñîâºòñüêî¿ êîìóí³ñòè÷íî¿ ðåë³ã³¿ é öåðêâè ³ íàâ³òü ïåðåä ïðèìàðîþ îäíî¿ ñîâºòñüêî¿ ìîâè. Áðàê ìð³éíèöòâà, íåõòóâàííÿ ðîìàíòèêîþ, áðàê ñâîãî ïîë³òè÷íîãî ³äåàëó é ðîçì³íó éîãî íà ³äåàëè ñâîãî õóòîðà, ïîâ³òó, ôàáðèêè, êëàñó, ´ðóíòó é ñ³ðî¿ ïðàö³ íà íèõ, ïðèâåëè äî òîãî, ùî, ìîâ êàðà, âïàâ íà öþ ³íòåë³ãåíö³þ, à çà íåþ ³ íà ö³ëèé íàðîä, íîâèé áè÷ Áîæèé, ìå÷ á³ëüøîâèçìó, ìå÷ âåðñòâè, ÿêà ñâîãî ïðàâà ïåðâîðîäñòâà íå çð³êàëàñÿ ³ âì³ëà ï³äïîðÿäêîâóâàòè íå ò³ëüêè ÷îðíó áóäåííó ïðàöþ ñâîãî íàðîäó, àëå é ÷óæèõ ñâî¿ì âëàñíèì ìð³ÿì òà ³äåàëàì. Òðåòº ïèòàííÿ, ùî ñòàëî ïåðåä ö³ºþ ³íòåë³ãåíö³ºþ (ïèòàííÿ ÿê), ÿêèì øëÿõîì ³òè äî çä³éñíåííÿ ñâîãî ñóñï³ëüíîãî ³äåàëó, ìàëî â³äïîâ³äü, ùî çîâñ³ì ãàðìîí³þâàëà ç â³äïîâ³äÿ196
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ìè íà äâà ïåðø³ ïèòàííÿ (õòî ³ ùî). Ïåðåä 1914 ð. ïèñàâ ÿ ïðî öå: Áåðó÷è ñîá³ ö³ëëþ ñòàòè çíîâó íàö³ºþ, ÿê ïåðåä â³êàìè, óêðà¿íñòâî ïîâèííî çíàòè, ùî ïî÷èíຠâåëèêó é íåáåçïå÷íó ãðó, ÿêà âèìàãàòèìå â³ä ó÷àñíèê³â âèòðèâàëîñò³ ³ ÿñíîñò³ äóìêè. Ïðåêðàñíîäóøí³ àïåë³ äî ñåðäåöü ïðîòèâíèê³â ìóñÿòü áóòè çàëèøåí³. Òðåáà äèâèòèñÿ ÷îðòîâ³ â â³÷³. ×è öå ïîòðàïëÿòü çðîáèòè óêðà¿íö³, â³ä òîãî çàëåæèòü áóäó÷èíà ¿õ ñïðàâè. Áî öÿ ñïðàâà ñòî¿òü òàê: âîíà ìຠñê³í÷èòè ÷èºþñü êàòàñòðîôîþ, íàøîþ àáî íå íàøîþ. Òðåòüîãî íåìà (Ñòóäåíòñüêèé â³ñíèê, Êè¿â). ²íøèìè ñëîâàìè, êîíôë³êò ì³æ Óêðà¿íîþ ³ Ðîñ³ºþ áóâ çàñàäíè÷î¿ íàòóðè, ÿêà âèêëþ÷àëà êîìïðîì³ñè, ëèøå âèìàãàëà áîðîòüáè, ç ïåðñïåêòèâîþ çíèùåííÿ îäíî¿ ñòîðîíè àáî äðóãî¿ ÿê ïîë³òè÷íîãî ÷èííèêà ñõ³äíî¿ ªâðîïè. ²íøîãî øëÿõó íå áóëî äëÿ Óêðà¿íè, òèì á³ëüøå, êîëè ïåðåä íåþ âèð³ñ òàêèé ïðîòèâíèê, ÿê á³ëüøîâèçì. ßêðàç ³íàêøîþ áóëà êîíöåïö³ÿ íàøî¿ ³íòåë³ãåíö³¿! Âîíà äóìàëà îñÿãíóòè ñâîþ ö³ëü áåç æîðñòîêèõ ³ êðèâàâèõ, íåïîòð³áíèõ ôîðì áîðîòüáè, ëèøå ðîçóìíèì ñëîâîì, â äîðîç³ çàãàëüíîãî ïîñòóïó, êîëè âñ³ íàðîäè, íàïàäåí³ é íàïàñíèêè âñòóïëÿòü íà øëÿõ âçàºìíî¿ òîëåðàíö³¿. ² Ôðàíêî, é Äðàãîìàíîâ äîð³êàëè Øåâ÷åíêîâ³ 197
Äìèòðî Äîíöîâ
éîãî ôàíàòè÷íå çàñë³ïëåííÿ, ÿêå áóëî í³÷èì ³íøèì, ÿê ãåðî¿÷íèì íàñòàâëåííÿì íàøîãî ìèíóëîãî. Öüîãî ìèíóëîãî íîâà ³íòåë³ãåíö³ÿ íå ëþáèëà, à ³äåÿ áîðîòüáè ç íîâèìè ï³âí³÷íèìè êî÷³âíèêàìè (Ðîñ³ÿ) íàøî¿ äîáè ìîãëà íà ¿õ äóìêó çðîäèòèñÿ ò³ëüêè ç ðîçïóêè, ç ìð³é, ç åìîö³é. Îñÿãíóòè ñâîãî íàö³îíàëüíîãî ³äåàëó ìîæíà ³ òðåáà áóëî áåç êðîâ³, áåç áîðí³, áåç âåëèêèõ ñòðÿñåíü. ²íòåë³ãåíö³þ òó ãí³òèâ öåé ñâ³ò âîâê³â, öåé çâ³ðÿ÷èé ñâ³ò, äå îäèí á³é, îäíà áåçíàñòàííà òðèâîãà. Âîíè íå ìîãëè ³ íå õîò³ëè âçÿòè ñîá³ çà â÷èòåëüêó ïðèðîäó ³ ïðèñòîñóâàòèñÿ äî ¿¿ òâåðäèõ çàêîí³â, íàâïàêè êëÿëè ¿¿, çà òå ùî âîíà âñ³õ çàòðîþº áîðíåþ, º ó÷èòåëüêà íåíàâèñò³ é ðîçáîþ, ïîäàòåëüêà çëîä³éñüêî¿ íàóêè. Òîìó é ïèòàëèñÿ â ïðèðîäè: íåâæå çàêîí òâ³é ò³ëüêè ñèëà, íåâæå ì³é ëþä áóäå ñâîá³äíèé, òîä³, ÿê ñàì â³í ñòàíå âîâêîì? ×àñè ñ³ðèõ âîâê³â ç Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì çàíàäòî â³ääàëèëèñÿ â³ä ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿. Âîíà ì³ðêóâàëà, ùî êîëè ³ñíóâàííÿ íàö³¿ º íàñë³äêîì íîðìàëüíîãî çàêîíó, òî áîðîòüáà öèõ íàö³é ì³æ ñîáîþ º íåíîðìàëüíà, º õâîðîáîþ ëþäñüêîñò³ (Âèííè÷åíêî). Âîíè áóëè äóæå âðàæëèâ³ íà á³äó ³ êðèâäó, àëå áðàê ¿ì áóëî ð³øó÷îñò³ é çàâçÿòîñò³, ÿê ïðèçíàâàëèñÿ ñàì³. 198
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Îìèíóòè íåìèíó÷èé êîíôë³êò, óãîäîâèì øëÿõîì ïîëàãîäèòè ñâ³òîâî-³ñòîðè÷í³ ñóïåðå÷êè, äå çìàãàëèñÿ òàê³ ïîñòàò³, ÿê Ìàçåïà, Õìåëüíèöüêèé àáî Îðëèê, çàñòóïèòè ¿õ ãåí³é õèñòîì ïîë³òè÷íîãî ìàêëåðà àáî ´åøåôòÿðà îñü áóâ øëÿõ, ÿêèì ³íòåë³ãåíö³ÿ òà õîò³ëà ïðîñòóâàòè â ñâî¿õ ïîçâàõ ç ìîãóòíüîþ ³ìïåð³ºþ. ² íàâ³òü ó õâèëèíè çóäàðó, êîëè íàøà ïëàíåòà îáåðòàëàñÿ â õàîñ, ùî êëèêàâ íîâèõ ôîðìîòâîðö³â, íîâèõ Äåì³óðã³â, êîëè âïàëè íà íàñ õàëåïè òðóñó, ïîòîïó, âîãíþ, ìå÷à é ìåæäóóñîáíî¿ áðàí³, é òîä³ íå áðàêëî ñåðåä ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ãîëîñ³â, ÿê³ ðàäèëè ñòàòè â öþ ñóäüáîâó õâèëþ íå íà á³é, à íà ïîäèâ âåëåòí³â, áî íàøà ë³ë³ïóòàíñüêà ñèëà í³ íà êðèõ³òêó íå çì³íèòü òîãî, ùî âèêóþòü íà çåìë³ íîâ³ âåëåòí³. Ç òî¿ âëàñíå ìåíòàëüíîñò³ ³ âèïëèâàëà ö³ëà òàêòèêà ïîðîçóì³ííÿ ç öàðàòîì, ç ë³áåðàëüíîþ, ç á³ëüøîâèöüêîþ Ðîñ³ºþ. Íå ðàç ¿ì äîâîäèëîñÿ âñòóïàòè ³ íà øëÿõ áîðîòüáè, àëå áóâ öå äëÿ íèõ òÿæêèé ìóñ, äî ÿêîãî ïðèíåâîëþâàëà ¿õ áåçîãëÿäí³ñòü ³ àáñîëþòíà áåçêîìïðîì³ñîâ³ñòü ÷åðâîíîãî ïðîòèâíèêà. Íå ìàþ÷è â ñîá³ êîìáàòèâíîñò³ (äî ïèòàííÿ ßê), í³ âëàñíîãî ôîðìóþ÷îãî ³äåàëó (äî ïèòàííÿ Ùî), í³ ïðåòåí糿 òâîðèòè ç ñåáå ôîðìóþ÷ó êàñòó ñóñï³ëüíîñò³ 199
Äìèòðî Äîíöîâ
(äî ïèòàííÿ Õòî), íå ìîãëè âîíè ñòàòè êîâàëÿìè íîâî¿ ñóñï³ëüíîñò³ íà áàç³ êóíÿþ÷èõ â ìàñ³ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. Òèì òðàäèö³ÿì áóëà òà ³íòåë³ãåíö³ÿ ÷óæà ñâî¿ì êîñìîïîë³òèçìîì, áåçáîæíèöòâîì ³ ìàðêñèçìîì. Ðîçóì³þ÷è ñâ³é ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íèé ³äåàë ÿê â³äì³íó ëèøå çàãàëüíîðîñ³éñüêîãî øàáëîíó, íå ÿê ùîñü îêðåìå ³ ÿñêðàâå â ñâî¿é îêðåì³øíîñò³, íå ìîãëà òà ³íòåë³ãåíö³ÿ ñòàòè íàñ³ííÿì, çåðíîì, ç ÿêîãî âèðîñëà çîâñ³ì îêðåìà ñïåö³åñ. Êîëè á Îðëåàíñüêà ijâ÷èíà îáìåæèëà ñï³ð ç Àíã볺þ äî ê³ëüêîñò³ êóðîê ðåêâ³çîâàíèõ àíãë³éñüêîþ àð쳺þ ïî ôðàíöóçüêèõ ñåëàõ, íå âèãíàëà á âîíà íà¿çíèêà ç Ôðàíö³¿. Êîëè á Âàøèíãòîí îáìåæèâ ñâ³é ñï³ð ç ìåòðîïî볺þ äî ñóïåðå÷îê ïðî âèñîòó ìèòà íà òþòþí ÷è ÷àé, ÷è äî ñïðàâè êîìïåòåíö³¿ àíãë³éñüêîãî ãóáåðíàòîðà, òî çàì³ñòü îêðåìî¿ äåðæàâè ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè, ìàëè á ìè òàì äîñ³ äðóãó Êàíàäó. Êîëè á Õìåëüíèöüêèé çóïèíèâñÿ â ñâî¿ì ñïîð³ ç Ïîëüùåþ íà ñïðàâàõ êîçàöüêîãî ðåºñòðó, êîëè á íå îêðèëèëà éîãî äóìêó é äóøó ³äåÿ âèçâîëèòè âåñü íàð³ä óêðà¿íñüêèé ïî Õîëì ³ Êðàê³â ³ ñòâîðèòè ñâîº êíÿç³âñòâî, í³êîëè á íå ïîñòàëà ãåòüìàíùèíà. Êîëè á ò³, ùî òâîðèëè ³ñòîð³þ, íå áóëè òàê âèñì³þâàíèìè ö³ºþ ³íòåë³ãåíö³ºþ íî200
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñ³ÿìè àáñòðàêòíèõ ïðàâä àáî ãó÷íèõ ³ áàðâèñòèõ ãàñåë, áîë³þ÷è ëèøå íàä òåðï³ííÿìè ëþäó ³ ñòàðàþ÷èñü çàïîá³ãòè ¿ì ïðàêòè÷íèì ðåàë³çìîì, íàïåâíî íå çíàëà á ³ñòîð³ÿ í³ íîâèõ òâîð÷èõ åïîõ, í³ ïèøíèõ êóëüòóð. Ö³ ³íòåë³ãåíòè äåìîêðàòè ñâ³äîìî é óìèñíî â³äâåðòàëèñÿ â³ä íàøèõ âåëèêèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é, ÿê³ ìîãëè äîñòàð÷èòè ôîðìóþ÷³ âàøó ä³éñí³ñòü ³äå¿. Çðåøòîþ, òÿæêî áóëî ïîãîäèòè ò³ òðàäèö³éí³ íàø³ ³äå¿ ³ âàðòîñò³ ç ³äåÿìè äåìîìàðêñèçìó, ùî áà÷èâ ó íèõ øîâ³í³çì (îò÷èçíà), ì³ë³òàðèçì (êîçàöòâî), àáî ðåë³ã³éíèé äóðìàí (öåðêâà). ² íàâ³òü òðàäèö³þ ð³äíî¿ ìîâè øàíóâàëà öÿ äåìîêðàò³ÿ ëèøå íàçâåðõ, ëèøå ôîðìàëüíî ïëåêàþ÷è ¿¿. Áî íå ìîæíà äóìàòè, ùî öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ äåìîìàðêñ³âñüêà ïðåäñòàâëÿëà ñîáîþ ä³éñíèé íàðîä ç óñ³ìà éîãî õî÷ ³ îáìåæåíèìè, õî÷ íå çàâøå óñâ³äîìëåíèìè ³ ÿñíèìè, àëå ì³öíî çàêîð³íåíèìè òðàäèö³éíèìè ïîãëÿäàìè íà ñâ³ò ³ æèòòÿ. Çà âèðàçîì ñàìîãî Äðàãîìàíîâà, íàø³ äåìîêðàòè ³ ìàðêñèñòè ìàëè àìá³ö³þ ïðåäñòàâëÿòè íå íàðîä, à ïðîñòîíàðîääÿ, ïëåáñ, ïîñòàðîìó ÷åðíü, êð³ïàê³â (Êóë³ø), Äðàãîìàíîâ íàçèâàâ íàøó ë³òåðàòóðó ïëåáåéñüêîþ, ë³òåðàòóðîþ ÷åðí³, â³äêèäàþ÷è âñþ íàøó ñòàðó ïèñüìåíí³ñòü êíÿæèõ ÷àñ³â. Çàì³ñòü ãëèáîêî¿ ìó201
Äìèòðî Äîíöîâ
äðîñò³ ïðåäê³â, öåáòî ïðîâ³äíî¿ ñòàðî¿ êàñòè íàøî¿, ÿêà â³êàìè âèõîâóâàëà íà ò³é ìóäðîñò³ îäíî çà äðóãèì ïîêîë³ííÿ íàðîäó, çáèðàâñÿ â³í ïðîñâ³òèòè ñâîº ïîêîë³ííÿ ñîâðåìåííèìè îãíÿìè Ïðóäîí³â, ×åðíèøåâñüêèõ, ÿê ï³çí³øå Ìàðêñàìè é Åíãåëüñàìè òà ³íøèìè ³äåîëîãàìè ãîëîòè, ïðàãíóëè íàø³ äåìîêðàòè ïðîñâ³òèòè íàø íàðîä, äàëåêèé ö³é ãîëîò³ ñâî¿ìè ïîãëÿäàìè. Áî íå áóâ â³í ïðèõèëüíèêîì êîëåêòèâ³ñòè÷íî¿, ëèøå ïðèâàòíî¿ âëàñíîñò³ íà çåìëþ; íå áóâ áåçáîæíèêîì, ëèøå òðèìàâñÿ ðåë³ã³éíèõ çàáîáîí³â; íå áóâ ïî-áðàòåðñüêè íàñòðîºíèé äî òèõ, êîãî çâàâ æèäàìè, ëÿõàìè àáî êàöàïàìè, ëèøå áóâ ïî-ñâîºìó êñåíîôîáîì, à â äåìîêðàòè÷íîïàðëàìåíòàðí³ì áàëàãàí³, í³ â ñóñï³ëüí³ì åãàë³òàðèçì³ íå áà÷èâ ³äåàëó äåðæàâíîãî óñòðîþ: çàíàäòî ñèëüíå áóëî â í³ì ðîçâèíåíå ïî÷óòòÿ êîíå÷íîñò³ ñóñï³ëüíî¿ ³ºðàðõ³¿ ³ âëàäè. ²äåàëè ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿, ÿê³ âîíà õîò³ëà ïðèíåñòè íàðîäîâ³ â äðóã³é ïîëîâèí³ XIX â³êó ³ íà ïî÷àòêó XX, áóëè ³äåàëàìè àïîñòîë³â ÷åðí³, ðåïðåçåíòàíòàìè ÿêèõ â ë³òåðàòóð³ áóëè íàñë³äóâàí³ ó íàñ Áàçàðîâ Òóðãåíºâà, Ìàðê Âîëîõîâ Ãîí÷àðîâà, êðåòèíè ç Ñîíÿ÷íî¿ ìàøèíè Âèííè÷åíêà, àáî áºñè Äîñòîºâñüêîãî, ëèøå áåç íàïàñíè÷îñò³ ³ áðóòàëüíîñò³ îñòàíí³õ, ïîëëÿò³ ñàõà202
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðèíîâèì ñîóñîì Îñíîâÿíåíñüêîãî ñåíòèìåíòàë³çìó.  åïîõó âåëèêîãî êîíôë³êòó 1917 ð. ñèëàì ï³âíî÷³ òðåáà áóëî ïðîòèñòàâèòè ùîñü ð³âíîâàðòíå, ñèëüíå, ìîãóòíº ³ ïðèòÿãàþ÷å. Ìîñêàë³, ÿê çíîâ-òàêè âîíè ñàì³ êàçàëè, âîþâàëè íà Óêðà¿í³ ç ìàçåïèíöÿìè, ç äóõîì Ìàçåïè. Àëå â òîé ÷àñ, ÿê Ìîñêâà äëÿ áîðîòüáè ç Óêðà¿íîþ ìîá³ë³çóâàëà ³ â íîâ³ ïîñòàò³ âò³ëþâàëà çàãàðáíèöüêèé äóõ Ïåòðà ³ Êàòåðèíè, íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ â³äïåêóâàëàñÿ ³ íàçâè, é äóõó ìàçåïèíñòâà. Á³ëüøîâèêè ìîñêîâñüê³, íå çâàæàþ÷è íà ñâîþ òåîð³þ, â ñóò³ ðå÷³ çàñâî¿ëè ñîá³ äàâíþ ìîñêîâñüêó òðàäèö³éíó ³äåþ. Ïî-ïåðøå, ³äåþ îêðåìî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, íå âèáðàíî¿, à ä³áðàíî¿ åêâ³âàëåíò îïðè÷íèíè ²âàíà Ãð³çíîãî (ïàðò³ÿ), ïî-äðóãå òèðàíñüêèé äåðæàâíèé óñòð³é ²âàí³â ìîñêîâñüêèõ ï³ä ôîðìîþ äèêòàòóðè ïðîëåòàð³àòó, ñòàðîìîñêîâñüêèé ñóñï³ëüíèé óñòð³é ï³ä âèäîì îáùèíè àáî êîëõîç³â, íåòîëåðàíòíó öåðêâó ïðîôàí³â, ùî îïàíóâàëà äóøó íàðîäó íîâîþ êîìóí³ñòè÷íîþ â³ðîþ, íàðåøò³ ñòàðèé äóõ åêñïàíñèâíîãî çàõëàííîãî ³ìïåð³àë³çìó â âèãëÿä³ ãàñëà ñâ³òîâî¿ ðåâîëþö³¿. Âèêëèêàþ÷è ç äàâíüîãî ìèíóëîãî ñâî¿ íàö³îíàëüíî-òðàäèö³éí³ ñèëè, Ìîñêâà íàìàãàëàñÿ ð³âíî÷àñíî çîãèäèòè íàì íàø³ íàéêðàù³ íàø³ 203
Äìèòðî Äîíöîâ
òðàäèö³¿, òðàäèö³¿ âëàñíîâëàäñòâà, âîéîâíè÷îñò³, ïàòð³îòèçìó, íàìàãàëàñÿ âîíà îñì³øèòè é çîãèäèòè ï³ä ãàíüáëÿ÷èì òàâðîì øîâ³í³çìó, ôàíàòèçìó, ðåòðîãðàäñòâà, â³äñòàëîñò³. Íå ðàç ñåðåä ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ çÿâëÿëèñÿ ðåâîëþö³éí³, í³áèòî êîìáàòèâí³ íàòóðè, àëå áóëè öå ðåâîëþö³îíåðè îñîáëèâîãî ñîðòó, ÿê³ áðàëèñÿ çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî, ¿õ òàê âëó÷íî õàðàêòåðèçóº Ôðàíêî: ² õî÷ äóøó ìàíèâ ÷àñòî âîë³ ïðèâàá, àëå êðîâ ìîÿ ðàá, àëå ìîçîê ì³é ðàá. ² õî÷ ÷àñòî â äóø³ ï³äí³ìàºòüñÿ áóíò, ùîáè ç ïóò îòðÿñòèñü, ñòàòè òâåðäî íà ´ðóíò, àõ, òà é öå íå òîé ãí³â, ùî øàáëþêó ñòèñêà, öå ëèø çëîáà íèçüêà ³ ñåðäèò³ñòü ðàáñüêà, öå áóëà, ÿê âèñëîâëþâàâñÿ äðóãèé ïîåò ìóæèöòâà, ëèøå ìóæèöüêà çàçäð³ñòü. Öå áóëà ðåâîëþö³éí³ñòü ãåëîòà, ÿêîìó éäå íå ïðî ñâîáîäó, à ïðî çàãàëüíó í³âåëÿö³þ, ïðî åãàë³òàðí³ñòü, ïðî ð³âí³ñòü, ïðî ñêàñóâàííÿ ñîö³àëüíèõ ð³çíèöü, ùîá âñ³ áóëè ð³âí³, õî÷ áè é ï³ä òèðàíîì. ¯õ ðåâîëþö³éí³ñòü ê³í÷àëàñÿ òàê, ÿê ê³í÷èòüñÿ âñÿêèé ïîðèâ ó ëþäåé, ùî âçÿëèñü, ÿê êàæå Ñêîâîðîäà, çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî. Õîðò ãîíèòü çàéöÿ, ï÷îëà çáèðຠì³ä, àëå íå çðîáèòü òîãî í³ ñâèíÿ, í³ ê³íü; êîëè â³äíÿòè â³ä äóø³ ñðîäíå ä³éñòâî, òîä³ ñìåðòåëüíà ìóêà â³ä³éìຠêóðàæ ³ ïðèâîäèòü â ðîçñëàáëåííÿ. Òîä³ òàê³ íàòóðàëüí³ 204
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
îñëè âáðàí³ â øêóðó ëåâà, íåñðîäíó ¿ì, ïî÷èíàþòü òóæèòè çà ð³äíèì ñîá³ çàíÿòòÿì, çãàäóþòü ìèíóëå, àâðààìñüê³ â³êè, ìð³þòü ïðî ³äèë³þ, â³äïî÷èíîê â³ä íåìèëî¿ ³ íåñðîäíî¿ ïðàö³. Òàê ³ ìíîã³ ç òèõ ðåâîëþö³îíåð³â ó êðàþ ³ íà åì³ãðàö³¿, ÿê ëèøå ïîáà÷èëè çíîâó ö³ëó ïîòóãó ÷åðâîíîãî öàðàòó, òî é óïàëè ïåðåä íèì íà êîë³íà. Íå ñðîäíå öå áóëî ä³ëî ¿õ ðàáñüêèì ñåðöÿì ³ ìîçêàì çìàãàòèñÿ çà ôàíòàñòè÷íå âèäèâî â ïóñòèí³. Ìàê³àâåëë³ ïèøå, ùî íàðîä, çâèêëèé æèòè ï³ä ÿêèìñü âîëîäàðåì, êîëè ÷åðåç ÿêèéñü âèïàäîê ñòàíå ñâîá³äíèì, óòðèìóº ñâîþ ñâîáîäó ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè. Íå âèòðèìàëà öèõ òðóäíîù³â ³ íîâà ïðîâ³äíà âåðñòâà äåìîêðàòè÷íà, çðîñëà â ðàáñòâ³ é äóõîâî çàðàæåíà íèì. Äàëà âîíà ñåáå çâåñòè äî ðîë³ ïàð³¿â ÷åðåç ñâîþ íà¿âí³ñòü ³ íåìóäð³ñòü, ÷åðåç ñâîþ áåçêîìáàòèâí³ñòü ³ áåçàìá³òí³ñòü. ² â ö³ì áóâ âëàñíå òîé ãð³õ ö³º¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, ÿêèé ñòÿãíóâ íà íå¿ ³ íà íàðîä êàðàþ÷ó ðóêó çíåâàæåíîãî Áîæåñòâà, â ôîðì³ íîâîãî áè÷à Áîæîãî, á³ëüøîâèê³â: íå ¿õ ìèëóþ÷è, íî íàñ êàðàþ÷è, çà áðàê â³ðè â ñâ³é ³äåàë, çà áðàê â³ääàíîñò³ éîìó, çà áðàê â³ðè â ñâîº ïîêëèêàííÿ, çà òå, ùî ÷óæèì áîãàì ïîæåðëè æåðòâè, îìåðçèëèñü. Çà òå, ùî (êàçàâ Ñêîâîðîäà) áóëè âîíè ç ïîðîäè íå205
Äìèòðî Äîíöîâ
òîïèð³â, ùî õèëèëèñÿ ì³æ äåñíèì ³ øó¿ì, ùî áóëè í³ ìóæåñüêîãî, í³ æåíñüêîãî ðîäó, õðîì³ íà îáèäâ³ íîãè, í³ òåïë³, í³ ñòóäåí³, í³ ãàðÿ÷³, í³ çâ³ð, í³ ïòèöÿ. Áóëè öå ò³ ë³òåïë³, ÿêèõ êàæå ïèñàí³º âèðèãíå Ãîñïîäü ³ç óñò ñâî¿õ. Çà ö³ âëàñíå ãð³õè ñïîâíèëèñÿ ³ íà íèõ, à ðàçîì ³ íà ¿õ íàðîä³ ñëîâà Ñâÿòîãî Ïèñüìà: âðîæàé ïîëÿ òâîãî ³ âñþ ïðàöþ òâîþ ¿ñòèìå íàðîä ³íøèé, à òè ñëóæèòèìåø ÷óæèì áîãàì, ñòàíåø ïîñì³õîì ñåðåä íàðîä³â, à çàéäà ñåðåä âàñ ï³ä³éìåòüñÿ âèùå ³ âèùå íàä òîáîþ ³ ïîëîæèòü çàë³çíå ÿðìî íà øèþ òâîþ, ³ áóäåòå âè ðàáè ïðîêëÿòóù³, áóäåòå äðîâîðóáè ³ âîäîíîñè äëÿ ÷óæèíö³â. Äóõ ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ áóâ äóõîì þðáè, ìàòåð³³, ùî âèãëÿäຠñâîãî ìàéñòðà, ÿêèé îôîðìèâ áè ¿¿.  ðîë³ ôîðìîòâîðöÿ çàõîâóâàëèñÿ âîíè ÿê ò³ íåïîêëèêàí³ ç þðáè, ùî äîïàëèñÿ äî âëàäè, ïðî ÿêèõ ïèøå Ïëàòîí: Õî÷ äóæå ñïðèòí³ é äîòåïí³ â ñâî¿õ äð³áíèõ çàíÿòòÿõ, â ìèñòåöòâ³ ïðàâë³ííÿ äåðæàâîþ áóëè âîíè þðáîþ, ÿêî¿ ïðèðîäà äóæå ìàëî äî òîãî íàäàºòüñÿ. Áóëè öå, ÿê êàçàâ Âèøåíñüêèé, ïðîâ³äíèêè ³ìåíåì, à íå ä³ëîì, ÿê³ õî÷ ³ çâàëè ñåáå ïðîâ³äíèêàìè, àëå íå áåðåãëè ñèëè öüîãî ³ìåí³, í³ ïðèêìåò éîãî, ñàìîçâàíö³, ùî ñèä³ëè íà ì³ñöÿõ ñâî¿õ, àëå íå íà ã³äíîñòÿõ ³ ÷åñíîòàõ. 206
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òîìó-òî é íå îäèí ç íèõ ï³çí³øå â õâèëèí³ ïðîñâ³òêó é êàÿòòÿ ïðèçíàâàâñÿ, ùî âçÿâñÿ çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî. Ôðàíêî ïèñàâ: Íå íàì, áèòèì ñòèäîì, òåáå ïðîâàäèòè äî áîþ, íå íàì ç ðàáñüêèì ìîçêîì ³ ñåðöåì. Âèííè÷åíêî ïðèçíàâàâñÿ, ùî íå âèõîëîùåíèì óêðà¿íñüêèì ìàðêñèñòàì áðàòèñÿ çà ÷óæå ¿ì ä³ëî íàö³îíàëüíîãî áóä³âíèöòâà. Ïðèçíàâàâñÿ îäèí ïîåò: Íå íàì ñêàë³÷åíèì ³òè, ñë³ïèì â³äðîäæóâàòü ñâ³òè. Ðå÷íèêè ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ÿê ïèñàâ îäèí ¿õ ÷àñîïèñ ñìóòíî ðîçóì³ëè, ùî ¿ì, ÿê³ âèéøëè ç íèç³â, ç íàðîäó àáî ç ñåëÿíñüêèõ ìàñ, áðàêóâàëî âì³ííÿ ðîçãëÿäàòè ïîîäèíîê³ ïî䳿 ç ÿêî¿ñü øèðøî¿ ïåðñïåêòèâè, áî óðâàâñÿ çâÿçîê ì³æ ¿õ äóõîì ³ äóõîì íàøî¿ àðèñòîêðàò³¿ êíÿæî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè; ùî íåìà â íèõ òîãî, ùî ïðîâ³äí³ âåðñòâè ³íøèõ íàðîä³â óæå ìàþòü â êðîâ³. Âîíè ïðèçíàâàëèñü, ùî ¿õíþ âëàñíó ïðîâ³äíó âåðñòâó, öåáòî ¿õ ñàìèõ, â³äçíà÷ຠíà¿âí³ñòü, áåçêðèòè÷í³ñòü, íàäì³ðíà âðàçëèâ³ñòü íà äð³áíèö³ ³ îäíî÷àñíî ñë³ïîòà íà âåëèê³ ñïðàâè... íåäîäà÷à âèòðèâàëîñò³ òà îäíî¿ ïðîâ³äíî¿ ³äå¿. Ïîÿñíþþòü âîíè öå òèì, ùî âèéøëè ö³ ïðîâ³äíèêè ç ñåëÿíñüêî-ðîá³òíè÷î¿ ³íòåë³ãåíö³¿, äàëåêî¿ äóõîì òèì âåðõàì, ÿê³ ïðîâàäèëè íàö³þ êîëè 207
Äìèòðî Äîíöîâ
ìè áóëè ïîâíîâàðòíèì íàðîäîì. Âîíè ïðîñòî òâåðäèëè, ùî áðàê íàì çìèñëó ïàíóâàííÿ, çìèñëó ðÿäæåííÿ; ùî êîëè ³äå ïðî íèçüê³ óðÿäè, äð³áí³ ñïðàâè, ìàë³ îáîâÿçêè..., òî ùå ï³âá³äè, àëå íå â쳺ìî ìè ñèä³òè íà âèùèõ ñò³ëüöÿõ ³ ìàòè ä³ëî ç ñïðàâàìè øèðøîãî çàðèñó, íå â쳺ìî çîðîì ðå÷åé ÿê ö³ëîñò³, ëèøå ç ïðàâà çâè÷êè ïåðåõîäèìî äî äðóãîðÿäíèõ ñïðàâ.  öèõ íàð³êàííÿõ ³ ñàìîêðèòèö³ ñìóòíî íàì³÷àþòüñÿ âæå é ïðè÷èíè ðîçãðîìó äåìîêðàòè÷íî¿ åë³òè ³ ÷åðåç íå¿ çàâèíåíîãî ñïóñòîøåííÿ êðà¿íè íàøî¿ â³ä á³ëüøîâèê³â. Íîâà äåìîêðàòè÷íà âåðõ³âêà ïðèíåñëà ç ñîáîþ íîâ³ òðàäèö³¿, òðàäèö³¿ íèæ÷î¿ ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè, ÿêà í³ íà îäíå ïèòàííÿ íàö³îíàëüíîãî áóä³âíèöòâà õòî ìຠòå áóä³âíèöòâî, â ÿê³é ö³ë³ ³ ÿê ïðîâàäèòè íå ìîãëà äàòè â³äïîâ³ä³, ÿêó âæå â êðîâ³ ìàëè ïðîâ³äí³ êàñòè âåëèêèõ ³ñòîðè÷íèõ åïîõ. ϳä òèì îãëÿäîì öÿ ³íòåë³ãåíö³ÿ ïðèíåñëà ç ñîáîþ ò³ òðàäèö³¿ äåìîñó, ÿê³ â ôîðì³ êóëüòó ìàñè çàõèòàëè êóëüòóðîþ ìàéæå ö³ëî¿ ñó÷àñíî¿ ªâðîïè. ªäèíîþ ïðîòèîòðóòîþ â ò³ì â³äíîøåíí³ áóâ áè ïîâîðîò äî âåëèêèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é âëàäíèõ, ÿêèìè âçàãàë³ òðèìàþòüñÿ â ñèë³ ³ â ôîðì³ âñ³ âåëèê³ íàðîäè.
208
Ðîçä³ë ²
Äìèòðî Äîíöîâ
ÏÎÂÎÐÎÒ ÄÎ ÄÀÂÍÈÍÈ
Â
Ïðèêëàäîì ñëàâíèõ ³ âåëèêèõ ðóñ³â, ïðåäê³â ñâî¿õ, ïðè ñâî¿é ïðàâä³, çà áëàãî÷åñò³º ñâÿòîº, çà ö³ëîñòü îò÷èçíè ³ çà ïîëàìàíí³º ïðåæí³õ ïðàâ ³ âîëüíîñòåé ñâî³õ ñòàíüòå. Ç óí³âåðñàëó Á. Õìåëüíèöüêîãî
èòåðåáëåííÿ àáî çàíå÷èùåííÿ êîçàöüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ åëåìåíòàìè íåäåðæàâíîòâîð÷èìè ïðèçâåëî äî ðó¿íè ãåòüìàíùèíè. Êîëè ñïîðîæí³ëå ì³ñöå ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè õîò³ëè çàéíÿòè ïðåäñòàâíèêè ãðóïè, ñîö³àëüíî ³ ïñèõ³÷íî äî ïðîâ³äíîãî ì³ñöÿ íåçäàðíî¿, öå ïðèâåëî ïî 1917 ð. äî íîâî¿ êàòàñòðîôè, äî íîâîãî ñïóñòîøåííÿ êðà¿íè. Âèâåñòè êðà¿íó ç ðó¿íè ïîòðàôèòü ëèøå íîâà êàñòà. Íå ç òðàäèö³ÿìè ïëåáñó, ÷åðí³, ùî äóìຠïðî ñâî¿ çàãóì³íêîâ³ ñïðàâè é øóêຠçâè÷àéíî îõîðîíè ³ ïðîòåêö³¿ ñèëüí³øîãî, à ç òðàäèö³ÿìè íàøèõ ñòàðèõ ãåðî¿÷íèõ âåðñòâ, ç ïðèêìåòàìè êàñò âîëîäàðñüêèõ, ãîòîâèõ âëàñíîþ âîëåþ é äóìêîþ çîðãàí³çóâàòè êðà¿íó ³ ÿê³ ìàþòü äî òîãî àìá³ö³þ, ìóäð³ñòü ³ ñèëó. Ëèøå â ïðèêìåòàõ æèòòºâ³ì ñòèë³ âîëîäàðñüêèõ âåðñòâ êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³, ëèòîâñüêî-ðóñüêîãî ëèöàðñòâà 210
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
é êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè, òàê îñíîâíî ñïëþãàâëåíèõ àïîñòîëàìè ÷åðí³, ìîæå ñïóñòîøåíà êðà¿íà íàøà çíàéòè ñïàñåííèé âèõ³ä. Ìàñà, ÿê çâè÷àéíî ìàñà, øóêຠ³ øóêàëà îõîðîíè ñâî¿õ äîñòàòê³â, ñâîãî æèòòÿ, ñâ çåìë³, ñâîãî ñïîêîþ ³ ïðàö³. Ïðî ðåøòó äáàòè íå ¿¿ ðîçóìó áóëî ä³ëî. Êàñòà âîëîäàðñüêà, ïðî ÿêó éäå òóò ìîâà, íàâïàêè çä³éñíÿëà ñâîþ âåëèêó îðãàí³çàö³éíó ³äåþ, îðãàí³çóþ÷è êðà¿íó ì³ë³òàðíî (áîðîíÿ÷è çåìëþ), ïîë³òè÷íî é êóëüòóðíî, îñâ³òëþþ÷è ñâ³òëîì õðèñòèÿíñüêî¿ íàóêè òó çåìëþ (íàñåëåííÿ) ³ âèòèñêàþ÷è íà í³é ïå÷àòü ñï³ëüíî¿ âåëèêî¿ êóëüòóðè, õîðîíÿ÷è ¿¿ â³ä çàãèáåë³ ÿê â³ä âàðâàð³â ççîâí³, òàê ³ â³ä ðîçêëàäó âñåðåäèí³. Ñïåö³àëüíèé íàòèñê äîâîäèòüñÿ òóò çðîáèòè ñàìå íà êíÿç³âñüê³é åïîñ³, áî â ïðîòèëåæí³ñòü äî ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè, äîáà ñòàðîêè¿âñüêà áóëà çîâñ³ì ñàìîäîâë³þ÷à, íå ìàþ÷è ïîçà ñâîºþ òåðèòîð³ºþ í³ÿêîãî ³íøîãî êð³ì Êèºâà îñåðåäêó í³ ïîë³òè÷íîãî, í³ ðåë³ã³éíî-êóëüòóðíîãî òÿæ³ííÿ. Êè¿â ç ðîë³ êóëüòóðíîãî öåíòðó íå àáäèêóâàâ í³êîëè (Â. Ñåð㺺âè÷). ͳáè áóâ ñâ³äîìèé ñâ âåëèêî¿ ì³ñ³¿ â ìàéáóòí³ì. Ìàáóòü íåÿñíà ñâ³äîì³ñòü éîãî ì³ñ³¿, ùå íå ñïîâíåíî¿, äèêòóâàëà é á³ëüøîâèöüê³é, 211
Äìèòðî Äîíöîâ
à ïåðåä òèì öàðñüê³é Ðîñ³¿ ¿õ ðó¿ííèöüêó ïîë³òèêó ùîäî öüîãî ì³ñòà. Îò³ äæåðåëà íàøèõ òðàäèö³é ³íòåë³ãåíö³ÿ íàðîäîëþáíà àáî ïîíèæàëà é íèùèëà, àáî ïðèéìàëà ëèøå íàçâåðõ, äàðåìíî íàìàãàþ÷èñü ïîãîäèòè ¿õ ç íîâèìè ³äåàëàìè ìàñè. Îäèí ç ãîëîâíèõ ³äåîëîã³â ö³º¿ îñòàííüî¿, Ãðóøåâñüêèé, ïèñàâ ïðî öå â ²ñòî𳿠óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè:  äðóã³é ïîëîâèí³ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ íàøà ãðîìàäà ð³øó÷î çàòðàòèëà ïî÷óòòÿ áåçïîñåðåäíüî¿ çâÿçè ç äîáîþ êè¿âñüêî-ãàëèöüêîþ, ÿêó æèâî â³ä÷óâàëè ëþäè 18201830 ðð., òàê³, ÿê Ìàêñèìîâè÷, Áîäÿíñüêèé, Êîñòîìàðîâ... ò³ çâåðòàëèñÿ äî êíÿç³âñüêî¿ äîáè ÿê äî æèâèõ, áåçïîñåðåäí³õ ïðåöåäåíò³â ï³çí³øîãî óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ. Âîíè ïîâí³ áóëè ﳺòèçìó é íàâ³òü åíòóç³àçìó äëÿ âåëèêîãî êóëüòóðíîãî ä³ëà, äîâåðøåíîãî íàøèìè ïðåäêàìè X, XI ³ XII ââ. Âîíè ÷óëè ¿õ ñïàäùèíó â íèí³øí³ì ³ ïåðåíÿò³ áóëè ãîðäîþ ñâ³äîì³ñòþ ñâîãî çâÿçêó ç íåþ. ϳçí³ø³ ïîêîë³ííÿ â³ä 40 ðð. ñòàðàëèñÿ á³ëüøå çâÿçàòèñÿ ç íàðîäíèìè ìàñàìè, ÿê áàçîþ äàëüøîãî íàö³îíàëüíîãî ðîçâèòêó. Ö³ çóñèëëÿ ìàëè ñâî¿ì íàñë³äêîì, ùî âåñü ³íòåðåñ, âñ³ ñèìïàò³¿ ³ âñÿ òâîð÷à åíåðã³ÿ (ö³º¿ ³íòåë³ãåíö³¿) áóëà ïåðåíåñåíà íà ³ñòîð³þ 212
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
îñòàíí³õ ñòîë³òü òà íà ñó÷àñíó óêðà¿íñüêó åòíîãðàô³þ. Ñòàðîâèííà Óêðà¿íà â³ä³éøëà íà äðóãèé ïëàí. Òàêå çÿâèùå, ïèøå ³ñòîðèê, ïîì³÷àºòüñÿ âçàãàë³ â ÷àñàõ ðîçâîþ ïîñòóïîâèõ ³ äåìîêðàòè÷íèõ òå÷³é, îòæå é íîâ³ ïîêîë³ííÿ óêðà¿íñüêî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ äðóãî¿ ïîëîâèíè XIX â. áóëè íåëþáèòåëÿìè îòøåäøîãî óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî â³äðîäæåííÿ, ãàäàëè âîíè, ñòàðà óêðà¿íñüêà êóëüòóðà, ³ñòîð³ÿ, ïèñüìåíí³ñòü, ìåíøå íàäàâàëèñü, í³æ ôîëüêëîð ³ íàðîäíå ìèñòåöòâî. Òàê ïîçà ñóñï³ëüíèì óæèòêîì ôàêòè÷íî ç³ñòàâñÿ áàãàòèé êðóã ìîòèâ³â, ³äåé, ³íòåðåñ³â, ùî íàïîâíÿëè íàøå æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü ùîíàéìåíøå ï³âòèñÿ÷ë³òòÿ, ÿêðàç äóæå ³íòåíñèâíîãî ðîçâîþ, ïîâíîãî ìîìåíò³â âèñîêîëþäñüêèõ, âèñîêî³äåàëüíèõ, ãëèáîêîâèõîâóþ÷èõ, êîëè íàøå ãðîìàäÿíñòâî æèëî æèòòÿì ³í³ö³àòèâíèì, ïîâíèì, íàö³îíàëüíèì â ö³ë³ì çíà÷³íí³ ñëîâà, â³ä÷óâàëî ñåáå ð³âíîðÿäíèì ÷ëåíîì êîëåêòèâó õðèñòèÿíñüêèõ íàðîä³â, ùî íåñå íà ñîá³ îáîðîíó õðèñòèÿíñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿ â³ä ïîãàíñòâà, ïîâíå áóëî ãîðäîâèòî¿ ñâ³äîìîñò³ ñâ ã³äíîñò³, êîòðó Áîã â áåç÷åñò³¿ íå ïîëîæèâ ºñòü. Àëå ö³ òðàäèö³¿ äåìîêðàò³ÿ â³äêèíóëà. Âñå öå, êîëè íå ³ãíîðóâàëîñü, òî âñå-òàêè íå áóäèëî ³íòåðåñó, íå îæèâëÿëî åíåð㳿, íå çàïîâíÿëî 213
Äìèòðî Äîíöîâ
ñâ³òîãëÿäó, çîñòàâàëîñü ìåðòâèì êàï³òàëîì â íàø³é äîá³. Ïðîôåñîð-ñîö³àë³ñò êîíñòàòóâàâ öå, íàâ³òü ïðîïîíóâàâ âêëþ÷èòè âåëè÷íó ñïàäùèíó ñòàðî¿ äîáè äî æèâîãî çì³ñòó íàøî¿ íàö³îíàëüíî¿ êóëüòóðè, àëå ëèøå íà ñëîâàõ ³, î÷åâèäíî, áåç çðîçóì³ííÿ òîãî, ùî ãîâîðèâ. Áî âêëþ÷åííÿ âåëè÷íî¿ ñïàäùèíè äåìîêðàò³ÿ ìàëà ïåðåïðîâàäèòè, íå â³äõèëÿþ÷èñü â³ä äåìîêðàòè÷íèõ ³ íàðîäîëþáíèõ çàïîâ³äåé íàøîãî â³äðîäæåííÿ. Ùî ç ö³º¿ íåïðèðîäíî¿ ì³øàíèíè ìîãëà ïîâñòàòè ëèøå íåçóãàðíà ³ áåçñèëà êàðèêàòóðà, öå õóòêî ïîêàçàëî ñàìå æèòòÿ, ÿêå íà Óêðà¿í³ ñòàðàâñÿ ôîðìóâàòè òîé ñàìèé ïðîôåñîð, ùî é ïðèâ³â êðà¿íó ïðîñòî äî á³ëüøîâèçìó. ×óæèé ñâî¿ì äóõîì ö³é íàø³é ñòàðîâèí³, àâòîð ñòàðàâñÿ îñëàáèòè ³ñòîðè÷íå çíà÷åííÿ âàðÿãî-ðóñüêî¿ êíÿç³âñüêî¿ êàñòè, ÿêà îõîðîíÿëà ñóñï³ëüí³ñòü â³ä íåâîë³, â³ä íà¿çäó, ñòâîðèëà êóëüòóðó êðà¿íè ³ ¿¿ ìîãóòí³ñòü. Íà äóìêó ïðîôåñîðà-äåìîêðàòà, íàâïàêè, êíÿç³âñüêà êàñòà êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ öå íå áóëè îáîðîíö³ çåìë³ é â³ðè, ëèøå íåâãîìîíí³ êðàìîëüíèêè ³ çàá³ÿêè, ÿê³ íå ñò³ëüêè äóìàëè ïðî ÷åñòü ÿê ïðî ñâîþ ÷àñòü êíÿæî¿ ñïàäùèíè, áóëè öå ëèöåì³ðè, ëèøå íà ñëîâàõ â³ääàí³ â³ð³ é öåðêâ³, íå ãåðî¿, 214
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
à ëþäè, ãîëîâíî çàíóðåí³ â ñâî¿ ìàëåíüê³ åãî¿ñòè÷í³ ³íòåðåñè, êîòð³ âîíè ïðèêðèâàëè ãîëîñíèìè ôðàçàìè ïðî ³íòåðåñè Ðóñüêî¿ Çåìë³. Çàáóâàþ÷è ïðè ò³ì ïðî íàéâàæí³øå (äëÿ ³äåîëîãà ÷åðí³), ïðî ëþäñüê³ äîñòàòêè, æèòòÿ ³ êðîâ, ïðî åãî¿ñòè÷í³ ³íñòèíêòè ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèí íåçàëåæíî â³ä áëàãà ö³ëîñò³. Àâòîð óâàæàº, ùî õðèñòèÿíñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ ³ ö³ëà êóëüòóðà êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³, ÿê îñíîâàíà íà çâåëè÷àíí³ ëèöàðÿ-âîéîâíèêà, áóëà êóëüòóðîþ âàðâàðñüêî¿ ñóñï³ëüíîñò³. Ïîäâèã êíÿçÿ Ìèõàéëà ×åðí³ã³âñüêîãî, ÿêèé óìåð çà ñâîþ â³ðó, ÷åñòü ³ ã³äí³ñòü, íå ïîêëîíèâøèñü îðäèíñüêèì ñâÿòîùàì, º äëÿ ïîêëîííèêà á³ëüøîâèöüêî¿ îðäè øàáëîíîâà ìó÷åíèöüêà ³ñòîð³ÿ, ç ÿêî¿ íàâ³òü í³ÿêî¿ ìîðàëüíî¿ íàóêè íå ìîæíà áóëî âèòÿãíóòè. Îäèí ç êíÿç³â (Âîëîäèìèð Âàñèëüêîâè÷), ùî íå ëþáèâ â³éñüêîâîãî ä³ëà é ìàëî çðîáèâ âîºííèõ ïîäâèã³â, çàòå â³äçíà÷àâñÿ ãóìàíí³ñòþ ³ ìèëîñåðäÿì äî á³äíèõ, êîðèñòàºòüñÿ çà òå îñîáëèâîþ ñèìïàò³ºþ äåìîêðàòà-ïðîôåñîðà. Ìàêñèìîâè÷åâ³ çàêèäàºòüñÿ çâåëè÷åííÿ êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³. Âñ³ ö³ ïðîòåñòè ïðîòè ãåðî¿÷íîãî äóõó êíÿç³âñüêî¿ åïîõè, öå ñòàðèé ïðàäàâí³é ñï³ð ñìåðäà ³ âîÿ, ïðî ÿêèé ÷èòàºìî ùå â ²ïàò³¿âñüêîìó ë³òîïèñ³ â³ä 1111 ð., êîëè í³áèòî 215
Äìèòðî Äîíöîâ
îáîðîíö³ íàðîäó â³äìîâëÿëèñü â³ä ïîõîäó íàâåñí³ íà ïîëîâö³â, áî öå á çíà÷èëî âèãóáèòè ñìåðäà ³ ð³ëëþ ñìåðäîì, íå ïîìèøëÿþùè ïðî òå, ùî áåç ïîõîäó ïàäå ³ ñìåðä ³ éîãî ãîñïîäàðñòâî æåðòâîþ êî÷³âíèêà, íå ðîçóì³þ÷è, ùî íå â³ëüíî ñòàâëÿòè åãî¿ñòè÷íèõ ³íñòèíêò³â ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèíè íàä ³íòåðåñàìè ö³ëîñò³, áåç ÿêî¿ ãèíóòü ³ ö³ ÷àñòèíè. ßê âîíè ïðîòè ãåðî¿÷íî¿ êóëüòóðè Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ òà ¿¿ êíÿç³âñüêî¿ êàñòè âèñòóïàëè, òàê ³ñïîë÷àâñÿ Ï. Êóë³ø ïðîòè ãåðî¿÷íî¿ êàñòè êîçàöüêî¿. Äëÿ öüîãî õóòîðÿíèíà âñå ó íèõ, ó êîçàê³â, áóëà îìàíà: âîëÿ, ÷åñòü ëèöàðñüêà, áî ñâ³òîì êîëîòèëî áåç ïóòòÿ êîçàöòâî, ëèø ëëÿëî ð³÷êè õðèñòèÿíñüêî¿ êðîâ³, îáèæàëî á³äíîãî ñìåðäà, éîãî äîñòàòêè, æèòòÿ ³ êðîâ, ÿê³ òèì íå ìåíøå, ÿê ò³ëüêè âïàëî êîçàöòâî, çðàçó ñòàëè çäîáè÷÷þ ï³âí³÷íèõ âàðâàð³â. ßê Ãðóøåâñüêèé íåõèáíèì ³íñòèíêòîì ñìåðäà âèíàõîäèâ ñåðåä êíÿç³âñüêèõ çàá³ÿê îäíîãî ïðàâåäíèêà, ùî íå ëþáèâ âîºííèõ ïîäâèã³â, ëèøå çàéìàâñÿ ìèëîñòèíåþ, òàê äðóãèé ïîêëîííèê á³ëüøîâèöüêî¿ îðäè, Ê. Ñòóäèíñüêèé, âèíàéøîâ ñåðåä çàâîä³ÿöüêî¿ âàòàãè ïðîéäèñâ³òà êîøîâîãî Åíåÿ îäíîãî ïðàâåäíèêà, öàðÿ Ëàòèíà, ùî â³ä ñëîâà ñìåðòü â³í íåáîðàêà áóâ áåç äóø³ é 216
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ìîâ íåæèâèé, çíàéøîâøè â í³ì, âèñì³ÿí³ì Êîòëÿðåâñüêèì âç³ð ãóìàííîñò³ é ïàöèô³çìó. ²íøèé òðàáàíò ìàñîâ³çìó, àâòîð Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿, îñóäæóº òåîð³þ â³÷íî¿ íåíàâèñò³ é áîðîòüáè ç êî÷îâíè÷èì ñõîäîì, ÿê íàì í³áèòî ÷óæó òåîð³þ, õî÷ íåþ æèëà Êè¿âñüêà Ðóñü ³ íåþ ñêóâàëà â îäíó êóëüòóðíó ãðîìàäó íàö³þ. ²äåîëîãè ÷åðí³, îñóäæóþ÷è êóëüòóðó Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, îñóäæóâàëè é îñíîâí³ ïðèêìåòè ¿¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, áåç ÿêèõ íå ³ñíóâàëè, íå ³ñíóþòü ³ íå ³ñíóâàòèìóòü ñóñï³ëüíîñò³. Âîíè îñóäæóâàëè ¿¿ áîðîòüáó çà â³ðó é öåðêâó (â òîä³øí³õ ïîíÿòòÿõ çà íàö³þ é êóëüòóðó), ïðîòèñòàâëÿþ÷è ò³é áîðîòüá³ âèã³äíèöòâî ³ ñïîê³é ñìåðäà, îñóäæóâàëè øëÿõåòí³ñòü òî¿ êàñòè. Ïî-äðóãå, âîíè îñóäæóâàëè êîìáàòèâí³ñòü, âîéîâíè÷³ñòü ö³º¿ êàñòè, ïðîòèñòàâëÿþ÷è ¿é åãî¿ñòè÷íèé âèã³äíèöüêèé ïàöèô³çì ìàñ ³ ïîñòóëàò ãóìàííîñò³. Âîíè îñóäæóâàëè áîðîòüáó ö³º¿ êàñòè çà çåìëþ, çà ö³ë³ñòü íàö³îíàëüíîãî îðãàí³çìó, ïðîòèñòàâëÿþ÷è òîìó æóðáó çà á³äíèõ ³ ìèëîñåðäÿ, âîíè îñóäæóâàëè ìóäð³ñòü ö³º¿ êàñòè. Âîíè îñóäæóâàëè ñòàðó êóëüòóðó íàøó, öåáòî êóëüòóðó ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ïðîòèñòàâëÿþ÷è ¿é êóëüòóðó íèç³â. Âîíè îñóäæóâàëè ñàìó ïîòðåáó ³ñíóâàííÿ ö³º¿ êàñòè ÿê îðãàí³çóþ÷îãî ÷èí217
Äìèòðî Äîíöîâ
íèêà, ïðîòèñòàâëÿþ÷è ¿é íàðîäíþ ìàñó. Âîíè â³äêèäàëè âñÿêèé ãåðî¿çì, âñÿêèé îðãàí³çóþ÷èé äóõ, âèñòóïàþ÷è â îáîðîí³ ñìàê³â ³ ïîòðåá ³íåðòíî¿ ìàòå𳿠ÿê ñàìîö³ë³. ßê ãåðî¿÷íó êóëüòóðó êè¿âñüêî¿ äåðæàâíîñò³, òàê ³ ãåðî¿÷íó êóëüòóðó êè¿âñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äóõîâíîñò³ â³äêèäàëà íàøà äåìîêðàò³ÿ. Íå äëÿ ö³º¿ îñòàííüî¿ áóëè ñòàð³ âàðÿãî-ðóñüê³ òðàäèö³¿. Äëÿ íå¿ ïîñòàò³ Âîëîäèìèð³â ³ ßðîñëàâ³â, ùî çáèëè äîêóïè ³ìïåð³þ, íàäàëè ¿é ñï³ëüíó çàãàëüíó ïå÷àòü îäíî¿ âèñîêî¿ êóëüòóðè é â³êàìè ¿¿ áîðîíèëè â³ä êî÷³âíèê³â, áóëè äð³áí³ åãî¿ñòè ³ çàá³ÿêè, ùî áðåëè ïî òðóïàõ. Òàê ñàìî Àíòîí³é ³ Ôåîäîñ³é, ùî óöèâ³ë³çóâàëè æèâó÷³ çâ³ðèíñüêèì îáè÷àºì ïëåìåíà, ùî ðîçíåñëè ðåë³ã³éíó ³ âçàãàë³ äóõîâó êóëüòóðó ñòàðîãî Êèºâà äàëåêî ïîçà ìåæ³ äåðæàâè, áóëè ëèø âèòâîðîì â³çàíò³éñüêî¿ ìîíàõîìàí³¿. Ãðóøåâñüêèé íåäîîö³íþº òàêèé ïðåêðàñíèé ïàìÿòíèê íàøî¿ êóëüòóðè, ÿê Ïàòåðèê, æàëóþ÷è ùî íàøà äàâíèíà íå ëèøèëà íàì òâîðó êîðèñí³øîãî ç ñîö³àëüíîãî ïîãëÿäó. Ïàòåðèê, à ðàçîì ç íèì ñòàðèé àñêåòè÷íèé, â³äâàæíèé ³ ñòî¿÷íèé ñâ³òîãëÿä íàøî¿ òîä³øíüî¿ öåðêâè âðàæàâ ïðîôåñîðà ñâîºþ øàáëîíîâîþ ôðàçåîëî㳺þ. Òàê³ ïîñòàò³, ÿê ²ëàð³îí àáî Ñåðàï³îí, çàãð³âàëè 218
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âîëîäàð³â êè¿âñüêèõ, ÿê Ïåòðî À쳺íñüêèé çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ëèöàð³â, äî õðåñòîâèõ ïîõîä³â íà ïîãàíèõ ³ ïîìàãàëè êíÿçÿì ïîðÿäêóâàòè çåìëþ, òâîðèòè ¿¿ ïðàâî, øèðèòè â÷åí³ñòü, áóëè ïîñòàò³ äåìîêðàòàì íåö³êàâ³, áî ïîíèæàëè àêòèâí³ñòü ³ ñîö³àëüí³ åíåð㳿 ìàñ. Íå ìàâ çðîçóì³ííÿ äî òî¿ àñêåòè÷íî¿ êóëüòóðè ³ Ôðàíêî. Õî÷ ³ ÿê áàãàòî ãàðÿ÷îãî ÷óòòÿ, çàïàëó ³ ñàìîâ³äðå÷åííÿ âêëàäàëè àñêåòè â ñâî¿ ïèñàííÿ, ïèøå â³í, íàì ñüîãîäí³ ¿õ ÷èòàòè ïðàâäèâà ìóêà. Íå ìèìî öüîãî ãàðÿ÷îãî ÷óòòÿ, çàïàëó é ñàìîâ³äðå÷åííÿ àñêåò³â, à ÿêðàç çàâäÿêè ¿ì, ÷åñíîòàì â³äðàçëèâèì äåìîêðàòàì, íå çíîñèëè âîíè ¿õ. Òîìó ³ ñêðèïòà àñêåò³â, â ÿêèõ áëèñòèòü ãëèáîêà ìóäð³ñòü ñòàðî¿ Åëëàäè, àáî Ðèìó, ïîãàíñüêîãî ³ õðèñòèÿíñüêîãî, áóëè äåìîêðàòàì ïóñò³, áåçáàðâí³ é áåççì³ñí³. Ôðàíêîâ³ îñîáëèâî áóâ íåïðèºìíèé ¿õ îãèäíèé ôàíàòèçì, òàê çâàíà íåòîëåðàíö³ÿ äî âñüîãî, ùî ñóïåðå÷èòü ¿õ óëþáëåíîìó ³äåàëîâ³. ²íøèìè ñëîâàìè, áóëà íåïðèºìíà ãîðÿ÷ ÷óòòÿ ³ çàïàëó â áîðîòüá³ çà ñâ³é ³äåàë. ßêðàç çà öå ñàìå, çà òîé ñàìèé ôàíàòèçì íàïàäàëè Ôðàíêî ³ Äðàãîìàíîâ ³ íà Øåâ÷åíêà. Áà÷èìî òóò òîé ñàìèé ìîòèâ: íåõ³òü äî âñüîãî, ùî â êàðáàõ ìîðàëüíî¿ äèñöèïë³íè ñòðèìóº âñ³ â³äîñåðåäí³ 219
Äìèòðî Äîíöîâ
³íñòèíêòè ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèí, ÿê³ â ñâî¿é ñâàâîë³ çàãðîæóâàëè ³ñíóâàííþ ö³ëîãî îðãàí³çìó. ²íø³ äåìîêðàòè ç òàêîþ ñàìîþ â³äðàçîþ ñòàâèëèñÿ é äî äðóãî¿ íàøî¿ äóõîâî¿ êóëüòóðè, êóëüòóðè êîçàöüêî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. Íà äóìêó Êóë³øà, Õìåëüíè÷÷èíà íå ò³ëüêè ùî íå ïîìàãàëà âçëåòó é ðîçöâ³òó íàøî¿ êóëüòóðè, àëå íàâïàêè Õìåëüíèöüêèé êðàé â ïóñòèíþ ïîâåðíóâ ³ ïðèïèíèâ óñï³õ êóëüòóðè. Ñóìöîâ âèñòóïຠïðîòè ö³ëî¿ íàóêè ³ ñâ³òîãëÿäó êîçàöüêî¿ äîáè, ïðîòè òîãî, ùî â³í ç íåðîçóìó çâå ñõîëàñòèêîþ, êàðàþ÷è ¿¿ ÿê çë³ñíó é ñóõó íàóêó. Î÷åâèäíî, íå ÷åðåç ¿¿ ñóõ³ñòü, áî áëèñêó÷³, ãëèáîê³ äóìêîþ, ç íåçð³âíÿííèì íå ðàç ïîëåòîì íàïèñàí³ òâîðè îö³º¿ ñõîëàñòèêè, ÿê íåáî â³ä çåìë³ ð³çíèëèñÿ â³ä íóäíîãî é ñóõîãî ñòèëþ Ñóìöîâà. ² íå ÷åðåç çë³ñí³ñòü ö³º¿ ñõîëàñòèêè íà íå¿ íàïàäຠÑóìöîâ, à ïðîñòî ÷åðåç òå, ùî âîíà, çàäèâëåíà â ñâ³é ³äåàë, ÿêîìó íà ñëóæáó õîò³ëà íàêëîíèòè êîæíó ëþäèíó, çàáèâàëà í³áèòî ìÿêå ãóìàííå â³äíîøåííÿ äî ëþäåé, æèâå ÷óñòâî ëþáîâ³ äî ëþäèíè ïðèíîñèëà â æåðòâó àáñòðàêòí³é ³äå¿ ðåë³ã³éíî-ìîðàëüíîãî îáîâÿçêó. Çíîâ òîé ñàìèé ìîìåíò: óïåðòà íåõ³òü äî âñÿêî¿ óçäè íà åãîöåíòðèçì îêðåìèõ àïåòèò³â, îäèíèöü ³ êëàñ³â ç ¿õ 220
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ìàòåð³àëüíèìè ³íòåðåñàìè, ÿê³ òåïåð íà íàøèõ î÷àõ ïðèâåëè äî ðîçêëàäó íå îäíî¿ äåìîêðàòè÷íî¿ ñóñï³ëüíîñò³ ªâðîïè. Âëàñíå çà öå íàïàäàëèñÿ äåìîêðàòè íà â÷åí³ñòü òèõ ÷àñ³â, îïåðòó íà Ïëàòîí³, Êñåíîôîíò³, Àðèñòîòåë³, Öèöåðîí³, Àâãóñòèí³, Òîì³ Àêâ³íñüê³ì ³ ñîòí³ ³íøèõ çâ³çä ïåðøî¿ âåëèêîñò³ àíòè÷íèõ ÷àñ³â ³ ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ, íà óìàõ, ÿêèì äîñ³ çàâäÿ÷óº ëþäñüê³ñòü áàãàòî â ñâî¿é ìàíäð³âö³ äî ï³çíàííÿ ïðàâäè. Òâîðè Ãàëÿòîâñüêîãî áóëè äëÿ Ñóìöîâà æàëêèì ³ñ÷à䳺ì êèºâî-ìîãèëÿíñüêî¿ íàóêè, à öÿ íàóêà, íà éîãî äóìêó, ÷åðïàëà ñâîþ ìóäð³ñòü ç êàëàìóòíîãî äæåðåëà. Ïèøó÷è ïðî Ëàçàðÿ Áàðàíîâè÷à, Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à àáî Ãàëÿòîâñüêîãî, òàê ñàìî, ÿê Ãðóøåâñüêèé ïðî Ìîíîìàõ³â ³ ßðîñëàâ³â, äåìîêðàòè÷íèé ïðîôåñîð íå ñò³ëüêè âèêëèêàâ ó ÷èòà÷à ïîøàíó äî âåëèêèõ ïîñòàòåé íàøîãî ìèíóëîãî, ÿê íåõ³òü äî íèõ, ³ðîí³ºþ, ÿê äî ïåðåñòàð³ëèõ îêàç³â òåìíèõ â³ê³â. Àáñòðàêòí³é ïðàâä³ ïðîòèñòàâëÿëè âîíè êîíêðåòíó ëþäèíó, ùî â ñâî¿õ çàáàãàíêàõ íå ðàç ðîçñàäæóâàëà ö³ë³ñòü; ïî÷óòòþ ìîðàëüíîãî îáîâÿçêó, ÿêå âÿæå ñóñï³ëüí³ñòü â îäíó ö³ë³ñòü, ïðîòèñòàâëÿëè âîíè ïîòóðàííÿ ëþäñüêèì ñëàáîñòÿì; ôàíàòèçìîâ³ â çìàãàíí³ çà ³äåþ ïî221
Äìèòðî Äîíöîâ
òóðàííÿ çëó é ïîáëàæëèâ³ñòü äëÿ âñÿêèõ âîðîæèõ ³äåé. Ñòàðèì ÷åñíîòàì ñòàðî¿ Ðóñ³, ¿¿ íåïîõèòí³é îáîðîí³ â³ðè é öåðêâè, Ðóñüêî¿ Çåìë³, ¿¿ íåâãíóò³é êîìáàòèâíîñò³, ïðîòèñòàâëÿëè âîíè æóðáó çà ëþäñüê³ äîñòàòêè, æèòòÿ ³ êðîâ, çà âèãîäè îäèíèöü, æóðáó çà á³äíèõ, ïðîòèñòàâëÿëè æóðáó ïðî ïàðòèêóëÿðíå, íå ðàç åãî¿ñòè÷íå, íå çà ö³ë³ñòü íàö³îíàëüíîãî îðãàí³çìó. Ñàìîìó ïîíÿòòþ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, â ÿê³é òàêèì ÿñêðàâèì ñâ³òëîì ñâ³òèëèñÿ òîä³ ¿¿ îñíîâí³ ïðèêìåòè øëÿõåòí³ñòü, çàâçÿòòÿ ³ ìóäð³ñòü, ïðîòèñòàâëÿëè âîíè ðîçïëèâ÷àñòå ïîíÿòòÿ ³íåðòíî¿ ³ òóïî¿ íàðîäíî¿ ìàñè. Ãàíüáèâ ñòàðîêíÿç³âñüêó êàñòó ïðàâëÿ÷ó é ³äåîëîã äðóãî¿ íàøî¿ ñîö³àë³ñòè÷íî¿ ïàðò³¿ Ì. Øàïîâàë â Óêðà¿íñüê³é õàò³, ïðîçèâàþ÷è õàìàìè ³ ðîçá³éíèêàìè êíÿç³â ³ ãåòüìàí³â, ÿêèì çàâäÿ÷óâàëà íàö³ÿ ñâîþ êîíñîë³äàö³þ, à ïàìÿòíèêè êóëüòóðè òî¿ êàñòè óâàæàâ âàðòèì òîãî, ùîá ¿õ êèíóëè ó ï³÷. Ç òèì ñàìèì òóïîäóìñòâîì ñìåðäà, íàêèäàâñÿ íà ñòàðøèíó çàïîðîçüêó ùå îäèí àïîñòîë ÷åðí³ Î. Íàçàðóê. ³í âèõîâóâàâ ãàëèöüêó ñóñï³ëüí³ñòü â ³äåÿõ, ùî ðîñ³éñüêà öàðèöÿ Êàòåðèíà çðîáèëà âåëèêó ïðèñëóãó óêðà¿íñüê³é íàö³¿, çðóéíóâàâøè ´ðóíòîâíî ãí³çäî ðîçáèøàöòâà íà Çàïîð³ææ³ (ç ÿêîãî âè222
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
éøëè Ä. Âèøíåâåöüêèé ³ Õìåëüíèöüêèé!), íàïàäàâ íà Øåâ÷åíêà, ÿêèé ð³øó÷î ïîìèëÿâñÿ, äóìàþ÷è, ùî âîíà (Êàòåðèíà) äîêîíàëà âäîâó ñèðîòèíó. ³äðàçëèâà áóëà ³äåîëîãàì ñìåðä³â ³ ñóñï³ëüíà ñòðóêòóðà êè¿âñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ Óêðà¿íè. Ãðóøåâñüêèé îáá³ëþº ãàíåáíî¿ ïàìÿò³ òàòàðñüêèõ ëþäåé, ÿê³ çà êðàùå ââàæàëè ìàòè ä³ëî áåçïîñåðåäíüî ç îðäîþ, ï³ääàâøèñü ¿é, í³æ áóòè ùå â äîäàòêó, îáºêòîì êíÿæèõ êîòîð ³ áîÿðñüêîãî êîðìó. Öå áóëà âèðàçíà ïðåôåðåíö³ÿ çàãàëüíî¿ ð³âíîñò³ ï³ä òèðàíîì ³ºðàðõ³çîâàí³é ñâîáîä³ ï³ä âëàñíèìè âîëîäàðÿìè. Áî â òàòàð³â, ïàíóâàëà ùå íåïåðåæèòà ìîðàëü ðîäîâî-ïëåì³ííîãî êîëåêòèâó, à â êëàñîâî-çäèôåðåíö³éîâàíîìó ãðîìàäÿíñòâ³ êíÿç³âñüêîãî Êèºâà ïàíóâàâ ³íäèâ³äóàë³çì ³ åãî¿çì.  îäí³ì âèïàäêó ïðèì³òèâíà ñï³ëêà ð³âíîïðàâíèõ ðîä³â ï³ä ÷óæèì äåñïîòîì, ìèëà íàøîìó äåìîêðàòîâ³, â äðóã³ì âèñîêîîðãàí³çîâàíà ºâðîïåéñüêà ñóñï³ëüí³ñòü, íåíàâèñíà äåìîêðàòàì ÷åðåç ñâ³é ³íäèâ³äóàë³çì ³ ñâîþ ³ºðàðõ³þ. Íå òåðïèòü ö³º¿ ³ºðàðõ³¿ ³ Êóë³ø. ³í ðåâ³çóº ç á³ëîðîá³â ãîðîäÿí, ï³ä ÿêèìè ðîçó쳺 ïðàâëÿ÷ó êàñòó, êïèòü ç îðãàí³çàö³éíî-öèâ³ë³çàö³éíî¿ àêö³¿ òî¿ êàñòè êíÿç³â ç äðóæèíîþ, 223
Äìèòðî Äîíöîâ
ÿê³ óñòàâè íàðîäîâ³ äàëè, ìóðàìè ì³ñòà îáãîðîäèëè ³ íàâ÷èëè íàðîä õâàëèòè Áîãà, ïðèíåñëè íàðîäîâ³ ðåìåñëî, íàóêó é òîðã³âëþ. Æèòòÿ â ñóñï³ëüíîñò³ éäå, íà ¿õ äóìêó, àâòîìàòè÷íî, âåëèê³ ëþäè òà ¿õ äóõ, ÿê ðóø³éíà ñèëà, ÿêà ðóõຠìàòåð³ºþ, ìàñîþ, íå ³ñíóº äëÿ íèõ. Íàâ³òü òàê³ ãåðî¿÷í³ ïîñòàò³, ÿê Õìåëüíèöüêèé, ðîçâ³í÷óþòü âîíè, ñêèäàþòü ç ïîñòàìåíòó ãåðîÿ íà êîðèñòü ïàñèâíî¿ ìàñè. Ñóìöîâà ðàçèòü ö³ëà ³ºðàðõ³÷íà áóäîâà íàøî¿ ñóñï³ëüíîñò³, ùî, ÿê â äçåðêàë³, â³äáèâàëàñÿ, íàïðèêëàä, â óñòðîþ Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿. Éîãî ðàçèòü ³äåÿ ñóáîðäèíàö³¿ ö³º¿ ñóñï³ëüíîñò³, äðàòóº äèñöèïë³íà â âèõîâàíí³, äðàòóº âèð³æíåííÿ çä³áí³øèõ ³ óñóâàííÿ ëåäà÷èõ, äðàòóº ñåëåêö³ÿ. Áà÷èòü ó í³é íàðóøåííÿ ìèëî¿ äåìîêðàòîâ³ ð³âíîñò³. Ñóìöîâ, ó÷åïèâøèñü íåíàâèñíî¿ éîìó äóõîâî¿ êóëüòóðè Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿, ð³âíî÷àñíî âëó÷ຠ³ â ñóñï³ëüíó ñòðóêòóðó òî¿ äîáè, áî â óñòðîþ àêàäå쳿, ÿê ñîíöå â êðàïë³ âîäè, â³äáèâàëàñÿ ö³ëà ñòðóêòóðà êîçàöüêî¿ ñóñï³ëüíîñò³, îðãàí³çîâàíî¿ êîçàöüêîþ ñòàðøèíîþ. Ñóìöîâ ïðîòåñòóº ïðîòè äóõó êîìàíäèðñòâà é äèñöèïë³íè, ÿêîþ òà ñóñï³ëüí³ñòü ïåðåñÿêëà çãîðè äîäîëó, ïðîòè ïîä³ëó íà ñåíàòóñ 224
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
³ ïîïóëþñ, ïðîòè ³ºðàðõ³÷íîñò³, ïðîòè äîâãîãî ëàíöþãà íà÷àëüíèê³â ³ ï³äâëàäíèõ, ïðîòè äóæå ñêëàäíî¿ îðãàí³çàö³¿ íà÷àëüíèöüêî¿ çàëåæíîñò³ ³ ïîñëóõó, ïðîòåñòóº îòæå ïðîòè ñàìîãî ïðèíöèïó çàëåæíîñò³ é ïîñëóõó, ïðèíöèïó äâîõ âåðñòâ, õàðàêòåðèñòè÷íîãî äëÿ âñ³õ ä³ëÿíîê êîçàöüêîãî ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ, ïðîòè òîãî ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ, ïðîòè ÿêîãî â êíÿç³âñüê³é Ðóñ³ ïîâñòàâàâ ñòîðîííèê òàòàðñüêîãî êîëåêòèâ³çìó Ãðóøåâñüêèé.  îáîðîí³ òîãî ñàìîãî õàîòè÷íîãî êîëåêòèâ³çìó âèñòóïàâ ³ Äðàãîìàíîâ ó ñâî¿é ³ëüí³é ñï³ëö³. Âèñòóïàþ÷è êðèòè÷íî àáî é íåãàòèâíî ïðîòè òðàäèö³é ñòàðîãî Êèºâà é ãåòüìàíùèíè, ³äåîëîãè äåìîêðàò³¿ âèñòóïàëè íå ëèøå ïðîòè êàñòîâîñò³, àëå é ïðîòè ñàìîãî íåðâà, ïðîòè äóõó íàøèõ ñòàðîäàâí³õ ìàéñòð³â ³ áóä³âíè÷èõ ñóñï³ëüíîñò³, ÿê³ ç ïðèì³òèâíèõ ³ àíàðõ³÷íèõ ñï³ëüíîò òâîðèëè âïîðÿäêîâàí³ ñóñï³ëüñòâà, ïðîòè äóõó çàá³ÿê³â ³ êîðîìîëüíèê³â ³ çàâîéîâíèê³â, ÿêèõ ãàñëà âîë³, ÷åñò³ ³ ëèöàðñòâà âîíè âèñì³þâàëè; ïðîòè íåòîëåðàíö³¿ äî ÷óæî¿ â³ðè, ïðîòè ¿õ ãàðÿ÷îãî ÷óòòÿ ³ çàïàëó, ïðîòè äóõó êîìáàòèâíîñò³; ï³äáèòòÿ ñîá³ çîâí³øíüîãî ñâ³òó, ïðîòè äóõó ñàìîâ³äðå÷åííÿ, äèñöèïë³íè, êîìàíäèðñòâà, ùî ç âåëèêèì íàêëàäîì åíåð㳿 ³ íåâñèïóùîãî çóñèëëÿ ñòðåì³â 225
Äìèòðî Äîíöîâ
ðåàë³çóâàòè ñâî¿ âåëèê³ ö³ë³, ôîðìóþ÷è ³íåðòíó ìàòåð³þ. Ïîÿñíÿëè âîíè ñâîº óïåðåäæåííÿ äî äóõó íàøî¿ ñòàðîâèíè òèì, ùî íå çãîäæóâàâñÿ í³áèòî â³í ç äóõîì íàðîäó. Öå îñòàííº íå â³ðíî ³ñòîðè÷íî, áî â íàøèõ ë³òîïèñàõ ïîäîñòàòêîì º ì³ñöü, êîëè íàðîä íå ò³ëüêè ùî íå ïðîòèâèâñÿ, íàïðèêëàä, êíÿæèì â³éíàì, àëå íàâïàêè íå ðàç ³ ïðîòè âîë³ òîãî ÷è ³íøîãî êíÿçÿ, äîìàãàâñÿ, ùîá éîãî âåëè ïîõîäîì ïðîòè äîêó÷ëèâèõ ïîëîâö³â ÷è ³íøèõ âàðâàð³â. Äîñèòü áóëî âèïàäê³â, êîëè êíÿçü õîò³â ìèðèòèñÿ ç ñâî¿ìè ïðîòèâíèêàìè, íî 곺âëÿíè íå âîñõîò³ëè, êîëè íàðîä â³äïîâ³äàâ êíÿçþ: àùå òè ìèð äàñè åìó, òî ìè äàìî ³ òîìó ïîä³áí³ (Â. Ñåð㺺âè÷). Îòæå íà äóõ íàðîäó òóò çàéâî ïîêëèêàòèñÿ. ßê ïîáà÷èìî çàðàç, òîé àêòèâíèé äóõ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè íàøî¿ äàâíèíè áóâ ä³éñíî â ðàçÿ÷³é íåçãîä³, àëå íå ç äóõîì íàðîäó, ëèøå ç äóõîì àïîñòîë³â ÷åðí³ XIX ³ XX ââ. Âîíè áà÷èëè ïåðåä ñîáîþ ñòðàøíîãî, ôàíàòè÷íîãî ïðîòèâíèêà ç ÿñêðàâèì íàö³îíàëüíèì ³äåàëîì ³ áåç æàäíèõ ñåíòèìåíò³â â éîãî îñÿãíåíí³. Öå áóëà Ìîñêîâùèíà. Àëå çàì³ñòü ïðîòèñòàâèòè ¿é ùîñü ð³âíîâàðòíå ñèëüíå, ïðî ÿêå ñïîìèíè ìîãëè çà÷åðïíóòè-òàêè ó âëàñí³é íàø³é ³ñòî226
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðè÷í³é áóâàëüùèí³, âîíè âïàäàëè â ðåçè´íàö³þ, çàñëîíþþ÷è ñâîþ íåçäàðí³ñòü ÿêèìñü ì³òè÷íèì íàðîäíèì äóõîì. Âæå òàê, ìîâëÿâ, ñòàëîñÿ, ùî íàøîìó íàðîäîâ³ áðàê òèõ ïðèêìåò íåìèíó÷èõ äî äåðæàâíîãî áóä³âíèöòâà; ïèñàëè, ùî íàðîä íàø ö³ëêîì ïîçáàâëåíèé äåðæàâíîãî ³íñòèíêòó, â íüîãî í³áèòî ïî÷óòòÿ äîì³íóº íàä ïðàêòè÷íèì ðîçóìîì, â³í ìÿêèé â ïîâîäæåíí³, ìຠâäà÷ó ãîëîâíî ë³ðè÷íó òà é âçàãàë³ â íàðîä³ íàø³ì íå áóëî íàéìåíøîãî ñòðåìë³ííÿ äî ï³ä÷èíåííÿ ÷óæèõ, äî àñèì³ëÿö³¿ ÷óæèíö³â... â íàòóð³ óêðà¿íö³â íå áóëî í³÷îãî íàñèëóþ÷îãî, íå áóëî õîëîäíî ðîçðàõîâàíî¿ òâåðäîñò³ íà øëÿõó äî îáðàíî¿ ìåòè. Îäíèì ñëîâîì, ïîã³äíà º óêðà¿íñüêà äóøà, à ìèñëü ïðî ïîë³òè÷íó ñàìîñò³éí³ñòü í³êîëè íå çíàõîäèëà â³äãîìîíó â íàñòðîÿõ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, äåðæàâà íå â õàõëàöüê³ì äóñ³. Òàê âèòîëêîâóâàëè âîíè íà ñâ³é ðîçóì äóõ íàðîäó ³ ñòâåðäæóâàëè, ùî â³í ÿêðàç òàêèé, à íå ³íøèé, íå ç æàëåì, à ç áàéäóæ³ñòþ ÷è íàâ³òü ³ç çàäîâîëåííÿì. Ôîðìîòâîð÷èé äóõ ëþäåé íåòîëºðàíòíèõ äî âñüîãî, ùî íå áóëî ¿õ óëþáëåíèì ³äåàëîì, ôàíàòèçì ëþäåé òåìíîãî â³êó, ôàíàòè÷íà ïÿíà ìóçà Øåâ÷åíêà, áåçîãëÿäí³ñòü òèõ, ùî òâîðèëè äåðæàâó í³áèòî ìå÷åì òà êó227
Äìèòðî Äîíöîâ
ëà÷÷ºì à íå ïåðîì òà ëàãîäîþ (Êóë³ø) âñå öå âîíè îñóäæóâàëè ÿê òàêå, ùî íå ëåæàëî â äóø³ íàðîäó, ç çàâçÿòîþ âèòðèâàë³ñòþ Ñàí÷î Ïàíñ³â. Êóë³ø íàâ³òü îäèí ñâ³é òâ³ð (×îðíó ðàäó) íàïèñàâ, ùîá äîâåñòè êîíå÷í³ñòü äëÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ñïóñòèòèñÿ íà äíî, ùîá äîâåñòè ìîðàëüíó íåîáõ³äí³ñòü çëèòòÿ â îäíó äåðæàâó ïîëóäíåâî-ðóñüêîãî ïëåìåí³ ç ï³âí³÷íèì. Êîëè õòîñü ðîçâ³í÷óâàâ öèõ âîðîã³â íàøèõ äàâí³õ òðàäèö³é (Ãðóøåâñüêîãî, Äðàãîìàíîâà, Êóë³øà), ö³ëà ³íòåë³ãåíö³ÿ äåìîêðàòè÷íà, à ÷àñîì ³ íàö³îíàë³ñòè÷íà (â Ñàìîñò³éí³é äóìö³, â Ïðîáîºì) ñòàâàëà â ¿õ îáîðîí³. Ðàäèëà çàáðîíçîâóâàòè íàøå ìèíóëå (àëå íå ìèíóëå ñòàðî¿ Ðóñ³, à ìèíóëå äðàãîìàí³âùèíè), êàðòàëè ïëÿìóâàííÿ õèá íàøèõ ïðåäê³â (àëå çíîâó íå Âîëîäèìèð³â ³ ßðîñëàâ³â, à Ãðóøåâñüêèõ ³ Êóë³ø³â). Êîëè æ õòî çíåñëàâëþâàâ òðàäèö³¿ Êèºâà é êîçàöòâà, ³íòåë³ãåíö³ÿ òà ìîâ÷êè ïðèäèâëÿëàñÿ ¿õ ãåðîñòðàòñòâó àáî éîìó ïðèïëåñêóâàëà. Öå áóâ äîêàç, ùî âàø³ ñòàðîäàâí³ òðàäèö³¿ íàïðàâäó áóëè ò³é ³íòåë³ãåíö³¿ ÷óæ³, íå áóëè ¿¿ òðàäèö³ÿìè. ßêà æ öå áóëà âåðñòâà ³ âäà÷à, ÿêà âèñòóïàëà ïðîòè ñàìîãî äóõó íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é ³ ¿õ ïðîâ³äíî¿ êàñòè? 228
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ùåðáàê³âñüêèé êàæå, ùî íà Óêðà¿íó â íåîë³òè÷í³é äîá³ â òðåò³ì òèñÿ÷îë³òò³ ïåðåä Õðèñòîì ïðèéøëè ëþäè äâîõ êóëüòóðíèõ êðóã³â, õë³áîðîáñüêîãî é íîìàäñüêîãî. Êîæåí ç òèõ êóëüòóðíèõ êðóã³â áóâ âèòâîðåíèé îêðåìîþ ðàñîþ, îêðåìîþ ô³çè÷íî ³ ïñèõ³÷íî. Íàø³ àïîñòîëè þðáè áóëè ïðåäñòàâíèêàìè ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè, à íå òî¿, ùî òâîðèëà êóëüòóðó, âåðñòâè ïðîâ³äíî¿ êíÿæîãî Êèºâà é êîçà÷÷èíè. Âîíè ÷óëèñÿ äóõîâèìè íàùàäêàìè íå êàñòè îðãàí³çóþ÷î¿ ³ ïðàâëÿ÷î¿, à ÿêðàç êàñòè òèõ ñìåðä³â, êîòð³ ïðî òàêó îðãàí³çàö³þ í³êîëè íå äóìàëè ³ ÿêà áóëà ¿ì îñîðóæíà. Êóë³ø òàê ³ ïèøå: Îñòàâàéòåñü ñîá³ ïðè ñâî¿é ãîðîäñüê³é (öåáòî ïàíñüê³é) ô³ëîñîô³¿, à íàì äîçâîëüòå ñåëÿíñüêó ô³ëîñîô³þ ïðîïîâ³äóâàòè. ³í ÷óºòüñÿ íàùàäêîì íå íàö³¿, íå ¿¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ùî íàñ õóòîðÿí ðóéíóâàëà, à òî¿ äðóãî¿, ùî çà ïëóãîì äîáðå õîäèëà.  í³ÿê³ì ðàç³ íå ÷óâñÿ â³í íàùàäêîì êàñòè ìå÷îíîñö³â ³ ïðàâîäàâö³â, âîëîäàð³â. Öÿ îñòàííÿ áóëà éîìó âñ³ºþ ñâîºþ êóëüòóðîþ, ñâî¿ì ñòèëåì æèòòºâèì, íàâè÷êàìè òà ³äåàëàìè ÷óæà. ³í ÷óâñÿ ïðåäñòàâíèêîì íàøîãî ñóáñòðàòó, ï³äâëàäíî¿ êàñòè. ͳ ãåðî¿ Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, í³ Âîëîäèìèð, í³ Ôåîäîñ³é, í³ Äìèòðî Âèøíåâåöüêèé, í³ Ïåòðî 229
Äìèòðî Äîíöîâ
Ìîãèëà ç ¿õ êóëüòóðíèì æèòòºâèì ñòèëåì íå áóëè éîìó ð³äí³. Òàê ñàìî Ãðóøåâñüêèé ÷óº ñåáå íàùàäêîì íå êíÿç³âñüêî¿ êàñòè, ëèøå òèõ ëþäåé, çà ÿêèõ äîñòàòêè, æèòòÿ ³ êðîâ â³í òàê ïîáèâàºòüñÿ. Òàê ñàìî Êóë³ø ³ Äðàãîìàíîâ âèñòóïàþòü ïðîòè îñòàííüîãî áàðäà êîçàöòâà, Øåâ÷åíêà, äîêîðÿþ÷è éîìó ñèìïàò³¿ äî êîçàöüêîãî ïàíñòâà, à íå äî ñåëÿí ³ êð³ïàê³â. ² íàâïàêè, ïðåäñòàâíèêè íàøî¿ ïðàâëÿ÷î¿ àðèñòîêðàò³¿ àæ äî ê³íöÿ XVIII â³êó, íàâ³òü äî ïî÷àòê³â XIX óâàæàëè òèõ Äìèòð³â Âèøíåâåöüêèõ, Âîëîäèìèð³â çà ñâî¿õ ïðåäê³â ïî êðîâ³ é äóõó, ÿê íàïðèêëàä, Õìåëüíèöüêèé, Ñàì³éëî Çîðêà, ѳðêî, Âåëè÷êî, Ìàêñèìîâè÷ ³ ³íø³ ïðåäñòàâíèêè íàøî¿ ïàí³âíî¿ êàñòè, ÿê³ â ³ìåí³ ö³ëî¿ íàö³¿ æèâèõ, ìåðòâèõ ³ íåíàðîäæåíèõ çàâøå ïîêëèêàëèñÿ, ÿê íà ñâî¿õ, íà Îëåã³â ³ íà Ñâÿòîñëàâ³â, íà ñëàâíèõ ³ ñòðàøíèõ ïðåäê³â íàøèõ, ÿê³, î÷åâèäíî, áóëè íå ò³ ñìåðäè, ÿêèõ äóõîâèìè íàùàäêàìè áóëè îáîðîíö³ äåìîêðàò³¿. Òîìó é âèçíàâàëè âîíè çà ñâîþ êóëüòóðó ñòàðîãî Êèºâà é êîçà÷÷èíè, ÿê â³äêèäàëà öþ êóëüòóðó ³íòåë³ãåíö³ÿ, ïåðåéíÿòà äóõîì ï³äâëàäíî¿ ìàñè, ÷óæà ñïðàâàì íàøî¿ ñòàðî¿ êóëüòóðè äóõîâî¿ ³ ïîë³òè÷íî¿. 230
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ßê ëþäè äóõîì ÷óæ³ êóëüòóð³ ñòàðîãî Êèºâà, âîíè íå ìîãëè ¿¿ íàâ³òü çðîçóì³òè. Òîìó, êîëè ö³ íàðîäîëþáö³ ïèñàëè, ùî íå ìàâ äåðæàâíèöüêîãî ³íñòèíêòó íàø íàðîä ó ö³ëîñò³, ùî íå ìàâ ó ñîá³ í³÷îãî íàñèëóþ÷îãî, í³÷îãî ç õîëîäíî¿ òâåðäîñò³, ùî öå íå ëåæàëî â éîãî íàòóð³, òî â ò³ì áóëî îñò³ëüêè ïðàâäè, ùî íå ëåæàëî öå â íàòóð³ ¿õ âëàñí³é, â íàòóð³ ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè, ÿêî¿ íàùàäêàìè óìîâèòè é äóõîâèìè ââàæàëà ñåáå òà ³íòåë³ãåíö³ÿ. Ïåâíî, ùî äåðæàâà áóëà íå â õîõëàöüêîìó äóñ³, ÿê çðåøòîþ áóëà âîíà ³ íå â êàöàïñüêîìó äóñ³: àí³ â äóñ³ Øåëüìåíê³â, àí³ â äóñ³ òóðãåí³âñüêèõ Õîð³â ³ Êàëèíè÷³â, í³ ãîãîë³âñüêîãî Ïåòðóøêè, í³ òîëñòîâñüêèõ Êàðàòàºâèõ. Íàòîì³ñòü, òàê ñàìî, ÿê â äóñ³ ìîñêîâñüêèõ ²âàí³â ³ Ïåòð³â, áóëà âîíà â äóñ³ õìåëüíè÷àí ³ ìàçåïèíö³â. Òóò º ð³çíèöÿ ìåíòàëüíîñò³ íå äâîõ íàö³é, à äâîõ ðàñ, êàñò, âíóòð³ îäíî¿ ³ òî¿ ñàìî¿ íàö³¿. ßêà æ áóëà öÿ êóëüòóðà? ßêèé áóâ ¿¿ óëþáëåíèé ³äåàë, ùî õîò³ëà âîíà ïðîòèñòàâèòè êóëüòóð³ êíÿç³âñüêî¿ àáî êîçàöüêî¿ Óêðà¿íè, ¿¿ òðàäèö³ÿì? Áóëà öå êóëüòóðà õë³áîðîáñüêîãî ñóáñòðàòó. Âîíà áóëà çàñàäíè÷î âîðîæà (çà Ùåðáàê³âñüêèì) íîìàäàì. ² òî ÿê íîìàäàì äåñò231
Äìèòðî Äîíöîâ
ðóêòèâíèì, ÿê ñêèòàì, ïðîñòî ãðàá³âíèêàì, ÿê³ íå ìàëè çìèñëó äî òâîðåííÿ äåðæàâ, òàê ³ ³íøèì íàðîäàì, ÿê³ íàâ÷èëèñÿ ö³íèòè êóëüòóðó, âèòâîðåíó îñ³ëèìè õë³áîðîáñüêèìè íàðîäàìè. Öèõ îñòàíí³õ íîìàä³â, ÿê, íàïðèêëàä, Äàð³ÿ, âèð³çíÿâ ïîòÿã äî íåâòîìíî¿ ä³ÿëüíîñò³, äî áîðîòüáè ïðîòè êîãîñü ³ ÷îãîñü, ùî º çëå, ¿õ âîëÿ é àêòèâí³ñòü, ïåâí³ çàñàäè ùîäî îðãàí³çàö³¿ ³ ïîðÿäêó, ïåâíà ³ ì³öíà â³äðàçà äî õàîñó é íåïîðÿäêó, íåâäåðæíà âîëÿ, íåçëàìíà åíåðã³ÿ ³ â³äâàãà, àáî, ÿê ó ³íäîºâðîïåéö³â âçàãàë³, áîéîâà åíåðã³ÿ ³ äî íàéá³ëüøîãî ôàíàòèçìó ðîçâèíåíå íàö³îíàëüíå ïî÷óòòÿ. ßê áà÷èìî ç ö³º¿ õàðàêòåðèñòèêè, íå áóëè ö³ íîìàäè âæå òàê³ ñòðàøí³ é íåêóëüòóðí³! Ï³ä ¿õ ³ìÿì, ìàáóòü, ïðîñòî êðèëèñÿ âåëèê³ ôîðìîòâîðö³, áóä³âíè÷³ íàö³¿, îðãàí³çàòîðè ñóñï³ëüíîñò³. Ïðèêìåòè öèõ îñòàíí³õ íîìàä³â áóëè ïðèêìåòàìè ³ íå-íîìàä³â, íàïðèêëàä, âàðÿçüêî-ðóñüêèõ äðóæèííèê³â ³ êîçàê³â, áî ÿêðàç òèìè ñàìèìè ñëîâàìè (ãðàá³âíèêè) ïðîçèâàëè òèõ äðóæèííèê³â ³ çàïîðîæö³â Êóë³ø àáî Ãðóøåâñüêèé. ßêðàç ö³ ïðèêìåòè òèõ òàê çâàíèõ íîìàä³â äóæå íå ïîäîáàëèñÿ õë³áîðîáñüêîìó ñóáñòðàòîâ³, ëþäÿì õë³áîðîáñüêîãî êóëüòóðíîãî êðóãó. Ñàì Êóë³ø çðåøòîþ ïðîçðàäæóºòüñÿ, ùî â éîãî 232
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íåíàâèñò³ äî êîçàöüêèõ ãóëüò³ïàê³â ïðîçèðຠíå íåíàâèñòü êóëüòóðíèêà äî âàðâàðà, ëèøå çëîáà õëîïà äî ïàíà. ³í ãîâîðèòü, ùî äóõ, ÿêèì áóëî íàòõíåíå êîçàöòâî, áóâ ïðèùåïëåíèé éîìó íå ðó¿ííèöüêîþ ãîëîòîþ, à òèìè øëÿõòè÷àìè áàí³òàìè, ÿê, íàïðèêëàä, Ñàì³éëî Çáîðîâñüêèé. Ö³ øëÿõòè÷³ íàäàëè òîìó êîçàöòâó éîãî ãàðò, à íå ïðîñòîëþäèíè. Ùî öå áóëà çà öÿ âåðñòâà ñóáñòðàòíà, ÿêî¿ ìîäåðí³ ïðåäñòàâíèêè âèñòóïàþòü ïîõîäîì ïðîòè ñòàðîêè¿âñüêèõ òðàäèö³é íàøî¿ êàñòîâî¿ ³ºðàðõ³÷íî¿ êóëüòóðè? Öå áóëè, çà Ùåðáàê³âñüêèì, ëþäè ñìèðí³ ³ äîáðîñîâ³ñí³ âèêîíàâö³ îáîâÿçê³â, ïðåêðàñí³ ñëóõíÿí³ ðàáè. Ìàëè âîíè, ÿê áà÷èìî ç ðîçêîïîê, íå êóëüòóðó çáðî¿ ³ ìå÷à, à êóëüòóðó êåðàì³êè ³ ãîðøê³â, ñàä³âíèöòâà, çá³ææÿ ³ âçàãàë³ ãîñïîäàðñüêèõ ðîñëèí ³ îâî÷³â; áóëè, ÿê ñâ³ä÷àòü ãðåêè, äóæå äîáð³ ðàáè. Òàêèìè ñàìèìè ïðèêìåòàìè íàä³ëÿþòü ¿õ çàõ³äíîºâðîïåéñüê³ é â³çàíò³éñüê³ ë³òîïèñö³, ùî ïîäîðîæóâàëè ïî Óêðà¿í³ ï³ä ÷àñ ¿¿ çàëåæíîñò³ â³ä õîçàð³â àáî â³ä Àòòèëè. Áóëà öå ðàñà, ÿêà í³êîëè íå ï³äíîñèëàñÿ ç ìå÷åì ïðîòè ÷óæî¿ íàâàëè, ëèøå âñå ñòàðàëàñÿ ïåðåñèä³òè êîæíó, ïðè÷à¿âøèñü ³ ïðèñòîñóâàâøèñü. Ìèõàéëîâñüêèé ó ñâî¿é êíèç³ ïàìÿòíèê³â îïîâ³äàº, ùî çà ÷àñ³â 233
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîâñòàííÿ Õìåëüíèöüêîãî ÷àñòèíà ïëåáñó ïåðåéøëà äî Õìåëüíèöüêîãî, à äðóãà ñèä³ëà äîìà, íå çâàæàþ÷è íà êîçàöüê³ çàãîíè, õî÷ â îñòàíí³õ íåð³äêî áðàëè ó÷àñòü òàòàðè ³ õî÷ õë³áîðîáàì, ùî ëèøàëèñÿ äîìà, ãðîçèëà æîðñòîêà êàðà. Ïðî öèõ ñìåðä³â, äóõîâèõ ïðåäê³â Êóë³øà, Ãðóøåâñüêîãî, Øàïîâàëà ³ Ãðèãîð³¿âà, îïîâ³äàëè â ò³ì ñàì³ì äóñ³ â³çàíò³éñüê³ õðîí³êè. Ö³ñàð Ìàâðèê³é ïèøå, ùî æèëè âîíè, âäîâîëÿþ÷èñü òèì, ùî ìàëè, ³ íå ïðàãëè ÷óæîãî, àí³ íå âèñòóïàëè ïîçà ñâî¿ ãðàíèö³, íå âîþâàëè ç ñóñ³äàìè ... Æèëè â ñïîêîþ, áåç áî¿â, ãðàëè íà ãóñëÿõ, áî íå âì³ëè òðóá³òè â âîºíí³ ñóðìè ... ñï³âàëè. Äëÿ Ïðîêîï³ÿ º öå äîáðîäóøí³ ùèð³ ³ ñêðîìí³ ñìåðäè. Äëÿ Ìàâðèê³ÿ çíîâó ñâ³é ìàºòîê âîíè ðàäî ä³ëÿòü ç äðóãèìè, ¿õ äâåð³ íå çàìèêàþòüñÿ ïåðåä ÷óæèíöÿìè, ñóïðîòè ïîäîðîæí³õ ââ³÷ëèâ³. ² ìàéæå òèìè ñàìèìè ñëîâàìè õàðàêòåðèçóº êóëüòóðíèé êðóã öüîãî ñóáñòðàòó íîìàä ×àéê³âñüêèé ó ïîëîâèí³ XIX â³êó íàøî¿ åðè: â³í ïèøå ïðî ðîñ³éñüêèõ óðÿäîâö³â ç ìàëîðîñ³â, ùî âîíè âîë³þòü æèòòÿ â äîìàøí³ì êîë³ â³ä æèòòÿ ñóñï³ëüíîãî ... öå íàðîä òðóäîëþáíèé, âîíè äîáðîñîâ³ñíî ñïîâíÿþòü ñâî¿ îáîâÿçêè (³äåíòè÷íà ôðàçà ó Ùåðáàê³âñüêîãî!)... 234
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ëþáëÿòü ñ³ìþ, ñîëîâ³ÿ ³ êâ³òè. Öå áóëè ò³ òóòåøí³, ÿêèõ õàðàêòåðèçóº Ìàëàíþê: ² òàì, äå â ñòåï âãðèçàâñÿ á³é, â³í ïëóãîì ãî¿â ÷îðí³ ÿçâè ³ ïåðåîðþâàâ ãîðáè. ³í òîé ëóêàâèé, òîé òóòåøí³é, îäâ³÷íèé ñìåðä, ÿêîãî õàðàêòåðèçóâàëà ðîçñëàáëåí³ñòü ëåäà÷à ³ ñåðöÿ é ðîçóìó, ³ ðóê, ÿêèé çíàâ ëèøå áåçñèëó íàñîëîäó ïëà÷ó áåçñîðîìíî ïëåáåéñüêèõ ìóê. Âåëèêèé ïðàö³âíèê áåçïåðå÷íî, àëå ð³âíî÷àñíî ïîãí³é â ðóêàõ çàâîéîâíèêà, ÿêîãî ïðîòåêö³þ íàä éîãî ïëóãîì ³ ïðàöåþ êóïóº íå ðàç çì³íîþ ðåë³ã³¿, ìîâè, ³ñòîðè÷íîãî ³ìåí³, íå ðàç çàòðàòîþ ÷åñò³. Öå ñïîê³éíèé ëþä, ïðèâÿçàíèé äî ñâî¿õ äð³áíèõ áóäåííèõ çàíÿòü, ó êðà¿í³, äå öâ³òóòü âèøí³, ïëèâóòü æèòà ³ ïëà÷óòü ñîëîâ¿, ³ õî÷ â³ä â³ê³â ïîâçóòü ï³ä ñò³íè îðäè, ÿê òüìà, ÿê ÷îðíà ñàðàíà, ¿õ öå ìàëî îáõîäèòü, íàâêîëî æ íàð³ä ìèðíèé ³ ëàã³äíèé â ìÿê³é çåìë³ íåñòÿìíî ïîðèíà, äóìàþ÷è ëèøå ïåðåñèä³òè ÷åðãîâó íàâàëó ... (ª. Ìàëàíþê). Âîíè âîë³þòü ñèä³òè îñòîðîíü â³ä âåëèêèõ øëÿõ³â, íå òåðïëÿòü ì³ñòà ç éîãî òðèâîãîþ ³ õâèëþâàííÿì (Ïå÷àòêà Àíòîíåíêà-Äàâèäîâè÷à), âîë³þòü, ÿê Êóë³ø, ÷ìèõíóòè ó òåìíó íîðó, íà õóò³ð, äå ñîëîâ¿, áîðù, âàðåíèêè, ðàòà¿ ç âîëèêàìè, áî öå æ ÷óäîâèé ñòàí äóø³ í³÷îãî 235
Äìèòðî Äîíöîâ
íå áàæàòè, ³ ñêàçàòè Äîí ʳõîòàì: âè ñîá³ ðîá³òü ñâîº ä³ëî, ïàíîâå, à ìè ðîáèòèìåìî ñâîº. Âîíè íå ëþáëÿòü íåòåðïëÿ÷êè é ãàðÿ÷êè, ëþáëÿòü çàòèøíó õàòèíêó, äå á ìîãëè â³äïî÷èòè â³ä ñêàæåíîãî ãîíó é â³÷íî¿ äóìêè ëþäåé íàïðóæåíîãî æèòòÿ; âîë³þòü êèíóòè îöþ êàòîðãó âëàäè íå ïî ñèëàõ ¿õ, âîë³þòü ñõîâàòèñÿ â ïå÷åð³, àëå íå äëÿ äóõîâîãî ïîäâèãó, à ùîá ãîäóâàòèñÿ òðàâîþ (Âèííè÷åíêî, Ñîíÿ÷íà ìàøèíà). Ö³ íåïîïðàâí³ Ïàíñè, íàâ³òü âòèñíóò³ â ïîëîæåííÿ íàéäàëüøå â³ä õóòîðÿíñüêîãî ñïîêîþ, íå çàáóâàþòü ñâîãî, ³ îñü çà âîëîøêàìè òóæèòü ÷åê³ñò (Ôàëüê³âñüêèé), ùîá çâèíóòèñÿ áóáëè÷êîì êîëî ïå÷³. ªäèíå, ùî âîíè ìîæóòü, öå ò³ëüêè ñêàðæèòèñÿ, íåãîäí³ íà æàäíó àêö³þ, õ³áà ùî ò³ëüêè íà ïîïèõà÷à (Àíòîíåíêî-Äàâèäîâè÷). ¯õ ³äåàëîì ÿê äîëÿ Ñ. Ðóäíèöüêîãî º Êèòàé, ÿêîãî êóëüòóðà õî÷ çàêîñòåí³ëà ï³ä ÷óæîþ íàö³îíàëüíîþ êîðìèãîþ, àëå âñå ïåðåòðèâàëà... Öå áóëè òèõ³ ïðàö³âíèêè, à ¿õ ÿñíà, ñòâîðåíà äëÿ òèõîãî ùàñòÿ äóøà ç òðóäîì ï³ääàâàëàñÿ íàøåïòàì ôàíàòèçìó (Êóë³ø). Ç ¿õ áåçäóìíîãî ñïîêîþ íå ìîãëè ¿õ âèâåñòè í³ òàòàðñüê³ îðäè, í³ á³ëüøîâèçì. ̳íÿëèñÿ ñëîâà ³ íàçâè, àëå öåé îäâ³÷íèé ñìåðä ñèä³â ñîá³ íà ñâî¿é çåìë³ é îðàâ 236
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
¿¿ íà êíÿç³â, íà õàí³â, íà êîðîë³â ³ öàð³â. Ò³øèâñÿ ºäâàáîì çîëîòî¿ ïøåíèö³, ñàäêàìè, ùî áäæîëàìè áðèí³ëè, ñèä³â ³ á³ëèâ õàòè, ïëåêàâ ÷åðåøí³ é ðîç÷èíÿâ â ãîð³ëö³ çëî. Êîëè æ îòà ðîçñëàáëåí³ñòü ëåäà÷à, ñåðåä ÷åðåøåíü ³ ïøåíèöü, îòà ðîçñëàáëåí³ñòü ëåäà÷à ³ ñåðöÿ, é ðîçóìó ³ ðóê, ïðèâîäèëà äî êàòàñòðîôè òèõ ðîçìð³ÿíèõ ³ äîáðîäóøíèõ, í³êîìó áóëî òîä³ îáîðîíèòü ¿õ âåñíó â³ä âèõîðó ³ çãóáè... (ª. Ìàëàíþê). Öå áóëè ò³ ñàì³, ùî â XII â. íå õîò³ëè éòè íà ïîëîâö³â âåñíîþ, ùîá êîáèëó ñâîþ íå ïîãóáèòè. Ò³ ñàì³, ùî ñòàâàëè ïîò³ì òàòàðñüêèìè ëþäüìè; ò³ ñàì³ íåâ³ñòþõè, ùî ç íèõ êïèëè õìåëüíè÷àíè, çà òå, ùî âîíè, îò³ áðîâàðíèêè, âèííèêè, ìîãèëüíèêè, íàéìèòè ³ ïàñòóõè, âîë³ëè ïî áðîâàðàõ ïèâî âàðèòè, ïî âèííèöÿõ òà ïî ïðîâàëëÿõ âàëÿòèñÿ, àí³æ æèä³â òà ëÿõ³â ç Óêðà¿íè âèãàíÿòè. Çàìêíóò³ â ñâî¿ì çàãóì³íêó, íå âðàçëèâ³ íà òàê³ ³äå¿, ÿê Ðóñüêà Çåìëÿ, îò÷èçíà, Óêðà¿íà Ìàëîðîñ³éñüêà, â³ðà ³ ñëàâà. Öÿ êóëüòóðà ñåëÿíñüêà, êóëüòóðà õë³áîðîáñüêîãî ñóáñòðàòó, ¿¿ íàçèâຠ³ñïàíåöü Îðòåãà-³-Ãàññåò êóëüòóðîþ àíäàëóçüêîþ.  Àíäàëó糿 ³ñïàíñüêèé (òàê çðåøòîþ, ÿê ³ â óêðà¿íñüê³é), ïèøå Îðòåãà, ãîðäèëè âîéîâíèêàìè òà ³äåàë³çóâàëè ñåëþõà. Êîñí³ñòü 237
Äìèòðî Äîíöîâ
àíäàëóçöÿ öå áóëà ôîðìà é ôîðìóëà éîãî êóëüòóðè. Ïðîáëåìà æèòòÿ â³äêðèâàºòüñÿ íàì ï³ä äâîìà ïîñòàòÿìè: êîëè õî÷åìî äàòè æèòòþ ìàêñèìóì ³íòåíñèâíîñò³, òî âîíî æàäàòèìå â³ä íàñ ìàêñèìóìó íàïðóæåííÿ ÷è âèëàäóâàííÿ ñèë. Êîëè æ ïðÿìóâàòè äî â³òà ì³í³ìó, ÿê öåé àíäàëóçåöü, òî òîä³ çàì³ñòü íàïðóæóâàòèñÿ, ùîá æèòè, â³í æèâå, ùîá íå íàïðóæóâàòèñÿ. Öå éîãî ³äåàë, éîãî êóëüòóðíèé ñòèëü, ³äåàë ÷èñòî âåãåòàòèâíèé. Òàêèé ñàìèé â ´ðóíò³ ðå÷³ º ³äåàë ³ Êóë³øà, ÿêèé ðàäèòü ò³êàòè â ëåâàäè, ùîáè í³÷îãî íå áàæàòè, ò³ëüêè ùîá æèòè, ùîá ìàòè ïðîñòå ÷óòòÿ áóòòÿ. Öåé ³äåàë ³äåàë ðîñëèííèé. Ðîñëèíà â ïðîòèëåæí³ñòü äî çâ³ðà íå âäèðàºòüñÿ ñàìî÷èííî â æèòòÿ, âîíà ëèøå ñïðèéìຠñîêè ç êîð³ííÿ, à ëèñòÿì ñîíÿ÷íó åíåðã³þ. Äëÿ ëþäèíè âåãåòàòèâíî¿, â³äïðóæåíî¿ êóëüòóðè äîáðå òå, ùî í³æíå é ïîã³äíå, çëå òå, ùî øîðñòêå é òåðïêå.  ö³é êóëüòóð³ ³äåàë³çîâàíà âåãåòàòèâíà ï³äñòàâà ³ñíóâàííÿ. Ïîä³áíèé ïîä³ë ïåðåïðîâàäæóº Øïåíãëåð, ä³ëÿ÷è ëþäåé íà õèæàê³â ³ òðàâî¿ä³â: ïåðø³ íàïàäàþòü, óæèâàþ÷è çàêîíè ñèëè, äðóã³ ò³êàþòü, ïåðåõîâóþòüñÿ àáî ïåðåñèäæóþòü.  íåõîò³ ëþäèíè ðîñëèííî¿ êóëüòóðè äî íîìàäà ïðîãëÿäຠíåõ³òü ³íåðòíî¿ ìàòå𳿠äî íà238
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñèëüíèöüêèõ ïàëüö³â ð³çüáàðÿ, ÿêèé, íå çâàæàþ÷è íà äð³áí³ âèãîäè ÷è íåâèãîäè, ë³ïèòü ç ïàñèâíî¿ ãëèíè âèìð³ÿíó ïðåêðàñíó, ãàðìîí³éíó ôîðìó. Ö³ëèé ðÿä ³äåàë³çàòîð³â âåãåòàòèâíîãî ñòèëþ æèòòÿ âèäàëà íàøà íàðîäîëþáíà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ÿêà ñòàëà â îïîçèö³þ äî êóëüòóðè ñòàðîãî Êèºâà, ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ äåðæàâè é ïîäåêóäè ãåòüìàíùèíè. Ïîïåðåäó, î÷åâèäíî, Êóë³ø, äëÿ ÿêîãî íåìà â ñâ³ò³ íàä õóò³ð. Öåé õóò³ð äëÿ íüîãî çåìëÿ îá³òîâàíà, ç ñîëîâ³ÿìè ³ áîðùåì, âàðåíèêàìè, ðàòàºì, âîëèêàìè ³ ñ³íîì. Îñòàâàéòåñü ñîá³ ïðè ñâî¿é ãîðîäñüê³é (ïàíñüê³é) ô³ëîñîô³¿, à íàì äîçâîëüòå ñåëÿíñüêó (âåãåòàòèâíó) ô³ëîñîô³þ ïðîïîâ³äóâàòè. Ðîá³òü âè ñâîº ä³ëî, ïàíîâå, à ìè ñâîº ðîáèòèìåìî. Îöå ³äåàë òîãî, ùî çâåòüñÿ â³òà ì³í³ìó, æèòòÿ áåç íàïðóæåííÿ. Ïðîñòîëþäèí äëÿ Êóë³øà êëè÷íèé îáðàç, ãëèáîêà ìîðàëüíà ïîñòàòü; íàéâèùèé ³äåàë öå ìàëîðîñ³éñüêèé ïðîñòîëþäèí, ÿêèé âåäå ñâ³é ðîäîâ³ä â³ä íåçíàíî¿ íàì ñóñï³ëüíîñò³; òåæ ñâîãî ðîäó òðàäèö³ÿ ïðîòè ÿêî¿ íà ñâî¿ì ì³ñö³ í³÷îãî íå ìîæíà ñêàçàòè, ÿê ³ í³÷îãî íå ìîæíà çàêèíóòè òàê³é õàðàêòåðèñòèö³ íàøîãî ñåëÿíèíà. Àëå Êóë³ø òèì íå îáìåæóºòüñÿ, â³í ñòàâèòü 239
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðîñòîëþäèíà íàä êîçàêîì, ÿê âç³ð ñóñï³ëüíî¿ ìîðàë³ ³ ÿê íàïðèêëàä äî íàñë³äóâàííÿ, ÿê ñâîãî ðîäó òèï íàøèõ ëó÷÷èõ ëþäåé, ùî ìຠíàêëàñòè ñâîþ äóõîâó ïå÷àòü íà ö³ëó ñóñï³ëüí³ñòü. Öå áóëà î÷åâèäíî í³ñåí³òíèöÿ, öå áóëà òóãà çà ñóñï³ëüíèì ïðèì³òèâîì. ²äåàë æèòòÿ ïðàö³ ³ îñâ³òè âèâèùóº ³ Ï. Ìèðíèé íàä ³äåàëîì æèòòÿ â áîÿõ ³ â³éí³. Òàêà ñàìà âåãåòàòèâíà ³äèë³ÿ áåç íàïðóæåííÿ ñëóæèòü ³äåàëîì ³ óòîﳺþ, âèìð³ÿíèì ðàéñüêèì æèòòÿì Âèííè÷åíêîâ³ (Ñîíÿ÷íà ìàøèíà) ³ Äðàãîìàíîâó (³ëüíà ñï³ëêà). Òàêó æ â³òà ì³í³ìó çàõâàëþº é ²âàí Ëèïà, ìàëþþ÷è âñ³é ³äåàë ùàñòÿ, êîëè ùåçíå ñâ³ò íàïðóæåííÿ ³ çìàãàíü..., êîëè ëþäè íå áðàòèìóòü äî ðóê çáðî¿, íå áóäóâàòèìóòü òþðì ³ êàñàðåíü, êîëè íå áóäå í³ á³äíèõ í³ áàãàòèõ, í³ öàð³â í³ ðàá³â, í³ âî¿í³â í³ óᳺííèõ, à âñ³ ñòàíóòü áðàòàìè. Ïîä³áíèé ³äåàë çàãàëüíîãî ðîçïðóæåííÿ é ðîñëèííîãî ùàñòÿ, ÿê ìè âæå áà÷èëè, ââèæàâñÿ ³ êèðèëî-ìåòî䳿âöÿì. À òàêîæ ³ Þð³þ Ëèï³, ÿêîãî ãåðîé íàö³îíàëüíèé íå ôîðìîòâîðåöü (íå çàá³ÿêà), à âèñëîâíèê òóãè ³ ïðàö³. ²äåàë ïàòð³îòèçìó éîãî íå ³äåàë ²ãîðåâèõ âî¿í³â, í³ Âèøåíñüêèõ, öèõ âîºííèê³â ó ðÿñ³ â ñòèë³ Ñàâîíàðîëè, ëèø õàòêà, ð³äí³é çàêóòîê (õóò³ð Êóë³øà). Éîãî ôîðìóëà 240
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
óêðà¿íñüêîãî ïàòð³îòèçìó öå çãîäà â ñ³ìåéñòâ³, ìèð ³ òèøèíà, ÿêà áóëà ìîæå íà ì³ñö³ â ñâ³ò³ Íàòàëîê Ïîëòàâîê. ¯¿ âæå ñàì Êîòëÿðåâñüêèé çì³íèâ íà ³íøó, ãåðî¿÷íó ôîðìóëó ïàòð³îòèçìó â Åíå¿ä³, àëå Þ. Ëèïà õî÷å öþ òèøèíó çðîáèòè ôîðìóëîþ ö³ëîãî íàøîãî íå ëèøå ïðîñòîíàðîäíîãî, à çàãàëüíîíàö³îíàëüíîãî æèòòÿ. ³í îñóäæóº åêñòàòè÷í³ âèäèâà òèõ, ùî ë³ïëÿòü ñï³ëüíîòè ëþäñüê³, îñóäæóº, íàïðèêëàä, áîðîòüáó ãåíåðàëà Ôðàíêà ç êîìóí³ñòàìè â ²ñïàí³¿, áî öå æ çàãðîæóâàëî ô³çè÷íèì çíèùåííÿì íàö³¿, (ñìåðäîâ³ ³ éîãî êîáèë³) ìîìåíò äóæå âàæíèé äëÿ àíäàëóçöÿ, ùî â ³ìÿ ìèðó é òèøèíè âîë³â áè ñêîðèòèñÿ ñêîðøå òèðàí³¿, àí³æ ïîâñòàòè ïðîòè íå¿, îðãàí³÷íî íå çíîñÿ÷è òåî𳿠â³÷íî¿ íåíàâèñò³ ³ áîðîòüáè. ³äáèâàºòüñÿ öåé ñòèëü ñåëÿíñüêî¿, âîðîæî¿ âñÿêîìó íàïðóæåííþ, êóëüòóðè ³ â íàø³é ë³òåðàòóð³ äðóãî¿ ïîëîâèíè XIX â³êó.  ö³ì ñâ³òîãëÿä³ ñìàêè ìèðíîãî õë³áîðîáà ï³äíîñèëèñÿ äî ñèìâîë³â íàö³îíàëüíîãî æèòòÿ. Áîðù óêðà¿íñüêèé ñòàâàâ òóò îäíèì ç ñèìâîë³â â³äðîäæåííÿ, íàø³ òàíö³, ìèëîçâó÷íà ìîâà, ï³ñí³, ãîïàê, ãîð³ëêà, áóëè íàéêðàùå, ùî ìîæíà çíàéòè â óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî ãåí³ÿ: ñìàêè ³ âïîäîáàííÿ ïëåìåí³, ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè, ïëåáñó. 241
Äìèòðî Äîíöîâ
Î÷åâèäíî, ùî öåé ³äåàë â³äïðóæåííÿ ³ âåãåòàö³¿ ìóñèâ áóòè â îïîçèö³¿ äî ³äåàëó ìàêñèìàëüíî¿ ³íòåíñèâíîñò³ æèòòÿ, ìàêñèìàëüíîãî éîãî íàïðóæåííÿ, âèëàäîâàííÿ ñèë, äî æèòòÿ íîìàä³â ç ¿õ êîìáàòèâíèì äóõîì, äóõîì íåòîëåðàíö³¿, áåçîãëÿäíîãî ïðèâÿçàííÿ äî ñâ â³ðè, äî òàêèõ àáñòðàêòíèõ ðå÷åé, ÿê çåìëÿ, Áîã, ç ¿õ äóõîì àñêåòèçìó, òâåðäîñò³ ³ ñèëè, âåëèêèõ äîìàãàíü äî ñâ³òó ÷óæîãî, äî ñâîãî îòî÷åííÿ ³ äî ñåáå ñàìîãî. Öå áóëè ñâ³òîãëÿäè, ñòèë³ æèòòÿ äâîõ îêðåìèõ âåðñòâ; âåðñòâè îðãàí³çóþ÷î¿ ³ ï³äâëàäíî¿, ïàí³âíî¿ ³ ïðîñòîëþäíî¿. Çâ³äòè é àíòàãîí³çì ì³æ íèìè: æèòòÿ âîéîâíèêà, ³ âçàãàë³ îðãàí³çàòîðà, íå îñ³ëå ïèøå Îðòåãà, âîíî ðóõëèâå, ìàíäð³âíå, âîëîöþæíå, íåñòàëå. Òîìó âîéîâíèê çãîðè ãëÿäèòü íà ñåëÿíèíà ÿê íà ï³äðÿäíå ºñòâî, ÿêðàç òîìó, ùî â³í íå ðóõàºòüñÿ ÿê ðîñëèíà, ùî â³í manet. Òàêèé ïåâíî º ãëèáîêèé ï³äêëàä òîãî ÷èñòî êîçàöüêîãî ïîãëÿäó, çãîðè äîäîëó, íà ñåëÿíèíà, ÿêèé çíàõîäèìî é ó Øåâ÷åíêà, çâåëè÷íèêà íàøîãî êîçàöüêîãî íîìàäñòâà. Íàø³ àíäàëóçö³ íå ëþáëÿòü êóëüòó ãåðî¿â ³ ãåðî¿÷íîãî. Öåé êóëüò öå îäíîñòîðîííº, íåçäîðîâå ÿâèùå, áî âèêëèêຠçíåâàãó äî íåïîì³òíèõ ãåðî¿â áóäíÿ ³ âçàãàë³ äî áóäåí242
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ùèíè. À òèì ÷àñîì òó áóäåíùèíó ¿ì òðåáà âèõâàëþâàòè, ÿê ³äåàë óñòðîþ ³ ïðàö³! Ìóäð³ñòü ëèöàðñüêî¿ åïîõè íàøî¿ óâàæàëà, ùî íå òîé ñëàâåí, êîòîðèé ìíîãà ë³÷èòü ñòàäà, íî ³æå ìíîãèõ âðàãîâ ñâî³õ øëåòü äî àäà (Ìèëîñòü Áîæ³ÿ). Àëå ìóäð³ñòü ãåëîò³â äîáà÷àëà ãåðî¿çì ó íàêîïè÷åíí³ ñòàä ³ ìàòåð³àëüíèõ áëàã: Ãåðîé íå òîé, õòî íàìàãàºòüñÿ ïåðåâåðíóòè ñâ³ò äîãîðè íîãàìè, àëå êîæíèé, õòî ïðàöþº íà êîðèñòü ãðîìàäÿíñòâó, ñïèðàþ÷èñü íà ïëóã, ÿê á³äíèé íàéìèò çàð³áíèê àáî ìàëåíüêà Ãàëÿ, ÿêà çàñòóïຠñèð³òêàì ìàìó ³ ÿêó ³äåîëîãè ãåëîòñòâà ïðèð³âíþþòü ó ãåðî¿çì³ äî Æàííè ÄÀðê. ² â ãîëîâó ñîá³ ðå÷íèêè ãåëîòñòâà íå êëàëè, ùî ïðîïàäîì ïðîïàäóòü, áåç Õìåëüíèöüêèõ ³ îðëåàíñüêèõ ä³â÷àò, âñ³ ò³ ãåðî¿÷í³ Ãàë³ é á³äí³ ìàéñòðè íàéìèòè ç ¿õ òèõîþ íåâñèïóùîþ ïðàöåþ ³ ç ¿õ áóäåííèì ãåðî¿çìîì, ÿê öå é ñòàëîñÿ ï³ä á³ëüøîâèêàìè. ×è ñåëÿíñüêà êóëüòóðà íå ìຠïðàâà íà ³ñíóâàííÿ? ͳõòî ¿é òîãî çàïåðå÷óâàòè íå áóäå. Ñåëÿíñüêà êóëüòóðà ìîæå áóòè ïî ñâîºìó áàãàòà ³ ñòàðîäàâíÿ, àëå òèì íå ìåíøå ëèøèòüñÿ âîíà ñåëÿíñüêîþ, ñåáòî êóëüòóðîþ íèæ÷î¿ âåðñòâè, ÿêà ñàìà çâè÷àéíî øóêຠâç³ðö³â ó êóëüòóð³ ïàíñüê³é, à íå íàâïàêè. Ñåëÿíñüêà êóëüòó243
Äìèòðî Äîíöîâ
ðà, êóëüòóðà ïðîâàíñàëüöÿ, ãóöóëà, àáî áàñêà ³ñíóâàëà é ³ñíóâàòèìå, àëå òðàãåä³ÿ íàøîãî ÷àñó, â ò³ì, ùî íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ íàìàãàºòüñÿ ç êóëüòóðè ï³äðÿäíîãî êëàñó, ç ïðèíöèï³â ð³äíîãî ïðîâàíñàëüñòâà çðîáèòè îð³ºíòàö³éíèé àáî ãðàâ³òàö³éíèé îñåðåäîê äëÿ íàö³îíàëüíî¿ êóëüòóðè âçàãàë³. Êóëüòóðà îðà÷³â ìîæå áóòè ñèìïàòè÷íà é âèñîêî ìîðàëüíà, àëå àáñóðäíî áóëî á ðîáèòè ç íå¿ ôîðìóþ÷ó çàñàäó äëÿ êóëüòóðè ëþäèíè âçàãàë³ (Îðòåãà). Êóëüòóðà, ÿêà ïðîòèñòàâëÿëà ñâÿò³é Ñîô³¿ íàðîäí³ äåðåâÿí³ öåðêâè, êîçàöüêîìó áàðîêî ñåëÿíñüê³ õàòè, ãåòüìàíñüêèì êèëèìàì íàðîäí³, ñòàð³é êíÿç³âñüê³é ÷è ïîëêîâíèöüê³é íîø³ íàðîäíó ñåëÿíñüêó íîøó ï³ä íàçâîþ íàö³îíàëüíîãî êîñòþìà, ãåðî¿÷í³é ë³òåðàòóð³ Ïðîêîïîâè÷³â ³ Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì ³äè볿 ñåëÿíñüê³ àáî óòîﳿ Êâ³òêè XIX â³êó ÷è éîãî íàñë³äóâà÷³â XX â³êó, òàêà êóëüòóðà âåëà á ò³ëüêè äî îáíèæåííÿ çàãàëüíîãî ð³âíÿ íàøîãî êóëüòóðíîãî æèòòÿ. Öå áóëî â ë³òåðàòóð³, â ìèñòåöòâ³, â òåàòð³ ïðèñòîñóâàííÿ äî ò³ñíîãî äóõîâîãî îäÿãó ³ ñìàêó íèæ÷î¿ âåðñòâè, íà ÿêó îð³ºíòóâàëàñÿ äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ, îð³ºíòàö³ÿ íà õîõëà, ÿêèé, âñòóïèâøè íà ïîë³òè÷íó ñöåíó â ïîñòàò³ òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, óïåðòî ð³øèâ òèì õîõëîì ëèøèòèñÿ. 244
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ñòàð³é íàø³é êóëüòóð³, ³ñòîð³¿, ïèñüìåíñòâó ïðîòèñòàâëÿâ òîé õîõîë ñâîþ åòíîãðàô³þ, ôîëüêëîð ³ íàðîäíå ìèñòåöòâî, çàáóâàþ÷è, ùî âñÿ òà íàðîäíà êóëüòóðà ³ñíóâàëà ³ òðèñòà ÷è â³ñ³ìñîò ë³ò òîìó ³ â íàñ, ³ â ³íøèõ íàðîä³â, ò³ëüêè ùî í³êîìó ³ â ãîëîâó íå ïðèõîäèëî ñòàâèòè öå âñå íàä êóëüòóðîþ íàö³îíàëüíîþ, àáî ïðîòèñòàâëÿòè ¿é. Ñåëÿíñüê³ñòü, ïèøå Îðòåãà, öå õàðàêòåðèñòè÷íà ðèñà ñóñï³ëüíîñò³ áåç ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Íàðîä, ÿêèé äóìàº, ùî ìîæå æèòè â ñâî¿ì ñâ³ò³ áåç àðèñòîêðàò³¿, â ñâî¿ì ñâ³ò³ äóìîê, ìîðàë³, ïîë³òèêè ³ ñìàêó ñàì ïðàâèòè, ïðèõîäèòü íåìèíó÷å äî ðîçêëàäó. Äî òàêîãî ðîçêëàäó âëàñíå ïðèéøëà äåìîêðàòè÷íà ñóñï³ëüí³ñòü äåÿêèõ êðà¿í ªâðîïè é íà Óêðà¿í³. Öå çÿâèùå ó íàñ áóëî ÷àñòèíîþ çàãàëüíîãî ÿâèùà. Òîé ñàìèé ³ñïàíåöü ïèñàâ: ìàðêàíòíîþ ðèñîþ íàøî¿ äîáè º áóíò ìàñ, âèñòóï ìàñ íà àðåíó. À íàéñòðàøí³øå â ö³ì öå, ùî ìàñà, íå ïåðåñòàâøè áóòè ìàñîþ (öåáòî, íå ïîçáóâøèñÿ ñâî¿õ ïðèì³òèâíèõ ïàðàô³àëüíèõ ïîãëÿä³â íà ãðîìàäñüê³ ñïðàâè, í³ ñâîãî âóçüêîãëÿäñòâà, í³ äð³áíîãî åãî¿çìó, í³ íåâì³ííÿ ï³äíåñòèñÿ íàä ðå÷³ ìàòåð³àëüí³) âäåðëàñÿ â ïîñòàò³ ¿¿ âèðàçíèê³â ³ äåìàãîã³â íà ì³ñöå 245
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. Âîíà ãàäàº, ùî ìàëà ïðàâî íàäàòè ñèëó çàãàëüíîãî çàêîíó âñ³ì ñâî¿ì çàãóì³íêîâèì ìóäðîùàì. Ìàñà òÿìèòü, ùî âîíà íå º í³÷îãî íàäçâè÷àéíîãî, àëå îñê³ëüêè º íàõàáíà, ùî ââàæàº, ùî áóäó÷è òàêîþ, ÿêîþ º, äóìàº, ùî ñ쳺 áóòè íàãîð³, ùî ñ쳺 îá³éòèñÿ áåç ä³éñíî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Ùîñü ïîä³áíå íàñòóïèëî ³ â íàñ, êîëè íà ñïîðîæí³ëå ì³ñöå ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè âäåðëàñÿ äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ ç³ âñ³ìà ñâî¿ìè ïîíÿòòÿìè, ñìàêàìè é ïîãëÿäàìè ñâîãî îáìåæåíîãî æèòòºâîãî ïðîñòîðó, ÿêèé àæ í³ÿê íå ïðèãîòîâëÿâ ¿¿ äî â³äïîâ³äàëüíîãî çàâäàííÿ çàéíÿòè ì³ñöå ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè. Ñê³í÷èëîñÿ öå òàê, ÿê ìóñèëî ñê³í÷èòèñÿ: çàõîïëåíà ³äåºþ çàãàëüíîãî äîáðîáóòó, âîíà ìóñèëà ñê³í÷èòè ðàáñòâîì. Ãðóøåâñüêèé ïî÷àâ ç íåãàö³¿ ñòàðîóêðà¿íñüêî¿ êóëüòóðè â ³ìÿ ³íòåðåñ³â íàðîäó-ìàñè, ùîá ïîò³ì, â ³ìÿ í³áèòî ³íòåðåñ³â òî¿ ìàñè, êëèêàòè íàøó ³íòåë³ãåíö³þ ï³ä ïðàïîð ìîñêîâñüêîãî á³ëüøîâèçìó. Êóë³ø ³ Äðàãîìàí³â, âèõîäÿ÷è ç ³íòåðåñ³â ³ êðóãîçîðó ñ³ëüñüêî¿ ãðîìàäè àáî õóòîðà, ç êðóãîçîðó õîõëà, ùî íå â éîãî äóñ³ áóëà äåðæàâí³ñòü, ïðèéøëè äî ïðîïàãàíäè çëèòòÿ Óêðà¿íè ç Ìîñêîâùèíîþ. Öå áóëî íîâå ñàíêþëîòñòâî, éîãî àïîòåîç â ïîë³òèö³, â êóëü246
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
òóð³, â ñîö³àëüí³ì áóä³âíèöòâ³, â ðåë³ã³¿. Öå áóëà ñïðîáà ñïëåáå¿òè íàø íàö³îíàëüíèé ³äåàë, ñïðîáà, ÿêà äîâåëà â ïîë³òèö³ äî ³äåàë³â Øåëüìåíê³â ³ ï³çí³øå òèðàíîëþáñòâà, â ñîö³àëüí³ì æèòò³ äî ³äåàëó òàòàðñüêèõ ëþäåé, â êóëüòóðí³ì äî áåçáîæíèöòâà, äî àäîðàö³¿ ìàòåð³¿, áëàãà çàãàëüíîãî ³ ìàòåð³àëüíîãî äîáðîáóòó, â ìèñòåöòâ³ äî ³äåàë³çàö³¿ çàãóì³íêîâî¿ ³äè볿, ðîçñëàáëþþ÷î¿ ³ âáèâàþ÷î¿ åíåðã³þ, â ë³òåðàòóð³ äî ³äåàë³çàö³¿ ñ³ðî¿ ëþäèíè, ç ¿¿ óïàäêàìè é åãî¿ñòè÷íèìè âèáðèêàìè. Ïîë³òè÷íî öå áóëè íà¿âí³ ì𳿠ìóæèêà, ùî ïîçà ñâîãî ãðîìàäó àáî ïîâ³ò íå áà÷èâ ñâ³òó ³ íå ï³äí³ññÿ äóìêîþ äî çðîçóì³ííÿ âèùî¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ (Ôðàíêî ïðî Äðàãîìàíîâà). Öþ ñâîþ ìóäð³ñòü ïðîòèñòàâèëè âîíè â³äðàçó âàø³é ñòàð³é ìóäðîñò³ Ïàòåðèêà, Áäæîëè, ²çìàðàãä³â, ²çáîðíèê³â, ˳òîïèñ³â, ijàð³óø³â òèõ åïîõ, êîëè ìè æèëè ïîâíèì íàö³îíàëüíèì æèòòÿì ³ êîëè íàö³þ ïðåäñòàâëÿëà, ÿê öå íîðìàëüíî â êîæí³é ñóñï³ëüíîñò³, ¿¿ ïðàâëÿ÷à êàñòà.  ñâî¿é ïåðåîö³íö³ âàðòîñòåé íàø³ ñìåðäîô³ëè ïî÷àëè çâàòè òðóñ³ñòü ãóìàíí³ñòþ, ìóæí³ñòü æîðñòîê³ñòþ, â³äâàãó çàá³ÿöòâîì, ñòî¿öèçì ìîíàõîìàí³ºþ, íåâáëàãàíí³ñòü ó ïîáîðþâàíí³ çëà åêñêëþçèâí³ñòþ, ïðèñëóæíèöòâî 247
Äìèòðî Äîíöîâ
ðåàë³çìîì, â³ðí³ñòü ³äå¿ ôàíàòèçìîì, áåçïðèíöèïí³ñòü îáºêòèâí³ñòþ, íåð³øó÷³ñòü ðîçâàæí³ñòþ, îòàðí³ñòü ñîë³äàðí³ñòþ, áóäåííó ïðàöþ ãåðî¿çìîì, ãåðî¿çì àâàíòþðíèöòâîì ³ ðîìàíòèêîþ, â³ðí³ñòü çàñàäàì äîêòðèíåðñòâîì, õàìåëåîíñòâî øâèäêèì ðîçóìîì, äðÿáë³ñòü øëÿõåòí³ñòþ, áåçôîðìí³ñòü êðàñîþ, õîõëàöüêó õèòð³ñòü äåðæàâíîþ ìóäð³ñòþ. Öå áóâ êîäåêñ âàðòîñòåé íàâ³òü íå çäîðîâî¿ íàðîäíî¿ ìàñè, à êîäåêñ âàðòîñòåé ïëåáåÿ. Òîìó â³äãîðîäèëàñü íàðîäíèöüêà ³íòåë³ãåíö³ÿ â³ä êóëüòóðè ñòàðîãî Êèºâà, â³ä êíÿç³â, ñòàðøèí, ïðîâ³äíèê³â, îäøåëüíèê³â ³ àñêåò³â, âçÿâøè ñîá³ çà âç³ðåöü íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ ñåëÿíèíà, ïðîñòîëþäèíà, õóòîðÿíèíà, õîõëà ç äîì³øêîþ ³äåàë³â Áàçàðîâèõ ³ Ìàðê³â Âîëîõîâèõ, ³äåàë³â çäåêëàñîâàíî¿ ãîëîòè. Íàëåæà÷è äî âåðñòâè ï³äâëàäíî¿, òà ³íòåë³ãåíö³ÿ ³ ñê³í÷èëà ÿê âåðñòâà ï³äâëàäíà. (Âñòàâêà äî 2-ãî âèäàííÿ: ³äåîëîã³ÿ ãîëîòè ðîçöâ³ëà ïèøíèì öâ³òîì ñåðåä òðåòüî¿ åì³ãðàö³¿, ïî 2-é ñâ³òîâ³é â³éí³, ¿¿ ãîëîâíèìè ïðîïàãàòîðàìè ñòàëè Øåâ÷óê-Øåðåõ ³ ïî÷àñòè Ó. Ñàì÷óê, ç ¿õ ïðîïîâ³ääþ çîëîòî¿ ì³ðíîòè, ìàëî¿ ëþäèíè, ç ¿õ íåíàâèñòþ äî âñüîãî âåëè÷íîãî, õàðàêòåðíîãî, 248
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñèëüíîãî äóõîì, â³äâàæíîãî, ðåâîëþö³éíîãî, øëÿõåòíîãî, ç Øâåéê³âñòâîì ÿê ïîë³òè÷íèì ³äåàëîì.) Ùîá ç íàðîäó äðîâîðóá³â ³ âîäîíîñ³â çíîâ ñòàòè ñèëüíîþ ñï³ëüíîòîþ, ñèëüíîþ îðãàí³çàö³éíî, êóëüòóðíî é äóõîâî, ìóñèìî ïîâåðíóòè çíîâó äî ñïîãàä³â ³ºðàðõ³÷íî¿ ñóñï³ëüíîñò³, íà ÷îë³ ÿêî¿ ñòîÿëà á ïðîâ³äíà êàñòà. Ìóñèëà á âîíà áóòè çîâñ³ì ³íàêøîþ â³ä ìàñè, ÿêó îðãàí³çóº: ñâî¿ì ïîëîæåííÿì, ñòîÿ÷è ïîçà þðáîþ, ïîçà ìàñîþ; ñâîºþ ðàñîþ, ìàòè íàíîâî ò³ áëàãîðîäí³ ê³ñòêè, ÿê³ çâåëè÷óâàâ Øåâ÷åíêî â êîçàöüê³ì ïàíñòâ³; ñâî¿ì äóõîì, ³íàêøèìè â³ä äóõó, ÿêèé ⳺ â³ä êîëåêòèâíîãî õîõëà. Øëÿõ ä³éñíîãî â³äðîäæåííÿ âåäå ÷åðåç ïîâîðîò äî òðàäèö³¿ åïîõè, ÿêà ùå íå áóëà çàðàæåíà äóõîì âåãåòàòèâíî¿ êóëüòóðè, ÿêà äèõàëà ñàìà é íàäèõóâàëà ñâ³é íàðîä äóõîì ãåðî¿÷íî¿ êóëüòóðè, äî òðàäèö³¿ ñòàðî¿ Óêðà¿íè. ͳêîëè íå ïåðåñòàíå áóòè ñïóñòîøåíà çåìëÿ íàøà, àæ íå â³äðîäèòüñÿ â í³é íîâà êàñòà, íîâà ïîëîæåííÿì â ñóñï³ëüíîñò³, íîâà ðàñîþ, íîâà ÷åñíîòàìè, âëàñòèâèìè ïðîâ³äíèì êàñòàì, ¿õ äåðæàâíîþ ìóäð³ñòþ, çàâçÿòòÿì ³ øëÿõåòí³ñòþ.
249
Ðîçä³ë ²I
Äìèòðî Äîíöîâ
²ªÐÀÐÕ²×ÍÈÉ ÓÊËÀÄ ÑÓÑϲËÜÑÒÂÀ À. Çàñàäà ³ºðàðõ³÷íîñò³
Ê
×òî ãëóﳺ, ÿê ðàâíîº ðàâåíñòâî, êîòîðîº ãëóïöè ââåñòü â ìèð âñóº ïîêóøàþòüñÿ? Ñêîâîðîäà
îëè ÿ êàæó, ùî ïðàâëÿ÷à âåðõ³âêà ìຠâèçíà÷àòèñÿ ñâî¿ì îêðåìèì ïîëîæåííÿì â ñóñï³ëüíîñò³, îêðåìîþ ïñèõ³êîþ é îêðåìèìè äóõîâèìè ïðèêìåòàìè, òî òèì ñàìèì êàæó, ùî ìóñèòü âîíà â ñóñï³ëüíîñò³ òâîðèòè îêðåìó â³ä çàãàëó êàñòó. Ïîðÿäêóþòü, íàäàþòü ôîðìó ñóñï³ëüñòâó, íå ëþäè ìóðàâëèíî¿ ïðàö³, ÿê³ ïðèñëóõàþòüñÿ äî ãîëîñó ìàñ, ñàì³ ïëîòü â³ä ïëîò³ òî¿ ìàñè. Ñèëà ñóñï³ëüíîñò³ çàëåæèòü â³ä éîãî ôîðìè, à ôîðìó äຠçàäóì ³ âîëÿ òâîðöÿ. Òâîðåöü çàâøå ñòî¿òü åêñòðà, ïîçà ìàñîþ, ÿêó ôîðìóº. ³í îõîïëþº ¿¿ îäíèì ïëàíîì ³ çà òèì ïëàíîì ðîçòàøîâóº ñâ³é ìàòåð³àë ³ îêðåì³ ÷àñòèíè, íàäàþ÷è êîæí³é ç íèõ ¿¿ îêðåìå ì³ñöå, çàâäàííÿ é ðîçì³ð, ââîäÿ÷è ¿õ â îðãàí³÷íå ï³äïîðÿäêóâàííÿ çàãàëüíèì ö³ëÿì îðãàí³çìó, ÿê³ íå çàâ250
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
øå ïîêðèâàþòüñÿ ç ïàðòèêóëÿðíèìè çàáàãàíêàìè îêðåìèõ îðãàí³â ÷è ÷àñòèí. Òâîðåöü îõîïëþº ìàñó çàãàëüíîþ îðãàí³çóþ÷îþ äóìêîþ (Îò÷èçíà, Áîã, â³ðà, çåìëÿ, ñëàâà òîùî), íàäèõóº ¿¿ áîºâîòâîð÷èì äóõîì, ñâî¿ì äóõîì øëÿõåòíî¿ ðàñè. Ñòðåì³òè ìຠòà êàñòà ëèøå äî çàãàëüíîãî äîáðà, øóêàòè çà òèì, ùî º äîáðå äëÿ çàãàëó, íå çà òèì, ùî éîìó ïðèºìíå. Áî ìàñà º í³ çàãàë çàäîâ³ð÷èâà ³ á³ëüø óâàæຠíà âèãëÿä ³ çîâí³øí³ñòü, àí³æ íà ñóòü ð³÷è. Çàâäàííÿ ¿¿ â ñóñï³ëüíîñò³ îäíå, ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè ³íøå. Êîæíà íà ñâî¿ì ì³ñö³. Äóìàòè, ùî ç ñàìèõ âèáîð³â ìàñè ìîæå âèéòè äîáðèé ïðàâèòåëü òàê ñàìî ìóäðî, ÿê äóìàòè, ùî ç âèáîðó ìîæå âèéòè äîáðèé ïîåò, áîêñåð àáî ë³êàð. ßêðàç òàê äóìàëà äåìîêðàò³ÿ. Âñ³ çàíÿòòÿ ³ ñòàíîâèùà â ñóñï³ëüíîñò³ äîáð³, ïèøå Ñêîâîðîäà, êîëè çà íèõ áåðóòüñÿ ïî ñðîäíîñò³. Çàíåïàä íàøî¿ êðà¿íè ñïðè÷èíèëà äåìîðàë³çàö³ÿ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ âåðñòâè àáî ¿¿ íåçäàòí³ñòü, áî âçÿëàñÿ âîíà çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî, â³äêèäàþ÷è òðàäèö³þ îñíîâíîãî íà ³ºðàðõ³÷í³ì ïðèíöèï³ óêëàäó. Áåç çðîçóì³ííÿ öüîãî óêëàäó í³êîëè íå çðîçó쳺ìî ðîë³ ³ çíà÷åííÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. 251
Äìèòðî Äîíöîâ
² ïîë³òè÷íà ìóäð³ñòü, ³ á³îëîã³ÿ äîâîäÿòü, ùî æèòòÿ öå áîðîòüáà çà ïðîñò³ð îðãàí³çì³â ³ ïîðîä, ùî êîæí³é ³ñòîò³ æèâ³é âëàñòèâèé íàõèë äî ðîçðîñòó ÿê â öàðñòâ³ ðîñëèííîìó, òàê ³ â òâàðèííîìó é ëþäñüêîìó. Ùîá ïåðåìîãòè â ö³é áîðîòüá³, îðãàí³çì ïîâèíåí ìàòè âëàñíó â³äïîâ³äíó äî ñâîãî çàâäàííÿ ôîðìó, ÿêó íàäຠéîìó íå ìàòåð³ÿ, à ¿¿ äîìïòåð, òâîðåöü. Öþ ôîðìó ìîæå ìàòè ìàòåð³ÿ ëèøå çàâäÿêè ïåðåïðîâàäæåíîìó öèì òâîðöåì âçàºìíîìó óêëàäó ÷àñòèí îðãàí³çìó. Êîæíèé ÷ëåí îðãàí³çìó º ïîä³ëåíèé íà ðÿä îêðåìèõ îðãàí³â, ÷àñòèí, à êîæíà ç íèõ, ÿê ãàéêà â ìàøèí³, ÿê íàïðèêëàä, ìàÿòíèê â ãîäèííèêó, ìóñèòü çàéìàòè â³äïîâ³äí³ äëÿ ñâîãî ïðèçíà÷åííÿ, äëÿ ñâ ðîáîòè â ³íòåðåñàõ ö³ëîñò³, äëÿ ñâî¿õ ôóíêö³é ïåâíå îçíà÷åíå ì³ñöå, ðîçì³ð ³ ôîðìó. Êîëè ïðîòè öüîãî çàêîíó âîðîõîáëÿòüñÿ ïîîäèíîê³ ÷àñòèíè îðãàí³çìó, ïðåòåíäóþ÷è íà íåâ³äïîâ³äíó ¿õ çàâäàííþ ôîðìó, ðîçì³ð àáî ì³ñöå, îðãàí³çì ãèíå, ïåðåñòຠôóíêö³îíóâàòè. Òîé, õòî êîîðäèíóº ïðàöþ îêðåìèõ ÷àñòèí, íàêàçóþ÷è çàãàëüíîìó ìåõàí³çìîâ³ æèòè, ôóíêö³îíóâàòè ³ âáèâàòèñÿ â ñèëó, òîé íîñèòü ³ìÿ ìàéñòðà, â ñóñï³ëüí³ì æèòò³ ôîðìîòâîðöÿ, ïðîâ³äíî¿ êàñòè. 252
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ìàéñòðè â ãðîìàäñüê³ì æèòò³ öå ÷ëåíè ïðîâ³äíî¿ âåðõ³âêè. Ìàéñòåð öå òîé, õòî ïî ïðèðîä³ ìàéñòåð, òîé, õòî äî ñâîãî ä³ëà ñòâîðåíèé. Ïðèðîäà (â ñåíñ³ ïðèðîäíîãî íàõèëó) º ïåðøà âñüîìó ïðè÷èíà, âîíà º òà ñàìîðóõëèâà ñïðóæèíà, ÿêà ïóñêຠâ á³ã ìåõàí³çì. Áåç ïðèðîäè íåìà ðîáîòè. Êîëè âîâê ãðຠíà ñîï³ëö³, âåäì³äü òàíöþº, à ê³íü íîñèòü ïîíîñêó òî íå ìîæíà íå ñì³ÿòèñÿ. À êîëè âîâê çðîáèâñÿ ÷àáàíîì (àáî, ñêàæ³ì, â³âöÿ!), âåäì³äü ÷åíöåì, à ê³íü ðàäíèêîì, òî öå íå æàðò, à á³äà, êàæå Ñêîâîðîäà. Êàìåíÿð³ òåæ ñïðè÷èíÿþòüñÿ äî çáóäîâè õðàìó, àëå íå âîíè òâîðö³ éîãî; òàê ñàìî, ÿê í³ öåãëà, í³ âàïíî, í³ ï³ñîê, í³ çàë³çî. Öåðêâó áóäóº òîé, õòî âèíîñèâ â ãîëîâ³ ¿¿ ïëàí, ñèìåòð³þ, ïðîïîðö³¿ é ðîçì³ð, ÿêèé âñüîìó ñâÿçü ³ ãîëîâà ìàòåð³àëó. Áåç íüîãî à â ñóñï³ëüíîñò³ áåç ïðîâ³äíî¿ êàñòè ìàòåð³ÿ ëèøèòüñÿ ìåðòâîþ êóïîþ, ÿê âèòÿãíóò³ íàâìàííÿ áóêâè, ÿê êóïà ôàðá áåç ðèñóíêà, ÿê öåãëà é âàïíî áåç ïëàíó. ßê þðáà, ÿê ëþäñüêà îòàðà áåç ôîðìóþ÷îãî ãåí³ÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Íàéêðàùå ó íüîãî òîä³ éäå ãîäèííèê, êîëè êîæíà ÷àñòèíà ìåõàí³çìó íà ñâî¿ì ì³ñö³, ìຠñâ³é ðîçì³ð ³ ñâîþ ôîðìó, êîëè ñðîäíó ñîá³ 253
Äìèòðî Äîíöîâ
ôóíêö³þ îòïðàâëÿº. Êîëåñî ãîäèííèêîâî¿ ìàøèíè ñïèòàëî ó äðóãîãî: ñêàæè ìåí³, äëÿ ÷îãî òè õèòàºøñÿ íå â íàø³ì íàïðÿìêó, à â ïðîòèëåæíîìó? Ìåíå òàê çðîáèâ ì³é ìàéñòåð â³äïîâ³ëî äðóãå ³ öèì âàì íå ò³ëüêè íå çàâàæàþ, àëå ùå é äîïîìàãàþ: â ò³ì, ùîá ïðàâèëüíî ä³ëàâ ìåõàí³çì. Âèæèâå òîé îðãàí³çì, ÿêèé ìຠíàéá³ëüøó ñèëó óäàðó é â³äïîðó íàâí³. Á³ëüøó ñèëó é â³äïîðí³ñòü âèÿâèòü òîé, ÿêèé º äîñêîíàë³øèé. Äîñêîíàë³øèì º òîé, ùî óÿâëÿº ñîáîþ ñóìó äîñêîíàëèõ îðãàí³â îêðåìèõ ÷ëåí³â óëîæåíèõ ó íàéá³ëüø äîñêîíàëó ö³ë³ñòü, òàê ùîá êîæíèé çàéìàâ â³äïîâ³äíå ñâî¿é ôóíêö³¿ ì³ñöå, ðîçì³ð ³ ôîðìó; õòî ìຠíàéêðàùîãî ìàéñòðà. Ñóñï³ëüí³ñòü, êàæå Ñêîâîðîäà, òå ñàìå, ùî ìàøèíà.  í³é áóâຠçàêîëîò òîä³, êîëè ¿¿ ÷àñòèíè â³äñòóïàþòü â³ä òîãî, äëÿ ÷îãî âîíè ñâî¿ì õèòðöîì çðîáëåí³. Êîëè êîçàöüêå ïàíñòâî â³äñòóïèëî â³ä òîãî, äëÿ ÷îãî ðîäæåíå ïàíñòâî, ïðàâëÿ÷à âåðñòâà, êîëè éîìó çíóäèëîñÿ ïàíóâàííÿ, à ñïîäîáàëàñÿ íàòîì³ñòü ïðàöÿ åêîíîì³â ³ îðà÷³â, íàñòóïèâ çàêîëîò. Òàêèé ñàìèé, ÿê ³ òîä³, êîëè íàðîäîëþáíà ³íòåë³ãåíö³ÿ ç óìîâèì ïîçåìîì íà¿âíîãî ìóæèêà, ùî íå ïîòðàïèâ ï³äíåñòèñÿ äóìêîþ ïîíàä ñâ³é ïîâ³ò ÷è ãðîìàäó, 254
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âçÿëàñÿ çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî, ÿêå âèìàãàëî íå ìóæèöüêîãî ðîçóìó ³ íå ïàðàô³àëüíîãî çîðó, ëèøå ðîçóìó ³ êðóãîçîðó ßðîñëàâ³â àáî Õìåëüíèöüêèõ. Òèìè êîë³ùàòàìè, îêðåìèìè îðãàíàìè â ñóñï³ëüíîñò³ ³ º éîãî êàñòè. Êàñòà âèùà òðèìຠñâîºþ ³äåºþ é äóõîì ö³ëó ñóñï³ëüí³ñòü, äຠ¿é âèáèòèñÿ â ñèëó, õîðîíèòü â³ä íàïàä³â ççîâí³, íå äຠåãî¿ñòè÷íèì â³äîñåðåäêîâèì ïàðòèêóëÿðíèì òåíäåíö³ÿì ÷àñòèí ðîçá³ãòèñÿ ³ çíèùèòè ôîðìó, îáåðíóâøè îðãàí³çì çíîâ â àìîðôíó ìàñó. Öÿ æ êàñòà äîêîíóº öüîãî, âèõîäÿ÷è ç ïîãëÿäó íå áëàãà îêðåìèõ ÷àñòèí ÷è ãóìàííîãî â³äíîøåííÿ äî àòîì³â, ëèøå ç òî÷êè ïîãëÿäó îõîðîíè ö³ëîñò³. Êîëè ñóñï³ëüñòâî ïî÷èíຠä³ëèòèñÿ íà ìàñè é íà åë³òè, íà êàñòè, öå íå ïîä³ë ïî ñîö³àëüíèõ, ëèøå ïî ëþäñüêèõ êàòåãîð³ÿõ. Íå ïîêðèâàºòüñÿ öåé ïîä³ë ç ðàíãîâèì ïîä³ëîì íà êëàñè âèù³ é íèæ÷³.  ñóñï³ëüíîñò³ º çàíÿòòÿ, ä³ÿëüíîñò³, óðÿäè, ÿê³ çà ¿õ ïðèðîäîþ º ñïåö³àëüí³ é òîìó ìóñÿòü áóòè ñïðàâîâàí³ ñïåö³àëüíèìè, äî òîãî îáäàðîâàíèìè ëþäüìè. Öå îñîáëèâî â³äíîñèòüñÿ äî çàíÿòü ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Äàâí³øå ¿õ ôóíêö³¿ ñïîâíÿëè ñïåö³àëüíî äî òîãî ïîêëèêàí³ ìåíøîñò³, ñïåö³àëüíî äî òîãî ñåëåêö³îíîâàí³. Ìàñà íå æàäàëà äëÿ ñåáå â íèõ í³ÿêî¿ 255
Äìèòðî Äîíöîâ
ó÷àñò³, àáî çíàëà, ùî êîëè õîò³ëà ÷åðåç ëþäåé, ùî âèéøëè ç ¿¿ ñåðåäîâèùà, ò³ ñòàíîâèùà çàéíÿòè, òî ìóñèëà íàáóòè ñïåö³àëüíèõ çä³áíîñòåé, ïåðåñòàòè áóòè ìàñîþ. Áî ëþäñüêå ñóñï³ëüñòâî, õî÷åìî ìè òîãî ÷è í³, ïî ïðèðîä³ àðèñòîêðàòè÷íå. Êàòîí Ñòàðøèé êàçàâ: Ïóñò³ áàç³êàííÿ, êîëè á õòî õîò³â òâåðäèòè, ùî êîðìíèê í³÷îãî íå ðîáèòü íà êîðàáë³, áî ìîâëÿâ, êîëè ³íø³ âäðÿïóþòüñÿ ïî ùîãëàõ, äðóã³ øìèãëÿþòü ïî ñõîäàõ ³ äðàáèíàõ, òðåò³ ÷åðïàþòü âîäó, òî ëèøå êîðìíèê òðèìຠçà êåðìî ³ ñïîê³éíî ñèäèòü íà êåðì³. Ïåâíî, â³í íå ïðàöþº ÿê ò³ îñòàíí³, àëå çà òå áåç ïîð³âíÿííÿ éîãî ïðàöÿ âàæí³øà ³ ë³ïøà. Âåëèê³ ðå÷³ äîâåðøóþòüñÿ íå ñèëîþ ÷è ò³ëåñíîþ âèòðèâàë³ñòþ é áèñòð³ñòþ, ëèøå ì³ðêóâàííÿì, âàæåííÿì, ñóäæåííÿì. Ïîä³áíó äî Êàòîíîâî¿ äóìêè ìຠé Ìàçåïà, íàâ³òü ç òèì ñàìèì ïðèêëàäîì: Íà êîðàáåëü ïîãëÿäèìî, ³ ÿê ìíîãî ïîë³÷èìî ëþäó, îäíàê ñàì êåðóº ñòåðíèê ³ ñàì óïðàâëÿºò. Òà ñàìà äóìêà âèñëîâëåíà â çàïîâ³ò³ Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî: Þðàñü áóäå ìåæäó âàìè êîçàêàìè ãåòüìàíóâàòè, áóäå âàì êîçàêàì ïîðÿäêè äàâàòè. Òà ñàìà äóìêà ³ â äóìàõ: Òàì â³éñüêî ñòî¿òü, ëàäó íå çíàº, ïàí Í. ïðèéøîâ, ëàä ¿ì çíàéøîâ. 256
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ñëîâî êàñòà ïîõîäèòü â³ä ëàòèíñüêîãî êàñòóñ, ÷èñòèé, íåçì³øàíèé. Êàñòà êîæíà ç ãðóï ³ºðàðõ³÷íî ïîä³ëåíî¿ ñóñï³ëüíîñò³. Âèùà êàñòà â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ ñâî¿ìè ïðèâ³ëåÿìè é òÿãàðÿìè, âëàñòèâèìè ¿é êàñòîâèìè îáè÷àÿìè (êàñòîâ³ çàáîáîíè, êàñòîâèé äóõ). Êàñòè áóëè ³ â Ðèì³ ïàòðèö³¿ ³ ïëåáå¿, â ñòàð³ì ªãèïò³ ñâÿùåíè÷à, âîÿöüêà, êðàìàðñüêà é ðåì³ñíè÷à, â Åëëàä³ ñïàðò³àòè é ãåëîòè, åâïàòðèäè, êàñòè áóëè â ö³ì ðîçóì³íí³ â äàâí³é ªâðîï³ ôðàíöóçüê³ øåâàëüº, ³ñïàíñüê³ ³äàëüãî, àíãë³éñüê³ ëîðäè, îñíîâàí³ íà ñïåö³àëüí³ì äîáîð³, ñåëåêö³îíîâàí³ ç ìàñè, îêðåìîãî âèõîâàííÿ, îêðåìîãî äóõó. Çàêîëîò, ÿêèé ïîâñòຠç ïîì³øàííÿ êàñò íå âèäóìàâ Ñêîâîðîäà. Óíèêàòè öüîãî ïîì³øàííÿ áóëî îñíîâîþ äåðæàâíî¿ ìóäðîñò³ Åëëàäè. Ïëàòîí êàæå: êîæíèé ìîæå äîáðå ðîáèòè ò³ëüêè îäíå ä³ëî, íå ê³ëüêà íàðàç, ³íàêøå â³í ñâîþ ñïðàâó ç³ïñóº. Âîÿêè êèäàþòü âñ³ ³íø³ ìèñòåöòâà é â³ääàþòüñÿ ëèøå òîìó, ÿêå áîðîíèòü ñâîáîäó íàö³¿. Øâåöü º ëèøå øâåöü, à íå âîäíî÷àñ ³ ìîðÿê; õë³áîðîá õë³áîðîá, à íå âîäíî÷àñ ³ âîÿê; âîÿê âîÿê, à íå ùå êð³ì òîãî ³ êðàìàð. Êîëè îêðåì³ êîë³ùàòà ïîçàéìóòü ì³ñöÿ ³íøèõ, íå ñâî¿, àáî çàêðóòÿòüñÿ â íåïðèïèñàí³ì íàïðÿìêó, íàñòóïຠêàòàñòðîôà îðãàí³çìó, êà257
Äìèòðî Äîíöîâ
òàñòðîôà âèêëèêàíà ðóéíóâàííÿì ³ºðàðõ³÷íîãî óêëàäó ñóñï³ëüíîñò³. Ïåâíî, ëþäè º ð³âí³, àëå ïèøå Ïëàòîí âè âñ³ ð³âí³, àëå Áîã, ùî âàñ ñòâîðèâ, âëîæèâ çîëîòî, òâîðÿ÷è òèõ, ÿê³ íàäàþòüñÿ ïðàâèòè ³íøèìè, äîì³øàâ ñð³áëî, ôîðìóþ÷è âîÿê³â, ³ ðóäó, êîëè òâîðèâ ðåì³ñíèê³â ³ õëîï³â.  ïåðø³é êàñò³ çîëîòî ìóäðîñò³, øëÿõåòíîñò³ ³ çàâçÿòòÿ, ³ òîìó, êîëè äî òî¿ êàñòè ïðèõîäÿòü ìàñîâî ïðåäñòàâíèêè ³íøî¿, ñòâîðåí³ ç íåøëÿõåòíîãî ìåòàëó, âñå éäå øêåðåáåðòü ó ò³é ñóñï³ëüíîñò³. Êîëè ïðèðîäà ïðèçíà÷èëà êîãîñü áóòè íàéìèòîì, à â³í, ïèøàþ÷èñü ñâî¿ì áàãàòñòâîì, ñòðåì³òèìå ï³äíåñòèñÿ äî ðàíãè âîÿêà, à âîÿê äî ðàíãè ïðàâèòåëÿ é îõîðîíöÿ äåðæàâè, íå áóäó÷è òîãî ã³äíèì, òî öå âåäå äî õàîñó é äî ðó¿íè äåðæàâè. Äîñë³äíèêè êàñòîâîñò³ (Áó´ëº) êàæóòü: Âåëèêà ïîìèëêà äóìàòè, ùî öå ÿêàñü îñîáëèâ³ñòü, âëàñòèâà ò³ëüêè ²í䳿, îòà êàñòîâ³ñòü, ³ ùî âîíà çâÿçàíà ò³ñíèìè âóçëàìè ç ³íä³éñüêîþ ðåë³ã³ºþ. Õî÷ êàñòîâèé ðåæèì ãîëîâíî ðîçâèíåíèé â ³íä³éñüê³é öèâ³ë³çàö³¿, àëå â³í ñòð³÷àºòüñÿ á³ëüø-ìåíø ó êîæí³é öèâ³ë³çàö³¿. Êàñòîâèé ðåæèì ó ÷èñò³é ôîðì³ º òàì, äå ³ñíóº: 1) çâÿçîê ì³æ êàñòîþ é çàíÿòòÿì, ÿêå º ä³äè÷íå, 2) äå º ³ºðàðõ³ÿ ñóñï³ëüíà ç 258
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ð³çíèìè ïðàâàìè ð³çíèõ êàñò, 3) äå º äóõ êàñòîâîñò³, äå ì³æ êàñòàìè ³ñíóº â³äøòîâõóâàííÿ, äå âîíè ì³æ ñîáîþ íå çëèâàþòüñÿ, äå êàñòà íå çíîñèòü ó ñâî¿õ ðÿäàõ çàéä³â ç ÷óæî¿ êàñòè, äå óíèêàºòüñÿ ïîäðóæí³õ çâÿçê³â ì³æ ÷ëåíàìè ïîîäèíîêèõ êàñò (äå íå çíîñèòüñÿ í³ ìåòèñ³â, í³ ïàðâåí³), äå ÷ëåíè îäíî¿ êàñòè ëèøàþòüñÿ ä³äè÷íî ïðè ò³ì ñàì³ì çàíÿòò³. Õî÷ ³ íå â òàê³é ÷èñò³é ôîðì³, àëå êàñòîâèé ðåæèì, îñîðóæíèé åãàë³òàðèñòàì, çíàëà äàâíÿ Óêðà¿íà. Òåîð³þ êàñòîâîãî óñòðîþ ñóñï³ëüíîñò³ çíàõîäèìî ó Ñêîâîðîäè, ÿêèé, õî÷ ÷åðïàâ áàãàòî ç ðèìñüêèõ òà åëë³íñüêèõ ìóäðåö³â, áåçïåðå÷íî ñïèðàâñÿ â ñâî¿õ ïîãëÿäàõ íà öþ òåìó íà íàø³é ³ñòîðè÷í³é ïðàêòèö³, â ÿê³é ôàêò ÷àñòî âèïåðåäæóâàâ ôîðìóëó. Ñêîâîðîäà ïèñàâ: Õòî êîë³ñöÿòîì, à õòî êëþ÷èêîì â ãîäèííèêó ìຠáóòè, çàëåæèòü â³ä ïðèðîäè (â³ä íàòóðè, âäà÷³). Äëÿ êîæíîãî øëóíêà é çóá³â îêðåìà ïîæèâà, äëÿ ð³çíèõ çä³áíîñòåé ³ âäà÷³ ³íøå çàíÿòòÿ. Ïîä³áíå òå÷å äî ïîä³áíîãî, îäèí äî îäíîãî, äðóãèé äî äðóãîãî, õî÷ ³ äî ï³äë³øîãî çâàííÿ àáî ðåìåñëà, àëå íå äî áåç÷åñíîãî, à äëÿ éîãî çàáàâíîãî ³ êîðèñíîãî. ×åðåïàñ³ ñðîäíî ïëàçóâàòè, îðëîâ³ ë³òàòè, íå íàâïàêè, êîæíèé íà ñâî¿ì ì³ñö³ ³ âèêîíóº òå, äî ÷îãî ñòâîðåíèé. Ïëóòà259
Äìèòðî Äîíöîâ
þ÷è áåçíàñòàííî ìóäð³ñòü äåðæàâíîãî ìóæà ç òåõí³÷íèìè çíàííÿìè àäì³í³ñòðàòîðà àáî ³íòåë³ãåíòà, íàø³ åãàë³òàðèñòè çâîäÿòü âñå ïèòàííÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè äî ñóìè â³äïîâ³äíîãî çíàííÿ, äî âèøêîëåííÿ. Ñêîâîðîäà æ êàæå: Íàóêà äîâîäèòü äî äîñêîíàëîñò³ ñðîäí³ñòü. Êîëè æ íå äàíî ñðîäíîñò³, ùî òîä³ ìîæå çðîáèòè íàóêà? Ïòàõ ìîæå íàâ÷èòèñÿ ë³òàòè, àëå íå ÷åðåïàõà, ³ ïèòàºòüñÿ äàë³: Õòî êëè÷å â ë³ñè ³ â ãà¿ ñîëî⳿â, íà ïîëÿõ æàéâîðîíê³â, à æàá â áîëîòî? Õòî óñòðåìëÿº äðîæà÷å ïîëóìÿ âèñïðü? Ïðèðîäíèé íàõèë, ñðîäí³ñòü, âåëèêèé ìàéñòåð, âäà÷à, ïðèðîäæåí³ñòü. Òàê ñàìî ³ â ñóñï³ëüíîñò³, äå í³ÿêà æàáà íå ïîòðàïèòü ñï³âàòè ÿê ñîëîâåé, í³ÿêà ÷åðåïàõà ë³òàòè ÿê îðåë, í³ ëþäèíà ç êðóãîçîðîì íà¿âíîãî ìóæèêà áóòè äåðæàâíèì áóä³âíè÷èì. Îäèíè÷í³ ïåðåõîäè çä³áí³øèõ ç êàñòè íèæ÷î¿ äî âèùî¿ ð³÷ äîïóñòèìà, çíàíà é ÷àñîì äóæå ïîòð³áíà, àëå çíîâ-òàêè, êîëè öå íàñòóïຠïî ñðîäíîñò³. Çâè÷àéíî æ, ïåðåñêîêè ó íåâëàñòèâó ñîá³ ïîðîäó ìñòÿòüñÿ ôàòàëüíî íå ëèøå íà âèííèõ, àëå é íà íåâèííèõ, íà ö³ë³ì ò³ë³ íàö³¿. Ñòî ñðîäíîñòåé, ñòî çâàíü, ³ çàíÿòü, ð³çíèõ ñóñï³ëüíèõ ùàáë³â. Íå â³ëüíî ïëóòàòè òèõ çâàíü. Êîæíèé â ñóñï³ëüíîñò³ îêðåìî ³ êîæíà 260
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ãðóïà â³äïîâ³äíî äî ñâ íàòóðè, ñðîäíîñò³ ìóñèòü çàéíÿòè ñâ³é âëàñòèâèé ³ºðàðõ³÷íèé ùàáåëü. Êîëè õëîïåöü, ïèøå Ñêîâîðîäà, áàâèòüñÿ âîëîâèì ÿðìîì, òî çðàäæóº íàõèë äî õë³áîðîáñòâà, çðàäæóº â ñîá³ ò³íü õë³áîðîáñüêî¿ äóø³. Õëîïåöü, ùî ïðèïîÿñóþº øàáëþ, çðàäæóº àïåòèò ê âî¿íñòâó; õëîïåöü, ùî ëþáèòü çàãëÿäàòè â ñâÿùåíí³ êíèãè òÿãíåòüñÿ äî ñâÿùåíè÷îãî ñòàíó. Ç òèìè ñðîäíîñòÿìè îäèíèöü ÷è ãðóï ³ ìóñÿòü ³òè é ¿õ ì³ñöÿ, çàíÿòòÿ é ôóíêö³¿ â ñóñï³ëüíîñò³, ïîçèö³¿, ÿê³ âîíè ïîñ³äàþòü íà ùàáëÿõ ñóñï³ëüíî¿ äðàáèíè. Ëó÷øå áóòü íàòóðàëüíèì êîòîì, í³æ ç îñëÿ÷îþ ïðèðîäîþ ëüâîì. Òàì, äå ëåâè îáåðòàëèñÿ âäà÷åþ â êîò³â àáî ïðèéìàëè ¿õ äî ñâîãî òîâàðèñòâà, òàì âîíè õóòêî ëåò³ëè âíèç ç ³ºðàðõ³÷íî¿ äðàáèíè (ÿê ó âèïàäêó êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè), óñòóïàþ÷è ñâî¿ ì³ñöÿ á³ëüø åêñêëþçèâíîìó òîâàðèñòâó. Òàì, äå íàòóðàëüí³ êîòè óäàâàëè ç ñåáå ëåâ³â (ÿê ó âèïàäêó íàøî¿ åãàë³òàðíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿), òàì, äå æàáè äóìàëè ñîá³ âèêâàêàòè òå, ùî çäîáóâàëè íå â áàãí³, à â ïîâ³òð³ îðëè, òàì íàñòóïàëà êàòàñòðîôà. Õòî ç ðàáñüêîþ íàòóðîþ ïõàâñÿ íà ñòàíîâèùå ìóæ³â ç ïàí³âíîþ íàòóðîþ, òîé ìóñèâ ê³í÷èòè ãàíüáîþ é óïàäêîì, ÿê³ á ñïðèÿòëèâ³ îáñòàâèíè éîìó 261
Äìèòðî Äîíöîâ
íå ïîìàãàëè. Âñÿêèé âèíåí ï³çíàòè ñåáå, ï³çíàòè ñâîþ ïîðîäó, êàæå Ñêîâîðîäà, ÷îãî âîíà øóêàº, êóäè âåäå ³ ÿê âåäå, à ïîò³ì ³ ñë³äóâàòè çà íåþ ... ÷è òè º ê³íü? âîçè ¿çäöÿ! ÷è òè â³ë? íîñè ÿðåì! ÷è òè õîðò? ëîâè çàéöÿ! Âñå äîáðå íà ñâî¿ì ì³ñö³. Øåëüìåíêî â ðîë³ ïðîâ³äíèêà íàðîäó, ×è÷èêîâ ó ðîë³ Êàòîíà, Õàëÿâñüêèé ó ðîë³ íàðîäíîãî òðèáóíà, Õëåñòàêîâ ó ðîë³ àðõ³ïàñòèðÿ, Àíäð³é Áóëüáà â ðîë³ Ãàð³áàëüä³ öå àáî í³ñåí³òíèöÿ, àáî æàõ. ͳ íàðîäíèé âèá³ð, í³ øêîëè, í³ ìàíäàò, í³ ïðèçíà÷åííÿ ç âèñîêî¿ ðóêè í³÷îãî òóò íå ïîìîæóòü. Õòî âçÿâñÿ çà íåñðîäíå ä³ëî, çãóáèòü éîãî, õî÷ äëÿ ñåáå ìîæå ³ çðîáèòü äîáðèé ´åøåôò. Çëîä³é íå íàâ÷èòüñÿ áóòè øëÿõåòíèì, ðàá íå âèâ÷èòüñÿ áóòè â³ëüíèì, äóðåíü ç ïðèðîäè áóòè ìóäðèì, ïëàçóí ãåðîºì. Ñàí÷î Ïàíñà ìîæå éòè çà ìàíäð³âíèì ëèöàðåì, àëå ñàì íèì í³êîëè íå áóäå. Ïåðåì³øàííÿ êàñò, ïåðåì³øàííÿ ì³ñöü âåäå äî õàîñó. Âèâ÷èòèñÿ ïðèêìåò ïàí³âíî¿ êàñòè, çàñâî¿òè ¿¿ äóõó êàñò³ ñìåðä³â íå âäàñòüñÿ í³êîëè. Ðîæäåííîãî íà äîáðî, íå òðóäíî íàâ÷èòè íà äîáðî ... ñîêîëà õóòêî íàâ÷èø ë³òàòè êàæå Ñêîâîðîäà àëå íå ÷åðåïàõó. Îðëà óìë³â³÷ íàâ÷èø ïîçèðàòè íà ñîíöå, àëå íå ñîâó. Îëåíÿ ëåãêî ïðèâàáèø ïèòè 262
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
áåç òðóäó ç ÷èñòèõ íàã³ðíèõ ïîòîê³â, àëå íå âåïðà. Ïðèðîäè çì³íèòè íå ìîæíà, ìîæíà ëèø ¿é äîïîìîãòè: ò³ëüêè ¿é íå çàâàæàé ... â³äâåðòàé ïåðåøêîäè ... ÿáëóí³ íå â÷è ðîäèòè ÿáëóêà ... ëèø â³äãîðîäè ¿¿ â³ä ñâèí³. ßê ïîä³ë íà ð³çí³ ïîðîäè â ïðèðîä³, òàê ïðèðîäíèé ïîä³ë â ñóñï³ëüñòâ³ íà êàñòè. Òîìó, êîëè ëþäè ç êàñòè æàá, ÷åðåïàõ ÷è ñâèíåé ïðîòèïðèðîäíî ïíóòüñÿ íà ñòàíîâèùà àáî â çàíÿòòÿ ëþäåé ç êàñòè îðë³â ÷è îëåí³â, ñóñï³ëüí³ñòü ðîçêëàäàºòüñÿ. Òîä³ ³ñòîðè÷íà Íåìåçèäà, òèì ÷è ³íøèì ñïîñîáîì, ³íòðóç³â óñóâàº, à ¿õ ì³ñöå çàéìàþòü ò³, ÿêèì ñðîäíå ïàíóâàòè: íîâà êàñòà ñâî¿õ ïàí³â àáî êîëè òàêî¿ íåìà ÷óæèõ.
263
Äìèòðî Äîíöîâ
Á. ²ºðàðõ³÷í³ñòü ó íàø³é ³ñòîð³¿
Â
Íå âñ³ì äàíî âñåº çíàòè ² ð³÷àìè êåðìóâàòè. Ìàçåïà
ñÿ âàøà ³ñòîð³ÿ àæ äî ïîëîâèíè XIX â³êó ñâ³ä÷èòü, ùî ³äåÿ ³ºðàðõ³÷íîñò³, êàñòîâîãî óêëàäó ñóñï³ëüíîñò³ áóëà íåçðóøèìèì ïðàâèëîì íàøîãî íàö³îíàëüíîãî æèòòÿ. Íåçðóøèìîþ äîãìîþ áóâ ïîä³ë ñóñï³ëüíîñò³ íà êàñòè, êîíå÷í³ñòü âëàñíî¿ àðèñòîêðàò³¿, ÿê êîëèñü êàçàëè, ïàíóâàííÿ ëó÷÷èõ ëþäåé. Óñòð³é Êè¿âñüêî¿ êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³ áóâ ïîáóäîâàíèé íà ò³é çàñàä³ êàñòîâîñò³. Ó Ïåðåòöà ÷èòàºìî, ùî ñÿ ñóñï³ëüí³ñòü ïðåäñòàâëÿëà ñâîºð³äíó äðàáèíó, ùî íà ¿¿ ãîð³, ÿê ³ â Çàõ³äí³é ªâðîï³, ñòîÿâ âåëèêèé êíÿçü, âíèçó ñìåðä, ì³æ íèìè â ³ºðàðõ³÷í³ì ïîðÿäêó çàëåæíîñò³ âåëèê³ ³ äð³áí³ âàñàëè, ñâ³òñüê³ òà äóõîâí³. ×åðâîíîþ íèòêîþ ïåðåõîäèòü ³äåÿ ð³çíèõ âåðñòâ, êàñò ñóñï³ëüíîñò³ (êîæíà ç îêðåìîþ ôóíê264
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ö³ºþ), ³ â êîçàöüê³é äåðæàâ³. Íàïðèêëàä, â Ïàìôëåò³ íàääí³ïðÿíö³â íà ñëîáîæàí àáî â Âåðòåï³. Ñëîáîæàíñüê³ ïàñòóõè íå ñì³ëè ð³âíÿòèñÿ äî êîçàê³â, áî íå ð³âíÿ ¿ì êîçàê, íå ð³âíÿ ¿ì ³ ѳ÷, íå ìîæóòü âîíè, ÿê êîçàêè, ïðîòè ïîãàí â³ääàâàòü óñëóãè, ¿õ ä³ëî ïàñòè îâåöü, îðàòè, ÷óìàêóâàòè, ñåëèòè ñëîáîäè ³ ïëàòèòè ÷èíø êîçàêàì, çàâäàííÿ æ êîçàê³â îõîðîíÿòè ¿õ ³ äáàòè çà íèõ. Ïîä³áíî ó Âåðòåï³: ñåëÿíèí çâåðòàºòüñÿ ç áëàãàííÿì äî êîçàêà: áóäü ëàñêàâ, êîçà÷å, âèçâîëü ç ñåãî ëèõà (ëÿäñüêî-æèä³âñüêîãî). ßê ïðèéäåø äî ìåíå, äàì â³âñà ï³âì³õà. ² òóò, îòæå, ð³çí³ âçàºìíî ñåáå äîïîâíÿþ÷³ ôóíêö³¿ îêðåìèõ êàñò: îäíà áîðîíèòü äðóãó, äðóãà âèæèâëþº ïåðøó. ²äåþ ñóâîðî¿ ³ºðàðõ³¿ êîñìîñó ïåðåíåñëà íàøà ñòàðà äàâíèíà â ñâîº æèòòÿ, ïðàãíó÷è áà÷èòè òàêèé ñàìèé ñóâîðèé ïîðÿäîê ³ â æèòò³ ñóñï³ëüí³ì. Äàíèëî Çàòî÷íèê ïèñàâ ó 1247 ð., ùî ïîëê áåç êíÿçÿ öå âåëèê çâ³ð áåç ãîëîâè. ² äàëüøå: Ìóæ³ ãîëîâà æîíàì, à ìóæåì êíÿçü, à êíÿçþ Áîã. Ïåðåì³øàííÿ êàñò âåäå äî çãóáè, âñå ìóñèòü áóòè íà ñâî¿ì ì³ñö³, ùîá ìåõàí³çì íå ñòàâàâ àáî íå â³äñòàâàâ. Íå ë³ïî áî óñåðÿçü çëàò â íîçäð³ ñâèí³, í³ íà õîëîï³õ äîáðèé ïîðò. Àùå áî êîòëó çîëîò³ êîëüöà âî óø³þ, íî 265
Äìèòðî Äîíöîâ
äíó éîãî íå ³çáèòè ÷åðíîñòè... òàê ³ õîëîïó: àæå ïà÷å ì³ðè ãîðä³ë ³ áóÿë, íî óêîðà åìó ñâîéîãî íå ³çáèòè õîëîï³ÿ ³ìåíè. Ñê³ëüêè ìè ïðèêëàä³â ç ñó÷àñíîñò³ àáî ç ³ñòî𳿠â³çüìåìî, âñþäè ïîáà÷èìî ôàòàëüí³ äëÿ ñóñï³ëüñòâà íàñë³äêè â³ä òàêèõ õîëîï³â íà òðîí³, ÿê áè âîíè íå íàçèâàëèñÿ: Êåðåíñüêèé, Åð³î, Êàáàëºðî ÷è Âèííè÷åíêî. Ïàëîìíèê Äàíèëî â ñâî¿õ ìîëèòâàõ ó Ñâÿò³é Çåìë³ ïîìèíàâ: Êíÿç³â ³ êíÿãèíü, åïèñêîï³â ³ ³ãóìåí³â, áîÿð ³ âñ³õ õðèñòèÿí çà òâåðäèì çàêîíîì ñóñï³ëüíî¿ ³ºðàðõ³¿. À çàïàëþþ÷è ëàìïàäó íàä Ãîñïîäíüîþ ìîãèëîþ, ìîëèâñÿ: çà âñ³õ ðóñüêèõ êíÿç³â ³ çà âñþ óêðà¿íñüêó Çåìëþ ³ çà âñ³õ õðèñòèÿí ó Ðóñüê³é Çåìë³. Òóò âæå ãëèáøà ñâ³äîì³ñòü: íå ò³ëüêè ³ºðàðõ³÷íîãî ïîðÿäêó ïîîäèíîêèõ âåðñòâè ó äåðæàâ³ é âàæíîñò³ ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè, à ³ âîäíî÷àñ ñâ³äîì³ñòü ³ºðàðõ³÷íîãî ïîðÿäêó âñ³õ òðüîõ åëåìåíò³â, ç ÿêèõ ñêëàäàºòüñÿ ïîíÿòòÿ äåðæàâè: íàïåðåä ³äå âëàäà (êíÿç³), íà äðóã³ì ì³ñö³ òåðèòîð³ÿ (óñÿ ðóñüêà çåìëÿ), ñï³ëüíå äîáðî âñ³õ, ìèíóëîãî, ñó÷àñíîãî ³ ãðÿäó÷îãî ïîêîë³ííÿ, à íà òðåò³ì ì³ñö³ íàñåëåííÿ (âñ³ äàíîãî ïîêîë³ííÿ ìåøêàíö³).  ùàáëþâàíí³ Äàíèëà Çàòî÷íèêà é Äàíèëà Ïàëîìíèêà, â çâîðîò³ êíÿçÿ ²ãîðÿ âèäêî, 266
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ÿê â¿ëàñÿ â ìîçîê òî¿ ãåðî¿÷íî¿ äîáè ïîíÿòòÿ ³ºðàðõ³÷íîñò³ óñòðîþ íàö³¿ é ðîçïîä³ëó îêðåìèõ ôóíêö³é ó äåðæàâ³ ïîì³æ ïîîäèíîêèìè êàñòàìè.  ë³òîïèñ³ ï³ä 1096 ð. ÷èòàºìî: Ñâÿòîïîëê ³ Âîëîäèìèð ïîñëàøà ê Îëüãîâ³ ³ ðÿä ó÷èíèëè î Ðóñüê³é Çåìë³ ïðåäî åïèñêîïè, ³ãóìåíè, ïðåä ìóæ³ îòåöü íàøèõ ³ ïåðåä ãîðîæàíè, äàáè îáîðîíèòè Çåìëþ Ðóñüêó îä ïîãàíèõ. Òà ñàìà ³ºðàðõ³÷í³ñòü. Ó Ñëîâ³ î ïîãèáåë³ Ðóñüêî¿ Çåìë³ çíîâó ÷èòàºìî ïðî êíÿç³â ãð³çíèõ, áîÿð ÷åñíèõ ³ âåëüìîæ ìíîãèõ. ²äåþ êàñòîâîñò³ íàñåëåííÿ, ³äåþ êîíå÷íîñò³ ñâ àðèñòîêðàò³¿, ïðàâë³ííÿ ëó÷÷èõ ëþäåé, çäèáóºìî ³ â äîá³ ëèòîâñüêî-ðóñüê³é ³ â êîçàöüê³é.  Ëèòâ³ ðîçð³çíÿëè íàø³ ïðåäêè òàê³ ùàáë³ ñóñï³ëüíî¿ ³ºðàðõ³¿: êíÿæàòà, ïàíÿòà, øëÿõòà, ðèöàðñòâî, ì³ùàíè ³ ïîñïîëüñòâî. Àáî âçàãàë³: çàöíèõ ñòàíîâ îñîáè ÷è çíà÷íèõ ëþäåé ³ ïîñïîëèòèõ. Òàê ñàìî áóëî â êîçàöüê³é ñóñï³ëüíîñò³. Êîçàê ó ï³ñí³ êëàíÿºòüñÿ íàïåðåä Ãîñïîäó Áîãó ³ áàòüêîâ³ êîøîâîìó, îòàìàíîâ³ â³éñüêîâîìó ³ âñüîìó òîâàðèñòâó öüîìó îñòàííüîìó íà ê³íö³.  óí³âåðñàë³ çâåðòàºòüñÿ Îñòðÿíèöÿ äî ñâî¿õ çåìëÿê³â ³ ïîäຠäî â³äîìà ñâî¿ çàì³ðè ³ ñâ³é çàêëèê íàñàìïåðåä âñ³ì øëÿõåòíî óðîæåíèì êîçàêàì, ùî âñëàâèëèñÿ ëèöàðñüêèìè 267
Äìèòðî Äîíöîâ
ä³ëàìè, à àæ ïîò³ì âñüîìó ïîñïîëèòîìó íàðîäîâ³ ìàëîðîñ³éñüêîìó.  óí³âåðñàë³ Õìåëüíèöüêîãî ç 1654 ð. ñòî¿òü: êîçàê íåõàé ñâîãî ãëÿäèòü ³ ç ñâî¿õ âîëüíîñòåé ïîñòåð³ãàºò, à ò³, ùî áóëè íåçàðåºñòðîâàí³, ùî ëèøèëèñÿ ïîñïîëèòèìè, àáè çáîæå òåïåð ïîçîðîâàëè, àáè äåñÿòó êîïó äàâàëè. Äðóãèé óí³âåðñàë Õìåëüíèöüêîãî ïðîìîâëÿº âñ³ì óêðà¿íñüêèì ìàëîðîñ³ÿíàì, äóõîâíèì ³ ìèðñüêèì, øëÿõåòíèì ³ ïîñïîëèòèì, á³ëüøîãî ³ ìåíøîãî âñÿêîãî ÷èíó ëþäÿì, à îñîáëèâî øëÿõåòíî óðîæîíèì êîçàêàì. ² ò³, ùî çàïðîâàäæóâàëè, ÿê Õìåëüíèöüêèé, íîâèé äåðæàâíèé ëàä íà Óêðà¿í³, ³ ò³ ùî, ÿê Îñòðÿíèöÿ, âñòèãëè ëèøå ðóéíóâàòè ³ñíóþ÷èé ëàä ïîëüñüêèé âñ³ âîíè áóëè ïåðåñÿêíóò³ êîíå÷í³ñòþ ³ºðàðõ³÷íîãî ïîðÿäêó, ïåðøîðÿäíîãî ñòàíîâèùà ïðîâ³äíî¿ àðèñòîêðàò³¿, ëó÷÷èõ ëþäåé, çà ¿õ äîáè, êîçàê³â.  óí³âåðñàë³ Ìàçåïè ïîäຠñâî¿ ïðèêàçè ãåòüìàí äî â³äîìà âñ³é ñòàðøèí³ ³ ÷åðí³ Â³éñüêà Çàïîðîçüêîãî, ³ âñ³ì ìàëîðîñ³éñüêèì îáèâàòåëÿì. Ïîïåðåäíèê êîçàöüêî¿ äîáè ²âàí Âèøåíñüêèé ïèøå â îäí³ì ïîñëàí³þ: Áëàãî÷åñòèâîìó ãîñóäàðþ, êíÿæàò³ Îñòðîçüêîìó ³ âñ³ì ïðàâîñëàâíèì õðèñòèÿíàì Ìàëî¿ Ðîñ³¿, òàê äóõîâíèì ÿê ³ ñâ³òñüêèì, îä âèñøîãî ñòàíó äî êîíå÷íîãî áëàãîäàòü. ³äîçâà Âèãîâñüêîãî 268
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â Ñåìåí³âö³ çâåðòàºòüñÿ ê â³éñüêó ³ íàðîäó ìàëîðîñ³éñüêîìó, ïðè ÷³ì â³éñüêî îçíà÷ຠïðàâëÿ÷ó àðèñòîêðàò³þ. Äî íå¿ çâåðòàºòüñÿ íàñàìïåðåä. Êîëîìàöüêó ÷îëîáèòíó ï³äïèñàëè ïîëêîâíèêè, âñÿ ñòàðøèíà ³ ÷åðíü.  çíàí³ì â³ðø³ Ìàçåïè ñòî¿òü: Ïîðà çíàòè, ùî íå âñ³ì íàì ïàíóâàòè, íå âñ³ì äàíî âñåº çíàòè ³ ð³÷àìè êåðìóâàòè. Òà ñàìà ³äåÿ êîíå÷íîñò³ îêðåìî¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, ÿê³é äàíî çâàííÿ, ùîá ïàíóâàòè, äàíà ìóäð³ñòü ïðîãëÿäຠ³ç öüîãî â³ðøà.  Ìèëîñò³ Áîæ³é âèðàçíèé ïîä³ë íà êàñòè: êîçàê, ìóæèê, êðàìàð.  ïàìôëåò³ Êëèìåíòà âèðàçíèé ïîä³ë íà êîçàê³â ³ ìóæèê³â, à â ïàìôëåò³ ãåòüìàíö³â íà ñëîáîæàí ïîä³ë íà êîçàê³â, àðèñòîêðàò³þ ³ ìóæèê³â-íàðîä. Îòåöü ²ãíàò Ñòàðóøè÷ ó 1641 ð. ïèøå: ˺÷ ³ ñïðàâåäëèâî Íîº íå â îäí³é áàðâ³ óáèðàºò ñèí³â ñâî¿õ: ïîíåâàæ Ñèìà äóõîâíîþ ïðèîçäîáèë øàòîþ, ßôåòà â êîðîë³âñüêó óáðàâ ïóðïóðó, à Õàìà õëîïñüêîþ ³ îðàöüêîþ ïîêðèë ãóíåþ. Ïî÷èíàþ÷è â³ä ñòàðîêíÿç³âñüêî¿ äîáè ÷åðåç ëèòîâñüêó ³ äî êîçàöüêî¿, âñþäè ïàíóº ïåðåêîíàííÿ â êîíå÷íîñò³ îêðåìî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, ùî ò³ëüêè âîíà ïîêëèêàíà ïðàâèòè, äàâàòè ðÿä çåìë³, à ëþ䳺, ìàñà ìຠòó çåìëþ îáðîáëÿòè, ÿêó ïðîâ³äíà êàñòà äëÿ íèõ æå áîðîíèòü ³ 269
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîðÿäêóº. Öÿ ìàñà öå áóëè îò³ ïëîòí³öè, ñìåðäè, ñ³äåëüíèö³, âçàãàë³ ëþ䳺 ë³òîïèñ³â; áóëè öå áðîâàðíèêè, ïàñòóõè, ãðå÷êîñ³¿, ìóãèð³, íàéìèòè, ãí³çäþêè, ñèäí³ êîçàöüêî¿ äîáè, ëþäè ï³äëîãî ðîæàþ, çàíàäòî çàãëèáëåí³ â ñâî¿õ ïàðòèêóëÿðíèõ ³íòåðåñàõ ³ äî íèõ ïðèâÿçàí³, ùîá ìîãëè äóìàòè ³ ìàòè â³ä÷óòòÿ äî òàêèõ ð³÷åé, ÿê Îò÷èçíà, ³ðà, Çåìëÿ (äåðæàâà), âîëüíîñò³, ñâîáîäà òîùî. Íàâ³òü ó 1831 ð., êîëè ãîòîâå áóëî â³äðîäèòèñÿ çíîâó êîçàöòâî íà Óêðà¿í³, ñâ³äîì³ñòü ñâ ïðèíàëåæíîñò³ äî âèùî¿ êàñòè, ñâîãî ïîëîæåííÿ íàä ìàñîþ, õî÷ íà êîðîòêî, àëå ñïàëàõíóëî â íàùàäê³â êîçàöòâà çíîâó. Âîíè ãîòîâ³ áóëè ç ðàä³ñòþ êèíóòè ïëóã ³ õîïèòè çà ñïèñè é øàáëþêè, êîçàöüê³ øàïêè íàáàêèð, ðàä³, ùî ïðèéøëà ïîðà âèéòè ç õë³áîðîáñüêîãî ñòàíó âæå ãîä³ êîæäèé áóòü ìóæèê, ãîðä³ íà ïî÷åñíå çàíÿòòÿ ñâ êàñòè áîðîíèòè Óêðà¿íó ÿê ìàò³ð ïîäîáຠñèíó. Îñê³ëüêè âêîðåíèëàñÿ öÿ ñâ³äîì³ñòü ñóñï³ëüíîãî ùàáëþâàííÿ ïåðåä í³âåëÿö³éíèì XIX â³êîì, ñâ³ä÷èòü ³ Ñêîâîðîäà, ó ÿêîãî öÿ ñâ³äîì³ñòü ãëèáîêî âêîð³íåíà ³ ÿêèé çàâæäè ðîçð³çíÿº øëÿõåòíèé ñòàí ³ ÷îðíèé íàðîä, äî ÿêîãî ñåáå íå çà÷èñëÿâ, îáåðòàþ÷èñü, ÿê ³ Øåâ270
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
÷åíêî, ïåðåâàæíî ñåðåä âåðñòâè ïàí³âíî¿. Ïðîòèëåæí³ñòü, à ð³âíî÷àñíî ï³äïîðÿäêîâàí³ñòü, ÿêà ³ñíóâàëà ì³æ öèìè äâîìà êàñòàìè, óéìຠâ³í ó ñèìâîë³ö³ ãîëîâè ³ òóëóáà. À ÿê äàëåêèé â³äãîì³í äàâíî çàáóòî¿ ïðàâäè ïðî êàñòîâèé ïîä³ë ñóñï³ëüíîñò³, ÷èòàºìî â îäí³ì â³ðø³ ç 1865 ð. ïîëêîâíèêà Âàñèëÿ Ëèçîãóáà, áðàòà Àíäð³ÿ, ïðèÿòåëÿ Øåâ÷åíêà: Áóëî áè ëàò⳺ âîíî, ùîá âñÿêèé çíàâ ñîá³ îäíî: êîçàê ñòð³ëÿé, ÷åðíåöü ïîñòèñü, ïðàâäèâèé ïàí ïèñüìà ó÷èñü, ñóääÿ óçÿòîê íå áåðè, à ïîñïîëèò³¿ îðè! Äð³áíèé â³ðø íåíà÷å ñìóòíà ïåðåñòîðîãà ïåðåä ãðÿäó÷èì áåäëàìîì äåìîêðàò³¿ ... Ñâ³äîìèé ñïàñåííîñò³ ³ºðàðõ³¿ áóâ ³ îñòàíí³é ïîåò ìîã³êàí êîçàöüêî¿ åïîõè ². Êîòëÿðåâñüêèé. Íàâ³òü ó ïåêë³ çàïðîâàäæóâàâ â³í òó ³ºðàðõ³þ: Âñ³ì ñòàðøèíàì òóò áåç ðîçáîðó äàâàëè â ïåêë³ äîáðó õëüîðó, àëå çà ðàíãîì: ïàíàì, ï³äïàíêàì ³ ñëóãàì. Áóëè òàì ñóää³, ï³äñóäêè, ïèñàð³, áóëè ïàíè ³ ìóæèêè, øëÿõòà ³ ì³ùàíå, áàãàò³ ³ óáîã³, ïðÿì³ áóëè ³ êðèâîíîã³, áóëè âèäþù³ ³ ñë³ï³, ³ºðàðõ³çàö³ÿ ñóñï³ëüíîñò³ íàâ³òü ó ïåêë³, íàâ³òü ïî ñìåðò³, â³äïîâ³äíî äî ñîö³àëüíîãî, ñòàíîâîãî, óðÿäíè÷îãî àáî ìàºòêîâîãî ñòàíó, íàâ³òü â³äïîâ³äíî äî ÷èñòî ô³çè÷íî¿ äîñêîíà271
Äìèòðî Äîíöîâ
ëîñò³ ÷è óïîñë³äæåííÿ. Ìàáóòü, ó öüîãî àìàòîðà êëàñè÷íî¿ ìóäðîñò³ â³äáèâàëàñÿ äóìêà ñòàðîãî ãðåöüêîãî ìóäðåöÿ, ÿêèé ëþäèíó, ñòâîðåíó äî íåâîë³, îáäàðóâàâ ³ ô³çè÷íîþ áðèäê³ñòþ, íåçãðàáí³ñòþ ³ õâîðîâèò³ñòþ. Àâòîð Åíå¿äè ÷óäîâî ðîçóì³â Ïëàòîíîâó çàñàäó êîæíèé íà ñâî¿ì ì³ñö³. ³í íåìèëîñåðäíî ãëóçóº ç òî¿ íåäîòåïíî¿ åë³òè, äå âîæàòèìè áóëè ñë³ï³ é êàë³êè, êïèòü ç òîãî áåçëàäó é õàîñó, ÿêèé íàñòóïຠâ ñï³ëüíîò³, êîëè çà ì³øàíèíîþ êàñò íàñòóïຠðîçêëàä ³ óïàäîê. Íà äâ³ êàñòè ïðàâëÿ÷ó, áëàãîðîäíó, é ï³äâëàäíó ãðå÷êîñ³¿â, ä³ëèòü ñóñï³ëüñòâî é Øåâ÷åíêî, àâòîð çíåíàâèäæåíèé âñ³ìà ñâèíîïàñàìè â³ä Äðàãîìàíîâà é Êóë³øà äî Òîìàø³âñüêîãî é Íàçàðóêà. Øåâ÷åíêî (ÿê ÿ ïèñàâ ó ñòàòò³ Êîçàê ³ç ì³ë³îíà ñâèíîïàñ³â ó ³ñíèêó) ä³ëèâ ñóñï³ëüí³ñòü íà âîéîâíè÷ó, îðãàí³çóþ÷ó, ³ ïðàöþþ÷ó; íà ëþäåé øàáë³ é áóëàâè, ³ ïëóãà é êîñè.  íüîãî ð³çêèé ðîçïîä³ë íà êîçàê³â ³ ñâèíîïàñ³â, íà ïðîòèëåæíèõ á³ãóíàõ ñóñï³ëüíîñò³ ñòîÿòü: ñâÿò³ ëèöàð³ ³ ï³ä볿 ðàáè (Þðîäèâèé), ìóæèöüê³ äóø³ (Êíÿæíà); êîçàêè ³ ïëåáå¿-ãðå÷êîñ³¿ (Íåîô³òè); ïðîñòèé íàðîä ³ ëèöàð³ (Ãàéäàé, Íåîô³òè, Êàâêàç), ëþäè á³ëîãî ò³ëà; êî272
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çàêè, ÿê îêðåìà êàñòà, ç îñîáëèâîþ, ÷èñòîþ íåñóêðîâàòîþ êðîâþ (²âàí ϳäêîâà, ×èãèðèí) ³ ñâèíîïàñè ç ãíèëèì ñåðöåì. Êîçàêè-ëèöàð³ ³ ãðå÷êîñ³¿, öå â³÷íå ïðîòèñòàâëåííÿ äâîõ êàñò ó öüîãî ìóæèöüêîãî ïîåòà. Êîçàê³â ïðîçèâàâ â³í êîçàöüêèì ïàíñòâîì, âåðñòâîþ ïàí³âíîþ, òà é ó ñàì³ì êîçàöòâ³ ïåðåâîäèòü â³í ðîçïîä³ë íà ïðîñòå êîçàöòâî é ñòàðøèíó, ö³ëêîì ó äóñ³ çãàäóâàíèõ âèùå ïàìÿòíèê³â íàøî¿ ñòàðîâèíè, ÿêà ³ºðàðõ³çóâàëà íå ëèøå íàñåëåííÿ íà êàñòè, àëå é êàñòè íà ð³çí³ ùàáë³. Êîæíà âåðñòâà íà ñâî¿ì ì³ñö³ é ïîâíèòü ñâîþ ôóíêö³þ, ñâîº ñóñï³ëüíå ïðèçíà÷åííÿ: âèùà, ùî ïðàâèòü êðàºì ³ çäîáóâຠéîìó ñâîáîäó ïðåç øàáëþ, ³ íèæ÷à, îò³, ùî êîñó íåñóòü â ðîñó, êàðòîïåëüêó ñàäÿòü, ïðèïðàâëÿþ÷è çåìëþ äëÿ ãîðîäó. Ñèìâîë ïåðøî¿ êàñòè ìå÷, äðóãî¿ ïëóã ³ ëåì³ø. Ïðî öþ êàñòîâ³ñòü çíàõîäèìî é ó Ëåñ³ Óêðà¿íêè â Êàì³íí³ì ãîñïîäàð³ (ô³ëîñîô³ÿ âëàäè) ³ âçàãàë³ â ðÿä³ äðàì, äå ïåðåâîäèòüñÿ âèðàçíèé ðîçïîä³ë íà ïðîâ³äíèê³â, ôîðìîòâîðö³â ç âåëèêèì çàäóìîì, ïîêëèêàíèõ ð³çüáèòè ³íåðòíó ìàñó, ³ íà íåñâ³äîìó é òåìíó þðáó (Ó ïóù³, ̳ð³àì, Êàñcàíäðà). Êàñcàíäðà ðîçð³çíÿº ïðåäñòàâíèê³â òðüîõ ãàëóçåé 273
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðîâ³äíî¿ êàñòè: Äå¿ôîá íà ðàä³, Ãåêòîð íà â³éí³, Ãåëåí ó õðàì³, ïîä³ë Ïëàòîíà. Âîíè æèâóòü, íå ñêí³þòü, æèâóòü äóøåþ é ò³ëîì, áî ðîáëÿòü ñðîäíåº ä³ëî, áî ïîñòàâëåí³ íà ñâîº ì³ñöå. Ðîçìèíàºòüñÿ ç ñâî¿ì ïîêëèêàííÿì ëèøå Ïàðèñ, ùî íóäèòüñÿ ñâîºþ ïðèíàëåæí³ñòþ äî âèùî¿ êàñòè, ùî ñêí³º íà íåñðîäí³ì ä³ë³: ìîâ÷èòü Ïàðèñ íà ðàä³ ³ çáðîþ íàäÿãຠìîâ êàéäàíè, áîãè ç íèì íà ðîçìîâ³ íå áóâàþòü. ³í ö³êàâèòüñÿ ëèø óò³õàìè âóçüêîãî îñîáèñòîãî æèòòÿ (Ãåëåíà). ×è íå òîìó, ùî áóâ âèõîâàíèé ñåðåä ïàñòóõ³â? Êîëè íà ïðîâ³äຠì³ñöå â êàñò³ âäèðàþòüñÿ ïàñòóõè äóõîì, òîä³ ðîëü ö³º¿ êàñòè ñê³í÷åíà. Òîä³ áëèçüêèé óïàäîê Òðî¿. Òàêèé ñàìèé ïîä³ë ïðîñâ³÷óº ³ â áàãàòüîõ ïîåç³ÿõ ª. Ìàëàíþêà: ç îäíî¿ ñòîðîíè öå ëþäè çðîáëåí³ ç âàðÿçüêî¿ ñòàë³, ç â³çàíò³éñüêî¿ ì³ä³, ç ãîðäèì îáðèñîì ³ ãîñòðèì çîðîì íà òë³ äîñâ³òí³õ çàãðàâ ñòåïó, à ç äðóãî¿ óñì³õ, ëàñêà ìàòåð³ ñåðåä ³äè볿 ñàäêà âèøíåâîãî êîëî õàòè, ñåðåä ³äè볿 áåçòóðáîòíîãî ïðàöþþ÷îãî ðîçí³æåíîãî ñóáñòðàòó.  îñòàíí³ ÷àñè ï³äíåñëà ³äåþ êàñòîâîñò³ òà ¿¿ çíà÷åííÿ â æèòò³ ñóñï³ëüíîñò³ Í. ¥åðêåí-Ðóñîâà (Ãåðî¿÷íèé òåàòð). 274
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ó ïàìôëåò³ ãåòüìàíö³â íà ñëîáîæàí ñë³äí³ âèðàçí³ íîòêè ïî÷óòòÿ âèùîñò³ çàíÿòòÿ êîçàêà íàä çàíÿòòÿì õë³áîðîáà. ² òóò, ³ â Øåâ÷åíêà, öå ïðèðîäíà íåõ³òü âî¿íà äî çåìëåðîáà, ÿê çàââàæàâ Ïëàòîí ó Òèìîêðàò³¿. Àëå â ö³ì íåìà í³ÿêîãî ïðåçèðñòâà, àí³ áàæàííÿ ïîíèçèòè õë³áîðîá³â ÷è ìóæèê³â, ÷è âçàãàë³ âåðñòâó ï³äâëàäíó. Òóò, íàâïàêè, çà Ñêîâîðîäîþ, ïàíóº ð³âí³ñòü â íåð³âíîñò³, êîëè ð³çí³ ñîñóäè íàïîâíÿþòüñÿ âîäîþ, ùî òðèñêຠç ôîíòàíà, â³äïîâ³äíî äî âì³ñòèìîñò³ êîæíîãî ç íèõ. Îäèí á³ëüøå, äðóãèé ìåíøå ìຠâîäè, àëå âñ³ ïîâí³, âñ³ ñïîâíÿþòü äî â³íö³â ñò³ëüêè, ñê³ëüêè ¿õ ïðèðîäà ñïîâíèòè ìîæå. Êîæíå íà ñâî¿ì ì³ñö³ é â³äïîâ³äíî äî ñâîãî çíà÷åííÿ. Íàéãàðí³øèé, íàâ³òü ðåë³ã³éíèé â³ðø, ïîðòðåò íàéãàðí³øîãî ìàéñòðà íå áóëè á íà ì³ñö³ â öåðêâ³. Áóëà á öå íå îáðàçà äëÿ íèõ, êîëè á ¿õ çàì³ñòü ó öåðêâ³ ïîñòàâèëè â ìóçå¿ àáî â á³áë³îòåö³, ëèøå âêàçàííÿì ¿ì ¿õ ³ºðàðõ³÷íîãî ùàáëÿ. Òîìó é íå ÿê ç ÷åðí³ ãëóçóº ïðîâ³äíà êàñòà ç ìóæèê³â, ÿêèõ ïðàöþ îáåð³ãຠé áîðîíèòü, ëèøå ãëóçóº ç òèõ ïðåäñòàâíèê³â ÷åðí³, ÿê³, áóäó÷è ÷åðåïàõàìè, çàáàæàëè ë³òàòè, áóäó÷è çàéöÿìè, ïõàëèñÿ â êîçàêè, áóäó÷è Øåëüìåíêàìè ïõàëèñü ó Õìåëüíèöüê³, áóäó÷è ïðîâ³íö³àëüíè275
Äìèòðî Äîíöîâ
ìè àäâîêàòàìè õîò³ëè óïîä³áíèòèñÿ ñòàíîâèùåì ìèòðîïîëèòàì Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³. Áóâ öå ãëóì ç îñ³äëàíî¿ êîðîâè: êîðîâà â õë³â³ é íà ïîë³ êîðèñíà é ã³äíà ïîøàíè õóäîáà, íà ñâî¿ì ì³ñö³ ðîáèòü ñðîäíå ä³ëî. Íàòîì³ñòü ñì³øíîþ º öÿ êîðîâà, êîëè á óÿâèëà ñåáå àðàáñüêèì ñêàêóíîì ³ óáðàëàñÿ â ñ³äëî, öå áóëà á òàêà ñàìà êîìåä³ÿ, òàêèé ñàìèé ìàñêàðàä, ÿê óáðàíèé ï³ä áîñîãî ìóæèêà ãðàô Òîëñòîé. Òàê ñàìî é Êîòëÿðåâñüêèé: ó íüîãî ñì³õó ã³äí³ áóëè ñë³ï³ ÿê âîæàêè, áî, áåðó÷èñü çà íåñðîäíå ä³ëî, âîíè âñå ðîáèëè íàçâîðîò.  ö³ì ãëóì³ íàä âîðîíàìè â ïàâÿ÷èõ ïåðàõ áóâ ãëèáøèé ñåíñ, âëàñíå ïðîòåñò ïðîòè âñÿêîãî ñîö³àëüíîãî ìàñêàðàäó, ïðîòè áëàçí³â ó êîðîí³, ïðîòè êîíþõ³â ó ëèöàðñüêèõ øîëîìàõ, ïðîòè âîëîöþã ó ñâÿùåíè÷èõ ðÿñàõ, ïðîòè Ñàí÷î Ïàíñ³â ó ðîë³ ïðàâèòåë³â.  ñòàð³é Óêðà¿í³ öåé ïîä³ë íà êàñòè áóâ ÷³ìñü ñàìîçðîçóì³ëèì, áåç ÷îãî ñàìà ñóñï³ëüí³ñòü áóëà íå äî ïîäóìàííÿ. Ïðè ÷³ì òà ñâ³äîì³ñòü êîíå÷íîñò³ ³ºðàðõ³¿ ìàëà ³ âèùà é íèæ÷à âåðñòâà. Íå ðàç ëþäí³ñòü óñóâàëà, à íàâ³òü óáèâàëà ñâîãî êíÿçÿ, àëå íîâîãî êëèêàëà ëèøå ç êíÿç³âñüêîãî ðîäó. ¯é íå âïàäàëî â ãîëîâó âèáèðàòè ñîá³ êíÿçÿ ïîçà àðèñòîêðàò³ºþ âîëî276
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äàð³â, àáî âçàãàë³ îá³éòèñÿ áåç êíÿçÿ. Ôóíêö³¿ âåðñòâ áóëè ðîçìåæîâàí³: ïåðøà áîðîíèëà äðóãó, äàâàëà ïîë³òè÷íèé ëàä, îðãàí³çóâàëà íàðîä, ÿê ïîë³òè÷íó é ìîðàëüíó ö³ë³ñòü. Ö³ ôóíêö³¿ ïîâíèëè â ñåðåäí³ â³êè ó íàñ ³ â ªâðîï³ ñëóæèòåë³ Áîãà é ðåë³ã³¿, âîëîäàð³ é ëèöàðñüêå áðàòñòâî.  äî³ñòîðè÷í³ ÷àñè ëþäí³ñòü íàøà æèëà â âàðâàðñüê³é, ùå íå çºðàðõ³çîâàí³é ñóñï³ëüíîñò³, æèëà îáè÷àºì çâ³ðèíñüêèì, â ñòàí³ àíàðõ³¿, êîëè âîçñòà ðîä íà ðîä, áåç æîäíîãî íàðÿäó, êîëè äåìîêðàòè òâîðÿõó ñàì³ ñîá³ çàêîíè, áåç óìèñíå äî òîãî ïîêëèêàíî¿ ïàí³âíî¿ âåðñòâè. Àëå òàêèé õàîñ íå ì³ã äîâãî òðèâàòè, â³í ñòàâ øê³äëèâèé ñàì³é çí³âåëüîâàí³é äåìîêðàò³¿, é òîìó ð³øèëè íàø³ ïðåäêè õî÷ ³ ³çãîí³øà âàðÿãè çà ìîðå, ùîá ïîâåðíóòèñÿ äî ñâîáîäè âàðâàðñüêî¿ ñóñï³ëüíîñò³, àëå õóòêî ïîêëèêàëè ñîá³ çíîâó êàñòó ïàí³â, ÿêà á ïðàâèëà ³ âîëîä³ëà íåþ. ßê ñòî¿òü ó äîäàòêó äî ²ïàò³¿âñüêîãî ë³òîïèñó, ñëîâÿíè, ÷óäü ³ êðèâè÷³ ïðîãíàøà (êíÿç³â) çà ìîðå ³ íà÷àøà ñàì³ â ñîá³ âëàä³òè, âóäÿ÷è âåëèêîº íåñòðîºí³å â çåìë³ ñâî¿é, ïðè¿äîøà â ÷óâñòâî ³ ð³øèëè ³çáðàòè ñîá³ êíÿçÿ ³ííîãî ðîäà. Áî íå áóëî â íèõ ëàäó, íå á³ â íèõ ïðàâäè. Òîä³ âèíèêëà ïîòðåáà êíÿçÿ ³æå áè âîëîä³ë íèìè ³ ðàä³ë ïî ðÿäó, ïî ïðàâó. Öåé êíÿçü ç 277
Äìèòðî Äîíöîâ
ñâîºþ äðóæèíîþ, ³ éîãî ä³òè, ³ âíóêè óïîðÿäêóâàëè îòó âåëèêó ³ îáèëüíó çåìëþ, ÿêà, ÿê âñÿêà áåçïàíñüêà òåðèòîð³ÿ, ëåæàëà îáëîãîì, ìåðòâèì êàï³òàëîì. Îëüãà êíÿãèíÿ ðîçïðåä³ëèëà ïðàâà é îáîâÿçêè êàñò: âåðñòâà ï³äâëàäíà, ëþäè ä³ëàëè íèâè ñâîÿ ³ çåìëþ ñâîþ, ïëàòèëè äàíü êíÿçÿì íà îáîðîíó é óïðàâó çåìë³, áî êíÿãèíÿ ¿õ ðîáîò³ ïðåäà ìóæàì ñâî¿ì, à ò³ ìóæ³ óñòàâèëè óñòàâè ³ óðîêè äëÿ ñìåðä³â. Êíÿç³ îñíîâóâàëè ì³ñòà ÿê òîé, ùî çàñíóâàâ Õîëì é ñòâîðèâ ãðàäåöü ï³ñëÿ ñâîãî çàäóìó, à òîä³ âæå ç³éøëèñÿ äî íüîãî íà ïðàöþ ìàéñòðè âñÿöè, ñèä³ëüíèöè ³ ëó÷íèöè, ³ êóïíèöè ³ á³ æèçíü, ÿêó âäóíóâ êíÿçü â ñâîþ òåðèòîð³þ ³ â ñâî¿õ ëþäåé. Öÿ æ ïðàâëÿ÷à âåðñòâà òà ¿¿ ìå÷ äáàëè ïðî òå, ùîá ñìåðä ì³ã ñïîê³éíî îðàòè ñâîþ ð³ëëþ, ùîá íå íà¿õàâ íà íüîãî ïîëîâ÷èí, íå óäàðèë éîãî ñòð³ëîþ ³ íå çàáðàâ éîãî êîáèëó, ðîäèíó ³ âñ³ äîñòàòêè. Äáàëà öÿ ïðàâëÿ÷à âåðñòâà íå ëèøå ïðî ô³çè÷íó îáîðîíó çåìë³ òà ¿¿ ïîë³òè÷íó îðãàí³çàö³þ, àëå ³ ïðî îðãàí³çàö³þ ìîðàëüíó, äóõîâó. Äóõîâåíñòâî âñòàíîâëÿëî äëÿ ëþäíîñò³ ïðàâèëà äóø³, íàñòàâëÿëî íà ³ñòèíó. ² òàê, ÿê äî âàðÿã³â, ïîñèëàëè íàø³ ïðåäêè ê öàðþ (â³çàíò³éñüêîìó) Ìèõà¿ëó, ãëàãîëþùå: çåìëÿ íàøà õðåùåíà, àëå í³ñòü â íàñ ó÷èòåëü ³æåáè íàñ 278
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ó÷èë ³ êàçàë ïðîòîëêîâàòè ñâÿùåíí³ êíèãè, îíè áî íè ³íàêî ó÷àòü, à äðó糿 ³íàêî, òèì æå íå ðîçó쳺ì êíèæíîãî ðîçóìà, íè ñèëè ¿õ. Çåìëÿ áóëà âåëèêà, àëå ëþäíîñò³ íå áóëî ïðàâäè ³ ïðàâà, ¿õ ìóñèëà çàïðîâàäèòè îêðåìà ïðîâ³äíà êàñòà (êàñòà ïðàâèòåë³â). Çåìëÿ áóëà îáèëüíà, ³ ñìåðä ïèëüíî îðàâ ¿¿, àëå áåç ïðîâ³äíî¿ êàñòè íå äàâàâ éîìó öüîãî ðîáèòè ïîëîâ÷èí, îõîðîíèòè ïëîäè ïðàö³ ñìåðäà ìîãëà ëèøå ïðîâ³äíà êàñòà ç ìå÷åì â ðóêàõ (êàñòà âîéîâíèê³â). Ëþäí³ñòü áóëà õðåùåíà, àëå ðîçóì³òè Ñâÿòå Ïèñüìî íå âì³ëà, òà ¿¿ íàâ÷åíèé ðîçóì òîëêóâàâ éîãî â ð³çí³ áîêè. ¯é òðåáà áóëî, ùîá õòîñü ³íøèé óñòàíîâèâ ¿é ïðàâèëà äóø³, òâåðä³ ìîðàëüí³ çàêîíè, áåç ÿêèõ íå ³ñíóº í³ÿêà ñóñï³ëüí³ñòü, à çðîáèòè öå ìîãëà ò³ëüêè îêðåìà êàñòà ó÷èòåë³â (êàñòà ñâÿùåíè÷à). Âîíà âñòàíîâëÿëà ïðàâèëà äóø³, êíÿçü âñòàíîâëÿâ ïðàâäó ³ ïðàâî, äðóæèííèê îõîðîíÿâ áåçïåêó êðà¿íè é ëþäíîñò³, ÿêà ñàìà ç ñåáå ðîáèòè òîãî íå âì³ëà, âì³þ÷è ëèøå îðàòè, ìîëèòèñÿ ³ ïëàòèòè äàíü. Òå ñàìå ðîáèëà âîíà é ï³çí³øå, à íîâà ïðîâ³äíà âåðñòâà çàñíîâóâàëà Ïå÷åðñüê³ ëàâðè, ÊèºâîÌîãèëÿíñüê³ àêàäå쳿, á³áë³îòåêè, óêëàäàëà Ðóñüê³ Ïðàâäè, Ëèòîâñüê³ ñòàòóòè, êîçà÷å ïðàâî â ãåòüìàíñüêèõ óí³âåðñàëàõ, íåïèñàíèé êî279
Äìèòðî Äîíöîâ
çàöüêèé êîäåêñ ÷åñò³ òîùî, çáèðàëà â ôîðìóëè ãîâîðåí³, ñï³âàí³, ïèñàí³ àáî ð³çüáëåí³ ç êàì³ííÿ çàãàëüí³ ïðèïèñè ïîë³òè÷íîãî, åêîíîì³÷íîãî é äóõîâîãî æèòòÿ äëÿ ö³º¿ ëþäíîñò³. Òàêèé áóâ íîðìàëüíèé ïîä³ë ãðîìàäñüêèõ ôóíêö³é, áåç ÿêîãî ñóñï³ëüí³ñòü íå ³ñíóâàëà á. Ïîä³áíî áóëî, ÿê óòâåðäèëàñÿ êîçàöüêà äåðæàâà. Çàñàäè åãàë³òàðèçìó â í³é ñêîðî çíèêëè é ×îðíà ðàäà ï³øëà â íåïàìÿòü. Ðåçåðâóàðîì, ç ÿêîãî âèáèðàëàñü ñòàðøèíà êîçàöüêà, ùî ïðàâèëà êðà¿íîþ é áîðîíèëà ¿¿ ëþäí³ñòü öå áóëè ê³ëüêà âïëèâîâ³øèõ ³ åêîíîì³÷íî ñèëüí³øèõ ðîäèí, ÿê³ çäîáóâàëè ñîá³ ñëàâó é ðîçãîëîñ ñâî¿ìè â³éñüêîâèìè àáî ïîë³òè÷íèìè ÷èíàìè íà êîðèñòü îò÷èçíè. Êàñòè â íàø³é ³ñòî𳿠ì³íÿëèñÿ çà íàçâîþ, àëå ëèøàëèñÿ.  ñòàðîêè¿âñüê³é äåðæàâ³ áóëè ö³ êàñòè: êíÿç³ ³ ñìåðäè, â êîçàöüê³é ïåðøèõ çàñòóïèëà ãåíåðàëüíà ñòàðøèíà, ÿêà áóëà é ðàäîþ äóìàþùèõ áîÿð ³ õðàáñòâóþùèõ äðóæèííèê³â, áóëî öå â³éñüêî çàïîðîçüêå, éîãî ëèöàð³ ³ êàâàëåðè, ïðîñò³ êîçàêè ñòàëè çàì³ñòü ðÿäó ïîë÷íîãî, ñìåðä îáåðíóâñÿ â ïîñïîëèòîãî. Ðîëü ïðàâëÿ÷î¿ àðèñòîêðàò³¿ çà ëèòîâñüêî-ðóñüêèé ïåð³îä ïåðåáðàëè çåìÿíè, íàùàäêè óä³ëüíèõ êíÿç³â, ³ áîÿðè, íàùàäêè îñ³ëèõ äðóæèííèê³â. 280
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Êîëè ãîâîðþ ïðî ö³ êàñòè, ïðî âåðñòâó ïàí³âíó, êåðìóþ÷ó, äóìàþ÷ó ³ õðàáðñòâóþ÷ó, à äðóãó ï³äâëàäíó, îðþ÷ó, ñ³þ÷ó, âçàãàë³ âèòâîðþþ÷ó ìàòåð³àëüí³ ä³áðà ï³ä ïðîâîäîì âèùî¿ âåðñòâè, ÿêà öå âèòâîðåííÿ â ñóñï³ëüíîñò³ îðãàí³çóº, òî ãîâîðþ íå ïðî óñòð³é òî¿ ÷è ³íøî¿ äîáè, à ìåíøå-á³ëüøå ïðî çàñàäó âàæíó äëÿ êîæíî¿ ñóñï³ëüíîñò³. Äåìàãîãè áåçêëàñîâîãî, åãàë³òàðíîãî ñóñï³ëüñòâà ìîæóòü âåðçòè ïðî ñêàñóâàííÿ êëàñîâèõ ð³çíèöü, ïðî ñêèíåííÿ ïàí³â ³ óïðèâ³ëåéîâàíèõ âåðñòâ, àëå öå äóðèñâ³òñòâî. Íåìà ñóñï³ëüíîñò³ áåç ïàí³âíî¿ âåðñòâè: ìàëè òàêó âåðñòâó ³ ðîñ³ÿíè ³ çà öàðàòó, ³ çà á³ëüøîâèê³â. Áóâàþòü, ïðàâäà, äåìîêðàòè÷í³ äåðæàâè, ùî íå äáàþòü ïðî ðîçïîä³ë íà êàñòè, äå êîæíèé ìîæå ñòàòè Äå¿ôîáîì, Ãåêòîðîì, àáî Ãåëåíîì, òàê ùî íàâ³òü í³õòî éîãî äî òîãî íå âèõîâóº ³ íå æàäຠâ³ä íüîãî êîíå÷íèõ äî òîãî êâàë³ô³êàö³é. Àëå â òàêèõ äåìîêðàòè÷íèõ äåðæàâàõ áóâຠîäíî ç äâîõ: àáî çàñàäà ð³âíîñò³ ³ áåçêàñòîâîñò³ ïåðåñòåð³ãàºòüñÿ ëèøå íîì³íàëüíå, ïî ñóò³ æ í³. Öå, íàïðèêëàä, ó âèïàäêó Àíã볿, äå ÿê ïèøå îäèí í³ìåöüêèé ÷àñîïèñ (Frankfurt Zeitung, 7.08.1940) êîëè äåìîêðàò³ÿ òàê äîâãî ôóíêö³îíóâàëà íà÷åáòî áåç òåðòÿ, òî ëèø òîìó, ùî áóëà âîíà íå ïàíóâàííÿ 281
Äìèòðî Äîíöîâ
äåìîñó, íàðîäó (âñ³õ ÷åðåç âèïàäîê âèáîðó), ëèøå ñêîðøå ïàíóâàííÿ íåìíîãèõ, ñïåö³àëüíî íà òå âèðîùóâàíèõ ðîäèí. Ç äðóãî¿ ñòîðîíè íå ïðèõîäèëî òàì ³ äî çàêîñòåí³ííÿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, áî, ÿê ñâ³ä÷èòü í³ìåöüêèé ³ñòîðèê Òðàéòøêå, ìíîã³ íîñ³¿ ñòàðèõ ñåðåäíüîâ³÷íèõ ³ìåí â àíãë³éñüê³ì ïàðëàìåíò³ áóëè ïîð³âíþþ÷è ñâ³æî âèïå÷åí³ ëîðäè é â³êîíòè, íåäàâíî ï³äíåñåí³ äî âèùîãî ñòàíó ç íèæ÷îãî: îêðåìèì çä³áí³øèì îäèíèöÿì íèæ÷î¿ âåðñòâè çàâøå áóëà â³äêðèòà äîðîãà íàãîðó. Òàì æå æ, äå öüîãî íå áóëî, äå ä³éñíî ïàíóâàííÿ äåðæàâîþ ïåðåõîäèëî â ðóêè â³÷íî ïëèííî¿ äåìîêðàò³¿, äå êîæíèé, íàâ³òü íåã³äíèé ³ äî òîãî íåïðèãîòîâëåíèé, ç áðàêó â³äïîâ³äíîãî âèøêîëåííÿ ÷è ðîäèííî¿ àáî ãðóïîâî¿ òðàäèö³¿, ì³ã ñòàòè Äå¿ôîáîì ÷è Ãåêòîðîì, àáî Ãåëåíîì, ÿê öå áóëî â Òðåò³é Ðåñïóáë³ö³ ôðàíöóçüê³é òàì, ÿê öå ïåðåäáà÷óâàâ Ïëàòîí, ê³í÷èëîñÿ êàòàñòðîôîþ. Íåìà ñóñï³ëüíîñòåé áåç êàñòè, öåáòî âåðñòâè, ÿêà óïîðÿäêîâóº ñóñï³ëüíèé îðãàí³çì ³ òèì íàäຠéîìó ñèëè. Êîëè öåé ïîðÿäîê íèùèòüñÿ, àáî ÷åðåç ðîçêëàä íàãîð³ àáî ÷åðåç çàõëàíí³ñòü ³ ðîçïåðåçàí³ñòü íèç³â, òîä³ òàêà ñï³ëüíîòà ñòຠàáî ÷àñòèíîþ ÷óæîãî, ñèëüí³øîãî äåðæàâíîãî îðãà282
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
í³çìó (â ÿê³ì çàñàäà êàñòîâîñò³ ùå ïàíóº), àáî ïîâåðòຠäî ôîðì ïðèì³òèâíîãî óñòðîþ ç òèðàíîì íà ÷îë³. ²íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ îäèíèöü, ðîäèí, ÷àñòèí, ÿê³ ñòðåìëÿòü â³ä³ðâàòèñÿ â³ä ïîðÿäêóþ÷èõ íàêàç³â öåíòðó, íå ìຠí³÷îãî ñï³ëüíîãî ç åíåðã³ÿìè öüîãî öåíòðó, ÿê³ çàïåâíÿþòü ñòàë³ñòü, ïðàâèëüíå ôóíêö³îíóâàííÿ é ñèëó ñï³ëüíîòè. Îäíà ð³÷, ñóìà âîëü åãî¿ñòè÷íèõ îäèíèöü, äðóãà ð³÷ âîëÿ îêðåìîãî îðãàíó ñóñï³ëüíîñò³, ùî äáຠïðî ¿¿ ö³ë³ñòü. Çâè÷à¿, ìîðàëüí³ çàñàäè, ³äå¿, ïðàâî é íå ïðàâî, çàêîíè ìîäè, íàâ³òü ñàìà ìîâà âñÿêî¿ ìàñè îð³ºíòóþòüñÿ çâè÷àéíî íà òàê³ æ ïîíÿòòÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, í³êîëè íàâïàêè. Ì³æ ³íøèì, òîìó é òàê³ êîì³÷í³ º ôàíàòè÷í³ îáîðîíö³ ïðàâ ð³äíî¿ ìîâè ñåðåä íàøèõ åãàë³òàðèñò³â, ÿê³ çà ïî÷àòîê âñ³º¿ êóëüòóðè ââàæàþòü ìàñó é íåíàâèäÿòü çàñàäó êàñòîâîñò³. Ðèçèãíóþ÷è ç âèùî¿ âåðñòâè, âîíè ïîçáàâëÿþòü ñâîþ ð³äíó ìîâó ¿¿ íàéêðàùîãî îõîðîíöÿ é çàêîíîäàâöÿ, áî áåç ïðèêëàäó ö³º¿ âåðñòâè, âñÿêà ð³äíà ìîâà îáåðòàºòüñÿ â íåð³äíó, â íºíóæíèé ÿçèê. ²ºðàðõ³çàö³ÿ ñóñï³ëüíîñò³ é íà í³é çáóäîâàíèé äåðæàâíèé ëàä ç îêðåìîþ, ñâî¿ìè çä³áíîñòÿìè, ðàñîþ é ïîëîæåííÿì â³äãîðîäæåíîþ â³ä ³íøèõ, ç ãåí³ºì êî283
Äìèòðî Äîíöîâ
ìàíäóâàííÿ ³ ïðîâîäó êàñòîþ, º êîíå÷íà ïåðåäóìîâà ïðàâèëüíîãî ä³ÿííÿ ñóñï³ëüíîãî îðãàí³çìó. Ùîá áóòè ñèëüíèì ³ â³äïîðíèì, ùîá ñòàâèòè ÷îëî á³îëîã³÷íîìó çàêîíó áîðîòüáè é ðîçøèðåííÿ, ìóñèòü ñóñï³ëüí³ñòü óêëàñòèñÿ ó â³äïîâ³äíó ôîðìó, ç â³äïîâ³äíî ñîá³ ï³äïîðÿäêîâàíèìè îðãàíàìè, ç ÿêèõ êîæíèé ìຠáóòè íà íàëåæí³ì éîìó ì³ñö³, ìàòè ñâîþ ôîðìó ³ ðîçì³ð ³ âèêîíóâàòè ñðîäí³ ñîá³ ôóíêö³¿. Öå áóëî ïðàâèëîì ó ãåðî¿÷í³ ÷àñè ñòàðî¿ Óêðà¿íè. Öå º ïîñòóëàòîì Óêðà¿íè ñó÷àñíî¿.
284
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Â. Ðîçêëàä áåçêàñòîâèõ ñóñï³ëüñòâ
Á
Îò ãëàâè ðèáà, îò íà÷àëüíèê³â ñîáðàí³ÿ ðàñòëüîâàþòüñÿ, ñîãíèâàþòü, ïîãèáàþòü. Ñ. ßâîðñüêèé
åç êàñòè ñóñï³ëüí³ñòü íå ³ñíóº. Òàì, äå íåìà ëó÷÷èõ ëþäåé íå ò³ëüêè ïî ³ìåí³, àëå é ïî ñóò³, òàì ñóñï³ëüí³ñòü ãèíå. Áî ëèøå öÿ âèùà êàñòà ôîðìóº é óïîðÿäêîâóº ìîðàëëþ, ïðèêëàäîì, çàêîíîäàâñòâîì ³íåðòíó ìàñó, òâîðÿ÷è ç íå¿, ç æåëàòèíó ñóñï³ëüíîãî, òâåðäèé îðãàí³çì. Ïðîâ³äíà âåðñòâà öå ãîëîâà íàö³¿, ùî äຠ¿é ñèëó, ³ òîìó äåçîðãàí³çàö³ÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè áóëà îäâ³÷íà ö³ëü âñ³õ íà¿çíèê³â, íàéäîö³ëüí³øèé ñïîñ³á, ùîá ðîçêëàñòè íàðîä, ùîá çìóñèòè éîãî çàáóòè ïðî âñ³ ³äåàëüí³ âàðòîñò³, ÿê â³ò÷èíà, ÷åñòü, ùîá îáåðíóòè éîãî â áåçãîëîâó é ïîòóëüíó ìàñó äðîâîðóá³â ³ âîäîíîñ³â. Íàøà ñòàðà ìóäð³ñòü çíàëà äîáðå, ùî ðèáà ïñóºòüñÿ â³ä ãîëîâè, ùî ðîçêëàä ³ äåãåíåðàö³ÿ ñóñï³ëüíîñò³ é äåðæàâè íàñòóïຠíåõèáíî òàì, äå ðîçêëàäàºòüñÿ ïðîâ³äíà âåðõ³âêà. ³äêëèê 285
Äìèòðî Äîíöîâ
äî ïðèêëàäó âèùî¿ êàñòè, êîëè òðåáà áóëî ïðèéíÿòè âàæíó ïîñòàíîâó, â³äêëèê äî ìóäðîñò³ ïðåäê³â ö³º¿ êàñòè, êîëè âîíà ìàëà ïðèéíÿòè âàæíå ð³øåííÿ, ÷àñòî ñòð³÷àºìî â êíÿç³âñüêèõ ÷àñàõ. Êíÿçÿ Âîëîäèìèðà ïåðåêîíóâàëè äîðàäíèêè ïðèéíÿòè õðåñò, â³äêëèêàþ÷èñü äî ìóäðîñò³ éîãî áàáêè Îëüãè, áî êîëè á çàêîí ãðåöüêèé áóâ ëèõèé, òî íå áè áàáà òâîÿ Îëüãà ïðèÿëà õðåùåí³ÿ, ÿêà á³ ìóäð³øà âñ³õ ÷îëîâ³ê. Çëî ñïëèâຠíà ñóñï³ëüí³ñòü çãîðè, ç ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè.  ë³òîïèñ³ ÷èòàºìî: àùå ëè (êíÿç³) çë³ ³ ëóêàâ³ áóâàþòü, òî áîëüøîº çëî íàâîäèòü Áîã íà çåìëþ òó, ïîíåæå ãîëîâà ºñòü çåìë³ òî. Êàðà ïðèõîäèòü çà ãð³õè, àëå ãð³õ ³äå çãîðè äîäîëó: ñîãð³øèøà îä ãëàâè ³ äî íîãó ... îò öàðÿ ³ äî ïðîñòèõ ëþäåé. Äå ãð³øàòü âîëîäàð³, òàì ãð³øèòü ³ êàðàºòüñÿ é çåìëÿ. Êîëè Âîëîäèìèð ïðèéíÿâ õðåùåííÿ, òî êàçàëè ñòîðîííèêè õðåñòà ñòàðîâ³ðöÿì ç íàðîäó: àùå áè ñå íå äîáðî áèëî, íå áè ñåãî êíÿçü ³ áîÿðè ïðèÿëè... Ëþäè âñå âçîðóþòüñÿ, â äîáð³ì ³ çë³ì, íà ñâî¿õ êíÿçÿõ. Ó ë³òîïèñ³ (ïî÷àòîê XII â³êó) ÷èòàºìî â³äïîâ³äü êíÿçÿ Âîëîäèìèðà ñâî¿ì ïàöèô³ñòàì, ÿê³ íå õî÷óòü â ïîõ³ä ³òè âåñíîþ ïðîòè ïîëîâö³â, ùîá ñìåðäîâ³ â éîãî ïðàö³ íà ð³ëë³ íå øêîäèòè. Êíÿçü ïðèãàäóº, ùî ñìåðäè çãèíóòü, êîëè êàñ286
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
òà ìå÷à, çàì³ñòü ¿õ áîðîíèòè, âïàäå â ïàöèô³çì. Ìèòðîïîëèò Êèðèëî ñòâåðäæóº, ùî êîëè ñèëüí³ íàø³ êíÿç³ áóëè ïîäîëàí³ îñòð³ºì ìå÷à ÷óæèíåöüêîãî, òî é ÷àäà íàøà ï³øëè â ïîëîí, çàïóñò³ë³ ñâÿò³ Áî泿 öåðêâè, à ìè öåáòî íàñåëåííÿ, ñòàëè òîìèìè âñÿê äåíü îä áåçáîæíèõ ³ íå÷åñòèâèõ ïîãàí. Äå íå äîïèñàëà ïðîâ³äíà êàñòà, òàì òåðïèòü íàðîä ³ ãèíå ñóñï³ëüí³ñòü. Ó Ñëîâ³ ïðî íàâàëó êî÷îâíèê³â íà Ðóñü êàæå Ñåðàï³îí, êîëè êíÿç³â íàøèõ ³ âîºâîä êð³ïîñòü èñ÷åçå, õðàáð³³ íàø³ ñòðàõà íàïîëíèøèñÿ á³æàøà, òî ³ ìíîæàéøàÿ æå áðàò³ÿ ³ ÷àäà íàøà â ïë³í âåäåí³ áèøà, áàãàòñòâà íàø³ ³ òðóä íàø ïîãàí³ íàñë³äóâàøà, çåìëÿ íàøà èíîïëåìåííèêîì â äîñòîÿâíèº áèñòü, ãðàäè íàøà ïë³íèøà ³ öåðêâè ðàçîðèøà, à ìè ñàì³ â ïîðóãàíèº áèøà... Òà ñàìà ñâ³äîì³ñòü ïðîâ³äåíö³àëüíîãî çíà÷åííÿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè äëÿ êðà¿íè é íàðîäó: äå öÿ êàñòà òðàòèòü êð³ïîñòü ³ õîðîáð³ñòü, òàì ³ âñå íàñåëåííÿ, ìíîæàéøàÿ áðàò³ÿ, â³ääàºòüñÿ íà ïîòàëó, ðàçîì ç ãîðîäàìè, öåðêâàìè ³ âñ³ºþ çåìëåþ.  Ëÿìåíò³ ëþäåé ïîáîæíèõ ï³ä ÷àñ Ðó¿íè ÷èòàºìî: í³êîãäà ñòðàíà áèëà ñëàâíà ³ âñ³ì íåïðèÿòåëÿì óæàñíà, òåïåð æå ñïóñòîøåíà, áî âñ³ ñèëüí³³ ³ êíÿæàòà â ðóêàõ íåïðèÿòåë³â çîñòàëè. ßê ö³ îñòàíí³ íå ïîêàçàëèñÿ 287
Äìèòðî Äîíöîâ
íà âèñî÷èí³ ïîëîæåííÿ, òî é âñÿ çåìëÿ ñòàëà ïóñòà. Âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè äëÿ êð³ïîñò³ ³ áëàãà ö³ëî¿ ñóñï³ëüíîñò³ áóëî ãëèáîêî âêîð³íåíå â óìàõ íàøèõ ïðåäê³â ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ äîáè. Ïèøå êíÿçü Ê. Îñòðîçüêèé â 1593 ð . äî Ïîò³ÿ: íå â³ä ÷îãî ³íøîãî ðîçìíîæèëèñü ì³æ ëþäüìè òàêîº ë³íèâñòâî, îñïàëüñòâî ³ â³äñòóïñòâî â³ä â³ðè, ÿê íàéá³ëüøå â³ä òîãî, ùî óñòàëè ó÷èòåë³, óñòàëè ïðîïîâ³äóâà÷³ ñëîâà Áîæ³ÿ, óñòàëè êàçàííÿ ... ó÷åíèõ ïðåñâ³òåð³â. Áî öå ïðèâ³ëåé ³ îáîâÿçîê âèùî¿ êàñòè øèðèòè çàêîí Áîæèé ³ ìîðàë³ ì³æ ëþäüìè. Äå âèùà êàñòà çäåìîðàë³çóâàëàñÿ, òàì øèðèòüñÿ é ì³æ ëþäîì çäåìîðàë³çóâàííÿ. Ó Ìèõàéëà Ëèòâèíà ÷èòàºìî, ùî êîëè âèùà öåðêîâíà ³ºðàðõ³ÿ ïî÷àëà çàíàäòî çàéìàòèñÿ ìèðñüêèìè ñïðàâàìè, êîëè íàìíîæèëîñÿ íåäáàëèõ â³êàð³¿â, òî é ïî÷àëà õèòàòèñÿ â³ðà ïàñîìèõ: ÿê³ â³êà𳿠³ ïàñòèð³, òàêà é ïàñòâà. Òå ñàìå çíàõîäèìî ³ â Ïîò³ÿ â Ïåðåäìîâ³ äî Óí³¿ ãðåê³â ç êîñòåëîì Ðèìñüêèì. Ïèøå â³í, ùî îâö³ ³ ïàñòâà ïðàâîñëàâí³, âèäÿ÷è íåäáàë³ñòü ïàñòèð³â ñâî¿õ, ïî÷àëè ò³êàòè, ³ñêàòè ïðèñòàíîâèùà, ÿêî æåáè ñå ãäå êîëüâåê ïðèãîðíóòè ìîãëè. ² òîä³ âëàñíå óäàëèñÿ äî ÷óæèõ ïàñòèð³â, ó íèõ áî âèäÿ÷è ïîðÿäîê ë³ïøèé. 288
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
 Ïåðåñòîðîç³ òèì ñàìèì ðîáîì ïîÿñíþºòüñÿ â³äñòóï â³ä ïðàâîñëàâÿ ³ éîãî çàíåïàä ñåðåä ìàñè óêðà¿íñüêî¿ ëþäíîñò³. Êîëè ïîòîìêè êíÿæàò ðóñüêèõ ç â³ðè ïðàâîñëàâíî¿ íà ðèìñüêó âèõðåñòèëèñÿ, òîä³ æ çðàçó çà íèìè ïðàâîñëàâíîº ó÷åí³º îçèì³í³ëî ³ ó âçãîðäó ïðèéøëî ³ â çàíåäáàííÿ. Êîëè çàöíèõ ñòàí³â îñîáè, ïîãîðäèâøè ñâî¿ì ïðàâîñëàâ³ÿì... äî óðÿä³â äóõîâíèõ ïðèõîäèòè ïåðåñòàëè, àëå ëåäà, ÿêîãî íà íèõ âñòàâëÿëè ïîñïîëèòîãî ÷îëîâ³êà, êîëè âíàñë³äîê òîãî íàñòóïîâàëè íà ñòîëèö³ ìèòðîïîëè÷³é ìèòðîïîëèòè ³ åïèñêîïè íå³ñêóñíèº, íå òà곺 ÿê ³ñïåðâà áèâàëè, êîëè çà òàêèìè ìèòðîïîëèòàìè ïåðåâåëèñÿ é ºïèñêîïè ³ ³êîíîâå æèâîòà ñâÿòîáëèâîãî, òîä³ çà íèìè ïîðÿäêè öåðêîâíèº â çàáâåí³º ïðèéøëè. À ÿê òàêå íàñòàëî, òî íå ò³ëüêè ñòàíó øëÿõåòñüêîãî, àëå ³ ïðîñòîãî ëþäè ñòàíó ó ³íîâ³ðñòâî ³ îòùåïåíñòâî ïðèõîäèëè. Óïàäîê ìîðàëüíèé ïðîâ³äíèê³â íåìèíó÷å òÿãíå çà ñîáîþ äåìîðàë³çàö³þ ï³äâëàäíî¿ êàñòè, ëþäåé. Òå ñàìå â Òðåíîñ³ Ñìîòðèöüêîãî: êîëè ºïèñêîïè íå äîïèñàëè, òî ï³äâëàäí³ ñâÿùåíèêè ïî÷àëè ðåêðóòóâàòèñÿ ç íåçð³ëèõ õëîï³â ³ íåóê³â... íåîòåñ, æåðóí³â, íàäóòèõ áàëàêóí³â, ï³äõë³áíèê³â, ñë³ïèõ âîæä³â. Êîëè ñòàëè öóðàòèñÿ âèñîêèõ óðÿä³â 289
Äìèòðî Äîíöîâ
ñâ öåðêâè ïðåäñòàâíèêè øëÿõòè, òî ï³ä íîâèìè ºïèñêîïàìè ç íåçð³ëèõ õëîï³â ³ ñâÿùåíèêè ìî¿ ïîñë³ïëè, ³ ïàñòèð³ ïîí³ì³ëè, ñòàðö³ ìî¿ ïîäóð³ëè. À ïî ö³ì äåìîðàë³çàö³ÿ ïåðåäàëàñÿ äàë³, âä³ë, íà íèæ÷³ ùàáë³ ñóñï³ëüíî¿ ³ºðàðõ³¿: òîä³ é ìîëîäèêè ìî¿ çá³äí³ë³, äîíüêè ìî¿ óäàëèñÿ íà ðîçïóñòó, óñ³ îäíîäóøíî Áîãà ³ ïðàâäó éîãî çàáóâøè. Öå âëàñíå áóâ òîé çíàíèé ïðîöåñ, êîëè âñ³ îò³ êîëèñü óêðà¿íñüê³ ðîäè Ñàï³ã³â, Âèøíåâåöüêèõ, Ñàíãóøê³â, Êîðåöüêèõ, Òèøêåâè÷³â, Âåðåùèíñüêèõ òà ³íøèõ ïîëüùèëèñÿ, ïîçáàâëÿþ÷è ñâî¿ì ïåðåê³í÷èöòâîì íèæ÷³ âåðñòâè íàö³¿ êóëüòóðíîãî é ïîë³òè÷íîãî ïðîâîäó. Òîþ ñàìîþ ïðè÷èíîþ, óïàäêîì ìîðàëüíèì âèùî¿ öåðêîâíî¿ ³ºðàðõ³¿, ïîÿñíþº Ô. Ïðîêîïîâè÷ çàíåïàä â³çàíò³éñüêî¿ öåðêâè é íàâ³òü ðîçâàë ñàìî¿ Â³çàíò³éñüêî¿ ³ìïåð³¿. Êîëè äóõîâí³ ïàñòèð³, çàáóâøè ïðî õðèñòèÿíñüêó íàóêó, ñòàëè äáàòè ëèø ïðî ñåáå, òî é íèæ÷å äóõîâåíñòâî ç³ïñóëîñÿ, áî íå ìîãëî áóòè ë³ïøå âèùîãî, à òîä³, êîëè ëþäè ëèøèëèñÿ áåç ïðîâîäó ñâî¿õ ïàñòèð³â, â íàðîä³ çðîñëî íåâ³ãëàñòâî é çàáîáîí, ³ Áîã òîä³ âèáðàâ òóðê³â çíàðÿäîì êàðè çà â³äñòóïñòâî â³ä ñâî¿õ çàïîâ³äåé. Ïðî òå ñàìå çíàõîäèìî â ßâîðñüêî290
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ãî: çà âèíó ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè âïàëà êàðà íà âåñü íàðîä, áî í³ñòü ìèëîñòè íå ñîòâîðøåìó ìèëîñòè! Îò ãîëîâè ðèáà ïî÷èíຠñìåðä³òè... Õòî âèíîâàò ðîñïÿò³þ Õðèñòîâó íåïîâèííîìó? Ãëàâè, àðõ³ºðå¿, êíèæíèêè, ôàðèñå¿. Òàê âñå áóâàº: îò ãëàâè ðèáà, îò íà÷àëüíèê³â ìíîãàæäè ñîáðàí³ÿ ðàñòëüâàþòüñÿ, ñîãíèâàþòü, ïîãèáàþòü. dzïñóòà êàñòà ïðîâ³äíà ãóáèòü çàãàë, âîíà æ êîëè â ïîâíîò³ ñâî¿õ ñèë éîãî ñîäåðæèòü ³ óòðèìóº â ñèë³ ³ â ôîðì³. Öÿ ìåíø³ñòü òðèìຠñóñï³ëüí³ñòü â óñ³õ ¿¿ ä³ëÿíêàõ: óòðèìóº åêîíîì³÷íèé ¿¿ äîáðîáóò, òðèìຠìîðàëü ³ äèñöèïë³íó ëþäåé, ÿê âèäíî ç ùîéíî çãàäàíèõ âèùå ïðèêëàä³â, óäåðæóº ïîë³òè÷íèé ëàä ³ ñèëó ñóñï³ëüñòâà. Ñâ³äîì³ñòü ñâîãî çíà÷åííÿ, ÿê ïðîâ³äíî¿ êàñòè, áóëà âêîð³íåíà ³ â íàéêðàùèõ ïðåäñòàâíèê³â êîçàöüêîãî ïàíñòâà. Êàñ³ÿí Ñàêîâè÷ ïèøå: à äå êîçàê³â í³ò, òàì òàòàðèí âïàäàºò... Ïðîòî êîòîðèé á õîò³ë âîòóâàòè, æåáè ¿õ çíåñòè àáî òóðêîâ³ â³ääàòè, ...òîä³ ïåâíî â òóþáè ÿê îâö³ ñ³òü âïàëè, ãäèáè ñâî¿õ ñòîðîæ³â ïñ³â âîâêàì â³ääàëè. Òàêèé æå ìîòèâ çíàõîäèìî â Ìèëîñò³ Áîæ³é: ³áî êîãäà êîçàêè óæå îáíèùàþòü, òî íå äîëãî äîñòàòêè âàø³ ïîòðèâàþòü, çâåð291
Äìèòðî Äîíöîâ
òàºòüñÿ ãåòüìàí äî ïîñïîëüñòâà, ÿêå, òîä³ ÿê ³ òåïåð ãàäàëî, ùî áåç ñâ îêðåìî¿, ãåðî¿÷íî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè çäîëຠóõîðîíèòè ñâîþ ð³ëëþ, ìàéíî ³ âçàãàë³ ñîö³àëüí³ áëàãà àáî çäîáóòêè ðåâîëþö³¿. Ùå äðàñòè÷í³øå âèñëîâëþºòüñÿ (çà Âåëè÷êîì) ó ñâî¿ì óí³âåðñàë³ ç Á³ëî¿ Öåðêâè Õìåëüíèöüêèé ó 1648 ð., çâåðòàþ÷èñü ³ äî íåêîçàê³â, ãåòüìàí ïèøå: íî ºñëè ... íàñ (êîçàê³â) îäîë³þòü, òî â³äàéòå ïàíîâå, æå ³ âàñ âñ³õ ìàëîðîñ³ÿí³â ... îãíåì ³ ìå÷åì ïîðóéíóþòü ³ îïóñòîøàòü ... â ðàáñüêó îáëåêóòü îäåæó, çà ïîá³äåííÿì íàñ, àᳺ ³ âàñ ïîá³äÿòü âðàç³ ³ òðóäè âàø³ ¿ì â êîðèñòü ï³äóòü. Êîëè ïåðåñòàþòü áóòè ñèëüíèìè ñèëüí³, à õîðîáð³ õîðîáðèìè, êð³ïê³ êð³ïêèìè, â÷èòåë³ â÷èòåëÿìè, ïðîâ³äíèêè ïðîâ³äíèêàìè, êîëè ïðîâ³äíà êàñòà ãîðäèòü ñâîºþ â³ðîþ, äáຠíå ïðî ñïðàâè, à ïðî ïðèâàòó, òîä³ çà ðîçêëàäîì âèùî¿ âåðñòâè íåõèáíî éäå é ðîçêëàä íèæ÷î¿ é ðó¿íà ö³ëî¿ êðà¿íè, íàøåñò⳺ ³íîïëåì³ííèê³â ³ ìåæäóóñîáíàÿ áðàíü. Êîëè çåìëÿ ëèøàºòüñÿ áåç íàðÿäó, ùî ¿é óñòðîþº ¿¿ àðèñòîêðàò³ÿ, ¿¿ ëó÷÷³³ ëþäè, áåç ¿õ îõîðîííîãî ìå÷à, áåç ìóäðèõ ïðîïîâ³äíèê³â, ÿê³ â÷èëè ïðàâèëàì äóø³ ³ íàñòàâëÿëè íà ³ñòèíó íàðîä, òîä³ õî÷ ÿêà îáèëüíà áóëà òà çåìëÿ, âîíà 292
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïóñòîø³º, òîä³ âîçñòຠð³ä íà ð³ä ³ ëþäè ïî÷èíàþòü æèòè îáè÷àºì çâ³ðÿ÷èì. ͳõòî â íàø³é íîâ³òí³é ë³òåðàòóð³ íå áóâ òàêèé ñâ³äîìèé ö³º¿ âëàñíî ðîë³ ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè, ÿê Øåâ÷åíêî. Êîëè íà ïîëÿõ Áåðåñòåéñüêèõ ñëàâí³ çàïîðîæö³ ñâî¿ì òðóïîì âêðèëè çåìëþ, òî í³÷îãî ³íøîãî ïîñïîëèòèì íå ëèøàëîñÿ, ÿê îðàòè òå ïîëå òà, îðþ÷è, äîëþ ïðîêëèíàòè... Êîëè çíèêëè Ñåìåíè Ïà볿, êîëè â ôàñò³âñüêèõ òâåðäèíÿõ íå ñèä³ëè ¿õ îáîðîíö³, òî í³÷îãî íå ëèøàëîñÿ ôàñòîâöÿì ïîãàíèì, ÿê íà êñüîíäçà îðàòè é ïîâíèòè ðîáîòó ãåëîò³â... Êîëè ìîñêàë³ ðîçíåñëè âàëè ó Ïîëòàâ³ òà çðóéíóâàëè ѳ÷, òî ïðàâíóêàì ïîãàíèì äîâåëîñÿ ëèøå ãëèíó òîâêìàñèòü. ßê ëèø êîçàêè ïåðåñòàëè ïàíóâàòè, âåñòè ïîñï³ëüñòâî, òî íàä ä³òüìè êîçàöüêèìè ïîãàíö³ çàïàíóâàëè. Êîëè ñòðàòèëè Ãîíòó é Çàë³çíÿêà, çíîâ íàä ëþäîì êàò çàïàíóâàâ. ßê ò³ëüêè ò³, ùî áîðîëèñÿ ç ëÿõàìè, ð³çàëèñü ç îðäàìè, ñêîðîäèëè ñïèñàìè ìîñêîâñüê³ ðåáðà, ïîëÿãëè àáî çëåäà÷³ëè, òî íà îïóùåí³é íèìè çåìë³ âðîäèëà ðóòà, âîë³ íàøî¿ îòðóòà. Êîëè ùå æèëè é ä³ÿëè ä³äè, ÿêèõ ðóêè ðîçâÿçàâ Ãîñïîäü ³ äàâ ¿ì ñèëó ïîêðèòè çåìëåþ òðóïè âîðîæ³, òîä³ é ëþäè ìîãëè â ïîêî¿, â äîáð³ â³äïî÷èòè. 293
Äìèòðî Äîíöîâ
Ùåçëè ä³äè, ³ çíîâ Ãîñïîäü ïîêðèâ ñðàìîòîþ ñâî¿ ëþäè, ³ âîðîãè íîâ³ ðîçêðàäàþòü, ÿê îâåöü, íàñ ³ æåðóòü. Êîëè íàùàäêàì Áîãóí³â, ïàíàì ëóêàâèì, í³ íàùî çäàëàñÿ êîçàöüêà ñëàâà, òîä³ çíîâ ñòàëè ëþäè îêðàäåí³ ç óñüîãî, ùî ¿ì äîðîãå é ìèëå...  ìàñ³ Øåâ÷åíêîâèõ â³ðø³â ÷åðãóþòüñÿ ö³ ìîòèâè ç ëîã³÷íîþ ïîñë³äîâí³ñòþ: äå º ïðåì³ñà, º é ¿¿ çàêëþ÷åííÿ. Îðãàí³çóþ÷à ÷èíí³ñòü óñÿêî¿ åë³òè âïëèâຠíà ñâîº ñóñï³ëüñòâî òàêîæ ³ ïîñåðåäíüî, ïðîñòî çàâäÿêè ïðåñòèæó ¿¿, çàâäÿêè æèâîìó ïðèêëàäó, ÿêèé âèùà êàñòà äຠíèæ÷³é ñàìèì ñâî¿ì ³ñíóâàííÿì. Ïðîâ³äíà âåðñòâà äèêòóº ëþäíîñò³ ñâî¿ ñêðèæàë³ ìóäðîñò³, ñâîº ëè÷èòü ³ íå ëè÷èòü, ³äå¿ ïðàâäèâîãî é ôàëüøèâîãî, ìîðàëüíîãî é íåìîðàëüíîãî, ÷åñíîãî ³ áåç÷åñíîãî, ã³äíîãî îñóäæåííÿ é ã³äíîãî ïîõâàëè, ñâîº ïîíÿòòÿ êðàñè ³ áðèäêîñò³, âñå, â³ä ôîðìè ïðàâë³ííÿ äî ôîðìè êðàâàòêè. Âîíà íàêèäຠïå÷àòü íà âñå çá³ðíå æèòòÿ, íàêèäຠé êîäåêñ äæåíòëüìåíà ³ êîäåêñ Íàïîëåîíà. Ñå볺ð ïèñàâ ïåðåä â³éíîþ: Àíãë³éñüêèé äæåíòëüìåí ñòîÿâ ïîíàä ïðîñòàöüêèìè åêçèñòåíö³ÿìè, ÿê ìîäåëü, âç³ðåöü äîñêîíàëîñò³ ³ áëèñêó, äî ÿêî¿ êîæíèé áàæàâ íàáëèçèòèñÿ ÿê óì³â, íàñë³äóþ÷è éîãî. ³í äàâàâ çåìëÿêàì æèâèé ïðèêëàä 294
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
³äåàëó, ùî ñòîÿâ ïîçà âñÿêèìè ñóïåðå÷êàìè. ßêèé ³äåàë â ñóñï³ëüñòâ³ ñòàíå çà âñ³ìà ïðèçíàâàíèé õî÷ â òåîð³¿, çàëåæèòü íå â³ä ñóìè âîëü ³ óïîäîáàíü àáî ïîãëÿä³â áåçäóìíî¿ ìàñè, à â³ä âîãíþ â ãðóäÿõ íåâåëè÷êî¿ åë³òè âèáðàíö³â, ÿê³ ãîðÿòü ïåâíèìè ³äåÿìè òà ³äåàëàìè, æàäîáîþ ³ âîëåþ âò³ëèòè ¿õ ³ ï³ñëÿ íèõ îôîðìèòè ñâîþ íàðîäíó ñï³ëüíîòó. Ïðî öå ãîâîðèòü Öèöåðîí: Òîé, õòî ïðèêàçóº ³íøèì, ñàì íå êîðèòüñÿ æîäíèì ïðèñòðàñòÿì, ùîá íå äàâàòü ñï³âãðîìàäÿíàì òàêî¿ íàóêè, ÿêî¿ ñàì íå ì³ã áè áóòè áëèñêó÷èì ïðèêëàäîì. ³í ìóñèòü ïîñòóïàòè òàê, ùîá ö³ëà éîãî ïîâåä³íêà ìîãëà áóòè ïîðó÷åíà ÿê æèâèé çàêîí ñóñï³ëüñòâó, ÿêèì â³í êåðìóº. Êàòîí êàæå, ùî òàì, äå íåâåëè÷êà ïåðåäîâà êàñòà ïåðåñòຠñëóæèòè áëèñêó÷èì ïðèêëàäîì äëÿ íàñë³äóâàííÿ êîìïàòð³îòàì, òàê³ ñóñï³ëüíîñò³ ðîçêëàäàþòüñÿ. Íåñòîð ïèøå ïðî Ôåîäîñ³ÿ, ùî ïî íàñ ñóù³º ÷îðíîðèçö³, ñòóä³þþ÷è æèòòÿ ñâÿòîãî, ³ ñàì³ íà ïðî÷³ÿ ïîäâèãè óêð³ïëÿþòüñÿ.  Ïàòåðèêó ÷èòàºìî, ùî Ôåîäîñ³é âñ³é áðàò³¿ ñîáîþ îáðàç ïîäàâàøà, ùî áóâ â³í ñó÷àñíèêàì, ÷åíöÿì ³ íå ÷åíöÿì ïàñòèð ³ ó÷èòåëü, âîæäü ³ ïðàâèòåëü, ñò³íà ³ îãðàæäåí³º, âîçäâèãàÿ óì íàø, ïàäøèé ë³íîñòèþ íà çåìëþ, ïîäàþ÷è áîäð³ñòü. ³í ïîìàãàâ ñòðàæ295
Äìèòðî Äîíöîâ
äó÷èì, êð³ïÿ ³ óò³øàþùà í³êàêîæå íå ðîçñëàáèòè â ä³ëàõ ñâî¿õ. Äî íüîãî ïî íàóêó ³ ïîò³õó çâåðòàëèñÿ ëèöàð³ ïåðåä ïîõîäîì íà ïîãàíèõ, êíÿç³ ³ äðóæèííèêè ïî éîãî çàïîâ³äÿõ æèëè, õðàíèëè éîãî ïîâåë³í³ÿ, â³í áóâ ïóòåé âîæäü ³ íàñòàâíèê, ñòîëï îãíåííèé äóõîâî¿ ïðîñâ³òè. Çà éîãî ïðèêëàäîì ìó÷åíèö³ íåáðåãîøà ò³ëåñ, äàþ÷è ñåáå íà ðàíè é ìóêè â ³ìÿ çàñàä ñâ â³ðè, âåñü óì ³ìóùà ê íåáåñàì. Òàêèìè æ æèâèìè ïðèêëàäàìè, îðãàí³çóþ÷èìè ñâîº îêðóæåííÿ, éîãî ³äåàëè é õàðàêòåðè â íàïðÿì³ äî ñâ³òëèõ ³ âåëèêèõ ö³ëåé, áóëè ³ ïàíÿòà é êíÿæàòà íàø³ ó Âåëèê³ì Êíÿç³âñòâ³ Ëèòîâñüêî-Ðóñüê³ì. Âçîðîì äîñêîíàëîñò³ áóâ ñâîãî ÷àñó êíÿçü Ê. Îñòðîçüêèé, ùî ðîçãðîìèâ ìîñêîâñüê³ â³éñüêà ï³ä Îðøîþ. Òàêèì áóâ Ñàãàéäà÷íèé, ùî, âìèðàþ÷è, ìàºòíîñò³ ñâî¿ ðîçäàâ íà øïèòàë³, öåðêâè, øêîëè é ìîíàñòèð³, à ïåðåä òèì áóäó÷è âåëèêèì âîéîâíèêîì ³ îáîðîíöåì çåìë³ ïåðåä âàðâàðàìè.  òîãî ãåòüìàíà, ÷èòàºìî â Ñëîâ³ íà éîãî ïîõîðîí, êîæäèé ðèöåð íåõ ñÿ ó÷èò, áî áóâ â³í âò³ëåííÿì âñ³õ ÷åñíîò ïðîâ³äíî¿ êàñòè, à ñàìå: óì³â ìóäðå â³éñüêîì êåðóâàòè, çëîãî çâèêë áóâ êàðàòè, â â³ð³ ñâî¿é òðåâàâ ñòàòå÷íî ³ îò÷èçíè ñâ áîðîíèâ òåæ ìåíæíº. 296
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òàêèì òèïîì ñòàâ ï³çí³øå êîçàê âçàãàë³, ÿêèé ñâî¿ ÷åñíîòè îä³äè÷èâ â³ä íàøîãî êàëüîêàãàòîñà ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ äåðæàâè, ÿêèé çíîâó îä³äè÷èâ ñâî¿ â³ä ñâîãî ïîïåðåäíèêà êè¿âñüêîãî äðóæèííèêà ³ êíÿçÿ. Òàêèì º çàïîðîæåöü, ÿê â³í â çàãàëüí³é íàçⳠ³éñüêà Çàïîðîçüêîãî çÿâëÿºòüñÿ íàì ó ãåòüìàíñüêèõ óí³âåðñàëàõ, â ä³àð³ÿõ ³ ñïîãàäàõ, àáî ÿê â³í ïåðåëîìëþºòüñÿ êð³çü ïðèçìó êîáçàðñüêèõ äóì ÷è Âåðòåïó.  îñòàíí³ì çàïîðîæåöü â äîãîäó íàðîäíîìó ïî÷óòòþ ìຠðèñè âñåïåðåìîæíîãî ãåðîÿ, â³í íàíîñèòü óäàðè íàïðàâî é íàë³âî, ïðîãàíÿº ç³ ñöåíè øèíêàðÿ é öèãàíêó, çàáèâຠæèäà, â³äáèâàºòüñÿ â³ä ñàìîãî ÷îðòà. ª öå ñòåïîâèé ëèöàð, ãàðÿ÷èé, ùèðèé ³ íåïîãàìîâàíèé, ç âåëèêèì íàäì³ðîì ñèë ô³çè÷íèõ ³ ìîðàëüíèõ. Ïðî öåé òèï íàøîãî ñòåïîâîãî ëèöàðÿ ïèøå Ìàêñèìîâè÷: ç äèòèíñòâà ïîñòðèæåí³ íà âåðøíèöòâî, áî ëèöàðñüêèé çâè÷àé ïîñòðèãó ³ ñàäæåííÿ íà êîíÿ íåäîë³òê³â êíÿæèõ ïåðåéøîâ â³äòàê ³ íà êîçàöòâî, öåé êîçàê îä³äè÷èâ ³ âò³ëèâ â ñîá³ çíîâó ñòàðîäðóæèííèöüêèé ³äåàë, ÿêèé êð³ïêî ïëåêàâ â íàðîä³ ðàòíèé äóõ, óøëÿõåòíåíèé ïîíÿòòÿì ÷åñò³ ³ ñëàâè, ³ ñêð³ïëåíèé ëþáîâþ äî ð³äíî¿ çåìë³ ³ âîðîãóâàííÿì ç ïîãàíèìè. 297
Äìèòðî Äîíöîâ
Íå äåðåâî ðîáèòü ë³æêî, íå áðîíçà ñòàòóþ é íå çàë³çî ñîêèðó, ³ íå ìàñà íàðîäíà äåðæàâó. Ïðè÷èíà, ñòèìóë, ùî òâîðèòü ð³÷ (â íàø³ì âèïàäêó ñóñï³ëüñòâî é äåðæàâó) º ÷óæà ðå÷³, ÷óæà çì³í³, ÿêó òà ð³÷ çàçíàëà, ïåðåòâîðþþ÷èñü ç ñòàíó àìîðôíîãî ó ôîðìó. Íå íàðîäíà ñòèõ³ÿ ïåðâîïðè÷èíà âñ³õ íàäáóäîâ, ÿê äóìàëè äåìîêðàòè, àëå ò³, ùî òîþ ñòèõ³ºþ êåðìóþòü, ë³ïëÿ÷è ç íå¿ ñâîþ çàäóìàíó ôîðìó. Ìàñà ñòðåìèòü ëèøå äî àìîðôíîñò³, äî åãàë³òàðíîñò³. À åãàë³òàðí³ñòü ïðîñò³ñ³íüêèé øëÿõ äî òèðàí³¿. Êåðìóþòü äîáðå ò³ëüêè ëó÷÷³, ëó÷÷³ íå ÷åðåç âèá³ð, ìàíäàò, ³ íå ÷åðåç áàãàòñòâî, ëèøå ñâî¿ìè ïðèêìåòàìè äóõó, ïåðåäóñ³ì ìóäð³ñòþ. Äàíèëî Çàòî÷íèê ðàäèòü êíÿçþ íå ³ãíîðóâàòè íèùà ìóäðà, ³ íå âîçíîñèòè äî îáëàê áàãàòà íåñìèñëåííà, áî º â³í ÿêî ïîâîëî÷èòî ³çãîëî⳺ ñîëîìîþ íàïõàíå. Êàñòà ïðàâëÿ÷à, î÷åâèäíî, ëèø äîòè º òàêîþ, äîêè íå çàâìèðຠâ í³é ¿¿ äóõ, ùî ñëóæèòü âç³ðöåì ï³äâëàäí³é ìàñ³. Ïðîêîïîâè÷ ïèòàº: öàð ëè ºñè? öàðñòâóé óáî, íàáëþäàÿ äà â íàðîä³ áóäåò áåçïå÷à볺, à âî âëàñò³õ ïðàâîñó䳺 ³ êàêî îò íåïðèÿòåëü ÷èì ñîõðàíèòü îòå÷åñòâî. Ñåíàòîð ëè ºñè? êàêî ñóäèòè íå 298
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ìçäîïðè³ìíî, íå íà ëèöà çðÿäè... Âîèí ëè? íå îáÿçóéñÿ êóïëÿìè ... Ïàñòèð ëè äóõîâíèé ºñè? èñïðàçíÿé ñóºâ³ðíå ... êîðìè ñëîâîì Áîæ³³ì îâöè âðó÷åííèÿ ³ îáåðåãàé îò âîëêîâ êîæàìè îâ÷èìè îä³ÿíèõ. Ïîêè æèâà áóëà ó íàñ îöÿ êàñòà ëó÷÷èõ ëþäåé, ïîêè ñòîÿëà ÿê æèâèé âç³ð, äçåðêàëî âñ³õ ÷åñíîò äëÿ çàãàëó, äîòè òðèìàëàñÿ â ôîðì³ é ñàìà ñóñï³ëüí³ñòü. Äåìîêðàòèçàö³ÿ ªâðîïè, ùî âåëåòåíñüêèìè êðîêàìè ïîñòóïàëà íàïåðåä â³ä îñòàíí³õ ñòà ë³ò, ïóñòèëà â íåïàìÿòü ñòàðó, ïðàâ³÷íó, òàê äîáðå çíàíó ³ íàøèì ïðåäêàì ìóäð³ñòü: ùî òðèìàòè â ôîðì³ ³ â êð³ïîñò³ ñï³ëüíîòó íàö³îíàëüíó ìîæå ò³ëüêè ï³ä³áðàíà íà ï³äñòàâ³ âåëèêèõ ïåðñîíàëüíèõ ÿêîñòåé, íå øëÿõîì äåìîêðàòè÷íîãî âèáîðó, äå ïàñèâíå ïðàâî âèáîðó ìຠêîæíèé íåçäàðà, êàñòà ëó÷÷èõ ëþäåé. Íå ëèøå ñâÿùåíèê ìóñèòü ïåðåéòè ñïåö³àëüíèé ³ñïèò, íå ëèøå â³í ìóñèòü äàòè äîêàç ñâî¿õ âèñîêèõ çä³áíîñòåé, çíàííÿ ñâ íàóêè é ïîñ³äàííÿ âèñîêèõ ìîðàëüíèõ ÿêîñòåé ïðîâ³äíèêà ³ â÷èòåëÿ; íå ëèøå â³éñüêîâèé íà÷àëüíèê ìóñèòü äàòè äîêàçè ñâî¿õ âîºííèõ êâàë³ô³êàö³é ³ âèñîêîãî ïîíÿòòÿ ÷åñò³ é îáîâÿçêó, àëå (òàê áóëî ùå ïåðåä XIX â³êîì ³ â ªâðîï³) é ò³, ùî 299
Äìèòðî Äîíöîâ
íàëåæàëè äî êàñòè ïðàâèòåë³â. Äåìîêðàò³ÿ çì³íèëà öå âñå, â³ä÷èíèâøè äâåð³ íàñò³æ äî êàá³íåò³â, â ÿêèõ âåðøèëèñÿ äîëÿ é íåäîëÿ ö³ëèõ íàðîä³â, âóëèö³, äåìàãîãàì, ãîëîò³. Âîíè, ö³ ïðåäñòàâíèêè ãîëîòè, âóëèö³, ïðèõîäèëè é â³äõîäèëè, íåçàââàæåí³ í³êèì. ² íàïåâíî é çà æèòòÿ äî íèõ ïîêèíóòà íèìè íàö³ÿ íå çâåðòàëàñÿ ç òàêèìè áëàãàííÿìè, ç ÿêèìè íàö³ÿ â ñëîâàõ Ñàìó¿ëà Çîðêè, çâåðòàëàñÿ äî ïî÷èâàþ÷îãî â òðóí³ Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî: íàâ÷è íàñ, ÿê æèòè ³ ïîâîäèòèñÿ ç äðóãàìè ³ íåäðóãàìè! Êàñòà ïðàâèòåë³â, íå íàçâîþ, à ñóòòþ, ïîâèííà áóòè îêðåìîþ ãðîìàäîþ, çë³ïëåíîþ ïî-ïåðøå, ç ³íøî¿ ãëèíè, âèêóòà ç ³íøîãî ìåòàëó, í³æ ³íåðòíà, áàéäóæà, õèòëèâà ìàñà; ïîäðóãå ìóñèòü çàéìàòè îêðåìå ñòàíîâèùå, âëàñíå òâîðèòè ç ñåáå îêðåìó êàñòó, ïîçáàâëåíó òàêîãî ñòàëîãî êîíòàêòó ç ìàñîþ, ÿê öå âîäèòüñÿ â äåìîêðàò³ÿõ, äå ñüîãîäí³ ö³ëêîâèòà í³ê÷åìí³ñòü ìîæå çàâòðà áóòè âèíåñåíîþ ñâî¿ìè ïðèÿòåëÿìè äåìîêðàòè÷íèìè íà òðîí; ïî-òðåòº ìóñèòü öÿ êàñòà âèêàçóâàòè çîâñ³ì îêðåì³ ïðèêìåòè äóõó é äóø³, ³íø³ ³äå¿ ìóñÿòü ãîð³òè â ¿¿ ãîëîâàõ, àí³æ öå â îáìåæå300
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íî¿, íåçä³áíî¿ âèéòè ïîçà ìåæ³ âóçüêîãî êðóãó ñâî¿õ áóäåííèõ ³íòåðåñ³â íàðîäíî¿ ìàñè. Åãàë³òàðíî-åãî¿ñòè÷í³ ïîðèâè é çàáàãàíêè þðáè, âîðîæî¿ âñÿê³é àáñòðàêòí³é, ñêð³ïëþþ÷³é ö³ë³ñòü, ³äå¿ º ÷óæ³ òàê³é êàñò³. Âîãîíü, ùî öþ îñòàííþ îäóøåâëÿº, öå ³äåÿ ñèëè, ïîðÿäêó é îðãàí³çàö³¿ ö³ëîñò³, ï³äïîðÿäêóâàííÿ ¿é â³äîñåðåäêîâèõ òåíäåíö³é ñàìîëþáíèõ àòîì³â ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè. Ñâ³é çàäóì, ùî õî÷å âò³ëèòè çàâòðà ïðîòèñòàâëÿº âîíà îáìåæåíîìó ïðèâÿçàííþ ìàñè ñüîãîäí³, ñâî¿ àáñòðàêòí³ âèñîê³ ³äå¿ îò÷èçíè, Áëàãî÷åñòÿ, Áîãà, áëàãà, íåíàðîäæåíèõ, ÷åñò³ ïðîòèñòàâëÿº êàñòà ïðàâëÿ÷à ³äå¿ êîíêðåòíî¿ ëþäèíè äåìîêðàò³â, ëþäèíè ïåðåñ³÷íî¿, ÿê ñàìîö³ë³, â³÷íå íàïðóæåííÿ ñòàëîìó â³äïðóæåííþ é âèã³äíèöòâó, ñóâîðèé çàêîí áóòè ñèëüíèì óòîï³ÿì çàãàëüíî¿ äóõîâî¿ äåìîá³ë³çàö³¿, ³äå¿ íåâáëàãàííîãî ïîáîðþâàííÿ çëà, ùî ï³äòî÷óº ìîðàëü òà ³ñíóâàííÿ ñï³ëüíîòè ãóìàí³çìîâ³ ³ âñåïðîùåííþ, âíóòð³øíþ äèñöèïë³íó ïîáëàæëèâîñò³ é âèðîçóì³ëîñò³, áëàãî ö³ëîãî îðãàí³çìó áåçæóðíîìó é àíàðõ³ñòè÷íîìó ùàñòþ ÷àñòèí, äåñïîòèçì ôîðìóþ÷î¿ äóìêè àíàðõ³çìîâ³ áåçôîðìíî¿ ìàñè. 301
Äìèòðî Äîíöîâ
Ïîñòàòè òàêà êàñòà ìóñèòü, êîëè ºâðîïåéñüê³ ñóñï³ëüíîñò³ õî÷óòü æèòè. Ïîëü äå Áîäóåí óíÿâ öþ âèìîãó â ëàï³äàðíó ôîðìóëó: Nous entrons dans une période de l’histoire, où une nouvelle chévallerie est nécessaire Ìè âñòóïàºìî â ïåð³îä ³ñòîð³¿, â ÿê³ì êîíå÷íå º íîâå ëèöàðñòâî, íîâà êàñòà ëó÷÷èõ ëþäåé.
302
Ðîçä³ë ²
Äìèòðî Äîíöîâ
ÎÑÍÎÂͲ ×ÅÑÍÎÒÈ ÏÐβÄÍί ÂÅÐÑÒÂÈ
Î
Ïëîòü í³÷òîæå, Äóõ æèâîòâîðèòü. Ñêîâîðîäà
òæå, ïðîâ³äíà âåðñòâà ïîâèííà áóòè îêðåìà ñâî¿ì ïîëîæåííÿì, ç îêðåìî¿ ãëèíè çë³ïëåíà, ç îêðåìèìè ïðèêìåòàìè õàðàêòåðó. ßê³ ìàþòü áóòè ö³ ïðèêìåòè? Ñóñï³ëüñòâî ³ñíóº ÿê ñï³ëüíîòà ïîä³ëåíà íà ùàáë³, â³ä âèùîãî äî íèæ÷îãî, ç ñòèñëî îçíà÷åíèìè ôóíêö³ÿìè êîæíî¿ ç ñâî¿õ ÷àñòèí. Âñÿêà ³íøà, í峺ðàðõ³çîâàíà, ãðîìàäà ëþäåé íå º ñï³ëüíîòà, ò³ëüêè îòàðà, íàä ÿêîþ ìóñèòü ñòîÿòè ÷àáàí. Âèìð³ÿíå äåìîêðàòàìè ñóñï³ëüñòâî, ÿêå ñêëàäàëîñÿ á ëèøå ç ñåëÿíñòâà, àáî âçàãàë³ ëèøå ç òàê çâàíîãî òðóäÿùîãî íàðîäó, áåç îêðåìî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, öå ïëåáåéñüêà ôàíòàç³ÿ, â æèòò³ íå³ñíóþ÷à, çà ÿêó ïðèðîäà æîðñòîêî ìñòèòüñÿ ³ íàä ñàìèìè ôàíòàñòàìè ³ íàä íàö³ºþ, ÿêà çðîäèëà, ñîá³ íà çãóáó, ñâî¿õ àïîñòîë³â ÷åðí³. Äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ ðîçóì³ëà äåðæàâó 304
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äîñèòü ìåõàí³÷íî, âîíà äèâèëàñÿ íà íå¿ íå ÿê íà ñâîºð³äíèé îðãàí³çì. Òèì ÷àñîì äåðæàâó íàäèõóº æèòòÿì îêðåìà íåìàòåð³àëüíà ñèëà, ÿêà êåðìóº ö³ëèì æèòòÿì äåðæàâè ³ áåç ÿêî¿ îðãàí³çì ñóñï³ëüíèé ç óñ³ìà ñâî¿ìè ïîç³ðíî íåçì³ííèìè ôîðìàìè, ÷ëåíàìè é ÷àñòèíàìè, ñòຠòðóïîì. Öåé äóõ, îæèâëÿþ÷èé ñóñï³ëüñòâî, âò³ëþºòüñÿ â ¿¿ ïðîâ³äí³é âåðñòâ³. Ó Äàíèëà Çàòî÷íèêà ÷èòàºìî: Íå ìîðå ïîïèõຠêîðàáë³, íî â³òðè. Íå âîãîíü òâîðèòü ðàçæåí³º çàë³çó, íî íàäìåí³º ì³ùíîº. Ñêîâîðîäà êàçàâ: Íå ñòåáëî ç â³òòÿì º êîëîñ, íå éîãî ñîëîìà, íå ïëåâà, íå âåðõíÿ ñê³ðêà, ùî îäÿãຠçåðíî, êîëîñ öå ñàìà ñèëà, îáðàçóþ÷à çåðíî, ñòåáëî, ñîëîìó, ò³ëî çåðíà ³ òàê äàë³. ² â ò³é ñèë³ âñå òå çàêëþ÷àºòüñÿ íåâèäèìî, â íåâèäèì³é ðîñëèíí³é ñèë³. ³äïàðîâóþ÷è çãîðè íà¿âí³ íàïàäè ìàòåð³àë³ñò³â, ô³ëîñîô äîäàº: Íå äóìàé, ùî íåâèäèìå ³ áåçñèëå òå ñàìå. Áîìáà íå ÷óãóíîì íåáåçïå÷íà, àëå ïîðîõîì àáî çàòàºíèì ó ïîðîñ³ îãíåì. Âñå íåâèäèìå ñèëüí³øå çà âñå âèäèìå ³ â³ä íåâèäèìîãî çàëåæèòü âèäèìå, âëàñíå â³ä òî¿ äóõîâî¿, íåìàòåð³àëüíî¿ ñèëè, ÿêó ô³ëîñîôè çâóòü æèòòºâèì åëÿíîì, á³îëîãè æèòòºâîþ ñèëîþ, òâîð÷îþ åíåð㳺þ, Ñêîâîðîäà ðîñëèííîþ ñèëîþ. Öÿ ñèëà, íåçàëåæíî â³ä íàçâè, º òèì 305
Äìèòðî Äîíöîâ
âíóòð³øí³ì äâèãóíîì, ÷åðåç ÿêèé ñòàºòüñÿ âñå. Ö³ºþ òâîð÷îþ åíåð㳺þ â æèòò³ äåðæàâíèõ îðãàí³çì³â, ùî óòðèìóº öåé îðãàí³çì ó ôîðì³, íàäèõóº éîãî ñèëîþ, õîðîíèòü â³ä õâîðîá ³ äຠéîìó áåçíàñòàííî â³äðîäæóâàòèñÿ, º ïðèêìåòè äóõó ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè. Öåé äóõ º ñâîãî ðîäó ñóñï³ëüíèé êàòàë³çàòîð, ÿêèé ÷åðåç ñàìó ñâîþ íàÿâí³ñòü, ç ðåàãóþ÷èõ õ³ì³÷íèõ ðå÷îâèí âèêëèêຠ³ ïðèñêîðþº ïðîöåñè. Ñàì êàòàë³çàòîð íå âèêàçóº í³ÿêèõ ìàòåð³àëüíèõ àáî åíåðãåòè÷íèõ ïåðåì³í, à âñå æ â³í º ïðè÷èíîþ íàéâèùèõ åíåðãåòè÷íèõ ³ ìàòåð³àëüíèõ íàñë³äê³â. ³í ìຠâ ñîá³ êàòàë³òè÷íó ñèëó, òâîð÷ó åíåðã³þ. Âñ³ ñóñï³ëüíî-äåðæàâí³ óñòàíîâè ïàðëàìåíòè, ïàðò³¿, òðèáóíè, àðì³ÿ, ôàáðèêè, âåðñòàòè, õóòîðè é öåðêîâí³ àìâîíè, êóëüòóðí³ óñòàíîâè âñå öå áåçäóøíå ò³ëî íàö³¿, êîëè íå îäóøåâëåíå òîþ íåìàòåð³àëüíîþ òâîð÷îþ åíåð㳺þ, ÿêî¿ îñ³äêîì º ïðàâëÿ÷à êàñòà. Êîëè îòå íåâèäèìå, öåé äóõ, òâîð÷à åíåðã³ÿ â³äë³òຠâ³ä íàö³¿, òîä³ ðîçêëàäàºòüñÿ âñå âèäèìå, âñ³ óñòàíîâè, âñ³ ñóñï³ëüí³ åíåð㳿, õî÷ íàçâåðõ ñóñï³ëüí³ñòü ìîæå ³ çáåð³ãàº, òàê ñàìî, ÿê ëþäñüêèé òðóï, êîëè äóõ â³äëåòèòü â³ä íüîãî, äåÿêèé ÷àñ çîâí³øí³ ôîðìè æèâîãî îðãàí³çìó. Òàêèõ òðóï³â º á³ëüøå íà íàø³é ïëàíåò³. Òàê 306
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âèãëÿäàº, íàïðèêëàä, Ïàëàòà äîæ³â ó Âåíåö³¿, â³ä ÿêî¿ â³äëåò³â äóõ êîëèøíüî¿ âåëè÷³, ÿêà íå ìîæå âæå ñòàòè îñåðåäêîì, äå êóâàëèñÿ çàäóìè áëèñêó÷èõ ÷èí³â êîëèøíüî¿ ðåñïóáë³êè, ùî ïîçâîëÿëà ñîá³ ì³ðÿòèñÿ ç òóðåöüêîþ ïîòóãîþ â ¿¿ ðîçöâ³ò³. Òàê âèãëÿäàâ Âåðñàëü ï³ñëÿ Ëþäîâ³êà XIV çà éîãî íåùàñëèâîãî íàñòóïíèêà Ëþäîâ³êà XVI, ÿêèé íàéá³ëüøå íàð³êàâ íà òÿãàð âëàäè, òîé òÿãàð âëàäè, ÿêèé éîìó çàáðàòè é ïîñï³øèëè äóæå ñêîðî ÿêîá³íö³. Òàê âèãëÿäàâ Çèìîâèé ïàëàö íàä Íåâîþ, â³ä ÿêîãî â³äëåò³â ³ æèâîòâîð÷èé ³ìïåð³àëüíèé äóõ Ïåòð³â ³ Êàòåðèí, òàê âèãëÿäຠÔîíòåíáëî, òàê âèãëÿäàëè íàø³ áàòóðèíñüê³ é ÷èãèðèíñüê³ ïàëàöè ãåòüìàíñüê³, â³ä ÿêèõ â³äëåò³â äóõ âåëèêèõ îñíîâîïîëîæíèê³â äåðæàâè ³éñüêà Çàïîðîçüêîãî. Òàê âèãëÿäàëà ñâÿòà Ñîô³ÿ Ïåòðà Ìîãèëè, Ãàëÿòîâñüêîãî é ³íøèõ, ùî äàëè äóõîâó ñèëó ò³é óñòàíîâ³ é ³íøèì. Ïîìèëêà äåìîêðàòè÷íî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ áóëà â ò³ì, ùî âîíà äóìàëà, ùî ìåõàí³÷íî ìîæíà íàáóäóâàòè ïîä³áí³ ïàëàöè, ïàðëàìåíòàðí³ áóä³âë³, ì³í³ñòåðñüê³ êàíöåëÿð³¿, ïîñàäèòè â íèõ, òàê ñàìî, ÿê çà ñòîëàìè ðåäàêòîðñüêèìè, ïðåäñòàâíèê³â ãîëîòè, óáðàíèõ ó â³äïîâ³äí³ îäíîñòðî¿: ïðåçèäåíòà ðåñïóáë³êè, ïîñë³â, ñåíàòîð³â, ðåäàêòîð³â, ³ äóìà307
Äìèòðî Äîíöîâ
òè, ùî ï³ä áóëàâîþ öèõ ëþäåé, ÿêèõ êðóãîç³ð íå âèõîäèâ çà ìåæ³ âóçüêîãî îâèäó ¿õí³õ áóäåííèõ ³íòåðåñ³â, äåðæàâà ïî÷íå æèòè, äèõàòè é ä³ëàòè. Òàê íå ñòàëîñÿ: êîëè ïðåäñòàâíèêè ïëåáñó âíîñÿòü ó ãðîìàäñüê³ ñïðàâè òóãó çà çàäîâîëåííÿì ñâî¿õ àáî ñâ êë³êè äð³áíèõ ìàòåð³àëüíèõ ³íòåðåñ³â, ñâî¿ äð³áí³ ñëàáîñò³, ñâ³é äóõ óãîäîâñòâà ç³ âñÿêîþ ñèëîþ ÷óæîþ ÷è ñèëîþ ñâîãî âëàñíîãî çàõëàííîãî ïëåáñó, ñâîþ òðóñ³ñòü, ñâîþ òóï³ñòü ³ áðàê âñÿêî¿ äèñöèïë³íè, âíîñÿòü ÿê ïîë³òè÷íî ôîðìóþ÷³ ³äå¿ äåðæàâíî¿ ì³ðè, í³÷îãî ç öüîãî íå âèõîäèòü. Ïîä³áíà ³ãíîðàíö³ÿ îñíîâíèõ çàêîí³â ôóíêö³îíóâàííÿ ñóñï³ëüíîãî îðãàí³çìó äîïðîâàäæóâàëà, çàâäÿêè òàêèì åë³òàì, ñóñï³ëüí³ñòü äî ðîçêëàäó. Ðîáëÿ÷è ç óñüîãî: ç ïîë³òè÷íîãî ñëóæ³ííÿ íàö³¿, ç ïîë³òè÷íèõ óðÿä³â, ç ïàðëàìåíò³â, ç öåðêîâíèõ àìâîí³â çâè÷àéíèé ´åøåôò, â³äñêî÷íþ äî îñîáèñòî¿ êàðºðè, äî çàäîâîëåííÿ âñ³õ òèõ äð³áíèõ ïîòðåá ñâî¿õ îñîáèñòèõ, ñâ ðîäèíè, êëàíó àáî ïàðàô³¿, ÿê âîíè ïðèâèêëè öå ðîáèòè â ñâî¿ì ì³ñòå÷êó, òàêà åë³òà çàáèâàëà ñàìèé äóõ, ÿêèì îäóøåâëÿºòüñÿ âñÿêà ñóñï³ëüí³ñòü, ðîáèëà ç íàö³îíàëüíîãî æèòòÿ âåëèêó áðåõíþ, à ç íàö³¿ æèâèé òðóï.  ÿê³ á ïèøí³ øàòè íå âáèðàëèñÿ ïðåäñòàâíèêè ö³º¿ ïëåáåéñüêî¿ åë³òè, íà ÿê³ á êóðóëüí³ êð³ñëà é 308
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
òðîíè íå ñ³äàëè, íà ÿêèõ ïðåìºðñüêèõ ôîòåëÿõ íå çíàõîäèëè á ñîá³ ì³ñöÿ, ïðè ÿêèõ ðåäàêö³éíèõ ñòîëàõ íå øóêàëè á ñîá³ êàðºðè, íà ÿê³ á öåðêîâí³ àìâîíè íå âõîäèëè, í³êîëè ç íèõ íå âèõîäèëè í³ Íàïîëåîíè, í³ Á³ñìàðêè, í³ Ï³òòè, í³ Ð³øåëüº, í³ Êëåìàíñî, í³ Ìåðñ³º, í³ Âèøåíñüê³, í³ Ïåòðè Ìîãèëè, í³ Õìåëüíèöüê³, í³ êè¿âñüê³ ²ëàð³îíè. Öå íàñòóïèëî òîä³, êîëè ìè ãð³õ â÷èíèëè ïðîòè Äóõà. ² íå ï³äíåñòèñÿ ñóñï³ëüíîñò³ ç çàíåïàäó, õ³áà ëèø òîä³, ÿê Äóõ íîâèé íàïèøå íàì ñêðèæàë³ íîâîãî çàïîâ³òó (Ëåñÿ Óêðà¿íêà). Áåç äóõó ãåí³àëüíèõ çàäóì³â, ñì³ëèõ ôîðìóþ÷èõ ³äåé, ãåðî¿÷íèõ ð³øåíü, íåçíèùèìî¿ åíåð㳿 â ¿õ ïåðåâåäåíí³, áåç øëÿõåòíîãî â³ääàííÿ âåëèêèì, íå äð³áíèì, ïëàíàì, ÿêèõ îñ³äêîì º äèðèãóþ÷à âåðñòâà, âñ³ çâåðõí³ ôîðìè äåðæàâè ñòàþòü ÿê ò³ ïàëàöè äîæ³â àáî áàòóðèíñüê³, ìóçåàëüíèìè åêñïîíàòàìè, ìåðòâèìè ñïîãàäàìè æèâèõ êîëèñü ðå÷åé. Ãàì³ðëèâà ìåòóøíÿ ãîëîòè, ùî âäåðëàñÿ â õðàì, í³êîëè íå òâîðèòü ç³ ñïîâèäíîñò³ æèòòÿ. Öåé äóõ, ÿêèé îäóøåâëÿº ñóñï³ëüñòâî, áåçíàñòàííî ìóñèòü äàâàòè éîìó ïðèòîê îæèâëÿþ÷î¿ åíåð㳿, ìóñèòü ÿê êëþ÷èê ó ãîäèííèêó, áåçíàñòàííî íàêðó÷óâàòè ìåõàí³çì, ³íàêøå â³í ïåðåñòàíå õîäèòè, õî÷ ³ ëèøàòüñÿ íà ñâî¿ì ì³ñö³ 309
Äìèòðî Äîíöîâ
³ â ñâî¿é ôîðì³ âñ³ ÷àñòèíè öüîãî ìåõàí³çìó. Ôîðìà ãàçîâîãî ïîëóìÿ âèãëÿäຠíåçì³ííîþ, òàê ÿê ³ äåðæàâí³ óñòàíîâè, àëå íà ä³ë³ öå ïîëóìÿ ³ éîãî ôîðìà â³äíîâëÿþòüñÿ áåçíàñòàííî, ùîõâèëèíè ïîñòàþ÷è íàíîâî. Êîëè á íå áóëî áåçíàñòàííîãî ïðèòîêó ãàçó, íå áóëî á ïîëóìÿ, í³ éîãî ôîðìè. Íå áóëî á ³ äåðæàâè ç ¿¿ óñòàíîâàìè, à é îêðåìèìè îðãàíàìè ³ ¿õ æèòòÿì, ñàìîñò³éíèì, àëå ï³äïîðÿäêîâàíèì êåðóþ÷îìó îñåðåäêîâ³, êîëè á ¿õ íå óòðèìóâàâ ó ôîðì³ áåçíàñòàííèé ïðèïëèâ òî¿ òàºìíè÷î¿ ðå÷îâèíè, õî÷ íåâèäèìî¿ àëå ³ñíóþ÷î¿, ç ÿêî¿ âèíèêຠïîëóìÿ, ùî òâîðèòü âèäèìó ôîðìó ðå÷³, â íàø³ì âèïàäêó ôîðìó äåðæàâè. Ñóòü îñòàííüî¿ äóõîâ³ ÿêîñò³ ¿¿ êåðìóþ÷îãî öåíòðó. Óñòàíîâè é âèäèì³ ï³äïîðè äåðæàâè öå óæèâàþ÷è íàçâè Ñêîâîðîäè í³ùî ³íøå ÿê íåâèäèìèõ ³çâ³ùåí³º. Íå îäíîñòðî¿ ³ çáðîÿ âî¿íà, à áåçñòðàøí³ñòü, ìóæåñòâî, õîðîáð³ñòü éîãî ... äóõ âî¿íà ñòàíîâëÿòü ïðî ñèëó àð쳿. Ïðî ñèëó, âåëè÷í³ñòü ³ âïëèâ õðàìó ñòàíîâëÿòü: íå öåãëà, âàïíî, çàë³çî, ï³ñîê, ÷è âîäà, à áóä³âíè÷èé, éîãî çàäóì, ìèñòåöòâî òâîðöÿ, ÿêèé íàäàâ õðàìîâ³ ñèìåòð³þ, ïðîïîðö³þ ³ ïèøíîòó, íàäàâ ôîðìó. ßê òðåáà â³äð³çíÿòè ðîçóì õðàìó â³ä çâåðõíîñò³ éîãî, òàê òðåáà â³äð³çíÿòè 310
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ö³ ðå÷³ ³ â äåðæàâíèõ óñòàíîâàõ. Ñèëà, â³äïîðí³ñòü, ì³öí³ñòü áóäîâè òðèìàºòüñÿ íå ìàòåð³ºþ, ùî ï³øëà íà éîãî áóä³âëþ, à âåëèêèì çàäóìîì, ùî éîãî âëîæèâ ó ñâ³é òâ³ð áóä³âíè÷èé. Ñèëà àð쳿 çàëåæèòü íå â³ä ¿¿ ê³ëüêîñò³ ³ òâåðäèíü, ëèøå â³ä äóõó, ùî îäóøåâëÿº ¿¿ òâîðö³â. Ñèëüíèé âïëèâ öåðêîâíî¿ êàòåäðè ïðîâ³äíèêà çàëåæèòü íå â³ä éîãî øàò, ëèøå â³ä éîãî äóõó: â³ä òîãî, ÷è º â³í Âèøåíñüêèé àáî Ìåðñ³º, ÷è ïîïîâè÷ Àôàíàñ³é ²âàíîâè÷ ç Ñîðî÷èíñüêîãî ÿðìàðêó, ùî âáðàâñÿ â íåâ³äïîâ³äí³ ñîá³ øàòè ³ âçÿâñÿ çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî. Ïåðåõîäÿ÷è äî ñïðàâ äåðæàâíèõ, êàæå Ñêîâîðîäà, ùî ³ òàì â óñ³õ óñòàíîâàõ âñå òðèìàºòüñÿ òîþ Áîæîþ ñèëîþ, ÿêîþ º òâîð÷à åíåðã³ÿ äóõó, ùî, ÿê â çåðí³, º óêðèòà â ïðàâëÿ÷³é âåðõ³âö³, ñèëà íå ìàòåð³àëüíà, à äóõîâà. Õî÷åø áóòè öàðåì, çàïèòóº Ñêîâîðîäà, íàùî æ òîá³ ºëåé, â³íåöü, ñê³ïåòð, ãâàðä³ÿ? Öå ò³íü, ìàñëî, ä³ñòàíü æå ñîá³ ñåðöå öàðñüêå! Ñåðöå ç éîãî ïðèêìåòàìè, ñèëà íåìàòåð³àëüíà òðèìຠâ äàí³ì âèïàäêó ìàòåð³àëüíó. Öèì ñåðöåì, íå ãíèëèì ñåðöåì ñìåðäà, à ÷èñòèì ñåðöåì ïðåäñòàâíèêà êàñòè, ðîäæåíî¿ äî ïàíóâàííÿ, òðèìàþòüñÿ öàðñòâà é íàðîäè. À êð³ì òîãî, äðóãîþ òåæ íåìàòåð³àëüíîþ ñèëîþ: äóì311
Äìèòðî Äîíöîâ
êîþ, ìóäð³ñòþ. Ìèñëü º òàéíà â ò³ëåñí³é íàø³é ìàøèí³ ñïðóæèíà, ãîëîâà ³ ïî÷àòîê âñÿêîãî ðóõó. Öÿ æ ìèñëü ó ãîëîâàõ ä³áðàíî¿ ìåíøîñò³, ùî êåðìóº ñóñï³ëüí³ñòþ, º ãîëîâíà ñïðóæèíà, ùî óòðèìóº ïðè æèòò³ ³ â ðóõó ñóñï³ëüíî-äåðæàâíèé îðãàí³çì. ßê ò³ëî ëþäñüêîãî îðãàí³çìó çà ìèñëþ, òàê ò³ëî äåðæàâíîãî îðãàí³çìó, ï³äâëàäíà âåðñòâà, ñë³äóº çà òîþ äóìêîþ ìîâ çàãíóçäàíèé çâ³ð; çà òîþ ìèñëþ, ùî, ÿê ïîëóìÿ àáî ð³êà, í³êîëè íå ñïî÷èâàº. Ïåâíî, ³ ºëåé ³ â³íåöü, ³ ñê³ïåòð ³ ãâàðä³ÿ êîíå÷í³ àòðèáóòè âîëîäàðÿ, àëå âîíè ïðèõîäÿòü ï³çí³øå, ÿê êîíå÷í³ àòðèáóòè öàðñüêîãî ñåðöÿ. Ëèøå ç ñàìèõ àòðèáóò³â, áåç öüîãî ñåðöÿ, íå ñòâîðèòè êåðìóþ÷èõ öåíòð³â ñóñï³ëüíîñò³. Ñêîâîðîäà ùå ³íàêøå ôîðìóëþº ñâîþ ³äåþ: äóõîâ³ ñèëè, ÿê³ ïîòð³áí³ äëÿ âñÿêî¿ ëþäèíè, çâå â³í äâîìà êðèëàìè ëþäñüêî¿ äóø³: îäíî º ìóäð³ñòü, ðîçóì, ÿêèé äຠçáàãíóòè çàâäàííÿ é ìåòó, ³äåþ óñòðîþ, äðóãå êðèëî öå äîáðîä³òåëü, à öèì ñëîâîì â³í ïåðåêëàäຠãðåöüêó àðåòå é ëàòèíñüêó â³ðòóñ, íàçèâàþ÷è ¿õ ùå êð³ïîñòþ, öåáòî ìóæí³ñòþ ³ ñèëîþ. Ïðåìóäð³ñòü ÿê â³ðëèíå êðèëî òà â³ðòóñ, êð³ïîñòü ÿê ìóæí³ ðóêè îñü ãîëîâí³ äóõîâ³ ñèëè, ÿêèìè îñÿãàºòüñÿ âñå ³ ÿê³, ÿê ÷åñíîòè ïðàâëÿ÷î¿ 312
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
êàñòè, áóäóþòü, òðèìàþòü ³ çì³öíþþòü ñóñï³ëüñòâî. Ò³ ñàì³ òâåðä³ ðóêè ³ â Øåâ÷åíêà (ùî ÷èòàâ ³ ñïèñóâàâ Ñêîâîðîäó) áóëè ñèìâîëîì äóøåâíî¿ êð³ïîñò³, ÿê ³ éîãî ÷èñòå ñåðöå. Îñíîâíîþ æ ïåðåäïîñèëêîþ òèõ äâîõ Ñêîâîðîäîâèõ êðèë ìóäðîñò³ ³ êð³ïîñò³, áóëà ïðèðîäà ¿õ íîñ³ÿ: ùîá íîñ³ºì ¿õ áóëà ³ñòîòà, âæå ñòâîðåíà ç êðèëàìè, ñòâîðåíà ë³òàòè, øëÿõåòíèé çâ³ð (îðåë), íå ïëàçóí, íå ÷åðåïàõà. Òàê áà÷èìî âæå òðè ãîëîâí³ ïðèêìåòè ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè, ÿê³ çàðèñîâóþòüñÿ é íàì³÷óþòüñÿ ñâ³äîìî ÷è íåñâ³äîìî ó íàøîãî ô³ëîñîôà é ó íàøîãî ïîåòà, ÿêèé òåæ ëþáèòü ïîð³âíþâàòè ñâî¿õ ãåðî¿â ôîðìîòâîðö³â ç îðëàìè, ÿêèé òåæ òàê ÷àñòî ãîâîðèòü ïðî â³ðòóñ, ÿêèé íàçèâàºòüñÿ ó íüîãî çàâçÿòòÿì, ³ ïðî ìóäð³ñòü. Òâîð÷à åíåðã³ÿ, ðîñëèííà ñèëà, íåâèäèìå, çàòàºíå ó âèäèì³ì, âîãîíü, çàòàºíèé ó ïîðîñ³, æèòòºâèé ïëàí, æèòòºâà, êàòàë³òè÷íà ñèëà, áåçñòðàøí³ñòü, ìóæí³ñòü, õîðîáð³ñòü, âî¿íñüêèé äóõ, ñèëà äóõó ³ êð³ïîñòü äóìêè, áåçîäíÿ áîæî¿ ñèëè, çàòàºíà â ðå÷³, îñü òàéíà ñïðóæèíà, ãîëîâà ³ ïî÷àòîê âñÿêîãî æèòòÿ é ðóõó âñ³õ îðãàí³çì³â, ëþäñüêèõ ³ ñóñï³ëüíèõ.  æèòò³ ñóñï³ëüí³ì îñ³äêîì ö³º¿ ñèëè, öüîãî äóõó º êåðìóþ÷à âåðñòâà, à áåç íå¿ ñóñï³ëüí³ñòü 313
Äìèòðî Äîíöîâ
íå ³ñíóº, ³ñíóº ñòàäî. Íà ö³ì ³ ïîëÿãຠìîðôîãåí³÷íà ôóíêö³ÿ æèòòÿ, ôîðìîòâîð÷à ôóíêö³ÿ òîãî íåâèäèìîãî, òî¿ òâîð÷î¿ æèòòºâî¿ åíåð㳿, ÿêà ôîðìóº ðå÷³ é ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè. ßê ïðèïëèâ ãàçó ïîòð³áíèé, ùîá ãîð³ëî ïîëóìÿ ³ çáåð³ãàëî ñâîþ ôîðìó, òàê ò³ëüêè îäåðæèìà òèì äóõîì æèâîòâîð÷à ëþäèíà ìîæå íàäàâàòè ôîðìó æèòòþ, áóòè ôîðìîòâîðöåì. Öåé íàïðóæåíèé äóõ â³÷íî¿ ÷óéíîñò³ òðèìຠôîðìó, òðèìຠíà íîãàõ íå ëèøå îðãàí³çì ëþäèíè, àëå é îðãàí³çì äåðæàâíèé: äóõ îäèíèö³ â ïåðø³ì âèïàäêó, äóõ ïðîâ³äíî¿ êàñòè íàö³¿ â äðóã³ì. Ãîðå ò³é ñóñï³ëüíîñò³, ÿêî¿ ïðîâ³äíà êàñòà öüîãî äóõó íå ìຠàáî éîãî âòðà÷ຠ³ íå ïîòðàôèòü áîðîòèñÿ ç ñïîêóñàìè äèÿâîëà! Ëèøå õòî º îäåðæèìèé öèì äóõîì, òîé áóäå ÿê Âëàäèìèð öàð âåù³þ ³ ³ìåíåì (ñóòòþ é íàçâîþ), öàð ÷óâñòâåííî ³ äóõîâíî, öàð ñëîâîì ³ ä³ëîì. Öåé äóõ ³ º öå íåâèäèìå, ùî º ñóòòþ ³ äâèãóíîì âèäèìîãî. Õòî íåõòóº öèì íåâèäèìèì, çâåðòàþ÷è óâàãó ëèøå íà çîâí³øí³ ôîðìè îðãàí³çìó, äóìàþ÷è, ùî âñå ä³ëî â òðîíàõ, â ñê³ïåòðàõ, â îäíîñòðîÿõ ³ â êàòåäðàõ ÷è òèòóëàõ, òîé áóäóº íà ï³ñêó. Öèì âíóòð³øí³ì âîãíåì, ÿêèé òðèìຠïðè æèòò³ îðãàí³çì, ìîæóòü ãîð³òè íå âñ³ ³ íå êîæíèé, 314
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ò³ëüêè ëþäè îñîáëèâîãî òèïó, îñîáëèâî¿ âäà÷³. Öå ôàíàòèêè, àñêåòè, ïîäâèæíèêè òèïó Ìîíîìàõà, Ëîéîëè, Âàëåíøòàéíà, ³ëüãåëüìà Îðàíñüêîãî, Äìèòðà Âèøíåâåöüêîãî, Áîãóíà, Âèøåíñüêîãî, ùî º â â³÷í³é òðèâîç³, â íàïðóæåíí³ âñ³õ ñèë äóõó ³ ñåðöÿ, áàéäóæ³ íà ñâî¿ ò³ëåñí³ ïîòðåáè. Öå â ïðîòèëåæí³ñòü äî ïðåäñòàâíèê³â ñóáñòðàòó, ðîçë³çëèõ, ìëÿâèõ, ñåíòèìåíòàëüíîñëüîçëèâèõ ³ îñïàëèõ, ñóõ³ é âîãíåíí³ äóø³ ôîðìîòâîðö³â, ïàëèì³ íåâãàñèìèì âíóòð³øí³ì âîãíåì. Òèì âîãíåì, ïðî ÿêîãî ÷èòàºìî ³ â Ãåðàêë³òà â éîãî åíåðãåòè÷í³é êîíöåïö³¿ æèòòÿ, â ÿêîãî ìàòåð³àëüí³ ÿâèùà áóëè ëèøå ïîîäèíîêèìè ñòàíàìè åíåð㳿, à îñíîâíîþ ñóáñòàíö³ºþ ³ ïðîìîòîðîì âñ³º¿ â³ä÷óâàëüíî¿ ìàòå𳿠áóâ âîãîíü. Ãîâîðèìî æå æ ìè é äîñ³ â ö³ì ñåíñ³ ïðî âîãíÿí³ äóø³, ïðî êîãîñü, ùî ãîâîðèòü ç âîãíåì (con fuoco).  ò³ì ñàì³ì ñåíñ³ ãîâîðèòü Ñâÿòå Ïèñüìî, ùî äóõ ñâÿòèé ºñòü âîãîíü, à áåç íüîãî ëèøå òüìà, çîâîìàÿ õàîñ. Çà âîãíåííó ñóáñòàíö³þ óâàæàëè äóøó Ïàðìåí³ä ³ óïïàñ, òàê ñàìî, ÿê ³ Ãåðàêë³ò. Ó Øåâ÷åíêà ïðîðîêè îãíåì íåâèäèìèì ïàëèëè çàìåðçë³ äóø³. ªðóñàëèìñüêèé ïàòð³àðõ Ôåîôàí, ùî â³äâ³äàâ çàïîðîæö³â ó 1620 ð., íàçâàâ ¿õ ëèöàðñüêèìè ³ ãîð³þ÷èìè äóõîì ëþäüìè. 315
Äìèòðî Äîíöîâ
Ïðåäñòàâíèêè íàøî¿ ñòàðîäàâíüî¿ àðèñòîêðàò³¿, êíÿç³âñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿, ãîð³ëè òèì âîãíåì, áóëè ñïîâíåí³ æèâîòâîðÿùîãî äóõó.  îïîâ³äàíí³ ïðî ïîõ³ä ²ãîðÿ ïðèñòðàñíå áàæàííÿ êíÿç³â íàáèðຠõàðàêòåðó âîãíåííîãî: Âëàäèìèð âæåëà ñåðöåì ³ âîçãîð³âñÿ äóõîì. Ó ÷åíöÿ ßêîâà ñêàçàíî ïðî Âîëîäèìèðà: ðîçãîðÿøèòüñÿ ñâÿòèì äóõîì ñåðöå éîãî, õîòÿ ñâÿòîãî õðåùåí³ÿ. Ïðîòèñòàâëÿþ÷è çàïîðîæö³â ðîçìÿêëèì äóøàì ³íøèõ êàñò, ïèñàâ Ñòîðîæåíêî, ùî íàâ³òü ìîêðèé åëåìåíò ¿õ äóø³, êîçà÷à ñëåçà, áóâ ³íøèé ÿê ãîëîòè: êîçà÷à ñëåçà êîð³íèòüñÿ ãëèáîêî â ñåðö³, íå ëàòâî ¿¿ çâîðóøèòè, à ÿê âèäàâèòü, òî íå ìîðåì íóäêîãî æàëþ, à âèõîïèòüñÿ âîíà ïîëóìÿì, êðèâàâîþ õâèëåþ, ðîçñèïëåòüñÿ ïåêåëüíèì ÷àäîì, ìîâ äèÿâîëüñüêå êóðèâî. Ç Øåâ÷åíêîâèõ ñë³ç òåæ âèðîñòàþòü íîæ³ îáîþäí³. Ó íüîãî êîçàöüê³ äóø³ öå äóø³ òâåðä³, çàïåêë³, ÿêèõ ôîðìè íå çíèùèòè íàâ³òü òîìó åëåìåíòîâ³, ïðîòè ÿêîãî íà äóìêó Ìåô³ñòà, í³ùî ëþäñüêå íå ìîãëî âñòîÿòè, âîãíåâ³, áî âîãîíü çàïåêëèõ íå ïå÷å. Ìàçåïó òîãî÷àñíèé ïàíåã³ðèê ïðåäñòàâëÿº ÿê âî¿íà âñåãî ïëàìåííà, âñåãî õâàëèìèì ãí³âîì ãîðÿùà, òâîð÷èì âíóòð³øí³ì âîãíåì. Âñå öå áóëè äóø³ òâåðä³, âîãíåíí³, íå çíàþ÷³ ðîçïðóæåííÿ, óïàäêó åíåð㳿, 316
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïîáëàæëèâîñò³ äëÿ ñåáå ³ ñâî¿õ ñëàáîñòåé. Áóëè öå ñóõ³, âîãíåíí³ äóø³, ç ÿêèõ òð³ñêàëè çàòÿò³ñòü, ãîðä³ñòü, íåïðèºäíàí³ñòü, â³÷íà ãîòîâ³ñòü òâîðèòè ñâ³ò ³ ñâîº îêðóæåííÿ, âëèâàòè â òâåðä³ é âèðàçí³ ôîðìè. Òàêèìè çäèñöèïë³íîâàíèìè, ïîäâèæíèöüêèìè çàïåêëèìè äóøàìè, ùî íå äàþòü ñåáå, ïîä³áíî ìîêðèì äóøàì âòîìëåíî¿ ³ ðîçñëàáëåíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, âåñòè âñÿêîìó, ëèøå òâåðäî âèòèñêàþòü ñâîþ ïå÷àòü íà îêðóæåííþ, ôîðìóþ÷è éîãî ïî ñâîºìó îáðàçó é ïîäîá³þ, ³ áóëè äóø³ ôîðìîòâîðö³â íàøî¿ ñòàðî¿ àðèñòîêðàò³¿.  öèõ äóøàõ, ó ö³ì íåìàòåð³àëüí³ì, íåâèäèì³ì ÷èííèêó, òà¿ëàñü òà òàéíà ñïðóæèíà, ïî÷àòîê âñÿêîãî ðóõó, òà ìèñëü, ùî, ÿê ïîëóìÿ í³êîëè íå ñïî÷èâàº, òà àðåòå, òîé â³ðòóñ, êîòðèì êîëèñü öÿ àðèñòîêðàò³ÿ ôîðìóâàëà íàøó ñóñï³ëüí³ñòü. ßê³ æ ãîëîâí³ ïðèêìåòè ö³º¿ äóø³? Òðè ïðèêìåòè âîëîäàðñüêîãî äóõó òàê³: ïîïåðøå, øëÿõåòíèé ïîðèâ ôîðìîòâîðöÿ, çàäèâëåíîãî ëèøå â îäíó ìåòó, ñòâîðåííÿ ñâîãî çàäóìó, âò³ëåííÿ éîãî â ðåàëüíó ôîðìó, ïîðèâàííÿ ÷óæå é íåäîñòóïíå ëþäèí³ ç ìàñè, à êîëè é äîñòóïíå, òî â äóæå îáìåæåí³ì êîë³ ³äåé ³ ðå÷åé. Ëþäèíà ç ìàñè º ôîðìîòâîðöåì, àëå â ñâî¿é 317
Äìèòðî Äîíöîâ
ñôåð³, ÿê êàìåíÿð, ùî ðîáèòü öåãëèíó, òåæ º â ñâîºìó êðóãó ôîðìîòâîðöåì, àëå º ëèøå çâèêëèì âèêîíàâöåì â ðóêàõ ìàéñòðà, ùî ñêîíöåïóâàâ ôîðìó õðàìó. Ïî-äðóãå, ïðèêìåòîþ âîëîäàðñüêî¿ äóø³ º âëàñíå ìàòè îòó êîíöåïö³þ ñâîãî çàäóìó, êîíöåïö³þ ôîðìè, ÿêó ìຠâò³ëèòè â ðå÷³, ÿê êàçàâ Ñêîâîðîäà, ïëàí ðå÷³, ðèñóíîê, ìåòàô³çè÷íó ôîðìó, ÿêà â Àðèñòîòåëÿ çàâøå ïîïåðåäæຠãîòîâó ð³÷, ôîðìó ô³çè÷íó, òó ìåòàô³çè÷íó ôîðìó, ÿêó çíîâó í³êîëè íå ìຠëþäèíà ç ìàñè, ÿê³é íåäîñòóïí³ çâÿçîê îðãàí³â ö³ëîãî àáî âçàºìíà çàëåæí³ñòü éîãî ÷àñòèí. Ïî-òðåòº, ïðèêìåòîþ âîëîäàðñüêî¿ äóø³ º òâåðä³ ðóêè, ñèëà, ùî óãèíຠìàòåð³þ é íå âàãàºòüñÿ ï³ä÷èíÿòè ¿¿ âîðîõîáí³ òåíäåíö³¿ ñâîºìó çàäóìîâ³ ³ ñâîºìó ïîðèâàííþ. Ñòàð³ ãðåêè ³ ðèìëÿíè ðîçð³çíÿëè òðè ïðèêìåòè, ùî ñêëàäàëèñÿ íà ïîíÿòòÿ ëó÷÷èõ ëþäåé, ãðåöüêîãî êàëüîñêàãàòîñà, ðèìëÿíèíà, ùî áóâ â ïîñ³äàíí³ ñâîãî â³ðòóñ. Íàøà êíÿç³âñüêà, ëèòîâñüêî-ðóñüêà é êîçàöüêà àðèñòîêðàò³¿, ÿêà ïèëüíî â÷èëàñÿ é ãîñòðèëà ñâ³é ðîçóì íà Ïëàòîíàõ, Àðèñòîòåëÿõ, Êñåíîôîíàõ ³ Öèöåðîíàõ ³ íà Ñâÿò³ì Ïèñüì³, çíàëè öþ ¿õ ìóäð³ñòü ùîäî ïðèêìåò ëó÷÷èõ ëþäåé. Âæå â ðîçä³ë³ ïðî êàñòîâèé óñòð³é ñóñï³ëüíîñò³ (â ³íø³ì çâÿçêó) 318
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âêðàïëåí³ íàòÿêè íà ò³ ïðèêìåòè. ×ëåíè âèùî¿ êàñòè ìóñèëè áóòè äóìàþùèìè ³ õðàáðñòâóþùèìè, ãð³çíèìè, ÷åñíèìè, øëÿõåòíî óðîäæåíèìè, áëàãîðîäíèìè, áóòè ïðàâèòåëÿìè ïî ñóò³, íå ïî ³ìåí³, áåçñòðàøíèìè, ìóæí³ìè, ìàòè ñåðöå öàðñüêå, áóòè ìóäðèìè, êð³ïêèìè, ÷èñòèìè ñåðöåì, ìàòè âîãíåííó, ñóõó äóøó, ãîð³òè äóõîì, áóéíèì ïîëóìÿì âíóòð³øíüîãî âîãíþ.  òâîð³ Î çàêîí³ ³ áëàãîäàò³ çíàõîäèìî õàðàêòåðèñòèêó êíÿçÿ Âîëîäèìèðà: Ñåé ñëàâíèé îä ñëàâíèõ ðîäèâñÿ, áëàãîðîäíèé â³ä áëàãîðîäíèõ, êàãàí íàø Âîëîäèìèð... ìóæåñòâîì ³ ðîçóìîì óñï³âàþ÷è... çåìëþ ñâîþ íàó÷è ìóæåñòâîì ³ ðîçóìîì. Òóò âèðàçíî âæå âèñòóïàþòü òðè íàçíà÷åí³ ùå åëë³íñüêèìè ô³ëîñîôàìè ïðèêìåòè âîëîäàðíî¿ âåðñòâè: áëàãîðîäí³ñòü, ìóæí³ñòü ³ ðîçóì. Ôðàíöóçè ïåðåêëàäàþòü ö³ ïðèêìåòè âîëîäàðíî¿ êàñòè ñëîâàìè noblesse, sagesse, courage. Ïîä³áíèé, ïðèâè÷íèé â ò³ ÷àñè ïîä³ë, çíàõîäèìî ³ â Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì. Êíÿç³ òàì â³äçíà÷àëèñÿ êð³ïîñòþ, à ñåðöå ¿õ ìóæåñòâîì. Êîëè ö³ñàðñüê³ ïîñëè ³øëè äî Ñâÿòîñëàâà, ä³ñòàëè â³ä â³çàíò³éñüêîãî âîëîäàðÿ äîðó÷åííÿ äîáðå ï³çíàòè âîéîâíè÷îãî êíÿçÿ, ìóñèëè ãëÿä³òè âçîðà éîãî, ëèöà éîãî ³ ñìèñëà éîãî öåáòî, 319
Äìèòðî Äîíöîâ
÷è áóâ ìóæí³é, ÷è í³, ÷è ìàâ ç³ð â³äâàæíî¿ ëþäèíè, ÷è òðóñëèâèé ç³ð ïñà àáî ëèñà, äàëüøå, ÷è ìàâ ëèöå øëÿõåòíîãî âîëîäàðÿ, ÷è õîëîïà, íàðåøò³ ÿêèé ìàâ ñìèñë, ìóæà ìóäðîãî, ÷è áåçäóìíîãî é õèòðîãî ñìåðäà. ²íøèìè ñëîâàìè, ÷è ïîñ³äàâ öåé âîëîäàð çãàäàí³ âèùå òðè ïðèêìåòè ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè? ßê çíàºìî, Ñâÿòîñëàâ âèòðèìàâ ³ñïèò ëóêàâèõ ãðåê³â ³ íàâ³â íà íèõ ñòðàõ ñâîºþ ïîñòàâîþ ³ çàõîâàííÿì, áî óçäð³ëè ãðåöüê³ ïîñëè äîâåðøåíèé òèï âîëîäàðÿ, ùî ìàâ âñ³ âàæí³ø³ ïðèêìåòè ñâ êàñòè. Ïðî ò³ òðè ïðèêìåòè çíàëè ³ â êîçàöüêó äîáó, òà é íå ò³ëüêè â íàñ, àëå ³ â ªâðîï³ âçàãàë³. Ãîâîðÿ÷è ïðî êîçàê³â, êíÿçü ñåìèãîðîäñüêèé Áåòëºí ¥àáîð (1629 ð.), ïðîâèäÿ÷è ìàéáóòíº, êàçàâ, ùî âîíè çàòîïëÿòü êîëèñü Ïîëüùó, ÿêùî ò³ëüêè çíàéäóòü äëÿ ñâî¿õ çìàãàíü ðîçóìíîãî òà øëÿõåòíîãî âîæäÿ òà ³í³ö³àòîðà îòæå ìàºìî òóò âèðàçíî çàçíà÷åí³ äâ³ ïðèêìåòè âîæäÿ: ìóäð³ñòü ³ øëÿõåòí³ñòü, òðåòÿ â³äâàãà ðîçóì³ëàñÿ ñàìà ñîáîþ, áî íå ìîãëà áðàêóâàòè âîæäåâ³ â³äâàæíèõ ñ³÷îâèê³â. Çíàëè ïðî ö³ ïðèêìåòè é íàø³ êîçàöüê³ ïðåäêè, çíàëè, ìàáóòü, ³ ñëîâà Öèöåðîíà, íà ÿê³ì â÷èëèñÿ, òà ÿêèé ïðèïèñóâàâ âåëè÷ Ðèìó êàñò³ ê³ëüêîõ áëàãîðîäíèõ âèçíà÷íèõ ðîäèí, çàâåðøåíî¿ ìóäðîñò³ ³ 320
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â³äâàæíîãî çàâçÿòòÿ. Öÿ êàñòà îòæå ç ¿¿ òðüîìà ïðèêìåòàìè, êîíå÷íèìè äëÿ àðèñòîêðàò³¿, é óòâåðäèëà ïîòóãó ³ìïåð³¿.  Ïðàâèëüíèêó Ðàô. Çáîðîâñüêîãî äëÿ ó÷í³â Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿 çíà÷èòüñÿ, ùî ìàéáóòí³ ÷ëåíè ïðàâëÿ÷î¿, ñâ³òñüêî¿ é äóõîâíî¿ êàñòè Óêðà¿íè ìàþòü áóòè íå òóïîóìí³, íå ïëóòè, ìàþòü áóòè ³ ïðåêðàñíî¿ ìîðàëüíîñò³, ³íøèìè ñëîâàìè ìàòè øëÿõåòíó, ìóæíþ é â³äâàæíó âäà÷ó. ²íàêøå íå ïðèíåñóòü âîíè í³ÿêî¿ êîðèñò³ í³ öåðêâ³, í³ îò÷èçí³. Ìóñèëà ìàòè òàêó âäà÷ó, ÿêîþ íå ò³ëüêè ñîá³, àëå é ³íøèì ìîãëè áóòè êîðèñíèìè. Äîáèðàþ÷è é âèõîâóþ÷è ÷ëåí³â ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, Àêàäåì³ÿ äáàëà ïðî òå, ùîá âîíè ñëàâèëèñÿ íå ñò³ëüêè ê³ëüê³ñòþ, ñê³ëüêè ÿê³ñòþ. Îäèí â³ðø â ïîøàíó Á. Õìåëüíèöüêîìó íàçèâຠéîãî äóêñîì, ãåðîñîì, â³íäåêñîì, äóêñ áîíóñ åò ñàﳺíñ, âåðóñ Àõ³ëºâñ. Êîæíà êàñòà ïðàâëÿ÷à â ñâî¿õ ÷èíàõ âèÿâëÿº ö³ ñâî¿ ïðèêìåòè, ¿õ ÷èíè º, çà Ñêîâîðîäîþ, èçë³ÿí³º íåâèäèìîãî âî âðåìåííîé âèäèìîñò³. ²ãîð áóâ øëÿõåòíîãî ïîõîäæåííÿ, ìàâ êð³ïêèé óì ³ ìóæíº ñåðöå. Áîïëàí çàââàæèâ ïðî êîçàê³â, ùî íåìà â íèõ í³÷îãî ïðîñòàöüêîãî, êð³ì îäåæ³. Âñóïåðå÷ äî äåìîêðàòè÷íèõ êàëüîñêàãàòîñ³â, ó ÿêèõ, êð³ì îäåæ³, 321
Äìèòðî Äîíöîâ
÷àñòî âñå áóëî ïðîñòàöüêå.  Çàïèñêàõ À. Ì. Ìàðêåâè÷à ÷èòàºìî, ùî áëàãîðîäíå ïîõîäæåííÿ âèìàãຠé áëàãîðîäíî¿ äóø³. Áåç÷åñí³ñòü ÷ëåíà âèùî¿ âåðñòâè âèêëèêຠòèì á³ëüøó äî íüîãî ïîãîðäó. Áî ñëàâà ïðåäê³â, âèõîâàííÿ, ïðèêëàä äîáðîãî òîâàðèñòâà, ðîçìîâè ìóäðèõ ³ ðîçäóìóâàííÿ ïîâèíí³ øëÿõåòíîãî íàâ÷èòè ðîçï³çíàâàòè äîáðî ³ çëî. Íà äóìêó êíÿçÿ кïí³íà, ÷ëåí âèùî¿ âåðñòâè ïîâèíåí æåðòâóâàòè ñïîêîºì ³ îñîáèñòèìè âèãîäàìè äëÿ çàãàëüíîãî äîáðà ³ â ö³ì íå ïîâèíåí çâåðòàòè óâàãè í³ íà ïðèÿòåëüñüê³, í³ íà ðîäèíí³ çâÿçêè. Îòæå ç âèùåñêàçàíîãî âèðèñîâóþòüñÿ âæå ïðèêìåòè ïîòð³áí³ äëÿ âîëîäàðÿ áåçñòðàøí³ñòü, ìóæåñòâî, õîðîáð³ñòü, êð³ïîñòü äóõó, ñåðöå öàðñüêå, ÷èñòå ñåðöå, îðëå îêî, øëÿõåòí³ñòü. Àáî ÿê ôîðìóëþº Ïàðåòî åíåðã³ÿ, õàðàêòåð òà ³íòåë³ãåíö³ÿ. ²íàêøå ùå øëÿõåòí³ñòü (öàðñüêå ñåðöå), ìóäð³ñòü ìèñëü, çàäóì òâîðöÿ, âì³ííÿ âíîñèòè â ìàòåð³þ ïëàí, ñèìåòð³þ, ïðîïîðö³þ, íàðåøò³ êð³ïîñòü ³ ìóæí³ñòü, à ðàçîì âñå öå º òîé âîãîíü, ÿêèé Òåí íàçèâຠæàãó÷îþ ïîòðåáîþ ôîðìîòâîðöÿ, ôàíàòèêà ïåâíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ÷è ðåë³ã³éíî¿ ³äå¿ çä³éñíèòè ¿¿, ïðèñòðàñòþ íàãðîìàäæåíîþ â ïîòóæíèõ ³ ãëèáî322
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
êèõ áàæàííÿõ òâîðöÿ, ÿê³é òåîð³ÿ â³äêðèâຠâèõ³ä, ïëàíóº ³ êåðìóº íåþ.  íàìóë³ äåìîêðàòè÷íî¿ áåçäóìíîñò³, ÿêà çàëëÿëà íàøó ë³òåðàòóðó â äðóã³é ïîëîâèí³ XIX â³êó, âñå æ òàêè ñòð³÷àºìî ãîëîñè ïèñüìåííèê³â, ñâ³äîìèõ òî¿ äðåâíüî¿ ìóäðîñò³. Áóëè öå ãîëîñè Øåâ÷åíêà, Ëåñ³ Óêðà¿íêè ³ ñïîðàäè÷íî â õâèëèíè éîãî ïðîñâ³òêó íàâ³òü ó òàêîãî äåìîêðàòà, ÿê Ôðàíêî. Ó â³ðø³ Ôðàíêà çíàõîäèìî ïåðåë³÷åí³ òðè ïðèêìåòè âîëîäàðñüêî¿ êàñòè (ãîâîðþ ïðî â³ðø Ïîõîðîí): öå ïåðåäóñ³ì ëþäè ç îêðåìî¿ ðàñè, òî¿, ùî êàðêó íå ãíå, ùî º îòæå íàñàìïåðåä áëàãîðîäíà, øëÿõåòíà, áî ãîðä³ñòü ³ íåâãíóò³ñòü îäíà ç ïåðøèõ îçíàê øëÿõåòíîñò³. Äàëüøå áóëè öå ëþäè òî¿ ðàñè, ùî ãëÿäèòü æèòòþ ³ ñìåðò³ â î÷³ ñì³ëî, öåáòî ìຠìóäð³ñòü, áî ãîëîâíà ïðèêìåòà ìóäðîñò³ âì³òè äèâèòèñÿ íà æèòòÿ ÿê íà òàêå, ÿêèì âîíî º, íå õîâàþ÷èñü çà ñâ³ò îìàí, îòæå öå áóëà á äðóãà ïðèêìåòà âîëîäàðíî¿ êàñòè, à, íàðåøò³, º öå ðàñà ëþäåé, ùî ëþáèòü á³é, ùî ïðîñòî ãð³ìêî éäå íà âèçíà÷åíå ¿é ñóäüáîþ ä³ëî, îòæå ðàñà ëþäåé îáäàðîâàíèõ òðåòüîþ ïðèêìåòîþ ñâ êàñòè, â³äâàãîþ, áî ïåðøîþ îçíàêîþ â³äâàãè º áàæàííÿ áîðîòüáè, íå ò³êàííÿ ç øëÿõó âèçíà÷åíîãî äîëåþ. Ö³ îçíàêè ïðîòèñòàâëÿº Ôðàíêî 323
Äìèòðî Äîíöîâ
ïëåáåéñüêèì ³íñòèíêòàì ãîëîòè, àáî ÿê â³í ¿¿ çâå, ë³íèâîãî ñêîòó, ñòâîðåíîãî äî òîãî, ùîá ³òè òóäè, êóäè éîãî âåäå éîãî ïðîâ³äíà âåðñòâà.  ö³é ãîëîò³ æèëè ëèøå áðóòàëüí³ ñèëè ïëåáåéñòâà ³ íåñòÿìè, âîíè áóëè â äóø³ ñâî¿é ³ òåìí³ é ï³äë³, áóëè ðàáè, ïîçáàâëåí³ òðüîõ îñíîâíèõ ïðèêìåò âîëîäàðíî¿ àðèñòîêðàò³¿. Ùîá âóã³ëü ¿õ â àëìàç ïåðåòîïèòè, ùîá äóø³ ¿õ ðîçæàðèòü, çàïàëèòè, ïåðåòâîðèòè â âîãíåíí³ äóø³ ¿ì òðåáà áóëî ÿêî¿ñü ³ñêðè, ³äåàëó. Éîãî é äàâàëà êàñòà âîëîäàð³â. (Âñòàâêà äî äðóãîãî âèäàííÿ: â òàêèõ ñâî¿õ òâîðàõ, ÿê Ïîõîðîí, êðèòè÷íà ñòàòòÿ ïðî Ì. Äðàãîìàíîâà â ˳òåðàòóðíî-íàóêîâîìó â³ñíèêó çà 1906 ð., íàðåøò³ â Ìîéñå¿ Ôðàíêî çíàéøîâ â ñîá³ ìîðàëüíó â³äâàãó ç³ðâàòè ç ñâî¿ì þíàöüêèì â³ðóþ, ïàöèô³ñòè÷íèì, ³íòåðíàö³îíàë³ñòè÷íèì, áåçáîæíèöüêèì, ç àíàðõ³÷íèì ìàñîâ³çìîì, ïðèéíÿâøè íîâ³ äëÿ ñåáå ³äå¿ ïðèìàòó äóõó, íàö³îíàëüíî¿ íåçàëåæíîñò³, ðîë³ ïðîâîäó ³ àêòèâíî¿, çáðîéíî¿ áîðîòüáè ÿê øëÿõó äî ñâîáîäè.) Ò³ ñàì³ ïðèêìåòè äëÿ òî¿ êàñòè ðîçð³çíÿº é Øåâ÷åíêî, ÿêèé áåçíàñòàííî ï³äêðåñëþº â êîçàöòâ³ éîãî áëàãîðîäñòâî (ïåðøà ïðèêìåòà), éîãî ÷èñòå ñåðöå, ñïîâíåíå êîçàöüêî¿ êðîâ³, êðîâ³ â³äâàæíèõ ëèöàð³â 324
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
(äðóãà ïðèêìåòà), íàðåøò³, éîãî âîëîäàð ìóñèòü ìàòè ñì³ëå, îðëå îêî, áóòè ëþáîìóäðèì, áóòè àïîñòîëîì ïðàâäè ³ íàóêè, àïîñòîëîì ìóäðîñò³ (òðåòÿ ïðèêìåòà). Àíòîí³î Ïåðåöü, ùî â ê³íö³ XVI â³êó íàïèñàâ äëÿ êîðîëÿ ³ñïàíñüêîãî Ïèëèïà III ñâîº Ìèñòåöòâî ïðàâë³ííÿ, ïèøå, ùî òîé, õòî õî÷å áóòè êîðîë³âñüêèì äîðàäíèêîì, îòæå íàëåæàòè äî âåðñòâè ïàí³âíî¿ àðèñòîêðàò³¿, ïîâèíåí áóòè òàêèì, que sepe, que quiera y que ose, öåáòî ïîâèíåí ìàòè ìóäð³ñòü, â³äâàãó é âîëþ âëàäè, ùî º îñíîâíîþ îçíàêîþ ëþäåé øëÿõåòíî¿ êàñòè, ùî êàðêó íå ãíå, ùî áàæຠíå ï³ä÷èíÿòèñÿ, à âîëîä³òè. Òèìè òðüîìà ïðèêìåòàìè òðèìຠâîëîäàðñüêèé äóõ âêóï³ ñóñï³ëüí³ñòü: çàìèëóâàííÿì äî àáñòðàêòíîãî, íå êîíêðåòíîãî, äî òàêèõ âàðòîñòåé, ÿê Îò÷èçíà, Çåìëÿ, ³ðà òîùî øëÿõåòí³ñòþ; â³äâàãîþ â ïîáîðþâàíí³ âñüîãî, õî÷ áè ³ ñâîãî, ð³äíîãî, ùî â ³ìÿ êîíêðåòíèõ ³íòåðåñ³â ÷àñòèí ëîìèòü ö³ë³ñòü; íàðåøò³, ìóäð³ñòþ çàãàëüíîãî ïëàíó, ÿêîìó ï³äïîðÿäêîâóº ÷àñòèíè ö³ëîñò³, îäèíèöþ ðîäèí³, ðîäèíó íàö³¿, êëàñó çàãàëîâ³, ãðóïó äåðæàâ³. ²ñíóþ÷³ ñóñï³ëüíîñò³ â³äáèâàþòü ó ñîá³, â óñ³õ ñâî¿õ óñòàíîâàõ, çâè÷àÿõ, ó ñâî¿é ìîðàë³ é äèñöèïë³í³, âñ³ òðè ïðèêìåòè ïàí³âíî¿ êàñòè. Âîíè 325
Äìèòðî Äîíöîâ
º ðóø³éíîþ ñèëîþ, ä³þ÷îþ ïðè÷èíîþ, âîíè º, ãîâîðÿ÷è çà Àðèñòîòåëåì, òå çàãàëüíå, ùî âèÿâëÿºòüñÿ â îêðåì³ì, â ïîîäèíîê³ì; ùî º â ïîð³âíÿíí³ ç íèì íèæ÷îãî ðàíãó, ùî º óòàºíîþ ôîðìîþ, àáî â³÷íèì îáðàçîì âñüîãî ìàòåð³àëüíîãî, ùî º äóøåþ ðå÷åé, ¿õ ôîðìîòâîð÷èì äóõîì. Ïðè ÷³ì âñ³ ò³ ïðèêìåòè º â òð³éö³ ºäèíå. Óæèâàþ÷è ñë³â ìèòðîïîëèòà ²ëàð³îíà ïðî ëèöÿ Ñâÿòî¿ Òðîéö³, ìîæíà ñêàçàòè ïðî ò³ òðè ïðèêìåòè öèõ âîãíåííèõ äóø: íå ñëèâàþ ðîçä³ëåííÿ ³ íå ðîçä³ëÿþ ºäèíñòâà, ñîºäèíÿþòüñÿ (â íàø³ì âèïàäêó ö³ òðè ïðèêìåòè) áåç ñì³øåí³ÿ ³ ðîçä³ëþþòüñÿ íåðîçä³ëüíî. Âîíè º çàâøå òèì æèâîòâîðÿùèì äóõîì, â òð³éö³ ºäèíèì, ÿêèì æèâóòü ñóñï³ëüíîñò³ ³ áåç ÿêîãî ðîçñèïàþòüñÿ â ïîðîõ. Òåïåð ïåðåéäó äî õàðàêòåðèñòèêè êîæíî¿ ç òèõ ïðèêìåò çîêðåìà.
326
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²I ØËßÕÅÒͲÑÒÜ
Ø
Äîñòîéíèìè äîñòîéíàÿ ñîçèäàòèñÿ é ÷åñíèìè ÷åñòíàÿ ñîâåðøèòèñÿ îáè÷å, é ÷ðåç ãîäíèõ ëþäåé ãîäíèå ð³÷è áèâàþò ñïðàâîâàí³. Êîñòÿíòèí Îñòðîçüêèé
ëÿõåòí³ñòü, áëàãîðîäñòâî öå ïåðøà ïðèêìåòà ÷ëåíà ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. ²äåÿ ñâ ³íøîñò³, âèùîñò³ íàä ðåøòîþ ëþäíîñò³ (êîëè öÿ âåðñòâà ùå ñèëüíà ³ çäîðîâà) ãëèáîêî âêîð³íåíà ³ â ñàì³é ö³é âåðñòâ³ ³ ùî äóæå âàæíî ó âåðñòâ³ ï³äâëàäí³é. ×åðåç âñ³ ë³òîïèñè íàø³ ÷åðâîíîþ íèòêîþ ïðîõîäèòü öÿ ³äåÿ. Íàéâèùà çíåâàãà äëÿ ÷ëåí³â êíÿç³âñüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ ñòàðîãî Êèºâà, öå êîëè õòîñü ¿õ ïðîçâå õîëîïàìè, ïëîòíèêàìè, ðåì³ñíèêàìè. Ïî÷óòòÿ ïðèíàëåæíîñò³ äî êàñòè âèùî¿, áëàãîðîäíî¿ áóëà ñèëüíî ðîçâèíåíà ³ â êîçàöòâ³, ÿê ó ñòàí³, â êîçàöüê³é ñòàðøèí³.  ²ñòî𳿠Ðóñ³â, òàê ñàìî, ÿê â äåÿêèõ â³äîçâàõ Ìàçåïè, ï³äêðåñëþºòüñÿ, ùî íàéã³ðøîþ ð³÷÷þ º äëÿ ïàíóþ÷î¿ êàñòè ³ äëÿ íàö³¿, ùî ¿¿ âîíà ïðåäñòàâëÿº, áóòè çäåãðàäîâàíèì íà ìó327
Äìèòðî Äîíöîâ
æèêà. Áðèíèòü öåé ñàìèé ìîòèâ ³ â Øåâ÷åíêà, ïîåòà êîçàöüêîãî ïàíñòâà, ç éîãî ³íàêøîþ í³æ ó ãðå÷êîñ³ÿ áëàãîðîäíîþ êðîâþ, áëàãîðîäíèìè ê³ñòêàìè, ç éîãî êîçàöüêîþ øëÿõåòíîþ êðîâþ.  1768 ð. ïîñîë ³éñüêà Çàïîðîçüêîãî íà ñêëèêàí³ì Êàòåðèíîþ II ³ìïåðñüê³ì çáîð³ ïîñë³â äëÿ óêëàäó íîâîãî óëîæåí³ÿ, ïîêëèêàþ÷èñü íà ñëàâí³ ä³ëà ïðåäê³â, ï³äêðåñëþâàâ, ùî ³éñüêî Çàïîðîçüêå çàâøå â øëÿõåòñòâ³, à íå â ÷îðíîñîòíèõ ïðåáèâàëî... íàçâîþ áëàãîðîáñòâà çàâøå â³ä óñ³õ â³äð³çíÿëîñü, ³ çàñòåð³ãàâñÿ, ùî íå äóìຠâîíî ïðè÷èñëÿòè ñåáå äî òðåòüîãî ðîäó, öåáòî òðåòüîãî ñòàíó. Òà ñàìà íîòà, ùî êîçàöòâî ñòâîðåíî ç ³íøîãî øëÿõåòí³øîãî ìåòàëó, í³æ çàãàë ëþäíîñò³, äçâåíèòü ³ â çíàí³ì Ïàìôëåò³ ãåòüìàíö³â íà ñëîáîæàí.  ï³ñí³ ïðî ²âàíà Êîíîâ÷åíêà íå õî÷å ïîëêîâíèê âçÿòè éîãî äî â³éñüêà, áî ìîëîäèé ùå, àëå ²âàí â³äïîâ³äàº: ϳäè òè íà ð³êó òà ï³éìàé óòÿ ìàëîº òà ïóñòè íà ð³êó, ºñòëè íå ïîïëèâåò ìàëîº ÿê ñòàðîº. Ö³ºþ â³äïîâ³ääþ ñì³ëî äàâ çðîçóì³òè, ùî íå â â³ö³ ëåæèòü ïðàâî ïðèíàëåæíîñò³ äî êîçàöüêî¿ êàñòè, à â êðîâ³, ïîõîäæåíí³, ó âäà÷³, â ðàñ³, â ïðèíàëåæíîñò³ äî òîãî ñàìîãî ñòàíó, â ò³ì, ùî çðîáëåí³ âñ³ ÷ëåíè òî¿ âåðñòâè, ìîëîä³ ³ ñòàð³, ç îêðåìîãî, ë³ïøîãî ìåòàëó. Íå 328
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äóðíî öÿ â³äïîâ³äü òàê ïðèïàëà äî ñåðöÿ ïîëêîâíèêà, ùî çðàçó æ ïî í³é íàäàâ â³í ²âàíîâ³ ïðàâà ëèöàðñòâà: Êîëè ì³ã òè çàãàäêó òàêó ìåí³ çàãàäàòè, áëàãîñëîâëÿþ òåáå íà äîáðîãî êîíÿ ñ³äàòè! Ïîä³áíó äóìêó âèñëîâëþâàâ Àðèñòîòåëü. Äåÿê³ ³ñòîòè, ïèøå â³í, ç ñàìîãî íàðîäæåííÿ ïðèçíà÷åí³: îäí³ ñëóõàòèñÿ, äðóã³ êîìàíäóâàòè. Áóòè ïàíîì öå âèð³çíåííÿ íå ìຠçà ïðè÷èíó ë³ïøå çíàííÿ, öå ïðîñòî ôàêò, áóòè ðàáîì àáî â³ëüíèì öå òåæ ôàêò. Äðàñòè÷íî é íàøà íàðîäíà ïðèïîâ³äêà ñòàâëÿº ïîçà âñÿêèìè äèñêóñ³ÿìè ³ ðîçóìîâàííÿìè ôàêò ïîä³ëó ëþäåé íà ð³çí³ âèù³ é íèæ÷³ ùàáë³: ïî÷óâ ÿ ðàç ñòàð³ ñì³ÿëèñü ëþäè, ùî êâà÷ ïðèòèêîþ íå áóäå. Ïèòàþ: ÿê? À òàê, ÿê áà÷, ïðè÷èíà íå âåëèêà: ÿêàÿ æ ³ç êâà÷à ïðèòèêà, êîëè â³í êâà÷? Ïðè÷èíà ä³éñíî íåâåëèêà öå ïðîñòî ôàêò, ùîñü ïðèðîäíî äàíå é çàô³êñîâàíå. Áóâàþòü ïðèêëàäè â ³ñòîð³¿, êîëè òå, ùî áóëî ôàêòîì, ïåðåñòຠíèì áóòè, ³ íàâïàêè: òå, ùî íèì íå áóëî, ñòຠôàêòîì. Øëÿõåòí³ êàñòè ìóæè÷àòüñÿ, ìóãèð³ ñòàþòü ëèöàðÿìè, à ÿñêðàâèé ïðèêëàä öüîãî áà÷èìî íà çàïîðîçüê³ì ëèöàðñòâ³. Ò³ëüêè, ùîá òàêèé ïðèêëàä çàéøîâ, ïîâèííà 329
Äìèòðî Äîíöîâ
íàñòóïèòè ïîâíà òðàíñôîðìàö³ÿ ïðèðîäè äàíî¿ âåðñòâè ÷è îäèíèö³. Òàêó òðàíñôîðìàö³þ ïåðåõîäÿòü ìíîã³ âèáðàíö³ äîë³. ßê òîãî æ ñàìîãî Øåâ÷åíêà ßðåìà, õàì³â ñèí, ùî ïåðåòâîðèâñÿ íàãëî â Ãàëàéäó, ÿê ò³ëüêè ï³çíàâ, ùî éîìó âèðîñëè êðèëà, ùî íåáà äîñòàíå, êîëè ïîëåòèòü. Íå çíàâ, íàãèíàâñÿ, ÿê öå âëàñòèâî ÷ëåíàì íèæ÷î¿ ðàñè, ÿêîãî ëþäè íàãèíàëè äî íåâ³äïîâ³äíî¿ éîãî âäà÷³ ïðàö³. Êîëè â í³ì ïðîêèíóëàñÿ ñâ³äîì³ñòü êîçà÷à, ïåðåñòàâ íàãèíàòèñÿ, ñòàâ íàãèíàòè ³íøèõ. Òàêèì íåñâ³äîìèì ñâîãî ïîêëèêàííÿ, ñâîãî áëàãîñëîâåíñòâà, ñâ áîãîäàíîñò³ áóâ ïåðø ³ Õìåëüíèöüêèé, ÿêèé ùå â 1648 ð. ñèä³â ñîá³ íà ñâî¿ì õóòîð³, äå ìàâ ìëèíà, öåãåëüíþ, êîð÷óâàâ ë³ñ, ãîíèâ ãîð³ëêó, âàðèâ ìåä ³ ïèâî. Òàêèì áóâ Êðîìâåëü, ùî àæ äî ñèâîãî âîëîññÿ çàäîâîëüíÿâñÿ óïðàâîþ ð³ëë³ é ÷èòàííÿì Á³á볿 ³, çäàºòüñÿ, âèáèðàâñÿ åì³ãðóâàòè â Íîâèé Ñâ³ò. Òàêèì áóâ Íàïîëåîí, ùî ïåðåä ñâî¿ì îðëèíèì çëåòîì æèâ ó Ïàðèæ³ â³äëþäêîì, ÿêèé ùîäíÿ õîäèâ äî ³íñòèòóòó ³, çäàâàëîñÿ, áóâ çàéíÿòèé ëèøå ñâîºþ æ³íêîþ, ãåîãðàô³÷íèìè êàðòàìè é ïîåç³ÿìè Îññ³àíà. Âñ³ì öèì ëþäÿì, âèáðàíöÿì äîë³, íå áðàêëî ìîìåíòó ïðîñüáè: äà ìèíå ìÿ ÷àøà ñ³ÿ!, íåíà÷å ïåðåä ñìåðòþ. ³ä÷ó330
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âàëè, ìàáóòü, ùî íà òå, ùîá â³äðîäèòèñÿ äóõîì, ïðèéíÿòè ³íøó ïîäîáó é ïîðîäó, ùîá âîñêðåñíóòè äëÿ íîâîãî, ïîâíîãî òðèâîã ³ íåáåçïåê, ñòðàæäàíü, áåçì³ðíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ é âåëåòåíñüêèõ ïëàí³â æèòòÿ øëÿõåòíîãî âèáðàíöÿ äîë³, ìóñèëè âîíè âìåðòè äëÿ öüîãî äîòåïåð³øíüîãî, òàêîãî çâèêëîãî îòî÷åííÿ ïåðåñ³÷íèõ ëþäåé, ³ â ìóêàõ ³ êðîâ³ íàðîäèòèñÿ â ³íøó ³ñòîòó. ßêùî ïøåíè÷íå çåðíî, âïàâøè â çåìëþ, íå ïîìðå, òî çàëèøèòüñÿ ñàìî, à ÿê ïîìðå, òî ïðèíåñå áàãàòî ïëîäó (²îàííà, XII, 24). Äëÿ Àðèñòîòåëÿ òàê³ øëÿõåòí³ îäèíèö³ öå àáî áîãè, àáî ëþäè ç íàòóðîþ õèæèõ ïòàõ³â, ÿê ³ äëÿ Øåâ÷åíêà, ùî íàé÷àñò³øå ïîð³âíþº êîçàöüêèõ ãåðî¿â ç îðëàìè. Ïðî Ñâÿòîñëàâà ãîâîðèòü ë³òîïèñ, ùî â³í õîäèâ, àêè ïàðäóñ. Êíÿçÿ Ðîìàíà ïîð³âíþº ë³òîïèñ äî òóðà, äî òàêèõ æå õèæàê³â, äî ñ³ðèõ âîâê³â ð³âíÿº äðóæèííèê³â êíÿçÿ àâòîð Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, òàê ñàìî, ÿê ³ñòîðèê êîíê³ñòàäîð³â ³ñïàíñüêèõ, ïèøå, ùî áóëè âîíè ç ïîðîäè äðàï³æíèõ ÿñòðóá³â. Áóëà öå îêðåìà, áëàãîðîäíà ïîðîäà ëþäåé, ùî ÿñêðàâî â³äð³çíÿëàñÿ â³ä çàíóðåíèõ ó ñâî¿ äð³áí³ ñïðàâè, â³ääàíèõ ñâî¿ì äð³áíèì ñëàáîñòÿì ñìåðòíèõ. Áóëà öå ðàñà ï³ââåëåòí³â, ùî íà ëèöÿõ ¿õ ñîíöå ³ íà ãðóäÿõ íåâèäèì³ çíàêè 331
Äìèòðî Äîíöîâ
(ª. Ìàëàíþê). Áóëà öå âèùà ðàñà, ïîðîäà, çë³ïëåíà ç ãëèíè, ç ÿêî¿ äîëÿ ð³çüáèòü ï³âáîã³â ³ ãåðî¿â. Ïîð³âíÿííÿ òèõ ëþäåé ç îðëàìè, ïàðäàìè, òóðàìè ñâ³ä÷èòü, ùî áà÷èëè â íèõ ëþäè ³íøó ïîðîäó, ïîðîäó äóæå ñèëüíèõ ³ ñòðàøíèõ âåëåòí³â, ÿê³ òàê ð³çíèëèñÿ â³ä á³ëüøîñò³ ïåðåñ³÷íèõ ëþäåé, ÿê äðàï³æí³ ïòàõè àáî ëåâè â³ä ³íøîãî äîìàøíüîãî ïòàñòâà ÷è â³ä ìèðíèõ òðàâî¿ä³â: ³íàêøå âîíè âèãëÿäàëè, ³íàêøå âèñòóïàëè, ³íàêøå ïîñòóïàëè, äóìàëè é â³ä÷óâàëè, ³íàêøå æèëè. ͳìáîì òàºìíè÷èõ âåëåòí³â îòî÷óâàâ íàðîä ³ çàïîðîæö³â. Âåëåòí³â íåñàìîâèòî òðàã³÷íîãî, ³íîä³ òðàã³êîì³÷íîãî õàðàêòåðó. Ïðî çàïîðîæöÿ ãîâîðèëè, ùî ÿê â³í âèïðîñòóº âóñà, òî íå ââ³éäå â äâåð³, ùî Ãðèöüêîâ³ Ãîðáàòîìó ïðèñëóãîâóâàëè àæ òðè ÷îðòè, ùî â öåðêâ³ íàéäóæ÷³ çàïîðîæö³ ñòðèìóâàëè â³ääèõ, ùîá ïîïà ç í³ã íå çáèòè, ùî ѳðêî ðîäèâñÿ ç çóáàìè, ùî êîëè õðåñòèëè ìàéáóòíüîãî çàïîðîæöÿ, íàñèïàëè äî êóïåë³ ïîðîõó òîùî.  ÷³ì ïîëÿãàëà øëÿõåòí³ñòü, áëàãîðîäñòâî, âèù³ñòü ö³º¿ ïîðîäè? Ëþäèí³ øëÿõåòí³é âàæí³ íå îñîáèñò³ âèãîäè, ëèøå éîãî çàñàäè ÷åñò³, éîãî ³äåàëè, ÿê³ êîð³íÿòüñÿ â éîãî ïðèðîä³, â éîãî êðîâ³ ³ ÿêèì ó æåðòâó ïðè332
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íîñèòüñÿ íå ò³ëüêè ñâî¿ îñîáèñò³ ñïðàâè, àëå ³ âñå áëèçüêå é ð³äíå. Ñêîâîðîäà ïèøå: Ïåñ ñòåðåæå îòàðó äåíü ³ í³÷ ç âðîäæåíî¿ ëþáîâ³ ³ òåðçຠâîâêà ç âðîäæåíî¿ ñêëîííîñò³, íå çâàæàþ÷è íà òå, ùî ³ ñàì íàðàæຠñåáå íà íåáåçïåêó, ùî éîãî ðîçøàðïàþòü õèæàêè. ͳ ê³íü, í³ ñâèíÿ òîãî íå çðîáëÿòü, ïîíåæå íå ìàþòü äî òîãî ïðèðîäè. Îñê³ëüêè øëÿõåòíà ïîðîäà ïñà, ùî íàðàæຠñåáå ³ íà ñìåðòü äëÿ äîáðà ö³ëîãî àáî çàãàëüíî¿ ñïðàâè, ð³çíèòüñÿ â³ä ïîðîäè ñâèí³, íàïðèêëàä, îñò³ëüêè ð³çíèòüñÿ øëÿõåòíà ëþäèíà â³ä íèçüêî¿ ³ ïðîñòàöüêî¿. Äëÿ ïåðøî¿ ãîëîâíèé ³äåàë îáùåº äîáðî (Êîòëÿðåâñüêèé), à äå âîíî â óïàäêó, òàì òðåáà çàáóòè îòöÿ ³ ìàòêó, âñ³õ ð³äíèõ ³ áëèçüêèõ. Ïàìÿòàòè ëèøå ³ ìàòè ïåðåä î÷èìà âèäèâî ñâ, ùå íå çä³éñíåíî¿, äàëåêî¿ ³äå¿. Çäîáóâö³ íîâîãî ñâ³òó XVI â³êó ìàëè ç³ð âïÿëåíèé â ð³÷³ äàëåê³ ³ âèñîê³, ÿê íàø³ êíÿç³ ³ äðóæèííèêè â äàëåêèé Äîí àáî Äóíàé, ÿê ïîäâèæíèêè Ëàâðè Ïå÷åðñüêî¿ â Áîãà. Äî ð³äíèõ ³ çíàéîìèõ ³ ¿õ ïðèâàòíîãî áëàãà ñòàâëÿòüñÿ âîíè ÿê àïîñòîëè íîâî¿ â³ðè, âñå ïðèâàòíå â íèõ íà äðóãîìó ïëàí³, ÿê äëÿ Ôåîäîñ³ÿ íà äðóãîìó ïëàí³ áóëà éîãî ìàòè, à íà ïåðø³ì ñëóæ³ííÿ Áîãó, ÿê äëÿ Òàðàñà Áóëüáè 333
Äìèòðî Äîíöîâ
àáî Ãîíòè íà ïåðøîìó ïëàí³ áóëà ¿õ ³äåÿ, ³äåÿ òðèâàëîñò³ ¿õ ñï³ëüíîòè, ÿêà íå äáàëà ïðî ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèí ³ ç íèì íå ðàõóâàëàñÿ. Ñëóæáà âåëèê³é ñïðàâ³ º íåçàëåæíà â³ä ñòðàõ³òü, ùî âîíà íåñå ç ñîáîþ äëÿ øëÿõåòíî¿ ëþäèíè º öå íàéâèùèé çàêîí, ³ íàâ³òü íåçàëåæíî â³ä êîðèñò³ îñîáèñòî¿, ÿêó öÿ ñëóæáà íåñå. Ïðèðîäæåíîìó õèæàêîâ³, ïèøå Ñêîâîðîäà, á³ëüøå ðàäîñò³ ïðèíîñÿòü ñàì³ ëîâè, í³æ ïîñòàâëåíèé íà ñòîë³ ñìàæåíèé çàºöü. Äëÿ õîëîïà-äåìîêðàòà ÿêðàç íàâïàêè. Äëÿ ÷ëåíà øëÿõåòíî¿ êàñòè âàæíà ñàìà ñëàâà, âîíà â íüîãî íàéñîëîäøå, ùî ò³ëüêè ìîæå áóòè, â³í â³ääຠ¿é ñâîþ ëþáîâ, òàê ùî íàâ³òü íóæäà, õóëà, ïåðåñë³äóâàííÿ ëþáîâ³ òî¿ ó íüîãî âãàñèòè íå çìîæóòü (Ñêîâîðîäà). ×ëåí ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ÿê ëîâåöü Ñêîâîðîäè, ö³êàâèòüñÿ ëèø ñàìèìè ëîâàìè, ñàìå éîãî øëÿõåòíå çàíÿòòÿ º éîìó âèíàãîðîäà, í³êîëè ðå÷³ ìàòåð³àëüí³. ×åñòü, öåáòî â³ðí³ñòü ñâîºìó ³äåàëîâ³, áåçêîðèñíà ñëóæáà ñâî¿ì ïðàâèëàì æèòòÿ, äëÿ íèõ ºäèíå ïîòð³áíå. Âîíè, ÿê ³ ò³ ïðîéäèñâ³òè ç Åíå¿äè, ãîòîâ³ áàãàòî çðîáèòè äîáðîãî ñâî¿ì ð³äíèì ³ ìèëèì, àëå ïîíàä óñ³ì îñîáèñòèì ñòî¿òü ó íèõ ïîíÿòòÿ ÷åñò³: 334
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Çà ìèëó âñå òåðÿòü ãîòîâ³, Êëåéíîäè, æèâîòè, îáíîâè, Îäíà äîðîæ÷à ìèëî¿ ÷åñòü.
×åñòü, öåáòî áåçêîðèñíå â³ääàííÿ ñïðàâ³, ÿê³é ñëóæàòü, ëþáîâ äî ðå÷åé âèñîêèõ ³ àáñòðàêòíèõ, ó ïîð³âíÿíí³ ç ÿêèìè í³÷îãî íå âàðòå, âñå äî÷àñíå é ìàòåð³àëüíå, íå âèêëþ÷àþ÷è âëàñíîãî æèòòÿ ³ áëèçüêèõ: Ëþáîâ ê îò÷èçí³, äå ãåðî¿òü, Òàì âðàæà ñèëà íå óñòî¿òü, Òàì ãðóäü ñèëüí³øà â³ä ãàðìàò, Òàì æèçíü àëòèí, à ñìåðòü êîï³éêà, Òàì ëèöàð êîæíèé ïàðóá³éêà, Êîçàê òàì ÷îðòîâ³ íå áðàò!
Öÿ áåçêîðèñíà â³ääàí³ñòü âèñîêèì ñïðàâàì, îáùîìó äîáðó, ëþáîâ³ äî îò÷èçíè, ïðèïèñè ÷åñò³ é îáîâÿçêó ñòàâëÿòüñÿ íàä óñ³ îñîáèñò³ ïðèâÿçàííÿ, âñ³ ïàðòèêóëÿðí³ ³íòåðåñè, âñ³ ìàòåð³àëüí³ êîðèñò³ é âèãîäè. Îñü ó ÷³ì ñóòü ìîðàë³ øëÿõåòíî¿ ëþäèíè. Õòî ¿¿ çàñâîþº õî÷ áè òî é áóâ çâè÷àéíèé ïàðóá³éêà, ñòຠëèöàðåì ã³äíèì ïðèéíÿòòÿ â ïî÷åò áëàãîðîäíèõ. Øëÿõåòíà ñïðàâà óøëÿõåòíþº é íåøëÿõåòíó ëþäèíó. ²ñòîðèê êîçàöòâà Â. Äîìàíèöüêèé ïèøå: Ïî÷àâøè ç ðîë³ ïðîìèñëîâö³â, ÷óìàê³â, ðèáîëîâ³â, äîáè÷íèê³â, êîçàöòâî ïîìàëó ä³éøëî äî ðîë³ 335
Äìèòðî Äîíöîâ
îáîðîíö³â â³ðè ïðàâîñëàâíî¿, îòæå ïî÷àëî äóìàòè ïðî ðå÷³ çàãàëüí³, äàëåê³ é âèñîê³. À êîëè â³äâåðíóëèñÿ â³ä ïðèâàòè, â³ä òèõ çà³íòåðåñîâàíü, ÿêèìè æóðèâñÿ ñìåðä ç ë³òîïèñó ³ ïðèâåðíóëîñÿ äî âèùèõ ³äåàë³â, ÿêèìè æèëî ëèöàðñòâî, òîä³ ç êîçàöüêèõ ìîëîäö³â àáî ïàðóá³éîê âèéøëè ñïðàâæí³ ëèöàð³, íîâà îðãàí³çóþ÷à ñâîº ñóñï³ëüñòâî ³ äáàþ÷à ïðî íüîãî êàñòà. Ç òîãî ÷àñó, ïèøå ³ñòîðèê, ÿê âîíè âçÿëè íà ñåáå ðîëü îáîðîíö³â â³ðè é îò÷èçíè, âîíè ñòàëè â î÷àõ ñâî¿õ ñï³âïëåì³ííèê³â ëèöàðÿìè öåðêâè, ïðàâäè, ÷åñò³ â î÷àõ ìíîãèõ ïîêîë³íü. Çàì³ñòü ëþäåé plebeiae conditionis, çðàäíèê³â, çá³ãö³â, ñëóã ³ ÷åëÿäè, ÿê ¿õ ç ïðåçèðñòâîì ïðîçèâàëè ïîëÿêè, ñòàëè âîíè øëÿõåòíî óðîæîíèìè êîçàêàìè, äî ÿêèõ, òàê ¿õ òèòóëóþ÷è, çâåðòàâñÿ é ïîëüñüêèé êîðîëü; ç ÿêèìè, ÿê ç íîâîþ ïàí³âíîþ êàñòîþ ñâ ñóñï³ëüíîñò³, ïî÷àëè ïåðòðàêòóâàòè öàð³ é ñóëòàíè, ö³ñàð³, êîðîë³ ÿê ð³âí³ ç ð³âíèìè. ×óæèíö³ ïðèð³âíþâàëè êîçàê³â äî ãåðî¿â Ãîìåðà: äî áîãîïîä³áíîãî ijîìåäà, ñèíà áîãèí³ Àõ³ëëà, ïàñòèðÿ íàðîä³â Àãàìåìíîíà. Îòàìàí óìàíñüêîãî êóðåíÿ, ï³ä ÷àñ ïîâñòàííÿ ãàéäàìàê³â, Ñåìåí Íåæèâèé ç³çíàâàâ íà ñë³äñòâ³, ùî íå çà ³ìóùåñòâà óòðóæäàºìîñÿ, ò³ëüêî àáè â³ðà õðèñòèÿíñüêà íå áóëà á³ëüøå îñêâåðíåíà. 336
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òèï êíÿç³âñüêîãî äðóæèííèêà, ùî øóêàâ ñîá³ íå ñò³ëüêè âèãîä ³ çäîáè÷åé, ÿê ÷åñò³, òèï, ùî êëàâ òàêó âåëèêó âàãó íà öå ïîíÿòòÿ ÷åñò³ é äàíîãî ñëîâà, ùî â éîãî îáîðîí³, â îáîðîí³ ïðèñÿãè, õðåñíîãî ö³ëóâàííÿ ãîòîâ áóâ êîæíî¿ õâèëèíè ñòàòè íà Áîæèé ñóä, ïåðåòâîðèâñÿ ç á³ãîì ³ñòî𳿠â òèï, ÿêîãî ðåïðåçåíòàíòîì áóâ, íàïðèêëàä, ñëàâíèé ѳðêî, äîñêîíàëèé âç³ð ëèöàðÿ ³ êàâàëåðà. ßêà º ð³çíèöÿ ì³æ ëþäèíîþ øëÿõåòíîþ é ï³äëîþ? Íà öå â³äïîâ³äຠÑêîâîðîäà: Õòî æ º õëîï ³ íåâ³ëüíèê? Ò³ëüêè òîé, õòî ñâ³òîâ³ ñåìó ÿê ìóæèê, ÿê õëîï, ÿê ï³éìàíåöü, ÿê íåâîëüíèê ñëóæèòü. Õòî æ º øëÿõòè÷? Òîé, õòî ç íåâîë³ ñâ³òñüêî¿ âèðèíå òà çâèùå â³ä äóõà ñâÿòîãî íàðîäèòüñÿ, ÿê âèáðàíö³ äîë³, ùî ïåðåñòàëè áóòè ðàáàìè ìèðñüêèõ ïîò³õ ³ ñòàëè ñëóæèòè âèù³é ñïðàâ³. Îñü ÿêà º òà àðèñòî-êðàò³ÿ, ïðî ÿêó òóò ïèøó. Ñëóæáà àáñòðàêòí³é ³äå¿, ³äåàëîâ³, Áîãîâ³ áîðîòüá³ ç âàðâàðàìè, ùî ÷åðâîíîþ íèòêîþ òÿãíåòüñÿ ÷åðåç ïàìÿòíèêè íàøîãî ïèñüìåíñòâà êíÿç³âñüêî¿, ëèòîâñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè, ïî÷óòòÿ ÷åñò³, â³ðí³ñòü ñëîâó öå ãîëîâí³ ïðèêìåòè øëÿõåòíî¿ âäà÷³ íàøèõ ëó÷÷èõ ëþäåé òèõ åïîõ. Äðóãîþ ¿õ ïðèêìåòîþ º ïåâíèé àñêåòèçì, ùî ñâîþ â³ðó ³ ñëóæáó ò³é â³ð³ àáî ³äå¿ ñòàâëÿº íàä óñ³ ïðèâàòè òà îñî337
Äìèòðî Äîíöîâ
áèñò³ âèãîäè, ùî ãîëîñèòü ïîãîðäó äî âñ³õ çåìíèõ óò³õ. ³í íå º âæå ðàáîì í³ çîâí³øíüî¿ ñèëè, í³ âëàñíèõ ñëàáîñòåé, ÿê³ ðîáëÿòü ëþäèíó íåçä³áíîþ ñëóæèòè âèùîìó. Êíÿç³âñüê³ âî¿ áóëè ï³ä òðóáàìè ïîâèò³, ï³ä øîëîìàìè ñêîðìëåí³. Íàéâàæí³øîþ ð³÷÷þ áóëè äëÿ íèõ øàáë³ ³ ëóêè. Êíÿçü Ñâÿòîñëàâ í³ øàòðà ³ìÿùå, ëèøå ñ³äëî â ãîëîâàõ, òàêîæå ³ ïðî÷³¿ âî¿ éîãî âñ³ áÿõó. Àñêåòèçì? Öå º äèñöèïë³íà íåíàâèñíà ïëåáñó, öå º â³÷íå íàïðóæåííÿ ³ êîìáàòèâí³ñòü äóõó ïðîòè âñÿêî¿ âòîìè, âñÿêî¿ îñïàëîñò³, ïðîòè âñÿêîãî ðîçïðóæåííÿ. Ïðî öåé àñêåòèçì çíîâó æ òàêè áàãàòî ìîæíà ïðî÷èòàòè â ñòàðèõ ë³òîïèñàõ. ßê íåõèáíó îçíàêó øëÿõåòíîñò³ ñòâåðäæóþòü â³çàíò³éñüê³ ïîñëè ó Ñâÿòîñëàâà, ÿêîãî ââàæàëè ëþòèì, òå, ùî ç ïðèíåñåíèõ äàð³â îðó泺 ºìëåòü, ³ì³í³º íåáðåæåòü, öóðàºòüñÿ éîãî, öóðàºòüñÿ òîãî, ùî ñëóæèòü æèòòºâ³é ïðèºìíîñò³, à õàïàºòüñÿ òîãî, ç ÷èì ìîæå áîðîòèñÿ çà ñâî¿ çàäóìè.  ò³ì æå æ äóñ³, â äóñ³ ïðàäàâíüî¿ íàøî¿ òðàäèö³¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ïðîìîâëÿº Õìåëüíèöüêèé (â Ìèëîñò³ Áîæ³é): À çàë³çî âàæí³øå íàä çëàòî ìàéòå, çëàòî áî ñòåìí³º áåç íüîãî ÿê áëàòî, òàê ³ ä³äè íàø³ äóìàëè, ÿê³ î çàë³ç³ ñòàðàëèñü, çàë³çî ëþáèëè ³ âåëèêó òèì ñîá³ ñëàâó ïî338
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðîäèëè.  øóêàíí³ ñëàâè ðàäèòü ¿ì ãåòüìàí áîãàöòâà çà í³ùî ìàòè. Âåëèêèé êíÿçü Âîëîäèìèð Ìîíîìàõ ðàäèâ ñâî¿ì ä³òÿì: íà ïèòòþ, íà ¿ä³ í³÷îãî íå ëàãîä³òü, à îðóæ³ÿ íå ñíèìàéòå ç ñåáå. Çìàãàâñÿ â³í ö³ëå æèòòÿ çà ñïðàâó Ðóñüêî¿ Çåìë³, íå áëþäÿ æèâîòà ñâîéîãî, íå äàÿ ñîá³ óïîêîþ, ñòàâëÿ÷è ñïðàâó íàä ñïîêîºì ³ íàä æèòòÿì. Ìîðàëü çàïîðîæö³â íå ïîçâîëÿëà çàáóâàòè íà àñêåòè÷í³ îáîâÿçêè ëèöàðÿ, êóïëÿìè áî îáâÿçàíèé æèòåéñüêèìè âî¿í, ³ìåíè ñåãî âåëüìè òàêîé íåäîñòî¿í. Ïðî Õìåëüíèöüêîãî æ çâ³òóº Ãðàáÿíêà, ùî â³í, ÿê ïðàâäèâèé àñêåò, òåðï³â ìîðîç ³ çíîé îäíàêîâî, à ïèù³ ³ ïèò³ÿ óæèâàâ ºëèêî ºñòåñòâó äîâ볺òü òîëüêî, â îäåæ³ íå ð³çíèâñÿ â³ä ³íøèõ ³ âçàãàë³ íå âèã³äíèöüêèì ³ ïîëåæàéñüêèì, à ñëàäîñòÿì ëèöàðñüêèì âñåö³ëî ñåáå âäàâøè. гâíî÷àñíî â éîãî ñëîâàõ ãðèìèòü ïåðåñòîðîãà çëåäà÷³ëèì íàùàäêàì, ùî ïîãîðäèëè ³äåàëàìè àñêåòà-ëèöàðÿ ³ ñòðàòèâøèì äëÿ ëàêîìñòâà íåùàñíîãî ïðàâî ïåðâîðîäñòâà â ñâî¿é çåìë³, ãðèìèòü ñëîâî íàêàçó íå äáàòè ïðî ë³ñîê äîáðèé ÷è õóòîðåöü ïîðÿäíèé, ñòàâ ÷è ëóêó, àáî ñàä íå äáàòè ïðî òîé øèðîêèé øëÿõ, ÿêèì êîæíà âèðîäí³þ÷à ïðîâ³äíà âåðñòâà éäå äî ïåêëà ñàìîçíèùåííÿ é äî ðó¿íè ñâ êðà¿íè.  äðóã³ì òâîð³ 339
Äìèòðî Äîíöîâ
òèìè ñàìèìè ïðèêìåòàìè àñêåòà õàðàêòåðèçóºòüñÿ Õìåëüíèöüêîãî, ÿêèé îò÷åñòâî íàéïà÷å âîçëþáèâèé ³ éîãî ðàäè í³ âî ÷òî âì³íèâèé ïîê³é, êîðèñò³, ³íòðàòè ³ âñ³ ïðèâàòè. Ïðî ³äåàë òàêîãî àñêåòà âîéîâíèêà, ïðî êîçàêà ñï³âຠï³ñíÿ: ³í ëîãèùå ï³ä áî÷èùå, à ñ³äëèùå â ãîëîâèùå í³÷ë³ã ì³é. Êîçàê ùàñëèâ, õî÷ íå áàãàò, í³êîìó í³÷îãî íå âèíóâàò. Íàéã³ðøà ð³÷ äëÿ íüîãî âìåðòè ñåðåä ìèðíî¿ îáñòàíîâè, ó âèãîä³, â õàò³ íà ëàâ³. Äëÿ ëèöàðÿ-àñêåòà ïðèâè÷íà ñìåðòü öå ñìåðòü â áîþ ó ïîë³, ÿê äëÿ àñêåòà â ðÿñ³ íà ïóñòèí³, â êå볿, â â³÷í³é áîðîòüá³ ç äèÿâîëîì çà ñïàñåííÿ äóø³. ²âàí Êîíîâ÷åíêî ç äóìè íàéã³ðøå ëÿêàºòüñÿ, ùîá íå ïðîçâàëè éîãî ïîëåæàºì, äîìàòóðîì, ùî øóêຠâèãîäè. ³í íå ìຠïðèâÿçàííÿ äî êîíêðåòíèõ áëàã, íå º ¿õ ðàá, º àñêåò ³ ñëóãà ³äå¿. Ó Êîòëÿðåâñüêîãî êîçàê ñòàâëÿº ïðèâÿçàííÿ äî ñâî¿õ ³äåàë³â, äî ÷åñò³ ³ äî îò÷èçíè, âèùå çà ìèëó ³ çà æèòòÿ, çà îñîáèñò³ ïðèâÿçàííÿ, çà âèãîäó ³ ïðèºìí³ñòü. Ìàòè êîçàêà Êîíîâ÷åíêà, ùî éäå çà â³ðó áèòèñÿ, êàðòຠéîãî (ùîá â³í ùàñòÿ-äîë³ íå ìàâ) çà òå, ùî ¿¿, âäîâó ñòàðåíüêó íà ãîñïîäàðñòâ³ ïîêèäàâ, ùî íå õîò³â ìàòè ä³ëî ç âîëàìè òà ç ïëóãîì. Àëå Êîíîâ÷åíêî íå çãëÿíóâñÿ íà ñëüîçè ìàòåð³, ÿê íå çãëÿíóâñÿ íà íèõ 340
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñâîãî ÷àñó Ôåîäîñ³é, ÿê íå çãëÿíóâñÿ íà íèõ ãîãîë³âñüêèé êîçàê (ó ôðàãìåíò³ ×óäåí Äíºïð), áî ³äåàë êîçàêà âèùå îñîáèñòèõ ïðèâÿçàíü. Ïîä³áí³ äî òèñÿ÷³ Êîíîâ÷åíê³â ³ ѳðê³â, ïîä³áí³ äî Ôåîäîñ³ÿ, ÿêèé ãîðíåº æèò³º âîçëþáèë, áîãàòñòâà ãíóøàâñÿ, ï³ùó âîçíåíàâèä³ë ïîä³áí³ äî íèõ áóëè ñîòí³ é òèñÿ÷³ íàøîãî êîëèøíüîãî âî¿íñòâà ñâ³òñüêîãî é äóõîâíîãî. Ãîðíåº æèò³º âîçëþáèâ ³ òîé êîçàê ç ï³ñí³, ùî âîþâàâ ç ïîãàíèìè ³ â ÿêîãî õî÷ áóâ ãðîøåé äæáàí, àëå íà í³ì ñàì³ì æóïàí äðàí, áî íå ïðèâÿçóâàâ äî ãðîøåé âàãè, âàæí³øîþ áóëà éîìó, ÿê ³ Ñâÿòîñëàâîâ³, ÿñíåíüêà çáðîÿ. Ïîãîðäæóþ÷è ðå÷àìè äî÷àñíèìè, ëèöàð-àñêåò ñòî¿÷íî çíîñèòü ³ ¿õ íåäîñòà÷ó ³ âçàãàë³ âñÿêèé á³ëü ³ ñàìó ñìåðòü. Óíèí³º, ñóì, òóãà, æàëü ñòàëè ëèøå çà íàøèõ áåçòðàäèö³éíèõ ÷àñ³â ìàéæå ÷åñíîòîþ, ÿêîþ, ÿê ñâî¿ìè ÿçâàìè, ïîïèñóþòüñÿ íàø³ äåÿê³ ïîåòè-æåáðàêè.  ñòàð³ æ ÷àñè öå óíèí³º ³ ïå÷àëü íàëåæàëè äî îäíîãî ç ñåìè ñìåðòíèõ ãð³õ³â. Íà ñâ³é ñïîñ³á òå ñàìå â³ðóþ âèñëîâëþâàâ ³ Êîòëÿðåâñüêèé, âèñï³âàþ÷è á³äêàííÿ, ãîëîñÿ÷è, ùî â³í: Äî æàëþ íå ìàñòàê ß ñë³ç ³ îõàííÿ áîþñÿ ² ñàì í³êîëè íå æóðþñÿ. 341
Äìèòðî Äîíöîâ
Ãàñëîì Øåâ÷åíêà, ùî â³äòâîðèâ íàì ñòàð³ ÷åñíîòè êîçàöüêî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, áóëî êàðàòèñü, ìó÷èòèñü, àëå íå êàÿòèñü, íå çëîìèòèñÿ. Éîãî çàïîâ³ääþ áóëî ïåðåéòè ìèòàðñòâà æèòòÿ áåç íàð³êàííÿ, ñòî¿÷íî, ãåðî¿÷íî. Âîë³â âñå ïðèéíÿòè â ³ìÿ ñâîãî ³äåàëó ³ â³ä íüîãî íå â³äñòóïèòèñÿ, çàäëÿ íüîãî íàâ³òü â ïåêëî ïîøêàíäèáàòè. Öåé ³äåàë çàâçÿòöÿ ïðèñâ³÷óâàâ ³ Ëåñ³ Óêðà¿íö³: ¿¿ ãåðî¿-õðèñòèÿíè ïðè ïåðåñë³äóâàííÿõ çà ¿õ ³äåþ, ðîáëÿòüñÿ ìîâ îäåðæèì³, áåðè ¿õ íà òîðòóðè ïåðåìîâ÷àòü, äî ñåðöÿ ïðîìîâëÿé âîíè ìîâ êàì³íü, çàãðîæóé ñìåðòþ ëþäè ö³ ìîâ òðóïè ÷è ìîâ áåçñìåðòí³, ¿ì óñå íåñòðàøíå. Òàê ñàì³ñ³íüêî îïîâ³äຠïðî ãàéäàìàê³â ÷óæèíåöü ïîäîðîæíèê íà Óêðà¿í³ ê³íöÿ XVIII â³êó: Ëþäè â³äíîñÿòüñÿ òóò çîâñ³ì õîëîäíîêðîâíî, ïî-ñêèòñüêè (?) äî ñòðàæäàíü, ñìåðò³ ³ äî ìóê.  ö³ì â³äíîøåíí³ âîíè ïîä³áí³ äî çàïîðîæö³â... ï³ä ÷àñ îñòàíí³õ ñòðàò âîíè âìèðàëè ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ (ìàºòüñÿ íà óâàç³ ñòðàòà Ãîíòè ç òîâàðèøàìè). Êîçàêè â î÷àõ Ãàìàðäà, öüîãî ïîäîðîæíèêà ïîä³áí³ äî òèãð³â, öå âîéîâíè÷èé íàðîä, âîíè ìàéæå íå ïðèâÿçóþòü í³ÿêî¿ ö³íè äî æèòòÿ. Àâòîð ïðîñâ³÷åíîãî XVIII â³êó ââàæຠö³ ÷åñíîòè çà ðåøòêè ñêèòñüêîãî âàðâàðñòâà, õî÷ íèí³ ¿õ ïîäèâëÿþòü, 342
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íàïðèêëàä, ó ÿïîíö³â, ÿê íàéá³ëüøó ëèöàðñüêó ïðèêìåòó. Ç äðóãî¿ ñòîðîíè ö³êàâî, ùî òîé ñàìèé êðèòè÷íèé àâòîð, ïîá³÷ ç ñóâîðèìè ³ âàðâàðñüêèìè ïðèêìåòàìè òèõ òèãð³â, ï³äêðåñëþº, ùî êîçàê çàâøå ïëàòèòü â³ðí³ñòþ ³ âäÿ÷í³ñòþ òèì, õòî áóëè äî íüîãî äîáð³. Ëèøå â ñâî¿ì ñâÿòàÿ ñâÿòèõ, ó ñâî¿é â³ð³ àáî â ïåðåêîíàííÿõ, âîíè íåïîõèòí³ ³, ÿê ïðàâäèâ³ ñòî¿êè, íåâðàæëèâ³ íà êàòóâàííÿ ÷è íåäîãîäè. ßê òîé Áàéäà íà ãàêó àáî ÿê ³íø³ çàïîðîæö³, ÿêèõ íå ìîãëè âãíóòè í³ çàë³çî, í³ çîëîòî.  Òóñêóëþìñüêèõ ðîçìîâàõ ïèøå Öèöåðîí, ùî á³ëü íå º íàéá³ëüøå ç óñ³õ ëèõ, íàéá³ëüøå ç ëèõ º ãàíüáà, çíåâàãà, ðîçìàí³æåíèé áàáñüêèé ñïîñ³á äóìàííÿ. Ëþäèíà øëÿõåòíà, áðèäèòüñÿ ïîãëÿäàìè, ÿê³ ââàæàþòü á³ëü çà íàéá³ëüøå íåùàñòÿ, áî õòî ïðèâÿçóº ïåðåá³ëüøåíó âàãó äî ô³çè÷íîãî áîëþ, òîé íå ìîæå âèñîêî òðèìàòè ïîíÿòòÿ îáîâÿçêó é ÷åñò³, íå ìîæå çàäëÿ íèõ âèòðèìàòè ô³çè÷íèé á³ëü. ßêî¿ ãàíüáè, ïèòຠÖèöåðîí, ÿêî¿ çíåâàãè, ÿêîãî ïîíèæåííÿ íå çãîäåí âèòðèìàòè òîé, õòî õî÷å óíèêíóòè áîëþ, êîëè â³í äèâèòüñÿ íà íüîãî ÿê íà íàéá³ëüøå çëî? Øëÿõåòíà ëþäèíà íàìàãàºòüñÿ íå ñòàòè ðàáîì ñòðàõó, ñòî¿÷íî çíåñòè ìóêè ³ á³ëü. Ïëàòîí óâàæàâ ïîãîðäó äî äî÷àñíèõ áëàã, 343
Äìèòðî Äîíöîâ
öþ îñòîþ àñêåòèçìó ³ ñòî¿öèçìó, çà ï³äñòàâîâó ÷åñíîòó âèùî¿ êàñòè: ìóæåñüê³ é ñóâîð³ âîéîâíèêè ìàþòü ó ñâî¿é äóø³ ùîñü áîæåñüêå, òîìó é íå ïîòðåáóþòü òîãî, ùî ïîõîäèòü â³ä ëþäåé. ³í çàáîðîíÿâ ¿ì òîðêàòèñÿ çîëîòà àáî ñð³áëà, âêðèâàòè íèìè ñâîº óáðàííÿ àáî ïèòè ç çîëîòèõ ÷è ñð³áíèõ ÷àðîê. Êàæå â³í, ùî êîëè ïðèâÿæóòüñÿ âîíè äî çåìë³, õàòêè, çîëîòà ³ ñð³áëà, òî ñòàíóòü ç âîéîâíèê³â åêîíîìàìè àáî çåìëåðîáàìè, ç îáîðîíö³â äåðæàâè ¿¿ âîðîãàìè é òèðàíàìè. Ìîòèâ, ÿêèé ñòð³÷àºìî ³ â îñíîâàíèõ íà ñòàð³é åëë³íñüê³é ìóäðîñò³ òâîðàõ íàøèõ äàâí³õ ÷àñ³â, çîêðåìà ³ â Ìèëîñò³ Áîæ³é. Ïëàòîí êàæå, ùî íà ÿêèõ áè äîáðèõ çàñàäàõ íå áóëà çäâèãíóòà äåðæàâà, âîíà íåìèíó÷å ðîçëîæèòüñÿ çàâäÿêè îñîáèñòèì ³íòåðåñàì (ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè), êîëè âîíà äóìຠò³ëüêè ïðî ñåáå: ïðî ñòàâîê, ïðî ìëèíîê ³ âèøíåâåíüêèé ñàäîê. Ó Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì çàçíà÷åíî, ùî õèòàòèñÿ ïî÷àëà êè¿âñüêà äåðæàâà, êîëè íàñòóïèëà îöÿ ì³øàíèíà â îö³íö³ ö³ííîñòåé, êîëè ñòàëè êíÿç³ ïðî ìàëå ãîâîðèòè: öå âåëèêå!, êîëè çàì³ñòü äî îò÷èçíè, äî ñëàâè ³ äî ÷åñò³, ïî÷àëè âàãó ïðèâÿçóâàòè äî äð³áíîãî ³ ïðèâàòíîãî. Ïðîòè öüîãî àñêåòè÷íîãî ³ ñòî¿÷íîãî äóõó, áåç ÿêîãî íåìà ïîãîðäè äî äð³áíîãî é ìàëîãî, í³ 344
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â³ääàíîñò³ âåëèêîìó ïîâñòàâ íàø äåìîêðàòè÷íèé â³ê, äëÿ ÿêîãî ìàòåð³àëüí³ áëàãà áóëè âñ³ì. Ïîâñòàâ Ãðóøåâñüêèé, íå âàãàþ÷èñü, ïîíèçèòè ö³ëèé áëèñêó÷èé ³ ñóâîðèé ³äåàë êíÿç³âñüêîãî Êèºâà, ïîâñòàâ ³ Ôðàíêî ïðîòè ñòàðîðóñüêîãî àñêåòèçìó, ââàæàþ÷è öåé ³äåàë çà ïóñòèé, áåçáàðâíèé ³ áåç çì³ñòó, õî÷ ³ ìóñèâ ñàì ïðèçíàòèñÿ, ùî ïðîâ³äíèêè òîãî ³äåàëó áàãàòî ãàðÿ÷îãî ÷óòòÿ, çàïàëó ³ ñàìîâ³äðå÷åííÿ âêëàäàëè â ñâî¿ ïèñàí³ÿ, ÿê ³ â ñâîº æèòòÿ. ³äõðåùóâàëèñÿ â³ä öüîãî áëèñêó÷îãî ³äåàëó íàøî¿ ñòàðîäàâíèíè Ì. Øàïîâàë, Ì. Äðàãîìàí³â ³ ³íø³.  XIX â³ö³ çàâìèðàþòü ïîâîë³ äàâí³ ÷åñíîòè áåçñòðàøíîãî ëèöàðÿ, ñòî¿êà é àñêåòà. Íà ïðàâíóê³â ïîãàíèõ (ÿê ÷èòàºìî â îäí³ì îïîâ³äàíí³-ñïîãàä³) ìîãëè äèâèòèñÿ ç³ ñò³í ñóâîð³ îáëè÷÷ÿ âåëèêèõ ïðàä³ä³â, â³äãîìîíîì ìîãëè ùå áðèí³òè íàêàçè ãåðî¿÷íî¿ êàñòè: í³êîëè íå ïëà÷ ÿê áàáà ³ ñàìîãî ÷îðòà íå á³éñÿ!, íàêàçè íå çàáóâàòè íà ïðåäê³â, ùî í³êîëè íå ïðèòüìàðèëè ñâ ÷åñò³ ³ íå îáðàçèëè êóëüòó ðîäó çàäëÿ ëàêîìñòâà íåùàñíîãî, âñå öå íå ðîáèëî âæå âðàæåííÿ íà çäð³áí³ëèõ íàùàäê³â, âèõîâóâàíèõ â äóñ³ òðóñëèâî¿, åãî¿ñòè÷íî¿ ³ ïëàêñèâî¿ ëþäÿíîñò³, ÿêà â³ä³â÷èëàñÿ â³äð³çíÿòè ìàëå â³ä âåëèêîãî, â³ä³â÷è345
Äìèòðî Äîíöîâ
ëàñÿ ëþáèòè îñòàííº é íåíàâèä³òè éîãî âîðîã³â, âîðîã³â ñâ âåëèêî¿ ïðàâäè. Íàâ³òü êîëè ó ìð³ÿõ áà÷èëè ñåáå â îáðàç³ ÿêîãîñü Áîãóíà ÷è Êðèâîíîñà, òî ³ â ìð³ÿõ äîâãî íå ìîãëè ëèøèòèñÿ â øêóð³ ïðàä³ä³â, ÿêà áóëà âæå íå äëÿ íèõ: òîä³ â íèõ ùåçàëà íàãëî çëîáà, à ñåðöå ñïîâíÿëîñÿ áîëåì, ¿ì ñòàâàëî æàëü êîëè óÿâëÿëè ñåáå çàïîðîæöÿìè, ùî íàïàäàëè íà âîðîæèé çàìîê, ¿ì ñòàâàëî æàëü âîðîã³â, õîò³ëîñÿ ïðîùàòè âñå, âñå!, à òîä³ îïîâ³äຠàâòîð áëèñêó÷å ëåçî ïðàä³ä³âñüêî¿ ãåòüìàíñüêî¿ øàáë³ áåçñèëî ïàäàëî ç ì ðóêè, áî çäåìîðàë³çîâàíà íàóêàìè XIX â³êó óÿâà àâòîðà âæå áà÷èëà ïîã³äí³ îáëè÷÷ÿ, ñëüîçè, ÷óëà ñòîã³í âîðîã³â, à òîä³ ùåçàëà çëîáà, çãàñàëà ïîìñòà, íàñòóïàâ ìîìåíò ïðîùåí³ÿ. Çàì³ñòü àáñòðàêòíî¿ äóìêè çìàãàííÿ ç ÷óæèíöÿìè, áðàëà ãîðó æóðáà ïðî êîíêðåòíó ëþäèíó, âèñòóïàëà íàçâåðõ ñëàá³ñòü âîë³, ñëàá³ñòü õàðàêòåðó. Õî÷ ìíîã³ ç öèõ ïðàâíóê³â ïîãàíèõ ³ ÷óëè ùå íà ñîá³ ³ íà ñâî¿é ñîâ³ñò³, ÿê ïîíóðî ç³ ñâîãî ïîðòðåòà äèâèâñÿ íà íèõ íåïîõèòíèé ñïîäâèæíèê Ãîíòè íà íèõ õèòëèâèõ, ñëàáîäóõ³â ç ìîêðîþ äóøåþ, ùî âòðàòèëè êîëèøí³é ³äåàë áëàãîðîäíî¿ êàñòè, ï³ðíóâøè ç ãîëîâîþ â ñâ³òîãëÿä ³íòåë³ãåíòñüêî¿ ãîëîòè XIX â³êó, âðàæëèâî¿ íà á³ëü, ùî éîãî 346
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ââàæàëè çà íàéá³ëüøå ëèõî, âðàæëèâî¿ íà äî÷àñí³ áëàãà, áàéäóæ³ íà òàê³ ðå÷³, ÿê ñëàâà, ÿê ÷åñòü, ÿê áîðîòüáà çà ñâîþ ïðàâäó. Òóò áóëà ð³çíèöÿ äâîõ ìîðàëüíîñòåé, äâîõ åòèê: ëó÷÷èõ ëþäåé ³ ãóëüòÿéñòâà. Ëó÷÷³ âîë³þòü â³ä âñ³õ ³íøèõ ðå÷åé îäíó ñëàâó, àëå ìàñà â쳺 ëèøå îáæèðàòèñÿ, ÿê õóäîáà. Öå êàçàâ Ãåðàêë³ò. Äëÿ ëó÷÷èõ, äëÿ Ôåîäîñ³ÿ, äëÿ êîçàêà Êîíîâ÷åíêà, äëÿ Ãîíòè, äëÿ Òàðàñà Áóëüáè, äëÿ åíåéö³â Êîòëÿðåâñüêîãî íàéâèùå ñòîÿòü ïðèïèñè ìîðàë³, çàêîíè ¿õ æèòòÿ, ùî ñòîÿòü íàä çàïîâ³äÿìè ïðèâÿçàííÿ äî áëèçüêîãî, äî ìàëîãî ÷è äî ìåíøîãî: äî ìàòåð³, ñèí³â, ìèëî¿. Âîíè íåäîñòóïí³ ñòðàõó ñìåðò³, ïîãîðäæóþòü ìèðîì ³ ñïîêîºì. ³äíîøåííÿ äî äî÷àñíèõ áëàã ì³ðÿºòüñÿ â íèõ íåçì³ííîþ ïîøàíîþ äî çàñàäíè÷èõ ïðàâèë ïîñòóïóâàííÿ. Íå òàê ÿê ó ìàñè, â ÿêî¿ â³äíîøåííÿ, äî çàñàäíè÷èõ ïðèïèñ³â ìîðàë³ ì³ðÿºòüñÿ ÷àñòî ¿õ åãî¿ñòè÷íèì â³äíîøåííÿì äî ðå÷åé äî÷àñíèõ. Âñ³ ñèëüí³ àðèñòîêðàò³¿, ùî âåëè ñâ³é íàðîä äî âåëè÷³, ìàëè â ñîá³ ïðèêìåòè øëÿõåòíîñò³. ×è òî áóëà ñåíàòîðñüêà àðèñòîêðàò³ÿ Ðèìó, ÷è ôðàíöóçüêà øåâàëºð³ÿ Òþðåí³â ³ гøåëüº, áëèñêó÷å â³äòâîðåíà â Òðüîõ ìóøêåòåðàõ Äþìà, ÷è àðèñòîêðàò³ÿ Ïèòò³â ³ Ôîêñ³â ñòàðî¿ Àíã볿, 347
Äìèòðî Äîíöîâ
÷è íàøà Áîãóí³â ³ Êðè÷åâñüêèõ. Íå çíàºìî ïðèêëàäó òðèâàëî¿ ³ äîâãî¿ âåëè÷³ é ñèëè íàðîäó, íà ÿêîãî ÷îë³ ñòîÿëè ïîçáàâëåí³ áëàãîðîäñòâà êðóò³¿. Ö³ êðóò³¿ òàê ñàìî â³äð³çíÿëèñÿ â³ä øëÿõåòíî¿ ïîðîäè ïðàâäèâî¿ ïàí³âíî¿ âåðñòâè, ÿê ïàðóá³éêî â³ä ëèöàðÿ, ÿê Ïàíñî â³ä Äîí ʳõîòà, ÿê õîëîï ç chançon de gueste â³ä øåâàëüº, ÿê Äðàãîìàíîâ â³ä Øåâ÷åíêà, ÿê Øåâ÷åíê³â ñâèíîïàñ â³ä éîãî êîçàêà, ÿê ÿêèéñü äåìîêðàòè÷íèé ïðåçèäåíò ÷è ïàðëàìåíòàð ó ñòèë³ Ôàëüºðà, ÷è Åð³î â³ä Õìåëüíèöüêîãî, ÿê õàì³â ñèí ßðåìà â³ä êîçàêà Ãàëàéäè, ÿê ãîãîë³âñüêèé Äîâãî÷õóí â³ä ëèöàðÿ ³ êàâàëåðà ѳðêà, ÿê ðóñòèêàëüí³ òèïè Êâ³òêè-Îñíîâÿíåíêà â³ä ãåðî¿÷íèõ ïîñòàòåé ãîãîë³âñüêèõ êîçàê³â ³ç Ñòðàøíî¿ ïîìñòè, ÿê ðåïðåçåíòàòèâí³ ïîñòàò³ äåìîìàðêñ³âñüêîãî óêðà¿íñòâà îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü â³ä ñóâîðèõ ïîñòàòåé, ùî ãëÿäÿòü íà íàñ ç êîçàöüêèõ ³ êíÿç³âñüêèõ ë³òîïèñ³â. ¯õ äóõ, äóõ øëÿõåòñòâà öå ïåðøà ïðèêìåòà, ÿêîþ ñòîÿòü ïàí³âí³ âåðñòâè êîæíî¿ íàö³¿. Áåç íå¿ ùåçàþòü âîíè ç àðåíè ³ñòîð³¿, áåç íå¿ ñë³äîì çà ñõëîï³ëîþ, çäåìîðàë³çîâàíîþ àðèñòîêðàò³ºþ çàíåïàäàþòü ³ î÷îëþâàí³ íåþ ñóñï³ëüñòâà. 348
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²II ÌÓÄвÑÒÜ
Ä
Çëî òè ò³ëî, êðîì³ ãîëîâè. Äàíèëî Çàòî÷íèê
ðóãà íåâ³äêëè÷íà ïðèêìåòà ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè öå ìóäð³ñòü. Íå õèòð³ñòü, íå ñïðèò, íå äåìîêðàòè÷íå äóðèñâ³òñòâî, íàâ³òü íå ôàõîâå âèøêîëåííÿ ÷è ðîçóì ³íòåë³ãåíòà àáî éîãî î÷èòàí³ñòü. Çðó÷íîñò³ øîôåðà íå âèñòàð÷èòü, ùîá çðîáèòè òðàìâàé ÷è àâòî, áî äëÿ ñòâîðåííÿ ìîäåðíî¿ òåõí³êè ïîòð³áíå çíàííÿ âèùî¿ ìàòåìàòèêè, õ³ì³¿ ³ òàê äàë³, çíàííÿ ¿õ çàêîí³â. Ùîá ïðàâèòè ñóñï³ëüí³ñòþ, íå âèñòàð÷èòü áóòè äîáðèì óðÿäíèêîì ÷è ôàõ³âöåì, òðåáà ùå çíàòè çàêîíè ëþäñüêîãî ñï³âæèòòÿ, çàêîíè ðîñòó é óïàäêó ñóñï³ëüíîñòåé, íåçì³ííèõ, ÿê çàêîíè êîñìîñó. Êîëè çàïîðîæö³, íà ÿêèõ ùå òîä³ ïîëÿêè äèâèëèñÿ ÿê íà ãîëîòó, âèñòóïèëè îáîðîíöÿìè ïðàâ öåðêâè ïðàâîñëàâíî¿ òà ¿¿ ³ºðàðõ³¿, êíÿçü Äîì³í³ê Çàñëàâñüêèé ó ëèñò³ äî ñåéìó ïèñàâ: 349
Äìèòðî Äîíöîâ
Çàâèñîêà öå âî³ñòèíó äëÿ õëîï³â òåîëîã³ÿ. Ïëåáñ âèäóìàòè òàêîãî íå ì³ã, áî âñÿêà þðáà, ÿê ìîðå, ñàìà â ñîá³ íåðóõîìà. Ïðè÷èíà ³ ïî÷àòîê (ðóõó ³ æèòòÿ) âñå ëåæèòü â ³í³ö³àòîðàõ. Ñëóøíà óâàãà! Ëèøå ùî êíÿçü íå áà÷èâ, ùî öåé ïëåáñ çàïîðîçüêèé âæå âèòâîðèâ òîä³ â ñâî¿ì ñåðåäîâèù³ îêðåìó âåðñòâó, ³í³ö³àòîð³â, äëÿ ÿêèõ í³ÿêà òåîëîã³ÿ äåðæàâíèöüêà íå áóëà âæå çàâèñîêà ³ ÿê³ âæå íåçàáàðîì, ÿê ïîêëèêàíà äî ïðàâë³ííÿ íàö³ºþ âåðñòâà, ìîãëè óñï³øíî çìàãàòèñÿ ç çåìëÿêàìè Çàñëàâñüêîãî. Ùî äî òîãî éäå, ïðî÷óâàâ äðóãèé îáñåðâàòîð òîä³øíüîãî óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ êíÿçü Ñåìèãîðîäñüêèé Áåòëºí ¥àáîð. ³í ïèñàâ, ùî ç êîçàöüêîãî â³éñüêà ïîñòàëà á íàö³ÿ, ÿêáè íà ¿¿ ÷îë³ ñòàâ âîæäü ðîçóìíèé ³ áëàãîðîäíèé ìóæ, ùî äàâ áè ¿ì ïðàâèëà äëÿ ¿õ ñï³ëüíîòè, áî ñàì ïëåáñ ö³º¿ ìóäðîñò³, ùîá äàâàòè ïðàâèëà íàö³¿ ³ òðèìàòè ¿¿ â ôîðì³ é ñèë³, î÷åâèäíî, íå ì³ã ìàòè. Ïîñ³äàííÿ ö³º¿ ìóäðîñò³ ïðèâ³ëåé âðîäæåíèõ ïðîâ³äíèê³â. Ó ö³ì â³äíîøåíí³ îáäàðîâàíèé ö³ºþ ìóäð³ñòþ ïðîâ³äíèê òàê ð³çíèòüñÿ â³ä ìàñè ïðîâàäæåíî¿ íèì, ÿê áóä³âíè÷èé â³ä çâè÷àéíèõ ðîá³òíèê³â, ùî âèêîíóþòü éîãî ïëàíè ³ ïðîåêòè, ñàì³ ¿õ ÷àñòî íàâ³òü íå ðîçóì³þ÷è, íå ðîçóì³þ÷è ¿õ ñåíñó é ö³ë³, íå ðîçóì³þ÷è çàäóìó é ìóäðîñò³ ³í³ö³àòîð³â. 350
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ùî º öÿ ìóäð³ñòü? Óêðà¿íñüêèé ô³ëîñîô Þðêåâè÷ òâåðäèòü, ùî º äâà øëÿõè ï³çíàííÿ ïðàâäè. Ìîæíà ïîÿñíþâàòè çÿâèùà ¿õ çîâí³øíüîþ ïðè÷èíîþ, àáî çÿñóâàòè ÿêåñü ÿâèùå ç ñàìî¿ âíóòð³øíüî¿ ïðèðîäè ðå÷³, ç ¿¿ ºñòâà. Ïëàòîí êàæå, ùî öàðèíà äîñâ³äó öå ïîëå ò³í³ òà ìð³é, ëèøå ñòðåìë³ííÿ ðîçóìó ó ïîçàñìèñëîâèé ñâ³ò, ó ñâ³ò íåâèäèìîãî ïðèâîäèòü äî ïðàâäèâîãî ï³çíàííÿ. Ìàòåð³àë³ñò çâåðòàºòüñÿ äî ÷èñòî¿ íàãëÿäíîñò³, ³äåàë³ñò äî âíóòð³øíüî¿ æèòòºâî¿ ñèëè, äî âíóòð³øíüîãî ºñòâà ðå÷åé. Ñâî¿ çàêëþ÷åííÿ âèâîäèòü íå ç îáñåðâîâàíèõ ñìèñëàìè ôàêò³â, ëèøå ç íåâèäèìîãî, ÿêå º ïðè÷èíîþ âèäèìîãî. Äìèòð³é Ðîñòîâñüêèé ïèøå, ùî äåðåâî ïîõîäèòü â³ä îäíîãî çåðíà, íåì áèòü êîðåí³þ, ³ äðåâó, ³ â³òâ³ÿì, ³ ëèñòâÿì, ³ ïëîäîì, íå ÿêî óæå òàì ñóòü, íî ÿêî ³ìóòü îòòóäè áèòè, ºãäà òî çåðíî íàñàäæåíî áèâøå, ïðîçÿáíåò ³ âîçðàñòå. Ìóäðèé öå òîé, õòî â쳺 ç òîãî çåðíà êîæíîãî çÿâèùà, ÿê âîíî ùîéíî ê³ëü÷èòüñÿ, ñâî¿ì äóõîâèì çîðîì óçäð³òè âæå âèðîñë³ ç íüîãî äåðåâî ³ öâ³ò. Ìàòåð³àë³ñò, êîëè éîìó áðàê åêñïåðèìåíòó, ãîòîâ â³ðèòè, ùî íà âåðá³ âèðîñòóòü ãðóøêè, ùî êèé çàíóðåíèé ó âîäó ä³éñíî º ç³ãíóòèé, ÿê âèäàºòüñÿ éîãî î÷àì, à çàë³çíè÷³ ðåéêè ä³éñíî 351
Äìèòðî Äîíöîâ
ñõîäÿòüñÿ â äàëå÷èí³, â³í áóäå ç ì³ðêîþ ï³äõîäèòè äî êîæíîãî íîâîãî òðèêóòíèêà, ùîá çì³ðÿòè, ÷è ä³éñíî ñóìà éîãî êóò³â ð³âíÿºòüñÿ äâîì ïðîñòèì: ÿê äî êîæíî¿ íîâî¿ òèðàí³¿, çà ÿêîþ, çà ¿¿ íå ðàç ïèøíèìè ³ áðåõëèâèìè øàòàìè, íå ïîáà÷èòü â³í ¿¿ âíóòð³øíüîãî ºñòâà, îäíàêîâî ³ çà òèðàí³â ñ³ðàêóçüêèõ ³ çà á³ëüøîâèçìó. ijéñíîþ ìóäð³ñòþ áóâ îáäàðîâàíèé ì³æ ³íøèì Òåì³ñòîêëü, ÿê ïðî íüîãî ïèøå Ôóêèäèò: ×åðåç ñâîþ ïðèðîäíó ãåí³àëüí³ñòü, ïðèðîäæåíèé óì, íå óäàþ÷èñü í³ ïåðåä, í³ ïîò³ì äî ïîìî÷³ îñîáëèâèõ ï³çíàíü ³ ñòóä³é (äî ñòóä³þâàííÿ ñìèñëîâèõ ôàêò³â) ì³ã â³í ïðî êîæíó ð³÷ àáî ñïðàâó, ùî ïîñòàëà ïåðåä íèì, ïî êîðîòê³é íàäóì³, âèäàòè íàéòðàôí³éøèé ³ íàéêðàùèé îñóä. ³í áóâ â³äãàäóâà÷åì ìàéáóòí³õ, ùå íå çà³ñòí³ëèõ ðå÷åé, (â ÿêèõ çåðí³ â³í áà÷èâ âæå ¿õ ãîòîâó ìàéáóòíþ ôîðìó), â ùå íåâ³äîì³ì, íåçíàí³ì áà÷èâ â³í íàïåðåä òå, ùî ç íüîãî âèéäå. Àëå ìóäðåöü ôîðìîòâîðåöü íå ò³ëüêè â³äãàäóº ìàéáóòíº, àëå é éîãî òâîðèòü ñèëîþ ñâ êðåàòèâíî¿ ìèñë³. Ç íåâèäèìî¿ í³êîìó ñâ äóìêè, òâîð÷îãî çàäóìó âèâîðîæóº â³í ó ñâ³ò³ ðåàëüí³ì êîíêðåòíó ð³÷, ðåàë³çóº ñâîþ ³äåþ. 352
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ìóäðà äóìêà öå òà ñèëà, ùî ôîðìóº ðå÷³ ³ òðèìຠ¿õ ó ôîðì³, â òîìó ÷èñë³ é ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè. Íà äóìêó Àðèñòîòåëÿ, òâ³ð í³êîëè íå ïðèéìå æîäíî¿ ôîðìè, àæ íå ä³ñòàíå â³ä àðòèñòà, â³ä òâîðöÿ, òó ôîðìó, ÿêà ÿê éîãî çàäóì, ÿê éîãî ïðîåêò, ÿê ìåòàô³çè÷íà ôîðìà âò³ëèòüñÿ â ãîòîâ³ ðå÷³, â ôîðì³ ô³çè÷í³é.  ò³ì â³äíîøåíí³ âèäèâî ìàéñòðà, ôîðìà ìåòàô³çè÷íà çàâøå ïîïåðåäæóº ôîðìó ô³çè÷íó, ÿêà áåç ïåðøî¿ º ëèøå â ñòàí³ ìîæëèâîñò³, ïîòåíö³¿, íå â ñòàí³ ä³éñíîñò³. Òàê ³ â ñóñï³ëüí³ì æèòò³, äå òàêîæ îáîâÿçóº çàêîí óí³âåðñàëüíîãî çíà÷åííÿ äóìêè.  ÷³ì âèÿâëÿºòüñÿ öÿ ìóäð³ñòü, ÿê ìóäð³ñòü äåðæàâíîãî ìóæà, ó â³äíîøåíí³ äî ñïðàâ íàö³îíàëüíî¿ ñï³ëüíîòè? Ïî-ïåðøå, âîëîäàð ìóñèòü ìàòè îòå ñâîº âèäèâî ñï³ëüíîòè, ÿêó õî÷å âò³ëèòè â ôîðìó, â æèòòÿ, ìàòè ñèñòåìó, ïëàí, êîíöåïö³þ ñâîãî òâîðèâà, óÿâó éîãî ö³ëîñò³ â ôîðì³ ³ â ñèë³.  ö³é óÿâ³ ôîðìè ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè øóêàëè íàø³ ïðåäêè àíàëî㳿 ç áóäîâîþ âñåñâ³òó. Ïðîêîïîâè÷ óâàæàâ, ùî ïðè÷èíà, ÿêà âïîðÿäêóâàëà ñâ³ò, ìóñèëà íàïåðåä ³ñíóâàòè ÿê òâîð÷à äóìêà. Âåñü ñâ³ò, ïèøå â³í, ïðåäñòàâëÿº îêîâ³ îáñåðâàòîðà òîëü ìíîãó òâàð ³ òîëü ðîçë³÷íó, 353
Äìèòðî Äîíöîâ
àëå õî÷ êîæíà ³ ìຠñâîº ñâîéñòâî, àëå íàä âñ³ìà ðå÷àìè ïàíóº ñîãëàñ³º, òàê ùî âîíè íå ðàòóþòü íà ñÿ, íî â âåëèê³ì ìèð³ ñòîÿòü ³ â ºäèíèé ê³íåöü íàì³ðÿþòü, íèæå êîãäà äàíèé ¿ì ÷èí ñâ³é ³çì³íÿþòü. Êîæíå ñâ³òèëî ñâ³é ïóòü ìàº, êîæíà âîäà ñâ³é áåðåã. Âñå òðèìàºòüñÿ â ôîðì³, à öå íå ìîæëèâî áóëî á áåç íà÷àëà, áî âñÿêèé ëàä ³ âñ³ ðå÷³ ïîòðåáóþòü âëàñò³. Õòîñü ìóñèâ ³ñíóâàòè íàïåðåä, õòî ñîçäàë ºñòü ñ³ÿ ³ äåðæàé, óïàñòè íå äàºò ïðåìóäðèì ñìîòðåí³ºì. Öþ ïðè÷èíó ³ Áîãîì íàð³ùè äîñòî¿òü. Òàêèé ìàéñòåð, òàêà ôîðìóþ÷à äóìêà ìóñèòü áóòè ³ â ñóñï³ëüíîñò³. Õî÷ ³ â í³é º ð³çí³ ðå÷³, ç ÿêèõ âîíà ñêëàäàºòüñÿ (êëàñè, ðîäèíè, îäèíèö³, ïðîâ³íö³¿, ð³çí³ ãðóïè â³äîñåðåäí³, ì³ëüéîíè ëþäñüêèõ âîëü, ãîòîâèõ ðîç³ðâàòè ñîãëàñ³º), õî÷ êîæíà ç òèõ ðå÷åé ³ ìàñ ñâîº ñâîéñòâî, àëå íå ì³íÿþòü ñâîãî ÷èíó (ì³ñöÿ â ñóñï³ëüí³é äðàáèí³); õî÷ ìàþòü ñâî¿ ãðàíèö³ (ôîðìó), ðîçëè÷í³ âèì³ðè, ò³ ðå÷³, àëå ñïðÿìîâóþòüñÿ âñ³ äî îäíî¿ ìåòè: â ºäèíèé ê³íåöü. Ö³ëó öþ ñï³ëüíîòó ñòâîðþº ³ òðèìຠâêóï³, íå äຠðîçïàñòèñÿ, êåðóº íåþ ñâî¿ì ñìîòðåí³ºì äî îäíî¿ ö³ë³ òâîð÷à îðãàí³çóþ÷à äóìêà. Âîíà, ¿¿ êîíöåïö³ÿ òâîðèòü ç ð³çíèõ ÷àñòèí, ÿê ç êóïè öåãëèí, áóä³âëþ 354
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
÷è ç êóïè áóêâ ñëîâà é ðå÷åííÿ; íå áåçñèñòåìíó ãðîìàäó, à ïî ïåâíîìó ïëàíó ³ ñèíòåç³, îêðåìó ºäí³ñòü, îêðåìó ôîðìó, îáäàðîâàíó ðóõîì, ñèëîþ, ñïðÿìîâàíó äî îäíî¿ ö³ë³, òâîð÷îþ äóìêîþ ìàéñòðà. Ç íåâèäèìîãî âèäèìå! Ñêîâîðîäà ïèøå: Ò³ëî ëþäñüêå âèäíî, íî ïðîíèöàþùèé ³ ñîäåðæàùèé îíîº óì íåâèäåí... Ïðåìóäð³ñòü... ïîõîæà íà àðõ³òåêòè÷íó ñèìåòð³þ àáî ìîäåëü (³íøèé âèðàç: íà Àðèñòîòåëåâó ìåòàô³çè÷íó ôîðìó ðå÷³), êîòîðèé, ïî âñåìó ìàòåð³ÿ íå÷óâñòâèòåëüíî ïðîñòèðàÿñü, äåðæèòü âåñü ñîñòàâ êð³ïêèì ³ ñïîê³éíèì öåáòî òàêèì, ùî ìຠâåëèêó óäàðíó ñèëó íàâí³ ³ âåëèêó öóïê³ñòü âñåðåäèí³. Ïîä³áíî äî ðîçóìó â ò³ë³ ïîîäèíîêî¿ ëþäèíè, öÿ æèâîòâîð÷à äóìêà, ðîçóì, ùî îäóøåâëÿº ïðàâëÿ÷ó êàñòó, ïî âñ³ì òèì ÷ëåíàì ïîë³òè÷íîãî êîðïóñó ³ç ëþäåé, íå ³ç êàì³íÿ ñîñòîÿùîãî, òàéíî ðîçëèâøèñÿ, ðîáèòü éîãî òâåðäèì, ìèðíèì ³ áëàãîïîëó÷íèì, â³äïîðíèì íà óäàðè ççîâí³ ³ íà ðîçêëàäîâ³ ñèëè âñåðåäèí³. Áåç íåÿ (áåç òî¿ ìèñë³) âñå ìåðòâî ³ ãíóñíî. À ºñëè óæ îíà âñåëèëàñÿ â ñåðäå÷íèÿ ÷åëîâ³÷åñê³ÿ ñêëîííîñò³, (òî öå) òî æå ñàìîº, ÷òî â äâèæåí³¿ ÷àñîâî¿ ìàøèíè òåìïî, öåáòî ïðàâèëüí³ñòü ³ â³ðí³ñòü, ÿê³ äàþòü ìàøèí³ ñèëó ³ êð³ïîñòü. 355
Äìèòðî Äîíöîâ
 äðóã³ì ì³ñö³ òàê âèñëîâëþºòüñÿ ô³ëîñîô ïðî æèâîòâîð÷ó äóìêó: Îêî, óõî, ÿçèê, ðóêè ³ íîãè, ³ âñå íàøå âí³øíº ò³ëî ñàì³ ñîáîþ í³÷îãî íå ä³éñòâóþòü ³ í³ â ÷³ì, àëå âñå öå ïîðàáîùåíî ìèñëÿì íàøèì. Ìèñëü, âëàäè÷èöÿ éîãî, íàõîäèòüñÿ â íåïåðåðèâí³ì âîëíîâàíí³ äåíü ³ í³÷, âîíà áî ðîçñóæäàºò, ñîâ³òóºò, îïðåä³ëåí³º ä³ëàºò ³ ïîíóæäàºò, à êðàéíà ïëîòü íàøà, êàê îáóçäàíèé ñêîò, ³ë³ õâ³ñò ïîíåâîë³ ¿é ïîñë³äóºò. Òàê ³ â ñóñï³ëüíîñò³, îêðåì³ ÷ëåíè ¿¿ ñàì³ ñîáîþ íå ä³éñòâóþòü, ëèøå íà ïðèêàç îñåðåäêó, çíàþ÷è ñâîº ì³ñöå, ðîçì³ð, ôîðìó ³ ôóíêö³þ. Íà ïðèêëàä³ Åíå¿äè ìîæíà ïîáà÷èòè öåé òàºìíèé ìåõàí³çì ïðîâ³äíî¿ äóìêè â ñôåð³ ñóñï³ëüí³é, ðîëü öüîãî òàºìíè÷îãî ðåãóëÿòîðà ³ äâèãóíà ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ: Åíåé îäèí íå ðîçäÿãàâñÿ, Åíåé îäèí çà âñ³õ íå ñïàâ, ³í äóìàâ, ìèñëèâ, óìóäðÿâñÿ, Áî ñàì çà âñ³õ ³ îäâ³÷àâ, ßê Òóðíà âîðîãà ïîáèòè, Öàðÿ Ëàòèíà óñêðîìèòè ³ óñïîêî¿òè íàðîä...
Íàðîä æå æ òîé ³øîâ òóäè, äå áóëî ïðèçíà÷åíå éîìó ì³ñöå ³ ðîáèâ òå, â ÷³ì ëåæàëî éîãî çàâäàííÿ. Çàâäàííÿ, âèðîáëåíå íåâñèïóùîþ êîíñòðóêòèâíîþ äóìêîþ ìàéñòðà, ùî áóëà 356
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â íåïåðåðèâí³ì âîëíîâàííþ äåíü ³ í³÷, ùî ç îäíîãî îðãàí³çóþ÷îãî îñåðåäêó ðîçëèâàëàñÿ ïî âñ³ì ÷ëåíàì ïîë³òè÷íîãî êîðïóñó, âÿæó÷è ¿õ ä³ÿííÿ çàãàëüíèì ïëàíîì ³ ö³ëëþ îðãàí³çìó. Ëèøå çàâäÿêè ñèë³ ³ ÿñíîñò³ ö³º¿ äóìêè îðãàí³çóþ÷î¿ ìîãëè åíåéö³ é ïîáèòè Òóðíà ³ óñêðîìèòè Ëàòèíà ³ óñïîêî¿òè íàðîä âñåðåäèí³, ëèøå çàâäÿêè ö³é äóìö³ ñòàâàëà ñóñï³ëüí³ñòü òâåðäîþ ³ áëàãîïîëó÷íîþ ñòàâàëà ñèëüíèì îðãàí³çìîì, íàçîâí³ ³ âñåðåäèí³. Ôîðìóþ÷à âîëîäàðñüêà ìóäð³ñòü çàâøå ââàæàëàñÿ ó íàñ çà ïåðøó, íàéâàæí³øó, ïðèêìåòó âîëîäàðÿ. Ó â³çàíò³éñüêèõ õðîí³êàõ ÷èòàºìî ïðî êíÿçÿ Îëåãà, ùî ó Ðóñ³â âîæäü çàâøå íàçèâàºòüñÿ â³ùèì, ùî îçíà÷ຠó íèõ ìóäðèé, âñåçíàþ÷èé àáî ïðîðîê. Ó íèõ âîæäü ìຠáóòè íàñàìïåðåä ìóäðèé, àæ òîä³ âæå õîðîáðèé, ïðî Ñâÿòîñëàâà ñòî¿òü: Áóâ ñå ìóæ ³ âîæäü ñìèñëó âåëèêîãî, ðîçóì ìàâ ìóäðèé ³ â³äâàæíèé äóõ. Ïîñëè ö³ñàð³â Ëüâà ³ Êîñòÿíòèíà äóæå äèâóâàëèñÿ ðîçóìó öüîãî âåëèêîãî Ëèöàðÿ ³ êàçàëè: Öåé ìóæ ïåðø ìóäðèé, à òîä³ âæå õîðîáðèé. Ïðî ñèíà ßðîñëàâà Ìóäðîãî, Âñåâîëîäà, ïèøåòüñÿ, ùî öåé êíÿçü â³äâàæíèé ëèöàð, àëå ïåðåäóñ³ì áóâ ìóäðèé äóõîì ³ ðîçñóäíîãî ñåðöÿ, ÿê çâè÷àéíî êè¿âñüê³ âîëîäàð³. 357
Äìèòðî Äîíöîâ
Ïðî Âîëîäèìèðà ãîâîðèòüñÿ, ùî áóâ â³í íàñàìïåðåä ìóäðèé, à ïîò³ì âæå äîáðîãî ñåðöÿ ³ áëàãîðîäíî¿ äóø³. Öèìè ïðèêìåòàìè îáäàðîâóþòü íàøèõ âîëîäàð³â ³ ë³òîïèñè íàø³ é ³íø³ ïàìÿòíèêè ñòàðîãî ïèñüìåíñòâà. Ïðî ßðîñëàâà Îñìîìèñëà êàæå ë³òîïèñ, ùî áóâ öå êíÿçü ìóäðèé, ïðî Âîëîäèìèðà Âàñèëüêîâè÷à, ùî ìóæåñòâî ³ óì â íåì æèâÿùå, ïðàâäà æå ñ íèì õîäÿñòà, ùî â³í âîçëþáèë íåòë³ííàÿ ïà÷å òë³ííàÿ, ïðàâäîþ á³ îïîë÷åí... ³ñòèíîþ îáèò ³ ñìèñëîì â³í÷àí. Ïðî äîíüêó ßðîñëàâà Ìóäðîãî, Àííó ßðîñëàâíó, ãîâîðèòü ôðàíöóçüêèé ë³òîïèñåöü, ùî âîíà plus de futuris quam praesentibus cogitavit, âîíà ðîçäóìóâàëà á³ëüøå ïðî ìàéáóòíº í³æ ïðî òåïåð³øíº, ïðèêìåòà âëàñòèâà ïðàâäèâèì âîëîäàðÿì, çã³äíà ç ¿õ ôîðìîòâîð÷èì äóõîì, ÿêèé çàâøå êîíöåïòóº ðå÷³, ÿê³ ìຠñòâîðèòè, ñôîðìóâàòè ï³ñëÿ ñâîãî çàäóìó. Äàíèëî Çàòî÷íèê äóìàº, ùî òîé, õòî õî÷å â÷èòè íàðîä ïðàâèòè íèì, ìóñèòü áóòè ðîçóìîì îáèëåí, ìèñë³þ ïàðÿ ÿêî îðåë ïî âîçäóõó. ˳òîïèñ XVI â³êó ââàæàº, ùî âîëîäàð³ ìàþòü áóòè íå ò³ëüêè õîðîáð³, àëå ³ ñìèñëåíí³. Äàíèëî Çàòî÷íèê ïèøå, ùî âîëîäàð³ ïåðåìàãàþòü íå ìíîæåñòâîì çëàòà, íî ìíîæåñòâîì õðàáðèõ ³ ìóäðèõ: ëó÷øå ºäèí ìóäð äåñÿòè õî358
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðîáðèõ áåç óìà. Ëó÷øå ºäèí ñìèñëåí äåñÿòè âëàä³þ÷èõ ãîðîäè. Òèõ-áî ³ ïîëö³ êð³ïê³ ³ ãðàäè òâåðä³, ³íèõæå ïîëö³ ñèëüí³, à áåç äóìè, ³ íà òèõ áèâàºò ïîá³äà. Ìóäðèé âîëîäàð êð³ïîê â çàìèñëàõ, éîãî ìóäðà äóìà ïà÷å ìíîãèõ ðóê, áî ìóäðèé ïà÷å êð³ïêîãî.  öèõ âèðàçàõ ãëèáîêà ñâ³äîì³ñòü îäíîãî ç âèäàòíèõ ÷ëåí³â íàøî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, çíàþ÷î¿ ñèëó æèâîòâîð÷î¿ äóìêè, ùî òðèìຠâêóï³ ïîëêè, ãîðîäè, äåðæàâó ³ áåç ÿêî¿ ðîçñèïàºòüñÿ âñå æèòòÿ, áåç ÿêî¿ íå âàðò³ í³÷îãî: í³ ïðàöÿ õë³áîðîáà â ïîë³, í³ ðåì³ñíèêà â ì³ñò³, í³ â³äâàãà ïîëê³â. Äàíèëî Çàòî÷íèê ïèøå, ùî ÿê ãóñëè ñòðî¿òüñÿ ïåðñòàìè, à ò³ëî îñíîâàºòüñÿ æèëàìè, à äóá êð³ïèòüñÿ ìíîæåñòâîì êîðåí³ÿ, òàê ³ äåðæàâà óòðèìóºòüñÿ â ñèë³ ³ â ôîðì³ äóìêîþ ìóäðîãî âîëîäàðÿ. Âñå ç íå¿! Íåâèäèìå-áî çàâøå º òâîðöåì âèäèìîãî. Ç äóìêè òèõ, ÿê³ ïðèéøëè íà Êè¿âñüêó Ðóñü ïðîòîëêóâàòè ñâÿò³ êíèãè, òèõ, ÿê³ ðîçóì³ëè êíèæíèé ðîçóì, ç äóìêè Ôåîäîñ³ÿ Ïå÷åðñüêîãî ïðî ìàðíîòó òë³ííîãî, ìàòåð³àëüíîãî ³ ïðî âåëè÷ íåáåñíîãî, íåòë³ííîãî âèðîñëà Êèºâî-Ïå÷åðñüêà ëàâðà, âèðîñëà ñâÿòà Ñîô³ÿ é ³íø³ öåðêâè, ö³ëà óñòàíîâà íàøî¿ öåðêâè, ùî â³ä³ãðàâàëà òàêó âåëè÷åçíó ðîëü â ôîðìóâàíí³ ìîðàë³ é 359
Äìèòðî Äîíöîâ
êóëüòóðè íàøî¿ íàö³¿. Ç äóì Âîëîäèìèðà Ìîíîìàõà ïðîñâ³òèòü ðóñüêó çåìëþ, ÿê ç òàêèõ æå äóì Âîëîäèìèðà Âåëèêîãî, ç äóì Ïåòðà Ìîãèëè ³ éîãî íàñòóïíèê³â ïîñòàëà ñëàâíà Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêà àêàäåì³ÿ, ÿêà ìàéæå àæ äî XIX â³êó ôîðìóâàëà äóìêè é çàäóìè ÷ëåí³â íàøî¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè. Ç äóìîê Âîëîäèìèð³â, Ñâÿòîïîëê³â ³ Îëåã³â, ÿê ðÿä ó÷èíèòè î ðóñüê³é çåìë³, îáîðîíèòè ¿é â³ä ïîãàíèõ, ïîñòàëà êè¿âñüêà ³ìïåð³ÿ. À ç ¿õ äóì ³ ¿õ äðóæèíè ïðî íàéêðàùèé äî òîãî çàâäàííÿ ñïîñ³á, ïîñòàâ ö³ëèé âíóòð³øí³é óñòð³é ëèöàðñòâà ñòàðîêè¿âñüêîãî, ç éîãî îêðåìèì êîäåêñîì ÷åñò³, ç óñòàíîâàìè äðóæèíè é áîÿðñòâà, ç âçàºìíèìè ïðàâàìè é îáîâÿçêàìè êíÿçÿ ³ äðóæèíè. Ç äóì Ëÿíöêîðîíñüêèõ, Ðóæèíñüêèõ, Äìèòð³â Âèøíåâåöüêèõ ïðî îðëèíå ãí³çäî íà Äí³ïðîâ³ì îñòðîâ³, ïðî îðäåí ³éñüêà Çàïîðîçüêîãî, ïîñòàëà ä³éñíà óñòàíîâà öüîãî îðäåíó, ç éîãî ïèñàíèìè é íåïèñàíèìè êîäåêñàìè, çàô³êñîâàíèìè â ëèñòàõ ѳðêà, Ãîð䳺íêà, â óí³âåðñàëàõ ãåòüìàíñüêèõ, çðîäèëàñü óñòàíîâà ãåòüìàíùèíè, öèâ³ëüíî¿ ³ âîäíî÷àñ â³éñüêîâî¿ îðãàí³çàö³¿ äåðæàâíî¿ ç ¿¿ öèâ³ëüíèìè, ñóäåéñüêèìè, äèïëîìàòè÷íèìè, öåðêîâíèìè é â³éñüêîâèìè óñòàíîâàìè. Òàê ñàìî, ÿê ç äóìîê òâîðö³â ïå÷åðñüêîãî Ïàòå360
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðèêà, ç êàçîê ³ ëåãåíä, ç³ ñë³â ³ ôîðìóë âåëèêèõ òâîðö³â, ïîãëÿä³â ³ â³ðóâàíü, ïîñòàëî ïèñàíå é íåïèñàíå ïðàâî íàøå é áàçîâàí³ íà í³ì óñòàíîâè, ¿õ ïîñòàëà îáºäíàíà îäíèì äóõîì, îäíîþ ìîðàëëþ é îäíîþ ïîë³òè÷íîþ ö³ëëþ òâåðäà ³ ì³öíî ñôîðìîâàíà ñóñï³ëüí³ñòü. Æèâ³ é âèäèì³ óñòàíîâè, ¿õ äîö³ëüíà êîîðäèíàö³ÿ, äîö³ëüíà êîîðäèíàö³ÿ íàö³îíàëüíèõ, ãðóïîâèõ ³ îñîáèñòèõ åíåðã³é, ñïðÿìîâàíèõ äî îäíî¿ ³ òî¿ ñàìî¿ ö³ë³, äî îäíîãî ê³íöÿ, ùîá ñèëüíèì, ³ ìîãóòí³ì, à çíà÷èòü ³ ïðîñïåðóþ÷èì ñóñï³ëüñòâîì çðîáèòè ñâîþ íàö³þ. Âñå öå çðîäèëîñÿ ç äóõó òâîð÷î¿ äóìêè, ÿêî¿ îñ³äêîì º ïðàâëÿ÷à êàñòà. Êîëè àïîñòîë Àíäð³é, ïèøå îäèí ñòàðèé íàø àâòîð, ÿêîìó íå ñëó÷èëîñü ñóäüáàìè Áîæèìè ìèñëåííîãî õðàìó óñòðî¿òè, öåáòî ÿêîìó íå ñóäèëîñÿ ïåðåòâîðèòè â æèòòÿ ñâ³é âåëèêèé çàäóì, ïîäàë îïèñàí³º â ïðîðî÷åñòâ³ ñâîºì âñ³õ äóõîâíèõ óêðàøåí³é öåðêâè íàøåÿ, òî ç òîãî îïèñó, ç éîãî âåëèêîãî çàäóìó ïîñòàëà ï³çí³øå, ÿê ãîâîðèòü ëåãåíäà, íàøà öåðêâà òà ¿¿ õðàìè. Ç ö³º¿ éîãî äóìêè íàðîäèëèñÿ ï³çí³øå àäåïòè ¿¿, ìàëè ïðîëëÿòèñÿ êðîâ³ ìó÷åíè÷åñê³ÿ, ³ ïðèéíÿëè êð³ïîñòü äîãìàòè ïðàâîñëàâí³¿, ³ çáóäîâàíà íà íèõ öåðêâà ïðàâîñëàâíà. Ç çàäóìó îäíî¿ ëþäèíè, îäíîãî ïðîðîêà é àïîñòî361
Äìèòðî Äîíöîâ
ëà çðîäèëèñÿ óñòàíîâè, ÿê³ òðèâàëè â³êàìè. Òàê ïðåäíàïèñà Àíäð³é ñâÿòèé, ñâÿòèé æå Âëàäèìèð, ÿê Ñîëîìîí ïðåìóäðèé, âñå òîº ïðåäíàïèñàíîº ä³ëîì ñîâåðøèë. Ö³ëèé íàø ñâ³ò, ñâ³ò Êè¿âñüêî¿ é êîçàöüêî¿ Ðóñ³ é ï³çí³øèõ â³ê³â, áóâ òîé ñâ³ò, éîãî æå äóõîì âîäèìèé ïî ãîðàõ Êè¿âñüêèõ, ñòâîðèâ éîãî â ñâî¿é óÿâ³ ñâî¿ìè çàäóìàìè àïîñòîë Àíäð³é, ùîá ³íø³ òîé çàäóì âò³ëèëè â óñòàíîâè æèòòÿ. Êîëè ßðîñëàâ Ìóäðèé íàñ³ÿ êíèæíèì ñëîâîì â ñåðöÿ â³ðíèõ ëþäåé, òî ç öüîãî äóõîâîãî ïî÷èíó ñòàëà âæå íîâà â³ðà ïëîäèòèñÿ ³ ðîçøèðÿòèñÿ, ÷îðíîðèçö³ ïî÷à ìíîæèòèñÿ ³ ìîíàñòèðîâå ïî÷àõó áèòè. Ùîá ÿêàñü ³äåÿ çà³ñíóâàëà â ìàòåð³¿, âîíà ìóñèëà ñïåðøó çðîäèòèñÿ â ïîðÿäêóþ÷³é äóìö³ ÿêîãîñü òâîðöÿ. Ùîéíî êîëè ßðîñëàâ ³ñïèñàøà ìíîã³ êíèãè, ç çàäóì³â ó íèõ ñïðåöèçîâàíèõ âèð³ñ ä³éñíèé ñâ³ò çÿâèù, òèìè ³äåÿìè îôîðìëåíèé. ˳òîïèñ ïèøå, ùî âëîæèâ Áîã â ñåðöå ²çÿñëàâà ìèñëü áëàãó î ðóñüê³é çåìë³, çàíåæå ¿é õîòÿùå äîáðà âñ³ì ñåðöåì, ³ ñîçâà áðàòþ ñâîþ ³ íà÷à äóìàòè ñ íèìè, ÿê îáîðîíèòèñÿ â³ä ïîãàíèõ. À òîä³ âæå ç öüîãî äóìàííÿ ³ ç ö³º¿ áëàãî¿ ìèñë³ çðîäèâñÿ ïîõ³ä, ïîâñòàëè ³ çîðãàí³çóâàëèñÿ ïîëêè, ïðèéøëà íà ïîì³÷ ³äå¿ òåõí³êà. Ö³ëå ïðàâíè÷å æèòòÿ 362
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ êåðóâàëîñÿ äóìêàìè ñïèñàíèìè â Ðóñüê³é Ïðàâä³, ÿê ö³ëå ïðàâíè÷å æèòòÿ ñòàðîãî Ðèìó âèðîñëî ç äóìîê âèð³çüáëåíèõ â X òàáëèöÿõ, ÿê êîðîíà ³ ìàíò³ÿ ïóðïóðîâà öåçàð³â âèðîñëè ç Öåçàðåâèõ äóìîê. Äóìêè îðãàí³çóþòü æèòòÿ ³ â÷èíêè ì³ëüéîí³â, êðèñòàë³çóþòü ïðàâèëà ¿õ ïîñòóïîâàííÿ â òàê³ óñòàíîâè, ÿê ïîëêè ³ öåðêâè, êíÿæ³ äðóæèíè, ãåíåðàëüí³ ðàäè ãåòüìàíñüê³. Äóìêè ðîäÿòü ïî÷óâàííÿ, íàâè÷êè, ³ìïóëüñè, ðèòóàëè, ïðèïèñè, ÿê ïðàöþâàòè, â ùî â³ðèòè, ùî øàíóâàòè, ÷èì ãèäèòèñÿ, äî ÷îãî ïðÿìóâàòè. Äóìêè ôîðìóëþþòü îáîâÿçêè çàãàëó ñóïðîòè Áîãà, ñóïðîòè îêðóæåííÿ, ñóïðîòè ñåáå. Ç òèõ äóìîê ðîäèòüñÿ ºäèíèé ïëàí, ÿêèé âñå â ñóñï³ëüñòâ³, êîæíó éîãî ÷àñòèíó, êîæíèé ñòàí ³ êîæíó îäèíèöþ ñòàâëÿº íà ñâîº ì³ñöå, íàäຠ¿ì â³äïîâ³äíó ôîðìó, ðîçì³ð íàä³ëÿº â³äïîâ³äíèìè ôóíêö³ÿìè é çàâäàííÿìè, ñïðÿìîâàíèìè äî îäíî¿ ö³ë³: óòðèìàòè â ôîðì³ ³ â ñèë³ íàðîäíèé îðãàí³çì ³ íå äàòè â³äîîñåðåäí³ì òåíäåíö³ÿì ðîç³ðâàòè éîãî íà ÷àñò³. Äóìêà ôîðìóëþº íåÿñí³ îï³í³¿ é ïîãëÿäè â ïîíÿòòÿ, âèð³çüáëþº ¿õ áëèñêîì ñâ ôîðìóþ÷î¿ ñèëè, ôîðìóëîþ ñï³ëüíèõ ñë³â, ÿê³ âèêëèêóþòü ³äå¿, ÿñêðàâèìè íàçâàìè óéìàþòü â ñèñòåìó ö³ëèé ðÿä íåÿñíèõ ùå äóìîê, êðèñòàë³çóþòü ö³ äóìêè â ÿñí³ êîìï363
Äìèòðî Äîíöîâ
ëåêñè ïîíÿòü, ôîðìóþòü îáè÷à¿, çâè÷à¿ é óñòàíîâè, âêàçóþ÷è äóìêàì íàïðÿì, ïðèïèñóþ÷è á³ã êîæíîìó êîë³ùàò³ â ñóñï³ëüñòâ³. ßê ñòî¿òü âèùå, ìåòà, ê³íåöü ñóñï³ëüíî¿ ñèñòåìè, îðãàí³çàö³¿ ¿¿ êîíöåïö³¿, öå çðîáèòè ¿¿ òâåðäîþ, ñïîê³éíîþ ³ áëàãîïîëó÷íîþ. Çðîáèòè ¿¿ òâåðäîþ öå çíà÷èòü çðîáèòè ¿¿ â³äïîðíîþ íà óäàðè ççîâí³. Çíà÷èòü, ùîá öÿ êîíöåïö³ÿ, öåé çàäóì ìàâ ïðèêìåòè, íàéá³ëüø ïðèäàòí³ äëÿ òîãî, ùîá çðåàë³çîâàíà ôîðìà ìàëà íàéá³ëüøó ñèëó é â³äïîðí³ñòü. Öÿ ³äåÿ º äðóãîþ îñíîâíîþ ³äåºþ ìóäðîãî âîëîäàðÿ.  òîé ÷àñ, êîëè ³äåàëîì ïëåáñó º çàòêàòè âóõà, çàìêíóòè î÷³ é ñòàðàòèñÿ âèìàçàòè ç ñâ ñâ³äîìîñò³ îñíîâíèé ïîñòóëàò æèòòÿ âñ³õ îðãàí³çì³â áóòè ñèëüíèì; â òîé ÷àñ, ÿê ïëåáñ óâàæàº, ÿê òå ÿãíÿ ç áàéêè, ùî ìîæíà çàêëÿñòè âîðîæ³ ñèëè ïåðåêîíóâàííÿì àáî ïîðîçóì³ííÿì, ùî â³ä òîãî â³÷íîãî çàêîíó ìîæíà êóäèñü âòåêòè ³ äåñü ñõîâàòèñÿ, â òîé ÷àñ ìóäð³ñòü ëþäåé, ùî îðãàí³çóþòü ñóñï³ëüí³ñòü, íåïîõèòíî â³ðèòü â íàêàç áóòè ñèëüíèì, ó éîãî îáîâÿçóþ÷ó ñèëó â ö³ë³ì æèòò³. Áà÷èòè ñâ³ò òàêèì, ÿêèì â³í º, à íå òàêèì, ÿêèì â³í íàì çäàºòüñÿ àáî ÿêèì ìè õîò³ëè á éîãî áà÷èòè, áà÷èòè öå º çä³áí³ñòü, 364
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ÿêà êëàäå ìàðêàíòíó ðîçä³ëüíó ë³í³þ ì³æ ëþäèíîþ øëÿõåòíîþ é ìóäðîþ, ³ íèçüêîþ é ãëóïîþ. Ó â³äíîøåíí³ äî æèòòÿ ñóñï³ëüíîãî öå ïðàâèëî áà÷èòè ñâ³ò òàêèì, ÿêèì â³í º, öå çíà÷èòü áà÷èòè éîãî íå ÿê ìèëó ñåðöþ íåçäàð ³äèë³þ àáî àðåíó áåçíàñòàííîãî ïîñòóïó é î÷îëîâ³÷åííÿ ëþäåé, íå ÿê ³äèë³þ, â ÿê³é ÷èìðàç á³ëüøå ðåñïåêòóºòüñÿ ñëàáèõ ³ íåçäàð, ³ äå ñèëüí³ø³ äîáðîâ³ëüíî óñòóïàþòü ¿ì ïðîâ³ä æèòòÿ, ëèøå ÿê àðåíó áîðîòüáè, äå ïåðåìàãຠñèëüí³øèé. Òàêèé çàêîí æèòòÿ â öàðñòâ³ ïðèðîäè âçàãàë³, â ñâ³ò³ òâàðèíí³ì ³ â ñâ³ò³ ëþäñüê³ì. Àðèñòîòåëü êàæå â ñâî¿é ²ñòî𳿠çâ³ðÿò, ùî êîæíîãî ðàçó, êîëè çâ³ðÿòà çàìåøêóþòü ñï³ëüí³ îêîëèö³ é æèâëÿòüñÿ òîþ ñàìîþ ïîæèâîþ, âîíè âåäóòü ì³æ ñîáîþ â³éíó. Êîëè çàñîáè ïîæèâè äîñèòü ð³äê³, çâ³ðÿòà íàâ³òü ïîä³áíî¿ ðàñè âñòóïàþòü ì³æ ñîáîþ â á³é. Ó òâîðàõ Êèðèëà Òóðîâñüêîãî çíàõîäèìî áàéêó, â ÿê³é â³í, ÿê íåìóäðîãî, êàðòຠêíÿçÿ, ÿêèé â³ðèâ â óòîﳿ òà ³äè볿 ³ äóìàâ, ùî áåçñèëà ëþäèíà ÷è ëþäñüêà ñï³ëüíîòà, ìîæóòü âñòîÿòèñÿ ïðè æèòò³.  ²ïàò³¿âñüê³ì ë³òîïèñ³ ï³ä 1148 ð. ñòî¿òü: Òî ºñòü áèëî ïðåæäå ä³ä íàøèõ ³ ïðè îòö³õ íàøèõ ìèð ñòî¿òü äî ðàòè, à ðàòü äî ìèðà. Äåìîêðàòè÷íî¿ ³äå¿ â³÷íîãî ìèðó íå çíàëè íàø³ ä³äè, íå çíàëà éîãî 365
Äìèòðî Äîíöîâ
é êîçà÷÷èíà.  ìîâ³ æ ëåéñòðîâèê³â êàçàâ Õìåëüíèöüêèé: Âñ³ íàðîäè çàâæäè áîðîíèëè é â³÷íî áîðîíèòèìóòü ñâîº ³ñíóâàííÿ, ñâîáîäó òà âëàñí³ñòü íà çåìë³ ³ íàâ³òü òàê³ ñòâîð³ííÿ, ÿê³ ïëàçóþòü ïî çåìë³, ÿê çâ³ð³, õóäîáà òà ïòèöÿ, áîðîíÿòü ñâî¿ ñòàíîâèùà, ñâî¿ ãí³çäà òà ñâî¿ ä³òè äî îñòàíêó ñèë. Çàêîí áóòè ñèëüíèì áóâ çàêîíîì íàøèõ ïðåäê³â, â³í ãëèáîêî ³ òâåðäî çàãí³çäèâñÿ â äóìö³ ¿õ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. ³äêèäຠâñÿêó ãàäêó ïðî ñóñï³ëüíó ³äèë³þ ³ àâòîð ²ñòî𳿠Ðóñ³â. Ãëóïî ñòàðàòèñÿ çðîáèòè òàê, ùîá øóë³êè ñòåðåãëè ãîëóá³â, ãëóïî ºäíàòè â³âö³ ç âîâêàìè íà îäíó ïàæ³òü, öå âñóïåðå÷ ñàì³é ïðèðîä³ ³ çäîðîâîìó ðîçóìîâ³. À Ãàëÿòîâñüêèé ãîòîâ áóâ óâàæàòè óêðà¿íñüêèé íàðîä çà ñïåö³àëüíîãî íîñ³ÿ ö³º¿ îäâ³÷íî¿ ìóäðîñò³ ïðèðîäè, çà îñîáëèâîãî âèêîíàâöÿ ¿¿ çàêîí³â. ³í ïèñàâ, ùî óêðà¿íñüêèé íàðîä æèâå ï³ä íåáåñíèì çíàêîì Ñêîðï³îíà. Ãí³âíèé Ñêîðï³îí ñâî¿ì íåáåñíèì âïëèâîì ïîáóäæóº íàðîä ðóñüêèé ê â³éíàì. Áóòè ñèëüíèì òàêèé áóâ ê³íåöü, òàêà áóëà ö³ëü, çàâäàííÿ ñóñï³ëüíîñòåé, ÿê ¿¿ ðîçóì³ëà òâîð÷à äóìêà íàøî¿ ñòàðî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, ¿¿ ÷ëåíè, ìàáóòü, íå ðàç âè÷èòóâàëè â Çàêîíàõ Ïëàòîíà, ùî í³ áàãàòñòâî, í³ êóëüòóðà, í³ ìèñòåöòâî, í³ÿêå ³íøå áëàãî íà í³ùî íàì íå 366
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çäàäóòüñÿ, êîëè íå áóäåìî íàéñèëüí³øèìè â â³éí³... Äåðæàâà íàéá³ëüø öèâ³ë³çîâàíà òîä³, êîëè ¿¿ óñòð³é äຠ¿é âèðàçíó ïåðåâàãó íà â³éí³ íàä ³íøèìè äåðæàâàìè, êîëè ñóñï³ëüí³ñòü ïîñòàâèëà ñîá³ çà ïîñòóëàò ïðàâèëî áóòè ñèëüíîþ. Âîëîäàð, ïåðåêîíàíèé ó ïðàâèëüíîñò³ öüîãî ïîñòóëàòó, íå äàñòü ñåáå çàêîëèñóâàòè í³ÿêèìè óòîï³ÿìè, í³ îìàíàìè. ³í áóäå â ñâî¿é äóìö³ íåïîõèòíèé, íåïðèñòóïíèé í³ îáìàíó òèõ, ÿê³ â ñâî¿õ ³íòåðåñàõ ïðåäñòàâëÿþòü éîìó ñâ³ò â ³íø³ì âèãëÿä³, í³ äåìàãî㳿, í³ ïðîïàãàíä³ âîðîæ³é, ùî ñòðåìèòü çäåìîá³ë³çóâàòè éîãî ñóñï³ëüí³ñòü ïåðåäóñ³ì ìîðàëüíî, ùîá ïîò³ì ïîêîíàòè ¿¿ ô³çè÷íî. Íå áóëè ïðèñòóïí³ íà öþ ëºñòü êîçàêè é òîìó ð³äêî â³ðèëè ãðàìîòàì ìîñêîâñüêèì, óìÿã÷åíèì ïà÷å ºëåÿ îáìàíîì. Êîëè Áàòèé ³øîâ íà ñòàðó Ðóñü, ìóñèâ áèòèñÿ ìå÷åì, áî ñëîâåñè ëåñòíèìè íå âîçìîæíî á³ (í³ îäèí) ãðàä ïðèÿòè, õîò³â â³í ³ êèÿí ïðåëüñòèòè ³ íåïîñëóøàøà éîãî. Çíàòè öåé íåâìîëèìèé çàêîí æèòòÿ, áóòè ìóäðèì, çíà÷èòü ìàòè óì êð³ïêîäóìíèé, íå äàòè ñåáå çâåñòè í³ÿêèì ãàðíèì ñëîâàì ³ îá³öÿíêàì, ÿêèì òàê ëåãêî ï³ääàºòüñÿ ïëåáåéñüêà äóìêà, à ÿê³ ëèøå, ÿê äèìîâà çàñëîíà, çàâóàëüîâóþòü íàã³ àïåòèòè ñèëüí³øîãî. Âîâê (ó Ñêîâîðîäè) ìîæå âòåð367
Äìèòðî Äîíöîâ
òèñÿ â äðóæáó íà¿âíîãî, óïîä³áíèâøèñü äî íüîãî ãîëîñîì ³ âîëîñîì (çîâí³øí³ì âèãëÿäîì ³ ìîâîþ), àëå ìóäðèé çà ëóêàâèì âçîðîì éîãî çàâøå â³äãàäຠíàñèëüíèöüêå çåðöàëî éîãî äóø³.  îäí³ì ïàìÿòíèêó íàøî¿ ë³òåðàòóðè XVIII â³êó ÷èòàºìî: Á³ëüøå â³ð î÷àì ñâî¿ì, í³æåë³ ñêàçö³ ëþäñüê³é, ïðàâèëî, ÿêîãî í³êîëè íå ìîãëà çðîçóì³òè íàøà äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ÿêà çàìèêàëà î÷³ íà ä³ëà á³ëüøîâèçìó, íàòîì³ñòü â³ðèëà ñêàçö³ éîãî ãåðîëüä³â ïðî áðàòåðñòâî íàðîä³â, ïðî ñîë³äàðí³ñòü ïðîëåòàð³àòó, ÿê³ ï³ä ìàñêîþ çàãàëüíî¿ ³äå¿ ïðî ùàñòÿ íåñëè òîé ñàìèé çàêîí ñèëè ³ çíèùåííÿ. Ïðîêîïîâè÷ êàçàâ: ²íàêîæå íîñèòü îáè÷àé: äà çàêîíà ïîá³æäåíèé ïðîñèòü îä ïîá³äíèêà, ñåé æå òîìó äà âëà䳺ò, ïðàâèëî, ÿêå Ạâ ëèöå âñ³ì óòîï³ñòàì, ÿê³ â³ðèëè â ìîæëèâ³ñòü ñï³âæèòòÿ ñëàáîãî ç ñèëüí³øèì.  íàðîäí³é äóì³ ÷èòàºìî: Êîçàê äîáðå êîçàöüêèé çâè÷àé çíàâ, â³í íà òàòàðèíà ñêðèâà ÿê âîâê, ïîãëÿäàâ. Êîçàê äîáðå çíàâ íå ëèøå êîçàöüêèé, à óí³âåðñàëüíèé çâè÷àé ñóñï³ëüíîñòåé, ÿê³ ðîçóì³ëè, ùî ¿õ ãîëîâíîþ ö³ëëþ, êîëè õîò³ëè ëèøèòèñÿ ïðè æèòò³, áóëî ñòàòè ñèëüíèìè. Ïðåëºñòü, ïîÿñíþº Âèøåíñüêèé, öå ºñòü âì³ñòî ³ñòèíè ëîæ ñîäåðæàòè ³ ñ³þ íóäèòèñÿ, íå ñèé ñóùóþ, ÿêî ñó368
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ùóþ ïîêàçàòè. Ñê³ëüêè òàêèõ áðåõåíü, ùî ¿õ äëÿ íàøîãî ïîíåâîëåííÿ íàìàãàëèñÿ ïðåäñòàâèòè ³ñòèíîþ, ïðèíîñèëîñÿ ÷óæîþ ñèëîþ íà Óêðà¿íó (âçÿòè õî÷ áè á³ëüøîâèçì) ³ ñê³ëüêè ³íòåë³ãåíòñüêî¿ ãîëîòè êîæíó ¿õ ïðàâäó íåñóùóþ áðàëè çà ñóùóþ. Ñê³ëüêè ëþäåé, íåâ³äàþùèõ ëåñò³ òàòàðñüêî¿ ïðîïàëî, íåâ³äàþùèõ çíàíîãî â íàø³é ñòàð³é äàâíèí³ çàêîíà æèòòÿ, ÿêèé íå ïîçâîëÿâ â³ääàâàòèñÿ áåç êðèòèêè ëåñò³ íàïàñíèêà ³ âèãàäàíèì äëÿ éîãî ö³ëåé ³ñòèíàì.  ò³ ÷àñè íàøî¿ äàâíèíè, ò³ íàø³ ñõîëàñòèêè, òàê çíåíàâèäæåí³ â XIX â³ö³, ÷àñòî öèòóâàëè Ñâÿòå Ïèñüìî ³ ìóäð³ñòü ²ñóñà, ñèíà ѳðàõîâà: Íå éìè â³ðè âîðîãó òâîºìó âî â³êè ³ íå ïîñòàâè éîãî ïðè ñîá³, äà í³êàãäà ³çðèíóâ òÿ, ñòàíåòü íà ì³ñö³ òâîºìó! Ñòàðà íàøà ïàí³âíà êàñòà äîáðå çíàëà, ùî êîæíà ïîðîäà, â ò³ì ÷èñë³ é ëþäñüêà, ùîá âèæèòè, ñèëüíîþ ìóñèòü áóòè. Ìàòè ñèñòåìó, ïëàí, çàäóì ö³ëîãî ñóñï³ëüíîãî ìåõàí³çìó, ùîá âñ³ éîãî ÷ëåíè òðèìàëèñÿ â ñîãëàñ³¿, ïåðøà âèìîãà ìóäðîñò³ âîëîäàðÿ. Äðóãà ìàòè òàêó êîíöåïö³þ, ùîá âîíà çàáåçïå÷óâàëà íàéá³ëüøó â³äïîðí³ñòü ñï³ëüíîòè íàçîâí³ ¿¿ òâåðä³ñòü. Àëå º ùå òðåòÿ âèìîãà ùîá öÿ êîíöåïö³ÿ çàáåçïå÷óâàëà ñïîê³é â ñåðåäèí³, 369
Äìèòðî Äîíöîâ
³íøèìè ñëîâàìè: íå äîïóñêàëà äî íåïîêî¿â, äî ðîçëàäó, äî ïåðåâàãè â³äîñåðåäí³õ òåíäåíö³é îêðåìèõ ÷àñòèí. Ò³ ÷àñòèíè ìàþòü ñâî¿ ñâ³éñòâà ³ ñâîþ ïóòü, à ò³ ñâ³éñòâà ³ òà ïóòü îêðåìèõ ÷ëåí³â íå ðàç áóâàþòü òàê³, ùî çîâñ³ì íå éäóòü äî ºäèíîãî ê³íöÿ, äî ÿêîãî éòè ìຠñóñï³ëüñòâî, à íàâïàêè, â á³ê òîìó ê³íöåâ³ ïðîòèëåæíèé, íå äî êîíñîë³äàö³¿ ñóñï³ëüñòâà, à äî éîãî ðîçðèâó, ðîçïîðîøåííÿ, àíàðõ³çàö³¿ é çàãèáåë³.  äåðæàâí³é áóäîâ³ º òàê, ÿê ó çâè÷àéí³é êîëè çàëèøèòè âñþ ìàñó áóä³âë³ ïåðâ³ñíîìó íàõèëîâ³ ¿¿ ÷àñòèí, òî âîíà õóòêî á îáåðíóëàñÿ â çâè÷àéí³ñ³íüêó êóïó, áî ¿¿ ì³öíèé çâÿçîê ç çåìëåþ âèêëèêຠâ í³é áåçíàñòàííå òÿæ³ííÿ äî ö³º¿ çåìë³, ùî º ôîðìà âèÿâó ¿¿ âîë³ (Øîïåíãàóåð).  ñóñï³ëüí³ì æèòò³ ³ñíóþòü òåæ îò³ â³äîñåðåäí³ ñèëè, ¿õ âîëÿ òåæ òÿãíå ¿õ íåïåðåìîæíî äî çåìë³, äî çåìíîãî, äî ïðèçåìíîãî äî âóçüêîåãî¿ñòè÷íîãî. Ö³ â³äîñåðåäí³, â³äðèâí³ ñèëè, ö³ ïåðâ³ñí³ íàõèëè ÷àñòèí ìóñèòü äóìêà âîëîäàðÿ òðèìàòè íà ïðèïîí³ ³ ñïðÿìóâàòè äî ºäèíîãî ê³íöÿ, äî îäíî¿ ñï³ëüíî¿ ìåòè. ²äåîëîãè ìàñè ââàæàëè, ùî ñàì³ ñîáîþ áóäóòü ãîðîäè êð³ïê³ ³ ïîëêè, ì³í³ñòåðñòâà, ôîðòåö³, õðàìè, òðîíè àáî â³âòàð³. Àëå âñå öå ìåð370
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
òâå ³ çàñóäæåíî íà çàãèí áåç îäóøåâëÿþ÷îãî ¿õ ³ ñòðèìóþ÷îãî äóõó çàãàëüíî¿ ³äå¿. Áåç ö³º¿ ³äå¿ óìë³â³÷ îæèâàþòü ó ñóñï³ëüñòâ³ ðîçðèâí³ åíåð㳿 ÷àñòèí, ÿê³ ðîçñàäæóþòü ö³ë³ñòü. Êîëè àðì³ÿ íå ïåðåñÿêëà äóõîì êîìáàòèâíîñò³, êîëè ÿê öå áóëî ó Ôðàíö³¿ Äàëàäüº ³ Áëþìà äóõ ì³ë³òàðèçìó é øîâ³í³çìó áóâ îñì³þâàíèé, à ñëîâî îò÷èçíà áóëî âèãíàíå ç ïîë³òè÷íîãî ñëîâíèêà, ÿê ³ ñëîâî ïàòð³îòèçì, òîä³ ðîçñèïàëàñÿ é ñàìà ìàòåð³àëüíà óñòàíîâà àð쳿, ïîçáàâëåíà äóõó é äóìêè, ÿê³ äàâàëè ¿é æèòòÿ. Ðîçñèïàëàñÿ ï³ä âïëèâîì â³äîñåðåäí³õ åãî¿ñòè÷íèõ âîëü. Òàê ñàìî ðîçñèïàëàñÿ óñòàíîâà öåðêâè, êîëè íà àìâîíàõ çàì³ñòü Âèøåíñüêèõ, Ñåðàï³îí³â ³ Êèðèë³â çÿâëÿëèñÿ íå àðõ³ºïèñêîïè, à àðõ³ñêîòè, ÿê çâàâ íåã³äíèõ ñëóæèòåë³â â³âòàðÿ Âèøåíñüêèé. Äå ïîíÿòòÿ Áîãà àáî çíåâàæàëîñÿ, àáî çâîäèëîñÿ äî ïîíÿòòÿ âñåïðîùàþ÷î¿ ìèëîñåðäíî¿ ñèëè, íå êàðàþ÷î¿ ³ çàêëèêàþ÷î¿ äî â³÷íîãî ãîð³ííÿ é äóõîâîãî íàïðóæåííÿ, òàì ìóòíèì ïîòîêîì ðîçëèâàëèñÿ â ñóñï³ëüñòâ³ åãî¿ñòè÷í³ ñèëè îñîáèñòî¿ ïîæàäëèâîñò³, ÿê³ ïî÷èíàëèñÿ ç ïðèâàòè, à ê³í÷èëèñÿ çðàäíèöòâîì ³ â³äñòóïíèöòâîì. Êîëè ïóáë³÷íà âëàäà ïîòóðàëà êðèì³íàëüíèì çëî÷èíöÿì â ñóäàõ. Àáî êîëè óðÿäè ç³ ñòðàõó ïåðåä 371
Äìèòðî Äîíöîâ
äåìàãîãàìè ãîëîòè êàï³òóëþâàëè ïåðåä êîæíèìè, õî÷ ÿê àáñóðäíèìè âèìîãàìè ïðîëåòàð³àòó, æåðòâóþ÷è ¿ì ³íòåðåñàìè äåñÿòê³â ì³ëüéîí³â òàêèõ ñàìèõ ïðàö³âíèê³â, àëå ìîâ÷àçíèõ ³ íå òàê ãàëàñëèâèõ, ³ íàïàñíè÷èõ, ÿê ïðîëåòàð³àò, êîëè ïðåñà é ë³òåðàòóðà ñòàëè òðèáóíîþ àïîòåîçó âñÿêèõ ðîçêëàäîâèõ ñèë ³ çàáàãàíîê ñóâåðåííèõ îäèíèöü ³ ñóâåðåííî¿ ãîëîòè, ìàñè àáî îäíîãî êëàñó, êîëè âñ³ ò³ ðîçðèâí³ ñèëè íå áóëè ñêóò³ îäíîþ ïîðÿäêóþ÷îþ äóìêîþ, ñóâîðîþ ³ êàðàþ÷îþ òîä³ âñ³ îò³ óñòàìè àð쳿, öåðêâè, äåðæàâè é ³íøèõ ñòàâàëè äåðåâîì, ùî éîãî â ñåðåäèí³ âè¿â øàø³ëü. Òîëü ìíîãà òâàð ³ òîëü ðîçë³÷íà, ÿêà â ôîðì³ îäèíèöü, êëàñ³â, ãðóï òîùî ì³ñòèòüñÿ â ñóñï³ëüíîñò³, ìóñèòü ìàòè ñâ³é áåð³ã ³ ñâîþ ïóòü, íå ñì³þòü ðàòóâàòè íà ñÿ, í³ íà äåðæàâó, íà ö³ë³ñòü, íå ìîæóòü äàâàòè âîëþ êîæíå ñâîºìó ñâîéñòâó. Âñ³õ ¿õ â ñîãëàñ³¿ ìຠòðèìàòè äîîñåðåäêîâà ñèëà, ÿêà ïðèçíà÷ຠêîæí³é ç òèõ ñèë ¿¿ çàâäàííÿ, ¿¿ ôóíêö³¿, ¿¿ ôîðìó, ðîçì³ð ³ ì³ñöå. Ö³ºþ äîîñåðåäêîâîþ ñèëîþ ³ º ìóäðà ³ òâåðäà äóìêà âîëîäàðÿ, ÿêà òâîðèòü ñóñï³ëüíèé îðãàí³çì ³ äåðæàé, óïàñòè íå äàº: íå äຠâîë³ åãî¿ñòè÷íèì åíåðã³ÿì ïåðèôåð³¿, ïàðòèêóëÿðíèì ñèëàì. 372
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ò³ëüêè ³äåîëîãè ãîëîòè äóìàëè, ùî òðåáà áóëî áóòè çè÷ëèâèì äî ëþäåé óêðà¿íñüêî¿ êðîâ³, íå ìàòè øàëó íåòîëåðàíö³¿ äî ³íøèõ óêðà¿íñüêèõ ãðóï, çíîñèòè âñ³ ïðîÿâè óêðà¿íñüêîãî õàðàêòåðó, íå äóìàòè ïðî çàâòðà, íå íîñèòèñÿ ç ³äåÿìè ö³ëîñò³, ëèøå æèòè ñüîãîäí³øí³ì æèòòÿì (Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿). Ëèøå ãîëîòà ïèøå Ïåðåòö, ç íåáåçïåêîþ ñïðîâàäèòè íà ñåáå ìàéáóòí³ íåùàñòÿ, ãîòîâà íà âñå, àáè ò³ëüêè âèçáóòèñÿ ñüîãîäí³øíüîãî ëèõà. Ò³ëüêè ïëåáñ ïèøå Àâãóñòèí æèâå íå ðîçóìîì, à ÷óòòÿì, ñâî¿ìè àïåòèòàìè, ïîæàäëèâ³ñòþ, çàäîâîëåííÿì ñâî¿õ ïåðâ³ñíèõ íàõèë³â, íå ³íòåëåêòîì ³ âîëåþ, áî ðîçï³çíàâàòè çíàêè ëèõà íå íàëåæèòü äî ïðîñòàöüêî¿ äóìêè (Ïëàòîí), áî î÷³ ³ âóõà êåïñüê³ ñâ³äêè äëÿ âàðâàðñüêî¿ äóø³ ïëåáåÿ (Ãåðàêë³ò). Àëå äóìêà âîëîäàðÿ äáຠíå ïðî àïåòèòè ÷àñòèí, à ïðî ö³ë³ñòü, íå æåðòâóº íåþ äëÿ ñüîãîäí³øíüî¿ âèãîäè, àí³ âèãîäàì íèí³øíüîãî ïîêîë³ííÿ ³íòåðåñàìè íåâìèðóùî¿ ö³ëîñò³, êåðóºòüñÿ ñâî¿ì ³íòåëåêòîì ³ âîëåþ. ßê ïèøå Àðèñòîòåëü, ðîçï³çíàâàòè çíàêè ãðÿäó÷îãî ëèõà íå ä³ëî ïðîñòàöüêîãî ðîçóìó, öÿ ìóäð³ñòü º ïðèêìåòà äåðæàâíîãî ìóæà. ²ñòîð³ÿ Åëëàäè äîâîäèòü íà áåçë³÷³ 373
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðèêëàä³â ïðàâäèâ³ñòü öüîãî òâåðäæåííÿ. Äåìîñôåí ó ñâî¿õ ïðîìîâàõ óì³ëî áîðîâñÿ ç òóïîäóìñòâîì àòåíñüêî¿ äåìîêðàò³¿, ùî äàâàëè ñåáå çäóðèòè ëºñòþ ìàêåäîíñüêîãî êîðîëÿ, äàâàëà ñåáå çàêîëèñóâàòè ìàð³ çëóäëèâîãî áëàãîäåíñòâ³ÿ ñüîãîäí³øíüîãî äíÿ, íå áà÷à÷è çàâòðàøíüî¿ íåáåçïåêè é íå áàæàþ÷è â³äâåðíóòè ¿¿. Ïîä³áíó áîðîòüáó ç â³äîñåðåäí³ì åãî¿çìîì äåìîêðàò³¿ ïðîâàäèâ ç ñâî¿ìè çåìëÿêàìè Ïåðèêë, ÿê³ òåæ íå áàæàëè æåðòâóâàòè âèãîäàìè ÷àñòèí, âèãîäàìè ñâ ãåíåðàö³¿ äëÿ áåçïåêè ³ êð³ïîñò³ ñâî¿õ ä³òåé ³ âíóê³â. Ïåðèêë æàäàâ çáðî¿, áî çàãëÿäàâ äàëåêî â ìàéáóòíº, òîä³ ÿê ïëåáñ íåïðèºìíó ÷àñòèíó (éîãî ïëàí³â) âæå òåïåð ä³éñíî â³ä÷óâàâ, à ñïîä³âàí³ êîðèñò³ ùå íà îâèä³ íå ïîêàçóâàëèñÿ. Îöþ ìóäð³ñòü ìàþòü ëèøå ñâîá³äí³ é ìóäð³ ëþäè, ëèøå âîíè, ÿê Ïåðèêë, ÿê Äåìîñôåí, ÿê íàéêðàù³ ïðåäñòàâíèêè íàøî¿ ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè êîëèñü, ìîãëè îõîïëþâàòè âñ³ îâèäè ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ, ÿê â ïðîñòîð³, òàê ³ â ÷àñ³, âì³ëè çäóøóâàòè çàë³çíîþ äîëîíåþ âñ³ ðîçðèâí³ åãî¿ñòè÷í³ ñèëè ñóñï³ëüñòâà, ÿê³ ³íòåðåñè ÷àñòèí ñòàâëÿëè íàä ³íòåðåñàìè ö³ëîñò³, ³íòåðåñè äàíîãî ïîêîë³ííÿ íàä áåçïåêîþ ìàéáóòíüîãî, ³íòåðåñè ãðîìàäè, ïàðàô³¿, ïðîâ³íö³¿, îäèíèö³, ðîäèíè, òî¿ 374
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
÷è ³íøî¿ ñóñï³ëüíî¿ ãðóïè àáî êëàñó òà ¿õ âèãîäè íàä ³íòåðåñàìè âñüîãî îðãàí³çìó. Ïðàâäèâ³ âîëîäàð³ íå ïîòóðàþòü ¿ì. Òó ñàìó ðèñó âåñòè ñåáå íå ïî÷óâàííÿìè ìîìåíòó, à âîëåþ é ðîçóìîì, íå ïðèºìíîñòÿìè äàíî¿ õâèë³ ÷è ïîêîë³ííÿ, à ³íòåðåñàìè ö³ëîñò³ òà ¿¿ ñèëè, ñïîñòåð³ãàºìî ó íàøèõ âîëîäàð³â. Ó êíÿç³âñüê³é Ðóñ³ âîëîäàð³ íå äáàëè ïðî ô³çè÷íå çáåðåæåííÿ íàö³¿, íå äáàëè ïðî êîáèëó é ïîîäèíîêîãî ñìåðäà ³ éîãî ð³ëëþ, ëèøå ïðî âñþ Ðóñüêó Çåìëþ. Ìîãëè áîëîõîâö³ îðàòè ïøåíèöþ ³ ïðîñî òàòàðàì, ñïîä³âàþ÷èñü ï³ä òàòàðàìè çíàéòè êðàù³ æèòòºâ³ óìîâèíè, õî÷ ò³ ³ âñëàâèëèñÿ áóòè ÷åðåç ñâîþ æîðñòîê³ñòü òà âì³ííÿ âèçèñêóâàòè ï³äâëàäíèé ¿ì óêðà¿íñüêèé íàðîä (Ïåðåòö), äóìêà âîëîäàð³â Êèºâà áóëà íåïîìèëüíà ³ âì³ëà ðîçï³çíàâàòè çíàêè ãðÿäó÷îãî ëèõà, ùî íåñëè ç ñîáîþ åãî¿ñòè÷í³ çàáàãàíêè îêðåìèõ ãðóï íàðîäó. Ìîãëè Áàðàáàø³ çàêîëèñóâàòè ñåáå çëóäëèâèìè îá³òíèöÿìè ëÿõ³â, ìîñòèâèõ ïàí³â, àëå õìåëüíè÷àíè âì³ëè çàãëÿäàòè â ìàéáóòíº, ðîçï³çíàâàëè çíàêè ãðÿäó÷îãî ëèõà é íå ñòàâëÿëè åãî¿ñòè÷í³ ìèðîëþáí³ çàáàãàíêè ïîëåæà¿â ³ äîìàð³â íàä ³íòåðåñàìè ö³ëîãî íàðîäó. Âì³ëè é ìàçåïèíö³ ï³äïîðÿäêóâàòè ñâî¿ îñîáèñò³ âè375
Äìèòðî Äîíöîâ
ãîäè òà ³íòåðåñè îäíîãî ïîêîë³ííÿ ³íòåðåñàì íàùàäê³â: ùîá ò³ íå ïðîêëÿëè ¿õ çà òå, ùî îñïàë³ íà ö³ë³ñòü ³ ìàéáóòíº, íå ïîâàæèëèñÿ ñêîðèñòàòè ç äîáðî¿ íàãîäè ñêèíóòè ÿðìî. ×è äëÿ òîãî, ùîá âèòâîðèòè ñîá³ óÿâó, âèäèâî ñóñï³ëüíî¿ ñèñòåìè, êîíöåïö³þ óñòðîþ ñï³ëüíîòè, ÷è íà òå, ùîá äåðæàòè òó ñï³ëüíîòó â êàðáàõ çäèñöèïë³íîâàíî¿ äóìêè ³ äåðæàé, óïàñòè íå äàâàòè, ðîáëÿ÷è ¿¿ ñèëüíîþ íàâí³ ³ êð³ïêî çëþòîâàíîþ âñåðåäèí³, ìóñèòü äóìêà âîëîäàðÿ áóòè òâåðäîþ é íåïîõèòíîþ. Íå êëèêàòè â çåìëþ îá³öÿíó ç ðàáñòâà ºãèïåòñüêîãî ³ âîäíî÷àñ ç³òõàòè çà êàçàíàìè ç ìÿñèâîì â ªãèïò³, íå ïðàãíóòè âèçâîëåííÿ ³ âèñòóïàòè ïðîòè òåî𳿠â³÷íî¿ íåíàâèñò³ ³ áîðîòüáè ç êî÷îâíè÷èì Ñõîäîì, íå âèñòóïàòè çà óêðà¿íñüêó äóøó é óâàæàòè ìàðêñèçì çà â³äðàäíå ÿâèùå ó íàñ, àáî ââàæàòè êîëõîçè çà òðàäèö³¿ óêðà¿íñüêèõ àñîö³àòèâíèõ ãðóï (Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿). Îðãàí³çóþ÷à äóìêà âîëîäàðñüêî¿ êàñòè º òâåðäà, ãàðìîí³éíà, îäíîö³ëüíà é íåïîõèòíà, íåï³äëåãëà æîäíèì íàøåïòàì, ñóïåðå÷íèì ç ¿¿ âåëèêèì çàäóìîì, ç ¿¿ ÿñíîþ êîíñòðóêö³ºþ. Âîíè, ÿê Óë³ñ, ãîòîâ³ âóõà ñîá³ âàòîþ çàòêíóòè àáî äî ùîãëè ïðèâÿçàòè, ùîá ó íåáåçïå÷íèé ìîìåíò í³ÿêà ñèðåíà íå â³äâåëà ¿õ í³ âïðàâî í³ âë³âî â³ä 376
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
¿õ çàì³ðó, â³ä ìåòè, äî ÿêî¿ ³øëè ðàçîì ç ñâî¿ìè ï³äâëàäíèìè. Âîíè, ÿê Åíåé, ÿêîìó äîëÿ ñóäèëà çáóäóâàòè ñèëüíå öàðñòâî, íå äóìàëè ïðî ô³çè÷íå çáåðåæåííÿ íàö³¿, â³í ãîíèâ ñâî¿õ òðîÿíö³â, ùîá òå öàðñòâî çáóäóâàòè, àí³ íå çâàæàâ íà Äèäîíó, ÿêà ãîòîâà áóëà â³äâåñòè éîãî â³ä éîãî çàäóìó. Òàêèì áóâ Õìåëüíèöüêèé, ÿê éîãî îïèñóº ïîëüñüêèé ³ñòîðèê Êóáàëÿ: â³í â ð³øó÷èõ õâèëÿõ íå âàãàâñÿ, âñþäè ìîãóòíÿ âîëÿ é çàë³çíà ðóêà, ÷óéí³ñòü, äîá³ð ëþäåé, ïîç³ð íà êîæíó çì³íó â³äíîñèí, áëèñêàâè÷í³ â³äðóõè êîëè â³òðèâ íåùåäð³ñòü ³ çðàäó. ²íøèìè ñëîâàìè íåâñèïóùà ÷óéí³ñòü, ùîá í³ îäíå êîë³ùàòêî ìåõàí³çìó íå âèðâàëîñü ç-ï³ä éîãî êåðóþ÷î¿ çàë³çíî¿ ðóêè, í³ÿêèì â³äðóõîì äëÿ äîãîäè ñâîãî åãî¿çìó, íå ñïðîâàäèëî êàòàñòðîôè äëÿ ä³ëà, äëÿ éîãî âåëèêîãî çàäóìó ³ äëÿ ñï³ëüíîòè, íà ÷îë³ ÿêî¿ ñòîÿâ. Ùîá ìàòè ö³ çä³áíîñò³ òðèìàòè ö³ë³ñòü óêóï³ é íå äàâàòè ¿é ðîçïàñòèñÿ, ìóñèòü áóòè äóìêà âîëîäàðÿ íåçëàìíîþ, íåïîõèòíîþ. Ê. Ñàêîâè÷ ó â³ðø³ íà ïîõîðîí Ñàãàéäà÷íîãî ãîâîðèâ: Ñòî¿ø ïðàâå ÿê ô³ëÿð, ìîöíå â´ðóíòîâàíèé, â³òðîì æàäíèì ïðîòèâíèì íå çàõâÿíèé, íå ï³ääàþ÷èñü ó ñâî¿õ çàäóìàõ ãîëîñàì âòîìëåíèõ, çíåâ³ðåíèõ, ðîç÷àðîâàíèõ, äóìàþ÷èõ çà ðÿòóâàí377
Äìèòðî Äîíöîâ
íÿ ÷àñòèí, íå çà áåçïåêó ö³ëîãî. Çíàâ áî, ùî äî í³÷îãî íå äîïðîâàäæóº öåé åãî¿çì, çíàâ, ùî õòî çà îò÷èçíó íå õî÷å âîþâàòè, òîé ç îò÷èçíîþ ìóñèòü ïîãèáàòè. Ìîìçåí ãîâîðèòü ïðî Öåçàðÿ, ùî éîãî äóìêó â³äçíà÷àëà ïîâíà íåçàëåæí³ñòü, ÿêà íå äîïóñêàëà íàãëÿäó í³ ôàâîðèò³â, í³ ôàâîðèòîê, í³ ïðèÿòåë³â. À ïîëêîâíèêè Õìåëüíèöüêîãî ãîâîðèëè ïðî íüîãî: Âñóïåðå÷ ãåòüìàíîâ³ ãîâîðèòè ìè íå âàæèëèñÿ, à õòî ³ êàçàâ, òîé æèâèé íå áóâ. Íå âàæèëèñÿ çíà÷èòü ãåòüìàí íå äîïóñêàâ äî òîãî, çíà÷èòü éîãî â³äâàæíà äóìêà íå ï³äëÿãàëà âïëèâàì íàâ³òü íàéáëèæ÷îãî îòî÷åííÿ, çíà÷èòü éîãî äóìêà áóëà íå ð³÷÷þ ìîäè, òå÷³¿, íå ï³äëÿãàëà íàïðÿìêàì çì³ííî¿ ãðîìàäñüêî¿ äóìêè ÷è çàáàãàíêàì ï³äñë³ïóâàòî¿ þðáè, í³ îáñòàâèíàì. Ïðî òîãî ñàìîãî Õìåëüíèöüêîãî â ï³ñí³ ñï³âàºòüñÿ, ùî ò³ëüêè Áîã ñâÿòèé çíàº, ùî Õìåëüíèöüêèé äóìàº, ãàäàº. Îá ò³ì íå çíàëè í³ ñîòíèêè, í³ îòàìàíè êóð³íí³, í³ ïîëêîâíèêè. ͳ íàñòðî¿ þðáè, ïåðåä ÿêèìè óãèíàºòüñÿ ïîçáàâëåíà øëÿõåòíîñò³ äóìêà ëþäèíè ç ìàñè, í³ îáñòàâèíè, ïåðåä ÿêèìè áîÿãóçèòü òðóñëèâà äóìêà ö³º¿ ëþäèíè, í³ ìîäí³ òå÷³¿ ãðîìàäñüêî¿ äóìêè, çà ÿêèìè ðàáñüêè òóïöþº íåìóäðà äóìêà ö³º¿ ëþäèíè, íå ìàþòü âïëèâó íà íåïîõèòíó äóìêó 378
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
÷ëåíà ñïðàâæíüî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè, çàäèâëåíîãî â ñâ³é ïëàí, ó ñâîþ êîíöåïö³þ, â ñâ³é çàäóì, ùî ïðîí³öຠ³ ñîäåðæèòü ìàòåð³þ, âñ³ ÷ëåíè ïîë³òè÷íîãî êîðïóñó, ïîðàáîùàþ÷è ¿õ ìèñëþ ñâîºþ ³, îñîáëèâî, íå äàþ÷è òèì îêðåìèì ÷ëåíàì âèðâàòèñÿ â³ä ïîðàáîùåí³ÿ îäí³é öåíòðàëüí³é ³äå¿, áåç ÿêî¿ òîé îðãàí³çì ðîçïàâñÿ á. ² öåé îðãàí³çì ä³éñíî ïî÷àâ ó íàñ ðîçïàäàòèñÿ, êîëè çàì³ñòü òèõ äåðæàâíèõ ìóæ³â, ³äåîëîãè ³íòåë³ãåíòñüêîãî ãóëüòÿéñòâà ïî÷àëè áóðèòèñÿ ïðîòè ïîíÿòòÿ á³ëîðîá³â, ÿê³ îðãàí³çóâàëè ñâîºþ äóìêîþ ñóñï³ëüí³ñòü, êîëè ïî÷àëè ãîëîñèòè, ùî ïðîâ³äíèê óêðà¿íñüêèõ ëþäåé, öå ¿õ âèñëîâíèê, âèñëîâíèê åãî¿ñòè÷íèõ ³íñòèíêò³â ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèí, ùî ïðîâ³äíèê íå ñ쳺 öèì ÷àñòèíàì íàêèäàòè ñâî¿ ôàíòàñòè÷í³ åêñïåðèìåíòè ³ âèäèâà, íå ñ쳺 âèð³çüáëþâàòè ç ³íåðòíî¿ ìàòå𳿠ñâî¿õ âåëèêèõ çàäóì³â. Êîëè äîð³êàâ Øåâ÷åíêî ñâî¿ì çåìëÿêàì, ùî ãíóòüñÿ âîíè, ÿê ò³ ëîçè, êóäè â³òåð ⳺, ùî äî òîãî âðàæëèâ³ íà òåðîð ÷óæî¿ äóìêè, ùî ï³ä éîãî âïëèâîì ãîòîâ³ ñåáå ââàæàòè ðàç çà ñëîâÿí, ðàç çà ìîíãîë³â; êîëè îáóðþâàâñÿ, ùî çíàéäåòüñÿ íà Óêðà¿í³ õ³áà ëèø îäèí êîçàê ñåðåä ì³ëüéîí³â ñâèíîïàñ³â, òî çàêèäàâ ñâî¿ì çåìëÿêàì ÿê379
Äìèòðî Äîíöîâ
ðàç òîé áðàê íåïîõèòíî¿ îðãàí³çóþ÷î¿ äóìêè, ÿêà îñîáëèâî ïîâèííà ä³ÿòè òàì, äå éäå ïðî çäóøåííÿ âñ³õ ðîçðèâíèõ åíåðã³é îêðåìèõ îðãàí³â, îêðåìèõ ÷àñòèí ñóñï³ëüíîñòåé, áàéäóæèõ íà îáùåº äîáðî. Ìóäð³ñòü âîëîäàðÿ ïîëÿãຠíà ò³ì, ùîá ðîçóì³òè ìåòó, äî ÿêî¿ ïîâèíåí ñòðåì³òè êîæíèé îðãàí³çàòîð ñóñï³ëüñòâà: îõîïèòè öå ñóñï³ëüñòâî îäíîþ îðãàí³çóþ÷îþ ³äåºþ, êîòðà ñòâîðèâøè äîñêîíàëó ôîðìó äëÿ öüîãî ñóñï³ëüñòâà, íàéá³ëüø â³äïîâ³äíó äî ¿¿ ìåòè, ð³âíî÷àñíî, ôîðìóþ÷è ¿¿, ðîáèëî ¿¿ ñèëüíîþ. Íàðåøò³ ìóñèòü öÿ ìóäð³ñòü áóòè íåâáëàãàííîþ â ïîáîðþâàíí³ âñ³õ â³äîñåðåäêîâèõ ñòðåìë³íü, ÿê³ áåçíàñòàííî çàãðîæóþòü ö³ëîñò³ ðîçïàäîì. Êîëè íàøà äåìîêðàòè÷íà ñóñï³ëüí³ñòü ³ ¿¿ âîæàêè ðàçîì ç ö³ëîþ äåìîêðàòè÷íîþ ñóñï³ëüí³ñòþ ªâðîïè ïî÷àëà äóìàòè íå ïðî äîáðî çàãàëó, íå ïðî éîãî óñòð³é ³ ñèëó, ëèøå ïðî áëàãî îñîáè, êëàñó, òî¿ ÷è ³íøî¿ ãðóïè, ïî÷àëà êåðìóâàòèñÿ îñîáèñòèì àáî êîëåêòèâíèì åãî¿çìîì, ÿêèé í³÷îãî ñï³ëüíîãî íå ìຠç îõîðîíîþ ö³ëîñò³ ³ òðèâàííÿ ñóñï³ëüíîñò³, òîä³ çà÷àâñÿ òîé óïàäîê íàøî¿ öèâ³ë³çàö³¿, ÿêî¿ ñâ³äêàìè ìè º òåïåð. 380
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²V ÌÓÆͲÑÒÜ
Ì
Òÿæêî òè ãîëîâ³, êðîì³ ïëå÷ó. Äàíèëî Çàòî÷íèê
óæí³ñòü, â³äâàãà òðåòÿ ïðèêìåòà ÷ëåíà ïðîâ³äíî¿ êàñòè é ïîëÿãຠâëàñíå íà ò³ì, ùîá âì³òè ïîçáóòèñÿ öüîãî ñòðàõó. Òîãî, ÿê êàæå Êèðèëî Òóðîâñüêèé, ñòðàõó ñåðäå÷íîãî ³ ïå÷àë³ ò³ëåñíî¿, ÿêèõ òðåáà îòðèíóòè, ùîá áóòè â³äâàæíèì, ùîá ìàòè äóõîâíó äåðçîñòü. Ùîá óì³òè ïðîòèñòàâèòèñÿ îêðóæåííþ é ñîá³ ñàìîìó â ñâî¿õ ñëàáîñòÿõ; ùîá íàãíóòè ñâî¿é âîë³ é äóìö³ ñâ³ò. Ñàìà áî äóìêà í³ùî. Òÿæêî òè ãîëîâ³, êðîì³ ïëå÷ó, ìàëî ñïðèéíÿòè äóìêó, òðåáà ìàòè â³äâàãó é ïåðåïðîâàäèòè ¿¿ ÷åðåç âñ³ ïåðåøêîäè, ÿê êíÿçü Âîëîäèìèð, ùî âîñïð³ÿë èñòèíó Õðèñòîâîãî çàêîíà ³ çàäóìàííîå ä³ëî ñîâåðøèë êðàéíå ³ âñåö³ëî. ³äâàãà (courage) öå òðåòÿ ïðèêìåòà ÷ëåíà ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Ñêîâîðîäà (Î äóøåâí³ì ìèð³) òàê îçíà÷ຠì³ñöå â³äâàãè â äóõîâ³ì 381
Äìèòðî Äîíöîâ
îáëè÷÷³ ëó÷÷èõ ëþäåé: ïðåìóäðîñò³ ä³ëî â ò³ì ñîñòî³òü, ùîá óðîçóì³òè òîº, â ÷³ì ñîñòî³òü ùàñòÿ îñü ïðàâå êðèëî, à äîáðîä³òåëü òðóäèòüñÿ ñèñêàòè (öåáòî çàäóìàíå, óðîçóì³ëå, ñêîíöåïîâàíå îñÿãíóòè). Ïî ñ³é ïðè÷èí³ âîíà ó åëë³í³â ³ ðèìëÿí ìóæåñòâîì ³ êð³ïîñòþ çâåòüñÿ, arete, virtus, îñü ³ ë³âå (êðèëî). Áåç ñèõ êðèë í³ÿêèì îáðàçîì íåëüçÿ âèáðàòèñÿ ³ âçëåò³òè ê áëàãîïîëó÷³þ. Ïðåìóäð³ñòü, êàê îðëèíîº êðèëî, à äîáðîä³òåëü (öåáòî ìóæí³ñòü, êð³ïîñòü, â³äâàãà) ÿê ìóæåñòâåíí³ ðóêè ç ëåãêèìè îëåí³ìè íîãàìè. Ó Øåâ÷åíêà ïîä³áíå: ïðåìóäð³ñòü éîãî ïðåïîäîáíèõ ¿õ çàäóì öå ùîá çäîáóëî ñëàâó ³ìÿ Áîæå, ÿêå âîíè õâàëÿòü (ïðîïîâ³äóþ÷è ñâîþ ïðàâäó). Àëå òå, ÷èì âîíè òðóäÿòüñÿ ñèñêàòü, çä³éñíèòè ñâîþ ïðàâäó, öå ¿õ êð³ïîñòü, ìóæí³ñòü, â³äâàãà ¿õ ìå÷³... íà îòìùåí³º ÿçèêàì ³ â íàóêó ëþäÿì. ªðåòèê ïðèéøîâ ðîçïàëèòè ³ñêðó âîãíþ âåëèêîãî, ïåðø ðîçøóêàâ ¿¿ â ïîïåë³ ãëèáîêî, ðîçøóêàâ ñì³ëèì îðë³ì îêîì, îêîì ìóäðîñò³, à ùîá ðîçïàëèòè ¿¿ â³í ïîòðåáóâàâ ðóê òâåðäèõ òà ñì³ëèõ (Æèæêà), öåáòî ìóæíîñò³ ³ êð³ïîñò³, ÿê³ çä³éñíèëè á çàäóì ìóäðîãî Ãóñà. Êîëè â³í ìîëèòüñÿ: Áëàãîñëîâè íà ìåñòü ³ íà ìóêè, áëàãîñëîâè ìî¿ 382
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Áîæå íåòâåðäè¿ ðóêè! â³í õî÷å, ùîá áîæåñòâåííà ìóäð³ñòü, äóìêà äàëà â³äâàãó, ìóæí³ñòü äîâåðøèòè çàäóì. Ðóêè ÿê ñèìâîë ö³º¿ ìóæíîñò³ ³ â Ñêîâîðîäè é ó Øåâ÷åíêà. Ö³ äâà êðèëà òðåáà ìàòè, ùîá ëåò³òè. ͳ ìóäð³ñòü áåç ìóæíîñò³, í³ îñòàííÿ áåç ïåðøî¿ âçëåòó íå äîêîíàþòü. Ïëàòîí ïèøå: êîìàíäàíò àð쳿, ÿêèé çíຠâîºííå ìèñòåöòâî íå çäîëຠêîìàíäóâàòè, êîëè º íåð³øó÷èé â íåáåçïåö³, êîëè éîãî ìóäðîñò³ áðàêóº â³äâàãè, êîëè ñòðàõ çàïàìîðî÷óº éîìó ãîëîâó. Áðàê ìóæíîñò³ ïàðàë³çóº çä³éñíåííÿ íàéêðàùîãî çàìèñëó. Îäíî êðèëî áåç äðóãîãî ³ íåìà âçëåòó. Çä³áí³ñòü íå âàãàòèñÿ, ð³øàòè, âèáèðàòè, êîìàíäóâàòè, íàïàäàòè öå çà Êëÿâñîì ðèñà íîðä³éñüêî¿ ëþäèíè ïåðåâàæíî.  íîðä³éöÿ îñîáëèâèé ç³ð (îðëå îêî Øåâ÷åíêà), â ÿêîìó áëèñòèòü áàæàííÿ ôîðìóâàòè ðå÷³ ñâîºþ âîëåþ... Éîãî äóõ ðâåòüñÿ íàâí³, ùîá îãîðíóòè ñâ³ò, ùîá ïåðåìîãòè éîãî, ñôîðìóâàòè ï³ñëÿ ñâîãî çàêîíó, ñâ âîë³. ª â ö³é ëþäèí³, ïèøå Êëÿâñ, ùîñü ç õèæàêà. Òîìó ìàáóòü ³ äàþòü ³ íàø³ ë³òîïèñè êè¿âñüêèì âîëîäàðÿì-ôîðìîòâîðöÿì íàçâè ïàðäà, îðëà, òóðà, âîâêà. Ïðèêìåòàìè áåçñòðàøíîñò³ îáäàðîâóº é Àðèñòîòåëü õèæàê³â. ³í 383
Äìèòðî Äîíöîâ
ä³ëèòü çâ³ð³â íà áåçñòðàøíèõ ³ áîÿçêèõ. Ïåðø³ ÿê³ ìàþòü çâè÷àé íàïàäàòè àáî â³äïèðàòè âîðîæèé íàïàä, ³ äðóã³ áîÿçê³, ÿêèì ïðèðîäà äàëà ëèøå çàñîáè õîðîíèòèñÿ â³ä ëèõà ñõîâîì àáî âòå÷åþ. Òîìó ãðåöüêèé ìóäðåöü ³ íàçèâຠëåâà øëÿõåòíèì, ãîðäèì ³ ìóæí³ì, âîâêà õèæèì, êð³ïêèì. Êð³ïêèé öå ó Ñêîâîðîäè òå ñàìå, ùî ìóæí³é, à ñ³ðèìè âîâêàìè çâå íàø ãåðî¿÷íèé êíÿç³âñüêèé åïîñ êíÿç³âñüêèõ äðóæèííèê³â, ùî ãàíÿ÷è çà ïîëîâ÷àíàìè, øóêàëè ñîá³ â ñòåïó ÷åñò³, à êíÿçåâ³ ñëàâè, âò³ëåííÿ ìóæíîñò³. Ïëàòîí ïîð³âíþº âàðòîâèõ ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè ç â³ðíèìè ïñàìè ñòîðîæîâèìè äîáðî¿ ðàñè àáî ç ìîëîäèì ³ õîðîáðèì âîÿêîì. ³í ìóñèòü ìàòè îñòðèé ðîçóì, ùîá â³äêðèòè âîðîãà (Øåâ÷åíêîâå îðëå îêî, ùîá äîãëÿíóòè òå, ùî ñõîâàíå îêó ïðîôàíà â ïîïåë³ ãëèáîêî), ïðóäê³ñòü, ùîá ãîíèòè çà íèì ñèëó, ùîá éîãî ïîáîðîòè òà â³äâàãó, ùîá éîãî äîáðå ïîáîðîòè. Àëå ÷è ê³íü, ïåñ, ÷è ³íøèé çâ³ð ìîæå áóòè õîðîáðèì, êîëè éîãî íå ï³ðâàâ ãí³â? Ãí³â º ùîñü íåïîãàìîâàíå... ³í ðîáèòü äóøó áåçñòðàøíîþ é íåçä³áíîþ â³äñòóïàòè ïåðåä íåáåçïåêîþ. Äëÿ òîãî ó Âëàäèìèð³ Ïðîêîïîâè÷à ñèìâîëîì â³äâàãè, õîðîáðîãî ñòîðîæà â³ò÷èçíè ïðåäñòàâ384
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ëåíî Ìàçåïó, âî³íñüêó áðàíü íîñÿùå, âñåãî ïëàìåííà, âñåãî õâàëèìèì ãîðÿùà ãí³âîì, ùî ÿê ³ â Ïëàòîíà, íà ÿê³ì â÷èëèñÿ íàø³ ïðåäêè, áóâ ñèìâîë áåçñòðàøíîñò³. Ìóæí³ñòü öå îòæå ëàòèíñüêà virtus, ñêîâîðîä³âñüêà äîáðîä³òåëü, áî virtus öå æ áóëî ó ðèìëÿí îäíîçíà÷íå ç ÷åñíîòîþ âçàãàë³; ìóæí³ñòü öå áóëà êð³ïîñòü, â³äâàãà, ð³øó÷³ñòü, áåçñòðàøí³ñòü, ôîðìîòâîð÷èé, íàïàñíè÷èé äóõ, áàæàííÿ íàêëîíèòè âîðîõîáíó ìàòåð³þ ñâî¿é âîë³, çâè÷àé íàïàäàòè àáî ñèëîþ æ â³äáèâàòè íàïàä, íåçä³áí³ñòü â³äñòóïàòè ïåðåä íåáåçïåêîþ, áàæàííÿ ñôîðìóâàòè ï³ñëÿ ñâ âîë³ ìàòåð³þ, íå ï³äïîðÿäêóâàòèñÿ ¿é. Ìóæí³ñòü öå âîëÿ, âîéîâíè÷³ñòü, òâåðäà ðóêà ôîðìîòâîðöÿ. Àáî ÿê êàæå Ëåñÿ Óêðà¿íêà çàãîíèñòà, âîÿöüêà âäà÷à ïðåòîð³àíöÿ, ùî ñòàâ õðèñòèÿíèíîì, âäà÷à, ùî ëèøèëàñÿ îäíàêîâîþ, õî÷ öüîìó âîéîâíèêîâ³ çíàê ÿãíÿòà ñòàâ çàì³ñòü îðëà. Öå òà â³äâàãà, ÿêó Åï³êòåò íàçèâຠâèð³çüáëåíèìè â ñåðöÿõ ïåðåêîíàííÿìè, ÿêèõ âè ãîòîâ³ áîðîíèòè êðîâþ ñåðöÿ. Ðèñà öÿ ÷óæà ìàñ³. Êîæíà íàðîäíà ìàñà ïèøå Â. Àíòîíîâè÷ ç ñàìî¿ ïðèðîäè ñâ ³íåðòíà. Íàñàìïåðåä ìàñà òåðïèòü ìîâ÷êè, âèøóêóþ÷è ñïîñîá³â óíèêíóòè á³äè, ñïîä³âàºòüñÿ ë³ïøèõ ÷àñ³â, àëå íå 385
Äìèòðî Äîíöîâ
îðãàí³çóºòüñÿ äî ðåàëüíîãî çìàãó, ìàñà øóêຠçàñîá³â óëàøòóâàòèñÿ ç òèì ñòàíîì ðå÷åé, ùî ¿¿ ãí³òèòü. Ëþäèíà âäà÷³ âîëîäàðñüêî¿ íå ïðèñòîñîâóºòüñÿ, ëèøå çäîáóâàºòüñÿ íà â³äâàãó ïîáîðþâàòè íåìèëèé ¿é ñòàí ðå÷åé. Ñòàðå ïèñüìåíñòâî íàøå íàäຠêð³ïîñò³ âåëèêó âàãó â æèòò³. Ìóæí³ñòü ³ áåçñòðàøí³ñòü íà âîðîãà óâàæàëè íàø³ ïðåäêè é ÷óæèíö³ çà ï³äñòàâîâó ÷åñíîòó íàøî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. ²îàíèê³é Ãàëÿòîâñüêèé äóìàâ, ùî óêðà¿íñüêà íàö³ÿ æèâå ï³ä íåáåñíèì çîä³àêîì Ñêîðï³îíà, îòîé íåëàñêàâèé ³ ãí³âíèé Ñêîðï³îí ñâî¿ì íåáåñíèì âïëèâîì ñïîíóêຠíàðîä óêðà¿íñüêèé â³éíè. Áóëî â ö³ì ³ ñòâåðäæåííÿ ôàêòó, ³ íàêàç êîðèòèñÿ ñâîºìó ïðèçíà÷åííþ, ïîõâàëà êîíå÷íî¿ ðèñè ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè íàðîäó. ³äãîì³í öüîãî êîçàöüêîãî íàñòàâëÿííÿ äóø³, ùî íå çíîñèëà ìèðó é áåçä³ëëÿ, çíàõîäèìî â Åíå¿ä³, äå êîçàêîâ³ áóëî áåçä³ëëÿ âñÿêå ãîðå, íàòîì³ñòü çäàâàëîñü ïî êîë³íà ìîðå, áî êîæíèé ç íèõ äî áîþ áóâ ñàìèé ñîáàêà, áîºöü ³ çàäèðàêà. ²äåàë â³äâàæíîãî ëèöàðÿ ³ ìóæíüîãî âîÿêà áóâ ³äåàë êîçàöüêî¿ äîáè. ßê³â Ðóñåë³é, ùî ïåðòðàêòóâàâ ç êîçàêàìè ñ³ìíàäöÿòü ë³ò ïåðåä Õìåëüíè÷÷èíîþ, íàçèâàâ ¿õ áëàãîðîäíèìè, â³ëüíèìè ëè386
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
öàðÿìè, ìóæí³ìè é õîðîáðèìè, ùî ãàðÿ÷å çìàãàëèñü çà óäåðæàííÿ ñâîáîäè, ÿêèõ ðåâí³ñòü íåçíèùèìà, íåâèãàñèìà ³ âñå ãîð³þ÷à æèâèì ïîëóìÿì íå äîçâîëÿëà ¿ì ïðîùàòè âîðîãàì Áîãà ³ ñâî¿ì. Ñàì³éëî Çîðêà â íàäãðîáí³é ïðîìîâ³ ïî Õìåëüíèöüê³ì çãàäóâàâ ïîäâèãè ñëàâí³ áðàòåðñòâà êîçàöüêîãî òàêèìè ñëîâàìè: ÿêèì ìóæí³ì ³ ïðåêðàñíèì, ëèöàðñüêî¿ é áîãàòèðñüêî¿ â³äâàãè âîþâàëè âè ñåðöåì! Öåé ³äåàë ìóæíüîãî êîçàöüêîãî âîÿêà æèâå ³ â ñïîãàäàõ íàùàäê³â, ÿê³ âæå ïåðåâåðíóâøèñü â ìàëîðîñ³éñüêîå äâîðÿíñòâî, ïèøàëèñÿ ùå ä³ëàìè ïðåäê³â ñâî¿õ ³ áàòüê³â, ÿê³ ç íåóñòðàøèì³ñòþ âõîäèëè íà ñìîëåíñüê³, àçîâñüê³ ³ êèçèê³ðìåíñüê³ ñò³íè, ÿê³ õðàáðî ïîá³æäàëè ³ îòâîäèëè â ïîëîí òóðê³â, ïåðñ³ÿí, ïîëÿê³â ³ øâåä³â. ßêî â³éñüêîâèé íàðîä ñëàâèëèñÿ êîçàêè øèðîêî â ñâ³ò³. Ïîåòè÷íó åëüîãó ïèøå ¿ì Áîäåíøòåäò ³ Åíãåëü, Ñåíò-Áåâ çâå ¿õ ³ñòîð³þ ²ë³àäîþ çàïîð³çüêîþ, ³íø³ ÷óæèíö³ ïîð³âíþþòü ãåðî¿â òîä³øíüî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè äî ãåðî¿â Ãîìåðà. Ðåñïóáë³êîþ â³äâàæíèõ ï³ðàò³â çâå Çàïîð³ææÿ Ïðîñïåð Ìåð³ìå, ÿêèé áóâ ïîâíèé ïîäèâó äî Õìåëüíèöüêîãî, ìóæà â³äâàæíîãî, õèòðîãî ³ çàâçÿòîãî. ² íàâ³òü æ³íîê êîçàöüêî¿ ³ ïåðåäêîçàöüêî¿ ïðîâ³äíî¿ ëè387
Äìèòðî Äîíöîâ
òîâñüêî¿ âåðñòâè â³äçíà÷àëà òà ñàìà ïðèêìåòà ìóæí³ñòü. Íå êàæó÷è âæå ïðî æ³íîê êîçàöüêî¿ äîáè, íàâ³òü ¿õ ìàòåð³ é áàáêè, ïèøå Î. Ëåâèöüêèé, çðàäæóâàëè â ¿õ íåïîãàìîâàí³é âäà÷³ ùîñü, ùî íàñòðîþâàëî â ¿õ êîðèñòü, ö³ëüí³ñòü âäà÷³, íàäçâè÷àéíó åíåðã³þ ³ çàâçÿòòÿ, ð³øó÷³ñòü ³ â³äâàãó. Ìóæí³ñòü ïîðó÷ øëÿõåòíîñò³ é ìóäðîñò³ áóëà ãîëîâíà ïðèêìåòà ³äåàëó íàøî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè êíÿç³âñüêî¿, ëèòîâñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè.  ³äåàë³ äðóæèííèöüêî¿ êàñòè êíÿç³âñüêîãî Êèºâà õîðîáð³ñòü ñÿÿëà ñë³ïó÷èì áëèñêîì, óñòóïàþ÷è ëèøå ìóäðîñò³. Äàíèëî Çàòî÷íèê ïèñàâ, ùî êîëè îäí³ âîëîäàð³ ñèëüí³ø³ äðóãèõ, òî íå ìíîæåñòâîì çëàòà, íî ìíîæåñòâîì õðàáðèõ ³ ìóäðèõ. Êîëè ïîñîë ö³ñàðÿ Ëåîïîëüäà çãàäóâàâ ïðî Õìåëüíèöüêîãî, ÿê ïðî òîãî äèêîãî ëåâà, êîëè ë³òîïèñè ïîð³âíþâàëè êíÿç³â ç òóðàìè ³ ïàðäàìè, òî, áà÷à÷è â òèõ çâ³ðàõ íå ëèøå ñèìâîë øëÿõåòíîñò³, àëå é â³äâàãè, ²ëàð³îí ó ñâî¿ì Ñëîâ³... ï³äêðåñëþº ìóæåñòâî âåëèêîãî êíÿçÿ Âîëîäèìèðà, ÿêèì ïðîñëèøà â ñòðàíàõ ìíîãèõ. Ñëîâî î ïîãèáåë³ Çåìë³ Ðóñüêî¿ ãîâîðèòü ïðî êíÿç³â ãð³çíèõ. Ìóæí³ñòü áóëà ³äåàë, ðèñà ÿêà íàéá³ëüøå ³ìïî388
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íóâàëà äðóæèííèöüê³é ³ êíÿç³âñüê³é êàñò³. Êîëè ïðè øòóðì³ íà Êè¿â òàòàðè îáëÿãëè â öåðêâ³ ðåøòêó îáîðîíö³â ³ ïîðóáàëè ¿õ, òî âîºâîäó Äìèòðà ³çâåäøà ÿçâåíà é íå óáèùà åãî, ìóæåñòâà ðàäè åãî. Îáðàçîì òàêîãî â³äâàæíîãî, õîðîáðîãî, ìóæíüîãî âîëîäàðÿ áóâ Âîëîäèìèð Ìîíîìàõ. Ìóæíüî áîðîâñÿ â³í ç äèêèìè çâ³ðàìè, ç îëåíÿìè, áàðñàìè, âåäìåäÿìè, ìóæíüî áîðîâñÿ ç âàðâàðàìè, ùî çàç³õàëè íà ñòåïîâèé Ðèì íàä Äí³ïðîì, íå ùàäÿ ãîëîâè ñâîåÿ, ÷åêàþ÷è íå ðàç ñìåðò³ îò ðàòè, îò çâ³ð³â ³ îä âîäè. Òàêèì ñàìèì ëèöàðåì áåç ñòðàõó ³ äîãàíè áóâ ³ Äàíèëî Ðîìàíîâè÷: á³ áî äåðç ³ õðàáîð, îò ãëàâè ³ äî íîãó åãî íå á³ íà í³ì ïîðîêà. ³ä âîëîäàðÿ òèõ ÷àñ³â âèìàãàëîñÿ ìàòè íà ñóïîñòàòà êð³ïîñòü. ³äâàãó äàâàëà â³ðà â ñïðàâåäëèâ³ñòü ñâ ñïðàâè, à öþ â³ðó çäîáóâàëîñÿ, íàä³ÿ÷èñÿ íà Ãîñïîäà. À òîä³ õîðîáðèé ïîæåíåò áî îäèí ñòî, à îò ñòà äâèãíåòüñÿ òèñÿùà. Ñòàðîäàâí³ ðóñè÷³ ìîëèëè Áîãà, ùîáè âëîæèâ ìóæí³ñòü â ñåðöå êíÿæèì äðóæèííèêàì, áî ³íàêøå, áåç ö³º¿ ìóæíîñò³ ïîïàäàëà â ïîëîí çåìëÿ íàøà ÿçèêîì íåçíàþùèì Áîãà. Ïðî ïðåäê³â íàðîäó óêðà¿íñüêîãî ïèñàâ ó Ñèíîïñèñ³ ²íîêåíò³é óçåëü, ùî â³í ïðî÷èõ âñ³õ ñèëîþ, ìóæåñòâîì ³ õðàáðîñòèþ ïðåâèøå, ñòðàøåí ³ ñëàâåí âñåìó ñâ³òó 389
Äìèòðî Äîíöîâ
áèñòü íå â ÷åñîìæå ³í³ì, òî÷³þ â ä³ë³ âî³íñòâåíèì óïðàæíÿøåñÿ. À ñâ³äîê ïî÷àòê³â êîçà÷÷èíè, ç äîáè, ùî ñòîÿëà íà ïîðîç³ ì³æ êîçàöüêîþ ³ êíÿç³âñüêîþ åïîõàìè, ïèñàâ ó 1516 ðîö³: ùî îò íà÷àëà ñâîåãî íàðîä ðóñüêèé áðàíüìè âñåãäà óïîòðåáëÿøåñÿ, òîìó ³ çâå éîãî íàðîä íàø áðàíèëþáíèé. Äðóãà ïîñòàòü ìóæíîñò³ öå ìóæí³ñòü íå ñóïðîòè çîâí³øíüî¿ ñòèõ³¿, à ñóïðîòè ñèë, ùî ï³äòî÷óþòü äåðæàâíèé îðãàí³çì çñåðåäèíè. Íà ïðèêëàä³ Ìîéñåÿ öå éîãî íåòîëåðàíö³ÿ, éîãî ãí³â ïðîòè çåìëÿê³â, ÿê³ íàðóøèëè çàïîâ³ä³ ñâîãî Áîãà, ÷óæèì áîãàì ïîæåðëè æåðòâè, ³ âíàñë³äîê òîãî çàáóëè ïîñëóõ ³ äèñöèïë³íó, ìîðàëüíèé ãàðò ³ çàáàæàëè âåðòàòè ç øëÿõó ñëóæáè ³äåàëàì äî ºãèïåòñüêèõ êàçàí³â ç ìÿñèâîì ³ êíóòîì ïîãàíÿ÷³â.  ëþäñüê³é ñï³ëüíîò³, ÿê ó â³éñüêó, ÿê ó êîðàáåëüí³é çàëîç³, êîðìíèê ïîâèíåí â³÷íî ïàíòðóâàòè, ùîá äèñöèïë³íà í³ íà õâèëþ íå ðîçïðóæóâàëàñÿ, ùîá êîæíèé íà ñâî¿ì ì³ñö³ çàâøå íåîñëàáíî âèêîíóâàâ ñâîº ä³ëî, àáî, âæèâàþ÷è óëþáëåíîãî âèðàçó íàøî¿ äàâíèíè ùîá ÷ëåíè çàëîãè ÷è ñï³ëüíîòè áóëè íåîñïàë³, à â âèïàäêó íàðóøåííÿ äèñöèïë³íè, ÿêà ãðîçèëà êàòàñòðîôîþ ñï³ëüíîò³, ïîâèíåí êîðìíèê óæè390
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âàòè ñóâîðèõ çàõîä³â. Îò òàê ÿê ðîáèâ Ìîéñåé ç ³äîëîñëóæíèêàìè.  ñâî¿ì áåçìèëîñåðäí³ì íàñòàâëÿíí³ äî ãð³øíèê³â, ùî âèëàìóâàëèñÿ ç çàãàëüíî¿ äèñöèïë³íè, ìàëè íàø³ ïðåäêè çà âç³ð Ñâÿòå Ïèñüìî é îïåðò³ íà í³ì òâîðè.  Àïîêðèôàõ ÷èòàºìî: ñëèøàõ (â ïðå³ñïîäíÿÿ çåìë³) âîïëü, ïëà÷ ³ ãîðêîº ðèäàí³º ñóùèõ â òèõ ìóêàõ, íî í³êòîæå á³ ìèëîñåðäñòâóÿ î íèõ. Ôåîôàí Ïðîêîïîâè÷ íå çíàâ ìèëîñåðä³ÿ äëÿ â³ðîâ³äñòóïíèê³â: ªäèíî òî÷³þ òàêîâèì âòðà÷åâàí³º ñìåðòü. Ñàìèì ºðåòèêàì ïîëåçíî ºñòü óìðåòè ³ áëàãîä³ÿí³ÿ ³ì áèâàºò, åãäà óáèâàþòüñÿ. Áî êîëè äîâãî æèòèìóòü, òî ìíîãî ãð³øèòèìóòü ³ ìíîãèõ ðîçâðàùàþòü.  ë³òîïèñ³ ï³ä 1149 ð. ÷èòàºìî ïðî îáîâÿçêè âîëîäàðÿ: Áîã ïîñòàâèë íàñ, âîëîñòåë³, â ìåñòü çëîä³ÿì, à â äîáðîä³òåëü áëàãî÷åñòèâèì. Íàøà äàâíÿ öåðêâà íå äîçâîëÿëà ç ºðåòèêàìè êóìàòèñÿ, ñâàòàòèñÿ, áðàòèñÿ ³ ì³øàòèñÿ ç íèìè. Íà ïåðøîìó ïëàí³ éîãî ó íèõ íå ìèëîñåðäí³ñòü ³ ãóìàíí³ñòü äî îäèíèö³, äî êîíêðåòíî¿ ëþäèíè, íå ìèëîñåðäí³ñòü, ÿêà çàãðîæóâàëà ñìåðòþ ñóñï³ëüñòâó, ëèøå ïîëóìÿì, ãîðþ÷à æàäîáà óòðèìàííÿ ö³ëîñò³ âèêîð³íèòè çëî, â³äñ³êòè ãíèëå ãàëóççÿ, ùîá íå çàðàçèëîñÿ ö³ëå äåðåâî. 391
Äìèòðî Äîíöîâ
Ñò. ßâîðñüêèé ïèøå, ùî íå òðåáà çíîñèòèñÿ ç ºðåòèêàìè, áî îò íåäóæíîãî ñêîðî âîñïð³ºìëåòü íåäóã çäðàâèé... ² ÷òî òîá³ ïîëüçóºò äðóæåñòâî ïî ïëîò³ â ò³ì, èæå ºñòü âðàã òâ³é ïî äóõó? Äðóæåñòâî ºñòü âåùü èçðÿäíàÿ, íî äðóã äîëæåí óïîäîáèòèñÿ âðà÷ó: âðà÷ íå ëþáèò áîëüíîãî, àùå íå âîçíåíàâèäèò åãî áîë³çíè. Àùå õîòÿùè ïî³ñòèí³ ëþáèòè äðóãà, âîçíåíàâèäü åãî çëîíðà⳺ ³ çëîâ³ð³º! ßêà áåçîäíÿ ä³ëèòü ö³ ìóæí³ ïîãëÿäè, òàê³ ïîä³áí³ äî ïîãëÿä³â ºâàíãåëüñüêèõ ³ñòèí, â³ä ïîãëÿä³â ïðåäñòàâíèê³â íàøî¿ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ ÷åðí³! Ö³ îñòàíí³ íà ïåðøèé ïëàí ñòàâëÿëè ëþáîâ äî ëþäåé óêðà¿íñüêî¿ êðîâ³, õî÷ ³ íåäóæèõ äóõîì, ¿ì êàçàëè ïðîùàòè, õî÷ áè é ö³ë³ñòü çàðàçèëàñÿ â³ä íèõ, óâàæàëè ëèøå íà êîíêðåòíó ëþäèíó ³ íàä íåþ ìèëîñåðäèëèñÿ. Ïðåäñòàâíèêè íàøî¿ ñòàðî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè ïîêëàíÿëèñÿ àáñòðàêòí³é ³äå¿ îáîâÿçêó ñóïðîòè ö³ëîñò³, ñóïðîòè Áîãà, àáñòðàêòí³é ³äå¿, ÿêà íå äàâàëà ò³é ö³ëîñò³ ðîçñèïàòèñÿ ÷åðåç ñëàá³ñòü, åãî¿çì àáî áðàê â³äâàãè îêðåìèõ êîíêðåòíèõ ëþäèí... Äâ³ êîíöåïö³¿: â³äâàãà äáàþ÷î¿ ïðî ö³ëèé îðãàí³çì âèùî¿ êàñòè, ³ òðóñ³ñòü ³ ïîáëàæëèâ³ñòü äáàþ÷î¿ ïðî âèãîäó îêðåìèõ ÷àñòèí ãîëîòè. Òîìó é íå ìîãëè çðîçóì³òè ïðåäñòàâíèêè ö³º¿ ãîëîòè Øåâ÷åíêà çà â³ä392
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âàæí³ñòü ³ ñèëó äóõó, áàòüêà Êàòåðèíèíîãî, ùî íå ïðîùàâ ãð³øíèö³. ßê ñïðàâæí³é âîëîäàð ãîâîðèòü Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé ïðî ñèíà Þðàñÿ äî ñòàðøèíè: Àíàòåì³ â³ääàþ òîãî, õòî çâåäå éîãî ç ïðàâäèâîãî øëÿõó ³ çðîáèòü ïðèò÷åþ âî ÿçèöåõ, ïîñì³õîì ìåæè ëþäüìè. ³ääàþ ³ éîãî ñàìîãî, êîëè â³í ï³äå øëÿõîì ñòðîïòèâèì ³ â³ääàëèòüñÿ â³ä ïðàâîñò³, ÷åñò³ ³ õðèñòèÿíñüêî¿ ÷åñíîòè. ³äâàãà, ÿêà íàâ³òü ñèíà âëàñíîãî ãîòîâà ïðèíåñòè â æåðòâó òàì, äå éäå ïðî òàê³ íåçðîçóì³ë³ äëÿ äåìîêðàòè÷íî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ àáñòðàêòí³ ðå÷³, ÿê ÷åñòü, ïðàâ³ñòü ³ õðèñòèÿíñüê³ ÷åñíîòè âçàãàë³. Âèãîâñüêèé, ïåðåéìàþ÷è áóëàâó ãåòüìàíñüêó, êàçàâ: Öÿ áóëàâà äîáðîìó íà ëàñêó, ëèõîìó íà êàðó. Ïîòóðàòè æ ó ³éñüêó Çàïîðîçüêîìó ÿ í³êîìó íå áóäó, áî ³éñüêî Çàïîðîçüêå áåç ñòðàõó ïðåáóòè íå ìîæå. Áóëè ö³ ãîëîñè â³äãîìîíîì â³ðè ïðåäê³â, ÿê³ â÷èëè òî¿ æ ñàìî¿ â³äâàãè, ìóæíîñò³ â áîðîòüá³ ³ç çëîì, â÷èëè çáåðåæåííþ ñâ ïðîâ³äíî¿ êàñòè ÷èñòîþ ³ íå çäåìîðàë³çîâàíîþ, à ðàçîì ç íåþ ³ âñüîãî íàðîäó. Ùå ñâÿòèé Ôåîäîñ³é, âçèâàþ÷è äî õðàíåí³ÿ îòå÷åñêèõ ïðåäàí³é, êëèêàâ âîçíåíàâèä³òè âñÿêó íåïðàâäó â ñâ³ò³, â³ääàëþþ÷è ç ìîíàñòèðÿ ñëàáèõ ³ íåðàäèâèõ. 393
Äìèòðî Äîíöîâ
 îòö³â öåðêâè øóêàëè ïðåäêè ñâ â³äâàãè, ÿê³ â÷èëè íå ùàäèòè çëîòâîðÿùèõ ïåðåä Áîãîì, íî ëåñòüöÿ, õóëüíèêà ³ óá³éöà... ãðàäñüêèì êàçíèòè çàêîíîì... Âëàñòåë³ áî îò Áîãà óñòðîºí³ ÷îëîâ³ê ðàäè íå òâîðÿùèõ çàêîíà Áîæ³ÿ, äà íå ùàäÿò çëîòâîðÿùèõ. Ëþäÿì æå çàáîðîíÿºòüñÿ òà³òè çëîòâîðÿùèõ, äà íå ñàì³ ïåðåä Áîãîì ç òèìè îñóäÿòüñÿ â ìóêó. ²äåîëîãè ñìåðä³â îñóäæóâàëè ïîä³áíó â³äâàãó é çàâçÿòòÿ òà îáóðþâàëèñÿ, íåâæå äî âëàñíî¿ ðàñè òðåáà éòè äåñïîòîì ç ñêðèâàâëåíèì êàí÷óêîì? íå óçãëÿäíþþ÷è ñëàáîñò³ ëþäñüêî¿ íàòóðè (Þ. Ëèïà). Íà ö³ ñëàáîñò³ êîíêðåòíî¿ ëþäèíè ðàäèâ çâåðòàòè óâàãó é Ñóìöîâ, íà åêîíîì³÷í³ é ô³çè÷í³ óìîâèíè ¿¿ ³ñíóâàííÿ, âèïðàâäóâàâ çëîä³ÿ âïëèâàìè ñåðåäîâèùà ³ ïðîòåñòóâàâ, ùîá æèâîãî ÷îëîâ³êà ïðèíîñèëè â æåðòâó àáñòðàêòí³é ³äå¿ ðåë³ã³éíî-ìîðàëüíîãî îáîâÿçêó. Äëÿ ³äåîëîã³â ãóëüòÿéñòâà çàâçÿòòÿ ³ ìóæí³ñòü ó ñëóæá³ îáîâÿçêó ñóïðîòè Áîãà, ìîðàë³, îò÷èçíè, Çåìë³, íàö³¿ îñóäæóâàëèñÿ, áî òåðï³ëè ï³ä òèì âèãîäó àáî ïðèºìí³ñòü îäèíèö³. ¯õ ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ åãî¿ñòè÷íèõ ÷àñòèí áóðèâñÿ ïðîòè çàêîíó çáåðåæåííÿ ö³ëîñò³! Ö³º¿ â³äâàãè áðàêóâàëî ÿêðàç íàøèì îñò³éöÿì, ³ ïî÷àñòè äèíàðî-îñò³éöÿì, ïîðîä³ ëþäåé, äî 394
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ÿêî¿ ïåðåâàæíî íàëåæàëà íàøà äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ é äåÿê³ ïðåäñòàâíèêè âæå çóáîæ³ëî¿ óìîâî é õàðàêòåðîì øëÿõòè. Îäíèì ç òàêèõ ÷îëîâèõ ïðåäñòàâíèê³â îñòàííüî¿ ï³ä öèì îãëÿäîì áóâ Êâ³òêà. Òàê³ îñîáèñòîñò³, ïèøå éîãî á³îãðàô, çàâøå âò³ëþþòü ó ñåáå íàéêðàù³ ïî÷óâàííÿ ñó÷àñíîñò³, çàâøå ³äóòü íàçóñòð³÷ íîâèì ñâ³òëèì âïëèâàì, àëå í³êîëè íå ïðîòåñòóþòü ïðîòè âîï³þ÷îãî çëà, áî ïðîòåñò ³ áîðîòüáà ÷óæ³ ¿ì îðãàí³÷íî àáî îñîðóæí³. Ïîä³áíà ìÿêîò³ë³ñòü áóëà ÷óæà íàø³é ïðàâëÿ÷³é êàñò³ ÿê ñòàðîãî êíÿç³âñüêîãî Êèºâà, òàê ³ êîçàöüêî¿ Óêðà¿íè. Êè¿âñüêå áðàòñòâî õâàëèëî Ñàãàéäà÷íîãî ÿêðàç çà òå, ùî äîáðîãî ëþáèâ, çëîãî çàñü çâèêë áèë êàðàòè. Ïîÿñíÿëàñÿ òà ìÿêîò³ë³ñòü òèì, ùî ÿê çàçíà÷ຠ³ñòîðèê óêðà¿íñüêîãî äâîðÿíñòâà â ò³ ÷àñè ïî÷àëî âîíî äáàòè ëèøå ïðî ñâî¿ îñîáèñò³ áëàãà, à òàê³ ëþäè íå çä³éìóòü í³êîëè êàðàþ÷îãî ìå÷à ñïðàâåäëèâîñò³ ðåâíîñò³ ðàäè Áîæ³ÿ äëÿ âåëèêî¿ ³äå¿ íà êîðèñòü ö³ë³é ñï³ëüíîò³; áî öå ÿê ó âèïàäêó Ìîéñåÿ, Áóëüáè ÷è Ãîíòè, âèìàãຠíå áóòè ìÿêèì íàâ³òü äî ð³äíèõ ³ áëèçüêèõ.  îäí³é ³ç ñòàðèõ íàøèõ êíèã ñòî¿òü ïðèïèñ: íå îïðàâäàé íåñïðàâåäëèâîãî, àùå ³ äðóã òâ³é ºñòü. 395
Äìèòðî Äîíöîâ
Äëÿ îñò³éö³â ³äåàëîì ëþäèíè áóëà ëþäèíà òîâàðèñüêà, ùî íå áóëà óñèë³ íà í³êîãî äîâãî ãí³âàòèñÿ (çà ͳöøå îñíîâíà ðèñà ïëåáåéñüêî¿ âäà÷³), ç í³êèì íå âîðîãóâàëà, ùî áóëà ïðèâ³òíà ³ ìèëà öåáòî íåçà÷³ïíà, òîëåðóþ÷à äëÿ ñâÿòîãî ñïîêîþ çëî; ùî íå ï³äíîñèëà ðóêè, ÿê³é áðàêóâàëî òâåðäîñò³ äóøåâíî¿ ãîð³òè õâàëèìèì ãí³âîì, íà ïîãàíñüê³ â³âòàð³ ³ íà ºðåòèê³â, õî÷ áè ³ âëàñíèõ äðóç³â. Âëàñòèâîìó äåìîêðàòàì îáóðåííþ íà íåòîëåðàíö³þ äî âñüîãî, ùî ñóïåðå÷èòü éîãî (àïîñòîëà) óëþáëåíîìó ³äåàëîâ³ òà åïîõà ³ ¿¿ ïðàâëÿ÷à êàñòà áóëè ÷óæ³. Ëàçàð Áàðàíîâè÷ ïèñàâ ó ñâî¿ì Ìå÷³ äóõîâí³ì: Ñèõ áðàíè ïîìíèõ âðåìåí í³÷òîæå òàêî ïîëåçíî, ÿêîæå ìå÷ ... Ñàì Õðèñòîñ â ªâàíãå볿 ³çâ³ñòè, åãäà ê ó÷åíèêîì ñâî³ì ðå÷å ³æå íå ³ìÿò, äà ïðîäàñòü ðèçó ñâîþ ³ êóïèòü ìå÷ ... Ñàìæå ³ì³é â óñòàõ ñâî¿õ ìå÷, âîþþùóþ òâîþ öåðêîâ, àêè êîðàáëü óïðàâëÿº; áî ïðîòèâíèê, ñîâ³ò íå÷åñòèâèõ ºðåòèê³â òàê æå âîþº ìå÷åì, ÿêèê áî ³õ ìå÷ îñòðèé. ² ñàì Õðèñòîñ ïðè³äå ñ Íåáåñ â ì³ð ñåé ç ìå÷åì, íå ïðè³äîõ âîâðåùè ìèð, íî ìå÷, ìå÷ ³íîä³ êàðàþ÷î¿ ñïðàâåäëèâîñò³, ³íîä³ êàðàþ÷îãî ñëîâà â³äñòóïíèêàì; áåçñòðàøíèé ìå÷ áåçñòðàøíèõ ëþäåé çàâøå áóâ ó ðóêàõ àáî 396
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â óñòàõ íàøèõ òîä³øí³õ âîëîäàð³â ³ ïðîïîâ³äíèê³â, ãåðî¿â ³ ïðîðîê³â ²ëàð³îí³â, Âèøåíñüêèõ, Òóð³â, Ôèëèïîâè÷³â ³ ³íøèõ, ìå÷ íàøî¿ âîþþùî¿ öåðêâè, íà ïðåâåëèêå îáóðåííÿ ñïëåáå¿çîâàíîãî ³ çãóìàí³çîâàíîãî XIX â³êó. Ó ²îàíèê³ÿ Ãàëÿòîâñüêîãî â Ñîô³¿ ìóäðîñò³ Áîã ÿâëÿºòüñÿ âèêëþ÷íî ãð³çíèì ³ êàðàþ÷³ì. Äëÿ ºðåòèê³â íåìà ³íøî¿ êàðè ÿê âèêëþ÷íî ñìåðòü, öåáòî òà êàðà íà ãð³øíèê³â, ÿêîþ òðèìàëàñÿ äèñöèïë³íà íàøî¿ êîëèñü ³ºðàðõ³çîâàíî¿ ³ çãàðìîí³çîâàíî¿ ñóñï³ëüíîñò³ íàøîþ ïðàâëÿ÷îþ êàñòîþ ñâ³òñüêîþ ³ äóõîâíîþ. Òîä³ çíàëè ÷ëåíè òî¿ êàñòè öå ³ ìàëè â ñîá³ öåé ñïàñåííèé ãí³â íà çëèõ, çíàëè, ùî ñëóãè ñâîÿ êð³ïîñòþ ³ ëþáîâþ äåðæàòüñÿ, í³êîëè ñàìîþ ëþáîâþ.  òó åïîõó çíàëè ÷ëåíè ïðîâ³äíî¿ êàñòè íàøî¿, ùî âñÿêà ñóñï³ëüíà îðãàí³çàö³ÿ, à çîêðåìà öåðêâà, º õðîìèì ï³äïîðà, àëå áëóäíèì êàçíü, áåççàêîííèì çàêîí, îò÷àÿâøèõñÿ íàäåæäà, àëå ³ íå÷åñòèâèì ïîãèáåëü ³ ³äîëüñüêèõ òðåá ðàçðóøåí³º. Â÷èòåë³ öåðêâè ïîâèíí³ îãíåì äóõîâíèì ïàëÿ ³ ñâ³òÿ îìðà÷åííèÿ, ð³âíî÷àñíî á³ñè ïðîãîíÿÿ ³ òðåáèùà ðàçîðÿÿ ³ ³äîëè ñîêðóøàÿ. Ç îäíî¿ ñòîðîíè ñâ³ò ðîçóìíèé âñþäó ðîçïðîñòðîíÿ, à ç äðóãî¿ ïëåâåë ºðåòè÷åñêèõ âñþäó ³ñòîðãàÿ; 397
Äìèòðî Äîíöîâ
ñëàñòþ Õðèñòîâîþ ê ñîá³ âëåêø³, àëå é ïðîòèâíèÿ ºðåñè ïàëÿ. Öå âëàñíå áóëà òà ðåâí³ñòü Áîæ³ÿ, òà òâåðäà äåðçîñòü, íî íå áåçáîæíà ³ íå æåñòîñåðäà, ÿêó ïîâèíåí ìàòè âñÿêèé âîëîäàð, ÿêèé õî÷å íå äàòè ðîçëåäà÷èòèñÿ ³ ðîçë³çòèñÿ ñâî¿é ñï³ëüíîò³, õî÷å íå äàòè âðîñòè â ñèëó â³äîñåðåäí³ì ñèëàì ñóñï³ëüíîñò³. Ïðîâ³äíà êàñòà ñòàðî¿ Óêðà¿íè çíàëà, ùî ñï³ëüíîòà íàðîäíà òðèìàºòüñÿ òàêèìè õîðîáðèìè, îäåðæèìèìè ãí³âîì íà âîðîã³â ö³º¿ ñï³ëüíîòè, ÿê³ ùå ã³ðøå ÿê ççîâí³, ï³äì³íîâóþòü ¿¿ çñåðåäèíè. Çíàëè âîíè ÷óäîâî äóìêó ï³çí³øå òàê ñôîðìóëüîâàíó Ñêîâîðîäîþ: Ñóñï³ëüí³ñòü öå òå ñàìå, ùî ìàøèíà.  í³é çàì³øàííÿ áóâຠòîä³, êîëè ¿¿ ÷àñòè îäñòóïàþòü îä òîãî, äî ÷îãî âîíè ñâî¿ì õèòðåöîì (ìàéñòðîì) çðîáëåí³. Âñÿêå òàêå îäñòóïñòâî íàðàæຠö³ëó ñï³ëüíîòó íà ðîçïàä, ãèáåëü ³ ñïóñòîøåííÿ, à çàïîá³ãòè öüîìó êð³ì øëÿõåòíî¿ äóø³ é ìóäðî¿ ãîëîâè, ìîæå ëèøå ñåðöå õâàëèìèì ãîðÿùå ãí³âîì, ãí³âîì ðåâíîñò³ ïðàâäè Áîæî¿, ðåâíîñò³ íå äî îñîáèñòèõ áëàã, à äî âèùî¿ ñïðàâè ö³ëîãî; òå áåçñòðàøíå ñåðöå, òà ìóæí³ñòü ³ òâåðä³ñòü, ÿêà, òâîðÿ÷è ñóñï³ëüí³ñòü ç õàîñó, ìຠâ³äâàãó ïåðåêèäàòè ïîãàíñüê³ â³âòàð³, à óòðèìóþ÷è éîãî, õîðîíèòè 398
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äóõîâèì ³ ìàòåð³àëüíèì ìå÷åì â³ä óñ³õ â³äîñåðåäí³õ ñòðåìë³íü. ² êîëè äëÿ çðîáëåííÿ ñóñï³ëüíî¿ ìàøèíè ïîòð³áíà ãåí³àëüíà äóìêà òàêîãî Âîëîäèìèðà, òî äëÿ ¿¿ óäåðæàííÿ â ñèë³ é äîáðîáóò³ ïîòð³áíà òà ìóæí³ñòü ïîãðîìö³â ³äîë³â ³ îáëè÷èòåë³â ºðåòèê³â, êàðàòåë³â çëà, òà ðèìñüêà òâåðä³ñòü, áåçñòðàøí³ñòü, çàâçÿòòÿ, virtus, ÿêà òâåðäîþ ðóêîþ õîðîíèòü ñóñï³ëüíó ìàøèíó â³ä çàì³øàííÿ, â³ä òîãî, ùîá íå â³äñòóïèëè ¿¿ ÷àñòè ÷åðåç ëåäà÷³ñòü, âèã³äíèöòâî, òðóñ³ñòü, åãî¿çì, íåâ³äïîâ³äíå ì³ñöå àáî íàïðÿì, â³ä òîãî, äî ÷îãî âîíè ñâî¿ì õèòðèì ìàéñòðîì çðîáëåí³ öåáòî â³ä ïîñëóõó â³äâ³÷íèì çàêîíîì ñóñï³ëüíîñò³. Õòî æ ìîæå õîðîíèòè ñóñï³ëüí³ñòü â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó é ðîçêëàäó çñåðåäèíè? ßê êàçàâ Ñêîâîðîäà: òîé ìîæå ïðåäïèñóâàòè ³íøèì çàêîíè, ÿê ³ì ïîñòóïàòè, ÿêîìó ñàìîìó íå òðåáà ïðåäïèñóâàòè îíèõ. Ùîá óñï³øíî ïîáîðþâàòè çîâí³øí³ íàïàñòè é ðîçðèâíó ðîáîòó â³äîñåðåäí³õ ñèë ñóñï³ëüíîãî îðãàí³çìó çñåðåäèíè, ìóñèòü ÷ëåí ïðîâ³äíî¿ êàñòè âì³òè ñàì íå ï³ääàòèñÿ í³ÿêèì øê³äëèâèì âïëèâàì, ÿê³ ï³äòî÷óâàëè á, îñëàáèëè àáî çíèùèëè òó éîãî îñíîâíó ÷åñíîòó, éîãî ìóæí³ñòü. Öå âì³òè ïåðå399
Äìèòðî Äîíöîâ
ìîãòè â ñîá³ ÿê êàçàëè ó íàñ äàâí³øå âðåìåííàÿ ³ òë³ííàÿ. Ùîá ìàòè ìóæí³ñòü, êð³ïîñòü ³ áåçñòðàøí³ñòü, ìóñèòü ÷ëåí ïðîâ³äíî¿ êàñòè âáèòè â ñîá³ âñå õèòëèâå, ìÿêå ³ òðóñëèâå, ìóñèòü çàïàíóâàòè íàä âñ³ì, ùî òó êð³ïîñòü çàõèòóº, ïåðåä óñ³ì íàä ò³ëåñíèìè íåìî÷àìè, íàä ô³çè÷íèì áîëåì, íàä ñòðàõîì ñìåðò³, íàä ñïîêóñàìè, ÿê³ îáåçâëàäí³þòü êàðàþ÷ó ðóêó. Òðåáà íå ñõèëÿòè êîë³íà í³ ïåðåä ñòðàõîì ìóê, í³ áîëþ, òðåáà áóòè òàêèì, ÿêîãî á nemo ferro potuit superare nec auro,êîãî íå ìîæíà áóëî ñêîðèòè í³ çàë³çîì, í³ çîëîòîì. Òàêèìè áóëè çàïîðîæö³, ÿê³ çîâñ³ì õîëîäíîêðîâíî â³äíîñèëèñÿ äî ñòðàæäàíü, ñìåðò³ é ìóê ³ âìèðàëè ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ, ÿê³ ìàéæå íå ö³íóâàëè æèòòÿ, ö³íóþ÷è âàðòîñò³ âèù³ çà íüîãî. ßê³ ò³ ìó÷åíèêè çà â³ðó, ÿêèõ çâåëè÷óâàëè ³ ñòàâëÿëè çà ïðèêëàä íàø³ ñòàð³ ïèñüìåííèêè, ìó÷åíèêè, ÿê³ ÿê ñòîâï íåîáîðíèé ñòîÿøà, òàê ùî í³ÿê³ ñèëè óÿçâèòè ³ îñëàáèòè éîãî íå âîçìîãîøà, í³ îäíîãî ç òèõ ìóæåñòâåííèõ á³ñîì âî³í³â. ßê ò³ ïðîïîâ³äíèêè, ÿê íå ïîâèíí³ áóëè ëÿêàòèñÿ í³ òåìíè÷íèõ óç, í³ îãíåííîãî ææåí³ÿ, ÿê ïðàîáðàç ¿õ òðè îòðîêè â ïåù³ îãíåíí³é, ÿêèì íå âðåäè îãîíü, áî ñàì³ â ñîá³ ìàëè äóõ îãíåíü: ÿê ò³ Øåâ÷åíêîâ³ ëèöàð³ 400
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çàïåêè, ÿê³ íå ëÿêàëèñÿ ñàìîãî ïåêëà, áî âîãîíü çàïåêëèõ íå ïå÷å. Ñòî¿÷íî çíîñèòè âñå ³ íå çàëîìèòèñÿ îñü íàéâèùà ÷åñíîòà ïåðåìîãè íàä ñàìèì ñîáîþ ³ íàä äóõîì óíèí³ÿ.  ²çáîðíèêó Ñâÿòîñëàâà ÷èòàºìî: Òîãäà íàðå÷åòüñÿ êòî óáî ³ñòèííèì âëàñòåëèíîì, åãäà ñàì ñîáîþ îáëàäàºò, à íåë³ïíèì ïîõîòÿì íå ðàáîòàºò. Íàøà ñòàðà ë³òåðàòóðà ïîâíà ãëèáîêèõ íàêàç³â öüîãî ñòî¿öèçìó ³ ïàíóâàííÿ íàä ñâî¿ìè ñëàáîñòÿìè. ²çì³íåí³ÿ ñëàâè ³ âàçüí³ òåðïè ñî óïîâàí³ºì. Íå îñëàáèòèñÿ â ñëàâ³, í³ çãèíóòè â íàïàñòè, ñìèðåí áóäè ïðè ñëàâ³, à ïðè ïå÷àë³ ìóäð, íå áóäü â íåâîë³ ôàðàîíà íåâèäèìîãî, ìð³þ÷è ïðî ñëàäîñòü ñâèíñüêîãî æèòòÿ. Óâàæàòè òðåáà, äà íå ïðè ñëàâ³ âîçâèñèøèñÿ, í³ ïðè ïå÷àë³ íèçèøèñÿ, íå òðåáà áóòè ïîä³áíèìè äî òèõ áåçóìíèõ, èæå ñêîðî ïðèêëîíÿòü íà îá³ ñòðàíè, ÿêîæå âèõîð âåðòíèé ³ ìîðñê³ÿ âîëíè íåñòàºìè. Áóòè íåâáëàãàííèì ³ òâåðäèì äî ñåáå, ùîá áóòè íåâáëàãàííèì ³ òâåðäèì äî âîðîæèõ ñï³ëüíîò ³ ñèë çîâí³øíüîãî ñâ³òó ³ âëàñíî¿ ñï³ëüíîòè. Öå º òîé äóõ çàâçÿòòÿ, êîìáàòèâíîñò³, ÿêèé îäíàêîâèé ³ òîä³, êîëè öåé äóõ, ÿê ó Âîëîäèìèðà Âåëèêîãî âàëèòü ÷óæ³ ³äîëè, ³ êîëè êàðຠâëàñíèõ ðîçá³éíèê³â. Äóõ, 401
Äìèòðî Äîíöîâ
ÿêèé ì³æ ³íøèì æèâ ó çíàíîãî îáîðîíöÿ ïðàâîñëàâÿ Îïàíàñà Ôèëèïîâè÷à. ³äâàãà, çàâçÿòòÿ, ìóæí³ñòü öå åìîòèâíå çàáàðâëåííÿ ÿêîãîñü ïåðåêîíàííÿ, öå êîëè ÿêåñü ïåðåêîíàííÿ çíàõîäèòüñÿ íå ëèøå â ãîëîâ³, àëå ³ â ñåðö³, âñåö³ëî ïåðåéíÿòî¿ íèì ëþäèíè, ãîòîâî¿ æåðòâóâàòè äëÿ éîãî ïåðåìîãè âñ³ì íàéäîðîæ÷èì. Íàéêðàùèé ³äåàë, êîëè íå îòðèìຠí³÷îãî â³ä òîãî, õòî éîìó ñëóæèòü, çàñóäæåíèé íà çàíèê ³ öå ñïðàâåäëèâî, áî áðàê â³äâàãè îáñòàòè ïðè ñâî¿ì ³äåàë³ ó ñëóã òîãî ³äåàëó º äîêàç éîãî áåçñèëîñò³. Ïðîòèâíèêàì êîçàöòâà íà Óêðà¿í³ êàçàâ Ëàçàð Áàðàíîâè÷: Êîçàê ñóùàÿ áóðÿ ³ â³òåð â ïîë³ ... Ìè ðàáè Áî泿 ñåðåä ñåãî â³òðó ïîä³áí³ áèëèíàì Áî泿ì, ãíåìîñÿ òà íå ëîìèìîñÿ, ä³ëàºìî ñâîº ä³ëî ... Ãîñïîäó áëàãîóãîäíî, ùîá ìè áóëè ÿê ðîæ³ ì³æ òèì òåðíîâèêîì. ²íàêøå áåç òî¿ êîëþ÷êè íå áóëî á í³÷îãî äîáðîãî. ³äâàãà (¿¿ ñèìâîëîì áóëî êîçàöòâî) öå ÿê ò³ êîëþ÷êè, ÿê ò³ Øåâ÷åíêîâ³ ìå÷³, ÿê³ êîíå÷í³, ùîá ñåðåä íèõ çðîñòàëè êâ³òè âèñîêî¿ êóëüòóðè é ñèëà ñóñï³ëüñòâà. Òîìó ³ ñòàðîãðåöüêà, ³ îñîáëèâî ëàòèíñüêà ìóäð³ñòü, à çà íåþ é íàøà äàâíèíà, óâàæàëà â³ðòóñ çà îäíó ç òðüîõ ñóòòºâèõ ïðèêìåò ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè, áåç ÿêî¿ òà êàñòà ³ ñóñï³ëüí³ñòü äîâãî íå óòðèìóþòüñÿ ... 402
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Òðè ãîëîâí³ ÷åñíîòè ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè ìóäð³ñòü, øëÿõåòí³ñòü ³ ìóæí³ñòü öå òðè ïîñòàò³, òðè âèÿâè òîãî íåâãàñèìîãî ôîðìîòâîð÷îãî äóõó, ÿêèé æèâå â ïðàâëÿ÷³é âåðñòâ³ ³ ÿêèé ôàñîíóº ñóñï³ëüí³ñòü ïî ñâîºìó ïëàíó é áàæàííþ. Öåé äóõ íå ò³ëüêè ôîðìóº ñóñï³ëüí³ñòü ³ äåðæèòü ¿¿ âêóï³, àëå äåðæàé, óïàñòè íå äàº. Ùîá â³í ä³éñíî íå äàâ ñóñï³ëüíîñò³ óïàñòè, ìóñèòü öåé ôîðìîòâîð÷èé äóõ ïðåáóâàòè â ñòàí³ â³÷íîãî ãîð³ííÿ, â³÷íîãî ÿê êàçàëè â ñòàðîâèíó áä³í³ÿ. Ñóâîð³ çàïîâ³ä³ ð³çüáèëè êîëèñü ñâ³òîãëÿä íàøèõ ïðàâèòåë³â ³ áîðö³â â ³ìÿ ¿õ ³äåàë³â, Áîãà, Çåìë³, Îò÷èçíè, ñëàâè, íå ìàòåð³àëüíèõ âèãîä ³ äîáðîáóòó. Áîðîòüáà, ùî ¿¿ âåëè â ³ìÿ òèõ ãàñåë ëèöàð³ é ïîäâèæíèêè, ùî âèñîêî ñòîÿëè íàä ãí³çäþêàìè ³ ñëàñòî¿äàìè, íàä âñ³ì âðåìåííèì ³ ïëîòñüêèì, íå ñõèëÿþ÷è ÷îëà â³ä âòîìè ³ íåâäà÷, âèòâîðèëà ñâîºð³äíó ô³ëîñîô³þ æèòòÿ, ÿêó Ìîíîìàõ çâàâ ìóäð³ñòþ ñòðàõà Áîæ³ÿ, ÿê éîãî ðîçóì³ëî õðèñòèÿíñòâî é àíòè÷íà ô³ëîñîô³ÿ. Öÿ ô³ëîñîô³ÿ, ñôîðìóëüîâàíà â ïåðëèíàõ òîä³øíüî¿ ë³òåðàòóðè, ÿêà ìóäð³ñòþ ñâîºþ ïåðåâèùóº âñþ ì³çåð³þ ë³òåðàòóðè äåìîë³áåðàëüíîãî ñòîë³òòÿ, òðèìàëà â â³÷í³é íàïðóç³ äóõ òî403
Äìèòðî Äîíöîâ
ä³øíüî¿ åë³òè, ç³áðàíà â ð³çíèõ Ãðàìîòèöÿõ, Ïîó÷åííÿõ, Ñëîâàõ, ²çáîðíèêàõ, Ïàòåðèêàõ, â ÿñêðàâ³ ôîðìóëè, ñèìâîëè, ñëîâà é îáðàçè, ÿê³ áóëè çíàðÿäîì ìàñîâî¿ ñóãåñò³¿ ³ òâîðåííÿ íàö³îíàëüíî¿ äóø³. Ñàìèõ æå ïðîâ³äíèê³â óáèðàëà òà ô³ëîñîô³ÿ â ìîãóòí³é ïàíöèð ìîðàëüíî¿ äèñöèïë³íè, ðîáëÿ÷è ¿õ â³äïîðíèìè íà âñ³ ñïîêóñè ñâ³òà, ñïîêóñè äèÿâîëà, ç ÿêèìè áîðîëèñÿ ³ Ôåîäîñ³é Ïå÷åðñüêèé ³ Ìîíîìàõ. Ö³ ñïîêóñè íå áóëè æîäíèìè çàáîáîíàìè íåêóëüòóðíèõ ëþäåé, õî÷ ³ áóëè ìåòîþ êïèí êâàç³ó÷åíèõ íàøîãî â³êó. Ö³ ñïîêóñè ³ çà íàøèõ ÷àñ³â ëèøèëèñÿ ò³ ñàì³, ùî é áóëè òîä³: ñïîêóñè ï³òè ñë³äîì Þäè, Ðàãàáè àáî Åô³ÿëòà, ÿê ñòîÿëè ïåðåä äóõîâèì çîðîì ïðåäê³â, òàê ñòîÿòü ³ ïåðåä äóõîâèì çîðîì ñó÷àñíèõ äåìîêðàò³â, ëèøå ùî òîä³ ò³ ñïîêóñè ïëÿìóâàëèñÿ ãàíüáëÿ÷îþ ïëÿìîþ äèÿâîëà, ç ÿêèì íàêàçóâàëîñÿ çìàãàòèñÿ äî çàãèíó, òîä³ ÿê òåïåð³øíÿ ìîðàëü òîëåðàíö³¿ é ïîáëàæëèâîñò³ äî âñÿêèõ ãð³õ³â ëþäèíè ³ âçàãàë³ âèðîçóì³ííÿ äî ëþäñüêèõ ñëàáîñòåé ö³º¿ áîðîòüáè óíèêàëà, à äèÿâîëà çàñòóïàëà âñåîïðàâäóþ÷èì ñëîâîì ñåðåäîâèùå, íà ÿêå ïåðåêèäàëèñÿ âñ³ âèíè îäèíèö³. Ïðèïèñè ñóâîðîãî àñêåòè÷íîãî æèòòÿ Ìîíîìàõà àáî 404
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ôåîäîñ³ÿ, ÿê³ êëèêàëè äî ãåðî¿çìó, ñàìîîïàíóâàííÿ, ïîãîðäè äî äð³áíîãî é êîðèñòîëþáíîãî, â÷èëè ìîðàëüíîãî ãàðòó, áóëè íåïîòð³áíèì ìîðàë³çàòîðñòâîì äëÿ â³êó ãîëîòè. Òèì íå ìåíøå âîíè òðèìàëè â ôîðì³ êåð³âíè÷ó êàñòó êðà¿íè, à ç íåþ é ñàìó êðà¿íó, ïðîâîäÿ÷è ÿñêðàâó ðîçä³ëüíó ÷åðòó ì³æ äîáðîì ³ çëîì, çàòåðòó â íàø îñâ³÷åíèé â³ê. Ñòðàõ ïåðåä ³ñòîðè÷íîþ Íåìåçèäîþ, ñòðàõ êàðè çà ãð³õè, ïîïðîñòó ñòðàõ Áîæ³é íàêàçóâàâ ïðîâ³äí³é êàñò³ â³÷íî îãëÿäàòèñÿ íà ñåáå é íà ñâî¿ â÷èíêè, áåçíàñòàííèé ñàìîêîíòðîëü é ïî÷óòòÿ ñòðàøíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ ïåðåä Âèùîþ Ñèëîþ, ÷îãî áðàê çãóáèâ äåìîêðàòè÷íó âåðõ³âêó íàøèõ ÷àñ³â. Öÿ â³÷íà ÷óéí³ñòü, íàêàç áåçíàñòàííî áëþñòè, ñòåðåãòèñÿ çðîáèòè ïîìèëêó, ïðîãð³õ ÷è ãð³õ, ïåðåñòåð³ãàòè âñ³ ïðèïèñè, íàêàçóâàí³ øëÿõåòí³ñòþ, ìóäð³ñòþ é ìóæí³ñòþ, ùîá íå ñïðîâàäèòè çàãèáåë³ íà ñåáå é íà Çåìëþ, áóâ êàòåãîðè÷íèé íàêàç ö³º¿ êàñòè òèõ ÷àñ³â. Íå çðîáèòè í³÷îãî, ùî á ñóïåðå÷èëî çàïîâ³äÿì âèùî¿ ìóäðîñò³; íå çðîáèòè í³÷îãî, ùî á ñóïåðå÷èëî ïðèïèñàì øëÿõåòíîñò³; íå çðîáèòè í³÷îãî, ùî á ñóïåðå÷èëî âèìîãàì ìóæíîñò³ áóëà â³÷íà æóðáà òîä³øí³õ ïðîâ³äíèê³â íàðîäó. Öå áóâ íàêàç, ùî 405
Äìèòðî Äîíöîâ
íåâñèïóùîþ òóðáîòîþ íåîñëàáíî ï³äòðèìóâàâ âíóòð³øí³é âîãîíü â ¿õ äóø³, áåç ÿêîãî ãèíóëî ¿õ ä³ëî, ÿê ãàñíå ïîëóìÿ, êîëè óñòຠïðèòîê ãàçó. Âëàñíå òó ÷óéí³ñòü çâàëè íàø³ ïðåäêè ñòðàõîì Áî泿ì. Ó Ìîíîìàõà ÷èòàºìî: ñòðàõ Áîæ³é ³ì³éòå âèùå âñüîãî! ² öåé ñòðàõ, ÿê ³ ñòðàõ Íåìåçèäè, íå áóëà æàäíà ôàíòàñìàãîð³ÿ. Ó Ãîááñà ÷èòàºìî: Íåïðàâäà, ùî ñòðàõ öå í³ùî ³íøå ÿê æàõ. ß ðîçóì³þ ï³ä ñòðàõîì ëèøå ïåðåäáà÷åííÿ ãðÿäó÷îãî ëèõà. Ñòðàõ íå çàâøå âèêëè÷å âòå÷ó, àëå ÷àñòî íåäîâ³ðÿ, ï³äîçð³ííÿ, æóðáó çà ÷³ìñü. Õòî ëÿãຠñïàòè, çàìèêຠäâåð³, áî áî¿òüñÿ çëî䳿â. Ñòðàõ ïðàâèòåëÿ íàêàçóº õîðîíèòè ñâ³é êðàé â³éñüêîì, à ì³ñòî ìóðàìè. Ñòðàõ æåíå ëþäèíó øóêàòè óêðèòòÿ ³ õàïàòèñÿ çà çáðîþ. Ñòðàõ öåé íàêàçóº ïèëüíî ñòåðåãòèñÿ âñÿêèõ ïðîÿâ³â ñëàáîñò³, çàõèòàííÿ â³äâàãè, îñïàëîñò³ â äóìàíí³, ðîçïà÷³ é çíåâ³ðè. ϳôàãîð³éö³ â÷èëè, ùî ëþäèíà îäåðæèìà íå ðàç çãóáíèìè íàõèëàìè, òîìó é ïîòðåáóº Âèùî¿ Ñèëè íàä ñîáîþ, ÿêà, õîðîíÿ÷è âèùèé ïîðÿäîê, îñòåðåãëà á ëþäèíó ãð³çüáàìè é ïåðåñòîðîãàìè. Òîìó êîæíà ëþäèíà ïîâèííà âñå áóòè ñâ³äîìà êóíÿþ÷èõ â ¿¿ ºñòâ³ íåáåçïåê ³ íå çàáóâàòè íàëåæíî¿ ïîøàíè ³ ñòðàõó ïåðåä Áîæåñòâîì, ìàþ÷è çàâøå íà îö³, ùî Áîæåñòâî 406
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
áåçíàñòàííî äèâèòüñÿ íà íå¿ ³ ïðèãëÿäàºòüñÿ ¿¿ â÷èíêàì. ³÷íî ìóñèòü áóòè íà ñòîðîæ³ ëþäèíà ïåðåä ñâî¿ìè íàõèëàìè. Îáà÷í³é ëþäèí³ íå ïîâèííî í³÷îãî ïðèòðàïèòèñÿ íåñïîä³âàíî, íàâïàêè, êîæíî¿ õâèëèíè ìóñèòü áóòè âîíà ïðèãîòîâàíà íà âñå. Áóëà öå, ÿê áà÷èìî, îäâ³÷íà ìóäð³ñòü ÿê õðèñòèÿíñüêà, òàê ³ ìóäð³ñòü ñòàðî¿ ãðåöüêî¿ ô³ëîñîô³¿. ßê íåáî â³ä çåìë³ ð³çíèëàñÿ òà ô³ëîñîô³ÿ ñòðàõó Áîæîãî â³ä ìàðíî¿ ô³ëîñîô³¿ ñòðàõó ÷îëîâ³÷åñüêîãî äåìîêðàòè÷íî¿ äîáè, òîãî ëþäñüêîãî ñòðàõó, êîëè ëþäèíà íå òàê áî¿òüñÿ íàðóøèòè çàïîâ³ä³ ÷óéíîñò³, ìîðàëüíîãî ïîãîò³âëÿ, âèìîã ñâ ñîâ³ñò³, ÿê íàâïàêè, áî¿òüñÿ çðîáèòè íåïðèºìíå êíÿçåâ³ öüîãî ñâ³òó ³ ñëóãàì éîãî, ç³ ñòðàõó ïåðåä óòðàòîþ çåìíèõ áëàã. Íàøå ñòàðå ïèñüìåíñòâî ïîâíå ö³º¿ ìóäðîñò³, ÿêà â÷èòü ñâ³òñüêó é äóõîâíó âîëîäàðñüêó êàñòó íåîñëàáíîãî âíóòð³øíüîãî ãîð³ííÿ. Íå çàâøå ìàºòü ïîê³é ³ äîáðàÿ äóøà ´äèæ â ò³ë³ ÷îëîâ³÷³ì áèâøè íå ìàºòü ïîêîþ, àëå â³éíà óñòàâè÷íàÿ, ÿê ÷èòàºìî â íàøèõ Àïîêðèôàõ, â³éíà çëèõ íàõèë³â, ùî íàìàãàþòüñÿ çí³âå÷èòè â ëþäèí³ ¿¿ â³äâàãó, ïîòÿã äî äîáðà, ñèëó é â³äïîðí³ñòü íà çëî. ßêèé áè ãóðò ÷åñíèõ ³ íåçëàìíèõ ³ íå ç³éøîâñÿ ðàçîì, ìóñèòü áóòè êîæíèé â³÷íî íà 407
Äìèòðî Äîíöîâ
ñòîðîæ³, äà ñîáëþäåò ñåáå ³ íå ðîçñëàáèòü ïëîòñüêèìè ïîõîòüìè, áî ïîäîáàºòü æå ³ â íèí³øí³õ àïîñòîëàõ ³ íèí³ Þä³ áóòè (Êèðèëî Òóðîâñüêèé). Áëþäèòåñÿ (ñòåðåæ³òüñÿ!) äà íå ïðè÷àñòèòèñÿ ê ºðåñ³, â÷èòüñÿ â Àïîêðèôàõ, äà íå ïîãèáíåòå â ÿðîñò³ Áîæ³é.  Ïàòåðèêó ÷èòàºìî ïîó÷åííÿ êíÿçåâ³ áëþäè, äà íèêîãäà íåäóã îòîâñþäó ñîáðàâñÿ, è èåèìóùó òè êð³ïîñòè, ñêîðî æèâîòà ãîíüçíåøè. Òàì æå â÷àòü: áëþäèòå, äà íå îòÿã÷àþòü ñåðöà íàøà ïå÷àëìè æèòåéñüêèìè. Ô³çè÷íî¿ ³ äóõîâî¿ íàòóðè áóâàþòü ö³ íåäóãè. Ñòàðà ìóäð³ñòü â÷èëà ïàìÿòàòè ãëàä âî âðåìÿ ñèòîñò³ ³ ñêóäüñòâî âî âðåìÿ áàãàòñòâà, îò óòðà ³ äî âå÷åðà ïåðåì³íÿºòüñÿ âðåìÿ. Íàâ³òü óñï³õè õâèëåâ³ íå ïîâèíí³ äóðèòè òèõ, ÿê³, íàðóøóþ÷è êîäåêñ ìîðàë³, ä³éøëè äî íèõ: åãäà óçð³øè ãð³øíà â ñëàâ³ ³ áàãàòñòâ³, òîãäà ïëà÷è íàä íèì, ìå÷ áî Áîæ³é îñòðèòüñÿ íàíü. Íå ïàäàòè äóõîì, çàâøå áóòè íà ñòîðîæ³ ãðÿäó÷îãî ìîæëèâîãî ëèõà, íå ñïðîñòî ºñòü ñëàâíà æèò³ÿ ïðè³ñêàòè ñîá³, ïðè³ñêàâøè æå âåëüìè ëþòî äî êîíüöà äåðæàòè. Òðåáà çàâøå õîðîíèòè, òðèìàòè â ôîðì³ äóøó, ùîá âîíà í³ ñëàâîþ îñëàáèñÿ, àí³ íàïàñòüìè ãèíåòü. Ñåðåä ãîì³íêèõ óñï³õ³â íå òðåáà çàáóâàòè, ùî ñòàí äîáðîáóòó é 408
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïîðÿäêó ï³äòðèìóºòüñÿ íåâñèïóùèì ïèëüíóâàííÿì, ÿê ãîðîä â³ä áóðÿíó, ÿê õàòà â³ä ñì³òòÿ, ÿê ò³ëî ëþäñüêå â³ä áàêòåð³é ³ áðóäó, áåçíàñòàííîþ áîðîòüáîþ ³ ÷óéí³ñòþ. Õòî â³ääàºòüñÿ îñëàáëåííþ, îñïàëîñò³, îõëÿëîñò³, òîìó áóâຠòàê, ÿê òèì ìíîãèì, ùî îäîë³âøè âðàãîì ñâî¿ì ³ áåç áëþäåí³ÿ ñóùå, ñêîðî îäîë³íà áèøà.  ñòàðèõ íàøèõ ïàìÿòíèêàõ öèòóºòüñÿ Ìåíàíäð: íå ëþáëþ ìóäðà ³æå ºñòü íå ïðèñíî ìóäð. Ìîíîìàõ ïåðåñòåð³ãຠíå ïàäàòè í³ íà õâèëèíó äóõîì ³ áóòè ïîâñÿê÷àñíî ãîòîâèì íà âñ³ íåáåçïåêè: âíåçàïíó áî ñìåðòü ïðèõîäèòü, îòæå íå òðåáà ðîçñòàâàòèñÿ í³ ç ô³çè÷íîþ, í³ ç äóõîâíîþ çáðîºþ. Ñìåðòü ³ ãîíåí³ÿ, ³ íàïàñòè ³ âñÿ âèäèìàÿ çëàÿ ïðåä î÷èìà òè äà áóäóòü ïî âñÿ äí³ ³ ÷àñè. Ò³ëüêè òà äóøà âîëîäàðÿ ìຠïåðåä î÷èìà íåáåçïåêó, ÿêà âñå îãëÿäàºòüñÿ, ÷è çðîáèëà âñå, ùî âèìàãຠîáîðîíà ñïðàâè; ÿêà âñå º êð³ïêà óìîì ³ ñåðöåì, ãîòîâà äî íàïàäó é îáîðîíè. Íàâïàêè! Ö³º¿ íàïðóãè äóìêè é ñåðöÿ, ¿¿ â÷èëî íå ëèøå íåíàâèñíå äåìîêðàòàì õðèñòèÿíñòâî, éîãî, ÿê áà÷èëè, â÷èëà é ìîðàëü äóõîâèõ ïðîâ³äíèê³â ñòàðî¿ Åëëàäè! Öå áóëà òà íàïðóãà, áåç ÿêî¿ â ïîðîõ ðîçñèïàëèñÿ ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè, ³ ðîçóì ³ â³äâàãà ïîêèäàëè ïðîâ³äíó âåðñòâó. Äî öüîãî ðîçêëàäó ä³éøëî, êîëè çíå409
Äìèòðî Äîíöîâ
ì³ãñÿ é îõëÿâ ó äóø³ åë³òè, öåé äóõ â³÷íîãî ïîãîò³âëÿ é ãîòîâîñò³ äî áîðîòüáè ç óñ³ì, ùî ñï³ëüíîòó ðîçêëàäຠççîâí³ ³ çñåðåäèíè ³ â ñàì³ì ïðîâîä³, êîëè ñóâîð³ñòü äî ñåáå ³ ñòðàõ áîæèé çàñòóïèëè áàéäóæ³ñòü ³ ãóðòóâàííÿ ÷èñòèõ ³ íå÷èñòèõ. Öÿ íàïðóãà ñåðöÿ ³ ðîçóìó, îñîáëèâî ïîòð³áíà ïðàâëÿ÷³é âåðñòâ³ íå ëèøå äëÿ óòðèìàííÿ ñåáå â ôîðì³ é ãîð³íí³, àëå ³ äëÿ óòðèìàííÿ äîðó÷åíî¿ ¿é Äîëåþ ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè. Çåìëÿ, ëþäí³ñòü ³ âëàäà, âñ³ òðè åëåìåíòè ïîíÿòòÿ âèùî¿ ôîðìè ëþäñüêîãî ñï³âæèòòÿ, ãèíóòü â³ä ïåðøî¿ íåáåçïåêè, êîëè îòíèìåòüñÿ îò ñåðöü ¿õ ìóäð³ñòü, ³ ðàçóìà íå áóäåòü â íèõ â ïðîâ³äíèêàõ, çàáóâøèõ ñòðàõ Áîæ³é õðèñòèÿíñüêî¿ íàóêè ³ âåëèêèõ ìóäðåö³â àíòè÷íî¿ êóëüòóðè.
410
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë V
ÏÑÈÕ²×ÍÀ ÂÄÀ×À
Â
Õî÷åø öàðåì áóòè? Ìàé ñåðöå öàðñüêå! Ñêîâîðîäà
ñ³ òðè ïðèêìåòè, ÷åñíîòè ÷ëåíà ïðîâ³äíî¿ êàñòè âèïëèâàþòü ç îäíîãî êîð³ííÿ: ç éîãî ïñèõ³÷íî¿ âäà÷³. Ðóòêîâñüêèé îçíà÷óº ïîíÿòòÿ íàö³¿ ÿê ñï³ëüí³ñòü äîë³, ÿêà âèðîñëà, ïîïåðøå, ç ä³äè÷íèõ çàëîæåíü, à ïî-äðóãå, ç ñï³ëüíîãî îòî÷åííÿ íàö³¿. Ïåðøå â³í íàçèâຠðàñîþ, á³îëîã³÷íîþ ñóáñòàíö³ºþ íàðîäó. Ñï³ëüíå îòî÷åííÿ öå àáî ïðèðîäíå îòî÷åííÿ, ïðîñò³ð, ñåðåä ÿêîãî æèâå íàðîä, àáî ÿê ïñèõ³÷íèé ñâ³ò, â ÿê³ì æèâå íàö³ÿ ¿¿ øòó÷íå, ³ñòîðè÷íî-êóëüòóðíî-òðàäèö³éíå îòî÷åííÿ. Ïðè ÷³ì àâòîð òâåðäèòü, ùî îáëè÷÷ÿ íàö³îíàëüíî¿ ñï³ëüíîòè îçíà÷óº íå ñàìà ðàñîâà ïðèíàëåæí³ñòü, òàê ñàìî ÿê ³ íå ñàìå ñåðåäîâèùå, ÿêå ñòâîðþº ïðîñòîðîâó, ìîâíó, êóëüòóðíó, ïðàâíó, åêîíîì³÷íó é íàðåøò³ ïîë³òè÷íó ñï³ëüí³ñòü â íàðîä³. 411
Äìèòðî Äîíöîâ
Íà ò³é ñàì³é òî÷ö³ ïîãëÿäó ñòî¿òü áàãàòî ³íøèõ äîñë³äíèê³â, íàïðèêëàä, Ùåðáàê³âñüêèé, äð. ¥ðîñ. Äóõîâå îáëè÷÷ÿ íàðîäó, ÿê ³ ô³çè÷íå, çàëåæèòü ïåðåäóñ³ì â³ä éîãî ðàñîâî¿ ñóáñòàíö³¿, àëå ö³ëà ³ñòîð³ÿ íàðîäó, ñâ³ò éîãî ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é òåæ íàêëàäຠñâîþ ïå÷àòü íà îáëè÷÷ÿ íàö³¿.  ö³ì ñõîäÿòüñÿ ìàáóòü ÿê ïðèõèëüíèêè, òàê ³ ïðîòèâíèêè ðàñèçìó: ¥³íòåð, Ðóòêîâñüêèé, Ô³øåð ³ Ëÿïóæ. Îäíî º ïåâíå, ùî îáèäâà çãàäàí³ âãîð³ ÷èííèêè íàêëàäàþòü ñâîþ ïå÷àòü ³ íà ïñèõ³÷íå îáëè÷÷ÿ íàðîäó àáî êðàùå ñêàçàòè íà ïñèõ³÷í³ îáëè÷÷ÿ éîãî ð³çíèõ ãðóï.  êîæí³ì íàðîä³ º Äîí ʳõîòè ³ Ïàíñè, Ðè÷àðäè ³ Ãàìëåòè, Ìàëþòè Ñêóðàòîâè ³ Îáëîìîâè, Øåâ÷åíêè ³ Øåëüìåíêè. Òàê ñàìî ïåâíèì º ôàêò, ùî, ÿê êàæå îäíà ³ç ïîñòàòåé Øåêñï³ðà, â îáëè÷÷³ ëþäèíè ìîæíà ïîáà÷èòè ¿¿ ñåðöå, â ¿¿ ô³çè÷í³ì îáëè÷÷³ îáëè÷÷ÿ äóõîâå. I Øåâ÷åíêî ä³ëèâ ñâî¿õ çåìëÿê³â íà êîçàê³â ³ ñâèíîïàñ³â, íà ëþäåé îâå÷î¿ íàòóðè ³ ëèöàðñüêèõ ñèí³â ç áëàãîðîäíèì ò³ëîì ³ îñîáëèâîþ ÷èñòîþ êðîâþ. Îðòåãà çâîäèòü ö³ ð³çíèö³ äî ð³çíèöü ó á³îëîã³÷í³é ïîòåíö³¿ òèïó, ââàæàº, ùî âîíè º çîîëîã³÷íî¿ ïðèðîäè, ÿê çäîðîâÿ, ñèëà, äîáðà áóäîâà îðãàí³çìó àáî áðàê òèõ ïðèêìåò, ¿õ äåôåêòè.  çâÿçêó ç òèì, íåçàëåæíî â³ä 412
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
¿õ óòèë³òàðíî¿ âàðòîñò³ ñòîÿòü îêðåì³ òèïè ÿêî¿ñü ñïåö³åñ íà ð³çíèõ ùàáëÿõ ðîçâèòêó. Îðòåãà çâå ö³ ïðèêìåòè óêðèòèìè ìîæëèâîñòÿìè, ÿê³ ð³øàþòü ïðî ³ºðàðõ³÷íå ïîëîæåííÿ äàíî¿ îäèíèö³ íà âèñî÷èí³ äðàáèíè ÷è íà íèæ÷èõ ùàáëÿõ ðîçâèòêó. Òèïè âîëîäàðñüêî¿ âäà÷³, ÿêèõ ïðèêìåòè ÿ ïîäàâ âèùå, áåçïåðå÷íî, íàëåæàòü äî òèõ, ó ÿêèõ á³îëîã³÷íà ïîòåíö³ÿ òèïó äîñÿãëà ñâîãî âåðøêà. Òàêèì òèïîì áóâ, íàïðèêëàä, Ôåì³ñòîêë, ïðî ÿêîãî ïèøå ³ñòîðèê, ùî îäèí ç ó÷èòåë³â, ïîáà÷èâøè éîãî, ùî â³í òàêèé àìá³òíèé, ñêàçàâ: êîëèñü öÿ ëþäèíà çðîáèòü áàãàòî äîáðîãî àáî çëîãî. Íàïðÿìêó ðîçâèòêó éîãî âîëîäàðñüêèõ çä³áíîñòåé (çíàêà plus ÷è minus ïåðåä éîãî òàëàíòàìè), â÷èòåëü íå ïåðåäáà÷àâ, àëå ïåðåäáà÷àâ ñàì³ ö³ çä³áíîñò³, ñàì³ óêðèò³ ìîæëèâîñò³. Òî÷í³ñ³íüêî òèìè ñàìèìè ñëîâàìè âèñëîâèâñÿ ïðî Øåâ÷åíêà éîãî áàòüêî: Ñèíîâ³ Òàðàñîâ³, ñêàçàâ â³í, ç ìîãî õàçÿéñòâà í³÷îãî íå òðåáà, â³í íå áóäå àáèÿêèì ÷îëîâ³êîì ç íüîãî áóäå àáî ùîñü äóæå äîáðå, àáî âåëèêå ëåäàùî. Äëÿ íüîãî ìîÿ ñïàäùèíà àáî í³÷îãî íå çíà÷èòèìå, àáî í³÷îãî íå ïîìîæå. Öåé ïîä³ë ïîä³áíèé òðîõè íà ïîä³ë Øïåíãëåðà íà õèæàê³â ³ òðàâî¿ä³â àáî Àðèñòîòåëÿ íà çâ³ðÿò, ùî 413
Äìèòðî Äîíöîâ
æèâóòü íàïàäîì ³ âòå÷åþ. Òàêèé ñàìèé ïîä³ë ªâàíãåë³ÿ íà ãàðÿ÷èõ àáî õîëîäíèõ ³ ë³òåïëèõ, ïðè ÷³ì íàêàçóºòüñÿ áóòè àáî ãàðÿ÷èì àáî õîëîäíèì, ò³ëüêè íå ë³òåïëèì. Ëèøå ç ëþäèíè âåëèêî¿ á³îëîã³÷íî¿ ïîòåíö³¿ ìîæå âèéòè âåëèêèé ôîðìîòâîðåöü. Ç ë³òåïëî¿ í³÷îãî, êð³ì ãëèíè. Ïàâëè âèõîäèòè ìîæóòü ç Ñàâë³â, íå ç íåéòðàëüíèõ. ßê êàæå îäèí ³ñòîðèê, êàòèë³í³çì º ÷àñòî ôîðìîþ ïðååêçèñòåíö³¿ Öåçàðÿ, â ÿê³ì æèâå ïî÷óòòÿ íåíàâèñò³ ïðîòè òîãî, ùî âæå º, àëå ÷îãî âæå õóòêî íå áóäå. Ç òî¿ òî÷êè ïîãëÿäó, òàê çðîçóì³ëà ïñèõ³÷íà âäà÷à â³ä³ãðຠâåëèêó ðîëü â ôîðìóâàíí³ ñóñï³ëüíèõ îðãàí³çì³â. Ç ö³º¿ òî÷êè ïîãëÿäó òîé ïñèõ³÷íèé òèï, ÿêèé ó ðàñîëîã³â â³äïîâ³äຠíîðä³éñüê³é ðàñ³, ïðåäñòàâëÿº ñîáîþ ìàáóòü íàéâèù³ óêðèò³ ìîæëèâîñò³ ³ ùîäî ñâ á³îëîã³÷íî¿ ïîòåíö³¿ ìàáóòü çàéìຠíàéâèùèé ùàáåëü â äðàáèí³ ð³çíèõ ëþäñüêèõ òèï³â. Ìóñèìî òóò òâåðäèòè, çà íàøèìè ³ íåíàøèìè ðàñîëîãàìè, ùî öåé òèï, êîëèñü ïîøèðåíèé íà ñòàð³é Óêðà¿í³, òåïåð ñòð³÷àºòüñÿ íà í³é äóæå ð³äêî. ×àñò³øå òîé, ÿêîãî çà éîãî äóõîâèìè ïðèêìåòàìè ÿ á ïîñòàâèâ íà äðóãå ì³ñöå ÿê òèï ôîðìîòâîð÷èé, öå òèï ïîíò³éöÿ, ìåäèòåðàíöÿ, ñåðåäåçåì414
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íîìîðöÿ. Íàéá³ëüø ïðåäñòàâëåíèé ó íàñ òèï äèíàðöÿ ³, íà æàëü, îñò³éöÿ. Êîëè á ï³äõîäèòè äî íüîãî ç òî÷êè ïîãëÿäó éîãî äóõîâîãî îáëè÷÷ÿ, òî äóìàþ, áåç ïîìèëêè ìîæíà ñêàçàòè, ùî öå º ïåðåâàæàþ÷èé òèï íàøî¿ äåìîêðàòè÷íî¿ âåðñòâè, ÿêà ãðàëà ð³øàþ÷ó ðîëü íà Óêðà¿í³ â 1917 ðîö³. Çà ¥³íòåðîì îñò³éöÿì áðàêóº âîëîäàðñüêèé äóõ íîðä³éöÿ, öå òèï ñïîê³éíîãî ï³ääàíîãî. Ìàê ˳í ïðåäñòàâëÿº îñò³éöÿ êîðîòêîãîëîâèì, øèðîêîâèäèì, íèçüêîðîñëèì, íàçèâຠéîãî ñàí÷î-ïàíñ³âñüêèì òèïîì (òàê, ÿê ÿ íàçâàâ öåé ïñèõîëîã³÷íèé òèï ó ³ñòíèêó). ³í â³äïîâ³äàâ öèêëîòèìíîìó òèïîâ³ Êðå÷ìåðà: ï³êí³êñüêà áóäîâà ò³ëà ç ãàðíèì ÷åðåâöåì. Îáëè÷÷ÿ ìàòèìå íå øòèâíå, à îáâèñëå, íå ñóõå, à òîâñòå, íå ãðàí÷àñòå, à îêðóãëå, íå òîíêîøê³ðå, à ãðóáîøê³ðå, íå ìàòîâå, à áëèñêó÷å, íå íàïÿòå, à äðÿáëå. Óñòà íå âèðàçíî, à ñëàáî çàðèñîâàí³, ï³äáîð³ääÿ íå ñèëüíî âèïíóòå íàïåðåä, ëèøå ò³êàþ÷å íàçàä. Óñòð³é îáëè÷÷ÿ íå ìóæåñüêèé, à ñêîðøå áàáñüêèé, áóäîâà ò³ëà íå âèñîêà, à ìàëà, íå ïðîñòà, à çãîðáëåíà, øèþ ìຠíå äîâãó, à êîðîòêó, íîãè òàê ñàìî, à êð³ì òîãî íå òîíê³, à ãðóá³, ïðè ö³ì â³äïîâ³äíèé æèâ³ò. Çàãàëüíà ïñèõ³÷íà ïîðîäà îñò³éöÿ ÿê ó çàãàëüí³ì íàñòàâëåíí³ äî æèòòÿ, â ðåàêö³¿ 415
Äìèòðî Äîíöîâ
íà éîãî âðàæ³ííÿ, òàê ³ â ïîë³òèö³ ³ â ïîíÿòò³ êðàñè, ïåðåäóñ³ì âîðîõîáíà ôîðì³. Çâ³äñè é â³äðàçà óêðà¿íñüêîãî îñò³éöÿ äî âñüîãî îêðåñëåíîãî, êîíòóðíîãî, ÿñêðàâîãî, ïðîíîíñîâàíîãî â ë³òåðàòóð³, â ïîë³òèö³, â ô³ëîñîô³¿, â ùîäåíí³ì æèòò³. Êîëè îñò³ºöü ìຠÿêóñü òåíäåíö³þ, íàïðÿì, ñòðåìë³ííÿ, òî º íåþ áåçòåíäåíö³éí³ñòü, áåçíàïðÿìí³ñòü, º öå çàìàçóâàííÿ âñ³õ êîíòóð³â ³ áàðâ, óíèêàííÿ âñÿêîãî äîãìàòèçìó. Ãåðîºì ¿õ º ëþäèíà áåç ãîòîâîãî ãàñëà, ÿêà íå ñòຠâ ïîçó áîéîâèêà çà ïåâíó îêðåñëåíó ³äåþ. Ñèìïàò³ºþ îñò³éöÿ êîðèñòàþòü ëþäè ì³æ äâîõ êð³ñåë, îò³ íåòîïèð³ Ñêîâîðîäè, í³ òåïë³ í³ ñòóäåí³. ²äåàë ïðîðîêà, âîæäÿ, ïîåòà, áîðöÿ îñò³ºöü ïîëèâຠïåðåöóêðîâàíî-íóäêèì ñîñîì ñâîãî íåâèáàãëèâîãî, ïîáëàæëèâîãî, ë³íèâîãî é ñîíëèâîãî îñò³éñüêîãî â³ðóþ, ùî íå òåðïèòü ãîñòðî¿ äóìêè, í³ òâåðäîãî îôîðìëåíîãî ïî÷óòòÿ. ³äðàçà äî ôîðìè, ïèøå ¥³íòåð íàòîì³ñòü òåðïåëèâå ñïðèéìàííÿ ñòâîðåíèõ âæå ãîòîâèõ ôîðì îáóìîâëþº çíàíó ïîãîíþ îñò³éöÿ çà ìîäîþ â óñ³ì: â ë³òåðàòóðíèõ òå÷³ÿõ, â óáðàíí³, â íîâ³òí³é òîâàðèñüê³é ãð³ ÷è òàíö³, â ìîäí³ì ïîë³òè÷í³ì â³ðóþ. Öå âñå ïðèêìåòè íå âîëîäàðñüêî¿, à ï³ääàí÷î¿ âäà÷³ ñìåðäà. 416
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Âäà÷à îñò³éöÿ ïîòóëüíà, éîìó ëþá³ â³äïðóæåííÿ, â³äøòèâíåííÿ ôîðìè, çâ³äñè ñêîðà îõëÿë³ñòü, áðàê âèòðèâàëîñò³, íàõèë ïîïóñêàòè ðîçñëàáëþþ÷èì çàáàãàíêàì, íåâì³ííÿ ïàíóâàòè íàä ñîáîþ, íåõ³òü äî òâåðäîñò³ é ð³øó÷îñò³ â ïîñòóïêàõ, ó ñâ³òîãëÿä³. Îñò³ºöü ëþáèòü çàïåâíåíèé ñòàëèé çàðîá³òîê, â³í æàäíèé íà ãðîø³, ïðàöüîâèòèé ³ ä³ÿëüíèé, êîëè ñïîä³âàºòüñÿ çàðîá³òêó, ³íàêøå ë³íþõ, äëÿ ³äå¿ ïðàöþâàòè íå ëþáèòü. Çà Ëÿïóæåì îñò³ºöü îùàäíèé, îáà÷íèé, íå âèÿâëÿº âîéîâíè÷èõ çàìèëóâàíü, ïîçáàâëåíèé ñïðàâæíüî¿ òàëàíîâèòîñò³. Ëþáèòü çàòèøí³ñòü ñâîãî êóòà, éîãî ö³ë³ îáìåæåí³, îáîæຠîäíîìàí³òí³ñòü. Íà îñò³éöÿ òÿæêî ïîêëàñòèñÿ, íåìà â í³ì í³÷îãî ãåðî¿÷íîãî, âèñîêîëåòíîãî. Öå òèï, ùî éîãî ôðàíöóçè çâóòü ðåíò³ºðîì, à í³ìö³ øï³ñá³ð´åðîì. Ëþáèòü ïîðïàòèñÿ â äð³áíè÷êàõ, êîëè â³í íàóêîâåöü, òî çâè÷àéíî ïðè÷èíêîâåöü, êîëè íàðîäíèé ä³ÿ÷, òî îðãàí³çàòîð õîð³â ³ ð³çíèõ ñâÿòî÷íèõ ³ìïðåç àáî òîâàðèñòâ òâåðåçîñò³. Ðå÷³ äàëåê³ é íåäîñÿæí³ ö³êàâëÿòü éîãî ìàëî. ͳêîëè íå ìຠâ ñîá³ êàðêîëîìíîñò³ ÷è îä÷àéäóøíîñò³ íîðä³éöÿ, í³ áåçæóðíîñò³ ìåäèòåðàíöÿ. Â쳺 ñïîëó÷èòè êîðèñíå ç ïðèºìíèì. Éîãî ïðàöÿ ñåðåäíüî¿, ïåðåñ³÷íî¿ ÿêîñò³, ëþáèòü ñâ³é øòàìò³ø, êîëè 417
Äìèòðî Äîíöîâ
ñïåðå÷àºòüñÿ, òî ëàºòüñÿ. Ñèëè õàðàêòåðó íå ìàº, ïðèâÿçàíèé äî çåìíèõ áëàã, ó ñìàêàõ âóëüãàðíèé. Îñò³ºöü âñå äîñòðîþºòüñÿ äî îòî÷åííÿ, í³êîëè ñåáå éîìó íå íàêèäàº. ³í òîâàðèñüêèé (â ñåíñ³ îòàðí³ì) ³ ðåàë³ñò (öåáòî îïîðòóí³ñò, ëåºñòðîâèê), íå òåðïèòü ãîñòðèõ ïðîòèâåíñòâ ì³æ ñâî¿ì ß é îòî÷åííÿì, æîäíîãî çàñàäíè÷îãî â³äíîøåííÿ äî íüîãî, í³ òðàã³÷íîãî êîíôë³êòó. ³í íå º ëþäèíà ãîñòðî¿ ïîñë³äîâíîñò³, ïåðåäóìàíî¿ ñèñòåìè àáî ïëàíó, éîãî îçíàêà ñòàëà íåñòàë³ñòü. Çîëîòà ì³ðíîòà éîãî íàéá³ëüøà ÷åñíîòà. Ìຠâåëèêèé ñìèñë äî êîíþíêòóðè. Äå éäå ïðî éîãî ÷è éîãî ðîäèíè êîðèñòü àáî ïðèºìí³ñòü, âèÿâëÿº íåàáèÿêå çàâçÿòòÿ, àëå íåìຠòâåðäî¿ äîö³ëüíîñò³ é íåïîõèòíîñò³ äî ê³íöÿ, ñèëè çàâåðøåííÿ. Âñå íàïÿòå, íà¿æåíå, ôàíàòè÷íå, ãîòîâå äî áîþ ÷è ñïðîòèâó ÷óæå îñò³éöåâ³. Îñò³ºöü ÿê âñÿêèé öèêëîòèìèê ñòðåìèòü äî âñüîãî ìàòåð³àëüíîãî, ñìèñëîâîãî, òîãî ùî ï³ä ðóêîþ, äî êîíêðåòíèõ íàìàöàëüíèõ áëàã. Ìຠâ ñîá³ áàãàòî ç äð³áíîãî ì³ùàíèíà (êëÿéíøòåäòåðà), ïàòîñ ÷è ³äåàë³çì íå éîãî ïðèêìåòà. Ñèäÿòü îñò³éö³ ó âñ³õ êîì³òåòàõ, çàâøå ïåðåîáòÿæåí³ ñïðàâàìè ³ ìàþòü áåçê³íå÷íå ÷èñëî äæåðåë äîõîä³â. 418
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
³äïîâ³äíà é ¿õ åñòåòèêà, ïîíÿòòÿ êðàñè. Îñò³ºöü ëþáóºòüñÿ â òåïëîò³ é ìÿêîñò³ ë³í³é, â îêðóãëîñò³ é çàìàçàíîñò³, ðîçïëèâ÷àòîñò³ êîíòóð³â. ¯õ ³äåàë æ³íî÷î¿ êðàñè öå ïðîñòàöüêà, ïîâíîâèäà, êðóãëîëèöÿ, áåç ÿñíî îêðåñëåíèõ ðèñ îáëè÷÷ÿ, ïðèñàäêóâàòà, ãëàäåíüêà Ìàðóñÿ. ßê ñï³âàºòüñÿ â ï³ñí³: Ëè÷êîì ïîâíà ÿê êàëèíà, î÷åíÿòà êàð³, òî ÿñíåíüê³, òî âåñåë³, òî ëþáåíüêî òüìÿí³, áðîâè ÷îðí³ ÿê øíóðî÷îê, ãóáêè ÿê êîðàë³. ²äåàë, ùî â³äïîâ³äຠ¿õ âèã³äíèöòâó â ïîç³, â ðóêàõ, ñïîñîá³ æèòòÿ, â óñ³ì ò³ì, ùî íîðä³éö³ ³ ìåäèòåðàíö³ çâóòü áåçôîðåìåí³ñòþ. Òâ³ð ìèòöÿ ç îñò³éñüêèì íàõèëîì âïëèâຠçàñïîêîþþ÷å (ïîð³âíÿéìî ãóðòîê íàøèõ ìèòö³â Ñïîê³é ó Âàðøàâ³), ïîãîäæóþ÷å.  ïðèðîä³ ëþáóºòüñÿ â êâ³òêàõ, ëàã³äíèõ êðàºâèäàõ, ³äè볿, â ëàã³äíîñò³ é í³æíîñò³ (òàê çàõâàëþº öåé ñìàê îäèí ç ³äåîëîã³â îñò³éñòâà, àâòîð Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿). Òàì, äå íîðä³éñüêèé ìèòåöü ñòðÿñàº, ïîðèâàº, îñò³ºöü óíèêຠïðîáëåìàòèêè ³ äðàìàòè÷íîãî íàïðóæåííÿ. Îñò³éö³ ëþáëÿòü ìèñòåöòâî äëÿ ìèñòåöòâà áåç³äåéíå, äëÿ çàáàâè ÷è íàñîëîäè. Íàóö³ ¿õ âëàñòèâèé îïèñîâèé, áåçñèñòåìíèé æàíð. Íàõèë äî ïîâåðõîâî¿ ïîïóëÿðèçàö³¿, êîìï³ëÿö³¿ òîùî. Çâ³äñè îñò³ºöü íàø âîðîæî äèõຠíà âñå, ùî âèõîäèëî ïîçà îáëàñòü ïî419
Äìèòðî Äîíöîâ
ïóëÿðíîãî, ùî íåñëî ñèñòåìó àáî ³äåþ. Ãåðî¿çìó íå çíàéòè â òâîðàõ îñò³éöÿ. Ó íàñ ïðèêëàäîì îñò³éñüêî¿ òâîð÷îñò³ ìîæóòü áóòè ѳðêî ×åðêàñåíêà, Äîí ʳõîò Ãàëàíà, Ïðîìåòåé Ñ. Âîðîáêåâè÷à, Õàëÿâñüêèé Êâ³òêè àáî ãîãîë³âñüêèé Ïàöþê ÷è Ìàí³ëîâ.  ãðîìàäñüê³ì ³ ïîë³òè÷í³ì æèòò³ îäèíîêà ìð³ÿ îñò³éöÿ äåðæàâíà äîïîìîãà, çâ³äêè éîãî ëþáîâ äî äåðæàâíèõ ïîñàä, ïåíñ³é, äî ñîö³àë³çìó ç áþðîêðàò³ºþ, äå êîæíèé º äåðæàâíèì óðÿäíèêîì. Ñòðåìë³ííÿ îñò³éöÿ â ñóñï³ëüí³ì æèòò³ ïîíèçèòè âñå, ùî ïíåòüñÿ äîãîðè, ùî âèñòóïຠç ðÿä³â, ðîáèòè îòàðîþ, ÷åðåäîþ. Íåíàâèäèòü âñå, ùî ìຠïå÷àòü âèùîñò³ òàëàíîâèò³ñòü, ãåí³àëüí³ñòü, âèäàòíó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü, ùî îñîáëèâî ìîæíà çàââàæèòè â ïàðò³éí³ì äîáîð³ ì³ðíîò. Îñò³ºöü ïèëüíî ïåðåñòåð³ãຠñâî¿ êîðèñò³ â ãðîìàäñüê³ì æèòò³ é äèâèòüñÿ íà íüîãî ãîëîâíî ç ö³º¿ òî÷êè ïîãëÿäó. Çâ³äñè ôàì³ë³éíèé íåïîòèçì â ãðîìàäñüêî-ïîë³òè÷í³ì æèòò³ ³ âåðõîâîäñòâî ïåâíèõ ôàì³ë³é (â îñò³éñüê³ì ñåðåäîâèù³). Îñò³ºöü äóìຠâ ìåæàõ âóçüêîãî êðóãà ñâ ðîäèíè, ãðîìàäè, ïàðàô³¿, ñåëà ÷è ïðîâ³íö³¿, ãðàíèö³ éîãî â³ò÷èíè çàäàëåê³ äëÿ éîãî îáìåæåíîãî çîðó. ³ä÷óâຠîñò³ºöü êîëåêòèâ³ñòè÷íî, îòàðíî, áî ñàìîòí³ì ïî÷óâຠñåáå â 420
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íåáåçïåö³, çâ³äòè éîãî ïàòîëîã³÷íà òóãà, íàâ³òü çà ö³íó ðàáñòâà, çà ñîáîðí³ñòþ àáî äî îáºäíàííÿ çà ö³íó ïðàêòè÷íî¿ ³ìïîòåíö³¿ òàê çë³ïëåíîãî ì³æïàðò³éíîãî íîºâîãî êîâ÷åãà. Êîëè îñò³ºöü ïðèñòóïຠäî ïàðò³¿, òî çâè÷àéíî äî ïàðò³¿ á³ëüøîñò³, íàéá³ëüø âïëèâîâî¿. Òîìó òàê òðóäíî â êðà¿í³ ç îñò³éñüêîþ á³ëüø³ñòþ çàñíóâàòè íîâó äóõîâó òå÷³þ. Ç çîâí³øí³õ îð³ºíòàö³é îñò³ºöü ïðèñòຠäî ïåðåìîæíî¿, ùîá êèíóòè ¿¿ çàðàç, êîëè âîíà îïèíèòüñÿ ï³ä âîçîì. Îñò³éö³ äåìîêðàòè, áî ñàì³ íå âèñòàþòü íàä ïåðåñ³÷í³ñòþ. ¯õ âèð³çíÿº ðåñåíòèìåíò, êîìïëåêñ íèæ÷îñò³ (³íôåð³îðíîñò³), ã³íàóôãàññåí íåíàâèñòü äî âñüîãî, ùî íàä íèìè, äî âñüîãî øëÿõåòíîãî, ïàíñüêîãî. Âñå öå îñò³ºöü íàìàãàºòüñÿ ïîíèçèòè â ³ìÿ í³âåëþþ÷î¿ ïåðåñ³÷íîñò³. Îñò³éö³ âåëèê³ çàçäð³ñíèêè, íà ÷³ì ³íîä³ çáóäîâóòü ïàðò³éí³ ïðîãðàìè.  ³ñòîðè÷íèõ êîíôë³êòàõ ¿õ ðîëü ðîëü ìàêëåð³â, ´åøåôòÿð³â, ïîñåðåäíèê³â, óãîäîâö³â. Çâåðòàþòü óâàãó íàñàìïåðåä íà ëþäèíó é ðåàëüí³ ìîæëèâîñò³, àæ òîä³ íà çàñàäè. Çâ³äñè ¿õ âèðîçóì³ë³ñòü ³ ïîáëàæëèâ³ñòü äî ëþäåé óêðà¿íñüêî¿ êðîâ³, õî÷ áè é çðàäíèê³â, çâ³äñè óëåñëèâ³ñòü ³ ïëàçóíñòâî ïåðåä ñèëîþ. Îñò³éöåâ³ âëàñí³ ³íòåðåñè äîðîæ÷³ â³ä òàêèõ àáñòðàêö³é, 421
Äìèòðî Äîíöîâ
ÿê ÷åñòü ³ ñëàâà, òîìó ÷àñîì âèïðàâäóº â³í âñÿêó íå÷åñòü. Òàê³ ïîíÿòòÿ, ÿê ãåðî¿çì, âåëèêîäóøí³ñòü, ÷åñòü, º çîâñ³ì ÷óæ³ îñò³éöåâ³. Â³í ´åøåôòÿð, àôåðèñò, ñïåêóëÿíò íà âèùèõ ³äåàëàõ, ëåãêî ïåðåîð³ºíòîâóºòüñÿ, ãîòîâèé ñëóæèòè êîæí³é ñèë³. Ëþäèíó îäíî¿ ³äå¿ çâå äîêòðèíåðîì ³ àíàðõ³ñòîì, ñâîº æîíãëþâàííÿ ðåàë³çìîì. Âîäèòüñÿ öÿ ðàñà â Áàâàð³¿, Ñàâîé¿, â Îâåðí³, â Ïîëüù³ é íà Óêðà¿í³. Íàéâèùà ìåòà îñò³éöÿ îñÿãíåííÿ îñîáèñòîãî é ðîäèííîãî äîáðîáóòó.  êðèòè÷í³ åïîõè îñò³éö³ º ÷èííèêîì ðîçêëàäîâèì ³ íåïåâíèì.  ðîë³ ïðîâ³äíî¿ åë³òè ç ö³º¿ ðàñè ñêëàäàëàñÿ ãîëîâíî íàøà äåìîñîö³àë³ñòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ.  ðîë³ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè âîíà ìóñèëà çàâåñòè, îïèíèòèñÿ ï³ä âîçîì. Âîíà íàãàäóâàëà òîãî ÷àáàíà ç áàéêè, ùî â ñâî¿ì êóðåí³ íåñïîä³âàíî çíàéøîâ ãðàìîòó, ùî êëèêàëà éîãî íà ïðåñòîë. ×àáàíè, êîëè é ïîïàäàþòü íà òðîí, òî äîâãî íà í³ì íå çàñèäæóþòüñÿ, ÿê íå äîâãî çàñèä³âñÿ íà í³ì ó ñâî¿é Áàðàòà𳿠Ñàí÷î Ïàíñà. Ñàí÷î Ïàíñà äèâèâñÿ íà çåìí³ áëàãà, à ùå Ñêîâîðîäà ñêàçàâ, ùî ãîíèòè â çâàí³³ çà äîõîäàìè åñòü íåëîæíèé çíàê íåñðîäíîñò³, öåáòî íåïðèäàòíîñò³ ìàéñòåðà äî âèñîêîãî çâàí422
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íÿ. Òîìó ðîçáèòà é ðîçïîðîøåíà îñò³éñüêà äåìîñîö³àë³ñòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ ïåðåéøëà â íàø³ ÷àñè äî ðîë³ òèõ ï³äõë³áö³â ³ ëèñóâàòèõ þä, ÿê ¿ì ïîä³áíèõ êîëèñü âåëè÷àâ Âèøåíñüêèé. Ç îñò³éö³â ðåêðóòóâàëèñÿ ãîëîâí³ ³äåîëîãè íàøî¿ ãîëîòè â ë³òåðàòóð³ ³ â ïîë³òèö³. Äðóãà ðàñà, îñîáëèâî ñèëüíî ïðåäñòàâëåíà â óêðà¿íñüê³é íàö³¿, áóëà ðàñà äèíàðñüêà. Çà ¥³íòåðîì öÿ ðàñà ïåðåâàæíî ä³ñòàëà íàçâó â³ä Äèíàðñüêèõ Àëüï ³ òâîðèòü ãîëîâíó ÷àñòèíó íàñåëåííÿ Áîñí³¿, Ãåðöåãîâèíè, Õîðâàò³¿, Ñëàâîí³¿, Àëáàí³¿ àæ äî ï³âäåííî¿ Ãðåö³¿ ³ Êðåòè, äàëüøå Äîë³øíÿ Àâñòð³ÿ, Ñåðåäíÿ ͳìå÷÷èíà é Óêðà¿íà. Äèíàðö³ âèð³çíÿþòüñÿ âèñîêèì ðîñòîì, îãðÿäí³ é äåáåë³, êîðîòêîãîëîâ³, âåëèê³ ç³ãíóò³ íîñè, òåìí³. Öå ëþäè ì³öíî çáóäîâàí³, çäîðîâ³ é ìóñêóëÿñò³, äóæ³, ãîëîñíîìîâí³, ç íàõèëîì äî áóéíî¿ âåñåëîñò³ é áóéíîãî âèÿâëåííÿ ñâî¿õ íàñòðî¿â, ñìèñëîâ³, ïîòðåáóþòü ³íîä³ âèñêî÷èòè ç ãðàíèöü ³ ôîðìè, âèéòè ç ñåáå. Íîð䳺öü äëÿ äèíàðöÿ º çàøòèâíèé ³ áåç ñåðöÿ.  ñìèñëîâîñò³, ò³ëåñíîñò³ é åêñïàíñèâíîñò³ äèíàðöÿ º ùîñü ³ç ñòèëþ áàðîêî, ëþáèòü æèòòºâ³ íàñîëîäè, òàì, äå ó íîðä³éöÿ äèñöèïë³íà, òàì ó äèíàðöÿ ñêðàéíîñò³ ëþáîâ àáî íåíàâèñòü, âîíè âåñåë³ ³ ñï³âó÷³. Ìàþòü áàãàòî äîäàòí³õ ðèñ: ïî423
Äìèòðî Äîíöîâ
÷óòòÿ ãîðäîñò³, â³äâàæí³ñòü, ïî÷óòòÿ ÷åñò³, º âîéîâíèö³ (â îáîðîí³). Îñîáëèâî ðîçâèíåíèé ñìèñë ïðèâÿçàííÿ äî ñâ ò³ñí³øî¿ êðà¿íè. ßê íà ïðèêëàä ïðèâÿçàííÿ äèíàðö³â äî ñâîãî êðàþ ³ ïëåêàííÿ ñâîãî âëàñíîãî ñòèëþ æèòòÿ, çâè÷à¿â, íîø³, õàòí³õ ïðèêðàñ ³ ïðèëàääÿ, ñàäê³â ³ âçàãàë³ íàðîäíîãî ìèñòåöòâà, î÷åâèäíî âêëþ÷àþ÷è ñï³â íàâîäèòü ¥³íòåð óêðà¿íö³â. Äèíàðö³ ïðèðîäæåí³ âîÿêè. Âäà÷à âèáóõîâà, çàâîä³ÿöüêà, äóæå âðàæëèâ³, àëå é äîáðîäóøí³. Áðàê ¿ì íîðä³éñüêî¿ âèð³çüáëåíîñò³ é ÷³òêîñò³ äóìêè, ñì³ëèâîñò³ ³ ïîòÿãó âäàëü, ïî÷óòòÿ åêñïàíñ³¿; º òîâàðèñüê³, ëþáëÿòü ãðóá³ äîòåïè, º âèòðèâàë³ â îáîðîíí³é áîðîòüá³, çðàäæóþòü íàõèë äî ³äè볿. Òèïîâèìè äèíàðöÿìè º ó íàñ òàêà ïîñòàòü, ÿê Òàðàñ Áóëüáà, äèíàðñüêî-íîðä³éñüê³ ïðèêìåòè ºäíàâ ó ñîá³ Õìåëüíèöüêèé, òèï äèíàðöÿ íà Óêðà¿í³ öå, ìàáóòü, òèï ïîëòàâöÿ. Äî ö³º¿ æ ðàñè íàëåæàòü êîçàöüê³ òèïè ç Åíå¿äè Êîòëÿðåâñüêîãî (Åíòåë). Êîëè îñò³ºöü öå òèï ï³äðÿäíîãî óðÿäîâöÿ, òî òèï äèíàðöÿ öå òèï âîÿêà ³ õë³áîðîáà. ²äåàë³çóº öåé òèï ïðîôåñîð Ùåðáàê³âñüêèé. Íå äëÿ íüîãî ãåðî¿ êóëüòóðè ³ õë³áîðîáñüêî¿ ïðàö³. Íà éîãî äóìêó, ï³ä ð³çíèìè íàçâàìè Óêðà¿íó çàñåëÿëè äâ³ ðàñè, ïðåäñòàâíèö³ 424
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äâîõ çîâñ³ì â³äì³ííèõ õàðàêòåðîì êóëüòóð, íîìàäñüêî¿ ³ ÷èñòî õë³áîðîáñüêî¿. Ïåðøà òâîðèëà ïàíóþ÷ó âåðñòâó, äðóãà ï³äâëàäíó, ñóáñòðàò. Ç ñâîºþ â³äðàçîþ äî ìå÷à é àïîòåîçîì ïëóãà òèïîâèì ïðåäñòàâíèêîì äèíàðñòâà áóâ ². Ôðàíêî. Öåé ñóáñòðàò, ö³ äèíàðö³ ïåðåâàæíî ñ³ÿëè ïøåíèöþ, ïðîñî é ñî÷åâèöþ òà ñàäèëè öèáóëþ ³ ÷àñíèê. Ãðåêè ïèøå ïðîôåñîð Ùåðáàê³âñüêèé äîáðå ïëàòèëè çà öèõ ðàá³â, áî áóëè âîíè ñìèðí³ ³ çíàëè ãîñïîäàðñüê³ ïðàö³ ... Ñïðàâí³øèì ãðåêè íàâ³òü äîðó÷àëè ïîë³ö³éí³ îáîâÿçêè, áî áóëè äîáðèìè âèêîíàâöÿìè. Öå áóëà ðàñà ïèøå Ùåðáàê³âñüêèé ùî ïåðåáóâàëà âñ³ íàâàëè ³ çáåðåãëàñÿ ÷åðåç òèñÿ÷³ ë³ò, àæ äî íàøèõ äí³â. Âîíè çàâøå â³ä ìàíäð³âêè â ïóñòèí³ âîë³ëè ñèä³òè äîìà, äóìàþ÷è: àäæå æ ìîæå â ªãèïò³ âîíè, ìíîæà÷èñü ñåðåä ìóê, ìîãëè âèðîñòè â ñèëó é çàáðàòü óâåñü êðàé â ñâî¿ ðóêè. ¯õ ìåòîäîì áóâ ìåòîä áóäåííî¿ ïðàö³ áåç äàëüøî¿ äóìêè, ìåòîä êèòàéö³â, ìóðàâëèíî¿ ïðàö³, ìåòîä ñòåëèòèñÿ íèæ÷å ïåðåä óñÿêîþ áóðåþ, ùîá ¿õ íå çà÷åïèëà. Ïîâñòàâàëè é áèëèñÿ âîíè ò³ëüêè â êðàéí³õ âèïàäêàõ, àáî ÿê Åíòåëè ï³ä äîáðèì ³ ìóäðèì ïðîâîäîì. Ó äîáðèõ ðóêàõ äîáðîãî ïàíà âîíè ìîãëè, ÿê ñåëÿíè Àíäð³ÿ Ãîôåðà àáî êîçàêè Õìåëÿ 425
Äìèòðî Äîíöîâ
÷è óêðà¿íñüêîãî Åíåÿ, áóòè ãð³çíîþ çáðîºþ é ö³ííèì êîëåñîì ó äåðæàâí³ì âîç³.  îáîðîí³ ñâîãî õóòîðà é õàòè âîíè äîêàçóâàëè ÷óäåñ ó ñòðàøí³ ðîêè á³ëüøîâèöüêî¿ íàâàëè íà Óêðà¿í³. Ç ïðåäñòàâíèê³â äèíàðñüêî¿ ðàñè ñêëàäàëàñÿ é òà íåâåëè÷êà ãðóïà íàùàäê³â êîëèøíüîãî ïàíñòâà êîçàöüêîãî (ìàëîðîñ³éñüêå äâîðÿíñòâî), ÿêà çàäóìàëà â êâ³òí³ 1918 ð. ïîêëàñòè êðàé äåìîñîö³àë³ñòè÷í³é àíàðõ³¿ â ³ìÿ õë³áîðîáñüêèõ ³äåàë³â ïðèâàòíîãî âëàñíèêà. Ìຠñâî¿õ ïðåäñòàâíèê³â ñåðåä ëþäíîñò³ Óêðà¿íè é ðàñà ñåðåäçåìíîìîðñüêà, ìåäèòåðàíñüêà. Ïðîñò³ð ö³º¿ ðàñè öå ϳðåíå¿, ÷àñòèíà Ôðàíö³¿, Êîðñèêà, Ñàðäèí³ÿ, ²òàë³ÿ íà ï³âäåíü â³ä Ðèìó, Ñèöèë³ÿ, ï³âäåíü Áàëêàíñüêîãî ï³âîñòðîâà, Áåðáåðè é ïî÷àñòè Óêðà¿íà (Ïîíòèêà). Ðîñòó ìåäèòåðàíö³ íåâèñîêîãî (1,62), äîâãîãîëîâ³, òåìí³, îáëè÷÷ÿ äîâãå é âóçüêå, ïðîñòèé í³ñ. Ìåäèòåðàíö³ áèñòðîäóìí³, çàïàëüí³, ïðèñòðàñí³, æàä³áí³ çì³í, ìåòê³, çàêîõàí³ â æèòò³ ÿê â ãð³ àáî òåàòð³, âèíàõ³äëèâ³, òàëàíîâèò³, ïðèðîäæåí³ çìîâíèêè é ðåâîëþö³îíåðè ÿê ³ðëàíäñüê³ ôåí³¿, àáî ³òàë³éñüê³ êàðáîíàð³¿, àáî óêðà¿íñüê³ îòàìàíè, ÷è ðåâîëþö³îíåðè, ðîìàíòèêè é ³äåàë³ñòè. Âîíè ñêîðî ñõîïëþþòü ³äå¿, çì³íí³ â íàñòðîÿõ. ×åðåç íåïîãàìîâàí³ñòü âïàäàþòü íå ðàç 426
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â ïðèêð³ õàëåïè, ç ÿêèõ ÷åðåç ñâîþ çâ³òí³ñòü âèïëóòóþòüñÿ. Ëþáëÿòü êîëüîðè, áàðâè ³ ôîðìó. Ãîðäÿòü ãðîøèìà, äîáð³ ïðîìîâö³ ³ ïðîïîâ³äíèêè. Îñóä ó íèõ ³äå çà ïî÷óòòÿì àáî ³í³ö³àö³ºþ, äóõîâî äóæå ðóõëèâ³, â³ääàí³ ìèñòåöòâó, ïîå糿. Êîëè ó íîðä³éöÿ ñòð³÷àºìî ñïîê³é ³ ïåâí³ñòü ñåáå ëþäèíè ÷èíó, ó îñò³éöÿ ïðàöüîâèò³ñòü ìóðàøêè, ìåòóøëèâ³ñòü, ó äèíàðöÿ âïåðò³ñòü âîëà, òî ó ìåäèòåðàíöÿ áà÷èìî åêñïàíñèâíå çàõîïëåííÿ óëþáëåíîþ ïðàöåþ. Õàðàêòåðèçóþ÷è òåìïåðàìåíòí³ñòü ìåäèòåðàíöÿ, êàæå Ëÿïóæ, ùî â³í äóìຠÿê àð³ºöü, à ïîñòóïຠÿê ìóðèí. Öå ðàñà íåñïîê³éíà, åíåðã³éíà é çàâçÿòà. Òèïîâèìè ïðåäñòàâíèêàìè ö³º¿ ðàñè íàçèâàþòü ó÷åí³ Òàðòàðåíà, Ƴëü Áëÿçà, Ô³ãàðî, Ëîéîëó, Ñàâàíàðîëó, ó íàñ ÿ á íàçâàâ Âèøåíñüêîãî, ѳðêà, Êðèâîíîñà, Ôèëèïîâè÷à, Òóðà, Âåðåùèíñüêîãî, Þðêà Òþòþííèêà. ¥³íòåð óâàæຠìåäèòåðàíö³â ³ íîðä³éö³â çà äâ³ ðàñè, ÿê³ â ñâî¿é ñòàòóð³, ïîñòàâ³, â ôîðì³ ò³ëà ³ äóø³, â ñâî¿ì ïî÷óòò³ îäí³ äèñòàíö³¿, äðóã³ òåàòðàëüíîñò³ â ñòàí³ ä³ëàòè íà íèæ÷³ ï³äâëàäí³ âåðñòâè. Öÿ îêðåñëåí³ñòü, îôîðìëåí³ñòü íîðä³éöÿ ³ ìåäèòåðàíöÿ ðàçÿòü îñò³éö³â ³ äèíàðö³â â îôîðìëåíîñò³ íîðä³éöÿ áà÷àòü øòèâí³ñòü, à â îôîðìëåíîñò³ ìåäèòåðàíöÿ òåàò427
Äìèòðî Äîíöîâ
ðàëüí³ñòü. Íàâïàêè ìåäèòåðàíöÿ é íîðä³éöÿ ðàçÿòü ðîçðèâàþ÷à ôîðìó áóéí³ñòü àáî âîëîâ³ñòü äèíàðöÿ ³ ìåäóçÿ÷à áåçôîðìåí³ñòü îñò³éöÿ, ÿê ïðîñòàöòâî.  ãðîìàäñüêî-äåðæàâí³ì æèòò³ ìåäèòåðàíö³ º ö³íí³ ïîñòàò³, ïðîêëàäà÷³ íîâèõ øëÿõ³â äëÿ ³äåé; öå êàðòàþ÷³ ïðîðîêè îáíîâèòåë³ ìîðàë³, àïîñòîëè áóíòó ïðîòè çãíèëèõ ôîðì ëàäó, îðãàí³çàòîðè äóõîâîãî æèòòÿ íàö³¿ íà ïîë³ ³äåîëîãè, öåðêâè, ìèñòåöòâà, ïîë³òèêè. Íàéìåíøå, ìàáóòü, ïðåäñòàâëåíà â òåïåð³øí³ì óêðà¿íñòâ³ íîðä³éñüêà ðàñà. Ïðèêìåòè âäà÷³ é ô³çè÷í³ ö³º¿ ðàñè: âèñîêèé çð³ñò, ÿñíå âîëîññÿ, ñèí³ î÷³, äîâãå îáëè÷÷ÿ, ïðîñòèé í³ñ, ñòðóíê³ é òîíê³, âèñòð³ëåíå íàïåðåä ï³äáîð³ääÿ, ÷åðâîíóâàòà øê³ðà îáëè÷÷ÿ. Ïîøèðåíà òà ðàñà íàéá³ëüøå â Ñêàíäèíà⳿, Àíã볿, ï³âí³÷í³é ͳìå÷÷èí³, Áåëü㳿, ï³âí³÷í³é Ôðàíö³¿. Ïðèêìåòè âäà÷³ é ðîçóìó ö³º¿ ðàñè öå ïðèêìåòè äåðæàâîòâîð÷î¿ ðàñè. Áåääî ï³äêðåñëþº òàê³ ¿¿ ðèñè: îñòðîçîð³ñòü, ïðàâäîëþáí³ñòü, âèòðèâàë³ñòü, ñèëà âîë³, ïèëüí³ñòü, çäîðîâèé îñóä, ðåòåëüí³ñòü, ëîÿëüí³ñòü (fair play), ëþáîâ äî ïîðÿäêó, ÷èñòîòè, â³äïîðí³ñòü äî áàçàðíîãî êðèêó ³ ïë³òêàðñòâà (íåâ³äïîðí³ñòü íà áëåô), ïåâí³ñòü ñåáå. Ìàê ˳í ï³äêðåñëþº òàê³ ïðèêìåòè ö³º¿ ðàñè: ðîçñóäëèâ³ñòü, õîëîäí³ñòü, ñòðèìàí³ñòü, êðèòè÷íèé ñìèñë; íîðä³éöÿ òÿæêî 428
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïåðåêîíàòè, íå ï³ääàºòüñÿ â³í çàáîáîíàì, ñòàëèé ó ïðèâÿçàííÿõ, íå ëþáèòü êàÿòèñÿ, í³ ïðîùàòè. Âëàñíó ñâîáîäó ö³íóº ïîíàä âñå, ìຠçðîçóì³ííÿ äëÿ âåëè÷íîãî, íå äàºòüñÿ õóòêî äåêóðàæóâàòè íåäîë³; òâåðäèé ó ëèõ³é ãîäèí³, âïåðòèé, â³ðèòü ó ñåáå. Àðáî õàðàêòåðèçóº íîðä³éöÿ ÿê ëþäèíó, íà ÿêó ìîæíà ïîêëàñòèñÿ, ç àðèñòîêðàòè÷íèìè íàõèëàìè, ïî÷óòòÿì âëàñíî¿ ã³äíîñò³, øòèâíó é ðåçåðâîâàíó. Ñåíäáîðã ïåðå÷èñëþº òàê³ ïðèêìåòè íîðä³éöÿ: îòâåðòèé, ìóæí³é, âèòðèâàëèé, ëèöàðñüêèé, áåçêîðèñíèé ç âèñîêèì ïî÷óòòÿì îáîâÿçêó, íåäîñòóïíèé äóõîâ³ þðáè, ñêóïèé íà ñëîâà, âîðîæèé âñÿêîìó ïàí³áðàòñòâó, íå õóòêî çàïðèÿçíþºòüñÿ, áåçæàë³ñíèé, íå ìຠñåðäå÷íî¿ òåïëîòè, ç ïî÷óòòÿì â³äïîâ³äàëüíîñò³ ñóïðîòè ñåáå é ³íøèõ; äå òðåáà áåçîãëÿäíèé ³ òâåðäèé, íå òàê â³ääàíèé ðîäèí³, ÿê ãðîìàä³, ïëåìåí³, ïëàíîâ³. Äåðæàâí³ ìóæ³ ö³º¿ ðàñè íåï³äêóïí³, ¿õ âèð³çíÿº ð³÷åâ³ñòü, ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³. Ïðèñòðàñíèé ëèøå ïðè ÿê³ìñü ð³÷åâ³ì çàâäàíí³, â ³ìÿ àáñòðàêòíî¿ ³äå¿. Äî ëþäèíè òåæ ëèøå ðå÷îâå â³äíîøåííÿ, íå òîâàðèñüêèé, çàìêíóòèé ó ñîá³, â쳺 ïàíóâàòè íàä íàñòðîÿìè; ÷óæèé âñÿêîìó åêñã³á³ö³îí³çìó, âèñòàâíîñò³, ìຠòâîð÷èé äóõ, òàëàíò òâîðåííÿ ³ñòîð³¿. Áåçòóðáîòíèé ñóïðîòè ñåáå, ëþáèòü ãðó, 429
Äìèòðî Äîíöîâ
ìîæå áóòè çàðîçóì³ëèì ³ îä÷àéäóøíî â³äâàæíèì, ñòàë³ñòþ âîë³ é îáà÷í³ñòþ ïåðåâèùóº âñ³ ðàñè. Ïîâíèé ñì³ëèâèõ, äàëåêîñÿæíèõ ïëàí³â, îðãàí³çàòîð êàðêîëîìíèõ ï³äïðèºìñòâ, á³ëüø ñêîðèé çäîáóòè áàãàòñòâî, í³æ éîãî çáåðåãòè, çàäèðêóâàòèé, áºòüñÿ, ùîá áèòèñÿ, õî÷ çàâøå ³ç çàòàºíîþ äóìêîþ ïðî âèãðàíó. Õî÷å áóòè ïàíîì çåìë³, ï³çíî äîçð³âàº. ϳäíîñèòüñÿ íàä ³íøèìè â óñ³ì: ó òâîð÷³ì, ó ãåðî¿÷í³ì, ó çëî÷èíí³ì. Áåðíàðä ϳð áà÷èòü ó íîðä³éöÿ ïàíñüê³ñòü ³ ïàíñüêó ñâ³äîì³ñòü, ïîòÿã äî àêòèâíîãî, ä³ÿëüíîãî ôîðìóâàííÿ îòî÷åííÿ, âîëþ âëàäè é ÷èñòî â³ê³íçüêó ëþáîâ äî ìîðÿ (ó äåÿêèõ ç ö³º¿ ðàñè), â³ðó â ï³ñëàííèöòâî ñâ ðàñè, ïîòÿã äî åêñïàíñ³¿, ðîçøèðåííÿ (ïðî àíãë³éö³â, íîðâåã³â ³ øâåä³â). Çà ³íøèì àâòîðîì, íîðä³éö³ öå ðàñà òâîð÷î¿ ñèëè, ùî ðîçíîñèëà ñâ³òàìè ç ñîáîþ ìèñòåöòâî, ñâ³òîãëÿäè, âèíàõîäè, áóäóâàëà ÷óäîâ³ áóä³âë³ é äåðæàâè, ãåðîéñüêà ðàñà, êîðîë³âñüêà ïîðîäà ì³æ ëþäüìè, ùî ïîñ³äຠäóõ äîìïòåðà (domineering spirit), àëå â þðá³ ïî÷óâàºòüñÿ íåñâ³éñüêî. Âîë³, åíåð㳿 é çèìíî¿ êðîâ³ ìຠá³ëüø í³æ ÿêà-áóäü ³íøà ðàñà, ìຠäàëå÷èíó â äóø³, ïîòÿã ó äàëåêå äî ñâÿòî¿ ð³êè Ãàíãó, Äîíó øîëîìîì ³ñïèòü. Öå ïàíñüêà ðàñà (òàê ñàìî, ÿê îñò³éö³ ðàñà ðàá³â), íîñèòü ó ñîá³ ïîòÿã ³ ïðè430
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñòðàñòü ð³çüáèòè ñâ³ò ³ äàâàòè éîìó ñâî¿ çàêîíè, ñâîþ ïðàâäó. Òðîõè ñï³ëüíèõ ç íîðä³éöÿìè ðèñ ìຠñõ³çîòèìíèé òèï Êðå÷ìåðà: âòå÷à â³ä óñüîãî ïðîñòàöüêîãî, âóëüãàðíîãî, âåðåäëèâ³ñòü ùîäî òîâàðèñòâà (odi profanum vulgus), ³äåàë³çì, ïî÷óòòÿ äèñòàíö³¿ äî îêðóæåííÿ, ïîãîðäà äî çîâí³øí³õ âèãîä, íåçä³áí³ñòü äî êîìïðîì³ñ³â, äóæå ðîçâèíåíå ïî÷óòòÿ ÷åñò³, çàâîéîâíèöüêèé äóõ, âì³ííÿ êîìàíäóâàòè, õîëîäí³ñòü ñóïðîòè áëèæí³õ, åêñêëþçèâíå ðîçóì³ííÿ ñòèëþ ³ ôîðìè. Ç íîðä³éö³â âèõîäÿòü ³äåàë³ñòè, ôàíàòèêè é äåñïîòè. Áàãàòî íîðä³éñüêèõ ïåðâí³â ìàëà â ñîá³ íàøà áëèñêó÷à äîáà êíÿç³âñüêî¿ Ðóñ³, îäèíîê³ ïðåäñòàâíèêè ö³º¿ ðàñè âèðèíàþòü ó ïåðøèõ ïî÷àòêàõ êîçàöòâà ³ ï³çí³øå (Áîãóí), äå íåçàáàðîì âèãèáàþòü àáî ðîçïóñêàþòüñÿ â äèíàðñüêîíîðä³éñüê³ì òèï³ êîçàöüêîãî áàðîêî, äàëåêîãî ïðèñòðàñíîìó áåçêîìïðîì³ñîâîìó ôîðìîëþáñòâó é àðèñòîêðàòèçìîâ³ ñòàðîãî Êèºâà. Ïðåêðàñíèé âç³ð òèïó íîðä³éöÿ â³äòâîðèâ ó ë³òåðàòóð³ Ãîãîëü ó áëèñêó÷³é ïîñòàò³ ïàíà Äàíèëà (â Ñòðàøí³é ïîìñò³), ñâîºþ ö³ë³ñí³ñòþ, ëèöàðñüêîþ ñòèëåâ³ñòþ, ä³éñíî ñòàðîêè¿âñüêîþ ìóæåñüê³ñòþ é åëåãàíö³ºþ, òàêîþ â³äì³ííîþ â³ä ñïðèì³òèçîâàíèõ êîçàöüêèõ ïîñòàòåé íàøîãî ñó÷àñíîãî ïèñüìåíñòâà. 431
Äìèòðî Äîíöîâ
Ç öüîãî ïîá³æíîãî îãëÿäó ðàñîâèõ ñêëàäí³â óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿, ìîæíà óñòàíîâèòè, ÿêèì ç òèõ ïåðâí³â ñóäèëîñÿ ãðàòè ï³äðÿäíó, ÿêèì ïðîâ³äíó ðîëü â íàö³îíàëüíîìó áóä³âíèöòâ³. Åëåìåíòè ç ïðèêìåòàìè ï³äðÿäíî¿ âåðñòâè îñò³éö³ é äèíàðö³ íå ìîæóòü, î÷åâèäíî, â³ä³ãðàòè òî¿ ðîë³ â ö³ì áóä³âíèöòâ³, ùî åëåìåíòè áóäóþ÷³ íîðä³éö³ é ìåäèòåðàíö³. Êîëè ïåðåïóñòèìî ïåðåä äóõîâèì çîðîì íàøó ³ñòîð³þ, òî ïîáà÷èìî, ùî â ìîìåíò íàøîãî çëåòó, ðàñîâî-ïðîâ³äíó ðîëü çàâøå ãðàëè ïåðâí³ íîðä³éñüêî-ìåäèòåðàíñüê³ ç ìåíøîþ ÷è á³ëüøîþ äîì³øêîþ äèíàðñüêèõ, òåðèòîð³àëüíî Êè¿âùèíà ³ Ñòåï, Ïîíòèäà. Ùî á íå ãîâîðèëè íàø³ êóëüòóðíèêè òèïó Êóë³øà, îò³, ÿê ¿õ çâàëè çàïîðîæö³, ãí³çäþêè, äîìàòîðè é ñèäí³, êîëè ïåðøèé íàø ³ñòîðè÷íèé çëåò âèéøîâ ç Êèºâà, òî êîçàöüêèé, áåçïåðå÷íî, ³ç Ñòåïó, ç Ïîíòèäè. ѳ÷, Çàïîð³ææÿ, çðîäèëè éîãî, â íèõ çàðîäèëîñÿ ³ ðîçâèëîñÿ äóõîâå ÿäðî íîâî¿ øëÿõåòñüêî¿ êàñòè êîçàöòâà. Âîíè, çàêîõàí³ â ïðîñòîðè, â ìîðå ³ â ñòåïè, ÷åðåç Âèøíåâåöüêèõ ³ ³íøèõ íàùàäê³â êè¿âñüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ âòÿãíóëè â ñåáå áóéíèé ðîçã³í, øèðîêèé ðîçìàõ ³ ñòàðó äåðæàâíó ìóäð³ñòü íàøî¿ çåìë³, íàäàëè ¿ì áëèñêó äîâêîëà íàøîãî ³÷íîãî ̳ñòà, âîíè, íå ãîðîäîâèêè. 432
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
 íèõ ñêîðøå â³äæèëè ñòàð³ òðàäèö³¿ ïîíòèäîõîäö³â Ñâÿòîñëàâ³â ³ Âîëîäèìèð³â, âîíè, ñòåïîâèêè, íå ãîðîäîâèêè, íå äèíàðñüêî-òÿæê³ é ðîçêîõàí³ â çåìíèõ ðîçêîøàõ ïîëòàâö³. Ìàêñèìîâè÷ òâåðäèòü, ùî òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â³äáóâàëîñÿ, áåç ñóìí³âó, ï³ä âïëèâîì êè¿âñüêî¿ àáî ïîëÿíñüêî¿ ðóñüêî¿ ìîâè. Òîìó é äîñ³ êèºâî-ïåðåÿñëàâñüêà ãîâ³ðêà, ðîçøèðèâøè ïî âñüîìó Çàïîðîçüêîìó é ×îðíîìîðñüêîìó êðàþ, º ãîëîâíà, âç³ðöåâà ð³çíîâèäí³ñòü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ÷èñò³øà â³ä ñ³âåðñüêî¿, ñëîáîæàíñüêî¿ àáî âîëèíñüêî-ïîä³ëüñüêî¿ â³äì³íè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. ×è öÿ ìîâíà ñïîð³äíåí³ñòü íîðä³éñüêèõ, êè¿âñüêèõ ïîëÿí ç íàøèìè ïîíò³éöÿìè º ëèøå ìîâíà? ×è íå º âîíà ò³ñí³øà? ×è íåìà â òèõ äâîõ ãàëóçêàõ òî¿, çàäèâëåíî¿ ïåðåäóñ³ì ó ôîðìó, ïîä³áíîñò³, ÿêà ëó÷èòü íîðä³éöÿ ç ìåäèòåðàíöåì, â³äð³çíÿþ÷è ¿õ â³ä äèíàðñüêî-îñò³éñüêî¿ ì³øàíèíè ³íøèõ çåìåëü? Ó êîæíîìó ðàç³, äåðæàâîòâîð÷èì åëåìåíòîì ó íàø³é ³ñòî𳿠áóëè ãîëîâíî ö³ äâà òèïè, º âîíè òàêèìè é òåîðåòè÷íî, ïðèéìàþ÷è ï³ä óâàãó ¿õ ïñèõ³÷í³ ñêëàäíèêè. Äóìêà â ìîìåíò, êîëè çàêîðåí³ë³ ÷åñíîòè äèíàðñüê³ ³ íàâ³òü îñò³éñüê³ ïðåäñòàâëÿþòüñÿ ÿê ñóòî óêðà¿íñüê³ ºðåòè÷íà. Òèì íå ìåíøå, íà ìîþ äóìêó, ïðàâèëüíà. 433
Äìèòðî Äîíöîâ
Î. Ñòîðîæåíêî (Ìàðêî Ïðîêëÿòèé) òàê ìàëþº ïðåäñòàâíèê³â äâîõ òàáîð³â, ùî ñòàëè íàïðîòè ñåáå íà Óêðà¿í³ ó 1648 ð. Îäèí ðåíåãàò êíÿçü ßðåìà Âèøíåâåöüêèé, äðóãèé îäèí ç õìåëüíè÷àí. ªðåì³ÿ âèñîêîãî çðîñòó ³ ñóõîðëÿâèé, çï³ä øèðîêèõ ïîõìóðèõ áð³â õèæî-âîâ÷èì ïîãëÿäîì, âèçèðàëè éîãî ñ³ð³, ÿê ïîëóäà, î÷³. Îáëè÷÷þ êíÿçÿ íàéã³ðø äîäàâàëî ëþòîñò³ âèñîêå ÷îëî ç ãëèáîêîþ ìîðùèíîþ ì³æ î÷èìà ³ ÷óá øîðñòêîãî âîëîññÿ, ùî íà÷å ùåòèíà ñòðåì³â äîãîðè. Éîìó ïðîòèñòàâëÿâñÿ îäèí ç õìåëüíè÷àí (Êðèâîí³ñ): Ãëèáîêî ïîçàïàäàë³ ó ëîá éîãî î÷³, õèæî, ç íå÷îëîâ³÷íèì ïîãëÿäîì âèçèðàëè ç ÿìîê. Äîâãèé ê³ñòëÿâèé í³ñ éîãî ïîãíóëî íàá³ê, à áîðîäó é øèðîêó ÷åëþñòü âèïåðëî íàïåðåä. Øèðîê³ ïëå÷³, âèñîê³ ãðóäè, âèñîêèé, ê³ñòëÿâèé, ìîâ âèïëàâëåíèé ç ñàìîãî ÷óãóíó. Çíàþ÷è ïñèõ³÷í³ âäà÷³ öèõ ïðîòèâíèê³â, ïîãîäèìîñÿ, ùî ö³ âäà÷³ éøëè â ãàðìîí³¿ ç ¿õ òóò çàìàëüîâàíèì ô³çè÷íèì âèãëÿäîì. Íå çàëåæèòü ìåí³ ñïåö³àëüíî íà òèï³ Êðèâîíîñà, àëå òàêèìè æ ëþäüìè õèæàöüêî¿ ïîðîäè, âåëèêî¿ âîë³ (áîðîäà ³ ÷åëþñòü íàïåðåä) ³ íàäëþäñüêî¿ åíåð㳿 (íå÷îëîâ³÷î¿), ÿê âèëëÿòèõ ç ÷óãóíó ìàëþþòü íàì ñâ³äêè òèõ ïð³ñíîïàìÿòíèõ çìà434
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ãàíü ³ ³íøèõ õìåëüíè÷àí. Áóëà öå ðàñà òèõ, ùî áóëè ìîëîòîì, íå êîâàäëîì â æèòò³; ùî ôîðìóâàëè é êóâàëè éîãî âîãíåì çàâçÿòòÿ é ìîëîòîì ³äå¿. Íå áóëè öå ïðîâ³äíèêè ç òîþ îâå÷îþ íàòóðîþ, ÿêîþ, ëþáóþ÷èñü â í³é, íàä³ëÿþòü ñâî¿õ ïðîâ³äíèê³â äåìîêðàòè. Áóëè öå ëþäè ³íøî¿ ïñèõ³÷íî¿ âäà÷³. ² ò³ëüêè òàêà âäà÷à ïñèõ³÷íà, òàêèé äóõ, çìîæå â çìàãó ç íîâîþ ðîñ³éñüêîþ îïðè÷íèíîþ, ç íîâèìè Âèøíåâåöüêèìè, ñòàëè íà âèñî÷èí³ ñâîãî çàâäàííÿ. Öåáòî âèéøë³ íå ç âèáîðó, à ç äîáîðó, ëþäè òàêî¿ âäà÷³ âèïëàâëåí³ ç ÷óãóíó, íå ç ãëèíè, íå ç òîãî ìàòåð³àëó, ùî ç íüîãî âèëëÿòà áóëà äåìîìàðêñ³âñüêà ïðîâ³äíà âåðõ³âêà 1917 ð. (Âñòàâêà äî 2-ãî âèäàííÿ: â êíèç³ ïðî ðîñ³éñüêèé ðîìàí ïèøå ç ïðèâîäó Á³ñ³â Äîñòîºâñüêîãî â³êîíò Ì. äå Âîãþå, ùî ñèëà ïðåäòå÷ á³ëüøîâèê³â (³, î÷åâèäíî, ¿õ ñàìèõ) áóëà íå â äîêòðèí³, í³ â ì³öí³é îðãàí³çàö³¿, ¿õ ñèëà êðèºòüñÿ â õàðàêòåð³ ê³ëüêîõ ëþäåé, â ¿õ íàïðóæåí³é äî êðàþ âîë³, â ¿õ äóøàõ õîëîäíèõ ÿê ñòàëü, ³ ¿õ Äîñòîºâñüêèé ïðîòèñòàâëÿº íåð³øó÷îñò³ ³ áðàêó â³äâàãè ïðåäñòàâíèê³â âëàäè òîä³øíüî¿, âæå àáäèêóþ÷î¿ äóõîâî åë³òè. ̳æ òèìè á³ãóíàìè â³í ìàëþº íàì ìàñó ñëàáèõ, ïðèòÿãóâàíèõ òèì, õòî á³ëüø íàìàãí³÷åíèé... ßêðàç õàðàêòåð 435
Äìèòðî Äîíöîâ
öèõ ð³øåíèõ íà âñå ëþäåé ä³ëຠíà ðîñ³éñüêèé íàðîä, íå ¿õ ³äå¿. Ôðàíöóç òâåðäèòü, ùî öå â³äíîñèòüñÿ íå ò³ëüêè äî ìîñêàë³â, àëå é äî ³íøèõ íàðîä³â: Ãîëîâíî, ùî ëþäåé âàáèòü äî ñåáå, öå õàðàêòåð, íàâ³òü, êîëè âñÿ éîãî åíåðã³ÿ ñïðÿìîâàíà íà çëî, òîìó ùî õàðàêòåð îá³öÿº ëþäÿì ïðîâ³äíèêà, çàáåçïå÷óº òâåðä³ñòü ïðèêàçó, ùî º ïåðøîþ ïîòðåáîþ ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè. Öüîãî òâåðäîãî õàðàêòåðó ïðîâ³äíèöòâà ïîçáóëàñÿ íàøà äåìîêðàòè÷íà ³íòåë³ãåíö³ÿ, à âëàñòèâî éîãî íå ìàëà, çâ³äñè çáîðîâ ¿¿ á³ëüøîâèçì. Çâ³äñè ºäèíèé âèñíîâîê: íå ö³ ëþäè, à íîâà âîñêðåñëà ðàñà ïðîâ³äíèê³â, ñèëüíèõ ³ òâåðäèõ, ð³øó÷èõ ³ õàðàêòåðíèõ, ñèëüíèõ äóõîì, æàä³áíèõ âëàäè âèâåäå íàö³þ ³ç ñòàíó ãåëîòñòâà, çëîìèòü êàðê ìîñêîâñüê³é ñèë³.)
436
Ðîçä³ë ²
Äìèòðî Äîíöîâ
²Äů ÏÐβÄÍί ÂÅÐÑÒÂÈ Ó Â²ÄÍÎØÅÍͲ ÄÎ ÇÅÌ˲
Ö
ѳ÷ íå ïøåíèöåþ ñòåïè çàñ³âàº, à êð³ïîñòÿìè ³ ïàëàíêàìè. Î. Ñòîðîæåíêî
³ëü ñóñï³ëüñòâà â î÷àõ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè º ñèëà àáî ñëàâà ö³º¿ ñóñï³ëüíîñò³, ö³ëü ñóñï³ëüñòâà â î÷àõ âåðñòâè ï³äâëàäíî¿ öå ùàñòÿ é äîáðîáóò îêðåìèõ ÷àñòèí. Ïåðøà äóìຠïðî ñêîîðäèíîâàí³ñòü ÷àñòèí, ïðî ï³äïîðÿäêóâàííÿ ¿õ îäí³é äóìö³, äðóãà ïðî âèãîäó ïîîäèíîêèõ ÷àñòèí ³ ïðî ñïîê³é. Îäí³ õî÷óòü òðèìàòè âêóï³ ñóñï³ëüí³ àòîìè, äðóã³ äàòè ¿ì ñâîáîäó â³äñêàêóâàòè é ðîçðèâàòè ôîðìó, ö³ë³ñòü. Äëÿ îäíèõ âàæíà àáñòðàêòíà ñêð³ïëþþ÷à ³äåÿ, äëÿ äðóãèõ êîíêðåòíà ëþäèíà, ç óñ³ìà ¿¿ ñëàáîñòÿìè é åãî¿çìàìè. Äëÿ îäíèõ âàæíèé çâÿçîê ö³ëîñò³ òà éîãî îõîðîíà, äëÿ äðóãèõ ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ ÷àñòèí. Âñå º ð³çíå â öèõ äâîõ âåðñòâàõ: ÿê áà÷èëè, ð³çí³ ÷åñíîòè é, ÿê ïîáà÷èìî, ð³çí³ ³äåàëè, ð³çí³ ö³ë³, ÿê³ âîíè âÿæóòü ç ³äåºþ ñóñï³ëüñòâà. Ïåðåäóñ³ì 438
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ð³çíèé º ¿õ ³äåàë, ð³çí³ º ¿õ ïîíÿòòÿ çåìë³, òåðèòîð³¿; äàëüøå ð³çíèé ¿õ ³äåàë íàðîäó, íàñåëåííÿ; íàðåøò³ ð³çíèé ³äåàë âëàäè. Êîðîòêî, êîíöåïö³¿ âñ³õ òðüîõ åëåìåíò³â, ç ÿêèõ ñêëàäàºòüñÿ ïîíÿòòÿ äåðæàâè, º ð³çí³ â öèõ äâîõ âåðñòâàõ. Ïåðåäóñ³ì ð³çí³ ¿õ êîíöåïö³¿ çåìë³. Äëÿ îäíèõ çåìëÿ öå ùîñü, ùî ìຠñëóæèòè ö³ëÿì âèùèì, òàêèì ÿê ñëàâà, åêñïàíñ³ÿ, Áîã, ìîðàëü, äîáðî íàñòóïíèõ ïîêîë³íü. Äëÿ äðóãèõ çåìëÿ öå âëàñíèé ëàí. ßêå áóëî â³äíîøåííÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè äî çåìë³, òåðèòîð³¿? Ç îãëÿäó íà îñíîâí³ ôóíêö³¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, çåìëÿ º äëÿ íå¿ íå ´ðóíò, ùî äຠïëîäè, íå ñòàâîê, ìëèíîê ÷è âèøíåâåíüêèé ñàäîê, ëèøå îò÷èçíà âêðèòà ñëàâîþ ¿¿ îáîðîíö³â, îòà Ðóñüêà Çåìëÿ, â³äîìà ³ ñëèøèìà âñ³ìà êîíüöè çåìëÿ. ³äíîøåííÿ äî çåìë³ ãðå÷êîñ³ÿ, ùî ñ³º é îðå äëÿ ñåáå ³äèë³÷íå: ³äèë³÷íî-ðàä³ñíå àáî ³äèë³÷íî-òóæëèâå (ïðàöÿ éäå àáî íå éäå, âðîæàé ÷è á³äà); â³äíîøåííÿ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè äî çåìë³, çà ÿêó â³í áºòüñÿ é íàêëàäຠíå ðàç ãîëîâîþ çà âñ³õ, ãåðî¿÷íå, òðàã³÷íå. Íå ïëóãîì çà÷åðêóº â³í ãðàíèö³ ñâîãî ´ðóíòó, à ìå÷åì ãðàíèö³ ñâ çåìë³, îò÷èçíè. Öå òðàã³÷íå â³äíîøåííÿ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè äî çåìë³ ÷åðâîíîþ íèòêîþ ïðîõîäèòü ÷åðåç óñþ ïîåç³þ äóì, ÷åðåç óñþ ïîåç³þ 439
Äìèòðî Äîíöîâ
óêðà¿íñüêîãî êðàºâèäó ñòàðîêíÿç³âñüêî¿ é çàïîðîçüêî¿ äîáè àæ äî íîâ³òíüî¿ íàøî¿ ïîå糿 ÷àñ³â çðèâó 1917 ð. Ñòåï Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì öå íå ðîçìð³ÿíèé ñòåï õë³áîðîáà ç æàéâîðîíêàìè ³ ç ÿñíèì ñîíå÷êîì, ç áåçõìàðíèì íåáîì ³ ç ìîðåì çîëîòî¿ ïøåíèö³, ðîçìàí³æåíèé, ïðèñïàíèé ³ ñîííèé. Öå ³íøèé ñòåï, äå ÷óòíî çâ³ðèíèé ñâèñò, äå âîâêè ãðîçÿòü ïî ÿðóãàõ, äå êëåêîòÿòü îðëè, íà êîñò³ çâ³ð³â ñêëèêàþòü, äå ëèñèö³ áðåøóòü íà ÷åðâëåí³ ùèòè, äå ñàì³ ëþäè íå ïîâîë³, ìîâ â³ë, òþïàþòü çà ïëóãîì, ëèø ñêà÷óòü ÿê ñ³ð³ âîâêè. Öå ãð³çíèé ñòåï, äå ÷îðí³ õìàðè ç ìîðÿ éäóòü, äå òðåïåùóòü ñèí³¿ ìîëí³¿, äå â íàïðóæåíí³ ÷åêàþòü äðóæèííèêè ³ âî¿ ãðîìó âåëèêîãî. Íå ïðîçîðî, à ìóòíî â ö³ì ñòåïó ð³êè òå÷óòü, íå ðàòà¿ ãîìîíÿòü, ëèø âîðîííÿ êðÿ÷å, òðóïè ñîá³ ä³ëÿ÷è. Íå îðà÷³ â ö³ì ñòåïó æíóòü çîëîòå æèòî, ëèø âî¿íè çáèðàþòü êðàñí³ ä³âêè ïîëîâåöü곿 é îêñàìèòè. Öå ñòåï îñîáëèâèõ îðà÷³â, ùî çàì³ñòü ïëóãà ïëóãàòàðÿ íåñóòü ìå÷ îáîðîíöÿ, àáî íà¿çíèêà. Ñíîïè ö³ ñòåïîâèêè ñòåëþòü ãîëîâàìè, ìîëîòÿòü íå ö³ïàìè, à ñïèñàìè, íà òîö³ íå êîëîññÿ êëàäóòü, à æèòòÿ ñâîº, à â³þòü íå çåðíî â³ä ïîëîâè, à äóøó â³ä ò³ëà.  ¿õ ïîå糿 íå ïðî áîðîçíè ãîâîðèòüñÿ, ëèø ïðî ÿðóãè, íå ïðî ðàëî, 440
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
à ïðî øàáë³ ³ ëóêè. ͳ÷ ó ö³ì ñòåïó ñòàðîêíÿç³âñüê³ì íå ñï³âຠñîëî⳺ì, ëèøå ñòîãíå ãðîçîþ, à ïòàñòâî íå êîëîñêè â³ääçüîáóº íà ëàíàõ, ëèøå î÷³ ïîëåãëèì ó ïîë³. Çåìëÿ âîéîâíèê³â áóëà ïîñ³ÿíà ê³ñòüìè ¿¿ îáîðîíö³â, íå çåðíîì ðàòàÿ, êðîâþ âîÿêà, íå ïîòîì õë³áîðîáà. Çåìëÿ âîéîâíèêà äóäíèòü íå â³ä ï³ñåíü æåíö³â, ëèøå â³ä òóïîòó êîïèò. Ïî ò³é çåìë³ ñ³ÿëèñÿ ñòð³ëè, à ëÿãàëè íå ñíîïè, à ïîãàí³ ãîëîâè ïîëîâåöüê³. ϳä ñàìîòíüîþ áåðåçîþ â ïîë³ æèòî áóëî êîïèòàìè çáèòî ³ ï³ä òîþ áåðåçîþ íå ïîëóäíóâàëè æåíö³, à ëåæàâ âáèòèé êîçà÷åíêî. Áóâ öå òðàã³÷íèé, áî ïîâíèé íåáåçïåê äëÿ âî¿íà ñòåï áîðö³â ³ ñìåðò³, íå ³äèë³÷íèé ñòåï ñåðïà é êîñè, ÿê éîãî ìàëþº Ïàíàñ Ìèðíèé, ç òèõèìè ëàíàìè, ÿê³ í³êîëè ç ãîðå÷êîì íå çíàëèñü, í³êîëè êðîâþ íå âìèâàëèñü, ç á³ëèìè õàòêàìè, ç ëåãåíüêèì â³òåðöåì, ç ð³÷êàìè, ùî ãàäþ÷êàìè ñèí³þòü, ç ìèðíîþ ïðàöåþ çåìëåðîáà, áåç ðèñêó äëÿ æèòòÿ, áåç íåáåçïåê, ç óñ³ºþ ³äèë³÷íîþ êðà¿íîþ õë³áîðîáñüêîãî ðàþ, ùî éîãî ïåñòèòü ³ îãð³âຠñîí³÷êî. Ñòåï ëèöàð³â öå íå ñòåï ãðå÷êîñ³¿â, ÿêèì ëèøå íèâè äàþòü ðàä³ñòü ³ ùàñòÿ, ÿê³ ãîòîâ³ íà êîë³íà çâîðóøåí³ ñòàâøè, ö³ëóâàòè òðàâó òà æèòà, íå ñòåï ãðå÷êîñ³¿â, äå ð³äí³ íèâè òàê í³æíî øóìëÿòü. Ó ñòåïó âî441
Äìèòðî Äîíöîâ
éîâíèê³â íå ÷óòíî ïî øóìó íèâ, ëèøå ñâèñòè ñòð³ë, à æèòà íå ö³ëóþòü âîíè, ëèø ÷àñòî òîï÷óòü ê³íñüêèìè êîïèòàìè. Äî Äîíó á³æàòü âîíè íå âîäè íàïèòèñÿ, êîí³ íàïóâàòè ÷è êîíîïë³ ìî÷èòè, àáî ðèáó ëîâèòè, ëèøå ùîá øîëîìîì éîãî çà÷åðïíóòè. Ïîëå âîéîâíèêà íå òèíàìè, à ÷åðâëåíèìè ùèòàìè ïåðåãîðîäæåíî, à ìîñòè ìîñòèëè â í³ì óçîðî÷³ ïîëîâåöüêèìè, à ãàòè ãàòèëè äîðîãèìè øàòàìè. Öå áóëà ÷îðíà çåìëÿ êóëÿìè çàñ³ÿíà, íå áîðîíîþ, à á³ëèì ò³ëîì çâîëî÷åíà, íå âîäîþ à êðîâþ ñïîëî÷åíà, ÿê ñï³âàºòüñÿ â äóìàõ ³ â Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì.  öèõ îáîõ óÿâàõ, â îáîõ êàðòèíàõ ñòåïó, òàêèõ ïðîòèëåæíèõ ³ íåïîä³áíèõ äî ñåáå, â³äáèâàºòüñÿ ³ ñïîñ³á æèòòÿ ³ ñïîñ³á äóìàííÿ, ³ ì𳿠³ çàäóìè, ³ ö³ë³ é çàâäàííÿ òàêèõ ð³çíèõ ì³æ ñîáîþ êàñò êàñòè ïàí³âíî¿ ³ êàñòè ï³äâëàäíî¿. Äëÿ ïàí³âíî¿ âåðñòâè áóëà öå ÷îðíà çåìëÿ, äå ñíîïè ñòåëþòü ãîëîâàìè, ìîëîòÿòü ÷åï³ õàðàëóæíèìè, íà òîö³ æèâîòè êëàäóòü, â³þòü äóøó îò ò³ëà. ßê ïèøåòüñÿ â ë³òîïèñ³ XI â³êó, áóëè öå ñòåïè, äå ï³ä ÷àñ áèòâ áèñòü òüìà, ãðîìîâå ³ ìîëîíÿ ³ äîù, áëèñòàøàñÿ îðóæ³ÿ ³ á³ ãðîçà âåëèêà ³ ñ³÷à ñèëüíà ³ ñòðàøíà. Öå áóâ ñòåï, äå çàâîéîâíèê ïðèòîïòà õîëìè ³ ÿðóãè, ñêàëàìóòèë ð³êè ³ îçåðà (Ñâÿòîñëàâ Êè¿âñüêèé). 442
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ïîä³áíèé áóâ öåé ñòåï ³ â òèõ, ùî ïåðåáðàëè íà ñâî¿ äóæ³ ïëå÷³ ³ çàâäàííÿ é ìåíòàëüí³ñòü êíÿç³âñüêî-äðóæèííèöüêî¿ êàñòè, ó çàïîðîæö³â. Ïðî Õìåëüíèöüêîãî ñï³âຠï³ñíÿ, ùî óæå ïî÷àâ â³í çåìëþ êîïèòàìè êîíñüêèìè îðàòè (íå ïëóãîì), êðîâþ ïîëèâàòè. Òðàã³÷íîþ º çåìëÿ ³éñüêà Çàïîðîçüêîãî, öüîãî íàðîäó âîéîâíèêà ç éîãî âåëè÷íèì ³ ïîåòè÷íèì æèòòÿì, ÿêîãî ï³ñí³ é äóìè áóëè äèê³ ÿê ä³áðîâè ³ ñòåïè, ùî ïðèéíÿëè éîãî íà ñâîº ëîíî, êîëè â³í ðîäèâñÿ, â ÿêèõ äóø³ âñå áóëî ïîðèâ÷àñòî, ïîä³áíî ëåòó ñòåïîâîãî óðàãàíó, ï³ä ÷èº ãëóõå âèòòÿ áóëè âîíè âçëåë³ÿí³ (Ñðåçíåâñüêèé). ³äãîì³í òðàã³÷íîãî ñòåïó çäèáóºìî â òâîðàõ Ãîãîëÿ àáî Ñòîðîæåíêà. ѳ÷îâèêè îñòàííüîãî ñòåïó íå îðþòü ³ íå çàñ³âàþòü, áî ѳ÷ íå ïøåíèöåþ ñòåïè çàñ³âàº, à êð³ïîñòÿìè ³ ïàëàíêàìè. Áî ѳ÷ íå êîðèñò³ òÿãëà ç òèõ ñòåï³â, ùî ðèãàëè çîëîòîì ³ ñð³áëîì, à ñëàâó, êðîâþ ñâîºþ ¿õ ïîëèâàëà ³ ñâî¿ìè ê³ñòêàìè îãîðîäæóâàëà. ѳ÷îâ³ ñòåïè öå áóëî ïîëå, ùî îðþòü øàáëåþ, ñ³þòü ñìåðòþ ³ ïîëèâàþòü ÷îëîâ³÷îþ êðîâþ, äóìàþ÷è, ÷è íå âèðîñòå íà íüîìó (íå æèòî, ïøåíèöÿ) ùàñëèâ³øà äîëÿ ö³ëî¿ çåìë³, ÿê âîíà óÿâëÿëàñÿ â ãîëîâ³ íå ãðå÷êîñ³ÿ, à êîçàêà (Ìàðêî Ïðîêëÿòèé). 443
Äìèòðî Äîíöîâ
³äãîì³í ö³º¿ òðàã³÷íî¿ çåìë³ çíàéäåìî ³ â Øåâ÷åíêà. ² â íüîãî ð³÷êè òå÷óòü êðîâþ, íå âîäîþ, íåáî ïàëàõêîòèòü çàãðàâîþ ïîæåæ³, íå ÿñí³º í³æíîþ áëàêèòòþ. ² â íüîãî ïîëå çàñ³ÿíî òðóïîì, à íå æèòîì-ïøåíèöåþ, à ïîëëÿòî êðîâþ, íå ïîòîì ãðå÷êîñ³ÿ. Íå çåìëþ ñêîðîäèëè éîãî îðà÷³ áîðîíàìè, à ìîñêîâñüê³ ðåáðà ñïèñàìè. Éîãî çåìëÿ ìຠâàðò³ñòü äëÿ íüîãî íå òîìó, ùî êàðòîïëþ ðîäèòü, íå òîìó, ùî äîáðà äëÿ ãîðîäó, à ÷åðåç òå, ùî öå ñâÿòà ïðàä³ä³â çåìëÿ, äå íàø³ ä³äè ðîäèëèñü, äå âîíè áèëèñÿ, äå ðîäèëàñü, ãàðöþâàëà êîçàöüêàÿ âîëÿ, äå ëÿõàìè, òàòàðàìè çàñ³âàëà ïîëå. Êðàñà ö³º¿ çåìë³ áóëà äëÿ Øåâ÷åíêà â òðàã³çì³ áîðîòüáè çà íå¿. Âîíà âàáèëà ïîåòà ³ éîãî Ãàéäàÿ ñâîºþ ïîíóðîþ êðàñîþ, íå ³äè볺þ, áî êðàñà áîðîòüáè ç íåáåçïåêîþ ³ ñìåðòþ çàâøå ïîíóðà, íå ³äèë³÷íà, à òðàã³÷íà. Òàê ñàìî ³ ìîðå äëÿ ïîåòà öå àðåíà êðèâàâèõ çìàãàíü, à íå çàëëÿòå ñîíöåì, óñì³õíåíî-ìð³éëèâå ³äèë³÷íå ìîðå äåìîêðàòà Êîöþáèíñüêîãî. Ó Øåâ÷åíêà ìîðå ðåâå ãð³çíîþ Áîñôîðîâîþ ìîâîþ, êðóãîì õâèë³, ÿê ò³ ãîðè, í³ çåìë³, í³ íåáà, ñåðöå ì볺, à êîçàêàì òîãî ò³ëüêè é òðåáà. Ìîðå Øåâ÷åíêà êàçèòüñÿ, êëåêîòèòü, íà÷å ñêàæåíå, òî ñòîãíå, òî âèº, ìîâ ñ³ðèé áóãàé. Êàçèòüñÿ ×îðíå ìîðå ³ â ë³òî444
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïèñ³. Îìàíîþ º äëÿ íüîãî õë³áîðîáñüêà ïðèìàðà óêðèòî¿ áàðâ³íêîì ç ñîëîâåéêîì ó ãà¿ çåìë³. Çà ö³ºþ îìàíîþ, çà öèì ðàºì áà÷èâ ïîåò ³íøó êàðòèíó çåìë³, ÿêó ëþäè êðîâþ äîìàëþâàòè, îñâ³òèòü ïîæàðîì ïðàãíóëè. Ïîä³áíî ó Ìàëàíþêà: ² ï³ä ñòîïè äçâ³íê³ ¿ì ïîê³ðíà çåìëÿ ïîïëèëà ¿¿ îáîðîíöÿì ³ çàâîéîâíèêàì. Ó Ìàëàíþêà ìîðå ³ ñòåï äâîºäèíà äåðæàâíà ñòèõ³ÿ ïðîñò³ð áåçìåæíèé. ² â Øåâ÷åíêà ñòåï ³ ìîðå ñêð³çü áèòèé øëÿõ, ñêð³çü çîëîòî, ñëàâà º öå çåìëÿ, äå øóêàþòü íå êîëîñê³â, à çîëîòà ³ ñëàâè íîâ³ êîíê³ñòàäîðè. Õë³áîðîá âîâòóçèòüñÿ çà âðîæàé íà ñâî¿ì ëàí³, êîçàê çà ÷åñòü ëþáî¿ çåìë³ (Ãàéäàé). Õë³áîðîáîâ³ ëþáà éîãî õâèëÿñòàÿ ð³äíà çåìëÿ, éîãî ºäèíà ö³ëü, íàâïàêè âîÿê, ùî áîðîíèòü ¿¿ ìå÷åì ³ îãîðîäæóº ñâî¿ìè ê³ñòüìè, ãëÿäèòü íå äîäîëó, à âãîðó, â äàëü. ßê ²ãîðåâèì âîÿêàì áëàêèòü Äîíó, ÿê ¿õ íàùàäêàì âãîð³ áëàêèòü áëàæåííà ³ øèðîêà (áëàêèòü áàðâà íîðä³éö³â) ïðèâèäæóºòüñÿ, ïðèâèäæóþòüñÿ ¿ì ¿õ âèñîê³ ö³ë³, äå ñíÿòüñÿ ¿ì â³êè ïîæàð³â, áîðîòüáè ³ ñëàâè. Çåìëÿ öå ¿õ áèòèé øëÿõ äëÿ çàñïîêîºííÿ æàãè ïðîñòîðó, êîëè òî çíîâ ìîæíà áóäå íà ìå÷ ïëóã ïåðåêîâóâàòü â îãí³ (Ìàëàíþê). Öå çåìëÿ Ñàãàéäà÷íèõ, íå ñë³ïèõ 445
Äìèòðî Äîíöîâ
íà ñèíü, íà ÷îðíîçåì îáà÷íèõ ãðå÷êîñ³¿â, ùî, ó õîëîäî÷êó ïåðåêóñèâøè ñìà÷íî, âèëåæóþòü ç ñîï³ëêîþ â ðóö³. Öå íå çåìëÿ òîãî íàðîäó, ìèðíîãî é ëàã³äíîãî, ÿêèé â ìàñí³é çåìë³ íåñòÿìíî ïîðèíà, íå çâîäÿ÷è î÷åé óãîðó, â äàëü. Çåìëÿ Ñàãàéäà÷íèõ, ùî íå âèëåæóþòü, ëèøå ³äóòü øèðîêîþ õîäîþ ï³ä ìàðø ï³ñåíü, ùî êîæí³é áóðÿ, øòóðì (Ìàëàíþê) º ³íøà. ¯õ çåìëÿ íå ò³ëî ïèøíî çîëîòå, çàö³ëîâàíå ùåäðî ïîíò³éñüêèì ñîíöåì, ¿õ çåìëÿ íå çîëîòî, à ì³äü, ³ íåáî íå áëàêèòü, àëå çàë³çî, ÿê âîíî é ìóñèëî áóòè â î÷àõ êàñòè â³äïîâ³äàëüíî¿ çà äîëþ ñâ êðà¿íè, äå â³ä â³ê³â ïîâçóòü ï³ä ñò³íè ì³ñòà îðäè, ÿê í³÷, ÿê òüìà, ÿê ÷îðíà ñàðàíà (ª. Ìàëàíþê). Îñíîâíèé çàêîí çåìë³ äëÿ õë³áîðîáà ¿¿ îðàòè, àëå ëèöàð çàâøå ïèòàº: Ùî îðàòü, êîëè íàøå ïîëå íåâ³ëüíå? (Ëåñÿ Óêðà¿íêà). ³äíîøåííÿ õë³áîðîáà äî çåìë³, íàâïàêè, öå ùàñòÿ îðàòè âëàñíèé ëàí, ìå÷ íà ïëóã ïåðåêóâàòè (Ôðàíêî), öå ìîãòè â Êðèì ïî ñ³ëü õîäèòè, áóòè ÷óìàêîì. ³äíîøåííÿ äðóæèííèöòâà é êîçàöòâà âîëîäàðñüêî¿ êàñòè öå ñåðåä ïîõìóðíî¿ êðàñè ñâ çåìë³ áîðîíèòè ¿¿ â³ä ïîãàíèõ ìå÷åì, ùîáè áåçæóðíèé çåìëåðîá ì³ã ¿¿ äàëüøå îðàòè ïëóãîì. Áîðîíèòè Çåìëþ Ðóñüêó, áîðîíèòè îò÷èçíè, ïîòîïòàòè ïîãàíñüê³ 446
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïîëêè, ùî çàãíàëèñÿ íà ð³äíó çåìëþ îñü â³äíîøåííÿ ëèöàðñòâà äî çåìë³. Ïîëÿ é äîëèíè äëÿ õë³áîðîáà º ïðåäìåò êðàñè, âåðñòàò ïðàö³. Äëÿ ëèöàð³â ³íàêøå: â ïðîìîâ³ Ñàì³éëà Çîðêè íàä ãðîáîì Õìåëüíèöüêîãî, êîëè â³í çâåðòàâñÿ äî õìåëüíè÷àí, ÷èòàºìî: Õàé ãîâîðÿòü ïðî âàø³ ëèöàðñòâî ³ õîðîáð³ñòü ïîëÿ ³ äîëèíè, âåðòåïè ³ ãîðè. Çåìëÿ, ïîëÿ ³ äîëèíè äëÿ âîëîäàðíî¿ êàñòè ìàëè ïðî ¿õ ñëàâó â³êàì ïîòîìíèì ãîìîí³òè, íå ëèøå äëÿ ñó÷àñíèê³â æèòîì ³ ïøåíèöåþ øóì³òè. Ïåâíî, çàîðàí³ é çàñ³ÿí³ ëàíè, ùî ìîãëè ðèãíóòè çîëîòîì ³ ñð³áëîì çá³ææÿ öå ïîñòóï, àëå íå òîä³, êîëè â³í îêóïëåíèé çàãèáåëëþ ëèöàðñüêî¿ êàñòè, ÿêà îäèíîêî õîðîíèòü îðà÷à ³ ãðå÷êîñ³ÿ â³ä òîãî, ùîá íå ïåðåì³íèëè éîãî â êð³ïàêà. Äå º öå êð³ïàöòâî, íå ìèëóº çîðó îñòàííüîãî êîçàöüêîãî áàðäà çîëîòî ³ ñð³áëî çàñ³ÿíèõ ñòåï³â. ³í ç ñóìîì äèâèòüñÿ íà òå, ùî òàì, äå òèðñà øóì³ëà, äå ïàñëèñÿ êîí³ êîçàöü곿, äå êðîâ ëÿõà, òàòàðèíà ìîðåì ÷åðâîí³ëà, ùî òåïåð òàì ëèøå òðàâà çåëåí³º, à ñåëÿíèí ëèøå êîñó íåñå â ðîñó, çàäîâîëüíÿþ÷èñü ðîáîòîþ íà ïàíùèí³ ³ çàáóâøè ïðî äàâíþ ñëàâó. Ïîåò, îáñåðâóþ÷è öå ðàáñòâî, æàëêóº çà ÷àñàìè êîëè íà öèõ ñòåïàõ ëèõî òàíöþâàëî, êîëè ï³ä êîïèòàìè êîíåé êîçàöüêèõ äóäí³ëà çåìëÿ, êîëè çàì³ñòü êîñàðñü447
Äìèòðî Äîíöîâ
êèõ ï³ñåíü ðåâ³ëè ãàðìàòè. ßê òîé âîðîí íà ìîãèë³, ùî â ìèðí³ ÷àñè ç ãîëîäó êðÿ÷å, òàê ³ éîãî, ãîëîäíèé ñëàâè, êîçàê ñóìóº òà ïëà÷å, ñïîãëÿäàþ÷è íà ³äèë³÷íó ñó÷àñí³ñòü ñïàöèô³êîâàíîãî ³ çãðå÷êîñ³ÿíîãî êðàþ, ùî çàáóâ ñâîº ãåðî¿÷íå ìèíóëå. Òàê ³ â äóì³ ³ñòîðè÷í³é ïðî íàá³ã Ëÿíäñêîðîíñüêîãî íà òàòàð³â ïèòàºòüñÿ àâòîð ç ñóìîì: Ïî äîëèí³ âîëè ðåâóòü, îé ÷îìó òî íå êîí³ ðæóòü? Îé êîëè á òî êîí³, êîí³ ïî êðèìñüê³é äîðîç³. Òîòî áóëî ùàñòÿ ³ äîëÿ ó Ëàíñüêîìó Ðîç³!. Õë³áîðîáñüêà ìóçà ïèòàëàñÿ: ×îìó â íàñ íåäîáðà äîëÿ? Çàì³ñòü ê³ï ëåæàòü ò³ëà, íàùî òè êîëèøíº ïîëå ìîðåì êðîâ³ çàëèëà? (Îëåñü). Ãåðî¿÷íà ìóçà Øåâ÷åíêà æàëêóº òåæ, ùî êðîâþ ñïëèâຠÓêðà¿íà, àëå ð³âíÿþ÷è êîëèñü ç áåçæóðíèì, ç áåçïàìÿòíèì íà ³ñòîðè÷í³ ñïîãàäè âóçüêîãëÿäíèì öàðñòâîì ïëåáåÿ ãðå÷êîñ³ÿ, â³í æàëêóº, éîìó æàëü, ùî ìèíóëî îòå êðèâàâîº ëèõî, ìîëîäîº ëèõî, ùî ñâ³ä÷èëî ïðî íåñïîæèòó ìîëîä³ñòü ãåðî¿÷íîãî ïîêîë³ííÿ, êîëè âîëÿ êîçàöüêà òðóïîì ìîñêîâñüêèõ, ïîëüñüêèõ ³ òàòàðñüêèõ íà¿çíèê³â çàñ³âàëà ïîëå.  òîé ÷àñ ñåëÿíñüêà ìóçà Ôðàíêà ìàðèòü ïðî íîâó ïåðîêîâó, ùîá ïåðåêóâàòü ìå÷ íà ïëóã, íà ñåðï, íà âèëè, â òîé ÷àñ ÿê éîãî õë³áîðîáñüêà ìóçà 448
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íå ëþáèòü êðàñêè êðîâ³ é áëèñêó ñòàë³, â òîé ÷àñ ÿêðàç òèìè áàðâàìè êðîâ³ ³ ñòàë³ ãîðÿòü ³ åïîñ ²ãîðÿ, ³ äóìè êîçàöüê³, ³ ïîåìè Øåâ÷åíêà, ïîåìè íå ïëóãà, à ìå÷à. Äëÿ õë³áîðîáñüêî¿ ìóçè Ôðàíêà çåìëÿ öå çåìëÿ ïàõàðÿ, ùî ïå÷å õë³á äëÿ ùîäåííîãî âæèòêó, â³í º ãåðîºì ö³º¿ çåìë³, â³í, ïðîäóöåíò ³ ðîá³òíèê, êàìåíÿð, íå êåðìàíè÷, ÿêèé íå ìຠéîãî ñèìïàò³é. Íàâïàêè, äëÿ êîçàöüêî¿ ìóçè Ùîãîëåâà ãåðîé òî¿ çåìë³ öå íå òîé, ùî éäå ïî í³é ç ïëóãîì ÷è ç êîñîþ, íå ëþäèíà ç õë³áîðîáñüêî-ãðå÷êîñ³éñüêîþ ïñèõîëî㳺þ, ëèøå òîé, ùî áóí÷óê çàì³ñòü ïëóãà ìàº, â êîãî êðîâ çàïîðîçüêà êèï³ëà, òîé ÿêèé ñóìóº, ùî ïîçáàâëåíà äàâíüî¿ ïîå糿 éîãî çåìëÿ, ÿêó çàì³ñòü êîíåé êîçàöüêèõ òîï÷å òîâàðèíà. Ãåðîºì éîãî çåìë³ º òîé, õòî öóðàºòüñÿ õàòè, õòî êèäຠæ³íêó é äîì³âêó, ùîá ðîçâàæèòè ñèëó, òó çåìëþ áîðîíÿ÷è; òîé, ÷èº æèòòÿ ïîëóìÿì áëèñêó÷èì ïðîíåñëîñÿ â ³ñòîð³¿. Îäíå â³äíîøåííÿ äî çåìë³ õë³áîðîáà, äðóãå ïðåäñòàâíèê³â âîëîäàðñüêî¿ âåðñòâè, îòèõ ñ³ðèõ âîâê³â äðóæèííèöüêîãî åïîñó, ѳðê³â åïîñó êîçàöüêîãî, âîñêðåñëèõ ó âàòàç³ ïðîéäèñâ³òà Åíåÿ ó Êîòëÿðåâñüêîãî ³ â ëèöàðÿõ çàïåêëèõ Øåâ÷åíêà. ³äíîøåííÿ ïåðøèõ 449
Äìèòðî Äîíöîâ
â³äíîøåííÿ îðà÷à äî ñâîãî ëàíó, â³äíîøåííÿ äðóãèõ â³äíîøåííÿ îáîðîíöÿ àáî çäîáóâöÿ òî¿ çåìë³, ÿê òåðåíó åêñïàíñ³¿ ìå÷à, áåç ÿêîãî íåìà ³ ïðàö³ ïëóãà. Ö³ äðóã³ ïðîâîäÿòü ìåæ³, àëå íå ì³æ ëàíàìè ïîîäèíîêèõ õë³áîðîá³â, àëå ì³æ ãðàíèöÿìè ñâ ³ ÷óæèõ ñï³ëüíîò. Çàáóäîâóþòü çåìëþ íå õàòàìè ³ õóòîðàìè, à ãîðîäèùàìè ³ çàìêàìè, ñòðàòåã³÷íèìè ë³í³ÿìè ³ ãàí´àðàìè. ¯õ êîñà øàáëÿ, ¿õ áîðîíà ñïèñ, ¿õ ¿æà âîçè çàë³çíî¿ òàðàí³, ¿õ ìàíäð³âêà íå ÷óìàöüêà ìàíäð³âêà ó Êðèì ïî ñ³ëü, à ѳðêîâ³ ñêîêè íà òàòàðñüê³ ãí³çäà øåðøí³â ó Êðèìó. Òàêå â³äíîøåííÿ äî çåìë³ ³ äðóãèõ íàøèõ âîºííèê³â, ñëóæèòåë³â Áîãà, âîÿê³â âîéîâíè÷î¿ öåðêâè. Äðóæèííèêè é êîçàêè ââàæàëè, ùî ¿õ çàâäàííÿ íà ö³é çåìë³ íå ëèøå êàðòîïëþ ñàäèòè, àëå é çåìëþ áîðîíèòè. Öåðêîâí³ âîºííèêè ãàäàëè, ùî íå òîãî ðàäè ñîòâîðåí³ áèõîì, äà ÿìè ³ ﳺì..., íî äà óãîäèì Áîãîâ³ íà ö³é çåìë³. Îáîâÿçêîì êàñòè âîëîäàð³â áóëî íå îðàòè ëàíè ³ çá³ææÿ ñ³ÿòè, à çîðàòè ðóñüêó çåìëþ ñâÿòèì êðåùåí³ÿì, íàñ³ÿòè ñâÿòîãî ³ áîæåñòâåííîãî ïèñüìà êíèãàìè, äàòè ëþäíîñò³, ùî çàñåëÿëà òó çåìëþ, íåîñêóäíèé ïîêàðì äóõîâíèé. Òîìó-òî é Âèøåíñüêèé, ùî òàê íåìèëîñåðäíî êàðòàâ ñâî¿õ çåìëÿê³â çà ëåäà÷³ñòü ³ îñïàë³ñòü, 450
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íàêëèêຠíà çåìëþ, ïî êîòð³é íîãàìè âàøèìè õîäèòå, ñåðï ñìåðòíèé, ñåðï êàçí³ ïîãèáåëüíî¿, äà íåîñêâåðíèòå áîëüøå îíóþ àíòèõðèñòîâèì áåçáîæñòâîì ³ íåâ³ðºì ïîãàíñüêèì íå÷èñòèì ³ íåñïðàâåäëèâèì æèòò³ºì. Óâàæàâ, ùî â òàê³ì âèïàäêó òà çåìëÿ ìຠë³ïøå ïóñòà â ÷èñòîò³ ñòîÿòè, íåæåë³ âàøèì áåçáîæñòâîì ³ áåççàêîííèìè ä³ëè îñêâåðíåíîþ òà ñïóñòîøåíîþ îä õâàëè âñåñèëüíîãî Áîãà îñòàâëåíà áèòè. Ìîòèâè íå ëèøå ÷èñòî á³áë³éí³, àëå ³ Øåâ÷åíêîâ³, ÿêèé õîò³â ïðîêëèíàòü ³ ñâ³ò çàïàëèòè, çàïàëèòè òó çåìëþ íîâèì âîãíåì ç Õîëîäíîãî ßðó, êîëè ëþäè, ùî ¿¿ íàñåëÿþòü, íå ñõàìåíóòüñÿ â³ä áåççàêîí³ÿ ³ çëà. ² Âèøåíñüêèé, ³ Òóðîâñüêèé, ³ ñâ³òñüê³ âîºííèêè â³äêèäàëè äóìêó, ùî çåìëÿ íà òå ëèøå ñòâîðåíà, ùîá æèâîò³òè íà í³é ìàðíîìó ïëåìåí³, ì³ëüéîíàì áåçæóðíèõ ãðå÷êîñ³¿â, ÿê³ ÷óæèì áîãàì ïîæåðëè æåðòâè, îìåðçèëèñü, ÿê³ çàáóëè ïðî çàêîíè âèùî¿ ñèëè, ïðî çàïîâ³ä³ äî áàòüê³â. Çåìëÿ ïîâèííà ³ñíóâàòè, ùîá æèëè íà í³é áîðö³ çà ñïðàâåäëèâå æèòòÿ, íå äëÿ âåãåòàö³¿ ëèøå, äëÿ æèâîò³ííÿ, ëèøå ùîá æèëè íà í³é âåëåòí³ äëÿ õâàëè âñåñèëüíîãî Áîãà àáî äëÿ ñëàâè ³ âåëè÷³ îò÷èçíè. Òàêå â³äíîøåííÿ äî çåìë³ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè íàøî¿ âèïëèâàëî ëîã³÷íî ç ïðèêìåò ¿¿ äóõó. 451
Äìèòðî Äîíöîâ
Áóëî, ÿê êàçàâ Ñêîâîðîäà, ³çâ³ùåí³ºì íåâèäèìîãî âî âðåìåííîé âèäèìîñòè. Êîæíîìó ñóùåñòâó íàçíà÷åíî éîãî ïîïðèùå, ùîá âîíî ìîãëî ÿâèòü ñâî¿ ñèëè: õë³áîðîáîâ³ îäíî, âîëîäàðåâ³ äðóãå. Òîìó ³ êðàñó ö³é çåìë³ áà÷àòü âèðàçíèêè äóìîê êîæíî¿ ç òèõ êàñò â ÷³ì ³íø³ì. Äëÿ îäíèõ º âîíà ñâ³òëî ñâ³òëàÿ ³ êðàñíî óêðàøåíàÿ çåìëÿ òà, ùî ìíîãèìè êðàñîòàìè óäèâëåíà áóëà, äëÿ êëàñó ïðîäóöåíò³â êðàñèëàñÿ âîíà îçåðàìè ³ ð³êàìè, äóáðîâàìè, ïîëüìè äèâíèìè, çâ³ðàìè ³ ïòèöÿìè, ãîðîäè âåëèêèìè ³ ñåëè äèâíèìè, äëÿ êàñòè ïàí³âíî¿ ãîëîâíî êðàñèëàñü âîíà äîìè öåðêîâíèìè, êíÿçüìè ãðîçíèìè, áîÿðè ÷åñíèìè ³ âåëüìîæàìè ìíîãèìè (Ñëîâî î ïîãèáåë³ Ðóñüêî¿ çåìë³). Îòæå ó â³äíîøåíí³ äî ïåðøîãî åëåìåíòó ç òèõ òðüîõ, ÿê³ ñêëàäàþòüñÿ íà ïîíÿòòÿ äåðæàâè, äî çåìë³, ö³ëü, ìåòà ñï³ëüíîòè º äëÿ ï³äâëàäíî¿ âåðñòâè ïðàöÿ êîæíîãî ç ì³ëüéîí³â ãðå÷êîñ³¿â êîëî ñâîãî ëàíó, äëÿ ñåáå ³ äëÿ ñâ ðîäèíè. Íàòîì³ñòü äëÿ âåðñòâè ïàí³âíî¿ òà ìåòà º îðãàí³çàö³ÿ îáîðîíè ö³º¿ çåìë³ äëÿ òèõ æå ñàìèõ ì³ëüéîí³â ïîëÿí, äóëåá³â ³ äåðåâëÿí, îáîðîíè, áåç ÿêî¿ íåìà í³ ö³º¿ ïðàö³, í³ ¿¿ ïëîä³â, àí³ íàâ³òü òîãî ùàñòÿ ìèðó ³ òèøèíè, ïðî ÿêå ò³ äóë³áè ìð³þòü. 452
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²I
²Äů ÏÐβÄÍί ÂÅÐÑÒÂÈ Ó Â²ÄÍÎØÅÍͲ ÄÎ ÍÀÑÅËÅÍÍß
Ð
Æåíè ³ ä³òè, ïà÷å æå ö³ëîñòè ìèëî¿ ñâ îò÷èçíè, öåðêâè Áîæî¿ ³ çëàòèÿ ñâî¿ âîëüíîñòè ëþá³òå. Ôåîôàí Áîáðîâè÷
³çí³ ïîíÿòòÿ çåìë³, ÿê ìè áà÷èëè, ó âèùî¿ êàñòè, ð³çí³ ó ï³äâëàäíî¿. Öå ñàìå äàñòüñÿ ñêàçàòè ïðî äðóãèé åëåìåíò ³äå¿ äåðæàâè ïðî íàñåëåííÿ. Ïîíÿòòÿ íàñåëåííÿ ó êàñòè ïðàâëÿ÷î¿ ³ â êàñòè ï³äâëàäíî¿ òàê ñàìî ´ðóíòîâíî ñîá³ ïðîòèëåæí³.  îáîõ âèïàäêàõ êàñòà ïðàâëÿ÷à, âèðîáëþþ÷è öå ïîíÿòòÿ, âèõîäèòü íå ç òî÷êè ïîãëÿäó ïàðòèêóëÿðíèõ ñòðåìë³íü ³ ³íòåðåñ³â ÷àñòèí, ëèøå ç òî÷êè ïîãëÿäó çàâäàíü òà ³íòåðåñ³â ö³ëîãî íàö³îíàëüíîãî îðãàí³çìó. Ñêîâîðîäà ïèøå, ùî âèòâîðèòè ç êîíöåïö³¿ ñâîãî äóõó ÿêèéñü òâ³ð, ÷è çâè÷àéíèé òî áóäå áóäèíîê, ÷è áóäèíîê ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè, íàòõíóòè öåé òâ³ð ñâîºþ ìèñëþ àáî ïëàíîì, ÿêèé ïî âñåìó ìàòåð³àëó íå÷óâñòâèòåëüíî ïðîñòèðàþù³éñÿ, âñå ñîäåðæèò ³ ³ñïîëíÿºò, öüîãî ùå íå äîñèòü. Òðåáà ùå íàïåðåä óëîæèòè, äëÿ 453
Äìèòðî Äîíöîâ
êîòîðèõ ñîâ³ò³â ³ë³ ä³ë òîò äîì óñòðîºí: á³ñàì ëè â íåì æåðòâó ïðèíîñÿòü, èëè íåâèäèìîìó Áîãó. Òðåáà çíàòè, äëÿ ÿêèõ ö³ëåé ìຠæèòè ³ ÷îìó ñëóæèòè ñï³ëüíîòà? Á³áë³éíà Ðàãàá, ìàòè Êîíîâ÷åíêà ç äóìè, Ñàí÷î Ïàíñà Ñåðâàíòåñà, ïîëåæà¿ ³ ïåðèíîñïàëè êîçàöüêèõ ÷àñ³â æèëè äëÿ ñâî¿õ îñîáèñòèõ åãî¿ñòè÷íèõ ³íòåðåñ³â. Òîìó é íàñåëåííÿ â ¿õ ïîíÿòò³, àáî â ïîíÿòò³ ¿õ ³äåîëîã³â, áóëà ñóìà ì³ëüéîí³â åãî¿ñòè÷íèõ âîëü. ²íøîãî ïðèçíà÷åííÿ, ³íøî¿ ìåòè, äëÿ ÿêî¿ æèâå ñï³ëüíîòà, äëÿ ÿêî¿ òîò äîì ïîñòðîºí, â ¿õ óÿâ³ íå áóëî. Êîæíèé ç íèõ ³ âñ³ âîíè ðàçîì ìàëè ëèøå ïëîäèòèñÿ, ìíîæèòèñÿ, æåíèòèñÿ, êóïóâàòè, ïðîäàâàòè, áóäóâàòè, ïèòè ³ ¿ñòè. Àáî ÿê êàæå Ñêîâîðîäà â ñâî¿ì çíàí³ì â³ðø³ ìàëè âîíè, êîæíèé äî ñâîãî ñìàêó, äëÿ ÷èíîâ óãëè ïàíñüê³ òåðòè, áðåõàòè ïðè àðøèí³, ñòðî¿òè ä³ì, çàéìàòèñÿ ëèõâîþ, ñòÿãàòè ´ðóíòà, çàâîäèòè ñêîòà, ðîáèòè ç äîìó êàáàê, áåçïîêî¿òèñÿ Âåíåðèíèì àìóðîì, ïëåñòè ïàíåã³ðèê ñî ëæåé, âñÿêîìó ãîëîâó ìó÷èòü ñâîé äóð. Àëå â î÷àõ êàñòè ïðàâëÿ÷î¿ íå äëÿ òèõ ö³ëåé ìàëà ìíîæèòèñÿ íà çåìë³ ëþäí³ñòü. Íàñåëåííÿ ìàëî ïðåäñòàâëÿòè íå ñóìó ì³ëüéîí³â, íå îòàðó àòîì³â, ç ñâî¿ìè äð³áíîåãî¿ñòè÷íèìè ïàðòèêóëÿðíèìè ö³ëÿìè ³ 454
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñòðåìë³ííÿìè. Âîíî ìàëî òâîðèòè îêðåìèé îðãàí³çì, íàö³þ ñèëüíó íàâí³ ³ âñåðåäèí³, ç ñâî¿ìè îêðåìèìè ³äåàëàìè ³ âîëåþ, ÿê³ ñòîÿëè íàä ïàðòèêóëÿðíèìè ³íòåðåñàìè, çàáàãàíêàìè ³ âîëåþ ÷àñòèí. ²äåàëè, ÿê³ ìàëè ñëóæèòè ö³ëîñò³ íàö³îíàëüíîãî îðãàí³çìó ³ éîãî ñèë³, áóëè ³äåàëè ³ êóëüò îò÷èçíè, ïðåäê³â ³ ñëàâè, âåëèêî¿ ì³ñ³¿. Êóëüò îò÷èçíè öå áóëî ùîñü, ùî ï³äíîñèëîñÿ íàä ïàðòèêóëÿðíèìè ³íòåðåñàìè îäèíèöü; êóëüò ïðåäê³â ùîñü, ùî ñòîÿëî íàä ïàðòèêóëÿðíèìè ³íòåðåñàìè îäíîãî ïîêîë³ííÿ, ºäíàþ÷è çàâäàííÿ ñüîãîäí³ ç çàïîâ³òàìè ìèíóëîãî; êóëüò ñëàâè ñòàâëÿ÷è ³íòåðåñè ö³ëî¿ íàö³¿ íàä òóðáîòàìè íèí³øíüî¿ ãåíåðàö³¿, ºäíàâ ñòðåìë³ííÿ îñòàííüî¿ ³ç çàâäàííÿìè ìàéáóòíüîãî, ç çàâäàííÿìè, ÿê³ ïîñëóæàòü íà äîáðî ãðÿäó÷èì ïîêîë³ííÿì. Òàê ôîðìóëþº öå Ôþñòåëü äå Êóëÿíæ: íàñåëåííÿ, ëþäñüêó þðáó ºäíຠâ íàö³þ íå ñï³ëüí³ñòü ìîâè, íå òåðèòîð³ÿ, íå îäíàêîâ³ñòü ìàòåð³àëüíî¿ êóëüòóðè, ò³ëüêè ÷èííèê äóõîâî¿ ïðèðîäè. ̳ëüéîíè ðîçá³æíèõ ëþäñüêèõ âîëü ºäíàþòü â îäíî ñï³ëüí³ òð³óìôè â ìèíóë³ì, ñëàâà ïðåäê³â, äàëüøå ñï³ëüíà âîëÿ â òåïåð³øí³ì ³ ãîòîâ³ñòü äî äàëüøèõ âåëèêèõ ä³ë, îäíà âåëèêà ö³ëü äëÿ âñ³õ 455
Äìèòðî Äîíöîâ
â ìàéáóòí³ì, îäíå âåëèêå ï³äïðèºìñòâî, ùî çºäíàëî á ï³ä ñâî¿ì ãàñëîì âñ³ åíòóç³àçìè, âåñü ôàíàòèçì, âñ³ ãîð³ííÿ ì³ëüéîí³â, âèðèâàþ÷è ¿õ, ó êðèòè÷í³ ìîìåíòè æèòòÿ, ïîçà ðàìêè ¿õ áóäåííèõ òóðáîò òà åãî¿çì³â ó íàïðÿìêó äî îäíî¿ âåëèêî¿ ìåòè. Îò, íàïðèêëàä, ÿê öå çðîáèëà Õìåëüíè÷÷èíà, ÿêà íàíîâî çöåìåíòóâàëà íàö³þ, ÿêî¿ ðîçãîíîì æèëà âîíà àæ äî íàøèõ ÷àñ³â. Ïîä³áí³ äóìêè çíàõîäèìî ó Ëàçàðÿ Áàðàíîâè÷à. Äëÿ íüîãî âåëèêîþ ìåòîþ íàøîãî íàðîäó áóëî: íà âàðâàðè áðàíèòèñÿ êîæíî¿ õâèë³ (ñï³ëüíà âîëÿ â òåïåð³øí³ì); çà ïðèêëàäîì äðåâíèõ ÷åðêàñ³â, ³æå íàâèêîøà ÿçèêè ïîïèðàòè ³ ñòðàøí³ ñàìîìó áóñóðìàíó áèøà (ñïîãàäè ìèíóëèõ ÷èí³â ïðåäê³â), çàâøå ãîòîâ³ â öèõ áðàíèëþáíèõ ä³ëàõ îáíîâëÿòü äðåâíåº ñâîº ìóæåñòâî (ãîòîâ³ñòü äî äàëüøèõ âåëèêèõ ä³ë â ìàéáóòí³ì). Öÿ âîëÿ, ö³ ñïîãàäè ³ öÿ ãîòîâí³ñòü îñü ùî º ïåðåäóìîâîþ ³ñíóâàííÿ íàö³¿, íå çâè÷àéíî¿ þðáè, ÿêà ïîä³áíî äî ïðèïàäêîâî ç³áðàíî¿ íà ìàéäàí³, íå ìຠí³ÿêî¿ ñï³ëüíî¿ ìåòè; ÿêî¿ ÷àñòèíêè, êîæíà îêðåìî, ñòðåìëÿòü á³ãòè ñâî¿ì øëÿõîì. Ïîä³áí³ ãàäêè ïðèñâ³÷óâàëè Øåâ÷åíêîâ³: òàì º íàö³ÿ, äå íàùàäêè ãîòîâ³ çàâøå ³òè â ñë³äè áàòüê³â, ãîòîâ³ ä³ëà âåëè곿 áàòüê³â ³ Íàëèâàéêà 456
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äóõ âåëèêèé âîñêðåñèòè â ñîá³, ùîá ñåðåä ìå÷³â ìóæàòè ³ ñëàâí³¿ áàòüê³â ä³ëà ñâîºþ ñëàâîþ îáíîâëÿòè (Ãàéäàé). Îáíîâëåíèé ó ñïîãàäàõ ³ òðàäèö³ÿõ ìèíóëîãî, çìóæí³ë³ é ó ñëàâíèõ ä³ëàõ òåïåð³øíüîãî, äóõ ñèí³â, ñïîâíåíèé ãåðî¿÷íèì äóõîì ïðåäê³â, ãîòîâèé ³òè â ¿õ ñë³äè â ìàéáóòí³ì, îñü øëÿõ ÿêèì ïåðåòâîðþºòüñÿ ïëåìÿ â íàö³þ. Íàñàìïåðåä, öå îòæå ñï³ëüíà âîëÿ â òåïåð³øí³ì, ùî âèïëèâຠç ïî÷óòòÿ àáî ñâ³äîìîñò³ ïðèíàëåæíîñò³ äî îäíî¿ ñï³ëüíîòè íàö³¿, ñâ îêðåì³øíîñò³, ïðèíàëåæíîñò³ äî îêðåìî¿ ïîðîäè, îáäàðîâàíî¿ ñï³ëüíèìè â³ðóâàííÿìè, çâè÷àÿìè, ïî÷óâàííÿìè, äóìêàìè, ñï³ëüíîþ ñèñòåìîþ àáñòðàêòíèõ ³äåé ïîë³òè÷íèõ, åêîíîì³÷íèõ, ðåë³ã³éíèõ, êóëüòóðíèõ, ô³ëîñîô³÷íèõ, ïðàâíè÷èõ, ìèñòåöüêèõ òîùî òà ñï³ëüíîþ âîëåþ ñïîâíåííÿ ñâ ì³ñ³¿, îñÿãíåííÿ ñâîãî ³äåàëó. Ñâ³äîì³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ñâ îêðåì³øíîñò³ âèðàæàºòüñÿ â ³äå¿ ïàòð³îòèçìó, â ³äå¿ îò÷èçíè. Ïîíÿòòÿ îò÷èçíè öå çíà÷èòü ïåðåäóñ³ì ïî÷óòòÿ îêðåì³øíîñò³ ñâîãî êîëåêòèâó â³ä ³íøèõ íàö³îíàëüíèõ êîëåêòèâ³â, ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ íàö³îíàëüíî¿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³, îñ³áíî¿ ÿê â³ä òèõ æå æ ³íøèõ ³íäèâ³äóàëüíîñòåé, òàê ³ â³ä ³íäèâ³äóàëüíîñòåé îêðåìèõ ÷àñòèí âëàñíî¿ íàö³¿; 457
Äìèòðî Äîíöîâ
ñâ³äîì³ñòü îêðåìèõ çàâäàíü, îêðåìèõ â³ä çàâäàíü ³íøèõ ñï³ëüíîò ³ îêðåìèõ â³ä ñòðåìë³íü ïîîäèíîêèõ ÷àñòèí (îäèíèöü, ãðóï, êëàñ³â) âëàñíî¿ íàö³¿. Öÿ ñâ³äîì³ñòü áóëà ñëàáî ðîçâèíåíà ó äåìîêðàòè÷íèõ áóäèòåë³â íàö³¿. Âîíè ìàëè ïåðåâàæíî ñâ³äîì³ñòü ïëåì³ííî¿ ëèøå â³äðóáíîñò³ ñâîãî êîëåêòèâó. Âîíè â³ðèëè, ùî ¿õ íàðîäí³ñòü º âëàñíå ò³ëüêè íàðîäí³ñòü îäíà ç òðüîõ ðóñüêèõ íàðîäíîñòåé. ¯ì ïðèñâ³÷óâàâ ³äåàë çëèòòÿ òèõ ÷àñòèí. Â. Á³ëîçåðñüêèé áà÷èâ ñóòü ä³ÿííÿ ñëîâÿí³ñò³â â ò³ì, ùîá ðîçëèòòÿì çàãàëüíî¿ îñâ³òè äîâîäèòè ïëåìåíà äî òîãî, ùîá âîíè ñàì³ çëèâàëèñü â îäíî. Äðàãîìàíîâ çàâøå äóìàâ, ùî Ìàëîðîñ³ÿ â³äíîñèòüñÿ äî Âåëèêîðîñ³¿ íå òàê, ÿê Ïîëüùà à òèì ïà÷å ×åõ³ÿ, àëå ³ íå òàê, ÿê, íàïðèêëàä, Íèæåãîðîäñüêà ãóáåðí³ÿ äî Ìîñêîâñüêî¿, îòæå áóëà öÿ óêðà¿íñüêà íàö³ÿ íå çîâñ³ì ³äåíòè÷íà ç ïàíóþ÷îþ, àëå âñå æ òàêè òâîðèëà ëèøå îêðåìó ãàëóçêó, îêðåìå ïëåìÿ ïàíóþ÷î¿ íàö³¿. Êîñòîìàðîâ ïèñàâ äî Êîëîêîëà Ãåðöåíà, ùî Óêðà¿íà õî÷å ñâîá³äíîãî ñåëÿíñòâà ³ ð³äíî¿ øêîëè, à âðåøò³ íå áàæຠñîá³ í³÷îãî âëàñíîãî, êð³ì ñï³ëüíîãî ç Ðîñ³ºþ, í³ÿêèõ îêðåìèõ ïîë³òè÷íèõ ö³ëåé, ÿê³ ñòàíîâëÿòü ïðî òå, ÷è º ÿêåñü 458
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïëåìÿ îêðåìà íàö³îíàëüíà ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ÷è í³. Ìàéæå òàêèé ñàìèé âèðàç Óêðà¿íà â³äíîñèòüñÿ äî Ìîñêâè íå ÿê Ïîëüùà ÷è ×åõ³ÿ, öåáòî öå ÿê îêðåìà íàö³ÿ, çäèáóºìî â Õë³áîðîáñüê³é Óêðà¿í³, äå â³äíîøåííÿ íàøî¿ êðà¿íè äî Ðîñ³¿ ïðèð³âíþâàëîñÿ äî â³äíîøåííÿ Áàâà𳿠äî Ïðóññ³¿.  ðàìêè öèõ ïîãëÿä³â íà íàö³þ íàøó âì³ùàëèñÿ, î÷åâèäíî, é òåî𳿠òðüîõ Ðóñåé, ÑÐÑÐ, ôåäåðàö³¿ òîùî. Âñå öå ïîêàçóâàëî, ÿêèì íåñêðèñòàë³çîâàíèì áóëî ó íàøèõ ïîë³òèê³â ïîíÿòòÿ âëàñíî¿ îò÷èçíè. ²äåÿ ð³äíîãî êðàþ áóëà â íèõ àìîðôíà, ðîçïëèâ÷àñòà. Öÿ ðîçïëèâ÷àñò³ñòü áóëà öå âàæíî ïîäâ³éíà! Âîíè íå â³ää³ëÿëè ð³çêî, íå â³äãðàíè÷óâàëè (ôîðìà öå îáãðàíè÷åííÿ) ïîíÿòòÿ ñâîãî êðàþ â³ä ³íøîãî, à ç äðóãîãî áîêó íå â³äìåæóâàëè öå ïîíÿòòÿ â³ä ³íøèõ, ï³äðÿäíèõ ïîíÿòü êëàñó, ãðóïè òîùî, íå ñòàâëÿëè îêðåìèõ ö³ëåé îò÷èçíè íàä ö³ëÿìè ÷àñòèí íàö³¿. Äåìîêðàòè çàò³ñíÿëè âóçëè, ÿê³ âÿçàëè íàøó íàö³îíàëüíó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ç ÷óæîþ, ç äðóãî¿ ñòîðîíè îñëàáëþâàëè íèòêè, ùî â ñåðåäèí³ íàö³¿ òðèìàëè âêóï³, ïðè îäí³ì îñåðåäêó, ¿¿ îêðåì³ ÷àñòèíè. Äðàãîìàíîâ áóâ ïðîòè ïðèìóñîâî¿ íàö³îíàëüíîñò³ ìåøêàíö³â Óêðà¿íè ³ áîðîíèâ ïðàâî íà íàö³î459
Äìèòðî Äîíöîâ
íàëüíå ñàìîâèçíà÷åííÿ ãàëèöüêèõ (³ íå ëèøå ãàëèöüêèõ) ìîñêâîô³ë³â: êîæíèé ç àòîì³â, ç ÿêèõ ñêëàäàëîñÿ íàñåëåííÿ Óêðà¿íè, ìàâ ïðàâî ñàìîâèçíà÷èòèñÿ ÿê õî÷å, íå æóðÿ÷èñü ñïðàâîþ é äîáðîì ö³ëîñò³. ³í æå æ çàïåðå÷óâàâ âñÿêå ïðàâî ðîäèíè íàä ¿¿ ÷ëåíàìè (îñóäæóâàâ áàòüê³â Øåâ÷åíêîâî¿ Êàòåðèíè çà ¿õ ñóâîð³ñòü äî íå¿), çàïåðå÷óâàâ ïðàâà âèùîãî êîëåêòèâó íàö³¿ íàä îêðåìèìè íèæ÷èìè ãðîìàäàìè. Çàêèäàâ Øåâ÷åíêîâ³, ùî áóâ á³ëüøå ïàòð³îòîì àí³æ ðå÷íèêîì êð³ïàê³â, ùî á³ëüøå ïðîòåñòóâàâ ïðîòè íàö³îíàëüíî¿ íåâîë³, à íå ïðîòè çäèðñòâà íàðîäó òîùî. Îäíèì ñëîâîì, êàðòàâ ïîåòà çà òå, ùî òàê âèñîêî ñòàâëÿâ Øåâ÷åíêî ïîíÿòòÿ îò÷èçíè, ïî÷óòòÿ ïàòð³îòèçìó, à íå ùàñòÿ é äîáðîáóò ñêëàäîâèõ ÷àñòèí. Çà òå æ ñàìå íàïàäàâ Ñóìöîâ íà íàøó êîçàöüêó ë³òåðàòóðó Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêó, áî àáñòðàêòí³é ³äå¿ ìîðàëüíîãî îáîâÿçêó, ÿêîþ òðèìàþòüñÿ âêóï³ ñï³ëüíîòè ëþäñüê³, ï³äïîðÿäêóâàëà ³íòåðåñè ³ âèãîäè àòîì³â, îêðåìèõ ëþäèí, à ö³ âèãîäè îêðåìèõ ëþäèí, õî÷ áè âîíè ³ âïàäàëè â ïðîñòóïîê àáî ãð³õ äëÿ äåìîêðàòà çàâøå ñòîÿëè íàä äîáðîì ö³ëîñò³. Íàö³îíàë³ñòè ïîìèëÿþòüñÿ, ïèñàâ Äðàãîìàí³â, ÿêùî êîëè äóìàþòü, ùî ïóáë³êà ìîæå æèòè 460
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ùîäíÿ íàö³îíàë³çìîì, çàâæäè äóìàòè ïðî ñâîþ õàòó; çâè÷àéíèé ÷îëîâ³ê ïåðø óñüîãî äóìຠïðî òå, ÿêà õàòà, à ïîò³ì óæå ÷è ñâîÿ ÷è íàéíÿòà. Òàê äóìàâ âëàñíå çâè÷àéíèé ÷îëîâ³ê ç þðáè, ãîòîâèé çà áîðù òà êàøó âåñü â³ê æèòè íàéìèòîì, ³ òèì òàê ðàçÿ÷î ð³çíèâñÿ Äðàãîìàí³â ÿê ðåïðåçåíòàíò çâè÷àéíîãî ÷îëîâ³êà ç þðáè â³ä ðåïðåçåíòàíòà ãåðî¿÷íîãî êîçàöòâà Øåâ÷åíêà, ÿêîìó ïåðø çà âñå õîäèëî ïðî íàö³þ ³ ïðî îò÷èçíó ÿê ö³ë³ñòü. Äëÿ äåìîêðàò³â ³äåàëîì ïàòð³îòèçìó áóëè ñ³ìÿ (Þ. Ëèïà), õóò³ð (Êóë³ø), ãðîìàäà (Äðàãîìàíîâ), ð³äíà ñòîðîíîíüêà, ð³äíèé óêðà¿íñüêèé Ïðîâàíñ, äëÿ êàñòè âèùî¿ ïàòð³à êîçàêîðóì, âëàñíà îò÷èçíà, â³äðóáíà â³ä ÷óæèõ çá³ðíîò, ñòîÿ÷è ïîíàä îêðåìèìè ÷àñòèíàìè îðãàí³çìó. Äëÿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè íàñåëåííÿ, öå íå º ïîä³áíèé äî çëîæåíèõ ç ãàçó àáî áåçôîðìåíî¿ ð³äèíè àãðåãàò íåïîâÿçàíèõ ì³æ ñîáîþ ëþäñüêèõ ÷àñòèíîê. Öå íå ì³ëüéîíè ÷óìàê³â, êîîïåðàòîð³â, õóòîðÿí, ñåëþõ³â, ñ³ðèõ ëþäåé, ëþäåé òóãè ³ ïðàö³, ìóðàâëèíèõ òðóä³âíèê³â, ÿê³ çà Ñêîâîðîäîþ ëèøå ïëîäÿòüñÿ, ìíîæàòüñÿ, êóïóþòü ³ ïðîäàþòü òîùî, äáàþòü ïðî ñâîº ô³çè÷íå çáåðåæåííÿ, ç ÿêèõ êîæíèé ïðÿìóº äî ñâ âóçüêî¿ ö³ë³, ÿêèõ 461
Äìèòðî Äîíöîâ
ºäíຠâ îäíó ö³ë³ñòü ëèøå îäíàêîâèé ñïîñ³á, ÿêèì âîíè ñåëÿòüñÿ, ãîâîðÿòü (ìîâà!), ñï³âàþòü, áóäóþòü õàòè, âèøèâàþòü ñîðî÷êè ³ òóæàòü àáî õîâàþòü ñâî¿õ ïîê³éíèê³â. Äëÿ êîçàöüêî¿ íàö³¿ ïîíÿòòÿ ö³º¿ îñòàííüî¿ áóëî ³íàêøå: ¿õ îò÷èçíà ç ¿¿ îêðåìîþ âîëåþ áóëî ïîíÿòòÿì âèùèì â³ä ³íäèâ³äóàëüíèõ âîëü çâè÷àéíîãî ÷îëîâ³êà, îò÷èçíà æèëà ñâî¿ìè îêðåìèìè âèùèìè ö³ëÿìè, âîëåþ òà ³äåàëàìè, ùî ï³äíîñèëèñÿ ³ ïðîòè òàêèõ æå ³äåàë³â ÷óæî¿ ñï³ëüíîòè, ³ ïðîòè â³äðèâíèõ åãî¿ñòè÷íèõ òåíäåíö³é çâè÷àéíèõ ÷îëîâ³ê³â. Ç ³äåàëàìè ñï³ëüíîòè íàö³îíàëüíî¿, ç âîëåþ ö³ ³äåàëè çä³éñíþâàòè òåïåð, ³ â ìàéáóòí³ì, êîíòèíóþ÷è çàïîâ³òè ³ âîëþ â³äøåäøèõ ïîêîë³íü: ç êóëüòîì îò÷èçíè, òðàäèö³é ³ ñâ ì³ñ³¿. ²äåÿ ïàòð³îòèçìó, îò÷èçíè, ÿê áà÷èëè, ïðèñâ³÷óâàëà Øåâ÷åíêîâ³. Òà ñàìà ³äåÿ íåâìåðëèì áëèñêîì ñâ³òèòüñÿ ó Êîòëÿðåâñüêîãî, ãîðèòü â êîçàöüêèõ õðîí³êàõ, â óí³âåðñàëàõ ãåòüìàíñüêèõ, ó Ìàçåïè, ÿêèé ïðîòåãóâàâ Ñâÿòó Êè¿âñüêó Áðàòñüêó Îáèòåëü, â êîòîð³é ñâÿò³ íàóêè äëÿ îáùåé ïîëüçè ³ ïîòðåáíîñò³ öåðêâè Áîæî¿ ³ ìàëîðîñ³éñüêî¿ îò÷èçíè ïëåêàëèñÿ, äëÿ îáùåé ïîëüçè, ÿêî¿ â³äãîì³í ó âèãëÿä³ îáùîãî äîáðà áðèíèòü â Åíå¿ä³. Ïðî Óêðà¿íó ìà462
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ëîðîñ³éñüêóþ, ïðåäêîâ³÷íó îò÷èçíó íàøó, ïðî ö³ë³ñòü îò÷èçíè íàøî¿ ãîâîðèòü Õìåëüíèöüêèé. À â ²ñòî𳿠Ðóñ³â ÷è â Ðîçãîâîð³ Ìàëîðîñ³¿ ç Âåëèêîðîñ³ºþ ³äå ÷åðâîíîþ íèòêîþ ³äåÿ îêðåìî¿ íàö³îíàëüíî¿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³ êðà¿íè íàøî¿, âò³ëåíî¿ â âåëèêå é âèñîêå òîä³ ïîíÿòòÿ îò÷èçíè, òàê ñàìî î÷åâèäíî ³ â ë³òîïèñàõ êíÿç³âñüêèõ, ï³ä òîä³øíüîþ íàçâîþ Ðóñüêî¿ Çåìë³. ßê ùîñü, ùî çàâøå ïðîòèñòàâëÿºòüñÿ ÷óæèí³ ³ â³äðèâíèì çàáàãàíêàì ³ âèãîäàì îêðåìèõ ÷ëåí³â íàö³¿. Äðóãîþ ³äåºþ â óÿâ³ ïðåäê³â íàøèõ, ùî öåìåíòóâàëà ð³äíå ïëåìÿ â îêðåìó íàö³þ, áóëà íå ò³ëüêè ñï³ëüíà (îêðåìà) âîëÿ â òåïåð³øíîñò³, ñèìâîë³çîâàíà â ïîíÿòò³ îò÷èçíè, àëå ³ ñïîãàäè ñï³ëüíèõ òð³óìô³â â ìèíóë³ì, ñëàâà ïðåäê³â. Âåëèê³ ö³ë³, ùî ñòàâëÿº ñîá³ íàö³ÿ, íå ï³ä ñèëó çä³éñíèòè îäíîìó ïîêîë³ííþ, âîíî ìóñèòü ïðîäîâæóâàòè ïî÷àòå ïåðåä íèì. Áî íàö³ÿ ÿê äîö³ëüíî ñïðÿìîâàíà âîëÿ öå íå ëèø çâÿçîê ëþäåé, ùî çàñåëþþòü ñâîþ çåìëþ â äàí³ì ÷àñ³, àëå ³ çâÿçîê âñ³õ ïîêîë³íü, ÿê³ çàñåëÿëè òîé ñàìèé ïðîñò³ð ó ìèíóëîìó ³ çàñåëÿòèìóòü ó ìàéáóòí³ ÷àñè. Äåìîêðàòè÷í³ áåçáàò÷åíêè ö³º¿ ³äå¿ íå ìàëè ³ Êóë³ø, íàïðèêëàä, ïðàãíå â³äïî÷èòè äóõîì â³ä 463
Äìèòðî Äîíöîâ
íàøîãî êîçàöüêî-óêðà¿íñüêîãî ôàíàòèçìó, â³ä ïðåäê³âñüêèõ òðàäèö³é, éîìó âàæêî â íåçäîðîâ³ì âîçäóñ³ ïðåäê³âñüêèõ êëàäîâèù. Àëå Øåâ÷åíêî çàäèõàâñÿ, íàâïàêè, â öâèíòàðí³ì ñîïóñ³ ìåðòâèõ äóø ñâ ñó÷àñíîñò³, ðîçðèâàâ îðëèì çîðîì ïðåäê³âñüê³ ìîãèëè, çíàþ÷è, ùî ÿêáè óäàëîñÿ â³äøóêàòè òå, ùî òàì ïîõîâàíî, íå ïëàêàëè á ä³òè, ìàòè á íå ðèäàëà. Âñÿ éîãî òâîð÷³ñòü áóëà ïðèñâÿ÷åíà íåâìèðó÷îìó êóëüòîâ³ ïðåäê³â, òàê ñàìî, ÿê Åíå¿äà, ÿê ìíîã³ òâîðè íàøîãî ñòàðîãî ïèñüìåíñòâà, äå çà àâòîðèòåòîì ïðåäê³â øóêàëè, ùîá îñâÿòèòè âñÿêå íîâå ä³ëî ³ ïî÷èí: îáîðîíó â³ðè, ïîõîäè, çàêîíîäàâñòâî, çâè÷à¿ òîùî. Çãàäêè ïðî ïðåäê³â ñàâðîìàò³â, ïðî êíÿç³â, ïðî ïðèêëàäè ñëàâíèõ ³ âåëèêèõ ðóñ³â, ïðåäê³â ñâî¿õ àáî íàâ³òü ïðî òèõ âàëå÷íèõ ðóñ³â ³ç Ðóñ³³ îò Ïîìîðÿ Áàëòèöüêîãî, ùî âåòõèé Ðèì âçÿëè ³ íèì ç ÷îòèðíàäöÿòü ë³ò îáëàäàëè â ìàñ³ ñòð³÷àþòüñÿ â ïàìÿòíèêàõ òèõ åïîõ. Íàðåøò³ òðåòÿ ³äåÿ, ùî ëó÷èëà â óÿâ³ íàøèõ ïðåäê³â ïðàâëÿ÷î¿ êàñòè áóëà ãîòîâ³ñòü äî äàëüøèõ âåëèêèõ ä³ë, îäíà íîâà ö³ëü äëÿ âñ³õ â ìàéáóòí³ì ³äåÿ áåçêîðèñíîãî ñëóæ³ííÿ îò÷èçí³ â ³ìÿ áëàã, ÿê³ çàçíàþòü íå âîíè ñàì³, à íàñòóïí³ ãåíåðàö³¿, â ³ìÿ ñëàâè. 464
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðå÷íèêè çâè÷àéíèõ ëþäåé â³äïåêóþòüñÿ öèõ âåëèêèõ ³äåàë³â â ìàéáóòí³ì. Ìàòè ñï³ëüíó âåëèêó ìåòó â ìàéáóòí³ì? Öå áóëà äëÿ ³äåîëîã³â ãîëîòè í³ñåí³òíèöÿ. Õîò³òè æèòè, ÿê êîëèñü áóäåìî æèòè áîæåâ³ëëÿ, áî í³õòî íå çíàº, ùî áóäå çì³ñòîì çàâòðàøíüîãî äíÿ, ìè ïîâèíí³ ò³ëüêè âèâ÷àòè, îãëÿäàòè ³ ï³äòðèìóâàòè (Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿)... Âîíè, ÿê êîæíà ìàòåð³ÿ, ùî âêëàäàëàñÿ â ÷óæó ôîðìó, íå çàãëÿäàëè â ìàéáóòíº, ëèøå ïðèñòîñîâóâàëèñÿ äî êîæíî¿ ñó÷àñíî¿ ñèëè, íå ðîçóì³ëè ôîðìîòâîðö³â, ÿê³ ñàì³ óêëàäàëè â ñâî¿ì çàäóì³ çì³ñò çàâòðàøíüîãî äíÿ, ùîá ç çàäóìó ñòâîðèòè ä³éñí³ñòü. Âîíè íàâ³òü ñòàþ÷è â ìð³ÿõ ó âëàñí³ì êðàþ âëàñíèìè ïàíàìè, íå ìîãëè óÿâèòè ñîá³ ³íøî¿ âåëèêî¿ àáñòðàêòíî¿ ³äå¿, ÿê âîëüíèé âëàñíèé ëàí çíîâ îðàòè (Ôðàíêî). Âîíè íàâ³òü ó ìèíóë³ì â³äêèäàëè, ÿê íåóêðà¿íñüêó, ³äåþ õðåñòîâèõ ïîõîä³â íà êî÷³âíèê³â Ñõîäó, áî öå êîøòóâàëî ñò³ëüêè êðîâ³.  òàê³ ìîìåíòè ç íèõ çàðàç âèëàçèâ äóõ ïðîòèâíèêà Õìåëüíèöüêîãî, Áàðàáàøà, ÿêèé âîë³â íå çà â³ðó õðèñòèÿíñüêó ñòàâàòè, à ç ìîñòèâèìè ïàíàìè õë³á-ñ³ëü ç óïîêîºì â³÷íèé ÷àñ âæèâàòè. Äëÿ êàñòè ï³äâëàäíî¿ ìîòîðîì, ìåòîþ æèòòÿ íàðîäó, ¿¿ ³äåàëîì ùàñòÿ áóëè áëàãîäåíñò⳺ 465
Äìèòðî Äîíöîâ
îêðåìèõ êîì³ð÷èí ñóñï³ëüíîãî îðãàí³çìó, ¿õ ìàòåð³àëüíà êîðèñòü. Äëÿ âåðñòâè ïàí³âíî¿ íàâïàêè, ö³ºþ ìåòîþ áóëè ñëóæ³ííÿ àáñòðàêòíèì ³äåÿì, ïîãîíÿ çà ñëàâîþ, ñòðåìë³ííÿ äî ðå÷åé íåâèäèìèõ ³ íåìàòåð³àëüíèõ, ÿê³ îäíà÷å äàâàëè ³ ñèëó ö³ëîñò³ ³ íàâ³òü äîáðîáóò ìàñàì. Äîí ʳõîò çàêîõàíèé ó ñëàâ³ òÿãíóâ çà ñîáîþ Ñàí÷î Ïàíñî, àëå òîé ïðè êîæí³é íàãîä³ íàìàãàâñÿ ðîçâÿçàòè íåìèëó ñï³ëêó, à íà çàêëèê äî ñëàâè, ÿêà ãðèì³òèìå ïî í³ì ó ïîòîìñòâ³, â³äïîâ³äàâ: Ïàíå, ÿ ãðèì³òè òàê íå õî÷ó. Ùî ìåí³ ïî ñëàâ³?  ìåíå, ïàíå, æ³íêà é ä³òè, à ìàºòîê ì³é ñêóïèé. Îñü äâ³ ìåíòàëüíîñò³, äâà ³äåàëè, äâà íàðîäè â óÿâ³ ïðåäñòàâíèê³â éîãî äâîõ êàñò. Ñëàâà? ñëàâà öå ùîñü, ùî äຠøàíó é ïîäèâ ñåðåä íàùàäê³â, àëå ùî íå äຠí³÷îãî êîðèñíîãî â òåïåð³øíîñò³. Ñëàâà öå ñèìâîë áîðîòüáè çà âèñîê³ àáñòðàêòí³ ö³ë³, íå çà ìàòåð³àëüí³ êîðèñò³. Àðèñòîòåëü ó ñâî¿é Ìîðàë³ âèðàçíî ñòâåðäæóº, ùî òèì ³ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ëüíèé â³ä ðàáà, ùî øóêຠùàñòÿ â ñëàâ³, òîä³ ÿê îñòàíí³é ó ìàòåð³àëüí³é íàñîëîä³. Ïîñòóëàò ñëàâè ÿê ³äå¿, ÿê ö³ë³, äî ÿêî¿ ìຠñòðåì³òè íàö³ÿ, â³äáèâàºòüñÿ ÿê ïðîâ³äíèé ìîòèâ ó ö³ë³é íàø³é äðóæèííèöüê³é ³ êîçàöüê³é ïîå糿. Ïðî ñëàâó ñï³âàþòü êíÿçÿì ³ äðóæèí³, ïðî óäàë³ ïî466
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
õîäè ïåðåêàçóþòü ÿê òðàäèö³þ íàùàäêàì, ñëàâà äçâåíèòü ó Êèºâ³, â ïðàä³ä³âñüêó ñëàâó äçâîíÿòü áîÿíè.  ²ïàò³¿âñüê³ì ë³òîïèñ³ ï³ä 1097 ð. ÷èòàºìî ïðî êíÿçÿ Âàñèëüêà, ÿê çàõîò³â â³í ìñòèòè ðóñüêó çåìëþ, ãîâîðÿ÷è: Ëþáî íàë³çó ñîá³ ñëàâó, ëþáî ãëàâî ñâîþ ñëîæó çà ðóñüêóþ çåìëþ. Ö³ ìîòèâè ñòð³÷àþòüñÿ áåçíàñòàííî ³ â êîçàöüêèõ ë³òîïèñàõ. Óí³âåðñàë Õìåëüíèöüêîãî â³ùóº ïðî ñëàâó íàøó, íå òîëüêî â ÷àñòè ñâ³òà ªâðîïè ñëàâëåíóþ, íî ³ îäëåãëèõ çà ìîðåì ÷îðíèì ñòðàíàõ À糿 äîâîëüíî íàðîäàì òàìîøí³ì â³äîìóþ. ³í êëè÷å äî çáðî¿, âçèâàþ÷è äî ëþáîâ³, äî ö³ëîñò³ îò÷èçíè ³ ÷åñò³ øëÿõåòñüêî¿. Êîëè íàø³ Ñàí÷î Ïàíñè êàðòàþòü êîçàöüêèõ ðîçáèøàê³â ³ âèñóâàþòü ïîñòóëàò ô³çè÷íîãî çáåðåæåííÿ äàíîãî ïîêîë³ííÿ, õî÷ áè é çà ö³íó ðàáñòâà, óí³âåðñàë Õìåëüíèöüêîãî êàæå, ùî ëó÷øå óáî ³ áëàãîïîë³çí³øå çà â³ðó íàì ³ çà ö³ë³ñòü îò÷èçíè íà ïëàöó âîºíí³ì îä îðóæ³ÿ áðàííîãî ïîëÿãòè, íåæåëè â äîìàõ ñâî¿õ ÿê íåâ³ñòþõè ïîᳺííèìè áóòè, áî â ïåðø³ì âèïàäêó áîäàé ñëàâà ³ îòâàãà íàøà ðèöàðñüêà âî âñ³õ ºâðîïåéñüêèõ ³ ³íøèõ ñòðàíàõ ñëàâíî ïðîâîçíîñèòüñÿ áóäå. Òèì æå äóõîì íàäèõàí³ ³ âèðàçè, ÿê: áðàíü ñëàâíà ëó÷å ìèðà ñòèäíà, àáî ²ãîðÿ ëóöåæ ïîòÿòó áèòè, í³æ ïîëîíåíó 467
Äìèòðî Äîíöîâ
áèòè. Íà ñëàâó ñâîãî íàðîäó áóëî ãîðäå ³ íàøå äóõîâåíñòâî, â ñëàâ³ øóêàëî çàâäàííÿ ³ ö³ë³ íàö³¿.  òâîð³ Î çàêîí³ ³ áëàãîäàò³ ãîðäèé àâòîð ïðîïîâ³äíèê íà ñâ³é íàðîä ³ íà ñâîþ çåìëþ, ÿêà º ñëàâíà ³ â³äîìà ³ ñëèøèìà ºñòü âñ³ìè êîíöè çåìëÿ.  äóì³ ïðî ²âàíà Êîíîâ÷åíêà ö³êàâèé ä³àëîã ïðåäñòàâíèê³â äâîõ ñâ³ò³â, äâîõ êóëüòóð: êóëüòóðè ãí³çäþê³â, ìàòåð³àëüíî¿ ìîìåíòàëüíî¿ êîðèñò³ ³ êóëüòóðè, ÿêî¿ ãàñëîì º ñëàâà. Ìàòè Êîíîâ÷åíêà íàìîâëÿº éîãî íå éòè çà â³ðó õðèñòèÿíñüêó îäíîñòàéíî ñòàòè, ëèöàðñüêî¿ ñëàâè çäîáóâàòè. Âîíà çâàáëþº éîãî âñ³ºþ ìóäð³ñòþ ëþäèíè âåãåòàòèâíî¿ êóëüòóðè, àïåëþº äî ïðèâÿçàííÿ äî ìàòåð³àëüíîãî äîáðîáóòó ³ äî ðîäèíè: ÷è ó íüîãî äîìà í³÷îãî ³ñïèòè àáî ³ç¿ñòè, ùî éîãî òÿãíå â ïîëå? ÷è íå ë³ïøå á éîìó äîìà ãîð³ëêó êóðèòè òà ïî áðîâàðàõ ïèâî âàðèòè? ßê ìîæå â³í ¿¿, âäîâó ñòàðåíüêó, íà ãîñïîäàðñòâ³ ïîêèíóòè? Òà ñèí, ïðåäñòàâíèê äðóãîãî ñâ³òó, êóëüòóðè ãåðî¿÷íî¿, ãðåáóº ³ äîìàòîðñüêèìè ïðèºìíîñòÿìè ³ ðîäèííèìè ïðèâÿçàííÿìè, âñ³ìè ðå÷àìè êîíêðåòíèìè, ùîá ³òè áèòèñÿ ³ æèòòÿ ñâîº íàðàæàòè äëÿ òàêî¿ áåçêîðèñíî¿ ³ àáñòðàêòíî¿ ðå÷³, íåâèäèìî¿ äëÿ ³íøèõ, ÿê ñëàâà. Êîíôë³êò äâîõ òèï³â êóëüòóð, äâîõ âåðñòâ, ÿê³ ð³çíî äèâëÿòüñÿ íà ³äåàë ùàñòÿ ñâîãî íàðîäó. ³äìîâà 468
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñèíà ìàòåð³, ùî íå ìîæå â³í íà âîëè êîçàöüêèì ãëàñîì ãóêàòè ï³äêðåñëþº â ö³é äóì³ íåïðèºäíàíó ïðîòèëåæí³ñòü äâîõ êàñò, äâîõ êóëüòóð íàðîäó, äâîõ ³äåàë³â éîãî ùàñòÿ. Îòàìàí ѳðêî çíຠëèøå îäèí ìîòèâ ñâîãî æèòòÿ é ä³ÿëüíîñò³ óòðèìàòè â ö³ë³ì áëèñêó ³ ïåðåêàçàòè íàùàäêàì íåìåðöàþùóþ ñëàâó êîçàöüêóþ. Ôåîôàí Áîáðîâè÷, øëÿõòè÷ óêðà¿íñüêèé, âèðàçíèê ïðîòåñòó òî¿ øëÿõòè ïðîòè Àíäðóñ³âñüêîãî ìèðó, ÿêèé ðîçäåð Óêðà¿íó íà äâ³ ïîëîâèíè, ïèñàâ: Ñîòâîðèòåëÿ ñâîéîãî áîéòåñü... çäðà⳺ æåíè ³ ä³òè, ïà÷å æå ö³ëîñò³ ìèëî¿ ñâ îò÷èçíè, öåðêâè áî泿... ³ çëàòèº ñâî¿ âîëüíîñò³ ëþá³òå. Äëÿ íüîãî ìîìåíò ëþáîâ³ äî òàêèõ àáñòðàêòíèõ ³äåàë³â ùàñòÿ, ÿê âîëüí³ñòü ñâ îò÷èçíè ³ öåðêâè Áîæî¿ ³ ñëàâè, ùî íàãîðîäæóº áîðö³â çà ò³ àáñòðàêòí³ âàðòîñò³, âàæí³øå â³ä æ³íîê ³ ä³òåé, çäîðîâÿ é æèòòÿ. Ö³ºþ êóëüòóðîþ, öèì ïðèâÿçàííÿì äî ìîìåíòó ñëàâè, ÿê ìåòîþ ³ ìîòîðîì ö³ëîãî íàðîäíîãî æèòòÿ, íàäèõàíà ³ òâîð÷³ñòü íàøèõ ïîåò³â âîðîæèõ ïëåáåéñüêîìó äóõîâ³ â³äðîäæóâà÷³â XIX â³êó. Ó Øåâ÷åíêà â Ãàéäàìàêàõ, Ñí³, Òàðàñîâ³é íî÷³, Ãàìà볿, Ïñàëìàõ, Íåîô³òàõ ³äåàë ñëàâè äîì³íóþ÷èé. Ñëàâà öå çàïîâ³äü ïîåòà (Äîëÿ), áåçêîðèñíèé 469
Äìèòðî Äîíöîâ
³ìïóëüñ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè äî ÷èí³â ãåðî¿÷íèõ, íåìàòåð³àëüíèõ, íå äî÷àñíèõ ÷è âóçüêîåãî¿ñòè÷íèõ. ²äåàëîì Øåâ÷åíêà áóëî òåæ ùàñòÿ ñâîãî íàðîäó, àëå â³í áà÷èâ öå ùàñòÿ â ÷àñàõ, êîëè íà Óêðà¿í³ ðåâ³ëè ãàðìàòè, êîëè âîðîãè ¿¿ áîÿëèñÿ, êîëè êîçàêè â³äáèâàëè çàç³õàííÿ íà ñâîþ çåìëþ. ³í ïèñàâ: Áóëî êîëèñü çàïîðîæö³ âì³ëè ïàíóâàòè... áóëî êîëèñü äîáðå æèòè íà ò³é Óêðà¿í³. Éîãî ³ì³òàòîð, ïðåäñòàâíèê ìóæèöüêî¿ ìåíòàëüíîñò³, Ôåäüêîâè÷, ïèøå ³íàêøå: Áóëî êîëèñü â Áóêîâèí³, äîáðå áóëî æèòè. Íå çíàëè ìè, ùî òî á³äà òà ùî òî òóæèòè. Äâà ð³çí³ ³äåàëè ùàñòÿ äâîõ âåðñòâ: äëÿ âåðñòâè íèæ÷î¿ ùàñòÿ ÷èñòî ìàòåð³àëüíî¿ íàòóðè, êîëè íåìà á³äè, íóæäè ³ êîëè çàáåçïå÷åí³ äð³áí³ ïðèºìíîñò³ (íå òóæèòè). Äëÿ êëàñó ïàíóþ÷îãî ùàñòÿ ëó÷èëîñÿ ç ïîíÿòòÿì ïàíóâàííÿ ³ áîðîòüáè. Ñåëÿíñüê³é ìóç³ Ôðàíêà áóëè ÷óæ³ âàðÿã³â ñëàâí³ ä³ëà, éîãî áîðö³ çà äåìîêðàò³þ ñëàâè ëþäñüêî¿ çîâñ³ì íå áàæàþòü, áî íå ãåðî¿ ìè ³ íå áîãàòèð³. Àëå ïðåäñòàâíèê êîçàöüêî¿ âåðñòâè Êîòëÿðåâñüêèé ÿêðàç çâåëè÷óº òó ñëàâó: éîãî ãåðî¿ Íèç ³ Åâð³àë â³ääàëè ñëàâí³¿ óñëóãè íà â³÷í³ñòü ïàìÿò³ ñâî¿é, â³ääàëè óñëóãè ñïðàâ³, çà ÿêó íàãîðîäà ëèøèòüñÿ â â³êàõ ïîòîìíèõ ÿê ñëàâà, õî÷ äëÿ 470
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íèí³øíüîãî äíÿ ³ íå äàâàëà í³ÿêèõ êîðèñòåé, íåñëà ñìåðòü. Äëÿ ãåðî¿â Øåâ÷åíêà æèòòÿ öå áèòèé øëÿõ, íà ÿê³ì çäîáóâàºòüñÿ ñëàâó (Ñâÿòî â ×èãèðèí³), ñëàâà öå íàãîðîäà çà ãåðî¿÷í³ â÷èíêè, ÷àñòî ºäèíà íàãîðîäà, ÿê, íàïðèêëàä, çà â÷èíêè òî¿ íî÷³ êðèâàâî¿, ùî ñëàâíîþ ñòàëà (Ãàéäàìàêè). Ñëàâà öå äóìà ïðàâäè ïîåòà, äóìà ïðî ùå íåçä³éñíåíèé ³äåàë ïðàâäè, íîâîãî ïðàâåäíîãî çàêîíó äëÿ ñóñï³ëüñòâà. Ñëàâà äîáóâàºòüñÿ ìå÷åì: Äàñòü ìåí³ â³í ñð³áëî, çëàòî, äàñòü ìåí³ â³í ñëàâó. Ñëàâà öå òå, ùî ï³äíîñèòüñÿ íàä äî÷àñíå, íàä îñîáèñòå. Òðàã³÷íèé â÷èíîê Ãîíòè äîâåðøåíèé íèì çà ÷åñòü ³ ñëàâó. Ñëàâó Áîæó ðîçíîñÿòü ïî ñâ³òó ò³, ÿê³ ïîêðèëè òðóïàìè âîðîæèìè çåìëþ, ÿê³ ä³ñòàëè â³ä Áîãà òâåðä³ ðóêè (Äàâèäîâ³ ïñàëìè). Ìèêèòà Ãàéäàé êëè÷å íà äîïîìîãó Áîãà ñèëè, Áîãà ñëàâè. Éîãî óõîâ³ ï³ñí³ ñëàâè çâóêè ðàþ, ÿêèé ³íàêøå ââèæàºòüñÿ éîìó ÿê õë³áîðîáñüêèé ðàé. Êîçàöüêèé åïîñ ïðàãíå, ùîá äàâíÿ êîçàöüêà ñëàâà ðîçïóñòèëàñü âñþäè ÿê ïåðàìè ïàâà, ùîá çàöâ³ëà çíîâó ÿê ðîæà â ë³ò³, ââàæàþ÷è, ùî íå äîáðîáóò ì³ëüéîí³â º ö³ëü, äî ÿêî¿ ñòðåìèòü âñÿêà êóëüòóðà íàðîä³â, ëèøå áëèñê ³ öâ³ò ¿¿ íàéêðàùîãî âèòâîðó, ¿¿ íàéêðàùî¿ ÷àñòèíè. 471
Äìèòðî Äîíöîâ
 Ìîðàë³ Àðèñòîòåëÿ ÷èòàºìî, ùî á³ëüø³ñòü ëþäåé öå ñïðàâæí³ ðàáè, ¿õ ïîíÿòòÿ ùàñòÿ ìàòåð³àë³ñòè÷íå, àëå âèäàòí³ äóõîì ëþäè ³ ëþäè ÷èíó áà÷àòü ùàñòÿ (íàðîäó) â ñëàâ³. Ïëàòîí ïèøå, ùî ïðèêìåòà âîéîâíèêà ³ éîãî äóõîâíîñò³ íå øóêàííÿ ùàñòÿ, ó âóëüãàðí³ì ðîçóì³íí³ ñëîâà íå º âîíè ùàñëèâ³. Àëå íå íà òå ³ñíóº äåðæàâà, ùîá ÿêèéñü êëàñ áóâ ùàñëèâèé, à ùîáè ö³ë³ñòü. Ïðîâ³äíà êàñòà äáຠíå ïðî ùàñòÿ, öå çðîáèëî áè ç íå¿ ñòîðîæà ³ îõîðîíöÿ äåðæàâè, çîâñ³ì ùî ³íøå í³æ ¿¿ îõîðîíöÿ. À Øåâ÷åíêî ïèøå, ùî íàéíóäí³øà, íàéá³ëüø îäíîòîííà ³ñòîð³ÿ öå ³ñòîð³ÿ íàéùàñëèâ³øîãî íàðîäó (Áëèçíþêè). Çàì³ñòü òîãî ùàñòÿ äëÿ ñâîãî íàðîäó øóêàâ â³í çàâøå âîñêðåñèòè ïåðåä î÷èìà ñó÷àñíèê³â éîãî êîëèøíþ ñëàâó. ϳä öèì îãëÿäîì ô³ëîñîô³ÿ íàøîãî ñòàðîêè¿âñüêîãî é êîçàöüêîãî ïàíñòâà, íàøîãî òîä³øíüîãî íàðîäó áóëà ïîä³áíîþ äî òàêî¿ æ ô³ëîñîô³¿ íàðîäó ðèìñüêîãî. Ðèìëÿíè, ïèøå áëàæåííèé Àâãóñòèí, äèõàëè ëèøå ñëàâîþ, âîíè íå õîò³ëè í³ äëÿ ÷îãî ³íøîãî æèòè, ëèøå äëÿ íå¿, äëÿ ö³º¿ ñëàâè âîíè íå âàãàëèñÿ ³ âìåðòè. Öÿ ïðèñòðàñòü äóøèëà â ¿õ ñåðö³ âñ³ ³íøå. ² äàâí³ ïðåäêè íàø³, ïîä³áíî ðèìëÿíàì, çà ñâ³äîöòâîì Ôåîäîñ³ÿ, áîðþ÷èñü çà ñëàâó, 472
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íå ïîìíÿòü í³ æîíè, í³ ä³òåé, í³ ³ì³í³ÿ, íî ³ ãëàâè ñâîºÿ í³ âî ÷òîæå ïîìíÿò, äà áè íå ïîñðàìëåíèì áèòè. Òàê ñàìî, ÿê ³ âî¿íè Õðèñòîâ³ â áîðîòüá³ ³ç ñóïîñòàòîì äèÿâîëîì äëÿ ñëàâè Áîãà, çà ñâ³äîöòâîì òîãî ñàìîãî ñâÿòîãî Ôåîäîñ³ÿ. ² îäí³ ³ äðóã³, ³ ò³, ùî âçÿëè â ðóêó ìå÷ ìàòåð³àëüíèé äëÿ ñëàâè ñâîãî êíÿçÿ é îò÷èçíè, ³ ò³, ùî ìàëè â ðóêàõ ìå÷ äóõîâíèé äëÿ ñëàâè Áîãà, çàáóâàëè ïðî îòöÿ, äùåðü, ìàòåð ³ äîìàøíÿ ñâî¿. Ãîðä³ñòü íàö³îíàëüíà, ï³äñòàâà ¿¿, ñòèìóë äëÿ æèòòÿ íàâ³òü ó ï³çí³øèõ ïîêîë³ííÿõ, íàïðèêëàä, ùî â ïåðø³é ïîëîâèí³ XIX â³êó áåçïîñåðåäíüî ïåðåä íàâàëîþ äåìîêðàòè÷íîãî â³äðîäæåííÿ, áóëè ñïîãàäè êîëèøíüî¿ ñëàâè ïðåäê³âñüêî¿. Âæå ìàéæå çàáóâøè ïðî ñâî¿ êîëèøí³ òðàäèö³¿, íàùàäêè ñòàðøèíè êîçàöüêî¿ ùå â ïî÷àòêàõ XIX â³êó çàâøå êåðóâàëèñÿ â ñâî¿õ â÷èíêàõ áåçïðèñòðàñíèì ê îòå÷åñòâó ïîðåâíîâàí³ºì, óñåðä³ºì ³ ëþáîâþ ê íàö³¿, ñòàðàëèñÿ ïðàöþâàòè äëÿ ïîëüçè ³ ñëàâè îòå÷åñòâà, ðîçóì³þ÷è ï³ä íèì ñâîþ Óêðà¿íó ìàëîðîñ³éñüêóþ.  ïîäîðîæíèõ çàïèñêàõ Âàäèìà Ïàññåêà ç 1884 ð. (çàñòóïàþ÷è ñëîâî ìàëîðîñè óêðà¿íöÿìè, à ñëîâî ï³âí³÷ Ìîñêâîþ), ÷èòàºìî: Õòî ïåðøèé ç íàñ óâ³éøîâ ó çâÿçêè 473
Äìèòðî Äîíöîâ
ç ªâðîïîþ? Õòî ñïèíèâ ïîãèáåëüíèé ïîò³ê ïåðøèõ òàòàðñüêèõ îðä ³ òàê ñèëüíî, òàê âîãíåííî ³ ÷óäîâî îñï³âàâ áèòâè ç êî÷³âíèêàìè? Óêðà¿íö³! ßêèé íàðîä, áåç òâåðäèõ ³ ñòàëèõ ãðàíèöü, ùî îáîðîíèëè á éîãî â³ä âîéîâíè÷èõ ñóñ³ä³â, áåç íåïðèñòóïíèõ ã³ð, ÿê³ ìîãëè á çàáåçïå÷èòè éîãî íåçàëåæí³ñòü, óì³â áóòè ñòðàøíèì ñâî¿ì âîðîãàì, ðîçâèíóòè ñâîþ íàö³îíàëüí³ñòü ³ çàõîâàòè ¿¿ â òÿæêèõ â³êàõ íàñèëüñòâà. ßêèé íàðîä ïðîòÿãîì â³ê³â íåâîë³, êîëè â ïîï³ë îáåðòàëèñÿ éîãî ãîðîäè, êîëè íà ìóêè â³ääàâàëè çà â³ðí³ñòü â³ð³, âì³â ¿¿ çàõîâàòè ³ çà öåé ÷àñ íå ðàç áóâ ïîñòðàõîì ñâî¿ì ãíîáèòåëÿì ³ ñåðåä âñ³õ ìóê òâîðèâ øêîëè äëÿ îñâ³òè ìîëîä³? Öå áóëè óêðà¿íö³! Ìè äîñ³ ïèøàºìîñÿ ïîá³äíèìè ïîõîäàìè Ñâÿòîñëàâà â íèõ áóëè ëàâè óêðà¿íö³â! Áîÿíè áóëè ïîåòè Óêðà¿íè, â òîé ÷àñ ÿê Ìîñêâà íå ëèøèëà íàì ïàìÿò³ ñâî¿õ ñï³âö³â. Äëÿ íàñ áåçñìåðòíå Ñëîâî î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, à öå òâ³ð óêðà¿íñüêèé, à îñï³âàí³ â í³ì ä³ëà â÷èíåí³ óêðà¿íöÿìè ä³ëà â³÷íî¿ ñëàâè. Áà÷èòè ñâ³é íàðîä ñëàâíèì, âðîäæåíèì íå äëÿ âåãåòàö³¿, ëèøå äëÿ âåëèêîãî, ñòðàøíèì âîðîãàì, òàêå áóëî â³äíîøåííÿ äî íàðîäó íàøî¿ ñòàðî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Öå 474
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
â³äíîøåííÿ òàê ÿñêðàâî â³äð³çíÿëî ¿¿ â³ä òî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, ùî ïðèíåñëà íà îâèä íàøîãî íàö³îíàëüíîãî æèòòÿ òð³óìôóþ÷à äåìîêðàò³ÿ ç ¿¿ äóõîì ìåðêàíòèë³çìó, ìàòåð³àë³çìó, â³äðàçîþ äî âñüîãî ãåðî¿÷íîãî, ç êóëüòóðîþ çàãàëüíîãî áëàãà, ïåðåñ³÷íî¿ ëþäèíè, ùî ï³äãîòîâèëà ñîáîþ êóëüòóðó ãðÿäó÷îãî õàìà. ²íàêøå áóëî ïîíÿòòÿ íàñåëåííÿ ÿê íàö³¿ íàøî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè êîëèñü! ¯¿ ïîíÿòòÿ îò÷èçíè íå áóëî ÷³ìñü æåëàòèíîâî ðîçïëèâ÷àñòèì, íåîôîðìëåíèì í³ íàâí³, í³ âñåðåäèí³; íàâïàêè âîíî ð³çêî â³äìåæîâóâàëîñÿ â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó, â³äêèäàþ÷è ³íòåðíàö³îíàë³çì, ³ ì³öíî ñêð³ïëþâàëî ñåáå ïðîòè â³äîñåðåäí³õ ñòðåìë³íü âëàñíîãî ñåðåäîâèùà. Ïî-äðóãå, ¿õ ïîíÿòòÿ íàö³¿ íå àáñòðàãóâàëî ñåáå â³ä ìèíóëîãî, â³ä êóëüòó ïðåäê³â, â³ä ¿õ çàïîâ³ò³â ³ äîðîãîâêàç³â, â³ä ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é. Ïî-òðåòº, ³äåàëîâ³ îñîáèñòîãî ùàñòÿ é äîáðîáóòó, ô³çè÷íîãî çáåðåæåííÿ íàö³¿, ìóðàâëèí³é ïðàö³ ñ³ðî¿ ëþäèíè ³ äàíîãî ïîêîë³ííÿ ïðîòèñòàâëÿëà íàøà ïðîâ³äíà êàñòà ñâî¿ ðîìàíòè÷í³ âèäèâà ìàéáóòíüîãî, ³äåàë ñëàâè. ²äåàëîâ³ áåçáàò÷åíê³â ñ³ðî¿ ëþäèíè é ðåàë³çìîâ³ ð³äíîãî Ñàí÷î Ïàíñè, ³äåàëîâ³ êð³ïàê³â, çâè÷àéíîãî ÷îëîâ³êà, ëþäåé òóãè ³ ïðàö³ ïðîòèñòàâëÿëè âîíè 475
Äìèòðî Äîíöîâ
áëèñêó÷å ïîíÿòòÿ âèùî¿ çá³ðíîòè îò÷èçíè. ²äåàëîâ³ áåçáàò÷åíê³â, çàäèâëåíèõ ëèøå â ñâ³é õóò³ð, ó ñâîþ ñ³ìþ, ãðîìàäó àáî ïîêîë³ííÿ ³ éîãî ô³çè÷íå çáåðåæåííÿ ïðîòèñòàâëÿëè âîíè êóëüò ïðåäê³â, ïðèêëàä äðåâí³õ ÷åðêàñ³â àáî âåëèêèõ áàòüê³â. Íàðåøò³ â³äðàç³ äî âèäèâ çàâòðàøíüîãî äíÿ, äî âåëèêèõ ôîðìîòâîð÷èõ çàäóì³â òà ³äåàë³â ïðîòèñòàâëÿëè âîíè ³äåàë ñëàâè, îáùåé ïîëüçè, îáùîãî äîáðà, îáîâÿçêó ñóïðîòè îäíî¿ öåìåíòóþ÷î¿ íàö³þ âåëèêî¿ ³äå¿, ùî ñïàþâàëà ëþäñüê³ ïîðîøèíêè â îêðåìó íàö³îíàëüíó ñï³ëüíîòó, ñâ³äîìó ñâ ³íäèâ³äóàëüíîñò³, çâÿçê³â ç ìèíóëèì ³ çàâäàíü ó ìàéáóòí³ì. Áåçáàò÷åíêàì, ãí³çäþêàì, ïîëåæàÿì ³ ðåàë³ñòàì íàðîäó, ïëåìåí³ ïðîòèñòàâëÿëè âîíè ³äå¿ îò÷èçíè, òðàäèö³¿ é ³ñòîðè÷íî¿ ì³ñ³¿ íàö³¿, ùî çâèêëà âïèñóâàòè ñâîº ñëîâî â ë³òîïèñè ³ñòîð³¿. Áî íàñåëåííÿ, íå îáºäíàíå ïîíÿòòÿì îò÷èçíè, ñòàâàëî ïîãíîºì ó ðóêàõ ÷óæèíö³â. Íàñåëåííÿ áåç êóëüòó ïðåäê³â ëåãêî äàâàëîñÿ âòÿãíóòè äî âîçó ÷óæèõ ³äåîëîã³é. Íàñåëåííÿ áåç ñâ³äîìîñò³ ñâ îêðåìî¿ ì³ñ³¿ â ¿¿ íàéâèäàòí³øèõ ïðåäñòàâíèêàõ ïåðåêèäàëîñÿ â ñëóæáó ì³ñ³¿ ÷óæîãî íàðîäó.
476
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ðîçä³ë ²II
²Äů ÏÐβÄÍί ÂÅÐÑÒÂÈ Ó Â²ÄÍÎØÅÍͲ ÄÎ ÂËÀÄÈ
Ì
...íåìà áåç âëàäè âîë³. Ëåñÿ Óêðà¿íêà
è áà÷èëè, ùî ³äåÿ Çåìë³ â ïîíÿòò³ âèùî¿ êàñòè áóëà øèðøà ³ âèùà â³ä âóçüêîãî ïîíÿòòÿ çåìë³ ÿê âëàñíîãî ëàíó êàñòè ï³äâëàäíî¿. Òàê ñàìî ³äåÿ íàö³¿ ïåðøî¿ êàñòè ñòîÿëà íàä ³äåºþ õàòè, ñ³ì¿, ãðîìàäè, õóòîðà àáî ¿õ ìåõàí³÷íîãî íàêîïè÷åííÿ (àðõ³ïåëàã ïîñíóëèõ õóòîð³â), ùî íå ìàëà í³ ñâ îêðåìî¿ âîë³ ñóïðîòè îáùàãî îòå÷åñòâà, àí³ ñóïðîòè îêðåìèõ àòîì³â ö³ëîãî; à ³äåÿ ïàòð³îòèçìó âèùî¿ êàñòè, ÿê íåáî â³ä çåìë³, ð³çíèòüñÿ â³ä õàòè ñèìâîëó óêðà¿íñüêîãî ïàòð³îòèçìó íàøîãî ñóáñòðàòó. Àëå íàâ³òü âèñîêå ïîíÿòòÿ ³äå¿ Çåìë³ é Îò÷èçíè ÿê³ ìîæå ìàòè âåðõ³âêà íàðîäó, íå çàáåçïå÷óº ¿é ñâîáîäè ä³ÿííÿ â íàïðÿì³ îñÿãíåííÿ ñâîãî ³äåàëó ÷è ì³ñ³¿, áåç âëàäè. Òàê ÿê öå áóëî, íàïðèêëàä, ç ìîã³êàíàìè êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè (â ðîä³ àâòîðà ²ñòî𳿠Ðóñ³â àáî êíÿçÿ кïí³íà). Êîðà477
Äìèòðî Äîíöîâ
áåëü ³ çàëîãà íå ïîìîæóòü ñòåðíè÷îìó ïëèñòè äî ñâ ìåòè, êîëè éîãî óñóíåíî â³ä ñòåðíà. Íàâ³òü âèõîäÿ÷è ç ³íòåðåñ³â öüîãî ñóáñòðàòó, ç éîãî ³äåàëîì æåíèòèñÿ, ïëîäèòèñÿ, êóïóâàòè, ïðîäàâàòè, áóäóâàòèñÿ òîùî ìóñèòü ³ñíóâàòè äëÿ ïîðÿäêóâàííÿ òèõ ÷èííîñòåé ðåãóëþþ÷à, ïðèìóñîâà ñèëà, ùî óêëàäàëà á ïðàâèëà ³ ïðàâî. ²íàêøå ç òèõ ðîçá³æíèõ âîëü âèéøîâ áè òàêèé ñàìèé õàîñ, ÿê ó âóëè÷í³ì ðóõó âåëèêîãî ì³ñòà, êîëè á êîæíîìó äîçâîëåíî áóëî ðóõàòèñÿ ç áàæàíîþ éîìó øâèäê³ñòþ ³ â áàæàí³ì íàïðÿì³, áåç óâàãè íà ³íòåðåñè ³íøèõ ³ ö³ëîñò³. Áåç ö³º¿ ðåãóëþþ÷î¿ ñèëè íå ìîãëà á í³ ìàòè Êîíîâ÷åíêà ïîñ³äàòè ñâî¿ âîëèêè, í³ ë³òîïèñíèé ñìåðä íå ì³ã áè îðàòè ñâîºþ êîáèëîþ, íå ìîæíà áóëî á îõîðîíèòè ñï³ëüíîòó â³ä ñâàâîë³ á³áë³éíèõ Ðàãàá³â, Àâ³ðîí³â, Êà¿í³â ³ Þä, àí³ óõîðîíèòè â³ä Åô³ÿëò³â ³ Êî÷óáå¿â. Ö³ îêðåì³ âîë³ ïîä³áí³ äî êàìåíÿ â ðóö³ íà øíóðêó, ùî ç ìóñó ðîáèòü êîëîâèé ðóõ, âñå íàìàãàþ÷èñü éîãî ïîêèíóòè â íàïðÿìêó òàíãåíòè, ëèøå ö³é òåíäåíö³¿ ïðîòèä³ëຠäîîñåðåäêîâà ñèëà, ùî ä³ëຠâ ðóö³, â îñåðåäêó êðóãà. Ôóíêö³¿ ö³º¿ äîîñåðåäêîâî¿ ñèëè ³ º â ëþäñüê³é ñï³ëüíîò³ ôóíêö³¿ âëàäè. Ñîö³îëîã³ÿ êàæå, ùî åíåð㳿 äîîñåðåäêîâ³ ñóñï³ëüíîñò³, ÿê³ òðèìàþòü ¿¿ âêóï³ é îõîðîíÿ478
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
þòü â³ä ðîçïàäó, íå ìàþòü í³÷îãî ñï³ëüíîãî ç ³íñòèíêòîì ñàìîçáåðåæåííÿ îêðåìèõ ÷àñòèí. Öåé ³íñòèíêò, íàâïàêè, äîñèòü ÷àñòî ä³ëຠòàê, ùî ìîæå ðîçñàäèòè ö³ë³ñòü, ³ òîìó ÿêðàç îò³ ïåðèôåð³éí³ ÷àñòèíè àáî, ÿê êàæå Ñêîâîðîäà, êðàéíÿÿ ïëîòü íàøà ìóñÿòü ñëóõàòè öåíòðàëüíî¿ âîë³ ³ êàê îáóçäàííèé ñêîò ò³é âîë³ ñë³äóâàòè. Òîé ñàìèé òåðì³í ñêîò óæèâຠ³ Ôðàíêî íà îçíà÷åííÿ ïëåáñó, ÿêîãî ³íîä³ òðåáà ñèëîì³öü ãíàòè â òðóäè é íåáåçïåêè. Çà ñëîâàìè Ô. Ïðîêîïîâè÷à, àòîìè â ëþäñüê³é ñóñï³ëüíîñò³ îñò³ëüêè ìàþòü êîæíèé ñâîº ñâîéñòâî, â ëþäñüê³ì êîñìîñ³ íàçáèðàíî òîëü ìíîãàÿ òâàðü ³ òîëü ðîçëè÷íà ó âèõîâàíí³, â ñìàêàõ, ó ñòðåìë³ííÿõ ³ çàáàãàíêàõ, ùî âñå öå ïîòðåáóº âëàñò³, êîëè òðåáà â ñîãëàñ³¿ óòðèìàòè ñï³ëüíîòó.  ÿê³ìñü êîçàöüêî-ñåëÿíñüê³ì õóòîð³ íà Ïîä³ëë³ íà òàòàðñüê³ì ïîãðàíè÷÷³ â XVI â. õòîñü ìóñèâ òðèìàòè ñòîðîæó âíî÷³, êîëè ³íø³ ñïàëè, õî÷ éîãî ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ ³ íàêëîíÿâ éîãî çàñíóòè.  òàêèõ âèïàäêàõ ìóñèâ áóòè õòîñü, õòî ïðèìóñîì óñòàëþâàâ ïîðÿäîê, õòî á ðîçïðåä³ëÿâ ðîë³ ³ â ðàç³ ïîòðåáè ïîíóæäàâ ³ êàðàâ. Ðîëü öüîãî íåâ³äêëè÷íîãî ÷èííèêà ëþäñüêî¿ ñï³ëüíîòè íå ìîãëè îö³íèòè í³ çðîçóì³òè ³äåîëîãè íàøîãî ñóáñòðàòó.  õâèëèíè ïðî479
Äìèòðî Äîíöîâ
ñâ³òêó, îòðÿñàþ÷èñü â³ä çãóáíîãî âïëèâó ñâîãî â÷èòåëÿ, çàêèäàâ Ôðàíêî Äðàãîìàíîâó àíòèñîö³àëüí³ñòü éîãî ñóñï³ëüíèöüêî¿ êîíöåïö³¿, ùî îñíîâóâàëà ñâîþ ñîö³àë³ñòè÷íó áóäîâó íà çàñàä³ ïîâíî¿ ñâîáîäè îñîáèñòî¿ âîë³ (â³äêèäàþ÷è ÷èííèê ïðèìóñó, âëàäè), öåáòî íà çàñàä³, ÿêà ó êðàéí³é êîíñåêâåíö³¿ ð³âíîçíà÷èëà ç ñàìîâîëåþ, îòæå ç òèì, ùî ïåðåâàæíî ðîçºäíóº ëþäåé, ð³âíî÷àñíî ³ãíîðóþ÷è âñ³ ïðèíöèïè, ùî çäðóæóþòü ëþäåé... ñï³ëüíó ³ñòîð³þ ³ òðàäèö³¿, áåç ÷îãî ëþäñüêà ãðîìàäà òðàòèòü õàðàêòåð ñóñï³ëüñòâà, íàö³¿, à ðîáèòüñÿ ñòàäîì òîáòî îòèì íåîáóçäàííèì ñêîòîì áåç ïàñòóõà-âîëîäàðÿ. Öþ ñâàâîëþ ÷àñòèí òðåáà îáìåæóâàòè, à ùî íå ìîãëà öüîãî çáàãíóòè àíàðõ³ñòè÷íà äóøà Äðàãîìàíîâà, òî é íàçèâàâ Ôðàíêî éîãî ñîö³àëüí³ êîíöåïö³¿ (áåç ÷èííèêà âëàäè, ïðèìóñó) íà¿âíèìè ì³ðêóâàííÿìè ìóæèêà, ùî íå áà÷èâ ñâ³òó ³ íå ïîòðàôèòü ï³äíÿòèñÿ äóìêîþ äî çðîçóì³ííÿ âèùî¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ïîíàä ñâîþ ãðîìàäó àáî ñâ³é ïîâ³ò ³ îäèíîêîþ ï³äâàëèíîþ ñóñï³ëüíîãî çâÿçêó áà÷èòü ñâîþ êîðèñòü ³ ïðèºìí³ñòü. ²äåàëîì ³äåîëîãà íàøîãî àíàðõ³çìó, áåçâëàäñòâà áóâ, ùîá êîæíå ñåëî ³ êîæíå ì³ñòî âñ³ ä³ëà ñâî¿ ð³øàëè ãðîìàäíî, íà ðàä³ ³ í³ÿêîãî íà÷àëüñòâà íàä ñî480
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
áîþ íå ìàëè. Äëÿ ïîëàãîäæåííÿ ãðîìàäñüêîãî ä³ëà òðåáà áóëî âèáðàòè íà òîé ÷àñ ïåâíîãî ÷îëîâ³êà, àëå é â³í íå áóäå íà÷àëüíèê, à â³ðíèê íàø, íå â³í íàì ïðèêàçóâàòèìå, à ìè éîìó... Òðåáà, ùîá íàä íàìè íå áóëî í³ÿêîãî íà÷àëüñòâà... Íà éîãî äóìêó â ³ñòîðè÷í³ì ïîñòóï³ íå áóëî ì³ñöÿ äëÿ ïðèìóñó é îðãàí³çàö³¿. Òàì ìຠñèëó ìèìîâ³ëüíèé çð³ñò ãðîìàäñüêîãî æèòòÿ, áåçóïèííèé ïîñòóï ãðîìàäñüêèé. Íàø äåìîêðàò äåðæàâíó ñòèõ³þ ââàæàâ åëåìåíòîì ñêîðøå íåãàòèâíèì ó æèòò³ ñóñï³ëüñòâà, íàðîäó, í³æ ïîçèòèâíî-òâîð÷èì. Áî âñÿêà âëàäà ³ âñÿêå íà÷àëüñòâî ò³ëüêè ãí³òèòü ñóñï³ëüíèé åëåìåíò ñâîºþ ðåãëàìåíòàö³ºþ. Êóë³ø ãëóçóº ç êíÿç³âñüêî¿ êàñòè âîëîäàð³â, ÿê³ íà ÷óæ³ çåìë³ õîæäàøà, õðàìè ñîçèäàøà, óñòàíîâè íàðîäîâ³ äàâàëè, òàê í³áèòî ò³ ñìåðäè áåç íèõ äóðíÿìè áè áóëè. Àäîðàòîðà ÷åñíîòëèâîãî ñåëþõà ìàíèâ ïåðåäóñ³ì ñïîê³é â ïðîâ³íö³àëüí³é ä³ð³, â ÿê³ìñü ì³ñòå÷êó ç éîãî äèêèì íåëàäîì ë³í³é ³ æèòòÿì íà ðîçïàøêó ÿê êóäè õòî õî÷å, íå æóðÿ÷èñü ö³ë³ñòþ ñï³ëüíîòè. ². Ôðàíêî ëþáèòü òàêèé æå æ áåçëàä ³ â ïîå糿: íå ëþáèòü ñîíåòó, áî ñîíåòè öå ïàíè, ÿê³ ïåðåäóñ³ì çàêîõàí³ â ôîðì³, â ïðèìóñ³, áî äóìêà òàì âïõíóòà â ïðèìóñîâó ôîðìó, çàêóòà â ôîðì³, 481
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîêèäàþ÷è äëÿ ö³º¿ ôîðìè âèãîäó ³ ïîæèòîê. (Âñòàâêà äî äðóãîãî âèäàííÿ: â òàêèõ òâîðàõ, ÿê Êàìåíÿð³ àáî Çàõàð Áåðêóò, ïðîãëÿäຠó Ôðàíêà àíàðõ³ñòè÷íà â³äðàçà äî ãåðî¿â ³ áîãàòèð³â, äî ïðîâîäó, õî÷ áè âëàñíå-íàö³îíàëüíîãî, àïîòåîçó ñ³ðîãî ðîá³òíèêà, ìàñè; òèñÿ÷³ òàêèõ ñàìèõ, ÿê ÿ; ëþáèâ ³òè â ðÿä³, à êåðìàíè÷åì çîâñ³ì íå ìàâ áè îõîòè áóòè.) ²íø³ âèÿâëÿëè òîé ñàìèé àíàðõ³÷íèé íàõèë ñàìîçàêîõàíîãî ãí³çäþêà. Âîíè íå ëþáèëè, ùîá Áîã ñóäèâ ³ êàðàâ òèõ ãí³çäþê³â, õî÷ áè âîíè ³ âïàäàëè â ïðîñòóïîê ÷è ãð³õ (Þ. Ëèïà, Äðàãîìàí³â, Ñóìöîâ), ùîá áàòüêè êàðàëè ä³òåé, ùîá ïàðò³¿ êàðàëè ñâî¿õ Åô³ÿëò³â ÷è êàíäèäàò³â íà íèõ (çàãàëüíà ìîðàëü íàøîãî ïàðò³éíèöòâà ç äóð³éêîþ îáºäíàííÿ ÷èñòèõ ³ íå÷èñòèõ). Âîíè áóëè ïðîòè òîãî, ùîá ³òè ç êàí÷óêîì ñåðåä íå÷åñòèâèõ, êîëè ò³ íå÷åñòèâ³ ëþäè óêðà¿íñüêî¿ êðîâ³; âîë³ëè áóòè ïîïëàâêîì íà ïîâåðõí³ ïëèâêî¿ ìàñè, íå çìóøóþ÷è ¿¿ â æîäíó ôîðìó, íå ïðèìóøóþ÷è í³ äî ÷îãî, íå ëþáèëè êàòîðãè âëàäè, íå ðîçóì³ëè íà ÷îðòà íàì çäàëàñÿ âëàñòü, êîëè íàì òðåáà õë³áà ç¿ñòè... Íå ëþáèëè ãîðîäÿí ³ á³ëîðîá³â ç ¿õ ïðèìóñîâîþ â³éñüêîâîþ ñëóæáîþ (ì³ë³òàðèçì!), ç òþðìàìè íà çëî䳿â, ç ñóäàìè, ç ïðèìóñîâîþ 482
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íàö³îíàëüí³ñòþ ³ â³ðîþ, äå íå ìîæíà áóëî æèòè íà ðîçïàøêó, ÿê êòî õöå, çà çâè÷àºì àíàðõ³÷íî¿ Ïîëüù³. ² ÿêðàç çàâäÿêè ö³é â³äðàç³ äî ñòðèìóþ÷îãî ÷àñòèíè, äèñöèïë³íóþ÷îãî ÷èííèêà âëàäè, ëåãêî â³ääàâàëè íàø³ äåìîêðàòè òóðáîòó ïðî öåé ñòðèìóþ÷èé ïîðÿäêóþ÷èé ìîìåíò ó ÷óæ³ ðóêè, ÿê³ âîíè ïîò³ì ³ç çàõîïëåííÿì ö³ëóâàëè, ÿê, íàïðèêëàä, ðóêè á³ëüøîâèê³â. (Âñòàâêà äî äðóãîãî âèäàííÿ: ñàì³ àâòîðè íàø³ äîáðå ðîçóì³ëè, â õâèëèíè ïðîñâ³òêó, ñâ³é ïàðàë³÷ ïðîâ³äíèöüêî¿ âîë³, ÿê Ãàäçèíñüêèé, ÿêèé íàð³êàâ, ùî íåìà â íàñ âîë³ êðèö³, ùî ìè ëèøå ìàñëî íà ðóø³¿ ïîä³é, ùî íàñ çàâæäè õòîñü âåäå, à ìè ³äåìî ïîñëóøí³; íàð³êàâ Àíòîíåíêî-Äàâèäîâè÷, ùî ÷óæà ñèëà ëîìèëà íàñ ³ âåëà êóäè õî÷å; íàð³êàâ Ãîëîâêî, ùî êâîëå íàøå Õî÷ó; íàð³êàâ Ïëóæíèê, ùî ìè æèâåìî áåç âîë³; íàð³êàâ Õâèëüîâèé, ùî íåìà â íàñ ôàíàòè÷íî¿ â³ðè â ïðåêðàñíå ìàéáóòíº, ùî íåìà ñì³ëèâîãî äåðçàí³ÿ òîùî.) ²íàêøå äèâèëèñÿ íà öåé ôîðìóþ÷èé ïðèìóñîâèé ìîìåíò ó íàø³é äàâí³é ïðàâëÿ÷³é êàñò³, íå çäåìîðàë³çîâàí³é â³êîì ãóìàí³òàðèçìó, òîëåðàíö³¿ é ñâîáîäè ëþäèíè ³ ãðîìàäÿíèíà.  ¿õ óÿâ³ âëàäà áóëà ïîòð³áíà, ùîá òðèìàòè ñóñï³ëüñòâî â ôîðì³, ñåáòî â ñèë³ ³ ùîá âåñòè 483
Äìèòðî Äîíöîâ
éîãî äî âèìð³ÿíî¿ ìåòè. Òîìó ¿õ â³äíîøåííÿ äî ÷èííèêà âëàäè âèð³çíÿëîñÿ: 1) æàäîáîþ âëàäè, 2) ñòðåìë³ííÿì äî òîãî, ùîá òà âëàäà áóëà ñèëüíà íàâí³ (ñòðàøíà âîðîãàì), ìîãóòíÿ, 3) ùîá áóëà âîíà ñèëüíà âñåðåäèí³ ³ 4) ñòðåìë³ííÿì äî ñâ âëàäè, öåáòî äî íåçàëåæíîñò³. ²íøèìè ñëîâàìè, ìóñèëà áóòè âëàäà ÿê íàéðîçëåãë³øà â ñâî¿é êîìïåòåíö³¿ (íå àâòîíîìíà, à íåçàëåæíà); ìóñèëà áóòè ìàêñèìàëüíà â ñâî¿ì íàïÿòò³ (ñèëüíà) â ìîìåíò³ åêçåêóòèâí³ì. Âñå öå ùîá íàäàòè â³äïîðí³ñòü îðãàí³çìîâ³ íàâí³ é ìàêñèìàëüíó ñïàéêó âñåðåäèí³. Ç ë³òîïèñ³â, ç õðîí³ê êîçàöüêèõ, óí³âåðñàë³â ãåòüìàíñüêèõ ³ ïîëêîâíèöüêèõ àæ ïàøèòü íà íàñ ïàñ³ÿ âîëîäàðñòâà, ìàéæå îäíàêîâà ÿê òà, ÿêîþ ⳺ íà íàñ ç àêò³â êîíâåíòó àáî Ñîâºòà íàðîäíèõ êîì³ñàð³â. Öÿ ïàñ³ÿ ïîðÿäêóâàííÿ ïåðåñÿêຠâñ³ îïîâ³äàííÿ ïðî êíÿãèíþ Îëüãó, ÿêà ëþäí³ñòü ðîáîò³ ïðåäà, óñòàíîâëÿþ÷è óñòàâè ³ óðîêè; ïðî ³íøèõ êíÿç³â, ÿê âîíè âîëîä³ëè ³ ðÿäèëè, â³ðó óñòàíîâëÿëè ïî âñ³é Çåìë³, ëàä ³ ïîðÿäîê, ÿê õðåñòèëè íàðîä ïðîñüáîþ ³ ãðîçüáîþ. ² íàâ³òü ó ïåðåääåíü ñìåðò³ êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè, òàì, äå ïðèõîäèëà âîíà äî ãîëîñó, íàïðèêëàä ïðè âèáîðàõ äî Êàòåðèíèíñüêî¿ êîì³ñ³¿, äáຠâîíà, ÿê, íàïðèêëàä, íà Ãëóõ³âñüê³ì 484
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ç¿çä³ 1763 ð. ãîëîâíî ïðî ñâî¿ ïðèâ³ëå¿ âëàäè, ïðàâèòè êðà¿íîþ: çàñòåð³ãàºòüñÿ, ùî ïðàâë³ííÿ ìຠíàëåæàòè äî íå¿, ñòàðøèíè, âñòàíîâëÿòè çàêîíè, íàêëàäàòè ïîäàòêè òîùî. Ãîëîâíèì ïðèêìåòàì òî¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè â³äïîâ³äàëà é ìåòà, äî ÿêî¿ âîíà âåäå ñóñï³ëüñòâî: íàäàòè ñóñï³ëüíîìó îðãàí³çìîâ³ ÿêíàéá³ëüøî¿ ñèëè. Çâ³äñè âèïëèâàëè â³äíîøåííÿ ö³º¿ âåðñòâè äî çåìë³ ¿¿ îáîðîíà, â³äíîøåííÿ äî íàðîäó ñòðåìë³ííÿ äî éîãî âåëè÷³, äî ³äå¿ ñëàâè, íå äî åãî¿ñòè÷íèõ ñòðåìë³íü ïîîäèíîêèõ ÷àñòèí ÷è ãðóï òîãî íàðîäó; íàðåøò³ é â³äíîøåííÿ òî¿ âåðñòâè äî òðåòüîãî åëåìåíòà ïîíÿòòÿ äåðæàâè, äî âëàäè ³äåàëîì ö³º¿ âåðñòâè º âëàäà ñèëüíà, ñâ³äîìà ñâ ìåòè, ãîòîâà äáàòè ïðî óòðèìàííÿ íàñàìïåðåä ñï³ëüíîòè.  ìîçêó íàøî¿ ïðàâëÿ÷î¿ åë³òè ñòàðèõ ÷àñ³â íà ïåðø³ì ì³ñö³ ñòîÿëî áàæàííÿ âëàäè, áàæàííÿ êîìàíäóâàòè é íàêàçóâàòè, ôîðìóâàòè. Âîíè, ìàáóòü, òàê áóëè îäåðæèì³ æàäîáîþ âëàäè, ÿê êîìàíäîð Ëåñ³ Óêðà¿íêè (Êàì³ííèé ãîñïîäàð), ÿêèé ëþáèâ ëàíöþã ïîòóæíèé âëàäè, ùî ãðîìàäó çâÿæå íà÷å áðàíêó ³ êèíå âàì äî í³ã; âîíè ïðåêðàñíî ðîçóì³ëè, ùî íåìà áåç âëàäè âîë³, ¿ì íå ðàç êèï³ëà êðîâ ïàëêèì áàæàííÿì âëà485
Äìèòðî Äîíöîâ
äè, âîíè â³ä÷óâàëè, ùî çíà÷èòü âëàäà, ùî çíà÷èòü íå îäíó ïðàâèöþ, à òèñÿ÷³ óçáðîºí³ äî áîþ ìàòè äî ñâ ðîçïîðÿäèìîñò³; ë³ïøå â³ä áàãàòüîõ òÿìèëè âîíè, ùî ïóðïóðîâèé ïëàù âîëîäàðÿ, ìîâ ïðàïîð ºäíຠêîëî ñåáå âñ³õ â³äâàæíèõ, âñ³õ, ùî íå áîÿòüñÿ êðîâþ é ñë³çüìè ñïîëó÷óâàòü êàì³ííÿ ñèëè é âëàäè äëÿ â³÷íî¿ áóäîâè ñëàâè. ¯ì íå ÷óæà áóëà àìá³ö³ÿ âîëîäàðÿ îïàíóâàòè ñòèõ³¿ øàë á³ñíóâàòèé, âîíè ìàëè ³íñòèíêò òîãî, ÿêîãî ïîåò íàçèâຠìåõàí³êîì ëþäñüêèõ ìàñ, äèíàìîìàéñòðîì, áóä³âíè÷èì (ª. Ìàëàíþê); âîíè øóêàëè çà ñïîñîáîì, ùîáè âëèòè íàðîä ó ôîðìó íå ç âîñêó, êàìåíÿ ³ ì³ä³; ùîáè ï³ä ¿õ âëàäàðíîþ ðóêîþ ùåç õàîñ, ùîá ùåçëî âñå ãíèëå ïîäâ³éíå ó äèìíó òüìó, ùî õàîñîì êðè÷èòü (idem), ùîá âñå áåçôîðìíå îáåðíóòè ñèëîþ ñâ âëàäè â ñèëüíó îçíà÷åíó ôîðìó. ¯ì çíàêîìå áóëî ïî÷óòòÿ ãåðîÿ Ôðàíêà, ÿêèé áàòîãîì ãíàâ äî ñâ ö³ë³ þðáó ç ïëåáåéñüêèìè ³íñòèíêòàìè, ãíàâ íåìîâ ë³íèâèé ñêîò â âîãîíü, ó ñ³÷ó, â òðóäè ³ â íåáåçïåêè. Æàäîáà ïàíóâàííÿ, ñâîãî âèêëþ÷íî ïðàâà âèêîíóâàòè âëàäó â ñâî¿é êðà¿í³, ïåðøîðÿäíîãî çíà÷åííÿ ìîìåíòó âëàäè â ñóñï³ëüíîñò³, áóëî çàâøå âëàñòèâå íàø³é ñòàð³é ïðàâëÿ÷³é êàñò³.  êíÿç³âñüê³é âåðñòâ³ é ñóìí³âó â í³êîãî íå âè486
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ðèíàëî, ùîá õòî ³íøèé, à íå âîíè ìàâ ïàíóâàòè íàä çåìëåþ é íàðîäîì. Ñèëüíî çàêîð³íåíå æèëî ïî÷óòòÿ âëàäè ³ â êîçàöüê³é ñòàðøèí³.  Ïàìôëåò³ ãåòüìàíö³â íà ñëîáîæàí ïåðø³ æîðñòîêî ñì³þòüñÿ ç âåðñòâè, íåìàþ÷î¿ ö³º¿ æàäîáè ïàíóâàííÿ, ïðîçèâàþòü ¿õ æàáàëóõàìè, ïàñòóõàìè, íàéìèòàìè, áàáàìè ç ïîìåëîì, ÿê³ âì³þòü ëèøå ïàñòè â³âö³, îðàòè ³ ÷óìàêóâàòè, àáî ðîçá³ãàòèñÿ â³ä ñòðàõó ïåðåä íàïàñíèêîì. Öÿ ñàìà æàäîáà âëàäè, ÿêà âèÿâëÿëàñü ó ñòðåìë³íí³ ïðèâåðíóòè ñòàðîäàâí³ êîçàöüê³ âîëüíîñò³, äçâåíèòü àæ äî ê³íöÿ XVIII â³êó â íàøèõ ³ñòîðè÷íèõ äîêóìåíòàõ, â óñÿêèõ çàÿâàõ, íàêàçàõ ñòàðøèíñüêî¿ êàñòè, ïî÷èíàþ÷è â³ä ãåòüìàíñüêèõ óí³âåðñàë³â, à ê³í÷àþ÷è íàêàçàìè äåïóòàòàì äî Êàòåðèíèíñüêî¿ êîì³ñ³¿ äëÿ âèðîáëåííÿ íîâîãî Óëîæåí³ÿ, òà ñàìà æàäîáà âëàäè äçâåíèòü â ä³àð³ÿõ ³ â ë³òîïèñàõ êîçàöüêèõ, ê³í÷àþ÷è ²ñòîð³ºþ Ðóñ³â. Öÿ æàäîáà âëàäè, öå áóëà òà õàðàêòåðèñòè÷íà ïðèêìåòà êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè, ÿêó çàâçÿòî ³ âïåðòî ïîáîðþâàëè Ïåòðè ³ Êàòåðèíè, íàä ÿêîþ çóïèíÿëèñÿ ç íåíàâèñòþ ³ çëîáîþ öàðñüê³ íàì³ñíèêè ³ ÿêà çàãëóõëà ³ âìåðëà îñòàòî÷íî, ìàáóòü, àæ çà Ìèêîëè ². ßê ïåðøèé ìîìåíò æàäîáà âëàäè, òàê ³ äðóãèé ìîìåíò íàïÿòòÿ ö³º¿ âëàäè, ðîç487
Äìèòðî Äîíöîâ
ãëÿäàâñÿ ö³ëêîì ³íàêøå äåìîêðàòè÷íîþ ³íòåë³ãåíö³ºþ é íàøîþ êîëèøíüîþ ïàí³âíîþ êàñòîþ. Áóòè íà âîë³ â ïîíÿòòÿõ íàøèõ ñòàðèõ ÷àñ³â çíà÷èëî ³ìïîíóâàòè ÷óæèí³ ñâîºþ ñèëîþ, áóòè ñòðàøíèìè ¿é. Ó ë³òîïèñó ²ïàò³¿âñüê³ì ï³ä 1126 ð. ÷èòàºìî ïðî Ìîíîìàõà ó âåëèê³é ïîõâàë³ éîìó çà òå, ùî éîãî æå ñëóõ ïðî³ç³äå ïî âñ³ì ñòðàíàì, íàéïà÷å æå á³ ñòðàøíèì ïîãàíàì. Îñüìîìèñëà ïðîñëàâëÿºòüñÿ çà òå â Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, ùî éîãî ãðîçè ïî çåìëÿì òåêóòü.  Ñëîâ³ î ïîãèáåë³ Ðóñüêîé çåìë³ íàéá³ëüø ïèøàºòüñÿ àâòîð ñâî¿ìè ãðîçíèìè êíÿçÿìè. Ãðàáÿíêà çãàäóº ïðåæäå áèâøèõ âî¿í³â óêðà¿íñüêèõ, ÿæå àùå ³ íåâ³ðí³¿ áÿõó, íî ìóæåñòâîì ñâî¿ì âñ³ ñòðàíè îáíîøàõó ñòðàõîì. ˳òîïèñ çãàäóº, ùî Âîëîäèìèðîâîãî ³ìåí³ òðåïåòàõóñÿ ñòðàíè, òàê ñàìî, ÿê ³ìåí³ Âñåâîëîäà. Ó â³ðøàõ Ñàêîâè÷à íà ñìåðòü Ñàãàéäà÷íîãî, ï³äêðåñëþºòüñÿ, ùî áóâ â³í ñòðàøíèì ïëåìåíàì ïîãàíñüêèì. Ó Ëÿìåíò³ ïîáîæíèõ ëþäåé çãàäóºòüñÿ, ÿê òî êîëèñü ñëàâíà áóëà ñòðàíà (íàøà), ñëàâíà áóëà ³ âñ³ì íåïðèÿòåëÿì óæàñíà. Ëÿìåíòà÷³ XVIII â³êó, ùî ïëàêàëè çà âòðà÷åíèì ðàºì, çãàäóâàëè ÿê-òî êîëèñü òàòàðñüêîìó íàðîäó äèêîìó ñòðàõ áóâ êîçàê. ³äãîì³í ö³º¿ ìóäðîñò³ äçâåíèòü ³ ó Øåâ÷åíêà. ³í çãàäóº, çâåðòàþ÷èñü äî ñâ êðà¿íè, ùî êîëèñü 488
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ùàñëèâîþ áóëà ³ âîðîãè ¿¿ áîÿëèñü (Ãàéäàé). À ñòðàõ ó íàø³é ñòàð³é ìîâ³ ìàâ ö³ëêîì îçíà÷åíèé ñåíñ: ñòðàõîì âïëèâàâ òîé, õòî äàâàâ çàêîíè, õòî âèêîíóâàâ ñâîþ âëàäó íàä ÷³ìñü. Ïåðåäóñ³ì î÷åâèäíî Áîã, ùî ñòðàõîì éîãî ó Êèðèëà Òóðîâñüêîãî) äâèæèòüñÿ çåìëÿ, æèâîò³ííÿ òðåïåùóòü, ìîðÿ ïîâèíóþòüñÿ, ñâ³òèëà ðàáîë³ïíî ñëóæàòü ³ òâàð ïîâåëåííàÿ òâîðÿòü. Íàïîâíÿòè êîãîñü ñòðàõîì çíà÷èòü îòæå çìóøóâàòè éîãî êîðèòèñÿ ñîá³, óëÿãàòè ñâîºìó ïàíóâàííþ, ñëóõàòè: îñíîâíèé ìîìåíò ïîíÿòòÿ âëàäè. ßê ñèëüíà íàâí³, òàê ñèëüíà ïîâèííà áóòè âëàäà íà äóìêó íàøèõ ïðåäê³â ³ âñåðåäèí³ íàö³îíàëüíîãî îðãàí³çìó, ùîá íå ðîçðèâàëè öåé îðãàí³çì â³äîñåðåäí³ ñèëè. Òàê çâàíà ãóìàíí³ñòü, ïîáëàæëèâ³ñòü, ïîòóðàííÿ âñ³ì ðîçêëàäîâèì ñèëàì îêðåìèõ îäèíè÷íèõ àáî çá³ðíèõ âîëü ó ñï³ëüíîò³ çàâøå áóëî çâ³ñòóíîì áëèçüêî¿ çàãèáåë³ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Êîëè åë³òà ôðàíöóçüêî¿ ìîíàðõ³¿ ïî÷àëà âèäàâàòè åíöèêëîïåäèñò³â ³ êîëè êîðîëåâ³ íåçíîñíèé ñòàâàâ òÿãàð âëàäè, ò³íü ã³ëüéîòèíè âïàëà âæå íà ðåàë³ñòè÷íó øëÿõòó. Êîëè â öàðñüê³é Ðîñ³¿ çÿâèëèñÿ àíàðõ³ñòè é ãóìàí³ñòè òèïó ãðàôà Ë. Òîëñòîãî àáî ïèñüìåííèêè íàðîäíèêè, äí³ ðîñ³éñüêîãî äâîðÿíñòâà áóëè ïî÷èñëåí³. ßê áóëè âæå ïî÷èñëåí³ äí³ äåìîêðàòè÷íî¿ åë³òè 489
Äìèòðî Äîíöîâ
3-î¿ ðåñïóáë³êè ôðàíöóçüêî¿, êîëè ïîîäèíîêèì ðîá³òíè÷èì ñèíäèêàòàì â³ëüíî áóëî áåçêàðíî òåðîðèçóâàòè é ñåëî é ì³ñòî, ³ êîæíî÷àñíèé óðÿä ³ ïàðëàìåíò, êîëè ñîþçàì ó÷èòåë³â ³ ³íøèõ óðÿäíèê³â â³ëüíî áóëî áåçêàðíî øàíòàæóâàòè âëàäó, à ïðåñ³ áóëî â³ëüíî áåçêàðíî ïîíèæóâàòè àðì³þ, öåðêâó é ³äåþ ïàòð³îòèçìó, ñóäàì â³ëüíî áóëî áåçêàðíî ïóñêàòè ³íäèâ³äóàëüí³ çëî÷èíè, ÿê óðÿäàì áåçêàðíî ïóñêàòè çëî÷èíè òèõ ÷è ³íøèõ êëàñ³â, ÷è âïëèâîâèõ ãðóï ñï³ëüíîòè, ÷è ïàðëàìåíòàðíèõ êë³ê. Äå âëàäà çíèæóºòüñÿ äî ìàñè, çàì³ñòü ï³äíîñèòè ¿¿ äî ñåáå, äå çàïîá³ãຠëàñêè âóëèö³, çàì³ñòü òâîðèòè ñïðàâåäëèâ³ñòü, äå òðàòèòü â³ðó â ñâîº ïîêëèêàííÿ ïðàâèòè êðà¿íîþ é âèêîíóâàòè ïðåðîãàòèâè âëàäè, òàì õóòêî öÿ âëàäà ãèíå ï³ä ðó¿íàìè ñóñï³ëüñòâà çâàëåíîãî öèìè â³äîñåðåäí³ìè ïàðòèêóëÿðíèìè áåçêàðíèìè åãî¿çìàìè ÷àñòèí. Ó ïðîòèëåæí³ñòü äî íàøî¿ íàðîäîëþáíî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, ÿêà çà íåãóìàííå ââàæàëà ïðèì³íÿòè äèñöèïë³íó â äåðæàâ³, â ñâî¿é âëàñí³é ãðóï³ ÷è ïàðò³¿, â äåðæàâí³ì áóä³âíèöòâ³, â òîâàðèñüê³ì æèòò³, ö³ëêîì ³íàêøî¿ çàñàäè òðèìàëàñÿ íàøà ñòàðà ïðîâ³äíà êàñòà.  óñ³õ ñòàðèõ äîêóìåíòàõ ÷è ñòàð³ì ïèñüìåíñòâ³ âçàãàë³ ïðîçèðຠíåïîõèòíà äóìêà êîíå÷íîñò³ ñóñï³ëüíî¿ äèñöèïë³íè ³ â ñåðåäèí³ íàðîäíî¿ ñï³ëüíîòè. 490
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Çàïîâ³ääþ áóëî: àùî áî (òè, êíÿæå) íå êàçíèøè çëèõ, â³æä, ÿêî äîáðèì çëå 䳺øü, ïîíåæå çà òâî¿ì íåðàä³í³ºì óìíîæàòüñÿ çëèÿ íà ïàê³ñòü äîáðèì. Íî ïîãóáè çëèõ äà äîáðèÿ â ìèð³ æèâóòü! Ìóæíÿ ô³ëîñîô³ÿ, çîâñ³ì íåçðîçóì³ëà ³ íàâ³òü îãèäíà äåìîêðàòè÷íèì ïðîâ³äíèêàì, ÿêèì áðàêóâàëî ³ øëÿõåòíîñò³, ³ â³äâàãè é ðîçóìó, ùîá òó ìóäð³ñòü çàñâî¿òè. Íåþ æ ïîâí³ áóëè ïàìÿòíèêè íàøî¿ ñòàðîâèíè Ï÷îëè, ²çáîðíèêè òîùî, íåþ ïîâíå áóëî íàøå â³éñüêîâå æèòòÿ ³ âèñîêîøê³ëüíå; ³äåºþ êîíå÷íîñò³ äèñöèïë³íè é ñóâîðî¿ êàðàþ÷î¿ âëàäè äëÿ ëþäñüêî¿ ñóñï³ëüíîñò³ ïîâíà íàøà öåðêîâíà ë³òåðàòóðà êíÿç³âñüêî¿ é êîçàöüêî¿ äîáè. Òàê ñàìî, ÿê ³ ¿õ ïîíÿòòÿ ïðî Áîæèé Ïðîìèñåë ³ ïðî ñïðàâåäëèâîãî, ïðîùàþ÷îãî ðîçêàÿíèõ ³ ìñòèòåëÿ ãð³øíèê³â Áîãà. Òàê ñàìî, ÿê ³ ë³òåðàòóðà òèõ, çà÷èñëþâàíèõ äî ìîäåðíîãî íàøîãî ïèñüìåíñòâà àâòîð³â, ÿê³ ùå äèõàëè äóõîì íàøî¿ ïåðåääåìîêðàòè÷íî¿ äîáè, ÿê íàïðèêëàä, òâîðè Êîòëÿðåâñüêîãî, ç éîãî äåòàë³÷íèì îïèñîì ïåêëà, ³ Øåâ÷åíêà, ÿêèé â³ðèâ ó ñóâîðîãî êàðàþ÷îãî Áîãà ³ â ïîòðåáó êàðàòè âñÿê³ ãð³õè, íàâ³òü íåâîëüíèÿ, íåçàâèíåí³.  óñ³é ò³é ë³òåðàòóð³ ïðîãëÿäຠÿñíèé ³ ïðîçîðèé òâåðäèé ïîñòóëàò ñèëüíî¿ äîîñåðåäêîâî¿ äèñöèïë³íóþ÷î¿ ñèëè â ñóñï³ëüñòâ³, ïîñòóëàò ñèëüíî¿ 491
Äìèòðî Äîíöîâ
â ñåðåäèí³ âëàäè, ÿêà á íå äàâàëà ðîçïàñòèñÿ çáèòèé äîêóïè íàö³îíàëüíèé îðãàí³çì. Æàäîáà âëàäè, âëàäè ñèëüíî¿ ³ ñòðàøíî¿ íàâí³ é ñóâîðî¿ ³ ñïðàâåäëèâî¿ âíóòð³, ÿê ñåðåäíèêà, ùî ïîòðàïèòü çðîáèòè ì³öíî ñôîðìîâàíèì ³ ÷åðåç òå ñèëüíèì îðãàí³çì íàö³¿ îñü áóëî â³äíîøåííÿ íàøî¿ ïðîâ³äíî¿ êîëèøíüî¿ êàñòè äî òðåòüîãî åëåìåíòà ïîíÿòòÿ äåðæàâè. Êð³ì òîãî ìóñèëà â ò³ì ïîíÿòò³ òà âëàäà áóòè ñâîÿ. Ö³ºþ ÷åòâåðòîþ õàðàêòåðèñòè÷íîþ ïðèêìåòîþ ïîíÿòòÿ âëàäè ïàí³âíî¿ âåðñòâè º ÿêíàéá³ëüøà êîìïåòåíö³ÿ ö³º¿ âëàäè, ¿¿ øèðîêèé îáñÿã íàâí³, áàæàííÿ áóòè ïîâíèì âîëîäàðåì ñâ êðà¿íè, ÿêà îòæå ìàëà á áóòè êðà¿íîþ âïîâí³ íåçàëåæíîþ. Öÿ ñòîðîíà ïîíÿòòÿ âëàäè, ìàëî çðîçóì³ëà äåìîêðàòàì, ÿê³ ââàæàëè ÷àñòî çà íåàêòóàëüíå ³ íåìîäíå ïîíÿòòÿ íàö³îíàëüíî¿ ñóâåðåííîñò³, âîíî ëåæàëî â êðîâ³ íàøî¿ ïàí³âíî¿ êàñòè ñòàðèõ ÷àñ³â. ²ëàð³îí ìîëèòü Áîãà ãîëîâíå ïðî òå, ùîá â³í íå ïðåäàâ íàñ â ðóêè ÷óæäè¿õ, äà íå ïðîçâåòüñÿ ãðàä òâ³é ïë³íåí ³ ñòàäî òâîº ïðèøåëüöåì ó çåìë³ íåñâî¿é. ³í òâåðäî çíàâ, ùî òàì, äå âëàäà áóëà ÷óæà, òàì ³ çåìëÿ áóëà íå ñâîÿ, ³äåÿ, ÿêà ö³ëêîâèòî âèðîäèëàñÿ â ãîëîâàõ ³íòåë³ãåíòñüêî¿ åë³òè íàøèõ ÷àñ³â. Òà ñàìà ³äåÿ ³ òîé ñàìèé á³ëü, ùî 492
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
æèâåì íà íàø³é, íå ñâî¿é çåìë³ ëóíຠé ó Øåâ÷åíêà. Íàéá³ëüøå çëî â óÿâ³ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè òèõ ÷àñ³â, öå âòðàòèòè íåçàëåæí³ñòü. ²ïàò³¿âñüêèé ë³òîïèñ ç ïðèâîäó âàñàëüíî¿ ïî¿çäêè Äàíèëà Ãàëèöüêîãî â õàíñüêó ñòàâêó, ïèøå ç ïî÷óòòÿì îáðàçè, ùî òîé ñàì Äàíèëî, êíÿçü âåëèêèé, âîëîäàð Ðóñüêî¿ çåìë³, íèí³ ìóñèòü ¿õàòè íà ïîêë³í ³ õîëîïîì íàçèâàºòüñÿ. Ñàãàéäà÷íîãî íàéá³ëüøå áîëèòü, ÿê â³í ïèøå äî ïîëüñüêîãî êîðîëÿ, òå, ùî ìàãíàòè ïîëüñüê³ â³ëüíèé íàðîä óêðà¿íñüêèé â ÿðìî ðîáîòí³÷åñêîº ñîá³ áåçáîæíî íàêëîíèòè íàìàãàþòüñÿ ³ çà öå ãðîçèòü çàïîâ³ääþ òîãî îãíÿ ãí³âíîãî íà Óêðà¿í³, ÿêèé ³ ñïàëàõíóâ 26 ë³ò ïîò³ì. Ìàçåïó ³ ñòàðøèí éîãî áîëèòü, ùî Óêðà¿í³ ³ ñòàðøèí³ êîçàöüê³é ïàíùèíîþ äîð³êàþòü, ðàáñòâîì äîð³êàþòü â³ëüíîìó íàðîäîâ³. Íàéá³ëüøå îáóðþâàëî êîçàöüêó ñòàðøèíó, ùî çàêëþ÷àþ÷è Àíäðóñ³âñüêèé äîãîâ³ð, ùî ïîä³ëèâ Óêðà¿íó, Ïîëüùà ³ Ìîñêîâùèíà íå çàïðîñèëè íà íàðàäè êîçàê³â, ùî áðàëè ð³âíó ó÷àñòü ó â³éí³ ³ ïîòðàêòóâàëè ¿õ àêè áåçñëîâåñíèõ ³ í³÷îãî íå â³äóùèõ ñêîò³â, ïîòðàêòóâàëè ÿê ï³ääàíèõ, à íå ÿê â³ëüíèé ³ íåçàëåæíèé íàðîä. Õìåëüíèöüêîãî íàéá³ëüøå ÿðèëî, ùî ïîëÿêè éîãî â³ëüíèé íàðîä â íåâîëüí³÷åñêîº ïîääàíñêîº ÿðìî çàïðÿãòè ³ ÷åñòü êîçàöüêóþ â áåç÷åñò³º ³ íåçíàí³º ïðåòâîðèòè ïðàã493
Äìèòðî Äîíöîâ
íóòü. Ïðàâäà, áóëè Áàðàáàø³, ÿê³ âîë³ëè ç ëÿõàìè, ìîñòèâèìè ïàíàìè ç óïîêîºì õë³á, ñ³ëü â â³÷í³ ÷àñè çàæèâàòè, àëå ÿêðàç ïðîòè öüîãî â³÷íîãî ðåôðåíó çåìëÿê³â íåäîëÿøê³â, ùî ñóìóâàëè çà ºãèïåòñüêèì êàçàíîì ç ìÿñèâîì, ³ âèñòóïàâ Õìåëüíèöüêèé. Îñóäæóâàâ éîãî, öüîãî ïîäõë³áöó ëÿäñüêîãî ³ íåäðóãà îò÷èçíîãî, áî íàéäîðîæ÷èì ó ñâ³ò³ äëÿ íüîãî ñàìîãî áóëè ïðàâäà, âîëüíîñò³ ³ ö³ë³ñòü îò÷èçíè ñâîá³äíî¿ é íåçàëåæíî¿. Îñîáëèâî éîãî äîï³êàëî âîëî÷èòè òÿæê³ êàéäàíè íåâîë³ â ñîðîì³ ³ íåâ³ëüíèöòâ³ äî òîãî ùå íà âëàñí³é ñâî¿é çåìë³. Çà àâòîðîì ²ñòî𳿠Ðóñ³â ñòàðøèíà êîçàöüêà ñòðåì³ëà ãîëîâíî óâ³ëüíèòèñÿ â³ä ðàáñòâà ³ ïðèçð³í³ÿ, ÿêå òÿæèòü íàä ï³äâëàäíèì íàðîäîì ³ äî ïðèâåðíåííÿ âî ïåðâóþ ñòåïåíü ñâîáîäè ³ ñàìîäåðæàâñòâà ñòàðî¿ Óêðà¿íè. Ãîëîâíà ¿õ æóðáà, ùîá íå áóëè ðàáè íåêëþ÷èìè ³ ñêîòîì íåñìèñëåíèì, ÿêèì íà éîãî äóìêó º çàâøå ïîçáàâëåíà ñâ âëàäè íàö³ÿ. Äâà âåëèê³ ïðîñëàâíèêè íàøî¿ ñïàïëþæåíî¿ XIX â³êîì äàâíèíè Êîòëÿðåâñüêèé ³ Øåâ÷åíêî òðèìàëèñÿ ùîäî öüîãî ñòàðèõ òðàäèö³é. Íàéá³ëüøå ãí³òèòü Øåâ÷åíêà òå, ùî éîãî çåìëÿêè ãíóòüñÿ, ìîâ ò³ ëîçè, êóäè â³òåð ⳺, ùî â ÿðì³ õîäÿòü ³ íå ñîðîìëÿòüñÿ, ùî ó ÿðìàõ ëèöàðñüê³ ñèíè, ùî æèä ïîãàíèé íàä êî494
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çàêîì êîâåðçóº, ùî íàä ä³òüìè êîçàöüêèìè ïîãàíåöü ïàíóº, ùî êîçàê íå ñîðîìèòüñÿ êîíàòü â ÿðì³ ó ëÿõà, ùî íàä ïîíåâîëåíèìè Áîã ñ쳺òüñÿ, ùî ïîêðèâ ñðàìîòîþ ñâî¿ ëþäè, êèíóâ íà ñì³õ ëþäÿì, íàðóãó ñóñ³äàì, ùî ïîíåâîëåíîìó êîçàêîâ³ ñîðîì ïðèéòè íà ñóä Ãîñïîäåí â çàë³çàõ ðóêè ïðèíåñòè, ïåðåä óñ³ìà â êàéäàíàõ ñòàòè êîçàêîâ³. Ñêð³çü òîé ñàìèé ìîòèâ ïî÷óòòÿ ãàíüáè çà ïîíåâîëåííÿ â³ëüíîãî íàðîäó é êîçàöüêîãî ïàíñòâà, ÿêå íå òåðï³ëî ðàáñòâà, äëÿ ÿêîãî ³äåàë âëàñíî¿ âëàäè é íåçàëåæíîñò³ áóâ íàéâèùèì. Êîëè ì³æ íàøèìè àïîñòîëàìè ÷åðí³ ³ Øåâ÷åíêîì ³ òèìè, ùî äóìàþòü, ÿê â³í, ïðèõîäèëî ³ ïðèõîäèòü äî äèñïóò³â, òî º öå ïîâòîðåííÿ äèñïóòó ì³æ ïñîì ³ âîâêîì ó áàéö³ Ãë³áîâà: ïåñ çàêëèêàâ âîâêà äî ïåñÿ÷î¿ áóäè: òàêà âæå äîëÿ íàøà àáè, ìîâëÿëè, áîðù òà êàøà, ïî¿â ³ ãàâêàé íà âîâê³â! Òà âîâê â³äïîâ³äàâ: Õî÷ ³íîä³ ç¿ñòè ³ íåäîâîë³, çàòå æèâåø íà âîë³! ²äåàë áîðùó ³ êàø³ â ïåñÿ÷³é áóä³ òà ³äåàë âîë³, öåáòî íåçàëåæíîñò³ ³ íåï³äëåãëîñò³, îñü áóëè äâà ³äåàëè äâîõ ð³çíèõ âåðñòâ, ¿õ òàê³ ð³çí³ ïîãëÿäè íà òðåò³é ÷èííèê ó ïîíÿòò³ äåðæàâè, íà ÷èííèê âëàäè. Ïîíÿòòÿ âîë³ é íåçàëåæíîñò³ çàâøå ³äåíòèô³êóâàëîñÿ â íàø³é ñòàð³é ë³òåðàòóð³ ç ïîíÿòòÿì ïàíóâàííÿ ³ âëàäè. Òàì, äå íå áóëî ïàíó495
Äìèòðî Äîíöîâ
âàííÿ, òàì íå áóëî âîë³, òàì áóëî ðàáñòâî: âèáèðàòè òðåáà áóëî ì³æ îäíèì òà äðóãèì. Òóò çíîâ ñòð³÷àºìî àíàëîã³þ â íàø³é ñòàð³é ìåíòàëüíîñò³ ç ìåíòàëüí³ñòþ ðèìëÿí. Ñâÿòèé Àâãóñòèí ïèøå: Ïåðåêîíàí³, ùî ãàíüáîþ º äëÿ ¿õ êðà¿íè áóòè â ðàáñòâ³, à ñëàâíî êîìàíäóâàòè, âîíè äîêëàäàëè âñ³õ ñòàðàíü, ùîá ïåðø çðîáèòè ¿¿ â³ëüíîþ, à ïîò³ì ïàíóþ÷îþ. ¯õ ãåðî¿÷í³ â÷èíêè ìàëè çà ìîòèâ ñïåðøó ëþáîâ ñâîáîäè, à ïîò³ì ïàíóâàííÿ: ¿õ, öåáòî ïðàâëÿ÷ó êàñòó, áî âñå âåëèêå, ùî ñòâîðèâ Ðèì, áóëî ä³ëîì ê³ëüêîõ ëþäåé, ùî ìàëè ñâî¿ îñîáëèâ³ ÷åñíîòè, ÿêèõ ðàäè ïðèâåëè ï³ä ÷àñ áåçëàäó ðèìñüêó äåðæàâó äî ðîçöâ³òó. Ó ö³º¿ êàñòè ðèìñüêî¿ ³ íàøî¿ ïîíÿòòÿ ñëàâè, ñâîáîäè é ïàíóâàííÿ éäóòü ðàçîì. Äëÿ ö³º¿ âèáðàíî¿ ðàñè º ëèøå äâ³ ìîæëèâîñò³: áóòè ðàáîì àáî ïàíîì. ª öåé ìîòèâ ó ñòàðèõ ñòàðîêè¿âñüêèõ òâîðàõ, äå êíÿçü ì³ã âèáðàòè àáî ñ³äëî êîùåºâå àáî ñ³äëî çîëîòå, àáî ðàáñòâî àáî ñëàâíó ñâîáîäó. Òàê³ íîòêè áåçíàñòàííî áðèíÿòü â óí³âåðñàëàõ Õìåëüíè÷÷èíè ³ Ìàçåïèíùèíè. Õìåëüíèöüêèé êëèêàâ êîçàöüêó ñòàðøèíó ñòàòè çà íåçàëåæí³ñòü, ïðîòè ÿðìà, çà ÷åñòü êîçàöüêóþ ïðîòè áåç÷åñòÿ, çà âîëüíîñò³ ïðîòè ï³ääàíñüêîãî ÿðìà: ñêð³çü òà ñàìà äèëåìà, áåç ïàíóâàííÿ íåìà ñâîáîäè. Ïàíóâàííÿ öå ³ñòîòíà, çàòàºíà òóãà 496
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ö³º¿ êàñòè. Òîé íå íàëåæèòü äî ö³º¿ êàñòè, õòî ïðîäຠñâîº ïðàâî ïåðâîðîäñòâà ³ ñàìîäåðæàâñòâî â ñâî¿é çåìë³ çà ìèñêó ñî÷åâèö³, çà ìàòåð³àëüí³ áëàãà. ²äå¿ ö³º¿ äèëåìè ëóíàþòü ³ â Øåâ÷åíêà. Éîãî ïîíÿòòÿ âîë³ íå ³äèë³÷íå, ÿê ó ãðå÷êîñ³ÿ. Âîëÿ Øåâ÷åíêà öå êîçàöüêà âîëÿ, ÿêà ãàðöþº, òðóïàìè çàñ³âຠïîëå. Ó ïîåòà ñëîâî ïàíóþòü ðèìóºòüñÿ ç áåíêåòóþòü. Êîçàêè òîä³ âì³ëè ïàíóâàòè, êîëè â ¿õ êðà¿í³ ðåâ³ëè ãàðìàòè, áåç ÿêèõ, áåç ñâ ñèëè, íå óÿâëÿëè ñîá³ ñâîáîäè â ñâî¿é çåìë³. Äîáóâàòè ñëàâó é âîëþ äëÿ íèõ çíà÷èëî ïàíóâàòè. Õòî íå çàïàíóº, íå ìàòèìå âîë³. Âîëÿ äëÿ ñòàðøèíñüêî¿ êàñòè öå íå â³ëüíèé ëàí, à ïîë³òè÷íà íåçàëåæí³ñòü, âëàñíîâëàäñòâî. Êîòëÿðåâñüêèé ïèøå â Åíå¿ä³, ùî Åíåé çáóäóº ñèëüíå öàðñòâî ³ çàâåäå ñâîº òàì ïàíñòâî ³ íà ïàíùèíó âåñü ñâ³ò ïîãîíèòü. Áåç ïàíóâàííÿ íåìà ñâîãî öàðñòâà, íåìà íåçàëåæíîñò³, íåìà ñâîáîäè, íåìà ¿¿ ³ áåç ñâîãî ïàíñòâà. ßê ðèìëÿíè, ùî õîò³ëè çðîáèòè ñâîþ íàö³þ ïåðø â³ëüíîþ, à òîä³ ïàíóþ÷îþ, òàê ³ ðèìëÿíè êîçàöüê³: â³ä êîøîâîãî Åíåÿ ìàâ ðîçïëîäèòèñü âåëèêèé ³ çàâçÿòèé ð³ä, â³í âñ³ì ñâ³òîì áóäå óïðàâëÿòè, ïî âñ³õ óñþäàõ âîþâàòè, ï³äâåðíå âñ³õ ñîá³ ï³ä ñï³ä. ³í ðèìñüê³ ïîñòàâèòü ñò³íè, â íèõ áóäå æèòè ÿê â ðàþ. Ó äåìîêðàòè÷íèõ ñìåðä³â 497
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîíÿòòÿ ðàþ öå â³äïî÷èíîê, â³äïðóæåííÿ. Ó êàñòè ïàí³âíî¿ öå ãàðöþâàííÿ, âîþâàííÿ, ïàíóâàííÿ, ïåðåñ³äàííÿ ç ñ³äëà ðàáñüêîãî â ñ³äëî çîëîòå. Îäí³, õë³áîðîáè, ìð³þòü ïðî ñâ³é ëàí çîëîòèé, äðóã³, âîëîäàð³, ïðî ñâîãî îòöÿ ñò³ë çîëîòèé. ×è Òóðíóñ áóäå, ÷è Åíåóñ ëàòèíñüêèì ñöåïòðîì óïðàâëÿòü â öå ä³ëî ïëåáñ íå ì³øàºòüñÿ. Ñïðàâà âëàäè äëÿ íüîãî áóëà áàéäóæà, äëÿ íüîãî ³ñíóâàëà ëèøå ñïðàâà ´ðóíòó, ë³ñ³â ³ ïàñîâèñüê. Äëÿ âîëîäàðñüêî¿ êàñòè íàâïàêè, â ö³ì ïèòàííþ áóëà ñóòü ñâîáîäè. Êîçàöüêà ñòàðøèíà óâàæàëà ñåáå ïðåäñòàâíèêîì íàðîäó, ùî í³êîìó íå çâåðòຠ(Øåâ÷åíêî), ùî í³êîìó íå äàñòü ïåðøåíñòâà íàä ñîáîþ (Êîñòÿíòèí Âèøíåâåöüêèé), ùî ìàâ ñåáå çà íàðîä íàéìóäð³øèé, íàéë³ïøèé, íàéâ³äâàæí³øèé â ö³ë³ì ñâ³ò³, ÿê ñêàðæèâñÿ äî öàðèö³ íà ñòàðøèíó êîçàöüêó Ðóìÿíöåâ. Àáî ÿê êàçàëè íàø³ ïðîâ³äíèêè êè¿âñüêèõ ÷àñ³â, áóâ öå íàðîä âèáðàíèé, ñîñóä ³çáðàíèé, ÿçèê ñâÿòîé. Ïîêëèêàíèé äî æèòòÿ â³ëüíîãî é íåçàëåæíîãî. ² ñìåðä ³ ëèöàð³ ïðàãíóëè äîáðå æèòè, àëå äëÿ ñìåðäà äîáðå æèòè çíà÷èëî íå çíàòè, ùî òî á³äà ³ íå òóæèòè (Î. Ôåäüêîâè÷). ² äëÿ ëèöàðÿ äîáðå æèòè áóâ ³äåàë, àëå öå çíà÷èëî äëÿ íüîãî ïðèâåðíåííÿ ÷àñ³â, êîëè çàïîðîæö³ âì³ëè ïàíóâàòè. ² ñìåðä ³ ëèöàð ëþáèëè âîëþ, 498
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ò³ëüêè äëÿ ïåðøîãî âîëÿ çíà÷èëà íà ñâî¿ì ïîë³ æàòè (Ôåäüêîâè÷), äëÿ ëèöàðÿ æ öå çíà÷èëî øëÿõòîþ, òàòàðàìè çàñ³âàòè ïîëå (Øåâ÷åíêî). ² ïåðø³ ³ äðóã³ ìð³þòü ïðî ùàñòÿ, àëå äëÿ ñìåðäà ùàñòÿ áóëî â äîáðîáóò³, ñîö³àëüí³é åãàë³òàðíîñò³, ï³ä ÷è¿ì-áóäü áåðëîì, õî÷ áè ³ ï³ä ÷óæèì ôàðàîíîì, ùîäî ÿêîãî çàâøå ñïîä³âàëèñÿ, ÿê çìÿêíå éîãî ñåðöå. Äëÿ ëèöàðÿ òåæ ³ñíóâàâ ³äåàë ùàñòÿ, àëå íå âëàñíîãî, ò³ëüêè éîãî êðà¿íè, à âîíà áóëà ùàñëèâà ëèø òîä³, ÿê âîðîãè ¿¿ ¿¿ áîÿëèñü, ÿêà ìàëà ó âëàñí³é çåìë³ âëàñíó âëàäó (Ãàéäàé). Ùàñòÿ öå áóòè ñèëüíèì. Ðàé Åíåÿ çà ðèìñüêèìè ñò³íàìè öå ùîñü çîâñ³ì ³íøå â³ä ðàþ ³ â³ä ³äè볿 ïàöèô³ñòè÷íîãî ÷è ñïàöèô³êîâàíîãî ãðå÷êîñ³ÿ, ùî òàê ëþáèòü ñâÿòèé ñïîê³é ³ â³äïðóæåííÿ ³ òàê íåíàâèäèòü êàòîðãó âëàäè. Çåìëÿ íå ÿê ð³äíèé ëàí ³ ãðÿäêè äëÿ êàðòîïë³, äëÿ ùàñòÿ òîãî ÷è ³íøîãî âîçíîãî ÷è Íàòàëêè Ïîëòàâêè, à ñëàâíèõ ïðàä³ä³â çåìëÿ, áîðîíåíà ìå÷åì, òåðåí åêñïàíñ³¿ Ñâÿòîñëàâ³â ³ Õìåëüíèöüêèõ. Íàðîä íå ÿê ìèðíà é çàòèøíà ð³äíà ñòîðîíîíüêà, íå ÿê Êâ³ò÷èíà àáî Ìèðíîãî ³äèë³ÿ, íå ÿê â³ä³ðâàíà â³ä ñâ³òó äðàãîìàí³âñüêà àíàðõ³÷íà ñï³ëêà â³ëüíèõ ãðîìàäÿí, íå àðõ³ïåëàã ïîñíóëèõ õóòîð³â, ëèøå íàðîä ÿê íàö³ÿ â ñëóæá³ âåëèêî¿ ³äå¿ (âèçâîëåííÿ ãðîáó 499
Äìèòðî Äîíöîâ
Ãîñïîäíüîãî, âèãíàííÿ ïîãàíèõ, øèðåííÿ â³ðè Õðèñòîâî¿), ÿê ìàÿê áëèñêó÷î¿ äóìêè, ÿê äîðîãîâêàç çàáëóäëèì êðà¿íàì ³ íàðîäàì. Îðãàí³çàö³ÿ çåìë³ é íàðîäó íå ÿê ð³äíèé Ïðîâàíñ, ïîâÿçàíèé ëèøå âóçëàìè ñï³ëüíî¿ êðîâ³ é ìîâè, ÷è ïðîñòî íàðîäíî¿ êóëüòóðè, íå ÿê ò³ñí³øà â³ò÷èçíà, ïðîâ³íö³ÿ îòº÷åñòâà ÷óæîãî, ÿêå ìຠäåêðåòóâàòè ÷è ìè ìàºìî óâàæàòè ñåáå çà ñëîâÿí ÷è çà ìîíãîë³â, íå êóïà ãóáåðí³é ï³ä ò³ííþ õàíñüêîãî ÷è ìîñêîâñüêîãî ìå÷à, à patria cosacorum, îêðåìà ñâîÿ îò÷èçíà, ï³ä âëàäîþ ñâ îêðåìî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè. Îñü áóâ òîé ê³íåöü, òà ö³ëü, äî ÿêî¿ â óÿâ³ ïàí³âíî¿ âåðñòâè ìຠïðÿìóâàòè íàðîäíà ñï³ëüíîòà. Îñü ³ â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ, íàùî ò³é êàñò³ ïîòð³áíî áóëî áóäóâàòè ñâîþ âëàñíó õàòó, äëÿ ÿêèõ ä³ë òîé ä³ì (òà ñâîÿ õàòà) ïîñòðîºí ìຠáóòè. Îñü ìåòà òîãî ñèëüíîãî íàðîäíîãî îðãàí³çìó, ñòâîðåíîãî â³÷íî ãîð³þ÷èì äóõîì øëÿõåòíî¿, ìóäðî¿ ³ çàâçÿòî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ÿêî¿ áëèñêó÷èé âç³ðåöü äຠíàì íàøà ³ñòîðè÷íà äàâíèíà.
500
Äìèòðî Äîíöîâ
ÊÐÈÇÀ ªÂÐÎÏÅÉÑÜÊί ÊÓËÜÒÓÐÈ É ÓÊÐÀ¯ÍÀ
Ì
Íà äèÿâîëà õðåñò, íà íåïðèÿòåë³â øàáëÿ. Ïîëêîâíèê ªðìîëåíêî
³æ ñâ³òîì ³äåé ³ â³ðóâàíü, ÿêèìè æèëà é æèâå äåìîêðàòè÷íà Óêðà¿íà, ³ ñâ³òîì ³äåé íàøî¿ äàâíèíè ëåæèòü ïðîâàëëÿ. Âñå â íèõ ð³çíå: ïîíÿòòÿ Áîãà, îò÷èçíè, ñóñï³ëüíîñò³, ¿õ ô³ëîñîô³ÿ ³ñòîð³¿, ô³ëîñîô³ÿ æèòòÿ, ³äå¿ ïðî çíà÷åííÿ é ðîëü â ³ñòî𳿠òâîð÷î¿ îñîáèñòîñò³ ³ ìàñè, ÷èííèêà âîë³, ³äå¿ ïðî ïðè÷èíè âçíåñåííÿ é óïàäêó íàðîä³â, ïðî ö³ëü ëþäñòâà é ïðî çíà÷åííÿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè. Ïðîâàëëÿ, ÿêå ïîñòàëî ì³æ öèìè äâîìà ñâ³òàìè íàñòóïèëî òàê çíåíàöüêà (õî÷ êîïàëîñÿ çäàâíà), ùî, íàïðèêëàä, ì³æ îñòàíí³ìè ïðåäñòàâíèêàìè ãåðî¿÷íî¿ Óêðà¿íè Êîòëÿðåâñüêèì, Øåâ÷åíêîì, Ñòîðîæåíêîì, Ùîãîëåâèì ³ Ìàêñèìîâè÷åì, à ç äðóãî¿ ñòîðîíè Ãðóøåâñüêèì, Ñóìöîâèì, Äðàãîìàíîâèì ³ Êóë³øåì äàëåêî á³ëüøà ïð³ðâà, àí³æ ì³æ ïåðøèìè ³ ïèñüìåííèêàìè ³äåîëîãàìè ñòàðîêíÿç³â502
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ñüêî¿, ëèòîâñüêî-ðóñüêî¿ ³ êîçàöüêî¿ äîáè, ñâ³ò ïîíÿòü ñòð³÷àºìî ìè ó Øåâ÷åíêà ³ Êîòëÿðåâñüêîãî é ó àâòîðà Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, ó Äàíèëà Çàòî÷íèêà, Ìîíîìàõà, Ìèõàéëà Ëèòâèíà, Âåëè÷êà, Ãðàáÿíêè, Ñêîâîðîäè, àâòîðà ²ñòî𳿠Ðóñ³â, Âèøåíñüêîãî, Ïðîêîïîâè÷à òîùî. Öå ïðîâàëëÿ âèêîïàâ â³ê ìàñ, â³ê þðáè, ÿêèé ïðèéøîâ, çðåøòîþ, íå ò³ëüêè äëÿ íàñ, àëå é äëÿ âñ³º¿ ªâðîïè. Ïðîðîêîì, ÿêèé ïðèïîâ³äàâ öåé â³ê ìàñ, â³ê ºâðîïåéñüêîãî í³ã³ë³çìó, ÿê â³í éîãî çâàâ, áóâ ì³æ ³íøèì Ôð³äð³õ ͳöøå. ³í âæå â 80-õ ðîêàõ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ ï³äíîñèâ ñâ³é íàòõíåíèé ãîëîñ ïðîòè íîâèõ äåìîêðàòè÷íèõ ïàí³â, ãåðî¿â ïåðåñ³÷íîñò³, âóçüêîãëÿäñòâà ³ âèãîäè. Ïðîòèñòàâëÿâ ¿ì òèï ³ ñòèëü äàâí³õ ºâðîïåéñüêèõ åë³ò, ñòèëü â³ê³íã³â, àðàáñüêî¿, ÿïîíñüêî¿ ³ ãîìåð³âñüêî¿ àðèñòîêðàò³¿. ³í ùå òîä³ ïèñàâ ïðî Ôåðãåñë³õóíã Åâðîïàñ, ÿêó ïðèíåñëè ç ñîáîþ äåìîêðàòè÷í³ øâ³òöåíäå ïëºáåºð, â³í ùå òîä³ ï³äíîñèâ íà âèñîêèé ïîñòàìåíò ñòàðîäàâíþ, âæå íå çíàíó çäåìîêðàòèçîâàíîìó XIX â³êó Ôîðíåìãàéò (øëÿõåòí³ñòü, íîáëºñ), ÿê îñíîâíó ïðèêìåòó âîëîäàðñüêî¿ êàñòè. ³í îäèí ç ïåðøèõ êàðòàâ ñó÷àñíó éîìó êóëüòóðó äåìîêðàòè÷íî¿ ªâðîïè, êóëüòóðó Herdentier, 503
Äìèòðî Äîíöîâ
à ç ¿¿ ðóãåëüîñ áàðàáàð³øåí Òðàéáåí óíä ³ðáåëüí, ç ¿¿ íåâãîìîííîþ âàðâàðñüêîþ ìåòóøíåþ ³ ðóò³æåì, þðá³ ïðîòèñòàâëÿâ êóëüò âåëèêèõ ëþäåé, ï³äëþäèí³ äåìîêðàò³¿ ñâîþ íàäëþäèíó. ³í êàðòàâ áåçêóëüòóðí³ñòü äåìîêðàòè÷íèõ ì³ñò, óïàäîê äåðæàâíèöüêî¿ äèñöèïë³íè. ³í íàïàäàâ íà òàê³ äåìîêðàòè÷í³ óñòàíîâè, ÿê çàãàëüíå âèáîð÷å ïðàâî, íàçèâàþ÷è äåìîêðàò³þ ³ñòîðè÷íîþ ôîðìîþ çàíåïàäó äåðæàâè. Öåé çàëèâ ãðîìàäñüêîãî æèòòÿ þðáîþ ùå ï³ä ÷àñ ôðàíöóçüêî¿ ðåâîëþö³¿ ïðîâèä³â Áåðêå, à ïî÷àñòè é Òåí, êîëè âèöâ³òîì ïàíóâàííÿ þðáè ââàæàòè ÷àñè òð³óìôó 3-î¿ ðåñïóáë³êè ó Ôðàíö³¿. Áåðêå ïèñàâ, ùî ñàì óðÿä, ñàìå ì³ñöå íå çìîæå ïåðåòâîðèòè ëþäåé â ³íøèõ, í³æ ÿêèìè ñòâîðèâ ¿õ Áîã, ïðèðîäà, âèõîâàííÿ ³ ¿õ ñåðåäîâèùå. Âèá³ð íàðîäó ùå íå ïîòðàôèòü îáäàðóâàòè ñâî¿õ âèáðàíö³â ÷åñíîòàìè ïîòð³áíèìè çàêîíîäàâöåâ³. Ò³ íåçíàí³ ïðîâ³íö³àëüí³ àäâîêàòè, íîòàð³, ó÷èòåë³ òîùî, ÿêèìè íàïîâíèëèñÿ çàêîíîäàòí³ ïàëàòè ðåñïóáë³êàíñüêî¿ Ôðàíö³¿, íå çâèêëè é ñàì³ ñåáå ââàæàòè çà ùîñü âèùå â³ä þðáè. Íàãëî, í³áè ÷óäîì, âèêèíóò³ íà âèùèé ùàáåëü ñóñï³ëüíî¿ äðàáèíè, íåï³äãîòîâàí³ äî ñâ íîâî¿ ðîë³, ñïðèòí³ ´åøåôòÿð³, âåëèê³ ñïå504
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ö³àë³ñòè â³ä äð³áíèõ ñïðàâ ³ ñóïåðå÷îê, çàéíÿò³ áîðîòüáîþ çà äð³áí³ îñîáèñò³ êîðèñò³, âîíè òÿìèëè â ïîòðåáàõ äåðæàâè ³ çàãàëó. Áðàêóâàëî ¿ì äî òîãî äîñâ³äó â äåðæàâíèõ ä³ëàõ, øèðîêîãî ðîçóìó, òâåðäîãî õàðàêòåðó, øëÿõåòíî¿ äóìêè, ÿêà á äîçâîëèëà ¿ì ñòàòè ïîíàä îâèä ñâîãî ïîâ³òó ÷è ïàðàô³¿. Êîðîòêî, öå áóëî ëèøå óçàãàëüíåíå ÿâèùå, ÿêå, â õâèëèíó ïðîçð³ííÿ, ñêîíñòàòóâàâ íà ïðèêëàä³ Äðàãîìàíîâà, ²â. Ôðàíêî, êîëè ïèñàâ, ùî áóâ â³í ïåðåéíÿòèé ìóæèêîô³ëüñòâîì, âóçüêèì ðîçóì³ííÿì íàö³¿ ÿê ïëåáñó, ÿêå íå äàâàëî éîìó äåðæàâíèöüêè äóìàòè; ùî ïðèí³ñ ç ñîáîþ â ðîçóìóâàííÿ ñïðàâè íà¿âí³ ì³ðêóâàííÿ ìóæèêà, ùî íå áà÷èâ ñâ³òó ³ íå ïîòðàôèòü äî çðîçóì³ííÿ âèùî¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ïîíàä ñâîþ ãðîìàäó àáî ñâ³é ïîâ³ò ³ ºäèíîþ ï³äâàëèíîþ ñóñï³ëüíîãî çâÿçêó áà÷èòü ñâîþ êîðèñòü ³ ïðèºìí³ñòü. Òå ñàìå ÿâèùå ñïîñòåð³ã ³ Òåí, êîëè òâåðäèâ, ùî íîâó äåìîêðàòè÷íó åë³òó ðåñïóáë³êàíñüêî¿ Ôðàíö³¿ óòâîðèëè ñ³ëüñüê³ ïèñàð÷óêè, òåàòðàëüí³ êîíòðîëåðè é âàõì³ñòðè, àäâîêàòè, ë³êàð³, ôåëüäøåðè ³ ãàçåòÿð³ íèæ÷îãî ´àòóíêó, ÿê³ óïîä³áíèëèñÿ òîìó ïàñòóõîâ³ â áàéö³, ùî çíàéøîâ ó ñâî¿ì êóðåí³ ãðàìîòó, ùî êëèêàëà 505
Äìèòðî Äîíöîâ
éîãî íà òðîí. Êîëè ïðî¿äåíà øàøåëÿìè áóä³âëÿ ñòàðî¿ ìîíàðõ³¿ òð³ñêàëà, à î÷ìàí³ë³ ñòîðîæ³ íå ïåðåøêîäæàëè þðá³ îâîëîä³òè íåþ, â òîé ÷àñ ñåðåä çàãàëüíî¿ ìåòóøí³ âñå ñóñï³ëüñòâî ðîçïàëîñÿ ³ îáåðíóëîñÿ â þðáó, ùî á³ñíóâàëàñÿ é ãàëàñóâàëà, âñ³ ïðèõîäèëè â çàõîïëåííÿ ³ â³íøóâàëè ñîá³ âçàºìíî, ùî çìîæóòü äàòè ñîá³ ñâîáîäó ë³êò³â, âñ³ äîìàãàëèñÿ, ùîá íîâîçáóäîâàíà çàãîðîæà áóëà çáóäîâàíà ìîæëèâî íåêð³ïêî, à ñòîðîæ³ ùîá áóëè ñëàá³, îáåççáðîºí³ é áàéäóæ³ íà âñå. Òàêîþ é âèéøëà ç ³äåé 1789 ð. íîâà äåìîêðàòè÷íà, åãî¿ñòè÷íà ñóñï³ëüí³ñòü ç ñëàáîþ äåðæàâîþ ³ íå çíàþ÷îþ ñòðèìó é äèñöèïë³íè þðáîþ, æåðòâîþ áåçñîâ³ñíèõ äåìàãîã³â ³ ïàðò³éíèõ êë³ê ´åøåôòÿð³â. ³ä 1789 ð., îñîáëèâî â äðóã³é ïîëîâèí³ XIX â., ïî÷àëàñÿ òà êóëüòóðíî-ïîë³òè÷íà êðèçà ªâðîïè, ÿêà â íàø³ äí³ ïðèéíÿëà âèãëÿä êàòàñòðîôè. Ïðè÷èíà ö³º¿ êðèçè, çíîâ-òàêè, ëåæèòü ó áóíò³ ìàñ, çà âëó÷íèì âèðàçîì ³ñïàíöÿ Îðòåãè. Äåòàëüí³øå: â ò³ì, ùî ïîâîë³ ïî÷àâ ïàäàòè ³ âèðîäæóâàòèñÿ äàâí³é ³ºðàðõ³÷íî-êàñòîâèé óêëàä ºâðîïåéñüêîãî æèòòÿ; â ò³ì, ùî íà çì³íó äàâíüî¿ øëÿõåòñüêî¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ïî÷àëà ãðàòè ðîëü ñóñï³ëüíî¿ âåðõ³âêè â ºâðî506
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïåéñüêèõ ñóñï³ëüíîñòÿõ â îäíèõ ìåíøå, â äðóãèõ á³ëüøå ìàñà. Íå â áóêâàëüí³ì ñåíñ³, áî öå áóëî á ô³çè÷íî íåìîæëèâî. Íîâà äåìîêðàòè÷íà âåðõ³âêà, õî÷ äîçâîëÿëà ìàñ³ âèáèðàòè ñâî¿õ ïðàâèòåë³â, àëå ö³ âèáîðè çâåëà äî ÷èñòî¿ êîìå䳿, çðó÷íî çààðàíæîâàíî¿ ñïðèòíèìè ïàðò³éíèìè êë³êàìè. Ïî-äðóãå æ, ëþäÿì ç ìàñè, íå ïðèíàëåæíèì äî ïàðò³éíèõ êë³ê í³êîëè ïàðò³éíèêè íå ïðèçíàâàëè ïàñèâíîãî âèáîð÷îãî ïðàâà, öåáòî äîçâîëÿëè ìàñ³ ãîëîñóâàòè, àëå ëèøå íà ÷ëåí³â òîãî ÷è ³íøîãî ïàðò³éíîãî êëàíó, ì³æ ÿêèìè áóëè ïîä³ëåí³ ñôåðè âïëèâ³â ó ñóâåðåíí³é äåìîêðàòè÷í³é ìàñ³. Çëî áóëî îäíà÷å íå â ö³ì, à â ò³ì, ùî öÿ ïàðò³éíèöüêà åë³òà, ùî âèéøëà ç ìàñè, ç îäíî¿ ñòîðîíè ïðåòåíäóâàëà ïðàâèòè êðà¿íîþ, à ç äðóãî¿ í³ ñâî¿ì ïîë³òè÷íèì îâèäîì, í³ ìóäð³ñòþ, í³ â³äâàãîþ, í³ øëÿõåòí³ñòþ äóìêè â³ä ïåðåñ³÷íîãî ÷ëåíà òî¿ ìàñè íå â³äð³çíÿëàñÿ. Ç òàêèìè ðåïðåçåíòàíòàìè íàðîäó â ì³í³ñòåð³àëüí³ êàá³íåòè âäåðëàñÿ âóëèöÿ. Äàâí³é óñòð³é ªâðîïè ñïèðàâñÿ íà òðüîõ êèòàõ, ÿê³ â ìîâ³ òî¿ íàö³¿, ÿêà íàäàâàëà êîëèñü òîí ö³ëîìó ñóñï³ëüíîìó æèòòþ ªâðîïè, íàçèâàëèñÿ: Dieu, roi i chevalier (Áîã, êîðîëü ³ ëèöàð). Çì³ñò öèõ ïîíÿòü áóâ òàêèé: ³äåÿ Áîãà, ÿêà äî507
Äìèòðî Äîíöîâ
ì³íóâàëà íàä óñ³ì, óñòàëþâàëà êóëüò ïåâíîãî ìîðàëüíîãî çàêîíó (çàêîíó Áîæ³ÿ) ³ äëÿ ìàñè ³ äëÿ ïðàâëÿ÷î¿ êóëüò îáîâÿçêó é â³äïîâ³äàëüíîñò³ êðà¿íè. Ïîíÿòòÿ äåðæàâè, ùî âò³ëþâàëîñÿ â îñîá³ âîëîäàðÿ ñòâîðþâàëî ïðèìàò çàãàëüíîãî äîáðà íàä ö³ëîþ ìàñîþ ïàðòèêóëÿðíèõ ³íòåðåñ³â ð³çíèõ ãðóï, êëàñ³â ³ îäèíèöü. Íàðåøò³ ³ñíóâàííÿ îêðåìî¿, äî òîãî îñîáëèâî âèõîâàííÿ, ïîõîäæåííÿ, âïðàâîþ, òðàäèö³ÿìè é â³äïîâ³äíèì ñîö³àëüíèì ïîëîæåííÿì ï³äãîòîâàíî¿ êàñòè, ùî ïðàâèëà äåðæàâîþ, êàñòè, â ÿê³é âèñîêî ñòîÿâ êóëüò Áîãà (ìîðàë³) ³ âîëîäàðÿ (äåðæàâè), íàäàâàëî çàïîðóêó, ùî äåðæàâí³ ³íòåðåñè áóäóòü â ïåâíèõ ðóêàõ, òà ùî íèçüê³ ìîòèâè ïðèâàòíèõ ³íòåðåñ³â àáî êîðèñò³ íå ãðàòèìóòü ðîë³ ó âåðõ³âêè, ÿêî¿ ïî÷åñíèì çàâäàííÿì áóëî ïðàâèòè äåðæàâîþ. Óñóíóâøè öàð³â, ïàí³â ³ ïîï³â äåìîêðàò³ÿ íà ¿õ ì³ñöå íå ïîñòàâèëà â³äïîâ³äíî ïðèãîòîâàíî¿ ïðàâëÿ÷î¿ âåðñòâè, ÿêà ïîõîäæåííÿì, òðàäèö³ÿìè, äîâãèì âèõîâàííÿì ³ çàïðàâëþâàííÿì äî ñâîãî ä³ëà, â³äïîâ³äíèìè ïðèêìåòàìè äóõó (øëÿõåòí³ñòþ, ìóæí³ñòþ é ìóäð³ñòþ) ìîãëà á ã³äíî ïåðåéíÿòè çàâäàííÿ óñóíåíî¿ âåðõ³âêè. Äëÿ êàíäèäàòà íà äåìîêðàòè÷íîãî ì³í³ñòðà íå âèìàãàëàñÿ í³ îñîáëèâà ìóäð³ñòü, í³ â³äâàãà, í³ øëÿ508
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
õåòí³ñòü äóø³, âèñòàð÷èëî, ùîá â³í ïîõîäèâ ³ç íàðîäó ³ éîãî ëþáèâ. Äàëüøå, óñóíóâøè ç ãðîìàäñüêî-ïîë³òè÷íîãî æèòòÿ Áîãà, äåìîêðàò³ÿ íå çàñòóïèëà ñêàñîâàíîãî Áîæîãî çàêîíó, ñòàðî¿ ìîðàë³ îáîâÿçêó ³ ÷åñò³ í³ÿêîþ íîâîþ ñèñòåìîþ ìîðàë³. Öüîìó êóëüòó äàâíüî¿ õðèñòèÿíñüêî¿ ìîðàë³, ÿêà ïëàòèëà äîáðîì çà äîáðî, àëå é êàðàòè êàçàëà çëî䳿â çà çëàÿ, ïðîòèñòàâèëà äåìîêðàò³ÿ ëèøå êóëüò ãóìàííîñò³, ïîáëàæëèâîñò³ äî çëà ³ êóëüò ïåðåñ³÷íî¿ ëþäèíè, ³ ìàòåð³àëüíèõ ³íòåðåñ³â ìàñè (íàðîäó). Òàê ñàìî çàì³ñòü êóëüòó äåðæàâè (êîðîëÿ) íå ñòâîðèëà äåìîêðàò³ÿ í³ÿêîãî ð³âíîðÿäíèêà; êóëüò îò÷èçíè áóâ ó äåìîêðàò³ÿõ ïðîñêðèáîâàíèé, éîãî çàñòóïèâ êóëüò ðåñïóáë³êè àáî ñîö³àëüíèõ ³íòåðåñ³â øèðîêèõ ìàñ, ÿê³ ÷àñòî-ãóñòî âåëè â ïðîñò³é ë³í³¿ äî îñëàáëåííÿ ³ äî ðîçâàëó äåðæàâè. Âñ³ âóçëè, ÿê³ äî XIX â. òðèìàëè âêóï³, ºäíàëè â îäíå ö³ëå ðîçá³æí³ ïàðòèêóëÿðí³ ñèëè ñóñï³ëüñòâà íàãëî ïî÷àëè ïîïóñêàòè â áåçñèëèõ ðóêàõ íàðîäíèõ ñóâåðåí³â ³ äåìîêðàòè÷í³ ñóñï³ëüñòâà, ðîçïëóòàâøè â³äîñåðåäêîâ³ ñèëè òåìíî¿ ìàñè, ïðîñòîþ äîðîãîþ íåñëèñÿ íàçóñòð³÷ âëàñíî¿ çãóáè. 509
Äìèòðî Äîíöîâ
Êîëè ãîâîðèòè ïðî ðåàêö³þ Óêðà¿íè íà êîìóí³çì, òî òðåáà íàñàìïåðåä âçÿòè ï³ä óâàãó òàêèé âàæíèé ìîìåíò: ó íàñ ïîëîæåííÿ óñêëàäíÿëîñÿ òèì, ùî ïî óïàäêó ñòàðî¿ âñåðîñ³éñüêî¿ àðèñòîêðàò³¿ öàðñüêî¿, äîâåëîñÿ óêðà¿íñüê³é ³íòåë³ãåíòñüê³é âåðõ³âö³ ìàòè ä³ëî ç êîìóí³çìîì â éîãî ðîñ³éñüê³é ôîðì³ á³ëüøîâèçìó íàéñêîðøå, àí³æ ÿê³é ³íø³é êðà¿í³ ªâðîïè. Á³ëüøîâèçì áóâ òèì íåáåçïå÷íèé, ùî ïî÷àñòè îìèíóâ ïîìèëêó, â ÿêó âïàëà äåìîêðàò³ÿ. Òàìòà íå ïîñòàâèëà í³÷îãî íà ì³ñöå ñòÿãíóòèõ, ç ïîñòàìåíòó êëè÷³â òà ³äåé, ÿêèìè ñóñï³ëüí³ñòü òðèìàëàñÿ âêóï³. Á³ëüøîâèçì âèäóìàâ åðçàö òèõ êëè÷³â. ² òàê, íà ì³ñöå çäåòðîíîâàíî¿ õðèñòèÿíñüêî¿ ðåë³ã³¿ ïîñòàâèâ â³í ñâîþ ºâàíãå볺 êîìóí³çìó. Íà ì³ñöå ðîçõèòàíîãî ³ çíèùåíîãî çà öàðàòó ñïåðøó, à ïîò³ì çà Òèì÷àñîâîãî óðÿäó, êóëüòó äåðæàâè á³ëüøîâèçì ïîñòàâèâ íîâèé êóëüò äåðæàâè ó âèãëÿä³ íåïîõèòíî¿ äîãìè ñîâºòñüêî¿ âëàäè. Íàðåøò³, íà ì³ñöå óñóíåíî¿ ïðàâëÿ÷î¿ âåðõ³âêè á³ëî¿ ïîñòàâèâ â³í ñâîþ, íîâó, ïàðò³þ, ÿêà ïðè âñ³õ ¿¿ âàäàõ, ñâîºþ öóïê³ñòþ, äèñöèïë³íîþ, áåçîãëÿäí³ñòþ ³ ö³ëåñïðÿìîâàí³ñòþ ñèëüíî ð³çíèëàñÿ â³ä äåìîêðàòè÷íèõ åë³ò, ñêàæ³ì, äåìîêðàòè÷íî¿ Ôðàíö³¿, ²ñïàí³¿ àáî Ðîñ³¿ çà Êåðåíñüêîãî. 510
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
Ö³é íîâ³é äèÿâîëüñüê³é ñèë³, íàäèõàí³é íåâãíóòîþ â³ðîþ, äóõîì áåçîãëÿäíî¿ êîìáàòèâíîñò³ é ïî÷óòòÿì ñâîãî àïîñòîëàòó (³ñòîðè÷íîãî ïîêëèêàííÿ) äåìîêðàòè÷íà âåðõ³âêà íàøà í³÷îãî ïðîòèñòàâèòè íå çìîãëà. Ç åíòóç³àçìîì ïðèéíÿòèé ãîëîòîþ ïðîëåòàðñüêîþ òà ³íòåë³ãåíòñüêîþ â ªâðîï³ é ó íàñ á³ëüøîâèçì îäíà÷å íå ïðèí³ñ ç ñîáîþ ðîçâÿçêè ºâðîïåéñüêî¿ êðèçè, ùî ïîñòàëà ç íàðîäæåííÿì â³êó ìàñè, ç îñëàáëåííÿì äåðæàâè ³ ïðàâëÿ÷î¿ åë³òè ñòàðî¿ ªâðîïè. Çàì³ñòü ïðàâëÿ÷î¿ âèùî¿ êàñòè ïîêëèêàâ â³í äî æèòòÿ êë³êó íîâèõ âèçèñêóâà÷³â íîâî¿ ïàðò³¿; çàì³ñòü íîâî¿ ³äå¿ íîâîãî äåðæàâíîãî àâòîðèòåòó çâè÷àéíó òèðàí³þ é ðàáñòâî ìàñ; íàðåøò³, çàì³ñòü ñêð³ïëåííÿ ³äå¿ Áîãà êðàéí³é ìàòåð³àë³çì, ÿêèé ñêîðøå ÷è ï³çí³øå âñå º ãðîáîêîïàòåëåì ñóñï³ëüíîñò³. ͳ ìàòåð³àë³ñòè÷í³é äåìîêðàò³¿, í³ ùå á³ëüø ìàòåð³àë³ñòè÷íîìó êîìóí³çìîâ³ íàøà äåìîêðàòè÷íà âåðõ³âêà (òàê ñàìî, çðåøòîþ, ÿê ³ íàïðèêëàä, ôðàíöóçüêà ÷è ÿêà ³íøà) íå çìîãëè ïðîòèñòàâèòè í³÷îãî ð³âíîðÿäíîãî ñèëîþ â³ðè, çàâçÿòòÿ ³ ñâ³äîìîñò³ ñâîãî âåëèêîãî ïîêëèêàííÿ. Áî ¿¿, òàê ñàìî, ÿê ³ êîìóí³çì, çæèðàâ òîé ñàìèé äóõ ìàòåð³àë³çìó. ² ä³éñíî, ùîá ñòâîðèòè 511
Äìèòðî Äîíöîâ
íîâå ç í³÷îãî, òðåáà ïåðåäóñ³ì â³ðèòè â ñèëó äóõó. À íå ëàìàòè ñîá³ ãîëîâè íàä äàëåêîþ áóäó÷èíîþ, íå ìàòè æîäíî¿ êîíöåïö³¿ ìàéáóòíüîãî, ÿêó â³ðà ïåðåòâîðèëà á ó âèäèìó ðåàëüí³ñòü! Íå äóìàòè, ùî ëþäñüêà âîëÿ âñåìîãó÷à, ùî âèñòàð÷èòü õîò³òè, ùîá çðîáèòè, íå äóìàòè çàâòðàøí³ì äíåì! Çíèùèòè â ñîá³ âîëþíòàðèçì â³ðè, íå æèòè ôàíòàñòè÷íèìè âèäèâàìè! Íå áóäóâàòè âîçäóøíèõ çàìê³â àáî áëàêèòí³ ïàëàòè! Äáàòè ò³ëüêè ïðî îñÿãàëüíå, ïðî êîíêðåòíå, ïðî êîíêðåòíó ëþäèíó! ÿê ãîëîñÿòü ñòàð³ é íèí³øí³ ðå÷íèêè ìàñè, ùî öå º, ÿê íå êàï³òóëÿö³ÿ ïåðåä ìàòåð³ºþ, ÿê íå áðàê â³ðè â íåâèäèìå, ùî éîãî ìîæå çðîáèòè âèäèìèì ñèëà íàøî¿ â³ðè ³ äóõó? Ùî öå º, ÿê íå ðàáñüêå ïàäàííÿ íà êîë³íà ïåðåä ³ñíóþ÷èì ìàòåð³àëüíèì, ñóïðîòè ÿêîãî áåçñèëå òîä³ º òå, ùî ìè õî÷åìî ñòâîðèòè ç í³÷îãî, ç òàºìíèõ ãëèáèí ñåðöÿ? Ïî-äðóãå, ùî öå º, òîé áðàê ôàíàòèçìó ³ íåíàâèñòü äî íüîãî, ÿê íå ïîêë³í ïåðåä òîþ ñàìîþ âñåñèëüíîþ â ¿õ î÷àõ ìàòåð³ºþ? Óñóâàòè çëî ïîâîë³, øëÿõîì, ïîñòåïåííèõ çóñèëü (íàâ³òü ïîñòåïåííèõ ï³äëîñòåé), çàì³ñòü âñåìîãó÷î¿ âîë³ ïîñòàâèòè ³ìïåðàòèâ âèòðèâàòè, óáðàòèñÿ â îõîðîííèé êîë³ð, ñïóñòèòèñÿ 512
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íà ñàìå äíî é äèõàòè ÷åðåç î÷åðåòèíêó, óäàòè, ùî íàñ íåìà, ùî öå ÿê íå ñòðàõ ïåðåä âñåñèëüíîþ ìàòåð³ºþ, ñòðàõ ïîâñòàòè ïðîòè íå¿ â ³ìÿ ñâ â³ðè, ñòðàõ ïåðåä ðåàëüíèì ³ ä³éñíèì, ñòðàõ íàðàçèòè ñâîº ³ ñâ ñï³ëüíîòè ô³çè÷íå çáåðåæåííÿ? Ùî öå ÿê íå ãð³õ ìàòåð³àë³çìó? Óïàäàííÿ êîëî êîíêðåòíî¿ ëþäèíè, êîëî ¿¿ äîñòàòê³â, æèòòÿ ³ êðîâ³, ùîá íå ïîòåðï³ëè âîíè â³ä ôàíàòèê³â, ùî â³ðÿòü â àáñòðàêòíó ïðàâäó íåçðèìîãî, ùî öå ÿê íå ñòðàõ ïåðåä ìàòåð³ºþ? ² ïî-òðåòº, êóëüò ñ³ðî¿ ëþäèíè, â³äðàçà äî ñâÿòèõ, ïîäâèæíèê³â ³ ãåðî¿â, ùî áà÷èìî â íàøèõ àíäàëóçö³â ³ Ñàí÷î Ïàíñ³â, â³äðàçà äî ôîðìîòâîðö³â ç Áîæî¿ ëàñêè ³ ïîêëèêàííÿ, à íå ç ìàíäàòó þðáè ÷è ç ëàñêè ãîëîòè, ñòðàõ çàìêíóòèñÿ â ìàë³ì êîë³ âèáîðö³â Äóõà Ñâÿòîãî, ñòðàõ â³äîêðåìèòèñÿ â³ä ñëàáî¿, õèòêî¿, íåïåâíî¿ ³ çì³íëèâî¿ þðáè â îêðåìó êàñòó ùî öå ÿê íå ñòðàõ ïåðåä âåëèêèì ïîêëèêàííÿì, ñòðàõ ïåðåä ñèëîþ ñâî¿õ ëþäñüêèõ ñëàáîñòåé, ñòðàõ âèéòè ç þðáè ñ³ðèõ áîðö³â çà ñ³ð³ ³äåàëè? Ùî öå, ÿê íå ñòðàõ ïåðåä òîþ ñàìîþ âñåñèëüíîþ â ¿õ î÷àõ ìàòåð³ºþ, ÿêó ïîáîðîòè äóõîì íå ìîæóòü âîíè? Öåé äóõ ìàòåð³àë³çìó îñü áóâ ó ñóò³ ðå÷³, â îñòàíí³ì ê³íö³ äóõ, ùî çãóáèâ äå513
Äìèòðî Äîíöîâ
ìîêðàòè÷íó âåðõ³âêó â ªâðîï³ é ó íàñ. Îñü º òîé äóõ ìàòåð³àë³çìó, ÿêèé òðåáà çíèùèòè òèì, ùî âèáèðàþòüñÿ òâîðèòè íîâèé ëàä ³ íîâèé ñâ³ò, ùî íå âàãàþòüñÿ ç í³÷îãî, ç ñâ â³ðè ïîáóäóâàòè íîâó ä³éñí³ñòü, à òó ùî ³ñíóº, àëå â³ä ÿêî¿ â³äëåò³â äóõ Áîæèé â í³ùî îáåðíóòè ñèëîþ ñâ â³ðè. Íå òâîðÿòü öüîãî ëàäó äåìîêðàòè÷í³ âîæä³, áî íå º âîíè ñïðàâæí³ âîæä³. À ö³ëå ¿õ âîæä³âñòâî áóëî îäíèì ìàñêàðàäîì. Ïðèõ³ä äî âëàäè äåìîêðàò³¿ ñòàâ ïðè÷èíîþ òîãî æàõëèâîãî ìàñêàðàäó, ÿêó ìîæíà áóëî îáñåðâóâàòè â óñ³õ äåìîêðàòè÷íèõ âåðõ³âêàõ ªâðîïè. Óñå îäíî, ÷è òâîðèëà âîíà â ö³ëîñò³ ïðîâ³äíó âåðõ³âêó ñâ ñóñï³ëüíîñò³, ÿê ê³ëüêà ë³ò â³ä 1917 ðîêó, ÷è ò³ëüêè ÷àñòèííî (íà ïîë³ åêîíîì³÷í³ì, ë³òåðàòóðí³ì, êóëüòóðí³ì ³ öåðêîâí³ì), ÿê öå áóëî ïîäåêóäè ïåðåä 1917 ðîêîì ³ ïî í³ì íà Íàääí³ïðÿíùèí³ äåÿêèé ÷àñ, à â Ãàëè÷èí³ çíà÷íî äîâøå. Öå áóâ ìàñêàðàä, ÿêèé íàñòóïຠçàâøå, êîëè çâèðîäí³ë³ ïðîâ³äíèêè âñå ùå âáèðàþòüñÿ â ïóðïóðîâèé ïëàù, íå ìàþ÷è ñåðöÿ öàðñüêîãî. Öå áóëè ò³ ôàðèñå¿, ÿê³ äáàëè ò³ëüêè ïðî òå, ùîá ¿õ íàçèâàëè â÷èòåëÿìè, ùîá ¿ì ïåðø³ ì³ñöÿ íà çáîðàõ â³äñòóïàëè. Öå áóëè ò³ íåäîëàäí³ 514
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïðîâ³äíèêè, ³ìåíåì, à íå ä³ëîì, ÿê ãðîìèâ ¿õ Âèøåíñüêèé, ÿê³ íå áåðåãëè ñèëè ñâîãî ³ìåí³, í³ ïðèêìåò ïðîâ³äíèöüêèõ, ëèøå ñàìîçâàí÷î ñèä³ëè íà ì³ñöÿõ ñâî¿õ, àëå íå íà ã³äíîñòÿõ ³ ÷åñíîòàõ. Öå áóëè ò³ îðàòîðè íåäîð³êè, âîæàò³ ñë³ï³ êàë³êè Êîòëÿðåâñüêîãî, öå áóëè ëþäè, ùî âçÿëèñÿ çà íåñðîäíå ñîá³ ä³ëî, äî ÿêîãî íå äîðîñëè í³ ¿õ ðîçóì, í³ ¿õ ñåðöå. Öå áóëè ò³, ùî çà Ñêîâîðîäîþ, íîñèëè ïóñòîº ³ìÿ áåç ñóùåñòâà... Âîíè ïðàãíóëè çäàâàòèñÿ ïðîâ³äíèêàìè, íèìè íå áóäó÷è, à òèì ÷àñîì áèò³º ³ ñëàâà ³ìåí³... ÿê ñîíöå ç ëó÷àìè ºñòü íåðîçä³ëüíîº. Âîíè ïðèéøëèñÿ ñâîºþ âäà÷åþ íåñðîäí³ âåëèêîìó ñòàíîâèùó, ÿêå çàéíÿëè. Íåñðîäí³ñòü ãóáèëà ¿õ ³ ñïðàâó, çà ÿêó íå ïî ñèëàõ âçÿëèñÿ. Áî íåñðîäíîñòü... ðîñòë³âàºò âñÿêóþ äîëæíîñòü... óìåðùâëÿºò íàóêè ³ õóäîæåñòâà ... áåç÷åñòèò ÷èí ñâÿùåííè÷èé ³ ìîíàøåñüêèé, âèêëèêຠëèöåì³ð³º ³ ºðåñü, âîíà êîæíîìó çâàí³þ âíóòð³øíèé ÿä ³ óá³éöà, ÿê êàçàâ íàø ô³ëîñîô. Ïðåäñòàâíèêè ö³º¿ äåìîêðàòè÷íî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, äå á íå îïèíèëèñÿ, âñþäè âíîñèëè äóõ ñåðåäîâèùà, ç ÿêîãî âèéøëè, ÿê êàçàâ Ôðàíêî, äóõ íà¿âíîãî ì³ðêóâàííÿ ìóæèêà, ùî íå áà÷èâ ñâ³òó ³ íå ïîòðàïèòü ï³äíÿòèñÿ äóìêîþ äî çðî515
Äìèòðî Äîíöîâ
çóì³ííÿ âèùî¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ïîíàä ñâîþ ãðîìàäó àáî ñâ³é ïîâ³ò. ² ö³ ñëîâà â³äíîñÿòüñÿ íå ëèøå, ÿê ó Ôðàíêà äî Äðàãîìàíîâà, àëå é äî ñó÷àñíèê³â íàøèõ äðàãîìàí³âö³â. Öåé äóõ âíîñèëè âîíè ³ íà ïðîïîâ³äíèöüêó êàòåäðó, ³ äî ðåäàêòîðñüêîãî áþðêà, ³ íà òåàòðàëüíó ñöåíó, ³ íà ïðîôåñîðñüêó êàòåäðó, ³ íà àìâîí, ³ íà ì³ñöå íàðîäíîãî òðèáóíà ÷è âîæäÿ, ÷è äî äåðæàâíî¿ êàíöåëÿ𳿠ïðåìºðà: àáî äóõ îáìåæåíîñò³ àáî ùå ã³ðøå äóõ ´åøåôòÿðñòâà, à òîä³ é öåðêîâíèé àìâîí, ³ ïîñîëüñüêà ÷è ðåäàêòîðñüêà òðèáóíà ñòàâàëè â ðóêàõ ïðîâ³äíèê³â àðåíîþ íå äëÿ ïðîïîâ³ä³ âåëèêîãî, ëèøå äëÿ îáðîáëåííÿ ñâî¿õ àáî ñâ êë³êè äð³áíèõ ´åøåôò³â. Ö³ í³áèòî ïðîâ³äíèêè äåìîñó íå ïî ñîáñòâåííèì ñïîñîáîñòÿì óïîòðåáëÿëè ñåáå â æèçíè, ÿê ïèñàâ Ñêîâîðîäà. Áàãàòî ç íèõ, ìíîã³ áîãîñëîâè áóëè á ëó÷øèìè ñòðÿï÷èìè ïî ä³ëàì, ìíîã³ ó÷åí³ ðîçíîùèêàìè, ìíîã³ ñó䳿 ïàõàðÿìè, âîºíà÷àëüíèêè ïàñòóõàìè, ìîíàõè ö³ëîâàëüíèêàìè. Öåé ìàñêàðàä â³â äî çàì³øàííÿ â ñóñï³ëüñòâ³ é äî â³äñòóïíèöòâà ìàñè, ïîçáàâëåíî¿ ä³éñíèõ, ñïðàâæí³õ ïàñòèð³â. Òàêèé ìàñêàðàä ñòâîðþº, çàì³ñòü ïðîâ³äíî¿ êàñòè, êàñòó îáìàíùèê³â, ëèöåì³ð³â, ëæåö³â ³ 516
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
õâàñòóí³â (Ñêîâîðîäà). À òîä³ í³ÿêà âëàäà â ¿õ ðóêàõ ¿ì íå ïîìîæå, áî îíîìó íàñèëüñòâî â ïîõâàëó, äðóãîìó â õóëó ³ ïîíîøåí³º... Ðåïðåçåíòàòèâíà ïîñòàòü äåìîïðîñâ³òÿíñüêî¿ Óêðà¿íè (Â. Êîðîë³â-Ñòàðèé) êàÿâñÿ íà åì³ãðàö³¿ (Çãàäêè ïðî ìîþ ñìåðòü): Ìè âñ³ íåï³äãîòîâàí³ ³ ðîáèëè òå, ÷îãî çðîáèòè íå ìîãëè. Ö³ë³é íàø³é ñïðàâ³ çàâøå áðàêóâàëî ãëèáèíè, âñ³ íàø³ äóìêè áóëè ³ìëèñò³, íàðîäíèöüê³. Âîíè äóìàëè ëèøå ïðî äð³áíó ïðàöþ, ïðîñâ³òó, àëå í³êîëè íå äóìàëè ìè ïðî òå, äå âçÿòè ñàìèõ ïðîñâ³òèòåë³â, ÿê ñòâîðèòè âîæä³â, ùî áåç íèõ ìàñà îòàðà îâåöü. Êàðà, ùî ¿õ ñï³òêàëà (³, íà æàëü, ç íèìè íàö³þ) áóëà çàñëóæåíà. Çà çíåâàãó ³äå¿ îò÷èçíè Äîëÿ äàëà ¿ì ÷óæó, çà çíåâàãó àáî áàéäóæ³ñòü äî Áîãà é ðåë³ã³¿ Äîëÿ çìóñèëà ¿õ êëàíÿòèñÿ ÷óæèì ³äîëàì, çà çíåâàãó ³äå¿ ïðîâ³äíî¿ êàñòè, ÿêîþ áóòè íå ìàëè àìá³ö³¿, îáäàðóâàëà ¿õ Äîëÿ ÷óæèìè á³ëüøîâèöüêèìè ñàòðàïàìè, ¿õ ñàìèõ îáåðòàþ÷è ôàêòè÷íî â òå, ÷èì áóëè ïñèõ³êîþ: â ïðîñòîíàðîäíó ãîëîòó, â ïëåìÿ äðîâîðóá³â ³ âîäîíîñ³â, ó òèõ ãåðî¿â áóäåííî¿ ïðàö³, ÿêó ïðîïîâ³äóâàëè. ßê âñå â ïîä³áíèõ âèïàäêàõ Äîëÿ ïîäáຠïðî ïðèâåðíåííÿ íîðìàëüíîãî ñòàíó. ²ñòîòà çëà é àíàðõ³¿ 517
Äìèòðî Äîíöîâ
áóëî çì³øåííÿ â ñóñï³ëüñòâ³, êîëè âñå ç³ðâàëîñÿ ç ì³ñöÿ, êîëè íå çàéíÿòà ä³éñíîþ ïîðÿäêóþ÷îþ åë³òîþ êîìàíäíà âåðõ³âêà ñóñï³ëüíîñò³ áóëà çàéíÿòà àïîñòîëàìè ÷åðí³ íà¿âíèìè ñåíòèìåíòàë³ñòàìè â ë³ïø³ì âèïàäêó, ïðîñòî çëîä³ÿìè â ã³ðø³ì. Óïîðÿäêóâàííÿ õàîñó ìóñèòü ïî÷àòèñÿ íàíîâî ç ðîçä³ëåííÿ, ÿê ïðî öå º ³ â ñòàðèõ ëåãåíäàõ ÷óæèõ íàðîä³â ³ â êíèãàõ ìóäðîñò³ íàøî¿ íàö³¿. Åïîõè íîðìàëüí³ é íåíîðìàëüí³, õàîòè÷í³, çâóòüñÿ â ³íäóñüêèõ Ïàðàíàñ äîáàìè ê³òðà ³ êàë³.  äîáó êàë³ óïàäຠïàíóâàííÿ âèùî¿ êàñòè, ³ºðàðõ³÷íèé óñòð³é ñóñï³ëüñòâà. Áðàìà çàïàâ ó ñîí, à òîìó é ï³äíåñëà ãîëîâó øóäðà, ãîëîòà. Òîä³ Â³øíó ïðèáèðຠïîñòàòü ñòðàøíîãî áîãà سâè, íèùèòü ³ñíóþ÷³ ôîðìè é íåñå ç ñîáîþ öàðñòâî àíàðõ³¿ òà ðó¿íè. Ñóìåðê áîã³â, ÿêèé òÿãíåòüñÿ, äîêè íå ïðîêèäàºòüñÿ Áðàìà, ÿêèé ïîñèëຠòîãî ñàìîãî òåïåð âæå ðàä³ñíîãî áîãà â ïîñòàò³ ñïàñà òîãî ñàìîãî ³øíó, çàïðîâàäèòè íàíîâî êàñòîâèé ëàä, ïðèáîðêàòè ëþäåé êàë³. Äîáà ê³òðà ïî÷èíàºòüñÿ çíîâ. Ïîä³áíî ñòî¿òü ³ â ªâàíãå볿 ³ â íàøèõ àïîêðèôàõ.  îñòàíí³õ ãîâîðèòüñÿ, ùî ÿêðàç â òàê³ åïîõè, ÿê³ ³íäóñè çâóòü åïîõàìè êàë³ (äëÿ ªâàíãåë³ÿ öå ÷àñè àíòèõðèñò³â) äóæå íàìíî518
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
æàòüñÿ çë³, íàñòóïèòü õàîòè÷íà ì³øàíèíà, ÿêó ïðèéäå íàïðàâèòè Áîã êðîòêèé âî ãí³â³ áåçì³ðí³ì ³ ÿðîñò³ (ÿê äâîëèêèé ³øíó). ³í ïî÷íå ç âåëèêîãî ðîçä³ëåííÿ, ³ àíãåëè Ãîñïîäí³ ³ìóòü ðîçëó÷àòè... ñòàäî îä ñòàäà, îòöÿ îä ñèí³â, ³ ìàòåð îä äùåð³ ³ áðàò³â îä áðàò³â, ïëåìåíà îä ïëåì³í, ðîä îä ðîäà, ³ ïî÷íóòü ñîâîêóïëÿòè êîåãîæäà ëèê ïîä³áíà, éîìó, ÿêîæå ñ³º ðîçá³éíèêà ç ðîçá³éíèêè, òàòÿ ç òàòüìè, ïðàâåäíèêà ç ïðàâåäíèêàìè. Îäíèõ ï³øëå â ãåãåííó, äðóãèì äàñòü æèâîò â³÷íèé. Ñóñï³ëüñòâî óâ³ëüíèòüñÿ â³ä öàðñòâà äèÿâîëà, é íàñòàíå çíîâó íîðìàëüíå æèòòÿ, çáóäîâàíå íå íà õàîñ³ ïåðåì³øàííÿ é ð³âíîñò³, à íà ñóâîð³ì ðîçä³ë³, íà ñóâîð³é ³ºðàðõ³¿ é êàñòîâîñò³: êîæíèé ìຠáóòè çºäíàíèé ç ïîä³áíèìè éîìó.  òàê³ êðèòè÷í³ åïîõè ïðèõîäèòü Áîã, ùî êàæå: ×è äóìàºòå, ùî ìèð ïðèí³ñ ÿ äàòè íà çåìëþ? ͳ ãëàãîëþ âàì, ëèø ðîçáðàò. Áóäå áî â³äíèí³ ïÿòåðî â îäí³é õàò³ ðîçä³ëåíèõ òðîº ïðîòè äâîõ ³ äâîº ïðîòè òðüîõ, áî òàì, äå çàïàíóâàëà åïîõà ðîçêëàäó, äå ïðîâ³ä íàö³¿ çàõîïèëè êíèæíèêè é ôàðèñå¿, òðåáà â÷èíèòè ñïàñåííèé ðîçä³ë! ² ÷è æ íå òó ñàìó ³äåþ íåñå â ñâî¿õ â³ðøàõ àïîêàë³ïòè÷íîãî çì³ñòó Øåâ÷åíêî? Êîëè âçèâຠäî Áîãà ÿðîñò³ çðîáèòè ëàä òâåðäèìè ðóêàìè ïðàâåäíèê³â, 519
Äìèòðî Äîíöîâ
êàðàòè çëèõ ³ çëî, êîëè ñ³ìþ â³ëüíó íîâó óÿâëÿº ñîá³ àæ ïî ðîçä³ëåííþ â³ä çëà ³ ïî éîãî âãàìóâàííþ, òàê ñàìî, ÿê íàø³ àïîêðèôè ÿâëÿþòü ñîá³ çåìëþ íîâó ³ ñâ³ò âåñåëèé íå ñêîðøå, àæ ç³éäå íà çåìëþ êàðàþ÷èé ³ ðîçä³ëÿþ÷èé, ïðèâåðòàþ÷èé ëàä Áîã? Ïðî ò³ ñàì³ êðèòè÷í³ åïîõè â òâîðåíí³ ³ ìàêðîêîñìîñó ³ íàøîãî ëþäñüêîãî ñóñï³ëüíîãî ì³êðîêîñìîñó, ãîâîðèòü ³ Îâ³ä³é ó ñâî¿õ Ìåòàìîðôîçàõ. Íàñàìïåðåä áóëà äîáà ïåðåäñâ³òíüîãî õàîñó, êîëè åëåìåíòè, âëàñíèõ ôîðì íå ìàâøè, ó ò³ë³ îäí³ì ñïîëó÷èëèñü (ÿê ó òåïåð³øí³é ºâðîïåéñüê³é ñóñï³ëüíîñò³ ãîðà ³ ä³ë). Âñå áóëî â ñòàí³ áåçíàñòàííî¿ âîðîæíå÷³: âñå, ùî õîëîäíå ç ãàðÿ÷èì, âñå, ùî âàæêå, ç ëåãêèì, âñå òâåðäå ç ð³äêèì ³ òåêó÷èì. Òîä³ âëàñíå Áîã âòèõîìèðèâ òó âîðîæíå÷ó, ðîçìåæóâàâøè ïîâ³òðÿ ç çåìëåþ, çåìëþ ç âîäîþ, ³ íàä ïîâ³òðÿì íàçåìíèì åòåð óòâåðäèâøè íåáåñíèé. Âñòóï äî çàâåäåííÿ ïîðÿäêó, äî ñòâîðåííÿ êîñìîñó ç õàîñó â³â îòæå ³ òóò, ÿê ó õðèñòèÿíñüê³é ³ â ³íäóñüê³é ìóäðîñò³, ÷åðåç ðîçìåæóâàííÿ åëåìåíò³â, ÷åðåç ïðèâåðíåííÿ ¿õ ³ºðàðõ³÷íîãî ïîðÿäêó. ² àæ ïîò³ì Áîã, ïåðåâ³âøè ðîçä³ë, ïîò³ì, ðîçíÿâøè ¿¿ íà ÷àñòêè, ì³øàíèíó âñåñâ³òíþ, âñ³ ò³ ÷àñòêè ïîâÿçàâ çàêîíîì ãàðìîí³¿ ³ çãî520
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äè ³, ïðèò³ì êîæí³é ÷àñòèí³ çíàõîäèòü íàëåæíå ¿é ì³ñöå ³ âèãëÿä, òàê ùî âñå óñòàëèëîñü ³ çíàéøëî ñîá³ ïåâí³ ãðàíèö³. Íå ³íàêøå ïðèéäå é äî ïåðåìîãè íàä òåïåð³øí³ì äåìîêðàòè÷íèì ºâðîïåéñüêèì õàîñîì. Íà öåé æå æ øëÿõ âêàçóâàâ ³ Ñêîâîðîäà é ö³ëà äðåâíÿ ìóäð³ñòü ïðåäê³â íàøèõ. гçí³ åëåìåíòè ìóñÿòü ó ñóñï³ëüñòâ³ áóòè ðîçä³ëåí³, ìóñèòü ñê³í÷èòèñÿ ç ì³øàíèíîþ ¿õ, êîæíå ìóñèòü çíàéòè íàëåæíå ¿é ì³ñöå ³ âèãëÿä, ñâî¿ ïåâí³ ãðàíèö³. ² öåé ðîçä³ë, ïðî ÿêèé ñò³ëüêè çíàéäåìî ó Øåâ÷åíêà, íå ïåðåïðîâàäèòüñÿ äåìîêðàòè÷íèì îáºäíàííÿì ÷èñòèõ ³ íå÷èñòèõ, éîãî çäîëàþòü äîêîíàòè îò³ àïîñòîëè ïðàâäè ³ íàóêè, îò³, ùî îãíåì íåâèäèìèì ïåêëè õîëîäí³ äóø³ þðáè. ² àæ ïî ò³ì ðîçä³ë³, ïîâÿæóòü âñå çàêîíîì ãàðìîí³¿ ³ çãîäè. Âñ³ ñïðîáè äîêîíàòè öüîãî ³íàêøå çàñóäæåí³ íà íåâäà÷ó. Äåìîêðàò³ÿ çìàãàëàñÿ óâ³÷íèòè ì³øàíèíó âñåñâ³òíþ ñóñï³ëüíèõ åëåìåíò³â, äå ì³ñöå, âèãëÿä ãðàíèö³ êîæíîãî ç íèõ áóëè çàòåðò³, äå ñâàâîëÿ â³äîñåðåäí³õ ÷àñòèíîê ðîçõèòóâàëà ñï³ëüíîòó, ðîáëÿ÷è ¿¿ äîçð³ëîþ äëÿ á³ëüøîâèöüêîãî ñåðïà. Öåé îñòàíí³é íàìàãàâñÿ ÿê ðåàêö³ÿ ñâîáîä³ îñÿãíóòè ñâîþ ãàðìîí³þ ³ çãîäó òèðàí³ºþ ³ ðàáñòâîì âñ³õ ÷àñòèíîê, ùî 521
Äìèòðî Äîíöîâ
çíîâó âåäå íå äî ïðàâèëüíîãî ôóíêö³îíóâàííÿ îðãàí³çìó, à äî ïîâ³ëüíîãî âìèðàííÿ, äî òàêîãî æ íèùåííÿ ôîðìè, ÿê çà äåìîêðàò³¿. Ïðèâåðíåííÿ ãàðìîí³¿ íàñòóïèòü ò³ëüêè ÷åðåç â³äâ³÷íèé ðîçä³ë åëåìåíò³â ³ ¿õ îðãàí³÷íå ïîâÿçàííÿ, ÿê â ³ºðàðõ³÷í³é ñóñï³ëüíîñò³. Íàøà åïîõà áåçïåðå÷íî º åïîõà êàë³, åïîõà àíòèõðèñò³â, êîëè îáëè÷÷ÿ äèÿâîëà âèçèðຠç îáëè÷÷³â ñëóã éîãî, ÿê îáëè÷÷ÿ âñåñâ³òíüîãî çëà, ÿêå ìóñèòü çíàéòè ñâîãî ïðîòèâîéîâíèêà, òàêîãî æ ñèëüíîãî ³ òàêîãî æ ñòðàøíîãî, ìóñèòü çíàéòè íîâèõ ñëóã çíåâàæåíîãî Áîæåñòâà, ÿê³ á òàê ñàìî, ÿê ïåðø³ õðèñòèÿíè, â³ðèëè â íüîãî, òàê ñàìî ôàíàòè÷íî àæ äî ñìåðò³ éîìó ñëóæèëè ³ òàê ñàìî ìàëè íå çàõèòàíå ïî÷óòòÿ ñâîãî ïîêëèêàííÿ, ñâîãî àïîñòîëàòó. Íàñàìïåðåä ìóñÿòü âîíè ìàòè áåççàñòåðåæåíó â³ðó â ñâîþ ïðàâäó, â ñâîãî Áîãà. ³ðó, ÿêó ïîíàä ëþäñüê³ ñëàáîñò³, ïîíàä íàéäîðîæ÷å, ïîíàä æèòòÿ, ãîòîâ³ á áóëè âèçíàâàòè ³ ¿¿ ïðàâäè çâ³òóâàòè. Ùî º â³ðà? Öå ïîíÿòòÿ â óñ³õ ä³ëÿíêàõ ìຠòîé ñàìèé çì³ñò, à íàéêðàùå éîãî çÿñîâàíî â êîðîòê³ì îçíà÷åíí³ Ñâÿòîãî Ïèñüìà. ³ðà öå ï³äñòàâà òîãî, íà ùî âïîâàºìî, ïåâí³ñòü ð³÷åé íåâèäèìèõ. ³ðà öå º ïåâí³ñòü òîãî, ÷îãî ñïîä³âàºìîñÿ, öå íå ñóìí³522
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
âàòèñÿ â ò³ì, ÷îãî íå áà÷èìî. Öÿ ïåâí³ñòü ìຠ÷óäîä³éíó ñèëó. Òàê ÿê Áîã, ùî ñòâîðèâ ñâ³ò ç íåâèäèìîãî, àáî ç í³÷îãî, ëèøå ç ñâîãî Áîæåñòâåííîãî çàäóìó, òàê ç íåâèäèìîãî, ç óòàºíèõ íàä³é ³ ãàäîê, â ÿê³ ïðèñòðàñíî â³ðèòüñÿ ³ ÿê³ ïðèñòðàñíî ïðàãíåòüñÿ çä³éñíèòè, ïîñòຠñâ³ò ëþäñüêèõ ñï³ëüíîò: ñâ³ò âèâîðîæåíèé ó ïëîùèí³ ðåàëüíî¿ ä³éñíîñò³ ç ãàðÿ÷èõ ïðàãíåíü, óêðèòèõ ó â³ðóþ÷³é äóø³ ôîðìîòâîðö³â. Òàê ñàìî, ÿê íåîæèâëåíèé â ñåðåäèí³ ö³ºþ ãàðÿ÷îþ â³ðîþ, ïåâí³ñòþ éîãî òðèâàëîñò³ ðåàëüíèé ñâ³ò ó ïîðîõ ðîçñèïàºòüñÿ, ñòຠçíîâó í³÷èì. ³ðîþ ïîêîíàëè (â³ðóþ÷³) öàðñòâà, çàïõàëè ïåëüêó ëüâó, ç âîãíÿ âèéøëè, ñòàëè ç ñëàáèõ ñèëüíèìè, â ïîðîõ îáåðòàëè ä³éñíó, ³ñíóþ÷ó ñèëó, à ç íåâèäèìî¿, íå³ñíóþ÷î¿ òâîðèëè ñèëó ðåàëüíó. ßê ó Øåâ÷åíêà ó ïðîðîê³â ÿêîãî ñòàâàëè òâåðäèìè ñëà᳿ ðóêè, íàòõíåí³ â³ðîþ. ßê éîãî æ ôàíòàç³ÿ âîçäóøí³ çàìêè, ùî áóëè òðèâàë³ø³ ³ êðàù³ çà ìàòåð³àëüí³ ïàëàöè åãî¿ñò³â, ëþäåé ïîçáàâëåíèõ â³ðè. Öå òà â³ðà, ÿêà çîâñ³ì íåäîñòóïíà é íåçðîçóì³ëà ïîãðóçëèì ó ìàòå𳿠ðå÷íèêàì ÷åðí³, ÿê³ òðåìòÿòü ïåðåä ðåàëüíèìè ñèëàìè, õî÷ áè öå é áóëè ñèëè äèÿâîëà, ÿê á³ëüøîâèçì. Áî é ÷èì áóâ á³ëüøîâèçì ó ïëîùèí³ ðåàëüíîãî ñâ³òó ÿâèù, 523
Äìèòðî Äîíöîâ
â éîãî åêîíîì³÷í³é ïðàêòèö³, â ïîë³òè÷í³é, â òîâàðèñüê³é, êóëüòóðí³é, êîìóí³ñòè÷íî-ðåë³ã³éí³é, ó ïàðò³éí³é, â òåðîðèñòè÷í³é, äèêòàòîðñüê³é, â ö³ë³é ñâî¿é ä³þ÷³é ñèñòåì³ ïåðåä 1917 ðîêîì, ÿê íå âîçäóøíèìè çàìêàìè, ÿê íå ôàíòàç³ÿìè, ÿê íå ÷îðò³âñüêîþ â³ðîþ ñëóã äèÿâîëà, ÿê³ ç ñâîãî íåâèäèìîãî, ñàìèì ñâî¿ì ïðèñòðàñíèì áàæàííÿì, ñâîºþ ïåâí³ñòþ, ³ç ñâî¿õ ìð³é âèâîðîæèëè ñâ³é àïîêàë³ïòè÷íèé ñâ³ò ó ä³éñí³ì æèòò³? Áåç ö³º¿ â³ðè í³êîëè íå çâàëþºòüñÿ ñòàðèé ñâ³ò, öåáòî âò³ëåíà â æèòòÿ ³äåÿ, áåç ö³º¿ â³ðè í³êîëè íå ïîñòàº, íå ñòâîðþºòüñÿ ç í³÷îãî, ç íåâèäèìîãî íîâèé âèäèìèé ñâ³ò, íå òð³óìôóº íîâà ³äåÿ. Ïî-äðóãå, ìóñÿòü ö³ ôîðìîòâîðö³ íå ñóìí³âàòèñÿ. Ïîâèíí³ áóòè ôàíàòèêàìè àáñòðàêòíî¿ ³äå¿ é àêòèâíèìè ïîáîðíèêàìè çëà çëà çîâí³øíüîãî ñâ³òó ³ âíóòð³øí³õ ëþäñüêèõ ñëàáîñòåé. ³ä àïîñòîë³â æàäàëîñÿ, ùîá âîíè íå ò³ëüêè ïîëþáèëè ïðàâäó, àëå é ùîá çíåíàâèä³ëè áåççàêîí³ÿ, çíåíàâèä³ëè çëî ³ ïðîòè íüîãî àêòèâíî âèñòóïàëè, éîãî êàðòàþ÷è. Âîíè áóëè ïîêëèêàí³, ùîá óñå ñèëüíå, ìóäðå ³ øëÿõåòíå â êîðí³ ç³ïñóòîãî ñâ³òó çàñòóïèòè íîâîþ ìóäð³ñòþ, íîâèì øëÿõåòñòâîì ³ íîâîþ ñèëîþ, ùîá òå, ùî º, â í³ùî îáåðíóòè. Äàëüøå ñòàâëÿòü âîíè ôàíàòè÷íå ïðèâÿçàííÿ äî ñâ ïðàâäè ïîíàä 524
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
çåìíå, ïîíàä ëþäñüêå, äóõîâå ïîíàä ò³ëåñíå. Âîíè, îáóðþþòüñÿ äåìîêðàòè, ôàíòàñòè÷íå º, ùîá îñÿãíóòü íåäîâ³äîìå íèùàòü ð³äíå ³ çíàéîìå. Âîíè ñòàðàëèñÿ íå ëþäÿì øóêàòè äîãîäèòè, à ñâîºìó áîãîâ³, à ºâàíãå볺, ÿêå íåñëè, íå áóëî ëþäñüêå, áî íå â³ä ëþäåé ïðèéíÿëè éîãî, à ÷åðåç îòêðîâåí³ÿ ñâîãî Áîãà. Âîíè ñòîÿëè âèùå ëþäñüêèõ ñëàáîñòåé ³ ¿ì íå ïîòóðàëè, áî êîëè á ëþäÿì äîãîäæàëè, òî íå áóëè á ñëóãàìè Õðèñòà àáî ñâ ïðàâäè. Áóëè ôàíàòèêàìè ºäèíî¿, õîðîíÿ÷î¿ ö³ë³ñòü, îðãàí³çóþ÷î¿ ¿¿ ³äå¿, íåìèëîñåðäí³ äî åãî¿ñòè÷íèõ çàç³õàíü ñëàáèõ, ÿê ³ äî ÷óæèõ ³äîë³â, ùî éøëè çíèùèòè ¿õ Áîãà. Âîíè íîñèëè â ãðóäÿõ íå ëþäñüêèé ñòðàõ, ñòðàõ îñóäó, ìóê ³ ñìåðò³, à ñòðàõ Áîæèé, ñòðàõ, ùîá íå çàëîìèòèñÿ â ñëóæá³ ñïðàâ³, íå îõëÿíóòè â â³ð³, íå ï³ääàòèñÿ ñëàáîñòÿì àáî ñïîêóñàì çëà. Ôàíàòè÷íîãî ïðèâÿçàííÿ äî ñâ â³ðè íå çàñòóïèòü ë³òåïëà ëþáîâ äî íå¿. Ìàëî íîñèòè â ñåðö³ ³äåàë. Êîëè éîãî íå áîðîíèòèìå çàïåêë³ñòü ôàíàòèê³â, öåé ³äåàë ïåðåêðåñëèòü ³íøà, ÷óæà ôàíàòè÷íà ñèëà. ² íàâ³òü íå ìîæíà áóäå öå íàçâàòè íåñïðàâåäëèâ³ñòþ, áî çà öåé áðàê âîéîâíè÷îãî äóõó ïðàâåäíî Ãîñïîäü âåëèêèé óáèðຠâ êàéäàíè. Íå âèñòàð÷ຠìàòè 525
Äìèòðî Äîíöîâ
³äåàë ³ ëþáèòè éîãî ìëÿâîþ, áåçñèëîþ ëþáîâþ, éîãî ìóñèòü áîðîíèòè âîãîíü, ³ çàâçÿòòÿ, ³ ñèëà éîãî âèçíàâö³â, ùîá íå îáåðíóâñÿ â³í ó í³ùî. Íàðåøò³ íàéâàæí³øå ìóñÿòü ôîðìîòâîðö³, ùî òâîðÿòü íîâèé ñâ³ò, áóòè àïîñòîëàìè ïðàâäè ³ íàóêè, ìàòè ãëèáîêå ïî÷óòòÿ ñâîãî àïîñòîëüñüêîãî ïîêëèêàííÿ. Ìóñÿòü çíàòè, ùî õî÷ âîíè º íåâåëè÷êà ìåíø³ñòü, àëå ùî òà ìåíø³ñòü ñòî¿òü âèñîêî íàä íåñâ³äîìîþ ñ³ðîþ ìàñîþ, ÿêó âîíè ïîêëèêàí³ çâèùå â÷èòè ³ âåñòè. Íå äáàòè ïðî âèá³ð ³ óìàíäàòóâàííÿ òî¿ ìàñè, áî â³ä ³íøî¿, âèùî¿ ñèëè òðèìàþòü ñâ³é ìàíäàò; íå ñõë³áëÿòè ñìàêàì ³ óïîäîáàííÿì ìàñè, ò³ëüêè ïðèñëóõàòèñÿ äî ãîëîñó Äóõà Ñâÿòîãî â ñâî¿ì ñåðö³, áóòè ëîâöÿìè ÷îëîâ³ê³â ³ ãóðòóâàòèñÿ ò³ëüêè ç òàêèìè æ, íåìíîãèìè ³çáðàíèìè, ââàæàþ÷è íà çàñàäó íå âèáîðó, à ñåëåêö³¿. Ìóñÿòü áóòè ïðèãîòîâàí³ íà íåíàâèñòü öüîãî ñâ³òó, ÿê ³ àïîñòîëè Õðèñòà, áî êîëè á ³ç ñâ³òó áóëè, ñâ³ò ñâîº ëþáèâ áè, ÿêæå âè íå ç ñâ³òó, à ß âáðàâ âàñ ³ç ñâ³òó, òèì íåíàâèäèòü âàñ ñâ³ò. ªäíàòèñÿ ìàþòü ç íåìíîãèìè ñîá³ ïîä³áíèìè íå â ìàñ³ ³ â ÷èñë³, à â äóìö³, ùîá áóëè çºäíàí³ â îäíîìó ðîçóì³ííþ ³ â îäí³é ìèñë³. Íå ñì³þòü õîäèòè ó æîäí³ì ÿðì³ ç íåâ³ðíèìè, ùîá íå òîâàðèøóâàëà ïðàâåäí³ñòü ç áåççàêîí³ºì, í³ ñâ³òëî 526
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ç òåìðÿâîþ. Ìóñÿòü òàê áåçñóìí³âíî â³ðèòè â ñâîº ïîêëèêàííÿ, øåäøè ó÷èòè ÿçèêè, ñâ íåâåëèêî¿ ãðóïè âèáðàíèõ ³ òî äî òîãî ñòåïåíÿ, ùî êîëè á õòî ïðèéøîâøè, ³íøîãî Õðèñòà ïðîïîâ³äóâàâ, ÿêîãî ìè íå ïðîïîâ³äóºìî, êîëè á õòîñü ïðîïîâ³äóâàâ ªâàíãå볺 ³íàêøå, í³æ ìè éîãî ñïðèéíÿëè, õàé áóäå ïðîêëÿòèé. Äàðåìíî øóêàëè á ìè òèïà àïîñòîëà ïðàâäè ³ íàóêè â ñó÷àñí³ì íàø³ì ñóñï³ëüñòâ³ äåìîêðàòè÷í³ì. Òèï ôîðìîòâîðöÿ, ÿêîãî ïðàãíå ³ ñó÷àñíà ªâðîïà é Óêðà¿íà äëÿ íàñ çíàéäåìî íå â òèõ, ÿê³ çàâèíèëè ñó÷àñíó êàòàñòðîôó, íå â òèõ, ùî ââàæàþòü ñåáå íàùàäêàìè íàøèõ ñìåðä³â, ãí³çäþê³â ³ ïîëåæà¿â, ò³ëüêè â æèâèõ ïðèêëàäàõ íàøîãî ³ñòîðè÷íîãî ìèíóëîãî. Öåé òèï íå áóäå ïðåäñòàâíèêîì ñåëþõ³âãðå÷êîñ³¿â (Ìèðíèé, Êóë³ø, Êâ³òêà), òóòåøí³õ, ÿêèõ ºäèíà ÷åñíîòà ïåðåñèäæóâàòè ëèõî, àí³ ïðåäñòàâíèêîì íàøî¿ ãîëîòè (Âèííè÷åíêî, Øàïîâàë). Íàøà äîáà âèìàãຠíîâîãî ëèöàðñòâà, îòæå é òèïó ãåðîÿ íîâî¿ äîáè òðåáà øóêàòè â ñòàðèõ ÷àñàõ íàøî¿ øåâàëºð³¿. Ç ¿õ ñâ³òîãëÿäîì íå ³äèë³÷íèì, à òðàã³÷íèì, áî á³ëüøå í³æ êîëè-áóäü º ñüîãîäí³øíº æèòòÿ ñïîâíåíî òðàã³çìó, çàâøå îáëîæåíå ³ çàãðîæåíå çâ³äóñ³ëü, âèìàãàþ÷è îïîðó é îáîðîíè. 527
Äìèòðî Äîíöîâ
²äåàëîì íàøî¿ äàâíèíè áóâ òèï ìàíäð³âíîãî ëèöàðÿ, ñâ³òñüêîãî àáî äóõîâíîãî, òèï êíÿç³âñüêèõ äðóæèííèê³â ³ êîçàê³â, Äìèòðà Âèøíåâåöüêîãî, Îñòðîçüêîãî, Ãëèíñüêîãî, Áîãóí³â, ѳðê³â, õìåëüíè÷àí ç ¿õ âîæäåì, Âèøåíñüêîãî, Ôèëèïîâè÷à, Òóðà é ³íøèõ, ÿê³ íå ðàç ì³íÿëè ìå÷ íà õðåñò, êîçàöüêèé æóïàí íà ðÿñó é íàâïàêè, çàâøå ëèøàþ÷èñü âîºííèêàìè ³ ëèöàðÿìè. ²äåîëîãè ïîëåæàéñòâà íàçèâàëè öåé òèï ëèöàðÿ êî÷³âíèêîì, íîìàäîì, ïðîòåñòóâàëè ïðîòè éîãî äèêóíñòâà, ïðîòèñòàâëÿþ÷è éîìó êóëüòóðí³ñòü õë³áîðîáà. Àíòèòåçà ôàëüøèâà! Íåìà äâîõ á³ãóí³â: êóëüòóðíèé õë³áîðîá ³ êî÷³âíèê êîçàöüêèé. Ïðîòèñòàâëåííÿ º ³íøå: ç îäíîãî áîêó õë³áîðîá, ç äðóãîãî òàòàðèí, êî÷³âíèê, ùî íèùèòü ïëîäè éîãî ïðàö³, àáî ìîñêîâñüêèé íà¿çíèê, à ç òðåòüî¿ âîÿê ³ ïðàâîäàâåöü êîçàê, ùî îõîðîíÿº õë³áîðîáà â³ä ðó¿ííèê³â. Î÷åâèäíî, í³ ²ãîð³, í³ Áîãóíè íå áóëè õë³áîðîáàìè, âîíè áóëè òàê³ æ ëèöàð³ âîéîâíèêè, ÿê г÷àðä Ëåâèíå Ñåðöå, ¥îòôð³ä Áóëüîíñüêèé àáî Êàðë Ìàðòåëü, ³ êîëè ¿õ íå áóëî, òî õë³áîðîáè ñòàâàëè àáî æåðòâîþ êî÷³âíèêà, àáî ï³äïàäàëè â çàëåæí³ñòü ³íøèõ ëèöàð³â ìå÷à. Çàáóâ Êóë³ø, ùî òàê áåçäàðíî îïëþâàâ íàøó ãåðî¿÷íó åïîõó ³ ñëàâîñëîâèâ òàêèõ êóëüòóð528
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
íèê³â, ÿê Ïåòðî ³ Êàòåðèíà, çàáóâàâ, ùî ò³ ïòåíöè ãíåçäà Ïåòðîâà àáî îðëè ªêàòåðèíè òåæ íå áóëè õë³áîðîáàìè. Çðåøòîþ, ÿê âæå çàóâàæèâ âèùå, íàéçàâçÿò³øèé î÷îðíþâà÷ ëèöàðñòâà, Êóë³ø, ìóñèâ âèçíàòè, ùî ñâî¿ì äóõîì íàòõíóëà êîçàöòâî íå íåêóëüòóðíà ãîëîòà, à ëèòîâñüêî-óêðà¿íñüêà àðèñòîêðàò³ÿ.  äðóã³ì ì³ñö³ Êóë³ø, ïîð³âíþº êîçàê³â ç ëèöàðñüêèìè îðäåíàìè ºâðîïåéñüêîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Ùî â³í ïðè ò³ì óâàæàº, ùî êîçàöòâî áóëî òàêå æ àíòèêóëüòóðíå, ÿê ñåðåäíüîâ³÷íå ëèöàðñòâî, òî óâàãà Êóë³øà ò³ëüêè ï³äêðåñëþº ùî âîðîæ³ñòü íàøèõ ãðå÷êîñ³¿â ó ïèñüìåíñòâ³ äî êîçàöòâà áóëà âîðîæ³ñòþ ïëåáñó íå äî íîìàä³â, ëèøå äî ëèöàðñòâà. Áî öå ñåðåäíüîâ³÷íå ëèöàðñòâî áóëî çÿâèùåì âåëèêèõ ïîçèòèâíèõ âàðòîñòåé, âèÿâèëî â ³ñòî𳿠âåëèêó êóëüòóðíó é äåðæàâîòâîð÷ó ñèëó ³ çä³áíîñò³ ³ äóæå ñïðè÷èíèëîñÿ äî ï³äíåñåííÿ êóëüòóðè òîä³øíüî¿ ªâðîïè. Íå º ãàíüáîþ, ÿê äóìຠÊóë³ø, ïîð³âíþâàòè çàïîðîæö³â ³ç ñåðåäíüîâ³÷íèì ëèöàðñòâîì, ò³ëüêè íàâïàêè, äîêàçîì ¿õ âèñîêî¿ êóëüòóðíîñò³ é ôîðìîòâîð÷îãî äóõó. Äàðåìíî î÷îðíþþ÷è êîçàöòâî ³ äðóæèííèöòâî, íàø³ ïîëåæà¿ òåæ íåñïðàâåäëèâî íàìàãàëèñÿ î÷îðíèòè ³ ¿õ ñòèõ³þ ñòåï. Âñå, êð³ì çàòèø529
Äìèòðî Äîíöîâ
íîãî ñòàâêà é ñàäêà, áóëî ¿ì îñîðóæíèì! Àëå íàøå ëèöàðñòâî ÿêðàç ó ñòåïó âèïëåêàëî ñâ³é ãîðäèé äóõ, íåíàâèñíèé ñèäíÿì, âèïëåêàëî àíàðõ³ºþ ñòåïîâî¿ ðîìàíòèêè. Ñòåï öå áóâ ñóõèé îêåàí íàøèõ êîíê³ñòàäîð³â, óñå îâ³ÿíèé ÷àðîì íåñìåðòåëüíî¿ ðîìàíòèêè é ïîå糿 (÷óæî¿ ãí³çäþêàì ³ ñèäíÿì). Áóëà öå ðîìàíòèêà íàøîãî ìàíäð³âíîãî ëèöàðÿ, ÷óæà êóëüòóðíèì Ñàí÷î Ïàíñàì. Òàêèì ìàíäð³âíèì íåïîñèäþ÷èì ëèöàðåì áóâ Ñâÿòîñëàâ, ÿêèé êàçàâ: íå ëþáî ìè ºñòü â Êèºâ³ æèòè, âñå éîãî òÿãëî â ñòåï íà Äóíàé, áóäóâàòè äàëåêó ³ìïåð³þ. Òàêèì ìàíäð³âíèì ëèöàðåì áóëà êíÿãèíÿ Îëüãà, æ³íêà ìóäðà ç³ëî, ç ìóæåñüêèì ðîçóìîì ³ íàõèëàìè, ÿêà õîæàøå ïîãðàäîì ³ ïî ì³ñòîì, ó÷àøà â³ðè Õðèñòîâî¿... ïîâåë³âøè òðåáèùà ³ êóìèðè ñîêðóøàòè. Ìàíäð³âíèìè ëèöàðÿìè áóëè é ò³, ùî á³ãàëè ñòåïîì ìîâ ñ³ð³ âîâêè, ùîá ³ñïèòè øîëîìîì äàëåêîãî Äîíó. Ìàíäð³âíèì ëèöàðåì áóâ Âîëîäèìèð Âñåâîëîäîâè÷, ÿêèé íà çåìë³ ñïàâ, ³ äîìó á³ãàåòü, ³ ïî ë³ñîì õîäÿ, ñèðîòèíó íîñèòü îäåæó, ñïðàâëÿþ÷è ñâîº êíÿæå ëèöàðñüêå ä³ëî. Òàêèì ìàíäð³âíèì ëèöàðåì áóâ Âîëîäèìèð Ñâÿòèé, áî òîãî ñòàðîãî Âîëîäèìèðà íå ëüç³ á³ ïðèãâîçäèòè ê ãîðàì Êèºâ³, 530
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ÿê ³ òîãî êîçàêà Êîíîâ÷åíêà, ÿêîãî íå ìîæíà áóëî í³÷èì ïðèãâîçäèòè äî õàòè, ÿêîìó ñòèäíî áóëî, ùîá éîãî äîìàðåì ïðîçèâàëè ³ ÿêèé ³øîâ ó ñòåï ãóëÿòè, â³ðó ñâÿòó ïðîòè òàòàðâè çàõèùàòè. Òàêèìè ìàíäð³âíèìè ëèöàðÿìè áóëè âèâîðîæåí³ ãåí³ºì Øåâ÷åíêà êîçàêè, áî êîçàê ³ âîþº, ³ ãàðöþº ç óñ³º¿ ñèëè, íåìà â éîãî í³ îñåë³, í³ ñòàâó, í³ ñàäêó. Òàêèìè áóëè é ìàíäð³âí³ ëèöàð³, îñï³âàí³ Êîòëÿðåâñüêèì, ïðîçâàí³ Øåâ÷åíêîì âàòàãîþ ïðîéäèñâ³òà Åíåÿ. Òàêèì áóâ ³ ¿õ òèïîâèé êîøîâèé Åíåé òðîÿíåöü, ÿêèé ñêèòàâñÿ ïî ìèðó ìîâ ëàíåöü, ïî âñ³ì òîâêñÿ áåðåãàì ³ âçàãàë³ áóâ çàâçÿò³øèé ³ç âñ³õ áóðëàê. Òàêèì áóâ ³äåàëüíèé îáðàç ìàíäð³âíîãî ëèöàðÿ íàøîãî ëèòîâñüêîãî ïåð³îäó, îïîåòèçîâàíèé Ìèõàéëîì Ëèòâèíîì, ³ç ñâî¿ì íàêàçîì áðàòñòâó ëèöàðñüêîìó: õðàìèíè äà íå ñîãðàäèòå ³ ñ³ìåíà íå ñ³éòå, íî â êóùàõ äà æèâåòå, ÿê êîçàê â áàéðàêó. Òàêèì ìàíäð³âíèêîì áóâ ³ Øåâ÷åíêî, ùî çìàëêó ëþáèâ áëóêàòè, øóêàþ÷è ì³ñöÿ, äå íåáî óïèðàºòüñÿ â çåìëþ, ÿêîãî êàðòàëè äîìà çà áðîäÿæíèöòâî, à áðàò äàðåìíî íàìàãàâñÿ ïðèâ÷èòè äî õë³áîðîáñüêî¿ ïðàö³, áî â³í êèäàâ âîëè ³ éøîâ áðîäèòè... Ñàì ùå íåñâ³äîìèé, ÿêó ôîðìó ïðèáåðå ï³çí³øå éîãî ìàíäð³âíà òóãà, ôîð531
Äìèòðî Äîíöîâ
ìó ãåí³àëüíîãî ìàíäð³âíèêà ïî ïðîñòîðàõ íàøî¿ ³ñòîð³¿, çáèðà÷à é ïîåòà ¿¿ áëèñêó÷èõ äóõîâèõ ñêàðá³â. Ïðî öåé ñâ³ò áëóêàþ÷èõ ëèöàð³â, ÿê³ íå òðèìàëèñÿ õàòè, â êîçàöüê³é äîá³ ïèøå ïàí³ ªôèìåíêîâà: çàìåøêàë³ íà ïîãðàíè÷÷ó ç êî÷îâèìè îðäàìè, ö³ ëèöàð³ âñå áóëè ãîòîâå çëîæèòè ñâî¿ ãîëîâè. Ö³ îñàäíèêè íå ïîêëàäàëè íà äåðæàâó é íà óïðèâ³ëåéîâàí³ êëàñè æóðáó ïðî ñâîþ áåçïåêó, áðàëè öå çàâäàííÿ ó âëàñí³ ðóêè. Ñèëüíå, ãîðäå ñâîáîäîëþáíå íàñåëåííÿ òèõ çåìåëü ïðèðîäíî âèäâèãຠç ñâîãî ñåðåäîâèùà ëþäåé, ÿê³ ìàëî äîðîæèëè ïðèºìíîñòÿìè îñ³ëîãî õë³áîðîáñüêîãî æèòòÿ, ÿêå íå çàáåçïå÷óâàëî çàâòðàøíüîãî äíÿ, ââàæàþ÷è äàëåêî êðàùèì, ïðèâàáëèâ³øèì ³ çàéìàþ÷èì ç ïåðåñë³äóâàíî¿ çâ³ðèíè îáåðíóòèñÿ â ñòîðîæîâîãî ÷è ëîâ÷îãî ïñà, ïîì³íÿòèñÿ ðîëÿìè ç âîðîãîì. Òàê ïîñòàëî íàñåëåííÿ îñîáëèâîãî òèïó, ùî â³äçíà÷àâñÿ çàãàðòîâàí³ñòþ, ìóæíüîþ ïîãîðäîþ ñìåðò³, ùî áåçíàñòàííî çàãëÿäàëà êîçàêîâ³ â â³÷³, ëþáîâþ äî ñâîáîäè; êîçàê íå äîðîæèâ æèòòÿì, íå äîðîæèâ ³ ìàéíîì. Ç òèõ ñòåïîâèõ îðë³â, ùî øòóðìóâàëè Á³ëãîðîä ³ õîäèëè ïî ×îðíîìó ìîðþ, âèéøîâ ³ Áàéäà. Ñòâîðåíà íèìè ñòåïîâà ðîìàíòèêà, ç ÿêî¿ ÷åðïàâ ñâî¿ ñèëè é íàòõíåííÿ ³ ѳðêî 532
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
³ Õìåëüíèöüêèé, ïîìîãëà â³äðîäèòèñÿ â êîçà÷÷èí³ ñòàð³é êíÿç³âñüê³é Ðóñ³ ³ ñòâîðèòè íîâó áëèñêó÷ó êóëüòóðó ãåòüìàíùèíè, äî ÿêî¿, ìàáóòü, ñàì³ õë³áîðîáè êóëüòóðíèêè íå äîäóìàëèñÿ á, ÿê íå äîäóìàëèñÿ á äî êóëüòóðè êíÿç³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ òîä³øí³ ñìåðäè áåç ²ãîð³â ³ Îëüã. Öåé äóõ ìàíäð³âíîãî ëèöàðÿ, òâîðöÿ êóëüòóðè é ³ìïå𳿠òà îáîðîíöÿ ¿¿, ïîãðîìíèêà íîìàä³â ³ òâîðöÿ äåðæàâè, îäóøåâëÿâ ³ âîºííèê³â Õðèñòîâèõ ñòàðî¿ Óêðà¿íè. Òàêèì áóâ ñâÿòèé Àíòîí³é Ïå÷åðñüêèé, ÿêîãî Ãîñïîäü ïîñëàâ áëóêàòè â ñòðàíó ãðå÷åñüêó, à ïîò³ì íà÷à (â³í) õîäèòè ïî äåáðîì ³ ïî ãîðîì, ñòðàíüñòâóÿ çà ñòðàíüâøîãî Ãîñïîäà àáî éîãî àïîñòîëà Àíäð³ÿ, ùî òåæ áóâ âåëèêèì ìàíäð³âíèì ëèöàðåì Õðèñòà. Òàêèì ñòðàííèêîì áóâ Âèøåíñüêèé, äëÿ ÿêîãî ñâÿùåíèê áóâ ãîëÿêîì ³ ñòðàííèêîì. Òàêèì ñòðàííèêîì áóâ Ñêîâîðîäà, ìàíäð³âíèé ô³ëîñîô. Âñ³ âîíè áóëè çà Ñêîâîðîäîþ íèù³¿ äóõîì, öåáòî õî÷ ìîæå íå ðàç ³ áàãàò³, àëå íå ïðèâÿçóâàëè âåëèêîãî çíà÷åííÿ äî äî÷àñíèõ áëàã, íå äàâàëè óÿðìèòè íèìè ñâ³é äóõ ³ ñîâ³ñòü, ÿê³ óïîâàëè íà Áîãà, íå íà ñîêðîâèùà ñâîÿ. Òàê³, íàðåøò³, áóëè íàø³ âà´³ ñêîëÿðåñ, êîëèøí³ ìàíäðîâàí³ äÿêè, ÿêèõ æèòòÿ âèð³çíÿëîñÿ 533
Äìèòðî Äîíöîâ
ïðîäåðçîñòèþ ³ îòâàãîþ ³ ÿê³ âïðàâëÿëèñÿ ãîëîäîì â ³ñïèòàõ âñÿêîãî ðîäó. Âñå öå áóëè ëèöàð³ ñòâîðåí³, ÿê ïèñàâ Ìàêñèìîâè÷, äâîìà ñòèõ³ÿìè: íà¿çíèöüêîþ ³ õðèñòèÿíñüêîþ. Äóõ áîéîâèé, íà¿çíèöüêèé ðàòíèé äóõ, âèõîâàíèé â³÷íèìè ãåðöÿìè ç êî÷³âíèêàìè ³ äóõ ãðåêî-ïðàâîñëàâíèé, âèõîâàíèé â³ä ÷àñ³â Âîëîäèìèðà ³ õðåùåííÿ ñòàðî¿ Êè¿âñüêî¿ äåðæàâè. Æèâèé âïëèâ öèõ äâîõ ñòèõ³é ðàçîì ç ïðèðîäíèìè ïðèêìåòàìè ¿õ äóø³, óôîðìóâàâ ¿õ âäà÷ó, ¿¿ îñíîâí³ âëàñòèâîñò³ ïîíóðó, òàêó çä³áíó äî âíóòð³øíüîãî æèòòÿ ãëèáèíó äóõó, ÿêó ñïîêîíâ³êó âçëåë³ÿëî â íèõ ð³äíå ×îðíå ìîðå é òóæëèâó îä÷àéäóøí³ñòü, äî ÿêî¿ íàêëîíèëî ¿õ æèòòÿ â Äí³ïðîâèõ ñòåïàõ. Äâ³ íàø³ ð³äí³ ñòèõ³¿, ÿê³ òàêó äîì³íàíòíó ðîëü ãðàëè â ãåðî¿÷í³ ïåð³îäè íàøî¿ ³ñòî𳿠çà ìîðñüêèõ ïîõîä³â Îëåãà ³ êîçàê³â, çà ÷àñ³â ñòåïîâèõ ëèöàð³â Ñâÿòîñëàâ³â ³ Õìåëüíèöüêèõ, çà Õðèñòîâèõ ìàíäð³âíèê³â, ÿê³ âñ³ ðàçîì ðîçøèðÿëè ãðàíèö³ Çåìë³, ³ âïëèâ³â íàøî¿ êóëüòóðè, ïðèíîñèëè ñâ³òëî õðèñòèÿíñòâà, òðèìàëè ï³ä îñòðàõîì âàðâàð³â ³ êóâàëè äóøó ñâîãî íàðîäó, ãîðäó, òâåðäó ³ ìóäðó, äàëåêó â³ä çäð³áí³ëî¿ äóø³ íîâèõ êóëüòóðíèê³â, ùî ïðèéøëè ¿ì íà çì³íó ³ç ñâî¿ìè 534
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
äîìàòîðñüêèìè ³ ïîëåæàéñüêèìè ³äåàëàìè âåãåòàòèâíî¿ êóëüòóðè äðîâîðóá³â ³ âîäîíîñ³â. Áóëè öå ñâÿò³ ³ ãåðî¿, ÿê³ ñòîïëþâàëè â îäèí ÿçèê êðà¿íó ñâîºþ áåçñòðàøí³ñòþ ³ ìóæí³ñòþ, ãëèáîêîþ ìóäð³ñòþ ³ çäîáóòîþ â ñâ³òñüê³ì ³ äóõîâí³ì ïîäâèæíèöòâ³ øëÿõåòí³ñòþ äóø³. Öå áóëè ãåðî¿ òèõ ÷àñ³â, êîëè ùå ñâ³ò ãîëîòè íå ïðèéøîâ çàñòóïèòè ¿õ. Êîëè ÷èíè êíÿç³â ßðîñëàâ³â ³ Âñåâîëîä³â íå âèñì³þâàëèñÿ ÿê âóçüêèé åãî¿çì; êîëè â³ðí³ñòü â³ð³ íå ââàæàëàñÿ çà êàðè ã³äíèé ôàíàòèçì; êîëè êàðàííÿ â³äñòóïíèê³â íå îñóäæóâàëîñÿ ÿê ïðèíåñåííÿ æèâî¿ ëþäèíè â æåðòâó àáñòðàêòí³é ³äå¿ ìîðàëüíî-ðåë³ã³éíîãî îáîâÿçêó; êîëè ³ç ñóâîðèõ ëèöàðñüêèõ ÷åñíîò Ôåîäîñ³¿â ³ Ìîíîìàõ³â íå âèêïèâàëîñÿ ÿê ç íåïîòð³áíîãî àñêåòèçìó; êîëè ïðåêðàñí³ ³ ìóäð³ òâîðè íàøîãî ñòàðîãî ïèñüìåíñòâà íå ïëÿìóâàëèñÿ ÿê æàëþã³äíå ³ñ÷à䳺 Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿; êîëè ïðîïîâ³äü ìîðàëüíîãî ñòî¿öèçìó Ïàòåðèêà íå ïðîçèâàëè øàáëîíîâîþ ïîáîæíîþ ôðàçåîëî㳺þ; êîëè ùå íå ââàæàëè, ùî êðàùå ìàòè ä³ëî ç îðäîþ, í³æ æèòè ó âëàñí³é äåðæàâ³; êîëè ³äåàë ³ºðàðõ³÷íî¿ ñóñï³ëüíîñò³ íå â³äêèäàâñÿ ÿê ãëóïå êîìàíäèðñòâî ³ êîëè ïîòóðàííÿ ð³äíèì Åô³ÿëòàì íå çâàëîñÿ ùå â³ðîòåðïèì³ñòþ é 535
Äìèòðî Äîíöîâ
ãóìàíí³ñòþ; êîëè ñòàð³é, îñíîâàí³é íà ãðåöüê³é ìóäðîñò³ ³ Ñâÿò³ì Ïèñüì³, êóëüòóð³ âèùî¿ êàñòè íå ïðîòèñòàâëÿëè ùå êóëüòóðè ãðå÷êîñ³ÿ é ãîëîäðàíöÿ, Êâ³ò÷èíèõ Ìàðóñü ³ Âèííè÷åíêîâèõ ²íàðàê³â; êîëè íå â÷èëîñÿ íàñ ùå, ùî íàâ³òü ï³ä áîëîòîì ³ áðóäîì â óêðà¿íöåâ³ òðåáà øàíóâàòè â³äâ³÷í³ ö³ííîñò³ ëþäèíè; êîëè âç³ðöåì ã³äíèì íàñë³äóâàííÿ, íå ñòàâ ùå ð³äíèé Ñàí÷î Ïàíñî ç éîãî ãàñëîì ìîÿ õàòà ç êðàþ ç éîãî ³äåàëàìè íàö³¿ ïëåáñó. Õòî õî÷å âîñêðåñèòè äàâíèíó, òîé ìóñèòü âîñêðåñèòè ¿¿ ÷åñíîòè ³ ñòâîðèòè êàñòó ïîä³áíó ¿¿ êàñò³, ÿê ñòâîðèëè êîçàêè êàñòó ïîä³áíó ñòàðîäðóæèííèöüê³é êàñò³ ñòàðîãî Êèºâà.  ñóñï³ëüíîñò³ ñïîñòåð³ãàºìî ïðîöåñè ïîä³áí³ äî á³îëîã³÷íèõ ³ õ³ì³÷íèõ. Õ³ì³÷í³ ïðîöåñè ñïðè÷èíÿþòüñÿ õ³ì³÷íîþ åíåð㳺þ ò³ë, ùî âõîäÿòü ì³æ ñîáîþ â ñòèê, ïðè ÷³ì ï³ä õ³ì³÷íîþ åíåð㳺þ ðîçó쳺òüñÿ ðóø³éíà åíåðã³ÿ àòîì³â. Á³ëüø³ñòü õ³ì³÷íèõ ñïîëóê ïîñòຠ÷åðåç â³ääàííÿ òåïëà àáî ³íøî¿ åíåð㳿 (ñâ³òëà, åëåêòðèêè), à ðîç³ðâàòè ö³ ñïîëóêè ìîæíà ò³ëüêè ïðè íàêëàä³, ð³âí³ì íàêëàäó åíåð㳿, ùî ï³øëî íà ¿õ ñïîëóêó. Öåé çàêîí òðåáà íå ñïóñêàòè ç îêà ïðè îáñåðâàö³¿ òâîðåííÿ é ðîçïàäó ñóñï³ëüíèõ ñïîëóê. Âåëåòåíñüêèì íàêëàäîì ð³çíèõ ôîðì 536
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
åíåð㳿 ô³çè÷íî¿, äóøåâíî¿ ³ äóõîâî¿ òàêèõ äèÿâîëüñüêèõ òâåðäèõ ïîñòàòåé, ÿê ßðåìà Âèøíåâåöüêèé, ñòàðèé Êàçèìèð ïîëüñüêèé, Áàòîð, Ñîáºñüêèé ³ Ñêàðãà ç ö³ëîþ õìàðîþ ºçó¿ò³â, ïðèâåëà Ïîëüùà äî ñïîëóêè ç ñîáîþ Óêðà¿íó, âêëàëà â ï³äá³é Óêðà¿íè äèÿâîëüñüêó âèíàõ³äëèâ³ñòü, áåçîäíþ ëåñò³ é ï³äñòóïó, âåëåòåíñüêå çàâçÿòòÿ, íåàáèÿêó ìóäð³ñòü ³ ñïðèò, íàäçâè÷àéíó âèòðèâàë³ñòü. ² çàâàëèëîñÿ ¿õ ä³ëî íå ñêîðøå, àæ êîëè òàêèé ñàìèé íàêëàä åíåð㳿, ìóäðîñò³ é çàâçÿòòÿ äèÿâîë³â Õìåëÿ ðîç³ðâàâ òó ñïîëóêó. Òàê ìóñèòü áóòè é òåïåð. Ñàìå ñòðàæäàííÿ íàö³¿, ÿêîãî çàçíàëà âîíà ïðè íàñèëüí³é ñïîëóö³ ç á³ëüøîâèöüêîþ Ìîñêâîþ, í³êîëè íå äàñòü íàì ïðàâà ÷è çìîãè íà ñåïàðàö³þ. Á³ëüøîâèçì, ï³äáèâàþ÷è Óêðà¿íó, âèÿâèâ òàêó åíåðã³þ, òàêó ìàñó ÷îðò³âñüêî¿ âèíàõ³äëèâîñò³, áåçîãëÿäíî¿ êîíñåêâåíö³¿, äèÿâîëüñüêî¿ õèòðîñò³, íåàáèÿêîãî äåðæàâíèöüêîãî ñïðèòó, â³ä ÿêîãî çàíîñèòü äóõîì ²âàíà Ãð³çíîãî ³ Ïåòðà ², ùî ðîç³ðâàòè öþ ñïîëóêó ïîòðàïèòü ëèøå íàö³ÿ, ùî áóäå îáäàðîâàíà ïðîâ³äíîþ êàñòîþ ç ð³âíîñèëüíîþ åíåð㳺þ, çàâçÿòòÿì ³ ìóäð³ñòþ. Êîëè íàö³ÿ, ÿê òîä³ õìåëüíè÷àíè, ïðîòèñòàâèòü Ïåòðàì ³ Ñòàë³íèì ð³âíîðÿäíó ðîçìàõîì êàñòó ïðîâ³äíèê³â. Âç³ðö³â òî¿ êàñòè ìè íå çíàéäå537
Äìèòðî Äîíöîâ
ìî â çäåãåíåðîâàí³é äåìîêðàò³¿, ëèøå ó âåëèêèõ ò³íÿõ íàøî¿ ãåðî¿÷íî¿ äîáè, ¿¿ ÷åñíîòàõ, ¿¿ êóëüòóð³, ¿¿ ìð³ÿõ ³ ïëàíàõ, ¿¿ ì³ñ³¿, â äóñ³ íàøîãî ³ñòîðè÷íîãî òðàäèö³îíàë³çìó. Ò³ëüêè öÿ íîâà êàñòà ïîòðàïèòü âçÿòè íà ñâî¿ ïëå÷³ ñòàðó ì³ñ³þ äàâíüîãî Êèºâà â óñ³ì ¿¿ áëèñêó. Óêðà¿íà â âåëèê³é êðèç³, ùî ïî÷àëàñÿ ïî Ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³, â êðèç³, ùî îõîïèëà âåñü êîíòèíåíò, â³ä³ãðàëà âæå ñòðàøåííî âàæíó ðîëü. Ñâ³äîìî àáî íàï³âñâ³äîìî, â ïåðåê³ð ñâî¿ì íåçäàðíèì ïðîâ³äíèêàì, âîíà âèñòóïèëà ÿê ïåðøà â îáîðîíó òèõ òðàäèö³éíèõ ñï³ëüíîºâðîïåéñüêèõ äàâí³õ âàðòîñòåé ñòàðî¿ êóëüòóðè, ÿêîþ êîëèñü áëèñò³ëà ªâðîïà ³ ÿêó, ÿê íà Óêðà¿í³ òà é äàë³ â³ä íå¿ íà çàõ³ä, ïðàãíóëà çíåñòè ç îáëè÷÷ÿ çåìë³ â ³ìÿ á³ëüøîâèçìó çáóíòîâàíà ãîëîòà. Òîä³, ïî÷èíàþ÷è â³ä 1917 ðîêó, äîâã³ ðîêè Óêðà¿íà ñàìà, ñåðåä áàéäóæíîñò³ ªâðîïè, ïåðøà ï³äíÿëà ïîâñòàííÿ ïðîòè íîâèõ ïîãàíèõ. Âèÿâèëà âîíà òîä³ òîé ñòðàøíèé íà¿çíèöüêèé ðàòíèé äóõ, ùî âèêëèêàâ çäèâóâàííÿ ³ ñòðàõ íàâ³òü ó á³ëüøîâèê³â, òîé ñòðàõ, ÿêîãî äîêàçè äàâàëà äîñèòü ¿õ òîä³øíÿ ë³òåðàòóðà ÿê áåëåòðèñòè÷íà, òàê ³ ìåìóàðíà, âèÿâèëà îä÷àéäóøí³ñòü, ÿêà ïîäåêóäè íàãàäóâàëà ïîëóìÿ Õìåëüíè÷÷èíè. Çàáðàêëî íàòîì³ñòü ¿¿ 538
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ïðîâ³äí³é âåðõ³âö³ äðóãî¿ ïðèêìåòè ãëèáèíè äóõó, ÿêîþ êîëèñü âîíà ïðîì³íþâàëà íà øèðîê³ ïðîñòîðè Ñõîäó, ôîðìóþ÷è ñâ³é äîâê³ëüíèé ñâ³ò ³ â³äêèäàþ÷è äàëåêî â ñòåï âàðâàð³â. Âèÿâèòè öåé äóõ, ùîá â³ä³ãðàòè ùå â á³ëüø³ì ìàñøòàá³ ðîëü, â³ä³ãðàíó â 1917 ðîêó â ªâðîï³, º çàâäàííÿì, â³ä ÿêîãî çàëåæèòü áëèñêó÷èé âçëåò óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ ÷è éîãî çàíåïàä. Êàòàñòðîôà, â ÿêó çâàëèëàñÿ Óêðà¿íà ç á³ëüøîâèöüêîþ íàâàëîþ, áóëà ïî÷àòêîì çàãàëüíîºâðîïåéñüêî¿ êàòàñòðîôè. Ìîðàëüíèé ðîçêëàä, ÿêèé ïðèíåñëà á³ëüøîâèöüêà íàâàëà äî íàñ, ðîç¿äຠé äåìîêðàòè÷íó ªâðîïó é Àìåðèêó, êðèçà íàøî¿ êóëüòóðè ñòàëà êðèçîþ ºâðîïåéñüêî¿ êóëüòóðè âçàãàë³, ùî ¿¿ ðîç¿äຠäóõ ìàòåð³àë³çìó â³êó ãîëîòè, ÿêà àêòèâíî çàïåðå÷óº âåëèêó òâîð÷ó ðîëü äóõó â ³ñòîð³¿. ßê çÿâèùå ìàòåð³àë³çìó º ñâ³òîâîãî çíà÷åííÿ, òàê ³ ³äåÿ, ÿêà âèñòóïèòü ó ïîõ³ä, ùîá çíèùèòè òîé äóõ ìàòåð³àë³çìó, ìóñèòü áóòè ñâ³òîâîãî ðîçìàõó. Äóõ ìàòåð³àë³çìó ðîçòë³â âñå æèòòÿ íàøîãî êîíòèíåíòó, éîãî æèòòÿ é ³äåàëè åòè÷í³, ìîðàëüí³, ³äåàëè ñîö³àëüíîãî ñï³âæèòòÿ, ³äåàëè êóëüòóðè, ðåë³ã³¿, îñîáèñòî¿ ³ ãðîìàäñüêî¿ åòèêè, ³äåàëè ïîë³òè÷í³. Íà ì³ñöå òî¿ ðîçëîæåíî¿ êóëüòóðè, ¿¿ ñïîòâîðåííÿ ï³ä ðîçòðîùóþ÷èìè óäàðàìè ìîëîòà 539
Äìèòðî Äîíöîâ
á³ëüøîâèöüêî¿ ³äåîëî㳿, ìóñèòü ïðèéòè íîâà ôîðìóþ÷à ³äåÿ. Öÿ ³äåÿ ìîæå áóòè çáóäîâàíà ëèøå íà çàñàä³ ïåðåêðåñëåííÿ ³íòåðíàö³îíàë³ñòè÷íèõ äîêòðèí ³ ìàòåð³àë³çìó ³ íà ïîâîðîò³ äî äóõó íàøî¿ äàâíèíè, äî äóõó òðàäèö³îíàë³çìó. Êîëèñü Óêðà¿íà ïåðøà ïåðåæèëà á³ëüøîâèçì, ïåðøà ç íèì áîðîëàñÿ, ïåðøà óñâ³äîìëþâàëà ñîá³ éîãî ñóòü ³ ñóòü òîãî íîâîãî, ùî òðåáà éîìó ïðîòèñòàâèòè, ïåðøà ñâî¿ì íà¿çíèöüêèì ðàòíèì äóõîì ïðîòèñòàâèëàñÿ çàðàç³, ÿêà éøëà íà îêöèäåíò. Êîëè á âîíà çäîáóëàñÿ, â îãí³ ïåðåæèòèõ òåðï³íü ³ áîðîòüáè, íà òå, ùîá çðîäèòè ç ñâ ãëèáèíè äóõó íîâå â³ðóþ äëÿ ïîãðóçëîãî â ìàòåð³àë³çì ñâ³òó, êîëè á ïîêàçàëàñÿ ÿê ïåðøà â áîðîòüá³ ç á³ëüøîâèöüêèì ìàòåð³àë³çìîì, ÿê ïåðøà ñâîºþ îä÷àéäóøí³ñòþ, òàê ³ ïåðøà ãëèáèíîþ äóõó, ÿêó Ìàêñèìîâè÷ óâàæຠâëàñòèâîþ íàì, òîä³ á ìîãëà âîíà ïîêëàñòè ïî÷èí íîâ³é åð³ äëÿ îêöèäåíòàëüíî¿ öèâ³ë³çàö³¿: òîä³, êîëè á ïåðøà ð³øó÷î é áåçïîâîðîòíî ñê³í÷èëà ç îòðóºþ ë³áåðàë³çì³â, ìàðêñèçì³â, ïðóäîí³çì³â ³ ñåíñ³ìîí³çì³â, ç êóëüòîì ìàòå𳿠é äèÿâîëà, ç êóëüòîì çâè÷àéíî¿, â³ä³ðâàíî¿ â³ä âñÿêîãî êîíòàêòó ç Áîæåñòâåííîþ Ñèëîþ ïåðåñ³÷íî¿ ëþäèíè, ïðîòèñòàâëÿþ÷è âñüîìó òîìó 540
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
êóëüò æèâîòâîð÷îãî ³ ôîðìîòâîð÷îãî äóõó, òîä³ êîëè á âèñòóïèëà îòâåðòî ³ ïðîòè âîþþ÷îãî ìàòåð³àë³çìó ³ ïðîòè ðîçêëàäàþ÷î¿ ë³òåïëîñò³ òèõ, ùî ¿õ êîëè áóäóòü íà ÷îë³ íàö³¿ ðàçîì ç òîþ íàö³ºþ âèðèãíå Ãîñïîäü ç óñò ñâî¿õ; êîëè ñòàíå íà øëÿõ òî¿ íàøî¿ îä÷àéäóøíî¿, ñóâîðî-àñêåòè÷íî¿, õðåñòîíîñíî¿ ñëàâíî¿ ëèöàðñüêî¿ äàâíèíè, ÿêà ôàñîíóâàëà ñâ³ò äîâêîëà ñåáå ³ ÿêà ïðîì³íþâàëà äàëåêî ïîçà ìåæ³ ñâ Çåìë³. Íàøî¿ äàâíèíè ñâ³òñüêèõ ³ äóõîâèõ âîºííèê³â, áîðö³â, ñâÿòèõ ³ àñêåò³â, ãîð³þ÷èõ âîãíåííèì äóõîì ôîðìîòâîðö³â, ïîãðîìíèê³â õàîñó, ùî ïåðåòâîðþþòü ñâîº âåëèêå Íåâèäèìå ó Âèäèìå é ðåàëüíå ãàðÿ÷îþ â³ðîþ é çàâçÿòòÿì, õðåñòîì íà äèÿâîëà, à íà íåïðèÿòåëÿ øàáëåþ. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî, òàê ñàìî ÿê äëÿ êîæíîãî ³íøîãî íàðîäó, ùî â ñâî¿é âíóòð³øí³é ³ çîâí³øí³é ñèë³ çàãðîæåíèé ãàíãðåíîþ ìàòåð³àë³çìó, ºäèíèé ðÿòóíîê º â ÿñíî êîíöåïòîâàí³é ïðîòèá³ëüøîâèöüê³é âçàãàë³ ïðîòè îáùèííèöüê³é äîêòðèí³, â ïîâîðîò³ äî âëàñíèõ òðàäèö³é. Îáîâÿçîê êîæíîãî, çàãðîæåíîãî ñìåðòåëüíîþ ïîøåñòþ á³ëüøîâèçìó â óñ³õ éîãî ôîðìàõ íàðîäó íàøîãî (³ íå ò³ëüêè íàøîãî) êîíòèíåíòó º áåçîãëÿäíà áîðîòüáà ç ö³ºþ 541
Äìèòðî Äîíöîâ
ïîøåñòþ, ùî çàãðîæóº ðó¿íîþ ö³ëî¿ íàøî¿ êóëüòóðè. Öþ ãàíãðåíó çìîæåìî ìè ïîäîëàòè ò³ëüêè ñèëîþ â³äðîäæåíîãî ç äæåðåë íàøèõ âëàñíèõ òðàäèö³é æèâîòâîðÿùîãî Äóõà, ïåðåä ëèöåì ÿêîãî âïàäå é ðîçñèïëþºòüñÿ ïîòâîðà ìàòåð³àë³çìó. Ïëîòü í³÷òîæå, Äóõ æèâîòâîðèòü!
542
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè
ÍÀÉÂÀÆͲØÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ*
Äî ÷àñòèíè ², ðîçä³ëó 1: Âåëè÷êî Ñ.˳òîïèñ. ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà. 1892, ò. 37., 1895., ò. 48. (ïðîåêò ºïèñêîïà Âåðåùèíñüêîãî). Àíòîíîâè÷ Ì. Êîçàöüêà äåðæàâà Çàäí³ïðîâÿ, ñòó䳿 ç ÷àñ³â Íàëèâàéêà. Ãîðàö³é. Ïîå糿, ïåð. Ì. Ðèëüñüêîãî. Êíèãè ïðîðîê³â ²ñà¿ òà ªðå쳿. ˳òîïèñ çà ²ïàò³¿âñüêèì ñïèñîì, âèä. Àðõåîëîã³÷íî¿ Êîì³ñ³¿, ÑÏÁ, 1871. Ïàòåðèê Ïå÷åðñüêèé. Ñîô³éñüêèé âðåìåííèê. ²ñòîð³ÿ Ðóñîâ. «Ìèëîñòü Áîæ³ÿ». Âîçíÿê Ì. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Ñêîâîðîäà Ã. Òâîðè. Ñðåçíåâñüêèé Ì.Óáåçäåí³ÿ Ïîâåñòè âðåìåííèõ ëåò, ×òåí³ÿ î äðåâíåé ðóñêîé ëèòåðàòóðå. Èçâåñòèÿ ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè ÈÀÍ, 1905, 13. Ãðóøåâñüêèé Ì. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. * Àâòîðñüêèé ñïèñîê ë³òåðàòóðè ïîäàíî áåç çì³í.
543
Äìèòðî Äîíöîâ Áóñëàºâ Ô. Èñòîðè÷åñêàÿ õðåñòîìàò³ÿ öåðêîâíî-ñëàâÿíñüêàãî è äðåâíåðóñêàãî ÿçûêîâ. Ì., 1868. (Ïàñòûðñêîå ïîñëàí³å ìèòðîïîëèòà Ñîëòàíà, Ãîëîñ³ííÿ Ñåðàï³îíà, Ñëîâî Ãðèãîð³ÿ Áîãîñëîâà î èçáåí³è ãðàäà, Ìîëåí³º Äàíèëà Çàòî÷íèêà). Âèøåíñüêèé ². Ïèñàííÿ (Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Þæíîé è Çàïàäíîé Ðîññ³è, 1865, ²²).
Äî ÷àñòèíè ², ðîçä³ë 2: Ìàêñèìîâè÷ Ì. À. Ñîáðàí³å ñî÷èíåí³é. Àíòîíîâè÷ Â. Â. Î÷åðêè èç èñòîð³è Âåëèêîãî Êíÿæåñòâà Ëèòîâñêàãî. Àíäð³åâñê³é À. Ïîñëåäí³º ê³åâñê³å ñîòíèêè, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1896, 53, X. Ñàìîâèäåöü. ˳òîïèñ. Ç ñåìåéíàãî Àðõ³âó Ðóäèêîâñêàãî, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, ò. 38, 1892. Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. II. Èçâëå÷åí³å èç ñî÷èíåí³ÿ Ìèõàéëà Ëèòâèíà. Èç äíåâíèêà Ñ. Ëàøêåâè÷à, 1768 1782, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1887, ò. 19. ªôèìåíêî. Ìàëîðîññ³éñêîå äâîðÿíñòâî, Âåñòíèê Åâðîïû, 1891, 7. Çàïèñêè Ìèõ. ×àéêîâñêàãî (Ñàäèê-Ïàøè), ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1896, ò. 53. Ëàïèí Â. Õàðüêîâñêîå Îáùåñòâî Áëàãîòâîðåí³ÿ, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1896, ò. 53. Hesiods Werke, Stuttgart, 1865. D e m o u l i n C . Le vieux Cordelier. Journal de Marie Bashkirzev. v. I, 1876.
544
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Òèøêåâè÷ Ãð. Ìèõ. Ñïîãàäè (Ëͳñòíèê, Ëüâ³â). Äîìàíèöêèé Â. Êîçà÷÷èíà íà ïåðåëîì³. Çàïèñêè Íàóê. Ò-âà ³ì. Øåâ÷åíêà, 1905, ò. 2. Ëèñò êí. À. Áåçáîðîäêà: «Îò÷åãî äóõ ãåðîéñòâà â Ìàëîðîññ³è èñ÷åç». Ñòàðèíà 1883, ò. 5. Ëàçàðåâñê³é À. Î÷åðêè, çàìåòêè é äîêóìåíòû ïî èñòîð³è Ìàëîðîññ³è. Ê., 1898. Óêðà¿íñüê³ Ïðîï³ëå¿. Õàðê³â 1928, ò. ². Ëåâèöüêèé Îð. Àííà Àëî¿çà Îñòðîçüêà, Ñòàðèíà, 1887, ò. 7.
Äî ÷àñòèíè ², ðîçä³ë 3: Ëàçàðåâñê³é. Ïîëòàâùèíà â 17. â., ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1891, ò. 34. Ëåâèöüêèé Îð. Àííà Àëî¿çà Îñòðîçüêà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1887, ò. 7. Ëèïà ²â. Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿. Ðåöåíç³ÿ íà «Ïðèçíà÷åííÿ íàö³¿» ⠫³ñòíèêó» 1938, 12. Ìèöþê Î. Óêðà¿íñüê³ õëîïîìàíè. Äí³ñòðÿíñüêèé Ñ. Íîâà äåðæàâà. Ñò. Âîçíÿêà Ì. ïðî ñòàíîâèùå ². Ôðàíêà â ñïðàâ³ óêðà¿íñüêîãî óí³âåðñèòåòó â «Êðàê³âñüêèõ ³ñòÿõ». Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 6. Ìèõàéëîâñê³é-Äàíèëåâñê³é. Âîñïîìèíàí³ÿ, Ðóñ. Àðõèâ, 1900. Äîíöîâ Ä. Àâ³ðîíîâå íàñ³ííÿ, ³ñòíèê, 1937, 10 11. Äîíöîâ Ä. Ñàí÷î Ïàíöà â óêðà¿íñüê³é ë³òåðàòóð³, òàì æå, 1934, 78. 545
Äìèòðî Äîíöîâ Äîíöîâ Ä. Ñó÷àñíå ïîëîæåííÿ íàö³¿ ³ íàøå çàâäàííÿ. Ëüâ³â, 1913. Äîíöîâ Ä. Íàøà äîáà é ë³òåðàòóðà. Ëüâ³â, 1938. Õàðüêîâñêàÿ æóðíàëèñòèêà íà÷àëà 19 â., ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, ò. 47. Êí. Äàá³æà. Ãîðëåíêè, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1887, 912. Êîíäðàòîâè÷. Çàäóíàéñêàÿ ѳ÷, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1883, 5. Ãåí. Òó÷êîâ Ñ. À. Çàïèñêè. Ôðàíêî ². ïðî Äðàãîìàíîâà, º ËÍÂ, 1906. Ñ. Ïåòëþðà â ìîëîäîñò³, çá³ðêà ñòàòåé ï³ä ðåä. À. Æóêà, Ëüâ³â. ×èæåâñüêèé Ä. Ô³ëîñîô³ÿ íà Óêðà¿í³. Ãðèãîð³¿â-Íàø Í. Ñïîãàäè ðó¿ííèêà, Ãðîìàäñüêèé Ãîëîñ, Ëüâ³â, 1937. Âèííè÷åíêî Â. áðîøóðè âèäàí³ íà åì³ãðàö³¿. Ñêîâîðîäà Ã. Òâîðè. Ëåâøèí. Î Ìàëîðîññ³è â Óêð. Âåñòíèêó, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1904, ò. 84. Ç ëèñò³â Ì. Ìàðêåâè÷à äî Ðè뺺âà, Ðóñ. Ñòàðèíà, 1888, 12. I . C o h l . Reisen im Inneren von Rußland. B. II, Ukraine, 1841.
Äî ÷àñòèíè ²², ðîçä³ë 1: Ëîòîöüêèé Î. Ï. Êóë³ø ³ Ì. Äðàãîìàí³â â ¿õ ëèñòóâàíí³. Çàïèñêè ²ñòîðèêî-Ô³ëîëîã³÷íîãî Òîâàðèñòâà, ò. 2. Ïðàãà, 1939. Ôðàíêî ². Ïÿòíèöüêå ÷óäî â Êîðñóí³. Çàïèñêè Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà, 1901, 6. 546
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Ñåð㺺âè÷ Â. Ðóññêîå ãîñóäàðñòâåííîå óñòðîéñòâî âî âðåìÿ êíÿçåé Ðþðèêîâè÷åé. Ì., 1867. Ìàòåð³àëè ç ãðîìàäñüêîãî é ë³òåðàòóðíîãî æèòòÿ. Óêðà¿íà, 1929, 12. Ïåòðîâ Â. Êóë³ø-õóòîðÿíèí. Çàïèñêè ²ñòîðèêîÔ³ëîëîã³÷íîãî ³ää³ëó ÓÀÍ, 1926, 9. Íàóìåíêî Â. Ãð. Êâ³òêà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1893, ò. 23. Ñóìöîâ. ². Ãàëÿòîâñüêèé, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1884, 8. Äðàãîìàí³â Ì. ³ëüíà Ñï³ëêà. Ìàòåð³àëè äî á³îãðàô³¿ Â. Àíòîíîâè÷à. Óêðà¿íà, 1928, 6. Ëèñò Ì. Äðàãîìàíîâà äî À. Ñóìöîâà. Óêðà¿íà, 1927, 4. Äðàãîìàí³â Ì. Øåâ÷åíêî, óêðà¿íîô³ëè é ñîö³àë³çì. ²ñòîðè÷í³ ñòàòò³ Ì. Êîñòîìàðîâà, Óêðà¿íà, 1928, 1. Ùåðáàê³âñüêèé Â. Ôîðìàö³ÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. ²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè â äîêóìåíòàõ ³ ìàòåð³àëàõ Àêàäå쳿 Íàóê ÓÐÑÐ, ²íñòèòóò ³ñòî𳿠Óêðà¿íè. Êîðäóáà Ì. Çâÿçêè Â. Àíòîíîâè÷à ç Ãàëè÷èíîþ, Óêðà¿íà, 1928, 4. Àíòîíîâè÷ Â. Êîðîòêà ³ñòîð³ÿ êîçà÷÷èíè. Îðòåãà-³-Ãàññåò. Der Aufstand der Massen, Stern und Unstern.
Ìàòåð³aëè ç ãðîìàäñüêîãî ³ ë³òåðàòóðíîãî æèòòÿ, Óêðà¿íà, 1929, 1011. Ïåðåö Â. Ñëîâî î ïîëêó ²ãîðåâ³ì, ïåðåäìîâà. Òîìàø³âñüêèé Ñ. ïðî Øåâ÷åíêà, Ïîë³òèêà, 1925, ², Ëüâ³â. 547
Äìèòðî Äîíöîâ Ãðóøåâñüêèé Ì. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Ãðóøåâñüêèé Ì. ̳ñ³ÿ Äðàãîìàíîâà, Óêðà¿íà, 1926, 3. Ãðóøåâñüêèé Ì.  30-ò³ ðîêîâèíè Êóë³øà, Óêðà¿íà, 1927, 12. Øåíðîê Â. Ï. Êóë³ø. Êè¿â, 1901. Íàçàðóê Î. ñòàòò³ ïðî ѳ÷ ³ Êàòåðèíó II, Íîâà Çîðÿ, Ëüâ³â, 1933 ³ 1936. Êîñòîìàðîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ìîíîãðàô³¿, ò. 14. Ç ñîö³àëüíî-íàö³îíàëüíèõ êîíöåïö³é Â. Àíòîíîâè÷à, Óêðà¿íà, 1928, 56. M i c h a l e w s k i . Ksiega pamietników.
Õóòîðÿíñòâî ³ ªâðîïà, Æèòòÿ é Ðåâîëþö³ÿ. 1930, 34. Äîðîøåíêî Ä. Â. Àíòîíîâè÷. Ñóìöîâ. Ìîíîãðàô³¿ ïðî Ãàëÿòîâñüêîãî, óçåëÿ, Áàðàíîâè÷à. Äîíöîâ Ä. Ñàíñàðà. ËÍÂ, 1928; Äå øóêàòè íàøèõ òðàäèö³é. Ëüâ³â, 1938. Ñòóäèíñüêèé Ê. ˳òåðàòóðí³ çàì³òêè. Ëüâ³â, 1901. Ñóìöîâ. Ê èñòîð³è þæíî-ðóññêîé ëèòåðàòóðû. Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ñîñòàâëåííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàô÷åñêîé Êîìèññèåé (Óí³âåðñàë Á. Õìåëüíèöüêîãî), ÑÏÁ, 1853, ò. 5.
Äî ÷àñòèíè ²², ðîçä³ë 2: Êîñòîìàðîâ Ì. Èñòîðè÷åñê. ìîíîãðàô³è, ò. 14. Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 3; êí. 4, ðîçä. 2, 3, 9; êí. 5, ðîçä. 3, 6; êí. 8. 548
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Ïåðåòö Â. Ñëîâî î ïîëêó ²ãîðåâ³ì. Âîçíÿê Ì. ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Öèöåðîí Ì. Ò. Òðàêòàò ïðî äåðæàâó. Ïàòåðèê Ïå÷åðñüêèé. Àíòîíîâè÷ Â. ³ Äðàãîìàíîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ï³ñí³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Ïåðåòö Â. Ê õàðàêòåðèñòèêå îáùåñòâåííûõ îòíîøåí³é â Ìàëîðîññ³è 17 â. â ˳òîïèñ³ Ãðàáÿíêè é Âåëè÷êà. Ïðàö³ ç ³ñòî𳿠ïèñüìåíñòâà äàâíüî¿ Óêðà¿íè. Ê., 1929. Äîäàòîê äî ²ïàò³¿âñüêîãî ˳òîïèñó. Ïàìÿòíèêè ðîññèéñêîé. ñëîâåñíîñòè, èçäàííûå À. Êàëàéäîâè÷åì. Ì., 1821. Òâîðåííÿ Êèðèëà Òóðîâñüêîãî. Ñðåçíåâñüêèé, op. cit. Âîçíÿê Ì., op. cit. Æèòåöüê³é Ï. Ìàëîðîñ³éñê³å âèðøè íðàâñòâåííîãî ñîäåðæàí³ÿ, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1892, ò. 37; Îòðàæåí³å ïåñåííûõ ìîòèâîâ â íàðîäíûõ ìàëîðîñ³éñê³õ Äóìàõ, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1892, ò. 39. Òèõîíðàâîâ. Ñî÷åíåí³ÿ. Êîçà÷÷èíà â ôðàíöóçüêîìó ïèñüìåíñòâ³. Óêðà¿íà, 1925. ¥åðêåí-Ðóñîâà Í. Ãåðî¿÷íèé Òåàòð. Ëüâ³â, 1939. Öèöåðîí Ì. Ò. Êàòîí Ñòàðøèé. Ñêîâîðîäà. op. cit. Àïîêðèôè é ëåãåíäè, Óêðà¿íñüêî¿ Àðõåîëîã³÷íî¿ Êîì³ñ³¿ Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà. Ëüâ³â, 1906, 4. 549
Äìèòðî Äîíöîâ Àðèñòîòåëü. Ïîë³òèêà, êí. 1, ðîçä. 14; êí. 3, ðîçä. 2; êí. 4, ðîçä. 7. Äîíöîâ Ä. Êîçàê ³ç ì³ë³îíà ñâèíîïàñ³â (Øåâ÷åíêî). ³ñíèê, 1935, 5. Ëåâèöê³é Î. È. Îñíîâíûÿ ÷åðòû âíóòðåííåãî ñòðîÿ çàïàäíî-ðóññêîé öåðêâè â 16 ³ 17 ââ. Fox et Pitt W. Recueil de Discours. Paris, 1819, v. 4. Seillere. Mysticisme et Domination. Pareto V. Traité de la Sociologie générale. Bouglé. Essais sur le Régime des Castes. Paris, 1908. Mühlmann W. E . Krieg und Frieden, Leitfaden der politischen Ethnologie.
̳ëåð. Î÷åðêè èç èñòîð³è è îáùåñòâåííîãî áûòà ñòàðîé Ìàëîðîññ³è, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, ò. 56, 57. Ìîëåí³å Äàíèëà Çàòî÷íèêà ê êíÿçþ ßðîñëàâó Âñåâîëîäîâè÷ó (Áóñëàºâ, op. cit.). Àðõàíãåëüñüê³é À. Òâîðåí³ÿ îòöîâ öåðêâè â äðåâíå-ðóñêîé ïèñüìåííîñòè. Èçáîðíèê ñëîâÿíñêèõ è ðóññêèõ ñî÷èíåí³é, âíåñåííûõ â Õðîíîãðàô. ðóñ. ðåäàêö³è, ñîáð. À. Ïîïîâ. Ì., 1869. Ëàçàðåâñê³é. op. cit. Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 3, ðîçä. 6; êí. 4, ðîçä. 1; êí. 8, ðîçä. 1. Àðèñòîòåëü. Ïîë³òèêà, êí. 1, ðîçä. 14; êí. 3, ðîçä. 7; êí. 8, ðîçä. 89. Ç ïåðåäìîâè Ïîò³ÿ äî Óí³¿ ãðåê³â ç êîñòåëîì ðèìñüêèì (Âîçíÿê). Ç â³ðø³â Ñàêîâè÷à, Ñàòèðà íà Ñëîáîæàí (Âîçíÿê). Îñòðîçüêèé Ê. ê ². Ïîò³þ. Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 4. 550
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Perez Ant. ¼art de gouverner (1598). Pareto V. Les systemes sozialistes. Heraclite ïEphese. Doctrines philosophiques.
Äî ÷àñòèíè ²²², ðîçä³ë 1: Àðèñòîòåëü. Ïðî ïðîäóêö³þ ðå÷åé, êí. 2. Àðèñòîòåëü. Òðàêòàò ïðî äóøó. Àðèñòîòåëü. Ïîë³òèêà, êí. 1, ðîçä. 14. Ñáîðíèê Ìóñèíà-Ïóøêèíà. Ñòîðîæåíêî Î. ʳíäðàò Áóáíåíêî Øâèäêèé. Çàïèñíèê Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà ó Ëüâîâ³, 1913, ò. 67, 68. Àñêî÷åíñê³é Â. ʳåâ è äðåâíåå åãî ó÷èëèùå.
Äî ÷àñòèíè III, ðîçä³ë 2: Âèøåíñüêèé ². Ïîñëàí³å ê êíÿçþ Â. Îñòðîæñêîìó, Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Þæíîé ³ Çàïàäíîé Ðîññ³è, ÑÏÁ, 1863, ò. 2. Ìà÷òåò Ã. Áåëàÿ Ïàííà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1889, ò. 24. Ïîñëàí³å Ê. Îñòðîæñêîãî ê åïèñêîïó Ïîò³þ î óïàäå ïðàâîñëàâ³ÿ, Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 4. Ãîëîñ çàïîðîæñêîãî äåïóòàòà íà âñåðîññèéñêîì ñîáðàí³è äåïóòàòîâ 1768, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1883, 5. Çàïèñêè Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà. 1907, 4. Äîìàíèöüêèé Â. Êîçà÷÷èíà. Çàïèñêè Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà, 1905, 2. Ñòàòò³ Æèòåöüêîãî Ï. â ʳåâñê³é Ñòàðèí³, 1892, ò. 37 ³ 39. 551
Äìèòðî Äîíöîâ Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 3, ðîçä. 6. Öèöåðîí. Òðàêòàò ïðî äåðæàâó, êí. 3.
Dr. Günther H. F. Adel und Rasse. Zeitschrift für slawische Philologie. 1939, B. 16, 12. Poetes moralistes de la Grece, Paris.
Ñîáîðíàÿ Ãðàìîòà ëèòîâñêèõ åïèñêîïîâ. Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 1. Ðå÷ü êíÿçÿ Ðåïíèíà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1890, 7. Äóìà ïðî êîçàêà Êîíîâ÷åíêà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1884, ò. 84.
Äî ÷àñòèíè III, ðîçä³ë 3: Àðèñòîòåëü. ²ñòîð³ÿ çâ³ðÿò. Àðèñòîòåëü. Ìåòàô³çèêà, êí. 7, ðîçä. 1, 3, 8; êí. 8, ðîçä. 6, 7, 9. Òóê³ä³ä. ²ñòîð³ÿ Ïåëîïîííåñüêî¿ â³éíè. ³ðø Ñàêîâè÷à íà ïîõîðîí Ñàãàéäà÷íîãî (Âîçíÿê). Òâîðåííÿ Êèðèëà Òóðîâñüêîãî. Àíòîíîâè÷ Â. ³ Äðàãîìàíîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ï³ñí³. ˳òîïèñ çà ²ïàò³¿âñüêèì ñïèñêîì. Êèðèëà Òóðîâñüêîãî, ºïèñêîïà: Ñëîâî î ñêîðîìèíóâøåí æèòò³ (Áóñëàºâ). Ãðàìîòèöÿ Âîëîäèìèðà Ìîíîìàõà. óçåëü ²íîêåíò³é (Ô. Áóñëàºâ). Ñèíîïñèñ èëè êðàòêîå ñîáðàí³å ðàçíûõ ëåòîïèñöåâ î íà÷àëå ñëîâåíî-ðîñêîãî íàðîäà. Ìå÷ Äóõîâíèé: Ëàçàðÿ Áàðàíîâè÷à (Ô. Áóñëàºâ). Êîñòîìàðîâ Ì. ²ñòîðè÷í³ ìîíîãðàô³¿, ò. 1. Ìîìçåí Ò. Ðèìñüêà ³ñòîð³ÿ. Ê ïîðòðåòó Àííè ßðîñëàâíè. ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1884, 10. 552
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Ïåòðîâ Â. Î÷åðêè èç èñòîð³è óêðàèíñêîé ëèòåðàòóðû 18. â., Êè¿â, 1880. Ïðîêîïîâè÷ Ô. Âëàäèìèð. Äåìîñôåí. Ïðîìîâè. Ãàëèöüêî-Âîëèíñüêèé ˳òîïèñ. Ìîðîçîâ Ï. Ïðîêîïîâè÷.
Äî ÷àñòèíè ²²², ðîçä³ë 4: Òâîðåí³ÿ Êèðèëà Òóðîâñüêîãî. Ïàìÿòíèêè ðóñ. ñëîâåñíîñòè 12. â., èçäàííûå À. Êàëàéäîâè÷åì. Çàïèñêà î ìàëîðóññêîì äâîðÿíñòâå: Ïîëåòèêè, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1893, 1. Ñëîâà Êëèìåíò³ÿ Ñëîâåíñüêîãî, Èçâåñò³ÿ Îòäåëà ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè ÈÀÍ, 1905, ò. 10, 2; ò. 11, 2, ÑÏÁ, 1905. Ñî÷èíåí³ÿ Ì. Ìàêñèìîâè÷à ò. 1. Èçáîðí³ê Ñâÿòîñëàâà, Çëàòàÿ ×åïü, Çëîòî ñòðóé, Ï÷åëà (Áóñëàºâ). Ïëàòîí. Çàêîíè, êí. 1, Äåðæàâà, êí. 2, ðîçä. 5. Òàöèò. Ãåðìàí³ÿ. Ïîñëàí³å Íèêèôîðà ìèòðîïîëèòà Êè¿âñüêîãî ê êíÿçþ Âëàäèìèðó, ñèíó Âñåâîëîæþ (Áóñëàºâ). Ñîáîëåâñê³é À. Ïîõâàëà õðåñòó, Èçâåñò³ÿ. Îòäåëà ðîññèéñêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè, ò. 9, 2, ÑÏÁ, 1905. Òèõîíðàâîâ. Ñî÷èíåí³ÿ, ò. 2. Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà 17 ³ 18 ââ., Ì., 1898. Áàðàíîâè÷ Ë. Ìå÷ Äóõîâíèé. Öèöåðîí Ì. Ò. Òðàêòàò ïðî äåðæàâó, êí. 3. 553
Äìèòðî Äîíöîâ Êëÿòâåííàÿ Ãðàìîòà êè¿âñüêîãî ìèòðîïîëèòà Ìèõà¿ëà íà ëüâ³âñüêèõ ì³ùàí. Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 4. Âèøåíñê³é ². Òâîðè, Àêòû Þæíîé è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 2. Æèòåöüêèé Ï. ïðî Âèøåíñüêîãî, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1890, 6. Ìàêñèìîâè÷ Ì. Ñî÷èíåí³ÿ, ò. 3. Ïëàòîí: Äåðæàâà, êí. 2., ðîçä. 5.; êí. 1. Ãðàìîòà â³ä ³ì. ìèòðîïîëèòà Ñèëüâåñòðà äî ³ºðåÿ Ìèõà¿ëà, Àêòû Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 3. Òâîðåí³ÿ îòöîâ öåðêâè â äðåâíåðóññêîé ïèñüìåííîñòè, Èçâëå÷åí³ÿ èç ðóêîïèñåé À. Àðõàíãåëüñêîãî. Âëàäèìèðîâ Ï. Äðåâíåðóññêàÿ ëèòåðàòóðà, Êè¿â, 1901. Ìèòðîïîëèò Ìàêàð³é. Èñòîð³ÿ ðóññêîé öåðêâè. Ñëîâî î ïîãèáåë³ ðóññêîé çåìëè. Ïàìÿòíèêè äðåâ. ïèñüìåííîñòè, ò. 84. Àêòû Þãî-Çàïàäíîé Ðîññ³è. ò. 7. (Ëàçàð Áàðàíîâè÷). Âèñêàçè Ïëóòàðõà, Äèìîíàêñà, Ìåíàíäðà é ³íøèõ ç Ïëå÷è (Áóñëàºâ).
Äî ÷àñòèíè ²²², ðîçä³ë 5: Ùåðáàê³âñüêèé Â. op. cit.
Lîthar Stenzel von Rutkowski. Was ist ein Volk? Kretschmer. Körperbau und Charakter. Lesteret P., Millot J. Les races humaines. Figuier Louis. Les races humaines. Pittard E. Les races ¾histoire. Günther H. Rassen und Stil.
554
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Günther H. Rassenkunde des deutschen Volkes. Claus L. F. Die nordische Seele; Rasse und Seele. Pareto V. Cours ïéconomie politique. Vacher-Lapouge G. Races et milieu sociale, Essais ïantropologie.
Äð. Þ. Ðóñîâ ñòàòò³ íà òåìè ðàñîëî㳿 â «Ñàìîñò³éí³é Äóìö³» (×åðí³âö³), ÿê ³ â ³íøèõ æóðíàëàõ ³ îêðåìèõ áðîøóðàõ.
Äî ÷àñòèíè IV, ðîçä³ë 1: Óêðà¿íà, 1929, 1 ³ 2 (ïðî Ï. Ìèðíîãî). Ìàòåð³àëè ç ãðîìàäñüêîãî é ë³òåðàòóðíîãî æèòòÿ. Øåâ÷åíêî. Òâîðè. Ñðåçíåâñê³é È. Çàïîðîæñêàÿ Ñòàðèíà. Ìàêñèìîâè÷ Ì. Ïîëíîå ñîáðàí³å ñî÷åíåí³é. Ãîãîëü Ì. Ñòðàøíà ïîìñòà. Ùîãîë³â. Ïîå糿. Ñòîðîæåíêî Ì. Ìàðêî Ïðîêëÿòèé. Ìàëàíþê ª. Ïîå糿. Øàìðàé. Äî ïî÷àòê³â ðîìàíòèçìó íà Óêðà¿í³, Óêðà¿íà, 1929, 10, 11. Ëèñò Ò. Áîáðîâè÷à, Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Þãî-Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 2.
Äî ÷àñòèíè IV, ðîçä³ë 2: Òâîðè Ë. Áàðàíîâè÷à. Ðîçãîâîð Ìàëîðîññ³è ñ Âåëèêîðîññ³åþ (Èñòîðè÷åñê³é Âåñòíèê). Ëèïà Þ. op. cit. Àðèñòîòåëü. Íèêîìàõñüêà ìîðàëü, êí. 2, 2. Ñòàòò³ Äîíöîâà Ä. ³ Ìóõèíà Ì. ïðî Ì. Äðàãîìàíîâà â ³ñòíèêó ³ ËÍÂ. Çàïèñêè Âàäèìà Ïàññåêà. 555
Äìèòðî Äîíöîâ
Äî ÷àñòèíè IV, ðîçä³ë 3: Áëàæåííèé Àâãóñòèí. Áîæå ì³ñòî. Òîìà Àêâ³íñüêèé. Ñóìà òåîëî㳿. Ãë³áîâ. Áàéêè. Ôåäüêîâè÷. Òâîðè. Ëåñÿ Óêðà¿íêà. Òâîðè. Êîòëÿðåâñüêèé ². Åíå¿äà.
Äî çàê³í÷åííÿ: Àïîêðèôè é Ëåãåíäè, ç³áðàâ ². Ôðàíêî, Ëüâ³â, Çàïèñêè Íàóê. Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà, 1906, ò. 4. Ñâÿòå Ïèñüìî. Îâ³ä³é. Ìåòàìîðôîçè. Ìàêñèìîâè÷ Ì. Òâîðè, ò. 1, 2, 1876. Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 3, ðîçä. 6. Æèòåöê³é Ï. Ìàëîðîñ³éñê³å âèðøè íðàâîîïèñàòåëüíîãî ñîäåðæàí³ÿ, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1892, ò. 37. Ïëàòîí. Äåðæàâà, êí. 3, ðîçä. 6. Îòðàæåí³å ïåñåííûõ ìîòèâîâ â íàðîä. ìàëîðîñ. äóõîì, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 189ü, ò. 39. Åâàðíèöê³é Ä. Ñîâðåìåííàÿ ìàëîðîñ³éñêàÿ åòíîãðàô³ÿ, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1892, ò. 39. Äóìà ïðî Êîíîâ÷åíêà, ʳåâñêàÿ Ñòàðèíà, 1894, ò. 84. Ëèñò äî ãåòüìàíà ïåðåÿñëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà ªðìîëåíêà, Àêòû îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîð³è Þæíîé è Çàïàäíîé Ðîññ³è, ò. 6. Ñëîâî ²îàííà Çîëîòîóñòà â Òâîðåí³ÿõ Îòöîâ öåðêâè â äðåâíå-ðóññêîé ëèòåðàòóðå. 556
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè Ïîñëàí³å ². Âèøåíñüêîãî äî ìèòðîïîëèòà ³ ºïèñêîï³â (Âîçíÿê). Ïëàòîí. Çàêîíè, êí. 4. Òåí. ²ñòîð³ÿ ÿêîá³íö³â. Òåí. Ñòàðèé ïîðÿäîê. Óêðà¿íñüêà ïðåñà ð³çíèõ ðîê³â (óçãëÿäíåíà â ð³çíèõ ÷àñòèíàõ êíèãè). Burke Edm. Reflexions on the revolution in France, London, 1790.
***
(Ïî âèõîä³ 1-ãî âèäàííÿ öå¿ êíèãè, íà òåìè çàòîðêíóò³ â í³é àâòîð ïèñàâ â ðÿä³ ñòàòåé â íüþéîðêñüê³ì «Â³ñíèêó», â òîðîíòñüê³é «Íà Âàðò³», â «Ìåò³», â «Óêðà¿íö³» ïàðèçüê³ì, à òàêîæ â áðîøóðàõ «3à ÿêèé ïðîâ³ä», «Õðåñò ïðîòè äèÿâîëà», «Äåìàñêóâàííÿ øàøåë³â»).
Òîãî ñàìîãî àâòîðà: 1. Ìîäåðíå ìîñêâîô³ëüñòâî, Êè¿â, 1913. «Òåïåð, êîëè óêðà¿íö³ ïî÷èíàþòü ãîëîñíî ãîâîðèòè, ÿê öå ðîáèòü (â áðîøóð³ «Ìîäåðíå ìîñêâîô³ëüñòâî») Äîíöîâ ³ òîâàðèø³, ùî âñÿêà íàä³ÿ íà Ðîñ³þ º óòîï³ÿ, òà ùî ëèøàºòüñÿ øóêàòè ðÿòóíêó ò³ëüêè â ñåïàðàòèçì³, ÿ êàæó âàì: á³éòåñü éîãî! Êîëè âè áóäåòå ïðîäîâæóâàòè âàøó ïîë³òèêó, Äîíöîâè áóäóòü ÷èñëèòèñÿ íå îäèíèöÿìè é íå äåñÿòêàìè, à ñîòíÿìè, òèñÿ÷àìè, ì³ëüéîíàìè!» (Ç ïðîìîâè Ï. ̳ëþêîâà ãîëîâè ïàðò³¿ «êàäåò³â» â ðîñ³éñüê³é Äåðæàâí³é Äóì³ 19 ëþòîãî 1914, 557
Äìèòðî Äîíöîâ ãë. ¥îñóä. Äóìà, ñòåíîãðàô³÷íèé îò÷åò 1914, çàñ³äàííÿ 40, 19. 11. 1914). 2. Ç ïðèâîäó îäíî¿ ºðåñè, Êè¿â, 1914. 3. Ñó÷àñíå ïîë³òè÷íå ïîëîæåííÿ íàö³¿ ³ íàø³ çàâäàííÿ, ðåôåðàò íà 2-ì âñåóêðà¿íñüê³ì ñòóäåíòñüê³ì ç¿çä³ â ëèïí³ 1913 ó Ëüâîâ³, Ëüâ³â, 1913. (Ç ãàñëîì «ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà» âèñòóïèâ íà ç¿çä³ ñòóäåíò³â Äîíöîâ â îá´ðóíòîâàí³ì ðåôåðàò³, òåçè ÿêîãî çâó÷àòü íå òàê íåâèííî... («Ðº÷ü», Ñ.-Ïåòåðáóðã). 4. ²ñòîð³ÿ ðîçâèòêó óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâíî¿ ³äå¿, Âèííèöÿ, 1917. 5. Óêðà¿íñüêà äåðæàâíà äóìêà ³ ªâðîïà, Ëüâ³â, 1919. 6. Ïîõ³ä Êàðëà XII íà Óêðà¿íó, Êè¿â, 1918. 7. ̳æíàðîäíå ïîëîæåííÿ Óêðà¿íè ³ Ðîñ³ÿ, Êè¿â, 1918, âèäàííÿ «Ðîá³òíè÷î¿ Êíèãàðí³». 8. Êóëüòóðà ïðèì³òèâ³çìó, ×åðêàñè Êè¿â, «Ñ³ÿ÷», 1919. «Éîãî ³äåÿ îñîáëèâî ö³êàâà òèì, ùî ðîçâÿçóº ð³øó÷èì ñïîñîáîì ïèòàííÿ óêðà¿íñüêî-ðîñ³éñüêèõ â³äíîñèí» («Êíèãàð», 1920, Êè¿â). 9. Ìàçåïà ³ ìàçåïèíñòâî, ×åðêàñè Êè¿â, «Ñ³ÿ÷», 1919. «Ìàçåïà äëÿ Äîíöîâà áåçñìåðòíèé àáñîëþò, ó â÷èíêàõ ÿêîãî âèðàçíî ïîçíà÷óºòüñÿ ïîë³òè÷íèé ³ íàö³îíàëüíèé ³ìïåðàòèâ ïðèäàòíèé äëÿ íàøî¿ åïîõè» («Êíèãàð», 1920, Êè¿â). 10. «Ï³äñòàâè íàøî¿ ïîë³òèêè», ³äåíü, 1921. «Êëàñè÷íà õàðàêòåðèñòèêà ðîñ³éñüêîãî ñâ³òà... Êðèòèêà Äðàãîìàí³âùèíè... Õàðàêòåðèñòèêè, ÿê³ 558
Äóõ íàøî¿ äàâíèíè íàäàþòü êíèç³ Äîíöîâà òðèâàëó âàðò³ñòü» («Ãðîìàäñüêèé ³ñòíèê», Ëüâ³â). 11. Ïîåòêà óêðà¿íñüêîãî ðåñîðäæ³ìåíòà (Ëåñÿ Óêðà¿íêà), Ëüâ³â, 1922. (Ïðî öþ ïðàöþ ãë. Çåðîâ «Äî äæåðåë»). 12. Íàö³îíàë³çì, Ëüâ³â Æîâêëà, 1926. 13. Äå øóêàòè íàøèõ òðàäèö³é, Ëüâ³â, 1937. 14. Íàøà äîáà ³ ë³òåðàòóðà (çá³ðíèê ë³òåðàòóðíî-êðèòè÷íèõ ïðàöü, äðóêîâàíèõ ⠫˳òåðàòóðíîÍàóêîâîìó ³ñòíèêó» ³ «Â³ñòíèêó»), Ëüâ³â, 1937. 15. Ïîë³òèêà ïðèíöèï³àëüíà ³ îïîðòóí³ñòè÷íà, Ëüâ³â, 1928. 16. Õðåñò ïðîòè äèÿâîëà, Òîðîíòî, 1948; Ìþíõåí, 1949 ³ Áóåíîñ-Àéðåñ, 1949. 17. Çà ÿêèé ïðîâ³ä, ³íí³ïåã, 1948; Ìþíõåí, 1949. 18. Äåìàñêóâàííÿ øàø³ëü, Ìþíõåí, 1949. 19. Äóõ íàøî¿ äàâíèíè, Ïðàãà, 1944.
559
Çì³ñò
Ç̲ÑÒ
ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÏÀÄÙÈÍÀ: ÏÎØÓÊ ²ÑÒÎÐÈ×ÍÈÕ ÒÐÀÄÈÖ²É (Òåòÿíà Îëåùåíêî) ................................ 3 ÄÅ ØÓÊÀÒÈ ÍÀØÈÕ ²ÑÒÎÐÈ×ÍÈÕ ÒÐÀÄÈÖ²É .......................................... 25 ÄÓÕ ÍÀØί ÄÀÂÍÈÍÈ ....................... 137 Ïåðåäìîâà ....................................... 139 Äîïèñêà äî 2-ãî âèäàííÿ ....................... 146 ×àñòèíà ïåðøà ²Ç ßÊÈÕ ÏÐÈ×ÈÍ ² ×ÅÐÅÇ ÙÎ ÑÏÓÑÒÎØÅÍÀ ÇÅÌËß ÍÀØÀ .............. 149 Ðîçä³ë ² Îñíîâíà ïðè÷èíà óïàäêó íàðîä³â ............ 150 Ðîçä³ë ²I Óïàäîê êîçàöüêîãî ïàíñòâà â XVIII XIX â³ö³ ............................................. 162 Ðîçä³ë ²II Óïàäîê íàðîäíèöüêî-ìàðêñ³âñüêî¿ äåìîêðàò³¿ XIXXX ââ. ........................ 175 560
Çì³ñò ×àñòèíà äðóãà ÓÑÒÐ²É ÊÍßDzÂÑÜÊÎ-ÄÐÓÆÈÍÍÈÖÜÊί É ÊÎÇÀÖÜÊί ÄÎÁÈ ........................... 209 Ðîçä³ë ² Ïîâîðîò äî äàâíèíè ............................. 210 Ðîçä³ë ²I ²ºðàðõ³÷íèé óêëàä ñóñï³ëüñòâà ................ 250 ×àñòèíà òðåòÿ ÏÑÈÕÎËÎò×ÍÅ ÎÁËÈ××ß ÏÐβÄÍί ÂÅÐÑÒÂÈ ........................................... 303 Ðîçä³ë ² Îñíîâí³ ÷åñíîòè ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè .......... 304 Ðîçä³ë ²I Øëÿõåòí³ñòü ....................................... 327 Ðîçä³ë ²II Ìóäð³ñòü .......................................... 349 Ðîçä³ë ²V Ìóæí³ñòü .......................................... 381 Ðîçä³ë V Ïñèõ³÷íà âäà÷à ................................... 411 ×àñòèíà ÷åòâåðòà ÔÎÐÌÎÒÂÎÐײ ²Äů ÏÐÀÂËß×ί ÂÅÐÑÒÂÈ ........................................... 437 Ðîçä³ë ² ²äå¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ó â³äíîøåíí³ äî çåìë³ ........................................... 438 561
Çì³ñò Ðîçä³ë ²I ²äå¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ó â³äíîøåíí³ äî íàñåëåííÿ ..................................... 453 Ðîçä³ë ²II ²äå¿ ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè ó â³äíîøåíí³ äî âëàäè ........................................... 477 ÇÀʲÍ×ÅÍÍß ................................................... 501 Êðèçà ºâðîïåéñüêî¿ êóëüòóðè é Óêðà¿íà .......................................... 502 Íàéâàæí³øà ë³òåðàòóðà ....................... 543
562
Çì³ñò Two works of Dmitry Dontsov (18831973) well-known scientist, ideologist of Ukrainian nationalism, thinker of the XX century were written in 19381944, when, as nowadays, the historical fate of Ukraine was decided, the pointers were put for million of Ukrainians: to develop heroic traditions of our people, to form the elite of high national consciousness for recklessly serving to native people.
²ñòîðè÷íà ïàìÿòêà Äîíöîâ Äìèòðî ²âàíîâè÷
ÄÅ ØÓÊÀÒÈ ÍÀØÈÕ ²ÑÒÎÐÈ×ÍÈÕ ÒÐÀÄÈÖ²É ÄÓÕ ÍÀØί ÄÀÂÍÈÍÈ Historical sight
Dontsov, Dmitry I. WHERE SHOULD WE SEARCH OUR HISTORICAL TRADITIONS SPIRIT OF OUR ANTIQUITY ³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð Ñ. Ì. Òîëêà÷îâà Õóäîæí³é ðåäàêòîð Î. Î. Ñòåöåíêî Êîìïþòåðíå âåðñòàííÿ Ë. Î. Êóëàã³íà, Í. Ì. Ìóçè÷åíêî ϳäï. äî äðóêó 19.10.05. Ôîðìàò 70 × 90 1/32. Ïàï³ð îôñåòíèé. Äðóê îôñåòíèé. Óì. äðóê. àðê. 20,76. Îáë.-âèä. àðê. 17,0. Òèðàæ 3000 ïð. Çàì. ¹ 6-19 ̳æðåã³îíàëüíà Àêàäåì³ÿ óïðàâë³ííÿ ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ) 03039 Êè¿â-39, âóë. Ôðîìåò³âñüêà, 2, ÌÀÓÏ Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó ñóáºêò³â âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè ÄÊ ¹ 8 â³ä 23.02.2000 ÂÀÒ Á³ëîöåðê³âñüêà êíèæêîâà ôàáðèêà 09117 Á³ëà Öåðêâà-17, âóë. Ëåñÿ Êóðáàñà, 4
563