ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΟΥ
ΜΕΣΑΙΩΝΙ
ΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
<)(,O-�IΩ-277-\
ι
Ι
7X')6()�
Η
Τζούντιθ Χέριν σπούδασε Iσroρία σrα πανεπισrήμια
του CambΓίdge και του ΒίΓmίn gl1am σro οποίο και εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή· εργά σrηKε επίσης σrην Αθήνα, σro Παρίσι και το Μόναχο και δια δέχτηκε τον Stanley J. SeegeΓ, καθηγητή της Bυζαντινής.Iσro ρίας σro ΡΓίnceton, προτού ανα λάβει τη θέση που διατηρεί και σήμερα σro King's. Έγινε κυρίως γνωσrή για το βιβλίο της
F0T11lαli01l ΟΙ CMisle?ldom
TIze
νο Ι 989), αλλά έχει επίσης σro (Λονδί
ενεργητικό της πολλές δημοσιεύ σεις για τη βυζαντινή αρχαιο λογία και άλλα θέματα. Στην πα ρούσα φάση τα ερευνητικά της εν διαφέροντα κινούνται γύρω από τις γυναίκες σro Βυζάντιο και τη σχέση του Βυζαντίου με το Ισλάμ και τη Δύση. Είναι διευθύντρια σro CentΓe [ΟΓ Hellenic StLIdies, του Κing's College του Λονδίνου.
Στο εξώφυλλο: Λεπτομέρειες από εικόνες της Μονιις
(© R. SllcridanlAηcicnt AΓt & Arcllitec ιure Collcction)
της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά Σχεδιασμός εξωφύλλου: Vivid
9- κυκεών-9 .�.
Διεύθυνση σειράς
Τάκης Θεοδωρόπουλος �
Τζούντιθ Χέριν
.L�υναι χες στην πορφυρα ι
ι
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Γυναίκες στην πορφυρα ;'
Ηγεμόνες του Μεσαιωνικού Βυζαντίου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Α ΛΕΞΗ Σ Ε Μ Μ Α Ν Ο ΥΗΛ
ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΑΘΗΝΑ:;: 2002
Women in Purple
Τιτλος πρωτοτύπου:
Judith Herrίn,
© 2001,Judith
Herrίn
© 2001, για ην ελληνικ� γλώσσα
Εκδόσεις Ωκεανίδα ΑΕ Σολωμού 25, 106 82 Aθ�να, ηλ. 210.38.27.341 Πλάτωνος 17,546 31 Θεσσαλονίκη, ηλ. 2310.231.800
e-mail:
[email protected]
ISBN 960-41Ο-277-Χ
Π ΕΡΙ ΕΧΟΜ Ε ΝΑ
Ευχαριστίες
ι ι
Εισαγωγή
21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'
Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΚΑΙ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'
ΕΙΡΗΝΗ: Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
,
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ .
.
.
.
.
.
ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ: ΜΙΑ ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ
.
35
116
ΓΕΝΝΗΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
268
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΦΛΑΓΟΝΙΑ
373
ΘΕΟΔΩΡΑ: Η ΝΥΦΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
477
513
Πηγές και σημειώσεις Ευρετήριο κυρίων ονομάτων
593
Ευρετήριο τόπων
603
Εικόνες
609
7
Για την Eleanor, την πιο χαλή μητέρα
ΕΥΧΑΡΙ Σ Τ Ι Ε Σ
�
ΕΛΩ ΝΑ ΑΡΧΙΣΩ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩΝΤΑΣ Ε ΚΕΙΝΟΥΣ ΠΟΥ ΜΕ ΣΤΗ-
Θ ριξαν οιαρκως οσο εγραφα τις Γυναικες στην πορφυρα: ,
,
Ι
Ι
/
την Portia, την Tamara και τον Anthony, την Eleanor' το πα θιασμένο ενοιαφέρον τους για την Ιστορία ενέπνευσε και το οικό μου . Τους εκφράζω η βαθιά μου εκτίμΎ)σΎ) για ην πανΤOεΙUΎ) ο α αυτα και πανω απ ' /λ ο α / θ εια / τους /λ / τα χρονια / / � / βΟΎ) για ΤΎ)ν ανoχ� τους. Οι συνάοελφοί μου στο King's College London μου πρό σφεραν oυσιαστικ� βo�θεια με ΤΎ) μoρφ� μιας εξαμΎ)νιαίας κα θΎ)γΎ)τικ�ς άοειας, Ύ) οποία παρατάθΎ)κε με μια επιχoρ�γΎ)σΎ) από το ΔΙΟΙΚΎ)τικό Συμβούλιο των Arts and Humanities ΤΎ)ς Bρετανικ�ς ΑκαΟΎ)μίας, φτάνοντας τους επτά μ�νες συνολι/ ΑυΤΎ) / Ύ) u λ ΙΚΎ) / συμπαραστασΎ) / / επαυξ/θ Ύ) Ύ)κε μεσω του « Ρroκα. gram of Hellenic Studies and the Department of History» στο Princeton, το οποίο με προσκάλεσε για έξι εβοομάοες ΤΎ)ν άνοιξΎ) του 1 999. Η ώθΎ)σΎ) που οίνει στον καθένα ο συναρπα στικός του περίγυρος και οι ΠΎ)γές ης Bιβλιoθ�ΚΎ)ς Firestone έπαιξαν σΎ)μαντικό ρόλο σΤΎ) οιαμόρφωσΎ) του πρώτου Ύ)μίσεος του παρόντος βιβλίου. Για ΤΎ) βo�θειά τους σε αρκετές περι πτώσεις θα �θελα να ευχαριστ�σω ιοιαιτέρως τους ΔΎ)μ�ΤΡΎ) Γόντικα, Phil Nord, Claire Mylonas και Judith Hansen. Στο King's οι συνάοελφοί μου με ενθάρρυναν με κριτικά σχόλια και χρ�σιμες παραπομπές. Διάφορες παραλλαγές του κεφαλαίου για ην E ιρ�νΎ) και πολλές άλλες ιΟέες οοκιμάζο νταν τους επόμενους μ�νες μπροστά σε ποικίλα κοινά. Μερι κές φορές, ερωτ�σεις και αμφισβΎ)τ�σεις που μου τέθΎ)καν 1 1
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΥΧΑΡΙ ΣΤΙΕΣ
ι ι , απο, αγνωστα σε μενα προσωπα με αναγκασαν να ι..,'ζ α νασκε, φτώ αυτά που είχα ετοψάσει. Είμαι ιδιαιτέρως ευγνώμων σε όλους τους, γιατί Ύ) διαφωνία τους σε αυτό το στάδιο με γλί" ' τωσε αναμφι'β ολ α απο' ορισμενα σφα λ ματα και με εκανε να αποφύγω κάποιες βεβιασμένες ερμΎ)νείες αμφιλεγόμενων απο σπασμάτων των ΠΎ)γών. Νιώθω λοιπόν πολύ ευτυχής που μου δίνεται Ύ) ευκαιρία να ευχαριστήσω τους παρακάτω φίλους και συναδέλφους οι οποίοι , ' με προσκα' λεσαν να μι λΎ)σω, συχνα' σε πο λυ' ομορφα περι β α' λ λοντα, και με ΤΎ) γενναιόδωρΎ) φιλοξενία τους συντέλεσαν σΤΎ) βελτίωσΎ) αυτού του βιβλίου με πολλούς τρόπου ς : τον Κώστα ΚωνσταντινίδΎ) στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, ΤΎ) Διονυ σία Μισσίου, σΤΎ) ΘεσσαλονίΚΎ), τον Daνid Blackman, Διευθυ ντή ης Βρετανικής Σχολής AθΎjVών , ην Kari Β ι.;rressen και το Norwegian Research Council για τις συνεδρίες του προγράμ ματος « Gender Models ίn Formatiνe Christianity and Islam» που έλαβαν χώρα στο Όσλο, σΤΎ) ΡώμΎ) και ΤΎ) Φλωρεντία, τον John Matthews και το Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πα νεπισΤΎ)μίου Yale, ΤΎ)ν Claudia Rapp και το Τμήμα Ιστορίας του ΠανεπισΤΎ)μίου ΤΎ)ς California, Los Angeles, και το Σεμι νάριο Βυζαντινών και Σύγχρονων EλλΎjVικών στο King's Col lege London. Προς το τέλος, δύο προσκλήσεις μου επέτρεψαν να επι σκεφτώ το Παρίσι και το Μ όναχο, όπου είχα σπουδάσει ΤΎ) δεκαετία του '70. Η επιστροφή στο College de France και το Institut fϋr Byzantinistik und Neugriechische Philologie μου προ κάλεσε κάποια συγκίνΎ)σΎ), ενώ παράλλΎ)λα ξεσήκωσε ζωΎ) ρές αναμνήσεις των σεμιναρίων που δΙΎ)ύθυναν οι καθΎ)γΎ)τές Paul Lemerle και Hans-Georg Beck. Με ιδιαίτερΎ) ευχαρί' Υω το χρεος , , μου απεναντι σε αυται τα ει..,'ζ'ε χοσΤΎ)σΎ) αναγνωρι<., ντα κέντρα βυζαντινής έρευνας που διευθύνονται από τόσο σΎ) μαντικούς διδασκάλους και παράλλΎ)λα είμαι ευγνώμων στους συνεχιστές τους έργου τους. Τον Ιούλιο του 1999, ο καθΎ)γΎ) τής Armin Hohlweg κανόνισε το ταξίδι μου στο Μόναχο · θα 12
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Franz Tinnefeld για τη βοήθ εια' του σχετικα" με αυτο, κα θ ως ' και για μια υπεροχη ' β ραυια � , στο Pasing. Τον Νοέ μβριο του 2000, ο καθΎ)γΎ)τής Gilbert Dagron φρόντισε να περάσω μια ιδιαιτέρως ευχάρισΤΎ) εβδο μάδα στο Παρίσι, όπου οι εγκαταστάσεις του College de Fran ce και Ύ) τόσο γενναιόδωρΎ) φιλοξενία του ομόρφυναν το ταξί δι μου. Επιπλέον , πολλοί ανώνυμοι κριτικοί, μαθΎ)τές και συνά δελφοι στο Princeton και στο Λονδίνο συζήΤΎ)σαν μαζί μου κά ποια δύσκολα ζΎ)τήματα με εξαιρετικά παραγωγικό και υπο βΟΎ)θψικό τρόπο. Νιώθω προνόμιό μου ότι δ06λεψα τις Γυ ναίκες στην πορφύρα με ΤΎ) συντροφιά τους , συχνά παρακι ν06μενΎ) από τις ερωτήσεις τους. Χωρίς τις ικανόΤΎ)τες στους Ύ)λεκτρονικ06ς υπολογιστές των ειδικών ΤΎ)ς KCL Wendy Pank και Harold Short, το κείμενό μου θα είχε χαθεί περισσότερες από μία φορές. Με βοήθΎ)σαν επίσΎ)ς πολλοί βιβλιοθΎ)κάριοι και το προσωπικό ΤΎ)ς Βρετανικής ΒιβλιοθήΚΎ)ς και ΤΎ)ς Βι βλιοθήΚΎ)ς του Warburg Institute στο Uniνersity of London, Ύ) , , ,� υικαια κρινεται παροιμιωυΎ)ς. ε ξυΠΎ)ρεΤΙΚΟΤΎ)τα των οποιων �" Συνάδελφοι της εκδοτικής ομάδας της επιθεώρΎ)σΎ)ς Past and Present με εΠΎ)ρέασαν αποφασιστικά στο άρθρο μου «The Imperial Feminine in Byzantium» · τους ευχαριστώ για ΤΎ)ν ά δειά τους να μεταχειριστώ μερικά από τα επιχειρή ματά τους. Για τις εκδόσεις που δεν ήταν διαθέσιμες στΎjV Αγγλία, συ νάδελφοι από το εξωτερικό συμπλήρωσαν τα κενά : ο Ralph Johannes Lilie μου παραχώΡΎ)σε ευγενικά ένα αντίγραφο δο κιμίου πριν από ΤΎ)ν κυκλοφορία των τόμων που μέλλουν να εκδοθ06ν με θέμα : Prosopographje der mjttelbyzantinischen Zejt · Ύ) Χριστίνα ΑγγελίδΎ) , ο Jeffrey-Michael Featherstone, Ύ) Θά λεια Γκ06μα-Peterson, Ύ) Manuela Μarίη, Ύ) Cecile Morrisson, Ύ) Jinty Nelson, Ύ) Charlotte Roueche και Ύ) Μαρία ΒασιλάΚΎ) μοιράστηκαν τις έρευνές τους μαζί μου. Για τις βιβλιογραφι" αναφορες και ΤΎ)ν πραΚΤΙΚΎ), βΟΎ)' θ εια στα τε λ ικα" σταυια � κες γραφής, θα ήθελα να ευχαριστήσω ΤΎ) Celia Chazelle, ΤΎ) Scar-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕγΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
lett Freund, την Άννα Καρτσώνη, την Claudia Rapp, τον Teo Ruiz, τη Margaret Trenchard-Smith και τη Mona Zaki. Για τη βοήθειά τους στην ε ικονογράφηση είμαι εξαιρετικά ευ γνώμων στον Χαράλαμπο Μπακιρτζή , τον Christ Entwhistle, την Helen Eνans, την Ευρυδίκη Γεωργαντέλλη και τον Αn drew Burnett. Οι φίλοι μοι) πρόσφεραν μια ακόμη πoΛU σημαντική υπη ρεσία διαβάζοντας ολόκληρο το χειρόγραφο και τα σχόλια των Anthony Barnett, Tamara Barnett- Herrin, Hugh Brody και Eleanor Herrin με οδήγησαν σε πολλές αναθεωρήσεις των προσχεδίων. Στο πέρασμα των χρόνων οι προκλητικές ερω τήσεις του Anthony με υποχρέωσαν να εξετάσω τις ευρuτερες συνέπειες συγκεκριμένων επιχειΡημάτων- τον ευχαριστώ ιδιαι τέρως για την επιμονή και τη γενναιοδωρία του. Όλα τα λά θη που παραμένουν στο κείμενο είναι δικά μου. Σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής η ατζέντισσά μου Georgina Capel και ο εκδότης μου Anthony Cheetham μου παραστάθηκαν και με ενθάρρυναν ολόψυχα. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω τον επι μελητή μου στον εκδοτικό οίκο Weidenfeld & Nicolson, τον Benjamin Buchan, και την Jane Birkett για την άρτια διόρθω ση του κειμένου. ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ, Μάρτιος 2001
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΕΙΡΗΝΗ
Λέων Δ'
(775-780) Θεοδότη (2)
(780-802)
�
Κωνσταντίνος ΣΤ
(780_7
Ειρήνη
=
(1) Μαρία από την Άμνια
ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ (2) (π.
824-829)
(820-829)
ΘΕΟΔΩΡΑ
(842-856)
Γ
Θέκλα
Άννα
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Αναστασία
(Ι) Θέκλα
Μιχαήλ Β'
Ι
=
Θεόφιλος
(829-842)
Κωνσταντίνος
Μαρία
Πουλχερία
Μιχαήλ Γ '
(842-867)
Τείχη του Λέοντος Ε' Εκκ λησία της Παναγίας των Βλαχερνών
;
,..,-
Χ
§vσταντΙVΟύπο!51
• Άγιας Παν τελεήμων
,,'"
�{�+
;/
<1
�
Πυλη
Πύλη
., "-�
o OλυανδΡί υ
Ο
Δεξαμενή του Μοκίου Πυλη της Ζωοδόχου Πηγής
Θάλασσα του Μαρμαρά
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1km '-------',
�
Μαρκέλλες Βέραια-Ειρηνούπολι ς Φιλιππούπολις. Bε�ινίKια
Μαύρη Θάλασσα
'*'
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ
Τα ταξίδια της Ειρήνης και της Θεοδώρας στην Κωνσταντινούπολη Τ
___
ti-.tΞ100
200km
, Digitized, by 10uk1s, Nov. 2009
i�:' :�
(769) (830)
Ειρήνης ς της Θεοδώρ Τοο ττααξίξίδδιι της α
Μεσόγειος Θάλασσα
·" ... d ".
. _i'
'." - . ' " "' - " .
f..
,_ _
;�, : i'
. �,, -
_
. . . . :_
, __ _
,. .
� !.
Ά\
..
'
400
SOO km
Δοννaβης
, , Ι , Ι
Ι ι ,
...
\ ΚaππαδοκιΌ ,
ι
6.μαχος
Κ,
,
,...
v
/
" .,ι/ ι /
/)� ΓερμανiΚLια
/
,
,
"'\
/ ΣΥΡΙΑ
•
Δαμασκός
ΜεσόΥειος Θάλασσα
Ο
βυζαvτινός κόσμος κατά τον Η' και Θ' αιώνα
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Τα θέματα με πλόγια στοιχεία
•
ΛΙΒΥΗ
Ιερουσαλήμ
10
20
30
40
ι
ι
ι
Ι
50 km J
Μαύρη Θάλασσα
Θάλασσα
του
Μαρμαρά
α ��:�ήδει Βιθυνία
'f1
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Νμνη Απολλωνίας
ΑτρΠόαρούσα •
•
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ
Π
Ρ ΟΣ ΤΑ ΤΕ Λ Η ΤΟΥ Η ' Α Ι Ω Ν Α, ΤΟ 787 Μ.Χ., Ε ΚΠΡΟΣΩ Π Ο Ι
ολόκληρης της χριστιανοσίινης σuγκεντρώθηκαν στψ πε ριτειχισμένη πόλη Νίκαια, ποu σήμερα ονομάζεται lζνίκ, στη Βορειοδuτική Τοuρκία. Σκοπός τοuς ήταν ο τερματισμός της εικονομαχίας, της καταστροφής των αγίων εικόνων, και η απο κατάσταση των ιερών εικονισμάτων στην αρμόζοuσα λατρεu τική τοuς θέση . Σuνολικά 365 επίσκοποι, ανάμεσα στοuς 0ποίοuς δύο παπικοί λεγάτο ι και εκπρόσωποι όλων των άλλων σημαντικών πατριαρχείων -της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και της lεροuσαλήμ-, καθώς και 1 3 2 μοναχοί παρεuρέθησαν στη Ζ' Οικοuμενική Σίινοδο. Ύστερα από επτά σuνεδριάσεις, όλοι οι σuμμετέχοντες μεταφέρθηκαν ογδόντα χιλιόμετρα ou τικά, διέσχισαν τον Βόσπορο και έφτασαν στην Κωνσταντι νοίιπολη , ώστε οι αuτοκράτορες τοu Βuζαντίοu να διαπιστώ aouv αuτοπροσώπως τη θριαμβεuτική κατάληξη της Σuνόδοu. Οι σίινεδροι παροuσιάστηκαν εν σώματι στο αuτοκρατορικό Ανάκτορο της Μαγναίιρας, στις 1 4 Νοεμβρίοu τοu 787. Σίιμ φωνα με τα πρακτικά της Σuνόδοu : Ο Πατριάρχης παρέλαβε τη Διακήρuζη της Πίστεως και μα ζί με όλοuς τοuς σuνοοικοuς παρακάλεσε τοuς αuτοκράτορες να τη σφραγίσοuν με τις ιερές uπογραφές τοuς. Η μεγαλο πρεπής και θεοσεβεστάτη αuτοκράτειρα παρέλαβε το έγγρα'Ι> φο και το uπεγρα στον γιο της και σuν' ψε' κατοπιν το εοωσε αuτοκράτορα για να το uπογράΨει κι αuτός με τη σειρά τοu ... ,
21
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
Η αυτοκράτειρα �ταν Ύ) Eιρ�ν Ύ) , Ύ) οποία κυβερνοίισε εν ονόματι του αν�λικoυ γιου ΤΎ)ς επί επτά συνεχ� χρόνια. Και τότε όλοι οι επίσκοποι επευφήμησαν με μια φωνή τους αυτοκράτορες με τα ακόλουθα λόγια: «ΠοΜχρονοι να είναι οι αυτοκράτορες Κωνσταντίνος και Ειρήνη, η μητέρα του ' πο Μχρονοι να είναι οι Ορθόδοξοι αυτοκράτορες, ποΜχρονοι να είναι οι νικηφόροι αυτοκράτορες, πολύχρονοι να είναι οι ειρη νοποιοί αυτοκράτορες. Είθε η μνήμη του νέου Κωνσταντίνου και της νέας Ελένης να μείνει στους αιώνες! Κύριε, φύλαττε την αυτοκρατορία τους! Χάρισέ τους ειρηνική ζωή! Στήριξε την κυριαρχία τους! Ω, ουράνιε πατέρα, φύλαττε τους κυβερ νήτες της γης)) . Ύστερα οι αυτοκράτορες διέταξαν να ανα γνωσθούν μεγαλοφώνως τα κείμενα των Πατέρων που είχαν γίνει αποδεκτά και είχαν υπογραφεί στην τέταρτη συνεδρία ση της Νικαίας ... Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώθηκαν οι εργασίες της Συνόδου.
Τ α παραπάνω δοξαστικά λόγια παρομοιάζουν ΤΎ) χ�pα αυτο κράτειρα και τον δεκαεξάχρονο γιο ΤΎ)ς με τον Κωνσταντίνο Α', τον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα που ασπάσΤΎ)κε τον χρι στιανισμό, και ΤΎ) μΎ)τέρα του ΕλένΎ), Ύ) οποία στις αρχές του Δ' αιώνα είχε ανακαλίιψει τον Τίμιο Σταυρό (το τίμιο ξίιλο, , ειχαν , , ' Κωνσταντινος ' στο οποιο σταυρωσει τον Ι Ύ)σου' ) . Ο νεος και Ύ) νέα ΕλένΎ) αγιoπoι�θΎ)καν από ην ΟρθόδοξΎ) ΕκκλΎ)σία και Ύ) μν�μΎ) τους εορτάζεται κάθε χρόνο στις 1 8 Αυγοίιστου. Όπως ο Κωνσταντίνος Α' είχε προεδρείισει σΤΎ)ν Α' Οικουμε νικ� Σίινοδο το 325, Ύ) οποία επίσΎ)ς είχε διεξαχθεί ση Νίκαια, Ύ) E ιρ�νΎ) πpo�δpευσε σην τελικ� συνεδρίασΎ) ης Ζ' Οικου μενικ�ς Συνόδου, για να τονίσει τον Ύ)γετικό ΤΎ)ς ρόλο σΤΎ)ν , υπο' θ εσΎ) ΤΎ)ς ανασΤΎ)' λωσΎ)ς των εικονων. Ω στοσο Ύ)ταν γυναι, , κα. Ε'ιχε παντρευτει, εναν ' ΤΎ)ν ε ξouαυτοκρατορα και ασκουσε σία σαν άνδρας Ύ)γεμόνας ως ΤΎ)ν ενΎ)λικίωσΎ) του γιου ΤΎ)ς. '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
22
"
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Όταν ο τελευταίος ενηλικιώθηκε και αποπειράθηκε να κυβερ" ' δ ιεκ δ'ικησε και τελ ικα" απεκτησε νησει μονος του, η Ε ιρηνη τον ολοκληρωτικό έλεγχο της Αυτοκρατορίας. Είκοσι οκτώ χρόνια αργότερα η προσπάθεια της Ε ιρήνης για την αποκατάσταση των εικόνων έμελλε να αποτύχει. Ό μως η εγγονή της Ευφροσύνη επέπρωτο να παίξει ρόλο-κλει δί όταν ο προγονός της Θεόφιλος, στα δεκαέξι του περίπου, έφτασε σε ηλικία γάμου. Ο ρόλος της μητέρας τής επέβαλλε να βοηθήσει τον γιο της να διαλέξει νύφη. Ανάμεσα στις επτά υποψήφιες, ο Θεόφιλος επέλεξε τη Θεοδώρα και « . . . μπροστά σε όλη τη Σύγκλητο της πρόσφερε ένα χΡυσό δαχτυλίδι, εχέγ γυο της αυτοκρατορικής μνηστείας. Αμέσως μετά, οι κυρίες επί των τιμών της αυτοκράτειρας Ευφροσύνης . . . την παρέλα βαν και τη φρόντισαν με την κοσμιότητα, τη σεμνότητα και " μετον σε β ασμο' που της οφει'λονταν. 'Υστερα απο" εικοσι δ υο ρες, η προαναφερθείσα Θεοδώρα στέφθηκε μαζί με τον αυτο' ' , Θεοφι ' λο . . . στον παναγιοτατο κρατορα και σε β ασμιοτατο ναο, του Αγίου Στεφάνου του Π ρωτομάρτυρος στο Ανάκτορο της Δάφνης». Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 84 2 , ο Θεόφιλος πέθανε σε ηλικία είκοσι εννέα ετών , αφήνοντας χή ρα τη Θεοδώρα με τον δίχρονο γιο τους Μ ιχαήλ. Εκείνη αποφάσισε να υπερα σπιστεί τα δικαιώματα του γιου της στον θρόνο του πατέρα του. Όταν την επέκρινε ένας ασκητή ς, ο Συμεών, ο οποίος είχε καταδιωχθεί από τον Θεόφιλο, του απάντησε : «Αφού πι στεύεις για μένα όσα λες, φύγε μακριά μου. Γιατί σκοπεύω να κυβερνήσω με πυγμή , όπως διδάχτηκα από τον άνδρα και σύζυγό μου. Θα το διαπιστώσεις». Μέσα σ' έναν χρόνο η Θεο δώρα αποκατέστησε τη λατρεία των εικόνων. Η Θεοδώρα τι μάται ως αγία γι' αυτή της την πράξη , η οποία εορτάζεται έως τις μέρες μας ως ο Θρίαμβος της Ορθοδοξίας. Με αυτόν τον τρόπο η νύφη της εγγονής τής Ειρήνης απεκατέστησε για μιαν ακόμη φορά σε περίοπτη θέση τις ιερές εικόνες του Βυζαντίου. Παράλληλα διατήρησε τον έλεγχο της αυτοκρα�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
, , εξουσιας , , �οωοεκα ,� ' τα επομενα τορικης χρονια, ωσοτου ο γιος της Mιχα�λ ενηλικιώθηκε και άρχισε να βασιλεύει για λογα ριασμό του. Αυτές οι τρεις χ�ρες άσκησαν αυτoκρατoρικ� εξουσία και άλλαξαν τον ρου της ιστορίας της Αυτοκρατορίας προσχεδια σμένα, με συνέπεια και αποφασιστικότητα. Η Eιρ�νη, η Ευ φροσύνη και η Θεοδώρα άσκησαν την εξουσία και την επιρρo� τους στο Βυζάντιο το τελευταίο τέταρτο του Η' και το πρώ το μισό του Θ' αιώνα ως σύζυγοι αυτοκρατόρων : του Λέοντα Δ' ( 775-780), του Mιχα�λ Β' (820-829) και του Θεόφιλου (829842) αντίστοιχα. Δεν είναι μόνο ότι προσωπικά υπoστ�ριξαν την εικονολατρία. Πρώτα η Eιρ�νη και κατόπιν , οριστικά, η Θεοδώρα αποκατέστησαν τη λατρεία των εικόνων ύστερα από δύο περιόδους επίσημων διωγμών. Η Ευφροσύνη, με τη σει� , α' λλ ων γυ' ξε κρισιμο ' ' � των ουο ρα, της, επαι ρο'λ ο ως συνοεσμος ναικών. Η συνεισφορά της είναι ιδιαίτερα σημαντικ�, γιατί διατ�ρησε το αίσθημα του καθ�κoντoς που επιτάσσει το αυ τοκρατορικό αξίωμα και ανέλαβε κάτω από αντίξοες συνθ�κες τις ευθύνες της απέναντι στη δυναστεία. Eγγoν� μιας εξαι ρετικά επιτυχημένης αυτοκράτειρας και μέλλουσα πεθερά μιας άλλης, η Ευφροσύνη αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο μιας ανεπανάληπτης σειράς γυναικείας πρωτοκαθεδρίας. Ο ρόλος της ανάμεσα στις δύο διάσημες για τα εικονολατρικά τους αι σθ�ματα αυτοκράτειρες είναι ακόμη πιο σημαντικός, επειδ� μέχρι σ�μερα παρέμεινε σχεδόν άγνωστος. Οι πηγές της επο χ�ς της δεν αναγνώριζαν τη συμβoλ� της και σπάνια της δό θηκε η δέουσα πρoσoχ� στις ιστορικές αναλUσεις. Ο γάμος τους με μέλη της κυβερνώσας δυναστείας επέ τρεψε σε αυτές τις γυναίκες να απoκτ�σoυν ιδιαίτερη σχέση με την εξόχως διαβρωτικ� εξουσία των ηγεμόνων του Βυζα, " ' ντιου, αρχικα, μεσω των συ ζυγων τους και αργοτερα μεσω των ' γιων τους. Ως χ�ρες εξακολούθησαν να φορούν την αυτοκρα τoρικ� πορφύρα και επινόησαν πρόσθετους τρόπους για να επηρεάζουν τις εξελίξεις. Δεν �ταν μόνες στην προσπάθειά Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
τοuς, αρκετοί �ταν οι άνδρες ποu τις βo�θΎ)σαν. Στψ πραγ ματικόΤΎ)τα αποκατέσΤΎ)σαν μια βαθιά πατριαρχικ� τάξΎ) πραγμάτων και οι ίδιες αποδείΧΤΎ)καν πιστοί ΤΟΠΟΤΎ)ΡΎ)τές ΤΎ)ς. Ωστόσο ο σuνδuασμός των επιτεuγμάτων τοuς ανέδειξε ΤΎ)ν εύσΤΟΧΎ) χρ�σΎ) τοu αuτοκρατορικού πλούτοu, τις πολιτι κές τοuς δεξιόΤΎ)τες και ΤΎ) σταθερ� τοuς στράτεuσΎ) σΤΎ) δια φύλαξΎ) τοu λατρεuτικού ρόλοu των χριστιανικών εικόνων. Δεν φαίνεται να uπάρχει παρόμοιο ιστορικό αντίστοιχο, όποu yu ναίκες από τρεις διαδοχικές γενεές αναλαμβάνοuν ΤΎ)ν Ύ)γε, , , σια μιας κινΎ)σΎ)ς με "εκα t:" e αΡΎ) ταUΤΟΤΎ)τα ' και πετuχαινοuν, παρά τις προβλέΨεις περί τοu αντιθέτοu, τον σκοπό τοuς. Το Βuζάντιο είναι διάσΎ)μο για τις αuτοκράτειρές τοu. Ο , " ' ζ ε λ αχιστες ' κοσμος 'ζ ' κλ ασικος εχει να επι δ ει"ει αντα"ιες τοuς, αν εξαιρέσοuμε τψ Κλεοπάτρα και ΤΎ)ν Αγριππίνα· ο ισλαμι κός κόσμος καμία. Οι Βόλσκοι uπό ΤΎ)ν Καμίλα και οι αρχαίοι Βρετανοί uπό ΤΎ) Βοuδίκκα θριάμβεuσαν κατά των Ρωμαίων, προκαλώντας εντuπώσεις χωρίς όμως απτά αποτελέσματα. Α ργότερα, εδώ κι εκεί σΤΎ) μεσαιωνικ� ιστορία, ανακαλύ' σuχνα" φαινεται να ' β ασι'λ ισσες, οι οποιες πτοuμε δ υναμικες εμπνέονται από όσα τις δίδαξαν οι Βuζαντινές. ΣΤΎ)ν πρώιμΎ) , , προσωΠΙΚΟΤΎ)τες " νεοτεΡΎ) ιστορια οπως Ύ) Ελ ισα' βετ Α" Ύ)ταν οι εξαιρέσεις. Όμως στο μεσαιωνικό Βuζάντιο, από τψ ΕλένΎ) , ζ τεσσερις ' " ανε δ ει"ε " ' Ύ) οποια τον Δ' αιωνα εως ΤΎ) Ζ ωΎ), αν δ ρες ζ' ζ ' ' να "εχναμε στο αuτοκρατορικο, α"ιωμα τον ΙΑ" αιωνα, χωρις το κορίτσι τοu Ιπποορόμοu ποu γο�τεuσε τον αuτοκράτορα Ιοuστινιανό τον ΣΤ' αιώνα, Ύ) ιστορία ΤΎ)ς Βuζαντιν�ς Αuτο κρατορίας βρίθει από αuτοκράτειρες ποu ακτινοβολούν στις σελίδες ΤΎ)ς. Οι τρεις αuτοκράτειρες τοu Η' και τοu Θ' αιώνα , , ΤΎ)ς ' ανακα' λu Ψ αν τα προτuπα ποu τις ενεπνεuσαν σε ιστοριες ΎστεΡΎ)ς ΑρχαιόΤΎ)τας. Η πιο γνωστ� απ' αuτές �ταν ίσως Ύ) ιστορία σΤΎ)ν οποία εμπλέκεται Ύ) πρώΤΎ) Θεοδώρα, εκείνΎ) ποu έγινε σύζuγος τοu ζ σΤΎ)ν αποφασΎ) , ' τοu Ι οuστινιανοu" : αφορα τον ρο' λο ποu επαι"ε αuτοκράτορα να μψ εγκαταλείψει τψ πρωτεύοuσα ΤΎ)ς AuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
τοκρατορίας, την Κωνσταντινοuπολη, στη διάρκεια των τα ραχών τοu 5 3 2 . Ενόσω οι σuγκεντρωμένοι στασιαστές έψαλ λαν στον Ιππόδρομο το σuνθΎJμά τοuς (<<Νίκα ! Νίκα!»), στο ανάκτορο σuνεδρίαζε το πολεμικό σuμβοuλιο για να διαμορ φώσει ΤΎJ στάσΎJ τοu επίσΎJμοu κράτοuς στ' αuτιά των στρα ΤΎJγών έφταναν οι κραuγές τοu πλ�θοuς ποu απειλοuσε ΤΎJν , τοu αuτοκρατορα. Η αuτοκρατειρα εκανε ενα β ΎJμα ' ε ξοuσια μπροστά και απέρριψε κάθε ιδέα φuγ� ς : «Είθε να μΎjV απο χωριστώ ποτέ ετοuΤΎJ ΤΎjV πορφuρα, είθε να μΎJ ζ�σω για να ιδώ ΤΎJν ΎJμέρα ποu οι άνθρωποι θα με σuναντοuν χωρίς να με προσφωνοuν Δέσπο ινα . . Αν, τώρα, επιθuμείτε να σωθείτε, ω αuτοκράτωρ, δεν είναι τόσο δ6σκολο. Έχοuμε αρκετά πλοu ΤΎJ, ΎJ θάλασσα είναι δίπλα μας και τα καράβια περιμένοuν . . . Όσο για μένα, σuμφωνώ με κείνο το αρχαίο ΡΎJτό ποu λέει , ' ειναι καλο' σα, β ανο» . 'Υ στερα απ αUΤΎJ Τ ΎJ δΎJ' λ ωπως ο θ ρονος , , ' ξε τοuς στρα' αποφασισε σΎJ, ο Ι οuστινιανος να μεινει και δ ιετα ΤΎJγοuς τοu να πατάξοuν ΤΎJ στάσΎJ εξαντλώντας ΤΎJ σκλΎJρό ΤΎJτά τοuς. Α uτ� ΎJ Θεοδώρα έγινε επίσΎJς γνωστ� γιατί u πoστ�ριζε αποφασιστικά σuγκεκριμένες πολιτικές, �ταν μια " γuναικα με απο ψ εις και ΧΡΎJσιμοποιοuσε ' τις δuναΤΟΤΎJτες ποu , το αuτοκρατορ ικο, αξ'ιωμα για ι δ ιοτε λ εις ' σκοΤΎJς παρειχε ποuς, μια ισχuρ� πρoσωπικόΤΎJτα ποu δεν ορρωδοuσε προ κειμένοu να επιβάλει ΤΎJ γνώμΎJ ης. Είναι ξεκάθαρο ότι δεν διέθετε αuτοκρατορικά διαπιστεuτ�ρια : προτοι) ο Ιοuστινια νός αλλάξει τον νόμο για να ΤΎJν παντρεuτεί, κέρδιζε τα προς το ζΎjV ως μίμος ποu διασκέδαζε το κοινό με τα δΎJμoφιλ� ΤΎJς νοuμερα στο ιπποδρόμιο. Π ράγματι, ορισμένοι σuγγραφείς τοu ΣΤ' αιώνα ΤΎJν καταδικάζοuν απερίφραστα ως κoιν� πόρ νΎJ · Παρ' όλα αuτά, ΎJ αuτοκρατορικ� ΤΎJς εικόνα είναι αποτu πωμένΎJ σ' ένα από τα πλέον περίφΎJμα βuζαντινά ψΎJφιδωτά. Στον ναό τοu Αγίοu Βιταλίοu σΤΎJ Ραβένα, ποu αποπερατώ θΎJκε το 547, ΎJ Θεοδώρα απεικονίζεται φορώντας ΤΎjV επίσΎJ, ενα ' ' τοu α ξ ιωματος δ ισκοπομΎJ εν δ uμασια ΤΎJς και κραταει " '
'
"
.
"
'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
τηρο, προσφορά στην εκκλησία, στον επίσκοπό της και τον προστάτη άγιό της τη σuνοδεuοuν κuρίες επί των τιμών ποu φοροίιν εξαίσια μεταξωτά ενOUματα και κομψά uποδήματα. 'Exouv καλuμμένα τα κεφάλια, όπως το απαιτοίισε η σεμνό τuφη τεχνοτροπία της εποχής, αλλά τα πρόσωπά τοuς δεν εί ναι σκεπασμένα. Η τοιχογραφία της Θεοδώρας βρίσκεται αντικριστά με μια ανάλογη εικόνα τοu Ιοuστινιανοu : τον πε ριστοιχίζοuν αuλικοί και στρατιώτες μαζί με τον επίσκοπο ποu είχε παραγγείλει τα σuγκεκριμένα αuτοκρατορικά πορτραί τα. Τα ψηφιδωτά της Ραβένας δεν αποτελοίιν μόνο μιαν εξαί σια απεικόνιση τοu αuτοκρατορικοu ζεuγοuς, το οποίο σημειω τέον δεν είχε επισκεφτεί ποτέ την πόλη' μας αποκαλuπτοuν ταuτόχρονα πόσο αισθητή ήταν στη Βόρειο Ιταλία η εξοuσία τοu αuτοκράτορα και της αuτοκράτειρας της μακρινής Κων� " Ψ , , , λης. Ε'ιτε τα σuγκεκριμενα ηφιuωτα ηταν επισταντινοuπο σημα πορτραίτα είτε φιλοτεχνήθηκαν σίιμφωνα με μια στε ρεότuπη αντίληψη της μορφής τοu αuτοκρατορικοu ζεuγοuς, ο σuνδuασμός της πορφίιρας, τοu χρuσοu και των κοσμημάτων ανακαλεί τη μεγαλοπρέπεια των επισήμων ενδuμασιών όπως την αντιλαμβάνονταν τον ΣΤ' αιώνα ( βλ . εικόνα 2). Από το ψηφιδωτό της Ραβένας, καθώς και από άλλες πιο τuπικές εικόνες αuτοκρατορισσών, γνωρίζοuμε ότι τον Η' και τον Θ' αιώνα εξακολοuθοuσαν να φοροίιν τα ίδια επίσημα βα, σι λ ικα' εμ βληματα, τα εντuπωσιακα, στεμματα με τα κρεμα' στά μεγάλα μαργαριτάρια, και να κρατοίιν το σκήπτρο και την uδρόγειο σφαίρα τοu αξιώματός τοuς. Τα uψηλά αξιώμα τα σuνοδεuονταν από ενδuμασίες με επάλληλα στρώματα με ταξωτών uφασμάτων κεντημένων με χρuσές και ασημένιες κλωστές και διακοσμημένων με άφθονες πολίιτιμες πέτρες. Το πορφuρό χρώμα κuριαρχοuσε, και στην περίπτωση της Θεοδώρας στον ποδόγuρο τοu πορφuροu μανOUα της ήταν κε ντημένη η εικόνα των Τριών Μάγων ποu καταφθάνοuν με τα δώρα τοuς στη γέννηση τοu Χριστοίι. Ως σuζuγος τοu αuτο κράτορα η αuτοκράτειρα ήταν «ντuμένη στην πορφίιρα», χρώDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
μα που παραδοσιακά συνΟέεται με την υΨΎ)λ� κοινωνική θέ σΎ) . Η παρασκευ� ΤΎ)ς πoρφυρ�ς βαφ�ς απαιτούσε πολύ μό χθο -για πρώΤΎ) ύλΎ) ΧΡΎ)σψοποιούσαν ένα μικρό οστρακό, , � ' βΎ) . Β ε' β αια ΧΡΎ)σψοποιουγι " αυτο και Ύ)ταν πανακρι οερμο-, σαν και πιο κοινές βαφές από λουλάκι και ερυθρόδανο σαν απoμψ�σεις, ωστόσο το πορφυρό χρώμα έμεινε άΡΡΎ)κτα συν δεδεμένο με ΤΎjV αυτoκρατoρικ� οικογένεια. Τα βαμμένα με πορφύρα μεταξωτά �ταν οι επίσΎ)μες ενδυμασίες που φορού σαν οι Ύ)γεμόνες στις διάφορες τελετές. Ο πορφυρίΤΎ)ς, ο αντί στοιχος πολύτψος λίθος, ΧΡΎ)σψοποιείτο για τις αυτοκρατορι κές προτομές και τις αυτοκρατορικές σαρκοφάγους. Επί αιώ νες οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες κατέφευγαν σε παρόμοιες με θόδους για να αναδείξουν ΤΎjV επιβλΎ)τικόΤΎ)τα του Ύ)γεμόνα και ΤΎ)ς συζύγου του, για να συνδέσουν τον αυτοκράτορα με τον �λιo. Στο Βυζάντιο οι βασιλικές ενδυμασίες, στις οποίες , , ' � λ α -ενα ' περι λ αμ βανονταν και τα ερυ θ ρα' πεοι ακομΎ) προνο' μιο του αυτοκρατορικού ζεύγους-, �ταν σχεδιασμένες για να ι , τοσο , ενισχυουν αυΤΎ), ΤΎ)ν ακτινο β ο λ'ια, Ύ) οποια συχνα, σχολιάζεται από τους επισκέπτες ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς Aυλ�ς. Πολλές φορές μάλιστα στις επίσΎ) μες τελετές, όπου συγκε κρψένα χρώματα ενισχυμένα με χρυσό, ασ�μι και πολύτι μους λίθους υπoδ�λωναν ΤΎ) θέσΎ) του κάθε αυλικού σΤΎ)ν ιε ραρχία, Ύ) αυτοκράτειρα επισκίαζε σε λάμψΎ) ακόμΎ) και τον σύντροφό ης. Ωστόσο, παρά τις ενδείξεις που παρέχουν οι παραστάσεις των ψΎ)φιδωτών, είναι δύσκολο να αΠΟΤΨΎ)θεί Ύ) συγκεκρψέ νΎ) συνεισφορά ης Eιρ�νΎ)ς, ης ΕυφροσύνΎ)ς και ης Θεοδώ ρας στα πολιτικά δρώμενα ΤΎ)ς επoχ�ς τους. Η παρέμβασΎ) ΤΎ)ς συζύγου του Ιουστινιανού κατά ΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς ΣτάσΎ)ς του Νίκα παραμένει ένα μοναδικό παράδειγμα. ΣτΎjV περί πτωσΎ) των γυναικών Ύ)γεμόνων, το ζ�ΤΎ)μα ΤΎ)ς δυνατόΤΎ)τας αυτοτελούς δράσΎ)ς παρουσιάζεται ιδιαιτέρως οξυμένο. Στο αυτοκρατορικό σύσΤΎ)μα διακυβέρνΎ)σΎ)ς, που αποτελούσε κλΎ) ρονομιά ΤΎ)ς Pωμα'ίκ�ς Αυτοκρατορίας, ανώνυμοι δΙΟΙΚΎ)τικοί
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ
υπάλληλοι �σαν υπεύθυνοι για τη λειτουργία του : την εί σπραξη των φόρων, τ-ην πληpωμ� του στρατού και την κάλυ ψη των εξόδων της Aυλ�ς που �σαν εξαιρετικά υψηλά. Μια απέραντη ιεραρχία δημοσίων υπαλλ�λων, που προσλαμβάνο νταν με βάση τα ισχύοντα μορφωτικά κpιτ�pια, τηρούσαν αρ χεία σε τριπλότυπα; σημειώνοντας και την παpαμικp� ανω μαλία, το πιο ελάχιστο έλλειμμα. Καταμερισμένη σε διάφο ρα υπουργεία, επιφορτισμένα με την εξωτεpικ� πoλιτικ� , τις εσωτερικές υποθέσεις, τα στρατιωτικά και τα ναυτικά ζητ� ματα, μια υπολογίσιμη αριθμητικά γραφειοκρατία συντηρού σε τον κυβερνητικό μηχανισμό, ανεξάρτητα από το πρόσωπο που ασκούσε τη συγκεκριμένη στιγμ� την εξουσία. Πολλοί υπάλληλοι εργάζονταν είτε στο αυτοκρατορικό ανάκτορο εί τε σε κοντινά γραφεία, συγκεντρωμένα στην καρδιά της πρω τεύουσας. Όσοι στέλνονταν στις επαρχίες για τη διασφάλιση της oμαλ�ς λειτουργίας της κυβέρνησης, μετατίθονταν σε τα κτά διαστ�ματα από τη μία πεpιoχ� στην άλλη, ώστε να μην αποκτούν τoπικ� ισχύ. Στο πλαίσιο ενός τόσο ανεπτυγμένου διοικητικού συστ�ματoς, πόση ατoμικ� επιppo� μπορούσε άραγε να ασκ�σει ηγεμόνας, άνδρας � γυναίκα; Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες �ταν επιφορτισμένοι με 060 , του κυ βερνητικου, εργου , � ' λαν να ουηγουν ειuικες : οφει , πτυχες � , τα στρατεύματα στις μάχες και �ταν αναγκασμένοι να επιτε λούν ορισμένα καθ�κoντα ως κεφαλ� της Εκκλησίας. Ωστό σο πάντοτε υπ�pχαν ηγεμόνες της «πολυθρόνας», όπως ο Ιου στινιανός, ο οποίος χρησιμοποιούσε ικανότατους στρατηγούς, σαν τον Βελισάριο και τον Nαpσ�, για να φέρει εις πέρας τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις. Έτσι οι γυναίκες ηγεμόνες �υεν μειονεκτουσαν , " απ αυτη" την απο Ψ η ' ειχαν � εντε λως τη υυ' νατότητα και αυτές να χρησιμοποιούν στρατηγούς για να οδη γούν τις στρατιές τους στις μάχες. Όμως όσον αφορά τα της Εκκλησίας, μια γυναίκα ηγεμόνας εθεωρείτο κατά κανόνα αναρμόδια λόγω του φύλου της : οι γυναίκες δεν μπορούσαν να γίνουν ιερείς και δεν τους επιτρεπόταν η είσοδος στο ιερό
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι Σ Α ΓΩΓΉ
γuρω απ' ΤΎ)V Αγία Τράπεζα. Επομένως, οι γuναίκες Ύ)γεμό νες όφειλαν να επινο�σοuν νεωτερικές μεθόδοuς σuνεργασίας με τον πατριάρχΎ) , ο οποίος, ως εκκλΎ)σιαστικός Ύ)γέΤΎ)ς, μπο" , να ειναι , ' ' β ο λ ικος. ροuσε περισσοτερο Ύ) λ ιγοτερο Ποιος έδινε, για παράδειγμα, τις διαταγές για μια νέα στρα τιωτικ� πρωτοβοuλία; Φuσικά παρόμοια ζΎ)τ�ματα τα σuζΎ) τοuσαν στΎ)V αuτοκρατορικ� Αuλ� , σuχνά στΎ)V ολομέλεια ΤΎ)ς Σuγκλ�τοu, και οι αποφάσεις λαμβάνονταν με βάσΎ) τις εισΎ) γ�σεις των πλέον έμπειρων σuμβοUλων . ΠαράλλΎ)λα σuνε κτιμοuσαν τις σχετικές πλΎ)ροφορίες πο!) σuλλέγονταν από ένα ανεπτuγμένο δίκτuο κατασκόπων. Στο μεγαΛUτερo διά σΤΎ)μα ΤΎ)ς περιόδο!) πο!) εξετάζοuμε, οι πολεμικές ενέργειες το!) Βuζαντίοu �ταν περισσότερο αμuντικ�ς παρά επιθετικ�ς μoρφ�ς. Οι εισβολές των αραβικών δuνάμεων στα εδάφΎ) της Αuτοκρατορίας καθόριζαν ΤΎ) στρατιωτικ� δράσΎ) των Βuζα ντινών. Έτσι Ύ) εξάΡΤΎ)σΎ) μιας γuναίκας Ύ)γεμόνος από τοuς εμπειροπόλεμοuς στραΤΎ)γοuς ίσως να μΎ)ν είχε και τόσΎ) σΎ) μασία. Σε άλλοuς τομείς όπως Ύ) διπλωματία, οι δΙΟΙΚΎ)τικές με ταρρuθμίσεις και Ύ) εκκλΎ)σιαστικ� πoλιτικ� , οι βuζαντινές χρονογραφίες καταγράφοuν τις αuτοκρατορικές αποφάσεις με αuσΤΎ)ρά οuδέτεροuς όροuς : «ο αuτοκράτορας απέστειλε πρε σβεία στοuς Άραβες», για παράδειγμα. Όμως πίσω απ' αuτές τις μονότονες αναφορές, μποροuμε να επιχειρ�σοuμε ΤΎ)ν ανα σuστασΎ) ΤΎ)ς διαδικασίας με ΤΎ)ν οποία έπαιρναν παρόμοιες αποφάσεις. Ο Ύ)γεμόνας με τοuς σuμβοuλοuς το!) αναζΎ)τοuν τον καΛUτερo τρόπο χειρισμοι) μιας διαπραγμάτεuσΎ)ς με τον χαλίφΎ) · πρέπει να επιλέξοuν τοuς κατάλλΎ)λοuς πρεσβεuτές (ΧΡΎ)σιμοποιοuνται εξίσο!) λα·ίκοί και εκκλΎ)σιαστικοΟ, να δια λέξοuν τα αρμόζοντα δώρα, να οργανώσοuν ΤΎ) στρατιωτικ� σuνοδεία και να σuγκεντρώσοuν τα απαραίΤΎ)τα χρ�ματα για ΤΎ)ν αντιμετώπισΎ) τuχόν προβλΎ)μάτων σΤΎ) διάρκεια το!) τα, ΙUlou. ο Ύ)γεμονας μπορει, να ξ'" ' Σ ε πολλα" απο τα παραπανω, , " ενος εμπιστο!) ' λογο ' εχει - να ε ξ ασφα λ'ισει τις UΠΎ)ρεσιες σuμ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
" να επιμεινει β ου'λ ου του ως επικεφαλΎ)ς ' ΤΎ)ς αντιπροσωπειας, ι � Ι Ι Ι , Ι , το β ασικο υωρο πρεπει να ειναι ενα τοπι μετα' ξι και οχι , οτι κάποιο χειρόγραφο, και πάει λέγοντας. Συνήθως οι λεπτομέ ρειες αυτού του τύπου δεν καταγράφονται' οι ιστορικές ΠΎ) γές αφήνουν να εννΟΎ)θεί ότι οι υπουργοί και οι υφιστάμενοί " 0 μως ειναι ' ' ξεκα' θαρο πως κατους φροντι'ζουν για τα παντα. ποιοι Ύ)γεμόνες είναι πιο ικανοί να διεκπεραιώσουν αυτά ειδι' κα, τα κυ βερνΎ)τικα, καθΎ)κοντα απ" ο,τι α' λλοι. Σύμφωνα με τους άνδρες ιστορικούς που γράφουν γι' αυ τές, οι αυτοκράτειρες είναι πολύ λιγότερο προικισμένες να , Ι f , , " κυ βερνουν απ οσο οι αυτοκρατορες. Ως γυναικες πασχουν απο έμφυτες αδυναμίες, σωματικές όσο και Ύ)θικές δεν έχουν εμπειρία και γνώσΎ) ΤΎ)ς πολιτικής κι έτσι δεν κρίνονται ικα νές να ασκούν θετική επίδρασΎ) σε παρόμοια θέματα. Θεω, ' , , , εξαιτιας ' ΤΎ)ς φυσΎ)ς ρειται οτι τους ε ξαρτωνται ακομΎ) περισσότερο απ' όσο οι άνδρες Ύ)γεμόνες από τις συμβουλές των έμπιστων υΠΎ)ρετών τους και των έμπειρων δΙΟΙΚΎ)τικών υπαλ λήλων. Πιστεύεται μάλιστα πως είναι ιδιαιτέρως εξαΡΤΎ)μένες ι , Ι , , απο, τους ευνουχους, τους αυ λ ικους που εχουν αμεσΎ) προσ β ασΎ) στα διαμερίσματα των γυναικών στα βασιλικά ανάκτορα. , , , , Και οταν τα πραγματα ε ξε λ'ισσονται ασΧΎ)μα, παρ , ο' λ' αυτα, οι γυναίκες φορτώνονται περισσότερΎ) ευθύνΎ) απ' όσΎ) αναλο, � ,� ' τους. Αν και αρκετοι' ανυρες ' ' Ύ)γεμονες εξαρτωγει, στο μεριuιo Ι , , ι , ι νται ε ξ ισου απο τους ευνουχους τους, οι γυναικες ειναι συχνα τα θύματα σΤΎ) διαδικασία ΤΎ)ς ιστορικής παρερμΎ)νείας. Οι ιστορικές ΠΎ)γές αναγνωρίζουν στους άνδρες πολύ μεγαλύτερΎ) , ' ' Τα στερεο' εΠΙΡΡΟΎ), σΤΎ) � υιακυ βερνΎ)σΎ) απ, οσο στις γυναικες. τυπα σε σχέσΎ) με το φύλο ανθούσαν στο Βυζάντιο και είναι προφανή στον ιστορικό κανόνα. Πράγματι, στα θΡΎ)σκευτικά ζΎ)τήματα και στα θέματα ο ρισμού ΤΎ)ς ορθής πίσΤΎ)ς , οι άνδρες Ύ)γεμόνες άλλοτε εξυ μνούνται ως προστάτες ης Ορθοδοξίας και άλλοτε χρεώνο νται για ΤΎ)ν εμμονή τους σε ανάρμοστες πρακτικές και αιρε τικές απόψεις, γεγονός που σχετίζεται με ΤΎ)ν υποτιθέμενΎ)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ
δυνατόΤΎ)τά τους να κατανοοόν εΙτε να παρερμΎ)νεόουν ΤΎ) θεο λογΙα. Αντιθέτως, τεκμαΙρεται ότι οι γυναΙκες εΙναι ανΙκανες να παpακoλoυθ�σoυν τα πολόπλοκα θεολογικά επιχειρ� μα τα, ενώ έχουν τυφλ� πΙσΤΎ) στα αναπαραστατικά λατρευτικά βΟΎ) θ/ / εικονες. / Σ ε αυτον / τον τομεα, / / Ύ)ματα, /οπως οι ιερες οπως άλλωστε και σε άλλους, οι σχολιαστές και όσοι καταγράφουν τα γεγονότα, που φυσικά εΙναι άνδρες, κυριαρχοόνται από ε ναργέστατες πpoκαταλ�Ψεις. Για παράδειγμα, ιδοό πώς ο Ι γνάτιος ο ιεροδιάκονος υπενθυμΙζει τον ρόλο ΤΎ)ς αυτοκράτει ρας σην Oικoυμενικ� Σόνοδο του 787 : «Η Eιρ�νΎ) �ταν μια απλ� γυναΙκα, Ύ) οποΙα όμως διέθετε αγάΠΎ) για τον Θεό και σταθεp� πΙσΤΎ), αν όντως εΙναι σωστό να ονομάζεται γυναΙκα σε ευλ/β α εια και αυΤΎ) ακομΎ) / που υπερκερασε / / και τους ανορες / � κατανόΎ)σΎ) · διότι �ταν όργανο του Θεοό σΤΎ)ν αγάΠΎ) Του και στο έλεός Του για ΤΎ)ν ανθρωπόΤΎ)τα». Όσο και αν Ύ) πρόθε σΎ) του ιεροδιακόνου εΙναι επαινετικ�, οι παραδοχές που υπο κρόπτει ο έπαινος δεν εΙναι διόλου κολακευτικές για τις γυ ναΙκες. Και όντως, εΙναι ακριβώς στο πεδΙο ΤΎ)ς θpΎ)σκευτικ�ς πρα κτικ�ς όπου οι τρεις αυτοκράτειρες, τις οποΙες μελετοόμε στο παρόν βιβλΙο, εφάρμοσαν καινοφανεΙς πολιτικές. Επέμειναν / - ΤΎ)ν κα/ Ψ Ύ) αυτου σΤΎ)ν απορρι νεωτερισμο / που θ εωρουσαν / ι ι , Ι εικονων Ι ειχαν ταργΎ)σΎ) των ιερων ΤΎ)ν οποια επι β/λ α ει οι / ανδρες συγγενεΙς τους. Η Eιρ�νΎ), Ύ) ΕυφροσόνΎ) και Ύ) Θεοδώρα άλλαξαν βαθιά τον ρου ης ΙστορΙας, εξασφαλΙζοντας ην ανα τpoπ� ΤΎ)ς επΙσΎ)μΎ)ς εικονομαχΙας και ανασΤΎ)λώνοντας τις ει κόνες σΤΎ) λατpευτικ� τους θέσΎ) . Η τέχνΎ), και όχι μόνον αυ τ� , του ΒυζαντΙου, του Ισλάμ και ΤΎ)ς ΔόσΎ)ς θα �ταν διαφο pετικ� , ενδεχομένως και τελεΙως διαφopετικ�, χωρΙς αυτές τις τρεις γυναΙκες. Οι μέθοδοι που ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σαν για να χει pαγωγ�σoυν τις αυλικές φατρΙες, να παρακάμψουν επιδέξια τους εικονομάχους συμβοόλους τους και θεολόγους, καθώς και Ύ) επιμoν� τους, όλα αντικατοπτρΙζουν η θέλΎ)σ� τους να δρά σουν αυτοβοόλως, να αναπτόξουν πρωτοβουλΙες και να επιβά-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
λοuν τις αποφάσεις τοuς με όλη τη δύναμΎ) ποu διέθεταν ως πανίσχuροι Ύ)γεμόνες. Όμως πρώτα πρέπει να εντάξοuμε ΤΎ)V ιστορία τοu χατορθώματός τοuς στο πλαίσιο τοu Βuζαντίοu τοu Η' αιώνα.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
33
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΚΕ ΦΑ Λ Α Ι Ο ΠΡΩΤΟ =_.
Η Κωνσταντι νούπολη και ο κόσμος του Βυζαντίου
Κ
ΑΤΑ ΤΟ Ν Δ' Μ.Χ. Α Ι Ω Ν Α , Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ Τ ΗΣ Α Ν ΑΤΟΛΙ Κ Η Σ ,
ι
,
,
ι
Μεσογειου , που αποτελουσε εοω και καφο τμΎJμα ΤΎJς Pωμα'ί κ�ς Αυτοκρατορίας, άλλαξε οραματικά XάΡΎJ σΤΎJν ίoρυσΎJ μιας καινοίφγιας πρωτεύουσας. Το 3 30, στ-ην τοποθεσία ΤΎJς αρχαίας ελλ-ηνικ�ς αποικίας του Βυζαντίου � ' ζει στον Β οσπορο, ' Ι υεσπο ΎJ οποια το στενοΙ που χωρι'ζει ΤΎJν Ι ο Κ ωνσταντινος Ι Ε υρωΠΎJ Ι Ι Α Ι εγκαινιασε αποΙ ΤΎJν Α σια, Ι Ι Ι του. Η Κωνσταντινουπο Ι λΎJ ΤΎJν πο' λΎJ που ΠΎJρε το ονομα �ταν επίσΎJς γνωστ� από ΤΎJν αρx� και σαν Νέα PώμΎJ , � Ι Ι ονομα που υΠΟυεικνυε τον ρο' λο ΤΎJς ως ανατολ ΙΚΎJς Ι πρωτεύουσας ισoMναμΎJς με ΤΎJν Παλαιά PώμΎJ στις όχθες του TίβεΡΎJ. Έμελλε να επιζ�σει περισσότερο από ΤΎJν προ� Ι Ι ΤΎJς ως κεντρο Ι Ι oυΎJγoυσαν Ι κατοχο στο οποιο ο' λοι οι ρωμα'ί κοί ορόμοι και όλες οι θαλάσσιες οοοί, αλλά και ως έορα ΤΎJς αυτoκρατoρικ�ς κυβέρνΎJσΎJς, για περισσότερο από χίλια χρόνια, μέχρι το 1 45 3 . EξακoλoύθΎJσε να αυτο προσοιορίζεται ως πρωτεύουσα ΤΎJς Pωμα'ί κ�ς ΑυτοκραΙ Ι ΎJταν Ι Ι (ΡωμιοιΙ στα τοριας, οι πολ 'ιτες ΤΎJς οποιας Ρ ωμαιοι ελλΎJνικά). Οι κάτοικοι ΤΎJς πρωτεύουσας καμάρωναν να Ι Ι αποιονομα' ζονται Β υζαντινοιΙ (αποΙ το ονομα ΤΎJς αρχαιας Ι ) , ονομασια Ι που επιφυ'λ ασσαν αποκ λ ειστικαΙ για τους κιας Ι Ι τους. ΚαταΙ τον χριστιανικοΙ Μ εσαιωνα, εαυτους ΎJ πο' λΎJ 35
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
" ' ' τοu Κ ωνσταντινοu Ύ)ταν Ύ) μεγαλuτεΡΎ), πλοuσιοτεΡΎ) χαι πιο όμOΡ CΡΎ) μΎ)τρόπολΎ) τοι) τότε γνωστοό Χόσμοu . Ωστόσο, αuτή Ύ) εξέλιξΎ) οεν ήταν οιόλοι) αναπό cρεu, ερ' λΎ) υεν ' παρ α" ενα αχανες 1:- Ύ)ταν ΧΤΎ) . Η Κωνσταντινοuπο γοτάξιο όσο ζοόσε ο ιορuτής ΤΎ)ς. Οι γιοι τοu Κωνσταντί' xu β ερ' vou Α' χαι οι πιο μαχρινοι" σuγγενεις τοu , οι οποιοι νΎ)σαν το ανατολιχό τμήμα ΤΎ)·ς Αuτοχρατορίας, χάλλιστα θα μποροόσαν να είχαν προτιμήσει τα ήΟΎ) χαθιερωμένα , ' ' uιαχu Ι:ς : ΤΎ) Ν ιαστιχα, χεντρα αuτοχραΤΟΡΙΧΎ)ς βερνΎ)σΎ) χομήοεια, ΤΎ)ν οποία είχε ανοιχοοομήσει χαι εξωρα·Ισει ο ' στα τε' λΎ) τοι) Γ " αιωνα, Ύ), ΤΎ)ν Αντιοχεια, ' Δ ιοχλΎ)τιανος , προτιμοuσε , ' ορισμενοι ' Ω στοσο ' ο Ι ou λ ιανος. ΤΎ)ν οποια πα, " 'C cρα' λ ισαν μετα' το Ι:-uεuτερο τεταρτο τοu Ε ' ραγοντες εc.,ασ αιώνα ΤΎ)ν εξέχοuσα θέσΎ) ΤΎ)ς ΚωνσταντινοόπολΎ)ς , Ύ) 0, Ύ)υΎ) ' ' Ι:- ανα cρερoταν ' ποια ως « Β ασι λ εuοuσα» Ύ), «αuτοχρατοΡΙΧΎ), ΠΟ' λ"1»>. Ο πρώτος εξ αuτών έγχειται σΤΎ) γεωγρα cριxή ΤΎ)ς θέ' αUΤΎ), ΤΎ)ν τριγωνΙΧΎ)" χερσονΎ)σο, οι αρσΎ) . Ε πι λ εγοντας χαίοι ΈλλΎ)νες από τα Μέγαρα οιάλεξαν έναν εντuπω" ποu ε λ εγχε το ναuτιχο' περασμα , , αναμεσα σιαχο, β ραχο σΤΎ) ΜαίιΡΎ) Θάλασσα χαι στο Αιγαίο. Ήταν μια τοποθε" ποu μποροuσαν να ΤΎ)ν uπερασπι'ζονται εuχο ' λ α, ενω' σια παράλλΎ)λα οιέθετε λιμάνι με βαθιά νερά σε έναν όρμο , , ' προστατεuο' ποu τον ονομασαν χο' λπο · το λιμανι Κερατιο 1:' " ' ι:- ποu ΤΎ)ν χρεμοuσαν αναμεταν με μια σωερενια α λuσωα σα σΤΎ)ν πόλΎ) χαι ΤΎ)ν περιοχή στα βόρεια Ύ) οποία αργό, ποu , ' ' Ύ)' Π ερα. Γα λ ατας Αuτο" Ύ)ταν χατι τερα ονομασΤΎ)χε επέτρεπε στα πλοία να αγχuροβολοίιν χαι να ξε cρορτώνοuν " ' ποι) εναχρο ΤΎ)ς πο' λΎ)ς, γεγονος με ασ cρα' λ εια στο βορειο " ' ' ' 'C τοσο ' τοu θα λ ασσιοu εμποριοu, θ αρρuνε ΤΎ)ν αναΠΤUc.,Ύ) οσο , χαι επισχεuαστιχων " εργασιων . Μ ε' χαι των ναUΠΎ)γιχων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, μετα" την ωρuσΎ) � ' σα σε λ ιγες ' γενιες ΤΎ)ς Κ ωνσταντινοuπολΎ)ς, οι αuτοκράτορες εκμεταλλεύθΎ)καν ΤΎ) στραΤΎ)γι" σε ο λ α τα φορτια ' � ' ποΙ) ΚΎ)' ΤΎ)ς θ εσΎ) και επε' βαλαν uασμοuς , , , ' � ' μεταφερονταν μεσω ΤΎ)ς θα λασσιας ΟοΟΙ) τοι) Β οσποροu. Η ναuτικ� δε ξιόΤΎ)τα και Ύ) εμπειρία των Βuζαντινών στα , � , ' ' με τα επικινuuνα uπο θα λ ασσια PEUνερα, τοι) Β οσποροu, ματά τοu , �ταν εγγu�σεις για τον έλεγχο ποι) ασκούσε Ύ) , �, '� και σuνετειναν πο' λΎ) σΤΎ) στενΎ)' �oατινΎ) λ ωρωα σΤΎ) μετατρoπ� ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς σε διεθν� εμπορικό λι μένα. Οι χερσαίες και οι θαλάσσιες οδοί, ποι) σuνέκλιναν ε ξί σοΙ) σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) , κατέκλuζαν με απέρανΤΎ) , ΤΎ)ς πο' λΎ)ς. Μ παχαρικα, ' πι' τις αγορες ποικι λ 'ια αγαθ ων πέρι, ελεφαντόδοντο, πολύτιμοι λίθοι και θuμιάματα έ φταναν από ΤΎ)ν Aνατoλ� μέσω ΤΎ)ς Ερuθράς ΘαλάσσΎ)ς " ι ' ' γοuνες, κεχριμπαρι, χρuσαφι και γρακαι ΤΎ)ς Α ιγuπτοu , ' και πορσελ α' μεταc,ι, ' ζ κοσμΎ)ματα ' ναΤΎ)ς απο, τον Β ορρα' νες μεταφέρονταν διά ΤΎ)ς χερσαίας οδού από ΤΎ)ν Κίνα, Ύ) , , αποκατεσΤΎ)σε ' με το Β uζαντια ' οποια επαφες τον Ζ " αιω, , ' ζ ποιαΤΎ)τας κενα' τε' λος, παστα' ψ αρια, κρασι,' εc,αιρεΤΙΚΎ)ς , ' ' ραμικα, και λuχναρια εισαγονταν απο' ΤΎ) Δ UΤΙΚΎ)' Μ εσο, , � γεια. 'ΟλΎ) αUΤΎ)' ΤΎ)ν οικονομΙΚΎ) ορασΤΎ)ΡΙΟΤΎ)τα ΤΎ)ν εν, , ' ' Ύ) αποφασΎ) τοι) Κ ωνσταντινοΙ) να μεταφερει αποθappUVE θέματα σΙΤΎ)ρών από ΤΎ)ν Αίγuπτο για να θρέψει τον πλΎ)ι , Ι , κατα τα προτuθuσμο" ΤΎ)ς καινοuργιας τοι) πρωτεuοuσας πα ΤΎ)ς Παλαιάς ΡώμΎ)ς. Επίλεκτοι κάτοικοι ΤΎ)ς πόλΎ)ς σιτίζονταν δωρεάν με ψωμί ζuμωμένο από το UΨΎ)λ�ς ποιό ΤΎ)τας σιτάρι ποι) καλλιεργούνταν σΤΎ)ν κοιλάδα τοι) Νεί λοu . Όταν ολοκλΎ)ρώθΎ)κε Ύ) κατασκεu� τοι) Ιπποδρόμοu , τοι) επίκεντρο Ι) ΤΎ)ς δΎ)μόσιας ψuχαγωγίας, και καθιερώ θΎ)καν οι αρματοδρομίες και οι ιπποδρομίες, Ύ) ρωμα'ίκ� Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
37
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
" 1:'Ι:' παραυOσΎJ του υωρεαν αρτου χαι θ εαματων προσε' λ χυσε , στρωματα , με ΤΎJ σειρα, ΤΎJς, χαι πολ υ" συντομα, νεα π λΎJθυσμοίι. , 1:- ' , 'Ε νας υευτερος παραγοντας ενισχυε ΤΎJν αυτοχρατορι' ' ' XΎJ, Ι:-υιαστασΎJ ΤΎJς ΠΟ' λΎJ ς : ΎJ μεγα λοπρεπεια χαι ΎJ πο λ υτε, , , Ι:' λ εια των υΎJμoσιων 1:' XΤΎJριων που σχευιασΤΎJxαν οπως τα ι/ Ι " ριαζε σε μια πρωτευουσα, ειχαν ωστοσο προσαρμοστει σΤΎJ μορφολογία των λόφων του αρχαίου Βυζαντίου που δέσπο ζαν με τψ υπέρoΧΎJ θέα τους σΤΎJ Θάλασσα του Μαρμαρά προς τον νότο χαι στον Βόσπορο προς τον βορρά. Η Κων σταντινoίιπoλΎJ εξαπλώθΎJxε με παραδοσιαΧό τρόπο, με , ' λαμπρο" αναχτορο χοντα' στον Ιππουρομο ' Ι:( που εν μεενα ρει τον είχε �δΎJ χατασχευάσει ο Σεπτίμιος Σεβ�ρoς) , με' "' Ι:γα' λ ες λ εωφορους με χιονοστοιχιες οι οποιες συν�υεαν τα δΎJ μόσια xτ�ρια χαι τα μνΎJμεία που είχαν ανεγερθεί σε " γεγονοτων . Α μι λλομενοι , 'C ' ' μετα<.,υ αναμνΎJσΎJ ιστοριχων , " τους, ο ενας μετα" τον αλλον οι αυτοχρατορες αφΎJσαν τα ' Ι:"Ι:σΎJμαυια τους σΤΎJν αναπτυσσoμενΎJ πρωτευουσα, ΟΙΧΟυΟμώντας αναμνΎJστιxές στ�λες που έφεραν σΤΎJν xoρυφ� τους αυτοχρατοριΧά αγάλματα, χτίζοντας αψίδες θριάμ βου χαι πoλυτελ� δΎJ μόσια λουτρά, αγορές, φόρα χαι ξε νώνες. ΠαράλλΎJλα δεν αγνόΎJσαν ΤΎJν παραδoσιαx� δια xόσμΎJσΎJ των αρχαίων πόλεων με διάσΎJμα έργα ΤΎJς Χλα, , τεχνΎJς , , : μια τεραστια ορειχα' λ xινΎJ Αθ ΎJνα' μεταφερσΙXΎJς , , ' ' ' θΎJxε απο ΤΎJν Αθ ΎJνα χαι τεσσερα επιχρυσα ορειχα λ χινα " μεταφερ θΎJxαν απο' ΤΎJ Χ 'ιο, το, α' λογα, που πιστευεται οτι πoθετ�θΎJxαν πάνω από τψ είσοδο του Ιπποδρόμου. ( Με τά το 1 204 τα λαφυραγώγΎJσαν οι Ενετοί, για να τα τοπο θετ�σoυν σΤΎJν πρόσoψΎJ ΤΎJς εxxλΎJσίας του Αγίου Μάρ χου. ) Μέσα στον στίβο, στψ xεντριx� διαxλάδωσΎJ που χώριζε ΤΎJν πίστα σε διαδρόμους, ένας Hραxλ�ς, έργο του
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Λίισιπποu, Ύ) oελφικ� στ�λΎ) με το περιελισσόμενο φίοι " , κι ενας ο βελ 'ισκος απο' ΤΎ)ν Α'ιγuπτο, ποu πανω τοu Ύ)ταν καταγραμμένΎ) μια στρατιωτικ� νίΚΎ) στα ιερογλuφικά, προστέ8Ύ)καν πλάι σε άλλα οιάσΎ)μα μνΎ)μεία. , πρωτεuοuσα , , � " Π ο λλ οι, υΎ)μοσωι χωροι σΤΎ) νεα ΠΎ)ραν το Ι , ι I ονομα τοuς απο' τα �uιακεκριμενα αuτοκρατορικα αγα' λ ματα ποu τοuς οιακοσμοίισαν : Ύ) Αγορά τοu Κωνσταντίνοu από ένα μνΎ)μειακό άγαλμα τοu ιορuτ� ΤΎ)ς πόλΎ)ς σΤΎ)ν κορuφ� μιας κολόνας από πορφuρίΤΎ) . Το άγαλμα είχε ένα , ' οι κατοικοι ακτινωτο" στεμμα, γι " αuτο τον λογο ΤΎ)ς πρω" " αρχικα τον Απο' λ τεuοuσας ε λ εγαν πως αναπαριστοuσε " λ ωνα και πως ο αuτοκρατορας ' το ειχε ΧΡΎ)Κωνσταντινος σιμoπoι�σει για λογαριασμό τοu για να επιβεβαιώσει με " ι αuτον τον τροπο ΤΎ)ν προσωΠΙΚΎ)Ι τοu αφοσιωσΎ) στον 8 εο' " " ' 'Ηλ ω. Π αρομοιως, το Αuγοuστεων οφειλε το ονομα τοu σ' ένα άγαλμα ΤΎ)ς περίφΎ)μΎ)ς αυΥούστας ΕλένΎ)ς, ΤΎ)ς μΎ), ' , κα8 ως ' και στα αγα' λ ματα μεριτερας τοu Κ ωνσταντινοu κών άλλων αuτοκρατόρων και αuτοκρατορισσών . Άλλω" αγα λ ματα ποu παρισταναν ' ' και 8 εοuς στε πο λλ α' αρχαια , , ' κοσμοuσαν 8 εες το κεντρο ΤΎ)ς πο' λΎ)ς : ο Δ'ιας, Ύ) 'Η ρα, Ύ) , �' , ενω" ο Ύ) λ ως και Ύ) σε λΎ)νΎ) ' αντιπροσωπεuονταν A φΡOUΙΤΎ) από τον Απόλλωνα και ΤΎ)ν ΆρτεμΎ) . Στψ ακρόπολΎ) τοu αρχαίοu Βuζαντίοu ναοί αφιερωμένοι σΤΎ) Ρέα, ΤΎ) μΎ)τέρα , " ' , και ΤΎ)ν Τ UΧΎ) των 8 εων παρεμειναν ως ειχαν με τις οι, Ι , , 8 εΟΤΎ)των ' κειες αναπαραστασεις αuτων των σΎ)μαντικων . Αγάλματα των Μοuσών και πολλών άλλων λιγότερο , , εγχωριων " κοσμοuσαν τα σταuροuρομια � , 8εων γνωστων και , � , " ' τοu ΣΤ' αιωνα, οταν ο Σ τα μεσα χωροuς. τοuς UΎ)μοσωuς , , " � αuτοκρατορας αποφασισε να τα υιανειμει σε α λλ ες περι. φέρειες, μόνο από το κέντρο ΤΎ)ς πόλΎ)ς απομακρίιν8Ύ)καν περισσότερα από τετρακόσια έργα ΤΎ)ς κλασικ�ς τέχνΎ)ς. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
39
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
Βέβαια, επειοή Yj ΚωνσταντινοίιπολΥ) ήταν από ΤYjν , ' ΤYjς και χριστιανΙΚΥ), πο'λYj, ο Κ ωνσταντινος 'ωρuσYj ' ''φρο, , στοuς αγιοuς , � Ι εναν ναο, αφιερωμενο ντισε να οικοuομYjσει Αποστόλοuς, όποu και τοποθετήθYjκαν τα ιερά λείψανα , , Ανυρεα "- ' και Λ οuκα. ' Α uτο' το καινοuργιο χαρατων αγιων , ι ι τον τριτο ΚΤYjριστικο, παραγοντα ποu εuνΟYjσε ΤYjν αν α" πτuξYj ΤYjς πόλYjς, το τόνισε κατασκεuάζοντας το αuτο, στον προαναφερ θ ε' προσαΡΤYj μενο ' κρατορικο, μαuσωλ ειο " " " ντα ναο, εκει ποu ο αuτοκρατορας επε λ ει.,ε t= να ταφει μετα , τοu. Υ ιο θ ετωντας , ' ' τον θανατο ΤΥ) χριστιανΙΚΥ)" μορφΥ) ταφYjς σε σαρκοφάγο, αντί για ΤΥ) ρωμα'ί κή παράοοσΥ) ΤYjς απο τέφρωσYjς, ο ιορuτής ΤYjς πόλYjς ΟYjμιοuργYjσε ένα σYjμα, ' ' Σ uγκινYjσε ντικο, ΠΡΟYjγοuμενο. ο' λοuς τοuς απογονοuς τοu και πολλοίις άλλοuς Yjγεμόνες, ποu αργότερα οιάλεξαν να , και αuτοι" σΤYjν ωια ο ι αuτοκρατορες ' ..- ροτοντα. ' t= ταφοuν ει.,α, ' ' κο λou' θ Yjσαν να uποστYjΡΙζouv το κτισψο χριστιανικων εκκλYjσιών και ο καθένας προσπαθοίισε να ξεπεράσει τον " ' ' προκατοχο τοu σε μεγα λοπρεπεια και πο λ uτε λYj' ''-uιακoσμYjσYj . Η επέκτασΥ) των χριστιανικών μνYjμείων uπήρξε , , ' Σ το περασμα ' πρωτοφανYjς. των αιωνων οι αuτοκρατορες, , , ' ' και πο λλ οι' αρχοντες καθ ως , αφιερωναν τα πλ ΟUΤYj τοuς σΤΥ) σuλλογή των ιερών λειψάνων των σYjμαντιχότερων Χ ριστιανων αγιων , τα οποια " ' στεγα ζαν κατοπιν στις εκκλYjσίες ποu οικοΟομοίισαν. Έκτιζαν επίσYjς ιορίιματα χρι, αγαθ οεργιας, ι , στιανΙΚYjς τα οποια αφιερωμεΙ σuχναΙ Yjταν Ι , κοινωνΙΚΥ)' λ ειτοuργια , ' : μοναστYjνα σε μια σuγκεκριμενYj , , 'C ' / γYjροκομεια, ρια, πτωχοκομεια, ι.,ενωνες, ορφανοτροφεια, , "' ' νεκροταφεια για τοuς t=ι.,ενοuς. Σταυιακα τα χριστιανικα, " ΚΤYjρια uπερισχuσαν παραγκωνι' ζοντας τα κλασικα' μνYjμεία όπως ΤΥ) ΣuγκλYjΤΟ, το Νομισματοκοπείο και τον Ιπ, α' με αρχαια ' ''' πουρομο, ''-uιακοσμYjμενα ΠΟU ο' λα τοuς Yjταν "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
γάλματα. Αυτά που εμείς σ�μερα ξεχωρίζουμε σε ιερά ' και σε κοσμικα, συνυπη, ρχαν δΎ)μιουργωντας μια πρωτο' φανΎ), αφ θονια. Σίιντομα Ύ) ΚωνσταντινοίιπολΎ) ξεπέρασε τα όρια που είχε σχεδιάσει ο Κωνσταντίνος Α'. Στα χρόνια του Θεο δόσιου Β ' (408-450), μια τεράστια έκτασΎ) που εκτεινόταν " ' περα απο το αρχικο" τειχος περιτειχισΤΎ)κε δ ιπ λ ασια' ζ0ντας σχεδόν το μέγεθος ΤΎ)ς πόλΎ)ς. Η νέα τριπλ� οχυρωι " , μαΤΙΚΎ)ι γραμμΎ)ι που κατασκευασΤΎ)κε ειναι ακομΎ) και σΎ)μερα το πρώτο τμ�μα ΤΎ)ς αρχαίας ΚωνσταντινοίιπολΎ)ς , , εντυπωσια' ζει τον επισκεΠΤΎ) , " το οποιο που φτανει απο ΤΎ) ' ' Σ Ύ) ματο δ οτει" τ ο επιτευγμα των κτιτορων στερια. του Ε ' " περι βολ ος που κατα" : ο ογκω δ Ύ)ς προστατευτικος αιωνα , , ' ' και κραΤΎ)σε μακρια, σκευασαν αντει.,ε ' 1: πο λλ ες πολ ιορκιες όλους τους εχθροίις μέχρι το 1 204. Κατά μ�κoς ΤΎ)ς ακτ�ς ' οχυ' του Μ αρμαρα' και του Κ ερατιου κο' λ που, αμυντικες " τεΙΧΎ) περι β α' λλοντας " ρωσεις ενωνονταν με τα χερσαια έτσι όλΎ) ΤΎ)ν περιoχ� ΤΎ)ς νέας πόλΎ)ς. Τα χερσαία τείΧΎ) , " απο ΤΎ)ν ισχυΡΟΠΟΙΎ)σΎ) ' ' , εκτος δ εν υπεσΤΎ)σαν α λλ αγες , ' ' θ εσεων ' γυρω απο, τον ναο, των Βλ αχερνων των οχυρων στα βορειοδυτικά, που έγινε μαζί με ΤΎ)ν ενίσχυσΎ) των θα, Μ εσα ' ' στον περι' βο λο κατασκευασΤΎ)καν λασσιων ' τειχων. , " 1: ' μερικες σκεπαστες και αλ ' σιταπο θΎ)κες και δ ει.,αμενες, λες ανοιχτές, που διασφάλιζαν ΤΎ)ν επάρκεια σΙΤΎ)ρών και νεροίι για τον αυξανόμενο πλΎ)θυσμό. Ο αυτοκράτορας ΟυάλΎ)ς ( 3 64-378) είχε �δΎ) συνδέσει ΤΎ)ν πόλΎ) με τα δά σΎ) στα βορειοδυτικά, κατασκευάζοντας ένα μεγάλο υδρα, , το οποιο , τροφο δ οτουσε ' με νερο, τις αναγκες γωγειο των , " ' κατοικων για πλυσιμο, μαγεφεμα και αγροκαλλ ιεργειες. Πρόσθετα λψάνια δΎ)μιoυργ�θΎ)καν για ΤΎ)ν εκφόρτωσΎ) ' , ζωων ' ' Η Κωνσταντινουπο ' λΎ) εγινε και τροφψων. συντομα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
οιάσημη τόσο για την ανuπέρβλητη oχύρωσ� της, όσο και για την ικανότητά της να σuντηρεί την καθημεριν� ζω� , των τειχων " ακομη και uπο' καθ εστως ' . ' πο λ ιορκιας εντος Μέσα στην πόλη το οικοΟόμημα ποu ακόμη και σ� με, της Αγιας ' ' ' Σ οφιας. ρα �υεσπο' ζει στον ορι' ζοντα ειναι ο ναος , � ' Ι οuστινιανοu' με' με υιαταγη τοu αuτοκρατορα Κτιστηκε τά την πuρκαγιά ποu προξένησε το εξεγερμένο πλ�θoς , ' � , ' της Στασης τοu Ν ιστο κεντρο της πο' λης στη υιαρκεια κα, το 5 3 2 . Πέντε χρόνια αργότερα, στα θuρανοίξιά της, · , , γνωστοu, κοσμοu , ' τοu τοτε ηταν η μεγα λuτερη εκκλησια ' φωτιζόταν από πολuάριθμα παράθu ρα ποu βρίσκονταν στον πελώριο τρούλο ( 3 1 μέτρα οιάμετρος), ο οποίος έχει ύψος 55 μέτρα. Μέχρι το 1 547, οπότε ο Μπραμάντε και ο M ιχα�λ Άγγελος ύψωσαν τον τρούλο τοu Αγίοu Πέτροu στη Ρώμη , αuτ� η oρoφ� �ταν μoναOικ� . Για αιώνες προ, ' ' υεος � ' και θαuμασμο' στοuς επισκεπτες της . Ακοκαλοuσε μη και σ� μερα, το κολοσσιαίο της μέγεθος και ο όγκος της εντuπωσιάζοuν με τη O6ναμ� τοuς. Απ' αuτ� την άπο ψη αντικατοπτρίζει την επιθuμία τοu ιορuτ� της να ξε, , , ' περασει τον Σ ο λομωντα και να κατασκεuασει ενα μνη�, ' μεγα λuτερο ' ' μειο και μεγαλοπρεπεστερο απο, οποιουηποτε άλλο. Η φιλοοοξία τοu Ιοuστινιανού βρ�κε το ταίρι της στην τεχνικ� επιοεξιότητα 060 μαθηματικών , τοu Ανθέ μιοu από τις Τράλλεις και τοu Ισίοωροu από τη Μίλητο, οι οποίοι σχεοίασαν το οικοΟόμημα. Τα σχέοιά τοuς οεν ε, 0, ,� " μπουισαν τον τροu' λο να καταρρεuσει καμποσες φορες, , ' ' . Μ ε τις ενισχuμενες της αμως παντοτε επισκεuαζοταν ντη ρίοες, η Αγία Σοφία άντεξε σεισμούς και εισβολές . Η ' αρχιτεκτονικη, της απ οτε' λ εσε το προτuπο για τα μεγα' λ α , το μεγα' τζαμια' της Ι στανμποu' λ , ποu σημερα απηχοuν λείο της. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Τον ΣΤ' αιώνα ο χαρακτ�ρας της πόλης είχε εοραιω, ' θε 'ι : 'Υ)ταν μια κοσμοπο λ "ΙΤΙΚ'Υ) μ'Υ)ΤΡΟΠΟ λ ις, μια μεγα λOUπολ'Υ) σε σύγκρισ'Υ) με τις άλλες πόλεις και 'Υ) έορα Τ'Υ)ς ρω μα'ί κ�ς αuτοκρατορικ�ς κuβέρν'Υ)σ'Υ)ς ποu εξοuσ(αζε Τ'Υ)ν Aνατoλικ� Μεσόγειο. Τα τε ίχ'Υ) Τ'Υ)ς Τ'Υ)ν προστάτεuαν , , β ο λο' Τ'Υ) ς 'Υ)ταν ' ' Σ οφια. αποτε λ εσματικα' και συμ 'Υ) Α για Τ'Υ)ν κuβερνούσε το ανάκτορο, το οποίο καταλάμβανε μια " '� μεγα' λ'Υ) εκτασ'Υ) αναμεσα σΤ'Υ)ν ακτ'Υ), και στον I πποορο, απο, " � ' Π αλ ατιο μο. Αuτο' το Μ εγα ειχε επεκτα θ ει' σταοιακα τα αρχικά oικoooμ�ματα του Κωνσταντ(νοu Α' (το Ανά κτορο Τ'Υ)ς Δάφν'Υ)ς, το Αuγοuστε(ον, Τ'Υ) βασιλικ� εκκλ'Υ) σία και τα κτίσματα για Τ'Υ) φροuρά), τα οπο(α είχαν σχε" σuμφωνα με το προτuπο ' � ' Ρ ωμ ' 'Υ)ς. Τ'Υ)ς Π α λαιας οιαστει ΣυνΟέονταν με τον Ιππόορομο με τον (οιο τρόπο ποu ο Παλατ(νος λόφος σuνοεόταν με το Circus Maximus στ'Υ) Ρώμ'Υ) . ΣχεΟόν όλοι οι αυτοκράτορες πρόσθεταν τα οικά , ' Β' Σ τα τε' λ'Υ) τοu Ζ " αιωνα, ο Ι οuστινιανος τοuς κτισματα. περιτείχισε όλ'Υ) Τ'Υ)ν περιoχ� του Μεγάλου Παλατ(οu και , � , του για ενα , , ' � "' α σχεοια ' εκπ λ'Υ)ρωσε τα φι λΟΟΟι.., καινουργιο ανάκτορο, Τ'Υ)ν Α(θουσα του Χ ρuσοτρ(κλινοu, το οπο(ο εξα, ' ' σφα' λ ιζε ακομ'Υ) περισσοτερα καταλuματα για Τ'Υ)ν αυτοκρατoρικ� οικογένεια. Ο Κωνσταντίνος Ε' (74 1 -775) επι βεβαίωσε Τ'Υ) σποuοαιόΤ'Υ)τα τοu Χρuσοτρίκλινοu προσθέ τοντας μια καινούργια εκκλ'Υ)σ(α αφιερωμέν'Υ) στ'Υ) Μ 'Υ)τέρα τοu Θεού, στον Φάρο (πρόκειται για τον φανό ποu ΟΟ'Υ), , τα πλοια ' τοu ' στο λ ιμανι ' τοu ανακτοροu γοuσε ) . Στα μεσα " , , " ' Η αιωνα ετοuτ'Υ) 'Υ) τεραστια περιοχ'Υ) περιεκλ ειε μια ο λ0" αι θοuσες σuμποσιων ' και κλ'Υ)Ρ'Υ) σειρα" ΚΤ'Υ) ριων : κατοικιες, , , , , εκκλ'Υ)σιες, ' xu βερν'Υ)τικα γραφεια, στρατωνες, αρεορτων, χειοφυλάκια' όλα συνΟέονταν με κ�ποuς, οενοροστοιχ(ες, , εκ των , �uιοuοuς, ,� , uιαuρομοuς � � , μερικες στοες, και σκεπαστες Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
43
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'" " ολ α κομ Ψ α' σχεωασμενα " ' , ΟΠΟlων Ύ)ταν κρuφες, ωστε να "" " ' τοu ευαεκμεταλλεuονταl στο επακρο ΤΎ) φuσlΚΎ)' κλ lσΎ) φοuς. ΣΤΎ)ν κορuφ� ΤΎ)ς πλαγlάς βΡlσκόταν ο lππόορομος, ο ομφαλός ΤΎ)ς πόλΎ)ς, όποu Οlεξάγονταν αρματοορομίες xal '" , ' παραστα' lππουρομlες, αθλΎ)ηΚΟl" αγωνες xal ·θ εαΤΡlκες σεlς. Με Τlς αρματοορομίες οεν παθlαζόταν μόνον ο λαός ΤΎ)ς ΚωνστανηνοίιπολΎ)ς αλλά xal Ol Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς, ol 0ποίOl κάΠΟlες φορές σuμμετείχαν προσωΠlκά σε αuτές. Στον lππόορομο Ύ)ρωΟΠΟlοuνταν Ol αθλΎ)τές κω Ol θρίαμ βοί τοuς οοξάζονταν με μνΎ)μεία ποu ανεγείρονταν μέσα " Ετσl, τον ΣΤ " ωωνα, ο Π ορφu' στον αγων lσΤlΚΟ, χωρο. , ' γλ uπτο' ποu τον παρωτανε ρως ΤΨΎ)' θΎ)κε με ενα να νlκα, σε μlα αρματοορομία ΟΟΎ)γώντας το τέθΡlππό τοu . Αuτ� '" μοσlα , οργανωνοταν , ' ' Ύ) υΎ) απο, τοuς Β ενετοuς Ψ uχαγωγlα κω τοuς Πράσlνοuς, 060 ομάοες αξlωματοuχων ποu αναΙ Ι Ι γνωΡl'ζ ονταν αποΙ τα χρωματα των ροuχων τοuς. Δ ωργανωναν τα σχεΤlκά με ης αρματοορομίες κω παράλλΎ)λα γuμνασΤlκές εΠlοείξεlς, αγώνες πάλΎ)ς xal ης ΟΎ)μοφlλέι , ι , στατες παραστασεlς μlμων ποu αφΎ)γοuνταν γνωστες Ι με μοuσlΚΎ)Ι σuνουεlα, Ι 'Η'" lσΤΟΡlες υΎ) '" Ι σuχναΙ xal με χορο. 'C Ι Ι Ι μεταc.,u μοαποΙ τον καφοΙ τοu Κ ωνστανηνοu , Ol αγωνες Ι Ι Ι Ι Ι xal ε λ αφραΙ θ "YJ pla νομαχων οσο xal αναμεσα σε aYpla οπλωμένοuς σκλάβοuς, ωχμάλωτοuς κω Οlωκόμενοuς ΧρωΤlανοuς είχαν καταργΎ)θέί ως ανάρμοστες μορφές ψuΙ χαγωγlας. Όπως xal σΤΎ)ν αρχαία ΡώμΎ) , ο lππόορομος ΧΡΎ)σlμο' Ι Ι εΠlσΎ)ς Ι ΠΟlεlΤΟ Yla ης νlΚΎ)φορες παρελ ασεlς xal α' λλ ες Ι τε λ ετες. Ι ΑποΙ το αuτοκραΤΟΡlΚΟ' θ εωρεω Ι αuτοκραΤΟΡlκες ( Χάθισμα), ένα μεγάλο μπαλκόνl ποu είχε πρόσβασΎ) στο ι , ι , ανακτορο, ο αuτοκρατορας χαφετοuσε τα σuγκεντρωμεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
44
ΓγΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
να πλ�θΎ). Οι συγκλΎ)τικοί κάθονταν σε μαρμάρινα έδρα να και οι υπόλοιποι σε ξύλινες κερκίδες. Για να διευκο λUνεται Ύ) πρόσβασΎ) , το βασιλικό θεωρείο συνδεόταν με , ' Β' τ ο ανακτορο με μια εσωτεΡΙΚΎ), σκα' λα . Ο Ι ουστινιανος διασφάλισε ΤΎ)ν απευθείας σύνδεσΎ) ανάμεσα στο ΚΤΎ)ρια -κό συγκρόΤΎ)μα του Χρυσοτρίκλινου και στον Ιππόδρομο , ζω, , σκεπασΤΎ)ς ' Ύ) Ουος <;:- , ειχε , Ουου. <;:- ' ΑυΤΎ) μεσω μιας μακριας , το, , <;:, , <;:- , ο Ι ππουρομος ΤΙΚΎ), σΎ)μασια, επεΙUΎ) Ύ)ταν σΎ)μαντικος πος συγκέντρωσΎ)ς για ΤΎ)ν πόλΎ) . Μάλιστα σε περιόδους αναταραχ�ς �ταν το κεντρικό σΎ) μείο όπου μαζεύονταν τα πλ�θΎ) για να διαμαρτυΡΎ)θούν, να απαιτ�σoυν αλλα, να στασιασουν " ' κατα, των γες, , ακομΎ) και να επιτε θ ουν , <;:, ' Ύ)γεμονων τους. 'Ο μως σε περιουους ομαλΟΤΎ)τας Ύ) σκε, , ' <;:- , εφερνε πασΤΎ), Ουος τους αυτοκρατορες και τους αυ λ ικους τους στο αυτοκρατορικό θεωρείο που δέσποζε σΤΎ) γραμ� " Ι Ι μΎ), τερματισμουι των αρματουρομιων , απ οπου και επο, θεσΎ) , ' Απ" αυΤΎ) ΤΎ)ν προνομιουχο επτευαν τους αγωνες. , , ' λ ' πευφΎ)μουσαν τους θ ριαμβευτες αρμαΤΎ) ατες, αποσυρο<;:- , , , νταν στο ανακτορο στο μεσουιασΤΎ) μα αναμεσα στα αγωνίσματα και επανεμφανίζονταν με διαφορετικές ενδυμα σίες για να στεφανώσουν τους νΙΚΎ)τές. Τον αυτοκράτορα τον προστάτευε από το περιβάλλον ΤΎ)ς πόλΎ)ς μια παρεμφερ�ς ιδιωτικ� οδός, που του επέ, , να ει"ερχε' Σ οφια ' χωρις "" τρεπε να επισκεπτεται ΤΎ)ν Α για , , ' ' ' , υπερυ Ψ ωμενος πεζ0ται απο το ανακτορο. 'Ε νας μακρυς δρομος που διέσχιζε παραπλεύρως το Αυγουστείον και μέ ρος ΤΎ)ς εκκλΎ)σίας που συνδεόταν με το Πατριαρχείο εξα σφάλιζε στους Ύ)γεμόνες ΤΎ)ν πρόσβασΎ) στο υπερώο ΤΎ)ς νoτιoδυτικ�ς γωνιάς που προοριζόταν για ΤΎ)ν αποκλει στικ� τους χρ�σΎ) . Ο ίδιος δρόμος παρείχε ασφαλ� σύν� , ι συνορευε ι Ι υεσΎ) με τον πατριαΡΧΎ) , το ανακτορο του οποιου Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
45
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ακρι βως , ' το σΎ)μειο. με τον μΎ)ΤΡΟΠΟ λ ιτικο" ναο σε εκεινο Ο πατριάρχΎ)ς μπορούσε επίσΎ)ς να ΧΡΎ)σιμοποιεί τον ίοιο � Ι ορομο για να επισκεπτεται το αυτοκρατορικο, ανακτορο. Έτσι Ύ) κεντριx� οιοίΚΎ)σΎ) ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας λειτουρ, στο Μ εγα , ως επι' το π λειστον ' ' Ύ) αυ' ' Π α λατιο γουσε μεσα ' το εκκλΎ)σιαστικο" κεντρο, Ύ) βασΙΚΎ)' τοκραΤΟΡΙΧΎ), Αu λΎ), , ' κι ενας ι ' λατρειας Ι αποΙ τους σΎ)μαντικοτερους τοπους εστια , ' s:-ΟΎ)μοσιων ' σuγκεντρωσεων Κ των κατοικων ΤΎ)ς ωνσταντινούπολΎ)ς σuνΟέονταν μεταξύ τους. Η υπόλΟΙΠΎ) πόλΎ) , που , , , στα s:-ουτικα, ' s:-uιαιροuνταν ' s:σε οεεκτεινοταν μεχρι τα τεΙΧΎ) κατρείς περιφέ ρειες και περιβαλλόταν χαραΚΤΎ) ριστικά , ' ' Ρ ωμΎ)ς. ' Οι στο προτυπο ΤΎ)ς αρχαιας απο, επτα' λοφους, οιάφορες περιοχές σuνΟέονταν με φαροείς ορόμους πλαι, , και ι γεματες ι σιωμενους με στοες κατασΤΎ)ματα, οι οποιοι τά oιαστ�ματα οιακόπτονταν από αψίοες θριάμβοu , EU ρύχωρες πλατείες με ΟΎ) μόσια κτ�ρια, κρ�νες, αγορές και κ�ποuς - με OUO λόγια όλα τα χαραΚΤΎ)ριστικά ΤΎ)ς κλασι, πο' λΎ)ς. Σ ΤΎ)ν καροια " ΤΎ)ς νεοκτισΤΎ)ς πρωτευου, s:- ' αυΤΎ)ς ΚΎ)ς σας, βαθιά μες στο ανάκτορο, βρισκόταν Ύ) αυτοκρατορι κ� Aυλ� . "
'4�
Το τυπ ικό της Αυλής
�
Η Aυλ� ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς σuνouαζε τρία οιαφο ρετικά στοιχεία: κατ' αρχάς υπ�ρχε Ύ) παραooσιακ� ρω μα'ίκ� ιεραρχία με τις τάξεις των ακολούθων , άλλοι εκ , , s:- ' καθΎ)κοντα ' ' των οποιων ειχαν ειuικα και α' λλοι τιμΎ)τικες , � , Ι Ι Ύ)ταν υΠΎ)ρεσιες οευτερο στοιχειο το τυπικο, ΤΎ)ς περσικ�ς Aυλ�ς, οι τελετουργικές ενουμασίες και Ύ) ΧΡΎ)σιμοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , , γενικεu' θΎ)κε απο' τον Δ ιοκ λΎ)ΠΟΙΎ)σΎ) εuνοuχων Ύ) οποια ' αu ξατιανο, στα τε' λΎ) τοu Γ " αιωνα' και τε' λος Ύ) σuνεχως νόμενΎ) χριστιανικ� επφρo� , Ύ) οποία προσάρμοζε το φu σικό σΚΎ)νικό ΤΎ)ς βασιλικ�ς Αuλ�ς ώστε να προσομοιάζει , ' Σ uμφωνα ' σΤΎ)ν αντισΤΟΙΧΎ) εποuρανια. με ΤΎ)ν ανα' λuσΎ) , ο , , , ' ' ακομΎ) ποu εγκαινιασε ο επισκοπος Ε uσε β ιος οσο ζοuσε , " ' Α' , ο αuτοκρατορας Κωνσταντινος Ύ)ταν ο αντιπροσωπος , , Ι τοu Θ... εοu' και UΠΎ)ρετοuσε ως επιτροπος τοu επιΙ ΤΎ)ς γΎ)ς . Κuβερνούσε Τ ΎjV Αuτοκρατορία μ ε θεϊκ� εξοuσιοΟόΤΎ)σΎ) και αuτό το κατόρθωνε μόνο με ΤΎ) βo�θεια τοu Θεού. Τα , � , ΤΎ)ς ακροααuτοκρατορικα' τε λετοuργικα' ΤΎ)ς UΠΟUΟΧΎ)ς, , ι ι σΎ)ς και ΤΎ)ς κρισΎ)ς αναΠΤUΧΤΎ)καν σuμφωνα με αuτο, το , , ' Ι ' ΤΎ)ν ε ξοuσια τοu Ύ)γεπροτuπο, το οποιο ενισχuε σuνεχως , ποu λατρεuοταν , ' ' αu ξ ανοντας ' μονα σαν θ εος, ΤΎ)ν αποστα, , , , ι σΎ) αναμεσα σε αuτον και σε οποιο προσωπο στεκοταν , ' απεναντι σΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)" τοu παροuσια. Ο αuτοκρατορας καθόταν σ' έναν uπερuψωμένο θρόνο και οι επι, τοu , �, � " σψ) ενωπιον σΤΎ)ν «προσκuνΎ) σκεπτες επωωονταν (ακοuμπούσαν το μ.έτωπό τοuς στο ΟάπεΟο) . Σε αuτ�ν ΤΎ) σΚΎ)νοθεΤΎ)μένΎ) αναπαράστασΎ) τοu ΔικασΤΎ) ρίοu ΤΎ)ς Τε λικ�ς ΚρίσΎ)ς, Ύ) αuτοκράτεφα έπαιζε τον ρόλο ΤΎ)ς Παρ θένοu Μαρίας. Ως Θεοτόκος, μΎ)τέρα τοu Θεού, Ύ) Μαρία �ταν ο ισχuρότερος oιαμεσoλαβΎ)τ�ς στο εποuράνιο οικα στ�ριo, ρόλο τον οποίο μιμ� θΎ) καν με επιτuχία πολλές αuτοκρατορικές σύζuγοι σΤΎ) βuζαντιν� Αuλ� . Υπ�ρχε επίσΎ)ς μια πολύ πρακτικ� πλεuρά ΤΎ)ς αuλι, , " αφοροuσε , τις πο λuαρι ' θ μες UΠΎ)ρεσιες ' ποu πεΚΎ)ς ζωΎ)ζ ριέβαλλαν το αuτοκρατορικό ζεύγος. Η Αuλ� πρoμ�θεuε τον μΎ)χανισμό ΤΎ)ς οιακuβέρνΎ)σΎ)ς και �ταν ο τόπος των " , αποφασεων. ' πιο σΎ)μαντικων Οταν ο αuτοκρατορας χρειαζόταν κάποια σu μβοuλ� , σuγκαλούσε ΤΎ) ΣύγκλΎ)ΤΟ, Ύ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
47
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, � , ΤΟΙ) απαΙΤΎ)σΎ) , σuνεuρια � , ζε uστερα , � αφοι), υεν οποια απο, υΙΚΎ) αποτελούσε πλέον ανεξάρΤΎ)ΤΟ βοuλεuτικό σώμα' ο διο ρισμός , Ύ) uποδοχ� και οι σuνεντεύξεις με τοuς πρέσβεις , ΤΎ)ς Α u λΎ)ζ , εντος ' ' " ο' λες οι επισΎ)μες ' β αν αν χωρα απολ αμ Ι , β ρα βειων " / νομες και τα σuμποσια γινονταν εκει' το μεγα, , , � λuτερο ' μερος τοι) κι) βερνΎ)ΤΙΚΟι), εργοι) υιεκπεραιωνοταν , εντεταγμενες , απο, UΠΎ)ρεσιες σΤΎ)ν Α u λΎ)' και Ύ) αuτοκρα� , ' ΤΟΡΙΚΎ)" οικογενεια, σuμπερι λ αμβ ανομενων των παωιων Ι ι ι / ' και ο λ ων των UΠΎ)ρετων , κατοικοuσε εντος των τειχων Ι Ι ι ' των αιωνων αναΠΤUΧΤΎ)κε μια ακοΤΎ)ς . Μ ε τ ο περασμα " εΤΎ)σιο εορτο λογιο ' ' ζωΎ)ς, ' ενα μΎ) ο' ψ Ύ) ΤΎ)ς αι) λ ΙΚΎ)ς ποι) τε, λοuνταν ' απο, τον αuτοκρατορα και με' λΎ) ΤΎ)ς Α u λΎ)' ς : εορ, των σΎ) μαντικων , Ύ)μερομΎ)νιων ' ' ( γενε' θλ ια, επετασμος τειοι, ιδίως ΤΎ)ς ίδρuσΎ)ς ΤΎ)ς πόλΎ)ς), εκκλΎ)σιαστικοί εορ τασμοί και παραδοσιακές δρασΤΎ)ριόΤΎ)τες σuνδεδεμένες , υωρεαν � , τρο� ' - υιανομΎ) με ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ), αγαθοεργια φ�ς , ροuχισμού, ΧΡΎ) μάτων και άλλων δωρεών . Πολλές , τις λ ειτοuργιες ' ' ελ αμ ' β αν αν χωρα ' απ , αuτες μες στο Μ ε" ' γα Π α λ ατιο και αφοροuσαν μοναχα τα με' λΎ) ΤΎ)ς αuτοκρατoρικ�ς οικογένειας και τοuς επισ�μοuς ΤΎ)ς Αuλ�ς. Όμως άλλες δρασΤΎ) ριόΤΎ)τες , όπως Ύ) επιθεώΡΎ)σΎ) των " 1;" � , ' ΟUΎ)γοuσαν σιταπο θ Ύ)κων, τον αuτοκρατορα εc.,ω απ ' τα , , τεΙΧΎ) τοι) ανακτοροu. , ' ' ποι) μι λοuσαν σΤΎ)ν Α u λΎ)' Ύ)ταν κατα καν 0Η γλ ωσσα να τα ελλψικά. Παρότι το Βuζάντιο uπ�ρξε ανέκαθεν ελ, , σΤΎ) νεα ' λΎ)νΙΚΎ)" πολΎ) , ο Κ ωνσταντινος Α' χΡΎ)σιμοποιοuσε , σΤΎ)ν �� , υωαχτει , τα λ ατινικα' ποι) ειχε , τοι) πρωτεuοuσα μονο Ιλλuρία και ΤΎ) ΔύσΎ) . Στα μέσα τοι) ΣΤ' αιώνα, Ύ) ελλΎ) νικ� είχε γίνει Ύ) επίσΎ) μΎ) γλώσσα ΤΎ)ς κuβέρνΎ)σΎ)ς, μια εξέλιξΎ) Ύ) οποία σuμβολίζεται από ΤΎ) γλωσσικ� ιστορία τοι) Αστικού Κώδικα τοι) Ιοuστινιανού. Αν και αρχικά au"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι την παραοοσιακη Ι γ λ ωσσα ' Ι:' του νταχτηκε στα λ ατιν ιχα, ρωμαΟί κού οιχαίου , ωστόσο μεταφράστηκε στα ελληνικά αμέσως μετά τη oη μoσίευσ� του το 5 3 4 . Οι μεταγενέ στεροι νόμοι εκοίοονταν στα ελληνικά. Μολονότι οι νοΙ σχο λ ες ' και ορισμενοι Ι ' ε"ακο ζ λουμιχες αυ λ ικοιΙ ποιητες Ι Ι τα λατινικαΙ και τα στρατιωτιθουσαν να χρησιμοποιουν Ι ' Ι κα παραγγε λ ματα κα θως και μεριχοιΙ τε λετουργιχοιΙ χαιΙ Ψ αν να εκφερονται Ι Ι τον παραοορετισμοιΙ Ι:'οεν επα με αυτον Ι:' σιακό τρόπο , η ελληνικ� γλώσσα είχε κυριαρx�σει στους περισσότερους τομείς. Τα ελληνικά �ταν η καθομιλου μένη στους ορόμους της Κωνσταντινούπολης και στις εκ κλησιαστικές λειτουργίες, Ύ) γλώσσα που καταλάβαιναν Ι χρησψοποιουσαν Ι Ο' λοι. Ο ι συγγραφεις συχναΙ μια πολυ' πιο λόγια και ουσνόητη μoρφ� ελληνικών , η οποία είχε πρό τυπό της την καθομιλουμένη αττικ� οιάλεκτο της Aθ� νας τον Ε Ι π.Χ. αιώνα, επιοιώκοντας να επιοείξουν τις Ι ' Αντι'θετα, το τρεΙ Ι γνωσεις που κατειχαν για το παρελθον. χον ιοιόλεκτο ((κoιν� » ) επέτρεπε σε όλα τα μέλη της αυΙ Α υλης ' να συμμετεχουν Ι ' τοκρατορικης στη γλωσσα της κυβέρνησης, της xριστιανικ�ς πίστης και της καθη μεριν�ς συνομιλίας. Ως εκ τούτου η αντίθεση με την κυριαρχία της λατινιΙ Ι στη Δ υση Ι Ι Ι Ε κει,Ι τα λ ατινιχαΙ παρεμεικης ηταν εντονη. ' Ι Ι οια ναν μια λογια κ λασικηΙ γ λωσσα, ενωΙ οι ρωμανιχες Ι:' ' λ εΙ Ι Ι τους παραλλ αγες κτοι αναπτυχτηκαν στις μεσαιωνικες των γαλλιχών, των ισπανικών και των ιταλικών . ΜορΙ Ι Ι Ι οε"ιοτηΙ:' ζ Ι φωμενος σημαινε να κατεχεις τη λ ατινιχηΙ , μια Ι Ι Ι τα που συν τω χρονω περιοριστη κε στους κληριχους, στους μοναχούς και στα μέλη της κoινωνιχ�ς ελίτ. Η λαΙ , πραγμα Ι Ι 1:' ' που σηζε στη ζωηΙ της Ε κκλησιας τινtχηΙ οεσπο Ι Ι η λ ειτουργια Ι σταοιακα Ι γινοταν Ι μαινε οτι Ι:' ο' λο και λ ιγοτεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
49
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ι ι ι ρο χατανΟΎ)ΤΥ)Ι σε εχεινοuς ποu μι λοuσαν αγγλοσα ξονιχα, ι Και επειι προ βΎ)γχιαναι Ύ)ι χαταλ ανιχα. παλ αιαι γερμανιχα, δ� Ύ) Δuτιχ� ΕχχλΎ)σία ε ίχε αποδεχθεί ΤΎ)ν άΠΟψΎ) ότι τρεις μόνον γλώσσες �σαν ιερές -Ύ) εβραϊχ� , Ύ) ελλΎ)ν ιχ� χαι Ύ) λατινιχ� -, χατ�γγελλε ΤΎ) xρ�σΎ) ΤΎ)ς χoιν�ς σΤΎ)ν άσχΎ)σΎ) ΤΎ)ς xριστιανιχ�ς λατρείας. Οι προσεuχές για να ι ' επρεπε Ι Ι αποΙ / ειναι αποτε λ εσματιχες να εχφερονται σε μια ι ι Ι ο περωρισμος τε λ ιχαι ' τις τρεις αρχαιες γλ ωσσες . Αuτος ι ι λ εισε ΤΎ) μεγα' λΎ) π λεωνΟΤΎ)τα ι Ι απεχ των χατοιχων ΤΎ)ς Δ uι σΎ)ς αποι ΤΎ)ν εχχ λΎ)σιαστιχΎ)ι ζωΎ)ι , ενωι παραι λλΎ) λ α ανuψωσε τον ρόλο των χλΎ) ριχών χαι των μοναχών ποu χα τείχαν ΤΎ) λατιν ιχ� . ΔΎ) μωόργΎ)σε έ να χάσμα ανάμεσα στοuς μορφωμένοuς χαι στον λαό. ΣΤΎ)ν Aνατoλ� , ωστόι ανα' λογο. Αποι ΤΎ) στιγμΎ)ι ποu Ύ) χασο, δ εν aUVE' βΎ) χατι θομιλοuμένΎ) ελλΎ)νιχ� έγινε Ύ) lingua franca ΤΎ)ς βuζαντι ν�ς Αuλ�ς αλλά χαι τοu σuνόλοu ΤΎ)ς Αuτοχρατορίας, οι ι ι ' αμορφωτοι, στοuς οποωuς σuμπεριλαμβανονταν χαι οι yuι ι ι β ασΎ) στο γ λ ωσσιχοι ι δ ιωμα ι ΤΎ)ς Ι ναιχες, ειχαν προσ τοσο ι χαι τοu χρατοuς ι ι οσο Ε χχλΎ)σιας . ..�
Το τρίτο φύλο
e"
, Ι αποΙ «αγενειοuς Ι Ι ' Μ εσα στο αναχτορο μια ιεραρχια ανδρες » , οι εuνοuχοι, διαχειριζόταν ΤΎ)ν τελετοuργιχ� ζω� ΤΎ)ς Αuλ�ς με επιχεφαλ�ς τον προϊστάμ.ενο του ιερού κοι τώνος, τον πραιπόσιτο. * Αuτοί οι αχρωΤΎ)ριασμένοι αρσε*
pl'aipositos: στην κυριολεξία σημαίνει «ο τοποθετημένος» επί
τόπου. ( Σ.τ.Μ.)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ζ ' � ' � " Ύ) κατα' νικοι' θ εωρουνταν ωιαιτερως αι.,ωπιστοι, επεωΎ) , / � , στασΎ) τους τους υποχρεωνε να μΎ) υεσμευονται απο, τα ι ι ι , συνΎ)' θΎ) συμφεροντα των στενων οικογενειακων σχεσεων και ΤΎ)ς ΟΎ)μωυργίας απογόνων . Η Aυλ� ΤΎ)ς Κωνσταντι νούπολΎ)ς διέθετε μεγάλο αριθμό θέσεων για ευνούχους, , , � αγενειων � μωυργωντας � , που 'cι.,ε" υΎ) ετσι μια ομαυα ανυρων ζ ' ' ζαν απο, ο' λους τους υπο' λοιπους γενεωφορους αι.,ιωχωρι , , ' οπου ' ' Σ ε μια κοινωνια ματουχους. Ύ) ενΎ) λ ιχιωσΎ) του αρζ � , '� ' απο, ΤΎ)ν υπαρι.,Ύ) Ύ) τριχορενος σΎ) μαυευοταν γενειαυας, φυ'ια �ταν μόνο ένα από τα πολλά χαραΚΤΎ)ριστικά που , � " απο τους ευνουχισμενους ' ζαν τους φυσω λογιχους υιαχωρι άνΟρες. Ανάλογα με ΤΎ)ν Ύ)λικία που γινόταν Ύ) επέ μβα σΎ) , μερικοί ευνούχοι διαΤΎ)ρούσαν τις ψιλές φωνές, τα ξαν θά μαλλιά και το απαλό Οέρμα ΤΎ)ς παιoικ�ς Ύ)λικίας, ενώ , συχνα, αποκτουσαν πολu' μακρια" με λΎ) . 'Οσοι ευνουχι' ζ0" � , νταν μετα, ΤΎ)ν ενΎ) λ ικιωσΎ) τους υιαΤΎ)ρουσαν τα αρσενι� , καΤΎ)γο' κα, χαραΚΤΎ) ριστικα' τους. Ε υνουχοι και των υυο ριών ΧΡΎ)σιμοποωύνταν σΤΎ)ν πρoσωπικ� υΠΎ) ρεσία των Ύ)γεμόνων και �ταν επιφορτισμένοι με συγκεκριμένες αρ μοδιόΤΎ)τες για ΤΎ)ν ιματωθ�ΚΎ) και το υπνοοωμάτω του , των ανα, ' και για τον γυναικωνΙΤΎ) αυτοκρατορα, καθ ως f Ι , � " , κτορων . Δ ευομενου οτι ο ευνουχισμος Ύ)ταν παρανομος σΤΎ)ν επικράτεια ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας, δεξαμεν� άντλΎ)σΎ)ς , , � , � λοι ανυρες , ' ευνουχων αποτε λουσαν οι υΠΟυου τους οποωυς " " , ' ζ συχνα εγχεφι αν περα απο τα αυτοκρατορικα συνορα. Ο ι , , 'C ' ' νεαροι, μορφωμενοι ευνουχοι-σκ λ α' β οι Ύ)ταν ει.,αφετικα ακριβοί, επειδ� συνOUαζαν ΤΎ)ν αφοσίωσΎ) προς τους κυζ � , ' ' θ ε' ματα. ρωυς τους με ΤΎ)ν καταρτισΎ) σε ει.,εωικευμενα Η κυριαρχία των ευνούχων σΤΎ) βυζαντιν� Aυλ� κα, �, , τριτο , φυ' λ ο, εναν ' ' ' λο και ουυετερο θ ιερωσε ενα αφυ τομεα , , � , ' αναμεσα Λογω και στις γυναικες. ΤΎ)ς ανιστους ανυρες Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
5'
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ι κανοτητας εμπι, , τους για αναπαραγωγη, , οι αυτοκρατορες , τους αγενειους , , � ι ανυρες την προσταστευονταν σε αυτους " οικογενειας. , των θη λυκων ' μελων ' της αυτοκρατορικης σια , οικοΜ ε τη σεφα" τους, οι γυναικες της αυτοκρατορικης γένειας �ταν ελεύθερες να έχουν μεγαλύτερη οικειότη τα με τους ευνούχους υπηρέτες τους απ' όση θα τους επι, , Ι:' ανυρες. τρεποταν με φυσιο λογικους Η κατ εr..,ζ οχην κυ, " ' uιαμε' του τριτου φυ λ ου στα γυναικεια ριαρχια με λ ων Ι:, , οι μορφω, � Ι Ι οτι ρισματα επισης με το γεγονος συνυεοταν ' ι:, , ' β αν αν π ολ u" συχνα την εκπαωευμενοι ευνουχοι αναλ αμ ση των βλαστών της αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας. Τα μα θ� ματα του βασικού κύκλου της στοιχειώοους παιοείας τα παρακολουθούσαν επίσης παιοιά παλατιανών αξιωμα, ' ' Μ ε την επιμε' λ εια των ευνουχων, τουχων. οι πριγκιπες " , τα β ασικα στοιχεια της και οι πριγκιπισσες Ι:-υωασκονταν 1:- ' κλασικ�ς παιοείας : γραμματικ�, ρητoρικ� και λoγικ� . Η , , τοΙ σο τις κορες Ι μα' θηση αφορουσε οσο και τους γιους, αφου, " , ' ' θ παωια Ι:- και των Ι:-υυο φυλ ων ηταν πι ανο' να παντρευτουν ξένους ηγεμόνες για να υπηρετ�σoυν τη oιπλωματικ� οι κοΟόμηση συμμαχιών για λογαριασμό της Αυτοκρατορίας ' και φυσικα" οφει λ αν να αντιπροσωπευουν τη βu ζαντινη, , , ' πριγκιπισσες παωεια Ι:- ' στο εr..,'C ω τερικο.' Γ ι' αυτο τον λογο και πρίγκιπες οεν �ταν απλώς εγγράμματοι, είχαν ευρύ τερη μόρφωση . Εφόσον χρειαζόταν να εμβαθύνουν στις ανώτερες μαθηματικές γνώσεις (αριθμητικ� , γεωμετρία, αστρονομία και μoυσικ� ), έπρεπε να προσληφθούν εξει οικευμένοι ΟιΟάσκαλοι. Υπάρχουν μαρτυρίες για το ότι οι " ' Ι:' σχετικα, απαωευτων γιοι πολλων αυτοκρατορων εκαναν " , ' ' παωειας 1:προχωρημενες σπουυες μεσα στο Μ ε1:- ' κλ ασικης γα Παλάτιο (ο Κωνσταντίνος Ε' � ο Θεόφιλος, για πα" ρολος σημαινε , η ιε' ο παωαγωγικος ' ' ι:ραυειγμα ) . Α υτος οτι Ι:'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
'
,
"
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
'
, s:s:ρει u Ψ η λο' επιπεuο ραρχια των ευνουχων επρεπε να UΙατη και όφειλε να εκπαιοείιει τα μέλη της, καθώς και να στρα, , ' το λογει' μορφωμενους νεοσυ' λλ εκτους οποτε ηταν s:-uuνα, το. ' Σωματος ι ' 'Ενα α' λλο σημαντιχο' καθηκον του αγενειου των θαλαμηπόλων �ταν να φροντίζουν το τελετουργικό , στην κα' θ ε ημερα ' του αυτοκρατορικου, που αντιστοιχουσε ημερολογίου. Όταν οι τελετές αφοροίισαν την παλατια, Α 'C " , ' οι αι.,ιωματουχοι ' ευνουχοι μεριμνουσαν ωστε ο' λοι νη u λη, οι συμμετέχοντες να γνωρίζουν τους ρόλους τους για να , κυ λ'ησει ομα λα' η τε λ ετη' . Η στενη' τους σχεση με την αυτoκρατoρικ� ιματιoθ�κη, σε συνουασμό με το γεγονός ότι οι ενουμασίες έπαιζαν ξεχωριστό ρόλο στις τελετές, τους τοποθετοίισαν ως ειo�μoνες στο κέντρο της αυλικ�ς ορα στηριότητας. Εκτός από το κατάλληλο ένουμα και τα εμ βλ�ματα του κάθε αξιώματος, �ταν ζωτικ�ς σημασίας για κάθε μέλος της αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας να γνωρίζει , ' ' Σε αυτο' το ζητημα, τις απαιτησεις της κα' θ ε τε λ ετης. οι , ' β αν αν τη σημαντικη, ευ θ υνη ' ευνουχοι ανα λ αμ να εκπαιs:- ' ' uεuσοuν την αυτοκρατορικη" οικογενεια και τις συζυγους , ' ' s:' που uεν ανηκαν σ αυτην . Κ αι αφου οι γιοι και οι θυγα, " ' εκ γαμου ' ' και οι συγγενεις τερες, καθ ως , οφει λ αν να ειναι ι ι f � , Ι ' παροντες απο τα παωικα τους χρονια, επρεπε να μα θαινουν τον ρόλο τους για να τον εκτελοίιν με ακρίβεια. Οι s:- ' " , και να μιευνουχοι μα θ αιναν τα παωια να παρατηρουν , , , μουνται το αυτοκρατορικο, ζευγος σε συγκεκριμενες πε" ριστασεις , ωστε να προετοιμα' ζονται για την εποχη, που πιθανόν με τη σειρά τους θα καλοίινταν να εκτελέσουν ''>:' ' Σ τους μεσαιωνιχους " χρονους οι τα ωια τε λ ετου ργικα. πρακτικές γνώσεις αυτοίι του τίιπου μεταβιβάζονταν με την πρoφoρικ� παράοοση από τη μια γενιά στην άλλη .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
53
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ι των εuνοuχων ι 'Ε τσι Ύ) ιεραρχια αντιπροσωπεuε ΤΎ) σuνε, ,
, � , , ποu Ι χεια στις αuτοκρατορικες με εναν τροπο παραυοσεις , 'C s:-υεν θα μποροuσε ' να ε"ασφα λ 'ισει απο, , καμια οικογενεια μόνΎ) ΤΎ)ς .
..<;
Πε ρ ί τ π ς Β ασιλε ίου τ ά ξεω ς .,.,
Η εμπειρία των εuνοuχων �ταν ιοιαιτέρως σΎ) μαντικ� για τις πιο πολύπλοκες και χρονοβόρες τελετές, όπως οι " στε ψ εις, ορισμενες , , ' αuτοκρατορικες εκ των οποιων Ύ)ταν , " ' , επιφορτισμενοι να τις καταγραφοuν απο τον Ε αιωνα και εξ�ς. Πρωταρχικός λόγος αuτ�ς ΤΎ)ς καταγραφ�ς �ταν Ύ) , Ι αναγΚΎ) τεκμΎ)ριωσΎ)ς τοu νεωτερικοu, ρο' λou τοu πα" VEou αuτοκρατορα , , τριαΡΧΎ) σΤΎ) στε' ψ Ύ) ενος σΤΎ)ν εκκλΎ)' ' ' Μ ε το περασμα ' θΎ)κε Ύ) κατασια. τοu xpovou εν θappuv γραφ� ακόμΎ) και των πιο αρχαίων και παγανιστικών τε' ' . Χ αΡΎ) λετων σΤΎ)ν οργανωΤΙΚΎ)' αποστο λΎ)' τοuς και στον παιοαγωγικό τοuς ρόλο , οι Euvouxot σuνΟέθΎ)καν με ΤΎ) " σu λλογΎ)' και ΤΎ)ν αντιγραφΎ)' των κειμενων αuτων των τελετών . Το Περί της Βασιλείου τάξεως, το οποίο σώζεται " , s:σε μια εκυοσΎ) τοu Ι " αιωνα, uπογραμμι'ζει τον κρισιμο ρολο τοu πραιπόσιτου, τοu αρχιθαλαμΎ)πόλοu τοu ανακτό pou και επικεφαλ�ς τοu σώματος των εuνοUχων. Σε πολ" , ποu s:-utEU θ UVEt ' περιπτωσεις ' ΤΎ)ν τε λ εΤΎ)' σΎ)λ ες ειναι αuτος ματοοοτώντας τα οιάφορα στάοια με το παράγγελμα : «Αν " εφοσον τοuς υωσει , θε . . . » Μ ονο S:- ' σΎ), μα οι σuμεuαρεστεισ ' , " απο το ενα , ' '>:> μετεχοντες περνοuν Κ αι σταυΙΟ στο επομενο. , , s:- ' σuχνα, εχει επεΙUΎ) ' '>:> να κανει με πολ u' μεγα' λ ες ομαυες αν' , , ' s:' θ ρωπων ποu ειναι ντuμενοι μεγα λοπρεπα και υιακατεχοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
54
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, να προσε λ κυσουν ' νται απο, την αγωνια την αυτοκρατορι, , ' δ θ ' ΚΎ) προσοχη , ο πραιποσιτος ιευ υνει με επιτελ ικο' νου αυ' λ ΟΚΎ) παρασταση ' ΤΎ), την πο λυπ , μια πραγματικη, αναπαράσταση της τελετ�ς ο συμβολισμός της οπο[ας κινδυ, , να επισκιασ θ ει" απο τις επαναλ αμβανομενες νευει υποκλ'ισεις και τους διαπληκτισμούς. Σε μια αυτoκρατoρικ� Aυλ� YJ οπο[α εκλαμβάνεται ως , λ αση της «επουρανιας» ' ' ' αντανακ , οι ευνουχοι υπο δ υονται τον ρόλο των αγγέλων , μιας άλλης κατηγορ[ας προσώ πων χωρ[ς φύλο, των έσχατων διαμεσολαβητών . Μετέ φεραν μηνύματα από την Aυλ� στην ευρύτερη κοινων[α, , " με τον ε ξ ω κο' συνε' δ εαν τα δ ιαμερισματα των γυναικων σμο. Τα θηλυκά μέλη της αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας " τους ευνουχους ως δ ι, χρησιμοποιουσαν τους προσωπικους πλωμάτες και τους διόριζαν σε πολιτικά υπεύθυνες θέ σεις . Το παράδειγμά τους το ακολουθούσαν όλες οι αρι, του λα, οικογενειες, , , , λYJ Ψ YJ ενος ' στοκρατικες οπου YJ προσ , , ' ' απολ υτως ' θ εωρειτο χιστον ευνουχου υπηρετη αναγκαια. " , Ι Σ ε αυτο' το π λ αισιο επισης, οι ευνουχοι υπηρετουσαν πα, , , μεταφεροντας μηνυματα, , ' ρομοιους σκοπους, αναλ αμβ ανοντας ευα[σθητες διαπραγματεύσεις και διδάσκοντας ΤΎ) , Ι Αυτες ' οι αρμο δ ιοτητες ' ' δ εν ηταν νεοτερη γενια. φυσικαΙ , ' Ι Ι καινουργιες για τους ευνουχους. Στο παρε λθον ορισμενοι αξιωματούχοι ε[χαν ασκ�σει τεράστια επιρρo� , σε σημε[ο " στο ονομα του αυτοκρατορα ' ' ' να κυ βερνουν ( οπως σχε δ ον για παράδειγμα ο Χρυσάφιος στα τέλη του Δ Ι αιώνα). Οι , Ι Ι θαν να εκμετα λλευονται ' αυτοκρατειρες εμα τις περισται ι σεις που τις εφερναν σε στενη" επαφη με αυτους τους εκ" Ι προσωπους του τριτου φυλou.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
55
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
,.�
Δ n μόσιες τελετές στ nν Κωνσταντινούπολn ".,
Π έρα από τα τείχη του Μεγάλου Π αλατίου , το Σώμα , , ' μολονοτι ' μερι' εντονΎ) παρουσια, των ευνουχων δ εν ειχε , , , και" αγενειαι αξ ιωματουχοι παρεστεκαν παντα το αυτο" ' του ' 'Οποτε ο αυτοκρατορας Ύ) Ύ) συμβια κρατορικο' ζευγος. εμφανίζονταν δΎ)μόσια έξω από το Παλάτια, συνοδεύο, και με' λΎ) των Π ρασινων ' ' φρουρους νταν απο' πα λ ατιανους " ' ' ' και των Β ενετων, β ασικο καθΎ)κον των οποιων Ύ)ταν να / , " εΠΕUφΎ)μOυν τους Ύ)γεμονες ενωΙ προχωρουσαν μεσα σΤΎ)ν πόλΎ) . ΑνάλογΎ) υΠΎ)ρεσία αναλάμβαναν πολλές φορές και , , ' και στρατιωτες, οι αξ ιωματουχοι ΤΎ)ς πο' λΎ)ς, κα θ ως συ' ' γκλΎ)ΤΙΚΟΙ' και απ λοι' πο λ ιτες που ακο λου θουσαν κατα" πο, ' ' ' Σ εαμα. υχνα ο αυτοκρατορας δας για να μΎ) χασουν το θ " ολΎ) ΤΎ) μερα ' του επισκεπτομενος ' ' και περνουσε εκκ λΎ)σιες ανάβοντας καντήλια στους βωμούς, προσευχόμενος για τους προγόνους του και μοιράζοντας χρήματα στα πλή θΎ) . Σταματούσε σε πολλά στρατόπεδα για να αναπαυθεί , να μετακινειται " ' και να αλλα' ξ ει ρουχα, προτιμουσε με αρμα και όχι με άλογο, ή περπατούσε με ταπεινqφροσύνΎ) , , ι ι για να τιμΎ)σει ΤΎ) μνΎ)μΎ) καποιαυ συγκεκριμενου γεγο, , ' ' Ο ι Β ενετοι συμμετειχαν με μουσινοτος. και οι Π ρασινοι κή συνοδεία που ανήγγελλε στον λαό αυτές τις θορυβώ, κυριαρχουι πομπες, , ι στις οποιες δ εις και συναρπαστικες σαν τα πολύχρωμα λάβαρα και οι στρατιωτικές στολές, οι έφιπποι φρουροί, τα τραγούδια και ο ήχος φΟΡΎ)τών μου σικών οργάνων . " εμφανισεις στους δ ρομους , αυτοκρατορικες ' Ο ι τακτικες ΤΎ)ς πρωτεύουσας έκαναν τα μέλΎ) ΤΎ)ς Αυλής πια οικεία Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
στους απλούς κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, οι 0, συχνα, εκμεταλλευονταν ' , για να τους την ευκαιρια ποιοι " , γνωστοποιησουν τις απο' ψ εις τους. Ε ιτε φωναζαν για να " ' προ σελ κυσουν την προσοχη' των ηγεμονων σε καποια αδ ι" ειτε απο δ οκιμα , η ' ' ζαν τους δ ιεφ θαρμενους κια, υπουργους, ελπίδα τους πως κάποτε θα εισακούονταν στη ριζόταν στην τακτικ� επανάληψη των τελετουργικών της Aυλ�ς. Κάτω από τη διεύθυνση των Πράσινων και των Βένετων, ο Ιππόδρομος παρέμεινε η σκην� όπου διαδραματίζονταν , και στους , ' δ ια' λογοι αναμεσα οι πιο εντονοι στον ηγεμονα υπηκόους του. Κάθε φορά που ο ηγεμόνας πρo�δρευε από ' ' αυτοι' οι αι.,ιωματουχοι 1:" το αυτοκρατορικο, θεωρειο, του ιπποδρομίου καθοδηγούσαν τις καθιερωμένες επευφημίες, οι , , μπορουσαν , ' για να εκφρασουν οποιες να αλλοιω θ ουν συγκεκριμένα λαϊκά αιτ�ματα. Οι Βένετοι και οι Π ράσινοι " τον τροπο ως η φωνη' του λαου. ' παρουσια' ζονταν με αυτον " , ' περιπτωσεις, 'Ο μως σε πο λλ ες οταν ο ηγεμονας πραγμα, ' , ' ' Π ' 1:" λ απο το αλ ατιο, τοποιουσε μια τε ετουργικη πομπη ει.,ω ολόκλη ρη η Κωνσταντινούπολη μετατρεπόταν σε αρένα , αντιπαρα' θ εσης του λ αου' με τον αυτοκρατορα. , ' τε λ ετες ' δημιουργουνταν ' επισης για να σηματοΝ εες , οι' της αυτοκρατορικης δ οτουν ' τη ζωη' ο' λων των με λων , , ' κογενειας, απο' τη βαπτιση μεχρι την ταφη, . Κ α' θ ε διαβα, που εφερνε , ' ει δ ικο' τυπικο, ι ι απαιτουσε τηρια τελ ετουΡΎια " , συχνα την αυτοκρατορικη οικογενεια στον μητροπολ ιτι' Αποστο' λων ' στον ναο' των Αγιων ' Σ οφιας, κο, ναο, της Αγιας "οπου ειχαν ταφει' πολλ οι" αυτοκρατορες και σε α' λλα ιερα' όπου στεγάζονταν λείψανα αγίων . Άλλες τελετές αποτε λούσαν μετεξέλιξη αρχαίων παραδόσεων , για παράδειγμα " του τρυγου στην ασιατικη, πλ ευρα' του Β οσπο' η ευ λ ογια ρου . Αν και σηματοδοτούσε την ένταξη μιας επoχιακ�ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
, στα μεσαιωνικα, χριστιανικα' τε λ ετοuργικα, ' ο αργιορτης χικός χαρακτ�ρας της παρέμενε πρoφαν�ς, προκαλώντας αρκετές έγνοιες στοuς επικεφαλ�ς της Εκκλησίας . Με την εuκαφία αuτ�ς της γιoρτ�ς, σχεδόν ολόκληρη η ιε, των αι) λ ικων , ' σuνο' δ EUE το αuτοκρατορικο' ζεuγος ραρχια , ' ' λ ' ' λ νακτορων ως τοuς παν ω σε π οιαρια, απο το ψανι των Α , , " ' αμπε λωνες, οποι) ο πατριαρχης και ο κληρος τοι) τοuς ανε, , ' ' μεναν για να ει)λογησοuν τα φuτα. 'Ετσι αρχαιες κοσμικες παραδόσεις και ειδωλολατρικές τελετές σuνδεδεμένες με , τοι) κρασιοu, , ενσωματω' θηκαν ' τον Β ακχο, τον προστατη ' λ ο. Α ντι' να σταδ ιακα' στον χριστιανικο' τε λ ετοuργικο' xux , θ εοι)" οταν οι αγροτες , " επικα λοuνται το ονομα τοι) αρχαιοι) ,εκο βαν και πατοuσαν " ' , τον πρωτο τρuγο, οι ιερωμενοι ει)λ0, , γοuσαν τη σο δ εια' και παρεuρισκονταν στο φ θ ινοπωρινο' " οπως " ' ' ' , ενα ει δ ος μεγα λou πικνικ γ λ εντι ποι) ακο λou θ οuσε απεικονίζεται στις νωπογραφίες. Όμως σε τελετοuργιι ι οροuς , " κοuς αuτοΙ σημαινε οτι η αuτοκρατορικηι Α u λη' γιορταζε μια πανάρχαια ειδωλoλατρικ� εoρτ� με την καινοίιρ' ' Η μερψνα ' για χριστιανικη, της εν δuμασια. για τις πολ uπλοκες μετακιν�σεις ενός μεγάλοι) πλ�θοuς σημαντικών , " αντικεψενων και των απαραι' αν θ ρωπων , τε λετοuργικων τητων για τον εορτασμό προμηθειών αν�κε στην αρμο' ' ' . σuγκεκριμενων αι) λ ικων δ ιοτητα
..." Χριστιανική πατρωνία
e.,ι
Π αρότι οι αuτοκράτεφες δεν παρακολοuθοuσαν πάντοτε
τις ιπποδρομίες και δεν πραγματοποιοίισαν τόσο πολλές Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
58
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' 1: 1: ' , του Μ εγα' λου Π αλατιου , ' 0ει,ορμΎ)σεις ει,ω απο' τα τεΙΧΎ) " / πως οι συ' ζυγοι" τους , ειχαν παρεμφερεις τροπους να ερχο" , ' 1: ' ντα ι σε επαφΎ) με τον ει,ω κοσμο, ειτε για να εκπ λΎ)ρωσουν φιλανθρωπικούς σκοπούς, είτε παράλλΎ)λα συμμε τέχοντας σε πολλές εκδΎ)λώσεις αγαθοεργού χαρακτήρα. Αυτός ο δΎ)μόσιος ρόλος πιθανόν να εξελίΧΤΎ)κε ακολου, , ' Α' , θ ωντας ' το προτυπο ΤΎ)ς μΎ)τερας του Κ ωνσταντινου " ' πο λυ' σΎ)μαντικο, ' ΤΎ)ς ΕλενΎ)ς, Ύ) οποια ειχε ανα λ α' β ει ενα διπλωματικό ταξίδι σΤΎ)ν Ιερουσαλή μ ΤΎ) δεκαετία του 3 30. Αν και πρωταρχικός στόχος του ταξιδιού ΤΎ)ς ήταν Ύ) f , Ι , εΙΡΎ)νευσΎ) ΤΎ)ς στρατιωΤΙΧΎ)ς αναταραΧΎ)ς στις φρουρες, Ύ) ΕλένΎ) ξόδεψε παράλλΎ)λα άφθονο αυτοκρατορικό χρυσό για ΤΎ)ν οικοΟόμΎ)σΎ) και ΤΎ) διακόσμΎ)σΎ) εκκλΎ)σιών , ξενώ, ΤΎ)ς ' νων και α' λλων εγκαταστασεων για τους προσκυνΎ)τες Ιερής ΠόλΎ)ς. Ο ρόλος ΤΎ)ς Χριστιανής ευεργέτιδος ενί, , ' s:s:- ' σχυσε ΤΎ)ν εννοια ΤΎ)ς χριστιανΙΧΎ)ς ουναστειας που ωρυ, " οτι αργοτερα ' Το γεγονος αθΎ)κε απο' τον Κ ωνσταντινο. ναΚΎ) ρύχθΎ)κε αγία από ΤΎjV ΟρθόδοξΎ) ΕκκλΎ)σία επειδή ανακάλυψε τον Τίμιο Σταυρό, συνέτεινε αναμφίβολα στΎjV εξέχουσα θέσΎ) που κατέχει σΤΎ) λα'ίκή μνήμΎ) . , ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΧΎ)ς οικογε' των γυναικων Σ τα χερια νειας, το χρήμα που προοριζόταν για ΤΎjV οικοΟόμΎ)σΎ) χρι στιανικών μνΎ) μείων έδωσε μεγάλΎ) ώθΎ)σΎ) σΤΎ) λατρεία ' , s:, , εγινε ' ΤΎ)ς Π αρ θ ενου, Ύ) οποια σταοιακα Ύ) καινουργια προστάτιδα ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και ο πνευματικός ΤΎ)ς , Κατα' το πρωτο , μισο, του Ε " αιωνα, Ύ) Π ου λυπερασπισΤΎ)ς. χερία, Ύ) πρωτόΤΟΚΎ) κόρΎ) του αυτοκράτορα Αρκαδίου, , , , εκκ λΎ)σιες ' και ' αφιερωμενες εκτισε αρκετες σΤΎ)ν Π αναγια s:, ' που ενισχυσαν μια σχεΟΙΎ)υ' θυνε προσωπικα' τελετουργιες , ' Ο ργανωνοντας ' απο, ' λ ατρεια. τικα, καινουργια λ ιτανειες , εκκ λΎ)σια ' στον ναο, των ' σΤΎ)ν α' λλΎ) και αγρυπνιες ΤΎ) μια "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Βλαχερνών , η Πουλχερία πρωτοστάτησε στην ανακήρυ ξη της Μαρίας ως Θεοτόκου, μητέρας του Θεοίι. Αυτός ο οοξαστικός τίτλος, που έγινε οεκτός στην Οικουμενική Σίινοοο της Εφέσου το 4 3 1 , συνέβαλε στη οιαοικασία με την οποία η Αειπάρθενος μεταβλήθηκε σε πανίσχυρο με σολαβητή . Η εξέλιξη αυτή ενισχίιθηκε χάρη στην ανα κάλυψη 060 πoΛUτιμων ιερών κειμηλίων , του πέπλου και της ζώνης της Παρθένου, τα οποία τοποθετήθηκαν επί' της. 'Εναν αιω' σημα σε ζ"εχωριστα" ιερα των εκκ λησιων , ' Ι ου' της π λουσιας ' να αργοτερα, με την πατρωνια κυριας λιανής Ανικίας, συζίιγου συγκλητικοίι, οικοοομήθηκε κο ντά στο μεγάλο υοραγωγείο της πόλης ο μεγαλόπρεπος , της Αγιας , θηκε προσφα' ' Π ο λυευκτου ' ναος , που ανασκαφ , , " ' �οεν εχει απομεινει τιποτα απο, το κτηριο, τα τα. Μ ολ ονοτι , , � , αποκαλυπτουν ' θεμε' λ ια και η ερειπωμενη τοιχοοομια ενα μνημειακό οικοΟόμημα οιακοσμημένο με εξαιρετικά κομ ψοτεχνή ματα, στα οποία περιλαμβάνεται ένας μακρο' καθ αγιασμος ' της εκκ λησιας. ' ' στιχουργικος Αυτο' σκεl'..._ης το επίγραμμα οιασώζεται επίσης σε μια φιλολογική συλ λογή με ανάλογες επιγραφές και έτσι κατέστη ουνατή η ι , Ι Ι , αναγνωριση του κτηριου, το ονομα του πατρωνα του και της αγίας στην οποία η Ιουλιανή αφιέρωσε την εκκλησία της. Η λ ι θομαν{α του ΣΤ' αιώνα ήταν οημοφιλής ανάμεσα , " 'Ετσι κα λλ ιε ρ σε επισκοπους, επαρχους και ηγεμονες. γήθηκε ένα πνείιμα άμιλλας , που αποκορυφώθηκε με τις υπερβολικές οαπάνες του lουστινιανοu και της Θεοοώρας για κάθε λογής κτήρια. Η αυτοκράτειρα θεωρείται προ σωπικά υπείιθυνη για την οικοΟόμηση πολλών φι" "'νθρω, , ωρυματων , � πικων που προορι' ζονταν για την ανακουφιση , ' αυτο" οι κατοικοι της πρωτη ς φτωχειας · για τον λογο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
60
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ι / , ζ' τεuοuσας ει,εφρασαν την εuγνωμοσuνη τοuς ανεγειροντας , , λ μα προς τιμην , αγα ' αuτο, ποu τοπο' της . Τ ο μνημειο ενα , ' ζ απΌ, την πο' 8 ετη' 8ηκε πανω σε μια τιμητικη, στη' λη ει,ω λη , στις Αρκαοιανές, στοuς « Κ�ποuς αναΨuχ�ς», σμιλεύ τηκε σε πορφuρίτη, την πορφuρ� πέτρα ποu χΡησιμοποιού" σαρκοφαγοuς · σαν αποκ λ ειστικα' για τις αuτοκρατορικες λεγόταν μάλιστα ότι �ταν σχεΟόν εξίσοu όμορφο με την ίοια τη ΘεοΟώρα. Ο οημόσιος ρόλος των γuναικών της " Ι , � αuτοκρατορικης οικογενειας ως εuεργετωων και πατρω, εκκ λησιων , ' ' τοuς επετρε νων χριστιανικων ψ ε να σuμμετασχοuν στην επέκταση της Κωνσταντινούπολης και στην περαιτέρω φ�μη της. Έτσι ανέλαβαν την εu8ύνη για έναν πολύ σημαντικό τομέα οικοΟόμησης, ποu πρόσφερε στοuς , , ' Ρ ωμης ' " ' κατοικοuς της Ν εας ενα ολο και πιο εντονο αισ8η μα της ομορφιάς της πόλης τοuς και της εξέχοuσας , ' 8 εσης της στον κοσμο. " ' Θ s:. " Αν και η σuγκεκριμενη ... εοοωρα ειναι γνωστο' οτι ει" s:. ' ' ' χε β αρuνοντα ρολ ο στο τεραστιο προγραμμα ανοικοοο, , ' μεταγενεστερες μησης τοu Ι οuστινιανοu, αuτοκρατειρες , , ' μετα τον 8 ανατο ' ανε' λ α β αν παρομοιο ρο' λο μονο των σu' ζuγων , " , να εποπτεuσοuν τοuς. Ω ς χηρες, επρεπε πρωτα την ι / Ι , , , ταφη τοu VEXPou ηγεμονα, μερικες φορες σε καινοuργιο μν�μα, και να οιασφαλίσοuν τον εορτασμό τη ς μν�μης " s:. , ' 8 εταν οιαρκως τοu. 'Ετσι προσ καινοuργιες επετειοuς στο , " ' ημερο λ ογιο των uποχρεωσεων και επινοοuσαν νεες τε λ ετές για να εξασφαλ[σοuν την oρ8� τοuς τ�ρηση . Επιπλέον, " " s:. s:. οι αuτοκρατειρες ωρuαν σε τακτα' οιαστη ματα νεα φι λ ανs:. , ' , 8 ρωπικα' ωρuματα για να s:.uιαιωνισοuν το s:.οΙΚΟ' τοuς ονο, ζ ' s:. , " φορες κατασκεuα αν ναοuς για τις οικες τοuς μα. Αρ�;::τ ες , , " ' τοuς να σuγκεντρωοικογενειες, ωστε ολοι οι σuγγενεις , , 's:. 8α μπονονται στον ωιο τελ ικο" τοπο αναπαuσεως, οποu
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, τους. , , ' για τις ψ υχες ρουσαν να αναπεμπονται προσευχες Όλη αυτή Ύ) δρασΤΎ)ριόΤΎ)τα έκανε τις γυναίκες ΤΎ)ς αυτο5::" οικογενειας να μοια' ζουν σαν φρουροι' ΤΎ)ς uUκραΤΟΡΙΚΎ)ς ναστείας . ...<;
Κληρονομική ηγεμονία στο Β υζάντιο ".,
K εντρικ� θέσΎ) σΤΎ) βυζαντιν� αντίλΎ) ψΎ) περί αυτοκρα τoρικ�ς Ύ)γεμονίας κατείχε μία δυναστικ� αρχ� σΤΎ)ν ο ποία Ύ) oυσιαστικ� συνεισφορά των γυναικών �ταν ανα" οικογε, ποφευΚΤΎ) . Τα θΎ) λυκα' με' λΎ) ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς νειας έπαιζαν έναν κρίσιμο ρόλο σΤΎ) νόμιμΎ) μεταβίβασΎ) ι , ει.,ουσιας, , 'C ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς του αυτοκρατορικου, κυρους και ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς ιδιόΤΎ)τας από ΤΎ) μια γενιά σΤΎ)ν άλλΎ) . ΣτΎjV κλΎ)ρoνoμικ� εξουσία δόθΎ)κε ιδιαίτερΎ) έ μ φασΎ) �δΎ) από ΤΎ) βασιλεία του Θεοδόσιου Α' ( 379-395), ΟΙ s:' 5::" νεαροι γιοι του οποιου , υιορισΤΎ)καν ' Ύ)γεμονες του 5::-uUυυο τικοό και του ανατολικοό τμ�ματoς ΤΎ)ς Pωμαϊκ�ς Αυτο" Ύ) Ύ)σαν ανΎ)' λ ικοι. Σ τα μεσα , ενω, ακομ ' κρατοριας του Ε ' αιώνα αυτ� Ύ) πρoσ�λωσΎ) σΤΎ) δυναστικ� αρχ� σ�μαινε , οι αυε , " ' οι κορες 5::- λ φες, οτι και οι ΧΎ) ρες των αυτοκρατορων έπαιζαν σΎ)μαντικό ρόλο σΤΎ) μεταβίβασΎ) ΤΎ)ς εξουσίας , στον α' λλο . Η σΎ)μασια ' αυτου του απο" τον εναν Ύ)γεμονα , , ΚΟΡΎ) του αυτοκρα5::- ' θΎ)κε απο' ΤΎ)ν ΑριαυνΎ) ρο' λου αναυειχ ' 5::' τορα Λέοντα Α' ( 457-474), Ύ) οποία αρχικά παντρεόΤΎ)κε , , ' βαρ β αρικο" ονομα · μεσω εναν στραΤΎ)γο' με εντε λως αυ, " , ο « Ι σαυρος» Τ αρασικουισας ΤΎ)ς εγινε ο αυτοκρατορας 5::- " Z�νων. Μετά τον θάνατό του, το 49 1 , Ύ) ΣόγκλΎ)τος ζ�ΤΎ) σε επίσΎ)μα από ΤΎ)ν ΑριάδνΎ) να διαλέξει έναν άλλο υπο,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ψ�φιo για τον θρόνο χαι εχείνΎ) επέλεξε για δεύτερο σύ ζ\)γό ΤΎ)ς τον Αναστάσιο, έναν αξιωματοίιχο ΤΎ)ς A\)λ�ς ει, " ' Ο πρωτος Ι:- ' στα οιχονομιχα. υΙΧΟ γαμος ΤΎ)ς, πο\) τον ειχε , , 'C ' λ ισε ΤΎ)ν αμ\)να ' χανονισει ο πατερας ΤΎ)ς, ε"ασφα ΤΎ)ς Α\), , ενω' ο υε\)τερος, ' 1:Ι:- , τοχρατοριας πο\) μα' λλον Ύ)ταν υΙΧΎ)' ΤΎ)ς ' Ι:επι λογΎ)' , ΤΎ) σ\)νεΤΎ), οιχονομΙΧΎ)' υιαχεφισΎ) . Σ τα τε' λΎ) το\) , , ' ι:- εγινε, ' Ε" αιωνα, Ύ) Α ριαυνΎ) οσο χανενας α' λλ ος, Ύ) προσωποποίΎ)σΎ) ΤΎ)ς γν�σιας α\)τoxρατoριx�ς ΧλΎ)ρονομιάς. ΣΤΎ) διάρχεια το\) ΣΤ' χαι το\) Ζ ' αιώνα Ύ) ΧλΎ)ρονομι, � " , , " νεοι εχθ ροι' επιτιΧΎ) αΡΧΎ), υεχοταν εντονες πιεσεις χαθως , ' χαι σ\)χνα, ΤΎ)ν παρεχαμπταν θ ονταν σΤΎ)ν Α \)τοχρατορια, ' ι: οπη, ' \)ποχωρωντας στις προχλΎ)σεις στρατιωτιχων πραc,ι χ , , Κανονιχα, ματων. ' ο χαινο\)ργιος α\)τοχρατορας προσπα/ θούσε να επιβάλει τον διάδοχο ΤΎ)ς επιλoγ�ς το\) . Αν δεν είχε γιο\)ς, ένας γαμπρός � ένας \)ιοθεΤΎ)μένος σ\)νάδελ, , να εχπ λΎ)ρωσει ' φος μπορο\)σε τον απαραΙΤΎ)ΤΟ για μια α\), " , " τοχραΤΟΡΙΧΎ) υ\)ναστεια Ι:ρολο, υιαυιχασια Ι:- Ι:οπο\) οι α\)τοχρα'C ' ' τεφες χα λο\)νταν σ\)χνα" να παι"ο\)ν σΎ)μαντιχο' ρο' λ ο. Ε ιτε ως χ�ρες είτε ως μΎ)τέρες, Ύ) \)πoστ�ριξΎ) πο\) παρείχαν σ' έναν σ\)γχεχριμένο διάδοχο μπορούσε να αποβεί χαθο ριστιx� . Ειδιχότερα, Ύ) νoμιx� το\)ς θέσΎ) ως ΧΎ)δεμόνων , ' " ι:των ανΎ) λ'ιχων το\)ς ευινε το 1:-υιχαιωμα να σ\)μμετεχο\)ν , , ' οποτε , σΤΎ)ν αντι βασι λ εια, οι περιστασεις το απαιτο\)σαν, ", , , ' ' προχειμενο\) να χ\) βερνΎ)σο\)ν ε" ονοματος το\) ανιχανο\) να x\)βερν�σει αΧόμΎ) , λόγω νεόΤΎ)τος, διαδόχο\). Αλλά χαι στις περιπτώσεις όπο\) δεν \)π�ρχε νόμιμος � διορισμένος διάδοχος, μια χ�ρα α\)τοχράτεφα μπορούσε να χρίσει χά, 1:' " ' μεσω ενος ουΎ)γωντας ποιον α\)τοχρατορα τον στον θ ρονο δείιτερο\) γάμο\). Πολλές γ\)ναίχες ΤΎ)ς α\)τoxρατoριx�ς ι ζ , / με α\), οιχογενειας ασΧΎ)σαν σΎ)μανΤΙΧΎ)ι εμμεσΎ) εφ\)σια τούς το\)ς τρόπο\)ς . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'4'>
Η αυτοκράτειρα Μαρτίνα
e"
Σ τα μέσα τοu Ζ ' αιώνα, Ύ) αρχή ΤΎ)ς κλΎ) ρoνoμικ�ς Ύ)γε-
, των ετων , ' δοκιμασΤΎ)κε ' μονιας σκλΎ)ρα' και τα γεγονοτα 64 1 -642 μας παρέχοuν ένα διαφωτιστικό παράδειγμα σχε τικά με ΤΎ) δύναμΎ) και τις αδuναμίες των γuναικών ΤΎ)ς " , οικογενειας. ' ' Οταν ο αuτοκρατορας Η ρααuτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς " " ' κ λ ειος σuνειδΎ)ΤΟΠΟΙΎ)σε οτι επροκειτο σuντομα να πε θ α, ' ' 'C ' απο, νει, φροντισε να κλΎ)ρονομΎ)σοuν ΤΎ)ν εc.,οuσια τοu δuo τοuς γιοuς τοu : ο πρωτότοκος, ο Ηράκλειος-Κωνσταντί νος, γιος ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς τοu σuζύγοu Φαβίας-Εuδοκίας, και ο Ηρακλωνάς, γιος από ΤΎ) δεύτεΡΎ) γuναίκα τοu, ΤΎ) Μαρι , ' Ο πρωτοτοκος Ι Ι / τινα. Ύ)ταν τοτε εικοσι οκτωΙ και ο μικροτερος μόλις δεκαπέντε χρόνων . Ο Ηράκλειος απαίΤΎ)σε από τοuς δύο ετεροθαλείς αδελφούς να τιμούν ΤΎ) Μαρτί, τοuς και αuτοκρατειρα, ' ' να σαν μΎ)τερα uπο δ εικνuοντας " ' σΎ)μαντικο, ρο' λο σΤΎ)ν αuτο' θα ειχε ετσι οτι Ύ) τε λ εuταια κρατoρικ� διακuβέρνΎ)σΎ) . Όμως Ύ) ΣύγκλΎ)τος ανέτρεψε , " ' ' ΤΎ) δ ιαθΎ)ΚΎ) θεωρωντας τοu αuτοκρατορα, οτι uπερισχuει το κλΎ)ρονομικό δικαίωμα των απογόνων τοu Ηράκλειοu , , ' . ΚαΤΎ)γΟΡΎ)σαν ' απο, τον πρωτο τοu γαμο ΤΎ) ΧΎ)ρα αuτοκράτειρα ότι προσπάθΎ)σε να δΎ)λΎ)ΤΎ)ριάσει τον προγονό , πε' θ ανε κατω ' ' 'C ' ΤΎ)ς, ο οποιος απο' ανεc.,ιχνιαστες σuν θ Ύ)κες μερικούς μ�νες μετά ΤΎjV ανάΡΡΎ)σ� τοu στον θρόνο. Η 'ζ ' Μ αρτινα και ο γιος ΤΎ)ς ακρωΤΎ)ριασΤΎ)καν και εc.,ορισΤΎ)καν από ΤΎ)ν Αuλ� . ΣΤΎ) σuνέχεια Ύ) ΣύγκλΎ)τος ανακ� ρu ξε τον αν�λικo γιο τοu Ηράκλειοu-Κωνσταντίνοu και εγ, " ' λEιou , τον Κωνστα, γονο, τοu Η ρακ νομιμο αuτοκρατορα, " Ύ)ταν μο' λ ις εντεκα , ' ' ' ε λ ιτ, παροτι χρονων . Η · xu βερνωσα '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
64
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
υπερασπίζοντας έτσι την αρχ� της κληρoνoμικ�ς ηγεμο νίας, απέφυγε την έμμεση εξουσία μιας αυτοκράτειρας με / ωστοσο / η ανΟυος / � στον θ ρονο / ενος / ανη/ ισχυρο/ βου λητικο, / επρεπε / / λ ικου ση/ μαινε οτι Σ υμ β ου/ λ ιο ν α συστα θ ε /ι ενα Αντιβασιλείας για να κυβερν�σει μέχρι να ενηλικιωθεί ο Κώνστας. Με αυτόν τον τρόπο η βυζαντιν� συναστικ� αντίληψη αποκάλυψε τις ασυναμίες της καθώς και τη Mναμ� της : για να σιαφυλαχθοόν τα συμφέροντα των νόμιμων απο/ / λ ειου, η Α υτοκρατορια / επρεπε / να κυγονων του Η ρακ � βερνη θ ει/ για αρκετα/ χρονια / απο/ επιτροπη/ . Δ υστυχως / υεν � / καθ ο/ λου στοιχεια / για τη συγκεκριμενη / / υπαρχουν σχευον ι Ι Ι , , � και ετσι περιουο αγνοουμε τον τροπο με τον οποιο συστάθηκε το Συμβοόλιο της Αντιβασιλείας. Αλλά μάλλον σεν θα πέσουμε έξω αν υποθέσουμε ότι η χ� ρα μητέρα του Κώνσταντος , η αυτοκράτειρα Γρηγορία, θα είχε τη θέση της σε αυτό για όσο καιρό ο γιος της παρέμενε στην κησεμονία της. Καθώς μάλιστα �ταν στενά συνσεσεμέ/ / νη με την αυτοκρατορικη/ οικογενεια ως ανι Ψ ια/ του Η ρακλειου , η Γρηγορία �ταν εξοικειωμένη με τις κυβερνη/ υπο θ εσεις. / Ω ς μητερα / του πριγκιπα, / / τικες τη θ εωρουσαν ζ / / προσωπο / το κατ ' ε�oχην που φυσιολογικα/ θα προστατευε τα κληρονομικά του σικαιώματα μέχρι την ενηλικίωσ� του . Φ υσικα/ και ο πατριαρχης / ειχε / τη θ εση / του σε οποιοσ�πoτε Συμβοόλιο Αντιβασιλείας μαζί με εξέχοντα μέλη της Συγκλ�τoυ , της Aυλ�ς, της κυβερνητικ�ς ιεραρχίας και του στρατοό. Από τη στιγμ� της συγκρότησ�ς του, το Συμβοόλιο κυβερνοόσε εξ ονόματος του νεαροό αυτο/ / / φτασει / / που θα χρατορα, ωσοτου ο τε λευταιος στην η λ ικια του έσινε το σιχαίωμα να ασκ�σει την εξουσία για λογα ρ ιασμό του . Η προφανώς ασιατάρακτη μετάβαση υποσηDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
λώνει ότι το Συμβοίιλιο οιεκπεραίωσε την απoστoλ� του ' "" ' στον Κ ωνστα ζ ' ' την ει.,ουσια μο' λ ις εκεινος και παρεuωσε ενηλικιώθηκε, λίγο πριν από το 650 . ..�
Ο ευρύτερος κόσμος
e.,ι
, να κοιται.,ουμε / αποι ' αυτοΙ ειναι Ι ' t:' Σ το ση μειο περα αναγκαιο
την πρωτείιουσα, προς τις επαρχίες της Aνατoλικ�ς Ρω μα·ί κ�ς Αυτοκρατορίας, οι οποίες κάλυπταν τις βασικές , ' ' ' λης με τους φορους που π ληαναγκες της Κωνσταντινουπο , ρωναν , τα εργατικα, χερια που προμη' θ ευαν και τα αγροτικά τους προ·ίόντα . Την επoχ� της ίορυσης της Κων σταντινοίιπολης, το ανατολικό μισό του ρωμα·ίΚΟίι κόσμου περιλάμβανε πολλές επαρχίες που σχη μάτιζαν μία πο λυάνθρωπη και ευημεροίισα περιoχ� η οποία εκτεινόταν ανατολικά μέχρι τον Τίγρη, όπου η θαμμένη πόλη Δοίι, μιας τυπικης , , μας αποκα λυπτει ' ρα Ε υρωπος την εικονα ρωμα·ί κ�ς φρουράς · προς νότο, η Αυτοκρατορία έφτανε " ναους στο Λουι.,ΟΡ. , 'ζ μεχρι τους μεγα' λους αιγυπτιακους Ολόκληρη η ενοοχώρα της Ανατoλικ�ς Μεσογείου είχε εξελληνιστεί παρ' όλο που οι ντόπιες γλώσσες εξακολου θοίισαν να μιλιοίινται και ζοίισε υπό ρωμα·ί κ� κυριαρχία για αιώνες. Η ίορυση μιας νέας πρωτείιουσας πρόσφερε , ' ενα π λησιεστερο κυ β ερνητικο" κεντρο απο, την Π α λ αια' Ρώμη · στην Κωνσταντινοίιπολη λειτουργοίισαν τα οικα, " στηρια, uιει.,αγονταν uιαπραγματεuσεις αναμεσα σε επαρ"" t" ' "" , αντιπροσωπειες , ' ι και στον αυτοκρατορα, χιακες και φι λ0οοξοι άνθρωποι μποροίισαν να αναζητ�σoυν απασχόληση . Η οικοΟόμηση και η πoλυτελ�ς οιακόσμηση της πόλης Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
66
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' ' Ι:-υιανομΥ)" αρτου ' χαι 'f) υωρεαν 1:του Κωνσταντινου , χα θ ως , ' ' σε επι λ εγμενους χατοιχους οφει' λ ονταν στα π λουΤΥ) που ι , Ι , προερχονταν απ αυΤΥ) Τ'f)ν τεραστια περιοχ'f), . Παρά ΤΥ) συνεχ� αντιπαλόΤ'f)τα με Τ'f)ν Περσιχ� Αυτο, τον ετερο , , Μ εσ'f)ς ' Τ'f)ς αρχαιας ' χρατορια, «οφθαλ μο» Ανα" τoλ�ς, αυτό το τμ�μα του ρωμα ίχου χόσμου επιβίωσε σχε, , , , ' ατοφυο 1:-υον μεχρι τα μεσα του ΣΤ " αιωνα " Α φου' πρωτα υπέγραψε μια συμφωνία εφ�ν'f)ς με τους Πέρσες το 5 3 2 , ο Ιουστινιανός έστειλε τους στραΤ'f)γοuς του Βελισάριο , , χαι αργοτερα τον Ν αρσΥ)' να αναχατα λα' β ουν τις περιοχες , , ' που ειχαν χατα λ'f)του Ι:-υυτιχου μισου' Τ'f)ς Αυτοχρατοριας φθεί από μΥ) ρωμα"ί χές Ουνάμεις. Έτσι χαταχτ�θ'f)χε το βασίλειο των Βανοάλων που είχε για χέντρο του Τ'f)ν Καρ Χ'f)Οόνα σΤΥ) Βόρειο Aφριχ� , ενώ σταοιαχά εχοιώχθ'f)χαν οι Οστρογότθοι από Τ'f)ν Ιταλία. Η πρωτείιουσά τους , 'f) Ραβένα, επαν�λθε στον ρωμα"ί χό έλεγχο , γεγονός που συμβολίσΤ'f)χε με ΤΥ) οιαχόσμ'f)σ'f) του ναου του Αγίου Βι ταλίου με τα περίφ'f)μα ψ'f)φιοωτά του Ιουστινιανου χαι Τ'f)ς Θεοοώρας, χαι τελιχά 'f) Παλαιά ΡώμΥ) περι�λθε σΤ'f)ν ζ , ' ' Ε πισ'f)ς ' ΙαυτοχρατοριχΥ)' εc,Oυσια. τμ'f)ματα Τ'f)ς Ν οτιας , αποσπασΤ'f)χαν , ' ' θους, ομως σπανιας απο' τους Β 'f)σιγοτ αυτ� έμελλε να αποοειχτεί 'f) πιο εφ�μερY) από όλες τις χα, , , οριστιχα" χασει τον ε' Ο Α υτοχρατορας ταχΤ'f)σεις. ειχε λεγχο των υπολοίπων εοαφών Τ'f)ς Pωμα"ί χ�ς Αυτοχρατο, 1:' , σΤΥ) Δ υσΥ) ' επροχειτο να τον αναχΤ'f)σει στο χαι υεν ριας μέλλον.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
..<;
Σ υνέπειες των σλαβικών και των αραβικών κατακτήσεων
�
Δ εν είναι σίγουρο αν αυτές οι φιλόδοξες εχστρατείες εξα, ' στα Β αλ χανια ' ' σ θ ενΥ)σαν ΤΥ)ν αμυνα της Αυτοχρατοριας Υ), απλώς εξέτρεψαν τις βυζαντινές δυνάμεις δυτιχότερα ' , ειναι , , ' στο συνορο ' βΥ) τα στραβ ε' β αιο οτι ωστοσο του Δ ουνα , " φορα τευματα του Ι ουστινιανου' συνανΤΥ)' θΥ)χαν για πρωΤΥ) μ' έναν χαινοίιργιο εχθρό : τα σλαβιχά φίιλα. Μετά το 558 ι δυναμεις , , Ι οι αταχτες ' περιπου , αυτες στρατιωτιχες εχμε" φρουρων ' ταλλ ευ' θΥ)χαν ΤΥ)ν ανεπαρχεια των συνοριαχων για να διασπάσουν τα σίινορα χαι να εισβάλουν στις πιο , , περιοχες " νοτια του Δ ουνα ανεπτυγμενες αγροτιχες ' β Υ) . Μπορεί να μΥ) διέθεταν εξελιγμένες χοινωνιχές δομές, , , να πο λ ιορχΥ)σουν , μια πε' αλλα' Υ)ταν ιχανες με επιτυχια , ' ' ' Σ υνο δ ευομενοι ριτειχισμενΥ) πο' λΥ) οποτε χρειαζοταν. απο, , , ' τις γυναιχες χαι τα παι δ ια' τους αναζΥ)τουσαν πιο ευφορα εδάφΥ) για χαλλιέργεια ' σταδιαχά χατέλαβαν ορισμένες περιοχές στα Βόρεια Βαλχάνια. Η πρoέλασ� τους δεν εί χε τον χαραχτ�ρα εισβoλ�ς. Έμοιαζε περισσότερο με δι, δ υσΥ) σΤΥ)ν αυτοχρατοριχΥ)" επιχρατεια : οι νεοφερμενοι , εισ για να βρουν τόπο να εγχατασταθοίιν επιτέθΥ)χαν στους ντόπιους πλΥ)θυσμοίις χαι τους εξεδίωξαν. Για πολλά χρό νια δεν υπ�ρξε σoβαρ� στρατιωτιχ� αν:τίδρασΥ) ΤΥ)ς Κων, λΥ)ς σ " αυΤΥ) ΤΥ)ν ασυνΥ)' θ ισΤΥ) χαι απροσδ οχΥ)' σταντινουπο " ' ' ' Κ ΤΥ) επιχεΙΡΥ)σΥ) . αι στις αρχες του Ζ αιωνα, οταν τα αυ" ' να τοχρατοριχα, στρατευματα στε λνονταν επανει λΥ)μμενα πoλεμ�σoυν στο μέτωπο του ΔοίιναβΥ) , οι σλαβιχές δυνά, ' ' Κατα' ΤΥ) δ ιαρμεις ειχαν πια εγχαταστα θ ει' για τα χαλ α. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
68
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
κεια μιας εκστρατείας τον χειμώνα του 602 οι στρατιώ, , τες στασιασαν και ανε' β ασαν τον �υΙΟΙΚ"Υ)τη, τους πανω σε , � και τον ανακηρυc.,αν , , ζ αυτοκρατορα' ' ' κατοπιν μια ασπιυα βαοισαν εναντίον της Κωνσταντινοόπολης. Το γεγονός αυ, , σε μια περιουο , � αστα' θ ειας, στη υιαρ� , το, εστρωσε τον �υρομο , τα σ λαβ ικα" φυλ α επεκτειναν , ' κεια της οποιας τις κτησεις τους στα εοάφη της Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια. Ενώ στα ουτικά ο έλεγχος χανόταν αργά αλλά σταθε, σφουρη ζ ' λυσαν μια νεα ' � , επι' θεση απο' τα ' οι Περσες ρα, εc.,απε ανατολικά που κλόνισε την εξουσία του Ηράκλειου ( 6 1 064 1 ). Aυτ� η παρατεταμένη εισβoλ� �ταν τόσο εκτετα μένη, ώστε τρομοκράτησε τον πληθυσμό όχι μόνο των , � ' επαρχιων ' αλλα" και της ιυιας της πρωτευουανατο λ ικων σας. Το 626 κι ενώ ο αυτοκράτορας απουσίαζε στα ανα τολικά, στρατεόματα του « Βασιλέως των Βασιλέων» έκαι ' ναν την εμφανιση, τους στην ασιατικη, ακτη, του Β οσπορου , , ' ' λη . Ε ιχαν συντονισει απεναντι απο' την Κωνσταντινουπο την επίθεσ� τους με τους Α βάρους και τους Σλάβους που , , Τ οτε , ' ο πα� εμφανιστη καν ταυτοχρονα απο, τα υυτικα. τριάρχης Σέργιος, μέλος του κυβερνώντος συμβουλίου που είχε οιορίσει ο Ηράκλειος για να ελέγχει την κατάσταση , " , ' λη , επινοησε εναν καινουργιο τροστην Κωνσταντινουπο πο υπεράσπισης της Πόλης, λιτανεόοντας με τις πιο ση, " αγιες εικονες , ' μαντικες της Π αρ θ ενου και του Χ ριστου' γυ, , , , , συνουευομενος � ' λη ρο τον λαο' ρω απο τα τειχη απο ο λοκ που έψαλλε τον περίφη μο όμνο προς την Υπέρμαχο ( ένα ακόμη επίθετο της Θεοτόκου ). Aυτ� τη σόνθεση του Ρω μανοό του Μελωοοό, ενός υμνογράφου από τη Συρία, η οποία είχε γίνει εξαιρετικά oη μoφιλ�ς, τώρα τη χρησιμο ποιοόσαν για να εξασφαλίσουν την πνευματικ� αρωγ� της Παναγίας κατά των πυρολατρών του ζωροαστρισμοό. TΎ)V Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
69
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, Β ωνος , ,� ' ωια στιγμΎJ, ο στpαΤΎJγoς οργανωνε τις στρατιωτι-
" επιχεφΎJσεις και με ΤΎJ βOΎJ' θ εια του υγρου" πυρος επικες τίθετο στα πλοία των Σλάβων που προσπαθουσαν να με ταφέρουν Πέρσες στρατιώτες σΤΎJν ευpωπα'ίκ� ακτ� του Βοσπόρου , Προς ανακoυφισΎJ των Βυζαντινών, ο εχθρός απoσυpθΎJκε . Και 060 χρόνια αργότερα, το 628, όταν ο Ηράκλειος έστειλε το μ�νυμα ΤΎJς τελιx�ς και oλoκλΎJ pωτικ�ς του νίΚΎJς κατά ΤΎJς Πεpσικ�ς Αυτοκρατορίας, οι , , ' ' λΎJς γιορτασαν κατοικοι ΤΎJς Κωνσταντινουπο το γεγονος ' ' ΤΎJς Π αρσιγουροι οτι εχουν ει."ασφα λ ισει ΤΎJν προστασια , " t' " ' θ ενου, ΤΎJς πνευμαΤΙΚΎJς υπερασπιστριας ΤΎJς πο' λΎJς τους, Όμως αυτό τον μεγάλο θρίαμβο ακoλoυθΎJσε πoλu συ' ' πολυ' πιο σο β αpΎJ' απει λΎJ" κατα ΤΎJς στα θεpOΤΎJντομα μια τας του ρωμα'ί κου κόσμου , που τώρα πια είχε περιοριστεί σΤΎJν Aνατoλικ� Μεσόγειο. Ελάχιστες γραπτές ΠΎJγές καταγράφουν ΤΎJν εξέλιξΎJ των φυλών ΤΎJς εp�μoυ που κα τείχαν ΤΎJV αpαβιx� χεpσόνΎJσo πριν έρθουν σε επαφ� με τον ρωμα'ί κό κόσμο, Για πολλά χρόνια συνυπ�pχαν εφΎJ, , υυναμεις � , νικα, με τις αυτοκρατορικες στα συνορα ΤΎJς Σ υρίας, ΤΎJς ΠαλαιστίνΎJ ς και ΤΎJς Αιγόπτου. Όμως ΤΎJ οε, που ακο λου'θ ΎJσε ΤΎJν καταΚΤΎJσΎJ " απο ' καετια ΤΎJς Π ερσιας τον Ηράκλειο, σΎJ μειώθΎJκε αυξΎJσΎJ των επιθέσεών τους, που εξελίΧΤΎJκαν σε σοβαρές εχθροπραξίες σΤΎJ οεκαετία του 630. Παρά τις πpoΎJγoυμενες στρατιωτικές επιτυχίες , � καταφερt" ' λ ειος υεν τους, ο Η ρακ του, ΎJ, ,ισως και ει."αιτιας νε να βρει τρόπο να απωθ�σει τις αραβΙΧές φυλές, οι 0, μo , πpOΎJ' λ αυναν πο λ ε' ποιες, ει."οικειωμενες ' t' με ΤΎJν εpΎJ μώντας καβάλα σε καμ�λες και άλογα και με εντελώς Ι , , , τακτικες �uιαφopετικες απο τις αντιστοιχες των συντεταγμένων στρατών του Βυζαντίου και των Περσών . Επι, ' , οι Άραβες εμπνεονταν π λ εον απο" ΤΎJ νεα θ PΎJσκευΤΙΚΎJ' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
αποκάλUψΎ) τοι) Αλλάχ στον Π ΡOφ�ΤΎ) Μωάμεθ. Μέσα σε λίγα χρόνια, Ύ) Δαμασκός, Ύ) πρωτεύοuσα ΤΎ)ς Σuρίας, και Ύ) lεροuσαλ�μ, Ύ) ιερότεΡΎ) χριστιανικ� πόλΎ) , έπεσαν στα χέρια τοι) εχθρού. Μέχρι το 6 38, ο Ηράκλειος έβλει ι Ι ατακτα Ι πε τις δ uναμεις τοι) να uποχωροuν κι ετσι αν α" ι ι Τ ι γκασΤΎ)κε να αποσuρ θ ειΙ πισω απΌ ΤΎ)ν οροσεφα τοι) αupou , σε μια πιο oxup� θέσΎ) . Μ' αuτόν τον τρόπο, έστω κι Ι φανειΙ σαν προσωρινΎ), στραΤΎ)γΙΚΎ), οπια θ 0αν αρχικαι ειχε χώΡΎ)σΎ) , ο αuτοκράτορας όρισε ένα καινούργιο ανατολικό σύνορο για ΤΎ) Pωμα'ίκ� Αuτοκρατορία, στο απώτατο αναι ι ι Ασιας. τολ ικοι ακρο ΤΎ)ς Μ ικρας Ο uσιαστικαι εγκατε' λειψε στοuς Άραβες μια τεράστια περLOΧ� ποι) βρισκόταν ΠΡΟΎ)γοuμένως uπό ρωμα'ί κ� διοίΚΎ)σΎ) : τις επαρχίες ΤΎ)ς Σuρίας, ΤΎ)ς ΠαλαιστίνΎ)ς, ΤΎ)ς Αιγύπτοι) και ΤΎ)ς Βόρειας ι καθ ως ι και την π λοuσια ι ι ΑφΡΙΚΎ)ς, αγΡΟΤΙΚΎ)ι εν δ οχωρα ποι) προμ�θεuε ΤΎ)ν πρωτεύοuσα με τρόφιμα, εργατικό δuνα μικό και φόροuς επί αιώνες. Μέχρι το 6 4 7 , οι αραβικές κατακτ�σεις σΤΎ) ΜέσΎ) Aνατoλ� είχαν δΎ)μιοuργ�σει μιαν απέρανΤΎ) ζώνΎ) πιστ� ι θ ΡΎ)σκεια, ' ποι) εκτεινοταν ι το Ι σλ αμ, Ι σΤΎ) νεα απΌΙ ΤΎ) Β αι στον Π ερσικοι κο' λπο και ΤΎ)' Ν ινεUΎ)ι στον ΤΙιγΡΎ) ανασορα τολικά μέχρι ΤΎ) ΛιβύΎ) στα δuτικά. Η Αντιόχεια, Ύ) Αλε ξάνδρεια και Ύ) lεροuσαλ�μ, τα τρία αρχαιότερα κέντρα ι ε ξοuσιας, ι ι ι χριστιανΙΚΎ)ς πια κατω απΌι ισ λαμιβ ρισκονταν κό έλεγχο . Παρότι οι Βuζαντινοί γνώριζαν ΤΎ)ν ύπαρξΎ) των φuλών των Βεδοuίνων, τοuς οποίοuς ονόμαζαν Άρα βες , ΣαραΚΎ)νούς, lσμαΎ)λίτες � Αγαρψούς, δεν μπορούι αuτοιι οι πολ εμιστες ι ΤΎ)ς εΡΎ)μοι) ι ι οτι σαν να φανταστοuν ι ι ι στρατιωτικοuς ι θ ριαμθα επιτuγχαναν ι τοσο σΎ)μαντικοuς βοuς αντλώντας έμπνεuσΎ) από ΤΎ)ν αποκαλuπτικ� διδα σκαλία τοι) ΠΡOφ�ΤΎ) Μωάμεθ. Οι Βuζαντινοί καταδίκαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥ
ΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ζαν τη νέα θρΎ)σκεία θεωρώντας ΤΎjV αίρεσΎ) . Για ΤΎ) βα σιλεία του Κώνσταντος Β' (642-668) έχουν διασωθεί ελά χιστα κείμενα, γεγονός ιδιαιτέρως λυΠΎ)ρό, αφοίι τα μέσα , , λλ ε ν ' αποuειχτοuν ' � μια απο, τις π λ εον του Ζ ' αιωνα εμε καθοριστικές περιόδους σΤΎ)ν ιστορία του Βυζαντίου. Επί ΤΎ)ς βασιλείας του πραγματoπOt�θΎ) καν ορισμένες με ταρρυθμίσεις στον τομέα ΤΎ)ς στρατιωτικ�ς άμυνας , στο , , , που ονομα, περιφερειων ' � π λ αισιο των νεων UΙΟΙΚΎ)τικων σΤΎ)καν Θέματα' ωστόσο παράλλΎ)λα οι Άραβες εδραίωναν τις εξαιρετικά ραγδαίες κατακτ�σεις τους. Οι τελευταίοι ζ ' θαΡΎ) ναυΤΙΚΎ)' υπεροπ λ ια , , � ' και ULEVEPYouαπεΚΤΎ)σαν ι.,εκα σαν επιδρομές σΤΎ)ν Κίιπρο, ΤΎ)ν KΡ�ΤΎ) και ΤΎjV Κω, προε λαίινοντας ανεξέλεγκτοι στο Αιγαίο. Το 669 Ύ) Κωνσταντι νοίιπολΎ) βρέθΎ)κε πολΙΟΡΚΎ) μένΎ) από τους νέους εισβο λείς . Αλλά οίιτε και το ανατολικό σίινορο ΤΎ)ς Αυτοκρατο ρίας που ακολουθοίισε ΤΎ) γραμμ� ΤΎ)ς οροσειράς του Ταίι ρου, στη νoτιoανατoλικ� Μικρά Ασία, δεν �ταν σταθερό ' Π αρα' τα φυσικα αμυντικα, τους π λ εονεκαι ακ λονΎ)ΤΟ. , με θοριακες , , των ορεινων , ' φρουρες ΚΤΎ)ματα, οι βuζαντινες οχυρών συσΤΎ) ματικά αποτίιγχαναν να αναχαιτίσουν τις αραβικές επιδρομές στα εδάφΎ) ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας. ΉδΎ) , αμφι βο λ 'ια για το , � χωρουσε απο, τα μεσα του Ζ " αιωνα uEV μέγεθος ΤΎ)ς καταστρoφ�ς που είχε πρoξεν�σει στο Bu ζάντιο Ύ) νέα ισλαμικ� ΜναμΎ) , οι Ύ)γέτες ΤΎ)ς οποίας (οι χαλίφΎ)δες) εγκαταστάθΎ)καν σΤΎ) Δαμασκό. Η κατα, , ' που β ρισκονταν στροφΙΚΎ), μειωσΎ) των επαρχιων υπο, ρωμα'ί κό έλεγχο προκάλεσε ΤΎjV παρακμ� ΤΎ)ς αυτοκρατορι, ζ , ει.,ουσιας ' ' , ενω, παρα' λλΎ) λ α υποχρεωσε εκεινους που ΚΎ)ς θεωροίισαν τους εαυτοίις τους κλΎ)ρονόμους ΤΎ)ς αιώνιας ΡώμΎ)ς να αναθεωρ�σoυν πολλές από τις απόψεις τους. "
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
72
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Πράγματι, καθώς οι Άραβες εξαπέλuαν ολοένα και πιο σφοδρές επιθέσεις κατά της Κωνσταντινοόπολης τον Ζ ' , , σκοπος , " τοuς Ύ)ταν Ύ) κατα' λuσΎ) αιωνα, γινοταν φανερο, οτι ΤΎ)ς Pωμα'ί κ�ς Αuτοκρατορίας. ΣΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς σκόπεuαν να ιδρuσοuν μια Iσλαμικ� Αuτοκρατορία με κέντρο ΤΎ)ς ΤΎ)ν ένδοξΎ) πρωτεuοuσα τοι) Βοσπόροu . Για να αντιμε, ' τωπιστει" αUΤΎ) Ύ) απει λΎ)' και να επι β ιωσει το Β u ζαντιο, πρόβαλλε επιτακτικ� Ύ) ανάγΚΎ) σΎ) μαντικών μεταρρuθ μίσεων σΤΎ) διοίΚΎ)σΎ), ΤΎ) στρατιωτικ� οργάνωσΎ) , ακόμΎ) , ' Αν οι εικονομαχοι ' και σΤΎ) θ ΡΎ)σκεUΤΙΚΎ)' παι δ εια. Ύ)γεμονες τοι) Η' αιώνα δεν είχαν επιβάλει τις δέοuσες αλλα, πι θ ανοτατα , ' ' πεσει ' λΎ) θα ειχε γες, Ύ) Κωνσταντινοuπο στα χέρια των Αράβων επτά αιώνες πριν από το 1 45 3 , βάζο, πριν καλ α' �αλ α' αUΤΎ), ντας τε' λος σΤΎ) βuζαντινΎ), ιστορια , ' ' τοι) Ζ " αιωνα, και ενω, αρχισει. Ε πιστρεφοντας στα μεσα , , ποι) δ ιε' βλ επαν τοuς επερχομενοuς ' ' ε λαχιστοι Ύ)ταν εκεινοι , ποι) προκαλοuσε ' ' Ύ) θ ΡΎ)σκεUΤΙΚΎ)' κιν δuνοuς, Ύ) ανΎ)σuχια , ' Ύ)ταν αποκα' λu Ψ Ύ) τοι) Ι σλ αμ αρκετα' σο βαΡΎ)" ωστε να πuρoδoτ�σει δραματικές εξελίξεις. , σ κωνστας ' Β' αντε' δ ρασε σΤΎ)ν αΡΧΙΚΎ)' επεκτασΎ) τοι) Ισλάμ μετακομίζοντας στις Σuρακοuσες, σΤΎ) Σικελία, μια πόλΎ) ποι) ακόμΎ) και τότε διαΤΎ)ροόσε τις παραδόσεις ΤΎ)ς " ' εΠΟΧΎ)ς. ' Αλλ α' οταν κλ ασΙΚΎ)ς απαΙΤΎ)σε να μετα βει" εκει Ύ) " ' ΤΎ)ς αuτο' τοu, οι αξ ιωματοuχοι επικεφα λ Ύ)ς οικογενεια " , ' ' θ κραΤΟΡΙΚΎ)ς Αu λΎ)ς αρνΎ) Ύ)καν να ικανΟΠΟΙΎ)σοuν το αΙΤΎ)' τοι) Φ αuστα μα, τοu. Η σι)' ζuγος ' και οι τρεις γιοι τοι) παρέμειναν σΤΎ)ν Aνατoλ� . Το 668 ο Κώνστας δoλoφoν�θΎ), , ω απο, μuσΤΎ)ριω' δ εις σuν θΎ)κες " κε κατ κι ενας σφετερισΤΎ)ς ,Ύ)γεφε αξ ιωσεις , ' απο' ΤΎ) Σ ικεστον αuτοκρατορικο' θ ρονο λία. Αλλά μόλις τα νέα έφτασαν στΎjV Κωνσταντινοόπο λΎ) , ο πρωτότοκος γιος τοι) Κώνσταντος αναΚΎ) ρόχθΎ)κε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
73
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
αuτοκράτορας και καταγγέλθΎ)κε ο σφετεριστ�ς. Η με γάλΎ) πλειονόΤΎ)τα των αuλικών και των κρατικών αξιω" , ματοuχων Ύ)ταν αφοσιωμενοι σΤΎ)ν ανατο λ ΙΚΎ)" πρωτεuοuσα και οεν είχαν πρόθεσΎ) να ΤΎjV εγκαταλείψοuν. Σύντο, αuτοκρατορας, , ' Δ' , ανε' λαβε στραΚωνσταντινος μα ο νεος , , , , � ' "C ' στο επατιωΤΙΚΎ) ορασΎ) κατα των Αρα βων και αc,ΙΟΠΟΙΎ)σε Ι , / , � κρο τις uuναΤΟΤΎ)τες τοu καινοuργιοu αμuντικοu σuσΤΎ)μα, ' ( τα 8 ... ε" ματα Ύ)ταν στρατιωτικες επαρτος των 8'" εματων χίες). ' τοu σΤΎ) σταθ εΡΟΠΟΙΎ)σΎ) ' 'Ο μως Ύ) επιτuχια των ανατο" , ' λ ικων σuνορων τον αναγκασε να παραμε λΎ)σει τα β ορειο" σuνορα ΤΎ)ς Βα λ κανΙΚΎ)ς, , � ' ποu κατερρεuσαν uπο, ΤΎ)ν uuτικα πίεσΎ) των σλαβικών φύλων . Αν και Ύ) κατoχ� μεγάλων , " απο τοuς Σλ α' βοuς Ύ)ταν , επαρχιων ' εκτασεων των �uuτικων ποΜ λιγότερο βίαΙΎ) , οι οικισμοί τοuς, οι Σχλαβηνίες, αφαί" απο ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ), EC,ou' λΎ)ρες περιοχες ρεσαν ολοκ "C σία. Οι Σλάβοι γρ�γoρα έοειξαν ενοιαφέρον για διάφορες πτuχές ΤΎ)ς ρωμα'ίκ�ς διοίΚΎ)σΎ)ς, όπως το σταθερό νόμι, ' Τεσμα, το νομικο, σuσΤΎ)μα και Ύ) χριστιανΙΚΎ), θ ΡΎ)σκεια. λικά το Βuζάντιο τοuς προμ�θεuσε με μια γραπτ� μoρφ� ΤΎ)ς γλώσσας τοuς, πράγμα ποu oδ�γΎ)σε σε μια ποΜ πιο ' να φανταστει, καθ εΤΙΚΎ)' σuμ β'ιωσΎ) απ " ο,τι θ α μποροuσε νείς με τοuς Άραβες . ...ς
Η Ελλάδα στη διάρκεια
του πρώι μου Μεσαίωνα
c"
Υ πό ΤΎ)ν επίορασΎ) αuτών των αλλαγών , οι κλασικές πα ραδόσεις των αστικών κέντρων παραχώΡΎ)σαν ΤΎ) θέσΎ)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
74
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τοuς σε νέες μεσαιωνιχές μορφές οργάνωσης. Η ιστορία " s:- Ι της Αθ ηνας ειναι χαραχτηριστιχη' . Στη οιαρχεια των πρω, των χριστιανιχών αιώνων , η Aθ�να εξαχολοuθούσε να αποτελεί χέντρο χλασιχ�ς παιοείας, όμως το 529 ο Iou στινιανός έχλεισε την Πλατωνιχ� Αχαοη μία των Αθη νών χαι η πόλη απώλεσε το βασιχό της θέλγητρο. Είχε ι ' φu λ ες, ' ' πρωτα ηοη uποστειΙ επι θ εσεις αποι μη ε λληνιχες ' s:από τοuς Έροuλοuς χαι ύστερα από τοuς Γότθοuς τοu Α λάριχοu, χαι είχε σuρριχνωθεί σε μεγάλο βαθμό σuγχρι" μεσα στα χαινοuργια , τιχα, με το παρ ελθ ον αμuντιχα, της τείχη . Η Αχρόπολη έγινε φρούριο χαι χέντρο της χαι ο ' αφιεΠ αρ θενωνας Ι μετατραπηχε σε χριστιανιχη, εχχ λησια , ρωμένη στην Παρθένο Μαρία, Μητέρα τοu Θεού ( Θεο τόχος). Οι ένοπλες σuγχρούσεις επαναλ�φθη χαν στα Βαλχάνια γύρω στο 580, όταν πολλά σλαβιχά φύλα οιέ σχισαν τον Δούναβη χαι χατεuθύνθηχαν νότια σε αναζ� τηση χαλλιεργ�σιμη ς γης . Τα οχuρά στις Θερμοπύλες χαι στον Κορινθιαχό χόλπο οεν απέτρεψαν την προέλαι στον , περιοχες ση, τοuς. Ε γχαταστα' θηχαν σε αγροτιχες , της Π ε λοποννησοu , ' , νοτο , uποχρεωνοντας τοuς ντοπιοuς , , ' τα νησια χαι σε ' να χαταφuγοuν πλη θuσμοuς στα βοuνα, ι τοπο θεσιες, ι " οπως η Μ ονεμβασια ' ( ποu χαινοuργιες οχuρες ιορύθηχε το 586). Αχόμη χαι η Θεσσαλονίχη , η οεύτερη πιο σημαντιχ� πόλη της Αuτοχρατορίας, πoλιoρχ�θηχε , ' σuχνα, αποι τοuς Σλ α' β οuς α λλ α" παντοτε σωζοταν, γεγονος ι " ' s:- s:- ' ποu αποοωοταν στον πο λ touxo αγιο της, τον Δ ημητριο, τον οποίο είχαν οει να μάχεται μεριχές φορές ανάμεσα στις τάξε ις των uπερασπιστών της. Ολόχλη ρες χοινότητες , ' τοuς χαι χατεφuγαν εγχατε' λ ει Ψ αν τις οιχιες σε πιο ασφαλείς τοποθεσίες : ο πληθuσμός τοu Άργοuς, για παράοειγ μα, μεταχόμισε στη νησίοα Ορόβη ( Ρόοι) τοu Αργολιχού Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
75
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , "" ' ουΎ)γΎ)σε ενα μεκο' λ ποu, ενω" ο επισκοπος της Π ατρας , ρος τοu χριστιανικοu, τοu ποιμνιοu σΤΎ) ικε λ'ια. Και άλλες αρχαίες πόλεις παρ�κμασαν με παρόμοιο Σ , , μονο , λογω ' ' απει λων ' αλλα' τροπο, οχι των στρατιωτικων και εξαιτίας των κοινωνικών αλλαγών ποu έπλΎ)τταν ΤΎ) " οι οποιοι σuγκροτοuσαν , ' 8 εσΎ) των auyxλΎ)τικων τα σuμβούλια των πόλεων . Γινόταν όλο και πιο Μσκολο για τις " "" ' !:: τον παραυοσιακο αστικες κοινΟΤΎ)τες να uποσΤΎ) ρι"οuν '" " , ζωΎ)ς. ' ' Τα 8 εατρα ερειπωνονταν και τα οικουομικα τροπο uλικά τοuς λεΎ)λατούνταν. Τα ΟΎ)μόσια λοuτρά έπαψαν να , ' t: λ ειτοuργοuν ε"αιτιας ΤΎ)ς ανεπαρκειας απο 8 εματων νερού. Απ' άΚΡΎ) σ' άΚΡΎ) ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας Ύ) μετατόπισΎ) των πλΎ)8uσμών προς αγροτικές περιοχές σuνόοεuε ΤΎ)ν καταστρoφ� πολλών χαραΚΤΎ) ριστικών ΤΎ)ς κλασικ�ς α στικ�ς ζω�ς. ΠαράλλΎ)λα προκαλούσε μεγάλΎ) ανΎ)σuχία, '" ' '" λωνοταν , , εκυΎ) ' Ύ) οποια στα υιαφορα αποκαλuπτικα' κειμενα ποu προφ�τεuαν το τέλος τοu κόσμοu. Παρότι οι ΣΧλαι '" , " υεν σuνιστοuσαν αμεσΎ) απει λΎ)' για τοuς κατοικοuς β ηνιες ΤΎ)ς Ελλάοας, ωστόσο αποτελούσαν μια μΎ) βuζαντιν� οι, '" "" uποκειτο στον αuτοκρατορικο, ε' λ εγχο · εισuuσΎ) ποu υεν πολλοί ντόπιοι εγκατέλειπαν τις εστίες τοuς. Για πολλές "" ' ' υεκαετιες Ύ) κενΤΡΙΚΎ)' xu β ερνΎ)σΎ) ΤΎ)ς ΚωνσταντινοuπολΎ)ς έοινε πoλu μεγαλύτεΡΎ) πρoσoχ� στις ανατολικές πε ριοχές ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας, αφ�νoντας τοuς γΎ)γενείς πλΎ), , ' ν α αμuνονται 8 uσμοuς ' των Β αλ κανιων μονοι τοuς. Μ 'ια '" , '"uιεισuuσΎ)ς ' ' σΎ)μανΤΙΚΎ)" σuνεπεια ΤΎ)ς σ λ αβ ΙΚΎ)ς Ύ)ταν Ύ) αχρ�στεuσΎ) ΤΎ)ς Εγνατίας Οοού ποu σuνέοεε τψ Κωνστα ντινούπολΎ) με ΤΎ) ΡώμΎ) . Αuτός ο βασικός οοικός άξονας οιερχόταν από ΤΎ) ΘεσσαλονίΚΎ) και αφού οιέσχιζε τα βοu νά ΤΎ)ς Βόρειας Ελλάοας κατέλΎ)γε στο Δuρράχιο, σΤΎ)ν ανατoλικ� ακτ� ΤΎ)ς Aoριατικ�ς , όποu οι ταξιοιώτες au'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
νέχιζαν με πλοίο μέχρι το Μπάρι, στη Νότια Ιταλία, και , � ' ' λυνε τις επαφες ' . Ε πι' αιωνες απο, εκει, στη Ρ ωμΎ) οιευκο ανάμεσα σΤΎ)ν Παλαιά και ΤΎ) Νέα ΡώμΎ) και έοινε ώθΎ), " ' , το σΎ) μαντικοτερο σΎ) στο εμποριο. ... εσσαλονΙΚΎ) κεΗ Θ ντρο βυζαντιν�ς εξουσίας στο ευρωπαϊκό τμ�μα ΤΎ)ς Αυ" " κομβος ΤΎ)ς Εγνατιας � ' και τοκρατοριας, Ύ)ταν ο συνοετικος Ύ) επιβίωσ� ΤΎ)ς �ταν απαραίΤΎ)ΤΎ) για ΤΎ)ν Αυτοκρατορία. ' του Ζ " αιωνα τα οχυρα ΤΎ)ς τεΙΧΎ) σε συνουα� Σ τις αρχες , , σμο, με ΤΎ)ν αποφασισΤΙΚΟΤΎ)τα των επισκοπων και των ι � Ι κατοικων ΤΎ)ς -και ειuικoτερα του πνευματικουι ΤΎ)ς προστάΤΎ) - έσωσαν ΤΎ) ΘεσσαλονίΚΎ) από τους Σλάβους. Όμως σΤΎ) οεκαετία του 690, ο Ιουστινιανός Β ' υποχρεώθΎ)κε να , , , ' ' οικισμους προε λ ασει μαχομενος αναμεσα σε σ λ α β ικους , , � ' για να αποκατασΤΎ)σει ΤΎ) συνοεσΎ) ΤΎ)ς πο' λΎ)ς με ΤΎ)ν υπολΟΙΠΎ) Αυτοκρατορία. Αλλά πιο ουτικά ΤΎ)ς Θεσσαλονί ΚΎ)ς Ύ) αυτoκρατoρικ� εξουσία αουνατοόσε να επιβλΎ)θεί. Έτσι μεγάλες εκτάσεις των Βαλκανίων και ΤΎ)ς Ελλάοας περι�λθαν στον σλαβικό έλεγχο προκαλώντας περαιτέρω μείωσΎ) στα αυτοκρατορικά έσοοα από φόρους και προ·ίό ντα. Κατά ΤΎ)ν πρώΤΎ) βασιλεία του , ο Ιουστινιανός Β' έλα, , , , σΎ)μαντικα, μετρα βε �ουο προκειμενου να επαναφερει με, Σχλ αβ ηνιες κατω απο τον αυτοκρατορικο, ε' λ εγχο. ρικες Το πρώτο αφοροόσε τον εποικισμό ΤΎ)ς Μ ικράς Ασίας με Σλάβους αιχμαλώτους πολέμου που είχαν συλλΎ)φθεί σΤΎ) οιάρκεια των εκστρατειών του ΤΎ)ς οεκαετίας του 680. Η " απει θαρχων στοιχειων " � ΤΎ)ς υπαγωγΎ)ς με' θ οοος υπο στενότερΎ) κρατικ� παρακολοόθΎ)σΎ) �ταν �OΎ) οοκιμασμένΎ) : Ύ) μεταφότευσΎ) πλΎ)θυσμών από μια περιox� σε άλλΎ) " αιωνες. Σ ΤΎ) συγκεκριμενΎ) ' πε' εφαρμοζοταν επι' πολλ ους " , σλ α β ικους , πλΎ) θυσμους ' σε στεριπτωσΎ) εφερε αρκετους "
Ι
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
77
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ν� επαφ� με την αυτoκρατoρικ� κυβέρνηση , τις χριστια νικές παραδόσεις και άλλες όψεις της βυζαντιν�ς εξουΙ Ι που απουσια Ι ζαν αποΙ τη χαλ αρηΙ οργανωση Ι σιας, στοιχεια των σλαβικών φύλων .
..." Επαρχιακή οργάνωση της Κεντρικής Ελλάδας Ea.>
Το δεύτερο μέτρο που π�ρε ο Ιουστινιανός κατέληξε στην
Ι ει' δ ους αυτοκρατορικουΙ ελ εγχου ' Ι επι β ο λη' ενος σε ορισμενες περιοχές της Ελλάδας. Εφάρμοσε μια παραλλαγ� του συστ�ματoς στρατιωτικ�ς διοίκησης που είχε αναπτυχτεί για τη φύλαξη των ανατολικών συνόρων της ΑυτοκρατοΙ καταΙ των Αρα' βων. Π ροκειται Ι τυπο Ι Ι Ι επαρριας για εναν νεο Ι Ι Θεμα. Ι Ι δ ιοικησης χιακης που ταυτιστηκε με τον ορο ' ΑρχιΙ Ι ' Ι Θ Ι κα τον συνανταμε στη Μ ικρα Ασια και τη ... ρακη και αργότερα επεκτείνεται σε περιοχές της Ελλάδας, στα ΒαλΙ νησιαΙ του Α ιγαιου. Ι Ι δ ει ξη Ι Ι κανια και ορισμενα Η πρωτη εν Ι θ εσμουΙ σε μια Ι συγκεγια την εισαγωγηΙ του καινουργιου κριμένη περιφέρεια είναι συν�θως μια καταγραφ� που Ι Ι στρατιωτικουΙ ως επικεαναφερεται στον δ ιορισμοΙ ενος φαλ�ς της νεοσύστατης επαρχιακ�ς διοίκησης με τον τίτ λο στpαΤΎJγός. Στην Kεντρικ� Ελλάδα η παραπάνω εξέ λιξη μαρτυρείται το 695, όταν ο Λεόντιος διορίζεται στρα ΤΎJγός της Ελλάδος, μολονότι ο τελευταίος αρνείται να αναλάβει τα νέα του καθ�κoντα. Αντίθετα τίθεται επιΙ ' μιας ε ξ εγερσης κεφα λης καταΙ του Ι ουστινιανουΙ Β ' και Ι Ι λ ων , αυτοκρατορας Ι Ι στεφεται, με τη δυναμ η των οπ : ε ξ 0Ι Ι χρονια. Αλλ αΙ ρι' ζει τον Ι ουστινιανοΙ και κυ βερναΙ επιΙ τρια ,...
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" 'C ' πρεπει στο μεταc,u να ειχε αποχαταστα θ ει" ως εναν β αθ μό Ύ) επαφ� με ΤΎ)ν πρωτεUοuσα. Πρόσφατα βρέθΎ)χε σΤΎ) , για το μετρο' ΤΎ)ς Αθ Ύ)νας " � , υιαρχεια των ανασχαφων ενα χρυσό νόμισμα του Ιουστινιανοι) Β' ΤΎ)ς περιόδου 692-695. " του εωους � Ε'ιναι το πρωτο ' του που αναχαλυπτεταt, αφου, " , � που αρ' τε λ ειως τα νομισματα ΤΎ)ς περtoυου μας λειπουν , του Ζ' χαι τε λειωνει , του Θ'" " αιω' χι' ζει στα μεσα στα μεσα , που χρονο λογουνται , ' λou . ' να, τοτε τα νομισματα του Θ... εοφι Η νέα αρχαιoλoγιχ� αναχάλυψΎ) επιβεβαιώνει ότι χάποιος , χαποτε , , ' � χατειχε σΤΎ)ν ΚεντριχΎ)' Ελλαυα ενα νομισμα χομ, " � ι μενο στο νομισματοχοπειο ΤΎ)ς πρωτευουσας σΤΎ) uιαρχεια ΤΎ)ς βασιλείας του Ιουστινιανοι) Β ' . Η οργάνωσΎ) μιας επαρχιαχ�ς διοίχΎ)σΎ)ς, Ύ) οποία θα , , ' ' Ύ)ταν σε θ εσΎ) να ανταποχρινεται στις αναγχες ΤΎ)ς πρωτεuοuσας, προϊιπέθετε ΤΎ)ν uπαρξΎ) οιχονομιχών αξιωμα τοuχων που θα μεριμνοuσαν για ΤΎjV χαταγραφ� των πό ρων ΤΎ)ς περιoχ�ς. Η επιθεώΡΎ)σΎ) αχόμΎ) χαι μιας μιχρ�ς περιoχ�ς παρείχε ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα στρατολόγΎ)σΎ)ς ανδρών , , � � φορολογιχα' εσοστον αυτοχρατοριχο, στρατο, χαι απευωε δα σε ταχτιχ� βάσΎ) , βασιχό μέλΎ)μα του νέου διοιχΎ)ΤΙ� Ι Ι συνυεοταν χουι μΎ)χανισμου, ο οποιος ι με το συσΤΎ)μα των Θεμάτων. Σταδιαχά Ύ) επαρχιαχ� διοίχΎ)σΎ) χατόρθωσε να ' ' χατα λογου χαταρτι' ζει στρατιωτιχους ς : λ'ιστες οιχογε" , που υποχρεουνταν , ' νειων να προμΎ) θ ευουν εναν εφιππο χαι πλ�ρως εξοπλισμένο στρατιώΤΎ) για να υΠΎ)ρετ�σει ΤΎ) ' ' Σ ε αυτους ' τους χαταλ ογους χαστρατιωτιχΎ), του θΎ)τεια. ταγραφόταν επίσΎ)ς το ποσοστό ΤΎ)ς μειωμένΎ)ς φορολο γίας σΤΎ)ν έγγειο ιδιοχΤΎ)σία για όσο χαιρό ο στρατιώΤΎ)ς " , ζε χαι �υεν μπορουσε ' να βΟΎ) θα' ΤΎ)ν οιχογενεια του. απουσια Οιχογένειες που δεν εμφανίζονταν στους στρατιωτιχοuς , ' χατα λογους χαταγραφονταν σε 'C"εχωριστα' φορο λογιχα' ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
79
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , ορι , ζαν τους φορους , τα οποια ' λαν να πλΎ)μΎ)τρωα, που οφει ρώνουν για ΤΎ) γΎ) που κατείχαν. ι Ι Η στενΎ), συναφεια αναμεσα σε στρατιωτικα, και φορο, ω ς συνεπεια " ' ειχε οτι ο ι υπευ' θυνοι για λογικα' ζΎ)ΤΎ)ματα ΤΎ)ν Τ�ΡΎ)σΎ) αυτών των μΎ)τρώων αξιωματοόχοι όφειλαν " ολ α τα ΚΤΎ)ματα ' ' να καταμετρουν που καλλ ιεργουνταν απο, , , ' ' θεωρουσαν ' αν θ ρωπους οι οποιοι τους εαυτους τους πιστους , ' ' λΎ)ς και υΠΎ)κοους του αυτοκρατορα ΤΎ)ς Κωνσταντινουπο να επιβάλλουν τους φόρους που τους αναλογοόσαν. Προ, φοΎ) αγονΎ) γΎ) υεν uικαιo, , , ' ο;:, ' ο;:, κειμενου το συσΤΎ)μα να ειναι ρολογείτο το ίδιο με ΤΎ) γόνιμΎ) , αρδευόμενΎ) γΎ) , ενώ οι, " , βΟυια , κογενειες που κατειχαν ενα ζευγαρι ' ο;:, επρεπε να πλΎ), ι Ι αποΙ αυτες Ι που υιε � ' θεταν μοναχα ' ρωνουν περισσοτερο φορο , , ,ενα β ΟυΙ ' ο;:, Ύ), εναν , , ο;:, γαωαρο ειτε κα θο' λου ζωικο κεφα' λ αιο. Τελικά ο υπολογισμός των φόρων εφαρμόσΤΎ)κε σε όλο , το ζωικο" κεφα λ αιο, τα οπωροφορα ' ο;:, ' υεντρα, τα κτισματα , " ' ' και τα αγροτικα εργα λ εια που κατειχε Ύ) καθ ε οικογενεια, και επινo�θΎ)καν πoλUπλoκες μέθοδοι αποτίμΎ)σΎ)ς. Εξαι τίας ΤΎ)ς απουσίας γραπτών πλΎ)ροφοριών για τον Ζ ' και τον Η' αιώνα, Ύ) ανασόστασΎ) ΤΎ)ς πρώιμΎ) ς λειτουργίας αυτου, του συσΤΎ)ματος ειναι υυσκο ' ο;:, ' , λΎ) . Ο μως αναφορες σε ' ' ' κατα λογους στρατιωτικους και στους αξ ιωματουχους που τους κατάρτιζαν και τους ανανέωναν, υποδΎ)λώνουν ΤΎ) δραστικ� επίβλεψΎ) ΤΎ)ς ζω�ς στις επαρχίες. Κάτω από , του στpαΤΎJYOυ,/ Ύ) παρουσια " κρατικων αξ ιωΤΎ)ν ε ξουσια , ι ι " � ματουχων συνετεινε σΤΎ)ν οικουομΎ)σΎ) επισΎ)μων ΟΙΚΎ)μα, ' ' και συνε' β αλε σΤΎ)ν ενισχυσΎ) των και νεων εκκ λΎ)σιων του κόρους ΤΎ)ς κεντρικ�ς κυβέρνΎ)σΎ)ς στις απόμακρες επαρ χίες. Δεν σώζονται μαρτυρίες για το ενδεχόμενο ενδιαφέρον του Λεοντίου για ΤΎ)ν Kεντρικ� Ελλάδα στο διάσΤΎ)μα ΤΎ)ς '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
80
'
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγl)Α
βασιλείας του ( 695-698). Ωστόσο πιθανολογείται ότι σε κάποιο Θέμα της Ελλάοος πρέπει να υπ�ρξε κάποια ανα ταραχ� , επειo� μια γενιά αργότερα, περί το 720, ο Αγαλ λιανός, ένας τουρμάρχης (κατώτερος αξιωματικός), Ύ)γ� θΎ)κε μιας αποτυΧΎ)μένΎ)ς πoλιτιx�ς εξέγερσΎ)ς. Ο τίτλος απορρέει από ΤΎ) λέξΎ) τούρμα, που συν�θως σΎ)μαίνει μια μικρ� στρατιωτιx� υποοιαίρεσΎ) ενός Θέ ματος. Οι Ελλαι ι ι διχοι απεπ λ ευσαν υπο ΤΎ)ν Ύ)γεσια του Αγαλλ ιανουι απΌι ΤΎ)ν Ελλάοα, όμως ναυάγΎ)σαν σΤΎ) οιάρκεια μιας θύελ λας. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι είχαν επιβλΎ)θεί κάποιες οιοιι ι ι ι ι ι s:ΚΎ)τικες υομες· ο ναυτικος χαραΚΤΎ)ρας αυτων των s:-υομων ι ι ι ανταποκρινεται στα συμφεροντα ΤΎ)ς Κ ωνσταντινουπολΎ)ς για τον έλεγχο ΤΎ)ς ακτoγραμμ�ς και των λιμένων ΤΎ)ς ΕλλάΟας. Αλλά είναι αOUνατο να εκτιμ�σoυμε ΤΎ)ν ι ι Ι ' Ι:' s:' Σ φραγωες εκτασΎ) αυτου του ε λ εγχου σΤΎ)ν ενυοχωρα. αξιωματούχων αποσπασμένων στο Θέμα της Ελλάδος (ε παρχία ΤΎ)ς Kεντριx�ς Ελλάοας ) εμφανίζονται σΤΎ) οιάρι Π Ι Ι Ι , κεια του H i αιωνα. αροτι ειναι τοις πασι γνωστοι ποσο Ι Ι ι S:- ' ' Ι υυσκο λΎ) ειναι Ύ) χρονολογΎ)σΎ) τους, το γεγονος οτι αρκει , ι ι ι ι ' τες απ αυτες εχουν s:-υιασω θ ει και ανακα λ υπτονται τυχαια ι ι ι ι ι σε τοποθεσιες ανασκαφων, υπουΎ) λωνει ΤΎ)ν παρουσια ενος s:αυξανόμενου οικτύου επαρχιακών ΟΙΟΙΧΎ)τικών υπαλλ� λων τους οποίους οιόριζε Ύ) πρωτεύουσα . '
.." Εκκλn σιαστική οργάνωσ n τ nς Ελλάδας ι
ι
ι
�
ι
' Μ ια προσ θεΤΎ) πλευρα του αυτοκρατορικου ελεγχου σΤΎ)ν
Ελλάοα επιβίωσε κατά ΤΎ) μακρόχρονΎ) περίοοο προσαρι Ι μογΎ)ς , ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)ι που οι Σλ α/ β οι επεκτειναν τους οικιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
81
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ ΙΝ
" : Ύ)ταν Ύ) , τους χαι χατε λ αμ ' β αν αν μεγα' λ ες περιοχες σμους , λευ, ' ' επισχοπων . Α υΤΎ) Ύ) παραπ , των χ ριστιανων ιεραρχια ΡΎ) δoμ� ΤΎ)ς βυζαντιν�ς αυτoxρατoριx�ς εξουσίας είχε ως αποτέλεσμα να τοποθεΤΎ)θούν υΨΎ)λόβαθμοι χλΎ)ριχοί επι xεφαλ�ς των Μο μΎ)τροπολιτιχών ΕΧΧλΎ)σιών, ΤΎ)ς Θεσ σαλονίΧΎ)ς στον βορρά χαι ΤΎ)ς Κορίνθου στον Ισθμό. Με , , , των � λειμματα, ' οι αρχιεπισχοποι αυτων χαποια χρονιχα, υια " ειχαν , ευρων � , -οι οποιες � , επιφανων ' εχχλΎ)σιαστιχων υυο , , , " � � θ ει στα πρωιμα χριστιανιχα χρονια- υιαΤΎ)ΡΎ)σαν ιuρυ ΤΎ) ι Ι υπο/ ΤΎ)ν ε ξou, στις περιοχες συνεΧΎ) χριστιανΙΧΎ)Ι παρουσια σία τους. Οι αρχιεπίσχοποι διόριζαν επίσχοπους για βΟΎ)" " ' τους, τους οποιους θους συχνα τους στρατο λογουσαν απο Ι " Ύ)ταν εχεινοι που οργαι τον τοπιχο' χ λΎ)' ΡΟ . Αυτοι' οι ιερεις νωναν ΤΎ)ν άμυνα όταν απειλούνταν Ύ) ύπαρξΎ) ολόχλΎ)ρων , , οφει' λ ε' χοινΟΤΎ)των . Σ ε ορισμενους μα' λ ιστα απ' αυτους ται αναντίΡΡΎ)τα Ύ) επιβίωσΎ) πολλών πόλεων , τον πλΎ), ουΎ)γΎ)σαν �, ' τοπο θεσιες, ' θυσμο' των οποιων σε πιο ασφαλ εις , Ο ι επισχοπιχοι" χατα λογοι ' βουνων ' χαι νΎ)σια. σε πλ αγιες (γνωστοί ως Notitiae episcopatuum ) διασώζουν τον βασι, ι , χο, σχε λ ετο' ΤΎ)ς ιεραρχιας, ενωΙ τοπιχαΙ αρχεια, οπως για παράδειγμα οι επιγραφές στις χολόνες του Παρθενώνα, " οποτε πε' θ αινε ενας " συνΎ) θ ως , ' επισΎ)μαινουν οτι αρχιερεας τον αντιχαθιστούσαν . Αλλά αΧόμΎ) χαι στις μεγάλες επι, ειναι , ' �' λο να εχτιμΎ)σουμε ΤΎ)ν αχρι βΎ)' σΎ)μασχοπες υυσχο σία του χριστιανιχού ελέγχου � ΤΎ)ν εμβέλεια ΤΎ)ς χριστια νιx�ς επιρρo�ς πέρα από τα τείχΎ) ΤΎ)ς επισxoπιx�ς πόλΎ)ς. , , , Π αντως αυτοι, οι εχχλΎ)σιαστιχοι' αξ ιωματουχοι ειχαν Ι , ιαμεσΎ) επαφΎ), με ΤΎ)ν πρωτευουσα ' χα' οποτε συγχαλ ειτο � Α ρχετοι" επισχοποι απο ΤΎ)ν ποια εχχ λΎ)σιασΤΙΧΎ)" συνΟυος. Ελλάδα συμμετείχαν σΤΎ)ν ΣΤ' Oιxoυμενιx� Σύνοδο χαι ΤΎ) συνέχειά ΤΎ)ς , ΤΎ)ν εν Τρούλλω Σύνοδο το 692, χι έτσι ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ ιΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τους OόθΎJκε ΎJ ευκαιρία να ταξιοέψουν σΤΎJν Κωνσταντι" μεσα σε �uωuεκα , λΎJ uuo , ,� � � ' φορες νουπο χρονια. Αυτοι' οι uEσμοί ανάμεσα στις περιφέρειες ΤΎJς Αυτοκρατορίας και ", , , , � ' σΎJμαντικoι, σαν μεσα ει;,αιρετικα στο κεντρο ΎJταν EVuU, , , ' ναμωσΎJς του αυτοκρατορικου ελ εγχου : εφερναν τους επιΙ ι ι σκοπους ΤΎJς περιφερειας σε αμεσΎJ επαφΎJι με το πνευματικό κλίμα ΤΎJς Βασιλεύουσας και ΤΎJν παιδεία του πα τριάΡΧΎJ ΤΎJς · Επέτρεπαν στους κλΎJρικoύς να ταξιδεύουν , με έξοδα ΤΎJς κυβέρνΎJσΎJς, για να παρευρεθούν σε μία σύ ναξΎJ όπου συζΎJτoύσαν θεολογικά προβλήματα και θέμα τα εκκλΎJσιαστικ'ής πειθαρχίας. Επιπλέον οι επισκέψεις αυτές συντελούσαν σΤΎJν εξάπλωσΎJ του εκκλΎJσιαστικoύ Ι ι αρχιτεκτονικου, και �uιακοσμΎJτικουΙ υφους που επικρατου, ' σχε' και σΤΎJν πλΎJρoφOΡΎJσΎJ σε σΤΎJν πρωτευουσα, κα θ ως τικά με τις εξελίξεις σΤΎJν αγιογραφία, τις λειτουργικές πρακτικές κι ένα σωρό άλλα χαραΚΤΎJ ριστικά ΤΎJς θΡΎJ, , , , Μ ε αυτον , ζωΎJς. ' τον τροπο μπορουσαν να γισκευΤΙΚΎJς , , οι εΙUΎJσεις �, ' θεγια τις θαυματουργες νουν ευρεως γνωστες , , ' ' ' ραπειες που οφει λονταν σε ιερα λει ψ ανα, οπως για παράδειγμα του αγίου Αρτεμίου που φυλάσσονταν σΤΎJν πρωτεύουσα, για κάποιες σΎJμαντικές καινούργιες ιερές εικόνες που είχαν τoπoθεΤΎJθεί στις εκκλΎJσίες ΤΎJς Κωνλ , Ι , , σταντινουπο ΎJς, ΎJι για τους νεους υμνους που ειχαν γραφτεί ώστε να τιμάται ΎJ μν'ήμΎJ συγκεκριμένων αγίων . Η , , , �, �uιασπoρα, των εΙUΎJσεων γινοταν με παρομοιο τροπο και , Ρ , � , , , ' σΤΎJ ωμΎJ κατα ΤΎJν πρωιμΎJ φασΎJ του uυτικου Μ εσαιωΙ ι , υμνων , να : το υφος των εκκλΎJσιαστικων ΎJ οι τροποι οικοι OόμΎJσΎJς ωραιότερων εκκλΎJσιών οιαδίδονταν σε απομαι απΌ, τους πρoσκυνΎJτες ι και τους επιι κρυσμενες περιοχες Π ' , ' σκεπτες του Αγιου ετρου. " , � , σΎJ μαντι'H�UΎJ τον Ζ ' αιωνα γινεται φανερο, οτι τα uUO Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
ι , ι , Ι ι ει.,οuσιας ΠΟι) ειχαν μεινει t:' κοτερα κεντρα χριστιανΙΚΎ)ς 'α θ ικτα απο' τις αρα β ικες ' καταΚΤΎ)σεις , ' ΑνασΤΎ)ν Εγγuς τολή προωθοόσαν διαφορετικές εκκλΎ)σιαστικές παραδό σεις μέσα στα όρια ΤΎ)ς σφαίρας επιρροής ΠΟι) τοuς αντι" ' ΤΎ)ς πνεuματικες ' Η Ρ ωμΎ) , στοιχοuσε. ανεπτuσσε τις δ ικες ΠΎ)γές ΠΟι) βασίζονταν σΤΎ) λατινική κλΎ)ρονομιά ΤΎ)ς και ' Η ' απομακρuνοταν ' ολοενα απο" τις αντιστοιχες ελλΎ)νικες. ΚωνσταντινοόπολΎ) αντίθετα επέμενε στψ ελλψική κλΎ)' των Ύ)γε' και σΤΎ)ν εκ Θ εοΙ)' ει.,οuσια ρονομια, ΤΎ)ς, κα θ ως !: , μονων ΤΎ)ς , σΤΎ)ν προ σπα' θεια' ΤΎ)ς να προσαρμοστει, στον , , ' κατα' πολu' μικροτερο κοσμο ΤΎ)ς. ΑπειλοuμενΎ) απο, τοuς Άραβες και τοuς Σλάβοuς, λαοός ποι) αντιπροσώπεuαν μια εντελώς νέα εξ αποκαλόψεως θρΎ)σκεία και μια ολοζώ ντανΎ) ειδωλολατρική παράδοσΎ) αντίστοιχα, Ύ) Βuζαντινή , , ' Ύ)ταν ' Η πραγστριμωγμενΎ) για τα καλ α. Αuτοκρατορια ματικόΤΎ)τα ΤΎ)ς θέσΎ)ς ΤΎ)ς ως μίας ΔUναμΎ)ς ανάμεσα σε πολλές άλλες είχε σαν αποτέλεσμα ΤΎ) μεταμόρφωσΎ) τοι) πολιτισμοό ΤΎ)ς και τον περιορισμό ΤΎ)ς οπτικής ΤΎ)ς γω" , " ' Ο ι auv δ uασμενες νιας. πιεσεις ε δ ωσαν xatvoupyta ε μφασΎ) στον ελλΎ)νικό και χριστιανικό χαρακτήρα τοι) Βuζα, σΤΎ)ν εΠΙΚΎ)" ΠΟΙΎ)σΎ) τοι) Γ εωρντιοu, ποι) γινεται εμφανΎ)ς ι ι γίοΙ) από ΤΎ)ν Πισιδία. Φροuρός ΤΎ)ς βuζαντινής παιδείας, , ο αΙ) λ ικος " προικισε τον αuτοκρατο' ' λογιος αuτος ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς , " νεο προσωνuμιο, , ρα με ενα το «πιστος ' εν Χ ριστω' β ασιλεός» . Αν και ΧΡΎ)σιμοποιοόσε τα πιο εκλεπτuσμένα αρ χαία ελλΎ)νικά ΤΎ) ς εποχής τοu , ο Γεώργιος αναγνώριζε , ΤΎ) γλωσσΙΚΎ)' εΠΙΡΡΟΎ)' τοι) λ αοΙ)' ποι) επεuφΎ)μοuωστοσο , σε τον Ύ)γεμόνα ως βασιλέα των Ρωμα{ων. Αuτή Ύ) ονοt" ' σΎ), μανε ΤΎ)ν ορισΤΙΚΎ), ει.,αφανισΎ) ματο λογια των λ ατιν ι' , , , κι ετσι , ' των δ ικασΤΎ)κων τα ελλΎ)νικα' εγιναν Ύ) γ λωσσα ρίων, καθώς και ΤΎ)ς κuβερνήσεως. ΠαράλλΎ)λα, οι επίσΎ)�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
μοι ορισμοί της Ορθόδοζης πίστης και πρακτικ�ς λάμ βαναν όλο και λιγότερο υπόψη τους τις απόψεις της Ρώι ι ι "' ι ακομη περισσοτερο τη λ ατινικηι Δ uμης, αΠΟι.,ενωνοντας ι ι ' ση απΌ τον αυτοκρατορικο ε λ εγχο. '4ς
Η
ε ν Τρο ύ λλω
Σύ νοδος
έ"
ι
ι απΌι τις πιο σημαντικες ι εγνοιες ι Μ ερικες των Β uζαντινων
περιγράφονται έ μμεσα στις αποφάσεις της εν Τρούλλω Συνόδου , της συνέλευσης των επισκόπων που πραγματο πoι�θηκε στη Βασιλεόουσα το 692 όστερα από διαταγ� Ι Ι οι του Ι ουστινιανουι Β ' προκειμενου να εκσυγχρονιστουν ι ι οι επισημες ι Αυτες εκκ λησιαστικοιι νομοι. εκκλησιαστι" , κες αποφασεις αντιπροσωπευουν την προσπα' θ εια να ενιι ειχε ι καται σχυ θ ειι η χριστιανικηι ενοτητα, αφουι το Ι σλ αμ λάβει τις τρεις επιφανείς πατριαρχικές έδρες , την lερου σαλ�μ, την Αντιόχεια και την Αλεζάνδρεια. Όταν ο louι Β ' συγκα' λ εσε αυτηΙ την οιχουμενικηι συνο ι δ ο, ο στινιανος ι ι ι ι προσωπικαι αλλαι δ ιοΑΙ δ εν συμμετειχε παπας Σ εργιος ι ι του τον Β ασι'λ ειο, επισκοπο ι Ι ρισε αντιπροσωπο Γ ορτυνος ι , επι λ εγοντας ι ' Ι Ι "' στην Κ ρητη ετσι εναν ει.,εχοντα κληρικοι από την εκκλησιαστικ� επισκoπ� του Ανατολικοό lλλυι ι ριχουι που υποκειτο στον ε' λ εγχοι του. Ε προκειτο για μια τεράστια περιoχ� που περιλάμβανε τη Bαλκανιχ� χερ σόνησο, την Ελλάδα, την Kρ�τη , τη Σικελία και τη Νό τιο Ιταλία και η οποία �λκε την καταγωγ� της από την πoλιτιχ� διαίρεση της Pωμα'ί κ�ς Αυτοκρατορίας επί Διο κλητιανοό. Το lλλυρικό είχε τότε προσαρτηθεί στη Δόση . Η εκκλησιαστικ� επισκoπ� του Ανατολικοό lλλυρικοό Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ Ν
, � αντιπροσωπευε μια επικρατεια η οποια οεν αντιστοιχουσε σε πολιτικές � γλωσσικές διαιρέσεις. Στα τέλη του Ζ ' , " 'C ' στο ανατολ ικο' αιωνα, η επεκταση της παπικης ε"ουσιας τμ�μα της Αυτοκρατορίας, όπου η ελλΎ)VΙΚ� γλώσσα επι κρατοόσε απ' άκρη σ' άκρη , συνιστοόσε ανωμαλία. Και 5:.' 5:." ' η Ρωμη ' , ' και περισσο' οτι περιοριζοταν ο λοενα οεοομενου τερο στη χρ�ση της λατινικ�ς τόσο στα πνευματικά ζη, , Ι f � επιρροη τη" ματα οσο και στον κοσμικο τομεα, η (ιuυΤΙΚΎ»> στο Ιλλυρικό �ταν πιθανότατα ασ�μαντη . Πάντως ο Βα σίλειος διέθετε το προβάδισμα απέναντι στους άλλους " , ,� επισκοπους ως εκπροσωπος της επισκοπικης εορας του Αγίου Πέτρου . Οι αποφάσεις που πάρθηκαν το 692 παρέχουν τριών ει δών τεκμ�ρια : μας μεταφέρουν πληροφορίες για τις πε, που β ρισκονταν " , κατω απο αυτοκρατορικο, ε' λ εγχο ριοχες ' , την εποχη, , για τη σχεση ' ' εκεινη του Ε πισκοπου της Ρωμης με το Βυζάντιο ' τέλος, για τις ασχολίες των επισκό, ' ' Αυτοκρατορια. πων στη συρρικνωμενη πλ εον Κατ' αρχάς οι επισκοπές που αντιπροσωπεόονται στη Σόνοδο αποκαλόπτουν ότι στα τέλη του Ζ ' αιώνα η Βυ ζαντιν� Αυτοκρατορία καΛUπτει μονάχα ένα τμ�μα της προηγοόμενης έκτασ�ς της. Οι συγκεντρωμένοι κλη ρι, κοι" προερχονταν απο, εναν μεγα' λο αρι θ μο' πο' λεων , 2 1 1 , σε αντίθεση με τους 3 38 Πατέρες της Α ' Oικoυμενικ�ς Συνόδου της Νικαίας το 3 25, όμως η περιoχ� που εκπρο, , ι " ειναι πολ υ' περιορισμενη σωπουν : οι περισσοτεροι προερ, 5:." ' την καροια χονται απο, τη Μ ικρα' Ασια, της χριστιανικης Αυτοκρατορίας , τα νησιά του Αιγαίου και τη Νότιο Ιτα λία. Δεότερον , το 4 5 1 η Κωνσταντινοόπολη είχε επιτόχει 5:.' " ' να επι βα' λ ει το κυρος της ως το ισοουναμο αντιστοιχο της ,
,
/
86
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Παλαιάς ΡώμΎ)ς. Ωστόσο οι οιάοοχοι του Αγίου Πέτρου εξακολουθοίισαν να αξιώνουν υψΎ)λότεΡΎ) εξουσία βασιζό μενοι στα λόγια του Ι Ύ)σοίι σΤΎ)ν Kαιν� Διαθ�ΚΎ) : « . . Ότι Ι:' ' ' Π ετρος θ ε' λω oιxouoσυ εισαι και επι" ταυΤΎ)ς ΤΎ)ς πετρας μ�σει ΤΎ)ν εκκλΎ)σίαν μου » ( Ματθαίος 1 6 : 1 8). Σε θέματα ' ' ' ' πει θαρχιας, οι Ε πισκοποι ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς εκτε λουσαν επι" αιωνες τα καθ�κoντα ανωτάτου οικασΤΎ)ρίου για τις ΕκκλΎ), ΤΎ)ς Δ υσΎ)ς. ' s.- ειχαν ' ' 'Ο μως τα παπικα' uιαταγματα σιες υεν Ι:ισχίι σΤΎ)ν Aνατoλ� και Ύ) Σίινοοος τα αγνοοίισε . Πρόσθε' ' s.' , uιαφωνιες : Ύ) αγαμια τα ζΎ)ΤΎ), ματα προκαλουσαν επισΎ)ς των κλΎ) ρικών, Ύ) νΎ)στεία, Ύ) χρ�σΎ) άζυμου άρτου στις Ευ, και πανω , ' του « Π ιχαριστιες απ , ο' λ α Ύ) φρασεο λ ογια στείιω», όπου Ύ) πρόσθεΤΎ) λατινικ� φράσΎ) Filioque (και εκ του YιoU) σΤΎ) oιακ�ρυξΎ) που αφορά ΤΎ)ν προέλευσΎ) του " μονο σΤΎ) Δ υσΎ) ' Πνευματος ' ' 1:' . γινοταν υεΚΤΎ) Αγιου ΤΎ)ν Παλαιά και ΤΎ) Νέα ΡώμΎ) τις οίχαζαν επίσΎ)ς έθι μα που αντανακλοίισαν τις οιαφορετικές κλΎ) ρονομιές τους. Η ανΎ)συχία ΤΎ)ς Aνατoλ�ς για ΤΎ)ν επιβίωσΎ) ορι σμένων ειοωλολατρικών παραοόσεων φαινόταν ακατα νόΎ)ΤΎ) στις εκκλΎ)σιαστικές Αρχές ΤΎ)ς ΔίισΎ)ς , οι οποίες � ι Ι Ι Ι , υεν ειχαν αμεσΎ) εμπειρια απο, τις αστικες γιορτες που καταοικάσΤΎ)καν το 692. Έστω και αν υπ�ρχαν ακόμΎ) μάντεις που πρόλεγαν το μέλλον ερμΎ)νείιοντας τους σΧΎ)s.' που κυκ λοφορου, των νεφων ' ' και υιασκευαστες s.ματισμους σαν με αρκοίιοες-χορείιτριες στους ορόμους, σΤΎ) ΡώμΎ) εί" ' ' ' οπου s.χαν t:ι.,εχασει πια τις εορτες ανυρες και γυναικες φο" " ' 1:- μοσια Ύ) ρουσαν ρουχα του αντι' θ ετου φυ' λου, χορευαν υΎ) , " ' ε λλΎ)νικο' φορουσαν μασκες που παρεπεμπαν στο αρχαιο Οράμα. ΑκόμΎ) και σΤΎ)ν επoχ� του πάπα Γ ΡΎ)γορίου Α' ( 590-604) οι φΟΙΤΎ)τές ΤΎ)ς Noμικ�ς που οιασκέοαζαν με , Ι τροπο , / εναν γενικαι αναρμοστο, κοινως Ύ)ταν , Ι παγανιστικο, .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
πια ασυν�θιστo φαινόμενο. Οι Χριστιανοί της Δύσης δεν ασχολούνταν με τα εβρα·ίκά έθιμα όπως οι Χριστιανοί της Aνατoλ�ς και ακόμΎ) λιγότερο με τους Αρμένιους, τα ξε, ' χωριστα, χριστιανικα, ε' θ ιμα των οποιων ανΎ)συχουσαν ΤΎ) � ' λ φωσΎ)ς Σ υνΟυΟ. ' � 'Ετσι οι ιεροι" κανονες κατα, ΤΎ)ς συναυε με τους Εβραίους -επισκέ ψεις στα σπίτια τους, δΎ)μόσιες εμφανίσεις μαζί τους στα λουτρά, παρακολούθΎ)σΎ) των , τους, επισκε' ψ εις για ιατρικους ' ' λογουςεορτων Ύ)" κατα " , , � � των αρμενικων παραυοσεων, οπως για παραυειγμα Ύ) προσφορά κρέατος σΤΎ)ν εκκλΎ)σία, σ� μαιναν πoλu λίγα γι' , , πα, � ' Ανατο λΎ)' και Δ υσΎ) ' ειχαν αυτους. επισΎ)ς υιαφορετικες ραδόσεις για ΤΎ) νΎ)στεία και Ύ) σχετικ� ρωμα·ίκ� πρακτι κ� προκαλούσε ΤΎ) δυσφορία ΤΎ)ς Συνόδου . , , ' για τους Χ ριστιανους ' που ζουσαν Ο ι ανΎ)συχιες στα τρια " υπο , β ρισκονταν ' Ανατο λ ικα' Π ατριαρχεια ' τα οποια π λ εον ισλαμικ� κατoχ� �ταν το τρίτο θέμα που απασχόλΎ)σε ΤΎ) Σύνοδο. Η εξαιρετικά μειωμένΎ) εκπροσώΠΎ)σΎ) των πε, " που ειχαν καταΚΤΎ) θ ει" απο τους Ά ρα βες φανερωνε ριοχων τους κινOUνους για τον χριστιανισμό σΤΎ) γενέθλια γΎ) του. , ' ' 'Ο σοι επισκοποι ξεφυγει ' ειχαν αποΙ τις κατεχομενες αποι τους Μουσουλμάνους περιοχές και ζούσαν ως πρόσφυγες , σε γειτονικα, ευαφΎ) �" ' λΎ) , ειτε ειτε σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπο , , ' � ι εν θ αρρυνονταν να επιστρε ψ ουν το συντομοτερο υυνατο " κοινΟΤΎ)τες. 'Οσοι ειχαν ' ι για να φροντισουν τις χριστιανικες , , ' λ αν να υπερασπιστουν ' τις παραμεινει στις εστιες τους οφει παραδόσεις ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Ωστόσο Ύ) Σύνοδος παραδέ, ο αρα β ικος , ε' θ ε' ε' λ εγχος σε αυτες ' τις περιοχες ΧΤΎ)κε οτι τε σοβαρά πρoβλ�ματα. Η ραγδαία εξάπλωσΎ) του Ισλάμ, , οι Βυ ζαντινοι' θ εωρουσαν " ' το οποιο σαν μια καινουργια αι, ' ' σε ο' λους ακομΎ) ρεσΎ) , τους ευαισ θΎ)ΤΟΠΟΙΎ) περισσοτερο στο ζ�ΤΎ)μα του ορισμού ΤΎ)ς δικ�ς τους Ορθοδοξίας. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
88
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Μια ακόμΥ) πλεuρά αuτ�ς Τ'f)ς αν'f)σuχίας καθρεφτίζε ται στις ρuθμίσεις Τ'f)ς Σuνόοοu σχετικά με τον ρόλο Τ'f)ς τέχν'f)ς στις χριστιανικές εκκλ'f)σίες. Για πρώΤΥ) φορά μια , ' ';:, Τ'f)ς τεκατα" τοu ειuοuς ' s:, νομο θ εΤ'f)σε οικοuμενικ'f), σuνοuος χν'f)ς ποu μποροόσε να οιεγείρει ακάθαρτα αισθ� ματα. ' ' Αντι'θ ετα, εγκωμιασε τις αναπαραστασεις τοu Χ ριστοu' με , ' αν θ ρωπινΥ) μορφΥ), προκειμενοu να uπεν θ uμι' ζεται 'f) ενσάρκωσ� τοu και 'f) επί γ'f)ς ζω� τοu . Η πρoσ�λωσ� Τ'f)ς s:, s:, " ρολο Τ'f)ς χριστιανΙΚ'f)ς " τεχν'f)ς ευωσε ' ';:, σ'f)στον υιuακτικo , μανΤΙΚΥ), ω' θ'f)σ'f) σΤ'f)ν αuτοκρατορικ'f)" τεχν'f). Ενω' το σuμβολο τοu σταuροό είχε ΧΡ'f)σιμΟΠΟΙ'f)θεί για αιώνες, τώρα , , " επαιρνε ΤΥ) θ εσΥ) ' τοu αuτοκρατορα ο Χ ριστος σΤ'f)ν εμπροσθια όψΥ) των νομισμάτων. Σε μια άλλΥ) πιθανότατα σχε τικ� εξέλιξ'f) , οι αγιογράφο ι Τ'f)ς Aνατoλ�ς άρχισαν να ζω γραφίζοuν ΤΥ) ΣταόρωσΥ) με εικόνες τοu πάσχοντος Χρι, , στο π λ EUpO' ΤΟU οποιοu ' Π α' β ρισκονται 'f) λUΠ'f)μεν'f) στοu, ναγία και ο άγιος Ιωάνν'f)ς. Η χρ�σY) Τ'f)ς τέχν'f)ς ως au, προπαγανυας, , s:, ' τοκραΤΟΡΙΚ'f)ς σε αντι' θ εσΥ) με Τ'f)ν απαγο, , σΤ'f)ν ισλ α' ρεuσ'f) Τ'f)ς απεικονισ'f)ς αν θ ρωπινων μορφων , , , ' αν θ οuσε ' μΙΚΥ) θ Ρ'f)σκεια, s:, ιuιαιτε ρως σε μονασΤ'f)ρια ποu " οπως τοu Αyιou , ' uπο' μοuσοu λ μανΙΚΥ)' ε ξ οuσια, β ρισκονταν Σάββα και άλλα παλαιστινιακά μoναστ�ρια κοντά σΤ'f)ν Ιεροuσαλ�μ και ΤΥ) Β'f)θλεέμ, καθώς και σΤ'f)ν περίφ'f)μ'f) , " 'f)ταν ο ' ΙUΡUΤ'f)ς s:, ' Τ'f)ς οποιας κοινΟΤ'f)τα τοu 'Ο ροuς Σ ινα, Ιοuστινιανός Α' . Η Σόνοοος τοu 692 εικονογραφεί με αuτόν τον τρόπο " ' οποu Τ'f)ν καινοφανΥ)" καταστασΥ) πο λ ιορκιας ειχαν β ρέ θ ει' οι Χριστιανοί Τ'f)ς Αιγόπτοu, Τ'f)ς Παλαιστίν'f)ς και Τ'f)ς Σu ρίας. Οι αποφάσεις Τ'f)ς αφοροόν επίσ'f)ς πολλά θέ ματα ποu σχετίζονταν με Τ'f)ν αuξανόμεν'f) απομόνωσΥ) Τ'f)ς Au τοκρατορίας και των Ορθόοοξων κατοίκων Τ'f)ς. Αuτ� 'f) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
89
Ι
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΤΝ /
,
,
κατασταση , με τη σεφα της , τοuς αναγκασε να επιμει, vouv για τον περισσοτερο ε λληνικο' παρ α, λατινικο' χαρακτ�ρα της και τις ανησuχίες σχετικά με την αίρεση ΤΟι) Ισλάμ. Μολονότι ο Βασίλειος και οι Κρητικοί επίσκοποι ' ζαν πο λu' κα λ α' την κοσμοχαλ ασια" ΠΟι) ειχαν προγνωρι ξεν�σει οι αραβικέ ς επιθέσεις , δεν είναι βέβαιο αν ο πά πας Σέργιος είχε αντιληφθεί το μέγεθος ΤΟι) πρoβλ�μα τος. Και παρ' όλο ΠΟι) ο Επίσκοπος της Ρώμης κατανοού σε τοuς κινδύνοuς ΠΟι) αντιπροσώπεuαν για τοuς Χριστια" πρακτικες, πο λλα' απο, τα περιστα, οι παγανιστικες νοuς τικά ΠΟι) αναφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη είχαν ξε' ' . 'Ετσι οι κανονες χαστει, ε δω' και καφο' στη Δ uaΎI ΠΟι) Ψ η' , , ' φισαν οι σuγκεντρωμενοι επισκοποι δ εν αντανακλοuσαν μόνο τις ιδιαίτερες δuσκολίες ΠΟι) αντιμετώπιζαν οι Εκ κλησίες της Aνατoλ�ς, αλλά παράλληλα και την ανάπτu ξη ξεχωριστών πρακτικών . Όταν τα πρακτικά της Σuνό δοι) στάλθηκαν στη Ρώμη , ο πάπας Σέργιος αρν�θηκε να τα αποδεχθεί και μέχρι το 7 1 1 δεν είχαν αναγνωριστεί στη Δύση . Αλλά ακόμη και τότε, οι ρuθμίσεις της εν Τρούλ λ ω Σuνόδοu δεν κuκλοφόρησαν εuρέως ούτε μελετ�θη, ' εκκ λησιαστικων ' ' κακαν οπως οι προηγοuμενες σι) λλ ογες , νονων . Στην Aνατoλ� όμως, οι αποφάσεις της εν Τρούλλω Σu, β αση ' ' ΤΟι) χριστιανικοι), νο' δΟι) ενισχuσαν τη σuρρικνωμενη πληρώματος και ταuτόχρονα σηματοδότησαν την έναρξη ενός πιο θεμελιακού διαχωρισμού της Δuτικ�ς από την Aνατoλικ� Εκκλησία. Σαράντα χρόνια αργότερα (περί ποι) το 7 3 3 ), ο αuτοκράτορας Λέων Γ' απαίτησε από τη Ρώμη να εγκαταλείψει ολόκληρη την επισκoπ� ΤΟι) Ανα τολικού Ιλλuρικού. Οι επίσκοποι της Σικελίας, της Νό τιας Ιταλίας, της Kρ�της, της ενδοχώρας της Ελλάδας, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
9°
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
των Βαλκανίων και του Αιγαίου πέρασαν στον έλεγχο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως . Αποσπώντας ι αυτες ι τις απομακρυσμενες ι αποι τη Δ υτικηι Ε κκλησια περιοχές που όλες μιλοίισαν ελληνικά, ο Λέων αντιστάθμιι ι περιφερειων ι που σε καπως τις απω' λειες των ανατο λ ικων ι ι ι ι ειχαν κατακτη θ ει απο τους Ά ρα βες. Σ τερωντας τη Ρ ω' ι ι ' μη αποι τη β αση της στα Β α λ κανια, ο αυτοκρατορας επιθυμοίισε παράλληλα να τψωρ�σει τον πάπα για την α προθυμία του να συνεργαστεί στην καινοίιργια απoγραφ� της γης και της ιοιοκτησίας , που στόχευε στην αίιξηση της αυτoκρατoρικ�ς φορολογίας στη Δίιση . Η Ρώμη οια μαρτυρ�θηκε μάταια για την απώλεια του ΑνατολΙΧοίι Ιλλυρικοίι. Η αυθαίρετη απόφαση του αυτοκράτορα οεν ζ' ι αυc,ανοντας ι της Δ υΙ '>' Ι ανακλη/ θηκε ποτε, ετσι τη υυσφορια ι ι Ι σης κατα των αυτοκρατορων του Η' αιωνα. Σ ε μια επισφαλ� επoχ� , κατά τη οιάρκεια της οποίας η κεντρικ� Ιταλία Οέχτηκε την απειλ� των επιθέσεων των Λομβαρ οών , η οιαμάχη για τη φορολογία της έγγειας ιοιοκτη σίας βάθυνε τις πολιτιστικές οιαφορές ανάμεσα στην Πα λαιά και τη Νέα Ρώμη . ι και στο αστικο' '>'' Ι στο εκκλησιαστικοι οσο Τ οσο υικαιο, η ι Ι Ανατο λη' και η Δ υση Ι αρχισαν να αποκ λ 'ινουν ση μαντικα. Το Βυζάντιο εξακολοίιθησε να εφαρμόζει το ρωμα·ί κό οίι στα ελληνικα, ι ενωι τα uιαφo'>' ι καιο, αν και μεταφρασμενο ρα βασίλεια της Δίισης προσάρμοσαν τις οικές τους πα ραΟόσεις στις μεσαιωνικές συνθ�κες. Μολονότι το ουτιι ι ι αc,ιωσεις ι 'C ι κοι προτυπο ενισχυε τις οικουμενικες της Ρ ωμης ι της Δ υση Ι ς , οι για την υποταγηι ο' λ ων των Χ ριστιανων ι Ι ' Ι '>' αστικοιι κωυικες συνεχισαν να ε ξε λ ισσονται ανε ξαρτητα, ανάλογα με τις πoλU οιαφορετικές μεταξίι τους περιφε ρειακές πρακτικές. Στην Aνατoλ� αντίθετα, το ιοανικό Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
του οικουμενικού ρωμα·ί κού αστικού δικαίου εναρμονιζό'" " ταν με το επικυριαρχο συστη μα του εκκλΎ)σιαστικου' υΙ, , , , "' " καιου, και ετσι τα υυο συσΤΎ) ματα ενισχυονταν αμοι β α�α. Ο ι εκκλΎ)σιαστικοί κανόνες που εκδόθΎ) καν το 692, για παράδειγμα, αναγνωρίσΤΎ)καν αμέσως ως ρυθμίσεις με πλ� ΡΎ) αυτoκρατoρικ� ισχύ. Στο Βυζάντιο , Ύ) αμοιβαία "" συσΤΎ)ματα , , επφΡΟΎ)" αναμεσα στα υυο επετρεπε ΤΎ)ν πολu' , , , ' ' στενΎ) συνεργασια μεται."υ "C ' Ε κκλΎ)σιας και κρατους, πραγ" " κα θε υυνατο"" ' ειχε "C μα που σΎ)μαινε οτι Ύ) κοσμΙΚΎ)' ει."ουσια ΤΎ)τα να ασκεί δικαστικ� δίωξΎ) κατά των εκκλΎ)σιαστι'" , αυΙΚΎ)ματων ' ψ Ύ) Ύ)ταν ' ' κων . Απ' αυΤΎ), ΤΎ)ν απο ' αι."ιοσΎ)μειω"C "' " ' ΤΎ) Ύ) αντι' θεσΎ) αναμεσα στο ανατο λ ικο' και το υυτικο τμΎ)μα του παλιού ρωμα·ί κού κόσμου , αφού σΤΎ) ΔύσΎ) ο πολι τικός κατακερματισμός και Ύ) κατάτμΎ)σΎ) ΤΎ)ς εθνικ�ς κυ ριαρχίας εμπόδιζαν ΤΎ) δΎ) μιουργία μιας παρόμοιας σφαι ρικ�ς συμμαχίας μεταξύ ΤΎ)ς κoσμικ�ς και ΤΎ)ς εκκλΎ)σια, ει."ουσιας. ' "C σΤΙΚΎ)ς '4'5
Λέων Γ' και αυτοκρατορική μεταρρύ{}μιση
?.,
Α υτ� Ύ) διάστασΎ) ΤΎ)ς Α νατoλ�ς με ΤΎ) ΔύσΎ) αποκρυ
στάλλωσε τις διαφορές ανάμεσα στο ελλΎ)νικό και το λα' οιτινικο τμΎ)μα του χριστιανικου κοσμου. Σ ε πολ ιτικους, κονομικούς και θεολογικούς όρους, τα 060 τμ� ματα ΤΎ)ς , " , β αθ μο,' ωχριστιανοσυνΎ)ς ειχαν απομακρυν θ ει' σε τετοιο στε Ύ) επόμενΎ) μείζων διαμάχΎ) έλαβε ΤΎ)ν πιο ακρ�ία μορ φ� . Η σύγκρουσΎ) αφορούσε τον ρόλο των εικόνων , κυ ριάΡΧΎ)σε για τα επόμενα 1 50 χρόνια και αποτελεί το βα σικό θέμα του παρόντος βιβλίου. Ο ι καταβολές ΤΎ)ς πρέπει ,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
"
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" χατα , των Α ρα' β ων αφετιχων να αναζΎ)ΤΎ) θ ουν ' στις νιχες ' στις αρχες του Η αιωνα. Απο' τα τε' λΎ) του του Β υζαντιου Ζ" αιωνα του λ αχιστον, , χαι νωριτερα, , ' ' αν οχι το χαλ ιφατο , ' ΤΎ)ς Δ αμασχου φανερωσε ΤΎ)ν προ' θ εσΎ) του να χαταχΤΎ)σει ΤΎ)ν ΚωνσταντινοίιπολΎ) χαι να ΤΎ)ν χαταστήσει ισλα μιχή πρωτείιουσα ΤΎ)ς Ανατολιχής Μεσογείου. Η απειλή , , σο β αΡΎ)" , ωστε σΤΎ) s:-υιαρχεια ' ' βαΤΎ)ς συντομΎ)ς Ύ)ταν τοσο σιλείας του Αναστασίου Γ' ( 7 1 3-7 1 5) όλοι οι χάτοιχοι ΤΎ)ς βυζαντινής πρωτείιουσας οιατάΧΤΎ)χαν να εγχαταλείψουν , ' s:-uια θ εs:- ' Ι: ' αν μπορουσαν ' ΤΎ)ν πο' λΎ) , εχτος να απουεΙι.,ουν οτι ι ' " τουν προμΎ)' θ ειες για εναν χρονο χαι ειναι ετοιμοι να πολεμήσουν. ΠαράλλΎ)λα ο αυτοχράτορας προχώΡΎ)σε σΤΎ)ν ι , �I , , επισχευΎ) των αυυναμων σΎ)μειων των οχυρωσεων, γνωριζοντας ότι οι Άραβες θα επιχεφοίισαν τριπλή επίθεσΎ) από στεριά χαι θάλασσα. Ο οιάοοχός του ΘεοΟόσιος Γ' ( 7 1 57 1 7) παραιτήθΎ)χε όταν πραγματοποιήθΎ)χε Ύ) εχθριχή εχ, αφΎ)νοντας , στρατεια, στον στραΤΎ)γο' του Θ... ε' ματος των Ανατολιχών ΤΎ)ν ευθίινΎ) για ΤΎ)ν προστασία ΤΎ)ς πόλΎ)ς. Με " " χαριερας ονοματι , τον τροπο, ' Ι Κ0αυτον ενας στρατιωτιχος , γεννΎ) θ ει" στα συνορα με ΤΎ) Σ υρια, ' αναγονων, που ειχε , , το ονομα ' ' χαι ΠΎ)ρε ρευ' θ Ύ)χε αυτοχρατορας του Β υζαντιου " που εμεινε γνωσΤΎ), σΤΎ)ν ' S:Λ εων Γ ' . ' I υρυσε μια s:-υυναστεια Ιστορία ως Συριαχή (που συχνά αλλά λανθασμένα ανα φέρεται ως «Ισαυριχή » ) χαι Ύ) οποία έμελλε να βασιλείι, , ' s:- ' ' Ο Λεων χαταπιασει για τα επομενα χρονια. ογυοντα σΤΎ)χε αμέσως με ΤΎ)ν οργάνωσΎ) ΤΎ)ς άμυνας ΤΎ)ς Βασι' λευουσας χατα' των Αρα' βων, ΤΎ) στρατιωτιχΎ)" ταχτιχΎ) των , , του στο παρε λ ' ζε χα λα" απο ΤΎ)ν εμπεφια οποιων γνωρι θόν. Ανέλαβε επίσΎ)ς οιπλωματιχές πρωτοβουλίες για να εμπλέξει τους Βουλγάρους χαι να οωροοοχήσει τους Χα, των πολ ιορχΎ)των ' . ' στα νωτα ' ζαρους για να επιτε θουν "
'
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
93
ΤΖΟΥ
ΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, " ' ποu κρατησε Μ ετα' απο, πο λ ιορκια περισσοτερο απο έναν χρόνο, οι Άραβες έλαβαν διαταγές από τη Δαμασκό να επιστρέψοuν στη Σuρία και στις 1 5 Αuγοόστοu τοu 7 1 8 προετοιμάστηκαν να αποχωρ�σοuν. Αuτ� τη σημαντικ� , της Κοιμησεως ' ' ' ημερομηνια, της Θεοτοκοu την απο( ετσι καλοόν στην Aνατoλ� ), οι Βuζαντινοί γιόρτασαν μια με' . Δεν ηταν ' λ "ιγοι εκεινοι ποu την απε' δ ωσαν στη γα' λη νικη δόναμη της Θεοτόκοu , τη θε'ίκ� προστάτιδα της πόλης. Πάντως και ο Λέων πιστώθηκε με την επιΟέξια xρ�ση τοu uypou πuρός, της εόφλεκτης νάφθας ποu αναφλεγόταν ' ' καθ ως ' και με τις επιμο' λ ις ερχοταν σε επαφη, με το νερο, τuχημένες διαπραγματεόσεις ποu κατέληξαν στη σuν δρoμ� των Βοuλγάρων και των Χαζάρων . Ο Λέων επω φελ�θηκε επίσης από μια φoβερ� καταιγίδα στο Αιγαίο, " στο, καταστραφηκε , ' στη δ ιαρκεια της οποιας ο εχθ ρικος λος ποu επέστρεφε στα αραβικά λιμάνια. Από το 7 1 9 και εξ�ς ο θρίαμβος κατά των δuνάμεων τοu Ισλάμ εορταζό" κα θ ε χρονο ' και λογικα' ταν με αναμνηστικη, λ ειτοuργια θα έπρεπε να είχε βάλει τέλος στις αραβικές ελπίδες για κατάκτηση της πρωτεόοuσας . Ωστόσο, στις δεκαετίες τοu 720 και τοu 7 30 οι Σαρα κηνοί εξακολοόθησαν τις επιθέσεις τοuς και κάθε καλο καίρι εισέβαλλαν στα βuζαντινά εδάφη αρπάζοντας κο' ' και τρομοκρατωντας τοuς πα' δ ια, καιγοντας κα λλ ιεργειες , ' θωναν ' ' ' κατοικοuς καθε cppoupιou και κα θε πο' λης ποu κατορ ' , ' να κuριεuσοuν . Τα στρατεuματα ποu στα' θ μεuαν στις xu" , ' ριες επαρχιες ε μεναν κλ εισμενα στοuς στρατωνες τοuς και δεν ριψοκινδόνεuαν σuγκροόσεις. Η στρατηγικ� πεί ρα τοu Λέοντα δεν oδ�γησε σε καθαρ� νίκη για δόο ολό" ' ωσποu κληρες δ εκαετιες, κατενικησε μια σημαντικη, αραβικ� δόναμη στη μάχη τοu Ακροηνοό, το 740. Όμως, σε �
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
94
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' 'C αυτοκρατορες, αντι' θ εσΎ) με τους ΠΡΟΎ)γουμενους ει;.,Ι εκ , " ' ' των οποιων ορισμενοι ειχαν κυ βερνΎ)σει για λ ιγοτερο απο, , 'C χρονια " χρονια και κανενας ' ' ",, ειχε ' 'Cι;.,επερασει ' τρια υεν τα ει;.,Ι , , " ' ' στον θ ρονο, ο Λεων κυ βερνΎ)σε για εικοσι τεσσερα χρο, , ' με μια σειρα, μενια και αναμορφωσε ΤΎ)ν Αυτοκρατορια τρων που στόχευαν να OΎ)μιoυργ�σoυν μεγαλίιτεΡΎ) σταθε, , Η προσΎ)' λ ωσΎ)' του στο νομικο, συσΤΎ)μα, ΡΟΤΎ)τα. στο αυτοκρατορικό νόμισμα, σΤΎ) στρατιωτικ� μεταρρίιθμισΎ) , σΤΎ) συνέχεια ΤΎ)ς ουναστείας και στις αλλαγές στην Εκ κλΎ)σία ισχυροποίΎ)σαν ΤΎ) οιοίΚΎ)σΎ) με τρόπο που αργότε ρα θα αποοεικνυόταν σωτ�ριoς για ΤΎ)ν επιβίωση του Bu, , ζαντιου. Απ' αυτα, τα μετρα, Ύ) θ ΡΎ)σκευΤΙΚΎ)' του μεταρρυ' θμισΎ) μακροπρόθεσμα �ταν πιθανόν το λιγότερο σΎ)μαντιι , , Ι στιγματισε κο,, μολονοτι τον αυτοκρατορα ως αιρετικο και ΟιώΚΤΎ) . '4<;
Η εικονομαχία
?.,
Σ ίιμφωνα με τις βυζαντινές ΠΎ)γές που οιασώζονται, και
οι οποίες είναι επικριτικές, το 730 ο Λέων Γ' εξέοωσε ένα αυθαίρετο οιάταγμα με το οποίο επέβαλλε ΤΎ)ν εικονομα, , Η πο λ ΙΤΙΚΎ)' αυΤΎ), συνιστατο χια. σΤΎ)ν καταστροφΎ), ο' λων των εικόνων ( <<ειοώλων»), των εμβλΎ)ματικών αναπαρα, " αγιων, στασεων ΤΎ)ς αγιας οικογενειας, των χ ριστιανων , , , , , των μαρτυρων, των επισκοπων , των προσωπων ΤΎ)ς Π αλαιάς Διαθ�ΚΎ)ς, καθώς και των ζώντων αγίων ανθρώπων . Η βασικ� οικαιολογία γι' αυτό το νομοθέΤΎ)μα �ταν ότι Ύ) , των εικονων , "" ' αναφορα, "" ' ζεται με εΙUΙΚΎ) λατρεια καταυικα , ' σΤΎ) Δ ευτεΡΎ) Εντο λΎ)' επεΙUΎ) ",, ' οι εικονες μπορουσαν ευκο"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
95
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
λα να καταντήσουν είδωλα. Αυτή την άποψη περί ειδω λολατρίας την υποστήριζαν οι Άραβες, οι οποίοι την εί χαν αντλήσει απευθείας από τον Μωσα·ίκό νόμο. Όμως , , για αιωνες οι Χ ριστιανοι,' οι πολ ιτικοι' αρχηγοι, των οποιων απεικονίζονταν σε μεγάλο βαθμό με την αρχαία ειδωλο, κατασκευα , , ζαν εικονες ' λατρικη' τεχνοτροπια, των αγιων μορφών της θρησκείας τους με τις οποίες ενίσχυαν τη λα, ' τους. Σ υμφωνα ' Β ασι' λ ειο απο' την Καιτρεια με τον αγιο , , , , , � �, σαρεια, πιστευαν οτι η τιμη που αποοωοταν στην εικονα " , , εφτανε στο απεικονιζομενο πρωτοτυπο, την αναπαριστωμενη μορφή . Φυσικά η αληθινή λατρεία επιφυλασσόταν , ' � ' ο οποιος μπορειI να απεικονιστει" αφου ειναι στον Θ... εο, οεν , αορατος και ακατα' ληπτος. Οι Μο βασικές χρονογραφίες που μας αφηγοίινται τα , ' , ' του Αεοντος ερμηνευουν την αποτροπαια της β ασι λ ειας πολιτική της εικονομαχίας αποδίδοντάς τη στον «διε, ' Kαι οι � " γρα' φ θαρμενο» χαρακτηρα του αυτοκρατορα. ουο , , , � " φτηκαν περι τα ογοοντα χρονια μετα' τον θανατο του . Ο Νικηφόρος, ο οποίος ήταν πατριάρχης από το 806 ως το 8 1 5, και ο Θεοφάνης ο Ομολογητής , που πέθανε το 8 1 7 ή " ' ξαν τα κειμενα το 8 1 8 , συνετα τους απο, μια αυστηρα, εικονολατρική σκοπιά. Δεν έλαβαν υπόψη τους τα στρα" ' τιωτικα, κατορ θ ωματα του αυτοκρατορα, ενω αντι' θ ετα , ,� , εοωσαν εμφαση στην αφετικη θ ρησκευτικη' του πο λ ιτι' Γ" ηταν Σ αρακηνος , " ' στο μυα λο, ' αναφερουν κη, . Ο Αεων , ' ' ' επηρεαζ οταν απο' Εβ ραιους συμβ ου' λους ηταν αφετικος και δεν κατανοοίισε την Ορθόδοξη παράδοση της λαΙ , ' , ι Ι ηταν τρειας των εικονων . Ι σχυρι' ζονταν επισης οτι ενας " Ι ο οποιος κατεστρε Ψ ε τις παραι αμορφωτος στρατιωτικος, δόσεις της ανώτερης παιδείας της Κωνσταντινοίιπολης. , Κα θ ιστουσαν ' τον αυτοκρατορα προσωπικα" υπευ θ υνο για Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
96
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τοuς διωγμούς των εικονολατρών ποu ακολούθ'Υ)σαν το διάταγμα. Αμφότεροι οι σuγγραφείς κάνοuν απολογισμό , " μαρτuρων, μερικοι" απΌ των εικονο λ ατρων των βασανων , , , Τ'Υ)ς πισΤ'Υ)ς , ' τοuς οποιοuς ειχαν πε θ ανει για χαρ'Υ) τοuς στις , εικονες . ' ' επιστρεφοντας , , τοu Ω στοσο στο πλ αισιο Τ'Υ)ς υεκαετιας � " " 720 , λ εγεται οτι ο αuτοκρατορας ειχε εΠ'Υ)ρεαστει, σε μεγάλο βαθμό από μια τεράστια uποθαλάσσια έΚρ'Υ)ξ'Υ) ποu σuνέβ'Υ) στο Αιγαίο το 726. Ένα uποθαλάσσιο 'Υ)φαίστειο ' � ι ι , U'Υ)μιοuργ'Υ)σε ενα καινοuργιο ν'Υ)σι" αναμεσα στ'Υ) Σ αντοριν'Υ) και Τ'Υ) Θ'Υ)ρασία, μια περιoχ� ποu φ'Υ)μίζεται για Τ'Υ) σει, Ι σκοτεινιασε ι σμικ'Υ)ι Τ'Υ)ς �υρασΤ'Υ) Ρ ΙΟΤ'Υ)τα' ο οuρανος για τρεις μέρες εξαιτίας Τ'Υ)ς στερεΟΠΟΙ'Υ)μέν'Υ)ς λάβας, παλιρ ρο'ί κά κύματα μετέφεραν κομμάτια λάβας στις βόρειες , τοu Αιγαιοu ' . Τον Μ εσαιωνα, ' ακτες ' , και ανατο λ ικες παρομοια φuσικά φαινόμενα εκλαμβάνονταν σαν θε'ί κές προει δoπoι�σεις και όταν ο Λέων προσπάθ'Υ)σε να ανακαλύψει τι είχε προκαλέσει Τ'Υ) δuσαρέσκεια τοu Θεού, οι θεολό γοι σύμβοuλοί τοu τοu uπέδειξαν ότι ο Κύριος είχε θuμώ σει εξαιτίας Τ'Υ)ς χριστιανικ�ς ειδωλολατρίας, δ'Y)λαδ� Τ'Υ)ς ' λατρειας ' των εικονων ' , Τ'Υ)ς uπερ βο λ ΙΚ'Υ)ς . ΑUΤ'Υ)' 'Υ) ερμ'Υ)νεια " λα ίκ�ς λατρείας των κάθε λoγ�ς θΡ'Υ)σκεuτικών εικόνων " ι , ι Ι 'Υ)ταν σιγοuρα εΠ'Υ)ρεασμεν'Υ) απΌ Τ'Υ)ν απαγορεuσ'Υ) παρομοιων αντικειμένων στοuς Άραβες. Η ισλαμικ� αποκά λuψ'Υ) τοu Κορανίοu απαγόρεuε κάθε ανθρώπιν'Υ) αναπαι τον Μ ωραστασ'Υ) , Τ'Υ) ρωντας αuσΤ'Υ)ρα" σε αuτο το σ'Υ)μειο / Ι σα"ίκό νόμο. Η ίδια πoλιτικ� είχε επιβλ'Υ)θεί στις χριστιανι κές και εβρα"ίκές κοινόΤ'Υ)τες ποu βρίσκονταν uπό αραβιζ " ειχε ο λοφανερα , ' Κ'Υ)' εc.,οuσια. , Η εικονομαχια εμπνεuσει τοuς αιρετικούς ΣαραΚ'Υ)νούς και τοuς είχε oδ'Y)γ�σει σε " ' νικες, νικες ποu προκαλοuσαν ενοχλ'Υ)τικα' ερωΤ'Υ) ματικα, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
97
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, ' των εικονων , ' ' οντως για τ') λ ατρεια στο Β u ζαντιο. Μ ηπως η βαθιά ευλάβεια απέναντι στις θρησκευτικές εικόνες εκλαμβανόταν ως ειδωλολατρία ; Και μήπως ήταν αυτός ο λόγος που οι δυνάμεις του Ισλάμ αποδεικνόονταν τις περισσότερες φορές ικανότερες στο πεδίο της μάχης από τις χριστιανικέ ς ; Ο ι στρατιωτικοί και ο ι μεταρρυθμιστές του κλήρου υπο στήριξαν σε μεγάλο βαθμό την καινοόργια πολιτική της " , ' απο δ εΙι.,εις οτι οι '1:' ' εικονομαχιας, ομως υπαρχουν πο λλ ες , , θ ρωποι πιστευαν ' , ' απ λοι' αν στη δ υναμη που ειχαν οι εικο" ' νες να θεραπευουν, να προστατευουν τα σπιτια τους και να θωρακίζουν τις πόλεις απέναντι στις εχθρικές επιθέσεις. " , που απη υ' θ υναν σε οσους ' Π ιστευαν οτι οι προσευχες α" εικονες θα εισα, , γιους παριστανονταν στις θ ρησκευτικες κοόονταν : έτσι θα εξασφάλιζαν γονιμότητα, θα θεραπεόο νταν οι τυφλοί και οι παραλυτικοί, θα πετόχαιναν τη δια μεσολάβηση των αγίων στην ουράνια Αυλή . Ένα μικρό , , ' ' ' ζητωντας ' ζε οποιον βημα χωρι προσευχοταν στις εικονες τη διαμεσολάβησή τους απ' τα φιλιά και τη λατρεία που ' ' απευ θ υνονταν στο u λ ικο" αντικειμενο. π ροεκτεινοντας αυ" ' αν οι Χ ριστιανοι' που προηγουμενως το, το σκεπτικο, ει, ' ' χαν εναπο θ εσει τοσες ε λ πι' δ ες στις αγαπημενες τους ει, ' κονες ανακα' λ υπταν τε λ ικα" οτι δ εν τους προστατευαν, η απογοήτευσή τους θα ήταν μεγάλη . Έχοντας χάσει την , των εικονων , , τους, θα στρεφονταν ' εμπιστοσυνη εναντιον και θα τις κατέστρεφαν θεωρώντας τες άχρηστες. Και αυ" ' το, ηταν κατι που απο δ εικνυοταν στον στρατο" καθ ε φορα' ι , Ι που ενας στρατιωτης καταριοταν την εικονα της Π ανα, , επειδη' η τε λ ευταια , ' καταφερει , ' δ εν ειχε γιας να αποκρου' Π ' ' λ ' σει τους Σ αρακηνους. αρομοιες ιστοριες κυκ οφορουσαν ευρότατα προκαλώντας ακόμη μεγαλότερη ανησυχία και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
98
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
απόγνωση . Για εκείνους που κιόλας αμφέβαλλαν για τη , s:, , "C ' , προειτων εικονων , οι ανει.,Ύ)γΎ)τες Ύ)φαιστειακες υυναμΎ) δoπoι�σεις απλώς επιβεβαίωναν τους φόβους τους : ο Θεός ' s:, , , Ύ)ταν υυσαρεσΤΎ) μενος με τον εκλεκτο' του λ αο' και ειχε , , " ' μετα β ι β ασει ΤΎ)ν ευνοια του στους πιστους καποιου που διακ�ρυσσε πως �ταν ο ΠΡOφ�ΤΎ)ς του , του Μωάμεθ, του εμΨυxωτ� των δυνάμεων του Ισλάμ. Το 730, όταν ο Λέων κάλεσε τον πατριάρχΎ) για δια βουλεόσεις επί του ζΎ)τ�ματoς, ο Γερμανός είχε �δΎ) ανα" α λλ ων επισκοπων , ' στατω θ ει" απο αναφορες που ειχαν " , , ' τους προκειμενου αφαφεσει τις εικονες απο τις εκκ λΎ)σιες να αποτρέΨουν τ-ην ειδωλολατρία. Είχε γράψει στον Θω μά ΤΎ)ς ΚλαυδιοόπολΎ)ς και τον Κωνσταντίνο ΤΎ)ς Νακω λείας για να διαμαρτυρΎ)θεί γι' αυτ� τ-ην ασυγχώΡΎ)ΤΎ) πρά, "C " " συμφωνα με τα λ εγομενα ι.,Ύ) τους Ύ) οποια, του , ειχε προ' λΎ)ρες επαρχιες ' ' και πο' λ εις. κα λ εσει αναταραΧΎ)' σε ολ οκ " � , 'Ετσι, οταν ' ο αυτοκρατορας ευωσε εν το λΎ)' στον πατριαρΧΎ) να ακoλoυθ�σει το παράδειγμα των άλλων επισκόπων " ' και να αποκα θΎ) λωσει τις εικονες απο τον μΎ)ΤΡΟΠΟλ ιτικο' ναό ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας, ο Γερμανός αρν�θΎ)κε. Ο Λέων τον καθαίρεσε και τον εξόρισε ισοβίως. Ο αυτοκράτορας επέ λεξε για διάδοχό του τον πρώΎ)ν βΟΎ)θό ( σύΥκελλο) του " Ύ)ταν προ' θυμος να σε' Γερμανου, ' τον Αναστασιο, ο οποιος βαστεί τις επιθυμίες του. Ο Λέων έγραψε επίσΎ)ς και στον Επίσκοπο ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς προειδοποιώντας τον για τους κιν δόνους ΤΎ)ς ειδωλολατρίας και τον διέταξε να απομακρό νει τις εικόνες.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
99
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'4ς
Η αντίδραση της Ρώμης στην εικονομαχία ""
Η είΟΎ)σΎ) ότι ο Λέων Γ ' απέπεμψε τον πατριάρχΎ) Γερ-
" σΤΎ) θ εσΎ) του εναν πιο υποχωΡΎ)ΤΙΚΟ, ιεμανο, και υιορισε � , ρέα θορΙΙβΎ)σε τον πάπα ΓΡΎ)γόριο Β ' , ο οποίος αρν�θΎ)κε να οεχτεί ΤΎ) συνooικ� επιστoλ� που του απέστειλε ο Ανα, ' στασιος και εστει λ ε μια εΠΙΧΡΙΤΙΚΎ)" απανΤΎ)σΎ) στον αυτοκράτορα. Η πρoσ�λωσΎ) ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς στις θρΎ)σκευτικές , αυτες , , , , επετρεπε ΤΎ)ν παραμΙΚΡΎ)Ι υπονοια οτι εικονες υεν � μποροΙΙσαν να OOΎ)γ�σoυν σε ειΟωλολατρία · αντίθετα οι εικόνες παρέστεκαν τους πιστοΙΙς στις προσευχές τους και , " ' Άλλ ωστε ο ,ιuιoς ' � ωφε λουσαν οσους ειχαν πισΤΎ) σε αυτες. ο πάπας Γ ΡΎ)γόριος ο Μέγας είχε χαραΚΤΎ)ρίσει τις ιερές εικόνες «Βίβλο των αγραμμάτων » . Οι οιάοοχοί του τον , , � 'C σε βασμου, του σε ενυεΙι"Ύ) Η " αιωνα, που ΠΎ), ραν το ονομα " κάτανοοΙΙσαν τον σΎ)μαντικό παιοαγωγικό ρόλο των εικό, των αυ' νων και αρνΎ)' θΎ)καν να υπακουσουν στις υιαταγες � , , τους επικυριαρχων τοκρατορικων απΌ' ΤΎ)ν ΑνατολΎ)' . Μ πορεί να χρονολογοΙΙσαν τα έγγραφά τους με βάσΎ) τα έΤΎ) , Ύ)γεμονιας, , , ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς μπορει, να μνΎ)μονευαν το ,ονομα του αυτοκρατορα , ' τους προσευστις κα θΎ)μερινες " του , ομως ι μπορειι να ΧΡΎ)σιμοποιουσαν ι , χες, τα νομισματα οεν �ταν πρόθυμοι να ακoλoυθ�σoυν το παράοειγμα του Αναστασίου. Το 7 3 1 , ο πάπας ΓρΎ)γόριος Γ' προχώΡΎ)σε , , 'C ι πραι"εις ακομΎ) πιο μακριαι : σε μιαν απΌ, τις πρωτες του ως ποντίφιξ, συγκάλεσε μια σΙΙνοοο σΤΎ) ΡώμΎ) για να κα ταγγείλει ΤΎ) βυζαντιν� πoλιτικ� ΤΎ)ς εικονομαχίας, γεγο, ι , που εγκαινιασε , Ι νος επισΎ)μα το σχισμα αναμεσα σΤΎ)ν Π αλαιά και σΤΎ) Νέα ΡώμΎ) . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 00
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Aνατoλικ� εαονομαχία προκάλεσε λοιπόν μεγάλη δυσφορία στη Δύση . Αλλά και ο τρόπος με τον οποίο ο , ' ' Λ εων συνεΓ " ανακοινωσε τη μεταρρυ' θ μισΎ) πι θ ανοτατα βαλε σΤΎ) βίαΙΎ) αντίδρασΎ) ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς. Στο Βυζάντω ο , , ΤΎ) δυναΤΟΤΎ)τα ' ' αυτοκρατορας ειχε να κα θαφει' τον Ε πισκοπο ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και να επιβάλλει τον ε, αν α, ' πο λ ιηΚΎ)' συνιστουσε κλ εκτο" του . Ο μως παρομοια θεμα για τον Επίσκοπο ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς, του οποίου Ύ) ανε" απο ΤΎ)ν κοσμΙΚΎ)' ε ξ ουσια ' Ύ)ταν , Ι Ι ξαΡΤΎ)σια ενα προνομω , " αγωνες, ει δ αα' οταν ' με σκλΎ)ρους ' κερδ ισμενο ο παπας β ρι, , ' ' και πο λ ισκοταν εκτε θ ειμενος σε τοπικες στραηωηκες , πιεσεις. , ' Σ ΤΎ)ν Ε πισΚΟΠΎ)' του Αγωυ ' Π ετρου, ταες Ύ) αΡΧΎ), , "οτι ο επισκοπος πρεπε , ι να εκλ εγεται ' απο τον κλΎ)' ΡΟ του με ΤΎ) λαϊκ� υπoστ�ριξΎ) των κατοίκων ΤΎ)ς πόλΎ)ς κω να , , " ' ' μενει σΤΎ) θ εσΎ) του μεχρι τον θανατο του, δ εν αφΎ)νε περιθώρια για τέτοιες δρασηκές εξωεκκλΎ)σιασηκές επεμ βάσεις. Οι πάπες ΓρΎ)γόρως Β' κω Γ ' εφάρμοσαν μια ε ντεινόμενΎ) πoλιτα� αμφισβ�ΤΎ)σΎ)ς των αυτοκρατορικών διαταγμάτων τα οποία θεωρούσαν ανορθόδοξα, με τον " ' ' Σ εργως ειχε αρνΎ) θ ει' να απο δ ει' δ ω τροπο που ο παπας χθεί ως ορθόδοξους τους κανόνες ΤΎ)ς εν Τρούλλω Συνό δου . Υπό τον ΓΡΎ)γόρω Γ ' , 9 3 Ιταλοί επίσκοποι συγκε ντρώθΎ)καν το 7 3 1 σΤΎ) ΡώμΎ) προκειμένου να καταδικά σουν ΤΎ)ν Ανατoλα� ΕκκλΎ)σία για ΤΎ)ν πoλιηκ� ΤΎ)ς ει, ' ' αυτοκρατορικα' δ ιαταγμαΚ αΤΎ)γγει ' λ αν οσα κονομαχιας. τα αντιμετώπιζαν ως δεδομένΎ) ΤΎ)ν ταύησΎ) ΤΎ)ς ειδωλο λατρίας με τον σεβασμό που είναι σύμφυτος με ΤΎ) χρ�σΎ) των ιερών εικόνων. Αξίζει να σΎ)μειωθεί ότι σΤΎ)ν καρδιά ΤΎ)ς διαμάχΎ)ς βρισκόταν ένα μεγάλο ζ�ΤΎ)μα σχεηκά με " , του αυτοκρατορα , ΤΎ)ν ε ξουσια : το δ αωωμα του να επεμΗ
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
101
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
βαίνει στα εκκλησιαστικά ζητήματα. Στη Ρώμη , όπου οι , αξ ιωσεις ' παπικες περι" πρωτειων στους κο'λπους της χρι" , στιανοσυνης και το επισκοπικο' καθ ηκον υποστηριξ ης των παραΟόσεων της Εκκλησίας οεν άφηναν περιθώρια αμφι, κοσμικη' εξ ουσια. ' ' ' s:- αναγνωριζοταν καμια σ βητησης , υεν Κανένας λα'ί κός οεν μπορούσε να επέ μβει στην εκλογή του Επισκόπου της Ρώμης. Έτσι στο προφανές ζήτημα " ' των εικονων και του ρολου τους στη χριστιανικη' λατρεια, που είχε οοηγήσει στην αναμέτρηση , προστέθηκαν και , ' Π ο λλα" χρονια αργοτερα, στα τε' λη του νομικα' ζητηματα. Η' ή στις αρχές του Θ' αιώνα, ένας ευφυής πλαστογράφος, , πι θ ανον , λους εικονο λ ατρων ' εργαζοταν ' ' ο οποιος σε κυκ προσκείμενους στη ρωμα'ί κή χούρια, χάλκευσε τρεις επι" απευωσε ' τις οποιες ' ' Γ ρηγοριο. ' s:στο λ ες σε καποιον παπα Σε αυτές ο Επίσκοπος της Ρώμης (πιθανώς ο πάπας Γρη γόριος Β ' ή Γ) κατηγορεί τον Λέοντα Γ ότι προσπαθεί " , ' ' να ειναι ταυτοχρονα αυτοκρατορας και ιερεας, ακολου θ ωντας το παράοειγμα του ΜελχισεΟέκ στην Παλαιά Δια, ' ' ' . Β α' ζοντας στο στομα λ ογια θ ηκη του αυτοκρατορα τα , , , ' ' ' οποια ειχε «αντιγρα ψ ει» απο υποτι θ ε μενα γραμματα που , , στει'λ ει ο Λ εων , ' Γ' στον παπα, ειχε ο αγνωστος συγγραφέας παρουσίαζε τον Βυζαντινό ηγεμόνα να οιεκοικεί το μονοπώλιο τόσο της θρησκευτικής όσο και της κοσμικής εξουσίας. Και απέναντι σε παρόμοιες οιεκοικήσεις επαι νούσε την αοιαλλαξία και το κουράγιο του ποντίφικα της , ' που αντιπροσωπευε την υπεροχη' της εκκλησιαΡ ωμης, , , ' στα θ ρησκευτικα' ζηs:- ' στικης υυναμ ης κατα της κοσμιχης τήματα. Κανένας επίσκοπος οεν μπορεί να υποβάλλεται , " οσο s:-υεν υπαρχει ' σε τετοιο ε ξευτε λ ισμο, αναφορα" σε προτυπα βασιλικής εξουσίας της Παλαιάς Διαθήκης που θα , ' , τετοιο. , να uικαιo s:λογησει μπορουσε κατι 102
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Όσο Υ) Παλαιά ΔιαθήΚΥ) αποτελοίισε μόνιμΥ) ΠΥ)γή έ μπνεuσΥ)ς για τοuς Βuζαντινοuς Υ)γεμόνες, οι παρεμβάσεις τοι; αuτοκράτορα σΤΥ) ζωή ΤΥ)ς ΕκκλΥ)σίας θεωροίινταν οε, ζε ΤΥ)ν προσΟΧΥ), τοι; ' 'Ο μως τωρα ' ο Λ εων εστια υομενες. 1:- ' στψ ανάγΚΥ) να νικήσει το Ισλάμ. Υπό ΤΥ) βασιλεία τοι; Υ) οιακuβέρνΥ)σΥ) ΤΥ)ς Αuτοκρατορίας ακολοuθοuσε ποuρι" , Ω στοσο, τανικο, πο λ εμικο' βΥ) ματισμο. οπως και α, λλ οι αμόρφωτοι στρατιωτικοί καριέρας ποι; είχαν αναρρΥ)θεί , ' ο Γ " φροντισε ωστε σε αuτοκρατορικα, αc.,ιωματα, ο Λεων 'ζ ' γιος τοι; Κωνσταντίνος να λάβει άρισΤΥ) μόρφωσΥ) στα θεο, ' λογικα" οσο και στα στρατιωτικα' ζΥ)ΤΥ)ματα. Η Ι:-uεuτεΡΥ) γενιά ΤΥ)ς οuναστείας εοραίωσε ΤΥ) ρωμαλέα αντι-ισλαμι κή πολιτική ΤΥ)ς πανΥ)γuρίζοντας πολλές νίκες και καλ λιεργώντας ΤΥ)ν εμπιστοσίινΥ) στοuς κόλποuς των βuζα, επαρχιακων ' ο Κ ωνσταντινος ' " μοναυων ντινων ι:- . Ε πιπ λ εον Ε' περιέβαλλε τις αρχές ΤΥ)ς εικονομαχίας με μια εξελιγ μένΥ) θεολογία, Υ) οποία uπογράμμιζε εμφατικά ότι Υ) μό' ' Ε uχαριστια. νΥ) α λΥ) θ ινΥ)" εικονα τοι; Χ ριστοι;" ειναι Υ) Θ εια ' , , ο Θ εος ' ' υεν ορια, αρα Ι:- μπορει' να οτι υεν Δευομενοι; 1:- ' Ι:- εχει " , ' ' ο Κωναπεικονιστει, και ο Χριστος ειναι ο Υ ιος τοι; Θ ... Eou, , " ' καμια, ζωγραφΙΚΥ), απεικονισΥ) σταντινος uποσΤΥ), ΡΙζε οτι " ' ' νομιμΥ) . Σε μια σεφα κειμενων ανε' λuσε ΤΥ)ν τοι; 1:-υεν Υ)ταν πιο μuσΤΥ)ριακή όψΥ) ΤΥ)ς χριστιανικής πίσΤΥ)ς, ΤΥ) μεται ι , , μορφωσΥ) τοι; αρτοι; και τοι; οινοι; ποι; προσφερονταν στον Θεό (μετοuσίωσΥ) ). ΤΥ) στιγμή αuτή , όταν ο ιερέας εuλο, , , Ι Ι γει, και κο' β ει τον αρτο ποι; ετσι γινεται σαρκα και αιμα , ' ' ο χριστος ' ο Κωνσταντινος uποσΤΥ)ΡΙζε οτι τοι; Χριστοu, " ει, ' Η σuμ βο λ ΙΚΥ)' τοι; παροuσια , , μορφοποιειναι οντως ορατος. ι ι , Ι Ι ται μονο σε αUΤΥ) ΤΥ)ν περιστασΥ) και ειναι ο μoναuικoς � " , , ' Σ ' Αλλ α το μονο ποι; πετροπος οραματισμοι; τοι; ωΤΥ)ρος. τuχε Υ) ανατολική θεολογία αuτοu τοι; είοοuς ήταν να βα�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 03
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , , " ακομη περισσοτερο το χασμα αναμεσα στην Κ ωνθ\)νει σταντινοίιπολη και τη Ρώμη . �
Η Σύ νοδος της Ι έρειας
�
Η ερμηνεία το\) Κωνσταντίνο\) Ε ' βρ�κε πολλοίις \)πο" , ι αναμεσα στηρικτες στο\)ς επισκοπο\)ς οι οποιοι ισχ\)ρι' ζ0-
, σ\)γκροτο\)σαν , ' ..- το\) νταν οτι την Ζ ' Ο ιχο\)μενικη' Σ \)νΟυΟ 754. Όμως μια oικo\) μενικ� σίινοδος απαιτοίισε την εκ, , , , προσωπηση και των πεντε πατριαρχειων σ\)( πο\) ηταν , ) , και η Ρ ωμ ''- παριστα' ' η υεν νο λ ικα" γνωστα ως πενταρχια " ' οι σ\)γκεντρω θ εντες το. Π αρ " ο λ α α\)τα, επισκοποι της Aνατoλ�ς ανακ�ρ\)ξαν oρθ� πίστη την εικονομαχία και , " οσο\)ς επεμεναν ..- ' ζ απει' λησαν με uιωι.,εις, ως αφετικο\)ς, να , ' ' ' λ ατρε\)ο\)ν τις εικονες. Η εικονομαχια παρο\)σιαστηκε ως μεταρρίιθμιση κατά της ειδωλoλατριχ�ς κατάχρησης, η οποία είχε θεριέψει στο\)ς κόλπο\)ς της Εκκλησίας με την " ' των εικονων. ' Ο μως α\)το' ..-υεν εγιπρακτικη, της λατρειας νε αποδεκτό έξω από το Β\)ζάντιο. Ωστόσο στην πρω" , ' τε\)ο\)σα και σε ορισμενες περιοχες της Α\)τοκρατοριας, ζ ' οι πιστοι, στην καινο\)ργια πολ ιτικη' αι.,ιωματο\)χοι ' σ\) λ , , ' ' "-' ζαν λ αμ βαν αν οσο\)ς προσκ\)νο\)σαν τις εικονες, το\)ς uικα , ' "-' ζαν σε θανατο. το\)ς ενιΤα μαρτ\)ρια " και το\)ς καταuικα , " σχ\)αν την αποφασιστικοτητα των εικονολ ατρων, οι οποιοι " απο τα , το\)ς και περα ' ζαν να μα θ ε\)το\)ν ' οι ιστοριες φροντι "- ' στην Ιερο\)σαλημ ' και τη Δ \)' α\)τοκρατορικα" σ\)νορα, ωιως ση . Από την άλλη , πολλοί στρατιώτες το\) Κωνσταντί νο\) μεταβάλλονταν σε φλογεροίις \)ποστηρικτές το\) α\)�/ , ι τοκρατορα και της εικονομαχιας, με α\)τοΙ τον σ\)νυεοντας
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ nΟΡφγΡΑ
, ' τη θ ΡΎ)σκευΤΙΚΎ)' του πο λ ΙΤΙΚΎ)' με τις στρατιωτικες τροπο " ' του ν ,ικες. Σ το Β υ ζαντιο , οι εικονομαχοι τιμουσαν τον , ι Κωνσταντινο ' Ε Ι σαν εναν αποι τους πιο επιτυΧΎ) μενους , " " ' Ύ)γεμονες του Η αιωνα, ενω αντι θ ετα οι μεταγενεστερες , εμ" ΠΎ)γες τον καταuικα εικονο λ ατρικες � , ζαν ως αφετικο, πνευσμένο απ' τον Διάβολο , και διώΚΤΎ) των πιστών. Ο συνδυασμός ΤΎ)ς υποχρέωσΎ)ς για ΤΎ) στεν� Τ�ΡΎ)σΎ) του Μωσα'ί κοό νόμου με τον στρατιωτικό δυναμισμό έ μελλε να ξαναπαρουσιαστεί σΤΎ) διάρκεια των εξεγέρσεων των Πουριτανών , τον ΙΣΤ' και ΙΖ' αιώνα, όταν οι Προ, ' ζ τα ,ωια " κειτεσταντες παρε' θεταν κατα' λ ει.,Ύ) � αΠΟυεικτικα � μεν α που είχε επικαλεστεί και Ύ) Σόνοδος του 754. Άλλω στε και ο Νέος Πρότυπος Στρατός του Κρόμγουελ απο τέλεσε λαμπρό παράδειγμα του ίδιου δεσμοό που συνέδεε , ' ' με ΤΎ)ν εναρεΤΎ) τους πολ εμιστες πουριτανΙΚΎ)' θεο λογια. Αυτοό του είδους οι άμεσοι παραλλΎ)λισμοί υποδεικνόουν , και τα δ υο , ' μεταρρυ θ μιστικα" κινΎ)ματα αναπτυΧΤΎ)καν οτι σε ανάλογες συνθ�κες βαθιάς αβεβαιόΤΎ)τας και υφέρ, , , που σας ρευσΤΟΤΎ)τας, οταν οι Χ ριστιανοι' αναρωτιουνταν , ' για ΤΎ) σχεσΎ) τους με τον Θ... εο' και επιζΎ)τουσαν μια πνευ, υπερανω , " με' λατρευτικων μαΤΙΚΎ), ερμΎ)νεια των υ λ ικων σων. Λαμβάνοντας υπόψΎ) τον τόνο των σωζόμενων βυζαι " κειμενων , τα περισσοτερα Ι Ι γραφΤΎ)καν ντινων των οποιων " , , πο λυ αργοτερα απο τα γεγονοτα των μεσων του Η " αιω/ , ' πανα, Ύ) εκτασΎ) των υιωγμων � " κατα των εικονο λ ατρων , " , ' ' . Ελ αχιστοι ραμενει ασαφΎ)ς επισκοποι εκριναν απαραιΤΎ)ΤΟ να παραΙΤΎ)θοόν , πολλά μoναστ�ρια υιοθέΤΎ)σαν ΤΎ)ν , ' υΠΎ)ρι.,αν , 'c ' Ύ)γουμενοι που καινουργια πο λ ΙΤΙΚΎ)' , μο λονοτι καθοδΎ)γοόσαν εξόριστους εικονολάτρες και στ�ριξαν ΤΎ)ν , , ' Γ ια τους περισσοτεαντιστασΎ) κατα, ΤΎ)ς εικονομαχιας. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 05
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ροuς Χριστιανοός, όπως πολλές άλλες αλλαγές στη θεο, " εναν νεο , ' η θ εωρια ' των εικονομαχων λογια, σuνιστοuσε ορισμό της Ορθοδοξίας τον οποίο uποστ�ριζαν οι Αρχές , ' ' � Kατα' παρομοιο , οι ' λ ε να γινει αΠΟυεκτος. τροπο και οφει ' ζαν να μην αντιπα' ' , φροντι πιστοι,, για λογοuς πο λ ιτικης " κατα ' ' ορισμων θ ' ρατε ouv στις αλλ αγες των χριστολογικων Ζ" � , ' τη υιαρκεια το!) αιωνα. 'Ο μως στην περιπτωση της ειf / , Ι Ι ' κονομαχιας uπηρχε ενα προσ θ ετο στοιχειο : η αφαιρεση , , ' και η καταστροφη, των εικονων προκα λοuσαν την αντιδραση των ανώνuμων Χ ριστιανών, προφανώς βαθιά αφο σιωμένων στη λατρεία τοuς. Σε πολλές περιπτώσεις κα, � , ' ταστρατηγοuσαν τις υιαταγες και εκρ!) για β αν τις εικονες να εξακολοuθ�σοuν να τις χρησιμοποιοόν. Σε πολλές εκ, , , της Και" εικονες πο!) παρισταναν κλησιες, προσωπα τοσο ν�ς όσο και της Παλαιάς Διαθ�κης επικαΛUφθηκαν με κον ίαμα. Έτσι διασώθηκε το «Όραμα το!) Eζεκι�λ» με τα τέσσερα σόμβολα των Εuαγγελιστών στον ναό το!) 0 σίο!) Δαβίδ, στη Θεσσαλονίκη . Στην Κωνσταντινοόπολη , , � " καμια απεικονιστικη, α, β ρε θ ει" μεχρι τοτε οπο!) υεν ειχε ναπαράσταση παλαιότερη της περιόδο!) της εικονομαχίας, ανακαΛUφτηκε , το 1 969, ένα uπέροχο ψηφιδωτό της επί σκεψης το!) Χριστοu-Βρέφοuς στον Ναό. Είχε εντοιχιστεί , ' ως Κα λ εστον αρχαιο λογικο" χωρο πο!) ειναι γνωστος ντέρχανε Τζαμί ( Moν� το!) Ακαταλ�πτοu) και κρuμμένο ' γλ ιτωσε ' κατ" αuτον τον τροπο απο' πι θ ανη' καταστροφη, . Η σuγκλονιστικ� το!) ανακάλuψη κατά τη διάρκεια ερ/ ι ι ) οφει' λ εται στις ικανο' γασιων σuντηρησης το!) μνημειο! " , πο!) αντιληφ ' θηκαν οτι ' ο τοιχος τητες των εργατων ηταν , , Ι ' ι κοuφιος και ψ αχνοντας στις ακρες εντοπισαν το κρuμμενο ψηφιδωτό. Το λαϊκό αίσθημα περί προστασίας των ιερών εικόνων ,
1 06
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ενθαρρυνόταν από τον οικιακό χαρακτήρα ΤΎ)ς λατρείας , , , , των εικονων και ΤΎ)ν προσωΠΙΚΎ) φυσΎ) των προσευχων ' , ι λ Ι ακομΎ) και στους ιερους τοπους και στις των εικονο ατρων , ' Ο ι Χ ριστιανοι' απευ θ υνονταν ' εκκ λΎ)σιες. στο ιερο, προσω" , ' ' πο, το ΟΠΟΙΟ αναπαριστανοταν πι θ ανον σε ενα μικρο φοΡΎ)τό ξύλινο εικονίδιο, για να του ζΎ)τήσουν ΤΎ) μεσολάβΎ) σή του, να του εκμυσΤΎ) ρευθούν τα προβλήματά τους, να Ι Ι αν ικαΙ και τιμες του υποσχεθ ουν υΠΎ)ρεσιες ι περισσοτερες " καποια ευΧΎ), τους. Τα τε λετουργικα' των προνοποιουσε ι , Ι , σευχων μπροσταΙ στις εικονες , οι ασπασμοι και ο τροπος λατρείας ήταν σε μεγάλο βαθμό προσωπικής φύσΎ)ς μπο" , ' Ύ) και οι αμορφωτοι. Ε τσι ρουσαν να τα εφαρμο'ζουν ακομ από ΤΎ) φύσΎ) ΤΎ)ς Ύ) λατρεία των εικόνων είχε αποκτήσει , ' για εκεινους ' ' μεγα' λΎ) σΎ)μασια που ενιω θαν αποκλ εισμε" με οποιον α' λλο ' πρακτικες νοι απο, τις εκκ λΎ)σιαστικες " - τους αμορφωτους και τους αγραμματους, , τροπο τις γυ, , , � ' ναικες και τα παιuια, τους τυφλους, τους κουφους και τους , � , αν θ ρωπους ' τους μειονεκτικους ' σακαΤΎ)υες, ο' λους αυτους , , ' και τα μονασΤΎ)ρια οπου που ε' λ κονταν απο' τις εκκλΎ)σιες αναζΎ)τούσαν βοήθεια και ευσπλαχνία. ΤΎ)ν επίσΎ)μΎ) πολιτική ΤΎ)ς εικονομαχίας που καθιερώ θΎ)κε από τον Κωνσταντίνο Ε ' σε γενικές γραμμές ΤΎ)ν , " ομως ταυτοχρονα ' Α ρχες, , ζ uποσΤΎ)ριc,αν οι εκκλΎ)σιαστικες προκάλεσε ΤΎ)ν πείσμονα αντίδρασΎ) άλλων ομάδων πι στών. Από το 754 μέχρι το 775, χρονιά που πέθανε ο Κων, , , ' Ε' , Ύ) πολ ΙΤΙΚΎ)' του εμοια ζε να εχει σταντινος πλΎ)ρως επι, , " του ορους. ο ι σο βαροι, αντιπακραΤΎ)σει με τους �υικους , λοι ειχαν ' ζ συρ θ ει' σε �' υικες και ειχαν τιμωΡΎ) θ ει" ειτε EC,opLστεί από ΤΎ)ν Αυτοκρατορία, ενώ Ύ) βουβή αντίδρασΎ) των " ολα , αγνΟΎ) θει." Ο μως υευομενου � � , απλων ' αν θ ρωπων ' ΟΤΙ ειχε , , , ι τα επισΎ)μα εικονομαχικαι κειμενα καταστραφΎ)καν αργοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥ ΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ι ι τερα, ειναι α δυνατο να υπο λογισουμε με ακρι'β εια ΤΥ)ν αι λΎ)θινή αποτελεσματικόΤΎ)τα αυτής ΤΎ)ς πολιτικής. Με/ ' Ι , σΤΎ) ι ταγενεστερα εικονολ ατρικα κειμενα αναφερουν οτι ' δ ιαρκεια ι ι ι ετων ι οι Α ρχες ι συνελ αμ βαν αν των εικοσι αυτων ι ι οποιον ι ι και εσερναν στα στρατο δ ικεια επιαναν να προΙ ι ι ι σευχεται σε εικονες. αυται δ ινουν παρα δ ειγΤα κειμενα ι ματα των κινδύνων που οι αλΎ)θινοί Χ ριστιανοί ήταν διαι τε θ ειμενοι να αντιμετωπισουν : για παρα' δ ειγμα, οταν ο ι ι ι β ι ρισκοιαγιος Σ τεφανος ι ι ι και οι συντροφοι του ο Ν εοτερος ι ι , Ύ) γυναιι νταν σΤΎ) φυ λ αΚΎ)ι περιμενοντας να δ ικαστουν ι ΤΎ)ς ειι μυστικαι τις δ ικες κα του δ εσμοφυ' λακα τους ΠΎ)γε ι ι ι ι κονες και οι εικονο λ ατρες μπορεσαν να προσευΧΎ) θ ουν όπως άρμοζε. Το μοτίβο ΤΎ)ς απλής λα·ίκής γυναίκας που αψΎ)φά ΤΎ)ν επίσΎ) μΎ) αυτοκρατορική πολιτική αποτελεί , , γι αυΤΎ)ν ' ΤΎ)ν , κοινοι τοπο στις μεταγενεστερες ιστοριες ι ι ι Κ ι ι ΕΙιναι προφανες οτι ο ωνσταντινος καΤΎ)γορια μαρτυρων. Ε Ι και οι θεολόγοι σuμβουλοί του δεν κατόρθωσαν να ξε ριζώσουν ΤΎ) βαθιά προσήλωσΎ) του απλοι) λαοι) στις εικό νες. Αν Ύ) εικονομαχία επέτεινε τον διαχωρισμό ΤΎ)ς λατινι κής ΡώμΎ)ς από τψ ελλψική ΚωνσταντινοuπολΎ), οι Λομ βαρδοί βάθυναν ακόμΎ) περισσότερο το χάσμα με ΤΎ)ν κα τάλΎ)ψΎ) ΤΎ)ς Ραβένας το 75 1 . Η απώλεια αυτής ΤΎ)ς τε λευταίας βυζαντινής κτήσΎ)ς σΤΎ) Βόρεια Ιταλία σήμαινε Ι ' κατω ι Ύ) Ρ ωμ ι Ύ) β ρισκοταν ι π λ εον αποΙ μεγα' λΎ) απει λΎ)' . οτι ' ι Π αραι τις επανει λΎ)μμενες ι εκκ λΎ)σεις που εφτασαν σΤΎ)ν ΚωνσταντινοuπολΎ) , ο Κωνσταντίνος Ε Ι ήταν πολι) απα σχολΎ)μένος με τις βουλγαρικές προκλήσεις και δεν άντε, " ι χε να αποσπασει στρατευματα Ύ) εφο' δ ια για ΤΎ)ν υποσΤΎ)ι 'Ετσι οι παπες ι ι στραφΎ)καν αναγκαστιριι,Ύ) 'C ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς. κά στους Φράγκους. Σαν αποτέλεσμα, Ύ) θεωΡΎ)τική βυζα,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 08
rΥΝΑ I Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ντινή εξουσία στην Ιταλία βόρεια της Ρώμης αντικατα, s:-υυναμεις ' ' στα' θηκε απο' τις φραγκικες του βασιλ ια' Π ιπινου, ο οποίος νίκησε τους Λομβαροούς και ανέλαβε τον ρόλο του προστάτη του Επισκόπου της Ρώμης. Αυτή η θεμε" απο τους Β υ ζαντινους , λ ιωυης ' s:- μεταστροφη' των παπικων στους Φράγκους , συμμαχία με την οποία η Ιταλία συν οέθηκε με την πέραν των Άλπεων Ευρώπη αντί με την , σο βαρες , ' ' επιπτωσεις. ' Ανατο λ ικη' Μ εσογειο Σ ημανε , ειχε , " υπο , υυναμεων s:- ' την ενοποιηση των χριστιανικων στη Δ υση την εξουσία μιας ουτικής κοσμικής OUναμ ης ανεξάρτητης από την Κωνσταντινούπολη της Ανατολής. Η κατάλυση της παραοοσιακής συμμαχίας ανάμεσα σε Ρώμη και Κων σταντινούπολη οιευκοΜνθηκε από την αντίθεση της Ρώ, , Σ ημαυευτηκε s:- ' μης στην εικονομαχια. επισης απο, τις αλ λαγέ ς στη χρονολόγηση των παπικών εγγράφων και από , κοπη, παπικων , νομισματων. ' ο Κων' την πρωτη Και παροτι , , ' ' s:s:- λωματικες σταντινος Ε ' υιατηρησε και επεκτεινε τις υΙΠ , , ' πια τη υυναμη s:- ' του σχεσεις με τους Φ ραγκους , s:-υεν ειχε να εμποοίσει την αναοιοργάνωση των ουτικών ουνάμεων, η οποία έμελλε να καταλήξει στην ανάοειξη ενός Δυτικού , ' ως αυτοκρατορα, του Καρο' λου , που συνη' θως αναφερεται « Μεγάλος» , KaΓOlus Magnus, Καρλομάγνος. '4�
Ο Κωνσταντίνος Ε' ανανεώνει την Κωνσταντινούπολη
Ρ"
Π αράλληλα με τις στρατιωτικές του ν ίκες κατά των Αράβων και των Βουλγάρων, ο Κωνσταντίνος Ε ' επό πτευσε την αναγέννηση της Κωνσταντινούπολης (γεγο1 09
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ι που αναφερεται Ι ). ' ι ι νος ε λ αχιστα απΌι τις σωζομενες Π"ηγες ι 'Υστερα απΌΙ μια εΠΙUΎ)μια Ι πανωι λΎ)ς, στα τε� Ι βου β ωνΙΚΎ)ς λΎ) ΤΎ)ς δεκαεΤlας του 740, που ElXE σαν συνέπεια ΤΎ) μεlω σΎ) του πλΎ)θυσμού ΤΎ)ς πρωτεύουσας στα χαμΎ)λότερα [σως ι � απΌι τον Ε Ι αιωνα, ι ι ι επιπευα ο αυτοκρατορας αποφασισε να αυξ�σει το ανθρώπινο δυναμικό ΤΎ)ς πόλΎ)ς. ΠλΎ)θυσμΟl από ΤΎ)ν Ελλάδα και τα νΎ)σιά μεταφέρθΎ)καν σΤΎ)ν πρωι θ ετο νεροι επισκευαι τευουσα. ι Γ ια να ε ξ ασφα λ ιστειι προσ σΤΎ)κε το uopaYWYElO που ElXE καταστραφεl σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς πολΙΟΡΚlας του 626. Οι αγορές μετακιν�θΎ)καν πλΎ)ι ι ι ξεφορτωνονταν οπου ι σποροι ι σιεστερα στα λ ιμανια ι αγαθα, και βooειδ� . Μετά ΤΎ)ν επισκευ� του uopaYWYElOU , οι κε' � που ειχαν ι Ι ραμοποιοι,ι οι χτιστες και οι σο β ατζΎ)υες, στρατολογΎ)θεl από τις επαΡΧlες, ανέλαβαν ΤΎ)ν ανοικοΟόμ Ύ)σΎ) , ι ι , οσων μνΎ)μειων ειχαν καταρρευσει στον μεγα' λο σεισμοι του 740. Και αφού δεν επέστρεψαν σΠlτια τους, οι οικοι ι τους Ύ)Ρ ι θαν να τους β ρουν σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπογενειες ι λΎ) . Ωστόσο το βασικό ΚlνΎ)ΤΡΟ για ΤΎ)ν αύξΎ)σΎ) του πλΎ)θυ σμού ΤΎ)ς πρωτεύουσας �ταν Ύ) αναζωογόνΎ)σΎ) ΤΎ)ς οικονοι υρασΤΎ)ΡΙΟΤΎ)τας, � ι � ι ι προσε' λ κυσε τυχουιωκτες, μΙΚΎ)ς Ύ) οποια εμπόρους και φιλόδοξα άτομα που αναζΎ)τούσαν δουλειές ι σε μια αναπτυσσομενΎ) πο' λΎ) . Οι μαρτυΡlες για ΤΎ)ν εντατικ� ανοικοΟόμΎ)σΎ) και ΤΎ)ν ανανέωσΎ) ΤΎ)ς διακόσμΎ)σΎ)ς των μνΎ) μείων υποδΎ)λώνουν ι κα λλ ιτεχνες ι ι οτι ι και τεχνιτες συμμετειχαν σε αυΤΎ)ι ΤΎ)ν ι ι ι Ύ) εικονομαχια ι αναπτυ ξΎ) . Αν και συχναι πιστευεται οτι σ�μανε ΤΎ)ν καταστρoφ� κάθε μoρφ�ς τέχνΎ)ς, Ύ) αντικα τάστασΎ) ΤΎ)ς ανθρωπoμoρφικ�ς από ΤΎ) συμβoλικ� και ΤΎ) φυτικ� διακόσμΎ)σΎ) πιθανότατα αύξΎ)σε ΤΎ) ζ�ΤΎ)σΎ) για τεχνίτες ψΎ)φιδωτών και ζωγράφους τοιχογραφιών . Πρέ πει εξάλλου να θυμόμαστε ότι ο καθεδρικός ναός ΤΎ)ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 10
ΓΥΝ Α Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Αγίας Σοφίας, ο οποίος καθαγιάστηκε το 5 3 7 , οεν περιεί χε μόνιμη αναπαραστατική τέχνη. Σε περιγραφές της αρ<;; , κατασκευης, " ' τον ΣΤ' αιωνα, χικης η μονη εικονικη, οιαι ι ι , , κοσμηση που αναφερεται υπηρχε στα υφασματα που κρε, , ' μονταν αναμεσα στις κο λονες του παραπετασματος το , , Ι τμημα του ναουι απο, τον σηκο., ' ζε το κυριως οποιο χωρι , Αυτα' τα υφασματα, Ι σαν τα φορηται εικονισματα που μπο, να τοπο θ ετη θ ουν " πανω σε β α' θ ρα, ηταν ' ρουν προσωρινα, " , ' ' 'Ετσι στοιχεια τα οποια ευκολα μπορουσαν να αφαιρε θουν. , και ' Σ οφια, ' καταστροφη' στην Αγια ' ουτε οεν συνε' βη καμια <;; ,ηταν απαραιτητη " ' λη της πρωτευου' α λλωστε : η μητροπο σας είχε εξαρχής οιακοσμηθεί με εικόνες μη αναπαρα, τεχνοτροπιας. , στατικης Αυτή η τεχνοτροπία χρησιμοποιήθηκε σε πολλά μνη, τα οποια " ειχαν ερειπω θ ει' το 740 , οπως , ' μεια ο ιουστινια, , , ' ' νειος ναος της Αγιας Ε ιρηνης, τον οποιο αναγκαστηκαν να ξανακτίσουν εκ θεμελίων . Εοώ, οι τεχνίτες των ψη� , Ι Ι Ι ανηγειραν φιuωτων εναν μνη μειακο, Σ ταυρο' και κατεγραψαν το γεγονός σε μια μακροσκελή επιγραφή στον , κασηκο., Χ ρησιμοποιη' θηκαν τα πιο ακρι βα' u λ ικα' χωρις μιά απολύτως φειΟώ. Αν και οεν οιαθέτουμε σαφείς εν οείξεις για την υπόλοιπη οιακόσμηση , η χρησιμοποίηση , , ι ' πολυχρωμων μαρμαρων για τα πατωματα και τα κατωτερα επίπεοα των τοίχων (όπως στην Αγία Σοφία) μοιά ζει πολύ πιθανή. Ίσως οι τοίχοι της αίθουσας της εισόοου στο ουτικό άκρο (τον νάρθηκα) να ήταν στολισμένοι με ψηφιοωτές εικόνες του τύπου « ο κήπος του Παραοείσοω) ή του οιάκοσμου με φυτικά μοτίβα που χρησιμοποιήθηκε στο Μεγάλο Τζαμί της Δαμασκού και στον Θόλο του Βράχου (Τζαμί με τον Χρυσό Τρούλο) στην Ιερουσαλήμ. , Αυτα' τα μουσου λ μανικα" κτισματα, που τα ανηγειραν οι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
111
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
χαλίψηοες Αμπντ αλ-Μαλίκ και Γιεζίντ στα τέλη του Ζ ' � Ι του Η ' αιωνα Ι ' θ ηΙ και στις αρχες αντιστοιχως, uιακoσμη ι ι ι ι καν χωρις να χρησιμοποιη θουν εικονικες αναπαραστασεις. Επί βασιλείας του Ιουστινιανοό Β ι , συλλέχτηκαν ψηφίοες από την Αυτοκρατορία και στάλθηκαν Βυζαντινοί τεχνί τες για να τις τοποθετήσουν , γιατί οι χαλίφηοες επιθυ, / ' �I Ι να εχουν μουσαν αυτα τα υυο σημαντικαf τεμενη τους πιο περίβλεπτους και θεσπέσιους ψηφιοωτοός τοίχους. Αν η � ι ι Ε ιΡηνης, ι υιακοσμηση του ναουι της Αγιας που ξανακτιΙ στηκε εξαρχ�ς, έ μοιαζε με τη οιακόσμηση αυτών των ι , τοτε ι θα ηταν ι ι κτηριων πραγματι πολ υ' εντυπωσιακοι να I� ι ι μεσα ι ι , προσευχεται κανεις στο φως μυριαυων καντη λ ιων ενώ οι χρυσές και ασημένιες ψηφίοες σπιθοβολοόσαν ολό γυρα. Η ίοια oιακoσμητικ� τεχνοτροπία χρησιμoπoι�θηκε Ι ι του Η' αιωνα, Ι και σε α' λλους ναους στη Ν ικαια και τη Θεσσαλονίκη για παράΟειγμα. Παράλληλα με το παν ίι βο λο του Σταυρου, ι παι αν ι θη , φυτα, σχυρο χριστιανικοι συμ � � ι αποι τις εγκοσμιες ι ι ιππουροραυεισιες α λλ αι και σκηνες , αντικατεστησαν , ι Ο ι εικομιες την απεικονιστικηΙ τεχνη. νομάχοι αυτοκράτορες εξακολοόθησαν να χρηματοοοτοόν ι ι ι εκμει αρχιτεκτονες, καλλ ιτεχνες και τεχνιτες οι οποιοι ι ι ι τα λλευονταν τις γνωσεις τους αποι το κλ ασικοι ρεπερτοριο, όπως για παράοειγμα τους Άθλους του Hρακλ� , κα θώς και τα παραοοσιακά γεωμετρικά μοτίβα και τα λου λουοένια πλαίσια. Δεν υπ� ρξε καμία oιακoπ� της καλλιι παραγωγης. ι Ο ι χαρακτες ι τεχνικης που �υου' λ ευαν το φι' λ ι ντισι και οι τεχνιτες του χρυσουι και του σμα' λτου ε ξακο� ι ι ι λου' θησαν να εκπαωευονται οπως και πριν, αφουι η τεχνη , ι Ι τους ηταν απαραιτητη για την κοπηΙ των νομισματων και την παραγωγ� μoΛUβoινων σφραγίοων αναγκαίων για τη 112
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
' au' ' τοι) χρατοuς. ' ζ λειτοuργια Τα εργαστηρια μεταc,ωτων νέχισαν επίσης να παράγοuν uφάσματα UΨΎ)λ�ς ποιόΤΎ), ' τας, με δ ιαχοσμΎ)τιχα" μοτι β α ποι) παρισταναν τον Ι ππο" ' φιδ ρομο χαι χuνΎ)γετιχες σχΎ)νες αντι' για θ ΡΎ)σχεuτιχες ' ' ' στοuς ζ " προσφερονταν σαν δ ωρα γοuρες. μεταc,ωτα Τετοια Φράγχοuς, για παράδειγμα, � πλ�ρωναν μ' αuτά τοuς Σλάβοuς για να απελεuθερώνοuν τοuς αιχμαλώτοuς τοuς. Ωστόσο δεν πρέπει να παραβλέποuμε τοuς παράγοντες , ΤΎ)ς πε' ' ' σΤΎ) δ ιαρχεια ποι) προχα λοuσαν αναταραχες αUΤΎ)ς ' ως ρω' δ ou . Π αρα' τον δ εuτερο ' αρα β ιχο" πολ εμο ποι) ειχε αποτέλεσμα ΤΎ) μείωσΎ) ΤΎ)ς μοuσοuλμανιχ�ς απειλ�ς με τά το 750, το Βuζάντιο απόλαuσε ελάχιστα χρόνια εφ�" πιεσεις των Β ou λ" εντεινονταν οι στρατιωτιχες νΎ)ς χαθ ως γάρων στα Βαλχάνια. Ο σχεδόν διαρχ�ς πόλεμος χαι οι " αναγχες απασχολοuσαν , ' ' επειγοuσες στρατιωτιχες τον Λεο' ντα Γ χαι τον Κωνσταντίνο Ε ' ποι) διέβλεπαν ότι διαχu βεuόταν Ύ) επιβίωσΎ) ΤΎ)ς Αuτοχρατορίας. Με ΤΎ)ν αμuντι, , ' χΎ)' θωραχισΎ) ΤΎ)ς πρωτεuοuσας χαι ΤΎ)ν επεχτασΎ) τοι) auστ�ματoς ΤΎ)ς επαρxιαχ�ς διαχuβέρνΎ)σΎ)ς στις δuτιχές ' ' , ισΧUΡΟΠΟΙΎ)σαν , ζ περιοχες χαι εc,ωραισαν ΤΎ) Β ασι λ εuοuσα χαι παράλλΎ)λα αύξΎ)σαν τον πλούτο ΤΎ)ς Αuτοχρατορίας. Η αποφασιστιχόΤΎ)τα ποι) επέδειξαν για ΤΎ) διασφάλισΎ) , τοuς εc,σuσιας ζ ΤΎ)ς οιχογενειαχΎ)ς " ειχε σαν αποτε' λ εσμα ΤΎ) δΎ)μιοuργία μιας δuναστείας ποι) δι�ρχεσε μέχρι το 797. Προς μεγάλΎ) σύγχuσΎ) των μεταγενέστερων ιστοριχών , βάφτιζαν τα παιδιά τοuς με τα ονόματα των παππούδων " , ' τοuς, σuμφωνα με ΤΎ)ν παρα' δοσΎ) , χι ετσι μετα τον Λεοντα Γ ' χαι τον γιο τοι) Κωνσταντίνο Ε ' , ο Κωνσταντίνος ΣΤ' διαδέχθΎ)χε τον Λέοντα Δ ' . Σuχνά είναι δύσχολο να , ποι) ανα, ο' λ ες τις ΠΡΟΎ)γοuμενες ζ"εχωρισει ' ' χανεις γενιες , , νομισματων , ' θ ια ο' ψ Ύ) των χρuσων παριστανται σΤΎ)ν οπια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 13
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
( βλ. εικόνα Ι α), όμως αυτ� Yj oυναστικ� αντίλYjψYj αναμ φίβολα ενουνάμωσε ΤYjν Αυτοκρατορία. Οι Yjγεμόνες ΤYjς Συριακ�ς ουναστείας (Ίσαυροι) κατάργYjσαν παράλλYjλα ι εικονες ι , ι τις ιερες οι οποιες αναγνωριστειΙ ως τα ορΙ ειχαν γανα μιας επικίνουνYjς ειoωλoλατρικ�ς τάσYjς. Η μεταρι , , ρυ' θ μισΥ) των εικονομαχων Yjταν και αυΤΥ)" τμYjμα ΤYjς ανορθωσYjς του Βυζαντίου που πέτυχαν οι αυτοκράτορες ΤYjς , , . � συγκεκριμενYjς uυναστειας Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Ε ' το 775, τον οια οέχθYjκε ο πρωτότοκος γιος του, ο Λέων Δ ' . Μολονότι τό σο οι Άραβες όσο και οι Βούλγαροι οεν είχαν εγκαταλεί ψει τις φιλοοοξίες τους να καταστ�σoυν ΤΥ) Βασιλεύουσα , �uEV uιαφαινoταν � " �utxYj, τους πρωτευουσα, αμεσΥ) απει λYj' για το Βυζάντιο. Ο μYjχανισμός ΤYjς αυτoκρατoρικ�ς οιοί ΚYjσYjς λειτουργούσε αποτελεσματικά. Τόσο οι επαρχιαι φρουρες , , οσο ' / κες και τα επι' λ εκτα σωματα στρατου, ειχαν αποοείξει ΤYjν αξία τους . Η ΕκκλYjσία ΤYjς Κωνσταντι νούπολYjς �ταν ενωμένΥ) σε μια μoρφ� πνευματικ�ς λα τρείας χωρίς τα οπτικά βΟYjθ�ματα ΤYjς απεικoνιστικ�ς " " ΤYjν ειτεχνYjς, εστω και αν Yj πο λ ΙΤΙΚΥ)' ΤYjς εικονομαχιας ' που ' ΤYjς ΑνατολYjς χε απομονωσει απο, τους χ ριστιανους , , , , " ζουσαν υπο' αρα β ικο' ζυγο, οπως ΤYjν απομονωσε απο ΤΥ) ΔύσYj . Εκεί, ο Κάρολος, βασιλιάς των Φράγκων και των Λομβαροών, είχε μόλις επικυρώσει τον ρόλο του ως προ, , , σταΤYjς του παπα επισκεπτομενος ΤΥ) Ρ ωμYj ' . Σ ΤYjν ΚωνσταντινούπολΥ) Yj κλασικ� ελλYjνικ� παιοεία �ταν προσι, σΤΥ) ' ' ΤΥ)" σε οποιους επι θυμουσαν να ακολου θYjaouv καριερα οιοίΚYjσYj , στα νομικά � στψ ΕκκλYjσία. Η καλλιτεχνικ� παραγωγ� άνθιζε. Η ουναστεία του Λέοντα Γ' είχε εοραιω, ' να καμ ' ψ ει γΡYjγορα ' θ ει' για τα καλ α" και Yjταν σε θ εσΥ) καθε αντιπολίτευσYj . Το Βυζάντιο είχε αρχίσει να εμπεοώ1 14
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ L ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
νει τις βαθιές μεταρρυθμίσεις και να επεκτείνει τη στρα'>" θηκε απο' ' Σ " αυτο το υπο' β αθ ρο, αναυυ τιωτικη, του ισχυ. , / Ι Ι την κυ βερνωσα οικογενεια η πρωτη απο' τις τρεις γυναικες που περιβλήθηκαν την πορφόρα για να αλλάξουν εντέ λει την πορεία της Αυτοκρατορίας.
1 15
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΚΕ ΦΑ Λ Α Ι Ο ΔΕΥΤΕ Ρ Ο -.
:ιs;: .... . -
Ει ρ n νn : n άγ ν ωστ n αυ τοκ ρ άτειρα από t nv Α-θη να
Κ
Α Ι Σ Η Μ Ε Ρ Α ΑΚΟΜ Η Ο Ι ΣΥΓΧ Ρ ΟΝΟ Ι ΤΑΞΙΔΙ ΩΤ Ε Σ ΠΟΥ ΦΤΑ
νουν στην Ιστανμπούλ από τη θάλασσα νιώθουν συ νεπαρμένοι από το ταξίοι τους στο αρχαίο Βυζάντιο. Τον ι ι Ι 'C στην Π οι λη ηταν ι Hi αιωνα ακομη πιο συναρπαη αφιc.,η � � � ι ι στικηι , ιuιαιτει ρως για εκεινους που οεν ειχαν οει ποτει κτ�ρια παρόμοια με της Κωνσταντινούπολης. Το θέαμα ι ι να ηταν ι ι εντυπωσιακοι για την Ε φηνη, ι 'C πρεπε εc.,αφετικα I� ι ι ι Β λ οεμπου Ίφωτoειuε τη ασι ευουσα νεαρο κοριτσι, τον Ν ι βριο του 769. Από το πλοίο που ξεκίνησε από το Ανάκτο ρο της Ιέρειας, απέναντι στην ασιατικ� ακτ� , η Eφ�νη θα οιέκρινε το περίγραμμα της θέσης του αρχαίου Βυζα ντίου , τον λόφο της Ακροπόλεως που οεσπόζει στον Βό σπορο στο σημείο όπου αρχίζει η Θάλασσα του Μαρμαι με τον Κ ερατιο ι ι ι με τα βα θ ιαι νερα, ι κο' λ πο, το λ ιμαν ρα, στα βόρεια. Πλησιάζοντας από τη θάλασσα σίγουρα θα ι της πο' λη ς : τον ι ι προσεc.,ει ι περιοπτα ' ζ τα πλ εον ειχε μνημεια ι ι ι ι πελ ωριο τρου' λο της Αγιας Σ οφιας, που �uιακρινoταν αποι ι ι κολονες ' μεγα' λη αποσταση ' τις αναμνηστικες με τα αγα' λ ι ι ματα που u Ψ ωνονταν στον ουρανοι της πο' λης, μνη μεια � Ι ι ι ανεγεφει ι ι που ειχε ο Κ ωνσταντινος ο Μ εγας , ο ΙUρυτης της πόλης, και πολλοί από τους οιαΟόχους του. Η E φ�ι ι λ μα του Ι ouι να ειχε ι προσεc.,ει ' ζ το εφιππο νη πι θ ανον αγα στιν ιανού πάνω στη στ�λη του στην Πλατεία του Au-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
γοιιστείοιι, � τη στ�λη των Γότθων στην Ακρόπολη . Ε κείνη την επoχ� ποιι δεν ιιπ�ρχαν φωτογραφίες και καρτ s:, προετοιμα' , ' να την ειχε θα μποροιισε ποστα' λ , τιποτα υεν σει για το μεγαλείο και την κλίμακα της Βασιλεύοιισας. Καθώς το πλοίο της και ο στολίσκος ποιι το σιινόδειιε προ σέγγιζαν το ακρωτ�ριo της Ακρόπολης, θα είχε αναμφί' " , τειχη ποιι εκτειτα οχιιρα, θ αλ ασσια βο λ α παρατηρησει , ' , , νονταν για πεντε περιποιι χι λ ιομετρα κατα, μηκος της ακτ�ς. Η επισημη ' , , λοιι της Ε ιρηνης ' ανακοινωση τοιι καταπ α, Ι L Ι Σ ' , ναφερεται λ ακωνικα στη υντομη στορια τοιι πατριαρχη Ν ικηφόροιι : Την όγδοη ινδικτιώνα, ο Κωνσταντίνος έφερε από την Ελλάδα μια σόζυγο για τον γιο του τον Λέοντα, Τψ Ει pfJv"f), και τον Δεκέμβριο την έστεψε και αυτή αυγοόστα " , και αφου, Τ"f)ν παντρε Ψ ε με τον γιο του γιορτασε τον γαμο τους. '
Ο Θεοφάνης σχολιάζει με περισσότερες λεπτομέρειες : Την 1 "f) Νοεμβρίοιι της όγδΟ"f)ς ινδικτιώνος, η Ε ιρήνΥ) έφτασε από την Αθήνα. Ήρθε στη αυτοκρατορική πόλη άπό την Ιέρεια. Τη σιινόδειιαν πολλοί δρόμωνες και χε λάνδια στολισμένα με μεταξωτά ιιφάσματα' την ιιποΟέ ΧΤ"f)καν οι επιφανείς άνδρες Τ"f)ς πόλεως με τις σιιζόγοιις τοιις. Την 3"f) τοιι ιδίοιι μηνός Νοεμβρίοιι, ο πατριάρχ"f)ς μετέβΥ) σΤ"f)ν εκκλ"f)σία τοιι Φάροιι, στο Παλάτιο, και τε λέσΤ"f)καν οι αρραβώνες τοιι αιιτοκράτορα Λέοντα με Τ"f)ν Ειρήνη. Στις 1 7 Δεκεμβρίοιι "f) ΕιρήνΥ) στέφθ"f)κε αιιτο κράτειρα στη ΜεγάλΥ) Αίθοιισα τοιι Αιιγοιιστείοιι. Εν σιι νεχεία προσήλθε στο παρεκκλήσιο τοιι Αγίοιι Στεφάνοιι, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 17
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
στο Ανάκτορο της Δάφνης, όπου δέχτηκε το συζυγικό 2 ' ' ' στεμμα μαζ'ι με τον γιο του Κωνσταντινου, τον Αεοντα.
Έτσι Ύ) Eιρ�νΎ) απέπλευσε από ΤΎ)ν Kεντρικ� Ελλάοα στα τέλΎ) Οκτωβρίου του 769 και κατέπλευσε σΤΎ) Θάλασ' σα του Μ αρμαρα" και κατοπιν στο προαστιακο' Ανακτορο "" , , ΤΎ)ς Ι ερειας , σΤΎ)ν ασιαΤΙΚΎ), αΚΤΎ), , αφου, πρωτα υιεσχισε τα Δαροανέλια ( βλ. χάΡΤΎ) 2). Μια και ο καιρός σε αυτά " ειναι απρο' βλ επτος, συνεπως , λους των ' και ο αποπ τα μεΡΎ) " , , απο β ι β ασΤΎ)κε καρα β ιων σε ενα αυτοκρατορικο" κατα λυμα όπου θα μποροόσε να ξεκουραστεί πριν εισέλθει σΤΎ) Βασιλεόουσα. Μετά από μερικές μέρες, ΤΎ)ν 1 Ύ) Νοεμ βρίου , όταν μαθεόΤΎ)κε Ύ) άφιξ� ΤΎ)ς , ΤΎ) μετέφεραν στΎjV , ' ' ' βγΎ)καν απεναντι αΚΤΎ)' του Β οσπορου ' πολλα' πλ εουμενα σΤΎ) θάλασσα για να ΤΎ) συνοοεόσουν και τα καράβια έ πλεαν με αναπεπταμένα τα μεταξωτά τους ιστία. Ο ανθός ΤΎ)ς βυζαντιν�ς κοινωνίας συγκεντρώθΎ) κε στον λιμένα του Βουκολέοντος για να ΤΎ)ν πρoϋπαντ�σει, σε αυτ� ΤΎ)ν πρώΤΎ) υπoooχ� ΤΎ)ς στο Βυζάντιο. Η αποβίβασΎ) ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς στον Βουκολέοντα σίγουρα θα υπ�ρξε πανΎ)γυρικ� και θορυβώΟΎ)ς ' οι πλέον επιφα νείς πολίτες αλλά και μεγάλο πλ�θoς �θελαν να οουν από , , ' κοντα, ΤΎ)ν καινουργια πριγκιπισσα που θα γινοταν αυτο'" ' μου, , τους. Π ι θανοτατα ' θα υΠΎ)ρχε ' κρατειρα και συνΟυεια "" , ΤΎ)ν οποια ' ' του Ι ππουρο' θα προσφεραν σΙΚΎ)ς, οι φατριες , θ ρωποι του λ αου' που ειχαν " μου Ύ), και αν ερ θ ει να ευΧΎ)θοόν , να τραγoυo�σoυν και να χορέ Ψουν προς τιμ�ν ΤΎ)ς. Η Eιp�νΎ) αποβιβάσΤΎ)κε και οι επί ΤΎ)ς υπoooχ�ς ΤΎ)ν κα, , μα. r ια να ανε' β ει ΤΎ)ν αποτομΎ) ' ανΎ)φολωσορισαν επισΎ) , s:, ' , ' ' Π α λατιο, το πιο πι θ ανο' ειρια που ουΎ)γουσε στο Μ εγα , ΤΎ)ν κου β α' λΎ)σαν σε κλ ειστο" φορειο του οποιου , ναι οτι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 18
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ι 'C ' ' ΠΡΟ'Υ)γοιινταν εκπροσωποι των ειιγενων και ι α<.,ιωματοιιχων , , � � ενοεχομενως να Τ'Υ) σιινοοειισε στρατιωτικ'Υ)" φροιιρα απο, , Ι ' τε λοιιμεν'Υ) απο, σχολ αριους και εναν αιιτοκρατορικο, Κ'Υ)ριικα. Ακολοιιθο6σαν οι λιγότερο σ'Υ)μαντικοί πολίτες, ενώ στοιις δρόμοιις το πλ�θoς σιινωστιζόταν για να διαπιστώ, , , ' Απο' μεταγενεστερες σει αν οντως 'Υ)ταν καλλον'Υ). μεσαιω, , ' ' ' νικες ζ ωγραφιες ποιι απειχονιζ οιιν γιιναικες να μεταφε, , , 'C ' θαρο οτι � ΙΙΠ'Υ)ρχαν ' οεν ι ειναι ρονται πανω σε φορεια <.,εκα , " κοιιρτινες για να τις προστατειιοιιν απο τα βλ ε' μματα των , τε λετες , ' απαιτοuσαν ο ι εΠLσ'Y)μες περιεργων. , ' βuζαντινες , απο, τοιις σuμμετεχοντες να μ'Υ)ν κριι' βονται απο' τον λ αο.' Η Eφ�ν'Y) φιισικά δεν είχε επιχεφ�σει να ταξιΟέψει απ' Τ'Υ)ν Ελλάδα μόν'Υ) Τ'Υ) ς : προφανώς Τ'Υ) σιινόδειιαν οι προ, � , Τ'Υ)ς και πι θανοτατα ' σωπικοι, Τ'Υ)ς ΙΙΠ'Υ)ρετες και οι σιινοοοι Ι / Ι , μια στεν'Υ) σιιγγεν'Υ)ς Τ'Υ)ς , 'Υ) οποια αργοτερα παντρεΙΙΤ'Υ)κε ι έναν Βιιζαντινό άρχοντα. Κοιιβαλο6σε επίσ'Υ)ς και Τ'Υ)ν " , ροιιχα, κοσμ'Υ)ματα, " επι, λ ινα, προσωπικ'Υ), Τ'Υ)ς ιματιο θ'Υ)Κ'Υ) , " εμελλε να φοραει ' π λα και α' λλα παρομοια, παροτι ι τις επιΙ , ενοιιμασιες � � , ' σ'Υ) μες αιιτοκρατορικες στο μεγαλιιτερο οιασΤ'Υ)μα Τ'Υ)ς ζω�ς Τ'Υ)ς. Η σιινοδεία Τ'Υ)ς και οι αποσκειιές , , , θ'Υ) καν πανω ' ' Τ'Υ)ς μεταφερ στον λοφο, στο κεντρο Τ'Υ)ς πολ'Υ)ς ποιι θεωρείτο 'Υ) μεγαλίιτερ'Υ) και πιο ένδοξ'Υ) σ' όλον Ι , τον κοσμο. Π ερνωντας μπροστα" απο τις επαιι' λ εις και τα , � μερι, , , ' Τ'Υ)ς πρωΤ'Υ)ς θ α εωε σπιτια στις π λ αγιες σuνοικιας, , , αν'Υ), , απο, τις πλ εον ' προνομιοιιχες κες περιοχες οι οποιες ι καν σε μέλ'Υ) Τ'Υ)ς βασιλικ�ς οικογένειας, καθώς και σε πιο Ι τοιις αλλ α' και σε πλοιισιοιις , , σιιγγενεις ' μακρινοιις γονοιις " , παλ αιων ' οικογενειων Τ'Υ)ς πο' λ'Υ)ς τοιι Κωνσταντινοιι. Η ταν εκείνοι ΠΟι) είχαν το δικαίωμα να ονομάζονται Βιιζα, θονες Τ'Υ)ς αρχαιας " πολ'Υ)ς τοιι Β uζαντιοιι , . Απο' ντινοι,, αιιτοχ εδώ 'Υ) θέα προς Τ'Υ) Θάλασσα ΤΟι) Μαρμαρά ανταγωνιζόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ταν τη θέα προς ΤΎ')V πόλη : το ογκώδες οικοδόμΎ)μα του Ιπποδρόμου , ένα μεγάλο ρωμα·ί κό ιπποδρόμιο που γειτό νευε με το ΚΤΎ)ριακό συγκρόΤΎ) μα του Μεγάλου Παλα τίου , και τα δΎ) μόσια λουτρά του Ιεόξιππου προς βορρά. ΠλΎ)σιάζοντας στο φρόδι του λόφου θα είχε σίγουρα δει ΤΎ)ν Αγία Σοφία, ΤΎ) μεγαλUτεΡΎ) εκκλΎ)σία όχι μόνο ΤΎ)ς πόλΎ)ς αλλά και ολόκλΎ) ΡΎ)ς ΤΎ)ς χριστιανοσόνΎ)ς εκείνΎ) ΤΎ)ν επoχ� . Θα βρισκόταν �δΎ) πολό κοντά σΤΎ) Xαλκ� ΠόλΎ) του Μεγάλου Παλατίου, που διακοσμΎ) μένΎ) με αυι γλυπται αποτε λουσε τοκρατορικαι Ψ Ύ)φι δ ωται και αρχαια ι Ι Ι / " ΤΎ)ν κυρια ι του εισο ι δο. Κ ρυμμενο πισω απο τεΙΧΎ) που απεκοπταν ένα μεγάλο τμ� μα ΤΎ)ς πόλΎ) ς , το ανάκτορο το " απο απει λ ες , ' φρουρουσαν στεναι και Ύ)ταν προστατευμενο ι κάθε είδους. Οι ζΎ)τωκραυγές και οι επευφΎ)μίες για το καλωσόρισμα συνόδευαν ΤΎ')V Eιρ�νΎ) μέχρι αυτό το σΎ)Ι Ι , οπου , μειο, ΤΎ)ν ανεμενε Ύ) επισΎ)μΎ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ), συνοι στο αν αι δ ιαδ ρομΎ)ι αποι το λ ιμανι δ εια. ι ΑυΤΎ)ι Ύ) συντομΎ) ι κτορο �ταν και Ύ) πρώΤΎ) ΤΎ)ς ανεπίσΎ)μΎ) δΎ) μόσια εμφά ν ισΎ) σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) και ΤΎ)ς έδωσε μια πρώΤΎ) Ι Ι ι θα ζουσε γευσΎ) αποι ΤΎ)ν πο' λΎ) οπου τα επομενα τριαντα ι ι χρόνια ΤΎ)ς ζω�ς ΤΎ)ς ως αυτοκράτειρα του Βυζαντίου . ...�
Η καταγωγή της Ειρήνης
c"
ο ι ιστορικές ΠΎ)γές δεν κάνουν μνεία ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς μέχρι
εκείνΎ) ΤΎ) στιγμ�, το 769, ενώ οι χρονογράφοι δεν μας εξΎ)' ' που επι λ εΧΤΎ)κε γι , αυΤΎ)ι ΤΎ) μοναδ ΙΚΎ)ι τιγουν ι τον λογο μ� . Ευτυχώς Ύ) oικoγενειακ� ΤΎ)ς προέλευσΎ) είναι καλά τεκμΎ)ριωμένΎ) και μας παρέχει ενδείξεις για τα ιδιαίτεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 20
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
/ προσοντα / / � 'C στον ρο/ λο της συρα εκεινα που την ανευει",αν ζίιγου του μέλλοντος ηγεμόνα του Βυζαντίου . / του Η/ αιωνα /� / η πατρωα / εωαμε, / � της Κα θ ως στα μεσα Eφ�νης, η Kεντρικ� Ελλάοα, αποτελοίισε τμ�μα του Ελ λαοικοίι Θέ ματος ο στρατιωτικός και ο εκκλησιαστικός / / επεκτα θ ει/ σε μια ευρυτερη / ε/ λ εγχος του Θ '" εματος ειχε περιoχ� που τώρα βρισκόταν υπό την άμεση εποπτεία της Κωνσταντινοίιπολης. 3 Ο στpαΤΎJyός επικεφαλ�ς του Θέ ματος της Ελλάοος είχε πιθανόν την έορα του στη Θ�/ / / / μεσω / ηταν ενα σημαντικο/ λ ιμανι του β α, ενω/ η Αθ ηνα Ι , , ι οποιου πραγματοποιουνταν οι ναυτικες επαφες. Το γεγονός ότι η E φ�νη επιβιβάστηκε στο πλοίο στην Aθ�να / μα/ λλον ζουσε / / / � λωνει / μεσα στην πο/ λη , η οποια υπουη οτι �ταν ένα μικρό οχυρό φροίιριο εντός των τειχών της Ακρο πόλεως και οεν θίιμιζε σε τίποτα την αρχαία πόλη του Περικλ� . Ο χριστιανικός της χαρακτ�ρας συμβολιζόταν / αφιερω/ σε εκκλησια απο/ τη μετατροπη/ του Π αρ θ ενωνα / / / / / / � μενη στην Π αναγια. Στη uιαρκεια του Η αιωνα, τα ονοματα των επισκόπων Μαρίνου , Ιωάννη , Αοαμαντίου και Γρηγορίου χαράχτηκαν στις κολόνες του ναοίι καταγρά/ και τε λου/ θανατου / / τους, οποτε φοντας τις η μερομηνιες / αφιερωμενες / / � / λειτουργιες νταν εωικες στη μνημη τους. , Ωστόσο η χριστιανικ� παρουσία στη μεσαιωνικ� Aθ�να / κτη/ / ηταν ασημαντη μπροστα/ στο π λη/ θ ος των κλ ασικων / / / / / ριων , εστω και αν τα τε λ ευταια τα αντιμετωπιζαν ολοε/ / / / υ λ ικων � να και περισσοτερο σαν απο θ ηκες οικουομικων / ποιοτητας. / / τα αφιερωμενα / στους αρΤα μνημεια καλης χαίους θεοίις τώρα πια τα θεωροίισαν στοιχειωμένους χώ ρους που έχασαν τον ιερό τους χαρακτ�ρα. Με τη χρ�ση αυτών των 060 βραχιόνων της κεντρικ�ς κυβέρνησης, τους στρατοίι και της Εκκλησίας, η ΚωνDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
121
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
, λΥ) εφερνε ' σταντινουπο ΤΥ)ν περιφε' ρεια πο λ υ" πιο κοντα σΤΥ)ν πρωτείιουσα ' έτσι Υ) Ελλάοα και τα νΥ)σιά υΠΥ) ρε" τουσαν τις αναγκες ΤΥ)ς και υποσΤΥ), ΡΙζαν ΤΥ)ν πο λ ΙΤΙΚΥ)' Ο " οταν ο Κων στα" γινεται φανερος ε' λ εγχος αυτος ΤΥ)ς. s:, " κατοικοι απο, ΤΥ)ν πεΕ ' uιατα' ζει να μεταφερθουν ντινος Ι , , ΡΙΟΧΥ)ι σΤΥ)ν πρωτευουσα, μετα το '""εσπασμα ΤΥ)ς πανουκλας το 747. Η αποτελεσματικόΤΥ)τα των καινοίιργιων Θεμάτων επιβεβαιώθΥ)κε το 766, καθώς ο ίοιος αυτοκρά' , , τορας αποφασισε να επισκευασει το μεγα' λο υυραγωγειο , " κτισει ο Ου α' λs:-Υ) ς τον Δ ' ' ειχε ΤΥ)ς πρωτευουσας τ ο οποιο " και ειχε καταστραφει" κατα ΤΥ)ν πολ ιορκια ' των Αβα' αιωνα ρων το 626. ΤΥ)ν εΠΙΟΥ) μία πανοίικλας ΤΥ)ν είχε οιαοεχθεί σφooρ� ξΥ)ρασία, γεγονός που καθιστοίισε απαραίΤΥ)ΤΥ) την ' s:- ' ' 'C τεχνιτες απο, υιαεπισκευΥ), . « Ο Κωνσταντινος συνε' λ Ec,E φορα μέρΥ) και έφερε από ΤΥ)ν Ασία και τον Πόντο 1 . 000 χτίστες και 200 σoβατζ�oες, από ΤΥ)ν Ελλάοα και τα νΥ) σιά 500 κεραμοποιοίις και από ΤΥ) ΘράΚΥ) 5. 000 εργάτες και 300 πλινθοποιοίις» . 5 Eπικεφαλ�ς όλων αυτών τοπο' s:, ' θ εΤΥ)' θΥ)κε ενας επιπατρικιος και τε λ ικα' το υυραγωγειο σκευάσΤΥ)κε και το νερό ξανάτρεξε σΤΥ)ν πόλΥ) . Το στοι χείο ΤΥ)ς καταναγκαστικ�ς εργασίας είναι συνΥ)θισμένο και αποτελοίισε παράοοσΥ) ΤΥ)ς αυτoκρατoρικ�ς οιακυ βέ ρνΥ)σΥ)ς (ο ΔιοκλΥ)τιανός, ο Κωνσταντίνος Α' και ο Ιου' s:' s:- ' Υ)σΥ)ς ) . r ια ΤΥ)ν , Α' ειχαν , στινιανος ΤΥ)ν ιuια μανια οικουομ ανάλΥ)ψΥ) μιας μεγάλΥ)ς επιχείΡΥ)σΥ)ς ΟΥ)μοσίων έργων, Υ) ' , s:, αφορουσε , πολλα' χι λ ιομετρα ' που εκτειοποια υυραγωγων s:- ' , ΤΥ)ς πο' λΥ)ς μεχρι ' νονταν απο, τα τεΙΧΥ) το υασος του Β ε λ ι' s:, , Π ι θ ανο' , Υ) εισαγωγΥ)" εργατων Υ)ταν αναγκαια. γραuιoυ , , ' τατα οι εργατες υποχρεω' θΥ)καν κατοπιν να μεινουν σΤΥ)ν πόλΥ) για να αυξΥ)θεί ο πλΥ)θυσμός ΤΥ)ς. 6 Όμως αυτό που " οτι Υ) Ελλ α" ' εντυπωσια' ζει περισσοτερο ειναι το γεγονος Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 22
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
δα χαι τα νΎ)σιά του Αιγαίου χαι ΤΎ)ς Aδριατιχ�ς πρoμ� θευσαν 500 χεραμοποιούς για ΤΎ)ν χατασχευ� των υδρο' γνωρι , ' ' ζε ο αυτοχρατορας σωλΎ)νων . 7 Π ως που, επρεπε να ψάξει για να βρει τόσους πολλούς χεραμοποιούς, ώστε να εξασφαλίσει ΤΎ) σωστ� χατασχευ� των υδρoσωλ�νων ; " " αυΤΎ) ΤΎ) γνωσΎ) , Ο Κωνσταντινος οφει λ ε προφανως του ' " Ύ) δ Ύ) συγχεντρωσει ' ' σΤΎ) δ ιοιχΎ)σΎ) του 8 εματος που ειχε αρχετές πλΎ)ροφορίες σχετιχά με τα επαγγέλ ματα που ανθούσαν σΤΎ)ν Ελλάδα χαι στα νΎ)σιά. Έχοντας σΤΎ) διά' ' ' με τις οιχογενειες που δ εν ειχαν θ εσΎ)' τους χατα λογους ' , ' t" ' ' ' προσφερει στρατιωτες αλλα που ωστοσο ει.,ασχουσαν δ ιαφορα άλλα επαγγέλματα, �ταν εύχολο για τους χυβερ" πραχτορες να ει.,ορμΎ)σουν ζ ' ' θ ρο χαι να νΎ)τιχους σΤΎ)ν υπαι , .Η ' ' στρατο λογΎ)σουν τον απαραΙΤΎ)ΤΟ αρι θ μο' χεραμοποιων επισχευ� του υδραγωγείου προϋπέθετε λοιπόν ΤΎ) σχετι χ� τεχνογνωσία ΤΎ)ς ΔιοίχΎ)σΎ)ς που βασιζόταν στα αρχεία . ' δ ΙΟΙΧΎ)σΎ)ς. ' Δεν αρχουσε ' Ύ) απ λΎ)" χαταρΤΎ)ς επαρχιαχΎ)ς ' ' τισΎ) μιας λ'ιστας με τον απαιτουμενο αρι θ μο' ει δ ιχευμε, · Ύ) χεντριχΎ)' χυ β ερνΎ)σΎ) ' νων εργατων σΤΎ)ν Κ ωνσταντι, ' νουπολΎ) επρεπε να γνωρι'ζει που' θα τους ε' β ρισχε, χαι αυ/ , στα αρχεια / που ΤΎ) ρουσε , ο στpαΤΎjΤΟ, το χαταφερνε χαΡΎ) ι ' ' του χα' θ ε 8 ε ματος. Ύος επιχεφαλΎ)ς ,
�
�
<..ι<;;
Η οικογένεια της Ειρήνης
e"
Α υτ� Ύ) αργ� διαδιχασία επανασύνδεσΎ)ς των περιοχών
ΤΎ)ς Kεντριx�ς Ελλάδας με το χέντρο ΤΎ)ς βυζαντιν�ς " t" ' σΤΎ)ν πρωτευουσα ει.,ουσιας ειναι το υπο' βαθρο που μας επιt
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
23
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τρέπει να αναζ-ητ�σοuμε τις ακριβείς πληροφορίες για την οικογένεια της Eιρ�νης. Από ό,τι αναφέρεται αργότερα στη Χρονογραφία τοu Θεοφάνη τοu Oμoλoγητ� , γνωρί" της ηταν απο, τις πιο πα λ ιες ' της ' η οικογενεια ' ζοuμε οτι περιoχ�ς και έφερε το όνομα (Τεσ)σαραντάπηχος (κατά " , , ' ' !:" σαραντα λεc.,η πηχεις, ονομα ποu πι θανο' να αφορα ενα ι, , ειχε , υω' s:, ' το οποιο s:, υιαιτερως Ψ η λο' με' λος της οικογενειας " θ ' τοu ) . Π αρομοια ' σει αuτο το επι ετο και στοuς σuγγενεις ι Ι , β ρισκονται ' παρωνuμια πισω απο, αρκεταΙ οικογενειακα , , της περιοuοu ' ' s:, , οπως ' s:, ' Λαχανουρακων ( καονοματα αuτης μπια τοu λάχανοu) � Κοuτζοοάκτuλος (αuτός ποu έχει κο ντά Οάχτuλα). Άλλοι πάλι έφεραν ονόματα γεωγραφικ�ς προέλεuσης, Δαμασκηνός, Σιναιτης � Παφλαγονίτης, για παράοειγμα, � ενός σuγκεκριμένοu επαγγέλματος, όπως , ' ' η' Κηροποιος. ' 8 '0 μως οι περισσοτεροι, Σ απωνοποιος ακομη και οι αuτοκράτορες και οι uψηλά ιστάμενοι αξιωμα" ' με το χριστιανικο" τοuς ονοτοuχοι, ηταν γνωστοι' απ λως μα. Όταν ξεκίνησε για την Κωνσταντινομπολη το 769, η Eιρ�νη οεν αναφερόταν σαν μέλος της οικογένειας Σαι f , Ι Ι / ρανταπηχοu, πραγμα ποu σημαινει ειτε οτι ο πατερας της , Ι , , / � θ ι ειχε πε ανει ειτε οτι αuτο το ονομα υεν ηταν αρκετα γνω, , ' στο η/ σημαντικοΙ ωστε να προσελ κuσει την προσοχη, των χρονογράφων .9 Το γεγονός επιβεβαιώνεται αργότερα, , " ηταν ορφανη. , ' s:, ισχuριστηκε ' Αλλα" αuτο υεν οταν η ιuια οτι s:, , ι , ' " � σημαινε πως υεν ειχε σuγγενεις : ειχε χασει τον πατερα της, όμως η μητέρα της ζομσε, ακόμη κι αν το όνομά της , ' Τη σuνοuεuαν ' s:, s:,υεν αναφερεται ' στις πηγες. καμποσοι σuγ" , γενεις, αναμεσα τοuς μια κοπε' λ α ποu s:,υεν κατονομα' ζεται και η οποία αργότερα παντρεμτηκε έναν Βομλγαρο ηγε μόνα, τον Τελέριχο. Στις αρχές τοu Θ' αιώνα μια άλλη "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
σuγγεν�ς της, Ύj Θεοφανώ, επιλέΧΤΎjκε ως σuζuγος τοu , Σ ταuρακιοu. , " εναν ' Η Ε ΙΡΎjνΎj ' πρεπει αuτοκρατορα να ειχε αοελφό � μια αoελφ� , γιατί αναφέρεται ένας ανιψιός ΤΎjς. , ' επεΙUΎj ' για ο' λοuς αuτοuς 1:- ' οι πλΎjΡOφOριες Ω στοσο ' προερχονται από μεταγενέστερες ΠΎjγές και αφου Ύj Eιρ�νΎj εί χε πλέον στεφθεί αuτοκράτειρα, οεν μας λένε και πολλά για ΤΎjν ΠΡOΎjγOόμενΎj κoινωνικ� θέσΎj ΤΎjς οικογένειάς ΤΎjς στΎJV Aθ�να. 10 Πάντως μάλλον οεν αν�κε στΎJV UψΎjΙ Ι , λΎj' επαρχιαΚΎj, αριστοκρατια, ο,τι κι αν σΎjμαινε αuτο/ σΤΎjν , , " Ελλ αυα ' l:- τοu Η' αιωνα, παροτι τα μεταγενεστερα χρονια μέλΎj ΤΎjς κατέλαβαν σΎjμαντικές θέσεις σΤΎjν περιφερεια κ� OΙOίΚΎjσΎj (προφανώς Ύj πρoαγωγ� τοuς οφειλόταν τοu λάχιστον εν μέρει στον ρόλο ΤΎjς Eιρ�νΎjς ως αuτοκρά τειρας ). Για να καταλάβοuμε τοuς λόγοuς για τοuς οποίοuς Ύj Eιρ�νΎj επιλέΧΤΎjκε για μια τόσο εξαιρετικ� τιμ� είναι , Ι:, , ' ΧΡΎjσιμO να θuμΎj θοuμε παραυοτον τροπο ποu γινονταν " , ' ' σιακα παρομοιες επιλογες. Π ριγκιπες και πριγκιπισσες Ι ι οικογενειας , ΤΎjς αuτοκραΤΟΡΙΚΎjς παντρεuονταν σuνΎjι θ ως , " ' πο λ ιτικων σuμμαχων . Ο με εκπροσωποuς σΎjμαντικων , ' απεναντι ' ' 1:Λ εων ΤΎjν πο λ ΙΤΙΚΎj' φι λ ιας Γ " ειχε ευραιωσει στοuς Χαζάροuς μέσω τοu γάμοu τοu ytou τοu Κωνστα, ' , ' Τ σιπριγκιπισσα ονοματι ντινοu με μια νεαΡΎj' Χαζαρα τσέκ, ποu σΎjμαίνει λοuλοUΟι. Οι αρραβώνες τοuς έγιναν το 7 3 1 /7 3 2 , όταν οι OUO τοuς �ταν ακόμΎj παιοιά (ο Κων' ' αρκετα, πιο μι' 1:-υωυεκα ' 1:χρονων και Ύj Τ σιτσεκ σταντινος κρ� , μια και το μοναοικό παιοί τοuς γενν�θΎjκε σχεΟόν , , ' ' εικοσι χρονια μετα' ) . 'Ο ταν εφτασε σΤΎjν ΚωνσταντινοuΠOλΎj , Ύj Τσιτσέκ βαπτίσΤΎjκε OρθόOOξΎj Xριστιαν� με το , , , Ε ΙΡΎjνΎj ' . Π ε' θανε το 750 , αφοu' πρωτα ονομα γεννΎjσε εναν , , ' ' Ο Κωνσταντινος γιο, τον Λεοντα. σΤΎj σuνεχεια παντρεu,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 25
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τηκε τη Μαρία, η οποία επίσης πέθανε πριν από το 752, , , σΙ)' ζuγος ' τοu , Ε UUOXlCX, και τε λ ικα' η τριτη πο λ 1:- ' τοΙ) χαρισε , " " κορη . 'Ο μως ο Λ εων ' γιοuς και μια λοuς ηταν ο πρωτοτοκος γιος και έτσι ανακηρύχθηκε διάδοχος και uποΨ�φιος , ' Ι:- ξ η' τοι) σε σuναuτο' με την αναυει αuτοκρατορας, πι θανον κράτορα τον Ιούνιο τοι) 7 5 1 , σε ηλικία δεκαοκτώ μηνών . Στην Ιστορία έμεινε γνωστός ως Λέων ο Χάζαρος, εξαι τίας της καταγωγ�ς της μητέρας τοu . Το 769, όταν ο Λέων �ταν δεκαεννιά χρόνων, ο Κων σταντίνος Ε ' βάλθηκε να τοι) βρει κατάλληλη νύφη . Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της Αuτοκρατορίας σοβαρά / Ι , οπως οι γαμοι κανονι' ζονταν απο" εκεινοuς ποι) ζητηματα �ξεραν καλύτερα (τοuς γονείς) και τα παιδιά αποΟέχο, αλ ' τοuς. Σ uχνα" προτεινονταν αρκετες νταν τις επι λογες , ανuπομο' ' οι οποιοι η" κορες αΙ)λ ικων λΟυαπες 1:- ' UΠΟ Ψ ηφιες , ' ' ' ' λ θ θ λ η uxcx με η των οικογενειων νοuσαν να προω ησοuν τα ι ι " τοuς. Σ ε αuτη την περιπτωση φαινεται πως ο αuτοκρα, " , ' κοριτσι τορας επε' λ ε ξε ενα απο μια οικογενεια ποι) ζοuσε σε κάποια απομακρuσμένη περιoχ� , όποΙ) ο αuτοκρατο ρικός έλεγχος �ταν κρίσιμος για την επιβίωση της Αuτο, επαρ, , Ι:- ' γενιες ' uUO ' γνωρισει ' l:- ειχε μονο Η Ελλαυα κρατοριας. χιακ�ς διακuβέρνησης και οι Εκκλησίες της μόλις πρό, ' , σφατα ειχαν τε θ ει' ξανα, uπο" τον ε λεγχο τοι) πατριαρχη , , στην ' της υεν Ι:' , ομως οι ακτες επα προσιτες Ψ αν να ειναι , , , ηταν ' ' Η επιλογη' προφανως θα λασσης. πρωτεuοuσα μεσω " αναμε' : η σuμμαχια ' uπο λογισμων αποτε' λ εσμα σο β αρων ' Ε ' και στην οικογενεια ' ' Σ αρανταπησα στον Κωνσταντινο χοΙ) θα πρόσδενε σταθερά στο αuτοκρατορικό άρμα μια f / Ι Ι / " τοπικη οικογενεια και μεσω αuτης ενα σημαντικο τμημα της Kεντρικ�ς Ελλάδας. Και αφού στην Ελλάδα η παροu, " , των σ λ αβ ικων ' φΙ)' λων ηταν σια εντονη, η επεκταση τοι) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
αυτοκρατορικοίι ελέγχου με τη βo�θεια των τοπικών Ορ θόδοξων οικογενειών θα διευκόλυνε τον προσηλυτισμό και την αφομοίωση των Σλάβων . Συνεπώς η Eιp�νη μπορούΙ ι ' σε να συντε λεσει ωστε μια καινουργια χριστιανικηι περιοχ� να υπαχθεί στη σφαίρα επιpρo�ς της Κωνσταντινού πολης αντί της Ρώμης να θέσει τα θεμέλια για τον προ σηλυτισμό των Σλάβων - να ενισχίισει, τέλος, τους και νούργιους δεσμούς ανάμεσα στους μετανάστες εργάτες , Η επι λογη" νυφης απο, την περιοκαι στην πρωτευουσα. χ� της Aθ�νας �ταν μια καλοζυγισμένη κίνηση , που απο σκοπούσε στην ανάδειξη της ανανεωμένης φιλοδοξίας για επέκταση της Αυτοκρατορίας καθώς και των ομηρικών Ι εκτιμουνταν " , αποι τη μορ, της , οι οποιοι � οχι μονο υεσμων φωμένη ελίτ αλλά και από το σύνολο του πληθυσμοίι. Ο αυτοκράτορας πιθανόν να είχε πληροφορηθεί για την ζ " Ε ψηνη απο τους αυτοκρατορικους αc,ιωματουχους που ει, , χαν επισκεφτει, την περιοχη' ανα ζητωντας κεραμοποιους, 1 1 το 765/766. Όμως τα βασικά κριτ�ρια που επηρέασαν την επιλoγ� �ταν αφενός η κατάλληλη ηλικία της Eιp� νης για να παντρευτεί τον γιο του και αφετέρου ότι η οι κογένειά της θα στ�ριζε τη βασιλεία του Λέοντα του Χα, ' ' ' θα γινοταν ' ζαρου, ο οποιος αυτοκρατορας μετα' τον θανατο του πατέρα του . Τόσο η νύφη όσο και ο γαμπρός έπρεπε να δώσουν τη , , συγκατα' θ εση' τους στον γαμο που ειχε κανονιστειι για ,� , � ειχαν ' ' στην επι λογη' συτους ιuιoυς, εστω και αν υεν λογο , " ' ζυγου. ' Α φου' �υεν �υια θ ετουμε στοιχεια για το ετος γεννησ�ς της , μποροίιμε να υποθέσουμε την ηλικία της μόνο σε σχέση με την ηλικία του μελλοντικού της συζύγου . " ηταν σχευον � " εικοσι, η Ε ιΡηνη " ' Και εφοσον ο Λεων ηταν πι, , � " ' ' του λ αχιστον υεκατεσσαρων η �υεκαπεντε, ειχε θανοτατα '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
"
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
δYJλαδή γεννYJθεί μεταξίι 750 και 755. Δεκατρείς μήνες Ι , , � / πραγμα , που μετα, τον γαμο YEVVYJaE το πρωτο τους παωι, Ι , , , , ' σYJμαινει οτι οταν παντρευΤYJκε ειχε πι θανοτατα περασει ι , αρρα, αντι' θ ετα με α' λλ ες νυφες ' ΤYJν εφΥ) βεια, τις οποιες " YJταν ακομΥ) , s:, , σε πο λυ' μΙΚΡΥ)' YJ λ ικια. ' παωια, βωνια ' ζαν οσο Ι , , , , ' 'Ε να ακομΥ) συμπερασμα συναγεται απο το γεγονος οτι ' ' ' ' Ε ' : πι θανοYJ Ε LpYJVYJ επιλ εΧΤYJκε απο' τον Κ ωνσταντινο Ι Ι , , , τατα προερχοταν απο οικογενεια YJ οποια υποστYJΡΙζε ΤYJν επίσYJμYJ αυτοκρατορική πολιτική κατά ΤYJς λατρείας των " ' ' ' εικονων . Ο ,τι κι αν σκεφτοταν για τις εικονες το 769 , 0ταν προετοιμαζόταν για το ταξίδι ΤYJς, YJ ΕιρήνΥ) όπως και ο αυτοκράτορας, ο μέλλων πεθερός ΤYJς, προσυπέγραφε " ' λευ σε απο' ΤYJν Οταν απεπ ΤYJν πολ ΙΤΙΚΥ)' ΤYJς εικονομαχιας. Αθήνα στα τέλΥ) Οκτωβρίου γνωρίζοντας ότι προοριζόταν για σίιζυγος του μελλοντικοίι YJγεμόνα ΤYJς Αυτοκρατο ρίας, ανοιγόταν εμπρός ΤYJς μια εκπλYJκτική προοπτική . Φανταζόμαστε με τι ταραχή και τι έξαψΥ) YJ νεαρή επαρ χιωτοποίιλα θα διέσχισε το κατώφλι του Μεγάλου Πα λατίου και εισήλθε στον οίκο των αυτοκρατόρων του Βυ ζαντίου . '4<;
Η παρουσίαση της Ειρ ιίνης στο Μέγα Παλάτι ο
�
Μ όλις YJ ΕιρήνΥ) διάβYJκε ΤΥ) Χαλκή ΠίιλΥ) και βρέθYJκε Ι , , σε αυτοΙ το απεραντο ΚΤYJριακοΙ συγΚΡΟΤYJμα -αρχαια αναι κτορα, επαίιλεις, αίθουσες δεξιώσεων , εκκλYJσίες , λουτρά και φυλάκια που συνδέονταν μεταξίι τους με κήπους, δια, , , , s:,υρομους, ' και s:,uιακοσμYJμενες γαλαριες στοες-, ΤYJν ανε1 28
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
rγΝΑ I Κ ΕΣ Σ ΤΗΝ πορφγΡΑ
λαβε μια ομάδα ακολούθων , κuριών επί των τιμών , ποu είχαν διοριστεί για να τη φροντίζοuν και να τη βοηθ�σοuν "" να προσαρμοστει, στην ωιαιτερως τuπικη' , τε λ ετοuργικη' ζω� της Αuλ�ς. Από περιγραφές ποu σώζονται στο Περί της Βασιλείου τάξεως, μπορούμε να καταγράΨοuμε σε γενικές γραμμές τις εμπειρίες της Eιρ�νης τοuς πρώτοuς , ' Μ ποροuμε ' να την ακο λouμηνες της στην πρωτεuοuσα. θ�σοuμε καθώς οδηγείται μέσα από τα διάφορα κτ�ρια -ποu όλα μαζί σuγκροτούσαν το Μέγα Παλάτιο, το Κρεμ λίνο τοu Βuζαντίοu- στα δωμάτια των γuναικείων διαμε, , , ' μποροuμε ρισματων ποu προορι' ζον ταν για εκεινη να φαι ι / , , � � , νταστοuμε αuτα τα ωιωτικα υιαμερισματα ΟΠΟU uπηρετριες και εuνούχοι στις διαταγές της νεαρ�ς γuναίκας τ�ς δίδασκαν τον ρόλο ποu έπρεπε να παίξει στη διάρκεια των ατελείωτων τελετών της Αuλ�ς. Ι , " μερες προετοιμασιας Υ στερα απο, �uUO με αuτοuς τοuς αuλικούς, oδηγ�θηκε στην εκκλησία τοu Φάροu ποu �ταν " , , στην Π αρ θ ενο, οποu ο πατριαρχης, ο αuτοαφιερωμενη κράτορας, ο μέλλων σύζuγός της Λέων και σύσσωμη η Αuλ� την περίμεναν . Αuτ� �ταν ίσως η πρώτη φορά ποu το νεαρό ζεύγος σuναντ�θηκε δημοσίως . Πιθανότατα θα " τοuς, ωστε να , ' ''' ανταλλα' ξει τις προσωπογραφιες ειχαν ηυη , , "' " ο ενας για τον α' λλο. Στον επισημο ' αρεχοuν καποια ωεα ραβώνα, την πρώτη τη ς επαφ� με το βuζαντινό τελε, , η Ε ιρηνη ' θα ""υιαπιστωσε την εμφαση στις τuπιτοuργικο, , " κινησεις, τις αργες ' λ ιτανειες, ' τις χειρονομιες και τις κες επεuφημίες ποu xαρακτ� ριζαν τη ζω� της Αuλ�ς. Σuνά ντησε επίσης για πρώτη φορά τον πατριάρχη Nικ�τα και τον κλ�ρo τοu , αφού η τελετ� διεξ�xθη στο καινούργιο ι Ι , ' παρεκκλησιο τοu ανακτοροu ποu προσφατα ειχε οικο'" ' , , ' 12 υομησει Ο αuτοκρατορας σε μια πανεμορφη τοπο θ εσια. '
1 29
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ο Κωνσταντινος, ' ' ' s:- πιστωΠ αροτι οεν ως εικονομαχος, " απο τους προκατειs:- ' εκκλΎ)σιων νεται με την οικοοομΎ)σΎ) λΎ)μμένους εικονολάτρες συγγραφείς εκείνΎ)ς ΤΎ)ς περιό, στο Μ ε' ' ' s:- ειναι ολοφανεΡΎ) Ύ) μεγα' λΎ) εΠΙΡΡΟΎ)' του τοσο οου, ' ι:> " ' απο, ΤΎ)ν οσο και σΤΎ)ν ωια ΤΎ)ν πο' λΎ). Ε κτος γα Π α λ ατιο " , ' , σε αυτον οφειλ εται Ύ) ανοικοs:επισκευΎ) του υοραγωγειου " που ειχαν καταρρευσει , s:- ' ' εκκλΎ)σιων οομΎ)σΎ) πολλων στον σεισμό του 740, όπως Ύ) Αγία ΕιρήνΎ). Άλλαξε επίσΎ)ς ΤΎ) οιακόσμΎ)σΎ) σε πολλές άλλες και σΚΎ)νές από τον Ιππό ορομο, τις αρματοορομίες και τις ιπποορομίες, καθώς και , ' θΎ) και φυτα' αντικατεσΤΎ)σαν α' λλα κοσμικα" μοτι β α με αν τις ανθρωπομορφικές εικόνες. Αν και οεν οιασώθΎ)καν πε, του εσωτερικου' ΤΎ)ς εκκλΎ)σιας , ' ' του Φ αρου ριγραφες , ειΙ , Ι " αυτο το σΎ)μαντικο καινουργιο κτισμα, που ναι β ε' β αιο οτι " ' s:κοντα στα αυτοκρατορικα, uιαμερισματα του β ρισκοταν Χρυσοτρίκλινου , οιέθετε τψ πλέον πολυτελή οιακόσμΎ)' σΎ) , πι θ ανοτατα σΤΎ) μΎ) αναπαρασταΤΙΚΎ)" τεχνοτροπια του , " αν θΎ) και ρυα' ' s:- ' , με ΚΤΎ)ρια, « ΚΎ)που του Π αραοεισοωι ζωα, , ' σε ενα ' οασος s:- ' s:- ' φοκια τοπο θ εΤΎ)μενα με χρυσο' ψ Ύ)φωωτο ντο. Μετά ΤΎ)ν τελετή του αρραβώνα, Ύ) ΕιρήνΎ) επέστρεψε με ΤΎ) συνοοεία ΤΎ)ς στα οιαμερίσματά ΤΎ)ς και τις επόμε νες έξι εβοομάοες τις πέρασε εκπαιοευόμενΎ) εντατικά εν όψει ΤΎ)ς στέψΎ)ς ΤΎ)ς ως αυτοκράτειρας και του γάμου ΤΎ)ς " ' Τωρα με τον Λεοντα. επρεπε να συνΎ) θ 'ισει τα βαρια" επισΎ)μα ενΜματα τα οποία θα φοροόσε στον καινοόργιο ΤΎ)ς " ' ' Τα φορεματα Ύ)ταν κιο' λας ετοιμα ρο' λο ως αυτοκρατειρα. , , ' ' ' θ σΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ) ιματιο Ύ)ΚΎ) · ενα πλΎ) θ ος επισΎ)μες , ' ζαν ωστε s:-' ' μοοιστρες φροντι να ΤΎ)ς ταιρια' ζουν σΤΎ)ν εντελεια όλα ΤΎ)ς τα ροόχα. Η συμπεριφορά ΤΎ)ς ΕιρήνΎ)ς ήταν , ' ' ΤΎ)ς τε λ εΤΎ)' ς : πως ' θα στεκοταν κρισιμΎ) για ΤΎ)ν επιτυχια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , θα περπατοuσε, " ' και πως ποτε θα εκανε μια στροψη, , πο" ' για να την επεuψημΎ)σοuν , να ανα ψ ει τε θα σταματοuσε , κερι, Ύ), να uποκλ ι θ ει.' Δεν Ύ)ταν , ' ' ενα αναγΚΎ) να μα' θ ει καποια λόγια, σΤΎ)ν πραγματικόΤΎ)τα θα παρέ μενε σιωΠΎ)λ� " οφει λε να απο' ωστοσο ' ΤΎ)ς τελ εΤΎ)ς, καθ' ο' λΎ) ΤΎ) s:-UΙαρκεια μνΎ)μονείισει μια ολόκλΎ)ΡΎ) σειρά από κιν�σεις προκειμέ" ' ' να εκτε λ εσει νοu εκεινΎ), ως το επικεντρο ΤΎ)ς προσΟΧΎ)ς, ' . σωστα, το τε λ ετοuργικο" κομματι ποu ΤΎ) ς ανα λογοuσε Αuτ� Ύ) uποχρεωτικ� οιαοικασία μάθΎ)σΎ)ς είχε κάτι ποu , , ' ζε : χτες, με' λος μιας σχετικα' αγνωσΤΎ)ς ΤΎ)ν τρομα οικογε, " νειας ΤΎ)ς επαρχιας , clUpΙO σuζ uγος τοu μελλοντικοu' αuτοκράτορα τοu Βuζαντίοu. Φανταζόμαστε ΤΎ)ν uπερέντασΎ) ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς αuτές τις έξι εβοομάοες ποu μεσολάβΎ)σαν από ΤΎ)ν άφιξ� ΤΎ)ς έως τον γάμο ΤΎ)ς, στις 1 7 Δεκεμβρίοu τοu 769. '4'5
Η εν-θρόνιση της Ειρήνης ως αυτοκράτειρας : Σ τέ ψ η και γάμος
e'"
, τοu ' Ι:' μεγα' λΎ) σΎ)μασια ' στον γαμο Ο κωνσταντινος ' Ε' ευινε
ι Ι , ' yιou τοu, γιατι, ετσι επικuρωνοταν Ύ) uπεΡΟΧΎ) τοu Λεοντα , , ' ' ' ακοΒ ρεφος ως πρωτοτοκοu και κλΎ)ρονομοu τοu θ ρονοu. " ' ποu επι' θ εσΎ) μΎ) , ο Λ εων ειχε στεφ θ ει' σuναuτοκρατορας, βεβαιώθΎ)κε το 769 όταν ορίσΤΎ)κε μέλλων βασιλείις και Ύ) Eιρ�νΎ) στέφθΎ)κε και επεuφΎ)μ�θΎ)κε ως βασίλισσα. Με , λειε απο' ΤΎ) υιεκ, τον τροπο, , ' S:αuτον ο Κ ωνσταντινος απεκ οίΚΎ)σΎ) των οικαιωμάτων ΤΎ)ς oιαooχ�ς τοuς πέντε γιοuς , τοu σu'ζuyo. Ο ι πεντε ' τοu απο, ΤΎ)ν Ε uuοκια, s:- ' ΤΎ)ν ΤΡΙΤΎ) ετεροθαλείς αοελφοί τοu Λέοντα είναι γνωστοί σuλλογικά
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
ως «οι καίσαρες » , επειδ'ή προ'ήχθΎ) σαν όλοι στο UψΎ)λό , λο τοuς και πα" Ο μως παρα' τον τιτ αξ 'ιωμα τοu καισαρος. ι , , , , ροτι Ύ) μΎ)τερα τοuς στεφ θΎ)κε αυΥουστα 1 3 τον περασμενο Μάρτιο, ο μεγαΜτερος ετεροθαλ'ής αδελφός τοuς, ο Λέων ο Χάζαρος, και Ύ) γuναίκα τοu έμελλε να μοιραστοίιν ΤΎ) μελλοντικ'ή δόξα ΤΎ)ς διακuβέρνΎ)σΎ)ς ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας . Για τον ίδιο τον γάμο ΤΎ)ς Ειρ'ήνΎ)ς και τοu Λέοντα, καθώς και για ΤΎ) στέ ψΎ) ΤΎ)ς Ε φ'ήνΎ)ς ως αuτοκράτειρας δεν , , , , Π ' Β uπαρχοuν γραπτες μαρτuριες, ωστοσο το ερι της ασι, � , ' ' και λεπτομερεις ΟΟΎ)γιες για λ ειου ' τας,εως παρεχει σαφεις ' ' . 14 ΤΎ)ν ορ θΎ)''1:'εκτε' λεσΎ) παρομοιων τε λ ετων Το 769, ο αuτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε' τελεί ΤΎ) στέ ψΎ) με ΤΎ) βο'ήθεια τοu σuναuτοκράτορα και uιou τοu, Λέο ντα. Ε ίναι μια σχεδόν ιδιωτικ'ή τελετ'ή . Οι σuγκλΎ)τικοί , � , οι αuτοκρακαι οι au λ ικοι,' αφοu" πρωτα τοuς οε ξ ιωνονται , , απο' το Αuγοuστειον ' . Τ οτε ' τορες, αποχωροuν εισερχεται , ' τοu · ο ρο' λος τοu περιοο πατριαΡΧΎ)ς με τοuς κλΎ)ρικοuς ρίζεται σΤΎ)ν εuλογία ΤΎ)ς αuτοκρατορικ'ής χλαμίιΟας, τοu , ' στεμματος και των περπεν ου ιων τοu . Κατοπιν Ύ) νuφΎ) , δ λ' και εκλεγμένΎ) αuτοκράτειρα αναγγέλλεται σΤΎ) ΜεγάλΎ) Αίθοuσα φορώντας αuτοκρατορικ'ή ενδuμασία (στιχάριον ) , πεπ ' λο ποu ΤΎ)ς το αφαιροuν οι αuτοκρατορες. Τ 0και ενα , , ' αντικειμενα τε ο πατριαΡΧΎ)ς παροuσια' ζει τα EU λογΎ)μενα , " ' στοuς αuτοκρατορες, οι οποιοι ντuνοuν ΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) με τον , " το στεμμα στο κεφα' λ ι ΤΎ)ς και επιχιτωνα, τοπο θ ετοuν " σειρες σuναπτοuν σε αuτο, τα περπεν ου'λ ια, τις μακριες , δ από μαργαριτάρια ποu διακρίνονται ολοκάθαρα στις ζω γραφικές απεικονίσεις τοu επίσΎ)μοu στέμματος ΤΎ)ς αuτο κράτειρας. Η Ειρ'ήνΎ) έχει πλέον επίσΎ)μα στεφθεί, όμως " " � � το οuσιαστικο τμΎ)μα ΤΎ)ς �οιαοικασιας ειναι Ύ) επιοοκιμασία ΤΎ)ς διά βο'ής ως αuτοκράτειρας . Για τοuς Βuζαντι"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
'
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
νοίις , το πιο σημαντικό κομμάτι αuτ-ής ΤΎ)ς τελετ-ής ποu " ειναι ο εορτασμος , ποu επα' λΎ)ΡΎ) μερα δ ιαρκει' μια ο λοκ κολοuθεί και είναι αφιερωμένος σε δεξιώσεις, όποu Ύ) Ει ρ-ήνΎ) παροuσιάζεται σΤΎ)ν Αuλ-ή , ΤΎ) ΣίιγκλΎ)ΤΟ, σε όλοuς 'C ζ ' ' ' και κατα" σειρα αι.,ιωματος , κα θ ως τοuς αι.,ιωματοuχοuς στις σuζίιγοuς τοuς. Η πρώΤΎ) δεξίωσΎ) λαμβάνει χώρα αμέσως μετά ΤΎ) " : οταν ο πατριαΡΧΎ)ς , και οι στε' ψ Ύ) ΤΎ)ς στο Αuγοuστειον " , , ' ' θ θ κλΎ) ΡΙΚΟΙ αποσuρονται, φερνοuν εναν προσ ετο ρονο για , , ' ' πλ αι ΤΎ)ν καινοuργια αuτοκρατειρα και τον τοπο θ ετοuν ' ' ' ' στοuς θ ρονοuς των αuτοκρατορων . Κατοπιν παρε λ αuνει ολόκλΎ)ΡΎ) Ύ) Αuλ-ή . ΤΎ)ς σuστ-ήνονται με ΤΎ) σειρά οι διά φορες ομάδες ανδρών αξιωματοίιχων , οι οποίοι κάνοuν μια βαθιά uπόκλισΎ) μέχρι το πάτωμα ( προσΧύνησις) και φι" τα γονατα των αuτοκρατορων Ι ι και ΤΎ)ς αuτοκρατειλοuν " ' ' ' Ε Μ ρας. ε ενα νεuμα τοu τε λ εταΡΧΎ) επεuφΎ)μοuν ΤΎ)ν ΙΡΎ), , νΎ) και επειτα αποχωροuν Ι αποι ΤΎ)ν αι'θouaa. 'Υστερα ειναι Ύ) σειρά των θΎ)λuκών μελών ΤΎ)ς ιεραρχίας ΤΎ)ς Αuλ-ής να , , ' uποκλ ισεις ' ' κανοuν τρεις β α θ ιες και να φι λΎ)σοuν τα γονα, , ' τ α των Ύ)γεμονων . Π ρωτες προσερχονται ο ι a u' ζuyot των πιο UψΎ)λόβαθμων αξιωματοίιχων ( πατρ[χιαι ) και κατό, ' μεχΡΙ πιν με ΤΎ) σειρα, ο' λες οι au' ζuyot των auλ ικων ΤΎ)ν εν' ) 15 Το φιΙ ' ζ ' Ι δεκαΤΎ) ται.,Ύ) ( προτεχτορισσαι και χενταρχισσαι . " ' στο βuζαντινο, τεειναι ενσωματωμενο λΎ)μα των γονατων λετοuργικό. Εμπεριέχει όλες τις παραδΎ)λώσεις τοu uπέρ" το «σε β ας» ποu ΤΎ)ρειται ' τατοu σε βασμοu, κατα" γραμμα, ενώ παράλλΎ)λα επιτρέπει μια απόμαΚρΎ) φuσικ-ή επαφ-ή , παρόμοια με ΤΎ)ν έννοια τοu φιλ-ήματος τοu ποδόγuροu τοu , , δ ιακεκριμενοu ' ' εν δuματος ενος αρχιερεα. Μετά απ' αuτ-ή ΤΎ)ν πρώΤΎ) δεξίωσΎ) , οι σuμμετέχοντες , , ' τοu Α uγοuστειοu ' μεταφερονται στο προστωο ποu ονομαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 33
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ζεται Χρuσ� Χειρ (πιθανόν επειo� uπ�ρχε εκεί ένα χέρι ποΙ) εuλογοuσε � καλωσόριζε). Οι σuζuγοι των πατρικίων , ' σuvοuεuοuv s:- , και των σuγκλΎ)τικων ΤΎ)ν xatVOUpyta αuτο, , , Ι οποι) κρατειρα μεχρι αuτο/ το σΎ)μειο, το προσωπικοΙ των κοιτώνων ΤΎ)ς αναλαμβάνει τον ρόλο τοι) σuvοοοu και Ύ) E ιρ�νΎ) προχωράει μαζί τοuς σΤΎ)ν περιoχ� τοι) Ονοπο, , , s:- ' . Ε κει' ΤΎ)ν περιμεvοuv uιou οι πατρικιοι, παρατεταγμενοι ι , ' ' σε Ύ)μικuκλ ιο, σΧΎ) ματισμος ποι) ονομαζ εται χονσιστωριο, OΎ)λαo� αuτοκρατορικό σuμβοuλιο ' μόλις φτάνει Ύ) αuτο, ,� , ι φωκρατειρα, πεφτοuv στο εοαφος και ΤΎ)ν επεuφΎ)μοuv νάζοντας τρις : «Εις πολλά και καλά έΤΎ) ! » ΤΎ) σuvοοεuοuv , , , τε ρα, ' ( το μερος με ΤΎ) σειρα, τοuς στο Δ ικιονιον οποι) ενα , , , , ) S:" στιο πετασμα κρεμεται αναμεσα σε uUO κιονες , 0ποι) μια άλλΎ) ομάοα σuγκλΎ)τικώv περιμένει για να uποκλιθεί βα θιά και να ΤΎ) ζΎ)τωκραuγάσει καθώς προχωροίιν για ΤΎ)ν τελικ� οεξίωσΎ) , στο άνΟΎ)ΡΟ τοι) Τριβοuvαλίοu (ποΙ) αν�, ' Α κοι) β 'ικει στο ΚΤΎ)ριακο, σuγΚΡΟΤΎ)μα των Δ εκαεννεα των*). Και ενώ οι σuγκλΎ)τικοί παρατάσσονται στις 060 ' ΤΎ)ς σκα' λ ας, οι αΡΧΎ)γοι" των επι λ εκτων στραπ λ εuρες τιωτικών μονάοων ( ταγμάτων) αvεβαίvοuv στο άνΟΎ) ΡΟ τοι) Τριβοuvαλίοu, όποΙ) έχοuv �OΎ) τοποθεΤΎ)θεί ο Σταu" τα σΚΎ)πτρα, τα στρατιωτικα, εμ βλΎ)ματα ' ρος, και τα πολεμικά λάβαρα. Η E ιρ�νΎ) προσέρχεται στο κέντρο τοι) ανO�ΡOI) σuvοοεuόμεVΎ) από 060 UψΎ)λόβαθμοuς αuλικοUς . s:- ' Ε κει" περιμεvοuv οι φατριες ' τοι) Ι πποορομοΙ) για να ΤΎ)ν ει μων προσφωι πεuφΎ) μΎ)σοuv με ΤΎ) μακραΙ σειρα, των επισΎ) , ' νΎ)σεων ΤΎ)ς στε ψ Ύ)ς. , , Αuτο' ειναι το αποκορuφωμα τοι) τε λ ετοuργικοu' ΤΎ)ς " στε' ψ Ύ)ς ΤΎ)ς αuτοκρατειρας. Οταν παροuσια' ζεται στο σu* Κλινών. ( Σ . τ.Μ . )
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
γκεντρωμένο πλήθος, Ύ) ΕφήνΎ) εκτελεί ένα σΎ)μαντικό τε λετουργικο' : προχωρει" στο κεντρο του χαμΎ) λου' κιγκ λ ι, " προσφερει στον Σταυ�υωματος και ανα' βει κερια' τα οποια , ' ' ρο, που ειναι τοπο θ εΤΎ) μενος εκει., ΤΎ) στιγμΎ)' που Ύ) Ε φΎ)νΎ) υποκλίνεται τελετουργικά στον Σταυρό, όλα τα στρα, � , ' λ ων υυναμεων , οι σΎ)μαιες, τα τιωτικα, λ α' β αρα των ενοπ , εμ βλΎ)' ματα, τα σΚΎ)πτρα και τα α' λλ α ιερα" αντικειμενα χαμΎ)λώνουν, τα υλικά σόμβολα ΤΎ)ς αυτοκρατορικής εξου σίας μιμοόνται ΤΎjV πράξΎ) ΤΎ)ς προσκόνΎ)σΎ)ς του Σταυροό , αυτοκρατεφας. , , ΤΎ)ς τε λεΣε αυτο' το σΎ)μειο και ΤΎ)ς νεας τής , Ύ) ΕφήνΎ) εμφανίζεται σαν ΤΎ)ν εικόνα ΤΎ)ς αυτοκρα τορικής ισχόος, βασιλική, επιβλΎ)τική , αγαλματώΟΎ)ς. Αλ, πιο σΎ)μαντικο, , προσωποποιει, τον τροπο ι με τον λ α' ακομΎ) οποίο Ύ) αυτοκρατορική εξουσία μεταβιβάζεται από ΤΎ) μια , Ύ) ε ξουσια , ' ' του αυτοκραοτι γενια, σΤΎ)ν α' λλΎ) . Εγγυαται τορα, του συζόγου ΤΎ)ς, θα μεταβιβαστεί νόμιμα στα πα ι, �υια, ΤΎ)ς. Υποσχεται � ' ΤΎ) συνεχεια ΤΎ)ς Ύ)γεμονευουσας υυναστείας. Για ΤΎ)ν ΕφήνΎ), αυτή είναι Ύ) στιγμή κατά ΤΎ)ν οποία , , θ ια, με τα , ' στεκεται μορφοποιειται ο ρο' λος ΤΎ)ς. Κα θως ορ ' με πολu' χρυσα, αυτοκρατορικα" ΤΎ)ς αμφια, τα ποικιλ μενα τιμους λίθους και οιακοσμΎ) μένα με χρυσές και ασΎ)μένιες , τραγουυουν � , μια μακρα" σεφα επευ' οι φατριες κλωστες, , , , σε μορφΎ) αντιφωνΎ)σεων . Αφου" πρωτα επικαλou' φΎ)μιων , του Θεου' για ΤΎ)ν Αυτοκρατορια ' και νται ΤΎ)ν προστασια τους λαοός ΤΎ)ς , οι ψάλτες και ο λαός επαναλαμβάνουν , Ι εναν , ' μακρυ" κατα λογο προσφωνΎ)σεων . αποι τρεις φορες, ,
�
Αυτή είναι η μεγάλη μέρα του Κυρίου, η μέρα σωτηρίας των Ρωμαίων, ετούτη η μέρα είναι η χαρά και η δόξα του κόσμου γιατί το στέμμα της Αυτοκρατορίας τοποθετή-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 35
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
θΎ)κε δίκαια στο κεφάλι σου. Δόξα στον Θεό που είναι ο , ' ζ στον Θεο' που σε εκανε , " αυτοκυριος των παντων . Δ Οι.,α κράτειρα! Δόξα στον Θεό που έστεψε τΎjV κεφαλ� σου, είθε Εκείνος που σε έστεψε, Eιρ�νΎ), με το χέρι Του να σε κρατ�σει σην πορφύρα για πολλά χρόνια, προς δόξα και αγαλλίασΎ) των Ρωμαίων . 16 �
Για πρώτη φορά η Ε ιρήνη προσφωνείται ως βασίλισσα, το θηλυκό αντίστοιχο του βασιλέως ( που ήταν ο πλέον , ) . Σ υν δεεται " μος ορος για τον ηγεμονα Ι επιση με την πορ, οι ηγεμονες , , " / φυρα που φορουν και το ονομα της εισαγεται , , , αυτοκρατειρα , ι στον υμνο, ετσι ωστε η νεα ονομα' ζ εται και επισή μως Ειρήνη. Μετά απ' αυτή την ανταλλαγή επευ φημιών, η αυτοκράτειρα χαιρετά και τις δόο φατρίες και τα συγκεντρωμένα πλήθη με μια βαθιά υπόκλιση και προς , , π λ ευρες, Ι δηρο. Κα θως ' και φευγει Ι αποτις δ υο απο, το αν , ' ' ' δ εχεται ζ"αχωρει συνο δ ευομενη αποΙ τους συγκλητικους, νά τις ζητωκραυγές και τους χαιρετισμούς των ομάδων , " , ο λο ' ζ των α"ιωματουχων . 'Ο ταν φτανει στο Αυγουστειον , , ' το προσωπικο των ιδ ιαιτερων αυτοκρατορικων δ ιαμερι" ευνουχοι που φροντι' ζουν για τις ιμαι σματων της, κυριως , , Ι ' τιο θηκες και τους κοιτωνες, την υπο δ εχονται προσφωνωντας τη στα λατινικά « Bene, bene! » κατάλοιπο από τον , , Ι ΣΤ' αιωνα, ' οταν η λατινικη' ομι λουνταν ακομη κανονικα, στο Βυζάντιο. Ι ' τελ ειωσει Το τυπικο" μερος της στε' Ψ ης εχει ' π λ εον και η αυτοκράτειρα προσέρχεται στην εκκλησία του Αγίου , Ι Ι Ι ' Σ τεφανου, στο Ανακτορο της Δ αφνης, οπου την περιμενουν οι αυτοκράτορες για τη γαμήλια τελετή. Ο Λέων , το αυτοκρατορικο" του στεμμα, οπως ι φοραει α' λλ ωστε και η Ε ιρήνη. Αν και η γαμήλια τελετή πραγματοποιε ίται Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, ' με τις EU λογιες ' των ιερεων ' στην εκκ λησια και θ εωρειται , ' τον γαμο ως Ι:> αντιμετωπι'ζouv ακομη ιερο, μuστη' ριο, υεν " ' οποιοuuηποτε s:- ' γαμοu εγκειθ ρησκεuτικη' τε λετη' . Η οuσια �I Ι Ι ι αναμεσα ι ται στη σuμφωνια σε uUO οικογενειες οι οποιες , : . στην αντα λλ αγη' σuμ, εκπροσωποuνται απο, τοuς γονεις s:, " ' απο την προικα και τα γαμηβο λαιων ποu σuνοuεuονται ' λια Οώρα. Στη οιάρκεια της λειτοuργίας, το αuτοκρατορικό ζείι" , ' και επιστρεφει γος φεuγει απο, την εκκ λησια μονο για να , ' ' Μ οια' παραλα' βει τα γαμη' λ ια στεφανα απο τον πατριαρχη. , να ' ' ζouv το πι θανοτερο με χρuσα, πλ εγματα ποu μποροuν φορεθοίιν μαζί με τα αuτοκρατορικά στέμματα. Ι7 Ο πα τριάρχης ενώνει τις οεξιές τοuς και ανταλλάσσονται οα' ε λ αχιστα ' θuμι' της τε λετης ' ' χτu λ 'ωια, στοιχεια Ι:> ωστοσο ζοuν τον σίιγχρονο ελληνορθόοοξο γάμο. Μόλις τελειώσει , " οποu ' η τε λ ετη' , οι νεονuμφοι απο, την εκκλησια, βγαινοuν , , ' . Σ τη σuνε' s:- ' και ζητωκραuγες τοuς περψενει νεα uποuοχη χεια προχωροίιν αργά μέσα από οιάφορα τμ�ματα τοu ανα, , τοuς, στη Μ α' κτοροu και κατεu θuνονται στον νuμφωνα , , " ' ' της Δ αφγναuρα, ποu απεχει αρκετα απο το Ανακτορο νης : ακολοuθοuν μια oιαoρoμ� ανάμεσα στοuς κ�ποuς, στα Οέντρα και στοuς στάβλοuς. Οι φατρίες παίζοuν μοu, , οι τραγοuuιστες ' θεν και τοuς χαφεS:- ' στεκοuν σικη, εκατερω , " , με λωυικα s:- ' s:τοuν το νιοπαντρο αuτοκι uστερα σuνοuεuοuν " ' S:- ' , τοu . Ο Αεων κρατορικο' ζεuγος μεχρι το uπνοuωματιο και η Eφ�νη αποθέτοuν τα αuτοκρατορικά τοuς στέ μματα , ' ' και προσερχονται στο νuφικο' κρε βατι στο γαμη' λ ιο σuμποσιο το οποίο παρατίθεται στην Αίθοuσα των Δεκαεννέα Ακοuβίτων. Φορώντας ακόμη τα γαμ�λια στέφανα σuμ, ' ' μετεχοuν στο γλ εντι μαζ 'ι με ο' λ οuς τοuς κα λεσμενοuς τοu , αuτοκρατορα. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Όμως ΎJ τελετ� δεν τελειώνει εδώ. 1 8 Για ΤΎJV αuτοκρά, " τεφα uπαρχει αΚOμΎJ ενα και ει..,t:' α φετικαι σΎJμαντιχO, τελετοuργικό, το οποίο λαμβάνει χώρα ΤΎJν τρίΤΎJ μέρα με' , μΎJ «ΎJ μερα , ' ' , τα, τον γαμο . 1 9 Ε ιναι ΎJ επισΎJ τοu λοuτροu» � , , Ι Ι οποu ΎJ αuτοκρατεφα επισκεπτεται με ΤΎJ σuνοuεια ΤΎJς ένα από τα πολλά λοuτρά τοu Μεγάλοu Παλατίοu. Οι φα, παρατασσονται , ' ' θ εν τοu '>'uρομοu τριες εκατερω ποu θα ακολοuθ�σει ΎJ πoμπ� , με τρία μοuσιχά όργανα στραΤΎJγικά ΤOΠOθεΤΎJμένα για να σuνοδεuοuν ΤΎJν ακολοuθία. Είθισται να σuνοδεuει μια oλόκλΎJ ΡΎJ oρχ�στρα με μοuσικ� όσοuς , " ' αι..,ζ ιωματοuχοuς ειναι uπεu θuνοι για να μεταφεροuν με α" απαραΙΤΎJτα για ΤΎJν τε λεΤΎJ" αντιχειμεσφα' λ εια ορισμενα , , � Ι ι υοχεια, πετσετες και τα ανανα -το κοuτι με τα αρωματα, , για ΤΎJν πλuσΎJ' ' γκαια στο λοuτρο' και στον ναο' ΤΎJς Αγιας , , Χ ριστινας. " ' Α uτο' το ΚΤΎJ ριακo σuγΚΡΟΤΎJμα φαινεται οη , , τοu Ανακτοροu ' ' ' τμΎJμα ΤΎJς Μαγναuρας, ωστοαποτε λοuσε , , � , , ι σο ΎJ πoμΠΎJ απο τον νuμφωνα υεν παuει να ειναι χρονοβόρα διαδικασία λόγω τοu πλ�θοuς των ατόμων ποu σuμ μετέχοuν και ΤΎJς θορuβώδοuς μοuσιχ�ς σuνοδείας. " , ' ΎJ αuτοκρα'Οταν τα αντικειμενα φτασοuν στο λοuτρο, , " , ' τεφα βγαινει απο τον νuμφωνα ακο λou θοuμενΎJ απο ΤΎJν " θl Κ ' '>" Μ εγα' λΎJ uρια επι των τιμων, ΤΎJν παραχα ιστρα, και uUO , " επι των τιμων , ποu xou β αλouv ' uιακoσμΎJΤΙακoμΎJ κuριες '>' , ι , , ' ' ( πι θανοτατα κοuς Υρανατες απο πορφUΡΙΤΎJ μιχρες σκαλιστές απoμιμ�σεις ροδιών ) ποικιλμένοuς με πολότιμοuς λίθοuς. 20 Η εμφάνισΎJ ΤΎJς Eφ�νΎJς προκαλεί τις επεuφΎJ" , ' μιες των παρεuρισκομενων , πρωτα των Ε ενετων και μετά των Πράσινων, ποu ζΎJτωκραuγάζοuν εναλλάξ σuνο δεία και των τριών οργάνων . MέλΎJ ΤΎJς Σuγκλ�τοu σu'>' ' ' '>'uιασχι' ζει το VOuEuouv αUΤΎJ, ΤΎJν ασuνΎJ' θισΤΎJ πoμΠΎJ' καθως Ανάκτορο ΤΎJς Μαγναυρας και μέχρι το κεφαλόσκαλο ποu Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' Ε κει' παι' ζει μουσικ'Υ)' το ενα ' στο λουτρο. Ι:ου'Υ)γει οργανο και οι ύπατοι αναλαμβάνουν τον ρόλο των συνοδών, κα θώς 'Υ) Εψήν'Υ) κατεβαίνει Τ'Υ)ν ελικoειδ� σκάλα που οδ'Υ)' ' Χ ριστινας ' γει, στο λουτρο' Τ'Υ)ς Αγιας . 'Οταν βγαινει απο, , " Ι:' ' το λουτρο, Τ'Υ) συνΟυευουν και πα λ ι οι συγκλ'Υ)ΤΙΚΟΙ, ενω τα μέλ'Υ) των φατριών ακολουθούν τραγουδώντας σε όλ'Υ) , , , ' πισω Ε κει' παρατασσοπρος τον νυμφωνα. Τ'Υ) Ι:-uιαυρoμ'Y) Ι:Ι:- ", ' ' ' ' ' λ ιο ωσπου νται σε 'Υ) μιχυκ να φτασει 'Υ) Ε φ'Υ)ν'Υ) στο υει.,Ι , " ' ' τμ'Υ)μα Τ'Υ)ς α ψ'l:ωας του κοιτωνα, και φευγουν οταν τελειωΙ:" ' ' ' λ Μ σει και ο τε ευταιος υμνος. ε αυτον τον τροπο υινεται " του γαμου και ανανεωνεται ' 'ι:ε, μφασ'Υ) στον στοχο 'Υ) ελπωα , ' ' για Τ'Υ) γενν'Υ)σ'Υ) απογονων . Γ ια μια αυτοκρατειρα οι επευφ'Υ)μίες που επαναλαμβάνονται αδιάκοπα: «Πολλά τα έτ'Υ) , πολλά τα έτ'Υ) , πολλά τα έτ'Υ) ! » ενδέχεται να υποκρύπτουν , , Ι:- ' απει λ'Υ)' : αν αποτυχει να γενν'Υ)σει το πολυμιαν αuιoρατ'Y) ' ' 1:- " αραγε θ α μπορεσει να απολ αυσει πο' θ'Υ)ΤΟ αρσενικο' παωι, , ' ' ' θ πο λλα ετ'Υ) στον αυτοκρατορικο ρονο ;
.." Ο πρώτος χρόνος της αυτοκράτειρας
c"
Σ τις 20 Δεκεμβρίου , Τ'Υ)ν Kυριακ� πριν από τα Χριστού γεννα, 'Υ) E φ�ν'Y) βρέθ'Υ) κε στο επίκεντρο Τ'Υ)ς πρoσoχ�ς Τ'Υ)ς Aυλ�ς χάρ'Υ) σΤ'Υ)ν προαναφερθείσα τελετ� του λου τρού. Η επερχόμεν'Υ) γιoρτ� Τ'Υ)ς γένν'Υ)σ'Υ)ς του Χριστού , , Ι:- ευωχιας ' ' και 'Υ) περιουος που Ι:-uιαρκoυσε μεχρι τα Ε πιφανεια (6 Ιανουαρίου) �ταν γιoρτ� χαράς για όλους τους Χρι" , του Μ εσαιωνα. ' 'Ετσι 'Υ) αυτοκρατεφα στιανους ειχε Τ'Υ)ν ευκαιρία να δει Τ'Υ)ν Aυλ� σΤ'Υ)ν πιο λαμπρ� μoρφ� Τ'Υ)ς. Ήταν άλλωστε και ο ερχομός του Νέου Έτους που εορ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 39
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ Ν
ταζόταν σχεΟόν ειοωλολατρικά με αρματοορομίες στον lππόΟρομο. Αυτοκρατορικά συμπόσια παραθέτονταν κα θΎ)μερινά. Όμως στο μυαλό ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς κυριαρχο6σε πά" ' νω απ, ο' λα το κα θΎ)κον ΤΎ)ς τεκνΟΠΟΙΎ)σΎ) ς : οφει λ ε να χα" ' ' s:- ' s:στον Λ εοντα, για να ε"αuιαυoχo ρισει εναν γιο, εναν t: σφαλιστεί Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς Συριακ�ς ουναστείας με ΤΎ)ν , ΤΎ)ν ειχε , συνυεσει , ' s:- ' ' ο γαμος ΤΎ)ς. Ο Λεων πι θανοταοποια , Ι , του, " νυχτα του γαμου τα περασε ΤΎ)ν πρωΤΎ) με ΤΎ) γυναικα ,ομως αφου' ο καθ ενας " ' s:' s:ειχε τα UΙκα του υιαμερισματα ,ισως να μΎ) ζο6σαν μαζί επί μονίμου βάσεως. Ωστόσο ΤΎ)ν επιι ι συχνα, , ωσπου ι , σκεπτοταν, προφανως Ύ) εγκυμοσυνΎ) ΤΎ)ς έγινε πια φανερ� . Έξι μ�νες μετά, Ύ) Eιρ�νΎ) �ξερε ότι έμελλε να εκπλΎ)ρώσει τον πρωταρχικό σκοπό του γάμου ΤΎ)ς. Η υγεία ΤΎ)ς και Ύ) υγεία του αγέννΎ)του μωρο6 ΤΎ)ς , " s:' αποτε λουσαν εκτοτε το κεντρο του ενυιαφεροντος στο , ανακτορο. , ' τον καιρο' Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) s:' 'ΟλΟ αυτον περιφεροταν στα υια, , ' ' ' μερισματα ΤΎ)ς, πι θ ανοτατα σΤΎ)ν πεΡΙΟΧΎ) του Χρυσοτρι, ' Κλ ινου. 'Ηταν Ύ) αυ θ ενΤΎ)ς αυτου του μικρου" τμΎ)ματος του , , ' αυανακτορου και οι α"ιωματουχοι που ειχαν ΤΎ)ν ευ θυνΎ) ' t: � , Ι , , των χωρων / των Ύ)ταν υποχρεωμενοι να υπακουουν στις υιαταγές ΤΎ)ς. Αν και δεν �ταν μεγαλ6τεΡΎ) από οεκαέξι ε τών , Ύ) θέλΎ)σΎ) και ο χαρακτ�ρας ΤΎ)ς οοκιμάζονταν στο , ' ' s:-uιε' μενε στα πιο υιακεκριμενα s:Και αφου' ο Λεων επακρο. " , , � υιαμερισματα των ανακτορων, μπορουσε να εχει ΤΎ)ν Ύ)συχία ΤΎ)ς. Άλλωστε και οι πέντε ετεροθαλείς αοελφοί του , ' s:- ' τους υιαμερισματα s:' και τους συ ζυγου ΤΎ)ς ειχαν τα υικα προσωπικο6ς τους υΠΎ) ρέτες. Τα μέλΎ) ΤΎ)ς ευρ6τεΡΎ)ς οι' s:- συναντιουνταν ' κογενειας υεν συχνα" ολ α μαζι,' αλλα' ασφα" ' και τις κοσμιλως παρευρισκονταν στις εκκλΎ)σιαστικες κές τελετές του Πάσχα και σε άλλες σΎ)μαντικές θΡΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤ ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
σκευτικές εορτές. Στη διάρκεια όλου του έτους 770, Ύ) Ει ρήνΎ) συμμετείχε σε αυτές τις συνάξεις παραΤΎ)ρώντας τα τεκταινόμενα. Ειδικότερα παρακολουθούσε πολύ στενά ΤΎ)ν πεθερά ΤΎ)ς , ΤΎ)ν Ευδοκία, αφού και Ύ) ίδια θα επωμι, , ' ζοταν ' τον ρο' λο ΤΎ)ς πρεσ βυτεΡΎ)ς αυτοκρατειρας μια μερα. Είτε Ύ) Ευδοκία ΤΎ) βΟΎ)θούσε είτε δεν ΤΎ)ς έδινε σΎ), επειδΎ)' π ιθανον ' ΤΎ) θεωρουσε ' απει λΎ)' για τις αυτομασια κρατορικές βλέ ψεις των δικών ΤΎ)ς γιων , των καισάρων, Ύ) νεαρή νύφΎ) , όπως άλλωστε πολλές άλλες σΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς, μάθαινε τον ρόλο ΤΎ)ς παρακολουθώντας . ΠαραΤΎ), συνε' β αινε, ακουγοντας , ' ρωντας ο,τι προσεκτικα, τις τυποΠΟΙΎ)μένες προσφωνήσεις και τις οδΎ)γίες του τελετάΡΧΎ) που δΙΎ)ύθυνε τα διάφορα στάδια, Ύ) ΕιρήνΎ) παρευρισκόταν στις τελετές για να μάθει τον ρόλο που θα καλούνταν να , ' '", με το π λΎ)ρωμα του χρονου . παΙι,ει Στις 1 4 Ιανουαρίου του 7 7 1 , Ύ) ΕιρήνΎ) γέννΎ)σε έναν 21 ' ' του ανακτορου . 'Η ταν γιο σΤΎ)ν Α ι' θ ουσα ΤΎ)ς Π ορφυρας " ' Ύ) δ ευτεΡΎ) μο' λ ις φορα' που γεννιοταν ενα παι δ 'ι σΤΎ)ν ει δ ι, , ' ' · στο ΚΎ) αι θ ουσα ΤΎ)ν επεν δ εδυμενΎ) με πορφυρα, υφασματα Η , ι ' ' ", ' θα εφερε Α ιτο προσωνυμιο πορφυΡΟΥεννητος. ει,Ύ)ς , " θουσα ΤΎ)ς Π ορφυρας, που απεπνεε τους αυτοκρατορικους 'C ι ι , συνειρμους μεται,ωτων , των πορφυρων υφασματων και των πορφυρών πολύτιμων λίθων , προοριζόταν για ΤΎ) χρήσΎ) Τ ' ' , του αυτοκρατορα. ο κυριαρχο ' συγγενων των θΎ) λυκων , χρωμα ΤΎ)ς , που οφει λοταν στα πορφυρα" πετασματα, ε' δ ι/ νε έμφασΎ) στα πιο πολυτελή υλικά που αποτελούσαν α, οι, βυζαντινΎ)ς , ποκ λειστικο' προνομιο ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς κογένειας. Αν και δεν γνωρίζουμε ΤΎ) χρονολογία κατα, ι ' λος πορφυΡΟΥεννητος ' ΤΎ)ς Α'ιθουσας, ο τιτ συναντασκευΎ)ς ται πρώΤΎ) φορά σ' ένα χειρόγραφο του 763 που αναφέρε22 Ο ι'δ ιος ο ' Δ' , τον συ' ζυγο ΤΎ)ς Ε ΙΡΎ)νΎ)ς. ' ται στον Λ εοντα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Λέων είχε γενν'Υ)θεί σ' αυτό το δωμάτιο το 750. Είναι λοι, , πι θ ανο' 'Υ) Α ι' θ ουσα Τ'Υ)ς Π ορφυρας " ειτε να κτισΤ'Υ)κε πον " , ' ' Ε 'Υ) τον πατερα του Λεοντα Γ " , ειαπο' τον Κωνσταντινο " , στις αναγκες αυΤ'Υ)ς Τ'Υ)ς συγκεκριτε να προσαρμοσΤ'Υ)κε μέν'Υ)ς χρ�σ'Y)ς ένας άλλος κοιτώνας, ο οποίος πρoϋπ�ρχε. Αν και δεν αποκλείεται τα ετερoθαλ� αΟέλφια του Λέο ντα Δ' να είχαν γενν'Υ)θεί σΤ'Υ)ν Αίθουσα Τ'Υ)ς Πορφύρας, κα, τους υεν ' θ'Υ)κε ποτε' με αυτο, το περι' βλεπτο νενα s:- αναφερ επίθετο. Η μεγάλ'Υ) τύχ'Υ) Τ'Υ)ς Eιρ�ν'Y)ς, που έγινε μ'Υ)τέρα ενός αρσενικού παιδιού, μελλοντικού κλ'Υ)ρονόμου Τ'Υ)ς εξουσίας , , του, γιορτασΤ'Υ)κε , του πατερα αμεσως απο' Τ'Υ)ν Α υλ'Υ)' και ολόκλ'Υ) Ρ'Υ) Τψ πόλ'Υ) Τ'Υ)ς Κωνσταντινούπολ'Υ)ς. Ένα τόσο , συνΟυευοταν , γεγονος , s:- ' ευτυχες παντοτε με τις ανα' λογες δ'Υ)μόσιες επευφ'Υ)μίες, οι οποίες �ταν καταχωρισμένες στο Περ{ της Βασιλε{ου τάξεως ως οι πλέον ταιριαστές για Τ'Υ) γένν'Υ)σ'Υ) ενός διαδόχου . 23 Επιπλέον στάθ'Υ)κε 'Υ) αφορ' που συνυεονταν S:- ' s:- ' του με Τ'Υ)ν ονοματουοσια μ'Υ), για τε λ ετες ' ' 'Υ) Ε ΙΡ'Υ)ν'Υ) ' ' Σ ε αυτες παΙULOυ, s:- συμμετειχε. s:- , στις οποιες υεν περιλαμβάνονται τα συγχαΡ'Y)τ�ρια Τ'Υ)ς Συγκλ�τoυ προς τον αυτοκράτορα, 'Υ) λιτανεία προς Τ'Υ) Μεγάλ'Υ) Εκκλ'Υ)σία για Τ'Υ)ν πατριαρχικ� πρoσευχ� των ευχαριστιών για τον , ' S:- ", ' υει,ιωσ'Υ) επιτυΧ'Υ)μενο τοκετο, και μια σΤ'Υ)ν Α ι' θουσα του Σίγμα, όπου οι φατρίες ζ'Υ)τούν να εορταστεί το γεγονός με , αναρτουν , , ' ' S:Κ ατοπιν οι φατριες αγωνες στον Ι ππουρομο. μια σ'Υ) μαία, σ'Υ) μάδι ότι οι ιπποδρομίες θα διεξαχθούν Τ'Υ)ν , , και ο' λοι οι κατοικοι ' ' επομεν'Υ) προσκα λουνται να συγκεντρωθούν στον Ιππόδρομο για να μάθουν το όνομα του νεο, ι ' γενν'Υ)του πορφυΡΟΥεννητου. Τ'Υ)ν επομεν'Υ) και αφου, ανα" , ' κοινωνεται το αναμενομενο ονομα Κ ωνσταντινος, ακολουθούν επευφ'Υ) μίες και διεξάγονται οι ιπποδρομίες. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗ Ν ΠΟΡΦΥΡΑ
, , ενα Ι εωικο � , ποτοΙ ' Σ τη crUVEXEta ο αuτοκρατορας κερναει ποu το έλεγαν λ οχόζεμα (κατά λέξ'Υ) « ζωμός Τ'Υ)ς λεχώ νας» ), το οποίο διανέ μεται δωρεάν σε όλο τον πλ'Υ)θuσμό. ι ι ι ι Ι πριγκιπα Μ εσα στο ανακτορο, οι προποσεις για τον νεο λαμβάνοuν χώρα στο προστώο Τ'Υ)ς Αίθοuσας των Δεκαεν, ' Α xou β "ιτων , οποu τα με' λ'Υ) Τ'Υ)ς κα' θ ε τα' ξ'Υ)ς ερχονται νεα με Τ'Υ) σειρά να πιοuν λοχόζεμα. Στψ πόλ'Υ) το ίδιο ποτό s:" o uOU, ' ' s:,υιανεμεται απο, Τ'Υ) Χαλ Κ'Υ)' κατα" μ'Υ)κος Τ'Υ)ς Μ εσ'Υ)ς " ' ' · οι φτωΠ u' λ'Υ) τοu ανακτοροu μεχρι Τ'Υ)ν Αγορα τοu Β οος χοί μάλιστα -«οι εν Χριστώ αδελφοί μας» - καλούνται ι, θouv και να πιοuν εις UYEtav ' s:, , ' να ερ τοu παωιοu s:,uιαιτερως , γεν' ' λ'Υ)ρες μερες. Ο αuτοκρατορας ' για επτα, ο λοκ κερναει , " ι � ναιουωρα τοuς UΠ'Υ)κοοuς τοu οποτε 'Υ) yuvatxa τοu γεν, υεν , αγορι. , Ακομ'Υ) " ενα uγιες ' s:, ναει και αν οι ζ'Υ)τωκραuγες , " ' s:, Τ'Υ)ς, 'Υ) Ε ΙΡ'Υ)ν'Υ) εφταναν στα uιαμερισματα ' ασφα λως ' θα ειχε πλ'Υ)ροφΟΡ'Υ)θεί τα τεκταινόμενα. " ' Σ Τ'Υ) crUVEXEta, 'Υ) αuτοκρατειρα πρεπει να προετοιμαστεί για Τ'Υ) σ'Y)μαντικ� τελετ� στ'Υ) διάρκεια Τ'Υ)ς οποίας θα δεχτεί τα σuγχαΡ'Υ)τ�ρια σύσσωμ'Υ)ς Τ'Υ)ς Αuλ�ς. Πρόκει ται για μια μεγαλoπρεπ� τελετ� ποu προβλέπεται για ' s:, μερα ' ' Τ'Υ)ν ογυο'Υ) μετα, τον τοκετο.' Ο κοιτωνας Τ'Υ)ς αuτο, , , με xpuεωικα s:, υιακοσμειται κρατειρας s:, ' για Τ'Υ)ν περιστασ'Υ) , , " , ' s:, σαφι πετασματα απο αλλ α υωματια ΤΟU ανακτοροu , ποu " στοuς ΤΟΙΧΟUζ, ' και τα κρεμοuν ' τα απ λωνοuν στο κρε βατι ενώ παράλλ'Υ)λα ανάβοuν λUχνοuς με πολλά κεριά. Η μ'Υ), / ' πιο αναπαuτιχα, γινεται τερα κα' θ εται οσο και το μωροΙ ' , ι ι � Ι φορεμα. Κατοπιν το προσωπικο, ντuνεται με ενα εωικο , , " τοu κοιτωνα, οι Euvouxot ποu ειναι uπεu θuvot για τα ωιαιs:, , , ' τερα αuτοκρατοριχα, υιαμερισματα, cruyxaιpouv Τ'Υ)ν αuτοs:, , " ' ' κρατειρα. Α μεσως μετα προσερχονται οι κuριες Τ'Υ)ς Α uλ�ς ανάλογα με Τ'Υ) σειρά τοuς (πρώτα οι γuναίκες, αφού Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ
, ' παιuιoυ Υ;, " υπο θεσΎ) , " ειναι βασικα' γυναικεια Ύ) γεννΎ)σΎ) ενος , f I �' εστω και αν ο αυτοκρατορας υεχεται πρωτος τα συγχαΡΎ)τ�ρια. ΑκόμΎ) και οι x�ρες των αξιωματοίιχων που έχουν αποβιώσει περνοίιν πριν από τους άνδρες ). Κάθε ομάδα Ι και προ, ι / συγχαιρει και ευχεται σΤΎ) μΎ)τερα, σΤΎ)ν οποια , , , , s, ' 'Υ , ' οι ανσφερει απΌ ενα μικρο υωρο . στερα ακο λου θ ουν δρες ΤΎ)ς Aυλ�ς, πρώτα τα μέλΎ) ΤΎ)ς Συγκλ�τoυ και κα, , , τοπιν οι υπο' λοιποι αξ ιωματουχοι κατα, σειρα' αξ ιωματος . ' ' για μια πιο μεγα λοπρεΠΎ)' Μ πορει' να προκειται απ λ ως παραλλαγ� των εορτασμών που επιφυλάσσονται για κάθε , ομως , , τοκετο, " επιτυΧΎ) μενο για ΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) ειναι μια ποΛU σΎ) μαντικ� στιγμ� , αφοίι με ΤΎ) γέννΎ)σΎ) του γιου ΤΎ)ς διασφαλίζεται Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς Συριακ�ς δυναστείας. , " Ε πι" σαραντα Ύ)μερες, οπως και ο' λ ες οι λ εΎ) Ε ΙΡΎ)νΎ), χώνες , θεωρείτο ακάθαΡΤΎ) και παρέμεινε περιορισμένΎ) s, , s, ' επιστροφΎ), ΤΎ)ς στους , ΤΎ)ς. Η σταυιαΚΎ) στα υιαμερισματα δΎ)μόσιους χώρους αποκορυφώθΎ)κε με ΤΎ)ν εκκλΎ)σιαστι" εγινε και πα' λ ι s,υεΚΤΎ), ' οποτε ΚΎ), τε λ εΤΎ)' του κα θ αρμου, σΤΎ)ν εκκλΎ)σιαστικ� κοινόΤΎ)τα. Η τελετ� του καθαρμοίι , , , , γεννΎ)σει. ' Ύ)ταν απαραΙΤΎ)ΤΎ) για κα' θ ε γυναιχα που ειχε Μετά από τον καθαρμό, Ύ) Eιρ�νΎ) συμμετείχε σΤΎ) βά' πτισΎ) του γιου ΤΎ) ς που τε' λ εσε και πα' λ ι ο πατριαΡΧΎ)ς, αυτ� ΤΎ) φορά στον μΎ)τροπολιτικό ναό ΤΎ)ς Αγίας Σο, ,� , το ονο, 24 Σ υμφωνα ι ι φιας. με ΤΎ)ν παραυοσΎ) , το αγορι ΠΎ)ρε , ' Ε ' , του Ύ)γεμονευοντος μα του παππου' του Κωνσταντινου ' , / , αυτοκρατορα. ΣΤΎ) Χρονογραφια του, ο Θ εοφανΎ)ς υπαινισ, Ύ)ταν ι ' σεται οτι αρκετα, ασυνΎ)ι θ ιστο για εναν παππου, να παρίσταται σΤΎ) γέννΎ)σΎ) του γιου του παιδιοίι του . 25 ΣπάΙ , , ι ' ζουσε νια ενας αυτοκρατορας αρκεταΙ ωστε να χαρειΙ ενα s, ' των , ευτυχες , - πολλοι' πε' θ αιναν στα πευια , γεγονος τοσο s, " , ' ' μαχων Ύ) επεφταν θυματα υΟ λοφονων, συχνα' σε πο λu" νεο�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ι ι ειχε ι ι απ, αUΤΎ)ι τοu Κ ωνσταντινοu Ε Ι , ο οποιος τεΡΎ) Ύ) λ ικια βασιλεύσει τριάντα σuναπτά έΤΎ). Το 77 1 , ο γιος ΤΎ)ς Eιρ�ι ΤΎ)ν τεταρι ι ι s:, αντιπροσωπεuε νΎ)ς, Κωνσταντινος, οεν μονο ι ι ι ι s:, εΠΙΤUΧΎ)μενΎ)ς s:,uuναστειας, α λ ΤΎ) γενια μιας ιuιαιτερως I s:, παρα' λλΎ) λ α ΤΎ)ν uποσχεσΎ) ι ι σuνει λα' εοινε μιας εΙΡΎ)νΙΚΎ)ς χειας ΤΎ)ς εξοuσίας ΤΎ)ς στο μέλλον . Ένα μέλλον nou οια γραφόταν λαμπρό για τψ Eιp�νΎ), καθώς προχωρούσε εν πoμπ� με ΤΎ) σuνοοεία ΤΎ)ς προς ΤΎ)ν Αγία Σοφία για τα ι ι Ι εκπ λΎ)ρωσει ι β αφτισια τοu πρωτοτοκοu ytou ΤΎ)ς. Ε ιχε το πρώτο και σΎ)μαντικότερο καθ�κoν μιας αuτοκρατορικ�ς πριγκίπισσας . ...s
Η Ειρήνη ως μητέρα και αυτοκράτειρα
?.,
Μ εταξύ 77 1 και 775, σΤΎ)ν εξωτερικ� πoλιτικ� τοu Κων, καται των Αραι ι ι Ε Ι κuριαΡΧΎ)σαν σταντινοu οι εκστρατειες ι ι , ενωι στο εσωτερικοι ο αuτοκραβων και των Β ou λγαρων τορας εξακολοuθούσε να καταοιώκει όσοuς εικονολάτρες ι ι ι περισσοτερο ι Ύ)σαν γνωστοι.ι 'Ετσι ενισχuσε s:, ακομΎ) τον οει βοuς ( καται ι ι τοu θ ριαμ σμοι αναμεσα στοuς στρατιωτικοuς των Αράβων σΤΎ) Σuκ� , το 77 1 , και σΤΎ) Μοψοuεστία, το 772, και κατά των Βοuλγάρων το 7 7 3 ) και σΤΎ)ν επίσΎ) μΎ) , γεγονος ι nou εμφuσοuσε ι εικονομαχια, αuτοπεποι' θ Ύ)σΎ) ι ι καται των εικονοs:, στοuς στρατιωτες τοu . Σ τοuς uιωγμοuς λατρών διέπρεψε ο στραΤΎ)γός τοu Θέματος των ΘραΚΎ) σίων Mιχα�λ Λαχανοδράκων . Πολλοί μοναχοί οι οποίοι αρνούνταν να δεχτούν το Σύμβολο ΤΎ)ς Πίστεως nou είχε εκδώσει Ύ) εικoνoμαχικ� Σύνοδος τοu 754 βασανίσΤΎ)καν, τuφλώθΎ)καν και εξορίσΤΎ)καν ' όσοι οεν αντιστέκονταν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 45
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
, , κα λογριες. ' μοι ' Ο ι επισΎ) υποχρεωνονταν να παντρευτουν διωγμοί των εικονολατρών , των βιβλίων τους , των εικό, , τους συνεχισΤΎ)κε νων τους και των μονασΤΎ)ριων με σφο, ' υΡΟΤΎ)τα, � , του λ αχιστον σε αυΤΎ), ΤΎ)ν πεΡΙΟΧΎ), , με ΤΎ)ν αμε' ' Η καταστασΎ) ρισΤΎ) συγκατα' θ εσΎ) του αυτοκρατορα. α' λ λαζε το 774, όταν μια ναυτικ� συμφορά κατέστρεψε πολλά πολεμικά πλοία που είχαν σταλεί κατά ΤΎ)ς Βουλ γαρίας και στάθΎ)κε Ύ) αφoρμ� για μια τελιχ� εκστρατεία το 775 με στόχο τψ oριστικ� συντριβ� των Βουλγάρων . Όμως σΤΎ) διάρκεια αυτ�ς ΤΎ)ς επίθεσΎ)ς ο Κωνσταντίνος , τραυματισΤΎ)κε στον μΎ)ΡΟ" και πε θ ανε κατα' ΤΎ) μεταφορα, του από ΤΎ) ΣΎ)λυβρία στψ πρωτείιουσα.26 Μετά τον θάνατό του , τον Αυγουστο του 775, ο Κων, " Ε Ι ταφΎ)κε σταντινος με τιμες στο αυτοκρατορικοι μαυ, ' στον ναο' των Αγιων ' πλ αι ' Αποστο' λ ων απο' ΤΎ) συσω λ ειο ζυγό του Ευδοκία και τους γιους του . Ο πρωτότοκος , ο Λέων , αναΚΎ)ρυχθΎ)κε μοναδικός αυτοκράτορας. ΣΤΎ) διάρ κεια ΤΎ)ς διαδικασίας ΤΎ)ς διαδoχ�ς μια σειρά από σΎ)μα ντικές διαβατήριες τελετουΡΥίες συμπλ�ρωνε τα προ φαι αυτοκρατορα , , νΎ)ι σΤΎ)ν αντικαταστασΎ) του ενος απο, τον άλλον. Ως αποτέλεσμα ΤΎ)ς ανακ�ρυζΎ)ς του Λέοντα, Ύ) Ει ρ�νΎ) έγινε αυτοκράτειρα και Ύ) χ�ρα Ευδοκία υποβιβά" , ' Ο ταν συντελ ειται σΤΎ)κε σε αυτοκρατεφα-μΎ)τερα. μια τόσο μεγάλΎ) αλλαγ� , Ύ) παλαιότεΡΎ) αυτοκράτειρα οφεί λει να παραμερίσει για χάρΎ) ΤΎ)ς νέας παραχωρώντας ΤΎ)ς � , , και τους κοιτωνες που προορι' ζονται για τα uιαμερισματα , , ' ' περιπτωΣ ε μερικες ΤΎ)ν Ύ)γεμονευουσα αυτοκρατειρα. Ι Ι ι , � σεις τα πραγματα και το υεν γινονταν με αυτον τον τροπο , ' ' ' ζ ' β νεο αυτοκρατορικο ευγος ρισκοταν αποκ λ εισμενο απο, τα επίσΎ) μα διαμερίσματα.27 Το 775 δεν υπάρχουν ενδεί ζεις ότι Ύ) Ευδοκία ακολουθΎ)σε αυτό το παράδειγμα, πράγDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
μα ποu θα οδΎ)γούσε σε ενοχλΎ)τικές σuγκρούσεις. ΠιθανόΙ ανακτορο ι ' ι,εχωριστο " , , τατα μετακομισε σε ενα Ύ)Ι σε καποω " , , ' μονασΤΎ)ΡΙ ΤΎ)ς περωΧΎ)ς· Ο μως οι πεντε γωι ΤΎ)ς , οι καισαρες, ίσως να μΎ)ν ήταν το ίδω πρόθuμοι να παραΙΤΎ)θούν από το δικαίωμα πρόσβασΎ)ς στο Μέγα Παλάτω. Αλλά βέβαια ο θάνατος τοu πατέρα τοuς, Ύ) ανακήρuξΎ) τοu Λέο ντα ως μοναδικού Ύ)γεμόνα τοu Βuζαντίοu , καθώς και Ύ) " 1:' τοu yιou τοu Κωνσταντινοu , ' uπαρι,Ύ) μειωναν στο ελ αχιστο " " να γινει ' τις πι θανΟΤΎ)τες για οποων δΎ)ποτε απο αuτοuς , , καποτε αuτοκρατορας . , " στοσο uπαρχοuν σΎ) μαντικες εν δ εΙι,εις ' 1:" οτι ορισμενοι Ω , ' ανΎ)σuχοuσαν στρατιωτικοι, επαρχιακοι' δ ωΙΚΎ)τες και Ύ)' θ ελαν να απαλλαγούν από το ζήΤΎ)μα ΤΎ)ς αuτοκρατορικής " ' ' και τοuς πεντε κλΎ)ρονομιας καισαρες. Π Ύ)γαν σΤΎ)ν πρω, , ' μα ζ'ι με τεuοuσα για τον επομενο εορτασμο' τοu Π ασχα ένα μεγάλο πλήθος ποu σuγκεντρωνόταν καθΎ) μερινά στον Ιππόδρομο. ΟλόκλΎ)ΡΎ) ΤΎ) ΜεγάλΎ) Εβδομάδα τοu 776, από την Κuριακή των Βα'ιων μέχρι ΤΎ) ΜεγάλΎ) Πέ μΠΤΎ) , οι διαδΎ)λωτές διατράνωναν ΤΎ)ν αφοσίωσή τοuς ' ' στοuς Ύ)γεμονες, στον Λεοντα και τον νεαρο, τοu γω, τον Κωνσταντίνο. ΤΎ) ΜεγάλΎ) Παρασκεuή , ο Λέων σuγκά λεσε ΤΎ) ΣύγκλΎ)ΤΟ, τον στρατό και τον λαό και τοuς uπεν, , τον ' θ uμισε ' δ ωσει ' ' μονο να απο δ εχθ ouv τον ορκο ποu ειχαν , ' και τοuς απογονοuς τοu ως ι' δ ω, τον γω τοu Κωνσταντινο Ύ)γεμόνες. Ο όρκος επαναλήφθΎ)κε προφορικά παροuσία των κατάλοιπων τοu Τιμίοu Σταuρού ποu φuλάσσονταν σΤΎ)ν Αγία Σοφία, ενώ παράλλΎ)λα αποτuπώθΎ) κε γρα1:' , ' Γ ια να ει,ασφα πτως. και Ύ) λ ιστει' Ύ) οικογενειαΚΎ), ενΟΤΎ)τα σuναίνεσΎ) των ετεροθαλών αδελφών τοu , ο νεότερος, ο Εuδόκιμος, προβιβάσΤΎ)κε ΤΎ)ν επομένΎ), το Μεγάλο Σάβ βατο, στο αξίωμα τοu νoβελ tσσιμoυ. Ύστερα οι καίσαρες ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 47
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
" οπου τε' λ ε' Σ οφια, ' Δ ' στην Αγια 'ο;:. συνοοευσαν τον Λεοντα σαν την καθιερωμένη λειτουργία της αλλαγ�ς του κα λύμματος της Αγίας Τράπεζας. Κατόπιν οι συγκλητικοί , και εκπροσωπους του ' ακο λου θουμενοι απο, στρατιωτικους λαοίι απόθεσαν τους καταλόγους που περιλάμβαναν τον ι ι " γραπτοι ορκο αφοσιωσης στον αυτοκρατορα πανω στην Αγία Τράπεζα, το ιερότερο μέρος της ιερότερης εκκλη σίας του Βυζαντίου . Ο Λέων ανέβηκε στον άμβωνα μαζί με τον πατριάρχη και παρακάλεσε τους παριστάμενους 0;:. ' τον γιο του Κ ωνσταντινο , ' σαν αυτοκρατορα, να οεχτουν ' Ν ' και το χερι ' του Χ ριστοω) ' . « α εισαι «απο, την Ε κκλησια βέβαιος, Υιέ του Θεοίι, ότι οεχόμαστε τον αφέντη Κων" , ως αυτοκρατορα σταντινο μας απο" το χερι Σ ου και θα τον προστατείιουμε και θα πεθάνουμε για χάρη του ! » αν α" ουτε το χερι , , ο;:. ψ ' οεν ' 'C,εραν οτι φωνησαν ο' λοι. 28 'Ομως τοτε ' ' να τον σωσει απο" το χερι της του Θ... εου' ο;:.οεν θα καταφερνε γυναίκας. Έτσι επισφραγίστηκε μια ζεxωριστ� αυτoκρατoρικ� OιαOox� . Όλα τα απαραίτητα συστατικά στοιχεία, Εκ κλησία, στρατός, Σίιγκλητος και λαός, έοωσαν τη συγκα0;:. ' ' τα' θ εση' τους. Μ ια καινουργια τε λ ετη' ανακη' ρυι,ζ ης uια βo�ς εισ�xθη στη λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, , ' ' προκειμενου να οριστει, ο γιος του Λ εοντα, ο Κωνσταντινος, οιάοοχος του θρόνου. Αφοίι λοιπόν ο Λέων εζασφάλι, ' σε αυτο, που η' θελ ε, ζητησε απο, τον πατριαρχη να τακτο' την αυγη' της Κυποιησει τα της στε εως που ε' λαβε χωρα , ριακ�ς του Πάσχα, 1 4 Απριλίου του 776. Μια φoρητ� 'ψ Αγία Τράπεζα τoπoθετ�θηκε στο αυτοκρατορικό θεωρείο που Οέσποζε στον ΙππόΟρομο. Εοώ, κάτω από τα βλέμ ματα του πλ�θoυς που είχε συγκεντρωθεί στις κερκίοες του απέραντου ιπποορομίου, ο πατριάρχης ευλόγησε τα ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
αυτοκρατορικά εμβλ�ματα και ο Λέων Δ' έστεψε συναυ, , ' τοκρατορα τον πενταχρονο γιο του Κωνσταντινο. Μ ετα' απ' αυτ� τη ΟΎ) μόσια χειρονομία, μετέβΎ)σαν όλοι εν χορώ σΤΎ)ν Αγία Σοφία για να γιορτάσουν ΤΎ)ν πιο σΎ) μαντικ� , ' που υποχριστιανΙΚΎ), γΙΟΡΤΎ), , ΤΎ)ν ΑναστασΎ) του Χ ριστου, , , ΤΎ) σωΤΎ)ρια και ΤΎ)ν αιω, ' πιστους σχεται στους αλΎ) θ ινους ' νια ζωΎ)' . Μ ια προσφαΤΎ) ανα' λ υσΎ) αυτου' του σΎ)μαντιχου, , του , ' στο πλ αισιο ' γεγονοτος υπογραμμι' ζει οτι, ΤΎ)ς εΟΡΤΎ)ς Πάσχα, οι Βυζαντινοί ενοεχομένως να θεώΡΎ)σαν ΤΎ)ν εκ ' με' ρους του Λεοντα προσφορα, του γιου του στον λαο' ΤΎ)ς ΚωνσταντινοίιπολΎ)ς ως παραλλΎ)λισμό ΤΎ)ς θείας οωρεάς του Yιou του Θεοίι προς τον κόσμο. 29 Ο πατριάΡΧΎ)ς παρί σταται σε κάθε στάοιο ΤΎ)ς οιαοικασίας για να εγγυΎ)θεί ΤΎ) oιαoox� του Κωνσταντίνου, απ' ΤΎ)ν οποία αποκλείονται , "c ' " παρεχει ΤΎ)ν υποσΤΎ)ΡΙι.,Ύ) ' του . 'Ε τσι Ύ) Ε κκλΎ)σια οι θ ειοι s:' , ΤΎ)ς στα υικαιωματα του πρωτοτοκου και επιχειρει, να εξα, ' , s:λ ει' ψ ει τις ενυεχομενες απαιΤΎ)σεις των καισαρων , των παιοιών ΤΎ)ς ΕυΟοκίας. ' σΤΎ) λ ει' ' σΎ) μαντικο" οτι Ύ) Ε φΎ)νΎ) συ μμετειχε Ε ιναι τουργία του Πάσχα του 776 στον μΎ)τροπολιτικό ναό ως , s:, ' π λ εον ' οριστει, που ειχε μΎ)τερα του παωιου-αυτοκρατορα ως μοναοικός κλΎ)ρονόμος ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας. " του υπερωου C χατη'Ε φτασε σΤΎ) νοτιοανατο λ ΙΚΎ)' γωνια χούμενα) μέσω ΤΎ)ς ιoιωτιχ�ς ανυψωμένΎ)ς οιόοου που συs:' ' s:' ' συνουευομενΎ) νευεε το ανακτορο με ΤΎ)ν εκκλΎ)σια, απο, μέλΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς φρουράς ( σχολαΟ που κρατοίι-. , ' Β ε' β αια Ύ) συμμεΤΟΧΎ) ΤΎ)ς Ύ)ταν αναμενοσαν σΚΎ)πτρα. , , ι ι μενΎ) ' οι αυτοκρατορες επαιρναν παντοτε μερος σΤΎ)ν κεντρικ� εoρτ� ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Αλλά το 776, μετά ΤΎjV ανα κ�ρυξΎ) του γιου ΤΎ)ς στο αξίωμα του συναυτοκράτορα, Ύ) παρουσία ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς οεν μπορεί να περάσει απαρατ�'
'
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤ!Θ ΧΕΡΙΝ
" α λλ ωστε Ύ) αφιc,Ύ) ' ", ' ΤΎ)ς χωριστα' απο" τους ανΡΎ)τη , ουτε δρες ΤΎ)ς αυτοκρατορικής οικογένειας . " ' για να τους οσες προσπα' θ ειες κι αν εγιναν Ω στοσο, φράξουν τον δρόμο προς τψ αυτοκρατορική εξουσία, οι φιλοδοξίες των καισάρων δεν ξεριζώθΎ)καν. Αντίθετα, συ νέχισαν να δολοπλοκοίιν όσο διήρκεσε Ύ) βασιλεία του , , � , Η Ε φΎ)νΎ) , ΤΎ) �UΙαOOΧΎ). ' προΎ)ταν τους, με στοχο πατερα φανώς ενήμεΡΎ) γι' αυτή ΤΎ)ν αντιπαλόΤΎ)τα, όπως και για / " Ύ) γεννΎ)σΎ) του γιου ΤΎ)ς ειχε αναστει'λ ει τις απαιτο οτι , ' τους. Η στε' ψ Ύ) του νεαρου" πριγκιπα ΚωνσταντιΤΎ)σεις νου ως αυτοκράτορα πιθανόν να τους ώθΎ)σε να ξεφορτω θοίιν το ταχίιτερο τον ετεροθαλή αδελφό τους Λέοντα. Γιατί μόλις μερικές εβδομάδες αργότερα, τον Μάιο του 776, ο ΝΙΚΎ)φόρος, ο μεγαλίιτερος από τους καίσαρες, κα, Τ ο αυτοκρατορικο' ' 'C ' ΤΎ)γΟΡΎ)' θ Ύ)κε οτι εψφαινε συνωμοσια. συμβοίιλιο συνεδρίασε και αφαίρεσε τους τίτλους ευγε� ' λ φια, τα οποια , απο, ο' λ α τα αοε ' εc,ορισΤΎ)καν ' 'C σΤΎ) Χερνειας , , " , ' σωνα με το αιτιο λογικο οτι παρε βΎ)σαν τον ορκο που ει�, ' Ε ' . ΑυΤΎ)" Ύ)ταν ' τους, Κωνσταντινο στον πατερα χαν οωσει 'C , � , � , , ' περιοοους εc,οριας, Ύ) πρωΤΎ) απο τις πολλ ες κατα, ΤΎ) οιαρ' κεια των οποίων τα ετεροθαλή αΟέλφια του Λέοντα Δ ' συνέχισαν ν α συνωμοτοίιν εναντίον του και αργότερα ενα ντίον του Κωνσταντίνου ΣΤ' . Κατά τα έΤΎ) 78 1 /782, 792 και 799 αποτέλεσαν το επίκεντρο εξεγέρσεων, οι οποίες όμως όλες κατεστάλΎ)σαν . Δεν αποκλείεται κάποιες δυ, να εκμετα λλ ευονταν , ' τους και, σαφατριες σαρεσΤΎ) μενες ρες και οι τελευταίοι να μΎ) δροίισαν με δική τους πρωτο, �, ' . Μ ετα' απο" εικοσι τρια τον θ ρονο βου λ 'ια για να κεροισουν χρόνια, το 799, έπαψαν οριστικά να είναι εν δυνάμει αυ τοκρατορικοί διεκδΙΚΎ)τές, όταν Ύ) ΕφήνΎ) διέταξε να τυ φλωθοίιν οι τέσσερις νεότεροι. 30 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ας επιστρέΨοuμε όμως στο 776, όταν οι καίσαρες εξο ρίστηκαν στη βόρεια ακτ� της Μαόρης Θάλασσας. Την , I� � , , Ι αποuεικνuει Ι ακομη γεγονος το ποσο σηωια χρονια, ενα μαντικ� �ταν �oη η Eιρ�νη ως αuτοκράτειρα. Όταν ο Βοόλγαρος ηγεμόνας Τελέριχος αναζ�τησε καταφόγιο στην Κωνσταντινοόπολη , ο Λέων ΔΙ τον Οέχτηκε φιλό ξενα. Ο Τελέριχος βαπτίστηκε Χριστιανός με ανάοοχό Ι Ι τοu τον αuτοκρατορα, προ β ι β αστηκε σε πατρικιο και παι ντρεότηκε μια σuγγεν� της Eιρ�νης. Δεν γνωρίζοuμε το � Ι Ι της, ομως Ι � Ι λ φη , ανι Ψ ιαΙ ηΙ αυε ονομα σαν εξαυε λ φηΙ της αuτοκράτειρας βρέθηκε στοuς εξέχοντες κόκλοuς της Au λ�ς. Η σuμμαχία απέφερε στον Τελέριχο μια σόζuγο με Ι Ι τοu θ εση Ι Ι , ποu ανταποκρινοταν u Ψ η ληι θ εση στη νεα στη Ι Ι Ι Ι Π αρομοια βuζαντινηΙ ιεραρχια. μετρα καταγραφονται σuχνά, αφοό η αuτοκρατορικ� Αuλ� σuν�θιζε να uποθάλπει τοuς ανταγωνισμοός σε απομακρuσμένες περιοχές. Ανάλογη �ταν η περίπτωση τοu Άοαλγι, yιou τοu τε λεuταίοu βασιλιά των Λομβαροών ΔεσιΟέριοuς, ο οποίος έχασε τον θρόνο τοu μετά την κατάκτηση της Παβίας από τον Καρλομάγνο ( 774 ) . Ύστερα από είκοσι χρόνια Ι Ι Ι με το ονοΙ Ι λη , οποu ηταν γνωστος στην Κωνσταντινοuπο μα Θεόοοτος, στάλθηκε στην Ιταλία για να απαιτ�σει τον τίτλο τοu (ανεπιτuχώς, όπως αποΟείχτηκε ) . Ο γιος τοu Γκριμάλοος π�ρε επίσης νόφη από το Βuζάντιο, σuγγεν� της αuτοκρατορικ�ς οικογένειας . Καλωσορίζοντας και Ι Ι Ι uποστη ριΙ ζοντας εκπεσοντες ηγεμονες, οι αuτοκρατορες Ι μια μερα Ι οι προστατεuομενοι Ι Ι τοuς θα τοuς αΙη λ πιζαν οτι νταπέοιοαν τη γενναιόοωρη φιλοξενία τοuς επιβάλλοντας φιλοβuζαντιν� πoλιτικ� στις χώρες τοuς. Το έθιμο αuτό μας uπενθuμίζει το πλ�θoς των ικετών και των ξένων τοuς Ι Ι Ι η αuτοκρατορικηΙ Α u ληΙ και οι οποιοι οποιοuς σuντηροuσε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
παράλληλα παρίσταντο στις περισσότερες εΚΟ"Υ)λώσεις και έτσι εΠ"Υ)ρεάζονταν από το βuζαντινό ίιφος εζοuσίας . Αuτές οι μέθοοοι οεν �ταν βέβαια καινοφανείς : οι·περισ, , ' πολ ιτισμοι' ειχαν ' 1; ' παρομοιες σuσοτεροι αρχαιοι αναπτuc.,ει ν�θειες , όμως σΤ"Υ)ν πρώιμ"Υ) μεσαιωνικ� περίοοο "Υ) Αuλ� ' ' ' λ"Υ)ς "Υ)ταν Τ"Υ)ς ΚωνσταντινΟUΠΟ απο, τις ε λαχιστες ποu μποροίισαν να σuνΤ"Υ) ροίιν έναν λαμπρό κίικλο τελετοuργικ�ς ζω�ς , τον οποίο οι αλλοοαποί έβρισκαν πoλU εντuπωσια, κο. Ο γάμος μιας σuγγενοίις Τ"Υ)ς Eιρ�ν"Y)ς με τον Βοίιλγα ρο πρίγκιπα επιβεβαιώνει Τ"Υ) σποuοαιόΤ"Υ)τα Τ"Υ)ς οικογε νείας Τ"Υ)ς (για τψ οποία γνωρίζοuμε ελάχιστα). l! εuμε, , UΠΟUΟΧ"Υ) , φαινε' "- ' τοu Τε λ EpLXou ν"Υ)ς απο' τοuς Β uζαντινοuς ται ότι αποοuνάμωσε τοuς Βοuλγάροuς, οι οποίοι οεν απο" πειρα' θ "Υ)καν να εκστρατεuσοuν εναντιον Τ"Υ)ς Αuτοκρατο, για πολλ α" χρονια. 'Ο μως οι ανατο λ ικες , uE' περιοχες ..- ' ριας , , ' ' χονταν επανει λ"Υ)μμενες εισ βο λ ες και uπεφεραν απο τις λε"Υ)λασίες των Αράβων. Το 777, ο Λέων Δ' έστειλε τις σuν οuασμένες οuνάμεις όλων των ανατολικών Θεμάτων κα, " οποu και καΤ"Υ)' ' τα, Τ"Υ)ς Γερμανικειας σΤ"Υ) Β ορειο Σ uρια, γαγαν περιφαν� νίΚ"Υ) "Υ) οποία εορτάσΤ"Υ)κε με θρίαμβο στο " "Υ)ταν ενα , αuτοκρα' ' Ο ι Σ οφιανες των Σοφιανων. Ανακτορο , , ' , οποu τορικοι ΟΙΚ"Υ)μα σΤ"Υ)ν ασιαΤΙΚ"Υ), αΚΤ"Υ), τοu Β οσποροu " , "..- ' τα σuγχαΡ"Υ)τα στρατεuματα uεχονταν κατα παραuοσ"Υ) τ�ρια μετά τις μάχες και μοιράζονταν μέρος Τ"Υ)ς πολεμι, λ ειας. ' ' ''' Ο νεαρος πριγκιπας Κωνσταντινος Κ"Υ)ς σuνοuεuσε τον πατέρα τοu και οι OUO τοuς καθισμένοι στοuς θρόνοuς τοuς επέβλεψαν Τ"Υ) oιανoμ� των λαφίιρων . Αργότερα πραγματoπoι�θ"Y)κε "Y) νικ"Y)τ�ρια παρέλασ"Υ) μέσα στψ πό λ"Υ) ακολοuθώντας Τ"Υ)ν προκαθορισμέν"Υ) πορεία : έμπαιναν σΤ"Υ)ν Κωνσταντινοίιπολ"Υ) από Τ"Υ) Χρuσ� Πίιλ"Υ) , παρ�λαu"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , και κατεναν μπροστα, απο' πο λλ α' ση μαντικα, μνη μεια , ' ' � , ληγαν στον I ππουρομο, οπο\) οι α\)τοκρατορες χαφετο\)σαν τον στρατο, και το πλη' θ ος απο' το α\)τοκρατορικο, το\)ς θεωρείο. '4ς
Λέων ΔΙ και εικονομαχία
?..,
"
, και στην εξ ωτερικη' πολ ιτικη' Τ οσο , στην εσωτερικη, οσο
Δ ' εμφανι' ζεται σ\)νεχιστης 1:- ' , των παραυοσεων ' το\) , ο Λ εων ι , το\) πατερα το\) και \)περμαχος της εικονομαχιας, παροτι ' ' , ' μετα' τον θ ανατο το\) πατριαρχη Ν ικητα τον αντικατει , ' (λ εχτορα ) απο' το προσωπικο, στη σε με εναν αναγνωστη ' αργοτερα , ' το\) Π ατριαρχειο\), τον Π α\)' λο, ο οποιος \)πο, ξε οτι , 1:-' ' Σ τη στηρι υεν σ\)μφωνο\)σε με το\)ς εικονομαχο\)ς. διάρκεια της βασιλείας το\) Λέοντα, επετράπη σε λίγο\)ς εικονολάτρες να επιστρέΨο\)ν από την εξορία. Όμως στο ι , ' ' Ι λ εγεταιεσωτερικο, το\) ανακτορο\), οταν -οπως ο Λεων ι ι ι ανακα' λ\) Ψ ε τη Ι:- σ\)νωμοσια ορισμενων ε\)νο\)χων αξ ιωμαι εικονες, ι ι ι , το\)χων πο\) υιακινο\)σαν ιερες πηρε πολ\)' σκληρά μέτρα. 31 Οι εικόνες είχαν καταργηθεί και η λατρεία το\)ς είχε καταδικαστεί απόΙ:-τη Σύνοδο το\) 754, σ\)νεπώς 1:- ' ι ι ζαν πως UΙακινυ\)νε\)αν οι \)παιτιοι γνωρι . ' Υστερα αποι έρε\)νες σ\)νέλαβαν τον Ιάκωβο τον παπία (\)πεύθ\)νο α σφαλείας το\) Μεγάλο\) Παλατίο\) ), τέσσερις χουβιχουλά' ) και καμποσο\)ς ι ι Ι ( ολ οι το\)ς ε\)νο\)χοι ριους το\) ανακτορο\) Π ανών\)μό\)ς θεοσεβείς, το\)ς οποίο\)ς μαστίγωσαν και εξε\) τέλισαν δημοσίως \)ποχρεώνοντάς το\)ς να βαδίσο\)ν αλ\) σοδεμένοι στην κεντρικ� λεωφόρο της πόλης μέχρι το ' ι ' , Ι ραιτωριο, οπο\) και το\)ς φ\) λ ακισαν . Τ ο\)ς ειχαν κο\)ρεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 53
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ψει, σΎ)μάδι πως διέπραξαν σοβαρό έγκλΎ) μα. Ο Θεοφά, ' νΎ)ς, ενας απο, τοuς au λλΎ)φ θ εντες, πε' θανε απο' τις κακοuχίες και αργότερα αναΚΎ) ρύχθΎ)κε μάρτuρας ως εικονολά ΤΡΎ)ς · Η Eφ�νΎ) δεν σuνδέθΎ)κε με αuτό το επεισόδιο. 32 Ω στόσο μεταγενέστερες ΠΎ)γές προσθέτοuν το όνομά ΤΎ)ς " στοuς σuνωμοτες ' μα λ ιστα μια εκδΟΧΎ)' τοu Ι Β " αιωνα ποu οφείλεται στον Γεώργιο Κεδρψό αναφέρεται γραφικά σε μια σύγκροuσΎ) ανάμεσα στον αuτοκράτορα και σΤΎ) σuμΙ ειναι Ι ' ' τοu , ΤΎ)ν οποια ' ο Λεων καΤΎ)γορει, οτι κρuφΎ)ι ειβ ια κονολάΤΡΎ)ς. Ο αuτοκράτορας τψ αποδοκψάζει και ΤΎ)ς λέει πως δεν πρόκειται να ξανακοψΎ)θεί μαζί ΤΎ)ς. 33 Πρό- . σφατα Ύ) αφ�γΎ)σΎ) αuτ� αποδόθΎ)κε επιδέξια σε μια ΠΎ)γ� σχεδόν σύγχρονΎ) με τα γεγονότα ποu περιγράφονται. , , ' Ύ) αφΎ)γΎ)σΎ) 'Ετσι uποτι' θ εται οτι ειναι αλΎ) θ ινΎ)' και Ύ) Ε ι, εμφανι' ζεται να εχει , ' σuμπα' θ ειες πριν ΡΎ)νΎ) εικονολατρικες από το 780. 34 Σύμφωνα με αuτ� ΤΎ)ν εκδoχ� , Ύ) E φ�νΎ) �ταν γνωστ� εικονολάΤΡΎ)ς και πριν από τον γάμο ΤΎ)ς με τον Λέοντα Δ ' . Ο πεθερός ΤΎ)ς Κωνσταντίνος Ε ' ΤΎ)ν έβα λε να ορκιστεί στα Άγια Εuαγγέλια ότι δεν θα έφερνε πο, ' θα ακο λou θouaE ' ΤΎ)ν τε" εικονες μες στο ανακτορο και οτι ' εικονομαΧΙΚΎ), τοu πο λ ΙΤΙΚΎ)' εσαει." Ο μως εκεινΎ) κατα" ' στραΤΎ)γΎ)σε τον ορκο ΤΎ)ς και στα κρuφα' λ ατρεuε τις ιε, ' , εικονες. , Ο ι EuvoUXOL ρες τοu αuτοκρατορικοu, κοιτωνα auνελ�φθΎ)σαν να μεταφέροuν εικόνες ποu είχε παραγγείλει Ύ) Eφ�νΎ). Μόλις αΠOκαΛUφΤΎ)κε Ύ) πραγματικ� ΤΎ)ς ταu, , , , ' ΤΟΤΎ)τα, ο Λ εων εικονομαχος, στραφΎ)κε Δ ' , ορκισμενος εναντίον ΤΎ)ς. Από ΤΎ) μεριά ΤΎ)ς, Ύ) Eφ�νΎ), προκεψένοu , ' ' να επισπεuσει ΤΎ)ν ανασΤΎ)' λ ωσΎ) των εικονων, δ εν εκανε , ' ' ' τιποτα για να εμπο δ ισει τον θ ανατο τοu au ζurou ΤΎ)ς, ο οποίος αποδίδεται στοuς ψεuδάνθρακες ποu ο αuτοκράDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥ
Α Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" , πανε, μορφοu ' ενος τορας ε' βγα λ ε στο μετωπο τοu εζαιτιας , ' , πολ uτε λοuς στε μματος ποu φοροuσε. Η παραπάνω περιγραφή προσπαθεί να εμφανίσει την Ειρήν"Υ) αφοσιωμέν"Υ) και θεοσεβούμεν"Υ) εικονολάΤΡ"Υ) από την παιοική Τ"Υ)ς "Υ)λικία, ανένΟΟΤ"Υ) οπαΟό Τ"Υ)ς καταοικα, ' παρα, Τ"Υ)ν αντι' θεσ"Υ) τοu Κωνσταντινοu ' λατρειας σμεν"Υ)ς Ε ' , σε βαθμό ποu να οιαΤ"Υ) ρεί τις οικές Τ"Υ)ς εικόνες στο , " τετοιο ειναι , , Κατι ανακτορο. ταuτοχρονα πο λu' κολ ακεuτικό για Τ"Υ) νεαρή αuτοκράτειρα και ταπεινωτικό για τον , Π ροφανως " τιποτα απο, τα � , � αuτοκρατορα. uUO υεν LaXUEL , α" ' � , "Υ) Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ) πο λuτως, ομως "Υ) επιμον"Υ), να απουειχτεΙ εικο' ' , �, νο λ αΤΡ"Υ)ς απο, τα γεννοφασκια Τ"Υ)ς ενυεχεται να καταλ"Υ)ζει σΤ"Υ) οιαστρέβλωσ"Υ) Τ"Υ)ς ιστορικής αλήθειας. Το επι χείΡ"Υ)μα σχετικά με Τ"Υ)ν uποτιθέμεν"Υ) Π"Υ)γή τοu Η' αιώνα, , , κατεγρα ' ' ' ψ ε επακρι β ως ' τα λογια Τ"Υ)ς Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ)ς, ει"Υ) οποια ναι προφανώς επινό"Υ)σ"Υ) σuγγραφέων ποu έζ"Υ)σαν πoλu αρ, ρα και αναζ"Υ)τοuσαν " ' γοτε προσ θ ετοuς τροποuς για να , , ' , αντιαμαuρωσοuν το ονομα τοu Κωνσταντινοu, τον οποιο " "Υ)γεμονα. Δ εν μπο, ζαν ως αιρετικο' εικονομαχο μετωπι Ι ενας Ι � θοuμε ι αuροuμε ωστοσο να υιανΟ"Υ) οτι τοΙ σο ισχuρος , , ι τοκράτορας θα οιάλεγε για τον πρωτότοκο γιο τοu μια νύφ"Υ) οπαΟό Τ"Υ)ς ειοωλολατρίας (αφού τέτοια θεωρούσαν οι εικονομάχοι Τ"Υ) λατρεία των εικόνων). Η uποτιθέμεν"Υ) , προ σπα' θ εια' τοu να εκμαιεuσει Τ"Υ) σuγκατα' θ εσ"Υ) μιας νεα, , , " � ' ( υεν Ρ"Υ)ς πριγκιπισσας "Υ)ταν παραπανω απο υεκαπεντε � ετών ), βάζοντάς Τ"Υ) να ορκιστεί σΤ"Υ) Βίβλο ότι οεν θα ακο λοuθούσε εικονολατρικές πρακτικές, τον παροuσιάζει σαν , " ' ανΟ"Υ)ΤΟ και Τ"Υ)ν Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ) σαν πεισματαρικο κοριτσι. 'Ο μως, ' ' , � , αντι' θ ετα, "Υ)ταν ο πιο ισχuρος στο Β u ζαντιο και ανυρας , , , " ' εκειν"Υ) μια εζ αιρετικα τuχεΡ"Υ) νεαΡ"Υ) γuναικα ποu επε λ εγ"Υ) για να γίνει μέλος Τ"Υ)ς Αuλής. Και αφού "Υ) επιλογή Τ"Υ)ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 55
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
νύψης ήταν στο χέρι του Κωνσταντίνου, Ύ) ΕφήνΎ) είχε 'i: ' τον ρο' λο του αυυναμου, αυτου, που τιμΎ)' θΎ)κε με ΤΎ)ν επιλογή του αυτοκράτορα, επιλογή που εξάλλου έγινε για 'πολιτικούς λόγους. Η άΠΟψΎ) ότι είχε φτάσει στΎjV πρωι , " � τευουσα για να υιαφωνΎ)σει με τον αυτοκρατορα σε ενα τόσο σΎ) μαντικό θεολογικό ζήΤΎ)μα παραβλέπει πως κά, , " ' ' αυτοματως θα ΤΎ)ς ειχε τι τετοιο στεΡΎ)σει κα θε πι θανοΤΎ)τα να παντρευτεί τον γιο του. Έτσι οεν είναι ουνατό να κομίζεται Ύ) μαρτυρία του Κε ΟΡΎ)νού, γραμμένΎ) μάλιστα τρεις αιώνες αργότερα, ως απόοειξΎ) ΤΎ)ς πρώιμΎ)ς εικονολατρίας ΤΎ)ς ΕφήνΎ)ς. Όπως ' ' και ο' λ οι οι μεταγενεστεροι ιστορικοι' που ανα θ εωΡΎ)σαν ΤΎ)ν ιστορία του Βυζαντίου κατά τον Η' αιώνα, ο ΚεΟΡΎ)-· νός ανακάλυψε ανεξήγΎ)τα κενά σΤΎ) σωζόμενΎ) αφήγΎ)σΎ) του ΘεοφάνΎ) και επεοίωξε να τα καλύψει. Είναι μια οια οικασία που εκτυλίσσεται ανάμεσα στον Θ' και τον Ι Β ' , ' ' ' ξΎ) εικονο λ ατρικων αιωνα και αποκα λ υπτει ΤΎ)ν αναπτυ παραΟόσεων που επεφύλασσαν για ΤΎ)ν ΕφήνΎ) τον ρόλο , του θu' ιστορια ' '!: τους. Η επινΟΎ)μενΎ) μιας απο, τις Ύ)ρωωες ' ' 'i: ' μου, του Λεοντα για ΤΎ)ν εικονολ αΤΡΎ) συ' ζυγο' του ουΎ)γει ι f Θ ' ωστοσο ΤΎ)ν προσΟΧΎ)" μας σε κατι που αποσιωπα ο εοφανΎ)ς σΤΎ) ΧρονΟΥραφία του και έχει ιοιαίτεΡΎ) σΎ)μασία. Δεν , ' ' γινεται που θ ενα" μνεια για α' λλους απογονους ΤΎ)ς Ε φΎ), ' ' · ο Κ ωνσταντινος νΎ)ς και του Λεοντα παρεμεινε το μονα" , πο λ u' ασυνΎ)' θ ιστο, αν ' τους παωι. 'i:' Ε ιναι 'i: υΙΚΟ οντως κατι και όχι χωρίς ΠΡΟΎ)γούμενο. Για τους Ύ)γεμόνες του Με" , ' για σαιωνα το πλΎ)' θ ος των απογονων Ύ)ταν το ζΎ)τουμενο ΤΎjV εξασφάλισή τους, έστω και αν κατέλΎ)γε σε αοελφι, μοναχογιου' θα Ύ)ταν ' ' θανατος ' ενος ΚΎ), αντι ζΎ) λ'ια. Ο τυχαιος , �" ι πραγματι τραγωυια για εναν αυτοκρατορα, γι αυτο οι πε, ' 'i: ' και οι γυναι, ρισσοτεροι Ύ)' θ ε λ αν να κανουν πο λλα' παωια �
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι , κες τοuς γεννοuσαν κατα" κανονα κα' θ ε �uUO περιποu χρο/ νια. Γιατί λοιπόν ο Λέων και Ύ) Eιρ�νΎ) οεν απέΚΤΎ)σαν άλλοuς απογόνοuς ; Ο ΚεΟΡΎ)νός βρίσκει ΤΎ)ν απάνΤΎ)σΎ) σΤΎ)ν ιστορία ποu , ο αuτοκρατορας " ' ' οτι θuμωσε το σο πο λu' με ΤΎ) σu' ζUyO' λεει τοu, ώστε αpν�θΎ)κε να ξανακοιμΎ)θεί μαζί ΤΎ)ς. Αλλά αu τ� οεν μπορεί να θεωρΎ)θεί σoβαp� εξ�γΎ)σΎ) . Αν Ύ) Eιρ� νΎ) είχε πραγματικά βρεθεί ένΟΧΎ) εικονολατρίας, τότε θα , " σιγοuρα τιμωΡΎ) θ ει' οπως ειχε και οι α' λλ οι πα λ ατιανοι' αξιωματούχοι. Το οιαζύγιο και Ύ) εξορία θα �ταν οι αρμό ζοuσες ποινές για μια αuτοκράτειρα ποu θα είχε σuλλΎ), ' με τετοιο , φ θ ει' να α ψ Ύ)φα' τοuς κανονες ΤΎ)ς Ε κκ λΎ)σιας " ' ' να ξ αναπαντρεuτει, Υστερα ο Λ εων θα μποροuσε τροπο. , " πραξει και ο πατε, και να κανει πο λλα' παιuια, � " οπως ειχε ρας τοu μετά τον θάνατο ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς και ΤΎ)ς οεύτεΡΎ)ς , ' οι EuvoUXOL σu ζ'uyou τοu. 'Ομως μοναχα τοu παλατιοu' μαρτύΡΎ)σαν για ΤΎ) λατρεία των εικόνων . Είναι βέβαιο λοιπόν , ο Λ εων ' ' , οτι εξ ακο λou' θ Ύ)σε να κοιμαται με ΤΎ) γuναικα τοu, ελπίζοντας ότι Ύ) Eιρ�νΎ) θα τοu χάριζε και άλλοuς γιοuς. Μια πιθαν� αιτία για ΤΎ)ν έλλεΙψΎ) άλλων απογόνων , " ισως να xpu' β εται πισω απο ΤΎ) γuναικεια , εΠΙΤΎ)οεΙΟΤΎ)τα , � ποu γνώριζε τρόποuς να αποφεύγει ΤΎ) σύλλΎ) ψΎ) � να προ καλεί απoβoλ� . Ενοεχομένως παρόμοιες γuναικολογικές , , γνωσεις να Ύ)ταν εκεινΎ) ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)Ι πρωτογονες, ωστοσο / , / " , ΧΡΎ)σιμοποιοuνταν και Ύ)ταν μαλ ιστα αρκετα' αποτε λ εσμα" απο τον αστικο, οσο ' ζονται τοσο , , τικες, ωστε να καταοικα � , 35 και από τον εκκλΎ)σιαστικό νόμο. Βέβαια είναι εξίσοu πι θανό να μΨ κατάφερε Ύ) Eιρ�νΎ) να σuλλάβει ανάμεσα στο 772 (αφ�νoντας ένα οιάσΤΎ)μα περίποu οεκαοκτώ μψών μετά ΤΎ) γέννΎ)σΎ) τοu Κωνσταντίνοu) και το 780, έτος θα, ' ' τοu πρωτοu , νατοu τοu σu ζ uyou ΤΎ)ς. 'Ι σως ο τοκετος ΤΎ)ς
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
παιοιού να είχε τέτοιες επιπλοχές πομ να ομσχόλεΨαν πο λύ τ-ην ιχανότητά της να σμλλάβει για οεύτεΡΎ) φορά. Μια μεταγενέστερΎ) πλ"f)ροφορία για Τ"f)ν μγεία Τ"f)ς Εψήν"f)ς πι θανόν να είναι σχετιχ� με το θέμα. Ανάμεσα στο 780 χαι το 790 "f) Eφ�νΎ) θεράπεμσε τις αιμορραγίες Τ"f)ς στα ιαμα τιχά λομτρά Τ"f)ς εχχλ"f)σίας Τ"f)ς Παρθένομ Τ"f)ς ΖωοΟόχομ Π"f)γ�ς. Έβαλε μάλιστα να χατασχεμάσομν ψ"f)φιοωτές ει' , 36 Ε' , , s:- 'C εμγνωμοσμν"f)ς. ιναι αγνωστο αν αμΤΎ), χονες σε ενοεΙι,Ύ) "f) θεραπεία αφορούσε γμναιχολογιχά πρoβλ�ματα. Ωστό, , σο αν λ α' βομμε μπο' ψ "f) μας Τ"f)ν πιεσΎ) πομ ασχομνταν στα s:' ' ' ' ' αμτοχρατοριχα ζεμγαρια να αποχΤ"f)σομν πολλα παωια χαι Τ"f)ν προσοοχία ότι μια νεαρ� χαι προφανώς μγι�ς αμτο, , , s:- ' χρονια, ' θα γεννομσε χρατεφα "f) ε' λλ ει Ψ "f) περιπομ ανα, ομο γονιμόΤ"f)τας εχ μέρομς Τ"f)ς παραμένει μμστ�ριo. Και οεν λύνεται με τ-ην μπόθεσΎ) ότι ο Λέων Δ' επέλεξε με ΤΎ) θέ λ"f)σ� τομ να μΎ) σμνομσιάζεται μαζί Τ"f)ς. ι , , ι Μ ια αχομΎ) ενστασΎ) για Τ"f)ν ιστορια οπως Τ"f)ν παρα' αποτελ ει' το γεγονος " οη ο Θ s:' ' θ ετει ... εοφαν"f)ς ο ΚεUΡ"f)νος 'ζ s:' ' ειχονο λ α, οεν φαινεται να γνωρι ει τιποτε για τις χρμφες τριχές πεπoιθ�σεις Τ"f)ς Εφ�ν"f)ς. Ωστόσο , "f) εμνoϊχ� μεΙ ι , , ταχειρισΎ) Τ"f)ς αμτοχρατειρας αποΙ τον χρονογραφο μας " ' πομ θα τομ επετρε' επισ"f)μαινει οτι, αν s:-uιε' θ ετε στοιχεια ' s:- ' 'C ΤΎ) γενναιΟΤ"f)τα παν να επωεΙι,ει χαι Τ"f)ν πμγμΎ)" Τ"f)ς οσο , s:' Τ"f)ς, οεν ' uιστασει ' s:θ α ειχε "f)ταν εν ζωΎ)' ο σμ' ζμγος να τα , " , ' ΧΡ"f)σιμΟΠΟΙ"f)σει. Δεν χανει ομως χανενα σχολ ιο για τις θρ"f)σχεμτιχές αντιλ� Ψεις Τ"f)ς Ειρ�ν"f)ς μέχρι τα μέσα Τ"f)ς οεχαετίας τομ 780 χαι αφ�νει τομς αναγνώστες να μπο/ Ι ' θ ετομν οτι "f) αμτοχρατειρα Τ"f)ρομσε τομς χανονισμομς , , Τ"f)ς " , , τομ ειχονομαχιας, οπως εχανε χαι "f) μεγα' λ"f) π λ ειο Ψ "f)φια πλ"f)θμσμού ανεξάΡΤ"f)τα από τα πιστεύω τομ χαθενός. Στα οεχαπέντε χρόνια πομ μεσολάβ"f)σαν από Τ"f)ν άφιξ� Τ"f)ς, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
το 769, έως το 784 περίπου , οπότε οιόρισε τον αρχιγραμ ματέα της πατριάρχη, η Eφ�νη στάθηκε μάρτυρας πολ λών αλλαγών . Οι προσωπικές της απόψεις πιθανότατα οιαμορφώθηκαν λιγότερο από πρoκαταλ� Ψεις και περισ, ' και κοινωνικους σοτερο απο' πο λ ιτικους " παραγοντες. Η , των παλ ατιανων ' αξ ιωματουχων , � συνωμοσια ενυεχομενως , , , να της αποκα' λu Ψ ε για πρωτη φορα' το β αθu" υπογεω ρευ" ' , μα της εικονο λ ατριας που υεν ειχε καμφθ ει απο την κα� ταοίκη των εικόνων το 754. Είτε επηρέασε την Eφ�νη εί τε όχι, τη βo�θησε να αντιληφθεί τις σοβαρές οιενέξεις στους κόλπους της βυζαντιν�ς Εκκλησίας, καθώς και ανά μεσα στην Εκκλησία της Κωνσταντινο6πολης και στα u, ' οπου ' πο' λοιπα πατριαρχεια η πρακτικη, της εικονολατριας είχε Οιατηρηθεί. " απο ψ εις του Λεοντα , ' Δ' για τις εικονες Ο ι προσωπικες παραμένουν ασαφείς. Έμεινε προσηλωμένος στις θεολο" αντφρησεις του πατερα , του, κα θ ως ' και στην πο λ ιγικες τικ� της Εκκλησίας που καταοίκαζε τους εικονολάτρες ' ' s:, , υεν � , και προφανως επετρεπε την υπαρ στα ωιωξη εικονων ' s:, � , της ωιας ,� του τη ς τικα, του uιαμερισματα, στην καρuια , για παραυειγματισμο " απε' . Γ ια τον λογο ' αυτο, s:, εξουσιας λυσε τους ευνο6χους που είχαν αμφισβητ�σει το κ6ρος του , τους σε s:,υημοσω ' ' ' 'Ο μως και μετετρε θ εαμα. ψ ε την τψωρια οεν οιαθέτουμε αποοείξεις ότι όντως πίστευε πως οι ει" " οτι ' ' Το γεγονος '):, λο λ ατρικες. εωω κονες ηταν απαραιτητως " , , � οι συνωμοτες υεν καταυικαστηκαν σε θανατο ισως να ση� μαίνει μια ελαφριά απόκλιση στην εφαρμoγ� της αυτο, πο λ ιτικης ' ' ' της εικονομαχιας. Λεγεται κρατορικης μα' λ ι, , ' ' ' στα οτι ορισμενοι εικονο λ ατρες ε ξ οριστοι επεστρε ψ αν στην Αυτοκρατορία στη οιάρκεια της βασιλείας του. Ο Λέων �ταν περισσότερο απασχολημένος με τον πόλεμο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
Ι καταΙ των Α ρα' βων και την επεκταση του αυτοκρατορικουΙ ελέγχου στις οιάφορες περιοχές της Αυτοκρατορίας μέ σω του συστ� ματoς επαρχιακ�ς οιακυβέρνησης των ΘεΙ 'C ΤΥ) μετακινηση Ι Ι Ι Σ υριων Ι Ι αματων . Δ ιεταc,ε των αιρετικων Ι Ι αποΙ τα ανατο λ ικαΙ συνορα Ι κω β ιτων στη Θ... ρακη, για να ενισχυσει μια αραιοκατοικη μενη περ ιοχη που αποκτουσε ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για την πρoμ�θεια σε τρόφιμα της πρωτεόουσας. Η θεολογία οεν φαίνεται να ενοιέφερε ιοιαιτέρως τον Λέοντα Δ ' . Η βασιλεία του πάντως υπήρξε σύντομη και ο θάναΙ και απροσυοκητος. Ι Ι Ο τος του στα τριαντα του 'C"αφνικος Ι:' Ι Ι στα χρυσαφικαΙ και πρωΙ υπερμετρη Ι Λ εων ' ειχε αυυναμια Ι:' Ι Ι Ι Ι Ι στη Μ ετιστως σε ενα χρυσοποικι λτο στεμμα που ανηκε γάλη Ε κκλησία (Αγία Σοφία). Όμως YJ συνεχ�ς χρ�ση του προκάλεσε την ανάπτυξη ψευοανθράκων στο κεφάλι του , που με ΤΥ) σειρά τους του προξένησαν υψηλό πυρεΙ και πεΙ θανε. Το γεγονος Ι ηταν Ι 1:' ' αυοκητο τοΙ αποΙ τον οποιο ' Ι Ι Ι Ι Ι Ι:' ζε αποΙ και υεν το ειχε προ ουυεις γνωρι βλε ψ ει κανεις, ετσι Ι:' Ι Ι Ι Ι Ι:' υπομυστηριωυης τι πε' θ ανε ο αυτοκρατορας μια ακομη Ι Ι Ι ' θ εση για την οποια μεταγενεστεροι ιστορικοι ε ψ αχναν να βρουν αλλού τα αίτια. Η ανάμιξη της Eιρ�νης στον πρώι μο θάνατο του συζύγου της υποβάλλεται από τα μεταγεΙ ο θανατος Ι Ι Ι Ι της : πι θ ανον νεστερα επιτευγματα του αυτοκράτορα να οφειλόταν σε αργ� οηλητηρίαση , � στην αποι Ι σχεσεις. Ι Ι Π αντως ΧΥ} αποΙ τις συ ζυγικες οι ιστορικοιΙ που είναι σχεΟόν σύγχρονοι με ΤΥ) συγκεκριμένη περίοοο οεν Ι κατηγορια, Ι εστω Ι της αΠOυιuoυν καμια και αν Ι:'υεν υινουν 1:' ' 1:' 1:' ' εξηγ�σεις για τον θάνατο του Λέοντα. Ο ξαφνικός θάνατος του συζύγου της στις 8 Σεπτεμ βρίου του 780 οη μιούργησε μια εντελώς νέα κατάσταση για την Eιρ�νη , Η άμεση έγνοια της �ταν να εξασφαλί,
"
1 60
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
σει τη διαδoχ� του γιου της Κωνσταντίνου που είχε στε φθεί συναυτοκράτορας. Όμως ο αν�λικoς Ύ)γεμόνας δεν , , και θα , να κυ βερνΎ)σει ' ' εννιαμισι μπορουσε σε Ύ) λ ικια ετων , για του λαχιστον ' � ' , . ' ζ χρονια ' χρειαζοταν ε"ι ΚΎ)υεμονια ακομΎ) Σαν μΎ)τέρα του, Ύ) Eφ�νΎ) διορίσΤΎ)κε αυτομάτως στο Συμ βούλιο ΤΎ)ς Αντιβασιλείας, αφού θεωρείτο ως το πλέον κα" ' � , τα συμτα' λλΎ) λο ατομο για να προστατευσει απο καρυιας φέροντα του αν�λικoυ αυτοκράτορα. Η Eφ�νΎ) ως χ�ρα , , ' ' ζ ' απ, ο,τι Ύ)ταν ε λ ευ' θ εΡΎ) να ασΚΎ)σει μεγα λυτεΡΎ) ε"ουσια , , μονο , ε"ζ ονοματος ως συ' ζυγος , οχι του γιου ΤΎ)ς αλλα' και για λογαριασμό ΤΎ)ς. Το 780, ενώ παράλλΎ)λα συμμετείχε στις επικ�δειες τελετές για τον Λέοντα Δ' και φρόντιζε , του στο αυτοκρατορικο' μαυσω λ ειο ' π λ αι ' τα ΤΎ)ς ταφΎ)ς , , , ' στον πατερα του, Ύ) Ε φΎ)νΎ) σκεφτοταν τον τροπο με τον οποίο θα διασφάλιζε ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς, καθώς και ΤΎ) θέσΎ) του ι ι ' , γιου ΤΎ)ς. 'Ηταν εικοσι πεντε ετων περιπου . ...�
Η Ειρήνη ως αντιβασίλισσα (7 80 - 7 90)
e"
Κ άτω από τψ επικεφαλίδα «Έτος 6273 από κτίσεως κό σμου», ο συγγραφέας ΤΎ)ς ΧρονΟΥραφ{ας που αποδίδεται στον ΘεοφάνΎ) κάνει μια βαρυσ�μανΤΎ) δ�λωσΎ) : ο Θεός ' ' και στο ορφανο, ΤΎ)ς να τον υο"ασουν � ζ' επετρε ψ ε σε μια ΧΎ)ρα , �, ,οπως, στο παρε λθ ον " το ειχαν πρα' ξ ει «τα αυυναμα χερια των ψαράδων και των αγραμμάτων ». 37 Η σύγκρισΎ) μιας , " ασυνΎ) θ ι' γυναικας με τους Α ποστο' λους Ύ)ταν προφανως σΤΎ) , όμως σΤΎ)ν εγκωμιαστικ� αφ�γΎ)σΎ) ΤΎ)ς βασιλείας ΤΎ)ς ο ΘεοφάνΎ)ς επιδαψιλεύει επαίνους σΤΎ)ν «ευσεβεστά, " ' ΤΎ) Ε φΎ)νΎ»> . Αυτο' βε' β αια ειναι απορροια ΤΎ)ς μετεπειτα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
προσφοράς της στ-ην Εκκλησία με την αποκατάσταση της λατρείας των εικόνων . Όμως ο συγγραφέας οιαβλέπει εκ , ' ' των υστερων στη στιγμη' του θ ανατου του Λ εοντα τη θαυματoυργ� θεία επέμβαση . Στο Συμβούλιο της Αντιβασιλείας πρέπει να συμμε τείχε ο πατριάρχης Παύλος μαζί με άλλους ηγέτες της / , , Ι πολ ιτικης και της στρατιωτικης γραφειοκρατιας, οι οποιοι Ι " κυ βερνουσαν εν ονοματι του νεαρου, αυτοκρατορα και με , � ι ι των αυτοκρατορικων ι οικαιωμαγνωμονα την προστασια των του Κωνσταντίνου . Η Eιρ�νη είχε τη θέση της οί πλα τους παράλληλα ανακηρύχθηκε συν-ηγεμόνας της " νομισμα' μαζι' με τον γιο της. Τ α πρωτα Αυτοκρατοριας τα που εκΟόθηκαν το 780 παρουσιάζουν τον Κωνσταντί νο ΣΤ' στα οεξιά του Σταυρού, στη θέση του πρεσβύτερου αυτοκράτορα, με τη μητέρα του Eιρ�νη στα αριστερά. Στην οπίσθια όψη απεικονίζονταν οι τρεις προηγούμενες γενιές της Συριακ�ς ουναστείας : ο Λέων Δ ' , ο Κωνστα, , στο χερι ' ' ' Γ' . 'Ετσι οποιος ντινος κρατουσε Ε ' και ο Λ εων " Ι " � , οτι το νεαρο αγοτου τα νεα νομισματα μπορουσε να οει , , του ' στεφ θ ει" απο τον πατερα ρι-αυτοκρατορας , που ειχε το 776, ασκούσε την αυτoκρατoρικ� εξουσία την οποία μοιραζόταν με τη μητέρα του Eιρ�νη (βλ. εικόνα Ι α) . 38 , , , ' μηχανισμος ' Τα νομισματα s:ηταν ενας πολυ' αποοοτικος νομιμοποίησης της βυζαντιν�ς εξουσίας. Το χρ�μα �ταν " s:- s:- s:- ' · οι στρατιωτες αρκετα' uιαoεooμενo αμει β ονταν με χρυσα, , ' , σο'λ ι δους, ' νομισματα, οι φοροι π ληρωνονταν με χρυσους ' ' τα χα' λ κινα νομισματα χρησιμοποιουνταν στις κα θημερι, " ' νες συναλλαγες και τα αναμνηστικα νομισματα κο' βονταν , , , ' s:- s:- ' ενος Ο ι επισημες ανακοινωσεις για τη οιαοοχη σε ασημι. ηγεμόνα συχνά χρειάζονταν αρκετές εβοομάοες για να φτάσουν στις μακρινές περιοχές της Αυτοκρατορίας , γι' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" " t' αυτο τα νομισματα ηταν σημαντικοι' φορεις των νεων εc.,ελίξεων και παράλληλα ζωτικό στοιχείο της αυτοκρατορι, , προπαγανυας. ' των νεων ' s:, Η κυκλ οφορια κης νομισματων ενίσχυε το μ�νυμα που �θελε να γνωστoπoι�σει η Eιρ� νη : ότι oηλαo� η Συριακ� ουναστεία εξακολουθούσε να οιατηρεί τον σταθερό έλεγχο της Αυτοκρατορίας με την τέταρτη �oη γενιά της, με τη συγκυβέρνηση του Κων σταντίνου ΣΤ' και της ίΟιας. Όπως πρέπει να είχε προβλέψει η Eιρ�νη, οι ελπίοες των καισάρων αναθερμάνθηκαν όταν πλη ρoφoρ�θηκαν τον θάνατο του ετεροθαλούς αοελφού τους. Αμέσως μετά τις σαράντα ημέρες πένθους που ακολούθησαν την ταφ� του , αμφισβ�τησαν την Eιρ�νη συνωμοτώντας με στόχο την ανακ�ρυξη του πρεσβύτερου, του Νικηφόρου, ως αυ" , �c.,εσκεπαστηκε , Ο μως η συνωμοσια τοκρατορα. και συνε" ' � ' θησαν αρκετοι' εc.,εχοντες �, οπως ο Β αραc.,ιωματουχοι, ληφ ' Θ ' ' s:,υας, πρωην ' Α ρμενιακων ,ο στρατηγος του ε ματος των Γρηγόριος, λΟΥοθέτης του δρόμου (υπουργός Εξωτερι κών ), ο Κωνσταντίνος, δομέστιχος των εξχουβιτόρων (αρ, των ιππικων , συνταγματων ' χηγος ) , και ο Θ εοφυ' λ ακτος, γιος του ναυάρχου (δρουΥΥάριου) της Δωoεκαν�σoυ Ρα γκαβέ . Η Eιρ�νη έβαλε να τους μαστιγώσουν και να τους ξυρίσουν το κεφάλι και κατόπιν τους εξόρισε. 39 Τον Νι κηφόρο και τους αοελφούς του τους τιμώρησε χρίοντάς τους κληρικούς (πράγμα που σ�μαινε υπoχρεωτικ� αγα, ) και υποχρεωνοντας " ' τους να ιερουργησουν στη Μ εμια γάλη Εκκλησία, την Αγία Σοφία, στην εoρτ� των επο' ' ' s:, ' Χ ριστουγεννων μενων . Αποφασισε επισης στη υιαρκεια , ' , της γεννησεως των εορτασμων του Χριστου' να τε λ εσει την τε λ ετουργικη" αποκατασταση του στε, μματος -που " ειχε προκα λ εσει ' ' ' υποτι' θεται οτι τον θανατο του συζυγου ,
�
�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ΤΎ)ς- σΤΎ) θέσΎ) πο!) ΤΟ!) άρμοζε . Κατ' εντoλ�ν ΤΎ)ς μάλι στα το στέ μμα στολίσΤΎ)κε με περισσότερα μαργαριτά" επροκειτο για το λ εγομενο ' , «στεμμα το!) Μ αuρια. Ε ιτε ι , ' ' ο εν λογω , , ptxΙOU» , το οποιο αuτοκρατορας ειχε αναΡΤΎ)σει στο ιερό ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας το Πάσχα το!) 60 1 , είτε �ταν , , , ' προσφερει ' λειος, καποιο α' λλο πο!) ειχε αργοτερα ο Η ρακ ανΎ)κε πραγματι στα αΥια σχευη το!) μΎ)ΤΡΟΠΟλ ιτικο!)" ναοu. " ι , 'Ε τσι επιστρεφοντας το, Ύ) αuτοκρατειρα το αποκατεσΤΎ)' ' ' ' σε σΤΎ)ν αρμοζοuσα θ εσΎ) το!) και μα λ ιστα εχοντας προ" παραπανω σΤΎ)ν ομορφια' και ΤΎ)ν α<,ια 'C ' τοu . ' σ θ εσει κατι " , για ΤΎ)ν ΧΡΎ)σιμοποιωντας ενα εκκλΎ)σιαστικο' γεγονος πραγματοποίΎ)σΎ) μιας πoλιτικ�ς χειρονομίας πο!) ΤΎ)ν έφε ρε στο πρoσκ�ν ιo, ενώ παράλλΎ)λα επεδείκνuε ΤΎ) γεν ναιοδωρία ΤΎ)ς, Ύ) Eφ�νΎ) απέδειξε ΤΎ)ν ιδιαίτεΡΎ) κλίσΎ) " απο τα β α' ' λλε να γινει ' ΤΎ)ς σΤΎ) δΎ)μοσΙΟΤΎ)τα πο!) εμε ενα σικά χαραΚΤΎ) ριστικά ΤΎ)ς διακuβέρνΎ)σ�ς ΤΎ)ς. Προφανώς , , κρατικο' λ ειτοuργΎ)μα 'C ' στο επακρο ' Ύ)<,ερε ενα ' 'C να α<,ιοποιει , " και να το μετατρεπει σε προσωΠΙΚΎ) ΤΎ)ς uπο θ εσΎ) . Σ ε αu, ' απαιτοuΤΎ)" ΤΎ)ν περιστασΎ) , Ύ) γΙΟΡΤΎ)' των Χριστοuγεννων , ΤΎ)ς στον μΎ)ΤΡΟΠΟ λ ιτικο' ναο.' Ο αuτοσε ΤΎ)ν παροuσια κρατορικός ΤΎ)ς ρόλος στον εορτασμό ΤΎ)ς γενν�σεως το!) , Χ ριστο!)" ενισχ!) θΎ)κε σε μεγα' λο β α θ μο' οταν , εκεινοι πο!) , , ΤΎ)ς ειχαν προσφατως εναντιω θ ει' uποχρεω' θΎ)καν ως κλΎ)ρικοί να προσφέροuν ΤΎ) Θεία Κοινωνία στον λαό. Η Ει ρ�νΎ) κατανοουσε πολυ καλά ΤΎ) δΎ)μόσια επίδρασΎ) πο!) , Ύ) παροuσια ' ΤΎ)ς πλ αι ' τοuς : οι γιοι το!) Κων σταασκοuσε " , στο κιγκλ 'ι' Ε ' , ντuμενοι ντινο!) με ρασα, να ιεροuργοuν " " ' ' δ ωμα το!) ιεροu, ενω εκεινΎ) καμαρωνε μεσα στο πο λ u, χρωμο χρuσοκενΤΎ)ΤΟ αuτοκρατορικο" ΤΎ)ς φορεμα ΤΎ) στιγμ� πο!) επέστρεφε το στέ μμα σΤΎ)ν καθαγιασμένΎ) θέσΎ) το!) πάνω από το ιερό. Η χρ�σΎ) το!) σuμβολισμοu είναι "
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
/
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
/ / / , αν και αμφι β α/ λλοuμε κατα/ ποσο uποuειγματικη ενας <;:ο σίιγχρονός της σχoλιαστ�ς μποροίισε να σκεφτεί με au τοίις τοuς όροuς. Ωστόσο διαβάζοντας το κείμενο τοu Θεο/ / θαμβ οι για τον εuφuεστατο / / / σημερα, / φανη μενοuμε εκ τροπο με τον οποίο η E φ�νη ξεφορτώθη κε τοuς καίσαρες ποu τόλμησαν να αμφισβητ�σοuν την εξοuσία της ίδιας και τοu yΙOU της. Για να σταθερoπoι�σει τη θέση της, η Eφ�νη διόρισε / και τοπο θ ετησε / / / <;:οοιοιχητες τοuς εμπιστοuς στρατιωτιχοuς / / / στοuς «εuνοu/ uπηρετες της σε θ εσεις-κ <;:ο / Αναφορες λ εωια. / / / / <;:ο λωνοuν οτι πραγματι χοuς τοu VOιxOXUPΙOU της » uποuη / τοuς εκπροσωποuς / / προ β /ι β ασε αuτοuς τοu τριτοu φu/ λou και τοuς χρησιμοποίησε προκειμένοu να. θωρακίσει την εξοuσία της. Ο Ιωάννης ο σαχελλάριος (ο θησαuροφίιλα<;:ο / / / των ενοπ / λ ων uuναμεων / <;:ο κας ) εγινε αρχηγος και τις οοηγησε πολλές φορές εναντίον των Αράβων επιδρομέων ' ο Θεόδωρος, ένας πατρίκιος, στάλθηκε στη Σικελία για να / / Σ ταuρακιος καταστει/ λ ει μια ει.,εγερση �/ και ο πατρικιος διορίστηκε επικεφαλ�ς της δημόσιας διοίκησης . Έτσι η / / / Ε φηνη � αι.,ιοποιησε το ε/ μπιστο προσωπικο/ της ανα θετο<;:ο / / και οιοιχητικες / ντας στοuς αν θ ρωποuς της στρατιωτικες εuθίινες, ενώ παράλληλα διατ�ρησε στις θέσεις τοuς και / / / ποu ειχαν α/ λλ οuς στρατηγοuς uπηρετησει αποτελ εσμα/ <;:0 ο / τον Ελπωιο, τικα/ τον σu/ ζUyO/ της . /Ε ναν α.πο/ αuτοuς, οποίος στο παρελθόν είχε διατελέσει κuβερν�της ( στρα τηγός) της Σικελίας, η Eφ�νη τον έστειλε στην παλιά / ειχε / / , α λλα/ μετα/ απο/ uUO / τοu θ εση ανακα/ λu Ψ ε οτι <;:ο / μηνες uποστη ρίξει την ανταρσία των καισάρων . Έστειλε λοι πόν έναν άλλο αξιωματικό να σuλλάβει τον Ελπίδιο και όταν οι Σικελοί αρν�θηκαν να τον παραδώσοuν , έβαλε να , � Ι τοu και κατοπιν ι μαστιγωσοuν τη γuναικα και τα πα.ωια να ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ' ' τους 'Cφρισουν τα κεφα' λ ια οπως και στους μοναχους στη συνέχεια τους έριξε σΤΎ) φυλαΚ'ή . Ο Ελπίδιος τελικά αυ τομόλΎ)σε στους Άραβες, σΤΎ) Βόρειο Αφρική , εγκαταλεί" , ΤΎ)ν οικογενεια ' ποντας προφανως του. Δ εν υπαρχουν μαρ, , οτι , Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) " ' κα θαιρεσε τυριες καποιον εικονομαχο στραΤΎ)γό, όπως για παράδειγμα τον Μιχαήλ Λαχανοδράκοι , , , � , ντα, αν υεν ειχε συνταχτει με τους καισαρες ειχε οντως , " ' <;:ο ' θεταν στρααναγΚΎ) να <;:οuιαΤΎ)ΡΎ)σει ο λους εκεινους που υιε τιωτική εμπειρία, αν λάβουμε υπόψΎ) μας το πλήθος των συνωμοτών που συνελήφθΎ)σαν . " απεuεΙc,ε " Η αντιμετωπισΎ) <;:ο 'C ικααυΤΎ)ς ΤΎ)ς συνωμοσιας , " <;:ο ' θετε Ύ) νεανΟΤΎ)τες που ελαχιστοι ειχαν υποπτευ θ ει" οτι υιε ρή «ΕιρήνΎ) Ύ) ΑθΎ)ναία» , Ύ) οποία δεν είχε ΠΡΟΎ)γοίψενΎ) , , σΤΎ)ν πολ ΙΤΙΚΎ)" , παρ ο' λο που στα εντεκα ' πειρα χρονια που μεσολάβΎ)σαν είχε ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα να παρακολουθεί τον ι , Ι τροπο με τον οποιο οι αυτοκρατορες χειρι' ζονταν ΤΎ)ν αντιπολίτευσΎ) . Μετά τον θάνατο του Λέοντα το 780, πολλοί , , ' θα τους Ύ)ταν ' ' ' λο ανωτατοι αc,ιωματοuχοι νομισαν οτι ευκο 'C να ΤΎ)ν ξεφορτωθούν σύντομα και να αναΚΎ)ρύξουν αυτο, , , ως ανυρας, , <;:Ο ' ο οποιος, κρατορα τον Ν ΙΚΎ)φορο, Ύ)ταν περισ, , , ' τους . Γ ελ ασΤΎ)καν ' σοτερο ΤΎ)ς αρεσκειας ομως πιστευοι ι , , �, ντας πως ειχαν να κανουν με μια αυυναμΎ) γυναικα και οχι με μια φιλόδοξΎ) αντιβασίλισσα με δυνατό αίσθΎ) μα αυτο συντήρΎ)σΎ)ς. Με ΤΎjV αποφασιστική ΤΎ)ς δράσΎ) κατά των , , και τον μετεπειτα <;:ο , <;:Ουιασκορπισμο, τους σε υιασυνωμοτων ι ι , Ι Ι ζ ' αφου πρωτα τους ειχε αναγκασει φορους τοπους εc,οριας, να χριστούν κλΎ)ρικοί, επέδειξε αλάθΎ)ΤΎ) κρίσΎ) και αδά μασΤΎ) θέλΎ)σΎ) να προστατεύσει ΤΎ)ν αυτοκρατορική κλΎ) ρονομιά του γιου ΤΎ)ς .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
'*>
Γαμήλιες διαπραγματεύσεις με τους Φ ράγκους
ee.>
Τ ον δεύτερο χρόνο της επίσημης συγκυβέρνησ�ς τους,
η Eφ�νη απέστειλε πρεσβευτές στη Δύση για να δια πραγματευθούν την εύρεση μιας νύφης για τον Κωνστα ντίνο. Το 781 οι απεσταλμένοι της Eφ�νης συναντ�θη καν με τον Κάρολο στη Ρώμη , εγκαινιάζοντας έτσι τις ε παφές ανάμεσα στη βυζαντιν� Αντιβασιλεία και στον Φρά γκο μονάρχη . Έναν χρόνο αργότερα αναγκάστηκαν να κάνουν το μακρινό θαλάσσιο ταξίδι στη Βενετία και κα, , ' τοπιν να υια στη μονψη Ι:- βουν ' τις Άλπεις, για να φτασουν , του β ασι λ ια. ' ' 'Υστερα απο επιτυχη μενες συζηκατοικια " , ' απο τις κορες του , η Ρ οτρου' λο, μια ' τησεις με τον Καρο δη (που στα ελληνικά αποδόθηκε ως Ερυθρώ, η Κόκκι νη), αρραβωνιάστηκε με τον νεαρό αυτοκράτορα του Βυ, . Αφου' ο Κωνσταντινος , " ' ζαντtoυ ηταν μο' λ ις εντεκα χΡονων, η ΡοτροUOη πρέπει να �ταν συνoμ�λικη � μικρότερ� του. Ένας ευνούχος της Aυλ�ς, ο νοτάριος (συμβολαιογράφος) Ελισαίος , έ μεινε στη Δύση για να τη διδάξει ελληνικά.4Ο Aπoστoλ� του �ταν να διδάξει στη Ροτρούδη τα «έθιμα της Pωμα'ί κ�ς Αυτοκρατορίας » τα οποία διατη ρούνταν " " καποια ωεα ' λη, ετσι ωστε να ειχε στην Κ ωνσταντινουπο 1:- ' , , 'C ' του βυ ζαντινου" κοσμου οταν η ωρα να ται.,Ιθα ερχοταν δέψει στην Aνατoλ� . Οι πρεσβείες πηγαινοέ ρχονταν ανάμεσα στις Αυλές των Φράγκων και του Βυζαντίου για πολλά χρόνια και με μεγαλύτερη συχνότητα μετά την κατάκτηση της Βό" αφη' που ειχε ' ρειας Ι ταλ'ιας απο, τους Φ ραγκους, γεγονος ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" ' φυ λ ακιο ' σει το Β uζαντιο χωρις ΠΡOκεχωΡΎJ μενO σΤΎJν περιoχ� . 41 Ο Κωνσταντίνος Ε ' στο παρελθόν είχε προτείνει ένα είοος γαμ�λιας συμμαχίας σαν αυτ� που ΎJ E φ�νΎJ " να πετυχει για τον γιο ΤΎJς. 'O μως το σχευιο '� ΎJ' λπιζε τωρα ΤΎJς Eφ�νΎJς να συμμαχ�σει με �oν πιο ισχυρό ΎJγεμόνα , ' και ει, ' ' καταΚΤΎJσει ΤΎJς Δ υσΎJς, που μο'λ ις ειχε ΤΎJν π α β ια χε αυτoαναΚΎJρυχθεί βασιλιάς των Λομβαροών φορώντας , τους, ΎJταν , , σωερενια � � , κορονα πολ u' φιΤΎJν παραυoσιαΚΎJ λόΟοξο. Ο Κάρολος oιαΤΎJρoίισε επίσΎJς πoΛU καλές σχέ σεις με τον Αοριανό, τον Επίσκοπο ΤΎJς PώμΎJς, ο οποίος εξακολουθοίισε να αρνείται να οεχτεί τις αποφάσεις ΤΎJς εικoνoμαχικ�ς Συνόοου του 754. Επιπλέον, ΎJ Eφ�νΎJ εί χε υπόψΎJ ΤΎJς τις φραγκικές φιλοοοξίες σΤΎJν Ιταλία : ο Κάρολος οιέθετε τώρα ΤΎJ βάσΎJ για να εξαπoΛUει επιθέ σεις στα λομβαροικά οουκάτα νότια ΤΎJς PώμΎJς, πoλιτικ� που πιθανόν να απειλοίισε τις βυζαντινές επαρχίες ΤΎJς Νότιας Ιταλίας, ακόμΎJ και ΤΎJ Σικελία. Μέσω ΤΎJς γαμ�λιας συμμαχίας ΎJ Eφ�νΎJ �λπιζε να α ποτρέψει τις στρατιωτικές φιλοοοξίες του Καρόλου. Ίσως , , μ" αυτον τον τροπο ' ' ζε επισΎJς θα απα' λυνε να λογαρια οτι το σχίσμα με ΤΎJ PώμΎJ , αφοί> τόσο ο Κάρολος όσο και ο , 'Ο μως , � " αντιμαχονταν ΤΎJν εικονομαχια. A υριανος παπας κίιριος στόχος ΤΎJς πρεσβείας του 782 �ταν ΎJ εξασφάλισΎJ μιας νίιφΎJς για τον Κωνσταντίνο, ενός κατάλλΎJλoυ κορι" ' θα γινοταν ' αυτοκρατεφα οπως και ΎJ τσιου, που μια μερα Eφ�νΎJ ' Όταν επέστρεψε ΎJ πρεσβεία, ο Κωνσταντίνος πλΎJρoφoρ�θΎJκε τα σχετικά με ΤΎJ μνΎJστ� του και με ΤΎJν " ' εμφανισΎJ ΤΎJς. Δεν αποκλειεται ΤΎJν πολ ΙΤΙΚΎJ" αυΤΎJ να ΤΎJν 'C ,� , ΎJ ' βου λ οι' ΤΎJς, ωστοσο ειναι φανερο, οτι uπεuειc,αν οι συμ Eφ�νΎJ ανέλαβε ΤΎJν ευθίινΎJ για ΤΎJν υλoπoίΎJσ� ΤΎJς. Συ, " Ι νΎJ' θ ως ο αυτοκρατορας ΎJταν αυτος που συνΎJπτε συμμα"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
χίες με ξένες δυνάμεις μέσω παρόμοιων γάμων . Τώρα Ύj EφήνΎj ανέλαβε τ-ην ευθόνΎj σχεδιάζοντας το μέλλον του , "" γιου ΤΎjς με τον παραυοσιακο αυτοκρατορικο, τροπο. Η EφήνΎj όμως εμφανίζεται να αναλαμβάνει πρωτο βουλίες και σε άλλες πτυχές ΤΎjς εξωτερικής πολιτικής. , ' Μ ετα' το φιασκο λε μια σΎjμανΤΙΚΎj' ναυσΤΎj Σ ικελ 'ια, εστει "" ' λ ο, εναν ' ' πατριυπο' τον Θεοφι α' λλο ευνουχο , ΤΙΚΎj, υυναμΎj κιο, για να τιμωρήσει τον Ελπίδιο. Όταν ο τελευταίος διέφυγε σΤΎjν Αφρική , ο βυζαντινός έλεγχος σε αυτό το σΎjμαντικό νΎjσί απoκαταστάθΎjκε. Στο μεταξό σΤΎjν Ανα τολή , ο Άραβας Ύjγεμόνας Μαχντί έστειλε τον γιο του , Χαροόν αλ-Ρασίντ, να εισβάλει σε βυζαντινά εδάφΎj . Το 78 1 οι Άραβες είχαν ΎjΤΤΎjθεί από τον IωάννΎj τον σαχελ" ι " λ αριο· ι τωρα ομως εχοντας συγΚΡOΤΎjσει ισχυΡOτεΡΎj στρατιωτική ΜναμΎj προέλασαν μέχρι τ-ην ασιατική ακτή του , ' ' υεν ' Π αροτι Β οσπορου '" απεναντι απο, ΤΎjν πρωτευουσα. ήταν Ύj πρώΤΎj φορά που εχθρικός στρατός είχε φανεί σΤΎj XρυσOόΠOλΎj , αυτή Ύj εισβολή ήταν ιδιαιτέρως απειλΎjΤΙ, ' ' ΚΎj' . Ο ι μαχες συνεχι' ζονταν πισω απο, ΤΎjν προε λ αυνουσα αραβική MναμΎj : ο Λαχανοδράκων ΎjττήθΎjκε · ο Τατζά τιος, ένας Αρμένιος στραΤΎjγός επικεφαλής των Βουχελ λαρ{ων, ΠΡOσχώΡΎjσε στους Άραβες. ΠΡOτάθΎjκε μια συν θήΚΎj εφήνΎjς, αλλά οι Βυζαντινοί αξιωματοόχοι δεν χει, Ι � , ρισΤΎjκαν σωστα, τις υιαπραγματευσεις και οι οροι που τελικά επιβλήθΎjκαν δεν ήταν ευνο·ί κοί για το Βυζάντιο. Έπρεπε να καταβλΎjθOόν υπέρογκοι φόροι υποτελείας, μο λονότι οι Άραβες αΠOσόρθΎjκαν χωρίς να καταλάβουν κα, πο' λΎj . Ο Θ , ' ... εOφανΎjς αφΎjγOυμενoς αυτο, τον καταστρομια , ' Ύj αυτοκρατεφα ' ,ο φικο" πολ εμο τονι' ζει οτι και ο Χ αρουν αρχΎjγός των Αράβων , επισφράγισαν ΤΎj συνθήΚΎj με πολ, λα' ""υωρα και συμφωνΎjσαν προσωπικα" τους ορους ΤΎjς. Δεν �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 69
ΤΖΟΥΝΤ1Θ ΧΕΡΙΝ
συναντ�θΎ)χαν, όμως Ύ) E ιρ�νΎ) ανέλαβε προσωπιχά ΤΎ)ν ευθίΝΎ) από ΤΎ)ν πλευρά των Βυζαντινών, σώζοντας με αυ, τον τροπο , τους ",ι.,εροχεφα ' λους αι.,ιωματουχους ' 'C ΤΎ)ς. τον Με ΤΎ)ν πράξΎ) ΤΎ)ς αυτ� φανέρωσε το ιδιαίτερο ενδια φέρον ΤΎ)ς για τον πρωθυπουργό ΤΎ)ς Σταυράχιο, ο οποίος , , " των παντων χαι δ ιοιχουσε 42 ' τα παντα». Ύ)ταν «επιχεφα λΎ)ς Όμως ο Τατζάτιος δεν συμμεριζόταν αυτ� ΤΎ)ν εχτίμΎ)σΎ) , " στα θΎ)χε Ύ) αιτια ' να αυχαι το μισος του για τον ευνουχο τoμoλ�σει στους Άραβες. Η παντοδυναμία χαι Ύ) αδιαλ, ' ' λ αι.,ια προ χα' λεσαν συμφωνα με τις φΎ)μες 'C ' του Σταυραχιου " ενεργεια, γεγονος , που υπο δΎ) λωνει , ' αυΤΎ), ΤΎ)ν αχραια οτι Ύ) εμμoν� ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς να τοποθετεί τους προσωπιχούς , , ", ' ΤΎ)ς χοστισε ' ει.,ουσιας ΤΎ)ν υποΤΎ)ς υΠΎ)ρετες σε θ εσεις , 'C των στρατιωτιχων , ' χειροτερα, ' ' . ΑχομΎ) σΤΎ)ΡΙι.,Ύ) ο Σ ταυρα' , , , 'C ' αι.,ιωματουχους που αιχμαχιος Ύ)ταν ο ενας απο τους δ υο ' ' των δ ιααπο' τους Ά ραβες μετα' ΤΎ)ν αποτυχια λωτισΤΎ)χαν ' Μ ε ΤΎ) συμπεριφορα' του ο Σ ταυραχιος ' πραγματευσεων. θα έχανε χάποιον άλλο αυτοχράτορα να αμφιβάλλει για " ' ' τον εστει ' λε τον εποτις ιχανΟΤΎ)τες του. 'Ομως Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) , " ' φυ' λων μενο χρονο να εχστρατευσει χατα των σλα β ιχων που είχαν εγχατασταθεί σΤΎ) ΘράχΎ) χαι ΤΎ)ν Ελλάδα. , , ' ' Α φου" εφτασε μεχρι ο Σταυραχιος επεΤΎ)ν Π ε λοποννΎ)σο, στρεψε χουβαλώντας πολλά λάφυρα χαι αιχμαλώτους Ύ) Eιρ�νΎ) οργάνωσε προς τψ�ν του θρίαμβο στον Ιππόδρο μο, τον Ιανουάριο του 784. 43 Έτσι, χαι παρά τις αποτυ χίες του ΤΎ)ν περίοδο 78 1 1782 , ο Σταυράχιος επανέχΤΎ)σε τψ εύνοιά ΤΎ)ς χαι Ύ) E ιρ�νΎ) τον ΧΡΎ)σψοποίΎ)σε σε σΎ)μα, " ' θ εσεις ' ντιχες μεχρι τον θ ανατο του. Η συμμαχία ανάμεσα σε μια γυναίχα Ύ)γεμόνα χαι στους ευνούχους υΠΎ)ρέτες ΤΎ)ς �ταν διαφopετιχ�ς φύσΎ)ς , μπο' ' ' Η Ε ΙΡΎ)νΎ) απο, τις α' λλ ες σχεσεις. αισ θ ανοταν οτι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, να β ασι' ζ εται σε εκεινους " ' ρουσε που ΠΡΟ"f)γοuμενως ειχαν , , ' Τ"f)ς. Σ Τ"f)ριζοταν ' UΠ"f)ρεΤ"f)σει στον κοιτωνα στην αφοσιω' ' Σ τις περισσοτερες σΎ), τους, αφου" Τ"f)ς οφει λαν τα παντα. " , �, � , περιπτωσεις αποuεΙΧΤ"f)κε πως "f) Ε ψηνΎ) ειχε υΙΚΙΟ. Ο ι ευ, ' β ου λ οι' Τ"f)ς παρε, μειναν στα θ Ερα" πιστοι υπονουχοι συμ σΤ"f)ρικτές Τ"f)ς εξουσίας Τ"f)ς. Στψ περίπτωσΎ) του Σταυ, , εκστρατευοντας , , ρακιου, ο οποιος κατα' των Σκλ αβ Ύ)νιων , σuναντ"f), , ,� � �υεν αντιμετωπισε ' που ειχε λ ιες τις ιuιες υυσκο , " κατα των Α ρα' β ων , εχει σει στις ανα' λογες εκστρατειες ενδιαφέρον να σ"f)μειώσοuμε Τ"f)ν επιμονή Τ"f)ς Ειρήν"f)ς να τον ανταμείψει με έναν θρίαμβο. Ο θρίαμβος, εκτός από Τ"f)ν επίδειξΎ) των λαφίιρων και των αιχμαλώτων και Τ"f)ν " ' παρε' λ ασΎ) των νΙΚ"f)φορων στρατευματων , χαριζε στους ι , ι αυτοκρατορες που �υεν ειχαν συμμετασχει σΤ"f)ν εκστρατεία μια ξεχωριστή στιγμή δόξας. Όρθιοι στο αυτοκρα τορικό θεωρείο που Οέσποζε στον Ιππόδρομο Οέχονταν , 'C ' " ο λων, γιατι' ο Θ εος ΤΎ) νΙΚΎ) " χαριζε ει.,ισου τις επεuφ"f)μιες στους "f)γεμόνες όσο και στους στραΤ"f)γοuς που είχαν πο, �, των μαχων. ' ' ' Μ πορουμε ' βελεμ"f)σει στα πευια να ειμαστε βαιοι ότι "f) ΕιρήνΎ) εκμεταλλεuθ"f)κε Τψ ευκαιρία για να ι Ι ακομΎ) , ι � , εμφανισ"f) . 'Ι σως κανει μια εντυπωσιαΚΎ), U"f)μοσια γι' αυτό να θεώΡ"f)σε πρόσφορο έναν θρίαμβο, αφοίι παρό" μοια τtμΎ), κανονικα, επιφυ λασσοταν μονο για τις μεγα' λες στρατιωτικές ν ίκες και όχι για μια παρατεταμένΎ) επι δρομή σε εδάφΎ) διεκδικοίιμενα από Τ"f)ν Αυτοκρατορία, ι , μα' λ ιστα "f)ταν τα οποια τυπικα" υπο αυτοκρατορικο, ε' λ εγχο. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
...'" Η επίσ rι μη περιοδεία στη Θράκη και τη Μακεδονία
ea>
' του Σ ταυρακιου ' Μ ετα' την εκστρατεια στις \:"υυτικες επαρ-
χίες της Αυτοκρατορίας , η Eφ�νη και ο Κωνσταντίνος πραγματοποίησαν μια θεαματικ� περιοδεία στη Θράκη τον επόμενο Μάιο ( 784). Η περιγραφ� της υπογραμμίζει τον πανηγυρικό της χαρακτ�ρα με μoυσικ� συνοδεία κλπ. \:" , , α λλα" ειχε επισης εναν σο βαρο" στοχο : την ανοικουομηση ι ι των πο' λ εων που ειχαν καταστραφει, καταΙ τους προσφατους βουλγαρικούς πολέ μους. Πρώτη �ταν η Βέροια, η οποία οχυρώθηκε με κραταιά τείχη και μετονομάστηκε \:' ' ' ' λη . Ε ιναι , οι, τυπικο' υειγμα αυτοκρατορικης σε Ε φηνουπο ,� I� Ι στην αυτοκρα, ησης αυτου, του εωους η απουοση τιμων " ' β απτι' ζει μια πο' λη με το ονομα τεφα, η οποια της στο , ' πο' λ εις ειχαν ' πο λλες ' παρελθον ονομαστει, για να τιμησουν διάσημους ηγεμόνες, όπως η Ελενούπολις, η Αρκαδιού πολις, η Αδριανούπολις. Το λογοπαίγνιο με το όνομα της Eφ�νης, αφού η Εφηνούπολις �ταν ταυτόχρονα η εφη' ' , , νικη" πο λη, στοχευε πι θανοτατα να τονισει την εφηνευση , Μ ο' λ ις εικοσι , ' ' της περιοχης. χρονια πριν , ο Κωνσταντινος " αφηνοΕ ' και οι Β ου' λγαροι πο λεμουσαν ' σε αυτα' τα μερη " και ερημα. Η αποκατασταση ' ντα, ς τα κατεστραμμενα της Ι ' / " μεσον για να πεισουν τον , οχυρωσης στη Β εροια ηταν ενα , ' ' ' ' π λη θυσμο να επιστρε ψ ει ειτε να προσελ κυσουν νεους, πι" κατοικους. , στην Αυτοκρατορια στους Δεύτερος σταθμός της περιοδείας τους �ταν η Φιλιπ' ' λος στην ακτη' της Μ αυρης ' ' λ ις και τριτος πουπο η Αγχια Θάλασσας, όπου το 765 είχε καταστραφεί ο στόλος του 172
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" , ' Ε ' . Σ πανια Κωνσταντινου επισκεπτονταν οι αυτοκρατο" ι ι ρες αυτα τα μεΡΎ) , εκτος και αν συμμετειχαν σε εκστρατείες έτσι Ύ) μεγαλoπρεπ�ς και μετά μoυσικ�ς άφιξΎ) ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς και του Κωνσταντίνου θα πρέπει να ξάφνιασε ευ, , ΤΎ)ν Αγ' � Ά ρχισαν να ανοικουομουν χαριστα τους ντοπιους. , ' , επιχει' και βασΎ) ' χια λο, σΎ) μαντικο λ ιμανι στρατιωτικων , , ' και τα τεΙΧΎ) ' το λ ιμανι ΡΎ)σεων , επισκευα' ζοντας πι θανως , " εντος των τειχων , . � μνΎ)μεια ΤΎ)ς πο' λΎ)ς, και ενυεχομενως Σε αυτ� ΤΎ) βασιλικ� περιοδεία, Ύ) Eφ�νΎ) και ο Κωνστα ντίνος παρουσιάσΤΎ)καν στους κατοίκους και επιβεβαίω σαν το κύρος τους ως Ύ)γεμόνες σε μια περιoχ� ζωτικ�ς " , για ΤΎ)ν πρωτευουσα ' σΎ) μασιας : Ύ) Θ ραΚΎ) Ύ)ταν ο σιτο β0λώνας ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς, εκτός κι αν Ύ) στρατιω τικ� δράσΎ) εμπόδιζε ΤΎ) συγκoμιδ� . Ωστόσο εδώ και δια" ε λ εγχος �υεν Ύ)ταν " , κοσια χρονια, ο αυτοκρατορικος αποΎ) και ΘράΚΎ)ς ΤΎ)ς περιοχές δυτικές τελεσματικός στις αξίωσΎ) που πρόβαλαν με ΤΎ)ν περιοδεία τους Ύ) E φ�νΎ) και ο Κωνσταντίνος το 784 σύντομα θα γινόταν πραγμα τικόΤΎ)τα με ΤΎ) δΎ) μιουργία του Θέ ματος ΤΎ) ς Μακεδο νία ς. Όπως αναφέρει χαραΚΤΎ)ριστικά σΤΎ) ΧρονΟΥραφ{α του ο ΘεοφάνΎ)ς, π�γαν σΤΎ) ΦιλιππούπολΎ) ανενόχλΎ)ΤΟΙ και επέστρεψαν εν εφ�νΎ) σΤΎ)ν πρωτεύουσα. 44 Η περιοδεία τούς επέτρεψε να επιδείξουν τα αυτοκρατορικά εμβλ� ματα ΤΎ)ς κυβέρνΎ)σΎ) ς : τους Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας , , , λο τους, εν χορυαις � , και οργααυτοπροσωπως και τον κυκ ' ' που �υεν ε' λ ειπαν οπο' και με τις επευφΎ)μιες νοις, καθ ως , ' ΑυΤΎ)' Ύ) μΎ) στρατε υΠΎ)ρχαν μουσικοι, σΤΎ)ν ακο λου θ ια. τιωτικού χαρακτ�ρα επίσκεψΎ) συνεπαγόταν ότι Ύ) εφ�νΎ) , ο ντοπιος , , αποκατασταθ ει' και οτι ' θα Ύ)ταν ' ειχε πλΎ) θυσμος στο εξ�ς περισσότερο συνδεδεμένος με το Βυζάντιο. Ω�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 73
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, απο" τις πολ εις ποu επισκεφτηκαν ι Ι καμια στοσο οι αuτοκράτορες -Βέροια, Φιλιππούπολις και Αγχίαλος - δεν απέστειλε επίσκοπο στη Σύνοδο τοu 787, πράγμα ποu σΎ), , Ύ) χριστιανΙΚΎ)Ι παροuσια , σε αuτες ι Ι τις περιοχες μαινει οτι ι ι ι ι Ι 45 Π αρομοιες Ύ)ταν ακομΎ) πο λ'u περιορισμενΎ). ομως επιδείξεις ΤΎ)ς αuτοκρατορικ�ς εξοuσίας σuντελούσαν αποι ι ΑκομΎ) μια φασιστικαι σΤΎ)ν ε'-.,απ "C ι λ ωσΎ) τοu χριστιανισμοu. φορά, Ύ) Eιρ�νΎ) απέδειξε ΤΎ)ν εuφu·tα ΤΎ)ς στΎjV πρoαγωγ� ι ΤΎ)ς α'-.,ιωσεων ι s:"C ι , ενωι ταuτοχρονα υιατων αuτοκρατορικων ι ι xaLVoupyιo ι ' Το στοιμορφωνε ενα αuτοκρατορικοι καθΎ)κον. χείο ΤΎ)ς παράστασΎ)ς και ΤΎ)ς δΎ) μόσιας επίδειξΎ)ς είναι προφανές. ι ι καμια ι μνεια ι για ΤΎ) Θ εσι οΘ ι s:- κανε Π αροτι ... εοφανΎ)ς υεν ι Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) ι ι , φαινεται ι σαλονΙΚΎ) πι θ ανοι οτι και ο Κων στα, ι ι ι ι s:θΎ)καν γι αUΤΎ) ΤΎ) σΎ)μανΤΙΚΎ)ι πο' λΎ), ακοντινος ενυιαφερ ι ι μΎ) περιουεια s:- ι τοuς s:- επεκτειναν μΎ) και αν υεν ΤΎ)ν επισΎ) προς τα δuτικά για να ΤΎ)ν επισκεφτούν. Η αuτοκρατορι κ� παροuσία επιβεβαιώνεται από ΤΎ)ν αρxαιoλoγικ� αναι Ι κα' λu Ψ Ύ) των μονογραμματων των s:-uUO ' αuτοκρατορων στον αψιδωτό τρούλο τοu καθεδρικού ναού ΤΎ)ς πόλΎ)ς, ποu �ταν επίσΎ)ς αφιερωμένος σΤΎ)ν αγία Σοφία. Αν και Ύ) πρότεΡΎ) ιστορία ΤΎ)ς εκκλΎ)σίας ως πεντάκλΙΤΎ)ς βασιλικ�ς δεν είι ι ' οραΤΎ)ι , στα τε' λΎ) τοu Ζ' αιωνα, ι ναι π λ εον πιθανοτατα οταν ο Ιοuστινιανός Β ' επισκέφΤΎ)κε ΤΎ) ΘεσσαλονίΚΎ) , μεται ενυεχοι ι λ ΙΤΎ) μεται τροu' λou. Τ ο γεγονος s:τραΠΎ)κε σε τρικ μένως να σχετίζεται με ΤΎ) δωρεά μιας αλuκ�ς και των εισοδΎ)μάτων ΤΎ)ς σΤΎ)ν εκκλΎ)σία τοu Αγίοu ΔΎ) μΎ)τρίοu . Ο πρόσφατος καθαρισμός επιβεβαιώνει ότι Ύ) επέκτασΎ) και Ύ) εξαρx�ς διακόσμ Ύ)σΎ) τοu σΎ)κού ΤΎ)ς εκκλΎ)σίας και ι , τοu εγκαρσιοu τροu'λou μπροστα" απ αuτον να απο/ πρεπει δοθούν σΤΎ)ν Eιρ�νΎ) και στον Κωνσταντίνο � τοuλάχι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, τοuς. ο ι u Ψ η λης , " ποιοτητας χρuσες στον στην πατρωνια ' Ψ ηφΙUες τη σκια" ενος μεγα' λou 'Ι:' τοι) σηκοι)' αποκαλuπτοuν " , ' ' Ε ιρη' ( σταuροu ομοιοι) με αuτον ποι) σωζεται στην Αγια νη στην Κωνσταντινοίιπολη ). Και αuτός πιθανόν να προ έρχεται από την αuτοκρατορικ� επίσκεψη τοι) 784. Αν , ι , ι οντως αuτος ο μνημειακος σταuρος οφει' λ εται στην πα, της Ε ιρηνης, , ταιρια' ζει απο' λ uτα με τις κρα' τρωνια τοτε , , , οταν ' τοuσες αντι λη' Ψ εις της εποχης, η εικονομαχια αποτελοίισε την επίσημη πoλιτικ� της Εκκλησίας. Οι επεν OUσεις τη ς E ιρ�νης στη Θεσσαλον ίκη , ποι) πιθανόν να , s:- ' , '\:' ' , υΙΟΙσuνuεονται επισης με την επεκταση της επαρχιακης '\:" , " κησης στη Μ ακευονια, αποκαλ uπτοuν οτι η αuτοκρατειρα εξακολοuθοuσε να εφαρμόζει απoτελεσματικ� διακu βέρνηση σε περιοχές ποι) στο παρελθόν δεν βρίσκονταν " απο τον αuτοκρατορικο" ε λεγχο. Τα παραπανω ' αποκατω τελοίισαν τμ�μα της αργ�ς διαδικασίας επαναφοράς των Βαλκανίων με τοuς πολuπληθείς σλαβικοίις πληθuσμοuς στην τροχιά της Κωνσταντινοίιπολης. Είναι επίσης πιθα, η Ε ιρηνη , προικισει , ' ' και στην Ελλ α' να ειχε νον εκκ λησιες δα, αν και δεν διαθέτοuμε ρητές πληροφορίες για κάτι , τετοιο. Σuμπερασματικά, οι ενέργειές της τα τρία πρώτα χρό νια της αντιβασιλείας της uποδηλώνοuν ότι η E ιρ�νη � λεγχε στιβαρά την αuτοκρατορικ� κuβέρνηση. Τοποθέ τησε τοuς uποστηρικτές της , σuχνά εuνοuχοuς τοι) κοι" , ' ' βε οσοuς τωνα της , σε θ εσεις-κ λ ειuια '\:' ' και ανταμει εφερ, " ' τα καθηκοντα ναν σε περας με επιτuχια τοuς. Η εμπιστοσίινη της σε αuτοuς τοuς uπηρέτες σε σuνδuασμό με την αξιοποίηση έ μπειρων εικονομάχων στρατηγών , όπως ο Mιχα�λ Λαχανοδράκων, δεν αφ�νοuν περιθώρια για τοuς , " απο τη aUYYEVTJΙ της ποι) παντρεu, της. Ε κτος σuγγενεις
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 75
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τηκε τον Βοόλγαρο ΎJγέτη Τελέριχο , οεν αναφέρεται κα νένας άλλος για πολλά χρόνια. Είναι βέβαιο ότι οεν τους ενθάρρυνε να έρθουν σΤΎJν KωνσταντινoόπoλΎJ . Η επιλο γ� ΤΎJς να συμμαx�σει με τον βασιλιά των Φράγκων και των Λομβαροών και παράλλΎJλα Ρωμαίο πατρίκιο �ταν μια τoλμΎJΡ� κίνΎJσΎJ , ΎJ οποία εξασφάλιζε στον γιο ΤΎJς μια κατάλλΎJλΎJ νόφΎJ αριστoκρατικ�ς καταγωγ�ς από ΤΎJ Δό, , σΎJ , ενω, ταυτοχρονα ανοιγε πα' λ ι τους �οιαυ' λους επικοινωνίας με τους εικονολάτρες Δυτικοός. Η απόφασΎJ ΤΎJς Ει ρ�νΎJς να προβιβάσει τους ευνοόχους του υΠΎJ ρετικoό ΤΎJς προσωπικοό εφιστά ΤΎJν πρoσox� μας σΤΎJν αυξανόμενΎJ , " ' ΤΎJς αυτοκρατειρας � oυναμΎJ τους, αλλα' και σΤΎJν επι θ υμια να oιαΤΎJ ρ�σει τον έλεγχο ΤΎJς κυβέρνΎJσΎJς · ΣΤΎJ οιάρκεια αυτ�ς ΤΎJς περιόοου οεν οιαθέτουμε μαρ τυρίες για ΤΎJ στάσΎJ ΤΎJς Eιρ�νΎJς απέναντι στις ιερές ει, ' ' Δ ιαΤΎJ' ΡΎJσε τους εικονομαχους κονες. στις θ εσεις τους και οεν υπ�ρξε καμιά αλλαγ� στΎJV επίσΎJ μΎJ πoλιτικ� ΤΎJς ει" , . Αλλ α' οποια κι αν ΎJταν τα προσωπικα, ΤΎJς κονομαχιας αισθ�ματα για το συγκεκριμένο ζ�ΤΎJμα, οεν μποροόσε να παραβλέψει το γεγονός ότι ΎJ συγκεκριμένΎJ πoλιτικ� είχε οιχάσει ΤΎJν EκκλΎJ σία και είχε oOΎJγ�σει πολλοός σΤΎJν εξορία. Η αναταραx� εκoΎJλώθΎJκε ανοιχτά πλέον το καλοκαίρι του 784, όταν ο πατριάΡXΎJς Παόλος αρρώ, θ ΎJκε σ" ενα μoνασΤΎJΡΙ. ' ' Π ροαισ θανομεσΤΎJσε και αποσυρ νος τον επικείμενο θάνατό του, ο Παόλος θέλΎJσε να πα ραΙΤΎJθεί από ΤΎJ θέσΎJ του ως αΡXΎJγoό ΤΎJς EκκλΎJσίας και ' , 46 'Ο ' ταν ΎJ αυτοκρατειρα και ο γιος να πε θανει ως μοναχος. ΤΎJς π�γαν να τον επισκεφτοόν και να oιαμαρτυΡΎJθoόν για " παρατυΠΎJ παραΙΤΎJσΎJ " ΤΎJν εντε λ ως του ( μια και οι παι , Ι , ' ' τριαρχες, οπως και οι παπες, ειναι ισο' β ιοι μεχρι τον θ αι , , " νατο τους ) , ισXυρισΤΎJκε οτι ειχε χριστει πατριαΡXΎJς πα/ Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ρά ΤΎJ θέλΎJσ� τοu. Ήθελε τώρα να εκφράσει ΤΎJν αποοοι το!) καται ΤΎJς επισΎJμΎJς ι ι και να υΎJ ι s:, λωκιμασια πο λ ΙΤΙΚΎJς ι ι ι ι Ο πατριαΡΧΎJς σει ΤΎJν ει λ ικρινΎJι το!) πισΤΎJ στις εικονες. ειι ι ι ενιω ι ' λ πε στοuς αuτοκρατορες οτι ε μεγα ΎJ νΤΡOΠΎJ επειθ o� είχε ΎJγΎJθεί ΤΎJς EκκλΎJσίας ΤΎJς KωνσταντινOύΠOλΎJς, Ι ΤΎJν καταυιχα Ι s:, I ζαν , ενωι οι uπο' λοιπες εξ εχοuσες επισκοπες Ι s:, Ι θα επρεπε Ι να σuγκλΎJ θ ειΙ μια οικοuμενΙΚΎJΙ σuνοuος και οτι ' Ι ΑuταΙ τα σuναισθΎJγια ΤΎJν αναΤΡOΠΎJΙ ΤΎJς εικονομαχιας. ι το!) Θ Ι Ι ματα, πο!) αναφερονται σΤΎJ ΧρονΟΥραφια ... εOφανΎJ Ι UΠΎJ ρεΙ Ι και επι βε βαιωνονται απΌΙ μεταγενεστερες ΠΎJγες, τουν τέλεια ΤΎJν ιστορία των εικονολατρών . Αλλά ανει Ι ' Ι το!) Π α!)' λou, σιγοuρα uπε' βοσκε ενα ξαΡΤΎJτα απΌΙ τα λογια σΎJμαντικό ρευμα πο!) εuνοοuσε ΤΎJV ακυρωσΎJ ΤΎJς Σuνόοοu Ι ως επιΙ Ι ειχε Ι καθ ιερωσει Ι Το!) 754 , ΎJ οποια ΤΎJν εικονομαχια σΎJμΎJ πoλιτικ� . Η E φ�νΎJ προφανώς oιαισθάνθΎJκε ότι Ι ΎJταν Ι λ ες φαΙ s:, Ι Ι για να επανενωσει τις αντιπα αuτος ο υρομος ' Ι και να ευραιωσει Ι s:, τριες ΤΎJ θ εσΎJ ΤΎJς στοuς κο' λ ποuς ΤΎJς EκκλΎJσίας.
'4�
Η αναστήλωση των ε ικόνων
�
Η επίσκεψΎJ στον πατριάΡΧΎJ uπ�ρξε ένα κομβικό σΎJμείo
στον ρόλο ΤΎJς Eφ�νΎJς ως αντιβασίλισσας . ΣuνεΙΟΎJΤΟΙ Ι οφει Ι λ ε να πεισει ' Ι ΠOΙΎJσε οτι ο' λ α τα με' λΎJ Το!) Σ uμ βOU λ ιou ΤΎJς Αντιβασιλείας να uποσΤΎJρίξοuν ΤΎJV πρότασΎJ το!) Παυ λοu. Έστειλε λοιπόν τοuς σuγκλΎJτικοuς στο μoναστ�ρι Ι Ι λΎJΚΤOΙ Ι Ι Ι τοu . Ε κεινοι για να ακοuσοuν τα επιχεφΎJματα εκπ οιαμαρτuρ�θΎJκαν για ΤΎJ μεταστρoφ� τοu. Δεν είχε χριΙ Ι σ θ ειΙ πατριαΡΧΎJς για να uποσΤΎJΡΙ' ξ ει ΤΎJν κρατοuσα εικοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
νομαχική πολιτική ; Ναι, απάντησε ο Παύλος λυπη μένα, « όμως έμεινα σιωπηλός και οεν κήρυξα την αλήθεια επει, η Σ υγκ �οη, φο β ομουν ' ' λητον θυμο' σας». 47 Γνωρι' ζοντας οτι τος επέμενε στην επίσημη γραμμή στο θέμα των εικόνων, " ' ' η' θ ελ ε τωρα να μεινει μονος για να θ ρηνησει και να μετανοήσει. Ύστερα από λίγο, ο Παύλος πέθανε και η Ει, ' ' λ ε να αν απ ληρωσει ρηνη οφει το κενο" με καποιον που θα , με τις uικες � ' της θ εσεις ' . συμφωνουσε Η μέθοοος που ακολούθησε για να σκηνοθετήσει την , , � �οιεφερε απο, το μοντε' λο που παρααντικατασταση οεν τηρήσαμε στις προηγούμενες οημόσιες εμφανίσεις της . Κάλεσε τους συμβούλους της να της προτείνουν έναν υπο ψήφιο, έχοντας προηγουμένως φροντίσει να γίνει γνωστό , , , ' , ο οποιος το ονομα του ευνοουμενου της, του Τ αρασιου τότε ήταν επικεφαλής ενός τομέα της οημόσιας οιοίκησης ( πpωτασΎjXPY;ΤΎjς). Αλλά όταν αυτοί της υπέοειξαν, κατά το Οέον , ότι ο Ταράσιος θα ήταν ο πιο κατάλληλος, η ΕιΙ , ι , ρηνη παραπονε' θηκε οτι εκεινος αρνιοταν να υπακουσει , , εντο λ ες , ' και να �οεχτει, τον οιορισμο � στις αυτοκρατορικες του . Αφού προσκλήθηκε να οώσει εξηγήσεις για την α' ' σε προσωπι' ' του, ο Ταρασιος 'C πρωτα προ θυμια το επραι,ε κό επίπεοο (με την απαιτούμενη οήλωση της προσωπικής , , η οποια � , σε αυτη , την περιπτωση , ηταν πιο του αουναμιας / , , α λη θ ινη' απ ο,τι συνη' θως ) και κατοπιν με τους ορους που εξέθεσε ο Παύλος στο νεκροκρέβατό του. Χωρίς μια οι κουμεν ική σύνοοο που θα είχε την έγκριση ολόκλη ρης της πενταρχίας της χριστιανοσύνης, θα ήταν αΜνατο να ξεριζωθεί η σατανική αίρεση της εικονομαχίας. 48 Στην 0, , � ' μι λ 'ια του υπογραμμισε τον κινουνο να παραμεινουν οι Χ ρι, , ' ' στιανοι του Β υζαντιου αφορισμενοι και ανα θεματισμενοι , , την αναγκη ' και συνεπως απο, τις α' λλ ες Ε κκ λησιες να "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' αποκατασταθ ει' η χριστιανικη" ενοτητα στο ζητημα των , , ιερων εικονων . " ' 'Ολοι οι παρισταμενοι σuμφωνησαν οτι αuτο" επρεπε να γίνει, δηλαδ� ό,τι ακριβώς επιθuμοίισε η Eιρ�νη. Φuσικά στις μεροληπτικές σωζόμενες πηγές δεν γίνεται μνεία για τuχόν αντιδράσεις των εικονομάχων . Έλαβαν λοιπόν ι , Ι τα αναγκαια μετρα στο ονομα τοu νεαροu" αuτοκρατορα Κωνσταντίνοu ΣΤ' και της μητέρας τοu Eιρ�νης και οι , , , ' της πενταρχιας, επικεφαλης των πεντε πατριαρχειων και αποστολικών Εκκλησιών , της Αλεξάνδρειας , της Αντιό χειας, της Ιεροuσαλ�μ, της Ρώμης και φuσικά της Κων, ' λης, προσκλη' θηκαν σε μια οικοuμενικη' auσταντινοuπο νοδο η οποία έ μελλε να ακuρώσει τις αποφάσεις της Σu νόδοu τοu 754 και να απoκαταστ�σει τις εικόνες στη θέση λατρείας ποu τοuς άρμοζε . Η επιστoλ� ποu στάλθη κε στον πάπα Αδριανό Α' αμέσως μετά απ' αuτ� τη aUVE δρίαση χρονολογείται τον Σεπτέμβριο τοu 784. 49 Θα �ταν ενδιαφέρον να γνωρίζαμε αν η Eιρ�νη είχε σuμμετάσχει στη σίινταξ� της, παρότι θα μποροίισε κάλλιστα να είχε " ηταν , ' ' στον Ταρασιο, εκχωρησει αuτη, την EU θ UVy) ο οποιος ακόμη κρατικός γραφειοκράτης με ιδιαίτερες ικανότητες , , ακρι β ως ' Τε λ ικα' ο Ταρασιος ' ' τον τομεα. σε αuτον στεφθη κε πατριάρχη ς την η μέ ρα των Χριστοuγέννων τοu 784, οπότε και έστειλε στον πάπα Αδριανό την επίση μη επιστoλ� της ανακ�ρuξ�ς τοu και τη διακ�ρuξη της θρη, τοu πιστης. , " ' αλ50 Ο παπας σκεuτικης απαντησε εuμενως, ' ' , s:s:s:, νομομαλα' καταυικασε τη υιαυικασια με την οποια ενας θ�ς είχε προαχθεί σε ελάχιστο χρονικό διάστημα σε όλοuς τοuς απαραίτητοuς βαθμοίις της ιεροσίινης. 51 Επιπλέον, δεδομένοu ότι η auve�xY) ειρ�νης �ταν ακόμη εν ισχίιι, , s:, στα πατριαρ' πρεσ βειες uuνατο' να αποσταλouv κατεστη Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 79
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, που β ρισκονταν , υπο' αρα β ικο, πο λ ιτικο" ε λ εγχο και χεια " ' εκεινα συμφωνησαν να στει' λουν εκπροσωπους τους στην , � 'Ο ταν μα θ ευτηκαν ' πο λλοι' ' οικουμεν ικη, συνΟυΟ. τα νεα, εικονολάτρες, που είχαν καταφίιγει σε μακρινά μέρη για να αποφίιγουν τις οιώξεις, έσπευσαν να επιστρέψουν στην Κωνσταντινοίιπολη . ' , Π 'C 'Ε τσι η αντικατασταση αυ' λου ανΟιc,ε του πατριαρχη τον ορόμο για την αλλαγή της θρησκευτικής πολιτικής, αλλαγή που η Ειρήνη θεωροίισε απαραίτητη για να αυ ξήσει τη Μναμή της και να εοραιώσει τις σχέσεις με τη Δίιση . Οι εικονολάτρες που είχαν εξοριστεί και καταοιω, Π Χ , ' ' μα' λ ιστα θ ει' θ α της ηταν αιωνια ευγνωμονες. ι θ ανον να οιατη ροίισε ήοη επαφές με ορισμένους από εκείνους που είχαν επιστρέψει όσο ακόμη βασίλευε ο Λέων Δ' . Με τη βοήθειά τους η Ε ιρήνη κατάφερε να αντιμετωπίσει " Ι , εικονομαχους. � ' καλυτερα τους υογματικους σως μα' λ ιστα να είχε προβλέ Ψει πως οι εικονολάτρες θα την ανακήΙ , , Ι / ρυσσαν αγια, και οντως ετσι περιγραφεται σε αρκετα ει' , , �υεν υπαρχουν κονο λ ατρικα κειμενα. Ωστοσο μαρτυριες " πιστευε στη λα, προσωπικα, η Ε ιρηνη ' ' ζε ειτε οτι εφαρμο , , , , � ' τρεια των εικονων η ωια ειχε πι θανοτατα ανατραφει, σε Η εικονομαχικό περιβάλλον . Ειρήνη οεν απομάκρυνε 'τους πιο ισχυροίις εικονομάχους από τις επίσημες θέσεις , " ' τους , αν και περιμενε πως εκεινοι που ηταν επικεφα λης ' ' θα σαρωνονταν ' επισκοπων απο" τον ανεμο της αλλ αγης. Π " απο ψ εις της Ε ιρηνης ' οι προσωπικες ' αροτι για την εικονομαχία παραμένουν άγνωστες, η πολιτική της εμφα νίζεται ευθυγραμμισμένη με τη γενικότερη υπαγωγή των θεολογικών ζητημάτων στις πολιτικές ανάγκες του Βυ� , ' ' στη υιαρκεια ζαντιου του Η " αιωνα. 'Οταν ο αυτοκρατορας ανέπτυξε τα πολίιπλοκα θεολογικά του επιχειρήματα '
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
κατά της απεικόνισης του Χριστοίι με ανθρώπινη μoρφ� , ' ' Ι:" ' αι,ιωματουχων ' η π λ ειονοτητα των κρατιχων υποστηριι,ε Ι:" " γραμμες, οι ' Σ ε γεν ικες την αντι' θ εση' του στις εικονες. , κρατικοί αξιωματοίιχοι οεν εξέφραζαν σταθερές απόψεις / υπερ ' ουτε / ' ουτε κατα, των εικονων . Η χριστιανικη' τους πίστη οεν οιαφοροποιοίινταν σε μεγάλο βαθμό από την " , ' εν πνευματι ανανεωμενη εμφαση στη λ ατρεια και αλη" , ' Αλλ α" και οι επισκοποι συμφωνουσαν θεια. οτι οι εικονες πιθανόν να ενθάρρυναν την ειoωλoλατρικ� συμπεριφορά / ' Ι , που συνη' θ ως αναφεαναμεσα στους αμορφωτους, αυτους " , ρονται σαν «πτωχοι τω πνευματι» στα εκκλησιαστικα' κειμενα (με άλλα λόγια, τις γυναίκες και τα παιΟιά) . Άρα γε θα κατόρθωνε ο καινοίιργιος πατριάρχης Ταράσιος να , , ; Π ο λλ οι' κατ, ονομα εικονοαναστρε' ψ ει την κατασταση , , στρωματων , ' ' να ηταν Ι Ι � προμαχοι των μεσαιων πι θ ανον ηυη θυμοι να αλλάξουν στρατόπεοο και να ακoλoυθ�σoυν την επίσημη γραμμ� ανεξάρτητα με τις προσωπικές τους 00ξασίες. , για � , οι προετοιμασιες 'Ετσι συνεχιστηκαν ' πυρετωυως την Ζ ' Oικoυμενικ� Σίινοοο της Κωνσταντινοίιπολης. Ο Ταράσιος και ο Αοριανός, ο Επίσκοπος της Ρώμης, αρ" , συγκαλ ε' � που ειχε νη' θηκαν να αναγνωρισουν τη συνΟυΟ σει ο Κωνσταντίνος Ε' για να επιβάλει την εικονομαχία, το 754, η οποία είχε φυσικά αυτοκαθοριστεί ως Ζ ' Οι, οι " ' τους τωρα � κουμενικη' . Σ κοπος ηταν να εκμηυενιστουν , , της συνΟυου , � με την αναιρεση , αποφασεις αυτης της τε λ Ι·κ�ς της Διακ�ρυξης Πίστεως ( Όρος). Η έναρξη της νέας συνόοου είχε οριστεί για τον Σεπτέμβριο του 786, στον ναό των Αγίων Αποστόλων στη Βασιλείιουσα. Η ημερη, uιαται,η , � , Ι:" των εργασιων ' της συνταχτηκε σια απο' τον Ταράσιο, λαμβάνοντας υπόψη κάποιες υποοείξεις του πάπα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
, μΎ) επιστολΎ)' του A� υριανου" που περιεχονταν σΤΎ)ν επισΎ)
/ " ' για ΤΎ)ν καταργΎ)σΎ) του σχισματος, οπου ετι' θ εντο ορισμει ι " , � νοι οροι : Ύ) εικονομαχια επρεπε να καταυικαστει ως αιρεσΎ) , οι οπαδοί ΤΎ)ς όφειλαν να ομολογήσουν ΤΎ)ν πλάνΎ) τους " ' ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γουμενΎ) και να απαρνΎ) θ ουν πισΤΎ) τους. 'Ολ α ι ι , � αυτα ειχαν πρoσχεuιαστει. ι Ι Ι Ι ι Ω στοσο ο νεος πατριαΡΧΎ)ς και Ύ) αυτοκρατειρα ειχαν υποτιμήσει τόσο ΤΎ)ν πίσΤΎ) ορισμένων επισκόπων όσο , ι , Ι και ακομΎ) περισσοτερο, ΤΎ)ν αφοσιωσΎ) του στρατουι σΤΎ)ν πολιτική του Κωνσταντίνου Ε ' . Η στρατιωτικο-πολιτι κή ταίιτισΎ) ΤΎ)ς εικονομαχίας με τις πολεμικές νίκες ήταν , , πο λυ' εντονΎ) , � λω' θΎ)κε αμεσως ' με ΤΎ)ν εναρακομΎ) και εΚυΎ) ξΎ) των εργασιών ΤΎ)ς Ζ ' Οικουμενικής Συνόδου. ΤΎ) στιγ μή που οι αντιπρόσωποι των πατριαρχείων ΤΎ)ς πενταρ, των αυτοκρατο, , επαιρναν , ' χιας τις θ εσεις τους παρουσια , , ' ' θ λ ρων , οι οποιοι παρακο ου ουσαν απο τον ει.,ωσΤΎ) τους, οι 'C σχολάριοι, οι εξχούβιτοι και οι επικεφαλής των επαγγελ, Ι ι ματικων στρατιωτικων σωματων των ταΥματων τρα' βΎ)ξαν τα σπαθιά τους και απείλΎ)σαν να σκοτώσουν τον πα, , ' ' τριαΡΧΎ) . ΥποσΤΎ)ΡΙζομενΎ) απο, εικονομαχους επισκοπους, Ύ) ενέργειά τους αυτή ήταν ολοφάνερα προσχεδιασμένΎ) και αποδείΧΤΎ)κε αποτελεσματική . Ψάλλοντας το εικοΙ , , , ορμΎ)σαν κατα του πατριαΡΧΎ) και των νομαχικο' Π ιστευω , � , του που β ρισκονταν ' και στον σΎ)ΚΟ' ΤΎ)ς εκκλΎ)σιας οπαυων " , ' ακομΎ) και οταν Ύ) αυτοκρααρνΎ)' θΎ)καν να αποσυρ θ ουν τειρα έστειλε δικοίις ΤΎ)ς ανθρώπους για να παρέ μβουν . 52 Έτσι αντί για ΤΎ)ν πειθαρχΎ) μένΎ) συνεδρίασΎ) που είχε " � , ο Ταρασιος, μεσα στον ναο, ι.,εσπασε μια χαοτισχευιασει 'C ' κή εξέγερσΎ) . Αντί να καθίσουν παρακολουθώντας τα χει ρότερα, Ύ) ΕιρήνΎ) και ο Κωνσταντίνος εγκατέλειψαν ΤΎ) , , ' ' � και επεστρε Π αρε' μειναν μονο Σ υνΟυΟ ψ αν στο ανακτορο. Ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ Ι
Ι
Ι
' οι εικονομαχοι επισκοποι που ΊJταν αφοσιωμενοι σΤΊJ Δ ιακ�ρυξΊJ ΤΊJς Πίστεως του 754 μαζί με τους στρατιωτικούς που τραγουδούσαν «Νίκα ! » , μια λέξΊJ που ξυπνούσε τόσο ι ι ι ' 53 Κ ατω σΊJμανΤΙΚOυς συνεφμους σΤΊJν πρωτευουσα. απ αυτές τις αντίξοες συνθ�κες ΊJ Σύνοδος ματαιώθΊJκε. Οι επίσκοποι επέστρεψαν στις έδρες τους βέβαιοι ότι δεν θα , , ' σΤΊJν επισΊJμΊJ γινονταν αλλ αγες πο λ ΙΤΙXΊJ' ΤΊJς εικονομαχίας. " ' ' συνεΙUΊJΤOΠOΙΊJσει 'Ι σως ο Ταρασιος 1:να μΊJν ειχε ποσο , ' οι στρατιωτικοι, με ΤΊJν εικονομαχια βα θ ια" ΊJταν υεμενοι 1:- ' , , , ΊJ ΠΡOΊJγoυμενΊJ εμπεφια του ως πολ ιτικου' σΤΊJν πρωτευουσα δεν του παρείχε παρά περιoρισμένΊJ πρόσβασΊJ σε , ΤΊJν πεΡΙOΧΊJ' ΤΊJς βυ ζαντινΊJς ' κοινωνιας. ' ' αυΤΊJν Η Ε φΊJνΊJ, , ' , , , θα επρεπε ομως, να ΊJταν ενΊJμεΡΊJ -χαΡΊJ στους πολυ, , 1: ' ' πλΊJ θ εις υΠΊJ ρετες και αι"ιωματουχους που ειχαν ως κα θΊJ, ' ' κον τους να ανιχνευουν τα αισ θΊJματα που κυριαρχουσαν , ' 1: ' στους κο' λπους του στρατευματοςγια ΤΊJν υπαρι"ΊJ ενος συμπαγούς ρεύματος υπoστ�ριξΊJς του δόγματος που εί χε συνδεθεί με τον Κωνσταντίνο Ε ' . Σε κάθε περίπτω σΊJ , ΊJ Σύνοδος των Αγίων Αποστόλων αποκάλυψε ότι τό, πατριαΡΧΊJς " οσο και ο νεος ' ' 1:- ' σο εκεινΊJ υεν ΤΊJ υωσει Ι:- ειχαν , στο ενυεχομενο ' αντιπολ 'ι1:- ' 1:- ' υεουσα σΊJμασια μιας ισχυΡΊJς τευσΊJς. Το φιάσκο των Αγίων Αποστόλων θα έπεισε ΤΊJν " οτι ΊJ εκκ λΊJσιασΤΙΚΊJ" ενOΤΊJτα υεν Ι:- ΊJταν ' να ' Ι:Ε φΊJνΊJ υυνατον επιβλΊJθεί χωρίς ΤΊJ λ� ΨΊJ πιο αυσΤΊJρών μέτρων. Το πρώ το δραστικό β� μα �ταν λοιπόν ΊJ διάλυσΊJ των μονάδων ' του επαγγε λ ματικου' στρατου, ( των ταγματων ) που ειχαν στραφεί εναντίον ΤΊJς Συνόδου . Αλλά πρώτα όφειλε να , ' 1: ' ει"ασφα ΤΊJ στρατιωΤΙΚΊJ' θ ωρακισΊJ ΤΊJς πρωτευουσας. λισει Για τον λόγο αυτό, διέταξε τον Σταυράκιο να πάρει με το , ' , Θ μερος του τις υυναμεις των ασιατικων ... εματων που στα' θΙ:- ' ,
'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
μεuαν εκείνη τ-ην επoχ� στη Θράκη . Μόλις εξασφάλισαν , " σuνεπεια και τον ε' λεγχο της 1:" ' τοuς, κατα την uποστYJΡΙι.,YJ Κωνσταντινούπολης, διέταξε τοuς διοικητές των ταΥμά των να προσέλθοuν στα Μαλάγινα, τον τόπο όποu παρα' , s:s:" σuγκεντρωνονταν οι στρατιωτικες υοσιακα uuναμεις πριν εκστρατεύσοuν κατά των Αράβων . Για να καταδείξει ΤΥ) " , ' 1:" να μεταφερσο β αροτητα των προ θ εσεων της, προσται.,ε ' s:- ποu ' ' ' ' θ ouv στη Μ ικρα Ασια ο λα τα αuτοκρατορικα' εφουια , ' s:' Ε κει' , τοu εγχειΡηματος. απαιτοuνταν για την εuοuωσYJ αντί ν α διατάξει τον στρατό ν α βαδίσει κατά των Αράβων , διέλuσε τα τάΥματα και αποζημίωσε τοuς στρατιώτες. Οι σύζuγοι και τα παιδιά των στρατιωτικών εκδιώχθηκαν από την Κωνσταντινούπολη και τοuς δόθηκαν εντολές να επιστρέψοuν στις περιοχές απ' όποu κατάγονταν. 54 , στην uπο, , ' αφοσιωμενα Α φοu' αποστρατεuσε τα π λ εον θεση της εικονομαχίας στρατεύματα, YJ E ιp�νη διόρισε ι I Ι ' � υιοικητες στρατιωτικοuς ΠΟU της -ηταν προσωπικαΙ πιστοι. Τον Μ άιο τοu 787, όταν πια �ταν σίγοuρYJ ότι �λεγχε τον " εστειλ ε τις προσκλ-ησεις ' ' ' λYJστρατο, για μια s:-uεuτερYJ σuγκ ση της Σuνόδοu , ποu τώρα θα διεξαγόταν στη Νίκαια. Ι Ι � , , εκμηυενισει ι σε οκτω, μηνες Μ εσα ειχε την πιο αγρια αντιπολίτεuσYJ , εξοuδετερώνοντας σuλλογικά τα στρατιωτι" κα" σuνταγματα ποu -ηταν ανεκαθ εν πιστα' στον πε θ ερο' , ' ' Ε ' . Ο ι UΠYJρετες της, τον Κ ωνσταντινο της και οι EUVouχοι τοu προσωπικού της ΤΥ) βo�θησαν να φέρει σε πέρας " YJ οποια ανΟΙι.,ε , ' 1:" τον s:-υρομο ' για την επιαuτYJ, την ανατροπη, - , ' ' σημη αποκατασταση της λ ατρειας των εικονων. Ο ι πα, , ' ' επιστρε' πικοι' λ εγατοι ειχαν κιο' λας φτασει στη Σ ικελ ια φοντας στη Ρώμη , αλλά πείστηκαν να επιστρέΨοuν στην Aνατoλ� . Οι εκπρόσωποι των Ανατολικών Πατριαρχείων , , uπο" κρατηση στην Κωνσταντινοuπο ' λYJ . 'Ολο ι ειχαν μεινει Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , ' θα επρεπε ' οι επισκοποι πληροφορη' θηκαν οτι να μεταβουν στη Νίκαια. Π ροσκλήθηκε επίσης ένας μεγάλος αριθμός , ' , αλλ α' και ' s:, , , εκπροσωποι μοναχων ομαοων εικονο λ ατρων ι , ' ' απο' τους εικονο'c μεμονωμενα ατομα που ειχαν εc,οριστει , μαχους.
'4ς
Η Ζ' Οικουμεν ική Σ ύνοδος
e"
Η επιλoγ� της επαρχιακ�ς πόλης της Νίκαιας στη ou
τικ� Μικρά Ασία για τη oιεξαγωγ� της Συνόοου �ταν ευ φυ�ς. Ως έορα της Α' O ικoυμενικ�ς Συνόοου , που ε ίχε συγκαλέσει ο Κωνσταντίνος Α' το 325, �ταν συνοεοεμέ νη με τη βασικ� oιακ�ρυξη της χριστιανικ�ς πίστης, το Σύμβολο της Πίστεως της Νικαίας, και την καταοίκη των αιρέσεων. Ο Κωνσταντίνος είχε προεορεύσει στα οιαβού λιά της θεσπίζοντας το μοντέλο του αυτοκρατορικού ε λέγχου επί της Εκκλησίας στην Aνατoλ� . Επιπλέον , η Νίκαια είχε αντέξει σε πολλές πολιορκίες και οιατηρού σε την κλασικ� πoλεoooμικ� μoρφ� της , ενώ παράλλη λα την περιέβαλλαν εντυπωσιακά τείχη . Διέθετε ένα με, , θα χρησιμοποιου' γα' λο αυτοκρατορικο' ανακτορο, το οποιο , ' αφιερωμενη ' ' εκκ λησια σαν για τις συνε λ ευσεις , και μια , Σ οφια, ' οπου ' θα μπορουσε ' να εορταστει, η αναστην αγια ' ' ' θα εμπνεονταν στη' λωση των εικονων . Ο ι συμμετεχοντες έτσι από ΤΟ πρότυπο των 3 38 Πατέρων της Εκκλησίας, " ' s:, οπως εμειναν γνωστοι" οι επισκοποι της Α' Σ υνοοου, για να οώσουν ακόμη περισσότερη έμφαση στην υπoχρέωσ� τους να στερεώσουν την ΟρθοΟοξία. Δυστυχώς ο μητροDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
πολίτης της Νίκαιας ήταν γνωστός εικονομάχος, όμως ο ι ι στρατηΥος, ι πιστος ι στην Ε ιρηνη, ι ο Π ετρωνας, τοπικος ανέλαβε να οιεuθετήσει το ζήτημα. Δεν άφησαν τίποτε στην τίιχη όσο προετοίμαζαν τη οείιτερη σίιγκληση της Ζ ' Οικοuμενικής ΣuνόΟοu . Κάθε ενέργεια, από την επανένταξη των μετανοημένων εικο νομάχων, την αποβολή των οογματικών , τη σφuρηλάτηση των επιχειρηματων κατα της εικονομαχιας και uπερ της εικονολατρίας έως και τη οιατίιπωση τοu τελικοίι οια τάγματος, σχεοιάστηκε με επιμέλεια. Η Ειρήνη οεν σuμι προσωπικα, ι ομως ι ι ι Π εμετειχε οι εμπιστοι αι'C.., ιωματοuχοι τρωνάς και Ιωάννης, ο πρώην σαχελλάριος και νuν λΟΥΟθι Ι Ι Ι ι ι � � ετης, οργανωσαν τις υιαυικασιες με το ση επιτuχια, ωστε ι ι ι ι επισκιασαν ακομη και τον Ταρασιο. Την Ε ιρηνη εκπροι ι ι ι ι Μ ονοσωπησε ενας εμπιστος εuνοuχος της , ο Ν ικητας f f Ι ι μαχος, ποu πι θ ανον να ηταν και σuγγενης της. 55 Από τις 24 Σεπτεμβρίοu μέχρι τις 1 3 Οκτωβρίοu τοu 787, έγιναν επτά κίιριες σuνεοριάσεις στη Νίκαια. 56 Στην προτελεuταία ήταν παρόντες 365 επίσκοποι και 1 3 2 ηΙ Ι ι '� γοuμενοι και μοναχοι.ι Τ ο προβαuισμα ειχαν οι εκπροσωΙ Ι ' ι της Ρ ωμης, ποι της Ε κκλησιας ωστοσο και οι εκπροσωποι των Ανατολικών Πατριαρχείων οιαοραμάτισαν προε ξάρχοντα ρόλο. Με τόσοuς σuμμετέχοντες, η Σίινοοος ι εκπροσωποuσε ' ληρο το ι ι μποροuσε να ισχuριστειι οτι ο λοκ χριστιανικό σίιμπαν (την οιχουμένη ), αν και η Φραγκική Εκκλησία παραπονέθηκε αργότερα ότι οεν κλήθηκε να σuμμετάσχει (η εκπροσώπησή της είχε ανατεθεί στη Ρώι �υεν σuμμετειχε ι ι μη ) . Τ ο μοναστικοι στοιχειο ισοτιμα με ι ι ι ι �υογματικες �uuo τοuς επισκοποuς · οι μοναχοιι ενεκριναν οιακη ρίιξεις ποu εξέοωσε η Σίινοοος, αλλά οεν uπέγρα ψαν την τελική Διακήρuξη Πίστεως. Στη οιάρκεια των "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
"
ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , , της Σ UVOuOU ' ''- , αρκετοι' ε ξεχοντες ' εργασιων Ύ)γοuμενοι ΠΎ)ραν μέρος σΤΎ) σuζ�ΤΎ) σΎ) σχετικά με ΤΎ)ν επανένταξΎ) στοuς κόλποuς ΤΎ)ς Ορθοοοξίας των πρώΎ)ν εικονομάχων , ΤΎ)ρώντας σαφώς πιο αuσΤΎ) Ρ� γραμμ� από τον πατριάρ ΧΎ) Ταράσιο. 57 Αuτ� Ύ) έντονΎ) οιαφορά προμ�νuε οιχασμό ι ι , ι αναμεσα στον αuτοκρατορικο εuνοοuμενο ποι) ειχε επιλεγεί ως κεφαλ� ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας και εκείνων των εικονο, ποι) ειχαν , , λ ατρων ' μοναχων uποφερει και τα λ αιπωΡΎ) θει' για χάρΎ) ΤΎ)ς πίσΤΎ)ς τοuς στις εικόνες . Η τελικ� σuνεορίασΎ) έλαβε χώρα στο Ανάκτορο ΤΎ)ς , ' ' λΎ) , οποι) Μ αγναuρας ' και ΠΡΟΎ)σΤΎ)ν Κ ωνσταντινοuπο ορεuσαν Ύ) Eφ�νΎ) και ο Κωνσταντίνος. Η αuτοκράτεφα , " τα κανονισε ετσι ωστε να επωφε λΎ) θ ει" στο επακρο απο, ΤΎ)ν επιτuχία ΤΎ)ς Σuνόοοu και να οείξει προς τα έξω ότι , και ο γιος ΤΎ)ς ειχαν " εκεινΎ) τον απο λ uτο ε' λ εγχο ΤΎ)ς κατάστασΎ)ς. Οι Ύ)γεμόνες επικύρωσαν ΤΎ) Διακ� ρuξΎ) Πί, ανασΤΎ) λ ωνονταν , ' στεως με ΤΎ)ν οποια οι εικονες, uπο, ' ' ' ποι) ΧΡΎ)σιγραφοντας πι θανοτατα με το κοκκινο με λ ανι , , μοποιοuσαν αποκ λ ειστικα' οι Β u ζαντινοι, αuτοκρατορες Ύ) Eφ�νΎ) έβαλε ΤΎ)V uπογραφ� ΤΎ)ς πριν uπογράψει ο γιος ΤΎ)ς. Όπως είχε σuμβεί και με τον Κωνσταντίνο Α' σΤΎ)ν Α' Σύνοοο ΤΎ)ς Νικαίας, το 325, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' και Ύ) μ Ύ)τέρα τοι) Eφ�νΎ) αναΚΎ)ρύχθΎ)καν νέοι Κωνσταντίνος και ΕλένΎ) και καταξιώθΎ)καν ως άγιοι ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. 58 Η Σύνοοος είχε ολοκλΎ) ρώσει επιτuχώς μια επανάστα σΎ) σΤΎ)ν ΟρθόοοξΎ) θεολογία. Ερεuνώντας τα βιβλικά και , , τα πρωιμα χριστιανικα' πατρο λογικα' κειμενα σχετικα, με , " ' τις εικονες, ο Ταρασιος και οι σuνεργατες τοι) ειχαν προΙ Ι Ι Ι , , , τεινει μερικα οχι και τοσο πειστικα επιχεφΎ)ματα uπερ " , ' . Π ο λ u' με γα λuτερο ΤΎ)ς εικονολ ατριας Ύ)ταν το κuρος των " ' ' των αγιων, ' λ ογος β ιων οποι) γινοταν για τις θαuματοuρDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
, ουναμεις " εικονων , τον οιαμεσο λ α βητικο, Ι:γες των ιερων Ι:- ' ι ι , ι ' τους ρολο και την ικανοτητα τους να εμπνεουν περισσο, " . Η ταν φανερο" οτι ο τερη αφοσιωση στους Χ ριστιανους " , θαυματα Θ εος ' ενεκρινε τις εικονες και πραγματοποιουσε ' , , αφου' η θ εραπεια ' των τυφλων ' , των παρα λu μεσω αυτων, , " μονο χαρη " , και των ετοιμο θανατων τικων ηταν ουνατη Ι:στη θε[α επέ μβαση . Αρκετο[ μοναχο[ και επ[σκοποι διάβασαν , , για να υπεν θυμισουν ' τις αγαπη μενες τους ιστοριες στη Σύνοδο αυτά τα θαύματα. 59 Ιδια[τερη πρoσoχ� δόθηκε σε μαρτυρ[ες που ε[χαν παρατεθε[ στη Σύνοδο του 754 και οι οπο[ες αποδε[χτηκαν αμφ[βολης αξ[ας. Οι εικονομάχοι ε[ι " ι , χαν αναγνωσει συντομα αποσπασματα απο κειμενα που , " οπως ο αγιος , ' Ν ει'λος της Αγκυρας, συνεγρα Ψ αν αυ θεντιες , " " ' 1:εμφαπαρουσιαζοντας τα απομονωμενα ωστε να οωσουν ση στις δικές τους ερμηνε[ες. Όταν οι σύνεδροι της Νι" τα ακουσαν ενταγμενα ' ληρης της ' στο πλ αισιο ' καιας ολοκ , , 1:-' ' αυτα τα πcτταχcα μικρες πινακαταuικασαν αφηγησης, ( κ[δες). Μολονότι ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός ε[χε αναθε ματιστεί από τους εικονομάχους της προηγούμενης Συ νόδου, το 787 δεν έγινε χρ�ση του βιβλ[ου του ΤΡεcς πραΥ, περc' Ι.ερων ' Σ την πραγματικοτητα, ματεcαc το ' ' Εαονων. θεολογικό περ ιεχόμενο της Ζ' Oικoυμενικ�ς Συνόδου �ταν μάλλον αΜναμο · αφιερώθηκε περισσότερος χρόνος ι ι ι , για την τιμωρια των εικονομαχων επισκοπων , παρα για την επεξεργασία μιας καλά τεκμηριωμένης δικα[ωσης , ' ' οι εικονο λ ατρες ' στηριζομετων εικονων . Π αρ ' ο' λα αυτα, νοι σε αγιογραφικές πηγές βρ�καν το υλικό που χρειάζο, 'ζ ' η λ ατρεια ' των εικονων οτι απονταν για να υποστηριι,ουν , , παραοοση ' ι:' ' αρχαια να παρακαμτε λουσε της Ε κκλησιας, ψουν τη μωσαϊκ� απαγόρευση των εικόνων και να καταδι, , , Η Συνοοος ' Ι:- του κασουν τους εικονομαχους ως αφετικους. �
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 88
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' ' ' 787 avu' ψ ωσε ετσι τις αγιες εικονες σε μια καινοuργια θ εσΎJ και έοωσε ώθΎJσΎJ σΤΎJν εικoνoλατρικ� ερμ ΎJνεία τοu ρόλοu ΤΎJς εκκλΎJσιαστικ�ς τέχνΎJς. ,.�
e.-
Η αποκατάσταση της εικονολατρικής τέχνης
Τ ο γεγονός ότι ΎJ Eιρ�νΎJ απομάκρuνε τοuς πλέον ένθερ,
ι
Ι μοuς uποσΤΎJρικτες ΤΎJς εικονομαχιας σΎJΙ μαινε οτι ΎJ αν ατρoπ� ΤΎJς πoλιτικ�ς τοu πεθερού ΤΎJς οεν αμφισβΎJτ�θΎJι Ι Ι , ΑκoμΎJ ' κε ανοιχτα. και οι πιο taxupot εικονομαχοι, οπως ο M ιχα�λ Λαχανοοράκων , έ μειναν σιωΠΎJλoί όταν ανα"ό> ' " ' ' σΤΎJ λω' θΎJκαν οι εικονες τις οποιες οι ωιοι ειχαν ΧλEuaaEt ως ειΟωλολατρικές. Αν και ΎJ λατρεία τοuς βασιζόταν σε ένα μάλλον σαθρό θεολογικό uπόβαθρο, οι θΡΎJσκεuτικές , ' ως κεντρικο" τμΎJμα ΤΎJς Ο Ρ θ0εικονες χαιρετι' ζονταν τωρα "ό> ξ ιας, " ενα απο' τα β ασικα' χαραΚΤΎJριστικα, ΤΎJς χριστιαυΟ " ποu ειχε σΎJμαντικo" ρολο σΤΎJ θ εια ' λειτοuρ' λατρειας νΙΚΎJς , ' auxva μοναχοι, αρ' Σ αν αποτε' λ εσμα, κα λλ ιτεχνες, για. '''ό> , ' υιαχισαν να αντιγραφοuν παλ αιοτερες εικονες ποu ειχαν , , , , σω θ ει" απο τοuς "ό>uιωγμοuς, να ξαναφτιαχνοuν οσες ειχαν , , , καταστραφει και να αναπτuσσοuν καινοuργιες τεχνοτρο' , "ό> ' , "ό> πιες σΤΎJ uιακoσμ ΎJσΎJ. Ε ικονες απ αUΤΎJ ΤΎJν περιουο και , ' στο ε ξΎJ' ς απεικον 'ιζ ouv ΤΎJ Σ ταuρωσΎJ με τον πασχοντα Χριστ6 να περιστοιχίζεται από ΤΎJν Παρθένο και τον άγιο IωάννΎJ. 60 Αuτ� ΎJ καινούργια έμφασΎJ στο σΚΎJνικό ΤΎJς MεγάλΎJς Παρασκεu�ς ίσως να είχε τις ρίζες ΤΎJς σε λει" ι (θ ΡΎJσκεuτικα" ΠOΙΎJτοuργικα' ΠOΙΎJματα, οπως τα χονταχια , " ματα ) τοu Ρ ωμανοu, τα οποια ειχαν ενσωματω θ ει' σΤΎJν , , ' Ε πισΎJς ' κανoνΙΚΎJ, λ ατρεια. στα σκριπτορια, τοuς χωροuς ,
,
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
αντιγραφ�ς των μοναστη ριών , αντιγράφονταν και εικονο" , , γραφουνταν καινουργια εικονολ ατρικα' κειμενα, οπως εκείνο που αποδίδεται στη Moν� του Αγίου ΙωάννΎ) του Β ' , , απτισΤΎ) , που συχνοτερα αναφερεται ως Μ ονη' Σ του, συγκλητικου' του Ε ' αιωνα , <;:Ο, σε υιου , απο" το ονομα ενος , " ειχε ανεγερ θ ει.' Η Ε φΎ)νη , παρα' κτημα του οποιου ειχε , , , ' λ χωρησει στη νεα εικονο ατρικη κοινΟΤΎ)τα αυτοκρατορι, και κα λλ ιτεχνες ' ' κο, μισ θ ο.' Μ οναχοι,' γραφεις εν θαρρυνο, , , , ' <;:ο νταν απο <;:Ουυο ωιαιτερως εικονολατρες, τον ηυραστηριους <;:Ο γούμενο Πλάτωνα της Moν�ς Σακκουδίου και τον ανιψιό " αργοτερα τε' θ Ύ)κε επικεφαλης ' της , <;:ο ο οποιος του Θ εουωρο, Moν�ς Στουδίου. Ο τελευταίος έγραψε επιγράμματα πά" τεχνΎ)ς που ειχαν , νω σε βυζαντινα" εργα θ ρησκευΤΙΚΎ)ς παραγγελθεί για να κoσμ�σoυν τη Xαλκ� Πύλη , την κυρία είσοδο του αυτοκρατορικού ανακτόρου. 6 l " παρεμεινε το πλεον ' ισχυρο, χριστιανικο, συμ, Ο Σταυρος βολο , όπως συνέβαινε και την περίοδο ΤΎ)ς εικονομαχίας. Έτσι δεν έγιναν αλλαγές στον ψηφιδωτό σταυρό που ακό' , σαν μη και σΎ), μερα <;:οuιακoσμει, τον σηκο, των εκκλησιων , του ναου' της Αγιας " ' Ε φηνης ' αυτον στην πρωτευουσα. Εγιναν επισκευές στον ναό της μάρτυρος Αγίας ΕυφΎ)μίας, ' εκκ λησιες ' ΤΎ)ς Κωνσταντιμιας απο, τις πιο ση μαντικες " , ' νουπολΎ)ς. Σ υμφωνα με ΤΎ)ν πηγη που αναφερεται στο γε, το ιερο, ειχε , μετατραπει' σε οπ λ απο θηκη ' γονος, απο, τον Κωνσταντίνο Ε ' . Είτε είναι αλ�θεια είτε όχι, μετά το 787 το ιερό επέστρεψε στην πρότερη εκκλΎ)σιαστικ� του χρ�, , καθαγιαστει" απο τα φημισμε' που ειχε σΎ) , ως η εκκ λησια να λείψανα της αγίας η οποία συνέβαλε στον καθορισμό ΤΎ)ς Ορθόδοξης θεολογίας στη Σύνοδο της Χαλκηδόνος το 45 1 . Και σε άλλα μέρη οι ανθρωπομορφικές εικόνες , ' ' ' Η αυτοκρατεφα θ εσεις. επεστρε αποψ αν σε περιοπτες �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 90
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, s:- " εικονα του Χ ριστου' κατεσΤΥ)σε η" αφιερωσε μια ψ ηφωωτη στη Xαλκ� Πίιλη του Μεγάλου Παλατίου , αδιάψευστη απόδειξη της υπoστ�pιξ�ς της προς την εικoνoλατpικ� τέχνη. Μετά το 787, είναι πιθανό ότι ανέθετε σε καλλι, ' s:, ' ηση των κτισματων s:που ανοικουομουτεχνες τη υιακοσμ σε, ιδιαιτέρως της εκκλησίας της Παρθένου της Ζωοδό, , , κα θ ως ' και των νεων χου Π ηγης, κτισματων που χρηματοδοτοίισε ( βλ . κατωτέρω). Η εικoνoμαxικ� διακόσμηση , " , οπως το Μ 'λ ' και μνη μειων καποιων εκκ λησιων ι ιον , το " ' λης απ " οπου μεκεντρικο οροσημο της Κ ωνσταντινουπο , , τρουσαν τις αποστασεις, αντικαταστα' θηκε με τις κατα' λ ληλες αναπαραστάσεις εκκλησιαστικών συνόδων , αγίων , ' , προσωπων , ' τον τροπο και ιερων . Μ ε αυτον προ β α λλοταν , " , s:-υωακτικος ' σκοπος των εικονων s:ο πρωταρχικος τοσο στις , , ' ' s:εκκ λησιες οσο και στους υρομους της πρωτευουσας και οι Χριστιανοί καλοίινταν να μιμηθοίιν το παράδειγμα των αγίων. Σε μια παράδοση που φτάνει στο παρελθόν μέχρι , , s:- ' ' των εικονων ,η uικαιωση της λ ατρειας την πιο πρωιμη pεαλιστικ� τέχνη ξεχώριζε ως ο μεγάλος παιδαγωγός των , αγραμματων . Κατά τη δεκαετία του 780, η Eφ�νη διεκδικοίισε ανελ, Ι , λ ιπως ' τα αυτοκρατορικα πρωτεια απεναντι στον γιο της. ' s:- ' e ηκαν με τα ονοΣ ε μερικα' απο" τα νομισματα που εΚυΟ s:- ' , ' παρουσια' ζεται να κραταει το ματα και των υυο, η Ε φηνη σκ�πτpo της εξουσίας στη Σίινοδο του 787 είχε το προ, , ' ' και επεμεινε β αυισμα ' Ι:' απεναντι στον Κωνσταντινο το ονοι Ι � ι μαι της να αναφερεται πριν αποι το υΙΚΟ του σε ορισμενες επευφημίες. Την επox� της Ζ' Oικoυμενικ�ς Συνόδου , ο , " , s:, ανυρας, " ετων πλ εον, s:s:- ' υεκαεπτα νεαρος σχευον ειχε φτασει στην ηλικία που του παρείχε το δικαίωμα να διεκδικ�σει τη θέση που δικαιοίινταν σαν αυτοκράτορας. Πιθανότατα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , λο τοu α",ιωματοuχοι ' ' uΠ"l)ρχαν στον xux ποu τον εν θ appU'C ναν να επιμείνει στα πρωτεία τοu , διαβάλλοντας παράλ ληλα την παν ίσχuρη μητέρα τοu . Ό μως εκείνη εξακο' και ' να ασκει, αuστηρο, ε' λεγχο στον Κ ωνσταντινο λou θ οuσε να τον εμποδίζει να καρπωθεί την κληρονομιά τοu . Το , ' ισχuρο' β ou λητικο' της το αποκα λ uπτει ο τροπος με τον οποίο διέλuσε τον αρραβώνα του με τη Ροτρούδη, την πρι, , " γκιπισσα των Φ ραγκων, για να τον υποχρεωσει στη συνε, ' απο, το χωριο, χεια να παντρευτει" ενα κοριτσι, τη Μ αρια, Θ ' ' Ά μνια του ε ματος των Α ρμενιακων. Αυτη' η σημαντικη ' ' υπη' ρ",ε ανατροπη, στη ζωη' του Κ ωνσταντινου 'C σuνεπεια της αλλαγ�ς της εξωτερικ�ς πoλιτικ�ς της Eιρ�νης, η οποία εγκατέλειψε τη συμμαχία με τοuς Φράγκοuς για ' να αντιταχτει, εχθ ρικα' στα επεκτατικα" σχεuια s:, του Καρολου στη Νότιο Ιταλία. 62 Δεν έχει ιδιαίτερη ση μασία αν ο Κάρολος διέλυσε τον αρραβώνα μη επιτρέποντας στη Ρο τρούδη να εγκαταλείψει τη Δύση � αν το έπραξε η ίδια η E ιρ�νη που εξύφαινε και επέβαλλε τα εναλλακτικά σχέ διά της για τον γάμο τοu γιου της. Ο Κωνσταντίνος πα ντρεύτηκε τη Μαρία τον Νοέ μβριο του 788, και λέγεται ότι δυσανασχέτησε για την αλλαγ� (βλ. λεπτoμερ� πε ριγραφ� στο κεφάλαιο 3 ) . Η E ιρ�νη ωστόσο έριξε τις δυνάμεις της στην επιθε" κατα της πο λ ιτικης ' τοu Καρο' λου στη τικη, εκστρατεια Νότιο Ιταλία, η οποία έ μοιαζε να απειλεί τη βυζαντιν� επαρχία της Καλαβρίας. Z�τησε από τον Άδαλγι, τον ΛομβαρΟό πρίγκιπα που είχε περάσει πολλά χρόνια στο Βuζάντιο με το όνομα Θεόδοτος, να διεκδικ�σει την πα τρικ� του κληρονομιά. Τον έστειλε στη Δύση συνοδεία βυζαντινών δυνάμεων με επικεφαλ�ς τον Ιωάννη τον σα χελλάρω και την επιπλέον βo�θεια του Θεόδωρου , του �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , Ι:' ΤΎ)ς Σ ικελ 'ιας , για να αναχαιτισει τα στρατηγοu-uιοικηΤΎ) , ' ' ι:- τοu Κ αρο' λou και να παρει με το μερος τοu μερισχεuια κούς από τοuς ιταλούς uποσΤΎ)ρικτές τοu . 63 Αλλά τελικά αuτ� Ύ) εκστρατεία τοu 789 αποοείΧΤΎ)κε καταστρoφικ� . Και ακόμ Ύ) χεφότερα σuνέπεσε με καινούργιες επιορομές των Αράβων στΎjV Aνατoλ�, μετά τον Σεπτέμβριο τοu 788, καθώς και με ΤΎ) νίΚΎ) των Βοuλγάρων σΤΎ) μάχΎ) τοu Στρu μόνα. Η Eφ�νΎ) οεν είχε προβλέψει τοuς κινouνοuς nou , , ' Ύ) ταuτοχρονΎ) σuνεπαγοταν για ΤΎ)ν Α uτοκρατορια απει" ' uιαφoρετικα ' και απομακρuσμενα μετωπα. 'Η λΎ)' σε τρια Ι:, στραΤΎ)γικο" σφα λ μα, nou οι περισσοτεροι ' ταν ενα αuτο, ' κρατορες και οι στρατιωτικοι" τοuς αΡΧΎ)γοι προ σπα θou, , ' ' να αποφuγοuν. ' Γ ιατι Ύ)ταν ανΟΎ)ΤΟ να uιακινΙ:σαν επιμελως Ι:" ' τον στρατο, σοu σΤΎ)ν Ι τα λ'ια οταν uuνεuεις επρεπε να uιαΙ:, , ' και Ύ)ταν ισΤΎ)ν ανατολ ΙΚΎ)' Μ ικρα' Ασια Ι:- ' ΤΎ)ρεις uuναμεις ' ' ' ' Ι:"C ' οταν οι Β ou'λγαροι Ύ)γεφαν uιαιτερως επικινuuνο α",ιωσεις 1:στΎjV περιoχ� nou μόλις πρόσφατα είχε αναΚΎ)ρuχθεί ζώ νΎ) εφ�νΎ)ς από ΤΎ)ν Eφ�νΎ) και τον Κωνσταντίνο σΤΎ)ν περιοοεία τοuς . Οι σύμβοuλοι ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς οεν έκαναν κα λ� οοuλειά, οι στραΤΎ)γοί ΤΎ)ς uπερφαλαγγίσΤΎ)καν και Ύ)Τ, ", ' ΤΎ)ς πο λ ΙΤΙΚΎ)" ναuαγΎ)σε οικτρα. ΤΎ)' θΎ)καν και Ύ) ε",ωτεΡΙΚΎ) '4<;
7 90: Ο Κωνσταντίνος
μοναδικός διεκδικητής του -θρόνου
e'"
Κ άτω απ' αuτές τις σuνθ�κες, το 790 ο Κωνσταντίνος
παρακιν�θΎ)κε να oιεκoικ�σει ΤΎ) θέσΎ) τοu αuτοκράτορα " ' τοu ανΎ)κε. ' Η απογΟΎ)τεuσΎ) nou uικαιωματικα τοu απο, Ι:ΤΎjV uποοεέστερΎ) θέσΎ) τοu και ΤΎ)ν αuταρχικ� σuμπεριDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝTlΘ ΧΕΡΙΝ
φορά ΤΎ)ς μΎ)τέρας τοu ενισχύθΎ)κε αναμφίβολα από τοuς " τοu, εστω και αν οπως , s:' ' τοu περι βα' λλοντος ανυρες λ εγεται δεν �ταν πολλοΙ Δεκαεννιά χρόνων πια, ο Κωνσταντί, ' ' και νος περιγραφεται απο' τον Θ... εοφανΎ) σαν «ρωμαλ εος ' ζ s:, , " ανυρας ' Ι:' ο ς νεαρος ικανοτατος», ενας φι λουΟι.., ποu τοu ει, ' και το εφερε ' ' ' 64 Η αποχαν στεΡΎ)σει ΤΎ)ν ει..,ζ ο uσια β αρεως. , " ' ' φασΎ) τοu να xu βερνΎ)σει μονος τοu ελ αβε π λ εον auYXE, ' κριμενΎ) μορφΎ)" : αποφασισε να προσπα θΎ)σει να au λλ α' βει τον Σταuράκιο, τον Euvouxo ποu εξακολοuθούσε να ελέγ χει σε μεγάλο βαθμό ΤΎ)ν κuβέρνΎ)σΎ) . Όμως τα σχέδιά τοu διέρρεuσαν και Ύ) Eιρ�νΎ) προειδοποίΎ)σε τον Σταuρά κιο. Μαζί αποφάσισαν να τιθασεύσοuν τις φιλοδοξίες τοu ' ' ΕπωφελοuμενΎ) Κωνσταντινοu. απο" εναν σεισμο,' τον Φεβροuάριο τοu 790, ο οποίος uποχρέωσε ΤΎ)ν Αuλ� να εγκα' ' ' ταλ ει' ψ ει ΤΎ)ν πρωτεuοuσα και να μετακομισει στο Α νακτορο τοu Α γίοu Μάμα, σ' ένα προάστιο σΤΎ)ν εuρωπαϊκ� ακτ� τοu Βοσπόροu , Ύ) Eιρ�νΎ) διέταξε ΤΎ) σύλλΎ) ψΎ) των , φι' λ ων τοu ytou ΤΎ)ς . Σ ΤΎ)ν αναταραΧΎ)' ποu ακοστενων λούθΎ)σε τον σεισμό, σuνέλαβαν όλοuς τοuς σuμβούλοuς , , , τοuς μαστιγωσαν , ψ αν εν τοu Κωνσταντινοu , τοuς xoUpE ι ι 'C , ' χρω και κατοπιν τοuς ει.., ο ρισαν ειτε τοuς περιορισαν σε κατ' οίκο φuλάκισΎ) . 65 Ούτε ο γιος ΤΎ)ς δεν γλίτωσε το μα, , ' στιγωμα και ΤΎ) cpu λ ακισΎ) , καΤΎ)γοροuμενος για τις απει' τοu κατα' τοu Σταuρακιοu ' ( και κατα' τοu ασφuκτικοu, λ ες ελέγχοu ποu ασκούσε Ύ) Eιρ�νΎ) σΤΎ)ν αuτοκρατορικ� εξοu σία). Αuτ� Ύ) σύγκροuσΎ) κορuφ�ς στοuς κόλποuς ΤΎ)ς βuζα ντιν�ς κuβέρνΎ)σΎ)ς χαραΚΤΎ)ρίζεται από τον ΘεοφάνΎ), σΤΎ) Χ ι , , ' αν θ ρωπων ' ρονΟΥραφια τοu, ως εργο σατανικων ποu αναγκασαν ΤΎ) μΎ)τέρα να σuγκροuστεί με τον γιο και τον γιο με ΤΎ) μΎ)τέρα. Με τον ισχuρισμό ότι αρχαίες προφΎ)τείες Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 94
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' , " ειχαν χαται,ιωσει το δ ιχαιωμα 'C ' της να χυ βερνΎ)σει, οι οπαδοί ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς συνδαόλιζαν τις φιλοδοξίες ΤΎ)ς χαι χο' , , ΤΎ)ς. 66 Ε ιτε , , Ύ) ' λ αχευαν τις ιχανΟΤΎ)τες ΤΎ)ν επεισαν , ειτε " " ενισχυσε ΤΎ)ν προ' θ εσΎ)' ΤΎ)ς να συμπαραστασΎ) τους απ λως ", ' β " , χυ ερνΎ)σει ανει,αΡΤΎ)τα απο τον γιο ΤΎ)ς , Ύ) αυτοχρατεφα ' , ο ε' λ εγχος του στρατου' Ύ)ταν , , αντι λ αμβ ανοταν οτι χρισι, Κ ' μος για ΤΎ)ν επιτυχια ΤΎ)ς. αι αφου" ειχε χιο'λας δ ιορισει , " ' ' δ ΙΟΙΧΎ)τες αφοσιωμενους στο προσωπο ΤΎ)ς , προ σπα θΎ)σε " , , ' ' λ ες δυναμεις 'C τωρα να ει,αναγχασει ο λ ες τις ενοπ να πα' ' Κ , ' ' δ εν θα δεχονταν ρουν ορχο οτι ποτε τον ωνσταντινο ως ' Κ , " ' νομψο αυτοχρατορα τους. 67 'Ετσι χαι ενω ο ωνσταντι" Α β , ' Ι Ι Μανος ρισχοταν υπο χραΤΎ)σΎ) στο ναχτορο τα Α Υιου , ι f , μα μετα ΤΎ)ν αποτυχια ΤΎ)ς συνωμοσιας του χατα του αρ, , του προσπαθουσε ' να χερ δ 'ισει ΤΎ)ν χιευνουχου , Ύ) μΎ)τερα , ' υποσΤΎ)ΡΙι,Ύ) 'C του στρατου. ' προχα' λεσε αντι'Ο μως αυΤΎ)" Ύ) πα λΎ) για ΤΎ)ν ει,Ουσια 'C δράσεις στο στράτευ μα. Οι δυνάμεις του Θέ ματος των Α ρμενιαχων " " αρνΎ) θΎ)χαν να ορχιστουν ' : ειχαν Ύ) δΎ) ορχιστει' Κ Ε ' ' χαι σΤΎ)ν φΎ)νΎ), με αυΤΎ), ΤΎ) υπαΧΟΎ), στον ωνσταντινο , ' , ' σεφα, χαι δ εν δ εχονταν χαμια, αλλ αγΎ)' . ΑχομΎ) περισσο, ' 'C ΤΎ)ς αυτοχρατεφας ' ' τερο, θ εωρουσαν τις πραι,εις αναρμο' Κ " ' στες επει δ Ύ) περψεναν να γινει ο ωνσταντινος αυτο" , ' πεχρατορας με ΤΎ)ν ενΎ) λ ιχιωσΎ) του. Απο' τις ανατο λ ιχες ' ' Θ Α " εφταναν ει δΎ)σεις ' ριοχες του ... εματος των ρμενιαχων ", ' " για μια σο β αΡΎ), ει,εγερσΎ) : οι στρατιωτες ειχαν αιχμαλω, ' δ ΙΟΙΧΎ)ΤΎ)' 'C χαινουργιο τισει τον στραΤΎ)γο' τους, ει,ε 'C ' λ ει,αν Κ , ' ' ' χαι αναΧΎ) ρυι,αν 'C τον ωνσταντινο μοναδ ιχο αυτοχρατορα. 68 Το παράδειγμά τους αχολοόθΎ)σαν χαι άλλες στρα, μονα' δες σε δ ιαφορες " χαι ετσι Ύ) αντιπα' τιωτιχες περιοχες , χαι στον γιο ε' λαβε στρατιω' ρα' θ εσΎ) αναμεσα σΤΎ) μΎ)τερα , , με ορατο" τον χιν δ υνο εμφυ λ 'ιου πολ εμου ' τιχο χαραΧΤΎ)ρα . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 95
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
Κάτω από Τ ψ αuζανόμενΎ) πίεσΎ) , Ύ) Eφ�νΎ) uπαναχώΡΎ), , ΤΎ)ν απε L λΎ)' ποu σuν Lστοuσαν τα ΠLστα, σε. Κ ατανΟΎ)σε Λ ' Γ' , , τοu εοντα � στρατεuσΤΎ)ν αuτοχραΤΟΡLXΎ), uuναστεLα ι " , ματα, τα ΟΠΟLα πεΡLμεναν τον νεαρο αuτοχρατορα να τα ΟΟΎ)γ�σεL στα πεοία των μαχών χω οεν �ταν ΟLατεθεψέ, ΤΎ) σuνεΧLζομενΎ) ' ' να ανεχτοuν να π λ εον uποταγΎ), τοu σΤΎ) μΎ)τέρα τοu . Τον Οχτώβρω τοu 790, ο Κωνσταντίνος ανα" μονα, θΎ)χε αuτοχρατορας ' επαΡΧLαχες ' ΧΎ) ΡUΧ απο' πο λλ ες οες, OL οποίες προέλασαν μέΧΡL ΤΎ)ν Ατρόα ΤΎ)ς ΒLθuνίας (σΤΎ) ΟUΤLX� ΜLχρά Ασία) YLa να uποχρεώσοuν ΤΎ)ν Eφ� νΎ) να παραLΤΎ)θεί. 69 Έχοντας εζασφαλίσεL ΤΎ) σταθερ� uποσΤ�ΡLζΎ) τοu στραΙ " Ι ' ' ο Κ ωνστανηνος τοu, ΠΎ)ρε αμεσα μετρα προχεψενοu να εορωώσεL ΤΎ)ν εζοuσία τοu . ΈστεLλε ΟLαταγ� σΤΎ)ν πρω, , " ' β ανε μονος τεuοuσα γνωσΤΟΠOLωντας οη ανα λ αμ τοu ΤΎ)ν , ' � αuτοχραΤΟΡLXΎ)' uLaxu σΎ) , απαLτωντας να γνωστοβ ερνΎ) , σΤΎ)ν Αγορα' τοu Κων, , τοu �UΎ)μοσLως ΠΟLΎ) θ EL' Ύ) αποφασΎ) , 70 " " ' μερος στανηνοu. Α uτο Ύ)ταν το σuνΎ) θ Lσμενο οποu σu, ' ' λΎ)ς οταν γχεντρωνονταν OL πο λ'Lτες ΤΎ)ς Κ ωνστανηνοuπο , , ' να τοuς αναΧΟLνωσεL σΎ) μανηο επαρχος ΤΎ)ς πο' λΎ)ς ELXE χές εLΟ�σεLς. ΣτάλθΎ)χαν χ�ρuχες παντου YLa να πλΎ) ΡΟ, " επεχεLΤΟ μLα σποuuωα � , αν αφΟΡΎ)σοuν τον πλΎ) θuσμο' οη , σε εΠL, , � με τα νεα , ΧΟLνωσΎ) χω αναΡΤΎ)' θΎ)χαν ΠLναχωες χαφα σΎ)μεία. OL Π ράσLνOL χω OL ΒένεΤΟL σίγοuρα θα , μα τον Κ ωνστανηνο ' ως αuτοεπεuφΎ), μΎ)σαν χω εΠLσΎ) χράτορα XaL έτσL OL πάντες θα χατάλαβαν πλέον όη Ύ) , , ' αποσuρ θ EL' μΎ)τερα-αuτοχρατεφα χω ανΤL β ασL' λ Lσσα ELXE ' ο ' Στο μεταc,u 'C ' , σΤΎ)ν Ατροα, απο, ΤΎ)ν πο λ LηΧΎ)' σΧΎ)νΎ). , , , , , τον ωορ � ωμο ενος νεοu εΠLσΎ) μοποωuσε Κ ωνστανηνος στραΤΎ)γοό ΤΎ)ς στραηωηx�ς OUναμΎ)ς τοu Θέματος των ΑρμενLαΧών, τοu Αλεζίοu Μοuσοuλέμ (το Μοuσέλε είνω Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
) , και επεμεινε ' , οι στρατιω' , αρμενικο, ονομα να ορκιστουν τες ότι δεν θα δέχονταν στο εΈ,ής την EφήνΎJ ως αυτοψ ' , , τους. Κατοπιν ' , κρατεφα επεστρε ε σΤΎJν πρωτευουσα και συνέλαβε τον αρχιευνοόχο λογοθέτη Σταυράκιο, τον Αέ" , ' τιο, εμπιστο ΤΎJς Ε φΎJνΎJς, και ολ ους τους αφοσιωμενους ΤΎJς ευνοόχους. Αφοό μαστιγώθΎJκαν και εκάΡΎJσαν , εΈ,ο ρίσΤΎJκαν σε διάφορα μέΡΎJ. Ο Σταυράκιος στάλθΎJκε στο Θ εμα ' " , ωστε οι στρατιωτες εκει να κατων Α ρμενιακων ταλάβουν πως ο Κωνσταντίνος δεν χωράτευε. Ο αυτοκρά τορας περιόρισε ΤΎJ μΎJτέρα του στο Ανάκτορο του Ελευι " ι ΎJ ι δ ια, με ΤΎJν ανεπισΎJ ' μΎJ ' , το ΟΠΟΙΟ , θ εριου ειχε κτισε ' , οτι , θα εμενε εκει, . 7 1 συμφωνια "
�
..." 7 90 - 7 9 7 : Η βασιλεία το υ Κωνσταντίνο υ ΣΤ
e8r'
' δ ισε ' τον τροπο ' ο Κ ωνσταντινος ' Μ ε αυτον επιτε' λους κερ τον κλΎJ ρoνoμικό του θρόνο και περιβλήθΎJ κε ΤΎJν αυτο' γιος του Λεοντα ' Δ ' , εγ' ως μονα δ ικος κραΤOΡΙΚΎJ' ε Έ,ουσια , ' ' ' Ε ' Κ γονος του ωνσταντινου και δ ισεγγονος του Λεοντα Γ ' , ιδρυτή ΤΎJς δυναστείας. Μετακόμισε μαζί με ΤΎJ γυ, μα αυτοκρατορικα, δ ιαμερισματα , του στα επισΎJ ' ναιχα του Μεγάλου Παλατίου και σόντομα ΎJ Μαρία γέννΎJσε μια κόΡΎJ που oνoμάσΤΎJκε EφήνΎJ, σαν ΤΎJν εκ πατρός γιαγιά ΤΎJς . 72 OλόκλΎJ ΡΎJ ΎJ Αυλή πρέπει να πρoσευχήθΎJκε ώστε , ' Χ αρις ' ' τον αυτοΤΎJν επoμενΎJ φορα' ΎJ Θ εια να ευ λογουσε , , ' ' ' κρατορα στε λνοντας του εναν γιο. Μ ε ΤΎJ βOΎJ' θ εια εμπει" οπως ο Μ ιχαΎJ' λ Λαχανο δ ρακων , ' ρων στραΤΎJγων, που ει, " ' χε υΠΎJρεΤΎJσει και τον παππου' του , καθ ως και οσων δ ιο' των επαρχιακων ' στρα' επαγγελ ματικων ρισε επικεφα λΎJς �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 97
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
τιωτικών δυνάμεων, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' προετοιμαζόταν να κυβερνήσει χωρίς τη μητέρα του . Οι πρώτες του προ, , � , της μαχης � οεν ειχαν ευτυχη" καταλησπα' θ ειες στο πεοιο ξη : τόσο εναντίον των Βουλγάρων (Απρίλιος του 79 1 ) όσο και κατά των Αράβων (τον επόμενο Σεπτέ μβριο) απέτυζ , ' , ' Απετυχε επισης να -;:,οιατηρηχε να εc.,ασφα λ'ισει τη νικη. , ' ' σει την αφοσιωση των στρατευματων του Θ- εματος των , � , -;:" τον στραΑρμενιακων, ' τα οποια ουσανασχετουσαν επειuη τηγό τους, τον Αλέξιο Μουσουλέμ, τΌν είχαν περιορίσει στην Κωνσταντινούπολη σε υποχρεωτική απραξία. Έτσι " ετος της βασι λειας ' ' του ο αυτοκρατορας το πρωτο οεν -;:" επεδειξε ιδιαίτερες στρατηγικές ικανότητες, αλλά ούτε χρη, του. , " ζ σιμοποιησε με τον καλυτερο τροπο τους αc.,ιωματικοuς Η Ε φήνη στο μεταξύ πίεζε τον γιο της να την αποκα, , ' της ως αυτοκρατεφα-μ ταστησει στην αρμο' ζουσα θ εση ητέρα. Τον Ιανουάριο του 792, εισακούοντας τις εκκλήσεις , ' u Ψ η λα" ισταμενων, συναινεσε πολλων στο αιτημα της να , ' Το γεγονος ' σημαοευτηκε � , απο, την επαναφερει στην Α uλη. τις επευφημίες που θύμιζαν την οικεία μορφή της συμβα σιλείας τους την προηγούμενη δεκαετία : « Πολύχρονοι ο Κωνσταντίνος και η Εφήνη ! » 7 3 Για μιαν ακόμη φορά οι " , , ' � Π ρασινοι και οι Β ενετοι εκαναν οημοσια γνωστη, την επιση μη μεταστροφή : η αυτοκράτεφα-μητέρα δεν ήταν πια , " -;:, ' στο ανακτορο σε ουσμενεια, περιορισμενη της, αλλ α" ειχε ' ' της ως συναυτοκρατεφα ' επανακτησει τη θ εση του Κων, , , Κ αι κα θ ως ' ο ευνοουμενος σταντινου. ευνουχος της επι" ' λ "ιγο μετα την αποστρεφει επιση μα στην πρωτευουσα κατάστασή της, φαίνεται ότι η Ειρήνη είχε τη Μναμη να , , ληση του Σταυρακιου ζ ' ' επιτυχει την ανακ απο, την εc.,ορια. , , , ' ' να ειχε απαιτησει να θα μπορουσε Π αροτι ο Κωνσταντινος , Ι ι , ' επευφημειται μονον αυτος, οι επευφημιες που απευ θ υνο"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' 'S:- τους ηταν νταν και στους υυο ο λοφανερα μια παραχωρηση στο προηγοόμενο κόρος της Eιρ�νης, ένα μάλλον κα' 'S:- 'Οταν ο στρατος ' πληροφορη' κο" προμηνυμα για τον ιuιo. θηκε τα σχετικά με τη νέα προσφώνηση , τα στρατεύμα τα των Αρμενιακών εξεμάνησαν και αρν�θηκαν να προ, ' ' ' απαιτησαν Ε πιπ λεον σ θ εσουν το ονομα της Ε ιρηνης. να επιστρέΨει ο στρατηγός τους, Αλέξιος Μουσουλέ μ. Όμως ' 'S:" " θανοταν υιαισ ο Κ ωνσταντινος οτι μια παρομοια κινηση θα �ταν πιθανόν επικίνουνη και έτσι έριξε τον Αλέξιο στη φυλακ� . Το πoτ�ρι ξεχείλισε και η στρατιά των Αρμε νιακών εξεγέρθηκε. 74 ' ' Ο αυτοκρατορας 'S:, ενυεχομενως ως αντιπερισπασμο, προς αυτό το μη συνεργάσιμο τμ�μα του στρατοό στην Α" κατα των , 'S:- ' ζ μια καινουργια νατο λη' , υιεται.,ε εκστρατεια Βουλγάρων τον Ιούλιο του 792. Συνοοευόμενος από πολ λούς οιακεκριμένους στρατηγοός προέλασε στις Μαρκέλ, ' λ ες, που ειχαν οχυρω θ ει" εκ νεου , και υστερα επιτε' θηκε στους Βουλγάρους που είχαν αρχηγό τους τον χαν Κάρ οαμο, χωρίς ξεκάθαρο σχέοιο μάχης. Στην καταστρoφ� που επακολούθησε, σκοτώθηκαν πολλοί Βυζαντινοί και οι Βούλγαροι λαφυραγώγησαν τις αυτοκρατορικές απο, τα χρηματα, , ' σκευες, τα α' λογα, τις προμη' θ ειες, ακομη και ' την αυτοκρατορικη, σκηνη" την ωρα που ο Κωνσταντινος , , ι 75 Αυτη' η φοεπεστρεφε κυνηγημενος στην πρωτευουσα. βερ� �ττα, που κόστισε τη ζω� του Mιχα�λ Λαχανοορά" , ω θησε το επαγ' στρατηγων κοντος και α' λλων επιφανων , " ζ Ι γε λ ματικο τμημα του στρατου, τα ταΥματα, να ει.,εγερ" " στο ονομα του τεως ' ' του θουν καισαρος Ν ικηφορου , θ ειου Κωνσταντίνου . Μολονότι είχαν υποβιβαστεί στις τάξεις των κληρικών από την Eιρ�νη μετά το 780, οι καίσαρες " ει" αποπειρα κατα' λη Ψ ης της ει.,αυσιας ζ σε αυτη, την τριτη ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 99
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
χαν εξασφαλίσει σoβαp� υπoσΤ�PιξΎ) και ανάγκασαν τον Κωνσταντίνο να αναλάβει απoφασιστικ� δράσΎ) . Για να ξεμπερδεόει με τις αυτοκρατορικές τους φιλοδοξίες, διέ ταξε να τυφλωθεί ο ΝΙΚΎ)φόρος και να ακρωΤΎ)ριαστοόν οι 76 Μ ' ' ε ΤΎ)ν ΠΡΟΤΡΟΠΎ)' του Σ ταυρακιου υπο' λοιποι τεσσερις. ' ς να τυφ λωσουν ' και ΤΎ)ς μΎ)τε, ρας του ε' β α λ ε επισΎ) τον στραΤΎ)γό των Αρμενιακών Αλέξιο Μουσουλέμ, ώστε να μΎ)ν μπορεί στο μέλλον να διεκδιχ�σει το αυτοκρατορικό αξίωμα. ' με ' , σΤΎ)ν προσπα' θ εια' του να φανει, σκ λΎ)ρος Ω στοσο τους αντιπάλου ς του, ο Κωνσταντίνος έπαιξε άθελά του ' '>' ' , ' του, γιατι, οταν το παιχνωι των εχθρων Ύ) στρατια' του Θ εματος των Αρμενιακών πλΎ) PoφOP�θΎ)κε ΤΎ)ν τόΧΎ) του στραΤΎ)γοό ΤΎ)ς, Ύ) εξέγεpσ� ΤΎ)ς μετατράΠΎ)κε σε ανοιχτό πόλεμο κατά ΤΎ)ς ΚωνσταντινοόπολΎ)ς. Η ανταρσία μο, '>' " για εναν νοπω' λΎ)σε ΤΎ)ν προσΟΧΎ)' του αυτοκρατορα σχεοον , '>" , και τον υποχρεωσε , χρονο να ανα λα' β ει ουο εκστρατειες ε, ι , , ναντιον των στασιαστων και να συγκεντρωσει τις προ σπαθειές του σε μια εσωτεpικ� σόρραξΎ) σε βάρος όλων των , ' ' κρατικων ' υπο θ εσεων α' λλ ων σΎ)μαντικων . Τε λ ικα' κατορθωσε να πατάξει ΤΎ)ν εξέγερσΎ) των Αρμενιακών και να φέρει σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) χίλιους αλυσοδεμένους " " παΡΎ) λ ασαν ταπεινωμενοι ' αιχμα λ ωτους, οι οποιοι μεσω ΤΎ)ς ΠόλΎ)ς των Βλαχερνών . ΣΎ)μάδεψαν τα μέτωπά τους ' , ' , ' ζ « Αρμενιος χαραζοντας τις λει.,εις συνωμΟΤΎ)ς» και κατοπιν 'Ί ' 77 , ει.,ορισΤΎ)καν 'C ' ' και αλ l\Ου. 'ΟσΤΎ) Σ ικελ ια οι στασιαστες ' '>' , ' ' μως ο Κωνσταντινος που τον ειοεν ανταμει ψ ε εκεινους ' ' '>' '>" ' ζ χαν υποσΤΎ)ριι.,ει κι ετσι οεν καταφερε να κεροισει ΤΎ) μακροχρόνια αφοσίωσΎ) αυτοό του Μστροπου τμ�ματoς του επαρχιακοό στρατοό. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
200
ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
'<1<;
Ο δεύτερος γάμος του Κων σταν τίν ου
έ"
Ε τσι το 7 9 3 , μετά από τρία χρόνια διαχυβέρνΎ)σΎ)ς, ο
Κωνσταντίνος δεν είχε χαταφέρει να εδραιώσει ΤΎ)ν εξου, του , ουτε , να χερ δ Ιισει μια απ αυτες τις νιχες ι σια που μποΕ , ' ' ' β ο. πιπ λ εον, ειχε δ εχτει' εχ ρουν να εορταστουν ' με θ ριαμ " ΤΎ) μΎ)τερα του χαι τους αυ λ ιχους ' ΤΎ)ς στους χυ βερνεου νΎ)τιχοίις χίιχλους χαι υπολόγιζε αχό μΎ) ΤΎ) γνώμΎ) ΤΎ)ς. ι ι , Ι Κατα" ποσον Ύ) Ε φΎ)νΎ) εσπεφε τους σπορους ΤΎ)ς αποφα" ' ' σΎ)ς Ύ) οποια επροχειτο να του χοστισει τον θ ρον ο, δεν το γνωρίζουμε. Αλλά Ύ) υπόλΟΙΠΎ) περίοδος ΤΎ)ς αποχλειστι" , , β ασι λειας ' ' του Κωνσταντινου χΎ)ς χυριαρχειται απο ενα , " , ' ' ' το σο ευχοαχομΎ) σφα λ μα χρισεως, το οποιο θα μπορουσε " , , ' αποφευχθει,' ωστε λα να ειχε οι συγχρονοι του υποπτευονται πως Ύ) Eφ�νΎ) έβαλε το χέρι ΤΎ)ς. Κατά τον ΘεοφάνΎ), , ο αυτοχρατορας χατε λΎ)' φθΎ) απο' αποστροφΎ), για ΤΎ) συ' ζuγό του Μαρία, «εξαιτίας των μΎ)χανορραφιών ΤΎ)ς μΎ)τέρας του» χαι έψαχνε τρόπο για να πάρει διαζίιγιο. 78 Ίσως χαι να είχε χάσει ΤΎ)ν υπoμoν� του μαζί ΤΎ)ς μετά ΤΎ) γέννΎ) σΎ) μιας δείιτεΡΎ)ς χόΡΎ)ς, στις αρχές ΤΎ) ς δεχαετίας του ' " οτι αυΤΎ), Ύ) γεννα ' δ εν αναφερεται 790 . Π εριττο' να πουμε ι ' ' απο" χανεναν ιστοριχο, ΤΎ)ς εΠΟΧΎ)ς · Ω στοσο Ύ) δ ευτεΡΎ) πορφυρογέννΎ)ΤΎ) χόρΎ) ΤΎ)ς Μαρίας, που βαπτίσΤΎ)χε Eu φροσίινΎ), έμελλε να διαδραματίσει χρίσιμο ρόλο ΤΎ)ν τρί' του Θ" αιωνα. Ε'ιναι οντως , , δ εχαετια ΤΎ) χαι ΤΎ)ν τεταΡΤΎ) , που αποτε λουν ' ' Ύ) δ ευτεΡΎ) απο" τις γυναιχες σΤΎ)ν πορφυρα , , ' ' πραγ' το αντιχειμενο ΤΎ)ς παρουσΎ)ς μελ εΤΎ)ς. Το πρωτο " , μα που γνωρι' ζουμε γι " αυΤΎ)ν ειναι οτι μοφασΤΎ)χε ΤΎ) δ u/ , , Ι ειχε Ι περιπεσει Ύ) μΎ)τερα ΤΎ)ς. σμενεια σΤΎ)ν οποια "
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
201
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Τον Ιανοuάρω τοu 795, YJ Μαρία αναγκάστηκε να γίνει , , , ' κοντα, φορωντας κα λογρια ' με τα μα λλ ια' της κομμενα " 'C ' , , , "'" το μοναστικο ρασο εc,Oριστηκε με τις uUO μικρες της κοι Ι / , , ' � YJ Ε φηρες σε ενα γuναικεω μοναστηρι ποu ειχε ωρuσει Θ , ' ' 79 νη στη νησο στη α' λ ασσα τοu Μ αρμαρα. Π ριγκιπο, Μια και δεν uπ�ρχε νομικό έδαφος ποu να δικαωλογεί το διαζόγω, όπως YJ αποδεδειγμένη μοιχεία � YJ σuνωμοσία με στόχο τον φόνο τοu αuτοκράτορα, YJ εν λόγω πράξη / , επεσuρε αμεσως την αuστYJΡYJ" κριτικη των εκκλησιαστι' , Α f , , , Ι , επιση μαναν οτι ο γαμος ειναι ισοκων ρχων , οι οποιες βως. Ωστόσο το διαζόγω �ταν απαραίτητο αν ο Κωνστα, , ' να 'Cι.,αναπαντρεuτει," πραγμα ποu σuντοντινος επι θuμοuσε "," ' , " ' τοu. Μ ο' λ ις επτα' μηνες μα αποοειχτηκε οτι ηταν ο σκοπος , , , ' αργοτερα, εστε τοu αuτοκρατεφα ως ψ ε την καινοuργια , "'" , ' ' λο ποu YJ Μ αρια ' οεν εφερε αuγοuστα, τιτ ποτε , και τον Σεπτέ μβρω πραγματoπoι�θηκε YJ γαμ�λια τελετ� στο Α ' Ι Μαμα. Ι ' Ο ι σαρανταημεροι νακτορο τα Α γιου εορτασμοι, καταγγέλθηκαν από μια ομάδα σuνΤYJ ΡYJτικών κληρικών , " γαμοu ποu θ εω' ενος ' ","Όιαμαρτυρη' θηκαν εναντων οι οποωι " , "," , ' ' ροuσαν μοιχικο. ο ι ωωι κ ληρικοι αρνη θηκαν επισης να ' Θ ' ' ' ζ' τε λ εσουν το μuσΤYJρω της ειας Κοινωνιας μα ι με τον "," " ειχε επιτρε' ψ ει , Ταρασω, ' πατριαρχη επεωη' ο τε λ εuταιος " , τοu να EU λογησει , σ " εναν ιερεα τον γαμο τοu αuτοκρατορα. 8Ο Η καινοόργια σuζuγος τοu Κωνσταντίνοu ονομαζόταν Θεοδότη . Ήταν ΠΡΟYJγοuμένως χουβιχουλάρια, δηλαδ� " επι των τιμων " , και ηταν σuγγενYJς , με τον Πλ ατω' κuρια να τοu Σακκοuδίοu και τον ανιψιό τοu Θεόδωρο, 060 εξέ, και απο' τοuς π λ εον , uπο' φανατικοuς χοντες μοναχοuς στη ρικτές της αυτοκράτεφας Eφ�νης. Η Θεοδότη είχε "," , ' ' ' ελ κuσει το ενοιαφερον τοu Κωνσταντινοu σε καποια στιγ�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
202
ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
μ� της ζω�ς του, όταν ο τελευταίος �θελε να oιεκoικ�σει την εξουσία για λογαριασμό του και να οιαχεφίζεται μό νος του τις υποθέσεις του . Η σκέψΎ) να χωρίσει ΤΎ) Μαρία, Ύ) οποία άλλωστε οεν �ταν oικ� του επιλoγ� , και να πα ντρευτεί ΤΎ) ΘεοΟόΤΎ) �ταν σίγουρα oελεαστικ� , όμως ο oπoιoσo�πoτε συνετός σύμβουλος θα τον είχε προειοο πoι�σει για τον κίνουνο να προσβάλει έτσι ΤΎ)ν ΕκκλΎ), , Ω στοσο ' ο αυτοκρατορας ' σια. επε, μεινε στο �οιαζυγιο κι ετσι , βρέθΎ)κε αντιμέτωπος με ένα ακόμΎ) τμ�μα ΤΎ) ς Aυλ�ς. Οι συγγενείς ΤΎ)ς ΘεοοόΤΎ)ς , αντί να ΤΎ)ς παρασταθούν , Ύ)γ�θΎ)καν ΤΎ)ς αντίορασΎ)ς κατά του αυτοκρατορικού ΤΎ)ς , 'Ε παιξαν σΎ)μαντικο" ρολο σε αυτο" που εμεινε σΤΎ)ν γαμου. Ιστορία ως {(Μοιχικό σχίσμα». Σε αντίθεσΎ) με ΤΎ)ν επιει, , ' ' Ταρασιου, ' ζοντας � κεστεΡΎ) στασΎ) του πατριαΡΧΎ) καταοικα τον οεύτερο γάμο του αυτοκράτορα εφάρμοσαν ΤΎ) oικ� , , , τους αυσΤΎ)ΡΎ), πουριταν ΙΚΎ)Ι ερμΎ)νεια των κανονων που οιέπουν το Οιαζύγιο . Ειοικότερα Ύ) άρνΎ)σΎ) του πατριάρ, , που ειχε , ευ λογΎ)σει ' ΧΎ) να αφορισει τον ιερεα τον αυτο" , ( σΤΎ)ν κυ' κρατορικο γαμο σΤΎ) λ ιτευΤΎ)κε ως {(οικονομια» " ' ριο λε ξια οικονομια, με ΤΎ)ν εννοια ΤΎ)ς οικονομιας απενα" " ντι στην α λΎ)' θ εια, εν προκειμενω απεναντι στους κανο, νες). Η ΕκκλΎ)σία στο Βυζάντιο οιχάσΤΎ)κε εξαιτίας μιας " τωρα να κατα β αεσωτεΡΙΚΎ)ς uιαφωνιας που απει λουσε , � , , ' ρα θ ρωσει τους κεντρικους πρωταγωνιστες , ΤΎ)ς αυτοκρατoρικ�ς κυβέρνΎ)σΎ)ς. Ο πατριάρχΎ)ς βρισκόταν ολοένα και " ' πιο απομονωμενος απεναντι σε μια αντιπο λ ιτευΤΙΚΎ)' λαι" ' ' λ απα, που φουντωνε και μανιαζε πεισμενΎ) οη ο οευτε� , " , , ' Μ ο λονορος γαμος του Κ ωνσταντινου Ύ)ταν παρανομος. τι ο αυτοκράτορας οεν οιέθετε κατάλλΎ)λους συμβούλους, θα είχε σίγουρα συνεΙOΎ)τoπoι�σει τον πιο σοβαρό, μακρο πρόθεσμα, κίνουνο : τα παιοιά που θα του χάριζε Ύ) ΘεοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 °3
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
OόΤΎJ οεν θα θεωρούνταν νόμιμα και οεν θα �ταν σε θέσΎJ να κλΎJ POνOμ�σOυν τον θρόνο. Ο ρόλος ΤΎJς Eιp�νΎJς σε αυτ� ΤΎJν υπόθεσΎJ οεν οιευ, ' Αλλα" απο ΤΎJ στιγμΎJ, που οι υπoσΤΎJPΙΚPινισΤΎJκε ποτε. κτές ΤΎJς στα μoναστ�pια πρόβαλλαν ΤΎJν αυσΤΎJP� εpμΎJ, , ''' ζυγιου , , προφανως , των κανονων , νεια περι' uια και εκεινΎJ " ' θα κpαΤΎJσε αποστασεις απο ΤΎJν πιο ευε' λ ΙΚΤΎJ πολ ΙΤΙΚΎJ' , � , " γαμο του αυτοτου Π�ΤPιαpΧΎJ οσον αφοραΙ τον uεuτερο κράτορα. Είναι γνωστό ότι ΎJ Eιp�νΎJ είχε παpαχωp�σει μισθούς σε οιάφορες μοναστικές κoινόΤΎJτες, περιλαμβα νoμένΎJς και ΤΎJς Moν�ς ΣτουΟίου . Ο ΘεoφάνΎJς ισχυρίζε, ΎJ Ε ΙPΎJνΎJ ' ' και επι θ υμου' ΤΎJν ε ξ ουσια ' ται οτι « λ αχταρουσε 8 σε ΤΎJν oικoυμενικ� καταoίΚΎJ του Κωνσταντίνο\») . Ι Αν και το εν λόγω σενάριο �ταν αρκούντως προβλέ ψιμο, το ''' φαινεται ' ' uEV να ΠΎJ" pε καπερι β α' λλον του αυτοκρατορα , "" ' αντιπο λ ιτευσΎJς. ποια μετρα κατα, ΤΎJς ενuεχομενΎJς Απο' ΤΎJ στιγμ� που είχε εξασφαλιστεί ΎJ συγκατάθεσΎJ του Τα" , , θ ρωποι του αυτοκρατορα ' ρασιου , οι αν ΎJ λ πι ζαν πι θ ανον ότι και ΎJ υπόλoΙΠΎJ EκκλΎJ σία θα προσαρμοζόταν σΤΎJν κατ' οικονομία εpμΎJνεία των κανόνων από τον πατριάρ, κοιΙ Ι ι ΧΎJ · 'Ο μως ειχαν υπoτιμΎJσει το κυρος ΤΎJς μoνασΤΙΚΎJς , , , ' νOΤΎJτας. Π ο λλοι' εικονολατρες μοναχοι ειχαν επιστρε' ψ ει στο Βυζάντιο μετά ΤΎJν αναστ�λωσΎJ των εικόνων · ο Πλά, , '" ' του ειχαν , των και οι οπαuοι ανα β α θ μιστει' και ειχαν γινει οεκτοί μετά χαράς στον κύκλο των συμβούλων ΤΎJς Ε ι, , ζε φυσικα, ΤΎJν αντι'θεσΎJ' ' υπoσΤΎJPΙ Και ΎJ τελ ευταια PΎJνΎJς. τους προς τον Ταράσιο, βάζοντας ένα κομμάτι ΤΎJς Εκ κλΎJσίας να εναντιώνεται σ' ένα άλλο . Άλλωστε οεν ΤΎJς οιέφευγε ΎJ λα·ίκ� συμπάθεια για τον Πλάτωνα και τους , του, οι οποιοι " ειχαν μαστιγω θ ει' και εξοριστει, με ανι Ψ ιους οιαταγές του Κωνσταντίνου . Η αιτιoλoγΎJ μένΎJ oικαίωσΎJ Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
της μoναστικ�ς παράταξΎ)ς συρρίκνωσε ακόμΎ) περισσό, , , ' του αυτοκρατορα και κατεσΤΎ)σε ακοτε ρο τους οπα δους μΎ) πιο επισφαλ� ΤΎ) θέσΎ) του . Μολονότι είχε εξιλεωθεί φερόμενος με αλΎ)θινά αυ" ι ' τοκρατορικοι τροπο, οταν επετρε του να ψ ε σΤΎ) μΎ)τερα επιστρέ ψει στους κυβερνΎ)τικούς κύκλους ο Κωνσταντίι ι ι ι νος εμεινε εκτε θ ειμενος στους εμπειρους υπο λογισμους ΤΎ)ς. Κατόρθωσε να νικ�σει τους Βουλγάρους όσο και τους Άραβες σε διάφορες εκστρατείες ΤΎ)ν περίοδο 795-797, όμως Ύ) δΎ)μόσια εικόνα του είχε αμαυρωθεί εξαιτίας ΤΎ)ς διένεξΎ)ς σχετικά με το διαζύγιό του . Το φθινόπωρο του 796, συνόδευσε ΤΎ) μΎ)τέ ρα του και ολόκλΎ) ΡΎ) ΤΎ)ν Aυλ� σΤΎ)ν Π ρούσα (σΎ)μεριν� Μπούρσα, σΤΎ) δυτικ� Μ ικρά ι ι ι Ι Α σια ΠΎ)γες . ιαματικαι λουτραι στις θ ερμες ) για να κανουν " , , ι ' εκει, εφτασαν τα νεα απο ΤΎ)ν πρωτευουΟσο β ρισκονταν ι ι ι ι ' ειχε σα οτι Ύ) Θ... εο δ ΟΤΎ) γεννΎ)σει γιο και ο Κ ωνσταντινος βιάσΤΎ)κε να επιστρέ ψει. Το παιδί βαπτίσΤΎ)κε Λέων , ι ι ι ι Δ ι . 82 Καται ΤΎ)ν απουσια οπως ο παππους του, ο Λ εων του Κωνσταντίνου Ύ) Eιρ�νΎ) κατάφερε να δωρoδoκ�σει όλους ι ι ι ' τους δ ΙΟΙΚΎ)τες των ταγματων, καθ ως και τους αυ λ ικους που είχαν μαζευτεί σΤΎ)ν Π ρούσα. Δασκάλεψε τους δι' f Ι ι κους ΤΎ)ς να πεισουν τους στρατιωτικους οτι ο Κ ωνσταντίνος δεν θα γινόταν ποτέ άξιος Ύ)γεμόνας. ΠροβάλλοΙ ντας τον εαυτοι ΤΎ)ς σαν το μονα δ ικοι ατομο ικανοι να κυ, ι ι β ερνΎ)σει ΤΎ)ν Α υτοκρατορια, συνωμοτουσε για να τον Ι ι Ι ι -C "εφορτωθ ει.ι Τ ον επομενο χρονο ο Κ ωνσταντινος αρχισε σταδιακά να αντιλαμβάνεται αυτές τις δολοπλοκίες, αλ λά �ταν �δΎ) αποξενωμένος από μεγάλα τμ�ματα ΤΎ)ς Εκι ι ι Ι κι ετσι δ εν μπορουκ λΎ)σιας, του στρατουι και ΤΎ)ς Α υ λΎ)ς σε να υπολογίζει στΎjV υπoστ�ριξ� τους. ΤΎ)ν 1 Ύ) Μα·Ιου του 797, ο μικρός Λέων πέθανε σε Ύ)λικία μόλις επτά μΎ)'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
νών , γεγονός που τραυμάτισε βαθιά τον Κωνσταντίνο. Οι θλιμμένοι γονείς έθαψαν τον γιο τους σε μια μικρ� μαρι ι ι ι μαρινΎ) σαρκοφαγο στο μαυσωλ ειο του ναουι των Αγιων Αποστόλων. 83 ι ι ι Ι τις ""υυσκο Ι Ι λ ες συν θΎ)κες, απ , αυτες Κατω Ύ) Ε φΎ)νΎ) εσφιξε ακόμ Ύ) περισσότερο τον κλοιό γίιρω από τον γιο ΤΎ)ς απομονώνοντάς τον από τους στρατιωτικοίις που τον υποι ι Ι Ι Ι Ύ)γεμοΠ αντως σΤΎ)ΡΙ οι ""υυο ζαν στα ανατο λ ικαΙ 8 εματα. ι ι ι , νες συμμετειχαν αποι κοινουι σε ορισμενες τε λ ετες, οπως Ύ) επιστρoφ� των λειψάνων ΤΎ)ς αγίας ΕυφΎ) μίας σΤΎ)ν ι ι ι ι λΎ)ς, ομωνυμΎ) εκκ λΎ)σια στο κεντρο ΤΎ)ς Κ ωνσταντινουπο πιθανόν τον Ιοίιλιο του 797. Η μετακoμιδ� των φΎ)μισμέι ι Ι εκκρινοταν Ι θ εραπευτικοι νων λ ει Ψ ανων, απ, τα οποια ενα ι ι ι υγρο, σΤΎ)ν επισκευασμενΎ) εκκλΎ)σια απετεΙ λ εσε μειΙ ζον ι ι ι "" Ψ γεγονος που σΎ) μαυε ε τον εκ νεου κα θαγιασμοι του ναουι ως εικονολατρικοίι ιεροίι. 84 Ορισμένοι πιστοί εικονολά, ι ι ι θΎ)καν με κομματια τρες ανταμειφ απ τα οσταΙ ΤΎ)ς αγιας : ι ι Ι Ι "" ζ Ι χερι Ο Ν ΙΚΎ)τας, ο ευνουχος και πατρικιος , ΠΎ)Ι ρε το uEc,t ι ι ι Ι θυγατερες του Κωνσταντινου αποΙ ΤΎ) ΤΎ)ς αγιας, ενωι οι ""υυο Μαρία, ΤΎ)ν πρώΤΎ) του σίιζυγο, έλαβαν και αυτές το μει "" ι ι ι Ι ρωιο τους. Φ αινεται περισσοτερο πι θ ανοι να Ύ)ταν Ύ) Ε ιρ�νΎ) εκείνΎ) που π�ρε ΤΎ)ν πρωτοβουλία γι' αυτό το δώρο, μια και δεν διαθέτουμε μαρτυρίες του ενδιαφέροντος του ' J ι ι Κωνσταντινου για ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γουμενΎ) οικογενεια του , τα μέλΎ) ΤΎ)ς οποίας ζοίισαν σε μoναστ�ρι σΤΎ) ν�σo ΠρίγκιΙ Ι Ι Ι εναπομεικαι Ύ) μονΎ) αναφοραΙ στις ""υυο πο. ΑυΤΎ)ι ειναι νασες κόρες του κατά ΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς ζω�ς του . Yπ�ρξε ι ι ι Ιζ του. μαΙ λ ιστα μια αποι τις τε λ ευταιες επισΎ) μες πραc,εις Π ροφανώς θα είχαν �δΎ) κυκλoφoρ�σει φ�μες για τις συζΎ)τ�σεις ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς με τους στρατιωτικοίις αΡΧΎ)γοίις ι ι Ι Ι σΤΎ)ν Π ρουσα, γιατιι ο Κ ωνσταντινος αρχισε να το παφνει �
206
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
απόφαση ότι Ύ) τελιχ� αναμέΤΡΎ)σΎ) με ΤΎ) μΎ)τέρα του � ταν αναπόφευχΤΎ) . Τον Αύγουστο τοu 797 εγχατέλειψε τψ πρωτεύοuσα, σ[νοντας οσΎ)γ[ες σΤΎ) ΘεοΟόΤΎ) να σια φύγει σΤΎ)ν ανατoλιχ� αχτ� του Μαρμαρά. Ό μως τον πρόλαβαν οι φ[λοι ΤΎ)ς μΎ)τέρας τοu , τον σuνέλαβαν ενώ , "" ' να αναζΎ)ΤΎ)σει ' προσπαθοuσε χαταφυγιο στις uuναμεις του , , Θ ' χαι τον εφεραν .., ε' ματος των Ανατο λ ιχων πισω σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) . Στις 1 9 Αυγούστου του 797, Ύ) Eφ� νΎ) σιέταξε να τυφλωθε[ ο [σιος ΤΎ)ς ο γιος σΤΎ)ν Α[θουσα , ' t:' ' f , Ι Ι γεννΎ)σει ΤΎ)ς Π ορφuρας, εχει που τον ειχε ειχοσι ει.,Ι χρονια πριν . 85 " Π Ι αρα' ΤΎ)ν αποχροuστιχΎ)f ΤΎ)ς φuσΎ) , Ύ) ποινΎ) ΤΎ)ς τuφλωσΎ)ς θεωρούνταν σπλαχνιχ� επιλoγ� σε σύγχρισΎ) με , , "" ' ΤΎ)ν χαταUΙχΎ) σε θ ανατο , που Ύ)ταν Ύ) αρμο' ζουσα τψωρια ι ι Ι , ' για οσοuς σuνωμοτοuσαν χατα του αuτοχρατορα. Η στεΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς όρασΎ)ς �ταν συνΎ)θισμένΎ) μέθοσος παραμερι, ' ' αντιπα' λ ων, το' σο στο Β u ζαντιο σμοu, των πο λ ιτιχων οσο χαι σΤΎ) ΔύσΎ) . Άλλωστε χαι ο [σιος ο Κωνσταντ[νος ΣΤ' ΤΎ)ν ε[χε ΧΡΎ)σψoπoι�σει το 792, όταν βρέθΎ)χε αντψέ, , ι ι τωπος με ΤΎ) συνωμοσια, ΤΎ)ν ΤΡΙΤΎ) χατα σεφα, των uπο,,, , "C να τu, , των θειων ' τοu , των χαισαρων σΤΎ)ριχτων : uιεται.,ε φλώσοuν τον ΝιχΎ)φόρο χαι να ξεριζώσουν τις γλώσσες των άλλων τεσσάρων . Ο Κωνσταντ[νος ε[χε επ[σΎ)ς σια τάξει να τuφλώσοuν τον Αλέξιο Μοuσοuλέμ για να του στερ�σει χάθε ελπ[σα ανόσου στον θρόνο. Η τ6φλωσΎ) επιβαλλόταν αχόμΎ) χαι σε μέλΎ) ΤΎ)ς ΕχχλΎ)σ[ας ποu χα, ' ΤΎ)γορουνταν για σο β αρα' εγχ λΎ)ματα χαι πο λ ιτιχα' παραπτώματα : το 705, όταν ο Ιοuστινιανός Β' ξαναμπ�χε σΤΎ)ν '" , ' πρωτευουσα για να '"UΙεχUΙχΎ)σει τον αuτοχρατοριχο, του θρόνο, σιέταξε να τuφλώσοuν τον πατριάρχΎ) Καλλ[νιχο χι 6στερα τον εξόρισε σΤΎ) Ρώμ Ύ) . 86 Ο Καλλ[ν ιχος επέDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 07
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , , ' στρε Ψ ε αργοτερα στο Β υ ζαντιο - σπανια περιπτωσΎJ αν' θ ρωπου που επι β'ιωσε μετα' απο" παρομοιο ακρωΤΎJ ριασμo., Το 799, ο πάπας Λέων Γ ' μόλις διέφυγε από μια συνωμοι λ ωσΎJ ' του . , , σια που σκοπο, ειχε ΤΎJν τυφ Η τιμωρία λοιπόν που επιβλ�θΎJκε στον Κωνσταντίνο κατ' εντoλ� ΤΎJς E ιρ�νΎJς �ταν σύμφωνΎJ με τις συν�θειες , για ΤΎJν ε",oυoετερωσΎJ ' πο λ ιτικου' αντιενος ΤΎJς εΠOΧΎJς 'C "" πάλου . YπoδΎJλώνει ότι ΎJ Eιρ�νΎJ θεωρούσε ως απαράδε ΚΤΎJ πρόκλΎJσΎJ για το προσωπικό ΤΎJς κύρος τις φιλοδο ξίες του γιου ΤΎJς να κυβερν�σει μόνος του . Ο ΘεoφάνΎJς '" συγχωρει' ΤΎJν πρα"'ΎJ ' ζ ΤΎJς που εκτιμα' πως αποσκοοεν " , σΤΎJ θανατωσΎJ ' ' Αναφερει πουσε του Κ ωνσταντινου. οτι ο �λιoς κρύφΤΎJκε για δεκαεπτά ΎJμέρες και αυτ� ΎJ απροσ"" ' ' ΤΎJν απω' λεια ΤΎJς oρασΎJς oOΚΎJΤΎJ σκοτεινια' αντανακλουσε , ' επι β α' λ ει στον γιο ΤΎJς. Η αναφορα' ει' που ΎJ Ε ΙΡΎJνΎJ ειχε , , , / ζαν τον αυτοκραναι τετριμμενΎJ, αφουΙ παντα παρομοια " , των κακων οιωνων, ο ' τορα με τον ΎJ' λ ιο. Σ ε πεισμα αυτων " " ' Κ ωνσταντινος ε ζΎJσε καμποσα χρονια ακoμΎJ και ΎJ πο λ ε, του ε",ακο λου' θΎJσε να ταλ ανι'ζει μΙΚΎJ" γυρω απο, τον γαμο 'C ΤΎJν EκκλΎJσία. Η ΘεoOόΤΎJ τον φρόντιζε μέχρι το 805 πε, , φαινεται , , πε' θανε ο Κ ωνσταντινος ' ριπου , οποτε οτι και ΎJ χ�ρα του απoσύρθΎJκε σε μια μoν�. 87 XάΡΎJ σ' ένα παρά ξενο παιχνίδι ΤΎJς μοίρας, κάτι που διόλου δεν επιθυμού" , ' σε ΎJ Ε ΙΡΎJνΎJ, ο Κωνσταντινος εζΎJσε περισσοτερο απο, ΤΎJ μΎJτέρα του .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
208
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
'4�
7 9 7 - 802: Η Ειρήνη μόνη αυτοκράτειρα
e.,ι
, ' Ύ) Ε φΎ)νΎ) Μ ε αuτον ' τον τροπο ' ' λοιπον απεΚΤΎ)σε τον
, ' ' Ω ς σuναuτοκρατεφα ε' λεγχο ΤΎ)ς Α uτοκρατοριας. κατειχε �OΎ) τον αuτοκρατορικό τίτλο, έτσι Ύ) αλλαγ� οεν απαιΙ Ι , , ο λ αος ' τοuσε παραι μονο μια ανακοινωσΎ) , με ΤΎ)ν οποια πλΎ)ρoφoρ�θΎ)κε ότι ο Κωνσταντίνος οεν �ταν πλέον σε θέσΎ) να κuβερν�σει. Η Eφ�νΎ) εμφανίζεται να μΎ) οίνει , ο γιος ΤΎ)ς ει, οτι , ", ' περα απο το γεγονος α' λλ ες ει.,Ύ)γΎ)σεις " , , να � μποροuσε ' χε απο λεσει ΤΎ)ν οραση τοu και σuνεπως υεν , ' Η Ύ)γεμονια ' ΤΎ)ς αποτuπω' θ ηκε ειναι πια αuτοκρατορας. " , νομισματα, � , ' στα νεα οποu παροuσιαζοταν ως Ύ) μοναυικη αuτοκράτεφα. Οι χρuσοί σόλιοοι την παρίσταναν ως βα, ο' ψ εις. , ' σι'λ ισσα και εφεραν την εικονα ΤΎ)ς και στις �uUO , , , , ' ' θ ια ο' ψ η ειναι ολοφανεΤ οσο η μπροστινη οσο και η οπισ ρο ότι προέρχονται από σχεΟόν ταuτόσημες μ�τρες, ώστε , " απο, οποια πλ εuρα' και να το κρατησεις, το νομισμα απεικονίζει την Eφ�νη με την αuτοκρατορικ� της ενοuμασία , της. Δεν ενιω ", , ' ' στο χερι θε και το σκηπτρο της ει.,οuσιας " , ' ' ΤΎ)ν αναγκη να αντλησει απο το κuρος τοu σuζuyou της, ' ' ' πε θανει Δ ' , ποu ειχε τοu Λεοντα καφο, πριν , η, τοuς προγόνοuς τοu , τα μέλη της Σuριακ�ς οuναστείας ποu βρι σκόταν σΤΎ)ν εζοuσία για ογΟόντα ολόκλΎ) ρα χρόνια. Με αuτά τα νέας κoπ�ς νομίσματα οιακ� ρuζε την αλλαγ� στην ηγεσία και το 797 οι πολίτες της Αuτοκρατορίας αλ λά και όλοι όσοι σuναλλάσσονταν με το Βuζάντιο οεν εί, ' καμια, αμφι β ο λ 'ια για το ποιος ασκοuσε χαν π λ εον την εζοuσία (βλ. εικόνα 1 γ). Και ενώ στα νομίσματα ΧΡΎ)σιμοποιείτο ο ορθός γραμ"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 09
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" τυπος, το θΎ) λ υκο' βασι'λ ισσα, στα νομο θ ετικα" εγματικος γραφα ΧΡΎ)σιμοποιείτο ο γραμματικός τύπος στΎjV αρσε νική του εκδοχή , βασιλεύς. 88 Αφού ο αυτοκράτορας ήταν Ύ) ΠΎ)γή του νόμου, ήταν σύνΎ)θες οι νομικές ρυθμίσεις να , , ' εισαγονται με το κυρος του <ψεγα' λου αυτοκρατορα, πι, ' Ο υτε ' α λλ α' ουτε οι νομικοι ' Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) στου στον Χ ριστο». ΤΎ)ς σύμβουλοι δεν βρήκαν τον λόγο να αλλάξουν αυτή ΤΎ) " εγγυοταν ΤΎ) γνΎ)σΙΟΤΎ)τα. ' και' Ο ι 1:-υυο 1:- ' υιατυπωσΎ) Ύ) οποια " ' 1 νεαραι, που εΚυΟ θ νουργιοι νομοι, οι Ύ)καν στο ονομα ΤΎ)ς Ι:ι , Ι\ Τ , , " μα των ορκων και των επο, ' ειχαν ως αντικειμενο το ζΎ)ΤΎ) " � , , ' ' μενων , μετα τον πρωτο, γαμων - θ ε ματα που ειχαν Ύ)υΎ) αποδειχτεί εξαιρετικά κρίσιμα για ΤΎ)ν ανάρρΎ)σή ΤΎ)ς σΤΎ)ν , " ' ' Ο πρωτος ζε οτι αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)' εφυσια. νομος υπογραμμι 1: οι όρκοι παίρνονται ενώπιον του ιδίου του Χριστού και δεν , πρεπει να παραβ ια' ζονται ελ αφρα' ΤΎ) καΡUΙα, 1:- ' ενω' ο υευι:- ' ι Ι , τερος απαγορευε τον τριτο γαμο ως πραΚΤΙΚΎ)" παρομοια ' 1:-' Α υτα' τα συμπ λΎ) ρωματα του ποινικου, με ΤΎ)ν ΚΤΎ)νωυια. ' ' ' ι:κωυικα τα υπεγραφε Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) ως αυτοχρατωρ, ανωτατος Ύ)γεμόνας. 89 Δεν ήθελε να υπάρχει ούτε ένας που να παρεξΎ)γεί ΤΎ) φύσΎ) ΤΎ)ς εξουσίας ΤΎ)ς. Όλοι όφειλαν να ΤΎ) σέβονται και να ΤΎ)ν αντιμετωπίζουν ως μοναδική αυτο" , ' κανενας αλλος. κρατειρα, αφου" πραγματι υεν Ι:- υΠΎ)ρχε ' ' τον τροπο υΠΟυεικνυε ' Μ ε αυτον 1:- ' στις "ενες υυναμεις Ι:1: , απευ θ υν ' ' στον Ε πισκοπο ' θΎ)κε γραπτως, προς τις οποιες , ' ΤΎ)ς α"ιωματικους 1: ' στις επαρχιες ' ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς, στους πιστους αλλά και στον λαό ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς, που πλΎ) ΡΟ φορήθΎ)κε τους νόμους όταν αναγνώσθΎ)καν δΎ) μόσια, ότι δεν ήταν απλώς αυτοκρατορική σύζυγος αλλά Ύ) αλΎ)θινή αυτοκράτειρα. Απ' αυτή ΤΎjV άΠΟψΎ), Ύ) βυζαντινή Αυλή , Ύ) ΕκκλΎ)σία, ο στρατός και ο λαός, που διέθεταν τρόπους να εκφράζουν ΤΎ) διαφωνία τους για τις νέες εξελίξεις, κα,
,
Ι
,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
210
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' το αc,ιωμα ζ' � , τανοοuσαν οτι τοι) αuτοκρατορα Ύ)ταν οιαφορε" ζ' ' το εν λογω ' Γ ια αc,ιωμα. τικο' απο το προσωπο ποι) κατειχε να εUΎ)μερεί Ύ) Αuτοκρατορία έπρεπε να ΤΎ)ν κuβερνά ένα " ει' Ο τιτ , , ' λος αuτος ' λο βασιλ ευς. ατομο ποι) εφερε τον τιτ χε 008εί σΤΎ)ν Eφ�νΎ) όταν ακόμΎ) �ταν σuναuτοκράτεφα μαζί με τον γιο ΤΎ)ς Κωνσταντίνο ΣΤ' , ο οποίος επιβε βαίωσε ΤΎ) σuμμετοχ� ΤΎ)ς μΎ)τέρας τοι) στψ εζοuσία όταν , �οεΧΤΎ)κε να μοφαστει" και παλ ι μαζ'ι ΤΎ)ς ΤΎ)ν αuτοκρατορικ� τοι) ΜναμΎ) , το 792. Και οι 060 μαζί είχαν επεuφΎ) μΎ)8εί ως Ύ)γεμόνες και Ύ) πρoφαν�ς κuριαρχία ΤΎ)ς μΎ)τέ, ' ' ε 8'ισει τοuς UΠΎ) κοοuς ρας πανω στον γιο ΤΎ)ς ειχε τοι) Β u" , να ΤΎ)ν αντιμετωπι'ζ οuν σαν αuτοκρατορα. Ο σο ζαντιοι) ι , , ' ασuνΎ)' 8 ιστο κι αν Ύ)ταν για μια γuναικα να κατεχει ενα αζίωμα ποι) οριζόταν στο αρσενικό γένος, οεν uπάρχοuν μαρτuρίες ότι Ύ) 8έσΎ) ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς ως μοναοικού Ύ)γεμό, � 'ζ , νος και αuτοκρατορος προκα' λ εσε ωιαιτερες αναταραc,εις στο Βuζάντιο. Είχε γίνει απooεκτ� ως αυτοκράτορας. Η μόνΎ) σuγκρίσιμΎ) περίπτωσΎ) xρ�σΎ)ς αρσεν ικού τίτλοι) , ' , απο" γuναικα σuνανταται στα τε' λΎ) τοι) Ι " αιωνα σΤΎ) Δ uσΎ) " " , οταν Ύ) Θ... εοφανω, ΧΎ) ρα τοι) αuτοκρατορα 08 ωνα Β' και , , , � uπεγραφε ' καταγωγΎ)ς " Ύ) ωια, καποιες αποφαβuζαντινΎ)ς σεις ΤΎ)ς ΧΡΎ)σιμοποιώντας τον αρσενικό γραμματικό τύ πο unperator αντί για τον πιο σuνΎ)8ισμένο στο 8Ύ)λuκό γέ νος iIΏperatrix. 90 Ως σuναuτοκράτορας και πρώΎ)ν αντιβασίλισσα, Ύ) Ει, , � ' 8 ετε ο' λ α τα απαραιΤΎ)τα ' ΡΎ)νΎ) uιε προσοντα για να αν α, , ' ' και αν επροκειτο για κατι λ α' β ει τον π λΎ)ΡΎ) ε' λ εγχο , οσο , , Η εκπ , οι ζ προερχεται ' ' λΎ)c,Ύ) απο, το γεγονος οτι καινοφανες. περισσότεροι τομείς ΤΎ)ς βuζαντιν�ς κοινωνίας οεν οια μαρτuρ�8Ύ)καν . Αναμφίβολα Ύ) Eφ�νΎ) είχε προετοιμάσει προσεκτικά, εοώ και καφό, το έοαφος γι' αuτές τις εζεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
211
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
λίξεις, παίρνοντας με το μέρος της τους περισσότερους στρατιωτικοός αρχηγοός. AκόμΎj κι αν οι δυσαρεσΤΎjμένOΙ " , του γιου ΤΎjς επι θυμουσαν υΠOσΤΎjρικτες να ΤΨΎjσOυν ΤΎj μν�μΎj του, ωστόσο δεν ανέλαβαν άμεσΎj δράσΎj . Ο Κων, , ' και ελα' ζουσε ' σΤΎjν αΠOμOνωσΎj σταντινος με ΤΎj Θεο δOΤΎj χιστους υΠΎjρέτες και δεν προέβαλλε καμία αντίδρασΎj . Το προσωπικό ΤΎjς E ιρ�νΎjς από το Ανάκτορο του Ελευ, ' ζ ' και οι παντοτε ' πιστοι, ΤΎjς ευνουχοι αι.,ιωματουχοι θεριου ΤΎj βO�θΎjσαν να εγκατασταθεί ξανά στο Μέγα Παλάτιο. ' " εκεινους τους αι.,ιωματουχους -c ΑντικατεσΤΎjσε ' μοναχα για " , , ' ΤΎjν αΨOσιωσΎj των οποιων δ εν Ύjταν σιγoυΡΎj : το 799 , ατομα ΤΎjς εμπισΤOσόνΎjς ΤΎj ς είχαν τεθεί επικεψαλ�ς των , μονα' δων του Θ εματος ' ' στρατιωτικων των Θ ραΚΎjσιων, του , , , , ' Θ ' ,.; εματος του ΟΨ ικιου και ΤΎjς Σ ικε λ ιας, ενω ενας ευνοου" , ΤΎjς, με το ονομα ' Ν ΙΚΎjψOΡOς, μενος ειχε ανα λ α' β ει το u πουργείο Οικονομικών (λΟΥοθέσιον του Υενιχού ). 9 1 Πα ράλλΎjλα είχε κερδίσει ΤΎjν υπoστ�ριξΎj των οπαδών ΤΎjς " ΚOινOΤΎjτας σΤΎjν Ε κκλΎjσια, , , ' υπoσΧOμενΎj οτι μoνασΤΙΚΎjς θα έβαζε τέλος στους διωγμοός που είχε επιβάλει ο μοι" ΎjγOυμενoς, ο Πλατων , αυτοκρατορας. , ' ισχυρος ' Ο π λεον χος του Σακκουδίου , οι ανιψιοί του Θεόδωρος ΣΤOυδίΤΎjς και , , Ι ωσΎjψ, ' και ο' λ οι οι οπα δ οι' τους που ειχαν κα θ ως ταπει-c ' ' ζ ' τψωΡΎj θ ει' και ει.,οριστει ει.,αιτιας ΤΎjς αντι' θ εσΎjς ' νω θ ει, τους στο αυτοκρατορικό διαζόγιο επέστρεψαν σΤΎjν πρω, αυτο, , ' επι ζΎjΤOυσαν ' τευουσα και τωρα ΤΎjν ευνοια ΤΎjς νεας , , ' Π ο λλ οι" απ αυτους ' δ ΙOρισΤΎjκαν κρατειρας. σε επισκοπες " ' και α' λλ οι σε μOνασΤΎjρια που τωρα εχαιραν αυτοκρατορι, , ΚΎjς προστασιας. �
�
2 1 2
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
...�
Η αυτοκρατορική φιλαν{} ρωπία της Ειρήνης : Η οικοδομική δραστηριότητα e"
Σ ε όλη τη οιάρκεια της μακροχρόνιας σχέσης της με την
αuτοκρατορική εξοuσία, και ιοιαιτέρως μετά το 797, η Ει ρήνη επέοειξε μια αuξανόμενη αίσθηση τοu αuτοκρατορι, , την � ' xou, καθηκοντος ποu της επετασσε να χρηματοοοτει ανοικοΟόμηση εκκλησιαστικών αλλά και κοσμικών κτι, �οραστηριοτητες. , , σματων και να σuντηρει, φιλ αν θ ρωπικες Είναι μια πλεuρά της βασιλείας της ποu τη οιαφοροποιεί σε μεγα' λο β αθ μο' απο" την αντιστοιχη τοu au ζ'uyou της. 'Οπως και ο πεθερός της, η Ειρήνη έοωσε ιοιαίτερη προσοχή στην , , ' Ε' ειχαν πρωτεuοuσα. παρθ ει' σημαΥπο' τον Κωνσταντινο , 'ζ ντικα, μετρα για την αuc,ηση τοu π λη θuσμοu' και την ανοι, ' , � ζ ' τοu σειεc,αιτιας κοοομηση κτη ριων ποu καταστραφηκαν σμού τοu 740. Η Ειρήνη ακολούθησε το πρότuπό τοu ανοι" ειχαν καταρ, ποu ειτε � , ' και μονες εκκλησιες κοοομωντας " , � θει' σε α, λλ ες χρησεις, ' PEuaEL ειτε ειχαν αποοο ενω" παραλ ληλα έκτιζε καινούργιες με ενθοuσιασμό. Η καταγραφή αuτής της οραστηριότητας πρέπει να σuντεθεί κομμάτι το , αc,ιοπιστες, , απο, ποικι' λες πηγες, καποιες οχι ι τοσο 'C ' κομματι , ι ι � ωστοσο η σuνεισφορα αuτοu τοu οικοuομικοuΙ οργασμοuι στον εξωρα'ίσμό της Κωνσταντινούπολης είναι καταφανής. , , �, � ' Τα περισσοτερα κτηρια απooιuoνται στην αuτοκρατειρα και στον γιο της. Όμως αφού οεν οιαθέτοuμε μαρτuρίες , � ' για το προσωπικο, ενοιαφερον τοu Κωνσταντινοu ως προς s:- ' , �, ' μποροuμε την ανοικοοομηση , νομι' ζω οτι να αποuωσοuμε με ασφάλεια το μεγαλύτερο μέρος της πρωτοβοuλίας στην ' Μ α' λ ιστα για ορισμενα κτισματα επισηαuτοκρατειρα. μαίνεται με έ μφαση ότι είναι οικά της οημιοuργή ματα, "
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
213
ΤΖΟΥΝΤ1Θ ΧΕΡΙΝ
πράγμα που υποδΎ)λώνει αν μΎ) τι άλλο ΤΎjV πρoσωπικ� Ι του γιου ΤΎ)ς, εστω ι ι 'C ΤΎ)ς αυτοκρατεφας ' αναμιc,Ύ) και οχι και αν κανένα από αυτά δεν χρονολογεlΤαι μετά το 797. ' Απο' ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)' ΤΎ)ς Ε φΎ)νΎ)ς ' και του Κ ωνσταντινου ΣΤ', το πιο αξιοσΎ) μεlωτο ΚΤlσμα σΤΎ)ν ΚωνσταντινούΙ , , , ι πο λΎ) ειναι ενα καινουργιο ανακτορο που ονομασΤΎ) κε Ανάκτορο του ΕλευθεΡlου , στο κέντρο ΤΎ)ς πόλΎ)ς και νό"" ' , σΤΎ)ν πλ αγια' που ουΎ)γει τια απο' των Α μαστριανων στο λιμάνι του ΘεοΟόσιου. Στα τέλΎ) του Η' αιώνα Ύ) περιoχ� " ''' Ύ)ταν ' λλ ε να γι' ' αυΤΎ)' υεν πυκνοκαΤΟΙΚΎ) μενΎ), ωστοσο εμε " , ' ' νει Ύ) β ασΎ) πο λλ ων εμπορων οι οποιοι εγκαταστα θΎ)καν , ' Π ρωτα ' επρεπε κοντα" στον κυριο εμπορικο' λ ιμενα. να εκ" , ' κα θαριστει' Ύ) πεΡΙΟΧΎ) απο πα λ αιοτερες κατασκευες, μια ,� Ι , , ι ι ιππουρομος που ε κ των οποιων πιστευεται οτι Ύ)ταν ενας , , "" , Θ ' ειχε κατασκευαστει απο τον εΟυοσιο τον Μ εγα. Ε 'ιτε f Ι Ι οχι, Ι " αυτο ειναι σωστο, ειτε φαινεται οτι μια αρκετα" μεγαλΎ) περιoχ� σ' αυτ�ν ΤΎ)ν πλευρά ΤΎ)ς πόλΎ)ς γνώρισε και, ' ζ , με απ οτε' λ εσμα ΤΎ)ν αν ' θΎ)σΎ) ΤΎ)ς οικονουργια αναπτυc,Ύ) ΟόμΎ)σΎ)ς και ΤΎ) δΎ) μιου ργlα νέων θέσεων εργασlας για τον ντόπιο πλΎ)θυσμό. Το ΚΤΎ)ριακό σύμπλεγμα των Ανα" του επι , ' ' υιαΤΎ)ΡΎ)σε '" κτορων του Ελ ευ θεριου ΤΎ)ν αυτονομια αιώνες και τελικά συνΟέθΎ)κε με κάποιο άλλο. Τον Ι' αιώ' , , να, ο 1:" ",ενων του καταγραφεται σε εναν κατα' λογο με παρόμοια ιδρύματα στο Περί της Βασιλείου τάξεως. Οι ιστο, ' ' ρικοι, περιγραφουν συχνα' το Α νακτορο του Ελ ευ θ εριου , ' ''' ζ κτισμα ' σαν « ματαιοuοc,ο» που κατασκευασΤΎ)κε για να , ' το Α νακτορο ' ικανΟΠΟΙΎ) θ ει' Ύ) αυτοκρατεφα, ωστοσο αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου ΚΤΎ)ριακού συγκρoτ�ματoς , περι λ αμ ' β ανε εργασΤΎ), ρια, χρυσοχοεια και φουρτο οποιο νους που έδιναν δουλειά στους ντόπιους.92 Αργότερα προστέθΎ)καν εΡΥοδόσια ( κρατικά εργαστ�,
�
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ρια) στα οποία περιλαμβάνονταν και μεταξουργεία. Στη οιάρκεια μιας καταιγίοας την ημέρα των Χριστουγέννων του 792, τα καταστ�ματα του Χρυσίου, όπου υφαίνονταν , , κλωστες, ' χτυπη' θηκαν απο' κεραυνο, και πηραν χρυσες φω'C ηταν αυτοκρατορικο" μονοπωλ ιο και τα μυ' Το μετα<.,ι τια. στικά της παραγωγ�ς του φυλάσσονταν αυστη ρά, γι' αυ τό τα εργαστ�ρια γειτόνευαν με το Μέγα Παλάτιο.93 Το , , λ α στο Α νακτορο του Ε " κτισιμο νεων εργαστηριων �υιπ λευθερίου μετά το 792 εγείρει το προκλητικό ενοεχόμε νο ότι η Eιρ�νη επιθυμούσε να ελέγχει προσωπικά την παραγωγ� της αυτoκρατoρικ�ς μετάξης. Τον Η' και τον Θ ' αιώνα υφάνθηκαν πλ�θoς πολύτιμα μεταξωτά - όπως το «μεταξωτό του αρματηλάΤΎ »> που χρησιμoπoι�θηκε ως σάβανο του Καρλομάγνου ( βλ. εικόνα 5). Ο Κωνσταντί, αυ<.,ησει ' 'C ' νος Ε' πι θανοτατα ειχε την παραγωγη' μετα<.,ιου 'C ' στα παλιά εργαστ�ρια, αφού στη οιάρκεια της μακρόχρο νης βασιλείας του καταγράφονται πολλά μεταξωτά ως οι πλωματικά Οώρα. Η Eιρ�νη εμφανίζεται να συνεχίζει αυ� , , , εκτιμουσαν , τη τη οραστηριοτητα, γνωρι'ζοντας ποσο στη , , , Δ υση " , οπου ακομη οεν κατειχαν τα μυστικα της σηρο� τροφίας, τα βυζαντινά μεταξωτά. Στη νέα της oιαμoν�, οι τεχνίτες εξακολου θούσαν να υφαίνουν και να οιακοΙ τα υφασματα Ι , , σμουν που φορουσαν οι κοσμικοιΙ οσο και οι " , ' ' Μ ικροεκκ λησιαστικοι ηγεμονες στις επισημες τε λ ετες. , ' 'C χρησιμοποιουνταν ' για να κατερα κομματια αποΙ μετα<.,ι ' λυπτονται ' ' κα θ ως τα λ ειτουργικα" σκευη και οι εικονες, και για να τυλίγονται τα πολύτιμα λείψανα. Αν σώζονται , ", ' αυτο, οφει' λεται στην , β υ ζαντινα, μετα<.,ωτα, εως σημερα υΨηλ� τους ποιότητα, ενώ σχεΟόν όλα βρίσκονται στους θησαυρούς ουτικών καθεορικών ναών . 94 Η αυτοκράτειρα είχε πρόσβαση 'σε πολλά άλλα ανά'
'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
215
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ι Ι Ι ΤΎ)ς : το ΑναχτοΙ χτορα μεσα σΤΎ)ν πο' λΎ) χαι στα προαστια ρο ΤΎ)ς Ιέρειας στΎjV ασιατιχή αχτή του Μαρμαρά, όπου Ι � το Ι λ ευσε ερχομενΎ) Ι Ι χατεπ πρωΤΎ) φοραΙ αποΙ ΤΎ)ν Ελλ αυα· Α νάχτορο στα Θεραπειά σΤΎ)ν ευρωπα·ίχή αχτή του Βο, " f , σπορου , το ΟΠΟΙΟ ΧΡΎ)σιμοποιουνταν επισΎ)ς σαν τοπος Α Ι ΜΙ Ι Ι Ι χραΤΎ)σΎ)ς · το Αναχτορο τα γιου αμα, επισΎ)ς σΤΎ)ν ευρωπα·ίχή αχτή , το οποίο συνδέθΎ)χε με τον Κωνσταντίνο Ι Ι � I οταν ... εουΟΤΎ) ΣΤ' χαι ΤΎ) Θ τε' λεσαν εχειΙ τους γαμους τους. Ι Ι Ι Ι Ι Ι , Αλλα απ ο,τι φαινεται Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) απο λ αμ β ανε περισσοτεΙ Ι Ι ΤΎ)ς, του Ελ ευ θ εριου, Ι ρο το χαινουργιο αναχτορο χαι προΟ Ι Ι Ι Ι Ι Ι γνατιος ο ιετιμουσε να περναει τον χαιρο ΤΎ)ς εχει. Ι Ι Ι Ι Ι 'C � ρουιαχονος αναφερει μια ιστορια για εναν αι.,ιωματουχο που χαΤΎ)γορήθΎ)χε πως είχε χαταχραστεί χρήματα χαι ο οποίος βασανίσΤΎ)χε στο Ανάχτορο του Ελευθερίου όπου 'Cι.,εχαΙ Ι που υπουΎ) Ι Ι � λωνει � Ι υιεμενε Ύ) αυτοχρατειρα, γεγονος θαρα ότι το νέο οιχοδόμΎ)μα λειτουργοόσε χαι σαν χυβερ νΎ)τιχό χέντρο . 95 Το 790 ο Κωνσταντίνος περιόρισε ΤΎ)ν ΕιρήνΎ) φρουροόμενΎ) στο Ανάχτορο του Ελευθερίου χαι προσπάθΎ)σε να χυβερνήσει μόνος του . 96 Αυτός ήταν προι f Ι ενας Ι β ο λ ιχος τροπος να ΤΎ)ν χραΤΎ)σει φανως μαχριαΙ απο, Π Ι Ι Ι Ι ι ' α λατιο, ωστε Ύ) Μ αρια να μπορεσει να μεινει το Μ εγα Ι μα αυτοχρατοριχαΙ υιαμερισματα. Ι Ι � Ε ιναι στα επισΎ) πο λ u' Ι Ι Ι Ι Ι πι θ ανο Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) να ειχε επιμεινει να �υιαΤΎ)ΡΎ)σει σΤΎ)ν χαI Ι ΤΟΧΎ)ι ΤΎ)ς αυτα' τα �υιαμερισματα μετα' τον θ ανατο του συζόγου ΤΎ)ς χαι ίσως μάλιστα πριν από το 788, όταν ο ΚωνΙ Ι Ι σταντινος χαι Ύ) πρωΤΎ) του συ'ζ υγος μεταχομισαν εχει.Ι Το πρόβλΎ)μα σΤΎ) δομή ΤΎ)ς εξουσίας που προχόπτει όταν Ύ) παλαιότεΡΎ) αυτοχράτειρα αρνείται να παραχωρήσει ΤΎ) I� Ι Ι Ι Ι ειυα�υεν Ύ)ταν θ εσΎ) ΤΎ)ς σΤΎ) νεοτεΡΎ) ασυνΎ)Ι θ ιστο, χαθ ως Ι Ι Ι Ι Ι χαι με. Αργοτερα, οταν ο αυτοχρατορας χωρισε ΤΎ) Μ αρια Ι Ι Ι Ι �I εγχατεσΤΎ)σε ΤΎ) Θ ... εουΟΤΎ) ως αυτοχρατειρα, φαινεται οτι ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
εζαχολοόθΎ)σαν να χρατοόν αποχλεισμένΎ) ΤΎ)ν E φ�νΎ) , Ω στοσο , ' uπαρι αuτοχρατοριχΎ)Ι χατοιχια. απΌ, ΤΎ)ν χuριως χοuν ενοείζεις πως Ύ) αuτοχράτεφα ζοόσε με oιχ� ΤΎ)ς επι λoγ� στο Ανάχτορο τοu Ελεuθερίοu το 802, όταν οι αντί, ' πα λοι' ΤΎ)ς σuνωμοτοuσαν για να οργανωσοuν το τε λ ιχο' τοuς χτύΠΎ) μα εναντίον ΤΎ)ς.97 Το άλλο σΎ) μαντιχό χτίσμα ποu σuνοέθΎ)χε ειοιχότερα με τψ Eφ�νΎ) �ταν το Moναστ�ρι ΤΎ)ς Παρθένοu σΤΎ)ν Πρίγχιπο, σΤΎ) Θάλασσα τοu Μαρμαρά, όποu χαι πρωτο εζορίσΤΎ)χε το 802 χαι στο οποίο είχε ζΎ)τ�σει να ταφεΙ Στον Β{ο της αγίας Ειρήνης αναφέρεται ότι Ύ) χοινόΤΎ)τα " ΤΎ) φροντισε με το παραπανω' Ι των χα λογραιων μεται τον θάνατό ΤΎ)ς, το 80 3 , οι χαλόγριες uποοέΧΤΎ)χαν ΤΎ) σορό ΤΎ)ς χαι τψ έθαψαν στο παρεχχλ�σι τοu Αγίοu Νιχολάοu, μέσα σΤΎ) μoνασΤΎ)ριαχ� εχχλΎ)σία ΤΎ)ν αφιερωμένΎ) σΤΎ)ν Παναγία.98 Αν χαι οεν οιαθέτοuμε λεπτομέρειες για το " χτισΤΎ)χε Ύ) Μ ονΎ)' , ωστοσο , χαι πως , ταφια' ζει σΤΎ)ν ποτε ' ' Ι:' , ' εντε λεια με το εωος τοu αναχωΡΎ)ΤΎ) ΡΙΟU ποu οι γuναιχες ΤΎ)ς βuζαντιν�ς ελίτ έχτιζαν για τον εαuτό τοuς. Φαίνεται ότι �ταν από τα πρώτα oιχoooμ�ματα ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς, αφού λειτοuργοuσε �OΎ) ως γuναιχεία μoν� το 780/781 .99 , ' Πατρια ' χειμενο ΤΎ)ς Κων σταΑπο' το μεταγενεστερο ντινούπολΎ)ς αντλοόμε πολλές μuθιχές αφΎ)γ�σεις για τψ oιχoooμιχ� ορασΤΎ)ριόΤΎ)τα ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς, μεριχές από τις " μοιαζοuν να ταφια' ζοuν με ΤΎ) γνωσΤΎ)' ΤΎ)ς φιλ ανοποιες , ' Η πιο σΎ) μανΤΙΚΎ)' απ αuτες τις αφΎ)γΎ)σεις αναθ ρωπια. ι , , , , , Ι φερεται σε ενα χΤΎ)ριαχο σuγχΡΟΤΎ)μα γuρω απΌ μια εχχλΎ)σία τοu Αγίοu Λοuχά : «Η Eφ�νΎ) Ύ) ΑθΎ)ναία . . . έχτι σε τρία πoΛU σΎ)μαντιχά μνΎ) μεία για τον θάνατο, ΤΎ) ζω� " , ' Γ ια τον θανατο χαι ΤΎ)ν UYELa. εχτισε τα χοιμΎ)ΤΎ)ρια για τοuς ζένοuς (ξενοτάφια ), για ΤΎ) ζω� έχτισε τις α[θοuσες "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
εστίασης ( τρίκλινα) στα Λάμιες του Πιστοπείου κα� για 1: ι / ι εκτισε ι που ονομα' ζεται τα ΕιΡητην υγεια τον "ενωνα 1 00 Τ " ' , , ο κειμενο αναφερει οτι η ταφη των φτωχων γινης» . ι ι - το ιuιo ' s:- Ιισχυε και για τους ξ ενους Ι s:και τους νοταν υωρεαν Ι Ι Ι Ι να πε θανουν επισκεπτες της πο' λης που ειχαν την ατυχια εκεΙ Εστιατόρια για τους ηλικιωμένους ( Υηροτροφεία) , Ι Ι Ι καταγραφονται μαζ'ι με οικηματα οπου μπορουσαν να ζουν οι γη ραιότεροι, μαγειρεία και αναπαυτ�ρια. Η ευσπλα�, , , και η αρετη, της αυτοκρατειρας Ι χνια επισης συνυεονται με το γεγονός ότι μείωσε το φορτίο των φόρων ( φόρων βάρη εξέκοψεν) . Αυτός ο ασυν�θιστoς συνδυασμός ζω�ς , υγείας και θαΙ Ι σκοπους Ι και υημοσιες s:- Ι νατου με κα θ αραΙ φι λ αν θ ρωπικους υπη ρεσίες συνοψίζει το ενδιαφέρον της Eιρ�νης για την ευημερία της Κωνσταντινούπολης. Πιθανόν να μην �ταν Ι αφουΙ μεσω Ι Ι ανιuιoτε λης ' αγαθοεργια, Ι s:μια εντε λως αυτων των ιδρυμάτων συνέβαλλε στην ανακούφιση των φτωχών Ι Ι της Ι Ι s:και ταυτοχρονα εξ ασφα' λ ιζε τη συνυεση του ονοματος Ι Ι Ι Ι Η μειωση με αυταΙ τα εργα. των φορων , που χρονο λογειται στη διάρκεια της μονοκρατορίας της ( 797-802), πιθα, που απευ θυνεται " Ι επισης ' νον να ειναι μια χειρονομια περισσότερο στη λαϊκ� εύνοια παρά μια προσχεδιασμένη παρέ μβαση στην οικονομία της πόλης. 1 0 1 Ο ξενώνας ωΙ Ι Ι Ι ο υιευ Ι s:- θ υντης στοσο επε' ζησε μεχρι τον 1 1 αιωνα, οποτε του κατονομάζεται μαζί με άλλους διευθυντές ξενώνων 12 που λειτουργούν στην πρωτεύουσα. 0 Εύκολα φανταζόμαΙ η αυτοκρατειρα Ι Ι ζε τα νεα Ι κτηρια Ι στε οτι εγκαινια με s:-υηΙ Ι Ι που τονι Ι ζαν τη γενναιουωρια s:- Ι της . Π ραγμοσιες τε λ ετες ματι, το κτηριακό συγκρότημα του Αγίου Λουκά ενδεχο μένως να συμβόλιζε τις αντιλ�Ψεις της για το αυτοκρατο ρικό λειτούργημα. Έμελλε μάλιστα να αποτελέσει πρόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τuπο και για άλλοuς αuτοκράτορες, οι οποίοι δεν εξα, των s."-" ' τοuς υραστηριοτητα εντος ντλοuσαν την οικουομικη ' ορίων τοu Μεγάλοu Παλατίοu . Μια πιο προβλη ματική αναφορά των Πατρίων αποδί δει στην Ειρήνη την ίδρuση μίας « Μονής της Eucppoa6' , νης ποu ονομαστηκε τα λ ιβαΙ δια . . . και κτιστηκε απΌ, την ) Ειρήνη την Αθηναία, μικρή και φτωχή ( πενιχρά ). 1 03 Αν , , παροuσια' ζει κενα, ' υεν ' ειναι και ο παραπανω ισχuρισμος s., ' s.' ενα μοναστηρι σε μια ανααπι'θ ανο η Ε ιρηνη να 'ιuρuσε ξιοποίητη περιοχή της πόλης, στα λιβάδια. Μετά τον θά νατό της, το 803 , το Μοναστή ρι αντιμετώπισε απ' ό,τι , , ' και επισκεuαστηκε φαινεται μεγα' λ ες s.-uuaxoλ ιες απΌ, την Εuφροσ6νη , την εγγονή της (βλ. κεφάλαιο 3 ). Άλλες ανα φορές αποδίδοuν στην Ειρήνη και στον γιο της την οικο δόμηση τοu να06 τοu Αγίοu Αναστασίοu τοu Πέρσοu , κα, ' ' αφιερωμενης Ε uστα' θ ιο. θως ' και μιας εκκλησιας στον αγιο Αλλά γι' αuτές τις εκκλησίες δεν διαθέτοuμε επιβεβαίω ση από καμιά άλλη πηγή . 1 Ο4 " τεσσερα μει'ζονα κτισματα , Ε κτος ' απΌ, αuτα, τα τρια ποu είναι όλα καιν06ργια, η Ειρήνη ασχολήθηκε ιδιαιτέ ρως ι , ' και με καποια ση μαντικαΙ κτηρια της πο' λης ποu επρεπε " "C ' λογο απ' αuτα ειναι μα' λλον ' . Το πιο αι.,ΙΟ να επισκεuαστοuν ο ναός της Αγίας Εuφη μίας με τα ιερά της λείψανα, τα , , αποτε λοuν ' ' αντικειμενο οποια μιας λ επτομερεστατης πε" ' ' ριγραφης εκ μεροuς τοu εικονο λ ατρη επισκοποu Κ ωνσταντίνοu της Τίοu . Σ6μφωνα με τα Πάτρια : «ο Κων" , ' της Αγιας ' Ε uφησταντινος ο Μ εγας εκτισε την εκκ λησια μίας στον Ιππόδρομο . . . Πολλά χρόνια αργότερα, ο θεο μίσητος Κοπρώνuμος [ο Κωνσταντίνος Ε ' ] τη μετέτρε ψε σε οπλοστάσιο και αποθήκη κοπριάς και πέταξε το κι β06ρι με τα λείψανα της αγίας στα βάθη της θαλάσσης . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 19
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ύστερα από τριάντα επτά χρόνια, η Eφ�νη η Αθηναία, η , τα αγια , , β ρηκε , εuσε β εστατη ανασσα, επισκεuασε τον ναο, / Ι λείψανα και τα επέστρεψε στη θέση τοuς». 1 Ο5 Το έτος πρέ πει να �ταν το 796, ενώ η καταστρoφ� πιθανόν να οφει λόταν στον σεισμό τοu 740. Ο Κωνσταντίνος Ε' χρησιμοι , , , ' ποιησε προφανως το ερειπωμενο κτισμα για την απο θ η, λων, στρατιωτικων ' ' προμη θ ειων ' και αλογων, κεuση οπ κοινώς για μια χρ�ση ποu ελάχιστη σχέση έχει με όσες βέ βηλες διαθέσεις τοu αποδίδοuν τα Πάτρια. Όπως και να 'χει, μετά την επισκεu� τοu ναού της Αγίας Εuφη μίας επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη μια ση μαντικ� σuλ λoγ� αγίων λειψάνων και δόθηκε στην Eφ�νη μια ακό, να � , Ι μη EuxaΙPLa uιανειμει μερικαΙ αποΙ τα οστα, της αγιας σε ι ' 'C , της α"ιωματοuχοuς πιστοuς και σuγγενεις της. Η Eφ�νη επισκεύασε επίσης την εκκλησία της Παρ' ' ειχε κτισει ο Ι ouΠ ηγης, ' την οποια θ EVou της Ζ ωοuοχοu s:, ' , , ' , με στινιανος Α' ε"ω απο' τα τειχη της πο' λ εως, στη Θ'" ρακη ' 1:: την ξuλεία ποu περίσσεψε μετά την οικοδόμηση της Αγίας , α' λλ ωστε και , , ηταν ' Σ οφιας. Το νερο' της πηγης ιαματικο, ' της απο, 's:, απεuωε ' s:, s:, σε αuτο' τη θαuματοuργη' θεραπεια η ωια , ' ' s:, ' Η Ε φηνη καικαποια αρρωστια. και ο γιος της uωρισαν ι " , , νοuργιες χρuσαφενιες κοuρτινες, ενα στεμμα και λ ειτοuργικά σκεύη διακοσμη μένα με μαργαριτάρια και πoλUτι μοuς λίθοuς, ενώ παρ�γγειλαν ψηφιδωτά πορτραίτα για τη διακόσμηση τοu ιερού. 106 Χρηματοδοτώντας την επισκεu� αuτ�ς της εκκλησίας, η Eφ�νη πρόσφερε ένα εκκλησια, Ι Ι στικο, σuγκροτημα τοΙ σο στοuς περιοικοuς οσο και σ" εκει' ' Απε, νοuς ποu ερχονταν απο, μακριαΙ για να προσκuνησοuν. δειξε έτσι ακόμη μια φορά το ενδιαφέρον της για την πα ρoχ� διεuκολύνσεων στοuς ασθενείς, καθώς και την προ σοΙ χηι ποu εuινε στην εν γενει κοινωνικηΙ της προσφορα. Ι ,� "
2 20
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Αν και Yj ίδια ΠYjγ� περιλαμβάνει μια ιοιαιτέρως ανα ξιόπισΤΥ) αφ�γYjσYj για ΤYjν ανάμιξΥ) ΤYjς ΕιΡ�νYjς στα έρ γα ΤYjς Xαλκ�ς ΠίιλYjς τοu Μεγάλοu Παλατίοu, φαίνεται J / / , ' ξ Yj σΤYjν ι ωστοσο οη Yj αuτοκρατεφα ειχε καποια αναμι ανανέωσΥ) ΤYjς διακόσμYjσ�ς ΤYjς . Η Eιp�νY) «Yj ΑθYjναία» θεωρείται uπείιθuνYj για ΤYjν αποκατάστασΥ) ΤYjς ψYjφι, '>" , , ει' uωΤYjς εικονας τοu Χ ριστοu' ποu β ρισκοταν σΤYjν κuρια σοδο τοu ανακτόΡΟU . Για να οιαλεuκάνοuμε ΤYjν uπόθεσYj θα έπρεπε να γνωρίζοuμε τι είδοuς διακόσμYjσYj uπ�ρχε , , , ' ΠΡΟYjγοuμενως : λ εγεται οτι μια εικονα τοu Χ ριστοu' σΤΥ) Xαλκ� ΠίιλΥ) uπ� ρξε βασικός στόχος των εικονομάχων στα αρχικά στάοια ΤYjς μεταρρίιθμισYjς . Μεταγενέστερες ΠYjγές παραδίδοuν μια λεπτoμεp� εξιστόΡYjσYj για τον , , , ' Yjρωικο" ρο λο ποu επαι γuναικες, οι οποιες ξαν ορισμενες " και μα λ ιστα ' uποτι' θ εται πως uπερασπισΤYjκαν ΤYjν εικονα , " f Ι σκοτωσαν εναν απο τοuς στρατιωτες ποu ειχαν στα λ ει' για να ΤYjν απομαΚΡίινοuν. 1Ο7 Αν πράγματι οι εικονομάχοι Yjγεμόνες είχαν αναpτ�σει εικόνες χωρίς ανθρωπομορφι'>" , παραστασεις , , ' ' λεωι, Yj Ε ιΡYjνYj εικες σε αuτο, το σYjμειο-κ " ' να τις αντικατεσΤYjσε. Ο μως Yj ιστορια ' ναι πο λu' πι θανον , ' ΤYjς σuγκεκρψενYjς πu' λYjς ειναι εξαιΡετικα ασαφYjς. Αε, ' εκει, καινοuργιες ειγεται οτι ο Αεων Γ " ειχε τοπο θ εΤYjσει ' , , , , ' ' Ε λ Π ατερων ΤYjς κονες αγιων και κκ Yjσιας, οι οποιοι κρα, , , ' τοuσαν στα χερια τοuς παπuροuς με β ι βλ ικα' αποσπασμα, , ι , ' τα ' αν οντως οι εικονες αuτες παρεμειναν σΤΥ) θ εσΥ) τοuς στις δεκαετίες τοu 750 και 760, τότε οεν θα uπ�ρχε λόγος επέμβασYjς . Η σuνολιχ� εικόνα ΤYjς oικoδoμιx�ς ΤYjς δρασΤYjριότYj' ωιαι'>' , ' τας σΤYjν πρωτεuοuσα εμφανι'ζει ΤYjν Ε ιΡYjνYj ως μια τέρως γενναιόοωρΥ) κτίτορα, Yj οποία ασχολ�θYjκε με τα αγαθοεργά ιδρίιματα και τις εκκλYjσίες ΤYjς πόλYjς και των ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
221
'
'
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
περιχώρων της με μεγαλύτερο ενδιαφέρον απ' ό,τι οι πε ρισσότεροι αυτοκράτορες. IΟ8 Τον Θ ' αιώνα, ο Θεόφιλος, ' " , 1:: ' λος και αφοσιωμενος ενας σπατα στο εργο του κτιτωρ, <.,0δεύει το μεγαλύτερο μέρος της ενεργητικότητάς του για να οικοδομήσει μεγάλες αίθουσες υποδοχής και πρόσθε τα διαμερίσματα και παρεκκλήσια μέσα στο Μέγα Παλά τιο. Παρόμοια δραστη ριότητα είχε να επιδείξει ο Ιουστι, , επεκτει, ' Β ' , ο τε λ ευταιος ' αυτοκρατορας νιανος που ειχε ι και τις οχυρωσεις ι νει την αρχικη, αυτοκρατορικη, κατοικια " ειχε κτισει , ' Ε' , ο οποιος της, και ο Κωνσταντινος την καινούργια εκκλησία στον Φάρο και πιθανόν την Α ίθουσα της Πορφύρας. Όμως η καλλιτεχνική πατρωνία της Ει ρήνης δίνει την εντύπωση μιας μεγαλύτερης δη μόσιας φροντίδας για τις ανάγκες της πόλης, γεγονός που πάντα , ηγεμονα. , , τη δημοτικοτητα ' ' ' υπαρΜ ο λονοτι ενισχυει ενος , στον Λ εοντα ' ' Ε' Γ' και τον Κ ωνσταντινο χουν αναφορες , ' σχετικα, με την οικο δομικη' τους δ ραστηριοτητα νωριτε" " ' ' ρα στον Η' αιωνα, ειναι γεγονος οτι η Ε ιρηνη κα θ ιερωσε " ταση που β ρηκε , , ' στη συνεμια νεα και α' λλους μιμητες ' δ ιοριστει' παι, ' Π ικρι' δ ιος που ειχε χεια, οπως ο Ι ωαννης δαγωγός του Κωνσταντίνου ΣΤ ' . Αυτός έγινε πρωτοσπα" , ' ' αφοσιωμενος ακο λου θ ος του αυτοκρατορα, και εθαριος, κτισε τη Μονή τα Πιχριδίου. 109 " , ει δ ικοτερα παιρνουμε μια πο λυ' δ ιαΑπο' τα κτισματα " , αφο" ' ηγεμονα φορετικη εικονα - αυτη ενος θ εοσε β ους , , , ' και στην ανακουφιση σιωμενου σε αγα θοεργιες της φτω, , , ' χειας στην πρωτευουσα, φτωχεια που πι θανοτατα μεγαλωνε παράλληλα με την επέκταση της πόλης. Και ενώ η συγκεκριμένη δραστηρ ιότητα αποτελεί καθήκον κάθε , , Χ ριστιανου' αυτοκρατορα, ' η Ε ιρηνη ανα β'ιωσε την παραδοση σε μεγάλη κλίμακα, μια ακόμη όψη του διψασμένου Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
222
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
για δημοσιότητα χαραχτ�ρα της αλλά με εuεργετιχά ω, , αποτε λ εσματα. ' s:, Ο υιορισμενος ' s:, πααπο, την ιuια στοσο τριάρχης Ταράσιος �ταν χαι αuτός από τη μεριά ΤΟι) αφο σιωμένος στην αναχούφιση των φτωχών χαι το όνομά του , ' s:, ' s:, ' με χαταλογοuς προσωπων ΠΟι) εσuνuεεται εΙUιχOτερα λάμβαναν μηνιαία επιδόματα χαι παροχές, με την ίδρuση πτωχοχομείων , με τη διανoμ� τρoφ�ς χαι ροuχισμού για , , , ' τον χειμωνα σε οσοuς αναζητοuσαν χαταφuγιο στα προπύλαια της Αγίας Σοφίας ντuμένοι μόνον μ' ένα χοuρέλι , στη μεση , ' ' . Σ uμμετειχε ' χαι εχεινος περασμενο σε s:,υημοσιες , ' ζε ' " χαι ο ΙUΙOς s:, προσωπιχα σερ β φι εστιασεις των φτωχων , ' ' το χρασι, στο ετησιο πασχα λ ινο' τραπε' ζ ι ΟΠΟι) εορταζοταν η Ανάσταση ΤΟι) Χριστού. 1 10 Η εuσεβ�ς αuτοχράτεφα μα, s:, , ζ'ι με τον πιστο, της εχχ λησιαστιχο" ηγετη επενuuαν χρηματα αλλά χαι το προσωπιχό τοuς ενδιαφέρον στη βελι ι , , με αποτε' λεσμα να προτιωση της μοφας των φτωχων , " ' λη , γεγοσελ χuοuν νεοuς χατοιχοuς στην Κωνσταντινοuπο ' ' ' ' νος ποι) οφει λοταν στη σuνεπαχολou θη αναμορφωση των ' s:, , υημοσιων uπηρεσιων. " s:, , Σ ε σuνuuασμο με την επεχταση των αuτοχρατοριχων s:, ' επενuuσεων σε θ ρησχεuτιχα" χτισματα χαι στον ε' λ εγχο της επαρχίας, η Eφ�νη χαθιέρωσε επίσης αuτοχρατορι, τε λετες, " ωστε να εχει , , ' s:, χες τη uuνατοτητα για αχομη πε, , υη ' ρισσοτερες εντuπωσιαχες s:, μοσιες εμφαν 'ισεις. Αν χαι , , " s:, σω' ζεται χανενα αρχειο οποι) να χαταγραφονται τα υεν , , της, ειναι ' ' ανα' λ ογες τεεγχαινια των χτηριων β ε' β αιο οτι λετές πραγματoπoι�θηχαν . Τα εγχαίνια άλλων μνημείων περιγράφονται με λεπτομέρειες χαι οι Βuζαντινοί αuτο, ' επιuειχνuαν ' τις τ ελ ετες ' s:, s:, , χρατορες σ ε αuτες γενναιουωρα τα αuτοχρατοριχά σύμβολα χαι προέβαιναν σε απλόχερες ι ι ' χα' ε λεη μοσuνες. απαραιτητος ο θ ρησχεuτιχος Αν ηταν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
θαγιασμός, ο πατριάρχης πρόσθετε σ6σσωμο τον κλ� ρo , , Ι τοu στην πομπη, ποu πορεuοταν επισημα προς το καινοuρ, , ' ' γιο κτισμα, προκεψενοu ο προκαθημενος να εu λογησει κάθε σπιθαμ� της νέας εκκλησίας. Η Eφ�νη φuσικά δεν " παρομοια εuκαφια. , Η δ ι' ' θα αφηνε ποτε" να παει χαμενη ψα της για δη μοσιότητα και το φuσικό της τάλαντο στην τελετοuργικ� ανάδειζη τοu εαuτο6 της σίγοuρα θα εζα σφάλιζαν τη λαμπρότητα της κάθε τελετ�ς . ...<;
Οι ευνούχοι υπηρέτες της Ε ιρήνης
e"
Μ ια άλλη πλεuρά της διακuβέρνησης της Eφ�νης, ποu
σuν�θως αναφέρεται ως χαρακτηριστικ� της ασuν�θιστης , ' ' ' των πα λ ατιανων ' εuνοuχων της, ειναι ο δ ιορισμος θ εσης ζ ' της σε ση μαντικα' xu β ερνητικα' αι.,ιωματα. Ο ι ιστορικοι' , " ' αναφερονται σuχνα στις στενες σχεσεις ποu δ ιατηροuσαν ι , , " οικογενειας, ει δ ικα' οι χηοι γuναικες της αuτοκρατορικης , Ι ρες αuτοκρατεφες, ι με τοuς εuνοuχοuς ποu ηταν uπεu' θuνοι για τα ιδιωτικά τοuς διαμερίσματα στο Μέγα Παλά" οτι ως αuτοκρατεφες , τιο. Τ ο γεγονος περιστοιχι' ζονταν , , δ ρες σε ο' λη τοuς τη ζωη, απο" αuτοuς τοuς αγενειοuς αν διόλοu δεν μας εκπλ�σσει. Από τη στιγμ� της άφιζ�ς της στην Κωνσταντινο6πολη ως νεαρ�ς ν6φης, η Eφ�νη άρ χισε να εζοικειώνεται με τοuς αζιωματο6χοuς ποu επέβλε παν το τελετοuργικό της Αuλ�ς. Όμως η εζάρτησ� της , οι yu" ειναι δ ιαφορετικο' θ εμα. ' Η μομφη' οτι απο, αuτοuς , , ' με τοuς εu' λ α να σuνωμοτοuν ναικες μποροuσαν πιο εuκο , " ' νοuχοuς παρα, με γενειοφοροuς αν δ ρες ηταν αρκετα, δ ιαδεδομένη. Στην Κίνα τοu Ι Θ Ά αιώνα, ανάλογες σuμμαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" επετρεπαν στις γuναικες ' " μιαν απεραχιες να xu β EPVOUV , " ' ντη αuτοκρατορια απΌ το παρασκηνιο. ' Στο Β uζαντιο, οταν , , ' ' να δ ει καποιον αι;,ιωματοuμια αuτοκρατεφα επι θuμοuσε � χο τοu στρατού, της Εκκλησίας ή της Αuλής αρκούσε να " , ' Ο μως οι εuνοuχοι τον κλητεuσει. των κοιτωνων και της ιματιοθήκης της ήταν μονίμως παρόντες και μπορούσαν , , τοuς περιορισμοuς ' ποu επι β α' λ να πηγαινοερχονται χωρις λονταν στοuς uπόλοιποuς άνδρες. Με δεδομένη τη φuσι' η Ε ι' στο πλ EUpO" της, ειναι EU'λ ογο ΟΤΙ κη, τοuς παροuσια ρήνη τοuς χρησιμοποιούσε σuχνά για να μεταφέροuν τις ' της ( σuνη' θ εια ποu μαρτuρειται ' ' δ ιαταγες μuστικες και στα σπίτια της uψηλής αριστοκρατίας ). Υπάρχει λοιπόν μια δομικής φύσης αιτιολογία για τον σύνδεσμο των γuναιχών με τοuς εuνούχοuς στη βuζαντι" ' ' Η uπαρι;,η ' νη, Α u λη. φuλou και οι σuγκεκριμε� τοu τριτοu , ' νες θ εσεις ποu προορι'ζ ονταν για τοuς εuνοuχοuς στην ιεραρχία της Αuλής uποδήλωναν ότι ένας μεγάλος αριθμός , , � σε σημαντικο, β α θ μο' απΌ, αι;,ιωματοuχων � , ποu ει;,αρτιονταν , , " τοuς προστατες τοuς , επι θ uμοuσαν παντα να φαινονται , ' αρεστοι, στον αuτοκρατορα και στη σuμβ'ια τοu. Υπαρχοuν " ' ' � οτι η νομικη απαγορεuση τοu εuνοuχιμα' λ ιστα εν δ εΙι;,εις , , δ ι' παρα β ιαζοταν ' σμοu, στα ορια της Αuτοκρατοριας χωρις , , , ' ' να αποκτησει σταγμο οποτε μια οικογενεια επιθ uμοuσε , ' γιο. Η επε' μ β αση ηταν ' δ ι' ' εναν εuνοuχισμενο ασφα λης, , δ uvo για τη ζωη, τοu σuνη' θ ως VEapou' αγοχως κανε, να κιν ριού, και τοu εζασφάλιζε τη μελλοντική τοu καριέρα εί τε στην Εκκλησία (πολλοί κληρικοί και πατριάρχες ήταν εuνούχοι) είτε στην Αuλή , σε uψηλά αζιώματα, όπως για , ' ' , εuνοuχοι παρα' δ ειγμα ο Ν ικητας και ο Λ εων απΌ, την Π αφλαγονία (βλ. κεφάλαιο 4). Ω " ηταν αρκετοι" εκεινοι στοuς οποιοuς " στοσο επε β αλ Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 25
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
λαν για πολιτικούς λόγους την ποινή του ευνουχισμού. Σε , τις περιπτωσε�ς , ' β ιαστικα, Υ), αυτες , Υ) επε, μβ ασΥ) γινοταν , ' ' απροσεκτα, με αποτε' λ εσμα συχνα' το θ υμα να πε θαινει , ' ' Ε ' και ( οπως συνε' βΥ) με τον μικροτερο γιο του Λ εοντα ΤΥ)ς Θεοδοσίας το 829, καθώς και με πολλούς άλλους). Ο , επι β α λλ οταν , , ' ευνουχισμος εν προκειμενω για να στεΡΥ), ' ' ' ' σει ΤΥ) δυναΤΟΤΥ)τα απο το θ υμα να δΥ)μιουργΥ)σει απογο, , ' , νους - και να δ ιακοπει' ετσι Υ) συνεχεια μιας δυναστειας για παράδειγμα. Τον θεωρούσαν επίσΥ)ς αποτελεσματι' ΚΥ), με' θο δο για να αφαιρεσουν το αυτοκρατορικο" κυρος απο, ' ' ' Στις αρχες τους γιους του εκ θ ρονισμενου αυτοκρατορα. , , , ' Μ λ Α' ευνουχισΤΥ)καν, οπως του Θ' '" αιωνα, οι γιοι του ιχαΥ) , ' Ε ' επτα" χρονια αργοτερα. Ο πακαι οι γιοι του Λ εοντα τριάρχΥ)ς Γερμανός υπέσΤΥ) παρόμοια τιμωρία εξαιτίας ΤΥ)ς ' του προς τον αυτοκρατορα Κων, αντι' θ εσΥ)ς του πατερα " ' Δ ' , στα τε' λΥ) του Ζ αιωνα. Ο ι αν ' δ ρες που ακρωσταντινο " ' τον τροπο ΤΥ)ρια' ζονταν με αυτον αποσυρονταν συνΥ)' θ ως , β ρισκονταν ' και α' λλοι ευνουχοι οι 0σε μονασΤΥ), ρια, οπου ' , " ' ' β' ποιοι ειχαν ασπαστει τον μοναστικο ιο. Σ τους κολ πους , ' κοινΟΤΥ)των ' θ εωρουνταν ' των θ ΡΥ)σκευτικων οι ευνουχοι καλότυχοι, επειδή κυριαρχούσε Υ) άΠΟψΥ) ότι χάΡΥ) σΤΥ)ν , τους δ εν ε' μπαιναν σε σε",ουα , 1:: ' πειραλ ικους καταστασΥ) , οπως , , αν ' ζαν τους «σωστους» ' δ ρες, σμους αυτοι, που ταλ ανι γεγονός το οποίο φανερώνει ΤΥ)ν παραπλΥ)ροφόΡΥ)σΥ) που , , επικρατουσε οσον αφοραΙ τους ευνουχους. σε αντιι ι Ω στοσο, ' θεσΥ) με ΤΥ)ν προκατάλΥ) ψΥ) κατά των ευνούχων που κυ, σΤΥ) μεσαιωνΙΚΥ), Δ υσΥ) ' ' ' , στο Β u ζαντιο ριαρχουσε δ εν υΠΥ)Ρχε αντίΡΡΥ)σΥ) στψ ανάρρΥ)σή τους σε εκκλΥ)σιαστικές θέ" , , ' Ν ΙΚΥ)τας σεις. Τον Η' αιωνα, ο πατριαΡΧΥ)ς Υ)ταν ευνουχος σλαβικής καταγωγής το 847, ένας από τους ευνουχισμέ νους γιους του Μιχαήλ Α' έγινε πατριάΡΧΥ)ς με το όνομα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 26
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ιγνάτιος , ενώ αρκετά ακόμΎ) μέλΎ) ΤΎ)ς εκκλΎ)σιαστικ�ς ιεραρχίας αν�καν στο τρίτο φύλο . " , , <;:Ο των ευνουχων και Ύ) παρουσια Η κοινωνΙΚΎ) αΠΟΟΟΧΎ) , ι Ι , τους σε ορισμενες απο τις πρωιμες χριστιαν ικες μονα, ' " κοινΟΤΎ)τες, για τις οποιες , uια <;:ο 8 ετουμε στικες αρκετες " ενος ιuιo<;:, <;:' , ' συνε' β αλ ε επισΎ)ς ' πλΎ)ροφοριες, σΤΎ) ΟΎ)μιουργια , <;:Ο , ' Γ ιατι" οι γυναικες μπορουτυπου οεσμου με τις γυναικες. σαν κόβοντας τα μαλλιά τους και φορώντας ανδρικά εν Μματα να ξεγλιστρ�σoυν από ΤΎ) βιoλoγικ� τους μοίρα μεταμφιεσμένες σε αγένειους άνδρες. Η έλλεΙψΎ) τριχο φυ'ιας και οι ψιλές φωνές τους ερμΎ)νεύονταν ως επιβε βαίωσΎ) αυτ�ς της κατάστασΎ)ς , που εκείνΎ) ΤΎ)ν επoχ� , ' τον τροπο, ' ' Χ ριστιανες ηταν αρκετα" κοινΟΤΟΠΎ) . Μ ε αυτον , , , 8 ων αν να αφοσιωνο' μεταμφιεσμενες σε ευνουχους κατορ ' ιστο' 8 ονες σχετικες νται σΤΎ)ν πνευμαΤΙΚΎ)' ζωΎ)' . Σ τις αφ ι , Ι , ριες, οι πρωταγωνιστριες τους εμφανι' ζονται να αποφευ, για ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)" Ύ)τους γαμους, να μετανοουν γουν ανεπι 8 υμ γούμενΎ) μΎ) χριστιανικ� ζω� τους ως πόρνες και να κατα" , , ' <;:Ο φευγουν σε μονασΤΎ) ρια για ανορες, οπου οι 8 υμωμενοι " , τους ηταν ' ' συγγενεις απι 8 ανο να τις αναζΎ)ΤΎ)σουν . Ανα' <;:' " καποτε σε παρα' ξενες καΟΟΎ)γουσαν λογες μεταμφιεσεις " , <;:Ο , , , <;:Ο <;:ο ταστασεις : ενας ανορας που οεν ειναι ανορας συναντιε, " " ται με τον πατερα <<του» κατω απο συν 8 Ύ)κες οπου οι φυ, σικοι, τους ρο' λοι αντιστρεφονται ' ενας απομονωμενος , , " σε β ονταν ο' λοι οι ντοπιοι ' εΡΎ)μΙΤΎ)ς, τον οποιο μοναχοι, πε, 8 αινει , ' ' , και αποκαλυπτεται πως Ύ)ταν γυναικα' μια γυναι, Ι , / � , κα που εχει μεταμφιεστει σε ανορα καΤΎ)γορειται οτι αφησε έγκυο μια καλόγρια και τιμωρείται με εξοστρακισμό , , , ' ' κα λογρια καταρρεει απο, ΤΎ)ν κοινΟΤΎ)τα, ωσπου Ύ) ψ ευτρα υπό το βάρος των τύψεων . 1 1 1 " που ολες ' των ιστοριων ' απο' το πλΎ)' 8ος αυτων Κ ρινοντας "
ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 27
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" ' s:-' S:τε λ ειωναν με ενα χριστιανικο, Yj θ ικο' υωαγμα, συμπεραι'C " Γ " , καs:λ εις. ' ιατι οχι μονο νουμε οτι Yjταν εc,αφετικα' UYjμοφι ταγράφονταν , αλλά παράλλYjλα μεταφράζονταν σε πολ" ' γλ ωσσες ' λ ες και κυκ λοφορουσαν ευρυτατα σε ο' λο τον με" ' σαιωνικο" κοσμο. Ο ι περιπετειες των γυναικων-ευνουχων , οπως Yj αγια Ε υγενια και Yj αγια Ε uφροσuνYj, ειναι συναρζ' , Μ ια α' λλYj εc,ισοu αγαπYjΤYj, καπαστικα, αναγνωσματα. , " ' ' των μετανΟYj μενων εταφων , ΤYjγορια συνιστουν οι ΒΙΟ! όπως Yj αγία Πελαγία Yj οποία επίσYjς είχε μεταμφιεστεί s:, οι ιστοριες " σωζονται σε πολλ ες ' υιασε ευνου, χο ' και αυτες φορετικές γλώσσες. Πολλά παραοείγματα οιασώθYjκαν στο Συναξάριον ΤYjς ΚωνσταντινοίιπολYjς, οιασφαλίζοντας , ΤYjς ον 0, , ' ΤYjν Yjμερα ' β ιων ετσι ΤYjν αναγνωσΥ) των εν λογω 1 1 2 , , Η UYjμΟΤΙ�ΟΤYjτα ' ' s:μασΤΙΚYjς εΟΡΤYjς ΤYjς αγιας. αυτων των ζ " " ισως ευ θ υνεται ' ιστοριων για μια εc,αφετικα ασυνΥ) θ ισΤΥ) πρoσθ� κY) σΤΥ) φιλολογία των γυναικών-ευνοίιχων . Τον Ι Δ ' αιώνα, ο ΝιχYjφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος έγραψε έναν βίο ΤYjς αγίας ΕuφροσίινYjς ΤYjς Νεοτέρας, τον οποίο , ' τοπο θ εΤYjσε στα τε' λYj του Θ ... " αιωνα και τον προικισε με , , , , ' ' πο λλ ες περιπετειες οπου Yj αγια εμφανιζεται μονιμως μεταμφιεσμένΥ) σε ευνοίιχο. Aυτ� Yj αφYjγYjματικ� ooμ� εί ναι τυπικ� ΤYjς πρώιμYjς χριστιαν ικ�ς περιόοου αλλά, " αγιοι αUΤYjς , ΤYjς παλ ιας ' καΤYjγο' π λ εον αφου, s:-υεν UΠYjρχαν " ι Θ , κατα, τον ... αιωνα, ειναι προφανως ' εντε λως ' φαν ταριας στικ� . Ωστόσο παρόμοιες αφYjγ�σεις αΠYjχοίιν έναν πρoφαν� τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες παρέκαμπταν ΤYjν κοινωS:, ' ' ' που θ εωρουνταν αναρνΙΚΥ), απαγορευσΥ) uρασΤYjΡΙΟΤYjτων μοστες για το φίιλο τους κατά τον Μεσαίωνα. Οι αναφο ρές σΤΥ) χρ�σY) παρόμοιων μεταμφιέσεων είναι πολλές. Στον Βίο του αγίου Ταρασίου, πατριάρχΥ) Κωνσταντινου,
'
'
'
"
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 28
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
πόλεως από το 784 έως το 806 , στα θαύματα που είχαν "" συμβ ει στον ταφο του, στο μοναστηρι που ωρυσε στο τε, του Β οσπορου ' ' ' νο, στις" ακτες , περι λαμβ ανεται η θ εραπεια ι Η Σ " , , μιας γυναικας που επασχε απο αιμορραγιες. γυναικα 'ψ , , τα Ε λ ει ανα του πατριαρχη , ' πιστευε οτι θα τη θ εραπευαν, "" "" " ",, , ομως υεν επιτρεποταν η εισΟυος γυναικων στο ανυρικο ' "" ' φι' λ ες της μεταμφιεμοναστηρι. τσι η ωια και μερικες ",, ' , , λητες , ζ σε ευνουχους και μπηκαν στη καν επωεc.,ια ανενοχ Η ' , θ εραπευτηκε ' στη μονη . γυναικα, φυσικα, θαυματουργά και μαζί με τις φίλες της κατάφεραν να φύγουν χωρίς να τις αντιληφθούν και έτσι μπόρεσαν να διηγηθούν την , ιστορια. ε αυτη την περιπτωση , ο συγγραφεας, ο Ι γνα' τιος, φαίνεται να εγκρίνει την επινοητικότητα και την α, " Σ " ",, ' " τα ιερα λει' ποφασιστικοτητα τους που τις ουηγησαν εως ' Μ , 1 Ψ ανα. 13 εταγενεστερα αγιογραφικα κειμενα ειναι λ ι, , ' γοτερο επιεικη" : ο αγιος Ν ει' λος του Ρ οσανο μπορουσε να " " ενος θη λυκου, " ' και νιωσει ακομη και την απ λη' παρουσια "" " " " ' οι ανυρες αγιοι ηταν κατα κανονα εχθ ρικοι σε τετοιας λ0, , τεχνασματα. γης , στο . ον αιωνα το προτυπο αγιοποι, ησης γυναικων Βυζάντιο" είχε αλλάξει ριζικά, ενώ παράλληλα απωλέι , , , χρισ θησαν οι ευκαφιες που, ειχαν οι γυναικες στα πρωτα " , Η ζ "" στιαν ικα χρονια να ταc.,ιuεuοuν ως προσκυνητες και να Τ , , , , , ζουν μοναχικη η κοινοτικη ζωη μεταμφιεσμενες σε ευνου, "Ι ' μεχους. Ο ι γυναικες μπορουσαν ακομη να αγιοποιη θουν Ι Ι σω του μαρτυρίου, με την επίδειξη εξαφετικ�ς ευσέβειας και καλών πράξεων , ιδιαιτέρως αν συνέβαιναν θαύματα στους τάφους τους, αλλά δεν το θεωρούσαν πλέον πρέ" φυλο , 'Ε τσι το τριτο πον να μεταμφιε' ζονται σε ευνουχους. " , ζ να ειναι κατε' λ'YJc.,E το καταφυγιο των ακρωτη ριασμενων , ι ι αρρενων η οσων αρσενικων γεννιουνταν χωρις τα κατα' λ '
'
'
'
'
'
'
,
'
,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 29
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
" , να επιτε λουν ' την λYJ λα φυσικα' προσοντα ωστε να μπορουν πράξη της σεξoυαλικ�ς διείσδυσης και της τεκνοποίη" , βου λοι στους οποιους ' λεγοταν οτι σης. Αυτοι" ηταν οι συμ ' ' ' ' στη ριζονταν ο λ ες οι αυτοκρατειρες και οι οποιοι τις βOYJθοίισαν να χειρίζονται τις υποθέσεις τους. Άραγε αντα, ' ποκρινεται YJ Ε ιρηνη σε αυτο" το προτυπο ; , , , ' 'Ο πως θα εχει παρατη ρησει ο αναγνωστης, απο την αρΙ χ� της αντιβασιλείας της, το 780, YJ Eιρ�νη είχε τοποθε, " , της σε θ εσειςs:' τησει τους αγενειους ανορες του κοιτωνα , που ερχεται , , s:- ' Ε'ιναι κατι σε εντονη αντι' θεση με κ λειuια. ΤΎ) βασιλεία του συζίιγου της αλλά και με την αντίστοι ΧΥ} του διαδόχου της, του Νικηφόρου Α', όπου ελάχιστοι , � ι ευνουχοι για τους οποιους αναφεειναι οι uιακεκριμενoι ι , ρεται ότι είχαν ενεργ� ανάμιξη στα πολιτικά ζητ�ματα της Αυτοκρατορίας. Εντοίιτοις YJ Eιρ�νη χρησιμοποίησε , τους πιστους " της υπηρετες σε ση μαντικα, πολ ιτιαυτους , κα, και στρατιωτικα, αι"ιωματα. Α ρκετοι' τα καταφεραν 'C ' , " ' 'C ικανοποιητικα, καποιοι μα λ ιστα ει"αιρετικα, ' γεγονος που , , εφαρμοσε μια πο' ' s:-οεν μας επιτρεπει να υπο θ εσουμε οτι " ' λΙΤΙΚΎ)' ευνοιοκρατιας χωρις να λαμ βανει υπο' ψ YJ τις πραγ, " , τους ικανοτητες. Ο μως προφανως ' YJ αυτοκραματικες , " τειρα β ρηκε στη ριγματα αναμεσα στους ευνουχους αι"ιω'C ' ματοίιχους που της �ταν �δη αφοσιωμένοι, όπως ακριβώς oπoιoσδ�πoτε ηγεμόνας που αναλαμβάνει την εξουσία στηρίζεται κυρίως σε διοικητικοίις υπαλλ�λoυς και αξιω" , ματουχους τους οποιους γνωρι ζει και μπορει, να εμπιστευτεΙ Άλλωστε και σε άλλες εποχές του Βυζαντίου εί ναι oρατ� YJ εξάρτηση αρρένων ηγεμόνων από τους ευ" νουχους τους. Ω στοσο YJ Ε φηνη εγινε αντι βασι' λ ισσα εν ' , ι ι ονοματι του γιου της μεται αποι μια σειρα, στρατιωτων-αυ, , , ση μαοευτηκε ' των οποιων s:- ' τοκρατορων YJ β ασι λ εια απο τις Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
συνεχείς ετ�σιες εχστρατείες τους. Από το 7 1 7 , Ύ) δυναι ι , του Λ εοντα ' στεια ΤΎ)ν ενεργΎ)τιχΟΤΎ)τα Ι Γ " ειχε αφιερωσει ΤΎ)ς σΤΎ)ν απόχρουσΎ) ΤΎ)ς αραβιχ�ς απειλ�ς στΎjV Ανατο λ� χαι στΎjV χαθυπόταξΎ) των Βουλγάρων στα Βαλχάνια. ' Η παραπανω πο λ ιτιχΎ)' συνεπαγοταν σΎ)μαντιχες υιοιχΎ), � , , ' , ' ' τιχες μεταρρυ θ μισεις, στις οποιες οι ευνουχοι α",ιωματουt: ' , ' t: ' ' να ειχαν χοι πι θανον χαποιο ρο' λο . 'Ο μως εχεινο παι",ει , ι , ' που προειχε Ύ)ταν Ύ) υπερασπισΎ) των συνορων ΤΎ)ς Αυτο, , ' ' χρατοριας που ειχαν αισ θΎ)τα συρριχνω θ ει, γεγονος , που εωιχες απαιτουσε προχεψενου , ιχανΟΤΎ)τες Ι , � Ι στρατιωτιχες , να επιτευχθούν οι πολυπόθΎ)τες νίχες. Το 780 ούτε Ύ) E ιρ�νΎ) ούτε ο αν�λιχoς γιος ΤΎ)ς δεν " παρομοιο ρο' λο, ετσι ' ' να επωμιστουν ' Ύ)ταν σε θ εσΎ) το Σ υμβούλιο ΤΎ)ς Αντιβασιλείας θα πρέπει να αναζ�ΤΎ)σε στρα, χυχ ' λους. τιωτιχΎ), Ύ)γεσια απο' τους αυτοχρατοριχους " ε",ω t: Eιρ�νΎ) διάλεξε να ΧΡΎ)σψoπoι�σει τους ευνούχους ΤΎ)ς Η γι' αυτ� ΤΎ)ν απoστoλ� , γεγονός που χαταγράφεται ως μια δραματιχ� αλλαγ� σΤΎ)ν περίοδο ΤΎ)ς αντιβασιλείας ΤΎ)ς. , ' ' Δ ιαΤΎ)' ΡΎ)σε επισΎ)ς στις θ εσεις τους βετερανους στραΤΎ), " γους οι οποιοι, οπως ο Μ ιχαΎ)' λ Λαχανουραχων, χραΤΎ)' θΎ)� , , ΤΎ)ς συνωμοσια ' το 780 . 'Οσοι χαν μαχρια" απο ΤΎ)ν εναντιον είχαν συνωμoτ�σει με τους πρώΎ)ν χαίσαρες τψωρ�θΎ)' χαν αυσΤΎ)ρα, χαι αντιχαταστα' θΎ)χαν απο' α' λλους, πιστους σΤΎ)ν Eιρ�νΎ). Από ΤΎjV αρχ� εμφανίζεται να έχει χερδίσει , , ' χαι να υιαΤΎ)ρει των ευνουχων ΤΎ)ς, ετσι t: � , ΤΎ)ν υποσΤΎ)ρι",Ύ) , ' μας φαινεται υπερ β ο λ ιχο' να υπο θ εσουμε οτι εχεινοι ΤΎ) , , , , χειρι' ζ ονταν χαι ειχαν στα χερια τους τον ε' λ εγχο ΤΎ)ς Αu τοχρατορίας. ι " προτεινουΓ ια ΤΎ)ν τεχμΎ) ριωσΎ) αυτου, του ισχυρισμου, με να διαβάσουμε ΤΎ)ν αφ�γΎ)σΎ) του ΘεοφάνΎ) σχετιχά με ΤΎ)ν απόπειρα του Κωνσταντίνου να επιβάλει ΤΎ)ν προσωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
πικ� τοu εξοuσία το 790. Θuμωμένος επειo� οι πάντες ι ι ι , και τον αγνοοuσαν, αuτον τον εστεμμενο αuτοκρατορα, , " " ωσαν να "f)ταν εκεινος ο α λ"f) θ ιφερονταν στον Σ ταuρακιο νός "f)γεμόνας ποu «εξοuσίαζε τα πάντα» , 1 1 4 ο Κωνσταντίι Ι , νος αποφασισε να απομακρuνει τον Euvouxo αποι Τ"f)ν xuβέρν"f)σ"f) , να τον εξορίσει σΤΥ) Σικελία και κατόπιν να xu βερν�σει Τ"f)ν Αuτοκρατορία μαζί με ΤΥ) μ"f)τέρα τοu. Ώστε πρώτος στόχος Τ"f)ς εχθρόΤ"f)τάς τοu �ταν ο Σταuράκιος , , τοσΟ , Υ) Ε ιp"f)V"f). ' Η uuναμ"f) τοu ιxpxtEUVouxou οφει1:> ' και οχι ' "f) ς, ποu ' λοταν στοuς σuμβ ou' λοuς -"f)" μαντεις- Τ"f)ς Ε ιp"f)V " οτι 'ζ ' ζ ' λ ' ισχuρι ονταν πως γνωρι αν απο πα ιες προφ"f)τειες , θα xu βερνοuσε " "f)ταν θ ε' λ"f)μα Θ... Eou' " μονΥ) Τ"f)ς και οτι εκεινΥ) ο γιος Τ"f)ς να μ"f)ν κλ"f)ρονομ�σει Τψ Αuτοκρατορία. Ο Θε οφάν"f)ς σχολιάζει : « ΠλανεUΤ"f)κε, σαν γuναίκα και μάλι στα φιλόοοξ"f) , και ένιωθε ικανΟΠΟΙ"f)μέν"f) ποu τα πράγ� ι ι , , , , θ ει με αuτον · οεν "f)ταν ματα ειχαν οντως ερ τον τροπο σε , , θ ρωποι ειχαν θ εσΥ) ' ' να αντι λ"f)φ θ ει" οτι εκεινοι οι αν επινo�σει αuτό το πρόσΧ"f) μα επειo� �θελαν να ελέγχοuν τις κρατικές uποθέσεις» . 1 1 5 Προσπαθώντας να ερμ"f)νεuσει Τ"f)ν , " ' αντιπα λΟΤ"f)τα αναμεσα σε μ"f)τερα και γιο , ο Θ... εοφαν"f)ς " , ' uπαινισσεται οτι "f) αuτοκρατειΡα κατεu θuνοταν ολοκλ"f), εκμετα λλ Euo' Τ"f)ς, οι οποιοι ' ρωτιχα" απο τοuς ιxu λ ικοuς ' Ι:> ' Τ"f)ς κα θ ως νταν ΤΥ) φuσιο λογΙΧΥ)' YUVΙXΙXEtιx αuuναμια ' και , " τον τροπο στον Ι:> ξ'ιες Τ"f)ς, επιτρεποντας με αuτον τις φι λΟοΟ " ' Σ ταuρακιο ' λ να οικειοποιειται τον ρο ο τοu αuτοκρατορα. Έτσι, όταν ο Σταuράκιος πλ"f)ροφορ�θ"f)κε τα σχέοια τοu " ' ' κωσε Τ"f)ν αuγοuστα Κ ωνσταντινοu, « ξ εσ"f) εναντιον τοu yιou Τ"f)ς»,1 1 6 με αποτέλεσμα αντί γι' αuτόν να εξοριστοίιν σΤΥ) Σικελία οι έμπιστοι τοu Κωνσταντίνοu. Ο χρονογραφος " , ειχε εντοπισει σωστα' το 1:>οομικο" προβλ"f)μα ποu ώθ"f)σε τον Κωνσταντίνο ΣΤ', είκοσι χρόνων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τότε, να πρoσπαθ�σει να αναλάβει τις ευθίινες της θέσΎ)ς , , , Η αντιτου αυτοκρατορα που του ανΎ)κε uικαιωματικα. � ι " Ύ)ταν ανΎ)/ ' του, ειχε ' κυ βερνΎ)σει οσο β ασι' λ ισσα, Ύ) μΎ)τερα λικος με ΤΎ)ν αρωγ� των ευνοίιχων αξιωματοίιχων , πολ, " ειχαν ΠΡΟΎ)γουμενως λοιι εκ των οποιων υΠΎ)ρεΤΎ)σει στα οιαμερίσματά ΤΎ)ς. Ήταν οεμένοι μαζί ΤΎ)ς με ισχυροίις οεσμοίις και ολοφάνερα το συμφέρον τους �ταν να εξα κoλoυθ�σει εκείνΎ) να κυβερνά. Σκάρωσαν λοιπόν μια «προφΎ)τεία» ότι o�θεν θα κυβερνοίισε μόνΎ) ΤΎ)ς, χωρίς , , , τους τον γιο ΤΎ)ς, προκεψενου να υιαΤΎ)ΡΎ)σουν τους �υικους � εξέχοντες . ρόλους στην κυβέρνΎ)σΎ) . Ύστερα από μια οεΙ , 'C ι ασΚΎ)σΎ)ς καετια ΤΎ)ς εc,οuσιας μεσω ΤΎ)ς αυτοκρατεφας, οεν �ταν οιατεθειμένοι να ανεχτοίιν ΤΎ)ν αλλαγ� Ύ)γεμό, , 'C"εκα' θ αρα, ο Σταυρακιος ' ' Ύ)ταν αρνα. Αν , οπως φαινεται χΎ)γός αυτ�ς ΤΎ)ς αυλικ�ς φατρίας, τότε ο Κωνσταντίνος , εντοπισει , ι λ ε να απομακρυ' ειχε σωστα" το ατομο που οφει , 'Ο Θ ' 'C ' νει απΌ ΤΎ)ν εc,οuσια. μως, συνεχι' ζει ο εοφανΎ)ς, ο αυ, , ΤΎ)ν προ' θεσΎ) να αναλα' βει τον ε' λεγχο ΤΎ)ς τοκρατορας ειχε ' , ' «μαζ'ι με ΤΎ) μΎ)τερα Αυτοκρατοριας του ». 1 1 7 Ο ιστορικος , " οτι ο Κ ωνσταντινος ' ' αν αλοιπον θ εωρουσε �υεν πιστευε , να κυ βερνΎ)σει " ' ΤΎ)ν Ε φΎ)νΎ). ' ΚαΤΎ)γκαιο μονος του , χωρις , , , , / γορουσε ομως τους υπουργους ΤΎ)ς επεΙUΎ) � του στερουσαν ' . ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ), του θ εσΎ) Σε αυτ� ΤΎ) oι�γΎ)σΎ) ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς έΚρΎ)ξΎ)ς ΤΎ)ς άμεσΎ)ς , ' ' και σΤΎ) μΎ)αντιπαλΟΤΎ)τας αναμεσα στον Κ ωνσταντινο , Ι , , τερα του, ο χΡονογραφος καταφευγει σε αυτοι που εχω ονο, , ' ' ' μασει «στερεοτυΠΎ) με θΟυΟ � για ΤΎ)ν ανα λυσΎ) του ρο λου των γυναικών σΤΎ)ν εξουσία». Δεν λαμβάνει υπόψΎ) του ΤΎ)ν πιθανόΤΎ)τα Ύ) ίοια Ύ) Eφ�νΎ) να οιέκρινε ΤΎ) νευρικόΤΎ) τα του γιου ΤΎ)ς και να προσπάθΎ)σε να ΤΎ)ν καταστείλει με μια ωμ� επίοειξΎ) ΤΎ)ς πρoσωπικ�ς ΤΎ)ς ισχίιος. Αντίθετα, ,
"
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 33
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ' ' ' αφου, 'f)ταν γυναικα, π λ ανΥ)' θ 'f)XE απο' ο λοφανερα μυ θ ευματα για τον o�θεν θεόσταλτο ρόλο Τ'f)ζ " �ταν ανίκανΥ) , " επροκειτο για τεχνασμα ' s:να κατα λ α' β ει οτι σχεUΙασμενO να επιτρέπει στους συμβοίιλους Τ'f)ς να οιαΤ'f)ροίιν τις θέΙ , ι · και εκανε ο,τι σεις τους σΤ'f)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΥ), �UΙΟΙΚ'f)σ'f) , , ' προκειμενου να αμυν θ ει' κατα, Τ'f)ς προτεινε ο Σ ταυρακιος , του γιου Τ'f)ς. Στο τε' λος Τ'f)ς ιστοριας, ' Τ'f)ς συνωμοσιας ο , , : ζ , ' s:Θ ' ' ζει ενα ... εοφαν'f)ς φαινεται να υιασω αι,ιοπιστο στοιχειο ότι Ο'f)λαο� ο πρωθυπουργός Τ'f)ς προειοοποί'f)σε Τ'f)ν Ει, ' Ι:' , ' του Κ ωνσταντινου και Τ'f)ν προετρεp'f)v'f) για τα σχευια "s:" Ψ ε να του καταφερει ενα προειuοποι'f)ΤΙΚΟ χτυΠ'f) μα. Αυτό �ταν το καθ�κoν του ως σίιμβουλός Τ'f)ς. Αλλά μοιάζει απίθανο 'f) E ιρ�νY) να μ'f)ν είχε �oY) υπόψΥ) Τ'f)ς Τ'f)ν αυξα" οταν 'f) , ζ ' του γιου Τ'f)ς για ανει,αΡΤ'f)σια, νομενΥ) επι θ υμια " , UΙOtx'f)s:s:- ' στρατιωτικους αποφασισΤΙΚΟΤ'f)τα Τ'f)ς να υιορισει , πιστους , σε EXEtv'f), , ' αποκαλυ' τες παρα, στον Κωνσταντινο, ' s:- ' , , Τ'f)ς. Ο Θ ... εοφαν'f)ς το παραυεπτει Τ'f)ν προνΟ'f)ΤΙΚΟΤ'f)τα , , s:' καταγραφει λ'ια που αντιμετωπισε χεται κα θ ως ΤΥ) υυσκο 'f) Eιρ�νY) προκειμένου να πείσει ορισμένες στρατιωτικές , , ι τον ορκο ι ' Ι:' να απαρνΥ) θουν μοναυες αφοσιωσ'f)ς που ειχαν οώσει στον Κωνσταντίνο το 775. Ι Ι ι � , κατω ι Ω στοσο 'f) παραυΟΧΥ) αποΙ το κειμενο ειναι προβλέψιμ'f) : οι γυναίκες είναι αΟίιναμες και χρειάζονται συμ, οι ανυρες. , ' ειναι ' ' Ι:' Ε πιπ λεον απ, ο,τι βου' λους περισσοτερο " ' που σερ β'ιρονται σε περισσοτερο ευπιστες στις κο λακειες " κατεχουν σ'f) μαντικ'f)' ει,ουσια. , Δεν ειναι ,ατομα τα οποια ζ ' σε θέσΥ) να αντιλ'f)φθοίιν τις κρυφές προθέσεις των κολά" τους φυσΥ) κων . Κ αι ο' λ α αυτα' οφει'λονται σΤΥ) γυναικεια , " s:' ζ ' που τις καταυικα ει, μετα το αμαΡΤ'f)μα Τ'f)ς Ε υας, να ειΙ:' , , ' γυναικες ' Μ ερικες μποναι κατωτερες απο, τους ανυρες. , , , " s:' πανω απο ΤΥ) γυναικεια τους αυυρει, σπανιως, να αρ θ ουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 34
, ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ναμία και να επισείξοuν ΜναμΎ) και θάρρος ανσρός. Η ΕιΙ Ι αuτες , οταν , ι ι ' τις αρετες � επιuεικνuει ερχεται αντιμεΡΎ)νΎ) τωΠΎ) με το πραξικόΠΎ)μα τοu uποuργού ΤΎ)ς των Οικονο μικών , τοu ΝΙΚΎ)φόροu. Ο ΘεοφάνΎ)ς χαραΚΤΎ)ρίζει ΤΎ)ν α ντίσρασ� ΤΎ)ς ως προ"ίόν ενός «γενναίοu και σuνετού μuα, ' ' ' , και προσ θ ετει, «παρ , ο' λο ποu θα επρεπε να Ύ)ταν λOU» σuντετριμμένΎ) εξαιτίας αuτ�ς ΤΎ) ς ξαφν ικ�ς σuμφοράς , ' ' ' ) ». 1 1 8 Τ α λογια περισσοτερο επεΙUΎ)' Ύ)ταν γuναικα ( ακομΎ) ποu βάζει κατόπιν στο στόμα ΤΎ)ς αποκαλύπτοuν ακριβώς αuτό το αρρενωπό θάρρος. Η Eιρ�νΎ) αναλαμβάνει εξ ολο' ζ , ΤΎ)ς, uμνει' τον Θ... εο' ποu ' ' Σ κ λΎ)ΡΟU ΤΎ)ν EU θ uνΎ) των πραι,εων ' ψ 1:- ' ΤΎ)ν ανu ωσε στον αuτοκρατορικο' θ ρονο και απουεχεται ΤΎ)ν ίσια θεϊκ� κρίσΎ) Ύ) οποία τώρα ανασεικνύει τον ΝΙΚΎ), 1:- ΤΎ) σuντομΎ) αγορεuσΎ) , σΤΎ) θ εσΎ) ' ΤΎ)ς. ε αUΤΎ) , ο Θ... εοφορο φάνΎ)ς σείχνει πώς σuμπεριφέρεται μια γuναίκα περιβε βλΎ)μένΎ) ΤΎ)ν πορφύρα, με ΤΎ) ΜναμΎ) ενός άνσρα και αu τoκρατoρικ� σιαπαισαγώγΎ)σΎ) , ερχόμενος σε κατάφωρΎ) αντίθεσΎ) με τοuς ΠΡΟΎ)γούμενοuς ισχuρισμούς τοu σχετι κά με ΤΎ)ν έμφUΤΎ) και αναπόφεUΚΤΎ) ανικανόΤΎ)τα τοu yu, φu' λou. 'Εχοντας κατα' vou αUΤΎ)ν , ΤΎ)ν αντιφασΎ) , ναικειοu Ι , , �uιαΧUΤΎ) " στα κειμενα ΤΎ)ς σuγκεκριμενΎ)ς περιοποu ειναι oou, ας εξετάσοuμε τα επιτεύγματα ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς ως αuτο κράτειρας. "
'
'4�
Η πολιτική της Ειρήνης ως αυτοκράτειρας 7 9 7 - 802 ϊ>"
Μ όλις ο Κωνσταντίνος απομακρύνθΎ)κε από τ-ην εξοu-
, Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) ζ ' l:' ' ' ει,ευωσε σια, μια ανακοινωσΎ) ποu πλΎ)ροφοροuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 35
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ[Ν
, ο γιος της υεν , s:, Ύ)ταν ' ' αuτοκρατορας. πλ εον σε τον λ αο' οτι Η είδΎ)σΎ) προκάλεσε αμέσως 060 απόπειρες ανατρoπ�ς ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς από τοuς γιοuς τοι; Κωνσταντίνοι; Ε ' . Τον Οκτώβριο τοι; 797, ο Αέτιος, ένας από τοuς εuνοuχοuς σuμβοuλοuς ΤΎ)ς, σuνέτριψε ΤΎ)ν πρώΤΎ) εξέγερσΎ) και εξό ρισε τοuς πρώψ καίσαρες σΤΎ)ν Aθ�να. Αλλά το επόμε νο έτος, δuνάμεις τοι; Ελλαδικου Θέματος σuνεργάσΤΎ)καν , , ' , τον Ακαμιρ, ' ' και προσπαΣλα' βο Ύ)γεΤΎ) με εναν ντοπιο , ΤΎ)ς ' Σε αUΤΎ)" ΤΎ)ν περιπτωσΎ) , οι σuγγενεις θΎ)σαν 1:�ανα. , , , ' Ε ΙΡΎ)νΎ)ς ΤΎ)ς φανΎ)καν ΧΡΎ)σιμοι : ο ανι ψ ιος ΤΎ)ς Θ.. εοφι;'λ α" τον τιτλο τοι; σπα θαριου, ' ι κτος Σ αρανταΠΎ)χος, ποι; ειχε , τοι; Κωνσταντι" ' στα' λθΎ)κε για να ζΎ)ΤΎ)σει απο τον πατερα νο, τον αδελφό ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, να καταστείλει ΤΎ) σuνωμο" ' Τ οτε ' τuφ λω' θΎ)καν και οι uπο' λοιποι τεσσερις σια. και σαρες . 1 1 9 Αλλά ακόμΎ) και σε αuτ� ΤΎ) θλιβερ� κατάστασΎ) εξακολουθΎ)σαν να βρίσκονται στο επίκεντρο ΤΎ)ς προσο χ�ς άλλων στασιαστών : το 8 1 1 /8 1 2, σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βα, για ΤΎ)ν εν' τοι; Μ ιχαΎ)' λ Α " , μια ακομΎ) σuνωμοσια σι λ ειας , , ΤΎ)ν εΠΟΧΎ), Ύ)ταν ' ' -ποι; εκεινΎ) s:, λ φων θ ρονισΎ) των αυε φuλακισμένοι στψ Πάνορμο- αποκάλuψε ΤΎ) σuνεχιζόμενΎ) προσκόλλΎ)σΎ) στοuς γιοuς τοι; Κωνσταντίνοι; Ε ' . 1 20 Πα ρά ΤΎ) μικρ� διαφορά στο όνομα, σε αuτ� τψ περίπτωσΎ) 060 άνδρες μέλΎ) ΤΎ)ς οικογένειας ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς αναφέρο" φορα. 'Ι σως ο κατα' πολu' , ντα ι για πρωΤΎ) και τε λ εuταια νεότερος αδελφός ΤΎ)ς Κωνσταντίνος είχε μείνει στψ Ελ λάδα όταν Ύ) E ιρ�νΎ) άρχισε να ακτινοβολεί σΤΎ)ν πρωι ' 'C των αρχο, " προσφατα προαχθ ει' σΤΎ)ν τα�Ύ) τεuοuσα και ειχε ντων μαζί με τον γιο τοu, τον σπαθάριο . Αλλά αν είχαν " σιγοuρα θα απο, πιο λαμπρα' μεγαλεια, ' ελπισει για ακομΎ) ' s:, s:, , , ' γΟΎ)τεUΤΎ)καν . Η Ε ΙΡΎ)νΎ) υεν σκοπεuε επ ' ouueV l να euΙ 2 νo�σει τοuς σuγγενείς ΤΎ)ς. 1 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Η E ιρ�ν Ύ) ανυπομονούσε να εοραιώσει μια σταθεp� 'c ' πολ ΙΤΙΚΎ)' και γι " αυτο τον σκοπο, ' το 798 , εστει' ε"ωτεΡΙΚΎ) λε πρεσβείες τόσο στους Άραβες όσο και στους Φράγκους. Τα νέα για ΤΎ)ν τύφλωσΎ) του Κωνσταντίνου κω ΤΎ)ν αποι ι ι 'C ' ανακοινωνονται ' μακρυνσΎ) του αποι ΤΎ)ν ε"ουσια στους 'C"ε, , ' ",, ' ' νους Ύ)γεμονες απο ης uuo αποστο λ ες που αμφοτερες , , ' ' αλ - Ρασιντ Ο Χαρουν εχουν κοινο" στοχο : ΤΎ)ν εΙΡΎ)νΎ). αρ, , , "" νειτω να uιακο' Ψ ει ης στραηωτικες του επιχεΙΡΎ)σεις κατά του Βυζαντίου , που εξελίσσοντω ευνοϊκά για εκείνον. Αντίθετα μάλιστα, στέλνει τον Αμπντ αλ-Μαλίκ να λεΎ) λατ�σει ΤΎ)ν Καππαοοκία κω ΤΎ) Γαλςχτία, και το επόμε" , σΤΎ) νο ετος επιη θ εται στο αυτοκρατοραο' ιπποφορ βεω, Μαλάγινα, όπου και λαφυραγωγεί όλο τον εξοπλισμό του στρατοπέοου του Θέμάτος του Οψικίου . Φαίνετω λοιπόν , οι εχθ ροπρα"ιες ", ' με τους Άρα βες εινω ' οτι γραφτο, να συ" γινονται uεκτα , Ω στοσο ",, ' σΤΎ) Δ υσΎ) ' με ' , τα νεα νεχιστουν. καλύτερο τρόπο. Η Eιρ�νΎ) απωτεί ΤΎ)ν απελευθέρωσΎ) , "" λ φου' του πατριαΡΧΎ) ' ' Τ αρασωυ, ' αuε του Σ ισιννωυ, ο οποως είχε αιχμαλωηστεί από τους Φράγκους το 788, αίΤΎ) μα που ικανοποιείται. Ο Κάρολος ανταποοίοει στέλνοντας " εΙΡΎ)νΎ)ς κω ετσι , ΤΎ) ""ωΚΎ)' του πρεσ βεια αποκα θ 'ισταντω κω πάλι οι επαφές ΤΎ)ς Ανατoλ�ς με ΤΎ) ΔύσΎ) μετά από μακρά Oιακoπ� . 1 22 Όμως ακόμΎ) και αν οι Άραβες κω οι Φράγκοι αποΟέ χοντω ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) ως μoναoα� αυτοκράτειρα του Βυζα" ο τροπος που Ύ) τελ ευτωα 'C ' οικεωΠΟΙΎ)' θΎ)κε ΤΎ)ν ε"ουντωυ, σία προκαλεί αμφιβολίες κω υποψίες. Μάλιστα μερικοί σύμβουλοι του Καρόλου αναρωτωύντω ποως στ' αλ�θεια κυβερνά ΤΎ)ν Αυτοκρατορία. Για τους Δυηκούς Ύ)γέτες, " ειχαν και στο , και εκκ λΎ)σιαστικους, ' οι οποωι κοσμικους παρελθόν οιπλωμαηκές επαφές με το Βυζάντω , Ύ) Eιρ�Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 37
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ι , 'C για μεγαι νΥ) ταυτι'ζ εται με ΤΥ) γυναικα που ειχε υπαρ<.,ει , , s:- ' συ' ζυγος του αυτοκρατορα και συναυτοκραλο uιασΤYjμα τορας μαζί με τον γω ΤYjς. Ορισμένοι μάλιστα οιατείνο" ' ' s:s:- ' s:-υεν ειναι ανυρας αυτοκρατορας, οπως ο νται πως επεωΥ) " , ' ΣΤ' , Yj αυτοκραΤΟΡΙΚΥ)' θ εσΥ) Κ ωνσταντινος κατα καποων τρόπο ΧYj ρεUει. Βέβαια Yj Eφ�νY) οεν έχει καμιά αμφιβο' για τον ρο' λο ΤYjς και τον τιτ ' ' λο ΤYjς ως αυτοκρατορος λ ια " και κα θ ισται γνωστοι στους παντες οτι θ εωρει' τον εαυτο, ΤYjς ισότιμο με τους προκατόχους ΤYjς. Αλλά και Yj βυζα ντιν� Aυλ� αποΟέχεται ΤΥ) χρ�σY) εκ μέρους ΤYjς του τίτ λου βασιλεύς, παρά ΤYjν ανωμαλία ΤYjς ΟιατUπωσYjς. Σαν να θέλει να προλάβει ενοεχόμενες επικρίσεις, Yj Eφ�νY) επιοεικνυει για μιαν ακόμΥ) φορά με θεαματικό , , ΤYjν αφοσιωσΥ) , ' τροπο που s:-υειχνουν οι κατοιχοι ΤYjς Β ασι, , ' λ ευουσας σΤYjν αυτοκρατεφα τους. Μ ετα' τον εορτασμο, ΤYjς ΑνάστασYjς το 799, οιασχίζει Τψ πόλΥ) από τον ναό , ' ' ' Αποστο' λων μεχρι των Αγιων το ανακτορο ανε β ασμενΥ) " , Ι Ι , , ' σ ενα επιχρυσο αρμα που το σερνουν τεσσερα ασπρα αλοι τους και μοιγα ενωι τεσσερις πατρικωι κρατουν , , , τα Yjνια ράζει χρ�ματα σε όλΥ) ΤΥ) OιαOρoμ� . Η τελετ� αυτ� , που προβλέπεται για ΤΥ) Δευτέρα του Πάσχα στο Περ{ της Βα' " ταc,εως, 1: σιλ ειου προσαρμοσΤYjκε προσφυως , , για μια γυναικα-αυτοκράτορα ώστε να μYjv παραλειφθεί Yj παραοοσια κ� oιανoμ� των νομισμάτων. 123 Κανονικά, ο άνορας αυτο, ,ιππευε ενα ' με τα πω π λou' λ ευκο' α' λογο ντυμενο κρατορας , ' του ακο λου θουσαν ' μιστα" του φα λ αρα και οι επιτε λ εις ε, , ' 'C φιπποι, ενω ΠΡΟYjγοuνταν πεζ ικαρωι και παλατιανοι' α<.,ιω, , , ' τους και τις ματουχοι που φορουσαν τις επισYjμες στο λ ες ' , s:' κυριακατικες ενυυμασιες τους. Π ροκειται για μια τε λεΤΥ)' που οιαρκεί μία ολόκλYj ΡYj Yjμέρα, με πολλές στάσεις σε οιάφορα μνYj μεία ΤYjς πόλYjς, όπου ο Yjγεμόνας επεuφYj-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , και δ ιανεμει , ' μειται απο, τις φατριες τα νομισματα. Ω ς γυναίκα-αυτοκράτορας Ύ) ΕιρήνΎ) προτιμά να οδΎ)γήσει ένα " , , , αρμα, αλλ α' υποχρεωνει τεσσερις απο τους στρατιωτικους επιτελείς ΤΎ)ς, τον ΒαρδάνΎ) Τούρκο, στραΤΎ)γό του Θέμα τος των Ανατολικών , τον Σισίννιο από ΤΎ) ΘράΚΎ) , τον α δελφό του Νικήτα, δομέστιχο των σχολών, και τον Κων σταντίνο Βο'ιλα σ' έναν υποδεέστερο ρόλο : να βαδίζουν , , , ' ' κρατωντας τα χαλ ιναρια των α λογων που εσερναν το αρμα ΤΎ)ς σε όλΎ) ΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς πoΛUωΡΎ)ς πομπής. Συνυπολογίζοντας ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γούμενΎ) δρασΤΎ) ριόΤΎ)τα ΤΎ)ς ΕιρήνΎ)ς στψ οικοδόμΎ)σΎ) ΚΤΎ)ρίων, Ύ) απόφασή ΤΎ)ς το 799 να εμφανιστεί δΎ) μόσια στον παραδοσιακό φιλανθρω, , μοιρα' ζει αφειδ ως ' ' νομιπικο, ρο' λο του Ύ)γεμονα, ο οποιος , ' ' σματα στα π λΎ)' θ Ύ) που συρρεουν στις ακρες των δ ρομων, ταιριάζει στο ξεκάθαρο πρότυπο. Τψ ίδια πολιτική εφαρ, ' ' μο' ζει οταν αποφασι' ζει ΤΎ) μειωσΎ) των αποκα λουμενων , " ' «αστικων φορων» που πλΎ)ρωνουν οι κατοικοι ΤΎ)ς Κ ων, λΎ)ς και των εμπορικων " φορων που επιβ α' λ σταντινουπο , ' ει.,αγονται λονται σε ο' λ α τα αγαθ α' που εισαγονται ειτε 1: ' ' ' Αυτα' τα χομμερχια συ λλ εγοντ αν ι απο' ΤΎ)ν Αυτοκρατορια. ι , ' ' αι.,ιωματουχους, τους χομμερχιαριους, απο εντεταλ μενους 1: που είχαν ΤΎ)ν έδρα τους σΤΎ)ν Άβυδο (σΤΎ) νότια είσοδο των Δαρδανελίων ) και στον Ιέρωνα, στο βόρειο άκρο του ' ' δος σΤΎ) Μ αυΡΎ) ' Θα' ' Ύ) εισο ( απ" οπου ε λεγχοταν Β οσπορου λασσα). Μια και Ύ) μείωσΎ) των φόρων είναι πάντα δΎ)μο φιλής, Ύ) αυτοκράτειρα στοχεύει σΤΎ)ν εδραίωσΎ) ΤΎ)ς θέ σΎ)ς ΤΎ)ς και στον πολλαπλασιασμό των οπαδών ΤΎ)ς, που , τους αντ λ ει' κυριως " απο τους κο' λπους των εικονοακομΎ) , κυκ ' ' λων . 'Ε χοντας ν ' αντιλ ατρων και των μοναστικων , , , ' α λ - Ρασιντ και τις στρατιωτικες μετωπισει τον Χαρουν , " ' δ εν μπορει να κανει πολλα' για να του επιτυχιες, Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 39
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , ' ' ανακοuφισει τα βασανα εκεινων ποu ζ ouv στις περιοχες της Μ ικράς Ασίας όποu εισβάλλοuν οι Άραβες. Ε ίναι όμως αποφασισμένη να σuναμώσει τη λα'ίκ� uποστ�ριξη , ' ' λης προς το προσωτων κατοικων της Κ ωνσταντινοuπο πό της. Παρότι είναι Ο6σκολο να σώσοuμε ακριβείς χρονολο, για τα uπο' λοιπα μετρα " ' γιες ποu πηρε, φαινεται πως η Ε ιρ�νη εφάρμοσε την πoλιτικ� της επέκτασης της αuτοs:- ' , , υιοικησης ' ' κρατορικης σε τμηματα των Β αλ κανιων, καθως S:, ' της Αuτοκρατοριας. s:' περιοχες ' E υω' uπηρκαι στις uuτικες χαν λιγότερο σοβαρές στρατιωτικές απειλές, παρ' όλο ποu Άραβες πεφατές προξενοίισαν �ση πρoβλ�ματα στοuς κα s:τοίκοuς των παραλίων τοu Αιγαίοu . Την τελεuταία σε' ' " η στις αρχες , τοu Η' αιωνα καετια τοu Θ... , tupu' θ ηκαν καινοίιργια Θέ ματα σε περιοχές-κλεισιά : η Μακεσονία, ποu περιλάμβανε τις περιοχές της σuτικ�ς Θράκης οι οποίες είχαν uποταχτεί τη σεκαετία τοu 780 και τις οποίες επι σκέφτηκαν η Eφ�νη και ο Κωνσταντίνος στη βασιλικ� περιοσεία τοu 784 ' η Κεφαλλονιά και η Ιάκuνθος, 060 ν� σοι-κλεισιά ποu αποτέλεσαν τη βάση για τον εκχριστια νισμό της ηπεφωτικ�ς Ελλάσας τέλος το Δuρράχιο, στο βόρειο άκρο της σuτικ�ς ακτ�ς της Ελλάσας . 124 Η ση μι� ι αuτων " των νεων επαρχιακων ι , μοναΙ υιοικητικων ou pyta σων σuχνά αποσίσεται στον Νικηφόρο, τον σιάσοχο της Eφ�νης, όμως οι ημερομηνίες όποu εμφανίζονται οι πρώ τοι αξιωματοίιχοι των Θεμάτων uποσηλώνοuν ότι μάλλον " ηταν η uπεu' θ uνη . 'Ε χοντας απο, πρωτο χε' ρι την εκεινη εμπειρία της επίσκε Ψ�ς της στη Βόρεια Ελλάσα, είναι πιθανό να θεώρησε το σuγκεκριμένο ζ�τημα πρώτης προ τεραιότητας. Η σημασία ποu αποσίσει στην περιox� φαίνεται εξάλ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
λου από τ"ην απόφασ� της να προαγάγει την Eπισκoπ� της Α θ�νας σε Μητρόπολη . 1 2 5 Με αυτ� την πρoαγωγ� , , ' παρεκαμ την υπαρψ ε τη συνη' θη πολ ιτικη' που επετρεπε ξη μίας μόνο μητρoπoλιτικ�ς έορας σε κάθε επισκoπ� και ταυτόχρονα τίμησε την Εκκλησία της πόλης από την οποία καταγόταν. Αν και ο κατάλογος με τους εκκλησια, " ηγετες της Αθ ηνας ' ' s:- αναφερει στικους υεν καποια συγκεκριμένη ημερομηνία γι' αυτ� την αλλαγ� , τη συνΟέουν , πο λ' Μ ε αυτον ' τον τροπο s:με την Ε φηνη. κατα" παραυοση λοί ιστορικοί επιβεβαίωσαν την άπoΨ� τους ότι μια γυ' , αυτοκρατορας s:' θα ενυιαφεροταν περισσοτερο για την ναικα αναβάθμιση της Εκκλησίας της Aθ�νας, παρά για το θε, ' s:' ζητημα ' ση μασιας της επεκτασης του αποτεμε λ ιωυους , που στο πα' κεντρικου, ελ εγχου ' σε περιοχες λεσματικου, ρελθόν βρίσκονταν εκτός της αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας. η Από τη νέα της θέση ως μoναoικ�ς αυτοκράτεφας, s:Eφ�νη όφειλε επίσης να σκεφτεί το μέλλον της. Ως μη, του υιαυοχου , s:- s:- ' ' προστατευσε τα υικαιωματερα του θ ρονου ' " τοτε υεν ' και εως ' s:- ειτα του γιου της απο' το 780 και μετα, , , ' χε τε θ ει' ανοιχτα θ ε μα να ξαναπαντρευτει. 'Ο μως τωρα ' Ι Ι , , πια ειναι χηι ρα αυτοκρατεφα που εχει παραμερισει τον , ' , και ετσι , s:- s:γιο της απο, τη υιαυοχη ειναι ελ ευ' θ ερη να μεταβιβάσει το αυτοκρατορικό κίιρος σε έναν σίιζυγο της οι κ�ς της επιλoγ�ς. Αλλά κάτι τέτοιο ενοεχομένως θα πε ριόριζε την ακόρεστη οίψα της για εξουσία, γι' αυτό οεν φαίνεται να την ενθουσίαζαν παρόμοιες σκέψεις. Είναι βέ, ' αρνη' θηκε ο' λ ες τις προτασεις ' β αιο οτι που της εγιναν απο, τους ευνοίιχους συμβοίιλους της και ιοιαιτέρως τον Αέτιο που προσπαθοίισε επίμονα να πρoωθ�σει τον αοελφό του, Λέοντα. Το 797 η Eφ�νη έχει περάσει τα σαράντα και " ' την η λ ικια ' τεκνοποιιας, ' π ιθανον ετσι ενας συ' ζυγος που ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
θα ζοίισε περισσότερο από εκείνΎ) θα είχε πολλές πιθα, ' ΤΎ)ς. 'Ο μως αντιστε' ' νΟΤΎ)τες να κλΎ)ρονομΎ)σει ΤΎ)ν εξουσια " ",, ' να παντρευτει' τον Λεοντα κεται σΤΎ)ν ωεα Ύ) να τον υιο, "" ' ' ' θ εΤΎ)σει και να τον χρισει υιαυοχο ",, ΤΎ)ς. Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ)' να κυβερν�σει μόνΎ) ΤΎ)ς για πολλά χρόνια ακόμΎ) είναι πολύ πιο ελκυστικ� και επιπλέον θα ΤΎ)ς εξασφαλίσει μια θέ, "" ΤΎ)ς , ' π λ αι ' στον ανυρα σΎ) στο αυτοκρατορικο, μαυσωλ ειο, τον Λέοντα Δ ' . Ωστόσο οι ελιγμοί του Αέτιου τροφοοοτοίιν όλο και πε" , ' ",, ' υ Ψ Ύ) λ0ρισσοτερο ΤΎ)ν αντιπα λΟΤΎ)τα αναμεσα στους υυο τερα ιστάμενους ευνοίιχους ΤΎ)ς βυζαντιν�ς κυβέρνΎ)σΎ)ς, , που ενυεχομενως ' ' "'" Η αντι",, ' κατι αποκα λυφΤΎ)κε υΎ)μοσια. θεσΎ) μεταξίι Αέτιου και Σταυράκιου οιαταράσσει τα Μο πρώτα έΤΎ) ΤΎ)ς απoκλειστικ�ς βασιλείας ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς και , "" , "" ' ' αποκτα, επικινυυνες uιαστασεις οταν Ύ) Ε φΎ)νΎ) αρρωσταίνει σοβαρά τον Μάιο του 799. Το ενοεχόμενο να πε θάνει χωρίς να έχει αποφασιστεί Ύ) oιαoox� ΤΎ)ς εντείνει ' ' και τον Α ετον ανταγωνισμο" αναμεσα στον Σ ταυρακιο , , , που θ εωρουνται ' ως πιστοτεροι υΠΎ)ρετες ΤΎ)ς. τιο, αυτων Σίιμφωνα με τον ΘεοφάνΎ), οι Μο αξιωματοίιχοι οεν κρίι" "" ' τους, «γιατι" τωρα επωιωκουν να β ουν πια ΤΎ)ν εχθ ΡΟΤΎ)τα εξασφαλίσουν τον έλεγχο ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας για λογα, τους μετα' τον θ ανατο ' ' ριασμο, των συγγενων ΤΎ)ς Ε φΎ)νΎ)ς». 1 26 Ο Σταυράκιος συνωμοτεί στους κόλπους των σχο λαρ{ων και των εξχοuβιτόρων που οιαμένουν σΤΎ)ν πρω , , τους με ΧΡΎ), ",,υωρουοκωντας ",, ' τευουσα, τους αξ ιωματικους " ' ",, ' ματα και υωρα· ο Αετιος απο ΤΎ)ν α λλΎ) συμμαχει' με τον Nιx�τα Τριφίιλλιο που κατέχει το βασικό στρατιωτικό , ' ' επιχεφει, να ' Η Ε φΎ)νΎ) των σχολ ων. ποστο του δομεστιχοu ελέγξει αυτ� ΤΎ)ν εσωτερικ� οιαμάχΎ) συγκαλώντας ένα συμβοίιλιο, όπου απαγορείιει σε oπoιoνo�πoτε βρίσκεται Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
στην uπ-ηρεσία της κuβέρνΎ)σης να προσεγγίζει τον Σταu ράκιο. Τελικά Ύ) διένεξΎ) τερματίζεται μονάχα με τον θά νατο τοu τελεuταίοu , τον Ιούνιο τοu 799. ΠαράλλΎ)λα Ύ) ΕφήνΎ) αναρρώνει, χωρίς ωστόσο να ανα" ' στον Αε' ' στο παρ ελθ ον ΚΤΎ)σει τον ε λ εγχο ποu acrxoucrE τω, ο οποίος εξακολοuθεί να προωθεί αναίσχuντα τον αδελφό τοu Λέοντα. Ως αρχιστράτηΥος των 060 δuτικών ' ' ' ' επαρχιων ( ΤΎ)ς Θ ραΚΎ)ς και τοu νεοσuστατοu Θ εματος ΤΎ)ς Μακεδονίας ), ο Λέων έχει uπό ΤΎ)ν εξοuσία τοu τις πλΎ) σιέστερες σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) εuρωπα'ί κές περιοχές, ενώ ο ίδιος ο Αέτιος διοικεί το οψ ίκιον και το Θέμα των ' , ανατολ ικες Ανατο λ ικων ' , uUO 1:- " απΌ τις σΎ) μαντικοτερες " , , Ε πωεικνuοντας επαρχιες. ενα μιγμα εμπιστοσuνΎ)ς, με1:' ' ζ ' ' ' ' και πανοuργιας, γαλ Eιou ο Αετιος αΠΟι,ενωνει ο' λοuς οσοι βρίσκονται έξω από το οικογενειακό τοu παιχνίδι εξοu σίας. Η ΕφήνΎ), αν και αντιλαμβάνεται τοuς κινΜνοuς ποu ελλοχεύοuν, δεν είναι σε θέσΎ) να τοuς αποτρέψει. �
'4<;
�
Η πρόταση γάμου της Ειρήνης στον Καρλομάγνο
?..,
Κ άτω απ' αuτές τις σuνθήκες Ύ) ΕφήνΎ) ερεuνά τις δuνα
τόΤΎ)τες για μια δραματική αλλαγή πορείας, δΎ)λαδή έναν σuμβατικό γάμο με έναν σύζuγο ποu δεν θα παρεμβαίνει Ι:, ' ' , βερνΎ)σΎ) . Υπαρχει οντως ενας σΤΎ)ν προσωΠΙΚΎ), ΤΎ)ς utaxu Ι ΟΤΙ ι στις ΠΎ)γες , ποu αφΎ)νει ι , uπαινιγμος να υιαφανει � Ύ) Ε ι, αντιμετωπι ' ' ' ζε αUΤΎ)' ΤΎ)ν πι θανΟΤΎ)τα. ΡΎ)νΎ) Τ ον σuναντοuμε σε ένα σύντομο λατινικό κείμενο γνωστό ως Kolner Notiz, όποu περιγράφεται Ύ) άφιξΎ) μιας βuζαντινής πρεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
σβείας από τη Σικελία σΤΎ) φραγκική ΑlJλ� για να προ σφέρει στον Κάρολο ΤΎ)ν ΑlJτοκρατορία. 1 2 7 ΔεοομένοlJ ότι , , ΤΎ)ς πρεσ βειας ''- ειναι ' ' οεν ' ζ ' θ αρος, οτι ο στοχος αlJΤΎ)ς ι.,εκα , , ' 'ζ λει.,εις αναφερονται στον σκοπο, ΤΎ)ς και μονον τεσσερις ..-οεν ..-ULEIJXPLVL' ζεται αν Ύ)ταν , , " Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) εκεινΎ) ΠΟΙJ ΤΎ)ν εστειλε, έΧΟlJν προταθεί πολλές ερμΎJVείες. Μ ία αποοίοει ' , Ύ) οποια ' επι θ lJμΟlJσε ' ' ΤΎ)ν EIJ θ lJνΎ) σΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) να αν ι, " ' ' ' XVElJaEL καπως ανεπισΎ) μα ΤΎ) στασΎ) ΤΟΙJ Καρο λOIJ απε" εΙΡΎ)νΎ)ς ΠΟΙJ θα "- ' να σlJνα' ψ OIJV μια σlJμμαχια ναντι σΤΎ)ν ιuεα , , ' ' . Μ ια ενα λλ αεπισφραγι ζ οταν απο, εναν επισΎ)μο γαμο , , ' μια πε, μΠΤΎ) φαι ι ΚΤΙΚΎ), αναγνωσΎ) προτεινει οτι πι θ ανον λαγγα αποπροσανατολισμένων πολιτών είχε αναλάβει πρωτοβΟlJλία να χρίσει τον Κάρολο Ύ)γεμόνα ΤΟΙJ ΒlJζα, , τετοιο ' ' λ α αναρ' ' μια ολοτε θα σlJνισΤΟlJσε ντιοlJ, αλλ α' κατι μοσΤΎ) πρόσκλΎ)σΎ) για ΤΎ)ν Κ� ΡlJξΎ) ενός απροκάλlJΠΤΟIJ πολέ μοlJ κατά ΤΟΙJ ΒlJζαντίοlJ και οι Φράγκοι θα ΤΎ)ν ε, τον τροπο. , ' β αναν με αlJτον κλ αμ Αν όμως σωστά θεωρείται Ύ) Eιρ�νΎ) εμπνεlJστ�ς ΤΎ)ς απoστoλ�ς, αlJτό θα ταίριαζε απόλlJτα με ΤΎ) oικ� ΤΎ)ς ιοέα , ΟΎ) , πολ ΙΤΙΚΟΙJ' σlJμβ ατικοlJ" γαμοlJ , ο ..- λ αΟΎ) "- " μεσω ενος - οΤι Κάρολος θα ΚlJβερνοίισε τις οικές ΤΟΙJ περιοχές σΤΎ) ΔίισΎ) , θα β ασι' λEIJE στο Β IJ ζαντιο , , ' και εκεινΎ) μετα" απο εναν γαμο ΠΟΙJ θα εξασφάλιζε ΤΎ)ν εΙΡΎ)νικ� σlJνεργασία και θα απομάΚΡlJνε το ενοεχόμενο μιας πoλεμικ�ς αναμέΤΡΎ)σΎ)ς. Δεν είναι σαφές αν Ύ) σlJγκεκριμένΎ) πρότασΎ) περιλάμβα, , ' νε και καποια αναγνωρισΎ) ΤΎ)ς θ εσΎ)ς ΤΟΙJ Καρο' λOIJ - για ''" ' ' παραοειγμα αν ΤΟΙJ EXXWPOlJaE τον τιτ λο ΤΟΙJ αlJτοκρατοΩ " απο ΤΎ) ' Ύ) αποστο λΎ)' ΤΎ)ς αντιπροσωπειας ρα. 1 28 στοσο , , "- ' ' ταιρια'ζ ει στο ΙUιαιτερO ' ΤΎ)ς νΎ)σοlJ, Σ ικε λια καθ εστως ΟΠΟΙJ , τα ελλΎ)νικα" οσο και τα λατινικα, ' ' μιας πεμι λ ιονταν τοσο , ΠΟΙJ ανεκα ' θ εν αποτε λOlJaE "- ' ' εlJαισ ' θΎ)ΤΟ οεΚΤΎ) ΡΙΟΧΎ)ς των Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
εξελίξεων στη ΔόσΎ) , ενώ παράλλΎ)λα οι κuβερν�τες ΤΎ)ς , Σ ικελ 'ιας σuμμετειχαν τακτικα' σΤΎ) ι:-υΙΠ λωμαΤΙΚΎ)' οσο και ΤΎ) στρατιωτικ� δρασΤΎ)ριόΤΎ)τα σΤΎ) Νότια και ΤΎ)ν Κε ντρικ� Ιταλία. " Ύ)ταν εc,αιρετικα " ασuνΎ) θ ιστο για μια γuναι'C ' Μ ο λονοτι κα-Ύ)γεμόνα να κάνει παρόμοιες προτάσεις σ' έναν άρρε να Ύ)γεμόνα μιας μακριν�ς περ ιoχ�ς ποu δεν uπόκειτο , 'C ' ΤΎ)ς, πρεπε ι να εχοuμε σΤΎ)ν εc,οuσια κατα" vou οτι Ύ) Ε ι, ' 'C ' ' ΤΎ)ς σΤΎ) ΡΎ)νΎ) να επεκτεινει ΤΎ)ν εc,οuσια Ι:-υεν ενυιαφερεται Ι:ΔόσΎ) , οότε πιστεόει ότι ο Κάρολος θα βαδίσει προς ΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) για να καταλάβει ΤΎ)ν Aνατoλ� . Και " 1:- ' τοuς ειναι " εμπειροι Ύ)γεμονες ποu EXouv υιαπραγοι uUO Ι:, , ' ' ' Ι:- λ uσει ματεu θ ει' εναν αρρα β ωνα, τον EXouv υια και EXouv ' ' ' 1:- ' στει' λει στρατεuματα να πολ εμΎ)σοuν για τα πλοuσια ευαφΎ) ΤΎ)ς Νότιας Ιταλίας. Ως αδιαφιλονίΚΎ)ΤΎ) αuτοκράτει ρα, Ύ) Eιρ�νΎ) δεν �ταν δuνατό να σχεδιάζει ΤΎ)ν εξασφά λισΎ) ΤΎ)ς ειρ�νΎ)ς με αuτόν τον τρόπο. 1 29 Άλλωστε μία από , ' 'C Ύ)ταν ' ' να στει' λει μια επισΎ)μΎ) αντιτις πρωτες ΤΎ)ς πραc,εις προσωπεία για να διαπραγματεuθεί ΤΎ) διακoπ� των εχ θροπραξιών . Η ανεπίσΎ)μΎ) απoστoλ� ποu ξεκίνΎ)σε από ΤΎ) Σικελία λίγο αργότερα μετέφερε το ίδιο μ�νuμα σε διαφορετικό πλαίσιο. Η απάνΤΎ)σΎ) τοu Καρόλοu σε αuτ� ΤΎ)ν πρότασΎ) uπ� ρξε εuνο·ί κ� . ,
,
...; Εναντίωση της Δ ύσης στη λατρεία των ε ικόνων �
Γ ια να κατανο�σοuμε ΤΎ) φόσΎ) αuτ�ς ΤΎ)ς νέας πρωτο βοuλίας , είναι αναγκαίο να θuμΎ)θοuμε το πλαίσιο των Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 45
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
σχέσεων της Aνατoλ�ς με τη Δύση μετά τη Σύνοοο ΤΟι) 787 ΠΟι) είχε απoκαταστ�σει την εικονολατρία. Με βάση μια εσφαλμένη μετάφραση στα λατινικά ΤΟι) ελληνικού , ' ' ' στα λ ει,' οι Φ ραγκοι θ εο λογοι αρκεψενοι) ΠΟι) τοuς ειχε ν�θηκαν να αποοεχθούν τις αποφάσεις της ΣuνόΟοu . Ταύ τιζαν τη βuζαντιν� πρακτικ� της λατρείας των εικόνων με την ειoωλoλατρικ� λατρεία uλικών αντικεψένων. Στη ριζόμενοι σε εοάφια της Βίβλοι) θεωρούσαν ότι οι Βuζα" κεψενα ' ψ αν τα αποuεικτικα � ντινοι" εσφα λλαν και απερρι και την επιχεφη ματολογία uπέρ της αναπαραστατικ�ς , ΠΟι) ειχαν , ' εικονογραφιας αναπτι)' ξ ει οι Β u ζαντινοι.' Κανενα από τα επιχεφ� ματα ΠΟι) πρόβαλαν στη Σύνοοο της Νικαίας το 787 οι Ανατολικοί οεν έγινε οεκτό από τοuς ειοικούς της Δύσης. Στο Libri Caro]ini, έργο ΤΟι) Θεο Οόλφοι) της Ορλεάνης, όλοι οι ισχuρισμοί των Βuζαντι, σχετικα, με τη λ ατρεια ' των εικονων , νων καταuικα � ' ζονται βίαια. 1 3Ο Αντίθετα στη Σύνοοο τη ς Φρανκφούρτης, ΠΟι) oιεξ�χθη το 794, προτάθηκαν επιχεφ� ματα uπέρ μιας μέ� " αναμεσα στην ακρατη , ' και τη χρη, εικονο λατρια σης ouou , , , ση των εικονων ως �ργανα ΠΟι) �uωασκοuν και εμπνεοuν �, , πιστη . Εξαιτίας της επικριτικ�ς ανάλuσης εκ μέροuς των θεο λόγων της φραγκικ�ς Αuλ�ς των σuνοοικών αποφάσεων ΤΟι) 787, ο πάπας Αοριανός βρέθηκε σε ιοιαιτέρως Μσκο λη θέση . Ο Επίσκοπος της Ρώμης είχε χαρεί με την απο, , ' , κατασταση της ενοτητας στοuς κο' λποuς της Ε κκλησιας γεγονός ΠΟι) εορτάστηκε με την επιτuχ� κατάληξη της Σuνόοοu ΤΟι) 787. Όμως η εκ μέροuς ΤΟι) απoooχ� των au νοοικών αποφάσεων ( acta) τον τοποθετούσε ανάμεσα στην , αναγεννημενη , εικονο λ ατρια ' της Ανατολης ' και την ακραια πoλu επιφuλακτικ� και σuχνά εχθρικ� ερμηνεία της ειDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
κονολατρίας από τους Φράγκους. Το 795 ο πάπας Αδρια νός πέθανε και εξελέγη καινοίιργιος Επίσκοπος στ-ην Πα λαιά Ρώμη , γόνος παλαιάς αριστοκρατικής οικογενείας. ' ' Γ ' , ο παπας Λ εων , ' Μ ε το ονομα κληρονομησε απο, τον , ' As:,υριανο' αρκετα' προ βληματα στις σχεσεις του το σο με τους Φράγκους όσο και με τους Βυζαντινοίις. 131 Άλλωστε , s:, ' " ηταν ομοφωνη κι ετσι ειχε να αντιμεη εκλογη' του υεν , ' ' ' . τωπισει αντιπο λ ιτευση και μεσα στη Ρωμη ,
'4<;
Ο αυτοκρατορικός τίτλος
Ζ'''
' " ωστοσο στην κατοχη" του ενα πλαΓ ' ειχε Λεων Ο παπας ,
' ' λο Κωνσταντινειος δωρεα," οπου στο" εγγραφο με τον τιτ , " ' s:, θ υιευ ετησεις που ειχε κανει ο Κ ων στααναφερονταν οι ντίνος Α' ( 306- 3 3 7 ) όταν έφυγε από την Ιταλία για να ιδρίισει την Ανατολική του πρωτείιουσα, τη Νέα Ρώμη , στον Βόσπορο . Ο Μέγας Κωνσταντίνος είχε υποτίθεται ' προση λυτιστει' στον χριστιανισμο, απο, τον Ε πισκοπο της " " ειχε ανα θ εσει ' τον ετον Σ ι' λβεστρο, στον οποιο Ρ ωμης, λεγχο των δυτικών περιοχών της Αυτοκρατορίας. Αυτό , ' ' ' ' λ οι κλητο εγγραφο το ειχαν πι θανοτατα χαλ κευσει κυκ ρικών στη Ρώμη κατά τα μέσα του Η' αιώνα. 132 Παρέβλε, για αρκετους " , οτι ' αιωνες πε βο λ ικα' το γεγονος μετα τη μετακίνηση του Κωνσταντίνου Α' στην Ανατολή οι αυ, , s:, ' ζονταν απο, τους ανωτερους ' τοκρατορες της Δ υσης υιορι συναδέλφους τους της Κωνσταντινοίιπολης. Διακήρυσσε ι ι , τιτ , λ ος και ο αυτοκρατοριεπισης οτι ο αυτοκρατορικος κός έλεγχος στο δυτικό μισό της παλαιάς Ρωμα·ί κής Αυ" ανηκε στην αρμουιοτητα ' s:, ' τοκρατοριας του Ε πισκοπου της Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
247
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
Εφουιασμενος , , � ' ΡωμΎ)ς. ' με αυτο' το πλαστο' εγγραφο, ο Λεων Γ" μπορουσε να αμφισ βΎ)τει' ΤΎ) υιαυικασια , ο � � , με ΤΎ)ν οποια Κάρολος είχε �δΎ) αναΚΎ)ρυχθεί patricius ROn1anorun1, πα, ' ο τιτ ' . Αυτος ' λος, που του ειχε ' πατρικιος των Ρωμαιων ραχωΡΎ)θεί χάρΎ) σΤΎ) ν ΙΚΎ)φόρο εκστρατεία κατά του βα σιλείου των Λομβαρδών ΤΎ)ς Βόρειας Ιταλίας, �ταν ένα , ' ' ' υ ψΎ) λ οτερο τιτπρος τον ακομΎ) προπαρασκευαστικο' βΎ)μα ' Γ , " ' που μονον ο Λ εων ' ' λο, αυτον ως παπας Ύ)ταν σε θ εσΎ) να του απονείμει. H ιuεα , � " οτι ο Κ αρο ' λ ος μπορουσε ' να στεφ θ ει' αυτοκρα, , , ' ' ' τορας , τιτ λ ος ο οποιος β ρισκοταν πανω απ ο λους τους ' ζ , , , � κατειχε, ' ελΠΡΟΎ)γουμενους ποu Ύ)υΎ) φαινοταν εc,αιρετικα κυστικ� σε ορισμένους αξιωματοίιχους ΤΎ)ς φραγκικ�ς Αυ' , ' Ο Αλ κουινος, ' ' ' λΎ)ς. ενας απΌ' ΤΎ)ν γΟΡΚΎ) , Ύ)ταν φαλογιος " ' θ ιασωΤΎ)ς � ' ε' λ εγχος του ' οτι ο πολιτικος νατικος ΤΎ)ς ιuεας ' " Ύ)υΎ) � επεκταθ ει' μετα, τον ' σΤΎ)ν ΕυρωΠΎ) β ασι λ εως , που ειχε θρίαμβό του κατά των Αβάρων σΤΎ)ν Ουγγαρία και ΤΎ)ν προπαγάνδισΎ) του χριστιανισμοίι στους κόλπους των ει δωλολατρών Σαξόνων , έπρεπε να αναγνωριστεί με κά ποιο επίσΎ)μο τρόπο. Ο K�oλoς ενώνοντας πολλές πε ριοχές ΤΎ)ς εuρωπαϊκ�ς Ύ)πείροu κέρδισε το προσωνίιμιο Ε ' ' , Α υΤΎ)' Ύ) καινουρuropae pater, πατερας ΤΎ)ς Ε υρωΠΎ)ς. για οντόΤΎ)τα αντιπροσώπευε μια μεταλλαγμένΎ) παραλ λαγ� ΤΎ)ς Pωμα·ί κ�ς Αυτοκρατορίας σΤΎ) ΔίισΎ) , ένα ιδιαι τέρως χριστιανικό in1periun1 το οποίο έπρεπε να κυβερν� σει ο πλέον Χριστιανός in1perator. Ο Κάρολος στο μεταξίι Ι πρωτευουσα, Ι � γνωσΤΎ)ι Ι Ι � , Ύ)υΎ) οικουομουσε μια νεα που Ύ)ταν ως ΔείιτεΡΎ) ΡώμΎ) � ΡώμΎ) του μέλλοντος. Το Άαχεν προο ριζόταν να αντικαταστ�σει τις παλαιότερες, ειδωλολα, στον ' Ρ ωμες, ' και εκεινΎ) ' τρικες το, σο αυΤΎ), του Τ'ι βεΡΎ) οσο Βόσπορο. Κάνοντας ετοίιτες τις σκέψεις, ο Αλκουίνος και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , '� ' προετοιμα ' ζαν το ευαφος για εναν ακοα' λλοι σαν κι αυτον μη πιο ένσοξο ρόλο απ' ό,τι και ο ίσιος ο Φράγκος μοι Ι ,ισως ονειρευτει, για τον εαυτο' του . 1 33 ναρχης ειχε Τότε, εντελώς απροσσόκητα, τον Απρίλιο του 799, ο πάπας Λέων Οέχτηκε την επίθεση μιας συμμορίας που " ι , μισ θ ωσει ' την ειχε μια αριστοκρατικη οικογενεια, η οποια �, , , λωση και τον ακρωτηριασμο' του ωστε εΠΙUιωκε την τυφ να , ' σε θ εση ' μην ειναι π λ εον να επιτε λει' τα επισκοπικα, του καθήκοντα. Όμως οι σράστες σεν κατάφεραν να του βγά λουν τα μάτια και να του ξεριζώσουν τη γλώσσα και ο Λέων κατόρθωσε να σιαφυγει προς βορράν και να σιασχίσει τις Άλπεις, ώσπου τελικά έφτασε στην Αυλή του Καρόλου, στο Πάντερμπορν . 134 Ήταν η σείιτερη μόλις φορά που ένας επίσκοπος άφηνε τη Ρώμη · η πρώτη ήταν όταν ο Ι κανει Ι Β ' ειχε , , ' Σ τεφανος παπας την αποφασιστικηΙ του εκ, ' του Κ αρο'λου να γινει ' ο κοσμικος προκληση στον πατερα στάτης της Ρωμα"ί κής Εκκλησίας κατά των στρατιωτι κών απειλών των Λομβαρσών . Το 799, όπως και το 753/ 754, ο Φράγκος βασιλιάς ανταποκρίθηκε ευνο"ίκά στο αί τημα του πάπα. Ο Κάρολος τον φιλοξένησε στο Πάντερ' " I� , ετος, τον μπορν για αρκετους μηνες και αργοτερα, το ιuιo � , ο παπας ' , λ ε στη Ρ ωμη ' εστει με στρατιωτικη, συνΟυεια. αποκαταστάθηκε στην έσρα του, παρά τη συσκολία του να � , ' ' ' ' ο Λεων υιευ θ ετησει ορισμενες υπο θ εσεις κατα, τις οποιες είχε κατηγορηθεί ότι σιέπραξε σοβαρά ηθικά ανομήμα τα. Όσο ο Κάρολος βρισκόταν στη Σαξονία και επέβλει Ι " οχυρωσεων το πρωτο πε την κατασκευη, αμυντικων μισο του έτους 800, στη Ρώμη συνέχιζαν να συζητουν για το , , , , και -ε αν ι ναι- για το πως εαν επρεπε να τιμη θ ει.'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 49
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
.." Ο Κάρολος σ τ έφε τ αι αυ τ οκράτ ορας
e"
Υ στερα από μία συνέλευση στο Μάιντζ, τον Αύγουστο
του 800, ο Κάρολος ξεκίν'Υ)σε για Τ'Υ)ν Ιταλία και επισκέ φΤ'Υ)κε τον γιο του, Πιπίνο, στ'Υ) Ραβένα, στον δρόμο του για Τ'Υ) Ρώμ'Υ) . Ο πάπας Λέων άφ'Υ)σε Τ'Υ) Ρώμ'Υ) για να τον υποδεχτεί στο δωδέκατο ορόσ'Υ)μο στ'Υ) Μεντάνα, και στις 24 Νοεμβρίου ο Κάρολος πραγματοποί'Υ)σε Τ'Υ)ν τελε' δο σΤ'Υ)ν πο' λ'Υ) και επισκεφΤ'Υ)κε ' τουργικ'Υ), του εισο τον Άγιο Πέτρο. 135 Η γιoρτ� των Χριστουγέννων πλ'Υ)σίαζε μέσα σε φορτισμέν'Υ) ατμόσφαιρα · ο Κάρολος πρo�δρευσε σε , να απο' τον τροπο ' τε λ ικα' β Ρ'Υ)κε μια συνε' λευσ'Υ) , 'Υ) οποια καταστ�σει τον πάπα Λέοντα, ενώ παράλλ'Υ)λα επέβαλε νομικές κυρώσεις εναντίον εκείνων που του είχαν επιτε' ' λος επρεπε ' να φορεσει το θει.' Γ ια Τ'Υ)ν περιστασ'Υ) ο Καρο , δ υμα του Ρωμαιου " ' ' πατρικιου, ενα ει' δ ος Τ'Υ) βεννου , για εν να παρευρεθεί στ'Υ) λειτουργία στον Άγιο Πέτρο όπου θα , ο παπας. , ' ' Ο Ε πισκοπ χοροστατουσε ς Τ'Υ)ς Ρ ωμ'Υ)ς εκμεταλλεύθ'Υ)κε τις συνθ�κες και απόθεσε ένα στέμμα στο κεφάλι του Καρόλου αναΚ'Υ)ρύσσοντάς τον Imperator Ro' ' ' Π ετρου lnanorum, ενω, 'Υ) χορω δ'ια και ο κλ'Υ)ρος του Αγιου έψαλλαν . Η αυτoκρατoρικ� στέψ'Υ) είχε προφανώς προ, " ' σχε δ ιαστει,' ισως πριν απο' δ εκαοκτω' μ'Υ)νες, οταν ο Λεων είχε ταξιδέ ψει στο Πάντερμπορν. Ωστόσο ο Κάρολος πι θανότατα θύμωσε με τον τρόπο που πραγματoπoι�θ'Y)κε 'Υ) , ' ' ' Λ εων ο παπας εμφανιζ οταν ως στε' ψ 'Υ) του, επει δ'Υ)' ετσι φορέας μιας εξουσίας που είχε Τ'Υ) δίιναμ'Υ) να ΧΟΡ'Υ)γεί έναν , αρχαιο " τιτλο. 'Ι σως ο β ασι λ ιας ' να μ'Υ)ν επι θυμουσε ' τοσο , τον τροπο , ' να υποχρεω θ ει' με αυτον στον Ε πισκοπο Τ'Υ)ς ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΡώμΎ)ς. Η φραγκικ� Aυλ� μόλις πρόσφατα είχε αντιλΎ) φθεί πόσο ασταθ�ς �ταν ο πολιτικός έλεγχος που ασκού σε ο Λέων σΤΎ) ΡώμΎ) . Τα ακριβ� κίνΎ)τρα και οι ακριβείς προσδοκίες των συμ, ' που δ ιαδ ραμαμετασχοντων σε αυτο" το κρισιμο γεγονος, τίσΤΎ)κε ΤΎ)ν Ύ) μέρα των Χριστουγέννων του έτους 800, , " " γι αυ' ακομΎ) και σΎ)μερα δ εν ειναι ευκο λο να εκτιμΎ)θ ουν, τό προτείνονται πολλές υποθετικές ερμΎ)νείες. 1 36 Για ορι σμένους Δυτικούς παραΤΎ) ΡΎ)τές εκείνΎ)ς ΤΎ)ς επoχ�ς που , ΤΎ)ς απουσιας " αρρε' ψ αν ΤΎ)ν τε λεΤΎ)' , το γεγονος κατεγρα , " κα' λΎ) σΎ)' μαινε οτι νος Ύ)γεμονος σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπο ποιος άλλος μπορούσε νόμιμα να διεκδικ�σει τον αυτο" αυτους , ο συγκε' λ ο. Γ ια τους συγγραφεις κρατορικο, τιτ κριμένος τίτλος �ταν αυτός που κατείχε πρoΎ)γουμένως ο Κωνσταντίνος ΣΤ', ο οποίος τον είχε στεΡΎ)θεί εξαιτίας ' του. Α ρνουνταν ' λωσΎ)ς ' ' ΤΎ)ς τυφ τα αυτοκρατορικα' δ ικαιωματα ΤΎ)ς E ιρ�νΎ)ς ως βασιλέως, γιατί δεν �ταν δυνατό , να ειναι , ' ' Λ εο' μια γυναικα αυτοκρατορας . Γ ια τον παπα " ειχε Ύ)' δΎ) δωσει ' ' στον Καντα Γ " , ο προκατοχος του οποιου ρολο τον τίτλο του patricius Romanorum, ενδεχόμενος προβιβασμός του Καρόλου σε επίπεδο αυτοκράτορα θα , κα' λ υπτε το κενο.' Θ α στεφοταν αυτοκρατορας των Ρ ω' , , ' ' μαιων απο, τον Ε πισκοπο ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς και με το καινουρ, ' θα κατοχυρωνε ' "C ' τις παπικες α",ιωσεις γιο του κυρος που ι , απερρεαν απο' ΤΎ) Δ ωρεα. ΣτΎjV αφ�γΎ)σ� του, που αναφέρεται σΤΎ)ν πεντάχρονΎ) περίοδο ΤΎ)ς απoκλειστικ�ς διακυβέρνΎ)σΎ)ς ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, , σΤΎ) στε' ψ Ύ) του ΚαΙ ο ΘεοφανΎ)ς αφιερωνει αρκετο, χωρο ' , ' ' ' ' ρο λου απο τον παπα Λεοντα Γ ' . Η στε' ψ Ύ) σΎ)μειωνεται σε ouo ξεχωριστές περιπτώσεις σΤΎ) ΧρονΟΥραφία. Αντλώ ντας από μια ρωμα·ίκ� ΠΎ)γ� , ο ΘεοφάνΎ)ς παρουσιάζει ορ�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
' ' θ α' την αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)" στε ψ Ύ) ως συνεπεια ΤΎ)ς αντιπαλ 0" οικογενειες ΤΎ)ς Ρ ω, ' ΤΎ)τας αναμεσα στις αριστοκρατικες Ι:: ' , " ' μΎ)ς, ε"αιτιας ΤΎ)ς οποιας ο παπας Λ εων Γ ' αναγκασΤΎ)κε για να σώσει ΤΎ) ζωή του να διαφύγει προς βορρά, να δια σχίσει τις Άλπεις και να καταφύγει σΤΎ) φραγκική Αυλή . " απο τα δ υο , δ εν ερμ Ύ)νευει ' ' αποσπασματα 'Ο μως σε κανενα , . ' τις σκε' ψ εις και τις προ θ εσεις των πρωταγωνιστων Η πρώΤΎ) περιγραφή τοποθετείται στο έτος 6289 από κτίσεως κόσμου (797 μ.Χ. ) και αρχίζει με τψ εξιστόρΎ)σΎ) ' Λεοντα ' Γ ' και ΤΎ)ς απο' δ ραΤΎ)ς επι'θ εσΎ)ς κατα' του παπα , του στους Φ ραγκους. , ' ' επεστρε σΎ)ς 'Οταν αργοτερα ψε και αποκαταστάθΎ)κε ως Επίσκοπος ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς, ο πάπας «ξε, τον και , του στον Καρο ' ' ' λο» στεφοντας π λΎ)ρωσε το χρεος ι , τον με αγιο ' τα πο' δ ια, ενΙ χριοντας μυρο αποι το κεφα' λ ι εως , , Ι Ι , στεμμα, ι , τον με αυτοκρατορικα φορε ματα κι ενα δ υοντας στις 25 Δεκεμβρίου ΤΎ)ς ενάΤΎ)ς ινδικτιώνος (800 μ.Χ. ). Ο ΘεοφάνΎ)ς γνωρίζει ΤΎ) σωστή Ύ)μερομΎ)νία, αλλά εισάγει ΤΎ)ν αφήγΎ)σή του τρία χρόνια νωρίτερα. Όταν φτάνει στο έτος από κτίσεως κόσμου 6293, που αντιστοιχεί στο 800 μ.Χ. , επαναλαμβάνει τα ΤΎ)ς στέψΎ)ς για δεύτεΡΎ) φορά και " ' με ΤΎ)ν προτασΎ) σε αυΤΎ)" ΤΎ)ν περιστασΎ) ΤΎ) συν δεει γαμου του Καρόλου στψ ΕφήνΎ), τψ οποία μετέφεραν στψ ΚωνσταντινούπολΎ) Φράγκοι πρεσβευτές. Και σε αυτή τψ ' περιπτωσΎ) προτρεχει, αφου Ύ) πρεσ βεια θα φτασει σΤΎ) Β ασιλεύουσα το 802 . Στο σΎ) μείο αυτό ο ΘεοφάνΎ)ς ισχυρίζε, ο Κ αρο , ' ' λος σκεφτοταν να οργανωσει μια εκστραται οτι , , , ' ' θ τεια κατα ΤΎ)ς Σ ικελ ιας, μια επι εΤΙΚΎ) κινΎ)σΎ) κατα, μιας , επαρχιας, , γεγονος ' που θα ειχε ' βυζαντινΎ)ς ' προκαλ εσει μεγάλους μπελάδες στψ ΕφήνΎ). Όμως τελικά άλλαξε γνώ μΎ) και αποφάσισε να συμμαχήσει μαζί ΤΎ)ς. ,
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
'
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
..<;
Οι βυζαντινές αντιδράσεις στη στέ ψ η
e'"
Γ ια τη βuζαντιν� Αuλ� , Υ) αξίωσΥ) ποu πρόβαλε ο Κάρο λος στον τίτλο τοu «αuτοχράτορα των Ρωμαίων» σuνι στουσε πρoσβoλ� . Μοναοιχός αuτοχράτορας των Ρω" , "<;:ο μαιων Υ)ταν εχεινος ποu ειχε ΤΥ)ν ευρα τοu σΤΥ)ν Κ ων στα, ' ΡωμΥ) ' ' λΥ) , ΤΥ) Ν εα ' . Δεν γινοταν να uπαρχει χαντινοuπο νένας άλλος . Μια θεμελιώΟΥ)ς πτuχ� ΤΥ)ς αuτοχρατορι, <;:ο , ' ορι ' ζε οτι ' ο αuτοχρατορας ' λογιας ΧΥ)ς ιuεo των Ρ ωμαιων , ι� f , / ειχε ΤΥ)ν ευρα τοu σΤΥ)ν πρωτεuοuσα ποu ειχε παρει το , ' Α' , τοu πρωτοu ριστιανοu' αuονομα τοu Κωνσταντινοu , ' Υ) Ε ΙΡΥ)νΥ) ' χαι ' ο' λΧ τοχρατορα, απο, τον οποιο οι οι α' λλοι Υ)γε, ' ' Υ) , 1::" τοuς. Αν τωρα μονες αντλοuσαν το χuρος ΤΥ)ς εc.,οuσιας Eιρ�νY) είχε τον τίτλο τοu αuτοχράτορα το έτος 6293 από ι ι , ι , 'C περιστασΥ) χτισεως χοσμοu, επροχειτο για μια εc.,αιρεΤΙΧΥ) Τψ οποία Υ) Αuλ� είχε αποοεχθεΙ Ωστόσο οεν αποΧλεί εται οι σuμβοuλοι ΤΥ)ς Eιρ�νY) ς να επιθuμοuσαν ΤΥ)ν αν α βίωσΥ) των παραΟόσεων ΤΥ)ς 'ΥστεΡΥ)ς ΑρχαιόΤΥ)τας, συμ" ο ανωτερος αuτοχρατορας , φωνα με τις οποιες ΤΥ)ς Ανα, ζ , <;:ο 1::" , , ' υιορι ε εναν σuναuε ΤΟ λΥ)ς <;:Ο λ φο' τοu στο αc.,ιωμα τοu χατω, , ε αUΤΥ)' ΤΥ)ν περιπτωσΥ) , ' τεροu αuτοχρατορα ΤΥ)ς Δ uσΥ)ς. πιθανόν να �ταν Υ) Eιρ�νY) εχείνΥ) ποu είχε μΥ)χανεuτεί το Σ σχέοιο για ΤΥ)ν ανάΡΡΥ)σΥ) τοu Καρόλοu στον θρόνο τοu αu τοχράτορα ΤΥ)ς ΔυσΥ)ς. Αν επιπλέον Υ) ίοια Υ) Eιρ�νY), με , " ειχε προτεινει , ΤΥ) σuμΤΥ) μuσΤΙΧΥ), πρεσ β εια ΤΥ)ς ιχε λ ιας, Ι Ι , / , ," " γαμοu , τοτε ισως να ειχε αναΠΤUc.,ει μαχια μεσω ενος μια Σ oιττ� στρατY)γιx� πoλιτιx�ς χαι γαμ�λιας σuμμαχίας με τον Κάρολο. Μια oιεξooιx� αναoρoμιx� εξέτασΥ) των περιστάσεων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 53
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' Α " , τοτε που οι αυτοως ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)' του Κωνσταντινου κράτορες ΤΎ)ς Ανατολής διόριζαν τους υφιστάμενούς τους , " ' s:- 'C αυτοκρατορες σΤΎ) Δ υσΎ) , απευει"ε προσφατα πως αν Ύ) ΕιρήνΎ) είχε όντως κάνει μια ανάλογΎ) πρότασΎ) , αυτή θα , ' , , Ύ)ταν «συνταγματικα, ορ θ Ύ)' ) . 1 37 Ω στοσο ορισμενοι παρα" , , � ι γοντες συνΎ)γορουν εναντιον αυΤΎ)ς ΤΎ)ς ερμΎ)νειας · ωιαιι f ι Ι τεΡΎ) σΎ) μασια εχουν οι επευφΎ)μιες με τις οποιες συνοδεύΤΎ)κε Ύ) στέψΎ) του Καρόλου. Αντί να αναγνωριστεί ως , , ' , τον ανωαυτοκρατορας που κυ βερνα' μαζ'ι με ΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) τερο αυτοκράτορα, αποκλήθΎ)κε απλώς imΡeΓatΟΓ R01na nΟΓUΙΏ. Το γεγονός αυτό συμβάδιζε με ΤΎ)ν αντίλΎ) ψΎ) του , Λ' 'C ' ' ως παπα εοντος για μια κοσμΙΚΎ)' ε"ουσια που θα ειχε βάσΎ) ΤΎ) ΡώμΎ) και αΠΎ)χούσε την προαγωγή του Καρό λου από ΡatΓicius RοmanΟΓum σε imΡeΓatΟΓ. Όμως ο ίδιος s:' , λ ος ΤΎ)ΡΎ)σε , , ο Κ αρο ' uιφOΡOυμενΎ) απεναντι στασΎ) σε αυ, τον τιτ , λο, προτιμωντας ' τον να ΧΡΎ)σψοποιει" ΤΎ)ν περιφρασΎ) «ο κυβερνών ΤΎ)ν αυτοκρατορία» , gubeΓnans impe Γium, Ύ) οποία αναφέρεται στις πρώτες νομοθετικές του πράξεις που εκδόθΎ)καν σΤΎ) Ραβένα από το 80 1 και ε ξής. l 38 Ο Κάρολος δεν αναφέρθΎ)κε ποτέ στην από κοινού 'C ' s:- ' , S:- ' θΎ)κε τα πρω' απουεχ των υυο ε"ουσια αυτοκρατορων, ουτε τεία ΤΎ)ς ΕιρήνΎ)ς. Επιπλέον , αν πράγματι Ύ) ΕιρήνΎ) είχε υποσΤΎ)ρίξει ΤΎ)ν ανακή ρυξΎ) του Καρόλου ως αυτοκράτορος των δυτικών τμΎ)μάτων ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας, δεν θα έμεινε ικανΟΠΟΙΎ) μένΎ) από τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιήθΎ)κε Ύ) , , το προ βαυΙ' ο αυτοκρατορας ' '>:' τε λ εΤΎ)' . Κανονικα, που ειχε σμα έπρεπε να συμμετάσχει σΤΎ) στέψΎ) του υφιστάμενου συναδέλφου του. Όμως από ΤΎ) στιγμή που Ύ) ΕιρήνΎ) αδυ, ' s:, να παρευρε θ ει' αυτοπροσωπως νατουσε για να υιεκπεραιωs:, ' τροπο που περισει αυτο" τον ρολο με τον παραυοσιακο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
γράφεται στο Περί της Βασιλείου τάξεως, θα έπρεπε του λάχιστον να είχε στείλει τους αξιωματοόχους της Aυλ�ς της για να εξασφαλιστεί το ορθόν της διαδικασίας . Και ι Ι , " να γινει ευκο ' αυτο ηταν κατι που μπορουσε / λ α, αν οντως το επιθυμοόσε. Εμνοόχοι εξοικειωμένοι με τις τελετές στέψης θα ταξίδευαν στη Ρώμη κουβαλώντας τα κατάλ, λη λ α αυτοκρατορικα' �UΙαση μα ( ενα στε, μμα, ενα αυτο, ι Ι Ι κρατορικο σκαραμαΥΥιον, τον χρυσαφενιο χιτωνα που φο, ο αυτοκρατορας , , ' � λα ραει στη στε' ψ η του, τα κοκκινα πευΙ της αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας κτλ . ) . Άλλωστε υπ� ρχε , " ' προσφατο ανα' λογο προηγουμενο, οταν το Β u ζαντιο απο, � �, του , � , φασισε να αναγνωρισει τα υικαιωματα του υιαυοχου Άδαλγι, δοόκα του Μπενεβέντο. Η αυτoκρατoρικ� ενδυ μασία και τα αυτοκρατορικά εμβλ�ματα στάλθηκαν σε , ως επι βε βαιωση , αυτον της αυτοκρατορικης , επιuoκιμασιας � , , εφτασαν , " ( παροτι υεν μετα' τον θ ανατο του και συνεπως � , του χρησίμευσαν ). Yπ�ρχαν λοιπόν καθιερωμένες μέθο δοι απoνoμ�ς υψηλόβαθμων τίτλων της βυζαντιν�ς Aυλ�ς σε όσους ηγεμόνες της Δόσης τους άξιζαν . 1 39 Μια πρόσθετη ανωμαλία της τελετ�ς στην οποία χο ροστάτησε ο Λέων Γ ' αφορά τη χρ�ση άγιου μόρου για να χριστεί ο καινοόργιος αυτοκράτορας . Το χρίσμα δεν , ' αυτοκρατορικης ' ποτε" μερος της βu ζαντινης αποτε λουσε " γινει κεντρικο, χαρακτηριστιστε' ψ ης, ενω, αντι' θ ετα ειχε κό της ενθρόνισης επισκόπων και ηγεμόνων στη Δόση . 140 Ο Βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης παρανόησε την τε λετ� , περιγράφοντας το χρίσμα ως μόρωμα από το κεφά' ' '� λ ι εως , χρησιμοποιειτο Στην πραγματικοτητα τα ΠΟυια. , ' ' ' . Μ ε αυτη' τη ε λ αχιστη ποσοτητα καθαγιασμενου ε λ αιου δυτικ� ιδιαιτερότητα στη διαδικασία της αυτοκρατορι, στε' ψ ης, ο Ε πισκοπος ' ' ' να κατης Ρ ωμης επι θυμουσε κης '
/
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 55
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ταδείξει ότι ΧΡΎ)σιμοποιοόσε ΤΎ)ν χαθιερωμένΎ) πραχτιχ� , ' χαθοσιωσΎ)ς των Ύ)γεμονων σΤΎ) μεσαιωνιχΎ)' Δ υσΎ) ' . Π ρο' λα' β ει ο δ Ύ)γιες ' απο, ΤΎ)ν Ανατο λΎ)' σχετιχα, ' δ εν ειχε φανως με ΤΎ)ν τέλεσΎ) ΤΎ)ς βυζαντιν�ς αυτoχρατoριχ�ς στέψΎ)ς εν , , , ονοματι του ανωτερου αυτοχρατορα. " ' ' ' ' Λεων Γ επρεπε να πεισει Αντι' θ ετα, ο παπας τον Καρολο να ΧΡΎ)σιμoπoι�σει ρωμαϊχ� αμφίεσΎ) , ενώ παράλ λΎ)λα έπρεπε να βρεθεί ένα χατάλλΎ)λο στέ μμα χαι να , ' επινΟΎ) θ ει' το τε λ ετουργιχο' ΤΎ)ς στε' ψ Ύ)ς. Δεν ειναι σαφες ποιες διαδιχασίες είχαν συμφωνΎ)θεί. Ό ,τι χαι αν προσ δοχοόσε ο Φράγχος βασιλιάς ΤΎjV Ύ)μέρα των Χριστουγέν νων του 800, Ύ) αναχ�ρυξ� του σε inJperator et aLlgLlstLls , " εν μερει στις προτασεις ' ανταποχρινοταν μοναχα του Αλ , , , λο χαι δ εν ιχανΟΠΟΙΎ)σε ' ' τιτ χouινoυ για εναν u Ψ Ύ) λοτερο τους Φράγχους θεολόγους . Οι τελευταίοι θεωροόσαν ότι ' χανενα ' δ ιχαιωμα ' ' να α' δ εν ειχε ο Ε πισχοπος ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς , , τιτ ' ' λους χαι να οιχειοποιειται πονεμει αυτοχρατοριχους , , , ' ' με αυτον τον τροπο τον χρισιμο ρο λ ο ΤΎ)ς τε λ εΤΎ)ς . Ο ι Φράγχοι δεν αντιλαμβάνονταν ΤΎ) ρωμα'ί χ� εχχλΎ)σιαστιζ ' σαν χατι , που επιχα' λυπτε το συνο ' λο ΤΎ)ς ΚαχΎ)' εc,οuσια ' ' Ε υρωΠΎ) ' , Ύ) παπιχΎ), ρο λ 'ινειας επιχρατειας . Σ ΤΎ) Β ορεια , ζ , ζ ' αρχιεπισχοπο λλ ων " προσεχρουε στις αc,ιωσεις εc,οuσια " επισΎ)ς να αγνοουσαν , ' ΤΎ)ν πων για 'ισΎ) δ υναμΎ) . Π ι θ ανον ' nωνσταντινειο r.r υποτι θ εμενΎ) ι δωρεαι χαι συνεπως , να μΎ)ν , , " εμπιστευονταν τα παπιχα χινΎ)τρα. Π ο λu' αργοτερα ο β ιογράφος του Καρόλου, ο Einhard, θα ισχυριζόταν ότι ο βα" ειχε αιφνιδ ιαστει" απο ΤΎ)ν πρωτο βου λ'ια του Λεοντα ' σι λ ιας ΤΎ)ν Ύ) μέρα των Χριστουγέννων , αφοό προφανώς δεν είχε ΠΡΟΎ)γΎ)θεί αμοιβαία συμφωνία. Συμπερασματιχά, Ύ) άΠΟψΎ) ότι Ύ) ίδια Ύ) Eιp�νΎ) είχε προχαλέσει ΤΎ) στέψΎ) του Καρόλου φαίνεται λιγότερο πιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
θαν� από την υπόθεση ότι ο Λέων Γ ' εκμεταλλεόθηκε την παρουσία του βασιλιά στη Ρώμη για να τον ανακη ρόξει imperator Romanorum. Από τις τρεις δυνάμεις που εμπλέκονται στη στέψη του έτους 800, ο ποντίφικας της Ρώμης προβάλλει ξεκάθαρα ως νικητ�ς στον τριπλό α νταγωνισμό για την αυτoκρατoρικ� εξουσία. Αναλαμβά νοντας την πρωτοβουλία να στέ ψει τον Κάρολο με τον δι'\:> '\:> ' , , ' Λεων ' Γ ' oιεκuικησε την ανωτατη κο, του τροπο, ο παπας , '\:> '\:> ' " 'ζ ' να χρισει εναν αυτοει.,ουσια το uικαιωμα που του εοινε κρατορικό ηγεμόνα της Δόσης , γεγονός που καθιέρωσε ένα σοβαρό προηγοόμενο. Αντλώντας από τις αρχαίες πα, '\:> ' ' ' ζ ραοοσεις περι, ανακηρυι.,ης των ηγεμονων και τα παπικα πρωτόκολλα που χρησιμoπoι�θηκαν όταν ο Κάρολος α νυψώθηκε στη θέση του patricius Romanorum, η τελετ� της στέψης συμπληρώθηκε με το πρόσθετο χαρακτη ριJ f , ι Ι στικοι του χρισματος με αγιο μυρο, το οποιο χρησιμευε , , " επι αιω, ' και επισκοποι στη Δ υση για να χριονται β ασιλ εις νες. Τα γεγονότα της 25ης Δεκεμβρίου του 800 παρου, που προσφερ , θηκε απο' ' σαν μια ευκαφια σια' ζονται λοιπον , ' λοκη τελ εμονη της. Φ υσικα" μεσα απο" αυτη την πολυπ ι 'C , ι ' τη ο παπας ει.,εφρασε την ευγνωμοσυνη του προς τον μο, , " ναρχη που ειχε σωσει τη ζωη, του και τον ειχε αποκατα, ' στησει στον επισκοπικο, του θ ρονο. , του ' ' ' 'Ο σο κι αν η σταση του Καρολου απεναντι στο νεο " Ι Ι ", ' αι.,ιωμα παραμενει ασαφης , η αποφαση του να εγκαταλείψει τη σχεδιαζόμενη στρατιωτικ� εκστρατεία κατά των βυζαντινών επαρχιών τη ς Δόση ς είναι ανεξ�γητη . , " , '\:> '\:> ' Ενοεχομενως , σκοπευε μ αυτον τον τροπο να κεροισει την υπoστ� ριξη της E φ�νης. Πάντως ανεξάρτητα από τον λόγο, ο Κάρολος εγκατέλειψε τα προηγοόμενα σχέδιά , απο, τις σπου' , μιας του να επιτε θ ει' κατα, της Σ ικε λ ιας Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" κτησεις στ-η Δ υσ"η , � , ' , μιας περιοχηςβU ζαντινες υαιοτερες κλειοί για τον έλεγχο των εξελίξεων σΤΎ) ΔύσΎ) . Αντί γι' " , ανακοινωσε , �, ' θα επωιωκε ' εναν γαμο με ΤΎ)ν Ε φΎ)αυτο, οτι , " μισα του παλ αιου' , νΎ) προκειμενου να επανενωσει τα �υυο ρωμα'ί κού κόσμου που είχε μείνει χωρισμένος για πoλu καφό. Ως αποτέλεσμα αυτής ΤΎ)ς αλλαγής πολιτικής, οιό ρισε πρέσβεις για να ταξιΟέψουν σΤΎ)ν Ανατολική πρω� , μεσω , , ' μια συμμαχια τευουσα και να υιαπραγματευ θουν του , ' ' Η αποφασΎ) γαμου του με ΤΎ)ν αυτοκρατεφα. υποσΤΎ)ΡΙ, θ εσε και ' ' Γ ' , που προσ ζ οταν και απο" τον παπα Λεοντα τους οικούς του απεσταλμένους σΤΎ)ν πρεσβεία. Στο μεταξύ στο Βυζάντιο, τα νέα για τις αυτοκρατορι, ζ ' , γνωστα, με � ' κες αc,ιωσεις σταυιακα του Καρο' λου γινονταν οιάφορες παραλλαγές. Για οεκαοκτώ μήνες, ωστόσο, Ύ) ΕφήνΎ) επέλεξε να αγνοεί τις ποικίλες φή μες και περί μενε ΤΎ)ν απάνΤΎ)σΎ) του ίοιου του Καρόλου στις οικές ΤΎ)ς " , πρεσ βεια, , Ύ) � ' Οταν επιτε' λους φτανει προτασεις. Ύ) υυΤΙΚΎ) ΕφήνΎ) εμφανίζεται ως ευνο'ίκά οιακείμενΎ) στψ ιΟέα ενός , ' Ι Ι ' γαμου . Η προτασΎ) φαινεται να προερχεται αποι τον Κ α" " � , ρολο, ο οποιος ισως με αυτο το τεχνασμα να επωιωκει ΤΎ) , εc,οuσιας ' με ΤΎ)ν Ε φΎ)ν ζ ' Ύ) . μοφασια, ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς Εκείνος θ α οιαΤΎ) ρούσε τον καινούργιο του τίτλο ω ς Ύ)γε" , ενω Ύ) αυ, μονας του �υυτικου, μισου' ΤΎ)ς Αυτοκρατοριας τοκράτεφα θα οιαΤΎ)ρούσε τον οικό ΤΎ)ς σΤΎ)ν Ανατολή . Για ΤΎ)ν ΕφήνΎ) Ύ) ιΟέα πιθανόν να μΎ)ν ήταν οιόλου και νούργια, αν όντως είχε και Ύ) ίοια προτείνει παρεμφερή πολιτική στον Κάρολο . Όμως οεν μοιάζει να είχε σκε φτεί τι θα γινόταν μετά τον θάνατο και των ουο τους. Πα ρά ΤΎ)ν κακή κατάστασΎ) ΤΎ)ς υγείας ΤΎ)ς, οεν είχε ακόμΎ) λάβει τις απαραίΤΎ)τες αποφάσεις για τψ επίλυσΎ) του ζΎ) τήματος ΤΎ)ς οιαοοχής ΤΎ)ς . Από ΤΎ)ν άλλΎ) ο Κάρολος είDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ Π ΟΡΦΥΡΑ
χε πολλο6ς δυνητικο6ς κληρονόμους, αλλά δεν είχε διο, , ,," ' ,," ' του . Η ιuεα ' ,," ' να {(κληρονομησει» ρισει ακομη τον υιαυοχο " μεσω ενος " γα, λ ος την Ανατο λ ικη' Αυτοκρατορια ο Κ αρο , " ' αυιανοητη ,," μου μοια' ζει μα' λλον τοσο , οσο και η σκε' ψ η οτι η Eιρ�νη θα μπορο6σε να προβάλει διεκδικ�σεις στα δυ τικά εδάφη . Όμως για τους αυλικο6ς και τους συμβο6λους , που , , Δ υτικου' ηγεμονα της αυτοκρατειρας η απει λη' ενος θα έπαιζε τον oπoιoδ�πoτε ρόλο στην κυβέρνηση της Ρω μα·ί κ�ς Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, συνιστο6σε μια φο βερ� μελλoντικ� πρooπτικ� . Προς το παρόν, το 802, η , βεις με ενυιαφερον , , , τους πρεσ ,," ' Ε ιρηνη ακουει και ισως να "" , , ' συγκατανευε στις προτασεις τους αν υεν επενε' β αινε ο Αετιος, ο αρχιευνο6χος. 1 4 1
'*'
Η πτώση της Ειρήνης
e'"
Τ ο καλοκαίρι του 802 , μια σειρά περιστατικών απειλο6ν
" ο αφορητος ενα' Στο εσωτερικο, 'C ' της Ε ιρηνης. την ει,αυσια γκαλισμός που έχει επιβάλει ο Αέτιος στον στρατό εξω" , "" θ'ιαι,ιωματουχους, θ ει' ορισμενους , 'C ' τους οποιους εχει ηυη , ' ' 'C ' ι,ει θ 'C η συμπεριφορα του και κατεχουν εσεις ει,ουσιας, να , , της Ε ιρηνης. ' ' Η αυτοκρατειρα συνωμοτησουν εναντιον βα, Ι της στην πρωτευουσα, σι'ζεται στα ερεισματα ομως προ" φανώς δεν προειδοποιείται για τους κινδ6νους που εγκυ μονο6ν αυτές οι εξελίξεις. Η εσωτερικ� διχόνοια βαθαίνει με την άφιξη των Φράγκων και των παπικών πρεσβευι ι συμμαχια , που των μια {(ει,ωτερικψ> 'C , , οι οποιοι , προτεινουν , , ' ' ' πολu' επιφο βη . Α μφοτεροι ορισμενοι αυ λ ικοι τη θ εωρουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
θέτοuν το ζ�τημα της διαδoχ�ς, θέμα ποu Ύ) Eφ�νΎ) επι, ' ' ' ' σuνεωΎ)τοποιει ' οτι Ο Αετως λ εγει ..να αγνΟΎ)σει. πι θ ανον , ' ζ "-υεν προκειται να κερυισει ''- ' ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)' εc.,οuσια και ' ' ' Ο ' ζ πιε ει τον uποuργο των ικονομικων , τον Ν ΙΚΎ)φορο, να εξεγερθεΙ Αξίζει να σΎ) μειωθεί ότι ο Αέτως εξακολούθΎ), " Ύ)γεμονα· ζ , σε να κατεχει u Ψ Ύ) λ α' αc.,ιωματα και uπο' τον νεο πέθαναν και οι δύο στο πεδίο ΤΎ)ς μάΧΎ)ς, το 8 1 1 . Η απροθuμία ΤΎ)ς E φ�νΎ)ς να ρuθμίσει το ζ�ΤΎ)μα ΤΎ)ς διαδoχ�ς αποδεικνύεται τελικά Ύ) καταστρoφ� ΤΎ)ς. Η " , ' εκ θ ρονι' ζεπρωΤΎ) απο τις τρεις γuναικες σΤΎ)ν πορφuρα , , ' ' ζ ' τον ται απο ενα xu βερνΎ)ΤΙΚΟ πραc.,ΙΚΟΠΎ)μα με επικεφα λΎ)ς ΝΙΚΎ)φόρο και μια ομάδα ομΟ·ίδεατών τοu αuλικών, με ΤΎ)ν , , ζ τοu στρατοu.' Εζc.,απατοuν ' τοuς φροuροuς ΤΎ)ς uποσΤΎ)ΡΙc.,Ύ) , , ' Π u' λΎ)ς τοu ανακτοροu, ' Χα λ ΚΎ)ς οι οποωι τοuς ανοιγοuν τις πόρτες λίγο πριν από το χάραμα ΤΎ)ς Δεuτέρας, 3 1 Ύ)ς Οκτωβρίοu τοu 802. Στρατιώτες περικuκλώνοuν το Ανά κτορο τοu Ελεuθερίοu όποu ζούσε Ύ) Eφ�νΎ) . 142 Στο πραξι κόΠΎ) μα σuμμετέχοuν οι δύο αδελφοί Τριφύλλωι, ποu εί χαν λάβει μέρος σΤΎ)ν πασχαλιν� πoμπ� τοu 799, καθώς και ο σαχελλάριος (θΎ)σαuροφύλακας ) Λέων από ΤΎ) Σι' αc.,ιωματοuχος , , ζ ' ' νωΠΎ) και ο χοιαιστωρ νομικος ) ( ανωτατος Θεόκτιστος. Μαζί τοuς είναι και δύο δuσαρεσΤΎ) μένοι πρώΎ)ν στραΤΎ)γοί τοuς οποίοuς είχε απολύσει Ύ) Eφ�νΎ), ο ΓΡΎ)γόρως, τέως κόμΎ)ς τοu ΟΨικίοu , και ο Πέτρος, δωι, των σχολ ων. ' ζ ' αναμενομενο. ' Η αναμιc.,Ύ) ΚΎ)ΤΎ)ς ' 'Η ταν κατι " σuγγενΎ) ΤΎ)ς Ε ι' ' Σ αρανταΠΎ)ΧΟU, τοu Λ εοντος προφανως ρ�νΎ)ς, παροuσιάζει περισσότερα πρoβλ�ματα. Δεν γνω, Ι ρι' ζοuμε τιποτα για το προσωπο τοu πριν αποΙ ΤΎ) σuμμει τoχ� τοu στο πραξικόΠΎ)μα κατά ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς, όμως αφού Ύ) άρνΎ)σ� ΤΎ)ς να προωθεί μέλΎ) ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς σε " ζ' θ εσεις εc.,εχοuσες ειναι γνωσΤΎ)" , ειναι πι θανο" να UΠΎ)ρχαν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' θαν ε<.,απατη αρκετοι, Σ αρανταΠ"ηχοι που να ενιω μενοι ε'C πειδ� δεν τους δόθηκαν οι παχυλοί μισθοί και τα τtμητι� , 'C ' κα, α<.,ιωματα που προσυοκουσαν . Αργότερα την ίδια μέρα, η Eιρ�νη μετέβη στο Μέγα Παλάτιο και ο Νικηφόρος ανακη ρ6χθηκε αυτοκράτορας και στέφθηκε χωρίς να χυθεί σταγόνα αίμα. Ο πατριάρχης Ταράσιος πιθανόν να προσπάθησε να εξασφαλίσει καλ� μεταχείριση προς την αυτοκράτειρα, αλλά σίγουρα δεν , , ' καθυστερησε την τε λ ετη' της στε' Ψ ης που ηταν απαραιτη τη για τη νομιμοποίηση της εξέγερση ς του Νικηφό ρου . Η αλλαγ� της κυβέρνησης πραγματoπoι�θηκε πα, , πρεσ , ' βεων , που ρουσια των Φ ραγκων και των παπικων , ,� Ψ , , υστερα απο, λ'ιγο επεστρε αν απρακτοι στην πατρωα , , η' λπι' τους. 'Οποια κι αν ηταν η συνεννοηση στην οποια ζαν ο Κάρολος και η Eιρ�νη, κατέρρευσε αμέσως. Ο νέος , , , � , , αυτοκρατορας του Β υζαντιου υεν ειχε καφο για τους Φ ραγκους και τις αυτοκρατορικές τους φιλοδοξίες. Μολονό τι ο Νικηφόρος είχε υποσχεθεί στην Eφ�νη ότι θα της , , " " ησυχα στο ανακτορο της εφοσον του επετρεπε να ζησει , θησαυ' αποκα' λυπτε τους κρυμμενους αυτοκρατορικους ρο6ς , την εξόρισε στην Πρίγκιπο. Και τον Νοέ μβριο του " � , , ' την εστειβ αρυς, 802 , κι ενω' ο χειμωνας ηταν ωιαιτερως λε ακόμη πιο μακριά, στη Λέσβο, σε μια ασφαλ� εξορία όπου οι φρουροί της είχαν διαταγές να μην της επιτρέ, , πουν να �υεχεται επισκε' ψ εις. Ο κτω" μηνες αργοτερα η Ε ιρ�νη πέθανε εκεί και η σορός της μεταφέ ρθηκε πίσω στην Πρίγκιπο. Σ6μφωνα με τον εξαιρετικά εγκωμιαστι κό Β{ο της αΥ{ας Ειρήνης, που πιθανόν γράφτηκε για τη μoναστικ� κοινότητα της Πριγκίπου , η Eιρ�νη είχε ζη τ�σει στην τελευταία της επίσκεψη εκεί, το 802, να τα φεί στο νησΙ 143 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
Ο Θεοφάν'Υ)ς δεν μας ΠΡΟ·ίδεάζει για Τ'Υ) συνωμοσία. Ο Ν ΙΚ'Υ)φόρος �ταν υπουργός Οικονομικών από το 799, όμως δεν γίνεται μνεία ΠΡΟ'Υ)γουμένως για τις αυτοκρατορικές του φιλοδοξίες. Αξίζει ωστόσο να σ'Υ) μειωθεί ότι 'Υ) Eφ� ν'Υ) είχε πρoσπαθ�σει να εξασφαλίσει Τ'Υ)ν υπoστ�ριξ'Y) των ι , , " κατοικων Τ'Υ)ς πρωτευουσας καταργωντας φορους, πραγι ι , � μαεισου'Υ) μα που σ'Υ), μαινε μειωσ'Υ) των αυτοκρατορικων , στο u' των και ,ισως αυτο" να ειχε προκα λ εσει αν'Υ)συχιες πουργείο των Οικονομικών. Οι διενέξεις ανάμεσα στον Αέτιο και τον Σταυράκιο αποκάλυψαν Τ'Υ) συγκέντρωσ'Υ) " ζ ' στα προσωπα τους, με αποτε' λ εσμα τον �υιχασμο, ει.,ουσιων Τ'Υ)ς Aυλ�ς και τον ταυτόχρονο αποκλεισμό άλλων αξιω, ' απο, τα οιματουχων απο, το κυ βερν'Υ)ΤΙΚΟ" κεντρο. Ε κτος , κονομικα, και τα πολ ιτικα' θ ε" ματα, ισως να υΠ'Υ)ρχαν και , , , υεν � ' καταγραφ'Υ)καν απο τον α' λλ οι παραγοντες οι οποιοι , , � " χρονογραφο, οπως, για παραυειγμα, στρατιωτικα' ζ'Υ)Τ'Υ), του ' Τ'Υ)ς συνωμοσιας ματα : αρκετοι, απο, τους επικεφα λ'Υ)ς 802 κατείχαν ΠΡΟ'Υ)γουμένως θέσεις στο στράτευμα. Τα στρατιωτικά ζ'Y)τ�ματα δεν εξελίσσονταν καλά σΤ'Υ)ν Α να, " ειχε πετυχει ' αλ - Ρ ασιντ να ειτολ'Υ)' απο" τοτε που ο Χ αρουν σπράττει βαρίι φόρο σε αντάλλαγμα Τ'Υ)ς εφ�ν'Y)ς με τους " ειχε ανατραΆρα βες. Αλλα" ακομ'Υ) και αυτ'Υ), 'Υ) συμφωνια ι ι " ι , ' αποπει ει.,αιτιας Τ'Υ)ς αρν'Υ)ΤΙΚ'Υ)ς απανΤ'Υ)σ'Υ)ς σΤ'Υ)ν πρωτ'Υ) ' στρα' ' ακολου'θ 'Υ)σαν και νεες στολ'Υ)' Τ'Υ)ς Ε φ'Υ)ν'Υ)ς, Τ'Υ)ν οποια τιωτικές �ττες των Βυζαντινών . Είναι λοιπόν αναμφίβο, ' ζ ' υΠ'Υ)ρχαν " λΟ οτι πολλ οι' �υυσαρεσΤ'Υ)μενοι αι.,ιωματουχοι το, " οι οποtOι � μοσια υtOΙΚ'Υ)σ'Υ) � " οσο και στον στρατο, σο στ'Υ) υ'Υ) έβρισκαν δελεαστικ� Τ'Υ)ν πρooπτικ� μιας αλλαγ�ς σΤ'Υ)ν 'Υ)γεσία. Υπό τον ΝΙΚ'Υ)φόρο Α' , 'Υ) αλλαγ� δεν θα �ταν Τ'Υ)ς αρεσκείας όλων , όμως το 802 δεν μποροίισαν βέβαια να το γνωρίζουν . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, αυτοκρατοραζ , Απο' τη στιγμΎ), που ο νεΟζ ανε' λ α βε καE φ�νΎ)ζ οι σΎ) μαντικότεροι αξιωματοόχοι ΤΎ)ζ θ�κoντα, ΤΎjV εγκατέλειψαν πoλU γp�γopα και δ�λωσαν αφοσίωσΎ) στον ΝΙΚΎ)φόρο. Εκ των υστέ ρων , ο βασικόζ λόγΟζ για ΤΎjV αποτυχία ΤΎ)ζ Eφ�νΎ)ζ να διαΤΎ)P�σει ΤΎ)ν εξουσία ΤΎ)ζ φαίνεται πιθανότατα πωζ �ταν Ύ) κατανOΎ)Τ� άpνΎ)σ� ΤΎ)ζ , τον τροπο , ' ι με αυτον να �ι.,αναπαντρευτει' και να δ ιορισε ,εναν δ ια' δ οχο. Αλλ α' αυτο, Ύ)ταν , , , , θ εμα ' στο οποιο οφειενα , πο λυ' μεγα λυτεΡΎ) προσΟΧΎ)' . Γ ιατι' ουτε λ ε να αφιερωσει ' ' " ' λο ουτε ' με ΤΎ)ν αναποφαμε ΤΎ)ν προτασΎ) ΤΎ)ζ στον Καρο " , ' σισΤΙΚΟΤΎ)τα ΤΎ)ζ απεναντι στον Λ εοντα, τον αδ ε λ φο' του Αέτιου, δεν επέδειξε ΤΎ) θελΎ)ματικόΤΎ)τα που ΤΎ)ν είχε 0δΎ)γ�σει σΤΎ)ν υπέρταΤΎ) εξουσία. Η αποτυχία ΤΎ)ζ να διευ θετ�σει το ζ�ΤΎ)μα ΤΎ)ζ διαδOΧ�ζ ΤΎ)ζ αποδείΧΤΎ)κε κατα, ' ' αντι λΎ)φ θ ει' ΤΎ)ν προστροφΙΚΎ), . 'Ο μωζ ακομΎ) και αν ειχε , ΤΎ)ζ των Ο ικονομικων ' ο υπουργΟζ ' , κλΎ)σΎ) που συνιστουσε Ύ) Eφ�νΎ) δεν �ταν πλέον σε θέσΎ) να ΤΎ)ν εξουδετερώσει. '4�
Συ μπέρασμα
�
Υ στερα από πέντε χρόνια σΤΎ)ν κopυφ� ΤΎ)ζ Bυζαντιν�ζ
Αυτοκρατορίαζ, Ύ) πτώσΎ) και Ύ) εξορία ΤΎ)ζ Eφ�νΎ)ζ έθε" ' σε τε' λΟζ σΤΎ) δ ιακυ βερνΎ)σΎ) ΤΎ)ζ πρωΤΎ)ζ γυναικαζ αυτο, , , ' 'Ηταν περιπου ' κρατεφαζ. πενΎ)ντα χρονων . Ο ι συγχρονοι , , ι ι ιστορικοι επισΎ)μαινουν με ευκολ'ια οτι επροκειτο για ενα , " πεφαμα προορισμενο , να αποτυχει. ' ατυχεζ Αλλ α' το να , , ΤΎ)ν Ε φΎ)νΎ) " πεντε ' ' κρινει κανεΙζ με β ασΎ) τα τε λ ευταια , , , ΤΎ)ζ, ' ' ' χρονια, ΤΎ)ν περιο δο κατα ΤΎ)ν οποια κυ βερνΎ)σε μονΎ) σΎ) μαίνει ότι αγνοεί ΤΎjV επφpo� ΤΎ)ζ σΤΎ) διαμόρφωσΎ) ΤΎ)ζ Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
διακυβέρν"Υ)σης του Βυζαντίου μετά το 780. Για είκοσι και πλέον χρόνια "Υ) Εψήν"Υ) υπ�ρξε "Υ) κυρίαΡΧ"Υ) μoρφ� Τ"Υ)ς αυ τoκρατoρικ�ς Aυλ�ς Τ"Υ)ς Κωνσταντινούπολ"Υ)ς. Με δικ� Τ"Υ)ς πρωτοβουλία συνεκλ�θ"Y) "Υ) επιτυΧ"Υ) μέν"Υ) Σύνοδος του 787 και επιτεύχθ"Υ)κε "Υ) αναστ�λωσ"Y) των εικόνων. Προς τα , " ' τε' λ"Υ) του αιωνα, οταν αρχισε τις δ ιαπραγματευσεις με τον Κάρολο , παγιδεύΤ"Υ)κε σε μια διαδικασία που τελικά ξέ φυγε από τον έλεγχό Τ"Υ)ς. Αυτό που μπορούσε να είχε κα, ' ταλ"Υ)' ξ ει σε εναν συμβ ατικο" γαμο και μια ΧΡ"Υ)σιμ"Υ) πολ ιτικ� συμμαχία, περιπλέΧΤ"Υ)κε εξαιτίας Τ"Υ)ς επιθυμίας του , ' Λεοντα ' Γ' να ανα λ α' β ει εναν παπα πιο σ"Υ) μαντικο, ρο' λο ' Δ υσ"Υ)ς. ' ' Σ υνεπεια σΤ"Υ)ν πο λ ΙΤΙΚ"Υ)" σΚ"Υ)ν"Υ) Τ"Υ)ς μεσαιωνΙΚ"Υ)ς ' ' ο Ε πισκοπος ' των ι' δ ιων του των μ"Υ)χανορραφιων Τ"Υ)ς Ρ ω, , " προσωπο που βγαινει Ι ενισχυμενο με μ"Υ) ς ειναι το μονο πρόσθετες εξουσίες μετά τα γεγονότα του 800. Ο Λέων Γ' , κραΤ"Υ)σε για τον εαυτο" του τον κυριο ρο' λο σΤ"Υ) δ ραματι" του "Υ)ταν ' Κ"Υ)" πραξ "Υ) Τ"Υ)ς στε' ψ "Υ)ς - α' λλωστε τα κιν"Υ)τρα " ' Ο πα' πολ υ' δ ιαφορετικα' απο τα αντιστοιχα Τ"Υ)ς Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ)ς. πας διείδε σΤ"Υ) στέψ"Υ) του Καρόλου μια ξεκάθαρ"Υ) επίδει ξ"Υ) Τ"Υ)ς ιερ�ς εξουσίας Τ"Υ)ς Εκκλ"Υ)σίας, "Υ) οποία ακολουθ ωντας ' ι δωρεαι απονεμει τον Τ"Υ)ν π λασΤ"Υ)' Κωνσταντινειο , ι , λο σε εναν ' ο παΙ ' Α υτος αυτοκρατορικο τιτ α' ξ ιο υπο Ψ "Υ)φιο. ράγοντας δεν �ταν δυνατόν να προβλεφθεί από Τ"Υ)ν Κων σταντινούπολ"Υ) , παρ' όλο που έμελλε να έχει κοσμοϊστο" συνεπειες για Τ"Υ)ν Ανατο λ ΙΚ"Υ)' Αυτοκρατορια. ' ρικες ι . , ' Αλλα' οι συνεπειες "Υ)ταν ε ξ'ισου σ"Υ)μαντικες και για τους Φράγκους. Αργότερα ο Κάρολος επέ μεινε να στέψει αυι , τοκρατορα τον γιο του Λουδ ο β"ικο χωρις Τ"Υ)ν παΠΙΚ"Υ) παρέμβασ"Υ) . Όρισε λοιπόν τον διάδοχό του και με το πλ� ρωμα του χρόνου ο Λουδοβίκος κλ"Υ) ρονόμ"Υ)σε τψ εξουσία του πατέρα του . Όμως σιγά σιγά ωρίμαζε "Υ) αντίλ"Υ) ψ"Υ) ότι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , , ' ηγετης ' αυ' να ειναι Δ υτικος ενας δ εν μπορουσε α λη θ ινος τοκράτορας χωρίς την παπικ� στέψη και την ανακ�ρυξ� , Ρ ωμη , ' το τε λ ετουργικο' που ει' , με β αση του στην αρχαια χε εγκαινιάσει ο Λέων Γ' το 800. Στο μέλλον οι διεκδι, του αυτοκρατορικου, τιτ , λou , και ι δ ιαιτερως ' κητες οι πιο , , ' ' αδυναμοι, θα επιχεφουσαν το προσκυνημα στη Ρ ωμη προ, , , ' " και κυρος ' ' χακειμενου να αποκτησουν μεγα λυτερη δ o�α ρη στην παπικ� τελετ� της στέψης. Πολλοί από τους πιο , δ ιεκδ ικητες , ' μπορουσαν ' ισχυρους αν η' θ ε λαν να παρακαμψουν την ευλογία των Επισκόπων της Ρώμης, αλλά ακό, του Ι " αιωνα, ο 'Οθων Α' , ο μη και οι Γ ερμανοι' ηγεμονες Όθων Β' και ο Όθων Γ ' , επιθυμοίισαν διακαώς να βαθίι' , , νουν αυτον τον συνεφμο. Υπογραμμισαν μα' λ ιστα τη συμβoλικ� ση μασία της στέ ψης αφιερώνοντας μεγαλίιτερα και πιο ακριβά αυτοκρατορικά εμβλ�ματα, τα οποία πα, " ' ' ρεμειναν στη Ρ ωμη οταν οι ι' δ ιοι επεστρε Ψ αν στη Β ορεια Ευρώπη . Έτσι, εκμεταλλευόμενοι πάντα τα πλαστά επι' χεφηματα της Κωνσταντινειας της ι δωρεας, ι οι Ε πισκοποι , ι , , ' να ισχυρι' ζονται οτι , την παπιχωρις ηταν σε θ εση Ρωμης , , ' να γινει ι δ εν μπορουσε αυτοκρατορας , κη" στε ψ η κανεις πόσω μάλλον Άγιος Ρωμαίος Αυτοκράτορας ( όπως εξε λίχτηκε ο τίτλος). " τον τροπο η μεσαιωνικη, Δ υση , ' Μ ε αυτον ενισχυσε το αίσθη μα της χριστιανικ�ς της ταυτότητας υπό την ηγε σία των Επισκόπων της Ρώμης. Και ενώ η εξέλιξη αυτ� , , λεισε σταδ ιακα' το Β uζαντιο ' απεκ απο, την ασκηση αυτο, ε�oυσιας ' 'C ' κρατορικης στη Δ υση πιο αποτε λ εσματικα" απο ι " αθ ικτες " ειχε επισης ποτε, σαν συνεπεια να δ ιατηρη θουν , οι αυτοκρατορικές παραδόσεις στην Aνατoλ� . Η κυβέρ νηση της Κωνσταντινοίιπολης ενίσχυσε το αίσθη μα του δικοίι της προορισμοίι, διαιωνίζοντας τα αρχαία ρωμαϊκά Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ε λλΎ)νικο' τοuς " προτuπα στο μεταμορφωμενο υΙΟΙΧ'Υ)τικα '>:περιβάλλον το οποίο χαρακτήριζε τον βuζαντινό πολιτι σμό. Η Ε ιρήνΎ) είχε ΤΎ) οική ΤΎ)ς σuνεισφορά σε αuτή ΤΎ) μακρά οιαοικασία, ιοίως μέσω ΤΎ)ς εκκλΎ)σιαστικής πολι, ΤΎ)ς nou Ύ)ταν , , ΤΙΚΎ)ς ταuτοχρονα εικονο λ αΤΡΙΚΎ)' και φι λ0' μονασΤΙΚΎ), , ΚΎ)uεμονεuοντας ΤΎ)ν οικουομΙΚΎ) υρασΤΎ)ΡΙΟ'>:' '>:' '>:ι , ' UΠΎ) ρεσιων 'C κοινωνικων unoΙ ΤΎ)ν ΤΎ)τα και ΤΎ)ν αναΠΤUι.,Ύ) αιγίοα ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Παρά ΤΎ) οιακοπή ΤΎ)ς Σuριακής οuναστείας nou προκλήθΎ)κε όταν Ύ) Ε ιρήνΎ) τίιφλωσε τον Κωνσταντίνο ΣΤ' , εκείνΎ) κuβέρνΎ)σε σΤΎ) θέσΎ) τοu πιο αποτελεσματικά και uποστήριξε τις ανατολικές παραΟό" μεσω ΤΎ)ς νεωτερι, κuριαρχιας σεις ΤΎ)ς αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς κής εξωτερικής πολιτικής ΤΎ)ς. Ως ανώτατος νομοθέΤΎ)ς, Ύ) ΕιρήνΎ) έοωσε ΤΎ)V οφειλόμενΎ) σΎ)μασία σε μεγάλα προ, " ειχε κατανΟΎ)σει ' ' αποκα λuπτοντας το ποσο τις βλΎ)ματα, καθιερωμένες παραΟόσεις ΤΎ)ς ρωμα'ίκής αuτοκρατορικής εξοuσίας nou είχαν βρει ασφαλή βάσΎ) στον Βόσπορο. Τέ, '>:- ' λος επεκτεινε ' σε κρισιμες πεΤΎ)ν επαρχιαΚΎ), υΙΟΙΧΎ)σΎ) ριοχές ΤΎ)ς Ελλάοας και στο οuτικό τμήμα ΤΎ)ς Αuτοκρα τορίας. Η Ε ιρήνΎ) , επειοή ήταν γuναίκα, ήταν προορισμένΎ) να αμφισβΎ)ΤΎ)θεΙ Οι αφίισικες αξιώσεις ΤΎ)ς σΤΎ)ν uπέρταΤΎ) εξοuσία οεν είχαν ΠΡΟΎ)γοίιμενο και με οuσκολία εγκαθι ορίιθΎ)καν , μέχρι ΤΎ) στιγμή nou και Ύ) ίοια παγιοείιΤΎ)κε ανάμεσα σε ξένες οuνάμεις nou οεν uπόκειντο στον βu ζαντινό έλεγχο. Παρ' όλα αuτά οιαφέντεψε όλες τις πλεu ρές ΤΎ)ς αuτοκρατορικής οιακuβέρνΎ)σΎ)ς και χειρίσΤΎ)κε προσωπικά τις οιαπραγματείισεις με τον Χαροίιν αλ-Ρα, αΡΧΎ), και τον Καρλομαγνο, ' επιφανεις ' σιντ τοuς uUO '>:- ' πλ εον γοίις κρατών ΤΎ)ς εποχής ΤΎ)ς. ΆφΎ)σε επίσΎ)ς πολλά μνΎ)" πισω ΤΎ)ς. Ε'ιναι αι.,ιοσΎ) " μονΎ) ΤΎ)ς xu βερ' ' 'C μειωτο οτι μεια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
266
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι νΎ)σε περωσοτερο αποΙ τον συ' ζ υγοΙ ΤΎ)ζ, τον Α εοντα ΔΙ (775 -780). Αν κριθεΙ από μια ευρότεΡΎ) ιστορική σκοπιά, Ύ) ΕφήνΎ) όχι μόνον έπαιξε πολό σΎ) μαντικότερο ρόλο από ι ι τον συ' ζυγοι ΤΎ)ζ , αλλ αι επισΎ)ζ ανετρε Ψ ε ΤΎ)ν πο λ ΙΤΙΚΎ)ι των ι " τριων αρρενων προκατοχων ΤΎ)ζ, των πιο ισχυρων Ύ)γεμοι που ειχαν ι ι ι υυναστειαζ � νων ΤΎ)ζ Σ υριαΚΎ)ζ εγκαινιασει και υποσΤΎ) ρΙξει ΤΎ)ν εικονομαχΙα. Ίσωζ το πλέον αποκαλυ πτικό μερΙοιο ΤΎ)ζ κλΎ)ρονομιάζ ΤΎ)ζ ήταν το ζωτικό ΠΡΟΎ) γοόμενο που ΟΎ) μιοόργΎ)σε . Όταν θα έφτανε το πλήρωμα του χρόνου, Ύ) τελευταΙα ΤΎ)ζ επΙγονΟζ, Ύ) Θεοοώρα, θα ολο κλήρωνε το έργο ΤΎ)ζ. ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
.
,
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο Τ Ρ ΙΤΟ -
.
:φ:..... .
Ευ φ ροσύνη : μια πρ ιγ κίπ ισσα γεννημέ νη στην πορ φ ύρα
Ε
Χ Ο Υ Μ Ε Η Δ Η Σ ΥΝΑΝΤ ΗΣΕΙ Τ Η Ν Ε Υ Φ Ρ ΟΣ Υ Ν Η , Θ Υ Γ ΑΤ Ε Ρ Α
τοu Κωνσταντίνοu ΣΤ' και της πρώτης τοu σuζuγοu, της Μαρίας από ΤΎjV Άμνια, εγγoν� Ο'f)λαο� Τ'f)ς Ειρ�ν'f) ς. ' \:> ' \:> ' τοu αuτοκρατορικοu, 'Η ταν πι θανοτατα το uεuτερο παιuι \:> ' ποu γενν") , , ' ' θ 'f)καν στις αρχες ζεuγοuς , κοριτσια και τα uUO Τ'f)ς οεκαετίας τοu 790. Η γένν'f) σ'f) Τ'f)ς Εuφροσuν'f)ς στ") θέσ") τοu πολuπόθ'f)ΤΟU yιou πoλu πιθανόν να uπ�ρξε το , ' ποu επακο λou' θ'f)σε. Γ ιατι' αν 'f) εναuσμα Τ'f)ς καταστροφ'f)ς " " 'f)ταν αγορι, ' ο Κωνσταντινος ' ' εναν Ε uφροσuν'f) θα ειχε αρρενα οιάοοχο να κλ'f)ρονομ�σει Τ'f)ν αuτοκρατορικ� τοu " ζ ' Μ ποροuμε ' ' θα ει' να uπο θ εσοuμε οτι ο γιος αuτος ει.,οuσια. , " ' ' ' τοu Λ εων Δ' . Ακομ") χε το ονομα Λεων, οπως ο παπποuς , 'f) γενν'f)σ'f) , , τοu θ α ειχε ζ ' ' ει.,ασφα πιο σ'f)μαντικο, λ ισει Τ'f)ν επιβίωσ") Τ'f)ς Μαρίας ως μ'f)τέρας τοu επίοοξοu ΟιαΟόχοu. Αλλά τα πράγματα �ρθαν αλλιώς. Η Εuφροσuν'f) �ταν � " Ι / κορες ' , φαινεται πως ο και αuτ'f), κοριτσι. Υστερα αποΙ uUO Κωνσταντίνος έπαψε να αντιμετωπίζει Τ") Μαρία σαν Τ") γuναίκα ποu θα τοu χάριζε έναν ΟιάΟοχο. Και από Τ") στιγ, , ' θ εμα ' \:> ' μονο , 'f)ταν xpovou μ"), ποu ανακα' λu Ψ ε Τ") Θ εοοοτ") να ξεφορτωθεί Τ") νόμιμ'f) σuζuγό τοu για να ξαναπα ντρεuτεΙ Το ζ�Τ'f)μα Τ'f)ς νομιμόΤ'f)τας � μ") τοu οιαζuγίοu ' ' τα λ ανισε τοu απο, Τ") Μ αρια Τ'f)ν uπο' λΟΙΠ") ζω")' τοu και �
268
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , '" τε λικα' ΤYJν πτωσΥ) του . Γ ιατι,' YJταν αυτο, που προc,ενYJσε , ' λοιπον , επε μεινε ;
...ς Ο γάμος του Κωνσταντίνου και της Μαρίας
Ρ"
, ις του Μ ια πι θ ανΥ)" απανΤYJ σYJ μας οινουν οι περιστασε ";; '
" , , Οταν YJ Ε ιΡYJνYJ ' πρωτου γαμου του Κωνσταντινου. σχεοίαζε τον αρραβώνα του με ΤΥ) ΡΟΤΡΟUOYJ , τον μεταχειρί, σΤΥ) ουνασΤΙΚΥ) , συμμαχια , που επιuιωκε με ";; ' σΤYJκε σαν πιονι ";; τον βασιλιά των Φράγκων . Αυτό �ταν εντελώς φυσιολο, , απο" τις πρωτες ΤYJς αντι β ασι' ' Η αποφασΥ) γικο. YJταν μια λείας της και ο νεαρός πρίγκιπας μεγάλωνε γνωρίζοντας " ειχε κανονιστει" αυτος ο περι' βλ επτος γαμος. οτι ' ι 'Ο μως όταν YJ ΡοτρούΟΥ) έφτασε σε YJλικία γάμου, ο Κάρολος οεν , του να αφYJσει ' ' επετρε ΤYJν Α υ λYJ' του και ο ψ ε σΤYJν ΚΟΡΥ) αρραβώνας ΟιαλόθYJκε. Η Eιp�νY) βρ�κε αμέσως άλλΥ) νύφΥ) για τον γιο ΤYJς ' Ά , , , στο χωριο μνια, στο Θ εαπο μια οικογενεια που ζουσε ' Ι ΤYJς νεαΡYJς " κοπε" , οπου ο παππους μα των Α ρμενιακων λας, ο Φιλάρετος, �ταν αξιοσέβαστος και θεωρείτο βα" ' θ υτατα ' Χ ριστιανος. ' Ο ΚΆ ωνσταντινος παντρευΤYJκε συ" ο γαμος ' απο, ΤYJν μνια. Α φου' και αυτος ντομα ΤΥ) Μ αρια " συμμαχιας, ";;οεν ε' λα, , Ψ YJ αυτοκραΤΟΡΙΚYJς στοχευε σΤΥ) συνα , ' ζYJΤYJβαν υπο' ψ YJ ΤΥ) γνωμ ' YJ του νεαρου, ζευγαριου' ' απ λως , , ' αυτου, του γαμου τα μεθYJXE YJ συγκατα' θεσΥ)' τους. Μ εσω λΥ) μιας μεγάλYJζ οικογένειας άλλοτε πλούσιων γαιοκτYJΙ γνωρισει , , μονων, αποι μια πεΡΙΟΧΥ), που ειχε επανει λYJ μ, , , ' ' ";; μενες αρα β ικες επιuρoμες, εφτασαν σΤYJν Κ ωνσταντινουπολΥ) ως συγγενείς εξ αγχιστείας ΤYJς αυτoκρατoρικ�ς οι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
κογένειας. Η μ'Υ)τέρα Τ'Υ)ς Μαρίας Υπατία, οι αδελφές Τ'Υ)ς ΜUΡανθία και Εuανθία, ο αδελφός Τ'Υ)ς Πετρωνάς και ο θείος Τ'Υ)ς Ιωάνν'Υ)ς εγκαταστάθ'Υ)καν στψ Αuλή όποu βρή καν δοuλειές. Ο παππο6ς Τ'Υ)ς φιλοξενήθ'Υ)κε από τον πα τριάρχ'Υ) . Η αuτοκράτεφα Εφήν'Υ) ολοφάνερα απέδιδε κά ποια αξία στο σuμπεθεΡιό. Αντίθετα με αuτό ποu είχε σuμβεί σΤ'Υ)ν Εφήν'Υ) , 'Υ) Μα' υεν s:- στεφ ' θ'Υ)κε β ασι' λ ισσα πριν απΌ" τον γαμο Τ'Υ)ς τον ρια Νοέ μβριο τοu 788. Αν και ο γάμος προφανώς τελέσΤ'Υ)κε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, 'Υ) νεαρή ν6φ'Υ) από Τ'Υ)ν Άμνια δεν προβιβάσΤ'Υ)κε στο Uψ'Υ)λότερο αξίωμα Τ'Υ)ς αuτοκρά" σuζuyoL σuχνα" οφει λ αν να πετεφας. Ο ι αuτοκρατορικες ρψένοuν γι' αuτή Τ'Υ)ν τιμή , 'Υ) οποία τοuς απονεμόταν σu νήθως μετά τψ επιτuχή γένν'Υ)σ'Υ) ενός yιou . Όμως στ'Υ) , , , , , σuγκεκρψεν'Υ) περιπτωσ'Υ) , οποu τα παντα τα ειχε κανο" ' ' , 'Υ) αuτοκρατεφα ν ,ισει 'Υ) Ε ιΡ'Υ)ν'Υ) φροντισε ωστε ο Κων, , σταντινος και 'Υ) νεαρ'Υ)" τοu σuζ uγος να παραμεινοuν uφιστάμενοί Τ'Υ)ς. 2 Πράγματι, 'Υ) αuταρχική σuμπεριφορά Τ'Υ)ς Εφήν'Υ)ς θεωρείται 'Υ) βασική αιτία για τις περισσότερες , , , αποπεφες τοu yιou Τ'Υ)ς να αΠΟΚΤ'Υ)σει εναν β α θ μο' ανε, , ' ' ο Κ ωνσταντινος ' Απο' Τ'Υ)ν α λλ'Υ) ωστοσο φαιι,αΡΤ'Υ)σιας. 'C , ' s:' να αποκο' ψ ει τοuς uεσμοuς τοu νεται οτι υεν 'Υ)ταν σε θ εσ'Υ) ' " s:" αuτ'Υ) 'Υ) ανικανΟΤ'Υ)τα , με Τ'Υ) μ'Υ)τερα τοu . Π ι θανον τοu να οφειλόταν σε ψuχολογικο6ς λόγοuς. Η Εφήν'Υ) ως επιδέ" , , 'Cι,ια μ'Υ)τερα ' ειχε φροντισει να τον κανει να αισ θ ανεται " , ' ' ' ει,αΡΤ'Υ) μενος, εν θαρρuνοντας τον οποτε αuτος στ'Υ)ΡΙζοταν 'C , Ι J � Ι , ι επανω Τ'Υ)ς με τροπο ποu μονο uγΙ'Υ)ς υεν μας φαινεται σ'Υ)μερα. Ίσως πάλι 'Υ) Εφήν'Υ) να είχε αντιλ'Υ)φθεί Τ'Υ)ν αδuναf Ι � , ι , τοu ytou Τ'Υ) ζ ' απεναντι , τοu οι �uικες φαΤ'Υ)ς uuναμεις μια νταζαν εξοuθενωτικές. , " ' γαμοι αναμεσα σε με' λ'Υ) των επιΑ φοu' οι περισσοτεροι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
270
ΓγΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ι ι του Β υζαντιου Ι συναπτονταν Ι λεκτων οικογενειων με αυτον ζ ι ι Χ Ι Ι τον τροπο, Ύ) επισΎ) μΎ) ανακοινωσΎ) που σω εται σΤΎ) ροι παρεχει ι ι π λΎ)ΡΟι του Θ νογραφια .... εοφανΎ) οΙ λες τις βασικες 'C ι ι ι ι να φεΙ : Ύ) αυτοκρατεφα Ι λ ε εναν φοριες εστει αι.,ιωματουχο ρει ΤΎ) Μαρία από ΤΎJV Άμνια και εκείνΎ) νυμφεύθΎ)κε τον <;' ΠΎ)γΎ)Ι αναφερει ι 3 ιΟ μως Ύ) Ιωια Ι Ι ο πριγκιι Κ ωνσταντινο. οτι πας είχε συνοεθεί συναισθΎ)ματικά με ΤΎ) ΡΟΤΡΟUOΎ) , � του λάχιστο με ΤΎ)ν ιΟέα του γάμου του με ΤΎ) ΡοτρούΟΎ) , και πένθΎ)σε σαν θάνατο ΤΎ) οιάλυσΎ) του αρραβώνα του . Ίσως το συγκεκριμένο γεγονός βΟΎ)θάει στΎJV κατανόΎ)σΎ) ΤΎ)ς , οΘ ι αυτουΙ του γαμου ι Ι αποτυχιας , στον οποιο .... εοφανΎ)ς παρέσΤΎ) αυτοπροσώπως (Ύ) Χρονογραφία του συντάΧΤΎ)κε γύρω στα 8 1 4 ) . Υπάρχει ωστόσο και μια άλλΎ) οιάστασΎ) του οιακανονισμού που ένωσε ΤΎ) Μαρία με τον Κωνστα ντίνο. Σύμφωνα με μια ελαφρώς μεταγενέστερΎ) ΠΎ)γ� , Ύ) νύφΎ) επελέγΎ) μ' έναν χαραΚΤΎ) ριστικό για το Βυζάντιο <;, εΧΤΎ)κε ι ι ι ι τροπο ι : οια εκεινΎ)ς ΤΎ)ς εΠΟΧΎ)ς υστερα αποΙ εναν λΙ οιαγων ισμό ομορφιάς ανάμεσα στις υπoΨ�φιες νύφες. Ακριβείς λεπτομέρειες γι' αυτ� ΤΎ) οιαοικασία αναφέρο νται στον Βίο του Φιλάρετου που συνέγραψε ο εγγονός του Nικ�τας γύρω στα 822. 4 Φυσικά οι ισχυρισμοί του Νιf Ι , , Ύ)ταν ι Ι ΚΎ)τα, ο οποιος συγγενΎ)ς ΤΎ)ς οικογενειας, πρεπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξΎ) . Όπως απέοειξαν πολ λοί σχολιαστές , γράφει με υστερόβουλα κίνΎ)τρα. 5 Οι έ<;' Ι <;, ι σταΙ θΎ)καν αφορΙ αναμεσα Ι ντονες οιαφορες στις ουο ΠΎ)γες <;, Ι επικριτικες ι ανα λυσεις Ι μΎ)ι για τις πο λλ ες καται ΤΎ)ς εκοοχ�ς του Nικ�τα. Η συναρπαστικ� περιγραφ� του για τα ι απορριπτεται ι ι γαμΎ)Ι λ ια καλλ ιστεια αποΙ τους περισσοτει μια ευφαντασΤΎ) ι Ι αν αρους σαν λογοτεχνΙΚΎ)ι μυ θοπ λ ασια, πλασΎ) ΤΎ)ς ιστορίας ΤΎ)ς ΚρίσΎ)ς του Πάριο Αυτός ο αρ χαίος μύθος εξιστορεί πώς ο Πάρις κλ�θΎ)κε να επιλέξει Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
, " , θ εες ' και πως την πω ομορψη αναμεσα σε τρεις κραταιες τίμησε τη νικ�τρια προσφέροντάς της ένα μ�λo .
..�
Ο β ίο ς τ ο υ Φιλ άρετ ο υ
?.,
Π ροκειμένοu να αξιολογ�σοuμε τις μαρτuρίες , πρέπει , ζ ' Ι Ι πρωτα να ει.,ετασοuμε τις περιστασεις κατω αποι τις οΝ ποίες ο ικ�τας έγραψε τη Vjta Phjlaretj: �ταν εξόριστος ι ( τις νοτιες " αλλη ονομασια ' ' στα χατωτιχαι μεpΎJ περωχες, για την Πελοπόννησο) . Σε όλο το κείμενο τονίζει τη στε ν� τοu σχέση με την Εuφροσuνη και όλοuς τοuς άλλοuς , ' απογονοuς τοu Φ ι λαρετοu , πο λλ οι' εκ των οποιων ειχαν � � , " ' σταυιουρομησει στην πρωτεuοuσα και ειχαν ταφει εκει, ' , μοναστηρια. Αcpou" πρωτα παροuσια' ζει την οισε �υιαφορα , ' κογενεια στο αγροτικο' της περι β α' λλον και αναφερεται με στοιχεία στην uπερβολικ� γενναιοδωρία τοu Φιλάρε τοu , ο N ικ�τας περιγράφει το γεγονός ποu χάρισε στην εξαδέλφη τοu Μαρία και στα αδέλφια της καθώς και σε άλλοuς σuγγενείς της μεγάλη φ� μη και περωuσία, φρο ντίζοντας παράλληλα να uπενθuμίζει στον αναγνώστη την καταγωγ� της οικογένειας. Στην τελεuταία παράγραφο , της σuγγρα, τοu αναφερει , της ιστοριας την ημερομηνια φ�ς, το έτος 6 3 3 0 από κτίσεως κόσμοu , δηλαδ� το 822/823 μ.Χ. Έτσι, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά το γε γονός, αποφάσισε να σuγγράψει ένα αφ�γημα για την οι" � , " νuφης μεσω , , επι λογης κογενεια τοu , οποu η �uιαυικασια 6 � , " εχει τον βασικο' ρο' λ ο. ενος uιαγωνισμοu, ομορφιας Α , ' ' " cpou πρωτα μας σuστηνει την οικογενεια, ο Ν ικητας αφιερώνει το κεντρικό τμ�μα της Vjta στη διαδικασία της "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
' ΤΎ)ς νυφΎ)ς. ' Αυτοκρατορικοι' α",ιωματουχοι επι λογΎ)ς :κα'C ' ταφθάνουν σΤΎ)ν περιοχή με απoστoλ� να βρουν τα πιο , , σΤΎ) συνεχεια � ' ομορφα νεαρα" κοριτσια, τα οποια θα υια" , γωνι' ζονταν για το χερι του πριγκιπα. Ε'ιχαν μαζ'ι τους ενα ιδανι:κό πορτραίτο (λαυράτον ) , μια μεζούρα για να μει , , τις κρισιμες " ' ακομΎ) τρουν ανα λογιες, κι ενα παπουτσι για , � ' Μ ε αυτον ' ' θ ος του ΠΟυιου. ' τον τροπο να ελ εγχουν το μεγε υποτίθεται πως θα έβρισκαν ΤΎ)ν κατάλλΎ)λΎ) καλλoν�. Η αναζ�ΤΎ)σ� τους σε άλλες περιοχές ΤΎ)ς Αυτο:κρατορίας , απο β ει' ακαΡΠΎ) , " ' ειχε , ωσπου εφτασαν σΤΎ)ν Ά μνι.α και χτυ, ' ΠΎ)σαν ΤΎ)ν πορτα του σπιτιου' του Φ ιλ αρετου . 'Ε πεισαν τον Φιλάρετο να τους επιτρέψει να δουν τις γυναίκες ΤΎ)ς " , �, ' για να μΎ)ν τις φερουν οικογενειας του ( κρυφα, σε υυσ:κολΎ) θέσΎ) ) και οι αξιωματούχοι αμέσως κατάλαβαν ότι οι ' υπο Ψ Ύ)φιες. ' ' , του Ύ)ταν 'C , Β ρε' θΎ)καν ακοεγγονες ε",αφετικες μΎ) άλλες δέκα σΤΎ)ν περιoχ� και όλες τους ΠΡOσκλ�θΎ) καν να ακoλoυθ�σoυν τους αυτοκρατορικούς απεσταλμέ νους πίσω σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) . Η Μαρία �ταν πο λύ μετριόφρων και απέφυγε τις καυΧΎ)σιολογίες, όταν μια άλλΎ) υπoΨ�φια εξέφρασε ΤΎ) σιγουριά ΤΎ)ς για ΤΎ)ν τελι, , � , καταγοταν ' ΚΎ), επι λογΎ)' ΤΎ)ς επεΙUΎ) απο' π λ ουσια οικογε, ' ' νεια. Α φου" εφτασαν στο Μ εγα οι μΎ)τερες παΠ α λατιο, " , ' ρουσιασαν τις κορες τους και Ύ) εΠΙΤΡΟΠΎ) επε λε",ε 'C τις τρεις θυγατέρες ΤΎ)ς Υπατίας. Τελικά επικράΤΎ)σε Ύ) Μαρία και , , ' � λ φες ' ΤΎ)ς β ΡΎ)καν ' ' Ο ι αυε ο γαμος τε λ εσΤΎ)κε αμεσως. επι, θΎ)" , ενω ο' λ α τα κοριτσια ' ' γαμπρους σΎ)ς κα λους ανταμειφ , ' καν πλουσιοπαροχα προτου, επιστρε' ψ ουν στα σπιτια τους. Η Υπατία έμεινε σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) , σε μια μεγά λΎ) έπαυλΎ) κοντά στο ανάκτορο . Ο Φιλάρετος έζΎ)σε κι Ι " " αυτος καμποσα χρονια σΤΎ)ν πρωτευουσα, ωσπου πε' θ ανε και τάφΎ)κε στο Moναστ�ρι του Αγίου Ανδρέα εν Κρίσει. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Μια πρόσφατ-η πολύ oιεζooιχ� ανάλuσΎ) των προβλΎ), , ' ' 'C στο σuμπεματων ποu θ ετει αuτο, το χειμενο χατε' λΎ)�ε ρασμα πως πρόχειται για χατασχεu� Ύ) οποία αποσχο, , σΤΎ)ν αγΙΟΠΟΙΎ)σΎ) ' ' ποuσε τοu Φ ι λαρετοu, παρα" το οτι Ύ)ταν , , , ' παντρεμενος χαι παρα τις χοσμιχες ενασχο λΎ)σεις τοu ως οιχογενειάΡΧΎ) . 7 Η άφιζΎ) των αuτοχρατοριχών απεσταλ" , , � , μετρα για ΤΎ)ν uπο Ψ Ύ)φια νuφΎ) σuνιμενων με τα ωανιχα στά μια πρoφαν� τoμ� σΤΎ) ρo� ΤΎ)ς αφ�γΎ)σΎ)ς. Αuτ� Ύ) εισ βο λΎ)' τοu μΎ)ΤΡΟΠΟλ ιτιχοu" στοιχειοu στον αγροτιχο, απομονωμένο περίγuρο ΤΎ)ς Άμνιας επιτρέπει στον Nιx�τα " , �uιαφοροuς � ' να uιασχεuασει μu θοuς, για να UΠΎ)ρεΤΎ)σει τοuς , � ' ' , , � Μ ' 'C οτι Ύ) αρια χαΡΎ) uιχοuς τοu σχοποuς χαι να χαταoει�ει σΤΎ)ν αρετ� χαι ΤΎ)ν ομορφιά ΤΎ)ς Ψuχ�ς ΤΎ)ς αλλά χαι τοu " " σωματος ΤΎ)ς προοριζ οταν για ενα αuτοχρατοριχο, με' λ λον . 8 ΧΡΎ)σιμοποιώντας τον μύθο ΤΎ)ς ΚρίσΎ)ς τοu Πάρι, ο ι ι , Ι αντιγραφοντας Ν ΙΧΎ)τας επινΟΎ)σε αUΤΎ)Ι ΤΎ)ν ιστορια τον �' , , ειχε , παντρεuτει, ο Θ Β ' ΤΎ)ν τροπο με τον ΟΠΟΙΟ .. εοοοσιος ΑθΎ)να·ΙΟα, με ΤΎ) φροντίοα ΤΎ)ς αoελφ�ς τοu Ποuλχερίας, το 4 2 1 . Ο σuγγραφέας προσαρμόζει αuτά τα αφΎ)γΎ)ματι" 'C ' χα" τεχνασματα για να επιτuχει τον στοχο τοu , να ε�Ύ)γΎ)σει OΎ)λαo� ΤΎ) μετεωριx� ανάΡΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς οιχογένειάς τοu στοuς ανώτατοuς αuλιχούς χύχλοuς, οίνοντας παράλλΎ)" τοu α�ι , οτι , οι σuγγενεις 'C ζαν αUΤΎ), λ α ε' μφασΎ) στο γεγονος ΤΎ)ν τιμΎ), . Η ερμΎ)νεία ΤΎ)ς περιγραφ�ς τοu οιαγωνισμού των uπο ψΎ)φίων νuφών στον Βίο του Φιλάρετου απoχαλUπτει τα � ποu ΧΡΎ)σιμοχαραχΤΎ) ριστιχα' τοu λογοτεχνιχοu' ε ,ωοuς , " ' 'C ' : το εγχωμιο Ύ) ΤΎ)ν uπερ βολ ιχΎ)' ε�uμνΎ)σΎ) ποιει ο Ν ιχΎ)τας ι ι , , τοu Ύ)ρωα ΤΎ)ς αφΎ)γΎ)σΎ)ς σuμφωνα με σuγχεχριμενες προΟιαγραφές. Αuτό το αφΎ)γΎ) ματιχό ύφος, ποu σuχνά οργαι ι , τοu τιμωμενοu , , ' προς τιμΎ)ν νωνεται γuρω αποΙ εναν λογο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , προσωποu , αναγεται στα ελλΎ)ν ιστικα" προτuπα και οεν � ξεχάσΤΎ)κε ποτέ στο Βuζάντιο. ΠΡΟΎ)γοόμενα παραοείγ, ' ,� , ματα β ρισκοuμε σΤΎ)ν παραοοσΎ) τοu επαινοu τοu Π ροκοπιοu για τον Ιοuστινιανό (στα Κτίσμ.ατα) � τοu Κορίπ' Β' . Αντι' θ ετα, ενα ' u β ριστικο" κειμεποu για τον Ι οuστινο νο πο!) προορίζεται να καταοείξει τον ποταπό και οιεφθαρ, χαραΚΤΎ)ρα , α' λ " ενος παλ ιαν ' θ ρωπο!) αποτε λοuσε ' ενα μενο ' και ' λο λογοτεχνικο" προτuπο . Π ροσφατα προτα' θΎ)κε οτι οι 060 τόποι ΧΡΎ)σιμοποιοόνταν από σuγγραφείς των αρχών , , το!) Θ... " αιωνα προκειμενοu ατομα �, � , οιαφορα να σuνuεσοuν με θετικά � αρνΎ)τικά χαραΚΤΎ)ριστικά.9 Και σε αuτ� ΤΎ) οιαοικασία ανόψωσΎ)ς � σπίλωσΎ)ς , τα γαμ�λια καλλι, επεχοuν , ' λεωι �' σΤΎ)ν αφΎ)γΎ)σΎ) , στεια . θ εσΎ)-Κ Η πρώΤΎ) περιγραφ� uποτιθέ μενων καλλιστείων για ΤΎ)ν επιλoγ� νόφΎ)ς αφορά αuτά ποu οργανώθΎ)καν από τον αuτοκράτορα ΝΙΚΎ)φόρο Α' για χάρΎ) το!) γιο!) τοu Σταuρά κιο!) το 807. Σώζεται σΤΎ) Χρονογραφία τοu ΘεοφάνΎ), ποu �ταν εξαιρετικά εχθρικός απέναντι σ' αuτόν τον αuτο κράτορα και οίνε ι έ μφασΎ) στα χειρότερα ελαττώματά τοu . 1 Ο Μεμφόμενος τις σεξοuαλικές το!) ορασΤΎ)ριόΤΎ)τες, , , ' uπαινισσομενος ' ο Θ... εοφανΎ)ς κατασπι λωνει τον Ν ΙΚΎ)φορο ,οτι εκμεταλλ EU' θΎ)κε τις πιο ομορφες " ποu ειχαν μα' νεαρες ζεuτεί για να επιλέξει νόφΎ) ο γιος τοu. Και αφοό τελικά , ο Σταuρακιος uποχρεω' θΎ)κε να παντρεuτει" μια yuvaιxa , , ποu ΤΎ)ν ειχαν χωρισει � uια, ΤΎ)ς β "ιας απο τον αρρα βωνια' τοu ει.,ομοιωνεται ζ ' στικο, ΤΎ)ς, ο ρο' λ ος τοu πατερα με ρο' λο " , Η γuναικα ' ' μοιχοu. ποu επι λ εΧΤΎ)κε με αuτον τον τροπο �ταν σuγγεν�ς ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς ΤΎ)ς ΑθΎ)ναίας και ΤΎ)V έλεγαν Θεοφανώ . Είχε λοιπόν , ανεξάΡΤΎ)τα με oτιo�πoτε άλλο ι � εκπροσωποuσε, ι σΎ)μαντικοuς ι οικογενειακοuς uεσμοuς , με ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γοόμενΎ) αuτοκράτειρα. Και ο ΝΙΚΎ)φόρος ε'7nDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" ' να τοuς στεριωσει. Ετσι Ύ) «επιλογΎ' »> τοu uπαθuμοuσε , , ' σΚΟΠΨΟΤΎ)τες. γορεUΤΎ)κε απο' πο λ ιτικες Στο δεύτερο παράδειγμα γαμ�λιων καλλιστείων, ο Νι κ�τας σuνεχίζει το λογοτεχν ικό είδος αλλά με θετικ� πρόθεσΎ) προκειμένοu να εςuψώσει ΤΎ)ν κoινωνικ� θέσΎ) ' " ΤΎ)ς οικογενειας τοu . Αντι' θ ετα με τον Θ εοφανΎ) και το , ' ' ' Α' , ο Ν ΙΚΎ)τας μεταμορu β ρεολ ογιο κατα' τοu Ν ΙΚΎ)φοροu φωσε τον παππού τοu Φιλάρετο σε άγιο. Η εςαδέλφΎ) τοu Μαρία από ΤΎ)ν Άμνια έγινε Ύ) πιο όμορφΎ) γuναίκα ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας και Ύ) επιλoγ� ΤΎ)ς ως νύφΎ)ς τοu Κων, ' ζε ΤΎ) χριστιανΙΚΎ)" αφοσιωσΎ) ΤΎ)ς σταντινοu αντικατοπτρι , , � των , � , περιπτωσεις το επεισouιo οικογενειας . Κ αι στις uUO , , ΡΎ)' γαμΎ)' λ ιων κα λλ ιστειων ΧΡΎ)σιμοποιειται ως στοιχειο , ασΚΎ)σΎ)ς , , σκο� ' uιαφορετικοuς ΤΟΡΙΚΎ)ς α λλ α' με εντε λως πούς. Κανείς από τοuς 060 σuγγραφείς δεν περιγράφει , ' αuτο" ποu σuνε βΎ) σΤΎ)ν πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα και τα καλλιστεια πιθανότατα αποτελουν λoγoτεxνικ� μuθοπλασία. Ο Θεο φάνΎ) ς ίσως ΧΡΎ)σψοποίΎ)σε τον γάμο τοu Σταuράκιοu για , ' να φι λοτεχνΎ)σει μιαν ακομΎ) πιο αρνΎ)ΤΙΚΎ)" εικονα τοu Ν ι, σε, ' ζοντας τις uποτι θ ε' μενες αισχρες � ΚΎ)φοροu , καταuικα ςοuαλικές τοu σuν�θειες. 1 1 Με ΤΎ) σειρά τοu ο Nικ�τας ΧΡΎ)σιμοποίΎ)σε το μοτίβο των καλλιστείων για να αναδεί, ΤΎ)ς Μ αριας ' αρετες ' και ΤΎ)ν εuσε βΎ)" παρα1:"ει τις Ύ) θ ικες δοσΎ) ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς . Για ΤΎ)V τόσο παραστατικ� αφ�γΎ)σΎ) ΤΎ)ς επιλoγ�ς ΤΎ)ς , � λ ε"ει ' 1: αναμεσα ' ' ' να uια νuφΎ)ς , ο Ν ΙΚΎ)τας μποροuσε σε αρ, , , ' κετα προτuπα, στα οποια σuμπερι λ αμ βανεται και Ύ) ιστορία ΤΎ)ς Eσθ�ρ από ΤΎ)ν Παλαιά Διαθ�ΚΎ) . Όμως ο γάμος τοu Θεοδόσιοu Β' με ΤΎ)ν ΑθΎ)να·Ιδα, το 42 1 , �ταν το πιο xρ�σψo ΠΡΟΎ)γούμενο . Η πρωτόΤUΠΎ) εκδox� ΤΎ)ς ιστο, " ' ' ριας, οπως ΤΎ) �uιεσωσε Μ α λ α' λ ας , γραφΤΎ)κε ο Ι ωαννΎ)ς �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 76
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ι Ι Ι / τριαντα , περιπου εκατον χρονια μετα, το γεγονος και υπογραμμίζει την εμμoν� του νεαρού αυτοκράτορα στ-ην ομορ φιά ως μοναοικού κριτηρίου της επιλoγ�ς του. 12 Η αoελφ� του Πουλχερία, που είχε ψάξει ανάμεσα στις κατάλληλες υπoΨ�φιες, συγγενείς της αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας, θυγατέρες συγκλητικών, υψηλόβαθμων κρατικών αξιω, , λεγοντας, ' s:, ' , αναγκαστηκε να uιεuρuνει ματουχων και παει " , ' της συστησαν uuo s:,' της αναζ ητησης της. Τυχαια s:, ' το πεuιo κυρίες που φρόντιζαν την ανιψιά τους, την Αθηνα·ΙΟα. Η , Ι Ι Ι Ι β ρηκε " αυτοκρατεφα ετσι ενα κοριτσι που οχι μονο ηταν , " " πολu' ομορφο ( ο Θ εοuοσιος επε μεινε να τη uει κρυφα ενω s:, s:, κοιμόταν ), αλλά επίσης και πολύ καλλιεργημένο : ο πα τέρας της �ταν καθηγητ�ς φιλοσοφίας στην Aθ�να. Η Αθηναί"ς οεν �ταν καν Xριστιαν�, όμως αυτό οεν είχε ση μασία γιατί επιτέλους ο ΘεοΟόσιος ανακάλυψε μια γυ ναίκα με ανυπέρβλητη ομορφιά. Κατόπιν τούτου η Αθη να"ις βαπτίστηκε και της Οόθηκε το χριστιανικό όνομα Eus:, ' 'Ε τσι, η συs:, " κι υστερα παντρευτηκε τον Θ... εοuοσιο. uoxta, ναρπαστικ� ιστορία της γυναίκας με την απαράμιλλη ι Ι , καταγοταν , , ομορφια, η οποια απο/ μιαν αγνωστη οικογενεια που οεν οιέθετε κοινωνικές, πολιτικές � οικονομι κές περγαμηνές, βρ�κε τον ορόμο της κι έγινε θρύλος. Η ιστορία της Αθηνα"ιοας �ταν πασίγνωστη στο Bu ζάντιο ' περιλαμβάνεται σε μια παράξενη συλλoγ� από ι ι ' ιστοριες, οι οποιες ειναι συνη' θ ως ευφανταστες, σχετικα, , με οιάφορα μνημεία της Κωνσταντινούπολης (Παραστά σεις σύντομοι χρονιχα{), συλλoγ� που πιθανότατα κατα γράφτηκε στα τέλη του Η' αιώνα " 13 Σε αυτ� την παραλ λαγ� , αφού η Αθηναις «έκανε την τύχη της με την ομορ φιά της», συνοοεύεται από την Aθ�να στην Κωνσταντι� " ' ' λη απο' τους αuε λ φους ' της που ειναι νουπο επισης φι λ0,
�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΤΝ
, , , προσφεροuν σοφοι και οι οποιοι τις γνωσεις τοuς για την ερμΎJνεία των μνΎJμείων ΤΎJς ' Ύ στεΡΎJς AρχαιόΤΎJτας. Ανα, ' ' ' ορισμενων φι λοσοφων , οι οποιοι σκεuα' ζouv τα λεγομενα " , να εμ β αθ uvouv �οεν μποροuν ' στο νOΎJμα καποιων μuσΤΎJριωοών γλuπτών στον lππόΟρομο. Το στοιχείο των καλ, , � , σΤΎJν ακτινο β ολ 'ια ΤΎJς ΚOΡΎJς λ ιστειων ' uποτασσεται εοω ενός oιάσΎJ μoι) φιλόσοφοu , θαρρείς και τα γονίοιά ΤΎJς ΤΎJν , ' προκριναν για να παντρεuτει" τον πριγκιπα. Kαι στις �uUO παραλλαγές ΤΎJς ιστορίας απλώς οεν τίθεται το ερώΤΎJμα γιατί ΎJ Ποuλχερία, μια βαθίιτατα Χ ριστιανή πριγκίπισ, ' και ΤΎJ λ ατρεια � ' β ιou ' σΤΎJν παρ θ ενια ' uια σα αφoσιωμενΎJ ΤΎJς Θεοτόκοu, επέτρεψε στον αοελφό ΤΎJς να παντρεuτεί μια μΎJ-Xριστιανή . Το παγανιστικό παρελθόν ΤΎJς AθΎJ να"tοας-Εuοοκίας αγνοείται ωσάν είτε ΎJ απαράμιλλΎJ ομορ φιά ΤΎJς νυφΎJς είτε ΎJ φιλοσοφική φήμΎJ ΤΎJς οικογένειάς " , ΤΎJς να αρκοuσαν για να ΤΎJς χαρισοuν τον τιτ λο ΤΎJς αuτοκράτειρας . ''- ' παραλλαγες ''- u' τις uUO 'Ο μως σε καμια" απο αuτες ' οεν πάρχει περιγραφή γαμήλιων καλλιστείων. Συμφωνα με ΤΎJ χρονικά πρoγενέστεΡΎJ ( Ι . Μαλάλας ), από ΤΎJ στιγμή ποι) ο ΘεοΟόσιος αντικρίζει ΤΎJν AθΎJνα·ιoα οεν επιθuμεί να οει άλλες uποψήφιες . Όμως πριν από αuτή ΤΎJν εuτu χισμένΎJ στιγμή , ΎJ Ποuλχερία είχε επιθεωρήσει πολλές , β ρει ο' λ ες ανεπαρκεις. , ' Π αρα' ΤΎJν uπο Ψ ΎJφιες και τις ειχε , σuμπuκνωνει , oιαuικασιας , επι λoγΎJς, , � � ' το γεγονος αποuσια f , Ι , ομορφιας , και των � τα κεντριχα στοιχεια ενος uιαγωνισμoι) ΚΡΙΤΎJ ρίων επιλογής : ΤΎJν εξαιρετική ομορφιά ΤΎJς νεαρής κοπέλας και ΤΎJν παντελή αοιαφορία για ΤΎJν καταγωγή ' � , αγνοει, αUΤΎJ, ΤΎJ oιαστασΎJ � , ΤΎJς · Η μεταγενεστεΡΎJ εκoOΧΎJ · Ωστόσο και οι 060 παραλλαγές περιλαμβάνοuν ορισμένα , , ποι) πλ εκονται " ' μι) θ ικα' στοιχεια γuρω απο ΤΎJν ιστορια τοι)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 78
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
""uιαγων ισμοu, ομορφιας. , Ο Ν ιΚ"ητας ' , , εντασσει επισης το προσόν της ομορφιάς μέσα στην αγιoγραφικ� παράδοση , " τον τροπο την οικογενεια , , avU Ψ ωνοντας με αuτον τοu Φ ι"" , ' ' Μ εταμορφωνοντας ' της αγιοτητας. στο επιπεοο λ αρετοu τον κοσμικό, λα'ίκό πρόγονό τοu σε άγιο άνθρωπο και χα ρακτη ρίζοντας τη Μαρία ως uπέ ρτατο uπόδειγμα των ' ο Ν ικητας ' αντι λη' Ψ εων τοu Θ... " αιωνα περι, ομορφιας, κα"" ' , Μ ε εναν , ' ",, ' στοιχεια. τορ θ ωνει να auvuuaaEt αuτα' τα uUO εντελώς χριστιανικό τρόπο εξαίρει την ομορφιά της Ψuχ�ς της Μαρίας παράλληλα με τα φuσικά της χαρίσματα. Η ' ' φτωχικη, της καταγωγη, οφει λ οταν στις ατε λ ειωτες αγα, και ελ εημοσuνες ' θοεργιες τοu παπποu" της. 0 μως στην επιΟέξια αφ�γηση τοu Ν ικ�τα, το θεμελιώδες μ�νuμα " ",, " τοu μu' θ ou ηταν οτι οποιαοηποτε ομορφη κοπε' λ α μποΙ f ι � pouaE να uιαγωνιστει για το προνομιο να παντρεuτει, τον μελλοντικό αuτοκράτορα τοu Βuζαντίοu . Παρά την ασάφεια ποu χαρακτη ρίζει τον Βίο του Φι' , ' λ αρετου, η αφηγηση επα λη θ εuεται απο, μια β ασικη" αποψη : ο Φιλάρετος όντως τψ�θηκε με τον γάμο και η Μα ρία πράγμ.ατι παντρείιτηκε τον πρίγκιπα. Ο ι αδελφές της επίση ς καλοπαντρείιτη καν ' ο αδελφός της διορίστηκε στην Αuλ� και οι σuγγενείς της μετακόμισαν στην Κων σταντινοίιπολη . Τα στοιχεία αuτά επιβεβαιώνονται και ' Η οικογενεια ' απο, α' λλ ες πηγες. απο' την Ά μνια, η περι' ' λογω "" ' ει"ανεμιστει ouata ειχε σχεοον της aau'C , της οποιας " γκράτητης φιλανθρωπίας τοu Φιλάρετοu, έφτασε στην Ι , , ' κοινωνιας κορuφη, της βuζαντινης χαρη σε αuτον τον α' , 'C ",, ' " Ε τσι ανει"αρτητα απο το αν η παραπροσοοκητο γαμο. μuθικ� εκδox� τοu Nικ�τα για την επιλoγ� της Μαρίας , μια επανα' λη Ψ η τοu μu' θou με την τεχνοτροσuνιστα, η, οχι , τοu εγκωμιοu , , η αuτοκρατειρα , ' πια επε μεινε στο Ε ιρηνη ,
2 79
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
πρόσωπο ποu 8εωροόσε κατάλλYjλο για τον για ΤYjς και ο " ''Ι> Yj Ε LpYjVYj, , ' γαμος τε λ εσΤYjκε. Η 'ωια εχοντας στο πλ EUpO' , Σ ταuρακια, ' ΤYjς τον πρω 8 uποuργο' ΤYjς, τον EUVouxo επι8εώΡYjσε τα κορίτσια και κατέλYjζε σΤΎ) Μαρία. Σόμφω" 'C ι Ι πριγκιπας να με τον Biιο του Φιλ αρετου, ο νεαρος επαΙι.,ε , σYjμαντικο, ρο' λο σΤYjν επιλOYYj" , Yjταν πο λu' εuχαρισΤYjμενος με ΤΎ) νόφΎ) τοu και γέμισε ΤYjν οικογένειά ΤYjς με οώ ρα, στα οποία περιλαμβάνονταν μεγαλοπρεπείς επαόλεις κοντά στο Μέγα Παλάτια. 1 4 ι ι , 'Ο , ' ποιες κι αν Yjταν οι σuν 8 Yjκες τοu γαμοu τοu, ενα Yjταν βέβαια : ο Κωνσταντίνος έπρεπε να σuγκατατε8εΙ Τα αu, ' ζαν κανενα ρο' λο στις "Ι>υιατοκρατορικα" τεκνα "Ι>υεν επαι ' " χεφιζονταν οι γονεις , πραγματεuσεις τις οποιες τοuς . Ο ι γονείς με ΤΎ) σειρά τοuς είχαν τα οικά τοuς κίνYjτρα για να ' στον υεινα "Ι> ' , ' ''Ι> Yj , Άλλωστε ο' λοι επιμεινοuν στον ταυε γαμο. Ψ , , ' κοινωνιας αντιπροσωπεuαν , οι γαμοι ΤYjς u Yj λYjς οικογενειακά σuμφέροντα και οικονομικές και κοινωνικές σκο, , ' ειχαν Αν τωρα ' πιμΟΤYjτες. τα γαμΎ)' λ ια κα λλ ιστεια Yj οχι κάποια σχέσΎ) με ΤYjν πραγματικόΤYjτα, το αποτέλεσμα οεν αφ�νει αμφιβολίες : ο Κωνσταντίνος παντρεUΤYjκε ΤΎ) "1> ' ΤYjς λ0' ' ' κι αuτο" Yjταν ο' λο. Γ ια καποιοuς Μ αρια, uικοuς γοuς, τοuς οποίοuς οuΟόλως γνωρίζοuμε, Yj Eιρ�νΎ) απο, ' ' φασισε να σuγγενε' ψ ει με ΤYjν οικογενεια τοu Φ ι λαρετοu. Η ιστορία των καλλιστείων για ΤΎ)V επιλoγ� νuφYjς επι, ' "1> ' ' τοu τρεπει στον Ν ΙΚYjτα να εκ8 εσει ΤYjν π λ εuρα' ΤYjς UΙΚYjς ι , , , Ι οικογενειας και ΧΡYjσιμοποιειται σαν ενας εuχαριστος τροπος για ΤΎ) σuγκάλuψYj μιας εντελώς ρεαλιστικ�ς πολιτι κ�ς στραΤYjγικ�ς. Τότε ποιας ο λόγος να μας απασχολεί το ζ�ΤYj μα; "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
280
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
'4<;.
Οι στόχοι των γαμήλιων καλλιστείων
e'"
s:, , ομορ" στοχους του uιαγωνισμου Ε νας απο' τους β ασικους
f ι , " οικογενειες, φιας Ύ)ταν να παροτρυνει ο' λ ες τις επαρχιακες που ε[χαν κόρες στψ κατάλλΎ)λΎ) Ύ)λικ[α, να αμιλλώνται , Π ι θανον ' ' για ΤΎ) συμμεΤΟΧΎ), των θ υγατερων τους σε αυτον. , , ' οι αν θ ρωποι να αντι λ αμ β ανονταν πως Ύ)ταν στατιστικα, s:, ' , " αναμεσα σε ' περισσοτερες αuυνατο να επι λεγουν απο' μια πολλές χιλιάοες υποψήφιες. Όμως ακόμΎ) και τα πιο φτω χά μέλΎ) ΤΎ)ς επαρχιακής αριστοκρατ[ας, κάθε μΎ)τέρα και ' s:, ' αρκετοι, πατεραuες, Ύ)' λπιζαν πως σε αυΤΎ), ΤΎ)ν πεπιθανον ρ[στασΎ) Ύ) ομορφιά ΤΎ)ς νεαρής τους κόρΎ)ς θα απέφερε φή μΎ) και χρήμα σε ολόκλΎ) ΡΎ) ΤΎ)ν οικογένεια. Επιπλέον υ πέθεταν ότι θα ο[νονταν βραβε[α παρΎ)γοριάς και στις επιs:, ' ' , " να εκαναν κα' λ αχουσες. Ο σες uεν επι λ εγονταν πι θ ανον , , " ποιο κα λο γαμο σΤΎ)ν Α υ λΎ)' και με αυτον τον τροπο να αποκτοίισαν πρόσβασΎ) στα υψΎ)λότερα κλιμάκια ΤΎ)ς βυ' ' ' κοινωνιας. ' που επι θυμουσαν Γ ια τις οικογενειες ζαντινΎ)ς s:, ' να προω θ Ύ)σουν " ' ' uιακαως τα αρρενα με λΎ) τους, οι ευκαιριες s:, ' ' που uινονταν με ΤΎ)ν παρουσιασΎ) μιας θ υγατε' ρας τους σΤΎ)ν Αυλή οεν ήταν οιόλου ευκαταφρόνΎ)τες. Έτσι, άσχεs:, ' , , τα γαμΎ)' λ ια καλλ ιστεια, ' Ύ) ιuεα τα με το αν γινονταν Ύ), οχι ενός οιαγωνισμοίι ομορφιάς για ΤΎ)ν επιλογή νίιφΎ)ς άνοι, , , , ξΎ) στις ευφανταστες γε ΤΎ)ν ορε οικογενειες ΤΎ)ς περιφερειας που επιζΎ)τοίισαν να αποκτήσουν φή μΎ) σΤΎ) μΎ)τΡό πολΎ) . Σκοπός αυτής ΤΎ)ς βυζαντινής οιασκευής ΤΎ)ς Κρ[ σΎ)ς του Πάρι ήταν Ύ) εξασφάλισΎ) ΤΎ)ς αφοσ[ωσΎ)ς των το πικών ελ[τ, που έτσι θα πρόσβλεπαν σΤΎ)ν Κωνσταντι, , και ατο, λΎ) ως το πιο σΎ)μαντικο' κεντρο νουπο πατρωνιας
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
μικής προαγωγής. Αυτή 'f) εστίασΥ) σΤ'f)ν αυτοκρατορική , � , να κερυισεις �, υυνατο περιουσιες εν μια Α υ λ'f)" , οπου 'f)ταν , ' � 'c οινυκτι," συγκεντρωνε Τ'f)ν προσΟΧΥ), ο' λων των φι λΟυΟι,ων κογενειών από Τ'f)ν επαρχία. Η ΕφήνΥ) ήξερε πώς να ΧΡ'f)σιμοποιεί αυτή ΤΥ) δίιναμΥ) ' για να επεκτεινει Τ'f)ν εμ βε' λεια του μαγν'f)τικου' πεuιoυ �, , , ' και περα απο, Τ'f)ν πρωΤ'f)ς νομιμοφροσυν'f)ς των αυ λ ικων , " Δ εν 'f)ταν 'ζ � τευουσα. αναγΚΥ) να ΠΡΟΚ'f) ρυι,ει uιαγων ισμo, ομορφιάς με τον τρόπο που περιγράφει ο Νικήτας, γιατί από ΤΥ) στιγμή που έγινε γνωστή 'f) διάλυσΥ) του αρραβώ, ' , να με Τ'f)ν πριγκιπισσα των Φ ραγκων , κα' θ ε οικογενεια " γαμου 'f)' θ ελ ε να αναμεΤΡΥ) θ ει.' , κοριτσι , που ειχε σε 'f) λ ικια Ο ι αυλικοί ιδίως διακατέχονταν ανέκαθεν από ΤΥ) σφοδρή επιθυμία να προσέξει ο πρίγκιπας τις θυγατέρες τους. Η , αΠΟΚΤ'f)σ'f) αυειας εισΟυου στα γυναικεια � " � , uιαμερισματα � , του Μεγάλου Παλατίου ως μαθ'f)τευόμεν'f)ς κυρίας επί , , 'f)ταν ' και � των τιμων μια πο λυ' επι θυμ'f)Τ'f)" με θΟυος, καθ ως Ι ' ι ενας αποι τους πιο κοινους ανευρεσ'f)ς μιας θ εσ'f)ς , , τροπους , σΤ'f)ν Α υ λ'f)' . 'Ο μως απο' ΤΥ) σκοπια, Τ'f)ς αυτοκρατεφας-μ'f)Ι ι και αν υΠ'f)ρχαν ' τερας, εκτος πιεστικοιΙ λογοι να συγγει ' , , νε ψ ει με καποια οικογενεια που 'f)u'f) , � ειχε , εγκατασταθ ει' σΤ'f)ν πρωτεύουσα, 'f) εναλλακτική λύσΥ) -να επιτρέ Ψει δ'f)λαδή ΤΥ) διεκδίΚ'f)σ'f) του επάθλου σε όλους τους κατοί' - μπορουσε κους Τ'f)ς Αυτοκρατοριας να απουειχτει � , μα, κράν πολυτιμότερ'f) . Η ΕφήνΥ) ΧΡ'f)σιμοποί'f)σε τψ περί στασΥ) ως εφαλτήριο ανάκαμψ'f)ς του κύρους Τ'f)ς μετά Τ'f)ν περιφρον'f)τική απόΡΡΙψΥ) Τ'f)ς εξωτερικής Τ'f)ς πολιτικής. Αφού ο Κάρολος δεν επέτρεΨε σΤ'f)ν κόΡΥ) του να ταξιδέ Ψει σΤ'f)ν ΚωνσταντινούπολΥ) για να παντρευτεί τον πρί γκιπα, μολονότι 'f) ΡοτροUOΥ) είχε παρακολουθήσει μαθή ματα ελλψικών και είχε διδαχτεί τα βυζαντινά έθιμα, 'f) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Eφ�νη θα παρακινοίισε όλες τις καλές οικογένειες της , , επαρχιας να επιuιωι.., � , t: ο uν αuτο' τον γαμο για λ ογαριασμο' , , ' ' τοuς. Αφηνοντας να μαθεuτει' οτι ο προηγοuμενος αρραβωνας τοu Κωνσταντίνοu ακuρώθηκε, η Eφ�νη ενθάρρuνε , , , , �, επαρχιακη κα λλ ονη' οσοuς πιστεuαν οτι η οποιαυηποτε ι , , μποροuσε τωρα να κερυισει �, το χερι τοu . ' , Σ την πραγματικοτητα, οι αποφασιστικοι, παραγοντες , ' ' σχετι ζον ταν με τα πο λ ιτικα, οικονομικα και κοινων ικα, , , , ' ' οφε' λη ποu θ α απερρεαν απο, εναν τετοιο γαμο. Η Ε φηνη, όπως και άλλοι ηγεμόνες πριν απ' αuτ� , επιθuμοίισε να ενισχίισει τη βασιλεία της φέρνοντας μέλη της επαρ χιακ�ς αριστοκρατίας σε πιο στεν� σχέση με την πρω" γαμοu , θα μποροuσε , ' Μ εσω ' να αντ λ ει" απο τεuοuσα. ενος ' , ποu θα ει..,t: α ρτιομια πηγη" αφοσιωμενων uποστηρικτων νταν ολοκλη ρωτικά από την προστασία της. Μ ια και η ίδια είχε ξεκιν�σει τη διαδρoμ� της από το ίδιο uπόβα, της καταστασης , θ ρο, κατανοοuσε ' τη uuναμικη . Απο' την � επoχ� της Αθηνα'ί'δας τον Ε' αιώνα, καμιά γuναίκα από την Kεντρικ� Ελλάδα δεν είχε παντρεuτεί μέλος της οι κογένειας των ηγεμόνων πριν από το 769. Και μέχρι την επιλoγ� της Μαρίας από την Eφ�νη, καμιά γuναίκα από την Άμνια δεν είχε επιλεγεί στο παρελθόν . Ακόμη και με " , , την ιuεα μια οικογενεια ε με λλ ε να τιμη θ ει' σε τετοιο � , οτι βαθμό, η Eφ�νη δη μιοuργώντας μεγάλες προσδοκίες σε , ' ' τις παραμε λημενες ο' λ ες αuτες και απομονωμενες περιο, παρα, λλη λ α επεκτεινε ' , χες, το �uuνητικο, πευto �, αποκτησης , , νεων σuμμαχων . Το γιατι' τε λ ικα' επε' λει..,t:ε την εγγονη' τοu , Φ ι λ αρετοu παραμενει μuστηριο, εν μερει , , , � , η ιστοεπειuη ρία τοu διαγωνισμοίι ομορφιάς κρίιβει τοuς πραγματικοίις , Ι Ι ' λογοuς απο" τα ματια μας. 'Ο μως ειναι σαφες οτι εγινε μια ' ξεκάθαρη επιλoγ� , οι άλλες uποΨ�φιες απορρίφθηκαν και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ύ) Άμνια κέρδισε το έπαθλο. Ως αποτέλεσμα, Ύ) Μαρία , ' μετε' βΎ) σΤΎ)ν πρωτευουσα και παντρευΤΎ)κε τον Κων σταντίνο. Επιπλέον , βέβαια, Ύ) συγκεκριμένΎ) επιλoγ� εξα σφάλιζε ότι καμία από τις φατρίες ΤΎ)ς Aυλ�ς � ΤΎ)ς Βα, ' ' Ι:-οεν θα ενισχυοταν σι λ ευουσας απ τον γαμο. ,
'4<;
Η γέννηση της Ευφροσύνης
ea.>
Σ ε αντίθεσΎ) με ΤΎ)ν E ιρ�νΎ) «ΤΎ)ν ΑθΎ)ναία» , Ύ) Ευφροσό νΎ) �ταν μια πραγματικ� αυτoκρατoρικ� πριγκίπισσα, ένα παιδί που πιθανότατα γενν�θΎ)κε σΤΎ)ν Α ίθουσα ΤΎ)ς Πορ" ' φυρας απο το αυτοκρατορικο' ζευγος, τον Κ ωνσταντινο , " , ΣΤ' και ΤΎ) Μ αρια απο ΤΎ)ν Ά μνια. 'Ηταν Ύ) οευτεΡΎ) κοΙ:, ΡΎ) , Ύ) νεότερΎ) αδελφ� ΤΎ)ς πρωτόΤΟΚΎ)ς Eιρ�νΎ)ς που είχε πάρει το όνομα ΤΎ)ς γιαγιάς ΤΎ)ς. Αφοό Ύ) παραδoσιακ� ι � , τεκνων Ι ονοματοοοσια των αυτοκρατορικων αφοραι τα κο, " ' ' θΎ)' λu παιρνει ριτσια οσο και τα αγορια, το πρωτοτοκο και , Ι Ι Ι , νονικα το ονομα ΤΎ)ς γιαγιας απο ΤΎ) μερια του πατερα, σε αυτ� ΤΎjV περίπτωσΎ) ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, ΤΎ)ς αυτοκράτειρας-μΎ)" επρεπε να ει" ορους, Ύ) Ε υφροσυνΎ) ' Μ ε αυσΤΎ)ρους , τερας. / ι ι χε παρει '\0 ονομα ΤΎ)ς γιαγιας ΤΎ)ς απο, ΤΎ) μερια, ΤΎ)ς μΎ), , τετοιο , ' Ι:- συνε' βΎ) ισως 1:- ' Ύ) τερας ΤΎ)ς, α λλα' κατι οεν επεΙUΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς Μαρίας ονομαζόταν Υπατία. Όμως το «Υπα, , ειναι , τια» ενα πο λu' πα λ ιο' ε λλΎ)νικο" ονομα που υΠΎ)ρχε , πριν από ΤΎ) χριστιανικ� επoχ� . Στο Βυζάντιο θόμιζε ΤΎ)ν Aλεξανδριν� φιλόσοφο και μαθΎ)ματικό Υπατία, γνωστ� ειδωλολάτρισσα. Η σόζυγος του Φιλάρετου ονομαζόταν , " ' Θ ' ενα Ε πιπλ εον ... εοσε β ω, επισΎ) ς προχριστιανικο, ονομα. πολλά μέλΎ) αυτ�ς ΤΎ)ς ευρείας οικογένειας είχαν ονόμαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τα με σuνθετικό την ελλ-ηνικ� λέξη άνθος. 1 5 Οι άνορες ο νομάζονταν Άνθης, Άνθιμος, οι κοπέλες Μuρανθία, Euav θία, Ανθουσα και άλλα παράγωγα. Σε μια έξοχη εργασία της , η Auzepy παρατ�ρησε ότι το γεγονός ίσως απηχεί , ' ' α' να αποφεuγονται Χ ριστιανων την επι θuμια τα ονοματα 'ό> ' , ' ' ποu θα αντιστοιχοuσε με την γιων για τα παωια, γεγονος , προτεσταντικη, τα, ση για ονοματα ποu σχετι' ζ ονται με λOU'ό> ' λOUUta, σε αντι' θ εση με τα περισσοτερο οικεια χριστιανι' , , , οι Καθολ ικοι.' Στην περικα ονοματα ποu χρησιμοποωuν πτωση τοu Φιλάρετοu πιθανόν να σuνΟέεται με την κρι, Ι ι ' τικηι ποu ασκοuσαν οι εικονομαχοι απεναντι στη λ ατρεια ι ι Ι Ι των αγιων , ποu σuχναι ειχε ως επικεντρο τις εικονες. Πράγματι οεν uπάρχοuν ενοείξεις στον Βίο για το αν aU, , ' λ ατρεuε τη, η τοι σο χριστιανικηι οικογενεια τις εικονες. Πάντως η Εuφροσuνη όταν γενν�θηκε οεν π� ρε το όνομα Υπατία. 1 6 Αντίθετα βαπτίστηκε ΕuφροσUνη. Ότι , , , , ' επι βε βαιωνεηταν η νεοτερη απο, τις κορες της Μ αριας , Ι , 'ό> ' ' απεu θ UVEt ' ται σ ενα γραμμα ποu ειχε και στις uUO τοuς ο , , , ' 'ό> 'ό>' ' οποu η Ε φηνη προσφωνειαγως Θ ... εουωρος ο Στοuuιτης, ται πρώτη ως μεγαλUτερη . Όπως σημειώθηκε προηγοu μένως, οεν uπάρχοuν επίση μες καταγραφές των ημερο μ-ηνιών της γέννησ�ς τοuς. Όμως η Eφ�νη οεν μπορεί να γενν�θηκε πριν από τον Αuγοuστο τοu 789 το νωρίτε ρο, oηλαo� εννέα μ�νες μετά τον γάμο των γονιών της, οπότε το 79 1 φαίνεται σαν πιθανό έτος γέννησης της Eu'ό> ' , 'ό> ' , ωστοσο να γεννη' θηκαν Και οι uUO ενυεχομενως φροσuνης. μερικά χρόνια αργότερα, ανάμεσα στο 789 και το 794. Αν όντως η Εuφροσuνη �ρθε στον κόσμο προς το τέλος αuτ�ς της χρoνικ�ς περιόοοu, το 793 � το 794, η γέννησ� της πι, 'C ' λησε την uπομονη' τοu αuτοκρατορα ' να ε"αντ θ ανον ποu 'ό> ' 'ό> , , , , UΙαυOΧO. 1 7 ειχε αναγκη απο, εναν αρρενα "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝTlΘ ΧΕΡΙΝ
,." Τα παιδικά χρόνια της Ευφροσύνης : Η εμπειρία της εξορίας Ε"
Ε χοντας uπο' ψ Ύ) τοuς παραπανω , ασαφεις " παραγοντες, δεν
" απο τα παιδ ικα' ΤΎ)ς , να ποuμε , με ακρι' β εια ποσα μποροuμε , , ' ' λΎ) χρονια περασε Ύ) Ε uφροσuνΎ) σΤΎ)ν Κ ωνσταντινοuπο , " ενα το λ ιγοτερο. ' ' σε καμια, πεΩ στοσο τεσσερα το πο λ u, ρίπτωσΎ) το περιβάλλον των γuναικείων διαμερισμάτων τοu Μεγάλοu Παλατίοu δεν θα ασκήσει σΎ)μαντική επιρ, ' και τα δuo ' μικρα, κοριτσια ' εφριστοuν "C ΡΟΎ), προτοu' Ύ) Μαρια από ΤΎ)ν πρωτεύοuσα. Όμως Ύ) μΎ)τέρα και Ύ) μεγαλύτεΡΎ) αδελφή ΤΎ)ς θα ΤΎ)ς μιλήσοuν αργότερα για ΤΎjV προνομιού χο, αuτοκρατορική ζωή ποu ζούσαν στΎjV Αuλή πριν τις " αναφερει ' Σ uμφωνα ' ' ζ ο αuτοκρατορας. εκδ ιωc.,ει με τα οσα ο ΘεοφάνΎ)ς, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' διέδιδε πως Ύ) γuναίκα τοu προσπαθούσε να τον δΎ)λΎ)ΤΎ) ριάσει, πράγμα ποu ισο δuναμούσε με σχέδιο δολοφονίας (έγκλΎ)μα το οποίο νο μιμοποιούσε το διαζύγιο ) . Επιπλέον , κάτι τέτοιο στοι χειοθετεί επίθεσΎ) κατά τοu αuτοκράτορα, δΎ)λαδή πράξΎ) , , τιμωρειται , ' Ύ) οποια ' Στον εσχαΤΎ)ς προ δοσιας με θ ανατο. , ' τοu ιεΒιο ι Γ1' 1. αρασιου ι ( σuγγραμμα τοu Ιγνατιοu ι του αΥιου ροδιακόνοu ποu χρονολογείται μετά το 84 3 ) , ο πατριάρχΎ)ς φέρεται να θεωρεί επαίσχuνΤΎ) και ψεuδή ΤΎjV καΤΎ)γορία. 1 8 ΕκείνΎ) ΤΎ)ν εποχή πάντως οι άνθρωποι δεν εξέφραζαν α νοιχτά τις uποψίες τοuς για τα αλΎ)θινά κίνΎ)τρα τοu Κων σταντίνοu. Ο Ταράσιος αρνήθΎ)κε να κείρει μοναχή ΤΎ) Μαρία παρά ΤΎ) θέλΎ)σή ΤΎ)ς, όμως δεν κατάφερε να ΤΎ) " ' "C ' ποu ΤΎ)ς επε' βα λ ε ο ανσωσει απο ΤΎ) μονασΤΙΚΎ), Ec.,opta δρας ΤΎ)ς. Αφού ΤΎ)ν καταγγείλοuν ότι αποπειράθΎ)κε να δΎ)λΎ)ΤΎ)ριάσει και να δολοφονήσει τον αuτοκράτορα, Ύ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
286
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" και οι κορες της uποχρεωνονται , Μ αρια να εγκατα λ ει' ψ ouv την Κωνσταντινούπολη τον Ιανοuάριο Tou 795 και να ει ι ι ' Ι Ι Ι αργοτερα, οπως γκλ ElaTouv σ , ενα μοναστηρι. Επτα μηνες είδαμε, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' παντρεύτηκε τη Θεοδότη , " , , και την εστε ' μια XUpla επι των τιμων , χουβιχουλ αρια, ι ψε 9 αuτοκράτειρα, αυΥούστα. 1 , ' ο Κωνσταντινος ' 'Ε τσι λοιπον καταφερε aUTO" ποu η θ ελε, πληρώνοντας όμως το τίμημα. Η αποτuχία της Μα, να Tou χαρισει " ' ριας εναν γιο και uιαυoχo κατε' λΎ)ι"C.,ε σε ενα Ι:- ' ι:αμφιλεγόμενο διαζύγιο και σ' έναν δεύτερο γάμο Tou au, 1:- " αμεσως ως παρα, τοκρατορα, ποu καταγγε' λθ ηκε σχευον νομος από τον Πλάτωνα, τον ηγούμενο της Μονής Σακ κοuδίωνος, και τον ανιψιό Tou Θεόδωρο , σuγγενών και των 060 της Θεοδότης. 20 Ωστόσο οι σuγγενικοί δεσμοί δεν , επηρεασαν την αντι' θ εση' τοuς σε aUTO" τον γαμο ποu παραβίαζε τοuς εκκλησιαστικούς κανόνες. Πάντως δεν φαί νεται να διαμαρτuρήθηκε κανείς στον αuτοκράτορα για ' Τ ι απεγιναν ο' λ οι aUTOl' οι ' να uπερασπιστει, τη Μ αρια. , " ' ωνσταντινοuΚ ' θ ζ σuγγενεις ποu ειχαν ερ ει μα ι της στην πολη το 788, μόλις επτά χρόνια νωρίτερα, και είχαν εγκα τασταθεί στην πρωτεύοuσα; Φαίνεται πως δεν την uπο, "C , στιγμη' . Δ εν ειναι ' ' στηρι"αν στην πιο κρισιμη για εκεινη επίσης ξεκάθαρο πού ακριβώς εξορίστηκαν στην αρχή η Μαρία και οι κόρες της . Μια μεταγενέστερη πηγή laxu, aUToxpaTEιpa , , θηκε σε ενα ' μορι' ζεται οτι αποσuρ ' η πρωην , ποu ειχε ' ιupuaEl Ι:- , ναστηρι η ιuια, 'ι:- τη Μονη' των Δ εσποινων, ι αλλά δεν της επετράπη να μείνει εκεΙ Άλλοι αναφέροuν , μοναστηρι , «στα " σταλθ ηκε στη Μ ονη' τα .1Γ'αστριου, Ι ενα οτι περίχωρα τη ς Κωνσταντινούπολης». Ο ισόβιος εγκλει σμός της πραγματοποιήθηκε τελικά σ' ένα μοναστήρι ποu είχε ιδρύσει η Ειρήνη, η αuτοκράτειρα-μητέρα, στο νησί Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
της Πριγκίπου, πριν από το 780. 21 Το 795 �ταν κιόλας ένα " υπο την προστασια � " � ' της Ε ιεικονο λατρων uιασημο ιuρυμα ρ�νης. ...�
Η ζωή της Μαρίας ως μοναχής
c'"
Ε τσι από τα τρυφερά της χρόνια η Ευφροσύνη έζησε στη , ' ' Η μητερα συνεχη, αφανεια του μοναστικου, εγκ λ εισμου. , , παρ α' τη θ ε' ληση' της απο τον κατη' εκαρη της, η Μ αρια, , , ' ψ αν τα μα λλ ια' και την αν αχητη, του πατριαρχη · της εκο γκασαν να ενταχτει, σε μια θ ρησκευτικη" κοινοτητα στο , ' ' που β ρισκεται στη μεγα λυτερο απο' τα Π ριγκιποννησια, Θ '" α' λ ασσα του Μ αρμαρα" οχι μακρια" απο την Κωνσταντι, uεν , , , λη . Το νησι" ειναι μικρο, � υπαρχει � τροπος uιαφuνουπο , παρα" μονο απο, τη θ α' λ ασσα. Άραγε ενα ' βu ζαντινο, γης Αλκατράζ; Ίσως όμως για την Ευφροσύνη και τη μεγα λύτερη αoελφ� της, την Eιρ�νη , η Πρίγκιπος με τα πευ κοοάση της, τα κόκκινα βράχια της και την υπέροχη θα, , απαισιος , , ' να μην ηταν λ ασσινη' θ εα τε λ ικα' και τοσο τοπος. Ως παιοιά έζησαν στο Moναστ�ρι με τη μητέρα τους, " απο το , � ' σε uιαμερισματα ' πι θανον κα λυτερα επιπ λ ωμενα , ' συνη θ ισμενο, με υπηρετες να τις φροντι' ζουν και να τους , " , � 'Οταν ενη λικιω' θηπαρεχουν καποια μορφη εκπαιuευσης. " τους ορ, , ' να �uωσοuν τους ιερους καν και μπορουσαν π λ εον , ' να ενταχτηκαν κους, πι θ ανον στη θ ρησκευτικη" κοινοτη, , πε' θ α, , ' ' τα. Αλλα οχι απαραιτητα. Η Ε ιρηνη φαινεται οτι , · �uεν γινεται , στο προσωπο " , νε νεα μνεια της μετα' το 8 1 6 , , ' � ε' ζησε για να χαρει, την αποκαταπεριπου , κι ετσι uεν , , της. σταση της οικογενειας Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Δεν υπάρχει λόγος να αμφισβ"Υ)τήσουμε τον ισχυρισμό " οτι "Υ) αυτοκρατεφα " � , ' Ε φ"Υ)ν"Υ) του Θ εοφαν"Υ) ειχε ωρυσει αυ, ' Μ ονασΤ"Υ)ΡΙ !: ' σΤ"Υ)ν Π ριγκιπο, ' ' το' το ι.,ακουστο οπου β Ρ"Υ)κε άσυλο "Υ) Μαρία. Ο ίδιος υπήρξε αυτόΠΤ"Υ)ς μάρτυρας Τ"Υ)ς βασιλείας Τ"Υ)ς και του θανάτου Τ"Υ)ς και επιπρόσθετα "Υ) γυ,� θ Ρ"Υ)σκευΤΙΚ"Υ)' , του , "Υ) Μ εγαλ ω, " ενταΧΤ"Υ)κε σΤ"Υ)ν ωια ναικα " , 'C Τ"Υ)ς αυτοκραι κοινΟΤ"Υ)τα με Τ"Υ)ν προσωΠΙΧ"Υ) υποσΤ"Υ)ΡΙι.,"Υ) τεφας. Ο ρόλος Τ"Υ)ς Εφήν"Υ)ς ως προστάτιδας Τ"Υ)ς Μονής !: ' επι βε β αιωνεται απΌ, το γεγονος οταν πρωτοει.,ορισΤ"Υ)' , οτι , , , , ' λ"Υ) περασε ' κε απΌ' Τ"Υ)ν ΚωνσταντινουΠΟ ενα μικρο, �uιασΤ"Υ)μα στψ Πρίγκιπο, το 802 (βλ. κεφάλαιο 2 ) . Στον Βίο της αγίας Ειρήνης, μια πoλU μεταγενέστεΡ"Υ) συγγραφή , "Υ) " φερεται να απευ θ υνει ' σΤ"Υ)ν Ε φ"Υ)ν"Υ) ' μια επαινεΤΙΚ"Υ), ομι λ ια "Υ)γουμέν"Υ) Τ"Υ)ν παραμονή Τ"Υ)ς αναχώρ"Υ)σής Τ"Υ)ς για Τ"Υ) Λέ, , ' συγκεντρωνονται ' σ βο. 'Ολες οι μοναχες κλ αιγοντας γυρω Τ"Υ)ς Τ"Υ) στιγμή που "Υ) Εφήν"Υ) φεύγει. Ύστερα από τον θάνατό Τ"Υ)ς, το 803 , "Υ) σορός Τ"Υ)ς μεταφέρεται με τις οφει λόμενες τιμές από Τ"Υ) Λέσβο σΤ"Υ)ν Πρίγκιπο και τοποθε, τειται για να αναπαυτει/ σε μια καινουργια σαρκοφαγο , , φτιαγμέν"Υ) από μάρμαρο Τ"Υ)ς Προκοννήσου στο παρεκ κλήσι του Αγίου Νικολάου , σΤ"Υ)ν αριστερή πλευρά Τ"Υ)ς μονασΤ"Υ)ριακής εκκλ"Υ)σίας. 22 Δεν είναι εύκολο να υποθέσουμε αν το κύρος Τ"Υ)ς Μα, !: ' λ 'ισει καποια ριας ως τεως αυτοκρατεφας Τ"Υ)ς ειχε ει.,ασφα , , , " " ' ' θ λλ προνομια απεναντι στις α ες μοναχες "Υ) αν αντι ετα Τ"Υ)ν καταδίκασε σε μια πιο σκλ"Υ) ρή ζωή . Στα τέλ"Υ) του ΣΤ' αιώνα, γυναίκες Τ"Υ)ς αριστοκρατίας που ήταν πιστές σΤ"Υ) " υποχρεωνονταν να φορανε , τραΜ ονοφυσΙΤΙΚ"Υ)' Ε κκλ"Υ)σια , , , χια ρασα και να καθαρι' ζουν τα αποχωΡ"Υ)Τ"Υ) ρια του μοναι Η αυτοκραΤΟΡΙΚ"Υ)' πρι, ' σΤ"Υ)ριουι οπου τις ειχαν περιορισει. , , ' ' Αν θ ουσα, που εγινε κα λογρια στα τε' λ"Υ) του Η' γκιπισσα �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 89
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, αιωνα, αφιερω' θ ηκε στο xou βα' λημα τοu νεροu' και στο σερβίρισμα των αοελφών της στην αίθοuσα εστίασης της μο, '1> " , 23 'Ενα α' λλο σχεuον περι, της yuσuγχρονο κειμενο νης. ναικείας μoναστικ�ς ζω�ς uπογραμμίζει ότι κάποιες πο' ' '1> , λ u' αφοσιωμενες μοναχες uεν επετρεπαν ποτε" στις αλλες , Η " , να τις σερ β ιροuν ειτε να τοuς χuνοuν νερο, στα χερια. oιατρoφ� τοuς �ταν εξαιρετικά λιτ� . Η Αθανασία οεν , , ' της Χρuσο βαλαντοu ' ετρωγε ποτε" φροuτα· η Ε φηνη ετρω, " , ' ' γε μονο ψ ωμι και επινε νερο με λ ιγα πρασινα λ αχανικα' το βράΟu . Τα ρούχα τοuς �ταν φτιαγμένα από τραχύ μαλλί , , " φορεμα ποu το α' λλαζαν μια φο' ενα κατσικας, ειχαν μονο ' ' Π , κοιμοντοuσαν , , φορες ρα, τον χρονο, κα' θ ε ασχα. Μ ερικες πάνω σε πέτρες, χωρίς καν να πλαγιάζοuν . 24 , , 'Ενα ε λ αφρως ' μεταγενεστερο κειμενο τοu Θ " αιωνα ε" , ' ζησει ' ' πι βε β αιωνει οτι γuναικες ποu ειχαν μιαν ανετη ζωη, ' Ι:: '1> , , , ' προτοu γινοuν μοναχες οφει λ αν να επωεΙι,οuν ταπεινοφροσύνη αναλαμβάνοντας ιοιαιτέρως επίμοχθες και xou' ' , ' '1> ' Μ ε αuτον τον τροπο η Θ.. εοuωρα ραστικες εργασιες. απο, τη Θεσσαλονίκη μεταβλ�θηκε σε « τιποτένια uπηρέτρια» ποu εκτελούσε τις πιο καθημερινές οικιακές οοuλειές : ζύ μωνε ψωμί, άλεθε στάρι, μαγείρεuε, ψώνιζε , κοuβαλούσε , 'C ' Η αι,ιωση ' , τα 'Cι,U' λ α και uφαινε. της στην αγιοσuνη ισχuρoπoι�θη κε από την oλoκλη ρωτικ� της uπακο� στην πνεuματικ� της μητέρα, την ηγοuμένη Άννα, την οποία φρόντιζε η Θεοοώρα τα τελεuταία χρόνια της ζω�ς της. ' ' απο λ εσει 'Ο ταν η Άννα ηταν ' κατακοιτη και ε ιχε τα λ0γικά της, η Θεοοώρα την κοu βαλούσε στο λοuτρό, την , ζε και τη γuρνοuσε , στο κρε β ατι ' ' για να νιω' θ ει πιο ανεται , η και οταν ' ' και τη χτuτα, ακομ Υ) Άννα την καταριοταν ' , Μ , '1> ' της ποuσε. ε αuτον τον τροπο εκuη λω' θηκαν τα σημεια αληθιν�ς αγιοσύνης, η οποία αργότερα επιβεβαιώθηκε με �
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , ' α' που γινονταν στον ταφο της μετα' τον θαν τα θ αυματα τό της . 25 Εφόσον επικρατοuσε αυτή Yj γενική αρχή , Yj Μαρία , , 'οφειλε να επωεΙc.,ει � , '(;' ταπεινΟΤYjτα και να εκτελ ει' παρομοιες , Ε κεινΥ) " ισως να ενιω ' ' ΤYjς Π αρθ ε το ΜοναστYjΡΙ αγγαρειες. " , ' θ ενου περισσοτερο σαν τοπο κραΤYj σYjς παρα' σαν θ PYj, ' να μοιρα' Και α' λλ ες γυναικες πι θανον ,� σκευτικο, ωρυμα. ζονταν ΤYjv-εζορία ΤYjς : καταδικασμένες μοιχαλίδες, αι ρετικές, πρώYjν σuζuγοι επισκόπων και φρενοβλαβείς κα, ' στο ' εγκλ ειονταν ' τα, κανονα σε μονασΤYjρια. Ο εγκλεισμος μοναστή ρι και Yj προσαρμογή στον μοναστικό βίο ήταν ο , " αυτων των γυναικων. , Σε ' συνΥ) θ εστερος τροπος τιμωριας μια εποχή όπου δεν υφίσταντο φυλακές με ΤΥ) σuγχρονYj ι Ι Ι εννοια του ορου, τα απομονωμενα μονασΤYjρια ισως να , ' ωιο σκοπο., Τ ο πραιτωριον ΧΡYjσιμεuαν για τον ,� ι ( επισYjμYj κατοικία του επάρχου ΤYjς ΚωνσταντινοuπολYjς ) διέθετε , ' ' Ηταν κε λ ια' οπου φυ λ ακι' ζ ονταν συνΥ), θ ως οι στασιαστες. , ,ομως εc.,ισοu , 'ζ ' θ λ συνΥ) ες να τους φυ ακι ουν σε ασφαλYj' με'(;' , ' ' και σε μονες, , pYj , κοντα, σε �uιαφoρες εκκλYjσιες, κα θ ως ακόμΎ) και στα υπόγεια του Μεγάλου Παλατίου . Όταν , ευρες , ' ' εκλ εγονταν ,� παντρεμενοι ιερεις σε επισκοπικες , , " τις γυναικες τους οι οποιες υποχρεωνονταν να �υιαζευχθουν , , , ' ' υπακουοντας στον νομο κλ εινονταν σε μονασΤYjρια μα' ζ0' ' κρια" απο τους πρωYjν συ ζυγους τους. 'Ο σοι καταuικα � , , , ' ' λ ικα εγκλYjματα τιμωρου'(;' 'ιταν ως αιρετικοι Yj για σεc.,οuα , , ' ' Και οι ανυρες επισYjς εγκλειο, � νταν με παρομοιο τροπο. ν,αν σε εκκλYjσιαστιχά ιδρUματα. Εκθρονισμένοι αυτο, " Ι ' κρατορες και αυτοκρατειρες κατα κανονα τε λ ευτουσαν , , , , ' τους σε μονασΤYjρια τqν β ιο ζουσαν ' οπου υπο �υιαΡΚΥ), φρουΡYjσYj , αν δεν ήταν κιόλας φυλακισμένοι σε κελιά. Στις , του Η " αιωνα, ο Φ ι λ ιππικος ' ' τυφ λ ω' θYjκε και κατοαρχες J
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Πlν φυλακίστηκε στη Μονή -του Δαλμα-τίου, δlαδαασία που θα επαναλαμβανό-ταν πολλές φορές σ-το μέλλον ( βλ . παρακά-τω την περίπ-τωση -του ΒαρδάνΎ) Τοόρκου ). Πολ, , , λ Ol' φυσlκα, Ύ)-ταν κω εκεlνΟl που αναζΎ)-τουσαν ' κα-ταφυγω ι / , , , σ-ΤΎ) μονασ-ΤlΚΎ) απομονωσΎ) απο -τον κοσμο, ο-ταν συνεlδΎ)-τοποωόσαν πως Ol αυ-τοκρα-ΤΟΡlκές -τους φlλοδοξίες δεν μποροόσαν να εκπλΎ)ρωθοόν. 26 , ' ' Δ εν εψασ-τε σε θ εσΎ) να εκ-τψΎ)σουμε -το ποσοσ-το, -των , ΚΟlνων , εγκ λΎ) μαηων , ' που κρα-τουν-ταν γυνααων σε μονα, , " σ-ΤΎ) Ρlα, αν κω θα πρεπεl να Ύ)-ταν λ 'lγες ωσ-τοσο Ol αφοσlωμένες μοναχές που κα-τέφευγαν σε μονές ωθοόμενες απο, -ΤΎ) ΧΡlσηανlΚΎ)" -τους Πlσ-ΤΎ) xal -ΤΎ)ν προσΎ)' λ ωσΎ)' -τους , , ' Ύ)-ταν σ-τα θ εlα υποχρεωμενες να συναγε λ α' ζον-τω μαζ l' , , ' Πl θ ανο" Ύ) πρωΎ)ν αυ-τοκρα-τεφα -τους. Ε 'lναl λΟlπον να β ρεθΎ)κε έγκλεlσ-ΤΎ) σε μlα μlκ-τή ομάδα. Δεν γνωρίζουμε με ι , , μlα -τε-ΤΟlα ' δ ωαουσε ποων -τροπο ' Ύ) Ύ)γουμενΎ) ΚΟlνΟ-ΤΎ)-τα, όμως αφΎ)γήσεlς που δlασώθΎ)καν σε σόγχρονες xal κά πως με-ταγενέσ-τερες ΠΎ)γές έλκουν -τψ προσοχή μας σ-τα προβλή μα-τα που ενδεχομένως αναφόον-ταν. ΜεΡlκά νεα, ' ρα" ΚΟΡl-τσlα αναζΎ)-τουσαν κα-ταφυγω σε μονασ-ΤΎ), Ρlα rla " καΠΟlων , , να αποφυγουν -ΤΎ)ν επψονΎ) ερωηΚΎ)' πο λ lOPXla ανδρών , άλλες είχαν δlανΟΎ)ηκά προβλήμα-τα, ενώ 0plι , , 27 'Οπως κω σμενες κα-τεχον-ταν απο, δαψονlκαι πνευμα-τα. σε κα' θ ε μlΚΡΎ)" ΚΟlνΟ-ΤΎ)-τα, μlΚΡΟζΎ)' λ lες xal προσωΠlΚΟl' , : , " απο -ΤΎ)ν Ύ)γουμενΎ) αν-ταγωνlσμΟl, επρεπε να εΠl λυ θ ουν , -ΤΎ)ς Ύ)-ταν , " που επε β αλ Ύ) ΚΡlσΎ) -τε λ εσl'δ lΚΎ) xal Ol -τψωΡlες λε αυσ-ΤΎ)ρές. Μ ία από -Τlς αφοσlωμένες αδελφές σ-το Μονασ-τήΡl -ΤΎ)ς , " ' ' Π ΡlγΚlπου ' πρωΎ)ν Ύ)-ταν Ύ) Μ εγαλω, συζυγος -του Θ.., εοφανΎ), ο οποίος έγραψε μέρος -ΤOυλάXlσ-ΤOν -ΤΎ)ς ΧρονΟΥραΗ lσ-ΤΟΡlα ' -του αρρα β ωνα ' φιας. -τους σε πο λ υ" μlΚΡΎ) Ύ) λ lι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' ο σuντομος κια, γαμος ποu επακο λ ou' θ ησε και απο' τον " ' δ εν απεκτησαν ' ' καθ ως ' και η αποφαση οποιο παι δ ια, τοuς , , ' προτuπο ' να χωρισοuν ακο λou θ ει" ενα καθ ιερωμενο . Σ uμ' Θ .. εο' δ ωφωνα με τον πανηγuρικο, ποu σuνε' θ εσε ο αγιος ρος Στοuδίτης για τον Θεοφάν η , ο τελεuταίος εγκατέ στησε τη Μεγαλώ στο Moναστ�ρι της Παρθένοu στην Πρίγκιπο με την πρoτρoπ� της αuτοκράτεφας Eφ�νης " πη ρε το μοναστικο" ονομα Ε φηνη. ' ' και εκεινη Κατοπιν ο " " Θ ' "' εοφανης εκαρη στο γειτονικο νησακι της Κα λ ωνuμοu " , και κι ετσι ειση λθ ε στη μακρα' μοναστικη' ζωη, τοu, οποτε τελειοποίησε τις δεξιότητες της γραφ�ς ( χαλλιτεχνίας) και σuνέγραψε την περίφημη ιστορία τοu ποu τόσο σuχνά αναφέρεται στην παρούσα μελέτη . Σuμφώνησαν να μην ξαναϊδωθούν ποτέ πια. Ενώ η Mεγαλώ-Eφ�νη πιθανόν , παρει , ' να ειχε μαζ'ι της την προικα της, μια και ο πα" '', ' Μ ε θ Ουιος τριαρχης ισχuρι' ζεται πως καταγοταν απο πο, ' , Θ ' λu' π λοuσια οικογενεια, και ο .. εοφανης απο τη μερια, τοu έκανε ανάλογες δωρεές στη θρησκεuτικ� κοινότητα της , η γuναικα , τοu ' ' ' να uπο θ εσοuμε Π ριγκιποu . Μ ποροuμε οτι ασπάστηκε τον μοναστικό βίο με τη θέλησ� της και ότι χρίστηκε μoναχ� με τη λειτοuργία εισδoχ�ς των γuναικών στη μoναστικ� ζω� . 28 " , Α cpou' η Μ εγαλω' και ο Θ εοφανης ειχαν αποφασισει να χωρίσοuν το 780/781 περίποu , εκείνη �ταν από τις πα" εφτα, , ' ' της κοινοτητας λ αιοτερες αυε οταν η Μ αρια ..- λ φες σε με τις δύο μικρές της κόρες δεκατέσσερα χρόνια αρ, , Η Μ εγαλω' ε' ζησε και μετ α" τα πρωτα χρονια γοτερα. τοu " Θ , σu' ... αιωνα για να π ληροφορη θ ει' τον θ ανατο τοu πρωην ζύγοu της, τοu Θεοφάνη, το 8 1 8, από τον άγιο Θεόδωρο Στοuδίτη . Είναι πoλu παράξενο ότι αuτό το σuλλuπητ� ριο γράμμα απεuθύνεται στη Mεγαλώ-Eφ�νη και τη Μα�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 93
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'
Ι ' μια φιρια, και μας β αζει στον πειρασμοΙ να υπο θ εσουμε \:Ο Ι \:ο Ι ι Ι λ 'ια αναμεσα στις υυο γυναικες που υεν τεκμαιρεται απΌι πουθενά αλλοό. 29 Αν όντως έτσι συνέβαινε , αυτό θα σήΜ ι ι μαινε οτι Ύ) αρια στον καταναγκαστικοι εγκλ εισμοι ΤΎ)ς Μ ι ι ι στο ονασΤΎ) ΡΙ ειχε συναι Ψ ει φι λ 'ιες και με αΙ λλ ες γυναικες ΤΎ)ς αριστοκρατίας, κάτι το αναμενόμενο. Κάτω απ' ι ι ι ' αυτες τις σταθ Εραι ανα λλοιωτες συν θΎ)κες, οι γυναικες που Ι ι 'ζ ' περιορι ονταν σε μονασΤΎ)ρια για πο λ ιτικους λογους μποι Ι ι ' ρουσαν να βρουν ευχαρισΤΎ) συντροφιαΙ αναμεσα σε εκει' ι ι Ι ' νες που ειχαν αναζΎ)ΤΎ)σει καταφυγιο απΌ τον κοσμο στις ι ι γυναικειες κοινΟΤΎ)τες. Η αμετάκλΎ)ΤΎ) αφοσίωσΎ) στον Χριστό σΎ) μαοεόεται από ΤΎ)ν τελετή ΤΎ)ς κουράς των μαλλιών , που συμβολί, , , Ι ζει ΤΎ)ν απαρνΎ)σΎ) του κοσμου και των ανεσεων του και ΤΎ)ν υιοθέΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς φτώχειας, ΤΎ)ς υπακοής και ΤΎ)ς αγνόι ι ι ζ συχναι αντιμετωπι αν ΤΎ)ν ορκωμοσια ΤΎ)τας. Ο ι γονεις / Ι Ι ι σαν ενα θ εαματικο' γεγονος και εντυναν τις κορες τους Ι ι ι Αυμε π λουσια μετα ζ ωται ρουχα και ακρι β α' κοσμΎ)ματα. τή Ύ) πρακτική καταοικάσΤΎ)κε στψ εν Τρούλλω Σόνοοο ι ι ι 1\:0 ζΎ) π λουτου ως πεΡΙΤΤΎ)ι επιuει που πιθανον να εκανε τα κοΠ , ι ι ι ι ριτσια να μετανιωσουν για ΤΎ)ν αποφασΎ) τους. αρομοιες I , , Ι � καταυικες για αναρμοστο ντυσιμο και φανταχτεΡΎ), επιοειζΎ) πλοότου αφοροόν τόσο λα·ί κοός όσο και κλΎ)ρικοός. Γ ι ι ι ι λαιγαν αντιι να χαμογελουν ιατιι αν καποια κοριτσια εκ / f , ι χαρουμενα σΤΎ)ν ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ) να γινουν «νυμφες του Χ ριι ι ι \:ο ι ι στου» , τα υακρυα τους πι θ ανον να παρερμΎ)νευονταν. ι ι ι ι 'Ετσι ο εκκ λΎ)σιαστικος κανονας απαιτουσε ταπεινοι ντυσιμο που οεν θα προκαλοόσε ΤΎ)ν παραμικρή αίσθΎ)σΎ) απώλειας . 30 " , Ι ι H ιuεα � ' οτι ο μοναστικος ορκος Ύ)ταν πραγματι μια τει ι ι ι \:ο ι λ εΤΎ) ισουυναμΎ) με εναν κοσμικο γαμο απανται συχναι σε
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, σΤΎ)ν τε λ εΤΎ)' τοu εποuρανιοu " αναφορες γαμοu στοuς β 'ιοuς , " Ε ' των αγιων γuναιχων. να περιπ λοχο γαμΎ)' λ ιο τελ ετοuρ' , ποu σuμπ λΎ)γιχο, με τον Χ ριστο' στον ρο' λο τοu νuμφιοu , , νuφιχο, , ενα , γαμΎ)' λ ιο γλεντι , ' ρωνοταν με ενα χαι εναν νuμφώνα, χαθιστούσε ολοφάνερο ότι τα χορίτσια δίνοντας τον όρχο τοuς δεσμεύονταν διά βίοu να εγχαταλείψοuν τον χόσμο για να εναγχαλιστούν τον Χριστό. Οι αλΎ)θινά αφο'Ι, ' ULO θετοuσαν ' β ιou ' παρ θ ενια ' χαι ' σιωμενες μοναχες ΤΎ) οια , " , ι ποu πιστο' εγχα θ ισταντο μονιμα σ ενα μερος, γεγονος , " ' ΤΎ)ς χΟΡΎ)ς τοu Κ ωνποιει Ύ) περιπτωσΎ) ΤΎ)ς Αν θοuσας, σταντίνοu Ε ' , Ύ) οποία σΤΎ) διάρχεια ΤΎ)ς δεχαετίας τοu 780 , ' αρνειται να uποχu' ψ ει στις επανει λΎ)μμενες προσπα' θ ειες , ΤΎ)ς να ΤΎ)ν πεισει , ' ' λετοu πατερα να παντρεuτει.' Παροτι , " ' Ε ' ' γεται οτι Ύ) αuτοχρατειρα φΎ)νΎ) ειχε πιεσει ΤΎ)ν Αν θou, , " ' Μ ' σα να παραμεινει στο εγα Π α λ ατιο, εχεινΎ) φοροuσε παΙ Ι , χοuρε λ ιασμενο ι ντα ενα τριχινο pouxo ασχΎ)ΤΎ)" χατω απο, ' 'Ι- ' τα αuτοχρατοριχα ΤΎ)ς ενuuματα χαι τε λ ιχα" αποσuρ θΎ)χε '1' , , ' Α <pou' πρωτα uιενειμε απο, τα εγχοσμια. ο' λ α ΤΎ)ς τα uπαρχοντα στοuς φτωχούς , σε εχχλΎ)σίες χαι σε θεoσεβ� ιδρύ" ' ' Τ ' 31 Η αποσuρσΎ) ματα, εχαΡΎ) απο τον πατριαΡΧΎ) αρασιο. ' 'Ι, , ' ΤΎ)ς Αν θοuσας απο, τον χοσμο σΎ)μαινε οτι οεν θ α επανερΙ , , ι ι ' ζε απο' ενα θ χοταν ποτε σε αuτον , οuτε χαν α μεταχομι , , σε χαποιο μονασΤΎ)ΡΙ α' λλο. ΣΤΎ)ν εξορία ΤΎ)ς σΤΎ) Moν� ΤΎ)ς Πριγχίποu, Ύ) πρώΎ)ν , , '1' , ' αuτοχρατειρα ειχε το οιχαιωμα να λαμβανει γραμματα 'ο ' 'Ι, '1' '1" ,αγιος Θ ... εοοωρος Σ ΤΟUUΙΤΎ)ς εγραφε σε αUΤΎ)ν χαι στις uUO Η ΤΎ)ς χόρες, ΤΎ)ν ΕuφροσύνΎ) χαι ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) . 32 Μαρία " χαι πραγματι οι επιστολ ες , τοu απαντοuσε ' τοu προφανως Θεόδωροu δεν αφ�νοuν αμφιβολία ότι οι γuναίχες ποu τοu έγραφαν (χαι �ταν χάμποσες) τοu έστελναν πλΎ)ροφορίες, τοu ζΎ)τούσαν ΤΎ) σuμβοuλ� τοu χαι uποστ�ριζαν ΤΎ)ν uπόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 95
ΤΖΟΥΝΤιΘ ΧΕΡΙΝ
θεσΎ) ΤΎ)ς εικονολατρίας με διάφορους τρόπους. 33 Άρα Ύ) ' υεν ' Μ αρια ' αποκομμενΎ) ' εντε λ ως απο τον κοσμο. 1:- Ύ)ταν ' ' Ε φΎ)νΎ)ς, ' Ε πιπ λεον, μετα ΤΎ)ν πτωσΎ) ΤΎ)ς αυτοκρατεφας Ύ) Μαρία και οι κόρες ΤΎ)ς πιθανότατα υπ�ρξαν μάρτυρες ΤΎ)ς άφιξ�ς ΤΎ)ς σΤΎ)ν Πρίγκιπο, ΤΎ)ς αναχώΡΎ)σ�ς ΤΎ)ς για ΤΎ) Λέσβο το 80 3 και ΤΎ)ς επιστρoφ�ς ΤΎ)ς μέσα στο φέρε, , ' ' συνε' βΎ)σαν ετσι τα πραγματα, αυΤΎ), Ύ)ταν τρο. Αν οντως " , 1:1:- ' αυτοκρακαι Ύ) μοναυΙΚΎ) φορα που συνανΤΎ)' θΎ)καν οι υυο τεφες μεταξύ Ιανουαρίου του 795, όταν Ύ) Μαρία εξορί σΤΎ)κε, και Νοεμβρίου του 802, όταν το ίδιο συνέβΎ) σΤΎ)ν Eφ�νΎ). 34 "
"
.." Π αραδόσεις της {}ρησκευτικής ζωής των γυναικών στα τέλη του Η ' αιώνα eι.ι Ι
Λ 'ιγες γυναικειες μοναστικες κοινΟΤΎ)τες μοφα' ζονταν τις "
καθιερωμένες παραδόσεις που συνδέονταν με τα πιο φΎ) μισμένα ανδρικά μoναστ�ρια, όσα �σαν συγκεντρωμένα ΤΎjV επoχ� εκείνΎ) στο όρος Όλυμπος ΤΎ)ς Βιθυνίας. 35 Ανά' " Ι:μεσα στους θ ΡΎ)σκευτικους οικους που 'ωρυσαν οι γονεις του αγίου Θεόδωρου γύρω στο 78 1 εντοπίζουμε μια χτυΠΎ)ΤΎ), αντι' θ εσΎ) . Ε νω' Ύ) μΎ)τερα του, Ύ) Θ εοκτισΤΎ) , και Ύ) , ' αδελφ� του μετέτρεψαν το σπίτι τους σΤΎ)ν Κωνσταντι, λΎ) σε μονασΤΎ)' ΡΙ του οποιου υΠΎ), ρι.,ε νουπο ' ' Ύ) Θ εοκτισΤΎ) 'C πιθανόν Ύ) πρώΤΎ) Ύ)γουμένΎ), ο πατέρας και τα αδέλφια ' ι:του Θ εουωρου μια μονΎ) αρρενων στο Σ ακκουι:'ωρυσαν Ι:- , σε ωΙΟΚΤΎ)τους Ι:- ' υιον οικογενειακους , ' αγρους, Ύ) οποια εγινε διάσΎ) μο εικονολατρικό κέντρο . Ο θείος του , Πλάτων , �ταν ο πρώτος Ύ)γούμενος του ΜονασΤΎ)ριού και με ΤΎ) σεφά του ο Θεόδωρος έγινε ο δεύτερος. Οι παραδόσεις �
�
"
'
�
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τοu Μοναστη ριού μεταφέρ8Ύ) καν σΤΎ) Μονή Στοuοίοu " , ' ,, ' εγινε Ύ)γοuμενος ΤΎ)ς. Υπο' ΤΎ)ν προσταοταν ο Θ'"' εοοωρος σία ΤΎ)ς αuτοκράτειρας ΕιρήνΎ)ς εισήχ8Ύ)σαν σΎ) μαντικές " τε 8 Ύ)καν νεα " προτuπα ιερα' μεταρρu 8 μισεις με τις οποιες τικής σuμπεριφοράς. ΣΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς οεύτεΡΎ)ς περιό oou ΤΎ)ς εικονομαχίας, Ύ) εικονολατρική κοινόΤΎ)τα οιαλύ8Ύ)κε με αuτοκρατορική εντολή και σΤΎ) Μονή εγκατα, ' Μ ετα' 8 εο λογια. στα' 8Ύ)καν μοναχοι" πιστοι σΤΎ)ν επισΎ)μΎ) το 843, Ύ) οιαοικασία αντιστράφΎ)κε και Ύ) Μονή Στοuοίοu εξακολού8Ύ)σε να ακτινοβολεί σαν φάρος ΤΎ)ς μεταρρύ8μισΎ)ς ΤΎ) ς μοναστικής πρακτικής . Σε σύγκρισΎ) με ΤΎ)ν " ανα, αUΤΎ)ς , ΤΎ)ς Μ ονΎ)ς, " τιποτα περισσοτερο ' ιστορια οεν ' ,, , " ' φερεται για ΤΎ) γuναικεια μονΎ) ποu ειχε ιuρuσει Ύ) Θ'"' εο, Ι ' Ι ι κοινΟΤΎ)τες σπανια μαΚΡΟΎ)μερεuαν κτισΤΎ) . Ο ι γuναικειες " " , , ' σuχνα, ιuρuονταν απο μια εuσε βΎ)' π λοuσια πατρωνα και "οεν επι β ιωναν " ' μετα' τον 8 ανατο ΤΎ)ς. Οι Βuζαντινές μοναχές εκείνΎ)ς ΤΎ)ς περιόοοu σuμπλή, ποu οφει ' λ αν να ΤΎ)ροuν ' ως «νuμφες τοu ρωναν ΤΎ)ν αγαμια " " με ΤΎ) φτωχεια και ΤΎ)ν uπαΚΟΎ)' . Δεν ειχαν Χ ριστοω) καμια " , , , περιοuσια · Ύ) οιατροφΎ) τοuς Ύ)ταν πο λu' λ ΙΤΎ)' και Ύ) κα 8 ε, , ' νερο, uφαινε, μια, με ΤΎ) σειρα, ΤΎ)ς μαγειρεuε, xou βαλοuσε ' ' ' ζε και παει ' λεγοντας κα8 αρι . .;:;.uπνοuσαν ΤΎ)ν κα 8ορισμενΎ) ώρα για να ψάλοuν στις ακολοu8ίες και αφοσιώνονταν σΤΎ)ν εκμά8Ύ)σΎ) τοu ΨαλΤΎ) ρίοu και των Εuαγγελίων τα , , αποσΤΎ)' 8 ι ζαν . Σ πανια ' οποια επιτρεπονταν επισκε' ψ εις, όμως οι μοναχές μπορούσαν να παραστούν σΤΎ)ν ΚΎ)οεία , " στενοu τοuς σuγγενΎ)" · κατα τ " αλλ α ελ αχιστες ' ενος Ύ)ταν , ι ' ζ κοσμο ' οι επαφες αναμεσα στον ει.,ω και σΤΎ) μονασΤΙΚΎ), ,, ' ενας , , " κοινΟΤΎ)τες αναφερονται , Π ο λλ ες κοινΟΤΎ)τα. επεΙUΎ) " αγιος, ενας , " ' με λλοντικος πλοuσιος πατρωνας Ύ) καποια αu" " ' απ τοκρατειρα επε λ εγαν να τις εuνΟΎ)σοuν . Σε ορισμενες ,
,
�
,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 97
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, υιακρινουμε � , , τις Π"ηγες ' 'c ενος ' ανεπισΎ)' αυτες ΤΎ)ν υπαρc,Ύ) , ζ' " φραγματος αναμεσα ' 'c aVEc,apμου ταc,ικου στις π λουσιες , ' ΤΎ)τες γυναικες που υιο θ ετουσαν με ΤΎ) θ ε' λΎ)σΎ)' τους τον , " ' μοναστικο β ιο και των υΠΎ)ρετριων τους που εκαναν τις οιάφορες Οουλειές . Ωστόσο υπάρχουν τόσο πολλές αφΎ) γ�σεις γυναικών που οεν εκμεταλλεύθΎ)καν το πλούσιο ' ' " ζ ' τους για να Ec,arOpaaOUV προνομια, ωστε ειναι παρε λθ ον Μσκολο να γεν ικεύουμε. Οι πιο αφοσιωμένες μοιράζο'C ' , , ζωΎ)' ΤΎ)ς κοινΟΤΎ)τας νταν ΤΎ)ν κεκανονισμενΎ) ανεc,αΡΤΎ)τα απο, ΤΎ)ν καταγωγΎ), τους. ι Κατα, τον Η' αιωνα, Ι ' Ι ωστοσο, τα μονασΤΎ)ρια τοσο των / ι ι � " υποκειντο σΤΎ)ν εποπτεια γυναικων οσο και των ανυρων , , �" ' ωιως κοντα, σΤΎ)ν πρωτευουτου κρατους, οσα β ρισκονταν , , ζ ' ' σα. 'Οταν εικονομαχοι Ύ)γεμονες ασκουσαν ΤΎ)ν εc,Oυσια, ι ι , , ο' λ ες οι μοναστικες κοινΟΤΎ)τες υποχρεουνταν να ΤΎ)ρουν , , " επρεπε να ΤΎ)ν επισΎ)μΎ) πολ ΙΤΙΚΎ)' για τις εικονες, οι οποιες , , ακομΎ) , ' , να σο β ατιστουν αποσυ ρ θ ουν και να καταστρα, ' ' ' ( οχι Ύ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)" πριγκιπισφουν. Η αγια Αν θουσα , κο� λο' μονασΤΎ)ΡΙ " , , � σα ) , Ύ) οποια υιοικουσε ενα τεραστιο υΙΠ ' , ' � , θΎ) κε απο αc,ιωματουχους ζ ' ντα στο Μ αντιναιο, καταυιωχ , στει' λει ο Κωνσταντινος , ' που ειχε για να ΤΎ)ν πεισουν να υιο" ' αρ' θ εΤΎ)σει τις απο' ψ εις των εικονομαχων . Ο ταν εκεινΎ) , ' νΎ)' θΎ)κε, ΤΎ) β ασανισαν μαζι' με τον ανι ψ ιο, ΤΎ)ς που Ύ)ταν επικεφαλ�ς του ανορικού μονασΤΎ)ριού. ΤΎ)ν Ανθούσα ΤΎ)ν ξάπλωσαν καταγ�ς και ΤΎ) μαστίγωσαν , ΤΎ)ς έβαλαν φλε, , ' γομενες εικονες στο κεφα' λ ι και τοπο θ εΤΎ)σαν πυρακτωμένα κάρβουνα στα πόοια ΤΎ)ς. 36 Όσο κι αν παρόμοια με, , επι βε β αιωνεται , , � Ύ)ταν , ταχειρισΎ) υεν ο κανονας, ωστοσο , οι εικονομαχοι , ,� ' ' ζαν και ευερναν ακομΎ) και γυοΤι β ασανι ναίκες. Μετά το 787 όλοι οι μοναχοί όφειλαν να επιστρέ' , ' των εικονων ' . Ο ι Ύ)γουμενισσες επρεπε Ψ ουν σΤΎ) λατρεια
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, ' πο λ ιτιΚ"η' , αλλ ιως � , ' UΙετρεχαν να εφαρμοσουν τη νεα τον , � , , �υει ΠΡΟΎ)γουμενως, ' . 'Ο πως εχουμε να τψωΡΎ) θουν χινυυνο ι ι ι ' 'C απο, τους ειορισμενες γυναιχες επαινουνται ι."εχωριστα ' ' ' το θ αρρος ' χονο λατρες συγγραφειζ τους εντοπι' ζεται σε , , ' ' συν θΎ)χες που αποχαλυπτουν ισχυΡΎ), πισΤΎ) στις ειχονες , ' ' χαι αποφασιστιχΟΤΎ)τα να αναχουφισουν τα θ υματα των , τους. 'Ε τσι, αναμεσα , απο, τα βασανα � ' ' � λυιωγμων στις «αυε φές» ΤΎ)ς Μαρίας ίσως να υπ�ρχαν μεριχές που είχαν υπο φέρει χαι τώρα έορεπαν τους χαρποός ΤΎ)ς αφoσίωσ�ς τους ' ' σΤΎ)ν πραχτιχΎ), ΤΎ)ς ειχονο λ ατριας. λογιχο' να Φ αινεται υποθέσουμε ότι μεταξό 795 χαι 8 1 5 Ύ) Moν� ΤΎ)ς Πριγχί, πιστα, τις ειχονο λ ατριχες , ' ρυ θ μισεις ' που ΤΎ)ρουσε που τεθΎ)χαν σε εφαρμoγ� το 787. �
Η ανατροφή της Ε υφροσύνης
?.,
, , , ΤΎ)ς χορες ' χαι οι �υυο ' σΤΎ) �uιαρχεια Ύ) Μ αρια Τ ι εχαναν
" χρονων που μεσολ αβ ουν ' απο, ΤΎ)ν ανατων επτα, μαχρων γχαστιχ� τους άφιξΎ) σΤΎ) Moν� το 795 ως ΤΎ)ν εξορία ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς το 802 ; Παρά ΤΎ)ν απoμόνωσ� τους πιθανόν θα εί χαν πλΎ)ροφΟΡΎ)θεί τις εξελίξεις σΤΎ)ν Aυλ� : τον οεότερο " , του Κ ωνσταντινου ' ΣΤ' , ΤΎ)ν εχ θ ρονισΎ) γαμο του χαι ΤΎ)ν Τόφλωσ� του (797), ΤΎ) βασιλεία ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς χαι ΤΎjV προ, που παρειχε , σε μοναχους " οπως οι Σ τoυuιτες, �, χαστασια θώς χαι ΤΎ)ν περαιτέρω υπoστ�ριξ� ΤΎ)ς σε ιορόματα, όπως , ' ' λ ει' το Μ ονασΤΎ)' ΡΙ ΤΎ)ς Π ριγχιπου β ρισχονταν οπου εγχ , , ' περιπτωσΎ) οπου Ύ) Α υ λΎ)' στες. Γνωρι' ζουμε μα' λ ιστα μια ' ασχολΎ)' θΎ)χε μαζ 'ι τους : μετα, ΤΎ)ν επισχευΎ)' ΤΎ)ς εχχ λΎ)σιας ΤΎ)ς Αγίας ΕυφΎ)μίας σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) , μιχρά τε299
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ ΕΡΙ Ν
, , στα' λθΎ)καν σΤΎ)ν Π ριγκι' μαχια απΌ, τα λ ει' Ψ ανα της αγιας , ' ' μικρα, κοριτσια. Αυτο' το 1:-υωρο, που πι θαπο για τα 1:-υυο , ' 1:- ' κανοτατα οφει' λ εται σΤΎ)ν Ε ιΡΎ)νΎ), αποτε λ ει' ΤΎ) μοναυΙΚΎ) ταγραμμένΎ) επαφ� ΤΎ)ς γιαγιάς με τις εγγονές ΤΎ)ς. Για τψ ΕυφροσίινΎ) και τψ αoελφ� ΤΎ)ς, αυτά τα επτά χρόνια θα σΎ) ματoooτ�σoυν ΤΎ) μεταμόρφωσ� τους από μικρά κο" κοπε λ ες που εχουν , ' ' συνεΙUΎ)σΎ) ' 1:των ριτσια σε νεαρες πλΎ)ΡΎ) θεολογικών οιαφορών για τις εικόνες, έχουν εξοικειωθε[ με τις ορθές μορφές λατρε[ας και πιθανότατα έχουν οι οαχτε[ ανάγνωσΎ) και γραφ� από τις γΎ)ραιότερες μοναχές � από έναν εντεταλμένο παιΟαγωγό. Παρ' όλο που ε[ναι , ' απΌ, τον κοσμο, ' μπορει, να αλλΎ)αποκλ εισμενΎ) Ύ) Μ αρια Θ , , , ' ο αγιος ... εολογραφει με σΎ)μαντικους εικονολατρες, οπως ' , Οωρος. Και καθώς το χάσμα ανάμεσα στους Στουο[τες και τους οπαοούς του Ταράσιου σχετικά με το οιαζύγιο ΤΎ)ς Μαρ[ας εξακολουθε[ να βαθα[νει, ε[ναι ολοφάνερο ότι οι , ΤΎ)ς ΤΎ)ν ΤΎ)ρουν " ενΎ)μεΡΎ). Γ ι " αυτους ειναι , υποσΤΎ) ρικτες , , ' μια γυναικα που καΤΎ)γΟΡΎ) θΎ)κε αυικα 'C ' και ει.,ορισΤΎ)κε παΙ:, , ΤΎ)ς παΡΎ)γορια. ι Τα νεα ' για Ι ρανομα, κι αυτο, ειναι Ύ) μονΎ) τον γάμο ΤΎ)ς ΘεοΟόΤΎ)ς με τον Κωνσταντ[νο που καταγ, ' και κατοπιν Ύ) γεννΎ)σΎ) και ο προωγε' λθ Ύ)κε ως μοιχικος ρος θάνατος του γιου τους Λέοντα που τον ακολούθΎ)σε ο , του πρωΎ)ν , , συ ζυγου ' ακρωΤΎ) ριασμος ΤΎ)ς, ο' λ α αυτα' σιγου, , ' αγαναΚΤΎ)σΎ) που αιρα ενετειναν ΤΎ) Ι:-υικαιο λογΎ) μενΎ) σθανόταν Ύ) Μαρ[α για όσα βάσανα εξακολουθούσε να , υποστει., υποφερει ΤΎ)ς αυικιας 'C ' ει.,αιτιας που ειχε , Ι:- ' Η ΕυφροσύνΎ) πιθανόν να μψ ε[χε αντιλΎ)φθε[ όλα αυ, , Ύ) παιuι. ' Ι:-υιuασκεται 1:- ' 1:- ' Ω στοσο τα" οσο Ύ)ταν ακομ ΤΎ)ν εικο' και πραΚΤΙΚΎ), και αποκταΙ β ασΙΚΎ)ι παινολαΤΡΙΚΎ)' θεολογια Οε[α. Ως εν�λΙΚΎ) θα αποοε[ξει ότι οιαθέτει σύνεσΎ) και ι ι ι ΤΎ)ς. Ε πιuεικνυει Ι:ικανΟΤΎ)τες στον χειΡισμοι των συγγενων "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
300
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ Π ΟΡΦΥΡΑ
'" , " αρετες που ΤΎ) uιαπoτι ' ζουν εΠΙσ"ης τις αυτοκρατορικες ίσως χάρΎ) μιας συνειδΎ)τής μίμΎ)σΎ)ς των επιφανών προ, ' , , ) . π αραμενει ' γονων ΤΎ)ς ( εστω και αν Ύ)ταν εικονομαχοι Ύ) , , ' ' νομψΎ) ΚΟΡΎ) του Κωνσταντινου ΣΤ' , εγγονΎ)' του Λεοντα Δ' και ΤΎ)ς E ιρ�νΎ)ς και δισέγγονΎ) του Κωνσταντίνου Ε ' , ' , βλΎ)του στρατιωτικου' Ύ)γεΤΎ) ' του ανυπερ . Τ ο πεπρωμενο , ' Γ ιατι' μετα, τον ΤΎ)ς β ρισκεται σε αυΤΎ)' ΤΎ)ν κλΎ)ρονομια. θάνατο ΤΎ)ς μεγαλίιτεΡΎ)ς αδελφ�ς ΤΎ)ς, ΤΎ) ς E ιρ�νΎ)ς, Ύ) "" ' εν ζωΎ)" απογονος του Λεοντα Ε υφροσυνΎ) ειναι Ύ) μοναΟΙΚΎ) Γ ' , το τελευταίο επιζών μέλος ΤΎ)ς ένδοξΎ)ς Συριακ�ς δυ, που ειχε ' κυ βερνΎ)σει ' τον Η' ' ναστειας ΤΎ)ν Αυτοκρατορια αιώνα. Στις ταραγμένες πρώτες δεκαετίες του Θ' αιώνα, ο σύνδεσμος αυτός θα αποδειχτεί εξαιρετικά πολύτψος. "
'4<;
Η βασιλεία τ ου Νι κηφόρου Α' (802 - 8 1 1 ) .,.,
Π ροκεψένου να παρακoλoυθ�σoυμε το επόμενο στάδιο
σΤΎ) σταδιοδρομία ΤΎ)ς ΕυφροσύνΎ)ς είναι απαραίΤΎ)ΤΟ να κάνουμε μια ακόμΎ) σύντομΎ) παρέκβασΎ) στΎjV ιστορία των διαδόχων ΤΎ)ς αυτοκράτειρας Eιρ�νΎ)ς. Μετά το πραξικό ΠΎ)μα του 802, ο υπουργός των Οικονομικών ΝΙΚΎ)φόρος βασίλευσε για εννέα χρόνια. ΣΤΎ) Χρονογραφία του ο Θεο φάνΎ)ς του επιφυλάσσει χεφότερΎ) μεταχείρισΎ) απ' ό,τι σε oπoιoνδ�πoτε άλλο Βυζαντινό αυτοκράτορα ( βλ. παρα, ) . Ο υτε , μεταρ' του για οικονομικες ' οι προ σπα' θειες πανω , ' ' ΤΎ)ς ρυ θ μισεις, που ειχαν καταστει"ζ αναγκαιες εr."αιτιας σπάταλΎ) ς πολιτείας ΤΎ) ς E φ�νΎ)ς και ΤΎ)ς κατάργΎ) σΎ)ς " ' μεταρρυ θ μισεις, ' των φορων , ουτε οι στρατιωτικες που , ", ' , σκοπο, ειχαν να αUr."Ύ)σοuν τον αριθ μο' των στρατευμενων, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
06τε οι βελτιώσεις σΤΎ) διοίΚΎ)σΎ) (ποu είναι ολοφάνερες , , 'C ' λ ωσΎ) ' χαΡΎ) σΤΎ)ν επεκτασΎ) των Θ... εματων και ΤΎ)ν εc,απ τοu αuτοκρατορικο6 ελέγχοu) δεν · θεωρο6νται αξιόλογα επιτε6γματα. Η εξοuσία τοu αμφισβΎ)τ�θΎ)κε νωρίς από τα στρατε6ματα τοu Θέ ματος των Ανατολικών ποu εξε γέρθΎ)καν και ανακ�ρuξαν αuτοκράτορα τον διoιχΎ)Τ� τοuς ΒαρδάνΎ) Το6ρκο, με το πρόσΧΎ)μα ΤΎ)ς αποκατάστασΎ)ς ΤΎ)ς E ιρ�νΎ)ς στον θρόνο. 37 Αuτ� Ύ) απόπε ιρα δεν τελε σφόΡΎ)σε, όμως uπ�ρξε σΎ)μαντικ� επειδ� έφερε για πρώ, , , s:ζ ' αc,ιωματικων ' , οι φιΤΎ) φορα σε επαφΎ) μια ομαυα νεαρων λοδοξίες των οποίων έμελλε να καθορίσοuν ΤΎ)ν πορεία ΤΎ)ς βuζαντιν�ς ιστορίας ΤΎ)ν περίοδο 8 1 3-829 (βλ. παρα κάτω). Ο ΝΙΚΎ)φόρος Α' δεν �ταν προικισμένος στρατιωτικός αΡΧΎ)γός. Οι εκστρατείες τοu κατά των Αράβων το 804806 κατέλΎ)ξαν σε �ττες και Ύ) ειρ�νΎ) ποu επιτε6χθΎ)κε " , εc,επ ' Ύ)ταν το σο ταπεινωΤΙΚΎ), , ποu προφανως 'C ' λΎ)c,ε 'C ακομΎ) και τον ίδιο τον Χαρο6ν αλ-Ρασίντ. Απ' αuτ� ΤΎ)V άΠΟψΎ) , , f , ι ι � Ο καινοuργιος αuτοκρατορας υεν προσφερε καμια avaxouφισΎ) μετά τις αποτuχίες ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς στο πεδίο ΤΎ)ς εξω τερικ�ς πoλιτικ�ς. Η αραβικ� απειλ� κατά τοu Βuζα" uστερα απο' τον θ ανατο , ' ' Ec,E τοu χαλ ιφΎ) ντιοu 'C ' λιπε μοναχα 38 809, όταν οι Μοuσοuλμάνοι διαιρέθΎ)καν μεταξ6 τοuς. το Αμέσως επακολο6θΎ)σε μια εξέγερσΎ) των Βοuλγάρων , επιβεβαιώνοντας έτσι ότι δεν επρόκει,ο να υπάρξει ανά παuλα από τις στρατιωτικές απειλές. Tώp� ο ΝΙΚΎ)φόρος έκανε επίδειξΎ) των χειρότερων ταλέντων LOU : πίστεψε " Ύ)ταν σε θ εσΎ) ' των Β ou λ ' να καταστει' λ ει ΤΎ)ν ανταρσια οτι γάρων και oδ�γΎ)σε τον βuζαντινό στρατό στΎ)V πιο κα, , για πολλα' πολλα' χρονια. ' Σ ΤΎ) ματαστροφΙΚΎ), εκστρατεια ΧΎ) των Μαρκελλών , το 8 1 1 , αρχικά νικο6σε και μάλιστα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
302
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
πuρπόλησε το στρατόπεδο τοu Βοuλγαροu χαν . 39 Όμως αρν�θΎ)κε να αποσuρθεί εφΎ)νικά και τελικά οι Βοίιλγαροι ' ανακα' λ u Ψ αν ΤΎ) σΚΎ)νΎ), τοu και τον σκοτωσαν μαζ 'ι με , " λλ ' � πο οuς ει"εχοντες στραΤΎ)γοuς και το αν θος τοu στρατοu' τοu. Λέγεται ότι ο Βοίιλγαρος χαν Κροίιμος έβαλε να τοu " ' κο' ψ ouv το κεφα' λι και το μετετρε κuπε λ ψ ε σε ασΎ) μενιο " " να πινοuν ωστε τα σλ αβ ικα, φu' λ α να μποροuν λο, ετσι στοuς μελλοντικοίις τοuς θριάμβοuς κατά των Βuζαντιι , , τοu αu' απο, το κρανιο ' λλο φτιαγμενο νων αποι ενα κuπε τοκράτορα. Έχοντας uπόψΎ) ΤΎ) γενικά κακ� γνώμΎ) για τον ΝΙΚΎ) φόρο, ένα γεγονός ποu αφορά άμεσα ΤΎ)ν ΕuφροσuνΎ) και , , τοu ' ΤΎ)ς αποκαλuπτει ' ΤΎ) μΎ)τερα ΤΎ)ν αποφασισΤΙΚΟΤΎ)τα , , να uπερκερασει ΤΎ)ν εκκ λΎ)σιασΤΙΚΎ)' ισχuρογνωμοσuνΎ). Όταν ο πατριάΡΧΎ)ς Ταράσιος πέθανε το 806 , ο αuτοκρά, , , ' ποu επισΎ)ς � εναν τορας επε' λει"ε α, λλον νομικο, ονομαζοταν " ' ' Ο πως και ο προκανα τον αντικατασΤΎ)σει. Ν ΙΚΎ)φορος, Ι ι , , , � τοχος τοu, ο νεος πατριαΡΧΎ)ς ειχε εκπαωεuτει ως κρατικός uπάλλΎ)λος και σuνεισέφερε τα μάλα σΤΎ)ν αναβίωσΎ) των κλασικών σποuδών και ΤΎ)ς κλασικ�ς παιδείας ποu f , Ι Η" αιωνα. 40 0 ι , ειχε αρχισει να αναπτuσσεται στον uστερο μοναχοί ΤΎ)ς Moν�ς Στοuδίοu εκδ�λωσαν ΤΎ)ν εχθρόΤΎ)τά Ι , τοuς κατα, τοu καινοuργιοu πατριαΡΧΎ) και αρνΎ)' θ Ύ)καν να , , ως νομικος ' κοινωνΎ)σοuν μαζι' τοu με το αιτιο λογικο' οτι δεν έπρεπε να προωθΎ)θεί σΤΎ)ν κορuφ� ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. , ' ' Σ ΤΎ) σuνεχεια ο αuτοκρατορας προσπα' θΎ)σε να pU θ μισει ΤΟ ζ�ΤΎ)μα τοu διαζuγίοu τοu Κωνσταντίνοu ΣΤ' ποu ακό" , ' ' μΎ) �υιαιωνιζοταν . Ε πεμεινε στο �υικαιωμα ΤΟU να επιτρεψει και πάλι ΤΎ) Θεία Κοινωνία στον Iωσ�φ από τα Κάθα, ποu ειχε , EU λογΎ)σει , ' ρα, τον ιερεα τον γαμο τοu Κ ων σταντίνοu με τη ΘεοΟόΤΎ) το 795, και σuγκάλεσε μια σίινοδο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤιΘ ΧΕΡ Ι Ν , " , παγια να επικu ρωσε ι την αποφαση τοu . 4 1 Ε νω' ο νεος τριάρχης σuμφώνησε, η μoναστικ� παράταξη αντιτάχτη, " � ' ' κε κι ετσι αναμεσα τοuς. Η υιαμαχη auβα' θUVE το χασμα νεχίστηκε μέχρι το 808, οπότε η επιστρoφ� τοu Iωσ�φ στον κλ� ρo της Αγίας Σοφίας προκάλεσε μια εξέγερση , την οποία ο Νικηφόρος κατέστειλε με τη σuν�θη σκλη" Ο ' " ροτητα. μως η απαιτηση τοu αuτοκρατορα να 'ισταται Σ ι ι uπερανω των νομων ειχε αντικτuπο και στη Μ ονη τοu, , �" � , ' ' λ εγοταν υιε μεναν περι, τοuς επτακοuιou , οποu τωρα οτι σιοuς μοναχοίιζ ' ο ηγοίιμενος Θεόδωρος εξωθ�θηκε σε πιο σκληρ� αντιπολίτεuση , με αποτέλεσμα αuτός, ο αδελφός τοu Iωσ�φ και ο θείος τοu Πλάτων να εξοριστοίιν από την πρωτεUοuσα. Το 809, λοιπόν , μια ομάδα κληρικών ποu διέθετε με γάλη επφρo� και οι οποίοι είχαν πάρει το μέρος της Μα ρίας στο θέμα τοu διαζuγίοu , τψωρ�θηκαν για την uπο, ' ξη ποu ειχαν παρασχει στην πρωην αuτοκρατεφα. στηρι Σuμπτωματικά ο Θεόδωρος εξορίστηκε στα Πριγκιπον, " τωρα β ρι' με την οποια νησια, πολu' πιο κοντα' στη Μ αρια , , , ' σκοταν σε παρομοια κατασταση . Ανε ξαρτητα απο, το αν είχαν κιόλας αρχίσει να αλληλογραφοίιν , η Μαρία θα έ νιωσε ανακοίιφιση βλέποντας πως ένα τμ�μα της Εκκλη σίας εξακολοuθοuσε να uποστη ρίζει τον γάμο της με τον Κωνσταντίνο ΣΤ' ως τον μοναδικό νόμιμο. Μετά τον θά νατο τοu Νικηφόροu στη στρατιωτικ� πανωλεθρία στις Μαρκέλλες ( 8 1 1 ), ο πατριάρχης Νικηφόρος εποίιλωσε το " " � , ' σχισμα σuγκα λωντας μια νεα η οποια ακuρωσε τις auvouo αποφάσεις της σuνόδοu τοu 809. Τελικά, η Εκκλησία ενώ, Ι f ' στην αποφασιστικοτητα θηκε χαρη των μοναχων : ο γαμος τοu Κωνσταντίνοu ΣΤ' με τη Θεοδότη κη ρίιχτηκε παρά' νομος και το «μοιχικο" σχισμα» ε' λ αβε τε' λος. Ο πατριαρ,
Ι
,
Ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ι
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
χης σικαωλόγησε την προηγοίιμενη ασuναμία τοu ισχu, υεχτηκε �, , " πιεσεις προκειμενοu ' ρι ζομενος οτι πο λ ιτικες να " , ' Π αροτι επροκειτο για μια μετα θανατια σuμφωνησει. κα�, � , , ' Μ ' Κ uεuτεροu γαμοu τοu ωνσταντινοu, η αρια ταυικη τοu , ' να παρηγορη' θ ηκε εστω ' ' ' πιθανον και λιγο. Η αποφαση ση, , , " � � � μαινε οτι υεν ηταν ενοχη για τα uποτι θ εμενα σχευια uOλοφονίας τοu · είχε άσικα uποχρεωθεί σε σιαζίιγω και ανα' ' γκαστει, να uιo θ ετησει τη μοναστικη' ζωη' στην π ριγκι, υεν � προτεινε , ' πο . Ω στοσο κανεις την απαλλαγη" της απο , ' τετοω ' θα ηταν 1: ' Κατι την ει,ορια. ει,αιρετικα ενοχλητικο' 1: και uπερβολικά ασuν�θιστο για την Αuλ� . Έτσι, ανεξάρ, ' � , της απο' ψ εις, παρεμεινε στην π ριγκιτητα απο, τις υικες πο με την κόρη της, την ΕuφροσUνη. Ο γως τοu Νικηφόροu και σuναuτοκράτορας Σταuρά, τραuματιστει' β αρια" στη μαχη των Μ αρκως, ποu ειχε κελλών , σεν έζησε για πoΛU ακόμη . Η ασελφ� τοu Προ κοπία προώθησε τον άνσρα της M ιxα�λ ως κατάλληλο " , ' τοu αuτοκρατορα, ομως η au' ζuuπο Ψ ηφω για τον θ ρονο , , πιστεuε , ' φαινεται ' γος τοu Σ ταuρακιοu , η Θ εοφανω, οτι ,� , " ' πως μποροuσε να xu βερνησει με τον ωω τροπο οπως και η Eιρ�νη. 42 Το καλοκαίρι τοu 8 1 1 , και ενώ σιάφορες φα, , της Α uλης , ' αντιμαχονταν τριες για τον αuτοκρατορικο, τιτλο, �ση νιώθοuμε την κληρονομιά της αuτοκράτειρας Ει ρ�νης. Είτε η Θεοφανώ, ποu �ταν σuγγεν�ς της από την Aθ�να, όντως είχε την πρόθεση να κuβερν�σει μόνη της, είτε οι χρονογράφοι απλώς καταγράφοuν τοuς φόβοuς τοuς , πιθανον � uπηρ, ' να το επιθuμοuσε ' , το προηγοuμενο " ηυη οτι ι , χε. Κ αι σε αuτη' την περιπτωση το προτuπο ποu ειχε εΙ , " σχο λ ια και ανησuχια. ' ' γκαινιασει η Ε ιρηνη προκαλouaE , , κuριαρχοuσε " αναμεσα στοuς αρ' Ολοφανερα, η ανησuχια ρενες χρονογράφοuς, ενώ η ίσια η Θεοφανώ ενσεχομένως '
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
να συμπεριφερόταν πoλu Οιαφορετικά. Θα �ταν εξαιρετι κά απλο·ί κό το συμπέρασμα ότι όποτε οι γυναίκες πλΎ), ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ), ει.,ου, ζαν σε αποστασΎ) ' σια αναπνΟΎ)ς 'C , ΤΎ)ν ε' β ρισκαν s.-υε λ εασΤΙΚΎ)' , ενω" οι ανυρες s.σια ταυτοχρονα ' τρομοκρατ06νταν . Όμως Ύ) Eιρ�νΎ) είχε αφ�σει τα απο, ΤΎ)ς ως μια ασυνΎ)' θ ισΤΎ) Ύ)γεμονας , ' τυπωματα και οι μετα" γυναικες θα ειχαν , , ' γενεστερες αυτοκρατορικες παντα το ' θ ωμα' ΤΎ)ς στο μυα λο' τους. κατορ '41�
Τρεις νεαροί αξιωματικοί και n « συνωμοσία » τους έ"
Τ ελικά Ύ) Προκοπία τα κατάφερε και ο σ6ζυγός ΤΎ)ς, ο M ιχα�λ Ραγκαβές , έγινε αυτοκράτορας . ΣΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς σ6ντομΎ)ς και άοοξΎ)ς βασιλείας του ( 8 1 1 - 8 1 3 ) λέγε ται ότι Ύ) Π ροκοπία οιαοραμάτιζε σΎ)μαντικό ρόλο σΤΎ)ν , , για γνωστo� Α u λΎ)' , ενω' ο Μ ιχαΎ)' λ Α ' ε, μεινε περισσοτερο ΤΎ)ν ευσέβειά του και ΤΎ) γενναιοοωρία του προς ΤΎ)ν Εκ" , ' Δ εν πετυχε τιποτε περισσοτερο απΌ' τον Ν ΙΚΎ)κλΎ)σια. , ' ' φορο στους πολ εμους κατα' των Β ου λγαρων, που συνεχι' ζ0' ' χωρις ' . Ο χαν Κ ρουμος ' νταν κα' θ ε χρονο π λΎ)σια' υιαΚΟΠΎ) '>.' σε ακόμΎ) περισσότερο σΤΎ)ν Κωνσταντιν06πολΎ) , λεΎ)λα τώντας ΤΎ) ΘράΚΎ) και τις γ6ρω περιοχές που πρoμ�θευαν , ' ' λοι θ εωΟ ι στρατιωτικοι' κυκ ΤΎ)ν πρωτευζ>υσα με τροφιμα. ρ06σαν τις επανειλΎ) μμένες �ττες σoβαρ� απειλ� κατά ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας και τις αντιμετώπιζαν ως ταπεινωτι κές εμπειρίες. Ακολουθώντας τα βυζαντινά στρατε6ματα σΤΎ) Βερζινίκια, τον Ι06νιο του 8 1 3 , ο πατριάΡΧΎ)ς Ν ΙΚΎ)ι " ικανΟΤΎ)τες φορος φαινεται να ανΎ)συχει, για τις Ύ)γετικες , Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
το!) M ιχα�λ . Ο άμεσος κίνοuνος μιας βοuλγαρικ�ς πο" λ ωρκιας ' ΤΎJς πρωτεuοuσας ' εφερε τον Λεοντα, στραΤΎJγo, το!) Θέ ματος των Ανατολικών , στΎjV πρώΤΎJ γραμμ� . Με ΤΎJν uποστ�ριξΎJ ενός άλλο!) αξιωματικού, το!) Mιχα�λ από , / ι -με τον οποω ειχε σuνUΠΎJ ρεΤΎJΙ σει uπο, τον το Α μορω BαρoάνΎJ Τούρκο το 802 - 80 3 -, και ενός τρίτο!) προσώ, ' Θ ποu , ονοματι ... ωμας πο!) σuχνα" αναφερεται ως Σλα' βος, ο Λέων ο Αρμένως oικεωπω�θΎJκε ΤΎJν πορφύρα. Ο Μι, ' χαΎJ' λ Α' παραΙΤΎJ' θΎJκε, φορεσε το μοναστικο, ρασο και αναζ�ΤΎJσε καταφύγω σΤΎJν EκκλΎJσία. 43 , , οι τρεις αξ ιωματικοι,, πο!) τα ονο' τον τροπο Μ ε αuτον , � , το!) B αρυανΎJ � ' Τoup' crUVuE ματα, τοuς ειχαν θει' με ΤΎJ στασΎJ κο!) το 803 , απέΚΤΎJσαν ΎJγετικό ρόλο στο Βuζάντω. Πο, , � , ' ' λu' μεταγενεστερες θ ρ!)' λο πο!) ανεΠΎJγες υιεσωσαν εναν φερε ότι λίγο πριν από ΤΎjV εξέγερσ� τοuς οι τέσσερις μαζί , , " ειχαν σuμ β ou λ εuτει" εναν ΎJ λ ικιωμενο μανΤΎJ , ο οποιος ισχuριζόταν πως μπορούσε να οιαβάζει το μέλλον .44 Σύμ, " ι απΌ τοuς τρεις νεοuς φωνα με ΤΎJν πρoφΎJτεια τοu , οι �uUO άνορες έ μελλε να κuβερν�σοuν ΤΎjV Αuτοκρατορία, ενώ ο μάνΤΎJς πρoειooπoίΎJσε τον BαρoάνΎJ ότι θα αποτύγχανε , " ' σΤΎJν αποπειρα το!) και θα τuφλ ωνοταν. ΑUTY)' ΎJ σuνανΤΎJση στο Φιλoμ�λω οεν αναφέρεται από τον ΘεoφάνΎJ , ού τε ο Γενέσιος ΤΎJς οίνει ιoιαίτεΡΎJ έμφασΎJ . Ωστόσο σΤΎJν , ' � , � , ' το!) Θ ... εoφανΎJ, στα μεεκυoΧΎJ οι Σ uνεχιστες πο!) υιεσωσαν , ' . Η πρoφΎJτεια ' σα το!) Ι " αιωνα, κατεχει σΎJ μανΤΙΚΎJ' θ εσΎJ , , � , ' � , ' στις πρωτες πενΎJντα uUO σε λ ωες αναφερεται ε' ξ ι φορες , " ΤΎJς ιστοριας τοuς, αποκτωντας ετσι uπερ β ολ ΙΚΎJ' σΎJμασία. Σε αuτ� ΤΎJν εκooχ� ΤΎJς αφ�γΎJσΎJς οιαπιστώνοuμε , ξεκινΎJσε , σΎJ μαντι, ' ' πως ο,τι ως φΎJμΎJ εξελ ισσεται σε ενα , , γεγονος ' . Β ε' β αια παροκο, και αuσΤΎJ ρα, τεκμΎJριωμενo , , ' για τις μετεπειτα ' μοιες αιτιο λογιες εξεγερσεις κατα ΤΎJς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" 'Υ)ταν αρκετα" συχνες. 4 5 'Ο μως , εc,Oυσ�ας 'C αυτoκραΤOΡ�Κ'Y)ς , o� , , oτ� ' που π�στoπoιoυν υπαρχουν κα� α' λλ ες μαρτυρ�ες " " 'C τρε�ς αι.,�ωματ�κo� που ε�χαν συνυΠ'Y)ρεΤ'Y)σε� υπο τον Β αροάν'Υ) μοιράζονταν τ�ς ίo�ες φ�λoooξίες, κ� ας απέφυγαν Τ'Υ)ν ΤUΧ'Υ) του. Το καλoκαίρ� του 80 3 , ο Βαροάν'Υ)ς απέτυχε να κεροίι του κ� ετσ� ι 'C γ�α Τ'Υ)ν ει.,εγερσ'Υ) , 'C ι σε� oυσ�αστ�κ'Y), υπoστ'Y)Ρ�ι.,'Y) , s:αναγκασΤ'Υ)κε να uιαπραγματευτε�' Τ'Υ)ν ασφαλ'Υ)' μεταφο' 46 Ο Λεων ' Τ'Υ)ς ν'Υ)σου ' Π ρωΤ'Υ)ς. ' ο ρα, του στο Μ oναστ'Y)Ρ� Αρμένιος και ο M�χα�λ από το Αμόριο συνέβαλαν στο να οοθεί ειρψ�κό τέλος σΤ'Υ)ν εξέγερσ'Υ) των M�κρασ�ατ�κών Θεμάτων . Ανταμείφθ'Υ)καν με υψ'Υ)λά στρατ�ωτ�κά αξ�ώ, ' .. ωμας ' λ'Υ), ενω' ο Θ ματα κα� σπ�τ�α σΤ'Υ)ν Κ ωνσταντ�νoυπo , , , , περασε τα συνορα κα� κατεφυγε στους Άρα βες, οπου β α' λ θ'Υ)κε να καταστρώνε� Τ'Υ) o�κ� του ανταρσία. O� άλλo� 060 , εμφαν�' ζoντα� να εχουν κραΤ'Y)σε� στεν'Υ) επαφ'Υ) κα� να ε' ' , , , s:Λ χουν κανε� συμφεροντες γαμους : ο εων με Τ'Υ) Θ... εoooσ�α, , ενος " α λλου Αρμενιου " 'Υ)ταν ' , του Αρσα β'Υ)Ρ, ' ο οποιος ΚΟΡ'Υ) επ�κεφαλ�ς του υπουργείου Δ�καιοσuν'Υ)ς κα� το 808 κα τείχε Τ'Υ) θέσ'Υ) του χοια{στορος ο M �χα�λ με Τ'Υ) Θέκλα, Τ'Υ)ν κόρ'Υ) του Βαροάν'Υ) και Τ'Υ)ς πλοuσ�ας συζuγου του Δοs:S:- ' ,ανορες , ' κα� o� ουο Π αρα' τον ρομαντικο, μυ' θο oτ� μν�Κ'Y)ς. «παραπλαν�θ'Y)καν γ�α να παντρευτοuν τ�ς θυγατέρες του Βαροάνψ> τον καιρό Τ'Υ)ς υπoτ�θέμεν'Y)ς προφ'Υ)τείας, ο M�' , ζ κα� s:-οεν υπαρχε� ' ' μαρχα'Υ)' λ 'Υ)ταν ο μονος που το επραι.,ε τυρία ότ� ο γάμος πραγματoπo��θ'Y)κε στ'Υ) o�άρκε�α του πραξ�κoπ�ματoς του 803 . 4 7 Μετά Τ'Υ)ν αποτυχία Τ'Υ)ς εξέγερσ�ς του , ο Βαροάν'Υ) ς γuρεψε καταφuγιο ω ς μοναχός στο μoναστ�ρ� που είχε �ορuσε� στψ Πρώτ'Υ) , όπου τυφλώθ'Υ)κε με o�αταγές του Ν lΧ'Υ)φόρου Α' παρά τ�ς οεσμεuσε�ς που τον εξασφάλ�,
,
Ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
3 08
Ι
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ζαν. 48 ΈζΎ)σε πολλά χρόνια ακόμΎ) , ενώ Ύ) γυναίκα του Δοι ι ι , , μνΙΚΎ) οπως και Ύ) ΚΟΡΎ) του αναγκασΤΎ)καν να γινουν μο, και αποσυρ , θΎ)καν στο σπιτι ' τους σΤΎ)ν Κωνσταντιναχες " " ' λ β λ νουπο Ύ) , το οποιο μετε α αν σε αναχωΡΎ)ΤΎ)ΡΙΟ γνωστο ως Αναστάσια (όνομα που παραπέμπει σΤΎ)ν ΑνάστασΎ) ). 49 Ο Λέων και ο Μιχαήλ συνέχισαν ΤΎjV επιτυΧΎ)μένΎ) στρα τιωτική τους σταδιοδρομία μέχρι το 808, οπότε ο Λέων εμφανίζεται να εξορίζεται εξαιτίας ΤΎ)ς συμμετοχής του , μαζί με τον πεθερό του, στο αποτυΧΎ)μένο πραξικόΠΎ)μα του 808. Πιθανολογείται Ύ) εμπλοκή και του Μιχαήλ από το Αμόριο, αφού και οι δύο άνδρες, καθώς και ο συνάδελ, τους Θ ' ανακλΎ)' θΎ)καν στο στρατευμα ' φος ... ωμας, μετα, τον θάνατο του Ν ΙΚΎ)φόρου το 8 1 1 . Η χρονολογία του γάμου ΤΎ)ς Θέκλας με τον Μιχαήλ δεν είναι γνωστή , αλλά όταν γεννήθΎ)κε το πρώτο τους παιδί (πιθανόν μεταξύ 8 1 1 και 8 1 3), ο Μ ιχαήλ κάλεσε τον Λέοντα να γίνει νονός του. 5Ο Έτσι οι δύο άνδρες δΎ) μιούργΎ)σαν μια πρόσθεΤΎ) πνευμαι , ' ' Θ Ι που ονομασΤΎ)κε ΤΙΚΎ), σχεσΎ) γυρω αποΙ το αγορι ... εοφιλος. Μετά από τους επανειλΎ)μμένους βουλγαρικούς θριάμ βους υπό τον χαν Κρούμο , Ύ) στρατιωτική και εκκλΎ)σια' ' ' ζΎ)ΤΎ)σε ' να δ εσΤΙΚΎ), Ύ)γεσια απο' τον Λεοντα τον Αρμενιο χτεί ΤΎ) θέσΎ) του αυτοκράτορα. Ο πατριάρχΎ)ς ΝΙΚΎ)φόρος " συν το' συνει δΎ)ΤΟΠΟΙΎ)σε πως αν ο Μ ιχαΎ)' λ Α' παραιτειτο , ' ' ' μα και τον απομονωναν μαζ ι με ολΎ) του ΤΎ)ν οικογενεια ' πι θ ανον ' να σωζ οταν ' ' σε μονασΤΎ)ρια, Ύ) Αυτοκρατορια απο, τους Βουλγάρους. ΖήΤΎ)σε λοιπόν από τον Λέοντα να εγ γυΎ)θεί ΤΎ)ν ΟρθόδοξΎ) πίσΤΎ) του και ύστερα τον έχρισε αυτοκράτορα. Ο Λέων επευφΎ) μήθΎ)κε στο προ των τει χών Τριβουνάλιο από τον στρατό και στέφθΎ)κε στΎjV Αγία Σοφία, στις 1 2 Ιουλίου του 8 1 3 . 51 Ο Μιχαήλ από το ΑμόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' 'ό> ' του σΤ'Ί)ν πο' λ'Ί) και τον , , ρω 'Ί)ταν παρων κατα, Τ'Ί)ν εισΟυΟ , τους σχε, ' 'ό> ' 'ό> ' στο ανακτορο , υειγμα Τ'Ί)ς στεν'Ί)ς συνΟυευσε σ'Ί)ς. Για Τ'Ί)ν υπoστ�ριξ� του πρo�χθ'Ί) στο αξίωμα του ' 'ό> , ' των εc,ΧΟU 1: βιτορων, ' ενω, ο πα λ ως πατριχιου και υωΙΚ'Ί)του τους σύντροφος εν όπλοις, ο Θωμάς, έγινε τουρμάρχης των φοιδεράτων (ομόσπονδων ). Και τα 060 προαναφερ, " ' στρατιωτικα, σωματα αντιπροσωπευαν επιλ εκτες θ εντα , μοναυες , 'ό> 1: βιτορων , : το ταγμα στρατιωτικες ' των εc,ΧΟU απο, ' τε λουνταν απο, εφιππους που στα' θ μευαν σΤ'Ί)ν πρωτευου' σα, ενώ οι φοιδεράτοι (ομόσπονδοι) �ταν δ'Ί) μιούργ'Ί) μα του ΝΙΚ'Ί)φόρου Α' για Τ'Ί)ν ενίσχυσ'Ί) Τ'Ί)ς αυτoκρατoρικ�ς φρουράς . 52 Η διαφαινόμεν'Ί) απειλ� μιας βoυλγαρικ�ς πο λωρκίας απομακρύνθ'Ί)κε χάρ'Ί) σΤ'Ί)ν ενίσχυσ'Ί) των οχυ' , , , Ε " εκτισε ενα καινουργω τειρω, σε ων Τ'Ί)ς πο' λ'Ί)ς. Ο Λεων " , ' Μ ' Βλ ' Α αχερνων . φου πρωτα λ χος γυρω απο Τ'Ί) ον'Ί) των ε'Ί)λάΤ'Ί)σε ατψωΡ'Ί)τί τα περίχωρα, ο χαν Κρούμος τελικά , αναγκασΤ'Ί) κε να αποτρα β'Ί)χτει, Ρ''Ί)μα' ζ οντας σΤ'Ί)ν επι, ι ι ' . 'Εναν χρονο αργοτερα κι ενωΙ ετοιστροφ'Ί), του Τ'Ί) Θ... ρακ'Ί) μαζε μιαν ακόμ'Ί) μεγάλ'Ί) επίθεσ'Ί) , ο Κρούμος πέθανε ξαφνικα, .
...�
Η βασιλεία του Λέοντα Ε ' (8 1 3 - 820)
ea.ι
Σ Τ'Ί) διάρκεια Τ'Ί)ς βασιλείας του Λέοντα Ε ' , οι 060 στρα" του συνεργασΤ'Ί)καν σε εκστρατειες , ι τιωτικοι, συντροφοι με τις οποίες διασώθ'Ί)κε σε μεγάλο βαθμό 'Ί) τιμ� των βυ ζαντινών όπλων . Συμμορφούμενος με Τ'Ί)ν επιτυΧ'Ί) μέν'Ί) , ' ' 'ό> ' του ΠΡΟ'Ί)γουμενου Σ υριακ'Ί)' υυναστεια αιωνα, ο Λεων α' λ , ' λ αι,ε ζ το ονομα ' του μεγα λ υτερου γιου απο το αρμενικο, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Σμπατ (εξελληνισμένο σε Συμβάτιο) σε Κωνσταντίνος και τον έστεψε συναυτοκράτορα. Διατάζοντας τον λαό να τους επευφΎ) μεί με ΤΎjV παραδοσιακή ιαχή : « Πολλά τα έΤΎ) του Λέοντα και του Κωνσταντίνο\») , επιδίωκε ολο, μακροχρονΎ) , , � , μια νεα οικογενειαφανερα να εγκαθ ιυρυσει 3 κή δυναστεία. 5 Ήλπιζε επίσΎ)ς να επωφελΎ)θεί από ΤΎ) βαθιά ριζωμένΎ) νομιμοφροσι.'ινΎ) σΤΎ) μνήμΎ) του Κωνστα, οεν , σ βΎ)στει, ποτε, αναμεσα , � ειχε ' Ε ' , Ύ) οποια ντινου στα , � , τακτικα, στρατευματα των Θεματων . . ΣΤΎ) υιαρκεια ' ΤΎ)ς καταστροφικής βουλγαρικής εκστρατείας του 8 1 3 , οπα� ' του Κωνσταντινου ' Ε " παρεισεφΡΎ)σαν στον ναο, των οΟΙ Αγίων Αποστόλων σΤΎ)ν Κωνσταντινοι.'ιπολΎ) σΤΎ) διάρκεια , � τον ταφο , του καλ ωντας ' και ανοι<-,αν ' τον μιας λ ειτουργιας , ' " ' Ο ΘεοφανΎ)ς ' λεει Ύ)ρωα τους να σωσει ΤΎ)ν Αυτοκρατορια. ,οτι Ύ)ταν , " επερριπταν ΤΎ)ν ευ θυνΎ) ' Π αυ λ ικιανοι,' οι οποιοι για τις ήττες ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας σΤΎ)ν ΟρθόδοξΎ) πίσΤΎ) ' ' « Ε μπνεομενοι ' απο' τον Δ ιακαι ΤΎ) μονασΤΙΚΎ), θ εοσοφια. βολο, φώναζαν υπέρ του προφήτου τους, του Εβραίου στα " αρνουνταν ΤΎ)ν εν' μυαλ α' Κωνσταντινου, και σαν κι αυτον , ' . 54 σαρκωσΎ) του Χ ριστο\») �
�
�
Η αναβίωση της εικονομαχίας
e"
Ο Λέων Ε ' θεώΡΎ)σε ότι αυτό το περιστατικό δικαιολο
γοι.'ισε ΤΎ)ν επιστροφή σΤΎ)ν εικονομαχική πολιτική του , μιμουμενος , , ' Ε ' , πιστευοντας Κ ωνσταντινου οτι τους Ύ)γε, ' '� μονες του Η " αιωνα και ο ιυιος θα μαΚΡΟΎ)μερευε και θα 55 κυβερνοι.'ισε με επιτυχία. Η αναβίωσΎ) ΤΎ)ς εικονομαχίας προκάλεσε ΤΎ)ν απόσυρσΎ) του πατριάρχΎ) ΝΙΚΎ)φόρου. Σε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
μια σόνοδο που διεξ�χθΎ) στψ Αγία Σοφία το 8 1 5, οι ει's:- λ α και καταρι ι s:- ι επισΎ)μως ως εωω κονες καταυικασΤΎ)καν γ�θΎ)καν για μία ακόμΎ) φορά. Οι Χριστιανοί όφειλαν στο εξ�ς να σεβαστοόν τψ επίσΎ) μΎ) πoλιτικ� ΤΎ)ς βυζαντιν�ς ΕκκλΎ)σίας.56 ΣΤΎ) Διακ�ρυξΎ) ΤΎ)ς Π ίστεως που εκδόθΎ)ι ι ι s:- τα περισσοτερα συνΟυΟ, κε αποι ΤΎ)ν παραπανω θεολογιχαι ι ι s:- ΤΎ)ς ειχοεπιχεφΎ)ι ματα ειχαν αντ λΎ) θ ειι αποι ΤΎ)ν περιουο ι του Η' αιωνα. ι παραΤΎ)ρειται ι Ι ' νομαχιας Ω στοσο μεγα λυτε� ι ' ι ι θ εσεων , ΡΎ) θ εωΡΎ)ΤΙΚΎ) επει.,εργασια των εικονομαχικων που είναι αποτέλεσμα ΤΎ)ς παρατεταμένΎ)ς διαμάχΎ)ς εντός ι κα θ ως ι και ΤΎ)ς συγκρουσΎ)ς ι ι του Β υζαντιου αναμεσα στο ' s:ι ι ειχε ι ενταθειι μεΙ , υιαμαΧΎ) Β υζαντιο και σΤΎ) ΔυσΎ) Ύ) οποια τά το 787. Σε ποιο βαθμό όλα αυτά ενδιέφεραν τους εκτός Ι ι s:- ' ι ι να εΚΤΨΎ)σουμε. στρατευματος, ειναι αυυνατο ο Ω στοσο Ι ι Ύ) επαναφοραΙ ΤΎ)ς εικονομαχιας ' Ε Ι πιστευε οτι Λεων ι θα εγγυάτο ΤΎ)ν υπoστ� ριξΎ) που του �ταν απαραίΤΎ)ΤΎ) για ι ι ι ι που να νΙΧΎ)σει στις μαχες καται των Β ου λγαρων , γεγονος ι ι ι του στον θ ρομε ΤΎ) σεφαι του θα στεριωνε ΤΎ) s:-υυναστεια νο για πολλές γενιές. Για τψ ΕυφροσόνΎ) και ΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς, ΤΎ) Μαρία, που ι ι ι και για τους μοναχους ι κα θως β ρισκονταν σΤΎ)ν Π ριγκιπο, ΤΎ)ς Moν�ς Στουδίου και των άλλων εικονολατρικών ιδρυι s:ι Ι ματων , αυΤΎ)ι Ύ) ανα β 'ιωσΎ) απει λ ουσε ΤΎ)ν παραυοσιαΚΎ) ι υεν ι ι ι s:- αναφερεται Μ ο λονοτι τους αφοσιωσΎ) στις εικονες. πουθενά, Ύ) Ύ)γουμένΎ) ΤΎ)ς Moν�ς ΤΎ)ς Πριγκίπου θα είχε oπωσδ�πoτε πλΎ)ροφΟΡΎ)θεί τψ επίσΎ) μΎ) αλλαγ� . Προ κειμένου Ύ) Moν� να μΎ)ν υποστεί έρευνα, Ύ) Ύ)γουμένΎ) έ πρεπε να προσυπογράψει ΤΎ) Διακ�ρυξΎ) ΤΎ)ς Πίστεως που είχε εκδώσει Ύ) σόνοδος του 8 1 5. Προφανώς θα έγινε δεs:- ι ΤΎ)ς εικονομαχιας ι και θα αποσυρι ΚΤΎ)ι μια τυΠΙΚΎ)ι απουΟΧΎ) ι ι Ύ)γετες ι Ο ι πιο επιφανεις θ Ύ)καν οι εικονες. ΤΎ)ς αυσΤΎ)ραι ειDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
κoνoλατρικ�ς παράταξης που αρν�θηκαν να συμμορφω θούν , διώχθηκαν , δάρθηκαν και εξορίστη καν . Η Moν� Στουδίου διαλύθηκε , οι εικονολάτρες εξεδιώχθησαν και ι στο Μ οναστηι ρι εγκαταστα' θ η κε μια νεα εικονομαχικηΙ ι ι ι ι κοινοτητα. Σ τη �υιαρκεια αυτης της �υευτερης εικονομαι I� ι Θ I� Ι χικης περιουου, ο εουωρος οργανωσε ενα αντιπολ ιτευι �I Ι ' Ι τικο υικτυο τα με λη του οποιου επικοινωνουσαν με επιι ι ι ι ' μια α λη θ ινη κοινοτητα εικονο λατρων που ειχαν στολ ες, δεσμευτεί να αντισταθούν στους διωγμούς χάρη στις ζωη ρές εκκλ�σεις του για αλληλεγγύη . Όπως έχουμε δει, I� I Ι Ι στο �υικτυο του Θ '" εουωρου συμμετειχαν και γυναικες, μει ι ι ι 1: ρικες εκ των οποιων ι.,εχωρισαν για το κουραγιο τους. Αν και η Μαρία δεν φαίνεται να �ταν μία απ' αυτές , ίσως να ι ι ζε τα σχετικαι με αυτον γνωρι τον μυστικοι αντιπολ ιτευτιι ι ι ι �I λο που συντηρουσε παραυοσεις. κο κυκ τις εικονολατρικες Ο θάνατος του Θεόδωρου το 826 μπορεί να την αποδυνάι ι ι ι 1: μωσε, ωστοσο η ει.,οριστη εικονολατρικη κοινοτητα επιβίωσε. ι I� Ο Αι Ι η ανα β 'ιωση της εων , που πιστευε ακραυαντα οτι εικονομαχίας θα του εξασφάλιζε στρατιωτικές επιτυχίες, είχε παραβλέψει τις φιλοδοξίες τόσο του Mιχα�λ από το Αμόριο όσο και του Θωμά του Σλάβου, των εν όπλοις συ ντρόφων του. Το 820, ο Mιχα�λ χρησιμοποιώντας τη διοί κηση των εξκoυβ�τόpων στην Κωνσταντινούπολη ως στρα τιωτικ� του βάση απειλούσε να τον ανατρέψει. Στα τέλη Α ι ι � Ι Ι της χρονιας ο εων συνειuητoπoιησε την απει λη' και �υιεταξε να φυλακιστεί ο Mιχα�λ . 57 Όμως η γυναίκα του, η Θεοδοσία, δεν τον άφησε να του επιβάλει τη θανατικ� πoιν� μια τόσο ιερ� ημέρα όπως τα Χριστούγεννα και τον ι ι ι προετρε Ψ ε να ανακρινει πιο εντατικαι τους συμμαχους του ι ι ι Μ ιχαη' λ . Ωστοσο μεται αποι επιτυχη μενες συνεννοησεις , �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, σuμμετειχαν , ' ζ ' στις οποιες και ο ι αι.,ιωματοuχοι της Α u λΎ)ς ποu ήταν uπεuθuνοι για ΤΎ) φόλαςΎ) τοu Μ ιχαήλ στο κελί τοu στο Μέγα Παλάτιο, Ύ) προσχεοιασμένΎ) σuνωμοσία ' ' κατα, τοu Λ εοντα τε' θΎ) κε σε εφαρμογΎ)' . Τ Ύ)ν ωρα ποu ο αuτοκράτορας έ Ψελνε σΤΎ) λειτοuργία των Χριστοuγέν νων στο παρεκκλήσιο των ανακτόρων στις 25 Δεκεμβρίοu, οολοφονήθΎ) κε από οπαοοός τοu Μ ιχαήλ ποu είχαν με, ' ",, ' Μ ο' λ ις ο Λεων ταμφιεστει" σε με λΎ) ΤΎ)ς χορωυιας. σωριασΤΎ)κε νεκρός, οι οολοφόνοι έσπεuσαν να ελεuθερώσοuν τον Μ ιχαήλ και να τον μεταφέροuν, σΙΟΎ)ροΟέσμιο ακόμΎ) , , και τον ' στο Αuγοuστειον. Ε κει" τον εντuσαν σΤΎ)ν πορφuρα , 'C αuτοκρατορα. ' ' ' αναΚΎ)ρuι.,αν ο Μ ιχαΎ)' λ παροuσιαΚατοπιν Α , " ' ' Σ οφια, οποu τον εστε σΤΎ)κε σΤΎ)ν για ψ ε ο πατριαΡΧΎ)ς , οικεΙΟΠΟΙΎ)' θΎ)κε ΤΎ)ν uπερ' ' "" Μ ε αuτον ' τον τροπο Θ εΟυοτος. ταΤΎ) εςοuσία. Οι τέσσερις γιοι τοu Λέοντα εςορίσΤΎ)καν " ' στα Π ριγκιποννΎ)σια και εuνοuχισΤΎ)καν, ωστε να μΎ)ν μπο, , , "" ' και να αμφισ βΎ)ΤΎ)ρεσοuν ποτε, να αΠΟΚΤΎ)σοuν παιuια " ' ' σοuν τον Μ ιχαΎ) λ . Σ uνεπεια τοu εuνοuχισμοu, ο μικροτερος, ο Θεοδόσιος , πέθανε · ο Βασίλειος και ο ΓΡΎ)γόριος έ ζΎ)σαν ως μοναχοί μέχρι το 847 τοuλάχιστον . �
..<;
Η ανάρρηση του Mιχαrί λ από το Α μόριο
ca>
Τ ο 820, ο Μιχαήλ Β ' , ο Ύ)θικός αuτοuργός ΤΎ)ς οολοφονίας
, , σχεσΎ) ' τοu Λ εοντα Ε ' , "'"υεν ειχε καμια με ΤΎ)ν αuτοκρατο" . Η ταν αμορφωτος, , ζ ' και ορισμενοι ' ΡΙΚΎ)' ει.,οuσια τραu λ ος σχολιαστές τον σuνέοεαν με ΤΎ)ν αίρεσΎ) των ΑθΙΥΥάνων, οι οποίοι σχετίζονταν με τοuς ΠαuλικιανοUς. Η αρχή ΤΎ)ς βασιλείας τοu οεν ήταν οιόλοu εuοίωνΎ) και, όπως ήΟΎ) θα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
γνώριζε, οεν θα αργούσε η στιγμ� που ο Θωμάς, ο τελευ, 'Ετσι ο , της τριαοας ' ι:- , θα τον αμφισ βητουσε ' ανοιχτα. ταιος Mιχα�λ βρέθηκε σε Μσκολη θέση όταν ο Θωμάς απαί" 'ι:- " του απο την αυτοκρατορικη' ει,ουσια. ' Ο τησε το μερωιο αντίπαλό'ς του οεν �ταν οολοφόνος και είχε την υπoστ� ριξη ση μαντικών ουνάμεων του Θέ ματος των Ανατολι κών, πο'υ του �ταν πιστές έστω κι αν οεν �ταν στρατη γός τους. Αντίθετα, ο M ιχα�λ οιέθετε μονάχα την υπο, " των επαγγε λ ματιων , των ταΥματων ' στρατιωτων στηριι,η ' Ι:, , του , που εορευαν στην πρωτευουσα και των συγγενων , , '" ' Ι:- ' τους οποιους ειχε οιορισει σε ση μαντικα αι,ιωματα. Η εξέγερση του Θωμά του Σλάβου υπ�ρξε μια μακρό χρονη επιχείρηση κατά τψ οποία πoλιoρκ�θηκε η πρω, πο' λ εις οεχτηκαν επι θ εσεις, , ' 1:- '" τευουσα, σημαντικες uιει,η1:- ' χθησαν μάχες σώμα με σώμα, στρατεύματα μετακιν�θη καν σε μεγάλες αποστάσεις , ενώ οεν έλειψαν και οι εκα τέρωθεν θεολογικές Οιακηρύξεις.58 Σε κάποια φάση ο Θω, εμφανι' ζ εται να υποσχεται ' μας την αναστη' λ ωση των ειf Ι , 'C κρυκονων, γεγονος που του προσφερε την υποστηριι,η " , εικονο λ ατρων, , που ειχαν , ' ωιαιτερως 1:' φων μοναχων ει,ΟΡΙστεί μετά τψ επικράτηση της εικονομαχίας το 8 1 5. Σε πείσμα της πολύμηνης πολιορκίας της πρωτεύουσας , ο Mιχα�λ κατόρθωσε να αντέξει, επιβεβαιώνοντας έτσι το βυζαντινό γνωμικό πως όποιος κυβερνά την Κωνσταντι' ' η οιαρκεια ' λη, κυ βερνα" ολον τον κοσμο. της νουπο Ωστοσο Ι:- ' ' λο' ' στο συνο ει,εγερσης αποουναμωσε την Αυτοκρατορια '" Ι:- ' της και άφησε τον νικητ� με μειωμένα αποθέ ματα για , , ' και την αντιμετωπιση των ανανεωμενων β ου λγαρικων αραβικών απειλών . , ' Σ το αποκορυφωμα αυτων ' των ουσμενων Ι:' περιστασεων, " ' ' ' ο Μ ιχαη' λ υπεστη μια ακομη απωλ εια οταν πε' θ ανε η συ,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" εταφΎ) στο αuτοκρατορικο, μαu' λ α, TJ οποια ' τοu Θ.... εκ ζ uγος σωλε[ο τοu Ιοuστινιανοu, ο[πλα στον ναό των Αγ[ων Απο" πεν θ TJσε βαρια' τον χαμο, ΤTJς και ορ' στο' λ ων. Λ εγεται οτι "' , ' κισΤTJκε να μTJν c,αναπαντρεuτει" ποτε . 'Οταν ομως οι σuγκλTJΤΙΚΟ[ το πλTJροφορ�θTJκαν , προσπάθTJσαν να τον με/ �I , , ταπεισοuν ' οι γuναικες τοuς απαιτοuσαν μια ΟΙΚΟυεσποινα για να προ"ισταται στις ορασΤTJ ριόΤTJτες ΤTJς Αuλ�ς. 59 Προκειμένοu να ξεπεράσει ΤTJν ολοφάνεΡΎ) έλλεΙψΎ) αu� , , � , τοκρατορικων στρατιωuιαπιστεUΤTJριων , ο τuχοuιωΚΤTJς � ", , , ποu χαΡΎ) , σΤTJν αμεΤΡΎ) , , ' τοu ειχε καταφετικος, φι λΟUΟc,ια ι , , 'C ' ' ρει να γινει αuτοκρατορας c,εκινωντας απΌ τα κατωτερα � , , " ' κλ ιμακια τοu στρατεuματος, TJp θε σε uιαπραγματεuσTJ γα, , ' TJ . Π ως ' και ποτε σuνε' βTJ αuτο, παμοu με ΤTJν Ε uφροσuν ραμένει ασαφές. Όμως ο M ιχα�λ επιο[ωκε να εκμεταλ λεuθε[ για λογαριασμό τοu τις σTJ μαντικές οιασuνδέσεις ποu αντιπροσώπεuε εκε[νTJ. Η [οια φιλοοοξ[α ποu σιγό καιγε στα σωθικά τοu Λέοντα Ε ' , TJ [ορuσTJ μιας οικογε νειακ�ς οuναστε[ας, κατέτρωγε και τον M ιχα�λ Β ' . Επι θuμοuσε επ[σTJς να σuνοεθε[ με ΤΎ) Σuριακ� οuναστε[α τ�u , � , τον σuνuεσμο Η " αιωνα και αuτον τον ανακα' λu Ψ ε σΤTJν Εuφροσί.ινTJ . ψ;
Ο γάμος της Ευφροσύνης
c"
Ω ς μoναoικ� επιζώσα απόγονος τοu Λέοντα Γ ' , TJ Eu φροσί.ινΎ) μοιάζει TJ ιoανικ� επιλoγ� . Μόνο εκε[νΎ) μπορε[ , " να χαρισει στον Μ ιχαΎ)' λ απΌ' το Α μοριο εναν αu θ εντικο' � , " τοuς το σο εΠΙΤUΧTJμενοuς υεσμο" με ολοuς αuτοuς στρατιω", " TJγεμονες, ποu με τις μεταρρu θ μισεις ' ' τικοuς τοuς εc,ασφαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
λισαν ΤΎ)ν επιβίωσΎ) χαι ΤΎ)ν εοραίωσΎ) το!) Βuζαντίοu . Τα ,� " ΤΎ)ς ειναι Ύ) περιοuσια " ΤΎ)ς. Ο σον αφορα' ΤΎ)ν Ύ) λ ιγονωια χία τοuς, το 820 ο Mιχα�λ είναι γίιρω στα σαράντα χαι Ύ) "C " ειχοσι ει.,Ι " οτι ' ", χαι τριαντα. ' Το γεγονος ' μεται.,!) Ε uφροσuνΎ) ,εχει ανατραφει, ως ειχονο λαΤΡΎ)ς ' ' παρα βλεπεται σαν απ λΎ)' ενόχλΎ)σΎ) . ΣΤΎ)ν ΕuφροσuνΎ) ο M ιχα�λ βλέπει επίσΎ)ς μια " , � σ!)' ζuyo πο!) εχει σuνεωΎ)σΎ) ΤΎ)ς αuτοχρατοριχΎ)ς ΤΎ)ς χαταγωγ�ς , πο!) πιθανόν θα μάθει τοuς τρόποuς ΤΎ)ς Αuλ�ς � ' ' ποτε" ο ωιος χαι Ύ) πο λu' χαλ uτερα απο" ο,τι θα μποροuσε οποία θα επιτελέσει τον ρόλο ΤΎ)ς σuμβίας χαι θετ�ς μΎ) τέρας το!) γιο!) το!) χαι οιαΟόχο!) το!) Θεόφιλοu . Χρειάζε, , � , στις επισΎ) μες πεται μια αuτοχρατεφα να τον σuνοuεuει ριστάσεις πο!) περιλαμβάνονται στο Ύ)μερολόγιο των αu λιχών τελετών, παλατιανές οεξιώσεις, θρΎ)σχεuτιχές λει, χαι παει ' ' ' λεγοντας, τοuργιες χρεια' ζεται μια με �uUO λογια πραγματιχ� αuτοχρατοριχ� σUζuγο. Η ΕuφροσuνΎ) είναι Ύ) ' , ' ' ζει σε μονασΤΎ)' . Το μονο τε' λεια λuσΎ) προ' βλΎ)μα ειναι οτι ρι χαι πιθανόν να μΎ) σuμφων�σει να εγχαταλείψει ΤΎ) μο" � θει' τον αuτοχρατοναστιχΎ), απομονωσΎ) ΤΎ)ς για να UΠΟuU ριχο, ΤΎ)ς ρο' λο. , ,� , , εμπouιo Το πρωτο να πο!) πρεπει να "Cι.,επεραστει' ειναι φίιγει Ύ) ΕuφροσuνΎ) από το Moναστ�ρι ΤΎ)ς Π ριγχίποu. " οφει λouv να μενοuν ' Απο' ΤΎ) στιγμΎ), πο!) οι μοναχες απομονωμένες οιά βίοu , το ζ�ΤΎ)μα παροuσιάζει Οuσχολίες. ' , ' Π ρο, το χεφισΤΎ)χε ο Μ ιχαΎ)' λ , παραμενει Π ως μuσΤΎ)ΡΙΟ. , ι , ' Ι φανως Ύ) Ύ)γοuμενΎ), Ύ) πνεuματιχΎ) ΤΎ)ς μΎ)τερα, πρεπε ι να ,� � , υωσει σΤΎ) μοναΧΎ), για να απα λλ αγει" απο τοuς ΤΎ)ν αυεια , , λΎ)σΎ) στον πατριαΡΧΎ) ' ' ορχοuς ΤΎ)ς . Ο Μ ιχαΎ)' λ" χανει εχχ , ' Κ , τον Αντωνιο ασσψατα, ο οποιος προφανως σuναινει, στο , ' 60 , ' ει' uποτι' θ εται οτι αιΤΎ) μα το!) αuτοχρατορα. Μ ο λονοτι , , , β , , � ναι χατι το οποιο υεν πρεπει να σuμ αινει ποτε , Ύ) αφ 0Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
σίωσΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσίΝΎ)ς σΤΎ) μοναστική ζωή ίσως να μΎ)ν , , ι ΤΎ)ς Ύ) ι ι , και σΤΎ)ν περιπτωσΎ) ειναι και τοσο ({κανον ικψ> , ,ισως να μΎ)ν ειχε ' ζ ε λ EU' θ Ερα να υωσει ' επι λει.,ει 1:- ' <<μοναχψ> τοuς μοναστικ06ς ΤΎ)ς όρκοuς. Η μΎ)τέρα ΤΎ)ς Μαρία είχε , γι , αuτο, Ι:' υεν uπαρχει αμκαρει, παρ α, ΤΎ) θ ε' λΎ)σΎ)' ΤΎ)ς -οσο φιβολία- αλλά Ύ) Εuφροσ6νΎ) ; Δεν γνωρίζοuμε αν Ύ) Εuφροσ6νΎ) έκανε ΤΎ) οική ΤΎ)ς , ζΎ)ΤΎ)μα, ' ' επι λογΎ)' στο σuγκεκριμενο αν uιo θ εΤΎ)σε τον μο, " ' ' ' ' με ΤΎ) θ ε λΎ)σΎ) ΤΎ)ς Ύ) πιεσΤΎ)κε να ακο λou θΎ)ναστικο β ιο , ΤΎ)ς. 'Ι σως να ειχε ' uποχρεω θ ει' να υωσε 1:- ' ι σει ΤΎ) μΎ)τερα , λεισΤΎ) , ομως Ι ' ι , , τοuς ορκοuς προκειμενοu να μεινει εγκ ο τρο� , πι θανοτατα ' Ι Ι , πος με τον ΟΠΟΙΟ ειχε γινει αuτο, ενυεχομε' ζ τον ρο' λο τοu σΤΎ)ν αποuεσμεuσΎ) 1:- " νως επαιι.,ε ΤΎ)ς. 'Οπως και να είχε , Ύ) Εuφροσ6νΎ) προφανώς κλήθΎ)κε από ΤΎ)ν Ύ)γοuμένΎ) ΤΎ)ς για να σuζΎ)τήσοuν ΤΎ)ν απροσΟόΚΎ)ΤΎ) πρό, , ' ι:ΣτοuτασΎ) γαμοu. ΑUΤΎ)' ΤΎ)ν κρισιμΎ) στιγμΎ)' , ο Θ εουωρος , επι, ' ζ' λ0γω UΙΤΎ)ς, 1:- ' ποu ειναι και πα' λ ι ει.,οριστος ΤΎ)ς εκ VEou κράΤΎ)σΎ)ς ΤΎ)ς εικονομαχίας, γράφει σΤΎ)ν Εuφροσ6νΎ) και ΤΎ)ν προτρέπει να μΎ)ν εμπλακεί σε αuτή ΤΎjV αμαρτωλή ιστορία. ΣτΎjV τρίΤΎ) τοu επιστολή , επιμένει ότι Ύ) Εuφρό" , ' σuνΎ) υεν οuτε καν να σκεφτεται να σuγκατατεθ ει' ι:- πρεπει , σΤΎ)ν προτασΎ) τοu Μ ιχαΎ)' λ Β " , και οτι σε καμια" περιπτωσΎ) Ύ) Μαρία οεν πρέπει να λογαριάζει να αφήσει το Μο, για να σuνοuε Ι:- ' ψ ει ΤΎ)ν ΚΟΡΎ) ΤΎ)ς πισω σΤΎ)ν ΚωννασΤΎ)ΡΙ σταντιν06πολΎ) . 6 1 Από ΤΎ)ν άλλΎ) ", Ύ) Ύ)γοuμένΎ) ΤΎ)ς κοινό ΤΎ)τας, Ύ) οποία τώρα ΤΎ)ρεί ΤΎjV εικονομαχική οιακήρuξΎ) τοu 8 1 5, οεν επιθuμεί να προκαλέσει τον θuμό τοu νέοu , ΤΎ)ς " απο τις μοναχες , , ' ζ μια αuτοκρατορα ποu εχει επιλει.,ει ως μελλοντική τοu σ6ζuγο. Άλλωστε είναι λογικό να uπο θέτει ότι στο μέλλον θα εξασφαλίσει περαιτέρω αuτο, Ωστοσο ' ζ και πατρωνια. ' ο Θεουωρος ' ι:κραΤΟΡΙΚΎ), uποσΤΎ)ΡΙι.,Ύ) �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Τ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
εκφρά.ζει αΟιά.λλακτα τη θέση το\) : μια μoναχ� αφιερώ νεται στον Χριστό Οιά. βίο\) . Η Ε\)φροσύνη οφείλει να πα ραμείνει αφοσιωμένη μoναχ� , καμιά. αλλαγ� οεν είναι ο\)�, , σ\)νειuηνατη' . Σ ε α\)τη" τη μαχη των αντικρο\)ομενων , � ' ' ' σεων , θα ηταν πο λ\)' ενυιαφερον να "Cι."εραμε τι σκεφτοταν η ίοια η Ε\)φροσύνη. Το πρόβλημα μπορεί να τεθεί και με έναν ά.λλο τρό πο. Σε ποιο κομμά.τι το\) παρελθόντος της Ε\)φροσύνης απε\)θύνεται ο M ιχα�λ ; Η ίοια η Ε\)φροσύνη εξακολο\)" τον εα\)το της σαν α\)τοκρατορικη" πριγκιθ ει' να βλ επει ' πισσα παρα, τον μοναστικο' εγκ λ εισμο' της ; Π ι θανοτατα , ' της Μ αρια ' και στο κοινο, το\)ς πεναι, χαρη στη μητερα " ' ληση στο καθηκον ' ' απο, Ετσι η εκκ θα πρεπει πρωμενο. " , , ' ορισμενη απο ψ η να την ικανοποιησε, αφο\) θα σημαινε την αληθιν� οικαίωση της γέννησ�ς της και της προνο μιακ�ς ανατρoφ�ς της . Α\)τός ο γά.μος θα της έοινε τη ..� , ' " ' "C εναν ' υ\)νατοτητα να παΙι."ει ακομη απο το\)ς υ\)νητικο\)ς , , , ' ρο' λο\)ς πο\) ανηκαν στις Β \) ζαντινες πριγκιπισσες, οσο απροσΟόκητος κι αν �ταν. Μ ια ά.λλη επιλoγ� για την Ε\), μονα, , θα ηταν ' να γινει μια αλη θ ινα' μετανοο\)σα φροσ\)νη χ� και να \)ιoθετ�σει την ιοεολογία της σεμνότητας και , ' ..της α\)τοταπεινωσης πο\) αρμο' ζει στα με' λη μιας uιωκoμενης θρησκε\)τικ�ς κοινότητας. Η αποοοκιμασία το\) ,ισως , , ' ''"-' Σ ΤO\)UΙτη προτεινομενο\) γαμο\) απο, τον Θ εουωρο επίσης να σημαίνει πως η Ε\)φροσύνη βρίσκεται σε α\)τ� την κατά.σταση , αλλά. ανεξά.ρτητα από τον βαθμό της ασκητικ�ς της Οέσμε\)σης ο Θεόοωρος ολοφά.νερα πι" οτι η Ε \)φροσ\)νη " ' στε\)ει οφειλ ει να παραμεινει στο Μ 0ναστ�ρι. , μνεια, , \)παρχει , ' ''"-υεν κανει ' Αν και ο Θ... εουωρος καμια και " αλλο αποσιωπο\)μενο ' μα της προ' ' μα - το ζητη ενα ζητη �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
σχώρησης του Mιχα�λ στην εικονομαχία. Στην αρχ� της βασιλείας του , ο αυτοκράτορας αρν�θηκε να ενθαρρύνει oπoιαδ�πoτε αλλαγ� στην πoλιτικ� που είχε θεσπίσει η Σύνοδος της Αγίας Σοφίας το 8 1 5, και μάλιστα, όταν οι ει' ' κονο λ ατρες του ειχαν υπο β α' λ ει τη σχετικη" εκκ ληση, αυ, , , , ' ' της πιστεως ειναι προτος τους απαντησε οτι τα θ εματα , ' Απαντωντας ' σωπικη" υπο θ εση του κα θ ενος. στον τεως , , , ' ' πατριαρχη Ν ικηφορο, προσταξε « βαθ ια' σιωπη οσον αφορά τα ζητ� ματα των εικόνων » . 62 Είναι ωστόσο αξιοση μείωτο ότι δεν υπ� ρξαν περαιτέρω διώξεις των εικονο' ' " οπως συνε' β ιχινε επι' Λ εοντος Ε ' . Σ τα επισημα αρλ ατρων , ο Μ ιχαη' λ υπεραμυνεται ' ' της ανα β ιωσης της εικονοχεια , " ' ' μαχικης πο λ ιτικης εκ μερους του προκατοχου του. Κ ατω απ' αυτές τις συνθ�κες, η Ευφροσύνη ενδεχομένως να πι, , " οτι κα θηκον ' στευει της ειναι να πεισει τον Μ ιχαη' λ να , ' επαναφερει την εικονο λ ατρικη' πρακτικη' . Ε 'ιναι λοιπον " , / Ι Ι τη ς στοχους . πι θ ανοΙ οτι και εχεινη εχει τους κρυφους Όμως δεν διαθέτουμε ενδείξεις για το αν η παράταξη των ' " ειχε αντι ληφ θ ει' αυτη, τη υυνατοτητα s:επηεικονο λ ατρων ρεασμού του αυτοκράτορα. Η κατάληξη αυτ�ς της μάχης, � διελκυστίνδας, μπο ρεί να συναχθεί μόνον από το γεγονός ότι στις αρχές της δεκαετίας του 820, και σε απροσδιόριστη ημερομηνία, η , περασει , , ι ' ειαφηνει το Μ οναστη" ρι οπου ειχε Ε υφροσυνη , , , , της, πακοσι τεσσερα ηι και περισσοτερα χρονια της ζ ωης ντρεύεται τον M ιχα�λ Β ' και στέφεται αυτοκράτειρα. 63 , , , πο λ ιτικης ' τον γαμο ' σκοπιμοτητας θ εΜ ε αυτον γινεται ' λou. Η νεκρανα' τη" μητερα του νεαρου" πριγκιπα Θ... εοφι , , " ' σταση της ως αυτοκρατορικης συ ζ υγου ισως να επετρε ψε " τη μητερα της , να απαρνη θ ει' την αναγκαστη Μ αρια, στικ� μακροχρόνια εξορία της για να επιστρέΨει στην Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, θ ωσε τε λ ικα, " υστε, ' ' κατορ Ε φοσον πρωτευουσα. Υ) Μ αρια ι , , Ι ΤΥ)ν ΚΟΡΥ) ΤΥ)ς � , ρα απο καποιες συνεννΟΥ)σεις, να συνΟυευσει , στα ανακτορα , " τοτε θα ενιω, ζε τοσο ' ' καλ α, πισω που γνωρι ' ' ' Ι:' λ ' σε επιτε ους καποια σχεΤΙΚΥ) υικαιωσΥ) . Μια παρόμοια εξέλιξΥ) θα σΥ) ματοδοτούσε το ασυν�θι στο αποκορύφωμα σΤΥ) ζω� ΤΥ)ς Μαρίας, ΤΥ) στιγμ� κατά , θα συμπυκνωνοταν " s:ΤΥ)ν οποια ολΥ) Υ) τρομαΚΤΙΚΥ)' υυναμικ� ΤΥ)ς πορείας που ΤΥ)ν είχε oδY)γ�σει από ΤΥ)ν αφάνεια ΤΥ)ς επαρχίας στον ρόλο ΤΥ)ς αυτoκρατoρικ�ς νύφΥ)ς, για , " συνεπειες ΤΥ)ς υια s:- ' λuν α γευτει, σΤΥ) συνεχεια τις φο βερες " ' ' σΥ)ς του αυτοκρατορικου γαμου . Η Μ αρια β ιωσε τα α" ορια, του u' ψ ους και του βα' θους, ΤΥ)ς μοιρας ' κραια μιας Β uζαντιν�ς αυτοκράτειρας. Το ότι θα δοκίμαζε ΤΥ)ν ικανο, ' ΠΟΙΥ)σΥ) να επιστρε' ψ ει στο ανακτορο για να παραστει, μάρτυρας ΤΥ)ς ενθρόνισΥ)ς ΤΥ)ς δεύτεΡΥ)ς κόρΥ)ς ΤΥ)ς ως αυι ι Ι ,� τοκρατειρας και ΤΥ)ς ιuιας ως μΥ)τε ρας-αυτοκρατειρας , φαίνεται υπερβολικά αισιόδοξο για να είναι αλΥ)θινό. Ω, ειναι , " οτι συνε' βΥ) . 'Ο πως ειuαμε ' Ι:' στοσο πι θ ανον ΠΡΟΥ)γου, , " ο,τι προ βλ επει, ' " μενως, αυΤΥ)' Υ) λ υσΥ) ειναι ακρι β ως φο β αται και καταδικάζει ο Θεόδωρος ΣτουδίΤΥ)ς . ψ;
Η αυτοκράτειρα Ευφροσύνη
�
Ο αναγνώσΤΥ)ς δεν θα εκπλαγεί αν πλΥ)ροφΟΡΥ)θεί ότι δεν
αναφέρεται τίποτα για τις δρασΤΥ)ριόΤΥ)τες ΤΥ)ς Ευφροσύ νΥ)ς ως αυτοκράτειρας στο διάσΤΥ) μα ΤΥ)ς βασιλείας του Mιχα�λ Β' (820-829). Η χρονολογία του γάμου ΤΥ)ς, ο ρό λος ΤΥ)ς ως θετ�ς μΥ)τέ ρας του νεαρού πρίγκιπα Θεόφιs:' υιαμερισματα ' s:' ' λou, ο τροπος που υιοικουσε τα γυναικεια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
32 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τοu Μεγάλοu Παλατίοu, Ύ) σuμμετοχή ΤΎ)ς σε τελετές ΤΎ)ς " ' - τα παντα ' οφειΑ u λΎ)ς , , μας ειναι αγνωστα. Το γεγονος " , ' λ εται εν μερει ΤΎ)ς ιστορικων. σΤΎ)ν ε' λλει ψ Ύ) σuγχρονων ' " " , Θ Ε νω ορισμενοι σuγγραφεις τοu ... αιωνα σΎ) μειωνοuν σω" στα, τον �uεuτερο γαμο τοu αuτοκρατορα, α λλες εικονολ α" " , υεν � , ΠΎ)γες � , τον αγνοοuν τρικες τον αναφεροuν , ειτε επεΙUΎ) , είτε από προκατάλΎ)ψΎ). Κάποιοι μάλιστα δεν γνωρίζοuν καν ΤΎ) Θέκλα και παροuσιάζοuν ΤΎ)ν ΕuφροσΙΙVΎ) ως μΎ) τέρα τοu Θεόφιλοu . Μερικοί αποδίδοuν τις αποτuχίες τοu M ιχα�λ σε αuτ� ΤΎ)ν παράνομΎ) ένωσΎ) , με ΤΎ)ν οποία μια αφοσιωμένΎ) μoναχ� αναγκάσΤΎ)κε να εγκαταλείψει το , μονασΤΎ)ριακο, ΤΎ)ς ενυιαΙΤΎ) μα και να καταπαΤΎ)σει τον � , πρωταρχικό ΤΎ)ς γάμο με τον Χριστό. 64 Κανένας δεν εν διαφέρεται για τις απόψεις ΤΎ)ς ΕuφροσΙΙVΎ)ς. Όμως μποροόμε να παρακολοuθ�σοuμε μέσα από κά ποιες άλλες ΠΎ)γές έ να μέρος τοuλάχιστον ΤΎ)ς δράσΎ)ς ΤΎ)ς. Η πιο σΎ) μαντικ� ΤΎ)ς πράξΎ) , ΤΎ)ν οποία Ύ) Εuφροσu' να επιτε' λ εσε αρκετα" νωρις, αφορα, ΤΎ) �UΎ)μιοuρνΎ) πιθανον Ι οικογενειακοuΙ tEPouΙ οποu για και επροκειτο να ταφει./ Ι , , ενος ' Δεν είναι κάτι ποu μας ξαφνιάζει, αφοό οι πλοόσιοι σuχν ά , , εφτιαχναν εν ζωΎ)" τοuς ταφοuς τοuς και αφΎ)ναν στοuς σuγγενείς τοuς αuσΤΎ)ρές οδΎ)γίες σχετικά με ΤΎ)ν ταφ� τοuς . Οι αuτοκράτορες σuν�θιζαν να σχεδιάζοuν τα σχετικά με ΤΎ)ν ΚΎ)δεία τοuς από πολό νωρίς : το 6 1 0, ο Ηράκλειος , , εν θ ρονιστει' οταν καλ α' καλα' �υεν ειχε κα' λ εσε τα με' λΎ) ΤΎ)ς , των νεκρο θαφτων , ' για να αποφασισοuν σuντεχνιας το χρω, , , ' ζαν ΤΎ) σαρμα τοu μαρμαροu με το οποιο θα κατασκεuα κοφάγο τοu. Και μόλις το διάλεξε, οι τεχνίτες έφuγαν για , , τοu , παρ, ο' λο ποu εμε ' λλ ε να xuνα ετοιμασοuν τον ταφο , " " βερνΎ)σει για τα επομενα τριαντα ενα χρονια. Ο Μ ιχαΎ)' λ είχε �δΎ) θάψει ΤΎ)ν πρώΤΎ) τοu σuζuγο, ΤΎ) Θέκλα, στο αuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
322
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τοκρατορικό μαuσωλείο των Αγίων Αποστόλων και σχεs:-οια " της , εκτος κι αν μια απεuκταια , ' ζε να αναπαu θ ει' π λ αι , 'C ' ' 'c ' ' ει.,εγερσΎ) τον uποχρεωνε σε ει.,σρια σε καποιο μονασΤΎ)ΡΙ. Η ΕuφροσίΝΎ) πιθανότατα αντιλαμβανόταν πως οεν θα " ' ' β ρισκοταν καποια γωνια' γι " αUΤΎ) στοuς Αγιοuς Αποστολοuς. Φρόντισε λοιπόν να εξασφαλίσει ΤΎ)ν ταφ� ΤΎ)ς σ' ένα μέρος ΤΎ)ς αρεσκείας ΤΎ)ς. Σόμφωνα με τα Πάτρια, μία σε γενικές γραμμές αν α ξιόπισΤΎ) σuλλογ� ιστοριών σχετικά με τα μνΎ) μεία ΤΎ)ς Κ , ' ' λΎ)ς, και ορισμενες ωνσταντινοuπο μεταγενεστερες ΠΎ)γές, Ύ) ΕuφροσuνΎ) έκανε οωρεές σε Μο μoναστ�ρια ΤΎ)ς , , ' μονασΤΎ)Τ " ειναι τα Λ ιβα'δια, ενα πρωτεuοuσας. ο πρωτο ' s:θ Ύ)κε στοuς αγροuς " απΌ ΤΎ)ν αuτοκρατειρα ' ρι ποu ιupu Ε ι, " ειχε ερειπω θ ει' και παρακμασει ' (βλ . ΡΎ)νΎ) και το οποιο κεφάλαιο 2 ) . Η ΕuφροσuνΎ) το ξανάκτισε και τοu έοωσε το όνομα Moν� ΤΎ)ς Κυράς Ευφροσύνης. Προικίζοντάς το με αuτοκρατορικό χρ�μα, το μεταμόρφωσε σε οικό ΤΎ)ς ' '>:' s:- , 65 Το uεuτερο , " ' ιuρuμα. ειναι ενα σπιτι ποu αγορασε απΌ, τον ' , , Ν ' ΙΚΎ)τα τον πατρικιο «στα περιχωρα ΤΎ)ς Κωνσταντινοu, , " πο λΎ)ς» και το οποιο μετετρε ψ ε σε γuναικειο μονασΤΎ)ΡΙ με το όνομα τα Γαστρ{ου. 66 Από άλλες ΠΎ)γές πλΎ)ροφο, , , , ' ' , Ύ)ταν ενας απΌ τοuς πιο ροuμαστε οτι αuτος ο Ν ΙΚΎ)τας έμπιστοuς εuνοuχοuς ΤΎ)ς αuτοκράτειρας Eιρ�νΎ)ς. Όμως τον καιρό ΤΎ)ς ΕuφροσuνΎ)ς είχε γίνει εικονολάΤΡΎ)ς μονα'C ' , , ' ' λο, uπεφερε ΤΎ)ς ει.,αιτιας χος και αργοτερα, uπο' τον Θ ... εοφι , S:- ' , , τοu στις εικονες ' . 67 Αν και τα uUO αφοσιωσΎ)ς μονασΤΎ)ρια σuνΟέονται με τψ ΕuφροσuνΎ), το οεότερο σuνΟέθΎ)κε πε, , , ρισσοτερο με μια μεταγενεστεΡΎ) αuτοκρατειρα, ΤΎ) Θ ... εοοώρα, ΤΎ) σuζuγο τοu Θεόφιλοu . Πάντως είναι βέβαιο ότι Ύ) αuτοκράτειρα ΕuφροσuνΎ) �ταν γνωστ� ως πάτρωνας ενός μονασΤΎ)ριοό ποu π�ρε το όνομά ΤΎ)ς και φιλοξένΎ)σε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, τον ταφο της. Τ ο μοναστη" ρι υπηρχε κατα' τον Ι " αιωνα και αναφέρεται στο Περί της Βασιλείου τάξεως. 68
�
Το Μοναστήρι της
Κυράς Ευ φ ρο σ ύ vn ς �
Τ ο μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης βρισκόταν κοντά
, " της πο λης, σε μια περιοχη' οπου στα τειχη τον Θ " αιωνα " " υπη, ρχαν πι θανοτατα κηποι και μποστανια και ηταν λ ι, " ' της πρω' γοτερο πυκνοκατοικη μενη απο αλλ ες περιοχες , φι λOc,EvouaE , , ζ ' ' αρκετους τευουσας. πιο σημαντικο, Ακομη τάφους, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπήρχε προγραμ, " ' της Ε uματισμενη πο λ ιτικη' ωστε οι αμεσοι συγγενεις , , ' ' στη μετα θ ανατο ζωη' . Το γεγοφροσυνης να συναντη θουν νός δεν πέρασε απαρατή ρητο, όμως η ευθύνη της ΕυφροS:- εχει , ', συνης για ο' λ " αυτα υεν επαρκως υπογραμμιστει., 69 Παράλληλα με τον δικό της τάφο, η Ευφροσύνη φρόντι, , της μητερας s:- ' ' κατοικια σε για την τε λευταια της , επειuη δεν ήθελε να ταφεί στο Μοναστήρι όπου παρά τη θέλησ� , εγκλ ειστει' για το, σα χρονια. , , ' πι θανο' οτι της ειχε Φαινεται ' " ' η Μ αρια πε θανε καποια στιγμη" κατα τη s:-υιαρκεια της β α" φυσικα ' του Μ ιχαη' λ Β ' , παρ ο' λο που το γεγονος σι λ ειας ' ' ' γεν s:-υεν καταγραφεται σε καμια' σωζομενη πηγη' . Αν ειχε νηθεί περί το 770-774 και είχε παντρευτεί τον Κωνσταντί νο το 788, όταν ήταν ανάμεσα στα δεκατέσσερα και στα δεκαοκτώ, πιθανόν να έζησε μέχρι το 830, όταν θα ήταν , ζ' ' ' πια εc,ηντα πο λu' για μια γυχρονων περιπου . Αν και ειναι ναίκα του Μεσαίωνα, η υγιεινή μοναστηριακή διατροφή , , ωφε λησει " " ισως την ειχε ωστε να υπερ β ει, τον μεσο ορο ηλικίας άλλωστε η θέλησή της να ξανακερδίσει το αυ�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πο ρφγΡΑ
/ Ι � τον γαμο τοκρατορικο, της κuρος και να υει της να επι' f ' , , κuρωνεται εκ νεοu YJταν ενα ισχuρο, κινYJΤΡΟ για επι β 'ιωσYJ . 'Ο , ' ' ' θα' βεται απΌ, ΤYJν ΚΟΡΥ} ταν παντως πε θαινει, YJ Μ αρια ΤYJς στο M oναστ� ρι ΤYJς Κυράς Ευφροσύνης, ποu πρό'" θει' απο" ΤΥ) νεα αuτοκρατειρα , tupu , ως οικογεσφατα ειχε " Η , , ' ΤYJς οικογενειας ποu νειακο ιερο. ταν μα' λλον YJ πρωΤΥ) , , 'Υ , ' ' μετεφερε εκει' τα λειταφYJκε εκει. στερα YJ Ε uφροσuνYJ ψανα τοu πατέρα ΤYJς, καθώς και αuτά ΤYJς αδελφ�ς ΤYJς , ΤYJς Ειρ�νYJς. Ο " ' ΣΤ " ειχε πε θ ανει Κ ωνσταντινος καμποσο καιρο, με' ' λ ωσΥ)' τοu ( ε' ζYJσε και μετα' τον θανατο ΤYJς μYJτα, ΤYJν τuφ , , "" ) Θ '" , , τερας τοu και YJ υεuτερYJ γuναικα τοu , YJ ... εοuοτYJ , τον ειχε θάψει πιθανόν στο ίδρuμα όποu ζοόσαν . 70 Όπως είδα με, ο γάμος τοuς εξακολοόθYJσε να διχάζει τψ ΕκκλYJσία, με τοuς μοναχοός ΤYJς Moν�ς Στοuδίοu να ΤYJροόν ανέν'" , ποu EU λ ογYJσε " ' ' στασΥ) κατα, τοu ιερεα ΤYJν ενωσΥ) υΟΤΥ) τοuς. Εξαιτίας αuτ�ς ΤYJς αντίθεσ�ς τοuς, ο Θεόδωρος, ο αδελφός τοu Iωσ�φ και ο πρεσβότερος θείος τοuς Πλά, , και ανακλYJ' θ YJ"C ' σε '''υιαφορετικα' μεΡΥ) των ειχαν ει.,σριστει Α' "" ' Ν , μετα' τον θανατο ' καν μονο τοu ΙΚYJφοροu στο πευΙΟ ΤYJς μάΧYJς, το 8 1 1 . Όταν YJ ενωμένΥ) πλέον ΕκκλYJσία επι κόρωσε ως μόνο νόμιμο τον γάμο ΤYJς Μαρίας με τον Κωνσταντίνο ΣΤ' , YJ ΘεοδόΤΥ) στιγματίσΤYJκε ως μοιχα'" Κ ατω " ' ", ' ' λ 'ωα. απ" αuτες τις αντι"οες σuν θYJκες, YJ αποφασΥ) " μοιαζει ακομΥ) ' ΤYJς να αποσuρ θ ει' σε μοναστYJΡΙ πιο φuσιολoγικ� . Το ανάκτορο στο οποίο είχαν ζ�σει μετά το 797 , , , μετατραΠYJκε σε μοναστYJΡΙ, ποu ονομασΤYJκε uπαινικτιΜ ι " κα' Μ ονΥ)' ΤYJς ετανοιας, αλλα' αuτο, ,ισως να μYJν ειναι τι, ' 'Η ι / Ι ποτ ε περισσοτερο απΌ φYJ μYJ . ταν επισYJς γνωστο ως Moναστ�ρι ΤYJς ΘεοδόΤYJς, καθώς και με το όνομα τοu αρ, ''' " ' τοu ΟΙΚYJματος, τοu Ι σωωροu. ' ''' αγνωxtxou' ιυΙΟΚΤYJΤYJ Ε ιναι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
"- ' , αλλα' του λ αχιστον ' , καιρο, εμεινε , στο ποσο εκει' Υ) Θ.... εουΟΤΥ) σΤΥ)ν απoμόνωσ� ΤΥ)ς θα γλίτωσε από Τψ αυτoκρατoρικ� , εκκ λΥ)σιασΤΙΚΥ)' και κοινωνΙΚΥ)" καταφρονια. Έτσι όταν Υ) Ευφροσ6νΥ) αποφάσισε να μεταφέρει τα 'ψ , ΤΥ)ς στο "-υΙΚΟ' ΤΥ)ς ιερο, , επρεπε , , να μαλ ει ανα του πατερα Μ ι ' ' , στο Μ ονασΤΥ) ΡΙ ΤΥ)ς ετανοιας ΤΥ)ς θ ει αν ειχαν μεινει "' ' σΤΥ)ν Π ριγκιπο " ' Θ .... εουΟΤΥ)ς Υ) αν ειχαν σταλ ει' σΤΥ) Μ αρια, . Μ ια και Υ) αδελφ� ΤΥ)ς, Υ) Eιρ�νY), είχε πεθάνει νέα και πιθανόν τάφΥ)κε σΤΥ) μoναστY)ριακ� εκκλΥ)σία ΤΥ)ς Πρι γκίπου , υπ�ρxε κιόλας ένας τάφος που Υ) Ευφροσ6νΥ) έ πρεπε να ανοίξει για ΤΥ) μετακoμιδ� των οστών ΤΥ)ς αδελ, ΤΥ)ς . Αλλ α' και μια απο τις προγονες , ΤΥ)ς, Υ) Άννα, ει' φΥ)ς ναι γνωστό ότι τάφΥ)κε στο Moναστ�ρι ΤΥ)ς Κυράς Ευφρο σύνης, πιθανότατα με δικ� ΤΥ)ς επιλoγ�. Το Moναστ�ρι πρόσφερε άλλωστε το κατάλλΥ)λο αυτοκρατορικό περι βάλλον και πιθανόν να ΤΥ)ς το είχε προτείνει Υ) θετ� ΤΥ)ς μΥ)τέρα. Κάποια στιγμ� , και πάλι χωρίς να γνωρίζουμε ' , ωια Υ) Ε ΙΡΥ)νΥ) το ετος, Υ) '''θα ενταφιαστει" αναμεσα στους συγγενείς ΤΥ)ς, σ6μφωνα με ΤΥ)ν επιθυμία ΤΥ)ς. Η μεγάλΥ) ΤΥ)ς φροντίδα για ΤΥ) δΥ)μιουργία ενός oικ�' Υ) περισσοτερο , γενε ιακου" ιερου μας εντυπωσια' ζει ακομ επειδ� Υ) οικογένεια ΤΥ)ς Ευφροσ6νΥ)ς εκπροσωπο6νταν επαρκώς �δY) και σε άλλα μoναστ�ρια ΤΥ)ς πρωτε60υσας. Ο παππο6ς ΤΥ)ς από ΤΥ) μεριά ΤΥ)ς μΥ)τέρας ΤΥ)ς, ο Φιλάι Ι , , Μ ονΥ)' του ι αγορασει ρετος, ειχε εναν ταφο σΤΥ) γυναικεια Αγίου Ανδρέου εν Κρ{σει και Υ) x�ρα του, Υ) Θεοσεβώ, αναι Ι αργοτερα , ι ' φερεται οτι αναπαυΤΥ)κε κοντα' του. Ο ι ταφοι ' ' ' ' , , "- θειοι ΤΥ)ς τεσσαρων συγγενων ΤΥ)ς β ρισκονταν αλλου : υυο ' τα πραιποσιτου, ι ' Γεωργιου ' του Αγιου στο Μ ονασΤΥ)ΡΙ και ' ' ' ' " "-υυο θ ειες ΤΥ)ς που ειχαν γινει μοναχες σΤΥ) Μ ονΥ) ΤΥ)ς Θ... εο, ΠΙ ι ' και Υ) τοκου στις πορτες εμπτου. 7 1 'Οταν Υ) Ε υφροσυνΥ) "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΤ Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
μΎ)τέρα ΤΎ)ς απελευθερώθΎ)καν από τον τόπο ΤΎ)ς εξορίας " ' ' τους σΤΎ)ν Π ριγκιπο, μπορουσαν αν Ύ) θε λ αν να επεκτει, / Ι τους οικογενειακους Ι ταφους νουν εναν απ , αυτους . Θ... α , " , θ ετος χωρος ' τους αρκουσε επισΎ)ς ενας προσ στον Άγιο Ανδρέα εν Κρ{σει. Όμως δεν έγινε κάτι τέτοιο. Αντίθε τα, Ύ) ΕυφροσΙΙνΎ) επιθυμοΙΙσε να oικoδoμ�σει το δικό ΤΎ)ς " οπου το uια , ΡΎ)μα"ει ' ", ΤΎ) ' s:- ζυγιο οικογενειακο, ιερο, που ειχε ζω� ΤΎ)ς θα μποροΙΙσε να ακυρωθεί αναδρομικά. Για μιαν , , ΤΎ)ν τε λ ευταια, ' μια γυναικα ' ' ζε θα αποφασι ακομΎ) φορα, , ' για ΤΎ) μοφα του Κ ωνσταντινου . ...�
Η εξασφάλιση της οικογενειακής μνήμης
e.,ι
Π αραΤΎ) ροΙΙμε λοιπόν ότι Ύ) ΕυφροσΙΙνΎ) φροντίζει να συ-
/ οι συγγενεις ι Ι ΤΎ)ς σε εναν ' γκεντρω θ ουν οικογενειακο, ταφο, όπου οι γονείς ΤΎ)ς θα μνΎ) μονείιονται με τον αρμόζο ντα τρόπο και επιτέλους θα αναπαυθοΙΙν εν εφ�νΎ). Επει δ� Ύ) απόδοσΎ) τιμών στους τάφους των προγόνων είναι , " αυΤΎ) Ύ) πο λ ι' σΎ)μαντικο' καθΎ)κον των επομενων γενεων, τικ� συνιστά ζωτικό τμ�μα ΤΎ)ς καταγpαφ�ς ΤΎ)ς ιστορίας , ' s:- ' επισΎ)ς στενα, με Σ υνυεεται κα' θ ε μεγα' λ Ύ)ς οικογενειας. ΤΎ) διαΤ�PΎ)σΎ) ΤΎ)ς μν�μΎ)ς, όπου οι γυναίκες έχουν, εκ πα" s:- ' ' ραυοσεως, τον πιο σΎ) μαινοντα ρο λο . Μ ε ΤΎ)ν αφοσιωσΎ) " συνΤΎ)ρουν μια γνωσΎ) / � ι στους νεκρους, ΤΎ)ς οιπου υειχνουν , ' Ι Ι ι κογενειαΚΎ)ς ιστοριας, τα ονοματα εκεινων που πε θαν αν , τα κατορ θ ωματα , ' ' νεοι, καποιων α' λλων . 'Ετσι Ύ) Ε υφροσυ, ' Ι ι θα ε� μιουργια αυτουΙ του ιερουΙ πραττει νΎ) με ΤΎ) υΎ) ο,τι πραττε κάθε γυναίκα αpιστoκpατικ�ς καταγωγ�ς για να εξασφαλίσει τον οφειλόμενο σεβασμό στους θανόντες συγDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
---
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, της. Ηλ ικιωμενοι " , γενεις προγονοι, στρατιωτες ποu σκο" � , ' τοuς στις μαχες, ακομΎ) και παΙUια, τω' θΎ)καν πριν ΤΎ)ν ωρα , , ' ο' λοι τοuς μνΎ)μονεuονται ' αρσενικα και θΎ) λ Uxa, τις μερες ΤΎ)ς γέννΎ)σΎ)ς και τοu θανάτοu τοuς, τοuς ανάβοuν κα, " προς τιμΎ)ν τοuς και προσφε' λειτοuργιες νΤΎ)' λ ια, τε λouv pOUv φιλανθρωπικές οωρεές στο όνομά τοuς. 72 Επιτελώ ντας αuτό το καθ�κoν , Ύ) ΕuφροσuνΎ) σβ�νει το παρελθόν , όταν Ύ) οικογένειά ΤΎ)ς �ταν χωρισμένΎ) σε 060 εχθρικά , � επανασuνuεει , ΤΎ)ς στον θανατο. � , τοuς γονεις ' στρατοπευα' Έτσι το Moναστ�ρι ΤΎ)ς Κυράς Ευφροσύνης μετατρέπει ι I '� και οι στενοι, σuγται σε οικογενειακο ιερο, οποu Ύ) ιuια γενείς ΤΎ)ς θα μνΎ)μονείιονται κάθε χρόνο. , " απογονος και �υεν εχει ' Μ ια και ειναι Ύ) τε λ εuταια πα ι, Ο ' , � , το καθ Ύ)κον ' υια, ΤΎ)ς ειναι επιτακτικο. ι τρεις πρωτες , , uuναστειας , " ευωσαν � � γενιες ΤΎ)ς Σ uριαΚΎ)ς αuτοκρατορες ' τοu ' ποu ο' λοι τοuς ταφΎ)καν στο αuτοκρατορικο' μαuσω λ ειο Ιοuστινιανοu, στοuς Αγίοuς Αποστόλοuς, οίπλα στον Iou' ' λειο και τοσοuς ' Β ' , τον Η ρακ στιν ιανο, Α' , τον Ι οuστινο ' Τ , , α' λλοuς . οuς ταφοuς τοuς επισκεπτονταν οι Ύ)γεμονεuοντες αuτοκράτορες σε καθορισμένες Ύ) μερομΎ)νίες, όπω'ς Ύ) ΜεγάλΎ) Δεuτέρα και άλλες . Όμως λόγω των αντιζοοΙ , ζ ' ' ' ΤΎ)των ποu εc.,ισΤΟΡΎ) θΎ)καν ΠΡΟΎ)γοuμενως , ο Κωνσταντι" ΣΤ " νος , ο οποιος εκπροσωποuσε ΤΎ)ν τεταΡΤΎ) γενια, ΤΎ)ς , , εγκα θ ιuρuσει ' � , ' xu βερνωσας οικογενειας ποu ειχε ο Λεων , ταφει, σΤΎ) θ εσΎ) ' ' ' στον Γ' , �υεν ειχε ποu τοu αρμο ζε, πλ αι , , πατερα, τον παπποu, και τον προπαππο τοu. 'Ετσι Ύ) Ε u, , ι / φροσuνΎ) εκτιμα οτι Ύ) τεταΡΤΎ) και Ύ) πε μΠΤΎ) γενεα, ΤΎ)ς , " ανΎ)κε και Ύ) ,ιuια, � uικαιοuνται � " �uuναστειας, ενα σΤΎ)ν οποια κατάλλΎ)λο ιερό. Αποφασίζει λοιπόν ότι Ύ) μν�μΎ) τοu πα, ΤΎ)ς, ΤΎ)ς πρωΤΎ)ς , � , νομιμων ' ' τερα σu ζ uyou τοu και των uUO θuγατέρων τοuς θα τιμάται στο οικό ΤΎ)ς ίΟρuμα. Με auDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, τον τροπο, , ' θα ' υυναστειες s:τον ενω, α' λλ ες αυτοκρατορικες έρχονται και θα παρέρχονται, και Ύ) καθεμιά τους θα προ βάλλει παρόμοια αξίωσΎ) απέναντι σΤΎ)ν αιωνιόΤΎ)τα, Ύ) οι, ' ΤΎ)ς θα αναπαυεται ' κογενεια στον s:-υΙΚΟ' ΤΎ)ς 'C"εχωριστο" ταφο. Το εγχείΡΎ)μα ΤΎ)ς ΕυφροσίινΎ)ς θα ΧΡΎ)σψεύσει ως πρό τυπο για τις μεταγενέστερες γυναίκες ΤΎ)ς αυτοκρατορι, , οικογενειας ' λΎ) . ΚΎ)ς σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπο Βέβαια τ ο αυτοκρατορικό μαυσωλείο του Κωνσταντί, παs:' ΤΎ)ς Ν εας " ' Ρ ωμΎ)ς, νου Α' , του ωρυΤΎ) Ύ)ταν το πρωτο ράοειγμα τάφου συνοεοεμένου με κάποια εκκλΎ)σία. Με, , s:-υικαιω' θεωΡΎ)σαν ' Β u ζαντινοι, αυτοκρατορες ταγενεστεροι μά τους να συναντ�σoυν τους προκατόχους τους σε αυτό το καθαγιασμένο μέρος σΤΎ)ν εκκλΎ)σία των Αγίων Απο" προσ θ εσε ενα , ' στο' λων . Ο Ι ουστινιανος καινουργιο μαυσωλείο επειo� είχαν πλΎ)θύνει οι τάφοι. Ωστόσο πολλοί , " , ειχαν , s:-' ειτε Ύ)γεμονες ειχαν πεσει στα πολ εμικα' πεuια πεθάνει πρόωρα ΟολοφονΎ)μέ νοι. Άλλοι, όπως Ύ) E φ�νΎ) , , " , τε λ ικαι εναν τοπο αναπαυσΎ)ς εκει' μετα" απο μια β ΡΎ)καν , , , s:- καταUΙΚΎ)ς s:-' περιουο και μεταγενεστεΡΎ)ς αποκαταστασΎ)ς. ' ' Α' ο ΛεκαΠΎ)νος ' του Ι " αιωνα, ο Ρ ωμανος Σ τις αρχες S:- ' , , καινουργιο ' για ΤΎ) νεα ' Ι:> ' σχευιασε ενα μαυσωλ ειο υυναστεια που �λπιζε να ιΟρύσει. Aυτ� �ταν Ύ) πρoφαν�ς πρόθεσ� του όταν κατασκεύαζε ΤΎ) Moν� του Μυρελαίου (Αγίου Μύρου ), περιβάλλοντας με αυτοκρατορικούς συνειρμούς , τα' του Θ εουωρα ' ' Ι:> s:- ' ειχε s:- ' του ωρυμα το uικo οπου Ύ) συ' ζυγος φεί το 9 2 2 . Παρότι τα ουναστικά του σχέοια καταπνίγΎ) καν εξαιτίας ΤΎ)ς επψoν�ς του Κωνσταντίνου Ζ ' , οεν u, ' , Ύ) οιπαρχει αμφι β ολ 'ια για τον σκοπο' του . Π αρομοιως κογένεια των Φωκάοων εμφανίζεται να έχει OΎ)μιoυργ�σει ένα ουναστικό ιεροφυλάκιο σΤΎ)ν ΚαππαΟοκία. Η οιαοι' ' , αντανακλ α' ΤΎ)ν αναπτυ"Ύ) 'C και ΤΎ)ν επικραΤΎ)σΎ) κασια αρι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, � , π λουσιων " που ειχαν , ομαυων ' οικογενειων στοκρατικων μεγάλες έγγειες ιδιοκτησίες στις επαρχίες και ανέκαθεν εποφθαλμιοίισαν ΤΥ)ν αυτoκρατoρικ� εξουσία. Οι πολυά" , ' ει.,εγερσεις ' , r: σΥ)μαινουν επισΥ)ς οτι σπαρι θ μες ανεπιτυχεις , , , ' κοινωνιας και νια εφταναν σΤΥ)ν κορυφΥ) ΤΥ)ς βu ζαντινΥ)ς συνεπώς έπρεπε να συμβιβάζονται με τοπικά ιερά. Τα τε, " ωστοσο μπορουν Ι να γινουν λευταια με ΤΥ) σεφαι τους πολύ σΥ)μαντιχές εστίες πολιτικών φιλοδοξιών και περιφε, . , αναμνΥ)στικων , εορτασμων ρειακων �
Άλλε ς αυτοκρατορικές δραστηριότητες ...,
, , επιτε' λ εσε τον ρο' λο που ΤΥ)ς εΗ Ε υφροσυνΥ) ' φαινεται οτι πιφίιλασσε ο Mιχα�λ Β ' · τουλάχιστον δεν υπάρχουν στοι, " οτι ο ,ωιος ' θΥ)κε. Ε ιτε ' ο αυτοκρατορας � υυσαρεσΤΥ) � , σκοχεια " οχι, Υ) υευ, � , � ' ειτε πευε σο β αρα' να κανει και α' λλ α παωια, , " ' του �υεν τεκνΟΠΟΙΥ)σε. ' Ι σως να Υ)ταν στεφα, τεΡΥ) συ' ζ υγος , οτι , ο ' υπο' θ εσΥ) που μοια' ζει σο β αροτεΡΥ) απο, ΤΥ)ν ειχασια γάμος τους υπ�ρξε συμβατικός και εξυΠΥ)ρετοίισε μόνον πολιτικές σκοπψόΤΥ)τες. 73 Οι άνδρες υπό φυσιολογικές ' σει.,ουαζ , � , ' συν θΥ)κες παντρευονται προσυοκωντας κανονικες " ' � ' Ωστοσο ' λος παρεμεινε ' ο Θ... εοφι λ ικες σχεσεις και παωια. το μοναδικό παιδί του M ιχα�λ και στέφθΥ)κε συναυτο κράτορας το 82 1 . Η ΕυφροσίινΥ) πιθανότατα φρόντιζε για τις ανάγκες του προγονοίι ΤΥ)ς όπως όφειλε ως θετ� μΥ), , , , � υεκα ' λος Υ)ταν � , χρονων ' Υ) Ε υφροΟΘ οταν ... εοφι Y)UY) τερα. ι , , , / / συνΥ) παντρευΤΥ)κε τον πατερα του , συνεπως ειναι �υυσκο' ΤΥ)ν πι θ ανΥ)' επφΡΟΥ)" ΤΥ)ς επανω του . λο να εΚΤψΥ)σουμε Πάντως σε όλες τις σΥ)μαντικές αυλιχές εκδΥ)λώσεις ο νεα330
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Γ γ ΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ρός Θεόφιλος εμφανιζόταν να ακολοuθεί το αuτοκρατοριι ι ΤΎ)ν εuκαφια ι να ανακοι ζεuγος και Ύ) Ε UcppOaUVYJ ι θα ειχε ' ι Ι Ι Ι ι 1:: ε ι στενΎ) σχεσΎ) μαζ ι τοu. Τ α οσα aUVE β Ύ)σαν σΤΎ) ΠΤUι.., οιάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τοu μια οεκαετία αργότερα uπο� Ι οντως Ι Ι Ι Ι ι ΟΎ) λωνοuν οτι ετσι ειχαν τα πραγματα. Ο Θεόφιλος εκπαιοεύΤΎ)κε στΎjV αuτοκρατορικ� τέχνΎ) κατά κύριο λόγο από άρρενες παιοαγωγούς, εuνούχοuς ΤΎ)ς Αuλ�ς και ειοικούς σε όλα τα θέ ματα ποu όφειλε να καΙ ι ι Ι ι Ο Μ ιχαΎ)' λ Β ' Ύ)ταν τεχει. αμορφωτος, οπως τοσοι α' λλοι , ι τοu θ povou, ι στρατιωτικοιι σφετεριστες γι αuτο Ύ)ταν αποφασισμένος να εξασφαλίσει για τον γιο τοu τοuς καλύτε ροuς οασκάλοuς και να τον οιοάξοuν εξέχοντες λόγιοι. Ο I� � ι ι αuτοκρατορας οιορισε uπεu' θuvo για ΤΎ)ν εκπαωεuσΎ) τοu ι ι εναν Ι Ι Θ ι λou τον Ι ωαννΎ) ... εοφι Γ ραμματικο, πο λu' μορφωμει ι ι ι ι νο κλΎ) ΡΙΚΟ και μελλ οντικο πατριαΡΧΎ) . Α uτο τ ο προσωπο ι ι τοu γνωσεΙζ ι ειναι γνωστοι για τις θ εο λογικες " ως αναγνώσΤΎ)ς σΤΎ)ν εκκλΎ)σία ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας στις αρχές τοu ... αιωνα ' Ι Ι επιφορτιστειΙ αποΙ τον Λ εοντα Θ' Ε Ι να EpEUειχε ν�σει τις βιβλιoθ�κες ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και να βρει , , Ι κειμενα εικονομαχων προκειμενοu να uποσΤΎ)Ρ ιΙι..,'C ε ι ΤΎ)ν αναβίωσΎ) ΤΎ)ς εικονομαχίας πριν από ΤΎ) Σύνοοο τοu 8 1 5. Ο ΙωάννΎ)ς Γραμματικός οιαοραμάτισε βασΙΧό ρόλο σΤΎ)ν επαναφορά ΤΎ)ς ειχονομαχίας και εξασφάλισε ΤΎ)ν opθ� εμπέοωσΎ) ΤΎ)ς εικoνoμαχικ�ς θεολογίας εκ μέ ροuς τοu Θεόφιλοu. 74 Εκτός από ΤΎ) θεoλoγικ� τοu εκπαίοεuσΎ) , ο ' Ι λο να αΠΟΚΤΎ)Ι Ι Ι εν θ αρρuνε ι Ι ωαννΎ)ς φαινεται οτι τον Θ ... εοφι , πριγκιπας , ο νεαρος , ι γνωσεις, ι σει νομικες τις οποιες auvΜαζε με τον μεγάλο τοu ενθοuσιασμό για ΤΎ)ν οικοΟόμΎ)Ι ι ι ' ανακτορων σΎ) περιτεχνων και πολuτε λων και εκκ λΎ)σιων. Ι χαραΚΤΎ)ριστικοι τοu πι θανον ι να Αuτοι το σuγκεκριμενο I� ι οφει' λ εται σΤΎ)ν εκπαωεuσΎ) ποu ε' λ αβε αποι μικρος. "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
33 \
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Άλλες όψεις της ζω�ς της Ευφροσύνης ως αυτοκράτει, μπορουμε , να υπο θ εσουμε, ' ρας, τις οποιες σχετι' ζονται με την επίσημη θέση της ως αυτoκρατoρικ�ς συμβίας. Γνω" κα θ ε αυτοκρατειρα , στη οια ' <;:, ' θ εση' της οριρι' ζουμε οτι ειχε σμένες πηγές χρηματοδότησης τις οποίες χρησιμοποιού' της να πραγματοποιει, σε για να επιτε λ ει' τις αγαθοεργιες , ' <;:" " οπως τα σολ εμνια, ι <;:,οωρεες ετησιες οωρεες σε μοναστη, που εκανε , ' ρια, σαν αυτες η Ε ιρηνη για τη Μ ονη' Σ τουδίου ' να διασκεδάζει τις γυναίκες των υψηλόβαθμων αξιω, ' ' και τις συζυγους ' - και ματουχων, καθ ως των συγκλητικων , " , ' ' μεπανω απ ολα να ικανοποιει τις αναγκες των θη λ υκων , , <;:" ' που ειχαν ' της Α υ λης λων τους συνεστιασεις, τις τις uικες μεγάλες δεξιώσεις τους και τις προαγωγές σε επίσημες , , , ζ ' ( οταν θ εσεις επαιρναν τους οι συ'ζυγοι των αι,ιωματουχων , , λους , σπα θαρισσα, ι ι αντιστοιχους τιτ τουρμαρχισσα, στρατΎ;Υισσα και πάει λέγοντας). Πολλές από αυτές τις δρα στη ριότητες τεκμη ριώνονται έ μμεσα από την ύπαρξη ' <;:' , , '<;:' που αναφε' , οπως σφραγιuων των αυ λ ικων οι σφραγιuες ρονται στην τραπεζαρία της αυτοκράτειρας � σφραγίδες , , των οποιων ' προσοιορι ' ζεται απο, τον τιτ' η θ εση <;:, γυναικων λο του ανδρός τους. 75 Στα μέσα του Ι' αιώνα, όταν συ ντάχτηκε το Περί της Βασιλείου τάξεως, οι τάξεις των Ι γυναικών των αυλικών συνιστούσαν ένα μεγάλο σώμα και ξεχώριζαν μεταξύ τους ανάλογα με τη θέση των συζύγων , την κρατικη, ιεραρχια. , / Υπαρτους στη στρατιωτικηι ειτε , οι θ εσεις ' αυτες " , ζ οτι <;:, 'Ιι,εις ειχαν αποκτησει μεγαχουν ενοε λύτερη σημασία εκείνη ακριβώς την επoχ� . 76 , , ι ι μπορουμε να συμπερανουμε οτι ως αυτοκραΕ πισης τειρα η Ευφροσύνη έπαιζε τον αναμενόμενο ρόλο της στην υπoδoχ� διπλωματών στην Aυλ� . Yπ�ρχε ένα ακόμη κα, οφει ' λ ε να φροντισει ' ' : η επι λογη" ενος θηκον για το οποιο .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
33 2
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
κατάλληλου εντυπωσιακού δώρου για τη σύζυγο του Λου δοβίκου του Ευσεβούς, του γιου και διαδόχου του Καρλοι ι ι ι μια φι λ ιλε σ ' αυτον μαγνου, οταν ο Μ ιχαΎ)' λ Β ' απεστει κ� πρεσβεία, το 827. Οι διπλωματικές σχέσεις με ΤΎ) Δύ σΎ) είχαν διακοπεί εξαιτίας ΤΎ)ς δολοφονίας του Λέοντα Ε Ι ι ι και του μακροχρονιου εμφυ λ 'ιου πο λ ε' μου αναμεσα στον Mιxα�λ και τον Θωμά τον Σλάβο. Έτσι το 824 Ύ) πρώΤΎ) βυζαντιν� πρεσβεία στους Φράγκους έφερε στις αποι ΤΎ)ς δεκα Ι δ ιαφορετικους ι ι ι τυπους ι , δωρα σκευες μεταξ ωτων 77 ι ' αποΙ τον αδ ελ φοι του αυτοκρατορα. προς τον Λου δο βικο Όταν επέστρεψε ο πρεσβευτ�ς, ο Θεόδωρος Κρίθινος, πλΎ) ροφόΡΎ)σε τον Mιxα�λ Β' ότι οι Καρολίδες ενδιαφέρονταν πoλu για τα γραπτά ενός Χ ριστιανού συγγραφέα με το ι ι ι ι ταυτι ι ζαν με τον αγιο Ψευ δ0- Δ ιονυσιος, ονομα τον οποιο ι ι ι ι 'Ετσι ο αυτοκρατορας λ ε με ΤΎ)ν επομενΎ) Δ ιονυσιο. εστει πρεσβεία του 827 ένα πολυτελές χειρόγραφο του έργου Ι Ι του ο' ι του, δωρο απο λ υτως ταιριαστοΙ για εναν Ύ)γεμονα Ι Ι ι ' ι ι ' ποιου οι Μ ερο β ιγγειοι προκατοχοι του Ύ)ταν ολοι θαμμε' ι το αφιερωμενο ι ι ι Δ ιονυσιο, βονοι στο μονασΤΎ)ΡΙ στον αγιο ι ρεια αποι το Π αρισι. ΣΤΎ) συγκεκριμένΎ) περίπτωσΎ) Ύ) Bυζαντιν� αυτοκρά τειρα όφειλε να παίξει τον δικό ΤΎ)ς ρόλο σΤΎ) διπλωματι κ� ανταλλαγ� διαλέγοντας το κατάλλΎ)λο δώρο για ΤΎ) σύζυγο του ξένου Ύ)γεμόνα. Όμως δεν διαθέτουμε μαρτυι σχετικαι με ΤΎ)ν επι λογΎ)ι ΤΎ)ς . Ε ιναι ι Ι παντως π ιθανοι ριες ένα από τα πολλά βυζαντινά μεταξωτά που φυλάσσονται στα θΎ)σαυροφυλάκια των δυτιχών μΎ)τροπόλεων να είχε επιλεγεί σαν ταιριαστό πολυτελές δώρο για ΤΎ)ν αυτο κράτειρα Ioυδ�θ, ΤΎ) σύζυγο του Λουδοβίκου. 78 Αν τα κραι ι ι ι τικαι εργασΤΎ)ρια, που αποτε λουσαν μερος του Α νακτορου του Ελευθερίου, �ταν αφιερωμένα στψ παραγωγ� μεταDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
333
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ξωτών ( βλ . κεφάλαιο 2 ) , Ύ) ΕuφροσίΝΎ) ίσως να είχε κά ποια εuθίινΎ) για τψ επίβλεΨ� τοuς. Κάτι τέτοιο οεν θα , , β ατο με ΤΎ) UΙαμOνΎ) 0;:. ' ΤΎ)ς στα γuναικεια , -ς uιαμεΎ)ταν ασuμ ρίσματα τοu Μεγάλοu Παλατίοu , αφοό το Ανάκτορο τοu Ελεuθερίοu εξακολοόθΎ)σε να ΧΡΎ)σιμοποιείται για πολλά , , ποu Η uφανσΎ) 0;:. ' χρονια. και Ύ) οιακοσμΎ)σΎ) των μετα ξωτων ' προορίζονταν να εξαχθοόν ως οιπλωματιχά οώρα απαιτοuσε σuνεΧΎ)ι παραγωγΎ), , ωστε να uπαρχοuν παντοτε αρ, , , , , ' ' κετα' απο θ εματα απο" αuτα τα πολ uτιμα τοπια για ΤΎ)ν ικα, " νΟΠΟΙΎ)σΎ) των αuτοκρατορικων αναγκων . 79
�
Ο Μιχαήλ Β' και n ε ικονομαχία
?ι.ι
Ο σο κι αν Ύ) ΕuφροσόνΎ) ανατράφΎ)κε ως εικονολάΤΡΎ)ς
, Ι κραΤΎ)σει / , με τον αγιο ι αποι ΤΎ) μΎ)τερα ΤΎ)ς ποu ειχε επαφες Θεόοωρο ΣτοuοίΤΎ) (και πιθανόν και με άλλοuς εικονο" , να κραταει , XPU' ) , πι θανοτατα Ύ)ταν uποχρεωμενΎ) λ ατρες . φ� από τψ αuτοκρατορικ� Αuλ� ΤΎ)ν εκπαίοεuσΎ) ποu είχε , " , ' παρει οταν Ύ)ταν παωι. μι� στα0;:. ' Ο Μ ιχαΎ)' λ Β ' ULO θ εΤΎ)σε σΎ) μετριοπαθοός uποστ� ριξΎ) ς ΤΎ)ς πoλιτικ�ς ποu είχε " ο νομος πρε, ' ' Ε ' , uιαΚΎ)ρuσσοντας , 0;:. επαναφερει ο Λ εων οτι , ' ' ' 0;:. ' πει να ΤΎ) ρειται ( εννοωντας πως ολοι οφει λ αν να αποοεχονται ΤΎ) Διακ�ρuξΎ) Πίστεως ΤΎ)ς Σuνόοοu τοu 8 1 5). Πα" επιτραΠΎ)κε σε μερικοuς , ' εικονο λ ατρες ' ροτι να επιστρεψοuν από ΤΎ)ν εξορία στψ ΚωνσταντινοόπολΎ), Ύ) θΡΎ)σκεu' Σ τοuuιοu ΤΙΚΎ)" κοινΟΤΎ)τα ΤΎ)ς Μ ονΎ)ς αντιχαταστα' θΎ)κε 0;:. ' , , , . Α u' ο;:. απο μια νομιμοφρονα ομαοα εικονομαχων , μοναχων � Ι Ι Ι μονατοu, τοu εωοuς / Ύ) αντικαταστασΎ) , ποu εuνΟΎ)σε οσα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
334
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' ''C ' θ ετις επισΎ)μες στηρια Ύ)ταν προ' θ υμα να υποσΤΎ)ριφυν , ' να εφαρμοσΤΎ)κε ' σεις, πι θαν ον σε μεγα' λΎ) εκτασΎ) - κοι, , " , ' νΟΤΎ)τες εικονομαχων μοναχων και καλογραιων ειναι β ε, , ' κυριαρχουσαν ' β αιο οτι στα μεγα λ υτερα μοναστικα, κεντρα. Από τις επιστολές του Θεόδωρου ΣτουδίΤΎ), Ύ) συ μπεριφορά των εικονολατρών σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς δείιτεΡΎ)ς ' s;:, " ' φαινεται πως Ύ)ταν μα' λλον επιπεριουου ΤΎ)ς εικονομαχιας , " · λ ' φυ αΚΤΙΚΎ) οι εικονολ ατρες απεφευγαν ΤΎ)ν ανΟΙΧΤΎ), συ" s;:, , Α ρχες, " οπου αυτο Ύ)ταν uuγκρουσΎ) με τις εικονομαχικες s;:, ' , ' του αντιπροσωπευουν νατο.' Ο ι αΠΟυεκτες των επιστο λων ΤΎ)ν ίιπαρξΎ) μιας διάσπαΡΤΎ)ς αλλά ισχυρής αντιπολίτευ σΎ)ς στην επίσΎ)μΎ) επιδοκιμασία ΤΎ)ς εικονομαχίας εκ μέ ρους του Μ ιχαήλ Β ' . Μια λεπτομερέστεΡΎ) έκθεσΎ) των βυζαντινών θέσεων περιλαμβάνεται σΤΎ)ν επιστολή που μετέφερε Ύ) πρώΤΎ) πρεσβεία στον Λουδοβίκο τον Ευσεβή το 824. Πιθανόν να , ' 'ζ ' γιατι, β ρι'θ ει συνται.,ει ο Ι ωαννΎ) ς Γ ραμματικος, ΤΎ)ν ειχε " πι" κατα των εικονο λ ατρων ' , οι ΟΠΟΙΟΙ απο' Χλ ευασμους , ' / Ι στευαν οτι οι εικονες μπορουσαν να τους προστατευουν , , ' και ανα ' β αν κανΤΎ)' λ ια μπροστα' τους, και λ ι β ανι εκαιγαν πάει λέγοντας. Αναφέρεται Ύ) Σίινοδος ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας , " s;:, ' ειχε αποκατασΤΎ)σει μια μετριοπαθΎ)' ειτου 8 1 5 Ύ)' οποια , στον αρι θ μο' των εικονομαχια και υινεται μΙΚΡΎ), σΎ)μασια , των α' λλ ων , και , , κονο λατρων ' που ειχαν καταφυγει, εκτος ' ' αντανακλ α" ΤΎ)ν εντονΎ) σΤΎ) Ρ ωμΎ) πι θανον ' . ΑυΤΎ)' Ύ) θ εσΎ) συζήΤΎ)σΎ) σΤΎ)ν Αυλή του Καρλομάγνου και του γιου του, Ύ) οποία είχε πυροδΟΤΎ)θεί από μια λανθασμένΎ) μετάφρα σΎ) των Πρακτικών ΤΎ)ς Ζ' Οικουμενικής Συνόδου (βλ. κε φάλαιο 2). Η Σίινοδος ΤΎ)ς ΦρανκφοίιΡΤΎ)ς του 797, Ύ) συγ γραφή των Libri Carolini, σΤΎ)ν οποία συμμετείχε ενεργά ο ίδιος ο Κάρολος, και Ύ) επακόλουθΎ) διαμάΧΎ) σχετικά με Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
335
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
την κατάλλYJλYJ χρ�σY) ΤYJς εκκλYJσιαστικ�ς τέχνYJς είχαν οοκιμάσει, αναλύσει και εντέλει καταοικάσει τα επιχει ρ�ματα των Βuζαντινών εικονολατρών . s:Η επιστoλ� τοu 824 εξYJγεί επίσYJς γιατί ο Mιχα�λ Β ' ' επικοινωνYJσει s:-υεν ειχε , , με τον «αυε λ φο' τοu αuτοκρατο" ο οποιος καΤYJγο, ' ρα» νωριτερα - YJ εξεγερσΥ) τοu Θ... ωμα, ρείται για σεξοuαλικ� ανYJθικόΤYJτα και αποστασία, θεω" ' απο, ΤΥ) ρειται uπεu θ uνYJ για ΤYJν αΠΟΚΟΠΥ)' τοu Β uζαντιοu " Δ uσYJ ' και τις προκατα λYJ' Ψ εις τοu αuτοκρατορα απεναντι στο θέμα. Στέλνοντας στον σuνάοελφό τοu τις καλύτε" , , τοu, ο Μ ιχαΥ) ' λ uπο θ ετει ρες εuχες , οτι αμφοτεροι ασπαζονται ΤYJν ίοια μετριoπαθ� εικoνoμαχικ� πoλιτικ� . Κα, ' ΤΥ) βΟΥ)' θεια' τοu για ΤYJν αντιμετωπισΥ) , τοπιν ζYJταει των ει, , ' ποu ειχαν ' . Η επιστο λYJ' κονο λ ατρων καταφuγει σΤΥ) Ρ ωμYJ , " αναφερεται στο ΡYJγμα αναμεσα στον παπισμο ( ποu παρέ μενε πιστός σΤΥ) μν�μY) τοu πάπα Αοριανού και σΤYJν ερμYJνεία τοu ΤYJς Σuνόοοu τοu 787) και σΤΥ) μετριoπαθ� ει κoνoμαχικ� Αuλ� τοu Καρόλοu . Υπενθuμίζοντας στον Λοuοοβίκο ότι και ο ίοιος τιμά τα λείψανα των αγίων και ότι επιθuμεί τψ ενοuνάμωσYJ ΤYJς αλYJθιν�ς πίσΤYJς με κά θε τρόπο, YJ επιστoλ� τοu Mιχα�λ καταοικάζει πρακτι" ποu ειχαν αναπτuχτει" πριν απο το 8 1 5 , αγνοωντας κες ' ' ΤYJν Καρολίνεια αντίλYJψYJ περί των εικόνων ως μέσον οια' s:Τα β ασικα" κειμενα τοu παπα παωαγωγYJσYJς. ' r pYJYOpLou ' ' ' ( ποu YJταν ' τοu Μ εγα' λou για τις εικονες κατ" αuτον «YJ β ι" ' s:- YJταν ' » ) φαινεται βλ ος των αγραμματων οτι υεν αρκετα, 80 γνωστά στψ Aνατoλ� . Ομοίως, YJ επιστoλ� καταοικά ζει τις οεισιοαιμονίες ποu σuνΟέονταν με ΤΥ) λατρεία των , " ' YJταν ' . 'Ε τσι YJ εικονων και οι οποιες αγνωστες σΤΥ) Δ uσYJ , επιχειΡYJματα , ' κα' θε π λ εuρα' αγνοοuσε ποu θεωροuνταν ou' s:- απο" ΤYJν α λλYJ , γεγονος ' ποu αντικατοπτρι' ζει τις σιωυΥ) ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' ' σuν θΎ)κες �υιαφορετικες ' uπο" τις οποιες αντιμετωπιζοταν Ύ) εικονομαχία σΤΎ)ν Aνατoλ� και ΤΎ) ΔίισΎ) . Παρ' όλα αuτά, σΤΎ) Σίινοοο των Παρισίων τοu 825, ο Λοuοοβίκος ο Εuσεβ�ς έοωσε εντoλ� στοuς επισκόποuς , , τοu να επικuρωσοuν αUΤΎ)" ΤΎ) νεα προσεγγισΎ) και να καταοικάσοuν ΤΎ)ν uπερβολικ� αφοσίωσΎ) στις εικόνες. Οι επίσκοποι ΤΎ)ς ΔίισΎ)ς επαναβεβαίωσαν επίσΎ)ς τις απο φάσεις ΤΎ)ς Σuνόοοu ΤΎ)ς ΦρανκφοίιΡΤΎ)ς τοu 794, Ύ) οποία είχε καθιερώσει μια ανεξάρΤΎ)ΤΎ) Καρολίνεια θεολογία για ' Ά σΚΎ)σαν ΚΡΙΤΙΚΎ)' κατα" τοu παπα A�uριανοu, τις εικονες. για ΤΎ)ν uποστ�ριξ� τοu σΤΎ) Σίινοοο τοu 787, αλλά πα, ζ' των εικονων , '� ρα' λλΎ) λα ευωσαν ε' μφασΎ) σΤΎ)ν αc.,ια ως μεσον ΟιΟασκαλίας. Ακολοuθώντας μια μέσΎ) οΟό ανάμεσα , ΤΎ)ς εικονομαχιας , και ΤΎ)ς εικο, οσο ' τοσο στις uπερ βο λ ες νολατρίας, οι Καρολίνειοι θεολόγοι αντιτάΧΤΎ)καν σε μια , , ' ΤΎ)ς ΡωμΎ)ς και προσεγγισαν ΤΎ)ν επισεφα' Ε πισκοπων ' σΎ) μΎ) βuζαντιν� πoλιτικ�. 81
..." Γυναίκες και ε ικόνε ς
c"
Α πό τις πολλές επιστολές ποu έγραψε ο Θεόοωρος Στοu οίΤΎ)ς σΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τοu Mιχα�λ Β ' , γίνεται , πιστεuει , " ι να Ι πως καποιες φανερο, οτι γuναικες ειναι ικανες uποσΤΎ)ρίξοuν πιο αποτελεσματικά ΤΎ)ν uπόθεσΎ) ΤΎ)ς ει, � , ' απ" οσο οι ανυρες. κονο λατριας αUΤΎ), απορΗ �υιαπιστωσΎ) , , , κuριως , ρεει αποΙ τοuς επαινοuς τοu για ορισμενες μοναχές, τις οποίες σuγκρίνει εuνο"ίκά αντιπαραθέτοντάς τες " ποu ειχαν σuνταχτει, με τον εχθ ρο" και εγιμε μοναχοuς ναν εικονομάχοι. Ο Θεόοωρος ξεχωρίζει μερικές Ύ)γοuμέDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
337
,
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ' 0;:. ' σ θ ενισσες οι οποιες αντιμετωπισαν με παραυειγματικο νος τις εναντίον τοuς απειλές. Επιπλέον , το πλ�θoς των " , και των γuναικων , ποu αναφερεται ' π λοuσιων χη ρων οτι , " ' παραστεκοuν τοuς φu λ ακισμενοuς εικονολ ατρες, φερνοντάς τοuς τρoφ� , ροόχα, ακόμ'Υ) και λαθραίες εικόνες, μας θuμίζοuν Τψ ανώνuμ'Υ) σόζuγο τοu οεσμοφόλακα ποu είχε ' ' ", τα 'ωια ' ο;:. για τον αγιο Στεφανο ' τοu Η" αιωπραι.,ει στα μεσα , , uποστ'Υ), ' ' να. Ο ρολος σuγκεκριμενων γuναικων, οι οποιες , ' , σ'Υ)μειωρι ζαν ε, μμεσα Τ'Υ)ν uπο' θ εσ'Υ) Τ'Υ)ς εικονο λ ατριας " " ' ο;:. λωνει οτι αρκετες 'Υ)σαν νεται επανει λ'Υ)μμενα και UΠΟU'Υ) " σΤ'Υ)ν επισ'Υ) μ'Υ) πο λ ΙΤΙΚ'Υ)' των ειπρο' θuμες να αντιταχτοuν , , , ' 0;:. ' κονων . Σ Τ'Υ) uεuτερ'Υ) ", ' τοu , οταν φασ'Υ) Τ'Υ)ς ει.,οριας ο Θ" εοοωρος στάλθ'Υ)κε σΤ'Υ)ν κεντρικ� Μικρά Ασία το 8 1 8, απο, , ' μιας πλοuσιας ' β ανε Τ'Υ)ς προστασιας ' λαμ αρχοντισσας ον 0" ' ' ' ματι Ε φ'Υ)ν'Υ)ς, ποu 'Υ)ταν με λος Τ'Υ)ς οικογενειας Τoupxou . Η Eφ�ν'Y) φρόντιζε για Τ'Υ) oιαμoν� τοu στα κτ�ματά Τ'Υ)ς " ' στ'Υ) Β ονιτα, ωσποu αι.,ιωματοuχοι απο, Τ'Υ)ν Κ ωνσταντι"' " οντως ει.,ετιε , λ'Υ) εφτασαν ' ' οτι ", ' νοuπο για να βε β αιω θouv Τ'Υ)ν , , μονο Ι αποΙ τις γuναι' ι 'Υ)ταν μια ποιν'Υ), τοu . ΑUΤ'Υ)' 'Υ) Ε φ'Υ)ν'Υ) , " ' θ κες ποu ειχαν εσει τον εαuτο τοuς και τις περιοuσιες τοuς στ'Υ) οιάθεσ'Υ) Τ'Υ)ς εικoνoλατρικ�ς 'Υ)γεσίας . 82 , Κ αι ενω" ολ α τα παραπανω ' υεν 0;:. ειναι " τιποτα περισσο, , ' θ ετοuν ' ο;:. '", τερο απο, ενυεΙι.,εις, ωστοσο το ερωΤ'Υ)μα κατα, πο0;:. ' , ' , , σο 'Υ) εικονο λ ατρια ειχε ωιαιτερ'Υ) σ'Υ)μασια για τις γuναι, , ' ' 'Υ)Ε κκλ'Υ)σια κες, ο ρο' λος των οποιων σΤ'Υ)ν οργανωμεν'Υ) " απο Τ'Υ) θ εσ'Υ) , περιορισμενος. , ' ' Τ'Υ)ς 'Υ)γοuμεΕ κτος ταν τοσο , , ' ν'Υ) ς , 'Υ) οποια αποτε λοuσε το αποκορuφωμα για Τ'Υ) ζ ω'Υ), " κοπε λ ας ποu αποφασι ' ζε να αφιερω θ ει' στον μιας νεαΡ'Υ)ς " " μοναστικο' β 'ιο , ελ αχιστοι 'Υ)ταν οι αναγνωρισμενοι τροποι με τοuς οποίοuς οι γuναίκες μποροόσαν να σuνεισφέροuν σΤ'Υ)ν εκκλ'Y)σιαστικ� ζω� . Ξέροuμε για Τ'Υ) θυρωρό 'Υ) οποία
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, τα καμενα , ' καθ αρι' ζ ει τα σκα λ ια' της εκκλΎ)σιας, πεταει " , , Ι γuναικες κερια" κι αλλ α παρομοια, οπως και τοσες πιστες ι ι ι ' 'C Ο , " κανοuν και σΎ)μερα. μως ε<.,ω απο το μονασΤΎ)ΡΙ, σπα, , να κατα λ α' β ει μια θ εσΎ) ' επιρνια μια γuναικα μποροuσε ροής στΎjV ΕκκλΎ)σία. ΑκόμΎ) και οι κοινόΤΎ)τες των καλο, , , κλΎ), ε<.,αρτιονταν ζ ' γραιων απο, εναν αρρενα χειροτονΎ)μενο ρικό για ΤΎ) Θεία Κοινωνία. Παρ' όλ' αuτά, αντίθετα με τις επίσΎ) μες ιεροπραξίες ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας, Ύ) πράξΎ) ΤΎ)ς πρoσκίΙVΎ)σΎ)ς των εικόνων ήταν ένα προσωπικό ζήΤΎ)μα , να τε λεσει ' μποροuσε ' κατα' βou' λΎ)σΎ) . ποu κα' θε Χ ριστιανος Δεν χρειαζόταν Ύ) μεσολάβΎ)σΎ) ιερέα και μποροόσε να ε, " Ύ)ταν οραΤΎ), . Ι κτε λεστει' αναΙ πασα στιγμΎ)Ι οταν Ύ) εικονα Από τις άφθονες αφΎ)γήσεις γuναικών ποu ήταν ταγμέ νες σΤΎ)ν εικόνα ΤΎ)ς Θεοτόκοu των Βλαχερνών, στα βόι , , οτι , υια� Ι ρεια περιχωρα ΤΎ)ς πρωτεuοuσας, ειναι προφανες ι , Ι ' ΤΎ)ροuσαν προσωΠΙΚΎ), σχεσΎ) με ΤΎ)ν εικονα. Μ ια γuναικα σuμμετείχε σΤΎ)ν αγρuπνία ΤΎ)ς Παρασκεuής κάθε εβοοι / " , � και Ύ)ταν Ι πραγματι πεισμενΎ) οτι Ύ) εικονα επικοιμαυα "" , , μαζ 'ι ΤΎ)ς. 'Αλλ ες ειχαν ' τοuς εικονες τις νωνοuσε τις υικες , , , ' οποιες προσκuνοuσαν στα σπιτια τοuς. Π αρομοιες ιστο'" λωνοuν , " ειναι αρκετα" σuχνες και UΠΟUΎ) ' ριες πως οι γuναι, , ' ' οταν προ' ''' παΡΎ)γοριας "" κες ενιω θαν ενα ωιαιτερο ε�υoς " , σεuχονταν στις αγαΠΎ)μενες τοuς εικονες. 83 Ο ι εικονες ζ σχευον ' ' � " σιγοuρα ανα' λογο ρο' λο στα επαι<.,αν παιοικά χρόνια ΤΎ)ς ΕuφροσόνΎ)ς. Η έκτασΎ) ΤΎ)ς οιαφω νίας ΤΎ)ς με τον Μιχαήλ στο ζήΤΎ)μα των εικόνων οεν απο, ' σε καλuπτεται ' απο" τις ΠΎ)γες, ποu παραμενοuν σιωΠΎ) λ ες , αφορα" τις σκε ψ εις των γuναικων ' " , ενω παρα' λλΎ) λ α ειο,τι � , ναι προ' θuμες να καταuικασοuν ΤΎ)ν παραμΙΚΡΎ)" γuναικεια αΟuναμία. Ε ίχε ωστόσο ζήσει ΤΎ)ν αλλαγή τοu 8 1 5 και γνώριζε τοuς οιωγμοός ποu επακολοόθΎ)σαν, και έτσι αντιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
339
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , , τα λ αμ β ανοταν την πο λ ΙΤΙΚΎ)' αναγκαΙΟΤΎ)τα να κραταει , " ' ι συναισθΎ)ματα ΤΎ)ς για τον εαυτο ΤΎ)ς, οποια κι αν Ύ)ταν Ύ) , , , � ' φυσΎ) τους. Αν οντως παραστεκοταν στους UΙωΚOμενOυς και τους φυλακισμένους εικονολάτρες , Ύ) ΕυφροσίινΎ) κα, θ ωσε να υιαΤΎ)ΡΎ)σει , , ΤΎ)ς και να το πρατ, � τορ ΤΎ)ν ανωνυμια , 'Υστερα απο, τις υιαμαρτυριες , του κατα, του αυ� τει κρυφα. , " ' τοκρατορικου γαμου ΤΎ)ς Ε υφροσΙΝΎ)ς που επεσαν στο κενό, ο Θεόδωρος ΣτουδίΤΎ)ς φαίνεται ότι εγκατέλειψε τις , ' του να εΠΎ)ρεασει ' ' και ΤΎ)ν ΚΟΡΎ) προσπα' θ ειες ΤΎ) Μ αρια ΤΎ)ς : στο εζ�ς δεν σώζονται άλλες επιστολές προς αυγ ς. Αλλά οότε φαίνεται να προσπάθΎ)σε να εκμεταλλευθεί , ' ΤΎ)ν επφΡΟΎ), ΤΎ)ς αυτοκρατεφας στον συ' ζυγο' ΤΎ)ς. Ο θ ανατος του Θεόδωρου το 826 από φυσικά αίτια στέΡΎ)σε ΤΎ)V παράταζΎ) των εικονολατρών από τον πιο αποτελεσματι, ιστορικους ι απο, ΤΎ)ν κο, οργανωΤΎ)ι ΤΎ)ς και τους σΎ)μερινους καλότεΡΎ) ΠΎ)γ� τους άμεσΎ) ς πλΎ)ροφόΡΎ)σΎ)ς γόρω από ΤΎ)V επox� του. Κανένας άλλος επιστολογράφος δεν ανα� , " για να καλ υ' ψ ει το κενο' που αφΎ)νει εκεινος, υεικνυεται , " , ενω οι Β ΙΟΙ ορισμενων εικονο λ ατρων αγιων και μαρτυρων , , , , που καταγραφουν ΤΎ)ν αντιστασΎ) των Ύ)ρωων τους συντασ" , , ' σονται πολλα χρονια μετα τα υποτι θ εμενα γεγονοτα που περιγράφουν. 84 Όπως και άλλοι, Ύ) ΕυφροσίινΎ) πιθανότατα είχε διαΤΎ), , � " ενω ει.,ωτεΡΎ)σει ΤΎ)ν εικονολ αΤΡΙΚΎ)' πισΤΎ) ΤΎ)ς ωιωτικα, 'C ρικά συμμορφωνόταν με ΤΎ)ν επίσΎ) μΎ) πoλιτικ� . Ωστόσο οι σωζόμενες ΠΎ)γές δεν κάνουν λόγο για τις αντιλ� Ψεις ΤΎ)ς, οότε παρέχουν ΤΎ)ν παραμικρ� πλΎ)ροφορία για το εάν ,� , , ΤΎ)ν επισΎ), ' ζαν Ύ)' οχι τα μονασΤΎ)ρια που ωρυσε υποσΤΎ)ΡΙ ' ' ' λ α φαντα ζομαστε μΎ) πο λ ΙΤΙΚΎ)" κατα των εικονων . Ε υκο , στα υυο , Ύ) Α υ λΎ)' του Μ ιχαΎ)' λ Β' Ύ)ταν , � , : απο, � οτι uιαφεμενΎ) ΤΎ) μια ο ΙωάννΎ)ς Γραμματικός και ο εικονομάχος πα'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τριάρχης Αντώνιος και από την άλλη -η Ευφροσύν-η και οι , , " επι των τιμων , που οιατ-ηρουσαν � � , τους αποτις οικες κυριες ψεις . Όμως από τ-η στιγμ� που δεν διαθέτουμε μαρτυ, ' ' ' ριες, κα λυτερα να αποφευγουμε τις εικοτο λογιες. Αυτο' / ι Ι -η Ε υφροσυν-η ' επιπου συναγεται αποι τ-η σιωπ-η, ειναι οτι , ' ' � ' τε λουσε οεοντως τα αυτοκρατορικα τ-ης καθ-ηκοντα. Απ ' αυτ� τ-ην άποψ-η , -η επιλoγ� του Mιχα�λ Ε ' δικαιώθ-ηκε σε μεγάλο βαθμό. Πράγματι, αντίθετα με τους προκατόχους του, ο Μι, , ' ' στρατιωτ-ης-αυτοκρατορας ο τραυλος χα-η' λ απο' το Α μοριο, , περ� �οιε' θ ετε ουτε ' στο παραμικρο, αυτοκρατορικες που οεν , " ειναι ο μονος ' γαμ-ηνες, που πε θαινει στο αυτοκρατορικο, του κρεβάτι. Σε αντίθεσ-η με τον Κωνσταντίνο ΣΤ' και τ-η μ-ητέρα του Eιρ�ν-η που πέθαναν στ-ην εξορία, καθώς , , ' και τους τρεις αμεσους προκατοχους του , τον Ν ικ-ηφορο, τον Σταυράκιο και τον Λέοντα Ε' που φονεύθ-ηκαν στο πεδίο τ-ης μάχ-ης είτε δoλoφoν�θ-ηκαν με αγριότ-ητα, ο Μι χα�λ Ε' είχε ειρ-ηνικό τέλος. Στις 2 Οκτωβρίου του 829, , Ψ ε σε μια αρρωστια " αφου β ασι' λ ευσε , υπεκυ των νεφρων , / Ι Ι ' επι οκτωΙ ετ-η και εννεα μ-ηνες, αφ-ηνοντας τον νεαροι γιο και διάδοχό του συναυτοκράτορα και εξαίρετα εκπαιδευ" , ει.,ουσιας. 1: ' ' Ε ιναι μενο για τ-ην ασκ-ησ-η τ-ης αυτοκρατορικ-ης -η πρώτ-η ειp-ηνικ� μεταβίβασ-η εξουσίας στα τελευταία , , , ' να θ εσου' ' λοιπον πεν-ηντα χρονια περιπου . Δ ικαιουμαστε " ' " , 1: Ε επαΙι.,ε καποιο με το ερωτ-ημα κατα ποσον -η υφροσυν-η ρόλο διασφαλίζοντας ότι μετά τον θάνατο του συζύγου τ-ης ο γιος του θα κλ-ηρονομούσε τ-η θέσ-η του χωρίς αντι δράσει ς. 85
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
�
Η ανάρρηση του Θεόφιλου στον -θ ρόνο .,.,
Ω ς χ� ρα αuτοχράτεφα, το πρώτο χαθ�χoν της Εuφρο-
" , δ ρα ΤΎJς στον ταφο ' σUνΎJς ΎJταν να θ α' ψ ει τον αν ποι) τον περίμενε πλάι σΤΎJ Θέχλα, στο μαuσωλείο τοι) Ιοuστινια ν06, δίπλα στον ναό των Αγίων Αποστόλων, χαι να εξα σφαλίσει ΤΎJν ανάΡΡΎJσΎJ τοι) προγον06 ΤΎJς σΤΎJν αuτοχρα τoριχ� πορφ6ρα. Ο ρόλος ΤΎJς uπογραμμίζεται από ορι-/, , , " ' Γ ραμσμενοuς χρονογραφοuς τοι) Ι ' αιωνα, οπως ο Λεων ματιχός ποι) εχλαμβάνει λανθασμένα ΤΎJV Εuφροσ6νΎJ ως ι , φuσιχΎJ μΎJτερα τοι) νεαροΙ)" αuτοχρατορα : « Μ ετα" απο εχείνον [τον Mιχα�λ Β ' ] ο γιος τοι) Θεόφιλος αναρρ�θΎJχε στΎJV εξοuσία μαζί με ΤΎJ μΎJτέρα τοι) Εuφροσ6νΎj>J . 86 Άλλοι, ' λ ος , " οτι ο Θ εοφι ' ' οπως ο Γ ενεσιος, χαταγραφοuν απ λ ως , τοu . ΑUΤΎJ' ΎJ ανα' ' απο, τον πατερα χλΎJ ρoνoμΎJσε τον θ ρονο χολοuθία οφείλεται πιθανόν στο ότι, το 829, ο Θεόφιλος �ταν �δΎJ δεχαέξι χρόνων, στα πρόθuρα ΤΎJς ανδριχ�ς ΎJλι, " μποροuσε να χΙ) βερνΎJσει " χιας, χαι σuνεπως χωρις Σ uμβ06λιο Αντιβασιλείας. Μόνον οι Σuνεχιστές τοι) Θεοφά νΎJ ισχuρίζονται πως ο Θεόφιλος είχε �δΎJ ενΎJλιχιωθεί χαι παρέλαβε τον θρόνο από τον πατέρα τοu . 87 Όμως αuτ� ΎJ , " ' ΠΎJγΎJ" , οπως θα δ οuμε παραχατω, ειναι απρoσΧΎJ ματιστα , ' επι θ ετιχΎJ" χατα των ειχονομαχων αuτοχρατορων τοι) Θ' , χαι πι θ ανον ' να επιθuμει' να επφρι' ψ ει ο' λ α τα σφα' λ αιωνα ματα μονάχα στον Θεόφιλο. ' " Αναμεσα ' στις πρωτες πραc,εις τοι) νεοΙ) ΎJγεμoνα, δ uo "c " " , αφΎJγΎJσεις , ' : αρχετες "" ζει να σχο λ ιαστοuν ac,t αναφεροuν οτι ο Θεόφιλος σuγχάλεσε ΤΎJ Σ6γχλΎJΤo στο Α νάχτορο ΤΎJς , δ ρες ' Μ αγναuρας ' ' χαι ζΎJΤΎJσε να μα' θ ει τι απεγιναν οι αν �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
που είχαν συνωμoτ�σει με τον M ιχα�λ Β ' για να δολο φoν�σoυν τον Λέοντα Ε' την ημέρα των Χριστουγέννων του 820. Όταν τον πλη ροφόρησαν , ο αυτοκράτορας τους απ�γγειλε κατηγορία για τον φόνο του αυτοκράτορα και διέταξε τον έπαρχο της πόλης να τους επιβάλει την οφει λόμενη τιμωρία (θάνατο), ισχυριζόμενος μάλιστα ότι το , του . Η αυστηροτητα , υποσχε θ ει' στον πατερα ' ειχε και η αδικία αυτ�ς της αναδρoμικ�ς δικαστικ�ς απόφασης μπο" ' ρει" να σημαινουν πως ο αυτοκρατορας η θ ελ ε να καταλα, " , , � ' βουν ολοι οτι οσο νεαρος κι αν ηταν, υεν σκοπευε να ανε" κατα της ζ ωης ' του . Α φου' ο αυτοχτει" καμια συνωμοσια , , , επι' θ εση ενα' του Θ... εου, ' καμια κρατορας ειναι εκ λ εκτος , , , , του �υεν μπορει να παρα βλεφ θ ει" η να μεινει ντων ατιμω, ο Λεων � � , ' Ε " ηταν ο πνευματιρητη . 'Ο μως υευομενου ΟΤΙ κός πατέρας του Θεόφιλου, η επιθυμία να εκδικηθεί τον , του νονου' του πι θανον " να επαιξε καποω ' φονο ρο' λο στην 88 � όφαση του αυτοκράτορα. Η δεύτερη πράξη του πη γαζει από την εκτίμηση που έτρεφε ο Θεόφιλος στον παι δαγωγό του , τον Ιωάννη Γραμματικό : τον διόρισε αυτο, ι , κρατορικο εκπροσωπο ({παρα, τω πατριαρχψ> με το αξ 'ιω" ' μα του συΥχε'λλ ου, πραγμα που ουσιαστικα' σημωνε οτι θα , , , ' Τ ου ανε' θ εσε γινοταν ο επομενος ηγετης της Ε κκλησιας. , επισης μια σημαντικη" κω ευωσ θ ητη �υΙΠ λ ωματικη' απο" ' τον τροπο στο λη' προς τους Ά ρα βες. Μ ε αυτον ενας φη, ' ' ' μισμενος εικονομαχος τοπο θ ετη' θηκε σε μια εξ ελογως χουσα θέση , γεγονός που δεν άφηνε καμιά αμφιβολία ότι , αυτοκρατορας ' ζε την εκκλησιαστικη' πο' θα συνεχι ο νεος , , του κατα' της λ ατρειας ' των εικονων λ ιτικη' του πατερα . Αλλά και στο στρατιωτικό πεδίο ο Θεόφιλος εξακολου, του κατα, των αρα β ικων θησε την πο λ ιταη' του πατερα ' δυνάμεων που είχαν επιτεθεί κω καταλάβει την Kρ�τη Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
343
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της βασιλείας του για πεφατες απο Μ ιχαη' λ Β ' . Ε προκειτο ' ' που ει.,ορμουσαν 1:' " , ' αναζητωντας ' τη μουσου λ μανικη' Ι σπανια, μια κωνουργια , , ' Μ ' Α ' ' ναυτικη β αση στην Ανατο λ ικη εσογεω . φου πρωτα η Αλεξάνδρεια αρν�θηκε να τους δεχτεί, επιτέθηκαν στην Kρ�τη , φόνευσαν τον Χ ριστιανό ηγέτη της, τον μητροπο λίτη Γόρτυνος, και άλλους κω αποπεφάθηκαν να ιδρό σουν ένα ξεχωριστό αραβικό βασίλεω στη ν�σo. Παρά τις εκστρατείες που επανειλημμένως επιχείρησαν οι Βυζα, / Ι νηνοι" εναντων τους, απετυχαν να εκτοπισουν απο την " , τους ανεπιθ υμητους ' ' αυτους νεοφερμενους, και ετσι Κ ρητη ο Θεόφιλος κλη ρονόμησε ένα σοβαρό πρόβλημα που όφει λε να αντιμετωπίσει. Βρέθηκε λοιπόν ευθός αμέσως απα σχολη μένος με στραηωηκά ζητ�ματα και οι σωζόμενες , , ενωαφερονται , ' γι , αυτα. ' Καποιες ' ' λογο κατα κυρω πηγες s:, " , " ωστοσο καταγραφουν ενα α' λλο ση μανηκο γεγονος που συνέβη στην αρχ� της βασιλείας του : τον γάμο του αυτο, " φροντισε η θετη" μητερα του, η Ε uκρατορα, για τον οποω , η. φροσυν �
Ο γάμος του Θεόφιλου
�
Π αρότι οι αφηγ�σεις σχετικά με τον γάμο ποικίλλουν από τη μια πηγ� στην άλλη , δεν υπάρχει αμφιβολία όη η Eu φροσόνη π�ρε την πρωτοβουλία για να ξεκιν�σει η δια δικασία. Το 829 ο προγονός της �ταν πιθανότατα δεκαέ ξι χρόνων, δηλαδ� στη σωστ� ηλικία για να παντρευτεΙ Η Ευφροσόνη βάλθηκε να του βρει την κατάλληλη νόφη . Κι έτσι φτάνουμε στην τρίτη αναφορά σε γαμ�λια καλDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
344
./
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
'� " O πως ειuαμε, , " λ ιστεια. Ύ) πρωΤΎ) που εχει καταγραφει, Ύ)�, ' ' του Σταυρακιου με τον γαμο ταν αυΤΎ), που συνυεεται , του , του Θ , � ' Α' , ΤΎ)ν πρωΤΎ) γιου του Ν ΙΚΎ)φορου υεκαετια '" " αιωνα. Η οεότεΡΎ) ιστορία γράφΤΎ)κε λίγο αργότερα, αλλά αφορά τον προγενέστερο γάμο των γονιών ΤΎ)ς Ευφροσό' απο' ΤΎ)ν Ά μνια και του Κ ωνσταντινου ' νΎ)ς, ΤΎ)ς Μ αριας ΣΤ' , τον οποίο είχε ρυθμίσει Ύ) αυτοκράτειρα Eιρ�νΎ) και τελέσθΎ)κε το 788. Ο τρίτος οιαγωνισμός ομορφιάς είναι ,� , , για τον οποιο ' Ύ) Ε υψροσυνΎ) ' επε' λε"ε Ο παρων 'C μια ομαυα πανέμορφες νεαρές και προσκάλεσε τον Θεόφιλο να οια λέξει ΤΎ) μέλλουσα σόζυγό του . Σόμφωνα με κάποιες πα ραλλαγές , ο αυτοκράτορας ΤΎ)ς πρόσφερε ένα χρυσό μ� λο υποουόμενος έτσι τον αρχαίο ρόλο του Πάρι. 89 Έχουμε κάθε λόγο να αμφιβάλλουμε για τις περίτε χνες λεπτομέρειες και τις οιάφορες εκοοχές αυτών των γαμ�λιων καλλιστείων που σώζονται στις χρονογραφίες � , Ύ) νεαΡΎ)" κυρια που αναυειχ � , θΎ)κε νιτου Ι " αιωνα, επεΙUΎ) , ι , , , ΚΎ)τρια και εγινε αυτοκρατειρα αναγνωρισΤΎ)κε αργοτερα ως αγία ΤΎ)ς ΟρθόοοξΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Για να μνΎ)μονεόο, ΤΎ)ς γραφΤΎ)κε , , ' νται τα επιτευγματα ενας Βως ' σ ε πανΎ), ' του Ι " αιωνα, γυρικο, υφος, στα τε' λΎ) του Θ... ' Ύ), στις αρχες , . 90 ' προτου, συνταχτουν ' ' οι εν λ ογω πι θ ανον χρονογραφιες Ακολουθώντας τους κανόνες για τ α παρεμφερ� αυτοκραι , κανονικα' απευ θ υνονται ' τορικαι εΥκωμια, τα οποια σε αυτοκράτορες, ο άγνωστος συγγραφέας οίνει έ μφασΎ) σΤΎ) φυσικ� ομορφιά ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, στις Ύ)θικές αρετές , 'C " ΤΎ)ς και σΤΎ)ν ε"εχουσα πισΤΎ) ΤΎ)ς στις εικονες, που ΤΎ)ς προσέοωσαν ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� ΤΎ)ς φ� μΎ) . Γράφοντας πoλU αργότερα από το γεγονός, ο άγνωστος συγγραφέας οιανθίζει ΤΎ)ν αφ�γΎ)σ� του για να αποοείξει τις ανώτερες αρετές ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, προσπαθώντας παράλλΎ)λα να Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
345
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , , � θ αρμενο ' εικονομαχο, μειωσει τον οιεφ τον αυτοκρατορα Θεόφιλο. Ξεκαθαρίζει ότι YJ Ευφροσί>νYJ, ΤYJν οποία θεωρεί , , , που �οιαΙ Ι φυσΙΚΥ)ι μYJτερα του αυτοκρατορα, YJταν εκεινΥ) λεξε αυτές τις ανυπέρβλYJτες καλλονές προετοιμάζοντας τον γάμο. " οτι σε αυτο, το σYJμειο , ' YJ Ε υφροσυνΥ) ' Φ αινεται λοιπον παίρνει τψ πρωτοβουλία. Σύμφωνα με τον Βίο, στέλνει αγγελιαφόρους σε όλΥ} ΤYJν επικράτεια για να επιλέξουν θελκτικές νεαρές γυναίκες που έχουν τψ κατάλλYJλYJ YJλι κία.91 Ε ίναι YJ στιγμ� που σε ολόκλYJΡYJ ΤYJν Αυτοκρατορία / εχει , � , του κα' θε πατερα ι ο οποιος Ι με αναι μια ΚΟΡΥ} YJ καροια , πιο γοργα. , Και αν YJ ' λογα προσοντα αρχι' ζει να χτυπαει " θυγατερα ' μου επι λ εγει' για αυτοκρατειρα; Ε τσι τι' θ εται σε ενέργεια ο μYJχανισμός προσέλκυσYJς ΤYJς επαρxιακ�ς αριστοκρατίας σΤΥ) ζω� ΤYJς μYJτρόπολYJς, ίσως και στο κέ ντρο ΤYJς ίοιας ΤYJς αυτoκρατoρικ�ς Aυλ�ς. Από όλες τις γωνιές του Βυζαντίου, καλά πλYJροφΟΡYJμένοι, φιλόοοξοι " , προσπα θουν ' ' να β ρουν εναν τροπο να προω θYJσουν γονεις , , " � , τις κορες τους. Αλλ α' YJ Ε υφροσυνΥ) εχει φυσικα τα οικα ΤYJς σχέΟια. Δεν πρόκειται να επιτρέψει στον Θεόφιλο να οιαλέξει μια ακατάλλYJλYJ . νύφYJ , και τα οικά ΤYJς κριτ�ρια , , ' περι, κατα λλYJ λΟΤYJτας ισως να ειναι αρκετα" ασυνΥ) θ ιστα. , τον ρο'λο ΤYJς, YJ ικανΟΤYJτα ' Ε νω' YJ ομορφια" παιζει βε β αιως ΤYJς νύφYJς να τεκνoπoι�σει, YJ θέσΥ) ΤYJς οικογένειάς ΤYJς σΤΥ) χώρα και YJ στάσΥ) ΤYJς ίοιας και των συγγενών ΤYJς , " να ειναι Ec,taou " εικονες πι θ ανον "" σYJμααπεναντι στις ιερες ντικοι" παραγοντες. 'Ο πως και να εχει, αν πιστε' ψ ουμε τις οιάφορες αφYJγ�σεις, ανάμεσα στις νεαρές καλλονές που " ' θ εωΡΥ)' θYJκαν πως συγκεντρωναν τα απαιτουμενα προσο, , , αφοσιωμενες �ουο ' ' ντα του λαχιστον εικονο λ ατρεις ειχαν επιλεγεί από ΤYJν ΕυφροσύνYJ. Ο Θεόφιλος απέρριψε τψ '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
πρώτη , την Κασσία, και μετά «διάλεξε» τη δεότερη , τη Θεοδώρα. Αυτή είναι η τρίτη γυναίκα στην πορφόρα με την οποία ασχολείται το παρόν βιβλίο. Οι τελετές της στέψης της Θεοδώρας και του γάμου της με τον Θεόφιλο έγιναν στις 5 Ιουνίου του 830, σόμ φωνα με τα προβλεπόμενα τελετουργικά (βλ. κεφάλαιο " ακομη καλλονη' απο, την ε' τον τροπο ' μια 4) . Μ ε αυτον παρχία αναρρψt)κε στην υψηλότερη θέση που θα μποροό σε να προσδοκά μια Βυζαντινή. Όπως και η Ειρήνη, η ' και η Θ... εοφανω' πριν απ " αυτη , η Θ... εουωρα Μ αρια s:- ' μεταμορφώθηκε από ασή μαντη κοπέλα στην πιο σημαντική γυναικεία μορφή της Αυτοκρατορίας. Η οικογένειά της τη συνόδεψε στην πρωτεόουσα προσδοκώντας τις σχετι κές ανταμοιβές. Σε αντίθεση με το χαμηλό προφίλ της ' μετα" το;; γαμο της στο πλ αισιο ' της αυτοκρατοΜ αριας ρικής δυναστείας, η Θεοδώρα ανυψώθηκε αμέσως στο αξίωμα της αυτοκράτειρας. Η Ευφροσόνη δεν φιλοδο, , , ν α εχει ' της τη νιοπαντρη υπο, την ε ξ ουσια σ υ' ζυγο ξουσε Ι , f , � του προγονου της, ουτε την ενυιεφερε η περαιτερω πα' Αντι' θ ετα, s:ραμονη, της στα αυτοκρατορικα' υιαμερισματα. S:- ' αμεσως , μετα" το πεθα αποσυρ θ ει" απο την Α υ λη' σχευον ρας των τελετών . Έτσι η εκλογή της Θεοδώρας από τον Θεόφιλο γιορτάζεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, με την Ι " , ι αντικατασταση της παλ αιοτερης γενιας απο τη νεοτερη . , με, , ' , ' αποκτα, αμεσα ζευγαρι πληρη ε ξουσια Τ ο νιοπαντρο σα στο Μέγα Παλάτιο. Όλες οι σωζόμενες αφηγήσεις γι' αυτά τα γαμήλια , " με τετοιον τροπο, ' παρουσια' ζουν τα γεγονοτα καλλ ιστεια Ι / , / ωστε εκεινοι που τιμουσαν τις εικονες να εμφανι' ζονται / , Ι ι λ οι' τους ητπαντοτε νικηφοροι και οι εικονομαχοι αντιπα τημένοι. Ισχυρίζονται δηλαδή ότι η Ευφροσόνη είχε ορDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
347
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, ομορφιας, , " ωστε Ι τον uιαγωνισμο Ι � γανωσει με τετοιο τροπο ο Θεόφιλος να μΎ)ν μπορεί παρά να οιαλέξει μια εικονο, : ΤΎ)ν Κασσια " Ύ) ΚασσιανΎ)' -nou μετα' τα καλ ' νuφΎ) λ αΤΡΎ) λιστεία έγινε μoναχ� και αφοσιώθΎ)κε σΤΎ) σuγγραφ� , " ΠΟΙΎ) ματων , και Ύ) οποια Ι UΠΎ)Ρι uμνων και θ ΡΎ)σκεuτικων ξε μια εξαίρεΤΎ) σuγγραφέας, από τις ελάχιστες γuναίκες , στο Β uζαντιο� , nou τε λ ικα" εγι' σuγγραφεις Ύ)' ΤΎ) Θ.... εοuωρα " ' ' Κ ' γι αuνε εικονο λαΤΡΎ)ς αγια. αι εκεινΎ) nou πιστωνεται Τ� ΤΎ)ν επιλoγ� είναι Ύ) κόρΎ) ΤΎ)ς Μαρίας από ΤΎ)ν Άμνια, Ύ) εγγoν� ΤΎ)ς αuτοκράτεφας Eφ�νΎ)ς, εκείνΎ)ς nou είχε , , ' των εικονων ' � ΤΎ)ς αποκατασΤΎ)σει ΤΎ) λ ατρεια σΤΎ) Σ uvouo Νικαίας το 787. Το ολοφάνερο σuμπέρασμα είναι ότι Ύ) ΕuφροσίινΎ) �ταν κρuφ� εικονολάΤΡΎ)ς nou έκρuβε προσεζ ' ' ' κτικα' τις πεποιθΎ)σεις ΤΎ)ς και καταφερε να εc.,απαΤΎ)σει , , " � ' τον προγονο ΤΎ)ς. Β ε β αια αUΤΎ) Ύ) εΚUΟΧΎ) ειναι βο λ ΙΚΎ)' , ζ ' γιατι, τον παροuσια' ζει ως ανΟΎ)ΤΟ nou α' θ ελ α' τοu επε' λEc.,E για γuναίκα τοu μια ΟΎ)λωμένΎ) εικονολάΤΡΎ) .92 Αλλά μια τόσο απόλUΤΎ) θεoλoγικ� ερμΎ)νεία παρα βλέπει το γεγονός ότι Ύ) ΕuφροσίινΎ) �ταν επίσΎ)ς πορφυι " τεpoyεν.ν ΎjΤΎj, γεννΎ)' θΎ)κε σΤΎ)ν Α ι' θοuσα ΤΎ)ς Π ορφuρας, κνο ζεuγοuς Ύ)γεμόνων και ανατράφΎ)κε με ΤΎ)ν αuτοκρα' cruv θΎ)κες ' ΤΟΡΙΚΎ)" αuρα, παρα, τις �uΙO' λou αuτοκρατορικες , " �, σΤΎ)ν Π ρ ,ιγκιπο . Μ εσα απο ΤΎ)ν απροσUΟΚΎ)ΤΎ) προτασΎ) γάμοu τοu M ιχα�λ Β ' , Ύ) ΕuφροσuνΎ) μπόρεσε να επι στρέψει σΤΎ)ν κoσμικ� ζω� ως αuτοκράτεφα, επικεφαλ�ς ΤΎ)ς βuζαντιν�ς Αuλ�ς. Ως σuζuγος τοu M ιχα�λ Β' πραγ, , μαΤΟΠΟΙΎ)σε ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)" ΤΎ)ς μοφα, επαναβε β αιωνοντας όλα τα χαραΚΤΎ) ριστικά ΤΎ)ς βuζαντιν�ς οuναστι κ�ς εξοuσίας nou ΤΎ)ς είχε εμφuσ�σει Ύ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς Μα ρία. Η ΕuφροσuνΎ) οεν �ταν μια όμορφΎ) κοπέλα από ΤΎ)ν " " αντιθ ετα προερχοταν επαρχια' απο το πιο εκλ εκτο" τμΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, και ειχε , επιστρε' ψ ει σε αu' κοινωνιας μα της βuζαντινης " ' φuσικα. ' Η ταuτοτητα το' εντε λως της ως με' λ οuς τοu εσω" οπως �uuνατη, ' ' λou ηταν τερικοu, αuτοκρατορικοu, xux εc,ισοu "c' , ' ' και η πιστη της στην uπο θ εση της εικονολ ατριας. , , , να φροντισει , ι ι τοu 'Ε τσι οταν εφτασε η ωρα για τον γαμο προγονού της, η Εuφροσύνη ήταν καλά προετοιμασμένη. Ήξερε πως έπρεπε να διαλέξει ΙUα νεαρή κοπέλα, την , θα ηταν ' ' να επηρεα' ζει ωστε ' στο με, λλον να οποια σε θ εση έχει δεδομένη την uποστή ρ ιξή της . Βασικά προσόντα ήταν η κατάλληλη ηλικία για να γεννήσει πολλά παιδιά και η προέλεuση από μια όχι και τόσο ισχuρή (χωρίς πολ, ) οικογενεια " , η οποια θα παρε' επαφες ' ' της επαρχιας λ ες " � ' Ε uφροσuνη ' και υεν μεν ε εσαει πιστη στην αuτοκρατεφα " " ποτε . Π αντως, οσο και να η' λεγχε θα την αμφισ βητοuσε , " ' τις οικογενειες ποu ειχαν η Ε uφροσuνη των uπο ψ ηφιων ξεχωρίσει στα γαμήλια καλλιστεία, θα της ήταν Μσκο λο να εξασφαλίσει ότι στην τελική φάση θα σuμμετείχαν , εικονολατρεις. " , ' ' Το πι θανοτερο ειναι οτι επετρε μοναχα Ψε " εκεινες οι νεαρες , ποu η '� , ωια θεωνα σuμμετασχοuν μονο ρούσε κατάλληλες. Ο Θεόφιλος πήρε την τελική τοu απόφαση και η Θεο" ανα λuση στο κεφα, τοu (λεπτομερης � " εγινε γuναικα ' υωρα λαιο 4). Πoλu σύντομα η αuτοκράτεφα γέννησε τρεις κό, , " πε θ ανε σε μικρη' η λ ικια ' ' αργορες κι εναν γιο, ο οποιος τερα γέννησε άλλες 060 κόρες και τελικά, το 840, έναν γιο, τον Μιχαήλ , ο οποίος κλη ρονόμησε τον θρόνο τοu πατέρα τοu το 8 4 2 . Ο γάμος ποu είχε κανονίσει η Eu φροσύνη το 830 αποδείχτηκε σταθερός. Το ζεuγάρι ήταν , , τοu λ αχιστον ' ταφιαστο, με τα μεσαιωνικα, κριτηρια, και � , , ' Θ ' ζ ' ακομη και μετ α τον θανατο τοu au urou της η ... εουωρα , " �υεν εκρu ' της σ εκεινον . Ε "ιτε εγινε καβε την αφοσιωση "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
349
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ποιος διαγωνισμός ομορφιάς ανάμεσα στις uποΨ�φιες νυ, , , απ λ ως , οικογενειες " εχοuμε να κανοuμε φες ειτε με �uUO διαφoρετικ�ς κoινωνικ�ς θέσης ποι) σuγγένεψαν με αuτόν , , ι αuτοu, τοι) γαμοι ι ) επι βε β αιωνεται τον τροπο, Ύ) σΎ) μασια με ΤΎ)ν εΠΙΤUΧΎ)μένΎ) πορεία των σuγγενών ΤΎ)ς Θεοδώρας σΤΎ)ν πρωτεUοuσα. Η μΎ)τέρα ΤΎ)ς Φλωρίνα, οι τρεις αδελ φές ΤΎ)ς ποι) καλοπαντρεόΤΎ)καν και οι Μο αδελφοί ΤΎ)ς , ψ αν οπως , ' προκο αναμενοταν . ' λος φροντισε Απ ο,τι φαινεται ' οΘ ... εοφι για τοuς σuγγε, νείς ΤΎ)ς πολuμελοuς οικογενείας ΤΎ)ς γuναίκας τοu. Ιδιαι τέρως τίμΎ)σε ΤΎ)ν πεθερά τοι) δΎ) μιοuργώντας για χάΡΎ) , , , λο : αuτον ' ΤΎ)ς πατριχιας ' καινοuργιο , ΤΎ)ς εναν εντε λως τιτ ζωστής (Ύ) ονομασία τοι) τίτλοι) αναφέρεται σΤΎ)ν πολu τελώς διακοσμΎ)μένΎ) ζώνΎ) τοι) αξιώματος). Ανuψώνοντάς ΤΎ) με αuτόν τον τρόπο, ο Θεόφιλος καθιέρωσε μια UψΎ) λ� θέσΎ) σΤΎ) βuζαντιν� Αuλ� Ύ) οποία προοριζόταν απο, , , κλειστικα' για γuναικες : Ύ) πε θ Ερα' τοι) αuτοκρατορα κατειχε ΤΎ)ν πέμΠΤΎ) θέσΎ) σΤΎ)ν αuτοκρατορικ� ιεραρχία. Δεν " μαρτuριες για τον αντικτuπο , ' �υια θ ετοuμε πο λλ ες αuτοu, , " ' ' ' � UΙO θεΤΎ)σει το τοι) νεοι) τιτ λou , αφοι)' Ύ) Φλωρινα ειχε Ύ)υΎ) , , Θ ' πιο χριστιανικο, ονομα ... εοκτισΤΎ) και προτιμΎ)σε το μοναστικό περιβάλλον από ΤΎ) ζω� ΤΎ)ς Αuλ�ς. ΔΎ) μιουργΎ) σε τα δικά ΤΎ)ς διαμερίσματα σΤΎ) Moν� τα Γαστρ{ου, Ύ) , � και ΤΎ)ν οικογε, , σuνuε � , � ' θ Ύ)κε εΙUΙΚOτερα οποια με ΤΎ)ν ΙUια , , ' Ύ) θ εσπισΎ) ' ' ' νεια, ΤΎ)ς. Ω στοσο θ λ μιας καινοuργιας u Ψ Ύ) Ύ)ς εσΎ)ς για ΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς αuτοκράτειρας σ�μανε ΤΎ)ν πα ρεμβoλ� ενός τίτλοι) ποι) προοριζόταν μόνο για γuναίκες , , λων και των κι) βερνΎ)τικων ' ' θ εσεων στο σuσΤΎ)μα των τιτ ' ' , , , � τοuς οποιοuς κατειχαν αποκ λειστικα' ανυρες. Ισως ο Θ ... εοφιλος να θεώρΎ)σε ότι μ' αuτόν τον τρόπο τιμά απλώς ΤΎ) , αντι, , ΤΎ)ς σuμβ 'ιας τοu , αλλα' ενυεχομενως � μΎ)τερα να ειχε "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ληφθεί τις ανάγκες των θΎ)λuκών μελών ΤΎ)ς Αuλ�ς και , " να αποφασισε να κατοχuρωσει τον ελεγχο" τοu επανω τοuς. '*'
Η ιεραρχία της βυζαντινής Α υλής
�
Ο πως είοαμε ΠΡΟΎ)γοuμένως, το συσΤΎ)μα τω�ΨΎ)τικών , λ ων και των κρατικων " ' αc.,ιωματων 'C Ύ)ταν οuσιαστικα, τιτ σuνοεδεμένο με την έννοια ΤΎ)ς τάξΎ)ς.93 Μια τάξΎ) Ύ) οποία έπρεπε να οιαΤΎ) ρείται ως εγγόΎ)σΎ) για ΤΎ)ν oρθ� διεξα, τον τροπο ' ' ' ε λεγχο' . Ε πισΎ)ς γωγΎ), των τε λ ετων με αuτον , ' ταν Ύ) προσ β ασΎ) στα πο λuωρα αuτοκρατορικα" σuμποσια, , μας πλΎ) ροφοροuν " τεσσερις σω ζομενοι ' για τα οποια κατάλογοι ( ταχτιχά ) όποu περιλαμβάνονται πλάνα με τις ' ' ' πο λ u' σΎ) μαντικο, σΤΎ)ν au λ ΙΚΎ)' ορισμενες στοιχειο θ εσεις, , , ' Μ ετα' τον πατριαΡΧΎ) ε θ ψοτuπια. , ποu κατατασσεται σΤΎ)ν " , " � ' θ εσΎ) αuτων των κατα λογων , ερχεται uεuτερος ο πρωΤΎ) χαίσαρ (ο πιθανός διάδοχος) ' ο νοβελίσσψος (τίτλος ποu απονέ μεται σε μέλΎ) ΤΎ)ς αuτοκρατορικ�ς οικογένειας ) ' θ εσΎ) ' " ακο λou θ ει' σΤΎ)ν ΤΡΙΤΎ) και ο χουροπαλ αΤΎ)ς σΤΎ)ν τε" ' ' ταΡΤΎ) ( ενας ακομΎ) τιτ λος ποu επιφu λ ασσεται για τον , , , , , � � � γαμ β ρο και τον υιαυοχο, εφοσον ο αuτοκρατορας υεν εχει γιο). Αμέσως μετά τον χουροπαλάΤΎ) ακολοuθεί Ύ) πατρι' Μ ε αuτον ' ..,ωσΤΎ). " τον τροπο, Ύ) αuτοκραΤΟΡΙΚΎ), οικοΥ χια , , � , ΤΎ)ς κοινω� γενεια πιο σταθ Ερα' σΤΎ)ν καρυια ευραιωνεται νίας ΤΎ)ς Αuλ�ς. Μετά ΤΎ)ν πεθερά ακολοuθοuν οι U ψΎ)λό βαθμοι αuλικοί, ο μάΥιστρος (ανώτατος σuμβοuλος ) , ο ραίχτωρ (ο επικεφαλ�ς ΤΎ)ς νoμικ�ς UΠΎ)ρεσίας) , ο σύ Υχελλος (ο προσωπικός αντιπρόσωπος τοu αuτοκράτορα παρά τω πατριάρχΎ) ) και ο πραιπόσιτος � ΠΡΟ'ίστάμενος Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
35 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, Ι Ι του ιερου, κοιτωνος, ο αρχιευνουχος που ειναι επιφορτισμένος με τις αυλικές ΟιαΟικασίες. ' ' Το παλ αιοτερο απο" αυτα τα ταχτιχα, χρονο λογειται απο, τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Θεόφιλου και υπο ΟΎ)λώνει ΤΎ)ν πρωτοβουλία ΤΎ)ς Aυλ�ς για να καταγραφοόν ι , " , οσα ΠΡΟΎ)γουμενως μεταφερονταν μεσω ΤΎ)ς προφΟΡΙΚΎ)ς παράΟοσΎ)ς.94 Η παραπάνω εξέλιξΎ) υποοεικνόει ότι Ύ) βυ ζαντιν� Aυλ� θεώΡΎ)σε απαραίΤΎ)ΤΎ) ΤΎ)ν καταγραφ� του συστ�ματoς ιεράΡΧΎ)σΎ)ς που είχε γίνει πλέον αρκετά πο λόπλοκο. Νέα Θέ ματα, που αντανακλοόσαν ΤΎ)ν επέκτα σΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας τόσο προς ανατολάς όσο � " καινουργιοι τιμΎ)ΤΙΚΟΙ, τιτ ' ' λ οι, οπως και προς ουσμας αυ, ' , �ΟΙΟΙΚΎ)τιχες θ εσεις τος Υ , νεες που , ΤΎ)ς πατριχιας , ."ωστης" θεσπίσΤΎ)καν για να αντιμετωπιστεί Ύ) αυξΎ) μένΎ) οουλειά ΤΎ)ς καταγραφ�ς των αρχείων - όλες αυτές οι αλλαγές καθρεφτίζονται έμμεσα σΤΎ) οιευθέΤΎ)σΎ) των θέσεων στα Μ ε παραπανω � , ' , αυτοκρατορικα, οειπνα. απο, τετρακοσιους , αι" , , , καλ εσμενους ειναι απαραΙΤΎ)ΤΎ) μια σαφΎ)ς τακτικους σθΎ)σΎ) τάξεως. Επιπλέον πρέπει να οριστοόν οι αρμόζου' "Cι.,ενοι ' , , , σες προτεραΙΟΤΎ)τες οταν ειναι παροντες πρεσ βευ" Ύ) τιμωμενοι Ι Ι Ύ)ΡΟΙ που κρατουνταν Ι τες ομ στο «χρυσοι κλουβί» ΤΎ)ς βυζαντιν�ς Aυλ�ς, καθώς και οι γιοι των Βενετών, " " οικογενειων των Β ου λγαρων και ντοπιων αριστοκρατικων που εκπαιοεόονταν ως αυτοκρατορικοί ακόλουθοι . Όλοι " � , , ' επωιωκουν με σ θ ενος μια θ εσΎ) κοντα στον αυτοκρατορα, � στα ψΎ)λά του τραπεζιοό, όμως σε ελάχιστους οίνε ται.95 Η οιάσωσΎ) του συγκεκριμένου καταλόγου με τις , με το ' ' ' ( που ειναι θ εσεις των προσκεκλΎ) μενων γνωστος ' , ονομα του ιστορικου, που τον επιμε λΎ)' θΎ)κε - ως ταχτιχον , ' ' λος φρο' του Ουσπενσκι να εννΟΎ) θ ει" οτι ο Θ ... εοφι ) αφΎ)νει ντιζε ιοιαιτέρως για ΤΎ) ΧΡΎ)στ� οιοίΚΎ)σΎ) ΤΎ)ς Aυλ�ς του , Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
35 2
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" , περι λ αμ , λοκο ' β ανε εναν Ί) οποια εuρuτερο και πια περιπ , στο παρε λθ ον. ' , xu βερνΊ)ΤΙΚΟ, μΊ)χανισμο" απο ο,τι �
Η Ε υφροσύνη αποσύρεται
?..,
" γuρισε ΤΊ)ν πλαΤΊ) ' ΤΊ)ς σε ο' λ α αuτα" οταν αΗ ΕuφροσuνΊ) , , , ' . Αφοu' οργα' ποφασισε να φuγει απο' το Μ εγα Π α λατια , , ' λou, αποσuρ ' θΊ)κε νωσε με επιτuχια τον γαμο τοu Θ εοφι , " τα επισΊ) μα αuτοκρατορικα, αφΊ)νοντας στο νεαρο, ζεuγαρι διαμερίσματα. Σε ανάλογες μεταβιβάσεις ΤΊ)ς εξοuσίας από ΤΊ) μια γεν ιά σΤΊ)ν άλλΊ) , Ί) αuτοκράτειρα-μΊ)τέρα , " επρεπε να αποφασισει ειτε να αποτρα βΊ)χτει' στα s:-υικα' ΤΊ)ς , , , σΤΊ)ν πο' λΊ) , οποτε ' και s:-υεν ανακτορα ποu β ρισκονταν μεσα θα κuριαρχο6σε σΤΊ) ζω� ΤΊ)ς Ί) Αuλ� , είτε να παραμείνει , , ' ' . Ε φοσον ' Π α λ ατια στο Μ εγα Ί) αuτοκρατειρα-μΊ)τερα έφεuγε από το Παλάτια, ξεπερνο6σαν ΤΊ) δoμικ� δuσκο, ' , , s:- μποροuσε ' ποu προεκuπτε οποτε Ί) νεοτεΡΊ) γενια, υεν λ ια ι ι , ι � να καΤΟΙΚΊ)σει στα επισΊ)μα αuτοκρατορικα υιαμερισματα. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, Ί) διαδoχ� περιπλεκόταν σu χνά από μακροχρόνιαuς καβγάδες, ποu �ταν γνωστό ότι , ' s:' απο" τον εναν Ί)γεμοΤΊ) μετα β'ι β ασΊ) ε ξοuσιας σuνοuεuαν να στον άλλο. Η Εuφροσ6νΊ) φαίνεται ότι στάθμισε το εν, s:" σuγκροuσεις και αποφασισε ' υεχομενο να προκ λΊ) θouv να " , ' λο και ΤΊ) νεαΡΊ)' σu' ζuyo τοu αφΊ)σει μονοuς τοuς τον Θ.... εοφι στο Μέγα Παλάτια. Το σuμπέρασμα ποu προκ6πτει απ' αuτ� ΤΊ)ν τόσο σ6ντομΊ) αναχώΡΊ)σ� ΤΊ)ς από ΤΊ)ν Αuλ� εί, υεν , ΤΊ)ς στο πλαι ' ' s:- ενιω ' ναι οτι ΤΊ)ν παροuσια θε απαραΙΤΊ)ΤΊ) " ειχε εμπιστοσuνΊ) ' λο και , s:- ' ΤΊ)ς Θ εουωρας στον Θ... εοφι , οτι , , , s:- ' ξouv σΤΊ) νεα αuτοκρατειρα στοuς εuνοuχοuς για να s:-υιuα �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
353
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
" πιστεuε πως το νεαρο, ' και οτι το α!) λ ικο' τε λ ετοuργικο, , επρεπε , , ζEUyapt να αφε θ ει' να ωριμασει στοuς ρο' λ οuς το!) αuτοκράτορα και ΤΎ)ς αuτοκράτεφας. Ορισμένοι ιστορικοί ισχuρίζονται ότι ο προγονός ΤΎ)ς εξεοίωξε ΤΎ)ν ΕuφροσύνΎ) από το Παλάτιο, uπαινισσόμενοι ξανά ότι Ύ) ΕuφροσύνΎ) έφερνε εμπόοια σΤΎ) θΡΎ)σκεuτικ� το!) πoλιτικ� . Οι Σuνεχιστές το!) ΘεοφάνΎ) uποσΤΎ)ρίζοuν " , ' ψ Ύ) και επιμενοuν ' uποχρεωαUΤΎ), ΤΎ)ν απο οτι Ύ) Ε uφροσuνΎ) θΎ)κε να εγκαταλείψει την Αuλ� . Άλλοι ωστόσο παροu, εφuγε , ' Ψ Ύ) : οτι σια' ζοuν ΤΎ)ν αντι' θ εΤΎ) απο με ΤΎ) s:-UΙΚΎ)' ΤΎ)ς ελεύθεΡΎ) βούλΎ)σΎ), προφανώς επειo� επιθuμούσε να μεί νει κάπο!) αλλού.96 Ο όρος-κλειοί είναι Ύ) λέξΎ) εχούσιος πο!) ΧΡΎ)σιμοποιείται στον Βίο της Θεοδώρας.97 Αuτό πο!) S:- ' ΧΎ)ρες , " , αντφΡΎ)σΎ) ειναι οτι οι uUO s:-uεν επωεχεται -Ύ) Ε us:- ' , , , Θ ' φροσuνΎ) και Ύ) ... εοκτισΤΎ) - προτιμΎ)σαν αμφοτερες το μο, μΎ) ζωΎ)' στο Μ εγα ' ' Π α λατιο. νασΤΎ), ΡΙ απο, ΤΎ)ν επισΎ) Η , , στενΎ) τοuς σχεσΎ) και Ύ) αποστασΎ) πο!) κραΤΎ)σαν απο ΤΎ)ν ι Ι Ι ιστορικούς με Αuλ� ερμΎ)νεύονται από μεταγενέστεροuς , ' ' πραβ ασΎ) ΤΎ)ν κοινΎ), τοuς αφοσιωσΎ) στις εικονο λ ατρικες κτικές. Αλλά τα πράγματα οεν εξελίΧΤΎ)καν απαραιτ�' ' ' . Π ραγματι, τως κατ" αuτον τον τροπο για ΤΎ) Θ... εοκτισΤΎ) οεν οιαθέτοuμε πολλές μαρτuρίες. Ο Βίος ΤΎ)ς κόΡΎ)ς ΤΎ)ς, ΤΎ)ς Θεοοώρας, παροuσιάζει μιαν αναμενόμενΎ) εικονολα τρικ� θέσΎ) , uπογραμμίζοντας το θάρρος ΤΎ)ς οικογένειας " , πο!) παραστεκοταν σε οσοuς αντιστεκονταν στοuς �uιωγμούς. ΣΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσύνΎ)ς, μπορούμε να uποθέσοuμε ότι Ύ) ανατρoφ� ΤΎ)ς ΤΎ)ν είχε προοιαθέσει για , s:- ' ' των εικονων ΤΎ)ν ορισΤΙΚΎ)' ΤΎ)ς uεσμεuσΎ) σΤΎ) λ ατρεια . Όμως οεν οιαθέτοuμε μαρτuρίες για τuχόν προσπάθειές ΤΎ)ς να αποτρέΨει τον Θεόφιλο να ακολοuθ�σει ΤΎ)ν πολι, τοu . Γνωρι , , ' ζε καλα' ποια Ύ)ταν ΤΙΚΎ), το!) πατερα Ύ) επισΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
354
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι Ι Ι � μΎ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ) στασΎ) απεναντι στις εικονες και υεν , ' ' να υπονομευσει ' επι θυμουσε ΤΎ) θ εσΎ) ΤΎ)ς ως αυτoκρα�ι' θ εσεις. ' ' Αυτο' α' λ ρας υιο θετωντας ανοιχτα' εικονολ ατρικες " " λ ωστε αποτε λουσε μερος των υπο λογισμων ΤΎ)ς οταν αποδέχθΎ)κε ΤΎ)ν πρότασΎ) γάμου, το 820, από έναν γνω, στο, εικονομαχο. Η ΚωνσταντινοόπολΎ) είχε πολλά ανάκτορα, προα" επαυ λ εις και επισΎ) , , θα ' μες κατοικιες, στιακες τα οποια " , να ΧΡΎ)σΨΟΠΟΙΎ)σει ' �' μπορουσε μια εξ εχουσα υεσποινα. Ως πρώΎ)ν αυτοκράτειρα, Ύ) ΕυφροσόνΎ), όπως Ύ) μΎ)τέρα � Ύ) , " πε θ Ερα' του Ύ)γεμονευοντος αυτοκρατορα, ειχε εξ ασφα λ ι, , , � ζ , οταν , , θ Ύ)σμενο το αυτοκρατορικο επιπευΟ ωΎ)ς αποσυρ κε · μέσω των τίτλων ΤΎ)ς και των επιδομάτων έπαιρνε αρκετά χρ�ματα, μεταξωτά ροόχα κατάλλΎ)λα για ΤΎ)ν τά ξΎ) ΤΎ)ς, δεν ΤΎ)ς έλειπε προφανώς τίποτα. Ομοίως Ύ) μΎ) τέρα ΤΎ)ς αυτοκράτειρας , Ύ) Φλωρίνα-ΘεοκτίσΤΎ) , θα απο' ' β ανε ανα' λογα προνομια απο, ΤΎ) στιγμΎ)" που ειχε απολαμ φασίσει να μΎ) μείνει σΤΎ)ν Aυλ� με ΤΎ)ν κόρΎ) ΤΎ)ς. Ωστόσο και οι Μο συμπεθέρες επέλεξαν να περάσουν τα τελευ, υιαμερισματα , τους χρονια , , , � � ταια σε ΙUιωτικα που ανΎ)καν � ,� , , ' ει'Οπως ειuαμε, Ύ) Ε υφροσυνΎ) σε θ ΡΎ)σκευτικα' ιuρυματα. ι ι Ι / , χε υπο ΤΎ)ν προστασια ΤΎ)ς ορισμενα μονασΤΎ)ρια τα οποια / " ' ΤΎ)ς Κυρας �, με το ονομα ΤΎ)ς . Το Μ ονασΤΎ)ΡΙ συνυεονται Ευφροσύνης πιθανόν να είχε �δΎ) καθιερωθεί ως το ιερό ' , , ' και Ύ) αυε � λ φΎ)' ΤΎ)ς. 'Ι σως μαοπου αναπαυονταν οι γονεις λιστα να προέτρεψε ΤΎ) ΘεοκτίσΤΎ) να διαλέξει ΤΎ) Moν� ΙΊ � / Ύ) οποια , " επισΎ)ς συνυεοταν ' με ΤΎ)ν Ε υφροσυτα αστριου, , , , ' Θ νΎ). E�υω' Ύ) ... εοκτισΤΎ) μπορουσε να σΤΎ)σει τα �υιαμερισμα, ' αντα' ξ ιο τα, ΤΎ)ς, ενα π λΎ)" ρως αυταρκες μικρο' παλ ατακι , , ΤΎ)ς , � ' μιας π λουσιας πατρικιας, και να σχευιασει τον ταφο σΤΎ) μoνασΤΎ)ριακ� εκκλΎ)σία.98 Μετά το 830, Ύ) Ευφρο-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
355
ΤΖΟΥΝΤΤΘ Χ Ε Ρ Τ Ν
, , εμφανι' ζ εται να επισκεπτεται σuνη τακτικα' τη Μ ονη' τα ' ' αρκετο" χρονο με τη Θ εοκτιστη ΙΊαστριου ' και να περναει , οι πε, ' εκει., 'Ε χοντας αποσuρ θ ει' εκαναν πι θανοτατα ο,τι , , ' ' ' λ ' ρισσοτεροι η λ ικιωμενοι : καθονταν πλ αι π αι, κοuτσομπολεuαν, μιλούσαν για το παρελθόν τοuς και αφιέρωναν χρό νο στη ροuτίνα της καθη μεριν�ς ζω�ς.99 �
'4<;
Η Ε υφροσύνη προει δοποιεί
για τον κίνδυνο εμφυλίου πολέμου
e"
Α κόμη και όταν αποσύρθηκε, η Εuφροσύνη οιατηρούσε
μιαν ανεπτuγμένη αίσθηση της αuτοκρατορικ�ς της κλη ρονομιάς, της στράτεuσ�ς της στην εuημερία της Αuτο κρατορίας και της oικ�ς της ταuτότητας ως μέλοuς της , ' , xu βερνωσας ελ 'ιτ. 'Ο ταν η κατασταση γινοταν πιεστικη, , εζακολοuθούσε να σuμπεριφέρεται με θαuμαστ� πoλιτικ� οιορατικότητα, όπως αποκαλύπτει ένα γεγονός το 838. , , ' λ ος uπεστη ' ' εκεινοu Τ ο καλοκαιρι τοu ετοuς, οΘ "' εοφι μια " ' ' Μ οuτασιμ ταπεινωτικη, στρατιωτικη' ηττα οταν ο χαλ ιφης κατέλαβε τη γενέτειρα τοu πατέρα τοu M ιχα�λ Β ' , το Αμόριο. Μολονότι η καταγωγ� τοu M ιχα�λ Β' οεν σ�ι ι Ι Ι Ι � " πολη , οι μαινε οτι η γενετειρα τοu ηταν καποια σποuuαια " ' , κτι' το Αμοριο σημαντικη οχuρη θ εση Άραβες θεωροuσαν ' σμένη σε έναν από τοuς κύριοuς ορόμοuς ποu οοηγούσαν στην πρωτεύοuσα και είχαν πρoσπαθ�σει αρκετές φορές ' '� , τοu στρατηγοu' τοu Θ..; ενα το κuριεuσοuν . ' H ταν η ευρα ματος των Ανατολικών και το uπερασπίζονταν ισχuρές , �uuναμεις. Ο Μ οuτασιμ , , ' εκστρατεuσε στρατιωτικες εναντίον τοu Αμορίοu επικεφαλ�ς ενός πολuπληθούς στρα-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ι , , του, αποφασισμενος να αναγκασει την πο' λΎ) να του παραοοθεί σε αντίποινα γιατί οι ΈλλΎ)νες είχαν σφάξει Άρα βες αιχμαλώτους σΤΎ) Ζάπετρα, το 837. Επιχειρώντας μια oιπλ� επίθεσΎ) , έστειλε στρατό να πoλιopκ�σει ΤΎ)V Άγκυ ρα, πρωτεόουσα του Θέματος των Βουκελλαρίων. Απ' ΤΎ) , ' λ ος s:,οεν ει' στιγμΎ), που ο' λ" αυτα αποκα λυφΤΎ)καν , ο Θ εοφι χε καμιά αμφιβολία για ΤΎ) σοβαρόΤΎ)τα ΤΎ)ς αpαβικ�ς εκ, , , ' ΤΎ)ν πρωτευουσα s:, , λοιπον για να σχεοιαστρατειας αφΎ)σε σει ΤΎ) oικ� του εκστρατεία τον Ιοόνιο του 838. ΣΤΎ)ν αρ χικ� φάσΎ) ΤΎ)ς μάχΎ)ς του Αμορίου κυκλοφόΡΎ)σε στις τά" , Ύ) φΎ)μΎ) οτι ο αυτοκρατορας ειχε σκο'C",εις των Β υζαντινων τωθεΙ Έτσι, αντί να σταθοόν και να πoλεμ�σoυν, πολλοί , να επι, ' ' στρατιωτες οπισ θοχωΡΎ)σαν ανα ζΎ)τωντας τροπο , στρε' ψ ουν σΤΎ)ν πρωτευουσα. Όταν έφτασαν σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) και οιέοωσαν ' ανα λΎ) θΎ)" νεα, προκα' λ εσαν μια συνωμοαυτα, τα εντε λ ως σία για ΤΎ)ν εκλoγ� καινοόργιου Ύ)γεμόνα. ΣυγκλΎ)τικοί , ' λο αρχι' ' που Ύ)ταν αντι' θ ετοι στον Θ ... εοφι και α",ιωματουχοι 'C σαν να αναζΎ)τοόν εναλλακτικοός υπoΨ�φιoυς για τον αυ, , ' Τα νεα ' για ΤΎ) συνωμοσια εφτασαν τοκρατορικο, θ ρονο. και στ' αυτιά ΤΎ)ς ΕυφροσόνΎ)ς. Κάτω απ' αυτές τις επικίνs:, " , ' ειχε ΤΎ)ν ετοιμΟΤΎ)τα να στει'λ ει εναν αγγεουνες συν θΎ)κες , ' στον προγονο' ΤΎ)ς , ειuoπoιωντας ' s:, τον να επιστρελ ιαφορο l ψει αμέσως. 00 Δεν �ταν τόσο απλ� υπόθεσΎ) . Έπρεπε να , " ' καποιον εμπιστο και ικανο" υΠΎ)ρεΤΎ) ( πι θανον β ρει εναν , , ' θα τα",ιuευε απο, τους ευνουχους ΤΎ)ς ) , ο οποιος εφιππος 'C ' s:, όσο γΡΎ)γορότερα μποροόσε, θα ΧΡΎ)σιμοποιοόσε τις αυ τοκρατορικές εγκαταστάσεις για να αλλάζει άλογο, και θα όφειλε να ανακαλόψει τον αυτοκράτορα όπου κι αν βρι, , ' ' Π ρος επικυσκοταν και να καταφερει να τον πλΎ)σιασει. ρωσΎ) του προφορικοό μΎ)νόματος , ο απεσταλμένος θα �
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
357
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, εΠΙσ"ημο , , , βο λο της ' μαζ ι' του ενα επρεπε να κου βαλ αει συμ Ευφροσίινης, πιθανόν το οαχτυλίοι της, ένα εγκόλπιο � , , του , ' στην πορεια εναν σταυρο' της. Γ ια να τα βγα' λει περα ο απεσταλμένος θα χρειαζόταν χρ�ματα για να οωροοοκεί , , ζε υυσκο � ' αφου" ηταν βε' β αιο πως οι οποτε αντιμετωπι λ ιες, αραβικέ ς ουνάμεις που πολιορκοίισαν το Αμόριο θα φρου, " � , ' γυρω απο, την πο' λη . Ω στοσο ρουσαν ολους τους υρομους , , , � της πετυχε. το σχευιο Το μ�νυμα της Ευφροσίινης μνημονείιεται πολίι παρα, , και συριακες " πηγες. στατικα, σε μεταγενεστερες αραβ ικες " ' ' που επεστρε ψ αν στην πρωτευουσα ανεφεραν « Ο ι Ρ ωμαιοι ότι σκοτώθηκες και τώρα θέλουν να οιορίσουν άλλον αυ τοκράτορα · έλα γρ�γoρα ! » 101 Αυτός �ταν ο λόγος που ο , του και γυρισε , , Θ ' λος εγκατε' λ ει Ψ ε την εκστρατεια ... εοφι αμεσως στην Κωνσταντινοίιπολη . Η αλλαγ� της τακτικ�ς του οεν εξηγείται στις ελληνικές πηγές. 1 02 Παρά τα στρα τιωτικά πρoβλ�ματα, ο αυτοκράτορας ακολοίιθησε τη συμ βoυλ� της μητριάς του και εμφανίστηκε στην πρωτείιου� ηταν � 'ζ οτι με κανενα " τροπο υεν , , σα για να αποuεΙc,ει νεκρος , , � των και να τιμωρησει τους υπευ' θυνους για τη υιασπορα ψευοών ειO�σεων. Όμως οι Άραβες εκμεταλλείιθηκαν την , , του, υιεσπασαν ' και τελ ι� , απουσια την αμυνα του Α μοριου κά εισ�λθαν οιά της βίας στην πόλη. Οι φ�μες περί προ, � ' �υεν στα' θηκαν ικανες ' να ανακουφισουν , υοσιας τις ενοχες , , , ' του αυτοκρατορα και το αισ θημα ντροπης που τον κατεκλυσε. Ο χαλίφης, αφοίι πρώτα έκαψε τη μεγαλίιτερη εκ" , ' της πο' λης οπου ' κ λησια ειχαν καταφυγει πολλοι' κατοικοι, π�ρε χιλιάοες αιχμαλώτους. Αλλά μόνο οι υψηλόβαθμοι αξιωματοίιχοι επέζησαν από το ταξίοι της επιστρoφ�ς στη Σαμάρρα και παρά τις πολλές προσπάθειες που καταβλ� θηκαν για την απελευθέρωσ� τους, ο Μουτασίμ τους κρά.,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ΤΎ)σε αιχμάλωτοuς για επτά ολόκλΎ)ρα χρόνια. Τελικά, το 845, μια ομάδα από τοuς επιζ�σαντες ΤΎ)ς καταστρoφ�ς τοu 838 αποκεφαλίσΤΎ)καν στις όχθες τοu ΕuφράΤΎ) · πρό κειται για τοuς Σαράντα δόο Μάρτuρες τοu Αμορίοu. 1Ο3 Παρ' όλα αuτά, το καλοκαίρι τοu 838 Ύ) πρωτοβοuλία " ' ' τοu Θ... εοφι' ΤΎ)ς Ε uφροσuνΎ)ς πι θανοτατα εσωσε τον θ ρονο λοu. ΠαράλλΎ)λα προστάτεuσε ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας ως , ' ' και ΤΎ) δ ΙΚΎ)' ΤΎ)ς. Ο ι κινΎ)σεις ΤΎ)ς αuτοκρατειρας, καθ ως " ' το πολιΤικο' ΤΎ)ς Ε uφροσuνΎ)ς ' αποδ εικνuοuν οτι δ ιαΤΎ)ροuσε ' ενστικτο . Ω ς αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)" πριγκιπισσα ποu επι β'ιωσε , εντε λως ' ' και ειχε ' απροσ δ ΟΚΎ)τα σε μια μακρα, εξορια ανακτ�σει ΤΎ) θέσΎ) ποu ΤΎ)ς άρμοζε στον δΎ)μόσιο βίο, �ταν σε θέσΎ) να επιλέξει ΤΎ)ν καλότεΡΎ) στραΤΎ)γικ� όχι μόνο για τον εαuτό ΤΎ)ς αλλά και για το σuμφέρον ολόκλΎ)ΡΎ)ς ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας. Με τις πράξεις ΤΎ)ς φανέ ρωσε το ενδια φέρον ΤΎ)ς για ΤΎ)ν αποφuγ� ενός εμφuλίοu , ο οποίος σί roupa θα ακολοuθοuσε τψ ενθρόνισΎ) ενός σφετεριστ� au τοκράτορα σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) . 'Ισως βέβαια να �θε λε να βOΎ)θ�σει τον προγονό ΤΎ)ς , όμως δεν γνωρίζοuμε , ' ' τα α λΎ) θ ινα' ΤΎ)ς αισ θΎ)ματα γι " αuτον. Π αντως κρινοντας από ΤΎ) σuγκεκριμένΎ) ενέργειά ΤΎ)ς , προφανώς τον θεω' ' απο" εκεινοuς ποu εν δ εχομενως ' καλuτερο ' ροuσε Ύ)γεμονα θα έπαιρναν ΤΎ) θέσΎ) τοu. '*'
Η Ευφροσύνη προω θεί κ ρυφά
τις εικονολατρικές πρακτικές
eι.ι
Ω στόσο είναι ακριβώς Ύ) αντίθεσΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσuνΎ)ς σΤΎ) θΡΎ)σκεuτικ� πoλιτικ� τοu Θεόφιλοu ποu θεωρείται uπεuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
359
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' ζ ΤΎ)ς αuτοκρατει" γνωσΤΎ) πρα"Ύ) ' θΙΝΎ) για ΤΎ)ν τε λ εuταια ι , , ρας-μΎ)τερας : επικεντρωνεται σε ο,τι παροuσια' ζ εται ως " πρακτικες . , " επιμονΎ) αφοσιωσΎ) ΤΎ)ς στις εικονολ ατρικες Σίιμφωνα μ ε όσοuς σuγγραφείς uποσΤΎ) ρίζοuν τ α παρα1::- ' , , τα ' Θεουωρα πανω, Ύ) αuτοκρατεφα σuνΎ)' θ ιζε να ΠΎ)γαινει Ι::, ' ' Θ ' παωια ΤΎ)ς επισκε ψ Ύ) σΤΎ) γιαγια τοuς , ΤΎ) ... εοκτισΤΎ) , και , ' Υπαρ' σΤΎ) θεΤΎ)" μΎ)τερα τοu πατερα τοuς, ΤΎ)ν Ε uφροσuνΎ). xouv Μο παραλλαγές ΤΎ)ς ιστορίας . 1Ο4 Και οι Μο σuμφω' , Ύ) αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)" οικογενεια σuνΎ)' θ ιζε να βγαινει , οτι vouv , ' , ' Μ ' 1::Π ' εφΙΠΠΎ) απο το εγα α λατιο, σuνοuεuομενΎ) απο φροuροίις, και να φτάνει σχεδόν μέχρι τα τείχΎ) ΤΎ)ς πόλΎ)ς, όποu ' 1::- " ' Ι::" Ι::' ενα εωος ωιωοι 1::-uUO Ύ) λ ικιωμενες γuναικες ειχαν ωρuσει ' ' Μ , τικοu εικονο λατρικοu' αναχωΡΎ)ΤΎ)ΡΙΟU σΤΎ) ονΎ) τα ΙΊαι Π , , τοιχοuς, Ι μεσα στα στριου ' . Ιισω απο τοuς μονασΤΎ)ριακοuς Ι::' ' ι::' ωιωτικα uιαμερισματα ΤΎ)ς Θ... εοκτισΤΎ)ς , οι μικρες κορες 1::- ' 1::- ' " εικονες , Ι::ΤΎ)ς Θ ... εουωρας υωασκονταν ΤΎ)ν πισΤΎ) στις ιερες και τον σωστό τρόπο να τις τιμοίιν. Η Θεοδώρα ενέκρινε , , 'C f ι Ι Ι αuτο το εψπνο τεχνασμα, αφοuΙ ετσι οι κορες ΤΎ)ς ανατρε, ' ' ' παζε στο πλ αισιο φονταν οπως αρμο ΤΎ)ς εικονο λαΤΡΙΚΎ)ς ι::' β ' β ' ' ραυοσΎ)ς. Ο ι εικονες ρισκονταν στοι αγμενες σε κοuτια, , , ' ζ μοναχα " οταν Ύ)ταν μονες τοuς. Ε κει' και τις ε' βγαζαν ε"ω ι , Ι Ι να προσεuχονται ε' μαθ αν τα κοριτσια πως στις εικονες, , Ι::- 'C , , , να τις ασπα' ζονται σε ενυει" Ύ) σε β ασμοu, οπως γινεται πως ακόμΎ) και σ�μερα στις Ορθόδοξες χώρες. Και όλα αuτά ι " �I ι κατω απο, ΤΎ) μUΤΎ) ενος αuτοκρατορα nou κατεuιωκε με , ' ' εικονολατρες. αuσΤΎ)ΡΟΤΎ)τα τοuς γνωστοuς , 1::' ' ζ " Φ uσικα τιποτα το παρα"ενο υεν unaPXEt σΤΎ)ν ιστορια , Ι::- , , των παωιων τοu αuτοκρατορα nou επισκεπτονται ΤΎ) για1::' , , ' να για τοuς. Απο' ΤΎ) στιγμΎ) nou Ύ) Θ.. εουωρα επι θuμοuσε διαΤΎ)ρ�σει τοuς δεσμούς ΤΎ)ς με ΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς, αuτές οι ' Μετα' τον θαν ' ' α' επισκε' ψ εις Ύ)ταν απολ uτως φuσιολογικες. �
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Μ
Ι
ι ι σΤΎ) ονΎ) τα ΙΊαστριου, το και ΤΎ)ν ταφΎ)ι ΤΎ)ς Θ.... εοκτισΤΎ)ς ι ι ι ι οι εγγονες ΤΎ)ς προφανως θα συνεχισαν να επισκεπτονται τον τάφο ΤΎ)ς. Η συμμετoχ� ΤΎ)ς ΕυφροσίινΎ)ς σε αυτές τις Ι Ι Ι Ι ι ι ο Θ... εοεπισκε' ψ εις επι βε βαιωνεται απο το γεγονος οτι οταν φιλος ανακαλuπτει πως τα παιοιά του οιοάσκονταν παΙ ι �I θ εωρει ΤΎ) μΎ)τριαι του εν το εικονολ ατρικοι υογμα, ρανομα μέρει uπεUθuνΎ). Η μικρότερΎ) κόρΎ) του, Ύ) Πουλχερία, λέει ι ι ι ι λ ες» ζε με τις «κουκ επαι ΤΎ)ς οτι με αφε' λ εια στον πατερα Ο ι ι ι ι ι Θ ΤΎ)ς .... εοκτισΤΎ)ς. αυτοκρατορας απαγορευει αμεσως καθε σχετικ� ΟρασΤΎ) ριόΤΎ)τα. ΚαΤΎ)γορεί ΤΎ)ν ΕuφροσuνΎ) , ' να απομακρυν θ ει' απο, και ΤΎ)ν υποχρεωνει ως εικονολ αΤΡΎ) ΤΎ) Moν� τα Γαστρ{ου. Η τελευταία, έχοντας στο παρελ, , ι � , σε αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ι υυσμενεια, για πολλαι χρονια ζΎ)σει θον επιστρέφει στο οικό ΤΎ)ς ίορυμα, το Moναστ�ρι ΤΎ)ς Kuι ΕυφροσυνΎ)ς. ι Δ εν γνωρι' ζουμε τιποτα , α' λλο γι' αυτο, το ρας ι , , � που σκοπο, εχει ΤΎ)ν ο λοφανερα υποτι θ ε' μενο επεισΟυΙΟ ανατρoπ� ΤΎ)ς εικoνoμαχικ�ς τάξΎ)ς ΤΎ)ς επoχ�ς, όμως μία , �, ' να ' πιθανον ΤΎ)ς Θ.... εουωρας, απο, τις κορες Ύ) Άννα, Ύ) οποια είχε συμμετάσχει στα μαθ�ματα ΤΎ)ς εικονολατρίας, θα ταφεί ενοεχομένως οίπλα σΤΎ)ν ΕυφροσίινΎ). Οι αοελφές ΤΎ)ς και Ύ) μΎ)τέρα τους θα εξακoλoυθ�σoυν να επισκέπτοΙ , ι , � συνσε οσες επετειους τους, ωιαιτερως νται τους ταφους εγγο θετ�ς ΤΎ)ς και ΕuφροσuνΎ)ς ΤΎ)ς ζω� ΤΎ) με Οέονται ν�ς ΤΎ)ς, ΤΎ)ς Άννας. Έχοντας υπόψΎ) τα κίνΎ)τρα των συγγραφέων , πώς να ι τον συναρπαστικο" ισχυρισμο ; Ν α πιεκ λ α' β ουμε αυτον Ι , , ' Ύ) αυτοκρατεφα-μΎ)τερα αυΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σε στε' ψ ουμε οτι ' το, το προκα' λυμμα για να εξ ασφα λ "ισει οτι οι πεντε θυγατέρες ΤΎ)ς Θεοοώρας θα εκπαιοεuονταν ως εικονολάτρεις , " τα ε θ ιμα που ο αυτοκρα' �, και θα �υωασκονταν εκεινα ετσι τορας κατάγγελλε απερίφραστα ως οεισιοαιμονίες ; Αρκε-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
' καθ ιστοuν , αuuνατο �, Ι ' προφανως κατοι" παραγοντες ωστοσο , " ' ' ' τι τετοιο, και πανω απ ολ α Ύ) uποτι θ ε μενΎ) χρονολογια ΤΎ)ς ανακάλUψΎ)ς ΤΎ)ς πλε�τάνΎ)ς εκ μέροuς τοu Θεόφιλοu. " σuνε βΎ) πριν απο" ΤΎ) γεννΎ)σΎ) τοu πριγκι, ' Αναφερεται οτι πα Μ ιχαήλ, τον Ιανοuάριο τοu 840, σε μια εποχή κατά 'S:' λ φες , και οι πεντε , ' τοu μποροu, ' αυε ΤΎ)ν οποια πρεσ βuτερες ' Ο , , σαν να σuμμετασχοuν σΤΎ) μUΎ)σΎ) σΤΎ)ν ειχονολ ατρια. ι χρονολογίες γεννήσεως των αuτοκρατορικών θuγατέρων οεν τεκμΎ)ριώνονται, αλλά από ΤΎ) στιγμή ποu Ύ) τέταΡΤΎ) κατά σειρά, Ύ) Μαρία, πέθανε γύρω στο 839 σε Ύ)λΙΧία , , , να ' Ύ) πεμΠΤΎ) ' Ύ) Πou λχερια, τεσσαρων ετων, , 'S:'υεν μποροuσε , 'S:' " χρονων. Αν το uποτιθ εμενο ' ' Ύ)ταν μεγαλuτεΡΎ) απο' uUO ταξίοι σΤΎ) Μονή τα Γαστρίου έγινε το 839, Ύ) Ποuλχερία εί' ποu 'S:"uuσκολ α ΤΎ) ' σε μια Ύ) λ ιχια ναι 'S:"uUO Ύ)" τριων το πο λu, φανταζόμαστε να φλuαρεί για τις κούκλες ΤΎ)ς γιαγιάς ΤΎ)ς. 1Ο5 Το άλλο πρόβλΎ)μα είναι ότι οεν γνωρίζοuμε αν Ύ) " , , ' Θ ... εοκτισΤΎ) Ύ)ταν ακομΎ) εν ζωΎ)' το 839 , ετσι ειναι πι θανον ' Ύ) Ύ)λιχιωμένΎ) γuναίκα ΤΎ)ς αφήγΎ)σΎ)ς να ήταν Ύ) Eucppo σύνΎ). I06 ' Ω στοσο , τοu Ι " αιωνα, Ύ) Θ... εοκτισΤΎ) , γινει , ' στα μεσα ειχε Ύ) γιαγιά ποu ανέλαβε τα μαθή ματα εικονολατρίας, μια , ' σΚΎ)νΎ), ποu απεικονι' ζεται σΤΎ)ν uπεροχα εικονογραφΎ) μενΎ) εκοοχή ΤΎ)ς Χρονογραφίας τοu ΣκuλίτζΎ) (Ύ) οποία οια κοσμήθΎ)κε στα τέλΎ) τοu ΙΒ' αιώνα). 1Ο7 Η ΘεοκτίσΤΎ) κρα'S:" , ΤΎ)ν εικονα , και οι πεντε ' ' θuγατερες ΤΎ)ς Θ... εουωρας ταει ΤΎ)ν , κλ 'ινοντας τα κεφα' λ ια. Μ ε αuτον ' τον τροπο , προσκuνοuν μεταβιβάζεται Ύ) παράοοσΎ) ΤΎ)ς εικονολατρίας από γενιά ' '>:' � , � , ' uιuασκοuν σε γενια, : οι μεγα λuτερες γuναικες τα παιuια , � , ' ' ΑκομΎ) ' πως να uειχνοuν τον οφει λ ομενο σε β ασμο. και τα , , ' να ασπα' ζονται και να πιο μιχρα μποροuν να μα' θ ouv πως , , , τις ιερες Ι ειχονες ι ειχαν τιμοuν οι οποιες αφαφε θ ει" απο ο' λ ες Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τις ΟΎ) μόσιες εκκλησίες. ΣΤΎ) μuστικόΤΎ)τα των ιοιαίτε, τοuς, τα κοριτσια ' ' 1:' ρων UΙαμερισματων της γιαγιας μα θαιvouv να οιαΤΎ)ροόν τις εικονολατρικές παραΟόσεις (βλ. ει κόνα 7). " εγραφαν σε ' τοu Θ... εοφανΎ), ' οι οποιοι Γ ια τοuς Σ uνεχιστες ι Ι , , μια εΠΟΧΎ) κατα ΤΎ)ν οποια Ύ) προσκuνΎ)σΎ) των εικονων Ι αποτελοόσε ακλόνΎ)ΤΟ χαραΚΤΎ)ριστικό τοu τελετοuργι' ' και Ύ) φι λοτεχνΎ)σΎ) , xou, ΤΎ)ς Ε κκλΎ)σιας των εικονων ΠΎ)γ� έμπνεuσΎ)ς για κάθε μoρφ� θΡΎ)σκεuτικ�ς τέχνΎ)ς, Ύ) αντίλΎ)ψΎ) πως οι γuναίκες είχαν επιοείξει μια ιοιαιτέρως " , θ ερμΎ) αφοσιωσΎ) ' , εν στα αγια εικονισματα ανταποκρινο, προσοοκιες ταν στις πατριαρχικες 1:- ' απο, το θΎ) λuxo' φu' λο. " ' ' επαινοu οσο και μιαν αναΠ εριλαμβ ανε τοσο ενα στοιχειο , ' ' νΤΙΡΡΎ)ΤΎ) ταπεινωσΎ) . Η ωεα 1:- " οτι Ύ) παλ αιοτεΡΎ) γενια, των γuναικών ΤΎ)ς αuτοκρατορικ�ς οικογένειας μεταβίβαζε ι , κρuφα, το ορ θ ο' τuπικοι ΤΎ)ς προσκuνΎ)σΎ)ς των εικονων στις ι ι ι ' , Ι πεντε μικρες κορες τοu αuτοκρατορα -πισω αποι ΤΎ)ν πλα, , ' λou- ειχε ' τεραστια 'Ε κανε τον αιΤΎ) τοu Θ... εοφι αΠΎ)ΧΎ)σΎ). , , ' ρετικο, αuτοκρατορα να μοια' ζ ει ακομΎ) πιο ανΟΎ)τος και , , , ' , ανικανος να ε λ εγξ ει τις γuναικες ΤΎ)ς οικογενειας τοu . , , σπερμα ' ' επισΎ)ς ' εντοΠ εριειχε ενα αλΎ)' θ ειας, το οποιο " " ' πι' ζεται στο γεγονος οτι οι Ύ) λ ικιωμενες γuναικες ειναι auχνά φορείς παρόμοιων άγραφων παραΟόσεων . Πράγματι , ' τοuς σuνuετικοuς " ' κρικοuς αποτελouv αναμεσα στις γενιες, 1:Ι:- 1:- ' , , , , οωασκοντας τις νεοτερες γuναικες και τις κορες τοuς πως να επιτελοόν τα λατρεuτικά τελετοuργικά με ΤΎ) οέοuσα , αφοσιωσΎ) . Β ε' β αια αuτο' 1:-οεν ειναι κατι ποu περιορι' ζεται " , , ' ' στα θ εματα ΤΎ)ς θ ΡΎ)σκειας στο περασμα των αιωνων , οι γιαγιάοες, οι μΎ)τέρες και τα άλλα θΎ)λuκά μέλΎ) ΤΎ)ς οι� Ι , , , στοuς τομεις , κογενειας εκπαωεuοuν τις επομενες γενιες ΤΎ)ς περίθαλψΎ)ς, ΤΎ)ς ανατρoφ�ς των παιοιών , στο μαγεί"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ρεμα, το ράψιμο και το νοικοκυριό. Ο γαλλικός όρος για , sage 1..emme ( σοψη, γυναικα ' ) , εφιστα, την προσοτη μαια, , χη, μας σε αυτη" τη σοφια που παντοτε μετα β ι βα' ζεται προφορικά. Και βέβαια Ύ) εν λόγω μέθοοος οιοασκαλίας οεν " κοινωνιες ' Σ τις μεσαιωνικες περιορι' ζεται στις γυναικες. οι πρακτικές οεξιόΤΎ)τες μεταβιβάζονται με παρόμοιο τρό πο : Ύ) φροντίοα για τα ζώα, οι τεχνικές για τις καλλιέρ γειες, Ύ) ταΠΎ)τουργία και οι πιο πολύπλοκες οικοοομικές εργασίες μαθαίνονταν μέσω ΤΎ)ς παραΤ�ΡΎ)σΎ)ς. ΑκόμΎ) και ' οι μοναχοι, μα' θ αιναν τον ασΚΎ)τισμο' μα θΎ)τευοντας κοντα, σε άλλους, Ύ)λικιωμένους και πιο έμπειρους. Ωστόσο για , , , ' β ασΎ), τους σΤΎ) γνωσΎ) Ι τις γυναικες, που Ύ) προσ Ύ)ταν ανεκαθεν περισσότερο περιορισμένΎ) απ' ό,τι για τους άνορες, , μπορουσαν ,� , ' � εκπαωευσΎ)ς σ , αυτο" το εωος μονο να ε λπιζουν. , , ΤΎ)ς γυ'Ε χοντας κατα' νου αυΤΎ)Ι ΤΎ) μακραιωνΎ) ιστορια , Ύ) " εκπαωευσΎ) , ' � ναικειας ς , μπορουμε ν α υπο θ εσουμε οτι " , , Θ εουωρα �, ειχε αναγΚΎ) να επισκεπτεται ΤΎ) μΎ)τερα ΤΎ)ς " μονο Θ ' ' ... εοκτισΤΎ) και ΤΎ)ν πε θ Ερα' ΤΎ)ς, ΤΎ)ν Ε υφροσυνΎ), οχι για να ΤΎ)ν καθΟΟΎ)γούν στα σχετικά με ΤΎ) λατρεία των εικόνων θέματα, αλλά και για να αντλεί και άλλου είοους πρακτικές συμβουλές. Η πρώΤΎ) , Ύ) ΘεοκτίσΤΎ), �ταν πιθα, "C " ενω Ύ) υευτεΡΎ), ' νοικοκυρα, � , Ύ) Ε υφρονοτατα ε<.,αιρεΤΙΚΎ) , , , , ' υρασΤΎ) � συνΎ), αντιπροσωπευε ΤΎ) γνωσΎ) ΤΎ)ς αυ λ ΙΚΎ)ς ΡΙΟ, ' ΤΎ)τας , των τε λ ετουργικων , ΤΎ)ς επαρκειας σε πο λ ιτικα' και οιπλωματικά ζΎ)τ�ματα, όλα πράγματα που θα βΟΎ), , ' , ' Θ... εουωρα. �' Δ εν ειναι ' θουσαν ΤΎ)ν απεΙΡΎ) αναγΚΎ) , λοιπον να στριμώχνουμε ΤΎ)ν αφ�γΎ)σΎ) των επισκέψεών ΤΎ)ς στο Moναστ�ρι ΤΎ)ς Κυράς Ευφροσύνης σ' ένα αποκλειστικά θΡΎ)σκευτικό πλαίσιο : παράλλΎ)λα με τον τρόπο που όφει, " τις εικονες, Ύ) Θ... εουωρα �, λ αν να προσκυνουν και οι κορες �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
της είναι βέβαιο ότι διδάσκονταν ΠOλt) πιο ση μαντικά , , 'Ο μως α\)το' ε λ αχιστα ' � ενUΙαφεpει το\)ς σ\)γπραγματα. , " � , ' επιθ \)μο\)σαν ' γραφεις το\) Ι αιωνα, οι οποιοι να αναοειζο\)ν τα θΎ)λ\)κά μέλΎ) ΤΎ)ς δ\)ναστείας το\) Αμορίο\) σε \)περμάχο\)ς ΤΎ)ς εικονολατρίας, σε μεγάλο βαθμό προ κεψένο\) να μειώσο\)ν ΤΎ)ν ισχό και το κόρος των αρρένων εκπροσώπων ΤΎ)ς. �
Ένας μ ύ -θ ος εν τ η γενέσει του
ϊ>'"
, � με τις πεντε , , ' � Σ το περιφΎ)μο σχεοιο πριγκιπισσες πο\) οι-
�, ' ' να λ ατρε\)ο\)ν ' ' πως οασκονται τις εικονες, Ύ) Ε \)φροσ\)νΎ) δεν φαίνεται πο\)θενά. Η σΎ) μασία ΤΎ)ς παραμερίζεται, το , πο\) επι βε β αιωνεται ι ' , , ειναι μονο μεσα απ, α\)ΤΎ)Ι ΤΎ)ν εικονα , ' ' Ο μ\)' θ ος ΤΎ)ς εικονο λ ατριας . Β ασισμενες σε περιτεχνες αναθεωp�σεις προγενέστερων καταγραφών , οι παραλλα, το\) ΙΑ ' και το\) Ι Β " αιωνα ανιχνε\)ο\)ν , , γες στις γ\)ναικες το\) Θ ' αιώνα μια προδιάθεσΎ) να αντισταθοόν σΤΎ)ν εικο, Ύ) Θ... εοοωρα , Γνωρι' ζ οντας οτι , θΎ)κε αγια � , αναΚΎ)Ρ\)Χ ' νομαχια. επειδ� είχε ανατρέΨει ΤΎ)ν αίρεσΎ) , οι σ\)γγραφείς ΤΎ) σ\)ν, �οεο\)ν , , με μια μ\)σΤΙΚΎ)Ι και Ύ)ρωΙΚΎ), αφοσιωσΎ) στις εικονες, ενισχόοντας ΤΎ)ν έ μφασΎ) πο\) αποδίδο\)ν σΤΎ) σχέσΎ) το\) " εικονες. " φ\)' λο\) με ΤΎ) στασΎ) απεναντι στις θ PΎJσκε\)τικες , , Α\)ΤΎ)' ΎJ γενναια Ι επιτεινει των γ\)ναικων ΤΎJν αι αντιστασΎJ " ι νoσΙOΤΎJτα των αφετικων ΎJγεμoνων και \)πο, εικονομαχων γραμμίζει το ατελέσφορο ΤΎJς προσπάθειάς το\)ς. Οζόνο" φ\)λ α, οι χρονογραφοι ' , , μεντας το χασμα αναμεσα στα �u\)O ' το\) οπτικο\)" στοιχειο\) ' παρα' λλΎJ λα ΤΎJ σΎJμασια γαλοποιο\)ν ' Α \)το' με ΤΎJ σεισΤΎJ θ PΎJσκε\)ΤΙΚΎJ" αφoσιωσΎJ στις εικονες. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ενος <<μπαμπο\)' λ α» πο\) Ι:ρ α, το\) σ\)ντε λε 'ι σΤΊ)ι ΟΊ)μιο\)ργια ι " καταστρεφει τις ιερες εικονες, κατι πο\) σΤΊ)ν πραγματικόΤΊ)τα πιθανόν να μΊ)ν πρόβαλλε τόσο απειλΊ)τικό στο , , ' . ΕΙ:-υω' β ρισκομαπνε\)ματικο, σ\)μπαν των εικονο λ ατρων , ΤΊ)ς Ι:-υΊ)μιο\)ργιας " μ\) θο\) : οτι ' ενος ' Ί) εικοστε στις απαρχες , , , " ' πενομαχια Ί)ταν μια πο λ\) επικινυ\)νΊ) αιρεσΊ) πο\) υιχασε 1:1:- ' ρα για πέρα ΤΊ) β\)ζαντιν� κοινωνία. Ο Φώτιος (πατριάρ ΧΊ)ς το 856-857 και το 877-886) φέρει σίγο\)ρα ένα μέρος , tc,E ' Ι:- σΤΊ) φωτια" ενισχ\)οντας 'C λ αυΙ ' ΤΊ)ς ε\) θ \)νΊ)ς, επεΙUΊ) 1:- ' Ep ΤΊ)ν άκραΤΊ) ε ικονολατρία : καταδικάζοντας επανειλΊ)μ, ΤΊ)ν πραΚΤΙΚΊ), ΤΊ)ς εικονομαχιας " ανεuειc,ε μενα Ι:- 'C τον κατατρεγμό το\) Θεόφιλο\) σε θέμα \)ψίσΤΊ)ς σΊ)μασίας, γεγονός πο\) επέτρεψε στο\)ς μεταγενέστερο\)ς σχολιαστές να δια κρίνο\)ν σΤΊ)ν αντίθεσΊ) ΤΊ)ς Θεοδώρας μια σταθερ� γ\)ναι, " στρατε\)σΊ) σΤΊ) λ ατρεια ' των εικονων κεια . Η E\)φρoσίΙVΊ) δεν έπαιζε κανένα ρόλο σε α\)τ� ΤΊ) φα νταστικ� ανασ\)γκρόΤΊ)σΊ) ΤΊ)ς βασιλείας το\) Θεόφιλο\). Σε μεταγενέστερες εικονολατρικές αφΊ)γ�σεις, Ί) Θεο, " " κτισΤΊ) πιστωνεται ολΊ) ΤΊ)ν αναγνωρισΊ) . Ο μως απο' ο' λ ες , ' ' uιε τις γ\)ναικες πο\) σ\)μμετειχαν, Ί) Ε \)φροσ\)νΊ) Ι:- ' θ ετε ΤΊ) μεγαλότεΡΊ) εμπειρία εικoνoλατρικ�ς πρακτικ�ς και είχε \)ποφέρει εξαιτίας ΤΊ)ς ταότισ�ς ΤΊ)ς με ΤΊ)ν \)πόθεσΊ) ΤΊ)ς εικονολατρίας. Αν σΤΊ) δεκαετία το\) 830 \)π�ρχε κάποια , κινΊ)τρα , " ασ\)νΊ) θ ισΤΊ) πλ εκτανΊ) ' , πο\) να ειχε για μια τοσο , , , ' ' Ε ' Ε' α\)ΤΊ) Ί)ταν Ί) \)φροσ\)νΊ). ιχε αποφ\)γει να θ εσει το θ εμα ΤΊ)ς πρoσωπικ�ς ΤΊ)ς πίσΤΊ)ς σε όλΊ) ΤΊ)ν περίοδο ΤΊ)ς α προσΟόΚΊ)ΤΊ)ς επιστρoφ�ς ΤΊ)ς στον δΊ)μόσιο βίο. Παρότι οι απόψεις ΤΊ)ς δεν καταγράφονται πο\)θενά, δεν εξ\)μνεί ται οότε ΤΊ)ς καταλογίζεται καμιά ε\)θόνΊ) μέχρι α\)τ� ΤΊ) , ' ' ι:το\) στιγμΊ), . Ω στοσο το σ\)μπερασμα απο, ΤΊ)ν ανΤΙUρασΊ) , , Ί) Ε \)φροσ\)νΊ) " Ί)ταν ενΟΧΊ) ' λο\) ειναι ' Θ ... εοφι οτι · "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Αν θ ε' λοuμε να πιστε' ψ οuμε αuτη, ΤΊ)ν ιστορ "ια, μπαι, , 'C ' νοuμε οντως στον πειρασμο' να uπο θ εσοuμε ΤΊ)ν αναμιι,Ί) ΤΊ)ς ΕuφροσίινΊ)ς. Όμως εγείρονται και άλλες αμφιβολίες εξαιτίας τού ότι Ί) αναθεωΡΊ)μένΊ) παραλλαγ� ποι) σώζοuν , " αναφερεται σε μια παρομοια ' τοι) Θ... εοφανΊ) οι Σ uνεχιστες , οποι) , ' ΤΊ)ς Α uλΊ)ς, ιστορια πρωταγωνιστει, ο γε λ ωτοποιας ' , , ' τις εικονες ' Ι:' tcrxupt' ζεται οτι Δενοερις, καποιας ο οποιας τις είχε κρύψει Ί) Θεοοώρα στα οιαμερίσματά ΤΊ)ς στο Μέγα Παλάτια. 1Ο8 Σε αuτ� ΤΊ)ν εκooχ� ΤΊ)ς γuναικείας αφοσίω, , ' Ί) αuτοκρατειρα σΊ)ς σΤΊ)ν εικονολ ατρια, προσκuνοuσε τις , ' αποκα λoucre ' xoux ' λ ες ( vtvta ) . 'Οταν εικονες ΤΊ)ς τις οποιες ο αuτοκράτορας το πλΊ)ρoφoρ�θΊ)κε από τον γελωτοποιό, Ί) Θεοοώρα uποστ�ριξε ότι ο Δένοερις είχε οει τα είοωλα , ' των κuριων ΤΊ)ς επι των τιμων σ εναν καθρεφΤΊ) και τα ειι ι χε εκλάβει λανθασμένα για" θρΊ)σκεuτικές εικόνες. Εοώ έχοuμε ολοφάνερα να κάνοuμε με τον απόΊ)ΧΟ τοι) θuμού , τοι) Λέοντα Δ' ΤΊ) οεκαετία τοι) 770, όταν ο αuτοκράτορας Ψ , ' ' λ ' παλ ατιανοι' euvouxot λατρεuαν ανακα u ε οτι στα κρuφα, , " 1:' Ι:στο τις εικονες στα οιαμερισματα τοuς . 'Ο πως ε ιuαμε , Θ ' , , ' ΠΡΟΊ)γοuμενο κεφαλαια, ο ... εοφανΊ)ς, ο οποιας καταγραφει ΤΊjV ιστορία, οεν αναφέρεται σΤΊ) σχέσΊ) ΤΊ)ς Eιρ�νΊ)ς μ' αuτ�ν ΤΊ) σuγκαλuμμένΊ) έκφρασΊ) αφοσίωσΊ)ς σΤΊ)ν ει, ' cruvueouv Ι:- ' ' ' Μ ονον κονο λατρια. μεταγενεστερες ΠΊ)γες ΤΊ)ν ι ι ζ ' εuνοuχοuς, ποι) τααuτοκρατειρα με τοuς αι,ιωματοuχοuς πεινώθΊ)καν ΟΊ)μόσια και φuλακίσΤΊ)καν για τις πράξεις , το, σο μεγα' λΊ) , ωστε ' ' τοuς. 1 09 Η ομοιαΤΊ)τα ειναι νομι' ζω πως , ' , ' ' ' πρεπε ι να θεωΡΊ)σοuμε βε βαια οτι οι σuγγραφεις τοι) Ι ' αιω, γνωρι ' ζαν σχετικα" με εναν γελ ωτοποια" ονονα, οι οποιαι ματι Δένοερι και παράλλΊ)λα επιθuμοuσαν να αποοείξοuν , " / � , ΟΤΙ οι γuναικες αγαποuν τις ιερες εικονες ενω, οι ανορες ι ' , 'C τις καταστρεφοuν , επει,εργασΤΊ)καν ΤΊ)ν εΚΟΟΧΊ) Ι:- ' μιας πα'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
σίγνωστης ιστορίας. Ο γελωτοποιός προβαίνει σε μια δια, για τις κουκ , καΤΊ)γορια , λ ες ΤΊ)ς αυτοκρατει' � σκεοασΤΙΚΊ) , � , με αποτροπιασμο, και θυμο' ρας, ο αυτοκρατορας ανΤΙUρα και Ί) Θεοδώρα αποσείει επιδέξια ΤΊ)ν καΤΊ)γορία προφα, " επροκειτο για εικονες ' ' ι σι ζομενΊ) οτι του καθ ρεφΤΊ) και τιποτα παραπάνω. -.ς
Το χρέος της Θεοδώρας προς την Ευφροσύνη
�
, γεγονος " οτι ο Θ ' λος κατεοιωι"ε ' � , 'C τους ανΕ 'ιναι ωστοσο ... εοφι
" ' εκμανει, ' � εικονο λατρες και ειναι σιγουρο πως θα ειχε ορες " , � του Ί) γυναικα και τα υπο' λοιπα θ Ί)αν μα' θ αινε οτι Ί) ιuια " , � , ΤΊ) λ υκα' με' λΊ) ΤΊ)ς οικογενειας συνεΙUΊ)τα του υπονομευαν θεολογία του. Θα έπαιρνε πιθανόν σκλΊ) ρά μέτρα για να τις ελέγξει και να προλάβει ΤΊ)ν αντίθεσ� τους με ΤΊ)ν επί σΊ)μΊ) Ορθοδοξία. Εντέλει μπορο6με να υποθέσουμε ότι ' ' , επιστρατευ' θ Ί)κε ο Ι ωαννΊ) ς Γ ραμματικος για να πεισει " ' ' ΤΊ)ν Ε υφροσυνΊ), ΤΊ) Θ... εοκτισΤΊ) και πανω απ ο' λ α ΤΊ) Θ... εοδώρα πως πέφτουν σκανδαλωδώς έξω και να βάλει τέλος στις εικονολατρικές δρασΤΊ)ριόΤΊ)τές τους. Έχοντας εξο, , ' αντιπο λ 'ιτευσΊ)ς, ο ρισει τους Ί)γετες ΤΊ)ς εικονο λαΤΡΙΚΊ)ς Θεόφιλος θα μπορο6σε να κάνει το ίδιο τουλάχιστον για ΤΊ) μΊ)τριά του, αν όχι για ΤΊ) σ6ζυγό του και ΤΊ)ν πεθερά , � � κατατου. 'Ο μως καμια" ανΤΙUρασΊ) του αυτοκρατορα οεν γράφεται εκτός από ΤΊ)ν αρχικ� εκδίωξΊ) ΤΊ)ς Ευφροσ6νΊ)ς , ανα' ' · α λλ α' και αυτο, το γεγονος Π α λατιο απο, το Μ εγα φέρεται μονάχα σε μεταγενέστερες ΠΊ)γές. Να σΊ)μαίνει άραγε πως δεν υπ�ρξε κρυφ� λατρεία των εικόνων � μ�, αυΤΊ)' Ί) λ ατρεια , �οεν ανακαλυφΤΊ)κε ' πως οτι ποτε, ; Η Θεοδώρα θα διδαχτεί από τον σ6νδεσμό ΤΊ)ς με ΤΊ)ν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΙΎΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΕuφροσόνΎ) και θα γίνει Ύ) αγία και Ύ) Ύ)ρωίσα ΤΎ)ζ σεότε ΡΎ)ζ αναΤΡOΠ�ζ ΤΎ)ζ εικονομαχίαζ. Αλλά θα χρειαστεί να " ' λ Οζ προτο!)' ανα λα' ' περιμενει ωσπο!) να πε θανει ο Θ... εοφι " "" ' ' ' β ει uρασΎ) . Ω στοσο Ύ) αφοσιωσΎ) ΤΎ)ζ θ α χαρισει τε λ ικα ΤΎ) λότρωσΎ) και σε εκείνον . Το χρέΟζ ΤΎ)ζ ΠΡΟζ ΤΎ)ν Εuφρο, , " ειναι εν μερει ' ''' '" '" ' με ΤΎ)ν παραuοσΎ) σuνΎ) μονο σuνuεuεμενο " επι' - Ύ) Ε uφροσuνΎ) ' ΤΎ)ζ εικονο λ ατριαζ αντιπροσωπεuει , Ι πο!) ειχε ι Ι σΎ)ζ μια γuναικα πο!) επι β ιωνει αποΙ μια μοιρα , , " ' '" ζ ' αποφασιστει απο το uια uyιo των γονιων ΤΎ)ζ, ενα πιονι σΤΎ) μάχΎ) ΤΎ)ζ πoλΙΤΙΚ�ζ σκακιέραζ πο!) εξακολοόθΎ)σε να " οτι uιαΤΎ)ΡΎ)σε , θΎ), "" μαινεται επι" χρονια. Το γεγονΟζ το αισ μα ΤΎ)ζ αuτοκρατοριχ�ζ ΤΎ)ζ uπεΡΎ)φάνειαζ σΤΎ) σιάρκεια , " "" ζ' ' οταν ΤΎ)ζ παωΙΚΎ)ζ ΤΎ)ζ Ύ) λ ιχιαζ Ύ)ταν ει.,ορισΤΎ) , Ύ) σuνει" ι " φροντισε ο' λ α αuUΎ)σΎ) οτι Ύ)ταν πορφυΡΟΥεννητη, το οτι '" , ι ' '" ενΟζ οικογενειατα, να τα απαθανατισει με ΤΎ) UΎ)μιοuργια κοό μν�μαΤOζ στο μoναστ�ρι πο!) είχε ισρόσει, ΤΎ) Moν� ΤΎ)ζ Κυράς Ευφροσύνης - αuτέζ οι πλεuρέζ ΤΎ)ζ ζω�ζ ΤΎ)ζ ΕuφροσόνΎ)ζ περιλαμβάνοuν επίσΎ)ζ σΎ)μαντικά μαθ�ματα για ΤΎ) Θεοσώρα. Η τελεuταία με ΤΎ) σειρά ΤΎ)ζ θα σρέψει " απο , ΤΎ)ζ ει.,Οuσιαζ, ζ ' σΤΎ) σuνεχεια ζ ' θα ει.,οριστει ΤΟUζ καΡΠΟUζ τψ Αuλ� και θα βρεθεί σε θέσΎ) πoλΙΤΙΚ�ζ ασuναμίαζ, όχι όμωζ στον ίσιο βαθμό με ΤΎ) Μαρία ΤΎ)ζ Άμνιαζ και ΤΎ)ν ΕuφροσόνΎ). Το παράσειγμα ΤΎ)ζ θεΤ�ζ πεθεράζ ΤΎ)ζ βo� θΎ)σε πιθανότατα ΤΎ) Θεοσώρα να εμμείνει σΤΎ)ν αuτοκρα τoρικ� ΤΎ)ζ κλΎ) ρονομιά. Και εκείνΎ) θα σΎ) μιοuργ�σει ένα ζ " οπωζ Ύ) Ε uφροσuνΎ), ' λ'ιοικογενειακο, ιερο, για να ει.,ασφα , " ' ΤΎ)ζ . Εν σει ΤΎ) μετα θανατο μνΎ)μονεuσΎ) των σuγγενων " ' ''' σΤΎ)ν ιστορια ' ΤΎ)ζ Ε uφροσuνΎ)ζ κατακλ εωι, uπαρχοuν πο" , ΤΎ)ν αuτοκρατειρα απο λu" περισσοτερα για να εμπνεuσοuν ΤΎ)ν Παφλαγονία πέρα από ΤΎ)ν κoιν� αντίθεσ� ΤΟUζ με , ΤΎ)ν εικονομαχια. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Μ ια και απουσιάζει οποιαοήποτε αναφορά στις προ σωπικές απόψεις της ΕυφροσύνΎ)ς, οι πραγματικές ΤΎ)ς , Ο μως το " ' σκε' ψ εις θα μας μεινουν για παντα κρυμμενες. " οτι εωΟΠΟΙΎ)σε s:' s:- ' γεγονος τον θ ετο' ΤΎ)ς γιο για το ενυεχομε, " εναντιον του , αποκαλ u' νο μιας επικειμενΎ) ς ανταρσιας , και πολ ιτικο' θ αρρος , , ' πτει νομψοφροσυνΎ) ειναι Ύ) αποφασΎ) μιας γυναίκας που αντιλαμβάνεται τις αυτοκρατορι, ΤΎ)ς ευ θ υνες , ' κες και s:-υεν εΠΎ)ρεα' ζεται απΌ' τις προσωπικες , , ' ΤΎ)ς πεποι θΎ)σεις. ' ' ψ Ύ) φαιΑπ' αυΤΎ) ΤΎ)ν απΌ θ ΡΎ)σκευτικες , , ' που εινεται να παραμενει πισΤΎ), σΤΎ) γαμΎ)' λ ια συμφωνια χε συνάψει με τον πατέρα του Θεόφιλου , τον Μ ιχαήλ Β ' , , σΤΎ)ν οποια , α' λλαc,ε ' Ύ) ζωΎ)' ΤΎ)ς. Ενω' Ύ) απ0, 'C εντε λως χαΡΎ) , ' συρσΎ), ΤΎ)ς απΌ' ΤΎ)ν Α u λΎ)' ισως αντανακλα' ΤΎ)ν επιθ υμια ΤΎ)ς να απολαύσει μια ζωή στο περιθώριο, ωστόσο οεν λΎ)" αυτες " σμονει, τις ικανΟΤΎ)τες ΤΎ)ς να ε λ 'ισσεται πολ ιτικα, ακριβώς τις αρετές που ΤΎ)ν είχαν βΟΎ)θήσει να μεταμορ" απΌ εc,ορισΤΎ) ζ' , φωθ ε "ι με το σο εντυπωσιακο' τροπο πριγκι, ' πισσα, προορισμενΎ) 'Jα πε θ ανει σαν μοναΧΎ), στο μονα, και, , ΤΎ)ς Π ριγκιπου, ' ' σΤΎ)ΡΙ σε αυτοκρατεφα του Β uζ αντιου ' ' Και οταν εντε' λ ει, θ εΤΎ)" μΎ)τερα του αυτοκρατορα. το με' λ λον του Θεόφιλου έμοιαζε σκοτεινό, Ύ) ΕυφροσύνΎ) στά θΎ)κε στο πλευρό του. �
Ο
-θ άνατος της Ευφροσύνης
έ"
' ' Δ εν γινεται ' καμια, αναφορα' στον θ ανατο ΤΎ)ς Ε υφροσυ-
νΎ)ς, όπως και σε πολλές άλλες πτυχές ΤΎ)ς ζωής ΤΎ)ς , ωστόσο μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι σΤΎ) οιαθήΚΎ) ΤΎ)ς θα είχε προβλέψει ΤΎ)ν τέλεσΎ) κάποιων ειοικών λειτουρDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
37 0
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
γιών , καθώς και ΤΎ) oιανoμ� ΧΡΎ)μάτων σε φτωχούς. Οι ' ' του Μ ονασΤΎ)ριου" που ειχε ιuρυσει � , μοναχες θα τελ εσουν τις απαιτούμενες λειτουργίες ΤΎ)ν τρίΤΎ) , ΤΎ)ν έναΤΎ) και , ' ΤΎ)ν τεσσαρακοσΤΎ)" Ύ)μερα μετα, τον θανατο ΤΎ)ς. 'Οταν Ύ) ' , ΤΎ)ς τοπο θ ετειται ' ' σορος στον ταφο απο" μαρμαρο Β ι θυνιας , , ' συναντα τους γονεις ΤΎ)ς για να αναπαυτει,' Ύ) Ε υφροσυνΎ) και ΤΎ)ν αoελφ� ΤΎ)ς που έχουν κιόλας ταφεί εκεί. 1 1Ο Οι Ι , Ι ι στερνοι εκπροσωποι ΤΎ)ς τεταΡΤΎ)ς και ΤΎ)ς πεμΠΤΎ)ς γενιάς ΤΎ)ς Συριακ�ς ουναστείας θα ενωθούν ξανά στον θά, , αυτου" του ιερου για τους γονεις νατο. Μ ε ΤΎ) �υΎ)μιουργια και ΤΎ)ν αoελφ� ΤΎ)ς, Ύ) ΕυφροσύνΎ) ιορύει ένα μόνιμο κέ, , ι ι ντρο για τη μνΎ)μονευσΎ) ΤΎ)ς οικογενειας ΤΎ)ς στους αιωνες. Η Θεοοώρα σίγουρα θα φέρει τα παιοιά ΤΎ)ς για να " απευ θυνουν τον υστατο χαιρετισμο' σΤΎ) θ εΤΎ)" γιαγια τους , , �υιuα",ει ' των � ' t: ΠΟλU' περισσοτερα που τα ειχε απο' ΤΎ) λ ατρεια εικόνων. Με το παράοειγμά ΤΎ)ς, Ύ) ΕυφροσύνΎ) απέοειξε πώς μπορεί κάποιος να oιαΤΎ) ρ�σει ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� t: , , 'Ε χο' του ταυΤΟΤΎ)τα κατω απο, μεγα' λ ες αντι",ΟΟΤΎ)τες. ντας γεννΎ)θεί με αυτ� ΤΎ)ν ταυτόΤΎ)τα, ανέοειξε ΤΎ) Θεο οώρα σΤΎ)ν ίδια υΨΎ)λ� κoινωνικ� θέσΎ) με ΤΎ)ν προσοοκία , παραυοσεων ' t: �, να σταθ ει' αντα",ια ΤΎ)ς των πιο απαΙΤΎ)τικων βυζαντιν�ς εξουσίας . Είναι όντως παράοοξο ότι Ύ) Ευφρο σύνΎ) , τελευταία επιζώσα ΤΎ)ς Συριακ�ς ουναστείας, κλη ροΟόΤΎ)σε σΤΎ) Θεοοώρα μια ε ικoνoλατρικ� αντίλΎ)ψΎ) για ΤΎ) σπουοαιόΤΎ)τα των θρΎ)σκευτικών εικόνων. Το γεγο" οφειλεται φυσικα" στο οτι Ύ) E υφροσυνΎ) ' � ' ΤΎ)ν νος συνυεει , του , � κυ βερνωσα οικογενεια του Η " αιωνα με ΤΎ) υυναστεια ' , " Α μοριου ' , με' λΎ) ΤΎ)ς οποιας ε ιχαν παντρευτει και οι �υυο τους. Λόγω ΤΎ)ς ΟΎ) μόσιας θέσΎ)ς τους σΤΎ)ν ιεραρχία ΤΎ)ς Aυλ�ς, Ύ) ΕυφροσύνΎ) και με ΤΎ) σειρά ΤΎ)ς Ύ) Θεοοώρα είDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
f
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
'
Ι �I ναι uποχρεωμενες να TYJpOUV τις αuτοκρατορικες παραυο, ' . σεις ποι> εγγuωνται την επι β 'ιωση της Αuτοκρατοριας Όμως στην ιoιωτικ� τοuς ζω� και οι 060 πιθανότατα λά, Ι f τρεuαν τις ιερες εικονες, οπως ταιριαζει στην προσωπικη , , " Ε πρεπε να σuνλατρεια ' ποι> τοσο εκτιμοuν οι γuναικες. οuάζοuν 060 πoλU οιαφορετικές πρακτικές : την αuτοκρα' \:' "C , ' ( ποι> σε αuτη, την περιουο τορικη, ασκηση ει.,οuσιας κα θορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την εικoνoμαχικ� μεταρ ρόθμιση ) και την πρoσωπικ� τοuς αφοσίωση στην προ' ' ' \:" , της Ε uφροσuσκuνηση των εικονων . Το uπερτατο υωρο νης στη οιάοοχό της ίσως έγκειται στην ικανότητά της να χειρίζεται τις σuνακόλοuθες εντάσεις. Σε ποιο βαθμό η , Θ \:" \:" \:' ... εουωρα υωαχτηκε αuτο" το μα θημα και κατα' ποσο απο\:' "ζ ' ' \:' ' υειχτηκε αι.,ια να σuνεχισει το παραυειγμα της Ε uφροσuνης, θα το εζετάσοuμε στο επόμενο κεφάλαιο. ,
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
37 2
ΚΕ ΦΑΛΑ Ι Ο ΤΕΤΑΡΤΟ
Θ εο δώ ρα : Η νύφη από την Πα φ λαγονία
Σ
Τ Ο Π Ρ ΟΣ Ω Π Ο Τ ΗΣ ΘΕΟΔ Ω ΡΑ Σ Ε Μ Φ Α Ν ΙΖΕ Τ Α Ι Σ Τ Ο προ
σκ�νιo Yj τρίΤΥ) μας αυτοκράτεφα - κόρΥ) ενός ζευγα ριού από ΤYjν αγρoτικ� Παφλαγον ία, Yj οικογένεια ΤYj ς οποίας απέΚΤYjσε φ�μY) και περιουσία χάρΥ) σΤΥ) oικ� ΤYjς ομορφιά. Όπως είοαμε , ο νεαρός Θεόφιλος ΤYjν επέλεξε για γυναίκα του ύστερα από έναν οιαγωνισμό ομορφιάς ι Ι Ι Ι �I καποιες πλευαναμεσα στις υπο Ψ Yjφιες νυφες του. ΕπειuY) Ι Ι Ι Ι ρες ΤYjς ιστοριας των αρχων του Θ' ... αιωνα φωτι' ζουν ως έναν βαθμό ΤYjν καταγωγ� ΤYjς Θεοοώρας, ας εξετάσουμε , ι ι ι Ι , πρωτα ο,τι μας ειναι γνωστοι για τον τοπο ΤYjς γεννYjσYjς Ι Ι ΤYjς. ΤYjς και ΤYjν οικογενεια '4<;
Η Π αφλαγονία στις αρχές τ ο υ Θ ' αιώνα
?.,
Η Παφλαγονία είναι μια oρειν� περιoχ� ΤYjς βόρειας ΜιΙ Ι Ασιας Ι που συνορευει Ι με ΤΥ) Μ αυρYj Ι Θ'" α' λ ασσα. Τ οτε, κρας όπως και σ�μερα, �ταν ΠYjγ� ξυλείας για ΤΥ) ναυπ�γYjσYj Ι Ι Ι πλοιων και σΤΥ) μεγα' λYj τους πλ ειονΟΤYjτα οι κατοικοι αυτ�ς ΤYjς παράκτιας επαρχίας �ταν ναυτικοί. Π ρoμ�θευε / , ι Ι χοφινοι κρεας επισYjς ΤYjν πρωτευουσα με σΙΤYjρα, και α' λ λα «χρειώΟψ> . Σύμφωνα με τον Βίο της Θεοδώρας, Yj Πα373
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
φλαγονία διέθετε τη δικ� της αφθονία αγαθών από τα 0' ' , επωφε λουνταν ' ' ποια ο' λ α τα μεΡΎ) του κοσμου . 1 Β ρισκοταν ανάμεσα στο Θέ μα των Βουκελλαρίων στα δυτικά και ' Θ' ' στα ανατολ ικα' που στο τεραστιο ... ε μα των Α ρμενιακων , , ' εκτεινοταν ως τα ανατολ ικα' συνορα ΤΎ)ς Αυτοκρατοριας. Δεν είναι βέβαιο αν Ύ) περιoχ� αποτελούσε στο παρελθόν ' �I , τμΎ), μα ενος αποΙ αυταΙ τα υυο μεγαλυτερα Θ ... ε' ματα Ύ), αν �ταν μοιρασμένΎ) μεταξύ τους. 2 Η Παφλαγονία ιδρύθΎ)κε ως ξεχωριστ� επαρχία με δι κό ΤΎ)ς στραΤΎ)γό το 8 1 9/820. Αιτία γι' αυτ� ΤΎjV υποδιαί ρεσΎ) υπ�ρξαν οι πολυάριθμες εξεγέρσεις στρατιωτών που �ταν εγγεγραμμένοι στους στρατιωτικούς καταλόγους του Θέ ματος των Αρμενιακών . Στα τέλΎ) του Η' αιώνα ι , , , Ι ειχαν στασιασει περισσοτερες αποΙ μια φορες καται του , ' ΣΤ' και ειχαν Κ ωνσταντινου φερ θ ει' εχθ ρικα' κατα, των στρατευμάτων του Θέματος των Ανατολικών . Το 8 1 9 , ο , ' ' των Ανατο λ ικων, Λεων Ε " , πρωΎ)ν στραΤΎ)γος ' αποφασισε να χαλιναγωγ�σει ΤΎ) ΜναμΎ) που είχαν απoκτ�σει τα , , ' σΤΎ)ν αναΚΎ)στρατευματα του Θ... ε' ματος των Αρμενιακων ρυξΎ) των βασιλέων . Για να το επιτύχει δΎ)μιούργΎ)σε Μο ' " μοναυες , επαρχιακες s:- σΤΎ)ν πεΡΙΟΧΎ)' του Θ νεες ... εματος των Αρμενιακών : το δουκάτο ΤΎ)ς Χαλδίας στο ανατολικό ά κρο και ΤΎ)ν Παφλαγονία στα δυτικά (βλ . χάΡΤΎ) 3). Έτσι , , ' στο μειωσε ΤΎ)ν εκτασΎ) του Θ... ε' ματος των Α ρμενιακων / / Ι , ενα τριτο περιπου ΤΎ)ς αΡΧΙΚΎ)ς. Ο στραΤΎ)γός του νέου Θέματος των Αρμενιακών δια Τ�ΡΎ)σε ΤΎ) θέσΎ) του σΤΎ)ν ιεραρχία του στρατεύματος και , , ' του Ύ)ταν ' ο μισ θ ος πολ υ' μεγα λ υτερος απο, τον αντιστοιχο , επαρχιων " ειχε ΤΎ)ν ευ, - στο εξΎ)ς ' των νεων των επικεφαλΎ)ς , , ' ωιαιτερως s:' ' των συνορων θ υνΎ) ' ενος ευαισ θΎ)του τομεα με τους Άραβες, με κέντρο ΤΎjV Κάμαχο, και παράλλΎ)λα ενός Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
374
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
πoλu μικρότερου τμ�ματoς της ακτ�ς της Μαύρης Θά λασσας. Η Χαλδία, με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα, πε ριλάμβανε μια μακριά λωρίδα της ακτoγραμμ�ς και η Πα, , ' με την εκτεταμενη � , φλ αγονια, νοτια της πρωενυοχωρα " �' ' ' υεσπο τευουσας της, της Γ αγγρας, κεντρικο, ζε σε ενα , ' �, Κ Α ' , ' τμη μα της Μ ικρας σιας. αι τα υυο καινουργια Θ εμα, περιπολουσαν ' υυναμεις, � , ' τα �υιε' θ εταν ναυτικες οι οποιες , , ' για το εμπο� , που ηταν ' στις θαλ ασσιες το' σο ζωτικες Ουους 3 ριο. Οι τελευταίες απειλούνταν από εχθρικές δυνάμεις ζ ' ' ' παρα' λ ια οπου οι « Ρ ως» που εc"ορμοuσαν απο' τα β ορεια -Βίκινγκς από τη Σκανδιναβία οι οποίοι είχαν διεισOUσει ι , I της Ρ ωσιας, ' ' � ειχαν αρχισει μεσω του ποταμιου υικτυου , παρα λ 'ιων της ' ' επι θ εσεις να αποτο λ μουν κατα, των νοτιων Μαύρης Θάλασσας. Aφηγ�σεις επιθέσεων των Ρως σε πα ραλιακές πόλεις της Παφλαγονίας, όπως η Άμαστρις, u πογραμμίζουν τον απροσδόκητα τρομοκρατικό χαρακτ� ρα τους, ωστόσο οι επιδρομές φαίνεται να σταματούν γύ ρω στο 839. Η εμφάνιση θαλασσινών επιδρομέων από τον βορρά καθιστά ακόμη πιο εμφαν� τη σημασία των νέων Θ ' Θ α' , , της Μ αυρης ' κατα μηκος της νοτιας ακτης .. εματων λασσας. 4 �
"
�
�
Ιδιαιτερότητες της Π αφλαγονίας
e'"
Σ τα μέσα του Ι' αιώνα, η περιoχ� της Παφλαγονίας �ταν φημισμένη για την παραγωγ� χοιρινού (το χοιρινό �ταν το πιο συνηθισμένο κρέας στη διατρoφ� των Βυζαντινών) � " , ' γνωστη ως και ειuικoτερα για το μπεικον. Η ταν επισης πηγ� ευνούχων (όχι ξένων αλλά αυτοχθόνων Βυζαντι,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
375
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
νών ). Αuτός ο σuνοuασμός στάθηκε η αφoρμ� για άσχη μα αστεία σε βάρος των Παφλαγόνων (οι Βuζαντινοί τοuς αποκαλοι'ισαν «οπίσθια χοίρων»), καθώς και για οuσμεν� σχόλια σχετικά με την παράνομη εφαρμoγ� τοu Euvouxt σμοι'ι. Γι'ιρω στο 900, οι Euvouxot από την Παφλαγονία καζ ' , ' στην Α u λη' . Φαινεται τειχαν πολ u' ση μαντικα, αc,ιωματα , οτι , / nou προετοιμα Ι ζε τοuς νεοι ο ακρωτηριασμος ωστοσο τεροuς γιοuς για καριέρα στην Αuλ� � την Εκκλησία εί χε καθιερωθεί στην περιoχ� αρκετά νωρίτερα. 5 Ο Nικ�, , επροκειτο , ' s:τας, ο οποιος να s:-υιαυραματισει σημαντικο, ρο' ' ' " ειχε λο στα τε λη τοu Η' και στις αρχες τοu Θ ... αιωνα, , τοu απο' την Π αφ λ αγον 'ια στην στα λ ει" απο τοuς γονεις . Αuλ� της Eιρ�νης τη οεκαετία τοu 770. 6 Τον είχαν προη γοuμένως εuνοuχίσει. Από αuτ� ακριβώς τη στιγμ� της , τοu Η " αιωνα η Π αφλ αγονια ' αναφερεται ως πηιστοριας γ� πρoμ�θειας ντόπιων εuνοι'ιχων για τη βuζαντιν� Auλη' . 7 Ο Nικ�τας είχε γεννηθεί το 7 6 1 /762 και έφτασε στην Κωνσταντινοι'ιπολη γι'ιρω στο 778, σε ηλικία οεκαεπτά ετών . Eισ�λθε στα οιαμερίσματα της E ιρ�νης ως νεαρός ' ) και παρεuρε' θηκε στη Σ uvo, ' ' ( οιχειος εuνοuχος uπηρετης 00 τοu 787. Αργότερα κατέλαβε uψηλές θέσεις στον στρα τό στη οιάρκεια της βασιλείας της . Η Eφ�νη τοu χάρισε ένα σημαντικό μέρος των λειψάνων της αγίας Εuφημίας , , , θηκαν στην ομωνuμη ' κοντα, ' οταν αuτα, μεταφερ εκκλησια στον lππόΟρομο. Το 797 ο Nικ�τας αναφέρεται ως στρα τηγός της Σικελίας, γεγονός nou μας βάζει στον πειρασμό s:- ' " ναοu της Αs:- ' να τον σuνuεσοuμε με την οικουομηση ενος γίας Εuφημίας στο νησί. Όμως η σuγκεκριμένη εκκλησία " , S:- ' s:αΠOυιuεται σ εναν Ν ικητα nou φερει το οικογενειακο 8 ' , ' Ενω' ο Ν ικητας Μ ονομαχος. ' ' ονομα uπηρετοuσε στη Δ u,
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ ΤΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, " , του ' σΎj, επισκεφΤΎjκε ΤΎj ΡωμΎj οπου απεΚΤΎjσε μια εικονα Χριστοό. ΣΤΎj σχετικά ΠΡOχωΡΎjμένΎj Ύjλικία των πεν�ντα / , , εκαΡΎj και ενταΧΤΎjκε σε μια μOνασΤΙΚΎj, ΚOινOΤΎjτα σΤΎjν πρωτεόουσα, προφανώς με ΤΎj θέλΎjσ� του. Μολονότι πολ λές πλευρές ΤΎjς σταδιοδρομίας του παραμένουν ασαφείς, δεν αμφισβΎjτείται Ύj πρoσ�λωσ� του σΤΎjν υπόθεσΎj ΤΎjς εικονολατρίας. Ο Nικ�τας εδιώχθΎj από τον Λέοντα Ε ' και τον Θεόφιλο εξαιτίας ΤΎjς εικoνoλατρικ�ς στάσΎjς του και πιθανότατα πέθανε εξόριστος το 836. " ζ , ' λ ισε και ενας ' ' ει.,ασφα καριερα αλλος ευνουχος Π αρομοια , , ' Π λ ' απο ΤΎjν αφ αγονια, ο Λεων, που ειναι γνωστος τοσο με , , ζ , ' για πο λλα' χρονια το ονομα του αι.,ιωματος που κατειχε ως «Λέων ο σαχελλάριος» (θΎjσαυΡOφόλακας) όσο και ως Λέων από ΤΎj ΣινώΠΎj .9 Αν και Ύj ΣινώΠΎj , που βρίσκεται σΤΎjν ακτ� ΤΎjς MαόΡΎjς Θάλασσας, πρoσαρτ�θΎjκε στο ' Θ... εμα ' ' κατα, ΤΎj δ ιαρκεια των Α ρμενιακων ΤΎjς ανακατα" , του Θ ι νομ Ύjς '" " αιωνα, Ύj αΠOστασΎj ΤΎjς απο, τα συνορα ΤΎjς , , " , ' ' νεας επαρχιας ΤΎjς Π αφλαγονιας ειναι το σο μΙΚΡΎj, που δυσκολα ΤΎjν ξεχωρίζει κανείς. Όπως και ο Nικ�τας, έτσι και ο Λέων υΠOσΤΎjρίΧΤΎjκε από ΤΎjν Eφ�νΎj και έφτασε σΤΎjν κoρυφ� του υπουργείου των Οικονομικών το 802, οπότε και υπoστ�ριξε το πραξικόΠΎjμα του NΙΚΎjφόΡOυ Α'. " απο " του γινονται φανερες ' συμπα' θ ειες Ο ι εικονο λ ατρικες ΤΎj φιλία του με τον Θεόδωρο ΣΤOυδίΤΎj και από ΤΎjν προ σπάθειά του να συμφιλιώσει τον εξόριστο πατριάΡΧΎj με τον Mιχα�λ Β ' το 824. Ο Θεόφιλος τον διαΤ�ΡΎjσε στο ίδιο αξίωμα. Γνωρίζουμε επίσΎjς ότι ο Λέων παρακάλεσε Ι Ι f , Ι ωαννικιο ' τον αγιο να ΠΡOσευΧΎj θ ει' υπερ αυτου οταν , περί το 838, επισκέφΤΎjκε τον άγιο σΤΎj Βιθυνία. Όπως και οι μεταγενέστεροι Παφλαγόνες που συν�θιζαν να ευνου χίζουν τους γιους τους, οι γονείς του Λέοντα και του Νι"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
377
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, " � � ' , χ-ητα τους ειχαν κιο λ ας προετοιμασει μια σταυιουρομια, γεγονός που συνέβαλε σΤΎ) ΟΎ)μιουργία μιας εοραιωμένΎ)ς παράΟοσΎ)ς. Ωστόσο Ύ) οικογένεια ΤΎ)ς Θεοοώρας οεν ακο, λου' θΎ)σε αυτο' το προτυπο . ...�
Η οικογενειακΙί προέλευση της Θεοδώρας
?.,
, ' �, ' ΤΎ)ς Θ εουωρας Ο ι γονεις καταγονταν απο, το χωριο, Εβ ισ�
σα και ο πατέρας ΤΎ)ς, Μαρίνος, �ταν εγγεγραμμένος στον � , , ξε τουρμαρυΠΎ)Ρ στρατιωτικο, κατα' λογο. 'Ε να υιασΤΎ)μα χης � δρουΥΥάριος, τίτλος του επικεφαλ�ς τμ� ματoς ΤΎ)ς , ( ειτε ' του Θ ' πριν απο, το επαρχιας ... ε' ματος των Αρμενιακων 8 1 9 είτε ΤΎ)ς ίοιας ΤΎ)ς Παφλαγονίας). Ωστόσο το 830 ο Μα, , , � πε θανει, , ' ρινος εχει Ύ)υΎ) ε ξ ου και Ύ) ασαφεια που επικρα" τει σχετικα με τον ακρι βΎ)' του ρο' λο στον στρατο.' Η μΎ)τέρα ΤΎ)ς Θεοοώρας, Ύ) Φλωρίνα, είχε έξι παιοιά, και Ύ) Θεο' �υεν κα' το τεταρτο. ' �υωρα " Μ ια και οι ΠΎ)γες Ύ)ταν πι θανον ταγράφουν καμιά χρονολογία γέννΎ)σΎ)ς, Ύ) Ύ)λικία ΤΎ)ς Θεο, � λ φων �υωρας ' ΤΎ)ς πρεπει " να υπολογιστει' με οσο και των αυε ' που τους αφορουν ' των ' α' λλα στοιχεια ' - οι χρονο λογιες β ασΎ) γάμων είναι μια σΎ)μαντικ� ένΟειξΎ) . Η χ�ρα Φλωρίνα πι" ' θανοτατα ειχε αφοσιω θει' στον μοναστικο' β'ιο, υιο θετωντας , Θ ' το ονομα ... εοκτισΤΎ) αντι" του μαλλον μΎ) χριστιανικου' βαπτιστικου ΤΎ)ς ονόματος. 10 Στοιχεία για ΤΎ)ν κoινωνικ� θέσΎ) ΤΎ)ς οικογένειας ΤΎ)ς �, � , , Θ ... εουωρας αναφορες : οι συγγευπαρχουν σε υιασπαρτες , , ' ' νεις ΤΎ)ς πι θανοτατα ασχολουνταν με το ναυτικο, εμποριο � , ' ' ' Θ'" α' λασσα, 'ισως μα' λ ιστα ειχαν σΤΎ) Μ αυΡΎ) ΙUΙOΚΤΎ)τα πλοια. , ι " οικογενειες σΤΎ)ν Σ υναναστρεφονταν ορισμενες αρμενικες ι
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ι ι ι ι πρωτευουσα και αποτελουσαν τμΎ)μα ΤΎ)ς « μαφιας» των Ανατολιτών που βρ�καν ευνο'ί κό περιβάλλον στον στρα τό του M ιχα�λ Β Ι και σΤΎ)ν εικoνoμαχικ� Aυλ� . Ένας ι ι ι ΤΎ)ς Θ... εο δωρας, ι Ύ)ταν ι θ ειος απ, αυτους ο Μ ανουΎ)Ι λ ο Αρμε, ι ι δ ΙΟΙΚΎ)ΤΎ)ς ' και νιος, ο οποιος ειχε δ ιοριστειι ως στpαΤΎjyoς, ι ι πραγμα ι επαρχιων, των πεντε ασιατικων ασυνΎ)' θ ιστο, για ένα σίιντομο διάσΤΎ) μα το 8 1 9/820. Ο Mιχα�λ Β' τον διαι , , του , ομως ι λος αναρΤΎ), ΡΎ)σε σΤΎ)ν υΠΎ)ρεσια οταν ο Θ... εοφι ρ�θΎ)κε στον θρόνο το 829, ο Mανoυ�λ καΤΎ)γoρ�θΎ)κε για προδοσία από τον Μίιρωνα, τον λoyoθέΤΎj του δρόμου, και αυτομόλΎ)σε στους Άραβες. Κατόρθωσε τελικά να επι στρέ ψει σΤΎ)ν Αυτοκρατορία και αποκαταστάθΎ)κε στο α, "'c."ιωμα ι του πρωτου στρατιωτικου, συμ β ου' λου του νεαρουι , αυτοκρατορα. ι Φαινεται , , ΤΎ)ς Θ ' Ι οτι οι συγγενεις ... εο δωρας Ύ)ταν γνωστοι, " , , ως «αν θ ρωποι των επιχεφΎ)σεων» και ετσι Ύ) φΎ)μΎ) ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς δεν αμαυρώθΎ)κε από τον συσχετισμό με , II Ε ' Ι σαΤΎ) χοφοτροφια. κτος αποΙ τον Μ ανουΎ)' λ , δ εν ειναι ι " φες αν Ύ) οικογενεια Ύ)ταν σΎ)μανΤΙΚΎ)ι και αν δ ιε' θ ετε ισχυρές διασυνδέσεις πριν από το 8 3 0 : ο τίτλος του δρουΥΥά" ενος Θ... ε' σΤΎ)ν ιεραρχια ' ' ' ιδ ιαιτερως υ Ψ Ύ) λος ριου δ εν ειναι ματος, άλλωστε ο Μαρίνος είχε �δΎ) πεθάνει. Όμως το / " , γεγονος και μονο ΤΎ)ς καταχωρισΎ)ς στους στρατιωτικους καταλόγους με oπoιoνδ�πoτε τίτλο αποτελοίισε ένδειξΎ) πλοίιτου και δυνατoτ�των . 12 Π ιθανόν οι δίιο αδελφοί ΤΎ)ς Θεοδώρας να προορίζονταν να ακoλoυθ�σoυν τα β�ματα , τους στον στρατο, : ο Π ετρωνας Ι ανα δ ειχ ' θΎ)κε του πατερα αργότερα ικανός αξιωματικός και ο άλλος, ο Βάρδας , α ναρριχ�θΎ)κε συν τω χρόνω σε πολίι υψΎ)λά αξιώματα. Οι , , "' , " γαμους, ομως Ι ΤΎ)ς εκαναν αδ ε λ φες εc."αφετικους απ , ο,τι φαίνεται αυτοί οι δεσμοί με βλαστοίις ΤΎ)ς υ ΨΎ)λ�ς κοινωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
379
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
νίας της Κωνσταντινοίιπολης οεν θα πρέπει να θεωΡΎJ θοίιν επιτυχίες ΤΎJς οικογένειας αλλά να αποοοθοίιν στα σχέοια ΤΎJς EυφρoσίινΎJς. Ωστόσο οεν οιαθέτουμε μαρτυ ρίες για τους λόγους που επιλέΧΤΎJκε να τιμΎJθεί με ΤΎJν ίιψισΤΎJ τιμ� του αυτοκρατορικοίι γάμου ΎJ οικογένεια ΤΎJς Θεοοώρας και όχι κάποια άλλΎJ . '4�
Η ανατροφή της Θεοδώρας .,.,
Α πό ΤΎJ στιγμ� που οεν υπάρχει καμία μαρτυρία για τα , που μπορουμε , να παωικα ... εουωρας, το μονο '» " χρονια ΤΎJς Θ '» ' ,» ' " ' υπο θ εσουμε ειναι οτι μεγα' λ ωσε με τις παραυοσεις του , , ' ' και ΤΎJς ροκας» «αυραχτιου , κλω' θοντας το νΎJμα και υφαι'» , πιο ταιριαστο' για ενα , " νοντας ρουχα, ο,τι κοριτσι. Τ ι α' λ λο να'μάθαινε σΤΎJν Εβίσσα; Το πoλU να μάθαινε τα σχε" εργασιες των αγροτων, , μια και το τικα, με τις εποχιακες , και ε" 'C ' αγΡOΤΙΚΎJ, κοινωνια, Β υ ζαντιο ΎJταν μια κατ, ε"OΧΎJν πιπλέον, σΤΎJν περίπτωσΎJ ΤΎJς παραθαλάσσιας Παφλαγοι ι ι , ' νιας, να αποκτουσε καποιες γνωσεις σχετικα' με το ψ αρεμα και ΤΎJ ναυσιπλο"ε α. Η χριστιανικ� λειτουργία προ, κυριαρχουσε , σΤΎJ ζωΎJ, των περισσοτερων , , φαν ως κατοικων ΤΎJς επαρχίας, αφοίι καθόριζε τις αργίες ( Κυριακές και με γάλες εορτές ΤΎJς EκκλΎJσίας) και τους οίοασκε τις ιστο ρίες ΤΎJς Παλαιάς και ΤΎJς Kαιν�ς Διαθ�ΚΎJς, καθώς και τους βίους των αγίων μέσω ΤΎJ ς τακτικ�ς ανάγνωσΎJς στους ναοίις. Παρά ΤΎjV επικράΤΎJσΎJ ΤΎJς εικονομαχίας σΤΎJ οιάρκεια των παιοικών χρόνων ΤΎJς Θεοοώρας, οεν υπάρ χει αμφιβολία ότι και εκείνΎJ oιoάΧΤΎJ κε όλα τα βασικά στοιχεία ΤΎJς χριστιανικ�ς εκπαίoευσΎJς και γνώριζε τα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
θεολογικά ζ-ητ�ματα όπως και κάθε άλλο κορίτσι που με γάλωνε σε αγροτικό περιβάλλον . Ο Βίος της καταγράφει επιμελώς ότι οι γονε"ίς της πα, , " ' s:ρεμειναν αφοσιωμενοι στις εικονες σε ο λΎ) ΤΎ)ν περιουο , , , μΎ)ς εικονομαχιας ' και βΟΎ) θουσαν ' παντα οσους ΤΎ)ς επισΎ) ' ' , ' s:' 13 Ω υπεφεραν απΌ τους υιωγμους των εικονομαχων . στο' ' ψ ε σε S:-υυο , ' επετρε σο Ύ) Φλωρινα απΌ, τις κορες ΤΎ)ς να παι ι �, , , ντρευτουν ανυρες που Ύ)ταν φανατικοι υποσΤΎ)ρικτες ΤΎ)ς εικoνoμαχικ�ς πoλιτικ�ς ΤΎ)ς Συνόοου ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας (8 1 5). Μία από τις αοελφές ΤΎ)ς Θεοοώρας , Ύ) Καλομα ρία, που �ταν μάλλον μεγαλότερ� ΤΎ)ς, παντρεόΤΎ)κε τον Aρσαβ�ρ, αοελφό του ΙωάννΎ) Γραμματικομ, του παιοα, εικονομαΧΙΚΎ), πα ι' ανα λ α' β ει ΤΎ)ν αμιγως γωγου, που ειχε οεία του Θεόφιλου . Ο συγκεκριμένος γάμος υΠΟΟΎ)λώνει ότι Ύ) οικογένεια �ταν γνωστ� για ΤΎ) σταθερ� ΤΎ)ς προ, ' σΎ)' λ ωσΎ) σΤΎ)ν επισΎ)μΎ) κραΤΙΚΎ), πολ ΙΤΙΚΎ)" κατα των εικονων που εφαρμοζόταν μετά το 8 1 5. Όταν Ύ) ΕυφροσόνΎ) καλεί τα όμορφα νεαρά κορίτσια να ΤΎ) συναντ�σoυν στο Μέγα Παλάτιο, οι ΠΎ)γές οεν μας πλΎ)ροφοροόν για κάποιο ιοιαίτερο χαραΚΤΎ) ριστικό που να καθιστομσε ΤΎ) Θεοοώρα κατάλλΎ)λΎ) για τον πλέον πε, , S:- ' ' Ενυεχεται ωστοσο Ύ) γονιμΟΤΎ)τα ΤΎ)ς οιρι' βλεπτο γαμο. κογένειάς ΤΎ)ς και Ύ) καλ� ΤΎ)ς υγεία να ΤΎ) βo�θΎ)σαν ώστε να αναλάβει τον αυτοκρατορικό ρόλο που έμελλε να εκ' : ΤΎ)ν τεκνΟΠΟΙΎ)σΎ) ' ' ' π λΎ)ρωσει με μεγα' λΎ) επιτυχια . Π ραγ, S:- ' , S:- ' Θ ματι Ύ) ... εουωρα γενναει παιuια με θαυμασΤΎ)' κανονικο, S:- ' , , ' απΌ υεκα χρονια, ΤΎ)τα, επτα, εγκυμοσυνες σε λ ιγοτερο μέχρι τον Ιανουάριο του 840, οπότε και γεννιέται ο γιος ΤΎ)ς M ιχα�λ . Γι' αυτό το καθ�κoν οεν χρειάζεται καμία , ' Ι:' ' ' Ι:' ' τα γoνιuια εκπαιuευσΎ) , ΤΎ) βΟΎ) θουν ΤΎ)ζ " το ΠΡΟΎ)γουμενο ' ' s:, εκτιμΎ) θ ει ιuιαιτερως απΌ, ' ' ΤΎ)ς Φλωρινας πι θανοτατα ειχε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
την ΕυφροσύνΎ). Είναι επίσΎ)ς ενδιαφέρον να παραΤΎ)Ρ� σουμε ότι, όπως Ύ) Eφ�νΎ) Ύ) ΑθΎ)ναία και Ύ) Μαρία από ' ορφανο' κοριτσι ' " πι θανΟΤΎ)τες ΤΎ)ν Άμνια, ενα εχει τις 'ιuιες s, με τις άλλες υπoΨ�φιες. Μ �πως εδώ υποβόσκει Ύ) αντί λΎ)ψΎ) ότι ένας ακμαίος και ισχυρός πατέρας �ταν δυνατόν " , s, προσκομματα σΤΎ)ν καινουργια αυτοκρανα ΟΎ)μιουργΎ)σει τoρικ� νύφΎ) ; Ίσως τελικά ο Κωνσταντίνος Ε' το 769, Ύ) Ει ρ�νΎ) το 788 και Ύ) ΕυφροσύνΎ) το 830 να προτίμΎ)σαν ένα , , ' αΡΡΎ)ν ζουσε ' πια ' του οεν s, κοριτσι που ο β ασικος συγγενΎ)ς , , να απαΙΤΎ)σει ' s, κι ετσι μπορουσε ΤΎ)ν ανταμοι βΎ)' του ως οεν , , , επιτυΧΎ)μενος πατερας ΤΎ)ς νυφΎ)ς. '4�
Τα γαμήλ ια « καλλι στεία »
?.,
' s, ' " ΤΎ)ς φτα.... εοοωρα Α πο' ΤΎ) στιγμΎ), που Ύ) Θ και Ύ) οικογενεια
νουν σΤΎ)ν πρωτεύουσα μαζί με τις άλλες νεαρές καλλο, Ύ) Ε υφροσυνΎ) ' τις παρουσια' ζει στον θ ετο' ΤΎ)ς γιο και νες, τον καλεί να επιλέξει ΤΎ) μελλoντικ� του σύζυγο. Αντί θετα από τον Κωνσταντίνο ΣΤ' που δεν είχε περιθώρια επιλoγ�ς , ο Θεόφιλος καλείται τουλάχιστον να παίξει τον ρόλο του Πάριο Σώζονται Μο διαφορετικές παραλλαγές του γεγονότος. Στον Βίο της Θεοδώρας ο Θεόφιλος επι, μΎ), ' θεωρει' ο' λ ες τις υπο Ψ Ύ)φιες και τους μοφα' ζει απο' ενα λο. ΤΎ)ν άλλΎ) μέρα τους ζΎ)τάει να του επιστρέΨουν τα , s, ' ειμΎ)' λ α και ενω' ο' λ ες οι κοπε' λ ες σαστι' ζουν , Ύ) Θ.... εοοωρα , το οΙΚΟ ' s, ' ΤΎ)ς . Δ ινεται , ' s, ' ναι Ύ) μονΎ) που s,οεν εχει φαει ιuιαιτεΡΎ) έ μφασΎ) σΤΎ)ν επίσκεΨ� ΤΎ)ς στον Ησα:ια, έναν άγιο άνθρωπο που ζούσε ΤΎ) ζω� του στυλίΤΎ) σΤΎ)ν κoρυφ� ενός πύργου κοντά σΤΎ) Ν ικομ�δεια. Η Θεοδώρα λέει στον ΘεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , προσφερει ' λο πως ' ' και εκεινος Ι ι μΎ)' λο και ειοφι ΤΎ)ς ειχε ενα " , ' χε προφΎ)τεuσει ΤΎ)ν επιτuχια ΤΎ)ς. Ε τσι παροuσια' ζει s:-uUO , ' ' αντιπροσωπεuοuν ' λ εει μΎ)' λα στον αuτοκρατορα, ποu οπως ΤΎ)ν παρθενία ΤΎ)ς και ΤΎ) γονιμόΤΎ)τά ΤΎ)ς (ΤΎ)ν uπόσχεσΎ) πως θα τοu γενν�σει έναν γιο), 060 βασικές προϋποθέ σεις για μια αuτοκρατορικ� νόφΎ) . 14 ΣΤΎ) οεότεΡΎ) παραλλαγ� , Ύ) σuζ�ΤΎ)σΎ) τοu Θεόφιλοu " ειναι το XUpLapxo , " αλλΎ) uπο Ψ Ύ)φια, ' ΤΎ)ν Κ ασσια, με μια , ' ' επι λογΎ)ς. ' 'Οταν ο αuτοκρατοs:- s:στοιχειο ΤΎ)ς uιαυιxασιας , ει, , s:- λωνοντας ' πως Ύ) rUVaLxa ρας ανοιγει ΤΎ) σuνομι λ 'ια υΎ) , ' , 'C θ ΡΎ)νΎ)τος " ναι Ύ) ΠΎ)γΎ) ο' λων των κακων -ενας aC,ιo τροπος για να κεροίσει κάποιος ΤΎ) σuμπάθεια ΤΎ)ς μελλoντικ�ς τοu σuζόγοu -, Ύ) Κασσία τοu uπενθuμίζει ότι Ύ) γuναίκα είναι Ύ) ΠΎ)γ� τοu μεγαλότεροu αγαθοό. Ο οιάλογος αποΙ Ι γνωστοuΙ αποσπασματος , τε λ ειι μερος ενος οποu αντιπαι ρατίθενται οι ρόλοι ΤΎ)ς Εόας και ΤΎ)ς Παρθένοu Μαρίας. 15 Εξαιτίας τοu πρώτοu αμαρτ� ματoς της ανuπακο�ς ΤΎ)ς , , , Ε uας, ' s:- ' ζονται να ειναι οι γuναικες καταυικα κατωτερες απο, ' Ι:' ' 'Ο μως μεσω τοu εκπλΎ)ΚΤΙΚΟU' ρο' λou ΤΎ)ς αειτον ανυρα. , ' ' Θ... εοτοκοu, s:- ' παρ θ EVou τοuς παρεχεται μια uεuτεΡΎ) EuxaLρία να λuτρωθοόν ακολοuθώντας το παράοειγμα ΤΎ)ς αγνό ΤΎ)τας και ΤΎ)ς αφοσίωσΎ)ς στον Χριστό. Ο Θεόφιλος, ποu οεν τοu αρέσει να τοu uπενθuμίζοuν με τέτοια σποuο� ΤΎ) , , προχωραει ' rUVaLXWV, s:- ' των Χ ριστιανων λuτρωΤΙΚΎ)' uuναμΎ) σΤΎ) οεότεΡΎ) uποΨ�φια, ΤΎ) Θεοοώρα, σΤΎ)ν οποία προ σφέρει το χρuσό μ�λo. Δεν αναφέρεται καμία σuζ�ΤΎ)σΎ) μεταξό τοuς , αντίθετα τονίζεται Ύ) ομορφιά και των 060 κοριτσιών. Και στις 060 παραλλαγές των γαμ�λιων καλλιστείων, , " με τις απι' θανες σu ζΎ)ΤΎ)σεις αναμεσα στον αuτοκρατορα και στις uποΨ�φιες σuζόγοuς τοu, ο στόχος τοu οιαγωνιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
σμού είναι ση μαντικότερος από τον τρόπο oιεξαγωγ�ς του . Τα γαμ�λια καλλιστεία αποκτούν βαρύτητα με τις λεπτομέρειες και τις προοιαγραφές τους προκειμένου να , �ι � επιτην πιστη του λ αου' σε αυτη, τη με' θΟοΟ εμπεοωσουν " ' ' ' � θ ' Π λογης. ρεπει να εν αρρυνεται η προσυοκια καθε οιχογε" , �, νειας, σε πεισμα των πι θανοτητων, οτι μπορει, να κερuισει το ποθητό έπαθλο . Με αυτόν τον τρόπο επιβεβαιώ, , " Ι νονται προηγουμενες περιπτωσεις οπου καποιος νεαρος , , " � � πριγκιπας ειχε παντρευτει με τη συγκεκριμενη υιαυικασία ' επιπλέον αυτές οι αφηγ�σεις θα εξακoλoυθ�σoυν να τρέφουν τους πρόκριτους της επαρχίας με μεγάλες προσ, τους επομενους , ' και οι υυο �υοκιες � , υποτι' Π ιθ ανον αιωνες. θέ μενες συζητ�σεις να αποτελούν αφηγη ματικές εξερ, επι, της επι λογης, " πανω στη �oιαuικασια ' οι οποιες � γασιες νo�θηκαν εν μέρει για να συμπληρώσουν ένα γεγονός που οεν είναι ουνατόν να τεκμηριωθεί αλλιώς αφού οεν συνέ, " μια συγχρονη στερεο� βη ποτε . 'Η , 'ισως, για να υανειστω τυπη έκφραση , μπορούμε να πούμε ότι τα γαμ�λια καλ λιστεία οεν συν ιστούν γεγονός αλλά ΟιαΟικασία. Ε ίναι " τι ρολο επαι ' �, να πουμε αουνατο ξαν στην τε λ ικη' επι λογη' , , Ι ι ι τα προσοντα της οικογενειας η ο χαρακτηρας της νυφης. Μένουμε ωστόσο με την έκοηλη εντύπωση πως ο γάμος , , κανονιστει, εκ των προτερων, ' ' επεειχε αλλα' η Ε υφροσυνη τρεψε στον Θεόφιλο να έχει την αίσθηση ότι επιλέγει ε κείνος. Η Θεοοώρα στέφθηκε αυτοκράτειρα στις 5 Ιουνίου του 830 σύμφωνα με τα ειωθότα και ακολούθησαν οι γαμη' λ ιοι εορτασμοι.' ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
..ς
Η Θεοδώρα αυτοκράτειρα (83 0 - 842)
Ε"
Σ το πρώτο οιάστημα της βασιλείας του Θεόφιλου, η Θεο-
, , ειναι , �οωρα ολοκληρωτικα" αφοσιωμενη στην τεκνοποιια. , σχεοον , ' ' � , κα' θ ε χρονο, � Μ ενει αν και οεν εγκυος και γενναει οιαθέτουμε στοιχεία για τις χρονολογίες γέννησης των , , πρωτων , ' θυγατερων τριων της και του πρωτου της γιου . , που μπο'Ο μως κρινοντας ' και απο, τα λ ιγοστα' γεγονοτα ρούν να χρονολογηθούν στη οεκαετία του 830-840, τη Θεο οώρα την απασχολούσαν αρκετά τα παιοιά της. Η πρω, , , ' λ α, βαπτιστηκε ' τοτοκη ,η Θ ... εκ με το ονομα της γιαγιας ' Ι Ι ειχε της απ , τη μερια/ του πατερα της , η οποια / πε θανει , " ταφει με τον συ' ζ υγο' της , τον πολλ α' χρονια πριν και ειχε Mιχα�λ Β ' , στους Αγίους Αποστόλους. Προς τψ�ν της , ' λ ας κο' βονται νομισματα ' μικρου'λ ας Θ ... εκ για να αναγγειλουν τη γέννησ� της και τη στέψη της. Αργότερα ο πα" , ' ως υπο Ψ ηφια νυφη του Λouτερας της θα την προτεινει οοβίκου Β ' , του γιου τού Λοθάριου και εγγονού του Λου οοβίκου του Ευσεβούς. Παρότι αυτ� η oιπλωματικ� πρό" που ει, μας υπεν θυμι' ζει τη σημασια ταση �οεν ευτυχησε, χε για τους αυτοκράτορες η ύπαρξη πολλών παιοιών , θυ" ' αντι' θ ετα με τον γατερων οσο και γιων . Κ αι πραγματι, Κωνσταντίνο ΣΤ', ο Θεόφιλος παρουσιάζεται περ�φανoς για τις κόρες του . Το 8 3 3 οιατάζει την απεικόνιση των , , ' �uUO, επομενων στην πισω ' της Άννας και της Αναστασιας, , Ο' ψ η των χρυσων του , ενωΙ στην μπροστινηΙ ι νομισματων τον περιστοιχίζουν η Θεοοώρα και η Θέκλα. 16 Εμφανίζε, " ' περι β α λλομενος ' απο, τεσσερις γυναικες, ενα ται λοιπον " νομισματων . � αυτοκρατορικων πο λu' σπανιο εΙUOς " Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
' Η χαρα' τοu για ΤΎ)ν ε' λ εuσΎ) τοu πρωτοu τοu yιou , το 834, αποτuπώνεται επίσΎ)ς σε νομίσματα. Παρ' όλο ποu ' � " επρεπε να ονομαστει' Μ ιχαΎ)' λ , οπως το αρσενικο, παιuι , τοu , ο Θ... εο, τοu απο, ΤΎ) μερια, τοu πατερα ' και ο παπποuς φιλος παραβιάζει τον κανόνα και τοu οίνει το όνομα Κων, ΤΎ)ς , " ' για να τιμΎ)σει � σταντινος, πι θ ανον το σο τον ΙUΡUΤΎ) ' και τον μεγα' λο εικονομαχο ' αu' λΎ) ς οσο Κ ωνσταντινοuπο , , ' Ο αuτοκρατοκρατορα, τον πε, μπτο με αuτοΙ το ονομα. , , τορας στεφει τον γιο τοu σuναuτοκρατορα με ΤΎ)ν προσοοκία ότι θα κλΎ) ρονομήσει τον θρόνο τοu. Όμως οuστu χώς ο Κωνσταντίνος οεν έ μελλε να επιβιώσει: γ6ρω στο 8 3 5 ξεφε6γει από ΤΎ)ν επιτήΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς τροφο6 τοu , πέφτει μέσα σε μια στέρνα στοuς κήποuς τοu Μεγάλοu Πα λα, και πνιγεται. , ' σΎ) μαuεuεται � , Αuτο' το τραγιχο' σuμ β αν τιοu , " ' λ απο μια τε ετοuργΙΚΎ) ταφΎ) στο μαuσωλ ειο τοu Ι οuστι, στον ναο' των Αγιων ' ' ν ιανοu, Αποστο' λ ων, οποu Ύ) μΙΚΡΎ), , ' ' ' σε αuσαρκοφαγος τοu Κωνσταντινοu τοπο θετειται πλ αι , των παπποuuων ,� , τες τοu , τοu Μ ιχαΎ)' λ Β ' και ΤΎ)ς πρωΤΎ)ς τοu σuζ6γοu , ΤΎ)ς Θέκλας. Οι θλιμμένοι γονείς ελ, σΤΎ)ν αΠΟΚΤΎ)σΎ) , " πι' ζοuν ωστοσο ακομΎ) ενος yιou, αν και , � " τοuς ειναι και τα uUO � " κοριτσια : Ύ) Μ ατα επομενα παιuια , , ' ρια και Ύ) Π ou λχερια. Η uπομονΎ) τοuς τε λ ικα' ανταμειβεται, όταν Ύ) Θεοοώρα γεννάει στις 9 Ιανοuαρίοu τοu 840 , αρσενικο, παιuι ' � , ποu βαπτι' ζεται Μ ιχαΎ)' λ και στεφεται ενα , τοu , πι θανοτατα ' ' Χ ριστοu' απο, τον πατερα τα επομενα γεννα. ΣΤΎ) οιάρκεια αuτής ΤΎ)ς οεκαετίας Ύ) Θεοοώρα θα θά ψει ΤΎ)ν τέταΡΤΎ) κόρΎ) ΤΎ)ς Μαρία, ποu πεθαίνει το 839 , να σuνανΤΎ)σει , ' � λ φο' ΤΎ)ς Κων σταντ ικαι ΠΎ)γαινει τον αυε νο στο αuτοκρατοριχό μαuσωλείο. Η μΎ)τέρα ΤΎ)ς Φλωρί, να αναφερεται , , ' ' να- Θ... εοκτισΤΎ) πε θαινει χωρις το ετος τοu '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
/ / που ειχε / κανει / θανατου της και θ α/ βεται στο μοναστηρι Γ' ι Η / / / / αυτοκρατεφα ισως κιολας να σπιτι της , τα .1 αστριου. / σκεφτεται να μετατρε/ ψ ει αυΤΎ)/ ΤΎ) Μ ονΎ)/ σε οικογενεια/� / / κο/ ιερο/ ακο λου θ ωντας το παραοειγμα ΤΎ)ς Ε υφροσυνΎ)ς. Παρότι ο πατέρας ΤΎ)ς Μαρίνος προφανώς είχε ταφεί σΤΎ)ν Παφλαγονία και οι αοελφές ΤΎ)ς πιθανότατα θα αναπαυt: / / στους ταφους / / / θ ουν των συ ζ υγων τους, ειναι αc.,ιοσΎ)μειωτο ότι πολλοί συγγενείς ΤΎ)ς Θεοοώρας θα ταφοίιν τελικά σΤΎ) Moν� τα Γαστρ{ου. / I�οιωτικα, / Ύ) Θ.. εοοωρα / / συνεχι / ζε ορισμενες � / φαινεται οτι ορασΤΎ)ριόΤΎ)τες τις οποίες οεν ενέκρινε ο άνορας ΤΎ)ς . Η πιο παράξενΎ) αφορά το υποτιθέ μενο ενοιαφέρον ΤΎ)ς για / / / �/ �ορασΤΎ) ΡΙΟΤΎ)τα που συνοεεται με ΤΎ)ν ιστορια το εμποριο, που θέλει τον Θεόφιλο να οιατάζει το κάψιμο ενός εμπο ριχοίι πλοίου μαζί με το φορτίο του όταν πλΎ)ροφορείται / / ανΎ)κει / / του. 17 Αν προκειται �/ οτι σΤΎ) γυναικα να οωσουμε , " επεισοοιο, � αυτο' ΤΎ)ν παραμΙΚΡΎ), πισΤΎ) στο συγκεκρψενο / / / Ύ) Θ.. εοοωρα � �/ � uιαΤΎ) ΡΎ)σε τα εμπορικα/ ενοιασΎ) μαινει οτι φέροντα ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς σΤΎ)ν έγγαμΎ) ζω� ΤΎ)ς και Ι Ο / / / κεροισε / � / πολλα/ ΧΡΎ)ματα απο το εμποριο. αυτοκραοτι τορας καταοίκασε αυτ� ΤΎ) ορασΤΎ)ριόΤΎ)τα ως ασυμβίβα σΤΎ) με την αυτoκρατoρικ� ιΟιόΤΎ)τα. Είναι όμως πιο πι θανό Ύ) ιστορία να επινo�θΎ)κε για να αποοείξει ΤΎ)ν έλ λεΙψΎ) κρίσΎ)ς του Θεόφιλου. Π άντως οεν παίιει να είναι ι ι Ι 'ζ / Ύ) ενα παραc.,ενο γεγονος, αφου, αφΎ)νεται να εννΟΎ) θει/ οτι εμπoρικ� ναυτιλία οεν είχε ακόμΎ) εοραιωθεί σε σΎ) μείο / / / / ωστε ο αυτοκρατορας να κανει τα στραβ α/ ματια για τα βαρυφορτωμένα φΟΡΤΎ)γά πλοία που οιέπλεαν τον Βό/ � αφορουσε / επεισοοιο / το συγκεκρψενο / σπορο. Αν ωστοσο / / / / / Θ'" αλασσα και στο Α ιγαιο το εμποριο αναμεσα σΤΎ) Μ αυΡΎ) και σΤΎ)ν Aνατoλικ� Μεσόγειο, το γεγονός θα έπρεπε να Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
σταθεί αφορμή για πανΎ)γυρισμούς, αφού Ύ) αναγέννΎ)σΎ) του εμπορίου σΎ) ματοσοτούσε μια θετική εξέλιξΎ) για ΤΎ)ν αυτοκρατορία του Θεόφιλου. Τα νομίσματα ΤΎ)ς βασιλείας ' ' του κυκλοφορουσαν πο λ υ' πιο εκτεταμενα απο" τα νομι, � , ι σματα ΠΡΟΎ)γουμενων αυτοκρατορων , γεγονος που υΠΟΟΎ)λώνει σιευρυμένες επαφές ανάμεσα στις επαρχίες και στην πρωτεύουσα. 18 Μ ια λιγότερο ενοχλΎ)τική σρασΤΎ) ριόΤΎ)τα ΤΎ)ς αυτο κράτεφας ήταν Ύ) αφοσίωσή ΤΎ)ς στο ιερό ΤΎ)ς Θεοτόκου , επισκεπτοταν , , για ' το ΟΠΟΙΟ των Βλ αχερνων, συχνα, τοσο , " να προσευΧΎ) θ ει' οσο και για να λουστει στα περιφΎ)μα λουτρά του . 19 Το γεγονός καταγράφεται στις χρονογραφίες αλλά και στα Πάτρια, σαν να παραλλΎ)λίζεται με τις εβσο μασιαίες επισκέψεις του αυτοκράτορα σΤΎ)ν ίσια εκκλΎ) σία. Στον σρόμο προς τις Βλαχέρνες, ο Θεόφιλος επέτρε, ' ' πε σε οσους το επι θ υμουσαν να τον πλΎ)σιασουν και να , αοικιες. " ' s:- ' υπο β α' λ ουν τα αΙΤΎ)ματα τους για τυχον Ο λ αος φαίνεται ότι εκτιμούσε ΤΎ) στάσΎ) του και συχνά οι άνθρω ποι ζΎ)τούσαν ΤΎ)ν παρέμβασή του , με αποτέλεσμα αρκε, , ' τοι" ανωτεροι αξ ιωματουχοι να τιμωρουνται για καταΧΡΎ), " ειτε επεΙUΎ) ' s:- ' οεν s:- εφαρμο ζαν σωστα, τον νομο. σΎ) ε ξουσιας Οι επισκέ ψεις ΤΎ)ς Θεοσώρας στο ιερό των Βλαχερνών σεν είχαν παρόμοιο σΎ)μόσιο χαρακτή ρα και ήταν περισ, " πισΤΎ)ς . 'Ο πως και πο λλ ες ' α' λ θ ε' μα προσωΠΙΚΎ)ς σοτερο λες γυναίκες, ίσως να ένιωθε μια ισιαίτερΎ) έλξΎ) για ΤΎ) λατρεία ΤΎ)ς Παρθένου . Επιπλέον, οι 060 επισκέψεις που υποτίθεται πως συνΟέονταν με εγκυμοσύνες ΤΎ)ς Θεοσώ, , ι να εγιναν Ι ρας ειναι πι θ ανον με αφορμΎ), ενα σΎ)μαντιχοι ιερό κειμήλιο, ΤΎ) ζώνη ΤΎ)ς Παρθένου, Ύ) οποία ήταν φΎ)μι σμένΎ) για τις θεραπευτικές ΤΎ)ς ισιόΤΎ)τες. Εισικότερα θεω ρείτο ότι παραστεκόταν στις εγκύους και συνεπώς είναι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
πιθανόν να βo�θ'Y)σε Τ'Υ) Θεοοώρα στους πολυάριθμους το κετούς Τ'Υ)ς. 20 Ωστόσο 'Υ) πιο σ'Y)μαντικ� πλευρά Τ'Υ)ς πρoσωπικ�ς ζω�ς " ' �" ειναι 'Υ) εικαζομεν'Υ) αφοσιωσ'Υ) Τ'Υ)ς στις ιεΤ'Υ)ς Θ... εουωρας " εικονες 'Υ) οποια, " αν οντως αλ'Υ) θευει, ' προκα' θα ειχε ρες , , � αναμεσα , ' εΡΙUες σΤ'Υ)ν αυτοκρατειρα και στον αυτολεσει κράτορα. Έχουμε �O'Y) σ'Υ) μειώσει ότι 'Υ) Θεοκτίστ'Υ) , 'Υ) μ'Υ), Τ'Υ)ς Θ... εουωρας, � �' ' τερα κρυφα" τις εικονες στα υιαμελατρευε ρίσματά Τ'Υ)ς στ'Υ) Moν� τα Γαστρ[ου (βλ. κεφάλαιο 3 ) . Η , , ' Θ ' ... εοκτιστ'Υ) πιστωνεται επισ'Υ)ς με τον εξ εχοντα ρο' λο Τ'Υ)ς προστάτιοας των υπερμάχων Τ'Υ)ς εικονολατρίας, όπως ο Μεθόοιος, ο οποίος αντιστάθ'Υ)κε στις οιώξεις του Θεόφι, , , λou. 'Ομως αυτ'Υ)' 'Υ) ταυτισ'Υ) γινεται απο, μεταγενεστερες " , , , � � εικονολατρικες Π'Υ)γες, που επιuιωκoυν υιακαως Τ'Υ) �υιαιω, αναφερ θ'Υ)κα, ' ' στερεοτυπων νισ'Υ) των φυ λ ετικων στα οποια , , , � , ... εουωρα αναφερεται πως Π'Υ)με ΠΡΟ'Υ)γουμενως. Γ ια Τ'Υ) Θ γαινε τις κόρες Τ'Υ)ς επίσκεψ'Υ) στ'Υ) γιαγιά τους , 'Υ) οποία " ' και πως εκανε �,� τις υιuασκε Τ'Υ)ν εικονο λ ατρια, ο,τι μπο, για να ανακουφισει " " ' ρουσε απο τα β ασανα τους τα θ υματα των ποινών που επέβαλλαν οι εικονομάχοι. Στα τελευ, θ ωσε να πεισει " χρονια Τ'Υ)ς β ασι λειας ' ' του , κατορ τον ταια ' ' εικονολατρ'Υ) συ' ζυγο, Τ'Υ)ς να επιτρε' ψ ει στον Λα' ζαρο, εναν αγιογράφο, να αναρρώσει από τις κακουχίες Τ'Υ)ς φυλακ�ς , , , ι σ , ενα μοναστ'Υ)Ι ΡΙ οπου κρατουνταν αρκετο Ιι 'Υ)ρωες Τ'Υ) ς αντίστασ'Υ)ς κατά Τ'Υ)ς εικονομαχίας (βλ. παρακάτω) . Από Τ'Υ) στιγμ� που οι Π'Υ)γές οίνουν έ μφασ'Υ) σΤ'Υ)ν έκτασ'Υ) Τ'Υ)ς , καταστο λ'Υ)ς " ' και στον αντιστοιχο εικονομαΧΙΚ'Υ)ς ρολο των , ι Ι γυναικων Τ'Υ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚ'Υ)ς / οικογενειας που εναντιω, � , τροπους, οφει' λουμε στο σ'Υ)νονται σε αυτ'Υ), με υιαφορους , , β ασ'Υ) . ι αυτοι να κανουμε μειο μια συντομ'Υ) παρεκ ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
�
Ο Θεόφιλος και n ε ικονομαχία
c"
ι αυτοκρατορας ι ι ο νεαρος ι επικυρωσε την πο λ ιτικηι Π αροτι , του κατα" των εικονων με την προαγωγηΙ του του πατερα Ιωάννη Γραμματικο6, δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι στην Ι ι του πιστευε ι ι αρχηι του λαχιστον της β ασι λ ειας πως θα ηταν ι . ι απαραιτητσι και αΙ λλοι �υιωγμοιι καται των εικονολ ατρων Πολλοί ηγέτες της μoναστικ�ς κοινότητας είχαν συλληι ι ι μερη - σε απομοφ θ ειι και ειχαν φυ λ ακιστειι σε �ωαφορα νωμένα αγροτικά φρο6ρια, σε μoναστ�ρια υπό τον έλεγχο ι ι , ακομη ι ι εικονομαχων μοναχων και σε κε λ ιαι στα υπογεια του Μεγάλου Παλατίου. Μετά τον θάνατο του Θεόδω ρου Στουδίτη το 826, δεν πρόβαλε άλλη ηγετικ� προσωι ι Ο ι αυτοκρατοριπικοτητα ικανηι να τον αντικαταστησει. ι η πολ ιτικηι τους θριαμι Α ρχες ι ιισως ειχαν ι ι κες πιστει ψ ει οτι βευσε . Στα τέλη του 83 1 , ωστόσο, άρχισαν να κυκλοφορο6ν υβριστικές φυλλάδες σχετικά με τον δ�θεν επικείμενο θάι λου. Π αρομοιες ι νατο του Θ... εοφι ι ι «προφητειες» ειχαν προηΙ ΕΙ Ι θ ι θ ι ι Λ γη ει του ανατου το σο του εοντα , οσο και του Μ ιΙ που αποκαλ υπτει � Ι Ι εικοχαηΙ λ Β Ι , γεγονος μια ωιαιτερη Ι Ι Ι Ι Ι Ι λοι θ εωρουσαν νο λατρικη ταση . Ο ι επισημοι κυκ οτι προΙ Ι Ι � που καταγοταν ερχονταν αποΙ τον Μ ε θ οωο αποΙ τις Σ υΙ Ι και ειχε Ι επι λ εγειΙ αποΙ τον παπα Ι ρακουσες της Σ ικε λ ιας Πασχάλη ΑΙ ως απεσταλμένος του στην προσπάθεια της Ρώμης να ασκ�σει την επφρo� της στον Mιχα�λ ΒΙ για το ζ�τη μα των εικόνων . Ο Μεθόδιος είχε φυλακιστε ί Ι παΙ � Ι προτεινε επεωη την επιστροφηΙ στις εικονολ ατρικες ραδόσεις και την αποκατάσταση του πρώην πατριάρχη Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
390
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Νικηφόρου, όμως αφέθΎ)κε ελεύθερος το 829, όταν ο αυ τοκράτορας M ιχα�λ Β ' συνεΙΟΎ)τοποίΎ)σε πως πλΎ)σίαζε ο θάνατός του. Αλλά ο Θεόφιλος οιέταξε και πάλι ΤΎ) σύλ λΎ) Ψ� του και μαζί ΤΎ) σύλλΎ)ψΎ) του Ευθύμιου, τέως (ει κονολάΤΡΎ)) επισκόπου των ΣάρΟεων . ΣΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς " , , Ύ) πε θΕρα' του ' ανακρισΎ)ς τους, ο Ε u θυμιος ισχυρισΤΎ)κε οτι , , επισκεφτει, σΤΎ) φυ' αυτοκρατορα, Ύ) Θ ... εοκτισΤΎ) , τους ειχε λακ� . Αυτός ο ισχυρισμός υπ�ρξε μία από τις αφορμές για τον άγριο ξυλοοαρμό του εβοομΎ)νταεπτάχρονο!) επι, " , που απ σκοπου με αποτε' λ εσμα τον θανατο του,21 γεγονος " ,ο,τι φΎ)μολογειται ' αναστατωσε ΤΎ)ν αυτοκρατειρα. Ο Μ εθόοιος επέζΎ)σε από τα βασανιστ�ρια και εξορίσΤΎ)κε ξαι , , , να, στο νΎ)σι' ΤΎ)ς Αφουσιας, οπου και περασε τα επομενα , επτα, χρονια. Με ΤΎ) λ� ΨΎ) ανάλογων μέτρων κατά συγκεκριμένων " " ' ατομων , φαινεται πως Ύ) αντιστασΎ) ειχε καμφ θ ει.' Ο Θ... εοφιλος προσπάθΎ)σε να αποτρέ Ψει ΤΎ) οιοασκαλία ΤΎ)ς ει" αποσυροντας τις εικονες " κονο λ ατριας απο ΤΎ)ν Κ ων σταντινούπολΎ) και τα περίχωρά ΤΎ)ς και απαγορεύοντας ΤΎ)ν ΟΎ)μιουργία εικόνων . Τον Ιούνιο του 8 3 3 , οιέταξε τον πα" s:, και , Αντωνιο ' Κασσιματα' να συγκαλ εσει συνοοο τριαΡΧΎ) να επαναβεβαιώσει το εικονομαχικό Ορθόοοξο Οόγμα του 8 1 5.22 Αρκετοί σΎ)μαίνοντες εικονολάτρες, όπως ο Iωσ�φ ΤΎ)ς ΘεσσαλονίΚΎ)ς και ο πατρίκιος Nικ�τας (ο ευνούχος από ΤΎ)ν Παφλαγονία που είχε σταλεί σΤΎ)ν Aυλ� ΤΎ)ς Ει ρ�νΎ)ς), εξορίσΤΎ)καν εκείνΎ) ΤΎ)ν επoχ� μαζί με Ύ)γέτες , αντιπολ 'ιτευσΎ)ς, οπως , ' ΤΎ)ς μονασΤΎ) ριαΚΎ)ς ο Ι ωαννΎ)ς απο, τα Κάθαρα, ο Μακάριος από ΤΎ)ν ΠελεΚΎ)Τ� και ο Πέτρος από ΤΎ)ν Ατρόα. 23 Ωστόσο όλοι τους θα πεθάνουν μέχρι το 837 από φυσικά αίτια και όχι εξαιτίας των Οιωγμών. Οι , , ι , ' περισσοτεροι εικονο λ ατρες επισκοποι Ύ)ταν επισΎ)ς νεκροι., ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
39 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
r ' ' ο οποιος , αναΚΎ) ΡU, 'Ο μως επι' ιωαννΎ) ραμματικοu, χθΎ)κε πατριάρχΎ)ς στις 2 1 Απριλίοu τοu 838, ΤΎjV Kupta, ' ΚΎ), μετα' το Π ασχα, οι δ ιωγμοι" κατα των αμετανΟΎ)των ειΗ , , 2 ' ' ' κονο λ ατρων εντα θΎ)καν . 4 καταγραμμενΎ) τιμωρια δ uo , , , ' λΎ) ως μοναχων ποu ειχαν φτασει σΤΎ)ν Κωνσταντινοuπο απεσταλμένοι των Ανατολικών Πατριαρχείων, των αδελ φών ΘεοφάνΎ) και Θεόδωροu, και τοu Λάζαροu, ενός Χαζά, " φανερωνει ΤΎ)ν αποφασιστιpou ayιoypacpou και μοναχοu, , ' ' ' να εμποδ ισοuν ΚΟΤΎ)τα των Αρχων ΤΎ)ς εικονομαχιας ΤΎ) φι, , , ' λοτεχνΎ)σΎ) Ο ι δ uo ' ανuποχωΡΎ)ΤΟΙ νεων εικονων. αδ ε λ φοι' από ΤΎ)ν Ιεροuσαλ� μ δάρθΎ)καν ανΎ)λεώς και στιγματί" , βοuς προτοu' ε"οριστοuν "C ' σΤΎ)καν στο μετωπο τοuς με ιαμ σΤΎ)ν Απάμεια, σΤΎ)ν επαρχία τοu ΟΨικίοu. 25 Με ΤΎ) σειρά " ' τοu σΎ) μαδ εUΤΎ)κε και ο Λ α' ζαρος, ετσι ωστε να μΎ)ν μπορεί να ΧΡΎ)σιμοποιεί τα χέρια τοu για να ζωγραφίσει. Σε αuτό το στάδιο uποτίθεται πως επενέβΎ) Ύ) Θεοδώρα για να εξασφαλίσει ότι τοuλάχιστον θα τον φuλάκιζαν σε ένα κά πως πιο σuμπαθΎ)τικό περιβάλλον - Ύ) αuτοκράτειρα κα τάφερε να σταλεί στο Moναστ�ρι τοu Φοβεροίι στον Βό" ' . σπορο , γνωστο' μερος κραΤΎ)σΎ)ς των εικονο λ ατρων ΠαράλλΎ)λα ο Θεόφιλος διέταξε ΤΎjV απελεuθέρωσΎ) τοu Μεθοδίοu από ΤΎ) φuλακ� τοu σΤΎ)ν Αφοuσία και ΤΎ) μει , " , ταφορα τοu σΤΎ) σuνεχεια σΤΎ)ν πρωτεuοuσα, οποu τον ειχε σuμβοuλο για αστρολογικά θέ ματα. Ένας λόγος πιθα" να Ύ)ταν και οι γνωσεις ' λ ατινικων ' τοu μοναχοu" απΌ νον ΤΎ) Σικελία. Αλλά είναι βέβαιο ότι και οι δuο τοuς ενδια, φερονταν για τον αποκρuφισμο., 'Ετσι, και παρα' τις θ εολογικές τοuς διαφορές, ο Μεθόδιος εγκαταστάθΎ)κε στο " ' ' επαοποu νεο' δ μΎ)ΤΟ Ανακτορο τοu Σ ιγμα Ά και σuζΎ)τοuσε ' ' νειλΎ) μμενα με τον αuτοκρατορα. ραγε να σuνανΤΎ)' θΎ)κε , ' και με ΤΎ)ν αuτοκρατειρα και να σu ζΎ)ΤΎ)σε μαζ'ι ΤΎ)ς εντε-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
39 2
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, θ εματα , μετα, ' � λ ως ' υιαφορετικα ; Ε'ιναι πο λυ' πι θ ανο' αφου, το 842, Ί) Θεοδώρα είχε ξεκάθαρΊ) άΠΟψΊ) για το πρόσω' ' ' να τοπο θεΤΊ)σει πο που επι θυμουσε στον πατριαρχικο' θ ρονο του ΙωάννΊ) Γραμματικού. Η πεπoίθΊ)σ� ΤΊ)ς ότι ο Με θόδιος �ταν ο κατάλλΊ)λος άνθρωπος ενδεχομένως να εί χε τις ρίζες ΤΊ)ς στψ περίοδο του εγκλεισμού του τελευ, στο Ανακτορο ' ταιου του Σ 'ιγμα.
�
Λαϊ κή υποστήριξη της εικονομαχίας
�
, οτι , ι καθ 'ισταται σαφες Α πο' αυΤΊ)" ΤΊ) συντομΊ) επισΚΟΠΥ)σΊ)
δεν γνωρίζουμε αν ο Θεόφιλος ενδιαφερόταν σοβαρά για / Ι Ι εΠΊ)ρεα Ι ζαν τους τις εικονες και τον τροπο με τον οποιο , , , Ι �, υΠΊ)κοους του Ί), αν Ί) Θ... εουωρα Ί)ταν οντως αφοσιωμενΊ) στις πρακτικές ΤΊ)ς εικονολατρίας. Δύσκολα λοιπόν μπο ρεί να εΚΤψΊ)θεί Ί) σοβαρόΤΊ)τα ΤΊ)ς διαφωνίας τους γύρω , των μεσων , ' ' Μ εταγενεστερες ΠΊ)γες απ , αυτο' το ζΊ)ΤΊ)μα. , υινουν ' �" εμφασΊ) στον υποτι θ εμενο ανταγωνιτου Ι , αιωνα , σμο, τους, αντιπαρατασσοντας τον σκλΊ) ΡΟ" αιρετικο σΤΊ)ν αγία αυτοκράτειρα για λόγους που έχουν �δΊ) εξΊ)γΊ)θεί. " -οσο και κατα, ΤΊ)ς 'Ο μως σΤΊ)ν εΠΟΧΊ)' τους τα πα' θΊ) υπερ " , Ι ι να μΊ)ν Ί)ταν τοσο εντονα. Η συμεικονομαχιας πι θ ανον μόρφωσΊ) με ΤΊ) θέλΊ)σΊ) του αυτοκράτορα �ταν ένα πράγ, το εντε' κατι μα' Ί) φλογεΡΊ)" αφοσιωσΊ) σΤΊ)ν εικονο λ ατρια λώς διαφορετικό. Aυτ� Ί) μέσΊ) οδός μπορεί να παραΤΊ) ρΊ)θεί σΤΊ) συμπεριφορά ενός από τους πλέον έμπιστους αξιωματούχους του Θεόφιλου , του λογοθέτη Θεόκτιστου, " σαν εμπειρος και ικανος , αυ λ ικος ' φροντι ' ζε να μΊ)ν ο οποιος
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
393
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
προσβάλλει τον αυτοκράτορα. Ανεξάρτητα από τις προ σωπικές του απόψεις, ο Θεόκτιστος καθώς και άλλοι αι ι ι εναν ι 'c "ιωματουχοι, ι οπως ο Λεων ο σακελλ αριος, ασκουσε σΎ)μαντικό ρόλο αδιαφορώντας για το αν ο Ύ)γεμόνας �ταν εικονομάχος � εικονολάΤΡΎ)ς. Τον ΔΙ αιώνα, ο ειδωλολά� 'ζ παρομοιες ι ι ι Θεμιστιος ι ι επιuεΙc.,ει ΤΡΎ)ς φι λοσοφος ειχε ικανοι Χ ι ι ΤΎ)τες για να ευχαριστει τους ριστιανους Ύ)γεμονες, ενωι ΠOλt) αργότερα ο Ταλεϊ.φάνδος θα μεταμορφώσει αυτ� ΤΎ) δεξιόΤΎ)τα σε αλΎ)θιν� τέχνΎ). 'Ε χοντας υπο' ψ Ύ) οτι ι αυτοΙ το πο λ'υ υπο λογισιμο ι ι τμΎ)μα ι ι του πλΎ) θυσμουι συντασσοταν με ΤΎ)ν επισΎ)μΎ) πολ ΙΤΙΚΎ)ι , �υυνατον ι ι ι να αποτιμΎ)σουμε ι ειναι αραγε τον β αθ μοι ΤΎ)ς αφοι ι σΤΎ)ν εικονολ ατρια; σιωσΎ)ς των γυναικων ι Π αραμερι' ζ0, , , Ι Ι � ι ειναι ανιντα ς ΤΎ)ν παραυοσιαΚΎ) μομφΎ) οτι οι γυναικες ι ι ι και συνεπως κανες να κατανΟΎ)σουν ΤΎ) θ εο λογια ι εχουν ' ι ι αναγΚΎ) απΌι οπτικαι βΟΎ) θ Ύ)ματα για να εμπνεονται σΤΎ) , ι ι ι χριστιανΙΚΎ), τους πισΤΎ) , Ύ)ταν αραγε πι θ ανοι να επιμενουν σε μια πoλιτικ� που καταδικαζόταν τόσο από ΤΎjV ΕκκλΎ)� λο λ ατρια ι οσο ι και απΌι το κρατος ι ι ; Ασφα λως ' σια ως ειuω ' οι εικονες " ι Ε κεινες ι Ι ι οχι. για τις οποιες ειχαν γινει αναποι ι θ ι ι β σπαστο κομματι ΤΎ)ς πισΤΎ)ς τους πι ανον να τις εκρυ αν , " � ι ι προκειμενου να υιαΤΎ)ΡΎ)σουν τους οικειους τροπους προ� � ι μπροσται στα εικονισματα. ι Στα ιuιωτικα ι υιαμεριι σευΧΎ)ς ι κοινΟΤΎ)τας, ι ι σματα μιας κλ εισΤΎ)ς οπως Ύ) Μ ονΎ)ι τα ΙΊαι ι ' μπορουσαν ι στριου, και Ύ) Ε υφροσυνΎ) ανετα , Ύ) Θ... εοκτισΤΎ) να κρ6βουν τις προσωπικές τους εικόνες ( βλ . κεφάλαιο 3 ) . Η πρoνoμιακ� τους θέσΎ) , Ύ) oικoνoμικ� τους ευχέρεια και Ύ) σεβάσμια Ύ)λικία τους σίγουρα θα τις βΟΎ)θ06σαν σΤΎ) μυστικ� τους λατρεία. Όμως για τον υπόλοιπο πλΎ)θυ� λ� τι συνε' βΎ) στους αυε ι που ειχε ι ακουσει ι ι ειχε ι υει σμο, ειτε φ06ς ΘεοφάνΎ) και Θεόδωρο, τους επονομαζόμενους Ύρα'
Μ
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
394
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
' 'C στο υερμα, / ει.,αιτιας s:- ' πτους 'C ' των τατουα' ζ που τους χαραι.,αν , s:' 'Υ)ταν πο λu' μεγα' λος. ο χινυυνος �
Η Θεοδώρα ως πάτρωνας
�
ο ι πλ'Υ)ροφορίες για Τ'Υ) δεχαετία του 830 είναι ελάχιστες
, , , ' χι ετσι ειναι πο λ u' λ ιγα τα οσα γνωρι' ζουμε για τα επι, s:- ' ως αυτοχρατεφας. Ο μως ενα τευγματα Τ'Υ)ς Θ εουωρας ",ι.,εχα' θαρα με " s:' s:- ' συγχεχρψενο ιuρυμα φαινεται να συνυεεται , s:- επειu'Y) ' s:- ' σχετι' ζεται με τις επανει λ'Υ)μμεαυτ'Υ), Τ'Υ)ν περωυο , , ", ' ' Ανει.,αΡΤ'Υ)τα απο Τ'Υ)ν νες εγχυμοσυνες Τ'Υ)ς αυτοχρατεφας. , , ' του χειμενου αι.,ωπιστια των Πατριων, / , ", 'Υ) ιστορια αναφερει ,οτι περισσοτερο Ι , ' ι απο μια φοραι το α' λογο Τ'Υ)ς αυτοχρατει" , σχονταs:- ' Τ'Υ)ς για το ιερο' των Βλ αχερνων ρας, στον υρομο ψε Τ'Υ) στιγμ� που διάβαινε το προστώο (έμβολος) μπρο, θ'Υ)χα Τ'Υ)ς εχχλ'Υ)σιας ' ' στ'Υ) Δ ιεγεστα. 'Ετσι στα" απο τον ναρ χι αλλιώς 'Υ) αναπ�δ'Y)σ'Y) Τ'Υ)ν έχανε να συνειδ'Y)τoπoι�σει , , , , 'Υ)'Υστερα απο, Τ'Υ)ν απροσχοπτ'Υ) πως 'Υ)ταν εγχυος. γενν σ'Υ) Τ'Υ)ς Άννας, 'Υ) Θεοδώρα οιχοδόμ'Υ)σε μια εχχλ'Υ)σία σε αυτό το μέρος χαι Τ'Υ)ν αφιέρωσε σΤ'Υ)ν ομώνυμ'Υ) αγία. 26 Η ιστορία αυτ� συνοψ ίζει μια ολόχλ'Υ) Ρ'Υ) μεθοδολογία που , : οποτε , συγγραφεων ι Τ'Υ) ΧΡ'Υ)σΨΟΠΟΙ/ 'Υ)σαν γενιες αναχα' λu , , , ' ' ' s:s:-υεν 'Υ)ταν γνωστος, πταν ενα μν'Υ)μεω του οποωυ ο ιuρυΤ'Y)ς έψαχναν να βρουν μια ιστορία που θα μποροόσε να συν δεθεί με Τ'Υ)ν περωχ� χαι να επινo�σoυν ένα χίν'Υ)ΤΡΟ � μια ετυμολογία. Μια χαι άλλες εχχλ'Υ)σίες αφιερωμένες , Άννα αΠOυιuoνται ' S:- ' s:σΤ'Υ)ν αγια επισ'Υ)ς στον Ι ουστινιανο' Β ' χαι στ'Υ) γυναίχα του Θεοδώρα, χόρ'Υ) του Τέρβελ του Βουλ γάρου ( Πάτρια ΠΙ, 79), � σΤ'Υ)ν Άννα, Τ'Υ) θεωροόμεν'Υ) ως "
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
395
'
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
σuζuγο ( και στ-ην πραγματικότητα κόΡΎ) ) τοu Λέοντα Γ ' (Πάτρια ΠΙ, 1 07), εuλογα αμφιβάλλοuμε για τον ρόλο ΤΎ)ς , παροuσια, ' "" "" Θ εν προκειμενω. Ε νuιαφερον .... εοuωρας ωστοσο , σε αuτοΙ το xou βαρι , , οτι, Ι μεσα ' απο, αναξ ιοπιζει το γεγονος στες αφΎ)γήσεις, οι σuγγραφείς γνώριζαν πως Ύ) αuτοκρά, , ' επισκεπτοταν τακτικα' τις Βλ αχερτειρα τοu Θ' .... αιωνα , μες επισκε' ψ εις ποu πραγματοι νες, περα αποΙ τις επισΎ) , ' ' ΤΎ)ς καποιοuσε για ΤΎ)ν εκπ λΎ)ρωσΎ) των τε λ ετοuργικων θΎ)κόντων . Για το οεuτερο κτίσμα ποu αποοίοεται ειοικά σΤΎ)ν au, , , , Τα Πατρια Ι τοκρατειρα Ύ) σuγχuσΎ) ειναι μικροτεΡΎ). ανα, , Ύ) Θ.... εοuωρα "" "" ' τοu φεροuν οτι ανοικοuομΎ)σε το Μ ονασΤΎ)ΡΙ Αγίοu Παντελεήμονος, το οποίο ονομαζόταν Αρμαμεντά ΡΎ)ς επειοή είχε ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)θεί ως αποθήΚΎ) όπλων κατά ΤΎ) βασιλεία τοu Μαuρίκιοu : «Ύστερα από 247 έΤΎ), Ύ) Θεο, και το προικισε , "" ' uωρα το μετετρε με πολ ψ ε σε μονασΤΎ)ΡΙ λά κτήματα» . 27 Και αφοί> ο Μαuρίκιος βασίλεuσε από το 582 ως το 602 , Ύ) Ύ)μερομΎ)νία αντιστοιχεί στ-ην περίοοο α νάμεσα στο 829 και το 849, Ύ) οποία ταιριάζει σΤΎ)ν εντέ, " ωστοσο να αποσαφΎ)νι' ζεται αν Ύ) Θ.... εοuωρα "" λ εια χωρις ανελαβε το έργο πριν ή μετά τον θάνατο τοu σuζuγοu ΤΎ)ς. Δεν καταγράφεται άλλΎ) οικοοομική ορασΤΎ)ριόΤΎ)τα, πράγμα '" λωνει '" " ' ' ''' Ύ)ταν ' ποu UΠΟUΎ) οτι Ύ) αuτοκρατειρα uEV ωιαιτερως , , , , ' '" "" uρασΤΎ)ρια πατρωνας οπως οι uUO ΠΡΟΎ)γοuμενες προκατοχοί ΤΎ)ς. �
Ο Θεόφιλος ως πάτρωνας
�
Τ ο παραπάνω πιθανότατα οφείλεται στο ότι ο Θεόφιλος
, ξε ακαταπονΎ)τος / Ι Ι κτισματα ι UΠΎ)Ρ κτιτωρ ' τα νεα και οι εDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ι , ι , παλ αιοτερων ' πισκευες κτηριων εκαναν το εργο των προηγουμενων αυτοκρατορων να ωχρια μπροστα στο υΙΚΟ του. Ο ' αυτοκρατορας σπατα' λησε υπερ βο λ ικα' ποσα, για εργα , μέσα στον περίβολο του Μεγάλου Παλατίου , όπου κατα� , , " ' ' , ο λοκαισκευαστηκαν καινουργιες αι θ ουσες uεc,ιωσεων " ' νουργα συγκροτηματα υωματιων , μια νεα αι θ ουσα θ ρονου με το παρεκκλ�σι της, υπαίθριες βεράντες για τους αυτο� , , , , , κρατορικους χορους και�υπεροχα σιντρι β ανια για τη υιακο'C' σμηση των κ�πων που οιαρρυθμίστηκαν εξαρχ�ς. Ξεκί , νησε επίσης εξαρχ�ς ολόκληρη τη οιακόσμηση του� Ανα, ' βανε μια αι' θ ουσα ' περιλαμ ' κτορου της Μ αγναυρας, η οποια θρόνου γεμάτη χρυσάφι -060 χρυσά όργανα, χρυσοός λέο ντες που βρυχώνταν και πουλιά που κελαηοοόσαν πάνω , ' και καινουργια χρυσα αυτοσ ενα χρυσο υεντρο - , καθ ως κρατορικα ενυυματα για τον αυτοκρατορα και την αυτο, , , , , ' εκει., Μ εβ ρισκονταν κρατεφα που� τα φορουσαν οποτε , , , ταξό 834 και 836 προστέθηκε το ΠενταπύΡΥιον, ένα κτ�� " περιειχε πολu" ' ' ριο εκθ εσεων με πεντε πυργους, το οποιο / " ' τιμα αντικειμενα, οπως αυτοκρατορικα γαμη' λ ια στεμματα και ενΟυμασίες. , Κτιστηκε επισης ενα καινουργιο ανακτορικο συγκροτημα, που ονομάστηκε Καριανός χάρη στις σκάλες από μάρμαρο Καρίας, επειo� ο Θεόφιλος �θελε να ευχαριστ�, , � " ' επισης ενα ολοκαισει τις ανυπαντρες κορες του. ' I υρυσε νουργο ανακτορικό συγκρότη μα στην ασιατικ� πλευρά του Βοσπόρου, σε μια τοποθεσία που ονομαζόταν Βρυάς, όπου πρόσφατες ανασκαφές Ψ αποκάλυψαν τα θεμέλια μιας ' με τρεις α ωωτους σηκους οι ΟΠΟΙΟΙ αντιεκκ λησιας ι , , του ανακτορου ' ' στοιχουν στις γραπτες περιγραφες . Λεγε, , , " ανακτορα ' τα ισ λ αμικα Β ται μα' λ ιστα οη της αγυατης � " ' αποτε' λ εσαν το προτυπο γι αυτο το οικουομικο συγκρο,
,
,
Ι
,
,
Ι
"
Ι
Ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ι
397
�
,
�
,
,
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τημα. 28 Μετά την πρώτη πρεσβεία του Θεόφιλου προς το Χαλιφάτο, ο Ιωάννης Γραμματικός επέστρεψε εντυπω, ' ' κτησιασμενος απο, τη μεγα λοπρεπεια των ισ λ αμικων , , , ' ριων της νεας μου σου λ μανικης πρωτευουσας . Ο αυτο, ' να τα ανταγωνιστει, με τα ' uιακαως s:κρατορας επι θυμουσε οικά του ένοοξα κτήρια. Επιπλέον ο Θεόφιλος επισκεύα, κατα μηκος της ακτης , , ' σε και ενισχυσε τα θαλ ασσια τειχη του Μαρμαρά' σχετικές επιγραφές καταγράφουν τον ρό" ' ' λΟ του . Κατασκευασε ""ενωνα επισης εναν καινουργιο 'C ' για , ' ως "ενων ' ζ Ι τους επισκεπτες της πο' λης, που ειναι γνωστος 29 του Θεόφιλου. Σε μερικές από αυτές τις οραστηριότητες αναφέρεται , S:' ' ' s:ωιαιτερως το ονομα της αυτοκρατειρας. Γ ια παραuειγμα, , ' λος παραγγει ' ' χα' λ κινες θυρες ' λε νεες οταν ο Θ εοφι για τον νοτιοουτικό προθάλαμο της Αγίας Σοφίας το 838, το μοι ι ,� νογραμμα, της συνοuευε αυτα, του αυτοκρατορα και του πατριάρχη . Ωστόσο Μο χρόνια αργότερα, επ' ευκαιρία της στέψεως του γιου του Μ ιχαήλ τα Χριστούγεννα του 840, , , s:- ' 'C να αντικαταστα θ ει' το μονογραμο αυτοκρατορας uιετα""ε μα του πατριάρχη με αυτό του Μ ιχαήλ. Οι επιγραφές α νέφεραν τώρα : "
�
Κ6ριε, βο-ήθΎ)σε τον Θεόφιλο τον Ύ)γεμόνα' Θεοτόκε, βο-ή θΎ)σε τψ αυγο6στα Θεοδώρα' Χριστέ , βο-ήθΎ)σε τον Μ ι χα-ήλ τον Ύ)γεμόνα, έτος από κτίσεως κόσμου 6349, τε τάΡΤΎ) ινδικτιών. 30
Η χρονολογία αντιστοιχεί με το 840/84 1 μ.χ. Περισ σότερο από μια χιλιετία μετά, το 1 975, οι συγκεκριμένες θύρες επισκευάστηκαν και ξανατοποθετήθηκαν στην αρ χική τους θέση . Ο Ernest Hawkins, που υπήρξε υπεύθυDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
νος της αναστ�λωσης πολλών βυζαντινών ψΎ)φιδωτών και τοιχογραφιών σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) , με κάλεσε να πα ραστώ ως μάρτυρας σ' αυτ� ΤΎ) OUσκολΎ) επιχείΡΎ)σΎ) , όπου " " ανυ ψ ωσε τις β αριες ' θ υρες ' ενας τεραστιος γερανος και τις κρέ μασε στους αρχικούς μεντεσέδες τους. Το εγχείΡΎ) μα �ταν ακόμΎ) πιο OUσκολο, επειδ� το λιθόστρωτο ΤΎ)ς Αγίας , , " ειχε ανυ Ψ ω θε 'ι περι, τ ο εναμισι μετρο απο, τον Θ.. ' Σ οφιας " , ' β α θ ια χαντακια και απο, τις αιωνα. 'Ε πρεπε να σκαφτουν " εισοοου Ι:- και οι θ υρες " ' ΤΎ)ς σκεπασΤΎ)ς 1:-ουο ' π λ ευρες επρεπε , " μεσα σε αυτα, και συγχρονως ' να κατε β ουν να στερεω θουν ' ι:" Ε ' θ στους μεντεσεοες τους. υτυχως οι υρες μενουν μον ,ι, , / " μως ανοιχτες ωστε να φαινονται τα μονογραμματα, παρο, , ' στα χα' τι το χαμΎ) λοτερο τεταρτο ειναι σχεοον 1:- ' θαμμενο ντάκια παράλλΎ)λα με τους πλευρικούς τοίχους του προ θαλάμου. , , ' 1:Ο ι κυριες ορασΤΎ)ΡΙΟΤΎ)τες που ενωνουν το αυτοκρατο, " ' λος τε λ ετων ' που ρικο ζευγος ειναι φυσικα" ο εΤΎ)σιος κυκ καθορίζεται από το Ύ)μερολόγιο ΤΎ)ς Aυλ�ς και ΤΎ)ς Εκ κλΎ)σίας. Αν και Ύ) Θεοδώρα δεν τις είχε παρακoλoυθ�σει " Ι:, προτου, κ λΎ) θ ει' να τις οιεκπεραιωσει, φαινεται πως καταφερε να αφομοιώσει τις απαιτούμενες ενέργειες με ΤΎ) βo� θεια πιθανόν ΤΎ)ς ΕυφροσύνΎ)ς. Συ μμετέχει επίσΎ)ς στα ' , Ι:- ΤΎ)ς , τα οποια ' εορστρατιωτικα, κατορ θ ωματα του ανορα τάζονται με θριάμβους το 8 3 1 και το 837. 31 Ο δΎ)μόσιος ρόλος ΤΎ)ς περιλαμβάνει μια ειδικ� υπoδox� του Θεόφι λου και των στραΤΎ)γών του στο Ανάκτορο ΤΎ)ς Ιέρειας σΤΎ)ν ασιατικ� ακτ� του Βοσπόρου μετά ΤΎ)ν πρώΤΎ) του , . Π ροκειται ' ' ' τελεΤΎ)' καλωσορισματος 1:νΙΚΎ) για μια ωιωΤΙΚΎ) , ι Ι / ι 'C οπου συμμετεχουν μονο οι ανωτατοι αι.,ιωματουχοι ΤΎ)ς ' και Ύ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ), ' και οι συ' ζυγοι' τους, καΆθ ως Α u λΎ)ς , ' 'Οταν φτανουν οι ραβες αιχμα' λωτοι για να οικογενεια. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
399
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
" " ' ακο λou θ ει' ο παρε λ αση , τοτε παροuν μερος σΤΥ) νικητηρια , � , υημοσιος εορτασμος. Τα ν ικηφόρα βuζαντινά στρατεύματα με τα πολεμικά λάφuρα προηγούνται της πoμπ�ς με όλοuς τοuς αιχμα, ' μιας λωτοuς, ' ενω, ο αuτοκρατορας ακο λou θ ει' επικεφαλης ξεxωριστ�ς σuνοΟείας . Κάνοuν τον κύκλο της πόλης για να εισέλθοuν από την παλιά αψίδα των θριάμβων της Χρuσ�ς Πύλης. Η νίκη εορτάζεται κατά μ�κoς της Μέ, τις επεuφημιες , και ' τuπικο, σης O�uOU, με το σuνη θ ισμενο , , , ενω, η πομπη, κατεuθuνε� � , τις uποuοχες ' μερη σε υιαφορα ' " , ' οποu ται στην Α για Σ οφια αναπεμπονται εuχαριστηριες προσεuχές. Ο Θεόφιλος απεuθύνεται στοuς σuγκεντρωμέ, , ' νοuς πολ ιτες, τοuς ενημερωνει για την επιτuχημενη εκ/ Ι Ι ι στρατεια και uποσχεται στρατιωτικες προαγωγες και αρ, , στον I ππουρομο " � '� Ε να ματουρομιες τις επομενες μερες. , ' με την επι' καινοuργιο χα' λ κινο νομισμα κο''βεται, πι θ ανον ' λ ε», οποu ' γραφη, : {( Ω εσu' κατακτητη , Α uγοuστε Θ εοφι ο , " ενα αρχαιο , θ ριαμαuτοκρατορας παροuσια' ζεται να φοραει ι " το οποιο ονομα' ζεται τουβεuτικο" κα λuμμα της κεφα λ"f)ς , , περισσοτερο φα. 'Ο μως αuτο' ποu ικανοποιοuσε τοuς κα, Ι , ι ι � τοικοuς της πρωτεuοuσας ηταν οι ιππουρομιες, οι αγωνες και τα οη μόσια θεάματα στον ΙππόΟρομο. Για πρώτη φο ρά στην καταγραμμένη βuζαντιν� ιστορία uπάρχει ένας , " οταν ο εuνοuχος ' Κρααγωνας ποu θuμι' ζει κονταρομαχια, Ά , προκα λ ει" εναν ρα β α αιχμα' λωτο και φuσικα' κατερος '"C απΌ' το α' λογο' τοu . ' τορ θ ωνει να τον ρι",ει Σε ποιο βαθμό σuμμετέχει η Θεοοώρα σε όλα αuτά οεν , ωστοσο , " , της στη ειναι σαφες, σημειωνεται η παροuσια γιoρτ� για το καλωσόρισμα τοu νικηφόροu αuτοκράτορα στην ασιατικ� ακτ� τοu Βοσπόροu. Το καλοκαίρι τοu 83 1 , αν όντως �ταν αuτ� η χρονολογία τοu θριάμβοu , η Θεο,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ �" , , " ι ειτε εχει ειναι εγκυος στο πρωτο τους παωι οωρα ειτε ι ι ειναι ι ι οποτε πι θ ανοι να μΎ)ν παρευρισκεκιο' λ ας γεννΎ)σει, ι στον ται σΤΎ) στρατιωΤΙΚΎ)ι παρε' λ ασΎ) και στους αγωνες lππόΟρομο. Όμως στον οείιτερο θρίαμβο συμμετέχει καΙ s:, ι ι στο Α νακτορο ι βε β αΙΟΤΎ)τα σΤΎ)ν υΠΟΌΟΧΎ) ΤΎ)ς ται πασα Βρυάοος, το καινοίιργιο κτίσμα του Θεόφιλου σΤΎ)ν ασιαι ι ακο λου θ ειι μια ακομΎ) θ ριαμΤΙΧΎ)ι αΚΤΎ)ι , μεται ΤΎ)ν οποια βευτικ� είσοοος σΤΎ)ν ΚωνσταντινοίιπολΎ) , όπου παιοιά Ι Ι I s:, ι περψενουν με λου λoυuια στα χερια να ρανουν τους στρατιώτες. Σε αυτ� ΤΎ)ν περίστασΎ), πιθανότατα το 837, ο Θεό φιλος οεν αρκείται σΤΎ) οιοργάνωσΎ) μεγάλων αγώνων στον lππόορομο, αλλά συμμετέχει στ-ην πρώΤΎ) αρματο ορομία με τα χρώματα των Βένετων . ΟΟΎ)γεί ένα άρμα ι ' που το σερνουν λευκαι α' λογα και οι υπο' λοιποι αρμαΤΎ) λαs:, I ' ξ ι ι τες τον αφΎ)νουν να νΙΚΎ)σει, ενωι οι ουο φρα ιες ζΎ)τωκραυγάζουν : « Καλωσόρισες, απαράμιλλε αΡΧΎ)γέΤΎ) ! » 32 Δεν καταγράφεται ποιος στεφάνωσε τον νΙXΎ)Τ� , αλλά θα " ι ' Ύ)ταν απο λ υτως ταφιαστοι αν Ύ) αυτοκρατεφα ειχε επιτεΙ Ι ' ' λεσει αυτοι το αυτοκρατοριχο καθΎ)κον απο το χαΙθισμα. Και πράγματι Ύ) συμμετoχ� ΤΎ)ς Θεοοώρας στις οιασκεοά σεις του lπποορόμοu προκαλεί τον ιοιαίτερο σχολιασμό ι Ά ρα β α απεστα λ μενου ι ι εκπ λΎ)σσεται ' ενος , ο οποιος με ΤΎ) ΟΎ)μόσια εμφάνισΎ) ΤΎ)ς συζίιγου του Ύ)γεμόνα σε αυτόν τον χώρο. Σε ανίιποπτο χρόνο, μια αμερόλΎ)ΠΤΎ) ΠΎ)γ� επιβε βαιώνει ότι Ύ) αυτοκράτειρα Θεοοώρα παρακολουθοίισε ι ι ι των θ ριαμ ι βων και τους αγωνες που γινονταν επ, ευκαφια ιετσι κα' λλ ιστα θα μπορουσε ι ι ι ι να ειχε στεφανωσει τον συζυγό ΤΎ)ς ως νΙΚΎ)Τ� το 837. 33 Οφείλουμε σε Άραβες απεσταλμένους αρκετές από τις συναρπαστικές περιγραφές ΤΎ)ς βυζαντιν�ς Aυλ�ς ΤΎ)ν ε πoχ� ΤΎ)ς βασιλείας του Θεόφιλου και ΤΎ)ς ΘεοΟώρας . Έ� ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" Ύ)ταν απο, ΤΎ)ν Κ οροο , ' s:- β α, ΤΎ)ν πρωτευουσα νας απ, αυτους ΤΎ)ς μoυσoυλμανικ�ς Ισπανίας, και ονομαζόταν Γιαχία αλ Γκαζάλ ' �ταν ΠOΙΎ)τ�ς και είχε σταλεί σΤΎ)ν Aυλ� του Θεό φιλου το 839-840. ΣΤΎ) γOΎ)τευτικ� αφ�γΎ)σ� του βλέ πουμε το αυτοκρατορικό ζεύγος σε λιγότερο τελετουργι κές συνθ�κες. Ο ΠOΙΎ)τ�ς παρουσιάζεται βαθιά εντυπω" ' Δ εν μπορουs:- ' σιασμενος απο ΤΎ)ν ομορφια' ΤΎ)ς Θ... εοοωρας. , Ι ' β ρισκονταν ι ι σε να παρει τα ματια του απο, πανω ΤΎ)ς οταν στον ίδιο χώρο και προχωρά σε μια λεπτoμερ� περιγρα, σα' ' ΤΎ)ς λ εγοντας φΎ), των χαραΚΤΎ)ριστικων «πως τον ειχε , , ΤΎ)ς ματια». ' 34 Σ υγχρονοι ' γΎ)νευσει με τα μαυρα σχο λ ια, επισΎ)μαινουν " ' ' s:- Ύ)ταν ' στες οτι πιθανοτατα συνΎ) θ ισμενος οεν , ' ' να βλ επει γυναικες με ακα' λυπτο προσωπο και ,ισως να κοίταζε κάπως άκομψα ΤΎ)ν αυτοκράτειρα. Αλλά αφού οι γυναίκες των Αράβων στο ισπανικό Χαλιφάτο δεν κάλυ, , κατι Ι τους στο σπιτι, Ι τετοιο Ι � οεν πταν ποτει το προσωπο ευσταθεΙ Αντίθετα μας φαίνεται λογικό να εκλάβουμε ΤΎ) , του , βΎ) κατα' λε' ξΎ) , εστω , του πρεσ ' μαρτυρια και αν σκοπος �ταν να κολακέ ψει τον σύζυγο ΤΎ)ς Θεοδώρας. Γιατί Ύ) Θεοδώρα �ταν όντως όμορφΎ) , παρότι δεν �ταν αυτός ο ' 35 , ' ' επι λεγει' για αυτοκρατειρα. λ ογος κυριος που ειχε , να υπογραμμισου, Ε ιναι ' ' πολ u' πιο ενοιαφερον ωστοσο S:με ότι ο Γιαχία καταγράφει χωρίς επικριτικά σχόλια ΤΎ)ν , ΤΎ)ς αυτοκρατειρας , ' ' παρουσια σε συνανΤΎ)σεις του συ ζ uγου ΤΎ)ς με ξένους πρέσβεις. Η Θεοδώρα παρίστατο σε , ' μες οΙΠ ' σu:vανΤΎ)σεις s:- λωματικες ανα' λογες επισΎ) μαζ ι' με τους διερμΎ)νείς και άλλους αυλικούς. Ο Γιαχία σΎ)μειώ νει ότι ε μφαν ιζόταν φορώντας όλα τα χρυσαφικά ΤΎ)ς , , , τα και«ομορφΎ) σαν Ύ)' λ ιος που ανατε' λλει» ' 'ισως φορουσε νούργια επίσΎ)μα χρυσαφένια ΤΎ)ς ρούχα που είχαν σχεδια, το αυτοκραι στειι απο, τον αυτοκρατορα για να τα φοραει Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τορικό ζείιγος στο πρόσφατα ανακαιν ισμένο με χρυσό Ανάκτορο της Μαγναίιρας. Αλλά ακόμη και αν φοροίισε , ' ' ο απεο;:, ' λ ιγοτερο τε λ ετουργικα' ενυυματα, ειναι πι θανον ' ' να μην ειχε ' ξαναυει 0;:, ' τα αυσταλ μενος απο, την Ι σπανια , , κο' τα χρυσοκεντητα τοκρατορικα, μετα ξ ωτα, και γεματα , , " ' ' του ηταν Ο πως και να εχει, σμηματα ρουχα. ο θαυμασμος , , ' ' uιεσωσε απεριοριστος και ετσι ο Γ ιαχια 0;:, ' μια γοητευτικη , ι Ι / εικονα του αυτοκρατορα που καμαρωνει την πανεμορφη , του . γυναικα ...�
Τα τελευταία χρόνια του Θεόφιλου
ee.>
Ο λόγος της επίσκεψης του Γιαχία στην Κωνσταντινοίι πολη ήταν ότι το προηγοίιμενο έτος, το 838, ο Θεόφιλος , απολ εσει , ' ' ' ' κατω απο' συν θ ηκες που απειλouειχε το Αμοριο σαν τη βασιλεία του (βλ. κεφάλαιο 3 ) . Ύστερα από την , ' τοσων καταστροφη" της πολης και την αιχμαλωσια επιφαο;:, , ' " Θ ' λ υιαπραγνων στρατιωτικων ηγετων , ο .. εοφι ος αρχισε ματείισεις με το Χαλιφάτο των Ομεuαοών της Ισπανίας και τον Δυτικό αυτοκράτορα Λουοοβίκο τον Ευσεβή , ελ" ο;:, , πι'ζ οντας να τους πεισει να ενωσουν τις υυναμεις τους με την Αυτοκρατορία. Αλλά καμία πρεσβεία οεν αποοεί χτηκε επιτυχής βραχυπρόθεσμα. Αργότερα, ουνάμεις με , ' τον Δ υτικο" αυτοκρατορα συμμετειχαν επικεφαλης σε εκ' , , στρατειες στη Ν οτια Ιταλ"ια με στοχο τη συγκρατηση της , ' επεκτασης του αρα β ικου' ε λεγχου . Και παρ " ο λο που η αποστολή στην Κόροοβα οεν οοήγησε σε παρόμοια συν ουασμένη στρατιωτική οράση , η οιπλωματική πρωτοβου λία των Βυζαντινών είχε ως αποτέλεσμα την πρεσβεία Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
του Γ ιαχία και την αποκατάσταση των καλών σχέσεων της Κωνσταντιν06πολης με την Ισπανία. Τον Ιανουάριο του 842, ο Άραβας νΙΚΎjτ�ς ΤΎjς εκστρα, , ' ' πε' θανε και ετσι τερματισΤΎjκε τειας κατα, του Α μοριου μια περίοοος εχθρόΤΎjτας ανάμεσα στο Χαλιφάτο ΤΎjς Βα γOάΤΎjς και στΎjV Αυτοκρατορία. Το αν ο Θεόφιλος πρόλα βε να ευχαρισΤΎjθεί με τα καλά νέα οεν το γνωρίζουμε, '<;" μΎjνα. 'Οταν συνεωΎjΤOγιατι, και ο ωιος <;, ' <;' πε' θανε τον ωιο " επροκειτο να πε θ ανει, , , ' ' ΠOΙΎjσε οτι παρ , ο' λο που Ύjταν ακο, νεος, , ' λος κα' λ εσε τους αυ λ ικους ' του, ΤΎj μΎj τοσο ο Θ... εοφι Σ υγκ ' λΎjΤO και τους ανωτερους ' ζ ' του στρατου, αc,ιωματικοuς και τους μίλΎjσε σΤΎj Μαγνα6ρα. Υπογράμμισε σε όλους , ' " τους παρευρισκομενους οτι οφει λ αν να προστατευσουν τα , , ' και υιορισε <;, , αρρενες του γιου του στον θ ρονο υικαιωματα <;, , ' <;" , επιτροπους να κυ βερνΎjσOυν με ΤΎj Θ... εουωρα εως ΤΎjν ενΎj, ' ' ' ' Θ... εο' Μ ' λ Ε λ λ ικιωσΎj του ιχαΎj . κτος απΌ τον αυ ικο ευνουχο , κατειχε / ' το αc,ιωμα ζ' κτιστο, ο οποιος του επι/ του κανικλ ειου (κατόχου του μελανοοοχείου) , OΙOρίσΤΎjκαν και 060 από , , ΤΎjς αυτοκρατεφας , ' ΤΎjς τους αρρενες συγγενεις : ο θ ειος , , , Μ ανOυΎj' λ ( αν και καποιες ΠΎjγες καταγραφουν τον θανα' τό του �OΎj από το 838) και ο αοελφός ΤΎjς ΒάρΟας. 36 �
Η Θεοδώρα ως αντιβασίλισσα (842 - 856)
e'"
Σ τις 20 Ιανουαρίου του 842, ο Θεόφιλος πεθαίνει από ou, , · ειτε , πλΎjσια' ζει να συμπλΎjρωσει ' σεντερια το εικοστο, ενα, , " μολ ις εχει ' ' του , ειτε το ετος ΤΎjς Ύj λ ικιας γιορτασει τα γε, , ' ' <;" " ειναι γυρω στα εικοσι επτα" Ύj ει... εουωρα νε θλ ια του . Η Θ ' , <;, , ΤΎjς το μεγαλ υτερο παωια κοσι οκτω, , και απο, τα πεντε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , " μολ ις χρονων ' ' Θ εκ ' λ α, και �υυο ειναι εντεκα, YJ πρωΤΟΤΟΚΎ) ο μικρός Μιχαήλ. Ο γιος ΤYJς θα χρειαστεί προστασία για , " � ' ' υεκατεσσερα χρονια, ωσπου να συμπλYJρωσει του λαχιστον τα δεκαέξι του και να ενYJλικιωθεΙ Και πράγματι, το 856 ο Μ ιχαήλ θα αναλάβει μόνος του ΤYJν εξουσία. Όμως τον Ιανουάριο του 842 YJ Θεοδώρα πρέπει να εξασφαλίσει ότι , υεν � θα σφετεριστει' τα αυτοκρατορικα, υικαιωμα� κανεις τα του γιου ΤYJς. Ο Θεόφιλος θάβεται στο αυτοκρατορικό " κοντα στον γιο του που ειχε , πε θ ανει ' ' μαυσωλ ειο β ρεφος και σΤYJν κόρΎ) του , και YJ Αυλή ΤYJρεί το επίσYJμο πένθος , , ΤYJν ε, , Ι � αποΙ τα μνYJμοσυνα ΤYJν ΤΡΙΤYJ που σYJματοuοτειται , του . ' ναΤΎ) και ΤYJν τεσσαρακοσΤΎ)" μερα μετα, τον θ ανατο , � " ' ' οτι ' κα θYJxov Το πρωτο ΤYJς Θ εουωρας ειναι YJ αναγγελ ια YJ διαδοχή περνάει στον Μιχαήλ Γ' μέσω ΤYJς κοπής χρυ σών νομισμάτων που σχεδιάζονται για να δYJμοσΙΟΠΟΙYJθεί " νομισματα παρουσια' ζουν τον μικρο, ' Τα πρωτα το γεγονος. Μιχαήλ δεξιά από τον σταυρό, με ΤYJν αδελφή του Θέκλα στα αριστερά να δείχνει πoλt) μεγαλt)τεΡΎ) και ψYJλότερYJ , , και ΤYJν αυτοκρατεφα , �, ' Θεουωρα απο, εκεινον σΤYJν πισω όψYJ. Με αυτό το αλYJθινά δυναστικό νόμισμα, YJ Θεοδώρα επιβεβαιώνει τις διευθετήσεις για τον Μιχαήλ Γ ' , τον νέο αυτοκράτορα. Η ίδια και YJ Θέκλα συνδέονται με ΤYJν αυ τοκρατορική' εξουσία και YJ Θεοδώρα κυβερνά εξ ονόμα τός του ( βλ . εικόνα 1 δ) . Όπως έχουμε δει, έτσι συνήθως πΛYJροφοροόνται ΤYJν αλλαγή του YJγεμόνα οι κάτοικοι ΤYJς Αυτοκρατορίας, οι " , ' Ο πως και YJ Ε ιpYJVYJ συμμαχοι και οι γειτονες. στο παρελθόν , YJ Θεοδώρα ξεκαθαρίζει ότι YJ οικογένεια του συ ζόγου ΤYJς εξακολουθεί να διαΤYJρεί τον έλεγχο παρότι ο , YJ αντι β ασι λ εια ' ' Μ ιχαΎ)' λ ειναι πολυ" μικρος και συνεπως " , � θα uιαρκεσει ακομΎ) περισσοτερο απο, ΤYJν αντισΤΟΙΧΎ) του �
,
�
�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Κωνσταντίνου ΣΤ'. Πάντως YJ διαδoχ� ακολουθεί το ίδιο , του Θ , ' ' θYJXE απο' τον πατερα Ο Μ ιχαΥ)' λ στεφ προτυπο. ... εοφιλο δώδεκα μ�νες νωρίτερα, YJ μεγαλίιτεΡΥ) αδελφ� του , τους Θ'" εουωρα, " επισYJς στεφ θ ει' και YJ μYJτερα �, Θ ' λ α ειχε ... εκ αυγο6στα από το 830, είναι επικεφαλ�ς ΤYJς κυβέρνYJσYJς. Μολονότι δεν υπάρχουν νόμιμοι διεκδΙΚYJτές, ο M ιχα�λ , � ' ' � " πρεπει να υιαισ ' θ ειους θανεεχει ισχυρους και YJ Θ... εουωρα ται τις φιλοδοξίες τους. Όμως στο πρόσωπο του αφοσιω, , , � ' Ι ωαννΥ) ' Γ ραμματικου' β ρισκει μενου σΤΥ) υυναστεια ενα πανίσχυρο στ�ριγμα ' ο ΙωάννYJς θα υποσΤYJρίξει τα δικαι ώματα του Mιχα�λ και θα τον εκπαιδε6σει ως εικονομά, , εχει , ' ' χο. Ε πισYJς στο προσωπο του Θ ... εοκτιστου , ο οποιος οριστεί αντιβασιλιάς, YJ Θεοδώρα διαθέτει έναν έ μπιστο , ι α<.,ιωματουχο ζ ' που υΠYJρεΤYJσε ευνουχο πιστα" τον συζυγο, ΤYJς. Το 842 φαίνεται πως είναι ο πιο ισχυρός άρρψ αντι βασιλιάς στον οποίο YJ Θεοδώρα μπορεί να βασίζεται .
..'" Η ανατροπή της εικονομαχίας
?.,
/
, , � Μ ο' λ ις υεκατεσσερις ' ' μYJνες μετα' τον θανατο του Θ... εοφι-
λου , τον Μάρτιο του 843, οι εικόνες ανασΤYJλώνονται, γε, που αΠΟυεικνυει ' ζYJΤYJμα � ' γονος που ' "οτι προκειται για ενα έχει μέγισΤΥ) σYJμασία για ΤΥ) Θεοδώρα, ένα ζ�ΤYJμα που " αφιερωνει ο' λYJ ΤYJς ΤYJν EVEPYYJι και στο οποιο κατεπειγει τικόΤYJτα. Αν θέλει να ανατρέΨει ΤYJν εικoνoμαχικ� πο λιτικ� του συζ6γου ΤYJς, πρέπει να εξασφαλίσει ΤYJν υπο στ�ριξY) ΤYJς πλειοΨψρίας - στον στρατό, σΤYJν Aυλ� , γε νικότερα στον λαουτζίκο και πάνω απ' όλα σΤYJν ΕκκλYJ, ' Η ιεραρχια ' των επισκοπων ' ' Ι ωανσια. υποι τον πατριαΡΧΥ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" , πιστη στη , Ι uπερ ' της εικονομαχιας νη ειναι αναφαν δ ον Διακ� ρuξη της Πίστεως της Σuνόδοu τοu 8 1 5 (η οποία επαναβεβαιώθηκε το 8 3 3 και το 838). Εικονομάχοι μοι , , ' ναχοι, ε λ Erxouv τα ση μαντικοτερα μοναστηρια, ωστοσο " , , ' στα βοuνα της Β ι θuνιας επι β ιωνοuν μοναστικες κοινοτη' μη πολ ιτικη' . τες ποu αντιτι' θ ενται στην επιση Λίγα είναι γνωστά για τις θρησκεuτικές πρoτιμ�σεις των βασικών στρατιωτικών μονάδων . Ωστόσο η αποτu χία τοuς στο Αμόριο το 838 σε σuνδuασμό με την απώ λεια τόσο πολλών αξιωματικών και στρατιωτών ποu αιχ μαλωτίστηκαν από τοuς Άραβες, όσο και η μακροχρόνια αιχμαλωσία τοuς , είχαν προκαλέσει ρ�γμα στις τάξεις των πιο ενθοuσιωδών οπαδών της εικονομαχίας. Παρά τις μεταρρuθμίσεις ποu επιχείρησε ο Θεόφιλος για να επα νακτ�σει την εμπιστοσόνη των στρατιωτικών , ο κρίκος , και τις στρατιωτικες , ποu aUVE' δ εε στενα' την εικονομαχια , , σπασει. , , πολλων ' ' αιχμα λωτων ' τοσο Η κρατηση νικες ειχε , " και οι πιεσεις ποu τοuς ασκοuπο λ ε' μοu στο Χ αλ ιφατο νταν για να προσηλuτιστοόν στο Ισλάμ uπενθόμιζαν μό' Παρα' τις προ σπα' θ ειες για την απενιμα την καταστροφη. " λ EU θ ερωση τοuς, πο λλ οι" ανωτεροι αξ ιωματικοι, ε, μειναν φuλακισμένοι ώσποu βρ�καν μαρτuρικό θάνατο το 845. " εκεινοι ποu πο λ εμησαν , ' ' οτι ' πι θ ανον στο Α μοριο Φ αινεται , ' της παρατεινομενης ' ' ενιω ε ξ αιτιας θ αν αποκαρ δ ιωμενοι , των εν οπ , λοις σuντροφων ' αποuσιας τοuς , ενω" παρα λλη λ α , , " ' θ εσεις αuτοι ποu ειχαν προσφατα προαχθ ει' σε ανωτερες " ' ' απΌ την πατροπαρα' δοτη πιστη στη δuδ εν εμφοροuνταν ναμη της εικονομαχίας . Το 8 4 3 , η πoλιτικ� τοu Κων, " εγγuηση στρατιωτικων , Ε' δ εν αποτε λ ει' πλ εον σταντινοu θριάμβων κατά τοu Ισλάμ. Αντίθετα, όσοι uποστη ρίζοuν την εικoνoλατρικ� πραDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , ' των Χ ριστιανων ' εναν κτιΧ"η, β ρισκοuν στις αμαρτιες σο, ' τιμωρει" εκει' ' για την αποτuχια. Ο Θ,.. εος λογο β αροτερο " εικονων . Ανα, ' ' των ιερων νοuς ποu αρνοuνται τη λ ατρεια , ι ι ι ' μεσα στις πειστικες φωνες οσων uποστηριζouv TΊ)V uποθεσΎJ ΤΎJς εικονολατρίας , ΎJ Θεοοώρα σίγοuρα ακούει τον Μεθόοιο καθώς και τοuς εικονολάτρες μοναχούς ποu θεω ρούν τον θάνατο τοu Θεόφιλοu καταΛUΤΎJ αλλαγών. Εκεί, νοι ποu ειχαν cpU λ ακιστει" απΌ τον σu' ζUyO' ΤΎJς απε λ EU θ ε' , , , ρωνονται : ειναι μοναχοι,, οπως οι αυε ,.. εOφανΎJς και <;:ο λ φοι' Θ Θεόοωρος, ο αγιογράφος Λάζαρος, τον οποίο ΎJ Θεοοώρα είχε βOΎJθ�σει, καθώς και ο Ιωαννίκιος, ο Αρσάκιος και ο Ησα'ιας, ποu κατονομάζονται στον Βίο ΤΎJς ως εξέχοντες uποσΤΎJρικτές ΤΎJς. Ο Ησα'ιας είναι ο στuλίΤΎJς άγιος ποu uποτίθεται πως προφ�τεuσε τον θρίαμβό ΤΎJς στα αuτο, ' στοuς «πα' 37 Αναφορες κρατορικα, γαμΎJ, λ ια κα λλ ιστεια. , , , ' ' μπολλ οuς αγιοuς Π ατερες» ποu ωστοσο παραμενοuν ανωνuμοι ΟΎJμιοuργούν σκιές αμφιβολίας για ΤΎJν ύπαρξ� τοuς. ' ' το, σο πολλοι' φανατικοι, εικονολ ατρες στοuς Δ εν uπαρχοuν , Ι οποιοuς να μπορειι να στραφει,/ ενω, ΎJ αντιστασΎJ τοu πατριάΡΧΎJ IωάννΎJ είναι αταλάντεUΤΎJ , τεκμΎJ ριωμένΎJ με επιχεφ�ματα και OUσκολα αντιμετωπίζεται. , ' Κ ατω απ αuτες τις σuν θ ΎJκες, ΎJ Θ,.. εουωρα <;:Ο , προχωρα, με μεγάλΎJ σύνεσΎJ · Eπειo� οι ΠΎJγές ποu τεκμΎJ ριώνοuν ΤΎJν , με, γνωστοι οτι ι , ανασΤΎJ' λ ωσΎJ των εικονων ειναι τοις πασι ρoλΎJπτoύν και βρίθοuν από μεταγενέστερες παρεμβολές, ενώ ταuτόχρονα βασίζονται περισσότερο στον θρύλο πα, " λο να uιακρινοuμε <;:ο <;:Ο , ρα, σΤΎJν πραγμαΤΙΚOΤΎJτα, ειναι uuσκο τα β� ματα ΤΎJς πορείας προς ΤΎJν εΠΙΤUΧΎJ μένΎJ αλλαγ� ΤΎJς θΡΎJσκεuτικ�ς πoλιτικ�ς. Για να αναφερθούμε σε ένα μόνο παράοειγμα : πολλοί σuγγραφείς καταλογίζοuν με ι τις πρωτοΙ Ι εν θ οuσιασμοι σΤΎJν αuτοκρατεφα εκεινες μονο "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
4 08
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, " οτι ταφια' ζouv σε μια γuναικα ' θ EWPOUV βou λ 'ιες τις οποιες αντιβασίλισσα. Ακολοuθώντας το φuλετικό πρότuπο περί , ' ποu λ ατρεuοuν ' αuuνατων γuναικων � , τις εικονες και σκλΎ)ι " , οι ΠΎ)γες τοu Ι" κατα xupιo , � , ποu τις μισοuν ρων ανορων λόγο αιώνα αποσίσοuν σΤΎ) Θεοσώρα μεγάλο μερίσιο για ΤΎ) σιεuθέΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς κατάστασης. Επιθuμοuν να βλέποuν ι , Ι ΧΎ), ρας αuτοκρατεφας στο προσωπο ΤΎ)ς νεαΡΎ)ς μια αφο, , , ' θ ει ' λ σιωμενΎ) εικονο αΤΡΎ) ποu περιμενε uπομονετικα να ερ " , ' � �, ΤΎ)ς καταυιωκε Ύ) ωρα ΤΎ)ς, οσο ο ανυρας τοuς εικονολ ατΡες. ΤΎ)ς αναγνωρίζοuν έτσι πoΛU μεγαλuτεΡΎ) EUeUVYJ για ΤΎ) χάραξΎ) ΤΎ)ς νέας πoλιτικ�ς απ' ό,τι θα �ταν φu σιολογικό. Η μαρτuρία τοuς είναι σuνεπώς σιαβλΎ)Τ� και πρέπει να ελεγχθεί με ΤΎjV παpαβoλ� ΤΎ)ς με άλλες αφΎ) γ�σεις σχεΟόν σuγχρονες με τα γεγονότα τοu 843 � τοu λάχιστον λιγότερο προκατειλΎ) μμένες. , , νομι' ζω οτι ' μπο'Ε χοντας uπο' ψ Ύ) μας αUΤΎ), ΤΎ)ν τασΎ) , αρ, , , �, ροuμε να uιαπιστωσοuμε πως Ύ) Θ... εοοωρα κανει κατι � κετά πρωτότuπο. Προβλέπει όχι μόνο τα πpoβλ�ματα ποu θα προκuψοuν από μια θεμελιώσΎ) μεταβoλ� ΤΎ)ς θΡΎ)σκεu τικ�ς πoλιτικ�ς ΤΎ)ς ΑUΤΟΚΡατορίας, αλλά επίσΎ)ς και τις σuνέπειες αuτ�ς ΤΎ)ς αλλαγ�ς για τον γιο ΤΎ)ς. Αν Ύ) εικο νομαχία κατασικαστεί ως αίρεσΎ) , ως μΎ) ΟρθόσοξΎ) σισα σκαλία, εσφαλμένο Οόγμα, ο νεκρός σuζuγός ΤΎ)ς θα θεω ΡΎ)θεί εν μέρει uπεUθuνος. Όμως, λαμβάνοντας uπόψΎ) το ΠΡΟΎ)γοuμενο ποu εφαρμόσΤΎ)κε το 787 και το 8 1 5, είναι , να αποφεuχθ ει' Ύ) ονομασΤΙΚΎ), καταγγελ 'ια τοu ως �uuνατον uπεuθuνοu των σιώξεων και Ύ) κατασίΚΎ) τοu ως αμαρτω λοι) αφετικοU. Στις ΠΡΟΎ)γΎ)θείσες αλλαγές πoλιτικ�ς, οι εκκλΎ)σιαστικές Αρχές θεώΡΎ)σαν πιο αποτελεσματικό να απαγγείλοuν καΤΎ)γορίες περί εσφαλμένΎ)ς πίσΤΎ)ς στοuς σuγγραφείς κειμένων ποu άσΚΎ)σαν ισιαίτεΡΎ) επφpo� ' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
4 09
/
,
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ Ι
Ι
προτιμη σαν επισης να κατονομασουν τους πατριαρχες , " ( καλους ' και κακους ' ) παρα' τους ηγετες Ε τσι του κρατους. , κινυυνος , � �, ' ο πραγματικος η Θ... εουωρα γνωρι' ζει οτι στην προτεινόμενη αλλαγ� πoλιτικ�ς είναι η απλ� παράλειψη του ονόματος του συζύγου της. Το όνομά του δεν θα πε ριλαμβάνεται στους αιρετικούς, ούτε θα συγκαταλέγεται , , ' αναμεσα σε εκεινους που θα μνημονευονται ως υπερασπιστές της Ορθοδοξίας. Δεν θα μνημονεύεται στα επίσημα " για ολους " καταγραφονται προσευχες �, uιπτυχα στα οποια τους Ορθόδοξους. Όμως έτσι δημιουργείται ένα επικίν δυνο ρ�γμα που πιθανόν να επηρεάσει δυσμενώς τον γιο της M ιχα�λ και τις πιθανότητές του να διεκδικ�σει την κληρονομιά του . " παρομοιο ενυεχομενο, � , ' Γ ια να απομακρυνει ενα η Θ... εοδώρα αποφασίζει να βρει έναν τρόπο για να δικαιoλoγ� σει τη συμπεριφορά του Θεόφιλου. Ενδεχομένως όμως να , ' 'C της αιρεσης ' τη συνεχουν και α' λλ οι φο' βοι : η υποστηριι.,η , , , ' ' εκ με ρους του συ ζ υγου της ισως να εκανε μεγα λο κακο' ' στην α θ ανατη Ψ υχη' του , μπορει" να πηγαινε στην Κ ο' λα, , ' ζ ' της σταει.,αιτιας ση και να υπεφερε φο β ερα' βασανιστηρια , ' ' σης του κατα, των εικονων . Τ ι ση μαινει αυτο, για την πιστη των Βυζαντινών στη μετά θάνατο ζω� , την απειλ� της φωτιάς της Κόλασης και την αιώνια καταδίκη , δεν είναι εύκολο να το πούμε. Αν λάβουμε υπόψη μας την , " πωζει �, ' , η οποια στη Θ... εοτοκο αφοσιωση της Θ ... εουωρας " ' εναν τοσο σημαντικο, ρο' λο στον απολογισμο' της Τε λ ικης , , , , , ι ' να υπαρχει Κ ρισεως, ειναι πι θανον καποια σχεση αναμεσα στην εικονολατρία και τη μεταθανάτια μοίρα.38 Είναι άραγε πιθανό αυτ� η άποψη να oδ�γησε την αυτοκρά τειρα να θεωρ�σει ότι η συγγνώμη �ταν πoλu σημαντικ� για το χριστιανικό πεπρωμένο του Θεόφιλου ; Το 842, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
�" Ι Ι ι στραΤΎ)γΙΧ"Υ)ι ΤΎ)ς Θ εουωρας ειναι να επινΟΎ)σει εναν τροπο για να σ\)γχωΡΎ)θεί ο μακαρίΤΎ)ς άνδρας ΤΎ)ς για την \)πο στ�ριξΎ) πο\) παρείχε σΤΎ)ν εικονομαχία. �
�
Η μετάνοια του Θεόφιλου
?.,
Ο θρύλος για ΤΎ) μετάνοια το\) Θεόφιλο\) στο νεκροκρέ-
β ατοι το\) ειναι ι ι Ύ) απανΤΎ)σΎ) . Π αρο\)σια' ζεται ως Ύ) πρωταρχικ� προϊιπόθεσΎ) πριν από oπoιαδ�πoτε σ\)ζ�ΤΎ)σΎ) πει ι των εικονων. ι Κα θως ' αναριι αποκαταστασΎ)ς ΤΎ)ς λατρειας ι ι ι με τον Ι ωαννΎ) ι ζΎ)ται τροπο\)ς να πετ\)χει μια σ\)μφωνια Γραμματικό, Ύ) Θεοδώρα θέτει σε κ\)κλοφορία τις ε\)σε βείς φ� μες για ΤΎ)ν \)ποτιθέ μενΎ) μεταστρoφ� το\) Θεόφι' Ι το\). 'Ετσι ι λ'ιγο πριν αποΙ τον θανατο λο\) προς τις εικονες ελπίζει ότι θα εξασφαλίσει ΤΎ) μεταθανάτιο σ\)γγνώμΎ) , ώστε να μΎ)ν \)ποφέρει και να μΎ)ν αμα\)ρωθεί Ύ) μν�μΎ) , κατι " τετοιο απαιτει, ΤΎ)ν αποκαταστασΎ) ι το\). Π ροφανως Θ ι ι αποι το\)ς σ\)γχρονο\)ς ι ι το\) ... εοφι λο\) πο\) θεωρειτο το\) ενθερμος εικονομάχος διώΚΤΎ)ς. 39 Η διαδικασία αρχίζει με αφΎ)γ�σεις για ΤΎ)ν αγωνία και τις αμφιβολίες το\) α\)τοι κρατορα στο νεκροκρε' β ατοι το\) , το\)ς εφια' λτες πο\) τον βασανίζο\)ν καθώς βλέπει να τον μαστιγώνο\)ν εξαιτίας των διωγμών το\) κατά των εικονολατρών , ΤΎ)ν αλλοφροσl)νΎ) ι ι τα ο\)ρλ ιαχται · ο Θ... εοτων στερνων ι το\) Ύ)μερων, ι τον θ ΡΎ)νο, φιλος αδ\)νατεί να γαληνέψει. Η ίδια Ύ) Θεοδώρα �ταν πα, σε α\)τοι το τρομακτικο' μαρτ\)ριο / Ι ρο\)σα και ικετε\)ε ΤΎ) Θ... εοτόκο να βOΎ)θ�σει τον άνδρα ΤΎ)ς. Όταν ο Θεόκτιστος Ι πει ι ι μΠΎ)κε στο �υωματιο φορωντας το εγκο' λ πιοι το\), ενα ριδέραιο όπο\) �ταν κρεμασμένΎ) μια μικρoσκoπικ� εικόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
να, ο αυτοκράτορας βάλθΎ)κε να χειρονομεί φρενιασμένα και να ψελλίζει ακατάλΎ)πτα. Η Θεοδώρα δεν μποροόσε να καταλάβει τι έλεγε . Αλλά καθώς ο ευνοόχος πλΎ)σία σε σΤΎ)ν κλίνΎ) του , ο Θεόφιλος άδραξε τψ εικόνα από τψ ' � ΤΎ)ν εφερε ' ' στα χει' λΎ) του και ΤΎ)ν ασπασΤΎ)κε. αλυσιuα, Αμέσως έπαψαν τα βάσανά του και γλίσΤΡΎ)σε σ' έναν ει, , ' για ΤΎ)ν ac,ta ' 'C' ΤΎ)ς προσκυΡΎ)νικο, υπνο, πεισμενος πλ εον 4 νΎ)σΎ)ς των ιερών εικόνων ! 0 Μέχρι να πεθάνει λίγες μέ ρες αργότερα, Ύ) Θεοδώρα ισχυρίζεται ότι είχε απαρνΎ)θεί , 'C ' του σΤΎ)ν εικονομαχια, , ειχε , με' ΤΎ)ν υποσΤΎ)ΡΙc,Ύ) εντε λως τανo�σει αλΎ)θινά και είχε αλλάξει αντιλ� Ψεις. , �uιαυιuεται , Κ α θ ως ' Ύ) ιστορια �,� απΌ" στομα σε στομα, τα ,ονειρα και τα οραματα " παι ζουν σΎ) μαντικο, ρο' λο · για παράδειγμα, όταν Ύ) Θεοδώρα πέφτει να ΚΟψΎ)θεί στο πλευ ρό του άνδρα ΤΎ)ς, βλέπει ΤΎ)ν επουράνια Aυλ� και τις τι μωρίες που είχαν επιβλΎ)θεί στον αυτοκράτορα. Εικονο, �, ' � ειχαν που υεν λ ατρες πειστει" απΌ τον θ ρυ' λο υεΧΤΎ)καν αργότερα θε·ί κά σΎ)μάδια που τους προέτρεπαν να τον αποδεχθοόν . Σε μια περαιτέρω επεξεργασία ΤΎ)ς ιστορίας ΤΎ)ς συγγνώμΎ)ς , Ύ) Θεοδώρα κάνει έκκλΎ)σΎ) στον Μεθό διο και στους συγκεντρωμένους επισκόπους να λυΠΎ)θοόν , � ΤΎ)ς. Ε κεινοι ' ' καταρτι'ζουν εναν τον ανυρα κατα' λογο με τα ονόματα των εικονομάχων αιρετικών , όπου περιλαμβά νεται και ο αυτοκράτορας , τον αποθέτουν σΤΎ)ν Τράπεζα " ΤΎ) νυχτα και ως εκ θ αυματος , ' Σ οφιας ' ΤΎ)ς Αγιας το επο' ' λου εχει ' Αυμενο πρωι" το ονομα του Θ... εοφι 'C εc,αφανιστει. , , μαρ'C ' � ΤΎ), Ύ) εc,αΡΤΎ)σΎ) απΌ" αναΠΟυεικτα γεγονοτα, τα οποια , , ι Ι � Ι ' τυρουνται μοναχα απΌ τα ενυιαφερομενα μεΡΎ) , αποκαλυ, τους να β ασιστουν ' σε πραγματικα, � πτει ΤΎ)ν αυυναμια " Ο μως Ύ) πισΤΎ) " και αλ ' , προφΎ)τειες στοιχεια. σε ΧΡΎ)σμους, λα θε·ίκά σΎ) μεία, τα οποία απαιτοόν ερμΎ)νεία από γνώDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
στες, είναι διαδεδομένΎ) όχι μόνο στο Βuζάντιο αλλά και ' , " κοινωνιες. π αρομοιες στις περισσοτερες μεσαιωνικες φα, αφΎ)γΎ)σεις , ' και στοuς β 'ιοuς β ρι' θouv στις ιστοριες νταστικες , ΤΎ)ς εΠΟΧΎ)ς. , των αγιων ι , ι , Το γεγονος οτι τα κειμενα ποι) αναφερονται σΤΎ) μετάνοια τοι) Θεόφιλοι) γράφΤΎ)καν πολύ αργότερα δεν μας βΟΎ)θάει να εκτιμ�σοuμε με ακρίβεια ΤΎ) σuμμετοχ� της " Ο μως μοναχα " ειχε �, ' Θ σΤΎ)ν ο' λΎ) ιστορια. εκεινΎ) ... εουωρας σuμφέρον να αποκατασταθεί Ύ) μν�μΎ) τοι) σuζύγοu ΤΎ)ς. 41 Είναι λοιπόν το βασικό πρόσωπο ποι) θα επωφελΎ)θεί από , ' ' μι) θ εuματος. ' Η αγωνια ΤΎ)ν επινΟΎ)σΎ) αuτοu, τοι) ει) λ αβοuς , αι)θενΤΙΚΎ), , ' ΤΎ)ς XLVuUVEUEL � , με αιω' αφοι), ο σι)' ζuγος ΤΎ)ς ειναι , και υιωΚΤΎ)ς , . Μ 0� , ως αφετικος � , ' νια καταυΙΚΎ) των πιστων , , , ' ' ' νΎ) αUΤΎ) επι θ uμει να τον απαλλ αι.,ει απο μια τετοια ΤUΧΎ) t: , ' και το κειμενο πι θανοτατα αντανακλα' ΤΎ)ν αποφασιστικόΤΎ)τά ΤΎ)ς. Η στάσΎ) ΤΎ)ς αuτ� γίνεται φανερ� και στις Πράξεις των αγίων Δαβίδ, Συμεών χαι Γεωργίου, στο από, " ρολος τοι) Σuμεων ' σπασμα οποι) εκθεια' ζεται ο σΎ)μαντικος σΤΎ)ν αναστ�λωσΎ) των εικόνων .42 Σε αuτ� ΤΎ)ν εκδoχ� ο Σuμεών θuμωμένος εκφράζει ΤΎjV περιφρόνΎ)σ� τοι) για τα χρ�ματα ποι) Ύ) Θεοδώρα ισχuρίζεται πως είχε αφ�σει ο , , � ανυρας ΤΎ)ς στο νεκροκρε' β ατο, τοι) ως αποζΎ) μιωσΎ) για ε, , , , ' � κεινοuς ποι) uπεφεραν απο τοuς uιωγμοuς τοu . Το γεγονος πλΎ)μμuρίζει θλίψΎ) και εχθρόΤΎ)τα ΤΎ)ν αuτοκράτεφα. Ο αδελφός τού Σuμεών , ο Γεώργιος, και ο Μεθόδιος, ο μελ, " πατριαΡΧΎ)ς, προσπα θ ouv ' να τον πεισοuν να αλ λοντικος ' , ' ' " γνωμ ' Ύ) ( οπως και γινεται, εν μερει ει.,αιτιας ενος t: " λαι.,ει " " ' ' λ ος ικετεuοντας ονεφοι) οποι) τοι) εμφανισΤΎ)κε ο Θ ... εοφι τον : «Ω μοναχέ , βo�θα με ! » ) . Τελικά ο Σuμεών αποδέχε ται το αίΤΎ)μα ΤΎ)ς Θεοδώρας να δοθεί άφεσΎ) στον άνδρα ΤΎ)ς. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Και ενώ παρόμοιοι θεοσεβείς θρίιλοι επινοοίινται για να εξοuδετερώσοuν το βάρος της καταδίΚ"ης ποι) επικρέμαται πάνω από τον αuτοκ άτορα, όλοι οι εικονολάτρες ποι) uπέφεραν για χάρη της πίστης τοuς, οι εξόριστοι μοναχοί / / / και οι επισκοποι ποι) ειχαν ταπεινω θ ει/ απΌ/ τον αuτοκρα/ / / / / 'C τοι) αιρετικοu. τορα επι θ uμοuν παση θ uσια την αποκηρuι"η Ι ωαννης / / / s:/ ο πατριαρχης Π αροτι και οι ανενυΟΤΟΙ εικονομάχοι αντιτίθενται σε μια παρόμοια εξέλιξη , βρίσκονται ωστόσο σε δίισκολη θέση γιατί αντιλαμβάνονται πλέον / η παραται"η / 'C / τοuς τε λ ικα/ θα ηττη θ ει./ Τον πρωτο / / χροΟΤΙ νο της βασιλείας τη ς , η θέληση της αuτοκράτεφας να αποκατασταθεί ο Θεόφιλος τοuς ΠΡΟ·ίδεάζει για μια επι κείμενη θεμελιακ� αλλαγ� στο ζ�τημα των ιερών εικό/ s:- της νων. Σ την επιμονη/ της για τη μεταστροφη/ τοι) ανυρα την τελεuταία στιγμ� βλέποuμε ξεκάθαρα μια γuναίκα / / αuτοκραΤΟΡα. s:- / Στη εν υρασει, και μα/ λ ιστα τη σι)/ ζuro ενος βάση τοι) μuθείιματος βρίσκεται η έγνοια της για τη μν�/ s:- της. Π ρεπει / / να πεισει / / μη τοι) ανυρα ωστοσο και τοuς uπο/ / πραγματι / λοιποuς οτι ετσι crUVE/ βη . �
Η δεύτερη αναστήλωση των εικόνων (843)
έ"
Ε πιτη ρώντας τη διαδικασία της αλλαγ�ς , η Θεοδώρα
/ / / / / β ρισκει εναν προ/ θ uμο σuμμαχο στο προσωπο τοι) Θ εο/ / / / s:- της μuστικης κτιστοu, το εγκο λ πιο τοι) οποιοι) -σημαuι / / / τοι) αφοσιωσης στις εικονεςuπεu/ θ uvo για τη θ εωρειται / λou. Θ α χρειαστει/ ωστοσο / παραμεταστροφη/ τοι) Θεοφι πάνω από ένας χρόνος για να τεθεί σε εφαρμoγ� ο μηχα/ αποκαταστασης / / / νισμος των εικονων . Η τε λ ικη/ επιτuχια �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
δεν θα έρθει πριν από τις 1 1 Μαρτίου του 84 3 , καθυστέ ρηση που αντανακλά τις περίπλοκες διαπραγματεύσεις " ηταν απαραιτητο , ' 'Ο πως συμοι οποιες να προηγη θ ουν. " , , β αση αυ, ' β αινει συχνα, οταν τε λ ικα καταγραφεται η εκ , των ευαισ , θητων καταστασεων ' των οι εκυοχες � , για τα γε, , ' και αρκετα �υιαφορετικες. ' ' Γ'ινονται γονοτα ειναι πο λλ ες υπαινιγμοί για συζητ�σεις που πρoηγ�θηκαν της τελε τ�ς διαβούλια όπου η απαραίτητη προϋπόθεση της απο μάκρυνσης από τον πατριαρχικό θρόνο του Ιωάννη Γραμ, � , αντιπαρα' θ εσης. σφουρης ματικου, αποτε λ ει' αντικειμενο Τελικά ο πατριάρχης θα αντικατασταθεί από τον Μεθό, , , του οτι Ι ειναι � που εκτος uΙO, αποΙ τους επικρατεστερους υπoΨ�φιoυς είναι και ο εκλεκτός της Θεοδώρας. Στον Με θόδιο θα ανατεθεί η απoστoλ� να αντιμετωπίσει τους ει, , πατριαρχης ' , ο νεος ' ' Ε πιπ λ εον κονομαχους κληρικους. θα , τι' θ ε' ' με την οποια ' λ ειτουργια, συν θ εσει μια καινουργια ' και αποκα θ 'ιστανται ται οριστικα, τε' λος στην εικονομαχια " ' ' οι ιερες εικονες στη σε β αστη θ εση που τους αρμο' ζει στο ' ' λ ατρειας ' και του τυπικου, της π λ αισιο της χριστιανικης Εκκλησίας. Παρά τη σύγχυση που δημιουργούν οι άφθονες παραλ λαγές αυτ�ς της ιστορίας , φαίνεται ότι η αναστ�λωση επιτεύχθηκε χάρη κυρίως στο Μέγα Παλάτιο και με την ' Μ ια αρκετα' αμεενεργο, συμμετοχη, της αυτοκρατειρας. ρόληπτη αφ�γηση περιγράφει πώς οι αυτοκράτορες (ο Mιχα�λ Γ' και η Θεοδώρα) ανακάλεσαν τους εικονολά", ' και τις φυ λ ακες ' και συγκα' λ εσαν μια τρες απο, την εc,ορια , � στην οικια ' του Θ... εοκτιστου. ' Σ ε αυτη' την «ιερη, τοσυνΟυΟ πικ� σύνοδο» , ο Ιωάννης Γραμματικός απαλλάσσεται των καθηκόντων του και διορίζεται νέος πατριάρχης ο Μεθό" συνΟυΟΙ ' � και �υιος. Ε πικυρωνονται οι επτα, οικουμεν ικες Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
415
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" εικονες. 43 Η σuντομ-η ' ' αποκαθ ιστανται οι ιερες περιγραφ-η, , ι ι φαινεται να σuμπuκνωνει αρκεταΙ γεγονοτα, για παρα' δειγμα το ότι ο Μεθόδιος εξελέγ-η πατριάρχ-ης στις 4 Μαρ τίο!) και -η τελετ� ενθρόνισ-ης έλαβε χώρα μια εβδομάδα , " ' Σ οφια. ' Δεν μν-ημονεuεται αργοτερα στ-ην Αγια ενα αuτο, τ-ην ' εκειν-η κρατορικο" σuμποσιο πο!) παρε' θ εσε -η Θ... εο δ ωρα εβδομάδα. Δεν περιγράφεται -η αγρuπνία στ-ην εκκλ-ησία ' , προτο!)' ο κλ-ηρος ' των Βλ αχερνων πορεuτει, στον μ-ητρο" Ι Ι πο λ ιτικο' ναο, οπο!) σuναντ-ησε τοuς αuτοκρατορες και , , κερια, και σταuροuς , στα ' με εικονες Ο' λοuς τοuς α!) λ ικοuς χέρια. Δεν αναφέρεται επίσ-ης λέξ-η για τ-ην πολύωρ-η λει τοuργία εκείν-ης τ-ης Κuριακ�ς, τ-ης πρώτ-ης τ-ης Σαρακο, , οποτε ι και εορταστ-ηκε ι στ-ης, επισ-ημα -η αναστ-η' λ ωσ-η των εικόνων . Σε αuτ� τ-ην εκδoχ� , ο Θεόκτιστος, ο παλατια"C , εuνοuχος, , ' πο!) νος παι' ζει ρο' λο-κ λ ει δ ι' ως ο αι.,ιωματοuχος , , ' ' ανε' λα βε να σuγκα λ εσει τ-ην κρισιμ-η σuνε δ ριασ-η στο σπιτι τοu . Μ ια παρόμοια αφ�γ-ησ-η περιλαμβάνεται στον Βίο της Θεοδώρας, αν και δεν μν-η μονεόεται -η ίδια -η σόνο δος. 44 Μια εντελώς διαφoρετικ� εκδoχ� των γεγονότων ανα, , εναν γνωρι'ζει στοuς Σ το!) δ 'ιτες μοναχοuς σ-ημαντικο, ρο' λο και παράλλ-ηλα αποδίδει στον θείο τ-ης αuτοκράτεφας , τον Μανοu�λ, μεγαλύτερ-η εξοuσία. Ο Μανοu�λ πιέζει " " ' να αποκαταστ-ησει τ-η Θ ... εο δ ωρα τις εικονες, ομως εκειν-η , ' πιστ-η, στ-ην πολ ιτικ-η' ειναι απρο' θuμ-η θ ε' λοντας να μεινει το!) άνδρα τ-ης. Σε αuτ� τ-η μεταγενέστερ-η παραλλαγ� , οι εικονολάτρες μοναχοί πο!) �ταν σuνδεδεμένοι στο παρελ θόν με τ-η Moν� Στοuδίοu εξωθοόν τ-ην κατάστασ-η . Μό λις αποπέμπεται ο Ιωάνν-ης και αναλαμβάνει πατριαρχι' κα, καθ-ηκοντα ο Μ ε θ ο' δ ιος, μοναχοι" απο ο' λ ες τις σ-η μα, " κοινοτ-ητες, περι λ αμ β ανομενων , ' ντικες μοναστικες εκειDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
νων ποu βρίσκονταν στα όΡΎ) Όλuμπος , Άθως , ΊδΎ) και κυμινας , προσέρχονται σΤΎ)ν πόλΎ) ΤΎjV πρώΤΎ) KuPLax� ΤΎ)ς Ορθοδοξίας σε μια σuνέλεuσΎ) όποu αναΚΎ) ρuσσοuν ΤΎ)ν oρθ� πίσΤΎ) . 45 Είναι ολοφάνεΡΎ) Ύ) προσπάθεια ποu κα ταβάλλεται σε αuτ� ΤΎ)ν εκδoχ� για ΤΎ)ν εξυψωσΎ) τοu Ι προσφuγων Ι Ι , Ύ)ρωικοuΙ ρο' λou των εικονο λ ατρων μοναχων ποu είχαν διασκορπιστεί και εξασθενίσει σε μεγάλο βαθΙ Ι των επανει λΎ)μμενων Ι και ποινων. Ι μοΙ εξαιτιας εξοριων , / ι Ι Αναμεσα σε αuτοuς τοuς αντικροuομενοuς ισχuρισμοuς, κάθε αγιογραφικό κείμενο για κάθε άγιο αuτ�ς ΤΎ)ς πε ριόδοu διασώζει ΤΎ) δικ� τοu άΠΟψΎ) για το τι ακριβώς σu νέβΎ) και αuτές οι αναξιόπιστες αφΎ)γ�σεις εΠΎ)ρεάζοuν με ΤΎ) σειρά τοuς τοuς μεταγενέστεροuς χρονογράφοuς. Ο Β{ος της Θεοδώρας, ποu προορίζεται να μεγεθυνει τον κε ντρικό ΤΎ)ς ρόλο , αποτελεί ολοκάθαρο παράδειγμα. ΠαΙ τονι' ζεται Ι Ύ) χρονο λογΎ)σΎ) ' Ι τοu ειναι Ι ροτι αβε/ βαΙΎ) , ωστοσο ότι τα βασικά β�ματα σΤΎ) διαδικασία ΤΎ)ς αναστ�λωσΎ)ς Ι Ι Ι Ι Η εικονοτων εικονων εγιναν με επισΎ)μα δ ιαταγματα. Ι Ι καταδ ικα' ζεται με αuτοκρατορικοΙ δ ιαταγμα· μαχια με τον Ι Ι επιτuγχανεται Ι Ι λΎ)σΎ) «ο' λων των Π ατει'δ ιο τροπο Ύ) ανακ Ι Ι ειχαν Ι ρων ποu ειχαν εξοριστειΙ ειτε καταδ ικαστειΙ σε βαΙ ποινες Ι . . . μαζ'ι με μεγα' λο πλΎ)/ θ ος μοναχων Ι και καΙ ριες Ι Ι ' Ι Ι Θ ποιοuς νομικοuς τοuς οποιοuς ο ασε β Ύ)ς ... εοφι λ ος εξ ορισε, , , αφοuι πρωτα ειχε κατασχει με αuταρχικοΙ τροπο τις περιΙ Ι τοuς και τοuς ειχε Ι ακρωΤΎ)ριασει» Ι οuσιες . Τε λ ικαΙ με ενα διάταγμα των Ορθοδόξων αuτοκρατόρων και των αγίων Πατέρων αναΚΎ) ρυσσεται Ύ) αναστ�λωσΎ) των εικόνων . Όλες αuτές οι επίσΎ)μες διαταγές uποδΎ)λώνοuν ΤΎ)ν ενερ γό ανάμιξΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας. 46 Πιθανόν να μΎ)ν μπορέσοuμε ποτέ να σuγκροτ�σοuμε μιαν αδιαμφισβ�ΤΎ)ΤΎ) εξιστόΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς δεότεΡΎ)ς αναστ�"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" ' ποu προαναομως ο'λ α τα στοιχεια λ ωσΎ)ς των εικονων, φέρθΎ)καν σuγκλίνοuν στ-ην εξόμνΎ)σΎ) των θεόπνεuστων Ύ)γεμόνων (δΎ)λαδ� μόνον ΤΎ)ς Θεοδώρας, αφοό ο Mιχα�λ " , , το 843) και σΤΎ)ν αφοσιωσΎ) ' ετων ειναι μο' λ ις τριων εκεινων ποu uπέφεραν για ΤΎ)ν πίσΤΎ) τοuς, δΎ)λαδ� των κατα διωχθέντων μοναχών . 47 Η Θεοδώρα, ποu αρχικά δεν νιώ θει σίγΟUΡΎ) για ΤΎ)ν επικράΤΎ)σΎ) των σχεδίων ΤΎ)ς, ανα θέτει στον Θεόκτιστο να σuγκαλέσει μια σuνέλεuσΎ) στο σπίτι τοu , να βoλιδoσκoπ�σει τοuς εικονολάτρες ποu μό, ' ζ ' και να β ρει εναν ' επιστρε' ψ ει απο' ΤΎ)ν εc,Oρια τρολ ις εχοuν , ' Και απο' ΤΎ) ' πο να απομακρuνει τον Ι ωαννΎ) Γ ραμματικο. " ' s:' ' θα παρει στιγμΎ), ποu σuμφωνειται οτι ο Μ ε e Ουιος ΤΎ) θ εσΎ) τοu ως κεφαλ� ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας, ανοίγει ο δρόμος για ΤΎ)ν επόμενΎ) σΎ)μαντικ� σuνεδρίασΎ) . Η επίκλΎ)σΎ) ΤΎ)ς Ζ' Οικοuμενικ�ς Σuνόδοu ως απόδειξΎ)ς των αρχαίων παρα δόσεων ΤΎ)ς εικονολατρίας δεν θα επιτρέψει στο εξ�ς κα, αμφισ βΎ)ΤΎ)σΎ) ' ' μια σχετικα, με τον ρο' λο των εικονων . Κ α, , ' ' τοπιν μια νεα λειτοuργια θα αναθ εματισει ΤΎ)ν εικονομα" εικονες. , και θ α αποκατασΤΎ)σει ' χια τις ιερες '4<;
Ο -θ ρίαμβος της Ορ -θ οδοξίας
�
Σ τις 1 0 Μαρτίοu τοu 84 3 , το Σάββατο πριν από τψ πρώ ΤΎ) Κu ριακ� ΤΎ)ς Σαρακoστ�ς , ο πατριάρχΎ)ς Μεθόδιος πραγματοποιεί μια αγρuπνία στις Βλαχέρνες μαζί με όλο , , και το επομενο ' τοu τον κλΎ)ΡΟ πρωι" πορεuεται σΤΎ)ν Αγια , αφοu, περασει , ' Αποστο' λων. Σ οφια, απο, τον ναο, των Αγιων Νωρίς τψ Κuριακ� , ο M ιχα�λ Γ ' , Ύ) Θεοδώρα και σόσσω, ' απο, το ανακτορο μΎ) Ύ) Α u λΎ), "C",εκινοuν για να τοuς σuναDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, " ο λοι κρατουν , ' σταυρους, ντησουν στη Μ εγα' λYj Ε κκλYjaLa· , ' ' Η καινουργια ' ' τε λ εσΤYjκε λ ειτουργια εικονες και κερια. για πρώΤΥ) φορά στις 1 1 Μαρτίου του 843. Με αυτόν τον " ανατραΠYjκε Yj εικονομαχια. , Η συγκεκριμενΥ) ' λειτροπο τουργία τελείται ακόμΥ) και σ�μερα ΤYjν πρώΤΥ) Kυριακ� ΤYjς Σαρακoστ�ς στψ ΟρθόδοξΥ) ΕκκλYjσία. 48 Αρχίζει με έναν πρόλογο που συνοψίζει ΤYjν απόΡΡΙψΥ) ΤYjς ασέβειας και ΤYjν απoδoχ� του ορθού δόγματος με ΤΥ) , του Θ , � " τριαντα χρονια, ' 'Υστερα απο, σχευον χαΡΥ) " εου. τερματίζονται οι διώξεις και ο διχασμός στους κόλπους ΤYjς ' αντικαθ ισταται ' Ε κκλYjσιας απο, μιαν αρμονΙΚΥ)" συμφωνια. Κατόπιν ακολουθούν δύο κατάλογοι. Ο πρώτος είναι μια θετικ� αποτίμYjσYj των καλών εικονολατρών που θα μνYj, � , � , των μια αρνYjΤΙΚYj, καταυΙΚΥ) μονευονται εσαει, · ο υευτερος , εικονομαχων , ' κακων που ανα θ εματι' ζονται. Ο κα' θε καταλογος περιλαμβάνει απρόσωπες θεολογικές αναφορές, λό, για ο' λους εκεινους ' ' ' γου χαΡΥ) που αρνουνται ΤYjν Ενσαρκω, " ' ' τις εικονες σΥ) του Λ ογου του Θ " εου, Yj ΤΥ) �ωακρισΥ) μετα" " " � ' λ λ θ 'cc,u εικονων και εωω ων , και ακο ου ει ενα μικρο τμYjμα , , Ι �,� με συγκεκρψενα ονοματα, οπου υωεται ει μφασΥ) στους , ι , " UΠYjΡεικονομαχους πατριαρχες και επισκοπους οι οποωι ξαν υπεύθυνοι για ΤYjν εισαγωγ� και ΤYjν υπoστ�ριξY) ΤYjς αίρεσYjς. Το Συνοδικόν της ΟρθοδοξΕας δεν κάνει ονομα στικ� μνεία του Λέοντος Γ ' , παρ' όλο που ο πατριάΡΧYjς , για ΤYjν , περιστροφες � ' ζεται χωρις ' του Αναστασως καταυικα , , � ' ' εισαγωγΥ) του υογματος · ομοιως Yj Ε LpYjVYj και ο Κ ων, , ' ' ΣΤ' εφμνουνται 'C απο, τον πατριαΡΧΥ) σταντινος λ ιγοτερο Ταράσω για ΤYjν καταδίΚΥ) ΤYjς εικονομαχίας το 787. Επα ναλαμβάνονται επίσYjς τα αναθέ ματα ΤYjς Συνόδου του 787. 49 Η συνέχεια ΤYjς Ορθοδοξίας επικυρώνεται με αν αφ ωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, �, ' ν'Υ)σεις ποu καλοuνται ευφημια και πολ υχρονια και αΠΟυΙ/ / οονται στοuς 'Υ)γεμόνες, ξεκινώντας από τον Mιχα�λ και , τοu, Τ'Υ) Θεουωρα, , , �, Τ'Υ) μ'Υ)τερα τοuς πατριαρχες και τον uπολοιπο κλ�ρo. Μια τελικ� οοξολογία, ποu βασίζεται σΤ'Υ)ν αντίστοιχ'Υ) τοu 787, περιλαμβάνει μια προσεuχ� όχι μόνο για Τ'Υ) Σ6γκλ'Υ)ΤΟ και τοuς κρατικο6ς αξιωματο6χοuς, αλλά , επισ'Υ)ς για τον πιστο" στρατο και ο' λοuς τοuς πολ 'ιτες ( πα, , � EXouv , ' και για εκεινοuς ντι/ πολ ιτευματι ποu 'Y)U'Y) ) , κα θ ως / αναφερθεΙ Ξεκινώντας Τ'Υ)ν καινο6ργια λειτοuργία τοu με Τ'Υ) λει τοuργικ� ανακεφαλαίωσ'Υ) Τ'Υ)ς Ορθοοοξίας και σuνεχίζο" αιρεσεων, με �, ο' λων των γνωστων ντας με Τ'Υ)ν καταυικ'Υ) " ' ' τε λεuταια Τ'Υ)ν εικονομαχια, ο πατριαΡΧ'Υ)ς καθ ιερωνει μια μέθοοο αποκ�ρuξ'Υ)ς Τ'Υ)ς ΠΡΟ'Υ)γο6μεν'Υ)ς πoλιτικ�ς και επι, λ ατρεια , σΤ'Υ)ν παραυοσιακ'Υ) ' των εικονων ' � στροφ'Υ)ς . Ε πει, � σuνιστα, σε καμια, πε� , 'Υ) αναστ'Υ)' λ ωσ'Υ) των εικονων U'Y) υεν , , ' ' πολ ΙΤΙΚ'Υ)' , �υεν uπαρχει ' ( μια λ εριπτωσ'Υ) νεα νεωτερισμος ξ'Υ)-κλειοί ποu εκφράζει ΤΎ)V αποοοκιμασία στ'Υ) βuζαντιν� Εκκλ'Υ)σία). Έτσι αuτ� 'Υ) εκκλ'Y)σιαστικ� τελετ� μπορεί , � και να axuνα uποκατασΤ'Υ)σει Τ'Υ)ν εκκλ'Υ)σιαστικ'Υ)" σuνοuο ρώσει τις αποφάσεις Τ'Υ)ς αντίσΤΟΙΧ'Υ)ς τοu 8 1 5. Αντί να οι αιωνίζει Τ'Υ) οιαμάχ'Υ) σχετικά με τον ρόλο των θΡ'Υ)σκεuτι, , , , εικονων κων , επι β ε β αιωνει τις αποφασεις Τ'Υ)ς Ζ ' Ο txouμενικ�ς Σuνόοοu τοu 787, οι οποίες αποτελο6ν παραΟόσεις , , ' ' Σ ε μεταγενεστεροuς χρονοuς, ο πατριαρΤ'Υ)ς Ε κκλ'Υ)σιας. , , � μαζ 'ι τοu Χ'Υ)ς προσκαλ ει' τον αuτοκρατορα να υειπν'Υ)σει μετά Τ'Υ)ν oλoκλ�ρωσ'Y) Τ'Υ)ς λειτοuργίας . , αuτον ' τον λ ειτοuργικο' ορι'Ο σοι αρνοuνται ' να �uεχτοuν σμό Τ'Υ) ς αιρετικ�ς φ6σ'Υ)ς Τ'Υ)ς εικονομαχίας , ομολογο6ν " ειναι auu, τοuς και καταυικα � ' ζονται. Π αροτι �, Τ'Υ)ν αμαρτια , ' νατο να uπο λογισοuμε τον αρι θ μο' των εικονομαχων επι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
' Ι σκοπων ποu παρε, μειναν πιστοι/ στο αφετικοΙ δογμα, ο αριθμός των 20. 000 και πλέον, ποu uποτίθεται ότι αποπέμ φθηκαν στη διάρκεια μιας εκτεταμένης εκκαθάρισης, δεν , ' ' πρεπει να λαμβανεται κατα" γραμμα. Στο πλαισιο τοu Β'ιου του Μεθόδιου, πρόκειται σίγοuρα για λογοτεχνική uπερ βολή στη θέση της λέξης «πλήθος» . Ομοίως, η αναφορά " , " η τρεις χι λ ια' δ ες» δ εν ειναι στις « δ uo τιποτα περισσοτερο από μια uπόθεση . 50 Το βασικό πρόβλημα σuνίσταται στο ότι ο Μεθόδιος δuσκολεύτηκε να σuμπλη ρώσει όλες τις , ' ' ' θ εσεις κενω θ εισες και αναγκαστηκε να επανα δ ιορισει πρώην εικονομάχοuς οι οποίοι είχαν προηγοuμένως δη, αποκηρuι,ει ' "C την πιστη ' ' μοσιως τοuς στην αφεση . Αuτο' το , , , ' ' προκα' λεσε ενα ακομη σχισμα αναμεσα στον παθ εμα τριάρχη και στοuς μοναχούς της Μονής Στοuδίοu . Όπως και στη διένεξή τοuς με τον πατριάρχη Νικηφόρο στις αρι , ΤΟU Θ " χες '" ' αιωνα, αρνοuνται την επικοινωνια με τον Μ ε, σημαντικης , , ' ' ετσι τα ζιζανια μιας ακομη θ ο' δ ιο σπερνοντας διαίρεσης στοuς κόλποuς της Εκκλησίας. Παρ' όλη τη ση μασία της για το Βuζάντιο, για το μέλ λον της εκκλησιαστικής τέχνης και την ανάπτuξη τοu μοναχισμού , η ανατροπή της εικονομαχικής πολιτικής " ' στην ' να αντιμετωπιστηκε ως μει ζον γεγονος δεν φαινεται εποχή της. Καμία ξέν η , μη-βuζαντινή δύναμη δεν πα ρεuρίσκεται ως μάρτuρας στην αλλαγή , η οποία άλλω' με ' στε δ εν ανακοινωνεται στην uπο' λοιπη χριστιανοσuνη ιδιαίτερη σποuδή . 5 1 Οι σύγχρονοι δεν σχολιάζοuν διεξο, για να προ βα' λouv την προ' μα, παρα, μονο δ ικα' το ζητη , "C . Και αuτος " ' ειναι ' ' ενας ακομη λογος σωπικη, τοuς αναμιι,η να αμφιβάλλοuμε για την uποτιθέ μενη αντίδραση ενός , ' Στο τε' λος της μεγα' λou αριθ μοu' εικονομαχων επισκοπων. βασιλείας τοu Θεόφιλοu , οι δuνάμεις των εικονομάχων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
φαίνεται ότι έχουν εξαντληθεΙ Είναι αλ�θεια ότι ο Με θόδιος δυσκολεότηκε να βρει αρκετοός εικονολάτρες για να καταλάβουν όλες τις διαθέσιμες θέσεις, αλλά αυτό δεν εκπλ�σσει αφοό Ύ) πρΟ"ηγοόμενΎ) γενιά δοκιμάσΤΎ)κε από σκλΎ) ροός διωγμοός. Ο διάδοχός του Ιγνάτιος δεν δείχνει , . Μ ονο ' ο ' να εΠΎ)ρεα' ζεται στο ελ αχιστο απο, ΤΎ) υιαμαΧΎ) <;:Ο αντικαταστάΤΎ)ς του Φώτιος εκφράζει υπερβoλικ� ανΎ) συχία για μια ενδεχόμενΎ) αναζωπόρωσΎ) ΤΎ)ς αίρεσΎ)ς των " " , ' Ο μως αυτο' ειναι εικονομαχων. κατι που πιθ ανοτατα οφει, β ιωσει ' <;:Ο προσωπικα, ειχε λ εται στο γεγονος " οτι ο ,ιuιoς ΤΎ)ν πιο σκλΎ)Ρ� περίοδο ΤΎ)ς εχθρόΤΎ)τας, όταν ο πατέρας του " ' Κ ζ ' Σ εργιος αι και ο' λΎ) του Ύ) οικογενεια ειχαν εc.,οριστει. αφοό μάλιστα �ταν συγγεν�ς με ΤΎ)ν οικογένεια ΤΎ)ς Θεο,ισως ειχε , προσ , θ ετους λογους ' ' υωρας, να επικαλειται ΤΎ)ν <;:Ο , Ορθοδοξία ΤΎ)ς σε αντίθεσΎ) με ΤΎ)ν αιρετικ� στάσΎ) του Θεόφιλου. '4<;
Η αναγέννηση της αναπαραστατικής τέχνης
?.,
Α ν και είναι λογικό να υποθέσουμε ότι Ύ) Θεοδώρα απο-
, , , ' του Μ εκατεσΤΎ)σε αμεσως τις εικονες στις εκκλΎ)σιες γάλου Παλατίου και οι εικονολάτρες μοναχοί έπραξαν το , <;:Ο στα μονασΤΎ)ρια , , που ' ' οι μαρτυριες λιγοστες ιuιo τους, ειναι , , ΤΎ) υΎ) ' πα' ΤΎ)ς θ ΡΎ)σκευΤΙΚΎ)ς <;:Ο μοσια πατρωνια πιστοποιουν ραστατικ�ς τέχνΎ)ς στα επόμενα χρόνια. Μέχρι τα τέλΎ) ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς πατριαρχικ�ς περιόδου του Φωτίου (858-867) δεν έγινε καμία σΎ)μαντικ� αλλαγ� σΤΎ) διακόσμΎ)σΎ) ΤΎ)ς ΜεγάλΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Φυσικά ο σταυρός �ταν εξίσου ιε, για τους εικονολ ατρες , " ρος οσο και για τους εικονομαχους
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
και το 843 δεν υπ� ρχε ά.μεσος λόγος για την απομά.κρυν σ� του . Ωστόσο η αργοπορία στη διακόσμηση του μηι λης ειναι ι ι τροπολ ιτικουι ναουι της Κ ωνσταντινουπο αρκουντως εντυπωσιακ� . Στο κ�ρυγμά. του το Πά.σχα του 867, παρουσία του Μιι ι του Β ασιλ ειου, ι ι χαηι λ Γ Ι και του συναυτοκρατορα ο Φ ωτιος περιγρά.φει το καινοίιργιο ψηφιδωτό του σηκοίι της Αγίας , , ειχε ι ι Ι αντικαταστησει Σ οφιας, το οποιο εναν ογκω' δη χρυσοποίκιλτο σταυρό. 52 Απεικονίζει τη Θεοτόκο ενθρονιι β ρεφος ι με τον Χ ριστοΙ Ι Ι της και σω' ζεται σμενη στα γονατα μέχρι σ�μερα. Ο Φώτιος μιλά.ει γι' αυτό το ση μαντικό μνημείο της εικoνoλατρικ�ς τέχνης, όπου η μητρικ� φρο':' ντίδα της Παρθένου για τον Υιό της περιγρά.φεται με την έκφραση του βλέμματός της που τον κοιτά.ζει με ιδιαίτει ' Ι η Π αναγια Ι ειναι Ι Ι ζωΛ εγεται ρη τρυφεροτητα. οτι τοσο ι περιμενει ι ι ' ντανηι , ωστε ο θ εατης τα χει' λη της να σαλ ει Ι στιγμηΙ . Ο ι σημερινοιΙ επισκεπτες της ΑΨ ουν αναι πασα ι να μπερ δ ευονται ι Σ οφιας ι πι θ ανον ι γιας αποΙ αυτηι την περιγραφ� , καθώς και οι δίιο μορφές ατενίζουν προς τα κά.τω ι αποι μεγα' λο u' ψ ος, χωρις ι να φανερωνουν Ι την εκκ λησια κανένα ανθρώπινο συναίσθημα. Αλλά. αν ο Φώτιος περιγρά.ι ' φει στην πραγματικοτητα τα εσωτερικαι συναισ θ ηματα της Μητέρας και του Παιδιοίι, η περιγραφ� του αντιστοι" απο την εκ' χειι πιο πολu' σε αυτοΙ που θα περιμενε , κανεις φρασι, την ανά.λυση ενός έργου τέχνης σίιμφωνα με τις Ι ' παραι στο ορατοι αποτε' λ εσμα. προ θ εσεις του κα λλ ιτεχνη, Όπως και ά.λλα λογοτεχνικά. είδη , η έκφρασις επιβά.λλει ένα μά.λλον τυποποιημένο ίιφος περιγραφ�ς . 53 Η καταδίι ι που ειχαν Ι ' αφετικων, κη των αμαρτωλων στερησει την Ε κι αποΙ την ομορφιαΙ της και την ειχαν Ι ' κ λησια εκ θ εσει στον χλευασμό και στις προσβολές τους, δεν ακολουθεί τους Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" ει.,ω , ' ' και ο Φ ωτιος Ι' δ ιους περιορισμους μι λ αει απ τα δ 0t" , ' των εικονομαχων ντια. 'Ετσι ο σταυρος αντικαταστα' θΎ)κε , ' ' ' Β ρεφος , το πρωτο παρααπΌ, ΤΎ)ν Π αρ θ ενο και το Θ ειο στατικό ψΎ)φιδωτό ΤΎ)ς εκκλΎ)σίας ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας. " παρομοια αντικαταστασΎ) ' ' ' δ εν Το πι θανοτερο ειναι οτι άργΎ)σε να γίνει και στις εκκλΎ)σίες ΤΎ)ς Νίκαιας και ΤΎ)ς , , ' ' Θεσσα λονΙΚΎ)ς, των ΠΡΟΎ)γουμενων σταυοπου οι β ραχιονες ρών διακρίνονται πιο καθαρά. Δεν γνωρίζουμε αν και άλ λες δΎ)μόσιες εκκλΎ)σίες διακoσμ�θΎ)καν με παραστατικ� , " υπαρχουν μαρτυριες , σε συντομο , ' Ο υτε τεχνοτροπια χρονο. , , Ύ) Θ... εο δ ωρα , ' τα γεγονοτα οτι και ο Μ ιχαΎ)' λ Γ ' γιορτασαν του 843 με παραγγελίες εικόνων σε καλλιτέχνες. Όμως " νεο ει' δ ος ει, τους ρο' λος αποτυπωνεται ' ο ιστορικος σε ενα κόνας που προσδιορίζεται ως ο εορτασμός του Θριάμβου ΤΎ)ς Ορθοδοξίας και πιθανότατα ανάγεται στον Θ' αιώνα. Σ�μερα το πιο διάσΎ) μο δείγμα του είδους βρίσκεται στο ' του Ι Δ " αιωνα, ' και ειναι ' Β ρετανικο' Μ ουσειο δΎ)μιουργια , ' ' ' ζ Α απΌ τα ε λ αχιστα που σω ονται. πεικονι' ζει τους Ύ)ρωες " μια εικονα ΤΎ)ς Μ Ύ)τε' ' να προσκυνουν ΤΎ)ς εικονολ ατριας ρας και του Θείου Βρέφους, του τόπου ΤΎ)ς «OδΎ)γ�τριας». 54 " επιπε δ α, αυτοκρατορικες ' ' ' παραταγμενοι σε δ υο Σ τεκουν , , ι μορφες στο επανω επιπε ι δ ο και αγιοι ' και πατριαρχικες , στο κατω. " τα επισΎ) μα αυτοκρατορικα' τους εν δ υ' ματα , Φ ορωντας Ύ) Θεοδώρα και ο νεαρός γιος ΤΎ)ς ξεχωρίζουν στα αριστε, , ρα, ΤΎ)ς προσκυνουμενΎ)ς εικονας με τον Μ ε θο' δ ιο και τους , τα ονομα, ' των οποιων ' α' λλους εικονολ ατρες ομο λογΎ)τες, τα είναι γραμμένα με κόκκινο κάτω από τις μορφές τους, ' ' δο υστερα ' t" ' Σ το κατω στα δ ει.,ια. επιπε απΌ, προσεΚΤΙΚΎ), " τα ονοματα των 0' ανα' λυσΎ) αναγνωρισΤΎ)καν οι μορφες " " , , ποιων ειναι πο λυ' φθαρμενα: κατω αριστερα' στεκει μια '
�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" , που β ασταει ' μια μΙΚΡΎ)' εικονα' αγια προκειται για ΤΎ) μυ θ ι" ' μια φαντασΤΙΚΎ)" Ύ)ρωιδ α ΤΎ)ς πρωΤΎ)ς ΚΎ)' Θεο δοσια, περιοδου ΤΎ)ς εικονομαχίας, το 7 30. Πιο οικείοι και γνωστοί ά γιοι σιψπλΎ)ρώνουν το κατώτερο επίπεδο (βλ. εικόνα 9). 55 , ει' δ ος εικονας Μ ο λονοτι ' το συγκεκριμενο ' δ εν μπορει' να αναχθεί στο 843, Ύ) σΚΎ)ν� έχει τις ρίζες ΤΎ)ς σΤΎ)ν αποκα τάστασΎ) ΤΎ)ς Ορθοδοξίας υπό ΤΎ) Θεοδώρα και τον Μ ι, , ' σε αυΤΎ)ν χαΎ)' λ Γ ' . Ε'ιναι δ ελεαστικο' να δ ουμε ΤΎ)ν εικο, επι β 'ιωσΎ) ενος ' πο λu' μεγα λυτερου ' να ΤΎ)ν τυχαια αρι θ μου' ' ' , , , παρομοιων εικονων αφιερωμενων στο 'ι δ ιο γεγονος. Ω στο, Ι Ι Ι σο οι πεντε Ύ) και περισσοτεροι αιωνες που χωρι' ζουν αυτό το δείγμα από τον Θρίαμβο ΤΎ)ς Ορθοδοξίας υποδΎ)λώ, , πι θανοτατα ' εν δ ιαμεσες ' ' ' ξαν πολλ ες νουν οτι υΠΎ)Ρ εικονες. ΣΤΎ)ν εικονογράφΎ)σΎ) των χειρογράφων, Ύ) xρ�σΎ) πα" ' ' δ ιακοσμΎ)σΎ)ς ρασταΤΙΚΎ)ς φαινεται οτι ανανεω' θΎ)κε πιο , ' συντομα μετα' το 843 . 'Ο πως εχουμε Ύ)' δ Ύ) σΎ)μειωσει, ' τα " , , ' Σ τουμονασΤΎ)ριακα σκριπτορια, οπως εκεινο ΤΎ)ς Μ ονΎ)ς " κοινΟΤΎ)' σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπο ' λΎ) Ύ)' των μοναστικων δ ιου , , ' που β ρισκονταν κοντα, σΤΎ)ν πρωτευουτων ΤΎ)ς Β ι θυνιας , , ' ' ' σα, ειχαν αΠΟΚΤΎ)σει αυ ξΎ)μενΎ) σπου δαΙΟΤΎ)τα ΤΎ)ν περιοδο μεταξίι 787 και 8 1 5 ' ένα νέο είδος μικρογραφίας είχε αναπτυχτεί και χειρόγραφα διαφoρετικ�ς μoρφ�ς εξακο λοίιθΎ)σαν να παράγονται σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς δείιτεΡΎ)ς φά' ' ' λους, οπου ' τους κυκ ΟΙ Σε αυτους σΎ)ς ΤΎ)ς εικονομαχιας. Ι " , γραφεις αντεγραφαν κειμενα και τα εικονογραφουσαν με σχέδια ζώων και φυτών , μυθικά σίιμβολα και άλλες έγ χρωμες παραστάσεις, �ταν ευκολότερΎ)" Ύ) επιστρoφ� σΤΎ)ν , , , ' απεικονισΎ) αν θ ρωπινων μορφων . ΑυΤΎ) Ύ) τασΎ) ανιχνευε, , " οπου το κειμενο των Ψα λΤΎ)ρια, ται στα εικονογραφΎ)μενα , , προσω, ' εικονογραφειται με σΚΎ)νες ιστορικων Ψα λ μων πων και των πρόσφατων διωγμών των εικονολατρών . Ο �
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
πατριάρχη ς ΝιΚ"ηφόρος σίιρεται έξω από τ-ην εκκλησία , , απο, τους εικονομαχους, που στ-η συνεχεια σο β ατι'ζουν τις , ση των , ' στην εικονογραφη εικονες . 'Ε να α' λλο στοιχεια , , , , ' λ με Ψα λ μων αφορα εναν κυκ ο εικονων που συνυεονται '1> ' " , του Δ αβ 'ω'1> ' χρησιμοποωυνται την ιστορια επισης προσωΑ ρετες ' που απεικονι' ζονται ως Μ ουσες ' ποποιημενες , με τα κλασικά τους ενοίιματα, ενώ ο Mωυσ�ς και οι Π ρο φ�τες έχουν τη oικ� τους θέση ως πρόορομοι του Χρι στοίι. Ψαλτ�ρια που κατασκευάστηκαν μετά το 843 και , , τα κειμενα , ' σω' ζονται ως σημερα υπουη οτι με ανα'1> λωνουν παραστατικ� οιακόσμηση �ταν από τα πρώτα προ'ί όντα της εικoνoλατρικ�ς τέχνης μετά το 843. 56 " Αναμεσα τους τα μΎ)νολ ΟΥια, , καταγραφουν , τα οποια το ι ημέρολόγω των αγίων της Ορθόοοξης Εκκλησίας κάθε , , της αυτοκρατεφας , ΘεΟυωμηνα, '1> ' '1>ωασω' ζουν μια εικονα ρας ως αγίας. Το περίφημο ΜΎ)νολόΥιον του Βασιλείου, περί το έτος 1 000, περιλαμβάνει ένα πορτραίτο της όπου η Θεοοώρα απεικονίζεται με μια άλω και μια μικρ� στρογ γυλ� εικόνα στα χέρια της , την ημέρα που την τιμά η Εκ, " οχι σε καποω , , ' Ε'ιτε αναγεται ειτε προγενεστερο κ λησια. , , , ' πρωτοτυπο, ειναι απο, τις ελ αχιστες εικονες της αυτο, , ' θηκαν και την παρουσια' ζει ακαμπτη κρατεφας που υιασω '1> , αγια. , Κανενα , ' προσωπικο, χαρακτηοπως αρμο' ζει σε μια ριστικό της οεν οιατηρείται μετά τη μεταμόρφωσ� της , , , Π ι θανον , ' παντως το πορτραιαπο, αυτοκρατεφα σε αγια. ι , , , το να εχει αντιγραφειι αποι καποια προγενεστερο χεφογραφο φιλοτεχνη μένο μετά τον θάνατό της προκειμένου να επικυρωθεί η η μέρα εορτασμοίι της μν�μης της. 57 Η , " εορτης της Θ εουωρας ονομαστικης απο, την Ε κθ εσπιση '1> ' , σημαινει " οτι πι θ ανοτατα ' ' ζωγραφιστει, και θα ειχαν κλησια " ' α' λλ ες εικονες της. Σ την πραγματικοτητα αυτο που κα�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙ Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
θορίζει τφ αγιότητά της είναι ο ρόλος της στην αναστ� λωση των εικόνων . Η λατρεία της Θεοδώρας είναι το\) επίση μο\) είδο\)ς και καθιερώθηκε χωρίς την ύπαρξη κά, αγιοτητας, , ' ' θεραπε\)ποιο\) σημειο\) οπως οι θα\)ματο\)ργες τικές ιδιότητες των λειψάνων της. '4<;
Η τιμωρία του Κωνσταντίνου Ε ' και η εξύψ ωση της Ειρήνης e"
Γ ια να σηματoδoτ�σo\)ν την αναστ�λωση των εικόνων ,
η Θεοδώρα και ο M ιxα�λ Γ ' προχώρησαν σε μια σ\)μβο λικ� αλλαγ� . Τα λείψανα το\) Κωνσταντίνο\) Ε ' , το\) αρ χιαιρετιχού και \)πέρμαχο\) της ειχoνoμαxικ�ς θεολογίας, , θηκαν απο" τον ταφο το\) στο μα\)σω λ ειο ' το\) απομακρ\)ν Ιο\)στιν ιανού, στο\)ς Αγίο\)ς Αποστόλο\)ς . Τα οστά το\) , " , ' δ ιασκορπιστηκε, καηκαν και η σταχτη ωστε να μην \)παρχει στο μέλλον καμιά τοποθεσία σ\)νδεδεμένη με την τα' φη, το\) . Η σαρκοφαγος το\) απο" πρασινο θ εσσαλ ικο" μα ρμαρο θρ\)μματίστηκε και κομμάτια της xρησψoπoι�θη καν αργότερα για την επαναδιακόσμηση της εκκλησίας της Παρθένο\) στον Φάρο (πο\) �ταν επίσης δημιούργημα ' ' Ε ' ) . 58 'Ε τσι ομως , , κενο, στον το\) Κωνσταντινο\) εμεινε ενα , , " ' α\)τοκρατοριχο ταφικο θ α' λ αμο πο\) ειχε κω λας Υεμισει , ' ασφ\)κτιχα, ως τα μεσα το\) Θ... " αιωνα. 'Ε νας μεταΥενε, ' στερος κατα' λΟΥος ο' λων των ταφων πο\) \)πηρχαν εκει, αναφέρει και τον τάφο της α\)τοκράτειρας Eφ�νης, μολονό τι, όπως είδαμε , η Eφ�νη είχε ταφεί στο μoναστ�ρι πο\) , ιδ ρ\)σει , ' ' ' ειχε η 'δ ι ια στην Π ΡΙΥΚΙΠΟ, λ 'ΙΥΟ μετα, τον θ ανατο της το 80 3 . 59 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Αuτ� Ύ) ανωμαλία μπορεί να εςΎ)γΎ)θεί μόνο αν δεχτού με ΤΎ)ν uπόθεσΎ) ότι κάποιος μετέφερε ΤΎ) μαρμάρινΎ) σαρ κοφάγο ΤΎ)ς E φ�νΎ)ς από ΤΎ)ν Π ρίγκιπο σΤΎ)ν Κωνστα ντινούπολΎ) . Στο πλαίσιο ΤΎ)ς εςαφάνισΎ)ς τοι) Κωνστα, επισφραγισΤΎ)κε , ' Ε ' , με ΤΎ)ν οποια το τε' λος ΤΎ)ς ντινοι) " , , ' πιθ ανο οτι Ύ) Θ,.. εο δ ωρα ' 'C εικονομαχιας, φαινεται εc."αφετικα ανέλαβε αuτό το καθ�κoν . Με μια πράςΎ) μετακoμιδ�ς ( trans]atio) πιθανόν να κανόνισε να ταφούν τα θνΎ)τά απο μεινάρια ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς σΤΎ)ν άδεια θέσΎ) τοι) αuτοκρατορι" ' 'Οταν πραγματοποιοuνταν κοι), μαuσωλEιou. ανα λογες με, ' ' τακομι δ ες, οπως για παρα' δ ειγμα σΤΎ)ν περιπτωσΎ) ΤΎ)ς αγίας ΕuφΎ)μίας το 797, ο πατριάρχΎ)ς ΤΎ)ς Κωνσταντινούπο λΎ)ς και ο κλ� ρoς τοι) παρίσταντο πάντοτε για να εuλο, , ' Σ ε αUΤΎ)' ΤΎ)ν περι' λ ει Ψ ανο θΎ)ΚΎ). γΎ)σοuν ΤΎ)ν καινοuργια Ι ι ι τα οσταΙ καποιας ' αγιας, στασΎ) , Ύ) σαρκοφαγος δ εν περιειχε , , , , Ε ι' θ εωροuσαν αγια ΤΎ)ν αν και αρκετοι Ύ)ταν εκεινοι ποι) ρ�νΎ). Ωστόσο με μια παρόμοια τελετ� Ύ) σαρκοφάγος ΤΎ)ς μεταφέρθΎ)κε επίσΎ)μα από ΤΎ) μoνασΤΎ) ριακ� εκκλΎ)σία ΤΎ)ς Παρθένοι) ΤΎ)ς Πριγκίποu , σΤΎ) θάλασσα τοι) Μαρμα, σΤΎ)ν πρωτεuοuσα , ρα, και εγκαταστα' θ Ύ)κε στο αuτοκρα' τορικο, μαuσωλ ειο. Έτσι Ύ) Eφ�νΎ) επιτέλοuς ενώθΎ)κε με τον σύζuγό ΤΎ)ς , , ' ποι) ΤΎ)ς αρ' ' ΤΎ) θ εσΎ) Δ' τον Χ α' ζαρο, και ΠΎ)ρε τον Λεοντα μοζε ανάμεσα στοuς Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας . 60 Η " ανα?ΤΎ), " αuτοκρατεφα, ποι) Ύ)ταν uπεu θuνΎ) για ΤΎ)ν πρωΤΎ) λωσΎ) των εικόνων το 787, και σuνεπώς αποτέλεσε πρότu πο ΤΎ)ς Θεοδώρας, επέστρεψε τελετοuργικά σΤΎ)ν πιο τι μΎ)ΤΙΚ� ταφικ� θέσΎ) τοι) Βuζαντίοu . Η τελετοuργικ� τα, , ' πεινωσΎ) τοι) εικονομαχοι) αφετικοι), αντισταθ μισΤΎ)κε με τψ εςύψωσΎ) μιας Ύ)ρωίδας ΤΎ)ς εικονολατρίας . Παρότι Ύ) Θεοδώρα δεν κατονομάζεται ως uπεύθuνΎ) γι' αuτ� ΤΎ)ν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , ΤΎ)ς το ' καλ α' με το επιτεuγμα αντα λλ αγΎ)' , ταιρια' ζει τοσο 843, ώστε μας φαίνεται περιττό να ψάξοuμε αλλοό. Πιι οτι Ι μποροuμε Ι Ι στεuω να σuμπερανοuμε πως , με αUΤΎ)ι ΤΎ)ν έντονα φορτισμένΎ) πράξΎ) ΤΎ)ς μετακoμιδ�ς των λειψά νων ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, Ύ) Θεοδώρα από ΤΎ) μια τίμΎ)σε ΤΎjV προ" ' εικατοχο ΤΎ)ς και απο" ΤΎ)ν αλλΎ) ΤΎ)ν uπο' θ εσΎ) των ιερων " ειχε προσφατα , ι Ι κονων τις οποιες αποκατασΤΎ)σει. Μετά τα γεγονότα τοu 843, πολλοί uπέρμαχοι ΤΎ)ς ει' και υεν ' ποu ειχαν ' -C s:, ειχαν ' εc,οριστει κονολ ατριας ταφει, με τις οφειλόμενες τιμές επιστρέφοuν σε καταλλΎ)λότεροuς , , ' ' Τα λ ει' ψ ανα τοu πατριαΡΧΎ) Ν ΙΚΎ)φοροu, ταφοuς. ο οποιος στο μεταξό είχε αναΚΎ) ρuχθεί άγιος , μεταφέρθΎ)καν με Ι Ι Ι -c ' κραΤΙΚΎ), μεριμνα απο, τον τοπο οποu πει θανε εc,οριστος και επέστρεψαν σΤΎ)ν εκκλΎ)σία ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας . 61 Ο Θεό δωρος ΣτοuδίΤΎ)ς και ο αδελφός τοu 1ωσ�φ επέστρεψαν , ' , σΤΎ) μονασΤΙΚΎ) τοuς κοινΟΤΎ)τα. Ι σως και νεκροι, πλ εον , ' των εικονων ' α' λλ οι uπερασπιστες να ΤΨΎ)' θΎ)καν με αuτον τον τρόπο. 62 Αντίθετα, πιθανότατα εκδιώχθΎ)καν από τοuς , ' ' ταφοuς τοuς τα λ ει' ψ ανα των εικονομαχων. Ο ι πατριαρ, ' ' uπεu' θuνοι για ΤΎ)ν αιρεσΎ) κατονομαχες ποu θεωροuνται ζονται στο Συνοδιχόν της Ορθοδοξ{ας : ο Αναστάσιος, ο Κωνσταντίνος και ο Nικ�τας τον Η' αιώνα (αφ�νoντα:ς έξω τον Παόλο ποu απαρν�θΎ)κε ΤΎjV εικονομαχία), και ο Θεόδοτος, ο Αντώνιος και ο 1ωάννΎ)ς τον Θ' . 63 Πολλοί πα τριάρχες δεν είχαν ταφεί σΤΎ) μΎ)τρoπoλιτικ� εκκλΎ)σία αλλά στα μoναστ�ρια ποu ίδρuσαν οι ίδιοι · για παράδειγ, τοu , ' ' μα ο ταφος τοu Ταρασιοu στο μονασΤΎ)ΡΙ β ρισκοταν , , ' ' στον Β οσπορο αναπαUΤΎ)κε αργοτερα εν ει· ο Ι γνατιος , , ' ' Ε' ΡΎ)νΎ) στο μονασΤΎ)ΡΙ τοu στο Σ ατuρο. ιναι λοιπον πι θανό να μΎ) χρειάσΤΎ)κε να τψωΡΎ)θοόν οι εικονομάχοι θΡΎ) σκεuτικοί Ύ)γέτες με ΤΎjV απoβoλ� των λειψάνων τοuς από '
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'" , ταφους , ' ' στη υιαΩστοσο τους επιφανεις της πρωτευουσας. δικασία της ανακoμιδ�ς των λειψάνων πίσω στην Κων, των εικονων , , λΎ) οσων ' ' βασανισΤΎ)καν για χαΡΎ) σταντινουπο διακρίνουμε μια εμφαν� διάθεσΎ) για ΤΎ)ν τελετoυργικ� τακτοποίΎ)σΎ) των λογαριασμών . Η Θεοδώρα έπαιξε τον " οτι ο Μ ε θ 0" παρα το γεγονος ""υΙΚΟ ΤΎ)ς ρο' λο σε ο' λα αυτα, ' '" , " ' υιος και αργοτερα ο Ιγνατιος Ύ)ταν επισΎ)μως υπευ' θυνοι , τις υΎ)μοσιες ' . "" γι αυτες τε λετες >
...ς
Η διακυβέρνηση της Θεοδώρας έως την ενηλικίωση του Μιχαήλ Γ' (842 - 856)
�
Σ τα δεκατέσσερα χρόνια που κυβερνά ΤΎ)ν Αυτοκρατο-
" οσο ο Μ ιχαΎ)' λ ειναι ' πο λυ" μικρος για να ανα λα' β ει τις ρια, , ' αρμουΙΟΤΎ)τες, ''' ' ' ζ αραγε ' οποιες αυτοκρατορικες υΠΎ)ρ<."αν πολιτικές αποφάσεις που μπορούν να αποδοθούν σΤΎ) Θεο, οι "' " και οχι στους συμ βου' λους ΤΎ)ς ; Σε αυτο' το σΎ)μειο υωρα ι Ι / Ι περισσοτερες ΠΎ)γες προσφευγουν σε στερεοτυπες γενι'" ' ' ' : ο Β'ως ΤΎ)ς καταγραφει κολογιες απ λ ως οτι «υιαχεφι ζ0" ταν τις υπο θ εσεις των υΠΎ)κοων ΤΎ)ς με ικανΟΠΟΙΎ)ΤΙΚΟ, και , αρμο' ζ οντα τροπο» . Σ ε ό,τι αφορά τις διπλωματικές επαφές μ ε Τ Ύ) Δυτικ� Αυτοκρατορία, είδαμε ότι Ύ) Θεοδώρα δεν θεώΡΎ)σε ανα γκαίο να πλΎ)ρoφoρ�σει τις θρΎ)σκευτικές � τις πολιτικές Αρχές για ΤΎ)ν αναστ�λωσΎ) των εικόνων το 843. Περί μενε μέχρι το 847, οπότε Ύ) εκλoγ� του Ι γνατίου ως δια δόχου του Μεθόδιου στον πατριαρχικό θρόνο ανακοινώ θΎ)κε στον πάπα Ευγέν ιο σΤΎ) ΡώμΎ) . 64 Παρότι ο Ιγνάτιος χεφoτoν�θΎ)κε με τον συν�θΎ) τρόπο , αργότερα αποκα"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
430
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
λόφτηκε ότι Ύ) εκλoγ� τοu �ταν αντικανoνικ� , γεγονός ποu θα εκμεταλλεuθεί ο πάπας Νικόλαος Α' προκειμέ vou να επέμβει στις uποθέσεις τοu Βuζαντίοu ΤΎ) οεκαετία τοu 860. Η αuτοκράτειρα οεν έοωσε σuνέχεια σΤΎ)ν πρό τασΎ) σuμμαχίας τοu Θεόφιλοu προς τον Λοuοοβίκο τον Εuσεβ� , το 8 4 1 /842, μέσω τοu γάμοu μιας εκ των euya" εφτασε πο λ u" αργα, τε, ρων τοuς. Η βu ζαντινΎ), πρεσ βεια αφοό ο Λοuοοβίκος πέθανε το 84 1 . Η Θεοοώρα πιθανόν να πλΎ)ρoφoρ�θΎ) κε από τοuς πρέσβεις ποu επέστρεψαν ά, ο θ ανατος " ' πρακτοι οτι τοu αuτοκρατορα προκαλ εσε β α, , , uιεu� θ ια, �υιχονοια αναμεσα στοuς τρεις γιοuς τοu, οι οποιοι θέΤΎ)σαν τις οιαφορές τοuς στο Βερντέν, το 8 4 3 , αλλά μό νο προσωρινά. Η ανακατανομ� ΤΎ)ς Δuτικ�ς Αuτοκρατο' ζΎ) αρκετων , και Ύ) uπαρc, , �υιεΚυΙΚΎ)των ριας � , τοu αuτοκρατο' ' ' λou μειωσε pιxou, τιτ σε μεγα' λο β αθ μο' ΤΎ) λ ειτοuργΙΚΟΤΎ)τα ΤΎ)ς κλΎ)ρονομιάς τοu Καρλομάγνοu. Σε σόγκρισΎ) με , " ' λος , ποu μαινονται σΤΎ) Δ uσΎ) ωσοτοu ο Κ αρο τις �υιαμαχες ο Φαλακρός επιβάλει ΤΎ)ν εξοuσία τοu, το 869, το βuζα' ντινο' xu βερνΎ)ΤΙΚΟ" σuσΤΎ)μα εμφανι' ζεται απειρως πιο στα, μιας γuναικας , " παρα ΤΎ)ν παροuσια αντι β ασι' λ ισσας θ ερο, ποu κuβερνά εξ ονόματος τοu αν�λικοu yιou ΤΎ)ς . 65 " αναμεσα ' ισορροποuσε οτι Ύ) αντι β ασι λ εια Δ εuομενοu � " , , ' ' σε προσωπα ΤΎ)ς οικογενειας αλλα και μΎ) σuγγενικα, ατομα, είναι ενοιαφέρον να παραΤΎ)ρ�σοuμε τον τρόπο ποu Ύ) Θεοοώρα χειρίζεται τοuς άρρενες σuναΟέλφοuς ΤΎ)ς . Από , ' την αΡΧΎ)" εμφανι ζεται να σΤΎ)ΡΙ'ζεται περισσοτερο στον Θεοκτιστο παρά στοuς αοελφοός ΤΎ)ς, τον Πετρωνά και τον ΒάρΟα. Ενοεχομένως οιαισθανόταν τις φιλοοοξίες τοu Βάροα, και γι' αuτό τον λόγο οεν έφερε αντίΡΡΎ)σΎ) όταν ο Θεόκτιστος, το 844, προφασίσΤΎ)κε μιαν αφoρμ� για να τον εξορίσει. Σαν αποτέλεσμα, ο Βάροας έτρεφε μια ou�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
43 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , ' ει.,ε ζ λ 'ισαρεσκεια απεναντι στον αυ λ ικο" ευνουχο, YJ οποια , " � ΧΤYJκε σε εντονΥ) ουσφορια ακομΥ) και μετα, ΤYJν επιστροφ� του από τ-ην εξορία. Η Θεοοώρα οεν οίνει ωστόσο σYJ, και εμπιστευεται , , ' ευ θ υνες ' μασια τις κυριες κυ βερνYJτικες στον ευνοούμενό ΤYJς, τον Θεόκτιστο. Μέχρι το 856 ο Θεό, ' κτιστος προσκομι' ζει κρατικα, εγγραφα στο Ανακτορο του " οπου εορευει Λαυσιακου, για να τα YJ κενΤΡΙΚΥ)' s;:,UΙΟΙΚYJσYJ, s;:, ' , εγκρίνει YJ ΘεοΟώρα. Ωστόσο, παρότι βασίζεται σΤYJν ε' ' οεν μεταθ ετει το β αρος μπειρια , του, YJ αυτοκρατειρα ' s;:, ο'λων , " ' των αποφασεων σε εκεινον ουτε παραμε λ ει' τα κα θ-ηκοντά ΤYJς σΤYJν κυβέρνYJσYJ. Η αντιβασιλεία ΤYJς αποκτά , ' ' ζ' εναν οΙΚΟ ανει.,αρτYJΤΟ απο, τους αυ λ ικους s;:, ' ΤYJς χαραΚΤYJρα, που υλοποιούν ΤYJν κυβερνYJΤΙΚ� πoλιτικ� .66 Απ' αυτ� ΤYJν άποψYJ, YJ οιακυβέρνYJσ� ΤYJς αποτελεί , , ' συνεχεια ΤYJς αντισΤΟΙΧYJς του συ ζ υγου ΤYJς , παρα" ΤΥ) μειζονα θΡYJσκευτικ� μεταβoλ� υπέ ρ ΤYJς εικονολατρίας. Ο " κατειχε υ ψ YJ λ α' αι.,ιωματα ' Θ ... εοκτιστος, ο οποιος 'C ' επι" σειρα s;:, ' ΤYJς εικονομαχιας, ' ζ ετων σΤΥ) οιαρκεια των οιωγμων ει.,α, s;:, , ' κολ ου' θ-ησε να τα κατεχει και μετα, ΤYJν ανασΤΥ)' λ ωσΥ) των " υποχρεω' ' ΤYJς εικονομαχιας εικονων. Άλλοι υποσΤYJρικτες θYJκαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους, ιοίως οι επίσκο, θ ε' ποι και οι μοναχοι" που κατειχαν τις πιο σYJ μαντικες σεις. Όμως, σε γενικές γραμμές, YJ κυβερνYJΤΙΚ� γραφειο κρατία εξακολουθεί να οιαΤYJ ρεί τον έλεγχο, ενώ παράλ λYJλα πολλοί στρατιωτικοί απλώς προσαρμόζονται σΤYJν αλλαγ� . Η Θεοοώρα οιορίζει υπουργούς και χειρίζεται τις κρατικές υποθέσεις, συμπεριλαμβανομένων των οιπλω' s;:, ' , , ματικων οιαπραγματευσεων στε' λ s;:, με τις ",ι.,ενες ουναμεις νει πρεσβείες σΤΥ) Βουλγαρία, ΤΥ) Σαμάρρα και ΤΥ) ΡώμYJ , το 844, το 845 και το 847 αντιστοίχως. Όταν ο Μεθόοιος πεθαίνει το 847, YJ αυτοκράτειρα οιορίζει πατριάρχΥ) τον Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , εναν " " ειΙ γνατιο απο τοuς γιοuς τοι) Μ ιχαη' λ Α' , ο οποιος , ' ' Ε ' . Αντιχε καρει, και εuνοuχιστει, οταν β ασι' λ EUE ο Λ εων θετα με τον Σ ικελό Μεθόαιο , ο νέος πατριάρχης είναι , , θ ρωπος ποι) ζοuσε , σε αuστηρη, ασκη'):, , αν ενας ωιομορφος τικ� απομόνωση από το 8 1 3 . Οι πολιτιστικές εξελίξεις , , '):, της εικονομαχιας, με τη uεuτερη ποι) σuνuεονται περιοοο '):" '):, , η επέκταση της σποuα�ς, της αντιγραφ�ς και της επιμέ λειας χειρογράφων της κλασικ�ς επoχ�ς αεν τον έχοuν ' βα θ ια" αuτη την «εξ ωτερικη" σοφια» . αγγι' ξει' απεχθανεται , , , τοu, ο εκλεκτος ' ' της auΠ αρα τα α Ψ ογα uιαπιστεuτηρια '):, '):" , ο ισχuρος " ηγετης ποι) θα , οεν ειναι ωστοσο τοκρατειρας επιβάλει την ενότητα της Εκκλησίας. Η ααuναμία της αιοίκησης της Θεοαώρας έχει τις ρίζες της στην αποφασιστικότητά της να αποκλείσει τοuς ααελ φούς της ποι) είχαν αιοριστεί στο Σuμβούλιο της Αντιβα'):" ' και προσuοκοuσαν σι λ ειας να παι' ξ ouv ση μαντικο, ρο' λο στις πολιτικές εξελίξεις. Αντί γι' αuτό παραμερίζονται και , " xux λοuς τε λ ικα' απομακρuνονται απο, τοuς κι) βερνητικοuς και εξορίζονται. Πρόκειται για μια επικίναuνη εξέλιξη , , τοι) " εχει ηοη , '):, αποοει '):, ' ξει τις στρατιωτικες αφοι)' ο Πετρωνας , , , ' θα επι βε β αιωσει ' ικανοτητες, τις οποιες εκ νεοι) αργοτερα στο πεαίο της μάχης. Αντίθετα, οι προσπάθειες τοι) ι ι , oUYJyouv � τις πεαρχιεuνοuχοu στον στρατιωτικο, τομεα , , , ' των αρισσοτερες φορες σε αποτuχια. ο παραμερισμος αελφών της από την αντιβασιλεία πιθανόν να �ταν μια φuσικ� αντίαραση εκ μέροuς της Θεοαώρας, όμως έμελ λε να αποαειχτεί λαθεμένη ενέργεια σε μεγάλο βαθμό. 67 Η Θεοαώρα αεν φαίνεται ιxαν� να προβλέΨει τον κίναu νο ποι) ελλοχεύει : την αποσταθεροποίηση της αιακuβέρ νησ�ς της.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
433
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'4<;.
Η εξωτερική πολιτική της αντιβασιλείας .,.,
Α πέναντι στο Χαλιφάτο Yj Θεοδώρα ΤYjρεί ΤYjν ανακωχ�
πο\) είχε επιτε\)χθεί το 84 1 , και Yj οποία διαΤYjρείται με τις τακτικές ανταλλαγές αιχμαλώτων πολέμο\). 68 Το πλ� θος πο\) είχε σ\)λλYjφθεί στο Αμόριο το 838 παραμένει σε αιχμαλωσία για πολλά χρόνια - έτσι αποστέλλονται σε ι ι για να επιτ\)χο\)ν ι τακται �uιασΤYjματα πρεσ βειες ΤYjν απελε\)θέρωσ� το\)ς. Στο μεταξύ, τον Μάρτιο το\) 843, ο Θεόι xa
434
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' ' ζε τοαλλ α' αμει' λ ικτης κατακτησης της νΎ)σου , που επαι , και ' μεταc,u σο σΎ) μαντικο, ρο' λο στις σχεσεις 'C ' Β u ζ αντιου ΔίισΎ)ς , εξακολοίιθΎ)σε και ΤΎ) δεκαετία του 860. 71 Ταυτό χρονα, οι Άραβες προέλαυναν στις ανατολικές και τις δυ τικές ακτές ΤΎ)ς Ιταλίας, κυριείιοντας το Μπάρι το 84 1 και λεΎ)λατώντας ΤΎ)ν Όστια το 846. Με ΤΎ)ν ευκαιρία μά λιστα λαφυραγώγΎ)σαν τις εκκλΎ)σίες των Αγίων Πέτρου και Παίιλου έξω από τα τείχΎ) ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς. Το γεγονός ανάγκασε τον βασιλιά Λουδοβίκο τον « Γερμανό» να εκ στρατείισει σΤΎ) Νότιο Ιταλία (847-849). Τελικά συμμά, , ' ΧΎ)σε με το Β u ζαντιο και καταφερε να νΙΚΎ)σει τους Ά ραβες, ίιστερα πάντωq- από ΤΎ)ν αντιβασιλεία ΤΎ)ς Θεοδώρας Ύ) οποία σΎ)μαδείιΤΎ)κε από ΤΎ)ν υποχώΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς βυζαντιν�ς " τοσο σΤΎ) Σ ικε λ 'ια οσο , και σΤΎ) Ν οτιο ' Ι ταλ 'ια. παρουσιας Αν Ύ) « Kυριακ� ΤΎ)ς Ορθοδοξίας» , όπως πoλU σίιντομα επονομάσΤΎ)κε Ύ) αναστ�λωσΎ) των εικόνων του 843, ενέ, επνευσε μια πιο σκλΎ)ΡΎ)" αντιμετωπισΎ) των αιρετικων ντός ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας, το βέβαιο �ταν ότι αργά � γρ� γορα θα προκαλοίισε εκτεταμένες εχθροπραξίες κατά των Αράβων . Η απώλεια ΤΎ)ς KΡ�ΤΎ)ς συνιστοίισε σΎ)μαντικ� οπισθοχώΡΎ)σΎ) του βυζαντινοίι ελέγχου σΤΎ)ν Aνατoλικ� , " ΠΎ)γες καταγραφουν ' Μ εσογειο και αρα β ικες αρκετες ναυ'S:: , επι θ εσεις , υυναμεων ' ' τικες των αυτοκρατορικων σΤΎ) υε'S:: καετία του 850. Η πιο εντυπωσιακ� �ταν μια τoλμΎ)Ρ� ε πίθεσΎ) κατά ΤΎ)ς ΔαμιέΤΤΎ)ς τον Μάιο του 853 , υπό έναν , , , ' να προκειται ' . Π ιθ ανον ναυαρχο ονοματι « Ι μπν Κατουνα» για τον μυσΤΎ)ριώδΎ) Σέργιο ΝΙΚΎ)τιάΤΎ) . Η επίθεσΎ) �ταν ιδιαιτέρως επιτυΧΎ)μένΎ) : Ύ) ΔαμιέΤΤΎ) λεΎ)λατ�θΎ)κε και πυρπoλ�θΎ)κε, άφθονα στρατιωτικά εφόδια και όπλα που , , ' ' επεσαν στα χεπροορι' ζ ονταν για ΤΎ)ν Κ ΡΎ)ΤΎ) και το Ι ρακ ρια των Βυζαντινών και συνελ�φθΎ)σαν εξακόσιοι Mou,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
435
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' ' ' με' σοu λ μανοι και Κοπτες αιχμα'λ ωτοι. 'Υστερα απο' '»uuo ρες, ο βuζαντινός στόλος απέπλεuσε για το Οuστοuμ, όποu οι Βuζαντινοί κατέστρεψαν ακόμΎ) περισσότερες βαλλι, μΎ)χανες , προτοu, επιστρε' ψ ouv σΤΎ)ν Κωνσταντινοu' στικες πολΎ) σώοι και αβλαβείς. 72 Προφανώς θα επακολουθΎ)σαν , , ' β ο, ομως ' τον μεγα' λο θ ριαμ επινικιοι εορτασμοι, γι , αuτον δεν σώζεται καμιά περιγραφ� τοuς στις ελλψικές ΠΎ)γές. Μ έχρι να ενΎ)λικιωθεί ο M ιxα�λ, αuτός και Ύ) Θεοδώ" απο ΤΎ) vau, ' φαινεται να πετuχαν α' λλες νικες εκτος ρα υεν '» ' , σΤΎ) Δ αμιεΤΤΎ). ' ' ΤΙΚΎ), επιτuχια Αντι' θ ετα, οταν επιτε' λοuς επετράΠΎ) στοuς αδελφους ΤΎ)ς, τον Πετρωνά και τον Βάρ, , τοuς ' των στρατεuματων, υα, να Ύ)γΎ) θouv οι εκστρατειες '» απέβΎ)σαν νΙΚΎ)φόρες και ενθάρρuναν τον Mιxα�λ να πο λεμ�σει και ο ίδιος προσωπικά. Το θέρος τοu 835, ο Πε' τοu Θ.., εματος " , ως στραΤΎ)Υος ' τρωνας, των Θ'" ραΚΎ)σιων, Ύ)γΎ)θΎ)κε μιας εΠΙΤUΧΎ)μένΎ)ς επίθεσΎ)ς κατά των Παuλικια νών σΤΎ)ν περιox� ΤΎ)ς Mελιτψ�ς. Και επτά χρόνια αργό τερα, το 86 3 , είδε με τα μάτια τοu τον εμίΡΎ) ΤΎ)ς Μελι ΤΎ)ν� ς Ομάρ να πεθαίνει στο πεδίο ΤΎ)ς μάχΎ)ς στον Πό, σοντα, μια σΎ) μανΤΙΚΎ), βu ζαντινΎ)" νΙΚΎ) ποu γιορτασΤΎ)κε με μεγάλο θρίαμβο σΤΎ)ν πρωτεUοuσα. Αξίζει να επισΎ)μά νοuμε ΤΎ)ν προθuμία με ΤΎ)ν οποία ο νεαρός αuτοκράτορας ακολουθΎ)σε το παράδειγμα των θείων τοu , όταν απομα, τοu . , θΎ)κε απο' ΤΎ)ν εφuσια "C ' Ύ) μΎ)τερα xpuv ..�
Ι εραποστολική δραστηριότητα
?.,
Α ντίθετα, Ύ) αντιβασιλεία ΤΎ)ς Θεοδώρας έχει να επιδεί ξει σΎ) μαντικές επιτuχίες σ' ένάν άλλο τομέα στρατιωτιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
κ�ς οραστηριότητας : την καθuπόταξΎ) των Σλάβων ΤΎ)ς " ' ' Π ε λοποννΎ)σοu Β PUEVVΙO, uπο τον στρατηΥΟ' Θ.... εοκτιστο περί το 847-850. 73 Ο Βρuέννιος �ταν ΠΡΟΎ)γοuμένως xu βερν�ΤΎ)ς ΤΎ)ς Δαλματίας και πιθανότατα είχε UΠΎ)ρετ� σει ως πρέσβΎ)ς ΤΎ)ς Θεοοώρας σΤΎ) Βοuλγαρία. Η αuτο, κρατεφα ε' θ εσε στη uια Ι:- ' θ εσΎ)' τοu μεγα' λ α στρατιωτικα' , αποσπασματα απο' τα Θ.... ε' ματα ΤΎ)ς Θ.... ραΚΎ)ς και ΤΎ)ς Μ ακεοονίας και ο Βρuέννιος κατατρόπωσε τοuς Σλάβοuς και επέβαλε τοuς όροuς τοu στοuς ανεξάΡΤΎ)τοuς Εζερίτες και ΜΎ)λιγγοός. Αuτ� Ύ) οιαοικασία κατάΚΤΎ)σΎ)ς, προσΎ)λuτι, , ' να ενεπνεuσε σμοu, και αφομοιωσΎ)ς πι θανον τον μακροχρόνιο « αρραβώνα» μεταξό Βuζαντίοu και Βοuλγαρίας ποu " μετα ΤΎ) Θ.... εουωρα. ' οι ρι' ζες τοu ' ι:Ωστοσο καρποuς απευωσε 1:- ' ανιχνεόονται σε μια πρεσβεία τοu 844 με επικεφαλ�ς τον " μετεφερε επιστο λ ες ' στον ' ' Θ Β PUEVVΙO, ο οποιος .... εοκτιστο " και ενας μοναχος , ' ' να σuμμετειχε Π ι θ ανον χαν Μ πορις. , Ι:- ' , ' ενυεχεται ' ο οποιος ' ι:Κοuφαρας, ονοματι Θ.... εουωρος να ειχε αιχμαλωτιστεί σΤΎ) οιάρκεια κάποιας βοuλγαρικ�ς επι Oρoμ�ς. Σόμφωνα με μεταγενέστερες ΠΎ)γές τοu Ι ' αιώ να, ο μοναχός παρέμενε στΎjV Αuλ� τοu Βογόριοος και προ, , ' τον καινοuργιο ' σπα' θ Ύ)σε να πεισει με κα' θ ε τροπο τοu αφενΤΎ) για ΤΎ)ν ανωτερόΤΎ)τα ΤΎ)ς χριστιανικ�ς ΟιΟασκαλίας. ' Ύ) ' Ύ) πιο μu θ ΙΚΎ)" ιστορια, uποτι' θ εται οτι Σ ε μια α' λλΎ) ακομ αoελφ� τοu Βοuλγαροu βασιλιά είχε σuλλΎ)φθεί αιχμάλω ΤΎ) και είχε μεταφερθεί στο Μέγα Παλάτιο όποu Ύ) Θεο οώρα ΤΎ)ν προσΎ)λότισε σΤΎ)ν ΟρθοΟοξία. Τελικά οι 060 αιχμάλωτοι ανταλλάΧΤΎ)καν - ο Βόγορις ξαναβρέθΎ)κε με ΤΎ)ν αoελφ� τοu Ύ) οποία αναθέρμανε ΤΎ)ν περιέργειά τοu ' ι:' για ΤΎ) χριστιανΙΚΎ)" πισΤΎ) , ενω, ο ιεραποστο λος Θ.... εουωρος , ' επεστρε ' λΎ) . 74 Κοuφαρας Ψ ε σΤΎ)ν Κ ωνσταντινοuπο Η οuνατόΤΎ)τα ΤΎ)ς εξάπλωσΎ)ς τοu χριστιανισμοό ανά'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
437
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
μεσα στους σλαβικούς πληθυσμούς απέκτησε μεγαλύτε ΡΎ) δυναμικ� αργότερα, υπό τον πατριάρχΎ) Φώτιο, όταν δύο αδελφοί με εξαίρετες γλωσσολογικές ικανόΤΎ)τες ανέ λαβαν να επινo�σoυν ένα σλαβικό αλφάβΎ)ΤΟ για ΤΎ)ν κα ταγραφ� ΤΎ)ς ομιλούμενΎ)ς βoυλγαρικ�ς. Από ΤΎ) στιγμ� που οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος ανέπτυξαν ΤΎ) νέα γλώσσα, βάλθΎ)καν να μεταφράσουν τις Γραφές, θεολογικα' και λ ειτουργικα" κειμενα σΤΎ)ν παλ αια' εκκλΎ)σιαστικ� σλαβoνικ� , ώστε να διευκολυνθεί Ύ) διαδικασία του " εκπαιδευσΎ)ς. Η κρι' προσΎ) λυτισμου' και ΤΎ)ς χριστιανΙΚΎ)ς σιμΎ) στιγμ� είναι πιθανόν το 866 και Ύ) επιτυχία θα εγ γραφεί στο ενεργΎ)τικό του πατριάρχΎ) Φωτίου, που είχε διοριστεί επικεφαλ�ς ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας το 858. 75 Όμως Ύ) ιεζ ' ' ι,εκινΎ)σει ' ραποστο λ ΙΚΎ)' προσπα' θ εια ειχε επι' Θεο δωρας, χάρΎ) στις επαφές ΤΎ)ς με τον Βούλγαρο Ύ)γεμόνα, τον Βό γορι, ΤΎ) δεκαετία του 840. Μ ια ακόμΎ) περιoχ� ιεραπoστoλικ�ς δράσΎ)ς βρίσκεται στα απομακρυσμένα ανατολικά εδάφΎ) ΤΎ)ς Αυτοκρατο ρίας, αν και δεν αφορά κάποιο ειδωλολατρικό λαό αλλά " σεκτα αφετικων , που αυτοπροσ δ ιορι' ζονται ως οπα δ οι' μια , ' ' περισσοτου Π αυ' λου απο' τα Σ αμοσατα. Η ο' λΎ) ιστορια, ' οι αφετικοι για ΤΎ)ν τερο απο, μια προσπα' θ εια να πειστουν υπερoχ� ΤΎ)ς χριστιαν ικ�ς πίσΤΎ)ς , έλαβε ΤΎ) μoρφ� εκ" ' Π αυ λ ικιανοι' να αναγκαστρατειας, ωστε οι δ ιωκομενοι στούν να επανακάμψουν εκόντες-άκοντες στο Ορθόδοξο ποίμν ιο και να απαρνΎ)θούν τα σφάλματα ΤΎ)ς δυαδικ�ς τους αίρεσΎ)ς. Ο Θεόφιλος είχε στραφεί κατά των Παυλι, και πριν απο' το 842 , ομως ' ' του κιανων οι προ σπα' θ ειες επαναλαμβάνονταν τώρα από άλλους με Ορθόδοξο ζ�λo. Το 84 3/844 κάποιος ονόματι Καρβέας, ο οποίος είχε υΠΎ) ρετ�σει σε υψΎ)λές θέσεις του βυζαντινού στρατού, αυτο�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
μόλησε στοuς Άραβες μαζί με πέντε χιλιάοες οπαοούς τοι) για να αποφύγει τις προσπάθειες προσηλuτισμού της Θεο Οώρας. Το γεγονός στάθ"f)κε αφoρμ� για μια σειρά αντι, "' σε μια οργανωμενΎ) ' εκποινων , ποι) τε λ ικα' κατε' λ"f)ι.,αν στρατεία. Επί πολλά έτ"f) , πολuπλ"f)θ� βuζαντινά στρα, Π αι) λ ικιανων, " , ' τεuματα πολ εμοuσαν κατα των φανατικων , , σΤ"f)ν ' ποι) προτιμοuσαν να πε θavouv παρα, να uποταχτοuν ΟρθοΟοξία. Η οιαμάΧΎ) τερματίσΤ"f)κε όταν ο Βασίλειος Α' τοuς τιμώΡ"f)σε κατακτώντας τα εοάφΎ) των Παuλικια νών σΤΎ) οεκαετία τοι) 870. 76 , στρατιωτικες " Π αντως ' επωοσεις s.- ' απεναντι στις ατuχεις Τ"f)ς αντιβασιλείας Τ"f)ς, οφείλοuμε να αντιπαραθέσοuμε " � ΤΎ) γενικοτεΡΎ) εντuπωσ"f) για ΤΎ) σuνετ"f)Ι και επιτuχ"f)Ι υιακuβέρν"f)σ"f) Τ"f)ς ΘεοΟώρας. Σε μια σχετικ� με ΤΎ) ΧΡ"f)στ� Τ"f)ς οιοίΚ"f)σ"f) aCP�Y"f)a"f) , ποι) μάλλον βασίζεται σε θρύλοuς, αναφέρεται ότι "f) Θεοοώρα σuγκάλεσε ΤΎ) Σύγκλ"f)ΤΟ το 856 και επέοειξε στοuς σuγκλ"f)τικούς τοuς οικονομικούς " '>.' ' ποροuς ποι) ειχαν σuσσωρεuτει' σΤΎ) uιαρκεια Τ"f)ς αντι βα' Τ"f)ς . Καταμετρωντας ' σι λ ειας τον xpuao, και το ασ"f), μι ποι) είχε σuγκεντρωθεί στο θ"f)σαuροφuλάκιο, "f) Θεοοώρα τοuς πλ"f)ροφόΡ"f)σε ότι ένα μέρος το κλ"f)ρονόμ"f)σε από τον άν ορα Τ"f)ς, τον Θεόφιλο, ενώ τα uπόλοιπα τα πρόσθεσε "f) Ι ) . 77 Θ... α ' Τ"f)ς ( εμην ''>.' s.- ' ", ' αρχην ωια σΤΎ) uιαρκεια Τ"f)ς ει.,οuσιας ,"f)ταν λογικο' να σuνuuαστει , "f) αι.,ιωσΎ) με τα εμπορι", ' s.' αuτ"f) κά ενοιαφέροντα Τ"f)ς οικογένειας Τ"f)ς ΘεοΟώρας. Αλλά , s.' ... εοφι ' καταυικασει ' λ ος ειχε ' πι θανον ενω, ο Θ τις εμπορικες ασχολίες Τ"f)ς ως εντελώς ανάρμοστες για όποιον κατέχει , ' ", ' '>.' υεν αποκλ ειεται αuτοκρατορικ"f)' ει.,οuσια, "f) αuτοκρατειΡα ' να ειχε επενuuσει το επιχειΡ"f) ματικο' Τ"f)ς ταλ εντο σΤΎ) ' s.- ' , ' ''>.' των U"f)μοσιων οικονομικων. φροντωα s., Τ"f)ς ιστοριας , ,ισως να οφει' λ εται στο ' αUΤ"f)ς Η επινΟ"f)σ"f) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
439
ΤΖΟΥΝΤ ΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ο γιος της Μ ιχαη' λ παρουσια' ζεται απο' τις μεταγενε, οτι στερες εχθρικές πηγές σαν σπάταλος που οιασπάθιζε το , , , κρατικο" χρημα σε ασημαντα και αναρμοστα πραγματα, � , ' , � , ' οπως τα οωρα που ε κανε για τα β αφτισια των παΙUιων των φίλων του αρματηλατών. Η οιακυβέρνηση της μη, ' τερας αντιπαρατι' θεται στην αντιστοιχη του γιου της και , ' ' ' ' Ω στοσο του τε λ ευταιου. η συγκριση απο β αινει σε β αρος � , " " , ' πισω απο παρομοιες ιστοριες κρυ βεται παντα μια οοση αλήθειας : οεν βρέθηκε κανείς να κατηγορήσει τη Θεο� � , , " πορων της Αuοωρα για κακοοιαχειριση των οικονομικων τοκρατορίας αντίθετα η αντιβασιλεία της χαρακτηρίζε ται από την επιοέζια οιαχείρισή της. 78 Αλλά και ο αοελ φός της, Βάροας, επωφελήθηκε από την οικονομική άνθη ση , αφοίι το αυτοκρατορικό χρήμα τον βοήθησε να χρη� ,� , , ' και ση μαματοοοτησει την ανωτερη εκπαιuευση κα θ ως ντικές ιεραποστολικές πρωτοβουλίες. Στη οιάρκεια της οεκαετίας της επιτυχη μένης οιακυβέρνησής του (βλ. πα ρακάτω), ο Βάροας επένουσε στην εκπαίοευση καθηγη� , , " , εκτισε β ι βλ ιο θηκες, ' οικοοομησε σημαντικα, κτηρια των , , � , και ασκησε αποτε λ εσματικα' την αυτοκρατορικη οιοικη, να τον απασχολ ουν ' οικονομικα' προ βλη' ματα. ση χωρις �, � " ' κι αν οεν το παραοεχτηκε ποτε' , ενα μερος της εΑκομα πιτυχίας του το όφειλε στην αοελφή του ΘεοΟώρα. ��
Η μητρική ευ{} ύνη
απέναντι στον ανήλικο Μιχαήλ Γ'
e"
� , Ι ενος , ' μοναχους λ φους απο, τους αοε του Συμεων, από τη Μυτιλήνη , οιασώζει μιαν αφήγηση κατά την
Ο
Biως
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
οποία ο άγιος επισκέπτεται την Αuλ� για να σuζ-Υ)τ�σει με τον Ιωάνν"Υ) Γραμματικό. Σε μια θαuμάσια σκ"Y)ν�, "Υ) Θεο οώρα προεορεόει σε aUT� Τ"Υ) θεoλoγικ� σuνάνΤ"Υ)σ"Υ) περι, ' στοιχισμεν"Υ) απο, ο' λ α Τ"Υ)ς τα παΙUια. Τ"Υ)ς � , Ο ι θuγατερες , , ' Τ"Υ)ς , ενω" ο τριχρονος Μ ιστεκονται πισω απο, τον θ ρονο , � Τ"Υ)ς. Τ ο κειμενο ' " χα"Υ)' λ παι' ζει στα ΠΟυια αναφερει οτι ο μι, ' ξεχωρι' ζει τον αγιο Ι κρος απο τον πατριαΡΧ"Υ) ' σπρωχνει τον " " ' ' Ι ωανν"Υ) αποκα λ ωντας τον (<Χακο παπποω) με τα μωροuuι�, " , στικα, Tou λ ογια, οταν ωστοσο απεu θuνεται στον Σuμεων ' ' τον αποκαλεί «καλό» και αγκαλιάζει τα γόνατά Tou. Ο M ιχα�λ εμφανίζεται «να αγκαλιάζει και να μιλάει Euxa" , ' θ ρωπο, με uUριστως σ , εναν αγνωστο και παρα' ξ ενο αν � , παιuι , ' � , παροuσιαστικο' ποu οφει λοταν σαρεστο για ενα στον ασΚ"Υ)τισμό και σΤ"Υ)ν ενοuμασία τοω) . 79 Όμως "Υ) ικανόΤ"Υ), � ' να ξεχωρι' ζει τοuς αν θ ρωποuς ' φαινεται τα, Tou ως παιuιοu πως οεν βo�θ"Y)σε τον M ιχα�λ ως εν�λικo. Ωστόσο auT� , αποκαλ uπτει , οι Βu ζαντινοι, εκει' ιστορια ' "Υ) θ εοσε β"Υ)ς οτι , ν"Υ)ς Τ"Υ)ς επoχ�ς θεωροόσαν φuσιολογικό "Υ) αuτοκράτειρα να Οέχεται σε ακρόασ"Υ) περιστοιχισμέν"Υ) από ολόκλ"Υ)Ρ"Υ) " ' Τ"Υ)ν οικογενεια Τ"Υ)ς. Ακομ"Υ) και τογ νεαρο" πριγκιπα �υεν ' τον στε' λvouv να παι' ξ ει με Τ"Υ)ν τροφο' Tou . Π ραγμαΤΙ "Υ) σuμμετοχ� όλων των μελών Τ"Υ)ς αuτοκρατορικ�ς οικογέ νειας σε Ο"Υ)μόσιες εΚΟ"Υ)λώσεις επιβεβαιώνεται από πολ' οι οποιες , μω, uινοuν ' τε λετες, λ ες εμφασ"Υ) σΤ"Υ)ν παροuσια �" , ρων σΤ"Υ)ν αγκα λ ια' εν"Υ) λ 'ικων . , , ' ' τα το μικροτερο απο, τα πεντε επιζων Ο Μ ιχα"Υ)' λ ειναι , ' εχει � , Τ"Υ)ς και το μοναυικο � , αγορι � αρρενες παιuαπαιuια " , , και εκπαιuεuεται � , με τον τροπο ποu αρμο' ζει σ ' γωγοuς έναν μελλοντικό αuτοκράτορα. Η Θεοοώρα θα παίξει σ"Υ) μαντικό ρόλο σΤ"Υ) μόρφωσ� Tou ασκώντας τον έλεγχο σΤ"Υ)ν Αuλ� και οίνοντας το παράοειγμα Τ"Υ)ς aUToxpaTODigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
/ ενωΙ ε\)νο\)χοι Ι Ι σ\)μπεριφορας, Ι α",ιωματο\)χοι τον εκΡΙΚΎ)ς " ' s:- ' ' Αναφερεστο τ\)πικο" των επισΎ)μων τε λ ετων. παΙUε\)O\)ν , " ομως υεν , ' s:- φαινεται s:ται καποιος παΙUαγωγOς, να αναπτ\)σσεται μια στεν� και πιο μόνΨΎ) σχέσΎ) με τον M ιχα�λ . Αν Ύ) ε\)κολία μ ε ΤΎ)ν οποία αργότερα ο Βασίλειος ο Μα' S:s:- ' κερuισε ' λ α ΤΎ) σ\)μπα' θ εια το\) νεαρο\)' α\)τοκευων \)πο\) , , ' s:- λωνει ' ΤΎ)ν απομονωσΎ) το\) τε λ ε\)ταιο\), πικρατορα \)πουΎ) θανόν ο M ιχα�λ να στερ�θΎ)κε στενοίις φίλο\)ς �δΎ) από ΤΎ)ν παιδικ� το\) Ύ)λικία. 8Ο Διαθέτο\)με ωστόσο μια χαριι , , αφΎ)γΎ)σΎ) Ι τωμενΎ) οπο\) Ύ) α\)τοκραΤΟΡΙΚΎ)Ι οικογενεια σ\)μ, / Ι α\)τοκρατορικοΙ ΚΤΎ)μα μετεχει στον τρ\)γΎ)ΤΟ, σ , ενα στον Βόσπορο. Με το πολ\)τελές το\)ς πλοιάριο τα μέλΎ) ΤΎ)ς α\)τoκρατoρικ�ς οικογένειας ΠΎ)γαίνο\)ν εκδρoμ� για να , , ' παρακο λο\) θΎ)σο\)ν τον τρ\)γο και το παΤΎ)μα των σταφ\), , " γιορτες οπο\) ' θ \)μι' ζει εντονα ' Το γεγονος λ ιων. τις αρχαιες γίνεται ακόμΎ) επίκλΎ)σΎ) στο όνομα το\) Βάκχο\) (βλ. ΤΎ)ν εν Τρούλλω Σίινοδο) , μια εντελώς παγανιστικ� διασκέ δασΎ) πο\) δεν εννοεί να εξαφανιστεί παρά τις επανειλΎ)μ μένες επεμβάσεις ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας . Αντίθετα με τον Mιχα�λ, δεν γίνεται καμία μνεία για , " ' το\), αν και Ύ)ταν ΤΎ) μορφωσΎ) των αυε ολες εστεμs:- λ φων μένες. Υποθέτο\)με πως θα διδάΧΤΎ)καν ό,τι �ταν απα, , ' λος ΟΘ ... εοφι ραΙΤΎ)ΤΟ για μια α\)τοκραΤΟΡΙΚΎ), πριγκιπισσα. , το\)ς ενα , , , κτισει ι Ι καμαρωνε τις κορες το\) και ειχε για χαΡΎ) πολ\)τελέστατο ανάκτορο, τον Καριανό, πο\) βρισκόταν σΤΎ) σ\)νοικία των Βλαχερνών . Οι τέσσερις αδελφές το\) Mιχα�λ ζοίισαν μια άνεΤΎ) ζω� σε μια εκλεκτ� ιδιωτικ� , σε σχεΤΙΚΎ)" αποστασΎ) απο' ΤΎ)ν Α \)λΎ), , ' προφανως κατοικια, , , με το\)ς \)ΠΎ)ρετες το\)ς και το λοιπο' α\)τοκρατορικο προσωπικό. Όμως Ύ) γέννΎ)σΎ) το\) M ιχα�λ απομάκρ\)νε ΤΎ) δ\)νατόΤΎ)τα να διεκδικ�σo\)ν ΤΎ) διαδoχ� . Η Θέκλα, Ύ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
442
,
,
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
� , 1; θ ει' με την αυτοκρατορικη' εc.,ουσια πρωΤΟΤΟΚΥ) , ειχε συνυε �, " " να ειχε μεγα λωτης και πι θ ανον ' σχευον απο, τη γεννηση σει τρέφοντας ανάλογες φιλοδοξίες. Ωστόσο και παρά τις διαπραγματεόσεις με διάφορους δυνητικοός συμμάχους, � , , , ' της παντρευτηκαν λ φες αυε ουτε αυτη" ουτε οι νεοτερες ποτέ . 8 ! Η Θεοδώρα �ταν πολό απασχολημένη με τις κρα' υπο θ εσεις ' ' ' τικες και πιθ ανοτατα τις παραμε' λησε. Γ εγονος παραμένει ότι απέτυχε να τους εξασφαλίσει κατάλληλους συζόγους. Όμως δεν αποκλείεται η Θεοδώρα να μην επιθυμοόσε , , � να παντρε ψ ει τις κορες της για να αποφυγει τον ενυεχομεν ο κίνδυνο που θα συνιστοόσαν οι γαμπροί για τον Μι χα�λ. Αν η Θέκλα, η Άννα, η Αναστασία και η Πουλχερία , ' οι τε λευταιοι ' να ' συ ζυγους, ' παντρευονταν ικανους πι θ ανον αμφισβητοόσαν τα κλη ρονομικά του δικαιώματα. Έτσι �, ' να ' ' να θ εωρησε πιο ασφα λ ες ενυεχεται η αυτοκρατειρα , ' θεωρωντας ' μην τους επιτρε' ψ ει να παντρευτουν, οτι οποιοσδ�πoτε εν�λικας και επαρκ�ς συγγεν�ς του νεαροό πρί γκιπα �ταν πιθανό να αποδειχτεί διεκδικητ�ς του θρό νου. Ίσως αυτός να �ταν ο λόγος που οι αδελφές του Μι, , ' ' Η ομοιοτητα χαη' λ εμειναν ανυπαντρες. με την αυτοκρα' Ε " " ' του αιωνα ειναι εντυπωσιακη : εκειτειρα Π ου λχερια νη είχε φτάσει σε ση μείο να υποχρεώσει τις αδελφές της να αποδεχθοόν τ-ην αγαμία, ώστε να μ-ην αμφισβητηθεί η κληρονομιά του αδελφοό τους. Δεν γνωρίζουμε αν τον Θ' ι / , Ι ' ζ καποιος που να σκεφτηκε αυτο το προηαιωνα υπηρc.,ε " ονομα, ' η επανα' λη Ψ η αυτου, του αρχαιου Ωστοσο γουμενο. ' 1; τος στην αυτοκρατορικη" οικογενεια αποτε λε 'ι παραc.,ενη σόμπτωση . 82 Συν�θως ερμηνεόεται με βάση την αφοσίω ση του Θεόφιλου και της Θεοδώρας στον ναό των Βλα, � , ' τον Ε " αιω' θηκε απο' την Π ου λχερια ιuρυ χερνων, ο οποιος '
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
443
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , , YJ 'ωια , '''' YJ Π ou λχερια, ' YJ τεταΡΤΥ) να. Φ αινεται παντως οτι κόρΥ) τοι) αuτοκρατορικού ζεύγοuς, είχε πλYJροφΟΡYJθεί τα σχετικά με ΤΥ) σuνονόματ� ΤYJς. Να είχε άραγε σκεφτεί , οφει , " , και να ' λ ε να παρει ι οτι εναν παρομοιο ορκο αγαμιας μYJν παντρεuτεί για χάΡΥ) τοι) μικρού αδελφού ΤYJς ; Κάτι , ' ΤYJς, YJ Θεοτετοιο φαντα' ζει απι' θανο. 'Ομως αν YJ μYJτερα δώρα, επέβαλε μιαν ανάλογΥ) πoλιτικ� , YJ μόνΥ) ΤYJς επι λoγ� θα �ταν να σuμμορφωθεΙ �
...�
Ο γάμος του Μιχαήλ Γ
ea.>
Ο ταν ο Mιχα�λ φτάνει σΤYJν κατάλλYJλYJ YJλικία, YJ Θεο, αποτελ ει' , , ' υωρα πραττει αuτο, ποι) τωρα πια ζι.,εροuμε οτι "'" " μYJτερας : φροντι'ζει να τον νuμφεuσει. , ' κα' θ ε καλYJς ει) θ UVYJ Σε YJλικία δεκαέξι ετών , ο Mιχα�λ είναι σχεδόν έτοιμος " ' τοι) ει) θ uνες ' '''' να ανα λ α' β ει τις αuτοκρατορικες και εχει YJuYJ μια ερωμένYJ, ΤYJν Εuδοκία Iγγεριν� , κόρΥ) τοι) Ίγγερος, ενός Βίκινγκ στψ αuτοκρατορικ� UΠYJρεσία. Σύμφωνα με ορισμένες ΠYJγές, YJ Θεοδώρα και ο Θεόκτιστος δεν ΤΥ) σu μπαθούσαν και εκείνΥ) τοuς ανταπέδιδε ΤYJν αντιπάθεια. , ' ' 'Ετσι ο γαμος κανονισΤYJκε ως εναν β αθ μο' για να ικανοΠΟΙYJθεί YJ επιθuμία ΤYJς Θεοδώρας να δει τον γιο ΤYJς πα ντρεμένο με μια κατάλλYJλYJ σύζuγο. , τα ιστορικα" χρονικα κατα' 'Ο πως θ α περιμενε κανεις, γράφοuν μόνο τα βασικά: το 855 YJ Θεοδώρα πάντρεψε τον γιο ΤYJς με μια άλλΥ) Εuδοκία, κόρΥ) ενός αuλικού ποι) ονο, ' ' Δ εκαπο λ 'ΙΤYJς επεωΥ) "'" καταγοταν μαζ οταν απΌ' ΤΥ) ΔεκαπολYJ , μια επαρχιακ� πόλYJ . Η Εuδοκία Δεκαπολίτισσα , θ YJXE αuτοκρατεφα " ' στεφ και παντρεUΤYJκε με κα θ ε επιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
444
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
σ"f) μόΤ"f)τα, σόμφωνα με τις καθιερωμένες τελετές τις οποίες έχουμε περιγράψει σε ΠΡΟ"f)γοuμενοuς ανάλογους , 0;:. ' 0;:. Αντι' θ ετα uuo Π"f)γες γαμους. , , παραuιuοuν 0;:. ' μεταγενεστερες μια εντελώς oιαφoρετικ� εκoox� , όπου περιλαμβάνεται το λογοτεχνικό στοιχείο των γαμ�λιων καλλιστείων. Η πιο εκτεταμένΎ) αφ�γ"f)σ"f) περιέχεται στον Β{ο μιας άλλ"f)ς αγίας, Τ"f)ς Ε ιρ�ν"f)ς Τ"f)ς Χρυσοβαλάντου , "f) οποία �ταν "f) γουμένΎ) Τ"f)ς ομώνuμ"f)ς Moν�ς. Αυτό το αγιογραφικό κεί, , ι και εχει ι μενο γραφΤ"f)κε περι" τα τε λ"f) του Ι ' αιωνα ως προ3 τυπό του τον Β{ο της Θεοδώρας. 8 Περιλαμβάνει, προ βλέΨιμα, λεπτομέρειες του μ"f)χανισμοu οργάνωσ"f)ς ενός οιαγωνισμοό ομορφιάς ανάμεσα στις υπoΨ�φιες νόφες του M ιxα�λ : επιστολές στέλνονται σε όλΎ) Τ"f)ν επικράτεια για να βρεθεί "f) κατάλλ"f)λ"f) νόφΎ) (τα προσόντα απαριθ" " ' ) . Και ο' λοι οσοι μουνται ενα προς ενα εχουν τις κατα' λλ"f)λες κόρες ετοιμάζονται να τις στείλουν σΤ"f)ν Κωνσταντι νοόπολΎ) για να λάβουν μέρος στα αυτοκρατορικά καλλι στεία. 84 , σαΙ ΕφηΥης ιου της αΥιας ειναι ι Σε αυτο' το σ"f)μειο , του Β' φές ότι "f) αφ�γ"f)σ"f) περί γαμ�λιων καλλιστείων έχει υστε ρόβουλα κίν"f)τρα : οίνει ΤΎ) οικαιολογία σΤ"f)ν E ιρ�νΎ) να , οπου ειχε γεννΎ) θ ει,' και να φυγει απο, Τ"f)ν Καππαuοκια, 0;:. ' " , ' ' ' λ"f) οπου θα γινει μοναχ"f), . Ο ι παει σΤ"f)ν Κ ωνσταντινουπο γονείς Τ"f)ς ΧΡ"f)σιμοποιοuν τον οιαγωνισμό ομορφιάς ως πρόσΧ"f) μα για να ΤΎ) στείλουν σΤ"f)ν πρωτεόουσα μαζί με τψ αoελφ� Τ"f)ς και μία συνοΟό. Αλλά αντίθετα από Τ"f)ν Κασσία "f) Eιρ�νΎ) οεν θα συμμετάσχει στον διαγωνισμό γιατί φτάνει πoΛU αργά για να πάρει μέρος. Η αργοπορία Τ"f)ς οφείλεται στψ επιμoν� Τ"f)ς να διακόψει το ταξίδι για να επισκεφτεί τον άγιο lωαννίκιο (παράγραφος 6). Όμως, , , ο αγιος , , , μονο , 'Cι.,ερουμε ' ' ο;:. , και καιρο, οτι εχει πε θανει EuW οχι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
445
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , " οτι αUΤΎ)" Ύ) επισκε Ψ Ύ) παραπεμπει α λλ α' ειναι προφανες , " , σΤΎ) σuνανΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς Θ .... εοοωρας με εναν αλλον εuσε βΎ)' αν\:> ' ορα, τον Ησαεα. Και στις Μο περιπτώσεις, ένας άγιος θα προβλέΨει το μέλλον των νεαρών κοριτσιών, όμως σΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς E ιρ�νΎ)ς το μέλλον ΤΎ)ς οεν περιλαμβάνει αuτοκρατορικο" γαμο. 'Ο ταν φτανει ' σΤΎ)ν πρωτεuοuσα και ανακαλύπτει ότι τα γαμ�λια καλλιστεία είναι �OΎ) παρελ θόν, Ύ) E ιρ�νΎ) πλΎ)μμuρίζει από χαρά. Ο σuγγραφέας κα ταλ�γει : Ύ) Eιρ�νΎ) προοριζόταν για έναν καλύτερο νuμφίο, τον Χριστό (παράγραφοι 8-9) . Η μόνΎ) αντίφασΎ) σε αu, τον εu λ α β ικο, μu' θο ειναι " γαμος ΤΎ)ς αοε ' τον ο κατοπινος \:> λ φ�ς τ�ς Eιρ�νΎ)ς, ποu αλλού κατονομάζεται ως Θεοοοσία, με τον Βάροα, τον αοελφό ΤΎ)ς αuτοκράτειρας Θεοοώρας (παράγραφος 6). Δεν αποκλείεται λοιπόν ένας αξιόπιστος ' τον Β'ιο. " ΠUΡΎ)νας να xpu' βεται σε αuτον ιστορικος Η οεύτεΡΎ) αφ�γΎ)σΎ) τοu γάμοu τοu M ιχα�λ είναι εξίt:' ' ' σοu αναι.,ιοπισΤΎ) , αUΤΎ), ΤΎ) φορα' επεΙUΎ) \:> ' περι λ αμ β ανεται στον Επικήδειο ποu είχε σuνθέσει ο Λέων ΣΤ' για τον , τοu Β ασι' λειο, ο οποιος , ' uιαoραματισε ' κεντρικο, ροπατερα \:> \:> λο σΤΎ) βασιλεία τοu M ιχα�λ Γ ' .85 Ο λόγος αναγνώσΤΎ) κε σΤΎ)ν ΚΎ)οεία τοu Βασιλείοu το 888 και ο στόχος τοu � ταν ξεκάθαρος. Η περιγραφ� των γαμ�λιων καλλιστείων , , οργανωσει ' t:' ι προκειμενοu να επιλ ε' ι.,ε ποu ειχε Ύ) Θ.... εοοωρα \:> ' ο M ιχα�λ ΤΎ) μέλλοuσα γuναίκα τοu επικεντρώνεται σε μια άλλΎ) uποΨ�φια ποu οεν έμελλε να κεροίσει το έπα θλο . Σκοπός τοu Λέοντα είναι να περιγράψει πώς ο αuτο κράτορας οεν οιάλεξε ΤΎ)ν Εuοοκία Iγγεριν� επειo� -και , ' ' αUΤΎ)" επισΎ)ς- προοριζοταν να παντρεuτει, εναν καλuτερο άνΟρα. Εοώ uπαινίσσεται ότι Ύ) σuγκεκριμένΎ) Εuοοκία θα , , , ' τον τροπαντρεuοταν αργοτερα τον Β ασι' λ ειο. Μ ε αuτον , , , τοu , αφοu' Ύ) Ε uuoπο τεκμΎ) ριωνει τον γαμο των γονιων \:> ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, " ' ΙγγερινΎ)' Ύ)ταν μΎ)τερα τοu και ο Β ασι' λ ειος Α' πατεκια ρας τοu. Έτσι τοuλάχιστον ισχuρίζεται ο Λέων ΣΤ' σΤΎ) δικ� τοu αφ�γΎ)σΎ) των γαμ�λιων καλλιστείων , περισσότερο , , 'Ομως γνωρι' ζοuμε απο, α' λλες απο" τριαντα χρονια μετα. ΠΎ)γές πως οίιτε αuτ� δεν είναι Ύ) πραγματικ� ιστορία. Η αφοσίωσΎ) τοu Mιχα�λ σΤΎ)ν ερωμένΎ) τοu έμελλε να απο δειχτεί Ύ) πιο μόνψΎ) δέσμεuσΎ) ΤΎ)ς ζω�ς τοu . Η Εuδοκία Iγγεριν� δεν �ταν απλώς πανέμορφΎ) γuναίκα : �ταν απ' , φαινεται , , ΤΎ)ς ζωΎ)ς ' τοu . 'Ετσι, οταν ' ο,τι Ύ) β ασΙΚΎ)' γuναικα ο Mιχα�λ «επιλέγει» ΤΎ)ν άλλΎ) Εuδοκία, Ύ) τελεuταία γί, " ομως και cru' ζuγος. Γ ιατι' ο Μ ινεται αuτοκρατεφα, οχι χα�λ δεν έχει καμιά πρόθεσΎ) να εγκαταλείψει ΤΎ)ν ερω μένΎ) τοu .
..." Β ασίλειος ο Μακεδών
�
Τ ο κλειδί για να κατανο�σοuμε το περίπλοκο αποτέλε σμα των γαμ�λιων καλλιστείων βρίσκεται στον ρόλο ποu , 'C ο Β ασι' λ ειος, γνωστος " γι' ως Μ ακε δ ων ' , ο οποιος επαιc,ε " , Τα ' ' ' νεται φι λος τοu Μ ιχαΎ) λ Γ εκεινΎ) περιποu ΤΎ)ν εΠΟΧΎ). " στις ιστοριες ποu ' ' μπερ δεματα και οι αντιφασεις αφθ ovouv περιβάλλοuν το άτομό τοu. Αν απαλείψοuμε τις μεταγε, ' ' 'ζ νεστερες προσ θΎ)κες ποu προορι' ζ ονταν να απο δ εΙc,οuν οτι �ταν σuγγεν�ς ΤΎ)ς κuβερνώσας Aρμενικ�ς δuναστείας, ι ι , ι θ εν αuτοκρατορικο, ' οτι Ι οτι το πεπρωμενο τοu Ύ)ταν ανεκα , , ' ' εσωσε το Β u ζαντιο απο, εναν τρuφΎ) λο' και αδ uναμο Ύ)γει , , ' ' τοu μονα, Ύ) καταγωγΎ) τοu παραμενει σκοτεινΎ). Ο ι γονεις είχαν μετοικίσει από ΤΎ)ν Αρμενία σΤΎ)ν περιoχ� ΤΎ)ς ΜαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
447
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
� , ποu ειχε Θ.... εμα ' ζ' κευονιας uπο, την αuτο" γινει ανει.,αρτητο κράτεφα Eφ�νΎ)" ο Νικηφόρος Α' τ-ην είχε ΧΡΎ)σψoπoι� σει σαν ασπίοα των οuτικών σuνόρων με ΤΎ) Βοuλγαρία. , �υεν ειχε , σΤΎ)ν επαρχια, , προοπτικες ' ο Β αΝ ιω' θοντας οτι σίλειος, όπως πολλοί άλλοι φιλόοοξοι νέοι πριν και μετά " ' αναζΎ)ΤΎ)σε ' Οι απ, αuτον, ΤΎ)ν ΤUΧΎ) τοu σΤΎ)ν πρωτεuοuσα. " �" � ' ζει α' λογα και Ύ) uuναμΎ) ικανΟΤΎ)τες τοu να υαμα τοu σΤΎ)ν πάλΎ) και άλλα αθλ�ματα προσέλκuσαν τψ πρoσoχ� κά" Ετσι ταπεινα' πρωτομΠΎ)κε , ποιων σuγκ λΎ)τικων. σΤΎ)ν Α u, � " ' α λλα' πολu' uu�, λΎ)' προκεψενοu ενα ει.,αφετικο 'C να υαμασει στροπο άλογο. Τα κατάφερε, με αποτέλεσμα να οιοριστεί , " στα βλouς o εκει, υεν � αργΎ) στοuς αuτοκρατορικοuς σε να τραβ�ξει ΤΎ)ν πρoσoχ� τοu Mιχα�λ Γ ' . , Δ εν ζι.,εροuμε ' "� με ποιον τροπο καταφερε να κερυισει και να oιαΤΎ)ρ�σει ΤΎ) σuμπάθεια τοu Mιχα�λ. Λέγονται πολ λά για ΤΎ)ν uποτιθέ μενΎ) ομοφuλοφιλία τοuς . 86 Όμως εί, οταν , αuτοκρατορας ι οτι ι ι ΤΎ)ν Ι 'Cι.,εκιναει ναι σαφες ο νεαρος , " ' ενΎ) λ ΙΚΎ) ζωΎ)' τοu και uποχρεωνεται απΌ ΤΎ) μΎ)τερα τοu να οιαλέξει μια σuζuγο, ο Mιχα�λ στρέφεται στον φίλο τοu Βασίλειο. Tou ζΎ)τάει μάλιστα να τον βOΎ)θ�σει να οιαΤΎ) ρ�σει ΤΎ) σuντροφιά ΤΎ)ς ερωμένΎ)ς τοu παίρνοντας οιαζίι' για να νuμφεu θ ει' γιο απΌ, ΤΎ) �υΙΚΎ), ΤΟU σu' ζ uyo, ΤΎ) Μ αρια, , , , ο γα' ' τον τροπο � ' Ι Ε ε αuτον Μ κατοπιν ΤΎ)ν uuοκια γγερινΎ) . μος τοu αuτοκράτορα με ΤΎ)ν Εuοοκία Δεκαπολίτισσα εί χε μόνον τuπικ� αξία. ΠαράλλΎ)λα και ο γάμος τοu Βα σιλείοu με τψ άλλΎ) Εuοοκία θα �ταν φuσικά σuμβατι, acpou, Ύ) προ'θ εσΎ) τοu Μ ιχαΎ)' λ ειναι , ' κος, να σuνεχισει να , " ' Π'ισω απΌ, auχαφεται τον ερωτα τοu με ΤΎ)ν Ι γγερινΎ). , λοκες σuμ" γαμοuς xpu' βονται περιπ , τοuς τuπικοuς τοuς φωνίες, ώστε ο Mιχα�λ και Ύ) Εuοοκία Iγγεριν� να οια, , �, � ενεκρινε ' Ύ) Θ .... εουωρα. ΤΎ) ΡΎ)σοuν ΤΎ) σχεσΎ) τοuς ποu υεν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Όμως τα πρoσχ�ματα πρέπει να τηΡΎ)θοόν - Ύ) επιλoγ� στα yαμ�λια 'Καλλιστεία θα ισχόσει και ο Mιχα�λ θα παντρε\) τεί μια πανέμορφΎ) γ\)ναίκα πο\) ΤΎ)ν είχε οιαλέξει Ύ) μΎ) τέρα το\), ενώ παράλλΎ)λα θα απολαμβάνει ΤΎ) σ\)ντροφιά , " ειναι βολ ικα' παντρε' ΤΎ)ς ερωμενΎ)ς το\) πο\) τωρα πλ εον , " μενΎ) με τον καλ\)τερο το\) φι' λΟ . Ο Λέων φ\)σικά οεν αναφέρει τίποτα απ' όλα α\)τά στο , ' ' το\) Β ασι' λειο. Ε 'ιναι ωεγκωμιο πο\) π λ εκει στον πατερα , " , , ' στοσο σαφες οτι οι σ\)Υχρονοι το\) αντι λ αμ β ανονταν ΤΎ) σόγχ\)σΎ) , αφοό οεν �ταν ξεκάθαρες οι εξελίξεις.Β? Το πρώs:, ' ζ\)γιο ' ' απο, ΤΎ) σ\)' ζ\)γο' ειναι το οια το\) Β ασι λ ειο\) το βΎ)μα " στε λνει πισω , , ΤΎ)ς ' ΤΎ)ν οποια ' το\) Μ αρια, σΤΎ)ν οικογενεια σΤΎ) Μακεοονία φορτωμένΎ) με τα κατάλλΎ)λα οώρα για αποζΎ)μίωσΎ) . Προφανώς θα βρέθΎ)καν κάποιες εόλογες αι, για να ξεφορτωθ ει' ΤΎ)ν πρωΤΎ) , αν , το\) σ\)'ζ\)γο, Ύ) οποια, τιες s:" , ' κα θο' λο\) μεχρι τοτε, τον ειχε σ\)νοκαι οεν αναφερεται οεόσει σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) . Κατόπιν ο Βασίλειος , , πο\) οι παντες , παντρε\)εται ΤΎ) γ\)ναιχα σΤΎ)ν Α \) λΎ)' γνωότι είναι ερωμένΎ) το\) Mιχα�λ, τψ κόρΎ) το\) Ιγγέ ρίζο\)ν ρο\), τψ α\)τoκρατoριχ� μοιχαλίΟα. Αποοέχεται λοιπόν , με ΤΎ) θ ε' λΎ)σΎ)' το\) τον ταπεινωτικο" ρολο το\)' κατ ονομα s:" ωστε ο α\)τοκρατορας , ' ΙγγερινΎ)ς, ' σ\) ζ \)γο\) ΤΎ)ς Ε \)οοκιας να μπορεί να έχει τα\)τόχρονα σόζ\)γο και ερωμένΎ). Το , , λεπτες , γινεται ι ειναι ι ι ' ποσο οι ισορροπιες ολοφανερο οταν ο Mιχα�λ, επιμένοντας να βρει στον φίλο το\) Βασίλειο μια ερωμένΎ) , το\) «προσφέρει» ΤΎ) μεγαΛUτεΡΎ) αoελφ� το\), ΤΎ) Θέκλα τψ πορφ\)ρογέννΎ)ΤΎ) . Ο Βασίλειος σ\)μφωνώντας σε όλα α\)τά αντιλαμβανό" ' ε\)γνωμων οσο καφο, κραταν πως ο Μ ιχαΎ)' λ θα το\) Ύ)ταν s:, ο ερωτας το\) για ΤΎ)ν Ε \)οοκια ' ' ΙγγερινΎ)' . Και ετσι το\)σε " γεννΎ)σε εναν s:, , " εγινε. 'Ο ταν το 85 9 Ύ) 17 .L:{\)uοκια φαινεται οτι ,
"
449
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
γιο, τον Κωνσταντίνο, ο Βασίλειος όφειλε να τον αναγνω ρίσει σαν οικό του παρ' όλη την αμφιλεγόμενΎ) πατρόΤΎ) τα. Μερικά χρόνια μετά, το 866, Ύ) Ευοοκία απέΚΤΎ)σε και ' s:- ' υευτερο γιο, τον Λεοντα, και σε αυΤΎ)" ΤΎ)ν περιπτωσΎ) ορι, ι , Ι , σμενες ΠΎ)γες καταγραφουν αυτο, που προφανως Ύ)ταν κοι, , ' ' ' ' Ο Λ νο μυστικο : « εων ο αυτοκρατορας γεννΎ) θΎ)κε απο τον Mιχα�λ και ΤΎ)ν Ευοοκία Iγγεριν� » . 88 Φυσικά ο Mιχα�λ S:' ' ' και τον υεν μπορουσε να αναγνωρισει τον Κωνσταντινο , τετοιο , ' Λεοντα θα αποκα' λυπτε ως γιους του , αφου, κατι τον συμβιβασμό. Έτσι θεωρ�θΎ)καν παιοιά του Βασιλείου, , , ' ' Δ εν ζι.,ερουμε ποσοι αν και ορισμενοι το αμφισ βΎ)τουσαν. S:- ' " ' των υυο s:- ' ανυρων. αυ λ ικοι' Ύ)ταν εν γνωσει ΤΎ)ς συμφωνιας , " ' ' Ω στοσο φαινεται απι θ ανο να περνουσαν απαραΤΎ)ΡΎ)τες οι " συνανΤΎ)σεις του αυτοκρατορα , s:' ΤΎ) συχνες με ΤΎ)ν Ευυοκια, γυναίκα του Βασιλείου . Σε αυτό το οιάσΎ) μο « menage a trois» , των 060 φίλων και ΤΎ)ς όμορφΎ)ς Ευοοκίας Iγγεριν�ς, ο Mιχα�λ είναι ο , ' ' ' Η γυναιμονος που επωφε λ ειται και μα' λ ιστα παρανομα. κα του, Ύ) Ευοοκία Δεκαπολίτισσα, είναι αυτοκράτειρα αλ λά οεν έχει παιοιά επειo� ο Mιχα�λ είναι πoλU απασχο λΎ)μένος με τψ άλλΎ) ΕυΟοκία. Ο φίλος του Βασίλειος εί, f , , , αγορια που ναι υποχρεωμενος να προσποιειται οτι τα �υυο 5::0 ' ΙγγερινΎ)' , ο Κων, γεννΎ)σει , , του Ε υυοκια ειχε Ύ) γυναικα σταντίνος και ο Λέων , είναι οικά του . Αλλά βέβαια είναι οι παράνομοι απόγονοι του Mιχα�λ. Στο μεταξύ το αυ τοκρατορικό ζεύγος παραμένει άτεκνο και Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς ουναστείας απειλείται σοβαρά. Μετά τον θάνατο του Μ ι, , ' ' θα γεννΎ)σει 5::0 ' 5::0 ' ακομΎ) αγορια, τον Σ τεχαΎ)' λ Ύ) Ε υυοκια υυο " " γνΎ)σια ' ζ 5::0 τα οποια ειναι προφανως φανο και τον Αλ ει.,ανυρο, παιοιά του Βασιλείου. Στον Επικήδειο που συνθέτει αρS:- ' " , Ύ) εμφασΎ) που υινει , ' του ο Λεων γοτερα για τον πατερα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" , τ-ης ωιας ο;:. ' ο;:. ' σΤΎ) υΎ)μιουργια του στοχευει στ-ην παΤΡΟΤ'1)τα , και για τον εαυτο" του . Ο μως οι αμφι β ο λ'ιες εντυπωσΎ)ς , , " " σιγουρο ειναι ' Το μονο οη ο παραμενουν , τοτε και τωρα. Mιχα�λ, αν και εξωτερικά συμμορφώθΎ)κε στον γάμο που κανόν ισε Ύ) Θεοοώρα για λογαριασμό του, σΤΎ)ν πράξΎ) ακόρωσε ΤΎjV επιλoγ� ΤΎ)ς νόφΎ)ς. Πιθανόν ο απόΎ)χος από το μάθΎ)μα των γαμ�λιων καλλιστείων του Κωνσταντίνου , , , , ' ΣΤ' και του ατυχου πρωτου του γαμου να συζΎ)τιοταν ακομΎ) στΎjV Aυλ�. , , με τον ο;:.υιαγωνισμο, 'Ετσι, αν Ύ) Θ... εουωρα 0;:. ' πιστευε οτι 855 θα απομάκρυνε τον γιο ΤΎ)ς από έναν ομορφιάς του , που θ εωρουσε " αναρμοστο, απετυχε , ο;:. 0;:. ' Η παταγωυως. υεσμο {(επιλoγ� » ΤΎ)ς Ευοοκίας Δεκαπολίτισσας προοριζόταν να προμΎ)θεόσει στον Mιχα�λ μια κατάλλΎ)λΎ) και νόμιμΎ) σό ζυγο. Όμως με ΤΎ) συνενoχ� του φίλου του, του Βασιλείου, ο Mιχα�λ ακυρώνει ΤΎ)ν ουσία και οιαΤΎ) ρεί μονάχα ΤΎjV , λου θ ει' να κοιζ τυΠΙΚΎ), μορφΎ), αυτου, του γαμου, ενω' εc.,ακο " με, ' ' ' Τ μαται με ΤΎ)ν ερωμενΎ) του . ο αποτε λ εσμα ειναι οη νει χωρίς νόμιμους οιαΟόχους, αφοό τα παιοιά ΤΎ)ς Euoo κίας Iγγεριν� ς θεωροόνται παιοιά του Βασιλείου . Μ ια , , , " ο;:. ' ζει μια κρισιακομΎ) συνεπεια ειναι οτι ο Β ασι' λειος κερuι μΎ) θέσΎ) στο πλευρό του M ιχα�λ ως ο καΛUτερός του φί λος και Ύ) Θεοοώρα παρακολουθεί αν�μΠOΡΎ) ΤΎ)ν αυξανό μενΎ) επφρo� του στον γιο ΤΎ)ς. Ενώ κατορθώνει να οιοι κεί μια Αυτοκρατορία, οεν είναι σε θέσΎ) να ελέγξει τον , και εο;:. λειες ' του . Τοσο ' αυΤΎ), οσο γιο ΤΎ)ς και τις ερωτουου , , ' ' 0;:. ' κεινος θ α Ύ)ταν πο λu' κα λ υτερα αν Ύ) Θ... εουωρα του ειχε ' επιτρε' ψ ει να παντρευτει, ΤΎ)ν αγαΠΎ) μενΎ) του Β'ικινγκ, ΤΎjV οποία Ύ) Θεοοώρα αντιμετώπιζε ως απειλ� .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'4�
Η πτώση της Θεοδώρας από την εξουσία (856) και η δολοφονία του Θεόκτιστου
�
Μ ολονότι οι χρονογραφίες, πο\) γράφτηκαν κατά κύριο '" " εναν αιωνα " γεγονοτα, uια" λ ογο μετα τα σ\)γκεκριμενα " , στις λ επτομερειες, ' φωνο\)ν στην πλ ειονοτητα το\)ς επιΙ Ι Ι βε β αιωνο\)ν ' οτι α\)τος πο\) σ\)νωμοτησε για την ανατροπηι το\) Θεόκτιστο\) �ταν ο Βάροας , ο θείος τού M ιχα�λ . Όπως είοαμε προηγο\)μένως , ο Βάροας ο\)σφορούσε βλέ ποντας τον Θεόκτιστο να κατέχει την εξο\)σία και αισθαΙ ι ' κ\)νοταν παραμερισμενος απο" τον εμπειρο, η λ ικιωμενο 'Ε ' , . τσι καποια στιγμη μετα το 855 , πι θ ανον ' μετα, βερνητη Μ "" , γαμο , τον α\)τοκρατορικο πο\) ση ματοuοτησε την ενη λ ι"" ' λ κιωση το\) ιχαη , πρoειuoπoιησε τον ανι Ψ ιο" το\) οτι η Θεοοώρα σχεοίαζε να τoπoθετ�σει κάποιον άλλο στον θρό νο, είτε μέσω ενός νέο\) γάμο\) είτε παντρεύοντας μία από τις αοελφές της με τον κατάλληλο γαμπρό. Αν σ\)νέβαι νε κάτι παρόμοιο, ο Mιχα�λ θα τ\)φλωνόταν και οεν θα γιΣ , , ' α\)το' ο Β αρuας ' '" πονοταν ποτε, α\)τοκρατορας. το ση μειο ντάρει στο γνωστό προηγούμενο της Eιρ�νης και το\) γιο\) της Κωνσταντίνο\) ΣΤ ' . Παράλληλα λοιοορεί τον νεαρό "' " , παροτι εχει , , πριγκιπα επειuη πια ενη λ ικιωθ ει' και θα μπο, ρο\)σε να κ\) βερνα' για λογαριασμο' το\) , '''uεν ασκει' καμια, εξο\)σία. Έτσι ο M ιχα�λ πείθεται να σ\)νωμoτ�σει μαζί το\) για την ανατρoπ� το\) Θεόκτιστο\). 89 Αν και το αρχι κό σχέοιο προέβλεπε την εξορία το\) Θεόκτιστο\) , οι σ\)'''uO, ' θη καν απο" πανικο και ο ε\)νο\)χος ' νωμοτες κατα ληφ λoφoν�θηκε τη στιγμ� πο\) προσπαθούσε να κρ\)φτεί κά τω από μια κλίνη μες στο ανάκτορο.90 "
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
s:- '
Η οολοφονία τοu προξένΎ)σε μεγάλΎ) ΛUΠΎ) σΤΎ) Θεο" μεταγενευωρα . Σ ε μιαν απο' τις πιο εμπεριστατωμενες στερες χρονογραφίες εμφανίζεται να επιπλ�ττει τονs:-γιο ' " εκεινοu ποu «τοu ειχε ' σταθ ει' σαν uεuΤΎ)ς για τον φονο " , τερος πατερας» . 91 Αν και Ύ) σuγκεκριμενΎ) παραΤΎ)ΡΎ)σΎ) ι , , Ι μας κανει να uποπτεuομαστε τον πραγματικο στοχο των Σuνεχιστών τοu ΘεοφάνΎ), αποτελεί παράλλΎ)λα ένα εν οιαφέρον σχόλιο για ΤΎ)ν uποτιθέμενΎ) σuμπεριφορά τοu f , Ι , Θ ' ... εοκτιστοu απεναντι στον νεαρο πριγκιπα, οσο και για τις απόψεις ΤΎ)ς Θεοοώρας για τον εuνοοι)μενό ΤΎ)ς. Η θλί ψΎ) και ο θuμός ΤΎ)ς αποοίοονται στο γεγονός ότι Ύ) θέσΎ) ΤΎ)ς στψ Αuλ� αποοuναμώνεται σε μεγάλο βαθμό με τον θάνατό τοu. Πράγματι, ο Mιxα�λ θα oιεκoικ�σει στο εξ�ς ΤΎ)ν κλΎ)ρονομιά τοu ως εν�λικoς και κατόπιν θα ΤΎ)ν εμπι στεuτεί στον θείο τοu, τον αοελφό ΤΎ)ς Θεοοώρας, ΒάρΟα. " , ΤΎ)ς αuτοκρατειρας ' Ο ι ανΎ)σuχιες ειναι s:-υικαιο λογΎ) μενες. Ο Βάροας, αφοι) πρώτα εκoικ�θΎ)κε τον αξιωματοι)χο ποu τον εξόρισε το 844 και οεν τοu επέτρεψε να σuμμετάσχει σΤΎ)ν αντιβασιλεία, βάζει τώρα τον Mιxα�λ και ΤΎ) Σι)" , ' γκλΎ)ΤΟ να ανακοινωσοuν οτι ο αuτοκρατορας ενΎ) λ ικιωθΎ)κε και στο εξ�ς θα κuβερνά για λογαριασμό τοu.92 Στψ πραγματικόΤΎ)τα όμως ο Mιxα�λ αναθέτει ΤΎ)ν καθΎ)με ριν� οιαχείρισΎ) ΤΎ)ς οιακuβέρνΎ)σΎ)ς στον Βάροα, ποu έτσι s:' ' , αντικα θ ιστα" τοσο τον Θ ... εοκτιστο οσο και ΤΎ) Θ ... εουωρα. Μολονότι παραμερίζεται μετά ΤΎ) οολοφονία τοu πρω, s:- ' θuποuργοu' ΤΎ)ς , Ύ) Θ ... εουωρα αρπα' ζεται απο' τα απομειναρια ΤΎ)ς εξοuσίας ποu είχε ασκ�σει ως αντιβασίλισσα. Τα επόμενα 060 χρόνια οιαΤΎ)ρεί τον έλεγχο των οιαμερισμά των ΤΎ)ς στο Μέγα Παλάτιο. Είναι ένα παράοειγμα τοu σuν�θοuς πρoβλ�ματoς ΤΎ)ς oιαoox�ς - Ύ) παλιά μΎ)τέρα, , s:-υεν επιτρεπει ' αuτοκρατειρα σΤΎ)ν καινοuργια να καταλα' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
453
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
βει τα διαμερίσματα που της αν�κoυν δικαιωματικά στον ' . Μ ε το πεισμα ' αυτοκρατορικο, γυναικωνιτη της η Θ... εο" δ ωρα ' καταστρεφει κα θ ε συναισ θηματικο' δ εσμο" αναμεσα σε γιο και μητέρα. Αντίθετα με την Ευφροσόνη που απο φάσισε να απoχωρ�σει στα γρ�γoρα το 830, η Θεοδώρα , , , ' η χεφοτερα, Α κομ αρνειται να εγκαταλ ει' ψ ει το ανακτορο. ι , , Ι ' ' Ιγνατιο οταν ο αυτοκρατορας απαιτει απο τον πατριαρχη ι f Ι Ι , να την κεφει μοναχη , ο πατριαρχης αρνειται τηρωντας , , , ' τους κανονες της Ε κκλησιας, συμφωνα με τους οποιους καμιά γυναίκα δεν μπορεί να υποχρεωθεί να περιβληθεί το , ' ' πρεμοναστικο" σχημα ' η υιο θ ετηση του μοναστικου, β ιου πει να είναι εθελοόσια. Ο Ιγνάτιος αναμφίβολα έχει υπό ψη του το σχίσμα που επακολοόθησε μετά την υποχρεω τικ� κουρά της Μαρίας της Άμνιας και τον δεότερο γά μο του συζόγου της. Αρνείται λοιπόν να χρίσει τη Θεοδώ ρα και τις κόρες της μοναχές ενάντια στη θέλησ� τους.93 Η Εκκλησία έρχεται σε ρ�ξη με το Μέγα Παλάτιο, πράγ' ' " οτι η εκ θ ρονιση μα που σημαινει του Ι γνατιου απο, το πατριαρχικό αξίωμα, τον Νοέ μβριο του 858, συνδέεται κατά πάσα βεβαιότητα με την εκδίωξη της Θεοδώρας από τα , , ' που πι θανοτατα ' ανακτορα, γεγονος συνε' βη το προηγουμεν ο καλοκαίρι, τον Αόγουστο � τον Σεπτέ μβριο του 858. Στη αρχ� ο Mιχα�λ επιδιώκει να εξευμενίσει τη μη1:" ' " τερα του . Υστερα προσπα θ ει' να την απομακρυνει' ει,Οβελίζει τρεις από τις αδελφές του σε ένα μoναστ�ρι, κα" ενω τη μικροτερη , ' τα" πασα πι θανοτητα τον Καριανο, , την Πουλχερία, που �ταν η αγαπη μένη της Θεοδώρας, τη στέλνει στη Moν� τα Γαστρ{ου.94 Παράλληλα προβιβά ζει τον Βάρδα σε διoικητ� της ανακτoρικ�ς φρουράς (δο" του ετσι τον δ ρομο , ' ' που μεστιχο των σχολ ων ' ) , ανοιγοντας θα τον oδηγ�σει στην κoρυφ� της βυζαντιν�ς γραφειοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
454
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
κρατίας. Τελικά αναγκάζει ΤΎ) Θεοδώρα να εγκαταλείψει ι ι ι ι 'C ' ζ σuναπται ζε για εικοσι το οποιο εc,οuσια εc,Ι το ανακτορο, χρόνια, και ΤΎ) στέλνει να σuναντήσει ΤΎ)ν αγαΠΎ)μένΎ) ΤΎ)ς κόρΎ) στο Μοναστήρι. Σύμφωνα με τον Βίο της Θεοδώρας, ι ι ι ι ι 'C UΠΎ)ρc,ε Ύ) αιτια των β ασανων ΤΎ)ς. ο φονος τοu Θ εοκτιστοu s:, Ι Ι Ι i Ο Bως υεν καταγραφει τιποτα το σuγκεκριμενο για τον θάνατο τοu εuνούχοu, απλώς αναφέρει : «ο Βάρδας τον s:, I ι ι ι s:, ι αUΙκα» , και ταuτοχρονα υινει μισοuσε και τον σκοτωσε έμφασΎ) σΤΎ) λύΠΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας για ΤΎ) δολοφονία τοu εuνοοuμένοu ΤΎ)ς . 95 Αποτέλεσμα αuτών των εξελίξεων ήταν ότι Ύ) αuτοκράτεφα uποχρεώθΎ)κε να φύγει από το ανάκτορο παρά ΤΎ) θέλΎ)σή ΤΎ)ς, αντίθετα με ΤΎ)ν απόφασΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσύνΎ)ς να αποχωρήσει με δική ΤΎ)ς πρωτοβοu λία.96 �
'4�
Η απομάκρυνση της Θεοδώρας από την Αυλή (858) ?.,
Ο σο θuμό κι αν ένιωθε εξαιτίας ΤΎ)ς αναγκαστικής εξο-
s:, I s:, ι Ι Ι ... εουωρα ριας ΤΎ)ς απΌι ΤΎ)ν Α u λΎ)' , Ύ) Θ υεν μποροuσε να και ι ι ι s:, ι ι 'C κρατοuσε τα Ύ)νια ΤΎ)ς εc,οuσιας. νει τιποτα οσο ο Β αρυας Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύοuν πως Ύ) Θεοδώρα σχεδίαζε s:, s:, ι ι Ι ι ' λοφονια ΤΎ) υΟ τοu - τοι σο σφουρα Ύ)ταν τα αισθΎ)ματα ΤΎ)ς. Ι ι ι ι Ο Biως ΤΎ)ς αφΎ)νει να εννΟΎ) θ ει οτι αρκετοι auyxλΎ)ΤΙΚΟΙι ι ι ι ι 'C αλλαι εκειεπι θuμοuσαν να ΤΎ)ν επαναφεροuν σΤΎ)ν εc,auσια νΎ) αρνιόταν .97 Ο αδελφός ΤΎ)ς είχε σφετεριστεί ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς ως επικεφαλής ΤΎ)ς κuβέρνΎ)σΎ)ς και ήταν φuσικό να νιώθει κακεντρέχεια απέναντί τοu . Το Σuμβούλιο Αντι-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
455
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, παραμερισΤΎ)κε , , ' ' στην ουσια οταν ο Μ ιχαΎ)' λ ανεβ ασι λειας λαβε ΤΎ)ν πρώΤΎ) του εκστρατεία μαζί με τον άλλο του θείο, τον Πετρωνά ' Ύ) Θεοδώρα, προς μεγάλΎ) ΤΎ)ς ΛUΠΎ), είδε τον γιο ΤΎ)ς και τον αδελφό ΤΎ)ς να θριαμβείιουν . Για προφανείς λόγους διαθέτουμε ελάχιστες μαρτυρίες γι' αυ τ� ΤΎ)ν περίοδο ΤΎ)ς ζω�ς ΤΎ)ς. Ο Β{ος ΤΎ)ς αναφέρει σχε" ' Ύ) ζ τικα, : {( Μ ετα' ΤΎ)ν απομακρυνσΎ) ΤΎ)ς απο, ΤΎ)ν ει.,ουσια, ευλαβ�ς και θεoσεβ�ς αυτοκράτειρα Θεοδώρα φρόντισε , αν θ ρωπους ' για προ' αρκετους που αποτα' θΎ)καν σε εκεινΎ) στασία και τους βo�θΎ)σε με την καλ� ΤΎ)ς ΤΎ)ν καρδιά, τον ενάρετο χαρακτ�ρα ΤΎ)ς και ΤΎ)ν πoνετικ� ΤΎ)ς φίισΎ) , , ι ι αποι Ψ εις γυναικα». � Ι αποι πο λλ ες 98 γιατι, Ύ)ταν μια σπουυαια Η Θεοδώρα πιθανόν να ωφελ�θΎ)κε έμμεσα από ΤΎ) με γάλΎ) νίΚΎ) που εορτάσΤΎ)κε με θρίαμβο το 863, όταν ο Πε τρωνάς περικίικλωσε τις δυνάμεις του Εμιράτου ΤΎ)ς Με, ι και φονευσε ι ι μεται λ ΙΤΎ)νΎ)ς τον αΡΧΎ)γοι τους. Φ αινεται οτι " , απ αυτο οι περιορισμοιι που ειχαν επι βλΎ) θ ειι στα θΎ) λυκαι μέλΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας χαλάρωσαν και Ύ) Θεοδώρα και οι κόρες ΤΎ)ς μπόρεσαν να επανέλθουν σΤΎ)ν , ι ι � I ανεΚΤΎ)σε πιθανοτατα τον τιτκοσμΙΚΎ)ι ζωΎ)ι . Η Θ... εουωρα ι ι ι ΤΎ)ς περι λαμ βανεται ι λο ΤΎ)ς αυΥουστας, εφοσον το ονομα ι τεκμΎ)ριωνουν ι ι στα θ ριαμβευτικαι acta τα οποια ΤΎ)ν υπαρξΎ) μιας πλειάδας αυτοκρατορισσών . 99 Το γεγονός επιβει ι ' ΑΙ προς Ν ικολ αου αποΙ μια επιστο λΎ)' του παπα β αιωνεται ΤΎ) Θεοδώρα, τον Νοέ μβριο του 866. Σε αυτ� ο πάπας ι μα του πατριαΡΧΎ) ι ι , Ι γνατιου αντιμετωπι' ζει θ ετικα, το αιΤΎ) , ι ι ι Ι Ο οποιος υποσΤΎ)ΡΙ' ζ ει οτι εκ θ ρονισΤΎ)κε μονο και μονο ει ι � " αρνΎ) θΎ)κε να κειρει ΤΎ)ν αυτοκρατειρα και τις θ uπεΙUΎ) Η γατέρες ΤΎ)ς ενάντια σΤΎ) θέλΎ)σ� τους. 10Ο ανάμιξΎ) του Επισκόπου ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς στα εσωτερικά ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας ΤΎ)ς ΚωνσταντινοίιπολΎ)ς έ μελλε να oδΎ)γ�σει σε τεράστιες '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
οuσχολίες χαι οιενέξεις είναι λοιπόν ενοιαφέρον να σΥ) μειώσοuμε ΤΥ) μεγάλΥ) σΥ)μασία ποu απέοιοε ο νόμιμος πα�, τριαΡΧΥ)ς στις σχεσεις τοu με ΤΥ) Θ .... εοοωρα. , ,
' " , Άραγε να επανεχΤΥ)σε τοuλ' αχιστον ενα μερος τοu επι, 'λou ΤΥ)ς ως αuτοχρατειρας-μΥ)τερας; " Κ' ατι τετοιο σΥ)μοu ρο οεν φαίνεται πιθανό. ΣΤΥ)ν πραγματιχόΤΥ)τα Υ) βασική α, � 'C για ΤΥ)ν αποχαταστασΥ) ' των αuτοχρατοριχων ποuεΙc,Υ) , yU' λ α, Υ) μεγαλ' ναιχων οτι Υ) Θεχ uτεΡΥ) αοε � λ φΥ), ' μετα, ειναι , , �
' θ Υ)χε απο ' το ΜονασΤΥ)ΡΙ ' ' για να γινει , τοu Καριανοu φερ ερωμένΥ) τοu Βασιλείοu.1Ο1 Ο Βασίλειος ΤΥ)ν εγχατέλει ψε το 867 χαι εχείνΥ) βρήχε άλλον εραστ� στο πρόσωπο τοu ΙωάννΥ) ΝΥ)τοχομήΤΥ). Όταν όμως το πλΥ)ροφορήθΥ) χε ο Βασίλειος, οιέταξε να τοuς οείροuν χαι τοuς οίιο χαι , ' λα να γινει μοναχος. αναγχασε τον ΙωαννΥ) ' , , Τελιχα' Υ) Θεχ , � ιuρuσε ενα παρεχχλ' Υ)σι ποu το αφιερωσε σΤΥ)ν πρωτο, , �
μάρτuρα Θέχλα, στο σπίτι ΤΥ)ς στις Βλαχέρνες. Λεγόταν 'C εc,αιρετιχα χαι uιαχoσμY)μενo με πε' ομορφο , πως Υ)ταν , � , ' λ α πε , , Η Θεχ 'θανε χαταχΟΙΤΥ). ρισσια τεχνΥ). ' Απο' το γε�
γονός αuτό νομίζω πως μποροίιμε να σuμπεράνοuμε ότι Υ) ' λ α uπεφερε πολ' u οντας εστεμμενΥ) αuγοuστα χωρις Θεχ ' , , , �
,
χαμιά εξοuσία, μια πορφuρογέννΥ)ΤΥ) ποu φιλοοοξοίισε να οιαοραματίσει αuτοχρατοριχό ρόλο χαι ποu τελιχά στε 2 ρήθΥ)χε χάθε οuνατόΤΥ)τα πολιτιχής επιρροής. 10 Ο Βάροας είχε πλέον σταθεροποιήσει ΤΥ)ν εξοuσία τοu
χαι ΤΥ) οεχαετία μετά ΤΥ)ν πτώσΥ) ΤΥ)ς Θεοοώρας (856) εί ναι ο uπέρτατος Υ)γεμόνας τοu Βuζαντίοu.103 Ο Μιχαήλ προάγει πειθήνια τον θείο τοu στα UψΥ)λότερα αξιώματα' το 862 τον οιορίζει χαίσαρα, πράγμα ποu σΥ)μαίνει ότι ο Βάροας θα τον οιαοεχθεί στον αuτοχρατοριχό θρόνο αν σuμβεί το απεuχταίο στον Μιχαήλ. Ο Γενέσιος αναφέρει ότι Υ) Θεοοώρα εχοήλωσε τον θuμό ΤΥ)ς προς τον αοελφό
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
457
ι
ι
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
ι
ι
της στε' λνοντας τοu εναν χιτωνα ποu τοu επεφτε πολu' κοι ι ι ι ι ι s:, ι ντος πανω στο pOUlO uπηρχε μια ΧΡUση περοικα, σuμβ 0λο εξαπάτησης. 104 Το περιστατικό πρέπει να σuνέβη πε ρί το 866, γιατί θεωρ�θηκε προφητικό και οεν έγινε εuι ι s:, χαριστως αποοεκτο. Στο μεταξύ ο Βασίλειος ανερχόταν παράλληλα με τον ΒάρΟα. Ο M ιχα�λ εκμεταλλεύθηκε την παραίτηση κά ποιων αξιωματικών για να προβιβάσει τον φίλο τοu σε u' Ι ' ( τοu αuτοοπως αuτηΙ τοu στρατορος θ εσεις, Ι Ψ η λοτερες ι , Ι Ι ζ/ κρατορικοu ιπποκομοu ) και αργοτερα σε ενα αι"ιωμα ποu , Ι ( τοu παραχοψωμενου κανονικα, κατεχοταν αποΙ εuνοuχο Ι ). Όταν ο Βασίλειος ανέλαβε αuτ� τη θέση τοu αρχιθαλαι Ι το uπνο' μηπο' λou ποu εχει την εu θ uνη να προστατεuει ι ι ι ι s:, οωματιο τοu αuτοκρατορα, απεκτησε προσ βαση στον στει ι ι ι ι νο xuxλο των προσωπικων uπηρετων τοu ηγεμονα. Ο ι γαι ι ι ι μη' λ ιες σuμφωνιες ποu οφει λ ε να τη ρει, τοu απεφεραν uψηλά αξιώματα και ακόμη μεγαλύτερη γειτνίαση με τον ι ι ι αuτοκρατορα. Π αραμενοντας πιστος τοu φι' λ ος και εκπληρώνοντας όλες τοu τις επιθuμίες, ο ΜακεΟόνας κατόρι ι ' θ ωσε να αποκτησει μια πο λu' ισχuρηΙ θ εση αναμεσα σε ει ι ι ι κεινοuς ποu ειχαν αμεση επαφη με τον Μ ιχαη' λ . Έχοντας τώρα εξασφαλίσει μια γερ� βάση , ο Βασίλειος άρχισε να οιαβάλλει τον Βάροα στον φίλο τοu λέγοντας ι , , ' τοu σuνωμοτοuσε Ι τοu και πως εκειοτι ο θ ειος εναντιον νος (ο Βασίλειος oηλαo� ) θα μπορούσε να αποτρέ Ψει αuι ι ι ι ι ' Ο Β αροας s:, ειχε uπο τον ε' λ εγχο τοu ο' λ οuς τες τις απει λ ες. ι ι ι ι s:, s:, θ ειι ει"οχος 'C τοuς uιοικητικοuς τομεις ειχε αναοειχ οργαι ι ι ι s:, νωτικος νοuς και οιορατικος πατρωνας τοu πολ ιτισμοu και ι I s:, s:, ι Ι μεταμορφωτης παιuειας. Η ανωτερη εκπαιuεuση ειχε θεί εκ βάθρων με τον οιορισμό ανθρώπων όπως ο Λlων ο Μαθη ματικός, ο οποίος οημιούργησε καινούργιες σχολές Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, γενιας ,� , στις επτα' κλ ασικες ' της νεας για την εκπαωεuση ελεύθερες τέχνες. Αλλά εκτός από την κuβερνητικ� ΤΟι) δραστη ριότητα, ο Βάρδας ενθάρρuνε την άνθηση της ιεραπoστoλικ�ς δράσης σε νέες περιοχές. Χάρη στη δικ� ' � , ' παΤΟι) επιμονη, εκ θ ρονιστηκε ο Ι γνατιος και υιοριστηκε , Ι Ι ι , τριαρχης ενας σuγγενης της αuτοκρατορικης οικογενειας, ο Φώτιος. Παρότι η διαδικασία της αντικατάστασης προ κάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, και ιδίως ΤΟι) πάπα Νικο, , ' Α' στον οποιο λ αοι) ' προσεφuγε ο Ι γνατιος, ο Φ ωτιος κα' τάφερε αμέσως να ασκ�σει μεγάλη επφρo� μέσα από τον καινούργιο ΤΟι) ρόλο. Το 866, η σuμπαράστασ� ΤΟι) στοuς αγίοuς Κύριλλο και Μεθόδιο απέφερε καρπούς με τον προσηλuτισμό των Βοuλγάρων και την uιοθέτηση ΤΟι) χρι στιανισμού στην Ορθόδοξη μoρφ� ΤΟι) στη Μοραβία και άλλες περιοχές ΤΟι) σλαβικού κόσμοu . �
Η δολοφονία του Β άρδα (866)
�
, ΠΟι) ε"οργισε ' Ι σως να ηταν ' η επιτuχια ", ' αuτη' ακρι β ως τον
Βασίλειο. Η αντιπαλότητά ΤΟι) προς τον θείο τού Mιχα�λ οξύνθηκε σε σημείο να πρoειδoπoι�σει τον φίλο ΤΟι) για , ' : ο Β αρυας ' � ετρεφε μια uποτι θ ε' μενη σuνωμοσια αuτοκρατορικές φιλοδοξίες και σύντομα θα αναλάμβανε δράση για να ξεφορτωθεί τον Mιχα�λ, τον νόμιμο αuτοκράτορα. Α ληθινές � όχι, οι φ� μες έπεισαν όχι μόνο τον Mιχα�λ αλ, , " να ειχαν uποφερει λα' και α' λλοuς ΠΟι) πι θανον στα χερια ' ' ' Ο ι σuνωμοτες ΤΟι) αuταρχικοu, κι) βερνητη ΤΟι) κρατοuς. ' οργανω' θηκαν και κατεστρωσαν την ανατροπη" ΤΟι) καισαρα, όπως αποκαλείτο ο Βάρδας. Η εuκαφία δόθηκε χάDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
459
ΤΖΟΥΝΤΊΘ ΧΕΡΤΝ
ι ι Ι καται ΤΎ)ς Κ ΡΎ)ΤΎ)ς , οπου ΡΎ) σε μια εκστρατεια θα συμμετείχαν Ό Βάροας και ο M ιχα�λ. , ..- υ λ οποιειται ι ι ι οταν το εκστρατευτιχοι σωμα Τ ο σχευιο Θ Θ ι του ... εματος ' ι Ι φτανει στους ΚΎ)πους, στις ακτες των .., ραι ι ι ι για ι ΚΎ)σιων, απ, οπου επροκειτο να αποπλ ευσουν τα πλοια ΤΎ)ν KΡ�ΤΎ) . Εκεί ο Συμβάτιος, ο γαμπρός του Βάροα, οί νει το σ6νθΎ)μα για ΤΎ) ooλoφoνικ� επίθεσΎ) στις 2 1 Απρι λίου του 866. 1 05 Μόλις ο Βάροας πέφτει νεκρός, οι συνωι Ι Ι μοτες κομματια' ζουν το σωμα του και καρφωνουν τα γεν, , , ι νΎ)τικα, του οργανα σε ενα κονταρι, ετσι ωστε να υποφερει ι ' Ι και μεται θ ανατον , και τα περιφερουν σε ο' λο το στρατοπεοο με τον πιο εξευτελιστικό τρόπο. 106 Η οολοφονία και , υιχονοια ι Ύ) α' θλ ια μεταχειρισΎ) του νεκρουι προ",ενουν στο ..- ι 1:: στράτευμα. Ο Βάροας έχαιρε εκτίμΎ)σΎ)ς σε ορισμένους ι λους. Μ εται τον θ ανατο ' Ι του , Ύ) εκστρατεια Ι καταΙ ΤΎ)ς κυκ ι ι ι ι Κ ΡΎ)ΤΎ)ς ακυρωνεται αμεσως και ο Μ ιχαΎ)' λ με τον Β ασιλειο επιστρέφουν σΤΎ)ν Κωνσταντινο6πολΎ) . Έτσι οίνεται � , και , σχεuιαστει ι ' Ύ) εκστρατεια Ι ειχε Ι μονο Ύ) εντυπωσΎ) οτι μόνο για ΤΎ) οιευκόλυνσΎ) ΤΎ)ς Οολοφονίας. Μολονότι οεν γνωρίζουμε τίποτα σχετικά, κάποιος θα βρέθΎ)κε να μαζέ ψει τα απομεινάρια και να θάψει το α κρωΤΎ)ριασμένο πτώμα του ΒάρΟα. Πιθανόν Ύ) Θεοοώρα ι να φροντισε για ΤΎ)ν ταφΎ)ι του σΤΎ) Μ ονΎ)ι τα 1Τ'αστριο ι υ, ι ι ι ι β ρισκοταν ι ι ο ταφος του. Αν οπου αργοτερα αναφερεται οτι " , ι οντως εγινε ετσι, το κυρος του οικογενειακου, ιερου, προφανώς αποοείΧΤΎ)κε ισχυρότερο από το μίσος που έτρεφε Ύ) Θεοοώρα για τον αοελφό ΤΎ)ς. Ίσως πάλι να ΤΎ)ν είχαν εντυπωσιάσει τα επιτε6γματα ΤΎ)ς οεκάχρονΎ)ς Ύ)γεμονίας του. Μετά τον θάνατό του, Ύ) Θεοοώρα οεν θέλΎ)σε να λΎ) σμονΎ)θεί Ύ) μν�μΎ) του και τον έθαψε ανάμεσα στους συγ γενείς ΤΎ)ς στο ιερό, όπου �OΎ) αναπαυόταν Ύ) μΎ)τέρα τους "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Θ εοκτισΤΎ) , �, ' ' τον τροπο ' . Μ ε αυτον Ύ) Θεοοωρα προχωΡΎ)σε σΤΎ) συσΤΎ)ματικ� ΟΎ)μιουργία ενός τόπου όπου θα μνΎ)μο" , ' , νευοταν Ύ) οιχογενεια ΤΎ)ς και οπου τελ ικα' θα θα βοταν και Ύ) ίΟια. Μετά το 866, ωστόσο, και αφού έχει πια εξουοετερω θεί ο Βάροας, ο Βασίλειος βλέπει να του ανοίγεται ο ορό μος για την εξουσία. Πείθει τον M ιχα�λ Γ ' να τον κάνει , Ι Ι , , εταφο του στεφοντας τον συναυτοκρατορα, με το επιχει" σωσει τον Μ ιχαΎ)' λ απο' , αυτος, ' ο Β ασι' λ ειος , ειχε ΡΎ)μα οτι τον θάνατο σΤΎ)ν επίθεσΎ) που σχεοίαζε εναντίον του ο ΒάρΟας. Ο Mιχα�λ υποχωρεί και τον χρίζει συναυτοκράι ι τορα φορωντας του το στεμμα, αφου, πρωτα το ευ λογει' ο , ' ' ' ' πατριαΡΧΎ)ς στο ιερο' ΤΎ)ς Αγιας Σ οφιας. ΛεπτομεΦ ωτιος ρ�ς περιγραφ� σώζεται σΤΎ) χρονογραφία που αποοίοεται ' , ' ' στον Λ εοντα απο λ υτως αξ ιοπιΓ ραμματικο' και φαινεται σΤΎ) : το Σάββατο ΤΎ)ς ΠενΤΎ)κoστ�ς του 866, στ�θΎ)καν , , " � , θ ρονοι ' ουο αν και υΠΎ)ρχε ενας αυτοκρατορας και ΤΎ)ν επο, , � , , ' ' μενΎ) μερα, ΚυριαΚΎ) , οι ουο αυτοκρατορες κα θ ονταν π λ αι 107 πλάι στους θρόνους τους. Ο πατριάρχΎ)ς Φώτιος τους προσφώνΎ)σε με αυτ� τους ΤΎ)ν ιοιόΤΎ)τα σε Μο ΚΎ) ρύγματά του : το πρώτο επ' ευκαι ρία των αποκαλυΠΤΎ) ρίων του ψΎ)φιοωτού ΤΎ)ς Παρθένου και του Θείου Βρέφους σΤΎ)ν Αγία Σοφία στις 2 9 Μαρτίου του 867, το οεύτερο με το οποίο συνόψισε ΤΎ) σύνοοο που συνεκλ�θΎ) το καλοκαίρι του ιοίου έτους . «ΑξιαγάΠΎ)ΤΟ ζεύγος ευσεβών αυτοκρατόρων, που ακτινοβολείτε μες , � � , ' αγαΠΎ)τα" ονοσΤΎ)ν πορφυρα, συνοεοεμενοι με τα π λ εον , , και του υιου" . . . νοιαζεστε περισσοτερο ματα του πατρος για την Ορθοοοξία παρά για την αλαζονεία του αυτοκρα τορικού oιαo�ματoς . . . ». Και αργότερα : «ο Κύριος φρό ντισε τον λαό Του και ΤΎ)ν κλΎ) ρονομία Του και τον ελέΎ)�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
σε, διορίζοντας και ανuψώνοντας το αληθινό αuτοκρατο" τοu κρατοuς - τον αγαπητο' Τou uιo' Β ασι' ρικο, μεγα λ ειο , τα κατορ θ ωματα , ' λ ειο. Γ ιατι" ειναι φανερο, οτι τοu πατρος, " " ' ' "ποu τα λογια σκιρτοuν απο αγαλλ ιαση οταν τα uιηγοu" , , νται, εκεινος τα κληρονομησε προικα τοu και uπερηφανεια τοu . . » 108 Καθισμένος σ' έναν αuτοκρατορικό θρόνο , της εκκλησιας ' ' και ακοuγοντας , στο uπερωο τα λ ογια τοu Φωτίοu για την ήττα των εικονομάχων (ο Θεόφιλος, ο πα τέρας τού Μ ιχαήλ , δεν κατονομάζεται αλλά uπονοείται) και των άλλων αιρετικών, ο Βασίλειος αντιλαμβάνεται ότι όλη αuτή η OUναμη μπορεί να γίνει δική τοu αν φερ..- ' , . τροπο θ ει' με τον υεοντα Δεν είναι OUσκολο να φανταστούμε την αντίδραση της Θεοδώρας σε αuτή την εξέλιξη . Πράγματι, μερικοί με ταγενέστεροι ιστορικοί αναφέροuν την πρόβλεψή της ότι αuτός ο Βασίλειος θα έβαζε τέλος στη δuναστεία της οι κογένειάς της. l09 Η Θεοδώρα μισούσε τον φιλόδοξο και " ειχε πει, ' ' . 'Εβλεπε με ποση ' uποu ..λο ιππουαμαστη EUXO λ ια σει τον Μιχαήλ να ακολοuθήσει τη σuμβοuλή τοu . Αλλά δεν γνωρίζοuμε κατά πόσο η Θεοδώρα ήξερε για τη σuμ φωνία ποu τοuς έδενε από το 855, όταν ο Βασίλειος είχε δεχτεί να παντρεuτεί την Εuδοκία Ιγγερινή για να εξu πηρετήσει τον Μιχαήλ . Πιθανόν να μη φανταζόταν τοuς , , ποu ενωναν uεσμοuς τον γιο της και τον πιστο, τοu φι' λ ο. ..Προφανώς θα στενοχωριόταν για την αποτuχία της Eu, ' ' ' Δ εκαπο λ ιτισσας ..-υοκιας ''- ' αφοu, ετσι να γεννησει παιuια, αποδuναμωνόταν σοβαρά η δuναστεία. Μετά την απελεuθέρωσή της το 863 από τα Γαστρ{ου, δεν διαθέτοuμε πληροφορίες για την καθημερινή ζωή της , , "- ' Θ... εουωρας. Ω ς πρωην ' αuτοκρατειρα και μητερα τοu au" ι ι ορισμενα , θα πατοκρατορα ειχε προνομια και προφανως .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ρευρισκόταν σε κάποιες τελετές στο Μέγα Παλάτιο. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για το αν ο M ιχα�λ απένειμε στ-η , του τον τιτ ' λο ΤΎ)ς πατριχ.ιας ' λο που ει' Υ μΎ)τερα ι τιτ ι �ωσΤΎJς, χε σώσει ο Θεόφιλος σΤΎ)ν πεθερά του . Ωστόσο Ύ) Θεοσώ, , Ι Ι Ι ανετα οπως αρμο ΤΎ)ς σειρα ζουσε ζε σε μια αρχοντισσα Ι , ι ι ασχορας ΤΎ)ς και αφιερωνε τον χρονο ΤΎ)ς σε χριστιανικες λίες. Τον Σεπτέμβριο του 867 κατοικούσε σε ένα ανάκτο, οικοuομΎ)σει ι · το ειχε ο ρο γνωστο' ως Ο 'ικος του Αν θ εμιου <;:Ο , γαμπρός ΤΎ)ς Αλέξιος , ο οποίος είχε μνΎ)στευθεί ΤΎ) Μα, ι ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ι πριγκιπισσα ' ρια, που πε' θ ανε γυρω στο 839, και σΤΎ) συνέχεια απoτραβ�ΧΤΎ)κε στο σικό του , στο προαστιο , ι 'Οποια και αν Ύ)ταν ' μονασΤΎ)ΡΙ του Αν θεμιου. τα συναισθ� ματά ΤΎ)ς για ΤΎ)ν πρoαγωγ� του Βασιλείου , , τωρα , ι ' <;:Ο , ειχε καλυτερες σχεσε συναυτοκρατορα, Ύ) Θ ... εοuωρα ' σεις με τον γιο ΤΎ)ς. Π ραγματι, τον προσκα' λ εσε σε γευμα ι 5 στις 2 Σεπτεμβρίου του 867 και εκείνος ΟέΧΤΎ)κε ΤΎjV πρό" μαλ ιστα φροντισει " ι σκλΎ)σΎ) και ειχε ωστε να περασουν ευ, , , ' ' χαριστα. 'Ετσι μΎ)τερα και γιος ειχαν συμφι λ ιω θει ως ενα ι 'Ομως το γευμα ' ' <;:ο θα γινοταν <;:Ο , uEV σΎ)μειο. που σχεuιασαν , ποτε . �
Ο -θάνατος του Μιχαήλ Γ (86 7 ) ".,
Τ Ύ)ν ΠΡΟΎ)γουμένΎ), 2 4 Σεπτεμβρίου του 867, ο Mιχα�λ Γ ' , ' ' προσκα λ εσει ι ειχε τον συναυτοκρατορα του Β ασι' λ ειο και ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� ερωμένΎ) Ευσοκία Iγγερ ιν� να σει, , ' ' πνΎ)σουν στον Άγιο Μ αμα, το Ανακτορο στο προαστιο , / , , ιοπου του αρεσε να περναει τον καιΡΟ του συμμετεχοντας σε αρματοσρομίες και απολαμβάνοντας ΤΎ) θαλασσιν� αύDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
, " ' ρα του Β οσπορου . Τ'f)ν επομενΥ) σκοπευε να γευματισει , του , γι " αυτο ειχε , στει' λ ει τον αρχι θα λ αμ'f)με ΤΥ) μ'f)τερα , ' ΠΟ' λΟ του, τον Ρεντακιο τον πρωτοβεστιαρlO, για κuν'f)γι. / " κατι ι δ ιαιτερο ' ' 'Ηθ ε λ ε να παει στο τραπε' ζι Τ'f)ς μ'f)τερας , , που 'f)ταν υπευ' θ υνος για Τ'f)ν του . 'Ετσι ο αι.,ιωματουχος ζ , , ' ' αυτοκραΤΟΡΙΚΥ) ιματιο θ'f)X'f) απουσιαζε απΌ' το ανακτορο στις 24 Σεπτεμβρίου. Όλες αυτές οι λεπτομέρειες κατα γράφονται στις χρονογραφίες ' δεν αναφέρονται όμως στον , , , οπου τα στερνα, χρονια Τ'f)ς αυτοκραΒ/lo της Θεοδωρας, / τε φας παρουσιάζονται με μια εντελώς διαφoρετικ� εκ δoχ� . , ι ι του Ι " αιωΙ παντα συμφωνα με τις χρονογραφιες Ω στοσο, να, στο γεόμα Τ'f)ς 2 4'f)ς Σεπτεμβρίου ο Βασίλειος πότισε , , ' αρχισε τον αυτοκρατορα με κρασι" και οταν ο τελ ευταιος να ζαλίζεται, ο Βασίλειος γλίσΤΡ'f)σε κρυφά στο υπνοδω μάτιο και τράβ'f)ξε Τ'f)ν αμπάρα ώστε να μ'f)ν κλειδώνει 'f) , 'f) Ε u δοκια , , " αφ'f)σε μονους ' Σ υνεχισαν πορτα. Τ'f)ν οινοποσια, τους άνδρες και όταν ο Mιχα�λ μέθυσε εντελώς, ο Βασί" ' λειος τον παροτρυνε τρυφερα' να πεσει για υπνο. Ο αυτοκράτορας αποσuρθ'f)κε διατάζοντας έναν άλλο αξιωματοό χο να ΚΟΨ'f)θεί σΤΥ) θέσΥ) του αρχιθαλαμ'f)πόλοu που δεν , , " ι γυρισει ' Ο μως ο αντικατασταειχε ακομΥ) απΌΙ το κuν'f)γι. ' ' Τ'f)ς δ εν τα καταφερε κα λ α' στον ρο' λο του προσταΤΥ) του αυτοκράτορα. IΙΟ Ο Mιχα�λ, πιωμένος και ανόποπτος, κοι μ�θ'f)κε βαθιά. Για τον Βασίλειο και τους άλλους συνωμό, , , ' λο πια να παρα β ιασουν τες 'f)ταν ευκο Τ'f)ν πορτα του υπνο, ι ' ι Ι Ι ' ' δ ωματιου ' ο πιστος, πανω απΌ δ εκα χρονια, φι λ ος 'f)ταν ο " αυτοκρατορα. Γ ια , πρωτος που επιτε' θ 'f)XE στον κοψισμενο ΤΥ) δολοφονία του M ιχα�λ , ο Βασίλειος ΧΡ'f)σψοποί'f)σε τους συνενόχους του σΤΥ) δολοφονία του Βάρδα' όλοι τους " ω απΌ μuσΤ'f)ριω' δ εις συν θ'f)' ' ' ει.,αφανισΤ'f)καν αργοτερα κατ ζ �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
κες . Αν δεχτούμε κατά λέζΎ) αυτές τις λεπτομερείς αφΎ) γ�σεις, ο Βασίλειος σχεδίασε τον φόνο, κατόρθωσε να δο λoφoν�σει τον Mιχα�λ και ύστερα αναΚΎ)ρύχθΎ)κε μοναδιΙ Ι αυτοκρατορας. Ι Ι Ι � εστε μμενος, � χΡειαΑφουΙ Ύ)ταν Ύ)υΎ) υεν κος Ι Ι Ι Ι � ' καμια ωιαιτεΡΎ) τελ εΤΎ) . 'Ε πρεπε απ λως να τον εζοταν πευφΎ)μ�σoυν ο στρατός , Ύ) ΣύγκλΎ)τος και ο λαός, πράγ μα που κατάφερε χωρίς δυσκολία. 1 1 1 ΣΤΎ)ν παράδοσΎ) των χρονογραφιών , αυτό το στυγερό Ι περιΙ Ι Ι λΎ) μα επι βε β αιωνεται �I απΌΙ ΤΎ) Θ "" εουωρα, Ύ) οποια εγκ μενε τον γιο ΤΎ)ς για να δειπν�σoυν μαζί ΤΎ)ν επόμενΎ) μέ ρα. Μόλις πλΎ) ροφορείται ότι ο Βασίλειος αναΚΎ) ρύχθΎ)κε μοναδικός αυτοκράτορας , σπεύδει στο Ανάκτορο τα ΑΙ Ι οπου Ι Μαμα ' γιου ανακα λυπτει το πτωΙ μα του Μ ιχαΎ)' λ τυΙ Ι Ι ' Γ ρα μματιλ ιγ μ ενο σ , ενα χαλ 'ι. Σ υ μ φωνα με τον Λεοντα κό και τον Συνεχιστ� του Γεωργίου του Μοναχού, Ύ) ΘεοΙ Ι Ι και οι κορες Ι �υωρα � ΤΎ)ς, που εωοποιουνται α μ εσως για τον φόνο, πενθούν μαζί τον θάνατο του Mιχα�λ . Μεταφέρουν Ι μονασΤΎ)Ι ΡΙ σΤΎ) Χ ρυσουπο Ι λΎ) , σΤΎ)ν ασιαΙ το πτωμα σ , ενα Ι Ι Ι Ι Ι τα ΤΙΚΎ) αΚΤΎ) του Β οσπορου απεναντι απΌΙ το Α νακτορο ' β Ι Ι Ι Ι Ι Ι Μ Α γιου αμα, οπου θ α εται χωρις τι μ ες ο αυτοκρατορας. Ι μΎ)τερα Ι και κορες Ι Ι Ι τα μνΎ) μ οσυνα Ε κει, τε λ ουν του αυτοΙ Ι Ι Ι Ι � κρατορα σε εναν υΙΟ' λου αυτοκρατορικο ταφο. Α ν οντως αλΎ)θεύει Ύ) περιγραφ� , οι στιγ μές θα πρέπει να υπ�ρζαν ιδιαιτέρως οδυνΎ)ρές για ΤΎ)ν Ύ)λικιωμένΎ) χ�ρα. 112 '4<;
Ο -θ άνατος και n ταφή της Θεοδώρας
�.,
Ο Βίος της Θεοδώρας διασώζει μια εντελώς διαφoρετικ�
εκδoχ� των χρόνων μετά το 856, όπου ο Mιχα�λ Γ' ε μφαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
νίζεται να ζει και μετά τον θάνατο της μ'Υ)τέρας το\). Πε ριλαμβάνει μια μακρoσκελ� περιγραφ� των τελε\)ταίων στιγμών Τ'Υ)ς Θεοοώρας, μια \)πέροχ'Υ) ομιλία Τ'Υ)ς με Τ'Υ)ν , , , ε\) λογει' Τ'Υ)ν οικογενεια ι Τ'Υ)ς και αναφερει , οποια μια επισκεψ'Υ) το\) Mιχα�λ και Τ'Υ)ς σ\)ζόγο\) το\) Ε\)οοκίας Δεκα, , ' πολ'ιτισσας. Ακομ'Υ) και αν ειναι εντε λως 'Υ) ' επινΟ'Υ)μεν'Υ), παραπάνω περιγραφ� Ο'Υ)μιο\)ργεί το επιθ\)μ'Υ)τό αποτέλε, , ' σμα : μια αγια γ\)ναικα, πο\) απε\) θ \)νει τα στερνα' Τ'Υ)ς λ0' για στο\)ς σ\)γκεντρωμένο\)ς απογόνο\)ς Τ'Υ)ς σε μιαν αρ�' ' μονικ'Υ), και εΙΡ'Υ)νικ'Υ)" ατμοσφαιρα. Ω στοσο αν 'Υ) Θ ... εουωρα , ' πε θ ανει ' ειχε πριν απο τον γιο Τ'Υ)ς, ο Μ ιχα'Υ)' λ ως α\)τοκρα' , ' θα' Ψ ει π λ αι ' στον σ\)' ζ \)γο' Τ'Υ)ς , τον πατετορας θα Τ'Υ)ν ειχε ρα το\) Θεόφιλο, στο α\)τοκρατορικό μα\)σωλείο. Όμως α\) τό οεν σ\)νέβ'Υ), αφοό 'Υ) Θεοοώρα τάφ'Υ)κε στ'Υ) Moν� τα Γα, Τ'Υ)ς και πι θ ανον ,� , � λ' ο αυε οπο\) 'Υ) μ'Υ)τερα , το ιuρ\)μα στριου, , Τ'Υ)ς αναπα\)ονταν � ,� , Α φος " ' ειuαμε, μοια'Y) U'Y). ντι'θ ετα, οπως ζει πιο πιθανό ότι 'Υ) Θεοοώρα έθαψε τον γιο Τ'Υ)ς σ' ένα άσ'Υ)μο μoναστ�ρι Τ'Υ)ν ώρα πο\) ο Βασίλειος επε\)φ'Υ)μοό νταν ως αοιαφιλονίΚ'Υ)τος α\)τοκράτορας. " ' ' 'Ο πως και τοσες α λλ ες Χ'Υ)ρες α\)τοκρατορων , 'Υ) Θ ... εοοώρα έζ'Υ)σε πολλά χρόνια αγνΟ'Υ)μέν'Υ) και περιφρον'Υ) μέ, θ ος Τ'Υ)ς πανω ' ν'Υ) απο, τον Β ασι'λ ειο. Μ ετα' το πεν απο, το , , � , , νεκρο σωμα το\) γιο\) Τ'Υ)ς, ο ι χρονογραφιες υεν κανο\)ν α' λ λ'Υ) μνεία στ'Υ) Θεοοώρα ώσπο\) να πεθάνει ' 'Υ) χρονολογία το\) θανάτο\) Τ'Υ)ς οεν έχει επιβεβαιωθεΙ Οι χρονογραφίες ισχ\)ρίζονται ότι ο Βασίλειος Α: Τ'Υ)ν έθαψε στο Moναστ�ρι , , αντικρο\)ομενες παΤ'Υ)ς τα ΙΊαστριου. ' Καμια' απο, τις �u\)O ραλλαγές το\) θανάτο\) Τ'Υ)ς Θεοοώρας οεν είναι κατατοπι στικ� . Η αγιoγραφικ� αφ�γ'Y)σ'Y) Τ'Υ) θέλει να θάβεται στο " ' Ο ι χρομερος οπο\) επι θ\)μο\)σε, το �υΙΚΟ, Τ'Υ)ς μοναστ'Υ)ΡΙ. ' , πε' θανε καπο\) , \)πο θ ετο\)ν ' ' νογραφιες οτι α λλο\)' και 'Υ) σοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, θΎ)κε στα ΙΊαστριου Ι απο, τον αuτοκρατο, , της μεταφερ ρος ρα. Ωστόσο ίιστερα από ΤΎ) σολοφονία του γιου ΤΎ)ς Ύ) Θεο σώρ α προφανώς γνώριζε ότι σεν θα επιτρεπόταν Ύ) ταφ� ΤΎ)ς σίπλα στον άνσρα ΤΎ)ς, τον Θεόφιλο, και πιθανότατα εξέφρασε τψ επιθυμία ΤΎ)ς να ταφεί πλάι σΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς, σΤΎ) Moν� τα Γαστρίου. Οι κόρες ΤΎ)ς, που πιθανότατα ΤΎ)ς , ' ΤΎ)ν παραστεκονταν στο νεκροκρε' β ατο' ΤΎ)ς, σε β ασΤΎ)καν επιθυμία ΤΎ)ς και φρόντισαν για τψ oρθ� τέλεσΎ) των μνΎ) μοσίινων στον τάφο ΤΎ)ς στο Moναστ�ρι. 1 1 3 Και οι ίσιες άλ' � MονασΤΎ)ΡΙ, ' " απο ' τε λ ικα' στο ιuιo εκτος λ ωστε θα ταφουν Άννα που είχε επιλέξει να ταφεί με ΤΎ)ν ΕuφροσuνΎ) ΤΎ)ν ' ' λογος ' ' Δεν υπαρχει � , ΤΎ)ς μονασΤΎ)ΡΙ. λοιπον στο υΙΚΟ να ανακατείιουμε τον Βασίλειο ρ.: σε αυτ� ΤΎ)ν υπόθεσΎ) . Μπο, , να υπο θ εσουμε ' ' ο Β ασι' λ ειος ενιω ' θ ε τυ' ψ εις απερουμε οτι ι , , , ναντι σΤΎ)ν αuτοκρατεφα υστερα απο τις συμφορες που ' " ΤΎ)ς, ωστοσο οι αυ λ ικοι' του προκα' λ εσε σΤΎ)ν οικογενεια φροντίζουν για ΤΎ)ν εσραίωσΎ) ΤΎ)ς εξουσίας του και παρου σιάζουν ΤΎ)ν αγαθoεργ� Ύ)γεμονία του ως ένα θαίιμα που απάλλαξε τψ Αυτοκρατορία από τον μέθυσο M ιχα�λ Γ ' . Τον Ι ' αιώνα, Ύ) σιάταξΎ) των μελών ΤΎ)ς οικογένειας ι , ' που ειναι στο Μ ονασΤΎ)' ΡΙ τα ΙΊαστριου θ αμμενα κατα, 1:" γραφεται ως ει.;ης : Στα δεξιά, κοιτώντας προς ανατολάς, Ύ) ε\)λογΎ)μένΎ) Θεο δώρα, σίιζ\)γος Θεοφίλο\), και οι τρεις κόρες ΤΎ)ς. Απένα ντι, σε μια πέτρινΎ) λάρνακα, ο Πετρωνάς, πο\) �ταν δο μέστιχος των σχολών και αδελφός της ε\)λογΎ)μένΎ)ς α\) τοκράτειρας Θεοδώρας. Και στον νάρθΎ)κα της α\)τ�ς εκκλΎ)σίας, Ύ) ΘεοκτίσΤΎ) (Ύ) μψέρα της) και δίπλα Ύ) Ει ρ�νΎ) , Ύ) θ\)γατέρα το\) καίσαρα Βάρδα, και πιο πέρα στο κατωμάγο\)λον ο ίδιος ο Βάρδας . 114
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, σχεοιαστηκε � � � , ' θμια-η φαινεται ' οτι απο" την ΙUια Η οιαρρυ " Θ , , � � ΤΎ) ... εοοωρα, οταν συνεΙUΎ)ΤOΠOΙΎ)σε πως Ύ) οικογενεια για ι ι Ι ι 'ζ ειχε ' τεΤΎ)ν οποια εκανε ο,τι μπορουσε για να ΤΎ) σΤΎ)ριι"ει λικά αντικατασταθεί από τον Βασίλειο τον ΜακεΟόνα. Όπως είοαμε , Ύ) μεγαλότεΡΎ) κόΡΎ) ΤΎ) ς Θεοοώρας , Ύ) Θέκλα, λέγεται ότι πέθανε σΤΎ)ν οικία ΤΎ)ς στις Βλαχέρ, " ειχε μετατρε' ψ ει σε μονασΤΎ)ΡΙ , αφιερωμενες, ΤΎ)ν οποια Θ , ' ' λ α, ΤΎ)ν ομωνυμ νο σΤΎ) ... εκ Ύ) Χ ριστιανΎ)' πρωτομαρτυρα. ΣΤΎ) oικ� ΤΎ)ς περίπτωσΎ) , Ύ) σορός ΤΎ)ς προφανώς θα με, θΎ)κε στα ΙΊαστριου ' για να ταφει, στο οικογενειακο, ταφερ ιερό. Οι άλλες 060 , Ύ) Αναστασία και Ύ) Πουλχερία, ΤΎ) συ" , , ' νανΤΎ)σαν οταν πε' θαναν , συμφωνα με ο,τι ειχε προσχεοιάσει Ύ) ΘεοΟώρα. ΑνεξάΡΤΎ)τα με τις προθέσεις ΤΎ)ς Θεοοώρας, οι 060 ΤΎ)ς αοελφοί τελικά αναπαόΤΎ)καν στο , ' ' Α κομΎ) ' � -που οικογενειακο, ιερο. και Ύ) ΚΟΡΎ) του Β αροα , , , πι θα' ' α λλ ιως μας ειναι παντε λως αγνωσΤΎ) και Ύ) οποια νόν να είχε πάρει το όνομα ΤΎ) ς θείας ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς ΤΎ)ς , , ' - συνανΤΎ)σε Χ ρυσο βα λ αντου τον πατερα ΤΎ)ς εκει., 'Ε τσι , ' απο, ΤΎ)ν του λ αχιστον σΤΎ) Μ ονΎ)' τα ΙΊαστριου ι Ύ) οικογενεια , , ' επανενω' θΎ)κε σ ' ενα Π αφ λ αγονια ιερο αφιερωμενο σΤΎ) μν�μΎ) ΤΎ)ς. Και ως αγία ΤΎ)ς ΟρθόοοξΎ)ς ΕκκλΎ)σίας, ο τά φος ΤΎ)ς Θεοοώρας έμελλε να γίνει κέντρο λατρείας, γε, που ανυ' ψ ωνε το κυρος t: ' " γονος ο λων ανει"αιρετως των συγγενών ΤΎ)ς . ,
..... Συμπέρασμα : Η εικόνα τ nς Θε ο δώρας
e'"
" επιμονα κα λ ' απο" τον ρο λο ΤΎ)ς ως αγιας ' που τοσο Ε κτος
" , Ι ΤΎ)ς , σε ορισμενες λ ιεργειται απο τον εγκωμιαστικο, Βιο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
χρονογραφίες Ύ) Θεοδώρα παροuσιάζεται ως Ύ) ατρόμΎ)ΤΎ) ι ι , , , ΠΟι) στα' θΎ)κε αντψετωΠΎ), ισΎ) προς ισον, απεΎ)γεμονας ναντι στοuς Άραβες και τοuς Βοuλγάροuς. Ωστόσο Ύ) ιδέα ότι έστειλε πρεσβεία στον βασιλιά των Βοuλγάρων Βό γορι απειλώντας τον πως θα οδΎ)γοίισε Ύ) ίδια τις βuζα, � , ΤΟι) αν εκεινος , ' ' να ειεναντιον τολ μοuσε ντινες uuναμεις , ' μας φαινεται πο λ u" εuφαντασ βα' λ ει σΤΎ)ν Αuτοκρατορια, σΤΎ) . Μια δόσΎ) αλήθειας ίσως εντοπίζεται στα λόγια ΠΟι) " �,� " ενος στρατοΙ), με επιΤΎ)ς αΠΟυωονται, οτι Ύ) νΙΚΎ) εναντιον κεφαλ�ς γuναίκα δεν θα �ταν και μεγάλο κατόρθωμα. Ι Ι Ι Δ , , οτι αuτο Ύ)ταν κατι ποι) φο' β ισε τον εν νομι' ζοuμε παντως " , , ' και τον επεισε να ανανεωσει ΤΎ) σuν θΎ)ΚΎ) εΙΡΎ)νΎ)ς, Β ογορι γιατί ταuτόχρονα Ύ) Θεοδώρα πρότεινε ΤΎ)ν επαναχάραξΎ) των σuνόρων προς όφελος των Βοuλγάρων . Με τέτοιοuς ' , " ' ' οροuς γιατι να μΎ) σuμφωνοuσε ο Β ογορις ; 1 1 5 Ω στοσο πι' ' ΤΎ)ς Θ... εοΤΎ)ν παροuσια σω απ , ο' λ α αuτα' αισ θανομαστε δώρας, ΤΎ)ν εμπειρία ΤΎ)ς σΤΎ) διαχείρισΎ) ΤΎ)ς αuτοκρατο" � , "C ' και ΤΎ)ν αποφασισΤΙΚΟΤΎ)τα ΤΎ)ς να υιεΙ) ' θuΡΙΚΎ)ς εc,οuσιας νει το Σuμβοίιλιο ΤΎ)ς Αντιβασιλείας με τον αρμόζοντα " '� � ζ ' , τροπο, αρετες ποι) ΤΎ)ς προσευωαν c,εχωριστο κuρος. Σίιμφωνα με τον ιστορικό Bar Hebraeus, ο οποίος ανα' ψ αν πως θα μποροuσαν , , οι Ά ραβες πιστε ' φερει οτι να επωφελΎ)θοίιν από ΤΎ)ν παροuσία μιας χ� ρας αuτοκράτειρας και τοι) αν�λΙΚOI) γιοΙ) ΤΎ)ς , Ύ) Θεοδώρα όρθωσε το ανά σΤΎ)μά ΤΎ)ς και εναντίον των χαλίφΎ)δων . «Βλέποντας μια , , , να κι) βερνα' ΤΎ) χωρα, , περιφρογuναικα οι Ά ραβες ενιωσαν , , νΎ)σΎ) για τοuς Ρ ωμαιοuς και καταστραΤΎ)γΎ)σαν τις σuνθ�κες ΤΎ)ς ειρ�νΎ)ς. Αλλά Ύ) βασίλισσα Θεοδώρα έστειλε στρατό σΤΎ) Σικελία το 86 1 μ.Χ. και uποδοίιλωσε όλΎ) ΤΎ)ν περιoχ� ΤΎ)ς Αναζάρβο\») . Ακολοuθεί Ύ) αφ�γΎ)σΎ) των δια πραγματείισεών ΤΎ)ς με τον Άραβα πρέσβΎ) , έναν EUVOUXO Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ' , ' ' Ύ) β ασι' λ ισσα προτεινε εφΎ)νΎ) ονοματι Νασιφ, στον οποιο απαιτώντας ΤΎ)ν ανταλλαγ� 20. 000 Χ ριστιανών αιχμα λώτων πολέμου με 20. 000 Άραβες αιχμάλωτους. Όταν , ' Ι:- ' λ ιο ' ομως ο Ν ασιφ προσπα' θΎ)σε να τους αποσπασει με υΟ τρόπο, «Ύ) Θεοδώρα τους σκότωσε . Άλλοι ωστόσο λένε , " ' οτι ο Ν ικο' λ αος, ο ευνουχος ΤΎ)ς , τους σκοτωσε χωρις ΤΎ) 116 Ι:, ' ΤΎ)ς βασι' λ ισσας» . ΑυΤΎ)' Ύ) «εικονα» ΤΎ)ς αυτουιαταγΎ) κράτεφας-μΎ)τέρας ως Ύ)γεμόνος που διαπραγματεύεται Ι λος μετα' απο" μια ι προκειμενου να επιτυχει το μεγιστο οφε ι / επιτυΧΎ) μένΎ) εκστρατεία δύσκολα συμβιβάζεται με το προφίλ μιας αδύναμΎ)ς γυναίκας. Ο πρέσβΎ)ς σίγουρα είχε εντυπωσιαστει., Μ ια παρομοια ' " ΤΎ)ς σωζεται στις πραπροσωπογραφια ' ξεις του Δαβίδ, του Συμεών και του Γεωργίου, όταν ο Συ, ' , 1:, προ' ΤΎ)ν «αποζΎ) μιωσψ> που ειχε μεων αρνειται να υεχτει σφέρει ο Θεόφιλος για τους εικονολάτρες-θύματά του . Σε αυτ� ΤΎ)ν αφ�γΎ)σΎ) , όπου δεν είναι ανάγΚΎ) να εξαρθεί Ύ) εξουσία ΤΎ)ς αυτοκράτεφας, Ύ) αντίδρασΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας " " , ' απεναντι στον αγιο ειναι ατα λαντευΤΎ) . Θ ... υμωνει οταν εΙ:' ' , ' και τον υιωχνει ' λεγοντας : « Σ κοπευω ΚΡΎ)γνυται ο Σ υμεων να κυβερν�σω με πυγμ� , όπως διδάΧΤΎ)κα από τον άνδρα , Ι:και συ' ζυγο' μου . Θ ... α το υιαπιστωσεις » . 1 1 7 'Ε στω κι αν τα " " ' λογια αυτα' 1:-υεν ειναι τιποτα παραπανω απο μια απει λΎ)' , ' " ' , ' απευ θ υνονται ωστοσο σε εναν απο τους π λ εον ευσε βεις συμβούλους ΤΎ)ς, έναν εικονολάΤΡΎ) που πρέπει να αλλά ξει γνώμΎ) και να δεχτεί ΤΎ)ν αξίωσ� ΤΎ)ς να δοθεί άφεσΎ) " ' ι:' λ ο. Σ υνεπως ' το επεισΟυΙΟ συνιστα ταπεινωσΎ) στον Θ ... εοφι ' θα αποσυρει ' : ο τε λευταιος ' το ανα' θ εμα κατα' του Σ υμεων του Θεόφιλου και θα υποκλιθεί σΤΎ) θέλΎ)σΎ) ΤΎ)ς αυτοκρά τεφας. Αν λάβουμε υπόψΎ) μας ΤΎjV έντονα απoλoγΎ)ΤΙΚ� " ' να αποι φυσΎ) του κειμενου , που πανω απ ο' λ α στοχευει ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
� ' 1:
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
� , , θ ερμΎ) αντι' την εν uεΙc.,ει τη υωρατιΚ"η" σοφια των αγιων, " , στασΎ) τους σΤΎ)ν εικονομαχια και τον ρολο τους σΤΎ)ν επα� , ' , Ύ) στασΎ) ΤΎ)ς Θ "" εουωρας σε αυναφορα, ΤΎ)ς εικονο λ ατριας, , , ,ισως αντανακλ α' μια β ραχυ' β ια συγκρουσΎ) . το, το σΎ)μεω Τελικά θα ν ικ�σει Ύ) αυτοκράτεφα. " απΌ μια πα λαω' ' ' αντλ ει 'Ε να α' λλο κειμενο ΤΎ)ς εΠΟΧΎ)ς '" ' ' ,� 1: , παραυοσΎ) προκεψενου να εφμνΎ)σει ΤΎ)ν αυτοκρατεΡΎ) � τεφα, εγκωμια' ζοντας ΤΎ)ν «ανυροπρεΠΎ) αρχοντια ΤΎ)ς κα' 1 1 8 'Οσο τυπικα' 1: , ΤΎ)ς ρουχα». ' σεc.,ισΤΙΚΎ) τω απΌ, τα γυναικεια , , � , ι και αν ειναι Ύ) παραπανω υιατυπωσΎ) , που ΧΡΎ)σψοποιει� , , εμφανι' ζονται να υρουν ως ται συχνα, για γυναικες οι οποιες , � , , ανυρες , το κεψενο υπογραμμι' ζει ΤΎ)ν αποφασισΤΙΚΟΤΎ)τα , , ' ΤΎ)ς αυτοκρατεφας να βα' λ ει τε' λ ος στο σχισμα που ειχαν , � , ' προκαλ εσει οι εικονομαχικοι υιωγμοι και «να αποκαταστ�σει ΤΎ) σταθερ� και αδιαμφισβ�ΤΎ)ΤΎ) ορθόΤΎ)τα ΤΎ)ς πί, στεως» . Α υτο" το επιτυγχανει με ΤΎ)ν αποκαταστασΎ) ΤΎ)ς ' Ψ , ' και ετσι ' �υιαεικονο λατριας Ύ) αντι' λΎ) Ύ) ΤΎ)ς περι' «ορ θ Ύ)ς κυβέρνΎ)σΎ)ς» εμφανίζεται άΡΡΎ)κτα συνδεδεμένΎ) με ΤΎ)ν � , ' ανασΤΎ)' λ ωσΎ) των εικονων . Π αρα' ΤΎ)ν προπαγανυισΤΙΚΎ) φύσΎ) παρόμοιων κειμένων, Ύ) Θεοδώρα προβάλλει ως δει ν� Ύ)γεμόνας και αργότερα χαραΚΤΎ)ρίζεται ως «Ύ) μεγάλΎ) ΟρθόδοξΎ) αυτοκράτεφα». 1 19 Σε συνδυασμό με τις ευνο'ί κές περιγραφέ ς του ενδια φέροντος που επέδειξε Ύ) Θεοδώρα για τα δΎ) μόσια οικο νομικά ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας και ΤΎJV αναντίΡΡΎ)ΤΎ) φιλοτψία που επιδεικνύει σΤΎ) ΧΡΎ)στ� ΤΎ)ς δωίΚΎ)σΎ) , τα παραπάνω παραδείγματα φανερώνουν μια ιδιαιτέρως θελΎ)ματικ� γυι ι Ι Ι Ι , ναικα - καμια σχεσΎ) με τον τυπο που αγεται και φερεται από τους ευνούχους συμβούλους ΤΎ)ς. Επιπλέον , ο κεντρι, ρο' λος ΤΎ)ς σΤΎ)ν ανασΤΎ)' λ ωσΎ) των εικονων ' κος και οι επι, προσπα' θ ειες ' ΤΎ) ς που ω' θΎ)σαν ΤΎ)ν Ε κκλΎ)σια ' να τυχεις
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
47 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' ' , , ' σuγχωΡΎjσει τον εκ λ ιποντα σuζUrO ΤΎjς μποροuν να τεκμΎjριω80ύν σε μ ια πρωτόΤUΠΎj εικόνα ΤΎjς Ορ8000ξίας ποu ' , ' , ΑUΤΎj' Ύj εικονα χρονολογειται απΌ, τον 8' "' αιωνα. ταιριαζει , , " f μ ε τις περισσοτερες ΠΎjγες οι οποιες ειναι αποφασισ με<;:Ο , 'Ο μως απΌ' ΤΎj στιγ μΎj, "' εουωρα. , ΤΎj 8 νες να αγΙΟΠΟΙΎjσοuν ι ι , � Ύjταν παρ α, ποu προτοu παντρεuτει, τον αuτοκρατορα υεν ' μ ια απ λΎj" επαρχιωτισσα, οι προσπα' 8 ειες των σuγγραφεων ' πο λλα" τεχνασ ματα, προς αUΤΎj, ΤΎjν κατεu' 8 uνσΎj απαιτοuν με αποτέλεσ μα ΤΎj oιαστρέβλωσΎj των κει μένων τα οποία αφορούν τις πράξεις ΤΎjς. Το πιο ΧΤUΠΎjτό παράοειγ μα αuτ�ς ΤΎjς πρακτικ�ς απα ντά σΤΎjν παΡΎjγOΡΎjΤΙΚ� σκΎJV� τοu 8ανάτοu ΤΎjς στον Βίο ' " , ΤΎjς, οποu Ύj 8 "' εουωρα, <;:Ο , περιστoιχισ μενΎj απΌ τα επιζωντα <;:ο , ΤΎjς, τα αποχαιρετα" σαν αγια. Α ντι 8 ετως, ' παιuια το πι" ' , , μ ια 8 ανοτερο ειναι οτι πε' 8 ανε πικρα' απογΟΎjτεu μ ενΎj πρώΎjν αuτοκράτειρα εντελώς περι8ωριoΠOΙΎj μένΎj σΤΎjν Αuλ� τοu Βασιλείοu Α ' , όποu κuριαρχούσε πλέον Ύj Euoo' ' Ποσο ' Ι γγερινΎj. ' ταπεινωτικο' 8 α Ύjταν κια αλΎj' 8εια για ΤΎj 8εοοώρα να παρακολοu8εί ΤΎJV πρώΎjν ερω μ ένΎj τοu rιou ΤΎjς , ΤΎjν οποία είχε πρoσπα8�σει να παρα μ ερίσει μ ε ΤΎj oιoργάνωσΎj των γα μ�λιων καλλιστείων το 855, να αναρ ριχάται σΤΎjν κορuφ� ΤΎjς εξοuσίας . Aκό μΎj χειρότερα, ο <;:ο " μοχ8 Ύjσε ωστε , τοu οποιοu ' γιος ΤΎjς, για χατιρι να υιαΤΎj, " <;:Ο <;:ο λOφOνΎj 8 ει. " ' ΡΎjσει τα υικαιω ματα ΤΟU στον 8 ρονο, ειχε υΟ Και αφού ο Mιχα�λ οεν είχε νό μ ιμοuς απογόνοuς από ΤΎj ' , ' " <;:ο ' Δεκαπολ 'ιτισσα, ο 8ανατος νO μ ι μΎj σuζuro τοu Ε uuοκια τοu σ�μανε το τέλος ΤΎjς οuναστείας τοu Α μορίοu . Άλλωστε , ' , 8uγατερες <;:ο ειχε κα μ ,ια απΌ, τις τεσσερις ΤΎjς 8 "' εουωρας υεν <;:Ο , , , ' απογονοuς ποu 8 α μποροuσαν <;:ο , να <;:ουιεΚυΙΚΎjσOύν ΤΎj σuνεχεια ΤΎjς οuναστείας ποu ίορuσε ο M ιχα�λ Β ' , Η κuβερ" αφιερωσε ολοκ " ' λΎjΡΎj ΤΎj ζωΎj, νωσα οικογενεια, σΤΎjν οποια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
47 2
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
' και σφε' � λοφονο απο" εναν υΟ ΤΎ)ς, τε' θΎ)κε στο περιθ ωριο τεpιστ� . Ο Βασίλειος 1\ ακόρωσε όλες ΤΎ)ς τις ελπίδες για το μέλλον. Δεν είναι περίεργο λοιπόν όταν αποδίδο, , με τον Θ... εο� , και συνυεονται ' �, ... εουωρα μεσω αυΤΎ)ς νται σΤΎ) Θ φιλο οι προβλέψεις για τον κακo�θΎ) ρόλο του Βασιλείου. Σόμφωνα με αυτές τις αφΎ)γ�σεις, ακόμΎ) και πριν πεθά νει το 842, ο Θεόφιλος είχε προφΎ)τεόσει ότι ο Βασίλειος θα έβαζε τέλος σΤΎ) δυναστεία. 12Ο Όμως, ο Μακεδόνας σφετεpιστ�ς δεν κατάφερε να κα� , του Α μοριου , απ αυτα, ' . Ε ιναι ' ταστρε' ψ ει ΤΎ) υυναστεια ενα τα προκλΎ)τικά παράδοξα ΤΎ)ς Ιστορίας. Γιατί, αν ο Λέων " ' του Β ασιλειου, ' Ύ)ταν πραγματι γιος του Μ ιχαΎ)' λ και οχι το αίμα ΤΎ)ς Θεοδώρας κυλοόσε μες στις φλέβες του . Ο αυ τοκράτορας που κυβέρνΎ)σε ως Λέων ΣΤ ' (886- 9 1 2 ) και " Ύ)ταν σΤΎ)ν πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα , , επονομασΤΎ)κε (ω Σ οφος» εγγονός του Θεόφιλου και ΤΎ)ς Θεοδώρας. Ύστερα από πολ λές δυσκολίες, ο δικός του γιος, Κωνσταντίνος Ζ ' ο Πορ φυρογέννΎ)τος, θα κατάφερνε με ΤΎ) σειρά του να δώσει συνέχεια σΤΎ)ν ίδια γενεαλoγικ� γpαμμ� . Έτσι Ύ) οικογέ' , ' Ύ) Θ... εουωρα � " ειχε αφιερωνεια απο, το Α μοριο, σΤΎ)ν οποια σει όλΎ) ΤΎ)ς ΤΎ)ν αγάΠΎ) και τις πολιτικές ΤΎ)ς δεξιόΤΎ)τες, εξακολοόθΎ)σε να βασιλεόει μέχρι τα μέσα του ΙΑ' αιώνα. Η δυναστεία θα κλείσει τον κόκλο ΤΎ)ς μόνο όταν πεθά" , �, ' Θ... εουωρα, νει Ύ) συνονομαΤΎ) ΤΎ)ς αυτοκρατειΡα μια ακομΎ) πορφυρογέννΎ)ΤΎ) , το 1 056. Η Θεοδώρα βέβαια δεν γνώριζε ότι τα είχε καταφέρει ζ ' " σε πεισμα ο λων των ανΤΙc,ΟΟΤΎ)των. Ω στοσο ' Ύ) αμφι' θυμΎ) " , ' Β λ στασΎ) του ασι ειου απεναντι στον γιο του Λ εοντα πιθανότατα αντικατοπτρίζει ΤΎ)ν αλ�θεια. Ευνοοόσε πάντα , " ειχε στεφ θει' ' τον πρωτοτοκο, τον Κ ωνσταντινο, ο οποιος , ' " συναυτοκρατορας α λλα' πε' θ ανε προωρα στα εικοσι του ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
473
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" , Ι:- ' Π ααψηνοντας τον Α εοντα επομενο σΤΎ) σεφα' Ι:-υιαυΟΧΎ)ς. , καποιο , , Ι:- ' β ρε' θΎ)κε φυ λακισμενος, ' υιασΤΎ)μα οταν ο Β αροτι " ' 1:σι'λ ειος αρνΎ)' θΎ)κε να αναγνωρισει τα υικαιωματα του , ο , " , ' εγινε τελ ικα' αυτοκρατορας και εμεινε σΤΎ)ν Ι στορια Αεων ως συγγραφέας όχι μόνον θΡΎ)σκευτικών έργων (ΚΎ) ρυγ" πραγματειας, , , ) α λλ α' και μιας στρατιωΤΙΚΎ)ς ματων, υμνων " νομων . Αν οντως , συ λλογΎ)ς ' και μιας σΎ)μανΤΙΚΎ)ς ' καθ ως ,Ύ)ταν γιος του Μ ιχαΎ)' λ Γ' , απογονος , " των εικονομαχων απο " , , "). ' το Α μοριο, αυτο' Ύ)ταν κατι που πιστωνεται σε μεγαl'.ο βαθμό σΤΎ) γιαγιά του ΘεοΟώρα. ΑκόμΎ) κι αν το παραπάνω οεν πρόκειται να αποοει1:- ' , , χτει" ποτε, τα επιτευγματα ΤΎ)ς Θ ... εουωρας παραμενουν σΎ)μαντικά. Ανέτρεψε ΤΎ) θΡΎ)σκευτικ� πoλιτικ� ΤΎ)ς οικο, ιας του ανυρα , 1:- που ειχε ' παντρευτει" και συνε β α λ ε γενε , ' να μΎ)ν ξαναγινει ' ωστε Ύ) εικονομαχια ποτε" πια επισΎ)μΎ) Ι:- ' λ ΙΟ του κρατους», ' ' κραΤΙΚΎ), πο λ ΙΤΙΚΎ)' . Κ ραΤΎ)σε το ({ΠΎ)υα "οπως αρεσκονταν να λ ενε ' για τους Ύ)γεμονες ' τους οι Β υζαντινοί, και oo�γΎ)σε σταθερά ΤΎ)ν Αυτοκρατορία σαν πλοίο σε ένα ασφαλές και κατάλλΎ)λο λιμάνι. Στα οεκα, , ' ' ' να αμφισ β Ύ)ΤΎ)Ι:- επετρε τεσσερα χρονια υεν ψ ε σε κανεναν Ι:, ' ' σει τα υικαιωματα του γιου ΤΎ)ς στον θ ρονο και εκεινος ' ι:, ' ΤΎ)ς το ανταπευωσε αποτυγχανοντας να παρει στα σο β αρα' , του ευ θυνες. , ' Ε πισΎ)ς ' τις αυτοκρατορικες επεμεινε ο γιος ΤΎ)ς να οιαλέξει νύφΎ) ΤΎ)ς αρεσκείας ΤΎ)ς, γεγονός που oo�, , λ οκο οικογενειακο' επος Ι αποι ΤΎ)ν παγΎ)σε στο περιπ γυρω ρουσία ΤΎ)ς Ευοοκίας Iγγεριν�ς σΤΎ)ν Aυλ� . Όμως χάρΎ) Ι:' του Α μοριου ' πι θ ανο' σε αυτο, το σφα' λ μα ΤΎ)ς Ύ) υυναστεια " ' ' τατα επι β'ιωσε για αιωνες κατω απο α' λλο ονομα. Ο μεταθανάτιος θρίαμβός ΤΎ)ς ως αγίας ΤΎ)ς βυζαντιν�ς ΕκκλΎ)σίας, Ύ) μν�μΎ) ΤΎ)ς οποίας εορτάζεται κάθε χρόνο στις 1 1 Φεβρουαρίου , εγγυάται ΤΎ)ν εξέχουσα θέσΎ) ΤΎ)ς
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
474
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
στην ιστορία της Αυτοκρατορίας. Τη συγκεκριμένη ημέ ρα, ο Βίος της Θεοδώρας αναγιγνώσκεται σε όλες τις Ορ, τις εικονες , ' και οι πιστοι, προσκυνουν 'C εκκλησιες θ ο' δο<.,ες , ' ορισμενες της. Αν και τα γραπτα" μνημεια περι λαμβανουν διαστρεβλώσεις των πραγματικών επιτευγμάτων της, ο ρόλος της στον Θρίαμβο της Ορθοδοξίας το 843 της εξα σφάλισε μια ιδιαίτερη εξ6μνηση την πρώτη Kυριακ� της " κα θε χρονο. ' ' 'Ο πως και η Ε ιρηνη πριν απ αυΣ αρακοστης , " ' ' την , η Θ εο δ ωρα ακυρωσε τις πουριτανικες μεταρρυ θ μι, και επανεπι βε βαιωσε , " σεις της εικονομαχιας τη θ εση οτι ' " ' ' εικονων των θ ρησκευτικων ειναι κεντρικο' δογη δ υναμη μα της Εκκλησίας. Για να επιτ6χει αυτ� τη δραματικ� αλλαγ� στην εκ κλησιαστικ� πoλιτικ� , η Θεοδώρα διεκδίκησε το δικαίω μά της να κυβερν�σει ως γυναίκα, χρησιμοποιώντας όλη , , " την ισχυ" ενος αυτοκρατορα για να ανυ Ψ ωσει ορισμενα ατομα σε θέσεις εξουσίας, να καταδικάσει άλλους σε εξο, να κατασχει , , και να προκα λεσει " ρια, περιουσιες ακομη και " απετυχε να ε δ ραιωσει ' ' ' τον θανατο ορισμενων . Μ ο λονοτι την ηγεμονία της και δεν κατόρθωσε να προβλέΨει τη συνωμοσία του αδελφο6 της για την απoμάκρυνσ� της, " ' δ ιατηρησε ωστοσο με επιτυχια την αυτοκρατορικη, κληρονομιά και τη μεταβίβασε στον γιο της, τον M ιχα�λ. Η ανεπάρκεια του τελευταίου δεν είναι ολοκληρωτικά δικ� ' δεν τον προετοιμα' ' ' αλη' θεια οτι ' Ε ιναι ωστοσο της ευ θ υνη. ' ' ' ' δ ας και κατοπιν , σε να κυ βερνησει : πρωτα ο Β αρ ο Β ασι, ' ' ' θα τα καταφερλειος πετυχαν να τον πεισουν πως εκεινοι ναν καλότερα. Όμως ο M ιχα�λ �ταν ο μοναδικός αυτο κράτορας μέχρι το 866. Η Θεοδώρα πάντως στάθηκε , , ' ανημπορη να απομακρυνει τον Μ ιχαη' λ απο' την ερωμενη , ' ' β ρηκε του και ο τε λ ευταιος τον τροπο, τη στιγμη, που πα,
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
475
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
ντρευόταν την ευνοοίψενΎ) ΤΎ)ς μΎ)τέρας του, να πετόχει μια περίπλΟΚΎ) συμφωνία Ύ) οποία εοραίωσε ΤΎ) φιλία του με τον Βασίλειο και τελικά oo�γΎ)σε σΤΎ)ν πτώσΎ) του. Τι ακριβώς και σε ποιο βαθμό άντλΎ)σε Ύ) Θεοοώρα από ΤΎ)ν κλΎ)ρονομΎ) μένΎ) γνώσΎ) που ΤΎ)ς άφΎ)σε Ύ) Eιρ�νΎ) με τα επιτεόγματά ΤΎ)ς από το 787 και μετά, οεν αποσαφΎ) νίζεται στις ΠΎ)γές ΤΎ)ς επoχ�ς ΤΎ)ς. Ωστόσο Ύ) ΠΡΟΎ)γοό μενΎ) αυτοκράτειρα καθιέρωσε ένα πρότυπο ζω�ς και Ύ) Σόνοοος του 787, που είχε επιτόχει τον σκοπό ΤΎ)ς με ΤΎ) οεότεΡΎ) προσπάθεια, πρόσφερε μια μέθοοο με ΤΎjV οποία Ύ) εικονομαχία έμελλε να ανατραπεί μια και καλ� . Η Θεο οώρα είχε άλλωστε σΤΎ) νεαρ� ΤΎ)ς Ύ)λικία ΤΎjV καθoo�γΎ) σΎ) ΤΎ)ς εγγoν�ς τ�ς Eιρ�νΎ)ς, ΤΎ)ς ΕυφροσόνΎ)ς, Ύ) οποία έ ζΎ)σε ΤΎ)ν επoχ� ΤΎ)ς επιτυΧΎ)μένΎ)ς εικoνoλατρικ�ς ανα γέννΎ)σΎ)ς που επακολοόθΎ)σε ΤΎ) Σόνοοο του 787. Η Eu φροσόνΎ) υπoστ�ριξε ΤΎ)ν αντίθεσΎ) ΤΎ)ς Θεοοώρας στους , � , τους οποιους ι ι υιωγμους, εντεινομενους εικονομαχικους αποοοκίμαζαν και οι ουο τους, και ΤΎ)ς πρόσφερε το πρότυ' ' s:πο του οικογενειακου, μεταθανατιου ιερου, που οικουομει, S:- ' Μ ια και Ύ) ται μεσα σε προσωπικα, μοναστικα' ωρυματα. ίοια Ύ) Θεοοώρα οεν οιέθετε προφανώς αυτοκρατορικά οια, , ' ' πιστευΤΎ)ρια και Ύ)ταν ε λ αχιστα προετοιμασμενΎ) για τον ' ' ' ' θα ΤΎ) ρο λο ΤΎ)ς αυτοκρατειρας, τα παραπανω ασφα λ ως βo�θΎ)σαν τα μέγιστα. Κτίζοντας πάνω σΤΎ) ΜναμΎ) που , , γυναικων ' ' , Ύ) Θ εουωρα s:- ' ' 'c τεσσερις ειχαν αναπτυι.,ει γεν ιες κατόρθωσε να εοραιώσει τα εικονολατρικά αισθ�ματα τα " Ύ)ταν βαθ ια' ριζ ωμενα ' Π ρο' ' σΤΎ) βuζαντινΎ)' κοινωνια. οποια ' ζ , ' κειται για ενα αι.,ιοσΎ) μειωτο κατορ θ ωμα. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο Π Ε Μ ΠΤΟ
Συμπέ ρασμ α
Π
ΩΣ ΚΑΤΑ Φ Ε ΡΑΝ ΑΥΤ Ε Σ ΟΙ Τ Ρ ΕΙ Σ Γ Υ ΝΑ Ι Κ Ε Σ Π Ο Υ Φ Ο Ρ Ε
σαν την πορφύρα να αφ�σoυν την ιδιαίτερη σφραγί δα τους στο Βυζάντιο ; Το επίτευγμά τους θέτει ερωτ� ματα για τον ρόλο που διαδραμάτιζαν οι αυτοκράτειρες στην κυβέρνηση. Χρειαζόμαστε μια συστηματικότερη κα" των γυναικων , του ι ' ισχυος τανοηση της αυτοκρατοριχης τρόπου που χειρίζονταν το υψηλό τους αξίωμα και της εν δεχόμενης κατάχρησης εξουσίας όταν οι γυναίκες βρί, ' s:-' 'Οταν τους υινεται η ευσκονταν {(πισω» απο' τον θ ρονο. , να ασκησουν , , ζ ' για λογαριασμο' τους, οπως καιρια ε",ουσια ελπίζω ότι απέδειξα, οι γυναίκες είναι εξίσου αποτελε, με τους ανυρες. , ' ' s:Το ζητημα σματικες ειναι, ωστοσο, κα, ' ' ' τω απο ποιες συν θηκες κατορ θ ωνουν να οικειοποιη θουν την αυτoκρατoριx� εξουσία για λογαριασμό τους. Και για να το θέσουμε με τη βυζαντιν� ορολογία, πώς οι γυναίκες " ' ' που θ εωρουνταν προσωποποιησεις της Ε υας μετατρεπονταν σε Αδάμ; Όπως υπογράμμισα πολλές φορές στις προηγούμενες , ταυ' κατασκευα' ζουν γενετικες ' S:σε λ ωες, ο' λ ες οι κοινωνιες , s:' ' ' ' s:S:τοτητες τις οποιες αΠΟυωουν σε ανυρες και σε γυναικες. Για τις Βυζαντινές γυναίκες, οι ρόλοι της θυγατέρας, της συζύγου, της μητέρας και της χ�ρας αναπροσαρμόζονταν , ι Ι απο" κα θε γενιαι συμφωνα με τα εκαστοτε κοινωνικαΙ προτυπα και τις κυρίαρχες προσδοκίες. Βέβαια, τα {(πρότυπα» "
477
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ , s:- ' ' 'C ορι' ζονται απο την αρσενΙΚΎ)' εc."οuσια και οι ((προσυοκιες» ποu uπαγορεuει ΤΎ)ν κατάλλΎ)λΎ) σuμπεριφορά των γuναι, σε ο' λ α τα σταυια ' τοuς. Ε πι" αιωνες οι Π α' s:- ΤΎ)ς ζωΎ)ς κων , , ' ' τερες ΤΎ)ς Ε κκλΎ)σιας, οι θ εολογοι, οι μοναστικοι, Ύ)γετες και οι νομοθέτες -όλοι άνδρες- εφάρμοζαν αuτ� ΤΎ) διαs:-uικασια ' ποu οριο θ ετει' ΤΎ)ν επιτρεΠΤΎ), σuμπεριφορα, των , , Π αρομοιες ' s:- s:' παραΤΎ)ροuνται υιαυικασιες στις μεγuναικων. " ' ' s:κοινωνιες και στον πρωιμο ισλαμικο' σαιωνικες uuτικες , ' ε' λ εγχος των γuναικων ' εχει ' Ο αποφασιστικος κοσμο. τις ρίζες 'tou σΤΎ) γονιμόΤΎ)τά τοuς, αφου μόνον αuτ� μπορεί να εξασφαλίσει ΤΎjV επιβίωσΎ) ΤΎ)ς κoινωνικ�ς ομάδας, ΤΎ)ς , 'tou κρατοuς , ' ' ΤΎ)ς πατριας, φu λΎ)ς, και 'tou ε' θ νοuς. Ω στοσο " " , ' s:απο τα πρωτα κω λ ας χριστιανικα χρονια, οι ανυρες αντιλαμβάνονταν ΤΎ)ν ανάγΚΎ) να ρuθμίσοuν ΤΎ) ζω� των γuναι, ποu αφιερωνονταν , , κων στον Χριστο' και απαρνοuνταν τον , ' επεφuσιο λογικο' αναπαραγωγικο" τοuς ρο λο . 'Ε τσι ειτε " και να μΎ)ν κανοuν παιuια , s:- ' ειλ εγαν να μΎ)ν παντρεuτοuν τε ακολοuθοuσαν τον φuσιολογικό δρόμο, οι Βuζαντινές , , � " σuμφωνα με τα κοινωνικα προτuπα ποu εκπαιuεuονταν ' ' τοuς. Αuτα" τα προτuπα επε' β α λλ αν οι αρρενες σuγγενεις , , pu θ μισεις ' s:' με ενισχuονταν με νομικες και ευραιωνονταν ι , ι ι θεσμοuς, οπως τα γuναικεια μονασΤΎ) ρια. Έχοντας uπόψΎ) το βάρος και ΤΎ)ν έκτασΎ) των φuλετι κών ρόλων , Ύ) επιρρo� ποu άσΚΎ)σαν Ύ) Eιρ�νΎ), Ύ) Εuφρο συνΎ) και Ύ) Θεοδώρα είναι ασuν�θισΤΎ) . Στο Βuζάντιο 'tou , , ' Η' και 'tou Θ ... " αιωνα ο' λ ες οι γuναικες, ακομΎ) και εκεινες ποu βρίσκονταν σΤΎ)ν κορuφ� ΤΎ)ς κoινωνικ�ς ιεραρχίας, " περι αΠΟυεs:' s:s:uεσμεuονταν απο" τοuς ιuιοuς περιορισμοuς κτ�ς, καλ�ς � αξιέπαινΎ)ς σuμπεριφοράς. Η τόφλωσΎ) ενός , οπωσυΎ)ποτε s:- ' ' s:' ' s:YLou , ακραιο παραυειγμα, ειναι απαραυεΚΤΎ) . Ωστόσο ο Κάρολος ο Φαλακρός διέπραξε ΤΎ)ν ίδια φρικα-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' ' ' οπως και Ύ) Ε φΎ)νΎ) και ομως ΤΎ) θ εοξεπερασε λεοτητα " ' ' θ ογΙΚΎ) και πι ανοτατα ΤΎ)ν κοινων ΙΚΎ) κατακραυγΎ) . Υλ , / , ' καταστασεις , Ι λοιπον οπου ακομΎ) και οι πιο «αφυπαρχουν σικες » πράξεις γίνονται αποδεκτές. Εδώ βρίσκεται το , κοινωνικων � ' γι " αυτο τον ανωμα , προ� ' λο συνουασμο κλεωι ' , ' ' , τυπων και εκτακτων ε ξαφεσεων, που ισως μας βΟΎ) θΎ)σει να εξΎ)γ�σoυμε πώς οι τρεις αυτοκράτεφές μας πέτυχαν , , θ ωσαν να �οιαΡΡΎ)' ξουν τα ορια , τους στοχους τους και κατορ " , των οποιων ' εντος οφει λ αν, ως αυτοκρατεφες, να ενεργοόν . Προκειμένου να απoκτ�σoυν τις δεξιόΤΎ)τες, ΤΎ)ν απο φασιστικόΤΎ)τα και τα μέσα για να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες του ρόλου τους, προφανώς βρ�καν διεξόδους στα , , , ' κοινωνιας " απ οπου χασματα ΤΎ)ς βυζαντινΎ)ς μπορεσαν να αντλ�σoυν : διέξοδοι που συνέτειναν σΤΎ) νομιμοποίΎ)σΎ) " τους, ενω παρα' λλΎ) λ α ενε' ΤΎ)ς ασυνΎ)' θ ισΤΎ)ς συμπεριφορας πνευσαν και ενθάρρυναν τις φιλοδοξίες τους. Αυτές οι διέ ξοδοι - που θα τις ονομάσω «Ύ) θΎ)λυκ� αυτoκρατoρικ� εκ δoχ� » - πράγματι βρίσκονται σε μια πλοόσια φλέβα από παραδόσεις, μόθους, σόμβολα, εικόνες και έθιμα. Εκεί εκ" �ΟΎ)λωνεται , ' μια σχεσΎ) αναμεσα στις γυναικες με ΤΎ)ν εξου, � , , ' σια και ΤΎ) ουναμΎ) , οπου ο ρο' λ ος τους ειναι φυσικα, υποδεέστερος και υποσΤΎ)ρικτικός αλλά αναμφίβολα αυτο κρατορικό ς. 1 Μποροόμε να ξεχωρίσουμε τρία δυναμικά ρεόματα αυ τ�ς ΤΎ)ς θΎ)λυκ�ς αυτoκρατoρικ�ς εκδoχ�ς. Το πρώτο βρί σκεται σΤΎ) μετάβασΎ) , ΤΎ)ν επoχ� ΤΎ)ς ΎστεΡΎ)ς Αρχαιόι , με ΤΎ)ν ΤΎ)τας, απο ΤΎ) ρωμαΙΚΎ), σΤΎ) χριστιανΙΚΎ)ι κοινωνια, εισαγωγ� ΤΎ) ς Παρθένου ως νεωτερικοό συ μβόλου ΤΎ)ς αξίας ΤΎ)ς μΎ)τρόΤΎ)τας στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος , , τα εωω � λο λ ατρικα' μνΎ)μεια. ' Αναοπου οπτικα, κυριαρχουν ..
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
4 79
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, και τις α, πτuσσεται σuμ β ιωτικα' με τις αuτοκρατορικες , τε λ ετες , στικες καινοuργια ' σε μια πανισΧUΡΎ) ' λατρεια. ' Το , των , , s:- s:' προσαρμογΎ)ς s:-uεuτερο ανιχνεuεται σΤΎ) οιαοικασια ρωμα'ίκών αuτοκρατορικών οομών , προκειμένοu να οιεu κολuνθοuν οι ανάγκες ΤΎ)ς οuναστείας και οι αξιώσεις ΤΎ)ς κλΎ) ρoνoμικ�ς Ύ)γεμονίας ποu μεταβιβάζεται uποχρεωτικά , , , . Τ ο τριτο, ' μεσω των γuναικων και ,ισως πιο κρισιμο στοι, , εγκειται ' ΡωμΎ)ς, ' ζ ΤΎ)ς Ν εας ' χειο, σΤΎ)ν αναΠΤUι.,Ύ) ΤΎ)ς Κ ων, ' ' ' λ σταντινοuπο Ύ)ς, οποu ο αuτοκρατορικος και ο s:-ΟΎ)μοσιος χώρος, οι οομές και τα τελετοuργικά ΤΎ)ς Αuλ�ς -χωρίς να " τριτοu cpu' λou, " , οπως ειuαμε, 's:ζ ενος λΎ)σμονοuμε ' ΤΎ)ν uπαρι.,Ύ) ι , , Ι � των εuνοuχων, τοuς οποιοuς οι γuναικες μποροuσαν να οιοι, , , ' ψ αν στις γuναικες ΤΎ)ς xu βερνωσας xouv επετρε οικογε' " νεοuς ρ ο' λοuς. νειας ν α οικεΙΟΠΟΙΎ) θouv , , , ' ' Μ εσω s:-uιαφoρων s:ΤΎ)ς uιασταuρωσΎ)ς στοιχειων αuτων , σuνuεεται , , ρεuματων των τριων , το θΎ) λuxo' στοιχειο s:- ' σu, ' ζ , Π ροκειται χνα, με ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)' ει.,οuσια. περισσοτει Ι , Ι f ρο για ενα ασuνεχες φαινομενο παρα για καποια σuσΤΎ)" οτι νομιμΟΠΟΙΎ)σε , s:' Φαινεται ' μαΤΙΚΎ)' οιεργασια. ωστοσο ΤΎ)ν πρόσβασΎ) των γuναικών σε μια αuταρχικ� xρ�σΎ) ΤΎ)ς ε ξοuσίας, ενώ παράλλΎ)λα αποκάλuψε και oιαΤ�ΡΎ)σε χώ ροuς (πολιτικοός, γεωγραφικοός και φαντασιακοός) τοuς ι " Ι οποιοuς μποροuσαν να ΧΡΎ)σιμοποιοuν οι γuναικες. Δ εν εν, s:' βασΎ) . Αuτο' α λλ α" οuτε εμποοισε θαρρuνε ' αUΤΎ)' ΤΎ)ν προσ , " , , ποu μα' λλον σuνε' βΎ) ειναι οτι, κατω απο εκτακτες περι, , ' ψ αν στις στασεις, ανα' λογα ιστορικα' ΠΡΟΎ)γοuμενα επετρε γuναίκες αuτοκράτειρες να εκμεταλλεuθοuν τις οuνάμεις " , τροποuς τοuς uιo θ ετωντας «αρσενικοuς» μεσα σΤΎ)ν αuτο' κρατoρικ� Αuλ� , αλλά και στο εuρuτερο πλαίσιο ΤΎ)ς βu, ζαντινΎ)ς ' κοινωνιας . " , UΠΎ)ρχαν οι ιστοριες , των ΠΡΟΎ)γοuμενων , Ε πιπ λεον αuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, των οποιων , Ύ) επφΡΟΎ)" ειχε μετα β α' λ ει το τοκ ρατορισσων άντιο. Οι αφΎ)γ�σεις για τα κατορθώματά τους πιθαΒυζ , του υ Ψ Ύ) λου' κυ" ατα ενεπνευσαν μια με' θΟυΟ , � ερμΎ)νειας νοτ , , ' τα β ιωματα μιας αυρους μιας αυτοκρατεφας. Π ραγματι , , , να ' �υυνατον �υεν ειναι ' Μ εσαιωνα τοκρατεφας του πρωιμου οιαχωριστούν από τις προγόνους ΤΎ)ς ΤΎ)ς 'ΥστεΡΎ)ς Αρχαιό ΤΎ)τας. Η όλΎ) αυλικ� οιαοικασία, από ΤΎ)ν τελετ� ΤΎ)ς εν θρόνισΎ)ς μέχρι τα τελετουργικά ΤΎ)ς ΚΎ)οείας , oιχoooμ�, � θΎ)κε πανω ' ' ρουσε μια μακραιωνΎ) κ λΎ)ρονομια' που υιαΤΎ) ' 'C " απο κα' θ ε γενια α",ιωμανταν ζωντανΎ)' και ανανεωνοταν τούχων αφοσιωμένων σΤΎ) oιαΤ�ΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς παράΟοσΎ)ς. Τα ιστορικά ΠΡΟΎ)γούμενα επέτρεπαν ΤΎ)ν άσΚΎ)σΎ) νόμιμΎ)ς ηγεμονίας όσο και έμμεσΎ)ς εξουσίας. 2 ...� Η
Η -θηλυκή αυτ ο κ ρατ ο ρική εκδ οχή
e"
Παρ�έν oς ανά μεσα στ ου ς ειδωλολάτρ ες
Α νάμεσα στις ποικίλες κλΎ) ρονομιές του Βυζαντίου, μια ιοιαίτεΡΎ) όψΎ) ΤΎ)ς θΎ)λυκ�ς αυτoκρατoρικ�ς εκooχ�ς θα είχε εντυπωσιάσει ΤΎ) νεαρ� E φ�νΎ) όταν έφτασε σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) για πρώΤΎ) φορά : Ύ) ύπαρξΎ) πολλών ' ' θ εους ' και θεες ' π λ αι ' σε αφ ' θ0αγαλ ματων που παρισταναν να αυτοκρατορικά αγάλματα. Η ΑφροοίΤΎ) και οι Μού σες , ο Hρακλ�ς και Ύ) Αθψά ανακαλούσαν τις παραΟό, � , σεις ΤΎ)ς ε λλΎ)νΙΚΎ)ς ' αρχαΙΟΤΎ)τας, ενω, τρισυιαστατα αγα' λ ' ματα σε φυσΙΚΎ), κ λ'ιμακα αυτοκρατορισσων ' του παρε λθ0ντος -ΤΎ)ς Πουλχερίας, ΤΎ)ς Ευοοξίας, ΤΎ)ς ΑριάονΎ)ς, ΤΎ)ς , ' Β ερινας �" και ΤΎ)ς Θ.. εουωραςεφερναν στο επικεντρο ΤΎ)ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , , τις γυναικες ' . Κα' προσοχης Ύ)γεμονες απο, το παρε λθ ον , ' στους συ ζυγους ' ποιες εμφανι' ζονταν π λ αι τους, συχνα ω" εστεκαν μονες , , / στοσο τους πανω σε πετρινες σΤΎ)' λ ες σε δΎ) μόσιους χώρους, με επιγραφές που τις ονομάτιζαν και " ' τα επιτευγματα ' ζαν στους περαστικους υπεν θ υμι τους. Η ' ' θ εΟΤΎ)των απο δ ΟΧΎ)' το, σο των προχρ ιστιανικων και των Μο φύλων , όσο και Ύ) τιμ� που αποδιδόταν στις Χριστια, αυτοκρατεφες , ' νες προσε' δ ι δαν εναν ξεχωριστο, χαραΚΤΎ)ρα σΤΎ) βυζαντιν� πρωτεύουσα. Αντίθετα με τις άλλες πό, , τους αγα' λ ματα, οι ' ' δ ιαΤΎ)ρουσαν λ εις που ακομΎ) τα αρχαια , γυναικες , , θ εταν μια εντυπωσιαΚΎ)' αυτοκρατορικες προσ oπτικ� διάστασΎ) σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) . Τα αγα' λ ματα αυτων των ι.,εχωριστων γυναικων τεκμΎ)ρίωναν ΤΎ) δράσΎ) τους ως πατρώνων ,ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας και , , , δ ων των φτωχων ' ' , α λλα' και τον ρο' λο που ειχαν προστατι διαδραματίσει ως αδελφές, θυγατέρες, σύζυγοι και μΎ)τέ � ρες των αυτοκρατόρων. Η πόλΎ) �ταν διακοσμΎ) μένΎ) με , μεγα' λ ες εικονες ' ' Α' και ΤΎ)ς αρκετες του Κωνσταντινου Τ μΎ)τέρας του, ΤΎ)ς ΕλένΎ)ς, εκατέρωθεν του ιμίου Σταυ" ειχε ανακα λ u' ψ ει, οπως , Ύ) τε λ ευταια , τον οποιο ' ρου, πι, " ' ' Γ ι αυτο α λλ ωστε, οσο και στευοταν, σΤΎ)ν Ι ερουσα λΎ)μ. για τον ρόλο ΤΎ)ς σΤΎ)ν ίδρυσΎ) ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς, , αναΚΎ)ρυχθ ει' αγια. ' δ ο αυΤΎ)' , αναμεσα στον ' ΤΎ)ν περιο ειχε Ζ ' και τον 8" .. αιωνα, ο γιος ΤΎ)ς ανυ Ψ ω' θΎ)κε στο ι' δ ιο ιερο' , , δο. Μ ε αυτον ' τον τροπο ' ' μες γυναικες του παδ ιασΎ) επιπε ρελθόντος δοξάζονταν δΎ)μοσίως, πρακτικ� που αντλούσε , " ειχαν ενισχυ θ ει' με ' παρα δοσεις ' απο, τις κλ ασικες οι οποιες , , ' ΤΎ) μετακομισΎ) ΤΎ)ς πρωτευουσας σΤΎ) Β ασι λ ευουσα. " μορφες, Ύ) Κ ωνσταντινου, τις κοσμικες ' σε αυτες ' Πλ αι πολΎ) �ταν γεμάΤΎ) με αναπαραστάσεις ΤΎ) ς Παρθένου Μαρίας, ΤΎ)ς θε'ίκ�ς προστάτιδας ΤΎ)ς πόλΎ)ς. Ο ρόλος ΤΎ)ς '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , μεγα λωσει ' 1:" απο τα μεσα σταοιακα του Ε " αιωνα και ειχε εξ�ς, γεγονός που οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην πα" ' γυναικων ' οικογενειας, ι της αυτοκρατορικης τρωνια οπως της Πουλχερίας και της Βερίνας, οι οποίες είχαν ιδρόσει , ' αφιερωμενες , ' της και τψουσαν εκκ λησιες στη λ ατρεια τις γιορτές της με δημόσιες λιτανείες και ολονυχτίες. Η σω, , της 1:-οοκψαστηκε 1:- ' ' ουναμη τηρια και αποοειχτηκε Ι:- ' αποτελεσματικ� στις πολιορκίες του 626 και του 7 1 7-7 1 8, όταν , ' ' οι εικονες της Π αρ θ ενου και ιερα, της κεψη' λ ια ειχαν οιαΙ:δραματίσει σπουδαίο ρόλο στην επιβίωση της πόλης. Στα , " ' r: α οτι προηγουμενα κεφα' λ αια, υποστηριι.., οι γυναικες ενιω' , και προστατευτι' θαν μεγα' λη οικειοτητα με τις μητρικες κές ιδιότητες της Αειπαρθένου Θεοτόκου. Συμμετείχαν στις δημόσιες τελετές της λατρείας της, τις αγρυπνίες τα βράδια των Παρασκευών στις Βλαχέρνες για παράδειγ, ' στις ειχονες ' 1:μα, ενω, παρ α' λλη λα προσευχονταν ωιωτικα της. Η αυτοκράτειρα Eιρ�νη ολοφάνερα συμμεριζόταν τη λα'ίκ� πίστη στο ιερό της Παρθένου της Ζωοδόχου Πη, κανει , , ενω, και η Θ εοοωρα Ι ειχε Ι �, γης, φαινεται οτι τις προ" , ' . Και οι σωπικες της προσφορες στον ναο των Βλ αχερνων 060 εκκλησίες διακoσμ�θηκαν με παλιές εικόνες της Παρ' ' ' οι απ λ ες ' γυ' Β ρεφους, θ ενου και του Θ ... ειου στις οποιες , , ' τους ζητωντας ναικες απηυ' θυναν τακτικα' τις προσευχες τη μεσoλάβησ� της. �
Γυνα ίκες Δυνάστες
Aυτ� η εντυπωσιακ� oπτικ� παρουσία της ιερ�ς μητέ ρας του αυτοκράτορα υπογράμμιζε επίσης τον θεμελιώδη ' των αυτοκραρο' λο των αυτοκρατορισσων ' στη Ι:-οημιουργια Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, ΤΎ)ς γονιμΟΤΎ), , δuναστειων ι ι , τ-ην κρισιμΎ) τορικων σΎ)μασια τάς τοuς. Ως σuζuγοι και μΎ)τέρες εξασφάλιζαν ΤΎ) σuνέ, ' ' χεια ΤΎ)ς xu βερνωσας οικογενειας και σuντε λοuσαν σΤΎ) νομιμοποίΎ)σΎ) των νεοφερμένων ποu είχαν σφετεριστεί διά ΤΎ)ς βίας τον θρόνο. Για ΤΎ)ν ΕuφροσuνΎ), ιδιαιτέρως, αuτό , ' ' αποτε' λ εσε ενα σΎ) μαντικο, μερος των κα θΎ)κοντων ΤΎ)ς , δ εσΎ) ΤΎ)ς Σ uριαΚΎ)ς ' δuναστειας ' τοu Η " αιωνα με σΤΎ) σuν τον τuχάρπαστο Mιχα�λ Β ' από το Αμόριο ποu δεν διέ θετε αuτοκρατορικά διαπιστεuτ�ρια. Παρομοίως Ύ) Eιρ� νΎ) και Ύ) Θεοδώρα διαΤ�ΡΎ)σαν τις αξιώσεις των οικογε' οι γιοι τοuς ' των σuζ uγων ' νειων τοuς και δ ιασφα' λ ισαν οτι θα κλΎ) ρονομουσαν ΤΎ)ν πατρικ� αuτοκρατορικ� εξοuσία. Εμπνέονταν από ΤΎ) λατρεία ΤΎ)ς μΎ)τρόΤΎ)τας ΤΎ)ς Παρ, ' ' καθως ' και απο, ΤΎ) γοθ ενοu, με τον τροπο ΤΎ)ς Ύ) καθεμια, νιμόΤΎ)τα ΠΡΟΎ)γοuμένων αuτοκρατορισσών, Ύ) αφοσίωσΎ) , , σu, ' uποχρεωσεις των οποιων στις δ uναστικες τοuς ειχε , ' νεισφερει σΤΎ)ν επι β 'ιωσΎ) ΤΎ)ς Αuτοκρατοριας. ΣΤΎ)ν κλασικ� ΡώμΎ) Ύ) δuναστεία δεν είχε τψ ίδια σΎ), , 1: ' Ύ)ταν ' ΤΎ)ς. ανΟΙΧΤΎ)' στοuς δ ιεκ δ ΙΚΎ)τες μασια και Ύ) ει,οuσια , ' Σ ε α' λλ ες αuτοκρατορ "ιες ειτε Ύ) επι λ ογΎ)' σu ζuyou Ύ)ταν , , , ι επιτρεποταν προνομιο τοu κοσμικοuι Ύ)γεμονα, ειτε Ύ) πολuγαμία όπως στο Ισλάμ. ΣΤΎ) μεσαιων ικ� δuτικ� χρι στιανοσυνΎ) δεν uφίστατο αξιόλογΎ) μόνιμΎ) αuλικ� δoμ� . Όμως στο Βuζάντιο μια πανίσΧUΡΎ) σuγκεντρωτικ� Au λ�, με ΤΎ)ν ιεραρχία ΤΎ)ς και τις τάξεις των αξιωματουχων , , ΤΎ)ς, περιστρεφοταν γuρω απο' μια δuνασΤΙΚΎ)' αuτοκρατο, , ' 1: ' ' ' ΡΙΚΎ) ει,αuσια. Ε προκειτο επισΎ)ς για ενα πει θαΡΧΎ) μενο , ζε αuσΤΎ) ρα' ΤΎ) δuνατο' ' ποu περιορι χριστιανικο, καθ εστως ΤΎ)τα διαζuγίοu . Σuνεπώς οι αuτοκράτειρες �ταν εξαιρε, , Α φοu' ο κα' θε καινοuργιος ' τικα, σΎ)μαντικες. αuτοκρατορας ανuπομονοuσε να εδραιώσει ΤΎ)ν εξοuσία τοu και να εξαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, yΙOU τοu , σφα λ'ισει τη δ ιαδ οχ-η" τοu μ εσω τοu πρωτοτοκοu , τον ' β' λ δ ' "f) σuμ ια τοu οφει ε να ιεκπεραιωσει μ ε επιτuχια σποuδαίο ρόλο Τ"f)ς σuζύγοu, Τ"f)ς μ"f)τέρας και ενδεχο μένως Τ"f)ς αντιβασίλισσας. Σφετεριστές όπως ο Νικηφόρος Α', ο Λέων Ε ' και ο Μιχα-ήλ Β ' κατέβαλαν ανάλογες προ" μονο ο Μ ιχαΥ)' λ τα κα' οτι σπα' θ ειες μα' λ ιστα το γεγονος , ' ταφερε πι θανοτατα οφει'λεται σΤΥ) στραΤ"f)γΙΚ"f)' ποu ακο, , ' γα, μο τοu , οταν επανεφερε Τ"f)ν Εuλou' θ"f)aE στον δ εuτερο , φροσuν"f) στο αuτοκρατορικο προσΚ"f)νιο. , 'Ο ποτε το Β uζαντιο ' ' απει λοuνταν απο, τις καταΚΤ"f)σεις των ΣαραΚ"f)νών σΤ"f)ν Ανατολ-ή και των Βοuλγάρων σΤΥ) Δύσ"f) , πρόβαλλε "f) αδ-ήΡΙΤΥ) αναγκαιόΤ"f)τα μ ιας σταθερ-ής , ' ποu θα μποροuσε δuναστειας ' να EYYU"f) θ ει' Τ"f)ν απροσκοΠΤΥ) διαδοχ-ή τοu νόμι μοu κλ"f)ρονό μοu στον θρόνο, όπως , , θ"f)XE ' Δ " , ο οποιος αναΚ"f)ΡUΧ σΤ"f)ν περιπτωσΥ) τοu Λεοντα άuτοκράτορας μ ετά τον θανάσι μο τραu ματισ μ ό τοu πα τέρα τοu σΤΥ) διάρκεια Τ"f)ς εκστρατείας τοu 775. Βέβαια , 1: νο' μ ι μα δ ιορισ μενων ' δ εν αρ"f) uπαρι.,"f) , σuναuτοκρατορων κούσε για να ε μ ποδίσει τις απόπειρες των φιλόδοξων , , . Ω στοσο ' κα' θ ε φορα" ποu ενας σuνωμΟΤ"f)ς καστραΤ"f)γων , θ ωνε να κερ δ'ισει τον θ ρονο ' 1: ' , πραι.,ΙΚΟτορ ε στρατιωτικο μ Π"f) μα, προσπαθούσε μ ε ΤΥ) σειρά τοu να εξασφαλίσει ΤΥ) , ' σuνεχεια Τ"f)ς οικογενειας τοu . 'Ε τσι, ο κα' θ ε αuτοκρατο" ρας εξαρτιόταν από ΤΥ) γονι μόΤ"f)τα Τ"f)ς σuζύγοu τοu και '1: ' , , Τ"f)ς να uποσΤ"f) ΡΙι.,ει Τ"f)ν ικανοτητα τον δ ια' δ οχο σε περιπτωσΥ) ποu ο γιος -ήταν πολύ μ ικρός για να κuβερν-ήσει " , ' ' τον τροπο οταν πε θ αινε ο πατερας τοu. Μ ε αuτον οι αu" Χ"f)ρες ανακα' λ uπταν νεοuς ' ' τοκρατορικες ρο' λοuς, ιδ ιαιτερως κρίσι μοuς για το μ έλλον της δuναστείας. "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η
Βασιλεύουσα
, , Ε κτος ' απΌ, τις τε λ ετες ' που με το περασμα των αιωνων , " , � μοσιο ειχαν κα θ ιερωσει εναν υΎ) ρο' λο για τις αυτοκρατο, " / Ι ειχαν ' ρικες συ ζυγους, οι γυναικες σΤΎ)ν πορφυρα προσ β ασΎ) σε μια ευρύταΤΎ) περιox� ΤΎ)ς πόλΎ)ς όπου μπορούσαν να επιδεικνύουν ΤΎ)ν εξουσία τους. Μολονότι οι αυλικές , , , �υεν επεκτεινονταν � ' 1:' απΌ' τα τεισυχνα, ε",ω υρασΤΎ)ΡΙΟΤΎ)τες ΧΎ) του Μεγάλου Παλατίου, σε αρκετές περιπτώσεις Ύ) αυτοκράτεφα όφειλε να βγει σΤΎ)ν πόλΎ) για να επισκε" , Άλλοτε πα' λ ι αφΎ)νε ' το φτει, εκκλΎ)σιες, ταφους και ιερα. , , λογους ' ανακτορο για προσωπικους , για να προσευΧΎ) θ ει' , " ΤΎ)ς οπως οποιοσυΎ)ποτε �, Χ ρικαι να κανει τις προσφορες , αν και συνουευομενΎ) , αυλ ικους � " στιανος, απΌ φρουρους, ' και ίσως άλλα μέλΎ) ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς . Η Eφ�νΎ) εκ με ταλλεύθΎ)κε αυτό το μερίδιο από ΤΎ)ν κλΎ) ρονομιά ΤΎ)ς ' Τ, : Ύ) , ' � εντυπωσιακο, τροπο στεΡΎ)ς Α ρχαΙΟΤΎ)τας με ωιαιτερως θέλΎ)σ� ΤΎ)ς να επιδείξει ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� ΤΎ)ς μεγαλοι � " ΤΎ)ς, ακομΎ) και σΤΎ) μακριπρεπεια και ΤΎ) γενναιουωρια ν� δυτικ� ΘράΚΎ) , υποδΎ)λώνει ΤΎ)ν ολοφάνεΡΎ) επφρo� , , , � , � που ασκουσαν παρομοιες Α κουΎ)μοσιες υρασΤΎ) ΡΙΟΤΎ)τες. λουθώντας ΤΎ)ν παράδοσΎ) που είχε εγκαινιάσει Ύ) ΕλένΎ) , , , ευραιωσει , � ε� ' οι αυτοκρατεφες υεν Ύ) Π ου λχερια, και ειχε , , , � πα Ψ αν να ωρυουν ' και μονασΤΎ)ρια. καινουργιες εκκλΎ)σιες Η δΎ) μιουργία τέτοιων καινούργιων ιερών μέσα σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) , που τα ΧΡΎ)σιμοποιούσαν για να μνΎ)ι , / τους, Ύ)ταν " μονευουν τις οικογενειες ενας αποτε λ εσματικός τρόπος για ΤΎ)ν εδραίωσΎ) ΤΎ)ς μν�μΎ)ς των γυναικών , , οικογενειας. ' Και οι τρεις αυτοκραΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς , , β ι βλ "ιου αφιερωσαν ΤΎ)ν ενεργΎ)ΤΙΚΟτεφες του παροντος ΤΎ)τά τους στ-ην ίδρυσΎ) μονασΤΎ) ριών, παρότι το μoναστ�ρι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς οεν εζUΠΎ)ρετοόσε τοuς ίοωuς σκοποός με τα μoν αστ�ρια των άλλων 060. Όμως Ύ) επιβίωσΎ) θΡΎ)σκεuΙ:- 1:- ' , " οικων σuνuεuεμενων ' με κα' θ ε αuτοκρατειρα, οποu τικων Ι:- και οι αμεσοι , ' ΤΎ)ς , καθ ιε' ' Ύ) 'ιuια σuγγενεις αναπαuονταν , 1:- ' ' ι:- περνοu' σΤΎ)ν πρωτεuοuσα ποu υεν ρωσε νεες παραυοσεις , , , απαραΤΎ)ΡΎ)τες απο τοuς μεταγενεστεροuς προσκuσαν " " , και επισκεπτες. Η ταν επισΎ)ς ' ενας τροπος να κανΎ)τες , , , ' Ι τοχuρω θ ει Ύ) ιστορια γuναικων οι οποιες ειχαν παντρεuτειι μέλΎ) ΤΎ)ς κuβερνώσας οuναστείας χωρίς να έχοuν γεννΎ)" " ο λων εκεινων ποu ηταν θ ει" στοuς κολποuς ΤΎ)ς, Ύ) ιστορια , , xux ' ' λοuς. Α κομη παρεισακτες στοuς αuτοκρατορικοuς και η Εucρροσόνη, ποu �ταν πορcρuρογέννητη, επέστρεψε στον " αuτοκρατορικο, της ρο' λο αcροu' πρωτα ειχε αποκλ ειστει' από την εζοuσία, έχοντας uποβιβαστεί σΤΎ)ν ίοια κατά σταση με τη νεαρ� Eιρ�νη και τη ΘεοΟώρα. ΜνΎ)μονεόο, της στο μοναστηρι " ι ' ποu εcρερε ντας την οικογενεια το ονο, / Ι ι ' : ι μα της πετuχαιναν εναν πω σΎ)μαντικο, προσ θ ετο στοχο , 1:- ' " ' ζαν τον νομιμο uπεν θ uμι γαμο των γονεων της , της uUστuχης Μαρίας και τοu Κωνσταντίνοu ΣΤ'. Έτσι οι πα ραΟόσεις της Βασιλεόοuσας ασκοόσαν πολό μεγαλότεΡΎ) επιρρo� ακόμη και από τοuς χώροuς τοu Μεγάλοu Παλα, , " � τωu, οποu οι αuτοκρατειρες ειχαν τα προσωπικα, τοuς uια, , και τοuς uπηρετες ' ' μερισματα, την περωuσια τοuς. Μ εσα Ι:" , ' ' στον αστικο χωρο, ειχαν τη uuνατοτητα 1:να ιuρuσοuν ιupuΙ:- , , και μοναστηρια θΎ) λuκα' χαραματα, ναοuς με ιuιαιτερα ' Ι:- ' , ' Α uτα' με ΤΎ) σειρα, τοuς σuντηροuσαν κτηριστικα. και αναπαρ�γαν ΤΎ)ν παράοοση της γuναικείας επιρρo�ς και εζοu σίας . Η Eιρ�νη, η Εucρροσόνη και η Θεοοώρα εκμεταλλεό θηκαν και ενίσχuσαν αuτές τις τρεις πηγές της «θηλuκ�ς αuτοκρατορικ�ς εκOoχ�ς}) . Φuσικά οι οραστη ρ ιόΤΎ)τές Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
τοuς σuχνά καταδικάζονται · εκκλησιαστικοί, αuλικοί και , , � , , Ι ενωνοuν αρρενες σuγγενεις τις απουοκιμασιες τοuς απε, , ζ' παραγοναντι στις γuναικες ποu Ι:-UpOUv ως ανει.,αρτητοι ντές. Το θεωρούν παράνομο. Η άσκηση άμεσης εξοuσίας , , , , β ατη με τις απο, γuναικες ειναι αναρμοστη . Ε'ιναι ασuμ , , , ι ' ποu αναμενονται απο καποιον ποu κατεχει ενα πραι.,εις 'ζ " ' , αι.,ιωμα. , Δ εχονται τοσο υΟι.,ασμενο ωστοσο οτι καμια, φοζ' Ι:- ζ , , , , ρα οι γuναικες μποροuν να κατεχοuν u Ψ η λ α' αι.,ιωματα ζ ' και να σuμπεριφέρονται ως άνδρες ηγεμόνες χάριν της επι βίωσης της Αuτοκρατορίας. Μολονότι αρνούνταν θεωρη" , ' σχουuνατοτητες στις γuναικες, οι ανυρες 1:τικα, παρομοιες Ι:, ' ' να επωεικνuοuν λ ιαστες μεγα λuτε" ηταν αναγκασμενοι 1:ρη εuελιξία και προσαρμοστικότητα στην πράξη . '4<;
Γυνα ί κες και εξο υσ ί α
ea.>
Σ το μεσαιωνικό Βuζάντιο, εξοuσία ση μαίνει σαφώς «την
ικανότητα ανάπτuξης και πραγμάτωσης μιας στρατηγι' Ε νας πιο κοινος κης Ι:- " " ακομη και αν αuτη, Ι:-υεν εuοuωνεται». , , , θ ε' λ ει την ει.,οuσια ορισμος ζ ' ως « ικανοτητα πραγματω, αναγκη , , ' παντα ειχε απο, στρατηγικη, . σης» . 3 Το Β u ζαντιο ' ποu την απασχολouaE ' Η ταν μια Α uτοκρατορια ' , μονιμως η άμuνά της, η ανανέωση και η επέκταση της εμβέλειάς της, ο ορισμός της Ορθοδοξίας και η διατ�ρηση των προ, , Σ ε αuτη" την κατασταση , οι αuτοκρατεφες σχη ματων. ' , , ζ ' τοu πρωτοu ' 1:με μεεωοuς ει.,οuσια Ο λοφανερα ασκοuσαν γάλη αποτελεσματικότητα. Και η εξοuσία τοuς αuτ� δεν ι , Ι τοu VOLXOXUPιouι και της ηταν περιορισμενη στη σφαφα , ' οικογενειας. σε πο λu" εuρuτερα εκκλησιαστιΕ κτεινοταν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
4 88
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
χά, θεολογιχά χαι διπλωματικά πεδία. Όσο ζουσαν οι συ ζυγοί τους, Ύ) εχ μέρους τους άσχΎ)σΎ) εξουσίας δεν τεχμΎ), ι " , - ε λ αχιστες ριωνεται ειναι οι αναφορες, παρα τους υπαι" Ι ι J νιγμους οτι οι γυναιχες ασχουσαν ΤΎ)ν επφΡΟΎ) τους στο , s.' Π ' , , αυτοχρατορικο υπνουω μ ατιο . ραγ ματι, τετοιοι παροs.- ' " - οσοι ' θ εωρουνται ' αναγνωρισ μενοι μοιοι υιαυλοι επφΡΟΎ)ς , " ' να υπο β α' λουν χαποιο επι θυ μουν αιΤΎ) μα στον αυτοχρατο, ' ρα συνΎ)' θ ως απευ θ υνονται πρωτα σΤΎ) συ μ β 'ια του . 'Ο μως ι , ι Ι Ι , απο ΤΎ) στιγ μΎ) που αυτες οι γυναικες μ ενουν μονες τους, , s.' s., για πο λυ' τιποτα το ω ιωτικο υεν μπορει' να παρα μ εινει ' s.' 'ζ , ' Ανα' μ εσα στις ε ι, ω απο τον υΎ) μ οσιο το μ εα ΤΎ)ς Α υ λ Ύ)ς. ιδιωτικές χαι τις δΎ)μόσιες όψεις ΤΎ)ς εξουσίας τους οι δια φορές είναι μ ιχρές. , , , Π ροχει μ ενου να αναγνωρισου με πιο συγχεχρι μ ενα τις , Ι Ι " , ε μφανεις περιπτωσεις ασχΎ)σΎ)ς ισχυος απο μ ια αυτοχρα, ' ΤΎ)ν υπερταΤΎ) ετεφα, απο, ΤΎ) στιγ μΎ), που ανα λ α μβ ανει t' / Ι / Ι , , ι,ουσια, ισως ειναι ΧΡΎ)σι μο να συγχρινου μ ε ΤΎ)ν χαταστα, , που επιχρατουσαν ' σΎ) στο Β υζαντιο σΤΎ) μ ε τις πραχτιχες , ' ' Δ ' Η θ εν ρονισΎ) μιας αυτοχρατεφας αποεσαιωνιχΎ) υσΎ) . μ " '>' , ' τε λ ει' το πρωτο σταυΙΟ σΤΎ)ν χα θ ιερωσΎ) ενος συγχεχρι, " ' ρο λου σΤΎ)ν χυ β ερνΎ)σΎ) . Η τελ εΤΎ)' πραγ ματοποιειμενου , , , , ται συμφωνα μ ε χαποιους χανονες που αναγονται σΤΎ)ν 'Υ περίοδο ΤΎ)ς στεΡΎ)ς ΑρχαιόΤΎ)τας. Περιλαμβάνει το ντυs." σι μο μ ε εωιχα" ρουχα, ΤΎ) στε' ψ Ύ) μ ε ενα στε μμα χαι τις επευφΎ) μ ίες μ ε ΤΎ) χρ�σΎ) του επίσΎ) μου τίτλου από ΤΎ) Συ, ' ' Π αροτι ' ειναι ε λ αχιστες γχλΎ)ΤΟ , τον στρατο' χαι τον λ αο. " s., ' τα βαοι αναφορες στο σχΎ)ΠΤΡΟ χαι ΤΎ)ν υυρογειο σφαφα, σιλιχά ε μβλ�ματα, οι αυτοχράτεφες απεικονίζονται χρα, , τωντας στα χερια τους αυτα" τα συ μβ ολ α του αυτοχρατο''>' , , 'c ' ' χαι ριχου αι, ιω ματος σε νο μ ισ ματα χαι σφραγωες, χαθ ως 4 σε επίσΎ) μ α πορτραίτα. Στο Βυζάντιο , Ύ) έ μ φασΎ) σΤΎ)ν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
παράooσΎJ και ο φόβος μπροστά σε κάθε νεωτερισμό σ�" , " ' μαιναν οτι κα8 ε καινοuργια αuτοκρατειρα περνοuσε απο μια παρόμοια τελετ� ανάΡΡΎJσΎJς σε μια θέσΎJ σΤΎJν κεφα" λΎJ' ΤΎJς Αuτοκρατοριας, ' δ'ιπλ α στον αuτοκρατορα-σu ζuyo, " ' τοu θΎJ λuxou' ' τον τροπο γινοταν αΡΧΎJγoς ΤΎJς. Μ ε αuτον τμ� ματoς ΤΎJς Αuλ�ς. Αντίθετα, οι παραδόσεις ΤΎJς στέψΎJς, ΤΎJς καθιέρωσΎJς και ΤΎJς εuλογίας των βασιλισσών σΤΎJ μεσαιωνικ� ΔύσΎJ S:- ΎJταν , ' �' τον Η' και τον Θ '" " αιωνα υεν E<.,taou σuγΚΡΟΤΎJμενες, , με αποτε' λεσμα κα' θ ε φορα" nou επρεπε να τιμΎJ θ ει' ΎJ auζuγος ενός βασιλιά να γράφονται καινούργιες λειτοuργι κές τελετές ( ordines). Σταδιακά, εκκλΎJσιαστικές και τε λετοuργικές μέθοοοι αναπτύΧΤΎJκαν για να εξασφαλιστεί ο ρόλος ΤΎJς βασίλισσας ως σuνεταίροu σΤΎJν κuβέρνΎJσΎJ , ως προστάτιδας ΤΎJς EκκλΎJσίας και των φτωχών. Όμως χρειάσΤΎJκε να περάσοuν αιώνες για να απoκτ�σει αuτά , , ' οι θ εο λογοι ' τα προνομια, ενω' οι β ασι λ εις, και οι επισκο, σuμμετειχαν , ποι οι ΟΠΟΙΟΙ σΤΎJν τε λεΤΎJ" μποροuσαν να μεταβάλοuν και να uποβιβάσοuν ΤΎJ θέσΎJ nou κατείχε ως taxup� γuναίκα ΎJγεμών . Μπορούσαν να οιαοραματίσοuν κρίσιμο ρόλο σΤΎJν αναγνώρισΎJ ΤΎJς εξοuσίας ΤΎJς βασί λισσας . Οι εκπρόσωποι ΤΎJς EκκλΎJ σίας έπαιζαν πάντα ' ' s:' σΤΎJν περιεναν πο λ u' σΎJμαντικo, ρο' λο, για παραυειγμα πτωσΎJ ΤΎJς ιοιαιτέρως σuμβολικ�ς και εντuπωσιακ�ς τε λετ�ς στέψΎJς ΤΎJς Iouo�e το 856 από τον Hincmar. 5 " , Π εραιτε' ρω s:uιαφoρες αναμεσα στις γuναικες nou xuβερνούν σΤΎJν Aνατoλ� και σΤΎJ ΔύσΎJ σχετίζονται με ΤΎJν ύπαρξΎJ μιας μόνιμΎJς Αuλ�ς σΤΎJν KωνσταντινoύπoλΎJ , με , ' ' και των εποχιακων το ΎJ μερo λογιο των τε λ ετων σuνΎJθειών . ΣΤΎJ ΔύσΎJ , ο Επίσκοπος ΤΎJς PώμΎJς �ταν πιθανό τατα ο μοναδικός αξιωματούχος nou οιέθετε καθορισμέDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
49°
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
νο τόπο διαμoν�ς και οργανωμένους διοικητικούς μΎ)χα νισμούς. Οικοδομώντας το Άαχεν ως ΔεύτεΡΎ) ΡώμΎ) σΤΎ) Βόρειο ΕυρώΠΎ) , ο Καρλομάγνος ενδεχομένως να �θελε , , που σΎ)' ' να δ ωσει λ υσΎ) σε αυΤΎ), ΤΎ)ν καταστασΎ) , γεγονος , " , , ζουσε , ' μαινει οτι αναμεσα σ ενα ανακτορο και μια α' λλΎ) αγαΠΎ) μένΎ) του έπαυλΎ) , ανάλογα με τψ επoχ� του χρό, ΤΎ)ν προ' θ εσΎ) να μετατρε' Ψει το Π α' ' νου. ΑκομΎ) κι αν ειχε ντερμπορν σε Κάρλσμπουργκ ( urbs CaroJi) ΤΎ)ς ΔύσΎ)ς, εξακολουθούσε να αρέσκεται σΤΎ) ΧΡΎ)σιμοποίΎ)σΎ) διαφό ρων κατοικιών που Ύ) καθεμιά τους διέθετε τα ξεχωριστά ΤΎ)ς θέλγΎ)τρα - καλύτερο κυν�γι εδώ, θερμά λουτρά ε κεΙ 6 Η διοίΚΎ)σΎ) ΤΎ)ς Aυλ�ς, οι σύμβουλοί του, οι σύζυγοί , του και τα παι δ ια" του Ύ)ταν υποχρεωμενοι να τον ακολουθούν στα ταξίδια του . Aυτ� Ύ) κινΎ)τικόΤΎ)τα δεν τους επέτρεψε να καθιερώσουν ειδικές ασχολίες για το αξίωμα ΤΎ)ς αυτοκράτεφας και τον ρόλο ΤΎ)ς στις τελετές ΤΎ)ς Au λ�ς. Το 754 , ο πάπας Στέφανος Β ' στέφοντας τον Πιπίνο ' ' και ΤΎ) συ' ζυγο' του Μ περτραντα και ευ λογωντας ΤΎ)ν οι, , " ' ι δ εσμους κογενεια του κατεσΤΎ)σε σαφεις τους στενους , , \:" ' ' και στον Ε πισκοπο αναμεσα σΤΎ)ν ιεΡΟΤΎ)τα ΤΎ)ς ει,ουσιας , , ' ' ' μιας αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς στεΕπιπλ εον , Ύ) ι δεα ΤΎ)ς ΡωμΎ)ς. " του παπα Λ εοντα " ' Γ' , Ύ)ταν μια καινοτομια Ψ Ύ)ς σΤΎ) Δ υσΎ) ο οποίος �λπιζε έτσι να διαΤΎ)ρ�σει τον έλεγχο του διορι' ' Η συγκεκριμενΎ) σμου, του Δ υτικου' αυτοκρατορα. τε λ ε" ' θ εταν το ΤΎ)" παρεμεινε για παντα υπο θ εσΎ) αν δ ΡΙΚΎ)' ' προσ θΎ)λυκό στοιχείο καμιά φορά, αλλά δεν το θεωρούσαν πο τέ ουσιαστικό για ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς βασίλισσας. Αντίθετα, οι αρχαίες, κοσμικές ρωμα"ί κές μέθοδοι ανακ�ρυξΎ)ς των αυ, , ' τοκρατορων επικραΤΎ)σαν στο Β u ζαντιο και επεκτα' θΎ)καν , εφεραν , ' συσΤΎ) ματικα' στις συ ζυγους τους, οι οποιες ΤΎ)ν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
49 \
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, σ\)νεχειας , ' s:, ' s:, . 'Ο πως εωαμε, ο ο\)ε\) θ \)νΎJ ΤΎJς υ\)νασηΚΎJς " Π\)ΡΎJνας ΤΎJς εν θ ΡOνισΎJς , ' σιαστικος παρεμεινε μια παραδoσιακ� μΎJ-θΡΎJσκε\)ηκ� τελετ� . Το μέγεθος των οφειλών ΤΎJς ΔίισΎJς στις ανατολικές , ' , ' εν θ ρoνισΎJς ' τε λ ετες εχει αποτε λ εσει αντικειμενο μακροχρόνιας διαμάΧΎJς. Σε ό,η αφορά τα βασιλικά εμβλ�μα, , , οι Β \) ζανηνοι" α\)τοκρατορες και α\)τοκρατα, φαινεται οτι τεφες κλΎJρoνόμΎJσαν από ΤΎJν αρχαία PώμΎJ ΤΎJ χρ�σΎJ ΤΎJς \)δρογείο\) σφαίρας, το\) σκ�πτρo\) , το\) στέμματος και ΤΎJς s:, ' , ' στο λ ισμενΎJς με β αρια' κoσμΎJματα ενυ\) μασιας πο\) φο, ' , ' ρο\)σαν σΤΎJ στε' ψ ΎJ το\)ς . Σ ε ο,τι αφορα τον καθαγιασμο, ΎJ ΔίισΎJ εισ�γαγε το χρίσμα με άγω μίιρο, ένα ιερό στοι, πο\) το αντ ' λΎJσε απο' ΤΎJν πραΚΤΙΚΎJ' ΤΎJς Π α λαιας ' Δ ιαχεω θ�ΚΎJς, κάτι πο\) δεν \)ωθετ�θΎJκε ποτέ σης τελετές εν θρόνισΎJς ΤΎJς Aνατoλικ�ς Pωμα'ίκ�ς Α\)τοκρατορίας.7 Εκεί ΎJ πω ισχ\)ρ� πρoχρισηανικ� κλΎJ ρoνoμιά περιόριζε τον ρόλο το\) πατριάΡΧΎJ , παρ' όλο πο\) αργότερα θα γινόταν 'C ' , ' εc,ισο\) απαραιΤΎJτoς με τον ρο' λο το\) Δ \)ηκο\)' ομο λογο\) το\). Ωστόσο ΎJ Aνατoλ� εζακoλoίιθΎJσε να αγνοεί το απο κλεισηκό δικαίωμα ΤΎJς EκκλΎJσίας να προσδίδει έναν ιε ρό χαρακτ�ρα στο\)ς Δ\)τικοίις α\)τοκράτορες με ΤΎJ χρ�σΎJ το\) χρίσματος. �
Η πρ ο σαρμ ο στικότητα τ ο υ βυζαντιν ο ύ συστήματ ο ς
e"
Μ ολονότι εντελώς πρoσΎJλωμένo στα έθιμά το\) , το β\), , , Ο ι ΎJγεζανηνο" σ\)σΤΎJμα ΎJταν ωστοσο ε\)προσαρμοστο. " , , s:, ' τον μονες το\), ανυρες και γ\)ναικες, οφει λ αν να εκτελο\)ν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ΟΎ) μόσιο ρόλο τους άψογα και να μΎ)ν προκαλούν σκάνοα λα με ΤΎ)ν ανάρμοσΤΎ) πρoσωπικ� τους συμπεριφορά. Ω" , ' στοσο περα απο το προκαθ ορισμενο τε λ ετουργικο' στοι, , , σΤΎ) ζωΎ)' μιας αυτοκρατειρας ' χειο , οι εκαστοτε συν θΎ)κες " ' να υπαγορευουν ' και τα προσωπι θανον καποιες α λλ αγες , , , � � ενοεχομενως να καταστραΤΎ)γουν πικα, ΤΎ)ς ενοιαφεροντα , , ' ρο' λο. ΑκομΎ) αυτο, τον �ΟΎ)μοσιο και οταν εφαρμο' ζει τις πιο συνΤΎ)ΡΎ)τικές απαγορεύσεις ΤΎ)ς, Ύ) βυζαντιν� παράοοσΎ) οεν μπορεί να προβλέψει κάθε πιθαν� εξέλιξΎ) . Εξ ου και , � ' τε λετων ζ ' νεωτερικων ' που ενοεχομενως επιΎ) επει.,εργασια , , , � ιuιαιτερως ' ' να λαμβανεται νοουνται κατω απο" πιεσΎ) , χωρις υπόψΎ) Ύ) μακροχρόνια επιρρo� τους, � όταν τα πράγματα , συμφωνα , , , �οεν πανε με τους υπο λογισμους, για παρα' οπως οειγμα σΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς βάπτισΎ)ς του Κωνσταντίνου Ε ' που περιγράφει ο χρονογράφος ΘεοφάνΎ)ς. 8 Το Περί της Βασtλείοu τάξεως περιλαμβάνει ΟΟΎ)γίες σχετικά με τον ορθό τρόπο βάπτισΎ)ς, όμως το 7 1 8 ο Λέων , Γ' και Ύ) συ' ζυγος ' του Μ αρια ' �οεν τις ΤΎ)ΡΎ)σαν ' σχολαστικα. , " ' Σ οφια ' μονος Αντι'θ ετα, ο αυτοκρατορας εφτασε σΤΎ)ν Αγια , του , αφΎ)νοντας ΤΎ) συ' ζυγο' του ( και το μωρο' ) να προσε' λ θουν από το Μέγα Παλάτιο σύμφωνα με τα ειωθότα. Με, , επρεπε τα, ΤΎ)ν τε λ εΤΎ)' , οι γονεις να επιστρε' ψ ουν μαζ'ι, , ο αυτοκρατορας , ,� ' � συνοοευσε ' Αντιωστοσο οεν ΤΎ) Μ αρια. θετα Ύ) αυτοκράτειρα περπάΤΎ)σε μέχρι το ανάκτορο μοι ράζοντας νομίσματα στα πλ�θΎ) που είχαν συρρεύσει για � ' να οουν του . Και αφου' τον νεαρο" πριγκιπα στα β αφτισια , του αυ, , στε' ψ ει, ΤΎ)ν ,ιuια ' � μερα, ο Λεων ειχε ΤΎ) γυναικα γούστα, προκειμένου να ΤΎ)ν ανταμείψει για ΤΎ) γέννΎ)σΎ) του γιου τους, τα πλ�θΎ) πιθανόν να ζΎ)τωκραύγαζαν εξί- . , Ανει.,αΡΤΎ)τα ζ' ' μαζ'ι με το μωρο. σου και εκεινΎ) με το ποιος " , , � , � σχεοιασε αυΤΎ) ΤΎ)ν προσαρμογΎ) , Ύ) αυτοκρατειρα αποοειDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
493
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
χτη χε αντάξια της τελετ�ς. Και ενδεχομένως να έγινε στο εξ�ς μέρος της βάπτισΊ)ς, γιατί πoλu αργότερα μα θαίνοuμε ότι ο Βασίλειος 1\ πρόσθεσε ΤΊ) διανoμ� χρΊ)μά" απο τοuς γιοuς ' των στον π λΊ) θuσμο' μετα' ΤΊ) βαπτισΊ) ενος τοu . , ' Ο ι φι) λ ετιχοι" ρο λ οι τοι) αuτοχρατορα χαι ΤΊ)ς αuτοχρα, αναΠΤUΧΤΊ)χαν , , τειρας, οι οποιοι σuμφωνα με προχατει' ' , λΊ)μμενες αντιλΊ)' Ψ εις, σuνε θ εταν απο' χοινοι), εναν σuνε, ' ταιρισμο, χαι σuμπλΊ)' ρωναν ο ενας τον α' λλον σΤΊ) δ ιαχειρισΊ) ΤΊ)ς Αuλ�ς. Δεδομένοι) ότι πολλές τελετές απαιτουσαν , , οι αuτοχρατειρες , ' χαι γuναιχων τον δ ιαχωρισμο' αν δ ρων " ενω ο αuτοχρατορας , , φροεπε' βλ επαν τον θΊ) λuxo' τομεα, , " ντιζε για τοuς αρρενες σuμμετεχοντες. ' ΦuaLxa το πρωτο , λ ασΊ) τοι) δ εuτεροu, ' δ εν αποτε λ ει' παρα, ανταναχ αφοι), οι " , , , , λ οuς μονον χαΡΊ) στοuς αν δ ρες τοuς. γuναιχες χατεχοuν τιτ " αποχΤΊ)σΊ)ς ενος ' Ί) δ ιαδ ιχασια ' α<,ιωματος, Π αρ " ο λ α αuτα, Ί:: ' " προχειται για τον τιτ ' λο ΤΊ)ς πατριχιας Υ ειτε ι "ωστης ι ( ποι) δΊ)μιοuργ�θΊ)χε περί το 830, βλ . χεφάλαιο 4) είτε για χά, ' λο οπως , ΤΊ)ς χενταρχισσας Ι ' ποιον χατωτερο τιτ αuτος ( au" " ' ) , χαζuyou ενος στρατιωτιχοι)' επιχεφαλΊ)ς εχατο αν δ ρων θορίζει μια σuγχεχριμένΊ) θέσΊ) για χάθε γuναίχα σΤΊ)ν au, ' ' μια θ εσΊ) λ ιχΊ)' ιεραρχια, 'C ' χαι στα σuμποσια, στις δ ε<,ιωσεις τις πιο χοσμιχές εχδΊ)λώσεις ΤΊ)ς Αuλ�ς. Για τις περισ" , , , στις σοτερες γuναιχες οι σι)ζuyoL των οποιων UΠΊ) ρετοuν " , ' επαρχιες, Ί) εισ δΟΧΊ) τοuς σε αuτον τον xux λο τε λ ετοuργιχών γεγονότων τοuς παρέχει έναν πρόσθετο μΊ)χανισμό ενσωμάτωσΊ)ς ΤΊ)ς περιφέρειας στο χέντρο. ΠαραΤΊ)ρουν , , ' ' δ ιοιχει' τα δ ιαμερισματα τον τροπο ποι) Ί) αuτοχρατειρα , ΤΊ)ς, χειρι' ζεται τα παι δ ια' ΤΊ)ς, τοuς εuνοuχοuς ΤΊ)ς χαι τοuς , 'αλλ οuς UΠΊ)ρετες ' ' ' ' 'C ο τροπος ποι) χτενιΤΊ)ς, αν εχει αλλ α<,ει ' ζεται, τα pouxa ΤΊ)ς, τα χοσμΊ), ματα, ΤΊ)ς . Κα ι ο' λ α αuτα' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
494
ΓΥΝΑΙ ΚΕ Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, s:- ' στο ' Ι:' , των αυτοκρατορικων ιuεων συμμετεχουν στη s:-υιαυοσΎ) κοινωνικό πεδίο. , , ' Μ εσα στα συνταγματικα, π λ αισια ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς διακυβέρνΎ)σΎ)ς, ο άνδρας όφειλε να οδΎ)γεί τα στρατεό ματα, να διευθόνει ΤΎ)ν κυβέρνΎ)σΎ) , να υπερασπίζεται ΤΎ)ν Ορθοδοξία και να ασκεί ΤΎ)ν αυτοκρατορική φιλανθρωπία (που ήταν από τα βασικότερα καθήκοντα του αυτοκρά τορα). Από ΤΎ)ν άλλΎ) πλευρά, Ύ) σόζυγός του έπρεπε να " ι , ι γενναει νομιμους απογονους, κατα προτιμΎ)σΎ) γιους, να επιτελεί όλα τα άλλα καθήκοντα ΤΎ)ς αυτοκρατορικής συ ζόγου , και παράλλΎ)λα να επιδεικνόει ΤΎ)ν ευσέ βειά ΤΎ)ς και ΤΎ) χριστιανική ΤΎ)ς φιλευσπλαχνία. ΣΤΎ)ν αναπαρά, ως αντικατοπτρισμου" του επουρανιου στασΎ) ΤΎ)ς Α u λΎ)ς s:" ' ΌικασΤΎ)ριου, Ύ) αυτοκρατειρα οφει λε να ειναι ισχυΡΎ), συ' S:"C , ' ι,Ύ) επιεικειας. ' s:- ' Μ ε αυΤΎ)' ΤΎ)ν ωιονΎ)γορος για ΤΎ)ν επωεΙ ΤΎ)τα, Ύ) Θεοδοσία, Ύ) σόζυγος του Λέοντα Ε ' , κατόρθωσε να αποτρέΨει ΤΎ)ν εκτέλεσΎ) του Μιχαήλ από το Αμόριο ' ΤΎ)ν Ύ)μερα των Χριστουγεννων. Ι:' ΤΎ)ς, , Και φυσικα" ο ανυρας , , λΎ)σΎ)' ΤΎ)ς να μΎ) ρι' "Cι,ει τον αντιπα' συναινωντας σΤΎ)ν παρακ λό του στον κλίβανο του Μεγάλου Παλατίου στις 25 Δε κεμβρίου του 820, υπέγραΨε ΤΎ) θανατική του καταδίΚΎ) . s:Γ ιατι, πριν περασουν εικοσι τεσσερις ωρες, υΟ , , , λοφονΎ)' θΎ), , ' κε απο, τους συνενοχους του Μ ιχαΎ)' λ που s:-υεν τους συνειχαν παρόμοιοι ενδοιασμοΙ Ωστόσο κανείς δεν αμφισβΎ) τοόσε το δικαίωμα και ΤΎ) ΟόναμΎ) μιας αυτοκράτειρας να παρεμβαίνει στον σόζυγό ΤΎ)ς για θέματα που αφοροόσαν ΤΎjV Αυλή και ΤΎ)ν αυτοκρατορική διακυβέρνΎ)σΎ). Έχοντας σΤΎ) διάθεσή ΤΎ)ς αυτόν τον ξεχωριστό δίαυλο , , εΠΙΡΡΟΎ), ς , Ύ) αυτοκρατειρα μπορουσε κα' λλ ιστα να επιβλΎ)θεί στον σόζυγό ΤΎ)ς. Αυτό άλλωστε λεγόταν για ΤΎ)ν Π ροκοπία, Ύ) οποία κυβερνοόσε ΤΎ)ν Αυτοκρατορία σΤΎ)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
495
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
οιάρκεια της σόντομΎ)ς βασιλείας του M ιχα�λ Α ' ( 8 1 1 , " 8 1 3 ) , ενω, εκεινος Ύ)ταν αφοσιωμενος σΤΎ) χριστιανΙΚΎ), φιλανθρωπία. Aυτ� Ύ) αντίλΎ) ψΎ) (ΙΤΎ)ς εξουσίας πίσω από τον θρόνο» είναι αρκετά ΟιαΟεΟομένΎ) . Η φράσΎ) ΧΡΎ)σιμοποι είται για να ΟΎ)λώσει πολλοός οιαφορετικοός τόπους επιρ, , ' s:. ' Αποκτα" ωστοσο ειναι μοναχα γυναικειοι. ΡΟΎ)ς που υεν s:. ' s:. , , , , ωιαιτεΡΎ) σΎ) μασια σε περιπτωσεις Ύ)γεμονων οι οποιοι υεν ,εχουν τα απαιτουμενα , , ' προσοντα για να κυ βερνΎ)σουν . Αν f ι ι ' τωρα ειναι αυτοΙ που επιτρεπει στις συ ζυγους τους να ανα' s:. , , , ' λ α' βουν εναν ανυρες πιο ενεργο ρο' λο, Ύ)' αν το γεγονος οτι με ανάλογο χαρακτ�ρα έχουν ΤΎ)ν τάσΎ) να παντρεόονται s:. ' γυναικες , ' ' ' υυναμικες που ειναι σε θ εσΎ) να εκμετα λλ ευοντα ι ΤΎ)ν κατάστασΎ) κι έτσι να αντισταθμίζουν ΤΎ)ν αουs:. ' " , του συ ζυγου ' Ε χοναμια τους, υεν εχει καμια, σΎ) μασια. " s:. ' , ντας υπο ψ Ύ) το υομικο στοιχειο του συνεταιρισμου στις αυτοκρατορικές τελετές και σΤΎ)ν εθιμοτυπία ΤΎ)ς Aυλ�ς, s:. ' " οι ιuιαιτεΡOΤΎ)τες του κα' θ ε αυτοκρατορικου' γαμου επεφεραν μια συνεχ� αλλαγ� σΤΎ)ν ισορροπία ανάμεσα στους ρόλους του αρσενικοό και του θΎ)λυκοό. Τόσο αντικειμε, λογω , και σε ' ' ΤΎ)ς Α u λΎ)ς, ' οσο ' ΤΎ)ς ζωΎ)ς νικα, των συν θΎ)κων , , ι " � ", , ατομικο επιτι:ευΟ, οσο εc,αρτιοταν απο τον χαραΚΤΎ)ρα του κάθε ζεόγους, ο αυτοκράτορας οεχόταν ΤΎ)ν επιρρo� ΤΎ)ς , ' ' συζ υγου του. Ο ι χρονογραφοι και οι μεταγενεστεροι ιστο, , Ι / ρικοι που κατακρινουν αυΤΎ)Ι ΤΎ) στασΎ) αποτυγχανουν να αναγνωρίσουν μια θεμελιώΟΎ) πλευρά ΤΎ)ς ανθρώπινΎ)ς συ μπεριφοράς . Το ίοιο ισχόει και για τις οιάφορες ιστορίες , , ' των ευνουχων ' 'C σχετικα, με ΤΎ)ν ανεπισΎ)μΎ) εc,Oυσια συμ β ouλων.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
...<;
Α πό νύφη στην εφηβεία της, μοναδική αυτοκράτειρα
έ"
Ο ταν μ ια μ έλλουσα νύφΎ) πρωτόφτανε ως έφΎ)βος στο Μέγα Παλάτιο, οι αρμόδιοι να ΤΎ) διδάξουν τα σχετικά με " ' ζαν πρωτα , ρολΟ ΤΎ)ς φροντι απ , ο' λ α να ε<.,α'C τον υΎ) � μοσιο ' θ α συμμορφωνοταν ' ΤΎ)ς Α u, με τις αναγκες σφαλ 'ισουν οτι " επι των τι μων , , των ευνου' των κυριων , ' Ο ι συ μ βου λ ες λΎ)ς. ι , , r χων υΠΎ)ρετων ΤΎ)ς και των α<.,ιω ματουχων που Ύ)ταν αποι , Ι ματαΙ ΤΎ)ς αποσκοπουσαν σΤΎ)ν εκ σπασμενοι στα υια � μ ερισ , , , ' στις λ λ ερους ΤΎ)ς κατανΟΎ)σΎ) του κυκ ου των τε ετων μ " ο ρο λ ος Ύ)ταν ' ' θ α ε μ φανιζοταν. ' οποιες σε Και μ ια κι αυτος μεγάλο βαθμό συ μ βολικός, -ήταν ό μως βουβός και διαρ κούσε πολλές ώρες, Ύ) δΎ) μ όσια σφαίρα ΤΎ)ς ζω-ής μ ιας αυ, , θ α Ύ)ταν " Ο μως μ ε' ' προφανως τοκρατειρας πο λu' ανιαΡΎ). " σα απ, αυτο" τον ρο λ ο, Ύ) αυτοκρατειρα ενιω θ ε ΤΎ) συνεΧΎ)' , , , , πιεσΎ) των υιαφορων ο μαυων συ μ φεροντων που επι ζΎ)� � , ' Ύ), να ευ' συγκεκριμενες ' πο λ ιτικες τουσαν να εγκρι θ ουν " , ζαν ' ορισ μενα ατο μα. Και αφου" συχνα αντψετωπι νΟΎ) θ ουν " , , ΤΎ)ν αυτοκρατειρα ως μεσο προσ βασΎ)ς στον αυτοκρατορα, , , ' θα υεχοταν ' ειναι βε' β αιο οτι οχλΎ)σεις για να ΧΡΎ)σΨΟΠΟΙΎ)� ' σει την «επιρρο-ή » ΤΎ)ς στον σύζυγό ΤΎ)ς. Ελέγχοντας με " , τα επισΎ) , μα καθΎ)κοντα , τους, οι γυναικες ΤΎ)ς αυμαεστρια , , , ΤΎ) ' ' σε θ εσΎ) να αποτψουν τοκραΤΟΡΙΚΎ)ς οικογενειας Ύ)ταν δύνα μΎ) των διαφόρων ο μ άδων συμφερόντων , καθώς και " Α , �υιαιρεσεις , τις κοινωνικες σΤΎ)ν υτοκρατορια' επισΎ)ς να , ' ' που ανακα λυπτουν τροπους εκ μ ετα' λλ ευσΎ)ς των πορων , , να ε<.,ασφα' ειχαν σΤΎ) �υια' θ εσΎ)' τους και να μα θ αινουν πως 'C ' , 'C συγκεκρψενων , κοιλ ι' ζουν ΤΎ)ν υποσΤΎ)ΡΙ<.,Ύ) μοναστικων , , ,� . ' ' ο μαυων νΟΤΎ)των , αγιων αν θ ρωπων Ύ), συγκλΎ)τικων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
497
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Οι μέθοδοι που ΧΡΎ)σιμοποιοόσε για να πετόχει τον σκο πό ΤΎ)ς συντελοόσαν σΤΎ) διαΤ�ΡΎ)σΎ) ΤΎ)ς ισχόος ΤΎ)ς όταν " ' , εμενε ΧΎ)' ρα. Ω ς αντι β ασι' λ ισσα, εστω και αν ειναι μονΎ) ΤΎ)ς ανάμεσα σε άλλους άρρενες αξιωματοόχους που έχουν , , � �υιοριστει, να υΙΟΙΚΎ)σουν ' εως ΤΎ)ν Αυτοκρατορια ΤΎ)ν ενΎ)λικίωσΎ) του γιου ΤΎ)ς, Ύ) εξουσία ΤΎ)ς ως μΎ)τέρα του μελ, , , � λοντικου' αυτοκρατορα ειναι ωιαιτερως σΎ) μανΤΙΚΎ)' . Α υΤΎ)' Ύ) επίσΎ)μΎ) θέσΎ) επιτρέπει στις χ�ρες αυτοκράτειρες να ασκ�σoυν μεγαλότεΡΎ) επιρρo� απ' όσΎ) θα διέθεταν αλ λιώς. Η αντιβασιλεία είναι εξάλλου απoδεκτ� σΤΎ) διαδι κασία ΤΎ)ς διαδoχ�ς και βασίζεται στο Συμβοόλιο που α" , αυσκει, ΤΎ) �υιακυ βερνΎ)σΎ) ωσπου να ενΎ) λ ιχιω θ ει' ο νεαρος τοκράτορας. Όπως είδαμε (κεφάλαιο 1 ), το 642 Ύ) ΣόγκλΎ), τον σχετι' λΎ)ς προτιμΎ)σε ' αυτον τος ΤΎ)ς Κ ωνσταντινουπο κά ασταθ� μΎ)χανισμό από ΤΎ)ν κυβέρνΎ)σΎ) ΤΎ)ς αυτοκρά τειρας Μαρτίνας και του γιου ΤΎ)ς, που τελικά καταδικά σΤΎ)καν ως σφετεριστές ΤΎ)ς εξουσίας ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς οικογέ νειας του Ηράκλειου. Οότε Ύ) Eιρ�νΎ) οότε Ύ) Θεοδώρα αμ φισβΎ)τ�θΎ)καν ως αντιβασίλισσες όταν πέθαναν ο Λέων Δ' και ο Θεόφιλος. Το έθιμο �ταν βαθιά ριζωμένο στο Βυ ζάντιο. Όπως απέδειξε ο Poulet, το παραπάνω έθιμο έγι νε δεκτό και σΤΎ) ΔόσΎ) , αλλά πoλU αργότερα και με αξιο σΎ)μείωΤΎ) διστακτικόΤΎ)τα.9 '4<;
Η μεταβατική περίοδο ς κατά τον Η' και Θ' αιώνα c"
" ' Σ τις συνθΎ)κες που επιχρατουσαν στον υστερο Η' και τον
... ' αιωνα, , , �, ' ' Θ οταν Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ), Ύ) Ε υφροσυνΎ) και Ύ) Θ ... εουωρα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
� , ζ " τοuς, ΎJ επφΡOΎJ, τοuς σuνuεοαναΡΡΎJ' θΎJκαν στα αc,ιωματα , , ' ' Απαντωταν με ΤΎJν εuρuτεΡΎJ καταστασΎJ στο Β u ζαντω. " , , ' το οποω ισχuριζοταν οτι ντας σΤΎJν προκλΎJσΎJ τοι) Ι σλ αμ, αποτελουσε ΤΎJν τελικ� αποκάλUψΎJ τοι) Αλλάχ στον ε κλεκτό λαό τοu , τοuς Άραβες, οι αuτοκράτορες ΤΎJς Συ" αναμoρcρωσαν ΤΎJν Αυτοκρατορια. , υυναστειας � ' 'Ε ριαΚΎJς οωσαν μεγάλΎJ πρoσoχ� σΤΎJ στρατιωτικ� άμυνα και τψ , , αποτε λ εσματικου' στρατευματος , , oργανωσΎJ ενος , οργα" απο ΎJμιαπασχoλουμενους , στρατιες ' νωσαν περιcρερειακες στρατιώτες ( Θέματα) και επαγγελματικά τάγματα. Στο ' π λ αισω του σχετικα" καινουργιου �υωΙΚΎJτικoυ" σuσΤΎJματος ΤΎJς επαρχιακ�ς oωίΚΎJσΎJ ς , εστίασαν ΤΎJν πρoσoχ� , , , και στις γεcρυρες προτους στις οχυρωσεις, στους �υρομους κειμένου να oιευκoΛUνεται ΎJ γρ�γoΡΎJ μετακίνΎJσΎJ των , ' ' και σΤΎJ στρατευματων που στα' θ μεuαν σε cρρoυρια, καθ ως oΎJμωυργία σταθμών ανεcρooιασμoυ και αλλαγ�ς αλόγων για τψ έγκαφΎJ oιαβίβασΎJ των αυτοκρατορικών οιατα, . Κ υκ λoCΡOΡΎJσαν , ' ' ζ , αc,ιοπιστο γων νομισμα, ανα θ εωΡΎJσαν τον νομικό κώοικα και εοραίωσαν ΤΎJν αίσθΎJσΎJ ΤΎJς ουνα στικ�ς ΎJγεμoνίας, γεγονός που ενίσχυσε ΤΎJ σταθερόΤΎJτα του καθεστώτος. Στο πλαίσιο αυτ�ς ΤΎJς συνoλικ�ς με ταρρυθμισΎJς ΤΎJς oιακυβέρνΎJσΎJς ΤΎJς Αυτοκρατορίας, που " τριτο ΤΎJς παλ ιας , , , μειωθ ει' στο ενα ' ΤΎJς εκτατωρα πια ειχε σΎJς , επέ μειναν επίσΎJς σΤΎJν υ ωθέΤΎJσΎJ ΤΎJς Mωσα·C κ�ς , " εικονων ' των θ ΡΎJσκευτικων απαγoρευσΎJς ΤΎJς λ ατρειας και επιοίωξαν τψ εξάλεΙψΎJ ΤΎJς χρ�σΎJς τους στα εναποι Ι Ι , � , , σε ενα μειναντα αυτοκρατορικα, ευαCΡΎJ κινΎJμα που ε μει, νε γνωστο, ως εικονομαχια. Η εικονομαχία στο Βυζάντω �ταν μια αντίoρασΎJ σΤΎJ ραγοαία και άκρως επιτυΧΎJ μένΎJ εξάπλωσΎJ των ΣαραΚΎJ νών σΤΎJν Aνατoλικ� Μεσόγειο. Γιατί το Ισλάμ εCΡάρμoDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
499
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, � ' λων που περιεχεζε αυστη ρα, την απαγορευσ-η των εωω ' ται στην Παλαιά Διαθ�X'η , προκειμένου να αποοείξει ότι αυτό αποτελο6σε ΤΎ)ν αλΎ)θιν� πίσΤΎ) . "Υιοθετώντας μια θΡΎ)σκευτικ� πoλιτικ� που σΤΎ) ριζόταν εξίσου σΤΎ)ν κα, , ' ' ταργΎ)σΎ) των εικονων και κατοπιν απω θ ωντας με επιτυχία τις επιθέσεις του Ισλάμ, οι Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς Συριακ�ς ουναστείας ενστάλαξαν στις συνειo�σεις ΤΎ) βαθιά σχέσΎ) ι f ι , αναμεσα στις στρατιωτικες νικες και σΤΎ) χριστιανΙΚΎ) λα, που �οεν ΧΡΎ)σιμοποιουσε " εικονες. Α νει,αΡΤΎ)τα τρεια απο, 'C ' ΤΎ)ν εμπειρία αυτ�ς ΤΎ)ς σχέσΎ)ς εξασφάλισαν ΤΎ)ν επιβίωσΎ) ΤΎ)ς Κωνσταντινουπο ' λΎ)ς. Και ενω" αυτοι που παρε, μεναν προσκολλΎ) μένοι στις εικόνες οιώκονταν ως αιρετι, �ουναμεις , , οι βυζαντινες κοι, υπο" τον Ύ)γεΤΎ) τους και Ύ)" ρωα τους, τον Κωνσταντίνο Ε ' , νιχο6σαν τους Άραβες στα πε οία των μαχών . Ο συγκεκριμένος αυτοκράτορας υπ�ρξε παράλλΎ)λα και θεολόγος ΤΎ)ς εικονομαχίας : επέ μενε εμ φατικά ότι Ύ) μόνΎ) αλΎ)θιν� εικόνα του Χριστο6 βρίσκεται , του ' Κοινωνια. ' Μ ε τις νΙΚΎ)φορες ' σΤΎ) Θ ... εια εκστρατειες κατάφερε να συγκεράσει επιτυχώς σε μια μακρόβια σχέ σΎ) ΤΎ) θρΎ)σκεία με ΤΎ)ν πoλιτικ� . , που οφει λοταν ' Ύ) υπο βοσκουσα ' ' Ω στοσο ανΎ)συχια στους θριάμβους ΤΎ)ς νέας μoνoθε·ίστικ�ς αποκάλυψΎ)ς προς ,"ους Άραβες οεν μπορο6σε να περάσει απαρατ�ρητη . Η Βυ ζαντιν� Αυτοκρατορία είχε μειωθεί γεωγραφικά σε ένα ι ι Ι Ι ι μικρο τμημα της εκτασης που κατειχε στο ρωμαικο της , κυριευ' : στα τε' λη του Η" αιωνα οι Ά ραβες ειχαν ' παρ ελθον σει την Αίγυπτο , τη Βόρειο Aφρικ� , τη Συρία και την Παλαιστίνη. ΣΤΎ)ν Κ6προ υπ�ρχε καθεστώς συγκυριαρ χίας, ενώ η επέλαση των Σαρακηνών σάρωσε την Kρ�τη ' σημαντικα" νησια που και τη Σ ικε λ'ια τον Θ ... " αιωνα, �ουο υπ�ρξαν επί αιώνες φρουροί του Αιγαίου και ΤΎ)ς oυτικ�ς ..
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
500
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' αντιστωχως. ' ' λ εκανΎ)ς ΤΎ)ς Μ εσογειοu Η απω' λ εια' τοuς , , ' 'C �, και για τα τοu κινuuνοu σΎ)μαινε ΤΎ)ν οuσιασΤΙΧΎ) αU<.,Ύ)σΎ) , nou ανΎ)καν , , uno' λοιπα νΎ)σια' και τις ακτες ακομΎ) στο Β u' , ' ' ' ' ζαντιο. Απο τις καινοuργιες ναuτικες τοuς βασεις σΤΎ) Δ uσΎ) , όπως το Φραζινέτοuμ στΎjV ΠροβΎ)γκία, οι Άραβες οιε, επωρομες , στοuς παρα' λ ιοuς και τοuς , � νεργοuσαν τακτιχες ι " ακομΎ) και κατα' ΤΎ)ς ΡωμΎ)ς. ' παραποταμιοuς οικισμοuς, Οι χρονογράφω και οι θεολόγοι θΡΎ)νοίισαν γι' αuτ� ΤΎ) " μαστιγα nou τα λ αιπωροuσε , ' τοuς Χ ριστιανοuς ' και εινεα , χε μετατραπει" σε μονιμο χαραΚΤΎ)ριστικο τοu μεσογεια, ' λο' τοu . 'Ο πως και σΤΎ)ν Ανατο λΎ)' , οι xou, κοσμοu στο σuνο , ο Θεος , " Ύ)ταν uuνατον � ' να χαΔ uτικοι' αναρωτιοuνταν πως ι Ι Ι Ι ' ρι ζει ΤΎ)ν εuμενεια τοu σε αφετικοuς πεφατες. ' ' σε ' 'C Κατω απο" το σο εuμετα, βλΎ)τες σuν θΎ)κες, Ύ) ε<.,οuσια όλα τα τμ�ματα τοu παλαιοίι ρωμα'ίκοίι κόσμοu όφειλε να , , , �uUπροσαρμοστει, για να αντιμετωπισει μια καινοuργια ναμΎ) . Η αντίορασΎ) ΤΎ)ς απομονωμένΎ)ς πλέον ΔίισΎ)ς π� ρε ΤΎ) μoρφ� μιας ισχuρότερΎ)ς ενΟΠΟΙΎ)μένΎ)ς εζοuσίας nou σuνέοεε ΤΎ) Βόρεια ΕuρώΠΎ) με ΤΎ)ν Ιταλία μέσω των κα τακτ�σεων τοu Καρόλοu, τοu βασιλέα των Φράγκων. Με ΤΎjV ενθάρρuνσΎ) οιαοοχΙΧών Επισκόπων ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς, αu τ� Ύ) εκτεταμένΎ) φραγκικ� κuριαρχία αντλοίισε από τις , πρω, �, � � , nou Ύ)ταν με ΤΎ)ν αρχαια παραοοσεις σuνuεuεμενες τεuοuσα των καισάρων . Χωρίς τον Μωάμεθ ο Κάρολος είναι αοιανόΎ)τος, όπως έλεγε ο Henri Pirenne. Η μετα τόπισΎ) τοu κέντροu ενοιαφέροντος σΤΎ) Δuτικ� ΕuρώΠΎ) , ' ' απο, ΤΎ) Μ εσογειο προς τον Β ορρα' επετρε ψ ε ΤΎ)ν αναπτu' 'C<.,Ύ) νεων αγορων, , οεσμων , και μιας νεω" νεων εμπορικων � τερικ�ς oικoνoμιx�ς προόΟοu . Αuτός είναι ο πuρ�νας ΤΎ)ς «θεωρίας τοu Pirenne» . ΣΤΎ) μελέΤΎ) μοu για ΤΎ) οιαμόρφωσΎ) ΤΎ)ς χριστιανοσίι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
5° 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
νΎ)ς, οποu επιχεφειται μια ανασΚΟΠΎ)σΎ) τοu μεσογειακοu κοσμοu απο τον Σ Τ μεχρι τον Θ " αιωνα, προ σπα' θ Ύ)σα μεταξύ άλλων να αποοείξω ότι Ύ) θέσΎ) τοu Pirenne είναι απλοuστεuτικ� . 1Ο Διότι αν το Ισλάμ είχε κατακτ�σει το Βuζάντιο, θα είχε γίνει ο οιάοοχος ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς. Ενισχu μέ νο με τα αμύθΎ)τα πλούΤΎ) και ΤΎ) στραΤΎ)γικ� ΜναμΎ) ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και τροφοοοτούμενο με τον φανατι σμό ΤΎ)ς λα·ίκ�ς αφοσίωσΎ)ς σΤΎ) νέα θρΎ)σκεία ποu θα επα κολοuθούσε (όπως σuνέβΎ) αλλού), οι Άραβες θα είχαν εξα πλώσει ραγοαία ΤΎ)ν κuριαρχία τοuς στα Βαλκάνια, σΤΎ)ν , ' και περαν ' Ι τα λ ια των Άλπεων . 'Ετσι, ενω' ο Pir enne ειχε <;:" <;:" <;:' ' ' οΙΚΙΟ οταν οιαπιστωνε οτι Ύ) ανοοος τοu Καρλομαγνοu σΤΎ) , <;:" ' Δ UΤΙΚΎ)' Ε uρωΠΎ) ' θ , εναοιανΟΎ)ΤΎ) χωρις τον Μ ωαμε Ύ)ταν τούτοις οεν μπόρεσε να οει επίσΎ)ς ότι Ύ) εΠΙΤUΧΎ)μένΎ) αντίστασΎ) τοu Βuζαντίοu κατά τοu Ισλάμ σΤΎ)ν Α νατoλ� �ταν αuτ� ποu επέτρεψε ΤΎ)ν ανάπτuξΎ) ΤΎ)ς οuτικ�ς χρι, ' ' Ύ)Ο κρισψος στιανοσuνΎ)ς. παραγοντας των Χ ριστιανων γεμόνων ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς ποu έφραξαν τον ορό μο ΤΎ)ς μοuσοuλμανικ�ς εξάπλωσΎ)ς προς ΤΎ) ΔύσΎ) αγνo�, με λ εΤΎ)των τοu Μ εσαιωνα. ' τον ' θΎ) κε απο' γενιες Χ ωρις 1: <;:" ' ' ' λ οιαΡΚΎ) ανταγωνισμο μεται.,u των ανατο ικων αuτοκρατοριών , Ύ) κατακερματισμένΎ) εξοuσία, χαραΚΤΎ)ριστικ� ΤΎ)ς , \:' ' Δ uσΎ)ς, ' αναπτuχτει ωστε ' θα ειχε λ ατινΙΚΎ)ς οεν να προ<;:' ' ' μΎ) θεuσει το π λ αισιο για ΤΎ)ν πρωΤΎ) φεοuuαρχια και κατόπιν για ΤΎ)ν ΑναγέννΎ)σΎ) . Χωρίς το Βuζάντιο, οι εικο νομάχοι τοu Ισλάμ θα είχαν κuριαρχ�σει σε ολόκλΎ)ΡΎ) ΤΎjV έκτασΎ) ΤΎ)ς αρχαίας Αuτοκρατορίας ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς και θα εί χαν αναοειχθεί σε αλΎ)θινό ΤΎ)ς ΟιάΟοχο. \:" τμΎ), ματα τοu χριστιανικοu κοσμοu , Κ αι στα uUO Ύ) αναοuσΎ) τοu Ισλάμ προκάλεσε φuσιχά ανΎ)σuχία για το μέλ λον και αμφιβολίες, καθώς και οικονομική αναΟίπλωσΎ) . "
,
,
,
"
'
�
,
,
,
,
'
,
,
'
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
502
,
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Στην Aνατoλικ� Μεσόγειο αυτ� Ύ) κατάστασΎ) εκδΎ)λώ θΎ)κε με ΤΎ)ν έ ντασΎ) που δΎ) μιoυργ�θΎ)κε ανάμεσα σε ε, , ι εικονες κεινους τους Χ ριστιανους τις ιερες , ι που τιμουσαν και σε όσους ταίιτιζαν τις εικόνες με ΤΎ)ν ειδωλολατρία Ύ) , , επρεπε ' ' ' α δ υνατο ν α υπο λογιοποια να αποτραπει' . Ε ιναι " σουμε ποσοι Ύ)ταν αυτοι' που δυσαρεσΤΎ)' θΎ)καν με ΤΎ) δ ια, , των εικονων / ' ταγΎ) ΤΎ)ς καταστροφΎ)ς Ύ), του λ αχιστον ΤΎ)ς " ' 'Οπως απομακρυνσΎ)ς τους απο" τα ιερα και τις εκκ λΎ)σιες. , ' ' εν δ εχομενως υπογραμμισαν πο λλ οι' ιστορικοι, αυτοι, που , , ' συνταΧΤΎ)καν με ΤΎ)ν καινουργια πο λ ΙΤΙΚΎ)' να Ύ)ταν πε" ι ι ρισσοτεροι απο, οσους Ύ)ταν αποφασισμενοι να υπερασπι, " , ' Ε στουν τις εικονες . τσι ειχαν τα πραγματα τον Ζ " αιωνα, όταν οι αυτοκράτορες εξέδιδαν θεολογικοίις ορισμοίις. " ' που δ εν συμ'Ο μως αναμεσα ' σΤΎ)ν ανωνυμΎ) μαζα αυτων , οι γυναι' μες θ εσεις, ' , ι ι φωνουσαν με τις επισΎ) φαινεται οτι , " ' κες δυσανασχετουσαν ιδ ιαιτερως κατα ΤΎ)ς εικονομαχιας. , , ' ΤΎ) δ υναΓ ι " αυτες , Ύ) προσκυνΎ)σΎ) των εικονων παρειχε τόΤΎ)τα μιας πρoσωπικ�ς λατρείας που δεν μποροίισαν να ΤΎ) βρουν αλλοίι. Ανάμεσα στους άνδρες, βασικ� εστία / 'C " υΠΎ)ρι.,αν , φαινεται ι αντιστασΎ)ς κατα, ΤΎ)ς εικονομαχιας οτι / , κοινΟΤΎ)τες, , Ι Ι οι μοναστικες οπου οι μοναχοι, Ύ)ταν συχνα αγιογράφοι και καλλιγράφοι (διακοσμΎ)τές χειρογρά φων ) . Αρχικά, Ύ) αλλαγ� Τ Ύ) ς θΡΎ)σκευτικ�ς πoλιτικ�ς στο Βυζάντιο έγινε απoδεκτ� - Ύ) επιβίωσΎ) ΤΎ)ς Αυτοκρατο ρίας �ταν σΤΎ)ν κόψΎ) του ξυραφιοίι και οι μεταρρυθμίσεις των Ύ)γεμόνων ΤΎ)ς Συριακ�ς δυναστείας �ταν αναγκαίες. , ' , των μετρων, ' αυτων ψ αν ΤΎ) μου σουλ Η επιτυχια που εκαμ μανικ� επιθετικόΤΎ)τα και τελικά εξασφάλισαν μεγαΛU' πιο περιορισμενα " συνορα ΤΎ)ς Α υτεΡΎ) ασφα' λ εια στα νεα , , αναγνωρισΤΎ)κε , τοκρατοριας απο" ολους. Ο 'ι δ ως στραDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
� 'C ' Ι μΎ)χανισμος Ι απουεΙΧΤΎ)κε Ι εc,ισοu τιωτικος αποτελ εσματιΙ απειλΎ)ς, ' ετσι Ι ι και καται ΤΎ)ς ανανεωμενΎ)ς βou λγαΡΙΚΎ)ς ι κος ' Ι το!) Λ εοντα Δ Ι τοσο ι οι ωστε προς το τε' λ ος ΤΎ)ς βασι λειας ι Άραβες όσο και οι Βοόλγαροι βρίσκονταν uπό έλεγχο. Και όταν οι Βοόλγαροι Ύ)γεμόνες απείλΎ)σαν ΤΎjV ΚωνσταντιΙ το!) Θ' Ι ενισχuι Ύ) εικονομαχια Ι λΎ) στις αρχες νοuπο ... αιωνα, ι ι ι σε και πα' λ ι το φρονΎ)μα το!) στρατο!)ι πο!) πετuχε σΎ)μα� Ι αναμεσα ι νικες. ι Αuτος ι ο στενος ι υεσμος ι ντικες στα κατορ�I Ι Ι και σΤΎ)ν θ ωματα ι των εικονομαχων στα πευια των μαχων ΕκκλΎ)σία δεν αμφισβΎ)τ�θΎ)κε ωσότο!) οι Άραβες κuρίεu' Ι Ι ι ΤΎ) γενετειρα το!) πατεσαν και λεΎ) λαΤΎ)σαν το Α μοριο, ρα το!) Θεόφιλοu, το!) M ιχα�λ (βλ. κεφάλαιο 4 ) . Τόσο Ύ) εικoνoμαχικ� όσο και Ύ) εικoνoλατρικ� θεολο γία αναπτόΧΤΎ)καν με ορίζοντα αuτές τις σοβαρές για ΤΎjV επιβίωσΎ) το!) Βuζαντίοu απειλές. Σε καιροός πο!) ο κίν� Ι ι uuνος Ύ)ταν αμεσος, οι στρατιωτικοιΙ Ύ)γεμονες επικαλouι ι νταν ΤΎjV ανάγΚΎ) να καταπολεμΎ)θεί Ύ) ειδωλολατρία ώστε 'C"αναΙ ΤΎ) χαΡΎ) s>' ι οι Β u ζαντινοιΙ να κερuισοuν το!) Θ ... Eouι ' οταν ι 'C S> ι απομακρuνονταν, Ι ι λ ες στιγμες "αναι οι uuσκο οι εικονες ι ' . Ω στοσο Ι Ι ι Ύ)ταν οι γuναιβ ρισκαν ΤΎ)ν τtμΎ)ΤΙΚΎ)ι τοuς θ εσΎ) κες Ύ)γεμόνες το!) Βuζαντίοu πο!) σ�κωσαν ΤΎ) σΎ)μαία ΤΎ)ς ' Ι ΕΙιτε πιστεuαν Ι εικονο λ ατριας. σΤΎ) S>uuναμΎ) των ιερων ι ει/ " Ι ι κονων , εκ γενεΤΎ)ς, ειτε ειχαν περιορισμενες γνωσεις για ι ι των εικονων ι , αντλοuσαν απΌι τις β αθ ιες ι ι ΠΎ)ΤΎ) λ ατρεια γές ΤΎ)ς εικoνoλατρικ�ς παράδοσΎ)ς για να δικαιoλoγ� σοuν ΤΎjV αλλαγ� πoλιτικ�ς πο!) στόχεuε σΤΎ) σuμφιλίω σΎ) των αντίπαλων φατριών ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Η επιμoν� s>' S> Ι Ι υιαφορες τοuς σΤΎ)ν καταυΙΚΎ) Ο' ψ εις : ΤΎ)ς εικονομαχιας ειχε ι � ι ι ι και φ!) λ ετικες. ι Γ ια να τα καταφευομικες, κοινωνικες pouv , ΧΡΎ)σιμοποιοόσαν κάθε μoρφ� πoλιτικ�ς εζοuσίας και ισχόος πο!) τοuς παρείχε Ύ) πρoσωπικ� τοuς θέσΎ) ως
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' εκτε λουσαν ' ' χη, ρες-αυτοκρατειρες, οι οποιες καθ Ύ)κοντα , επιτροπου για τους ανΎ)' λ ικους γιους τους. Δεν γνωρίζουμε μετά βεβαιόΤΎ)τας αν επανεισ�γαγαν , "" Ύ)ταν , ' των εικονων " επεΙUΎ) γυναικες Ύ) αν Ύ) αποΤΎ) λατρεια "" , , - λ α-και πατριαΡΧΙΚΎ)ς καταστασΎ) ΤΎ)ς παραυοσιαΚΎ)ς Ι , Ι , ι ι τρειας των εικονων ειχε αναγΚΎ) απο τις γυναικες για να επιβλέψουν και να επισΎ) μoπoι�σoυν ΤΎ)ν επισΤΡOφ� ΤΎ)ζ " , " φτασει Ύ) αποσυν , θ εσΎ) ΤΎ)ς ε<.,ουσιας ' β α θ μο' ειχε ", σε τετοιο των ανορών εξαιτίας ΤΎ)ς κατάρρευσΎ)ς ΤΎ)ς εUΡUτεΡΎ)ς Au τοκρατορίας. Δεν οιαθέτουμε ενοεχομένως αρκετές μαρι , ι ι τυριες για να απανΤΎ)σουμε στο συγκεκριμενο ερωΤΎ) μα. Ωστόσο οι ενοείξεις που μας επιβάλλουν να το θέσουμε , , Ι , , ειναι παραπανω απο αρκετες. Και απο" μονο του αυτο καθιστά ιοιαίτερες τις περιπτώσεις ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, ΤΎ)ς Eu φΡΟσUνΎ)ς και ΤΎ)ς ΘεοΟώρας. Δεν βασίσΤΎ)καν σΤΎ)ν «έ μμεσΎ) εξουσία» � ΤΎ)ν «επιρ ρo� » που συχνά ασΚΟUσε Ύ) χ� ρα � Ύ) μΎ)τέρα του αυτο, , , ' Π ροκειμενου κρατορα. να επι β ιωσουν και να επιτυχουν τους σΚΟΠΟUς τους, εκμεταλλεUθΎ)καν τις οιχόνοιες στους , , , ' ", κο' λπους ΤΎ)ς Ε κκλΎ)σιας, του στρατου, ΤΎ)ς κραΤΙΚΎ)ς υΙΟΙΚΎ)σΎ)ς και ΤΎ)ς μoναστιx�ς κοινόΤΎ)τας. Μεταξι) 785 και 787, Ύ) Eιρ�νΎ) φανέρωσε ΤΎ)ν ικανόΤΎ)τά ΤΎ)ς να χειρίζε ται τις οιάφορες φατρίες ΤΎ)ς Aυλ�ς, καθώς και ουνάμεις πέραν ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας για να εξασφάλίσει τους στό χους ΤΎ)ς . Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στις οιαβοuλεuσεις πρώτα με τον πατριάρχΎ) Παu λο , κατόπιν με ΤΎ) ΣUγκλΎ)ΤΟ ΤΎ) ς ΚωνσταντινΟUΠΟλΎ)ς, ' Α""υριανο. Τ ο παρα, ' τον στρατο, και αργοτερα τον παπα οειγμά ΤΎ)ς έ μελλε να εμπνεuσει μεταγενέστερες προ' σπα' θ ειες, ακομΎ) και ΤΎ)ν ανεπιτυΧΎ) αποπειρα ΤΎ)ς Θ ... εο' ' ' συ ζυγου ' Σ ταυρακιου φανως, του αυτοκρατορα , να υιαΤΎ)''' "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ζ ' μετα, τον θανατο ΡΎ)σει ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)' ει.,ουσια του ' τελευταίου . ΣΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς μακροχρόνιας διαδικασίας προσαρ μoγ�ς στΎjV ισλαμικ� κατάΚΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς Βόρειας Aφρικ�ς, ΤΎ)ς ΠαλαιστίνΎ)ς και ΤΎ)ς Περσίας, οι τρεις αυτοκράτειρές , ζ ' τους. Σ το τε' λος αυΤΎ)ς ' ΤΎ)ς πεμας ασκουσαν ΤΎ)ν ει.,ουσια " , " σε ενα pιouou, το u αντιο ειχε αναγκαστικα μετατραπει ζ Β 'ι:> " μεσαιωνικο' κρατος αναμεσα σε πο λλα' α' λλ α. Απο' ΤΎ)ν αρχαία του κλΎ) ρονομιά, ΤΎ)ν καλλιέργεια ΤΎ)ς βαθιάς ελλΎ) νιστικ�ς παράδοσΎ)ς ενισχυμένΎ)ς από ΤΎ) ρωμα·ίκ� αυτο" κραΤΟΡΙΚΎ)ι πραΚΤΙΚΎ), , το αυτοκρατορικο' κεντρο ειχε κατορθώσει να διαΤΎ) ρ�σει ένα βασίλειο που περιοριζόταν σΤΎ) Μικρά Ασία, τμ�μα των Βαλκανίων, ΤΎ) Νότια Ιταs:' μετα" . Η ταν μια οuuνΎ)ΡΎ) λ'ια και τα νΎ)σια' του Αιγαιου βατικ� περίοδος. ΧάΡΎ) στις αυτοκράτειρες, μετά το 843 άρχισε Ύ) επoχ� κατά ΤΎjV οποία εδραιώθΎ)κε Ύ) σταθερ� πρoσ�λωσΎ) σΤΎ)ν εικονολατρία. Το μεσαιωνικό Βυζάντιο βάλθΎ)κε τότε να μεταβιβάσει ΤΎ) δικ� του εκδoχ� τόσο , , ΤΎ)ς Ε κκλΎ)σιας και του κρατους στα γειτονικα, ε' θ νΎ). ' οσο Ο προσΎ)λυτισμός των Βουλγάρων οφείλει αρκετά στις , που ανανεω' θ Ύ)καν επι' Θ , επαφες ... εοuωρας και οι οποιες s:- ' καρποφόΡΎ)σαν μέσω ΤΎ)ς ιδιοφυ·εας του Κωνσταντίνου Κυρίλλου και του Μεθοδίου, αποστόλων των Σλάβων, και ΤΎ)ς καθoδ�γΎ)σΎ)ς του πατριάρχΎ) Φωτίου . Με ΤΎjV ενσω, ' ματωσΎ) μεγα' λων περιοχων και ανατολ ικα' του Β u' βορεια ζαντίου, άνοιξε ο δρόμος για τον προσΎ)λυτισμό των Ρως στα τε' λΎ) του Ι " αιωνα. ι ι Το μετρο αυτουι του επιτευγματος μπορει, να εκτιμΎ)θ ει' αν θ εσουμε ' ' το ΡΎ)ΤΟΡΙΚΟ" ερωΤΎ) μα : « Τ ι θα γινοταν , ' s:- ειχαν ' θ ε' αν . . . ; » Αν οι τρεις γυναικες σΤΎ)ν πορφυρα uEV σει υπο, τον ε' λ εγχο' τους τον αυτοκρατορικο" μΎ)χανισμο, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ανακοπτοντας ετσι μια αοιασπαστη οιαοοχη αρρενων Ύ)γε� � � ι ι ι ι ι μονων ποu οΙ λ οι τοuς Ύ)ταν φανατικοι εικονομαχοι; ρωι ι ι ι ι τον, θα είχε επέλθει μια σΎ)μαντικ� αλλαγ� πορείαςΠστις πολιτικές και οιπλωματικές σχέσεις σε ολόκλΎ)ΡΟ τον με σογειακό κόσμο. Οι οιαπραγματεύσεις για σuμμαχίες με ΤΎ)ν ειoωλoλατρικ� ακόμΎ) ΔύσΎ) θα είχαν οuσκολέψει, αν οεν οιακόπτονταν εντελώς, οι Ύ)γεμόνες τοu Βuζαντίοu θα ειχαν επαναπροσανατολΙισει ΤΎ)ν Αuτοκρατορια προς αναι ι τολάς οιαΡΡΎ)γνύοντας τοuς οεσμούς με το εικονολατρικό κέντρο ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς. Όμως μια παρόμοια απομάκρuνσΎ) θα μείωνε τις οuνατόΤΎ)τες μιας γόνιμΎ)ς αλλΎ)λεπίορασΎ)ς ιuεων, β ασισμενΎ)ς σΤΎ)ν κοινΎ) χριστιανΙΚΎ) ταUΤΟΤΎ)τα. � ι ι ι ι Καιι φuσικά οεν θα επέτρεπε τον γάμο ΤΎ)ς Θεοφανώς με τον Όθωνα Β Ι και ΤΎ)ν επανανακάλUψΎ) τοu ελλΎ)νικού και τοu αραβικού πολιτισμού σΤΎ) ΔύσΎ) σΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς βα σιλείας τοu ytou τοuς Όθωνα Γ' και ΤΎ)ς θΎ)τείας τοu πά πα Σίλβεστροu Β ' . Και πιθανότατα θα εμπόοιζε ΤΎ) χρι στιανικ� σuνεργασία για τις σταuροφορίες και ΤΎ)ν ανακα τάλΎ) ψΎ) των Αγίων Τόπων από τοuς Άραβες. Όσον αφορά ΤΎ)ν τέχνΎ), οι εικονομαχικές τάσεις ΤΎ)ς Βόρειας ΕuρώΠΎ)ς, όπως τα Libri Carolini και Ύ) σuμβολι κ� τέχνΎ) τοu Germigny, θα είχαν ενισχuθεΙ Η μΎ) αναπα, , ρασταΤΙΚΎ) τεχνΎ) και ενα περιορισμενο ανεικονικο ρεπερι ι τοριο χριστιανΙΚΎ)ς τεχνΎ)ς θα ασκοuσαν οια β ρωΤΙΚΎ) επιρ� ι ι ι ι ρo� . Οι ελλΎ)νορθόοοξες κοινόΤΎ)τεςι ποu ζούσαν uπό ισλαμικο ζuyo -οποu οεν προΙ λ α βε να φτασει Ύ) εικονομαχια � ι ι ι ι ι θα είχαν καταβαραθρωθεί και οι εικόνες τοuς θα κατα στρέφονταν . Οι βuζαντινές εικαστικές παραΟόσεις θα πα ραχωρούσαν ΤΎ) θέσΎ) τοuς σε οιακοσμΎ)τικά μΎ) αναπαρα στατικά σχ� ματα, περιορίζοντας έτσι σε μεγάλο βαθμό ΤΎ)ν εμπνεuσΎ) και ΤΎ)ν ποικι λΙια ΤΎ)ς αναπαρασταΤΙΚΎ)ς τε,
ι
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ι
ι
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
' ' ' . Κ ατω θα μποαπ " αυτες τις συν θΎ)κες, χνΎ)ς σΤΎ) Δ υσΎ) , αναπτυχτει' σΤΎ)ν Ιτα" ' ρουσε αραγε Ύ) ΑναγεννΎ)σΎ) να ειχε " , ' β αθ ια' εΠΎ)ρεασμενΎ) ' που Ύ)ταν ' λ ια, τοσο απο το Β υζαντιο ; Αν επί πεντακόσια χρόνια Ύ) Aνατoλ� και οι βυζαντινές επαρχίες σΤΎ) Νότια Ιταλία εφάρμοζαν τις εικονομαχικές αρχές, άραγε θα �ταν Ύ) ΡώμΎ) ικαν� να υπερασπιστεί το αναπαραστατικό ΤΎ)ς στοιχείο; Και πάλι, για να θέσουμε το ερώΤΎ) μα οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τον πέρα από τα συνΎ)θισμένα ρόλο και ΤΎ)ν επιρρo� που άσΚΎ)σαν Ύ) Eιρ�νΎ), Ύ) ΕυφροσίΝΎ) και Ύ) Θεοδώρα. Ωστόσο δεν έπαιξαν αυτόν τον ρόλο επειδ� , ' ' � " κατειχαν και εκμετα λλ ευοΎ)ταν γυναικες, α λλ α' επεΙUΎ) , ' Απ ' αυΤΎ) ΤΎ) νταν κατα' λλΎ) λ α ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)' ισχυ. , Ύ) σταυιουρομια , τους υΠΎ)ρι.,ε , � μια σπουυΎ) , � � � , ασΚΎ)σκοπια, , , στο φυ' λο τους και ' � σΎ)ς ει.,ουσιας. πιστες 'Ηταν λ ιγοτερο , , περισσοτερο σΤΎ)ν πορφυρα. ' Μ ετα' τον σφετερισμο' του θ ρονου απο' τον Β ασι' λ ειο Α' το 867, οι αυτοκράτειρες δεν εξάσΚΎ)σαν ποτέ πια στον ίδιο βαθμό ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� εξουσία. Το Βυζάντιο επέ στρεψε στον κανόνα ΤΎ)ς διακυβέρνΎ)σΎ)ς από τους άνδρες, , � . Ακο' σΤΎ)ν αποφασισΤΙΚΎ), και ισχυΡΎ), πατριαΡΧΙΚΎ), ται.,Ύ) μΎ) και Ύ) Zω� , ωσότου ενΎ)λικιωθεί ο γιος ΤΎ)ς Κωνστα ντίνος Ζ ' , δεν κατόρθωσε να αναβιώσει ΤΎ)ν επίδρασΎ) αυ, των γυναικων , , "� των που ειχαν ενυυ θ ει' ΤΎ)ν πορφυρα, παροτι αυτές οι ίδιες είχαν ισχυρoπoι�σει ΤΎ) θΎ)λυκ� εκδoχ� ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας. ΒρέθΎ)κε αντιμέτωΠΎ) με " εναν αυσΤΎ)ΡΟ, επικρι, Ν ικο' λ αο Μ υστικο, τον πατριαΡΧΎ) τ� ΤΎ)ς θέσΎ)ς ΤΎ)ς Zω�ς ως τέταΡΤΎ)ς συζύγου ενός αυτοι ι ι , Ι κρατορα και ισχυρο συνΎ)γορο ΤΎ)ς αρσενΙΚΎ)ς κυριαρχιας. Από ΤΎ) στιγμ� που ο σύζυγός ΤΎ)ς Λέων ΣΤ ' είχε καταρ γ�σει ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα τέταρτου γάμου για oπoιoνδ�πoτε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
5°8
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" ' Ύ) Ζ ωΎ)" ειχε απεναντι ' λΎ) ΡΎ) παΧ ριστιανο, ΤΎ)ς μια ολοκ , , 'C ζ ' ποu αντιστεκονταν σε εκεινΎ) και ραται.,Ύ) αι.,ιωματοuχων τον γιο ΤΎ)ς. Η έλλεΙψΎ) ισχuρών αuτοκρατορισσών μέχρι ΤΎ) βασιλεία των πορφuρογέννΎ)των Zω�ς και Θεοοώρας τοu ΙΑ' αιώνα UΠΟΟΎ)λώνει ότι Ύ) Eφ�νΎ), Ύ) ΕuφροσύνΎ) και " s:, ' ' λ αν εν μερει ' οφει ΤΎ)ν ικανΟΤΎ)τα τοuς να εκΎ) Θ ... εουωρα μεταλλεύονται τις οuνατόΤΎ)τες ποu προσφέρονταν σε μια γuναίκα Ύ)γεμόνα σΤΎ)ν κρίσιμΎ) κατάστασΎ) ποu επικρα, ' οσο ' s:, ' υιαρκοuσε τοuσε σΤΎ)ν Αuτοκρατορια Ύ) μεταβ αΤΙΚΎ)' " ' ' s:, , οταν περιουος ο στοχος Ύ)ταν Ύ) επι β'ιωσΎ) απο, τις σφοορές επιθέσεις τοu Ισλάμ. ΧάΡΎ) σΤΎ) κρίσΎ) ποu σοβούσε στ-ην πατριαρχικ� τάξΎ) πραγμάτων, κατάφεραν να εκμε ταλλεuθούν ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς χ�ρας αντιβασίλισσας � ΤΎ)ς μΎ)" ενος νεαροu" πριγκιπα. Μετα' τον Β ασι'λ ειο Α' , πατριας , , ρα' λλΎ) λ α με ΤΎ)ν προσκuνΎ)σΎ) των ειχονων αποκαταστα' ' Ύ) πατριαΡΧΙΚΎ), ται.,Ύ) 'ζ . θΎ)κε εκ νεοu Όμως τότε πια, Ύ) επιβίωσΎ) ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας είχε εξασφαλίσει ΤΎ)ν εξάπλωσΎ) ΤΎ)ς βuζαντιν�ς τέχνΎ)ς και αρχιτεκτoνικ�ς, ΤΎ)ς μoναστικ�ς οργάνωσΎ)ς, ΤΎ)ς λειτοuρ" πραΚΤΙΧΎ)ς, των προσεUΧΎ)ταριων , γΙΚΎ)ς και των uμνο λ0γίων, καθώς και ΤΎ)ς μΎ) θΡΎ)σκεuτικ�ς λογοτεχνίας. Το Κίεβο και άλλα μέρΎ), πιο βόρεια και πιο ΟUΤΙΧά, παρέ λαβαν ΤΎ)ν πνεuματικ� κλΎ)ρονομιά ΤΎ)ς Αuτοκρατορίας, s:, ' χαραΚΤΎ)ριστικα, ΤΎ)ς. καθως ' και πολλ α" απο τα υΙΟΙΚΎ)τικα Οι λαϊκές βuζαντινές παραΟόσεις uιοθετ�θΎ)καν από τοuς Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς μεσαιωνικ�ς Βοuλγαρίας, ΤΎ)ς Σερβίας και ΤΎ)ς Οuγγαρίας. ΕΠΎ)ρέασαν τ-ην ανάπτuξΎ) ΤΎ)ς Αγίας Ρω μα'ίκ�ς Αuτοκρατορίας σΤΎ) ΔύσΎ) με το σύμβολο τοu οικέ" και εφτασαν σΤΎ)ν π λΎ)ΡΎ) φα λou αετοu, αν ' ' θΎ)σΎ)' τοuς στα εοάφΎ) ΤΎ)ς Αγίας Ρωσίας. Ωστόσο Ύ) βuζαντιν� επφρo� ι ι , " ειναι περισσοτερο εμφανΎ)ς στις τεχνοτροπιες, σΤΎ) ΧΡΎ)σΎ) ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
το!) ψηφιοωτού, της νωπογραφίας και της αγιογραφίας. ' Ι ι της να � ειχε ι απΌ λ εσει ποτ εΙ την ικανοτητα οεν Η Δ uση ι / Ι ' ι αναπαραγει την αν θ ρωπινη μορφη/ , ικανοτητα πο!) την ειι Γ ρηγοριος. ι ι Ω στοσο χε εuστοχα uπερασπιστειι ο παπας ι πολλές οιαφορετικές σχολές μεσαιων ικ�ς τέχνης αν α πτύχτηκαν uπό την επιρρo� της βuζαντιν�ς οεξιότητας ι οχι ι μονο ι στη Ρ ωσια ι α λλα' και στη Βενεκαι μαστοριας, τία, τη Νότιο Ιταλία, τη Σικελία, ΤΎjV Kρ�τη και την Κύ, Ι ι προ, πο λu' αργοτερα απΌ" τοτε πο!) οι παραπανω περιοχες ι ι Τε λ ικα, ι ειχαν απΌ λεστειι οριστικαι για την Αuτοκρατορια. στο έ ργο το!) Δoμ�νικo!) Θεοτοκόποuλοu, το!) οιάσημο!) Ελ Γκρέκο, οι αγιογραφικές παραΟόσεις το!) ΙΣΤ ' αιώνα ι ι ι στην αναγεννηπερασαν απΌι την Κ ρητη και τη Β ενετια ι ι σιακηι τεχνη της Ι σπανιας. Αuτές οι μακροπρόθεσμες επιρροές μπορούν να ανι χνεuθούν ως ένα σημείο στη οεύτερη αναστ�λωση των εικόνων το 843 από την αuτοκράτειρα ΘεοΟώρα. Χάρη ' ι αστην επιμονηι της, το Β u ζαντιο στα τε' λη ΤΟU Θ' '" αιωνα , , ' Ι " αγιογραφικες νανεωσε και ανεΠΤUι.,ε τεχνοτροπιες πο!) έμελλε να αποτελέσοuν το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ' ληρο!) αuτοκρατοι ι ο λοκ τεχνης τοu , χαρακτηριστικοι ενος ρικού πολιτισμού πο!) επέζησε για ακόμη μισ� χιλιετία και πλέον. Αuτ�ν ακριβώς την έκφανση το!) βuζαντινού πολιτισμού ενστερνίσθηκαν με τόση θέρμη οι Σλάβοι και είναι ολοφάνερη ακόμη και σ�μερα σε πολλές περιοχές των Βαλκανίων, της Noτιoανατoλικ�ς Εuρώπης και της Ρωσίας. Οι εικόνες παίζοuν αναμφισβ�τητα ζωτικό ρόλο στην αναβίωση της Ορθοοοξίας στην επoχ� μας , όπο!) ι να �οει αν θ ρωποuς ι ι για να προμπορειι κανεις να σταματοuν Ι Ι ι ι σκuνησοuν και να ασπαστοuν ιερες εικονες πο!) εκτι' θ ενται ι ι ι ' t: σε εικονοστασια στην ακρη το!) �uρομοu , ει.,ω απΌι εκκληDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
510
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦ ΥΡΑ
Ι ΕΙιτε θ εωρειται Ι και σε UΎ)μοσιοuς ι κατα' λοιπο '" χωρους. ι σιες αρχαίας οεισιοαιμονίας, είτε αναγνωρίζεται ως προσφιλές εργαλείο οιοασκαλίας, οι εικόνες αποτελοίιν αναπόσπαστο τμήμα ΤΎ)ς βυζαντινής κλΎ) ρονομιάς. Η αγιογραφική πα ράοοσΎ) οιασώζει κάτι από ΤΎ) βαθίιτεΡΎ) ουσία του πολιι Αυτοκρατοριας. ι Και αυτες ι που παι τισμουι ΤΎ)ς Β uζαντινΎ)ς Ι " ι ι β ο, νω απ, ο' λους φερουν ΤΎ)ν ευ θ υνΎ) γι αυτον τον θ ριαμ " πορφυρας, Ύ) , ι ειναι οι τρεις γυναικες ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς ΕιρήνΎ), Ύ) ΕυφροσίινΎ) και Ύ) ΘεοΟώρα.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
51 1
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Π ΗΓ Ε Σ ΚΑΙ Σ ΗΜ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
Σ χετικά με τις πηγές που χρησιμοποιή-θηκαν γι ' αυτή τη μελέτη
Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Ι Π Ο Υ ΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ Μ Ε ΤΟΝ Μ Ε ΣΑ Ι Ω ΝΑ Δ Υ
σκολεύονται να αναπλάσοuν τη ζω� των μεσαιωνικών yu' Το γεγονος " οφειλ εται σε μεγα' λο βα θ μο' στο οτι , οι ανναικων. δρες τοu Μεσαίωνα ποu κατέγραφαν το παρόν της επoχ�ς τοuς δεν σuμμερίζονταν το ενδιαφέρον τοu 2 1 0u αιώνα για το θηλuκό μισό της ανθρωπότητας. Παρότι μερικές γuναίκες άφησαν δικά τοuς γραπτά, όπως η Dhuoda ποu έγραψε ένα Εγχειρίδιο για τον γιο ης, δεν γνωρίζοuμε παρά ελάχιστα για την καθημεριν� τοuς ύπαρξη , τη διατρoφ�, την uγεία τοuς, αuτά ποu τοuς πρόσφεραν εuχαρίσηση � πόνο. Γνωρίζοuμε και άλλες γuναίκες από τα νομικά έγγραφα με τα οποία ίδρu σαν μoναστ�ρια και φιλανθρωπικά ιδρύματα κάνοντας δωρεές γης και χρ�ματoς ορισμένες σuνέταξαν διαθ�κες με τις οποίες μοίρασαν την περιοuσία τοuς και κληροδότησαν τα ακίνητά τοuς. Όμως παρόμοια κείμενα αποκαλύπτοuν ελάχιστα από τα προσωπικά σuναισθ�ματα της δωρ�τριας είναι γραμμένα σύμφωνα με νομικά τuπικά ποu ενισχύοuν τον χριστιανικό χα ρακτ�ρα των δωρεών οι οποίες γίνονται για τη σωτηρία της Ψuχ�ς. s:Από τη στιγμ� ποu δεν σώζεται καμιά πρoσωπικ� κατα γραφ� , είμαστε uποχρεωμένοι να αναπλάσοuμε τη ζω� των " , στον Μ εσαιωνα γuναικων με β αση οσα αναφεροuν οι ανυρες ' , σuγγραφείς γι' αuτές. Πρέπει να λαμβάνοuμε uπόψη τις uφέρ ποuσες αντιλ�Ψεις τοuς για τη γuναικεία φύση, την εγγεν�
Ο
,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
αδυναμία της και ΤΎ) ρoπ� ΤΎ)ς προς ΤΎ)ν αιωνιόΤΎ)τα. Σπάνια μια γυναίκα προσελκύει ΤΎ)ν πρoσoχ� ενός χρονογράφου και όταν γίνεται κάτι τέτοιο Ύ) αιτία είναι συχνά κάποιο υποτιθέ μενο σκάνδαλο. Μερικές φορές καηγορίες για σεξουαλικές, Ι ατασ θ α λ'ιες εΚΤΟι.,ευονται Ι Ύ)Ι θ ΡΎ)σκευτικες Ι ζ Ι οικονομικες μονο και μόνο επειδ� μια γυναίκα κατορθώνει, ως μΎ) όφειλε, να / ζ ΤΎ)ν προσΟΧΎ)Ι στο ατομο Ι Ι ΤΎ)ς. Α παιτειται Ι ζl αρκεΤΎ)Ι ει.,ατρα βΎ)ι.,ει σΚΎ)σΎ) για να μάθει κανείς να αποκρυπτογραφεί τα σΎ)μεία και να σταθμίζει ΤΎ)ν αξία του ενδιαφέροντος προς ΤΎ) λαγνεία που χαραΚΤΎ)ρίζει τα μεσαιωνικά κείμενα. ΑκόμΎ) και εκείνοι οι άνδρες συγγραφείς που διάκεινται με μεγαΛUτεΡΎ) συμπάθεια απέναντι στις γυναίκες νιώθουν υποχρεωμένοι να τονίσουν πό σο άγιες, αφοσιωμένες και φιλεύσπλαχνες είναι οι γυναίκες με τις οποίες ασχολούνται - θαρρείς και οι γυναίκες δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν με λιγότερο φορτισμένους όρους. Οι Ύ)γεμόνες και των 060 φύλων, φυσικά, όφειλαν να δρουν σύμφωνα με ορισμένα ιδανικά. Όποτε ωστόσο ένας ιστορικός Ι Ι ΧΡΎ)Ι Ι \:' επιθ υμειΙ να καταUΙκασει εναν αυτοκρατορα Ύ)Ι β ασι λ ια, / Ι Ι Ι Ι \:' ζ σιμοποιει ΤΎ) με' θΟοΟ ΤΎ)ς ει.,υ β ρισΎ) ς : ενας τυπικος τροπος υποβιβασμού ΤΎ)ς θέσΎ)ς ενός άνδρα, που περιλαμβάνει επιθέσεις σΤΎ)ν Ύ)θικ� του με υπαινιγμούς περί μοιχείας, αιμομιξίας � σε ξουαλικών διαστροφών . Το ενδιαφέρον στον αποκρυφισμό, στις προφΎ)τείες � σΤΎ) μαγεία σΎ)μαίνει αίρεσΎ) , πράγμα απα ράδεκτο για κάποιον που έχει επιλεγεί από το χέρι του Θεού Ι Ι Ι Ι 10 μως σΤΎ)ν περιπτωσΎ) των να κυ βερνΎ)σει εναν εκ λ εκτοΙ λ αο. επιφανών γυναικών είναι πoλU πιο απλό για τους συγγραφείς να καταφεύγουν στο αμάΡΤΎ)μα ΤΎ)ς Εύας, ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς γυναί κας, το οποίο καταδίκασε όλο το γυναικείο φύλο σε θέσΎ) κα τωτερόΤΎ)τας. Μονάχα οι «άγιεζ» δικαιούνται να εξαρθούν πά νω απ' αυτ� ΤΎ) μοίρα, κι αυτές είναι ελάχιστες. Όσον αφορά τις τρεις Βυζαντινές αυτοκράτεφες που απο τελούν το αντικείμενο ΤΎ)ς παρούσΎ)ς μελέΤΎ)ς, διαθέτουμε ακόμΎ) λιγότερες μαρτυρίες. Δεν έχουν σωθεί δικά τους λόγια εκτός από τις επίσΎ)μες ανακοινώσεις, τους νόμους � τις δΎ)-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
λώσεις που βάζουν στο στόμα τους άνορες συγγραφείς. Υπο" επε βλεπαν τα αρχεια , ' ' τους και εγραφαν ' οτι επιστολ ες θ ετουμε όμως παρόμοια έγγραφα οεν έχουν οιασωθεΙ Έτσι, αντίθετα με τους περισσότερους βιογράφους οι οποίοι στηρίζονται σε κείμενα των ατόμων που βιογραφοίιν, οφείλουμε να βροίιμε άλλους τρόπους ανασίινθεσ"ης της ζω�ς των τριών αυτοκρατο, ' ' Ο ι χαρακτηρες ρισσων. τους πρεπει να συγΚΡΟΤΎ) θ ουν ' με β α' " , , Ψ αν α' λλοι σχετικα' με αυτες ομως ο'λ ες οι οια ' σΎ) οσα εγρα � θ εσιμες πλΎ)ροφορίες είναι φιλτραρισμένες μέσα από τα μάτια , � , που οιακατεχονται , � απο, ενα σωρο, προκατα λΎ)' ψ εις για ανορων τις γυναίκες. , , εκτιμΎ), βυ ζαντινες ' αρκετες 'Ετσι, παρ ' ο'λ ο που υπαρχουν σεις για ΤΎ)ν Eιρ�νΎ), ΤΎjV ΕυφροσίινΎ) και ΤΎ) Θεοοώρα, απου σιάζει παντελώς κάθε καταγραφ� των οικών τους αντιλ�Ψεων και των προσωπικών τους πρoτιμ�σεων. Τα ιστορικά μυθιστο ρ�ματα, και υπάρχουν πολλά, ασχολοίινται με αυτά που οι συγ γραφείς τους υποθέτουν ότι οι αυτοκράτειρες θα κατέθεταν στα προσωπικά τους Ύ) μερολόγια. Ωστόσο κάθε ιστορία του Βυζαντίου παρουσιάζει αυτές τις τρεις γυναίκες αποοεχόμε νΎ) σε γενικές γραμμές τις μερολΎ)πτικές απόψεις των βασικών χρονογράφων ΤΎ)ς επoχ�ς τους. Κάποιοι είναι πιο ανοιχτά μι σογίινΎ)οες, όλοι ωστόσο αναπαράγουν τις μεσαιωνικές αντι λ�Ψεις : ότι οι γυναίκες οφείλουν να περιορίζονται στο νοικο κυριό τους και στις οικιακές ασχολίες τους, καθώς και στα χρι στιανικά τους καθ�κoντα. Ωστόσο οι αυτοκράτειρες, ως σίιζυ γοι, μΎ)τέρες και αργότερα χ�ρες, �ταν συχνά σε θέσΎ) να παί ξουν πιο ενεργό ρόλο σΤΎ)ν κυβέρνΎ)σ"η . Είναι μια εξέλιξΎ) που σΎ)μειώνεται από τους σ6γχρονο6ς τους άνορες ιστορικοίις, οι οποίοι εΚΟΎ)λώνουν ΤΎjV αμΎ)χανία και ΤΎ) ουσφορία τους γι' αυ τές τις ασυν�θιστες ΟρασΤΎ)ριόΤΎ)τες. Βλέπουν σε αυτές τις ατομικές περιπτώσεις μια γενικότερΎ) αμφισβ�ΤΎ)σΎ) . Σε πολ, , λ ες ' περιπτωσεις βωσουμε ' οεν ειναι ευκολο να οιακρι � τι κατορ� " θωσαν στΎjV πραγματικόΤΎ)τα οι γυναίκες Ύ)γεμόνες. Οι σίιγ χρονοί τους συχνά αποοίοουν όλα τα ε6σΎ)μα για τις ορθές τους Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
, , αποφασεις στοuς αρρενες σuμβ ou' λοuς τοuς, στρατιωτικοuς ' και θρησκεuτικούς, ενώ παράλληλα κατηγορούν τις γuναίκες της αuτοκρατορικ�ς οικογένειας όποτε χρειάζονται έναν αποδιο πομπαίο τράγο. Ένα πρόσθετο πρόβλημα αναφύεται εξαιτίας της εσκεμμέ νης καταστρoφ�ς πολλών πηγών της επoχ�ς. Οι σωζόμενες πηγές για την ιστορία τοu Βuζαντίοu τον Η ' και τον Θ' αιώ να περιέχοuν τις απόψεις μόνο της θρησκεuτικ�ς παράταξης ποu θριάμβεuσε στην εικονομαχία : των εικονολατρών. Η au στηματικ� εκμηδένιση της αντιπολιτεuόμενης εικονομαχι κ�ς θεολογίας σημαίνει ότι η ερμηνεία τοuς είναι σε μεγάλο βαθμό μερoληπτικ� . Τίποτα το καλό � το θετικό δεν ανα γνωρίζεται στοuς εικονομάχοuς, οι οποίοι καταδίωκαν τοuς εu, -εικονο λατρες σε βεις στη υιαρκεια των S."uUO περιουων της επι' ' S.' ' S.' ' σημης εικονομαχίας. Όλοι οι έπαινοι επιφuλάσσονται για εκεί νοuς ποu τάσσονταν uπέρ των ιερών εικόνων και τις αποκατέ στησαν στη λατρεuτικ� θέση ποu τοuς άρμοζε στο πλαίσιο της Εκκλησίας. Αuτ� η ανισορροπία στις σωζόμενες πηγές σημαδεύεται ε πίσης από μια τάση να δίνεται έμφαση στη σφαίρα της θρη, πρακτικης ' σε β αρος ' σκεuτικης ο'λ ων των α' λλ ων. Η auyxpou' ση στο ζ�τημα των εικόνων κuριαρχεί σε όλα τα κείμενα και αναδεικνύει την εικονομαχία ως το κεντρικό θέμα της ιστορίας , β ασιμοι ' λογοι ' ' uπαρχοuν τοu Η ' και τοu Θ" αιωνα. Ω στοσο ποu μας κάνοuν να θεωρούμε τη σuγκεκριμένη περίοδο ως εξαφετικα, σημαντικη, για την επι β'ιωση της Αυτοκρατοριας. ' Χωρις ' σημαντικές μεταρρuθμίσεις στη στρατιωτικ� και τη δη μο σιoνoμικ� διοίκηση , το Βuζάντιο πιθανότατα θα είχε uποκύ ψει στοuς Άραβες και τοuς Βοuλγάροuς. Η Eφ�νη, η Εuφρο σύνη και η Θεοδώρα όφειλαν να ασχοληθούν με παρόμοια ζη τ�ματα. Όμως στις σωζόμενες πηγές αντιμετωπίζονται xu ρίως ως πρόμαχοι της εικονολατρίας, με αποτέλεσμα την απο λoγητικ� παραποίηση μεγάλοu μέροuς των σχετικών αναφο ρών στο πρόσωπό τοuς. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ευτυχώς, υπάρχουν αρκετοί έμμεσοι τρόποι παράκαμψΎ)ς αυτών των πρoκαταλ�Ψεων, οι οποίες αφ�νoυν εξάλλου ατεκ' π λ ευρες ' του β'ιου των αυτοκρατορισσων , μΎ) ριωτες πο λλ ες , . , ' ' απ ο' λ α, οι αυτοκρατειρες μοιρα' ζονταν τον ι'δ ιο τροπο Π ρωτα , ζω�ς με τις υπόλοιπες γυναίκες ΤΎ)ς ελίτ ΤΎ)ς επoχ�ς τους όπου κυριαρχούσαν καθιερωμένα πρότυπα. Η μΎ)τρόΤΎ)τα �ταν ο πρωταρχικός τους ρόλος και αυτό που όφειλαν �ταν να κά νουν παιδιά, ιδίως γιους. Η γέννΎ)σΎ) μιας κόρΎ)ς συν�θως απο σιωπάται στις ΠΎ)γές ΤΎ)ς επoχ�ς. Οι πλούσιες γυναίκες ό, ' ' φει λ αν επισΎ)ς να επι βλεπουν τα νοικοκυρια, τους, να φροντιζουν τους πιο φτωχούς συγγενείς τους, να προβαίνουν σε φι λανθρωπικές πράξεις σε μια ευρύτερΎ) κλίμακα και να συμπε ριφέρονται ως πρότυπα χριστιανικ�ς μΎ)τρότητας. ΑκόμΎ) Ύ) εκπαίδευσΎ) των παιδιών τους, τουλάχιστον μέχρι ΤΎ)ν Ύ)λικία , , δ ΙΚΎ)' τους ευ θ υνΎ) ' . Β ε' β αια ει, των επτα" ετων περιπου, Ύ)ταν , ' τις βΟΎ) θ ουσαν ' χαν υΠΎ)ρετες οι οποιοι και εγγυουνταν ΤΎ)ν κα, τάλλΎ)λΎ) μόρφωσΎ) για τα παιδιά τους. Εκπαιδεύονταν τόσο τα κορίτσια όσο και τα αγόρια, αν και οι παραδόσεις «ΤΎ)ς ρό κας και του αδραχτιού» θεωρούνταν απαραίΤΎ)τες μόνο για τα κορίτσια. Aυτ� Ύ) έ μφασΎ) στΎ)V εκπαίδευσΎ) υποδΎ)λώνει ότι οι γυ, ι ι , ναικες που προερχονταν απο, τις οικογενειες ΤΎ)ς βυ ζαντινΎ)ς ελίτ �ταν και οι ίδιες μορφωμένες και πιθανόν εγγράμματες. Ενδεχομένως να βασίζονταν σε γραφείς που έγραφαν για λο γαριασμό τους αλλά φαίνεται απίθανο να μΎ) γνώριζαν ανά γνωσΎ) , αφού το επίπεδο μόρφωσΎ)ς και καλλιέργειας που απαιτουνταν απο, τα με' λΎ) ΤΎ)ς κυ βερνωσας ε λ "ιτ Ύ)ταν αρκετα, , ' υψΎ)λό. Άλλωστε Ύ) ικανόΤΎ)τά τους να αλλΎ)λογραφούν ΤΕΚ μαίρεται από το γεγονός ότι πολλές επιστολές απευθύνονταν προσωπικα, στις 'δ ι ιες. Ε φοσον οι γυναικες που Ύ)ταν ε ξοριστες ' , ' ' σε μoναστ�ρια, τα οποία έπαιζαν ρόλο φυλακ� ς , δέχονταν γράμματα εκεί, φαίνεται λογικό να υποθέσουμε πως απαντού σαν στους επιστολογράφους τους. Πάντως οι απαντ�σεις τους δεν σώζονται. Οι άνδρες συγγραφείς κρατούσαν αντίγραφα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ
των κειμένων τους, σuμπεριλcψβανομένων των επιστολών τους, όμως οι γυναίκες με τις οποίες αλληλογραφοuσαν δεν διαΤΎ) pOUv αρχεία των επιστολών τους παρά σε πολι) μεταγενέστε ρες εποχές. Όταν ξεμπέρδευαν με το καθ�κoν ΤΎ)ς τεκνοποίΎ)σΎ)ς , οι γυναίκες ης βυζαντιν�ς ελίτ είχαν διάφορες επιλογές. Πολ λές έβρισκαν ελεuθερο πεδίο για να επιδοθοuν σε φιλανθρω πικές κοινωνικές δρασΤΎ)ριόΤΎ)τες, που τους επέτρεπαν να Ι , f απο το σπιτι τους και τις εφερναν σε επαφΎ), με ανβγαινουν ' θρώπους πιο φτωχοuς και λιγότερο ευνΟΎ)μένους από ό,τι οι ίδιες. Οι γυναίκες έμεναν συχνά χ�ρες σε σχετικά νεαρ� Ύ)λι κία, με αποτέλεσμα να μποροuν να ελέγχουν πιο ικανΟΠΟΙΎ), τικα, ΤΎ)ν προσωΠΙΚΎ), τους ζωΎ)' . Ε'ιτε ξαναπαντρευονταν , ειτε προτιμοuσαν να μείνουν μόνες, είτε ακόμΎ) αποφάσιζαν να απο σuρθοuν από τον κόσμο και να κλειστοuν σε μoναστ�ρια, σε αυτό το στάδιο ΤΎ)ς ζω�ς τους είχαν ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα να επιλέΙ , ' ξ ουν τροπο του συζωΎ)ς μακριαΙ αποι τον ε' λεγχο του πατερα, ζuγοu � των άλλων αρρένων συγγενών. Όμως είναι σαφές ότι οι επιλογές τους �ταν κατά κανόνα περιορισμένες και ακόμΎ) και οι πλουσιότερες και πλέον ανεξάΡΤΎ)τες γυναίκες υπο χρεώνονταν συν�θως να σuμβιβαστοuν με ένα μέλλον που το καθόριζαν άλλοι για λογαριασμό τους. Στους πρώιμους χριστιανικοuς αιώνες, οι αυτοκράτορες έδι ναν ιδιαίτεΡΎ) σΎ)μασία στις θΎ)λυκές κλΎ) ρονόμους τους . Τις περισσότερες φορές τις υποχρέωναν να παντρεuτοuν αντί να μοιράζουν αφειδώς τις περιουσίες που είχαν κλΎ)ρoνoμ�σει στΎjV ΕκκλΎ)σία � σε άλλα αγαθοεργά ιδρUματα. Η ίδια πίεσΎ) εξα κολοuθοuσε να ασκείται στο Βυζάντιο, όπως θα ανακαλuψει Ύ) αγία Αθανασία τον Θ ' αιώνα, με ΤΎ)ν ευκαιρία ΤΎ)ς έ κδοσΎ)ς ενός αυτοκρατορικοι) διατάγματος που όριζε ότι οι ανuπαντρες και οι χ�ρες όφειλαν να παντρεuτοuν αλλοδαποuς ( εθνικούς), δΎ)λαδ� άνδρες πέρα από τα σuνορα ΤΎ)ς Αυτοκρατορίας. Η αγία κατέφυγε στους κόλπους ης ΕκκλΎ)σίας, πράγμα που έ γινε σεβαστό αλλά επίσΎ)ς φανερώνει πόσο περιορισμένες �ταν ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
στην πραγματικότητα οι επιλογές της. Τέλος, προτοό πεθά νουν, πολλές γυναίκες της βυζαντινής ελίτ διάλεγαν τον τό πο όπου επιθυμούσαν να ταφούν και ανήγειραν οικογενειακά ιερά για τον εαυτό τους και για τους άμεσους συγγενείς τους. Ανάλογες πληροφορίες συχνά παρεισφρέουν έμμεσα στις ΠΎ) γές, οπότε μελετώντας τα κείμενα που αναφέρονται στον θά νατο κάποιων μπορούμε να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους τάφΎ)κε σε έναν συγκεκριμένο τάφο. Από ΤΎ) στιγμή που γινόταν σύζυγος του αυτοκράτορα, Ύ) καθΎ)μερινή ρουτίνα μιας αυτοκράτειρας καθοριζόταν από έναν πολύπλοκο κύκλο αυλικών καθΎ)κόντων : πρόκειται για το Ύ)μερολόγιο των εορτών, των δΎ)μοσίων εμφανίσεων, των λει τουργιών και των κοσμικών τελετών που έπρεπε να ΤΎ)ρείται. Αυτές οι τελετές προφανώς μονοπωλούσαν πολλές ώρες τους " , ' , ωρες σε καθΎ) μερινΎ)' β ασΎ) που τις περνουσαν τοσο με τις α' λ λες γυναίκες ΤΎ)ς Αυλής όσο και με τους συζύγους τους, από " '' ' Ο ι αυ λ ιτον αυτοκρατορα εως τον πιο ταπεινο' αι.,ιωματουχο. κές δρασΤΎ)ριόΤΎ)τες καταγράφονται στο Περί της Βασιλείου " σωζεται σε ενα , ' 'Ι: τα",εως, το οποιο μοναδ ικο' α λλ α" οχι π λΎ)ρες αντίτυπο μιας έκδοσΎ)ς του Ι' αιώνα. Πιθανότατα συντάΧΤΎ), , ' Ζ' ( αυτοκρατορα κε υστερα απο, δ ιαταγΎ)' του Κωνσταντινου μεταξύ 945-958) και περιέχει αρκετά κείμενα του ΣΤ' αιώνα καθώς και μεταγενέστερο υλικό. Τα περισσότερα έχουν ΤΎ) μορφή γενικών προδιαγραφών, ένα είδος εγχειριδίου για ην ορθή τέλεσΎ) ορισμένων τελετών : τον γάμο του αυτοκράτορα, τον εορτασμό ΤΎ)ς ΠενΤΎ)κοστής, ΤΎ)ς Πρωτοχρονιάς και πάει λέγοντας. Επειδή πολλές απ' αυτές τις τελετές απαιτούν ΤΎ) συμμετοχή και ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, Ύ) συγκεκριμένΎ) ΠΎ)γή προσ διορίζει κάποιες όψεις ης ζωής ης αυτοκράτειρας με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Η έρευνα των πραγματικών συνθΎ)κών κάτω από τις οποίες , , ζουσαν σε δ ιαφορες ' ' περιο'δ ους οι αυτοκρατειρες μπορει, επι' σΎ)ς να δ ιαφωτισει ικανΟΠΟΙΎ)τικα, ΤΎ) ζωΎ)' τους. Γ ιατι' μολονο' τι είχαν ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα πoλu γρήγορα να ανέλθουν στα υψΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Π Η ΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
λότερα αξιώματα, θα είχαν σίγουρα αντιληφθεί πόσο εύκολα οι προνομιακές συνθήκες μπορούσαν να μεταβληθούν εν μια , , , συνΎ)' θ ως ε ξαιτιας ' αποφασεων Ι νυκτι, που επαιρναν οι αρρενες , ' βλεπουμε ' ' ' συγγενεις τους. Κατα' σειρα, ΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) να ε ξοριζεται από ΤΎ)ν πρωτεύουσα, ΤΎ)ν ΕυφροσύνΎ) και ΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς να στέλνονται εξορία σε μοναστήρι και ΤΎ) Θεοδώρα να υπο χρεώνεται να αποσυρθεί από ΤΎ)ν Αυλή . Αυτά τα γεγονότα, καθώς και οι αλλαγές που πραγματοποιούνταν πιο αργά με το πέρασμα του χρόνου, είναι δυνατόν να ερευνΎ)θούν πιο εξο νυχιστικά μέσα από ΠΎ)γές που δεν συνδέονται άμεσα με τις αυτοκράτειρες. Οι Β[οι των αγίων καλογραιών και Ύ)γουμενισ σών, οι εκκλΎ)σιαστικοί κανόνες και άλλα κείμενα που τεκμΎ) ριώνουν ΤΎ)ν οργάνωσΎ) των γυναικείων μονών είναι ιδιαιτέ ρως διαφωτιστικά. Όσον αφορά τις μΎ) γραπτές ΠΎ)γές, μας βΟΎ)θούν τελικά να απαντήσουμε στο ερώΤΎ)μα : Τι έκαναν οι αυτοκράτειρες ; Έ παιρναν πράγματι κάποιες πρωτοβουλίες ; Για παράδειγμα, Ύ) ΕιρήνΎ) και ο γιος ης μνΎ)μονεύονται ση βασιλική μετά τρού λου ης Αγίας Σοφίας ση ΘεσσαλονίΚΎ) , όπου τα μονογράμ ματά τους είναι χαραγμένα στΎjV ψΎ)φιδωτή διακόσμΎ)σΎ) ΤΎ)ς αψίδας του σΎ)κού. Κανένας χρονογράφος ης εποχής τους δεν τους συνδέει με τον συγκεκριμένο ναό. Ωστόσο Ύ) αρχαιολο γική καταγραφή είναι αρκετά εύγλωΤΤΎ) : μπορούμε να τους θεωρούμε πάτρωνες ΤΎ)ς εξαίρεης ψΎ)φιδωτής διακόσμΎ)σΎ)ς που προφανώς πραγματοποιήθΎ)χε ΤΎ)ν περίοδο ΤΎ)ς συμβασι λείας τους, μεταξύ 780 και 797. Περαιτέρω μαρτυρίες για ην οικοδομική δρασΤΎ)ριόΤΎ)τα των αυτοκρατορισσών σώζονται σε κείμενα αφιερωμένα σε μνΎ) μεία ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς (τα Πάτρια), τα οποία δεν αφήνουν αμφιβολίες ότι ασκούσαν αυτοκρατορική φιλανθρωπία σε αρκετά μεγάλΎ) κλίμακα. Οι πρωτοβουλίες τους μνΎ)μονεύονται σε πλάκες, πίνακες και ψΎ) φιδωτά που δεν ομιλούν (τα περισσότερα ωστόσο δεν επιβιώ νουν σΤΎ) σΎ)μερινή lστανμπούλ ). Όμως το υλικό είναι τόσο πενιχρό και μάλιστα μεγάλο μέDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
520
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ρος τοu θέτει τόσα πρoβλ�ματα, ώστε γράφοντας αuτές τις βιογραφίες �μοuν uποχρεωμέν'Υ) να καταφεύγω σε εικασίες και uποθέσεις. Σε κάθε περίπτωσ'Υ) ερμ�νεuσα τις καταγραφές για Τ'Υ)ν Eιρ�ν'Y) , ΤΎJV Εuφροσύν'Υ) και Τ'Υ) Θεοδώρα εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο τοu κύκλοu ζω�ς των γuναικών στον Μεσαίωνα. , ' 'Εδ ωσα ει δ ικο' β αρος σε παραγοντες ποu σuχνα" αγνοοuνται, όπως 'Υ) 'Υ)λικία σΤ'Υ)ν οποία θα μπορούσαν να τελέσοuν σuγκε κριμένα καθ�κoντα, στα πρότuπα σuμπεριφοράς των άλλων γuναικών Τ'Υ)ς ελίτ, στο προσωπικό ποu είχαν στ'Υ) διάθεσ� τοuς, UΠ'Υ)ρέτες, εuνούχοuς, γραφιάδες και σuνοδούς, και στα μέσα ποu τοuς παρέχονταν για πρoσωπικ� τοuς χρ�σ'Y) . Η ζω� των γuναικών Τ'Υ)ς επoχ�ς των τριών αuτοκρατορισσών μας δεν μας είναι παρά εν μέρει γνωστ�, ωστόσο από αuτές τις δια φορετικές όψεις μπορούμε να αναπλάσοuμε μια πιο σύνθετ'Υ) εικόνα. Και από τις δρασΤ'Υ)ριόΤ'Υ)τες ποu αφορούν Τ'Υ)ν ικανο, , , αναγκων , τοuς ( επισκε' Ψ εις ορισμενων ΠΟΙ'Υ)σ'Υ) προσωπικων ιερών, προσεuχ� μπροστά στις εικόνες, επισκεu� � οικοδόμ'Υ)σ'Υ) εκκλ'Υ)σιών προκειμένοu να στεγάσοuν οικογενειακούς τάφοuς Ι ι να φανταστοuμε πως περνοuσαν τον καιρο, κτλ . ) μποροuμε " τοuς οι αuτοκράτειρες. Σε αuτ� Τ'Υ) βάσ'Υ) μερικές φορές παροuσίασα τις καταστά σεις με μεγαλύτερ'Υ) βεβαιόητα απ' όσ'Υ) επιτρέποuν οι Π'Υ)γές. Εκεί ποu θα έπρεπε να ΧΡ'Υ)σιμοποιείται επανειλ'Υ)μμένα ο uπο θετικός λόγος, σuχνά ΧΡ'Υ)σιμοποί'Υ)σα τον ενεστώτα. Παραθέ τοντας τις Π'Υ)γές και Τ'Υ)ν ερμ'Υ)νεία μοu πάνω σ' αuτές, απέφu γα να τονίσω το στοιχείο Τ'Υ)ς εικασίας ποu εμπλέκεται σΤ'Υ)ν ιστoρικ� ανακατασκεu�. ΧΡ'Υ)σιμοποί'Υ)σα και το παραμικρό Ψ�γμα πλ'Υ)ροφορίας ποu μοu φαινόταν ικανό να γεφuρώσει τα κενά. Αντιλαμβάνομαι πολύ καλά ότι οι βιογραφίες μοu είναι άνισες και αποσπασματικές , δεδομένοu ότι τόσο πολλά πα" " ειναι λογος ' ραμενοuν αγνωστα. Αν αuτος να εγκαταλ ει'ψ ει κανείς ην προσπάθεια να γράψει για Τ'Υ)ν Eιρ�ν 'Y) , ΤΎJV Εuφρο σύν'Υ) και Τ'Υ) Θεοδώρα, τότε είμαι ένοχ'Υ) τοu μεγάλοu μοu εν διαφέροντος γι' αuτές. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
52 1
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ε ίμαι πεισμένΎ) ότι μία παρόμοια εuφάντασΤΎ) ανακατα σκεu� μπορεί να παράσχει πoλt'ιτιμες γνώσεις για ΤΎ) ζω� όλων των γuναικών τοu Μεσαίωνα. Παρά ΤΎ) διαφoρετικ� κοινωνι κ� τοuς θέσΎ) ως αuτοκράτειρες, Ύ) οποία τοuς έδινε δuνατό ΤΎ)τες ποu αφορούσαν μόνον έναν μικρό κύκλο προνομιούχων γuναικών, Ύ) Eιρ�νΎ) και Ύ) Θεοδώρα, ιδιαιτέρως αuτές, προέρ, επαρχιακο' περι β α, λλον κοινο' σε πολλ ες ' οικοχονταν απο, ενα γένειες. Μέχρι να εγκαταλείΨοuν ΤΎ) γενέθλια γΎ) τοuς, Ύ) ανα τρoφ� τοuς θα είχε πολλά κοινά με όλα τα κορίτσια όχι μόνο σΤΎ) Βuζαντιν� Αuτοκρατορία αλλά και σε όλΎ) ΤΎ) μεσαιωνικ� ΔύσΎ) . Με έναν διαφορετικό τρόπο, Ύ) παιδικ� Ύ)λικία ΤΎ)ς Eu φροσύνΎ)ς προσωποποιεί επίσΎ)ς μια σuν�θΎ) εμπειρία : τις δρα ματικές αλλαγές ΤΎ)ς oικoγενειακ�ς μοίρας ποu έπλΎ)τταν εκείνοuς ποu έρχονταν σε σύγκροuσΎ) με ΤΎ)ν αuτοκρατορικ� και ΤΎ) βασιλικ� εξοuσία ση διάρκεια τοu Μεσαίωνα. ΤΎ) ζω� ΤΎ)ς ως εξόρισΤΎ)ς σΤΎ)ν απομόνωσΎ) τοu μονασΤΎ)ριού ΤΎ) μοι ράσΤΎ)καν και άλλες πολλές. Και οι τρεις γuναίκες κατάγο, ' νταν απο" οικογενειες ποu βρισκονταν σΤΎ) σκια' πιο π λοuσιων, κοινωνικά ανώτερων ατόμων, τα οποία κατείχαν το κέντρο , και σuμμετειχαν , , ' ΤΎ)ς ε ξοuσιας σΤΎ)ν εκαστοτε xu βερνΎ)σΎ). ΑνατράφΎ)καν με ΤΎ)ν ίδια χριστιανικ� παιδεία, πιστεύο ντας ακράδαντα σΤΎ)ν τελικ� κρίσΎ) ποu θα καθόριζε το πε πρωμένο τοuς μετά θάνατο. Οι πράξεις τοuς αποσκοπούσαν σΤΎ)ν εδραίωσΎ) ΤΎ)ς φ�μΎ)ς τοuς ως καλών Χριστιανών. Φuσι, , τοuς και κατε" ' κα, φιλο δοξ οuσαν το ι δ ιο και για τις οικογενειες βαλλαν προσπάθειες να εκμεταλλεuθούν τις περιστάσεις προς όφελος των σuγγενών τοuς. Στο Βuζάντιο δινόταν σuχνά Ύ) δuνατόΤΎ)τα σε άτομα ποu προέρχονταν από ένα ασ�μαντo οικογενειακο, περι β α' λλ ον να μεταΠΎ) δ Ύ)σοuν απο" τοuς ο ικοuς ' τοuς σΤΎ)ν επαρχία, για τοuς οποίοuς γνωρίζοuμε ελάχιστα, σε μια σταδιοδρομία σΤΎ) μεγάλΎ) μΎ)τρόπολΎ) , ην Κωνσταντινού πολΎ) . Αuτ� Ύ) μετάβασΎ) ταίριαζε περισσότερο στοuς άνδρες, μια και Ύ) Αuτοκρατορία παρείχε άφθονες εuκαιρίες στοuς προι κισμένοuς στρατιωτικούς, τεχνίτες, διανοούμενοuς και ιερωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
522
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
μένους ασκητές. Όμως κάτω από ορισμένες ιδιαίτερες συν θήκες, οι γυναίκες μποροόσαν να σ υμμετέχουν σε αυτή τη ρι ζοσπαστική διαδικασία. Και μέσα από την ικανότητά τους να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της νέας τους καριέρας ως αυτοκράτειρες, είμαστε σε θέση να ανιχνεόσουμε τις θηλυκές τους δεξιότητες με τρόπο ανάλογο με τους άνδρες.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΣΥΝΤ ΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Β ασικές πηγές Acta Sanctorum, 3Ύ) έκδοσΎ) ( Παρίσι-ΡώμΎ) , 1 8631 870). Acts of David. . . J. van den Gheyn, «Acta graeca ss. Davidis, Symeonis et Georgii Mitylenae ίn insula Lesbo», Analecta Bol1andiana 1 8 ( 1 899), σελ. 209-259 · μτψ. D. Domingo-Fo reste, στο Talbot (επιμ. ), Byzantine Defenders of Images, σελ . 1 49-24 1 . Annales Mosel1ani in MGH, Scriptores in usLlm scolarLlLlm, τόμο XVI, σελ. 494- 499. Bar Hebraeus ChrοnοgΓaΡhΥ of Gregory Abu 'J Faraj, 2 τόμοι, επιμ. και μτψ. Ε. Α. Wallis Budge (Λονδίνο, 1 93 2 ) . Βίος της Θεοδώρας Α. Μαρκόποuλος, «Βίος TΎjς αuτοκρά τειρας Θεοδώρας» , Σύμμεικτα 5 ( 1 983), σελ . 249-285· μτφ. Μ. Vinson, στο Byzantine Defenders of Images. Byzantil1e Defenders of Images Alice-Mary Talbot (επιμ. ) , Byzantine Defenders of Images. Eight Saints' Lives in English Translation (Οuάσινγκτον, DC, 1 998). Γενέσιος Iosephi Genesii regum jibri qιιattΟΓ, επιμ. Α. Lesmίiller-Werner και Ι Thurn ( Βερολίνο-Νέα ΥόΡΚΎ) , 1 978) · Genesios, On the reigns of the Emperors, μτψ. Α. Kaldellis ( Καμπέρα, 1 998). Γεώργιος ο Μοναχός George the Monk, Χρονογραφία, 2 τόμοι, επιμ. C. de Boor (Λειψία, 1 90 4 ) , αναθεώρ. Ρ. Wirth ( ΣτοuτγάρδΎ) , 1 978). Council in Trul10 The CoLlncil ίn Trullo Revisited, επιμ. G. AASS
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Nedungatt και Michael Featherstone (ΡώμΎ) , 1 995) = Ka nonika, τόμοι 6. DAI Ι και Π Constantine νπ Porphyrogenitus, De admini strando inψeΓiο, 2 τόμοι, επψ. και μτφ. G. Moravscik και R. Jenkins (Βουδαπέση , 1 949 και Λονδίνο, 1 962). DC Ι και Π Constantine ν π Porphyrogenitus, De cerimoniis aulae byzantinae, βιβλία Ι και Π σε έναν τόμο, επψ. Ι Ι Rei ske ( ΒόνΎ) , 1 829). DOC Ρ. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection ( Ουάσινγκτον, DC, 1 966- 1 999). Holy Women of Byzantium Holy Women of Byzantiunl, επψ. Alice-Mary Talbot (Ουάσινγκτον, DC, 1 996). ΚεδΡΎ)νός Γεώργιος Κεδρψός, Σύνοψις ιστοριών, επψ. Ι Bekker, 2 τόμοι ( ΒόνΎ) , 1 838- 1 839). Λέων Γραμματικός Λέων Γραμματικός, Χρονογραφία, επιμ. Ι Bekker ( ΒόνΎ), 1 842). Mansi J. D. Mansi, Sacrorum conciJjorum nova et amplissima collectio, 5 3 τόμοι ( Παρίσι-Λειψία, 1 90 1 - 1 925), επανέκδο σΎ) Γκρατς, 1 960. MGH Monumenta GeΓmaniae Historica, Scriptores, EpistLllae, Conci1ia. Michael the Syrian Michel le Syrien, Χρονογραφία, 3 τόμοι, επψ. και μτφ. J.-B. Chabot ( Παρίσι, 1 924). ΝΙΚΎ)φόρος Νικηφόρος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ιστορία Σύντομος, κείμενο, μετάφρασΎ) και σχόλια C. Man go (Ουάσινγκτον, DC, 1 990). Παραστάσεις σύντομαι χρονικαί (στο Πάτρια Κωνσταντι νουπόλεως) , επανέκδοσΎ) με αγγλικ� μτφ. Averil Cameron και Judith Herrin, Constantinople in tlle EarJy Eighth Cen tury: the Parastaseis syntomoi chronikai ( Μπριλ, 1 984). Πάτρια π, πΙ Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, μέρΎ) π και ΠΙ, επψ. Τ. Preger, 2 τόμοι (Λειψία, 1 90 1 - 1 907), επανέκδοσΎ) Νέα ΎόΡΚΎ), 1 975 ' γερμανικ� μτφ. Α. Berger, Untersuchun gen Ζυ den Patria Konstantinoupoleos ( ΒόνΎ) , 1 988).
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Φώτιος Φώτιος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ομιλίες, μτφ. C. Mango ( Καίμπριτζ, Μασ . , 1 958). PmbZ Prosopographie der lnittelbyzantinischen Zeit, επιμ. F. Winkelmann, R.-J. Lilie και άλλοι, μέρος Ι (64 1 -867), 4 τόμοι ( Βερολίνο-Νέα Υόρκη , 1 998-200 1 ). RFA Royal Frankish Annales (Annales Laurissenses, επιμ. F. Kurze) σε MGH, Scriptores VI, σελ. 1 34-2 1 8. Scriptor incertus Συγγραφή Χρονογραφίου τα κατά Λ.έοντα ωόν Βάρδα του Αρμενίου περιέχουσα, Historia de Leone Bardae Armenii filio, επιμ. Ι . Bekker ( Βόνη, 1 84 2 ) , μαζί με Λέοντα Γραμματικό. Sym mag Συμεών μάγιστρος και λογοθέτης, Χρονογραφία, επιμ. Ι. Bekker (Βόνη, 1 842), μαζί με Λέοντα Γραμματιι κο. Theodori Studitae Epistulae, επιμ. G. Fatouros, 2 Θεόδωρος τόμοι ( Βερολίνο-Νέα Υόρκη , 1 99 1 ). Θεοφάνης Χρονογραφία Θεοφάνους, επιμ. C. de Boor, 2 τό μοι (Λειψία, 1 883), επανέκδοση Χίλντεσχαψ-Νέα Υόρκη , 1 980· The Chronicle of Theophanes Confessor, μτφ. C. Man go και R. Scott ( Οξφόρδη , 1 997). Th Syn Theophanes Continuatus, επιμ. Ι. Bekker ( Βόνη , 1 838).
Συμπληρωματικό υλικό Bury, ERE J. Β. Bury, Α History of the East Roman Empire from the Death of Irene to the Accession of Basil Ι (Λονδί νο, 1 9 1 2) . Speck, Konstantin VI Paul Speck, Kaiser Konstantin VI. Die Legitimation einer fremden und der Versuch einel' ein genen Herrschaft, 2 τόμοι (Μόναχο, 1 978).
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Treadgold, Byzantίne Revival Warren Treadgold, The Byzan tίne Revival 780-842 ( Στά.νφορντ, 1 988).
Περιοδικά BF ΒΖ
DOP GRBS JOB ΤΜ REB SCH ZR VI
Byzantίnische Forschungen Byzantίnische Zeitschrift Dumbarton Oaks Papers Greek, Roman, and Byzantine Studies Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik Travaux et Memoires Revue des etudes byzantίnes Studies ίn Church History Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙ Ω Σ Ε Ι Σ
Ε Ι ΣΑΓΩ Γ Η ΠΗΓΕΣ
Council of Nicaea : SacrorunJ concjljorunJ collectjo nova et anJplissinla, επψ. J. D. Mansi ( Παρίσι, 1 902, επανέκδοσΥ) Γκρατς, 1 960), τόμο ΧΙΙΙ, σελ. 4 1 5D-E. The Life of Saint Tll eodora the ΕnΙΡΓess, παράγραφος 3, μτφ. Martha Ρ. Vinson, Byzantjne Defenders of InJages, επψ. Alice-Mary Talbot (Ουάσινγκτον, DC, 1 998), σελ . 363-366. The Life of Sts. Davjd, SYnJeon and George of Lesbos, παρά γραφος 27, μτφ. Douglas DonJingo-Foraste, στο Byzantjne Defenders of InJages, σελ . 2 1 5. Procopius of Caesarea : Hjstory of the Wars, βιβλίο Ι, κεφ. ΧΧίν, σελ. 36-37, επψ. και μτφ. Η. Β. Dewing (Λονδίνο-Νέα Υόρ ΚΎ) , 1 9 1 4), σελ. 2 30-2 3 2 . The Ljfe of Partjarch Njkephoros Ι of Constantinople, σελ . 48, μτφ. Elizabeth Α. Fisher, στο Byzantine Defenders of InJa ges.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡ Ο : ΕΙΡΗΝΗ ΠΗΓΕΣ
ΜΟΝ Η ΣΩΖΟ Μ Ε Ν Η Ι ΣΤΟ Ρ Ι Α ΠΟΎ Π Ε Ρ ΙΛΑΜΒΑΝΕΙ ΚΑΠΟΙΑ
αφ�γηση για τη ζω� της Eιρ�νης, της πρώτης από τις τρεις γuναίκες μας στψ πορφύρα, είναι μια Χρονογραφία ποu αποδίδεται στον Θεοφάνη τον Oμoλoγητ�, ηγούμενο της Μο ν�ς τοu Μεγάλοu Αγρού. Αποτελεί μέρος μιας παγκόσμιας ιστορίας, η οποία καλύπτει την περίοδο από το 284 έως το 8 1 3 μ.Χ. Μετά τον Θρίαμβο της Ορθοδοξίας το 843, σuντά χτηκε ένας Βίος της Ειρήνης για να εξuμν�σει την αγιότητα της Eιρ�νης ως εικονολάτρη . Βασίζεται στις πληροφορίες τοu Θεοφάνη και δεν προσθέτει τίποτα το ενδιαφέρον. Άλλα ντο κοuμέντα της βασιλείας της περιλαμβάνοuν τοuς δύο νόμοuς της και ποικίλες επίσημες επιστολές με την uπογραφ� της. , Δεν ειναι ' ' ψ ε η ι'δ ια η' απλ ως ' uπεγνωστο αν οντως τις εγρα , , ' γρα Ψ ε κειμενα ποu ειχαν σuντα' ξει οι uποuργοι' της. Αναφορες στη βασιλεία της απαντούν σε πολλά θεολογικά κείμενα της επoχ�ς, όμως ο Θεοφάνης παραμένει η πιο σημαντικ� πηγ� για ολόκληρη τη ζω� της. Μεγάλο μέρος της Χρονογραφίας σuντάχτηκε από τον Γε ώργιο ο οποίος �ταν σύγκελλος, βοηθός τοu πατριάρχη της Κωνσταντινοuπόλεως στα τέλη τοu Η' και στις αρχές τοu Θ' , ποu ανετρεχε , , σuντα'ξ ει μια ιστορια , αιωνα. ειχε Ο Γεωργιος ' έως τη δημιοuργία τοu κόσμοu, Τψ επoχ� ποu �ταν μοναχός σε ένα παλιό μoναστ�ρι κοντά στψ Ιεροuσαλ�μ, πριν αφιχθεί , Τοσο στη βu ζαντινη, πρωτεuοuσα. ' αuτος οσο και ο Θ εοφανης ' γνώριζαν προσωπικά την αuτοκράτειρα, τον γιο της και τοuς αuλικούς της. Από τα γραπτά τοu Γεωργίοu καθίσταται φανε-
Η
"
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
"
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
' β ασΎ) σε αρκετα' ανατο λ ικα' κειμενα γραμρο οτι s:,uιε' θετε προσ μένα στα συριακά, τα οποία είχαν διαΤΎ)ρ�σει ΤΎjV παράδοσΎ) ΤΎ)ς συγγραφ�ς μιας Παγκόσμιας Ιστορίας, και σε ένα κείμε νο που πιθανότατα προερχόταν από ΤΎ) ΡώμΎ) ' έτσι παρουσιά ζεται πλΎ)ροφΟΡΎ)μένος για πολλά συμβάντα εκείνΎ)ς ΤΎ)ς πε ριόδου εκτός Κωνσταντινουπόλεως. Μεταγενέστεροι Βυζαντινοί συγγραφείς διαΤ�ΡΎ)σαν αυτό το ενδιαφέρον για ολόκλΎ)ΡΎ) ην Ιστορία από η ΔΎ)μιουργία και εφεξ�ς, αντανακλώντας ΤΎ) σoβαρ� τους πρόθεσΎ) να κα λόψουν όλο το εόρος του ανθρώπινου χρόνου. ΣΤΎ)ν παράδοσΎ) ΤΎ)ς χριστιανικ�ς παγκόσμιας ιστορίας τα γεγονότα καταγρά φονται σε σχέσΎ) με τον πρώτο χρόνο ΤΎ)ς ΔΎ)μιουργίας, Anno Mundi, με ΤΎjV πρόσθεΤΎ) χρ�σΎ) ης ινδικτιώνος, ενός συστ� ματος χρονολόγΎ)σΎ)ς των όστερων χριστιανικών χρόνων που σχετιζόταν με ΤΎjV απόδοσΎ) των φόρων. Το Έτος του Κυρίου, Anno Domini, ΧΡΎ)σιμοποιείται επίσΎ)ς μερικές φορές, αλλά οι Βυζαντινοί προτιμοόν τις άλλες μεθόδους χρονολόγΎ)σΎ)ς. Σε συνδυασμό με ΤΎ)ν ακλόνΎ)ΤΎ) πίσΤΎ) τους στΎjV παρoδικ� σΎ) μασία αυτοό του κόσμου σε σόγκρισΎ) με τον επόμενο, ο ο ποίος υποσχόταν ΤΎ)ν αιώνια ζω�, αυτοί οι συγγραφείς τοπο θετοόν τα γεγονότα ΤΎ)ς επoχ�ς τους σε μια ευρότεΡΎ) προο πτικ�. Φαίνεται πιθανό ότι ο ΘεοφάνΎ)ς κλΎ)ρονόμΎ)σε τις αφΎ)γ� σεις του Γεωργίου του συΥχέλλου, τις οποίες επιμελ�θΎ)κε και τις επέκτεινε μέχρι το έτος 8 1 3 . Το έτος 800 μ.χ. ο κόσμος είχε φτάσει, σόμφωνα με το Anno Mundi, ην έ βδομΎ) χιλιε τία (έτος 6293). ΕκείνΎ) ην επoχ� Ύ) Eιρ�νΎ) ασκοόσε μόνΎ) ΤΎ)ς ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� εξουσία, όπως γράφει ο ΘεοφάνΎ)ς. Και ενώ ο ΘεοφάνΎ)ς καταγράφει με τρόπο σαφ� τα του βίου ΤΎ)ς, από ΤΎ)ν άλλΎ) είναι πρoφαν�ς Ύ) δυσκολία που προκόπτει από ΤΎ)ν όπαρξΎ) ελάχιστων άλλων κειμένων σχετικών με ΤΎjV αυτοκράτειρα. Ύπάρχουν περιπτώσεις, ανάμεσα στο 780 και στο 802 , που τις καλόπτει σιωπ�, χωρίς να διαθέτουμε άλλες γραπτές � μΎ) μαρτυρίες που θα μας βΟΎ)θοόσαν να συμπλΎ),
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
530
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ρώσουμε την εικόνα· παράλληλα δεν διασώζεται καμΙα ιστο ρικ� ανάλυση. Ευτυχώς, Ύ) Χρονογραφία έτυχε ΤΎ)ς πρoσεκτικ�ς επιμέ λειας του C. De Boor και σ�μερα πλέον ε Ιναι έξοχα μετα φρασμένΎ) στα αγγλικά από τον Cyril Mango και τον Roger Scott. Η εκδoχ� τους, με τις χρ�σιμες σΎ)μειώσεις τους, πα ρατΙθεται συχνά σΤΎ)ν παροuσα μελέΤΎ) . Οι Βίοι του ΤαρασΙου και του ΝΙΚΎ)φόρου, εικονολατρών πατριαρχών, καθώς και άλ λων υπερασπιστών των εικόνων έχουν επΙσΎ)ς μεταφραστεΙ πρόσφατα στα αγγλικά. Άλλα κεΙμενα εκεΙνΎ)ς ΤΎ)ς επoχ�ς, όπως οι Πράξεις ΤΎ)ς Β ' Συνόδου ΤΎ)ς ΝικαΙας, ο Codex Ca Γο1inus που περιλαμβάνει την αλλΎ)λογραφΙα με τους Φρά γκους και τον πάπα και τα LibΓi CaΓ01ini, δεν υπάρχουν σε αξιόπιστες αγγλικές μεταφράσεις. Μετέφρασα μόνΎ) μου απο, ' βυ ζα' σπασματα των παραπανω καθ ως ' και μεταγενεστερων ντινών ΠΎ)γών, όπως του συχνά αναφερόμενου Περί της Βα
σιλείου τάξεως.
Μολονότι εΙναι αρκετές οι ΠΎ)γές για ΤΎ)ν ιστορΙα του Θ' αιώνα που σώζονται ως τις μέρες μας, τα περισσότερα απ' αυ τά τα κεΙμενα γράφΤΎ)καν πoΛU αργότερα από τα γεγονότα που περιγράφουν και συχνά με ΤΎ)ν ολοφάνεΡΎ) πρόθεση να πα ρουσιάσουν το παρελθόν κάτω από ένα συγκεκριμένο πρΙσμα. Ι , , β ρισκεται ' ' Π αρομοιος σκοπος πισω απο, τις παγκοσμιες ιστορΙες που συντέθΎ)καν τον ΙΑ' και τον ΙΒ' αιώνα, όταν οι πρά ξεις της Eιρ�νΎ)ς επανερμηνεUΤΎ)καν προκειμένου να υπογραμ μιστεΙ Ύ) σΎ)μασΙα ΤΎ)ς ως υπερμάχου ΤΎ)ς λατρεΙας των εικό νων. Αν και ο πειρασμός να αποδεχθοuμε ΤΎ)ν επαινετικ� εικό να που παρουσιάζουν εΙναι μεγάλος, εΙναι προφανές ότι συγ γραφεΙς όπως ο ΣκυλΙτζΎ)ς και ο ΚεδρΎ)νός αναγκάζονται να παραχαράξουν άλλα στοιχεΙα ΤΎ)ς ΙστορΙας προκειμένου να φι λoτεχν�σoυν ένα πορτραΙτο ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, όπου εμφανΙζεται αφοσιωμένΎ) σΤΎ)ν εικονολατρΙα από ΤΎ) γέννΎ)σ� ΤΎ)ς. Οι ανα φορές σΤΎ)ν E ιρ�νΎ) σε σuγχρονά ΤΎ)ς δυτικά κεΙμενα που σώ ζονται σΤΎ) λατινικ� αποτελοuν πoΛU πιο αξιόπιστες ΠΎ)γές ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
53 1
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
, , '" οσο και αν οι γνωσεις τους για τη β υζ αντινΎ), εΠΟΧΎ) ειναι υιαστρεβλωμένες. Ορισμένες πολύ μεταγενέστερες συλλογές κειμένων στα συριακά, που αποδίδονται στον Μιχαήλ τον Σύ ρο και τον Bar Hebraeus, διασώζουν επίσΎ)ς μερικές, ως έναν βαθμό μυθικές, παραδόσεις για ΤΎ)ν αυτοκράτειρα. Έτσι όταν οι ιστορικοί μετά τον Θ' αιώνα αναφέρονται σΤΎ)ν ΕιρήνΎ), προσπαθούν να συμπλΎ)ρώσουν τα κενά στις σύγχρονές ΤΎ)ς ιστορικές καταγραφές παραγεμίζοντας τις στε γνές αφΎ)γήσεις των πράξεών ΤΎ)ς με υποθέσεις. Αναπόφευ κτα ΤΎjV παρουσιάζουν να δρα με βάσΎ) έναν προκαθορισμένο στόχο. Ο Μιχαήλ ο Σύρος, για παράδειγμα, διασώζει μια εξή γΎ)σΎ) για ΤΎ)ν αντιπαλόΤΎ)τα μεταξύ ΤΎ)ς ΕιρήνΎ)ς και του γιου ΤΎ)ς που είναι άγνωσΤΎ) στον ΘεοφάνΎ) . Όμως επρόκειτο για μια εκδοχή που ΧΡΎ)σιμοποιούνταν συχνά από τους άρρενες συγγραφείς, γιατί σΤΎ)ρίζεται στον ισχυρισμό ότι Ύ) αυτοκρά, , '" ' σχεσεις τειρα υιαΤΎ)ρουσε ' παρανομες σε ξουαλ ικες με τους αυλικούς ΤΎ)ς. Η ανήθΙΚΎ) και ανάρμοσΤΎ) συμπεριφορά είναι μια καΤΎ)γορία που απευθύνεται τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναί κες , ωστόσο παρουσιάζεται περισσότερο φορτισμένΎ) όταν το πρόσωπο που καΤΎ)γορείται είναι μια γυναίκα που έχει σφε, τεριστει, ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)' ε ξουσια. Εκτός από τους χρονογράφους , τα Πάτρια Κωνσταντινου πόλεως διασώζουν πολλές αναφορές στΎjV ΕιρήνΎ), συχνά μυ θικού χαρακτήρα. Αυτή Ύ) συλλογή σύντομων αφΎ)γήσεων σχε τικά με τα μνΎ)μεία ΤΎ)ς πρωτεύουσας είναι συμπίλΎ)μα του ΙΑ' αιώνα με βάσΎ) πολλές προγενέστερες ΠΎ)γές. Αν και Ύ) δια δικασία ταύτισΎ)ς του ιδρυτή ενός ΚΤΎ) ρίου από επιγραφές, αγάλματα, εικόνες και μύθους που συνδέονται με αυτό είναι μια ελάχιστα αξιόπισΤΎ) ιστορική μέθοδος, Ύ) συγκεκριμένΎ) ΠΎ)γή περιέχει πολλές πολύτιμες νύξεις και εύλογες συσχετί, ' Ψ Ύ) ενος παρομοιου κειμενου σεις. Η απορρι με το αιτιολογικο' ότι συχνά παρουσιάζει μαρτυρίες οι οποίες αποδεικνύονται λανθασμένες, θα ισοδυναμούσε με τον παραμερισμό μιας από τις ελάχιστες συλλογές κειμένων που ΤΎ)ρούν μια σχετικά ου"
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
53 2
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
δέτεΡΎ) στάσΎ) απέναντι στους Ύ)γεμόνες ΤΎ)ς περιόδου ΤΎ)ς ει κονομαχίας. Παραθέτω λοιπόν τα Πάτρια όπου οι σύντομες σΎ)μειώσεις τους τεκμΎ)ριώνουν μια αξιόπισΤΎ) αφήγΎ)σΎ) . Πριν από έναν αιώνα σχεδόν, ο Charles Diehl αφιέρωσε ένα βιβλίο του στις Βυζαντινές γυναίκες, περιλαμβάνοντας ΤΎ)V ΕιρήνΎ) και ΤΎ) Θεοδώρα στις Figures byzantines ( Παρίσι, 1 906). Μολονότι αυτά τα δοκίμια υπογραμμίζουν ην ιδιαί τεΡΎ) σΎ)μασία των αυτοκρατορισσών και των γυναικών ΤΎ)ς α ριστοκρατίας, δεν μας εκπλήσσει το ότι σήμερα μας φαίνο νται πολύ ξεπερασμένα. Οι ιστορίες τους κυριαρχούνται ανα πόφευκτα από τα ασυνήθιστα χαραΚΤΎ)ριστικά ΤΎ)ς ζωής τους, αν και ο Diehl συνέταξε επίσΎ)ς μια πολυσύνθεΤΎ) εικόνα μιας τυπικής πλούσιας κατοίκου ΤΎ)ς πρωτεύουσας, που αντιπρο σώπευε τις πιο συνΎ)θισμένες Βυζαντινές γυναίκες. Πολλοί ιστορικοί βάδισαν στον δρόμο που άνοιξε ο Diehl, όπως ο Ste νen Runciman με ΤΎ)V έξΟΧΎ) συνεισφορά του στο The Byzantine Aristocracy ( ΟξφόρδΎ) , 1 984), όπου καταλήγει διερωτώμενος αν οι ικανόΤΎ)τες των Βυζαντινών γυναικών συνέβαλαν σΤΎ)ν , ' επι" τοσους αιωνες, επι β'ιωσΎ) ΤΎ)ς Αυτοκρατοριας α λλα' και ο Donald Nicol με το Tl1e Byzantine Lady. Ten Portraits 1 2501 500 ( Καίμπριτζ, 1 994), όπου τα δοκίμια του Diehl του ΧΡΎ) σιμεύουν σαφώς ως μοντέλο. Αντίθετα με ΤΎ)V πρώΤΎ) Θεοδώρα, ΤΎ) σύζυγο του Ιουστι νιανού Α', για ΤΎ)V οποία έχουν γραφτεί πολυάριθμες βιογρα φίες, οι τρεις γυναίκες σΤΎ)ν πορφύρα που μελετώνται στο πα ρόν βιβλίο δεν έχουν επισύρει ιδιαίτερΎ) προσοχή πέρα από ΤΎ)V ιδιόΤΎ)τά τους ως εικονολάτρεις. Η E)ominique Barbe στο ΙΓene de Byzance. La femme empereul" ( Παρίσι, 1 990) διείσ δυσε βαθύτερα στον χαρακτήρα αυτής ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, αλ λά θεώΡΎ)σε προτιμότερο να γράψει ένα ιστορικό μυθιστόΡΎ) μα γι' αυτήν. Πρόσφατα, Ύ) Lynda Garland περιέλαβε ην Ει ρήνΎ) και η Θεοδώρα σΤΎ) μελέΤΎ) ΤΎ)ς Byzantine ΕmΡΓesses: Women and Powel" in Byzantium, AD 527-1 204 (Λονδίνο, 1 999), αλλά ενώ καλύπτει μια τόσο μεγάλΎ) περίοδο, τα κεφάλαια
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
533
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
που αφιερώνει στην καθεμία είναι μάλλον σύντομα σκαριφ� ματα. Η Barbara Hill υιοθέτησε μια περισσότερο θεωρητικ� προσέγγιση για τις γυναίκες ηγεμόνες του ΙΑ' και του Ι Β ' αιώνα ( InJperial Women in ByzantiunJ, 1 025- 1 204, Λονδίνο, 1 998), που είναι χρ�σψη και για τις προγενέστερες αυτοκρά τεφες. Το πρόσφατο γενικού ενδιαφέροντος βιβλίο του Μί chael Angold, ByzantiunJ. The Bridge frOnJ Antiquity to the Middle Ages (Λονδίνο, 200 1 ), αποδίδει ορισμένες πρωτοβου λίες στην Eφ�νη και τη Θεοδώρα, αντανακλώντας ένα αυξα νόμενο ενδιαφέρον για τις γυναίκες του Βυζαντίου. Φαίνεται λοιπόν ότι η σoβαρ� μελέτη για τις γυναίκες ηγεμόνες του Βυζαντίου θα συνεχιστεί.
ΣΗ ΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 . Νικηφόρος, επψ. de Boor, παράγρ. 88· μτφ. Mango, σελ. 1 63 . 2 . Θεοφάνης, ΑΜ 626 1 , de Boor Ι , σελ . 444 · Mango-Scott, σελ. 6 1 3 . 3 . Ήδη το 787, οι καινούργιες επισκοπές της Αίγινας, της Μονεμβασίας και των δυτικών νησιών της Κέρκυρας, της Ζα κύνθου και της Κεφαλλονιάς φανερώνουν την ίδια αποφασι στικότητα όσον αφορά την επαναφορά απομακρυσμένων πε ριοχών στην τροχιά της αυτoκρατoρικ�ς διακυβέρνησης βλ. J. Darrouzes, «Les listes episcopales du Concile de Nicee ( 787)>> , REB 3 3 ( 1 975), σελ. 5-76. 4 . Τα χαράγματα του Παρθενώνος, επψ. Α. Κ. Ορλάνδος και Λ. Βρανούσης (Aθ�να, 1 97 3 ) , τεύχη 80, 8 3 , 67, 82. Βλ. πιο γλαφυρές επιγραφές σε μαρμάρινα τεμάχια που κάποτε αν�καν σε άλλες εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη και άλλων εκκλησιών.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
534
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
5. Θεοφάν'Υ)ς, ΑΜ 6258, de Boor Ι, σελ. 440' Mango-Scott, σελ. 608. 6. Ο Ρ. Magdalino, Constantinople medievale ( Παρίσι, 1 996), σελ. 1 8- 1 9, 58, uποσΤ'Υ)ρίζει ότι 'Υ) επιδ'Υ)μία πανούκλας των μέ σων Tou Η ' αιώνος σuνιστά το πιο χαμ'Υ)λό σ'Υ)μείο σε δ'Υ)μο γραφικούς όροuς και ότι ύστερα απ' αuτό 'Υ) Κωνσταντινούπο λ'Υ) αρχίζει να επεκτείνεται πλ'Υ)θuσμιακά. 7. Οι περιοχές Τ'Υ)ς Ασίας, Tou Πόντοu και Τ'Υ)ς ΘράΚ'Υ)ς, ποu ι ι ι Ι uποι Θ εματικ'Υ)ι δ ΙΟΙΚ'Υ)σ'Υ) πο λu' περισσοτερα χροβ ρισκονταν νια, �ταν σε θέσ'Υ) να προμ'Υ)θεύοuν οικοδόμοuς, πλινθοποιούς, σoβατζ�δες και 5. 000 εργάτες για τις βαριές δοuλειές. 8. F. Winkelmann, Quellen zur HeTΓschenden Klasse von Byzanz im 8. und 9. Jahrhundert (Βερολίνο, 1 987), σελ. 2 1 5-2 1 8 ' Ε . Patlagean, «Les debuts d'une aristocratie byzantine et le te moignage de l'historiographie: systeme de noms et liens de paren te aux αe-Χe siecles», στο Μ. Angold, The Byzantine Aristocra cy: ΙΧ-ΧΙΙΙ Centuries (Οξφόρδ'Υ) , 1 984), σελ. 2 3-4 3 , ιδίως 29. 9. Ρ. Schreiner, «Ref1exions sur la famille imperiale a Byzan ce (VIIle-Xe siecles)), Byzantion 6 1 ( 1 99 1 ), σελ. 1 8 1 - 1 93 , ιδίως 1 9 1 ' R.-J. Lilie, Byzanz unter Eirene und Konstantin VI (780802) ( Φρανκφούρτ'Υ) , 1 996), σελ. 36. 1 0. Winkelmann, Quellenstudien, σελ. 1 57, 1 93 ' Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 36-38, και βλ. σ'Υ)μ. 1 2 1 παρακάτω. 1 1 . Ή πιθανόν και νωρίτερα από κάποιον άλλο σύνδεσμο, όπως προτείνει ο Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 40-4 1 . 1 2 . J. Ebersolt, Le grand palais de Constantin ople ( Παρίσι, 1 9 1 0) , σελ. 1 04- 1 08. 1 3 . Τιμ'Υ)τικός τίτλος από το αρσενικό αύΥουστος ποu ΧΡ'Υ)ι για τοuς αuτοκρατορες. ι ' ΕΙιχε δο θ ειι επιπροσ θ ετως σιμοποιειτο σην Εuδοκία, μια και �ταν �δ'Y) αuτοκράτειρα (βασίλισσα). Για τοuς επίσ'Υ)μοuς τίτλοuς των αuτοκρατορισσών, βλ. S. Ma slev, «Die staatsrechtliche Stellung der byzantinischen Kaiserin nen», Byzantinoslavica 27 ( 1 966), σελ. 308-343' G. Rosch, ΟΝΟ ΜΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ( Βιέν'Υ), 1 978), σελ . 1 1 0- 1 1 1 ' D. Missiou, �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
535
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
« ϋber die institutionelle Rolle der byzantinischen Kaiserinnen» , J()B 30/2 ( 1 982), σελ. 489-498· R. Hiestand, «Eirene Basileus
- die Frau als Herrscherin ίω Mittelalter» , στο Η. Hecker (επιμ. ) , Del" ΗeπscheΓ. Lejtbi1d und Abbjld in Mjttelaltel" und Renajssance ( Ντίσελντορφ, 1 990), σελ. 253-283. 1 4 . DC Ι, κεφ. 4 1 , σελ. 208-2 1 6. Ενώ το κείμενο γράφτη κε αργότερα, αντλεί ολοφάνερα από προηγοόμενα περιστατι κά και μπορεί να χρησιμεόσει σαν οδηγός για τις πρώτες επί σημες πράξεις της E ιρ�νης. Για τη στέψη και τον γάμο μιας ι σε υιαραυτοκρατειρας υπαρχουν τεσσερα ι.,εχωριστα, ' ανισα , , , t' � , κεια μέρη : το πρώτο αφορά τη στέψη της νέας αυτοκράτειρας που τελείται στο Αυγουστείον, μια μεγάλη αίθουσα δεξιώ σεων στη Δάφνη , το παλαιότερο ανάκτορο του κτηριακοό συ γκρoτ�ματoς του Μεγάλου Παλατίου. Ακολουθεί η παρουσία ση της νέας αυτοκράτειρας σε διάφορες ομάδες της Aυλ�ς και η επίσημη ανακ�ρυξ� της από τις φατρίες. Αυτό είναι το πιο μακροσκελές κείμενο και οι λεπτομέρειές του φανερώνουν ότι η τελετ� συμπεριλάμβανε και προσδιόριζε κάθε ομάδα μέσα στ-ην Aυλ�. Το τρίτο μέρος αφορά τη σόντομη γαμ�λια τελε τ� που τελείται από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στο παρεκκλ�σι του Ανακτόρου του Αγίου Στεφάνου. Τελευταίο είναι το γαμ�λιo συμπόσιο που παρατίθεται στην αίθουσα συ νεστιάσεων των Δεκαεννέα Ακουβίτων (κλινών) . Για τα αυ τοκρατορικά κοστοόμια και εμβλ�ματα, βλ. Κ. Wessel, Real lexjkon der byzantin jschen Kunst, τόμο πΙ, σελ. 369-498. 1 5. Η τάξη δίνεται στο προηγοόμενο κεφάλαιο, DC Ι, κεφ. 40, σελ . 203 . 1 7- 1 8, όπου οι πατΡίχιαι ζωσταί, τίτλος που δη' · βλ . θ εση " μιουργη, θηκε τον Θ ' αιωνα, κατεχουν την πρωτη ' κεφάλαιο 3 . 1 6. D C Ι , κεφ. 40, σελ. 205-206. Η τελετ� βασίζεται στο τελετουργικό της στέψης του αυτοκράτορα. 1 7. G. Vikan, «Art and Marriage ίn Early Byzantiull1», DOP 4 4 ( 1 990), σελ . 1 45- 1 66 · βλ. Φ . Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος χαι Πολιτισμός, 6 τόμοι (Aθ�να, 1 948- 1 955), τόμο 4 , σελ. 1 34�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 4 1 · ευχαριστώ τον καθΎ)γΎ)τή Barisa Krekic για τψ παρα τήρΎ)σή του ότι τα στέμματα μοιάζουν πιθανόν με τα αρχαία διχτυωτά που τα έδεναν γύρω από το κεφάλι. 1 8. Η τελετή συμπλΎ) ρώνεται από μερικά τμήματα του ΠΡΟΎ)γούμενου κεφαλαίου του De Cerimoniis, που αφορούν τον γάμο του αυτοκρατορικού πρίγκιπα, DC Ι, κεφ. 39 (περί του γάμου ενός αυτοκράτορα, σελ. 1 96-202 ) , όπου περιλαμβάνο νται περιγραφές του νυμφώνα, σελ. 1 98-202. 1 9. DC Ι, κεφ. 4 1 , σελ. 2 1 4-2 1 6. 20. Ο συμβολισμός αυτών των αντικειμένων δεν είναι εντε λώς ξεκάθαρος : αν προορίζονται να παριστάνουν ρόδια, ο υπαι νιγμός στις ιδιόΤΎ)τες αυτού του φρούτου σε σχέσΎ) με ΤΎ) γυναι κεία γονιμόΤΎ)τα θα ήταν απολύτως πρόσφορος. Ο Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμο 4, σελ. 1 45-1 46, πιστεύει ότι οι ροδιώνες είναι χρυσά μήλα, σύμβολα ης αγάΠΎ)ς. 2 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6262, de Boor Ι, σελ . 445, για η χρο νολογία· ΑΜ 6289, de Boor Ι, σελ. 472, για τον κοιτώνα. Βλ. επίσΎ)ς Judith Herrin, «The Imperial Feminine in Byzantium» , Past and Present 1 69 ( 2000), σελ. 3-35, ιδίως 25-27. 22. G. Dagron, «Nes dans la pourpre», ΤΜ 10 ( 1 994), σελ . 1 05- 1 42 . 2 3 . D C Π, κεφ. 2 1 , σελ . 6 1 5-6 1 9. 24. Το υπόδειγμα για ΤΎ) βάπτισΎ) του γιου του αυτοκρά τορα περιλαμβάνεται στο DC Π, κεφ. 22, σελ . 6 1 9-620. 25. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6262, de Boor Ι, σελ. 445· Mango-Scott, σελ. 6 1 4. 26. ΣΤΎ) διάρκεια αυτών των τεσσάρων χρόνων δεν κατα γράφεται τίποτα για ΤΎ)ν ΕιρήνΎ) και τον νεαρό γιο ΤΎ)ς. Πι θανότατα διέμεναν στο Μέγα Παλάτιο και παρευρίσκονταν σε όλες τις επίσΎ)μες τελετές. 27. Για παράδειγμα, όταν Ύ) Σοφία, χήρα του Ιουστίνου Β ' , αρνήθΎ)κε ν α μετακομίσει και ν α επιτρέΨει στον Τιβέριο και σΤΎ) γυναίκα του να εγκατασταθούν εκεί· βλ . Aνeril Cameron, «The Empress Sophia», Byzantion 45 ( 1 975), σελ. 5-2 1 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
537
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
28. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6268, de Boor ι, σελ. 450· Mango-Scott, σελ. 62 1 . 29. G. Dagron, Empereur et ΡΓetre. Etude sur le ((cesaΓOpa pisme» byzantin ( Παρίσι, 1 996), σελ. 98-99. 30. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 629 1 , de Boor ι, σελ . 47 3-47 4 · ο μεγα λύτερος, ο ΝΙΚΎ)φόρος, είχε κιόλας τυφλωθεί το 792 ( στο ίδιο, ΑΜ 6284, de Boor ι, σελ . 468) όταν οι υπόλοιποι τέσσερις έχασαν τις γλώσσες τους. Πώς οι στασιαστές φαντάζονταν ότι αυτοί οι ακρωΤΎ)ριασμένοι άνδρες θα Ύ)γούντο ενός επι τυΧΎ) μένου πραξικoπ�ματoς δεν διευκρινίζεται. Ωστόσο ως γιοι του Κωνσταντίνου ΕΙ διέθεταν ιδιαίτερα αυτοκρατορικά διαπιστευτ�ρια. ΑκόμΎ) και υπό τον M ιχα�λ ΑΙ, το 8 1 2 , αυι ( βλ . παρακαι Ι Ι Ι σΎ)μασια Ι που για ορισμενους τοι Ύ)ταν κατι ειχε τω) . 3 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6272, d e Boor ι , σελ. 453 · βλ. Ι . Rochow, στο Lilie, EiΓene und Konstantin VI, σελ. 1 2 και 3 3 2-3 3 3 . 3 2 . Πράγματι Ύ) Χρονογραφία του ΘεοφάνΎ) δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) � ην οικογένειά ΤΎ)ς ην πε ρίοδο 776-780. 3 3 . ΚεδΡΎ)νός, τόμο π, σελ. 1 9-20· βλ . W. Treadgold, «An Indirectly Preserved Source for the reign of Leo IV)) , JOB 34 ( 1 984), σελ . 69-76. 34. Ο αποκαλούμενος Βίος της Ειρήνης, που βασίζεται ση Χρονογραφία του ΘεοφάνΎ), υπογραμμίζει τις βαθιές εικονο λατρικές πεπoιθ�σεις ης με τον ίδιο τρόπο · βλ. W. Treadgold, «An Unpublished Saint's Life of the Empress Irene ( BHG 2205))), BF 8 ( 1 982), σελ. 2 36-25 1 . 35. Νόμος κατά ΤΎ)ς βρεφοκτονίας / έκτρωσΎ)ς: Η εν Τρούλ λω Σύνοδος, κανόνας 9 1 , Γ. ΡάλλΎ)ς και Μ. Πoτλ�ς (επιμ. ), Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων . . , 6 τόμοι ( Aθ�να, 1 852-1 859), τόμο π, σελ. 5 1 8-5 1 9 . 3 6 . Θαύματα ης Παρθένου της Ζωοδόχου Πηγής, AASS, Νοέμβριος πι, σελ. 880· C. Mango, Art of the Byzantil1e EmpiΓe 3 1 2-1 453 (Ίνγκλγουντ Κλιφς, Νιου τζέρσι, 1 972), σελ. 1 56-1 57. .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
37. Θεοφάνης, ΑΜ 6273, de Boor Ι, σελ. 454 ' Mango-Scott, σελ. 626. 38. Cecile Morrisson, «L'imperatrice Irene (780-802)), Bul letill ( Club fraηι;aίs de 1a Medaille) 84 ( 1 984), σελ. 1 1 8-1 20 ' DOC ΠΙ, σελ. 337, πίνακας ΧΠΙ, τόπος l ' Α. Χριστοφιλοποό λοu, «Η αντιβασιλεία εις το Βuζάντιον», Σύμμεικτα 2 ( 1 970), σελ. 1 - 1 44 , ιδίως 20-29. 39. Θεοφάνης, ΑΜ 6273, de Boor Ι, σελ . 455. 40. Θεοφάνης, ΑΜ 6274, de Boor Ι, σελ. 455' Royal Frall kish Allllals, anno 78 1 ' Allllales Mosellalli, anno 78 1 . 4 1 . Michae1 McCormick, «Textes, Images et Iconoc1asme dans 1e cadre des re1ations entre Byzance et l' Occident Caro1in gien» , σε Testo e 1111111agille llell'Alto Medioevo, Settimane di Studio di Spo1eto 4 1 ( 1 994), σελ. 95- 1 58, ιδίως 1 27- 1 3 3 . 42. Θεοφάνης, Α Μ 6274, d e Boor Ι, σελ. 4 5 6 ' Mango-Scott, σελ. 629. 43. Ν. Oikonomides, «Α Note οη the Campaign of Staurakios in the Pe1oponnesos (783/784)), ZRVI 38 ( 1 999/2000), σελ. 6 1 -66. 44. Θεοφάνης, ΑΜ 6276, de Boor Ι, σελ. 457' Mango-Scott, σελ. 63 1 . 45. J. Darrouzes, «Les 1istes episcopa1es . . . » · η uπόδειξη ότι ο Κωνσταντίνος Ε Ι είχε δημιοuργ�σει περί τις οκτώ καινοόρ γιες επισκοπές σε αuτ� την πεpιoχ� δεν επιβεβαιώνεται από μεταγενέστερες μαρτuρίες, όμως βλ . Ε. Kountoura-Ga1ake, ((New Fortresses, Bishops ίη eighth-century Thrace», REB 55 ( 1 997), σελ. 279-289. 46. Θεοφάνης, ΑΜ 6276, de Boor Ι, σελ. 457-458' Mango Scott, σελ. 63 1 . 47. Ό. π. , αuτό επιβεβαιώνεται στο The Life of the Patriarch Tarasios by Igllatios tlJe Deacoll, επψ. και μτφ. Σ . Εuθuμιάδης ( Άλντερσοτ, 1 998), παράγρ. 1 0, όποu ο Ταράσιος uποδει κνόεται από τον Παόλο ως διάδοχός τοu . 48. Θεοφάνης, ΑΜ 6277, de Boor Ι , σελ . 458-460' Eueu μιάδης (επψ. ) , Life of ΤaΓasiοs, παράγρ. 1 4. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
539
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
4 9 . Sakra djvaljs, Mansi, ΧΙΙ, σελ . 984E-986D (λατινική μτφ . ) · στο ίδιο, σελ. 1 . 002 D-1 . 007C (ελληνικά). 50. Mansi, ΧΙΙ, σελ . 986D-990B. 5 1 . Στο ίδιο, ΧΙΙ, σελ. 1 . 077C- 1 .086B· βλ. την επιστολή του πάπα Αδριανού προς τους αυτοκράτορες, στο ίδιο, σελ. 1 .055Α1 . 072 ' Ε. Lamberz, « Studien zur ϋberlieferung der Akten des VII. Okumenischen Konzils. Der Brief Hadrians Ι an Konstantin νι und Irene (JE 2448)), Deutsches Arc11iv 53 ( 1 997), σελ. 1 43. 5 2 . Θεοφάνης, Α Μ 6278, d e Boor ι , σελ. 46 1 -4 6 2 ' Ευθυ μιάδης (επψ. ) , Ljfe of Tarasjos, παράγρ. 26. 5 3 . «Νίκα ! » ήταν το σύνθημα των εξεγερμένων στη διάρ κεια της στάσης κατά του Ιουστινιανού το 5 3 2 , οπότε κατα στράφηκε μεγάλο μέρος του κέντρου της Κωνσταντινούπο ληζ ' βλ. «Εισαγωγή » . 5 4 . Θεοφάνης, Α Μ 6279, de Boor ι , σελ. 462. 55. Ο τίτλος ε κ προσώπου υπονοεί ότι ήταν προσωπικός της αντιπρόσωπος στη Σύνοδο της Νικαίας, όμως η παρουσία του δεν καταγράφεται στα αρχεία των συνεδριάσεων και σώ ζεται μόνο σε μεταγενέστερες πηγές , βλ. Lilie, Ejrene und Konstantin VI, σελ . 37. 56. Mansi, ΧΙΙ, σελ. 99 1 - 1 . 1 54 και ΧΙΙΙ, σελ. 1 -486, για τα πλήρη αρχεία' η Έκτη Συνεδρίαση (Mansi, ΧΙΙΙ, σελ. 204-364) μεταφράστηκε από τον D. J. Sahas, Logos and Icon. Sources in Eig11th-Century Iconoclasm (Τορόντο, 1 986) ' βλ. Judith Her rin, The Formatjon of Chrjstendom (Λονδίνο, 1 989) , σελ . 4 1 74 2 3 ' Njcee π, 787- 1 987. Douze sjecles d'jmages reljgjeuses, επψ. F. Boespflug και Ν. Lossky ( Παρίσι, 1 987). 57. M.-F. Auzepy, «La place des moines a Nicee ΙΙ ( 787)), Byzantjon 58 ( 1 988) , σελ. 5-2 1 . 58. Θεοφάνης, ΑΜ 6280, de Boor ι, σελ. 463' Mansi, ΧΙΙΙ, σελ. 4 1 6Ε. 59. Auzepy, «La P1ace des moines». 60. Α. Kartsonis, « Protection against Απ ΕνίΙ: Function, Use
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
and Operation of Byzantine Historiated Phylacteries» , BF 20 ( 1 994), σελ . 7 3 - 1 02, σχετικά με τα εγκόλπια με τΎ) Σταύρω σΎ) ' βλ. Κ. Corrigan, «Text and Image οη an Icon of the Cru cifixion at Mount Sinai» , σε R. Ousterhout και L. Brubaker (επιμ. ), The Sacred Image East and West ( Σικάγο, 1 995), σελ. 445-462 (λεπτoμερειακ� ανάλuσΎ) μιας πιο σύνθετΎ)ς εικόνας ι ι με ενα επιγραμμα ) . 6 1 . Ρ. Speck, Theodoros Studites. Jamben auf verschiedene Gegenstande ( Βερολίνο, 1 968) . 6 2 . ΘεοφάνΎ)ς περί γάμοu, ΑΜ 628 1 , d e Boor Ι, σελ . 463 ' βλ . Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ . 1 99-202 ' Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ. 203-208. 6 3 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 1 , de Boor Ι, σελ . 464. 64. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ. 464. 65. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ . 464-465. 66. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ. 464. 67. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6283, de Boor Ι, σελ. 465-466. 68. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ . 466' W. Ε. Kaegi, Jr., Byzantine Mijitary Unrest, 4 71 -843. An Interpretation (Άμστερνταμ, 1 98 1 ), σελ. 246, 250-25 1 , 260-262, 266-267. 69. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ . 466. 70. Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ . 2 24-225, 226-228, 2 30-2 3 1 . 7 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ. 466-467 ' σε μετα γενέστερες σuριακές ΠΎ)γές αναφέρεται Ύ) καΤΎ)γορία ότι ο Κωνσταντίνος σκανδαλίσΤΎ)κε εξαιτίας ΤΎ)ς ερωτικ�ς σχέσΎ)ς τΎ)ς Eιρ�νΎ)ς με τον Ελπίδιο και τΎ) ΧΡΎ)σιμοποίΎ)σε ως πρό σΧΎ)μα για να διατάξει να μΎ)V αποκαλείται στο εξ�ς Ύ) μΎ)τέ ρα τοu αuτοκράτειρα : Mιxα�λ ο Σύρος, Χρονογραφία, βιβλίο ΧΙΙ, ίίί (τόμ. 3, ί, σελ. 9), και Bar Hebraeus, βιβλίο Χ, σελ. 1 1 9 . Η εν λόγω αφ�γΎ)σΎ) είναι απελπιστικά μπερδεμένΎ) με ΤΎ)V κατά πoλu προγενέστερΎ) εξέγερσΎ) τοu Ελπίδιοu, στρατη γού ΤΎ)ς Σικελίας, ποu αuτομόλΎ)σε στοuς Άραβες, ενώ παράλ λΎ)λα ΧΡΎ)σιμοποιεί ΤΎ) σuνΎ)θισμένΎ) μέθοδο να προσάπτονται
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κατηγορίες σε μια γυναίκα που κατέχει εξουσία τόσο για αδυ ναμία όσο και για μοιχεία (π.χ. η Eιρ�νη συν�Ψε συμφωνία ειρ�νευσης με τους Άραβες, « σύμφωνα με τα γυναικεία �θψ» ). 72. Η χρονολογία της γέννησ�ς της δεν καταγράφεται και , " να ηταν προγενεστερη ' πι θ ανον , αφου' ο Κωνσταντινος και η Μαρία είχαν παντρευτεί τον Νοέμβριο του 788. Αλλά ακόμη και αν γενν�θηκε στην Α ίθουσα της Πορφύρας, δεν της ανα γνωρίστηκε ποτέ το προσωνύμιο πορφυρογέννητη, το οποίο είναι σίγουρο πως θα είχε αποδοθεί σ' έναν γιο. Βλ . Dagron, «Nes dans la pourpre» , σελ. 1 29- 1 30, σχετικά με την ένταξη των θυγατέρων στην αυτoκρατoρικ� οικογένεια. Μονάχα στις πορφυρογέννητες Zω� και Θεοδώρα, τον ΙΑ' αιώνα, δόθηκε αυτό το επίθετο, Βλ. στο [δια, σελ. 1 1 8. 7 3 . Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι, σελ. 467. 74. Θεοφάνης, ΑΜ 6284-6285, de Boor Ι, σελ. 467, 468-469. 75. Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι, σελ. 467-468' βλ . Θεό δωρος Κορρές, « Η βυζαντινoβoυλγαρικ� αντιπαράθεση στις αρχές του Θ' αιώνα και η σφαγ� των στρατευμάτων του Νικη φόρου Α' στη Βουλγαρία ( Ιούλιος 8 1 1 ) ) , Βυζαντινά 1 8 ( 1 995/ 1 996), σελ. 1 67- 1 93 . 76. Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι , σελ. 468. 77. Θεοφάνης, ΑΜ 6285, de Boor Ι, σελ . 469. 78. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ. 469 ' Ευθυμιάδης (επιμ. ) , Life of Tarasios, παράγρ. 39-44. 79. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ. 469 (σχετικά με την κουρά της Μαρίας), δες παρακάτω για το Moναστ�ρι της Παρθένου στην Π ρίγκιπο. 80. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ . 470' Ευθυμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 45-46, όπου ο Ιγνάτιος παρο μοιάζει τον πατριάρχη με τον Ιωάννη τον Bαπτιστ� ο οποίος συγκρούστηκε με τον Ηρώδη εξαιτίας της αντίθεσ�ς του για τον δεύτερο γάμο του. 8 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ . 469. 82. Θεοφάνης, ΑΜ 6288, de Boor Ι, σελ. 470-47 1 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
54 2
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
83. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6289, de Boor ι, σελ . 47 1 . Ο τάφος τοu οεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των αuτοκρατορικών μνΎ) μάτων στο Περί της Βασιλείου τάξεως. 84. Το γεγονός καταγράφεται από τον Κωνσταντίνο, Επί σκοπο ΤΎ)ς Τίοu, βλ . παρακάτω. 85. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6289, de Boor ι, σελ. 472 ' Judith Herrin, «Blinding in Byzantium)) , στο Polypleuros Nous. Festschrift Pe ter Scllreiner, επιμ. Georgios Makris και Cordula Scholz ( Μό ναχο-Λειψία, 2000), σελ. 56-58. 86. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6 1 98, de Boor ι, σελ. 375' βλ. ΤΎ)ν επα κολοuθήσασα τυφλωσΎ) τοu αρχιεπισκόποu ΤΎ)ς Ραβένας, ο οποίος ήταν εξόριστος στον Πόντο αλλά επέστρεψε σΤΎ) Ρα βένα μετά τον θάνατο τοu Ιοuστινιανοu ' βλ. Le Liber pontifi calis, επιμ. L. Duchesne, 2 τόμοι ( ΡώμΎ) , 1 886- 1 892), τόμο ι, σελ. 389 ' μτφ. R. Daνis, The Book of the Pontiffs (Λίβερποuλ, 1 989), σελ. 90, 9 1 . 87. Σχετικά με η ΘεοΟόΤΎ), βλ. Lilie, Eirene und Konstan tin VI, σελ. 274-277. 88. Για τα νομίσματα, βλ. Morrisson, «L'imperatrice Irene)) ' DOC ΠΙ, μέρος 1 , σελ. 3 37-339, πίνακας XIV. Για μια πλήΡΎ) σuζήτησΎ) αuτης ΤΎ)ς χρήσΎ)ς τοu τίτλοu βασιλεύς, βλ. Lilie, Eire ne und Konstantin VI, σελ. 277-279 ' L. Burgmann, « Die Noνel len der Kaiserin Eirene» , Fontes minores 4 ( 1 98 1 ), σελ. 1 -36. 89. Burgmann, « Die Noνellen. . . )) , σελ. 1 6, 26. 90. Βλ. ην πρόσφαη μελέΤΎ) ποu επιμελήθΎ)κε ο Α. Da νids, The Empress Theophano ( Καίμπριτζ, 1 99 4 ) , με σΎ)μα ντικές σuνεισφορές των Karl Leyser, Odilo Engels και Kriniye Ciggaar. Παρόμοια τάσΎ) είναι προφανής σην Αγγλία τοu ΙΑ' αιώνα, όποu Ύ) χήρα βασίλισσα Έμμα κuβέρνΎ)σε μαζί με τοuς 060 ΤΎ)ς γιοuς και μάλιστα πολύ καλύτερα απ' όσο θα μπο ρουσαν μόνοι τοuς. Η εξοuσία ΤΎ)ς εδραιώθΎ)κε με το πέρασμα τοu χρόνοu και ο λαός σuνήθισε η βασιλική σuμπεριφορά της βλ. Ρ. Stafford, «Queen Emma, women and power in eleνenth century England)) , στο Anne J. Duggan (επιμ. ), Queens and Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
543
Π Η Γ Ε Σ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Queenship in Medieval Etlrope ( Γοίιντμπριτζ, 1 997), σελ . 329, και το βιβλίο ης, Queen Emma and Queen Edith ( Καί μπριτζ, 1 997) ' βλ. R. Hiestand, «Eirene-Basileus, die Frau als Herrscherin im Mittelalter», σε Hecker (επιμ. ) , Der Herrs cher, σελ. 253-283. 9 1 . Ο εν λόγω Νικηφόρος θα ηγηθεί του πραξικoπ�ματoς εναντίον της το 802 , βλ. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. ... 1 1 9- 1 22, 1 27-1 28. 92. Patria ΠΙ, κεφ. 1 7 3 ' DC Ι, κεφ. 3 2 , σελ. 1 73 για τον ξε νώνα ' Magdalino, Constantinople medievale, σελ. 2 3-25 ' ο Α. Berger δεν πιστείιει στην ίιπαρξη ενός Ιπποδρόμου της 'Υστε ρης Αρχαιότητας στην περιoχ�, Untersuchungen Ζυ den Patria Konstantinoupoleos ( Βόνη , 1 988), σελ . 588-590. Σχετικά με τα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, βλ. σημείωση για τις « Πη γές» περί Eιp�νης. 93. Θεοφάνης, ΑΜ 6285, de Boor Ι, σελ. 469. Τα εΡΥοδόσια στο Ανάκτορο του Ελευθερίου ίσως αποτελοίισαν τμ�μα της αρχικ�ς κατασκευ�ς, όμως σίγουρα επεκτάθηκαν μετά την πυρκαγιά, ακόμη και αν δεν αντικατέστησαν ολοκληρωτικά το Χρυσίον. 94. Για έναν πλη ρέστερο κατάλογο βυζαντινών μεταξω τών, βλ. Α. Muthesius, Byzantine Silk Weaving AD 400 to AD 1 200 ( Βιένη, 1 997). 95. Ευθυμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 37, σελ. 1 87 ' περί το 8 1 5-8 1 7, ο Θεοφάνης ο Oμoλoγητ�ς φυλακίστη κε σε ένα κελί στο Ανάκτορο του Ελευθερίου, γεγονός που ε πιβεβαιώνει ότι το Ανάκτορο εξακολουθοίισε να χρησιμοποιεί ται από το κράτος. 96. Θεοφάνης, ΑΜ 6283, de Boor Ι, σελ. 467. 97. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ . 476. 98. Η συγκεκριμένη αφιέρωση αφ�νει να εννοηθεί ότι το , ' της Θεοτο' επισης υπο την προστασια " Μ οναστηρι ' β ρισκοταν κου, βλ. Treadgold, «Unpublished Life of Irene», σελ . 245. 99. Βλ. κεφάλαιο 3 παρακάτω. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
544
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 00. Patria ΠΙ, κεφ. 85' Berger, UntersucJJιlngen, σελ. 34 1 , 6 3 4 ' Magdalino, ConstantinopJe ιnθdievaJe, σελ. 30. 1 0 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 629 3 , de Boor Ι, σελ . 475. Επιπλέον, η Ειρήνη ακύρωσε τα κομμέρκια, τελωνειακά τέλη που επι βάλλονταν στην Άβυδο και στον Ιέρωνα σε όλα τα εμπορεύ ματα που διακινούνταν μέσω Βοσπόρου. Τα επανέφερε αργό τερα ο Νικηφόρος Α'. 1 02. D C Ι, κεφ. 3 2 , σελ. 1 73 . Το κηριακό συγκρόημα του ανακτόρου, ο Οίκος του Ελευθερίου, διατήρησε την ταυτότη' γειτονικο" κτημα, βλ . τα, του και τε λ ικα' προσαρτη' θ ηκε σε ενα Magdalino, Constantinople ιnθdievaJe, σελ. 25 σημ. 49. 1 03 . Patria ΠΙ, κεφ. 77. 104 . Patria ΠΙ, κεφ. 17 και 1 54. 1 05. Patria ΠΙ, κεφ. 9 ' ο Berger, Untersuchungen, υπο γραμμίζει ότι η κατηγορία εναντίον του Κωνσταντίνου Ε' είναι εντελώς ψευδής. Για ην αφήγηση του Επισκόπου της Τίου, βλ. F. Halkin, Euph€ιnie de CJJaJcθdoine (Βριξέλες, 1 965), σελ. 8 1 - 1 06. 1 06. Patria ΠΙ, κεφ. 1 42 ' AASS, Νοέμβριος ΠΙ, 880B-C. 1 07 . M.-F. ΑUΖεφΥ, «La destruction de l'icone du Christ de la Chalce par Leon ΠΙ· propagande ou realite?» , Byzantion 60 ( 1 990), σελ . 445-492, για μια αξιολόγηση των μύθων γύρω από αυτή ην υποτιθέμενη καταστροφή . Αφού η προϊστορία της εικόνας του Χριστού αμφισβητείται σε μεγάλο βαθμό από τους σύγχρονους ειδικούς, δεν είναι δυνατό να αποσαφηνιστεί ο ιδιαίτερος ρόλος ης Ειρήνης. 108. Για τον Μιχαήλ Α' (8 1 1 -8 1 3 ) αναφέρεται ότι υπήρξε πολύ γενναιόδωρος απέναντι στα εκκλησιαστικά ιδρύματα, '" πιστωνε, ' του υεν , ' ομως στη υιαρκεια της συντομ ης βασιλειας '" ' ται με την κατασκευή κανενός σημαντικού κτίσματος. 1 09. Σύμφωνα με τα Patria, είχε υπηρετήσει επίσης ως κοι τωνίης (ευνούχος αξιωματούχος) ης Ειρήνης Patria ΠΙ, κεφ. 1 56 ' Θεοφάνης, ΑΜ 6282-6283 , de Boor Ι, σελ . 465, 466' βλ. WίnkeΙωann, Quellenstudien, σελ. 1 56.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
545
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 1 0. Εuθuμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 2 1 -2 3 , σελ. 1 80- 1 8 1 . 1 1 1 . Ε. Patlagean, «L'histoire de la femme deguisee en moine et l'evolution de la saintete feminine a Byzance» , Studi Medie vali, τρίτη σειρά, 1 7 ( 1 976), σελ . 597-6 2 3 , αναφέρεται ξανά στο βιβλίο της Structure Sociale, Famille, Chretiente a Byzance (Λονδίνο, 1 98 1 ) · Ν. Delierneux, «νίΓίΙΜ physique et saintete feminine dans l'hagiographie orientale du IVe au VIIe siecle», Byzantion 67 ( 1 997), σελ. 1 79-243 · Herrin, «The imperial femi nine» , σελ. 29-3 1 . 1 1 2. Anna Wilson, «Female Sanctity in the Greek calendar : the Synaxarion of Constantinople» , στο Richard Hawley και Barbara Lewick (επιμ. ), Women in Antiquity. New Assessments (Λονδίνο, 1 995), σελ. 2 3 3-247. 1 1 3 . Εuθuμιάδης (επιμ. ) , Life of Tarasios, παράγρ. 66 ( 1 6 1 . 1 6) , σελ. 203-204. 1 1 4. Θεοφάνης, ΑΜ 6282 , de Boor Ι, σελ. 464. 1 9-2 1 · Man go-Scott, σελ. 639. 1 1 5. Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ. 464. 1 6- 1 7 · Mango-Scott, σελ. 638-639. 1 1 6. Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ. 464-465 · Mango-Scott, σελ. 656. 1 1 7 . Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ . 464. 2 5 · Mango-Scott, σελ. 639. 1 1 8. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ. 478. 2 · Mango Scott, σελ. 656. 1 1 9. Θεοφάνης, ΑΜ 6290- 1 , de Boor Ι, σελ . 4 7 3-475· Win kelmann, Quellenstudien, σελ. 1 57, 1 93 . Η ακριβ�ς σχέση ανά μεσα στην αuτοκράτειρα και στον Κωνσταντίνο είναι ασαφ�ς, αλλά πρέπει να �ταν είτε αδελφός της, είτε κοuνιάδος της εί τε εξάδελφός της. 1 20. Θεοφάνης, ΑΜ 6304, de Boor Ι, σελ. 496. 1 2 1 . Ωστόσο τοuς επόμενοuς αιώνες η οικογένεια Σαρα ντάπηχοu εκπροσωπείται με αρκετά μέλη της στη διοίκηση Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
της Kεντpικ�ς Ελλάδας και της Πελοπονν�σοu, κάτι ποu ση μαίνει ότι οι απόγονοι της Eιρ�νης σuνέχισαν να κατέχοuν uψηλά δημόσια αξιώματα σην περιoχ� ης καταγωγ�ς της βλ. Judith Herrin, «Realities of Byzantine Provincial Govern ment : Hellas and Peloponnesos 1 1 80- 1 205» , DOP 29 ( 1 975), σελ . 253-284, ιδίως 270-27 1 , 276. 1 22 . Royal Frankish Annals, a. 798' Lilie, ΕiΓene und Kon stantin VI, σελ . 205 (uπογραμμίζει ότι η θέση ης Eιρ�νης ως αuτοκράτειρας �ταν πολίι ασθενέστερη από την αντίστοιχη τοu yιou της ) ' βλ. Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ. 3 2 3-326, μια εμπεριστατωμένη ανάλuση της φροντίδας τοu Νικηφόροu ι ι η οποια ι uικαιωνε το πραξ ικο" Ι να προ β α' λ ει αuτηι την εικονα πημά τοu. 1 2 3 . Θεοφάνης, ΑΜ 629 1 , de Boor Ι, σελ. 474' βλ. τψ πλ� ρη περιγραφ� σε DC Ι, κεφ. 1 0 (σελ. 7 1 -86) και κεφ. 5 (σελ. 47-52) για τις επεuφημίες της ημέρας και τις εννέα δεξιώσεις ποu λάμβαναν χώρα σε διαφορετικά μέρη σην επιστρoφ� από τοuς Αγίοuς Αποστόλοuς, όποu οι Βένετοι και οι Πράσινοι επι δίδονταν σε νέες αναφων�σεις. 1 24 . Ν. Oikonomides, Les listes de preseance byzantins des IXe et Xe siecles ( Παρίσι, 1 97 2 ) , σελ. 349 ( Μακεδονία), σελ. 352 ( Κεφαλλονιά). 1 25. J. Darrouzes, Notitiae episcopatuum ecclesiae Constanti nopolitanae ( Παρίσι, 1 98 1 ) , αρ. 2 (χρονολογημένο σην πε ρίοδο τοu Νικηφόροu ΑΙ, 802-8 1 1 ). 1 26. Θεοφάνης, ΑΜ 6290, de Boor Ι , σελ. 4 7 3 ' Mango-Scott, σελ. 65 1 . 1 27. Ο uπαινιγμός περιέχεται σε τέσσερις λέξεις «
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
547
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΤ Ω Σ Ε Τ Σ
χρόνια ποu Ύ) Eιρ�νΎ) άσΚΎ)σε μόνΎ) ης ΤΎjV εξοuσία ως περίο δο εξασθένισΎ)ς ης βuζαντιν�ς ισχ60ς απέναντι ση Δ6σΎ) : το κ6ρος τοu Καρόλοu αuξάνει όσο ελαττώνεται το κ6ρος ΤΎ)ς Ει ρ�νΎ)ς, βλ. Lilie, EireJJe uJJd KoJJstaJJtilJ VI, σελ. 205 ' W. Ohnsorge, « Das ΚaίseΓtuω del' Eirene und die Kaiserkronung ΚaΓΙs des GΓOssen» , Saecu1ul11 1 4 ( 1 96 4 ), σελ . 2 2 1 -247 [το επαναλαμβάνει στο βιβλίο τοu KoJJstaJJtilJope1 uJJd der Okzi delJt ( Ντάρμσταντ, 1 966 ) ] και στο Η. Hunger (επιμ. ), Das byzalJtilJische HeΓTscherbiJd ( Ντάρμσταντ, 1 97 5 ) ' Janet L. Nelson, «Wοωen at the court of CharΙeωagne : Α Case of Μοn stΓOus Regίωent?», στο John CaΓωί Parsons (επιμ. ), Medieva1 QueeΠShiΡ ( Στροuντ, 1 994), σελ. 4 3-62 . Αντίθετα, Ύ) πρότασΎ) γάμοu ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς στον Καρλομάγνο αντιμετωπίζεται ως πο λιτικ� σuμμαχία ποu εμπνέεται από το παράδειγμα ΤΎ)ς Ποuλ χερίας τον Ε ' αιώνα' βλ. Christine Angelidi, PΙl1c11eria. La CastitiΊ a1 Potere (c.399-c.4SS) ( Μ ιλάνο, 1 996), σελ. 1 37- 1 38. Η σuγγραφέας παραΤΎ)ρεί ότι στο Συναξάριον η ς Κωνστα ντινουπόλεως Ύ) μν�μΎ) των δ60 αυτοκρατορισσών εορτάζεται ΤΎ)ν ίδια Ύ)μέρα, στις 7 Αυγ06στου. 1 30. Opus CaΓ01i Regis ColJtra Syπodul11 (Libri Caro1111i), επιμ. Αnn Freeωan, MGH, Concilia, Π, συμπλ . Ι (Ανόβερο, 1 998) ' Ann Freen1an, « Scripture and Ιωage ίη the Libri Caro1i πι» , σε Testo e Il11agilJe lJell'A1to Medioevo, Settίωane . . . 4 1 ( 1 994), σελ. 1 63- 1 88 ' M.-F. Auzepy, « FrancfΟΓt et Nicee Π», στο Das FralJkfurter ΚΟΠΖi1 νοπ 794. KristallisatiolJspulJkt Ka ro1iJJgischer Ku1tur, επιμ. R. Berndt, 2 τόμοι ( Μάιντζ, 1 997), τόμο Ι, σελ . 279-300 ' HeHin, The ForlJlatiolJ of ChristelJdOJlJ, σελ. 4 3 4- 4 4 4 . 1 3 1 . Η Vita HadrialJis, παράγρ. 97, καταγράφει η ν ταφ� του πάπα Αδριαν06 στις 26 Δεκεμβρίου ΤΎ)ς 4Ύ)ς ινδικτιώνος ( 795) και Ύ) Vita LeolJis, παράγρ. 1 , ην εχλoγ� του Λέοντα Γ ' ΤΎjV επόμενΎ) μέρα ' βλ. Liber polJtifica1is, τόμο Ι, σελ . 5 1 4, τόμο ΙΙ, σελ . l ' T11e Lives of the ΕightΙι-CeπtωΥ Popes, μτφ. R. Davis (Λίβερπουλ, 1 992), σελ. 1 72, 1 79 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 32. Das Constituttlm Col1stantini, επιμ. Η. Fuhrmann, MGH, Fontes iuris Germaniae (Ανόβερο, 1 968). Για τις αποκαλuπτι κές διαστάσεις της στέψΎ)ς, βλ. W. Brandes, «"Tempora pericu losa sunt''. Eschatalogisches im Vorfeld der Kaiserkronung Karls des GrossenJJ, σε Das Fral1kftlrter KOl1zil, τόμο Ι, σελ. 49-79. 1 3 3 . D. Bullough, «Europae Pater)) , El1g1ish Historical Re view 85 ( 1 970), σελ . 59- 1 05 · ΗeΓΓin, The Formation of ChΓi stendom, σελ . 295, 446- 4 5 3 . Για το αν ο Κάρολος είχε ΤΎ)ν πρόθεσΎ) να οικοδομήσει ΤΎ) δική τοu πόλΎ) στο Πάντερμπορν με πρότuπο ΤΎ)ν πόλΎ) τοu Κωνσταντίνοu, με το όνομα Karls burg, βλ. R. Collins, ClιaΓlemagl1e (Λονδίνο, 1 998), σελ . 1 40. 1 3 4 . 799. Kunst und Kultul' del' Karolingerzeit, 3 τόμοι, επιμ. C. Stiegemann και Μ. Wemhoff ( Μάιντζ, 1 999), ιδίως τα άρθρα τοu Μ. Becker, τόμο Ι, σελ. 22-36, και D. Bullough, τόμο πΙ, σελ . 36-46· και Libel' pontificalis, Vita Leonis, πα ράγρ. 1 1 - 1 5, τόμο π, σελ. 4-5, σχετικά με ΤΎ)ν πλεκτάνΎ) και ΤΎ)ν απόφασΎ) τοu Λέοντα να επισκεφτεί τον Κάρολο, μτφ. σελ. 1 84- 1 87 · και RFA, a. 799. 1 35. RFA, a. 800, 80 1 , για λεπτομέρειες οι οποίες παραβλέ πονται εντελώς σΤΎ) Vita Leonis ( όποu όλες οι τελετοuργικές uποδοχές εστιάζονται στον Λέοντα μετά ΤΎ)ν επιστροφή τοu από τον Κάρολο το 799, παράγρ. 1 9-20, τόμο π, σελ . 5, μτφ. σελ. 1 88- 1 89 ) · βλ. επίσΎ)ς Collins, ChaΓΙemagne, σελ. 1 44-1 47. 1 36. Ρ. Classen, «Karl der Grosse, das Papstum und ByzanzJJ στο ΚaΓΙ der Grosse: LebensweΓk und Nachleben, επιμ. W. Braunfels, 5 τόμοι (Ντίσελντορφ, 1 965- 1 968), τόμο Ι, σελ. 537608· και « Italien zwischen Byzanz und den FrankenJJ , Settin1ane di Studio. . . 2 7 ( 1 98 1 ), σελ . 9 1 9-97 1 . Για ην πρόσφαη βι βλιογραφία, βλ. Lilie, EiΓene ul1d Konstantin VI, σελ. 206-2 1 0. 1 37 . Speck, Kaisel' Konstantin VI, σελ. 3 3 3-350, 359-366 · βλ. ην κριτική τοu Lilie, EiΓel1e und Konstantin VI, σελ. 2 1 32 1 5. 1 38. Herrin, The FΟΓ111atiοn of Cllristendom, σελ . 459-462. 1 39. Αφού Ύ) κόμμωσΎ) φανέ ρωνε επίσΎ)ς νομιμοφροσύνΎ)
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
549
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
προς την Ανατολική πρωτεuοuσα, μια τελεΤΟUΡΥική χτένα και ψαλίδια πιθανόν να σuνόδεuαν τα αuτοκρατορικά ροόχα' βλ. Herrin, The Formation οΙ Christendom, σελ. 425. Σχετικά με τα βασιλικά εμβλήματα και τα επίσΎ) μα ενΜματα, βλ. Κ. Wessel, « ΙnsίgnίeΠ>J , Real-lexicon der Byzantinischen Kunst, τ ό μ ο πΙ, σελ. 369- 498. 1 40. Για το χρίσμα, βλ. Janet L. Nelson, « National Synods, Kingship as Office, and Royal Anointing : an Early Medieνal SyndromeJJ, SCH 7 ( 1 97 1 ), σελ. 4 1 -59' « Symbols in Context : Rulers' Inauguration Rituals in Byzantium and the West in the Early Middle AgesJJ , SCH 1 3 ( 1 976), σελ. 97- 1 1 9 [αμφότερα επαναλαμβάνονται στο βιβλίο ης Politics and Ritual in Early Medieval Europe (Λονδίνο, 1 986)] . 1 4 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6294, de Boor Ι, σελ. 475' RFA, a. 802 , Lilie, Eirene und KOl1stantin VI, σελ. 2 1 0-2 1 2 . 1 42 . ΘεοφάνΎ)ς, Α Μ 6295, de Boor Ι , σελ. 476-479. 1 4 3 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ. 480' Treadgold, «Unpublished Life of Irene)), σελ. 2 4 5 ' βλ. Mango-Scott, σελ . 659 σΎ)μ. 1 6.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
550
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤ Ο : ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΠΗΓΕΣ
πα Τ Ι Σ ΤΡΕΙΣ ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ Μ Ε Τ Ι Σ αΠΟΙΕΣ ΑΣχαΛΕΙΤΑΙ Η
" ι , Ύ) ΕυφροσυνΎ) ι ι Α παρουσα επισυρει ΤΎ) μικροτεΡΎ) μελετη
πρoσoχ� και αναφέρεται σε λιγότερες ΠΎ)γές και πιο σπάνια. Πράγματι, το παρόν κεφάλαιο συνιστά μια απόπειρα ανασ6ν θεσΎ)ς ΤΎ)ς βιογραφίας της, Ύ) οποία απουσιάζει παντελώς από τις αφΎ)γ�σεις των ιστορικών ΤΎ)ς επoχ�ς ΤΎ)ς. Οι λόγοι γι' αυ τ� ην παραμέλησΎ) είναι προφανείς : Ύ) Ευφροσ6νΎ) απέκησε μια πρoσωριν� φ�μΎ) όταν έγινε Ύ) δε6τερΎ) σ6ζυγος του αυτο κράτορα M ιχα�λ Β ' . Παρότι οι χρονογράφοι σΎ)μειώνουν ότι για τον γάμο ης χρειάσηκε να η βγάλουν από το μoναστ�ρι ι μεται τον θ ανατο και οτι του συ ζυγου ΤΎ)ς επεστρε ' ' Ι Ψ ε στον μοναστικό βίο, ελάχιστα ενδιαφέρονται για ΤΎ)ν πραγματικ� ΤΎ)ς σΎ)μασία. Μια ΠΎ)γ� που μπορεί να διαφωτίσει η ζω� ης είναι ο μο ναστικός περίγυρος όπου έζΎ)σε πολλά χρόνια. Αν και δεν δια θέτουμε αρκετές μαρτυρίες για το μoναστ�ρι που είχε ιδρ6σει , ι σΤΎ) νΎ)σο ι Π ριγκιπο, ι , βε' Ι ειναι Ε ΙΡΎ)νΎ) Ύ) αυτοκρατειρα ωστοσο " , ι λ ειτουργουσε οπως και τοσες α' λλ ες γυναικειες β αιο οτι ' μοναστικές κοινόΤΎ)τες ΤΎ)ς επoχ�ς του · έτσι, μπορο6με να ανασυ στ�σoυμε ην καθΎ)μεριν� ζω� του συγκρίνοντας τις μαρτυρίες που διαθέτουμε για άλλα μoναστ�ρια. ΠΎ)γές για τον μοναστικο, β'ιο των γυναικων , απαντουν , στους Β'ιους των αγιων , γυI� " απο τις οποιες ι ειι , ναικων περιουου, πολλες , ΤΎ)ς συγκεκριμενΎ)ς � , � ι ' Π ροσφατα ' ι υΙΎ)υ κοινΟΤΎ)τες. ' θυναν παρομοιες χαν ιuρυσει ειτε , εξέδωσε μια συλλoγ� με τέτοιους Βίους, Ύ) Alice-Mary Talbot ι ' � ' καθ ιστωντας ετσι προσιται στο αγγλοφωνο κοινο, μερικαι απο, ι υπο' β α, Αποι αυτο, το γενικοτερο τα πιο ενuιαφερoντα κειμενα. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
551
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ
θρο, μποροίιμε να προσεγγίσουμε περισσότερο συγκεκριμένες λεπτομέρειες ης ζωής της Ευφροσίινης μέσα από τις λίγες επιστολές που απηίιθυνε στη μητέρα της, τη Μαρία, ο άγιος Θεόδωρος Στουδίης. Αυτός ο εικονολάτρης ηγέης, που πέ θανε εξόριστος το 826, υπήρξε χειμαρρώδης επιστολογράφος μέσα από την αλληλογραφία του με άλλες μοναχές και λαϊκές γυναίκες προβάλλει ανάγλυφα μια σίινθεη εικόνα του ρόλου των γυναικών που υποστήριζαν τις εικονολατρικές πρακτικές. Από τη στιγμή που στέφεται αυτοκράτειρα, υπάρχουν και πάλι τεκμήρια για τον περίγυρο της Ειρήνης, αν και ελάχιστες δραστηριότητες συνδέονται άμεσα μαζί η ς . Τουλάχιστον , , να μαντε' ψ ουμε τα β ασικα' καθηκοντα ' μπορουμε που ειναι υποχρεωμένη να αναλάβει ως σίιζυγος του Μιχαήλ ΒΌ Ο ρόλος της ως θετής μητέρας του νεαροίι πρίγκιπα Θεόφιλου είναι πλήρως ατεκμηρίωτος μέχρι ην ανάμιξή της στον γάμο του (ο ρόλος της μνημονείιεται σε Μο διαφορετικές εκδοχές : στον Βίο της Θεοδώρας και στα συμπιλήματα των συγγραφέων του Ι ' αιώνα που συνέχισαν τη Χρονογραφία του Θεοφάν η ) . Κα τόπιν, μια περιστασιακή αφήγηση της μάχης του Αμορίου, το 838, που σώζεται σε πoλU μεταγενέστερες συριακές πηγές οι , β ασι'ζονται σε αρα β ικες , περιγραφες , της εκστρατειας, , οποιες επισημαίνει μια πρωτοβουλία που είχε πάρει η Ευφροσίιν η . Τ ο γεγονός καταγράφεται στην Παγκόσμια Ιστορία που απο δίδεται στον Bar Hebraeus και στη Χρονογραφία του Μιχαήλ του Σίιρου, κείμενα που γράφτηκαν πoλU αργότερα από τον Θ ' αιώνα, τα οποία ωστόσο εμφανίζονται να αντλοίιν τις πλη ροφορίες τους από προγενέστερες πηγές. Αυτές οι περιγρα φές της αραβικής εκστρατείας για ην κατάλη ψη του Αμο ρίου -η οποία αποδείχτηκε νικηφόρος, με αποτέλεσμα οι αρα βικές πηγές να περιέχουν πoλU περισσότερες λεπτομέρειες απ' ό,τι οι ελληνικές- παρουσιάζουν μια εικόνα της χήρας αυ τοκράτειρας που μας ξαφνιάζει. Η Ευφροσίινη διαισθάνεται , , , δ υνο που δ ιατρεχει t: ' του προγονου της η ε"ουσια ' τον αμεσο κιν και τον προειδοποιεί για το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέ μου . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΣτΎjV προσπάθειά μας να ανασuστ�σοuμε τις σuνθ�κες ζω�ς της Εuφροσύνης στη διάρκεια της βασιλείας τοu Θεόφιλοu, σu" ειναι σχε, ' �uuσκο λ'ιες με τις πηγες, ' οι οποιες νανταμε πολλ ες " και EXOUV σuνταχτει, στο μεγαλ uτερο � , ο'λ ες εικονο λ ατρικες οον ' , ' ' Ι' ' Α ' μερος τοuς κατα τον αιωνα. ν και ειναι β ε' β αιο οτι τα κατορθώματα τοu αuτοκράτορα καταγράφηκαν από εικονομάχοuς , τοu, οι αφη, nou οιεκειντο � , φιλ ικα' προς τα ιuανικα σuγγραφεις � γ�σεις τοuς καταστράφηκαν σuστηματικά μετά τον θάνατό τοu. Στη θέση τοuς, τα σuμπιλ�ματα τοu Λέοντα Γραμματικού, τοu Θεοδόσιοu Μελισσηνού, τοu Σuνεχιστ� τοu Γεωργίοu Μο ναχού και τοu ψεuδο-Σuμεών ( Σuμεών ο μάγιστρος) , όλα αν τλούν από τη Χρονογραφία τοu Σuμεών λογοθέτου, της οποίας δεν uφίσταται κριτικ� έκδοση ούτε μετάφραση. Μια άλλη ομά δα ανώνuμων σuγγραφέων, οι οποίοι αποκαλούνται σuλλογι κά Σuνεχιστές τοu Θεοφάνη, είχαν επιφορτιστεί από τον Κων σταντίνο Ζ' (945-959) να καταγράΨοuν την ιστορία τοu Βuζα ντίοu από το 8 1 3 και εξ�ς, από το σημείο δηλαδ� nou ο ηγού μενος τοu Μεγάλοu Αγρού είχε τελειώσει τη Χρονογραφία τοu. , , Γραφοντας, ' ' μετα' τη β ασι λ εια ' τοu Θ ' εναν αιωνα και π λ εον - εοφιλοu, οι Σuνεχιστές είχαν έναν ξεκάθαρο στόχο : να δοξάσοuν τον ιδρuτ� της Mακεδoνικ�ς δuναστείας, η οποία διαδέχθηκε τη δuναστεία τοu Mιχα�λ Β ' από το Αμόριο το 867, και να κα τασπιλώσοuν τοuς αιρετικούς εικονομάχοuς. Όλες οι πληρο φορίες τοuς για το πρώτο �μισu τοu Θ' αιώνα φιλτράρονται μέ σα από το πρίσμα της βαθιάς προκατάληψης. Ελάχιστες από τις δραστηριότητες τοu αuτοκράτορα Θεό φιλοu παροuσιάζονται ως σuνέπειες της πoλιτικ�ς τοu · οι πε ρισσότερες uποβάλλονται σε επικριτικ� ανάλuση από θρη σκεuτικ� σκοπιά. 'Onou δεν διακριβώνεται θεoλoγικ� σuσχέ τιση, οι καταγραφές είναι αρκετά �πιες. Αλλά από τη στιγμ� nou εμπλέκεται η θρησκεuτικ� πoλιτικ�, η καταδίκη γίνεται , , � ' ", κατα' των εικονο λ ατρων, ' Ο ι uιω,",εις αμεσα αντι ληπτη. ' nou ειχαν ατoν�σει uπό τον Mιχα�λ Β ' και απέκτησαν νέα oρμ� uπό τον Θεόφιλο, φuσικά αποτελούν στοιχείο-κλειδί. Μάρτu-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
553
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
, ρες οπως ο Ε u θ υμιος, που πε' θανε υστερα απο' β'ιαιο μαστιγω' ' μα, και αφοσιωμένοι εικονολάτρες, όπως ο Μεθόδιος, ο πα πικός λεγάτος, ο Λάζαρος ο αγιογράφος και οι αδελφοί Θεο φάνΎ)ς και Θεόδωρος, που οι εικονομάχοι τους στιγμάτισαν σε όλο τους το σώμα, είναι �ρωε ζ " ο Θεόφιλος είναι ο αρχικα κούργος. Όλα αυτά είναι εντελώς προβλέψιμα. Από ην άλ λΎ) , και ενώ ο διώΚΤΎ)ς και αιρετικός αυτοκράτορας σκιαγρα φείται με τον χειρότερο δυνατό τρόπο -να χάνει τον αυτοέλεγ χό του και να μαίνεται κατά των εικονολατρών που αντιστέ κονταν σΤΎ)ν πoλιτικ� του-, Ύ) γυναίκα του, Ύ) θετ� μΎ)τέρα του και Ύ) πεθερά του παρουσιάζονται ως ευσεβείς γυναίκες, πράγμα που σΎ)μαίνει εικονολάτρεις. Το συμπέρασμα αυτών των αφΎ)γ�σεων είναι σχεδόν φυλετικ�ς μoρφ�ς : οι γυναίκες είναι οι φρουροί ης ΟρθόδοξΎ)ς εικoνoλατρικ�ς πρακτικ�ς , ενώ οι άρρενες αυτοκράτορες, που είχαν ω ς πρότυπο τους Ύ)γε μόνες ΤΎ)ς Συριακ�ς δυναστείας του Η' αιώνα, είναι πάντοτε αμαρτωλοί καταστροφείς των εικόνων. Σε καμία από αυτές τις σποραδικές αναφορές Ύ) Ευφροσύ νΎ) δεν σκιαγραφείται ως άτομο � ως αντιπρόσωπος ΤΎ)ς εξου σίας ΤΎ)ς δυναστείας. Και όμως, �ταν ολοφάνερα μια γυναίκα με δυνατό χαρακτ�ρα που είχε συνείδΎ)σΎ) και των δύο αυτών όψεων ης ζω�ς ης. Η ικανόητά ης να διαηρ�σει μια αί σθΎ)σΎ) αυτoκρατoρικ�ς κλΎ)ρονομιάς σΤΎ) διάρκεια των πολ λών χρόνων όπου Ύ) ίδια και Ύ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς είχαν εξοστρακι στεί από ΤΎ)V Aυλ�, μαρτυρά του λόγου το αλΎ)θές. Ωστόσο Ύ) σύνταξΎ) μιας σoβαρ�ς βιογραφίας ΤΎ)ς συνιστά για ην ώρα παράτολμο εγχείΡΎ) μα, γι' αυτό άλλωστε το παρόν κεφάλαιο περιέχει περισσότερους υποθετικούς λόγους από τα υπόλοιπα. ,
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6274, de Boor Ι, σελ . 455. 2 . Σε περίπτωσΎ) που θα στεφόταν αυτοκράτειρα, ΤΎ) στέψΎ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
554
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
της Μαρίας θα την είχε αναλάβει ο σύζυγός ης και μοναδικός άρρην αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος. Ήταν βέβαια μόλις δε καέξι ετών, αλλά πολύ νεότεροί του διάδοχοι είχαν ορισμένες ' , υποχρεωθ ει να στε ψ ουν ενη' λ ικους ως συναυτοκρατορες. φορες Το γεγονός ότι η Eιρ�νη δεν �θελε να επιτρέΨει στον γιο ης να ασκ�σει τα αυτοκρατορικά του δικαιώματα, ακόμη λιγότε ρο να μοιραστεί το αυτοκρατορικό κύρος με τη Μαρία, αντα νακλά την επιθυμία της να ελέγχει το νεαρό ζεύγος. 3. Θεοφάνης, ΑΜ 628 1 , de Boor Ι, σελ. 4 6 3 . 4 . Μ.-Η. Fourmy και Μ. Leroy, ((La Vie d e S . Philarete» , Byzantion 9 ( 1 934), σελ. 85- 1 70. Νέα έκδοση , με καινούργια μετάφραση στα αγγλικά ετοιμάζεται από τον καθηγητ� Len nart Ryden. 5. Marie-France Auzepy, (( De Philarete, de sa famille, et de certains monasteres de Constantinople» , στο C. Jolivet-Levy, Μ. Kaplan και J.-P. Sodini (επιμ. ), Les Saints et leur sanctuaire a Byzance (Παρίσι, 1 99 3 ) , σελ. 1 1 7-355 · Claudia Ludwig, Son derfornJen byzantinischer Hagiographie und ihr literarisches Vorbild (Φρανκφούρη , 1 997). 6. Τι σημαίνει αυτό για τη σχέση του με την Ευφροσύνη και τις πιθανές γνώσεις του για το μέλλον της δεν είναι σα φές. Ορισμένοι θεώρησαν τη συγγραφ� σαν προσπάθεια του Nικ�τα να χρησιμoπoι�σει τις διασυνΟέσεις της ισχυρ�ς του , ,� ' απο, την ε ξορια. οικογενειας για να επιστρε' ψ ει ο ωιος 7. Ludwig, ό. π. , σελ. 76-77 . 8. Martha Vinson, ((The Life o f Theodora and the Rhetoric of the Byzantine Bride Show» , JOB 49 ( 1 999), σελ. 3 1 -60, ιδίως 47-52. 9 . Μ. Vinson, ((Rhetoric of the Bride Show» , σελ. 42-46, σχετικά με τις μεθόδους σπίλωσης. 10. Θεοφάνης, ΑΜ 6300, de Boor Ι, σελ . 483 · Μ. Vinson, ((Rhetoric of the Bride Show» , σελ. 4 1 -46· Paιιl Speck, ((Ein Brautschau fίir Staurakios?» , JOB 49 ( 1 999), σελ . 25-30. 1 1 . Άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Ν ικηφόρος �ταν ασυν�'
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
555
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΤΩΣΕ Τ Σ
' και θ εωρουν ' συ' εξαιρετικα" απι θ ανο να ειχε θ ιστα ασκητικος μπεριφερθεί με τον τρόπο που τον κατηγορεί ο ΘεοφάνΎ)ς. 1 2 . Χρονογραφία Ιωάννη Μαλάλα, μτφ. Ει Jeffreys, Μ. Jeffreys και R. Scott ( ΜελβούρνΎ), 1 986), βιβλίο 1 4, σελ . 3-4, 1 9 1 - 1 93 . 1 3 . Παραστάσεις σύντομαι χρονιχαί, κεφ. 1 4 1 . 1 4. Ο Ρ. Magdalino, « Pap111agonians ίn Byzantine high so ciety» , στο Η Βυζαντινή Μιχρά Ασία (Αθήνα, 1 998), σελ. 1 4 1 1 50, ισχυρίζεται πως «Ύ) ΕιρήνΎ) φαίνεται ότι εΠΎ)ρεάσΤΎ)κε σΤΎ)ν επιλογή ΤΎ)ς από τον πρωθυπουργό ης και σύμβουλό της, τον πανίσχυρο ευνοόχο Σταυράκιο, ο οποίος σόμφωνα με ΤΎ)ν εκδοχή που παρουσιάζεται στον Βίο του Φιλάρετου ((ε πέβλεπε ΤΎ)ν όλΎ) διαδικασία» ( σελ. 1 49 ) . Ενώ αυτό είναι κά τι που επισόρει ΤΎ)ν προσοχή μας στον όχι και τόσο σημαντι κό ρόλο του νεαροό Κωνσταντίνου ΣΤ ' στην επιλογή ΤΎ)ς συ ζόγου του , δεν διαθέτουμε μαρτυ ρίες ότι ο Σταυράκιος ευ νόΎ)σε ένα κορίτσι από την Παφλαγονία επειδή ήταν ο τόπος καταγωγής του ' φαίνεται ότι μάλλον καταγόταν από ΤΎ)ν Καππαδοκία. Δεν είναι άλλωστε αναγκαίο να αποδώσουμε την επιλογή ΤΎ)ς Μαρίας σην επιρροή του ' Ύ) ΕιρήνΎ) είχε σί γουρα τις δικές ΤΎ)ς απόψεις για το είδος ης νύφΎ)ς που ήθε λε. 1 5. Aυz€φy, « De Philarete» , σελ. 1 2 1 . 1 6. Για η σόγχρονΎ) χρήσΎ) του ονόματος Υπατία με ανά λογους συνειρμοός, βλ. J. van den Gheyn, ((Acta graeca ss. Davidis, Symeonis et Georgii Mitylenae in insula Lesbo», Anale cta Bollandjana 1 8 ( 1 899), παράγρ. 1 9 ( Acts of Davjd. . . , στο Byzantjne Defenders of Images, σελ . 1 93 - 1 96 ) : ο άγιος Συ μεών θεραπεύει μια νεαρή γυναίκα ονόματι Υπατία, μετονο μάζοντάς ΤΎ) Φεβρωνία και επιτρέποντάς ΤΎ)ς να αφιερωθεί στον μοναστικό βίο. 1 7. R.-J. Lilie, PmbZ 1 . 705, σελ. 540-54 1 . 1 8. The Life of the PatΓiarch Tarasjos by Ignatjos the Dea con, επψ. και μτφ. Σ. ΕυθυμιάδΎ)ς (Άλντερσοτ, 1 998), παDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ράγρ. 39, σελ . 4 1 , 44, σχετικά με την επονείδιση και Ψευδ� καηγορία περί δΎ)ληηριάσεως. 1 9. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ. 469. 20. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6288, de Boor Ι, σελ . 470. 2 1 . Σύνοψις Χρονική, επιμ. Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βι βλιοθήκη ( Βενετία, 1 894), τόμο 7, σελ. 1 28 · Treadgold, Byzal1tiπe Revival, σελ . 27 1 , 3 1 0, για τα ΓαστΡ{ου (αλλά δεν είναι σαφές αν Ύ) Moν� λειτουργούσε �δΎ) · ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ . 478, για ΤΎjV Πρίγκιπο. 22. W. Treadgold, «An Unpublished Saint's Life of the Em press 1rene», BF 8 ( 1 982), σελ. 2 3 7-25 1 . 2 3 . 1ωάννΎ)ς ΤΎ)ς Εφέσου, Ecclesiastical History π, σελ. 1 2 , παρατίθεται στο Judith Herrin, «1n search of Byzantine women: three aνenues of approach», στο InJages of WonJel1 iπ Al1tiquity, επιμ. Aνeril Cameron και Amelie Kuhrt (Λονδίνο, 1 983 ), σελ. 1 67- 1 89 · Life of Sail1t Anthousa, daughte1' of COl1stal1tiπe V, αγγλ. μτφ. Byzal1tiπe Defel1ders of InJages, σελ . 24. 24. Life of St. Athanasia of Aegil1a, παράγρ. 4-5, για ην έλλεΙψΎ) φρούτων και τον ύπνο πάνω σε πέτρες, επιμ. L. Car ras, στο Maistor. Essays [Ο1' Robert BΓOWI1iπg, επιμ. Ann Moffatt (Καμπέρα, 1 984), αγγλ. μτφ. ΗοlΥ WonJel1 of Byzal1tiunJ, σελ . 1 45- 1 46· Life of St I1'el1e of Chrysobalal1tol1, παράγρ. 1 4 και 38, επιμ. και μτφ. J.-o. Rosenqνist (Ουψάλα, 1 986), για το μονα δικό ρούχο. Αν και πρόκειται για πoλu μεταγενέστερο κείμε νο και πιθανόν Ύ) αφ�γΎ)σΎ) να είναι φανταστικ� , οι λεπτομέ' που �οιασω' ζει ειναι ' αρκετα" κοντα ρειες του μοναστικου, β ιου σε όσα είναι γνωστά για τις μοναχές στα τέλΎ) του Η' αιώνα. Βλ. επίσΎ)ς Alice-Mary Talbot, «Women's Space in Byzantine Monasteries» , DOP 52 ( 1 998), σελ . 1 1 3- 1 28. 25. Life of St Theodora of Tl1essalo11iki, παράγρ. 22, 37, στο ΗοlΥ WonJel1 of Byzal1tiunJ, σελ. 1 83 , 1 95-1 96. 26. Aυτ� Ύ) μoρφ� κράησΎ)ς �ταν αρκετά διαφoρετικ� από ' ονταν κατα, των μοναχων , που τα πειθαρχικα" μετρα που λαμβαν , � , σο β αρα' παραπτωματα τα οποια απαιτουσαν σωuιεπρατταν , ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
557
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
φρονισμό · βλ. Rule of the Monastery of St John Stoudios, το οποίο ιδρόθηκε από τον άγιο Θεόδωρο, παράγρ. 25, «μέρη εγκλεισμοό», στο Byzantine Monastic Foundation Docunlents, επιμ. J. Thomas και G. Constable (Ουάσινγκτον, DC, 200 1 ) , σελ. 1 07- 1 08. 27. St Athanasia of Aegina, παράγρ. 1 5, αγγλ. μτφ. σελ. 1 48 · Life of St Irene of Chrysobalanton, κεφ. 1 3 , σελ . 52-64, σχετικά με τον δαιμονισμό. 28. Σ. Ευθυμιάδης , «Le Panegyrique de S. Theophane le Confesseur par S. TModore Studite ( BHG 1 79 2b)>> , Analecta Bollandiana 1 1 1 ( 1 99 3 ) , σελ. 259-290. Για μια περίληψη τ-ης ζω�ς τ-ης Μεγαλώ, βλ. Mango-Scott, εισαγωγ� στ-η Χρονο γραφία του Θεοφάνη, σελ. xlv, χΙνίί-χΙνίίί. Αναφέρεται ότι εί χε αφιερωθεί σε μια εντελώς ασκητικ� ζω� , η οποία επέσυρε μη κολακευτικά σχόλια, όμως δεν υπάρχουν αξιόπιστες μαρτυ ρίες για τ-η μoναστικ� της ζω�. Για την τελετoυργικ� λειτουρ γία της αφοσίωσης στον μοναστικό βίο, βλ. J. Goar (επιμ. ) , Euchologion sive Rituale Graecorum ( Βενετία, 1 730, επανέκ δοση Γκρατς, 1 960 ), σελ. 382-388. 29. Theodori Studitae Epistulae, αρ. 3 2 3 , επιμ. G. Fatouros, 2 τόμοι ( Βερολίνο-Νέα Υόρκη , 1 99 2 ) , τόμο π, σελ. 465-466. 30. Η εν Τρούλλω Σόνοδος, κανόνας 45· G. Nedungatt και Μ. Featherstone (επιμ. ) , The Council in Trullo Revisited = Kanonika 6 ( Ρώμη , 1 995), σελ . 1 26- 1 28 · Judith Herrin, «"Femina byzantina" : The Council in Trullo οη woman» , DOP 46 ( 1 992), σελ. 95- 1 05 . 3 1 . Ένα σόντομο σημείωμα για τ η ζω� τ-ης (περ. 756/757808/809) διασώζεται στο Συναξάριον της Κωνσταντινουπό λεως, βλ. Byzantine Defenders of Icons, σελ. 2 3-24. Ο ισχυ ρισμός ότι η Eιρ�νη επιθυμοόσε να μοιραστεί τ-ην αυτοκρατο ρικ� εξουσία μαζί της μοιάζει υπερβολικός. 32. Theodori Studitae Epistulae, επιμ. Fatouros, αρ. 62 (τόμ. Ι, σελ. 1 7 3-1 74), βλ. τις επιστολές στη μητέρα τους Μαρία, σελ. 227, 309, 5 1 4 (τόμ. π, σελ. 360-36 1 , 452-453, 765-766) . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
3 3 . J. Gouillard, «La femme de qualite dans l'oeuνre de S. Theodore le Studite» , JOB 30 ( 1 982), μέρος πΙ, σελ. 445-452. 3 4 . Treadgold, « Unpublished Saint's Life», σελ. 244-245. 35. Ε. Malamut, «La moniale iΊ Byzance aux 8e- 1 2e siecles» , στο Κ. Νικολάοu (επψ. ), Τάξεις του Ορθόδοξου μοναχισμού, 90υ-1 30υ αιώνα (Aθ�να, 1 996), σελ. 63-76· Alice-Mary Talbot, «Α Comparison of Male and Female Monasticism» , Greek Or thodox Theological Review 30 ( 1 985), σελ. 4-20. 36. Synaxarion, σημείωση για την αγία Ανθούσα τοu Μα ντιναίοu, Byzantine Defenders of Images, σελ. 1 6-1 9, ιδίως 1 8. 37. Ο Θεοφάνης, ΑΜ 6295-6296, de Boor Ι, σελ . 479-48 1 , καταγράφει την εξέγερση αλλά δεν τη auvOέEL με ΤΎjV εκ θρονισμένη αUΤΟΚΡάτεφα· πρόκειται περί μεταγενέστερης πpoσθ�κης (όχι στον Γενέσιο � στοuς Th Syn) . 3 8 . Θεοφάνης, ΑΜ 630 1 , 6304, d e Boor Ι, σελ . 484, 497. 39. Θεοφάνης, ΑΜ 6303, de Boor Ι, σελ. 490-49 1 · John Hal don, The Byzantine Wars ( ΣΤΡάοuντ, 200 1 ), σελ . 7 1 -75. 40. Θεοφάνης, ΑΜ 6298, de Boor Ι, σελ. 48 1 · η παιδεία τοu ΝικηφόΡΟU περιγράφεται από τον Ιγνάτιο στο σύγγραμμά τοu ΒΕος του Πατριάρχη Νικηφόρου Α ', βλ. αγγλ. μτφ. Byzantine Defenders of Images, σελ. 52-56. Σχετικά με τη σuζ�τηση για τη μέθοδο επιλoγ�ς τοu, βλ. G. Dagron, Empereur et pretre. Etude sur le « cesaropapisme» byzantin ( Παρίσι, 1 996), σελ . 2 3 1 -2 3 2 . 4 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 6 30 1 , d e Boor Ι , σελ. 484. 42. Θεοφάνης, ΑΜ 6303, de Boor Ι, σελ. 492-49 3 · Mango Scott, σελ. 674-675. 43. Scriptor incertus, σελ. 3 35-340· Θεοφάνης, ΑΜ 6305, de Boor Ι, σελ . 500-502 · Α. Ρ. Kazhdan, Α History of Byzantine Literature (A.D. 650-850) (Aθ�να, 1 999), σελ . 208-2 1 1 . Daνid Turner, «The Origins and Accession of Leo V ( 8 1 3-820)>> , JOB 40 ( 1 990) , σελ. 7 1 3-80 1 . 44. Th Syn, σελ. 8- 1 0· παρότι ο Γενέσιος καταγράφει την ιστορία, 1 : 6-8, δεν uπογραμμίζει τη σημασία της. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
559
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
45. Βλ. H.-G. Beck, « Byzantinisc11e Gefolgschaftswesen» , ΒaΥeΓische AkadenJie del' W1ssenscl1aften, Phi1-Hist. Κι Sitzun gsbeΓichte ( 1 996), σελ. 1 -32, επανέκδοση στο Ideen und Reali taeten in Byzanz (Λονδίνο, 1 972), ιδίως σελ. 1 8-22. 46. Η Eιρ�νη πέθανε στις 9 Αυγούστου του ιδίου έτους, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούσε να γίνει καμιά εξέγερ ση εν ονόματί της Θεοφάνης ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ . 408. 47. Ο Θεοφάνης δεν γνωρίζει τίποτα για ένα γλέντι που έγινε προς τιμ�ν των δύο στρατιωτών που είχαν προσκληθεί να παντρευτούν τις κόρες του αμφιτρύωνά τους ο Γενέσιος, σελ. 2 2-2 3 , αφηγείται μια θαυμάσια εκδoχ� που αποσυνδέε ται από τον Βαρδάνη , ενώ η λεπτομερέστερη επεξεργασία του θέματος απαντά στους Συνεχιστές του Θεοφάνη στα μέσα του Ι ' αιώνα (Th Syn, σελ. 44-45), μολονότι ούτε εδώ κατονο μάζεται η Θέκλα. 48. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, 6296, de Boor Ι, σελ . 479- 480. 49. Th Syn, σελ. 1 0, 1 6. 50. Ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 226, υποθέτει ότι συνέβη περί το 8 1 3 , λίγο μετά την ανάρρηση του Λέοντα Ε ' στον θρόνο. 5 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 6 305, de Boor Ι, σελ . 502 · Scriptor incertus, σελ. 3 40, για τον Mιχα�λ από το Αμόριο. 52. J. F. Haldon, ΒΥΖantineΡΓaetΟΓians ( Βόνη , 1 984), Poiki1a Vyzantina, σελ . 3 , 2 3 3 , 2 3 9-240, 293-295, 298. Η Eιρ�νη εί χε διαλύσει τις επίλεκτες ανακτορικές φρουρές της πρωτεύου σας μετά το 786, όταν η νομιμοφροσύνη τους στην εικονομα χία τις έκανε εχθρικές προς τα σχέδιά της να απoκαταστ�σει την εικονολατρία. 5 3 . Scriptor incertus, σελ. 346. 54. Θεοφάνης, ΑΜ 6305, de Boor Ι, σελ. 50 1 . 55. Scriptor incertus, σελ. 346, 349. 56. Scriptor incertus, σελ. 350-3 6 2 · Paul Alexander, «Tl1e lconoclastic Council of Saint Sop11ia and its Definition», DOP 7 ( 1 95 3 ), σελ. 58-66.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
57. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 0-2 1 1 , Γενέσιος, σελ. 1 71 8. 58. Paul Lemerle, «Thomas le Slav» , ΤΜ 1 ( 1 965), σελ. 255297. 59. Th Syn, σελ. 78-79 ' Dagron, Empereur et pretre, σελ . 4 2 , 49. 60. Όμως δεν υπάρχει επίσημη καταγραφ� αφοό καμιά από αυτές τις πράξεις του δεν επιβίωσε. Οι νικηφόροι εικονολάι τρες κατεστρε Ψ αν πο λ u' αποτε λ εσματικαΙ τις περισσοτερες ι μαρτυρίες των εικονομάχων αντιπάλων τους. 6 1 . Theodori Studitae Episttllae, αρ. 5 1 4 , επιμ. Fatouros, τόμο π, σελ . 765-766. 62. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 1 ' Life of Patriarch Nike phoros, στο Byzantine Defenders of Icons, σελ. 1 30-1 3 1 , ο αυ τοκράτορας διατάζει «βαθιά σιωπ� σε ό,τι σχετίζεται με 0πoιαδ�πoτε αναφορά στις εικόνες». Dagron, Empereur et pre tre, σελ. 306-307. 63. Th Syn, σελ . 78-79 ' ο Γενέσιος, Π, 1 4 ( 35), βλέπει αυ τόν τον ανάρμοστο γάμο ως απόδειξη έλλειψης λoγικ�ς εκ μέρους του αυτοκράτορα' βλ. Ψευδο-Συμεών = Sym mag, σελ. 620. Οι Μο μεταγενέστερες συριακές πηγές, ο M ιxα�λ ο Σό ρος, σελ. 72, και ο Bar Hebl'aeus, σελ . 1 29, δίνουν χονδρικά τη σωστ� χρονολογία, όμως οι εξιστoρ�σεις τους βρίθουν από «παράλογες φ�μες» για το πώς πράγματι η Ευφροσόνη γέν νησε έναν γιο αλλά τον σκότωσε επειδ� συνειδητοποίησε ότι θα �ταν Εβραίος (εξαιτίας των συμπαθειών του Mιxα�λ Β ' προς τους Εβραίους και τους Αθίγγανους). Ένας τέτοιος γιος θα διέφθειρε τη Συριακ� δυναστεία και θα ντρόπιαζε τον αυτο κρατορικό οίκο, άρα όφειλε να θανατωθεί ! Ορισμένες εικονο λατρικές πηγές δεν αναφέρουν τίποτα για τον γάμο, βλ. Tread gold, Byzantine Revival, σελ. 426 σημ. 3 39. 64. Λέων Γραμματικός, σελ . 2 1 0, Γεώργιος ο Μοναχός, σελ. 789-790' Synl lllag, σελ. 620-62 1 . Για την ακυρότητα του γάμου, βλ. Th Syn, σελ. 79-86. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
65. Patria ΠΙ, σελ . 77. 66. Sym mag, σελ. 3 28. 67. D. Papachryssanthou, «La Vie du patrice Nicetas : un confesseur du second iconoclasme» , ΤΜ 3 ( 1 986), σελ. 3093 5 1 · βλ. επίσΎ)ς κεφάλαιο 2 . 68. D C Π , κεφ. 42, σελ. 647. 1 1 · βλ. Ρ. Grierson, «The tombs and obits of the Byzantine Emperors» , DOP 1 6 ( 1 962) , σελ . 360. 69. Auzepy, « De Philarete» , σελ. 1 22 · ο Speck, Kaiser Kon stantin VI, σελ. 385, το ονομάζει πράξΎ) ευσεβείας. 70. Η Θεοδόη ίσως να είχε θάψει τον Κωνσταντίνο ΣΤ' στο μoναστ�ρι τους, αλλά είναι εξίσου πιθανό τα λείψανά του να επιστράφΎ)καν σΤΎ) Μαρία, ΤΎ)ν πρώΤΎ) του σόζυγο, για να ταφοόν σΤΎ)ν Πρίγκιπο · βλ. Grierson, «Tombs and obits» , σελ. 5 4 · βλ. Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 274-277. 7 1 . Vita Philareti, σελ . 1 55, βλ. οικογενειακό δέντρο σε Auzepy, σελ . 1 1 8- 1 1 9, 1 22 . Αλλά αν δεν είχαν πεθάνει και ενταφιαστεί όλοι μέχρι το 820, Ύ) συγκεκριμένΎ) πλΎ)ροφορία εί ναι άσχεη . Ο Φιλάρετος και Ύ) Θεοσεβώ κανονικά θα είχαν ταφεί εκεί, αλλά όχι αναγκαστικά και οι υπόλοιποι. Τα δόο μoναστ�ρια, όπου είχαν ταφεί οι θείοι και οι θείες ΤΎ)ς, δεν α ναφέρονται σε άλλες ΠΎ)γές βλ. R. Janin, Les monasteres de I'empire byzantin, 2Ύ) έκδοσΎ) ( Παρίσι, 1 969), σελ. 76, 2 1 8. 72. Ρ. Geary, Phantoms of Remembrance ( Πρίνστον, 1 994), και Ε. Van Houts, Memory and Gender in Medieval Europe 900-1 200 (Λονδίνο, 1 999), σελ. 65-92 , ιδίως 69-77, όπου υπο γραμμίζεται Ύ) σΎ)μασία ης πρoφoρικ�ς μαρτυρίας και το γε γονός ότι οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς σε αυτ�. 7 3 . Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 247, και σΎ)μ. 63 πα ραπάνω. 74. Γεγονός που προφανώς απομάκρυνε τον νεαρό πρίγκι πα από ΤΎ) θετ� μΎ)τέρα του, Ύ) οποία μοιάζει να έμεινε πιστ� σΤΎ)ν εικονολατρία. Όμως σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τόσο του άνδρα ΤΎ)ς όσο και του προγονοό ΤΎ)ς, Ύ) ΕυφροσόνΎ) έκρυDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
βε διακριτικά τις θρΎ)σκευτικές ΤΎ)ς πεποιθήσεις. Η ανατρο φή ης ΤΎ)ν είχε διδάξει πόσο απερίσκεπτο ήταν να αντιμάχε σαι ανοιχτά ΤΎ)ν επίσΎ)μΎ) πολιτική για τις εικόνες. 75. Βλ. για παράδειγμα τις σφραγίδες 060 ευνούχων αξιω ματούχων, του Νικήτα, που ήταν υπεύθυνος για ΤΎ)ν τραπε ζαρία ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, και του Νικολάου, του συμβολαιο γράφου ΤΎ)ς : W. Seibt, Die Byzantinische Bleisiegel in Qster reich, τόμο 1 : Kaiserhof ( ΒιένΎ), 1 978), αρ. 48 και 80. 76. Στο τακτικόν του Ουσπένσκι, γύρω στο 842-84 3 , στα τέλΎ) ης βασιλείας του Θεόφιλου ' βλ. Ν. Oikonomides, Les li stes de preseance byzantines des IXe et Xe siecles ( Παρίσι, 1 972), σελ . 47-63. 77. Εκτός από ην περίφΎ)μΎ) επιστολή , μέρος ης οποίας μετέφρασε ο C. Mango στο The Art of the Byzantine Empire 3 1 2- 1 453 (Ίνγκλγουντ Κλιφς, Νιου Τζέρσι, 1 97 2 ) , σελ. 1 571 58, βλ. τον κατάλογο των μεταξωτών που απεστάλΎ)σαν σΤΎ) Φραγκία το 824, J. Ebersolt, Les arts somptuaires de Byzance ( Παρίσι, 1 92 3 ) , σελ . 57. 78. RFA a. 824, αναφέρεται απλώς «επιστολές και δώρα» . 7 9 . Τ α μεταξωτά συχνά παράγονταν πολλά χρόνια προτού τα ανασύρουν από τα ράφια για να τα στείλουν ως διπλωμα τικά δώρα' Α. Muthesius, «Silken Diplomacy», στο J. Shepard και S. Franklin (επιμ. ) , Byzantine Diplomacy ( Καίμπριτζ, 1 99 2 ) , σελ. 2 37-248. 80. Παρατίθενται από τον πάπα Αδριανό σΤΎ)ν επιστολή του προς ΤΎ) Σύνοδο του 787, Ύ) οποία δεν μεταφράσΤΎ)κε εξ ολοκλήρου στα ελλΎ)νικά. 8 1 . Η επιστολή του Μ ιχαήλ Β' προς τον Λουδοβίκο τον Ευσεβή, MGH, ConcjJia, Π, 2 ( Ανόβερο, 1 908), σελ. 475- 480, μέρος ΤΎ)ς οποίας είναι μεταφρασμένο στο Mango, Art of the Byzantine Empire, σελ. 1 57- 1 58. 82. Turner, «The Origins of Leo V», σελ. 1 7 3-20 1 , ιδίως 1 85- 1 86 για ΤΎ)ν τιμωρία του Θεόδωρου ' ο Θεόδωρος απευθύνει πολλές επιστολές του στΎjV εν λόγω ΕιρήνΎ). Βλ. επίσΎ)ς Α. Ρ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙ Σ
Kazhdan και Α-Μ. Talbot, «Women and lconoclasm» , ΒΖ 84/85 ( 1 99 1 /1 992), σελ . 392-408 · Ρ. Hatlie, « Women of discipline during the Second Iconoclasm» , ΒΖ 89 ( 1 996), σελ. 37-44. 83. Judith Herrin, «The domestic and private context for icon veneration ίn Byzantium» , στο Α Mulder-Bakker και J. Wogan-Browne (επιμ. ) , Housel101d, FanJi1y and Christian Tra dition (Τουρνχάουτ, 2002). 84. 1. Sevcenko, «Hagiography of the Iconoclast Period» , στο IconoclasnJ, επιμ. Anthony Bryer και Jlldith Herrin ( Μπέρμιγ χαμ, 1 977), σελ. 1 1 3- 1 3 1 . 85. Λέων Γραμματικός, σελ . 2 1 3, Γενέσιος, πΙ, 1 (36)· Γε ώργιος ο Μοναχός, τόμο π, σ ελ. 797· πράγματι, αν και δεν εί ναι παραπάνω από δεκαέξι ετών, δεν υπάρχει κανένας άλλος προφανής υποψήφιος. 86. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 3 . 87. Γενέσιος, ΠΙ, 1 · Th Syn, σελ. 84 · W. Treadgold, «The Problem of the Marriage of the Emperor Theophilos» , GRBS 1 6 ( 1 975), σελ. 325-340· όμως βλ. Lilie, PnJbZ 8. 1 67 (ο οποίος προτείνει ως Ί)μερομΊ)νία γέννΊ)σΊ)ς το διάσημα μεταξύ 800 και 805). Αυτό εξαρτάται από το αν ο Μιχαήλ και Ί) Θέκλα παντρεύΤΊ)καν περίπου ΤΊ)V ίδια εποχή , γεγονός το οποίο δεν είναι απoλUτως ξεκαθαρισμένο. Επιπλέον, Ί) ενωρίτερΊ) Ί) με ρoμΊ)Vία γέννΊ)σΊ)ς δεν ταιριάζει με η δήλωσΊ) του Θεόφιλου το 842, όταν σ υνειδΊ)τοποίΊ)σε πως θα πέθαινε, ότι ήταν ακό μΊ) πoλu νέος : βλ. κεφάλαιο 4 . 88. Dagl'on, EnJpereur e t pretre, σελ . 57-58. 89. Sym mag, σελ. 624. 90. Α. Μαρκόπουλος, «Βίος ΤΊ)ς αυτοκράτειρας Θεοδώρας ( BHG 1 73 1 )), Σύμμεικτα 5 ( 1 983), σελ. 249-285· Life of Theo dora, μτφ. Martha Ρ. Vinson, στο Byzantine Defenders of Images, με τα σΊ)μαντικά ης σχόλια στο JOB 49 ( 1 999), βλ. κεφάλ. 4. 9 1 . Ο Θεόφιλος στέλνει αγγελιαφόρους να φέρουν η Θεο δώρα στΊ)V Κων σταντινούπολΊ) μαζί με πολλές άλλες καλλο νές, Life of T11 eodora, παράγρ. 3 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΤΣ
92. Κ. Νικολάου, «Οι γυναίκες στον βίο και στα έργα του Θεόφιλου» , Σύμμεικτα 9 ( 1 994), σελ. 1 37- 1 5 1 . 9 3 . ΗenΓΥ MaguiI'e (επιμ. ) , Byzantine CoLIrt CuΙtUΓe from 829 to 1 204 ( Ουάσινγκτον, DC, 1 997), ιδίως ΤΥ) δικ� του συ νεισφορά, «The Heaνenly Court», καθώς και τη μελέτη των Α. Ρ. Kazhdan και Μ. McCorll1ick, «The Social World of the Byzantine Court» · Oikonoll1ides, Listes de preseance byzantines, σελ. 2 1 -29. 94. Επιμ. Oikonoll1ides, Listes de ΡΓeseal1ce byzantines, σελ. 47-63. 95. Όπως ανακάλυψε προς μεγάλη του απoγo�τευση ο Λιουτ πράνδος της Κρεμόνας στα μέσα του Ι ' αιώνα. Οι διαμαρτυ ρίες του για την παραχώρηση προτεραιότητας στους Βουλγά ρους πρέσβεις απέναντι στους πρέσβεις του Όθωνα Α' φανε ρώνουν άγνοια του βυζαντινού πρωτοκόλλου πρωτοκαθεδρίας, καθώς και την ενόχλησ� του επειδ� ο Νικηφόρος Β' του είχε φερθεί με λιγότερη ευγένεια απ' όσο ο Κωνσταντίνος Ζ ' · βλ. F. Α. WΓight, Liudprand of O-emol1a. The Embassy to Constan tinople and Ot1Jer Writings (Λονδίνο, 1 9 30, επανέκδοση 1 99 3 ) . 9 6 . Life of Theodora, παράγρ. 4 ' ο Λέων Γραμματικός το επιβεβαιώνει, σελ . 2 1 4 ' όμως βλ. Th Syn, σελ. 86. 97. Είναι έντονη η αντίθεση με την αθέλητη , αναγκαστικ� αναχώρηση της Θεοδώρας το 856, βλ. κεφάλαιο 4 . 9 8 . Th Syn, σελ. 90. 99. Ε. Van Houts, Memory and Genqer, σελ . 84-90. 1 00. M ιχα�λ ο Σύρος, τόμο πι, βιβλίο 1 2 , τμ�μα ΧΧ, σελ. 95' και Bar Hebraeus, τόμο Ι, σελ . 1 36, ο οποίος διασώζει την αφ�γηση ενός άνδρα που τον είχε στείλει η μητέρα του Θεό φιλου και η οποία φαίνεται εξαιρετικά εμπεριστατωμένη ώστε να εγείρει αμφιβολίες βλ. Α. Α. Vasilieν, Byzance et les ΑΓabes ( Βριξέλες, 1 9 35), τόμο Ι, σελ. 1 58. 1 Ο 1 . Ό. Π . Για προφανείς λόγους, οι βυζαντινές αφηγ�σεις , , ' λ επτομερεις ' και δ εν αναφε' της ηττας ειναι πο λυ' λ ιγοτερο ρουν το συγκεκριμένο συμβάν. Όμως από ΤΥ) στιγμ� που δίDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
vouv μια κρίσψΊ) εξήγΊ)σΊ) για τον λόγο ποu ο Θεόφιλος εγκα τέλειψε ΤΊ)V άμuνα τοu Αμορίοu, οι αραβικές πηγές εμφανίζο νται απολίιτως αξιόπιστες. 1 02 . Η δεινή ανάλuσΊ) τοu Bury, ERE, σελ . 263-27 1 , μνΊ) μονείιει τις σuριακές ΠΊ)γές αλλά δεν τις ΧΡΊ)σψοποιεί· βλ. Haldon, Byzantine Wars, σελ. 78-82. 1 03 . Σχετικά με τοuς Σαράντα 060 Μάρτuρες τοu Αμορίοu, βλ. Α. Ρ. Kazhdan, «Hagiographical Notes» , Byzantion 56 ( 1 986), ιδίως τμήμα 1 4, σελ . 1 5 1 - 1 60. Θ 1 04'. Sym mag, σελ . 628-629 (με ην ΕuφροσίινΊ), αuτή εί " ναι Ί) πρωτόΤUΠΊ) 'παραλλαγή) · βλ. Th Syn, θ θ ' σελ. 90-9 1 '( με η εοκτισΤΊ) Ί) οποια πι ανοτατα ειχε πε ανει απο, καφο ) . 1 05. Ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 3 1 0, uπολογίζει ι , , ι ειναι " οταν σuμ β αινει � , οτι uUO ετων το γεγονος. 1 06 . Έτσι εξιστορεί ΤΊ)ν προγενέστερΊ) παραλλαγή ΤΊ)ς ιστορίας ο Ψεuδο-Σuμεών · βλ. Sym mag, σελ. 628-629. 1 07 . ΙωάννΊ)ς ΣκuλίτζΊ)ς, Synopsis historiarum, επψ. Ι. Thurn ( Βερολίνο-Νέα ΤόΡΚΊ) , 1 97 3 ) , σελ. 52-53 . 1 08. Sym mag, σελ. 629-630· Th Syn, σελ. 9 1 -92. 1 09 . Βλ. κεφάλαιο 2 . 1 1 0. DC II, κεφ. 4 2 , σελ. 647. 1 4 . �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑλλΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ : ΘΕΟ ΔΩΡΑ ΠΗΓΕΣ
ΘΕΟΔ ΩΡΑ Ε Ι ΝΑ Ι Η Μ Ο Ν Η Α Π Ο Τ Ι Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤ Ε Ι Ρ Ε Σ ΜΑΣ
Η για την οποία υπάρχει μια αληθιν� βιογραφία. Επιτέλους,
ίσως σκεφτείτε, μια βυζαντιν� πηγ� αφιερωμένη σε μια από τις «γυναίκες μας στην πορφύρα», έστω και αν γράφτηκε κά μποσο καιρό μετά τον θάνατό της από κάποιον άγνωστο συγ γραφέα. Οι περισσότερες μεσαιωνικές ιστορίες παραμένουν ανώνυμες και συχνά γράφονταν πολύ μετά τον θάνατο των πρoσωπικoτ�των που αφορούσαν. Αυτό το κείμενο θα έπρεπε λοιπόν να μας προμηθεύει με μια πιο αξιόπιστη βάση για την έρευνά μας από ό,τι διαθέτουμε για την Eιρ�νη όσο και για την Ευφροσύν η . Δυστυχώς, τα πράγματα δεν ε ίναι έτσι. Ο συγγραφέας του Βίου έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό και αυτός δεν είναι η σoβαρ� ιστoρικ� καταγραφ� του ρόλου της Θεο δώρας στο Βυζάντιο του Θ' αιώνα. Τον ενδιαφέρει να δείξει πώς η Θεοδώρα έγινε αγία όταν αναστ�λωσε τις εικόνες στην τιμητικ� τους θέση στη βυζαντιν� Εκκλησία. Συνεπώς ασχο λείται μόνο με εκείνο το τμ�μα της ζω�ς της που συντελεί στην τεκμηρίωση του εικονολατρικού ρόλου της. Επιπλέον, ο ανώνυμος συγγραφέας ακολουθεί τους κανόνες , αυτοκρατορικου' βασιλ ικουι λ ογου, ' ενος προσαρμο' ζοντας ενα ι ρητορικό είδος που χρησιμοποιείτο για την εξύμνηση των αυ τοκρατόρων σε μια εξαιρετικ� γυναίκα. Σύμφωνα με αυτό το λογοτεχνικό πρότυπο, που είχε καθιερωθεί τον Δ' μ.Χ. αιώ να από τον Μένανδρο, τον εύστοχα επονομασθέντα P�τoρα, υπάρχουν συγκεκριμένες πτυχές της ζω�ς του εξυμνούμενου ι ι : περιοχη, καταγωγης , , , οικογενεια, που πρεπει να κα λυφτουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
γέννΎ)σΎ) χαι ανατρoφ�, χαραxτ�ρας, επιτείιγματα, δράσΎ) (συ ν�θως πόλεμος χαι ειρ�νΎ)), περιουσία, σίιγχρισΎ) με άλλους, θάνατος χαι επίλογος. Νωρίτερα τον Θ' αιώνα ο Nιx�τας επέ δειξε παρόμοια γνώσΎ) του είδους συγγράφοντας τον Βίο του παπποίι του Φιλάρετου ( βλ . χεφάλαιο 3 ). Παρά τους μορφο λογιχοίις περιορισμοίις, αυτ� Ύ) αφ�γΎ)σΎ) έπρεπε να παρέχει πλΎ) ροφορίες για η Θεοδώρα. Ωστόσο δεν είναι αυτ� Ύ) περίπτωσΎ) , χάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι Ύ) Θεοδώρα ΧΡΎ)σψείιει ως συμβολι' " � , του Α μοριου χος χριχος αναμεσα σΤΎ)ν χαΧΎ), υυναστεια ' ( που είχε ιδρυθεί από τον M ιχα�λ Β ' , εδραιώθΎ)χε από τον αμαρ τωλό αιρετιΧό χαι ειχονομάχο Θεόφιλο χαι διαΧόΠΎ)χε δίχαια με τον θάνατο του Mιχα�λ Γ) χαι ΤΎjV χαινοίιργια δυναστεία που ιδρίιθΎ)χε από τον Βασίλειο Α' το 867. Ο συγγραφέας, που συνέταξε τον Βίο της Θεοδώρας υπό ΤΎ) βασιλεία του � αργό τερα υπό τον ωό του Λέοντα ΣΤ', είναι υποχρεωμένος να συ γχαλίιψει το παρελθόν του Βασιλείου, να εξυμν�σει τα χατορ θώματα ΤΎ)ς δυναστείας του χαι να χαταδείξει τα θΡΎ)σχευτι χά σφάλματα χαι ΤΎjV χαχοδιοίΧΎ)σΎ) ΤΎ)ς ΠΡΟΎ)γοίιμενΎ)ς δυνα στείας. Ο συγγραφέας, που δεν γνώριζε παρά ελάχιστα για ΤΎjV χα ταγωγ� ΤΎ)ς Θεοδώρας, δίνει πολίι λιγότεΡΎ) σΎ)μασία σΤΎ) γέν νΎ)σΎ) χαι ΤΎ)ν ανατρoφ� ΤΎ)ς απ' όσο στα επιτείιγματά ΤΎ)ς. Σε αυτό το πλαίσιο προβάλλει τον Ύ)θιΧό χαραxτ�ρα ης Θεοδώ ρας, ΤΎ)ν πεμπτουσία των αυτοχρατοριΧών ΤΎ)ς χαρισμάτων χαι τις εξαιρετιΧές αρετές ΤΎ)ς που χατέσΤΎ)σαν αδιαφιλονί ΧΎ)ΤΎ) ην επιλoγ� ης για τον ρόλο ΤΎ)ς αυτοχράτειρας. Αφοίι πρώτα αποδειχνίιει ότι έγινε οσία, τόσο αφοσιωμένΎ) χαι ατα λάντευΤΎ) Xριστιαν� , ο συγγραφέας προχωράει σε μια περι γραφ� του γάμου ης με τον αυτοχράτορα Θεόφιλο. Η Ύ)θιx� υπερoχ� ΤΎ)ς εξασφαλίζεται χάΡΎ) σΤΎ)ν αφoσίωσ� ης στις ει χόνες, ενώ εχείνος παραμένει αιρετιΧός, αν�μπoρoς να απορ, , Ι του πατερα Ι ρι'ψ ει τις ειχονομαχιχες αρχες του χαι του �υασχαλου του , του lωάννΎ) Γραμματιχοίι. Η Θεοδώρα επιδίδεται Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
στην άγια δραστηριότητά της, προκειμένοu να ανατρέψει την εικονομαχία τοu σuζύγοu της και να αποκαταστ-ήσει τις εικό νες στη λατρεuτικ-ή τοuς θέση στην Εκκλησία. Εκεί ποu ένας άνδρας θα έπρεπε να επαινεθεί για τις στρατιωτικές τοu νί κες και τη φιλανθρωπικ-ή τοu δράση , η Θεοδώρα επιτuγχάνει όλα αuτά και ακόμη περισσότερα χάρη στις ανuπέρβλητες αρετές της ποu καθρεφτίζονται στην απόφασ-ή της να κατα δικάσει και να ξεριζώσει την αίρεση της εικονομαχίας. Έτσι η σuγκεκριμένη βιογραφικ-ή πηγ-ή καταλ-ήγει σε μια σύνθετη αφ-ήγηση ποu έχει ως στόχο να αναδείξει μια ορισμένη πλεu ρά της αuτοκράτειρας. Και άλλες αφηγ-ήσεις για την οικογένεια και τη ζω-ή της Θεοδώρας, οι οποίες διασώζονται σε ιστορίες ποu σuντέθηκαν αργότερα από τον προαναφερθέντα ΒΕο, πάσχοuν από τις ίδιες διαστρεβλώσεις. Αρκετές εστιάζοuν λιγότερο στη Θεοδώρα και περισσότερο στον Θεόφιλο ποu τον παροuσιάζοuν με τα με λανότερα χρώματα. Έτσι λοιπόν , ενώ σuγγραφείς ποu είναι γνωστοί ως ο Σuνεχιστ-ής τοu Γεωργίοu τοu Μοναχού, ο Λέων ο Γραμματικός και ο Σuμεών ο μάγιστρος χρησιμοποιούν το uλικό ποu εμπεριέχεται στον ΒΕο, ωστόσο έχοuν έναν και νούργιο στόχο : τη δημιοuργία ενός αρνητικού πορτραίτοu τοu " ενω Το uφος ' εικονομαχοu αuτοκρατορα. τοuς ειναι u β ριστικο, ' , ' αντίθετα ο ΒΕος είναι απροκάλuπτα εγκωμιαστικός. Αποκααuτες οι οποιες λuπτοντας ' ' τις β ασικες ' λ ειτοuργιες, ' , σuχνα, ει, ναι καλά μεταμφιεσμένες κάτω από τη μορφ-ή τοu λογοτεχνι κού είδοuς ποu ακολοuθούν, μπορούμε ενδεχομένως να σταθ μίσοuμε τι είναι κρίσιμο και τι όχι και να εντοπίσοuμε τις εν, ' ' δ uaxo ' λο να μασωματωμενες προκατα λη' Ψ εις. 'Ο μως ειναι θοuμε οτιδ-ήποτε αξιόπιστο για τη Θεοδώρα από πηγές ποu έχοuν γραφτεί για να uπηρετ-ήσοuν ειδικούς σκοπούς. Από τις μη-ελληνικές, αναδύεται η διαφορετικ-ή εικόνα μιας αuτοκράτειρας ποu είναι αφοσιωμένη σύζuγος και αργότερα μια θεληματικ-ή αuτοκρατορικ-ή χ-ήρα. Μια αραβικ-ή αφ-ήγηση σχετικά με την Αuλ-ή τοu Θεόφιλοu, γραμμένη από έναν διDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
πλωμάτη της μοuσοuλμανικ�ς Ισπανίας, σώθηκε εντελώς τu χαία σε μια μετάφραση - το πρωτότuπο έχει χαθεί. Στις αρα βικές πηγές (σuχνά αρκετά μεταγενέστερες) σώζονται επί σης λεπτομερέστερες περιγραφές των μοuσοuλμανικών νικών στοuς τακτικοίις βuζαντινο-αραβικοίις πολέ μοuς των μέσων τοu Θ' αιώνα απ' ό,τι στις ελληνικές. Οι Βuζαντινοί είναι προ φανές ότι δεν �ταν ιδιαιτέρως πρόθuμοι να καταγράφοuν τις �ττες τοuς με λεπτομέρειες. Η διπλωματικ� αλληλογραφία ανάμεσα στην Κωνσταντινοίιπολη , στη Ρώμη και στα κέντρα της Καρολίνειας εξοuσίας ση Δίιση περιέχει αρκετές πληρο φορίες στα λατινικά, όπως η επιστoλ� τοu πάπα Νικολάοu Α' προς τη Θεοδώρα. Όμως αuτ� η ελάχιση τεκμηρίωση δεν μπορεί να θεμελιώσει επαρκώς μια βιογραφία. Εuτuχώς, ο κεντρικός ρόλος της αuτοκράτειρας στην ανα στ�λωση των εικόνων τονίζεται σε αρκετά κείμενα της επο χ�ς της ποu τα σuνέταξαν εικονολάτρες άγιοι και �ρωες, όπως ο πατριάρχης Μεθόδιος και ο Θεοφάνης γραπτός. Παρότι το Συνοδιχόν της Ορθοδοξ{ας δεν σώζεται στψ αρχικ� τοu μορ φ� τοu 843, η αναμνηστικ� λειτοuργία για την ανατρoπ� της εικονομαχίας και την επαναφορά των ιερών εικόνων περιέχει αρκετές πλη ροφορίες για το γεγονός. Όπως και στον Β{ο της Θεοδώρας, έτσι και εδώ uπογραμμίζονται οι εικονολατρικές αρχές ης. Παρ' όλα αuτά, για η Θεοδώρα διαθέτοuμε περισ σότερα στοιχεία απ' ό ,τι για τις άλλες δ60 γuναίκες ηγεμό νες. Ωστόσο σίιγχρονοι ιστορικοί έχοuν ερμψείισει τα διαθέσι μα στοιχεία από μια ιδιαιτέρως φορτισμένη φuλετικά σκοπιά. Χτuπητό παράδειγμα αποτελεί η τάση να αγνοείται η σuνει σφορά της Θεοδώρας στψ αναστ�λωση των εικόνων, τάση ποu απαντά στο Oxford Dictionary of Byzantium τοu 1 995, (λ�μμα : Θρ{αμβος της Ορθοδοξ{ας, τόμο πΙ, σελ. 2. 1 22-2. 1 2 3 ) , ψ ε την , ' Θ εοκτιστος ' οποu αναφερεται οτι «εκαμ , , ο εuνοuχος , απροθuμία της αuτοκράτειρας» να απoκαταστ�σει τις εικόνες σuγχωρώντας τον Θεόφιλο, ρίιθμισε τα της εκθρόνισης τοu �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
πατριάρχη και την αντικατάστασ� τοu από τον Μεθόδιο και σuγκάλεσε όλες τις προκαταρκτικές σuνελείισεις για να λΎ) φθοίιν αποφάσεις επί ΤΎ)ς ακολοuθΎ)τέας διαδικασίας, μερικές , ' τοu ( πραγμα ' μα' λ ιστα στο σπιτι σωστο' ) , και σε γενικες γραμμές �ταν εκείνος ποu δΙΎ)ίιθuνε ΤΎjV όλΎ) uπόθc:σΎ). Χωρίς να αμ φισβΎ)τοίιμε ότι ο Θεόκτιστος έπαιξε ρόλο-κλειδί στον Θρίαμ βο ΤΎ)ς Ορθοδοξίας, μας φαίνεται uπερβολικό να αποδίδεται ση δικ� τοu πρωτοβοuλία ολόκλΎ)ΡΟ το σχέδιο. Οι ίδιες ΠΎ) γές επιδέχονται και μιαν άλλΎ) ανάγνωσΎ) - ότι δΎ)λαδ� Ύ) Θεο δώρα ενδιαφερόταν και από ΤΎ) δικ� ΤΎ)ς μεριά για ΤΎ)ν απο κατάστασΎ) των ιερών εικόνων. " κεφαλ αιο θ ετει ' ' ' σuγκεκριμενα προ βλΎ)Σ uνεπως ' το παρον ματα ερμΎ)νείας. Ανάμεσα σΤΎ) Σκίιλλα των αφΎ)γ�σεων τοu Ι' αιώνα ποu μεταμορφώνοuν ΤΎ) Θεοδώρα σε αγία και ΤΎ) Χά ΡuβδΎ) των σίιγχρονων (ανδρών) ιστορικών ποu δεν αποδέχο νται τοuς παραπάνω ισχuρισμοίις και αντίθετα προβάλλοuν τον ρόλο των ανδρών σuγγενών και σuμβοίιλων ΤΎ)ς, ανοίγε ται ένα επικίνδuνο χάσμα. Διαπλέοντας τα ισχuρά ρείιματα και τα ίιποuλα αντιμάμαλα, προσπάθΎ)σα να τεκμΎ)ριώσω μια άΠΟψΎ) Ύ) οποία αφ�νει περιθώρια για τον δικό ΤΎ)ς ρόλο χωρίς να ην καθιστά uπόδειγμα αpετ�ς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 . Α. ΜαΡκόποuλος, «Βίος ΤΎ)ς αuτοκράτειρας Θεοδώρας Σύμμεικτα 5 ( 1 98 3 ) , σελ. 2 49-285, παράγρ. 2, σελ. 257 · Life of Theodora, μτφ. Martha Ρ. Vinson, στο Byzan tine Defenders ο! Images, σελ . 362. 2. Costantino Porfirogenito, De Thematibus, επιμ. Α. Pertusi ( Βατικανό, 1 952), σελ . 72, 1 36- 1 37, όποu αναφέρεται ότι α( BHG 1 73 1 )) ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57 1
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ποτελούσε τμ�μα του Θέματος των Βουκελλαρίων αλλά η περιoχ� γύρω από τη Γάγγρα, απ' όπου καταγόταν ο Φιλάρε τος και η οικογένειά του, αν�κε προηγουμένως στο Θέμα των Αρμενιακών . Κ. Belke, Paphlagonjen und Honorjas. Tabula Imperjj Byzantinj, τόμο 9 ( Βιένη , 1 996), σελ. 73-74' Tl"eadgold, Byzantjne Revjval, σελ. 2 22-2 2 3 . 3 . Ο κατεπάνω της Παφλαγονίας αργότερα βo�θησε έναν επίσημο απεσταλμένο της Κωνσταντινούπολης να περάσει από την Κριμαία και να ανέβει βόρεια στον ποταμό Δον, σε μια τοποθεσία όπου oικoδoμ�θηκε το κάστρο του Σαρκέλ' βλ. Th Syn, σελ. 1 2 3 . 4 . Ο Βίος του Γεωργίου από ΤΎ)V Άμαστρι αφ�νει ν α εν" ' οι Ρως παρουσιαστηκαν σαν ενας νοη θ ει' οτι νεος και υπερ β ολικά επίφοβος εχθρός πριν από το 842 ' βλ. S. FΓankΙin και J. SheΡaΓd, TIle Enlergence of Rus 750- 1 200 (Λονδίνο, 1 996), σελ. 27-3 1 . 5 . Ο Paul Magdalino, « Paphlagonians in Byzantine high so ciety)) , στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (Aθ�να, 1 998), σελ. 1 4 1 1 50, ανιχνεύει αυτό το χαρακτηριστικό των κατοίκων της Πα φλαγονίας στις αρχές του Ι' αιώνα, όταν μια σειρά ευνούχων από την περιoχ� αρχίζουν να διακρίνονται σε υψηλά αξιώμα τα στην πρωτεύουσα. 6. D. Papachryssanthou, «La Vie du patrice Nicetas, un con fesseur du deuxieme iconoclasme)) , ΤΜ 3 (1 986), σελ. 309- 3 5 1 . Περιλαμβάνεται το σύντομο Συναξάριον το οποίο αναγιγνώ σκεται την ημέρα της oνoμαστικ�ς του εoρτ�ς, πράγμα που πιθανόν να σημαίνει ότι η οικογένειά του συνδεόταν με την αυτοκράτειρα Eιρ�νη. Γι' αυτ� την πρoβληματικ� σχέση που στρέφεται γύρω από τη φράση «ο συγγεν�ζJ) , βλ. F. Winkel mann, Quellenstudjen zur HeTΓschenden Klasse von Byzanz jm 8. und 9. JalJrl1Undert ( Βερολίνο, 1 987), σελ . 1 84 . 7 . Φυσικά, ευνούχοι υπ�ρχαν και σ ε πολλά άλλα μέρη, πολλές φορές για ιατρικούς λόγους. Ένα ελαφρώς μεταγενέ στερο παράδειγμα σώζεται στις Πράξεις του Δαβίδ (που πι,
. . .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57 2
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ι θ ανον ι γραφτηκαν ι ι μεται το 863) : ενας ντοπιος αποΙ το νησιι της Αφοuσίας, όποu είχε εξοριστεί ο νεότερος αδελφός τοίι Δαβίδ, ο Σuμεών, το 838 περίποu , παροuσίασε τον μικρότερο γιο τοu στον άγιο και τον ικέτεuε να τον εuνοuχίσει. Το αγόρι uπέφε ρε εξαιτίας μιας μεγάλης κήλης ποu κρεμόταν μέχρι τα γό νατά τοu και ο πατέρας ήθελε ο άγιος να εuλογήσει την επέμ βαση . Χάρη στις εκκλήσεις τοu Σuμεών στον Κίιριο, «τον ια τρό των πάντων» , ο όγκος σuρρικνώθηκε και η πρησμένη μά ζα αποκαταστάθηκε στη φuσική της κατάσταση, παράγρ. 24, σελ. 205-206. Βλ . Κ. Ringrose, Transcendent Lives, Eunuchs and the Construction οΓ Gender in Byzantium (Σικάγο, uπό έκ δοση ) . 8 . Ο Winkelmann, Quel1enstudien, σελ. 1 1 6, επισημαίνει τη δuσκολία να ξεχωρίσοuμε τοuς αρκετοίις αξιωματοuχοuς πα τρικίοuς ποu φέροuν το όνομα Νικήτας και οι οποίοι έδρασαν την εποχή της Ειρήνης. Στο ίδιο, σελ. 1 55, σχετικά με τον στρατηγό της Σικελίας ποu έκτισε τον ναό της Αγίας Εuφη μίας : «επίκλεν Μονομάχοω) · βλ. επίσης F. Halkin, Euphemie de Chalcedoine ( Βριξέλες, 1 965), σελ . 1 04. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για τον ίδιο Νικήτα, τον στρατηγό της Σικελίας μεταξίι 797-799, ο οποίος είχε τιμηθεί με ένα μέρος από τα λείψανα της αγίας το 797. 9 . Ο Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ. 477, δίνει τη γε ωγραφική προέλεuση χωρίς ωστόσο να αναφέρει την κοινω νική τοu θέση ως Euvouxou · ο Κεδρηνός, τόμο π, σελ. 29, ισχu ρίζεται πως το επίθετό τοu ήταν Κλόκας, αλλά βλ. Winkel mann, Quel1enstudien, σελ . 1 57. Στη διάρκεια της επίσκεψής τοu στον άγιο lωαννίκιο, κατά την οποία σuνοδεuεται από έναν άλλο αξιωματοίιχο Euvouxo τοu Θεόφιλοu, γίνονται δε κτοί ως εξαιρετικά διακεκριμένοι επισκέπτες και αμέσως προ βαίνοuν σε παράκληση προς την αuτοκράτειρα Θεοδώρα· βλ. Life οΓ Ioal1l1ikios, στο Byzantille Defel1ders οΓ Images, σελ . 3 28-329. 1 0. Η Vita είναι η μόνη ποu αναφέρει το όνομα ποu uιοθέ-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
573
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕ ΙΩΣΕΙΣ
τησε, Θεοκτίστη , ενώ το όνομα Φλωρίνα καταγράφεται στις χρονογραφίες. 11 . Magdalino, « Paphlagonians» , σελ. 1 4 2 . 1 2 . Σχετικά μ ε την κοινωνική θέση της οικογένειας , ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ . 268-269, ισχυρίζεται ότι διέθετε πoΛU καλές διασυνδέσεις, ενώ η Vinson δίνει έμφαση στη γονιμότητα της οικογένειας, βλ. «The Life of Theodora and the Rhetoric of the Byzantine Bride Show» , J()B 49 ( 1 999), σελ. 50-5 1 , όπου επιχειρείται μια χρήσιμη σύγκριση με τα πα ρόμοια προσόντα της Μαρίας της Άμνιας : «Μια γόνιμη κοι ι πε' λα που καταγοταν αποι μια γερο δ εμενη και βο λ ικαι ταπεινή επαρχιακή ράτσα» . Βλ. PmbZ, τόμο 4, αρ. 4. 707 (σχετικά με τον θείο της Μανουήλ ) και αρ. 7. 286. 1 3 . Οι καλές τους πράξεις αναγνωρίζονται ως «οι πρώτες από τις διάσημες ιστορίες σχετικά με την οικογένειά τουζ» , Βίος, σελ. 258· Life of Theodora, σελ . 363. 1 4. Η Vinson έχει ταυτίσει τους υπαινιγμούς της μ ε παρα βολές της Καινής Διαθήκης που παρεμβάλλονται για να τονι στεί η γνώση της των Γ ραφών · «Rhetoric of the Bride Show» , σελ. 36. 1 5. Βλ. D. Afinogenoν, «The Bride-show of Theophilos : So me Notes οη the Sources» , Eranos 95 ( 1 997), σελ. 1 0- 1 8, ιδίως 1 1 . Το απόσπασμα αποδίδεται σε διάφορους συγγραφείς του ΔΙ ή του πρώιμου Ε Ι αιώνα, τον Πρόκλο, τον Ψευδο-Χρυσό στομο και τον Γρηγόριο της Νεοκαισάρειας, όπου τα παρα πάνω διαμείβονται σε ένα κήρυγμα για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Περιλαμβανόταν στο Αυτοκρατορικό Μηνολόγιο Β, πράγμα που ση μαίνει ότι θα μπορούσε να ήταν γνωστό στους ιστορικούς του 11 αιώνα. Είμαι ευγνώμων στον δρ. Afi nogenoν για τη συζήτηση που είχαμε επ' αυτού. 1 6. Είναι δύσκολο να καθορίσουμε τη σειρά γέννησης των ι ι ι ι και η Άννα πρεπε ι ι του ζευγους, ομως η Αναστασια θυγατερων ι ι ι ι ι να ειναι οι δ υο Ι πρωτες σε αυτο το συγκεκριμενο νομισμα, βλ . Ρ. GrίeΓsοη, DOC ΠΙ, σελ. 428, πίν. 1 · σελ. 4 , πίν. ΧΧΙΙ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
574
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 7. Sym mag, σελ. 3 28. Είναι κάτι ποu δεν καταγράφεται σε καμία από τις προγενέστερες και πλέον αξιόπιστες Π'ηγές για τη Θεοδώρα. 1 8. Μία ακόμΎ) ένδειξΎ) για το θαλάσσιο εμπόριο ΤΎ)ς επο χής καταγράφεται στις Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 24, όποu ' ' ( φιλ ΟχΡιστΟΙ κρuφοι, εικονολ ατρες απο ΤΎ)ν πρωτεuοuσα ι ) στε' λvouv ένα φΟΡΤΎ)γό πλοίο γεμάτο με πρoμ�θειες σε μοναχούς εξόριστοuς σΤΎ) ν�σo Αφοuσία (σελ. 206-207). Παρότι Ύ) ιστο ρία σuνδέεται με ένα θαύμα και πιθανότατα δεν έχει πραγ ματικ� βάσΎ) , Ύ) uπόθεσΎ) ότι παρόμοια φορτία στέλνονταν στοuς εξόριστοuς εικονολάτρες φαίνεται απολύτως αλΎ)θοφα ν�ς. Σε πολλές τοποθεσίες ανασκαφών, όπως σΤΎ)ν Aθ�να και την Κόρινθο στην Ελλάδα, � στις Σάρδεις και στην Έφεσο , νομισματων , ' Ύ) αξ ιοσΎ)μειωΤΎ) ' σΤΎ) Μ ικρα' Ασια, αποuσια τοu Ζ' και τοu Η ' αιώνα τερματίζεται με την εύρεσΎ) νομισμάτων ποu είχαν κοπεί σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τοu Θεόφιλοu. 1 9. Πάτρια ΠΙ, σελ. 4 1 ' Th Syn, σελ. 1 74 , βλ . παρακάτω. 20. Judith Herrin, «The Imperial Feminine in Byzantium», Past and Present 1 69 ( 2000), σελ. 3-35, ιδίως 26 σχετικά με ΤΎ) ζώνΎ) ως είδος μεσαιωνικ�ς επισκλΎ)ριδίοu αναισθΎ)σίας. 2 1 . Στις 26 Δεκεμβρίοu τοu 8 3 1 , Πράξεις του Δαβίδ . . , πα ράγρ. 22, αγγλ. μτφ. σελ. 202, όποu ο θάνατός τοu χαραΚΤΎ) ρίζεται ως εξαιρετικά τιμΎ)τικό δώρο γενεθλίων προς τον Χρι στό. Για τα uβριστικά φuλλάδια, βλ. Ν. C. Koutrakou, La pro pagande imperiale byzantine. Persuasion et reaction ( VlIIe-Xe siecles) (Aθ�να, 1 994), σελ. 1 3 2- 1 3 3 . 22. Καμία πατριαρχικ� πράξΎ) αuτ�ς της περιόδοu δεν δια σώθΎ)κε ' οι νΙΚΎ)τές εικονολάτρες φρόντισαν να εξαφανίσοuν τα αρχεία των εχθρών τοuς. 23. C. Van de Vorst, ((La translation de S. Theodore Studite et de S. Joseph de Thessalonique» , Analecta Bollandiana 3 2 ( 1 9 1 3), σελ. 27-62 , ιδίως 46 και 58 ' Papachryssanthou, «La vie du patrice Nicetas», σελ. 325, παράγρ. 2 . 24. Treadgold, Byzantine Revival, σελ . 2 9 7 ' πρόκειται για ,
.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
575
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ
μια υπόθεση που βασίζεται στις συνέπειες του διορισμού του Ιωάννη , υπόθεση ωστόσο αξιόπιστη . 25. Οι στίχοι επαναλαμβάνονται στις Πράξεις του Δαβ[δ. . , παράγρ. 2 3 , αγγλ. μτφ. σελ . 204 · Γεώργιος ο Μοναχός, σελ. 807 ( vitae imperatorum recentiorum) · βλ. Margaret Mullett, «Writing in early medieaνal Byzantium», στο The Uses of Lite racy in Early Medieaval Europe, επιμ. Rosamund McKitterick ( Καίμπριτζ, 1 990), σελ. 1 56- 1 85 . 26. Πάτρια Π Ι , σελ. 4 1 · Α . Berger, Unte1'suchungen z u den Patria Konstantinoupoleos ( Βόνη , 1 988), σελ . 44 1 : πρόκειται για τα λουτρά του Δαγισθείου, και ο έμβολος, ένα προστώο. 27. Πάτρια ΠΙ, σελ. 1 55 · σε ένα άλλο λήμμα ο ναός του Α γίου Παντελε�μoνoς αποδίδεται στη «Θεοδώρα, σύζυγο Ιου στινιανού, όταν �ρθε από την Παφλαγονία» ( στο [δω, σελ . 9 3 ) . Ο εν λόγω γεωγραφικός συσχετισμός επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για τη δικ� μας Θεοδώρα και όχι την αυτοκράτει ρα του ΣΤ' αιώνα, παρά την άποψη του Ρ. Magdalino, Constan tinople medievale ( Παρίσι, 1 996), σελ. 2 1 σημ. 26· βλ. Berger, Untersuchungen, σελ . 689. 28. Α. Ricci, «The road from Baghdad to Byzantium and the case of the Bryas palace in Istanbul» , στο Byzantium in the Ninth CentLIry. Dead 01' Alive?, επιμ. L. Brubaker (Άλντερ σοτ, 1 998), σελ. 1 3 1 - 1 49 · Ρ. Magdalino, «The road to Baghdad in the thought-world of ninth-century Byzantium» , στο [δω, σελ. 1 95-2 1 3 . 29. Πάτρια ΠΙ, σελ. 65· Magdalino, Constantinople lT1edieva le, σελ. 46-47· C. Mango, Le developpe111ent U1'bain de Constan tinople (JVe- VII siecles) ( Παρίσι, 1 990), σελ. 1 7- 1 8. 30. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 322-323. 3 1 . DC Ι, σελ . 507 · Κωνσταντίνος Ζ ' Πορφυρογέννητος, .
Τρεις ΠραΥματε[αι περ[ αυτοκρατορικών στρατιωτικών εκ στρατειών, επιμ. και μτφ. John F. Haldon (Βιένη, 1 990), κεί
μενο C, στίχοι 808-884, σελ. 1 46- 1 5 1 και σημειώσεις, 285-293, με την προτεινόμενη χρονολογία του 837. Βλ. Michael McDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Cormick, Eternal Victory ( Καίμπριτζ, 1 986), σελ . 1 46- 1 50· Marie-France Auzepy, «Les dep1acements de l' empereur dans 1a ville et ses environs (VIIIe-Xe siec1es) ) , στο Constantinople and its Hinterland, επιμ. C. Mango και G. Dagron ( Άλντερ σοτ, 1 995), σελ . 3 59-366. 32. Asyngkrite faktonarie, βλ. A1an Cameron, Circus Fac tions. Blues and Greens at Byzantium (ΟξφόρδΎ) , 1 976), σελ . 1 1- 1 3. 3 3 . Ο V. Minorsky, « Marvazi οη the Byzantines» , στο βι βλίο του Medieval Iran and its Neighbours ( Λονδίνο, 1 982), σελ . 455-469, διασώζει μια αφ�γΎ)σΎ) για το αυτοκρατορικό ζεύγος που επισκέπτεται μαζί τον Ιππόδρομο. Μολονότι ανα φέρεται σε μεταγενέστεΡΎ) περίοδο, Ύ) συμμετoχ� ΤΎ)ς αυτο κράτειρας σε παρόμοιες δΎ)μόσιες εκδΎ)λώσεις είναι καλά τεκ μΎ)ριωμένΎ). 3 4 . A1-Maqqari, The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (Λονδίνο-Νέα ΤόΡΚΎ), 1 964), βιβλίο 4, σελ. 4 · Ε. Man zano Moreno, «Byzantium and a1-Anda1us in the ninth century» , στο Brubaker (επιμ. ), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 2 1 5-227. ΤΎ) δεκαετία του 1 930, το χειρόγραφο που περιείχε ΤΎ)ν αναφορά του Γιαχία εκδόθΎ)κε εν μέρει από τον Ε. Levi Ρrοvenι;a1· σΤΎ) συνέχεια χάθΎ)κε, γεγονός που αντικατοπτρί" γραπτων ζει ΤΎ)ν αποσπασμαΤΙΚΎ), επι β 'ιωσΎ) των μεσαιωνικων ντοκουμέντων. 35. Και παρά τους ισχυρισμούς του Peter Schreiner, «Re f1exions sur 1a famille imperia1e a Byzance ( VIIe-Xe siec1es) ) , Byzantion 6 1 ( 1 99 1 ), σελ. 1 8 1 - 1 93 , ιδίως 1 89, 1 9 1 . Είμαι ευ γνώμων σην καθΎ)γ�τρια Μ. Μarίη για η βo�θειά ΤΎ)ς στο ζ�ΤΎ)μα του καλύμματος του προσώπου από τις μεσαιωνικές Μουσουλμάνες. 36. Τα ονόματά τους ποικίλλουν ανάλογα με τις ΠΎ)γές. Τα περισσότερα καταγράφονται πολύ αργότερα. Οι Πράξεις των Δαβίδ, Συμεών και Γεωργίου, μαρτύρων ΤΎ)ς ν�σoυ Λέσβου, γράφΤΎ)καν πιο κοντά στα γεγονότα, περί τα είκοσι χρόνια μεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
577
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
τά, και περιέχοuν έναν σαφ� αλλά ασuν�θιστο κατάλογο όποu περιλαμβάνεται ο Σέργιος Ν ιΧ"ητιάΤΥ)ς, σuγγεν�ς της αuτο κράτειρας και προφανώς εικονολάΤΡΎ)ς, ο οποίος είχε παραλειφθ ει" απο τον κατα' λογο των αντι β ασι λ εων ' " ορισει ποu ειχε ο Θεόφιλος. Πρόκειται για μία από τις πρώτες μνείες των αν δρών ποu παραστάθΎ)καν σΤΎ) χ�ρα Θεοδώρα και ο Σέργιος αναφέρεται πριν από τοuς άλλοuς, ενώ παράλλΎ)λα παραλεί πεται ο Μανοu�λ. Οι Th Syn, σελ. 1 46, και ο Γενέσιος κατα γράφοuν το όνομα TOU Μανοu�λ, αλλά το πιθανότερο είναι πως είχε πεθάνει στο πεδίο ΤΎ)ς μάΧΎ)ς το 838. Βλ. Α. Χρι στοφιλοπούλοu, «Η αντιβασιλεία εις το Βuζάντιον» , Σύμμει κτα 2 ( 1 970), ιδίως σελ. 29-4 3 . 3 7 . Η ύπαρξ� Tou επιβεβαιώνεται σε ένα επεισόδιο από μια «πνεuματικά ωφέλιμΎ) ιστορία» , βλ. D. Sternon, «La νision d' Ιsaϊe de Nicomedie», REB 35 ( 1 977), σελ. 5-4 2 ' έχει προταθεί ότι πιθανόν να διαΤΎ)ρούσε επαφές με ΤΎ) Θεοδώρα, ένα είδος f Ι πνεuματικοu, πατερα ε"'ζ αποστασεως. 38. Jane Baun, The Apocalypse οΙ Anastasia, ανέκδΟΤΎ) δι δακτoρικ� διατριβ� ( Πρίνστον, 1 997). 39. Βλ . , για παράδειγμα, ΤΥ) Χρονογραφία Tou Γεωργίοu ' ποu αποτελ ει' σφΟυΡΎ) s:- ' αΠΟΚΎ)ΡUc,Ύ) ' "C Tou αuτοκραTou Μ οναχοu, ' τορα, σε σύγκρισΎ) με ΤΎ)ν οποία οι Βίοι των αγίων ποu ανα φέρονται σε πραγματικά βασανιστ�ρια φαντάζοuν εντελώς �πιoι. 40. Η Άφεση του Θεόφιλου είναι το ένα από τα δύο κείμε να ποu καταγράφοuν αuτά τα γεγονότα, επιμ. W. Regel, Ana lecta Byzantin o-Russica (Αγία ΠετρούπολΎ) , 1 89 1 ), σελ . 2526' βλ. ΤΥ) σuζ�ΤΥ)σΎ) σε Α. Kartsonis, « Protection against Αn Eνil: Function, Use and Operation of Byzantine Historiated Phylacteries», BF 20 ( 1 994), σελ. 7 3- 1 0 2 ' ο D. Afinogenoν σχε διάζει ΤΎ)ν επανέκδοσΎ) αuτών των κειμένων. Ύπάρχοuν δύο ξεχωριστές αφΎ)γ�σεις, Ύ) Μετάνοια και Ύ) Άφεση του Θεόφιλου, και πολλά MSS, τα οποία σuμπλΎ)ρώνονται από τον Βίο της Θεοδώρας, κεφ. 8, και μεταγενέστερες παραλλαγές, για παDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ράδειγμα ο Βίος της Ειρήνης της Χρυσοβαλάντου. Η μετάνοια " , ' στο νεκροκρε' βατο αναπτυσσεται με λ επτομερειες κατ αρχας στις Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 26-28 (σελ. 2 1 0-2 1 8), πε ρίπου είκοσι χρόνια μετά το γεγονός βλ. η Συνοδική Επι στολή προς τον Θεόφιλο που πιθανότατα συντάχτηκε λίγο με τά το 84 3 , The Letter of the Three Patriarchs. . , επιμ. J. Α. Munitiz, J. Chrysostomides, Ε. Harvalia-Crook και Ch. Dendrinos ( Κάμπερλι, 1 997). 4 1 . Βλ. ιδίως, Α. Markopoulos, «The rehabilitation of the Emperor Theophilos» , στο Brubaker (επιμ. ), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 37-50, ιδίως 4 1 - 45, 48-49. 42. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 27-28 ' Byzantine Defen ders of Images, σελ. 2 1 2-2 1 8. 4 3 . Σώζεται στο Synodikon vetus, βλ. C. Mango, «The liqui dation of Iconoclasm and the Patriarch Photios» , στο Icono clasm, επιμ. Anthony Bryer και Judith Herrin ( Μπέρμιγχαμ, 1 977), σελ. 1 3 3 - 1 40. 4 4 . Η Vinson, «Life of Theodora» , σελ. 3 7 2 σημ. 68, θεω ρεί τη συνάθροιση στο σπίτι του σαν προκαταρκτική της συ νέλευσης στην Αγία Σοφία το 84 3 ' ο Mango πιστεόει ότι ο Θεόκτιστος είναι πρόσωπο-κλειδί, βλ. «The Liquidation of Ico noclasm» . 4 5 . Mango, «The Liquidation of Iconoclasm» ' αυτή η μετα γενέστερη παραλλαγή σώζεται επίσης σην Ιστορία του Γε νέσιου, 4 . 2- 3 . 4 6 . Βίος της Θεοδώρας, κεφ. 1 0 (αγγλ. μτφ. σελ. 3 7 5 , 376). 47. Βλ. επίσης η σόντομη αφήγηση του Θεοφάνη , ενός ιερέα υπεόθυνου για την καταγραφή της επιστροφής των λει ψάνων του πατριάρχη Νικηφόρου, επιμ. Τ. Ιωάννου, Μνημεία αΥιολΟΥιχά ( Βενετία, 1 884, επανέκδοση Λειψία, 1 97 3 ) , σελ. 1 1 5- 1 28, ιδίως 1 2 2- 1 24 , με λατινική μτφ. σε PG 1 00, σελ . 1 64Α-Β. 48. Μια επίσημη περιγραφή του εορτασμοό ης Εορτής ης Ορθοδοξίας όπως εορταζόταν ην πρώτη Κυριακή ης Σαρα.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
579
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κoστ�ς σώζεται σε DC Ι, κεφ. 28, σελ. 1 56 - 1 60, όπου γίνεται μνεία για τον πατριάρχη Θεοφύλακτο ( 9 3 3-956), γιο του Ρω μανού ΑΙ του Λεκαπηνού. 49. J. Gouillard, « Le Synodikon de l'Orthodoxie» , ΤΜ 2 ( 1 967), σελ. 1 -3 1 6 ' υπάρχει μια αναφορά στους «Ισαύρους αι ρετικούς», δΎ)λαδ� τον Λέοντα Γ' και τον Κωνσταντίνο Ε Ι , και μια σΎ)μείωσΎ) στο περιθώριο που προσθέτει έ ν α ειδικό ανάθεμα στον Κωνσταντίνο Κοπρώνυμο, τον 'Ισαυρο, βλ . στ. 1 7 1 - 1 72 , σελ. 56-57. Οι αυτοκράτορες δεν καταδικάζονται πο τέ από ην ΕκκλΎ)σία σε επίσημα έγγραφα γιατί, ακόμΎ) και αν είναι αιρετικοί, έχουν εκλεγεί από το χέρι του Θεού . 5 0 . Dmitry Afinogenov, «The Great Purge o f 84 3 ' Α Re Examination» σε Leimon. Studies presented to Lennart Ryden on his sixty-fifth birthday, επιμ. Jan Olaf Rosenqvist ( Ουψά λα, 1 996), σελ. 79-9 1 ' για ην εκτίμΎ)σΎ) των «δύο έως τριών χιλιάδων» , βλ. Gouillard, Synodikon, σελ. 1 27- 1 28. 5 1 . Τα The Annales of St-Bertin, μτφ. Janet L. Nelson ( Μ άντσεστερ, 1 99 1 ), και ΤΎ)ς Fulda, μτφ. Timothy Reuter (Μάντσεστερ, 1 992), δεν διασώζουν καμία αναφορά για οποια δ�πoτε επαφ� με το Βυζάντιο ση δεκαετία του 840. Το 8 4 3 , οι τρεις γιοι του Λουδοβίκου του Ευσεβούς καταλ�γoυν σ ε μία εδαφικ� διανoμ� ( Συνθ�ΚΎ) του Βερντέν ) , με ην οποία επι τυγχάνεται πρoσωριν� ανάπαυλα στον αδελφοκτόνο πόλεμο. Ση ΔύσΎ) , Ύ) συγκεκριμένΎ) δεκαετία σΎ)μαδεύηκε από διά φορες φυσικές καταστροφές -τρoμερ� παγωνιά, σεισμοί, λι μός- και από ΤΎ)ν επίθεσΎ) των Νορμανδών στον Βορρά και σΤΎ) ΔύσΎ) και των ΣαραΚΎ)νών κατά μ�κoς των ακτών ΤΎ)ς Ι ταλίας και ης ΠροβΎ)γκίας. 52. Οι ομιλίες του Φωτίου, Πατριάρχου της Κωνσταντινου πόλεως, επιμ. και μτφ. C. Mango ( Καίμπριτζ, Μασ . , 1 958) , σελ. 286-296' βλ. R . Cormack, Writing in Gold (Λονδίνο, 1 985), σελ . 1 4 1 - 1 78' βλ. το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Painting the Soul. Icons, Death Masks and Shrouds ( Λονδίνο, 1 997), σελ. 46-47.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
53. L. James και R. Webb, «Το Understand Ultimate Things and Enter Secret Places: Ekphrasis and Art in Byzantium», ΑΓt ΗistΟΓΥ 1 4 ( 1 99 1 ), σελ. 1 - 1 7. 54. Η εικόνα σχολιάζεται στον κατάλογο τοu Βρετανικού Μοuσείοu Byzantium, επιμ. D. Buckton ( London, 1 994), αρ. 1 40 ' και στον κατάλογο The Mothel" of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, επιμ. Μ. Vassilaki ( Aθ�να, 2000), σελ. 340-34 1 , αρ. 32. Σχετικά με την Oδηγ�τρια, βλ. C. Angelidi, « Un texte patriographique et edifiant : le "discours narratif" sur les Hodegoi» , REB 52 ( 1 994), σελ . 1 1 3- 1 49 ' μια αγγλικ� εκδoχ� αuτ�ς της θεμελιώδοuς έρεuνας βρίσκεται στον κατάλογο των Αθηνών, σελ. 373-42 1 ' Cormack, Painting the Soul, σελ. 4 1 - 46. 55. R. Cormack, «Women and Icons and Women in Icons» , στο Liz James (επιμ. ) , Women, Men and Eunuchs. Gender in Byzantium (Λονδίνο, 1 997), σελ. 24-5 1 ' τοu ίδιοu, Painting the Soul, σελ. 4 1 - 46, 62-63, 89-94, και εικόνες 1 1 - 1 3 ' για την αγία Θεοδοσία, βλ. τη σύντομη σημείωση στο Synaxarion, στο ΒΥ zantin e Defenders of Images, σελ. 5-7. 56. 1. Hutter, «Scriptoria in Bithynia» , σε Constantinople and its Hinterland, σελ. 379-396' Κ. Corrigan, Visual Polemics in Ninth-century Psalters ( Καίμπριτζ, 1 992). 57. Η ημερομηνία τοu θανάτοu ης Θεοδώρας ( 1 1 Φεβροuα ρίοu) και η πρώτη Κuριακ� της Σαρακoστ�ς παρέχοuν την εuκαιρία ανάγνωσης τοu Βίου της. 58. DC Π, κεφ. 42, σελ. 645.5-9, όποu θεωρούνται uπεύθu νοι ο Mιχα�λ και η Θεοδώρα' βλ. Ρ. Grierson, «The tombs and obits of Byzantine emperors» , DOP 1 6 ( 1 962), σελ . 34. Ο Λέων Γραμματικός καταγράφει την καταστρoφ� τοu τάφοu τοu Κων σταντίνοu αργότερα, uπό η βασιλεία τοu Mιχα�λ Γ ' , αλλά � , " " ζ , � θ εντος οΟ αι,ιοπιστη οτι η χρονο λογηση τοu οεν ειναι αuτο, �οεν σuνιστά σοβαρό λόγο ώστε να μη σuνδέσοuμε το γεγονός με τον Θρίαμβο τοu 843. 59. D C Π, κεφ. 4 2 , σελ. 645. 1 6- 1 7, βλ. κεφάλαιο 2. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
60. DC Π, κεφ. 4 2 , σελ. 645. 1 4- 1 6, προηγείται της αναφοράς στη σαρκοφάγο της Eιρ�νης. 6 1 . Ιωάννοu, Μνημεία αΥιολΟΥιχά, σελ. 1 22- 1 24 . 62. Van d e Vorst, «La translation d e S . Theodore» . 6 3 . Gouillard, « Synodikon» , σελ. 57. 64. Βλ. την επιστoλ� τοu πάπα Νικολάοu Α Ι προς τον Μι χα�λ Γ ' , MGH, Epistulae merovingici et karolingi aevi, τόμο VI, επιμ. Ε. Perels, σελ. 4 3 3- 439, αρ. 82. 65. Ο Κάρολος απέκτησε σταθερό έλεγχο μόνο στα εδάφη ποu διεκδίκησε το 869 και διατ�ρησε την uπέρτατη εξοuσία για οκτώ χρόνια, βλ. Janet L. Nelson, Charles the Bald (Λον δίνο, 1 992). 66. Στοuς σuμβούλοuς της Θεοδώρας, εκτός από τον Θεό κτιστο, περιλαμβάνεται ο Νικόλαος, ο εuνούχος ποu αναφέ ρεται σε μεταγενέστερες σuριακές πηγές, και πιθανόν και άλ λοι ποu είναι γνωστοί μόνο από σφραγίδες, όπως ο Ιωάννης � Βαάνης, PmbZ, αρ. 3 . 253, 3 . 303, 3 . 3 36, 722. Ο Φώτιος πιθα' ι ι ι !:" ' ." α",ιωμα uποΙ τον Θ εονοτατα ανε' λα βε το πρωτο τοu υημοσιο κτιστο και διορίστηκε πρέσβης το 855. 67. Η εξέχοuσα θέση τοu Θεόκτιστοu, ποu είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη της αuτοκράτειρας και δεν σκόπεuε να ανε χτεί ανταγωνιστές, αποκαλύπτεται μέσα από μια πολύ μπερ δεμένη αφ�γηση , όποu ο εuνούχος uποχρεώνει τον θείο της Θεοδώρας Μανοu�λ να εγκαταλείΨει το ανάκτορο, Γενέσιος, 4 . 8 · Bury, ERE, σελ . 1 55 · η Patricia Karlin-Hayter, « Etudes SHr les deux histoires du regne de Michael ΙΠ», Byzantion 4 1 ( 1 97 1 ), σελ. 452-496, αναλύει αuτόν τον θρύλο. 68. Δηλαδ� το 845, Bury, ERE, σελ. 275-276. 69. Syn1 in George Interpolated, σελ . 8 1 4 · Β. Χρηστίδης , Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες (π. 824) (Aθ�να, 1 984), σελ. 85-88. 70. Οι Σuνεχιστές τοu Θεοφάνη uπογραμμίζοuν ότι �ταν σε μεγάλο βαθμό ανεκπαίδεuτος στα στρατιωτικά ζητ�ματα. 7 1 . Έως το 867 μόνο οι Σuρακούσες παρέμεναν σε ελληνι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κά χέρια, όμως και αυτές θα έπεφταν σίιντομα στΎ)V κατox� των Αράβων. 72. Α. Α. Vasilieν, Byzance et les Arabes, τόμο 1 ( Βριξέλες, 1 935), σελ. 2 1 4-2 1 8. Σχετικά με ην ταυτότητα του αρχηγοίι, πιθανότατα �ταν ο Σέργιος Νικητιάης, βλ. PmbZ, τόμο 4, αρ. 6. 664, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είχε σκοτωθεί σην επίθε σ'Υ) κατά Τ'Υ)ς Kρ�ης το 843. Οι χερσαίες συγκροίισεις �ταν ελάχιστες έως το 85 1 , όταν επαναλ�φθ'Y)καν οι ετ�σιες επιδρο μές κατά μ�κoς των συνόρων. Οι Βυζαντινοί απάνΤ'Υ)σαν δυνα μικά στις αραβικές επιδρομές και κατ�γαγαν κάποιες νίκες, αν και δεν διαθέτουμε εμπεριστατωμένες αναφορές, βλ. Χρ'Υ)στί δ'Υ)ς, Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες, σελ. 1 64-1 65. 7 3 . DAI Ι, σελ. 2 3 2-2 3 3 ' 11, σελ. 1 86. 74. Th Syn, σελ. 1 62- 1 6 3 ' S. Runciman, The History of the First Buigarian Empire (Λονδίνο, 1 930), σελ. 1 02 . Όπως υπο γραμμίζει ο Bury, ERE, σελ. 385 σ'Υ)μ. 5, φαίνεται απίθανο ότι μια Βουλγάρα πριγκίπισσα είχε αιχμαλωτιστεί και ίιστερα επι στράφ'Υ)κε από τους Βυζαντινοίις, όμως αυτ� 'Υ) μυθικ� ιστορία συνδέεται με η Θεοδώρα. 75. Th Syn, σελ. 1 64 ' στα Annales of St-Bertin, σελ. 1 361 37, ο Hincmar σ'Υ)μειώνει Τ'Υ) διαδικασία του προσ'Υ)λυτισμοίι και δίνει μια ασφαλ� χρονολογία (866) αλλά αγνοεί τον ρόλο των Βυζαντινών ιεραποστόλων. 76. Bury, ERE, σελ. 276-279' Ρ. Lemerle, «L'histoire des Pauliciens d'Asie Mineure d'apres les sources grecques» , ΤΜ 5 ( 1 973), σελ. 1 - 1 44 ' C. Ludwig, «The Paulicians and Ninth Cen tury Byzantine Thought», στο Brubakel' (επιμ. ) , Byzal1tium in the Ninth Cel1tury, σελ. 2 3-35. 77. Th Syn, σελ. 1 72. 78. Πράγμα που ασφαλώς δεν προσιδιάζει σε άγιο, από Τ'Υ) στιγμ� που πολλοί άγιοι Τ'Υ)ς Εκκλ'Υ)σίας επιθυμοίιν να απαλ λαγοίιν από τα υλικά τους πλοίιτ'Υ) ' 'Υ) φιλανθρωπία τους φτά;ι " νει σε σ'Υ)μειο να στεΡ'Υ)σουν τις οικογενειες τους απο' τα β ασικά αγαθά, όπως σΤ'Υ)ν περίπτωσ'Υ) του Φιλάρετου. ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
79. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 29, σελ. 2 1 9-220. 80. Patricia Karlin-Hayter, «L'enjeu d'une rumeur» , J()B 4 1 ( 1 99 1 ), σελ . 85- 1 1 1 , ιδ[ως 88. 8 1 . Μετά τον θάνατο της Μαρ[ας, ο μοναδικός γαμπρός της Θεοδώρας Αλέξιος Μωσ-ηλέ αποσύρθΎ)κε από ΤΎjV Αuλή και παραιτήθΎ)κε από τον τ[τλο τοu καίσαρα. 82. Βλ. C. Angelidi, Pulcheria. La castita nel potere (c. 399c. 455) ( Μ ιλάνο, 1 996), σελ. 1 38. 83. Vinson, «Rhetoric of the Bride Show», σελ. 55-57 · J.-Q. Rosenqνist, The Life of Irene of Chrysobalanton ( οuψάλα, 1 986), σελ. χχίν-χχίχ, για τις ΠΎ)γές ποu ΧΡΎ)σιμΟΠΟ[Ύ)σε ο σuγ γραφέας της ΕψήνΎ)ς. 84. Η ιδέα ότι όλες οι uποΨ�φιες νύφες ε[χαν σταλε[ σΤΎ)ν , , , πρωτεuοuσα για να σuμμετασχοuν σΤΎ)ν επι λογΎ)' επι βε β αιωνει , Ψ Ύ)" μοu οτι τα γαμΎ), λ ια καλλιστεια ' αποτελouv ' σΤΎ)ν ouΤΎ)ν απο σ[α έναν μΎ)χανισμό ποu σuνΟέει πιο στενά ΤΎjV επαpχιακ� ελ[τ με την κεντpικ� κuβέΡνΎ)σΎ) ( βλ . κεφ. 3 ) . Όμως δεν uπάρχοuν μαΡΤUΡ[ες ότι εκατοντάδες φερέλπιδες uποΨ�φιες μετέβΎ)σαν στο Μέγα Παλάτιο απαιτώντας να τοuς επιτραπε[ να σuμμε τάσχοuν. Όποια κι αν ε[ναι Ύ) αλ�θεια, οι αξιωματούχοι ποu �ταν επιφορτισμένοι με αuτ� ΤΎ) διαδικασ[α προφανώς φρόντι σαν να επιλεγούν λ[γες εκλεκτές και κατάλλΎ)λες uποΨ�φιες. 85. Oraison Funebre de Basi1e Ι par son fi1s Leon VI Le Sage, επιμ. 1. Hausherr και Α. Vogt, Orientalia Christiana 26, αρ. 77 ( ΡώμΎ) , 1 932), σελ . 4 2-44, 52-54. 86. Shaun Tougher, « Michael ΠΙ and Basil the Macedonian : just good friends?» σε Liz James (επιμ. ) , Desire and Denial in Byzantium (Άλντερσοτ, 1 999), σελ. 1 49- 1 58. 87. Η Patricia Karlin-Hayter ξεδιάλuνε αuτ� ΤΎjV εκπλΎ) κτικ� εξέλιξΎ) σ' ένα περ[φΎ)μο άρθρο ΤΎ)ς με τον ταιριαστό τ[τλο : «L'enjeu d'une rumeun). 88. Λέων Γραμματικός, σελ. 249. 3 , βλ. C. Mango, «Eudocia Ingerina, the Normans and the Macedonian Dynasty» , ZR VI 1 4/ 1 5 ( 1 973), σελ . 1 7-27. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
89. Patricia Karlin-Hayter, «Etudes sur les deux histoires du regne de Michael πι», Byzantion 4 1 ( 1 97 1 ), σελ. 452- 496' ο , Γενεσιος ' ' τοu ΘεοφανΎ) ' αναφεροuν και οι Σ uνεχιστες ΤΎ)ν ανα, , , , ποu ειχαν ' μιξΎ) ορισμενων μεσαιων αξιωματικων απομακρuν" Ύ)ταν δ uσαρεσΤΎ)μενοι. ' θ ει' απο, τις θ εσεις τοuς και σuνεπως ' Σε μια αρκετά φανταστικ� αφ�γΎ)σΎ) , αναφέρεται ότι Ύ) αδελ φ� ΤΎ)ς Θεοδώρας, Καλομαρ[α, ποu ε[χε παντρεuτε[ τον Αρσα β�ρ, ΧΡΎ)σψoπoι�θΎ)κε ως σκοπός. Σώζονται αρκετές παραλ λαγές. 90. Ο Bury, ERE, σελ. 469, uπολογ[ζει ην ακριβ� Ύ)μερομΎ) νΙα : 1 5 Μαρτ[οu τοu 856, προσμετρώντας ΤΎ) δεκατετράχρονΎ) σuμβασιλε[α τοu Mιχα�λ και ΤΎ)ς Θεοδώρας στΎjV Ύ)μερoμΎjV[α τοu Σuνεχιστ� τοu Γεωργ[οu τοu Μοναχού, σελ. 823, και προ σθέτοντας σΤΎ) χρονολογ[α τοu ΝΙΚΎ)φόροu. 9 1 . Ο Γενέσιος, 4 . 9 , καταγράφει ΤΎjV ανΎ)σuχ[α ΤΎ)ζ " οι Th Syn, σελ. 1 7 1 . 9 , τον θuμό ης. 92. Σuνεδρ[ασΎ) στις 15 Μαρτ[οu τοu 856, Σuνεχ. Γεωργ[οu τοu Μοναχού, σελ. 82 3 : μόνος αυτοκρατορεΙ 9 3 . Το γεγονός ε[ναι γνωστό από μια σΎ)μαντικ� ΠΎ)γ� : τον Λίβελο τοu Ιγνατ[οu ποu απεuθύνεται στον πάπα Νικόλαο Α' και γράφΤΎ)κε από τον ΘεογνώσΤΎ), Mansi, XVI, σελ. 293-30 1 , ιδ[ως 296C-D. 94. Δεν ε[ναι σαφές αν ο Καριανός ε[ναι ένα άλλο μονα στ�ρι κάποu σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) � το ανάκτορο ποu οι κοδόμΎ)σε ο Θεόφιλος - κάποιες από τις αδελφές έμειναν στο τα Καριανού, πιθανόν ΤΎ)ν κατοικ[α τοuς ποu τώρα ΧΡΎ)σψο ποιε[το σαν ασφαλές μέρος εγκλεισμού τοuς. Η Ποuλχερ[α, Ύ) μικρότερΎ), και Ύ) Θεοδώρα φα[νεται ότι κατέλΎ)ξαν ση Μο ν� τα Γαστρίου. 95. Βίος ης Θεοδώρας, παράγρ. 1 1 , αγγλ. μτφ. σελ. 377. 96. Βλ. κεφ. 3 , σΎ)μ. 96 και 97, και η λέξΎ)-κλειδ[ εκού �
σιος. 97. Βίος της Θεοδώρας, παράγρ. 1 2 , αγγλ. μτφ. σελ. 378. 98. Στο ίδιο, παράγρ. 1 0 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
99. Bury, ERE, σελ. 1 77 σ'ημ. 3 ' βλ. DC ι, κεφ. 69, σελ. 3 3 2 ' J . Β . Bury, «The Ceremonial Book o f Constantine Porphyro gennetosJJ , English Historical Review 22 (1 907), σελ. 209-2 27, 4 1 7- 4 39, ιδίως 4 3 4 . 1 00. Eπιστoλ� του πάπα Νικολάου Α Ι , MGH, Epistulae, τόμο VI, αρ. 95, σελ. 547-548, με ημερομηνία 1 3 Νοεμβρίου του 866. Είναι μία από τις εννέα που στάλθηκαν από τη Ρώ μη στην Aνατoλ� στην προσπάθεια του πάπα να εκθρονίσει τον Φώτιο και να επαναφέρει τον Ιγνάτιο στον πατριαρχικό θρόνο. 1 0 1 . Η χρονολόγηση τ-ης σχέσης του Βασιλείου με τη Θέ κλα δεν είναι σαφ�ς. Αν ο Mιχα�λ Γ' πρόσφερε στον φίλο του την αδελφ� του σαν ένα είδος αποζημίωσης για τον εικονικό «γάμOJΙ του 855, μεσολαβεί μια αρκετά μακριά και ανεξ�γη τη καθυστέρηση ανάμεσα στην εξορία της από το ανάκτορο περί το 858 και την επιστρoφ� της από τα Καριανού, το 863 πε ρίπου. 1 02. Th Syn, σελ. 1 47-1 48. Και πάλι η πληροφορί ανα" ειναι ομως Ι Ι στους Σ υνεχιστες, Ι Ι καφερεται μονο παρα' ξ ενο οτι ταγράφουν τον θάνατο της Θέκλας σε αυτό το σημείο, και ο Ι Ι να εχει Ι Ι β αση στην πραγορος «κατακoΙΤΎ)J! πι θ ανον καποια Ι Ι ματικότητα. Αν η Θέκλα έτρεφε τις όποιες αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, η γέννηση του μικρού τ-ης αδελφού Mιχα�λ σί γουρα τις κατέπνιξε, όπως σημειώνει η Patricia Karlin-Hayter στο «L'enjeu d'une rumeunJ, σελ. 1 07- 1 09 . Απ' αυτ� την άπο ψη η Θέκλα είναι πρόδρομος της διάσημης Άννας Koμνην�ς. Ο Α. Ρ. Kazhdan, «Constantin imaginaire. Byzantine legends of the Ninth Century about Constantine the GreatJJ , Byzantion 57 ( 1 987), σελ . 1 96-250, ιδίως 248, προτείνει ότι εδώ η Θέκλα αντικαθιστά πιθανόν τ-η μητέρα της Θεοδώρα με τον ίδιο τρό πο που η αγία Ελένη εκλαμβανόταν ως πρόδρομος της Eιρ� νης, όποτε οι άνδρες συγγραφείς �θελαν να επιτεθούν εμμέ σως στις αυτοκράτειρες του Μεσαίωνα. Οι υπόλοιπες αδελφές φαίνεται ότι επέζησαν της εξορίας τους με τη μητέρα τους και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
το 867 τη σuνόδεuσαν στην τελεuταία καταγεγραμμένη εμφά νισ� της (βλ. παρακάτω). 1 03. Όπως uπογράμμιζαν ο Bury, ERE, σελ. 1 6 1 - 1 62 , 4 3 4437, και σε ένα αξιομνημόνεuτο απόσπασμα ο Romilly Jenkins, Byzantium. The Imperial Centuries, AD 6 1 0- 1 0 7 1 (Λονδίνο, 1 969 ) , σελ. 1 60- 1 6 1 , η περίοδος 856-867 uπ�ρξε από τις πλέον � ένδοξες στψ ιστορία τοu Βuζαντίοu. Ο Βάρδας σuνέβαλε τα , ' ζ της ανωτερης , παιοειας και στην παμα' λ α στην αναΠΤUι.,η τρωνία τοu πολιτισμοίι, ενώ παράλληλα διαχειριζόταν όλα τα στρατιωτικά και διοικητικά ζητ�ματα. 1 04 . Th Syn, σελ. 207 : ένα πολίι όμορφο ροίιχο κεντημένο με χρuσές πέρδικες, βλ. Γενέσιος, 4 . 2 2 , όποu ο κοντός χιτώ νας ερμψείιεται ως πρόβλεΨη τοu θανάτοu τοu Βάρδα. 1 05. Th Syn, σελ . 204-206. 1 06. Σίιμφωνα με τον Γενέσιο, 4 . 2 4 . 1 07. Λέων Γραμματικός, σελ. 245-246. 1 08. Φώτιος, Ομιλίες χνιι και XVIII, μτφ. Mango, σελ . 290-29 1 , 3 1 1 . 1 09. Η πρόβλεΨη περιλαμβάνεται στο Th Syn, σελ. 2 3 3 , όποu η Θεοδώρα την αποδίδει στον Θεόφιλο · βλ. Σuν. Γεωρ ytou τοu Μοναχοίι, σελ. 82 1 . 1 1 0. Th Syn, σελ . 209-2 1 0, όποu αναφέρεται η κρίσιμη ιστορία για την αμπάρα. 1 1 1 . Γενέσιος, 4 . 28· Bury, ERE, σελ. 447. 1 1 2 . Λέων Γραμματικός, σελ. 2 5 1 -252· βλ. μια διαφορετι κ� εκδoχ� στο Th Syn, σελ. 2 1 Ο, όποu το πτώμα θάβεται uπό προχείτων ανδρών τοu αuτοκράτορα στο Ανάκτορο τα ΑΥ[ου Μάμα (δηλ. ανθρώποuς τοu Mιχα�λ Γ' ποu τώρα δοίιλεuαν για τον Βασίλειο) και δίνεται η ακριβ�ς η μερομψία και ώρα. Πο λίι αργότερα, όταν ο Λέων ΣΤ' αναρρ�θηκε στον θρόνο το 886, η σορός τοu Mιχα�λ μεταφέρθηκε στο μαuσωλείο τοu Κων σταντίνοu στοuς Αγίοuς Αποστόλοuς. Ο Λέων δεν σuμμετεί χε προσωπικά στψ τελετοuργικ� μετακoμιδ� των λειψάνων, όμως η πράξη τοu ερμηνείιεται σαν πράξη εuσπλαχνίας τοu
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
γιου προς τον πατέρα. Με αυτόν τον τρόπο ο Mιχα�λ Γ' συνά ντησε τον Βασίλειο Α' στον θάνατο, όπως καταγράφει και το Περί Βασιλείου τάξεως, DC Π, κεφ. 42, σελ. 642. 1 7- 1 8. 1 1 3 . DC Π, κεφ. 4 2 , σελ. 647. 1 9-20. 1 1 4 . DC Π, κεφ. 42, σελ. 647. 1 6-648.8. 1 1 5. Th Syn, σελ . 1 62 . Χαρακτηριστικό των ιστοριών που διασώζουν οι Συνεχιστές και οι οποίες είναι άγνωστες στους προγενέστερους συγγραφείς. 1 1 6. Bar Hebraeus, σελ. 1 40- 1 42 . 1 1 7. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 2 7 , σελ. 245. 1 1 8. Βίος του Μιχαήλ του ΣυγΧέλλου, επιμ. και μτφ. Mary Cunningham ( Μπέλφαστ, 1 99 1 ), παράγρ. 25, σελ. 1 00- 1 0 1 . 1 1 9 . Στο. ίδιο, παράγρ. 36, σελ . 1 22- 1 2 3 . 1 20. Γενέσιος, 4 . 2 6 (αν και ενωρίτερα τ ο αναφέρει ο Ιωάν νης, 3 . 1 5) . Aυτ� είναι η Θεοδώρα του θρίιλου που σημειώνει η Karlin-Hayter, « Deux histoires» , σελ. 495-496.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 . Βλ . ((The imperial feminine in Byzantium» , Past and Pre sent 1 69 ( 2000), σελ. 3 -35. 2 . Η Christine Angelidi, Pu1cheria. La Castita a1 Potere (c. 399-c. 455) ( Μ ιλάνο, 1 996), σελ. 1 37- 1 38, υποστηρίζει ότι ίj Πουλχερία αποτέλεσε ένα ιδιαιτέρως σίjμαντικό πρότυπο για την Eιρ�νίj και τη Θεοδώρα. 3. Βλ. Τίj χρ�σιμίj ανάλυσίj Τίjς Pauline Stafford, ((Emma: the Powers of the Queen in the Eleνenth Century» , στο Anne J. Duggan (επιμ. ) , Queens and Queenship in Medieva1 Europe ( Γούντμπριτζ, 1 997), σελ. 3-29, ιδίως 1 0- 1 2 . 4. Klaus Wessel, ((Insignien», Reallexikon der byzantinischen Kunst, τόμο πΙ, σελ . 369- 498. 5. Janet L. Nelson, ((Early Medieνal Rites of Queen-Making and the Shaping of Medieνal Queenship» , στο Duggan, Queens and Queenship, ιδίως σελ . 306-3 1 0. 6. Η συζ�Τίjσίj που ανοίγω στο The Fornlation of Christen donJ (Λονδίνο, 1 989), σελ . 446-448, προϋποθέτει το πλεονέ ΚΤίjμα ενός σταθερού δΙOΙΚίjΤΙΚOύ κέντρου, όμως βλ. Roger Collins, Char1enlagne (Λονδίνο, 1 998), σελ. 1 36 - 1 40. 7. Janet L. Nelson, ((Inauguration rituals» , σΤίj συλλoγ� δο κιμίων της Po1itics and Ritua1 in ΕaΓ1Υ Medieva1 Europe (Λον δίνο, 1 986), σελ. 282-307. 8. ΘεOφάνίjς, ΑΜ 6 2 1 1 , de Boor Ι, σελ . 400. 9 . Α. Χριστοφιλοπούλου, (( Η αντιβασιλεία εις το Βυζά ντιον» , Σύμμεικτα 2 ( 1 970), σελ . 1 - 1 44, ιδίως 1 5-20· Andre Poulet, ((Capetian Women and the Regency: the Genesis of a Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
5 89
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Vocation» , στο John Carmi Parsons (επιμ. ), Medieval Queen ShiΡ ( Στράοuντ, 1 99 3 ) , σελ. 9 3 - 1 1 6, ιδίως 1 04- 1 1 6. 1 0. The Formation of Christendom (αναθεωρΎ)μένΎ) χαρτό δεΤΎ) έκδοσΎ) , Λονδίνο, 200 1 ).
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
59°
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
<οις
Ε υ ρ ε τ ή ρ ιο κυρ ίων ονομάτ ων
Άγιος Λοuκάς 40, 2 1 7-2 1 8 Άγιος Νείλος της Αγκύρας 1 88 Άγιος Νείλος τοu Ροσάνο 229 Άγιος Νικόλαος 2 1 7 , 289 Άγιος Πέτρος 4 2 , 8 3 , 87, 250,
Αγαλλιανός 8 1 Αγία Αθανασία 290 Αγία Ανθούσα 298 Αγία Άννα 395 Αγία ΕψήνΎ) Ύ) Χρuσοβαλάντοu
435
1 3 0, 290, 4 45-4 46 , 468
Αγία Εuγενία Αγία ΕuφΎ)μία
Άγιος Σάββας 89 Άγιος Στέφανος ο νεότερος
2 28 1 90, 206, 2 1 9-
1 08,
3 38
2 2 0 , 299, 3 7 6 , 4 28
Άγιος Σuμεών 2 3 Αγριππίνα 2 5 Άδαλγις 1 5 1 , 1 9 2 , 2 5 5 Αδαμάντιος, επίσκοπος 1 2 1 Αδριανός Α', πάπας 1 68, 1 79,
Αγία ΕuφροσύνΎ) 2 28 Αγία Θεοδοσία 4 2 5 Αγία Πελαγία 2 2 8 Αγία ΠολUεuκτος 60 Άγιος Ανδρέας 40 Άγιος Αρτέμιος 83 Άγιος Βασίλειος 96 Άγιος ΔΎ)μήτριος 75, 1 7 4 Άγιος Διονύσιος 3 3 3 Άγιος Θεόδωρος ο Στοuδίτης
1 8 1 - 1 82 , 246-247, 3 36-337, 505
Αέτιος
1 97, 2 3 6 , 2 4 2-2 4 3 , 259-
260, 262-263
Αθηνά 38, 4 8 1 Αθηναις βλ. Εuδοκία, αuτοκράτεφα Ακαμίρ 2 3 6 Αλάριχος 75 Αλέξανδρος (γιος τοu Βασιλείοu Ν ) 450 Αλέξιος 463 Αλκοuίνος 2 48, 256
1 90, 1 9 2 , 2 0 2 , 2 1 2 , 285, 287, 293, 295-297, 300, 304, 3 1 3 , 3 1 8- 3 1 9 , 3 2 1 , 3 2 5 , 3 3 4 - 3 3 5 , 3 3 7-3 38, 3 40, 3 7 7 , 390, 429
Άγιος Ιωάννης 89, 1 89 Άγιος Ιωαννίκιος 377, 408, 445 Άγιος Κύριλλος 4 3 6 , 459, 506 593
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
?..,
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Αλλάχ 7 1 , 499 Αμπντ αλ-Μαλίκ 1 1 2 , 2 3 7 Αναστασία ( κόρη τ η ς Θεοδώρας και του Θεόφιλου) 385,
Βασίλειος Α ' , αυτοκράτορας 439, 442, 446-45 1 , 457-468, 472476, 4 9 4 , 508-509
Βασίλειος, επίσκοπος Γόρτυνος
4 4 3 , 468
85-86 , 90
Αναστάσιος, αυτοκράτορας 6 3 Αναστάσιος Γ', αυτοκράτορας
B�λισάριoς 29, 67 Βερίνα, αυτοκράτειρα 4 8 1 , 483 Βοιλας Κωνσταντίνος 2 3 9 Βουδίκκα 2 5 Βώνος, στρατηγός 7 0
9 3 , 100
Αναστάσιος, πατριάρχης
99-
1 00 , 4 1 9 , 429
Ανθέμιος από τις Τράλλεις 4 2 Ανθούσα ( κόρη του Κωνσταντί νου Ε ' ) 285, 289, 295 Άννα (ηγουμένη ) 290 Άννα (κόρη της Θεοδώρας και του Θεόφιλου) 3 2 6 , 3 6 1 , 385,
Γενέσιος 307, 3 4 2 , 457 Γερμανός, πατριάρχης 99-1 00, 226
Γεώργιος ο σύγχελλος
395, 4 4 3 , 467
Απόλλων 39 Αριάδνη , αυτοκράτειρα
Γεώργιος της Πισιδίας 84 Γιαχία αλ-Γκαζάλ 402-404 Γιεζίντ, χαλίφης 1 1 2 Γκριμάλδος 1 5 1 Γρηγορία, αυτοκράτειρα 65 Γρηγόριος (γιος του Λέοντα Ε')
62-6 3 ,
48 1
Αρκάδιος, αυτοκράτορας Αρσαβήρ 308, 3 8 1 Αρσάκιος 408 Άρτεμις 39 Αφροδίτη 3 9 , 48 1
Bar Hebraeus
59
314
Γρηγόριος Α' ( Γρηγόριος ο Μέγας), πάπας 87, 1 00, 3 36, 5 1 0 Γρηγόριος Β ' , πάπας 1 00- 1 02 Γρηγόριος Γ ' , πάπας 1 00- 1 02 Γρηγόριος, επίσκοπος 1 2 1 Γρηγόριος, κόμης του Οψικίου
469
Βάκχος 58, 4 4 2 Βαρδάνης Τούρκος
239, 292,
3 0 2 , 307-308
Βάρδας
4 1 3, 465,
470
260
Γρηγόριος, λογοθέτης του δρό μου 1 6 3
379, 404, 4 3 1 , 4 36, 440,
446, 452-455, 457-461 , 464, 467468, 475
Βάρδας (στρατηγός) 1 6 3 Βασίλειος (γιος του Λέοντα Ε ' )
Δαμασκηνός 1 2 4 Δένδερις 367
31 4
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
594
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Δεσιδέριους, βασιλιάς 1 5 1 Δίας 39 Διοκλητιανός, αυτοκράτορας
Ευδοκία Ιγγερινή
Ευδόκιμος 1 47 Ευθόμιος, επίσκοπος 3 9 1 Ευσέβιος, επίσκοπος 4 7 Ευφροσύνη, αυτοκράτειρα
36,
4 7 , 85, 1 2 2
Δομνίκη
4 4 4 , 4 46-
4 5 1 , 462-464, 4 7 2 , 474
308-309
23-
2 4 , 28, 3 2 , 2 0 1 , 2 1 9 , 268- 3 7 2 ,
Einhard
256
380- 3 8 2 , 3 8 4 , 3 8 7 , 3 9 4 , 399,
Εζεκιήλ 1 06 Ειρήνη (αδελφή της Ευφροσό νης) 284-285, 288, 295-296,
4 5 4-455, 4 6 7 , 4 7 8 , 484-485, 487, 498, 505, 508-509, 5 1 1
300-30 1 , 3 2 5- 3 2 6
Ειρήνη (κόρη του Βάρδα) Ειρήνη, αυτοκράτειρα 1 1 ,
Ζήνων, αυτοκράτορας 62 Ζωή, αυτοκράτειρα ( κόρη του Κωνσταντίνου Η ' ) 2 5 Ζωή, αυτοκράτειρα (μητέρα του Κωνσταντίνου Ζ ' ) 508-509
467 2 2-
2 4 , 28, 3 2 , 1 1 6-270, 2 7 5 , 279280, 2 8 2 - 2 8 4 , 287-289, 2 9 3 , 295-297,
2 9 9- 3 0 2 ,
305-306,
3 2 3 , 3 2 9 , 3 3 2 , 3 4 1 , 3 4 5 , 3 4 73 4 8 , 3 6 7 , 3 76- 3 7 7 , 3 8 2 , 3 9 1 ,
Ήρα 39 Ηράκλειος-Κωνσταντίνος Ηρακλής 38, 1 1 2 , 48 1 Ηρακλωνάς 64 Ησα"tας 3 8 2 , 408, 4 46
405, 4 1 9 , 4 2 7-4 2 9 , 4 4 8 , 4 5 2 , 4 75-476, 478- 4 7 9 , 48 1 , 4 8 3 4 8 4 , 486-487 , 4 9 8 , 5 0 5 , 508509, 5 1 1
Ελένη, αυτοκράτειρα
22, 25,
64
39, 59, 1 87 , 4 8 2 , 486
Ελισάβετ Α', βασίλισσα Ελισαίος, ευνοόχος 1 67 Ελπίδιος 1 65- 1 66, 1 69 Εσθήρ 276 Ευανθία 270 Ευγένιος, πάπας 4 3 0 Ευδοκία, αυτοκράτειρα
25
Θέκλα (κόρη της Θεοδώρας και του Θεόφιλου) 385, 405-406, 4 4 2 - 4 4 3 , 4 4 9 , 4 5 7 , 468
Θέκλα, αυτοκράτειρα (σόζυγος Μ ιχαήλ Β ' ) 308-309, 3 1 6 , 1 26,
3 2 2 , 3 4 2 , 386
Θεμίστιος 394 Θεόδολφος της Ορλεάνης 246 Θεοδοσία ( αδελφή της αγίας Ειρήνης της Χρυσοβαλάντου)
1 3 1 , 1 4 1 , 1 46, 1 4 9
Ευδοκία (Αθηνα"tς ) , αυτοκρά τειρα 2 7 4 , 2 76-278, 283 Ευδοκία Δεκαπολίτισσα 4 4 4 , 448, 450-4 5 1 , 4 6 2 , 466, 472
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
425, 446
595
ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ
Θεοδοσία, αυτοκράτειρα (σύζυ γος του Λέοντα ΕΙ) 2 2 6 , 308, 3 1 3 , 495
393-
3 9 4 , 4 0 4 , 406, 4 1 1 , 4 1 4-4 1 6 , 4 1 8, 4 3 1 -4 3 2 , 4 3 4 , 4 4 4 , 4 5 2 -
Θεοδόσιος (γιος Λέοντα Ε Ι ) 314
Θεοδόσιος Α Ι , αυτοκράτορας 62, 2 1 4
Θεοδόσιος Β Ι , αυτοκράτορας 4 1 , 2 7 4 , 276-278
Θεοδόσιος Γ Ι , αυτοκράτορας
4 5 3 , 455
Θεόκτιστος Βρυέννιος 4 3 7 Θεοσεβώ 2 8 4 , 3 2 6 Θεοτοκόπουλος Δομήνικος ( Ελ Γκρέκο) 5 10 Θεοφάνης και Θεόδωρος (οι
Ύραπτοί)
3 9 2 , 3 9 4 , 408
Θεοφάνης ο Ομολογητής
93
ΘεοδότΎ)
Θεόκτιστος (λογοθέτης)
202-205,
2 07-208,
96,
1 1 7, 1 24, 1 44, 1 56, 1 58, 1 6 1 , 1 65,
2 1 2 , 2 1 6 , 268, 287, 300, 3 0 3 -
1 69, 1 73-1 74, 1 77, 1 94, 20 1 , 204,
3 0 4 , 3 2 5- 3 26
208, 2 3 1 -2 3 5 , 2 4 2 , 2 5 1 -2 5 2 ,
Θεόδοτος, πατριάρχης 3 1 4 , 429 Θεοδώρα (σύζυγος Ρωμανού ΑΙ Λεκαπηνού) 3 2 9 Θεοδώρα της Θεσσαλον ίκης
2 5 5 , 2 6 2 , 2 7 1 , 275-276, 286, 2 8 9 , 2 9 2 - 2 9 3 , 3 0 1 , 307, 3 1 1 , 367, 493
Θεοφανώ (σύζυγος Όθωνα Β Ι ) 21 1
290 23-
Θεοφανώ, αυτοκράτειρα
2 4 , 28, 3 2 , 267, 3 4 7-350, 3 5 3 -
2 7 5 , 305, 3 4 7 , 505, 507
354, 359-362, 364-369, 3 7 1 -
Θεόφιλος (ευνούχος) 1 69 Θεόφιλος, αυτοκράτορας
Θεοδώρα, αυτοκράτειρα
4 7 6 , 478, 48 1 , 483-48 4 , 4 8 7 , 4 9 8 , 505-506, 508-5 1 1
Θεοδώρα, αυτοκράτειρα ( Ι Α Ι αιώνας) 3 2 3 , 509 Θεοδώρα, αυτοκράτειρα (σύζυ γος Ιουστινιανού Α ' ) 2 5- 2 7 , 60-6 1 , 6 7
Θεοδώρα, αυτοκράτειρα (σύζυ γος Ιουστινιανού Β Ι ) 48 1 Θεόδωρος, ευνούχος 1 65 , 1 9 2 Θεοκτίστη ' βλ. Φλωρίνα-Θεο κτίστη Θεοκτίστη ( μητέρα του αγίου Θεόδωρου) 296-297 Θεόκτιστος (κοιαίστωρ) 260
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 2 3,
23-
2 4 , 5 2 , 79, 2 2 2 , 309, 3 1 7 , 3 2 03 2 3 , 3 30- 3 3 1 , 3 4 2-350, 3 5 2 3 5 4 , 3 56 - 3 5 9 , 3 6 1 - 3 6 3 , 3 6 6 , 368- 3 70 , 3 7 3 , 3 7 7 , 3 7 9 , 3 8 1 3 9 3 , 396-408, 4 1 0-4 1 4 , 4 1 7 , 4 2 1 - 4 2 2 , 4 3 1 , 4 38-4 3 9 , 4 4 24 4 3 , 4 6 2 - 4 6 3 , 466- 4 6 7 , 4 7 0 , 4 7 3 , 498, 504
Θεοφύλακτος 1 6 3 Θωμάς ο Σλάβος 307-3 1 0,
3 1 3,
3 1 5, 3 3 3 , 336
Θωμάς της Κλαυδιούπολης, ε πίσκοπος 99
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Ιάκωβος (παπίας) 'Ιγγερ 4 4 4 Ιγνάτιος, διάκονος
καίσαρες (γιοι τοu Κωνσταντί vou Ε' και της Εuδοκίας) 1 3 2 ,
1 53
3 2 , 2 1 6,
1 4 1 , 1 4 7 , 1 4 9- 1 5 1 , 1 6 3 , 1 65-
227, 4 2 2 ,
Καλλίνικος, πατριάρχης 207 Καλομαρία 3 8 1 Καλώνuμος 2 9 3 Καμίλα 2 5 Καρβέας 4 3 8 Κάρδαμος, χαν 1 99 Κάρολος ο Μέγας (αuτοκράτο ρας Καρλομάγνος) 1 09, 1 1 4 ,
286
1 66, 1 99, 207, 2 3 1 , 2 3 6
Ιγνάτιος, πατριάρχης
4 29-430, 4 5 4 , 4 5 6 , 459
Ιμπν Κατουνα 4 3 5 Ιοuδήθ, αuτοκράτειρα 3 3 3 , 490 Ιοuλιανή Ανικία 60 Ιοuλιανός, αuτοκράτορας 36 Ιοuστινιανός Α ' , αuτοκράτορας 25-29, 4 2 , 48, 60-6 1 , 6768, 75, 78, 89, 1 1 6, 1 2 2 , 2 2 0 ,
1 6 7 - 1 68, 1 9 2- 1 9 3 , 2 3 7 , 2 4 4 -
2 7 5 , 3 1 6 , 3 28 - 3 2 9 , 3 4 2
2 4 5 , 2 4 8- 2 5 4 , 2 5 6 - 2 5 9 , 2 6 1 ,
ρας
50 1
Ιοuστινιανός Β', αuτοκράτο
2 6 3 - 2 6 4 , 2 6 9 , 2 8 2 , 3 3 5- 3 3 6 ,
43, 45, 77-79, 85, 1 1 2, 1 74 ,
Κάρολος ο Φαλακρός, αuτοκρά τορας 4 3 1 , 478 Κασσία 3 4 7-348, 3 8 3 , 4 4 5 Κασσιματάς Αντώνιος, πατριάρ χης 3 1 7 , 3 9 1 Κεδρηνός Γεώργιος 1 54 , 1 56-
207, 2 2 2 , 395
Ισίδωρος της Μ ιλήτοu 42 Ιωάννης (θείος της Μαρίας από την Άμνια) 270 Ιωάννης, πατριάρχης 1 2 1 , 406408, 4 1 4 , 4 1 6 , 429
Ιωάννης από τα Κάθαρα 3 9 1 Ιωάννης Γραμματικός 3 3 1 , 3 35,
1 58
Κλεοπάτρα 2 5 Κόριππος 2 7 5 Κοuτζοδάκτuλος 1 2 4 Κοuφαράς Θεόδωρος 4 3 7 Κρατερός 400 Κρίθινος Θεόδωρος 3 3 3 Κρόμγοuελ Όλιβερ 1 05 κρουμος, χαν 3 0 3 , 306, 309-
340, 3 4 3 , 3 68, 3 8 1 , 390, 3 9 23 9 3 , 398, 406, 4 1 1 , 4 1 5 , 4 1 8, 441
Ιωάννης Δαμασκηνός 1 88 Ιωάννης Νητοκομήτης 457 Ιωάννης ο σακελλάριος 1 6 5 , 1 69, 1 86 , 1 9 2
Ιωσήφ (αδελφός τοu Θεόδωροu Στοuδίτη ) 2 1 2 , 3 2 5 , 4 2 9 Ιωσήφ από τα Κάθαρα 3 0 3 ,
310
Κωνσταντίνος (γιος της Εuδο κίας Ιγγερινής) 450 Κωνσταντίνος (γιος της Θεο δώρας και τοu Θεόφιλοu) 386 Κωνσταντίνος Α' (Μέγας Κων-
304
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
597
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
σταντίνος)
2 2 , 35-37, 39-4 1 ,
4 3-44, 47-48, 59, 67, 1 1 6 , 1 2 2 ,
Κώνστας, αuτοκράτορας
64-
66, 72-73
1 85 , 1 87 , 2 1 9 , 2 4 7 , 2 5 3- 2 5 4 , 3 2 9 , 482
Κωνσταντίνος Δ', αuτοκράτο ρας 7 4 , 2 2 6 , 290 Κωνσταντίνος Ε ' , αuτοκράτο ρας 4 3 , 5 2 , 1 0 3 - 1 0 5 , 1 071 09 , 1 1 3 -1 1 4 , l l 7- 1 1 8 , 1 2 21 2 3 , 1 2 5- 1 2 6 , 1 2 8, 1 3 0- 1 3 2 , 1 4 2 , 1 4 4- 1 4 6 , 1 50, 1 5 4 - 1 5 6 , 1 6 2 , 1 64 , 1 68, 1 7 2 - 1 7 3 , 1 8 1 1 8 4 , 1 90, 1 97 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 92 2 0 , 2 2 2 , 2 3 6 , 2 9 5 , 30 1 , 3 1 1 , 382 , 407 , 4 2 7-428, 4 9 3 , 500
Κωνσταντίνος ΣΤ' , αuτοκράτο ρας 2 2 , 1 1 3 , 1 4 2 , 1 4 4- 1 4 5 ,
Λάζαρος ( αγιογράφος)
389,
3 9 2 , 408
Λαχανοδράκων Μ ιχαήλ
1 45 ,
1 66 , 1 69 , 1 7 5 , 1 89 , 1 9 7 , 1 9 9 , 23 1
Λεόντιος, αuτοκράτορας 78, 80 Λέων ( αδελφός cou Αέτιοu) 2 4 1 -2 4 3 , 2 6 3
Λέων ( βρέφος, γιος cou Κων σταντίνοu ΣΤ ' ) 300 Λέων Α', αuτοκράτορας 6 2 Λέων Γ ' , αuτοκράτορας 909 1 , 9 3 - 9 7 , 99- 1 0 3 , 1 1 3 - 1 1 4 ,
1 4 7- 1 50, 1 5 2 , 1 56- 1 5 7 , 1 6 1 -
1 2 5 , 1 4 2 , 1 6 2 , 1 96- 1 97 , 2 2 1 -
1 6 3 , 1 6 7 - 1 68, 1 7 2 - 1 7 4 , 1 7 9 ,
2 2 2 , 2 3 1 , 3 0 1 , 3 1 6 , 3 2 8 , 396,
1 8 2 , 1 85 , 1 87 , 1 9 1 -209, 2 l l -
4 1 9 , 49 1 , 493
2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 6, 2 2 2 , 2 3 2-235,
Λέων Γ', πάπας
2 3 7 - 2 3 8 , 2 4 0 , 2 5 1 , 2 6 6 , 2 682 7 1 , 2 7 6 , 280, 2 8 3 - 2 8 4 , 286-
208, 247-252,
254-258, 2 64-265
Λέων Δ ' , αuτοκράτορας
24,
287, 299-30 1 , 3 0 3 - 3 0 5 , 3 1 1 ,
1 1 3- 1 1 4 , 1 1 7- 1 1 8, 1 2 5- 1 2 7 ,
3 2 4- 3 2 5 , 3 2 7- 3 2 8 , 3 4 1 , 3 4 5 ,
1 2 9- 1 3 2 , 1 3 6- 1 3 7 , 1 40- 1 4 2 ,
3 7 4 , 3 8 2 , 385, 4 0 6 , 4 1 9 , 4 5 1 -
1 4 6- 1 5 4 , 1 56- 1 6 2 , 1 6 6 , 1 80 ,
4 5 2 , 487
Κωνσταντίνος Ζ' Πορφuρογέν γητος, αuτοκράτορας 3 2 9 , 4 7 3 , 508
Κωνσταντίνος της Νακωλείας, επίσκοπος 99 Κωνσταντίνος τη ς Τίοu , επί σκοπος 2 1 9 Κωνσταντίνος, δομέστικος των εζκοuβιτόρων 1 6 3 Κωνσταντίνος, πατριάρχης 4 2 9
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 97 , 2 0 5 , 2 0 9 , 2 4 2 , 2 6 7-268, 3 0 1 , 3 6 7 , 4 2 8 , 485, 498, 504
Λέων Ε' ο Αρμένιος, αuτοκρά τορας 2 0 5 , 2 2 6 , 2 6 8 , 3073 1 4 , 3 1 6, 320, 3 3 1 , 3 3 4 , 34 1 , 3 4 3 , 3 7 4 , 3 7 7 , 390, 4 3 3 , 485, 495
Λέων ΣΤ', αuτοκράτορας
446-
447, 449-450, 4 7 3-474, 508
Λέων ο Γραμματικός 465
342, 4 6 1 ,
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
Λέων ο ΜαθΎ)ματικός 458 Λέων, σακελλάριος 260, 3 7 7 ,
Μαρτίνα, αυτοκράτειρα 64, 498 Μαυρίκιος, αυτοκράτορας 1 64 ,
394
396
Λουδοβίκος Β', αυτοκράτορας
Μαχντί 1 69 Μεγαλώ 289, 2 9 2 - 2 9 3 Μεθόδιος, πατριάρχΎ)ς
385
Λουδοβίκος ο Γερμανός, βασι λιάς 4 3 5 Λουδοβίκος ο Ευσεβής, αυτο κράτορας 264, 3 3 3 , 3 3 5-3 3 7 ,
4 1 6 , 4 1 8, 4 2 1 -4 2 2 , 4 2 4 , 4 3 0 , 4 3 2- 4 3 3 , 4 3 8 , 459, 506
Μελχισεδέκ 1 0 2 Μιχαήλ Άγγελος 4 2 Μιχαήλ Α', αυτοκράτορας
385, 4 0 3 , 4 3 1
Λοθάριος , αυτοκράτορας Λ6σιππος 39
293,
389- 3 9 3 , 408, 4 1 2-4 1 3 , 4 1 5-
385
226,
2 3 6 , 305-3 0 7 , 309, 4 3 3 , 496
Μιχαήλ Β', αυτοκράτορας Μακάριος ΤΎ)ς ΠελεΚΎ)τής 3 9 1 Μαλάλας ΙωάννΎ)ς 276, 278 Μανουήλ ο Αρμένιος 379, 404,
3 3 1 , 3 3 3- 3 3 7 , 3 3 9-34 4 , 3 4 8 , 3 5 6 , 3 7 0 , 3 7 7 , 3 7 9 , 385-386,
416
3 90- 3 9 1 , 4 7 2 , 484-485, 495,
Μαρία ( κόρΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας και του Θεόφιλου) 386 Μαρία (σ6ζυγος Βασιλείου Α ' )
504
Μιχαήλ Γ, αυτοκράτορας
349,
362, 3 8 1 , 386, 3 9 8 , 404-406,
448-449
Μαρία ΤΎ)ς Άμνιας
24,
307-309, 3 1 3-3 2 2 , 3 2 4 , 3 30-
4 1 0, 4 1 5 , 4 1 8, 420, 4 2 3-425, 427, 4 3 0 , 436, 4 40-45 4 , 456-
1 92 , 1 97,
467, 4 7 2-475
2 0 1 - 2 0 3 , 2 0 6 , 2 1 6 , 268- 2 7 4 ,
Μονομάχος Νικήτας Μουσουλέμ Αλέξιος
2 7 6 , 2 79-280, 2 8 3 - 2 8 9 , 2 9 1 , 2 9 3 - 2 9 6 , 299-300, 304-305,
200, 207
3 1 2 - 3 1 3 , 3 1 8- 3 2 1 , 3 2 4 - 3 2 6 ,
Μουτασίμ, χαλίφΎ)ς 356, 3 58 Μπερτράντα, βασίλισσα 49 1 Μπόρις, χαν 4 3 7 , 469 Μπραμάντε 42 Μυρανθία 2 70, 285 Μ6ρων, λογοθέης του δρόμου
3 40, 3 4 5 , 3 4 7- 3 4 8 , 3 6 2 , 3 69, 382, 4 5 4 , 487
Μαρία, αυτοκράτειρα (δε6τερΎ) σ6ζυγος του Κωνσταντίνου Ε ' ) 1 26 Μαρία, αυτοκράτειρα (σ6ζυγος του Λέοντα Γ ) 4 9 3 Μαρίνος (πατέρας ΤΎ)ς Θεοδώ ρας) 3 78-379, 387 Μαρίνος, επίσκοπος 1 2 1
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 86 , 376 1 96, 1 98-
379
Μωάμεθ Μωυσής 599
7 1 , 99, 501 -502 426
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
Ουάλης, αυτοκράτορας
Ναρσής 29, 67 Νασίφ 470 Νικήτας ( δομέστικος των σχο λών ) 2 3 9 , 2 4 2 Νικήτας (συγγραφέας του Βίου
του Φιλάρετου)
Pirenne Henri
47,
59-60, 69-70, 75, 94, 98, 1 2 1 ,
2 7 6 , 2 7 9-280, 2 8 2 , 378
Νικήτας ο ευνούχος και πατρί κιος 1 86 , 206, 225, 3 2 3 , 376-
1 2 9, 1 58, 1 89 , 1 9 1 , 2 1 7 , 2 20, 278, 29 1 , 293, 326, 3 3 9, 383, 388, 3 98, 4 1 0-4 1 1 , 4 2 3- 4 2 4 ,
377, 3 9 1
427-428, 46 1 , 479, 482-484
1 29 , 1 5 3 ,
Πασχάλης Α ' , πάπας 390 Παύλος από τα Σαμόσατα 4 3 8 Παύλος, πατριάρχης 1 5 3 , 1 6 2 ,
226, 429
Ν ικηφόρος Α ' , αυτοκράτορας 1 50 , 1 6 3 , 1 66 , 1 99-200, 207, 2 3 0 , 2 3 5 , 2 40, 260-2 6 3 , 275-
1 76- 1 78, 1 80, 4 2 9 , 505
Περικλής 1 2 1 Πέτρος 87 Πέτρος της Ατρόας 3 9 1 Πετρωνάς ( αδελφός τ η ς Θεοδώρας) 3 7 9 , 4 3 1 , 4 3 3 , 4 3 6 ,
2 7 6 , 3 0 1 - 3 0 6 , 308- 3 1 0 , 3 2 5 , 3 4 5 , 3 7 7 , 448, 485
Ν ικηφόρος, πατριάρχης
96,
1 1 7 , 303-304, 3 0 6 , 3 0 9 , 3 1 1 , 3 2 0 , 3 4 1 , 39 1 , 4 2 1 , 4 2 6 , 4 2 9
Νικόλαος Α', πάπας
50 1 -502
Παρθένος Μαρία (Παναγία)
2 7 1 -2 7 2 , 274,
Νικήτας, πατριάρχης
41,
1 22
456, 467
4 3 1 , 456,
Πετρωνάς ( αδελφός της Μαρίας από την Άμνια) 270 Πετρωνάς (στρατηγός) 1 86 Πικρίδιος Ιωάννης 2 2 2 Πιπίνος, βασιλιάς 1 09, 250, 49 1 Πλάτων του Σακκουδίου, ηγούμενος 1 90, 202, 204, 2 1 2 , 287,
459
Νικόλαος Μυστικός, πατριάρ χης 508 Νικόλαος ο ευνούχος 470
Ξανθόπουλος Νικηφόρος Κάλ λιστος 228
Όθων Α', αυτοκράτορας Όθων Β', αυτοκράτορας
296, 304, 3 2 5
Πορφύριος 4 4 Πουλχερία (κόρη της Θεοδώρας και του Θεόφιλου) 3 6 1 - 3 6 2 , 3 8 6 , 4 4 3-4 4 4 , 4 5 4 , 4 6 8 , 48 1 ,
265
4 8 3 , 486
21 1,
Πουλχερία ( κόρη του αυτοκρά τορα Αρκάδιου) 59-60, 2 7 4 ,
265, 507
Όθων Γ ' , αυτοκράτορας
265,
277-278
507
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
600
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
Προκοπία (σύζυγος Mιxα�λ Α')
Σταυράκιος, αυτοκράτορας
305-306, 495
Προκόπιος
Στέφανος (γιος της Ευδοκίας Iγγεριν�ς) 4 50 Στέφανος Β ' , πάπας 2 4 9 , 49 1 Συμβάτιος ( Σ μπατ , Κωνστα ντίνος) (γιος του Λέοντα Ε ' )
275
Ρέα 3 9 Ρεντάκιος ο πρωτοβεστιάριος
3 1 1 , 460
464
Ροτρούδη
1 25,
2 75-276, 305, 3 4 1 , 3 4 5 , 505
Συμεών ο μάγος
1 67 , 1 9 2 , 269, 2 7 1 ,
2 3 , 4 1 3 , 44 1 ,
470
282
Ρωμανός Α' Λεκαπηνός, αυτο κράτορας 3 2 9 Ρωμανός, ο υμνωδός 69, 1 89
Ταλεuράνδος 394 Ταρασικοδίσας 62 Ταράσιος, πατριάρχης
1 78- 1 79,
1 8 1 - 1 8 3 , 1 86- 1 87 , 202, 204,
Σαραντάπηχος Θεοφύλακτος
2 2 3 , 2 2 8 , 2 3 7 , 2 6 1 , 286, 295, 300, 30 3 , 4 2 9
236
Τατζάτιος 1 69- 1 70 Τελέριχος 1 2 4 , 1 5 1 - 1 5 2 , 1 76 Τριφύλλιος Nικ�τας 2 4 2 , 2 60 Τσιτσέκ 1 2 5
Σαραντάπηχος Κωνσταντίνος 236
Σαραντάπηχος Λέων 260 Σεπτίμιος Σεβ�ρoς 38 Σέργιος (πατέρας του Φωτίου) 422
Υπατία ( μητέρα της Μαρίας από την Άμνια) 270, 2 7 3 ,
Σέργιος Α', πάπας 85, 90, 1 0 1 Σέργιος Νικητιάτης 4 3 5 Σέργιος, πατριάρχης 69 Σίλβεστρος, πάπας 247 Σίλβεστρος Β ' , πάπας 507 Σιναίτης 1 2 4 Σισίννιος (αδελφός του Ταράσιου) 2 3 7 , 2 3 9 Σκυλίτζης 362 Σολομών 42 Σταυράκιος 1 65 , 1 70- 1 7 2 , 1 8 3 ,
284
Υπατία ( φιλόσοφος και μαθη ματικός) 284
Φαβία-Ευδοκία Φιλάρετος 269,
2 7 1 -2 7 4 , 2 7 6 ,
279-280, 2 8 3 - 2 8 5 , 3 2 6
Φιλιππικός 2 9 1 Φλωρίνα-Θεοκτίστη
1 9 4 , 1 9 7- 1 98 , 2 0 0 , 2 3 2- 2 3 4 ,
3 78, 38 1 , 386
2 4 2 -2 4 3 , 2 6 2 , 280
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
64
60 1
350, 355,
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
Φωκάς, οικογένεια Φώτιος, πατριάρχης
Χριστός
329
2 7 , 69, 89, 1 0 3 , 1 06 ,
1 3 9 , 1 4 8- 1 49 , 1 6 3 - 1 6 4 , 1 8 1 ,
3 6 6 , 4 2 2-
1 89 , 1 9 1 , 2 1 0 , 2 2 1 , 294-295,
4 2 4 , 4 3 8 , 459, 46 1 -4 6 2 , 506
3 1 1 , 3 1 9 , 3 2 1 , 3 7 7 , 3 8 3 , 398, 4 2 3 , 426, 4 4 6 , 478, 500
Hawkins Ernest Hincmar
Χρuσάφιος (εuνούχος)
398
490
Χαρούν αλ-Ρασίντ
1 69 , 2 3 7 ,
Ψεuδο-Διονύσιος
2 3 9 , 2 6 2 , 266, 302
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
602
333
55
..�
Ευρετήριο τόπων
Άαχεν 2 48 , 4 9 1 Άβuδος 2 39 Άγχuρα 3 5 7 Αγχίαλος 1 7 2 - 1 74 Αδριανο6πολις 1 7 2 Αθήνα 1 2 , 38, 49, 75,
Ατρόα 1 96 , 39 1 Αφοuσία 3 9 1 - 3 9 2
79, 1 1 7 ,
1 2 1 , 1 2 5 , 1 2 7 - 1 28, 2 3 6 , 2 4 1 , 2 7 7 , 305
Αίγuπτος 3 7 , Αχροηνό 94 Αλεξάνδρεια
39, 70-7 1 , 89, 500 2 1 , 7 1 , 85, 1 79 ,
344
Άμαστρις 3 7 5 Άμνια 1 9 2 , 2 68-27 1 ,
273-274,
276, 279, 283-284, 3 45, 348,
Βαγδάτη Βαλχάνια
397, 404 68-69, 75-78, 9 1 , 1 1 3 ,
1 7 5 , 2 3 1 , 2 4 0 , 5 0 2 , 506, 5 1 0
Βενετία 1 67 , 5 1 0 Βερζινίχια 306 Βερντέν 4 3 1 Βέροια 1 7 2 , 1 7 4 Βηθλεέμ 89 Βιθuνία 1 96 , 296, 3 7 1 ,
377, 407,
425
Βλαχέρνες
388, 396, 4 1 8 , 4 5 7 ,
468, 483, 4 4 2
369, 3 8 2 , 454
Αμόριο
?.,
307-309, 3 1 3, 3 1 6, 3 4 1 ,
356-359, 365, 3 7 1 , 403-404,
Βονίτα 3 38 Βόσπορος 2 1 ,
35, 37-38, 57, 69-
407, 4 3 4 , 4 7 2 -474 , 4 8 4 , 495,
70, 7 3 , 1 1 6, 1 1 8, 1 52 , 1 69, 1 94 ,
504
2 1 6 , 2 2 9, 2 3 9 , 2 4 7 - 2 4 8 , 2 6 6 ,
Ανάζαρβος 469 Αντιόχεια 2 1 , 3 6 , 7 1 , Απάμεια 3 9 2 Άργος 75 Αρχαδιο6πολις 1 7 2 Αρμενία 447
3 8 7 , 3 9 2 , 3 9 7 , 399-400, 4 2 9 , 85 , 1 79
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
4 4 2 , 464-465
Βοuχελλάριοι 1 69 , 3 5 7 , 374 Βοuλγαρία 1 46 , 4 3 2 , 4 3 7 , 448, 509
Βρuάς
397, 40 1
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
ΓάγΥρα Γαλατάς Γαλατία Γάστρια
Θεσσαλονίκη
375
1 2 , 75-77, 82, 1 06 ,
1 1 2 , 1 7 4-1 75, 290, 39 1 , 4 2 4
36 237 287, 3 2 3 , 350, 3 55-
3 5 6 , 3 6 0- 3 6 2 , 3 8 7 , 389, 3 9 4 ,
Θήβες 1 2 1 Θήρα 97 Θηρασία 97
4 5 4 , 4 6 0 , 4 6 2 , 466-468
Γερμανίκεια Γόρτυνα 85,
1 52
Ιέρεια 1 1 6- 1 1 8, Ιερουσαλήμ 2 1 ,
344
2 1 6 , 399 59, 7 1 , 85 , 89,
1 04 , 1 1 1 , 1 79 , 3 9 2 , 482
Δαλματία 4 3 7 Δαλμάτιο 2 9 2 Δαμασκός 7 1 -7 2 , 9 3-94, 1 1 1 Δαμιέττη 4 3 5-4 36 Δαρδανέλια 1 1 8, 2 3 9 Δάφνη 2 3 , 4 3 , 1 1 8, 1 3 6- 1 3 7 Διεγέστα 395 Δοόναβης 68, 75 Δοόρα Ευρωπός 66 Δυρράχιο 76, 240
Εβίσσα 378, 380 Ειρηνοόπολις 1 7 2 Ελενοόπολις 1 7 2 Ελλάδα 76-82, 85, 90,
1 1 0, 1 1 7-
1 1 8, 1 2 1 - 1 2 3 , 1 2 5- 1 2 6 , 1 70, 1 7 5 , 2 1 6 , 2 3 6 , 240, 2 6 6 , 2 8 3
Έρουλοι
Ζάκυνθος Ζάπετρα
75
240 357
Θεραπειά 2 1 6 Θερμοπόλες 75
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ιζνίκ 2 1 Ιλλυρικό 85-86, 90-9 1 Ιράκ 4 3 5 Ισπανία 67, 3 4 4 , 402-404 , 5 1 0 Ιστανμποόλ 4 2 , 1 1 6 Ιταλία 27, 67, 77, 85-86, 90-9 1 , 1 08- 1 09 , 1 5 1 , 1 6 7 - 1 68, 1 9 2 1 9 3 , 2 4 5 , 2 4 7-248, 2 50, 4 0 3 , 4 3 5 , 50 1 -50 2 , 506 , 508, 5 1 0
Καλαβρία 1 9 2 Κάμαχος 3 7 4 Καππαδοκία 2 3 7 , 3 2 9 , 4 4 5 Καρία 3 9 7 Καρχηδόνα 67 Κίεβο 509 Κίνα 3 7 , 2 2 4 Κόρδοβα 402-403 Κόρινθος 82 Κρήτη 72, 85, 90, 344, 4 3 4-435, 460, 500, 5 1 0
Κόπρος 7 2 , 5 1 0 Κωνσταντινοόπολη (Πόλη , Βα σιλεόουσα, Νέα Ρώμη ) 2 1 , 2 6 - 2 7 , 3 5 - 3 8 , 40-4 1 , 4 6 , 4 9 , 5 1 , 5 7 , 5 9 , 6 1 , 6 6 , 69-70 , 7 2 -
ΕγΡΕΤΗΡΙΟ
7 3 , 76-7 7 , 80-8 1 , 83-88, 90-9 1 , 9 3 , 96, 1 00- 1 0 1 , 1 04, 1 06, 1 081 1 0, 1 1 3- 1 1 4 , 1 1 6- 1 1 8, 1 201 2 5 , 1 2 7 , 1 4 2 , 1 4 9, 1 5 1 - 1 5 2 , 1 59 , 1 6 7 , 1 7 3 , 1 7 5- 1 7 7 , 1 7 91 8 1 , 1 84 - 1 85, 1 87 , 1 90- 1 9 1 , 1 96, 200, 206-207, 2 1 0, 2 1 32 1 4 , 2 1 7- 2 1 8 , 2 20 , 2 2 3- 2 2 4 , 2 2 8 , 2 38-240, 2 4 3 , 2 4 5 , 2 4 7 ,
Μεντάνα 2 50 Μεσσήνη 4 3 4 Μονεμβασία 7 5 Μοραβία 459 Μοψουεστία 1 4 5 Μπάρι 7 7 , 4 3 5 Μπενεβέντο 2 5 5 Μπούρσα 205 Μυτιλήνη 4 4 0
2 5 1 - 2 5 3 , 264-265, 269, 2 7 3 , 2 7 7 , 2 7 9 , 2 8 1 - 2 8 2 , 286-289, 2 9 1 , 296, 2 9 9 , 306, 308-309, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 5, 3 1 8, 3 2 3 , 329, 3 3 1 , 3 3 4 , 3 38 , 3 5 5 , 3 57 - 3 5 9 , 3 7 6 , 380, 3 8 6 , 3 9 1 - 3 9 2 , 3 9 9 ,
Νίκαια
2 2 , 86, 1 1 2 , 1 84- 1 88 ,
2 4 6 , 348, 4 2 4
Νικομήδεια Νινευή 7 1
36, 382
40 1 , 403-404, 4 2 3 , 4 2 5 , 4 2 8 , 4 3 0 , 4 3 6- 4 3 7 , 4 4 5 , 4 4 9 , 4 5 6 , 460, 480- 4 8 2 , 486- 4 8 7 , 4 9 0 , 4 9 8 , 502, 504-505
Κως
72
Λαυσιακό 4 3 2 Λεοντίνοι 4 3 4 Λέσβος 26 1 , 289, Λιβύη 7 1 Λούξορ 66
Μαγνσ.ύρα
296
2 1 , 1 3 7- 1 3 8 , 1 87 ,
509
Παβία 1 5 1 , 1 68 Παλαιστίνη 70-7 1 , 89, 500, 506 Πάνορμος 2 3 6, 4 3 4 Πάντερμπορν 2 4 9-250, 49 1 Παρίσι 1 2-1 3 , 3 3 3 , 3 3 7 Πάτρα 76 Παφλαγονία 2 2 5 , 369, 373-378, 380, 387, 3 9 1 , 468
3 4 2 , 3 9 7 , 403-404
Μάιντζ 2 50 Μαλάγινα 1 84 , 2 3 7 Μαντίναιο 298 Μαρκέλλες 1 99 , 3 0 2 , Μέγαρα 36 Μελιτηνή 4 3 6, 456
Ορόβη 75 Όστια 4 3 5 Ουγγαρία 2 48, Ουστούμ 4 3 6
Πέρα 36 Πόσων 4 3 6 Πρίγκιπος 2 0 2 , 304-305
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
206, 2 1 7 , 2 6 1 ,
288-289, 292-293, 295-296, 299300, 305, 3 1 2 , 3 1 7 , 3 2 6 - 3 2 7 , 348, 3 70, 4 2 7-4 28
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
προυσα Πρώτη
205-206
2 4 4-245, 2 5 2 - 2 5 3 , 258, 376,
308
3 9 0 , 3 9 2 , 4 3 4- 4 3 5 , 4 6 9 , 500
Σινώπη 260, 3 7 7 Σοφιανές 1 52 Στενόν 2 29 Σuκή 1 4 5 Σuρακοuσες 7 3 , 390 Σuρία 69-7 1 , 89, 93-94,
Ραβένα 2 7 , 67, 1 08, 2 50, 2 5 4 Ρώμη 1 2 , 35, 42-44, 46, 66-67, 72, 76-77, 83-87, 90-9 1 , 99- 1 02 , 1 04 , 1 08- 1 09, 1 1 4 , 1 2 7 , 1 67-
1 52 , 500
1 68, 1 79 , 1 8 1 , 1 84 , 1 86 , 207, 2 1 0 , 2 4 6 -2 5 2 , 2 5 4 - 2 5 7 , 2 6 5 ,
Τραπεζουντα
3 3 5- 3 3 7 , 3 7 7 , 3 9 0 , 4 3 0, 4 3 2 ,
375
4 3 5 , 4 5 6 , 4 8 4 , 490-4 9 2 , 50 1 5 0 2 , 507-508
Ρωσία
Υόρκη
3 7 5, 509-5 1 0
Φιλιπποίιπολη 1 7 2 - 1 74 Φιλομήλιο 307 Φραζινέτοuμ 50 1
Σακκουδιον 1 90, 287, 296 Σαμάρρα 358, 4 3 2 Σάρδεις 3 9 1 Σερβία 509 Σηλuβρία 1 46 Σίγμα 1 4 2 , 392-393 Σικελία 7 3 , 76, 85, 90, 1 65 , 1 68-
Χαλδία 3 7 4-375 Χερσώνα 1 50 Χίος 38 Χρuσοuπολις 1 69 ,
1 69, 1 84 , 1 9 3 , 200, 2 1 2 , 2 3 2 ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 48
606
465
ΕΙΚΟΝΕΣ
ΕΙ ΚΟ ΝΟ ΓΡΑΦΗΣΗ
Ι.
Ν ομίσματα της Ειρήνης και της Θεοδώρας
2. 3. 4. 5.
Ψ ηφιδωτό της Θεοδώρας, συζύγου Ι ουστινιανού, και της Αυλής της Ψ ηφιδωτό με μονόγραμμα της Ειρήνης Η λειψανοθήκη Fieschi-Morgan Μ εταξωτό ένδυμα αρματηλάτη
6. Εικόνα τ ης Π αρθένου και του Θείου Β ρέφους
7. Οι θυγατέρες του Θεόφιλου και της Θεοδώρας, από τη Χρ ονογρα φία του Σκυλίτζη
8. Μ εταξωτό με φιγούρα αετού από τον καθεδρικό ναό του Β Γίχen 9. Η εικόνα του Θριάμβου τ ης Ορθοδοξίας
Η συγγραφέας και οι ε κδότες ε π ιθυμούν να ευχαριστήσουν τους
κάτωθι για την άδεια αναπαραγωγής των εικόνων: The Β aΓbeΓ I n sti tute of Fine AΓts, U π ίνeΓsίtΥ ο f ΒίΓmίngham , Ι · The ΑΓtΑΓchίνe/DagΙί ΟΓtί, 2· Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Θεσσαλονίκη, 3· The M e γραφία © 1 996 The MetΓOpolitan M useum οfΑΓt, 4· M usee de Cluny,
tΓOpolitan M useum of ΑΓt, Δωρεά ] . PieΓpont Μ ΟΓgan, 1 9 1 7 , φωτο
Παρίσι © Reunion des m u sees nationaux, 5· The M useu m of WesteΓO
and Oriental Α.Γts, Κίεβο, 6· The Biblioteca Nacional, Μαδρίτη, 7 · Β Γί xen CathedΓaΙ ΤΓeaSUΓΥ, 8 · The Tγustees of the Β Γίtίsh M useum , 9.
,------, �)
,---------�---,
(Υ)
(δ) J,
ομίσματα: (α) χρυσό νόμισμα (σόλιδος) του Κωνσι:αντίνου ΣΓ
και lΊις ΕΨιίνιις (780-797), με τον Λέοντα Γ', τον Κωνσταντίνο Ε' και τον Λέοντα Δ' στην ο ιιίσθια ιιλευρά' (β) μΓιρούντζlνιι φολλίς του Κωνσταντίνου ΣΓκαι τιις ΕΨιίνιΖς(792-797)' (Υ) χρυσό νόμισμα τιις ΕΨιίνιις μόνον (797-802)' (δ) χρυσό νόμισμα του Μιχαιμ Γ' με τιι μεΥαλύτεριι αδελφιί του Θέκλα και τ/ι Θεοδώρα στιιν orιίσθια Γιλευρά (843-855)
2. Ψlιrμδωτό ΤΙ7ς Θεοδώρας και τι/ς Αυλιίς Τ17ς, από τον σηκό του ναού του Αγίου Βιταλίου, Ραβένα, Στ' αιώνας, αφφωμι'νο το 5-17
3, ΨΙΙ1fΊδωτό αrιό την Αγία ΣΟ1('ία 71/(' ΘεσσαλονίΙiι7ς (ύσιεΡος Η' αιιδνας), ό//ου διακρίνιται το μονόγραμμα τ,/<, ΕΙΡιίν,/<, στο κι'ντρο,
από τη νότια rιλευpά του ΙΝΙ/κυλινδρικού θόλου μπροστά αrιό τον σψό, Οι ε111)'ραιμ'ζ' που αρχίζουν σιη βόρεια ιιλευρά (η orιoία δεν διακρίνπαι σιl/1('Ιύτογρα1('ία) αναιrέρoυν: «λ'ύριε, βοιίθιισον τον δεσrιότφι Κωνσταντίνο.' «Κύριε, βοιίθιισον την δέσrιoινα ΕΙΡιίνψ' «Χριστέ, βοιίθησον Θεό1fΊλoν, ταrι(ε)ινόν ειιίσκorιoν»
-Ι, Η εμrιpόσθια όφιι T1lC διακοσμιlμένιις με σμάλτο λειφανοθιίκιις FiescΙIi-M01gan, αρχές του Θ' αιώνα, Mεll'Opolίlcιl1 MlISl'llIII, Νέα Υόρκη (10,2 χ 7,Γ εκ.), αrιεlκoνίζει τιι Σταύρωση με 14 αγίους ΟΙ orιoίol αναγνωρίζονται με τα ονόματά TOVC, ΟΙ επίχρυσε' επΙΥραφέ, επάνω αrιό Τ1ι Μαρία, αrιoκαλoύμενη Θεοτόκο, και τον lωάννη αναφιρουν: «Ιδού, ο υιόζ'σου, Ιδού, ιι μιίτηρ σου» (Ιωάννιις, 19: 26-27)
5. Μπαξωτιί ενδυμασία αρματιιλάτη, τέλlι Η' αιώνα, από το Μlι.�/e de ΙΉδΙel de α/ι"),,
Παρίσ/, 'i οποία xp,IσιμoπoIJίθI/κε ως σάβανο όταν πέθανε ο Καρλομάγνος, το 8/-1
6. ΕΥκαυατικlί ει κόνα τ ης Παρθένου με το Θείο Βρι'1(' ος,
ΣΤ' αιώνα(, αιιό
70
Μ ιιselI/l1 ο/ v Ves/e/'l1 αιι(1 01'ieII/αl Α 1'/.1, Κίιβο
7, Εικονογράφιισιι από τιι «Χρονογραφία» του Σκυλίτζιι, ΜS, ι/;ι.,., 26-2, Εθνικιί Βιβλιοθιίκιι, Μαδρίτη, φύλο 44υ (τέλη ΙΒ Ίαρχές ΙΓ' αιώνα): ΟΙ rιέντε θυγατέρες του Θεόιμλου και τιις Θεοδώρας, rιoυ αναφι'Ρονται με τα ονόματά τους (άrιό αριστερά rιρoς τα δεξιά), Θέκλα, Ανασι'ασία, Άννα, Γ/ουλχερία και Μαρία, διδάσκονται ΤΙ7 λατρεία των εικόνων αιιό τιι γιαγιά τους Θεο1Πίστιι
8. Μεταξωτό με φ ι γούρα αετού αrιό το Μ ΙΖΤΡΟllολl T l κό Θησαυροφυλάκιο (πο
BI"ixel1/Bl"essa IIoIIe, ΗΊΘ ' αιώνα,
9. f-/ εικόνα του Θριάμβου της Ορθοδοξίας, Βρετανικό Μουσείο, με τη Θεοδώρα και
τον Μιχαιμ Γ' (πάνω επίπεδο, αριστερά) και τον πατΡιάρχιΖ Μεθόδιο (δεξιά) να περιβάλλουν την εικόνα τιις ΟδlΖγlίτΡιας με τιιν Παρθένο και το Θείο Βρι'φος. Στο κάτω επίπεδο εικονολάτΡεζ' άγιοι και μάρτυρες, στους Orι.OίOυς περιλαμβάνεται 'i μυθικιί αγία Θεοδοσία (στην άΧΡ11 αριστερά) 'να κρατάει ένα μικρό εικόνισμα του Χριστού
ΓΎΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦ ΎΡΑ
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
&
ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ Μ Ε CF-AnΛA, BASKERVILLE, D I DOT, ARTEMISIA
PORSON ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗ
Κ Ε ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΩΚΕΑΝΙΔΑ». ΤΑ ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ
2002
3.000
ΜΟΝΤΑΖ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟ "ΔΙΑΓΡΑΜ ΜΑ». ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ
1 00
"κ.
ΣΕ
ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΕ ΧΑΡΤΙ ΣΑΜΟΥΑ ΣΑΤΙΝΕ MUNKEDALS ΓΡ. ΑΠΟ ΤΗΝ
ΠΛΕΤΣΑΣ - Ζ. ΚΑΡΔΑΡΗ Ο.Ε.» ΚΑΙ
Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΤΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΗ ΠΑΤΟΥ Τ Η Ν ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ Ε Π ΙΜΕΛΕΙΑ ΕΙΧΕ Ο Δ Η Μ ΗΤΡΗΣ ΘΑΝΑΣ
Α.
