Русский Архив гетмана Яна Сапеги 1608-1611 годов: опыт реконструкции и источниковедческого анализа

Ê 25-ëåòèþ Âîëãîãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà

ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈß È ÍÀÓÊÈ ÐÎÑÑÈÉÑÊÎÉ ÔÅÄÅÐÀÖÈÈ ÂÎËÃÎÃÐÀÄÑÊÈÉ

ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ

ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ

ÞÁÈËÅÉÍÀß ÑÅÐÈß «ÒÐÓÄÛ Ó×ÅÍÛÕ ÂîëÃÓ»

Ðåäàêöèîííûé ñîâåò ñåðèè: Î. Â. Èíøàêîâ, ðåêòîð ÂîëÃÓ (ïðåäñåäàòåëü); Á. Í. Ñèïëèâûé, ïåðâûé ïðîðåêòîð (çàì. ïðåäñåäàòåëÿ); Î. È. Ñãèáíåâà, ïðîðåêòîð ïî íàó÷íîé ðàáîòå; À. À. Âîðîíèí, ïðîðåêòîð ïî èíôîðìàòèçàöèè è òåëåêîììóíèêàöèè; Ì. Ì. Çàãîðóëüêî, äèðåêòîð ÍÈÈ ÏÝÈÐ ÕÕ âåêà; Ë. Â. Ëîáàíîâà, çàâ. êàôåäðîé óãîëîâíîãî ïðàâà; Ï. Â. Ïîëÿêîâ, ïðîðåêòîð ïî èííîâàöèîííîé äåÿòåëüíîñòè; Î. À. Ïðîõâàòèëîâà, çàâ. êàôåäðîé ñòèëèñòèêè è ëèòåðàòóðíîãî ðåäàêòèðîâàíèÿ; À. È. Ïèãàëåâ, çàâ. êàôåäðîé êóëüòóðîëîãèè è èñòîðèè ôèëîñîôèè; Ñ. Ã. Ñèäîðîâ, ïðîðåêòîð ïî ó÷åáíîé ðàáîòå; Í. Ë. Øàìíå, äåêàí ôàêóëüòåòà ëèíãâèñòèêè è ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè

Âîëãîãðàä 2005

ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈß È ÍÀÓÊÈ ÐÎÑÑÈÉÑÊÎÉ ÔÅÄÅÐÀÖÈÈ ÂÎËÃÎÃÐÀÄÑÊÈÉ

È

ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ

ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ

ÐÓÑÑÊÈÉ ÀÐÕÈ ßÍÀ ÑÀÏÅÃÈ 1608–1611 ÃÎÄÎÂ: ÎÏÛÒ ÐÅÊÎÍÑÒÐÓÊÖÈÈ ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄ×ÅÑÊÎÃÎ ÀÍÀËÈÇÀ

Ïîä ðåäàêöèåé ïðîôåññîðà Î. Â. Èíøàêîâà

Âîëãîãðàä 2005

ÁÁÊ 63.3(4)5þ11ÿ7 Ð89

Àâòîðñêèé êîëëåêòèâ: È. Î. Òþìåíöåâ, ä-ð èñò. íàóê, ïðîô. (ðóê.); Ñ. Â. Ìèðñêèé; Í. Â. Ðûáàëêî, êàíä. èñò. íàóê; Í. À. Òóïèêîâà, ä-ð ôèëîë. íàóê, ïðîô.; Í. Å. Òþìåíöåâà, êàíä. èñò. íàóê, äîö. Ïå÷àòàåòñÿ ïî ðåøåíèþ ðåäàêöèîííî-èçäàòåëüñêîãî ñîâåòà Âîëãîãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà

Èññëåäîâàíèå âûïîëíåíî ïðè ôèíàíñîâîé ïîääåðæêå Ðîññèéñêîãî íàó÷íîãî ãóìàíèòàðíîãî ôîíäà ãðàíò ¹ 00-01-00044à Ðåöåíçåíòû: ä-ð èñò. íàóê, ïðîô. ÑÏáÃÓ Ð. Ã. Ñêðûííèêîâ; ä-ð èñò. íàóê, âåä. íàó÷. ñîòð. ÑÏáÈÈ ÐÀÍ À. Ï. Ïàâëîâ Ðóññêèé Àðõèâ ãåòìàíà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ: Ð89 îïûò ðåêîíñòðóêöèè è èñòî÷íèêîâåä÷åñêîãî àíàëèçà [Òåêñò] : [ìîíîãðàôèÿ] / àâò. êîëëåêòèâ: È. Î. Òþìåíöåâ (ðóê.) [è äð.] ; ïîä ðåä. ïðîô. Î. Â. Èíøàêîâà. – Âîëãîãðàä : Èçä-âî ÂîëÃÓ, 2005. – 340 ñ. – (Þáèë. ñåðèÿ «Òðóäû ó÷åíûõ ÂîëÃÓ» / ðåäñîâåò ñåðèè : Î. Â. Èíøàêîâ (ïðåä.) [è äð.]). ISBN 5-9669-0023-Õ Êíèãà ÿâëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì ìíîãîëåòíåãî èññëåäîâàíèÿ îäíîãî èç íåìíîãèõ ñîõðàíèâøèõñÿ äîêóìåíòàëüíûõ êîìïëåêñîâ íà÷àëà XVII â. â Ðîññèè – ìàòåðèàëîâ Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ. Ïðåäíàçíà÷àåòñÿ äëÿ ñïåöèàëèñòîâ, èçó÷àþùèõ èñòîðèþ Âîñòî÷íîé Åâðîïû, ôèëîëîãîâ, êðàåâåäîâ, ïðåïîäàâàòåëåé, àñïèðàíòîâ è ñòóäåíòîâ, ó÷àùèõñÿ âûñøèõ è ñðåäíèõ îáðàçîâàòåëüíûõ çàâåäåíèé.

ÁÁÊ 63.3(4)5þ11ÿ7

ISBN 5-9669-0023-Õ

© È. Î. Òþìåíöåâ, Ñ. Â. Ìèðñêèé, Í. Â. Ðûáàëêî, Í. À. Òóïèêîâà, Í. Å. Òþìåíöåâà, 2005 © Èçäàòåëüñòâî Âîëãîãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, 2005

Ê

Â

÷èòàòåëþ

íà÷àëå XVII â. Ðîññèÿ ïåðåæèëà ïåðâóþ â ñâîåé èñòîðèè ãðàæäàíñêóþ âîéíó, èëè Ñìóòó, êàê åå ìåòêî íàçâàëè ñîâðåìåííèêè. Îäèí çà äðóãèì â ñòðàíå ïîÿâèëèñü ñàìîçâàíöû, êîòîðûå «ñìóòèëè» ðóññêèé ìèð, ââåðãëè åãî â «ìåæäîóñîáíóþ áðàíü». Îñëàáëåíèåì Ðîññèè âîñïîëüçîâàëèñü âíåøíèå âðàãè. Âòîðæåíèÿ âîéñê Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è Øâåöèè, íàáåãè êðûìöåâ è íîãàåâ ïîñòàâèëè ñòðàíó íà ãðàíü íàöèîíàëüíîé êàòàñòðîôû, îò êîòîðîé Ðîññèþ ñïàñëî äâèæåíèå çåìñêèõ îïîë÷åíèé 1610–1612 ãîäîâ. Âîëåþ ñóäåá îäíèì èç íàèáîëåå çàìåòíûõ äåÿòåëåé Ðóññêîé Ñìóòû â 1608–1611 ãã. ñòàë ïðåäâîäèòåëü èíîçåìíûõ íàåìíèêîâ ßí Ïåòð Ïàâåë Ñàïåãà. Îí ðîäèëñÿ â 1569 ã. â ñåìüå ëèòîâñêîãî ìàãíàòà Ïàâëà Ñàïåãè è Ãàííû Õîäêåâè÷. Ïî îòöó îí áûë òðîþðîäíûì áðàòîì âèäíîãî äåÿòåëÿ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé êîíöà XVI – íà÷àëà XVII â. – êàíöëåðà Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî Ëüâà Ñàïåãè, à ïî æåíå – ðîäñòâåííèêîì ëèòîâñêîãî ãåòìàíà ß. Ê. Õîäêåâè÷à. Ïîëó÷èâ îáðàçîâàíèå â óíèâåðñèòåòàõ Âèëüíî è Ïàäóè â Èòàëèè, ß. Ñàïåãà èçáðàë êàðüåðó âîåííîãî.  ÷èíå ðîòìèñòðà îí ïðèíèìàë ó÷àñòèå â ìîëäàâñêîé êàìïàíèè ß. Çàìîéñêîãî, â èíôëÿíäñêèõ ïîõîäàõ ß. Ê. Õîäêåâè÷à, ãäå îòëè÷èëñÿ â ñðàæåíèè ó Êèðõîëüìà, êîìàíäóÿ ëåâûì êðûëîì ëèòîâñêîãî âîéñêà.  1606–1607 ãã. ß. Ñàïåãà ïðèíèìàë ó÷àñòèå â ïîäàâëåíèè ðîêîøà – âîññòàíèÿ øëÿõòû ïðîòèâ êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III Âàçû. Çà çàñëóãè êîðîëü

Ê

÷èòàòåëþ

ïîæàëîâàë åãî äåíåæíûì æàëîâàíüåì è äîëæíîñòÿìè êàøòåëÿíà Êèåâñêîãî, ñòàðîñòû Óñâÿöêîãî è Êåðåïåöêîãî. Êðóòîé ïîâîðîò â ñóäüáå ßíà Ñàïåãè ïðîèçîøåë ëåòîì 1608 ã., êîãäà îí âî ãëàâå êðóïíîãî îòðÿäà èíîçåìíûõ ñîëäàò ïîä ïðåäëîãîì ïîìîùè ñàìîçâàíöó âòîðãñÿ â Ðîññèþ.  Òóøèíñêîì ëàãåðå ïîñëå äîëãèõ ñïîðîâ ãåòìàí Ëæåäìèòðèÿ II êí. Ðîìàí Ðîæèíñêèé, êîìàíäîâàâøèé îòðÿäàìè íàåìíèêîâ èç Êèåâñêîãî è Áðàöëàâñêîãî âîåâîäñòâ, è ßí Ñàïåãà, îïèðàâøèéñÿ íà îòðÿäû ñîëäàò èíôëÿíäñêîé àðìèè, äîãîâîðèëèñü î ðàçäåëå ñôåð âëèÿíèÿ. Ð. Ðîæèíñêèé ñ ñàìîçâàíöåì îñòàëñÿ â Òóøèíå è êîíòðîëèðîâàë þãî-çàïàäíûå óåçäû Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà, ß. Ñàïåãà îòïðàâèëñÿ â Ñåâåðî-Âîñòî÷íûå çåìëè. Îäåðæàâ ïîáåäó â ñðàæåíèè ó ñåëà Ðàõìàíöåâà è ðàçîðèâ Ðîñòîâ, íîâûé ãåòìàí ñàìîçâàíöà è åãî âîèíû çàõâàòèëè Çàìîñêîâüå è ÷àñòü Ïîìîðüÿ è ñ ñåíòÿáðÿ 1608 ã. ïî ÿíâàðü 1610 ã. áåçóñïåøíî îñàæäàëè Òðîèöå-Ñåðãèåâ ìîíàñòûðü. Ãðàáåæè è íàñèëèÿ, ÷èíèìûå íàåìíèêàìè è èõ ïðèñïåøíèêàìè â çàõâà÷åííûõ óåçäàõ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà, âûçâàëè îñòðîå íåäîâîëüñòâî ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí. Ïîáåäû çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, îäåðæàííûå íàä ñàïåæèíöàìè â íîÿáðå 1608 ã., ÿâèëèñü íåïîñðåäñòâåííîé ïðè÷èíîé ñòèõèéíîãî íàðîäíîãî âîññòàíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Çàìîñêîâíîì êðàå. Âñå ïîïûòêè ñàïåæèíöåâ ñèëîé ïîäàâèòü âûñòóïëåíèÿ íàðîäà â 1609 ã. îêàçàëèñü òùåòíûìè. Ïðàâèòåëüñòâåííûå âîéñêà ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì êí. Ìèõàèëà Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è Ôåäîðà Èâàíîâè÷à Øåðåìåòåâà, îïèðàÿñü íà ïîääåðæêó íàñåëåíèÿ, íàíåñëè òÿæåëîå ïîðàæåíèå ñàïåæèíöàì.  íà÷àëå 1610 ã. ß. Ñàïåãà áûë âûíóæäåí ñíÿòü îñàäó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è îòñòóïèòü â Äìèòðîâ. Çäåñü åãî îòðÿäû ïîòåðïåëè ñåðüåçíîå ïîðàæåíèå îò ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê, êîòîðîå åäâà íå çàêîí÷èëîñü ðàçãðîìîì ñàïåæèíöåâ. Ïðåäâîäèòåëþ íàåìíèêîâ ñ áîëüøèì òðóäîì óäàëîñü óâåñòè îñòàòêè ñâîåãî âîéñêà ê Èîñèôî-Âîëîêîëàìñêîìó ìîíàñòûðþ è ñîåäèíèòüñÿ ñ âîéñêîì Ð. Ðîæèíñêîãî 1. Ëåòîì 1610 ã. ßí Ñàïåãà âîçãëàâèë âñå íàåìíîå âîéñêî ñàìîçâàíöà. Ïîñëå áåçóñïåøíûõ ïîïûòîê ïîñòóïèòü íà ñëóæáó ê Ñèãèçìóíäó III Âàçå, âòîðãøåìóñÿ â Ðîññèþ âî ãëàâå êî–

6

–

Ê

÷èòàòåëþ

ðîííûõ âîéñê, ñîëäàòû è èõ íîâûé êîìàíäèð âåðíóëèñü ê Ëæåäìèòðèþ II. Öàðèê íàçíà÷èë ß. Ñàïåãó ãåòìàíîì è îòäàë åìó ïðèêàç âîçãëàâèòü âîéñêà â íîâîì ïîõîäå íà Ìîñêâó. Îäíàêî ñòîëè÷íûå áîÿðå, âîïðåêè îæèäàíèÿì öàðèêà è åãî îêðóæåíèÿ, ïåðåäàëè ìîñêîâñêèé ïðåñòîë êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó. Ãåòìàí Ñ. Æîëêåâñêèé è êîðîííûå âîéñêà, îêðóæèâøèå ñòàí öàðèêà â ñåëå Êîëîìåíñêîì, âûíóäèëè åãî áåæàòü, áðîñèâ ñâîèõ ñîëäàò íà ïðîèçâîë ñóäüáû. Ïîñëå äîëãèõ ïåðåãîâîðîâ ßí Ñàïåãà è íàåìíèêè ñîãëàñèëèñü ïåðåéòè íà ñëóæáó ìîñêîâñêîìó ïðàâèòåëüñòâó è, ïîëó÷èâ æàëîâàíüå, îòïðàâèëèñü â Çàîêñêèå ãîðîäà è Ñåâåðñêóþ çåìëþ.  òå÷åíèå âòîðîé ïîëîâèíû 1610 – ïåðâîé ïîëîâèíû 1611 ã. îíè ãðàáèëè ìèðíîå íàñåëåíèå çàõâà÷åííûõ óåçäîâ è âåëè ïåðåãîâîðû ñ Ëæåäìèòðèåì II, ìîñêîâñêèì ïðàâèòåëüñòâîì, Ñèãèçìóíäîì III è ðóêîâîäñòâîì çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ, ñòðåìÿñü ïîäîðîæå ïðîäàòü ñâîè ñàáëè. Òîëüêî â èþëå 1611 ã., êîãäà îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå â Ðîññèè ïðèîáðåëî áîëüøîé ðàçìàõ, ßí Ñàïåãà è íàåìíèêè ïîñòóïèëè íà ñëóæáó ê Ñèãèçìóíäó III è ïðèíÿëè ó÷àñòèå â îïåðàöèÿõ ïî ñíàáæåíèþ ïîëüñêîãî ãàðíèçîíà â Ìîñêâå. Âî âðåìÿ îäíîãî èç ðåéäîâ â Çàìîñêîâüå ßí Ñàïåãà çàáîëåë ãîðÿ÷êîé è óìåð 4 (14) ñåíòÿáðÿ 1611 ã.2 â ïàëàòàõ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî íà òåððèòîðèè îñàæäåííîãî îïîë÷åíöàìè Êðåìëÿ 3 .  ëèòåðàòóðå íåîäíîêðàòíî âûñêàçûâàëîñü ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî íåêîòîðûå êîëëåêöèè ïîäëèííûõ äîêóìåíòîâ íà÷àëà XVII â., îòëîæèâøèåñÿ â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèè, Ïîëüøè, Óêðàèíû è Øâåöèè, ÿâëÿþòñÿ îñòàòêàìè ðóññêîãî Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 4 . Ïðèñòóïàÿ ê ðàáîòå íàä ýòèìè ìàòåðèàëàìè áîëåå äâàäöàòè ëåò íàçàä, ìû íå ïðåäïîëàãàëè, ÷òî â ðåçóëüòàòå ïîëó÷èòñÿ ýòà êíèãà. Öåëè áûëè âåñüìà ïðèçåìëåííûìè: ïðîâåñòè êîìïëåêñíûé àíàëèç ñîõðàíèâøèõñÿ äîêóìåíòîâ çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ñ èõ ïîìîùüþ êðèòè÷åñêè ïðîàíàëèçèðîâàòü «Ñêàçàíèå Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà» è ïîïûòàòüñÿ ðåøèòü ïî÷òè äâóõâåêîâîé ñïîð î äîñòîâåðíîñòè äàííûõ, ñîäåðæàùèõñÿ â ýòîì èñòî÷íèêå. ×åðåç íåñêîëüêî ëåò ðàáîòû óäàëîñü íàïèñàòü äèïëîìíîå ñî÷èíåíèå è ñåðèþ ñòàòåé, ïîñâÿùåííûõ òâîð÷åñòâó À. Ïàëèöûíà 5 . Îäíàêî ïîëó÷åííûå ðåçóëüòàòû äàëåêî âûøëè çà ðàìêè ïðåäïðèíÿòîãî èññëåäîâàíèÿ. Âûÿñíè–

7

–

Ê

÷èòàòåëþ

ëîñü, ÷òî äîêóìåíòû òðîèöêèõ îñàäíûõ ñèäåëüöåâ 1608– 1609 ãã. âîñõîäÿò ê ðóññêîìó Àðõèâó ß. Ñàïåãè. Áóäó÷è ïðîàíàëèçèðîâàíû â êîìïëåêñå, îíè ïîääàþòñÿ âçàèìíîé ïðîâåðêå è äàþò âîçìîæíîñòü ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü õðîíîëîãèþ ñîáûòèé 6. Ïðè÷åì ýòà õðîíîëîãèÿ ïîëíîñòüþ ñîîòâåòñòâóåò îïèñàíèþ ñîáûòèé â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè – èñòî÷íèêå, âûøåäøåì èç äðóãîãî ïîëèòè÷åñêîãî ëàãåðÿ, è àáñîëþòíî íå ñîâïàäàåò ñ ïîñëåäîâàòåëüíîñòüþ îïèñàíèÿ ñîáûòèé ó À. Ïàëèöûíà. Ñî÷èíåíèå À. Ïàëèöûíà â äåéñòâèòåëüíîñòè îêàçàëîñü «äóõîâíî-èñòîðè÷åñêîé ýïîïååé», êîòîðàÿ áûëà íàïèñàíà ìíîãî ëåò ñïóñòÿ ïî ñìóòíûì è ïóòàííûì âîñïîìèíàíèÿì î÷åâèäöåâ 7 . Ñîïîñòàâëåíèå äàííûõ äîêóìåíòîâ òðîèöêèõ îñàäíûõ ñèäåëüöåâ è ïîêàçàíèé ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè ïîçâîëèëî âíåñòè ñóùåñòâåííûå óòî÷íåíèÿ â ñëîæèâøèåñÿ â ëèòåðàòóðå ïðåäñòàâëåíèÿ î õîäå îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è åå âëèÿíèè íà ñîáûòèÿ Ñìóòû 8 . Ðàçûñêèâàÿ ñâåäåíèÿ ïî èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, íàðÿäó ñ êîìïëåêñíûì àíàëèçîì äîêóìåíòîâ îñàäíûõ ñèäåëüöåâ âîëåé-íåâîëåé ïðèøëîñü ñ ïîìîùüþ äàííûõ Äíåâíèêà ñèñòåìàòèçèðîâàòü è äðóãèå ñàïåæèíñêèå áóìàãè. Êî âðåìåíè çàâåðøåíèÿ ðàáîòû íàä êàíäèäàòñêîé äèññåðòàöèåé áûë ñîñòàâëåí ñèñòåìàòè÷åñêèé ïåðå÷åíü èç íåñêîëüêèõ ñîò íàéäåííûõ è ïðåäïîëàãàåìûõ íàìè, íî ïîêà íå îòûñêàííûõ ñàïåæèíñêèõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûé ìû ïîìåñòèëè â ïðèëîæåíèè ê äèññåðòàöèè. Ñòàëî ÿñíî, ÷òî èìååòñÿ ðåàëüíàÿ âîçìîæíîñòü ïîïûòàòüñÿ ðåêîíñòðóèðîâàòü ðóññêèé Àðõèâ ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãã. è èñïîëüçîâàòü åãî äëÿ èçó÷åíèÿ äâèæåíèÿ Ëæåäìèòðèÿ II 9.  äàëüíåéøèõ àðõèâíûõ ðàçûñêàíèÿõ â êà÷åñòâå ñâîåîáðàçíîé ïóòåâîäíîé íèòè íàìè èñïîëüçîâàëñÿ ñîñòàâëåííûé ðàíåå ñèñòåìàòè÷åñêèé ïåðå÷åíü ñàïåæèíñêèõ áóìàã, êîòîðûé ïî õîäó ðàáîòû ðàñøèðÿëñÿ è óòî÷íÿëñÿ. Ïîñòåïåííî âûðàáàòûâàëèñü è ñîâåðøåíñòâîâàëèñü ïðèíöèïû ñèñòåìàòèçàöèè íàéäåííûõ è ðàçûñêèâàåìûõ ìàòåðèàëîâ ïî îòäåëüíûì «ôîíäàì», êîòîðûõ, êàê óæå ãîâîðèëîñü âûøå, â Àðõèâå ß. Ñàïåãè íå áûëî. Êîìïëåêñíûé àíàëèç ýòèõ ìàòåðèàëîâ, êîòîðûé ìû ïðîâåëè, ðàáîòàÿ íàä äîêòîðñêîé äèññåðòàöèåé è ìîíîãðàôèåé, ïîçâîëèë ïîëó÷èòü äîñòàòî÷íî ïîëíûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ïåðåïèñêå ß. Ñàïåãè ñî ìíîãèìè êîð–

8

–

Ê

÷èòàòåëþ

ðåñïîíäåíòàìè, îïðåäåëèòü ñòåïåíü åå ñîõðàííîñòè. Âûÿñíèëîñü, ÷òî ìàòåðèàëû îáðàçîâàííûõ «ôîíäîâ» ïîääàþòñÿ ïðîâåðêå êàê â ïðåäåëàõ ôîíäà, òàê è ïî ìàòåðèàëàì äðóãèõ ôîíäîâ. Àíàëîãè÷íóþ ðàáîòó ìû ïðîäåëàëè ñ ìàòåðèàëàìè Àðõèâà Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû 10 . Ñîïîñòàâèâ ñîçäàííûå ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé ìàòåðèàëû ïîâñòàí÷åñêîãî è ïðàâèòåëüñòâåííîãî àðõèâîâ, óäàëîñü ñ èõ ïîìîùüþ êðèòè÷åñêè ïðîâåðèòü ïîêàçàíèÿ ïîçäíèõ íàððàòèâíûõ èñòî÷íèêîâ.  ðåçóëüòàòå ïðîäåëàííîé ðàáîòû áûëà ïîëó÷åíà öåííàÿ èíôîðìàöèÿ äëÿ îñìûñëåíèÿ ðîëè äâèæåíèÿ Ëæåäìèòðèÿ II â ñîáûòèÿõ Ñìóòû 11 .  ïðèëîæåíèè ê äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè âíîâü áûë ïîìåùåí ðàñøèðåííûé è óòî÷íåííûé ïåðå÷åíü íàéäåííûõ è íå îòûñêàííûõ ñàïåæèíñêèõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûé âûçâàë èíòåðåñ ó èñòîðèêîâ, ôèëîëîãîâ, êðàåâåäîâ. Íåîäíîêðàòíûå îáðàùåíèÿ ïî ðàçëè÷íûì âîïðîñàì òåìû óáåäèëè íàñ â íåîáõîäèìîñòè ïîäãîòîâêè èçäàíèÿ ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ. Áûë îáðàçîâàí âðåìåííûé êîëëåêòèâ. Ïðîåêò ïîëó÷èë ïîääåðæêó ÐÃÍÔ, êîòîðàÿ ïîçâîëèëà â 2000–2003 ãã., â îñíîâíîì, ïðîâåñòè ðàáîòû ïî ïîäãîòîâêå ê èçäàíèþ ìàòåðèàëîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Ñëîæíîñòü çàêëþ÷àëàñü â òîì, ÷òî òî è äåëî, çà÷àñòóþ â ñàìûõ íåîæèäàííûõ ìåñòàõ, âñïëûâàëè íîâûå ñïèñêè Äíåâíèêà, îðèãèíàëû è êîïèè ñàïåæèíñêèõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûå íåîäíîêðàòíî âêëþ÷àëèñü â óæå ïîäãîòîâëåííûå ê ïå÷àòè ðóêîïèñè. Íàñòàë ìîìåíò, êîãäà ÷èñëî îòûñêàííûõ ñàïåæèíñêèõ áóìàã äîñòèãëî 420, è ìû áûëè âûíóæäåíû ïîäâåñòè ÷åðòó, ÷òîáû íàêîíåö ðåàëèçîâàòü çàïëàíèðîâàííîå èçäàíèå. Ïðè ýòîì ìû ïðåêðàñíî ñîçíàâàëè, ÷òî ïðîöåññ ðàçûñêàíèÿ ñàïåæèíñêèõ áóìàã äàëåê îò çàâåðøåíèÿ è âîçìîæíû íîâûå íàõîäêè. Òîãäà è âîçíèêëà èäåÿ ñîçäàíèÿ ýòîé êíèãè äëÿ îáîáùåíèÿ îïûòà ðåêîíñòðóêöèè è èçó÷åíèÿ Àðõèâà ß. Ñàïåãè è ñâîåîáðàçíîãî ïóòåâîäèòåëÿ äëÿ èññëåäîâàòåëåé â èõ äàëüíåéøèõ àðõèâíûõ ðàçûñêàíèÿõ. Àâòîðñêèé êîëëåêòèâ íàäååòñÿ, ÷òî íàø òðóä ïîìîæåò íîâûì ïîêîëåíèÿì, ïî âûðàæåíèþ èñòîðèêà XIX â. À. ×óìèêîâà, «èùóùèõ ðóññêîé èñòîðèè», ñäåëàòü íîâûå âàæíûå øàãè â ðàçðàáîòêå ïðîáëåì èñòî÷íèêîâåäåíèÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè â Ðîññèè íà÷àëà XVII â., è ãîòîâ ïðèíÿòü êðèòè–

9

–

Ê

÷èòàòåëþ

÷åñêèå çàìå÷àíèÿ. Ìû èñêðåííî ïðèçíàòåëüíû À. Àëåêñååâó, Å. Àíèñèìîâó, Ò. Áîõóíó, Â. Âîâèíîé, È. Ãðàëå, Ç. Äìèòðèåâîé, Ñ. Ñ. Åðìîëàåâó, Î. Â. Èíøàêîâó, È. Êàëüíèåíöó, Ý. ˸ôñòðàíä, À. Ïàâëîâó, À. Ïëîòíèêîâó, Ð. Ñêðûííèêîâó, Ì. Ñòðàøåâè÷ó, Ê. Òàðêèàíåíó, Â. È. Óëüÿíîâñêîìó, Â. Óðáàíó, Þ. Ì. Ýñêèíó, Ì. ßíèöêîìó çà âíèìàíèå ê íàøåìó òðóäó. Îñîáàÿ áëàãîäàðíîñòü ðàáîòíèêàì àðõèâîâ è áèáëèîòåê, êîòîðûå îêàçàëè íàì ñîäåéñòâèå â ïîèñêàõ, ñáîðå è êîïèðîâàíèè ìàòåðèàëîâ. Ïðîôåññîð È. Î. Òþìåíöåâ

ÄÍÅÂÍÈÊ ßÍÀ ÑÀÏÅÃÈ 1608–1611 ÃÎÄΠÊÀÊ ÈÑÒÎ×ÍÈÊ

Ä

íåâíèê ß. Ñàïåãè çàíèìàåò îñîáîå ìåñòî ñðåäè ìå ìóàðíîé ëèòåðàòóðû Ñìóòíîãî âðåìåíè íà ÷àëà XVII âåêà. Îí ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç íåìíîãèõ ïðîèçâåäåíèé, íàïèñàííûõ ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé.  òå÷åíèå âñåãî ïðåáûâàíèÿ ßíà Ñàïåãè â Ðîññèè åãî ñåêðåòàðè â äóõå àíòè÷íûõ òðàäèöèé äåíü çà äíåì îïèñûâàëè äåÿíèÿ ãåòìàíà è ñîëäàò åãî âîéñêà. Ïîñëå ãèáåëè ñâîåãî ïðåäâîäèòåëÿ ñàïåæèíöû âûâåçëè Äíåâíèê âìåñòå ñ îáøèðíûì Àðõèâîì â Ðå÷ü Ïîñïîëèòóþ, ãäå ê ñåðåäèíå XVII ñòîëåòèÿ Àðõèâ îêàçàëñÿ ðàçäåëåí íà íåñêîëüêî äîêóìåíòàëüíûõ êîëëåêöèé, êîòîðûå ðàçíûìè ïóòÿìè îòëîæèëèñü â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ïîëüøè, Ðîññèè, Óêðàèíû, Øâåöèè 12 .

Ècòîðèîãðàôèÿ Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè âïåðâûå ââåäåí â íàó÷íûé îáîðîò ïîëüñêèì èñòîðèêîì Ê. Êîãíîâèöêèì.  áèáëèîòåêå Çàëóöêèõ èññëåäîâàòåëü îòûñêàë ðóêîïèñü Äíåâíèêà, êîòîðàÿ íåêîãäà ïðèíàäëåæàëà ïîëüñêîìó èñòîðèêó êîíöà XVII – íà÷àëà XVIII â. ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîìó. Ó÷åíûé øè–

11

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

ðîêî èñïîëüçîâàë äàííûå èñòî÷íèêà â «Æèçíåîïèñàíèè ßíà Ñàïåãè» è ïîìåñòèë â ïðèëîæåíèÿõ îáøèðíûå èçâëå÷åíèÿ èç ïàìÿòíèêà 1 3 .  30-å ãã. XIX â. àâòîð, ñêðûâàâøèéñÿ ïîä ïñåâäîíèìîì È. Ñ., ïåðåâåë èçâëå÷åíèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî íà ðóññêèé ÿçûê è îïóáëèêîâàë â æóðíàëå «Ñûí îòå÷åñòâà è Ñåâåðíûé àðõèâ» 14 . Ïóáëèêàöèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî è åå ïåðåâîä ñòàëè øèðîêî èñïîëüçîâàòüñÿ ðóññêèìè è ïîëüñêèìè èññëåäîâàòåëÿìè XIX âåêà.  30–40-å ãã. XIX â. âèäíûé àðõèâèñò È. Îíàöåâè÷, îïèñûâàâøèé ïîëüñêèå ðóêîïèñè ñîáðàíèÿ Çàëóöêèõ â Èìïåðàòîðñêîé ïóáëè÷íîé áèáëèîòåêå, îòûñêàë ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî è ñíÿë ñ íåå êîïèþ 15. Ïðèìåðíî â ýòî æå âðåìÿ, êàê óñòàíîâèë Â. Ñ. Êðèêñèí, ñïèñêîì Äíåâíèêà, áëèçêèì ê ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, ïîëüçîâàëñÿ Í. È. Êîñòîìàðîâ 16 . Îäíàêî â ìîíîãðàôèè Í. È. Êîñòîìàðîâà, â ñþæåòàõ, êîòîðûå èìåëè ññûëêè íà Äíåâíèê, îêàçàëèñü íåêîòîðûå äåòàëè, îòñóòñòâóþùèå â ðóêîïèñè Ðóáèíêîâñêîãî è â êîïèè Îíàöåâè÷à. Ýòî äàëî îñíîâàíèå Â. Ñ. Êðèêñèíó ïðèéòè ê çàêëþ÷åíèþ, ÷òî ðóññêèé èñòîðèê èñïîëüçîâàë êàêîéòî íåèçâåñòíûé òåêñò 17 . Îäíàêî Í. È. Êîñòîìàðîâ, êàê èçâåñòíî, èíîãäà âîëüíî òðàêòîâàë èñòî÷íèêè è íå áûë òî÷åí â ññûëêàõ, ïîýòîìó, íà íàø âçãëÿä, íåò äîñòàòî÷íûõ îñíîâàíèé ïîëàãàòü, ÷òî îí èñïîëüçîâàë íåèçâåñòíûé òåêñò Äíåâíèêà. Ñêîðåå âñåãî, ýòî áûëà ñàìà ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî èëè ñïèñîê È. Îíàöåâè÷à. Âî âòîðîé ïîëîâèíå XIX â. ñëåäû ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî çàòåðÿëèñü. Åå ïîèñêè â Îòäåëå ðóêîïèñåé Èìïåðàòîðñêîé ïóáëè÷íîé áèáëèîòåêè Ë. Ïòàøèöêèì è Â. Ñ. Êðèêñèíûì â êîíöå XIX – íà÷àëå ÕÕ â. íå äàëè ðåçóëüòàòà 18 .  30–40-å ãã. XIX â. â íàó÷íûõ êðóãàõ Ðîññèè è Ïîëüøè ñòàëî èçâåñòíî åùå îá îäíîì ñïèñêå Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè, êîòîðûé õðàíèëñÿ â áèáëèîòåêå ãðàôîâ Áðàãå â Ñêó-Êëîñòåðñêîì çàìêå. Ñ ýòèì ïàìÿòíèêîì ðàáîòàëè ïðîôåññîð Ãåëüñèíãôîðñêîãî óíèâåðñèòåòà Ñ. Â. Ñîëîâüåâ, ïîëüñêèé èñòîðèê Å. Òûøêåâè÷, à òàêæå åãî äåðæàë â ðóêàõ èçâåñòíûé æóðíàëèñò òîãî âðåìåíè Ô. Áóëãàðèí 19 . Ìàòåðèàëû, –

12

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

ñîáðàííûå Ñ. Â. Ñîëîâüåâûì â 40-å ãã. XIX â., áûëè ïðèîáðåòåíû Èìïåðàòîðñêîé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé. Ñðåäè ýòèõ äîêóìåíòîâ îêàçàëñÿ ñïèñîê Äíåâíèêà, êîòîðûé, îäíàêî, íå ñîîòâåòñòâîâàë îïèñàíèÿì ðóêîïèñè ïàìÿòíèêà èç áèáëèîòåêè ãðàôîâ Áðàãå, ïîìåùåííûì â ñîáñòâåííûõ ñî÷èíåíèÿõ Å. Òûøêåâè÷åì è Ô. Áóëãàðèíûì. Ñïèñîê Ñ. Â. Ñîëîâüåâà îñòàëñÿ íåèçâåñòíûì øèðîêîìó êðóãó èññëåäîâàòåëåé è äî ïîñëåäíåãî âðåìåíè áûë ðåäêî âîñòðåáîâàí â àðõèâå Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè Ðîññèéñêîé àêàäåìèè íàóê 20 .  êîíöå XIX â. ïîëüñêèé èñòîðèê À. Ãèðøáåðã ðàçûñêàë â áèáëèîòåêå ãðàôîâ Áðàãå â Ñêó-Êëîñòåðñêîì çàìêå òåêñò Äíåâíèêà, êîòîðûé ïî âíåøíèì ïðèçíàêàì áûë ïîõîæ íà ðóêîïèñü, îïèñàííóþ Å. Òûøêåâè÷åì è Ô. Áóëãàðèíûì. Ïî ñâèäåòåëüñòâó À. Ãèðøáåðãà, â êîíöå XIX â. ðóêîïèñü ïðåäñòàâëÿëà ñîáîé óçêèé ôîëèàíò â 149 ëèñòîâ â ïåðåïëåòå èç ïåðãàìåíà îò ðóññêîãî ñèíîäèêà. Ñøèòû áûëè òîëüêî ïåðâûå 53 ëèñòà, îñòàëüíûå ïåðåïóòàíû. Äíåâíèê áûë ïîìåùåí íà ëèñòàõ 1–116, 119–139. Ëèñòû 43b, 54-é, 55-é, 55a, 57a, 58b, 64-é, 65-é, 67b, 68-, 69-, 73-é, 140–144-é, 146-é, 147a, 148-é, 149a, 150b, 152-, 154-, 156-é, 159b, 160-é áûëè îñòàâëåíû ÷èñòûìè èëè íå ïîëíîñòüþ çàïèñàííûìè. Ëèñòû 117–118-é, 140–149-é çàíèìàëà èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ, îòïðàâëåííûì ê êîðîëþ 9 äåêàáðÿ 1609 ã., è äâà ïèñüìà ßíà Ñàïåãè ê âîéñêó, íàïèñàííûå â ìàðòå 1611 ãîäà. Ëèñòû 151–160-é, íå èìåâøèå íèêàêîãî îòíîøåíèÿ ê Äíåâíèêó è Àðõèâó Ñàïåãè, âêëþ÷àëè ñïèñîê ðóêîïèñåé è ïðî÷èõ ïðåäìåòîâ, ïëàòüåâ íåêîåé äàìû, ïåðå÷åíü ñîáðàííûõ êëåïîê, ñìîë è ïîðîõà, à òàêæå ñâåäåíèÿ îá îòïóñêå áîãîìîëüöåâ â Ðèì. Çàïèñè â Äíåâíèêå áûëè ñäåëàíû âûöâåòøèìè ÷åðíèëàìè íåñêîëüêèìè ïî÷åðêàìè – ñíà÷àëà î÷åíü ñòàðàòåëüíî, çàòåì âñå áîëåå è áîëåå íåáðåæíî, íåêîòîðûå îòðåäàêòèðîâàíû. À. Ãèðøáåðã, îïèðàÿñü íà ñäåëàííûå íàáëþäåíèÿ, çàêëþ÷èë, ÷òî ýòî îðèãèíàë Äíåâíèêà, êîòîðûé ïèñàëñÿ ñåêðåòàðÿìè ßíà Ñàïåãè ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé, à ðåäàêòîðîì èíîãäà âûñòóïàë ñàì ãåòìàí. Èññëåäîâàòåëü âîññòàíîâèë ïåðâîíà÷àëüíûé ïîðÿäîê çàïèñåé, ïðî–

13

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

÷åë è ïðè ïîìîùè ôîòîòèïèè ñêîïèðîâàë òåêñò ïàìÿòíèêà 21.  1893 ã. ãðàôû Áðàãå ïåðåäàëè ñâîþ áèáëèîòåêó â Ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ Øâåöèè â Ñòîêãîëüìå, ãäå ñëåäû ðóêîïèñè Äíåâíèêà çàòåðÿëèñü 22 .  ïðîöåññå ðàáîòû íàä èçäàíèåì Äíåâíèêà À. Ãèðøáåðã ñëè÷èë òåêñò ðóêîïèñè èç áèáëèîòåêè Áðàãå ñ ïóáëèêàöèåé Ê. Êîãíîâèöêîãî è óñòàíîâèë, ÷òî â ðàáîòå ïðåäøåñòâåííèêà òåêñò ïàìÿòíèêà ñèëüíî èñêàæåí. Èñòîðèê ïðèøåë ê îøèáî÷íîìó âûâîäó, ÷òî ïóáëèêàöèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî àäåêâàòíî îòðàæàåò ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ âñåãî ëèøü «èçâëå÷åíèåì» èç òåêñòà Äíåâíèêà è ïî÷òè íå ïðåäñòàâëÿåò íàó÷íîãî èíòåðåñà. Âìåñòå ñ òåì èññëåäîâàòåëü îáíàðóæèë, ÷òî â ïóáëèêàöèè Ê. Êîãíîâèöêîãî èìåþòñÿ çàïèñè, óòðà÷åííûå â îðèãèíàëå. Óçíàâ î òîì, ÷òî Ë. Ïòàøèöêèé íåäàâíî íàøåë ñðåäè áóìàã È. Îíàöåâè÷à êîïèþ ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, À. Ãèðøáåðã ïîïðîñèë ïåòåðáóðãñêîãî êîëëåãó ñäåëàòü âûïèñêè ìåñò, îòñóòñòâóþùèõ â îðèãèíàëå ïàìÿòíèêà, è ïåðåñëàòü èõ âî Ëüâîâ. Ýòè ôðàãìåíòû áûëè ïîìåùåíû â ïðèìå÷àíèÿõ ê îðèãèíàëó Äíåâíèêà â åãî ïåðâîì íàó÷íîì èçäàíèè 23 .  íà÷àëå ïðîøëîãî âåêà Â. Ñ. Êðèêñèí ïðîâåë ïàëåîãðàôè÷åñêèé è òåêñòîëîãè÷åñêèé àíàëèç ñïèñêà ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, âûïîëíåííîãî äëÿ È. Îíàöåâè÷à. Îí îòìåòèë, ÷òî òåêñò Äíåâíèêà íàïèñàí íà ïðîñòîé ñåðîé ïèñ÷åé áóìàãå Ïåòåðãîôñêîé áóìàæíîé ôàáðèêè âðåìåí Íèêîëàÿ I, êîòîðàÿ áûëà ñøèòà è ñáðîøþðîâàíà â òåòðàäü in folio, íà 131 ñòðàíèöå. Êîïèèñò, ïî ïðåäïîëîæåíèþ èññëåäîâàòåëÿ, áûë íàåìíûì ïèñöîì, êîòîðûé âëàäåë ïîëüñêèì ÿçûêîì, íî èìåë ñëàáûå íàâûêè â ÷òåíèè ïîëüñêèõ ðóêîïèñíûõ òåêñòîâ XVII â., î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò îòäåëüíûå íåòî÷íîñòè â ïðî÷òåíèè òåêñòà ïðîòîãðàôà. Â. Ñ. Êðèêñèí ñîïîñòàâèë êîïèþ È. Îíàöåâè÷à ñ ïóáëèêàöèÿìè À. Ãèðøáåðãà, Ê. Êîãíîâèöêîãî è È. Ñ. Îí ñîãëàñèëñÿ ñ âûâîäîì ëüâîâñêîãî êîëëåãè, ÷òî Ê. Êîãíîâèöêèé, à âñëåä çà íèì è È. Ñ. ñèëüíî èñêàçèëè òåêñò ïðîòîãðàôà è ÷òî èõ ïóáëèêàöèè ïðåäñòàâëÿþò èí–

14

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

òåðåñ ëèøü êàê ôàêò èñòîðèîãðàôèè. Ñîâåðøåííî èíà÷å, ÷åì À. Ãèðøáåðã, èññëåäîâàòåëü îöåíèë ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî è êîïèþ È. Îíàöåâè÷à. Îí ïðèøåë ê âûâîäó, ÷òî ýòà ðåäàêöèÿ îòðàæàåò õîòÿ è íåñêîëüêî èñêàæåííûé, íî áîëåå ïîëíûé òåêñò Äíåâíèêà, íåæåëè ðóêîïèñü èç ñîáðàíèÿ ãðàôîâ Áðàãå. Ñ ïîìîùüþ êîïèè È. Îíàöåâè÷à Â. Ñ. Êðèêñèí ïðî÷åë íåêîòîðûå òåìíûå ìåñòà îðèãèíàëà ïàìÿòíèêà, êîòîðûå íå óäàëîñü ðàçîáðàòü À. Ãèðøáåðãó, âûÿâèë ðÿä çàïèñåé, óòðà÷åííûõ â ïîäëèííèêå è íå âîøåäøèõ â ïåðâîå íàó÷íîå èçäàíèå Äíåâíèêà. Âñå ðàçíî÷òåíèÿ èñòîðèê ïîìåñòèë â ïðèëîæåíèè ê ñâîåé ñòàòüå, îïóáëèêîâàííîé â 1908 ãîäó 24 .  ãîäû ðåâîëþöèè è Ãðàæäàíñêîé âîéíû ñîáðàíèå È. Îíàöåâè÷à çàòåðÿëîñü è äîëãîå âðåìÿ íàõîäèëîñü âíå ïîëÿ çðåíèÿ èñòîðèêîâ.  êîíöå ÕÕ â. åãî âíîâü îòûñêàë â äðåâëåõðàíèëèùå Ïóøêèíñêîãî Äîìà èçâåñòíûé ïåòåðáóðãñêèé èññëåäîâàòåëü À. Ì. Ïàí÷åíêî. Íåäàâíî óêðàèíñêèé èñòîðèê Â. È. Óëüÿíîâñêèé îòìåòèë, ÷òî ñïèñîê Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè óïîìèíàåòñÿ â îïèñè ôîíäà È. Îíàöåâè÷à 25. Ê ñîæàëåíèþ, íàì íå óäàëîñü íàéòè ýòó ðóêîïèñü. Ïî ñâåäåíèÿì õðàíèòåëåé, çàíèìàâøèõñÿ îïèñàíèåì ôîíäà, îíà ïðîïàëà ïîñëå Ïåðâîé ìèðîâîé âîéíû. Ïî ýòîé ïðè÷èíå îá îñîáåííîñòÿõ êîïèè Îíàöåâè÷à ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî ðàçíî÷òåíèÿì ê òåêñòó Äíåâíèêà, êîòîðûå â ñâîå âðåìÿ âûÿâèëè Ë. Ïòàøèöêèé è Â. Ñ. Êðèêñèí.  1993 ã. ïîëüñêèé èñòîðèê Àíäðåé Ðàõóáà â ñòàòüå, ïîñâÿùåííîé ß. Ñàïåãå, óêàçàë åùå íà îäèí ñïèñîê Äíåâíèêà 26 . Ðóêîïèñü ïðèíàäëåæàëà èçâåñòíîìó ïîëüñêîìó ñîáèðàòåëþ êíèã Ñòàíèñëàâó Ôèëèïïó Ðóñåöêîìó (1862–1944), áèáëèîòåêà êîòîðîãî ñíà÷àëà íàõîäèëàñü â Òðîÿíèöå (Ïîäîëüå), çàòåì â Âàðøàâå è â êîíöå êîíöîâ ïîñòóïèëà â Íàöèîíàëüíûé ìóçåé â Êðàêîâå 27 .  íàñòîÿùåå âðåìÿ îíà õðàíèòñÿ â äåïîçèòå Íàöèîíàëüíîãî ìóçåÿ, êîòîðûé íàõîäèòñÿ â áèáëèîòåêå ×àðòîðèæñêèõ â Êðàêîâå 28.  èññëåäîâàíèÿõ, ïîñâÿùåííûõ èçó÷åíèþ Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, íàñêîëüêî íàì èçâåñòíî, ýòà ðóêîïèñü íå èñïîëüçîâàëàñü. –

15

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Îðèãèíàë Äíåâíèêà è åãî ñïèñêè  íàñòîÿùåå âðåìÿ íàéäåííûé Ñ. Â. Ñîëîâüåâûì, Å. Òûøêåâè÷åì, à çàòåì À. Ãèðøáåðãîì îðèãèíàë Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè (äàëåå – C) íàõîäèòñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîì àðõèâå Øâåöèè â Ñòîêãîëüìå, ãäå íàì åãî íå áåç òðóäà óäàëîñü îòûñêàòü âî âðåìÿ îäíîé èç íàøèõ íàó÷íûõ êîìàíäèðîâîê â 1995 ãîäó. Ðóêîïèñü íàïèñàíà íà ñëîæåííûõ âåðòèêàëüíî ïîïîëàì ëèñòàõ in quadro, êîòîðûå çàâåðíóòû â ïåðãàìåí – ïåðâûé ëèñò ñèíîäèêà. Ñïëîøíîé ïðîñìîòð áóìàãè ïîçâîëèë äîïîëíèòü îïèñàíèå À. Ãèðøáåðãà. Ëèñòû 1–139-é, íà êîòîðûõ ðàçìåùåí òåêñò ïàìÿòíèêà, èìåþò ïÿòü âèäîâ ôèëèãðàíåé: â âèäå êóâøèíà (ë. 22-, 33-, 65-, 93-, 95-, 117-é – êîíåö XVI – ïåðâûå ãîäû XVII â.) 29 , äâå ðàçíîâèäíîñòè êðóãëîãî ùèòà (ë. 52-é è 75-é – áëèçêî «Âîäÿíûì çíàêàì ðóêîïèñåé Ðîññèè XVII â.», ¹ 1174, 1594–1607 ãã. 30 (äàäåå – ÄÊ). Ôèëèãðàíè íåêîòîðûõ ëèñòîâ çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè ðóêîïèñè ïîçäíåãî ïðîèñõîæäåíèÿ: ãðîçäüÿ âèíîãðàäà (ë. 140–144-é – áëèçêî ÄÊ, ¹ 103, 1640 ã. ), ùèò ñ ðûáîé (ë. 146-é – áëèçêî ÄÊ, ¹ 1175 è 1176, 1620 è 1640 ãã.) 31. Ëèñòû 151–159-é, íà êîòîðûõ ïîìåùåíû ìàòåðèàëû, íå èìåþùèå íè÷åãî îáùåãî ñ Äíåâíèêîì è Àðõèâîì ß. Ñàïåãè, íàðÿäó ñ íîâîé èìåþò ñòàðóþ ïàãèíàöèþ, êîòîðàÿ ïðåäñòàâëåíà â îáðàòíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè, íàïðèìåð: ë. 151 (114), 153 (113), 155 (112), 157 (111). Ñòàðàÿ ïàãèíàöèÿ ïîäòâåðæäàåò ïðåäïîëîæåíèå À. Ãèðøáåðãà, ÷òî ýòî áóìàãè èç äðóãîé ðóêîïèñè, ñëó÷àéíî ïîïàâøèå â êîíåö ðóêîïèñè Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè. Ïàëåîãðàôè÷åñêèé àíàëèç ïàìÿòíèêà ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ïåðâîíà÷àëüíî çàïèñè Äíåâíèêà âåëèñü íà îòäåëüíûõ ëèñòàõ ðàçíûõ ñîðòîâ áóìàãè, êîòîðûå çàòåì ðåäàêòèðîâàëèñü è íàêàïëèâàëèñü â ïîõîäíîé êàíöåëÿðèè ß. Ñàïåãè. Ñèñòåìàòèçàöèÿ çàïèñåé è ïðîøèâêà ïåðâûõ ëèñòîâ ðóêîïèñè, ñóäÿ ïî çàãëàâèþ, íàïèñàííîìó äðóãèì ïî÷åðêîì ñ äàòàìè íà÷àëà (1608 ã.) è îêîí÷àíèÿ (1612 ã.) ïîõîäà, áûëà ïðîâåäåíà ïîçäíåå, âåðîÿòíåå âñåãî, ïî âîçâðàùåíèè ñàïåæèíöåâ íà ðîäèíó. Ñäåëàííûå íàáëþäåíèÿ ïîäòâåðæäàþò –

16

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

âûâîä À. Ãèðøáåðãà, ÷òî àíàëèçèðóåìàÿ ðóêîïèñü ÿâëÿåòñÿ îðèãèíàëîì Äíåâíèêà, çàïèñè êîòîðîãî ñäåëàíû ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé. Ê ñîæàëåíèþ, ÷åðíèëà, êîòîðûìè íàïèñàí òåêñò ðóêîïèñè, ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè îêîí÷àòåëüíî âûãîðåëè è òåêñò ïðàêòè÷åñêè íå ÷èòàåòñÿ. Ïî ýòîé ïðè÷èíå ìû áûëè âûíóæäåíû ïîëîæèòü â îñíîâó íàøåãî èçäàíèÿ Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè ïóáëèêàöèþ òåêñòà îðèãèíàëà À. Ãèðøáåðãà áåç åãî äåòàëüíîé ñâåðêè ñ îðèãèíàëîì. Ìû ñìîãëè ïðîâåñòè ëèøü âûáîðî÷íûå ñëè÷åíèÿ ÷èòàþùèõñÿ çàïèñåé îðèãèíàëà Äíåâíèêà è ïóáëèêàöèè À. Ãèðøáåðãà, êîòîðûå ïîêàçàëè, ÷òî ïîëüñêîìó èñòîðèêó óäàëîñü äîâîëüíî òî÷íî âîñïðîèçâåñòè òåêñò ïàìÿòíèêà. Çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ñïèñîê Äíåâíèêà èç ñîáðàíèÿ Ñ. Â. Ñîëîâüåâà (äàëåå – L). Òåêñò ïàìÿòíèêà íàïèñàí íà òîé æå áóìàãå, ÷òî ë. 146–150-é çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè Ñ (ôèëèãðàíè: ðûáà â êðóãå – áëèçêî ÄÊ, ¹ 1175 è 1176, 1620 è 1640 ãã., è äâóãëàâûé îðåë – áëèçêî ÄÊ, ¹ 1108, 1111, ñåðåäèíà XVII ñò.), ÷åòêèì êàëëèãðàôè÷åñêèì ïî÷åðêîì, êîðè÷íåâûìè ÷åðíèëàìè íà 80 ïðîíóìåðîâàííûõ ëèñòàõ. Êîïèèñò ïîñòàðàëñÿ ìàêñèìàëüíî òî÷íî îòðàçèòü òåêñò ïðîòîãðàôà. Íå ñëó÷àéíî îí, òàê æå êàê è ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè, èñïîëüçîâàë â ñâîåé ðàáîòå ñëîæåííûå âåðòèêàëüíî ëèñòû áóìàãè in quadro, íà êîòîðûõ ïîñòàðàëñÿ ðàñïîëîæèòü òåêñò òàê, êàê â ïðîòîãðàôå – ñ ïðîïóñêîì ñòðàíèö. Íà ëèñòàõ 52 îá., 53 îá., 54-ì, 67 îá. èìåþòñÿ îñòàâëåííûå íåçàïèñàííûìè ëàêóíû â êîíöå ëèñòà è äàæå ìåæäó çàïèñÿìè, ë. 54-é – ÷èñò. Íà ëèñòàõ 1–57-ì íàõîäÿòñÿ çàïèñè Äíåâíèêà ñ 27 èþëÿ 1608 ã. ïî 27 íîÿáðÿ 1609 ã., íà ë. 57–63 îá. – ñ 29 èþëÿ ïî 21 àâãóñòà 1610 ã., íà ë. 64– 67 îá. – ñ êîíöà ôåâðàëÿ ïî ìàðò 1610 ã., íà ë. 68–74 îá. – ñ 29 èþíÿ ïî 30 èþëÿ 1611 ã., íà ë. 75–79 îá. – ñ 1 èþëÿ ïî 28 èþëÿ 1610 ã., íà ë. 80-ì è ëèñòå áåç íîâîé ïàãèíàöèè – íà÷àëî ôåâðàëüñêèõ çàïèñåé 1610 ãîäà. Òåêñò Äíåâíèêà çà êîíåö íîÿáðÿ 1609 ã., èþíü, ñåíòÿáðü 1610 ã. – èþíü, àâãóñò 1611 ã. îòñóòñòâóåò. Òîò ôàêò, ÷òî òåêñò ïàìÿòíèêà â ìåñòàõ ñîåäèíåíèÿ ôðàãìåíòîâ çà÷àñòóþ ïðåðûâàåòñÿ íà –

17

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

ïîëóñëîâå è îòñóòñòâóåò ðÿä íîìåðîâ òåòðàäåé ñî ñòàðîé ïàãèíàöèåé, ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü òåêñòà ñïèñêà óòðà÷åíà ïî îêîí÷àíèè ðàáîòû êîïèèñòà íàä ñïèñêîì. Ïðîâåäåííîå íàìè ñëè÷åíèå òåêñòîâ C è L ïîêàçàëî, ÷òî êîïèèñò, çà èñêëþ÷åíèåì íåñêîëüêèõ òðóäíî÷èòàåìûõ ìåñò, î÷åíü òî÷íî âîñïðîèçâåë â ñâîåì èçäàíèè òåêñò îðèãèíàëà. Òàêèì îáðàçîì, L ÿâëÿåòñÿ êîïèåé îðèãèíàëà Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, êîòîðàÿ áûëà ñíÿòà â 20–40-å ãã. XVII â., âèäèìî, äëÿ òîãî, ÷òîáû ëåã÷å áûëî ïîëüçîâàòüñÿ òåêñòîì, êîòîðûé èç-çà ïëîõèõ ÷åðíèë óæå òîãäà ñ òðóäîì ÷èòàëñÿ â îðèãèíàëå. Ëþáîïûòíî, ÷òî Å. Òûøêåâè÷ è Ô. Áóëãàðèí â ñâîèõ îïèñàíèÿõ ïîñåùåíèÿ è ðàáîòû â áèáëèîòåêå Áðàãå ãîâîðèëè òîëüêî îá îäíîé ðóêîïèñè Äíåâíèêà. Ôîðìàò L è ñîâïàäåíèå ôèëèãðàíåé íàâîäèò íà ìûñëü, ÷òî ýòîò ñïèñîê ïåðâîíà÷àëüíî õðàíèëñÿ íåñøèòûì, ïîä îäíèì ïåðåïëåòîì â çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè Ñ. Âåðîÿòíî, Ñ. Â. Ñîëîâüåâ èçâëåê L èç ðóêîïèñè Ñ, çàìåíèâ åãî íà ñõîæèå ïî ôîðìàòó ëèñòû ñ äîêóìåíòàìè áîëåå ïîçäíåãî âðåìåíè. Ïîìèìî ýòîãî, ñïèñêàìè îðèãèíàëà Äíåâíèêà ñëåäóåò òàêæå ñ÷èòàòü êîïèþ, ñíÿòóþ ïðè ïîìîùè ôîòîòèïèè À. Ãèðøáåðãîì â êîíöå XIX â. è íûíå õðàíÿùóþñÿ â Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêå (äàëåå – G) 32, è ïåðâóþ íàó÷íóþ ïóáëèêàöèþ òåêñòà Äíåâíèêà (äàëåå – Í) 33.

Ðåäàêöèÿ Äíåâíèêà 1617–1618 ãîäîâ è åå ñïèñêè Ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî (äàëåå – R), ñóäÿ ïî îïèñàíèþ Â. Ñ. Êðèêñèíûì êîïèè È. Îíàöåâè÷à (äàëåå – O), âêëþ÷àëà: ãåíåàëîãèþ ðîäà Ñàïåã, äâà ïàíåãèðèêà ãåòìàíó íà ëàòèíñêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ, ïðîëîã ñ îïèñàíèåì ñîáûòèé Ñìóòû äî ïîÿâëåíèÿ ñàïåæèíöåâ â Ðîññèè 1608 ã., òåêñò Äíåâíèêà 1608–1611 ãã. è íàäãðîáíóþ íàäïèñü 34 . Ïàíåãèðèêàìè íà ëàòèíñêîì («Êîëîííà áåññìåðòèÿ») è ïîëüñêîì («Ïàìÿòíèê áåññìåðòíîé ñëàâû»), ïðîëîãîì íà÷èíàåòñÿ ñïè–

18

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

ñîê Äíåâíèêà Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî èç áèáëèîòåêè ×àðòîðèæñêèõ (äàëåå – D), çàêàí÷èâàþùèéñÿ «Íàäïèñüþ íà íàäãðîáèè». Òåêñòû «Êîëîííû áåññìåðòèÿ» è «Íàäïèñè íà íàäãðîáèè» ñîâïàäàþò ñ îïóáëèêîâàííûìè Ê. Êîãíîâèöêèì ïî ñïèñêó ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî 35 .  ââîäíîé ÷àñòè ñî÷èíåíèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî ìîæíî îáíàðóæèòü ñëåäû ÿâíîãî èñïîëüçîâàíèÿ òåêñòà, ñõîäíîãî ñ ïðîëîãîì â D 36 . Ñïèñîê D ...Jan Piotr Sapieha starosta uœwiatcki, zwróciwszy siê z nieszczêœliwej i ¿a³osnej potrzeby, która siê sta³a na polach ojczystych miêdzy Guzowem i Orañskiem...

K. Kognowicki ...Jan Piotr Sapieha starosta uœwiacki, po sk¹czoney dosyæ smutney w w³asnym kraju potrzebie owej, która siê sta³a miêdzy spó³rodakami pod Guzowem i Orañskiem...

Ñïèñîê Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî íàïèñàí îäíîþ ðóêîé êóðñèâîì, êàëëèãðàôè÷åñêèì ïî÷åðêîì ïåðâîé ïîëîâèíû XVII â. íà 194 ñòðàíèöàõ íà áóìàãå ðàçìåðîì 30 × 18,5 ñì ñ ôèëèãðàíüþ ãåðáà Áðîäæèö, êîòîðàÿ ïðîèçâîäèëàñü â 1606– 1631 ãã. íà áóìàæíîé ôàáðèêå ó Âèëèí îêîëî Âèëüíþñà 37 . Ñòðàíèöû 2-, 4-, 103-, 104-, 153-, 194-ÿ îñòàëèñü íå çàïèñàííûìè. Ïåðåïëåò XIX â., èç êîðè÷íåâîé êîæè. Íà òèòóëüíîì ëèñòå ïåðâîãî ðàçâîðîòà èìååòñÿ âëàäåëü÷åñêàÿ íàäïèñü: «Ñò. Õð. Ðóñåöêèé», íàä íåé ïîìåòà: «MNK VIII R 7439» è ïå÷àòü Íàöèîíàëüíîãî ìóçåÿ â Êðàêîâå. Çàãîëîâîê ðóêîïèñè íà 1-é ñòðàíèöå íàïèñàí ïî÷åðêîì XIX â.: «Sprawy rycerskie Jana Sapiehy». Íà 3-é ñòðàíèöå – äâå ïå÷àòè çåëåíîãî òèñíåíèÿ: «Trojanka» è «Ksiêgozbioru w Trojance». Êîïèèñò øèðîêî èñïîëüçîâàë êðàñíûå ÷åðíèëà, ðàçíûé øðèôò è êîìïîçèöèîííîå ðàçìåùåíèå òåêñòà íà ñòðàíèöå äëÿ îôîðìëåíèÿ çàãëàâèé, ðóáðèêàöèè ïðè âûäåëåíèè î÷åðåäíûõ ãîäîâ Äíåâíèêà, çàïèñåé î ïðèñÿãå ìîñêâè÷åé Âëàäèñëàâó, âçÿòèè Ñìîëåíñêà, áîëåçíè è ñìåðòè ß. Ñàïåãè. Ïåðâûé òèòóëüíûé ëèñò D, áîãàòî óêðàøåííûé àâòîðñêîé ñèãíàòóðîé, äî êîíöà íå çàêîí÷åííîé, ñ òðóäíîé äëÿ ïîíèìàíèÿ çàïèñüþ ïåòðîãëèôàìè äóõîâíîãî çíà÷åíèÿ äëÿ îáëàäàòåëÿ è, âåðîÿòíî, àâòîðà D, íàðèñîâàí ïåðîì. Âèäèìî, ðóêîïèñü D, à –

19

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

âîçìîæíî è ñàìà ðåäàêöèÿ, ïîÿâèëàñü â èåçóèòñêîé ñðåäå, íà ÷òî óêàçûâàåò îêîí÷àíèå ïàíåãèðèêà «Êîëîííà áåññìåðòèÿ», â êîòîðîì ðå÷ü èäåò î òîì, ÷òî ïåâó÷àÿ ìóçà «íàøåé êîëëåãèè» (âåðîÿòíåå âñåãî, èåçóèòñêîé) íå ïîçâîëèò óìåðåòü ñëàâå ß. Ñàïåãè. Àâòîð ñïèñêà D, ñóäÿ ïî ïðèïèñêàì íà ïîëÿõ â íà÷àëå ðóêîïèñè, õîòåë ñíà÷àëà ëèòåðàòóðíî îòðåäàêòèðîâàòü òåêñò ïðîòîãðàôà (äàëåå – Â), íî î÷åíü ñêîðî, óæå ïîñëå ïåðâûõ çàïèñåé 1608 ã., îòêàçàëñÿ îò ýòîé ìûñëè è ïåðåïèñûâàë åãî òåêñò áåç èçìåíåíèé (ìîæíî òîëüêî ãîâîðèòü î íåêîòîðûõ ëåêñè÷åñêèõ âàðèàíòàõ, èçìåíåíèè ïîðÿäêà ñëîâ è ò. ä.). Ïèñàâøèé íå âñåãäà ïîíèìàë òåêñò, êîòîðûé ïåðåïèñûâàë, îñîáåííî ïðèïèñêè ß. Ñàïåãè. Îá ýòîì, íàïðèìåð, ñâèäåòåëüñòâóåò îøèáî÷íîå îáðàùåíèå ê ìóçàì â «Ïàìÿòíèêå áåññìåðòíîé ñëàâû», íåÿñíîñòè â ïðî÷òåíèè ëè÷íûõ èìåí è ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé ïðè èõ ïåðâîì ïîÿâëåíèè â òåêñòå. Çíàìåíàòåëüíî, ÷òî åñëè ïðè î÷åðåäíîì ïðî÷òåíèè êîïèèñò, òàê æå êàê è ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè â Ñ, ïðàâèëüíî òðàêòîâàë òåêñò, òî íå ïîïðàâëÿë ïðåäûäóùèå çàïèñè, ãäå èìåëèñü îøèáêè. Î ïîñïåøíîñòè êîïèèñòà ñâèäåòåëüñòâóþò ïðîïóñêè â òåêñòå: îòñóòñòâèå èíîãäà öåëûõ âðåìåííûõ ïåðèîäîâ èëè äàæå çàïèñåé. Îäíàêî ìîæíî óòâåðæäàòü, ÷òî êðîìå ýòèõ íåòî÷íîñòåé, âîçíèêøèõ èç-çà òîðîïëèâîñòè êîïèèñòà, ñïèñîê D îòíîñèòåëüíî âåðíî ïåðåäàåò òåêñò ïðîòîãðàôà è ëîãèêó âîñïðîèçâåäåíèÿ õîäà ñîáûòèé. Àíàëèç ðóêîïèñè ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ñïèñîê Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî ÿâëÿåòñÿ áîëåå ðàííåé êîïèåé Â, ÷åì ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, ïîýòîìó íàõîäêà ïîëüñêèõ èñòîðèêîâ âî ìíîãîì êîìïåíñèðóåò óòðàòó R è O.  Ñêó-Êëîñòåðñêîì ñîáðàíèè ðóêîïèñåé íàì óäàëîñü îáíàðóæèòü ôðàãìåíò íåèçâåñòíîãî ñïèñêà Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè (äàëåå – S), êîòîðûé íàïèñàí ÷åòêèì êàëëèãðàôè÷åñêèì ïî÷åðêîì òåìíî-êîðè÷íåâûìè ÷åðíèëàìè íà áóìàãå ôîðìàòîì 30 × 18,5 ñì, ñõîäíîé ñ áóìàãîé ïîëüñêèõ êîïèéíûõ êíèã èç Ñêó-Êëîñòåðñêîãî ñîáðàíèÿ 38 . Ëèñòû ðóêîïèñè ïåðåïóòàíû, íî ñîõðàíèâøàÿñÿ ñòàðàÿ ïàãèíàöèÿ ïîçâîëÿåò âîññòà–

20

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

íîâèòü èõ ïåðâîíà÷àëüíóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü. Òåêñò Äíåâíèêà íà ïåðâîì ëèñòå ðóêîïèñè íà÷èíàåòñÿ ñ ïîëóñëîâà – çàêëþ÷èòåëüíûõ ñòðîê ïðîëîãà è íåîæèäàííî îáðûâàåòñÿ íà ïîëóñëîâå ïîñëå çàïèñè 4 (14) àïðåëÿ 1609 ã., ÷òî ñâèäåòåëüñòâóåò îá óòðàòå ïåðâûõ è ïîñëåäíèõ ëèñòîâ ðóêîïèñè 39–40. Ñîõðàíèâøèéñÿ ôðàãìåíò ââîäíîãî î÷åðêà â S èäåíòè÷åí çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè ïðîëîãà â ðóêîïèñè Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî. Ýòî äàåò îñíîâàíèå ïðèéòè ê çàêëþ÷åíèþ: S ÿâëÿåòñÿ ôðàãìåíòîì åùå îäíîãî ñïèñêà ðåäàêöèè Â, ñõîäíîãî ñ D. Áîëåå òî÷íûå ïðî÷òåíèÿ òåêñòà ïðîòîãðàôà ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî êîïèèñò S ðàáîòàë ñ  òîãäà, êîãäà îí ëó÷øå ÷èòàëñÿ. Êîïèèñò D, âèäèìî, ïðèñòóïèë ê ðàáîòå ïîçäíåå, êîãäà òåêñò  êîå-ãäå óæå òðóäíî áûëî ðàçîáðàòü.  ëþáîì ñëó÷àå êîïèèñò D ïîäòâåðæäàåò óòðàòó íåñêîëüêèõ ñåêñòåðíîâ èëè ôðàãìåíòîâ òåêñòà, âêëþ÷àþùèõ çàïèñè íà÷àëà 1610 ãîäà. Îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå òî, ÷òî êîïèèñò D â ñâîèõ çàìå÷àíèÿõ, ïðèïèñêàõ äàåò ïîíÿòü, ÷òî íå çíàåò, ïî÷åìó îòñóòñòâóþò çàïèñè íà÷àëà 1610 ã., è äîïóñêàåò, ÷òî ëèáî ó àâòîðîâ íå áûëî âðåìåíè, ëèáî óòðà÷åíû ôðàãìåíòû ðóêîïèñè. Õîòÿ èç-çà ôðàãìåíòàðíîñòè S òðóäíî â ïîëíîé ìåðå îöåíèòü ðàçëè÷èÿ ìåæäó ñïèñêàìè S è D. «Ïàìÿòíèê áåññìåðòíîé ñëàâû» è ïðîëîã â ñïèñêå D ñîäåðæàò õðîíîëîãè÷åñêèå ðåàëèè òåêñòà, êîòîðûå ïîçâîëÿþò îïðåäåëèòü âðåìÿ âîçíèêíîâåíèÿ ðåäàêöèè Äíåâíèêà (Â), ïðåäñòàâëåííîé ñïèñêàìè D, S, R, O, P è V.  ïåðâûõ ñòðîêàõ ïðîëîãà ãîâîðèòñÿ, ÷òî îí íàïèñàí â ïðàâëåíèå Ñèãèçìóíäà III Âàçû, ò. å. äî ñìåðòè êîðîëÿ â 1632 ãîäó. Ðàññêàçûâàÿ î çëîêëþ÷åíèÿõ ïîëüñêîãî ïîñëà Ìèêóëàÿ Îëåñíèöêîãî â Ðîññèè, àâòîð ïðîëîãà îãîâîðèëñÿ, ÷òî â òî âðåìÿ îí ÿâëÿëñÿ êàñòåëÿíîì Ìàëîãîñêèì. Ïîäîáíûì îáðàçîì î Í. Îëåñíèöêîì ìîæíî áûëî íàïèñàòü ïîñëå åãî ïåðåâîäà â 1611 ã. íà Ðîäîìñêîå êàñòåëÿíñòâî, íî äî íàçíà÷åíèÿ íà äîëæíîñòü Ëþáåëüñêîãî âîåâîäû â 1619 ã. ïîñëå Äåóëèíñêîãî ïåðåìèðèÿ 41 . Åñëè áû ïðîëîã áûë íàïèñàí ïîñëå 1619 ã., êîãäà íàçíà÷åíèå íà áîëåå âûñîêóþ äîëæíîñòü ñîñòîÿëîñü, òî àâòîð íå ïðåìèíóë áû îòìåòèòü ýòî â ñâîåì ñî÷èíåíèè. –

21

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Èìåííî òàê ïîñòóïèë Ì. Ìàðõîöêèé, êîãäà ïèñàë â ñâîèõ ìåìóàðàõ î À. Ãîíñåâñêîì è Ï. Áîðêîâñêîì 42–43 . Âàæíûå õðîíîëîãè÷åñêèå äàííûå ñîäåðæèò «Ïàìÿòíèê áåññìåðòíîé ñëàâû». Çäåñü, â ñòðîôå 48, ïðÿìî ãîâîðèòñÿ î òîì, ÷òî åñëè áû ß. Ñàïåãà áûë æèâ, òî îí áûë áû ïîìîùíèêîì Âëàäèñëàâó â åãî ðàòíûõ äåëàõ, êàê Ãåêòîð – òðîÿíöàì, à Àõèëë – ãðåêàì. Ïîñëåäíåå íàáëþäåíèå äàåò îñíîâàíèå ñâÿçàòü ñîçäàíèå àíàëèçèðóåìîé ðåäàêöèè Äíåâíèêà 1617–1618 ãã. ñî âðåìåíåì ïîõîäà êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà â Ðîññèþ. Ñðàâíèâàÿ Í è Î â ñâîåé ñòàòüå, Â. Ñ. Êðèêñèí îòìåòèë, ÷òî â O èìåþòñÿ çàïèñè çà 7, 18, 19, 20, 22 è 26 èþëÿ, 20, 29 ñåíòÿáðÿ, 7 îêòÿáðÿ è 1–2 íîÿáðÿ 1609 ã.; çà èþíü 1610 è 16 àâãóñòà – 14 ñåíòÿáðÿ 1611 ã., êîòîðûå óòðà÷åíû â Ñ è L, âåðîÿòíî, óæå ïîñëå ñîçäàíèÿ ðåäàêöèè 1617– 1618 ãîäîâ. Ýòè æå çàïèñè â áîëåå ðàííåé ðåäàêöèè ÷èòàþòñÿ â D. Ïî ñâèäåòåëüñòâó èññëåäîâàòåëÿ, â Î, â ñðàâíåíèè ñ Í, îïóùåíû çàïèñè çà 24, 25, 26 îêòÿáðÿ, 15, 16, 28, 30 íîÿáðÿ è 1 äåêàáðÿ 1609 ã.; çà 7–12 ìàðòà, 1–3 èþíÿ, 8– 14 èþíÿ, 17 èþëÿ, 1 àâãóñòà, 25–29 ñåíòÿáðÿ, 8 îêòÿáðÿ, 6 íîÿáðÿ, 17–19 íîÿáðÿ, 24–27 íîÿáðÿ, 3–14 äåêàáðÿ 1610 ã.; çà 5–12 ÿíâàðÿ, 3–4 ôåâðàëÿ, 25 ôåâðàëÿ – 3 ìàðòà, 9–14 àïðåëÿ, 1–3, 20–31 ìàÿ, 2–22 èþíÿ 1611 ãîäà. Ñîêðàùåíû çàïèñè çà 25 ñåíòÿáðÿ 1608 ã., çà 28 ôåâðàëÿ, 13 è 15 àâãóñòà 1610 ã. è 8 ìàðòà 1611 ãîäà 44–45. Ãîðàçäî ìåíüøå ëàêóí, êàê âèäíî èç ïóáëèêóåìîãî íèæå òåêñòà, îáíàðóæèâàåòñÿ â D. Îòñóòñòâèå ñîõðàíèâøèõñÿ â Ñ è L çàïèñåé íåëüçÿ îáúÿñíèòü ïëîõîé ñîõðàííîñòüþ Â. Ðåäàêòîðñêàÿ ðàáîòà áûëà ÿâíî âûçâàíà èäåîëîãè÷åñêèìè ïðè÷èíàìè. Ðåäàêòîð ïîñòàðàëñÿ îïóñòèòü òî, ÷òî ÿâíî êîìïðîìåòèðîâàëî ß. Ñàïåãó è åãî ñîëäàò â ãëàçàõ òîãäàøíåãî ÷èòàòåëÿ. Òàê, áûëè «ïðèãëàæåíû» ïåðåãîâîðû ñ Ñ. Æîëêåâñêèì â èþíå – àâãóñòå 1610 ã., ñ ïîëüñêèì êîðîëåì è åãî êîìèññàðàìè â êîíöå 1610 – íà÷àëå 1611 ãîäà. Âðåçóëüòàòå ïðîäåëàííîé ðàáîòû ß. Ñàïåãà âïîëíå ñòàë ñîîòâåòñòâîâàòü òîìó îáðàçó, êîòîðûé áûë íàðèñîâàí â ïàíåãèðèêàõ è â «Íàäïèñè íà íàäãðîáèè». –

22

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Îòìå÷àÿ ñõîäñòâà R, S è D, íåîáõîäèìî óêàçàòü è íà íåêîòîðûå ðàçëè÷èÿ.  ñïèñêå Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî íåò ãåíåàëîãèè Ñàïåã, êîòîðàÿ, êàê âèäíî èç ðàáîòû Â. Ñ. Êðèêñèíà, áûëà â ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî. Îòñóòñòâóþò òàêæå ýëîãèÿ è ýïèòàôèÿ ß. Ñàïåãå, êîòîðûå îïóáëèêîâàíû Ê. Êîãíîâèöêèì è, âîçìîæíî, íàõîäèëèñü â ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî. Çàïèñè  çà èþíü 1610 ã. – êîíåö àâãóñòà 1611 ã. â R, O, ñóäÿ ïî ñîïîñòàâëåíèþ òåêñòà D ñ P è V, ïîäâåðãëèñü çíà÷èòåëüíîìó âòîðè÷íîìó ðåäàêòèðîâàíèþ, â ðåçóëüòàòå êîòîðîãî îêàçàëèñü ñèëüíî ñîêðàùåíû.  çàïèñè çà 6 àâãóñòà 1608 ã. â D, S, êàê è â Ñ, ãîâîðèòñÿ î äåéñòâèÿõ ðîòìèñòðà ßíóøêîâñêîãî, òîãäà êàê â R è Î – î ðîòìèñòðå Àëåêñàíäðå Ðóáèíêîâñêîì 46 .  ñïèñêå D ê çàïèñè çà 2 àâãóñòà 1611 ã. èìååòñÿ âåñüìà êðàñíîðå÷èâàÿ ïðèïèñêà äðóãèì ïî÷åðêîì: «Ðîòìèñòðà Ðóáèíêîâñêîãî âûñëàëè», êîòîðàÿ íå îñòàâëÿåò ñîìíåíèé, ÷òî èìåííî D, à íå  ïîñëóæèë ïðîòîãðàôîì äëÿ R. Ýêñëèáðèñ ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, èìåâøèéñÿ â êîíöå R, äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ñîçäàòåëåì äàííîãî èçâîäà ðåäàêöèè Äíåâíèêà 1617–1618 ãã. áûë ñàì âëàäåëåö ðóêîïèñè. Âèäèìî, äëÿ òîãî, ÷òîáû äîêàçàòü ñâîå øëÿõåòñêîå ïðîèñõîæäåíèå, ß. Ê. Ðóáèíêîâñêèé ââåë â òåêñò ïàìÿòíèêà ñâîåãî ïðåäêà – ìèôè÷åñêîãî ðîòìèñòðà Àëåêñàíäðà Ðóáèíêîâñêîãî, îòðåäàêòèðîâàë è ïîïîëíèë òåêñò ïàìÿòíèêà ãåíåàëîãèåé è íîâûìè ïîýòè÷åñêèìè ñî÷èíåíèÿìè, íàïèñàííûìè â ÷åñòü ß. Ñàïåãè.  ýêñëèáðèñå ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî óêàçàíî, ÷òî åãî âëàäåëåö ÿâëÿåòñÿ ïî÷òìåéñòåðîì â Òîðóíå. Ýòó äîëæíîñòü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêèé ïîëó÷èë â 1715 ãîäó 47 . Ñëåäîâàòåëüíî, ðóêîïèñü áûëà íàïèñàíà ïîñëå 1715 ã., íî äî åãî ñìåðòè â 1749 ãîäó. Òàêèì îáðàçîì, èç ñïèñêîâ ðåäàêöèè 1617–1618 ãã. çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ äëÿ ðåêîíñòðóêöèè ïåðâîíà÷àëüíîãî òåêñòà Äíåâíèêà ïðåäñòàâëÿþò D è S, òàê êàê ñîäåðæàò çàïèñè, óòðà÷åííûå â îðèãèíàëå è åãî ñïèñêàõ, à ñïèñêè R, O è äîøåäøèå äî íàñ èõ ôðàãìåíòû P è V äàþò èíòåðåñíûé ìàòåðèàë ïî èñòîðèè áûòîâàíèÿ òåêñòà ïàìÿòíèêà â ïîëüñêîé ðóêîïèñíîé òðàäèöèè. –

23

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Ñîêðàùåííàÿ ðåäàêöèÿ Äíåâíèêà Ñî÷èíåíèå Ê. Êîãíîâèöêîãî îòêðûâàåò ðîäîñëîâíàÿ ß. Ñàïåãè, çäåñü æå èìåþòñÿ ïàíåãèðèêè â ÷åñòü ãåòìàíà, ñèëüíî ïåðåðàáîòàííûå î÷åðê ñîáûòèé Ñìóòû è ñîêðàùåííûé òåêñò Äíåâíèêà 48. Íåòðóäíî çàìåòèòü, ÷òî îñíîâó ñî÷èíåíèÿ ïîëüñêîãî èñòîðèêà ñîñòàâëÿåò ðóêîïèñü Ðóáèíêîâñêîãî. Ïàíåãèðèêè, ýïèòàôèþ è «Íàäïèñü íà íàäãðîáèè» ß. Ñàïåãå Ê. Êîãíîâèöêèé ïîìåñòèë â ïðèëîæåíèÿõ, ïðîëîã ñ îïèñàíèåì ñîáûòèé Ñìóòû äî 1608 ã. ïðàêòè÷åñêè çàìåíèë îáèëüíûìè èçâëå÷åíèÿìè è öèòàòàìè èç Äíåâíèêà Ì. Ìíèøåê, ðóêîïèñè Òîâÿíüñêîãî è äðóãèõ èñòî÷íèêîâ.  òåêñòå Äíåâíèêà ó÷åíûé, ïîìèìî òåõ ôðàãìåíòîâ, êîòîðûõ íå áûëî â ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, îïóñòèë çàïèñè: çà 15, 16, 21, 26, 29–30 àâãóñòà, 3–5, 13–17, 23–24, 27 ñåíòÿáðÿ, 5, 7–10, 12–13, 22–24, 28–31 îêòÿáðÿ, 12–14 íîÿáðÿ, 17, 28, 30 äåêàáðÿ 1608 ã.; çà 2, 6, 10–11, 14, 16, 20, 24, 29– 31 ÿíâàðÿ, 1–2, 4, 17, 20–21, 25 ôåâðàëÿ, 1–3, 5, 9–10, 13, 17, 20–23, 25–26 ìàðòà, 4–6, 10–11, 13–14, 18–21, 25, 30 àïðåëÿ, 1, 6–15, 21–25 ìàÿ, 1–3, 5–7, 9, 12–20, 24–26, 29 èþíÿ, 1–2, 6–7, 27–30 èþëÿ, 4, 9–20, 24–27, 29–31 àâãóñòà, 3, 18–29 ñåíòÿáðÿ, 1, 4–7, 21, 24–27, 29–30 îêòÿáðÿ, 2, 3–5, 8–16, 23–24 íîÿáðÿ 1609 ã.; çà 13, 16, 26–27 ôåâðàëÿ, 3–12 ìàðòà, 16–24, 27–29 èþíÿ, 17–31 èþëÿ, 11–12, 15–23, 25–26, 30 àâãóñòà, 3, 7–10, 12–15, 17–21, 23 ñåíòÿáðÿ, 1, 3, 6, 8–31 îêòÿáðÿ, 1–5, 7– 30 íîÿáðÿ, 1–13, 15–18, 21–22 äåêàáðÿ 1610 ã.; çà 2, 4, 5–12, 15–25, 28–31 ÿíâàðÿ, 2–15 ôåâðàëÿ, çà âåñü ìàðò, 1, 3–24, 26–31 àïðåëÿ, 1–6, 9–17, 9–31 ìàÿ, 2–4, 6–12 èþíÿ, 2, 7–10, 15, 17, 19–24, 27–29, 31 èþëÿ, 1–5, 11, 19, 21–23, 25–27, 31 àâãóñòà, 2, 5–6 ñåíòÿáðÿ 1611 ãîäà. Îñòàâøèåñÿ çàïèñè Ê. Êîãíîâèöêèé ïîäâåðã çíà÷èòåëüíîé ðåäàêòîðñêîé ïðàâêå. Àíàëèç íàïðàâëåíèÿ ðåäàêòîðñêîé ðàáîòû ïîêàçûâàåò, ÷òî èññëåäîâàòåëü, íàðÿäó ñ ñîêðàùåíèåì ìàëîçíà÷èòåëüíûõ ýïèçîäîâ, óáðàë âñå ñîîáùåíèÿ î ñïîðàõ ìåæäó îòäåëüíûìè ÷àñòÿìè ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, î ðàçíîãëàñèÿõ ñîëäàò ñî ñâîèì ãåòìàíîì, êîðîëåì è Ñ. Æîëêåâñêèì.  ðåçóëüòàòå ßí –

24

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Ñàïåãà è åãî âîèíû â ñî÷èíåíèè Ê. Êîãíîâèöêîãî îêîí÷àòåëüíî ïðåäñòàëè âåðíûìè ïîääàííûìè ïîëüñêîãî êîðîëÿ, äåéñòâîâàâøèìè ïî åãî çàäàíèþ, ÷òî ââåëî â çàáëóæäåíèå èñòîðèêîâ, êîòîðûå âèäÿò âî âòîðæåíèè ñàïåæèíöåâ íà÷àëî ñêðûòîé èíòåðâåíöèè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â Ðîññèþ.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ïóáëèêàöèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî è åå ðóññêèé ïåðåâîä ïðåäñòàâëÿþò èíòåðåñ òîëüêî êàê ôàêò èñòîðèîãðàôèè è ïðèìåð òðàêòîâêè èñòî÷íèêîâ â XVIII â.; îíà ìîæåò áûòü èñïîëüçîâàíà òàêæå äëÿ ðåêîíñòðóêöèè îòäåëüíûõ ôðàãìåíòîâ óòðà÷åííîé ðóêîïèñè ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî.

Äíåâíèê è äîêóìåíòû Àðõèâà ß. Ñàïåãè Êðèòè÷åñêèé àíàëèç ñîõðàíèâøèõñÿ çàïèñåé Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè ïîêàçûâàåò, ÷òî ïðîïóñêè â òåêñòå ïàìÿòíèêà âîçíèêëè íå òîëüêî âñëåäñòâèå óòðàòû íåñêîëüêèõ ëèñòîâ îðèãèíàëà. Ñåêðåòàðè ãåòìàíà ðåãóëÿðíî äåëàëè çàïèñè â Äíåâíèêå òîëüêî òîãäà, êîãäà ñàïåæèíöàì ñîïóòñòâîâàë óñïåõ. Ïî ìåðå óõóäøåíèÿ îáñòàíîâêè çàïèñè âåëèñü ìåíåå ðåãóëÿðíî. Ôðàãìåíòàðíî ïðåäñòàâëåíû ñâèäåòåëüñòâà î ñîáûòèÿõ äåêàáðÿ 1609 – èþíÿ 1610 ã., êîãäà Ìèõàèë Ñêîïèí-Øóéñêèé èçãíàë ñàïåæèíöåâ èç Çàìîñêîâüÿ 4 9 . Àâòîðû Äíåâíèêà ðàññêàçûâàëè â ñâîèõ çàïèñÿõ î òîé îáñòàíîâêå, êîòîðàÿ öàðèëà â Ðîññèè, î áîÿõ ñàïåæèíöåâ ñ ïðîòèâíèêàìè, î ïåðåãîâîðàõ ñ ðàçëè÷íûìè ïðàâèòåëüñòâàìè ïî âîïðîñàì î íàéìå íà ñëóæáó è äð. Îíè áûëè ìíîãîñëîâíû ïðè îïèñàíèè ïîáåä ãåòìàíà è åãî ñîëäàò (íàïðèìåð, ñðàæåíèé ó ñåëà Ðàõìàíöåâà è â Ðîñòîâå), âåñüìà ñäåðæàííû â ñîîáùåíèÿõ î íåóäà÷àõ (â ÷àñòíîñòè, â ðàññêàçàõ î áîå ó Êàëÿçèíà, øòóðìå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ 28 èþëÿ 1609 ã.), ñòàðàòåëüíî çàìàë÷èâàëè ïîðàæåíèÿ (ïðè øòóðìå Òðîèöû 1 íîÿáðÿ 1608 ã. è 28 èþíÿ 1609 ãîäà) 50. Âñå ýòè è äðóãèå ôàêòû ñâèäåòåëüñòâóþò î òîì, ÷òî ïîêàçàíèÿ àâòîðîâ Äíåâíèêà òåíäåíöèîçíû è íóæäàþòñÿ â ïðîâåðêå ïî äàííûì äðóãèõ èñòî÷íèêîâ. –

25

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Ñåêðåòàðè ßíà Ñàïåãè ïî÷òè åæåäíåâíî ôèêñèðîâàëè â ñâîèõ çàïèñÿõ ïîëó÷åíèå è îòïðàâêó ãåòìàíîì ïèñåì, âåñòåé, ïðèáûòèå ãîíöîâ, ïîêàçàíèÿ ëàçóò÷èêîâ, ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ. Ìíîãèå èç óïîìÿíóòûõ â Äíåâíèêå áóìàã ñîõðàíèëèñü â àðõèâàõ Ïîëüøè, Ðîññèè, Óêðàèíû è Øâåöèè 51 . Ñ èõ ïîìîùüþ ìîæíî âûÿñíèòü ïðèíöèïû îòáîðà èíôîðìàöèè ñåêðåòàðÿìè ãåòìàíà è íàïðàâëåíèå èõ ðåäàêòîðñêîé ðàáîòû. Ñîïîñòàâëåíèå äîêóìåíòîâ Àðõèâà ßíà Ñàïåãè è Äíåâíèêà ïîêàçûâàåò, ÷òî êàíöåëÿðèÿ ãåòìàíà îòìå÷àëà â ñâîèõ çàïèñÿõ òîëüêî ñàìûå âàæíûå èç íèõ. Îáû÷íàÿ ïåðåïèñêà, ÷àñòíûå ÷åëîáèòíûå è ïèñüìà, êàê ïðàâèëî, íå óïîìèíàëèñü 52 . Àíàëèç ñîäåðæàíèÿ ïîñëàíèé è ñâåäåíèé î íèõ â Äíåâíèêå îáíàðóæèâàåò, ÷òî ñåêðåòàðè ßíà Ñàïåãè äîâîëüíî òî÷íî ïåðåäàâàëè ñîäåðæàíèå äîêóìåíòîâ íà ïîëüñêîì ÿçûêå 53. Îò÷åò ïîñëîâ ñàïåæèíöåâ Jego m. p. hetman koronny przyczyta³ tê s³awe dobr¹ i dzielnoœæ mios³a swego, w czym nigdy iako rze przeszkod¹ nie by³ i byæ nie chce...

Äíåâíèê Jego moœæ pan hetman koronny s³awe dobr¹ i dzielnoœæ rzemiesk¹ przyznawa, i jako w zas³ugach przeszkod¹ nie by³, tak i teraz byæ nie chce...

Áëèçêî ê òåêñòó èçëàãàëîñü ñîäåðæàíèå ðóññêèõ äîêóìåíòîâ 54 : Ãðàìîòà Ì. Ñêîïèíà Ñâåéñêèé êîðîëü Êàðëî øëåò êî ãîñóäàðþ… íà ïîìî÷ü îò âîðîâ è îò ëèòîâñêèõ ëþäåé, íåìåöêèõ ðàòíûõ êîííûõ è ïåøèõ íàåìíûõ ìíîãèõ ëþäåé êîâàíóþ ðàòü... ïÿòüíàäöàòü òûñÿ÷...

Äíåâíèê Êîðîëü Êàðëóñ ïîñëà ïîìî÷ü òåáå âîéñêà íåìåöêîãî 15 òûñÿ÷…

Ðàññïðîñíûå ðå÷è È. Äìèòðèåâà ...à íà âûëîñêó íå âûõîäÿò ÷àñòî äëÿ òîâî, ÷òî âñå áîëüíû, à áîëåçíü – öûíãà...

Äíåâíèê ...íà âûëàçêó äëÿ òîãî íå ÷àñòî âûõîäÿò… òàê êàê ìíîãî ëþäåé ïîóìèðàëî – öûíãà.

–

26

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

Ïåðâîå âðåìÿ ïèñàâøèå Äíåâíèê ïëîõî îðèåíòèðîâàëèñü â ðåàëèÿõ ðóññêîé æèçíè, îñîáåííî ïðè âîñïðèÿòèè èíôîðìàöèè íà ñëóõ; â ýòèõ ñëó÷àÿõ èíîãäà äîïóñêàëèñü îøèáêè èëè íåòî÷íîñòè. Ê ïðèìåðó, â ïåðâûõ çàïèñÿõ Ìèõàèëà Ñêîïèíà íàçûâàþò Èâàíîì, Îñèïà Ñåëåâèíà – Öåêàâèíûì, Ôåäîðà Áîðÿòèíñêîãî – Ðîìàíîì, Ìèõàèëà Âåëüÿìèíîâà – Íèêèòîé è ò. ä. Ìèõàèëà Âåëüÿìèíîâà óïîìèíàëè òî êàê Âëàäèìèðñêîãî, òî êàê Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäó. Îòìå÷àëè, ÷òî Êàëóãà ðàñïîëîæåíà â óñòüå Îêè è ò. ä. Èìåëèñü è ÿçûêîâûå òðóäíîñòè â ïåðåäà÷å íåñëàâÿíñêèõ òîïîíèìîâ. Àðçàìàñ ñåêðåòàðè ãåòìàíà íàïèñàëè Çåðçîìàøåì, Òåìíèêî⠖ Òûìíèêîâûì, Àëàòûðü – Àëòûðåì è ò. ä. 55 Îäíàêî â ïîñëåäóþùèõ çàïèñÿõ ìíîãèå èç ýòèõ îøèáîê è íåòî÷íîñòåé áûëè óñòðàíåíû.  öåëîì, êàê âèäíî èç ïðèâåäåííûõ âûøå ïðèìåðîâ, àâòîðû Äíåâíèêà äîâîëüíî òî÷íî ïîíèìàëè è çàïèñûâàëè ñîáðàííûå ñâåäåíèÿ. Çàïèñè â Äíåâíèêå îò÷àñòè ïîìîãàþò âîññòàíîâèòü îñíîâíîå ñîäåðæàíèå óòðà÷åííûõ èëè ïîêà íå íàéäåííûõ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ßíà Ñàïåãè. Ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî ßí Ñàïåãà ëåòîì – îñåíüþ 1608 ã. ïðîÿâëÿë ïðèñòàëüíîå âíèìàíèå ê ðàáîòå ñâîèõ ñåêðåòàðåé. Êàê ñâèäåòåëüñòâóåò àíàëèç ðóêîïèñåé, îí âíîñèë â çàïèñè Äíåâíèêà óòî÷íåíèÿ, èíîãäà äåëàë íà ïîëÿõ îáøèðíûå ïðèïèñêè, â êîòîðûõ èçëàãàë ïîêàçàíèÿ ëàçóò÷èêîâ, îïèñûâàë, êàê åãî ïðèíèìàëè ñòàðöû Áîëäèíà ìîíàñòûðÿ, âÿçåìñêèé âîåâîäà, èçëàãàë õîä ïåðåãîâîðîâ ñ Ì. Îëåñíèöêèì, Ê. Âèøíåâåöêèì, ñ ïîñëàìè Âàñèëèÿ Øóéñêîãî – Áóòóðëèíûì è Ïðîçîðîâñêèì. Ýòè ïðèïèñêè, ñäåëàííûå ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé è ñîäåðæàùèå óíèêàëüíûå ñâåäåíèÿ, ÿâëÿþòñÿ äëÿ èñòîðèêîâ öåííåéøèì èñòî÷íèêîì èíôîðìàöèè. Ïðàâäà, îñåíüþ 1608 ã. áóðíûå ñîáûòèÿ Ñìóòû îòâëåêëè ãåòìàíà îò íàáëþäåíèÿ çà õîäîì ðàáîòû íàä Äíåâíèêîì.  äàëüíåéøåì îí ëèøü îäíàæäû (ëåòîì 1610 ã.) ñäåëàë îáøèðíóþ âñòàâêó â òåêñò ïàìÿòíèêà, èçëîæèâ â íåé ñîäåðæàíèå îñîáî âàæíîãî ïèñüìà Ñ. Æîëêåâñêîãî. Ìåíüøå âíèìàíèÿ Äíåâíèêó ñòàëè óäåëÿòü è åãî –

27

–

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

ñåêðåòàðè, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò âîçðàñòàþùàÿ äåíü îòî äíÿ íåáðåæíîñòü ïî÷åðêà ïèñàâøåãî Äíåâíèê.  ðåçóëüòàòå äëÿ ó÷åíûõ îñòàëèñü íåèçâåñòíûìè ìíîãèå ôàêòû è ïîäðîáíîñòè, êîòîðûå ïðèõîäèòñÿ ÷åðïàòü èç äðóãèõ èñòî÷íèêîâ 56 . Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè, òàêèì îáðàçîì, ÿâëÿåòñÿ öåííûì ïàìÿòíèêîì èñòîðèè, êîòîðûé, áóäó÷è äîïîëíåí äàííûìè Àðõèâà ãåòìàíà, îòêðûâàåò âîçìîæíîñòü âîññòàíîâèòü ìíîãèå âàæíûå çâåíüÿ â öåïè ñîáûòèé, ñâÿçàííûõ ñ äâèæåíèåì Ëæåäìèòðèÿ II è Ñìóòîé â öåëîì. Ïðîâåäåííûé êðèòè÷åñêèé àíàëèç ñïèñêîâ Äíåâíèêà è åãî ïóáëèêàöèé ïîçâîëÿåò ïðîñëåäèòü â îáùèõ ÷åðòàõ èñòîðèþ òåêñòà è îòðàçèòü åå â ñòåììå.  1608–1611 ãã. ñåêðåòàðÿìè ß. Ñàïåãè ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé áûë íàïèñàí îðèãèíàë (Ñ).  1611–1617 ãã. ýòîò îðèãèíàë áûë ïåðåïèñàí íàáåëî (L), çàòåì â 1617–1618 ãã., â ñâÿçè ñ ïîõîäîì êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà â Ðîññèþ, áûëà ñîçäàíà íîâàÿ, «ïàðàäíàÿ» ðåäàêöèÿ ñî÷èíåíèÿ, êîòîðàÿ íà÷èíàëàñü «Êîëîííîé áåññìåðòèÿ», «Ïàìÿòíèêîì áåññìåðòíîé ñëàâû» è ïðîëîãîì, ïîñëå ÷åãî ñëåäîâàë îòðåäàêòèðîâàííûé òåêñò Äíåâíèêà, çàâåðøàâøèéñÿ «Íàäïèñüþ íà íàäãðîáèè». Ðåäàêòîðû ïîñòàðàëèñü ïðåäñòàâèòü ñàïåæèíöåâ âåðíûìè ñëóãàìè êîðîëÿ è ïàòðèîòàìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Íàèáîëåå òî÷íî ýòó ðåäàêöèþ îòðàæàþò ñïèñêè D è S.  êîíöå XVII – íà÷àëå XVIII â. ïîëüñêèé èñòîðèê ß. Ðóáèíêîâñêèé ñîçäàë îñîáûé èçâîä ýòîé ðåäàêöèè, â êîòîðîì â êà÷åñòâå îäíîãî èç äåéñòâóþùèõ ëèö ïîÿâèëñÿ åãî ïðåäîê, à ðóêîïèñü Äíåâíèêà, âåðîÿòíî, áûëà äîïîëíåíà ðîäîñëîâèåì ß. Ñàïåãè, ýëîãèåé è ýïèòàôèåé.  êîíöå XVIII â. ïîëüñêèé èññëåäîâàòåëü Ê. Êîãíîâèöêèé, ðàäèêàëüíî ñîêðàòèâ è ïåðåðàáîòàâ ðóêîïèñü ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî, îêîí÷àòåëüíî ïðåâðàòèë ß. Ñàïåãó è åãî ñîëäàò â âåðíûõ ñëóã êîðîëÿ, òàéíî äåéñòâîâàâøèõ ñ åãî âåäîìà â Ðîññèè, è òåì ñàìûì ââåë â çàáëóæäåíèå èñòîðèêîâ. Ýòî ñïîñîáñòâîâàëî ïîÿâëåíèþ â èñòîðèîãðàôèè òåîðèè î ñêðûòîé èíòåðâåíöèè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â Ðîññèþ. – 28 –

Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê

C B L

S

U

Y

D K

R O

I P

G

H V

– íåñîõðàíèâøèåñÿ ñïèñêè;

– íåñîõðàíèâøèåñÿ ðåäàêöèè;

– ñîõðàíèâøèåñÿ ñïèñêè;

– ñîõðàíèâøèåñÿ ðåäàêöèè;

– ïóáëèêàöèè

Ñïèñêè è ðåäàêöèè Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè (ñòåììà): C – îðèãèíàë (1608–1611 ãã.); L – ñïèñîê Ñ. Â. Ñîëîâüåâà (20–40-å ãã. XVII â.);  – ðåäàêöèÿ 1617–1618 ãã.; S – øâåäñêèé ñïèñîê (âòîðàÿ ÷åòâåðòü XVII â.); D – ñïèñîê Ñ. Ô. Ðóñåöêîãî (20–30-å ãã. XVII â.); R – ñïèñîê ß. Ê. Ðóáèíêîâñêîãî (ïåðâàÿ ïîëîâèíà XVIII â.); U – Èñòîðèÿ Ëîæíîãî Äìèòðèÿ Þ. Áóäèëû (20–50-å ãã. XVII â.); Y – êðàòêèé ðàññêàç î ïîõîäå ß. Ñàïåãè â Ðîññèþ (20–50-å ãã. XVII â.); Ê – èçâëå÷åíèÿ Ê. Êîãíîâèöêîãî (êîíåö XVIII â.); I – ïåðåâîä È. Ñ. (30–40-å ãã. XIX â.); O – êîïèÿ È. Îíàöåâè÷à (30–40-å ãã. XIX â.); G – ñïèñîê À. Ãèðøáåðãà (êîíåö XIX â.); P – âûïèñêè Ë. Ïòàøèöêîãî (êîíåö XIX â.); Í – ïóáëèêàöèÿ À. Ãèðøáåðãà (íà÷àëî XX â.); V – âûïèñêè Â. Ñ. Êðèêñèíà (íà÷àëî XX â.)

ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ

ÀÐÕÈÂÀ ßÍÀ 1608–1611 ÃÎÄÎÂ: ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄ×ÅÑÊÈÉ

ÑÀÏÅÃÈ ÀÍÀËÈÇ

Àðõèâ ß. Ñàïåãè, ñîãëàñíî ãèïîòåçå ïîëüñêèõ è ðîññèéñêèõ èñòîðèêîâ XVIII–XX ââ., íàêàïëèâàëñÿ â ïîõîäíîé êàíöåëÿðèè ïðåäâîäèòåëÿ íàåìíûõ ñîëäàò â òå÷åíèå òðåõ ëåò èõ ïðåáûâàíèÿ â Ðîññèè – ñ ëåòà 1608 ïî ñåíòÿáðü 1611 ãîäà. Ïîñëå ñìåðòè ß. Ñàïåãè 4 (14) ñåíòÿáðÿ 1611 ã. åãî ñîëäàòû âûâåçëè äîêóìåíòû âìåñòå ñ òåëîì ñâîåãî ãåòìàíà è ïåðåäàëè èõ âäîâå. Çàòåì â òå÷åíèå XVII–XX ââ. ìàòåðèàëû Àðõèâà áûëè ðàçäåëåíû è ïîïàëè â ðàçëè÷íûå êîëëåêöèè â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèè, Ïîëüøè, Óêðàèíû, Øâåöèè 57. Ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè óñòàíîâëåíî, ÷òî áóìàãè ß. Ñàïåãè îòëîæèëèñü ñðåäè ìàòåðèàëîâ ñîáðàíèé: Ñàïåã (Ðîæàíñêîå, Êðàñèëîâñêîå) 58 , ãðàôîâ Áðàãå (áûâøåå Áåðåçñêîå) 59 , Õîäêåâè÷åé 6 0 , Ðàäçèâèëëîâ 6 1 , ×àðòîðèæñêèõ 6 2 , Îññîëèímñêèõ 63 , â êîëëåêöèÿõ Ï. À. Ìóõàíîâà, Ñ. Â. Ñîëîâüåâà, Ã. Ä. Õèëêîâà 64 , Í. Í. Äóáðîâñêîãî 65 . Îòäåëüíûå ïèñüìà îòëîæèëèñü â ñîáðàíèÿõ Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû, ×àëîâñêîãî è Ïåðãàìèíîâûõ 66 èëè õðàíèëèñü äî èõ ãèáåëè â áèáëèîòåêàõ Çàëóöêèõ, Áçîñòîâñêîãî, Ãëàâíîãî øòàáà 67. Îòûñêàòü ïèñüìà ßíà Ñàïåãè â Êèåâñêîì 68 è Âèëåíñ–

30

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

êîì 69 ñîáðàíèÿõ Ñàïåã íå óäàëîñü 70 . Îñíîâíîé ìàññèâ äîêóìåíòîâ ß. Ñàïåãè äî 1606 ã. îïóáëèêîâàí À. Ïðîõàçêîé â «Àðõèâå Äîìà Ñàïåã»71. Çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü äîêóìåíòîâ ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãã. òàêæå îïóáëèêîâàíà â ðàçëè÷íûõ ðîññèéñêèõ è ïîëüñêèõ èçäàíèÿõ 72.

Êîëëåêöèè äîêóìåíòîâ ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ Îäíà èç êðóïíûõ êîëëåêöèé áóìàã ßíà Ñàïåãè, ìàòåðèàëû êîòîðîé áûëè ïåðâûìè ââåäåíû â íàó÷íûé îáîðîò, îòëîæèëàñü â èìåíèè ëèòîâñêîãî êàíöëåðà Ëüâà Ñàïåãè â Ðîæàíå. Íåäàâíî íàéäåííûé ïîëüñêèì èñòîðèêîì Ì. Ñòðàøåâè÷åì äîêóìåíò ïîçâîëÿåò óñòàíîâèòü, êàêèì îáðàçîì áóìàãè áûâøåãî ãåòìàíà ñàìîçâàíöà ïîïàëè ê åãî òðîþðîäíîìó áðàòó è ïëåìÿííèêó.  èñòî÷íèêå ñîîáùàåòñÿ, ÷òî ïî ðàñïîðÿæåíèþ Êàçèìèðà Ñàïåãè â Ãðîäêå ó Àííû Ñàïåãè ìå÷íèêîì Âèëåíñêèì Íèêîëàåì Ìèíåâñêèì áûëè èçúÿòî ìíîãî «ìîñêîâñêèõ ãðàìîò è äîãîâîðíûõ ëèñòîâ öàðÿ Äìèòðèÿ è ñàìîé öàðèöû ê ïîêîéíîìó å. ì. ïàíó ßíó Ñàïåãå, ñòàðîñòå Óñâÿöêîìó, íàïèñàííûõ»73. Âèäèìî, ýòà âûåìêà áûëà äàëåêî íå ïåðâîé.  Ðîæàíñêîì ñîáðàíèè îòëîæèëèñü òàêæå ïèñüìà êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III, Ëæåäìèòðèÿ II è Ð. Ðîæèíñêîãî íà ïîëüñêîì ÿçûêå, êîòîðûå, ñóäÿ ïî âñåìó, áûëè âçÿòû ðàíåå, åùå ïðè æèçíè Ëüâà Ñàïåãè, òàê êàê ïðåäñòàâëÿëè çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ äëÿ âîñòî÷íîé ïîëèòèêè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé.  ñåðåäèíå XVII â. ñûí Ëüâà Ñàïåãè Êàçèìèð Ëåâ ïîäàðèë ÷àñòü ìàòåðèàëîâ Ðîæàíñêîãî ñîáðàíèÿ Âèëåíñêîé àêàäåìèè, ãäå îñíîâàë êàôåäðó êàíîíè÷åñêîãî è ãðàæäàíñêîãî ïðàâà. Íûíå ÷àñòü ïîäàðåííîé êîëëåêöèè õðàíèòñÿ â áèáëèîòåêå Âèëåíñêîãî óíèâåðñèòåòà. Áóìàãè ß. Ñàïåãè â ýòó êîëëåêöèþ íå âîøëè 74 . Îñíîâíîé àðõèâ, â êîòîðîì íàõîäèëèñü áóìàãè ß. Ñàïåãè, îñòàëñÿ â Ðîæàíå.  êîíöå XVIII â. ïîëüñêèé èñòîðèê Ê. Êîãíîâèöêèé îòûñêàë çäåñü ïèñüìà Ñèãèçìóíäà III, Ëæåäìèòðèÿ II, Ì. Ìíèøåê, êîòîðûå îïóáëèêîâàë â ïðèëîæåíèÿõ ê «Æè–

31

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

òèþ ßíà Ñàïåãè».  30-å ãã. XIX â. Ï. À. Ìóõàíîâ ïåðåâåë íåêîòîðûå èç ýòèõ äîêóìåíòîâ íà ðóññêèé ÿçûê è èçäàë â ñâîèõ ñáîðíèêàõ ìàòåðèàëîâ ïî èñòîðèè Ñìóòû 75 .  ñåðåäèíå XIX â. Ñàïåãè ïåðåäàëè Ðîæàíñêèé àðõèâ â Áèáëèîòåêó Ïîëüñêîé àêàäåìèè íàóê â Êðàêîâå.  êîíöå XIX â. àðõèâíîå ñîáðàíèå áûëî âíîâü îáñëåäîâàíî À. Ïðîõàçêîé è À. Ãèðøáåðãîì, êîòîðûå íàøëè è ñêîïèðîâàëè íå óïîìÿíóòûå Ê. Êîãíîâèöêèì ïèñüìà Ð. Ðîæèíñêîãî, äîíåñåíèÿ ñàïåæèíñêèõ ðîòìèñòðîâ. Èñòîðèêè íàìåðåâàëèñü îñóùåñòâèòü ïåðâûå íàó÷íûå èçäàíèÿ áóìàã ßíà Ñàïåãè â ìíîãîòîìíèêàõ «Àðõèâ Äîìà Ñàïåã» è «Ïîëüøà è Ìîñêîâèÿ â ïåðâîé ïîëîâèíå XVII â.», â êîòîðûå ïðåäïîëàãàëîñü âêëþ÷èòü êàê õîðîøî èçâåñòíûå, òàê è âíîâü îòêðûòûå äîêóìåíòû. Ê ñîæàëåíèþ, òîìà, ñîäåðæàùèå áóìàãè ßíà Ñàïåãè èç «ðóññêîãî» Àðõèâà, ïî ðàçíûì ïðè÷èíàì íå âûøëè â ñâåò 76 . Íåîïóáëèêîâàííûå ìàòåðèàëû ßíà Ñàïåãè èç Ðîæàíñêîé áèáëèîòåêè îñòàëèñü íåèçâåñòíû ðóññêèì èñòîðèêàì.  80-å ãã. ÕÕ â. Á. Í. Ôëîðÿ, ïîçíàêîìèâøèñü ñ äîêóìåíòàìè Ðîæàíñêîãî ñîáðàíèÿ, îïóáëèêîâàë íåñêîëüêî äîêóìåíòîâ è îòìåòèë, ÷òî çäåñü âîçìîæíû èíòåðåñíûå íàõîäêè. Îäíîâðåìåííî èññëåäîâàòåëü îáíàðóæèë â ðóêîïèñè ¹ 360 èç ñîáðàíèÿ Õîäêåâè÷åé ïèñüìà ê ßíó Ñàïåãå ðóêîâîäèòåëåé Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ è ÷åëîáèòíûå æèòåëåé ðàçíûõ óåçäîâ Ðîññèè 77 . Ïðîâåäåííûé íàìè àíàëèç ñîäåðæàíèÿ äîêóìåíòîâ â ìèêðîôèëüìå Ðîæàíñêîãî ñîáðàíèÿ è ðóêîïèñè Õîäêåâè÷åé, ëþáåçíî ïðåäîñòàâëåííîãî íàì ïðîô. Â. Óðáàíîì, ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèë ïðåäïîëîæåíèå èññëåäîâàòåëÿ. Ñðåäè áóìàã ãåòìàíà îêàçàëèñü íåèçâåñòíûå ïèñüìà, äàííûå êîòîðûõ ïðîëèâàþò ñâåò íà ìíîãèå ñîáûòèÿ Ñìóòû â 1608–1611 ãîäàõ 78 .  ñåðåäèíå XVII â. âî âðåìÿ Òðèäöàòèëåòíåé âîéíû øâåäû çàõâàòèëè è âûâåçëè Áåðåçñêèé àðõèâ Ñàïåã, êîòîðûé áûë ïîìåùåí â êîðîëåâñêîì Ñêó-Êëîñòåðñêîì çàìêå. Âñêîðå êîðîëü ïîæàëîâàë çàìîê è áèáëèîòåêó âèäíîìó ïîëêîâîäöó òîãî âðåìåíè áàðîíó Âðàíãåëþ. Ïîñëå ñìåðòè âëà–

32

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

äåëüöà çàìîê ïåðåøåë åãî ðîäñòâåííèêàì – ãðàôàì Áðàãå, ÷üèì èìåíåì âïîñëåäñòâèè áûëà íàçâàíà êîëëåêöèÿ.  áèáëèîòåêå Áðàãå â ðàçíîå âðåìÿ ðàáîòàëè ß. Õ. Àëüáåðòðàíäè, È. Ñåðàêîâñêèé, Ñ. Â. Ñîëîâüåâ, Å. Òûøêåâè÷, À. ×óìèêîâ, À. Ãèðøáåðã, Þ. Ãîòüå, Á. Í. Ôëîðÿ 79.  êîíöå XVIII â. ïîëüñêèå àðõèâèñòû ß. Õ. Àëüáåðòðàíäè è È. Ñåðàêîâñêèé ïî ïîðó÷åíèþ ïîñëåäíåãî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñ. Ïîíÿòîâñêîãî ñîâåðøèëè ïîåçäêó â Øâåöèþ è ïðîäîëæèòåëüíîå âðåìÿ ðàáîòàëè â áèáëèîòåêå ãðàôîâ Áðàãå. Âïîñëåäñòâèè â áèáëèîòåêå È. Ñåðàêîâñêîãî Â. Ì. Îáîëåíñêèé è Ï. À. Ìóõàíîâ ðàçûñêàëè ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ßíó Ñàïåãå è êàðòó-ñõåìó Ïîâîëæüÿ. Íà êàðòåñõåìå èìåëèñü êðàòêèå çàïèñè, â êîòîðûõ êí. Ñ. Â. Ïðîçîðîâñêèé íàçâàí «áðàòîì», «ñåðäå÷íûì äðóãîì» è óäåëåíî ìíîãî âíèìàíèÿ ñóäüáå ñûíà áîÿðñêîãî Êèðèëëà Õâîñòîâà. Èç çàïèñåé Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè ñëåäóåò, ÷òî Êèðèëë Õâîñòîâ áûë ëàçóò÷èêîì ãåòìàíà â Ìîñêâå. Âíîñÿ ïðàâêè â Äíåâíèê, ßí Ñàïåãà ïîä÷åðêíóë, ÷òî êí. Ñ. Ïðîçîðîâñêèé ÿâëÿåòñÿ åãî «ïîáðàòèìîì». Âñå ýòî äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî äîêóìåíò ïðèíàäëåæàë ß. Ñàïåãå è ÷òî, âåðîÿòíî, áóìàãè ãåòìàíà èç ýòîé êîëëåêöèè âîñõîäÿò ê ñîáðàíèþ ãðàôîâ Áðàãå. Ïîñëå ñìåðòè È. Ñåðàêîâñêîãî ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ïîïàëî â áèáëèîòåêó ãðàôà Ëåäóõîâñêîãî, çàòåì â áèáëèîòåêó Áà÷èíñêèõ. Äàëüíåéøàÿ ñóäüáà ýòèõ äîêóìåíòîâ íàì íåèçâåñòíà 80 .  30–40-å ãã. XIX â. ïðîôåññîð Ãåëüñèíãôîðñêîãî óíèâåðñèòåòà Ñ. Â. Ñîëîâüåâ âûâåç èç Øâåöèè êðóïíóþ êîëëåêöèþ äîêóìåíòîâ íà÷àëà XVII â. íà ðóññêîì ÿçûêå. Ìíîãèå èç ýòèõ ïèñåì è ÷åëîáèòíûõ áûëè àäðåñîâàíû ßíó Ñàïåãå.  îò÷åòàõ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâ óêàçàë, ÷òî ñîáðàíèå Áðàãå íå ñîäåðæèò öåííûõ äîêóìåíòîâ ïî ðîññèéñêîé èñòîðèè è ÷òî ïðîäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè äîêóìåíòû ïðèîáðåòåíû ó íåèçâåñòíîãî ëèöà â Ëóíäå 81. Ì. Ìàëèíîâñêèé è À. Ïæåäæåöêèé óñîìíèëèñü â ïðàâäèâîñòè ðàññêàçà èñòîðèêà è âûñêàçàëè ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî Ñ. Â. Ñîëîâüåâ ïîëó÷èë ñàïåæèíñêèå äîêóìåíòû èç ñî–

33

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

áðàíèÿ Áðàãå 82 . Íàì óäàëîñü îáíàðóæèòü òîìó ïîäòâåðæäåíèå.  1838 ã. Ô. Áóëãàðèí, ïóòåøåñòâóÿ ïî Øâåöèè, âñòðåòèë Ñ. Â. Ñîëîâüåâà â áèáëèîòåêå Ñêó-Êëîñòåðñêîãî çàìêà. Èñòîðèê, ïî ñâèäåòåëüñòâó ïóòåøåñòâåííèêà, áûë ñèëüíî îáåñïîêîåí, êîãäà àâòîð ïüåñû «Äìèòðèé Ñàìîçâàíåö» çàèíòåðåñîâàëñÿ ðóêîïèñÿìè áèáëèîòåêè Áðàãå. Âî âðåìÿ îñìîòðà áèáëèîòåêè Ô. Áóëãàðèí ñëó÷àéíî âçÿë â ðóêè Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè. Ñ. Â. Ñîëîâüåâ ïðè ýòîì ñèëüíî ïîáëåäíåë. Ïóòåøåñòâåííèê îáúÿñíèë ïîâåäåíèå Ñ. Â. Ñîëîâüåâà íåæåëàíèåì ðàçäåëèòü ñ êåì áû òî íè áûëî ñëàâó ïåðâîîòêðûâàòåëÿ è âûñêàçàë ñîæàëåíèå, ÷òî åãî çíàíèå ïîëüñêîãî íå áûëî èñïîëüçîâàíî èñòîðèêîì äëÿ îïèñàíèÿ 29 ïîëüñêèõ ðóêîïèñåé ñîáðàíèÿ Áðàãå. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî ïî âîçâðàùåíèè â Ðîññèþ Ñ. Â. Ñîëîâüåâ ïðîäàâàë ñîáðàííûå â Øâåöèè äîêóìåíòû Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè, òî ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî èñòîðèê ñòðåìèëñÿ ñêðûòü èñòî÷íèê ñâîèõ äîõîäîâ è ââåë â çàáëóæäåíèå ïåòåðáóðãñêèõ êîëëåã. Ñîáðàííûå Ñ. Â. Ñîëîâüåâûì äîêóìåíòû, ñóäÿ ïî âñåìó, âîñõîäÿò ÷åðåç êîëëåêöèþ ãðàôîâ Áðàãå ê Áåðåçñêîìó ñîáðàíèþ Ñàïåã.  íà÷àëå 40-õ ãã. XIX â. Ñ. Â. Ñîëîâüåâ ïðîäàë ñâîþ êîëëåêöèþ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè. Èñòîðèê îòäàâàë äîêóìåíòû ÷àñòÿìè, ïîñòîÿííî çàòÿãèâàÿ ñðîêè ïåðåäà÷è ñëåäóþùåé ïàðòèè. ×àñòî âìåñòî îáåùàííûõ äîêóìåíòîâ â êîìèññèþ ïîñòóïàëè äðóãèå. Ïîâåäåíèå Ñ. Â. Ñîëîâüåâà âûçâàëî íåäîâîëüñòâî ÷ëåíîâ êîìèññèè, êîòîðîå âñêîðå ïåðåðîñëî â îòêðûòûé êîíôëèêò.  ðåçóëüòàòå ñóäüáà ÷àñòè äîêóìåíòîâ, îáåùàííûõ Ñ. Â. Ñîëîâüåâûì Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè, îñòàëàñü íåèçâåñòíîé.  íà÷àëå íûíåøíåãî âåêà Ì. Ã. Êóðäþìîâ ñîñòàâèë ïîäðîáíîå îïèñàíèå äîêóìåíòîâ êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Ïðè ýòîì ÷àñòü áóìàã áûëà ïðîïóùåíà è ïîïàëà â êîëëåêöèþ «Àêòû äî 1613 ãîäà». Ïî÷òè âñå äîêóìåíòû êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà áûëè îïóáëèêîâàíû â ðàçëè÷íûõ èçäàíèÿõ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè 83 . Âî âòîðîé ïîëîâèíå XIX â. â áèáëèîòåêå ãðàôîâ Áðàãå óñïåøíî ðàáîòàëè ðóññêèé èñòîðèê À. ×óìèêîâ è ïîëüñêèå –

34

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

èññëåäîâàòåëè Å. Òûøêåâè÷ è À. Ãèðøáåðã. À. ×óìèêîâ îïóáëèêîâàë íåñêîëüêî öåííûõ äîêóìåíòîâ 84 . Å. Òûøêåâè÷ è À. Ãèðøáåðã ñîñòàâèëè îïèñàíèÿ ïîëüñêîé ÷àñòè ñîáðàíèÿ, âûÿâèâ ñðåäè ïðî÷åãî íåñêîëüêî ïîñëàíèé èç ïåðåïèñêè ß. Ñàïåãè 85 .  1893 ã. ãðàôû Áðàãå ïåðåäàëè ñâîþ áèáëèîòåêó Ãîñóäàðñòâåííîìó àðõèâó Øâåöèè â Ñòîêãîëüìå.  íà÷àëå ÕÕ â. ñ åå áóìàãàìè ïîçíàêîìèëñÿ Þ. Ãîòüå. Çäåñü èñòîðèê îáíàðóæèë è îïóáëèêîâàë ÷àñòü ìàòåðèàëîâ Ñìîëåíñêîé ïðèêàçíîé èçáû íà÷àëà XVII â., ñðåäè êîòîðûõ îêàçàëîñü íåñêîëüêî äîêóìåíòîâ, êîòîðûå, ïî íàøåìó ïðåäïîëîæåíèþ, âîñõîäÿò ê Àðõèâó ß. Ñàïåãè 86 .  80-å ãã. ÕÕ â. Á. Í. Ôëîðÿ îòûñêàë â Ñòîêãîëüìñêîì àðõèâå íåñêîëüêî äåñÿòêîâ äîêóìåíòîâ íà ðóññêîì ÿçûêå, ìíîãèå èç êîòîðûõ áûëè àäðåñîâàíû ßíó Ñàïåãå 87 . Ñðåäè ýòèõ áóìàã îêàçàëîñü íà÷àëî «Ñïèñêà ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî». Ïðîäîëæåíèå ýòîãî «Ñïèñêà» õðàíèòñÿ â êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà è õîðîøî èçâåñòíî èñòîðèêàì. Ïîìèìî ýòîãî â êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà èìåþòñÿ îòïèñêè Ô. Ê. Ïëåùååâà è Ô. Êîïíèíà ßíó Ñàïåãå, â êîòîðûõ óïîìèíàåòñÿ, ÷òî âìåñòå ñ ýòèìè îòïèñêàìè ê ãåòìàíó íàïðàâëåíû ÷åëîáèòíûå äâîðÿí Ã. Àðãàìàêîâà è À. À. Çåçåâèòîâà. Ýòè ÷åëîáèòíûå íàõîäÿòñÿ ñðåäè äîêóìåíòîâ, íàéäåííûõ Á. Í. Ôëîðåé.  ñâîþ î÷åðåäü, â ÷åëîáèòíîé Ã. Àðãàìàêîâà ñîäåðæèòñÿ ññûëêà íà ñëåäñòâåííîå äåëî, êîòîðîå âõîäèëî â êîëëåêöèþ Ñ. Â. Ñîëîâüåâà, à íûíå íàõîäèòñÿ â êîëëåêöèè «Àêòû äî 1613 ãîäà». Âñå ýòè ôàêòû ïîäòâåðæäàþò ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî äîêóìåíòû êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà áûëè âûâåçåíû èç ñîáðàíèÿ ãðàôîâ Áðàãå è ÿâëÿþòñÿ ÷àñòüþ Áåðåçñêîãî ñîáðàíèÿ Ñàïåã 88 . Ðîññèéñêèå èñòîðèêè, ðàáîòàâøèå â Ñòîêãîëüìñêîì àðõèâå â XX â., ñîñðåäîòî÷èëè âíèìàíèå íà èçó÷åíèè äîêóìåíòîâ, íàïèñàííûõ íà ðóññêîì ÿçûêå. Èìåííî ïîýòîìó âî âðåìÿ íàøåé êîìàíäèðîâêè â Ñòîêãîëüì â 1995 ã. ìû, âîñïîëüçîâàâøèñü óêàçàíèÿìè Å. Òûøêåâè÷à è À. Ãèðøáåðãà, ïîïûòàëèñü îòûñêàòü â ïîëüñêîé ÷àñòè ñîáðàíèÿ Áðàãå ñàïåæèíñêèå –

35

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

äîêóìåíòû, íàïèñàííûå íà ïîëüñêîì ÿçûêå, è îáíàðóæèëè íåèçâåñòíûå ïèñüìà ê ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîãî, Ð. Ðîæèíñêîãî, êîìàíäèðîâ íàåìíûõ îòðÿäîâ, êîòîðûå ñîäåðæàò íîâûå äàííûå ïî èñòîðèè Ñìóòû 89 .  ïðîöåññå ðàáîòû îáíàðóæèëîñü, ÷òî ñòàðàÿ ïàãèíàöèÿ ïîëüñêèõ ðóêîïèñåé èç ñîáðàíèÿ Áðàãå ¹ 334, 335à, 335â, 336, 337–340, 341, 344, 352 ïîëíîñòüþ ñîîòâåòñòâóåò ïàãèíàöèè ðóêîïèñåé Áèáëèîòåêè Ïîëüñêîé àêàäåìèè íàóê ¹ 345, 360 90. Ýòî íàáëþäåíèå ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî Ðîæàíñêîå, Áåðåçñêîå ñîáðàíèÿ Ñàïåã è ðóêîïèñü, ïðèíàäëåæàâøàÿ Õîäêåâè÷àì, íåêîãäà ñîñòàâëÿëè åäèíûé àðõèâíûé êîìïëåêñ. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â ýòèõ ðóêîïèñÿõ áóìàãè ß. Ñàïåãè ñîñåäñòâóþò ñ ïåðåïèñêîé êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III, ëèòîâñêîãî êàíöëåðà Ëüâà Ñàïåãè ñ ïîëüñêîé àäìèíèñòðàöèåé è áîÿðàìè â Ìîñêâå, à òàêæå ñ ÷åëîáèòíûìè ðóññêèõ ëþäåé êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó è ìàòåðèàëàìè Ñìîëåíñêîé ïðèêàçíîé èçáû. Ýòè äîêóìåíòû ÿâíî íå âõîäèëè â Àðõèâ ãåòìàíà. Âåðîÿòíî, ýòî îñòàòêè Àðõèâà êàíöëåðà Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî Ëüâà Ñàïåãè – òðîþðîäíîãî áðàòà è äóøåïðèêàç÷èêà ßíà Ñàïåãè, êîòîðûé â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé âåäàë ðóññêèìè äåëàìè, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò ñòàðàÿ ïîëüñêàÿ íóìåðàöèÿ ðóêîïèñåé.  Àðõèâå Ñàïåã â Êðàñèëîâå íàõîäèëèñü äîíåñåíèÿ êîìàíäèðîâ íàåìíûõ îòðÿäîâ íà ïîëüñêîì ÿçûêå è çàâåùàíèå ßíà Ñàïåãè.  êîíöå XIX â. À. Ïðîõàçêà îòûñêàë èõ è âêëþ÷èë âî âòîðîé òîì «Àðõèâà Äîìà Ñàïåã», êîòîðûé, êàê óæå îòìå÷àëîñü âûøå, íå áûë èçäàí. Áóìàãè îñòàëèñü íåèçâåñòíû èñòîðèêàì. Âñêîðå Ñàïåãè èç Êðàñèëîâà ïåðåäàëè ñâîå ñîáðàíèå â Áèáëèîòåêó Îññîëèíüñêèõ. Íûíå îíè õðàíÿòñÿ â Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêå Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû, ãäå ìû ñ íèìè îçíàêîìèëèñü â 1988 ã. 91 ×àñòü áóìàã, îòíîñÿùèõñÿ ê áîëåå ïîçäíåé ÷àñòè êîëëåêöèè, ïî äàííûì Â. Óëüÿíîâñêîãî, ïîñòóïèëà â Öåíòðàëüíûé ãîñóäàðñòâåííûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ (ÖÄÈÀ) Óêðàèíû 9 2 .  Àðõèâå Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè ÐÀÍ èìååòñÿ êîëëåêöèÿ êí. Ã. Ä. Õèëêîâà, â êîòîðîé ñî–

36

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

áðàíî íåñêîëüêî äåñÿòêîâ ïèñåì íà ðóññêîì ÿçûêå ê ßíó Ñàïåãå Ëæåäìèòðèÿ II, òóøèíñêèõ «áîÿð», «äüÿêîâ», âîåâîä è ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Çàìîñêîâüÿ. Âïåðâûå ýòà êîëëåêöèÿ îêàçàëàñü â ïîëå çðåíèÿ èñòîðèêîâ â ñåðåäèíå XIX â., êîãäà òèòóëÿðíûé ñîâåòíèê È. À. ßêóáîâè÷ ïðåäëîæèë ïðèîáðåñòè ýòè ìàòåðèàëû Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè. Ñäåëêà ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì íå ñîñòîÿëàñü. Äîêóìåíòû ïîïàëè ê èçâåñòíîìó ñîáèðàòåëþ äðåâíîñòåé êí. Ì. À. Îáîëåíñêîìó, à îò íåãî ïåðåøëè ïî íàñëåäñòâó ê åãî çÿòþ êí. Ã. Ä. Õèëêîâó. Íàñëåäíèê îïóáëèêîâàë âñå ýòè äîêóìåíòû â îòäåëüíîì ñáîðíèêå, à çàòåì ïåðåäàë èõ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè 9 3 .  îïèñè áóìàã ßíà Ñàïåãè, ïðåäñòàâëåííîé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè, È. À. ßêóáîâè÷ óêàçàë ïèñüìî Ýðàçìà Áîðîäè÷à ñ äîíåñåíèåì î âçÿòèè Êåñüìû.  êîëëåêöèè Ã. Ä. Õèëêîâà åãî íåò. Îíî íàõîäèòñÿ â Êðàñèëîâñêîì ñîáðàíèè Ñàïåã. Ýòîò ôàêò äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî åùå â XIX â. äîêóìåíòû ßíà Ñàïåãè Êðàñèëîâñêîãî ñîáðàíèÿ Ñàïåã è êîëëåêöèÿ Ã. Ä. Õèëêîâà ñîñòàâëÿëè åäèíûé êîìïëåêñ. Âåðîÿòíî, Ñàïåãè èñïîëüçîâàëè È. À. ßêóáîâè÷à â êà÷åñòâå ïîñðåäíèêà äëÿ ïðîäàæè ðóññêèõ äîêóìåíòîâ ñâîåãî ñîáðàíèÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè. Ïèñüìî Ý. Áîðîäè÷à, íàïèñàííîå íà ïîëüñêîì ÿçûêå, ñëó÷àéíî ïîïàëî â îïèñü È. À. ßêóáîâè÷à, ïîýòîìó íå áûëî ïðîäàíî è îñòàëîñü ó ïðåæíèõ âëàäåëüöåâ 94 . Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî äîêóìåíòû Àðõèâà ß. Ñàïåãè èç Êðàñèëîâñêîãî ñîáðàíèÿ (êàê îñòàâøèåñÿ âî Ëüâîâå, òàê è îòëîæèâøèåñÿ â Àðõèâå ÑÏáÈÈ ÐÀÍ) íå áûëè ñøèòû â ðóêîïèñè, êàê ýòî ïðîèçîøëî ñ äîêóìåíòàìè Ðîæàíñêîãî è Áåðåçñêîãî ñîáðàíèé Ñàïåã. Çäåñü ïðåîáëàäàþò ïèñüìà è ÷åëîáèòíûå ðóññêèõ ëþäåé, ïåðåõâà÷åííàÿ ñàïåæèíöàìè êîððåñïîíäåíöèÿ èç Ìîñêâû, Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, è î÷åíü ìàëî ïèñåì Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå. Ïðè÷åì ïèñüìà ñàìîçâàíöà íàïèñàíû íà ðóññêîì ÿçûêå è ïîñâÿùåíû âîïðîñàì, íå ïðåäñòàâëÿþùèì èíòåðåñà äëÿ âíåøíåé ïîëèòèêè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Âñå ýòè íàáëþäåíèÿ –

37

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

íàâîäÿò íà ìûñëü, ÷òî Êðàñèëîâñêèå áóìàãè ß. Ñàïåãè, ñêîðåå âñåãî, ïðîèñõîäÿò èç òîé ÷àñòè Àðõèâà ãåòìàíà, êîòîðàÿ îñòàëàñü ó åãî âäîâû è íå áûëà çàòðåáîâàíà âëàñòÿìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Ñäåëàííûå íàáëþäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî îñíîâíîé ìàññèâ âûÿâëåííûõ ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè äîêóìåíòîâ ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãã., ïî âñåé âèäèìîñòè, âîñõîäèò ê Ðîæàíñêîìó, Áåðåçñêîìó è Êðàñèëîâñêîìó àðõèâàì Ñàïåã, à òå, â ñâîþ î÷åðåäü, ê Óñâÿöêîìó àðõèâó, ïîëó÷åííîìó âäîâîé ãåòìàíà â 1611 ãîäó.

Äîêóìåíòû Àðõèâà è Äíåâíèê ß. Ñàïåãè Ñåêðåòàðè ãåòìàíà ïî÷òè åæåäíåâíî ôèêñèðîâàëè â Äíåâíèêå ïîëó÷åíèå âàæíûõ äîêóìåíòîâ, ïðèáûòèå è îòïðàâêó ãîíöîâ, ïåðåõâàòû âðàæåñêîé ïî÷òû, ñîîáùàëè î äîïðîñàõ ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ. Õàðàêòåð çàïèñåé ïîçâîëÿåò èñïîëüçîâàòü Äíåâíèê â êà÷åñòâå ñâîåîáðàçíîé îïèñè äîêóìåíòîâ ßíà Ñàïåãè è îïðåäåëèòü ñòåïåíü ñîõðàííîñòè åãî àðõèâà â âûÿâëåííûõ êîëëåêöèÿõ 95 . Ñîïîñòàâëåíèå îáíàðóæèëî, ÷òî Ëæåäìèòðèé II, íàåìíèêè, Ñèãèçìóíä III è åãî îêðóæåíèå â ïèñüìàõ íà ïîëüñêîì ÿçûêå, àäðåñîâàííûõ ßíó Ñàïåãå, èñïîëüçîâàëè ïðèíÿòûé â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ãðèãîðèàíñêèé êàëåíäàðü, à â îòïèñêàõ íà ðóññêîì ÿçûêå – þëèàíñêèé. Ðàçíèöà â êàëåíäàðÿõ, ïî âñåé âèäèìîñòè, ÷àñòî ïðèâîäèëà ê ïóòàíèöå, âåðîÿòíî, ïîýòîìó ðóññêèå ëþäè â ñâîèõ îòïèñêàõ ãåòìàíó ñòðåìèëèñü èçáåãàòü òî÷íûõ äàò. Âåñüìà ñâîåîáðàçíî äàòèðîâàë ñâîè äîíåñåíèÿ ßíó Ñàïåãå ÿðîñëàâñêèé âîåâîäà êí. Ôåäîð Áîðÿòèíñêèé.  îòïèñêàõ 10 è 11 íîÿáðÿ 1610 ã. îí èçâåñòèë ßíà Ñàïåãó îá îòïðàâêå ê íåìó èç ßðîñëàâëÿ ïîñîëüñòâ ãàëè÷àí è âîëîãæàí ñ ïîâèííûìè ãðàìîòàìè Ëæåäìèòðèþ II. Ñåêðåòàðè ãåòìàíà îòìåòèëè â Äíåâíèêå, ÷òî ýòè ïîñîëüñòâà ïðèáûëè â ëàãåðü ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ 2 è 9 íîÿáðÿ 1608 ãîäà. Âíåøíå äàòû â îòïèñêàõ êí. Ôåäîðà Áîðÿòèíñêîãî íàïèñàíû êàê äàòû þëèàíñêîãî êàëåíäàðÿ, íî ÷èñëà, ïî âñåé âèäèìîñòè, ïîñòàâ–

38

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ëåíû ïî ãðèãîðèàíñêîìó êàëåíäàðþ. Èíà÷å ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî ïîñîëüñòâà âîëîãæàí è ãàëè÷àí îòáûëè èç ßðîñëàâëÿ óæå ïîñëå òîãî, êàê ïðèåõàëè ê ßíó Ñàïåãå. Âîçìîæíî, àíàëîãè÷íûì îáðàçîì äàòèðîâàëè ñâîè îòïèñêè ãåòìàíó âëàäèìèðñêèé, ñóçäàëüñêèé è óãëè÷ñêèé âîåâîäû. Ýòè íàáëþäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî äàòû äîêóìåíòîâ èç Àðõèâà ßíà Ñàïåãè íóæäàþòñÿ âî âñåñòîðîííåé ïðîâåðêå 96–97.  àíàëèçèðóåìûõ êîëëåêöèÿõ èìååòñÿ â îñíîâíîì âõîäÿùàÿ êîððåñïîíäåíöèÿ, èñõîäÿùàÿ êîððåñïîíäåíöèÿ, î êîòîðîé ÷àñòî ãîâîðèòñÿ â Äíåâíèêå, ïî÷òè ïîëíîñòüþ îòñóòñòâóåò. Íåêîòîðûå ïèñüìà ßíà Ñàïåãè ëèáî ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì íå áûëè îòïðàâëåíû, ëèáî îòûñêàíû ñðåäè áóìàã àäðåñàòîâ. Âåðîÿòíî, ÷åðíîâèêè èñõîäÿùåé êîððåñïîíäåíöèè â Àðõèâå ßíà Ñàïåãè íå ñîõðàíÿëèñü.  Äíåâíèêå èìåþòñÿ ìíîãî÷èñëåííûå óïîìèíàíèÿ î ìàòåðèàëàõ âîéñêîâûõ ñîáðàíèé, ïîñîëüñòâ òóøèíöåâ ê Ëæåäìèòðèþ II, Ñèãèçìóíäó III è ò. ä., êîòîðûå, çà ðåäêèì èñêëþ÷åíèåì, îòñóòñòâóþò â àíàëèçèðóåìûõ êîëëåêöèÿõ. Îáèëüíîå èñïîëüçîâàíèå ýòèõ ìàòåðèàëîâ â çàïèñêàõ áûâøèõ íàåìíèêîâ Ì. Ìàðõîöêîãî è Þ. Áóäèëû íàâîäèò íà ìûñëü, ÷òî ýòó ÷àñòü Àðõèâà ß. Ñàïåãè åãî ñîëäàòû îñòàâèëè ó ñåáÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû èìåòü âîçìîæíîñòü âåñòè ïåðåãîâîðû ñ êîðîëåì è ñåíàòîì Ðå÷è Ïîñïîëèòîé î æàëîâàíüè. Êîìïðîìåòèðóþùèå ñîëäàò äîêóìåíòû, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûëè èìè óíè÷òîæåíû, à íåìíîãèå îñòàâøèåñÿ ïîïàëè â Àðõèâ Ëèòîâñêîãî êàíöëåðà è áûëè âíåñåíû â êîïèéíûå êíèãè. Ñîïîñòàâëåíèå äàííûõ Äíåâíèêà î ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèÿõ è áóìàã â àíàëèçèðóåìûõ êîëëåêöèÿõ âûÿâèëî, ÷òî â Äíåâíèêå ôèêñèðîâàëîñü ïîëó÷åíèå òîëüêî ñàìîé âàæíîé êîððåñïîíäåíöèè: ïèñåì Ëæåäìèòðèÿ II, Ì. Ìíèøåê, Ð. Ðîæèíñêîãî, òóøèíñêèõ ïîëêîâíèêîâ, ðîòìèñòðîâ, âîåâîä, ïåðåõâàòû ìîñêîâñêèõ è òðîèöêèõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé. Ïðàêòè÷åñêè íè÷åãî íå ãîâîðèòñÿ î ìíîãî÷èñëåííûõ ÷åëîáèòíûõ è ïèñüìàõ òóøèíñêèõ áîÿð, ñëóæèëûõ ëþäåé, ïîñàäñêèõ, êðåñòüÿí, âûÿâëåííûõ â ðàññìàòðèâàåìûõ êîëëåêöèÿõ. Ñåêðåòàðè ãåòìàíà, ïî âñåé âèäèìîñòè, îòìå÷àëè ïîëó–

39

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

÷åíèå òîëüêî ñàìûõ âàæíûõ äîêóìåíòîâ è íå ôèêñèðîâàëè äîñòàâêó îáû÷íûõ îòïèñîê è ÷åëîáèòíûõ. Ïîìåòû íà îáîðîòå íåêîòîðûõ èç äîêóìåíòîâ ïîçâîëÿþò ñóäèòü î òîì, êàê âåëîñü äåëîïðîèçâîäñòâî â ñàïåæèíñêîé êàíöåëÿðèè. Ïîñëå çíàêîìñòâà ñ ñîäåðæàíèåì ïèñåì ñåêðåòàðè èíîãäà äåëàëè êðàòêèå çàïèñè î ïðî÷òåíèè (¹ 154, 163, 164) è êîïèðîâàíèè íàèáîëåå öåííûõ ìàòåðèàëîâ (¹ 340), óêàçûâàëè, ÷òî äîêóìåíò «ìîñêîâñêîãî [ïèñüìà]» è, âèäèìî, ïðè ÷òåíèè âûçâàë çàòðóäíåíèÿ (¹ 112, 215, 246, 309, 333). Èíîãäà äåëàëèñü êðàòêèå çàïèñè, îò êîãî ïèñüìî (¹ 114, 147, 170, 172–178, 215, 231, 309), êòî åãî äîñòàâèë (¹ 197), î ÷åì íàïèñàíî â äîêóìåíòå: «Òðîåêóðîâ ïðîñèò ëîøàäü» (¹ 77), «Èç Ëóê ïåðâûé ëèñò» (¹ 96), «Î õëåáíûõ çàïàñàõ» (¹ 119), «Äîëãîðóêèé ïèøåò êåëàðþ, ñîîáùàÿ îáî âñåì...» è äð. Èç ýòèõ ïîìåò, êàê è èç çàïèñåé Äíåâíèêà, âèäíî, ÷òî ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè ÿâíî èñïûòûâàëè ÿçûêîâîé áàðüåð è ñ òðóäîì îðèåíòèðîâàëèñü â ðåàëèÿõ ðîññèéñêîé æèçíè. Ê ïðèìåðó, íà ïèñüìå àòàìàíà Ñ. Îñòàíêîâà îíè íàïèñàëè: «Ñëóãà ìîíàñòûðñêèé [ïèøåò] êåëàðþ...» (¹ 172), íà ïîñëàíèè ìîíàõèíè Ñîëîìîíèäû (Ðæåâñêîé): «Ñûí áîÿðñêèé ïèøåò ÷åðíèöå...» (¹ 178), íà îòïèñêå Ã. Øèøêèíà ïðÿìî óêàçàíî: «Ïðî÷èòàíî, íî íå ïîíÿòíî, êîìó íàïèñàíî» (154). Íà íåêîòîðûõ ïèñüìàõ èìååòñÿ ðåçîëþöèÿ î ïðèíÿòîì ðåøåíèè. Íàïðèìåð: «Ëàòàâñêèé, äàé òîìó ïîïó 2 ðóá.» èëè «Âåëåòü èõ îòïóñòèòü âñåõ... â ïîëêè» (¹ 216, 280). Íî, êàê ñëåäóåò èç çàïèñè íà îòïèñêå ¹ 84, ñåêðåòàðè â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ ïðîñòî íå äîêëàäûâàëè ß. Ñàïåãå î ñîäåðæàíèè ïèñüìà, ïîëàãàÿ, ÷òî ïðîñèòåëü çðÿ åãî áåñïîêîèò: «Íàïèñàíî íàïðàñíî è íå èìååò òàêîãî çíà÷åíèÿ, ÷òîáû ýòèì çàíèìàëñÿ ßí [Ñàïåãà]» – èëè îòêëàäûâàëè ïèñüìî êàê «íåíóæíîå». Íåñëó÷àéíî òàêèå ÷åëîáèòíûå è ïèñüìà ãåòìàíó îíè èñïîëüçîâàëè êàê «áóìàãó äëÿ çàìåòîê» äëÿ ôèêñàöèè ðàáî÷åé èíôîðìàöèè (¹ 220, 243, 405–406). Âåðîÿòíî, ïî ýòîé ïðè÷èíå çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü ïèñåì è ÷åëîáèòíûõ ðóññêèõ ëþäåé ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè íå ñîõðàíèëàñü. –

40

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

Ñèñòåìàòèçàöèÿ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè Îòñóòñòâèå êàêèõ-ëèáî îïèñåé, áåñïîðÿäî÷íîå ðàñïîëîæåíèå ñàïåæèíñêèõ áóìàã â èññëåäóåìûõ êîëëåêöèÿõ ïîêàçûâàþò, ÷òî äîêóìåíòû Àðõèâà ß. Ñàïåãè íå ñèñòåìàòèçèðîâàëèñü (åñëè íå ñ÷èòàòü îòìå÷åííûõ âûøå âûåìîê ïèñåì íåêîòîðûõ àäðåñàòîâ). Ýòî âî ìíîãîì îïðåäåëèëî õàðàêòåð èõ èñïîëüçîâàíèÿ â èñòîðè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ. Ñàïåæèíñêèå äîêóìåíòû îáû÷íî ïðèâëåêàëèñü èññëåäîâàòåëÿìè ïî îòäåëüíîñòè êàê èñòî÷íèê äîïîëíèòåëüíûõ ñâåäåíèé èëè èëëþñòðàòèâíûé ìàòåðèàë ê ìåìóàðàì èëè ëåòîïèñÿì. Âûÿâëåííûé ìàññèâ èç áîëåå ÷åòûðåõñîò äîêóìåíòîâ â ñîïîñòàâëåíèè ñ äàííûìè Äíåâíèêà îòêðûâàåò âîçìîæíîñòü ñèñòåìàòèçàöèè ñàïåæèíñêèõ áóìàã ïî îòäåëüíûì «ôîíäàì» è àäðåñàòàì.  îñíîâó ïðåäëîæåííîé íàìè ñèñòåìàòèçàöèè ñàïåæèíñêèõ áóìàã ìû ïîëîæèëè èõ ïðèíàäëåæíîñòü ê îäíîìó èç ïîëèòè÷åñêèõ ëàãåðåé, ïðîòèâîáîðñòâóþùèõ â ïåðèîä Ñìóòû. Èñõîäÿ èç ýòîãî ïðèíöèïà ìû ðàñïðåäåëèëè ñàïåæèíñêèå äîêóìåíòû ïî ÷åòûðåì îñíîâíûì ðàçäåëàì: 1) äîêóìåíòû, âûøåäøèå èç öåíòðîâ ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ; 2) ìàòåðèàëû èç ïðàâèòåëüñòâåííîãî ëàãåðÿ; 3) ïèñüìà è ÷åëîáèòíûå èç óåçäîâ, êîíòðîëèðóåìûõ ñàïåæèíöàìè; 4) ïåðåïèñêà ñ ðóêîâîäñòâîì Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ïîëüñêîé àäìèíèñòðàöèåé â Ìîñêâå è ÷àñòíûìè ëèöàìè â Ëèòâå, âîéñêîâûå è ëè÷íûå äîêóìåíòû. Âíóòðè ðàçäåëîâ ìû âûäåëèëè ãðóïïû äîêóìåíòîâ ïî íàèáîëåå âàæíûì àäðåñàòàì, à èíîãäà è ïî îòäåëüíûì ïî÷òîâûì îòïðàâëåíèÿì. Óòî÷íåíèÿ äàòèðîâîê ìíîãèõ äîêóìåíòîâ ñ ïîìîùüþ èõ âçàèìíîé ïðîâåðêè è äàííûõ Äíåâíèêà ïîçâîëèëè ðàñïîëîæèòü ìàòåðèàëû â îáðàçîâàííûõ ðàçäåëàõ â õðîíîëîãè÷åñêîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè, à ïåðåõâà÷åííûå ñàïåæèíöàìè ãðà–

41

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ìîòû Â. Øóéñêîãî è îòïèñêè Òðîèöêèõ îñàäíûõ ñèäåëüöå⠖ ïî ïî÷òîâûì îòïðàâëåíèÿì.  ðåçóëüòàòå ïðîäåëàííîé ðàáîòû Àðõèâ ß. Ñàïåãè ïðèîáðåë íèæåñëåäóþùóþ ñòðóêòóðó. Ðàçäåë 1. Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II, åãî îêðóæåíèåì è öåíòðàìè ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ 1.1. Ïåðåïèñêà è äîãîâîðû ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ Ëæåäìèòðèåì II. 1.2. Ïåðåïèñêà ñ Ìàðèíîé  Ìíèøåê è åå ðîäíåé. 1.3. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ð. Ðîæèíñêèì è ïîëêîâíèêàìè íàåìíîãî âîéñêà. 1.4. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå òóøèíñêèõ ïðèäâîðíûõ. 1.5. Ïèñüìà Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà, äîíåñåíèÿ è âåñòè èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Òåìíèêîâà, Øàöêà. 1.6. Ïåðåïèñêà ñ âîåâîäàìè è æèòåëÿìè Âåëèêèõ Ëóê, Íåâåëÿ è Çàâîëî÷üÿ. 1.7. Ïåðåïèñêà ñàïåæèíöåâ ñ êîìàíäèðàìè îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, âëàñòÿìè è æèòåëÿìè Çàîêñêèõ è Ñåâåðñêèõ ãîðîäîâ è ðóêîâîäñòâîì Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ Ðàçäåë 2. Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ïåðåõâà÷åííûå ñàïåæèíöàìè, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ î äåéñòâèÿõ ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë 2.1. Ãðàìîòû öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî 2.2. Ïèñüìà ìîñêâè÷åé, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ è òóøèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î ñèòóàöèè â ñòîëèöå. 2.3. Äîêóìåíòû çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ. 2.4. Ïàìÿòè è ðîñïèñè âîåâîä èç Êîëîìíû, äîíåñåíèÿ êîìàíäèðîâ îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, ÷åëîáèòíûå ïåðåáåæ÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ëàçóò÷èêîâ è ïëåííûõ. 2.5. Îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé èç ãîðîäîâ Ëèòîâñêîé Óêðàèíû, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ. 2.6. Ãðàìîòû è îòïèñêè âîåâîä è æèòåëåé Íèæíåãî Íîâãîðîäà. 2.7. Ãðàìîòû êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêî⠖

42

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

î äåéñòâèÿõ âîçãëàâëÿåìîãî âîåâîäîé ïðàâèòåëüñòâåííîãî âîéñêà. Ðàçäåë 3. Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ 3.1. Ïåðåïèñêà ñ âëàäèìèðñêèìè âîåâîäàìè. 3.2. Îòïèñêè, ÷åëîáèòíûå è ðîñïèñè èç Âîëîãäû è Ãàëè÷ñêîãî óåçäà. 3.3. Äîíåñåíèÿ íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä è ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Êîñòðîìû. 3.4. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è êðåñòüÿí Ìîñêîâñêîãî óåçäà. 3.5. Îòïèñêè ìóðîìñêèõ âîåâîä. 3.6. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè æèòåëåé Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî è Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà. 3.7. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è äóõîâåíñòâà èç Ïîøåõîíüÿ. 3.8. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé è òàòàð èç Ðîìàíîâà. 3.9. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ðîñòîâñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé, ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí. 3.10. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè è ñûñêíûå äåëà âîåâîä, ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Ñóçäàëÿ 3.11. Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå íàåìíèêîâ, âîåâîä è æèòåëåé Óãëè÷à è Óãëè÷ñêîãî óåçäà. 3.12. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé ÞðüåâàÏîëüñêîãî. 3.13. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé ßðîñëàâëÿ. Ðàçäåë 4. Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III, Ñ. Æîëêåâñêèì, À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé è âîéñêîâûå äîêóìåíòû 4.1. Ïåðåïèñêà ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III. 4.2. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ñ. Æîëêåâñêèì è ìîñêîâñêèìè áîÿðàìè. 4.3. Ïåðåïèñêà ñ À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé. 4.4. Ïåðåïèñêà ñ ÷àñòíûìè ëèöàìè â Ëèòâå. 4.5. Âîéñêîâûå è ëè÷íûå äîêóìåíòû ß. Ñàïåãè.

Âûäåëåíèå îòäåëüíûõ ðàçäåëîâ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè ïîçâîëÿåò ïðîâåðèòü èõ ñîõðàííîñòü. Âûÿâëåííûå äîêóìåíòû è äàííûå Äíåâíèêà ïîêàçûâàþò, ÷òî äîñòàòî÷íî ïîëíî â àíà–

43

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ëèçèðóåìûõ êîëëåêöèÿõ ïðåäñòàâëåíà ïåðåïèñêà ßíà Ñàïåãè ñ Ëæåäìèòðèåì II, Ì. Ìíèøåê, Ð. Ðîæèíñêèì, À. Çáîðîâñêèì, âîðîâñêèìè «áîÿðàìè», ñ òóøèíñêîé àäìèíèñòðàöèåé â Çàìîñêîâüå â 1608–1609 ãã., à òàêæå ñ ðóêîâîäñòâîì Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â 1610–1611 ãîäàõ. Çíà÷èòåëüíî õóæå ñîõðàíèëèñü â êîëëåêöèÿõ äîêóìåíòû öàðÿ Â. Øóéñêîãî è åãî ñòîðîííèêîâ. Ñàïåæèíöû, ñóäÿ ïî äàííûì Äíåâíèêà, çàõâàòèëè îäèííàäöàòü ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Ìîñêâû è íå ìåíåå âîñüìè ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ. Íàéäåííûå äîêóìåíòû ïðèíàäëåæàò ê äâóì ìîñêîâñêèì è ÷åòûðåì-ïÿòè òðîèöêèì ïî÷òîâûì îòïðàâëåíèÿì. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî, ïî äàííûì Äíåâíèêà, òîëüêî â îäíî òðîèöêîå ïî÷òîâîå îòïðàâëåíèå âõîäèëî íå ìåíåå ïÿòèñîò ïîñëàíèé, òî ìîæíî ïðèéòè ê âûâîäó, ÷òî íàéäåííûå íåñêîëüêî äåñÿòêîâ äîêóìåíòîâ ëèøü êàïëÿ â ìîðå óòðà÷åííîãî àðõèâíîãî ìàòåðèàëà 97. Ïåðåïèñêà ßíà Ñàïåãè ñ ïîëüñêîé àäìèíèñòðàöèåé â Ìîñêâå, Ñåìèáîÿðùèíîé, âîæäÿìè Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ, ñ ìåñòíûìè âëàñòÿìè è íàñåëåíèåì â 1610–1611 ãã., à òàêæå âîéñêîâûå äîêóìåíòû, âîîáùå, ñîõðàíèëèñü ôðàãìåíòàðíî, è îá èõ ñîäåðæàíèè, â îñíîâíîì, ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî ñêóïûì äàííûì Äíåâíèêà. Ñäåëàííûå íàáëþäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî, íåñìîòðÿ íà áîëåå ÷åì äâóõâåêîâûå ðàçûñêàíèÿ â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ, âûÿâëåíà ëèøü íåáîëüøàÿ ÷àñòü äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Ãîðàçäî áîëüøå ìàòåðèàëîâ ïîãèáëî èëè ïîêà íå íàéäåíî. Òåì íå ìåíåå íåìíîãèå îòûñêàííûå äîêóìåíòû, áóäó÷è ïðîàíàëèçèðîâàííûìè â êîíòåêñòå ñ äàííûìè Äíåâíèêà, ïîçâîëÿþò ïðîâåñòè êîìïëåêñíûé àíàëèç ìàòåðèàëîâ Àðõèâà ßíà Ñàïåãè è âçàèìîïðîâåðèòü ñîäåðæàùóþñÿ â íèõ èíôîðìàöèþ. Áóäó÷è ñèñòåìàòèçèðîâàííûìè, îíè ïîçâîëÿþò ñäåëàòü ðàáîòó ïî ðàçûñêàíèþ íîâûõ äîêóìåíòîâ áîëåå öåëåíàïðàâëåííîé è ïðîäóêòèâíîé. Ïàëåîãðàôè÷åñêèå îñîáåííîñòè ñàïåæèíñêèõ áóìàã. ß. Ñàïåãà, Ñèãèçìóíä III, Ëæåäìèòðèé II, Ì. Ìíèøåê, Ð. Ðîæèíñêèé, ïîëêîâíèêè è ðîòìèñòðû íàåìíîãî âîé–

44

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ñêà ñâîè ïèñüìà îáû÷íî ïèñàëè íà áóìàãå folio è ëèøü èíîãäà – quadro. Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî, Ëæåäìèòðèÿ II íà ðóññêîì ÿçûêå è ïîäàâëÿþùåå ÷èñëî îòïèñîê ðóññêèõ êîððåñïîíäåíòîâ ß. Ñàïåãè âûïîëíåíî íà ïðèíÿòûõ â ðîññèéñêîì äåëîïðîèçâîäñòâå ñòàâàõ. Âñå äîêóìåíòû íàïèñàíû îäíèì ñòîëáöîì ïðåèìóùåñòâåííî ñêîðîïèñüþ, îäíàêî âñòðå÷àåòñÿ ñòèëü ïèñüìà, áëèçêèé ê ïîëóóñòàâó (¹ 237, 287).  ïîäàâëÿþùåì áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ êîððåñïîíäåíòàìè èñïîëüçîâàëàñü áóìàãà ñ ôèëèãðàíÿìè â âèäå êóâøèíà ðàçíûõ òèïîâ. Âñòðå÷àþòñÿ èçîáðàæåíèÿ îäíîðó÷íûõ (¹ 20, 90, 91, 92, 103, 187, 194, 195, 220, 265, 317, 333, 348) è äâóðó÷íûõ êóâøèíîâ (¹ 3, 18, 19, 23, 29, 30, 65, 78, 83, 113, 120, 146, 212, 267, 297, 303), êóâøèí÷èêîâ, êðûøêè êîòîðûõ óâåí÷àíû ÷åòûðåõëåïåñòíîé ðîçåòêîé (¹ 334, 336), ðîçåòêîé, èç ñåðåäèíû êîòîðûõ âîçâûøàåòñÿ ñòåðæåíü ñ òðåõëåïåñòíîé ðîçåòêîé (¹ 326), óêðàøåííûå êîðîíêîé (¹ 146), áóñèíêàìè (¹ 3, 19, 29, 30, 32, 78, 83, 84, 113, 208, 264, 266, 282, 288, 297, 303, 360), ñòåðæíåì ñ ïîëóìåñÿöåì (¹ 86, 186, 187, 189, 323, 331), êóâøèí÷èêè ñ áóêâàìè «BG» (¹ 113), «M» (¹ 40, 120), «ML» (¹ 105), «LB» (¹ 103). Íà îäíîì èç äîêóìåíòîâ óäàëîñü îáíàðóæèòü èçîáðàæåíèÿ âåïðÿ (¹ 273). Èíîãäà âñòðå÷àåòñÿ ôèëèãðàíü ñ èçîáðàæåíèåì ãðîçäè âèíîãðàäà (¹ 9, 14, 15, 17, 279), ãåðáîâ ãîðîäîâ (¹ 100, 102). Ïîñêîëüêó íà áóìàãå çà÷àñòóþ ñîõðàíèëèñü ëèøü îòäåëüíûå ôðàãìåíòû âîäÿíûõ çíàêîâ, èõ èäåíòèôèêàöèÿ âîçìîæíà äàëåêî íå âî âñåõ ñëó÷àÿõ. Äëÿ íàïèñàíèÿ äîêóìåíòîâ èñïîëüçîâàëèñü ãóñèíûå ïåðüÿ è ÷åðíèëà äâóõ öâåòî⠖ ÷åðíûå (¹ 9, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 24, 28, 32, 40, 44, 46, 61, 63, 65, 67, 68, 71, 76, 77, 79, 82, 83, 85, 86, 87, 90, 91, 92, 101, 113, 137, 183, 185, 190, 195, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 213, 224, 225, 229, 231,246,266, 267, 268,271, 272, 276, 282, 291, 294, 309, 312, 317, 320, 331, 339, 340, 341, 342, 344, 358, 360) è êîðè÷íåâûå (¹ 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 20, 23, 25, 29, 30, 35, 36, 37, 38, 45, 47, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 62, 64, 69, 74, 77, 79à, 84, 94, 95, 102, 106, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 125, –

45

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

130, 143, 146, 147, 148, 149, 150, 180, 187, 188, 189, 191, 192, 193, 194, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 205, 212, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 226, 227, 230, 233, 239, 240, 242, 243, 244, 245, 248, 249, 251, 253, 256, 258, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 273, 274, 275, 278, 279, 281, 287, 288, 292, 297, 298, 300, 303, 305, 307, 308, 313, 314, 316, 318, 319, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 332, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 343, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 352, 353, 355).  äàííûé ìîìåíò ìíîãèå äîêóìåíòû íàõîäÿòñÿ â âåòõîì ñîñòîÿíèè è ÷åðíèëà ñî âðåìåíåì ïîòóñêíåëè è âûöâåëè. Áîëüøèíñòâî ïîñëàíèé áûëî ñëîæåíî ïàêåòîì (òðè-÷åòûðå ñãèáà âîâíóòðü òåêñòîì ïî ãîðèçîíòàëè è çàòåì îäèí – ïî âåðòèêàëè) è çàïå÷àòàíî (¹ 1–25, 28–38, 40, 44–47, 50–55, 58– 59, 61–65, 67–68, 70–72, 74–83, 85–98, 103–137, 144–149, 151– 156, 158–164, 166–167, 169–178, 183–184, 187–191, 193–202, 204, 206–211, 218, 220, 222–225, 228–230, 233, 235, 246, 264– 268, 270, 272, 275–277, 279, 282, 288–289, 291, 293–304, 308– 309, 311–312, 314–317, 320–322, 324–330, 332–361 è äð.). ×åëîáèòíûå, êàê ïðàâèëî, áûëè ñâåðíóòû ñâèòêîì (¹ 56, 60, 66, 69, 73, 84, 99–102, 138–143, 150, 157, 165, 168, 180–181, 185– 186, 192, 203, 205, 212–217, 219, 221, 226–227, 231–232, 234, 236–245, 247–263, 269, 271, 273–274, 278, 280–281, 283–286, 290, 292, 305–307, 310, 313, 318–319, 321, 323, 331). Ê ïèñüìàì ñàìîçâàíöà îáû÷íî ïðèêëàäûâàëàñü «öàðñêàÿ êðàñíîâîñêîâàÿ ïå÷àòü» â âèäå äâóãëàâîãî îðëà (îòíîñèòåëüíî õîðîøî ñîõðàíèëàñü íà äîêóìåíòàõ ¹ 12, 16, 24, 28, 31, 33, 35, 36, 37, 38, 45, 46, 51, 291, 294, 315, 325), ñëåä îò ïå÷àòè ìîæíî îáíàðóæèòü íà äîêóìåíòàõ ¹ 7, 9, 10, 11, 18, 23, 30, 50, 53, 54, 55, 58, 62, 91, 95, 149, 183, 222, 229, 309, 344, 351. ×àñòíûå êîððåñïîíäåíòû èñïîëüçîâàëè â îñíîâíîì ÷åðíîâîñêîâûå ïå÷àòè, îò êîòîðûõ â ëó÷øåì ñëó÷àå ñîõðàíèëèñü ëèøü ñëåäû (¹ 2, 6, 14, 17, 79à, 90, 98, 104, 105, 106, 107, 124, 137, 148, 180, 195, 186, 189, 300, 320, 322, 335, 350, 359). Ïî ñêëåéêàì ñòàâîâ ãðàìîò Â. Øóéñêîãî è Ëæåäìèòðèÿ II âñòðå÷àþòñÿ ñêðåïû äüÿêîâ (¹ 8, 15, 17, 18, 20, 22, 27, 29, 32, 40, 79à, 115, 116, 122, 124, 126, –

46

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 189).  öåíòðàëüíûõ (ïðàâîì èëè ëåâîì) ïðÿìîóãîëüíèêàõ, îáðàçîâàííûõ ñãèáàìè ïàêåòà, íà îáîðîòå ëèñòà, îáû÷íî òåì æå ïî÷åðêîì, ïèñàëñÿ àäðåñ, êîòîðûé â ãðàìîòàõ è îòïèñêàõ ðóññêèõ ëþäåé ÷àùå âñåãî âîñïðîèçâîäèë íà÷àëüíóþ ÷àñòü ôîðìóëÿðà îáðàùåíèÿ àâòîðîâ ê ß. Ñàïåãå. Êðåñòüÿíñêèå ÷åëîáèòíûå è íåêîòîðûå îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé îáû÷íî ñâîðà÷èâàëèñü ñâèòêîì îò êîíöà ê íà÷àëó.  ýòèõ ñëó÷àÿõ ñëåäû ïå÷àòè è àäðåñà îòñóòñòâóþò. Ïîìåòû íà ëèöåâîé ÷àñòè äîêóìåíòîâ â îñíîâíîì ñäåëàíû àðõèâèñòàìè ÷åðíèëàìè èëè êàðàíäàøîì (÷àùå ïðîñòûì, íî èíîãäà âñòðå÷àåòñÿ êðàñíûé). Êàê ïðàâèëî, ýòî öèôðû ïàãèíàöèè èëè èõ èçìåíåíèÿ, âûçâàííûå âêëþ÷åíèåì â «Äåëî» íîâûõ ìàòåðèàëîâ. Èçðåäêà âñòðå÷àþòñÿ çíàêè «+» è «-», íàçíà÷åíèå êîòîðûõ äëÿ íàñ íå ñîâñåì ïîíÿòíî. Áîëåå èíòåðåñíû ïîìåòû íà îáîðîòíîé ñòîðîíå äîêóìåíòîâ. Çäåñü ìîæíî îáíàðóæèòü çàìåòêè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè (¹ 26, 35, 44, 47, 77, 84, 91, 94, 96, 97, 98, 102, 114, 154, 163, 164, 169, 171, 177, 197, 215, 216, 220, 235, 246, 249, 303, 309, 315, 320, 333, 340). ×àñòü èç íèõ ñäåëàíû âûöâåòøèìè ñâåòëî-êîðè÷íåâûìè ÷åðíèëàìè è â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ ïî÷òè íå ÷èòàþòñÿ.  îñíîâíîì ýòî îòìåòêè î ïðî÷òåíèè èëè êðàòêèå çàìå÷àíèÿ î ñîäåðæàíèè äîêóìåíòà. Î÷åíü ðåäêî âñòðå÷àþòñÿ ðåçîëþöèè î ðåøåíèè, ïðèíÿòîì â ñâÿçè ñ îáðàùåíèåì ïðîñèòåëÿ. Äðóãàÿ ÷àñòü çàìåòîê ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè âûïîëíåíà êîðè÷íåâûìè ÷åðíèëàìè, áåãëûì ïî÷åðêîì, ÷òî ñèëüíî çàòðóäíÿåò èõ ïðî÷òåíèå. Èõ ñîäåðæàíèå íèêàê íå ñâÿçàíî ñ ñàìèìè äîêóìåíòàìè, êîòîðûå ÿâíî íå ïðåäñòàâëÿëè äëÿ ñàïåæèíñêîé êàíöåëÿðèè èíòåðåñà è èñïîëüçîâàëèñü êàê áóìàãà äëÿ çàìåòîê «íà ïàìÿòü». Âñå ïðî÷èå ïîìåòû ñäåëàíû àðõèâèñòàìè. Ñðåäè íèõ îïðåäåëåííûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿþò çàïèñè ïîëüñêèõ àðõèâèñòîâ íà ïèñüìàõ Ëæåäìèòðèÿ II, Ð. Ðîæèíñêîãî, Ò. Êðîøèíüñêîãî, êîòîðûå ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî àðõèâèñòû, â öåëîì òî÷íî ïîíèìàÿ ñîäåðæàíèå ïîñëàíèé, íå âñåãäà òî÷íî ìîãëè îïðåäåëèòü äàòó îïèñûâàåìûõ ñîáûòèé. Íà îáîðîòå äîêóìåíòîâ êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà èìåþòñÿ: –

47

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

øòàìï Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè, íàïèñàííàÿ ìåòàëëè÷åñêèì ïåðîì òóøüþ ïîìåòà: «êîë. Ñ. Â. Ñîëîâüåâà, ¹ ...». Çäåñü æå èíîãäà âñòðå÷àþòñÿ ïîìåòû ìåòàëëè÷åñêèì ïåðîì êîðè÷íåâûìè ÷åðíèëàìè: «ÀÈ. Ò. 2. ¹ ...», «íàïå÷àòàí» èëè «íå íàïå÷àòàí», «ñïèñàòü» è äð., à òàêæå íàïèñàííûå êàðàíäàøîì öèôðû ñòàðîé ïàãèíàöèè è óêàçàíèÿ «0–0» è ïð. Ìíîãî÷èñëåííûå áóðûå ïÿòíà íà íåêîòîðûõ äîêóìåíòàõ èç ðàçíûõ êîëëåêöèé íàâîäÿò íà ìûñëü, ÷òî îíè íå ðàç ïîïàäàëè ïîä äîæäü åùå âî âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ â ñîñòàâå åäèíîãî êîìïëåêñà (¹ 6, 10, 13, 87, 94, 121, 147, 190, 196, 201, 203, 208, 209, 218, 259, 263, 314, 324, 345, 360). Îòäåëüíûå äîêóìåíòû ñìÿòû (¹ 56, 259) èëè ñèëüíî èñïà÷êàíû (¹ 14, 265). Êàê âèäíî, óñëîâèÿ õðàíåíèÿ ìàòåðèàëîâ â êàíöåëÿðèè ß. Ñàïåãè ìîãëè æåëàòü ëó÷øåãî, âñëåäñòâèå ÷åãî íåêîòîðûå èç íèõ îêàçàëèñü ïîâðåæäåíû. Ðåñòàâðèðîâàíû ëèøü òå èç íèõ, êîòîðûå õðàíÿòñÿ â êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Òàáëèöû ìàòåðèàëîâ àðõèâà. Ñâåäåíèÿ î íàéäåííûõ è íåîáíàðóæåííûõ ìàòåðèàëàõ Àðõèâà ß. Ñàïåãè ìû ðàçìåñòèëè â òàáëèöàõ èç øåñòè ñòîëáöîâ, êîòîðûì ïðåäøåñòâóþò êðàòêèå îïèñàíèÿ àíàëèçèðóìûõ ôîíäîâ.  ïåðâîì ñòîëáöå óêàçûâàåòñÿ ïîðÿäêîâûé íîìåð äîêóìåíòà èëè ãðóïïû íåîáíàðóæåííûõ äîêóìåíòîâ. Âî âòîðîì ñòîëáöå ïðèâîäèòñÿ ïîëíîå íàçâàíèå äîêóìåíòà, â êîòîðîì óêàçûâàþòñÿ åãî ðàçíîâèäíîñòü, àäðåñàíòû è àäðåñàòû,è êðàòêî ñîîáùàåòñÿ, ðåøåíèþ êàêèõ ïðîáëåì ïîñâÿùåí äîêóìåíò. Íàçâàíèÿ äîêóìåíòîâ äàþòñÿ â ñîâðåìåííîì èçëîæåíèè è óòî÷íåíû, ïîýòîìó èíîãäà íå ñîâïàäàþò ñ èõ ïðåæíèìè íàçâàíèÿìè â àðõèâíûõ îïèñÿõ è ïåðâûõ ïóáëèêàöèÿõ. Íàçâàíèÿ íå îáíàðóæåííûõ, íî ïðåäïîëîæèòåëüíî, ïî äàííûì äðóãèõ ìàòåðèàëîâ, ñóùåñòâîâàâøèõ äîêóìåíòîâ âûäåëåíû êóðñèâîì.  òðåòüåì ñòîëáöå ïðèâîäèòñÿ øèôð äîêóìåíòà â ñîáðàíèÿõ ðàçëè÷íûõ áèáëèîòåê è õðàíèëèù. Åñëè äîêóìåíò óæå îïóáëèêîâàí, òî íàìè ïðèâîäèòñÿ òîëüêî øèôð ïóáëèêàöèè. Âñå øèôðû ìîæíî ëåãêî ðàñêðûòü ñ ïîìîùüþ ñïèñêà ñîêðàùåíèé, êîòîðûé –

48

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ïðèâåäåí íèæå. Åñëè äîêóìåíò íå ñîõðàíèëñÿ èëè íå íàéäåí, â òàáëèöå âìåñòî øèôðà ñäåëàíî ñîîòâåòñòâóþùåå óêàçàíèå.  ÷åòâåðòîì è ïÿòîì ñòîëáöàõ ïîìåùåíû äàòû îòïðàâêè è ïîëó÷åíèÿ äîêóìåíòîâ ïî þëèàíñêîìó è, â ñêîáêàõ, ãðèãîðèàíñêîìó êàëåíäàðÿì. Åñëè òî÷íûå äàòû îòïðàâêè ïîñëàíèÿ è åãî ïîëó÷åíèÿ íå èçâåñòíû, òî íàìè óêàçûâàëèñü òîëüêî ãîä è ìåñÿö. Ïðè÷åì íàïèñàíèå ìåñÿöà â ýòèõ ñëó÷àÿõ âûïîëíåíî ïðîïèñüþ. Åñëè äîêóìåíò íå ñîõðàíèëñÿ èëè íå íàéäåí, â ñòîëáöå âìåñòî äàòû ñäåëàíî ñîîòâåòñòâóþùåå óêàçàíèå.  øåñòîì ñòîëáöå ïðèâîäèòñÿ øèôð èñòî÷íèêà, â êîòîðîì îòðàæåíî ïîëó÷åíèå èëè îòïðàâêà äîêóìåíòà. Êàê ïðàâèëî, òàêèì èñòî÷íèêîì áûë Äíåâíèê ß. Ñàïåãè, äîâîëüíî ðåäêî – äðóãèå äîêóìåíòû è ìàòåðèàëû. Ýòè øèôðû òàêæå ëåãêî ðàñêðûâàþòñÿ ñ ïîìîùüþ ïðèâåäåííîãî íèæå ñïèñêà ñîêðàùåíèé. AGAD BPAU PAN Kogn Malewska Malinowski Niemcewicz Sapieha Sapiehowie SRSPB SRSRB ÀÀÝ ÀÈ

Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie Kognowicki K. ¯ycie J.P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. T. 2. Warszawa, 1791 Malewska H. Listy staropolskie z epoki Wazów. Warszawa, 1977 Malinowski M., Przezdziecki A. ród³a do dziejów Polskich. Wilno, 1844. S. 345 Niemcewicz J. U. Dzieje panowania Zygmunta III. Warszawa, 1781. T. 2. S. 327–412 Sapieha J. P. Dziennik // Hirschberg A. Polska a Moskwa w piewszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901 Sapiehowie. SPb., 1860. Ò. 1. S. 198 Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Polska brev. E 8597 è 8604 Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Ryska briev. E 8610 (1 è 2) Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèåé:  4 ò. ÑÏá., 1836. Ò. 2 Àêòû èñòîðè÷åñêèå, èçäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåé. ÑÏá., 1841. Ò. 2 –

49

–

Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ ÂÌÎÈÄÐ ÄÀÈ Êðèêñèí

ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ

Àðõèâ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè ÐÀÍ Âðåìåííèê Ìîñêîâñêîãî îáùåñòâà èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ. 1855. Êí. 19. Ñìåñü. Ñ. 9–10 Äîïîëíåíèÿ ê Àêòàì èñòîðè÷åñêèì, ñîáðàííûì è èçäàííûì Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  12 ò. ÑÏá., 1846. Ò. 1 Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè ïî ñïèñêó Ðóáèíêîâñêîãî // Èçâåñòèÿ Îòäåëà ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè Àêàäåìèè íàóê (ÈÎÐßÑ). 1908. Ò. 13, êí. 4. Ñ. 151–168

Îòäåë ðóêîïèñåé Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêè Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû Ìóõàíîâ Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî î Ìîñêîâñêîé âîéíå. 2-å èçä. ÑÏá., 1871. Ïðèë. ÐÃÀÄÀ Ðîññèéñêèé ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ äðåâíèõ àêòîâ â Ìîñêâå ÐÈÁ Ðóññêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ áèáëèîòåêà, èçäàâàåìàÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé Ðîæíÿòîâñêèé [Ðîæíÿòîâñêèé À.] Äíåâíèê Ìàðèíû Ìíèøåê / Îòâ. ðåä. Ä. Ì. Áóëàíèí; Ïåð. ñ ïîë., ïðåäèñë. è êîììåíò. Â. Í. Êîçëÿêîâà. ÑÏá., 1996. (Studiorum slavicorum monumenta. T. 9) ÑÂÌà Ãîòüå Þ. Ïàìÿòíèêè îáîðîíû Ñìîëåíñêà 1609–1611 ãã. // Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà. Âûï. 6. Ì., 1912 ÑÌ Ñáîðíèê Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1866 ÑÕ Ñáîðíèê Õèëêîâà. ÑÏá., 1879 Ôëîðÿ Ôëîðÿ Á. Í. Äâà ïèñüìà íà÷àëà XVII â. èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Èñòîðèÿ ðóññêîãî ÿçûêà: Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû: Ñá. ñò. / Ïîä ðåä. Â. Ã. Äåìüÿíîâà è Â. Ô. Äóáðîâèíîé. Ì., 1982. Ñ. 319–321. ×óìèêîâ Òðè ÷åëîáèòíûå Ëæåäìèòðèþ / Ïóáë. À. ×óìèêîâà // ÂÌÎÈÄÐ. 1855. Êí. 23: Ñìåñü. Ñ. 5–6.

ÐÀÇÄÅË

1

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II, åãî îêðóæåíèåì è öåíòðàìè ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ

1.1. Ïåðåïèñêà è äîãîâîðû ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ Ëæåäìèòðèåì II Ãîâîðÿ î âçàèìîîòíîøåíèÿõ ß. Ñàïåãè è Ëæåäìèòðèÿ II, ñîâðåìåííèêè, à çà íèìè è èñòîðèêè çàÿâëÿëè: áûâøèé êîðîëåâñêèé ðîòìèñòð ïðåêðàñíî çíàë: ïåðåä íèì ñàìîçâàíåö, íî îí áóäòî áû õîòåë îòîìñòèòü çà ïëåíåííóþ â Ìîñêâå «áðàòèþ» è óíèæåíèå Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Çàðó÷èâøèñü ÿêîáû ñîãëàñèåì êîðîëÿ, ß. Ñàïåãà óâåë â Ðîññèþ âçáóíòîâàâøèõñÿ ñîëäàò èíôëÿíäñêîé àðìèè ß. Ê. Õîäêåâè÷à è òåì ñàìûì ñïàñ Áåëîðóññèþ è Ëèòâó îò ïîëíîãî ðàçîðåíèÿ.  ñàïåæèíñêîé êàíöåëÿðèè ïîñëàíèÿ Ëæåäìèòðèÿ II è äîãîâîðû ñ íèì ñàïåæèíöåâ îáðàçîâàëè îäèí èç ñàìûõ îáøèðíûõ ôîíäîâ.  ðàçëè÷íûõ èñòî÷íèêàõ èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ î 110 ãðàìîòàõ è ïèñüìàõ ñàìîçâàíöà ß. Ñàïåãå è åãî ñîëäàòàì. Ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè íàéäåíî 47, ïîêà íå íàéäåíî 63 äîêóìåíòà. Èñõîäÿùàÿ êîððåñïîíäåíöèÿ ñîñòàâëÿåò 52 ïîñëàíèÿ, èç êîòîðûõ îáíàðóæåíî òîëüêî 1 ïèñüìî; ýòî äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ïèñüìà ß. Ñàïåãè ñðàçó ïèñàëèñü íàáåëî, ïîýòîìó ÷åðíîâèêè íå ñîõðàíÿëèñü, îá èõ ñîäåðæàíèè ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî ñêóïûì óïîìèíàíèÿì â Äíåâíèêå è äðóãèõ èñòî÷íèêàõ. Åäèíñòâåííîå äîøåäøåå äî íàñ ïèñüìî ß. Ñàïåãè ñàìîçâàíöó, ñóäÿ ïî äàííûì ïàëåîãðàôèè, õîòÿ è áûëî çàïå÷àòàíî, íî íå áûëî îòïðàâëåíî èç-çà ðåçêî èçìåíèâøåéñÿ îáñòàíîâêè. Åãî âñêðûëè è ïîäâåðãëè ðåäàêòèðîâàíèþ, çàòåì, âèäèìî, ïåðåïèñàëè íàáåëî, à ïåðâîíà÷àëüíûé âàðèàíò ñ ðåäàêòîðñêîé ïðàâêîé îòëîæèëñÿ ñðåäè áóìàã ãåòìàíà. Áîëüøèíñòâî èç íàéäåííûõ äîêóìåíòîâ îïóáëèêîâàíî â ðàçëè÷íûõ èçäàíèÿõ XIX–XX ââ. â Ðîññèè è Ïîëüøå. –

52

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II, åãî îêðóæåíèåì

 êîí ö å 1 6 0 8 – íà÷àëå 1 6 0 9 ã. ïå ðå ïèñ êà ìå æ äó ß. Ñàïåãîé è ñàìîçâàíöåì âåëàñü íà ïîëüñêîì è ðóññêîì ÿçûêàõ. Ïèñüìà íà ïîëüñêîì ÿçûêå íàïèñàíû ñåìüþ ðàçíûìè ïî÷åðêàìè.  1607 – íà÷àëå 1609 ã. ïîñëàíèÿ íà ïîëüñêîì áûëè åäèíè÷íûìè, íî çàòðàãèâàëè ñàìûå âàæíûå ïðîáëåìû âçàèìîîòíîøåíèé ñàïåæèíöåâ è îêðóæåíèÿ ñàìîçâàíöà â Òóøèíå. Ëæåäìèòðèé II áëàãîäàðèë ß. Ñàïåãó çà ñëóæáó è ïðîñèë çàùèòèòü ðîäñòâåííèêîâ è èìóùåñòâåííûå ïðàâà ïåðâîñòàòåéíîé òóøèíñêîé çíàòè â Çàìîñêîâüå: öàðèöû Ì. Ìíèøåê, «ïàòðèàðõà» Ôèëàðåòà, àðõèåïèñêîïà Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà, äâîðåöêîãî êí. Ñ. Ã. Çâåíèãîðîäñêîãî (¹ 35, 36).  ïîñëàíèÿõ íà ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ öàðèê òðåáîâàë îò «âîåâîäû» ß. Ñàïåãè îñòàíîâèòü íåçàêîííûå ïîáîðû è ãðàáåæè â çàíÿòûõ ñàïåæèíöàìè Óãëè÷ñêîì, Ïåðåÿñëàâñêîì, Âëàäèìèðñêîì, Ñóçäàëüñêîì óåçäàõ (¹ 25, 48 è äð.), íàñòàèâàë íà âûâîäå ïîëüñêèõ è ëèòîâñêèõ ëþäåé èç âîò÷èí Ïåðåÿñëàâñêèõ, Ñóçäàëüñêèõ ìîíàñòûðåé (¹ 28, 56), ïîìåñòèé è âîò÷èí «áîÿðèíà» Ï. Âîëûíñêîãî, äóìíûõ äüÿêîâ Ä. Ñàôîíîâà è Ï. Òðåòüÿêîâà (¹ 26, 70), âûãîâàðèâàë ß. Ñàïåãå çà çàñòóïíè÷åñòâî, êîãäà òîò çàùèùàë àòàìàíà Íàëèâàéêî, ïîãóáèâøåãî ìíîãèõ äâîðÿí è çåìöåâ âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå (¹ 32), ïðîñèë âåðíóòü ïîäüÿ÷åìó Ã. Îòëèïàåâó óäåðæèâàåìóþ ñîëäàòàìè â òàáîðàõ ñåñòðó (¹ 44). Âåñíîé 1609 ã. ñàìîçâàíåö èçâåñòèë ß. Ñàïåãó îá îòïðàâêå ñûòíèêîâ â äâîðöîâûå ñåëà Ïåðåÿñëàâñêîãî è Ñóçäàëüñêîãî óåçäîâ äëÿ îðãàíèçàöèè ïîëåâûõ ðàáîò è ñáîðà ñòîëîâûõ îáèõîäîâ, à òàêæå î ðàçðåøåíèè êàçàêàì ïåðåãíàòü öàðñêèå òàáóíû íà íîâûå ïàñòáèùà (¹ 61, 63, 69). Ïî ìåðå ðàçâèòèÿ íàðîäíîãî äâèæåíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå â ïåðâîé ïîëîâèíå 1609 ã. îñíîâíûìè â ïåðåïèñêå íà ðóññêîì ÿçûêå ñòàëè ðàñïîðÿæåíèÿ è ïðîñüáû îòíîñèòåëüíî áîðüáû ñ îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â îñíîâíîì îíè êàñàëèñü îòðÿäîâ À. Ëèñîâñêîãî è À. Ïðîñîâåöêîãî, ñôîðìèðîâàííûõ èç ðóñ–

53

–

Ðàçäåë 1

ñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé è êàçàêîâ (¹ 40, 46, 49, 51, 52, 58). Íåóäà÷è â áîðüáå ñ ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè â ìàå – ñåíòÿáðå 1609 ã., îïàñåíèÿ îòíîñèòåëüíî èçìåíû ðóññêîãî îêðóæåíèÿ, ïî âñåé âèäèìîñòè, ñòàëè ïðè÷èíîé òîãî, ÷òî ïåðåïèñêà ñàìîçâàíöà è ß. Ñàïåãè ñ ýòîãî âðåìåíè ñòàëà âåñòèñü èñêëþ÷èòåëüíî íà ïîëüñêîì ÿçûêå. Ëæåäìèòðèé II â ñâîèõ ïèñüìàõ áëàãîäàðèë çà ïðèñûëêó â Òóøèíî ïëåííûõ, óáåæäàë ß. Ñàïåãó îòêàçàòüñÿ îò ïðîäîëæåíèÿ îñàäû Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è âûñòóïèòü íà áîðüáó ñ âîéñêîì êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ê Òâåðè, à çàòåì ê Êàëÿçèíó (¹ 62, 72, 74–79).  åäèíñòâåííîì çà âòîðóþ ïîëîâèíó 1609 ã. èçâåñòíîì íàì ïîñëàíèè Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå íà ðóññêîì ÿçûêå ñîäåðæàëñÿ ïðèçûâ «áåðå÷ü» äîíñêèõ êàçàêîâ (¹ 83). Âàæíî îòìåòèòü, ÷òî êàçàêè æàëîâàëèñü íà èíîçåìíûõ êîìàíäèðîâ, êîòîðûå èõ «íå áåðåãóò», ëåòîì 1609 ã. (¹ 513–514). Ñàìîçâàíåö îòðåàãèðîâàë íà ýòè ïðîñüáû íåñêîëüêî ìåñÿöåâ ñïóñòÿ – â íîÿáðå 1609 ã., êîãäà â Òóøèíî ïðèáûëè ïîñëû ïîëüñêîãî êîðîëÿ è ñòàëî ÿñíî, ÷òî òîëüêî êàçàêè ãîòîâû ñòîÿòü çà äåëî ñàìîçâàíöà äî êîíöà. Ïîñëàíèå öàðèêà ÿâíî íîñèëî ïðîïàãàíäèñòñêèé õàðàêòåð (¹ 83).  îòëè÷èå îò ïèñåì è ÷åëîáèòíûõ ðóññêèõ ëþäåé, ïî÷òè âñå ïîñëàíèÿ Ëæåäìèòðèÿ II èìåþò òî÷íóþ äàòó. Ïèñüìà íà ïîëüñêîì ÿçûêå äàòèðîâàëèñü ïî ãðèãîðèàíñêîìó êàëåíäàðþ, à íà ðóññêîì – ïî âñåé âèäèìîñòè – ïî þëèàíñêîìó. Ñèñòåìàòèçèðîâàòü ýòè äîêóìåíòû â õðîíîëîãè÷åñêîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè íå ñîñòàâëÿåò îñîáîãî òðóäà. Èìåíà ñåêðåòàðåé, ïèñàâøèõ äëÿ ñàìîçâàíöà ãðàìîòû íà ïîëüñêîì ÿçûêå, íå èçâåñòíû. Ãðàìîòû íà ðóññêîì ÿçûêå äëÿ öàðèêà, êàê âèäíî èç ïîìåò íà íåêîòîðûõ ãðàìîòàõ, ñîñòàâëÿëè: ïå÷àòíèê è äóìíûå äüÿêè Ä. È. Ñîôîíîâ (¹ 48), Í. Â. Ëîïóõèí (¹ 28) è È. È. ×è÷ åðè í (¹ 52) , äüÿ êè È. Ìèêó ëèí ( ¹ 51), ß . À êà êèå â (¹ 56) è Á. Ãðÿçåâ (¹ 83), ïîäüÿ÷èå Ã. Îòëèïàåâ (¹ 49), Ë. ×åðíûøåâ (¹ 60) è Þ. Ëåîíòüåâ (¹ 65). Îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå åùå îäíà îñîáåííîñòü ïèñåì Ëæåäìèòðèÿ II ê ßíó Ñàïåãå 1608–1609 ãîäîâ. Íå–

54

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

ñìîòðÿ íà òî ÷òî ñîâðåìåííèêè (è ðóññêèå è ïîëÿêè) ñ÷èòàëè ß. Ñàïåãó âòîðûì ãåòìàíîì ñàìîçâàíöà è ñîîòâåòñòâóþùèì îáðàçîì îáðàùàëèñü ê íåìó â ñâîèõ ïèñüìàõ è ÷åëîáèòíûõ, öàðèê â ñâîèõ ïîñëàíèÿõ íà ïîëüñêîì ÿçûêå óïîðíî èìåíîâàë ß. Ñàïåãó ïîëêîâíèêîì, à â ãðàìîòàõ íà ðóññêîì – âîåâîäîé. Ýòî íàáëþäåíèå äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ïåðåïèñêà ñàìîçâàíöà ñ ß. Ñàïåãîé â 1608–1609 ãã. íà ïîëüñêîì ÿçûêå ïîëíîñòüþ êîíòðîëèðîâàëàñü ãåòìàíîì Ð. Ðîæèíñêèì, íå áåç îñíîâàíèÿ ñ÷èòàâøèì ß. Ñàïåãó ñâîèì ãëàâíûì ñîïåðíèêîì, à íà ðóññêîì – íàèáîëåå çàìåòíûìè âîðîâñêèìè áîÿðàìè èç îêðóæåíèÿ ñàìîçâàíöà: Ì. Ã. Ñàëòûêîâûì, Ã. Ï. Øàõîâñêèì è äóìíûì äüÿêîì Ô. Àíäðîíîâûì.  Äíåâíèêå èìåþòñÿ ìíîãî÷èñëåííûå óïîìèíàíèÿ î âîéñêîâûõ ïîñîëüñòâàõ ñàïåæèíöåâ ê öàðèêó â îêòÿáðå, äåêàáðå 1608 ã., â ìàðòå, àïðåëå, èþíå, ñåíòÿáðå 1609 ã., â ôåâðàëå – íîÿáðå 1610 ã., êîòîðûå äîëæíû áûëè óðåãóëèðîâàòü ïðîáëåìû óñëîâèé è îïëàòû ñëóæáû ñàïåæèíöåâ ñàìîçâàíöó 9 8 . Ïëîõàÿ ñîõðàííîñòü ýòîé ÷àñòè ôîíäà òàêæå âðÿä ëè ÿâëÿåòñÿ ñëó÷àéíîé. Âåðíóâøèñü íà ðîäèíó èç Ðîññèè, ñàïåæèíöû â ñâîèõ ñî÷èíåíèÿõ ñòàðàòåëüíî öèòèðîâàëè äîãîâîðû ñ êîðîëåì, à èç ñîãëàøåíèé ñ ñàìîçâàíöåì âîñïðîèçâåëè òîëüêî ñåíòÿáðüñêóþ 1609 ã. è èþëüñêóþ 1610 ã. àññåêóðàöèè (¹ 82, 102), êîòîðûå ìîãëè ïðîäåìîíñòðèðîâàòü ðóêîâîäñòâó Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, êàêèå ñóììû çàñëóæåííîãî ñîëäàòû ïîòåðÿëè èç-çà ðàçðûâà ñ öàðèêîì è âîçâðàùåíèÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî èç 29 óïîìèíàåìûõ â èñòî÷íèêàõ äîêóìåíòîâ êàëóæñêîãî ïåðèîäà äâèæåíèÿ ñàìîçâàíöà íàéäåíî òîëüêî 8 ïèñåì ïåðâîé ïîëîâèíû 1610 ã., â êîòîðûõ òàêæå îãîâàðèâàþòñÿ óñëîâèÿ âîçâðàùåíèÿ íàåìíèêîâ íà ñëóæáó ñàìîçâàíöó è ðàçìåðû îïëàòû èõ óñëóã (¹ 85, 86, 88, 89, 94, 96, 101). Ïåðåïèñêà âòîðîé ïîëîâèíû 1610 ã., êîãäà ñîëäàòû ôîðìàëüíî ïîðâàëè ñ ñàìîçâàíöåì è ïîñòóïèëè íà ñëóæáó êîðîëþ, ïîëíîñòüþ îòñóòñòâóåò. Çàïèñè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâó–

55

–

Ðàçäåë 1

þò î äîâîëüíî îæèâëåííûõ êîíòàêòàõ íàåìíèêîâ ñ Êàëóãîé è î ÷àñòûõ îòúåçäàõ ñîëäàò íà ñëóæáó ê öàðèêó îñåíüþ 1610 ãîäà. Ñóäÿ ïî òîìó, ÷òî â ðåäàêöèè Äíåâíèêà 1617–1618 ãã. íåêîòîðûå çàïèñè ñ óïîìèíàíèÿìè êîíòàêòîâ ñàïåæèíöåâ ñ ñàìîçâàíöåì áûëè îïóùåíû, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ýòà ÷àñòü ìàòåðèàëîâ ôîíäà ïðè ïåðåäà÷å Àðõèâà âäîâå ß. Ñàïåãè îñòàëàñü ó ñîëäàò è, ñêîðåå âñåãî, áûëà óíè÷òîæåíà, òàê êàê äàííûå áóìàãè ê î ìï ðîìåòè ð î âàëè ñàïåæ èíöåâ â ã ë à çà õ ðóêîâîäñ ò âà Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Êîìïëåêñíûé àíàëèç ïåðåïèñêè ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ ñàìîçâàíöåì ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî, íåñìîòðÿ íà óòðàòó çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè äîêóìåíòîâ ýòîãî «ôîíäà», ñîõðàíèâøèåñÿ ìàòåðèàëû, áóäó÷è ñîïîñòàâëåííûìè ñ äðóãèìè ôîíäàìè Àðõèâà ß. Ñàïåãè – ïåðåïèñêîé ñ Ð. Ðîæèíñêèì, Ìíèøêàìè, òóøèíñêèìè áîÿðàìè, à òàêæå îòïèñêàìè è ÷åëîáèòíûìè èç Âëàäèìèðñêîãî, Êîñòðîìñêîãî, Ïåðåÿñëàâñêîãî, Ðîñòîâñêîãî, Ñóçäàëüñêîãî, Óãëè÷ñêîãî, ßðîñëàâñêîãî óåçäîâ, – ïîçâîëÿþò ïî÷åðïíóòü âàæíóþ èíôîðìàöèþ î òóøèíñêîì ðåæèìå, êîòîðàÿ çàôèêñèðîâàíà ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì ñîáûòèé. Ýòà èíôîðìàöèÿ íå ïîäòâåðæäàåò ïîêàçàíèé ïîçäíèõ ìåìóàðîâ è èñòîðè÷åñêèõ ñî÷èíåíèé î òîì, ÷òî ß. Ñàïåãà è åãî ñîëäàòû áóäòî áû äåéñòâîâàëè ñ áëàãîñëîâåíèÿ ðóêîâîäñòâà Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ñïîñîáñòâóÿ âòîðæåíèþ â Ðîññèþ êîðîëåâñêèõ âîéñê.

–

56

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Òàáëèöà 1.1 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

1

2

3

4

5

6

7

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

4

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæå- Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî äìèòðèþ II â Ñòàðîäóá ñ èçúÿâëåíèåì ãîòîâíîñòè ïîñòóïèòü íà «öàðñêóþ» ñëóæáó Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ÎÐ ËÍÁ 27.08. ß. Ñàïåãå èç Ñòàðîäóáà ñ ÍÀÍÓ 99. Ô. 5. (06.09) ¹ 5998. ïðîñüáîé ñðî÷íî ïðèáûòü 1607 ã. Ë. 301 â Ðîññèþ äëÿ ïîñòóïëåíèÿ íà ñëóæ áó Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæ å- BPAU PAN 100. 17 (27).05 äìèòðèþ II èç Ãðóäîê ñ Ms. 345. ¹ 5; 1608 ã. èçâåùåíèåì î ñâîåì âû- ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. ñòóïëåíèè â ïîõîä â Ðîñ- Ô. 5. ¹ 5998. ñèþ è ãîòîâíîñòè ïîñòóË. 305–306; ïèòü íà «öàðñêóþ» ñëóæ áó Ô. 103. ¹ 556/Óà. Ë. 121–121 îá. Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ 101. Ò. 2. Àâãóñò ß. Ñàïåãå â Âÿçüìó ñ èç¹ 89. Ñ. 121 1608 ã. âåñòèåì î ñîãëàñèè ïðèíÿòü åãî îòðÿä íà ñëóæ áó è òðåáîâàíèåì íå ãðàáèòü ìåñòíîå íàñåëåíèå Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II Kogn.102. ¹ 1; 24.08 (9.09) ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé, îñ- ÑÌ.103. ¹ 11 1608 ã. òàâèâ îõðàíó ó Ì. Ìíèøåê, ÿâèòüñÿ â Òóøèíî íà ñáîð âîéñêà Íå íàéäåíû 24.09 (04.10) Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæå1608 ã. äìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû ñ èçâåñòèåì î ïîáåäå â ñðàæåíèè ó ñåëà Ðàõìàíöåâî Íå íàéäåíû 03 (13).10 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó 1608 ã. Òðîèöû

8 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà ïåðåÿñëàâöåâ

Íå íàéäåíû

–

57

07 (17).10 1608 ã.

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Äî 27.08 (06.09) 1607 ã.

ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 5998/Ø. Ë. 301

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

15–17 (25–27).08 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 181

Íå óïîìèíàåòñÿ

Sapieha. S. 191

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 193

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 193

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

9 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, îòïðàâëåííûì â Òóøèíî äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñ Ëæåäìèòðèåì II 10 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà þðüåâöåâ 11 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà ñóçäàëüöåâ 12 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå ê ñàìîçâàíöó ïîñîëüñòâà óãëè÷àí 13 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå ê ñàìîçâàíöó ïîñîëüñòâà óãëè÷àí 14 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ê ß. Ñàïåãå èç Òóøèíî ñ ïðîñüáîé äàòü ïðîâîäíèêîâ æ åíå «áîÿðèíà è äâîðåöêîãî» êí. Ñ. Ã. Çâåíèãîðîäñêîãî äëÿ ñîïðîâîæ äåíèÿ åå â Òóøèíî

3

4

5

6

Íå íàéäåíû

03 (13).10 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 193

Íå íàéäåíû

14 (24).10 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 194

Íå íàéäåíû

15 (25).10 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 194

Íå íàéäåíû

19 (29).10 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 195

Íå íàéäåíû

19 (29).10 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 195

BPAU PAN. 21 (31).10 Ms. 345. ¹ 59. 1608 ã. S. 119–111 îá.; ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 5998 /III. Ë. 308–309; Ô. 103. ¹ 556.Và. Ë. 192 îá. 15 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ËæåÍå íàéäåíû 23.10 äìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó (02.11) Òðîèöû îá îòïðàâêå â 1608 ã. Òóøèíî ïîñîëüñòâà âëàäèìèðöåâ 24.10 Íå íàéäåíû 16 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó (3.11) Òðîèöû îá îòïðàâêå â 1608 ã. Òóøèíî ïðåäñòàâèòåëåé ïåðåÿñëàâñêîãî äóõîâåíñòâà

–

58

–

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 196

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 196

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

17 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà ßðîñëàâöåâ 18 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî êí. Ð. Ô. Òðîåêóðîâà è ïîñîëüñòâà ñèáèðñêèõ òàòàð 19 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà âîëîãæàí 20 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî àðõèåïèñêîïà Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà 21 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà ãàëè÷àí 22 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà àðçàìàñöåâ 23 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå ê ñàìîçâàíöó ïîñîëüñòâà òåìíèêîâöåâ 24 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî îñâîáîæäåííûõ èç òþðåì è ññûëêè ïðîòèâíèêîâ Â. Øóéñêîãî

3

4

5

6

Íå íàéäåíû

25.10 (4.11) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 196

Íå íàéäåíû

26.10 (5.11) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 196

Íå íàéäåíû

02 (12).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå íàéäåíû

04 (14).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå íàéäåíû

09 (19).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå íàéäåíû

11 (21).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå íàéäåíû

12 (22).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå íàéäåíû

16 (26).11 Íå èç1608 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 197

–

59

–

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

4

25 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 105. 22.11 (02.12) ß. Ñàïåãå ñ çàïðåòîì Ñ. 135–136 ß. Î÷êîâñêîìó «ñáèðàòü 1608 ã. ïîâûòíûÿ äåíüãè â Óãëè÷å» è îá èõ çà÷åòå â ñîøíûé äîõîä 26 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II 25.11 ÑÕ 104.12.17 (05.12) ß. Ñàïåãå ñ çàïðåòîì ñàïåæ èíöàì âúåçæ àòü â ïåðåÿñ1608 ã. ëàâñêîå ïîìåñòüå «áîÿðèíà» Ï. Ñ. Âîëûíñêîãî 25.11 27 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ËæåäìèòÍå íàéäåíû ðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá (05.12) îòúåçäå â Òóøèíî ßðîñëàâ1608 ã. ñêîãî âîåâîäû áîÿðèíà êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî 28 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II 29.11 ÑÕ.12.18 ß. Ñàïåãå ñ çàïðåòîì ñîáè(09.12) ðàòü íàëîãè ñ ìîíàñòûðåé 1608 ã. Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî 29 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæå- Íå íàéäåíû 01 (11).12 äìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó 1608 ã. Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ñèáèðñêèõ âîåâîä Ï. Àõàìàøóêîâà, È. Àãèøåâà, È. Çóáîâà è Ã. Ïóøêèíà 30 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèò03 (13).12 Íå íàéäåíû 1608 ã. ðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû «áîÿðèíà» Ì. È. Âåëüÿìèíîâà 31 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïå- Íå íàéäåíû 24.12 1608 ã. æèíñêîãî âîéñêà, îòïðàâ(03.01 ëåííûì â Òóøèíî äëÿ ïåðå1609 ã.) ãîâîðîâ ñ Ëæåäìèòðèåì II 32 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 130. 07 (17).01 ß. Ñàïåãå ñ âûãîâîðîì î Ñ. 154–155 1609 ã. íåóìåñòíîñòè çàñòóïíè÷åñòâà çà àòàìàíà Íàëèâàéêî, ãðàáèâøåãî è óáèâàâøåãî æ èòåëåé Âëàäèìèðñêîãî óåçäà

–

60

–

5

6

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 197; SRSRB. E. 8610 (2). ¹ 13/102

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 197

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 200

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

4

33 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 132. êàçíà÷åþ âîéñêà ß. ÑàïåÑ. 155 ãè îá îòïðàâêå äåíåã äëÿ âûïëàòû æ àëîâàíüÿ ñîëäàòàì Íå íàéäåíû 34 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî æåíû «áîÿðèíà» êí. Ð. Òðîåêóðîâà 35 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II BPAU PAN. ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì çà- Ms. 345. ¹ 65. ïðåòèòü ñîëäàòàì ãðàáèòü S. 129–130 îá.; âîò÷èíû àðõèåïèñêîïà ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà Ô. 103. ¹ 556/Và. Ë. 208–208 îá. 36 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II BPAU PAN. ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì çàï- Ms. 345. ¹ 66. ðåòèòü ñîëäàòàì ãðàáèòü S. 131–131 îá.; âîò÷èíû «ïàòðèàðõà» Ôè- ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. ëàðåòà Ðîìàíîâà Ô. 5. ¹ 5998 /III. Ë. 347–347 îá.; Ô. 103. ¹ 556/Và. Ë. 209 Íå íàéäåíû 37 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà îò ìîðäîâñêèõ êíÿçåé 38 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ËæåÍå íàéäåíû äìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà ñàðàòîâöåâ Íå íàéäåíû 39 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ïîñîëüñòâà òåìíèêîâöåâ 40 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 154. ß. Ñàïåãå î ñêîðåéøåé Ñ. 178 îòïðàâêå ïîëêîâíèêà À. Ëèñîâñêîãî ñ îòðÿäîì äëÿ çàùèòû Ñóçäàëÿ

–

61

–

5

6

09 (19).01 Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ 1609 ã.

11 (21).01 Íå èçâåñòíî 1609 ã.

Sapieha. S. 200

14 (24).01 Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ 1609 ã.

15 (25).01 Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ 1609 ã.

09 (19).02 Íå èçâåñòíî 1609 ã.

Sapieha. S. 205

10 (20).02 Íå èçâåñòíî 1609 ã.

Sapieha. S. 205

13 (23).02 Íå èçâåñòíî 1609 ã.

Sapieha. S. 206

14 (24).02 Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ 1609 ã.

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

Íå íàéäåíû 41 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ãîíöà èç Àðçàìàñà Íå íàéäåíû 42 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû ñ èçâåñòèåì î ïðèáûòèè ê Òðîèöå ïîñîëüñòâà ìîñêâè÷åé Íå íàéäåíû 43 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû ñ ïðåäóïðåæäåíèåì î ãîòîâÿùåìñÿ ïîêóøåíèè íà öàðèêà 44 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 164. ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì îòÑ. 193–194 äàòü ñåñòðó ïîäüÿ÷åìó Íîâãîðîäñêîé ÷åòè Ã. Îòëèïàåâó 45 Ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ 105. ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì ðà- Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 258 çûñêàòü â òàáîðàõ è âåðíóòü ñåñòðó ïîäüÿ÷åìó Íîâãîðîäñêîé ÷åòè Ã. Îòëèïàåâó 46 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 165. ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå Ñ. 193–194 ïîëêîâíèêà À. Ëèñîâñêîãî ñ îòðÿäîì ê Êîñòðîìå Íå íàéäåíû 47 Èíñòðóêöèÿ ß. Ñàïåãè ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, íàïðàâëåííûì äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñî Ëæåäìèòðèåì II 48 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II AGAD 106. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðå- Zb. Cz¹lowskiego. ñå÷ü áåñ÷èíñòâà ñàïåæ èí¹ 679.2 öåâ âî Âëàäèìèðñêîì è Ñóçäàëüñêîì óåçäàõ

–

62

–

4

5

6

24.02 (06.03) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 208

26.02 (08.03) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 208

02 (12).03 Íå èç1609 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 209

03 (13).03 Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1609 ã. âåñòíî

03 (13).03 Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1609 ã. âåñòíî

04 (14).03 Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1609 ã. âåñòíî 04 (14).03 Íå èç1609 ã. âåñòíî

Sapieha. S. 209

5 (15).03 Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1609 ã. âåñòíî

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

4

5

6

49 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì îòäàòü Ëóõîâñêîìó âîåâîäå À. Ç. Ïðîñîâåöêîìó ïóøêè, âçÿòûå â áîþ ó Ñóçäàëÿ 50 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî àðõèåïèñêîïà Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà 51 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ïîëüñêèõ è ëèòîâñêèõ ðîò ñ ïîëêîâíèêîì À. Ëèñîâñêèì íà ïîìîùü ßðîñëàâëþ 52 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå î ñêîðåéøåé îòïðàâêå ïîëêîâíèêà À. Ëèñîâñêîãî ñ îòðÿäîì ê ßðîñëàâëþ è Óãëè÷ó 53 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû îá îòïðàâêå â Òóøèíî ãîíöîâ èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ è Êàñèìîâà 54 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû î íàñòóïëåíèè ïðàâèòåëüñòâåííûõ îòðÿäîâ íà Ìóðîì 55 Îòâåò Ëæåäìèòðèÿ II ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 166. Ñ. 194–195

06 (16).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

06 (16).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 210

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 259

3–11 (13–21) 03. 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 210

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 171

11 (21).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

13 (23).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 211

Íå íàéäåíû

21 (31).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 212

Íå íàéäåí

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 212

56 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ çàïðåòîì ñîáèðàòü ïðèïàñû ñ âîò÷èí Ñóçäàëüñêîãî ÑïàñîÅâôèìèåâà ìîíàñòûðÿ 57 Ïîñîëüñòâî áîÿð Ëæåäìèòðèÿ II ê âîéñêó ß. Ñàïåãè ñ îáåùàíèåì ðàññ÷èòàòüñÿ ñ ñàïåæèíöàìè ïîñëå âçÿòèÿ Ìîñêâû

ÑÕ.12.49

23.03 (02.04) 1609 ã.

22.03 (01.04) 1609 ã. Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

–

63

–

Íå èçâåñò- 04 (14).04 íî 1609 ã.

Íå óïîìèíàåòñÿ

Sapieha. S. 215

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

4

ÑÕ.20 58 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II À. Ëèñîâñêîìó ñ ïðèêàçîì çà÷èñëèòü â ïîëê ñûíà áîÿðñêîãî àðçàìàñöà Ôåîäîñèÿ Ïëåøêîâà Íå íàéäåíû 59 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû ñ èçâåñòèåì î çàõâàòå îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ßðîñëàâëÿ ÑÕ.12.60 60 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì îðãàíèçîâàòü îáîðîíó Ðîñòîâà îò âîçìîæ íîãî íàïàäåíèÿ «èçìåííèêîâ» èç ßðîñëàâëÿ ÀÈ. Ò. 2. ¹ 198. 61 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå Ñ. 229–230 ñûòíèêîâ â äâîðöîâûå ñåëà Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà 62 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II Kog. ¹ 2; ß. Ñàïåãå ñ áëàãîäàðíîÑÌ. ¹ 13 ñòüþ çà îòïðàâêó ïëåííûõ â Òóøèíî ÑÕ.12.62 63 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ïðèêàçíûõ â äâîðöîâûå ñåëà Ñóçäàëüñêîãî óåçäà 64 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II AGAD. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îòZb. Dokumentów ïóñòèòü â Òóøèíî «áîÿpapierowych. ðèíà» È. È. Âîëûíñêîãî Sygn. 4285 ÑÕ.12.44 65 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå î äîçâîëåíèè êàçàêàì ïåðåãíàòü â ñåëî Âûøåãîðîä öàðñêèõ ëîøàäåé 66 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II BPAU PAN. ß. Ñàïåãå ñ çàïðåùåíèåì Ms. 345. ¹ 72. ñîëäàòàì è ïàõîëèêàì S. 149–149 îá.; âúåçæ àòü â Àëåêñàíäðîâó ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ñëîáîäó, êîòîðàÿ ïåðåäàíà ¹ 5998 /Ø. Ë. 369; â êîðìëåíèå Ì. Ìíèøåê Ô. 103. ¹ 56Óà. ¹ 179

–

64

–

5

6

06 (16).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

08 (18).04 Íå èçâåñòíî 1609 ã.

Sapieha. S. 216

12 (22).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

15 (25).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã. 02 (12).05 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã. 06 (16).05 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã. 22.05 (01.06) 1609 ã. 30.05 (09.06) 1609 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

02 (12).06 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

67 Èíñòðóêöèÿ ß. Ñàïåãè Íå íàéäåíû ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, íàïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II â Òóøèíî äëÿ ïåðåãîâîðîâ î âûïëàòå æàëîâàíüÿ 68 Îòâåò Ëæåäìèòðèÿ II Íå íàéäåí ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà 69 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 234. ß. Ñàïåãå ñ òðåáîâàíèåì Ñ. 276–277 íå ïðåïÿòñòâîâàòü ïðèêàçíûì â ñáîðå «ñòîëîâûõ îáèõîäîâ» â äâîðöîâûõ ñåëàõ Ñóçäàëüñêîãî óåçäà 70 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÑÕ.12.66 ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçàíèåì ðàçûñêàòü ó ïàíà Ìèãóëû è âåðíóòü ëîøàäåé äóìíîìó äüÿêó Ä. È. Ñàôîíîâó 71 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II Íå íàéäåíû ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ñðî÷íî âûñòóïèòü ê Òâåðè íà ïîìîùü ïîëêîâíèêó À. Çáîðîâñêîìó 72 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II Kog. ¹ 2; ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé âûÑÌ. ¹ 14 ñòóïèòü ê Òâåðè íà ïîìîùü À. Çáîðîâñêîìó 73 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÑÕ.12.67 ß. Ñàïåãå ñ çàïðåòîì ñîáèðàòü ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ â âîò÷èíå äóìíîãî äüÿêà Ï. Òðåòüÿêîâà â ñ. Ñóëîñü Ðîñòîâñêîãî óåçäà 74 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. ß. Ñàïåãå ñ èçâåùåíèåì î Ê. 124. Îï. 2. ïîðàæ åíèè À. ÇáîðîâñêîÅä. õð. 9 ãî ó Òâåðè è òðåáîâàíèåì ñðî÷íî ïðèáûòü ñ âîéñêîì â Òóøèíî

–

65

–

4

5

6

03 (13).06 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 225

Íå èçâåñò- 12 (22).06 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 225

12 (22).06 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Èþíü 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

26.06 (06.07) 1609 ã.

Sapieha. S. 231

30.06 (10.07) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

10 (20).07 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

12 (22).07 17 (27).07 Ìóõ. ¹ 15; 1609 ã. Ñàïåãà. 1609 ã. Ñ. 162

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

5

6

Ëæ åäìèòðèÿ ÑÌ. ¹ 15 II 75 Ïèñüìî 12 (24).07 ß. Ñàïåãå ñ èçâåùåíèåì î ïî1609 ã. ðàæ åíèè À. Çáîðîâñêîãî ó Òâåðè è ïðèêàçîì ñðî÷íî ïðèáûòü ñ âîéñêîì â Òóøèíî Ëæ åäìèòðèÿ II 76 Ïèñüìî Kog. ¹ 4; 12 (24).07 ß. Ñàïåãå ñ íàñòîÿòåëüíîé ÑÌ. ¹ 16 1609 ã. ïðîñüáîé ñðî÷íî ïðèáûòü ñ âîéñêîì â Òóøèíî Ëæ åäìèòðèÿ II 77 Ïèñüìî BPAU PAN. 15 (25).07 ß. Ñàïåãå ñ íàñòîÿòåëüíîé Ms. 345. ¹ 75. 1609 ã. ïðîñüáîé ñðî÷íî ïðèáûòü ñ S. 150–150 îá.; âîéñêîì ê Êëèíó è ïîìî÷ü ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. îñàæ äåííûì â Òâåðè òóøèí- Ô. 103. ¹ 556.Và. öàì ¹ 183

17 (27).07 1609 ã.

Ñàïåãà. Ñ. 162

17 (27).07 1609 ã.

Ñàïåãà. Ñ. 162

17 (27).07 1609 ã.

Ñàïåãà. Ñ. 162

78 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ óáåæ äåíèåì ïðîÿâèòü áäèòåëüíîñòü â îòíîøåíèè äåéñòâèé êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è Ô. È. Øåðåìåòåâà è îáåùàíèåì ùåäðî íàãðàäèòü ñîëäàò çà ñëóæ áó 79 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ óáåæ äåíèåì îòêàçàòüñÿ îò íîâîãî øòóðìà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è âûñòóïèòü íàâñòðå÷ó êí. Ì. Â. Ñêîïèíó-Øóéñêîìó, êîòîðûé íà÷àë ïåðåïðàâó ÷åðåç Âîëãó 80 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î âòîðæåíèè ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III â Ðîññèþ 81 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå ñ ïðèêàçîì íå äîïóñêàòü ïðîõîäà ãîíöîâ èç Ìîñêâû ê Ì. Â. Ñêîïèíó-Øóéñêîìó 82 Àññåêóðàöèÿ Ëæ åäìèòðèÿ II íàåìíîìó âîéñêó Ëæ åäìèòðèÿ 83 Ãðàìîòà II ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé áåðå÷ü äîíñêèõ êàçàêîâ îò îáèä ëèòîâñêèõ ëþäåé 84 Èíñòðóêöèÿ ïîñëó ß. Òûøêåâè÷ó, îòïðàâëåííîìó îò íàåìíîãî âîéñêà ê Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó

3

4

Kog. ¹ . 5; ÑÌ. ¹ 17

29.07 (08.08) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Kog. ¹ 6; ÑÌ. ¹ 18

29.07 (08.08) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

17 (28).08 1609 ã.

Sapieha. S. 239

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

30.08 (09.09) 1609 ã.

Sapieha. S. 242

SRSPB 107. Å. 8597

10 (20).09 1609 ã.

ÑÕ.12.70

Íå íàéäåíû

–

66

–

27.09 (07.10) 1609 ã. 06 (16).11 Íå èçâåñòíî 1609 ã. ßíâàðü 1610 ã.

Ôåâðàëü 1610 ã.

Sapieha. S. 245 Íå óïîìèíàåòñÿ ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 179

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

3

ÂÌÎÈÄÐ 108. 85 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II èç Êàëóãè íàåìíîìó âîéñêó ñ Ì., 1855. Êí. 19. îáâèíåíèÿìè Ñìåñü. Ñ. 9 êí. Ð. Ðîæ èíñêîãî â èçìåíå, ñ ïðèçûâîì ïðèéòè ê íåìó íà ñëóæ áó è îáåùàíèåì ùåäðîé íàãðàäû ÐÈÁ 109. Ò. 1. 86 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II èç Êàëóãè íàåìíîìó âîéñêó ñ Ñòá. 188 ïðèçûâîì ïðèéòè ê íåìó íà ñëóæ áó è îáåùàíèåì ùåäðîé íàãðàäû Íå íàéäåíû 87 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì íàåìíîãî âîéñêà, îòïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó ÐÈÁ. Ò. 1. 88 Îòâåò Ëæ åäìèòðèÿ II ïîñëàì íàåìíîãî âîéñêà îá óñëîâèÿõ Ñòá. 193–194 âîçâðàùåíèÿ ñîëäàò ê íåìó íà ñëóæ áó è îáåùàíèåì ùåäðîé íàãðàäû 89 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II èç BPAU PAN. Êàëóãè ß. Ñàïåãå ñ ïðèçû- Ms. 345. ¹ 83. âîì ïðèéòè ê íåìó íà S. 165–165 îá.; ñëóæ áó è îáåùàíèåì ùåäËÍÁ ÍÀÍÓ. ðîé íàãðàäû Ô. 103. ¹ 556Óà. Ñ. 355 Íå íàéäåíû 90 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó 91 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó

Íå íàéäåíû

92 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó

Íå íàéäåíû

93 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó

Íå íàéäåíû

94 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II èç Êàëóãè ß. Ñàïåãå è íàåìíîìó âîéñêó î ñâîåì ïîëíîì äîâåðèè ê èíîçåìíûì ñîëäàòàì è íàìåðåíèè âñêîðå ñ íèìè ðàñïëàòèòüñÿ 95 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó ñ áëàãîäàðíîñòüþ çà íàçíà÷åíèå ãåòìàíîì

Kog. ¹ 8

Íå íàéäåíû

–

67

–

4

5

6

09 (19). 02 1610 ã.

Ìàðò 1610 ã.

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 178–184

Ìàðò 1610 ã.

18 (28).03 1610 ã.

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 189

16 (26).05 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 193

Ìàé 1610 ã.

21 (31).05 1610 ã.

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 193

21 (31).05 1610 ã.

08 (18).06 1610 ã.

Sapieha. S. 256

10 (20).06 1610 ã. 12 (22).06 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 256 Sapieha. S. 256

14 (24).06 1610 ã. 17 (27).06 1610 ã. 16 (26).06 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

18 (28).06 1610 ã.

Sapieha. S. 256 Sapieha. S. 256 Sapieha. S. 256

19 (29).06 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 256

Íå èçâåñòíî

Íå èçâåñòíî

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.1 1

2

96 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå è èíîçåìíûì ñîëäàòàì èç Êàëóãè ñ èçâåùåíèåì îá îòïðàâêå ÷àñòè æ àëîâàíüÿ è ïðîñüáîé, ÷òîáû ïðîäîëæ àëè ñëóæ èòü äî åãî ïðèåçäà â âîéñêî 97 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ëæåäìèòðèþ II 98 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè ñ ïðîñüáîé âûñòóïèòü â ïîõîä 99 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî íàåìíîãî âîéñêà, íàïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II Ëæåäìèòðèÿ 100 Îòâåò IIïîñëàì ñàïåæèíöåâ ñ èçëîæåíèåì óñëîâèé âûïëàòû æàëîâàíüÿ 101 Ïèñüìî Ëæ åäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè î ãîòîâíîñòè óñòàíîâèòü ñîþçíè÷åñêèå îòíîøåíèÿ ñ Ðå÷üþ Ïîñïîëèòîé 102 Àññåêóðàöèÿ Ëæ åäìèòðèÿ II ñàïåæ èíöàì 103 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî íàåìíîãî âîéñêà, íàïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II 104 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè ñ ïðèçûâîì ê íàåìíîìó âîéñêó âåðíóòüñÿ ê íåìó íà ñëóæáó

3

4

5

6

Kog. ¹ 9

19 (29).06 1610 ã.

22.06. (02.07) 1610 ã.

Sapieha. S. 257

21.06. Íå èçâåñòíî (01.07) 1610 ã. 29.06 Íå èçâåñòíî (09.07). 1610 ã.

Sapieha. S. 256

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 257

Íå íàéäåí

Íå èçâåñò- 10 (20).07 íî 1610 ã.

Sapieha. S. 260

Kog. ¹ 10; ÑÌ. ¹ 33

18 (28).07 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1610 ã.

SRSPB. Å. 8597 Íå íàéäåíû

20 (30).07 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1610 ã. 27.08 Íå èçâåñò- Sapieha. íî (6.09) S. 274 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

–

68

29.06 (09.07) 1610 ã.

–

24. 09 (4.10) 1610 ã.

Sapieha. S. 257

Sapieha. S. 281

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.1 1

2

3

4

105 Îòâåò ñàïåæèíöåâ Ëæåäìèòðèþ II

Íå íàéäåí

106 Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè ñ îáâèíåíèÿìè â èçìåíå

Íå íàéäåíû

107 Ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè ñ çàÿâëåíèåì, ÷òî íå äåðæèò çëà íà ñàïåæèíöåâ 108 Ïèñüìî ìàðøàëêà ñàïåæèíñêîãî âîéñêà ê Ëæåäìèòðèþ II

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

109 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ, íàïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó 110 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ê Ëæåäìèòðèþ II ñ òðåáîâàíèåì íå çàõâàòûâàòü ñîëäàòñêèõ ñëóã

Íå íàéäåíû

111 Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ, íàïðàâëåííûì ê Ëæåäìèòðèþ II â Êàëóãó

Íå íàéäåíû

112 Îòâåò Ëæåäìèòðèÿ II ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî íàåìíîãî âîéñêà

Íå íàéäåí

Íå íàéäåíû

5

6

Íå èçâåñò27.09 íî (07.10) 1610 ã. Íå èçâåñò- 06 (16).10 íî 1610 ã. Íå èçâåñò- 12 (22).10 íî 1610 ã.

Sapieha. S. 281

13 (23).10 Íå èçâåñòíî 1610 ã. 15 (25).10 Íå èçâåñòíî 1610 ã.

Sapieha. S. 284 Sapieha. S. 285

Íå èçâåñò27.10 íî (06.11) 1610 ã. Íå èçâåñò29.10 íî (08.11). 1610 ã. Íå èçâåñò- 10 (20).11 íî 1610 ã.

Sapieha. S. 286

Sapieha. S. 284 Sapieha. S. 284

Sapieha. S. 287 Sapieha. S. 288

1.2. Ïåðåïèñêà ñ Ìàðèíîé Ìíèøåê è åå ðîäíåé Ñåìüÿ Ìíèøêîâ ñûãðàëà èñêëþ÷èòåëüíî âàæíóþ ðîëü â ñîáûòèÿõ ðóññêîé Ñìóòû íà÷àëà XVII ñòîëåòèÿ. Åå ãëàâà – Ñàíäîìèðñêèé âîåâîäà Åæè (ïî-ðóññêè – Þðèé) Ìíèøåê çàíèìàë îñîáîå ìåñòî â àâàíòþðå Ëæåäìèòðèÿ I è, ñîãëàñíî ãèïîòåçå ñîâðåìåííûõ èññëåäîâàòåëåé, ïðèëîæèë ðóêó ê îðãàíèçàöèè èíòðèãè Ëæåäìèòðèÿ II 110 . Ïîñëå ïîÿâëåíèÿ â Òóøèíñêîì ëàãåðå îñåíüþ 1608 ã., îí ïûòàëñÿ ðàñïðîñòðàíèòü ñâîå âëèÿíèå ïðè äâîðå ñàìîçâàíöà, à â 1609 ã., õîòÿ è áåçóñïåøíî, – ñêëîíèòü âëàñòè è îáùåñòâåííîå ìíåíèå Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ê ïîääåðæêå äåëà ñàìîçâàíöà 1 1 1 . Åãî äî÷ü, Ìàðèíà Ìíèøåê, ñòàâøàÿ â ìàå 1606 ã. «ìîñêîâñêèé öàðèöåé», äî êîíöà áîðîëàñü çà ðîññèéñêèé ïðåñòîë. Ïîïûòêè íåêîòîðûõ ìåìóàðèñòîâ, à âñëåä çà íèìè èñòîðèêîâ, ïðåäñòàâèòü åå õðóïêîé æåíùèíîé, ñòàâøåé –

69

–

Ðàçäåë 1

æåðòâîé îáñòîÿòåëüñòâ, íå ïîäêðåïëÿåòñÿ äàííûìè Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Ïåðåïèñêà ìåæäó ß. Ñàïåãîé è Ìíèøêàìè, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè è ñîõðàíèâøèõñÿ äîêóìåíòîâ, çàâÿçàëàñü ëåòîì 1608 ã., âñêîðå ïîñëå âòîðæåíèÿ ñàïåæèíñêèõ ïîëêîâ â Ðîññèþ, è ïðîäîëæàëàñü ñ ïåðåðûâàìè âïëîòü äî ãèáåëè Ëæåäìèòðèÿ II â Êàëóãå â äåêàáðå 1610 ãîäà.  èñòî÷íèêàõ èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ î 10 äîêóìåíòàõ èç ýòîãî «ôîíäà» Àðõèâà ß. Ñàïåãè: 3 ïîñëàíèÿ ïðèíàäëåæàëè ïåðó áûâøåãî êîðîëåâñêîãî ðîòìèñòðà, 1 – Þ. Ìíèøêó è 6 – Ì. Ìíèøåê 112 . Îòûñêàòü óäàëîñü òîëüêî 3 ïèñüìà è àññåêóðàöèþ Ì. Ìíèøåê (¹ 115–116, 119, 122). Èíèöèàòîðîì íà÷àëà ïåðåïèñêè, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà, ÿâëÿëñÿ ß. Ñàïåãà. Ïðåäëîæåíèÿ ñàïåæèíöåâ î ïîìîùè ïðèøëèñü êàê íåëüçÿ êñòàòè Ìíèøêàì, ìå÷òàâøèì èçâëå÷ü âûãîäó èç íîâîé ñàìîçâàí÷åñêîé èíòðèãè. Ñ ïîìîùüþ ñîëäàò áûâøåé èíôëÿíäñêîé àðìèè êîðîëÿ Þ. Ìíèøåê è åãî äî÷ü çàíÿëè âèäíîå ïîëîæåíèå â Òóøèíå. Îäíàêî òîò ôàêò, ÷òî íåñêîëüêî íåäåëü îíè ôàêòè÷åñêè áûëè ðàçìåííîé êàðòîé â òîðãîâëå ìåæäó ñîëäàòàìè Ð. Ðîæèíñêîãî è ñàïåæèíöàìè, ïî-âèäèìîìó, íå ïðîøåë äàðîì 113. Ñ îñåíè 1608 – äî êîíöà 1609 ã. ïåðåïèñêà ìåæäó Ìíèøêàìè è ß. Ñàïåãîé, ñóäÿ ïî èìåþùèìñÿ äàííûì, íå âåëàñü, íî êàæäûé ðàç, êîãäà ñòàðîñòà Óñâÿòñêèé åçäèë ïî äåëàì â Òóøèíî, îí íåèçìåííî íàíîñèë ãàëàíòíûå âèçèòû «öàðèöå» Ìàðèíå. Ïåðâîå âðåìÿ «öàðèöà» Ìàðèíà ÿâíî íàõîäèëàñü â òåíè îòöà. Îíà çàíÿëàñü ñàìîñòîÿòåëüíîé ïîëèòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòüþ ïîñëå ÿíâàðñêîãî 1609 ã. êðèçèñà â Òóøèíå 114 . Åå ïèñüìà ê îòöó, íàïèñàííûå â ÿíâàðå, ìàðòå è àâãóñòå 1609 ã., ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî äî÷ü áåçóñïåøíî ïûòàëàñü ïîñðåäíè÷àòü ìåæäó îòöîì è òóøèíñêèìè âëàñòÿìè, ÷òîáû ïðåîäîëåòü âîçíèêøèé ìåæäó íèìè êîíôëèêò 115.  ñåíòÿáðå 1609 ã. â ðàçãàð íàðàñòàþùåãî êðèçèñà â Òóøèíñêîì ëàãåðå, óñêîðåííîãî óñïåõàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è âòîðæåíèåì êîðîëåâñêèõ âîéñê â Ðîññèþ, Ì. Ìíèøåê âïåðâûå âûñòóïèëà êàê ïîñðåäíèê íà ïåðåãîâîðàõ ìåæäó Ëæåäìèòðèåì II –

70

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

è íàåìíèêàìè. Ñîëäàòû, òðåáîâàâøèå ó òóøèíñêèõ âëàñòåé âûïëàòû «çàñëóæåííîãî», ñî÷ëè àññåêóðàöèþ, âûäàííóþ èì ñàìîçâàíöåì, íåäîñòàòî÷íîé. Àíàëîãè÷íûå äîëãîâûå îáÿçàòåëüñòâà áûëà âûíóæäåíà äàòü «öàðèöà» (¹ 115). Ïðèíÿòûå ìåðû íå ñìîãëè îñòàíîâèòü ðàñïàäà Òóøèíñêîãî ëàãåðÿ.  äåêàáðå 1609 ã. Ëæåäìèòðèé II áåæàë èç Òóøèíà, áðîñèâ ñâîþ ñóïðóãó íà ïðîèçâîë ñóäüáû ñðåäè áóíòóþùèõ ñîëäàò. Óòâåðäèâøèñü â Êàëóãå, ñàìîçâàíåö ïðèñëàë ñâîåé ñóïðóãå äâå çàïèñêè, êîïèè êîòîðûõ íàì óäàëîñü îòûñêàòü â Øâåöèè.  ïåðâîé çàïèñêå ñàìîçâàíåö â ýìîöèîíàëüíîé ôîðìå âûðàæàåò ñâîå áåñïîêîéñòâî î ñóäüáå Ìàðèíû: Òîìó Áîã ñâèäåòåëü, ÷òî ïå÷àëþñü è ïëà÷ó ÿ èç-çà òîãî, ÷òî î òåáå, ìîÿ íàäåæäà, íå âåäàþ, ÷òî ñ òîáîþ äåëàåòñÿ, è î çäîðîâüå òâîåì íå çíàþ, õîðîøî ëè, òû æ, ìîÿ íàäåæäà, ëþáèìàÿ-ñ, äðóæî÷åê ìàëåíüêèé, íå äàåøü ìíå çíàòü, ÷òî ñ âàìè ïðîèñõîäèò, ìîé-ñ òû äðóã, çíàé, ÷òî ó ìåíÿ çà ðàíà, à áîëüøå ïèñàòü íå ñìåþ! 116

Ýòîãî îêàçàëîñü äîñòàòî÷íî, ÷òîáû Ìîñêîâñêàÿ öàðèöà ñ ãîëîâîé îêóíóëàñü â íîâóþ àâàíòþðó. Ïåðåïèñêà ìåæäó «ñóïðóãàìè» ñòàëà îæèâëåííîé, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò âòîðîå, åùå áîëåå êîðîòêîå ñîîáùåíèå: Ìîÿ-ñ ïòè÷êà ëþáèìåíüêàÿ, ïðèâåëè êî ìíå ñàìîãî Êóðîâñêîãî (êíÿçü Ïåòð Óðóñîâ ïðèâåë åãî êî ìíå), à ÿ, åìó íå äîâåðÿÿ, îòïðàâèë åãî ñ Áåëüñêèì, âåðü ìîå ñåðäöå, ñîáñòâåííîðó÷íî 117.

Âñåìè ñèëàìè «öàðèöà» ïûòàëàñü óáåäèòü íàåìíèêîâ âåðíóòüñÿ íà ñëóæáó ê öàðèêó, íî áåçóñïåøíî.  ôåâðàëå 1610 ã. Ì. Ìíèøåê, óçíàâ î íàìåðåíèè êí. Ð. Ðîæèíñêîãî ïîñàäèòü åå ïîä äîìàøíèé àðåñò, áåæàëà ê ñàìîçâàíöó. Ñîëäàòàì îíà îñòàâèëà ïîëíîå ãíåâà ïîñëàíèå, â êîòîðîì îáâèíèëà Ð. Ðîæèíñêîãî è äðóãèõ êîìàíäèðîâ íàåìíîãî âîéñêà â ïðåäàòåëüñòâå, à íåêîòîðûõ ñîëäàò – â ñâîåâîëèè. «Ìîñêîâñêàÿ öàðèöà» çàÿâèëà, ÷òî íå æåëàåò âíîâü ñòàòü øëÿõòè÷êîé è âìåñòå ñ ìóæåì ïðîäîëæèò áîðüáó çà ïðåñòîë âìåñòå ñ òåìè ñîëäàòàìè, êîòîðûå ñîõðàíèëè âåðíîñòü äåëó «öàðÿ Äìèòðèÿ»118. –

71

–

Ðàçäåë 1

Ïðåæäå ÷åì ïîÿâèòüñÿ â Êàëóãå, áåãëàÿ «öàðèöà» îêîëî íåäåëè ïðîâåëà â Äìèòðîâå ó ß. Ñàïåãè. Ñðàçó ïîñëå ýòèõ ñîáûòèé âîçíèêëà ïðÿìàÿ ïåðåïèñêà ìåæäó Ì. Ìíèøåê è ß. Ñàïåãîé, êîòîðàÿ ïîääåðæèâàëàñü äàæå ïîñëå óõîäà ñàïåæèíöåâ íà ñëóæáó êîðîëþ, âïëîòü äî ãèáåëè ñàìîçâàíöà. Äîêóìåíòû ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî «öàðèöà» áûëà îäíèì èç ãëàâíûõ èíèöèàòîðîâ ïðèãëàøåíèÿ ß. Ñàïåãè íà äîëæíîñòü ãåòìàíà âîéñêà ñàìîçâàíöà â íà÷àëå ëåòà 1610 ã. (¹ 116), à ïîñëå íåóäà÷íîãî âòîðîãî ïîõîäà íà Ìîñêâó – îñíîâíûì ïîñðåäíèêîì ìåæäó ïðèâåðæåíöàìè öàðèêà è ñàïåæèíöàìè íà ïåðåãîâîðàõ â êðèçèñíûå ìîìåíòû èõ âçàèìîîòíîøåíèé (¹ 119). Ïîñëåäíþþ çàïèñêó îò «öàðèöû» ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë 20 (30) äåêàáðÿ 1610 ã. â âîñêîâîé ñâå÷å. «Öàðèöà» óìîëÿëà ñîëäàò ñïàñòè åå îò íåìèíóåìîé ãèáåëè (¹ 122) 119 . Îäíàêî ß. Ñàïåãà è åãî âîèíû íè÷åãî ñäåëàòü íå ñìîãëè, è Ì. Ìíèøåê, âñêîðå ðàçðåøèâøàÿñÿ îò áðåìåíè Âîðåíêîì, âîëåé-íåâîëåé ïðèøëîñü ñâÿçàòü ñâîþ ñóäüáó ñ «áîÿðèíîì» È. Ì. Çàðóöêèì 120 . Ñ òîãî ìîìåíòà â èñòî÷íèêàõ íå âñòðå÷àþòñÿ äàííûå î êàêèõ-ëèáî êîíòàêòàõ ìåæäó Ì. Ìíèøåê è ß. Ñàïåãîé. Ñóäÿ ïî âñåìó, ïåðåïèñêà, êîòîðàÿ âåëàñü íà ïðîòÿæåíèè íåñêîëüêèõ ëåò, îêîí÷àòåëüíî ïðåðâàëàñü. Òàêèì îáðàçîì, äîêóìåíòû àíàëèçèðóåìîãî «ôîíäà» ÿâëÿþòñÿ âàæíûì äîïîëíåíèåì ê õîðîøî èçâåñòíûì ìàòåðèàëàì Àðõèâà Ìíèøêîâ 1 2 1 è ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ óòî÷íåíèÿ ñëîæèâøèõñÿ ïðåäñòàâëåíèé î ñîáûòèÿõ 1608–1610 ãã. â Ðîññèè, â êîòîðûõ «öàðèöà» Ìàðèíà âïåðâûå ïîïûòàëàñü ñûãðàòü ñàìîñòîÿòåëüíóþ ïîëèòè÷åñêóþ ðîëü.

–

72

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Òàáëèöà 1.2 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

113 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Þ. Ìíèøêó 114 Ïèñüìî Þ. Ìíèøêà ß. Ñàïåãå 115 Àññåêóðàöèÿ Ì. Ìíèøåê íàåìíîìó âîéñêó ñàìîçâàíöà 116 Ïèñüìî Ìàðèíû Ìíèøåê ß. Ï. Ñàïåãå ñ ïðèãëàøåíèåì ïðèåõàòü â Êàëóãó 117 Ïèñüìî Ì. Ìíèøåê ß. Ñàïåãå 118 Ïèñüìî Ì. Ìíèøåê ß. Ñàïåãå 119 Ïèñüìî Ìàðèíû Ìíèøåê ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè ñ èçâåùåíèåì, ÷òî îíà íåïðåñòàííî óáåæ äàåò ñàìîçâàíöà íå âåðèòü ëîæ íûì íàâåòàì íà åãî áûâøåãî ãåòìàíà 120 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ì. Ìíèøåê

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

18 (28).08 1608 ã. 19 (29).08 1608 ã. 10 (20).09 1609 ã.

18 (28).08 1608 ã. 19 (29).08 1608 ã. 27.09 (07.10) 1609 ã. 13 (23).06 1610 ã.

Sapieha S. 182 Sapieha. S. 182 Sapieha. S. 245

Íå íàéäåíû SRSPB. Å. 8597 Kog. ¹ 7

07 (17).06 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 256

29.09 Sapieha. (09.10) S. 283 1610 ã. Íå èçâåñò- 12 (22).11 Sapieha. íî 1610 ã. S. 289 17(27).11 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1610 ã. íî íàåòñÿ

Íå íàéäåíû Kog. ¹ 12.

Íå íàéäåíû

121 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Íå íàéäåíû Ì. Ìíèøåê è êàëóæñêèì áîÿðàì 122 Çàïèñêà Ìàðèíû Ìíèøåê Niemcewicz 122. èç Êàëóãè ñàïåæ èíöàì ñ S. 502 ïðîñüáîé î ïîìîùè

24.11 (04.12) 1610 ã. 16 (26).12 Íå èçâåñò1610 ã. íî

Sapieha. S. 290

18 (28).12 1610 ã.

Sapieha. S. 293

20 (30).12 1610 ã.

Sapieha. S. 292

1.3. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ð. Ðîæèíñêèì è ïîëêîâíèêàìè íàåìíîãî âîéñêà Ðóêîâîäñòâî íàåìíîãî âîéñêà ñàìîçâàíöà âî ãëàâå ñ ãåòìàíîì Ð. Ðîæèíñêèì âåëî ïåðåïèñêó ñ ß. Ñàïåãîé îò èìåíè Ëæåäìèòðèÿ II, ïîýòîìó ïðÿìûå îáðàùåíèÿ ñî–

73

–

Ðàçäåë 1

ïåðíè÷àâøèõ ìåæäó ñîáîé ãåòìàíà è ïîëêîâíèêà äðóã ê äðóãó â 1608–1609 ãã., ñóäÿ ïî ñîõðàíèâøèìñÿ äîêóìåíòàì è óïîìèíàíèÿì â Äíåâíèêå, áûëè äîâîëüíî ðåäêè. Èìåþòñÿ ñâåäåíèÿ î 7 ïèñüìàõ, êîòîðûìè îáìåíÿëèñü ß. Ñàïåãà è Ð. Ðîæèíñêèé.  ðåçóëüòàòå àðõèâíûõ ðàçûñêàíèé íàéäåíî 6 ïèñåì Ð. Ðîæèíñêîãî ê ß. Ñàïåãå (¹ 123, 125, 126, 127, 137–138). Åùå äâà ïèñüìà èç ïåðåïèñêè ãåòìàíà è ïîëêîâíèêà, óïîìÿíóòûå â Äíåâíèêå, íå íàéäåíû 123 . Íà÷àëî êîíòàêòàì ìåæäó ß. Ñàïåãîé è Ð. Ðîæèíñêèì ïîëîæèëî íàéäåííîå íàìè â Øâåöèè (¹ 123) ïîñëàíèå òóøèíñêîãî ãåòìàíà ñ èçâåñòèåì î áëàãîñêëîííîì îòíîøåíèè Ëæåäìèòðèÿ II ê èíîçåìíûì ñîëäàòàì è «öàðèöå» Ìàðèíå.  îòëè÷èå îò ïîñëåäóþùèõ, â ýòîì ïèñüìå í å óêàç àí ãîä î òïð àâëåíèÿ, èì ååòñ ÿ ò îë ü êî äà ò à – 21 (31) àâãóñòà. Ñóäÿ ïî çàïèñÿì â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè, îíî áûëî ïîëó÷åíî âìåñòå ñ äðóãèìè ïîñëàíèÿìè âèäíûõ òóøèíöåâ 1 ñåíòÿáðÿ 1608 ãîäà124 . Îñíîâíûå ïðîáëåìû âçàèìîäåéñòâèÿ îáîèõ âîéñê Ð. Ðîæèíñêèé, ñóäÿ ïî âñåìó, ïûòàëñÿ ðåøàòü ñ ß. Ñàïåãîé ïðè ëè÷íûõ âñòðå÷àõ â Òóøèíå è â ïîñëàíèÿõ, íàïèñàííûõ îò èìåíè ñàìîçâàíöà íà ïîëüñêîì ÿçûêå. Íåñëó÷àéíî, êàê ìû óæå îòìå÷àëè âûøå, â ïèñüìàõ ñàìîçâàíöà ß. Ñàïåãà óïîðíî èìåíîâàëñÿ «ïîëêîâíèêîì», õîòÿ ìíîãèå ñîâðåìåííèêè ñ÷èòàëè åãî ãåòìàíîì. Ïðÿìûå ïèñüìåííûå îáðàùåíèÿ ãåòìàíà Ðîæèíñêîãî è ïîëêîâíèêà Ñàïåãè äðóã ê äðóãó áûëè âåñüìà ðåäêè è â îñíîâíîì áûëè ïîñâÿùåíû óðåãóëèðîâàíèþ êîíôëèêòîâ è íåäîðàçóìåíèé ìåæäó ñàïåæèíöàìè è òóøèíñêèìè âëàñòÿìè, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò ïèñüìà Ð. Ðîæèíñêîãî (¹ 125–126). Ñîïîñòàâëåíèå ôîðìóëÿðîâ ïèñåì Ð. Ðîæèíñêîãî ê ß. Ñàïåãå ïîçâîëÿåò ñäåëàòü ëþáîïûòíûå íàáëþäåíèÿ. Åñëè â ïåðâîì ïîñëàíèè Ð. Ðîæèíñêèé îáðàùàåòñÿ ê ß. Ñàïåãå äîñòàòî÷íî ïðîñòðàííî è ó÷òèâî, òî â ñëåäóþùèõ ïîñëàíèÿõ ñëîã ñòàíîâèòñÿ êîðî÷å è ñóøå. Èñêëþ÷åíèåì ÿâëÿåòñÿ ïîñëåäíåå ïèñüìî, â êîòîðîì ãåòìàíó ïîä –

74

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

äàâëåíèåì âíåøíèõ îáñòîÿòåëüñòâ ïðèøëîñü îòñòóïèòü îò ñëîæèâøåãîñÿ ðå÷åâîãî ýòèêåòà èç æåëàíèÿ ïîìî÷ü «íóæíîìó» ÷åëîâåêó.  îòëè÷èå îò äðóãèõ ýëåìåíòîâ ôîðìóëÿðà ïèñåì, ïîäïèñü Ð. Ðîæèíñêîãî îò ïèñüìà ê ïèñüìó îñòàâàëàñü íåèçìåííîé, îäíàêî â ïîñëåäíåì, ïîñëå áåãñòâà ñàìîçâàíöà, èç òåêñòà èñ÷åçàåò óêàçàíèå íà òî, ÷òî êíÿçü ÿâëÿåòñÿ ãåòìàíîì «åãî ìèëîñòè öàðÿ». Åùå îäíèì àäðåñàòîì ß. Ñàïåãè ÿâëÿëñÿ îäèí èç íàèáîëåå àâòîðèòåòíûõ ïîëêîâíèêîâ íàåìíîãî âîéñêà – À. Çáîðîâñêèé.  èñòî÷íèêàõ óïîìèíàþòñÿ òðè ïîñëàíèÿ èç ïåðåïèñêè îáîèõ ïîëêîâíèêîâ 125 . Ê ñîæàëåíèþ, ïîêà óäàëîñü îòûñêàòü òîëüêî ïîñëàíèå ïîëêîâíèêà À. Çáîðîâñêîãî, â êîòîðîì îí îáðèñîâàë ß. Ñàïåãå ñèòóàöèþ, ñëîæèâøóþñÿ â Òóøèíå â ìàå 1609 ã. (¹ 128). Ïîääåðæèâàë ß. Ñàïåãà êîíòàêòû ñ ïîëêîâíèêàìè Ï. Ðóöêèì 1 2 6 , Âåëåãëîâñêèì 1 2 7 , êàëóæñêèì ãåòìàíîì ñàìîçâàíöà Â. Âàëÿâñêèì 128 è äðóãèìè ëèöàìè èç òóøèíñêîãî íàåìíîãî âîéñêà. Ýòè ïèñüìà ïîêà íå íàéäåíû. Ñóäÿ ïî äàííûì àâòîðîâ Äíåâíèêà, â íèõ ñîîáùàëîñü î áîÿõ ñ âîéñêîì êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ëåòîì 1609 ã., îá îêòÿáðüñêîì 1609 ã. ïîõîäå Ð. Ðîæèíñêîãî ê Òðîèöå, ïðèáûòèè ïîñëîâ êîðîëÿ â Òóøèíî â íîÿáðå 1609 ãîäà.  ïåðåïèñêå ñ Â. Âàëÿâñêèì ß. Ñàïåãà ïûòàëñÿ óðåãóëèðîâàòü îòíîøåíèÿ ìåæäó íàåìíèêàìè è ñàìîçâàíöåì îñåíüþ 1610 ãîäà. Àíàëèçèðóåìàÿ ãðóïïà ïèñåì ïðåäñòàâëÿåò áîëüøóþ öåííîñòü äëÿ ðåêîíñòðóêöèè è àíàëèçà ñîáûòèé 1608– 1610 ãã., òàê êàê ïîçâîëÿåò âçãëÿíóòü íà ïðîòåêàâøèå â ñòàíå ñàìîçâàíöà ïðîöåññû, ÷òî íàçûâàåòñÿ èçíóòðè, ïî ðàññêàçàì íàèáîëåå îñâåäîìëåííûõ ó÷àñòíèêîâ ñîáûòèé.

–

75

–

Ðàçäåë 1

Òàáëèöà 1.3 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

SRSPB. 123 Ïèñüìî Ð. Ðîæ èíñêîãî E. 8604 ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î áëàãîñêëîííîì îòíîøåíèè Ëæ åäìèòðèÿ II ê èíîçåìíûì ñîëäàòàì è ðàñïîðÿæ åíèåì îá îáåñïå÷åíèè áåçîïàñíîñòè «öàðèöû» Ìàðèíû Ìíèøåê 124 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ãåòìà- Íå íàéäåíû íó Ð. Ðîæèíñêîìó èç ëàãåðÿ ó Òðîèöû 125 Ïèñüìî ãåòìàíà Ð. Ðî- BPAU PAN. æ èíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ Ms. 345. ¹ 63. ïðîñüáîé çàïðåòèòü ñëó- S. 124–124 îá.; ãàì ñîëäàò ïîëêà Ì. Âè- ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ëÿìîâñêîãî ãðàáèòü ïîìå¹ 556.Óà. ñòüÿ ñëóæ èëûõ èíîçåìöåâ Ë. 192 îá. 126 Ïèñüìî ãåòìàíà Ð. Ðî- BPAU PAN. æ èíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ Ms. 345. ¹ 4. ïðîñüáîé ïîìî÷ü ñîáðàòü S. 186–186 îá.; ïðîäîâîëüñòâèå íà ñî- ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. äåðæ àíèå Ñ. Á. Ìíèøêà è ¹ 556.Óà. åãî ñëóã âî ÂëàäèìèðË. 265 îá. ñêîì óåçäå 127 Ïèñüìî Ð. Ðîæ èíñêîãî SRSRB. ß. Ñàïåãå îòíîñèòåëüíî E. 8610(2) âûïëàòû æ àëîâàíüÿ äâóì ðîòàì ñàïåæ èíñêîãî âîéñêà 128 Ïèñüìî ïîëêîâíèêà Malewska. À. Çáîðîâñêîãî ß. Ñàïåãå S. 118–119 î ñèòóàöèè â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé 129 Ïèñüìî Ï. Ðóöêîãî ß. Ñà- Íå íàéäåíû ïåãå èç-ïîä ÈîñèôîÂîëîêîëàìñêîãî ìîíàñòûðÿ î ðàçãðîìå Êåðíîçèöêîãî ó Íîâãîðîäà Âåëèêîãî

–

76

–

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

20 (30).08 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã. íî íàåòñÿ

03 (13).10 Íå èçâåñò1608 ã. íî

Sapieha. S. 193

18 (28).11 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã. íî íàåòñÿ

25.11. (05.12) 1608 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

ßíâàðü 1609 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

07 (17).05 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã. íî íàåòñÿ Íå èçâåñòíî

25.05 (04.06) 1609 ã.

Sapieha. S. 221

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.3 1

2

130 Ïèñüìî À. Çáîðîâñêîãî ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå ïðîòèâíèêà â Çóáöîâå 131 Ïèñüìî À. Çáîðîâñêîãî ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå ïðîòèâíèêà â Ñòàðèöå 132 Ïèñüìî Ï. Ðóöêîãî ß. Ñàïåãå î ïîïûòêå øâåäîâ çàõâàòèòü øòóðìîì Òâåðñêîé êðåìëü 133 Ïèñüìî Ð. Ðîæèíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î íàïàäåíèè íà Ðîññèþ êðûìñêèõ òàòàð èç Òóøèíà 134 Ïèñüìà ß. Ñàïåãå î âûñòóïëåíèè ãåòìàíà Ð. Ðîæèíñêîãî ê Òðîèöå äëÿ ïîìîùè ïðîòèâ Ì. Â. ÑêîïèíàØóéñêîãî 135 Ïèñüìî Âåëåãëîâñêîãî ß. Ñàïåãå î ïðèáûòèè ïîñëîâ ïîëüñêîãî êîðîëÿ â Âÿçüìó 136 Ïèñüìà ðàçíûõ ëèö ß. Ñàïåãå èç Òóøèíà î ïðèáûòèè òóäà ïîñëîâ îò ïîëüñêîãî êîðîëÿ ãåòìàíà 137 Ïèñüìî Ð. Ðîæ èíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåùåíèåì î ñêîðîé îòïðàâêå ïîäêðåïëåíèé èç Òóøèíà íà ïîìîùü ñàïåæ èíñêèì îòðÿäàì ãåòìàíà 138 Ïèñüìî Ð. Ðîæ èíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïîìî÷ü Ì. È. Ïëåùååâó âîçâðàòèòü èìóùåñòâî, ðàçãðàáëåííîå ñîëäàòàìè ïîëêà ß. Ìèêóëèíñêîãî

3

4

5

6

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 17 (27).06 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 228

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

23.06 (3.07) 1609 ã. Íå èçâåñò- 20 (30).07 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 228

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

26.07 (05.08). 1609 ã.

Sapieha. S. 234

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

15 (25). 10. 1609 ã.

Sapieha. S. 246

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 08 (18).11 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 248

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 18 (28).11 íî 1609 ã.

Sapieha. S.249

Íå íàéäåíû

Sapieha. S. 231

Íå èçâåñò- Íå óïîìèBPAU PAN. 25.12 íàåòñÿ íî Ms. 345. ¹ 80. 1609 ã. S. 160–160 îá.; (4.01 ËÍÁ ÍÀÍÓ. 1610 ã.) Ô. 103. ¹ 556.Và. ¹ 229. Ë. 292 BPAU PAN. 18 (28).01 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ Ms. 345. ¹ 81. 1610 ã. S. 161–161 îá.; ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ¹ 556.Và. Ë. 307

–

77

–

Ðàçäåë 1

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.3 1

2

ß. Ñàïåãè 139 Ïèñüìî Â. Âàëàâñêîìó 140 Ïèñüìî Â. Âàëàâñêîãî ß. Ñàïåãå ß. Ñàïåãè 141 Ïèñüìî Â. Âàëàâñêîìó 142 Äîíåñåíèÿ ß. Ñàïåãå èç Êàëóãè îá óáèéñòâå Ëæåäìèòðèÿ II

3

4

Íå íàéäåíû

5

01 (11).10. Íå èçâåñòíî 1610 ã. Íå èçâåñò- 08 (18).11 íî 1610 ã. 12 (22).11 Íå èçâåñòíî 1610 ã. Ïîñëå 15 (25).12 11 (21).12 1610 ã. 1610 ã.

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

6

Sapieha. S. 283 Sapieha. S. 288 Sapieha. S. 288 Sapieha. S. 292

1.4. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå òóøèíñêèõ ïðèäâîðíûõ  1608–1609 ãã. â Òóøèíå îáðàçîâàëñÿ Âîðîâñêîé äâîð, â ñîñòàâ êîòîðîãî âîøëè êàê ëþäè, ðàíåå çàíèìàâøèå âûñîêîå ïîëîæåíèå â Ìîñêâå, òàê è ïîâñòàíöû, îêàçàâøèå ñàìîçâàíöó è åãî ñîâåòíèêàì áîëüøèå óñëóãè. Áîÿðñêèå ñïèñêè Ðàçðÿäíîãî ïðèêàçà ñàìîçâàíöà äî íàñ íå äîøëè, ïîýòîìó î ñîñòàâå Âîðîâñêîãî ãîñóäàðåâà äâîðà ìîæíî ñóäèòü òîëüêî ïî ïðÿìûì óêàçàíèÿì â èñòî÷íèêàõ è êîñâåííûì äàííûì – òàêèì, êàê ïðåæíèå ÷èíû íà ñëóæáå ó Â. Øóéñêîãî, ïîæàëîâàíèÿ Ñèãèçìóíäà III ÷ëåíàì òóøèíñêîãî ïîñîëüñòâà áîÿðèíà Ì. Ã. Ñàëòûêîâà âåñíîé – â íà÷àëå ëåòà 1610 ã. (äî Êëóøèíñêîãî ñðàæåíèÿ) èëè óïîìèíàíèÿ î äóìíîì ÷èíå â äîêóìåíòàõ îïîë÷åíèé, åñëè ýòîò ÷èí îòñóòñòâîâàë â îôèöèàëüíûõ áîÿðñêèõ ñïèñêàõ 129.  ðåçóëüòàòå ïðîäåëàííîé ðàáîòû óäàëîñü ñîñòàâèòü ñïèñîê ÷èíîâ Âîðîâñêîãî äâîðà, êîòîðûé ìû îïóáëèêîâàëè â ïðèëîæåíèè ê íàøåé êíèãå 130 . Âûÿñíèëîñü, ÷òî â ðåêîíñòðóèðîâàííîì íàìè ðóññêîì Àðõèâå ãåòìàíà ß. Ñàïåãè 1607–1611 ãã. îòëîæèëèñü îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå íåêîòîðûõ âèäíûõ òóøèíöåâ: îò âîðîâñêèõ áîÿð – È. È. Ãîäóíîâà, Ì. Ã. Ñàëòûêîâà, êí. Ð. Ô. Òðîåêóðîâà, êí. Ä. Ò. Òðóáåöêîãî, êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî; îêîëüíè÷èõ êí. Ä. È. Äîëãîðóêîãî, êí. Ô. Ô. Ìåùåðñêîãî, Ì. À. Ìîë÷àíîâà, âîçìîæíî êí. À. Ô. Ìîñàëüñêîãî, äóìíîãî äüÿêà –

78

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ï. À. Òðåòüÿêîâà äî ñðåäíèõ è íèçøèõ ÷èíî⠖ ñòîëüíèêà Ë. À. Ïëåùååâà, äâîðÿí Ñ. Áåãè÷åâà, Ô. Äóðîâà, Ô. Êîïíèíà, æèëüöà Þ. Îëôåðüåâà, çàíèìàâøèõ ðàçíûå ìåñòà «ïðè ñâåòëûõ î÷àõ» Âîðà, ÷òî ïîçâîëÿåò ïî÷åðïíóòü äîïîëíèòåëüíóþ èíôîðìàöèþ îòíîñèòåëüíî òîãî, êàê ñòðîèëèñü âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó âîðîâñêèìè áîÿðàìè è äâîðÿíàìè ñ îäíîé ñòîðîíû è íàåìíèêàìè – ñ äðóãîé. Òîëüêî îäèí èç ïóáëèêóåìûõ íèæå äîêóìåíòîâ êàñàåòñÿ ãîñóäàðñòâåííîãî äåëà: ÿâêè ïåðåä ñàìîçâàíöåì ïåðåáåæ÷èêîâ èç Ìîñêâû – õîëîïîâ êí. Ä. È. Øóéñêîãî (¹ 165). Âñå îñòàëüíûå ïîñâÿùåíû ðåøåíèþ ÷àñòíûõ ïðîáëåì ïðîñèòåëåé. È. È. Ãîäóíîâ, êí. Ð. Ô. Òðîåêóðîâ, ïîñåòèâøèå ß. Ñàïåãó ïî äîðîãå â Òóøèíî èç ññûëêè, à òàêæå êí. Ä. È. Äîëãîðóêèé, ïîáûâàâøèé ó ãåòìàíà îñåíüþ 1608 ã., ïîíà÷àëó óíèæåííî ïðîñèëè ãåòìàíà î ïîêðîâèòåëüñòâå (¹ 144, 149, 160). Äîáðàâøèñü äî ñàìîçâàíöà, íîâîÿâëåííûå òóøèíñêèå «áîÿðå» È. È. Ãîäóíîâ, Ä. Ò. Òðóáåöêîé, îêîëüíè÷èå êí. Ô. Ô. Ìåùåðñêèé è Ì. À. Ìîë÷àíîâ ïèñüìåííî îáðàùàëèñü ê ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïîìî÷ü ðàçûñêàòü èõ ïðîïàâøèõ ðîäñòâåííèêîâ, äàòü ïðîâîæàòûõ ìàòåðÿì, æåíàì äëÿ ïîåçäêè â Òóøèíî êî äâîðó öàðèöû Ìàðèíû (¹ 146, 148, 150–151, 155, 162). Îíè ðàäîñòíî ñîîáùàëè ß. Ñàïåãå î ïîæàëîâàíèÿõ èì âîò÷èí è ïîìåñòèé è ïðîñèëè ïîìî÷ü âñòóïèòü âî âëàäåíèå èìè (¹ 155, 161, 163, 168), óìîëÿëè çàùèòèòü èõ âëàäåíèÿ îò ãðàáåæåé (¹ 152, 154, 157–159, 161). Îñîáåííî èõ âîëíîâàëà áåçîïàñíîñòü ñëóã, êîòîðûå äîñòàâëÿëè èì çàïàñû ïðîäîâîëüñòâèÿ èç ïîìåñòèé è âîò÷èí (¹ 143, 147, 153, 156, 168). ×åëîáèò÷èêè íå áåç îñíîâàíèÿ îïàñàëèñü, ÷òî èõ ðîäñòâåííèêè è ñëóãè ïî äîðîãå ìîãóò áûòü îãðàáëåíû è äàæå óáèòû ðàçáîéíè÷àâøèìè íà äîðîãàõ íàåìíèêàìè, èõ ñëóãàìè è êàçàêàìè. Íî ýòî áûëî òîëüêî ïîëáåäû. Íàåìíèêè, èõ ñëóãè è êàçàêè ñïëîøü è ðÿäîì âúåçæàëè â âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ òóøèíñêèõ «áîÿð» è «äâîðÿí», ãðàáÿ è óáèâàÿ êðåñòüÿí, íåñìîòðÿ íà ãðîçíûå çàïðåòû êîìàíäèðîâ íàåìíîãî âîéñêà. Êí. À. Ìîñàëüñêèé, îáåñïîêîåííûé ãðàáåæàìè â åãî âîò÷èíå â Ñóçäàëüñêîì óåçäå, ïðîñèë ß. Ñàïåãó íàïðàâèòü òóäà «äîáðîãî ïðèñòàâà», –

79

–

Ðàçäåë 1

êîòîðûé áû «áåðåã» åãî èìóùåñòâî. Îäíàêî ïðèáûâøèé ïî ïðèêàçó ß. Ñàïåãè ïàí Áóÿêîâñêèé, ïî ñëîâàì âîò÷èííèêà, «ëèøü òîëüêî ñìóòó ó÷èíèë», â ðåçóëüòàòå èìóùåñòâî òóøèíöà áûëî ðàçãðàáëåíî (¹ 152, 154). Íå ñìîã óáåðå÷ü îò ðàçãðàáëåíèÿ ñâîþ ÿðîñëàâñêóþ âîò÷èíó îäèí èç íàèáîëåå àâòîðèòåòíûõ òóøèíñêèõ «áîÿð» Ì. Ã. Ñàëòûêîâ (¹ 158). Òùåòíûìè áûëè âñå ïîïûòêè îòûñêàòü ðàçãðàáëåííîå èìóùåñòâî (¹ 166–167). Äàííûå äîêóìåíòîâ íå îñòàâëÿþò ñîìíåíèé, ÷òî òóøèíöû íå ñìîãëè óñòàíîâèòü òâåðäûé ãîñóäàðñòâåííûé ïîðÿäîê íà çàõâà÷åííûõ òåððèòîðèÿõ Ðîññèè. Äàæå ëþäè èç áëèæàéøåãî îêðóæåíèÿ öàðèêà íå ìîãëè áûòü ñïîêîéíû çà ñâîèõ ðîäíûõ è áëèçêèõ, çà ñîõðàííîñòü ñâîåãî èìóùåñòâà. Äîêóìåíòû ñîäåðæàò óíèêàëüíóþ èíôîðìàöèþ î òóøèíñêèõ ïîæàëîâàíèÿõ, êîòîðûå ñîâðåìåííèêè íàçâàëè «áåçóìíûìè». Ê ïðèìåðó, ñòàâøèå â Òóøèíå îêîëüíè÷èìè êí. Ô. Ô. Ìåùåðñêèé è Ì. À. Ìîë÷àíîâ â îäíî÷àñüå ïîëó÷èëè îò Âîðà áîãàòåéøåå äâîðöîâîå ñåëî Êîíñòàíòèíîâî è Çàêóáåæñêóþ âîëîñòü â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå, ßðîñëàâñêóþ âîò÷èíó áîÿðèíà Á. ß. Áåëüñêîãî. Èõ ïëåìÿííèê, äîòîëå íèêîìó íå èçâåñòíûé, Ã. Ìàìàòîâ ñòàë ñîáñòâåííèêîì áîãàòîãî äâîðöîâîãî ñåëà Çàáîëîòüÿ â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå (¹ 155). Ñòîëüíèê Ë. À. Ïëåùååâ ñòàë îáëàäàòåëåì ðîäîâîé âîò÷èíû êí. È. È. Øóéñêîãî â Ñóçäàëüñêîì óåçäå (¹ 157). Äóìíûé äüÿê Ï. À. Òðåòüÿêîâ çàâëàäåë ñåëîì Âàñèëüåâûì â Ñóçäàëüñêîì óåçäå (¹ 159). Áîÿðèí êí. Ð. Ô. Òðîåêóðî⠖ áîãàòûì ñåëîì Íîâîñåëêè â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå (¹ 161). Äóìíûé äüÿê È. È. ×è÷åðèí ïîëó÷èë äâîðöîâîå ñåëî Âÿòêèíî â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå (¹ 168). Ïàðàäîêñ çàêëþ÷àëñÿ â òîì, ÷òî íîâûå âëàäåëüöû íå ìîãëè âîñïîëüçîâàòüñÿ ýòèìè ïîæàëîâàíèÿìè. Âñå âîëîñòè è ñåëà åùå ñ îñåíè íàõîäèëèñü â «ïðèñòàâñòâàõ» ó ðîò ñàïåæèíñêîãî âîéñêà (¹ 467–470, 478–481). Ñîëäàòû íå èñïûòûâàëè íèêàêîãî æåëàíèÿ ïåðåäàâàòü èõ íîâûì âëàäåëüöàì, ïîýòîìó óíèæåííûå ïðîñüáû «âûâåñòè ïàíîâ» èç ïîæàëîâàííûõ ïîìåñòèé òàê è îñòàëèñü ãëàñîì âîïèþùåãî â ïóñòûíè. Ê òîìó æå â àïðåëå 1609 ã. ñàìî–

80

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

çâàíåö ôàêòè÷åñêè àííóëèðîâàë ïðåæíèå ïîæàëîâàíèÿ, íàïðàâèâ âî äâîðöîâûå ñåëà Ïåðåÿñëàâñêîãî è Ñóçäàëüñêîãî óåçäîâ ñâîèõ ñûòíèêîâ (¹ 61, 63, 69). Áåñïåðñïåêòèâíîñòü ñëóæáû Âîðó, êîòîðàÿ ëèøü íà áóìàãå ñóëèëà áîãàòûå çåìåëüíûå è äåíåæíûå îêëàäû, íà äåëå âëåêëà çà ñîáîé óòðàòó òîãî, ÷òî áûëî, è ïîëíîå ðàçîðåíèå. Ýòî, ïî-âèäèìîìó, ÿâèëîñü ãëàâíîé ïðè÷èíîé ðàçî÷àðîâàíèÿ â äâèæåíèè ñàìîçâàíöà ñíà÷àëà øèðîêèõ ñëîåâ ñëóæèëûõ ëþäåé, à ê êîíöó 1609 ã. è çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè ÷ëåíîâ Âîðîâñêîãî äâîðà, êîòîðûå âûäâèíóëè è ðåàëèçîâàëè ïëàí èçáðàíèÿ íà öàðñòâî êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà. Îòõîä îò ñàìîçâàíöà çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè áîÿð è äâîðÿí ÿâèëñÿ îäíîé èç ïðè÷èí êðàõà äâèæåíèÿ ñàìîçâàíöà. Òàáëèöà 1.4

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

143 Îòïèñêà Ñ. Áåãè÷åâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü ïðîâîæ àòîãî åãî ñëóãàì, ÷òîáû äîñòàâèòü â Òóøèíî çàïàñû, ñîáðàííûå â Øàöêîé âîò÷èíå îêîëüíè÷åãî 144 Ïèñüìî È. È. Ãîäóíîâà ß. Ñàïåãå èç Âëàäèìèðà ñ èçâåñòèåì î ïðèñÿãå âëàäèìèðöåâ Ëæ åäìèòðèþ II è ñ ïðîñüáîé î çàñòóïíè÷åñòâå îêîëüíè÷åãî 145 Ïèñüìî È. È. Ãîäóíîâà ß. Ñàïåãå èç Âëàäèìèðà ñ èçâåñòèåì î ïðèñÿãå Ëæ åäìèòðèþ II âëàäèìèðöåâ, ìóðîìöåâ è îá îòïðàâêå â Êàñèìîâ è Êîëîìíó ãîíöîâ ñ óáåæ äåíèåì öåëîâàòü êðåñò ñàìîçâàíöó

–

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

3

4

ÐÈÁ. Ò. 1. ¹ 171.2. Ñòá. 695

12.03 1609 ã.

ÑÕ.12.28

Îêòÿáðü 1608 ã.

23.10 (2.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.3

Îêòÿáðü 1608 ã.

23.10 (2.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

81

–

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.4 1

2

3

4

îêîëüíè÷åãî ÑÕ.12.15 146 Îòïèñêà 13 (23).11. È. È. Ãîäóíîâà 131 ß. Ñà1608 ã. ïåãå ñ èçâåùåíèåì î ñâîåì ïðèáûòèè â Òóøèíî îêîëüíè÷åãî ÀÈ. Ò. 2. 147 Îòïèñêà 18(28).11 È. È. Ãîäóíîâà ß. Ñàïåãå ¹ 350 1608 ã. ñ ïðîñüáîé ïîñîäåéñòâîâàòü ñëóãàì äîñòàâèòü ïîäâîäû èç Òóøèíà â åãî «ñ áðàòèåé» âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ îêîëüíè÷åãî ÑÕ.12.50 148 Îòïèñêà 23.03 È. È. Ãîäóíîâà ß. Ñàïåãå (02.04) ñ ïðîñüáîé î ïðîïóñêå 1609 ã. äâîðÿíèíà À. È. Âåëüÿìèíîâà è ñïàëüíèêà Ñ. Êóõàðåâñêîãî â Ñóçäàëü äëÿ ïðåïðîâîæ äåíèÿ áîÿðûíè È. Í. Ãîäóíîâîé â Òóøèíî ÑÕ.12.35 Íå èçâåñò149 Îòïèñêà êí. Ä. È. Äîëãîðóêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüíî áîé î äðóæ áå è ïîêðîâèòåëüñòâå Ô. Äóðîâà ÑÕ.12.19.1 Ôåâðàëü 150 Îòïèñêà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îêà1609 ã.133 çàòü ïîìîùü áðàòó È. È. Ñàëìàíîâó Ô. Äóðîâà ÑÕ.12.19.2 Ôåâðàëü 151 Îòïèñêà Å. Ëó÷èíñêîìó ñ ïðîñü1609 ã.134 áîé îêàçàòü ïîìîùü áðàòó È. È. Ñàëìàíîâó Ìàðò 152 Îòïèñêà À. Ìîñàëüñêîãî SRSRB. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèE 8610 (1). 1609 ã.135 ñëàòü ïðèñòàâà äëÿ «áåðå¹ 2 æ åíèÿ» åãî ïîìåñòüÿ â Ñóçäàëüñêîì óåçäå ÀÈ. Ò. 2. 153 Îòïèñêà À. Ìîñàëüñêîãî 14 (24).03 ß. Ñàïåãå ñ áëàãîäàðíî- ¹ 175. Ñ. 203 1609 ã. ñòüþ çà òî, ÷òî ãåòìàí ðàçðåøèë ïðåïðîâîäèòü â Òóøèíî åãî ëîøàäåé

–

82

–

5

6

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Îêòÿáðü Sapieha. 1608 ã.132 S. 193, 195 Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.4 1

2

3

4

5

23.03 154 Îòïèñêà À. Ìîñàëüñêîãî Íå èçÑÕ.12.53 (02.04) âåñòíî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé 1609 ã. ïðèñëàòü ïðèñòàâà äëÿ «áåðåæ åíèÿ» åãî ïîìåñòüÿ â Ñóçäàëüñêîì óåçäå 155 Îòïèñêà êí. Ô. Ìåùåð- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ìàðò Íå èç1609 ã.136 âåñòíî ñêîãî è Ì. Ìîë÷àíîâà Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 402 ß. Ñàïåãå ñ áëàãîäàðíîñòüþ çà õîäàòàéñòâî çà íèõ ïåðåä Ëæ åäìèòðèåì II è ïðîñüáîé î ââîäå âî âëàäåíèå ïîæ àëîâàííûìè âîò÷èíàìè 156 Îòïèñêà Þ. Îëôåðüåâà Ôåâðàëü – Íå èçÐÈÁ. Ò. 1. ìàðò 1609 ã. âåñòíî ¹ 171. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü ïðîâîæ àòîãî ñëóãå äëÿ Ñòá. 697–698 ïðîåçäà â äåðåâíþ Ôåâðàëü ÀÈ. Ò. 2. Íå èç157 Îòïèñêà Ë. Ïëåùååâà 1609 ã.137 ¹ 125. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î âåñòíî âûñûëêå ïàíà ØóìíèöêîÑ. 151–152 ãî èç âîò÷èíû â Ñóçäàëüñêîì óåçäå 02 (12).04 ÀÈ. Ò. 2. Íå èç158 Ïèñüìî Ì. Ã. Ñàëòûêîâà1609 ã. âåñòíî Ìîðîçîâà ß. Ñàïåãå ñ ¹ 187. Ñ. 216 ïðîñüáîé çàùèòèòü åãî ïîìåñòüÿ â ßðîñëàâñêîì óåçäå îò ãðàáåæ åé 159 Îòïèñêà äóìíîãî äüÿêà Äåêàáðü ÀÈ. Ò. 2. Íå èç1608 ã. – ÿí¹ 120. Ï. À. Òðåòüÿêîâà ß. Ñàïåâåñòíî 138 âàðü 1609 ã. Ñ. 148–149 ãå ñ ïðîñüáîé çàïðåòèòü ïàíó Êîðñàêó ñîáèðàòü êîðìû ñ ñåëà Âàñèëüåâñêîãî â Ñóçäàëüñêîì óåçäå 160 Îòïèñêà êí. Ð. Ô. ÒðîåêóÑÕ.12.34. Íå èçâåñòíî Íîÿáðü 1608 ã.139 ðîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü åìó ëîøàäåé 161 Îòïèñêà êí. Ð. Ô. ÒðîåêóÀÈ. Ò. 2. Íå èçâåñòíî Ïîñëå íîÿáðÿ ðîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ¹ 124. Ñ. 151 1608 ã.140 âûñëàòü ëèòîâñêèõ ïàíîâ èç ïîæ àëîâàííîãî åìó Ëæ åäìèòðèåì II ñåëà Íîâîñåëîê â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå

–

83

–

6

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Sàpieha. S. 196 Sàpieha. S. 196

Ðàçäåë 1

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.4 1

2

3

ÀÈ. Ò. 2. 162 Îòïèñêà êí. Ä. Ò. Òðóáåöêîãî ß. Ñàïåãå ñ áëàãîäàðíîñòüþ çà ¹ 102. îòïðàâêó îõðàííîé ñòðàæ è ê Ñ. 134–135 åãî ìàòåðè ÀÈ. Ò. 2. 163 Ãðàìîòà «íàðå÷åííîãî» ïàòðèàðõà Ôèëàðåòà (Ðîìàíîâà) ¹ 106. Ñ. 136 ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ðàçðåøèòü Þðüåâñêîìó ñîáîðíîìó ïðîòîïîïó îñâÿòèòü õðàì â Êèðæ àöêîì ìîíàñòûðå, ðàçîðåííîì ðàòíûìè ëþäüìè ÀÈ. Ò. 2. 164 Îòïèñêà êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îêàçàòü ¹ 123.3. ïîìîùü Ã. Ìîìàòîâó è Ñ. 151 Ä. Ñàëìàíîâó âî âñòóïëåíèè âî âëàäåíèå ïîìåñòüåì ñåëîì Çàáîëîòüåì Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà ÀÈ. Ò. 2. 165 Ïèñüìî êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåùåíèåì î òîì, ¹ 123. Ñ. 150 ÷òî «ÿâèë» õîëîïîâ êí. Ä. Øóéñêîãî Ëæ åäìèòðèþ II ÑÕ.12.57 166 Îòïèñêà êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ñûñêàòü ëþäåé è èìóùåñòâî êí. Ñ. Ï. Çàñåêèíà, óâåäåííûõ êàçàêàìè èç Êðàñíîé Ñëîáîäêè Øàöêîãî óåçäà ÑÕ.12.59 167 Îòïèñêà êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ðàçûñêàòü ñîáàêó êíÿçÿ Ô. Çàñåêèíà â òàáîðàõ ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ ÀÈ. Ò. 2. 168 Îòïèñêà êí. Ã. Ï. Øàõîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îêàçàòü ¹ 123. ñîäåéñòâèå ëþäÿì äóìíîãî Ñ. 150–151 äüÿêà È. È. ×è÷åðèíà, íàïðàâëåííûì â ïîæ àëîâàííîå åìó ïîìåñòüå – ñåëî Âÿòêèíî Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà

–

84

–

4

5

6

11 (21).11 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íîÿáðü 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ìàðò 1609 ã.141

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ìàðò 1609 ã.142

3 (13).03 1609 ã.

Sàpieha. S. 209

03 (13).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

12 (22).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

25.05 (04.06) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

1.5. Ïèñüìà Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà, äîíåñåíèÿ è âåñòè èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Òåìíèêîâà, Øàöêà  ïîãðàíè÷íûõ ãîðîäàõ-êðåïîñòÿõ Ñðåäíåãî Ïîâîëæüÿ – Àðçàìàñå, Àëàòûðå, Òåìíèêîâå, Øàöêå – åùå â 1606–1607 ãã. ñôîðìèðîâàëñÿ îäèí èç êðóïíûõ öåíòðîâ ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ. Êàðàòåëüíûå ïîõîäû öàðñêèõ âîéñê ëèøü íà âðåìÿ çàãëóøàëè ïëàìÿ ãðàæäàíñêîé âîéíû.  ñåíòÿáðå 1608 ã., ïîñëå ðàçãðîìà ñàïåæèíöàìè ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê â ñðàæåíèè ó Ðàõìàíöåâà, Âàñèëèé Øóéñêèé íàïðàâèë â Êàñèìîâ ê «öàðþ» Óðàç-Ìóõàììåäó êí. È. Ì. Áîðÿòèíñêîãî ñ ïðèêàçîì èäòè â Ñóçäàëü ñ öàðåì, ñ øàò÷àíàìè, àëàòûðöàìè è àðçàìàñöàìè, ïî-âèäèìîìó, íà ïîìîùü êí. Ò. Ñåèòîâó, ïûòàâøåìóñÿ îðãàíèçîâàòü ñîïðîòèâëåíèå òóøèíöàì â Çàìîñêîâüå 1 4 3 . Îäíàêî ïîáåäû òóøèíöåâ ó Ðàõìàíöåâà è â Ðîñòîâå äàëè èìïóëüñ óãàñàâøåìó áûëî î÷àãó ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ â Ñðåäíåì Ïîâîëæüå è ñîðâàëè ïëàíû ìîñêîâñêîãî ðóêîâîäñòâà 1 4 4 . Àðçàìàñöû, êàñèìîâöû, òåìíèêîâöû è øàò÷àíå ïðèñÿãíóëè ñàìîçâàíöó â íà÷àëå íîÿáðÿ 1608 ã. (¹ 145, 389).  ÷èñëå ïðî÷èõ öåëîâàëè êðåñò Âîðó Êàñèìîâñêèé öàðü è êí. È. Ì. Áîðÿòèíñêèé. Çàïèñè Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ïîñîëüñòâà àëàòûðöåâ, àðçàìàñöåâ, òåìíèêîâöåâ, ùàò÷àí è äð. ïîáûâàëè â ëàãåðÿõ ó Òðîèöû 26 îêòÿáðÿ (5 íîÿáðÿ), 11 (21) – 12 (22) íîÿáðÿ 1608 ãîäà 145 . Êàêèõ-ëèáî îòïèñîê è ÷åëîáèòíûõ, êîòîðûå îáû÷íî ïðèâîçèëè ÷ëåíû ïîñîëüñòâà ê ß. Ñàïåãå, ñðåäè åãî áóìàã îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Ñëóæèëûé òàòàðñêèé êíÿçåê öàðü Êàñèìîâñêèé ÓðàçÌóõàììåä, ïðîèñõîäèë èç ðîäà êàçàõñêèõ ×èíãèñèäîâ.  1588 ã. îí áû ë âçÿò â ïëåí ñèáèðñ êèì âîå âîäîé Ä. Ã. ×óëêîâûì è çàíÿë ïðè Ìîñêîâñêîì äâîðå ïî÷åòíîå ìåñòî ñðåäè ïðî÷èõ òàòàðñêèõ öàðåâè÷åé. Âñêîðå ïîñëå âîöàðåíèÿ Áîðèñ Ãîäóíîâ ñäåëàë åãî öàðåì Êàñèìîâñêèì 1 4 6 .  «Ðàçðÿäàõ» ïîõîäîâ ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê –

85

–

Ðàçäåë 1

ïðîòèâ Ëæåäìèòðèÿ I 1604–1605 ãã. Óðàç-Ìóõàììåä, â îòëè÷èå îò ïðåäâîäèòåëÿ ðîìàíîâñêèõ òàòàð Èëü-ìóðçû Þñóïîâà 1 4 7 , íå óïîìèíàåòñÿ. Îáúÿñíåíèå òîìó, ïî-âèäèìîìó, ñîäåðæèòñÿ â ïåðâîì èç ïóáëèêóåìûõ íèæå ïèñåì Êàñèìîâñêîãî öàðÿ ß. Ñàïåãè, â êîòîðîì ïðÿìî ãîâîðèòñÿ, ÷òî Óðàç-Ìóõàììåä ïî äîíîñó ìóðçû Èñèíåÿ Êàðàìûøåâà «ïðè Áîðèñå Ãîäóíîâå æèâîò ñâîé ìó÷èë». Ýòîò ôàêò ïîäòâåðæäàåò ñîáñòâåííîðó÷íàÿ çàïèñü ß. Ñàïåãè íà êàðòå Ïîâîëæüÿ: «...Èëüèí, ÷òî âûåõàë îò Øóéñêîãî ê Äìèòðèþ, ãîâîðèë ïî ñåêðåòó îò [Èñèíåÿ] Êàðàìûøåâà, ÷òî... Êàñèìîâñêîãî öàðÿ áîèòñÿ» 148 .  êîíöå íîÿáðÿ Óðàç-Ìóõàììåä èçâåñòèë ß. Ñàïåãó, ÷òî ïî ïðèêàçó öàðÿ îòïðàâëÿåòñÿ â Òóøèíî, è ïðîñèë çàùèòèòü åãî îò ïðîèñê îâ ñîï åðí è êî ⠖ ñëó æèëû õ òàòàð È . Ê à ðà ìû ø å âà è Ñ. Ñìîëåíåâà (¹ 172). Äîñòèãíóâ Ñóçäàëÿ, Óðàç-Ìóõàììåä óçíàë î âîññòàíèè ïðîòèâ òóøèíöåâ ßðîñëàâëÿ, Êîñòðîìû, Áàëàõíû, Ãàëè÷à è Ìóðîìà, î ÷åì òîò÷àñ èçâåñòèë ß. Ñàïåãó â ñâîåì ïèñüìå 14 (24) äåêàáðÿ 1608 ã. è ïîïðîñèë äâå ðîòû äëÿ çàùèòû îò ãðàáåæà çàãîíùèêîâ (¹ 173).  Òóøèíî Êàñèìîâñêèé öàðü ïðèáûë 29 äåêàáðÿ (8 ÿíâàðÿ) 1608 (9) ã., ãäå áûë òîðæåñòâåííî âñòðå÷åí Ð. Ðîæèíñêèì, ðûöàðñòâîì è çàíÿë âûñîêîå ïîëîæåíèå ïðè äâîðå ñàìîçâàíöà 1 4 9 . Ïî ìåðå òîãî êàê â ôåâðàëå – ìàå 1609 ã. øèðèëîñü çåìñêîå äâèæåíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ â Çàìîñêîâüå, â îêðóæåíèè ñàìîçâàíöà ðîñëî íåäîâåðèå ê âîåâàâøèì ïîä åãî çíàìåíàìè îòðÿäàì ðóññêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé. Öàðèê è åãî ñîâåòíèêè ïîïûòàëèñü îïåðåòüñÿ íà ñëóæèëûõ òàòàð è, êàê âèäíî èç ïóáëèêóåìûõ ïèñåì, íå òîëüêî ïîäòâåðäèëè ïðàâà íà ïðåæíèå âëàäåíèÿ Óðàç-Ìóõàììåäà è åãî ðîäíè, íî è øèðîêî æàëîâàëè íîâûìè âîò÷èíàìè è ïîìåñòüÿìè. Óðàç-Ìóõàììåä ïîëó÷èë îò ñàìîçâàíöà â âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ Êîéñêèé ñòàí â Óãëè÷ñêîì, Ãóñêóþ âîëîñòü âî Âëàäèìèðñêîì è Áîãîðîäèöêóþ â Ðîìàíîâñêîì óåçäàõ (¹ 177, 179). Åãî äâîþðîäíàÿ ñåñòðà öàðåâíà Áîõòû Ñåèòêóëîâà ïîëó÷èëà ïîìåñòüå ñ. Èâàíîâñêîå â ßðîñëàâñêîì è ñ. Äå–

86

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

ëÿåâî â Ðîñòîâñêîì óåçäàõ (¹ 175, 177), øóðèí Àõìåäìóðçà Àëÿå⠖ ñ. Èâàíîâñêîå, Êóçüìèíñêîå è Çóáîâî â Ðîìàíîâñêîì óåçäå (¹ 179), çÿòüÿ öàðåâè÷ Øèõèì – Êàäñêèé ñòàí â Óãëè÷ñêîì óåçäå (¹ 177) è Ñàôàðîëåé-ìóðçà Èñëàìî⠖ ñ. ×åðíèêîâî è Øèïèñîâî â Þðüåâñêîì óåçäå (¹ 178). Ñûí Óðàç-Ìóõàììåäà – Ìàãîìåò-Ìóðàò ïîëó÷èë Þðüåâ-Ïîëüñêèé «ñ ïîñàäîì, è òàìãîþ, è êàáàêè è âñÿêèìè äîõîäû» (¹ 183–184). Ñàìîçâàíåö è åãî îêðóæåíèå ïóñòèëè â ðàçäà÷ó íå òîëüêî äâîðöîâûå è ÷åðíûå âîëîñòè, íî è âëàäåíèÿ ñëóæèëûõ òàòàð: öàðåâè÷à Êàéáóëû (Þðüåâ-Ïîëüñêèé), Èëü-ìóðçû Þñóïîâà (Áîãîðîäèöêàÿ âîëîñòü â Ðîìàíîâñêîì óåçäå) è ðóññêèõ çåìëåâëàäåëüöåâ (íàïðèìåð, ïðèíàäëåæàâøåå È. Ãëåáîâó ñ. Èâàíîâñêîå â ßðîñëàâñêîì óåçäå) (¹ 175, 177, 179, 184).  ðåçóëüòàòå «èíîçåìåö áåç ðîäà è ïëåìåíè» Óðàç-Ìóõàììåä è åãî ðîäíÿ ñòàëè êðóïíûìè çåìëåâëàäåëüöàìè è çàíÿëè âåäóùåå ïîëîæåíèå ñðåäè ñëóæèëîé òàòàðñêîé çíàòè â Òóøèíå. Ñðàçó æå èçìåíèëñÿ ôîðìóëÿð îáðàùåíèÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ê ß. Ñàïåãå. Êàñèìîâñêèé öàðü íà÷àë íàçûâàòü ãåòìàíà «áðàòöåì», ïîä÷åðêèâàÿ òåì ñàìûì ñâîé âûñîêèé ñòàòóñ ïðè äâîðå ñàìîçâàíöà. Âñêîðå, îäíàêî, âûÿñíèëîñü, ÷òî âñå ýòè áîãàòñòâà èëëþçîðíû. Óðàç-Ìóõàììåä è åãî ðîäíÿ, êàê âèäíî èç ïóáëèêóåìûõ íèæå äîêóìåíòîâ, ñòîëêíóëèñü ñ òåìè æå ïðîáëåìàìè, ÷òî è ðóññêèå çåìëåâëàäåëüöû: ãðàáåæîì çàãîíùèêîâ, ñàìîóïðàâñòâîì íàåìíèêîâ, çàáðàâøèõ âîëîñòè è ñòàíû â ïðèñòàâñòâà, ñ ðàçëè÷íûìè ïîáîðàìè è ïîâèííîñòÿìè. Íè÷òî íå ìîãëî çàùèòèòü ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí, ïðîæèâàâøèõ â ïîæàëîâàííûõ Êàñèìîâñêîìó öàðþ è åãî ðîäíå ïîñàäå Þðüåâà-Ïîëüñêîãî, âîëîñòÿõ, ñåëàõ è äåðåâíÿõ, — íè äîáðûå «ïðèñòàâû», íè «áåðåæåëüíûå» ãðàìîòû. Âñå ñîáðàííûå äëÿ âëàäåëüöåâ äåíüãè, ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ ïîä ðàçíûìè ïðåäëîãàìè îòáèðàëèñü íàåìíèêàìè, èõ ñëóãàìè è êàçàêàìè. Ïðîåçä òàòàðñêèõ êíÿçåé, ìóðç è èõ ñëóã èç Òóøèíà â èõ âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ è îáðàòíî, êàê âèäíî èç äîêóìåíòîâ, áûë íåáåçîïàñíûì. Ëþáîé –

87

–

Ðàçäåë 1

âñòðå÷íûé òóøèíñêèé îòðÿä, çàãîíùèêè èëè ïðîñòî ðàçáîéíèêè ñïëîøü è ðÿäîì îòáèðàëè òî íåìíîãîå, ÷òî óäàâàëîñü ñîáðàòü (¹ 173, 176, 179, 183).  ïðîòèâîáîðñòâå ïðîïðàâèòåëüñòâåííûõ è çåìñêèõ ñèë â 1609–1610 ãã. ïîâñòàí÷åñêèå îòðÿäû èç ïîãðàíè÷íûõ ãîðîäîâ-êðåïîñòåé ñûãðàëè èñêëþ÷èòåëüíî âàæíóþ ðîëü. Èìåííî îíè íåîäíîêðàòíî îñàæäàëè Íèæíèé Íîâã î ðîä , ï ðåï ÿòñòâî âàëè ïð î äâèæ åíè þ âîéñ êà áîÿ ðèíà Ô. È. Øåðåìåòåâà â Íèæíèé Íîâãîðîä ïî Âîëãå è çàòåì âî Âëàäèìèð ïî Îêå 150 .  Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè îòìå÷åíû: ïîëó÷åíèå 12 (22) ôåâðàëÿ è 13 (23) ìàðòà 1609 ã. èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Òåìíèêîâà è Ïîäñâÿòîâà äîíåñåíèé î âûñòóïëåíèè Ô. È. Øåðåìåòåâà èç Êàçàíè ââåðõ ïî Âîëãå, î ïðèáûòèè ãîíöîâ 16 (26) ìàðòà 1609 ã. èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Êàñèìîâà ñ âåñòÿìè îá îñàäå Ô. È. Øåðåìåòåâà è åãî âîéñêà â ×åáîêñàðàõ, à òàêæå î ïîñòóïëåíèè 17 (27) ìàðòà 1609 ã. èç Òåìíèêîâà ñâåäåíèé î íàïàäåíèè íîãàåâ 151 . Íè îäèí èç óïîìÿíóòûõ äîêóìåíòîâ ïîêà íå óäàëîñü îòûñêàòü, ïîýòîìó îá èõ ñîäåðæàíèè ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî çàïèñÿì Äíåâíèêà. Ìàéñêîå ïîñëàíèå Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå îêàçàëîñü ïîñëåäíèì èç òåõ, ÷òî óäàëîñü îáíàðóæèòü. Âåðîÿòíåå âñåãî, ýòî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî ëåòîì 1609 ã. Ðîìàíîâñêèé, Ðîñòîâñêèé, Óãëè÷ñêèé, Þðüåâñêèé è ßðîñëàâñêèé óåçäû, ãäå íàõîäèëèñü âëàäåíèÿ Êàñèìîâñêîãî öàðÿ è åãî ñåìüè, ñòàëè àðåíîé óïîðíûõ áîåâ ìåæäó òóøèíöàìè è îòðÿäàìè ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê, ïîýòîìó ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè ïåðåñòàëè èõ ôèêñèðîâàòü.  àâãóñòå 1609 ã. áîÿðèí Ô. È. Øåðåìåòåâ, øåäøèé ñ ïðàâèòåëüñòâåííûìè îòðÿäàìè èç Ïîâîëæüÿ íà ñîåäèíåíèå ñ êí. Ì. Â. Ñêîïèíûì-Øóéñêèì, çàõâàòèë Êàñèìîâ, ïîñëå ÷åãî ìíîãèå ìóðçû èç îêðóæåíèÿ Óðàç-Ìóõàììåäà îòúåõàëè â ñâîè âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ è ïðèíåñëè ïîâèííóþ Âàñèëèþ Øóéñêîìó 152.  îêòÿáðå – íîÿáðå 1609 ã. Óðàç-Ìóõàììåä âìåñòå ñ îñòàâøèìèñÿ ïîä åãî íà÷àëîì êàñèìîâñêèìè –

88

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

òàòàðàìè ó÷àñòâîâàë â ïîõîäå êí. Ð. Ðîæèíñêîãî ê Òðîèöå è â áîÿõ ó Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû. Óçíàâ î ïðèåçäå ïîñëîâ ïîëüñêîãî êîðîëÿ, îí ñðàçó æå óåõàë â Òóøèíî âñëåä çà Ð. Ðîæèíñêèì 153 , âî âðåìÿ ðàñïàäà Òóøèíñêîãî ëàãåðÿ îí áûë ñðåäè òåõ, êòî âûäâèíóë ïðîåêò èçáðàíèÿ íà ðóññêèé ïðåñòîë êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà è ïîñòóïèë íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó, íî âìåñòå ñ È. Ì. Çàðóöêèì íå çàäåðæàëñÿ íà íîâîì ìåñòå è óæå ëåòîì 1610 ã. âíîâü îêàçàëñÿ â âîéñêå ñàìîçâàíöà 1 5 4 . Ïîñëå ïîâòîðíîãî áåãñòâà öàðèêà èç-ïîä Ìîñêâû öàðü Êàñèìîâñêèé íåêîòîðîå âðåìÿ âìåñòå ñ ß. Ñàïåãîé íàõîäèëñÿ ïîä Ìîñêâîé, à çàòåì â ñåíòÿáðå 1610 ã. îòúåõàë âñëåä çà öàðèêîì â Êàëóãó 1 5 5 . Ñîâðåìåííèêè ïðÿìî ãîâîðÿò, ÷òî ýòî áûëî ñäåëàíî ñ âåäîìà êîðîííîãî ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî, êîòîðûé îòïóñòèë Óðàç-Ìóõàììåäà ðàäè åãî ñûíà, íàõîäèâøåãîñÿ â òî âðåìÿ â Êàëóãå 1 5 6 . Öàðåâè÷ Ìàãîìåò-Ìóðàò, ïî ñâèäåòåëüñòâó âåñüìà îñâåäîìëåííîãî â êàëóæñêèõ äåëàõ Ê. Áóññîâà, âûäàë íàìåðåíèÿ îòöà ñàìîçâàíöó, êîòîðûé ïðèêàçàë òàéíî ñõâàòèòü Óðàç-Ìóõàììåäà è óòîïèòü åãî â Îêå. Òàéíîå òóò æå ñòàëî ÿâíûì. Ðàçãíåâàííûé ïðîèñøåäøèì êðåùåíûé íîãàéñêèé êíÿçü Ïåòð Óðóñîâ îðãàíèçîâàë íåóäà÷íîå ïîêóøåíèå íà Ìàãîìåò-Ìóðàòà, çà ÷òî óãîäèë â òåìíèöó, èç êîòîðîé äîâîëüíî áûñòðî âûøåë, òàê êàê ïîëüçîâàëñÿ áëàãîñêëîííîñòüþ öàðèêà.  êîíå÷íîì ñ÷åòå âñÿ ýòà èñòîðèÿ ñòîèëà ñàìîçâàíöó ãîëîâû. Ïîñëå ïåðåæèòûõ óíèæåíèé Ïåòð Óðóñîâ çàòàèë çëîáó óæå íà ñàìîãî öàðèêà è, óñûïèâ áäèòåëüíîñòü åãî îêðóæåíèÿ ìíèìûì ðàñêàÿíèåì è âåðíîé ñëóæáîé, íåîæèäàííî íàïàë è ó áè ë Ëæåäìèòð èÿ I I âî âð åì ÿ çàã îðîäíîé ïðîã óë êè 11 (22) äåêàáðÿ 1610 ãîäà 1 5 7 .

–

89

–

Ðàçäåë 1

Òàáëèöà 1.5 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

169 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà òàòàð Ëæåäìèòðèþ II

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

170 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà àðçà- Íå íàéäåíû ìàñöåâ Ëæåäìèòðèþ II 171 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà òåìíè- Íå íàéäåíû êîâöåâ Ëæåäìèòðèþ II ÑÕ.12.19 172 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå î ñâîåì âûñòóïëåíèè èç Êàñèìîâà â Òóøèíî ÀÈ. Ò. 2. 173 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß.Ñàïåãå ¹ 114. Ñ. 144 ñ èçâåñòèåì îá èçìåíå ñàìîçâàíöó Ãàëè÷à, Êîñòðîìû, ßðîñëàâëÿ, Áàëàõíû è Ìóðîìà 174 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ñàðà- Íå íàéäåíû òîâöåâ Ëæåäìèòðèþ II ÑÕ.12.40 175 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàïðåòèòü âçèìàòü âñÿêèå ïîáîðû ñ ïîìåñòèé, ïîæ àëîâàííûõ åãî ñåñòðå â ßðîñëàâñêîì è Ðîñòîâñêîì óåçäàõ ÀÈ. Ò. 2. 176 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå ¹ 162. Ñ. 192 î äà÷å ïðîåçæ åé ãðàìîòû åäóùåìó èç Òóøèíà â Àðçàìàñ Óðàç-ìóðçå Òåìíèêîâñêîìó è åãî òîâàðèùàì ÀÈ Ò. 2. 177 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ ¹ 168. Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå îõðàííûõ ãðà- Ñ. 195–196 ìîò â åãî ïîìåñòüÿ âî Âëàäèìèðñêîì, ßðîñëàâñêîì è Óãëè÷ñêîì óåçäàõ

–

90

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

26.10 Sapieha. S. 196 (5.11) 1608 ã. Íå èçâåñò- 11 (21).11 Sapieha. S. 197 íî 1608 ã. Íå èçâåñò- 12 (22).11 Sapieha. S. 197 íî 1608 ã. 30.11 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíà(10.12) íî åòñÿ 1608 ã.158 14 (24).12 1608 ã.

17 (27).12 Sàpieha. S. 197 1608 ã.

Íå èçâåñò- 12 (22).02 Sapieha. S. 205 íî 1609 ã. 13 (23).02 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíà1609 ã. íî åòñÿ

02 (12).03 Íå èçâåñò1609 ã. íî

Íå óïîìèíàåòñÿ

07 (17).03 Íå èçâåñò1609 ã. íî

Íå óïîìèíàåòñÿ

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.5 1

2

178 Ïèñüìî Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå îõðàííîé ãðàìîòû â ïîìåñòüå çÿòÿ Ñàôàðîëåé-ìóðçû Èñëàìîâà â Þðüåâñêîì óåçäå Êàñèìîâñêîãî 179 Ïèñüìî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü îõðàííóþ ãðàìîòó íà ïîìåñòüÿ øóðèíà Àõìåäìóðçû Àëÿåâà â Ðîìàíîâñêîì óåçäå 180 Äîíåñåíèå èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Òåìíèêîâà è Ïîäñâÿòîâà 181 Äîíåñåíèå èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Êàñèìîâà ñ âåñòüþ, ÷òî Ô. Øåðåìåòåâà îñàäèëè â ×åáîêñàðàõ 182 Äîíåñåíèå èç Òåìíèêîâà î íàïàäåíèè íîãàåâ Êàñèìîâñêîãî 183 Ïèñüìî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå ñ óâåäîìëåíèåì î ïîæ àëîâàíèè åãî ñûíó Ìàãîìåò-Ìóðàòó ïîñàäà Þðüåâà-Ïîëüñêîãî Êàñèìîâñêîãî 184 Ïèñüìî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü ïîñàäñêèõ ëþäåé Þðüåâà-Ïîëüñêîãî îò ïðèòåñíåíèé ëèòîâñêèõ ïàíîâ è èõ ïàõîëèêîâ

3

4

5

6

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 168. Ñ. 195–196

07 (17).03 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

ÑÕ 12.47.

13 (23).03 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 13 (23).03 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 211

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 16 (26).03 íî 1609 ã.

Sapieha. S. 211

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 17 (27).03 Sapieha. íî 1609 ã. S. 211 Íå èçâåñò- Íå óïîìè26.03 íî íàåòñÿ (05.04) 1609 ã.

ÑÕ.12.52

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 210. Ñ. 247–248

07 (17).05 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

1.6. Ïåðåïèñêà ñ âîåâîäàìè è æèòåëÿìè Âåëèêèõ Ëóê, Íåâåëÿ è Çàâîëî÷üÿ Âåëèêîëóöêèé óåçä íåïîñðåäñòâåííî ãðàíè÷èë ñ Óñâÿòñêèì ñòàðîñòàòñòâîì, ïîýòîìó âåëèêîëóöêèå âîåâîäû è ìèð â òå÷åíèå 1608–1610 ãã. èìåëè êîíòàêòû ñî ñòàðî–

91

–

Ðàçäåë 1

ñòîé Óñâÿöêèì ß. Ñàïåãîé è åãî çàìåñòèòåëåì (ïîäñòàðîñòîé) Þðèåì Êàõîâñêèì çàäîëãî äî ïîõîäà â Ðîññèþ. Èìåííî ïîýòîìó ïåðåïèñêà, â îòëè÷èå îò äðóãèõ ãîðîäîâ è óåçäîâ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà, øëà ÷åðåç Óñâÿò.  ðåçóëüòàòå ïîèñêîâ â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ óäàëîñü îáíàðóæèòü ÷åòûðå ïèñüìà èç ýòîé ïåðåïèñêå (¹ 185, 187, 191, 193).  Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè è â îáíàðóæåííûõ ïîñëàíèÿõ óïîìèíàþòñÿ åùå 5 äîêóìåíòîâ, êîòîðûå íå ñîõðàíèëèñü èëè ïîêà íå íàéäåíû 159 . Ãðàìîòà íàìåñòíèêà è âîåâîäû Ô. Ì. Ïëåùååâà (¹ 185) ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî íàñåëåíèå Âåëèêèõ Ëóê 15 (25) èþëÿ 1608 ã. ïðèíåñëî ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó, ò. å. çà äâà äíÿ äî âòîðæåíèÿ ñàïåæèíöåâ â Ðîññèþ è çà íåñêîëüêî íåäåëü äî ïîÿâëåíèÿ îòïóùåííûõ Â. Øóéñêèì ïîëüñêèõ ïîñëîâ è Ìíèøêîâ. Çäåñü îáðàçîâàëñÿ íîâûé öåíòð ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ, â êîòîðûé, ïîìèìî Íåâåëÿ, Çàâîëî÷üÿ, âñêîðå âîøëè Òîðîïåö, Áåëàÿ, Ïñêîâ ñ ïðèãîðîäàìè, Èâàíãîðîä, ßì, Ãäîâ è Êîïîðüå 160 . Ïðåäâîäèòåëåì ìåñòíûõ ïîâñòàíöåâ ñòàë âåëèêîëóöêèé íàìåñòíèê Ôåäîð Ìèõàéëîâè÷ Ïëåùååâ 1 6 1 . Ëæåäìèòðèé II ïîæàëîâàë åãî çà çàñëóãè ÷èíîì «áîÿðèíà» è «âîåâîäû».  ôåâðàëå 1610 ã. Ô. Ì. Ïëåùååâ âî ãëàâå øåñòèòûñÿ÷íîãî òóøèíñêîãî âîéñêà íåîæèäàííî äëÿ ñîþçíîãî ðóññêî-øâåäñêîãî âîéñêà çàõâàòèë Ñòàðóþ Ðóññó è ñîçäàë óãðîçó çàõâàòà Íîâãîðîäà Âåëèêîãî 162. Êíÿçü Ì. Â. Ñêîïèíó-Øóéñêîìó è ß. Äåëàãàðäè ïðèøëîñü íàïðàâèòü ïðîòèâ Ô. Ì. Ïëåùååâà è åãî îòðÿäà çíà÷èòåëüíûå ñèëû.  ðåçóëüòàòå âåñíîé 1610 ã. îñíîâíûå öåíòðû ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ íà ñåâåðî-çàïàäå Ðîññèè – Âåëèêèå Ëóêè, Ïñêîâ, Èâàíãîðîä è äð. – ñàìè îêàçàëèñü â îñàäå. Ìåñòíûõ ïîâñòàíöåâ âûðó÷èëè À. Ëèñîâñêèé è À. Ïðîñîâåöêèé, ñîâåðøèâøèå âåñíîé 1608 ã. èç Ñóçäàëÿ ãëóáîêèé ðåéä ïî òûëàì ðóññêîøâåäñêîãî âîéñêà è âûøåäøèå ê Âåëèêèì Ëóêàì. Îíè îòîãíàëè ðóññêî-øâåäñêèå îòðÿäû îò Âåëèêèõ Ëóê, Ïñêîâà è Èâàíãîðîäà 1 6 3 . Ïîñëàíèå Ô. Ì. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå (¹ 187) ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ïîñëå îòâîäà îñòàòêîâ ñâîåãî îòðÿäà ê Èîñèôî–

92

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Âîëîêîëàìñêîìó ìîíàñòûðþ â ôåâðàëå – ìàðòå 1610 ã. ß. Ñàïåãà îòïðàâèëñÿ íà îòäûõ â Óñâÿò. Óæå â ìàå 1610 ã. ß. Ñàïåãà, êàê âèäíî èç àíàëèçèðóåìîãî ïîñëàíèÿ, âîçíàìåðèëñÿ âåðíóòüñÿ â Ðîññèþ è ñòàòü ãåòìàíîì íàåìíîãî âîéñêà Ëæåäìèòðèÿ II. Ýòî ðåøåíèå áûëî ïðèíÿòî òîãäà, êîãäà ñòàëî ÿñíî, ÷òî äâèæåíèå ñàìîçâàíöà âíîâü íà÷àëî íàáèðàòü ñèëó, à áîëüøàÿ ÷àñòü áûâøèõ íàåìíèêîâ, íå äîãîâîðèâøèñü ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III, ãîòîâà áûëà âåðíóòüñÿ íà ñëóæáó ê öàðèêó. Ïðè÷åì íîâûé ãåòìàí ñàìîçâàíöà âûåõàë ê ñâîèì ñîëäàòàì íå èç êîðîëåâñêîé ñòàâêè ïîä Ñìîëåíñêîì, à èç ñîáñòâåííûõ âëàäåíèé. Âñå ýòè ôàêòû ñâèäåòåëüñòâóþò ïðîòèâ ïðåäïîëîæåíèÿ î òîì, ÷òî ß. Ñàïåãà äåéñòâîâàë â ñîîòâåòñòâèè ñ èíñòðóêöèÿìè êîðîëÿ è êàíöëåðà. Íå óñïåâ âåðíóòüñÿ ïîä çíàìåíà ñàìîçâàíöà, ãåòìàí è èíîçåìíûå ñîëäàòû òîò÷àñ ïîòðåáîâàëè âûïëàòèòü èì æàëîâàíüå. Öàðèê è åãî áîÿðå îêàçàëèñü â çàòðóäíèòåëüíîì ïîëîæåíèè 164. ß. Ñàïåãà ïðåêðàñíî çíàë, ñêîëüêî ñèë è ñðåäñòâ ïîëîæèëè ëó÷àíå è íåâåëüöû â áîðüáå çà äåëî ñàìîçâàíöà. Òåì íå ìåíåå Ëæåäìèòðèé II è ãåòìàí, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò ïóáëèêóåìûå íèæå ïîñëàíèÿ (¹ 191–193), ïîòðåáîâàëè ó ëó÷àí äåíåã. Ïðè÷åì íå äëÿ âñåãî íàåìíîãî âîéñêà, à òîëüêî äëÿ åãî ãåòìàíà; è âïîëíå âåðîÿòíî – òàéíî îò íàåìíûõ ñîëäàò. Ðàçîðåííûå ìíîãîëåòíåé ãðàæäàíñêîé âîéíîé, ëó÷àíå, ïñêîâè÷è, èâàíãîðîäöû íå ìîãëè âûïëàòèòü òðåáóåìûõ ñóìì. Èõ îáúÿñíåíèÿ, ñîäåðæàùèåñÿ â àíàëèçèðóåìûõ ïîñëàíèÿõ è èçëîæåííûå èõ ïîñëàìè, ïðèáûâøèìè â ñòàí Âîðà ïîä Ìîñêâó 15 (25) àâãóñòà 1610 ã., ïî âñåé âèäèìîñòè, íå áûëè ïðèíÿòû â ðàñ÷åò 165 . Èçáðàíèå íà ìîñêîâñêèé ïðåñòîë êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà, áåãñòâî öàðèêà èç-ïîä Ìîñêâû è äîñòàòî÷íî íåîïðåäåëåííûå îòíîøåíèÿ ìåæäó ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà è íàåìíûìè ñîëäàòàìè îñëîæíèëè îòíîøåíèÿ ìåæäó àäìèíèñòðàöèåé Óñâÿòà è ëó÷àíàìè. Ïîëíûé ðàçðûâ, âåðîÿòíî, ïðîèçîøåë óæå ïîñëå ãèáåëè ñàìîçâàíöà, êîãäà áûâøèå ïîâñòàíöû âìåñòå ñ À. Ïðîñîâåöêèì ïîääåðæàëè äâèæåíèå çåìñêèõ îïîë÷åíèé 166 . –

93

–

Ðàçäåë 1

Òàáëèöà 1.6 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

185 Ãðàìîòà Âåëèêîëóöêîãî íàìåñòíèêà è âîåâîäû Ô. Ì. Ïëåùåâà Óñâÿòñêîìó ïîäñòàðîñòå Þ. Êàõîâñêîìó î çàïðåùåíèè ïîðóáåæ íûì æ èòåëÿì ïðîèçâîäèòü ãðàáåæ è â Âåëèêîëóöêîì, Íåâåëüñêîì è Çàâîëî÷ñêîì óåçäàõ 186 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè âåëèêîëóöêèì âîåâîäàì î ñâîåì íàìåðåíèè èäòè íà ñëóæáó ê ñàìîçâàíöó â Êàëóãó 187 Ïîñëàíèå «áîÿðèíà» è âîåâîäû Ô. Ì. Ïëåùååâà, íàìåñòíèêîâ è âîåâîä êí. Â. À. Øàõîâñêîãî è Ï. À. Ãîðÿèíîâà î ñíÿòèè êîïèé ñ ãðàìîòû Ëæ åäìèòðèÿ II è î âîçâðàùåíèè ïîäëèííèêà ß. Ñàïåãå, î ïîñîëüñòâàõ èç ðàçíûõ ãîðîäîâ ê ñàìîçâàíöó è î ðàçìåíå ïëåííûõ 188 Ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II âåëèêîëóöêèì âîåâîäàì î âûäà÷å äåíåæíîãî æàëîâàíüÿ ß. Ñàïåãå 189 Ïîñëàíèå Ëæåäìèòðèÿ II âåëèêîëóöêèì âîåâîäàì î âûäà÷å äåíåæíîãî æàëîâàíüÿ ß. Ñàïåãå 190 Ïèñüìî ïîäñòàðîñòû Óñâÿòñêîãî Þ. Êàõîâñêîãî âåëèêîëóöêèì âîåâîäàì î âûäà÷å äåíåæíîãî æàëîâàíüÿ ß. Ñàïåãå

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

3

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 88. Ñ. 120–121

15 (25).07 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

 íà÷àëå ìàÿ 1610 ã.

5 (15).05 1610 ã.

ÑÕ.12.72

ÑÕ.12.72

7 (17).07 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 4 (14).07 íî 1610 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.1. Ñ. 343–344

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 4 (14).07 íî 1610 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.1. Ñ. 343–344

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 4 (14).07 íî 1610 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.1. Ñ. 343–344

–

94

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.6 1

2

191 Îòïèñêà âåëèêîëóöêèõ íàìåñòíèêîâ è âîåâîä êí. Â. À. Øàõîâñêîãî è Ï. À. Ãîðÿèíîâà Óñâÿòñêîìó ïîäñòàðîñòå Þ. Êàõîâñêîìó î íåâîçìîæ íîñòè âûäàòü ãåòìàíó Ñàïåãå òðåáóåìûõ èì äåíåã 192 Ïèñüìî ïîäñòàðîñòû Óñâÿòñêîãî Þ. Êàõîâñêîãî âåëèêîëóöêèì âîåâîäàì ñ óãðîçîé ñîîáùèòü ñàìîçâàíöó îá èõ èçìåííè÷åñêèõ äåéñòâèÿõ 193 Îòïèñêà âåëèêîëóöêèõ íàìåñòíèêîâ è âîåâîä êí. Â. À. Øàõîâñêîãî è Ï. À. Ãîðÿèíîâà Óñâÿòñêîìó ïîäñòàðîñòå Þ. Êàõîâñêîìó î íåâîçìîæ íîñòè âûäàòü ãåòìàíó Ñàïåãå òðåáóåìûõ èì äåíåã

3

4

5

6

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.1. Ñ. 343–344

7 (17).07 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 12(22).07 1610 ã. íî

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.2. Ñ. 344–345

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 285.2. Ñ. 344–345

15 (25).08 15 (25).08 1610 ã. 1610 ã.

Sapieha. S. 270

1.7. Ïåðåïèñêà ñàïåæèíöåâ ñ êîìàíäèðàìè îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, âëàñòÿìè è æèòåëÿìè Çàîêñêèõ, Ñåâåðñêèõ ãîðîäîâ è ðóêîâîäñòâîì Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ Êàëóãà è ñîñåäíèå Çàîêñêèå è Ñåâåðñêèå ãîðîäà íà ïðîòÿæåíèè 1605–1610 ãã. ÿâëÿëèñü âàæíûì öåíòðîì ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ. Èìåííî çäåñü Ëæåäìèòðèé II äâàæäû èñêàë ñïàñåíèÿ: â äåêàáðå 1609 ã. è â êîíöå àâãóñòà 1610 ãîäà. Íåñëó÷àéíî ïîýòîìó ãåòìàí Ñ. Æîëêåâñêèé è ìîñêîâñêèå áîÿðå íàïðàâèëè ñþäà ß. Ñàïåãó è åãî ñîëäàò ïî÷òè ñðàçó ïîñëå èõ ñîãëàñèÿ âåðíóòüñÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó. Îáîñíîâàâøèñü ó Êàëóãè, â Áåëåâñêîì, Âîðîòûíñêîì, Êîçåëüñêîì, Ìåùåâñêîì, Îäîåâñêîì è Ïåðåìûøëü–

95

–

Ðàçäåë 1

ñêîì óåçäàõ Ðîññèè â îêòÿáðå 1610 ã., ñàïåæèíöû âïëîòü äî ìàÿ 1611 ã. âûïîëíÿëè ðîëü ñâîåîáðàçíîãî áóôåðà ìåæäó îòðÿäàìè Ëæåäìèòðèÿ II, à ïîñëå åãî ãèáåëè – îòðÿäàìè Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ è êîðîëåâñêèìè âîéñêàìè ïîä Ñìîëåíñêîì è â Ìîñêâå. Îäíîâðåìåííî îíè áåççàñòåí÷èâî ãðàáèëè ìåñòíîå íàñåëåíèå.  îêòÿáðå 1610 ã., óçíàâ ïðèáëèæåíèè ñàïåæèíñêîãî îòðÿäà èç Ïîäìîñêîâüÿ, Ëæåäìèòðèé II ïîòðåáîâàë îò ìåñòíûõ âîåâîä ïðèíÿòü ìåðû ïðåäîñòîðîæíîñòè ïðîòèâ ñàïåæèíöåâ è êàòåãîðè÷åñêè çàïðåòèë äàâàòü èì ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ (¹ 195). Íå îïðàâäàëèñü íàäåæäû ìîñêîâñêèõ áîÿð íà òî, ÷òî ïîñëå âîçâðàùåíèÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó ñàïåæèíöû ïîìîãóò èì ïîêîí÷èòü ñ ñàìîçâàíöåì è âîññòàíîâèòü ïîðÿäîê â Çàîêñêèõ ãîðîäàõ è íà Ñåâåðùèíå (¹ 199, 640–641). Ïðèáûâ â îêðåñòíîñòè Ìîñàëüñêà è Ìåùåâñêà, ñàïåæèíöû, òàê æå êàê è äâà ãîäà íàçàä â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå, ïîäåëèëè ãîðîäà è ñåëà ìåæäó ïîëêàìè è ðîòàìè, ó÷ðåäèâ òàì «ïðèñòàâñòâà». Íåêîòîðûå äîêóìåíòû òîé ïîðû, îòëîæèâøèåñÿ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, êàê äâå êàïëè âîäû, íàïîìèíàþò ÷åëîáèòíûå ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí ñåâåðî-âîñòî÷íûõ óåçäîâ ñòðàíû (¹ 198, 202, 204, 205, 210). Ïðèçûâû ñàìîçâàíöà ðàñïðàâëÿòüñÿ ñ èíîçåìöàìè ïîïàëè íà ïîäãîòîâëåííóþ ïî÷âó. Óæå â íîÿáðå 1610 ã. ãåòìàí ïîëó÷èë íå äîøåäøåå äî íàñ äîíåñåíèå î ðàñïðàâàõ, ó÷èíåííûõ íàä ñàïåæèíñêèìè ôóðàæèðàìè â Áåëåâå 1 6 7 . Ïðîòèâ ñàïåæèíöåâ è èõ ñëóã, ïî ñâèäåòåëüñòâó Ê. Áóññîâà, âñïûõíóëà ñàìàÿ íàñòîÿùàÿ íàðîäíàÿ âîéíà, â êîòîðîé öàðèê âíîâü íà÷àë ïðåâðàùàòüñÿ â ãåðîÿ è çàñòóïíèêà.  Êàëóãó, ïî ñëîâàì ëàíäñêíåõòà, òî è äåëî äîñòàâëÿëè îò 6 äî 10 ïîëÿêîâ, íàä êîòîðûìè óñòðàèâàëèñü æåñòîêèå ðàñïðàâû. Îñîáåííî â íàïàäåíèÿõ íà ïîëÿêîâ óñåðäñòâîâàëè òàòàðû 168 . Âûñòóïëåíèÿ íàðîäà ïðîòèâ èíîçåìöåâ â ïðîâèíöèè, îñîáåííî ïðîòèâ ñàïåæèíöåâ â Ìåùåâñêîì, Êîçåëüñêîì, Áîðîâñêîì óåçäàõ, êàçàëîñü, äàâàëè Ëæåäìèòðèþ II øàíñ íà ãðåáíå çðåþùåãî –

96

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

íàðîäíîãî äâèæåíèÿ ïðîòèâ ïîëÿêîâ è ëèòîâöåâ äîñòè÷ü ñâîèõ öåëåé. Ïðîâèíöèÿ ÿâíî íà÷àëà ñêëîíÿòüñÿ íà åãî ñòîðîíó 1 6 9 . Îäíàêî ñàìîçâàíåö è åãî îêðóæåíèå íå óëîâèëè ïðîèñõîäÿùèõ â ñòðàíå ïåðåìåí. Òåððîð, ðàçâÿçàííûé â Êàëóãå, ÿâèëñÿ ãëàâíîé ïðè÷èíîé ãèáåëè öàðèêà 12 (22) äåêàáðÿ 1610 ãîäà. Ãèáåëü Ëæåäìèòðèÿ II âûçâàëà âîëíåíèÿ â Êàëóãå.  êîíöå êîíöîâ âåðõ òàì îäåðæàëè áîÿðå, êîòîðûå íàñòàèâàëè íà ïðèñÿãå êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó 170 .  Ìîñêâó ñ âåñòüþ î ãèáåëè öàðèêà îòïðàâèëèñü Ì. Ì. Áóòóðëèí è Á. È. Ñóòóïîâ 171 . Ìîñêîâñêèå áîÿðå òîò÷àñ ïðèñëàëè ïðèâîäèòü êàëóæàí ê ïðèñÿãå íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó ñòîëüíèêà êí. Þ. Í. Òðóáåöêîãî.  íà÷àëå ÿíâàðÿ 1611 ã. Þ. Í. Òðóáåöêîé èçâåñòèë ß. Ñàïåãó, ÷òî êàëóæàíå ïðèñÿãíóëè êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó (¹ 207). 21 (31) äåêàáðÿ 1610 ã. æèòåëè Ïåðåìûøëÿ ïðèíåñëè ïîâèííóþ ãðàìîòó ß. Ñàïåãå, à 28 äåêàáðÿ 1610 ã. (7 ÿíâàðÿ 1611 ã.). èõ ïðèìåðó ïîñëåäîâàëè ãîðîæàíå Áåëåâà è Îäîåâà (¹ 204) 1 7 2 . Îòðåçâëåíèå ïðîèçîøëî ïî÷òè ñðàçó. 4 (14) ÿíâàðÿ 1611 ã. çàïîðîæöû çàõâàòèëè è ñîæãëè äîòëà Àëåêñèí 1 7 3 .  ÿíâàðå 1611 ã. ïðîòèâ ñàïåæèíöåâ âûñòóïèëè æèòåëè Áåëåâà, Áîðîâñêà, Îäîåâà.  îêðåñòíîñòÿõ ýòèõ ãîðîäîâ, êàê âèäíî èç ïèñåì ß. Ñàïåãè è À. Õðóñëèíñêîãî, ðàçâåðíóëèñü íàñòîÿùèå áîè ìåæäó ñàïåæèíöàìè è ìåñòíûìè æèòåëÿìè, êîòîðûå ñîïðîâîæäàëèñü êîðîòêèìè ïåðåäûøêàìè è îáìåíàìè ïëåííûõ (¹ 210, 211, 214– 215). Äåéñòâèÿ ñàïåæèíöåâ â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè ñïîñîáñòâîâàëè êðóøåíèþ ïëàíîâ âîçâåäåíèÿ íà ðóññêèé ïðåñòîë êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà è íà÷àëó äâèæåíèÿ Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ.  ÿíâàðå – ôåâðàëå 1611 ã. íîâûé êàëóæñêèé âîåâîäà êí. Þ. Í. Òðóáåöêîé èçî âñåõ ñèë ñòàðàëñÿ óáåäèòü ïîëüñêèå âëàñòè è ñàïåæèíöåâ â ñòðåìëåíèè êàëóæàí ñîõðàíÿòü âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó (¹ 207, 210, 219). Íî ó ïîëüñêîãî ðóêîâîäñòâà è ñàïåæèíöåâ óæå â ÿíâàðå 1611 ã. ñóùåñòâîâàëè ñåðüåçíûå ñîìíåíèÿ îòíî–

97

–

Ðàçäåë 1

ñèòåëüíî ëîÿëüíîñòè êí. Ä. Ò. Òðóáåöêîãî, È. Ì. Çàðóöêîãî è Ï. Ëÿïóíîâà, êîòîðûå ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèëèñü ïîñëå ïîÿâëåíèÿ â ñòàíå ß. Ñàïåãè áåæàâøåãî èç Êàëóãè êí. Ä. Ì. ×åðêàññêîãî 1 7 4 . Ïàðàäîêñ çàêëþ÷àëñÿ â òîì, ÷òî èìåííî â ýòî âðåìÿ «ðûöàðñòâî» áóêâàëüíî íà ãëàçàõ ñòàëî ïðåâðàùàòüñÿ â íåóïðàâëÿåìóþ òîëïó ìàðîäåðîâ, ñîïåðíè÷àþùèõ äðóã ñ äðóãîì èç-çà äåëåæà äîáû÷è.  ñëîæèâøèõñÿ óñëîâèÿõ ß. Ñàïåãà, êàê âèäíî èç àíàëèçèðóåìûõ äîêóìåíòîâ, íà÷àë äèïëîìàòè÷åñêóþ èãðó ñ áóäóùèìè âîæäÿìè Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ (¹ 213– 215, 218). Îí ïûòàëñÿ ñîçäàòü ó íèõ èëëþçèþ òîãî, ÷òî ñàïåæèíöû, ðàçî÷àðîâàííûå íåæåëàíèåì Ñèãèçìóíäà III óäîâëåòâîðèòü òðåáîâàíèÿ ñîëäàò, ãîòîâû èäòè íà êîìïðîìèññû ñ îïîë÷åíöàìè. Îäíîâðåìåííî íàåìíèêè ïûòàëèñü øàíòàæèðîâàòü êîðîëÿ, äîáèâàÿñü îò íåãî íîâûõ óñòóïîê.  ìàðòå 1611 ã. ßí Ñàïåãà îñòàâèë êîìàíäîâàíèå âîéñêîì è óåõàë ê êîðîëþ ïîä Ñìîëåíñê, à çàòåì â Óñâÿò, ãäå ïðîáûë äî êîíöà ìàÿ 1611 ãîäà. Ê òîìó âðåìåíè ìîùíûé ïîäúåì çåìñêîãî îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ îòðåçâëÿþùå ïîäåéñòâîâàë êàê íà Ñèãèçìóíäà III, òàê è íà íàåìíûõ ñîëäàò. Îíè áûëè âûíóæäåíû ïîéòè íà âçàèìíûå óñòóïêè, ÷òî ïîçâîëèëî ß. Ñàïåãå âíîâü ïðèíÿòü êîìàíäîâàíèå îòðÿäàìè íàåìíèêîâ è âûñòóïèòü ñ íèìè íà ïîìîùü Ìîñêîâñêîìó ãàðíèçîíó.  èþíå 1611 ã. ìåæäó ß. Ñàïåãîé è ðóêîâîäèòåëÿìè îïîë÷åíèÿ âîçîáíîâèëèñü äèïëîìàòè÷åñêèå êîíòàêòû (¹ 219). Âî âðåìÿ ïåðåãîâîðîâ îêîí÷àòåëüíî ïðîÿñíèëèñü ðåàëüíûå ïîçèöèè ñòîðîí, è îíè âñêîðå âñòðåòèëèñü íà ïîëå áðàíè êàê íåïðèìèðèìûå âðàãè. Äíåâíèê ß. Ñàïåãè è âûÿâëåííûé êîìïëåêñ äîêóìåíòîâ, êàê ñâèäåòåëüñòâóåò ïðîâåäåííûé àíàëèç, ñîäåðæàò óíèêàëüíûå äàííûå î çàðîæäåíèè Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ, êîòîðûå ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ ñóùåñòâåííîãî óòî÷íåíèÿ ñëîæèâøèõñÿ â ëèòåðàòóðå ïðåäñòàâëåíèé î ñîáûòèÿõ òîé ïîðû. –

98

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Òàáëèöà 1.7 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

194 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè â ÏàôÍå íàéäåíû íóòèåâ-Áîðîâñêèé ìîíàñòûðü ñ ïðåäëîæåíèåì ñäàòüñÿ 195 Ãðàìîòà Ëæ åäìèòðèÿ II ÀÈ. Ò. 2. ¹ 302. Áåëåâñêîìó âîåâîäå Ñ. 358 Ô. Æåëÿáîâñêîìó î ïðèíÿòèè ïðåäîñòîðîæ íîñòåé ïðîòèâ èäóùèõ èç-ïîä Ìîñêâû ñàïåæ èíöåâ, ñ çàïðåòîì æ èòåëÿì ñíàáæ àòü èõ ïðîäîâîëüñòâèåì è ôóðàæ îì 196 Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå î Íå íàéäåíû ðàçãðîìå ñàïåæèíöåâ â Áåëåâå 197 ×åëîáèòíàÿ ñòàðèöû Ïó- ÄÀÈ 175. Ò. 2. òèâëüñêîãî Íèêîëû Ìî¹ 56. Ñ. 269 æ àéñêîãî ìîíàñòûðÿ Ìàðôû ñ ñåñòðàìè Ëæ åäìèòðèþ II î äà÷å èì æ àëîâàííîé ãðàìîòû íà ñåëî Õëîïêîâî 198 ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿí ñ. ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Âîëîñîâà Êîçåëüñêîãî Ê. 124. Îï. 1. óåçäà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüÅä. õð. 407 áîé áðàòü íàëîãè ïðîäóêòàìè, à íå äåíüãàìè 199 Îòïèñêà áîÿðèíà ÑÕ.12.11. êí. Â. Ì. ÐóáöàÑ. 23 Ìîñàëüñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î ââîäå âî âëàäåíèå âîò÷èíàìè – ñåëàìè Âîëîñîâûì, Ãîñòèíûì è Ïëàõèíûì â Êîçåëüñêîì óåçäå 200 Äîíåñåíèå Þ. Áóäèëû Íå íàéäåíû ß. Ñàïåãå î äåéñòâèÿõ îòðÿäîâ Ëæåäìèòðèÿ II

–

99

–

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Íå èçâåñòíî

3 (13).07 1610 ã.

Sapieha. S. 258

2 (12).10 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

30.10 (9.10) 1610 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 287 Íå óïîìèíàåòñÿ

Îêòÿáðü 1610 ã.177

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

4 (14).11 1610 ã.178

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

4 (14).11 1610 ã.

Sapieha. S. 288

Îêòÿáðü – äåêàáðü 1610 ã.176

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Ðàçäåë 1

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.7 1

2

3

4

5

6

Íå èç- 4 (14).11 Sapieha. 201 Äîíåñåíèå Þ. Áóäèëû Íå íàéäåíû ß. Ñàïåãå î äåéñòâèÿõ âåñòíî 1610 ã. S. 288 îòðÿäîâ Ëæåäìèòðèÿ II ÑÕ.45. Íå èç- Íå óïîìè202 Óíèâåðñàë ïîëüñêîãî êî24.11 ðîëÿ Ñèãèçìóíäà III â Êà- Ñ. 124–126. âåñòíî íàåòñÿ (3.12) ëóãó ñ ïðèçûâîì îòêà1610 ã. çàòüñÿ îò ïîääåðæ êè ñàìîçâàíöà è ïðèñÿãíóòü íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó Íå èç- 21 (31).11 Sapieha. 203 Îòïèñêà æèòåëåé Ïåðå- Íå íàéäåíû ìûøëÿ ß. Ñàïåãå î ïðèíåâåñòíî 1610 ã. S. 293 ñåíèè èìè ïîâèííîé ãðàìîòû ñ êëÿòâîþ ñëóæèòü Ãîñóäàðþ, êîòîðûé áóäåò íà Ìîñêîâñêîì ïðåñòîëå, è î ãîòîâíîñòè âñòóïèòü ñ ñàïåæèíöàìè â ñîþç «äëÿ âçàèìíîé òèøèíû» ÀÈ. Ò. 2. Íå èç- Íå óïîìè204 Îòïèñêà æ èòåëåé Áåëåâà 28.12 ß. Ñàïåãå î ïðèíåñåíèè ¹ 309. Ñ. 366 1610 ã. âåñòíî íàåòñÿ èìè ïîâèííîé ãðàìîòû, ñ (7.01 êëÿòâîþ ñëóæ èòü Ãîñóäà1611 ã.) ðþ, êîòîðûé áóäåò íà Ìîñêîâñêîì ïðåñòîëå, è î ãîòîâíîñòè âñòóïèòü â ñîþç ñ ñàïåæ èíöàìè «äëÿ âçàèìíîé òèøèíû» Íå èç- Íå óïîìè205 Ïèñüìî Ý. Ñòðàâèíñêîãî ËÍÁ ÍÀÍÓ. 27.12 ß. Ñàïåãå èç Áîðîâñêà ñ Ô. 103. Îï. 1. 1610 ã. âåñòíî íàåòñÿ æ àëîáàìè íà òî, ÷òî ôó¹ 47 (6.01 ðàæ èðû Ìîñêîâñêîãî ãàð1611 ã.). íèçîíà ñîáèðàþò ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ â Áîðîâñêîì óåçäå, è ïðîñüáîé ïåðåâåñòè åãî ïîëê â áîëåå ñïîêîéíîå ìåñòî Íå èç- 4 (14).01 Sapieha. 206 Äîíåñåíèå çàïîðîæöåâ î Íå íàéäåíû âçÿòèè øòóðìîì Àëåêñèíà âåñòíî 1611 ã. S. 294

–

100

–

Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II , åãî îêðóæåíèåì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 1.7 1

2

3

4

5

ÀÈ. Ò. 2. 207 Îòïèñêà Êàëóæ ñêîãî âîå3 (13).01 6 (16).01 âîäû êí. Þ. Í. Òðóáåöêî¹ 313. 1611 ã. 1611 ã. ãî ß. Ñàïåãå î ïðèâåäå- Ñ. 171–172 íèè êàëóæ àí ê ïðèñÿãå íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó Òûøêåâè÷à Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî 8 (18).01 208 Ïèñüìî ß. Ñàïåãå î íàïàäåíèè 1611 ã. çåìñêèõ îòðÿäîâ íà Áåëåâ 209 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà îäîåâ- Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî 9 (19).01 öåâ êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó 1611 ã. Íå èç12 (22).01 210 Ïèñüìî À. Õðóñëèíñêîãî ËÍÁ ÍÀÍÓ. ß. Ñàïåãå èç Ïàôíóòèåâà- Ô. 103. Îï. 1. âåñòíî 1611 ã. Áîðîâñêîãî ìîíàñòûðÿ ñ ¹ 61 æ àëîáàìè íà ðàçîðåíèå îòâåäåííûõ åãî ïîëêó â ïðèñòàâñòâà ñåë è äåðåâåíü ó Îäîåâà ñîëäàòàìè Þ. Áóäèëû Íå èçÀÈ. Ò. 2. äî 24.01 211 Îòïèñêà Êàëóæ ñêîãî âîåâåñòíî âîäû Þ. Í. Òðóáåöêîãî ¹ 317 (3.02) ß. Ñàïåãå î çàïðåùåíèè 1611 ã. ëèòîâñêèì ëþäÿì âîåâàòü è áðàòü â ïëåí æ èòåëåé Êàëóæ ñêîãî, Âîðîòûíñêîãî è Ïåðåìûøëüñêîãî óåçäîâ ÀÀÝ. Ò. 2. 24.01 (03.02) Íå èç212 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè êí. Þ. Í. Òðóáåöêîìó ñ òîâà- ¹ 182.2 179 âåñòíî 1611 ã. ðèùè î æ åëàíèè áûòü â ñîâåòå ñ êàëóæ àíàìè è Ï. Ëÿïóíîâûì ÑÌ. ¹ 41. Ïîñëå Íå èç213 Îòïèñêà êàëóæ ñêèõ âîåâîä êí. Þ. Í. è Ä. Ò. Òðó- Ñ. 111–114 24.01 (3.02) âåñòíî áåöêèõ ß. Ñàïåãå ñ ïðîñü1611 ã. áîé ñîõðàíÿòü ìèð äî ïðèáûòèÿ â Ðîññèþ êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà ÀÈ. Ò. 2 Ïîñëå 214 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè è 1 (11).02 Ô. Ê. Ïëåùååâà âëàñòÿì è ¹ 144.1 29.01 1611 ã. æ èòåëÿì Îäîåâà ñ ïðîñüáîé (9.02) îòïóñòèòü ïîëÿêîâ è ëèòîâ1611 ã. öåâ, ïîïàâøèõ â ïëåí ê êàçàêàì

–

101

–

6

Sapieha. S. 294

Sapieha. S. 294 Sapieha. S. 295 Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå óïîìèíàåòñÿ

Sapieha. S. 298

Ðàçäåë 1

Îêîí÷àíèå òàáë. 1.7 1

2

215 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè è Ô. Ê. Ïëåùååâà âëàñòÿì è æ èòåëÿì Îäîåâà ñ áëàãîäàðíîñòüþ çà îòïóñê ïîëÿêîâ è ëèòîâöåâ, ïîïàâøèõ â ïëåí ê êàçàêàì 216 Îòïèñêà Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î íàìåðåíèè Ï. Ëÿïóíîâà è È. Çàðóöêîãî âîéòè â äðóæ åñòâåííûå îòíîøåíèÿ ñ ñàïåæ èíöàìè 217 Ïèñüìà Ï. Ëÿïóíîâà è È. Çàðóöêîãî ß. Ñàïåãå è åãî ñîëäàòàì È. Çàðóöêîãî 218 Ïèñüìî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîñëîâ äëÿ ïåðåãîâîðîâ î ñîþçå 219 Ïèñüìî Ï. Ëÿïóíîâà ß. Ñàïåãå ñ óâåäîìëåíèåì îá îòïðàâêå ê ñàïåæ èíöàì ïîñëà Ô. Ê. Ïëåùååâà äëÿ ïåðåãîâîðîâ î ñîâìåñòíûõ äåéñòâèÿõ ïîñîëüñòâà 220 Ìàòåðèàëû È. Çàðóöêîãî ê ñàïåæèíöàì 221 Ïèñüìî Â. Âàëåâñêîãî ê ñàïåæèíöàì ñ ïðîñüáîé íà÷àòü ïåðåãîâîðû ñ È. Çàðóöêèì 222 Ìàòåðèàëû ïîñîëüñòâà È. Çàðóöêîãî ê ñàïåæèíöàì

3

4

5

6

ÀÈ. Ò. 2 ¹ 144.2

1 (11).02 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1611 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 318

Ôåâðàëü Íå èçâåñò- ÀÀÝ. Ò. 2. íî ¹ 182.3. 1611 ã. Ñ. 312

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

14(24).02 1611 ã.

Sapieha. S. 300

ÑÕ.12.71

Ôåâðàëü 1611 ã.

18 (28).02 1611 ã.

Sapieha. S. 301

BPAU PAN. Ms. 360. Ê. 627

Èþíü 1611 ã.

15 (25).06 1611 ã.

Sapieha. S. 310

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

8 (18).08 1611 ã. 13 (23).08 1611 ã.

Sapieha. S. 321 Sapieha. S. 322

Íå èçâåñòíî

15 (25). 08 1611 ã.

Sapieha. S. 323

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

ÐÀÇÄÅË

2

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ïåðåõâà÷åííûå ñàïåæèíöàìè, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ î äåéñòâèÿõ ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë

2.1. Ãðàìîòû öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî  ïåðâîé ïîëîâèíå 1609 ã. òóøèíñêèå âëàñòè, ñòîëêíóâøèñü ñ íàðàñòàþùèì çåìñêèì äâèæåíèåì è óòðàòèâ íàäåæäû íà òî, ÷òî ìîñêâè÷è, ïîäîáíî æèòåëÿì ìíîãèõ ãîðîäîâ Çàìîñêîâüÿ, ñàìè ñäàäóòñÿ íà ìèëîñòü ïîáåäèòåëÿ, ïîïûòàëèñü îðãàíèçîâàòü ïîëíóþ áëîêàäó ñòîëèöû. Èìåííî â ýòî âðåìÿ ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè íà÷àëè òùàòåëüíî ôèêñèðîâàòü ñâåäåíèÿ î ñèòóàöèè â Ìîñêâå, êîòîðûå ïîëó÷àëè èç ïåðåõâà÷åííîé äîçîðàìè ìîñêîâñêîé ïî÷òû, èç ðàññêàçîâ ëàçóò÷èêîâ è ïåðåáåæ÷èêîâ. Ïî äàííûì Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, â åãî Àðõèâå îòëîæèëñÿ îáøèðíûé ôîíä ãðàìîò öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ñîñòîÿâøèé íå ìåíåå ÷åì èç 10 çàõâà÷åííûõ òóøèíöàìè öàðñêèõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé. Ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè óäàëîñü îáíàðóæèòü öàðñêèå ãðàìîòû òîëüêî èç äâóõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Ìîñêâû ñåðåäèíû àïðåëÿ 1609 ã. (¹ 226–236) è 27 ìàÿ (6 èþíÿ) 1609 ã. (¹ 239–249). Öàðñêèå ãðàìîòû â Òðîèöå-Ñåðãèåâ ìîíàñòûðü, ïåðåõâà÷åííûå 3 (13), 17 (27), 24 ìàðòà (3 àïðåëÿ) 1609 ã., â Ìóðîì, Íèæíèé Íîâãîðîä, Âëàäèìèð – 25 ìàÿ (4 èþíÿ) è 6 (16) èþíÿ 1609 ã., â Óãëè÷, Âîëîãäó, Ãàëè÷, Áåëîîçåðî – 26 ìàÿ (5 èþíÿ) è 6 (16) èþíÿ 1609 ã., â ßðîñëàâëü – 26 ìàÿ (5 èþíÿ) è 31 ìàÿ (10 èþíÿ) 1609 ã., â Êîñòðîìó – 1 (11) èþëÿ 1609 ã. ïîêà íå íàéäåíû èëè óòðà÷åíû. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî çàõâàò àïðåëüñêîãî 1609 ã. ïî÷òîâîãî îòïðàâëåíèÿ â Äíåâíèêå íå îòìå÷åí. Ýòî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ñåêðåòàðè ôèêñèðîâàëè â Äíåâíèêå äàëåêî íå âñå ïåðåõâàòû.  ïîëüçó ýòîãî íàáëþäåíèÿ ãîâîðèò íàëè÷èå ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè èþíüñêèõ è èþëüñêèõ 1609 ã. ïèñåì ê ðîäíå, êîòîðûå ñèäåâøèå â îñàäå äåòè –

104

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

áîÿðñêèå îáû÷íî îòïðàâëÿëè âìåñòå ñ öàðñêèìè ãðàìîòàìè (¹ 281, 285–287). Ìîñêîâñêèå âëàñòè ïðåêðàñíî çíàëè, êàêèå îïàñíîñòè ïîäñòåðåãàþò èõ ãîíöîâ çà ñòåíàìè ñòîëèöû, ïîýòîìó çà÷àñòóþ ãðàìîòû äóáëèðîâàëèñü è îòïðàâëÿëèñü ñ ðàçíûìè ãîíöàìè â ðàñ÷åòå íà òî, ÷òî êòî-òî èç íèõ äîáåðåòñÿ äî ìåñòà íàçíà÷åíèÿ; îá ýòîì êðàñíîðå÷èâî ñâèäåòåëüñòâóåò òîò ôàêò, ÷òî ïîõâàëüíàÿ ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî ß. Ïðîêóäèíó ñîõðàíèëàñü â äâóõ ñïèñêàõ (¹ 249). Ãîíöû îáû÷íî íåñëè ñ ñîáîé ãðàìîòû äëÿ âëàñòåé è æèòåëåé íåñêîëüêèõ êðóïíûõ ãîðîäîâ 180 . Ê ïðèìåðó, â àïðåëüñêîå îòïðàâëåíèå èç Ìîñêâû âõîäèëè ãðàìîòû â Íèæíèé Íîâãîðîä, Êàçàíü è Ïîìîðüå. Öàðü äàâàë ìåñòíûì âëàñòÿì ïîäðîáíûå èíñòðóêöèè, êàêèå, êóäà è ñ êåì äîêóìåíòû íàïðàâëÿòü, è òðåáîâàë òî÷íîãî îò÷åòà î ïðåäïðèíÿòûõ ðàññûëêàõ (¹ 236). Àíàëèç àïðåëüñêîé öàðñêîé ñîïðîâîäèòåëüíîé ãðàìîòû íèæåãîðîäñêèì âîåâîäàì îáíàðóæèâàåò, ÷òî âûÿâëåííûå äîêóìåíòû ëèøü ÷àñòü îáøèðíîãî ïî÷òîâîãî îòïðàâëåíèÿ: èç óïîìÿíóòûõ â äîêóìåíòå ïîñëàíèé íàéäåíû òîëüêî ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî íà Âÿòêó, â Ñîëüâû÷åãîäñê è Âûìü (¹ 230–232), îòñóòñòâóþò ïîñëàíèÿ â Óñòþã Âåëèêèé, Ïåðìü è óñòþæñêóþ Óñòüÿíñêóþ âîëîñòü. Âèäèìî, áîëüøàÿ ÷àñòü ãîíöîâ, íåñìîòðÿ íà âñå òðóäíîñòè è ïðåãðàäû, âñå æå ñìîãëà äîáðàòüñÿ äî ìåñòà íàçíà÷åíèÿ. Îäèííàäöàòü ãðàìîò Â. Øóéñêîãî çà ôåâðàëü – èþëü 1609 ã., îòëîæèâøèåñÿ â Àðõèâå Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû, íå òîëüêî ïîçâîëÿþò âîñïîëíèòü óòðà÷åííûå ìàòåðèàëû Àðõèâà ß. Ñàïåãè, íî è ïîëó÷èòü öåííûé ìàòåðèàë äëÿ êîìïëåêñíîãî àíàëèçà îêðóæíûõ ãðàìîò Â. Øóéñêîãî 181 . Àíàëèç ñêðåï ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî â íàïèñàíèè ãðàìîò ïðèíèìàëè àêòèâíîå ó÷àñòèå âèäíûå ïðèêàçíûå äåÿòåëè òîãî âðåìåíè, îñòàâàâøèåñÿ â Ìîñêâå: äóìíûé äüÿê Â. ßíîâ (¹ 239–241, 243–246, 248–249), äüÿêè À. Øàïèëîâ (¹ 226), Ñ. Åôèìüåâ (¹ 227), Ã. Åëèçàðîâ 1 8 2 (¹ 234), Ò. Ëóãîâñêîé 183 (¹ 236), È. Êàðòàøîâ (¹ 247), –

105

–

Ðàçäåë 2

À. Èâàíîâ 1 8 4 è äð. Ñîïîñòàâëåíèå òåêñòîâ ãðàìîò, âõîäèâøèõ â îäíî ïî÷òîâîå îòïðàâëåíèå, ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ê âåñíå 1609 ã. ïðè íàïèñàíèè ãðàìîò óæå èñïîëüçîâàëèñü óñòîé÷èâûå ôîðìóëû è øòàìïû, â êîòîðûõ ñîîáùàëîñü î äåéñòâèÿõ êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, Ô. È. Øåðåìåòåâà, Êðûìñêîãî õàíà, ñìîëÿí è îïîë÷åíèé Ïîìîðñêèõ è Çàìîñêîâíûõ ãîðîäîâ. Èíîãäà òîëüêî ìåíÿëàñü ïîñëåäîâàòåëüíîñòü ýòèõ ñîîáùåíèé, ÷òî ñîçäàâàëî ó ñîâðåìåííèêîâ, îñîáåííî èíîñòðàíöåâ, âïå÷àòëåíèå, ÷òî â öàðñêèõ ãðàìîòàõ ñîîáùàëîñü îá îäíîì è òîì æå. Çàïèñü 12 èþíÿ 1609 ã.

Çàïèñü 17 èþíÿ 1609 ã.

Mi id¹ ludzie na pomoc: tatarowie krymscy i od Wielkiego Nowogroda idzie Skopin z wojskiem niemieckiem i ruskimi i ju¿ jest w Torsku...185

Skopin idzie z wojskiem niemieckiem i z mnogimi ludŸmi ruskimi, tak¿e i tatarów krymskich idzie kilkadziesi¹t tysi¹cy mnie na pomoc przeciw temu woru...186.

Ïîçäíåå â ïîâåñòÿõ è ñêàçàíèÿõ óòâåðæäàëîñü, ÷òî öàðü Âàñèëèé íå âëàäåë ñèòóàöèåé, «íåäîóìåâàþùóñÿ, ÷òî ñîòâîðèòè» 187. Ïîä âëèÿíèåì ýòèõ ñâèäåòåëüñòâ â ëèòåðàòóðå ñëîæèëîñü ìíåíèå, ÷òî âñëåäñòâèå ïàðàëè÷à âëàñòè, íàñòóïèâøåãî ïîñëå ñðàæåíèÿ ó ñåëà Ðàõìàíöåâà, Â. Øóéñêèé è åãî îêðóæåíèå íå èìåëè ðåàëüíîãî ïðåäñòàâëåíèÿ î ñèòóàöèè â ñòðàíå è ñâîèìè äàëåêèìè îò æèçíè ðàñïîðÿæåíèÿìè íàíåñëè âðåä çåìñêîìó äâèæåíèþ 188 . Êîìïëåêñíûé àíàëèç öàðñêèõ ãðàìîò èç äâóõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé Â. Øóéñêîãî îáíàðóæèâàåò, ÷òî, íàðÿäó ñ ÿâíî ïðîïàãàíäèñòñêèìè óòâåðæäåíèÿìè, â äîêóìåíòàõ ìîæíî âûÿâèòü ðåàëèè, íå âñòðå÷àþùèåñÿ â äðóãèõ àíàëîãè÷íûõ ãðàìîòàõ, êîòîðûå ñîäåðæàò êîíêðåòíûå ðàñïîðÿæåíèÿ ìåñòíûì âëàñòÿì (¹ 226, 227, 230–234, 236, 242–243, 246). Ñðàâíåíèå ðåàëèé àïðåëüñêèõ è ìàéñêî-èþíüñêèõ 1609 ã. ãðàìîò Â. Øóéñêîãî ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ìîñêîâñêèå âëàñòè äîñòàòî÷íî ÷óòêî ðåàãèðîâàëè íà èçìåíåíèå ñèòóàöèè â ñòðàíå è ïûòàëèñü ðóêîâîäèòü îòðÿäàìè ñâîèõ ñòîðîííèêîâ (ñð. ¹ 116 è ¹ 127). Âîïðåêè ñëîæèâøèìñÿ ïðåäñòàâëåíèÿì, Â. Øóéñêèé íàñòîé÷èâî, õîòÿ –

106

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

è áåç âèäèìûõ óñïåõîâ, óïîðíî ñòàðàëñÿ îâëàäåòü ñèòóàöèåé â ñòðàíå è ïåðåëîìèòü õîä áîðüáû ñ âðàãàìè â ñâîþ ïîëüçó. Îí îòíþäü íå áûë áåñïîìîùíîé «ïòèöåé â êëåòêå». Êîìïëåêñíûé àíàëèç îêðóæíûõ ãðàìîò Âàñèëèÿ Øóéñêîãî 1608–1610 ãã., îòëîæèâøèõñÿ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, Ñîëèêàìñêîé, Ñìîëåíñêîé è äðóãèõ ïðèêàçíûõ èçáàõ, îòêðûâàåò øèðîêèå ïåðñïåêòèâû èçó÷åíèÿ êàê ïðîïàãàíäèñòñêîé äåÿòåëüíîñòè, òàê è ðåàëüíûõ äåéñòâèé ìîñêîâñêèõ âëàñòåé â ñàìûé äðàìàòè÷åñêèé ïåðèîä èõ áîðüáû ñ òóøèíöàìè. Òàáëèöà 2.1 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

223 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Òðîèöå-Ñåðãèåâ ìîíàñòûðü 224 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Òðîèöå-Ñåðãèåâ ìîíàñòûðü 225 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Òðîèöå-Ñåðãèåâ ìîíàñòûðü

Íå íàéäåíû

226 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Êàçàíü ìèòðîïîëèòó Åôðåìó ñ ïðèêàçàíèåì ïðî÷åñòü âñëóõ â ñîáîðíîé öåðêâè, â ïðèñóòñòâèè äóõîâåíñòâà è ðàçíîãî çâàíèÿ ëþäåé, ãðàìîòó, ïîñëàííóþ áîÿðàì è âîåâîäàì 227 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Êàçàíü áîÿðàì è âîåâîäàì Â. Ï. Ìîðîçîâó, Á. ß. Áåëüñêîìó è äüÿêàì Í. Øóëüãèíó è Ñ. Äèíêîâó ñ ïðèçûâîì õðàíèòü âåðíîñòü öàðþ è íå ñëóøàòü âîðîâñêèõ ðóññêèõ è ëèòîâñêèõ ëþäåé è óáåæ äàòü â ýòîì òàòàð, ÷óâàøåé è ÷åðåìèñîâ 228 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî æ èòåëÿì Êàçàíè ñ ïðèçûâîì ñîõðàíÿòü âåðíîñòü öàðþ è íå ñëóøàòü âîðîâñêèõ ðóññêèõ è ëèòîâñêèõ ëþäåé

ÑÕ.22

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

–

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Íå èçâåñò- 3 (13).03 Sapieha. íî 1609 ã. S. 209 Íå èçâåñò- 17 (27).03 Sapieha. íî 1609 ã. S. 211 Sapieha. Íå èçâåñò24.03 S.213. íî (3.04) 1609 ã. 12 (22).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã. íî íàåòñÿ

ÑÕ.21

12 (22).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã íî íàåòñÿ

ÑÕ.23

12 (22).04 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã íî íàåòñÿ

107

–

Ðàçäåë 2

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.1 1

2

229 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Êàçàíü êíÿçüÿì, ìóðçàì, òàòàðàì, ÷óâàøàì è ÷åðåìèñàì ñ ïðèçûâîì ñîõðàíÿòü âåðíîñòü öàðþ è íå ñëóøàòü âîðîâñêèõ ðóññêèõ è ëèòîâñêèõ ëþäåé 230 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî íà Âÿòêó âîåâîäå êí. Ì. Óõòîìñêîìó î íåìåäëåííîé îòïðàâêå íà Âåðõîòóðüå ñ âÿò÷àíàìè è âûìè÷àìè õëåáíûõ çàïàñîâ íà æ àëîâàíüå ñëóæ èëûì ëþäÿì, à òàêæ å ïëîòíèêîâ äëÿ ñóäîâîãî äåëà 231 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Ñîëüâû÷åãîäñê ãîðîäîâîìó ïðèêàç÷èêó Ï. Èçâîëüñêîìó î íåìåäëåííîé îòïðàâêå íà Âåðõîòóðüå ñ âÿò÷àíàìè âûìè÷åé ñ õëåáíûìè çàïàñàìè äëÿ æ àëîâàíüÿ ñëóæ èëûì ëþäÿì, à òàêæ å ïëîòíèêîâ äëÿ ñóäîâîãî äåëà 232 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî íà Âûìü ïðèêàç÷èêó Â. Ëàðèîíîâó î íåìåäëåííîé îòïðàâêå íà Âåðõîòóðüå ñ âÿò÷àíàìè è âûìè÷àìè õëåáíûõ çàïàñîâ íà æ àëîâàíüå ñëóæ èëûì ëþäÿì 233 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Íèæ íèé Íîâãîðîä âîåâîäå êí. À. Ðåïíèíó î âûäà÷å ãîäîâîãî æ àëîâàíüÿ àñòðàõàíñêèì, ìîñêîâñêèì, ðÿæ ñêèì è ðÿçàíñêèì ñòðåëüöàì è êàçàêàì

–

3

4

5

6

ÑÕ.24

12 (22).04 1609 ã

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.27

12 (22).04 1609 ã

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.25

12 (22).04 1609 ã

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.26

12 (22).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.28

13 (23).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

108

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.1 1

2

3

ÑÕ.31 234 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Íèæ íèé Íîâãîðîä âîåâîäå êí. À. Ðåïíèíó î âûäà÷å Ñèáèðñêîìó öàðåâè÷ó Àëåþ ñ ñåìåéñòâîì è ñëóãàìè ñîäåðæ àíèÿ äî èõ îòïðàâêè â Ìîñêâó 235 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â ÀÒ. Ò. 2. ¹ 197. Ñ. 228 Ñóçäàëü ñ ïðèçûâîì îòêàçàòüñÿ îò ïðèñÿãè ñàìîçâàíöó è ñîâìåñòíî ñ æ èòåëÿìè äðóãèõ ãîðîäîâ âûñòóïèòü ïðîòèâ ãîñóäàðåâûõ âðàãîâ ÑÕ.30 236 Ãðàìîòà Â. Øóéñêîãî â Íèæ íèé Íîâãîðîä âîåâîäå êí. À. Ðåïíèíó î íåìåäëåííîé îòñûëêå â ðàçíûå ãîðîäà öàðñêèõ ãðàìîò Íå íàéäåíû 237 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Ìóðîì, Íèæíèé Íîâãîðîä, Âëàäèìèð Íå íàéäåíû 238 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Óãëè÷, Áàëàõíó, Âîëîãäó, ßðîñëàâëü ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. ¹ 226. 239 Ïîõâàëüíàÿ Ñ. 266–267 Â. Øóéñêîãî âîåâîäå È. Í. Ñàëòûêîâó çà óñåðäíóþ ñëóæ áó â Ïîíèçîâûõ ãîðîäàõ ãðàìîòà ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. 240 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âîåâîäå Ê. 124. Îï. 1. È. Ä. Ïëåùååâó-Çàéöó çà Åä. õð. 325 óñåðäíóþ ñëóæ áó â Ïîíèçîâûõ ãîðîäàõ ÀÈ. Ò. 2. ãðàìîòà 241 Ïîõâàëüíàÿ ¹ 223. Â. Øóéñêîãî âî Âëàäèìèð Ñ. 262–263 âîåâîäå À. Ìèêóëèíó çà óñåðäíóþ ñëóæ áó è îñâîáîæ äåíèå îò èçìåííèêîâ Âëàäèìèðà è Ìóðîìà

–

109

–

4

5

6

15 (25).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

15 (25).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

15 (25).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

25.05 (4.06) 1609 ã. Íå èçâåñò26.05 íî (5.06) 1609 ã. 27.05 2 (12).06 (6.06) 1609 ã. 1609 ã.

Sapieha. S. 221 Sapieha. S. 221 Sapieha. S. 224

27.05 (6.06). 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

Ðàçäåë 2

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.1 1

2

3

ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 242 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî êí. âîåâîäå ¹ 222. È. Áîëõîâñêîìó çà óñåðäÑ. 263–264 íóþ ñëóæ áó è îñâîáîæ äåíèå îò èçìåííèêîâ Âëàäèìèðà è Ìóðîìà ãðàìîòà ÑÕ.32 243 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âîåâîäå Ô. Ëåâàøîâó çà óñåðäíóþ ñëóæ áó è îñâîáîæ äåíèå îò èçìåííèêîâ Âëàäèìèðà è Ìóðîìà ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 244 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âëàäèìèð¹ 221.1. ñêèì äóõîâåíñòâó è ïîÑ. 259–260 ñàäñêèì çà óñåðäíóþ ñëóæ áó, ñ ïðèçûâîì äåéñòâîâàòü åäèíîäóøíî ïðîòèâ èçìåííèêîâ ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 245 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âëàäèìèð¹ 221.2. ñêèì ñëóæ èëûì ëþäÿì çà Ñ. 260–261 óñåðäíóþ ñëóæ áó è ñ ïðèçûâîì äåéñòâîâàòü åäèíîäóøíî ïðîòèâ èçìåííèêîâ ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 246 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî Íèæ åãîðîä¹ 225. ñêîìó âîåâîäå À. Àëÿáüåâó Ñ. 265–266 çà ïðèâåäåíèå ê ïðèñÿãå ìóðîìöåâ ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 247 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî ìóðîìöàì çà ¹ 224. óñåðäíóþ ñëóæ áó è ñ ïðèÑ. 263–265 çûâîì äåéñòâîâàòü åäèíîäóøíî ïðîòèâ èçìåííèêîâ ãðàìîòà ÀÈ. Ò. 2. 248 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âîèíîâ ïî¹ 227. íèçîâûõ ïîëêîâ çà óñåðäÑ. 267–268 íóþ ñëóæ áó ãðàìîòà ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. 249 Ïîõâàëüíàÿ Â. Øóéñêîãî âîåâîäå Ê. 124. Îï. 1. ß. Ïðîêóäèíó çà óñåðäíóþ Åä. õð. 325 ñëóæ áó â Ïîíèçîâûõ ãîðîäàõ è ïðèâåäåíèå ê ïðèñÿãå æ èòåëåé Âëàäèìèðà è Ìóðîìà

–

110

–

4

5

6

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

27.05 (6.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

28.05 (7.06) 1609 ã.

2 (12).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.1 1

2

3

4

5

6

250 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 224

251 Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â

Íå íàéäåíû

252

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

31.01 (10.06) 1609 ã. 1 (11).06 1609 ã. 6 (16).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224 Sapieha. S. 225

Íå èçâåñòíî

6 (16).06 1609 ã.

Sapieha. S. 225

ßðîñëàâëü

253

Êîñòðîìó Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî âî Âëàäèìèð, Íèæíèé Íîâãîðîä, Ìóðîì Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî â Óãëè÷, Áàëàõíó, Âîëîãäó, Ãàëè÷, Áåëîîçåðî

Íå íàéäåíû

2.2. Ïèñüìà ìîñêâè÷åé, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ è òóøèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î ñèòóàöèè â ñòîëèöå Ñòàâ ëàãåðåì ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ß. Ñàïåãà ïðèíÿë ìåðû ê òîìó, ÷òîáû ïîñòîÿííî ïîëó÷àòü èç ðîññèéñêîé ñòîëèöû èíôîðìàöèþ èç ðàçíûõ èñòî÷íèêîâ.  Àðõèâå ãåòìàíà îòëîæèëîñü 15 ïèñåì, ðàññïðîñíûõ ðå÷åé è ÷åëîáèòíûõ ìîñêâè÷åé, ïåðåáåæ÷èêîâ è ëàçóò÷èêîâ, ïðèáûâøèõ èç ñòîëèöû. Çàïèñè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè äàþò îñíîâàíèå ïðåäïîëàãàòü ñóùåñòâîâàíèå, ïî êðàéíåé ìåðå, åùå 25 àíàëîãè÷íûõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûå ïîêà íå íàéäåíû. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè ôàêòû äîïðîñà â ñàïåæèíñêîì îáîçå íåêèõ ìîñêâè÷åé – 10 (20) àâãóñòà, òàòàðèíà – 19 (29) àâãóñòà, äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ – 21 (31) àâãóñòà è âîèíîâ, ïëåíåííûõ âî âðåìÿ Ðàõìàíöåâñêîãî ñðàæåíèÿ, – 23 àâãóñòà (2 ñåíòÿáðÿ) 1608 ã., à òàêæå ïåðåáåæ÷èêîâ äåòåé áîÿðñêèõ Ì. Ìóðàíîâà, Â. Åôðåìîâà è íåì÷èíà Â. Ôðàíêà 189. Íè îäèí èç ýòèõ äîêóìåíòîâ ïîêà íå íàéäåí. Î ñîäåðæàíèè ðàññïðîñíûõ ðå÷åé äåòåé áîÿðñêèõ Ì. Ìóðàíîâà ñ òîâàðèùàìè ìîæíî ñóäèòü ïî ïåðåñêàçó èõ ñîäåðæàíèÿ â Äíåâíèêå. Ïåðåáåæ÷èêè ñîîáùèëè, ÷òî èç-çà íåäàâíåãî ïîðàæåíèÿ â ñòîëèöå ïðîèçîøëè âîëíåíèÿ íàðîäà. «Ñåíàòîðû è âåñü ìèð» âñåðüåç ðàññìàòðèâàëè âîïðîñ îá îòðåøåíèè Â. Øóéñêîãî îò âëàñòè 190. –

111

–

Ðàçäåë 2

Âïå÷àòëÿþùèå ïîáåäû ñàïåæèíöåâ íàä ïðàâèòåëüñòâåííûìè îòðÿäàìè â Çàìîñêîâüå, Ïîìîðüå è Íîâãîðîäñêîé çåìëå, ïî âñåé âèäèìîñòè, îòâëåêëè âíèìàíèå ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè îò ðóññêîé ñòîëèöû, è ïðîèñõîäèâøèå â íåé ñîáûòèÿ, âïëîòü äî íà÷àëà 1609 ã., íå íàõîäèëè îòðàæåíèÿ íà ñòðàíèöàõ Äíåâíèêà. Ê ïðèìåðó, âíå ïîëÿ çðåíèÿ îêàçàëñÿ ñåðüåçíûé áîé ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè è òóøèíöàìè íàêàíóíå Ôèëèïïîâà çàãîâåíüÿ 13–14 íîÿáðÿ 1608 ãîäà 1 9 1 . Ïîäúåì íàðîäíîãî äâèæåíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Ïîìîðüå è Çàìîñêîâüå â íîÿáðå 1608 – íà÷àëå 1609 ã. èçìåíèë ñèòóàöèþ â ñòðàíå â ïîëüçó ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë è çàñòàâèë òóøèíöåâ ïðèíÿòü ìåðû äëÿ ñêîðåéøåãî çàõâàòà Ìîñêâû. Îíè ïîïûòàëèñü îðãàíèçîâàòü ïîëíóþ áëîêàäó ñòîëèöû è íàïðàâèëè ëàçóò÷èêîâ, òàêèõ, êàê Ì. À. Ìîë÷àíîâ, Ê. Õâîñòîâ, äëÿ îðãàíèçàöèè àíòèïðàâèòåëüñòâåííûõ âûñòóïëåíèé. ß. Ñàïåãà è åãî ñåêðåòàðè âíîâü íà÷àëè ñîáèðàòü ñâåäåíèÿ î âñåõ ïðîèñøåñòâèÿõ â ñòîëèöå.  ôåâðàëå 1609 ã. â òàáîðû ó Òðîèöû âåðíóëñÿ ñàïåæèíñêèé ëàçóò÷èê ïîï Èâàí Çóáîâ, êîòîðûé, ïî âñåé âèäèìîñòè, ïðèâåç ïèñüìî îò Òðîèöêîãî àðõèìàíäðèòà Àâðààìèÿ (¹ 259–260). Àðõèìàíäðèòîì Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ â 1605–1610 ãã. ÿâëÿëñÿ ñèäåâøèé â îñàäå Èîàñàô 192. Ïî âïîëíå îáîñíîâàííîìó ïðåäïîëîæåíèþ Ñ. Ô. Ïëàòîíîâà, ñàìîçâàííûì Òðîèöêèì àðõèìàíäðèòîì áûë âèäíûé ïîëèòè÷åñêèé äåÿòåëü è ïèñàòåëü Ñìóòíîãî âðåìåíè, Òðîèöêèé êåëàðü Àâðààìèé Ïàëèöûí, êîòîðûé â êðèòè÷åñêèå äëÿ Â. Øóéñêîãî äíè ïðåäàë ñâîåãî äàâíåãî ïîêðîâèòåëÿ 193 . Ñîìíåíèÿ ß. Ã. Ñîëîäêèíà îòíîñèòåëüíî íåñîâïàäåíèÿ ñîäåðæàíèé ïèñüìà è «Èñòîðèè» è íåñõîäñòâà ïî÷åðêîâ âûãëÿäÿò ìàëîóáåäèòåëüíûìè 194. À. Ïàëèöûí çàâåðøèë ðàáîòó íàä «Èñòîðèåé» ìíîãî âðåìåíè ñïóñòÿ ïîñëå îïèñûâàåìûõ ñîáûòèé, îêîëî 1620 ãîäà. Ïðè÷åì íåîäíîêðàòíî ðåäàêòèðîâàë òåêñò, èñõîäÿ èç èçìåíåíèé ïîëèòè÷åñêîé êîíúþíêòóðû 195. Àíàëèç ïî÷åðêà ïèñüìà ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî åãî àâòîð, îïàñàÿñü çà ñâîþ æèçíü, âñåìè ñèëàìè ñòàðàëñÿ åãî èçìåíèòü. Îí øèðîêî èñïîëüçîâàë ìíîãî êíèæíûõ áóêâ, óêðàñèâ èõ âåíçåëÿìè. Èìåííî ïîýòîìó –

112

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

ïðè ñîïîñòàâëåíèè òåêñòîâ àíàëèçèðóåìîãî ïèñüìà è àâòîãðàôîâ À. Ïàëèöûíà, íàïèñàííûõ ñêîðîïèñüþ, âûÿâëÿåòñÿ ìíîãî ðààñõîæäåíèé. Ýòî êàê ðàç òî, ÷åãî äîáèâàëñÿ àâòîð ïîñëàíèÿ. Ñàì ôàêò òàéíîãî îáðàùåíèÿ îäíîãî èç ñàìûõ îñâåäîìëåííûõ è áëèçêèõ ê öàðþ ëþäåé ñâèäåòåëüñòâîâàë î ÷ðåçâû÷àéíî òÿæåëîé äëÿ âëàñòåé ñèòóàöèè â Ìîñêâå â íà÷àëå 1609 ãîäà. Íå ìåíåå èíòåðåñåí ðàññêàç ñàìîãî ïîïà Èâàíà Çóáîâà (¹ 260). Ëàçóò÷èê ïîëó÷èë çàäàíèå âûÿñíèòü â Ìîñêâå ñóäüáó ñûíà áîÿðñêîãî Êèðèëëà Õâîñòîâà, êîòîðîãî ß. Ñàïåãà íàïðàâèë â Ìîñêâó 24 ÿíâàðÿ (3 ôåâðàëÿ) 1609 ã. ñ êðóïíîé ñóììîé äåíåã 196 . Ñâÿùåííèê óñòàíîâèë, ÷òî ñàïåæèíñêîìó ëàçóò÷èêó íè÷åãî íå óäàëîñü ñäåëàòü, òàê êàê îí ñðàçó æå ïîïàë â ðóêè âëàñòåé, êîòîðûå î íåì «â ìèð íå îáúÿâèëè». Íà êàðòå-ñõåìå Ïîâîëæüÿ, ñîñòàâëåííîé äëÿ ß. Ñàïåãè, èìååòñÿ ïîìåòà, âîçìîæíî ñäåëàííàÿ ðóêîé ñàìîãî ãåòìàíà, êîòîðàÿ ïîëíîñòüþ ïîäòâåðæäàåò ïîêàçàíèå ïîïà È. Çóáîâà è îïèñûâàåò äàëüíåéøóþ ñóäüáó ëàçóò÷èêà: Êèðèëëî Èâàíîâè÷ Õâîñòîâ æèë çà ïðèñòàâà ó äâîðöîâîãî äüÿêà Íèêèòû Äìèòðèåâà, íà óëèöå Ôðîëîâñêîé è Íåêàçàëüíîé, à ñ íèì æèë Ñåâðóê. Ñåé Õâîñòîâ æèâåò òåïåðü çà ïðèñòàâà ó äâîðÿíèíà ßêîâà Òèíáèøåâà (Òèíáàåâà) íà Ñðåòåíñêîé óëèöå, â äîìå òîðãîâîãî ÷åëîâåêà Èâàíà Ñîáîëåâà, îò Ïîæàðñêîãî â òðåòüåì äîìå (¹ 793).

Ïðèâåäåííûå äàííûå ïîêàçûâàþò, ÷òî ñàïåæèíöû ïûòàëèñü ñîçäàòü â Ìîñêâå äîâîëüíî ðàçâåòâëåííóþ øïèîíñêóþ ñåòü. Âåñüìà öåííî óêàçàíèå ïîïà Èâàíà Çóáîâà íà òî, ÷òî «ïðèõîäèëè ìèðîì íà Ãîñóäàðåâà èçìåííèêà íà êíÿçÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî è åãî áðàòèþ, è íà çàãîâîðùèêîâ åãî, âåëÿò åìó ïîñîõ ïîêèíóòè», ñäåëàííîå çàäîëãî äî ñîáûòèé íà ñûðîïóñòíóþ ñóááîòó 25 ôåâðàëÿ (7 ìàðòà) 1609 ãîäà 197 . Íàõîäèâøèéñÿ â Òóøèíå ñëóãà Ìíèøêîâ À. Ðîæíÿòîâñêèé çàôèêñèðîâàë â äåêàáðå 1608 ã. ìàññîâûå îòúåçäû äâîðÿí ê ñàìîçâàíöó, íàèáîëåå çíà÷èòåëüíûé èç êîòîðûõ èìåë ìåñòî 2 (12) äåêàáðÿ 1608 ã., êîãäà «Íàãîé, Âîðîòûíñêèé è äðóãèå –

113

–

Ðàçäåë 2

áîÿðå è çíàòíûå âîåâîäû, êîòîðûå äåðæàëè îáîðîíó, áåæàâ, ïðåäàëèñü íàì» 198 . Óïîìèíàíèå ñðåäè áåæàâøèõ ñâîÿêà Â. Øóéñêîãî êí. È. Ì. Âîðîòûíñêîãî – ÿâíàÿ îøèáêà, òàê êàê åãî ñëóæáà â Òóøèíå íå çàôèêñèðîâàíà íè â îäíîì äðóãîì èñòî÷íèêå. Îäíàêî ýòî íå çíà÷èò, ÷òî îí íå ìîã áûòü çàìåøàí â çàãîâîðå ïðîòèâ Øóéñêèõ. Ñòîëüíèê À. À. Íàãîé äåéñòâèòåëüíî îòúåõàë â Òóøèíî è âñêîðå ñòàë ó Âîðà «áîÿðèíîì» è ãëàâîé Ïîìåñòíîãî ïðèêàçà 199 . Ñîïîñòàâëåíèå äàííûõ ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ïîïà Èâàíà Çóáîâà è Äíåâíèêà À. Ðîæíÿòîâñêîãî äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî â äåêàáðå 1608 ã. áûëè íå ïðîñòî îòúåçäû äâîðÿí, à ïåðâàÿ ïîïûòêà îðãàíèçîâàòü ãîñóäàðñòâåííûé ïåðåâîðîò. Åùå îäíà íåóäà÷íàÿ ïîïûòêà ãîñóäàðñòâåííîãî ïåðåâîðîòà â Ìîñêâå áûëà ïðåäïðèíÿòà «íà ñûðîïóñòíóþ ñóááîòó» 25 ôåâðàëÿ (7 ìàðòà) 1609 ã. äâîðÿíàìè ìîñêîâñêèìè Ò. Â. Ãðÿçíîâûì-Õîâðèíûì, Ã. Ô. Ñóìáóëîâûì è âûáîðíûì äâîðÿíèíîì ïî Âåðåå êí. Ð. È. Ãàãàðèíûì-Ãóñåâûì 200. Âàñèëèþ Øóéñêîìó íå áåç òðóäà óäàëîñü óäåðæàòü âëàñòü â ñâîèõ ðóêàõ.  òå äíè ïðîèçîøëà ïîñëåäíÿÿ âîëíà ìàññîâûõ îòúåçäîâ èç Ìîñêâû. Ò. Â. Ãðÿçíîé, Ã. Ô. Ñóìáóëîâ, êí. Ð. È. Ãàãàðèí-Ãóñåâ ñ òðåìÿñòàìè òîâàðèùàìè ñìîãëè âûáðàòüñÿ ïðÿìî â Òóøèíî 201. Ì. À. Ìîë÷àíîâ è êí. Ô. Ô. Ìåùåðñêèé 28 ôåâðàëÿ (8 ìàðòà) 1608 ã. äîáðàëèñü äî òàáîðà ß. Ñàïåãè ó Òðîèöû 202. Ñëåäîì çà íèìè ïðèáûëè íåñêîëüêî äåòåé áîÿðñêèõ, ñòðåëüöîâ, áåãëûõ õîëîïîâ. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè â Äíåâíèêå äîïðîñû: õîëîïîâ êí. Ä. Øóéñêîãî – 2 (12) ìàðòà, äåòåé áîÿðñêèõ áðàòüåâ Äàâûäîâè÷åé è Ô. Òàðàêàíîâà – 3 (13) ìàðòà, äâóõ ñòðåëüöî⠖ 8 (18) ìàðòà, òðåõ õîëîïî⠖ 9 (19) ìàðòà, ìîñêâè÷åé – 14 (24) ìàðòà, äåòåé áîÿðñêèõ – 15 (25) ìàðòà, ñòðåëüöà – 16 (26) ìàðòà, ìîñêîâñêèõ ïóøêàðåé – 22 ìàðòà (1 àïðåëÿ), õîëîïîâ Ë. Ïóøêèíà è ñûòíèêà Â. Ôåäîòüåâà – 19 (29) àïðåëÿ 1609 ãîäà 203.  ðåçóëüòàòå àðõèâíûõ ðàçûñêàíèé óäàëîñü îáíàðóæèòü ÷åëîáèòíûå ìîñêîâñêèõ ïóøêàðåé (¹ 268–269), õîëîïîâ Ë. Ïóøêèíà è ñûòíèêà Â. Ôåäîòüåâà (¹ 270).  àíàëèçèðóåìûõ äîêóìåíòàõ, àâòîðû êîòîðûõ ïðîñèëè ß. Ñàïåãó ðåøèòü èõ íàñóùíûå íóæäû, îòñóòñòâóþò ñâåäåíèÿ î ñèòóàöèè ⠖

114

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

ñòîëèöå, íî â íèõ ìîæíî îáíàðóæèòü âàæíûå äåòàëè, ïðîëèâàþùèå ñâåò íà ñîáûòèÿ òîãî âðåìåíè. Íàèáîëåå öåííóþ èíôîðìàöèþ î ñîáûòèÿõ â ñòîëèöå ñîîáùèëè ïåðåáåæ÷èêè – äåòè áîÿðñêèå. Îíè ðàññêàçàëè ß. Ñàïåãå, ÷òî â íà÷àëå àïðåëÿ 1609 ã. äî Ìîñêâû äîøëà âåñòü î òîì, ÷òî Êîëîìíà â îñàäå è â ñòîëèöó áîëüøå íå ïîñòóïÿò îáîçû èç Ðÿçàíè. 2 (12) àïðåëÿ 1609 ã. â Ìîñêâå íà÷àëèñü ñòèõèéíûå âîëíåíèÿ. Íàðîä, ïî ñëîâàì ïåðåáåæ÷èêîâ, íå æåëàë òåðïåòü áåäñòâèÿ îñàäû è ïîòðåáîâàë íèçëîæåíèÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî. Íî öàðÿ è íà ýòîò ðàç ñïàñëè «áîãàòûå êóïöû» è íåêîòîðûå äóìíûå áîÿðå, êîòîðûå ïðî÷ëè íàðîäó îòïèñêè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è Ô. È. Øåðåìåòåâà î íà÷àëå ïîõîäà íà Ìîñêâó 204 . Àêòèâíûì ó÷àñòíèêàì âîëíåíèé ïðèøëîñü ïîêèíóòü ñòîëèöó. Ñðåäè íèõ, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûëè ìîñêîâñêèå ïóøêàðè, êîòîðûå, ïî èõ ñëîâàì, áåæàëè èç Ìîñêâû «äóøîé è òåëîì», áðîñèâ ñåìüè íà ïðîèçâîë ñóäüáû. ß. Ñàïåãà, èñïûòûâàâøèé íóæäó â îïûòíûõ àðòèëëåðèñòàõ äëÿ îðãàíèçàöèè øòóðìà Òðîèöêîé êðåïîñòè, îòîáðàë èç ìîñêîâñêèõ ïóøêàðåé ñàìûõ ëó÷øèõ, à îñòàëüíûõ íàïðàâèë â Òóøèíî (¹ 268–269). Èíûì áûë ïóòü â òàáîðû ó Òðîèöû ñûòíèêà Â. Ôåäîòüåâà è õîëîïîâ Ë. Ïóøêèíà, È. Êîëû÷åâà. Ñûòíèê Â. Ôåäîòüåâ, ïî åãî ñëîâàì, áóäòî áû äàâíî çàäóìàë áåæàòü ê ñàìîçâàíöó, ïîýòîìó íàïðîñèëñÿ â çàãîí çà ïðîäîâîëüñòâèåì íà Êîëîìíó, ÷òîáû çàòåì ÿâèòüñÿ ñ ïîâèííîé ê ïðèñòàâàì Ñåëåíñêîé âîëîñòè. Íî â åãî ðàññêàçå îáíàðóæèâàåòñÿ ìíîãî íåñóðàçíîñòåé, ñâèäåòåëüñòâóþùèõ, ÷òî ñûòíèê ëãàë. Âìåñòî òîãî ÷òîáû, «âçÿâ ñâîèõ ëþäèøåê», åõàòü ïðÿìî â Ñåëåíñêóþ âîëîñòü, îí îêàçàëñÿ â Ãæåëüñêîé âîëîñòè, ãäå âñòðåòèë âîçâðàùàâøèõñÿ èç Êîëîìíû Ë. Ïóøêèíà è åãî ëþäåé è ïðèñîåäèíèëñÿ ê íèì. Ïðèñòàâîâ Ñåëåíñêîé âîëîñòè î ïîÿâëåíèè â Ãóñëèöêîé âîëîñòè Ë. Ïóøêèíà ïðåäóïðåäèëè åãî õîëîïû, à îòíþäü íå ñûòíèê Â. Ôåäîòüåâ.  ðåçóëüòàòå âñÿ êîìïàíèÿ ïîïàëà â ðóêè òóøèíöåâ, è êàæäûé ñïàñàë ñâîþ æèçíü êàê ìîã. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî íè õîëîïû, íè ñûòíèê íå ñìîãëè ñêàçàòü ãåòìàíó íè÷åãî îïðåäå–

115

–

Ðàçäåë 2

ëåííîãî îòíîñèòåëüíî öåëè ïîåçäêè Ë. Ïóøêèíà èç Ìîñêâû â Êîëîìíó (¹ 270, 272). 6 (16) ìàÿ 1609 ã. ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë èçâåñòèÿ î íîâûõ âîëíåíèÿõ íàðîäà â Ìîñêâå, î áóäòî áû íîâîì ïðèçûâå áîÿð íèçëîæèòü Â. Øóéñêîãî è ñäàòüñÿ Ëæåäìèòðèþ II. Íà ýòîò ðàç öàðÿ, ïî ñâèäåòåëüñòâó èíôîðìàòîðîâ ãåòìàíà, ñïàñëè áåæàâøèå èç Òóøèíà èíîçåìöû Ìàòüÿø Ìèçèíîâ è íåñêîëüêî «äóìíûõ áîÿð» öàðèêà 205 . Âñêîðå ïîñëå ýòîãî ê ß. Ñàïåãå ÿâèëèñü ïîäüÿ÷èé Ì. ×óáàðîâ, õîëîï êí. Ï. Õèëêîâà è äð. (¹ 272). Ïîäüÿ÷èé Ì. ×óáàðîâ, êîòîðûé ïî ðîäó ñâîåé ñëóæáû âðàùàëñÿ â ìîñêîâñêîé äüÿ÷åñêîé ñðåäå, ñîîáùèë öåííûå ñâåäåíèÿ î ñèòóàöèè â ñòîëèöå. Îí ðàññêàçàë, ÷òî â êîíöå ìàðòà – íà÷àëå àïðåëÿ 1609 ã. â Ìîñêâå ãîòîâèëñÿ íîâûé çàãîâîð ñ öåëüþ ñâåðæåíèÿ Â. Øóéñêîãî, êîòîðûé âîçãëàâèë áîÿðèí È. Ô. Êðþê-Êîëû÷åâ. Åãî ó÷àñòíèêè – «áîÿðå, äâîðÿíå, äåòè áîÿðñêèå è òîðãîâûå ëþäè», – ïî ñëîâàì ïåðåáåæ÷èêà, ïëàíèðîâàëè ñîâåðøèòü ïîêóøåíèå íà Øóéñêîãî â Âåðáíîå âîñêðåñåíüå 2 (12) àïðåëÿ 1609 ã. âî âðåìÿ çíàìåíèòîãî âúåçäà ïàòðèàðõà íà îñëÿòè â Êðåìëü 206. Áîÿðèí È. Ô. ÊðþêÊîëû÷åâ áûë ðàçîáëà÷åí, ïîäâåðãñÿ ïûòêàì è áûë êàçíåí, òàê è íå âûäàâ íè îäíîãî èç ñâîèõ òîâàðèùåé. Îñòàâøèåñÿ â æèâûõ çàãîâîðùèêè áóäòî áû ïëàíèðóþò óáèòü Âàñèëèÿ Øóéñêîãî èç ñàìîïàëà â Âîçíåñåíüåâ äåíü.  ðàññïðîñíûõ ðå÷àõ «ìîëîäîé ïîäüÿ÷èé» ïðèêàçà Õîëîïüåãî ñóäà íàçâàë èìåíà áîÿð è äüÿêî⠖ ïðèâåðæåíöåâ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî è óêàçàë íà äóìöåâ, êîòîðûå, ïî åãî ìíåíèþ, «ïðÿìÿò öàðþ Äìèòðèþ»: êí. Á. Ì. Ëûêîâ, êí. È. Ñ. Êóðàêèí, êí. Â. Â. è À. Â. Ãîëèöûíû è êí. È. Ä. Õâîðîñòèíèí 207. Ì. ×óáàðîâ, ñóäÿ ïî ïðèâåäåííîìó èì ïåðå÷íþ, ñóäèë î ñèòóàöèè â Äóìå ñ ÷óæèõ ñëîâ. Êí. È. Ä. Õâîðîñòèíèí ñ 1605 ã., áóäó÷è Àñòðàõàíñêèì âîåâîäîé, âåðíî ñëóæèë Ëæåäìèòðèþ II, è â òîò ìîìåíò åãî â Ìîñêâå íå áûëî 208. Êí. Á. Ì. Ëûêîâ è êí. È. Ñ. Êóðàêèí â ñïèñêå «ìîñêîâñêèõ óøíèêîâ» íàçâàíû êàê áëèæíèå «ïðèÿòåëè» Âàñèëèÿ Øóéñêîãî 209. Îòíîñèòåëüíî ñóäüáû ñàïåæèíñêîãî ëàçóò÷èêà Ê. Õâîñòîâà ïîäüÿ÷èé íå ñìîã ðàññêàçàòü íè÷åãî îïðåäåëåííîãî. –

116

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

ß. Ñàïåãó, êàê âèäíî èç ðàññïðîñíûõ ðå÷åé, âåñüìà èíòåðåñîâàëî, êàêèìè ñâåäåíèÿìè î êí. Ì. Â. Ñêîïèíå-Øóéñêîì, Ô. È. Øåðåìåòåâå è êðûìñêèõ òàòàðàõ ðàñïîëàãàþò ìîñêâè÷è è êàêîâû öåíû íà ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ â ñòîëèöå. Îòíîñèòåëüíî êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è äð. ïîäüÿ÷èé ñîîáùèë òå æå äàííûå, ÷òî ñîäåðæàëèñü â ìàéñêèõ îêðóæíûõ ïîñëàíèÿõ Â. Øóéñêîãî. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî îí åùå íè÷åãî íå çíàë î âîññòàíèè ÿðîñëàâöåâ ïðîòèâ òóøèíöåâ. Êàê âèäíî, ýòè ñâåäåíèÿ ïîñòóïèëè â ñòîëèöó ïîçäíåå. Åãî ïîêàçàíèÿ î öåíàõ íà ïðîäóêòû è ôóðàæ â Ìîñêâå îòëè÷àëèñü òî÷íîñòüþ è áûëè ïîëíîñòüþ ïîäòâåðæäåíû ïîêàçàíèÿìè õîëîïîâ êí. Ï. Õèëêîâà è ïîäüÿ÷åãî À. ßðûãèíà.  îòëè÷èå îò Ì. ×óáàðîâà, õîëîïû ìàëî çíàëè î ïðîèñõîäÿùåì â ñòîëèöå, òåì íå ìåíåå îíè ñìîãëè ñîîáùèòü öåííûå ñâåäåíèÿ î âûäà÷å æàëîâàíüÿ ìîñêîâñêèì ñòðåëüöàì è ïóøêàðÿì, à òàêæå î òîì, ÷òî öàðñêèå æèòíèöû â Ìîñêâå ïóñòû. Ì. ×óáàðîâ ïîäàë íà èìÿ ß. Ñàïåãè ÷åëîáèòíóþ î æàëîâàíüå (¹ 273), êîòîðàÿ, ñóäÿ ïî âñåìó, áûëà óäîâëåòâîðåíà, à ñàì ÷åëîáèò÷èê îòïðàâëåí â Òóøèíî. Õîëîïû æå áûëè íàïðàâëåíû «íà æèòüå â òðîèöêóþ äåðåâíþ Èâàíòååâî ó ñåëà Áðàòîøèíî» (¹ 273).  ñåðåäèíå ìàÿ 1609 ã. â Ìîñêâå ñòàëî èçâåñòíî î âîññòàíèè ïðîòèâ òóøèíöåâ â ßðîñëàâëå, ÷òî íå ìîãëî íå âûçâàòü îïòèìèçìà ó ïðèâåðæåíöåâ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî â Ìîñêâå. Âìåñòå ñ öàðñêèìè ãðàìîòàìè â ßðîñëàâëü áûëè íàïðàâëåíû ïèñüìà äüÿêà Âàñèëèÿ Ìèðîíîâà (¹ 274) è íåèçâåñòíîãî ìîñêâè÷à (¹ 276). Ïîñëàíèå Â. Ìèðîíîâà, â ñðàâíåíèè ñ ìàéñêèìè îêðóæíûìè ãðàìîòàìè Â. Øóéñêîãî, ñîäåðæèò äîïîëíèòåëüíûå, ïîäòâåðæäàþùèå ðåàëüíîñòü ïîìîùè öàðþ ñî ñòîðîíû êðûìñêèõ, íîãàéñêèõ è íåìåöêèõ ëþäåé àðãóìåíòû, êîòîðûå íåóäîáíî áûëî ïîìåùàòü â öàðñêèõ ãðàìîòàõ. Äüÿê ïîäðîáíî ðàññêàçàë î ïîõîäå êðûìöåâ è íîãàåâ íà çàíÿòûå ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà çåìëè Ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà, à â ïîäòâåðæäåíèå øâåäñêîé ïîìîùè ïðèëîæèë êîïèþ ïèñüìà øâåäñêîãî êîðîëÿ Êàðëà IX íîâãîðîäöàì îá îòïðàâêå â Ðîññèþ øâåäñêîãî ýêñïåäèöèîííîãî êîð–

117

–

Ðàçäåë 2

ïóñà (¹ 275). Íå ìåíåå èíòåðåñíî ïîñëàíèå íåèçâåñòíîãî ðîäñòâåííèêàì â ßðîñëàâëü è Ðîñòîâ. Íåñìîòðÿ íà òî ÷òî â ïîñëàíèè óêàçàíû êîíêðåòíûå àäðåñàòû, åãî ñîäåðæàíèå èìååò ÿðêî âûðàæåííóþ ïîëåìè÷åñêóþ íàïðàâëåííîñòü, è îíî ôàêòè÷åñêè ÿâëÿåòñÿ ïàìÿòíèêîì ïóáëèöèñòèêè. Åãî, ïî íàøåìó ìíåíèþ, íåîáõîäèìî àíàëèçèðîâàòü â êîíòåêñòå ñ àíàëîãè÷íûìè ïîëåìè÷åñêèìè ñî÷èíåíèÿìè Ñìóòíîãî âðåìåíè (¹ 276). Ìàéñêèå öàðñêèå îêðóæíûå ãðàìîòû, ïîñëàíèÿ äüÿêà Â. Ìèðîíîâà è íåèçâåñòíîãî ìîñêâè÷à ïîçâîëÿþò ïîëó÷èòü îáùèå ïðåäñòàâëåíèÿ î ôîðìàõ è ìåòîäàõ èäåîëîãè÷åñêîé ðàáîòû ìîñêîâñêîãî ðóêîâîäñòâà â îäèí èç ñàìûõ äðàìàòè÷íûõ ïåðèîäîâ îáîðîíû Ìîñêâû îò òóøèíöåâ. Âî âòîðîé ïîëîâèíå ìàÿ – èþëå 1609 ã. ß. Ñàïåãà è åãî ñåêðåòàðè ïðîäîëæàëè ïðèñòàëüíî ñëåäèòü çà ñîáûòèÿìè â ñòîëèöå.  ëàãåðå ó Òðîèöû äîïðàøèâàëè ïåðåáåæ÷èêîâ: äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ – 15 (25) ìàÿ, ÷åòûðåõ ñûíîâ áîÿðñêèõ – 10 (20) èþíÿ, ñëóæèëûõ èíîçåìöå⠖ 14 (24) èþíÿ, ïîëÿêà – 23 èþíÿ (3 èþëÿ), ïëåííîãî ìîíàõà – 26 ìàÿ (6 èþíÿ), ñîáèðàëè ñâåäåíèÿ ó ëàçóò÷èêîâ: 6 (16), 13 (23) èþíÿ, 26 èþëÿ (5 àâãóñòà) 1609 ãîäà 210 . Áîëüøèíñòâî èç ýòèõ ìàòåðèàëîâ ïîêà íå íàéäåíî, è îá èõ ñîäåðæàíèè ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî äàííûì Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè. Íî êîå-÷òî ñîõðàíèëîñü. Ñ êåì-òî èç ëàçóò÷èêîâ ïåðåäàë ïèñüìî ß. Ñàïåãè áîÿðèí Ô. È. Ìñòèñëàâñêèé (¹ 281), êîòîðûé èìåííî â ýòî âðåìÿ ïîñ÷èòàë íåîáõîäèìûì óñòàíîâèòü ñâÿçü ñ îäíèì èç òóøèíñêèõ âîæäåé.  èþëå 1609 ã. ñàïåæèíöàì óäàëîñü ïåðåõâàòèòü ïîñëåäíåå èç èçâåñòíûõ íàì ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Ìîñêâû, â êîòîðîì íàõîäèëèñü òðè ïèñüìà ñëóæèëûõ ëþäåé. Èõñîäåðæàíèå ïîçâîëÿåò ñóäèòü î íàñòðîåíèÿõ ñðåäè ìîñêîâñêèõ ëþäåé â òî âðåìÿ. Ñûí áîÿðñêèé ïîøåõîíåö Í. Çàéöåâ â ïèñüìå (¹ 285) ðàññêàçàë îòöó îá óñïåøíîì äëÿ ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë ñðàæåíèè ñ òóøèíöàìè â Äóõîâ äåíü 211 è îá èíòåíñèâíûõ ñâÿçÿõ, óñòàíîâèâøèõñÿ ìåæäó ìîñêâè÷àìè è Ïîìîðñêèìè ãîðîäàìè ÷åðåç ßðîñëàâëü. Îí äàæå ñ÷èòàë âîçìîæíûì, ÷òîáû îòåö îòïðàâèë ê íåìó â Ìîñêâó –

118

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

èç Ïîøåõîíüÿ êîíÿ. Ïîëíû îïòèìèçìà ïèñüìà íåèçâåñòíîãî ñûíà áîÿðñêîãî ìàòåðè è ñëóãàì (¹ 286–287). Ïîëó÷èâ, ïî âñåé âèäèìîñòè, âåñòü î òîì, ÷òî åãî ñåìüÿ æèâà è îáåðåãàåìà êðåñòüÿíàìè è õîëîïàìè, îí íå ñêðûâàë ñâîåé ðàäîñòè è îáåùàë ìèëîñòü ñëóãàì, êàê òîëüêî ñìîæåò âåðíóòüñÿ â ñâîè âëàäåíèÿ.  êîíöå ëåòà – îñåíüþ 1609 ã. âñå âíèìàíèå ß. Ñàïåãè è åãî ñåêðåòàðåé áûëî ñîñðåäîòî÷åíî íà áîðüáå ñ âîéñêàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è Ô. È. Øåðåìåòåâà. Èíôîðìàöèÿ î ñîáûòèÿõ â ñòîëèöå âíîâü ñòàëà ïîÿâëÿòüñÿ íà ñòðàíèöàõ Äíåâíèêà ëèøü â îêòÿáðå – íîÿáðå 1609 ãîäà. Âåðîÿòíî, ýòî áûëî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî À. Ìëîöêîìó è È. Ñàëêîâó îêîëî 26 îêòÿáðÿ (6 íîÿáðÿ) 1609 ã. óäàëîñü ðàçãðîìèòü ïðàâèòåëüñòâåííûé îòðÿä êí. Â. Ô. Ëèòâèíîâà-Ìîñàëüñêîãî. Òóøèíöû âíîâü îñàäèëè Êîëîìíó, è íà Ìîñêâå âíîâü íàñòóïèëà «äîðîãîâèçíà» è «ñóìëåíèå âåëèêîå»212.  òå äíè ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè â Äíåâíèêå äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ 11 (21) îêòÿáðÿ, 2 (12) íîÿáðÿ è äîïðîñ òðåõ õîëîïîâ, áåæàâøèõ èç Ìîñêâû, 4 (14) íîÿáðÿ 1609 ãîäà 213. Íè îäèí èç ýòèõ ìàòåðèàëîâ â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Ïîñëåäîâàâøèé çàòåì ðàñïàä Òóøèíñêîãî ëàãåðÿ â íîÿáðå 1609 – ôåâðàëå 1610 ã. è áîè ñ âîéñêàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî â Çàìîñêîâüå îêîí÷àòåëüíî îòâëåêëè âíèìàíèå ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè îò Ìîñêâû, è îíè ïåðåñòàëè ôèêñèðîâàòü äàííûå î ñèòóàöèè â ñòîëèöå íàêàíóíå ñíÿòèÿ åå áëîêàäû. Îá ýòèõ ñîáûòèÿõ ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî äàííûì äðóãèõ èñòî÷íèêîâ. Ïèñüìà ìîñêâè÷åé, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ è ïëåííûõ, êàê ïîêàçûâàåò èõ êîìïëåêñíûé àíàëèç, áóäó÷è ñîïîñòàâëåííûìè ñ äàííûìè Äíåâíèêà, ïîçâîëÿþò ïî÷åðïíóòü öåííûå ñâåäåíèÿ î ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîé áîðüáå è íàñòðîåíèÿõ ñðåäè îñàæäåííûõ â ñòîëèöå â 1608–1609 ãã., âíåñòè ñóùåñòâåííûå óòî÷íåíèÿ â ïóòàíûå è ïðîòèâîðå÷èâûå ïîêàçàíèÿ ïîçäíèõ ëåòîïèñöåâ è ìåìóàðèñòîâ.  îòëè÷èå îò ãðàìîò Â. Øóéñêîãî, â íèõ íàøåë îòðàæåíèå íåîôèöèàëüíûé âçãëÿä íà ïðîèñõîäÿùåå â Ìîñêâå, ÷òî äåëàåò èõ ÷ðåçâû÷àéíî èíòåðåñíûìè äëÿ ðåêîíñòðóêöèè ñîáûòèé òîé ïîðû. –

119

–

Ðàçäåë 2

Òàáëèöà 2.2 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

254 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ìîñêâè÷åé 255 Ðàññïðîñíûå ðå÷è òàòàðèíà 256 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ 257 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ, âçÿòûõ â áîþ ó ñ. Ðàõìàíöåâà 258 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ äåòåé áîÿðñêèõ Ì. Ìóðàíîâà, Â. Åôðåìîâà è íåì÷èíà Â. Ôðàíêà 259 Ïèñüìî «àðõèìàíäðèòà» Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ Àâðààìèÿ ß. Ñàïåãå èç Ìîñêâû î ñâîåé ãîòîâíîñòè ñëóæ èòü Ëæ åäìèòðèþ II ñ óêàçàíèÿìè äîðîã, ïî êîòîðûì ìîñêâè÷è ïîääåðæ èâàþò ñâÿçü ñ Òðîèöåé è êí. Ì. Â. ÑêîïèíûìØóéñêèì 260 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñàïåæ èíñêîãî ëàçóò÷èêà ïîïà Èâàíà Çóáîâà â ñàïåæ èíñêîì ëàãåðå ó ÒðîèöåÑåðãèåâà ìîíàñòûðÿ î ïðîèñøåñòâèÿõ â Ìîñêâå 261 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ õîëîïîâ Ä. Øóéñêîãî 262 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ äåòåé áîÿðñêèõ áðàòüåâ Äàâèäîâè÷åé è Ô. Òàðàêàíîâà 263 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ ñòðåëüöîâ 264 Ðàññïðîñíûå ðå÷è òðåõ õîëîïîâ

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Íå íàéäåíû

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Íå èçâåñò- 10 (20).08 íî 1608 ã. Íå èçâåñò- 19 (29).08 íî 1608 ã. Íå èçâåñò- 21 (31).08 íî 1608 ã. Íå èçâåñò23.09 (3.10) íî 1608 ã. Íå èçâåñò30.09 (10.10) íî 1608 ã.

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Sapieha. S. 186 Sapieha. S. 189 Sapieha. S. 189 Sapieha. S.190 Sapieha. S.192

ÑÕ.12.43.

Ïåðâàÿ ïîëîâèíà ôåâðàëÿ 1609 ã.214

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 156. Ñ.179–180

17 (27).02 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã. íî íàåòñÿ

17 (27).02 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 156. Ñ. 179–180

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

2 (12).03 1609 ã.

Sapieha. S. 208

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

3 (13).03 1609 ã.

Sapieha. S. 209

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

8 (18).03 1609 ã. 9 (19).03 1609 ã.

Sapieha. S. 210 Sapieha. S. 210

Íå íàéäåíû

–

120

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.2 1

2

265 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ ìîñêâè÷åé 266 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äåòåé áîÿðñêèõ 267 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñòðåëüöà

3

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

268 ×åëîáèòíàÿ ìîñêîâñêèõ ÐÈÁ. Ò. 2. âûõîäöåâ, ïóøêàðåé ¹ 171.3 Ã. Êðåêîâà, Ï. Âåòîøíèêîâà è Ñ. Ôîíàðíèêà ß. Ñàïåãå î æ àëîâàíüå 269 ×åëîáèòíàÿ ìîñêîâñêèõ ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. âûõîäöåâ ïóøêàðåé Ê. 124. Îï. 1. Á. Èãíàòüåâà, Ñ. ßêîâëåâà, Åä. õð. 394 È. Ãîðàñèìîâà, Ê. Êèðèëëîâà ß. Ñàïåãå î æ àëîâàíüå 270 ×åëîáèòíàÿ ìîñêîâñêîãî ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. âûõîäöà ñûòíèêà Â. Ôå- Ê. 174. Îï. 2. äîòüåâà Ëæ åäìèòðèþ II îá Åä. õð. 294 îñâîáîæ äåíèè èç çàêëþ÷åíèÿ íà ïîðóêè 271 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñòðåëüÍå íàéäåíû öîâ è áåæàâøåãî èç ïëåíà ïîëÿêà 272 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ìîñêîâÀÈ. Ò. 2. ñêèõ âûõîäöåâ ïîäüÿ÷åãî ¹ 212. Ì. Ä. ×óáàðîâà, õîëîïîâ Ñ. 249–250 êí. Ï. Õèëêîâà Î. Ôåôèëîâà è æ èòíèêà ïîäüÿ÷åãî À. ßðûãèíà Ä. Èãíàòüåâà è ß. Èâàíîâà â ñàïåæ èíñêîì ñòàíå ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ î ñèòóàöèè â ñòîëèöå 273 ×åëîáèòíàÿ SRSRB. ìîñêîâñêîãî E 8610(1). âûõîäöà ïîäüÿ÷åãî Ì. ×óáàðîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñü¹ 7/21 áîé î æ àëîâàíüå 274 Îòïèñêà äüÿêà Â. Ìèðîíîâà ÀÈ. Ò. 2. ïîäüÿ÷åìó Ø. Êîïíèíó â ¹ 206 ßðîñëàâëü î âîåííûõ âåñòÿõ ñ óáåæ äåíèåì óñåðäíî ñëóæ èòü öàðþ Â. Øóéñêîìó

–

121

4

5

6

Íå èç- 14 (24).03 1609 ã. âåñòíî Íå èç- 15 (25).03 1609 ã. âåñòíî Íå èç- 16 (26).03 1609 ã. âåñòíî 22.03 Ìàðò 1609 ã.215 (01.04) 1609 ã.

Sapieha. S. 211 Sapieha. S. 211 Sapieha. S. 211 Sapieha. S. 212

Ìàðò 1609 ã.216

Sapieha. S. 212

22.03. (01.04) 1609 ã.

Ñåðåäèíà 19 (29).04 ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. 1609 ã. àïðåëÿ Ê. 174. Îï. 2. 1609 ã.217 Åä. õð. 296 Íå èçâåñòíî

6 (16).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

8–9 9 (19).05 (18–19). 1609 ã. 05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

8 (18).05 1609 ã.218

9 (19).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

Íà÷àëî ìàÿ 1609 ã.219

Ìàé 1609 ã.220

Sapieha. S. 219, 221, 224

–

Ðàçäåë 2

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.2 1

2

275 Ãðàìîòà Øâåäñêîãî êîðîëÿ Êàðëà IX íîâãîðîäöàì î ïîõîäå â Ðîññèþ øâåäñêîãî âñïîìîãàòåëüíîãî âîéñêà ñ ïðèçûâîì îêàçûâàòü åìó ñîäåéñòâèå, ïðèëîæ åííàÿ ê îòïèñêå äüÿêà Â. Ìèðîíîâà 276 Ïèñüìî íåèçâåñòíîãî ñâÿùåííèêó Âàñèëèþ ñ ïðîñüáîé ñîîáùèòü î ñóäüáå ðîäñòâåííèêîâ è ñ âûðàæ åíèåì íåïîêîëåáèìîé óâåðåííîñòè â òîì, ÷òî Áîã èçáàâèò Ðóññêóþ çåìëþ îò âñåõ áåä è ñêîðáåé 277 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ 278 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííîãî ìîíàõà

3

4

5

6

ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 96

14 (24).01 1609 ã.

Ìàé 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 206

ÑÕ.11. Ñ. 13–14

14 (24).05 1609 ã.221

Ìàé 1609 ã.222

Sapieha. S. 219, 221, 224

Íå èçâåñò- 15 (25).05 íî 1609 ã. Íå èçâåñò26.05 (5.06) íî 1609 ã. Íå èçâåñò- 6 (16).06 íî 1609 ã. Íå èçâåñò- 10 (20).06 íî 1609 ã. 8 (18).06 13 (23).06 1609 ã. 1609 ã.

Sapieha. S. 219 Sapieha. S. 222

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

279 Äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ ß. Ñàïåãå 280 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ÷åòûðåõ ñûíîâ áîÿðñêèõ 281 Ïèñüìî êí. Ô. È. Ìñòèñëàâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé óâåäîìèòü î ñâîåì çäîðîâüå 282 Äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ ß. Ñàïåãå 283 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñëóæèëûõ èíîçåìöåâ 284 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïîëÿêà

Íå íàéäåíû

285 Ïèñüìî È. Çàéöåâà îòöó Í. Çàéöåâó íà Ïîøåõîíüå ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü êîíÿ è èçâåñòèåì î ðàçãðîìå íàãîëîâó ïðèõîäèâøèõ ê Ìîñêâå ëèòîâñêèõ ëþäåé

ÑÕ.36

Íå íàéäåíû ÑÕ.12.65.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 13 (23).06 Sapieha. íî 1609 ã. S. 226 Íå èçâåñò- 14 (24).06 Sapieha. íî 1609 ã. S. 227 Íå èçâåñò23.06 Sapieha. (3.07) íî S. 230 1609 ã. 4 (14).07 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.223

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

–

122

Sapieha. S. 225 Sapieha. S. 226 Sapieha. S. 226

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.2 1

2

286 Ïèñüìî íåèçâåñòíîãî ñûíà áîÿðñêîãî ìàòåðè ñ âåñòÿìè î ñåáå 287 Ïèñüìî íåèçâåñòíîãî êëþ÷íèöå è ñëóãàì ñ ïðîñüáîé áåðå÷ü ìàòü è äåòåé 288 Äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ ß. Ñàïåãå 289 Äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ ß. Ñàïåãå 290 Ðàññïðîñíûå ðå÷è Àâäþøêè – õîëîïà Ï. Ä. Òåøêíîâà (?) î Ì. Â. Ñêîïèíå 291 Äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ ß. Ñàïåãå 292 Ðàññïðîñíûå ðå÷è òðåõ õîëîïîâ

3

4

5

6

5 (15).07 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã.224 íî íàåòñÿ

SRSRB. E 8610(1). ¹ 117 SRSRB. E 8610(1). ¹ 82

5 (15).07 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã.225 íî íàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

26 06 (5.08) 1609 ã. 11 (21).10 1609 ã. 2 (12).11 1609 ã.

Sapieha. S. 234 Sapieha. S. 246 Sapieha. S. 247

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

2 (12).11 1609 ã. 4 (14).11 1609 ã.

Sapieha. S. 247 Sapieha. S. 248

2.3. Äîêóìåíòû çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ Ãåðîè÷åñêàÿ îáîðîíà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ ñ ñåíòÿáðÿ 1608 ïî ÿíâàðü 1610 ã. ÿâèëàñü îäíèì èç ÿð÷àéøèõ ýïèçîäîâ òóøèíñêîãî ïåðèîäà Ñìóòû. Çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ äëÿ èçó÷åíèÿ îáîðîíû Òðîèöû ïðåäñòàâëÿåò êîìïëåêñ ïèñåì çàùèòíèêîâ êðåïîñòè, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ, êîòîðûå îòëîæèëèñü â Àðõèâå ß. Ñàïåãè. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè â Äíåâíèêå òðè ïîïûòêè òóøèíöåâ ïðåäúÿâèòü òðîèöêèì îñàäíûì ñèäåëüöàì ïèñüìåííûé óëüòèìàòóì, ïÿòü ïåðåõâàòîâ ãîíöîâ ñ òðîèöêîé ïî÷òîé, âñëåäñòâèå êîòîðûõ â ðàñïîðÿæåíèè ñàïåæèíöåâ îêàçàëèñü ñîòíè ïèñåì. Ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè âûÿâëåíî ëèøü 29 äîêóìåíòîâ. Ñåêðåòàðè ïîëêîâíèêà îòìåòèëè â Äíåâíèêå, ÷òî, ïîäîéäÿ ê Òðîèöå, ß. Ñàïåãà äâàæäû ïîñûëàë â ìîíàñòûðü –

123

–

Ðàçäåë 2

ãîíöîâ ñ ïðåäëîæåíèåì ñäàòüñÿ, íî áðàòèÿ è êîìàíäîâàíèå ãàðíèçîíà êðåïîñòè îòâåòèëè êàòåãîðè÷åñêèì îòêàçîì 226 .  «Ñêàçàíèè» À. Ïàëèöûíà ïðèâåäåíû òåêñòû ïîñëàíèé ß. Ñàïåãè, íî, êàê ïîêàçàë àíàëèç, ïèñüìî âîåâîäàì öåëèêîì çàèìñòâîâàíî èç ëèòåðàòóðíîãî èñòî÷íèêà – «Ïîâåñòè î ïðèõîæäåíèè ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñòåôàíà Áàòîðèÿ íà ãðàä Ïñêîâ» 227. Ïðîèñõîæäåíèå òåêñòà ïîñëàíèÿ ß. Ñàïåãè âëàñòÿì Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ óñòàíîâèòü íå óäàëîñü, íî îíî äàëåêî îò ñòèëÿ ñîõðàíèâøåéñÿ ñðåäè åãî áóìàã óâåùåâàòåëüíîé ãðàìîòû êîñòðîìè÷àì (¹ 433). Âñå ýòè ñîìíåíèÿ äàþò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî è ýòî ïîñëàíèå – ðåçóëüòàò ëèòåðàòóðíîãî òâîð÷åñòâà À. Ïàëèöûíà. 10 (20) îêòÿáðÿ 1608 ã. ê ß. Ñàïåãå èç Òðîèöû áåæàë ìîíàñòûðñêèé ñëóãà Î. Ñåëåâèí è åãî ñëóæêà, êîòîðûå ñîîáùèëè òóøèíöàì âàæíóþ èíôîðìàöèþ î ãîòîâÿùåéñÿ âûëàçêå ñ öåëüþ îòïðàâèòü ãðàìîòû â Ìîñêâó. Ïðåäàòåëüñòâî ïîçâîëèëî ñàïåæèíöàì çàõâàòèòü â òîò äåíü òðîèöêèõ ãîíöîâ è îáøèðíóþ ïî÷òó. Åùå îäèí ïåðåõâàò ïî÷òîâîãî îòïðàâëåíèÿ ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè îòìåòèëè â Äíåâíèêå â çàïèñè çà 30 äåêàáðÿ 1608 ã. (9 ÿíâàðÿ 1609 ã.), à 13 (23) è 15 (25) ÿíâàðÿ 1609 ã. çàôèêñèðîâàëè ïîÿâëåíèå â ñàïåæèíñêîì ëàãåðå ïåðåáåæ÷èêî⠖ äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ è ñòðåëüöà. Ê ñîæàëåíèþ, íè ðàññïðîñíûå ðå÷è ýòèõ ïåðåáåæ÷èêîâ, íè äîêóìåíòû, âõîäèâøèå â îòïðàâëåíèÿ 10 (îêòÿáðÿ) 1608 ã. è 30 äåêàáðÿ 1608 ã. (9 ÿíâàðÿ 1609 ã.), ïîêà íå íàéäåíû. Èç çàïèñåé â Äíåâíèêå èçâåñòíî òîëüêî, ÷òî çàùèòíèêè ìîíàñòûðÿ ïðîñèëè öàðÿ ïðèñëàòü ïîìîùü. 3 (13) ôåâðàëÿ 1609 ã. ß. Ñàïåãà, ïðèáûâ â Òóøèíî íà ñîâåùàíèå, ïîëó÷èë èç-ïîä Òðîèöû ïåðåõâà÷åííûå ïèñüìà «âîåâîä, ìîíàõîâ, ìèðÿí», ñðåäè êîòîðûõ íàõîäèëèñü ãðàìîòû ê Â. Øóéñêîìó. Îñàæäåííûå ïðåäóïðåäèëè öàðÿ, ÷òî ïðîäîâîëüñòâèå è áîåâûå çàïàñû â êðåïîñòè ïîäõîäÿò ê êîíöó, è ïðîñèëè ñðî÷íîé ïîìîùè 228.  ýòî ïî÷òîâîå îòïðàâëåíèå, ïî âñåé âèäèìîñòè, âõîäèëè ãðàìîòà òðîèöêèõ âîåâîä 23 ÿíâàðÿ (2 ôåâðàëÿ) 1609 ã. (¹ 301), ðàññïðîñíûå ðå÷è øëÿõòè÷à È. Øóëÿêîâñêîãî (¹ 302) è ïèñüìî æèòíèêà Ñèìåîíà À. Ïàëèöûíó (¹ 303). –

124

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîøëî äâå íåäåëè, è 19 ôåâðàëÿ (1 ìàðòà) 1609 ã. ñàïåæèíöû âíîâü âî âðåìÿ âûëàçêè çàõâàòèëè òðîèöêèõ ãîíöîâ ñ ïèñüìàìè â ñòîëèöó 2 2 9 . Îñàæäåííûå, êàê âèäíî èç çàïèñåé ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè, ïûòàëèñü ðàçóçíàòü íàñòðîåíèÿ â Ìîñêâå. Ê ýòîìó ïî÷òîâîìó îòïðàâëåíèþ, ïî âñåé âåðîÿòíîñòè, ïðèíàäëåæàëî ïèñüìî ñòàðöà Ã. Øèøêèíà À. Ïàëèöûíó (¹ 304).  ïîëüçó ýòîãî ïðåäïîëîæåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóåò ñîäåðæàíèå òåêñòà.  ñâîåì ïîñëàíèè Ã. Øèøêèí îáâèíèë òðîèöêîãî êàçíà÷åÿ È. Äåâî÷êèíà â ðàñòðàòå ìîíàñòûðñêèõ äåíåã è ïðîñèë À. Ïàëèöûíà äîáèòüñÿ ó öàðÿ ðàçðåøåíèÿ ðàññëåäîâàòü ýòî äåëî. Ñòàðåö èçâåñòèë òàêæå êåëàðÿ î ðàñïðîñòðàíåíèè â Òðîèöå çàáîëåâàíèé öèíãîé, êîòîðàÿ óíîñèëà åæåäíåâíî æèçíè 15–20 ÷åëîâåê.  ÿíâàðñêîì ïèñüìå æèòíèê Ñèìåîí, îäèí èç íåäðóãîâ êàçíà÷åÿ, íè ñëîâîì íå îáìîëâèëñÿ î ïîäîçðåíèÿõ íàñ÷åò åãî çëîóïîòðåáëåíèé è íè÷åãî íå ñîîáùèë î öèíãå, òîãäà êàê â ìàðòå 1609 ã. âîåâîäà êí. Ã. Äîëãîðóêèé (¹ 312) è öàðåâíà-èíîêèíÿ Î. Ãîäóíîâà (¹ 313) èçâåñòèëè ñâîèõ àäðåñàòîâ, ÷òî ðàçðåøåíèå ðàññëåäîâàòü «èçìåíû» êàçíà÷åÿ óæå ïîëó÷åíî, à öèíãà óñèëèëàñü è åæåäíåâíî óíîñèò æèçíè 20–30 ÷åëîâåê. Òàêèì îáðàçîì, ïèñüìî Ã. Øèøêèíà áûëî íàïèñàíî è ïåðåõâà÷åíî ìåæäó 3 ôåâðàëÿ è 1 àïðåëÿ 1609 ã., ò. å. 19 ôåâðàëÿ, ïîñëå ÷åãî îñàæäåííûì óäàëîñü îáìåíÿòüñÿ ãðàìîòàìè ñî ñòîëèöåé. Ìåñÿö ñïóñòÿ, 1 (11) àïðåëÿ 1609 ã., íà ñëåäóþùèé äåíü ïîñëå íåóäà÷íîé âûëàçêè, ñàïåæèíöû ñõâàòèëè òðåõ ñòðåëüöîâ ñ ïÿòüþñòàìè ïîñëàíèÿìè â Ìîñêâó 230.  ïèñüìàõ, ïî ñëîâàì àâòîðîâ Äíåâíèêà, ñîîáùàëîñü, ÷òî öèíãà åæå÷àñíî óíîñèò äåñÿòêè æèçíåé, è ãàðíèçîí êðåïîñòè äàëüøå äåðæàòüñÿ íå ìîæåò. Ñðåäè ýòèõ äîêóìåíòîâ, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûëè: îòïèñêà âîåâîä öàðþ îò 29 ìàðòà (8 àïðåëÿ) 1609 ã. (¹ 155), ðàññïðîñíûå ðå÷è È. Ìàêîâñêîãî (¹ 306), «Âûïèñü âûëàçêàì èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» (¹ 307), ãðàìîòà âîåâîä ñ ÷åëîáèòíûìè äâîðÿí (¹ 308–311), ïèñüìà Ã. Äîëãîðóêîãî (¹ 312), Î. Ãîäóíîâîé (¹ 313) è Ã. Ðÿçàíîâà çÿòþ (¹ 314). Äâîðÿíå â ñâîèõ ÷åëîáèòíûõ ïèñàëè öàðþ (¹ 309–311), ÷òî ñèäÿò â îñàäå äâàäöàòü âî–

125

–

Ðàçäåë 2

ñåìü íåäåëü áåç æàëîâàíüÿ. Ñ ïåðâîãî äíÿ îáîðîíû Òðîèöû ýòîò ñðîê èñòåê 1 (11) àïðåëÿ 1609 ãîäà. Èìåííî â ýòîò äåíü ñàïåæèíöû åäèíñòâåííûé ðàç, â ìàðòå – àïðåëå, ïåðåõâàòèëè òðîèöêèõ ãîíöîâ. Âåðîÿòíî, äâîðÿíå èìåëè â âèäó òåêóùóþ íåäåëþ. Ïîýòîìó îòïèñêó è ÷åëîáèòíûå ìîæíî ïðåäïîëîæèòåëüíî äàòèðîâàòü êîíöîì ìàðòà – íà÷àëîì àïðåëÿ 1609 ãîäà. Èçäàòåëè «Âûïèñè âûëàçêàì...» (¹ 307) ïîëàãàëè, ÷òî äîêóìåíò ñîõðàíèëñÿ äåôåêòíûì, ïîñêîëüêó óòðà÷åí ïîñëåäíèé, òðåòèé, ëèñò. «Âûïèñü âûëàçêàì...», ïî èõ ìíåíèþ, ìîæíî äàòèðîâàòü ïðèáëèçèòåëüíî ìàðòîì 1609 – ÿíâàðåì 1610 ãîäà. Ïðîâåäåííûé íàìè ïàëåîãðàôè÷åñêèé àíàëèç ïîäëèííèêà äîêóìåíòà íå îáíàðóæèë êàêèõ-ëèáî ñëåäîâ ñêëåéêè â êîíöå âòîðîãî ëèñòà. Ñîõðàíèâøèåñÿ íà áóìàãå èçãèáû, çàôèêñèðîâàâøèå ðàçìåðû ñâèòêà, äàþò îñíîâàíèå âûñêàçàòüñÿ ïðîòèâ ãèïîòåçû î ñóùåñòâîâàíèè òðåòüåãî ëèñòà è ïðåäïîëîæèòü, ÷òî «Âüøèñü âûëàçêàì...» ñîõðàíèëàñü ïîëíîñòüþ.  ïîñëåäíåé çàïèñè äîêóìåíòà ðàññêàçûâàåòñÿ î âûëàçêå 8 ìàðòà 1609 ã., òîé ñàìîé, î êîòîðîé âîåâîäû ñîîáùàëè öàðþ â îòïèñêå îò 29 ìàðòà. Ïî÷åðê îáîèõ äîêóìåíòîâ ñõîäåí è ñèëüíî îòëè÷àåòñÿ îò ïî÷åðêîâ ÿíâàðñêîé è èþëüñêîé îòïèñîê âîåâîä. Âñå ýòè ôàêòû äàþò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòåëüíî äàòèðîâàòü «Âûïèñü âûëàçêàì...» êîíöîì ìàðòà 1609 ãîäà. Äîêóìåíò, âåðîÿòíî, áûë ñîñòàâëåí ñ öåëüþ óáåäèòü ïðàâèòåëüñòâî îêàçàòü ïîìîùü îñëàáëåííîìó öèíãîé ãàðíèçîíó. Âîåâîäà êí. Ãðèãîðèé Äîëãîðóêèé â ïîñëàíèè ê À. Ïàëèöûíó (¹ 312) ïðîñèë ïðèñëàòü «íà ïðîñóõå» âåðíûõ ëþäåé äëÿ ðàññëåäîâàíèÿ «èçìåí» âòîðîãî âîåâîäû Àëåêñåÿ Ãîëîõâàñòîâà è ïðåäóïðåäèë, ÷òî ïèñüìî îòïðàâëåíî â íåñêîëüêèõ ýêçåìïëÿðàõ ñ òðåìÿ ãîíöàìè â ðàñ÷åòå, ÷òî êòîòî èç íèõ äîéäåò. Âåñåííÿÿ ðàñïóòèöà â 1609 ã. íàñòóïèëà ïîñëå 17 ìàðòà, à 1 àïðåëÿ, êàê óæå ãîâîðèëîñü âûøå, àâòîðû Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè ïåðåõâàò ñðàçó òðåõ òðîèöêèõ ãîíöîâ. Âñå ýòî ïîçâîëÿåò äàòèðîâàòü ïèñüìî êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî òàêæå êîíöîì ìàðòà – íà÷àëîì àïðåëÿ 1609 ãîäà. –

126

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

 ìàå ïîëîæåíèå çàùèòíèêîâ Òðîèöû áûëî íàñòîëüêî òÿæåëûì, ÷òî ß. Ñàïåãà âíîâü íàïðàâèë â ìîíàñòûðü ïàðëàìåíòåðà ñ ïèñüìîì, â êîòîðîì ïîòðåáîâàë íåìåäëåííîé ñäà÷è êðåïîñòè 231. Íåñìîòðÿ íà òî ÷òî ìîíàñòûðñêèå âëàñòè è âîåâîäû îïÿòü îñòàâèëè òðåáîâàíèÿ òóøèíñêîãî ïîëêîâíèêà áåç îòâåòà, ñàïåæèíöû ñî äíÿ íà äåíü îæèäàëè ïàäåíèÿ êðåïîñòè. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè ñòàðàòåëüíî îòìå÷àëè â Äíåâíèêå ñâåäåíèÿ, ñîáðàííûå ó ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ: íåèçâåñòíîãî ñòðåëüöà – 25 ìàÿ (4 èþíÿ), êëåìåíòüåâñêîãî êðåñòüÿíèíà Èâàíà Äìèòðèåâà è êðåñòüÿí òðîèöêèõ ñåë Òóðàêîâà è Ðåçàíîâà – 30 ìàÿ (9 èþíÿ), åùå îäíîãî ñòðåëüöà – 4 (14) èþíÿ, äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ – 18 (28) èþíÿ 1609 ãîäà 232 .  íàñòîÿùåå âðåìÿ èç âñåõ óïîìÿíóòûõ äîêóìåíòîâ íàéäåíû òîëüêî ðàññïðîñíûå ðå÷è êëåìåíòüåâñêîãî êðåñòüÿíèíà Èâàíà Äìèòðèåâà (¹ 317). Ñîäåðæàíèå ðàññïðîñíûõ ðå÷åé äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ ìîæíî âîññòàíîâèòü ñ ïîìîùüþ «Ñêàçàíèÿ» À. Ïàëèöûíà. Êåëàðü ñîîáùèë, ÷òî ïåðåáåæ÷èêè – äâà ñûíà áîÿðñêèõ, ïåðåÿñëàâöû Ï. Îøóøêîâ è Ñ. Ëåøóêî⠖ îáúÿñíèëè ñàïåæèíöàì, êàê ìîæíî ëèøèòü çàùèòíèêîâ ìîíàñòûðÿ ïèòüåâîé âîäû, è òåì ñàìûì èõ åäâà íå ïîãóáèëè 233.  Äíåâíèêå áåãñòâà èç Òðîèöêîé êðåïîñòè äâóõ äâîðÿí ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè äâàæäû – 13 (23) ÿíâàðÿ è 18 (28) èþíÿ 1609 ãîäà 2 3 4 . Ïî äàííûì «Âûïèñè âûëàçêàì...» (¹ 307), Ï. Îøóøêîâ â êîíöå ÿíâàðÿ – ôåâðàëå 1609 ã. íàõîäèëñÿ â ìîíàñòûðå è ìîã, òàêèì îáðàçîì, áåæàòü ê ñàïåæèíöàì òîëüêî 18 (28) èþíÿ 1609 ãîäà. Âñå, ðàññêàçàííîå êåëàðåì, îòíîñèòñÿ ê ýòîìó âðåìåíè. Î ñîäåðæàíèè äðóãèõ ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ìîæíî ñóäèòü ãëàâíûì îáðàçîì ïî èõ ïåðåñêàçàì â çàïèñÿõ ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè. Ïîñëå íåóäà÷íîãî ïðèñòóïà 28 èþíÿ (8 èþëÿ) 1609 ã. ß. Ñàïåãà è áîëüøàÿ ÷àñòü âîéñêà áûëè âûíóæäåíû óéòè ê Òâåðè íà ñîåäèíåíèå ñ îòðÿäàìè À. Çáîðîâñêîãî. Ñ ýòîãî ìîìåíòà àâòîðû Äíåâíèêà ãëàâíîå âíèìàíèå óäåëÿëè ïðîäâèæåíèþ âîéñêà êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è ïåðåñòàëè ôèêñèðîâàòü ïåðåõâàòû òðîèöêîé ïî÷òû. Êîå-êàêèå ñâå–

127

–

Ðàçäåë 2

äåíèÿ íà ýòîò ñ÷åò äàþò ñàìè òðîèöêèå ïîñëàíèÿ.  ñâîåì èþëüñêîì ïèñüìå êí. Ã. Á. Äîëãîðóêèé ñîîáùèë À. Ïàëèöûíó (¹ 323), ÷òî ñ 24 ïî 3 èþëÿ 1609 ã. ñàïåæèíöû äâàæäû ïåðåõâàòèëè òðîèöêèõ ãîíöîâ. Ïèñüìî âîåâîäû, î÷åâèäíî, âõîäèëî åùå â îäíî, òðåòüå, ïî÷òîâîå îòïðàâëåíèå, çàõâà÷åííîå â èþíå – íà÷àëå èþëÿ 1609 ãîäà. Ê ýòèì òðåì ïî÷òîâûì îòïðàâëåíèÿì, ïî âñåé âèäèìîñòè, îòíîñèòñÿ áîëüøèíñòâî èç âûÿâëåííûõ ïîñëàíèé òðîèöêèõ îñàäíûõ ñèäåëüöåâ (¹ 318, 321–332).  îòïèñêå âëàñòåé Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ öàðþ Â. Øóéñêîìó (¹ 333) óòðà÷åíî íà÷àëî, íî åãî ëåãêî ìîæíî âîññòàíîâèòü ñ ïîìîùüþ ïîõâàëüíûõ ãðàìîò Â. Øóéñêîãî â ãîðîäà Çàìîñêîâüÿ, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò ïðèâåäåííîå íèæå ñîïîñòàâëåíèå òåêñòîâ äîêóìåíòîâ: Ïîõâàëüíàÿ ãðàìîòà âîèíàì ïîíèçîâûõ ïîëêîâ …ïîæàëóåì âàñ ñâîèì öàðñêèì âåëèêèì æàëîâàíèåì, ÷åãî ó êîãî è íà ðàçóìå íåò, ÷åñòüìè è ïîâûøåíèåì è íåîñêóäíûì ïîäàÿíèåì…235

Îòïèñêà ñòàðöåâ ...ïîæàëóåøü âåëèêèì ñâîèì öàðüñêèì æàëîâàíèåì, ÷åãî ó íèõ è íà ðàçóìå íåò, è âñÿêèå èõ íóæè è ðàçîðåíèå âåëèøü ïîïîëíèòü...

 àíàëèçèðóåìîì ïîñëàíèè óïîìèíàþòñÿ çåìñêèå ðàòíèêè – ÿðîñëàâöû, êîñòðîìè÷è, ãàëè÷àíå, êîòîðûå ïîÿâèëèñü â Òðîèöêîé êðåïîñòè ëèøü â îêòÿáðå 1609 ã. âìåñòå ñ âîåâîäîé Ä. Æåðåáöîâûì. Ñòàðöû æàëîâàëèñü Â. Øóéñêîìó, ÷òî òåðïÿò íóæäó «âî âñå ëåòî è âî âñþ îñåíü», à ñ Ôèëèïïîâà çàãîâåíüÿ (14 íîÿáðÿ 1609 ã.) âîîáùå ïåðåøëè íà õëåá è âîäó. Ýòè õðîíîëîãè÷åñêèå ðåàëèè äàþò âîçìîæíîñòü äàòèðîâàòü äîêóìåíò è îïðåäåëèòü âðåìÿ åãî ïåðåõâàòà – 14 íîÿáðÿ 1609 – 12 ÿíâàðÿ 1610 ãîäà. Îí ÿâëÿåòñÿ óíèêàëüíûì èñòî÷íèêîì ïî íàèìåíåå îñâåùåííîìó â äðóãèõ äîêóìåíòàõ ïåðèîäó èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöû. Îòïèñêè âîåâîä öàðþ îáû÷íî ñîñòîÿëè èç äâóõ ÷àñòåé: äîíåñåíèÿ êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî è À. È. Ãîëîõâàñòîâà è ïîäêëååííûõ ê íèì ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ïëåííûõ, ïåðåáåæ÷èêîâ è ÷åëîáèòíûõ ðàòíûõ. Ðàññïðîñíûå ðå÷è íà–

128

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

÷èíàëèñü êðàòêèì ðàññêàçîì î òîì, ïðè êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ áûë âçÿò ïëåííûé èëè ïåðåáåæ÷èê, çàòåì èçëàãàëèñü ïîëó÷åííûå îò íåãî ñâåäåíèÿ î ñèëàõ äèñëîêàöèè òóøèíöåâ, âîéñê Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, Ô. È. Øåðåìåòåâà, îòðÿäîâ îïîë÷åíöåâ.  ÷åëîáèòíîé ðàòíèêîâ ïîäíèìàëèñü âîïðîñû èõ îáåñïå÷åíèÿ. Íà îñíîâå ñîäåðæàíèÿ ââîäíîé ÷àñòè ðàññïðîñíûõ ðå÷åé è ÷åëîáèòíûõ ïèñàëîñü äîíåñåíèå âîåâîä, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò ñîïîñòàâëåíèÿ ðàññïðîñíûõ ðå÷åé È. Øóëÿêîâñêîãî (¹ 302) è È. Ìàêîâñêîãî (¹ 306) ñ ÿíâàðñêîé (¹ 301) è ìàðòîâñêîé (¹ 305) îòïèñêàìè âîåâîä: Ðàññïðîñíûå ðå÷è À. Øóëÿêîâñêîãî ...è â òå ïîðû ïðèøëè ìíîãèå ëèòîâñêèå ëþäè è êàçàêè, è óäàðèëèñü î ãîðîä, è õîòåëè òâîèõ, ãîñóäàðåâûõ ëþäåé îò ãîðîäà îòîðâàòè è îòáèòè… Ðàññïðîñíûå ðå÷è È. Ìàêîâñêîãî ...è ÿçûêà âçÿëè Ñóõîâà ïðèêàçó Îñòàíêîâà êàçàê Òèìîøêà Òðîôèìîâ äà êëåìåíòüåâñêèé êðåñòüÿíèí Ïðîíêà Ãàâðèëîâ, âçÿëè ÿçûêà ïàíà Èâàíà Ìàêîâñêîãî Ñàïåãèíà ïîëêó ðîòû Ìèêóëèíñêîãî…

Äîíåñåíèå âîåâîä ...è â òå ïîðû ïðèøëè ìíîãèå ëèòîâñêèå ëþäè è î êàçàêè, è õîòåëè òâîèõ ãîñóäàðåâûõ ëþäåé ïîáèòè…

Äîíåñåíèå âîåâîä À âçÿëè, ãîñóäàðü, äîáðà ïàíà Ìàêîâñêîãî Ñàïåãèíà ïîëêó ðîòû Ìèêóëèíñêîãî

Ôîðìóëÿð äîíåñåíèé â òå÷åíèå âðåìåíè ïðåòåðïåë íåêîòîðûå èçìåíåíèÿ.  ìàðòå 1609 ã., ïî-âèäèìîìó â ñâÿçè ñ óõóäøåíèåì ïîëîæåíèÿ ãàðíèçîíà êðåïîñòè, èç íåãî èñ÷åçëà ôðàçà, â êîòîðîé âîåâîäû ñîîáùàëè î ñâîåì áëàãîïîëó÷èè è çäîðîâüå. Èíîãäà â êîíöå äîíåñåíèÿ âîåâîäû äåëàëè ïðèïèñêè, â êîòîðûõ èçëàãàëèñü äîïîëíèòåëüíûå ñâåäåíèÿ, ïîëó÷åííûå óæå ïîñëå òîãî, êàê îòïèñêà áûëà ãîòîâà. Òàê, íàïðèìåð, â ìàðòîâñêîì äîíåñåíèè ïîÿâèëèñü ðàññêàçû î ïåðåãîâîðàõ îñàæäåííûõ ñ áðàòüÿìè È. Ìàêîâñêîãî (¹ 305). Ñðàâíåíèå îïèñàíèé áîåâûõ äåéñòâèé ÿíâàðÿ è ìàðòà 1609 ã. â Äíåâíèêå, ïèñüìå æèòíèêà Ñèìåîíà, ÿíâàðñêîé è –

129

–

Ðàçäåë 2

ìàðòîâñêîé îòïèñêàõ âîåâîä îáíàðóæèâàåò, ÷òî â îòïèñêàõ îòðàæåíû òîëüêî âàæíåéøèå ñîáûòèÿ îáîðîíû Òðîèöû. Èç øåñòè âûëàçîê ñ 16 (26) ïî 23 ÿíâàðÿ (2 ôåâðàëÿ) è îäèííàäöàòè âûëàçîê ñ 8 (18) ïî 29 ìàðòà (8 àïðåëÿ) 1609 ã. âîåâîäû ñîîáùèëè öàðþ òîëüêî î ñàìûõ çíà÷èòåëüíûõ – 16 (26) ÿíâàðÿ è 8 (18) ìàðòà 1609 ãîäà. Ïðè÷åì, ðàññêàçûâàÿ î âûëàçêå 16 (26) ÿíâàðÿ 1609 ã., ñêðûëè, ÷òî â ðåçóëüòàòå èõ îïëîøíîñòè ñàïåæèíöû âîðâàëèñü â Êàëè÷üè âîðîòà è ÷óòü áûëî íå îâëàäåëè ìîíàñòûðåì. Îá ýòîì ïðîèñøåñòâèè ìîæíî óçíàòü òîëüêî èç Äíåâíèêà 236 è ïèñüìà æèòíèêà Ñèìåîíà (¹ 303). «Âûïèñü âûëàçêàì...» ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êðàòêèå çàïèñè î ñàìûõ âàæíûõ áîÿõ çà ïåðâûå ïîëãîäà îáîðîíû Òðîèöû. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî èç âñåõ ïðîèñøåñòâèé ñ 16 (26) ïî 23 ÿíâàðÿ (2 ôåâðàëÿ) è îäèííàäöàòè âûëàçîê ñ 8 (18) ïî 29 ìàðòà (8 àïðåëÿ) 1609 ã. â äîêóìåíòå, êàê è â âîåâîäñêèõ îòïèñêàõ, ãîâîðèòñÿ òîëüêî î âûëàçêàõ 16 (26) ÿíâàðÿ è 8 (18) ìàðòà 1609 ãîäà. Ñîïîñòàâëåíèå ðàññêàçîâ îá ýòèõ áîÿõ â «Âûïèñè âûëàçêàì...» (¹ 307) è â îòïèñêàõ âîåâîä (¹ 301 è 305) ïîêàçûâàåò, ÷òî «Âûïèñü âûëàçêàì...» – êðàòêèé êîíñïåêò âîåâîäñêèõ îòïèñîê çà ïåðâûå ïîëãîäà îáîðîíû ìîíàñòûðÿ. Îòïèñêà âîåâîä îò 23 ÿíâàðÿ ...ãåíâàðÿ â 16 äåíü âûñûëàëè ïî äðîâà... è â òå ïîðû ïðèøëè ìíîãèå ëèòîâñêèå ëþäè... è õîòåëè òâîèõ ãîñóäàðåâûõ ëþäåé ïîáèòû... Àëåêñååâ ÷åëîâåê Èâàíîâè÷à Ñèëüâåñòð Êàðïîâ ñûí Ïóòÿòèí âçÿë ÿçûêà...

«Âûïèñü âûëàçêàì...» Ãåíâàðÿ â 16 äåíü ïîñûëàëè äëÿ äðîâ, è áûëî äåëî, Îëåêñååâ ÷åëîâåê Ñèëüâåñòð ÿçûêà âçÿë…

Îòïèñêà âîåâîä 29 ìàðòà ...ìàðòà 8 äåíü âûëàçèëè èç ãîðîäà... âçÿëè ÿçûêà ïàíà Èâàíà Ìàêîâñêîãî...

«Âûïèñü âûëàçêàì...» …ìàðòà â 8 äåíü áûëà âûëàçêà äëÿ ÿçûêîâ, è ÿçûêà Ìàêîâñêîãî ïàíà âçÿëè…

Âåðîÿòíî, òðîèöêèå ïðèêàçíûå èñïîëüçîâàëè â ñâîåé ðàáîòå ÷åðíîâèêè âîåâîäñêèõ îòïèñîê, âñëåäñòâèå ÷åãî â äàòè–

130

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

ðîâêå íåêîòîðûõ âûëàçîê èìåþòñÿ íåòî÷íîñòè. ×àñòè÷íî îíè áûëè óñòðàíåíû åùå â ïðîöåññå ðàáîòû íàä «Âûïèñüþ...» ïîñëå äîêëàäà åå âîåâîäàì, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò èñïðàâëåíèÿ äàò â òåêñòå ïàìÿòíèêà è ïîìåòà íà îáîðîòå âòîðîãî ëèñòà: «×èñëà ïîñëóõàííûå». Âñå æå íåêîòîðûå íåòî÷íîñòè îñòàëèñü íåçàìå÷åííûìè è, ïî-âèäèìîìó, ñòàëè ïðè÷èíîé ðàñõîæäåíèé â äàòèðîâêàõ âûëàçîê â Äíåâíèêå è «Âûïèñè...».  îòëè÷èå îò ïåðâûõ øåñòè ìåñÿöåâ îáîðîíû Òðîèöû, èñòîðèÿ ïîñëåäóþùèõ áîåâ ñ àïðåëÿ 1609 ã. ïî ÿíâàðü 1610 ã. â àíàëèçèðóåìûõ äîêóìåíòàõ ñëàáî îòðàæåíà, çà èñêëþ÷åíèåì ðàññêàçà È. Äìèòðèåâà î ñèòóàöèè â Òðîèöå â ìàå 1609 ã. (¹ 317) è ñâèäåòåëüñòâ î øòóðìå 28 èþëÿ 1609 ãîäà. Îòïèñêà âîåâîä ñ ïîäðîáíûì îò÷åòîì îá ýòîì ñîáûòèè, êàê óæå ãîâîðèëîñü âûøå, ëèáî íå ñîõðàíèëàñü, ëèáî ïîêà íå íàéäåíà, ïîýòîìó î õîäå ñðàæåíèÿ ìîæíî ñóäèòü òîëüêî ïî äàííûì «îòïèñêè ñòàðöåâ» îò 3 èþëÿ 1609 ã. (¹ 322), êîòîðûå ìîæíî ïðîâåðèòü ïîêàçàíèÿìè ÷àñòíûõ ïèñåì Ã. Ðÿçàíîâà (¹ 327), Ñ. Îñòàíêîâà (¹ 326), Ê. Áèëèêåÿ (¹ 329) è Ñ. Ðæåâñêîé (¹ 332). Âàæíûå ñâåäåíèÿ î äíÿõ, ïðåäøåñòâîâàâøèõ øòóðìó 28 ìàÿ, è èòîãàõ ñðàæåíèÿ ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç ïèñåì È. Êîðñàêîâà (¹ 327), êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî è îòïèñêè âîåâîä ñ ðàññïðîñíûìè ðå÷àìè Ç. Èãíàòüåâà (¹ 321–322). Ñ. Ì. Ñîëîâüåâ, àíàëèçèðóÿ ñîäåðæàíèå èþëüñêîé îòïèñêè ñòàðöåâ öàðþ (¹ 323), îáíàðóæèë, ÷òî äîêóìåíò íàïèñàí íå ãðóïïîé ëèö, à îäíèì ÷åëîâåêîì, î ÷åì, ïî åãî ìíåíèþ, ñâèäåòåëüñòâóåò óïîòðåáëåíèå ïåðâîãî ëèöà åäèíñòâåííîãî ÷èñëà â çàêëþ÷èòåëüíûõ ñòðîêàõ ïàìÿòíèêà 237 . Èññëåäîâàòåëü ïðåäïîëîæèë, ÷òî îòïèñêó â äåéñòâ è òåëüí îñò è íàïèñàë Ã. Øèøêèí. Î äíà êî ïèñ ü ìà Ã. Øèøêèíà (¹ 304 è ¹ 325) è èþëüñêàÿ îòïèñêà ñòàðöåâ íàïèñàíû ðàçíûìè ïî÷åðêàìè. Ïîìèìî ýòîãî â òåêñòàõ èþëüñêîãî ïèñüìà êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî (¹ 324) è àíàëèçèðóåìîé îòïèñêè èìåþòñÿ ïàðàëëåëè, êîòîðûå ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî îäíèì èç àâòîðîâ äîêóìåíòà áûë ïåðâûé âîåâîäà Òðîèöû. –

131

–

Ðàçäåë 2

Îòïèñêà êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî À ïðåæäå ñåãî, êàê ÿ ïîéìàë âîðà Èîñèôà Äåâî÷êèíà, è òîò Àëåêñåè ãîâîðèë: «Ïîæàëóéòå, íå ïîäàéòå êàçíà÷åÿ êíÿçþ Ãðèãîðèþ…»

Îòïèñêà ñòàðöåâ À ïðåæäå, ãîñóäàðü, ñåãî, êàê ïðèãîâîðèë êíÿçü Ãðèãîðèé ïûòàòü âîðà êàçíà÷åÿ Èîñèôà Äåâî÷êèíà, Àëåêñåé Ãîëàõâîñòîâ ãîâîðèë: «Ïîêàæèòå äå ìèëîñòü, íå ïîäàâàéòå êàçíà÷åÿ êíÿçþ Ãðèãîðèþ…»

À ïðåæäå ñåãî, ãîñïîäèíå, î òîì âñåì ïðèïèñàíî, è äâàæäû, è äî òåáÿ ïèñüìî íå äîøëî, ïîòîìó òåõ ãîíöîâ âîðû ïîéìàëè.

À ïðåæäå ñåãî, ãîñóäàðü, ê òåáå, ãîñóäàðþ, î âñåì òîì ïèñàíî, è òå ãðàìîòû äî òåáÿ, ãîñóäàðÿ, íå äîøëè, ÷òî òåõ ãîíöîâ âîðû ïîéìàëè.

Ïèñüìà æèòíèêà Ñåìèîíà, êí. à . Á. Äîëãîðóêîãî, à . Øèøêèíà, èþëüñêàÿ îòïèñêà òðîèöêèõ ñòàðöåâ (¹ 303, 304, 308, 323–325) îòðàæàþò âçãëÿäû ëþäåé èç êðóæêà íåäîâîëüíûõ âëàñòÿìè Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ÷òî õîðîøî èçâåñòíî ïî «Ñêàçàíèþ» À. Ïàëèöûíà. Ñèñòåìàòèçàöèÿ ýòèõ äîêóìåíòîâ ïî ïî÷òîâûì îòïðàâëåíèÿì äàåò âîçìîæíîñòü ïðîàíàëèçèðîâàòü äåëî êàçíà÷åÿ È. Äåâî÷êèíà, îò åãî çàðîæäåíèÿ äî çàâåðøåíèÿ, â ñâÿçè ñ êîíêðåòíûìè îáñòîÿòåëüñòâàìè áîðüáû çà Òðîèöó. Åäèíñòâåííûì äîêóìåíòîì, â êîòîðîì îòðàæåíà òî÷êà çðåíèÿ âëàñòåé Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ÿâëÿåòñÿ îòïèñêà ñòàðöåâ öàðþ êîíöà 1609 ã. (¹ 333). Àðõèìàíäðèò è åãî îêðóæåíèå ïîïûòàëèñü îïðîâåðãíóòü îáâèíåíèÿ â òîì, ÷òî îíè èç êîðûñòíûõ ïîáóæäåíèé íå äîäàþò æàëîâàíüÿ è ïðîäóêòîâ âîèíàì. Æàëîáû ñòðåëüöîâ è ñëóã, èçëîæåííûå â àíàëèçèðóåìîì äîêóìåíòå, ñõîäíû ñ æàëîáàìè äâîðÿí â ÷åëîáèòíûõ, ïîäêëååííûõ ê îäíîé èç ìàðòîâñêèõ îòïèñîê âîåâîä. Êðîìå òîãî, îïðàâäûâàÿñü, âëàñòè Òðîèöû ïðèâåëè ôàêòû èç áîëåå ðàííèõ ïåðèîäîâ îáîðîíû ìîíàñòûðÿ. Ñõîäñòâî æàëîá è ýêñêóðñû â ïðîøëîå ïîçâîëÿþò ñîïîñòàâèòü ïîêàçàíèÿ äîêóìåíòîâ ïðîòèâîáîðñòâóþùèõ ãðóïïèðîâîê è ïî-íîâîìó ïîäîéòè ê àíàëèçó äåëà È. Äåâî÷êèíà. Äîïîëíèòåëüíûå ñâåäåíèÿ íà ýòîò ñ÷åò ìîæíî ïîëó÷èòü èç ïèñåì Î. Ãîäóíîâîé, –

132

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ã. Ðÿçàíîâà, Ñ. Ôîìèíà (¹ 313, 314, 328, 331). Äàííûå òðîèöêèõ äîêóìåíòîâ î êîíôëèêòå âíóòðè ãàðíèçîíà êðåïîñòè èìåþò ðÿä ïðåèìóùåñòâ â ñðàâíåíèè ñ ïîêàçàíèÿìè «Ñêàçàíèÿ» À. Ïàëèöûíà. Îíè ïîääàþòñÿ âçàèìíîé ïðîâåðêå è äàþò âîçìîæíîñòü ïðîàíàëèçèðîâàòü êîíôëèêò ñ ìîìåíòà åãî çàðîæäåíèÿ äî îêîí÷àíèÿ â ñâÿçè ñ êîíêðåòíûìè ñîáûòèÿìè îáîðîíû Òðîèöû. ×àñòíûå ïîñëàíèÿ çàùèòíèêîâ ìîíàñòûðÿ íàïèñàíû ëþäüìè ðàçíîãî ñîöèàëüíîãî ïîëîæåíèÿ: ìîíàõàìè, äâîðÿíàìè, ñòðåëüöàìè, êàçàêàìè. Îíè, êàê ïðàâèëî, ïðåäñòàâëÿþò êðàòêèå çàïèñêè ñ âåñòÿìè î ñåáå, ñ ïðîñüáàìè ïåðåäàòü ïðèâåò è, ïî âîçìîæíîñòè, îêàçàòü ïîìîùü ðîäñòâåííèêàì, îñòàâøèìñÿ â Ìîñêâå. Ýòè ñâåäåíèÿ ñ âêëàäíûìè, ïðèõîäíî-ðàñõîäíûìè êíèãàìè è ñèíîäèêîì äàþò öåííóþ èíôîðìàöèþ î ñîöèàëüíîì ñîñòàâå îñàæäåííûõ, îá èõ ðîäñòâåííûõ è ïàòðîíàëüíûõ ñâÿçÿõ, íàñòðîåíèÿõ, íàäåæäàõ è íóæäàõ. Óâåùåâàòåëüíàÿ ãðàìîòà âëàñòåé Òðîèöû êðåñòüÿíàì Âîõîíñêîé âîëîñòè (¹ 317) çàíèìàåò îñîáîå ìåñòî â àíàëèçèðóåìîì êîìïëåêñå, òàê êàê ýòî åäèíñòâåííûé äîêóìåíò îòðàçèâøèé ïîëèòèêó âëàñòåé ìîíàñòûðÿ â îòíîøåíèè ñâîèõ âîò÷èííûõ êðåñòüÿí, ïðèíåñøèõ ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó. Ïðè÷åì âîõîíñêèå êðåñòüÿíå, êàê âèäíî èç èõ îòïèñîê ß. Ñàïåãå, áûëè íàèáîëåå ïîñëåäîâàòåëüíûìè ïðèâåðæåíöàìè Âîðà.  óâåùåâàòåëüíîé ãðàìîòå èçëîæåíî ñîäåðæàíèå äâóõ ïðåäøåñòâóþùèõ ïîñëàíèé ñòàðöåâ ìÿòåæíûì êðåñòüÿíàì, êîòîðûå áûëè îòïðàâëåíû 23 àïðåëÿ (3 ìàÿ) è ïîñëå 5 (15) ìàÿ 1609 ã., è ðàññêàçàíî, êàê îòðåàãèðîâàëè íà íèõ âîññòàâøèå. Âìåñòå ñ àïðåëüñêîé è ìàéñêîé 1609 ã. îòïèñêàìè âîõîíñêèõ êðåñòüÿí ß. Ñàïåãå (¹ 431–432) àíàëèçèðóåìûé äîêóìåíò îáðàçóåò êîìïëåêñ, êîòîðûé ñîäåðæèò èíòåðåñíóþ èíôîðìàöèþ î âçàèìîîòíîøåíèÿõ ìîíàñòûðñêèõ âëàñòåé ñ êðåñòüÿíàìè íåäàâíî ïîæàëîâàííîé èì áûâøåé äâîðöîâîé âîëîñòè. Òðîèöêèå ïîñëàíèÿ èç ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè âêëþ÷àþò öåííûå ñâåäåíèÿ ïî èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ îò òóøèíñêèõ îòðÿäîâ. Ýòà èíôîðìàöèÿ, äî–

133

–

Ðàçäåë 2

ïîëíåííàÿ äàííûìè «Ñïèñêà ñèäåâøèõ â îñàäå â ÒðîèöåÑåðãèåâîì ìîíàñòûðå», «Ñèíîäèêà ïîãèáøèõ â îñàäå» è «Âêëàäíîé êíèãè Ëàâðû», ïîçâîëèëà íàì êðèòè÷åñêè ïðîâåðèòü äàííûå Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè è «Ñêàçàíèÿ» À. Ïàëèöûíà è, êàê ñëåäñòâèå, ñóùåñòâåííî óòî÷íèòü ñëîæèâøèåñÿ ïðåäñòàâëåíèÿ îá ýòîì âàæíîì ýïèçîäå â èñòîðèè Ñìóòû 238. Òàáëèöà 2.3 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

3

4

5

293 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè òðîèöêèì âëàñòÿì ñ ïðåäëîæåíèåì ïðèñÿãíóòü Ëæåäìèòðèþ II 294 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè òðîèöêèì âëàñòÿì ñ ïðåäëîæåíèåì ñäàòü êðåïîñòü 295 Ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïà ñëóãè Î. Ñåëåâèíà 296 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñëóãè Î. Ñåëåâèíà 297 Ãðàìîòû èç Òðîèöû â Ìîñêâó 298 Ãðàìîòû èç Òðîèöû â Ìîñêâó

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

23.09. (3.10) 1608 ã.

Sapieha. S.191

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 191

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

299 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ ñûíîâ áîÿðñêèõ 300 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñòðåëüöà 301 Îòïèñêà òðîèöêèõ âîåâîä êí. Ã. Äîëãîðóêîãî è À. Ãîëîõâàñòîâà öàðþ Â. Øóéñêîìó ñ äîíåñåíèåì îá óñïåøíîé âûëàçêå èç ìîíàñòûðÿ è èçâåùåíèåì îá îòïðàâêå â Ìîñêâó ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ïëåííîãî øëÿõòè÷à À. Øóëÿêîâñêîãî

Íå íàéäåíû

24.09. (04.10) 1608 ã.) 10 (20).10 1608 ã. 10 (20).10 1608 ã. 10 (20).10 1608 ã. 30.12 1608 ã. (9.01 1609 ã.) 13 (23).01 1609 ã. 15 (25).01 1609 ã. 3 (13).02 1609 ã.

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî 23.01 (2.02) 1609 ã.

Íå íàéäåíû ÑÕ.18

–

134

–

Sapieha. S. 193 Sapieha. S. 193 Sapieha. S. 193 Sapieha. S. 200

Sapieha. S. 201 Sapieha. S. 201 Sapieha. S. 204

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.3 1

2

302 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííîãî øëÿõòè÷à À. Øóëÿêîâñêîãî â Òðîèöå-Ñåðãèåâîì ìîíàñòûðå 303 Ïèñüìî òðîèöêîãî ñòàðöà æ èòíèêà Ñèìåîíà êåëàðþ À. Ïàëèöûíó â Ìîñêâó ñ èçâåñòèÿìè î ñèòóàöèè â ìîíàñòûðå êðåïîñòè 304 Ïèñüìî òðîèöêîãî ñòàðöà Ã. Øèøêèíà êåëàðþ À. Ïàëèöûíó â Ìîñêâó ñ æ àëîáîé íà çëîóïîòðåáëåíèÿ êàçíà÷åÿ È. Äåâî÷êèíà è èçâåñòèÿìè î ñèòóàöèè â ìîíàñòûðå 305 Îòïèñêà òðîèöêèõ âîåâîä êí. Ã. Äîëãîðóêîãî è À. Ãîëîõâàñòîâà öàðþ Â. Øóéñêîìó ñ äîíåñåíèåì î âîåííûõ äåéñòâèÿõ ãàðíèçîíà è èçâåùåíèåì îá îòïðàâêå â Ìîñêâó ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ïëåííîãî øëÿõòè÷à È. Ìàêîâñêîãî è âûïèñè âûëàçêàì èç Òðîèöêîé êðåïîñòè 306 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííîãî øëÿõòè÷à È. Ìàêîâñêîãî â ÒðîèöåÑåðãèåâîì ìîíàñòûðå 307 Âûïèñü âûëàçêàì èç Òðîèöêîé êðåïîñòè íà âîðîâ 308 Îòïèñêà òðîèöêèõ âîåâîä êí. Ã. Äîëãîðóêîãî è À. Ãîëîõâàñòîâà öàðþ Â. Øóéñêîìó îá îòïðàâêå â Ìîñêâó ÷åëîáèòíûõ ïåðåÿñëàâñêèõ äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ î æ àëîâàíüå 309 ×åëîáèòíàÿ ïåðåÿñëàâñêèõ äâîðÿí-÷åòâåðùèêîâ Â. Çóáîâà ñ òîâàðèùàìè öàðþ Â. Øóéñêîìó î æ àëîâàíüå

3

4

5

ÑÕ.18

16 (26).01 1609 ã.

3 (13).02 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.2

Îêîëî 17 (27).01 1609 ã.

3 (13).02 1609 ã.

Sapieha. S. 204

ÑÕ.18

Ôåâðàëü 1609 ã.

19.02 (1.03) 1609 ã.

Sapieha. S. 207

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 181.1

29.03 (8.04) 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 181.2

8 (18).03 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 181.3 ÑÕ.42

8 (18).03 1609 ã. Êîíåö ìàðòà 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã. 1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214 Sapieha. S. 214

ÑÕ.42

Êîíåö ìàðòà 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

–

135

–

6

Ðàçäåë 2

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.3 1

2

ïåðåÿñëàâ310 ×åëîáèòíàÿ ñêèõ ãîðîäîâûõ äåòåé áîÿðñêèõ Î. Ìÿêèøåâà ñ òîâàðèùàìè öàðþ Â. Øóéñêîìó î æ àëîâàíüå 311 ×åëîáèòíàÿ äåòåé ïåðåÿñëàâñêîãî äâîðÿíèíà À. Ðåäðèêîâà öàðþ Â. Øóéñêîìó î æ àëîâàíüå 312 Ïèñüìî òðîèöêîãî âîåâîäû êí. Ã. Á. Äîëãîðóêîãî êåëàðþ À. Ïàëèöûíó ñ æ àëîáàìè íà âòîðîãî âîåâîäó À. Ãîëîõâàñòîâà 313 Ïèñüìî öàðåâíû-èíîêèíè Î. Ãîäóíîâîé êí. Ä. Á. Íîãîòêîâîé ñ âåñòÿìè î ñåáå, î áåñïîðÿäêàõ è ìàññîâûõ çàáîëåâàíèÿõ ñðåäè îñàæ äåííûõ 314 Ïèñüìî ñëóãè Ã. Ðÿçàíîâà çÿòþ Ï. Òóãàðèíîâó ñ èçâåñòèÿìè î ñåáå 315 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè òðîèöêèì âëàñòÿì ñ ïðåäëîæåíèåì ñäàòü êðåïîñòü 316 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñòðåëüöà

3

4

5

6

ÑÕ.42

Êîíåö ìàðòà 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

ÑÕ.42

Êîíåö ìàðòà 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

8 (18).03 1 (11).04 1609 ã. 1609 ã.

Sapieha. S. 214

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 182.1.

29.03 (8.04) 1609 ã.

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214

SRSRB. E8610 (1). ¹ 87 Íå íàéäåíû

29.03 (8.04) 1609 ã. Íå èçâåñòíî

1 (11).04 1609 ã.

Sapieha. S. 214 Sapieha. S. 220

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 213

Êîíåö èþíÿ 1609 ã.

11 (21).05 1609 ã. 24.05 (3.06) 1609 ã. Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

SRSRB. E8610 (1). ¹ 95

Êîíåö ìàÿ 1609 ã.

30.05 (9.06) 1609 ã.

317 Óâåùåâàòåëüíàÿ ãðàìîòà âëàñòåé Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ êðåñòüÿíàì Âîõîíñêîé âîëîñòè îá îòïðàâêå ÷åëîáèò÷èêîâ â Ìîñêâó ñ ïîâèííîé ãðàìîòîé ê öàðþ Â. Øóéñêîìó 318 Ðàññïðîñíûå ðå÷è â ñàïåæ èíñêîì ëàãåðå ïåðåáåæ ÷èêà êëåìÿòåâñêîãî êðåñòüÿíèíà È. Äìèòðèåâà è êðåñòüÿí ñåë Òóðàêîâà è Ðåçàíîâî

–

136

–

Sapieha. S. 220 ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

Sapieha. S. 223

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.3 1

2

3

Íå íàéäåíû 319 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñòðåëüöà 320 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ Íå íàéäåíû ñûíîâ áîÿðñêèõ ÑÕ.38 321 Îòïèñêà òðîèöêèõ âîåâîä êí. Ã. Äîëãîðóêîãî è À. Ãîëîõâàñòîâà öàðþ Â. Øóéêîìó îá îòïðàâêå â Ìîñêâó ðàññïðîñíûõ ðå÷åé ïåðåáåæ ÷èêà Ç. Èãíàòüåâà – õîëîïà ñëóãè Â. Âîêøåðèíà ÑÕ.38 322 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ ÷èêà Ç. Èãíàòüåâà – õîëîïà ñëóãè Â. Âîêøåðèíà â Òðîèöå-Ñåðãèåâîì ìîíàñòûðå ÀÈ. Ò. 2. 323 Îòïèñêà «òðîèöêèõ ñòàðöåâ» öàðþ Â. Øóéñêîìó ¹ 241 îá îòðàæ åíèè ïðèñòóïà è æ àëîáàìè íà ó÷àñòèè â èçìåííè÷åñêîì äåëå êàçíà÷åÿ È. Äåâî÷êèíà âîåâîäû À. Ãîëîõâàñòîâà è êîðîëåâû-èíîêèíè Ì. Â. Ñòàðèöêîé ÀÈ. Ò. 2. 324 Îòïèñêà òðîèöêîãî âîåâîäû Ã. Á. Äîëãîðóêîãî ¹ 242.2 êåëàðþ À. Ïàëèöûíó ñ èçâåñòèåì îá îòðàæ åíèè ïðèñòóïà è æ àëîáàìè íà âîåâîäó À. Ãîëîõâàñòîâà 325 Îòïèñêà òðîèöêîãî ñòàð- Ôëîðÿ. Ñ. 325 öà Ã. Øèøêèíà áðàòó Ë. Øèøêèíó ñ âåñòÿìè î ñåáå è ïðîñüáîé äîáèòüñÿ ó êåëàðÿ À. Ïàëèöûíà îòïóñêíîé ãðàìîòû â Ìîñêâó ÑÕ.39 326 Îòïèñêà êàçà÷üåãî ãîëîâû Ñ. Îñòàíêîâà êåëàðþ À. Ïàëèöûíó îá îòðàæ åíèè ïðèñòóïà è ñ ïðîñüáîé ïîìî÷ü ñåìüå, íàõîäÿùåéñÿ â Ìîñêâå â áåäñòâåííîì ïîëîæ åíèè

–

137

–

4

5

6

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî 29.06 (9.07) 1609 ã.

4 (14).06 1609 ã. 18 (28).06 1609 ã Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

Sapieha. S. 225 Sapieha. S. 229 ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

29.06 (9.07) 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

3 (13).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

3 (13).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

4 (14).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

1 (11).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

Ðàçäåë 2

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.3 1

2

3

ÑÕ.34 327 Îòïèñêà òðîèöêîãî ñòàðöà È. Êîðñàêîâà ñûíó Ë. Êîðñàêîâó î ñìåðòåëüíîì ðàíåíèè íà âûëàçêå åãî äâîþðîäíîãî áðàòà Ñ. Êîðîáüèíà, â èíî÷åñòâå Ñåðãèÿ ÑÕ.35 328 Îòïèñêà òðîèöêîãî ñëóãè Ã. Ðÿçàíîâà îòöó Ò. Ðÿçàíîâó î áëàãîïîëó÷íîì îòðàæ åíèè ïðèñòóïà ê ìîíàñòûðþ è î ñåìåéíûõ äåëàõ 329 Îòïèñêà ñëóãè êîðîëåâû- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. èíîêèíè Ì. Â. Ñòàðèöêîé Ê. 124. Îï. 1. Ê. Áèëèêåÿ äüÿêó Ì. ÏîÅä. õð. 347 çäååâó î áëàãîïîëó÷íîì îòðàæ åíèè ïðèñòóïà è ïðîñüáîé ïîìî÷ü ñåìüå, íàõîäÿùåéñÿ â Ìîñêâå â áåäñòâåííîì ïîëîæ åíèè 330 Ïèñüìî È. Ãàâðèëîâà Ôëîðÿ. Ñ. 324. ðîäíå ñ âåñòÿìè î ñåáå è ïðîñüáîé ñîîáùèòü î çäîðîâüå áëèçêèõ ÑÕ.37 331 Ïèñüìî òðîèöêîãî ñòàðöà Ñ. Ôîìèíà ìàòåðè î ñâîåì ïîñòðèæ åíèè â ìîíàõè ïîñëå òÿæ åëîãî ðàíåíèÿ è âûçäîðîâëåíèÿ ñëóæ èòåëüíèöû ÀÈ. Ò. 2. 332 Ïèñüìî öàðåâíû-èíîêèíè Î. Ãîäó¹ 181.2 íîâîé Ñ. Ðæ åâñêîé ñ ðàññêàçîì î ïðèñòóïå è ñ èçâåñòèåì î ñâîåì çäîðîâüå ÀÈ. Ò. 2. 333 Îòïèñêà âëàñòåé ÒðîèöåÑåðãèåâà ìîíàñòûðÿ öàðþ ¹ 240 Â. Øóéñêîìó ñ îòâåòîì íà æ àëîáû ñòðåëüöîâ íà ñêóäíîå ñîäåðæ àíèå è ïðîñüáîé ïðèñëàòü ðàòíûõ ëþäåé è áîåïðèïàñû

–

138

–

4

5

6

27.06 (7.07) 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

28.06 (8.07) 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

1 (11).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

2 (12).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

3 (13).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

6 (16).07 1609 ã.

Íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 242.1

Íîÿáðü 1609 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.3 1

2

334 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííîãî ðå÷è 335 Ðàññïðîñíûå ïîëüñêîãî ñëóãè, áåæàâøåãî èç ïëåíà

3

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

4

5

Íå 14 (24).07 èçâåñòíî 1611 ã. Íå 1 (11).08 èçâåñòíî 1611 ã.

6

Sapieha. S. 317 Sapieha. S. 320

2.4. Ïàìÿòè è ðîñïèñè âîåâîä èç Êîëîìíû, äîíåñåíèÿ êîìàíäèðîâ îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, ÷åëîáèòíûå ïåðåáåæ÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ëàçóò÷èêîâ è ïëåííûõ Êîëîìíà â 1608 ã. íå âõîäèëà â çîíó äåéñòâèé ñàïåæèíñêèõ îòðÿäîâ, ïîýòîìó ñîáûòèÿ, ïðîèñõîäèâøèå â ýòîì ãîðîäå-êðåïîñòè, ïîíà÷àëó ìàëî èíòåðåñîâàëè ïîëêîâíèêà è åãî ñåêðåòàðåé. Óñèëèÿ îêîëüíè÷åãî È. È. Ãîäóíîâà ñêëîíèòü ãàðíèçîí è æèòåëåé ãîðîäà ê ïðèñÿãå ñàìîçâàíöó, êàê âèäíî èç çàïèñåé â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè, îñòàëèñü áåç âíèìàíèÿ (¹ 144). Ëèøü ê èñõîäó 1608 ã. òóøèíöû îñîçíàëè, ÷òî áåç çàõâàòà Êîëîìíû, ÷åðåç êîòîðóþ øëè ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ â Ìîñêâó, èì íå óäàñòñÿ ñêëîíèòü ìîñêâè÷åé ê ñäà÷å. Íàõîäèâøèéñÿ â òî âðåìÿ â Òóøèíå À. Ðîæíÿòîâñêèé â çàïèñè çà 2 (12) äåêàáðÿ 1608 ã. îòìåòèë, ÷òî çíàòíûå ïåðåáåæ÷èêè èç ñòîëèöû îáúÿñíèëè òóøèíöàì, êàêóþ ðîëü â ñóäüáå Ìîñêâû èãðàåò Êîëîìíà, è ïîñîâåòîâàëè «êàê ìîæíî áûñòðåå çàíÿòü Êîëîìåíñêóþ äîðîãó, à ïîñëå ýòîãî ñòîëèöà Ìîñêâà äîëæíà áûëà áûñòðî ñäàòüñÿ». Õìåëåâñêèé ïîäîøåë ê Êîëîìíå èç Êàøèðû îêîëî 15 (25) äåêàáðÿ 1608 ã., íàìåðåâàÿñü îðãàíèçîâàòü îñàäó ãîðîäà 239. Âàñèëèé Øóéñêèé, ïðè ïåðâûõ æå âåñòÿõ î ãðîçèâøåé ãîðîäó îïàñíîñòè, íàïðàâèë òóäà îòðÿä ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê âî ãëàâå ñî ñòîëüíèêîì êí. Ñ. Â. Ïðîçîðîâñêèì è äóìíûì äâîðÿíèíîì Â. Ñóêèíûì 240 . ß. Ñàïåãà, ïîëó÷èâ èçâåñòèÿ îá ýòîì îòðÿäå, ñäåëàë çàïèñü íà êàðòå Ïîâîëæüÿ: «Âàñèëèé Ñóêèí â Êîëîìíó ñ òðåìÿ ïóøêàìè» è óêàçàë åãî ÷èñëåííîñòü, íî çàòåì, ïî êàêèì-òî ïðè÷èíàì, âûìà–

139

–

Ðàçäåë 2

ðàë ïðèâåäåííóþ öèôðó 241. Ñ. Â. Ïðîçîðîâñêèé, îöåíèâ ñèëû ïðîòèâíèêà, íå ñòàë æäàòü, óêðåïèâ ñâîé îòðÿä âîèíàìè ãàðíèçîíà êðåïîñòè, ïðîèçâåë âûëàçêó è íàãîëîâó ðàçãðîìèë òóøèíöåâ, à Õìåëåâñêîãî ïëåíèë 242. Ñ. Â. Ïðîçîðîâñêèé ñ îòðÿäîì è È. Ì. Áóòóðëèí ñðàçó ïîñëå îêîí÷àíèÿ áîåâ ñ Õìåëåâñêèì áûëè îòîçâàíû â Ìîñêâó. Íà äîëæíîñòü ïåðâîãî âîåâîäû Êîëîìíû öàðü íàçíà÷èë äâîðÿíèíà ìîñêîâñêîãî È. Ì. Ìåíüøîãî-Ïóøêèíà 243 . Íå ïðîøëî è äåñÿòè äíåé, êàê À. Ðîæíÿòîâñêèé â çàïèñè çà 26 äåêàáðÿ (5 ÿíâàðÿ 1609 ã.) çàôèêñèðîâàë åùå îäíó âñïûøêó áîåâ çà Êîëîìíó 244 . Âàñèëèé Øóéñêèé è íà ýòîò ðàç, óçíàâ îò È. Ì. Ìåíüøîãî-Ïóøêèíà è Ñ. Ãëåáîâà î íîâîì íàñòóïëåíèè òóøèíöåâ íà Êîëîìíó, íàïðàâèë â ãîðîä ïîäêðåïëåíèå âî ãëàâå ñî ñòîëüíèêîì êí. Ä. Ì. Ïîæàðñêèì. Âîåâîäà íå ñòàë æäàòü òóøèíñêèé îòðÿä èç Âëàäèìèðà ó ñòåí ãîðîäà. Ïîëó÷èâ äàííûå ðàçâåäêè, îí àòàêîâàë ñïÿùåãî ïðîòèâíèêà íà ðàññâåòå â åãî òàáîðàõ â ñ. Âûñîöêîì Ãóñëèöêîé âîëîñòè è íàãîëîâó ðàçáèë 245 .  ðåçóëüòàòå äåêàáðüñêèõ è ÿíâàðñêèõ áîåâ çà Êîëîìíó ïðàâèòåëüñòâåííûì âîéñêàì óäàëîñü ñîðâàòü ïëàíû òóøèíöåâ ïî åå çàõâàòó è óäåðæàòü ïóòü ñíàáæåíèÿ Ìîñêâû èç Ðÿçàíùèíû. Êðåñòüÿíå áëèçëåæàùèõ âîëîñòåé, êàê âèäíî èç ïàìÿòè âòîðîãî êîëîìåíñêîãî âîåâîäû Ñ. Ãëåáîâà Ì. Åâëàõîâó (¹ 336), ïðèíåñëè ïîâèííóþ Â. Øóéñêîìó. Çàïèñè â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî òîëüêî ïîñëå äåêàáðüñêèõ áîåâ ó Êîëîìíû ïîëêîâíèê è åãî ñåêðåòàðè ñòàëè ïðèñòàëüíî ñëåäèòü çà ïðîèñõîäÿùèì âîêðóã ãîðîäà-êðåïîñòè.  Äíåâíèêå îòìå÷åíû äîïðîñû áåæàâøèõ èç Êîëîìíû: õîëîïîâ íåêîåãî äâîðÿíèíà Òàòèùåâà, ïÿòèäåñÿòíèêîâ, õîëîïîâ äâîðÿí Ë. Ïóøêèíà è È. Êîëû÷åâà 246 . Ñðåäè îáñëåäîâàííûõ êîëëåêöèé äîêóìåíòîâ óäàëîñü îáíàðóæèòü òîëüêî ÷åëîáèòíóþ õîëîïîâ Ë. Ïóøêèíà è È. Êîëû÷åâà (¹ 339). Ê Àðõèâó ß. Ñàïåãè, ïî-âèäèìîìó, ïðèíàäëåæèò è «Ñêàçêà î êîëîìåíñêîé ñëóæáå» 19 (29) àïðåëÿ 1609 ã. (¹ 340), êîòîðàÿ ñëó÷àéíî ïîïàëà â áóìàãè Ñìîëåíñêîé ïðèêàçíîé èçáû è áûëà îïóáëèêîâàíà Þ. Ãîòüå 247 . –

140

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Íîâóþ ïîïûòêó çàõâàòèòü Êîëîìíó òóøèíñêîå ðóêîâîäñòâî ïðåäïðèíÿëî âåñíîé 1609 ã., íàïðàâèâ êðóïíûå ñèëû âî ãëàâå ñ ðîòìèñòðîì À. Ìëîöêèì. Ïîëêîâíèê Þ. Áóäèëà îòìåòèë, ÷òî òóøèíñêèé îòðÿä âûñòóïèë ê Êîëîìíå 25 ìàðòà (4 àïðåëÿ) 1609 ãîäà.  åãî ñîñòàâ âõîäèëè ðîòû èíîçåìíûõ ñîëäàò À. Ìëîöêîãî, Ñóéñêîãî, Áîáðîâñêîãî, Í. Áîãóñëàâà è îòðÿäû èç ðóññêèõ – «áîÿðèíà» Èâàíà Ñàëêîâà è «àòàìàíà» Þ. Áåççóáöåâà 248. «Íîâûé ëåòîïèñåö» â öåëîì ïîäòâåðäèë äàííûå íàåìíèêà î ñîñòàâå îòðÿäà À. Ìëîöêîãî, íî, êàê âèäíî èç åãî ñâèäåòåëüñòâà, íàåìíèê îøèáî÷íî ïðèíÿë êîìàíäèðà ïîäìîñêîâíûõ çåìñêèõ îòðÿäîâ Èâàíà Ñàëêîâà çà «áîÿðèíà», à âîæäÿ ñåâåðñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé Þ. Áåççóáöåâà çà «àòàìàíà» äîíñêèõ êàçàêîâ 249. Âàñèëèé Øóéñêèé, ïî äàííûì «Ðàçðÿäîâ» è ïîêàçàíèÿìè «Íîâîãî ëåòîïèñöà», êàê â ïðåäøåñòâóþùèé ðàç, íàïðàâèë â Êîëîìíó êí. Â. Ô. Ëèòâèíà-Ìîñàëüñêîãî, êîòîðûé äîëæåí áûë îáåñïå÷èòü äîñòàâêó ïðîäîâîëüñòâåííûõ îáîçîâ èç Ðÿçàíè â Ìîñêâó 250. Áîè, âñïûõíóâøèå ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûì îòðÿäîì è òóøèíöàìè ó Êîëîìíû, êàê âèäíî èç «Ñêàçêè î êîëîìåíñêîé ñëóæáå 1609 ã.», çàâåðøèëèñü ê 6 (16) àïðåëÿ 1609 ã. (¹ 340). Âñå øåäøèå â Ìîñêâó îáîçû ñ ïðîäîâîëüñòâèåì ïîïàëè â ðóêè òóøèíöåâ, êîòîðûå èõ ÷àñòüþ ðàçãðàáèëè, ÷àñòüþ ñîæãëè. Êí. Â. Ô. Ìîñàëüñêèé ñ îñòàòêàìè ñâîåãî îòðÿäà è ãàðíèçîíîì âûíóæäåí áûë ñåñòü â îñàäó â Êîëîìíå 251. Êîëîìåíñêàÿ è Ñëîáîäñêàÿ äîðîãè, êàê âèäíî èç èñòî÷íèêîâ, îêàçàëèñü ïåðåðåçàíû.  íà÷àëå èþëÿ 1609 ã. Âàñèëèé Øóéñêèé, óçíàâ îá óõîäå íîâûõ ðîò íàåìíèêîâ ê Òâåðè è î íàïàäåíèè êðûìöåâ íà àêòèâíî ïîääåðæèâàâøèå òóøèíöåâ þæíûå óåçäû ñòðàíû, àêòèâèçèðîâàë áîåâûå äåéñòâèÿ ïîä Ìîñêâîé. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè äîïðîñ â ñàïåæèíñêîì ëàãåðå ïëåííîãî ãîíöà èç Êîëîìíû 22 ìàÿ (1 èþíÿ) 1609 ã. è ïîëó÷åíèå ïîëêîâíèêîì ïèñåì îò À. Ìëîöêîãî î íàïàäåíèè êðûìöåâ 3 (13) èþíÿ 1609 ã. è î âûñòóïëåíèè Ï. Ëÿïóíîâà èç Ðÿçàíè ê Êîëîìíå 252. Ê ñîæàëåíèþ, íè îäíîãî èç ýòèõ ïîñëàíèé îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Ïîëó÷èâ ïîìîùü îò Ï. Ëÿïóíîâà, êîëîìåíñêèé âîåâîäà Â. Ô. Ëèòâèíîâ-Ìîñàëüñêèé 17 (27) èþëÿ 1609 ã. –

141

–

Ðàçäåë 2

íàíåñ ñåðüåçíîå ïîðàæåíèå îñàæäàâøèì ãîðîä òóøèíöàì. À. Ìëîöêèé áûë âûíóæäåí îòñòóïèòü ê Ñåðïóõîâó. Ïðàâèòåëüñòâåííûå âîéñêà ïîëó÷èëè âîçìîæíîñòü ñ áîÿìè äîñòàâëÿòü â Ìîñêâó îáîçû ñ ïðîäîâîëüñòâèåì 253.  îêòÿáðå 1609 ã., êîãäà òóøèíöû ïðåäïðèíÿëè îò÷àÿííûå ïîïûòêè ïåðåëîìèòü õîä ñîáûòèé â áîðüáå çà Ìîñêâó â ñâîþ ïîëüçó, Êîëîìíà âíîâü ñòàëà àðåíîé æåñòîêèõ áîåâ. Ïîëó÷èâ ïîäêðåïëåíèå, êîòîðîå âîçãëàâëÿë êí. Ï. Óðóñîâ, À. Ìëîöêèé è È. Ñàëêîâ 254 îêîëî 26 îêòÿáðÿ (6 íîÿáðÿ) 1609 ã. ðàçãðîìèëè ïðàâèòåëüñòâåííûé îòðÿä êí. Â. Ô. Ëèòâèíîâà-Ìîñàëüñêîãî. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè îòìåòèëè ïîëó÷åíèå ýòèõ âåñòåé îò À. Ìëîöêîãî 27 îêòÿáðÿ (6 íîÿáðÿ) 1609 ãîäà 255. À. Ìëîöêèé âíîâü îñàäèë Êîëîìíó è îòïðàâèë È. Ñàëêîâà â ðåéä ïî ïîäìîñêîâíûì äîðîãàì. Íà Ìîñêâå âíîâü íàñòóïèëà «äîðîãîâèçíà» è «ñóìëåíèå âåëèêîå»256. Â. Øóéñêèé òîò÷àñ íàïðàâèë ïðîòèâ È. Ñàëêîâà äâîðÿíèíà Â. Á. Ñóêèíà, êîòîðûé äàë áîé ïðîòèâíèêó â Àëåêñååâñêîé âîëîñòè, çàêîí÷èâøèéñÿ áåçðåçóëüòàòíî. Òîëüêî ðåøèòåëüíûå äåéñòâèÿ îòðÿäà êí. Ä. Ì. Ïîæàðñêîãî ïåðåëîìèëè õîä ñîáûòèé ó Êîëîìíû â ïîëüçó ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê. Êíÿçü ðàçãðîìèë îòðÿä È. Ñàëêîâà íà Âëàäèìèðñêîé äîðîãå, äîáèëñÿ ïåðåõîäà íà ñòîðîíó ïðàâèòåëüñòâà êðåñòüÿí ïîäìîñêîâíûõ âîëîñòåé – íàèáîëåå ïîñëåäîâàòåëüíûõ ïðèâåðæåíöåâ «öàðÿ Äìèòðèÿ» â Çàìîñêîâüå 257. Âñïûõíóâøèé âî âðåìÿ ðàñïàäà òóøèíñêîãî ëàãåðÿ îñòðûé êîíôëèêò ìåæäó íàåìíèêàìè è ðóññêèìè ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà äîâåðøèë äåëî. 3 (13) ÿíâàðÿ 1610 ã. À. Ìëîöêèé áûë âûíóæäåí ñíÿòü îñàäó Êîëîìíû è îòâåñòè ñâîè îòðÿäû ê Ñåðïóõîâó. Çäåñü ðóññêèå òóøèíöû âî ãëàâå ñ Þ. Áåççóáöåâûì íàïàëè íà íàåìíèêîâ è èõ ïåðåáèëè. À. Ìëîöêèé ñ íåìíîãèìè ëþäüìè áåæàë â Áîðîâñê, «ïîòåðÿâ âñå»258 .  ïîñëåäíèé ðàç Êîëîìíà è åå æèòåëè âíîâü íà êîðîòêèé ñðîê îêàçàëèñü â ïîëå çðåíèÿ ß. Ñàïåãè ëåòîì 1610 ã. âî âðåìÿ âòîðîãî ïîõîäà íà Ìîñêâó. Ñåêðåòàðè ãåòìàíà îòìåòèëè 20 (30) èþëÿ 1610 ã. ïðèáûòèå â ñòàí ñàìîçâàíöà ïîñîëüñòâ êîëîìíè÷åé è êàøèðÿí ñ ïîâèííûìè ãðàìîòàìè. Äàëüíåéøàÿ ñóäüáà ýòèõ äîêóìåíòîâ íàì íåèçâåñòíà. –

142

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Àíàëèç êîëîìåíñêèõ èçâåñòèé â Äíåâíèêå è ïåðåõâà÷åííûõ òóøèíöàìè äîêóìåíòîâ ñâèäåòåëüñòâóåò î ñëåäóþùåì.  ñèëó òîãî, ÷òî Êîëîìíà è åå îêðåñòíîñòè íå âõîäèëè â ïîëîñó íàñòóïëåíèÿ ñàïåæèíñêèõ îòðÿäîâ, äîêóìåíòîâ èç ýòèõ ìåñò â Àðõèâå ß. Ñàïåãè îòëîæèëîñü íåìíîãî. Íàéäåíî òîëüêî òðè òåêñòà, êîòîðûå âìåñòå ñ çàïèñÿìè Äíåâíèêà è äðóãèìè èñòî÷íèêàìè ïîçâîëÿþò âîññòàíîâèòü áîëåå òî÷íóþ õðîíîëîãèþ áîðüáû çà ýòîò ãîðîä ìåæäó ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà è ïðàâèòåëüñòâåííûìè ñèëàìè. Òàáëèöà 2.4 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

1

2

3

4

ÀÈ. Ò. 2. 27.12 336 Íàêàçíàÿ ïàìÿòü Êîëî¹ 118 1608 ã. ìåíñêîãî âîåâîäû (6.01 Ñ. Ì. Ãëåáîâà, Ì. Åâëà1609 ã.) õîâà î ïðèâåäåíèè ê ïðèñÿãå èçìåíèâøèõ ãîñóäàðþ êðåñòüÿí Ãóñëèöêîé äâîðöîâîé âîëîñòè è âîò÷èíû ×óäîâà ìîíàñòûðÿ 337 Ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïîâ Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî Òàòèùåâà, áåæàâøèõ èç Êîëîìíû Íå èçâåñò338 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïÿòèÍå íàéäåíû íî äåñÿòíèêà, áåæàâøåãî èç Êîëîìíû Îêîëî 339 ×åëîáèòíàÿ êîëîìåíñêèõ ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. âûõîäöåâ õîëîïîâ Ê. 174. Îï. 2. 19 (29).04 Åä. õð. 296 1609 ã. Ë. Ïóøêèíà è È. Êîëû÷åâà È. è Ë. Àêñàêîâûõ, Ï. è È. Âåðåùàãèíûõ è Á. Ïîëóåõòîâà î æ àëîâàíüå Àïðåëü 340 Ñêàçêà î êîëîìåíñêîé ÑÂÌÃ. Â. 6. Ñ. 256–257 1609 ã. ñëóæ áå äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ èç Ðÿçàíè è Ìåùåâñêà

–

143

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

15 (25).02 1609 ã.

Sapieha. S. 207

9 (19).03 1609 ã.

Sapieha. S. 212

19 (29).04 1609 ã.

Sapieha. S. 218

19 (29).04 1609 ã.

Sapieha. S. 218

Ðàçäåë 2

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.4 1

2

3

4

5

6

341 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ãîíöà èç Êîëîìíû

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 220

342 Ïèñüìî ðîòìèñòðà À. Ìëîöêîãî ß. Ñàïåãå î íàïàäåíèè êðûìöåâ íà Ðóñü ðîòìèñòðà 343 Ïèñüìî À. Ìëîöêîãî ß. Ñàïåãå î íàñòóïëåíèè ñ Ðÿçàíè Ï. Ëÿïóíîâà ðîòìèñòðà 344 Ïèñüìî À. Ìëîöêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î ïîáåäå íàä âîåâîäîé Â. Ô. Ëèòâèíîâûì-Ìîñàëüñêèì 345 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà êîëîìíè÷åé Ëæåäìèòðèþ II 346 Äîíåñåíèå êîëîìåíñêîãî âîåâîäû Ëæåäìèòðèþ II î ïðèñÿãå êàøèðÿí Âëàäèñëàâó

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

22.05 (1.06) 1609 ã. 3 (13).06 1609 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 17 (27).06 1609 ã. íî

Sapieha. S. 228

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 247

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 20 (30).07 1610 ã. íî Íå èçâåñò- 3 (13).09 1610 ã. íî

Íå íàéäåíû

27.10 (6.11) 1609 ã.

Sapieha. S. 225

Sapieha. S. 263 Sapieha. S. 277

2.5. Îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé èç ãîðîäîâ Ëèòîâñêîé Óêðàèíû, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ Âî âðåìÿ ñâîåãî ðîññèéñêîãî ïîõîäà ß. Ñàïåãà òðèæäû ïîáûâàë íà Ëèòîâñêîé Óêðàèíå Ðîññèéñêîãî ãîñóäàðñòâà: â ïåðâûé ðàç – â èþëå – àâãóñòå 1608 ã., êîãäà åãî îòðÿäû ïðîøëè â Òóøèíî ïîñîëüñêèì òðàêòîì ìèìî Ñìîëåíñêà; âî âòîðîé ðàç – âåñíîé 1609 ã., êîãäà ïîñëå ðàçãðîìà ó Äìèòðîâà áåçóñïåøíî äîáèâàëñÿ àóäèåíöèè ó êîðîëÿ, è â òðåòèé ðàç – âåñíîé 1610 ã., êîãäà åìó, íàêîíåö, óäàëîñü óâèäåòüñÿ ñ êîðîëåì è äîãîâîðèòüñÿ î äàëüíåéøèõ äåéñòâèÿõ ñàïåæèíñêèõ îòðÿäîâ â Ðîññèè. Ïî–

144

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

ñêîëüêó ß. Ñàïåãà âñå òðè ðàçà áûâàë ÷òî íàçûâàåòñÿ ïðîåçäîì, â åãî áóìàãàõ îòëîæèëîñü î÷åíü ìàëî äîêóìåíòîâ èç ãîðîäîâ Ëèòîâñêîé Óêðàèíû, è îíè ïî÷òè íå óïîìèíàþòñÿ â Äíåâíèêå. Ïðè÷åì áîëüøèíñòâî ýòèõ óïîìèíàíèé îòíîñÿòñÿ ê ñàìîìó íà÷àëó ïîõîäà ñàïåæèíöåâ â Ðîññèþ. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè îòìåòèëè â Äíåâíèêå, ÷òî ñàïåæèíñêèå ðàçâåä÷èêè çàõâàòèëè â êà÷åñòâå ÿçûêîâ: 23 èþëÿ (2 àâãóñòà) 1608 ã. – äåòåé áîÿðñêèõ ñìîëÿí È. Äåìåíòüåâà è Ô. Áîëüøàêîâà, 26 èþëÿ (5 àâãóñòà) – ìåëüíèêà, 30èþëÿ (9 àâãóñòà) – íåêîåãî õîëîïà è 30 èþëÿ (9 àâãóñòà) – ñìîëÿíèíà ñûíà áîÿðñêîãî Ä. Àáàñîâèëîâà (?) è ñåðïåÿí áðàòüåâ Ñàäèêîâûõ. Ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè óäàëîñü îáíàðóæèòü òîëüêî ÷åëîáèòíóþ ñìîëÿíèíà È. Äåìåíòüåâà (¹ 348).  Äíåâíèêå èìåþòñÿ, êðîìå òîãî, ïðÿìûå óêàçàíèÿ íà òî, ÷òî ß. Ñàïåãà è ñìîëåíñêèé âîåâîäà áîÿðèí Ì. Á. Øåèí îáìåíÿëèñü ãðàìîòàìè, îäíàêî ýòè äîêóìåíòû ïîêà íå óäàëîñü îáíàðóæèòü. Ñ áîåì ìèíîâàâ Ñìîëåíñê â àâãóñòå 1608 ã., ß. Ñàïåãà ïîáûâàë â Äîðîãîáóæå, Âÿçüìå, Ìîæàéñêå. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè òîëüêî ïîëó÷åíèå õîçÿèíîì ïèñåì îò âÿçåìñêîãî âîåâîäû Èâàíà Áåãè÷åâà 5 (15) è 15 (25) àâãóñòà 1608 ãîäà. Êàêèå-ëèáî êîíòàêòû ñ àäìèíèñòðàöèÿìè Äîðîãîáóæà è Ìîæàéñêà íå íàøëè îòðàæåíèÿ â èñòî÷íèêàõ. Ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè èìååòñÿ òîëüêî ÷åëîáèòíàÿ äîðîãîáóæàí – äåòåé áîÿðñêèõ Ô. Íååëîâà è Ì. Ìåëåíòüåâà (¹ 356). Ïîñëåäíåå èç îòìå÷åííûõ â Äíåâíèêå èçâåñòèå èç ãîðîäîâ Ëèòîâñêîé Óêðàèíû ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë 18 (28) àâãóñòà 1611 ãîäà. Ýòî áûëà âåñòü î âçÿòèè Ñìîëåíñêà êîðîëåâñêèìè âîéñêàìè.

–

145

–

Ðàçäåë 2

Òàáëèöà 2.5 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Âðåìÿ Âðåìÿ Øèôð ïóáëèêàöèè îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

347 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äåòåé Íå íàéäåíû áîÿðñêèõ ñìîëÿí È. Äåìåíòüåâà è Ô. Áîëüøàêîâà 348 ×åëîáèòíàÿ ñûíà áîÿðñêîãî ÑÕ.12.33 ñìîëÿíèíà È. Äåìåíòüåâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé èñõîäàòàéñòâîâàòü åìó ó ñàìîçâàíöà ïîæ àëîâàíèå, ðàâíîöåííîå òîìó, ÷òî ïîëó÷èëè åãî òîâàðèùè 349 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ìåëüíèêà Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Àâãóñò 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

23.07 Sapieha. (2.08) S. 176 1608 ã. Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

26.07 (5.08) 1608 ã. 27.07 (6.08) 1608 ã. 29.07 (8.08) 1608 ã. 30.07 (9.08) 1608 ã. 30.07 (9.08) 1608 ã.

Sapieha. S. 176

Sapieha. S. 179 Sapieha. S. 181

350 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Ñìîëåí- Íå íàéäåíû ñêîìó âîåâîäå Ì. Á. Øåèíó

Íå èçâåñòíî

351 Îòïèñêà Ñìîëåíñêîãî âîå- Íå íàéäåíû âîäû Ì. Á. Øåèíà ß. Ñàïåãå 352 Ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïà î Íå íàéäåíû ñèòóàöèè â Ñìîëåíñêå

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

5 (15).08 1608 ã. 15 (25).08 1608 ã.

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 105.

Îñåíü 1608 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

18 (28).08 1611 ã.

353 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äåòåé áîÿðñêèõ ñìîëÿí Ä. Àáàñîâèëîâà (?) è ñåðïåÿí À. è Å. Ñàäèêîâûõ î ñèòóàöèè â Ñìîëåíñêå 354 Îòïèñêà Âÿçåìñêîãî âîåâîäû È. Áåãè÷åâà ß. Ñàïåãå 355 Îòïèñêà Âÿçåìñêîãî âîåâîäû È. Áåãè÷åâà ß. Ñàïåãå î Ìíèøêàõ 356 ×åëîáèòíàÿ äîðîãîáóæ àí Ô. Íååëîâà è È. Ìåëåíòüåâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïîæ àëîâàòü èõ ïî öàðñêîé ãðàìîòå 357 Ðàññïðîñíûå ðå÷è íåèçâåñòíîãî ñûíà áîÿðñêîãî î âçÿòèè Ñèãèçìóíäîì III Ñìîëåíñêà

Íå íàéäåíû

–

146

–

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 176 Sapieha. S. 177 Sapieha. S. 177 Sapieha. S. 177

Sapieha. S. 311

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

2.6. Ãðàìîòû è îòïèñêè âîåâîä è æèòåëåé Íèæíåãî Íîâãîðîäà Íèæíèé Íîâãîðîä è åãî æèòåëè îêàçàëèëü â ñôåðå èíòåðåñîâ ß. Ñàïåãè îñåíüþ 1608 ã., êîãäà Çàìîñêîâüå áûëî çàõâà÷åíî òóøèíöàìè è èõ îòðÿäû ïðèáëèçèëèñü ê ýòîìó ãîðîäó è óåçäó. Èìåííî òîãäà â ðóêè ñàïåæèíöåâ ïîïàëà îòïèñêà àðõèìàíäðèòà Íèæåãîðîäñêîãî Âîçíåñåíñêîãî ìîíàñòûðÿ Èîèëÿ èãóìåíó Ëóõîâñêîé Òèõîíîâîé ïóñòûíè (¹ 358). Èçäîêóìåíòà ñëåäóåò, ÷òî â êîíöå îêòÿáðÿ – íà÷àëå íîÿáðÿ 1608 ã. òóøèíöû óñòàìè ëóõîâñêîãî èãóìåíà ïðåäúÿâèëè óëüòèìàòóì íèæåãîðîäöàì, òðåáóÿ ïðèíåñòè ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó. Îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå âåñüìà ñäåðæàííûé òîí îòâåòíîãî ïèñüìà. Àðõèìàíäðèò Èîèëü ïîñòàðàëñÿ èçáåæàòü ãíåâíûõ îáëè÷åíèé, ñòîëü õàðàêòåðíûõ äëÿ ìîñêîâñêèõ öåðêîâíûõ âëàñòåé. Ê ïðèìåðó, öèòèðóÿ ïèñüìî ëóõîâñêîãî èãóìåíà, îí ñ÷åë äëÿ ñåáÿ âîçìîæíûì íàçâàòü Ëæåäìèòðèÿ II «öàðåì Äìèòðèåì», à íå Âîðîì. Ïðè ýòîì ïîÿñíèë, ÷òî èñòèííûé öàðåâè÷ Äìèòðèé Óãëèöêèé ïîõîðîíåí â Àðõàíãåëüñêîì ñîáîðå â Ìîñêâå. Âåñüìà ïðèìå÷àòåëüíû â ïèñüìå ïðèçûâû ê ëóøàíàì è áàëàõîíöàì íå âîåâàòü ñ íèæåãîðîäöàìè, à òàêæå óâåðåíèÿ, ÷òî â Ìóðîìå è Âëàäèìèðå ðàòíûõ ëþäåé íåò, à òå ëþäè, êîòîðûå ýòè ãîðîäà «ñìóòèëè», áóäòî áû óøëè ïîä Ìîñêâó. Íèæåãîðîäöû óñòàìè àðõèìàíäðèòà ÿâíî ïðèçûâàëè ñîñåäåé âûæäàòü è íå äîïóñòèòü, ÷òîáû âîðîâñêèå ëþäè óñòðîèëè êðîâîïðîëèòèå ìåæäó íèìè. Ïîëó÷èâ èçâåñòèÿ îá óñïåõàõ òóøèíöåâ â Çàìîñêîâüå, îíè, ñóäÿ ïî ïèñüìó Èîèëÿ, ðåøèëè, ïîäîáíî óñòþæàíàì, ñîõðàíèòü âåðíîñòü Â. Øóéñêîìó è âûæäàòü. Ýòî áûëî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî ãîðîä õîòÿ è ðàñïîëàãàë ãàðíèçîíîì èç «äâîðÿí, äåòåé áîÿðñêèõ, ñòðåëüöîâ, íåìöåâ, ëèòâû, òóð÷àí ñ âîëîøàíàìè è ñ ñåðáÿíàìè è ñî âñÿêèìè èíîçåìöàìè», íî åãî ñèë áûëî ÿâíî íåäîñòàòî÷íî äëÿ âåäåíèÿ àêòèâíûõ áîåâûõ äåéñòâèé ïðîòèâ âîðîâ 259 . Ðåøåíèå âñòóïèòü â îòêðûòûé êîíôëèêò ñ òóøèíöàìè ãîðîäñêîé ìèð ïðèíÿë ïîçäíåå, êîãäà âîçíèêëà ðåàëüíàÿ óãðîçà çàõâàòà ãîðîäà òóøèíñêèìè îòðÿäàìè. –

147

–

Ðàçäåë 2

Äâà äðóãèõ äîêóìåíòà (¹ 359–360) áûëè ïåðåõâà÷åíû òóøèíöàìè â êîíöå 1608 ã., êîãäà â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå âñïûõíóëî íàðîäíîå äâèæåíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ. Ïîëó÷èâ ïîìîùü îò áîÿðèíà Ô. È. Øåðåìåòåâà, íèæåãîðîäöû, êàê âèäíî èç íàêàçíîé ïàìÿòè è îòïèñêè íèæåãîðîäñêèõ âîåâîä, íàãîëîâó ðàçáèëè òóøèíñêèé îòðÿä, øåäøèé èç Áàëàõíû, è âûáèëè âðàãîâ èç ýòîãî ãîðîäà. 5 (15) äåêàáðÿ 1608 ã. âîåâîäà À. Ñ. Àëÿáüåâ ðàññåÿë äðóãîé âðàæåñêèé îòðÿä, ñîñòîÿâøèé èç «èçìåííèêîâ» – äåòåé áîÿðñêèõ íèæåãîðîäöåâ, àðçàìàñöåâ, àëàòûðöåâ, òàòàð è ÷åðåìèñîâ. 10 (20) äåêàáðÿ 1608 ã. ïûòàâøèåñÿ ñîáðàòüñÿ ñ ñèëàìè òóøèíöû âíîâü áûëè ðàçáèòû À. Ñ. Àëÿáüåâûì â ñ. Âîðñìà. Ðàçâèâàÿ óñïåõ, îí íàíåñ ïîðàæåíèå ïðîòèâíèêó ó Ïàâëîâà Ïîñàäà è îñâîáîäèë åãî 11 (21) äåêàáðÿ 1608 ãîäà. Äåéñòâèÿ íèæåãîðîäöåâ, â îòëè÷èå îò ïîõîäîâ ãàëè÷àí è êîñòðîìè÷åé, íîñèëè ÿðêî âûðàæåííûé îáîðîíèòåëüíûé õàðàêòåð. Ïî ñâîåé ñóòè ýòî áûëè êîíòðóäàðû, íàïðàâëåííûå íà òî, ÷òîáû íå äîïóñòèòü îñàäû òóøèíöàìè Íèæíåãî Íîâãîðîäà. Î ïîñëåäóþùèõ ñîáûòèÿõ, ñâÿçàííûõ ñ ïîõîäîì ê Íèæíåìó Íîâãîðîäó ñîñòîÿâøåãî èç äâîðÿí è êàçàêîâ òóøèíñêîãî îòðÿäà êí. Ñ. Âÿçåìñêîãî, ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî äîíåñåíèÿì òóøèíñêèõ âîåâîä èç Ìóðîìà è Âëàäèìèðà, à òàêæå Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè. Íèæåãîðîäöû âíîâü, êàê â íà÷àëå äåêàáðÿ 1608 ã., íàíåñëè óïðåæäàþùèé óäàð è â áîþ ó ñâîåãî ãîðîäà 7 (17) ÿíâàðÿ 1609 ã. íàãîëîâó ðàçãðîìèëè ïðîòèâíèêà. Òóøèíñêèå âîåâîäû âñåðüåç îïàñàëèñü, ÷òî ïîñëå îäåðæàííîé ïîáåäû íèæåãîðîäöû ïðåäïðèìóò íàñòóïëåíèå íà Ìóðîì è Âëàäèìèð, è óìîëÿëè ß. Ñàïåãó ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå. Îäíàêî íèæåãîðîäöû îãðàíè÷èëèñü òåì, ÷òî îêàçàëè ïîìîùü îòðÿäàì îïîë÷åíèÿ èç ïîâîëæñêèõ ãîðîäîâ, êîòîðûå ðàçãðîìèëè òóøèíöåâ ó ñ. Äóíèëîâà ïîä Øóåé. Æèòåëè Ìóðîìà è Âëàäèìèðà öåëîâàëè êðåñò Âàñèëèþ Øóéñêîìó òîëüêî 18 (28) ìàðòà è 27 ìàðòà (6 àïðåëÿ) 1609 ãîäà. Ïî äàííûì Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà, âîññòàíèå â Ìóðîìå ïðîèçîøëî âñëåäñòâèå ãðàáåæåé è áåñ÷èíñòâ, ó÷èíåííûõ â ãîðîäå è óåçäå íàõîäèâøèìèñÿ çäåñü ðîòìèñòðîì À. Êðóïêîé –

148

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

è åãî ñîëäàòàìè. Îòðÿä Íèæåãîðîäñêîãî âîåâîäû À. Ñ. Àëÿáüåâà ïîÿâèëñÿ â Ìóðîìå óæå ïîñëå âîññòàíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ (¹ 394–397, 438–439).  ñåðåäèíå ìàÿ 1609 ã. òóøèíñêèå îòðÿäû òàòàð è ÷åðåìèñîâ àòàêîâàëè Íèæíèé Íîâãîðîä, ãäå, ïî ñëîâàì ïåðåáåæ÷èêîâ, ïîñëå óõîäà îïîë÷åíèé ê Ìóðîìó è Âëàäèìèðó «îñòàëñÿ îäèí ìèð». Íèæåãîðîäöû çàïðîñèëè ó íàõîäèâøåãîñÿ â ×åáîêñàðàõ Ô. È. Øåðåìåòåâà ñðî÷íîé ïîìîùè. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè îòìåòèëè â Äíåâíèêå: ïåðåõâàò òóøèíöàìè äâóõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Íèæíåãî Íîâãîðîäà – 25 ìàÿ (4 èþíÿ) è 6 (16) èþíÿ 1609 ã., à òàêæå ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ íèæåãîðîäöåâ, çàïèñàííûå 28 ìàÿ (8 èþíÿ) 1609 ãîäà 2 6 0 . Íè îäèí èç ýòèõ äîêóìåíòîâ, ê ñîæàëåíèþ, ïîêà íå îáíàðóæåí, íî èìåííî îòòóäà ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè ïî÷åðïíóëè èçâåñòèå î òîì, ÷òî â íà÷àëå èþíÿ 1609 ã. íàïëàâíàÿ ðàòü âî ãëàâå ñ Ô. È. Øåðåìåòåâûì ïðèáûëà èç ×åáîêñàð â Íèæíèé Íîâãîðîä. ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë äîíåñåíèå, ÷òî ïðàâèòåëüñòâåííîå âîéñêî ñîñòîÿëî èç 3 òûñ. ñòðåëüöîâ è 500 áàøêèð. Ïîñëåäóþùèå ñîáûòèÿ, ñâÿçàííûå ñ íàñòóïëåíèåì ïðàâèòåëüñòâåííîé àðìèè Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, ïðèêîâàëè ê ñåáå âñå âíèìàíèå ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò, ïîýòîìó ñèòóàöèÿ â Íèæíåì Íîâãîðîäå ïåðåñòàëà èõ èíòåðåñîâàòü. Òåì íå ìåíåå âðåìÿ îò âðåìåíè â ðóêè ãåòìàíà ïîïàäàëè ïèñüìà íèæåãîðîäöåâ. Îäíî èç íèõ – ïèñüìî ñûíà áîÿðñêîãî À. Ô. Àðèñòîâà (¹ 362) – íàïèñàíî â íà÷àëå 1610 ã., ïîñëå ðàçãðîìà è áåãñòâà òóøèíöåâ èç Çàìîñêîâüÿ. Ïðîèñøåäøåå, êàê âèäíî èç ïèñüìà, âûçâàëî äóøåâíûé ïîäúåì è íàäåæäû íà ìèðíóþ æèçíü ó íèæåãîðîäöåâ, íî èì íå ñóæäåíî áûëî ñáûòüñÿ. Î÷àã ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ â Àðçàìàñå, Àëàòûðå, Êóðìûøå, Øàöêå íå áûë çàãàøåí. Ïîñëå óõîäà ß. Ñàïåãè îò Òðîèöû â ÿíâàðå 1610 ã. Íèæíèé Íîâãîðîä îêîí÷àòåëüíî èñ÷åç èç ïîëÿ çðåíèÿ åãî ñåêðåòàðåé, è äîêóìåíòû íèæåãîðîäöåâ ïåðåñòàëè íàêàïëèâàòüñÿ â Àðõèâå ïîëêîâíèêà. Òàêèì îáðàçîì, íàéäåííûå áóìàãè ëèøü íåçíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü äîêóìåíòîâ èç Íèæíåãî Íîâãîðîäà, êîòîðûå áûëè –

149

–

Ðàçäåë 2

ïåðåõâà÷åíû ñàïåæèíöàìè. Òåì íå ìåíåå êîìïëåêñíûé àíàëèç ýòèõ ìàòåðèàëîâ âìåñòå ñ äàííûìè, ñîäåðæàùèìèñÿ â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè, îòïèñêàìè Ìóðîìñêîãî è Âëàäèìèðñêîãî âîåâîä, à òàêæå íèæåãîðîäñêèìè îòïèñêàìè, îòëîæèâøèìèñÿ â Àðõèâå Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû, ïîçâîëÿåò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü âàæíûå äåòàëè ñîáûòèé 1608–1610 ãã. â Íèæíåì Íîâãîðîäå è âîêðóã íåãî.

Òàáëèöà 2.6

¹

1

358

359

360

361

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

2

3

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Îòïèñêà àðõèìàíäðèòà Íèæ åãîðîäñêîãî Âîçíåñåíñêîãî ìîíàñòûðÿ Èîèëÿ èãóìåíó Ëóõîâñêîé Òèõîíîâîé ïóñòûíè Èîíå î íåæ åëàíèè íèæ åãîðîäöåâ ïîêîðèòüñÿ ñàìîçâàíöó ñ ïðèçûâîì ê æ èòåëÿì Áàëàõíû îòêàçàòüñÿ îò ïðèñÿãè Ëæ åäìèòðèþ II Ïàìÿòü Íèæ åãîðîäñêîãî âîåâîäû À. Ñ. Àëÿáüåâà ñòàðîñòàì, öåëîâàëüíèêàì è êðåñòüÿíàì ñòàðîäóáñêèõ ñåë ßêîâöåâà, Âà÷è è Ïóðåõà î ïðèñûëêå ê íåìó ÷åëîáèò÷èêîâ ñ ïîâèííîþ ãðàìîòîþ öàðþ Â. Øóéñêîìó Îòïèñêà íèæ åãîðîäñêèõ âîåâîä êí. À. À. Ðåïíèíà è À. Ñ. Àëÿáüåâà ìóðîìöàì î ïîðàæ åíèè ðóññêèõ èçìåííèêîâ ïîä Íèæ íèì Íîâãîðîäîì, Áàëàõíîé, íà ð. Âîðñìå è ó ñ. Ïàâëîâà ñ ïðèçûâîì ïðèíåñòè ïîâèííóþ ãðàìîòó öàðþ Â. Øóéñêîìó Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ íèæåãîðîäöåâ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 107

Îêîëî 21.11 (1.12) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 113

10 (20).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 113

11 (21).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

29.05 (8.06) 1609 ã.

Sapieha. S. 223

–

150

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.6 1

2

3

362 Ïèñüìî ñûíà áîÿðñêîãî À. Àðèñòîâà æ åíå èç Íèæ íåãî Íîâãîðîäà â Ìîñêâó ñ èçâåñòèÿìè î ñåáå è ñ ðàçíûìè æ èòåéñêèìè ñîâåòàìè

ÑÕ.41

4

5

6

Êîíåö 1609 – Íå íàé- Íå óïîíà÷àëî 1610 ã. äåíî ìèíàåòñÿ

2.7. Ãðàìîòû êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ î äåéñòâèÿõ âîçãëàâëÿåìîãî âîåâîäîé ïðàâèòåëüñòâåííîãî âîéñêà Îñîáûé èíòåðåñ äëÿ àíàëèçà ïðîòèâîáîðñòâà ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë è òóøèíöåâ â Íîâãîðîäñêîé çåìëå è â Çàìîñêîâüå ïðåäñòàâëÿþò ñîáðàííûå ñàïåæèíöàìè äàííûå î äåéñòâèÿõ êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è íîâãîðîäöåâ â 1608– 1610 ãîäàõ. Ïåðâûå ñâåäåíèÿ î öàðñêîì ïëåìÿííèêå è åãî äåÿòåëüíîñòè â Íîâãîðîäå Âåëèêîì ñàïåæèíöû, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà ßíà Ñàïåãè, ïîëó÷èëè 19 (29) äåêàáðÿ 1608 ã., êîãäà â ëàãåðÿ ó Òðîèöû ïî äîðîãå â Òóøèíî ïðèáûëî ïîñîëüñòâî óãëè÷àí ñ ïîâèííîé ãðàìîòîé ñàìîçâàíöó è ïåðåõâà÷åííûìè èìè ãðàìîòàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè, äåëàÿ çàïèñü â Äíåâíèêå, îøèáî÷íî íàçâàëè öàðñêîãî ïëåìÿííèêà «Èâàíîì Øóéñêèì Ñêîïèíûì» è îãîâîðèëèñü, ÷òî óãëè÷àíå âåçëè ïåðåõâà÷åííûå ãðàìîòû öàðþ 261 . Ïî âñåé âèäèìîñòè, ýòî áûëà îêðóæíàÿ ãðàìîòà êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, ñïèñêè êîòîðîé áûëè ïîëó÷åíû â Óñòþãå è â Ïåðüìè â êîíöå äåêàáðÿ 1608 – íà÷àëå ÿíâàðÿ 1609 ãîäà 262. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî ýòî åäèíñòâåííîå óïîìèíàíèå î êí. Ì. Â. Ñêîïèíå-Øóéñêîì â Äíåâíèêå, â çàïèñÿõ çà ñåíòÿáðü 1608 – ìàðò 1609 ã., òî ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ïîñëå ãîëîâîêðóæèòåëüíûõ óñïåõîâ â Çàìîñêîâüå, êîòîðûå ïðèíåñëè âîéñêàì ãåòìàíà îãðîìíóþ äîáû÷ó, ß. Ñàïåãó è åãî ñåêðåòàðåé ìàëî èíòåðåñî–

151

–

Ðàçäåë 2

âàëî ïðîèñõîäÿùåå â Íîâãîðîäå Âåëèêîì, è îíè íå ñî÷ëè íåîáõîäèìûì èçúÿòü ãðàìîòû ó óãëè÷àí è áîëåå âíèìàòåëüíî èõ èçó÷èòü. Ïî ýòîé ïðè÷èíå îíè äî ñèõ ïîð íå îáíàðóæåíû ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè. Èíòåðåñ ê êí. Ì. Â. Ñêîïèíó-Øóéñêîìó è Íîâãîðîäó Âåëèêîìó, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, âîçíèê ó ñàïåæèíöåâ â àïðåëå 1609 ã., êîãäà òóøèíöû ïîëó÷èëè ñâåäåíèÿ, ÷òî öàðñêèé ïëåìÿííèê ãîòîâèòñÿ âûñòóïèòü â ïîõîä íà Ìîñêâó âî ãëàâå ðóññêîãî âîéñêà è øâåäñêîãî ýêñïåäèöèîííîãî êîðïóñà. 25 àïðåëÿ (5 ìàÿ) 1609 ã. â ëàãåðÿ ó Òðîèöû ïðèâåçëè ïëåíåííîãî âîåâîäó Óñòþæñêîãî îïîë÷åíèÿ íåêîåãî Ñ. Îôðîïåíîâà (?) è ïåðåõâà÷åííûå ãðàìîòû êí. Ì. Â. Øóéñêîãî â Ìîñêâó. Ê ñîæàëåíèþ, ãðàìîòû êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî öàðþ è ðàññïðîñíûå ðå÷è Óñòþæñêîãî âîåâîäû ïîêà íå óäàëîñü îòûñêàòü. Îäíàêî òåêñòîëîãè÷åñêèå ñîâïàäåíèÿ â àïðåëüñêîé ãðàìîòå öàðñêîãî ïëåìÿííèêà âîëîãîäöàì è öèòàòû èç ïåðåõâà÷åííîé ãðàìîòû â Äíåâíèêå äàþò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ñîäåðæàíèå îáîèõ äîêóìåíòîâ â îñíîâíîì ñîâïàäàëî 263 : Ãðàìîòà Ì. Ñêîïèíà …Ñâèéñêîé êîðîëü Êàðëî øëåò êî ãîñóäàðþ öàðþ è âåëèêîìó êíÿçþ Âàñèëèþ Èâàíîâè÷ó âñåà Ðóñèè, ê Ìîñêâå, íà ïîìî÷ îò âîðîâ è îò ëèòîâñêèõ ëþäåé, íåìåöêèõ ðàòíûõ êîííûõ è ïåøèõ íàåìíûõ ìíîãèõ ëþäåé êîâàíóþ ðàòü… ïÿòüíàäöàòü òûñÿ÷…

Äíåâíèê Êîðîëü Êàðëóñ ïîñëà ïîìî÷ü òåáå âîéñêà íåìåöêîãî 15 òûñÿ÷…

Òåêñòîûå ñîâïàäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî îêðóæíûå ãðàìîòû êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, òàê æå êàê àíàëîãè÷íûå ïîñëàíèÿ öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ïèñàëèñü ÷òî íàçûâàåòñÿ ïîä êîïèðêó, ïîýòîìó ñîäåðæàíèå óòðà÷åííûõ äîêóìåíòîâ ìîæíî âîññòàíîâèòü ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ ñ ïîìîùüþ ñïèñêîâ, îòëîæèâøèõñÿ â Àðõèâå Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû. –

152

–

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Èçâåñòèÿ î êí. Ì. Â. Ñêîïèíå-Øóéñêîì, êîòîðûé ñîáèðàåòñÿ èäòè â ïîõîä íà Ìîñêâó âî ãëàâå ðóññêèõ îòðÿäîâ, ñôîðìèðîâàííûõ èç âîèíîâ, ñèäåâøèõ ñ íèì â îñàäå â Íîâãîðîäå Âåëèêîì îïîë÷åíöåâ, ïðèøåäøèõ èç íîâãîðîäñêèõ ïÿòèí, ïðè ïîääåðæêå 15-òûñÿ÷íîãî èíîçåìíîãî âîéñêà, âñåðüåç îáåñïîêîèëî ñàïåæèíöåâ, óâÿçøèõ â êðîâàâûõ áîÿõ ñ âîññòàâøèìè ïðîòèâ íèõ ïîñàäñêèìè è êðåñòüÿíàìè Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ. Îíè ñòàëè âíèìàòåëüíî ñëåäèòü çà òåì, ÷òî ïðîèñõîäèëî íà cåâåðî-âîñòîêå ñòðàíû.  èþëå 1609 – ôåâðàëå 1610 ã. ß. Ñàïåãà è åãî âîèíû, êàê ñëåäóåò èç çàïèñåé â Äíåâíèêå, íè ðàçó íå ñìîãëè ïåðåõâàòèòü ãðàìîò êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî. Èì ïðèøëîñü äîâîëüñòâîâàòüñÿ ðàññïðîñíûìè ðå÷àìè ïëåííûõ, ïåðåáåæ÷èêîâ è äîíåñåíèÿìè ëàçóò÷èêîâ. Ê ñîæàëåíèþ, ýòè äîêóìåíòû ïîêà íå óäàëîñü îáíàðóæèòü ñðåäè ñàïåæèíñêèõ áóìàã, ïîýòîìó îá èõ ñîäåðæàíèè ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî ïåðåñêàçàì èõ ñîäåðæàíèÿ â Äíåâíèêå. Öèòàòû ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî âðåìåíà ìàññîâûõ èçìåí, êîãäà òóøèíöû ìîãëè ïîëó÷èòü îò ðóññêèõ ëþáûå ñâåäåíèÿ, êàíóëè â ëåòó. Áîëåå èëè ìåíåå îáúåêòèâíûå äàííûå î ïðîòèâíèêå âîèíàì ß. Ñàïåãè ïðèõîäèëîñü äîáûâàòü ñ áîëüøèì òðóäîì, â îñíîâíîì îò øïèîíîâ è ïåðåáåæ÷èêîâ.  èþëå – àâãóñòå 1609 ã. ñàïåæèíöàì óäàëîñü ñîáðàòü êîå-êàêèå ñâåäåíèÿ î ñèòóàöèè â ïðàâèòåëüñòâåííîì âîéñêå íàêàíóíå Êàëÿçèíñêîãî áîÿ, â îêòÿáðå 1609 – ôåâðàëå 1610 ã. – â ðàéîíå Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû, Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è Äìèòðîâà. Îñîáûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿþò ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïà íîâãîðîäñêîãî ñûíà áîÿðñêîãî êí. Ãðèãîðèÿ Åëåöêîãî è äîíåñåíèå íåèçâåñòíîãî ëàçóò÷èêà-ãîíöà 18 (28) – 19 (29) ôåâðàëÿ 1610 ãîäà. Õîëîï ñîîáùèë ãåòìàíó î íåäîâîëüñòâå íîâãîðîäñêèõ äâîðÿí òåì, ÷òî âîåííûå äåéñòâèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ çàòÿíóëèñü è ÷òî âîåâîäà âñåöåëî äîâåðÿåò èíîçåìíûì íàåìíèêàì, íå çàáîòÿñü î ðóññêèõ ñëóæèëûõ ëþäÿõ. Âñëåäñòâèå ýòîãî, ïî ñëîâàì ïëåííîãî, ìíîãèå ïîìåùèêè ðàçúåõàëèñü ïî äîìàì è öàðñêîìó ïëåìÿííèêó ïðèøëîñü ïðèìåíèòü ðåïðåññèè, ÷òîáû âåðíóòü áåãëåöîâ íà ñëóæáó 264. Åùå áîëåå èíòåðåñíûå ñâåäåíèÿ ñîîáùèë ëàçóò÷èê. Îí ðàçóçíàë, ÷òî â âîéñêî êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ïðèñêàêàë ãîíåö èç Íîâ–

153

–

Ðàçäåë 2

ãîðîäà Âåëèêîãî ñ ãðàìîòàìè îò äåòåé áîÿðñêèõ, ãîñòåé è ïîñàäñêèõ, â êîòîðûõ îíè èçâåñòèëè âîåâîäó î òîì, ÷òî øåñòèòûñÿ÷íîå êàçà÷üå âîéñêî, êîòîðûì êîìàíäîâàë òóøèíñêèé áîÿðèí Ôåäîð Ìèõàéëîâè÷ Ïëåùååâ, çàõâàòèëî Ñòàðóþ Ðóññó è îòðåçàëî Íîâãîðîä Âåëèêèé îò ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê. Ïîñëå óõîäà ïðàâèòåëüñòâåííîãî âîéñêà èç Íîâãîðîäà Âåëèêîãî ó æèòåëåé âîçíèêëè ñåðüåçíûå ïðîáëåìû, òàê êàê â ãîðîäå íå îñòàëîñü äîñòàòî÷íûõ ñèë, ÷òîáû ïðîòèâîñòîÿòü íàïàäåíèÿì òóøèíöåâ èç Ïñêîâà è Âåëèêèõ Ëóê. Ýòèì, ïî-âèäèìîìó, è ñëåäóåò îáúÿñíèòü îòúåçäû íîâãîðîäñêèõ ïîìåùèêîâ ïî äîìàì â ôåâðàëå 1610 ãîäà. Íåñëó÷àéíî íîâãîðîäöû ìîëèëè âîåâîäó ñïåøíî ïðèñëàòü ïîìîùü è ñïàñòè èõ îò îñàäû 265. Êîìïëåêñíûé àíàëèç ìàòåðèàëîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè è ñâåäåíèé î êí. Ì. Â. Ñêîïèíå-Øóéñêîãî ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî, íåñìîòðÿ íà åãî ïëîõóþ ñîõðàííîñòü, ôîíä ñîäåðæèò óíèêàëüíûå äàííûå, êîòîðûå ïîääàþòñÿ ïðîâåðêå è êîòîðûå ìîæíî èñïîëüçîâàòü êàê äëÿ ñîïîñòàâëåíèÿ ñ èíôîðìàöèåé, ïî÷åðïíóòîé èç äðóãèõ äîêóìåíòàëüíûõ êîìïëåêñîâ òîãî âðåìåíè, òàê è äëÿ êðèòè÷åñêîãî àíàëèçà ïîêàçàíèé ïîçäíèõ ëèòåðàòóðíûõ, ëåòîïèñíûõ è ìåìóàðíûõ èñòî÷íèêîâ. Ýòî ïîçâîëÿåò âíåñòè ñóùåñòâåííûå óòî÷íåíèÿ â ñëîæèâøèåñÿ èñòîðèîãðàôè÷åñêèå ïðåäñòàâëåíèÿ î ñîáûòèÿõ ïðîòèâîáîðñòâà ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë è òóøèíöåâ â Íîâãîðîäñêîé çåìëå è Çàìîñêîâüå â 1608–1610 ãîäàõ. Òàáëèöà 2.7

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

363 Ãðàìîòû êí. Ì. Â. ÑêîïèíàØóéñêîãî â Ìîñêâó 364 Ãðàìîòû êí. Ì. Â. ÑêîïèíàØóéñêîãî â Ìîñêâó ñ èçâåñòèåì î ïðèáûòèè øâåäñêîãî íàåìíîãî âîéñêà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëåí ïîëó÷åíèÿ èÿ

Íå íàéäåíû

Íå 19 (29).10 èçâåñòíî 1608 ã. Íå 25.04 èçâåñòíî (4.05) 1609 ã.

Íå íàéäåíû

–

154

–

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

363 364

Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 2.7 1

2

3

4

5

6

365 Ðàññïðîñíûå ðå÷è Óñòþæñêîãî âîåâîäû Ñ. Îôðîïåíîâà (?) 366 Ðàññïðîñíûå ðå÷è êàçàêà èç ñêîïèíñêîãî âîéñêà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Êðèêñèí. Ñ. 161

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

367 Äîíåñåíèå ñàïåæèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î Ì. Â. Ñêîïèíå 368 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñûíà áîÿðñêîãî Á. Ëîøàêîâà èç ñêîïèíñêîãî âîéñêà 369 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ èç ñêîïèíñêîãî âîéñêà 370 Äîíåñåíèå ñàïåæèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î Ì. Â. Ñêîïèíå 371 Äîíåñåíèå ñàïåæèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î Ì. Â. Ñêîïèíå 372 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñëóãè È. Çàðóöêîãî î ñêîïèíñêîì âîéñêå 373 Äîíåñåíèå î íàïàäåíèè îòðÿäîâ Ì. Â. Ñêîïèíà íà Äìèòðîâ 374 Ðàññïðîñíûå ðå÷è äâóõ õîëîïîâ î Ì. Â. Ñêîïèíå 375 Äîíåñåíèå, ÷òî Ì. Â. Ñêîïèí ñòàë ëàãåðåì â òðåõ ìèëÿõ îò Òðîèöû ðå÷è 376 Ðàññïðîñíûå Í. Íàãîãî î Ì. Â. Ñêîïèíå 377 Äîíåñåíèå î íàñòóïëåíèè îòðÿäà Ñ. Ãîëîâèíà íà Áîòîâî 378 Ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïîâ î Ì. Â. Ñêîïèíå 379 Äîíåñåíèå î ïîÿâëåíèè îòðÿäîâ Ì. Â. Ñêîïèíà íà Øàðàïîâî 380 Äîíåñåíèå î íàñòóïëåíèè îòðÿäîâ Ì. Â. Ñêîïèíà íà Äìèòðîâ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

25.04 (4.05) 1609 ã. 25.07 (4.08) 1609 ã. 5 (15).08 1609 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

10 (20).08 1609 ã.

Sapieha. S. 238

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 238 Sapieha. S. 245

Sapieha. S. 234 Sapieha. S. 236

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

13 (23).08 1609 ã. 23.09 (3.10) 1609 ã. 26.09 (6.10) 1609 ã. 8 (18).10 1609 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

11 (21). 10. 1609 ã.

Sapieha. S. 246

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 246 Sapieha. S. 247

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

16 (26).10 1609 ã. 24.10 (3.11) 1609 ã. 6 (16).11 1609 ã. 14 (24).11 1609 ã.

Sapieha. S. 247 Sapieha. S. 248

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

15 (25).11 1609 ã. 18 (28).11 1609 ã.

Sapieha. S. 249 Sapieha. S. 249

Íå èçâåñòíî

4 (14).02 1610 ã.

Sapieha. S. 250

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

–

155

–

Sapieha. S. 245 Sapieha. S. 245

Ðàçäåë 2

Îêîí÷àíèå òàáë. 2.7 1

2

3

4

5

6

381 Äîíåñåíèå î íàñòóïëåíèè îòðÿäîâ Ì. Â. Ñêîïèíà íà Äìèòðîâ 382 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííîãî øâåäà è õîëîïà êí. Åëåöêîãî 383 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ãîíöà íîâãîðîäöåâ ê Ì. Â. Ñêîïèíó 384 Ðàññïðîñíûå ðå÷è õîëîïà ñìîëåíñêîãî äâîðÿíèíà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

17(27).02 1610 ã.

Sapieha. S. 250

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

18 (28).02 1610 ã.

Sapieha. S. 250

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 253

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

385 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ñëóãè øëÿõòè÷à

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

19.02 (1.03) 1610 ã. 21.02 (3.03) 1610 ã. 22.02 (4.03) 1610 ã.

Sapieha. S. 255 Sapieha. S. 255

ÐÀÇÄÅË

3

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ

3.1. Ïåðåïèñêà ñ âëàäèìèðñêèìè âîåâîäàìè Âëàäèìèðñêèé óåçä íàõîäèëñÿ ïîä âëàñòüþ òóøèíöåâ ïÿòü ñ ëèøíèì ìåñÿöåâ, ñ êîíöà îêòÿáðÿ 1608 ïî êîíåö ìàðòà 1609 ãîäà 266. Ñðåäè äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè íàéäåíî 16 ïèñåì è îòïèñîê èç Âëàäèìèðà-íà-Êëÿçüìå.  Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè èìåþòñÿ ññûëêè åùå íà äâà äîêóìåíòà 267. Çà ðåäêèì èñêëþ÷åíèåì, ýòî îòïèñêè ìåñòíûõ òóøèíñêèõ âîåâîä ß. Ñàïåãå – ñíà÷àëà îêîëüíè÷åãî È. È. Ãîäóíîâà (¹ 144–145), çàòåì «áîÿðèíà» Ì. È. Âåëüÿìèíîâà (¹ 388–400). ×åëîáèòíûå ìåñòíûõ æèòåëåé Ëæåäìèòðèþ II è ß. Ñàïåãå íå ñîõðàíèëèñü. Âîçìîæíî, æàëîáû öàðèêó íà ãðàáèòåëüñêîå ïîâåäåíèå íàåìíèêîâ, çëîóïîòðåáëåíèÿ èõ ñëóã è êàçàêîâ âëàäèìèðöû ïðåäïî÷èòàëè íàïðàâëÿòü â Òóøèíî íàïðÿìóþ ÷åðåç Ìîñêîâñêèé óåçä, ìèíóÿ ëàãåðÿ ó Òðîèöû. Èìåííî ïîýòîìó âàæíûå ñâåäåíèÿ íà ýòîò ñ÷åò ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç ñëó÷àéíûõ óïîìèíàíèé â ìàòåðèàëàõ èíûõ ôîíäîâ Àðõèâà ãåòìàíà (¹ 32, 49, 126) è äðóãèõ èñòî÷íèêàõ. Âëàäèìèðöû ïðèíåñëè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II óæå ïîñëå áîÿ ó Ðîñòîâà, â êîòîðîì âî ãëàâå ñ èõ âîåâîäîé Ò. Ñåèòîâûì ïðèíÿëè ó÷àñòèå ìåñòíûå äâîðÿíå (¹ 386), à èõ ïîñîëüñòâî ïðèáûëî ê ß. Ñàïåãå ìíîãî ïîçæå äðóãèõ – 23 îêòÿáðÿ (2 íîÿáðÿ) 1608 ãîäà 268. Òåì íå ìåíåå âëàäèìèðöû è ïðèøåäøèå ê âëàñòè â ðåçóëüòàòå ïåðåâîðîòà âîåâîäû îêîëüíè÷èé È. È. Ãîäóíîâ ñ «áðàòîì» Ì. È. Âåëüÿìèíîâûì ñìîãëè äîêàçàòü ñâîþ ïðåäàííîñòü öàðèêó, óáåäèâ ïåðåéòè íà åãî ñòîðîíó æèòåëåé Ìóðîìà, Êàñèìîâà, Àðçàìàñà è Øàöêà (¹ 144–145, 388). Ê òîìó âðåìåíè ïåðâûå çàãîííûå îòðÿäû, ïî-âèäèìîìó, óæå äîñòèãëè Âëàäèìèðñêîãî óåçäà. Æàëîáû íà íàñèëèå è ãðàáåæè âîéñêà ïîÿâèëèñü â îòïèñêàõ óæå â íîÿáðå 1608 ã. (¹ 389, 528, 530). Âîåâîäà Ì. È. Âåëüÿìèíîâ âèäåë âûõîä èç ñîçäàâøåãîñÿ ïîëî–

158

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

æåíèÿ â ïðèíÿòèè ðåøèòåëüíûõ ìåð ïðîòèâ çëîóïîòðåáëåíèé çàãîíùèêîâ (¹ 389).  òî æå âðåìÿ Ô. Ê. Ïëåùååâ ïðîñèë íàïðàâèòü â ñâîþ ñóçäàëüñêóþ âîò÷èíó «äîáðîãî ïðèñòàâà» (¹ 290, 292). Âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå, êàê è â äðóãèõ, çàíÿòûõ òóøèíöàìè, ÷åòêî îáîçíà÷èëàñü òåíäåíöèÿ ê ïåðåõîäó âëàñòè îò âîëîñòíûõ ñòàðîñò è öåëîâàëüíèêîâ â ðóêè ïðèñòàâîâ, íî èìåþùèåñÿ äàííûå íå ïîçâîëÿþò ðåøèòü îäíîçíà÷íî, áûëà ëè ðåàëèçîâàíà ýòà èäåÿ íà ïðàêòèêå. Ì. È. Âåëüÿìèíîâ, òàê æå êàê åãî ñóçäàëüñêèé êîëëåãà, íå îãðàíè÷èëñÿ æàëîáàìè ãåòìàíó. Äëÿ áîðüáû ñ áàíäèòàìè îí ñîáðàë ìåñòíûõ äâîðÿí è äàæå ïðèâëåê ðàñêâàðòèðîâàííóþ âî Âëàäèìèðå ðîòó ß. Ñîáîëåâñêîãî (¹ 389). Âîåâîäå ñèëüíî ïîìîãëî òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî âûøåäøèé èç-ïîä êîíòðîëÿ òóøèíñêèõ âëàñòåé îòðÿä çàïîðîæöåâ è òàòàð âî ãëàâå ñ àòàìàíîì Íàëèâàéêîé âî âðåìÿ ãðàáåæåé ó÷èíèë ðàñïðàâû íàä âëàäåëüöàìè âîò÷èí è ïîìåñòèé – äâîðÿíàìè (¹ 392–393). Îáîñòðåíèå ñèòóàöèè íå óñòðàèâàëî íå òîëüêî ðóññêèõ òóøèíöåâ, íî è ïîëüñêèõ íàåìíèêîâ. Ïîëó÷èâ ñàíêöèþ òóøèíñêèõ âëàñòåé, Ì. È. Âåëüÿìèíîâ îðãàíèçîâàë ïðîòèâ çàãîíùèêîâ êàðàòåëüíóþ ýêñïåäèöèþ, â êîòîðîé ïðèíÿëè ó÷àñòèå âëàäèìèðñêèå äâîðÿíå è äåòè áîÿðñêèå, à òàêæå îòðÿä íàåìíèêîâ âî ãëàâå ñ ïàíàìè À. Ïðèêëîíñêèì è Ì. Îêóëüñêèì. Ðàçáîéíè÷üè îòðÿäû áûëè ðàçáèòû, à èõ ïðåäâîäèòåëü ñõâà÷åí è êàçíåí.  Àðõèâå ß. Ñàïåãè ñîõðàíèëàñü ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II ñ «âûãîâîðîì» ãåòìàíó, êîòîðûé çàñòóïèëñÿ çà Íàëèâàéêî (¹ 32) è âûñêàçàëñÿ ïðîòèâ òàêîãî íàêàçàíèÿ. Èç íåîòïðàâëåííîãî ïèñüìà ß. Ñàïåãè Ì. È. Âåëüÿìèíîâó 6 (16) ÿíâàðÿ 1609 ã. âèäíî, ÷òî ãåòìàí ñ÷èòàë íåîáõîäèìûì ïðåñëåäîâàíèå çàãîíùèêîâ è åùå äî «âûãîâîðà» öàðèêà îäîáðèë äåéñòâèÿ âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû (¹ 396). Íà êàðòå Ïîâîëæüÿ ß. Ñàïåãè òîæå èìååòñÿ óïîìèíàíèå î êàçíè Íàëèâàéêî (¹ 793). Âëàäèìèðñêèé âîåâîäà, òàêèì îáðàçîì, ïîëó÷èë îäîáðåíèå ñâîèì äåéñòâèÿì ß. Ñàïåãè è ñàíêöèþ íà òî, ÷òîáû ïðèíÿòü ìåðû çàùèòû îò çàãîíùèêîâ, âûøåäøèõ èçïîä êîíòðîëÿ òóøèíñêîãî ðóêîâîäñòâà. Îäíàêî ïîëíîñòüþ îñòàíîâèòü ãðàáåæè îòðÿäîâ, êîòîðûå ñâîáîäíî ïåðåäâèãàëèñü –

159

–

Ðàçäåë 3

ïî óåçäó äëÿ áîðüáû ñ ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè è îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ, îíè íå ñìîãëè.  ÷àñòíîñòè, èçâåñòíî, ÷òî â ìàðòå 1609 ã., ê ïðèìåðó, ïàí À. Êðóïêà ñî ñâîåé ðîòîé, íàïðàâëÿÿñü èç Ìóðîìà â Òóøèíî, âî Âëàäèìèðå ëþäåé «ïîáèâàëè íà ñìåðòü è ãðàáèëè» (¹ 400). Âèäèìî, áûëè è äðóãèå ñëó÷àè, êîòîðûå íå èñêëþ÷èëè îòðàæåíèÿ â äîêóìåíòàõ èëè ïîêà íå âûÿâëåíû â ñîñòàâå àðõèâíûõ áóìàã. È. Ñ. Øåïåëåâ, àíàëèçèðóÿ èíöèäåíò ñ îòðÿäîì Íàëèâàéêî, âîçäåðæàëñÿ îò êàêîé-ëèáî îöåíêè åãî äåéñòâèé, õîòÿ, ó÷èòûâàÿ êëàññîâóþ êîíöåïöèþ Ñìóòû, ôàêò ðàñïðàâû êàçàêîâ íàä äâîðÿíàìè òðåáîâàë îáúÿñíåíèé 269. ßíâàðñêàÿ ãðàìîòà ñàìîçâàíöà ß. Ñàïåãå ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî Íàëèâàéêî «ïîáèë äî ñìåðòè ñâîèìà ðóêàìà» íå òîëüêî äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ, íî è «âñÿêèõ ëþäåé, ìóæèêîâ è æîíîê» (¹ 32).  äåéñòâèÿõ àòàìàíà è åãî òîâàðèùåé, òàêèì îáðàçîì, íå âèäíî ñîöèàëüíîé ïîäîïëåêè. Ñêîðåå âñåãî, ýòî áûë îáûêíîâåííûé ðàçáîé. Îòïèñêè Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ñîäåðæàò î÷åíü ìàëî ñâåäåíèé î òóøèíñêèõ ñáîðàõ íàëîãîâ ñ ïîäàòíîãî íàñåëåíèÿ óåçäà. Êîå-êàêèå äàííûå ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç ìóðîìñêèõ îòïèñîê.  íîÿáðå 1608 ã. Ì. È. Âåëüÿìèíîâ, óáåæäàÿ ß. Ñàïåãó ïðèíÿòü ìåðû çàùèòû îò çàãîíùèêîâ, ïðåäóïðåæäàë, ÷òî â ïðîòèâíîì ñëó÷àå «äåíüãè è êîðìó îòíóä ñîáðàòè íå ìî÷íî» (¹ 389).  ôåâðàëå 1609 ã. Ì. È. Âåëüÿìèíîâ ïîëó÷èë îò íàñåëåíèÿ ïî ðàñïîðÿæåíèþ ñàìîçâàíöà ñ Âëàäèìèðñêîãî óåçäà «ñîøíûå, è ïîëàâî÷íûå, è ïîãîëîâíûå, è ïîïîâñêèå äåíüãè» â ðàçìåðå 200 ðóáëåé è îòïðàâèë èõ â Òóøèíî (¹ 399). Ïðèâåäåííûå äàííûå ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ñî ñáîðîì íàëîãîâ ñèòóàöèÿ íà Âëàäèìèðùèíå ìàëî ÷åì îòëè÷àëàñü îò äðóãèõ óåçäîâ. Âëàäèìèðñêèå äîêóìåíòû íå ñîäåðæàò ïðÿìûõ óêàçàíèé íà ñóùåñòâîâàíèå çäåñü ïðèñòàâñòâ. Èçâåñòíî òîëüêî, ÷òî â äåêàáðå 1608 ã. Ëæåäìèòðèé II ïîæàëîâàë áðàòà öàðèöû Ìàðèíû Ñòàíèñëàâà Ìíèøêà ïðàâîì áðàòü «êîðìà» âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå. Ðîìàí Ðîæèíñêèé â ñâîåì ïèñüìå ïðîñèë ß. Ñàïåãó, ÷òîáû ñòàðîñòà Ñàíîöêèé «íèêàêèõ óáûòêîâ îò ðûöàðñòâà íå èìåë» (¹ 126). Âî ìíîãîì ýòî, ïî-âè–

160

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

äèìîìó, ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî â òóøèíñêèõ äîêóìåíòàõ ïî÷òè íå âñòðå÷àþòñÿ äàííûå î ïîæàëîâàíèÿõ áîÿð è äâîðÿí âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå. Íàì èçâåñòíî òîëüêî, ÷òî âîðîâñêîé äüÿê Â. Þðüåâ ïîëó÷èë îò öàðèêà «ïðèïèñíûå» äåðåâíè À. Âëàäû÷êèíà 2 7 0 . Àíàëèç äàííûõ î ñîñòîÿíèè Âëàäèìèðñêîãî óåçäà ïîä âëàñòüþ òóøèíöåâ íàâîäèò íà ìûñëü, ÷òî ñàìîçâàíåö, åãî ãåòìàíû è áîÿðå ïðîâîäèëè çäåñü íåñêîëüêî èíîé êóðñ, íåæåëè â Ïåðåÿñëàâñêîì, Þðüåâñêîì, Ñóçäàëüñêîì è Ðîñòîâñêîì óåçäàõ. Áëèçîñòü òàêèõ öåíòðîâ ñîïðîòèâëåíèÿ òóøèíöàì, êàê Êîëîìíà è Íèæíèé Íîâãîðîä, ïî-âèäèìîìó, çàñòàâèëà ðóêîâîäèòåëåé äâèæåíèÿ ñàìîçâàíöà ïðèíÿòü áîëåå äåéñòâåííûå ìåðû è íå äîïóñòèòü ïðîèçâîëà â îòíîøåíèè ìåñòíûõ æèòåëåé, êàêîé íàáëþäàëñÿ â äðóãèõ óåçäàõ. Ñâèäåòåëüñòâî òîìó – ïðåñëåäîâàíèå Íàëèâàéêî è çàãîíùèêîâ. Îäíàêî ýòè ìåðû ÿâíî çàïîçäàëè. Óæå âî âòîðîé ïîëîâèíå äåêàáðÿ 1608 ã. êðåñòüÿíå äâîðöîâîé ßðîïîë÷åñêîé âîëîñòè, èñïûòàâ íà ñåáå âñþ òÿæåñòü òóøèíñêèõ ïîáîðîâ è ãðàáåæåé è íàäåÿñü íà ïîìîùü íèæåãîðîäöåâ è øóÿí, ïðèíåñëè ïîâèííóþ öàðþ Âàñèëèþ (¹ 392).  îòêîëîâøóþñÿ îò òóøèíöåâ âîëîñòü áûëè íàïðàâëåíû êàðàòåëè. Ðàñïðàâû âûçâàëè îòâåòíóþ ðåàêöèþ. Íèæåãîðîäöû «âûæãëè» îêðåñòíîñòè Ìóðîìà è «ëþäåé ñåêëè» (¹ 397). Âñêîðå êðåñòüÿíå ßðîïîë÷åñêîé âîëîñòè è æèòåëè ïðèëåãàþùèõ ê íåé äâîðöîâûõ ñåë Âëàäèìèðñêîãî óåçäà âíîâü ïðèìêíóëè ê ñàìîçâàíöó (¹ 399). Íåñìîòðÿ íà âñå óñèëèÿ òóøèíöåâ, òåàòð âîåííûõ äåéñòâèé ïîñòåïåííî îõâàòûâàë âñå íîâûå è íîâûå âîëîñòè Âëàäèìèðñêîãî óåçäà, ïîêà ê êîíöó ìàðòà 1609 ã. âïëîòíóþ íå ïðèáëèçèëñÿ ê ãîðîäó. Äâîðÿíå è ïîñàäñêèå, âèäèìî, âíîâü îêàçàâøèñü ïåðåä âûáîðîì: ïîòåðÿòü âñå, ÷òî îñòàëîñü, èëè óñòóïèòü áîëåå ñèëüíîìó, – âûøëè èç ïîëîæåíèÿ, ñîâåðøèâ ïåðåâîðîò â ïîëüçó Â. Øóéñêîãî. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè îáâèíèëè â îðãàíèçàöèè âîññòàíèÿ íàðîäà ïðîòèâ òóøèíöåâ âî Âëàäèìèðå Ì. È. Âåëüÿìèíîâà, íî ýòî áûë ÿâíûé íàâåò. Èñòî÷íèêè, âûøåäøèå èç ïðàâèòåëüñòâåí–

161

–

Ðàçäåë 3

íîãî ëàãåðÿ, ïðÿìî ãîâîðÿò, ÷òî âîåâîäà äî êîíöà ñîõðàíÿë âåðíîñòü ñàìîçâàíöó, çà ÷òî è áûë êàçíåí âëàäèìèðöàìè 271. Ñ àïðåëÿ 1609 ã. ïðåäìåñòüÿ Âëàäèìèðà è Ñóçäàëÿ íà íàñêîëüêî ìåñÿöåâ ñòàëè àðåíîé êðîâîïðîëèòíûõ áîåâ ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûìè ñèëàìè è òóøèíöàìè. Èíôîðìàöèþ î òîì, ÷òî ïðîèñõîäèò âî Âëàäèìèðå è åãî îêðåñòíîñòÿõ, ß. Ñàïåãà è åãî ñåêðåòàðè â ýòî âðåìÿ ÷åðïàëè èç îòïèñîê ñóçäàëüñêèõ âîåâîä. Îñåíüþ 1609 ã., ïîñëå çàõâàòà Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû îòðÿäàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, ýòà ñâÿçü ïðåðâàëàñü. Ïîñëåäíèé äîêóìåíò èç Âëàäèìèðà – ïîâèííóþ ãðàìîòó Ëæåäìèòðèþ II – ãåòìàí ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë â àâãóñòå 1610 ã.272, êîãäà ïîñëå ïàäåíèÿ öàðÿ Â. Øóéñêîãî ìíîãèå Çàìîñêîâíûå ãîðîäà âíîâü íà êîðîòêèé ñðîê ïðèñÿãíóëè ñàìîçâàíöó. Ýòîò äîêóìåíò, ê ñîæàëåíèþ, ïîêà â àðõèâàõ îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Àíàëèç âëàäèìèðñêèõ îòïèñîê èç Àðõèâà ß. Ñàïåãè ïîêàçûâàåò, ÷òî äîêóìåíòû îõâàòûâàþò ïðàêòè÷åñêè âåñü ïåðèîä âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ â ãîðîäå è óåçäå. Îíè ñîäåðæàò óíèêàëüíûå äàííûå, êîòîðûå ïîñëå èõ ïðîâåðêè ïî ñóçäàëüñêèì, ìóðîìñêèì, íèæåãîðîäñêèì îòïèñêàì ïîçâîëÿþò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ ðåêîíñòðóèðîâàòü è îñìûñëèòü îñíîâíûå ñîáûòèÿ òîãî âðåìåíè. Òàáëèöà 3.1

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

386 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî ÀÈ Ò. 2. ¹ 98. 8 (18).10 Íå èç- Íå óïîìèâîåâîäû êí. Ò. Ñåèòîâà Ñ. 131 1608 ã. âåñòíî íàåòñÿ ìèòðîïîëèòó Ðîñòîâñêîìó Ôèëàðåòó (Ðîìàíîâó) î âûñûëêå äåòåé áîÿðñêèõ è äàòî÷íûõ íà ñëóæ áó Íå èç23.10 Sapieha 387 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà âëàäè- Íå íàéäåíû ìèðöåâ Ëæåäìèòðèþ II âåñòíî (2.11). S. 196 1608 ã.

–

162

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.1 1

2

388 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ïðèñÿãå íà âåðíîñòü ñàìîçâàíöó æ èòåëåé Êàñèìîâà è Øàöêà, îá îòïðàâêå ê Ëæ åäìèòðèþ II ïîñîëüñòâ èç ýòèõ ãîðîäîâ è î áåñ÷èíñòâàõ, ó÷èíåííûõ â óåçäå àòàìàíîì Íàëèâàéêîé 389 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå â Òóøèíî È. È. Âåëüÿìèíîâà, îãðàáëåííîãî êàçàêàìè â Øàöêå, è ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü ìåðû ïðîòèâ çàãîíùèêîâ Âëàäèìèðñêîãî 390 Îòïèñêà âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü åãî ïåðåÿñëàâñêèå âîò÷èíû îò ðàçîðåíèÿ çàãîíùèêàìè 391 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå ñ èçâåùåíèåì î ãîòîâÿùåìñÿ ïîõîäå Ô. È. Øåðåìåòåâà èç Êàçàíè 392 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå îá èçìåíå ñàìîçâàíöó æ èòåëåé Ãîðîõîâöà, ßðîïîë÷åñêîé âîëîñòè è Ïàâëîâà îñòðîãà è îòïðàâêå òðåõ ðîò äëÿ îõðàíû Âëàäèìèðñêîãî è Ìóðîìñêîãî óåçäîâ, î ïîèìêå àòàìàíà Íàëèâàéêè è åãî ëþäåé 393 Îòïèñêà ß. Ñàïåãè Âëàäèìèðñêîìó âîåâîäå Ì. È. Âåëüÿìèíîâó î ïðåäàíèè ñìåðòíîé êàçíè çàãîíùèêîâ è ïðèíÿòèè ìåð íà ñëó÷àé ïðèáëèæ åíèÿ ê Âëàäèìèðó ïîëêîâ Ô. È. Øåðåìåòåâà

3

4

5

6

ÑÕ.12.16

16 (26).11 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ Ò. 2. ¹ 185. Ñ. 214–215

Êîíåö íîÿáðÿ – íà÷àëî äåêàáðÿ 1608 ã.273

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.12.24

Äåêàáðü 1608 ã.274

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.12.26

7 (17).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 116. Ñ. 144–145

16 (26).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 129. Ñ. 154

6 (16).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

–

163

–

Ðàçäåë 3

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.1 1

2

3

394 Îòïèñêà ÀÈ. Ò. 2. Âëàäèìèðñêîãî ¹ 134. âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ïðèñûëêå âî Ñ. 156–157 Âëàäèìèð ïîäêðåïëåíèé â ñâÿçè ñ ðàçãðîìîì òóøèíöåâ ó Íèæ íåãî Íîâãîðîäà 395 Îòïèñêà ÀÈ. Ò. 2. Âëàäèìèðñêîãî ¹ 136. âîåâîäû Ì. È. ÂåëüÿìèíîÑ. 158 âà ß. Ñàïåãå îá óãðîçå çàõâàòà Ìóðîìà íèæ åãîðîäöàìè è î ñêîðåéøåé îòïðàâêå ïîäêðåïëåíèé Âëàäèìèðñêîãî 396 Îòïèñêà ÑÕ.12.37 âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ïðåäàíèè ñìåðòíîé êàçíè çàãîíùèêîâ è ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü ìåðû äëÿ îòðàæ åíèÿ íàñòóïëåíèÿ íèæ åãîðîäöåâ íà Ìóðîì 397 Îòïèñêà ÀÈ. Ò. 2. Âëàäèìèðñêîãî ¹ 139. âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ñêîðåéøåé Ñ. 160–161 îòïðàâêå âî Âëàäèìèð ëèòîâñêèõ ðàòíûõ ëþäåé äëÿ çàùèòû Ìóðîìà îò íàïàäåíèÿ íèæ åãîðîäöåâ 398 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî ÑÕ.12.38 âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé õîäàòàéñòâîâàòü î ïðîùåíèè áðàòà, À. Âåëüÿìèíîâà, êîòîðûé áûë àðåñòîâàí â Öûâèëüñêå, è ñ îáåùàíèåì ïðèñëàòü â ïîäàðîê áåëîãî ÿñòðåáà 399 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî ÀÈ. Ò. 2. ¹ 151. âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà Ëæ åäìèòðèþ II îá îòïðàâêå Ñ. 176–177 â Òóøèíî ñîáðàííûõ âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå äåíåã, îá èçìåíå æ èòåëåé Áàëàõíîíñêîãî óåçäà, ßðîïîë÷åñêîé âîëîñòè, Ãîðîäêà-íàÊëÿçüìå

–

164

4

5

6

11 (21).01 1609 ã.

12 (22).01 1609 ã.

Sapieha. S. 201

13 (23).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíàåòñÿ

16 (26).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíàåòñÿ

18 (28).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíàåòñÿ

29.01 (8.02) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíàåòñÿ

9 (19).02 1609 ã.

Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíàåòñÿ

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.1 1

2

3

4

5

6

18 (28).03 Íå èçâåñòíî Íå óïîìèíà400 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîå- ÑÕ.12.48 1609 ã. åòñÿ âîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ãðàáåæ àõ è óáèéñòâàõ, ñîâåðøåííûõ â Ìóðîìå è Âëàäèìèðå ñîëäàòàìè ïàíà Êðóïêè, è ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü íà ïîìîùü ëèòîâñêèõ ëþäåé è êàçàêîâ Sapieha. 401 Îòïèñêà Âëàäèìèðñêîãî âîå- Íå íàéäåíû Íå èçâåñò- 21 (31).03 1609 ã. S. 212 íî âîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ïðèáëèæåíèè íèæåãîðîäöåâ è ìóðîìöåâ ê Âëàäèìèðó 402 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà âëàäèìèð- Íå íàéäåíû Íå èçâåñò- 19 (29).08 Sapieha. 1611 ã. S. 271 öåâ Ëæåäìèòðèþ II íî

3.2. Îòïèñêè, ÷åëîáèòíûå è ðîñïèñè èç Âîëîãäû è Ãàëèöêîãî óåçäà Âîëîãæàíå è ãàëè÷àíå ïîñëåäíèìè èç çåìöåâ Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ öåëîâàëè êðåñò Ëæåäìèòðèþ II – 26 îêòÿáðÿ (5 íîÿáðÿ) è 1 (11) íîÿáðÿ 1608 ãîäà.  íîÿáðå 1609 ã. èõ ïîñîëüñòâà ñ ïîâèííûìè ãðàìîòàìè è ÷åëîáèòíûìè ïîáûâàëè â ëàãåðå íàåìíèêîâ ó Òðîèöû ïî ïóòè â Òóøèíî. Íè îäèí èç óêàçàííûõ äîêóìåíòîâ ïîêà îáíàðóæèòü íå óäàëîñü, âîçìîæíî, ÷åëîáèò÷èêè óâåçëè èõ ñ ñîáîé â Òóøèíî 275. Íàåìíèêîâ ìàíèëè áîãàòñòâà Âîëîãäû è Ãàëè÷à, î êîòîðûõ èì ðàññêàçûâàëè èõ ðóññêèå ïðèñïåøíèêè. Ïðèêàçíûå ñàìîçâàíöà, íå óñïåâ ïðèáûòü â ýòè ãîðîäà, òóò æå ïðèñòóïèëè ê îïèñè èìóùåñòâà òîðãîâûõ ëþäåé è ñ öåëüþ êîíôèñêîâàòü èõ â ïîëüçó ñàìîçâàíöà, åãî ïîëêîâíèêîâ è âîåâîä. Îäèí èç òàêèõ äîêóìåíòî⠖ «Ðîñïèñü Ñèáèðñêîé êàçíû», ñîñòàâëåííàÿ âîëîãîäñêèìè ïðèêàçíûìè â íîÿáðå 1608 ã., – íåäàâíî íàéäåí ñðåäè áóìàã ß. Ñàïåãè (¹ 203). Îí ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ, òàê êàê äàåò âîçìîæíîñòü ñóäèòü î òåõ áîãàòñòâàõ, êîòîðûå ðóññêèå âîåâîäû â ñâîå âðåìÿ âûâåçëè èç Ñèáèðè è êîòîðûå â Ñìóòó ïîïàëè â ðóêè ñàïåæèíöåâ. Ïîñàäñêèå è óåçäíûå êðåñòüÿíñêèå âîò÷èíû áûëè îáëîæåíû íåïîñèëüíûìè íàëîãàìè. –

165

–

Ðàçäåë 3

Äåéñòâèÿ òóøèíñêîé àäìèíèñòðàöèè â Âîëîãäå è Ãàëè÷å îòðåçâëÿþùå ïîäåéñòâîâàëè íà ìåñòíûå ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíñêèå ìèðû. Óæå 23 íîÿáðÿ (3 äåêàáðÿ) 1608 ã. ãàëè÷àíå, êàê âèäíî èç ïîïàâøåé â ðóêè ñàïåæèíöåâ ÷åëîáèòíîé Â. Øóéñêîìó (¹ 405), ïîäíÿëè âîññòàíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ. Ýòî ñâèäåòåëüñòâî ïîëíîñòüþ ïîäòâåðæäàåòñÿ äàííûìè çàïèñè â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè çà 4 (14) äåêàáðÿ 1609 ã., â êîòîðîé ïðÿìî ãîâîðèòñÿ, ÷òî ïåðâûìè â ëàãåðÿ ó Òðîèöû ïðèøëè èçâåñòèÿ î âîññòàíèè â Ãàëè÷å 276 . Âîëîãîäöû ñâåðãëè òóøèíñêóþ àäìèíèñòðàöèþ â ñâîåì ãîðîäå 29 íîÿáðÿ (9 äåêàáðÿ) 1608 ãîäà 277. Ïóáëèêóåìàÿ ÷åëîáèòíàÿ ãàëè÷àí öàðþ Â. Øóéñêîìó (¹ 406) – óíèêàëüíîå ñâèäåòåëüñòâî çàðîæäåíèÿ è ðàçâèòèÿ íàðîäíîãî äâèæåíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå, îñòàâëåííîå ïî ãîðÿ÷èì ñëåäàì íåïîñðåäñòâåííûìè ó÷àñòíèêàìè ñîáûòèé.  òåêñòå ïðÿìî ãîâîðèòñÿ, ÷òî èíèöèàòèâà âîîðóæåííîãî âûñòóïëåíèÿ ïðîòèâ òóøèíñêèõ âëàñòåé èñõîäèëà îò ïîäàòíûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ – ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí; ñëóæèëûå ëþäè, âîïðåêè óòâåðæäåíèÿì ïîçäíèõ ëåòîïèñöåâ, âïëîòü äî âåñíû 1609 ã. êîëåáàëèñü. Ñ âåñíû 1609 ã. ãëàâíûìè öåíòðàìè áîåâ ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè è òóøèíñêèìè îòðÿäàìè ñòàëè Âëàäèìèð, Êîñòðîìà, ßðîñëàâëü, Óãëè÷, Òâåðü, ê êîòîðûì áûëî ïðèêîâàíî âñå âíèìàíèå ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè. Âîëîãäà è Ãàëè÷ âûïàëè èç èõ ïîëÿ çðåíèÿ.  ïîñëåäíèé ðàç ãàëè÷àíå, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà, ñòîëêíóëèñü ñ ß. Ñàïåãîé â àâãóñòå 1610 ã., êîãäà èõ ïîñîëüñòâî ïðèáûëî âëàãåðü ãåòìàíà ïîä Ìîñêâîé, ÷òîáû ïðèíåñòè ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó 278 . Âûÿâëåííûå âîëîãîäñêèå è ãàëèöêèå äîêóìåíòû, òàê æå êàê çàïèñè â Äíåâíèêå î ñîáûòèÿõ â Âîëîãäå è Ãàëè÷å â êîíöå 1608 ã., íåñìîòðÿ íà èõ ìàëî÷èñëåííîñòü, ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ äîïîëíåíèÿ è óòî÷íåíèÿ âîëîãîäñêèõ è ãàëèöêèõ îòïèñîê Àðõèâà Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû 1608–1610 ãã., ÷òî îòêðûâàåò õîðîøèå ïåðñïåêòèâû èõ êîìïëåêñíîãî àíàëèçà.

–

166

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Òàáëèöà 3.2 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

403 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà âîëîãæàí Ëæåäìèòðèþ II 404 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ãàëè÷àí Ëæåäìèòðèþ II 405 Îïèñü èìóùåñòâà ñèáè ðñêèõ âîåâîä, ïðîèçâåäå ííàÿ òóøèíñêèìè ïðèêà çíûìè â Âîëîãäå 406 Îòïèñêà ñîëèãàëè÷àí ö àðþ Â. Øóéñêîìó îá èõ ó÷àñòèè â çåìñêîì îïî ë÷åíèè è ñ æ àëîáàìè íà ïðåäàòåëüñòâî äåòåé á îÿðñêèõ 407 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ãàëè÷àí Ëæåäìèòðèþ II

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

SRSRB. E 8610 (1)

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íîÿáðü 1608 ã. 279

2 (12).11 1608 ã. 9 (19).11 1608 ã. 1 (11).12 1608 ã.

Sapieha. S. 196 Sapieha. S. 197 Sapieha. S. 197

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 177

15 (25).03 Íå èçâåñò- Íå óïîìè1609 ã. íî íàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 19 (29).08 íî 1611 ã.

Sapieha. S. 271

3.3. Äîíåñåíèÿ íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä è ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Êîñòðîìû Î ñîáûòèÿõ Ñìóòû â Êîñòðîìñêîì êðàå â 1608–1610 ãã. èññëåäîâàòåëè îáû÷íî ñóäÿò ïî ëåòîïèñÿì, ïåðåïèñêå ìåæäó ãîðîäàìè, êîòîðàÿ îòëîæèëàñü â Àðõèâå Ñîëèêàìñêîãî óåçäíîãî ñóäà 280 .  «ðóññêîì» Àðõèâå ßíà Ñàïåãè 1608– 1611 ãã., êàê âûÿñíèëîñü â õîäå ïðîâåäåííîãî èññëåäîâàíèÿ, òàêæå ñîõðàíèëàñü äîñòàòî÷íî îáøèðíàÿ êîëëåêöèÿ êîñòðîìñêèõ äîêóìåíòîâ 1608–1611 ãîäîâ.  XIX â. áûëè âûÿâëåíû è îïóáëèêîâàíû òðè îòïèñêè òóøèíñêèõ âîåâîä È. Ô. Íàóìîâà, Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà-Îáèíÿêîâà è ïîñëàíèå ãåòìàíà ß. Ñàïåãè Êîñòðîìñêîìó âîåâîäå êí. Ô. Âîëêîíñêîìó. Íàì óäàëîñü íàéòè åùå òðè äîêóìåíòà: äâà ïèñüìà èñïàíöà äîíà Õóàíà Êðóçàòòè è ÷åëîáèòíóþ íàñòîÿòåëåé êîñòðîìñêèõ ìîíàñòûðåé ßíó Ñàïåãå.  Äíåâíèêå òóøèíñêîãî ãåòìàíà èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ åùå î äåñÿòè îòïèñêàõ òóøèíñêèõ âîåâîä è êîìàíäèðàõ íàåìíûõ îòðÿäîâ, êîòîðûå ïîêà –

167

–

Ðàçäåë 3

íå óäàëîñü îáíàðóæèòü, íî î ñîäåðæàíèè êîòîðûõ ìîæíî ñóäèòü ïî çàïèñÿì â ýòîì èñòî÷íèêå 281 .  äîêóìåíòàõ íå ñîõðàíèëîñü îïèñàíèÿ ñîáûòèé, ñâÿçàííûõ ñ ïðèñÿãîé ñàìîçâàíöó Êîñòðîìû â êîíöå îêòÿáðÿ 1608 ãîäà.  ïîñîëüñòâî êîñòðîìè÷åé ê Ëæåäìèòðèþ II, êîòîðîå âîçãëàâèëè àðõèìàíäðèò Èïàòüåâñêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîäîñèé, èãóìåí Áîãîÿâëåíñêîãî ìîíàñòûðÿ Àðñåíèé, âõîäèëî ÷åòûðíàäöàòü ÷åëîâåê äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ è âîñåìü ïîñàäñêèõ. Ïî äàííûì îòïèñêè ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî, îíî ìèíîâàëî ßðîñëàâëü ïî äîðîãå ê Òðîèöå 23 îêòÿáðÿ (2 íîÿáðÿ) 1608 ã. (¹ 592, 595). Ïî âñåé âèäèìîñòè, âî âðåìÿ ýòîãî ïîñîëüñòâà àðõèìàíäðèò Ôåîäîñèé è èãóìåí Àðñåíèé íàïèñàëè ñâîå ïèñüìî ß. Ñàïåãå (¹ 409) è ïîäíåñëè ïîäàðêè îò äóõîâåíñòâà è ïîñàäñêèõ Êîñòðîìû. Èëëþçèè îòíîñèòåëüíî òîãî, ÷òî íîâûå âëàñòè âíèêíóò â íóæäû ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ, ðàçâåÿëèñü êàê äûì óæå â ïåðâûå íåäåëè âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ. Ïðèñëàííûé â Êîñòðîìó ß. Ñàïåãîé äîí Õóàí Êðóçàòòè èçâåñòèë ãåòìàíà, ÷òî ñîáðàë åìó áîëüøóþ ïàðòèþ ðûáû, êîòîðóþ ñ ïåðâîé æå îêàçèåé îáåùàë îòïðàâèòü è ñïðàøèâàë, íå ïðèñëàòü ëè çàõâà÷åííûõ â Êîñòðîìå ëîøàäåé, ïðèíàäëåæàùèõ Òðîèöå-Ñåðãèåâó ìîíàñòûðþ. Íàåìíèê ñåòîâàë, ÷òî, âûïîëíÿÿ ïîðó÷åíèÿ ïîêðîâèòåëÿ, åìó ïðèõîäèòñÿ äåéñòâîâàòü «ñðåäè òàêèõ, êîòîðûå òîëüêî òÿíóò ðóêè ê äîáû÷å è íè âî ÷òî íå âåðÿò». Ïî ñëîâàì ýòîãî ïîñëàíöà Ñàïåãè, 270 ïîëÿêîâ, îñâîáîæäåííûõ â Ãàëè÷å, øëè â Òóøèíî «íå ïîðîæíÿêîì è íå ñ ïóñòûìè ðóêàìè: äî ñèõ ïîð åùå íå ïîãðóçèëè òî, ÷òî óæå ïðèáûëî». Ìåñÿö ñïóñòÿ, Õ. Êðóçàòòè óæå íå ñòåñíÿëñÿ â âûðàæåíèÿõ (¹ 410).  ñëåäóþùåì ïèñüìå îí ïðÿìî ãîâîðèë ãåòìàíó î «âåëèêîì áåñïîðÿäêå», êîòîðûé ó÷èíèëè «íåêîòîðûå ñîëäàòû», ïðèñëàííûå Ëæåäìèòðèåì II è ß. Ñàïåãîé. Êîñòðîìñêîé âîåâîäà êí. Ä. Â. Ãîðáàòûé-Ìîñàëüñêèé, ïî-âèäèìîìó, êàê ñóçäàëüñêèé è âëàäèìèðñêèé âîåâîäû, ïûòàëñÿ ïðåïÿòñòâîâàòü ðàçãóëó ãðàáåæåé è íàñèëèÿ. Îí, ñóäÿ ïî äàííûì ïèñüìà Õ. Êðóçàòòè, ñóðîâî íàêàçàë ñëóãó íàåìíèêà íåêîåãî Èîàííà Óíãàðè. Èíîçåìöû òîò÷àñ çàïîäîçðèëè âîåâî–

168

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

äó â èçìåíå (¹ 412). Ñèòóàöèÿ â Êîñòðîìå è óåçäå ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ òóøèíñêîé âëàñòè áûëà ñõîäíîé ñ òîé, êîòîðàÿ ñëîæèëàñü â äðóãèõ óåçäàõ Çàìîñêîâüÿ.  ñâîåì ïèñüìå ß. Ñàïåãå îò 29 íîÿáðÿ (9 äåêàáðÿ) 1608 ã. Õ. Êðóçàòòè ñîîáùàåò, ÷òî ïðè÷èíîé íàðîäíîãî âîññòàíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Êîñòðîìå ÿâèëèñü áåñïîðÿäêè, ó÷èíåííûå ñîëäàòàìè è èõ ñëóãàìè. Ïîâåðåííûé ãåòìàíà çàÿâèë, ÷òî çà÷èíùèêîì áóíòà áóäòî áû ÿâëÿåòñÿ «èñêàðèîò» âîåâîäà Ä. Â. Ãîðáàòûé-Ìîñàëüñêèé, è óáåæäàë ñâîåãî õîçÿèíà íè â êîåì ñëó÷àå íå ïðèñûëàòü ñþäà èíîçåìíûõ ñîëäàò, òàê êàê îíè íåìåäëåííî áóäóò óáèòû (¹ 412). Èçâåñòèå î ïðè÷àñòíîñòè âîåâîäû ê âîññòàíèþ íå ïîäòâåðæäàåòñÿ ðóññêèìè èñòî÷íèêàìè. Âåòåðàí òóøèíñêîãî äâèæåíèÿ áûë çàõâà÷åí êîñòðîìè÷àìè â ïëåí, ïîäâåðãíóò ïûòêàì è êàçíåí 282 . Èçâåñòèÿ î ñâåðæåíèè âëàñòè òóøèíöåâ â Êîñòðîìå è Âîëîãäå ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë 7 (17) äåêàáðÿ 1608 ãîäà 283 . Ïëîõî îáó÷åííûå, íå èìåâøèå åäèíîãî ðóêîâîäñòâà îòðÿäû çåìñêèõ îïîë÷åíèé íå ñìîãëè âûäåðæàòü óäàðîâ õîðîøî âîîðóæåííûõ òóøèíñêèõ ïîëêîâ è ðîò, ñîñòîÿâøèõ â îñíîâíîì èç ïðîôåññèîíàëüíûõ âîèíîâ. 23 äåêàáðÿ (2 ÿíâàðÿ) 1608 ã. À. Ëèñîâñêèé è Ý. Ñòðàâèíñêèé ðàçãðîìèëè îïîë÷åíöåâ ó ñ. Äàíèëîâà 284 . Çàòåì êàðàòåëè 28 äåêàáðÿ (7 ÿíâàðÿ) 1608 ã. çàõâàòèëè Êîñòðîìó 285 .  íà÷àëå ôåâðàëÿ 1609 ã. â Êîñòðîìå, ïî ñëîâàì ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî, «îïÿòü çàâîðîâàëèñü ìóæèêè» (¹ 615). Âñêîðå ß. Ñàïåãà óçíàë, ÷òî êîñòðîìñêèå è ãàëèöêèå äâîðÿíå, ïðåäàâøèå îïîë÷åíöåâ â äåêàáðå 1608 ã., ñïîëíà çàïëàòèëè çà ñâîþ èçìåíó. Ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå óñòðîèëè èì â Êîñòðîìå êðîâàâóþ áàíþ. Îêîëî 200 äâîðÿí âìåñòå ñ ñåìüÿìè áûëè óòîïëåíû â Âîëãå. Êàçíåíî áûëî òàêæå ïðîòóøèíñêè íàñòðîåííîå äóõîâåíñòâî. Îñòàòêè òóøèíñêîãî ãàðíèçîíà çàïåðëèñü â Èïàòüåâñêîì ìîíàñòûðå 2 8 6 . Âåñíîé – ëåòîì 1609 ã. Êîñòðîìà ñòàëà îäíîé èç ãëàâíûõ àðåí êðîâàâîãî ïðîòèâîáîðñòâà ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûìè ñèëàìè è òóøèíöàìè. Ðàçâèòèå ñîáûòèé òåõ ëåò ìîæ–

169

–

Ðàçäåë 3

íî ïðîñëåäèòü ïî äàííûì îòïèñîê Êîñòðîìñêîãî âîåâîäû Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà. Èñòî÷íèêè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ïîñëàííûå ß. Ñàïåãîé â Êîñòðîìó ðîòìèñòð Ñóìà è Ðîñòîâñêèé âîåâîäà È. Ô. Íàóìîâ 3 (13) ìàðòà 1608 ã. âî âòîðîé ðàç îòáèëè ãîðîä ó çåìöåâ (¹ 416, 615, 616). Îäíàêî óæå 12 (22) ìàðòà 1609 ã. Êîñòðîìñêîé âîåâîäà Í. Âåëüÿìèíîâ èçâåñòèë ß. Ñàïåãó, ÷òî ê ãîðîäó ïðèáëèæàåòñÿ îòðÿä èç 4 òûñÿ÷ «âîëîãîäñêèõ è ïîìîðñêèõ ìóæèêîâ» è ïðîñèë ñðî÷íîé ïîìîùè (¹ 417). Ïîëêîâíèê Ñ. Òûøêåâè÷ ñ îòðÿäîì ïÿòèãîðöåâ è êàçàêîâ â òûñÿ÷ó ÷åëîâåê áûë âûíóæäåí èäòè íà âûðó÷êó òóøèíöàì ê Êîñòðîìå (¹ 617). 20 (30) ìàðòà 1609 ã. ßí Ñàïåãà ïîëó÷èë äîíåñåíèå èç Êîñòðîìû, ÷òî îïîë÷åíöû ðàçáèòû â òðåòèé ðàç 287 . Ïîáåäà îêàçàëàñü ïèððîâîé. Âîñïîëüçîâàâøèñü óõîäîì îòðÿäà Ñ. Òûøêåâè÷à, æèòåëè ßðîñëàâëÿ ïîäíÿëè âîññòàíèå ïðîòèâ íàåìíèêîâ 9 (19) àïðåëÿ 1609 ã. è óñòðîèëè èì êðîâàâóþ áàíþ. Ñîáûòèÿ â ßðîñëàâëå èìåëè òÿæåëûå ïîñëåäñòâèÿ äëÿ òóøèíöåâ â Êîñòðîìå.  îòïèñêàõ, îòïðàâëåííûõ 8 (18) àïðåëÿ 1608 ã. è 16 (26) àïðåëÿ 1608 ã., Í. Ä. Âåëüÿìèíîâ ñîîáùèë î ïðèáëèæåíèè ê ãîðîäó íîâûõ îòðÿäîâ îïîë÷åíèÿ è îïÿòü ïðîñèë ïîìîùè. Ñåêðåòàðè ßíà Ñàïåãè, çàôèêñèðîâàâøèå ïîëó÷åíèå ïåðâîé èç îòïèñîê 16 (26) àïðåëÿ 1609 ã., îòìåòèëè, ÷òî òóøèíöû â Êîñòðîìå ïîìèìî ïðî÷èõ íàïðàâëåíèé òåïåðü îïàñàëèñü íàñòóïëåíèÿ ïðîòèâíèêà è èç ßðîñëàâñêîãî óåçäà 2 8 8 . 1 (10) ìàÿ 1609 ã., êàê ñëåäóåò èç îòïèñêè Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà (¹ 421), Èïàòüåâñêèé ìîíàñòûðü îñàäèë îòðÿä Ä. Æåðåáöîâà, êîòîðûé ñîñòîÿë èç äåòåé áîÿðñêèõ êîñòðîìè÷åé, ãàëè÷àí, íèæåãîðîäñêèõ è ñèáèðñêèõ ñòðåëüöîâ, ãàëèöêèõ, óíæåíñêèõ, ïàðôåíüåâñêèõ è ñóäàéñêèõ êàçàêîâ. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ìåñòíûå äâîðÿíå âûñòóïèëè âìåñòå ñ ïîñàäñêèìè è êðåñòüÿíàìè ïðîòèâ òóøèíöåâ. Í. Ä. Âåëüÿìèíîâ, ïî åãî ñëîâàì, õðàáðî âûñòóïèë ïðîòèâ «ãîñóäàðåâûõ èçìåííèêîâ» è íàíåñ èì òÿæåëîå ïîðàæåíèå. Îäíàêî, êàê âèäíî èç òîãî æå ïèñüìà è èç çàïèñåé â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè, ðåçóëüòàòû åãî «ðàòíûõ ïîäâèãîâ» áûëè âåñüìà ñêðîìíûìè. Îïîë–

170

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

÷åíöû ïðèñòóïèëè ê ïëàíîìåðíîé îñàäå õîðîøî óêðåïëåííîãî Èïàòüåâñêîãî ìîíàñòûðÿ (¹ 421) 2 8 9 .  íà÷àëå èþíÿ 1609 ã. ïîëêè À. Ëèñîâñêîãî, Þ. Áóäèëû, ß. Ïóçåëåâñêîãî è «îêîëüíè÷åãî» È. Ô. Íàóìîâà, îòêàçàâøèñü îò áåçóñïåøíûõ ïîïûòîê çàõâàòèòü ßðîñëàâëü, îòïðàâèëèñü íà âûðó÷êó òóøèíöàì â Êîñòðîìó, íî áûëè ðàçãðîìëåíû â ðàéîíå Ðåøìû 28 èþíÿ (8 àâãóñòà) 1609 ã. âî âðåìÿ ïåðåïðàâû ÷åðåç Âîëãó (¹ 507, 509) 2 9 0 . Íàïðàñíî îñàæäåííûå â Èïàòüåâñêîì ìîíàñòûðå òóøèíöû ìîëèëè ßíà Ñàïåãó î ïîìîùè 291.  êîíöå êîíöîâ èì ïðèøëîñü ñäàòüñÿ âîåâîäå Ä. Æåðåáöîâó 292 . Ëåâûé áåðåã Âîëãè áûë î÷èùåí îò íàåìíèêîâ. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè ïåðåñòàëè ôèêñèðîâàòü ñâåäåíèÿ î ñèòóàöèè â Êîñòðîìå, ñîñðåäîòî÷èâ ñâîå âíèìàíèå íà äåéñòâèÿõ êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è îòðÿäîâ çåìñêèõ îïîë÷åíèé â áëèæàéøèõ óåçäàõ.  1611 ã. êîñòðîìè÷è ïðèíÿëè àêòèâíîå ó÷àñòèå â çåìñêîì îïîë÷åíèè Ï. Ëÿïóíîâà, Ä. Ò. Òðóáåöêîãî è È. Ì. Çàðóöêîãî. Âíîâü, êàê â 1608–1609 ãã., ñðåäè èõ âðàãîâ îêàçàëèñü ß. Ñàïåãà è åãî âîéñêî. Ê ýòîìó âðåìåíè îòíîñèòñÿ ïèñüìî ß. Ñàïåãè â Êîñòðîìó (¹ 423). Àâòîðû ïåðâîé ïóáëèêàöèè ïîñëàíèÿ ïî÷åìó-òî äàòèðîâàëè åãî àïðåëåì 1611 ãîäà 293.  ýòî âðåìÿ ßí Ñàïåãà, êàê âèäíî èç åãî Äíåâíèêà, íàõîäèëñÿ íà îòäûõå â Óñâÿòå è íèêàê íå ìîã âîåâàòü â Çàìîñêîâüå, ïîýòîìó ïðåäëîæåííóþ äàòèðîâêó ïîñëàíèÿ ñëåäóåò ïðèçíàòü îøèáî÷íîé. ßí Ñàïåãà è åãî âîèíû âòîðè÷íî âòîðãëèñü â Çàìîñêîâüå 4 (14) èþëÿ 1611 ã. ñ öåëüþ ñîáðàòü ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ äëÿ îñàæäåííûõ â Ìîñêâå ïîëÿêîâ è ëèòîâöåâ. Òîãäàòî è ïîíàäîáèëîñü ß. Ñàïåãå óáåæäàòü æèòåëåé Çàìîñêîâüÿ, â òîì ÷èñëå êîñòðîìè÷åé, ñîõðàíÿòü âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó è äîáðîì äàòü âñå íåîáõîäèìîå åãî ñîëäàòàì. Íî êîñòðîìè÷è, êàê, âïðî÷åì, è æèòåëè äðóãèõ ãîðîäîâ è óåçäîâ Çàìîñêîâüÿ, íà ýòîò ðàç ñëèøêîì õîðîøî çíàëè, ñ êåì èìåþò äåëî. Óâåùåâàòåëüíîå ïîñëàíèå òàê è îñòàëîñü íåîòïðàâëåííûì è ñîõðàíèëîñü â Àðõèâå ãåòìàíà. Êîìïëåêñíûé àíàëèç âûÿâëåííûõ ìàòåðèàëîâ Êîñòðîìñêîãî ôîíäà Àðõèâà ß. Ñàïåãè ïîêàçûâàåò, ÷òî ñîäåð–

171

–

Ðàçäåë 3

æàùèåñÿ â äîêóìåíòàõ äàííûå ïîçâîëÿþò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü õðîíîëîãèþ ñîáûòèé â ãîðîäå è óåçäå â 1608–1609 ãã., ìîãóò èñïîëüçîâàòüñÿ äëÿ ñîïîñòàâëåíèÿ ñî ñâåäåíèÿìè, ñîäåðæàùèìèñÿ â ìàòåðèàëàõ Àðõèâà Ñîëèêàìñêîãî óåçäíîãî ñóäà, è äëÿ êðèòè÷åñêîé ïðîâåðêè ïîçäíèõ ñêàçàíèé, ïîâåñòåé, ëåòîïèñåé è õðîíîãðàôîâ î Ñìóòíîì âðåìåíè. Òàáëèöà 3.3

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

408 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà êîñòðîìè÷åé Ëæåäìèòðèþ II

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

3

4

5

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

23.10 (2.11) 1608 ã. 23.10 (2.11) 1608 ã.

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

ÑÕ.12.10

409 Ïèñüìî àðõèìàíäðèòà SRSRB. Êîíåö ÑÕ.12.10 Èïàòüåâñêîãî ìîíàñòûðÿ E 8610 (1). îêòÿáðÿ Ôåîäîñèÿ è èãóìåíà Áî¹ 6/18 1608 ã. ðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ Àðñåíèÿ ß. Ñàïåãå èç Êîñòðîìû îá îòïðàâêå ï îäàðêîâ 410 Ïèñüìî Õ. Êðóçàòòè ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. 29.10 16(26).11 Ðîæ íÿß. Càïåãå èç Êîñòðîìû îá Ô. 103. Îï. 4. (8.11) 1608 ã. òîâñêèé. îñâîáîæ äåíèè ïëåííûõ ¹ 556/Và. 1608 ã. Ñ. 128 ïðèâåðæ åíöåâ ñàìîçâàíöà Ë. 195–196 â Ãàëè÷å è õîäå ñáîðà ä åíåã è ïðèïàñîâ äëÿ ñàïåæ èíöåâ â Êîñòðîìñêîì óåçäå Íå èç- 4 (14).12 Sapieha. 411 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî Íå íàéäåíû âîåâîäû êí. Ä. Â. Ãîðáàâåñòíî 1608 ã. S. 197 òîãî-Ìîñàëüñêîãî ß. Ñàïåãå î âîññòàíèè ïðîòèâ òóøèíöåâ â Ãàëè÷å

–

172

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.3 1

2

3

4

412 Ïèñüìî Õ. Êðóçàòòè ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. ß. Ñàïåãå èç Ïåðåÿñëàâëÿ- Ô. 103. Îï. 4. ¹ 556/Và. Çàëåññêîãî î âîññòàíèè Ë. 221–212 ïðîòèâ òóøèíöåâ â Êîñòðîìå 413 Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå îá Íå íàéäåíû èçìåíå Êîñòðîìû, êàçíè âîåâîäû êí. Ä. Â. Ãîðáàòîãî-Ìîñàëüñêîãî è ïîñëàííûõ äëÿ ñáîðà äåíåæíîãî íàëîãà ïàíîâ Ãðàáîâñêîãî è Ãàåöêîãî 414 Äîíåñåíèå ðîòìèñòðà Íå íàéäåíû Ý. Ñòðàâèíñêîãî ß. Ñàïåãå î âçÿòèè Ñîëè Âåëèêîé 415 Ïèñüìî ïîëêîâíèêà À. ËèÍå íàéäåíû ñîâñêîãî ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå îïîë÷åíöåâ ó ñ. Äàíèëîâà âîåâîäû 416 Îòïèñêà ÑÕ.12.44 È. Ô. Íàóìîâà ß. Ñàïåãå èç Êîñòðîìû î ðàçãðîìå âðàãîâ ñàìîçâàíöà â áîþ íà ïîñàäå 417 Îòïèñêà ÀÈ. Ò. 2. Êîñòðîìñêîãî ¹ 172. âîåâîäû Í. Ä. ÂåëüÿìèÑ. 199 íîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå îñàæ äåííûì â Èïàòüåâñêîì ìîíàñòûðå 418 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî Íå íàéäåíû âîåâîäû Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå îïîë÷åíöåâ ó Êîñòðîìû 419 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî Íå íàéäåíû âîåâîäû Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà è äåòåé áîÿðñêèõ ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè 420 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî Íå íàéäåíû âîåâîäû Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå

–

173

–

29.11 (9.12) 1608 ã. Íå èçâåñòíî

5

7 (17).12 1608 ã.

Íå èçâåñò- 21 (31).12 1608 ã. íî Íå èçâåñòíî

3 (13).03 1609 ã.

12 (22). 03 1609 ã.

6

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Sapieha. S. 197–198

Sapieha. S.199

23.12 Sapieha. 1608 ã. S. 199 (2.01 1609 ã.) Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Íå èçâåñò- 20 (30).03 1609 ã. íî

Sapieha. S. 211

8 (18).04 1609 ã.294

16 (26).04 1609 ã.

Sapieha. S. 217

16 (26).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 205. Ñ. 237–238

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.3 1

2

421 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî âîåâîäû Í. Ä. Âåëüÿìèíîâà ß. Ñàïåãå îá îñàäå Èïàòüåâñêîãî ìîíàñòûðÿ îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè 422 Îòïèñêà Êîñòðîìñêîãî âîåâîäû È. Çóáàòîãî ß. Ñàïåãå î íîâîé îñàäå Êîñòðîìû îïîë÷åíöàìè 423 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Êîñòðîìñêîìó âîåâîäå êí. Ô. Âîëêîíñêîìó ñ ïðèçûâîì ñîõðàíÿòü âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó

3

4

5

6

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 205. Ñ. 237–238

12 (22).05 1609 ã.

15 (25).05 1609 ã.

Sapieha. S. 220

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñò- 17 (27).06 1609 ã. íî

Sapieha. S. 228

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 237. Ñ. 397

Èþëü 1611 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

3.4. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è êðåñòüÿí Ìîñêîâñêîãî óåçäà Ñëîæèâøàÿñÿ â 1608–1610 ãã. ñèòóàöèÿ â âîëîñòÿõ ê ñåâåðî-âîñòîêó îò Ìîñêâû, èãðàâøèõ èñêëþ÷èòåëüíî âàæíóþ ðîëü â ñâÿçÿõ îñàæäåííîé ñòîëèöû ñ äðóãèìè ãîðîäàìè è óåçäàìè ñòðàíû, îñòàåòñÿ íåäîñòàòî÷íî èçó÷åííîé 295. Êîìïëåêñíûé àíàëèç îòëîæèâøèõñÿ â Àðõèâå ãåòìàíà ßíà Ñàïåãè äîêóìåíòîâ èç âîëîñòåé Ìîñêîâñêîãî óåçäà ïîçâîëÿåò ïî-íîâîìó âçãëÿíóòü íà ñîáûòèÿ òîé ïîðû. Ïîñëå óñïåøíîãî äëÿ òóøèíöåâ ñðàæåíèÿ ó ñåëà Ðàõìàíöåâñêîãî ßí Ñàïåãà, êàê âèäíî èç Ðîñïèñè ñáîðà îáðî÷íûõ äðîâ è óãëÿ êîíöà 1608 – íà÷àëà 1609 ã. (¹ 427), êîíòðîëèðîâàë äåâÿòü èç òðèäöàòè ïÿòè âîëîñòåé Çàìîñêîâíîé ïîëîâèíû Ìîñêîâñêîãî óåçäà. Ýòèì ìîæíî îáúÿñíèòü íàïèñàíèå äâåíàäöàòè îáíàðóæåííûõ â êàíöåëÿðèè ãåòìàíà äîêóìåíòîâ, îòðàçèâøèõ âçàèìîîòíîøåíèå òóøèíöåâ ñ çåìöàìè Ìîñêîâñêîãî óåçäà: ïÿòè âîëîñòåé äâîðöîâûõ Áðàòîøèíî è Îëåøíÿ, Òàéíèíñêîé, Çàãàðñêîé, Ñåëåíñêîé, Ãóñëèöêîé, ïàòðèàðøåé – Ñåíåññêîé è Òðîèöå–

174

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ – Âîõîíñêîé.  Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè óïîìèíàþòñÿ åùå òðè äîíåñåíèÿ 296 .  ñåíòÿáðå 1608 ã., ïîñëå ïðîðûâà òóøèíöåâ â Çàìîñêîâüå, ìåñòíûå êðåñòüÿíå, âèäèìî, îïàñàÿñü, ÷òî ñ íèìè îáîéäóòñÿ êàê ñ âðàãàìè, ïîïûòàëèñü îáåçîïàñèòü ñåáÿ, ñåìüè è èìóùåñòâî ïðèñÿãîé ñàìîçâàíöó. Ÿ òåêñò ñîõðàíèëñÿ â êðåñòîïðèâîäíîé çàïèñè äåòåé áîÿðñêèõ è êðåñòüÿí ïàòðèàðøåé Ñåíåññêîé âîëîñòè (¹ 426). Îíè «çà âñåõ ìåñò, ÷òî íè åñòü â Ñåíåñcêèå, êðåñò öåëîâàëè öàðþ-ãîñóäàðþ è âåëèêîìó êíÿçþ Äìèòðèþ Èâàíîâè÷ó». Ñòàðîñòà Æäàí Àëåêñååâ è öåëîâàëüíèê Èëëàðèîí Ìèòðîôàíîâ â ÷åëîáèòíîé (¹ 424), èçúÿâëÿÿ îò èìåíè âñåõ êðåñòüÿí äâîðöîâîé Ñåëåíñêîé âîëîñòè ãîòîâíîñòü ïðèíåñòè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II, â êîíöå ÷åëîáèòíîé óêàçàëè: «À ìû òåáå, ãîñóäàðþ, íå èçìåííèêè». Àíàëîãè÷íûì îáðàçîì ïîñòóïèëè ñòàðîñòà Ñåðãåé Àëåêñååâ, öåëîâàëüíèêè Ðîäèîí Âàñèëüåâ, Àíöèôåð Àíäðååâ, Èâàí Äàâûäîâ è êðåñòüÿíå äâîðöîâîé âîëîñòè Çàãàðüå.  êîíöå ÷åëîáèòíîé îíè îáðàòèëèñü ê Ëæåäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé, êîòîðàÿ îáíàðóæèâàåò åùå îäíî âàæíîå îáñòîÿòåëüñòâî, ïîäòîëêíóâøåå çåìöåâ ê ïðèíÿòèþ ýòîãî ðåøåíèÿ: «Âåëè, ãîñóäàðü, íàñ îò ìîñêîâñêèõ çàãîíùèêîâ îáîðîíÿòè, à ìû, ãîñóäàðü, îò ìîñêîâñêèõ çàãîíùèêîâ âêîíåö ïîãèáëè: âûãðàáèëè, ãîñóäàðü, õëåá, è æèâîò, è ïëàòüå, è ëþäåé, ãîñóäàðü, æãóòü è ïûòàþò äåíåã!» (¹ 425). Ñ. Äûíäîâ è êðåñòüÿíå ñåë Ãðåáåíîâî è Áðàòîøèíî â îòïèñêå ðîòìèñòðó È. Ìèðñêîìó ïðÿìî ãîâîðèëè: «Âñåõ âåëåë ìîñêîâñêèé Øóáèí è âîåâàòè» (¹ 433). Óòðàòèâ êîíòðîëü íàä Ïîäìîñêîâüåì, ïðàâèòåëüñòâåííûå ñèëû, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò äîêóìåíòû, çàíÿëèñü îòêðîâåííûì ãðàáåæîì è ïðåâðàòèëè æèòåëåé ìåñòíûõ ñåë è äåðåâåíü â ñâîèõ âðàãîâ. Êðåñòüÿíå çàÿâèëè ñàìîçâàíöó: «...ðàäè çà òîáÿ, ãîñóäàðÿ... Áîãà ìîëèòè è ãîëîâû ñâîè êëàñòè, è ñâîèìè ìàëûìè äåòüìè». È ýòî áûëè íå ïðîñòî ñëîâà. Ìåñòíûå æèòåëè, ïî äàííûì äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè, ïåðåõâàòûâàëè ìîñêîâñêèõ ãîíöîâ. Ê ïðèìåðó, áðàòîøèíñêèå êðåñòüÿíå â ñâîåé îòïèñêå (¹ 429) ñîîáùèëè, ÷òî çàõâàòèëè òðîèöêîãî ñëóãó è ñûíà áîÿðñêîãî ñ ïèñüìàìè ïðèâåðæåíöåâ Â. Øóéñêîãî; âî–

175

–

Ðàçäåë 3

õîíñêèå êðåñòüÿíå â îòïèñêå 17 (27) àïðåëÿ 1609 ã. (¹ 431) èçâåñòèëè ß. Ñàïåãó, ÷òî ïëåíèëè ìîñêîâñêèõ ñîòíèêîâ ñ ãðàìîòàìè. Ìåñòíûå êðåñòüÿíå äåðæàëè òóøèíöåâ â êóðñå âñåõ ïåðåäâèæåíèé ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê. Íàïðèìåð, â ìàå 1609 ã. êðåñòüÿíå Âîõîíñêîé, Çàãàðñêîé è Ñåíåññêîé âîëîñòåé â ñâîåé îòïèñêå (¹ 432) ïðåäóïðåäèëè ß. Ñàïåãó: èç Âëàäèìèðà ê Ìîñêâå «âîäîþ è áåðåãîì» èäåò êðóïíûé ïðàâèòåëüñòâåííûé îòðÿä «ñ êàçíîþ», à òàêæå çàïðîñèëè ïîìîùè, ÷òîáû ïåðåõâàòèòü âðàãîâ íà Âîõîíñêîé çàñòàâå. Áðàòîøèíñêèå êðåñòüÿíå íåîäíîêðàòíî ïðåäóïðåæäàëè ñàïåæèíöåâ îá îòïðàâêå ýêñïåäèöèîííûõ îòðÿäîâ èç Ìîñêâû. Òóøèíöû ïîñòàðàëèñü èçâëå÷ü ìàêñèìàëüíûå âûãîäû èç ñîçäàâøåéñÿ ñèòóàöèè.  ïîäìîñêîâíûå âîëîñòè áûëè íàçíà÷åíû «äîáðûå ïðèñòàâû», êîòîðûå, â îòëè÷èå îò ïðàâèòåëåé äðóãèõ óåçäîâ, àêòèâíî ñîòðóäíè÷àëè ñ ìåñòíûì íàñåëåíèåì è ïîìîãàëè áîðîòüñÿ ñ ãðàáèòåëÿìè (¹ 430–432). Èñòî÷íèêè íå ñîäåðæàò äàííûõ î ïåðåäà÷å ïîäìîñêîâíûõ âîëîñòåé â «ïðèñòàâñòâà» ïîëêàì è ðîòàì íàåìíîãî âîéñêà. Ïðîñüáû æèòåëåé îáû÷íî óäîâëåòâîðÿëèñü. Òàê, ïîï Òðîèöêîé öåðêâè Ìèíÿé èç ñåëà Áîëòèíà Òàéíèíñêîé âîëîñòè, îáðàòèâøèñü ê Ëæåäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé î æàëîâàíüå, êàê âèäíî èç ïîìåòû íà åãî îòïèñêå (¹ 428), ïîëó÷èë ïî ðàñïîðÿæåíèþ ß. Ñàïåãè ó åãî êàçíà÷åÿ Ëàòàâñêîãî 2 ðóáëÿ. Ïîëèòèêà òóøèíñêîãî ðóêîâîäñòâà â îòíîøåíèè íàñåëåíèÿ Ïîäìîñêîâüÿ ïîìîãëà åìó íå òîëüêî çàðó÷èòüñÿ ïîääåðæêîé ìåñòíûõ çåìöåâ, íî è ïîëó÷èòü îò íèõ âîåííóþ ïîìîùü. Âðàæäåáíîå îòíîøåíèå íàñåëåíèÿ Ïîäìîñêîâüÿ ê ïðàâèòåëüñòâó âñåðüåç îáåñïîêîèëî Â. Øóéñêîãî è åãî îêðóæåíèå, òàê êàê, áëàãîäàðÿ ïîìîùè êðåñòüÿí, ïîä óãðîçîé îêàçàëîñü ñíàáæåíèå Ìîñêâû ïðîäîâîëüñòâèåì ïî Êîëîìåíñêîé äîðîãå. «Óâåùåâàòåëüíàÿ ãðàìîòà òðîèöêèõ âëàñòåé êðåñòüÿíàì Âîõîíñêîé âîëîñòè» (¹ 317) è «Íàêàçíàÿ ïàìÿòü Êîëîìåíñêîãî âîåâîäû Ñ. Ì. Ãëåáîâà Ì. Åâëàõîâó» (¹ 336) ïîêàçûâàþò, ÷òî ìîñêîâñêîå ðóêîâîäñòâî ïîïûòàëîñü äåéñòâîâàòü ìåòîäîì êíóòà è ïðÿíèêà. Îíè ñîîáùàëè æèòåëÿì Ïîäìîñêîâüÿ îá óñïåõàõ êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî è çåì–

176

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

ñêèõ îïîë÷åíèé Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ, ïðèçûâàëè ïðèíåñòè ïîâèííóþ öàðþ Âàñèëèþ, êîòîðûé îáåùàë èì âèíû îòïóñòèòü.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå âëàñòè ãðîçèëè: «[ãîñóäàðü] âåëèò íà âàñ ïîñëàòè ðàòü ñâîþ ìíîãóþ è âåëèò âàñ ïëåíèòè è æå÷è äî îñíîâàíèÿ». Ïðèìå÷àòåëüíî âîñêëèöàíèå òðîèöêèõ âëàñòåé â èõ óâåùåâàòåëüíîé ãðàìîòå êðåñòüÿíàì Âîõîíñêîé âîëîñòè: «Ó Ìîñêâû íà ïîñàäå æèâåòå, à òàê ïëóòàåòå?!» Îäíàêî ýòà ðèòîðèêà, ñóäÿ ïî äàííûì äîêóìåíòîâ, ìàëî ïîìîãàëà. Ïîäìîñêîâíûå æèòåëè ïðåäïî÷èòàëè ïîääåðæèâàòü òóøèíöåâ.  äîðåâîëþöèîííîé ëèòåðàòóðå íà îñíîâå äàííûõ «Íîâîãî ëåòîïèñöà» ñëîæèëîñü ìíåíèå, ÷òî â ðàçîðåííûõ âîéíîé âîëîñòÿõ Ïîäìîñêîâüÿ â 1609 ã. îáðàçîâàëèñü ìíîãî÷èñëåííûå øàéêè ðàçáîéíèêîâ, êîòîðûå âñêîðå îáúåäèíèëèñü âîêðóã àòàìàíà Èâàíà Ñàëêîâà – ìóæèêà èç Õàòóíñêîé âîëîñòè Çàìîñêîâíîé ïîëîâèíû Ìîñêîâñêîãî óåçäà. Èõ äåéñòâèÿ, ïî ìíåíèþ èññëåäîâàòåëåé, ñèëüíî íàïîìèíàëè äâèæåíèå «ðàçáîåâ» 1601–1603 ãîäîâ. Í. Ì. Êàðàìçèí äàæå íàçûâàë È. Ñàëêîâà âòîðûì Õëîïêîì 297 . È. Ñ. Øåïåëåâ èíà÷å èíòåðïðåòèðîâàë ñòàòüè «Íîâîãî ëåòîïèñöà» îá È. Ñàëêîâå. Èñòîðèê ïðèøåë ê âûâîäó, ÷òî äâèæåíèå ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì âîçíèêëî íåçàâèñèìî îò òóøèíñêèõ âëàñòåé è «åñòü íå ÷òî èíîå, êàê ñòèõèéíàÿ áîðüáà ñîöèàëüíûõ íèçîâ ãîðîäà è äåðåâíè ïðîòèâ áîÿðñêîãî ïðàâèòåëüñòâà»298. Äîêóìåíòàëüíûå èñòî÷íèêè èç Àðõèâà ß. Ñàïåãè ðèñóþò íåñêîëüêî èíóþ êàðòèíó. Îíè ïîêàçûâàþò, ÷òî ïîñòîÿííàÿ âîåííàÿ îïàñíîñòü âûíóäèëà çåìöåâ ïîäìîñêîâíûõ âîëîñòåé ñîçäàòü îòðÿäû îïîë÷åíèÿ, â êîòîðûå, ïîìèìî äâîðÿí, âõîäèëè «îõîò÷èå ëþäè» èç êðåñòüÿí, âåðñòàâøèõñÿ â êàçàêè (¹ 431). Ðóêîâîäèòåëü îäíîãî èç òàêèõ îòðÿäîâ â ñåëàõ Ãðåáåíîâî è Áðàòîøèíî Ñ. Äûíäîâ ëåòîì 1609 ã. ïðîñèë ïîìîùè ó ðîòìèñòðà È. Ìèðñêîãî äëÿ îòðàæåíèÿ êàðàòåëåé, âûøåäøèõ èç Ìîñêâû (¹ 433). Òàêèå æå îòðÿäû èç Âîõîíñêîé, Çàãàðñêîé è Ñåíåññêîé âîëîñòåé ñîðâàëè ïîïûòêó ïðàâèòåëüñòâåííîãî îòðÿäà èç Âëàäèìèðà ïðîðâàòüñÿ â ñòîëèöó (¹ 432). Ñîïîñòàâëåíèå ýòèõ íàáëþäåíèé ñ äàííûìè «Íîâîãî ëåòîïèñöà» ïî–

177

–

Ðàçäåë 3

êàçûâàåò, ÷òî «õàòóíñêèé ìóæèê» È. Ñàëêîâ ÿâëÿëñÿ êîìàíäèðîì îäíîãî èç òàêèõ îòðÿäîâ. Çàùèùàÿ ñâîè äåðåâíè è ñåëà, îòðÿäû ïîäìîñêîâíûõ îïîë÷åíèé äåéñòâèòåëüíî âåëè áîðüáó ñ ìîñêîâñêèìè öàðåì è áîÿðàìè, íî âðÿä ëè ýòó áîðüáó ìîæíî íàçâàòü êëàññîâîé. Îíè «ñëóæèëè» òóøèíñêîìó öàðþ è áîÿðàì, êîòîðûå èõ «îáåðåãàëè» îò «èçìåííèêîâ» ìîñêîâñêîãî öàðÿ è áîÿð. Íèêàêèõ ñóùåñòâåííûõ èçìåíåíèé â ñîöèàëüíîì ñòàòóñå ïîäìîñêîâíûõ çåìöåâ íå ïðîèçîøëî. Òóøèíñêèé Âîð íå ñîáèðàëñÿ áûòü íàðîäíûì öàðåì è æàëîâàòü ïîäìîñêîâíûõ êðåñòüÿí çåìëåé, òðàâîé è âîäîé «áåçäàííî è áåñïîøëèííî». Äà îíè ýòîãî è íå òðåáîâàëè. Ñàìîçâàíåö â ñâîåé ïîëèòèêå ïî êðåñòüÿíñêîìó âîïðîñó äåéñòâîâàë ïîäîáíî «ïðèðîæäåííûì» ìîñêîâñêèì ãîñóäàðÿì. Ê ïðèìåðó, â àïðåëå 1609 ã. öàðèê ïîæàëîâàë äâîðöîâóþ Ñåëåíñêóþ âîëîñòü äâîðÿíèíó Âàñèëèþ Äàâûäîâó è åãî áðàòó (¹ 430). Ýòî âûçâàëî îñòðîå íåäîâîëüñòâî êðåñòüÿí. Îíè íàîòðåç îòêàçàëèñü âåðèòü ïðåäúÿâëåííîé äâîðÿíàìè æàëîâàííîé ãðàìîòå ñàìîçâàíöà è íåñòè ïîâèííîñòè â èõ ïîëüçó. Áðàòüÿì ïðèøëîñü îáðàùàòüñÿ çà ïîääåðæêîé ê ãåòìàíó ß. Ñàïåãå. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî òîëüêî ïîñëå ðàçãðîìà îòðÿäîâ È. Ñàëêîâà â êîíöå 1609 ã. æèòåëè ïîäìîñêîâíûõ ñåë è äåðåâåíü, âåðîÿòíî, ðàçóâåðèâøèñü â ñïîñîáíîñòè òóøèíöåâ ïðîòèâîñòîÿòü ïðàâèòåëüñòâåííûì ñèëàì, ïðèíåñëè ïîâèííóþ Â. Øóéñêîìó. Öåëîâàë êðåñò Ìîñêîâñêîìó öàðþ è È. Ñàëêîâ ñ îñòàòêàìè ñâîåãî îòðÿäà.  ïîñëåäóþùèõ ñîáûòèÿõ Ñìóòû ïîäìîñêîâíûå äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå íåèçìåííî ïîääåðæèâàëè äâèæåíèå çåìñêèõ îïîë÷åíèé, çà ÷òî ñèëüíî ïîñòðàäàëè âî âðåìÿ áîåâ çà Ìîñêâó â 1611– 1612 ãîäàõ. Òàêèì îáðàçîì, êîìïëåêñíûé àíàëèç ÷åëîáèòíûõ è îòïèñîê èç Ìîñêîâñêîãî óåçäà, îáíàðóæåííûõ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, ïîçâîëÿåò âíåñòè ñóùåñòâåííûå óòî÷íåíèÿ â ñëîæèâøèåñÿ â ëèòåðàòóðå ïðåäñòàâëåíèÿ îá ó÷àñòèè ïîäìîñêîâíûõ êðåñòüÿí â ñîáûòèÿõ Ñìóòû 1608–1609 ãîäîâ.

–

178

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Òàáëèöà 3.4 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

4

424 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû Ñå- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.174. Îï. 2. ëåíñêîé âîëîñòè Åä. õð. 287 Æ. Àëåêñååâà ñ öåëîâàëüíèêàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ èçúÿâëåíèåì ãîòîâíîñòè ïðèíåñòè ïðèñÿãó 425 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû äâîð- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. öîâîé âîëîñòè Çàãàðüå Ñ. Ê.174. Îï. 2. Åä. õð. 295 Àëåêñååâà ñ öåëîâàëüíèêàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ èçúÿâëåíèåì ãîòîâíîñòè ïðèíåñòè ïðèñÿãó SRSRB. 426 Êðåñòîïðèâîäíàÿ çàïèñü íà E. 8610 (1). âåðíîñòü Ëæ åäìèòðèþ II äå¹ 14 òåé áîÿðñêèõ è êðåñòüÿí ïàòðèàðøåé Ñåíåññêîé âîëîñòè ÑÕ.19 427 Ðîñïèñü ñáîðîâ îáðî÷íûõ äðîâ è óãëÿ ñ Çàìîñêîâíûõ âîëîñòåé Ìîñêîâñêîãî óåçäà 428 ×åëîáèòíàÿ äâîðöîâîãî ñåëà ÀÈ. Ò. 2. Áîëòèíà ïîïà Ìèíû Ëæ å¹ 126 äìèòðèþ II î æ àëîâàíüå SRSRB. 429 ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿí ñåëà E. 8610 (1). Áðàòîøèíà Ò. ßêîâëåâà ñ òî¹ 100 âàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II î íàãðàäå çà ïîèìêó ãîíöîâ ÑÕ.12.39 430 Îòïèñêà âûáîðíîãî äâîðÿíèíà Â. Äàâûäîâà ß. Ñàïåãå ñ æ àëîáîé íà Ä. Èâàíîâà, ïðèçâàâøåãî êðåñòüÿí Ñåëåíñêîé âîëîñòè ê íåïîâèíîâåíèþ íîâûì âëàäåëüöàì SRSRB. 431 Îòïèñêà êðåñòüÿí ÂîõîíE. 8610 (1). ñêîé âîëîñòè Ëæ åäìèòðèþ II ¹ 10 è ß. Ñàïåãå î ïîèìêå ãîíöîâ ñ ãðàìîòàìè èç Ìîñêâû

–

179

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Ñåíòÿáðü 1608 ã.299

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Ñåíòÿáðü 1608 ã.300

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

17 (27).12 Íå èç- Íå óïîìè1608 ã. âåñòíî íàåòñÿ

Êîíåö 1609 ã.301

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Âåñíà 1609 ã.302

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Âåñíà 1609 ã.303

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

2 (12).04 1609 ã.304

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

11(21) àïðåëÿ 1609 ã.

Íå èç- Íå óïîìèâåñòíî íàåòñÿ

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.4 1

2

3

4

5

6

6 (16).05 Sapieha. 432 Îòïèñêà ïðèñòàâîâ, ñòàðîñò ÑÕ.40 Ìàé 1609 ã. 1609 ã. S. 219 è êðåñòüÿí Âîõîíñêîé, Ñåíåññêîé è Çàãàðñêîé âîëîñòåé Ëæ åäìèòðèþ II è ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò âëàäèìèðöåâ, êîòîðûå èäóò ê Ìîñêâå 9 (19).07 Êðèêñèí. 433 Îòïèñêà Ñ. Äûíäîâà ðîò- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Èþëü 1609 ã. 1609 ã. Ñ. 161 ìèñòðó È. Ìèðñêîìó èç ñåë Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 403 Áðàòîøèíî è Ãðåáíåâî ñ ïðîñüîé ïðèñëàòü ðîòó íàåìíèêîâ äëÿ áîðüáû ñ ìîñêâè÷àìè 434 Äîíåñåíèå ëàçóò÷èêîâ î íà- Íå íàéäåíû Íå èçâåñò- 10 (20).07 Êðèêñèí. 1609 ã. ïàäåíèè ïðàâèòåëüñòâåííîíî Ñ. 162 ãî îòðÿäà íà ñ. Áðàòîøèíî 435 Äîíåñåíèå î âûñòóïëåíèè 23.07 Sapieha. Íå íàéäåíû Íå èçâåñò(2.08) S. 230 êí. Â. Ô. Ìîñàëüñêîãî â ïîíî 1609 ã. õîä èç Ìîñêâû 436 Äîíåñåíèå èç Áðàòîøèíà 21.10 Íå íàéäåíû Íå èçâåñòÊðèêñèí. (1.09) íî Ñ. 163 1609 ã.

3.5. Îòïèñêè ìóðîìñêèõ âîåâîä Ìóðîìñêèé óåçä íàõîäèëñÿ ïîä âëàñòüþ òóøèíöåâ ïÿòü ñ ëèøíèì ìåñÿöåâ: ñ êîíöà îêòÿáðÿ 1608 ã. ïî ìàðò 1609 ãîäà. Èññëåäîâàòåëÿì óäàëîñü îòûñêàòü òîëüêî òðè îòïèñêè ìóðîìñêèõ âîåâîä ß. Ñàïåãå. Ýòî íå ñëó÷àéíî. Ìóðîìöû, êàê âèäíî èç îòïèñêè ìåñòíûõ âîåâîä ñàìîçâàíöó, òàê æå êàê è âëàäèìèðöû, ïðåäïî÷èòàëè ïîääåðæèâàòü ñâÿçü ñ Òóøèíîì íàïðÿìóþ ÷åðåç Ìîñêîâñêèé óåçä, ìèíóÿ ëàãåðÿ ó Òðîèöû (¹ 437). Èìåííî ïîýòîìó â Äíåâíèêå ãåòìàíà ïðàêòè÷åñêè íåò óïîìèíàíèé î ïîëó÷åíèè ïèñåì èç Ìóðîìà. Îäíàêî çíà÷èòåëüíûé ìàññèâ èíôîðìàöèè î ìóðîìñêèõ äåëàõ ñîäåðæèòñÿ â îòïèñêàõ âëàäèìèðñêîãî è ñóçäàëüñêèõ âîåâîä. Ìóðîìöû, ñóäÿ ïî ñîäåðæàíèþ îòïèñîê îêîëüíè÷åãî È. È. Ãîäóíîâà ß. Ñàïåãå (¹ 144), âûæèäàëè íåñêîëüêî íåäåëü è ïðèíåñëè ïðèñÿãó Âîðó, òîëüêî ïîëó÷èâ èçâåñòèå èç Âëà–

180

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

äèìèðà î ðàçãðîìå îòðÿäîâ çàìîñêîâíûõ äâîðÿí ó Ðîñòîâà è êðåñòíîì öåëîâàíèè âëàäèìèðöåâ ñàìîçâàíöó. Îáñòîÿòåëüñòâà ïåðåõîäà ãîðîäà íà ñòîðîíó ñàìîçâàíöà íå èçâåñòíû. Ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè íè÷åãî íå ñîîáùàþò â Äíåâíèêå î ïðèáûòèè â ëàãåðÿ ó Òðîèöû ïîñîëüñòâà ìóðîìöåâ. Åñëè èìåòü â âèäó ïèñüìà È. È. Ãîäóíîâà, ìóðîìñêèå ïðåäñòàâèòåëè âõîäèëè â ïîñîëüñòâî âëàäèìèðöåâ, êîòîðîå ïîáûâàëî ó ß. Ñàïåãè 23 îêòÿáðÿ (2 íîÿáðÿ) 1608 ãîäà 305. Ëæåäìèòðèé II íàïðàâèë â Ìóðîì æèëüöà Íèêèôîðà Ïëåùååâà è âûáîðíîãî äâîðÿíèíà âëàäèìèðöà Êàðïà Íàâàëêèíà. Ñðàçó æå íà÷àëèñü ñáîðû íàëîãîâ â ïîëüçó ñàìîçâàíöà. Ìóðîìñêèå âîåâîäû, êàê âèäíî èç èõ íîÿáðüñêîé îòïèñêè ß. Ñàïåãå (¹ 221), ñîáðàëè ñ ßðîïîë÷åñêîé âîëîñòè ïî 80 ðóáëåé ñ ñîõè. Çäåñü èõ ïðèêàç÷èêè ñòîëêíóëèñü ñ ïðèñëàííûìè èç Âëàäèìèðà ðîòìèñòðîì À. Ñîáîëåâñêèì, ïàíîì Ì. Ìèùåðñêèì è äåòüìè áîÿðñêèìè Ì. Áîëîòîâñêèì è À. Ôèëèìîíîâûì, êîòîðûå âçèìàëè ñ êðåñòüÿí äâîðöîâîé âîëîñòè «ñ íîñà ïî äåâÿòè àëòûí» è, çàòåÿâ ïîâòîðíîå êðåñòíîå öåëîâàíèå «öàðþ Äìèòðèþ» â Ìóðîìå, íà÷àëè ñîáèðàòü äåíüãè ñ ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí «äëÿ ñâîåå êîðûñòè». Í. Þ. Ïëåùååâ è Ê. Íàâàëêèí æàëîâàëèñü ñàìîçâàíöó: «Äåíãè ïðàâèì äåíü, à â íî÷ü â òþðüìó ìå÷åì, à îíå îòíèìàþòñÿ ðàçîðåíèåì Ìèõàéëîì Ìåùåðñêèì...» (¹ 437). Äîêóìåíò ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî äåéñòâèÿ òóøèíöåâ â Ìóðîìå ìàëî ÷åì îòëè÷àëèñü îò òîãî, ÷òî òâîðèëîñü â äðóãèõ óåçäàõ Çàìîñêîâüÿ, è ìåñòíûå æèòåëè â ïîëíîé ìåðå ïîçíàëè âñå òÿãîñòè è óíèæåíèÿ, êîòîðûå ïðèíåñëà èì íîâàÿ âëàñòü.  êîíöå íîÿáðÿ – íà÷àëå äåêàáðÿ 1608 ã., êîãäà íèæåãîðîäöû îòêðûòî âûñòóïèëè ïðîòèâ òóøèíöåâ, ëèíèÿ ïðîòèâîñòîÿíèÿ ìåæäó ïðàâèòåëüñòâåííûìè ñèëàìè è òóøèíöàìè ïðîëåãëà ïî ãðàíèöàì Ìóðîìñêîãî óåçäà. Èç ëàãåðåé â Òóøèíî è ó Òðîèöû ñþäà áûëè íàïðàâëåíû çíà÷èòåëüíûå âîèíñêèå ñèëû, ñîäåðæàíèå êîòîðûõ ëåãëî äîïîëíèòåëüíûì áðåìåíåì íà ìåñòíîå ïîäàòíîå íàñåëåíèå. Èìåííî ïîýòîìó, êîãäà íèæåãîðîäöû â äåêàáðå 1608 ã. íàíåñëè ðÿä ïîðàæåíèé òóøèíöàì, ìåñòíîå íàñåëåíèå àêòèâíî ïîääåðæàëî ïðàâèòåëüñòâåííûå îòðÿäû (¹ 360– 361, 392) 306. Óñïåõ íèæåãîðîäöåâ ñîçäàë íåïîñðåäñòâåííóþ óã–

181

–

Ðàçäåë 3

ðîçó òóøèíñêîé âëàñòè â Ìóðîìå. Í. Ïëåùååâ è Ê. Íàâàëêèí ðåøèëè îáðàòèòüñÿ çà ïîìîùüþ ê ß. Ñàïåãå.  ñâîåé îòïèñêå îò 7 (17) äåêàáðÿ 1608 ã. (¹ 438) îíè ïîäðîáíî îïèñàëè õîä áîåâ ó Íèæíåãî, ïðèëîæèâ äëÿ ïîäòâåðæäåíèÿ ñâîèõ ñëîâ ê ïîñëàíèþ ïåðåõâà÷åííûå íàêàçíûå ïàìÿòè è îòïèñêè íèæåãîðîäñêèõ âîåâîä (¹ 359–360). Ð. Ðîæèíñêèé è ß. Ñàïåãà íàïðàâèëè ïðîòèâ íèæåãîðîäöåâ êí. Ñ. Âÿçåìñêîãî ñ ðóññêèìè äâîðÿíàìè è êàçàêàìè, êîòîðûé â íà÷àëå ÿíâàðÿ 1609 ã. âíîâü áûë íàãîëîâó ðàçáèò íèæåãîðîäöàìè. Ïðîèñøåäøåå âíîâü âûçâàëî ïàíèêó ó òóøèíñêèõ âëàñòåé Ìóðîìà è Âëàäèìèðà, òóøèíñêèå âîåâîäû âñåðüåç îïàñàëèñü, ÷òî ïîñëå îäåðæàííîé ïîáåäû íèæåãîðîäöû ïðåäïðèìóò íàñòóïëåíèå íà Ìóðîì è Âëàäèìèð è óìîëÿëè ß. Ñàïåãó ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå (¹ 439), íî îïàñåíèÿ îêàçàëèñü íàïðàñíûìè. Íèæåãîðîäöû èñïîëüçîâàëè âñå ñâîè ðåçåðâû äëÿ îêàçàíèÿ ïîìîùè çåìöàì Þðüåâöà-Ïîâîëüñêîãî, Ëóõà è Øóè 307. Ñ íàñòóïëåíèåì âåñíû, â êîíöå ôåâðàëÿ - íà÷àëå ìàðòà 1609 ã., Ô. È. Øåðåìåòåâ è åãî âîéñêà íàíåñëè ïîðàæåíèå îòðÿäàì òàòàð, ìîðäâû, ÷åðåìèñîâ ó ×åáîêñàð è âîçîáíîâèëè äâèæåíèå ïî Âîëãå ê Íèæíåìó Íîâãîðîäó. Ïåðåäîâûå ïðàâèòåëüñòâåííûå îòðÿäû, çåìñêèå îïîë÷åíèÿ è èõ ñîþçíèêè íîãàè íàíåñëè ñåðüåçíûå óäàðû ïî òóøèíöàì 308. 18 (28) ìàðòà 1609 ã. æèòåëè Ìóðîìà âîññòàëè ïðîòèâ òóøèíöåâ è öåëîâàëè êðåñò Â. Øóéñêîìó (¹ 400, 544). Ï. Ã. Ëþáîìèðîâ ïîëàãàë, ÷òî ìóðîìöû âîññòàëè, óçíàâ î ïðèáëèæåíèè ê ãîðîäó íèæåãîðîäöåâ 309. Ïî äàííûì Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà, âîññòàíèå â Ìóðîìå ïðîèçîøëî âñëåäñòâèå ãðàáåæåé è áåñ÷èíñòâ, ó÷èíåííûõ â ãîðîäå è óåçäå íàõîäèâøèìñÿ çäåñü ðîòìèñòðîì À. Êðóïêîé è åãî ñîëäàòàìè (¹ 400). Îòðÿä íèæåãîðîäñêîãî âîåâîäû À. Ñ. Àëÿáüåâà ïîÿâèëñÿ â Ìóðîìå óæå ïîñëå âîññòàíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ. Íåñëó÷àéíî ìóðîìöû óäîñòîèëèñü îñîáîé öàðñêîé ïîõâàëüíîé ãðàìîòû (¹ 247). Ïîñëåäîâàâøåå âñêîðå âîññòàíèå íàðîäà âî Âëàäèìèðå ïðèâåëî ê òîìó, ÷òî ñ ìàðòà 1609 ïî íà÷àëî 1610 ã. ýòîò ãîðîä ñòàë ãëàâíîé áàçîé ïðàâèòåëüñòâåííûõ îòðÿäîâ â èõ áîðüáå ñ ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà. Ìóðîì ïåðåñòàë èíòåðåñîâàòü ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè, è ñâåäåíèÿ îá ýòîì ãîðîäå èñ÷åçëè èç Äíåâíèêà. –

182

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Àíàëèç ìóðîìñêèõ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî, íåñìîòðÿ íà èõ ìàëî÷èñëåííîñòü, îíè îõâàòûâàþò ïî÷òè âåñü ïåðèîä âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ: íîÿáðü – äåêàáðü 1608 ã. è ÿíâàðü 1609 ãîäà. Âàæíûå äîïîëíèòåëüíûå ñâåäåíèÿ íà ýòîò ñ÷åò ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç ìàòåðèàëîâ äðóãèõ ôîíäîâ Àðõèâà ãåòìàíà: Âëàäèìèðñêîãî, Íèæåãîðîäñêîãî è Ñóçäàëüñêîãî, ÷òî ïîçâîëÿåò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü õîä ñîáûòèé â ãîðîäå è óåçäå â 1608– 1609 ãîäàõ. Òàáëèöà 3.5

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

437 Îòïèñêà ìóðîìñêèõ âîå- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ïîñëå Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ âîä Í. Ïëåùååâà è Ê. Íà- Ê. 124. Îï. 1. 5 (25).11 Åä. õð. 206 1608 ã. âàëêèíà Ëæ åäìèòðèþ II î ñáîðå íàëîãîâ â Ìóðîìå, Ãîðîõîâöå è Àðçàìàñå 7 (17).12 Íå èçâåñò- Íå óïîìèÑÕ.12.25 438 Îòïèñêà ìóðîìñêèõ âîåâîä Í. Ïëåùååâà è Ê. Íà1608 ã. íî íàåòñÿ âàëêèíà ß. Ñàïåãå îá èçìåíå Ëæ åäìèòðèþ II Íèæ íåãî Íîâãîðîäà, Áàëàõíû è Ïàâëîâà îñòðîãà 8 (18).01 11 (21).01 ÀÈ. Ò. 2. ÀÈ. Ò. 2. 439 Îòïèñêà ìóðîìñêèõ âîå1609 ã. ¹ 134. ¹ 131. âîä Í. Ïëåùååâà è Ê. Íà1609 ã. âî Âëàäè- Ñ. 156–157 âàëêèíà ß. Ñàïåãå î ðàçÑ. 155 ãðîìå òóøèíñêèõ îòðÿäîâ ìèðå ó Íèæ íåãî Íîâãîðîäà

3.6. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè æèòåëåé Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî è Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà Ïåðåÿñëàâñêèé óåçä ðàñïîëàãàëñÿ â íåïîñðåäñòâåííîé áëèçîñòè îò ëàãåðåé ß. Ñàïåãè è À. Ëèñîâñêîãî ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ïîýòîìó â Àðõèâå ß. Ñàïåãè îòëîæèëîñü íàèáîëüøåå ÷èñëî îòïèñîê è ÷åëîáèòíûõ åãî æèòåëåé, à â Äíåâíèêå è äðóãèõ áóìàãàõ ãåòìàíà èìåþòñÿ ìíîãî÷èñëåííûå óïîìè–

183

–

Ðàçäåë 3

íàíèÿ î õîäå äåë â ýòîì óåçäå. Ñîõðàíèâøèåñÿ ïåðåÿñëàâñêèå äîêóìåíòû ìîæíî ñãðóïïèðîâàòü ñëåäóþùèì îáðàçîì: 1) ýòî îòïèñêè èç Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî (¹ 441–456); 2) Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû è Ñëîáîäñêîé âîëîñòè (¹ 458–462); 3) äâîðöîâûõ âîëîñòåé: Àðãóíîâñêîé (¹ 466–467), Çàêóáåæñêîé (¹ 468–471), Îêðóæíîé (¹ 472); 4) äâîðöîâûõ ñåë Âåðõíåäóáåíñêîãî (¹ 473–474), Êèíåëüñêîãî (¹ 476–477), Íèêèòñêîãî (¹ 478), Ðîæäåñòâåíñêîãî (¹ 479–482) ñòàíîâ è 5) Ïåðåÿñëàâñêîãî Êèðæà÷ñêîãî ìîíàñòûðÿ (¹ 484–487). Äîêóìåíòû ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ß. Ñàïåãà, ðàñïîëîæèâøèñü ëàãåðÿìè ó Òðîèöû, îòïðàâèë â ñîñåäíèé Ïåðåÿñëàâñêèé óåçä âìåñòå ñ îòðÿäîì ïàíà Ãîëîâè÷à ôóðàæèðîâçàãîíùèêîâ äëÿ ñáîðà íåîáõîäèìûõ âîéñêó «êîðìîâ» (¹ 495). Ñàïåæèíöû âåëè ñåáÿ êàê íà âðàæåñêîé òåððèòîðèè. Íàñåëåíèå Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà ïîïûòàëîñü íàéòè ñïàñåíèå îò ãðàáåæåé è íàñèëèé, ïðèíåñÿ ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó. Ïåðâûìè öåëîâàëè êðåñò Âîðó 27 ñåíòÿáðÿ (7 îêòÿáðÿ) 1608 ã. æèòåëè Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû è ïðèëåãàþùèõ äâîðöîâûõ âîëîñòåé è ñòàíîâ 310. Æèòåëè Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî è îñòàëüíûõ ñòàíîâ óåçäà âûæèäàëè îêîëî ïîëóòîðà íåäåëü, íî, ïîäâåðãøèñü ãðàáåæàì, ê 7 (17) îêòÿáðÿ 1608 ã. òàêæå áûëè âûíóæäåíû öåëîâàòü êðåñò Âîðó 311 . Äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå ðàññ÷èòûâàëè, ÷òî òåïåðü íîâûå âëàñòè âîññòàíîâÿò ïîðÿäîê è ïðåêðàòÿò ãðàáåæè, íî èõ æäàëî ðàçî÷àðîâàíèå. Ïîñëå 25 ñåíòÿáðÿ (5 îêòÿáðÿ) 1608 ã. çàãîíùèêè ðàçîðèëè õðàìû è ïðåñòîëû â Ñåìèîíîâñêîì ìîíàñòûðå Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû (¹ 458). Êðåñòüÿíå äâîðöîâîé Àðãóíîâñêîé âîëîñòè ïèñàëè Ëæåäìèòðèþ II: Æèâîòû íàøè ïîãðàáèëè è ëîøàäè ïîèìàëè äî òâîåãî ãîñóäàðåâà êðåñòíîãî öîëîâàíèÿ è ïîñëå òâîåãî ãîñóäàðåâà êðåñòíîãî öîëîâàíèÿ. Ïðèåçæàëè òâîè æ ãîñóäàðåâû çàãîííûå ëþäè ÷åòûðå äåðåâíè óêðàèííûå îò Ìîñêîâñêîãî óåçäà ïîæãëè... æèâîòû èõ è ñòàòêè ïîèìàëè è ëîøàäè è æîí èõ æãëè è ïîçîðèëè.

 ýòîé ñèòóàöèè êðåñòüÿíå Àðãóíîâñêîé âîëîñòè âèäåëè âûõîä â òîì, ÷òîáû öàðü äàë èì «äîáðûõ ïðèêàç÷èêîâ», êî–

184

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

òîðûå áû èõ áåðåãëè (¹ 465). Ïîïðîñèëè ó ñàìîçâàíöà «ïðèñòàâîâ äëÿ áåðåæåíüÿ» è æèòåëè äðóãèõ âîëîñòåé è ñòàíîâ. Ïîÿâëåíèå ïðèñòàâîâ ìàëî ÷òî èçìåíèëî â ñóäüáå ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí. Ê ïðèìåðó, êðåñòüÿíå ñ. Ñâàòêîâà Âåðõíåäóáåíñêîãî ñòàíà æàëîâàëèñü ñàìîçâàíöó, ÷òî ïðèñòàâ èõ «íå áåðåæåò» (¹ 473). Íå ïîìîãëè ïðèñòàâû è êðåñòüÿíàì Çàêóáåæñêîé âîëîñòè (¹ 469–470). Íå çàùèòèë îò ãðàáåæåé êðåñòüÿí ñåë Àíäðååâñêîãî, Èðêîâà è Æåðäåâà Êèíåëüñêîãî ñòàíà ïðèñòàâ ïàí Ì. Çàâÿçñêèé (¹ 475). Íåêèé ïàí Àõîññêèé, íå ïîñëóøàâ ïðèñòàâà, îòîáðàë ó êðåñòüÿíèíà ñ. Àíäðååâñêîãî Ëåâêè ïîñëåäíþþ êëÿ÷ó (¹ 477). Ïðèñòàâ Àäàìîâè÷ ñàì âî ãëàâå áàíäû çàãîíùèêîâ çàíÿëñÿ ãðàáåæàìè è íàñèëèåì â ñîñåäíåì Þðüåâñêîì óåçäå (¹ 580). Ìîíàõè è êðåñòüÿíå Êèðæà÷ñêîãî ìîíàñòûðÿ òàêæå ñîîáùèëè ñàìîçâàíöó â ñâîåé ÷åëîáèòíîé, ÷òî çàãîííûå ëþäè ïðèñòàâà Ñòàíèñëàâà Ñòàìáðîâñêîãî ñ òîâàðèùè «áüþò è ñåêóò» (¹ 485). Àíàëîãè÷íàÿ ñèòóàöèÿ ñëîæèëàñü è â âîò÷èíàõ äðóãèõ ïåðåÿñëàâñêèõ ìîíàñòûðåé (¹ 28). Çåìëåâëàäåëüöû çàñûïàëè Ëæåäìèòðèÿ II è ß. Ñàïåãó ÷åëîáèòíûìè ñ ïðîñüáîé ïîñëàòü «äîáðîãî ïðèñòàâà» â èõ âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ, ÷òîáû çàùèòèòü èõ îò ãðàáåæà (¹ 155, 161, 168 è äð.). Ê êîíöó 1608 ã. â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå ãóáíûå è çåìñêèå ñòàðîñòû è öåëîâàëüíèêè óòðàòèëè ðåàëüíóþ âëàñòü. Îíà îêàçàëàñü â ðóêàõ ïðèñòàâîâ-èíîçåìöåâ. Âñëåä çà çàãîíùèêàìè â äåðåâíè è ñåëà Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà ïðèáûëè ïîñëàííûå öàðèêîì ïðèêàçíûå, êîòîðûå íà÷àëè ñîáèðàòü äåíüãè, ñòîëîâûå çàïàñû è êîíñêèå êîðìà â ïîëüçó òóøèíöåâ. Ñûí áîÿðñêèé Ê. Ìèëÿåâ è äîíñêèå êàçàêè â îêòÿáðå – íîÿáðå 1608 ã. âçûñêèâàëè ñ äâîðöîâûõ, ìîíàñòûðñêèõ, ïîìåñòíûõ è âîò÷èííûõ çåìåëü «íà öàðñêèé îáèõîä âèíà ãîðÿ÷åãî» (¹ 441, 475).  ðûáíûõ ñëîáîäàõ è ñåëàõ Ê. Ìèëÿåâ è åãî êàçàêè ñòîëêíóëèñü ñ äîâåðåííûìè ëèöàìè ß. Ñàïåãè, êîòîðûå ñîáèðàëè çàïàñû íà ãåòìàíà è íå äóìàëè âûïîëíÿòü ðàñïîðÿæåíèÿ Òóøèíñêîãî Âîðà (¹ 441). Ñûí áîÿðñêèé Ô. ×åðíöîâ, ðàññûëüùèê Ë. Òåïóðèí è öåëîâàëüíèê Ï. Ôðîëîâ ïî íàêàçó Âîðà áåçóñïåøíî ïûòàëèñü ñîáðàòü ñ äâîðöîâûõ è ìîíàñòûðñêèõ âîëîñòåé Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà –

185

–

Ðàçäåë 3

äåíüãè, «ñòîëîâûå è êîíñêèå êîðìû» íà ïàíñêèé îáèõîä (¹ 446, 472, 487). Ñáîðùèêè íàëîãîâ âçûñêèâàëè äåíüãè, êîðìà è òðåáîâàëè èñïîëíåíèÿ ïîâèííîñòåé áåç ó÷åòà ðåàëüíîé ñèòóàöèè â ñåëàõ è äåðåâíÿõ Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà. Êðåñòüÿíèí È. Ïåðøèí èç äåðåâíè Íàóìîâîé Ñëîáîäñêîé âîëîñòè ñåòîâàë, ÷òî ïðè ñáîðå êîðìîâ è èñïîëíåíèè ïîâèííîñòåé ñ êðåñòüÿí áðàëè ïîäàòè ïîâûòíî, à íå ïîäâîðíî.  ðåçóëüòàòå êðåñòüÿíå, ïîñòðàäàâøèå îò ãðàáåæåé çàãîíùèêîâ, äîëæíû áûëè ïëàòèòü â ïðåæíåì îáúåìå, íàðàâíå ñ êðåñòüÿíàìè, èçáåæàâøèìè ïîëíîãî ðàçîðåíèÿ (¹ 460). Àíàëîãè÷íàÿ ñèòóàöèÿ âîçíèêëà â ä. Áåëîçåðîâîé Ðîæäåñòâåíñêîãî ñòàíà, ãäå êðåñòüÿíèí Î. Ïàâëîâ, âçÿâøèé áûëî íà èæäèâåíèå ñåìüþ óáèòîãî è îãðàáëåííîãî çàãîíùèêàìè áðàòà, îêàçàëñÿ ïåðåä íåîáõîäèìîñòüþ ïëàòèòü ïîäàòè çà åãî ñåìüþ â ïîëíîì îáúåìå (¹ 481). Ðàçîðåííîå çàãîíùèêàìè íàñåëåíèå íå â ñîñòîÿíèè áûëî âûïëàòèòü òóøèíñêèì âëàñòÿì íè äåíåã, íè ñòîëîâûõ çàïàñîâ, íè êîíñêèõ êîðìîâ. Ïîõîäíàÿ êàíöåëÿðèÿ ß. Ñàïåãè áûëà çàâàëåíà àäðåñîâàííûìè ñàìîçâàíöó ÷åëîáèòíûìè ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí ñ ïðîñüáàìè îãðàäèòü èõ è ñåìüè îò íàñèëèé. Ïûòàÿñü ñïàñòèñü îò ãðàáåæåé, êðåñòüÿíå îïèñûâàëè ñàìîçâàíöó ðàçìåðû ïîñòèãøèõ èõ áåäñòâèé, íî íè÷åãî íå ïîìîãàëî (¹ 441, 445, 462, 467, 472, 475, 485–486). Ñëóãè íàåìíèêî⠖ ïàõîëèêè – ñïëîøü è ðÿäîì òîðãîâàëè íàãðàáëåííûì. Ñðåäè ðóññêèõ íàøëèñü ëþäè, êîòîðûå íå ïîãíóøàëèñü íàæèòüñÿ íà ÷óæîé áåäå è çàíÿëèñü ñêóïêîé íàãðàáëåííîãî çà áåñöåíîê. Îíè íå ïîäîçðåâàëè, ÷òî ýòî âñåãî ëèøü óëîâêà, ÷òîáû âûóäèòü ó «êîðûñòóþùèõñÿ» íàëè÷íûå äåíüãè. Êàê òîëüêî ïîêóïàòåëè äîñòàâëÿëè ïðèîáðåòåííûå òàêèì îáðàçîì ñêîò è èìóùåñòâî íà ñâîè ïîäâîðüÿ, îíè òóò æå ïîäâåðãàëèñü ãðàáåæàì ïàõîëèêîâ, êîòîðûå îòáèðàëè íå òîëüêî ïðèîáðåòåííîå, íî è õîçÿéñêîå èìóùåñòâî (¹ 445, 471). Î÷åíü ñêîðî ñëóãè èíîçåìíûõ ñîëäàò ñìåêíóëè, ÷òî èì íåçà÷åì îòäàâàòü íàãðàáëåííîå õîçÿåâàì, è ñòàëè ïðèñâàèâàòü âñå ñåáå.  ñ÷èòàííûå íåäåëè èõ ðàçðîçíåííûå îòðÿäû, ïîïîëíèâøèñü ðóññêèìè óãîëîâíèêàìè, ïðåâðàòèëèñü â ìíîãî÷èñëåííûå áàíäû, è âîëíà ðàçáîåâ çàõëåñòíóëà Çàìîñêîâüå 312. Ê ïðèìåðó, îäíà èç –

186

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

òàêèõ áàíä ðàçãðàáèëà Ïåðåÿñëàâñêèé Áîðèñîãëåáñêèé ìîíàñòûðü. Ó êðåñòüÿíèíà ä. Íàóìîâîé Ñëîáîäñêîé âîëîñòè È. Ïåðøèíà ÷åëÿäü ïàíîâ ðîòû Çàêðæåâñêîãî âûìó÷èëà 9 ðóáëåé (¹ 793). Íå îòñòàâàëè îò èíîçåìöåâ è íåêîòîðûå ðóññêèå. Áûâøèé ñâÿùåííèê Èðîäèîí èç Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû ó÷èíèë íàñòîÿùèé ãðàáåæ â Áîãîðîäèöêîì Êèðæàöêîì ìîíàñòûðå (¹ 484). Ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ, ïî ñâèäåòåëüñòâó ïîáûâàâøåãî òàì â êîíöå 1608 – íà÷àëå 1609 ã. À. Ðîæíÿòîâñêîãî, ïåðåñòàëè ïîñòóïàòü â ëàãåðÿ ó Òóøèíî è ó Òðîèöû â ïðåæíèõ îáúåìàõ, ÷òî ñèëüíî îáåñïîêîèëî íàåìíèêîâ. Äëÿ áîðüáû ñ áåãëûìè ïàõîëèêàìè äàæå áûëè îòïðàâëåíû ðîòû íàåìíèêîâ 313. Îäíàêî íå îíè, à íà÷àâøååñÿ â Ïîìîðüå è Çàìîñêîâüå íàðîäíîå äâèæåíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ ïîêîí÷èëî ñ ðàçáîéíèêàìè.  êîíöå 1608 ã., êîãäà èíîçåìíûå ñîëäàòû, ïî ïðåäëîæåíèþ ðîòìèñòðà Àíäðåÿ Ìëîöêîãî, äîáèëèñü ó ñàìîçâàíöà, ÷òîáû èõ ïðåäñòàâèòåëè ñîáèðàëè íàëîãè âìåñòå ñ ðóññêèìè, â Ïåðåÿñëàâñêèõ âîëîñòÿõ ïîÿâèëèñü íîâûå ñáîðùèêè íàëîãî⠖ èíîçåìöû 314.  íîÿáðå 1608 ã. ïîâåðåííûå ß. Ñàïåãè íåêèé ïàí Àëåêñàíäð è ðîòìèñòðû Ñèíüñêèé è À. Þøèçûöêèé âçûñêàëè äåíüãè è êîðìû íà ñàïåæèíñêîå âîéñêî ñ ïåðåÿñëàâñêèõ ìîíàñòûðåé (¹ 28).  äåêàáðå 1608 ã. äðóãîé ïîâåðåííûé ß. Ñàïåãè, Õ. Êîíâèíñêèé, îòîáðàë ó ïðèêàçíîãî È. Ðåäðèêîâà îêëàäíûå êíèãè, ÷òîáû ñîáðàòü âñå íåîáõîäèìîå äëÿ ñàïåæèíñêîãî âîéñêà (¹ 445–446). Çàòåì â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå ïîÿâèëèñü ïîñëàííûå èç Òóøèíà äëÿ ñáîðà íàëîãîâ ïàí ß. Ëîçîâñêèé, ñòðÿï÷èå Â. Í. Îðëîâ, Ê. Àíäðååâ è È. Äàíèëîâ. Èç äîêóìåíòîâ, îòëîæèâøèõñÿ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, âèäíî, ÷òî îíè âçûñêèâàëè äåíåæíûé íàëîã ïî 80 ðóá. ñ ñîõè (¹ 443, 461), ÷òî çíà÷èòåëüíî ïðåâûøàëî îáû÷íóþ íîðìó 315. Ðàçîðåííîå ãðàæäàíñêîé âîéíîé ïîäàòíîå íàñåëåíèå, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò ìíîãî÷èñëåííûå ÷åëîáèòíûå, áûëî íå â ñîñòîÿíèè óïëàòèòü ýòè íåïîìåðíûå íàëîãè. Ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå ïðîäàâàëè çà áåñöåíîê ñâîå èìóùåñòâî, äàâàëè êàáàëó íà ñåáÿ, æåí è äåòåé (¹ 442– 443, 461–462, 467). Îäíîâðåìåííî ñ ß. Ëîçîâñêèì è Â. Í. Îðëîâûì â Ïåðåÿñëàâëü ÿâèëñÿ Ô. Êîïíèí, êîòîðûé ïî ïðèêàçó öàðèêà ïðîèçâåë ïîáîðû â ïîëüçó òóøèíñêèõ êàçàêîâ (¹ 442). –

187

–

Ðàçäåë 3

À. Ë. Ñòàíèñëàâñêèé îáðàòèë âíèìàíèå íà ÷åëîáèòíóþ Ëæåäìèòðèþ II ïåðåÿñëàâöåâ ñ æàëîáîé íà äåéñòâèÿ «àòàìàíà» Ô. Êîïíèíà. Èññëåäîâàòåëü ñ÷èòàåò åå îäíèì èç öåííûõ ñâèäåòåëüñòâ «ìàññîâîãî ïîêàçà÷åíèÿ õîëîïîâ è êðåñòüÿí» â ïåðèîä áîðüáû Â. Øóéñêîãî ñ Ëæåäìèòðèåì II. Îïèðàÿñü íà íàáëþäåíèÿ Á. Ô. Ïîðøíåâà, èñòîðèê ïîëàãàåò, ÷òî ìåæäó óõîäîì êðåñòüÿí îò âëàäåëüöåâ è èõ âîññòàíèåì ñóùåñòâîâàëà ïðîìåæóòî÷íàÿ ôîðìà ñîöèàëüíîãî ïðîòåñòà – «ðàçáîéíè÷åñòâî». Íåñëó÷àéíî, ïî ìíåíèþ èññëåäîâàòåëÿ, «êàçàêè è ðàçáîéíèêè áûëè ïîä÷àñ äëÿ ñîâðåìåííèêîâ íåðàçëè÷èìû»316.  Àðõèâå ß. Ñàïåãè, ïîìèìî èñïîëüçîâàííîé À. Ë. Ñòàíèñëàâñêèì ÷åëîáèòíîé, èìåþòñÿ åùå òðè äîêóìåíòà, îòðàçèâøèõ äåÿòåëüíîñòü Ô. Í. Êîïíèíà è åãî òîâàðèùåé. Èç ÷åëîáèòíîé ïåðåÿñëàâöà Á. Ñ. Ëîäûãèíà ñëåäóåò, ÷òî îáåäíåâøèé ñûí áîÿðñêèé Ô. È. Êîïíèí ÿâèëñÿ â Ïåðåÿñëàâëü «ãîëîâîé êàçà÷üèì», à íå «àòàìàíîì», êàê óêàçàíî â ÷åëîáèòíîé ïåðåÿñëàâöåâ. Åãî äåéñòâèÿ, êàê âèäíî èç äîêóìåíòà, íå ÿâëÿëèñü ïðîñòûì ðàçáîåì.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå ñàìîçâàíåö âðÿä ëè ïîæàëîâàë áû åãî, âçÿâ åãî ìàòü êî äâîðó öàðèöû. Êàçà÷èé ãîëîâà, «êàçíÿ» ïåðåÿñëàâöå⠖ äâîðÿí, ïîñàäñêèõ è ïîïîâ, – âûêîëà÷èâàë äåíüãè íà ñîäåðæàíèå êàçà÷üåãî âîéñêà. Íà ýòîé ïî÷âå, êàê âèäíî èç àíàëèçèðóåìîãî òåêñòà, ó íåãî è âîçíèê êîíôëèêò ñ ïðèñëàííûìè èç Òóøèíà ñáîðùèêàìè íàëîãîâ äëÿ íàåìíîãî âîéñêà ß. Ëîçîâñêèì è Â. Í. Îðëîâûì.  ÷åëîáèòíîé ïåðåÿñëàâöåâ, íà êîòîðóþ ññûëàåòñÿ À. Ë. Ñòàíèñëàâñêèé, âîïðåêè åãî óòâåðæäåíèþ, íè÷åãî íå ãîâîðèòñÿ î êðåñòüÿíàõ. Ðå÷ü èäåò òîëüêî î áîåâûõ õîëîïàõ, êîòîðûõ Ô. Êîïíèí çà äîëãè õîçÿåâ áðàë â êàçàêè: Ëþäèøîê íàøèõ ïîëíûõ, è äîêëàäíûõ, è êàáàëüíûõ, â âîëüíûå êàçàêè ïîèìàë ñèëüíî è íàì õîëîïàì òâîèì òâîè öàðñêèå ñëóæáû áåç ëþäèøîê ñëóæèòè íå÷åì (¹ 442–444).

Èìåííî ýòîò ôàêò òàê âîçìóòèë ìåñòíûõ äâîðÿí.  îäíîé èç êðåñòüÿíñêèõ ÷åëîáèòíûõ èìååòñÿ ïðÿìîå óêàçàíèå íà òî, ÷òî òóøèíöû âåðñòàëè êðåñòüÿí â êàçàêè. Îäíàêî ýòî îòíþäü íå áûë äîáðîâîëüíûé óõîä êðåïîñòíûõ â âîëüíûå êàçàêè. Òó–

188

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

øèíöû áðàëè «äàòî÷íûõ» â êàçàêè, ÷òî ÿâëÿëîñü äëÿ êðåñòüÿí òÿæåëîé ïîâèííîñòüþ, îò êîòîðîé îíè óìîëÿëè ñàìîçâàíöà èõ îñâîáîäèòü (¹ 462). Ó÷ðåäèâ â êîíöå 1608 ã. ïðèñòàâñòâà â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå, ñàïåæèíöû, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò èñòî÷íèêè, äåéñòâîâàëè ïî îòðàáîòàííîé â êîðîëåâñêèõ âëàäåíèÿõ â Áåëîðóññèè è Ëèòâå ñõåìå. Îíè ïîäåëèëè ìåæäó ïîëêàìè è ðîòàìè äâîðöîâûå âîëîñòè Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà è íàïðàâèëè òóäà ñâîèõ ñëóã, êîòîðûå áðàëè ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ «ñòîëüêî, ñêîëüêî õîòåëè»317. Îáîáðàííîå çàãîíùèêàìè ïîäàòíîå íàñåëåíèå äâîðöîâûõ ñåë è äåðåâåíü òåïåðü áûëî âûíóæäåíî, îòäàâàÿ ïîñëåäíåå, «êîðìèòü» èõ õîçÿåâ (¹ 390, 461, 474). Íå îáîøëîñü áåç íåäîðàçóìåíèé. Êîãäà ãàéäóêè ïàíà Òàëèïñêîãî ïðèáûëè â âûäåëåííîå èõ ðîòå ïðèñòàâñòâî – äâîðöîâîå ñåëî Âÿòêèíî, òî ñòîëêíóëèñü ñ ïàíîì Ì. Ìîøíèöêèì è ïàõîëèêàìè ðîòû ïàíà Áåëîçîðà. Íàåìíèêè è íå äóìàëè óñòóïàòü äðóã äðóãó. Ïîêà øëè ðàçáèðàòåëüñòâà, êðåñòüÿíå ñ. Âÿòêèíà ïîäâåðãëèñü äâîéíûì ïîáîðàì. (¹ 479–480). Âòîðãàëèñü ñëóãè ïàíîâ âî âëàäåíèÿ ÷àñòíûõ ëèö. Ê ïðèìåðó, «áîÿðèí» Ì. È. Êîëîäêèí-Ïëåùååâ ïðîñèë ß. Ñàïåãó â ìàå 1609 ã. âûñëàòü èç ñâîåé âîò÷èíû, ñ. Äóáðîâè â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå, æèâóùèõ òàì «õëîïöîâ» ïàíîâ Ñèìàíà è Âèòåçÿ (¹ 505). Ñàìîçâàíåö ðàññìàòðèâàë ïðîèñøåäøåå êàê âðåìåííîå ÿâëåíèå è äàæå ïûòàëñÿ æàëîâàòü äâîðöîâûå äåðåâíè è ñåëà â âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ ñâîèì ïðèâåðæåíöàì (¹ 155, 161, 164, 168, 482), î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò åãî ãðàìîòû è îòïèñêè ß. Ñàïåãå, à òàêæå ÷åëîáèòíûå òóøèíñêèõ áîÿð è äâîðÿí ãåòìàíó. Íî ñàïåæèíöû, ðàçîáðàâøèå äâîðöîâûå äåðåâíè è ñåëà Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà ñåáå â ïðèñòàâñòâà, è íå äóìàëè âûïîëíÿòü ýòè ðàñïîðÿæåíèÿ.  àïðåëå 1609 ã. ñàìîçâàíåö è åãî îêðóæåíèå, âåðîÿòíî âñëåäñòâèå óõóäøåíèÿ ñíàáæåíèÿ Òóøèíñêîãî ëàãåðÿ, àííóëèðîâàëè âñå ñâîè ïðåæíèå ïîæàëîâàíèÿ äâîðöîâûõ ñåë â âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ «áîÿðàì è äâîðÿíàì» è âåðíóëè èõ â ñîáñòâåííîñòü äâîðöà (¹ 61). Îäíàêî èíîçåìíûå ñîëäàòû è íå ïîäóìàëè âûïîëíÿòü óêàçîâ öàðèêà è ïðîäîëæàëè ðàñïîðÿæàòüñÿ â ñâîèõ ïðèñòàâñòâàõ êàê èì çàáëàãîðàññóäèòñÿ.  èþíå –

189

–

Ðàçäåë 3

1609 ã. Ëæåäìèòðèé II ïîïûòàëñÿ ïåðåäàòü Àëåêñàíäðîâó ñëîáîäó è ïðèëåãàþùèå ê íåé äâîðöîâûå âîëîñòè âî âëàäåíèå öàðèöû Ìàðèíû «íà åå íóæäû», íî, êàê âèäíî èç åãî ãðàìîòû ß. Ñàïåãå, ñ òåì æå óñïåõîì. Ñëîáîäîé è ïðèëåãàþùåé ê íåé âîëîñòÿìè ïî-ïðåæíåìó ïðîäîëæàëè âëàäåòü íàåìíèêè ñàïåæèíñêîãî âîéñêà (¹ 66). Èòîãè ïî÷òè ãîäè÷íîãî âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå áûëè âåñüìà ïëà÷åâíû. Ìåñòíàÿ äâîðÿíñêàÿ êîðïîðàöèÿ ðàñêîëîëàñü ïîñëå ïðîðûâà òóøèíöåâ â Ïåðåÿñëàâñêèé óåçä. ×àñòü äåòåé áîÿðñêèõ âî ãëàâå ñ âûáîðíûìè äâîðÿíàìè Á. Çóáîâûì, À. è Þ. Ðåäðèêîâûìè ïðèíÿëè ó÷àñòèå â ãåðîè÷åñêîé îáîðîíå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ 318 , äðóãàÿ – âñòàëà íà ïóòü ñîòðóäíè÷åñòâà ñ òóøèíöàìè è ïðèíÿëà ó÷àñòèå â ðàçãðîìå Ðîñòîâà è ïîïûòêàõ âçÿòü øòóðìîì Òðîèöó (¹ 447–448, 450). Ê ÷èñëó ïîñëåäíèõ ïðèíàäëåæàëè Ô. Í. Êîïíèí, åãî äâîþðîäíûé áðàò À. À. Çåçåâèòîâ, ïûòàâøèéñÿ âåðíóòü ïîæàëîâàííîå åãî îòöó Ëæåäìèòðèåì I ñ. Ðîæäåñòâåíñêîå ñ äåðåâíÿìè, êîòîðîå Âàñèëèé Øóéñêèé ó íåãî îòîáðàë è ïðèïèñàë ê äâîðöîâîìó ñ. Âÿòêèíó (¹ 482), äåòè áîÿðñêèå Ô. Ì. Ãðÿçåâ, Ç. Ê. è Ê. Ê. Øåøêîâñêèå, êîòîðûå ïðîñèëè ñàìîçâàíöà ïîæàëîâàòü èì â ïîìåñòüå âîò÷èíó ìîñêîâñêèõ ñâÿùåííèêîâ ñ. Ôðîëèùåâî â Þðüåâñêîì óåçäå (¹ 578), à òàêæå íåì÷èí Á. Åìåëüÿíîâ, çàïîëó÷èâøèé â ïîìåñòüå ñ. Ðÿçàíöåâî ñ äåðåâíÿìè, êîòîðûì ðàíåå âëàäåë êí. Â. Áîðÿòèíñêèé (¹ 449). Òàê æå êàê è íà Þãî-Çàïàäå, ýòî â îñíîâíîì áûëà ñëóæèëàÿ ìåëêîòà, íàõîäèâøàÿñÿ íà ãðàíè ïîëíîãî ðàçîðåíèÿ. Ìîæíî áûëî îæèäàòü, ÷òî è â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå ðàñêîë â äâîðÿíñêîé êîðïîðàöèè ïåðåðàñòåò â îòêðûòóþ âîéíó, íî ýòîãî íå ïðîèçîøëî. Íåñìîòðÿ íà òî ÷òî ìíîãèå ïåðåÿñëàâñêèå äåòè áîÿðñêèå ñëóæèëè ñàìîçâàíöó «ÿâñòâåííî» (¹ 447, 450), çåìåëüíûå ïîæàëîâàíèÿ èç äâîðöîâûõ çåìåëü â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå ïîëó÷èëè íå îíè, à ãëàâíûì îáðàçîì ïðåäñòàâèòåëè òóøèíñêîé çíàòè (¹ 155, 161, 164, 168, 389). Ïðèâåäåííûå äàííûå ïîêàçûâàþò, ÷òî òóøèíñêèå âëàñòè íèêîèì îáðàçîì íå ñòðåìèëèñü ê ðåøåíèþ ïðîáëå–

190

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

ìû îáåñïå÷åíèÿ çåìëåé ìåñòíîãî äâîðÿíñòâà. Íå ñòàâèëè, ñóäÿ ïî âñåìó, òóøèíñêèå âëàñòè öåëè ðàäèêàëüíîé ñìåíû ïåðñîíàëüíîãî ñîñòàâà äâîðÿíñêîé êîðïîðàöèè çà ñ÷åò âîçâûøåíèÿ îáåäíåâøèõ äâîðÿí è áîåâûõ õîëîïîâ. Íåñëó÷àéíî áîåâûå õîëîïû âåðñòàëèñü íå â ñëóæèëûå ëþäè, à â êàçàêè (¹ 442). Îñíîâàíèé ó ïåðåÿñëàâñêèõ äâîðÿí, ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí äëÿ âûñòóïëåíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ áûëî âïîëíå äîñòàòî÷íî, íî, â îòëè÷èå îò çåìöåâ äðóãèõ óåçäîâ Çàìîñêîâíîãî êðàÿ, îíè ïðèñîåäèíèëèñü ê äâèæåíèþ Ïîìîðñêèõ è Çàìîñêîâíûõ ãîðîäîâ ïðîòèâ Âîðà òîëüêî ñ ïðèõîäèì ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê. Íà ïîçèöèþ, çàíÿòóþ ïåðåÿñëàâñêèìè çåìöàìè, ïî âñåé âèäèìîñòè, îêàçàë âëèÿíèå òîò ôàêò, ÷òî óåçä ðàñïîëàãàëñÿ â íåïîñðåäñòâåííîé áëèçîñòè îò ëàãåðåé ñàïåæèíöåâ ó Òðîèöû è ëþáîå âûñòóïëåíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ ìîãëî áûòü ëåãêî ïîäàâëåíî êðóïíûìè ñèëàìè êàðàòåëåé. Èìåííî ïîýòîìó, íåñìîòðÿ íà îò÷àÿííîå ïîëîæåíèå, ïåðåÿñëàâöû, ñóäÿ ïî íàñòðîþ èõ ÷åëîáèòíûõ, äî ïîñëåäíåé âîçìîæíîñòè ïûòàëèñü ïðèñïîñîáèòüñÿ ê òóøèíñêîìó ðåæèìó. Ïåðåÿñëàâñêèé óåçä ïîä âëàñòüþ òóøèíöåâ ïîíåñ îãðîìíûå ïîòåðè ëþäñêèõ è ìàòåðèàëüíûõ ðåñóðñîâ è âñòóïèë â ïîëîñó ãëóáîêîãî êðèçèñà. Ïîýòîìó, íàâåðíîå, â èþëå 1611 ã. ïîñëàíèå ß. Ñàïåãè çàñåâøèì â Ïåðåÿñëàâëå-Çàëåññêîì àòàìàíàì, êàçàêàì è «âñåì äîðîäíûì ìîëîäöàì» ñ íàïîìèíàíèÿìè î ïðåæíåé ñîâìåñòíîé ñëóæáå è ïðèçûâîì öåëîâàòü êðåñò êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó òàê è îñòàëîñü íåîòïðàâëåííûìè. Ïåðåÿñëàâöû, ñóäÿ ïî âñåìó, îòêàçàëèñü åãî ïðèíÿòü (¹ 455–456). Òàêèì îáðàçîì, Ïåðåÿñëàâñêèé ôîíä Àðõèâà ß. Ñàïåãè ñîäåðæèò óíèêàëüíûå äîñòàòî÷íî ðåïðåçåíòàòèâíûå ìàòåðèàëû î âçàèìîîòíîøåíèÿõ òóøèíöåâ ñ ïîäàòíûì íàñåëåíèåì è ñëóæèëûìè ëþäüìè. Îíè ïîçâîëÿþò ïîëó÷èòü öåííûå ñâåäåíèÿ, êîòîðûå, áóäó÷è ïîïîëíåíû äàííûìè èç àíàëîãè÷íûõ ìàòåðèàëîâ äðóãèõ óåçäîâ, ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ èçó÷åíèÿ òóøèíñêîãî ðåæèìà â Çàìîñêîâüå. –

191

–

Ðàçäåë 3

1)

Ïåðåÿñëàâëü-Çàëåññêèé

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

440 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ïåðåÍå íàéäåíû ÿñëàâöåâ Ëæåäìèòðèþ II 441 Îòïèñêà àòàìàíà Ê. Ìè- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. ëÿåâà è äîíñêèõ êàçàêîâ Ê.124. Îï. 1. Ëæ åäìèòðèþ II î ñáîðå Åä.õð. 219 ïðîäîâîëüñòâèÿ â Ïåðåÿñëàâëå-Çàëåññêîì è Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäå 442 ×åëîáèòíàÿ ïåðåÿñëàâöåâ SRSRB. Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé E 8610 (1). íà Ô. Êîïíèíà è äîíñêèõ ¹ 20/86 êàçàêîâ SRSRB. ïåðåÿñëàâöà 443 ×åëîáèòíàÿ E 8610 (1). Á. Ñ. Ëîäûãèíà Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé íà ¹ 17/73 Ô. Êîïíèíà è äîíñêèõ êàçàêîâ 444 Îòïèñêà ñûíà áîÿðñêîãî ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ô. Êîïíèíà ß. Ñàïåãå èç Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 400.1 Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî îá îòïðàâêå ïðèñòàâà äëÿ «áåðåæ åíèÿ» ìàòåðè è ñ ïðîñüáîé õîäàòàéñòâîâàòü, ÷òîáû ìàòü âçÿëè êî äâîðó «öàðèöû Ìàðèíû» 445 Ïèñüìî Ê. Êîíâèöêîãî ËÍÁ ÍÀÍÓ. ß. Ñàïåãå èç Ïåðåÿñëàâëÿ- Ô. 103. Îï. 1. Çàëåññêîãî î ñáîðå ïðîäî¹ 45 âîëüñòâèÿ è ôóðàæ à äëÿ âîéñêà è ñèòóàöèè â ãîðîäå 446 Îòïèñêà ñûíà áîÿðñêîãî ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. È. Ðåäðèêîâà ß. Ñàïåãå ñ Ê. 124. Îï. 1. æ àëîáîé íà Ê. Êîíâèöêîãî Åä. õð. 386

–

192

–

Òàáëèöà 3.6.1

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Íå èç- 7 (17).10 Sapieha. âåñòíî 1608 ã. S. 193 8 (18).11 Íå èç- Íå óïîìè1608 ã. âåñòíî íàåòñÿ

Îêîëî 7(17).12 1608 ã.319

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

7(17).12. 1608 ã. 320

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Äåêàáðü 1608 ã.321

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

27.12 Íå èçâåñòíî 1608 ã. (6.01 1609 ã.) 322

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

27.12 1608 ã. (6.01 1609 ã.

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.6.1 1

2

3

4

ÀÈ. Ò. 2. 447 Îòïèñêà ïîñàäñêèõ ëþäåé Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî ¹ 122. ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îñÑ. 149–150 òàâèòü ó íèõ âîåâîäîé Ï. Ñòàäíèöêîãî ïåðåÿñëàâöåâ ÀÈ. Ò. 2. 448 Îòïèñêà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îñ¹ 352. òàòüñÿ â ãîðîäå ñ âîåâîÑ. 419–420 äîé Ï. Ñòàäíèöêèì «äëÿ îñàäíîãî âðåìåíè» 449 Îòïèñêà ïåðåÿñëàâñêèõ ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ Ê.124. Îï.1. ïðèêàç÷èêîâ È. ÏîäëåñîÅä.õð. 335 âà è Î. Äàõèíà Ëæ åäìèòðèþ II î âîçâðàùåíèè ïîìåñòüÿ êí. Â. Áîðÿòèíñêîìó 450 Ðîñïèñü ïåðåÿñëàâöàì, ó÷à- ÀÈ. Ò. 2. ¹ 237 ñòâîâàâøèì â øòóðìå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ Íå íàéäåíû 451 Îòïèñêà Ïåðåÿñëàâñêîãî âîåâîäû ß. Ñàïåãå î ïîÿâëåíèè ðàçâåä÷èêîâ Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî Íå íàéäåíû 452 Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå î çàõâàòå Ïåðåÿñëàâëÿ âîéñêàìè Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ëàçóò÷èêîâ Íå íàéäåíû 453 Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå î ñèòóàöèè â Ïåðåÿñëàâëå ëàçóò÷èêîâ Íå íàéäåíû 454 Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå î ñèòóàöèè â Ïåðåÿñëàâëå ÑÕ.46 455 Ïîñëàíèå ãåòìàíà ß. Ñàïåãè â Ïåðåÿñëàâëü-Çàëåññêèé àòàìàíàì, êàçàêàì è «âñåì äîðîäíûì ìîëîäöàì» ñ ïðèçûâîì âåðíî ñëóæ èòü Âëàäèñëàâó ÑÕ.44 456 Êðåñòîïðèâîäíàÿ çàïèñü íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó

–

193

–

5

6

Àïðåëü Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.323

Àïðåëü Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.324

1 (11).06 Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 1609 ã.

28.06 (8.07) 1609 ã. Íå èçâåñòíî

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ 3 (13).08 1609 ã.

Sapieha. S. 236

Íå èçâåñòíî

7 (17).09 1609 ã.

Sapieha. S. 243

Íå èçâåñòíî

8 (18).09 1609 ã.

Sapieha. S. 243

Íå èçâåñòíî

19 (29).07 1611 ã.

Sapieha. S. 315

8 (18).07 1611 ã.325

9 (19).07 1611 ã.

Sapieha. S. 315

8 (18).07 1611 ã.

9 (19).07 1611 ã.

Sapieha. S. 315

Ðàçäåë 3

2) Àëåêñàíäðîâà ñëîáîäà ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

457 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà æèòåÍå íàéäåíû ëåé Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû Ëæåäìèòðèþ II 458 ×åëîáèòíàÿ ïîïà Èãíàòèÿ ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. èç Ñèìåîíîâñêîãî ìîíà- Ê.124. Îï. 1. Åä. õð. 181 ñòûðÿ â Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäå ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé âåðíóòü ñáåæ àâøåãî ñ ñîëäàòàìè ñûíà 459 ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿí ä. Íàó- ×óìèêîâ. ¹ 3 ìîâîé È. Ïåðøèíà, ä. Äðèñêîâîé Á. Ñòåïàíîâà è ñ. Àôàíàñüåâà Ï. Èâàíîâà Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò ãðàáåæ åé, ÷èíèìûõ ëèòîâöàìè, òàòàðàìè è ðóññêèìè òóøèíöàìè SRSRB. êðåñòüÿíèíà 460 ×åëîáèòíàÿ E 8610 (1) ä. Íàóìîâîé È. Ïåðøèíà Ëæ åäìèòðèþ II c æ àëîáîé ¹ 24/96 íà ñîñåäåé, êîòîðûå ïëàòÿò íàëîãè ïîâûòíî, à íå ïîäâîðíî 461 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ï. Ãðèãîðüåâà è êðåñòüÿí Íî- Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 221 âîàëåêñàíäðîâñêîé ñëîáîäû Ëæ åäìèòðèþ II c ïðîñüáîé îñâîáîäèòü èõ îò ïîáîðîâ è çàùèòèòü îò ïðàâåæ åé ×óìèêîâ. 462 ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿí ñ. Ñ. 5–6 Êîðâèñêîãî Î. Èâàíîâà è Ô. Èñàåâà Ëæ åäìèòðèþ II îá îñâîáîæ äåíèè îò ïîáîðîâ è ïðàâåæ åé Íå íàéäåíû 463 Äîíåñåíèå Òðàíèøåâñêîãî ß. Ñàïåãå î íàïàäåíèè âîéñê Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî íà Àëåêñàíäðîâó ñëîáîäó

–

194

–

Òàáëèöà 3.6.2

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

4

5

Íå èçâåñòíî

27.09 (7.10) 1608 ã. 27.09 (7.10) 1608 ã.

25.09 (5.10) 1608 ã.

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Sapieha. S. 191 Sapieha. S. 191

Îêòÿáðü Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã? íî íàåòñÿ

Êîíåö Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã.326 íî íàåòñÿ

Äåêàáðü Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã.327 íî íàåòñÿ

Äåêàáðü Íå èçâåñò- Íå óïîìè1608 ã.328 íî íàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

10 (20).10 1609 ã.

Sapieha. S. 246

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.6.2 1

2

464 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè æèòåëÿì Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû ñ óáåæäåíèåì ïðèñÿãíóòü Âëàäèñëàâó 465 Ïîâèííàÿ æèòåëåé Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû Âëàäèñëàâó

3

4

5

6

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

7 (17).07 1611 ã.

Sapieha. S. 315

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

7 (17).07 1611 ã.

Sapieha. S. 315

3) Äâîðöîâûå âîëîñòè ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

4

Àðãóíîâñêàÿ 466 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû Àðãó- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. íîâñêîé âîëîñòè Ì. Èëëà- Ê. 124. Îï. 1. ðèîíîâà è öåëîâàëüíèêà Â. Åä. õð. 290 Æóêîâà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò ãðàáåæ åé çàãîíùèêîâ 467 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû ÀðSRSRB. ãóíîâñêîé âîëîñòè Ì. ÈëE 8610 (1). ëàðèîíîâà, öåëîâàëüíèêà ¹ 5/14 Â. Æóêîâà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé äàòü èì ïðèñòàâà è îñâîáîäèòü îò íåïîñèëüíûõ íàëîãîâ Çàêóáåæñêàÿ 468 ×åëîáèòíàÿ âîëîñòíîãî ÄÀÈ. Ò. 1. ñòàðîñòû Ê. Ïàâëîâà ñ òî¹ 159. âàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ Ñ. 277 ïðîñüáîé çàùèòèòü îò ãðàáåæ åé çàãîíùèêîâ

–

195

–

Òàáëèöà 3.6.3

Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Îêòÿáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.329 âåñòíî

Äåêàáðü Äåêàáðü SRSRB. 1608 ã.330 1608 ã. E 8610 (1). ¹ 17/73

Îêòÿáðü Íå èç- Íå óïîìè1608 ã.331 âåñòíî íàåòñÿ

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.6.3 1

2

3

4

469 ×åëîáèòíàÿ öåðêâè Ïðåîáðà- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ æ åíèÿ Çàêóáåæ ñêîé âîëîñòè Ê. 174. Îï. 2. Åä. õð. 288 ïîïà Íèêèòû Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé ðàçðåøèòü óáðàòü ðîæ ü, ïðèíàäëåæ àùóþ ïîïó Ãàâðèëå, êîòîðûé âìåñòå ñ «èçìåííèêàìè» ñèäèò â îñàäå â Òðîèöå-Ñåðãèåâîì ìîíàñòûðå ÑÕ.16 470 ×åëîáèòíàÿ âîëîñòíîãî ñòàðîñòû Ê. Ïàâëîâà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II î íåðàäåíèè ïðèñòàâîâ è ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò çàãîíùèêîâ 471 ×åëîáèòíàÿ âîëîñòíîãî ñòà- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.174. Îï.2. ðîñòû Ê. Ïàâëîâà ñ òîâàðèùàÅä.õð. 292. ìè è ñòàðîñòû ñ. Êîíñòàíòèíîâñêîãî À. Ôîìèíà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé íà çàãîíùèêîâ, êîòîðûå ïðèñòàâîâ «íå ñëóøàþò» è ãðàáÿò êðåñòüÿí Îêðóæíàÿ 472 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû Îê- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.124. Îï. 1. ðóæ íîé âîëîñòè Ìàðêîâñêèõ Åä. õð. 226 ëåñîâ Ì. Ñåìåíîâà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé áðàòü ïîñèëüíûå íàëîãè ñ êðåñòüÿí

4) Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

6

Äåêàáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.333 âåñòíî

Íà÷àëî Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1609 ã.334 âåñòíî

Äåêàáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.335 âåñòíî

Ñòàíû

¹

5

Îêòÿáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.332 âåñòíî

Òàáëèöà 3.6.4 Âðåìÿ Âðåìÿ îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

Âåðõíåäóáåíñêèé 473 ×åëîáèòíàÿ ñ. Ñâàòêîâà ïî- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Êîíåö Íå èç- Íå óïîìèïà Åâäîêèìà ñ òîâàðèùàìè Ê. 124. Îï. 1. 1608 ã. – âåñòíî íàåòñÿ Åä. õð. 220 íà÷àëî Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé íà 336 1609 ã. ïðèñòàâà, êîòîðûé ïîçâîëÿåò çàãîíùèêàì ãðàáèòü êðåñòüÿí

–

196

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.6.4 1

2

3

4

êðåñòüÿí ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. 474 ×åëîáèòíàÿ ä. Äóøèíöåâà Ó. Àâäååâà ñ Ê.174. Îï. 2. òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II Åä. õð. 289 ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò ïðèòåñíåíèé ðîòìèñòðà Êîëåöêîãî è ïåðåäàòü â ïðèñòàâñòâî ê ïàíó Ñâàòêó èç ïîëêà Ì. Âèëÿìîâñêîãî Êèíåëüñêèé 475 ×åëîáèòíàÿ Ïðå÷èñòåíñêîé ÀÈ. Ò. 2. ¹ .121. öåðêâè ïîïà Àðõèïà è êðåÑ. 149 ñòüÿí äâîðöîâîãî ñ. Èðêîâà Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé íà çàãîíùèêîâ è ïðîñüáîé äàòü ïðèñòàâà 476 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñò äâîðöî- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. âûõ ñåë Àíäðååâñêîãî, Æåð- Ê. 124. Îï. 1. äåâà, Èðêîâà, Èâàíîâñêîãî Åä. õð. 222 Ï. Ìèõàéëîâà è Í. Èâàíîâà Ëæ åäìèòðèþ II c ïðîñüáîé äàòü èì åùå ïðèñòàâîâ, òàê êàê ïðèáûâøèé èç Òóøèíà ïàí Ì. Çàâÿññêîé íå ìîæ åò îäèí ñïðàâèòñÿ ñ çàãîíùèêàìè êðåñòüÿíèíà 477 ×åëîáèòíàÿ SRSRB. äâîðöîâîãî ñ. Àíäðååâñêîãî E 8610 (1). Ëåâêè ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î ¹ 101 çàñòóïíè÷åñòâå Íèêèòñêèé 478 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñò äâîð- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. öîâûõ ñåë Áîëüøèå è Ìàëûå Ê.124. Îï. 1. Áðåíáàëû È. Óâàðîâà è Åä. õð. 391 È. Ñèäîðîâà ñ òîâàðèùàìè Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé îñâîáîäèòü èõ îò ãóæ åâîé ïîâèííîñòè è ïðîñüáîé ðàçðåøèòü èì âåðíóòüñÿ äîìîé èç ëàãåðåé ó Òðîèöû

–

197

–

5

6

Îñåíü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.337 âåñòíî

Íîÿáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.338 âåñòíî

Äåêàáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã.339 âåñòíî

Êîíåö Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 ã. – âåñòíî íà÷àëî 1609 ã. Îêòÿáðü Íå èç- Íå óïîìèíàåòñÿ 1608 – âåñòíî àïðåëü 1609 ã.340

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.6.4 1

479

480

481

482

2

3

4

Ðîæäåñòâåíñêèé ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿíèíà ÂÌÎÈÄÐ. 1855. Êîíåö 1608 – äâîðöîâîãî ñ. Âÿòêèíà Ê. 23: Ñìåñü. ä. Ñòðóíèíà Â. Èâàíîâà íà÷àëî Ñ. 6 1609 ã. Ëæ åäìèòðèþ II ñ æ àëîáîé íà ñàìîóïðàâñòâî ïðèñòàâà Ìîøíèöêîãî SRSRB. ×åëîáèòíàÿ ñàäîâíèêà Êîíåö E 8610 (1). 1608 – äâîðöîâîãî ñ. Âÿòêèíà Ï. Áîðèñîâà ß. Ï. Ñàïåãå ñ ¹ 4 íà÷àëî 1609 ã. ïðîñüáîé î æ àëîâàíèè ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿíèíà ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ Êîíåö ñ. Áåëîçåðîâà Î. Ïàâëîâà Ê.124. Îï. 1. 1608–íàËæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé Åä. õð. 182. ÷àëî 1609 ã. îñâîáîäèòü ñíîõó îò íàëîãîâ, êîòîðûå ðàíåå ïëàòèë åãî íåäàâíî ïîãèáøèé áðàò SRSRB. ×åëîáèòíàÿ ñûíà áîÿðñêîãî Äåêàáðü E 8610 (1). 1608 ã.341 À. À. Çåçåâèòîâà Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé ïîæ àëî¹ 3 âàòü åãî îòöîâñêîé âîò÷èíîé, êîòîðóþ Â. Øóéñêèé ïðèïèñàë ê äâîðöîâîìó ñ. Âÿòêèíó

5)

Ïåðåÿñëàâñêèå

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

5

6

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Äåêàáðü 1608 ã.

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.124. Îï. 1. Åä. õð. 400

ìîíàñòûðè

Òàáëèöà 3.6.5

Âðåìÿ Âðåìÿ Øèôð ïóáëèêàöèè îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3 4 5

483 ×åëîáèòíàÿ íàñòîÿòåëåé Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî Ïåðåÿñëàâñêèõ ìîíàñòûðåé Ëæåäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü èõ îò áåñ÷èíñòâ çàãîíùèêîâ Íîÿáðü 484 ×åëîáèòíàÿ ñòðîèòåëÿ Áîãî- ÐÈÁ. Ò. 2. ¹ 171.1. ðîäèöêîãî Êèðæ à÷ñêîãî ìî1608 ã. íàñòûðÿ Ôåðàïîíòà Êîçëîâà Ñòá. 693–694 ß. Ñàïåãå ñ æ àëîáîé íà ãðàáåæ , ó÷èíåííûé â ìîíàñòûðå ñâÿùåííèêîì Ð. Èâàíîâûì

–

198

–

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

24.10 (3.11) 1608 ã.

ÑÕ.12.18; Sapieha. S. 211

19 (29).11 1608 ã.

Sapieha J. Dziennik. S. 211

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.6.5 1

2

485 ×åëîáèòíàÿ ÷åðíîãî ïîïà Ñåðãèÿ è êðåñòüÿí Êèðæ à÷ñêîãî ìîíàñòûðÿ Ëæ åäìèòðèþ II c ïðîñüáîé ïîìî÷ü ïðèñòàâó çàùèòèòü èõ îò çàãîíùèêîâ 486 ×åëîáèòíàÿ îõîòíèêîâ Êèðæ à÷ñêîãî ÿìó Í. Þðüåâà ñ òîâàðèùàìè ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îñâîáîäèòü èõ îò ïîâèííîñòåé èç-çà ðàçîðåíèÿ 487 ×åëîáèòíàÿ ñòàðîñòû Î. Ìàëþòèíà è êðåñòüÿí Êèðæ à÷ñêîãî ìîíàñòûðÿ Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé îñâîáîäèòü èõ îò ïîáîðîâ è ïðàâåæ åé

3

4

5

6

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 108

Êîíåö 1608 ã. – 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 18

Êîíåö 1608 ã.1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 15

Äåêàáðü 1608 ã.

Äåêàáðü ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.124. Îï. 1. 1608 ã. Åä. õð. 226

3.7. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è äóõîâåíñòâà èç Ïîøåõîíüÿ Ïîøåõîíüå íàõîäèëîñü íà çíà÷èòåëüíîì óäàëåíèè îò ñàïåæèíñêèõ ëàãåðåé ó Òðîèöû è, âåðîÿòíî, ïîýòîìó íå ïîïàëî â ïîëå çðåíèÿ ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè.  Äíåâíèêå ýòîò ãîðîä íè ðàçó íå óïîìèíàåòñÿ.  Àðõèâå ß. Ñàïåãè ñîõðàíèëñÿ åäèíñòâåííûé äîêóìåíò – ÷åëîáèòíàÿ èãóìåíà Àíäðèàíîâîé ïóñòûíè Âàññèàíà, â êîòîðîì ðàññêàçûâàåòñÿ î ïðîèñøåäøåì â ãîðîäå âî âðåìÿ âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ (¹ 488). Äîïîëíèòåëüíóþ èíôîðìàöèþ ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç äîêóìåíòîâ Óãëè÷ñêîãî è ßðîñëàâñêîãî ôîíäîâ (¹ 571, 599, 614).  êîíöå îêòÿáðÿ 1608 ã. ïîñëàííûé òóøèíöàìè Ò. Áèðäþêîâûì-Çàéöåâûì, Ñ. Ñèâöîâûì è Ò. Ãðà÷åâûì èç Ðîìàíîâà ÿðîñëàâåö ñûí áîÿðñêèé È. Áîðùîâ èçâåñòèë ñâîèõ íà÷àëüíèêîâ, ÷òî ïîøåõîíöû ïðèíåñëè ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó (¹ 490). Îäíàêî óæå 8 (18) äåêàáðÿ 1608 ã. æèòåëè âîññòàëè ïðîòèâ òóøèíöåâ è ïðèñîåäèíèëèñü ê çåìñêîìó äâèæåíèþ (¹ 571). Ïðè÷èíîé ñòîëü êîðîòêîãî âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ ÿâèëèñü ïîáî–

199

–

Ðàçäåë 3

ðû, êîòîðûå â íîÿáðå 1608 ã. áûëè ïðîèçâåäåíû òóøèíöàìè â ãîðîäå è óåçäå. Òàê, «ãîñóäàðåâ» ñáîðùèê Ê. Áëàãîé ñîáðàë â ãîðîäå 1485 ðóá. áåç ãðèâíû, ßðîñëàâñêèé âîåâîäà êí. Ä. Ì. ×åðêàññêèé – 770 ðóá., à ñàïåæèíñêîìó ïîðó÷åíöó Ê. ßíóøêîâñêîìó ïðåäñòîÿëî âçûñêàòü åùå 700 ðóá. (¹ 614). Íå ïîñëåäíþþ ðîëü ñûãðàëà áëèçîñòü ãîðîäà ê îñíîâíûì öåíòðàì çåìñêîãî äâèæåíèÿ – Ãàëè÷ó, Âîëîãäå, Óñòþæíå-Æåëåçíîïîëüñêîé, êîòîðûå ñðàçó æå îêàçàëè ïîìîùü ïîøåõîíöàì. Àâòîð ïóáëèêóåìîé íèæå ÷åëîáèòíîé èãóìåí Âàññèàí ïîäòâåðæäàåò, ÷òî âëàñòü òóøèíöåâ â Ïîøåõîíüå ïðîäåðæàëàñü ÷óòü áîëüøå ÷åòûðåõ íåäåëü. Ïðè ýòîì ñîîáùàþò âàæíûå äåòàëè: â ìîíàñòûðå áûë ðàñêâàðòèðîâàí îòðÿä èíîçåìöåâ âî ãëàâå ñ ïàíîì Ãîãíîâñêèì, êîòîðûé, òàê æå êàê Ê. ßíóøêîâñêèé, ñîáèðàë ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ äëÿ ñàïåæèíöåâ; âîññòàíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ âîçãëàâèë ìåñòíûé âîåâîäà êí. Ä. Óõòîìñêèé, çàðó÷èâøèéñÿ ïîääåðæêîé âîëîãæàí. Ïîñëå âîññòàíèÿ ïîøåõîíöåâ ïðîòèâ Òóøèíöåâ 8 (18) äåêàáðÿ 1608 ã. Âàññèàí áåæàë è ïðîæèë â òàáîðàõ ß. Ñàïåãè ÷åòûðå íåäåëè, ò. å. äî ñåðåäèíû ÿíâàðÿ 1609 ã., êîãäà ßðîñëàâñêèì âîåâîäîé Ñ. Òûøêåâè÷åì áûëà ïðåäïðèíÿòà áåçóñïåøíàÿ ïîïûòêà âåðíóòü Ïîøåõîíüå ïîä âëàñòü Âîðà. Ëþáîïûòíî, ÷òî èãóìåí «ïîâîëî÷èëñÿ» â îáîçå íàåìíèêîâ, «÷òîá ìîíàñòûðü íå ðàçãðàáèëè è íå ïîæãëè». Çåìöàì óäàëîñü îòáèòü íàïàäåíèå ñàïåæèíöåâ 342 . Âîçâðàòèâøèñü ïîñëå ýòîãî â ëàãåðü ñàïåæèíöåâ ó Òðîèöû, èãóìåí, ïî åãî ñëîâàì, ïðîæèë çäåñü âîñåìü íåäåëü. Òàêèì îáðàçîì, ÷åëîáèòíóþ, âîïðåêè ìíåíèþ àâòîðîâ ïåðâîé ïóáëèêàöèè, íåîáõîäèìî äàòèðîâàòü àïðåëåì – ìàåì 1609 ã., à íå èþíåì 1609 ãîäà. Ðàññêàçûâàÿ î ñâîèõ çëîêëþ÷åíèÿõ â ëàãåðå ó Òðîèöû, Âàññèàí çàñâèäåòåëüñòâîâàë, ÷òî íàåìíèêè íèñêîëüêî íå öåðåìîíèëèñü ñ ðóññêèìè ëþäüìè. Îíè áåççàñòåí÷èâî ãðàáèëè, èçáèâàëè, ðàíèëè è óáèâàëè äàæå ñâîèõ ïðèñïåøíèêîâ, íèêîèì îáðàçîì íå ñ÷èòàÿñü ñ ìíåíèåì âîéñêà è ïðèêàçàìè êîìàíäèðîâ (¹ 488). ×åëîáèòíàÿ èãóìåíà Âàññèàíà, íåñìîòðÿ íà òî ÷òî îíà ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííûì, íàõîäÿùèìñÿ â íàøåì ðàñïîðÿæåíèè èñ–

200

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

òî÷íèêîì, íàïèñàííûì ïîøåõîíöåì, ïîçâîëÿåò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü õðîíîëîãèþ ñîáûòèé â Ïîøåõîíüå è óåçäå îñåíüþ 1608 – âåñíîé 1609 ã., ÷åì ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ äëÿ àíàëèçà âçàèìîîòíîøåíèé ìåæäó çåìöàìè è òóøèíöàìè â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå. Òàáëèöà 3.7

¹

Âðåìÿ Âðåìÿ Øèôð ïóáëèêàöèè îòïðàâëå- ïîëó÷åíèÿ íèÿ èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

488 ×åëîáèòíàÿ èãóìåíà Ïîøåõîíñêîé Àíäðèàíîâîé ïóñòûíè Âàññèàíà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé âåðíóòü åìó îòîáðàííîå ó íåãî äîáðî è äàòü äåíüãè íà ëå÷åíèå

ÀÈ. Ò. 2. ¹ . 236. Ñ. 278

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

Àïðåëü – Íå èç- Íå óïîìèìàé âåñòíî íàåòñÿ 1609 ã.343

3.8. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé è òàòàð èç Ðîìàíîâà Ðîìàíîâöû, êàê âèäíî èç îòïèñêè ðîñòîâñêèõ äåòåé áîÿðñêèõ (¹ 264), ïðèíåñëè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II 21 (31) îêòÿáðÿ 1608 ãîäà. Èõ ïîñîëüñòâî ïîáûâàëî â ëàãåðÿõ ó Òðîèöû 26 îêòÿáðÿ (5 íîÿáðÿ) 1608 ãîäà 344 . Âìåñòå ñ ïîñëàìè ïðèáûëè ñëóãè ñëóæèëîãî íîãàéñêîãî êíÿçüêà Èëü-ìóðçû Þñóïîâà, êîòîðûå ïðèâåçëè ß. Ñàïåãå ïîäàðêè è îòïèñêó õîçÿèíà (¹ 491). Áóêâàëüíî ñðàçó æå ïîñëå ïðèñÿãè ñàìîçâàíöó, êàê âèäíî èç âòîðîé îòïèñêè Èëüìóðçû Þñóïîâà ß. Ñàïåãå (¹ 492), ðîìàíîâöû ñòîëêíóëèñü ñ òåìè æå ïðîáëåìàìè, ÷òî æèòåëè äðóãèõ óåçäîâ ñòðàíû. Òóøèíöû íå áðàëè â ðàñ÷åò âëàäåëü÷åñêèõ ïðàâ ìåñòíûõ ñîáñòâåííèêîâ.  íîÿáðå 1608 ã. íà Ðîìàíîâå ñîáèðàëè äåíüãè, ïðîäîâîëüñòâèå, ôóðàæ îäíîâðåìåííî Ê. ßíóøêîâñêé, ïàí Êîíåöêèé, Ê. Áëàãîé, êí. Ä. Ì. ×åðêàññêèé (¹ 613). Íèêàêèå ïðîñüáû ê ß. Ñàïåãå î çàñòóïíè÷åñòâå è ïîêðîâèòåëüñòâå íå ïîìîãàëè. –

201

–

Ðàçäåë 3

Ñóäÿ ïî èìåþùèìñÿ äàííûì, â äåêàáðå 1608 ã. íàðîäíîå âîññòàíèå â Ïîìîðüå è Çàìîñêîâüå ïðîòèâ òóøèíöåâ, íàðÿäó ñ ßðîñëàâñêèì, îõâàòèëî è Ðîìàíîâñêèé óåçä, îäíàêî òóøèíöàì, â îòëè÷èå îò ïîøåõîíöåâ, íà ýòîò ðàç óäàëîñü óäåðæàòü âëàñòü â ãîðîäå.  ÿíâàðå 1609 ã. âîëîãæàíå æàëîâàëèñü, ÷òî ðîìàíîâñêèå òàòàðû âìåñòå ñ ÿðîñëàâöàìè, êîñòðîìè÷àìè è ïîøåõîíöàìè ñîáèðàþòñÿ íàïàñòü íà èõ ãîðîä 345. Íîâûé êðèçèñ âîçíèê â íà÷àëå ôåâðàëÿ 1609 ã., êîãäà ê ãîðîäó ïîäîøëè îòðÿäû çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ èç Êàðãîïîëÿ è Áåëîîçåðà. Çåìñêèå âîåâîäû, êàê ñëåäóåò èç èõ îòïèñêè (¹ 493), ïðåäúÿâèëè ðîìàíîâñêèì âîåâîäàì è Èëü-ìóðçå Þñóïîâó óëüòèìàòóì. Îíè óáåæäàëè ðîìàíîâñêèõ äåòåé áîÿðñêèõ è òàòàð íå âåðèòü ñëóõàì î ïðåñëåäîâàíèè äâîðÿí ïîñàäñêèìè è êðåñòüÿíàìè. Ïîñëå äåêàáðüñêèõ ðàñïðàâ êîñòðîìè÷åé íàä ìåñòíûìè äåòüìè áîÿðñêèìè èõ çàâåðåíèÿ áûëè âåñüìà àêòóàëüíûìè. Ñëóæèëûé êíÿçü íå ïðèíÿë óëüòèìàòóìà è îòïðàâèë ß. Ñàïåãå ïðîñüáó ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå, ïðèëîæèâ ê óëüòèìàòóìó îòïèñêó çåìñêèõ âîåâîä (¹ 493). Ê ñîæàëåíèþ, ýòà îòïèñêà Èëü-ìóðçû Þñóïîâà ïîêà íå íàéäåíà, è î åå ñîäåðæàíèè ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî äàííûì Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè 346. Àíàëîãè÷íûå ñâåäåíèÿ ß. Ñàïåãà ïîëó÷èë èç ßðîñëàâëÿ (¹ 617). 21 ôåâðàëÿ (3 ìàðòà) 1609 ã., ïî äàííûì ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Áîðÿòèíñêîãî, Ðîìàíîâ áûë çàõâà÷åí îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ (¹ 618). ß. Ñàïåãà íàïðàâèë ê Ðîìàíîâó çíà÷èòåëüíûå ñèëû.  ïåðâîé ïîëîâèíå ìàÿ 1609 ã. îíè íàíåñëè ïîðàæåíèå çåìöàì (¹ 619). Îäíàêî ðàçâèòü äîñòèãíóòûé óñïåõ òóøèíöû óæå íå ñìîãëè. Âîññòàíèå â ßðîñëàâëå â àïðåëå 1609 ã. ðåçêî èçìåíèëî ñèòóàöèþ â Çàìîñêîâüå â ïîëüçó çåìöåâ. Âíèìàíèå ß. Ñàïåãè è åãî ñåêðåòàðåé îòíûíå áûëî ïîëíîñòüþ ïðèêîâàíî ê ßðîñëàâëþ, Âëàäèìèðó, à çàòåì ê âîéñêó êí. Ì. Â. Ñêîïèíà, ïîýòîìó ðîìàíîâñêèå «ñþæåòû» íå íàøëè îòðàæåíèÿ â Äíåâíèêå. Èòàê, â Àðõèâå ß. Ñàïåãè èìåòñÿ íåáîëüøîé, íî äîâîëüíî ïðåäñòàâèòåëüíûé êîìïëåêñ äîêóìåíòîâ èç Ðîìàíîâà è âñåãî óåçäà, êîòîðûé, âìåñòå ñ äàííûìè ÿðîñëàâñêèõ îòïèñîê è äîêóìåíòîâ Àðõèâà Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû, ïîçâîëÿåò äîâîëüíî òî÷íî ïðîñëåäèòü ñîáûòèÿ 1608–1609 ãã. â Ðîìàíîâå. –

202

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Òàáëèöà 3.8 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ

489 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ðîìà- Íå íàéäåíû Íå èçâåñòíî íîâöåâ Ëæåäìèòðèþ II

26.10 (5.11) 1608 ã. 26.10 (5.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 194

490 Îòïèñêà äåòåé áîÿðñêèõ ÑÕ.12.06 21 (31).10 Sapieha. Ò. Áèðäþêèíà-Çàéöåâà, 1608 ã. S. 194 Ñ. Ñèâöîâà, Ò. Ãðà÷åâà è íåì÷èíà Ä. Çèíäðèêîâà ß. Ñàïåãå î ïðèñÿãå ðîìàíîâöåâ Ëæ åäìèòðèþ II è îá îòïðàâêå Èëü-ìóðçîé Þñóïîâûì ïîäàðêîâ 491 Îòïèñêà Èëü-ìóðçû Þñó- ÑÕ.12.31 21 (31).10 26.10 ÑÕ.12.06; ïðîâà ß. Ñàïåãå èç Ðîìàíî1608 ã. (5.11) Sapieha. âà ñ èçâåùåíèåì îá îòïðàâ1608 ã. S. 194 êå ïîäàðêîâ 492 Îòïèñêà Èëü-ìóðçû Þñó- ÑÕ.12.32 Íîÿáðü Íîÿáðü ËÍÁ ÍÀÍÓ. ïîâà ß. Ñàïåãå èç Ðîìàíîâà 1608 ã.347 1608 ã. Ô. 103. ñ ïðîñüáîé îãðàäèòü åãî Îï. 1. âëàäåíèÿ îò ïîáîðîâ ¹ 58 493 Îòïèñêà ãîëîâ îòðÿäîâ ÏîÀÈ. Ò. 2. 9 (19).02 Íå èç- Íå óïîìèìîðñêîãî îïîë÷åíèÿ Ë. Òðó¹ 150. 1609 ã. âåñòíî íàåòñÿ ñîâà, Ñ. Ñêîðÿòèíà ñ òîâàðè- Ñ. 175–176 ùàìè Èëü-ìóðçå Þñóïîâó ñ ïðèçûâîì öåëîâàòü êðåñò öàðþ Âàñèëèþ Øóéñêîìó 494 Îòïèñêà èç Ðîìàíîâà ß. Ñà- Íå íàéäåíû Íå èçâåñò- 1 (11).03 Sapieha. íî 1609 ã. S. 208 ïåãå î íàïàäåíèè íà ãîðîä ïðèâåðæåíöåâ Â. Øóéñêîãî

3.9. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ðîñòîâñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé, ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí Ðîñòîâ Âåëèêèé îñåíüþ 1608 ã. ÿâëÿëñÿ ãîðîäîì, â êîòîðîì ïðèâåðæåíöû öàðÿ Â. Øóéñêîãî âî ãëàâå ñ ìèòðîïîëèòîì Ðîñòîâñêèì Ôèëàðåòîì è Âëàäèìèðñêèì âîåâîäîé Ò. Ñåèòîâûì ïûòàëèñü îðãàíèçîâàòü ñîïðîòèâëåíèå ñàïåæèí–

203

–

Ðàçäåë 3

öàì. Èìåííî ïîýòîìó ïðèñÿãà Ëæåäìèòðèþ II, êîòîðóþ ðîñòîâ÷àíå õîòåëè ïðèíåñòè ïîñëå ðàçãðîìà èõ ãîðîäà, íåêîòîðîå âðåìÿ íå ïðèíèìàëàñü òóøèíöàìè 348. Ñàïåæèíöû âåëè ñåáÿ â Ðîñòîâå è Ðîñòîâñêîì óåçäå êàê â çàâîåâàííîé ñòðàíå, ÷òî ñîçäàëî ó ñîâðåìåííèêîâ, à çàòåì è ó èñòîðèêîâ ìíåíèå, ÷òî òóøèíöû ðåøèëè ïðèìåðíî íàêàçàòü îñëóøíèêîâ. Âîëíà ãðàáåæåé è íàñèëèé çàãîíùèêîâ â îêòÿáðå – äåêàáðå 1608 ã. çàõëåñòíóëà Ðîñòîâñêèé óåçä, òàê æå êàê äðóãèå óåçäû Çàìîñêîâüÿ. Äåòè áîÿðñêèå è êðåñòüÿíå Êàðàøñêîé âîëîñòè, êàê âèäíî èç ïóáëèêóåìûõ íèæå äîêóìåíòîâ, îïèñûâàëè ñâîè áåäñòâèÿ òåìè æå ñëîâàìè, ÷òî çåìöû Ïåðåÿñëàâñêîãî è Þðüåâñêîãî óåçäîâ: «Ïðèåçæàþò, Ãîñóäàðü, ê íàì ìíîãèå çàãîííûå âñÿêèå ëèòîâñêèå è ðîçíûõ ãîðîäîâ ëþäè, è íàñ, õîëîïåé òâîèõ, è êðåñòüÿí ìó÷àò, è ïîáèâàþò, è ïîçîðÿò...» (¹ 502). Ïðèìåðíî â ýòî æå âðåìÿ ïàõîëèêè ïàíà ßäðîâñêîãî «ãâàëò âåëèêèé» ó÷èíèëè â ïîìåñòüå ñëóæèëîãî ëèòâèíà ß. Ðåçèöêîãî (¹ 501). Ñëóæèëûå òàòàðû Õîçÿê-ìóðçà Þñóïîâ è Êàñûì-ìóðçà Àõìåòîâ æàëîâàëèñü ß. Ñàïåãå, ÷òî â èõ âîò÷èíàõ â Ðîñòîâñêîì óåçäå «ëþäèøêà äîñòàëüíûå è êðåñòüÿíèøêà... íà ïðàâåæå çàìó÷åíû íà ñìåðòü è îò çàãîííûõ ëþäåé ðîçàðåíû ðîçíà» (¹ 513). Ïîñòðàäàëè îò äåéñòâèé çàãîíùèêîâ âîò÷èíû òóøèíñêîãî ïàòðèàðõà Ôèëàðåòà (¹ 36). Èç ÷åëîáèòíîé ñëóãè Áîðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ Ä. Þìàòîâà ß. Ñàïåãå âèäíî, ÷òî â Ðîñòîâñêîì óåçäå, êàê è â äðóãèõ, îòðÿäû çàãîíùèêîâ ê äåêàáðþ ïðåâðàòèëèñü â áàíäû ãðàáèòåëåé è íàñèëüíèêîâ (¹ 503). Ðîñòîâ÷àíå, òàê æå êàê çåìöû äðóãèõ óåçäîâ, âèäåëè âûõîä èç ñîçäàâøåãîñÿ ïîëîæåíèÿ â òîì, ÷òîáû Ëæåäìèòðèé II äàë õîðîøåãî ïðèñòàâà è «áåðåæåëüíóþ ãðàìîòó» (¹ 502, 513). Ïîñàäñêèå â ñâîåé èþëüñêîé ÷åëîáèòíîé óïîìÿíóëè, ÷òî ñ áåñ÷èíñòâîì çàãîíùèêîâ â Ðîñòîâå è óåçäå óäàëîñü ïîêîí÷èòü ïîñëå íàçíà÷åíèÿ â ãîðîä âîåâîäû À. Ëàìïèíñêîãî (¹ 575). Äåéñòâèòåëüíî, ñ íà÷àëà 1609 ã. èçâåñòèÿ î áåñ÷èíñòâàõ áàíä çàãîíùèêîâ èñ÷åçàþò èç äîêóìåíòîâ, íî èì íà ñìåíó ïðèõîäÿò æàëîáû íà ãðàáåæ è íàñèëèÿ òóøèíñêèõ îòðÿäîâ, íàïðàâëÿåìûõ âëàñòÿìè äëÿ áîðüáû ñ çåìñêèìè îïîë÷åíèÿìè –

204

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

(¹ 509). Êàðòèíà, íàðèñîâàííàÿ ðîñòîâñêèìè ïîñàäñêèìè, áûëà äàëåêà îò äåéñòâèòåëüíîñòè. Òî áûë «ïîðÿäîê» â ðàçãðàáëåííîì è îáåçëþäåâøåì óåçäå. Èñïûòàëè ðîñòîâ÷àíå íà ñåáå â ïîëíîé ìåðå òÿæåñòü è íåðàçáåðèõó ñî ñáîðîì òóøèíñêèõ íàëîãîâ. Ê ïðèìåðó, êðåñòüÿíå Êàðàøñêîé âîëîñòè æàëîâàëèñü ñàìîçâàíöó, ÷òî çàïëàòèëè íàëîãè â Ðîñòîâ, à çàòåì ñ íèõ âçÿëè òå æå íàëîãè ïðèñëàííûå èç Ïåðåÿñëàâëÿ ïðèêàçíûå ïàí À. Ïåòðîâ è ïåðåÿñëàâåö ñûí áîÿðñêèé Å. Îíàíèí (¹ 502). Âëàñòè Áîðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ â ñâîåé ìàéñêîé 1609 ã. ÷åëîáèòíîé, óìîëÿÿ ß. Ñàïåãó îñâîáîäèòü èõ îò ïîáîðîâ, æàëîâàëèñü ãåòìàíó, ÷òî ñíà÷àëà èñïðàâíî çàïëàòèëè íàëîãè â Ðîñòîâ âîåâîäå À. Ëàìïèöêîìó, çàòåì â Ïåðåÿñëàâëü ïîñëàííûì èç Òóøèíà ïîñëå áóíòà íàåìíèêîâ Ëàçîâñêîìó è Â. Îðëîâó, ïîòîì Ì. Óåçäîâñêîìó, à òåïåðü, ïî èõ ñëîâàì, ñ íèõ âíîâü ïîòðåáîâàë òå æå íàëîãè ðîñòîâñêèé âîåâîäà (¹ 509). Ïðè÷åì êîðìà ñîáèðàëè íå òîëüêî ñ äâîðöîâûõ è ìîíàñòûðñêèõ, íî è âîò÷èí è ïîìåñòèé äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ, ñëóæèëûõ òàòàð (¹ 73, 513). Íàñòîÿùèì áè÷îì äëÿ ðîñòîâöåâ ñòàëà ïîñòîéíàÿ ïîâèííîñòü (¹ 509).  Ðîñòîâñêîì óåçäå, êàê â Ïåðåÿñëàâñêîì è Þðüåâñêîì, èìåëîñü çíà÷èòåëüíîå êîëè÷åñòâî äâîðöîâûõ çåìåëü 349, íî â èñòî÷íèêàõ íåò íèêàêèõ äàííûõ îá èõ çàõâàòå íàåìíèêàìè â ïðèñòàâñòâà.  îòïèñêå êîíþøåãî ïðèêàç÷èêà Í. Ëÿãàñîâà ñàìîçâàíöó î ïîëó÷åíèè êîðìîâ ñ äâîðöîâûõ ñåë Ðîñòîâñêîãî óåçäà, â îòëè÷èå îò àíàëîãè÷íîé îòïèñêè ïðèêàç÷èêà Í. Ôåäîðîâà èç Þðüåâñêîãî óåçäà, îòñóòñòâóþò æàëîáû íà ïàíîâ, êîòîðûå «â òåõ äåðåâíÿõ ñòîÿò» (¹ 581). Âåðîÿòíî, ýòè ñåëà áûëè îïóñòîøåíû è îáåçëþäåëè äî òàêîé ñòåïåíè, ÷òî íå ïðåäñòàâëÿëè íèêàêîãî èíòåðåñà äëÿ èíîçåìöåâ. Ñðåäè ðîñòîâñêèõ áóìàã, îòëîæèâøèõñÿ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, ñîõðàíèëîñü íåñêîëüêî äâîðÿíñêèõ ÷åëîáèòíûõ î æàëîâàíüå. Àíàëèç ïîêàçûâàåò, ÷òî ïî÷òè âñå ÷åëîáèò÷èêè ñèäåëè ïðåæäå â òþðüìàõ è áûëè îñâîáîæäåíû èç òþðåì. Ê ïðèìåðó, ñûí áîÿðñêèé Í. Íå÷àåâ çà Ëæåäìèòðèÿ II «êðîâü ñâîþ è æèâàò ñâîé ìó÷èë â ÷åïè, â æåëåçàõ». Íåì÷èí È. Ðîäî⠖

205

–

Ðàçäåë 3

òàêæå ñèäåë «ïî ïðèñòàâàì, â ÷åïè è â æåëåçàõ è â òþðüìå» ñî âðåìåíè ãèáåëè Ëæåäìèòðèÿ I. Ñûí áîÿðñêèé Ò. Ãðà÷åâ áûë îãðàáëåí è óãîäèë â òþðüìó, êîãäà áûë îòïðàâëåí Ò. Áüþãîâûì â Ðîñòîâ ñ ïðåäëîæåíèåì öåëîâàòü êðåñò Ëæåäìèòðèþ II (¹ 498–501). ×åëîáèò÷èêè ðàññ÷èòûâàëè, ÷òî ñàìîçâàíåö è åãî ñîðàòíèêè ùåäðî íàãðàäÿò èõ çà ïåðåæèòûå ñòðàäàíèÿ. Öàðèê, êàê âèäíî èç ïèñüìà È. Ðîäîâà, ïðîÿâëÿë ïî îòíîøåíèþ ê ñòðàäàëüöàì îñîáûå çíàêè âíèìàíèÿ, íî íå áîëåå òîãî. Òîìó æå È. Ðîäîâó áûëî ïðåäëîæåíî ïîäûñêàòü ñåáå ïîìåñòüå ñàìîìó, íî êîãäà îí åãî íàøåë è ïîïûòàëñÿ îôîðìèòü ïîæàëîâàíèå, òî âñå çàñòîïîðèëîñü. Íåì÷èíó ïðèøëîñü ñåòîâàòü â ïèñüìå ê ß. Ñàïåãå, ÷òî «äåëó ìîåìó íè â ÷åì ïðîìûñëó íåòó» (¹ 500). Àíàëèç òóøèíñêèõ äà÷ â Ðîñòîâñêîì óåçäå ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî, òàê æå êàê â äðóãèõ óåçäàõ, âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ â ïåðâóþ î÷åðåäü ïîëó÷àëè ïðèáëèæåííûå ñàìîçâàíöà. «Äóìíûé äüÿê» Ï. À. Òðåòüÿêîâ ïîëó÷èë ñ. Ñóëîñü ñ âûñåëêàìè è äåðåâíÿìè, áûâøóþ âîò÷èíó êí. Ô. Øåñòóíîâà (¹ 159), È. Ì. Ñàëòûêîâ-Ìîðîçî⠖ äâîðöîâîå ñåëî Âåëèêîå ñ ïðèñåëêàìè è äåðåâíÿìè (¹ 158), Ò. Â. Ãðÿçíîé – ñ. Ìèêóëèíñêîå ñ äåðåâíÿìè, à åãî äåòè Á. è Â. Ãðÿçíûå – «ñòàðèííîå âîò÷èííîå ñ. Çóáàðåâî ñ äåðåâíÿìè, ñ. Ìîêëîêîâî, ä. Åðåìååâî è Äìèòðîâî 350 , ñåñòðà Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà öàðåâíà Áîõòû Ñåèòêóëîâà, äî÷ü Øåïåëåâà, – ñ. Äåëÿåâî ñ äåðåâíÿìè (¹ 179).  ðîñòîâñêèõ äîêóìåíòàõ, êàê è â ïåðåÿñëàâñêèõ, þðüåâñêèõ ìàòåðèàëàõ, íåò ñâèäåòåëüñòâ îá îòêðûòûõ âûñòóïëåíèÿõ ìåñòíûõ äâîðÿí, ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí ïðîòèâ òóøèíñêèõ âëàñòåé ïîñëå ðàçãðîìà Ðîñòîâà èëè î ñîöèàëüíûõ êîíôëèêòàõ ìåæäó êðåñòüÿíàìè è ôåîäàëàìè. Íå ó÷àñòâîâàëè ðîñòîâ÷àíå, ñóäÿ ïî èìåþùèìñÿ äàííûì, è â äâèæåíèè çåìñêèõ îïîë÷åíèé Ïîìîðñêèõ è Çàìîñêîâíûõ ãîðîäîâ ïðîòèâ òóøèíöåâ. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî â ìàå 1609 ã. òóøèíñêîìó âîåâîäå È. Ô. Íàóìîâó, çàíÿâøåìó ßðîñëàâëü, äëÿ îáîðîíû ãîðîäà îò îòðÿäîâ çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ óäàëîñü ñîáðàòü òîëüêî 20 äåòåé áîÿðñêèõ (¹ 626), òî ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíûì, ÷òî çà ýòèìè ÷åëîáèòíûìè ñòîÿò åäèíèöû, à íå âñå çåìöû. Ðîñ–

206

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

òîâöû ïîñëå ðàçãðîìà ñâîåãî ãîðîäà, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò äîêóìåíòû Àðõèâà ß. Ñàïåãè, èçáðàëè ïàññèâíûå ôîðìû ñîòðîòèâëåíèÿ òóøèíöàì: ïîäà÷ó ÷åëîáèòíûõ, óêëîíåíèå äâîðÿí îò ñëóæáû è áåãñòâî êðåñòüÿí â ëåñà. 28 èþíÿ (8 èþëÿ) 1608 ã. ïîñëàííàÿ áîÿðèíîì Ô. È. Øåðåìåòåâûì «íàïëàâíàÿ» ðàòü ðàçãðîìèëà îòðÿä À. Ëèñîâñêîãî ó Ðåøìû âî âðåìÿ ïåðåïðàâû ÷åðåç Âîëãó. ×àñòü òóøèíñêîãî îòðÿäà âî ãëàâå ñ «áîÿðèíîì» È. Ô. ÍàóìîâûìÕðóëåâûì îòñòóïèëà â Ðîñòîâ. Îòñþäà âõîäèâøèå â îòðÿä äîíñêèå è äîíåöêèå êàçàêè, àñòðàõàíñêèå, öàðèöûíñêèå è êàçàíñêèå ñòðåëüöû íàïðàâèëè Ëæåäìèòðèþ II ÷åëîáèòíóþ, â êîòîðîé íàïîìíèëè ñàìîçâàíöó î ñâîåé ñëóæáå, æàëîâàëèñü íà òî, ÷òî âî âðåìÿ ïîñëåäíåãî áîÿ ïîòåðÿëè âñå îðóæèå è ñíàðÿæåíèå, ïðîñèëè î ïîìîùè, ÷òîáû âåðíóòüñÿ â Òóøèíî. ×åëîáèòíàÿ êàçàêîâ è ñòðåëüöîâ èìåëà íåîæèäàííûé ýôôåêò. Ð. Ðîæèíñêèé è Ëæåäìèòðèé II, îáåñïîêîåííûå ïîðàæåíèåì êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ó Òâåðè, íàïðàâèëè ãðàìîòû ß. Ñàïåãå è â Ðîñòîâ, â êîòîðûõ ïîòðåáîâàëè ñðî÷íî ÿâèòüñÿ â Òóøèíî (¹ 510–512). Íàõîäèâøèåñÿ â Ðîñòîâå âîðîâñêèå «áîÿðå» è âîåâîäû Ì. È. Êîëîäêèí-Ïëåùååâ è È. Ô. Íàóìîâ â òî÷íîñòè âûïîëíèëè ïðèêàç è 16 (26) èþëÿ 1609 ã. óøëè èç ãîðîäà â Ïåðåÿñëàâëü-Çàëåññêèé. Ðîñòîâ÷àíå ïîëó÷èëè ðåàëüíóþ âîçìîæíîñòü îñâîáîäèòüñÿ îò âëàñòè òóøèíöåâ, íî âìåñòî ýòîãî íàïðàâèëè ÷åëîáèòíûå ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ñëóæèëûå ëþäè è ïîñàäñêèå íàïðàâèëè ñâîè ïðîñüáû îòäåëüíî äðóã îò äðóãà, íî èõ ÿâíî ïèñàë îäèí ÷åëîâåê, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò ïîëíîå ñîâïàäåíèå çíà÷èòåëüíûõ ôðàãìåíòîâ òåêñòîâ äîêóìåíòîâ. Äåòè áîÿðñêèå íàïîìíèëè ñàìîçâàíöó î ñâîåé âåðíîé ñëóæáå â ïîëêó «áîÿðèíà» Ì. È. Êîëîäêèíà-Ïëåùååâà. Ïîñàäñêèå óòâåðæäàëè, ÷òî èñïðàâíî òÿíóëè òÿãëî è ñíàáæàëè âñåì íåîáõîäèìûì òóøèíñêèå îòðÿäû. È òå, è äðóãèå êëÿëèñü â âåðíîñòè è óìîëÿëè âåðíóòü ñëóæèëûõ ëþäåé. Êàê âèäíî èç òåêñòà ïîñëàíèé, ðîñòîâöû, ïàìÿòóÿ î òðàãè÷åñêèõ ñîáûòèÿõ îêòÿáðÿ 1608 ã., ïî-ïðåæíåìó íå âåðèëè â óñïåõ çåìñêîãî äåëà è âñÿ÷åñêè ñòàðàëèñü ïðîäåìîíñòðèðî–

207

–

Ðàçäåë 3

âàòü ñâîþ ëîÿëüíîñòü òóøèíñêèì âëàñòÿì (¹ 514–575). ß. Ñàïåãà, ïðåêðàñíî çíàâøèé ñèòóàöèþ â Çàìîñêîâüå, áûñòðî èñïðàâèë îøèáêó òóøèíñêîãî ðóêîâîäñòâà. Ì. È. Ïëåùååâ è È. Ô. Íàóìîâ ñ èõ âîèíàìè áûëè âîçâðàùåíû â Ðîñòîâ. Ñþäà æå áûëè íàïðàâëåíû îòðÿäû íàåìíèêîâ âî ãëàâå ñ ß. Ìèêóëèíñêèì è Òîêàðñêèì.  Äíåâíèêå èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ î òðåõ ïèñüìàõ ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå èç Ðîñòîâà, â êîòîðûõ ñîîáùàëàñü î äåéñòâèÿõ êí. Ì. Â. ÑêîïèíàØóéñêîãî â àâãóñòå 1609 ã. 351, èõ ïîêà íå óäàëîñü îòûñêàòü. Âñêîðå îòðÿä ß. Ìèêóëèíñêîãî â Ðîñòîâå áûë çàìåíåí íà êàçàêîâ À. Ëèñîâñêîãî, ñâÿçü ñ êîòîðûì ïîñëå çàõâàòà îòðÿäàìè êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî è Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäû ïðåðâàëàñü. Âíîâü Ðîñòîâ ïîïàë â ïîëå çðåíèÿ ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè â íà÷àëå îñåíè 1610 ã., êîãäà ðîñòîâöû âìåñòå ñ äðóãèìè æèòåëÿìè Çàìîñêîâíûõ ãîðîäîâ âíîâü (íåíàäîëãî) öåëîâàëè êðåñò Ëæåäìèòðèþ II è ïðèñëàëè â ñàïåæèíñêèé ñòàí ïîä Ìîñêâîé ïîâèííóþ ãðàìîòó 352, êîòîðóþ ïîêà íàéòè íå óäàëîñü.  èþëå 1611 ã. ß. Ñàïåãà è åãî âîèíû, îòïðàâèâøèåñÿ â Çàìîñêîâüå çà ïðîäîâîëüñòâèåì è ôóðàæîì äëÿ ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà, îïÿòü îêàçàëèñü ó Ðîñòîâà. Ãîðîä, íå èìåâøèé óêðåïëåíèé, îêðåñòíûå ñåëà è äåðåâíè ñòàëè ëåãêîé äîáû÷åé äëÿ èíîçåìíûõ ñîëäàò. Ñòðåìÿñü çàâîåâàòü ñèìïàòèè ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ, ß. Ñàïåãà íàïèñàë ïèñüìî ðîñòîâöàì ñ ïðèçûâîì ñîõðàíÿòü âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó è ïóñòèòü â ãîðîä è óåçä ñàïåæèíñêèõ ôóðàæèðîâ. Ðîñòîâöû, ñóäÿ ïî âñåìó, óäîâëåòâîðèëè òðåáîâàíèÿ ãåòìàíà è òóò æå ïîäâåðãëèñü ãðàáåæó è íàñèëèÿì, êîòîðûå ó÷èíèëè ñîëäàòû è ñëóãè ðîòìèñòðà Áðåäèíñêîãî. ×òîáû óñïîêîèòü ðîñòîâöåâ, ß. Ñàïåãà óñòðîèë ïîêàçàòåëüíûé ñóä íàä ðîòìèñòðîì Áðåäèíñêèì, íî ýòî íå ïîìîãëî. Çåìöû âñòðåòèëè ñàïåæèíöåâ êàê âðàãîâ, è âñêîðå èíîçåìöàì ïðèøëîñü âåðíóòüñÿ â Ìîñêâó ñ òåì, ÷òî îíè óñïåëè íàãðàáèòü. Ìàòåðèàëû Ðîñòîâñêîãî äåëà, ê ñîæàëåíèþ, íå ñîõðàíèëèñü èëè ïîêà íå íàéäåíû 353. Ïðîâåäåííûé àíàëèç ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî Ðîñòîâñêèé ôîíä îòíîñèòåëüíî íåïëîõî ñîõðàíèëñÿ è ñîäåðæèò öåííûå –

208

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

äàííûå, êîòîðûå ïîçâîëÿþò âíåñòè ñóùåñòâåííûå óòî÷íåíèÿ â ïðåäëîæåííûå èñòîðèêàìè òðàêòîâêè è îöåíêè ñîáûòèé â Çàìîñêîâüå â 1608–1610 ãîäàõ.

Òàáëèöà 3.9

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

1

2

3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

ÎÐ ËÍÁ 495 Ïèñüìî À. Þøèíüñêîãî ÍÀÍÓ. ß. Ñàïåãå èç ÏåðåÿñëàâëÿÔ. 103. Çàëåññêîãî î çàõâàòå è ðàçîÎï. 1. ¹ 46 ðåíèè Ðîñòîâà 496 Ðàññïðîñíûå ðå÷è ðîñòîâ- Íå íàéäåíû ñêèõ ïëåííèêîâ 497 Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ðîñòîâ- Íå íàéäåíû öåâ Ëæåäìèòðèþ II 498 ×åëîáèòíàÿ ñûíà áîÿðñêîãî ÐÈÁ. Ò. 2. ¹ 171.4. Ò. Ãðà÷åâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îòûñêàòü åãî èìóùåñòâî, Ñòá. 696– 697 êîíôèñêîâàííîå ðîñòîâöàìè 499 ×åëîáèòíàÿ ñûíà áîÿðñêîãî BPÀU PAN. Ms. 360. ðîñòîâöà Í. Íå÷àåâà Ëæ å¹ 625 äìèòðèþ II î ñâîåì îñâîáîæ äåíèè èç ïëåíà è ñ ïðîñüáîé âûäàòü ïðîåçæ óþ ãðàìîòó â Òóøèíî ÀÈ. Ò. 2. 500 ×åëîáèòíàÿ íîâîâûåçæ åãî ¹ 127. íåì÷èíà È. Ðîäîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé èñõîäàòàéñòâî- Ñ. 152–153 âàòü äëÿ íåãî ïîìåñòüÿ â Ðîñòîâñêîì óåçäå 501 ×åëîáèòíàÿ ñëóæ èëîãî ëèòâè- ÑÕ 12.30. íà ß. Ðåçèöêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàïðåòèòü ïàíó Åäðîâè÷ó ãðàáèòü åãî ïîìåñòüÿ â Ðîñòîâñêîì óåçäå SRSRB. 502 ×åëîáèòíàÿ êðåñòüÿí Êàðàøñêîé âîëîñòè Ðîñòîâñêîãî óåç- E 8610 (1) ¹ 9 äà Ëæ åäìèòðèþ II î çàùèòå îò ãðàáåæ åé çàãîíùèêîâ è î ñíèæ åíèè íàëîãîâ

–

209

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà, ãäå äîêóìåíò óïîìèíàåòñÿ 6

15 (25).10 1608 ã.

17 (22).10 1608 ã.

Sapieha. S. 194

Íå èçâåñò- 17 (22).10 íî 1608 ã. Íå èçâåñò- 19 (29).10 íî 1608 ã. Ïîñëå 19 (29).10 15 (25).10 1608 ã. 1608 ã.

Sapieha. S. 194 Sapieha. S. 195 Sapieha. S. 195

17(27).10 1608 ã.

19 (29).10 1608 ã.

Ïîñëå 15 (25).10 1608 ã.

19 (29).10 1608 ã.

Sapieha. S. 195

Êîíåö 1608 ã. – íà÷àëî 1609 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Êîíåö 1608 ã. – íà÷àëî 1609 ã.

Íå èçâåñò- Íå óïîìèíî íàåòñÿ

Ðàçäåë 3

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.9 1

2

503 ×åëîáèòíàÿ ñëóãè Ðîñòîâñêîãî Áîðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ Ä. Þìàòîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î çàñòóïíè÷åñòâå 504 Îòïèñêà êîíþøåãî ïðèêàç÷èêà Í. Ëÿãàñîâà Ëæ åäìèòðèþ II î ïåðåãîíå öàðñêèõ òàáóíîâ èç Êîñòðîìñêîãî â Ðîñòîâñêèé óåçä ñ ïðîñüáîé äàòü ðàñïîðÿæ åíèå ìåñòíûì âëàñòÿì âûäàâàòü ôóðàæ ëîøàäÿì 505 Îòïèñêà «áîÿðèíà» è âîåâîäû Ì. È. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î âîññòàíèè â ßðîñëàâëå è ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèÿ â Ðîñòîâ è æ àëîáîé íà ðàçãðàáëåíèå åãî âîò÷èí â ßðîñëàâñêîì óåçäå 506 Ïèñüìî Þ. Áóäèëû ß. Ñàïåãå î áîÿõ ñ îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ó ßðîñëàâëÿ 507 Îòïèñêà «áîÿðèíà» è âîåâîäû Ì. È. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î ïðîïóñêå ãîíöîâ â Òóøèíî è ñ ïðîñüáîé çàùèòèòü åãî ïîìåñòüÿ â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå îò ðàçãðàáëåíèÿ 508 Ïèñüìî Þ. Áóäèëû è ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì îá îòñòóïëåíèè îò ßðîñëàâëÿ 509 ×åëîáèòíàÿ èãóìåíà Ðîñòîâñêîãî Áîðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ Ïåòðà ñ áðàòèåþ ß. Ñàïåãå î çàùèòå îò ïðîèçâîëà ðàòíûõ ëþäåé è îñâîáîæ äåíèè îò íåïîñèëüíûõ íàëîãîâ

3

4

5

6

SRSRB. E 8610 (1) ¹ 71

Êîíåö 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 212

Íà÷àëî 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Ñð.: ÐÈÁ. Ò. 2. ¹ 94. Ñòá. 221– 222

ÑÕ.12.58.

–

9 (19).04 9 (19).04 1609 ã. 1609 ã.

Sapieha. S. 216

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

8(18).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

ÑÕ.12.63

8 (18).05 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

27.05. (6.06) 1609 ã.

Sapieha. S. 222

SRSRB. E 8610 (1) ¹ 23/91

Êîíåö èþíÿ – íà÷àëî èþëÿ 1609 ã.354

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

210

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.9 1

2

3

510 Îòïèñêà «áîÿðèíà» è âîåÑÕ.12.69. âîäû È. Íàóìîâà ß. Ñàïåãå î íåóäà÷íîì ïîõîäå íà Êîñòðîìó è ñ ïðîñüáîé ñðî÷íî ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèÿ â Ðîñòîâ 511 ×åëîáèòíàÿ äîíñêèõ êàçàÀÈ. Ò. 2. ¹ 239. êîâ, àñòðàõàíñêèõ, öàðèÑ. 281–282 öûíñêèõ è êàçàíñêèõ ñòðåëüöîâ Ëæ åäìèòðèþ II î æ àëîâàíüå 512 ×åëîáèòíàÿ äîíñêèõ êàçà- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. êîâ ïðîí÷àí Í. Áûíäèíà ñ Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 472. òîâàðèùàìè ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé îòïóñòèòü èõ èç ïîëêà À. Ëèñîâñêîãî â Òóøèíî äëÿ ÷åëîáèòüÿ Ëæ åäìèòðèþ II î æ àëîâàíüå 513 ×åëîáèòíàÿ Õîçÿêà-ìóðçû ÑÕ 12.68. Þñóïîâà è Êàñûì-ìóðçû Àõìåòåâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé çàïðåòèòü ïàíó Ëàìïèíñêîìó ïðîèçâîäèòü ïîáîðû â èõ ïîìåñòüÿõ è õîäàòàéñòâîâàòü î ïðèáàâêå èì æ àëîâàíüÿ 514 ×åëîáèòíàÿ ðîñòîâñêèõ äåÀÈ. Ò. 2. ¹ 248. òåé áîÿðñêèõ ß. Ñàïåãå ñ Ñ. 295–296 ïðîñüáîé ïðèêàçàòü âîåâîäàì âåðíóòüñÿ â Ðîñòîâ äëÿ çàùèòû ãîðîäà îò íàïàäåíèÿ ÿðîñëàâöåâ SRSRB. 515 ×åëîáèòíàÿ ðîñòîâñêèõ ïîñàäñêèõ ß. Ñàïåãå ñ ïðîñü- E 8610 (1). ¹ 98 áîé ïðèêàçàòü âîåâîäàì âåðíóòüñÿ â Ðîñòîâ äëÿ çàùèòû ãîðîäà îò íàïàäåíèÿ ÿðîñëàâöåâ ÀÈ. Ò. 2. âîåâîäû 516 Îòïèñêà ¹ 249. È. Ô. Íàóìîâà ß. Ñàïåãå î ñâîåì âîçâðàùåíèè â ÐîñÑ. 286–287 òîâ è ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèÿ äëÿ çàùèòû ãîðîäà îò íàïàäåíèÿ ÿðîñëàâöåâ

–

211

–

4

5

6

Ïîñëå 5 (15). 07 1609 ã.

8 (19).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 161

Îêîëî 6 (16).07 1609 ã.355

8 (18).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 161

Îêîëî 6 (16).07 1609 ã.356

8 (18).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 161

13 (23).07 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

7 (17).07 1609 ã.

9 (19).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 162

7 (17).07 1609 ã.

9 (19).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 162

7(17).07 1609 ã.

9 (19).07 1609 ã.

Êðèêñèí. Ñ. 162

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.9 1

2

3

4

5

6

Ïèñüìî ß. Ìèêóëèíñêîãî èç Ðîñòîâà ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î çàõâàòå Ì. Â. Ñêîïèíûì-Øóéñêèì Êîëÿçèíà ìîíàñòûðÿ Ïèñüìî ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå èç Ðîñòîâà ñ èçâåñòèåì î íà÷àëå ïåðåïðàâû Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ÷åðåç Âîëãó ó Êîëÿçèíà ìîíàñòûðÿ Ïèñüìî ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå èç Ðîñòîâà ñ èçâåñòèåì î ïåðåïðàâå Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî ÷åðåç Âîëãó ó Êîëÿçèíà ìîíàñòûðÿ Äîíåñåíèå ß. Ñàïåãå èç Ðîñòîâà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

24.07 (3.08) 1609 ã.

Sapieha. S. 233

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

2(12).08 1609 ã.

Sapieha. S. 236

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

8(18). 08 1609 ã.

Sapieha. S. 237

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 272

521

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè â Ðîñòîâ

Íå íàéäåíû

522

Ñëåäñòâåííîå äåëî î ðàçãðàáëåíèè Ðîñòîâà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

523

Íàêàçíàÿ ïàìÿòü ãóáíîãî ñòàðîñòû È. Êèøêèíà êðåñòüÿíàì ñ ïðèêàçîì «áåðå÷ü» ñâîèõ ïîìåùèêîâ íîâîâûåçæ èõ ïàíîâ À. Âàêîâñêîãî è Ñ. Ïóñêîâèòèíà

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 12/68

23.08 (2.09) 1610 ã. 7(17).09 1610 ã. 22.07 (1.08.) 1611 ã. Íå èçâåñòíî

517

518

519

520

4 (14).08 1608 ã.

Sapieha. S. 278 Sapieha. S. 318 Íå óïîìèíàåòñÿ

3.10. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè è ñûñêíûå äåëà âîåâîä, ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Ñóçäàëÿ  ìîìåíò ïðîðûâà ñàïåæèíöåâ â Çàìîñêîâüå ñóçäàëüñêèå äâîðÿíå, ñîãëàñíî öàðñêîìó óêàçó, äîëæíû áûëè ïðèíÿòü ó÷àñòèå â ïîõîäå Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ò. Ñåèòîâà ê Ïåðåÿñëàâëþ (¹ 386).  èñòî÷íèêàõ íåò ïðÿìûõ óêàçàíèé îòíîñèòåëüíî òîãî, ó÷àñòâîâàëè ñóçäàëüöû â ýòîì ïîõîäå èëè íåò. –

212

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Îäíàêî, ñóäÿ ïî òîìó, ÷òî Ò. Ñåèòîâ áëàãîïîëó÷íî ìèíîâàâ Ñóçäàëü, Þðüåâ-Ïîëüñêèé, â êîíöå êîíöîâ îêàçàëñÿ â Ðîñòîâå, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî êàêàÿ-òî ÷àñòü äåòåé áîÿðñêèõ íàõîäèëàñü â îòðÿäå âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû. Íåò÷èêè âî ãëàâå ñ Ô. Ê. Ïëåùååâûì, Ã. Àðãàìàêîâûì è Ã. Ìÿêèøåâûì, âîñïîëüçîâàâøèñü óõîäîì ïðèâåðæåíöåâ ìîñêîâñêîãî ïðàâèòåëüñòâà, ñ ïîìîùüþ òóøèíñêîãî ïîñëàíöà Ï. Áåêåòîâà óáåäèëè äåòåé áîÿðñêèõ è ïîñàäñêèõ öåëîâàòü êðåñò Ëæåäìèòðèþ II. Ñóçäàëüöû, êàê óêàçàë â ñâîåé îòïèñêå ñûí áîÿðñêèé Ï. Áåêåòîâ, ïðèñÿãíóëè «öàðþ Äìèòðèþ» 14 (24) îêòÿáðÿ 1608 ã. – çà äåíü äî ðîñòîâñêîãî áîÿ (¹ 525). Âñêîðå èõ ïîñîëüñòâî ÿâèëîñü ê ß. Ñàïåãå â ëàãåðü ó Òðîèöû 357. Ñàìîçâàíåö, ïîëó÷èâ ïîñëàíèå Ï. Áåêåòîâà, 20 (30) îêòÿáðÿ 1608 ã. îòïðàâèë ñóçäàëüöàì ïîõâàëüíóþ ãðàìîòó (¹ 527). Âñå îáåùàíèÿ ñàìîçâàíöà îêàçàëèñü ðèòîðèêîé. Íåñìîòðÿ íà ïðèñÿãó, ñóçäàëüöàì, êàê ïåðåÿñëàâöàì, þðüåâöàì è ðîñòîâöàì, íå óäàëîñü èçáåæàòü ãðàáåæåé è íàñèëèÿ çàãîíùèêîâ (¹ 35, 531). Ñóçäàëüöû âèäåëè âûõîä â òîì, ÷òîáû ß. Ñàïåãà «çàïðåòèë ñ âåëèêîþ ãðîçîþ» ñâîèì ñîëäàòàì è èõ ñëóãàì ãðàáèòü, ÷èíèòü áåççàêîíèÿ â Ñóçäàëüñêîì óåçäå, âûäàë èì îõðàííóþ ãðàìîòó èëè äàë «äîáðûõ ïðèñòàâîâ» – «íàðî÷èòûõ ïîëÿêîâ» (¹ 35, 49, 56, 152, 533, 536). Íî òàê æå, êàê â äðóãèõ óåçäàõ, íàçíà÷åíèå ïðèñòàâîâ íå ðåøèëî ïðîáëåìû (¹ 152–153, 530). Ñóçäàëüñêèé âîåâîäà Ô. Ê. Ïëåùååâ, â îòëè÷èå îò íåêîòîðûõ äðóãèõ ìåñòíûõ âîåâîä, íå òîëüêî ïðîñèë ãåòìàíà ïðåñå÷ü ãðàáåæè è ðàçáîè, íî, îïèðàÿñü íà ìåñòíûõ äâîðÿí, ïîïûòàëñÿ ïðèíÿòü ïðîòèâ ýòîãî êîíêðåòíûå ìåðû. Âîåâîäà âìåñòå ñ ðîòìèñòðîì ß. Ñîáîëåâñêèì ïîëîæèë êîíåö áåñ÷èíñòâàì íåêîåãî ïàíà Ñ. Êîëû÷åâà â äâîðöîâîé Ãàâðèëîâñêîé ñëîáîäå (¹ 533).  ðåçóëüòàòå ýòèõ ðåøèòåëüíûõ äåéñòâèé âîåâîäû ìíîãèå «õëîïöû, ïîèìàíûå â çàãîíåõ» îêàçàëèñü â ñóçäàëüñêîé òþðüìå. Îäíàêî ãåòìàí ïîòðåáîâàë èõ îñâîáîæäåíèÿ è îòïðàâêè ê íåìó äëÿ ñëåäñòâèÿ (¹ 535).  êîíå÷íîì ñ÷åòå, åìó óäàëîñü, ïî-âèäèìîìó, ïîêîí÷èòü ñ áàíäàìè çàãîíùèêîâ, íå ïîäêîíòðîëüíûõ íàåìíèêàì, íî ñïàñòè –

213

–

Ðàçäåë 3

íàñåëåíèå óåçäà îò ñàìî÷èííûõ ðåêâèçèöèé òóøèíñêèõ îòðÿäîâ, ïðîõîäèâøèõ ÷åðåç óåçä äëÿ áîðüáû ñ îïîë÷åíöàìè è ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè, ãåòìàí íå ñìîã, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò ìíîãî÷èñëåííûå æàëîáû ìåñòíûõ çåìëåâëàäåëüöåâ (¹ 35, 56, 159, 533, 536). Âñêîðå ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ òóøèíñêîé âëàñòè â Ñóçäàëüñêèé óåçä, òàê æå êàê â Ïåðåÿñëàâñêèé, Þðüåâñêèé è Ðîñòîâñêèé, ÿâèëèñü ïðèêàç÷èêè Ëæåäìèòðèÿ II «îáèõîä çàïàñîâ ïàñòè» (¹ 533). Çàòåì äåëî ñáîðà íàëîãîâ âçÿëè â ñâîè ðóêè íàåìíèêè. Íåêèé ïàí Êîìàðîâñêèé ïðèáûë â Ñóçäàëü 6 (16) äåêàáðÿ 1608 ã. «âûáèðàòè ãîñóäàðåâû äåíåæíûå ñáîðû ñ Ñóçäàëÿ è Ñóçäàëüñêîãî óåçäà». Âîåâîäà Ô. Ê. Ïëåùååâ ïèñàë, ÷òî ýòè äåíåæíûå ïîáîðû ÿâèëèñü îäíîé èç ãëàâíûõ ïðè÷èí íàðîäíûõ âîññòàíèé ïðîòèâ òóøèíöåâ â Ñóçäàëüñêîì óåçäå (¹ 537). Áè÷îì äëÿ íàñåëåíèÿ Ñóçäàëüñêîãî óåçäà ñòàëè ïðèñòàâñòâà, êîòîðûå çàõâàòèëè ñåáå íàåìíèêè ïîëêîâ ß. Ñàïåãè è À. Ëèñîâñêîãî (¹ 157, 574, 564). Âîåâîäà Ô. Ê. Ïëåùååâ â ñâîåé îòïèñêå ß. Ñàïåãå æàëîâàëñÿ íà ìíîãî÷èñëåííûå çëîóïîòðåáëåíèÿ ñëóã íàåìíèêîâ, ñîáèðàâøèõ â ïðèñòàâñòâàõ êîðìà äëÿ ñâîèõ ãîñïîä (¹ 552). Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî íàåìíèêè è èõ ñëóãè â ñâîèõ ïðèñòàâñòâàõ íå ãíóøàëèñü îòêðûòûì ðàçáîåì íà äîðîãàõ. «Áîÿðèí» Ëæåäìèòðèÿ II È. È. Ãîäóíîâ, ïîäîáíî Ô. Êîïíèíó, áûë âûíóæäåí ïðîñèòü ó ß. Ñàïåãè ïîìîùè äëÿ áåçîïàñíîãî ïðåïðîâîæäåíèÿ åãî ìàòåðè èç Ñóçäàëÿ â Òóøèíî êî äâîðó öàðèöû Ìàðèíû (¹ 148).  ìàðòå 1609 ã. ïîëÿêè, ñòîÿâøèå íà ïðèñòàâñòâå â ñ. Äàâûäîâñêîì, «ïåðåãðàáèëè» åõàâøèõ ê ãåòìàíó äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ (¹ 552). Âîïðåêè ñâîèì îáåùàíèÿì «âåëèêèì ïîìåñòíûì îêëàäîì è äåíåæíûì æàëîâàíüåì âåðñòàòü» äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ, Ëæåäìèòðèé II â Ñóçäàëüñêîì óåçäå, êàê è â äðóãèõ, æàëîâàë âîò÷èíàìè è ïîìåñòüÿìè ïðèáëèæåííûõ èç êîíôèñêîâàííûõ âëàäåíèé ïðèâåðæåíöåâ Â. Øóéñêîãî è äâîðöîâûõ çåìåëü, ãëàâíûì îáðàçîì òóøèíñêóþ çíàòü. Áûâøèé æèëåö Áîðèñà Ãîäóíîâà Ï. ß. Áåçîáðàçîâ ïîëó÷èë «ïî òóøèíñêîé äà÷å» ñ. Êîõìó ñ –

214

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

äåðåâíÿìè (¹ 532) – âîò÷èíó êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî 358, ñòîëüíèê öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî «êðàâ÷èé» ñàìîçâàíöà Ë. Ïëåùåå⠖ âîò÷èíó êí. È. È. Øóéñêîãî ñ. Èâàíîâñêîå ñ äåðåâíÿìè (¹ 157), ñòàðîäóáåö ñûí áîÿðñêèé Ã. Âåðåâêèí – ïîìåñòüå ñóçäàëüöà Á. Êîéñàðîâà 359. Ëæåäìèòðèé II ïîæàëîâàë â Ñóçäàëüñêîì óåçäå êí. À. Ìîñàëüñêîãî ñ. Øåêøåâûì (¹ 154), «áîÿðèíà» êí. Þ. Ä. Õâîðîñòèíèíà – Ãàâðèëîâñêîé ñëîáîäîé 360, «äóìíîãî äüÿêà» Ï. À. Òðåòüÿêîâà – ñ. Âàñèëüåâñêèì (¹ 159). Âåðîÿòíî, ñ ïîäà÷è «áîÿð» öàðèê âñïîìíèë î öàðèöå-èíîêèíå Àëåêñàíäðå – âäîâå ñâîåãî ìíèìîãî ñòàðøåãî áðàòà öàðåâè÷à Èâàíà Èâàíîâè÷à è äàðîâàë åé â Ñóçäàëüñêîì óåçäå äâîðöîâûå ñåëà Ëîïàòíè÷è è Áûêîâà 361. Íàì èçâåñòíî òîëüêî îäíî òóøèíñêîå ïîæàëîâàíèå ìåñòíûì äâîðÿíàì – äà÷à ñ. Îñàíîâöà äåòÿì áîÿðñêèì Ô. è Ñ. Õîíåíåâûì. Îíî áûëî ñäåëàíî, âåðîÿòíî, òîëüêî ïîòîìó, ÷òî îíè áûëè «áðàòèåé» íîâîìó Ñóçäàëüñêîìó âîåâîäå À. Ïðîñîâåöêîìó (¹ 564). Êàê è â äðóãèõ óåçäàõ, ñàìîçâàíåö è íå äóìàë ðåøàòü ïðîáëåìû ñ çåìåëüíûì è äåíåæíûì îáåñïå÷åíèåì ìåñòíîãî äâîðÿíñòâà. Ê òîìó æå ðåäêî êòî èç íîâûõ âëàäåëüöåâ ñìîã âñòóïèòü âî âëàäåíèå âîò÷èíàìè è ïîìåñòüÿìè, òàê êàê ïî÷òè âñå ýòè ñëîáîäû, äåðåâíè è ñåëà áûëè çàõâà÷åíû â ïðèñòàâñòâà è âûãðàáëåíû äîòëà. Ðîòû ïàíà Ì. Ñîáåëüñêîãî è ïàíà Æè÷åâñêîãî (èëè ×èæåâñêîãî), ê ïðèìåðó, êâàðòèðîâàëè â ñåëàõ Ñóçäàëüñêîãî óåçäà – â ñ. Èâàíîâñêîì è ñ. Êîõìà (¹ 157, 574). Îäíà èç ðîò ïîëêà ß. Ñàïåãè èìåëà ïðèñòàâñòâî â ñ. Îñàíîâöå (¹ 564). Íàåìíèêè è íå äóìàëè îñâîáîæäàòü âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ äëÿ èõ íîâûõ âëàäåëüöåâ.  àïðåëå 1609 ã. âîåâîäà Ô. Ê. Ïëåùååâ â ñâîåé î÷åðåäíîé îòïèñêå ß. Ñàïåãå íàðèñîâàë ïå÷àëüíóþ êàðòèíó ðàçîðåíèÿ ñóçäàëüöåâ (¹ 557). Ñëîæèâøàÿñÿ â õîçÿéñòâå óåçäà ñèòóàöèÿ, ïî-âèäèìîìó, âñåðüåç îáåñïîêîèëà òóøèíñêèõ áîÿð. Ëæåäìèòðèé II íàïðàâèë â óåçä ñâîåãî êëþ÷íèêà Ï. Êàëà÷åâà è ñûòíèêà À. Äîðîãèíà, êîòîðûå íå òîëüêî äîëæíû áûëè ñîáèðàòü «êîðìà» íà íóæäû òóøèíñêîãî äâîðà, íî «ïàøíè â äâîðöîâûõ ñåëàõ ïàõàòè». Ñàìîçâàíåö, êàê âîäèòñÿ, ïðîñèë ß. Ñàïåãó äàòü èì «íà îáåðåãàíüå ïàíà, ÷òîá íàøè çàãîííûå ëþäè â Ñóçäàëüñêèé óåçä íå âúåçæàëè è ïàø–

215

–

Ðàçäåë 3

íÿ áû â íàøèõ â äâîðöîâûõ ñåëåõ íå çàïóñòåëà, è ÷òîá ïàøíÿ áûëà ïàõàíà â ïîðó» (¹ 63). Èþíüñêàÿ 1609 ã. îòïèñêà íîâîãî Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû À. Ïðîñîâåöêîãî ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî âñå óñèëèÿ òóøèíñêèõ áîÿð íàëàäèòü õîçÿéñòâî â äâîðöîâûõ ñåëàõ Ñóçäàëüñêîãî óåçäà, êàê è â Ïåðåÿñëàâñêîì, îêàçàëèñü òùåòíûìè (¹ 564). Ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå Ñóçäàëüñêîãî óåçäà, êàê äðóãèõ óåçäîâ, ðàñïîëàãàâøèõñÿ íåäàëåêî îò ëàãåðåé ñàïåæèíöåâ ó Òðîèöû, èçáðàëè ïàññèâíûå ôîðìû ñîïðîòèâëåíèÿ òóøèíöàì: ïîäà÷ó ÷åëîáèòíûõ âëàñòÿì, óêëîíåíèå îò ïîáîðîâ è ïîâèííîñòåé è áåãñòâî (¹ 63). Íî òàê âåëè ñåáÿ äàëåêî íå âñå. Ïîäàòíîå íàñåëåíèå ñåâåðíûõ è âîñòî÷íûõ ñòàíîâ, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò îòïèñêè Ô. Ê. Ïëåùååâà, óæå â äåêàáðå 1608 ã. âìåñòå ñ ãàëè÷àíàìè, êîñòðîìè÷àìè, øóÿíàìè ïðèíÿëî ó÷àñòèå â çåìñêîì äâèæåíèè ïðîòèâ òóøèíöåâ (¹ 537). Ñâîåîáðàçíóþ ïîçèöèþ çàíÿëè ìåñòíûå äâîðÿíå âî ãëàâå ñ Ô. Ê. Ïëåùååâûì. Ïîä÷åðêèâàÿ ñâîþ ëîÿëüíîñòü Ëæåäìèòðèþ II è íå âûõîäÿ çà ðàìêè çàêîíà, îíè êàê ìîãëè çàùèùàëè ñâîè âëàäåíèÿ è áëèçêèõ, èõ ñëóã è êàçàêîâ îò ãðàáåæåé è íàñèëèÿ íàåìíèêîâ. Âåñíîé 1609 ã., êîãäà ñòàëî ÿñíî, ÷òî òóøèíñêèé ðåæèì ïîëíîñòüþ ðàçîðèë õîçÿéñòâî óåçäà è ñïàñåíèå òîëüêî â èçãíàíèè ìàðîäåðîâ è íàñèëüíèêîâ, ìåñòíûå äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è äóõîâåíñòâî, ïî âñåé âèäèìîñòè, ñîñòàâèëè çàãîâîð ïðîòèâ òóøèíöåâ, êîòîðûé áûë ðàñêðûò, à åãî îðãàíèçàòîðû êàçíåíû (¹ 552–556). Àðõèåïèñêîï Ñóçäàëüñêèé Ãàëàêòèîí, îáâèíåííûé â ó÷àñòèè â çàãîâîðå è âûçâàííûé äëÿ ñëåäñòâèÿ â Òóøèíî, óìåð îò ïåðåæèòûõ óíèæåíèé â äîðîãå íåäàëåêî îò Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ 362 . Âîåâîäà Ô. Ê. Ïëåùååâ, íå áåç îñíîâàíèÿ çàïîäîçðåííûé â ñîäåéñòâèè çàãîâîðùèêàì, áûë çàìåíåí íà äîëæíîñòè ïåðâîãî âîåâîäû Ñóçäàëÿ (¹ 560, 564). Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ãëàâîé çàãîâîðà òóøèíöû ñ÷èòàëè äâîðÿíèíà Ã. Àðãàìàêîâà – â íåäàâíåì ïðîøëîì îäíîãî èç ãëàâíûõ èíèöèàòîðîâ ïðèñÿãè ñóçäàëüöåâ ñàìîçâàíöó (¹ 525). Íàíåñåííûé òóøèíöàìè óïðåæäàþùèé óäàð ñîðâàë ïëàíû ìåñòíîãî äóõîâåíñòâà, äâîðÿí è ïîñàäñêèõ ïî îñâîáîæäåíèþ ãîðîäà è óåçäà îò òóøèíöåâ. Ïîñëàííàÿ â ãîðîä ïîõâàëüíàÿ –

216

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

öàðñêàÿ ãðàìîòà äî àäðåñàòîâ íå äîøëà (¹ 235). Îðãàíèçîâàòü íîâûé çàãîâîð îíè óæå íå ñìîãëè. Âî âòîðîé ïîëîâèíå 1609 ã. Ñóçäàëü ïðåâðàòèëñÿ â îñíîâíóþ áàçó òóøèíöåâ â èõ áîðüáå ñ ïðàâèòåëüñòâåííûìè âîéñêàìè è îòðÿäàìè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ íà âîñòîêå, à óåçä – îñíîâíûì òåàòðîì âîåííûõ äåéñòâèé. Åñëè ðàíüøå ñóçäàëüñêèìè êîððåñïîíäåíòàìè ß. Ñàïåãè áûëè ìåñòíûå âîåâîäû 363 , òî òåïåðü – êîìàíäèðû íàåìíûõ îòðÿäîâ: ðîòìèñòð Ñóìà è ïîëêîâíèê ß. Ñòðàâèíñêèé 364 . Ê ñîæàëåíèþ, íàì ïîêà óäàëîñü îáíàðóæèòü òîëüêî îäíî ïèñüìî ðîòìèñòðà Ñóìû (¹ 565). Òîëüêî âåñíîé 1610 ã., ïîñëå óõîäà À. Ëèñîâñêîãî è À. Ïðîñîâåöêîãî ê çàïàäíîé ãðàíèöå ñòðàíû, ñóçäàëüöû ñìîãëè îñâîáîäèòüñÿ îò òóøèíöåâ. Ëåòîì 1610 ã., ïîñëå ïàäåíèÿ öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ñóçäàëüöû îäíèìè èç ïåðâûõ â Çàìîñêîâüå âíîâü öåëîâàëè êðåñò Ëæåäìèòðèþ II è ïðèñëàëè â ëàãåðü ñàìîçâàíöà ïîâèííóþ ãðàìîòó, êîòîðàÿ ïîêà íå íàéäåíà 365 . Íî ýòà ïðèñÿãà òàê è îñòàëàñü âî âçàèìîîòíîøåíèÿõ ñóçäàëüöåâ è ñàïåæèíöåâ ýïèçîäîì, òàê è íå èìåâøèì ïðîäîëæåíèÿ. Òàêèì îáðàçîì, ñ îêòÿáðÿ 1608 ã. ïî ìàðò 1610 ã. Ñóçäàëü ÿâëÿëñÿ îäíèì èç ãëàâíûõ îïîðíûõ ïóíêòîâ òóøèíñêîé âëàñòè â Çàìîñêîâüå, ïîýòîìó ñóçäàëüñêèå áóìàãè ñîñòàâëÿëè îäèí èç ñàìûõ îáøèðíûõ êîìïëåêñîâ â ïîõîäíîé êàíöåëÿðèè ß. Ñàïåãè.  íàñòîÿùåå âðåìÿ âûÿâëåíî 26 äîêóìåíòîâ è 19 óïîìèíàíèé î íå ñîõðàíèâøèõñÿ áóìàãàõ â Äíåâíèêå ãåòìàíà è äðóãèõ èñòî÷íèêàõ.  îñíîâíîì ýòî îòïèñêè ìåñòíûõ âîåâîä, êîìàíäèðîâ èíîçåìíûõ îòðÿäîâ. ×åëîáèòíûõ ìåñòíûõ æèòåëåé îòûñêàíî ñðàâíèòåëüíî ìàëî.  Ñóçäàëå, â îòëè÷èå îò Ïåðåÿñëàâëÿ, Þðüåâà è Ðîñòîâà, èçäàâíà ôóíêöèîíèðîâàëî âîåâîäñêîå óïðàâëåíèå, êîòîðîå îïèðàëîñü íà âëèÿòåëüíîå ìåñòíîå äâîðÿíñòâî è àâòîðèòåò àðõèåïèñêîïèè, ÷òî ñóùåñòâåííî îòëè÷àëî ìåñòíûå òóøèíñêèå ïîðÿäêè îò ïîðÿäêîâ â äðóãèõ óåçäàõ. Âûÿâëåííûé â ðåçóëüòàòå àðõèâíûõ ðàçûñêàíèé êîìïëåêñ ñóçäàëüñêèõ äîêóìåíòîâ ñîäåðæèò óíèêàëüíûå äàííûå, êîòîðûå ïîçâîëÿþò ïî-íîâîìó âçãëÿíóòü íà ñîáûòèÿ òåõ ëåò â óåçäå. –

217

–

Ðàçäåë 3

Òàáëèöà 3.10 ¹

1

524

525

526 527

528

529

530

531

532

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ 4

Ôðàãìåíò óâåùåâàòåëüíîé ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ìàé ãðàìîòû àðõèåïèñêîïà Ê. 174. Îï. 2. 1609 ã. Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà Åä. õð. 250 Îòïèñêà ñûíà áîÿðñêîãî ÀÈ. Ò. 2. ¹ 99. 14 (24).10 Ï. Áåêåòîâà Ò. Áüþãîâó è Ñ. 131–132 1608 ã. Ï. Ãîëîâè÷ó èç Ñóçäàëÿ â Ïåðåÿñëàâëü-Çàëåññêèé î ïðèñÿãå ñóçäàëüöåâ Ëæ åäìèòðèþ II Íå íàéäåíû Íå Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ñóçäàëüöåâ èçâåñòíî Ëæåäìèòðèþ II Ïîõâàëüíàÿ ãðàìîòà ÀÈ Ò. 2. ¹ 100. 23.10 Ëæ åäìèòðèÿ II ñóçäàëüöàì çà Ñ. 132–133 (2.11) âåðíîñòü è óñåðäèå 1608 ã. ×åëîáèòíàÿ ÷åðíåöà ÀÈ. Ò. 2. Îêòÿáðü – Ñóçäàëüñêîãî Ñïàñî¹ 128. íîÿüðü Åâôèìèåâà ìîíàñòûðÿ Ñ. 154–155 1608 ã. Ë. Ñàìãèíà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé èñõîäàòàéñòâîâàòü äëÿ íåãî ó ñàìîçâàíöà äîëæ íîñòü íàñòîÿòåëÿ êàêîãîíèáóäü ìîíàñòûðÿ ×åëîáèòíàÿ Ðÿæ ñêîãî ãîëîâû ÑÕ.17 Êîíåö È. Áåðäèõèíà Ëæ åäìèòðèþ II 1608 – î ïîæ àëîâàíèè åìó â íà÷àëî Ñóçäàëüñêîì óåçäå «â 1609 ã. êîðìëåíèå» òðîèöêîé âîò÷èíû ñ. Øóõîáàëîâà ñ äåðåâíÿìè ×åëîáèòíàÿ òîðãîâîãî ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Íîÿáðü – ÷åëîâåêà Ãàâðèëîâîé ñëîáîäû Ê. 124. Îï. 1. äåêàáðü Ì. Ãîðîõîâà ñ æ àëîáîé íà Åä. õð. 405 1608 ã. çëîóïîòðåáëåíèÿ ïðèñòàâà Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî ÐÈÁ. Ò. 2. Íîÿáðü – âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ¹ 171.5. äåêàáðü ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé Ñòá. 697 1608 ã.? óäîâëåòâîðèòü ÷åëîáèòüå áðàòà Ô. Ñ. Ïëåùååâà äàòü ïðèñòàâà äëÿ îõðàíû åãî âîò÷èíû âî Âëàäèìèðñêîì óåçäå îò ðàçîðåíèÿ ëèòîâñêèìè ëþäüìè è êàçàêàìè Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî ÑÕ.12.34 Íîÿáðü – âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà äåêàáðü ß. Ñàïåãå ñ èçâèíåíèåì, ÷òî íå 1608 ã.? ñìîã âûïîëíèòü åãî ïðîñüáó î ïðèñûëêå îõîòíè÷üèõ ñîáàê

–

218

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

5

Ìàé 1609 ã.

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

15 (25).10 1608 ã.

Sapieha. S. 219, 221, 224 Sapieha. S. 194

15 (25).10 1608 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 194 Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 161. Ñ. 191–192

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.10 1

2

3

4

5

6

533

Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ðîòû À. Ñîáîëåâñêîãî âî Âëàäèìèð è ñ æ àëîáàìè íà áåñ÷èíñòâà, ÷èíèìûå çàãîíùèêàìè â Ñóçäàëüñêîì è Âëàäèìèðñêîì óåçäàõ Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà Ëæåäìèòðèþ II ñ èçâåñòèåì î âîññòàíèè Êîñòðîìû è Ãàëè÷à Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î âûñòóïëåíèè â ïîõîä ïðîòèâ âîññòàâøèõ êîñòðîìè÷åé è ãàëè÷àí è ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î âîññòàíèè â Øóå è ñ ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèå Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î íåâîçìîæ íîñòè ïàíó Êîìàðîâñêîìó ïðîèçâåñòè äåíåæ íûå ñáîðû èç-çà âîññòàíèÿ â Ñóçäàëüñêîì óåçäå è î ðàíåíèè ðîòìèñòðà À. Ñîáîëåâñêîãî Ïèñüìî ðîòìèñòðà À. Ñîáîëåâñêîãî ß. Ñàïåãå î ïîäàâëåíèè âîññòàíèÿ â Øóå Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î ïîÿâëåíèè îòðÿäîâ çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ó Øóè è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè Ïèñüìî ðîòìèñòðà È. Ìèðñêîãî ß. Ñàïåãå î ïîðàæåíèè òóøèíöåâ â áîþ ó ñ. Äóíèëîâà è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà Þðüåâñêîìó âîåâîäå Ô. Ì. Áîëîòíèêîâó î ñâîåì ïîðàæ åíèè â áîþ ó ñ. Äóíèëîâà è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè Ïèñüìî ðîòìèñòðà È. Ìèðñêîãî ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå îïîë÷åíöåâ â áîþ ó Ñóçäàëÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 161. Ñ. 191–192

Íîÿáðü 1608 ã.366

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

7 (17).12 1608 ã.

Sapieha. S. 197

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 351.2. Ñ. 418–419

9.(19).12 1608 ã.367

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 351.1. Ñ. 418

10 (20).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 110. Ñ.139–140

Ñåðåäèíà äåêàáðÿ 1608 ã.

21 (31).12 1608 ã.

Sapieha. S. 199

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

21 (31).12 1608 ã.

Sapieha. S. 199

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

8 (18).02 1609 ã.

Sapieha. S. 205

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

14 (24).02 1609 ã.

Sapieha. S. 206

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 153. Ñ. 177–178

11 (21).02 1609 ã.?

14 (24).02 1609 ã.

Sapieha. S. 206

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

17 (27).02 1609 ã.

Sapieha. S. 207

534

535

536

537

538

539

540

541

542

–

219

–

Ðàçäåë 3

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.10 1

2

3

4

5

6

543

Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î ðàçãðîìå îòðÿäîâ çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ó Ñóçäàëÿ Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î âçÿòèè Ïëåñà è ñâîåì ðåøåíèè îòêàçàòüñÿ îò ïîõîäà íà Êîñòðîìó, òàê êàê «èçìåííèêè», ñîáðàâøèåñÿ â Õîëóþ, óãðîæ àþò Ñóçäàëþ Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î âçÿòèè Êëÿçüìåíñêîãî ãîðîäêà è ïîñàäà Õîëóÿ Ïèñüìî ðîòìèñòðà Æè÷åâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î âçÿòèè Õîëóÿ ×åëîáèòíàÿ ãîëîâû Ï. Îïóõòèíà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü ðàñïîðÿæ åíèå îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåé ñëóæ áû Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå îá èçìåíå Âëàäèìèðöåâ Îòïèñêè ñóçäàëüñêèõ âîåâîä Ô. Ê. Ïëåùååâà è Å. Áîÿðñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè ïðîòèâ âëàäèìèðöåâ Îòïèñêà ñóçäàëüñêèõ âîåâîä Ô. Ê. Ïëåùååâà è À. Ïðîñîâåöêîãî ß. Ñàïåãå ïîáåäå íàä âëàäèìèðöàìè Îòïèñêà ñóçäàëüñêèõ âîåâîä Ô. Ê. Ïëåùååâà è À. Ïðîñîâåöêîãî ß. Ñàïåãå î ïîõîäå âìåñòå ñ À. Ëèñîâñêèì íà âëàäèìèðöåâ Îòïèñêà ñóçäàëüñêèõ âîåâîä Ô. Ê. Ïëåùååâà è À. Ïðîñîâåöêîãî ß. Ñàïåãå î êàçíè Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. Âåëüÿìèíîâà, íåóäà÷íîé îñàäå Âëàäèìèðà è óõîäå À. Ëèñîâñêîãî ñ âîéñêîì ê ßðîñëàâëþ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

17 (27).02 1609 ã.

Sapieha. S. 207

ÑÕ.12.42

20.02 (2.03) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 170. Ñ. 177

11(21).03 1609 ã.

14(24).03 1609 ã.

Sapieha. S. 211

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

14(24).03 1609 ã.

Sapieha. S. 211

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 11/67.

Ïîñëå 11(21).03 1609 ã.368

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

27.03 (6.04) 1609 ã.

Sapieha. S. 213

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

28.03. (7.04) 1609 ã.

Sapieha. S. 213; ÑÕ.12.56

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

28.03. (7.04) 1609 ã.

Sapieha. S. 213.

ÑÕ.12.56.

31.03 (9.04) 1609 ã.

5 (15).04 1609 ã.

Sapieha. S. 215

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 195. Ñ. 225–226

12 (22).04 1609 ã.

13 (23).04 1609 ã.

Sapieha. S. 217

544

545

546

547

548

549

550

551

552

–

220

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.10 1

2

3

4

5

6

553

Îáûñêíîå äåëî «îêîëüíè÷åãî» Ô. Ê. Ïëåùååâà îá èçìåíå äâîðÿíèíà Ã. Àðãàìàêîâà Îáûñêíîå äåëî «îêîëüíè÷åãî» Ô. Ê. Ïëåùååâà îá èçìåíå äâîðíèêîâ Ã. Àðãàìàêîâà, Ã. Ëèõîíèíà ñ áðàòèåþ ×åëîáèòíàÿ Ñóçäàëüñêîãî äâîðÿíèíà Ã. Àðãàìàêîâà ß. Ñàïåãå î ëîæ íîì îáâèíåíèè â èçìåíå è ïðîñüáîé îñâîáîäèòü åãî èç-ïîä àðåñòà Ïèñüìî ðîòìèñòðà Êîëåöêîãî ß. Ñàïåãå èç Ñóçäàëÿ î õîäå ðàññëåäîâàíèÿ äåëà îá èçìåíå äâîðÿíèíà Ã. Àðãàìàêîâà Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà ß. Ñàïåãå î íåìåäëåííîì îòïóñêå â Òóøèíî Ñ. Âîëêîâà è îá îòñóòñòâèè â ãîðîäñêîé êàçíå äåíåã èç-çà êðàéíåãî ðàçîðåíèÿ Ñóçäàëüñêîãî óåçäà Îòïèñêà ñóçäàëüñêèõ âîåâîä (?) î ïðèáûòèè Ô. È. Øåðåìåòåâà âî Âëàäèìèð Ïèñüìî Ì. Ñîáåëüñêîãî î ðàçãðîìå ïðèâåðæåíöåâ Â. Øóéñêîãî ó Ñóçäàëÿ ×åëîáèòíàÿ ñóçäàëüñêèõ äåòåé áîÿðñêèõ ß. Ñàïåãå îá îñòàâëåíèè ó íèõ âîåâîäîé Ô. Ê. Ïëåùååâà Ïèñüìî ðîòìèñòðà Ñóìû î ïîáåäå íàä âëàäèìèðöàìè Ïèñüìî ïàíîâ Äîìîðàäñêîãî è Ñëàäêîâñêîãî î ñìåðòè àðõèåïèñêîïà Ñóçäàëüñêîãî Ãàëàêòèîíà Ïèñüìî ðîòìèñòðà Ñóìû ß. Ñàïåãå î íàïàäåíèè âëàäèìèðöåâ íà Ñóçäàëü

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.174. Îï. 2. Åä. õð. 301

19 (29).04 1609 ã.

29.04 (9.05) 1609 ã.

ÑÕ.12.61

ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.174. Îï. 2. Åä. õð. 302

19 (29).04. 1609 ã.

29.04. (9.05). 1609 ã.

ÑÕ.12.61

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 104

Ïîñëå 19 (29).04 1609 ã.

29.04 (9.05) 1609 ã.

ÑÕ.12.61

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 63

Ïîñëå 19 (29).04 1609 ã.

29.04 (9.05) 1609 ã.

ÑÕ.12.61

ÑÕ.12.61

Ïîñëå 29.04 (9.05) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

7 (17).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 223

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 167. Ñ. 175

Èþíü 1609 ã.369

29.05 (8.06) 1609 ã. Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

18 (28).06 1609 ã. 19 (29).06 1609 ã.

Sapieha. S. 228 Sapieha. S. 229

Íå èçâåñòíî

22.06 (2.07). 1609 ã.

Sapieha. S. 229

554

555

556

557

558

559

560

561 562

563

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

–

221

–

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.10 1

2

3

4

5

6

564

Îòïèñêà Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû À. Ïðîñîâåöêîãî ß. Ñàïåãå î ïðèõîäå Ô. Øåðåìåòåâà â Íèæ íèé Íîâãîðîä, âçÿòèè «èçìåííèêàìè» Øóè è Ëóõà è î áîÿõ ñ âëàäèìèðöàìè, à òàêæ å ñ ïðîñüáîé ïîæ àëîâàòü «áðàòèþ» Ô. è Ñ. Õîíåíåâûõ Ïèñüìî ðîòìèñòðà Ñóìû ß. Ñàïåãå î ïðèõîäå Ô. Øåðåìåòåâà â Íèæ íèé Íîâãîðîä, âçÿòèè «èçìåííèêàìè» Øóè è Ëóõà è áîÿõ ñ âëàäèìèðöàìè Ïèñüìî ðîòìèñòðà Ñóìû ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå Ô. È. Øåðåìåòåâûì öàðÿ Êàñèìîâñêîãî Äîíåñåíèå î ïðîðûâå ß. Ñòðàâèíñêîãî èç Ñóçäàëÿ ê Òðîèöå Êðåñòîöåëîâàëüíàÿ çàïèñü ñóçäàëüöåâ Ëæåäìèòðèþ II Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ñóçäàëüöåâ Ëæåäìèòðèþ II

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 235. Ñ.277–278

Èþëü 1609 ã.

31.07 (9.08) 1609 ã.

Sapieha. S. 235

SRSRB. E 8610 (1). ¹ 63.

Íå èçâåñòíî

31.07 (9.08) 1609 ã.

Sapieha. S. 235

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

5 (15).08 1609 ã.

Sapieha. S. 237

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

14 (24).10 1609 ã.

Sapieha. S. 246

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 265

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

27.07 (6.08.) 1610 ã. 18(28).08 1610 ã.

565

566

567

568

569

Sapieha. S. 271

3.11. Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå íàåìíèêîâ, âîåâîä è æèòåëåé Óãëè÷à è Óãëè÷ñêîãî óåçäà Ãåîãðàôè÷åñêîå ïîëîæåíèå Óãëè÷à ïîçâîëÿëî ìåñòíûì âëàñòÿì îáðàùàòüñÿ ÷åðåç Òâåðü íåïîñðåäñòâåííî â Òóøèíî, ìèíóÿ ëàãåðÿ ó Òðîèöû. Ïî ýòîé ïðè÷èíå Óãëè÷ñêèé êîìïëåêñ äîêóìåíòîâ â Àðõèâå ß. Ñàïåãè, ïî ñðàâíåíèþ ñ äðóãèìè, îêàçàëñÿ íåáîëüøèì.  íàñòîÿùåå âðåìÿ âûÿâëåíû ïóáëèêóåìûå íèæå ÷åòûðå îòïèñêè ðàçíûõ ëèö òóøèíñêîìó ãåòìàíó è îäíî ïåðåõâà÷åííîå òóøèíöàìè äîíåñåíèå çåìñêèõ âîåâîä öàðþ Â. Øóéñêîìó.  Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè óïîìèíàþòñÿ ïî êðàéíåé ìåðå åùå äâà ïîñëàíèÿ, êîòîðûå ïîêà íå íàéäåíû. Èìåþòñÿ ⠖

222

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

âèäó ïîâèííàÿ ãðàìîòà óãëè÷àí Ëæåäìèòðèþ II è ïèñüìî ïîëêîâíèêà ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå î âçÿòèè èì Óãëè÷à 370 . Äîêóìåíòû ñîäåðæàò äàííûå î ñèòóàöèè â ãîðîäå è âîêðóã íåãî ñ îêòÿáðÿ 1608 ã. ïî èþíü 1609 ã., ÷òî ïîçâîëÿåò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü è ïðîàíàëèçèðîâàòü ñîáûòèÿ âðåìåíè âëàñòâîâàíèÿ çäåñü òóøèíöåâ. Óãëè÷àíå, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò äàííûå Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, ïðèíåñëè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II òîëüêî ïîñëå ðàçãðîìà äâîðÿíñêèõ îïîë÷åíèé çàìîñêîâíûõ ãîðîäîâ â Ðîñòîâå, ñîãëàñîâàâ ñâîè äåéñòâèÿ ñ ÿðîñëàâöàìè (¹ 598). Èõ ïîñîëüñòâî, â êîòîðîå âõîäèëè íåñêîëüêî äåòåé áîÿðñêèõ, ïðèáûëî â òàáîðû ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ ñðàçó æå âñëåä çà ïîñîëüñòâîì èç ßðîñëàâëÿ 371 . Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II è ÷åëîáèòíàÿ À. Ñ. Áåäîâà ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ñðàçó ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ âîðîâñêîé âëàñòè â Óãëè÷å è óåçäå íà÷àëèñü ñáîðû íàëîãîâ, êîòîðûå çíà÷èòåëüíî ïðåâûøàëè îáû÷íûå íîðìû. Âñå ýòî, êàê è â äðóãèõ óåçäàõ, ñîïðîâîæäàëîñü íåðàçáåðèõîé. Ñáîðùèêè íàëîãîâ èç ëàãåðåé ó Òóøèíà (Â. Âîëêîíñêèé, È. Ãîëîâëåíêîâ) è Òðîèöû (ß. Î÷êîâñêèé) ñîïåðíè÷àëè ìåæäó ñîáîé è çà÷àñòóþ âçèìàëè îäèí è òîò æå íàëîã äâàæäû.  ðåçóëüòàòå íàñåëåíèå Óãëè÷à è åãî óåçäà, êàê â äðóãèõ ãîðîäàõ è ñåëàõ Çàìîñêîâüÿ, â ñ÷èòàííûå íåäåëè áûëî îáîáðàíî äî íèòêè è îêàçàëîñü íà êðàþ ãèáåëè, ýòî îáóñëîâèëî âîññòàíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ (¹ 25, 571).  èñòî÷íèêàõ íå ñîõðàíèëîñü îïèñàíèé íà÷àëà âîññòàíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ â Óãëè÷å, íî ìû ìîæåì ïðåäïîëîæèòü, ÷òî, êàê â äðóãèõ ãîðîäàõ, ãîðîæàíå ðàñïðàâèëèñü ñ äåÿòåëÿìè âîðîâñêîé àäìèíèñòðàöèè. Âåðîÿòíî, â ýòî âðåìÿ è «ïîãèá íà ñëóæáå» òóøèíñêèé ñòîëüíèê êí. Â. Âîëêîíñêèé. Ð. Ðîæèíñêèé è ß. Ï. Ñàïåãà âûñëàëè ïðîòèâ ïîâñòàíöåâ êðóïíûå êàðàòåëüíûå îòðÿäû. Ïëîõî âîîðóæåííûå, íå îáó÷åííûå, íå èìåâøèå åäèíîãî ðóêîâîäñòâà, çåìñêèå îïîë÷åíèÿ íå ñìîãëè âûäåðæàòü óäàðîâ õîðîøî îñíàùåííûõ òóøèíñêèõ ïîëêîâ è ðîò, ñîñòîÿâøèõ, ïî áîëüøåé ÷àñòè, èç ïðîôåññèîíàëüíûõ âîèíîâ.  äåêàáðå 1608 ã. òóøèíöàì óäàëîñü âîññòàíîâèòü ñâîþ âëàñòü â Óãëè÷å 372. –

223

–

Ðàçäåë 3

Êàðàòåëüíûå àêöèè òóøèíöåâ ëèøü íà âðåìÿ çàäåðæàëè ðàçâèòèå çåìñêîãî äâèæåíèÿ. 3 (13) ìàðòà 1609 ã. îòðÿäû çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ èç Êàðãîïîëÿ, Áåëîîçåðà, Óñòþãà è äð. âî ãëàâå ñ È. Òðóñîâûì âûáèëè òóøèíöåâ èç Ðîìàíîâà (¹ 354). Ïîëêîâíèê Ñ. Òûøêåâè÷ ñ ÿðîñëàâñêèìè äâîðÿíàìè 8 (18) ìàðòà 1609 ã. îòáèë ãîðîä ó çåìöåâ (¹ 619). Íî íå óñïåë îí óéòè íà ïîìîùü òóøèíöàì ê Êîñòðîìå, êàê îïîë÷åíöû îïÿòü çàõâàòèëè Ðîìàíîâ, Ïîøåõîíüå, Ìîëîãó, Ñîëü Ðûáíóþ (¹ 493).  êîíöå ìàðòà – íà÷àëå àïðåëÿ 1609 ã., êàê âèäíî èç îòïèñêè òóøèíñêîãî âîåâîäû Ì. Ëîâ÷èêîâà, ñîçäàëàñü ðåàëüíàÿ óãðîçà çàõâàòà Óãëè÷à (¹ 572). Íàðîäíîå âîññòàíèå â ßðîñëàâëå 9 (19) àïðåëÿ 1609 ã. ðåçêî èçìåíèëî ñîîòíîøåíèå ñèë ê ñåâåðó îò ãîðîäà. 15 (25) àïðåëÿ 1609 ã. óãëè÷àíå îòêðûëè âîðîòà ãîðîäà îòðÿäàì îïîë÷åíèé è âñòðåòèëè êàøèíñêèõ äâîðÿí è ïîìîðñêèõ ðàòíèêîâ õëåáîì-ñîëüþ 373. Çàòåì 22 àïðåëÿ (1 ìàÿ) 1609 ã. óãëè÷àíå, êàê ñîîáùèë ß. Ñàïåãå àðõèìàíäðèò Ôåîäîñèé â ñâîåì ïèñüìå, ïîïûòàëèñü çàõâàòèòü Êàëÿçèí ìîíàñòûðü, íî ïîòåðïåëè íåóäà÷ó (¹ 574). ß. Ñàïåãà è Ð. Ðîæèíñêèé áûëè âûíóæäåíû ñðî÷íî íàïðàâèòü ê ßðîñëàâëþ ïîëêè ß. Ìèêóëèíñêîãî, À. Ëèñîâñêîãî, À. Ðîæèíñêîãî, Þ. Áóäèëû è «áîÿðèíà» È. Ô. Íàóìîâà ñ äâîðÿíàìè 374 . Ïî äàííûì ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä, âìåñòå ñ íèìè ñåëè â îñàäó äâîðÿíå è äåòè áîÿðñêèå âîëîãæàíå, ïîøåõîíöû, ÿðîñëàâöû, êîñòðîìè÷è, ãàëè÷àíå, ðîñòîâöû, ðîìàíîâöû, ÿðîñëàâöû, ïîñàäñêèå, óåçäíûå è âñÿêèå æèëåöêèå ëþäè 375 . Óãëè÷àí ñðåäè íèõ íå áûëî, òàê êàê èì ñàìèì ïðèøëîñü áîðîòüñÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ.  Óãëè÷ñêîì óåçäå, êàê âèäíî èç äîíåñåíèÿ Ý. Áîðîäè÷à, ðàçâåðíóëàñü íàñòîÿùàÿ ïàðòèçàíñêàÿ âîéíà ïðîòèâ ïðèâåðæåíöåâ ñàìîçâàíöà (¹ 573). Ïîäîøåäøèé ê ãîðîäó 4 (14) ìàÿ 1609 ã. òóøèíñêèé îòðÿä èç Êàëÿçèíà ìîíàñòûðÿ áûë íàãîëîâó ðàçáèò â áîþ 21 (31) ìàÿ 1609 ã. (¹ 575). Îòïèñêà óãëè÷ñêèõ çåìñêèõ âîåâîä ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ, òàê êàê ïî åå ñîäåðæàíèþ ìîæíî ñóäèòü, êàê âîñïðèíèìàëîñü è ïåðåäàâàëîñü çåìöàìè ñîäåðæàíèå –

224

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

îêðóæíûõ ãðàìîò êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî 375à . Ñîïîñòàâëåíèÿ òåêñòîâ äîêóìåíòîâ ïîêàçûâàåò, ÷òî ïðèêàçíûå ñèëüíî ñîêðàùàëè òåêñò, îïóñêàëè âòîðîñòåïåííûå ñþæåòû è îò ñåáÿ êîå-÷òî äîáàâëÿëè. Ðàáîòàÿ íàä òåêñòîì, îíè èíîãäà äî íåóçíàâàåìîñòè èñêàæàëè èìåíà èíîçåìöåâ, â ðåçóëüòàòå ïåðâûå èçäàòåëè îòïèñêè Á. Íîãèíà ïîñ÷èòàëè òðåõ êîìàíäèðîâ øâåäñêîãî ýêñïåäèöèîííîãî êîðïóñà Àíäðåÿ Áîÿ, Êðåñòåíà Øóðà (Ñîììå) è Èâåðòà Ãîðíà îäíèì ÷åëîâåêîì: «Îíäðååì Áîÿêðåíñòþøåì Ìàöîâåò÷åðíîé». Âñòðå÷àþòñÿ òàêæå êàçóñû ñ öèôðàìè. Êíÿçü Ì. Â. Ñêîïèí-Øóéñêèé äîêëàäûâàë öàðþ, ÷òî ñ Êëàóñîì Áîåì è Îòîãåëìåðîì Ôàðìåðíåðîì ê íåìó ïðèáûëî 3643 âîèíà, à ïðèêàçíûå îêðóãëèëè öèôðó äî 3600 ÷åëîâåê. Åùå áîëåå ðàçèòåëüíîå ðàñõîæäåíèå îáíàðóæèâàåòñÿ ïðè ñîïîñòàâëåíèè äàííûõ î ÷èñëåííîñòè âîéñêà È. Ìàíåñôåëüäà. Êíÿçü Ì. Â. Ñêîïèí-Øóéñêèé äîêëàäûâàë öàðþ, ÷òî ïîä êîìàíäîâàíèåì øâåäñêîãî ïîëêîâîäöà íàõîäèòñÿ âñåãî 2 òûñ. ñîëäàò. Çåìñêèå æå ïðèêàçíûå ïðèâåëè ÿâíî îøèáî÷íóþ öèôðó – 9 òûñ. âîèíîâ. Âñå ýòè íàáëþäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ñîäåðæàíèå èçëàãàåìûõ ïðèêàçíûìè äîêóìåíòîâ íóæäàåòñÿ â òùàòåëüíîé ïðîâåðêå ïî äðóãèì èñòî÷íèêàì.  êîíöå ìàÿ – íà÷àëå èþíÿ 1609 ã. òóøèíöû èçìåíèëè òàêòèêó â áîðüáå ñ çåìöàìè. Îñòàâèâ â îêðåñòíîñòÿõ ßðîñëàâëÿ îòðÿäû, íåîáõîäèìûå äëÿ áëîêàäû ãîðîäà, îíè íàïðàâèëè çíà÷èòåëüíûå ñèëû ê äðóãèì ãîðîäàì. Ïîëê ß. Ìèêóëèíñêîãî îñàäèë Óãëè÷ è ïîñëå ìåñÿ÷íîé îñàäû 20 (30) èþíÿ 1609 ã. îâëàäåë ãîðîäîì. Äîíåñåíèå ïîëêîâíèêà îá îäåðæàííîé ïîáåäå áûëî ïîñëåäíèì äîêóìåíòîì èç Óãëè÷à, êîòîðîå îòëîæèëîñü â Àðõèâå ß. Ñàïåãè è êîòîðîå ïîêà íå íàéäåíî. Ñ ýòîãî ìîìåíòà óïîìèíàíèå Óãëè÷à èñ÷åçàåò ñî ñòðàíèö Äíåâíèêà 376 . Êîìïëåêñíûé àíàëèç äîêóìåíòîâ Óãëè÷ñêîãî ôîíäà Àðõèâà ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî, íåñìîòðÿ íà åãî îòíîñèòåëüíî íåáîëüøóþ âåëè÷èíó è íåïîëíîòó, îí ñîäåðæèò óíèêàëüíûå äàííûå, êîòîðûå ìîæíî èñïîëüçîâàòü êàê äëÿ ñîïîñòàâëåíèÿ ñ äàííûìè èç äðóãèõ äîêóìåíòàëüíûõ êîìï–

225

–

Ðàçäåë 3

ëåêñîâ òîãî âðåìåíè, òàê è äëÿ êðèòè÷åñêîãî àíàëèçà ïîêàçàíèé ïîçäíèõ ëèòåðàòóðíûõ èñòî÷íèêîâ. Òàáëèöà 3.11

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

570

Ïîâèííàÿ ãðàìîòà óãëè÷àí Ëæåäìèòðèþ II Îòïèñêà ïðèêàçíîãî ÷åëîâåêà À. Áåäîâà ß. Ñàïåãå ñ æ àëîáîé íà ãðàáåæ , ó÷èíåííûé ß. Î÷êîâñêèì â Óãëè÷å Îòïèñêà Óãëè÷ñêîãî âîåâîäû Ì. Ëîâ÷èêîâà ß. Ñàïåãå î ïðèáëèæ åíèè «èçìåííèêîâ» ê ãîðîäó è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè Ïèñüìî Ý. Áîðîäè÷à ß. Ñàïåãå ñ èçâåñòèåì î çàõâàòå ðîòìèñòðîì Êàçàêîâñêèì Óãëè÷ñêîé âîëîñòè Êåñüìû Îòïèñêà èãóìåíà Êàëÿçèíñêîãî Ìàêàðüåâñêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîäîñèÿ ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå óãëè÷àí ó ñòåí ìîíàñòûðÿ Îòïèñêà óãëè÷ñêèõ âîåâîä Á. Íàãèíà, È. Ëàïòåâà è Ò. Ñóõîãî öàðþ Â. Øóéñêîìó ñ îò÷åòîì î áîÿõ çà Óãëè÷ â ìàå 1609 ã. è ñ ïðîñüáîé î ïîìîùè Ïèñüìî ïîëêîâíèêà ß. Ìèêóëèíñêîãî ß. Ñàïåãå î âçÿòèè Óãëè÷à

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íîÿáðü 1608 ã.377

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå

19 (29).10 1608 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 195 Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 183. Ñ. 213–214

20 (30).03 1909 ã.378

26.03 (4.04) 1609 ã.

Sapieha. S. 213

ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 52

30.04 (10.05) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 208. Ñ. 240–241

3 (13).05 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.33

2 (12).06 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

20 (30).06 1609 ã.

Sapieha. S. 229

571

572

573

574

575

576

ÄÀÈ. Ò. 1. ¹ 158. Ñ. 276–277

3.12. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé Þðüåâà-Ïîëüñêîãî Äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå Þðüåâà-Ïîëüñêîãî è óåçäà ïðèíåñëè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II ñëåäîì çà ïåðåÿñëàâöàìè. Èõ ïîñîëüñòâî ïðèáûëî â ëàãåðÿ ß. Ñàïåãè è À. Ëèñîâñêîãî ó Òðîèöû 12 (22) îêòÿáðÿ 1608 ãîäà 379 . Èç Þðüåâñêèõ áóìàã Àðõèâà ß. Ñàïåãè îòûñêàíû 6 îòïèñîê âîåâîäû Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà, ðîñïèñü þðüåâöåâ, 2 ïèñüìà äîâåðåííîãî ëèöà ß. Ñàïåãè Ò. Êðîøèíüñêîãî è 3 ÷åëîáèòíûå ìåñòíûõ æèòåëåé. Ïîêà íå íàéäåíû ïîâèííûå ãðàìîòû þðüåâöåâ 1608 è 1610 ãîäîâ 380. Áîëüøèíñòâî âîåâîäñêèõ îòïèñîê ñâÿçàíû ñ ÷åëîáèòíûìè ìåñòíûõ æèòå–

226

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

ëåé ñàìîçâàíöó, â êîòîðûõ ïåðåñêàçûâàåòñÿ èõ êðàòêîå ñîäåðæàíèå. Þðüåâöû, ïðèíîñÿ ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó, êàê è ïåðåÿñëàâöû, ðàññ÷èòûâàëè, ÷òî íîâûå âëàñòè íàâåäóò ïîðÿäîê è ïðåêðàòÿò áåñ÷èíñòâà çàãîííûõ îòðÿäîâ â óåçäå. Æèòåëè äâîðöîâûõ ñåë Ñèìû è Íåêîìîðíû ñîáðàëè ß. Ñàïåãå «â ïîäàðîê» 20 ðóáëåé (¹ 580). Þðüåâñêèé òîðãîâûé ÷åëîâåê Ì. È. Áëîõèí, ê ïðèìåðó, ïèòàë íàäåæäó ïîëó÷èòü äîõîäíîå ìåñòî ó ß. Ñàïåãè, ÷òîáû «òâîðèòè ïðèáûëü» ãåòìàíó, à çàîäíî è ñåáå (¹ 579). Âñåì ýòèì èëëþçèÿì íå ñóæäåíî áûëî ñáûòüñÿ. Íåñìîòðÿ íà êðåñòíîå öåëîâàíèå, âîëíà ãðàáåæåé è íàñèëèé çàãîíùèêîâ çàõëåñòíóëà Þðüåâñêèé óåçä. Ìåñòíûå ñâÿùåííèêè, äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è «âñÿêèå ÷åðíûÿ ëþäèøêà» â ñâîåé ÷åëîáèòíîé æàëîâàëèñü ß. Ñàïåãå íà áåñ÷èíñòâà çàãîíùèêîâ (¹ 584). Ïîâåðåííûé ß. Ñàïåãè Ò. Êðîøèíüñêèé, íàõîäèâøèéñÿ â òî âðåìÿ â Þðüåâå, â ñâîåì ïèñüìå ãåòìàíó ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèë ôàêòû, èçëîæåííûå â ÷åëîáèòíûõ: «Ðàäè Áîãà... Âàøà Ìèëîñòü... ñîáëàãîâîëè âîñïðåïÿòñòâîâàòü òîìó, ÷òîáû òóò çàãîíùèêè íå ãðàáèëè è íå ìó÷èëè ëþäåé, èáî âåëèêèå íåñëûõàííûå èçäåâàòåëüñòâà ó÷èíÿþò – ñòðàõ Ãîñïîäåíü!». Ò. Êðîøèíüñêèé ïðÿìî ãîâîðèò, ÷òî ïðîèñõîäÿùåå – äåëî ðóê çàãîíùèêîâ, êîòîðûå âûøëè èç-ïîä êîíòðîëÿ òóøèíñêèõ âëàñòåé. Áàíäèòû, ïî åãî ñëîâàì, ðàçúåçæàëè ïî óåçäó ïàðòèÿìè ïî 60–70 ÷åëîâåê è èçûìàëè âñå áîëåå èëè ìåíåå öåííîå ïîëíîñòüþ: «Ñêîëüêî òóò ðàçãðàáèëè è ëþäåé ïî äåðåâíÿì ïîìó÷èëè, àæ ñòðàõ Áîæèé!». Þðüåâñêèå ìîíàñòûðè è öåðêâè, ïî ñëîâàì Ò. Êðîøèíüñêîãî, ïîäâåðãëèñü áåçæàëîñòíîìó ðàçãðàáëåíèþ. Íàåìíèê ïîæàëîâàëñÿ ãåòìàíó, ÷òî ñàì åäâà íå ñòàë æåðòâîé çàãîíùèêîâ è ÷óäîì èçáåæàë ñìåðòè (¹ 580). Ìåñòíûì çåìëåâëàäåëüöàì, êàê è â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå, ïðèøëîñü ïðîñèòü ó òóøèíñêèõ âëàñòåé «äîáðûõ ïðèñòàâîâ» äëÿ çàùèòû èõ ñîáñòâåííîñòè (¹ 178, 590).  íà÷àëå 1609 ã. ñ áàíäàìè çàãîíùèêîâ áûëî ïîêîí÷åíî, íî ýòî íå ïðèíåñëî ïîêîÿ è ïîðÿäêà æèòåëÿì ÞðüåâàÏîëüñêîãî è åãî óåçäà. Íà ñìåíó ãðàáåæàì è íàñèëèþ çà–

227

–

Ðàçäåë 3

ãîíùèêîâ ïðèøëè ðåêâèçèöèè âëàñòåé íà ïðîõîäÿùèå ÷åðåç óåçä òóøèíñêèå îòðÿäû (¹ 587).  Þðüåâñêèé óåçä, êàê è â Ïåðåÿñëàâñêèé, âñêîðå ïîñëå êðåñòíîãî öåëîâàíèÿ Ëæåäìèòðèþ II ÿâèëèñü âîðîâñêèå ïðèêàçíûå äëÿ ñáîðà íàëîãîâ. Þðüåâöû ïèñàëè ß. Ñàïåãå, ÷òî ïîíà÷àëó òóøèíñêàÿ àäìèíèñòðàöèÿ ïûòàëàñü ñîáèðàòü íàëîãè, òîëüêî íà òðåòü ïðåâûøàâøèå îáû÷íóþ íîðìó: Äà ñ íàñ, æå, ãîñóäàðü, âçÿòî â ãîñóäàðåâó êàçíó, ñ áåäíûõ è ðàçîðåííûõ, ïî äâàäöàòè ïî ñåìè ðóáëåâ ñ ñîõè... (¹ 584).

Îäíîâðåìåííî òóøèíñêèå ñûòíèêè íà÷àëè ñîáèðàòü ñòîëîâûå è «êîíñêèå» çàïàñû íà ñàìîçâàíöà è åãî ñîëäàò (¹ 580, 583). Íî âñêîðå, êàê è â äðóãèõ óåçäàõ, íàåìíèêè âñå âçÿëè â ñâîè ðóêè. Ïàí Ñòðåëà èç ïîëêà ß. Ìèêóëèíñêîãî, âúåõàâ â äâîðöîâóþ Ñèìñêóþ âîëîñòü, îòîáðàë ó òóøèíñêèõ ïðèêàç÷èêîâ âñå, ÷òî îíè ñîáðàëè (¹ 584). Ïàíû Ò. Êðîøèíüñêèé è Ï. Ìèõàëåâñêèé ñîáèðàëè «êîðìà» íà ïîëê ß. Ñàïåãè (¹ 580, 586). Îáøèðíûå äâîðöîâûå âîëîñòè – Ñèìñêóþ, Òóðáüåâñêóþ, Íåêîìîðñêóþ, Êîìîâñêóþ è Ëû÷åâñêóþ 381 – èíîçåìöû ðàçîáðàëè â ïðèñòàâñòâà ïî ðîòàì ïîëêîâ ß. Ìèêóëèíñêîãî è ß. Ñòðàâèíñêîãî (¹ 580–581). Ïîëó÷èâ èçâåñòèÿ î òîì, ÷òî òâîðèëîñü â óåçäå, ñàìîçâàíåö ïðèñëàë Þðüåâñêîìó âîåâîäå Ô. Ì. Áîëîòíèêîâó ïðèêàç âûñëàòü èç äâîðöîâûõ ñåë ïàíîâ è ïðî÷èõ âîèíñêèõ ëþäåé, íî âîåâîäà íå èìåë ñèë, ÷òîáû âûïîëíèòü ïðèêàç ñàìîçâàíöà, è â îò÷àÿíèè ìîëèë ß. Ñàïåãó óðåçîíèòü åãî ñîëäàò (¹ 583).  Þðüåâñêîì óåçäå öàðèê òàêæå ïûòàëñÿ ðàçäàâàòü äâîðöîâûå ñåëà â âîò÷èíû è ïîìåñòüÿ ñâîèì ïðèáëèæåííûì. Ñèìñêóþ âîëîñòü îí, ê ïðèìåðó, ïîæàëîâàë «ñâîèì áîÿðèíàì» Àíäðåþ è Èâàíó Ðæåâñêèì; ñåëà Ëû÷îâî, Ïàëü÷óêîâî, Êóçüìèíñêîå, Îñëîïîâî, ×åðìèí è Áðè÷èíî ñ äåðåâíÿìè – «áîÿðèíó» Í. Ä. Âåëüÿìèíîâó (¹ 585) 382. Íî êîãäà þðüåâñêèå ÷èíîâíèêè ïðèáûëè äëÿ îòâîäà âîò÷èíû íîâûì âëàäåëüöàì, ïàíû Ò. Ìåäûíñêèé è ×óáàðîâ, âçÿâøèå ýòó âîëîñòü â ïðèñòàâñòâî äëÿ ðîòû ß. Ìèêóëèíñêîãî, ãðàìîò öàðÿ è ðàñïîðÿæåíèé ìåñòíûõ âîåâîä ñëóøàòü íå ñòàëè è âûñëà–

228

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

ëè ïðèêàçíûõ âîí (¹ 585).  ìàðòå 1609 ã. ñàìîçâàíåö ïîæàëîâàë ñûíà Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà Ìàãìåä-Ìóðàòà «Þðüåâûì-Ïîëüñêèì ïîñàäîì, è òàìãîþ, è êîáàêè è âñÿêèìè äàõîäû, øòî ïðåæ ñåãî áûâàëî çà Êàéáóëîþ öàðåâè÷åì». Íî, êàê âèäíî èç ïîñëåäóþùåé îòïèñêè, ïîëêîâíèê ß. Ñòðàâèíñêèé, ñ÷èòàâøèé ñåáÿ ïîëíûì õîçÿèíîì â óåçäå, è íå äóìàë äåëèòüñÿ ñ íîâûì âëàäåëüöåì, îòêàçàâøèñü âûïîëíÿòü ðàñïîðÿæåíèÿ öàðèêà (¹ 183–184). Íå îáîøëîñü áåç êîíôëèêòîâ ìåæäó íàåìíèêàìè è ïî ïîâîäó ïðèñòàâñòâ. Ò. Êðîøèíñêèé ïîæàëîâàëñÿ ß. Ñàïåãå, ÷òî íåêèé ïàí Àäàìîâè÷, èìåÿ ïðèñòàâñòâî â Àëåêñàíäðîâîé ñëîáîäå, çàíÿëñÿ ïîáîðàìè â Þðüåâñêîì óåçäå (¹ 580).  äâîðöîâûõ ñåëàõ Ñèìà è Íåêîìàðíà êðåñòüÿíå áûëè âûíóæäåíû îòäàòü êîðìà ñíà÷àëà íà ðîòó ïàíà Õâîùà, à çàòåì Ìèõàëåâñêîãî (¹ 583–584). Þðüåâñêèå äîêóìåíòû ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî âëàñòâîâàíèå çäåñü òóøèíöåâ ìàëî ÷åì îòëè÷àëîñü îò Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà: òå æå ãðàáåæè è íàñèëèÿ çàãîíùèêîâ, òå æå ïðèñòàâñòâà è íåóäà÷íûå ïîïûòêè ñàìîçâàíöà è åãî áîÿð íàëàäèòü ìåñòíîå óïðàâëåíèå è ñáîð íàëîãîâ, òî æå íåæåëàíèå òóøèíñêîãî ðóêîâîäñòâà ðåøàòü ïðîáëåìû ìåñòíûõ çåìëåâëàäåëüöåâ è èñïîëüçîâàíèå ïîëó÷åííîé âëàñòè äëÿ ñîáñòâåííîãî îáîãàùåíèÿ (¹ 183–184, 585) 383 . Êàê è ïåðåÿñëàâöû, þðüåâñêèå çåìöû – äâîðÿíå, ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå – äîâîëüíî áûñòðî ïîíÿëè, ÷òî ïðèíåñëà èì òóøèíñêàÿ âëàñòü, íî, íå ðàñïîëàãàÿ äîñòàòî÷íûìè ñèëàìè, íå ðåøàëèñü íà îòêðûòîå âûñòóïëåíèå ïðîòèâ ãðàáèòåëåé è íàñèëüíèêîâ.  äîêóìåíòàõ íå ñîäåðæèòñÿ äàííûõ î ïðîòèâîñòîÿíèè ìåæäó äâîðÿíàìè, ïîñàäñêèìè è êðåñòüÿíàìè â óåçäå. Åäèíñòâåííûé èçâåñòíûé íàì ôàêò îòêðûòîãî íåïîâèíîâåíèÿ – íàïàäåíèå êðåñòüÿíèíà îäíîãî èç ñåë ñ íîæîì íà ïàõîëèêà ïàíà Ïîáåäèíñêîãî, êîòîðîãî îí ÷óòü íå óáèë. Èç ïèñüìà Ò. Êðîøèíüñêîãî âèäíî, ÷òî ýòî áûëà ðåàêöèÿ äîâåäåííîãî äî îò÷àÿíèÿ ÷åëîâåêà, êîòîðûé, ïî ìíåíèþ ñàìîãî àâòîðà ïèñüìà, çàñëóæèâàë ñíèñõîæäåíèÿ (¹ 580).  îñíîâíîì ìåñòíûå çåìöû èñïîëüçîâàëè ïàññèâíûå ôîðìû ñîïðîòèâëåíèÿ: ÷åëîáèòíûå, –

229

–

Ðàçäåë 3

óêðûâàòåëüñòâî, áåãñòâî (¹ 583). Íåêîòîðûå äàæå ïûòàëèñü ñïàñòè ñåáÿ çà ñ÷åò ïðåäàòåëüñòâà ñîñåäåé. Ê ïðèìåðó, âîåâîäà Ô. Ì. Áîëîòíèêîâ, óçíàâ î òîì, ÷òî ïîëê À. Ëèñîâñêîãî ïðîéäåò ÷åðåç Þðüåâ íà Ñóçäàëü è Âëàäèìèð, âåðîÿòíî, ñ ïîäà÷è ìåñòíûõ æèòåëåé, íàïèñàë îòïèñêó ß. Ñàïåãå, â êîòîðîé óìîëÿë ãåòìàíà èçìåíèòü ìàðøðóò è íàïðàâèòü ëèñîâ÷èêîâ ÷åðåç âîëîñòè Íåêîìàðíó è Ñèìó, òàê êàê òî ìåñòî áóäòî áû «öåëî è æèëî è êîðìîâ ó íèõ ìíîãî», à Þðüå⠖ ðàçîðåí (¹ 587). Îòïèñêè âîåâîäû Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî âïëîòü äî ìàÿ 1609 ã. þðüåâöû ñîòðóäíè÷àëè ñ ïðèâåðæåíöàìè ñàìîçâàíöà (¹ 588, 590). Ëèøü ê êîíöó ìàÿ 1609 ã., ïîñëå ïîðàæåíèé òóøèíöåâ ó Âëàäèìèðà è ßðîñëàâëÿ, â ìåñòíîé äâîðÿíñêîé êîðïîðàöèè ïðîèçîøåë ðàñêîë. ×àñòü þðüåâñêèõ äâîðÿí ïåðåøëà íà ñòîðîíó çåìñêèõ îïîë÷åíèé Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ (¹ 591–592). Îñòàëüíûå æèòåëè óåçäà ïðåäïî÷ëè äîæèäàòüñÿ ðåøàþùèõ ïîáåä ïðàâèòåëüñòâåííûõ âîéñê íàä òóøèíöàìè â êîíöå 1609– 1610 ãîäîâ.  öåëîì äîêóìåíòû ñîäåðæàò äîâîëüíî îáøèðíóþ èíôîðìàöèþ î òóøèíñêîì ðåæèìå â Þðüåâñêîì óåçäå, ÷òî îòêðûâàåò âîçìîæíîñòü åå øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ â èññëåäîâàíèÿõ. Òàáëèöà 3.11

¹

1

577 578

579

580

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

2

3

Íå íàéäåíû Ïîâèííàÿ ãðàìîòà þðüåâöåâ Ëæåäìèòðèþ II ×åëîáèòíàÿ äåòåé áîÿðñêèõ ïå- ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. ðåÿñëàâöåâ Ô. Ãðÿçåâà, Ç. è Ê. 174. Îï. 2. Åä. õð. 291 Ê. Øåøêîâñêèõ Ëæ åäìèòðèþ II î ïîæ àëîâàíèè èì çà âåðíóþ ñëóæ áó ïîìåñòèé â Þðüåâñêîì óåçäå ×åëîáèòíàÿ ïîñàäñêîãî ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.124. Îï. 1. Ì. Áëîõèíà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüÅä. õð. 406 áîé î ïîêðîâèòåëüñòâå BPAU PAN. Ïèñüìî Ò. Êðîøèíüñêîãî Ms. 345. ß. Ñàïåãå èç Þðüåâà î ñëîæ èâK. 91 øåéñÿ èç-çà áåñ÷èíñòâ çàãîíùèêîâ ñèòóàöèè â ãîðîäå è óåçäå

–

230

–

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

Íå èçâåñòíî Îñåíü 1608 ã.?

12 (22).10 1608 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 194 Íå óïîìèíàåòñÿ

Îêòÿáðü 1608 ã.

12 (22).10 1608 ã.

Sapieha. S. 194

24.11 (4.12) 1608 ã.384

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.11 1

581

582

583

584

585

586

587

588

589

590

2

3

×åëîáèòíàÿ ïðèêàç÷èêîâ ãîñóäàÐÈÁ. Ò. 2. ðåâîé Øåáàðøèíñêîé êîáûëè÷åé ¹ 94. êîíþøíè Ëæ åäìèòðèþ II î íå- Ñòá. 221–222 äîñòàòêå êîðìà äëÿ ëîøàäåé â Þðüåâñêîì óåçäå Ðîñïèñü çàïàñîâ, ñîáðàííûõ Þðü- Íå íàéäåíû åâñêèì âîåâîäîé Ô. Ì. Áîëîòíèêîâûì äëÿ äâóõ ðîò ïàíà Õâîùà Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû ÀÈ Ò. 2. Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ß. Ñàïåãå î ¹ 117. ïîëó÷åííîì èì ïðèêàçå Ëæ åÑ. 145. äìèòðèÿ II âûñëàòü ïàíîâ èç äâîðöîâûõ âîëîñòåé Þðüåâñêîãî óåçäà ×åëîáèòíàÿ æ èòåëåé Þðüåâà- ÀÈ Ò. 2. ¹ Ïîëüñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé 119. Ñ. 147– 148 çàùèòèòü èõ îò ïðèòåñíåíèé ïàíîâ è îò ãðàáåæ åé çàãîíùèêîâ SRSRB. Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû E 8610 (1). Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà Ëæ åäìèòðèþ II î íåâîçìîæ íîñòè ¹ 64 îòâîäà â âîò÷èíó «áîÿðàì» Ðæ åâñêèì äâîðöîâîãî ñåëà Ñèìû èç-çà åãî çàõâàòà ïàíàìè Ìåäûíñêèì è ×óðáàêîâñêèì ñ òîâàðèùàìè Ïèñüìî Ò. Êðîøèíüñêîãî ËÍÁ ÍÀÍÓ. ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå èç ÞðüåâàÔ. 103. Ïîëüñêîãî ïðîäîâîëüñòâèÿ è ôó- Îï. 1. ¹ 46 ðàæ à äëÿ ñîëäàò ñàïåæ èíñêîãî ïîëêà Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû ÑÕ.12.41 Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèêàçàòü À. Ëèñîâñêîìó ñ ïîëêîì íå èäòè ÷åðåç Þðüåâ èç-çà åãî êðàéíåãî ðàçîðåíèÿ Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû ÑÕ.12.54 Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ê íåìó ïèñåì íà ïîëüñêîì ÿçûêå èç Ñóçäàëÿ Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû Íå íàéäåíû Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ß. Ñàïåãå î øåñòè ñòðåëüöàõ, ïîñàæåííûõ â òþðüìó Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû ÑÕ.12.55 Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà ß. Ñàïåãå î ñðî÷íîé îòïðàâêå ïîäêðåïëåíèé â Ñóçäàëü äëÿ çàùèòû ãîðîäà îò «èçìåííèêîâ»

–

231

–

4

5

6

Íîÿáðü –äåêàáðü 1608 ã.385

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Äåêàáðü 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 177. Ñ. 145

13 (23).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

17 (27). 12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

19(29).12 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

8 (18).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

7 (17).02 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

18 (28).03 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ìàðò 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

ÑÕ.12.55

29.03 (8.04) 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèåíèå òàáë. 3.11 1

591

592

593

2

3

Îòïèñêà Þðüåâñêîãî âîåâîäû ÀÈ. Ò. 2. Ô. Ì. Áîëîòíèêîâà è ïàíà Å. Áî¹ 215 ÿðñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ïîäêðåïëåíèé èç-çà îïàñíîñòè íàïàäåíèÿ íà ãîðîä âëàäèìèðöåâ Ïîèìåííàÿ ðîñïèñü þðüåâñêèõ ÀÈ. Ò. 2. äâîðÿí è äåòåé áîÿðñêèõ, èçìå¹ 215 íèâøèõ ñàìîçâàíöó Ïîñîëüñòâî þðüåâöåâ ñ ïîâèííîé Íå íàéäåíû Ëæåäìèòðèþ II

4

5

6

1 (11).05 1609 ã.

9 (19).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

1 (11).05 1609 ã.

9 (19).05 1609 ã.

Sapieha. S. 219

Íå èçâåñòíî

19 29).08 1610 ã.

Sapieha. S. 271

3.13. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé ßðîñëàâëÿ ßðîñëàâëü – êðóïíåéøèé òîðãîâûé è ðåìåñëåííûé öåíòð Çàìîñêîâüÿ – ïîñòîÿííî íàõîäèëñÿ â öåíòðå âíèìàíèÿ ßíà Ñàïåãè è îòðÿäîâ âîéñêà. Ïî ýòîé ïðè÷èíå ßðîñëàâñêèå äîêóìåíòû â Àðõèâå ãåòìàíà, ïî ñðàâíåíèþ ñ äðóãèìè, îáðàçîâàëè äîâîëüíî áîëüøîé êîìïëåêñ.  ðåçóëüòàòå àðõèâíûõ ðàçûñêàíèé óäàëîñü îáíàðóæèòü òðèäöàòü äîêóìåíòîâ è óïîìèíàíèÿ î òðåõ ïèñüìàõ ïîëêîâíèêà Ñ. Òûøêåâè÷à ß. Ñàïåãå, êîòîðûå ïîêà íå íàéäåíû 386.  îñíîâíîì ýòî îòïèñêè âîåâîä, âñòðå÷àþòñÿ òàêæå è ÷åëîáèòíûå äóõîâåíñòâà, ñâåòñêèõ ëèö. ßðîñëàâñêèå äâîðÿíå, êàê âèäíî èç îòïèñêè âîåâîäû È. È. Âîëûíñêîãî, ïåðâûé ðàç ïðèíåñëè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II ïîñëå Áîëõîâñêîãî ñðàæåíèÿ, çàòåì «èçìåíèëè» åìó (¹ 603), âåðîÿòíî, âìåñòå ñ Ò. Ñåèòîâûì, ïîä êîìàíäîâàíèåì êîòîðîãî ïðèíÿëè ó÷àñòèå â áîþ ó Ðîñòîâà. Ïîâòîðíàÿ ïðèñÿãà ÿðîñëàâöåâ Âîðó áûëà ÿâíî âûíóæäåííîé è çàïîçäàëîé (¹ 618). Èíóþ ïîçèöèþ çàíÿëè ìåñòíîå äóõîâåíñòâî è ïîñàäñêèå. Óçíàâ î ïîðàæåíèè äâîðÿí â Ðîñòîâå, îíè, ïî èíèöèàòèâå âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî-Áîðöà, ïðèíåñëè ïðèñÿãó ñàìîçâàíöó è óæå 18 (28) îêòÿáðÿ 1608 ã. ïðèñëàëè ñâîèõ ïðåäñòàâèòåëåé ê ß. Ñàïåãå (¹ 594). Çåìöû ÿâíî ñòðåìèëèñü èçáåæàòü ñóäüáû ðîñòîâ÷àí, íàäåÿñü ïðèñÿãîé ñïàñòè ñâîå èìóùåñòâî è æèçíè. Òå æå, êòî îïàñàëñÿ òóøèíöåâ, ñìîãëè âûåõàòü ñàìè è âûâåñòè ñâîè òîâàðû åùå äî òîãî, –

232

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

êàê ïåðâûå îòðÿäû ïðèâåðæåíöåâ ñàìîçâàíöà âîøëè â ãîðîä (¹ 595). Áóêâàëüíî ñðàçó ïîñëå ïðèñÿãè ãîðîæàí Ëæåäìèòðèþ II âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé è Ò. Áüþãîâ íà÷àëè ïîáîðû ñ òîðãîâûõ ëþäåé è ïîñàäà â ïîëüçó ß. Ñàïåãè (¹ 595). Çàòåì â ãîðîä ïðèáûëè âîåâîäû È. È. Âîëûíñêèé è Ï. Ãîëîâè÷ ñ ïðèêàçîì îòïèñàòü «èçìåííè÷üè æèâîòû íà ãîñóäàðÿ â êàçíó» (¹ 603) è ñòàëè âçûñêèâàòü ñ ïîñàäà òî, ÷òî óæå âçÿëè êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé è Ò. Áüþãîâ (¹ 602, 607). Âñêîðå â ßðîñëàâëå ïî÷òè îäíîâðåìåííî ïîÿâèëèñü öàðñêèå ñòðÿï÷èå: ïðèáûâøèé èç òàáîðîâ ß. Ñàïåãè Ê. Äàíèëîâ è ïîñëàííûé èç Òóøèíà Ï. Ðÿçàíîâ. Îíè, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò ÿðîñëàâñêèå âîåâîäû, çàíÿëèñü «îäíèì äåëîì»: ñáîðîì êàçíû è êîðìîâ íà ãîñóäàðåâûõ ðàòíûõ ëþäåé (¹ 603, 610). Ïî ïîäñ÷åòàì Ê. Áóññîâà, ÷åðïàâøåãî ñâåäåíèÿ ó íàõîäèâøèõñÿ â ßðîñëàâëå êóïöîâ-èíîçåìöåâ, ãîðîæàíå âûïëàòèëè òóøèíñêèì âëàñòÿì îãðîìíóþ ïî òåì âðåìåíàì ñóììó – 30 òûñ. ðóáëåé è âûäàëè «êîðìîâ» íà 1 òûñ. âñàäíèêîâ, íî íàåìíèêîâ ýòî íå óäîâëåòâîðèëî 387 .  íîÿáðå 1608 ã., â ßðîñëàâëå, êàê è â äðóãèõ óåçäàõ, ïîÿâèëèñü ïàíû Êîíåöêèé, ßíóøêîâñêèé è Ì. Óåçäîâñêèé, êîòîðûå ñòàëè ñîáèðàòü «ïîíîñîâùèíó» (¹ 614).  ÿíâàðå 1609 ã. â ßðîñëàâëå è â óåçäå ñîáèðàëè «êîðìà íà öàðñêèé îáèõîä» Ì. Êñåíîôîíòîâ è ïàí È. Íåçàáûòîâñêèé ñ òîâàðèùàìè.  îò÷àÿíèè ÿðîñëàâöû ïèñàëè ß. Ñàïåãå: «È òàêèõ, ãîñóäàðü, âåëèêèõ êîðìîâ ñîáðàòè íå ìî÷íî, è âçÿòè íåãäå è íå íà êîì» (¹ 175, 617). Ýòè ñëîâà ïîëíîñòüþ ïîäòâåðæäàþò äîíåñåíèå Ê. ßíóøêîâñêîãî, à òàêæå äðóãèå ïèñüìà íàåìíèêîâ, êîòîðûì áûë ïîðó÷åí ñáîð íàëîãîâ â ßðîñëàâñêîì óåçäå. Îíè ñîîáùàëè, ÷òî ñîáðàòü äåíüãè î÷åíü òðóäíî, òàê êàê «êðåñòüÿí â äåðåâíÿõ íåò: ðàçáåæàëèñü ïî ëåñàì» (¹ 614). Àêòèâíîå ó÷àñòèå â ïðîòóøèíñêîì ïåðåâîðîòå ïåðâîãî ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ïîçâîëèëî åìó îñòàòüñÿ ó âëàñòè â ãîðîäå. Ìåæäó íèì è ïðèñëàííûì èç Òóøèíà íîâûì âîåâîäîé È. È. Âîëûíñêèì âîçíèê îñòðûé êîíôëèêò. Ëþáîïûòíî, ÷òî êîìàíäèðû òóøèíñêîãî îòðÿäà, ðàçãðàáèâøåãî Ðîñòîâ, Ï. Ãîëîâè÷ è Ò. Áüþãîâ (øâåä Ëîóðåíñ Áèóããå), äî òîãî äåéñòâîâàâøèå âìåñòå, òàêæå ðàññîðèëèñü. Ï. Ãî–

233

–

Ðàçäåë 3

ëîâè÷ ïîääåðæàë È. È. Âîëûíñêîãî, Ò. Áüþêî⠖ êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî (¹ 622). Êàæäàÿ èç âðàæäóþùèõ ñòîðîí ñòðåìèëàñü çàðó÷èòüñÿ ïîääåðæêîé ß. Ñàïåãè, êîòîðîãî çàñûïàëè ïîäàðêàìè îò ñåáÿ è ñâîèõ êëåâðåòîâ.  ðåçóëüòàòå ïèñüìà è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è èõ ïðèÿòåëåé, íàïèñàííûå â îêòÿáðå – íîÿáðå 1608 ã., ñîñòàâèëè áîëüøóþ ÷àñòü ßðîñëàâñêîãî ôîíäà (21 äîêóìåíò). Ð. Ðîæèíñêèé è ß. Ñàïåãà, êàê âèäíî èç åãî ôåâðàëüñêèõ è ìàðòîâñêèõ 1609 ã. îòïèñîê, îñòàâèëè Ïåðâûì âîåâîäîé â ßðîñëàâëå êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî. È. È. Âîëûíñêèé äîëæåí áûë äîâîëüñòâîâàòüñÿ ðîëüþ âòîðîãî âîåâîäû (¹ 317, 327, 618). Ò. Áüþãîâ âìåñòå ñ Ì. Óåçäîâñêèì áûë íàïðàâëåí äëÿ ñáîðà êîðìîâ íà Áåëîîçåðî (¹ 616). Ïðèíÿòûå ìåðû òîëüêî «ïîäëèëè ìàñëà â îãîíü». Êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé è È.È. Âîëûíñêèé ïðîäîëæàëè âðàæäîâàòü è îáìåíèâàòüñÿ âçàèìíûìè îáâèíåíèÿìè (¹ 622). Ññîðà ìåæäó âîåâîäàìè îáåðíóëàñü äëÿ ÿðîñëàâöåâ áåäîé. Âðàæäóþùèå âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé è È. È. Âîëûíñêèé, â îòëè÷èå îò Ñóçäàëüñêîãî âîåâîäû Ô. Ê. Ïëåùååâà è Âëàäèìèðñêîãî âîåâîäû Ì. È. Âåëüÿìèíîâà, ñðàçó æå óòðàòèëè êîíòðîëü íàä ñèòóàöèåé â ãîðîäå. Âîåâîäà Å. Êîçüìèí â ñâîåé ÷åëîáèòíîé ß. Ñàïåãå ïðÿìî ãîâîðèë: «Îò ðóññêèõ âîåâîä îáîðîíû íèêîìó íåò: òîëüêî ïàí Ñàìîéëà Êèøêååâè÷, îäèí, âî âñÿêèõ ìåðàõ è â ìèðñêèõ õëîïîòàõ è â äîêóêå» (¹ 357). Ïðèçíàë ýòî â ñâîåé ÷åëîáèòíîé è êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé: «À ìåíÿ (ïîëÿêè, ëèòâà è êàçàêè) íè â ÷åì íå ñëóøàþò». Ïîòåðÿâøèé âñÿêóþ âëàñòü âîåâîäà ïðîñèë ß. Ñàïåãó «ïðèêàçàòü ïîëüñêèì è ëèòîâñêèì ëþäÿì, ÷òîáû îíè â ßðîñëàâëå íå ñòîÿëè, ñòîÿëè áû â âîðîâñêèõ ìåñòàõ è âîåâàëè áû è ïóñòîøèëè èçìåííè÷üè ñåëà è äåðåâíè, à íå ßðîñëàâñêèå» (¹ 618). Çåìëåâëàäåëüöû, êàê â äðóãèõ óåçäàõ, èñêàëè âûõîä â «äîáðûõ ïðèñòàâàõ» (¹ 155–159), â ïîëó÷åíèè «áåðåæåëüíûõ ãðàìîò» çà ãåòìàíñêîé ïå÷àòüþ (¹ 175, 177). Íî íè òî, íè äðóãîå íå ïîìîãàëî (¹ 177, 505, 617). Óæå â ïåðâûå íåäåëè ðåàëüíàÿ âëàñòü â ßðîñëàâëå è óåçäå ñîñðåäîòî÷èëàñü â ðóêàõ èíîçåìöåâ: êîìàíäèðà ãàðíèçîíà íàåìíèêîâ è êàçàêîâ Ñ. Òûøêåâè÷à è ïðèñòàâîâ, êîòîðûå óñòàíîâèëè ïîëíûé êîí–

234

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

òðîëü íàä äåÿòåëüíîñòüþ ìåñòíîé àäìèíèñòðàöèè – âîåâîä, âîëîñòíûõ ñòàðîñò è öåëîâàëüíèêîâ. Áåñêîíå÷íûå ðàçáèðàòåëüñòâà, ïî-âèäèìîìó, ÿâèëèñü ïðè÷èíîé òîãî, ÷òî â öåíòðå âíèìàíèÿ âîåâîä áûëè â îñíîâíîì ãîðîäñêèå äåëà. Î òîì, ÷òî ïðîèñõîäèëî â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè, ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü, ãëàâíûì îáðàçîì, ïî ÷åëîáèòíûì äóõîâåíñòâà è ÷àñòíûõ ëèö. Ê ïðèìåðó, æàëîáû ß. Ñàïåãå àðõèìàíäðèòà ßðîñëàâñêîãî Ñïàññêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîôèëà, öàðÿ Êàñèìîâñêîãî, êàê äâå êàïëè âîäû, íàïîìèíàþò ñåòîâàíèÿ ïåðåÿñëàâñêîãî äóõîâåíñòâà (¹ 175, 617). Âîåâîäà êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé â ñâîåé ÷åëîáèòíîé ñâèäåòåëüñòâóåò: Ïîëÿêè, è ëèòâà, è êàçàêè â ßðîñëàâëå è â ßðîñëàâñêîì óåçäå íàñèëüñòâî ÷èíÿò âåëèêîå, ëþäåé ãðàáÿò è ïîáèâàþò (¹ 617).

Àíàëîãè÷íûå äàííûå ïðèâåë â ñâîåé îòïèñêå âîåâîäà Å. Êîçìèí (¹ 620). ßðîñëàâöû, êàê âèäíî èç ïðèâåäåííûõ äàííûõ, òàê æå êàê æèòåëè äðóãèõ óåçäîâ, ïåðåæèëè áàíäèòèçì çàãîíùèêîâ. Ñðàçó ïîñëå ïðèñÿãè ÿðîñëàâñêèå äâîðÿíå íàïðàâèëè Ëæåäìèòðèþ II ïîäàðêè è çàÿâèëè î ñâîèõ íóæäàõ, íàäåÿñü, ÷òî íîâàÿ âëàñòü íàéäåò ðåøåíèå ïðîáëåì (¹ 598, 604, 605, 608 è äð.). Îäíàêî èõ, òàê æå êàê çåìëåâëàäåëüöåâ äðóãèõ óåçäîâ, æäàëî ãîðüêîå ðàçî÷àðîâàíèå. Âûÿâëåííûå äàííûå ïîêàçûâàþò, ÷òî â ßðîñëàâñêîì óåçäå ñàìîçâàíåö ïðåäïî÷èòàë æàëîâàòü ñâîèõ áëèæíèõ ëþäåé: áîÿð êí. È. Ï. Çàñåêèíà-ßðîñëàâñêîãî, Ì. Ã. Ñàëòûêîâà, Ì. È. Êîëîäêèíà-Ïëåùååâà, êí. Þ. Ä. Õâîðîñòèíèíà-ßðîñëàâñêîãî, îêîëüíè÷èõ êí. Ô. Ô. Ìåùåðñêîãî è Ì. À. Ìîë÷àíîâà, äóìíîãî äüÿêà Å. ß. Âèòîâòîâà, ñòîëüíèêîâ Á. Ò. è Â. Ò. Ãðÿçíûõ, íåêîåãî Ï. Ðèìëÿíèíà, ðîäíþ öàðÿ Êàñèìîâñêîãî Óðàç-Ìóõàììåäà (¹ 155, 158, 175, 177, 505, 603) 388 . Âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé è È.È. Âîëûíñêèé îñïàðèâàëè äðóã ó äðóãà áîãàòîå äâîðöîâîå ñåëî Êóðáó (¹ 601–602), íî îáîèõ, ñóäÿ ïî áîëåå ïîçäíèì äàííûì îá èõ âëàäåíèÿõ, ïîñòèãëà íåóäà÷à 389. Ïîëó÷èâøèå ïîæàëîâàíèÿ, êàê âèäíî èç èõ îòïèñîê, íå ìîãëè âñòóïèòü âî âëà–

235

–

Ðàçäåë 3

äåíèÿ ñâîèìè íîâûìè âîò÷èíàìè è ïîìåñòüÿìè, òàê êàê ìíîãèå ÿðîñëàâñêèå âîëîñòè áûëè çàõâà÷åíû â ïðèñòàâñòâà ðîòàìè ïîëêà Âåëåãëîâñêîãî è ñàïåæèíöåâ (¹ 617). Óñòàíîâèâøèåñÿ ïîðÿäêè ïðèâåëè ê òîìó, ÷òî æèòåëè ßðîñëàâñêîãî óåçäà óæå íà íà÷àëüíîé ñòàäèè ïîääåðæàëè çåìñêîå äâèæåíèå ïðîòèâ òóøèíöåâ. Íåñëó÷àéíî Ð. Ðîæèíñêèé è ß. Ï. Ñàïåãà èìåííî ñþäà íàïðàâèëè êðóïíûå îòðÿäû êàðàòåëåé 390. Îêîëî 11 (21) äåêàáðÿ 1608 ã. À. Ëèñîâñêèé è åãî ñîëäàòû ïîäàâèëè âñïûõíóâøåå â óåçäå âîññòàíèå íàðîäà 391. Ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå áûëè âûíóæäåíû âíîâü öåëîâàòü êðåñò Ëæåäìèòðèþ II è âûïëàòèòü åãî âîèíàì ãðîìàäíóþ äåíåæíóþ êîíòðèáóöèþ.  ÿíâàðñêîé 1609 ã. ÷åëîáèòíîé àðõèìàíäðèòà ßðîñëàâñêîãî Ñïàññêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîôèëà íàðèñîâàíà óæàñàþùàÿ êàðòèíà áåçóäåðæíûõ ãðàáåæåé, íàñèëèé è ðàçîðåíèÿ (¹ 617). Êàðàòåëüíûå àêöèè òóøèíöåâ ïðîòèâ çåìöåâ ëèøü íà âðåìÿ çàäåðæàëè ðàçâèòèå çåìñêîãî äâèæåíèÿ. Îòïèñêè ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî íå óñïåëè òóøèíñêèå îòðÿäû âåðíóòüñÿ â ñâîè ëàãåðÿ, êàê ïîñàäñêèå è êðåñòüÿíå âíîâü âçÿëèñü çà îðóæèå (¹ 598, 600). Ïîëêîâíèê Ñ. Òûøêåâè÷ áûë âûíóæäåí õîäèòü â ïîõîäû èç ßðîñëàâëÿ íà ïîìîùü òóøèíöàì â Êîñòðîìó, Ðîìàíîâ, Óãëè÷ (¹ 620) 392. Òåì âðåìåíåì 7–8 (17–18) àïðåëÿ 1609 ã. ïðîòèâ òóøèíöåâ âîññòàëè æèòåëè ßðîñëàâëÿ. Îá îáñòîÿòåëüñòâàõ ïåðåõîäà ÿðîñëàâöåâ íà ñòîðîíó ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë èññëåäîâàòåëè ãëàâíûì îáðàçîì ñóäÿò ïî îòïèñêå çåìñêîãî âîåâîäû Í. Âûøåñëàâöåâà â Âîëîãäó 393. Èçëîæåííûå â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè íå äîøåäøèå äî íàñ ïèñüìà Ñ. Òûøêåâè÷à ïîäòâåðæäàþò è óòî÷íÿþò ðàññêàç çåìñêîãî âîåâîäû. Èñòî÷íèêè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ê àïðåëþ 1609 ã. â ßðîñëàâëå, êàê è â Ñóçäàëå, ñîçðåë çàãîâîð, â êîòîðîì ïðèíÿëè ó÷àñòèå âîåâîäà È. È. Âîëûíñêèé, äüÿê Ò. Êîïíèí è ìåñòíûå äâîðÿíå. Ïîëó÷èâ èçâåñòèå î ïðèáëèæåíèè ê ãîðîäó îòðÿäîâ çåìñêèõ îïîë÷åíèé, Ñ. Òûøêåâè÷ âûøåë èç ßðîñëàâëÿ íàâñòðå÷ó ïðîòèâíèêó, ðàññ÷èòûâàÿ ðàçãðîìèòü èõ â ïîëå, ãäå êîííèöà íàåìíèêîâ èìåëà ïðå–

236

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

èìóùåñòâà íàä ïëîõî âîîðóæåííûìè ïåøèìè îïîë÷åíöàìè. Áîé ïðîèçîøåë ó ñ. Åãîðüåâñêîãî 7 (17) àïðåëÿ 1609 ãîäà. Ëèõî àòàêîâàâ ïðîòèâíèêà, íàåìíèêè íà÷àëè îäåðæèâàòü âåðõ, êîãäà ñîâåðøåííî íåîæèäàííî äëÿ íèõ íà ñòîðîíó îïîë÷åíöåâ ïåðåøëè ÿðîñëàâñêèå äâîðÿíå. Ýòî ðåøèëî èñõîä áîÿ. Òóøèíñêèé îòðÿä áûë ðàçãðîìëåí íàãîëîâó. Ñ. Òûøêåâè÷ ñìîã ïðîáèòüñÿ èç îêðóæåíèÿ ñ íåìíîãèìè ëþäüìè 394. Ïîëó÷èâ èçâåñòèÿ î ðàçãðîìå Ñ. Òûøêåâè÷à â áîþ ó ñ. Åãîðüåâñêîãî è ïðèáëèæåíèè ê ãîðîäó îòðÿäîâ îïîë÷åíèÿ, ïîñàäñêèå ßðîñëàâëÿ 8 (18) àïðåëÿ 1609 ã. îòêàçàëèñü ïîâèíîâàòüñÿ òóøèíñêèì âîåâîäàì è ïðèíåñëè ïðèñÿãó öàðþ Â. Øóéñêîìó. Ïîëêîâíèê Ñ. Òûøêåâè÷, «áîÿðèí» êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêèé ñ äåñÿòüþ ÷åëîâåêàìè, à òàêæå ðîòìèñòð Ñòðåëà, çàõâàòèâøèé È. È. Âîëûíñêîãî, åäâà âûáðàëèñü æèâûìè èç ãîðîäà. Áîëüøèíñòâî èõ ñîëäàò è ñëóã áûëè ïëåíåíû èëè óáèòû 395. Ãåòìàí áûë âûíóæäåí ñðî÷íî íàïðàâèòü ê ãîðîäó ïîëê ß. Ìèêóëèíñêîãî, ïåðåáðîñèòü òóäà æå èç-ïîä Âëàäèìèðà îòðÿä À. Ëèñîâñêîãî. Ëæåäìèòðèé II è Ð. Ðîæèíñêèé îòïðàâèëè ê ßðîñëàâëþ À. Ðîæèíñêîãî, Þ. Áóäèëó, è È. Ô. Íàóìîâà ñ äâîðÿíàìè (¹ 60) 396. Ïðîäâèæåíèå òóøèíñêèõ îòðÿäîâ íà ßðîñëàâëü, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûëî çàäåðæàíî ìàññîâûì íàðîäíûì äâèæåíèåì â Ðîñòîâñêîì, Þðüåâñêîì, Ïåðåÿñëàâñêîì è Ìîñêîâñêîì óåçäàõ. Ñàïåæèíöàì ïîíàäîáèëîñü âðåìÿ, ÷òîáû îñòàíîâèòü âîëíó íàðîäíûõ âûñòóïëåíèé, âûçâàííóþ âîññòàíèÿìè â ßðîñëàâëå è Âëàäèìèðå, è ïîäãîòîâèòü Ðîñòîâ, Þðüåâ è Ïåðåÿñëàâëü ê îáîðîíå íà ñëó÷àé íîâîãî íàñòóïëåíèÿ ïðîòèâíèêà (¹ 505, 591). Çà äâå íåäåëè ïåðåäûøêè ÿðîñëàâöû ñìîãëè ïîëó÷èòü êðóïíûå ïîäêðåïëåíèÿ, àðòèëëåðèþ è áîåâûå çàïàñû èç Ïîìîðñêèõ ãîðîäîâ 397 . Ïî äàííûì ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä, âìåñòå ñ íèìè ñåëè â îñàäó äâîðÿíå è äåòè áîÿðñêèå âîëîãæàíå, ïîøåõîíöû, ÿðîñëàâöû, êîñòðîìè÷è, ãàëè÷àíå, ðîñòîâöû, ðîìàíîâöû, ÿðîñëàâöû, ïîñàäñêèå, óåçäíûå è âñÿêèå æèëåöêèå ëþäè 398. Ïîïàâ â ëàãåðü ß. Ñàïåãè, «áîÿðèí» È. Â. Âîëûíñêèé ðåøèòåëüíî îòâåðã âûäâèíóòûå ïðîòèâ íåãî îáâèíåíèÿ â èçìåíå è ïîêëÿëñÿ, ÷òî åñëè åãî îòïóñòÿò â ßðîñëàâëü, òî îí –

237

–

Ðàçäåë 3

íåïðåìåííî óáåäèò æèòåëåé âíîâü ïðèíåñòè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II. Åìó óäàëîñü óáåäèòü ß. Ñàïåãó íàïðàâèòü åãî â âîññòàâøèé ïðîòèâ òóøèíöåâ ãîðîä. Âìåñòå ñ íèì îòïðàâèëñÿ â ãîðîä íåìåöêèé êóïåö È. Øìèäò. Ýòîò ÷åëîâåê, êàê óñòàíîâèë Ë. Á. Ãåíêèí, ïîÿâèëñÿ â ãîðîäå çàäîëãî äî íà÷àëà Ñìóòû è ñûãðàë íå ïîñëåäíþþ ðîëü â îðãàíèçàöèè ïðèñÿãè ÿðîñëàâöåâ Ëæåäìèòðèþ II 399. Âî âðåìÿ ïåðâîé ïîïûòêè îòðÿäîâ îïîë÷åíèé çàõâàòèòü ãîðîä â äåêàáðå 1608 ã. È. Øìèäò âûðó÷èë èç áåäû îñåâøåãî â ßðîñëàâëå êóïöà íèäåðëàíäöà Äàíèýëÿ Ýéëîôà è åãî äî÷åðåé, ññóäèâ èì äåíåã äëÿ âûêóïà èç ïëåíà 400. Ïî äîðîãå â ßðîñëàâëü È. Øìèäò íàïèñàë ßíó Ñàïåãå ïèñüìî, â êîòîðîì ñîîáùèë î ñèòóàöèè â ßðîñëàâëå è Ðîñòîâå è î ñâîèõ ïëàíàõ. Ïîñëàíåö ß. Ñàïåãè íå ñìîã âûïîëíèòü ïîðó÷åíèÿ ãåòìàíà, òàê êàê ñðàçó æå ïîñëå ïîÿâëåíèÿ â ßðîñëàâëå áûë âûäàí Äàíèýëåì Ýéëîôîì, ñõâà÷åí ÿðîñëàâöàìè è âñêîðå êàçíåí. Åãî, ïî äàííûì Ê. Áóññîâà, áðîñèëè â êèïÿùèé êîòåë, à çàòåì îïðîêèíóëè ñîäåðæèìîå íà ãîëîâû øòóðìîâàâøèõ ãîðîä òóøèíöåâ (¹ 625). È. È. Âîëûíñêîìó êàêèì-òî îáðàçîì óäàëîñü èçáåæàòü ðàñïðàâû. Ëæåäìèòðèé II ïðèêàçàë ß. Ñàïåãå îòïðàâèòü È. È. Âîëûíñêîãî â ñîáñòâåííîå ðàñïîðÿæåíèå â Òóøèíî (¹ 64). 20 (30) àïðåëÿ 1609 ã. ñàïåæèíöû, êàê âèäíî èç çàïèñåé â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè, ñõâàòèëè ñòðåëüöîâ, êîòîðûå ïðîáèðàëèñü èç ßðîñëàâëÿ ñ ãðàìîòàìè â Òðîèöó è â Ìîñêâó. Èç äîêóìåíòîâ ýòîãî ïî÷òîâîãî îòïðàâëåíèÿ ïîêà íàéäåíà òîëüêî îòïèñêà êàðãîïîëüñêîãî ïîäüÿ÷åãî Èâàíà Îçåðåöêîãî êåëàðþ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ Àâðààìèþ Ïàëèöûíó. «Âñêîðìëåííèê», êàê îí ñåáÿ íàçûâàåò â ïèñüìå, ñîîáùèë âëèÿòåëüíîìó êåëàðþ ñâåäåíèÿ î åãî ñîðîäè÷å – áåëîçåðñêîì âîåâîäå Ô. Ñ. Ïàëèöûíå è ïðîñèë, êàê ïðåæäå, áûòü õîäàòàåì ïåðåä öàðåì î åãî íóæäàõ. Ïðîñèòåëü íå óäåðæàëñÿ îò ñîîáùåíèÿ ïîêðîâèòåëþ, ÷òî çåìñêèé âîåâîäà Í. Âûøåñëàâöåâ ñ òîâàðèùàìè â ßðîñëàâëå âîçëîæèëè íà íåãî îáÿçàííîñòè ïîäüÿ÷åãî ñ ïðèïèñüþ è ÿâíûì íàìåêîì: äåñêàòü, åãî óñåðäíàÿ ñëóæáà òðåáóåò ñîîòâåòñòâóþùåãî âîçíàãðàæäåíèÿ (¹ 626). –

238

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Áîè çà ßðîñëàâëü íà÷àëèñü 30 àïðåëÿ (10 ìàÿ) 1609 ã. è ñ êîðîòêèìè ïåðåðûâàìè äëèëèñü ïî÷òè âåñü ìàé 1609 ãîäà. Óêðåïëåíèÿ ãîðîäà áûëè äåðåâÿííûìè. Òîëüêî Ñïàñî-Åâôèìèåâ ìîíàñòûðü èìåë êàìåííûå ñòåíû. Ïåðâûé ïðèñòóï 30 àïðåëÿ 1609 ã. áûë óñïåøíî îòáèò. Íà ñëåäóþùèé äåíü 1 (11) ìàÿ 1609 ã. òóøèíöàì óäàëîñü çàæå÷ü ïîñàä. Ïðåäàòåëü îòêðûë âîðîòà ãîðîäà. Òóøèíöû âîðâàëèñü íà óëèöû ÿðîñëàâñêîãî ïîñàäà è óñòðîèëè òàì ðåçíþ. Ãîðîæàíå è ïîìîðñêèå ðàòíèêè ñ áîåì îòñòóïèëè â êðåìëü è Ñïàñî-Åâôèìèåâ ìîíàñòûðü. Ïîñàä ãîðîäà áûë ðàçãðàáëåí è ñîææåí. Âñå ïîñëåäóþùèå ïîïûòêè òóøèíöåâ çàõâàòèòü êðåìëü è Ñïàñî-Åâôèìèåâ ìîíàñòûðü áûëè îòáèòû (¹ 627) 401.  íà÷àëå èþíÿ 1609 ã. ïîëêè À. Ëèñîâñêîãî, Þ. Áóäèëû, ß. Ïóçåëåâñêîãî è «îêîëüíè÷åãî» È. Ô. Íàóìîâà, îòêàçàâøèñü îò áåçóñïåøíûõ ïîïûòîê çàõâàòèòü ßðîñëàâëü, îòïðàâèëèñü íà âûðó÷êó òóøèíöàì â Êîñòðîìå. Àíàëèç âûÿâëåííûõ ßðîñëàâñêèõ äîêóìåíòîâ èç Àðõèâà ß. Ñàïåãè ïîêàçûâàåò, ÷òî îíè îõâàòûâàþò ïðàêòè÷åñêè âåñü ïåðèîä âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ â óåçäå – ñ îêòÿáðÿ 1608 ïî àïðåëü 1609 ã. – è ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ êðèòè÷åñêîé ïðîâåðêè äàííûõ êàê äîêóìåíòîâ Àðõèâà Ñîëèêàìñêîãî óåçäíîãî ñóäà, òàê è ïîçäíèõ íàððàòèâíûõ èñòî÷íèêîâ î Ñìóòå â Çàìîñêîâüå. ¹

1

2

4

5

594

Ïîâèííàÿ ãðàìîòà ÿðîñëàâöåâ Ëæ åäìèòðèþ II ñ îáåùàíèåì çàãëàäèòü «èçìåíó» âåðíîé ñëóæ áîé Îòïèñêà òîðãîâîãî ÷åëîâåêà Ò. Áüþãîâà ß. Ñàïåãå î íàëè÷èå òîâàðîâ è ñîñòîÿíèè òîðãîâëè â ßðîñëàâëå è Âîëîãäå

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 101. Ñ. 133–134

16–17 (26–27).10 1608 ã.

18 (28).10 1608 ã.

Sapieha. S. 195

ÑÕ.12.01

16–17 (26–27)10 1608 ã.

18 (28).10 1608 ã.

Sapieha. S. 195

Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïóñêå èç ßðîñëàâëÿ ïîñîëüñòâà êîñòðîìè÷åé ê ñàìîçâàíöó

ÑÕ.12.10

23.10 (2.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

596

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Òàáëèöà 3.13 Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

595

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

–

239

–

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Ðàçäåë 3

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.13 1

2

3

4

5

6

597

Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ê Òðîèöå êí. È. Ëüâîâà ñ êðåñòîïðèâîäíûìè çàïèñÿìè ÿðîñëàâöåâ, êîñòðîìè÷åé è ïîøåõîíöåâ Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ê Òðîèöå ïîñëîâ îò ÿðîñëàâöåâ êí. À. Âÿçåìñêîãî è Ë. Áîðùåâà ñ òîâàðèùàìè è ñ æ àëîáàìè íà È. È. Âîëûíñêîãî è Ï. Ãîëîâè÷à. Îòïèñêà òîðãîâîãî ÷åëîâåêà Ò. Áüþãîâà ß. Ñàïåãå ñ æ àëîáîé íà ñàìîóïðàâñòâî È. È. Âîëûíñêîãî è Ï. Ãîëîâè÷à Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé èñõîäàòàéñòâîâàòü ó Ëæ åäìèòðèÿ II ïîìåñòüå ×åëîáèòíàÿ ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî Ëæ åäìèòðèþ II ñ ïðîñüáîé ïîæ àëîâàòü åãî ñ. Êóðáîþ ñ äåðåâíÿìè â ßðîñëàâñêîì óåçäå ×åëîáèòíàÿ ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû È. È. Âîëûíñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé èñõîäàòàéñòâîâàòü ó Ëæ åäìèòðèÿ II ïîìåñòüå ñ. Êóðáó ñ äåðåâíÿìè è ñ æ àëîáàìè íà âîåâîäó êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî Îòïèñêà ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä È. È. Âîëûíñêîãî è Ï. Ãîëîâè÷à ß. Ñàïåãå î áåãñòâå ÿðîñëàâöåâ ñî âñåì ñâîèì èìóùåñòâîì â Íèæ íèé Íîâãîðîä, î ïîâòîðíîé ïðèñÿãå ãîðîæ àí Ëæ åäìèòðèþ II è èçìåíå À. Âÿçåìñêîãî Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû È. È. Âîëûíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ê íåìó ïîäàðêîâ àðõèìàíäðèòà ßðîñëàâñêîãî Ñïàññêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîôèëà ×åëîáèòíàÿ àðõèìàíäðèòà ßðîñëàâñêîãî Ñïàññêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîôèëà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïðèíÿòü ïîäàðêè è áûòü ïå÷àëüíèêîì î íóæ äàõ áðàòèè ïåðåä Ëæ åäìèòðèåì II Îòïèñêà òîðãîâîãî ÷åëîâåêà Ò. Áüþãîâà ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå åìó â ïîäàðîê ðûáû

ÑÕ 12.21

Äî 20 (30).10. 1608 ã.402

25.10 (4.11). 1608 ã.

Sapieha. S. 196.

ÑÕ.12.6

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ 12.05

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.23

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.15

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.09

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.07

22–23.10 (2–3.11). 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.08

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.22

22–23.10 (2–3.11) 1608 ã.

25.10 (4.11) 1608 ã.

Sapieha. S. 196

ÑÕ.12.15

Íîÿáðü 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

598

599

600

601

602

603

604

605

606

–

240

–

Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 3.13 1

2

3

4

5

6

607

Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû È. È. Âîëûíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå åìó â ïîäàðîê ðûáû Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå â Òóøèíî ñûíà áîÿðñêîãî Ñ. Ìîòîâèëîâà Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå î ïðèñÿãå Ëæ åäìèòðèþ II âîëîãæ àí Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïóñêå èç ßðîñëàâëÿ ïîñîëüñòâà âîëîãæ àí â Òóøèíî Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå î íåðàçáåðèõå ñî ñáîðîì íàëîãîâ â ßðîñëàâñêîì óåçäå è ñ ïðîñüáîé ïîæ àëîâàòü åãî çà ñëóæ áó Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïóñêå èç ßðîñëàâëÿ ïîñîëüñòâà ãàëè÷àí â Òóøèíî Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ñàïåæ èíöàì æ åëåçà è ñâèíöà Ïèñüìî Ê. ßíóøêîâñêîãî ß. Ñàïåãå î õîäå ñáîðà íàëîãîâ â ßðîñëàâñêîì, Ïîøåõîíñêîì è Ðîìàíîâñêîì óåçäàõ Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå åìó â ïîäàðîê ñòðåë è áî÷îíêà öóêàòó Îòïèñêà òîðãîâîãî ÷åëîâåêà Ò. Áüþãîâà è Ì. Óåçäîâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü èì íàêàçíóþ ïàìÿòü äëÿ ñáîðà ïðîäîâîëüñòâèÿ è äåíåã â Áåëîçåðñêîì óåçäå ×åëîáèòíàÿ àðõèìàíäðèòà ßðîñëàâñêîãî Ñïàññêîãî ìîíàñòûðÿ Ôåîôèëà ß. Ñàïåãå îá îñâîáîæ äåíèè ìîíàñòûðñêèõ âîò÷èí îò ïîáîðîâ èç-çà êðàéíåãî ðàçîðåíèÿ

ÑÕ.12.20

Íîÿáðü 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.12.45

êîíåö 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.12.12

Ïîñëå 25.10 (5.11) 1608 ã. Ïîñëå 30.10 (10.11) 1608 ã. Ïîñëå 30.10 (9.11) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

2 (12).11 1608 ã.

Sapieha. S. 196

2 (12).11 1608 ã.

Sapieha. S. 196

608

609

610

611

612

613

614

615

616

617

–

ÑÕ.12.13

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 108. Ñ. 138–139 ÑÕ 12.14

1 (11).11 1608 ã.

9 (19).11. 1608 ã.

Sapieha. S. 197.

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 104. Ñ. 135

1 (11).11 1608 ã.

9 (19).11 1608 ã.

Sapieha. S. 197

ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 58

28.11 (8.12) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÑÕ.12.27

18 (28).11 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 102. Ñ. 134

Íà÷àëî 1609 ã.403

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 137. Ñ. 158–161

13 (23).01 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

241

–

Ðàçäåë 3

Îêîí÷àíèå òàáë. 3.13 1

618

619

620

621

622

623

624

625

626

627

2

3

Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû ÀÈ Ò. 2. ¹ êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå î 155. Ñ. 178– 179 ðàçîðåíèè ïîëÿêàìè è ëèòâîþ ßðîñëàâñêîãî óåçäà, î ïîÿâëåíèè ó Êîñòðîìû è Ðîìàíîâà âîññòàâøèõ êðåñòüÿí, êîòîðûå íàíåñëè ïîðàæ åíèÿ ðîìàíîâñêèì äåòÿì áîÿðñêèì è òàòàðàì Îòïèñêà ßðîñëàâñêîãî âîåâîäû ÀÈ Ò. 2. ¹ êí. Ô. Ï. Áîðÿòèíñêîãî ß. Ñàïåãå î 163. Ñ. 193. âçÿòèè Ðîìàíîâà ïðèâåðæ åíöàìè öàðÿ Â. Øóéñêîãî è ïðîñüáîé ïðèñëàòü ïîäêðåïëåíèÿ Îòïèñêà ÿðîñëàâöà Å. Êîñüìèíà ÀÈ Ò.2. ¹ ß. Ñàïåãå î ðàçãðîìå ïðèâåðæ åíöåâ 173. Ñ.199– 200. öàðÿ Â. Øóéñêîãî â Ðîìàíîâå è îòïðàâêå â Òóøèíî çàõâà÷åííûõ â ãîðîäå ãðàìîò Îòïèñêà èç ßðîñëàâëÿ ß. Ñàïåãå î Íå íàéäåíû âçÿòèè Êîñòðîìû ñòîðîííèêàìè Â. Øóéñêîãî Îòïèñêà âîåâîä êí. Ô. Ï. Áîðÿòèí- ÑÕ 12.51 ñêîãî, Á. È. Ñóòóïîâà è Ò. Êîïíèíà ñ æ àëîáîé íà âîåâîäó È. È. Âîëûíñêîãî, êîòîðûé «ññîðèò èõ ñ ïîëÿêàìè è Ëèòâîé» Ïèñüìî Ñ. Òûøêåâè÷à ß. Ñàïåãå î Íå íàéäåíû ïîáåäå íàä ïðèâåðæåíöàìè Â. Øóéñêîãî ó ßðîñëàâëÿ Ïèñüìî Ñ. Òûøêåâè÷à ß. Ñàïåãå î Íå íàéäåíû íîâîì íàñòóïëåíèè ïðèâåðæåíöåâ Â. Øóéñêîãî íà ßðîñëàâëü Ïèñüìî êóïöà È. Øìèäòà ß. Ñàïåãå BPAU PAN. Ms. 360. î ñèòóàöèè â ßðîñëàâëå, Ðîñòîâå è K.609 Ïåðåÿñëàâëå è î ñâîåì íàìåðåíèè óáåäèòü ßðîñëàâöåâ ñîõðàíÿòü âåðíîñòü ñàìîçâàíöó Îòïèñêà ïîäüÿ÷åãî È. Îçåðåöêîãî ÑÕ.29 Òðîèöêîìó êåëàðþ À. Ïàëèöûíó ñ ïðîñüáîé áûòü õîäàòàåì î åãî íóæ äàõ Îòïèñêà «áîÿðèíà» È. Íàóìîâà ÀÈ. Ò. 2. ß. Ñàïåãå îá îñàäå òóøèíöàìè ßðî¹ 228. ñëàâëÿ Ñ. 268–269

4

5

6

5 (15).02 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

21.02 (3.03) 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

12 (22).03 1608 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

3 (13).03 1609 ã.

Sapieha. S. 209

13 (23).03 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

7 (17).04 1609 ã.

Sapieha. S. 215

Íå èçâåñòíî

8 (18).04 1609 ã.

Sapieha. S. 216

12 (22).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

13(23).04 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

16 (26).05 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

ÐÀÇÄÅË

4

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III, Ñ. Æîëêåâñêèì, À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé è âîéñêîâûå äîêóìåíòû

4.1. Ïåðåïèñêà ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III Çíà÷åíèå ïåðåïèñêè ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ êîðîëåì è ñåíàòîðàìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé òðóäíî ïåðåîöåíèòü. Îíà ñïîñîáíà ïðîëèòü ñâåò íà òàêóþ âàæíóþ ïðîáëåìó èñòîðèîãðàôèè, êàê ñêðûòàÿ èíòåðâåíöèÿ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â Ðîññèþ â 1608–1609 ãîäàõ.  êîíöå XVIII â. Ê. Êîãíîâèöêèé îòûñêàë â Ðîæàíñêîì ñîáðàíèè Ñàïåã è îïóáëèêîâàë â ïðèëîæåíèÿõ ê «Æèòèþ ßíà Ñàïåãè» 4 ïîñëàíèÿ Ñèãèçìóíäà III 404. Òîëüêî îäíî èç íèõ áûëî ïåðåâåäåíî è îïóáëèêîâàíî Ï. À. Ìóõàíîâûì â ïðèëîæåíèÿõ ê «Çàïèñêàì» ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî 405. Åùå ïÿòü äîêóìåíòîâ ðàçëè÷íûõ ïîñîëüñòâ ñàïåæèíöåâ ê êîðîëþ áûëî îïóáëèêîâàíî â ñî÷èíåíèè Þ. Áóäèëû 406 è â ïðèëîæåíèè ê Äíåâíèêó ß. Ñàïåãè 407 –408 .  êîïèéíîé êíèãå èç Ñêó-Êëîñòåðñêîãî ñîáðàíèÿ íàì óäàëîñü îáíàðóæèòü ñïèñêè åùå äâàäöàòè ðàçëè÷íûõ ìàòåðèàëîâ èç ýòîãî «ôîíäà». Òàêèì îáðàçîì, íà ñåãîäíÿøíèé äåíü âûÿâëåíî 28 äîêóìåíòîâ èç ïåðåïèñêè Ñèãèçìóíäà III ñ ñàïåæèíöàìè è íå ìåíåå 31 íå ñîõðàíèëîñü èëè ïîêà íå íàéäåíî. Çàïèñè Äíåâíèêà çà 1608 ã. è ñîõðàíèâøàÿñÿ ïåðåïèñêà ñ ðàçëè÷íûìè àäðåñàòàìè â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ïåðâàÿ ãðóïïà äîêóìåíòîâ àíàëèçèðóåìîãî ôîíäà ïîÿâèëàñü â ñâÿçè ñ íà÷àëîì ïîõîäà ß. Ñàïåãè â Ðîññèþ ëåòîì 1608 ãîäà. Âäîãîíêó çà êîðîëåâñêèì ðîòìèñòðîì íàïðàâèëè ïèñüìà ñ òðåáîâàíèåì îòêàçàòüñÿ îò çàäóìàííîãî ëèòîâñêèé êàíöëåð Ë. Ñàïåãà è Âèëåíñêèé åïèñêîï Á. Âîéíà409. Ê ñîæàëåíèþ, îáà ýòè ïèñüìà îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Ïîñëå ýòèõ ïîñëàíèé êîíòàêòû ß. Ñàïåãè ñ àäðåñàòàìè â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé íà ïîëãîäà ïðåðâàëèñü. –

244

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

Íàåìíèêè âñïîìíèëè î ñâîåé ðîäèíå â íà÷àëå 1609 ã., êîãäà òàì áûëî ïðèíÿòî ðåøåíèå ñîçâàòü ñåéì äëÿ ðàññìîòðåíèÿ âîïðîñà î íà÷àëå âîéíû ñ Ðîññèåé. Èìåííî òîãäà â àíàëèçèðóåìîì ôîíäå îòëîæèëàñü ñëåäóþùàÿ ãðóïïà äîêóìåíòîâ. Äàâ ïîäðîáíûå èíñòðóêöèè ïîñëàì, êîòîðûå, âèäèìî, íå îñîáåííî îòëè÷àëèñü îò òóøèíñêîãî íàêàçà Þ. Ìíèøêó 410, ß. Ñàïåãà íàïèñàë ïèñüìà íåèçâåñòíûì àäðåñàòàì â Âàðøàâó, âèäèìî, æåëàÿ ïîâëèÿòü â ñâîèõ èíòåðåñàõ íà ðåøåíèå äåïóòàòîâ. Íàäåæäû ñàïåæèíöåâ îêàçàëèñü òùåòíûìè. Ñåéì ïðèíÿë ðåøåíèå î íà÷àëå âîéíû ñ Ðîññèåé 411. Ïî îêîí÷àíèè ñåéìà ß. Ñàïåãà, êàê âèäíî èç çàïèñåé Äíåâíèêà è äîêóìåíòîâ åãî Àðõèâà, äâàæäû ïîëó÷àë ïèñüìà èç Ëèòâû â àïðåëå 1609 ã. è íàïðàâèë îòâåòíûå ïîñëàíèÿ îäèí ðàç â èþíå 1609 ãîäà 412. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ïåðåïèñêà âåëàñü ñ àäðåñàòàìè â Ëèòâå, à íå â Ïîëüøå. Êòî ÿâëÿëñÿ êîððåñïîíäåíòîì ß. Ñàïåãè, îñòàåòñÿ íåèçâåñòíûì. Ìàëîâåðîÿòíî, ÷òî îäíèì èç íèõ áûë êàíöëåð Ë. Ñàïåãà. Äîêóìåíòû êîíöà 1609 – ïåðâîé ïîëîâèíû 1610 ã. ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ìåæäó «áðàòüÿìè» – Ë. Ñàïåãîé è ß. Ñàïåãîé – îòíþäü íå áûëî âçàèìîïîíèìàíèÿ 413. Ñêîðåå âñåãî, ãåòìàí ñîñòîÿë â ïåðåïèñêå ñî ñâîèìè äîâåðåííûìè ëèöàìè â Ëèòâå. Âî âðåìÿ ïåðåãîâîðîâ òóøèíñêèõ íàåìíèêîâ ñ êîðîëåì â êîíöå 1609 – íà÷àëå 1610 ã. èíòåðåñû ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, êîòîðîå ïî îòçûâîì ñîâðåìåííèêîâ, áûëî ãîòîâî ïîéòè íà ñîòðóäíè÷åñòâî ñ êîðîëåì, ïðåäñòàâëÿë Ý. Ñòðàâèíñêèé ñ íåñêîëüêèìè òîâàðèùàìè (¹ 631). Ñàïåæèíöû âåëè ïåðåïèñêó ñ êîðîëåâñêèìè ïîñëàìè 414. 15 (25) ìàÿ 1610 ã. ñàì ß. Ñàïåãà ÿâèëñÿ â ëàãåðü êîðîëÿ ïîä Ñìîëåíñêîì, ðàññêàçàë î ñèòóàöèè â íàåìíîì âîéñêå è óâåðÿë, ÷òî îí è åãî ñîëäàòû ãîòîâû ïðèñîåäèíèòüñÿ ê êîðîëåâñêèì âîéñêàì 415. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî èìåííî â ýòî âðåìÿ êàíöëåð Ëåâ Ñàïåãà óáåæäàë êîðîëÿ íå âåðèòü íè åäèíîìó ñëîâó òðîþðîäíîãî áðàòà 416. Âñêîðå åãî ñëîâà ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèëèñü. Ñåêðåòàðè Ñèãèçìóíäà III îòìåòèëè 2 (12) ìàÿ 1610 ã. â êîðîëåâñêîì äíåâíèêå, ÷òî ïîëê ßíà Ñàïåãè óøåë âìåñòå ñ áîëüøåé ÷àñòüþ íàåìíîãî âîéñêà ê ñàìîçâàíöó, ÷åìó «íàøè áîëü–

245

–

Ðàçäåë 4

øå âñåãî óäèâëÿþòñÿ. Òàê êàê îí âñå ýòî âðåìÿ äåðæàë ñòîðîíó êîðîëÿ» 417.  èþíå 1610 ã. ß. Ñàïåãà áûë èçáðàí ãåòìàíîì âîéñêà ñàìîçâàíöà. Îòíîøåíèÿ ìåæäó íàåìíûìè ñîëäàòàìè è êîðîëåì âñòóïèëè â íîâóþ ôàçó ïîñëå ïîáåäû Ñ. Æîëêåâñêîãî â Êëóøèíñêîì ñðàæåíèè è ïîñëå íà÷àëà âòîðîãî ïîõîäà Ëæåäìèòðèÿ II íà Ìîñêâó. Óðåãóëèðóÿ ñâîè îòíîøåíèÿ ñ Ñ. Æîëêåâñêèì è åãî ñîëäàòàìè, òàêæå íàñòóïàâøèìè íà Ìîñêâó, ñàïåæèíöû áûëè âûíóæäåíû âîëåé-íåâîëåé äîãîâàðèâàòüñÿ ñ êîðîëåì. Ê Ñèãèçìóíäó III áûëè íàïðàâëåíû ïîñëû Áûêèíñêèé, Êàçèìèðñêèé, ßíèêîâñêèé è Óõëèê, êîòîðûå äîëæíû áûëè óáåäèòü êîðîëÿ â òîì, ÷òî ñîëäàòû âîéñêà ñàìîçâàíöà íå ÿâëÿþòñÿ èçìåííèêàìè, ïîääåðæèâàÿ ñàìîçâàíöà, îòñòàèâàþò èíòåðåñû Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è äîëæíû áûòü óðàâíåíû â îïëàòå ñ âîèíàìè ïîëêà À. Çáîðîâñêîãî (¹ 634–636, 639). Ê ñîæàëåíèþ, èç ìàòåðèàëîâ ýòîãî ýòàïà ïîñîëüñòâà óäàëîñü îòûñêàòü òîëüêî 3 äîêóìåíòà èç 7. Êîðîëü, âîïðåêè îæèäàíèÿì ñàïåæèíöàì è óâåðåíèÿì Ñ. Æîëêåâñêîãî, îòêëîíèë âñå ïðåäëîæåíèÿ íàåìíûõ ñîëäàò è íàñòàèâàë íà âûïîëíåíèè ïðåæíèõ óñëîâèé âîçâðàùåíèÿ íà ñëóæáó. Èçáðàíèå íà ðóññêèé ïðåñòîë êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà è áåãñòâî öàðèêà â Êàëóãó îòêðûëè íîâûé òóð ïåðåãîâîðîâ ìåæäó âëàñòÿìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Ïîñëå äîëãèõ ïåðåãîâîðîâ ß. Ñàïåãà è íàåìíèêè ñîãëàñèëèñü âåðíóòüñÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó, íî íàñòàèâàëè íà ñîáëþäåíèè ñâîèõ ïðåæíèõ óñëîâèé. Ïîñëàì áûëà íàïðàâëåíà íîâàÿ èíñòðóêöèÿ, êîòîðóþ îíè çà÷èòàëè ñåíàòîðàì. Ìàòåðèàëû ïåðåãîâîðîâ, ñîñòîÿâøèõñÿ â àâãóñòå – ñåíòÿáðå 1610 ã., íàì óäàëîñü îòûñêàòü â îäíîé èç êîïèéíûõ êíèã â Øâåöèè. Êîðîëü è ñåíàòîðû íå ïîøëè íè íà êàêèå óñòóïêè ñîëäàòàì (¹ 640–646). Íåóäà÷à âûçâàëà íåãîäîâàíèå ó ñîëäàò, íî îíè âûíóæäåíû áûëè ïðîäîëæàòü ïåðåãîâîðû ñ êîðîëåì. Ïî ïðåäëîæåíèþ êîðîííîãî ãåòìàíà ñàïåæèíöû íàïðàâèëè ê êîðîëþ äîïîëíèòåëüíûõ ïîñëîâ Áûêèíñêîãî, Ñîáåñ÷àíñêîãî è Èâàíîâñêîãî.  ðåçóëüòàòå î÷åðåäíîãî ðàóíäà ïåðåãîâîðîâ êîðîëü ïîøåë íà íåçíà÷èòåëüíûå óñòóïêè è íàïðàâèë ê ñàïå–

246

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

æèíöàì êîìèññàðîâ äëÿ ñîñòàâëåíèÿ âîéñêîâûõ ðååñòðîâ (¹ 647–651, 655, 658–664). Âîçâðàùåíèå âñåõ ïîñëîâ ñ óêëîí÷èâûìè îòâåòàìè êîðîëÿ íå óäîâëåòâîðèëî ñîëäàò, î ÷åì, âèäèìî, ß. Ñàïåãà íå ïðåìèíóë èçâåñòèòü Ë. Ñàïåãó 418. Ñîëäàòû íàïðàâèëè ê êîðîëþ íîâûõ ïîñëî⠖ Âåëèìó, Ðîíü÷êîâñêîãî è Êàíüñêîãî, êîòîðûå âûäâèíóëè íîâûå óñëîâèÿ âîçâðàùåíèÿ ñàïåæèíöåâ íà ñëóæáó 419. Ê òîìó âðåìåíè ñìåðòü Ëæåäìèòðèÿ II â Êàëóãå è âûñòóïëåíèå ïðîòèâ ïîëüñêèõ âëàñòåé Ï. Ëÿïóíîâà, È. Çàðóöêîãî è Ä. Òðóáåöêîãî ðåçêî èçìåíèëè ñèòóàöèþ â ñòðàíå. Êîðîëü è ëèòîâñêèé êàíöëåð 420 áûëè âûíóæäåíû îáðàòèòüñÿ ê ñàïåæèíöàì ñ ïðèçûâîì íà÷àòü áîðüáó ñ çåìñêèì îïîë÷åíèåì, íî íà ïåðåãîâîðàõ ñ ñîëäàòàìè èì óäàëîñü ëèøü íåñêîëüêî ñìÿã÷èòü ñâîè ïðåæíèå ïîçèöèè, è òå îñòàëèñü ãëóõè ê èõ ïðèçûâàì (¹ 669–670). Äåìîðàëèçîâàííîå ìíîãîìåñÿ÷íûìè áåñïëîäíûìè ïåðåãîâîðàìè ñàïåæèíñêîå âîéñêî íà÷àëî ðàñïàäàòüñÿ, ñîëäàòû îòêàçàëèñü îòïóñòèòü ñâîåãî ãåòìàíà äëÿ ïåðåãîâîðîâ ïîä Ñìîëåíñê, î ÷åì ß. Ñàïåãà áûë âûíóæäåí èçâåñòèòü êîðîëÿ 421. Ñèãèçìóíä III, íàêîíåö îñîçíàâøèé îïàñíîñòü, êîòîðóþ ïðåäñòàâëÿëî äëÿ åãî ïëàíîâ ïîêîðåíèÿ Ðîññèè äâèæåíèå çåìñêèõ îïîë÷åíèé, îòêëèêíóëñÿ ïèñüìîì, â êîòîðîì óáåæäàë ß. Ñàïåãó ñäåëàòü âñå âîçìîæíîå äëÿ âîññòàíîâëåíèÿ áîåñïîñîáíîñòè âîéñêà è áîðüáû ñ Ï. Ëÿïóíîâûì (¹ 674). Ñ áîëüøèì òðóäîì ñîëäàòû îòïóñòèëè ñâîåãî ãåòìàíà ïîä Ñìîëåíñê. Âî âðåìÿ ëè÷íîãî ñâèäàíèÿ Ñèãèçìóíäà III è ß. Ñàïåãè ñîãëàøåíèå íàêîíåö áûëî äîñòèãíóòî. Ïðèáûâøåìó èç âîéñêà ïîñëó ßíèêîâñêîìó áûë äàí îòâåò è àññåêóðàöèÿ, â êîòîðûõ êîðîëü ñîãëàñèëñÿ ñ òðåáîâàíèåì ñîëäàò óðàâíÿòü èõ «â çàñëóæåííîì» ñ âîèíàìè ïîëêà À. Çáîðîâñêîãî (¹ 677–678). Óåõàâøåãî â Óñâÿò ß. Ñàïåãó êîðîëü, ëèòîâñêèé êàíöëåð è ñåíàòîðû óìîëÿëè êàê ìîæíî áûñòðåå âåðíóòüñÿ ê âîéñêó 422. Ïîÿâëåíèå ñàïåæèíöåâ ïîä Ìîñêâîé íà íåñêîëüêî ìåñÿöåâ ñêëîíèëî ÷àøó âåñîâ â ïîëüçó êîðîëåâñêèõ âîéñê â èõ áîðüáå ñ çåìñêèì îïîë÷åíèåì. Îäíàêî â õîäå ïåðåãîâîðîâ ñ –

247

–

Ðàçäåë 4

À. Ãîíñåâñêèì è ñîëäàòàìè ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà âûÿñíèëîñü, ÷òî îñàæäåííûå â ñòîëèöå íå ãîðÿò æåëàíèåì äåëèòüñÿ öàðñêîé êàçíîé è ñîêðîâèùíèöåé, çàõâà÷åííûìè ïîñëå îâëàäåíèÿ Ìîñêâû. Ñ áîëüøèì òðóäîì ß. Ñàïåãå è åãî âîèíàì óäàëîñü ïîëó÷èòü êðóïíûé çàëîã ñîêðîâèùàìè è òóìàííûå îáåùàíèÿ ðàñïëàòèòüñÿ. Ê êîðîëþ áûëî îòïðàâëåíî ïîñîëüñòâî Ñ. Ïî÷åíîâñêîãî è ß. Çàðåìáû, â êîòîðîì ñîäåðæàëèñü ïðåæíèå ïðèçûâû âîåâàòü ñ âðàãàìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è îáåùàíèÿ çàïëàòèòü (¹ 683–685). Ñìåðòü ß. Ñàïåãè 4 (14) ñåíòÿáðÿ 1611 ã. â Êðåìëå íå ïîâëèÿëà íà ïåðåãîâîðû åãî ñîëäàò ñ âëàñòÿìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. 7 (17) ñåíòÿáðÿ 1611 ã. ñàïåæèíöû îòïðàâèëè ñâîèõ ïîñëîâ íà ñåéì 423 . Äîêóìåíòû, çàôèêñèðîâàâøèå ýòî è ïîñëåäóþùèå ñîáûòèÿ, îòíîñÿòñÿ óæå ê Àðõèâó ïðååìíèêà ß. Ñàïåãè íà ïîñòó êîìàíäèðà îòðÿäà íàåìíèêî⠖ Þ. Áóäèëû. Ïðîâåäåííûé àíàëèç äîêóìåíòîâ ïåðåïèñêè ñàïåæèíöåâ ñ êîðîëåì è ñåíàòîðàìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî îíè îòðàçèëè íåñêîëüêî èíóþ êàðòèíó âçàèìîîòíîøåíèé ìåæäó ïîëüñêèìè âëàñòÿìè è íàåìíûìè ñîëäàòàìè, íåæåëè òà, êîòîðàÿ ïðåäñòàåò â ïîçäíåì ìèôå î äåéñòâèÿõ íàåìíèêîâ â Ðîññèè ïî áëàãîñëîâëåíèþ êîðîëÿ è ñåíàòîðîâ. Ýòî ïîçâîëÿåò ïîñòàâèòü ïîä ñîìíåíèå ãèïîòåçó î ñêðûòîé èíòåðâåíöèè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â Ðîññèþ. Òàáëèöà 4.1

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå

1

2

4

5

6

628

Ïèñüìî êàíöëåðà Ë. Ñàïåãè ê ß. Ñàïåãå ñ òðåáîâàíèåì îòêàçàòüñÿ îò ïîõîäà â Ðîññèþ

Íå íàéäåíû

Èþëü 1608 ã.

Èþëü 1608 ã.

629

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ íà ñåéì 1609 ã. â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé.

Íå íàéäåíû

17 (27).01 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ¹ 556Và. Ë. 548 îá.; ÀÈ. ¹ 99 Sapieha. S. 202

–

248

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.1 1

2

3

4

5

6

630

Îòâåò ïîëüñêèõ ñåíàòîðîâ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ, åçäèâøèõ íà ñåéì 1609 ã. â Ðå÷ü Ïîñïîëèòóþ Èíñòðóêöèÿ ß. Ñàïåãè ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Ý. Ñòðàâèíñêîìó ñ òîâàðèùàìè, îòïðàâëåííûì ê ïîñëàì ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäó III â Òóøèíî Ïèñüìî ïîñëîâ ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæèíñêîìó âîéñêó Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ Áûêèíñêîìó, Êàçèìèðñêîìó, ßíèêîâñêîìó è Óõëèêó, íàïðàâëåííûì ê ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ê Ñìîëåíñêó 424 Ïèñüìî ñàïåæ èíöåâ ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ñ èçúÿâëåíèåì ãîòîâíîñòè ñëóæ èòü è ïðåäëîæ åíèåì óðåãóëèðîâàòü îòíîøåíèÿ ñ ñàìîçâàíöåì Êîíäèöèè èç äåâÿòè ïóíêòîâ, âûäâèíóòûå ñàïåæ èíöàìè êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 242

Sapieha. S. 321– 325

29.11 (09.12) 1609 ã.

28.08. (07.09) 1609 ã. 20 (30).01 1610 ã.

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

06 (16).02 1610 ã. 23.07 (02.08) 1610 ã.

Íå èçâåñòíî 12 (22).08 1610 ã.

SRSPB. Å.8597

23.07 (02.08) 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 250 Sapieha. S. 264; SRSPB. Å. 8597 Sapieha. S. 264

SRSPB. Å.8597

23.07 (05.08) 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã. Íå èçâåñòíî

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 264

Íå èçâåñòíî 26.07 (05.08) 1610 ã. 26.07 (05.08) 1610 ã. 12 (22).08 1610 ã.

Íå óïîìèíàåòñÿ Sapieha. S. 264

631

632 633

634

635

636 637

638

639

640 641 642 643 644 645 646 647

Îòâåò íà êîíäèöèè ñàïåæ èíöåâ èç äåâÿòè ïóíêòîâ Ïèñüìî ïîñëîâ ñàïåæèíöåâ Áûêèíñêîãî ñ òîâàðèùàìè ß. Ñàïåãå

SRSPB. Å.8597 Íå íàéäåíû

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ïîñëàì ñàïåæèíöåâ ê êîðîëþ Áûêèíñêîìó, Êàçèìèðñêîìó, ßíèêîâñêîìó è Óõëèêó Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Áûêèíñêîìó, Êàçèìèðñêîìó, ßíèêîâñêîìó è Óõëèêó, íàïðàâëåííûì ê ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ê Ñìîëåíñêó Ïðåäëîæ åíèÿ ñåíàòîðîâ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ïîäàííûå ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Ðåñêðèïò ïîñëîâ ñàïåæ èíöåâ íà ïðåäëîæ åíèÿ ñåíàòîðîâ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé Ðåñêðèïò ñåíàòîðîâ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé íà ðåñêðèïò ïîñëîâ ñàïåæ èíöåâ Îòâåò ïîñëîâ ñàïåæ èíöåâ íà ðåñêðèïò ñåíàòîðîâ Ðå÷è Ïîñïîëèòîé Ñîîáðàæ åíèÿ ñåíàòîðîâ íà îòâåò ïîñëîâ ñàïåæ èíöåâ Ðå÷ü ïîäêàíöëåðà ß. Ïîòîöêîãî ïåðåä îáúÿâëåíèåì îòâåòà êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III Îòâåò êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èíñêèì ïîñëàì Ïèñüìî ß. Ñàïåãè êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III îá îòïðàâêå ê ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Áûêèíñêîìó ñ òîâàðèùàìè ïîñëàíöåâ Ñîáåø÷àíñêîãî è Èâàíîâñêîãî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

SRSPB. Å.8597

Íà÷àëî àâãóñòà 1610 ã.

SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597 SRSPB. Å.8597

Àâãóñò 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã. 4 (14).09 1610 ã. 4 (14).09 1610 ã. 12 (22).09 1610

–

249

–

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 534

Sapieha. S. 264 Sapieha. S. 264; SRSPB. Å.8597 Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ Íå óïîìèíàåòñÿ

Ðàçäåë 4

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.1 1

2

3

4

5

6

648

SRSPB. Å.8597

12 (22).09 1610

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

SRSPB. Å.8597

14 (24).09 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

SRSPB. Å.8597

23.07 (02.08) 1610 ã. Êîíåö ñåíòÿáðÿ 1610 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 264

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

11 (21).10 1610 ã.

Sapieha. S. 284.

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

11 (21).10 1610 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 284 Sapieha. S. 285

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

656

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Áûêëèíñêîìó ñ òîâàðèùàìè îá îòïðàâêå ê íèì ïîñëîâ Ñîáåø÷àíñêîãî è Óõëèêà ñ íîâûìè êîíäèöèÿìè ñàïåæ èíöåâ êîðîëþ Ïóíêòû, äàííûå ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Áûêëèíñêîìó ñ òîâàðèùàìè ÷åðåç Ñîáåø÷àíñêîãî è Èâàíîâñêîãî, î ÷åì ïðîñèòü êîðîëÿ Êîíäèöèè èç îäèííàäöàòè ïóíêòîâ, âûäâèíóòûå ñàïåæ èíöàìè êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ó Ìîñêâû Ïèñüìî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå èç ëàãåðÿ ó Ñìîëåíñêà î õîäå ïåðåãîâîðîâ ñ ïîñëàìè ñàïåæ èíöåâ è î òîì, ÷òî íå â ñîñòîÿíèè âûïëàòèòü òðåáóåìûõ ñóìì Îò÷åò ïîñëîâ Êàçèìåðñêîãî è Èâàíîâñêîãî î õîäå ïåðåãîâîðîâ ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III Äåêëàðàöèÿ êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæèíöàì Èíñòðóêöèÿ ñàïåæèíöåâ ïîñëàì Êàçèìåðñêîìó è Èâàíîâñêîìó äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III î æàëîâàíèè Ïèñüìî ß. Ñàïåãè êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ñ ïðîñüáîé ðåøèòü âîïðîñ î âûïëàòå æ àëîâàíèÿ ñîëäàòàì Ïèñüìî ß. Ïîòîöêîãî ß. Ñàïåãå

Sapieha. S. 288

657

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ß. Ïîòîöêîìó

30.10 (9.11) 1610 ã.

658

Àññåêóðàöèÿ ïîñëîâ ñàïåæ èíñêîãî âîéñêà Áûêèíñêîãî, Êàçèìèðñêîãî, ßíèêîâñêîãî, Óõëèêà, Ñîáåø÷àíñêîãî è Èâàíîâñêîãî, äàííàÿ êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ó Ñìîëåíñêà Îòâåò ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ îá óñëîâèÿõ èõ âîçâðàùåíèÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæ áó Àññåêóðàöèÿ ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èíöàì

649

650

651

652

653 654

655

659

660

661

662

663

Ïèñüìî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå îá îòïóñêå ïîñëîâ ñàïåæ èíñêîãî âîéñêà Áûêèíñêîãî ñ òîâàðèùàìè Îò÷åò ïîñëîâ ñàïåæèíöåâ Áûêèíñêîãî ñ òîâàðèùàìè,, âåðíóâøèõñÿ îò êîðîëÿ èçïîä Ñìîëåíñêà Ïèñüìî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå îá îòïðàâêå ê ñàïåæ èíöàì êîìèññàðîâ Ë. Âàéåðà, Ñëóõîâñêîãî, Êîñòåðæ èíñêîãî, Ñ. Âèòîâñêîãî è Á. Êîïöèÿ

–

SRSPB. Å.8597

SRSPB. Å.8597

18–20 (28–30).10 1610 ã. 19 (29).10 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû SRSPB. Å.8597

Îêòÿáðü 1610 ã 12 (22).11 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Kogn. ¹ 11

13 (23).11 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Kogn. ¹ 13

23.11 (3.12) 1610 ã.

250

–

27.11 (7.12) 1610 ã.

Sapieha. S. 288 Sapieha. S. 290

27.11 (7.12) 1610 ã. 27.11 (7.12) 1610 ã. 18 (28).11 1610 ã

Sapieha. S. 290

27.11 (7.12) 1610 ã. 3 (13).12 1610 ã.

Sapieha. S. 290

Sapieha. S. 290 Sapieha. S. 289

Sapieha. S. 291

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.1 1

2

3

4

5

6

664

Ïèñüìî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èíöàì èç ëàãåðÿ ó Ñìîëåíñêà îá îòïðàâêå ê ñàïåæ èíöàì êîìèññàðîâ Ë. Âàéåðà, Ñëóõîâñêîãî, Êîñòåðæ èíñêîãî, Ñ. Âèòîâñêîãî è Á. Êîïöèÿ Èíñòðóêöèÿ êîðîëåâñêèì êîìèññàðàì î ñîñòàâëåíèè ðååñòðà ñàïåæèíñêîãî âîéñêà è îá óñëîâèÿõ îïëàòû èõ ñëóæáû Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ëèòîâñêîìó êàíöëåðó Ë. Ñàïåãå Ðååñòðû ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, ñîñòàâëåííûå êîìèññàðàìè

SRSPB. Å.8597

23.11 (3.12) 1610 ã.

3 (13).12 1610 ã.

Sapieha. S. 291

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

4 (14).12 1610 ã.

Sapieha. S. 291

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

5 (15).12 1610 ã. 29.12 (8.01) 1610 ã. 30.12 1610 ã. (09.01 1611 ã.)

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 291 Sapieha. S. 294

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 294

Kogn. ¹ 14

17 (27).01 1611 ã.

25.01 (04. 02) 1611 ã. 25.01 (04.02) 1611 ã. 25.01 (04.02) 1611 ã. 2 (12).02 1611 ã.

Sapieha. S. 297

20.02 (02.03) 1611 ã. 2 (12).03 1611 ã.

Kogn. ¹ 15

665

666 667

668

669

670

671

672

673

674

675

676

677

678

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ Âåëèìå, Ðîíü÷êîâñêîìó è Êàíüñêîìó, íàïðàâëåííûì âñëåä çà êîìèññàðàìè ê ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III, îá óñëîâèÿõ âîçâðàùåíèÿ íà ñëóæáó Ïèñüìî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé íà÷àòü áîðüáó ñ Ï. Ëÿïóíîâûì Àññåêóðàöèÿ êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èíöàì

Íå íàéäåíû

SRSPB. Å.8597

18 (28).01 1611 ã.

Ïèñüìî ëèòîâñêîãî êàíöëåðà Ë. Ñàïåãè ß. Ñàïåãå îòíîñèòåëüíî âûïëàòû æàëîâàíüÿ íàåìíèêàì Îòâåò ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ïîñëàì ñàïåæèíñêîãî âîéñêà Âåëèìå, Ðîíü÷êîâñêîìó è Êàíüñêîìó Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III ñ èçâåñòèÿìè î ðàñïàäå ñàïåæèíñêîãî âîéñêà Ïèñüìî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ñäåëàòü âñå íåîáõîäèìîå, ÷òîáû íå äîïóñòèòü óõîäà ñàïåæ èíöåâ èç Ðîññèè èç-çà íåâûäà÷è èì æ àëîâàíüÿ 425 Èíñòðóêöèÿ ß. Ñàïåãå è ßíèêîâñêîìó äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñ êîðîëåì Cèãèçìóíäîì III îá óñëîâèÿõ íàéìà íà ñëóæáó Àññåêóðàöèÿ ñàïåæèíöåâ Ñèãèçìóíäó III

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåí

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Kogn. ¹ 15

Êîíåö ôåâðàëÿ 1611 ã.

Íå íàéäåíû

2–5 (12–15).03 1611 ã. 2–5 (12–15).03 1611 ã. 17 (27).03 1611 ã.

12 (22).03 1611 ã.

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 226– 227 Sapieha. S. 299, 304

12 (22).03 1611 ã.

Sapieha. S. 299, 304

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

17 (27).03 1611 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

Îòâåò êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ïîñëó ÐÈÁ. Ò. 1. ñàïåæ èíöåâ ßíèêîâñêîìó î ñîãëàñèè Ñòá. 234 îïëàòèòü ñëóæ áó ñàïåæ èíöåâ, òàê æ å êàê ðàíåå óñëóãè ñîëäàò ïîëêà À. Çáîðîâñêîãî Àññåêóðàöèÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èíöàì ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 234

–

251

–

Sapieha. S. 297 Sapieha. S. 297 Sapieha. S. 298

Ðàçäåë 4

Îêîí÷àíèå òàáë. 4.1 2

3

4

5

6

Ïèñüìî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ñðî÷íî âûåõàòü ê âîéñêó Ïèñüìî ëèòîâñêîãî êàíöëåðà Ë. Ñàïåãè ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé âûåõàòü ê âîéñêó

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

15 (25).04 1611 ã.

Sapieha. S. 306

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

15 (25).04 1611 ã.

Sapieha. S. 306

681

Ïèñüìà ñåíàòîðîâ ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ñðî÷íî âûåõàòü ê âîéñêó

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

15 (25).04 1611 ã.

Sapieha. S. 306

682

Ïèñüìî ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ß. Ñàïåãå

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 312

683

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæ èíñêîãî âîéñêà BPU PAN. Ñ. Ïî÷àíîâñêîìó, ß. Çàðåáå, íàïðàâëåí- Ms. 106. K. 30 íûì ê ïîëüñêîìó êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III Ïèñüìî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ñàïåæ èí- BPU PAN. Ms.345. öàì ñ èçëîæ åíèåì ïëàíà áîåâûõ äåéñòâèé K. 105 ïðîòèâ Ï. Ëÿïóíîâà Îòâåò ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ÐÈÁ. Ò. 1. ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Ñ. Ïî÷àíîâñêîìó, Ñòá. 255 ß. Çàðåáå Ïðîåêò äîãîâîðà ñàïåæèíöåâ ñ ïîëüñêèì Íå íàéäåí êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III îá óñëîâèÿõ îïëàòû ñëóæáû

29.06. (09.07) 1611 ã. 5 (15).07 1611 ã.

24.06 (04.07) 1611 ã. 29.06 (09.07) 1611 ã. Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

10 (20).08 1611 ã.

14 (24).08 1611 ã.

Sapieha. S. 332

Íå èçâåñòíà

12 (22).08 1611 ã.

Sapieha. S. 314

1

679

680

684

685

686

Sapieha. S. 313

4.2. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ñ. Æîëêåâñêèì è ìîñêîâñêèìè áîÿðàìè Áëåñòÿùèå âîåííûå è äèïëîìàòè÷åñêèå ïîáåäû Ñ. Æîëêåâñêîãî, â ðåçóëüòàòå êîòîðûõ íà ðóññêèé ïðåñòîë áûë èçáðàí êîðîëåâè÷ Âëàäèñëàâ è Ìîñêâà áûëà çàíÿòà âîéñêîì Ðå÷è Ïîñïîëèòîé, ñäåëàëè êîðîííîãî ãåòìàíà îäíèì èç ãëàâíûõ ãåðîåâ Ñìóòû, ñ êîòîðûì âîëåé-íåâîëåé ñàïåæèíöàì ïðèøëîñü íàëàæèâàòü îòíîøåíèÿ. Ñîãëàñíî çàïèñÿì Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, íàåìíèêè íàïðàâèëè ïåðâîå ïîñîëüñòâî ê Ñ. Æîëêåâñêîìó 12 (22) èþëÿ 1610 ã., âñêîðå ïîñëå Êëóøèíñêîãî ñðàæåíèÿ è ñðàçó ïîñëå íà÷àëà âòîðîãî ïîõîäà Ëæåäìèòðèÿ II íà Ìîñêâó, êîãäà âîçíèêëà ðåàëüíàÿ îïàñíîñòü ñòîëêíîâåíèÿ ìåæäó êîðîííûìè âîéñêàìè è âîðîâñêèìè îòðÿäàìè 426. Ïîñëåäíèå ïèñüìà êîðîííîãî ãåòìàíà ñàïåæèíöàì äàòèðîâàíû êîíöîì îêòÿáðÿ – íà÷àëîì íîÿáðÿ 1610 ã., î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò ëè÷íàÿ âñòðå÷à ñ íèì ß. Ñàïåãè 13 (23) ìàðòà 1611 ãîäà 427. –

252

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

 èñòî÷íèêàõ èìåþòñÿ ñâåäåíèÿ î áîëåå ÷åì äâóõ äåñÿòêàõ äîêóìåíòîâ àíàëèçèðóåìîãî ôîíäà, îäíàêî íàéòè óäàëîñü òîëüêî 9. Îñíîâó ìàòåðèàëîâ ôîíäà, ïî âñåé âèäèìîñòè, ñîñòàâëÿëè äîêóìåíòû íåñêîëüêèõ ïîñîëüñòâ, êîòîðûìè îáìåíèâàëèñü ëåòîì – îñåíüþ 1610 ã. ß. Ñàïåãà è åãî ñîëäàòû ñ Ñ. Æîëêåâñêèì è åãî ñîëäàòàìè.  ðåçóëüòàòå àðõèâíûõ ðàçûñêàíèé óäàëîñü îáíàðóæèòü òîëüêî äîêóìåíòû ñàïåæèíñêîãî ïîñîëüñòâà íà÷àëà àâãóñòà 1610 ã. (¹ 698–699), àâãóñòîâñêóþ 1610 ã. àññåêóðàöèþ Ñ. Æîëêåâñêîãî íàåìíèêàì ñàìîçâàíöà (¹ 700) è äîêóìåíòû ïîñîëüñòâà âîèíîâ Ñ. Æîëêåâñêîãî (¹ 701–702). Èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ î äåñÿòè ïîñëàíèÿõ èç ëè÷íîé ïåðåïèñêè äâóõ ãåòìàíîâ, èç êîòîðîé ïîêà óäàëîñü íàéòè òîëüêî äâà ïèñüìà ß. Ñàïåãè (¹ 690, 693) è äâà ïèñüìà Ñ. Æîëêåâñêîãî (¹ 691, 708). Îñòàëüíûå ÷åòûðå ïèñüìà êîðîííîãî ãåòìàíà è äâà ïèñüìà ãåòìàíà ñàìîçâàíöà åùå ïðåäñòîèò îòûñêàòü. Âåñüìà áëèçêà ïî ñîäåðæàíèþ ê ïèñüìàì Ñ. Æîëêåâñêîãî ñåíòÿáðüñêàÿ 1610 ã. ãðàìîòà ìîñêîâñêèõ áîÿð ñ ïðîñüáîé ðàçðåøèòü ïðèâåñòè ê ïðèñÿãå ðóññêèõ ëþäåé èç âîéñêà ñàìîçâàíöà (¹ 707), êîòîðóþ èç-çà ïîëíîãî îòñóòñòâèÿ ñâåäåíèé î äðóãèõ ïîäîáíûõ äîêóìåíòàõ ìû ñî÷ëè âîçìîæíûì îòíåñòè ê àíàëèçèðóåìîìó ôîíäó. Ìàòåðèàëû ïåðâîãî èþëüñêîãî ïîñîëüñòâà ñàïåæèíöåâ ê Ñ. Æîëêåâñêîìó è åãî ñîëäàòàì íå íàéäåíû, ïîýòîìó î ñîäåðæàíèè ïåðåãîâîðîâ ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü ïî çàïèñÿì Äíåâíèêà. Ïî ñâèäåòåëüñòâó ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè, íàåìíèêè ñàìîçâàíöà ïîñïåøèëè äîãîâîðèòüñÿ ñ êîðîííûì ãåòìàíîì è åãî ñîëäàòàìè î ðàçãðàíè÷åíèè ïîëîñ íàñòóïëåíèé îáîèõ âîéñê, ÷òîáû íå äîïóñòèòü ñòîëêíîâåíèé êàê ìåæäó îòäåëüíûìè âîéñêîâûìè ïîäðàçäåëåíèÿìè, òàê è îòðÿäàìè ôóðàæèðîâ. Ðåçóëüòàòîì ýòèõ ïåðåãîâîðîâ, âåðîÿòíî, ñòàëî ñîãëàøåíèå, ñîãëàñíî êîòîðîìó ñàïåæèíöû óøëè ñ Êàëóæñêîé äîðîãè íà Êîëîìåíñêóþ è ïîäîøëè ê Ìîñêâå íå ñ þãîçàïàäà, à ñ þãà, è îòïðàâêà íàåìíèêàìè íîâûõ ïîñëîâ ê êîðîëþ (¹ 690–691, 693). Àïîãååì ïåðåãîâîðíîãî ïðîöåññà ìåæäó Ñ. Æîëêåâñêèì è ñàïåæèíöàìè ñòàëè àâãóñò – ñåíòÿáðü 1610 ãîäà. Íàé–

253

–

Ðàçäåë 4

äåííûå äîêóìåíòû è Äíåâíèê ß. Ñàïåãè 428 ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî êîðîííûé ãåòìàí äåéñòâîâàë íà ñâîé ñòðàõ è ðèñê. Îí óñûïèë áäèòåëüíîñòü ñàïåæèíöåâ ñîãëàñèåì íà òî, ÷òî îáå ñòîðîíû áóäóò äîáèâàòüñÿ ñîþçà ìåæäó êîðîëåì è ñàìîçâàíöåì è íå áóäóò ïðåïÿòñòâîâàòü äðóã äðóãó â áîðüáå çà âîçâåäåíèå íà ïðåñòîë ñâîåãî êàíäèäàòà. Åñëè ïîáåäèò ñàìîçâàíåö, òî îí óñòóïèò êîðîëþ Ñìîëåíñê è Ñåâåðñêóþ çåìëþ, è êîíôëèêò ìåæäó Ðîññèåé è Ðå÷üþ Ïîñïîëèòîé áóäåò èñ÷åðïàí, è ñîëäàòû ïîëó÷àò ó ñàìîçâàíöà ïëàòó çà èõ óñëóãè. Åñëè æå âåðõ âîçüìåò êàíäèäàòóðà êîðîëåâè÷à, òî ãåòìàí áóäåò äîáèâàòüñÿ ó êîðîëÿ âûäåëåíèÿ ñàìîçâàíöó óäåëà, à ñîëäàòàì – âûïëàòû çàñëóæåííîãî èç ìîñêîâñêîé êàçíû. Äàííûå äîêóìåíòîâ, áóäó÷è ñîïîñòàâëåíû ñî ñâåäåíèÿìè, ñîäåðæàùèìèñÿ â ïåðåïèñêå ñàïåæèíöåâ ñ êîðîëåì è Ñ. Æîëêåâñêîãî ñ Ñèãèçìóíäîì III, ïîçâîëÿþò ñ áîëüøîé òî÷íîñòüþ ïðîñëåäèòü, êàê ðàçâèâàëèñü âçàèìîîòíîøåíèÿ ñàïåæèíöåâ ñ âëàñòÿìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé. Ïðèñÿãà ìîñêâè÷åé êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó, íàïàäåíèå íàõîäèâøèõñÿ ïî êîìàíäîâàíèåì êîðîííîãî ãåòìàíà îòðÿäîâ Ñàëòûêîâà è Âàëóåâà íà ñàïåæèíöåâ è, íàêîíåö, ïîïûòêà êîðîííûõ âîéñê çàõâàòèòü ñàìîçâàíöà, ïðÿìûì ñëåäñòâèåì êîòîðîé ÿâèëîñü áåãñòâî öàðèêà â Êàëóãó, åäâà íå ïðèâåëè ê ïîëíîìó ðàçðûâó îòíîøåíèé ìåæäó ß. Ñàïåãîé è Ñ. Æîëêåâñêèì è âîåííîìó ñòîëêíîâåíèþ ìåæäó ñîëäàòàìè îáîèõ âîéñê. Ê ñîæàëåíèþ, äîêóìåíòû ýòîãî âðåìåíè îòûñêàòü íå óäàëîñü, ïîýòîìó î ñîäåðæàíèè áóðíûõ ïåðåãîâîðîâ ìåæäó ñàïåæèíöàìè è êîðîííûì ãåòìàíîì ìîæíî ñóäèòü òîëüêî ïî äàííûì Äíåâíèêà è ìåìóàðàì Ñ. Æîëêåâñêîãî 429. Íî è èç ýòîé ñëîæíîé ñèòóàöèè Ñ. Æîëêåâñêèé íàøåë âûõîä. Îí ñìîã äîáèòüñÿ ó ñîëäàò ñîãëàñèÿ âåðíóòüñÿ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó, îáåùàëñÿ óáåäèòü Ñèãèçìóíäà III óðîâíÿòü ñàïåæèíöåâ â «çàñëóæåííîì» ñ ñîëäàòàìè ïîëêà À. Çáîðîâñêîãî è çàñòàâèë ìîñêîâñêèõ áîÿð âûäàòü íàåìíèêàì àâàíñ 430. Ïîñëåäíÿÿ ãðóïïà äîêóìåíòîâ èç ïåðåïèñêè ñàïåæèíöåâ ñ Ñ. Æîëêåâñêèì îòíîñèòñÿ êî âðåìåíè ïîõîäà ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ê Ìåùåâñêó. Ê ñîæàëåíèþ, ìíîãèå èç íèõ äî íàñ –

254

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

íå äîøëè è îá èõ ñîäåðæàíèè ìîæíî ñóäèòü ïî äàííûì Äíåâíèêà 431. Êîðîííûé ãåòìàí è ìîñêîâñêèå áîÿðå ïðîñèëè ß. Ñàïåãó íå äîïóñêàòü ðàçîðåíèÿ âîò÷èí è ïîìåñòèé ìîñêîâñêèõ ñâÿùåííèêîâ, áîÿð (¹ 202, 708). Îíè ñóùåñòâåííî äîïîëíÿþò êàðòèíó âçàèìîîòíîøåíèé íàåìíèêîâ ñ íàñåëåíèåì îêêóïèðóåìûõ óåçäîâ Ðîññèè, êîòîðóþ ìîæíî âîññîçäàòü ñ ïîìîùüþ îòïèñîê è ÷åëîáèòíûõ ðóññêèõ ëþäåé èç ýòèõ óåçäîâ (¹ 197–199, 204, 207, 210–213). Òàêèì îáðàçîì, äîêóìåíòû ïåðåïèñêè ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ Ñ. Æîëêåâñêèì ñîäåðæàò öåííûå ñâåäåíèÿ ïî èñòîðèè Ñìóòû, êîòîðûå ïîääàþòñÿ âçàèìíîé ïðîâåðêå ñ äàííûìè èç ïåðåïèñêè ñ êîðîëåì, ÷åëîáèòíûìè èç çàíÿòûõ ñàïåæèíöàìè þãî-çàïàäíûõ óåçäîâ ñòðàíû è êîòîðûå ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû äëÿ êðèòè÷åñêîé îöåíêè ìåìóàðîâ Ñ. Æîëêåâñêîãî, Ñ. Ìàñêåâè÷à, Äíåâíèêà ïîõîäà Ñèãèçìóíäà III â Ðîññèþ 432. Òàáëèöà 4.2

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

1

2

4

5

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

687– 688

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ ê ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó, íàïðàâëåííûì äëÿ ïåðåãîâîðîâ î ñîþçå Îòâåò ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ïîñëàì ñàïåæèíöåâ

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

12 (22).07 1610 ã.

Sapieha. S. 260

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 263

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó î ïðîïóñêå ï îñëîâ ñàïåæ èíöåâ ê êîðîëþ Ïèñüìî Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñàïåãå î áëàãîïîëó÷íîì ïðèáûòèè â åãî ëàãåðü ñàïåæ èíñêèõ ïîñëîâ ê ê îðîëþ Ïèñüìî ñàïåæèíñêèõ ïîñëîâ, íàïðàâëåííûõ ê êîðîëþ, ß. Ñàïåãå èç ñòàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ñ èçâåñòèåì î õîðîøåì ïðèåìå Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó ñ ïðîñüáîé î òïðàâèòü ñàïåæ èíñêèõ ïîñëîâ ê êîðîëþ

SRSPB. E.8604

24.07 (3.08) 1610 ã. 25.07 (4.08) 1610 ã.

22.07 (1.08) 1610 ã. 24.07 (3.08) 1610 ã. 25.07 (4.08) 1610 ã.

689

690

691

692

693

–

SRSPB. E.8597

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Sapieha. S. 264 Sapieha. S. 264

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

25.07 (4.08) 1610 ã.

Sapieha. S. 264

SRSPB. E.8597

25.07 (4.08) 1610 ã.

25.07 (4.08) 1610 ã.

Sapieha. S. 264

255

–

Ðàçäåë 4

Îêîí÷àíèå òàáë. 4.2 1

2

3

4

5

6

694

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ñàïåæèíñêèì ïîñëàì â ñòàí Ñ. Æîëêåâñêîãî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 264

695

Äåêëàðàöèÿ ñàïåæèíöåâ ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

696

Ïèñüìî ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé íå ðàçîðÿòü ñåë, çàíÿòûõ åãî âîéñêîì Ïèñüìî ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñàïåãå

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ, íàïðàâëåííûõ ê ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó Îòâåò ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ïîñëàì ñàïåæ èíöåâ Àññåêóðàöèÿ ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ñàïåæ èíöàì Ïîñîëüñòâî ñîëäàò Ñ. Æîëêåâñêîãî ê ñàïåæ èíöàì Îòâåò ñàïåæ èíöåâ ïîñëàì ñîëäàò Ñ. Æîëêåâñêîãî Äîãîâîð ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ñ ñàïåæèíöàìè

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 205

2 (12).08 1610 ã.

25.07 (4.08) 1610 ã. 27.07 (6.08) 1610 ã. 28.07 (7.08) 1610 ã. 30.07 (10.08) 1610 ã. 4 (14).08 1610 ã.

ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 207 SRSPB. E.8597 SRSPB. E.8597 SRSPB. E.8597 Íå íàéäåíû

3 (13).08 1610 ã. 3 (13).08 1610 ã. 18 (28).08 1610 ã. 21 (31).08 1610 ã. Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Íå íàéäåíû

697

698

699 700 701 702 703

704

705 706 707

708

709

710 711 712

Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ ê ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó äëÿ ïåðåãîâîðîâ î æàëîâàíüå Îòâåò ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ïîñëàì ñàïåæèíöåâ Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì ñàïåæèíöåâ ê ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó Ãðàìîòà ìîñêîâñêèõ áîÿð ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé ïîìî÷ü áîÿðèíó Ì. À. Íàãîìó ïðèâåñòè ê ïðèñÿãå íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó ðóññêèõ ëþäåé, îñòàâøèõñÿ ïîñëå áåãñòâà ñàìîçâàíöà Ïèñüìî Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé âûïðîâîäèòü ñîëäàò èç âîò÷èíû Ìîñêîâñêîãî Àðõàíãåëüñêîãî ñîáîðà â Áîðîâñêîì óåçäå Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó Ïèñüìî ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñàïåãå Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ãåòìàíó Ñ. Æîëêåâñêîìó Ïèñüìî ãåòìàíà Ñ. Æîëêåâñêîãî ß. Ñòðàâèíñêîìó î íàçíà÷åíèè íà åãî ìåñòî âîåâîäîé â Áîðîâñê À. Ìëîöêîãî

–

Sapieha. S. 265 Sapieha. S. 265 Sapieha. S. 266 Sapieha. S. 268 Sapieha. S. 268 Sapieha. S. 268 Sapieha. S. 270 Sapieha. S. 271 Sapieha. S. 274

ÀÈ. Ò. 2. ¹ 289

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî 10 (20).09 1610 ã.

5 (15).08 1610 ã. 5 (15).08 1610 ã. 18 (28).08 1610 ã. 21 (31).08 1610 ã. 26.08 (5.09) 1610 ã. 31.08 (9.09) 1610 ã. 1 (11).09 1610 ã. 10 (20).09 1610 ã. 10 (20).09 1610 ã.

SRSPB. E 8604

13 (23).09 1610 ã.

14 (24).09 1610 ã.

Sapieha. S. 281

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 282

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

25.09 (5.10) 1610 ã. 15 (25).10 1610 ã. 17(27).10 1610 ã. 28.10 (7.11) 1610 ã.

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

256

–

Sapieha. S. 276 Sapieha. S. 276 Sapieha. S. 279 Sapieha. S. 279

Sapieha. S. 285 Sapieha. S. 285 Sapieha. S. 289

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

4.3. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé Ïîñëå îòúåçäà Ñ. Æîëêåâñêîãî èç Ìîñêâû ê êîðîëþ ïîä Ñìîëåíñê ãëàâîé ïîëüñêîé àäìèíèñòðàöèè â Ìîñêâå ñòàë ñòàðîñòà Âåëèæñêèé À. Ãîíñåâñêèé. Çàïèñè â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ìåæäó íîâîé àäìèíèñòðàöèåé è ñàïåæèíöàìè âåëàñü îáøèðíàÿ ïåðåïèñêà. Ïî äàííûì Äíåâíèêà ìû ìîæåì ïðåäïîëàãàòü ñóùåñòâîâàíèå íå ìåíåå 16 äîêóìåíòîâ. Ê ñîæàëåíèþ, íè îäèí èç íèõ äî ñèõ ïîð îáíàðóæèòü íå óäàëîñü. Àíàëèç äàííûõ î êîíòàêòàõ ñàïåæèíöåâ ñ ìîñêîâñêîé àäìèíèñòðàöèåé è ãàðíèçîíîì â Äíåâíèêå ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî À. Ãîíñåâñêèé íàïèñàë ïèñüìî ñàïåæèíöàì âñêîðå ïîñëå îòúåçäà Ñ. Æîëêåâñêîãî èç Ìîñêâû 433. Çàòåì â èõ îòíîøåíèÿõ íàñòóïèëà ïàóçà, êîòîðàÿ äëèëàñü ïî÷òè äâà ìåñÿöà. Ïåðåïèñêà âîçîáíîâèëàñü è ðåçêî àêòèâèçèðîâàëàñü â ÿíâàðå 1611 ã., êîãäà ïîëÿêè ïîëó÷èëè ïåðâûå ñâåäåíèÿ î ñîçäàíèè çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ Ï. Ëÿïóíîâûì. À. Ãîíñåâñêèé è Ñòðóñü óáåæäàëè ñàïåæèíöåâ ïðèíÿòü ñðî÷íûå ìåðû ïðîòèâ äåéñòâèé Ï. Ëÿïóíîâà 434. Ñ÷èòàâøèå ñåáÿ îáìàíóòûìè ïîëüñêèìè âëàñòÿìè, ñîëäàòû îñòàëèñü ãëóõè ê ïðîñüáàì «áðàòèè» î ïîìîùè.  èõ ïåðåïèñêå, ïî äàííûì Äíåâíèêà, íàñòóïèëà ïî÷òè ÷åòûðåõìåñÿ÷íàÿ ïàóçà. Ïåðåãîâîðû ñ À. Æîëêåâñêèì è ìîñêîâñêèì ãàðíèçîíîì âîçîáíîâèëèñü â èþíå 1611 ã., êîãäà ñàïåæèíöû, äîñòèãíóâ ñîãëàøåíèÿ ñ êîðîëåì, ïîäîøëè ê Ìîñêâå íà âûðó÷êó îñàæäåííîìó ïîëüñêîìó ãàðíèçîíó. Èñòî÷íèê ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî ñîëäàòû ñ áëàãîñëîâåíèÿ Ñèãèçìóíäà III ïûòàëèñü ïîëó÷èòü ó «ìîñêîâñêîé áðàòèè» æàëîâàíüå èç Ìîñêîâñêîé êàçíû 435. Îäíîâðåìåííî ñàïåæèíöû ïûòàëèñü äîãîâîðèòüñÿ ñ Ï. Ëÿïóíîâûì è È. Çàðóöêèì, êîòîðûå îáåùàëè îïëàòèòü èì äîëãè ñàìîçâàíöà (¹ 114). Ñ áîëüøèì òðóäîì ñàïåæèíöàì óäàëîñü äîãîâîðèòüñ ñ À. Ãîíñåâñêèì è ñîëäàòàìè Ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà î ïîëó÷åíèè «â çàëîã» äðàãîöåííîñòåé èç öàðñêîé ñîêðîâèùíèöû. Òîëüêî ïîñëå ýòîãî ñîëäàòû ß. Ñàïåãè âñòóïè–

257

–

Ðàçäåë 4

ëè â áîé ñ îïîë÷åíöàìè, à çàòåì óøëè â ðåéä â Çàìîñêîâüå, îáåùàÿ ïîïîëíèòü ïðîäîâîëüñòâèåì è ôóðàæîì îñêóäåâøèå çàïàñû Ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà 436 . Ïîñëåäíèé âñïëåñê ïåðåïèñêè ìåæäó ñîëäàòàìè ß. Ñàïåãè è Ìîñêîâñêèì ãàðíèçîíîì çàôèêñèðîâàí â Äíåâíèêå â àâãóñòå – ñåíòÿáðå 1611 ãîäà. Ïîëó÷èâ îò÷àÿííûé ïðèçûâ î ïîìîùè èç Ìîñêâû, ñàïåæèíöû âåðíóëèñü èç ðåéäà, ãðóæåííûå îáîçàìè ñ ïðîäîâîëüñòâèåì è ôóðàæîì, è ñìîãëè ïðîáèòüñÿ â îñàæäåííûå Êèòàé-ãîðîä è Êðåìëü 437. Ñðàçó æå íà÷àëèñü ïåðåãîâîðû î âûïëàòå ñàïåæèíöàì «çàñëóæåííîãî», íî òóò âûÿñíèëîñü, ÷òî Ìîñêîâñêàÿ êàçíà ïóñòà, à äåëèòüñÿ ñ ñàïåæèíöàìè äðàãîöåííîñòÿìè èç öàðñêîé ñîêðîâèùíèöû ñòîëè÷íûé ãàðíèçîí íå îñîáåííî æåëàåò, ñ÷èòàÿ åå ñâîåé äîáû÷åé. Ñîëäàòû, êàê ñàïåæèíöû, òàê è Ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà, âûøëè èç ïîâèíîâåíèÿ, î ÷åì êðàñíîðå÷èâî ñâèäåòåëüñòâóåò óïîìèíàíèå â Äíåâíèêå ñîâìåñòíîãî ïèñüìà ê íèì ß. Ñàïåãè è À. Ãîíñåâñêîãî ñ ïðèçûâîì áîðîòüñÿ ñ âðàãàìè 438. Ñàïåæèíöû çàÿâèëè, ÷òî óéäóò èç Ìîñêâû, åñëè èõ òðåáîâàíèÿ íå áóäóò óäîâëåòâîðåíû 439.  ðàçãàð ýòèõ ñïîðîâ ß. Ñàïåãà óìåð, ïîýòîìó õîä äàëüíåéøèõ ïåðåãîâîðîâ íàøåë îòðàæåíèå â çàïèñêàõ è ìàòåðèàëàõ Àðõèâà Þ. Áóäèëû, ñòàâøåãî ïðååìíèêîì ß. Ñàïåãè íà äîëæíîñòè êîìàíäèðà íàåìíîãî âîéñêà 440 . Òàêèì îáðàçîì, ïåðåïèñêà ñàïåæèíöåâ ñ À. Ãîíñåâñêèì è ìîñêîâñêèì ãàðíèçîíîì ïðåäñòàâëÿëà ñîáîé îäèí èç íàèáîëåå èíòåðåñíûõ «ôîíäîâ» Àðõèâà ß. Ñàïåãè, è èõ ïîëíîå îòñóòñòâèå â àðõèâàõ òðåáóåò õîòÿ áû ãèïîòåòè÷åñêîãî îáúÿñíåíèÿ. Ñêîðåå âñåãî, ìàòåðèàëû ýòîãî ôîíäà áûëè èçúÿòû èç Àðõèâà ëèáî ñàìèìè ñàïåæèíöàìè, ñ÷èòàâøèìè À. Ãîíñåâñêîãî ãëàâíûì âèíîâíèêîì âñåõ íåóäà÷ ïîëÿêîâ â Ðîññèè, ëèáî ñàìèì âåëèæñêèì ñòàðîñòîé, èãðàâøèì âàæíóþ ðîëü â ðóêîâîäñòâå Ðå÷è Ïîñïîëèòîé â 20–30-å ãã. XVII ñòîëåòèÿ.

–

258

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

Òàáëèöà 4.3 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

713

Ïèñüìî À. Ãîíñåâñêîãî è ïîëüñêèõ ñîëäàò èç Ìîñêâû ñàïåæèíöàì Ïèñüìî À. Ãîíñåâñêîãî ß. Ñàïåãå ñ ïðåäóïðåæ äåíèåì î çàìûñëàõ Ï. Ëÿïóíîâà Ïèñüìî ß. Ñàïåãè À. Ãîíñåâñêîìó

714

715

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Âðåìÿ îòïðàâëåíèÿ

Âðåìÿ ïîëó÷åíèÿ

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå

16 (26).11 1610 ã. 16 (26).01 1611 ã.

Sapieha. S. 289 Sapieha. S. 295

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

17 (27).01 1611 ã. 18 (28).01 1611 ã.

Sapieha. S. 295 Sapieha. S. 296 Sapieha. S. 297

716

Ïèñüìî ïîëêîâíèêà Ñòðóñÿ ß. Ñàïåãå ñ ïðåäóïðåæäåíèåì î çàìûñëàõ Ï. Ëÿïóíîâà

Íå íàéäåíû

717

Ïèñüìî À. Ãîíñåâñêîãî ß. Ñàïåãå î äåéñòâèÿõ Ï. Ëÿïóíîâà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

718

Ïîñîëüñòâî ñàïåæèíöåâ â Ìîñêâó äëÿ ïåðåãîâîðîâ î æàëîâàíüå

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

719

Ïîñîëüñòâî ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà ê ñàïåæèíöàì äëÿ ïåðåãîâîðîâ î æàëîâàíüå Ïîñîëüñòâî ñàïåæèíöåâ Èâàíîâñêîãî, Íåäçâåöêîãî è äð. â Ìîñêâó äëÿ îñìîòðà ñîêðîâèù äëÿ çàëîãà Ïîñîëüñòâî ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà ×åëèíñêîãî è äð. ê ñàïåæèíöàì äëÿ ïåðåãîâîðîâ î çàëîãå Ïîñîëüñòâî ñàïåæèíöåâ â Ìîñêâó äëÿ ïåðåãîâîðîâ î çàëîãå Äîíåñåíèå èç Ìîñêâû î âçÿòèè Áåëîãî ãîðîäà Ïèñüìî À. Ãîíñåâñêîãî ß. Ñàïåãå

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

28.01 (7.02) 1611 ã. 30.05 (8.06) 1611 ã. 9 (19).06 1611 ã.

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

14 (24).06 1611 ã.

Sapieha. S. 310

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî

17 (27).06 1611 ã.

Sapieha. S. 311

Íå íàéäåíû

Ïèñüìî ß. Ñàïåãè À. Ãîíñåâñêîãî î íåîáõîäèìîñòè ñîâìåñòíûõ äåéñòâèé ïðîòèâ âðàãîâ Ïîñîëüñòâî ñàïåæèíöåâ â Ìîñêâó äëÿ ïåðåãîâîðîâ î æàëîâàíüå Ïîñîëüñòâî Ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà ê ñàïåæèíöàì äëÿ ïåðåãîâîðîâ î æàëîâàíüå Îòâåò ñàïåæèíöåâ íà ïîñîëüñòâî Ìîñêîâñêîãî ãàðíèçîíà

Íå íàéäåíû

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

19 (29).06 1611 ã. 28.07 (7.08) 3 (13).08 1611 ã. 7 (17).08 1611 ã.

Sapieha. S. 311 Sapieha. S. 319 Sapieha. S. 320 Sapieha. S. 321

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

16 (26).08 1611 ã. 22.08 (1.09) 1611 ã. 24.08 (3.09) 1611 ã.

Sapieha. S. 323 Sapieha. S. 324

720

721

722 723 724 725

726 727

728

–

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

259

–

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 309 Sapieha. S. 309

Sapieha. S. 325

Ðàçäåë 4

4.4. Ïåðåïèñêà ß. Ñàïåãè ñ ÷àñòíûìè ëèöàìè â Ëèòâå Çàïèñè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè è äðóãèå äîêóìåíòû çàôèêñèðîâàëè äàííûå î ïåðåïèñêå ß. Ñàïåãè ñ ÷àñòíûìè ëèöàìè â Ïîëüøå è Ëèòâå. Ïåðâàÿ ãðóïïà ïèñåì, ïî-âèäèìîìó, îòëîæèëàñü â Àðõèâå ß. Ñàïåãè ëåòîì 1608 ã., êîãäà òàêèå êîððåñïîíäåíòû, êàê åïèñêîï Âèëåíñêèé Á. Âîéíà, ïûòàëèñü îòãîâîðèòü áûâøåãî êîðîëåâñêîãî ðîòìèñòðà îò ïîõîäà â Ðîññèþ 441. Çàòåì, ïî äàííûì Äíåâíèêà, íàñòóïèëà äëèòåëüíàÿ ïàóçà, ïðåðâàííàÿ ëèøü â ÿíâàðå 1609 ã., êîãäà ß. Ñàïåãà íàïðàâèë ïèñüìà â Âàðøàâó. Õîòÿ â Äíåâíèêå íåò íèêàêèõ äàííûõ î òåìàòèêå ïèñåì, ìîæíî ñ áîëüøîé ñòåïåíüþ âåðîÿòíîñòè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî èõ íàïèñàíèå áûëî íàïðÿìóþ ñâÿçàíî ñ ñîçûâîì â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé ôåâðàëüñêîãî ñåéìà 1609 ãîäà.  àïðåëå 1609 ã. ß. Ñàïåãà äâàæäû îòïðàâëÿë ñâîèõ ñëóã ñ êîððåñïîíäåíöèåé â Ëèòâó, íà êîòîðóþ ïîëó÷èë îòâåò òîëüêî â èþíå 1609 ãîäà. Íèêàêèõ äàííûõ îòíîñèòåëüíî ñîäåðæàíèÿ ýòèõ ïèñåì â Äíåâíèêå íåò. Ñóäÿ ïî òîìó, ÷òî â èñòî÷íèêå íåò ïðÿìîãî óêàçàíèÿ, ÷òî ïèñüìà íàïðàâëÿëèñü â Óñâÿò, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî îñíîâó ýòèõ òðåõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé ñîñòàâëÿëè ïîñëàíèÿ ê ÷àñòíûì ëèöàì, à íå ïèñüìà ê æåíå. Âåðîÿòíî, ß. Ñàïåãà ïûòàëñÿ âûÿñíèòü, êàê èäåò ïîäãîòîâêà ê âîéíå ñ Ðîññèåé â Ðå÷è Ïîñïîëèòîé.  ïîëüçó ýòîãî ïðåäïîëîæåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóåò ïèñüìî À. Çáîðîâñêîãî ß. Ñàïåãå èç Òóøèíà, â êîòîðîì äåòàëüíî îáñóæäàþòñÿ âåñòè, ïîëó÷åííûå ñ ðîäèíû (¹ 57). Äîñòîâåðíûå ñâåäåíèÿ î ïðîèñõîäÿùåì êîìàíäóþùèé íàåìíûì âîéñêîì ó Òðîèöû ïîëó÷èë â íîÿáðå 1609 ã., êîãäà íåèçâåñòíûé êîððåñïîíäåíò ñîîáùèë åìó î æåëàíèè êîðîëÿ óñòàíîâèòü êîíòàêò ñ ñîëäàòàìè (¹ 734).  àâãóñòå 1610 ã. ê ß. Ñàïåãå èç Óñâÿòà ïðèáûë åãî ñëóãà Äìèòðåê, êîòîðûé, ñóäÿ ïî äàííûì Äíåâíèêà, ïðèâåç íåóòåøèòåëüíûå èçâåñòèÿ èç Âåëèêèõ Ëóê î òîì, ÷òî ãîðîæàíå íå äàëè äåíåã íàåìíèêàì (¹ 96–97), à òàêæå, ïî–

260

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

âèäèìîìó, ïèñüìà îò æåíû. Åùå áîëåå ïå÷àëüíûå èçâåñòèÿ ïðèøëè â ñàïåæèíñêèé ñòàí èç Óñâÿòà â äåêàáðå 1610 ãîäà Áûâøèé ãåòìàí íàåìíîãî âîéñêà ñàìîçâàíöà óçíàë, ÷òî ãîðîä è åãî îêðåñòíîñòè îãðàáëåíû è âûææåíû çàïîðîæñêèìè êàçàêàìè. Ñóäÿ ïî âñåìó, òî áûëà ìåñòü ïðèâåðæåíöåâ ñàìîçâàíöà çà «èçìåíó» ñàïåæèíöåâ è èõ ïîñòóïëåíèå íà ñëóæáó êîðîëþ. Ïîñëåäíèå òðè ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèÿ ß. Ñàïåãè êîððåñïîíäåíòàì â Ëèòâå ñåêðåòàðè ß. Ñàïåãè çàôèêñèðîâàëè â ôåâðàëå – àïðåëå 1611 ãîäà. Îíè ÿâíî áûëè ñâÿçàíû ñ ñîñòîÿâøèìèñÿ âåñíîé 1611 ã. ïîåçäêàìè ß. Ñàïåãè ê Ñìîëåíñêó äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñ êîðîëåì è ñåíàòîðàìè è â Óñâÿò ê æåíå. Íè îäíî èç ïèñåì óïîìÿíóòûõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé ïîêà íå íàéäåíî. Âåðîÿòíî, ýòî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî ÷àñòíàÿ ïåðåïèñêà áûëà ëèáî óíè÷òîæåíà ß. Ñàïåãîé íåçàäîëãî äî ñìåðòè, ëèáî ïåðåäàíà åãî æåíå, îñòàëàñü ó íåå ïðè èçúÿòèè äðóãèõ ìàòåðèàëîâ ß. Ñàïåãè è íå ñîõðàíèëàñü. Òàáëèöà 4.4 ¹

1

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

2

729– 730

Ïèñüìî åïèñêîïà Âèëåíñêîãî Íå íàéäåíû Á. Âîéíû ß. Ñàïåãå ñ óáåäèòåëüíîé ïðîñüáîé îòêàçàòüñÿ îò ïîõîäà â Ðîññèþ

731

Ïèñüìà ß. Ñàïåãè â Âàðøàâó

Íå íàéäåíû

732

Ïèñüìà ß. Ñàïåãå èç Ëèòâû

Íå íàéäåíû

733

Ïèñüìà ß. Ñàïåãå èç Ëèòâû

Íå íàéäåíû

734

Ïèñüìà ß. Ñàïåãè â Ëèòâó

Íå íàéäåíû

735

Ïèñüìî íåèçâåñòíîãî ß. Ñàïåãå èç Å8604 ëàãåðÿ ó Ñìîëåíñêà î ñòðåìëåíèè ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III ïîääåðæ èâàòü äîáðûå îòíîøåíèÿ ñ íàåìíèêàìè Ïèñüìà èç Óñâÿòà, äîñòàâëåííûå Íå íàéäåíû Äìèòðåêîì è ïîñëàìè èç Âåëèêèõ Ëóê

736

–

261

–

Âðåìÿ íà÷àëà ðàáîòû

Âðåìÿ çàâåðøåíèÿ è îòïðàâêè

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå

4

5

6

Èþëü 1608 ã.

Èþëü 1608 ã

19 (29).01 1609 ã. Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî 4 (14).06 1609 ã. 18 (28).11 1609 ã.

Íå èçâåñòíî 25.03 (04.04) 1609 ã. 8 (18).04 1609 ã. Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ¹ 556Và. Ë. 548 îá. Sapieha. S. 202 Sapieha. S. 213 Sapieha. S. 216 Sapieha. S. 225 Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå èçâåñòíî

15 (25).08 1610 ã.

Sapieha. S. 270

Ðàçäåë 4

Îêîí÷àíèå üàáë. 4.4 1

2

3

738

Ïèñüìà èç Ëèòâû ñ èçâåñòèåì î Íå íàéäåíû ðàçãðàáëåíèè çàïîðîæöàìè Óñâÿòà Ïèñüìà ß. Ñàïåãå èç Ëèòâû Íå íàéäåíû

739

Ïèñüìà ß. Ñàïåãè â Ëèòâó

Íå íàéäåíû

740

Ïèñüìà ß. Ñàïåãå èç Ëèòâû

Íå íàéäåíû

737

4

5

6

Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî Íå èçâåñòíî

4 (14).12 1610 ã. 6 (16).02 1611 ã. 28.02. (10.03) 1611 ã. 25.03 (04.04) 1611 ã.

Sapieha. S. 291 Sapieha. S. 299 Sapieha. S. 303

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 213

4.5. Âîéñêîâûå è ëè÷íûå äîêóìåíòû ß. Ñàïåãè Âîéñêîâûå äîêóìåíòû, ïî âñåé âèäèìîñòè, ñîñòàâëÿëè îäèí èç ñàìûõ îáøèðíûõ ôîíäîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Âûñøèì îðãàíîì âëàñòè â íàåìíîì âîéñêå áûë áîëüøîé êðóã, íà êîòîðîì ðåøàëèñü ïðîáëåìû ñëóæáû, îïëàòû, âîéñêîâîé äèñöèïëèíû, êâàðòèðîâàíèÿ, âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ ðàçëè÷íûìè âëàñòÿìè, ïëàíû äàëüíåéøèõ äåéñòâèé è ïð. Áîëüøîìó êðóãó îáû÷íî ïðåäøåñòâîâàëè ñîâåùàíèÿ ïîëêîâíèêîâ è ðîòìèñòðîâ, èíîãäà ÷àñòíûå ïîëêîâûå è ðîòíûå ñîáðàíèÿ. Âñåãî â Äíåâíèêå ß. Ñàïåãè èìåþòñÿ óïîìèíàíèÿ ïðèìåðíî î 80 ðàçëè÷íûõ ñîáðàíèÿõ è ñîâåùàíèÿõ ñîëäàò, â êîòîðûõ óïîìèíàþòñÿ ðàçëè÷íûå îáñóæäàâøèåñÿ äîêóìåíòû: ïóíêòû, ïðîïîçèöèè, êîíäèöèè, àðòèêóëû, àññåêóðàöèè, êîíôåäåðàöèè, ñîþçû, èíñòðóêöèè ïîñëàì è ò. ä. Îáñóæäàåìûå íà ñîáðàíèÿõ äîêóìåíòû, êàñàþùèåñÿ âçàèìîîòíîøåíèé ñàïåæèíöåâ ñ ðàçëè÷íûìè âëàñòÿìè, ìû ñî÷ëè âîçìîæíûì ïîìåñòèòü â ñîîòâåòñòâóþùèõ ðàçäåëàõ ðåêîíñòðóèðóåìîãî Àðõèâà, òàê êàê îíè îáðàçóþò åäèíûé èíôîðìàöèîííûé êîìïëåêñ ñ ñîîòâåòñòâóþùèìè äîêóìåíòàìè ïåðåïèñêè ß. Ñàïåãè ñ Ëæåäìèòðèåì II, Ñèãèçìóíäîì III, Ñ. Æîëêåâñêèì è ïð. Äîêóìåíòû, êàñàþùèåñÿ âíóòðåííåé âîéñêîâîé æèçíè, ñîáðàíû íàìè â àíàëèçèðóåìîì îòäåëå. Äàííûå Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè è çàïèñîê Þ. Áóäèëû ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî ïîäàâëÿþùàÿ ÷àñòü ýòèõ äîêóìåíòîâ äî –

262

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

íàñ íå äîøëà è ñêîðåå âñåãî ïîãèáëà. Òåì íå ìåíåå òî, ÷òî ñëó÷àéíî ñîõðàíèëîñü, ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ.  êîíöå XVIII â. Ê. Êàãíîâèöêèé îïóáëèêîâàë «Ñîþç âîéñêà êîðîííîãî è ëèòîâñêîãî ïðè Äìèòðèè Ñàìîçâàíöå, öàðå Ìîñêîâñêîì» (¹ 767). Èñòîðèê ïîëàãàë, ÷òî ýòî òà ñàìàÿ âîéñêîâàÿ êîíôåäåðàöèÿ, êîòîðóþ ïðèíÿëè ñàïåæèíöû íà áîëüøîì êðóãå, ïîñëå ïåðåñå÷åíèÿ ðóññêîé ãðàíèöû â èþëå 1608 ãîäà 442.  ñâîåé êíèãå ìû ïîääåðæàëè ýòî ìíåíèå 443. Îäíàêî äîïîëíèòåëüíûé àíàëèç îáíàðóæèë, ÷òî ãèïîòåçà íå ñîîòâåòñòâóåò äåéñòâèòåëüíîñòè. Äîêóìåíòû, ïðèíÿòûå ñàïåæèíöàìè 17 (27) èþëÿ 1608 ã., íàçûâàëèñü àðòèêóëàìè è êîíôåäåðàöèåé, à íå ñîþçîì 444, òîãäà êàê àíàëèçèðóåìûé äîêóìåíò îçàãëàâëåí «Ñîþç âîéñêà». Åäèíñòâåííûé ðàç ñàïåæèíöû óòâåðäèëè íà áîëüøîì êðóãå «Ñîþç âîéñêà» – 27.09 (7.10).1610 ã., êîãäà ïåðåãîâîðû ñ êîðîëåì îá óñëîâèÿõ âîçâðàùåíèÿ ñàïåæèíöåâ íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó çàøëè â òóïèê 445. Ñîäåðæàíèå äîêóìåíòà, â êîòîðîì îñîáî îãîâàðèâàåòñÿ ïðàâî ñîëäàò çàíÿòü Ðÿçàíñêóþ è Ñåâåðñêóþ çåìëè, â ñëó÷àå çàäåðæêè â âûïëàòå æàëîâàíüÿ, ïîëíîñòüþ ñîîòâåòñòâóåò ñâåäåíèÿì â äîêóìåíòàõ èç ïåðåïèñêè ñàïåæèíöåâ ñ êîðîëåì â òî âðåìÿ (¹ 640–647). Èç äîêóìåíòîâ, îáñóæäàâøèõñÿ íà âîéñêîâûõ ñîáðàíèÿõ, â íàøåì ðàñïîðÿæåíèè èìåþòñÿ òîëüêî «Îòâåòû ïîëêà ß. Ìèêóëèíñêîãî íà ïóíêòû, ïðåäñòàâëåííûå ß. Ñàïåãîé», ðîñïèñü ðàñêâàðòèðîâàíèÿ ïîëêîâ ñàïåæèíñêîãî âîéñêà â Äìèòðîâå (¹ 762, 763). Îñòàëüíûå óïîìèíàåìûå â Äíåâíèêå äîêóìåíòû ïîêà íå íàéäåíû. Îñîáîå ìåñòî ñðåäè àíàëèçèðóåìûõ èñòî÷íèêîâ çàíèìàåò ïåðåïèñêà ß. Ñàïåãè ñ êîìàíäèðàìè è ñîëäàòàìè, êîòîðàÿ âåëàñü âî âðåìÿ âîéñêîâîãî êðèçèñà â ôåâðàëå – ìàå 1611 ãîäà. Èç óïîìÿíóòûõ â Äíåâíèêå íåñêîëüêèõ äåñÿòêîâ äîêóìåíòîâ òàêîãî ðîäà 4 4 6 óäàëîñü îòûñêàòü äâà ïèñüìà ß. Ñàïåãè âîéñêó è ïèñüìî ß. Ïóçèëåâñêîãî ãåòìàíó î ñîñòîÿíèè äåë â âîéñêå (¹ 793, 795, 797), êîòîðûå ïîçâîëÿþò ïîëó÷èòü áîëåå ïîëíûå è äîñòîâåðíûå äàííûå î ñèòóàöèè â âîéñêå è êðèòè÷åñêè îñìûñëèòü ñêóïûå çàïèñè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè è Þ. Áóäèëû. –

263

–

Ðàçäåë 4

Çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ äëÿ âûÿñíåíèÿ îáñòàíîâêè, öàðèâøåé â ñàïåæèíñêîì âîéñêå, ïðåäñòàâëÿëè ñóäåáíûå ðàçáèðàòåëüñòâà ïî ïîâîäó ãðàáåæåé, ñòû÷åê è äðóãèõ íàðóøåíèé âîèíñêîé äèñöèïëèíû, î êîòîðûõ íå ðàç ãîâîðèòñÿ â Äíåâíèêå 447. Îíè ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî, âîïðåêè ðàñõîæåìó ìíåíèþ îá àíàðõè÷åñêèõ ïîðÿäêàõ â íàåìíîì âîéñêå, òàì ñóùåñòâîâàëà âîèíñêàÿ äèñöèïëèíà, êîòîðàÿ óêðåïëÿëàñü èëè, íàîáîðîò, ïàäàëà â çàâèñèìîñòè îò ñèòóàöèè, â êîòîðîé îêàçûâàëèñü ñîëäàòû. Ê ñîæàëåíèþ, íè îäíî èç ýòèõ äåë äî íàñ íå äîøëî, ïîýòîìó î õîäå ðàçáèðàòåëüñòâ è î ïðèíÿòûõ ðåøåíèÿõ ïðèõîäèòñÿ ñóäèòü èñêëþ÷èòåëüíî ïî äàííûì Äíåâíèêà. Öåííåéøóþ êîíôèäåíöèàëüíóþ èíôîðìàöèþ ìîæíî ïî÷åðïíóòü èç ïîìåò íà êàðòå-ñõåìå Ïîâîëæüÿ (¹ 746), êîòîðàÿ áûëà íàéäåíà ïîëüñêèìè èñòîðèêàìè êîíöà XVIII â. è îïóáëèêîâàíà Ï. À. Ìóõàíîâûì 448. Çäåñü èìåþòñÿ ñâåäåíèÿ î äîðîãàõ, âåäóùèõ îò Òðîèöû âãëóáü ñòðàíû, î ñàïåæèíñêèõ ëàçóò÷èêàõ, âîåâîäñêèõ íàçíà÷åíèÿõ, êàê òóøèíñêèõ, òàê è ïðàâèòåëüñòâåííûõ, îïðåäåëåí êðóã ôàâîðèòîâ öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî, ñîîáùàåòñÿ î âàæíåéøèõ ïðîèñøåñòâèÿõ â æèçíè âîéñêà è ò. ä. Ê ñîæàëåíèþ, îðèãèíàë äîêóìåíòà óòåðÿí, ïîýòîìó íåò âîçìîæíîñòè óñòàíîâèòü, êòî äåëàë ýòè ïîìåòû: ß. Ñàïåãà èëè åãî ñåêðåòàðè? Ñðåäè ñàïåæèíñêèõ áóìàã èìååòñÿ çàïèñêà î äîðîãàõ îò Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ (¹ 747), ñîäåðæàíèå êîòîðîé ñõîäíî ñ ñîäåðæàíèåì ïîìåò íà êàðòå-ñõåìå. Àíàëîãè÷íûå ïî ñîäåðæàíèþ ïîìåòû, òåì æå ïî÷åðêîì ñäåëàíû íà «Ðîñïèñè äðîâ è óãëÿ», êîòîðûå ñàïåæèíöû ïëàíèðîâàëè ñîáðàòü ñ äâîðöîâûõ è ïàòðèàðøåé âîëîñòåé Ìîñêîâñêîãî óåçäà (¹ 427). Áëèçêà ê íèì ïî ñîäåðæàíèþ ïîèìåííàÿ ðîñïèñü êàçàêîâ-ïðèñòàâîâ, êîòîðûì áûëè îòäàíû ïëåííûå (¹ 748). Ïî÷åðê ýòèõ äîêóìåíòîâ ÿâíî íå ñõîäåí ñ ïî÷åðêîì ß. Ñàïåãè, îáðàçåö êîòîðîãî ïðèâåäåí â ïîäãîòîâëåííîé À. Ãèðøáåðãîì ê ïóáëèêàöèè ðóêîïèñè 449. Âèäèìî, ïîìåòû ñäåëàíû «äëÿ ïàìÿòè» ñåêðåòàðÿìè ß. Ñàïåãè. Ñóäÿ ïî òîìó, ÷òî äëÿ ïîìåò îíè èñïîëüçîâàëè óæå ïðî÷èòàííûå è, âèäèìî, ñòàâøèå äëÿ íèõ íåíóæíûìè äîêóìåíòû, ìîæíî ïðèéòè ê çàêëþ÷åíèþ, ÷òî èõ íå –

264

–

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

î÷åíü-òî âîëíîâàëà ñîõðàííîñòü âñåõ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Ïîñëåäíèì äîêóìåíòîì, ïîäïèñàííûì ß. Ñàïåãîé è îòëîæèâøèìñÿ â Àðõèâå, áûëî åãî çàâåùàíèå (¹ 794). Îðèãèíàë äîêóìåíòà õðàíèòñÿ ñðåäè áóìàã Êðàñèëîâñêîãî ñîáðàíèÿ Ñàïåã â Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêå. Îí íåîäíîêðàòíî êîïèðîâàëñÿ, èçäàâàëñÿ è øèðîêî èñïîëüçîâàëñÿ êàê ïîëüñêèìè, òàê è ðóññêèìè èñòîðèêàìè 450. Êîìïëåêñ âîéñêîâûõ äîêóìåíòîâ, íåñìîòðÿ íà åãî ïëîõóþ ñîõðàííîñòü, ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé èíòåðåñ. Íåìíîãèå äîøåäøèå äî íàñ äîêóìåíòû, ñîñòàâëÿâøèåñÿ èñêëþ÷èòåëüíî ñ äåëîïðîèçâîäñòâåííûìè öåëÿìè, äîâîëüíî ïîëíî è òî÷íî îïèñûâàþò îòäåëüíûå ñèòóàöèè, òî è äåëî ñêëàäûâàþùèåñÿ â ñàïåæèíñêîì âîéñêå. Ñîïîñòàâëåíèå èõ ñîäåðæàíèÿ ñ ïîêàçàíèÿìè ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè, ðàññêàçîì Þ. Áóäèëû è äðóãèõ ìåìóàðèñòîâ ïîçâîëÿåò ïðîñëåäèòü, êàê îñìûñëÿëîñü ïåðåæèòîå âåòåðàíàìè-ñàïåæèíöàìè, à çàòåì è ïîëüñêîé èñòîðèîãðàôèåé. Òàáëèöà 4.5

¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ íà÷àëà îáñóæ äåíèÿ

741 Êîíôåäåðàöèÿ è ïóíêòû î ñëóæáå Íå íàéäåíû ñàìîçâàíöó 742 Äåëî î ãðàáåæå êóïöîâ êàçàêàìè Íå íàéäåíû ðîòû Áóøåâñêîãî 743 Ìàòåðèàëû ñîáðàíèÿ ïîëêîâíèêîâ è Íå íàéäåíû âûáîðíûõ òîâàðèùåé ñ õîðóãâüþ 744 Ìàòåðèàëû ñîâåùàíèÿ ïîëêîâíè- Íå íàéäåíû êîâ, ðîòìèñòðîâ è îáùåãî ñîáðàíèå ïî äåëó Ñêîëåêà è åãî ïàõîëèêîâ 745 Ìàòåðèàëû ñîâåùàíèÿ ïîëêîâíèêîâ Íå íàéäåíû è îáùåãî ñîáðàíèÿ ñ ó÷àñòèåì êí. Ä. Äîëãîãðóêîâà 746 Êàðòà-ñõåìà Ïîâîëæ üÿ ñ êðàòêèìè Ìóõàíîâ 451 çàïèñÿìè ß. Ñàïåãè îòíîñèòåëüíî Ñ. 263–266 òåêóùèõ äåë

–

265

–

Âðåìÿ ïðèíÿòèÿ èëè ïîëó÷åíèÿ

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

4

5

23. 07 (2.08) 1608 ã. 28.07 (7.08) 1608 ã. 17 (27).09 1608 ã. 29.09 (9.10.) 1608 ã. 21 (31).10 1608 ã.

23. 07 (2.08) 1608 ã. 28.07 (7.08) 1608 ã. 17 (27).09 1608 ã. 30.09 (11.10) 1608 ã. 21 (31).10 1608 ã.

Sapieha. S. 195–196

Îñåíü 1608 ã.

Âåñíà 1609 ãã.

Íå óïîìèíàåòñÿ

Sapieha. S. 175 Sapieha. S. 176 Sapieha. S. 188 Sapieha. S. 191–192

Ðàçäåë 4

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.5 ¹

Íàçâàíèå äîêóìåíòà

1

2

Øèôð ïóáëèêàöèè èëè åäèíèöû õðàíåíèÿ 3

Âðåìÿ íà÷àëà îáñóæ äåíèÿ 4

5

Øèôð èñòî÷íèêà ñâåäåíèé î äîêóìåíòå 6

SRSRB. E. 8610 (2). Áåç íîìåðà

Îñåíü 1608 ã.

Âåñíà 1609 ãã.

Íå óïîìèíàåòñÿ

1608–1609 ãã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

16 (26).02 1609 ã.

16 (26).02 1609 ã.

Sapieha. S. 206

10 (20).03 1609 ã. 5.03 (4.04) 1609 ã. 26.04 (6.05) 1608 ã.

10 (20).03 1609 ã. 5.03 (4.04) 1609 ã. 26.04 (6.05) 1608 ã.

Sapieha. S. 210 Sapieha. S. 213

Íå íàéäåíû

3 (13).06 1609 ã.

3 (13).06 1609 ã.

Sapieha. S. 224–225

Íå íàéäåíû

24.06 (4.07) 1609 ã. 26.07 (5.08) 1609 ã. 30.07 (9.08) 1609 ã. 9 (19).08 1609 ã.

24.06 (4.07) 1609 ã. 26.07 (5.08) 1609 ã. 30.07 (9.08) 1609 ã. 10 (20).08 1609 ã.

Sapieha. S. 230

Íå íàéäåíû

17 (27).08 1609 ã.

Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 239

Íå íàéäåíû

21 (31).08 1609 ã.

Sapieha. S. 240–241

Kog. S. 158–162

27.09 (7.10) 1610 ã.

22.08 (1.09) 1609 ã. 27.09 (7.10) 1610 ã.

747 Çàïèñêà î äîðîãàõ èç ÒðîèöåÑåðãèåâà ìîíàñòûðÿ â äâîðöîâûå âîëîñòè è ñåëà Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî 748 Ïîèìåííàÿ ðîñïèñü êàçàêîâ è èõ ïëåííûõ

SRSRB. E. 8610 (2). ¹ 33 749 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ î Íå íàéäåíû âûäà÷å æàëîâàíüÿ ñîëäàòàì è î ïðèíÿòèè ìåð ïðîòèâ ñàìîâîëüñòâà 750 Ñóäåáíîå äåëî Òåëèïñêîãî ñ ãóñà- Íå íàéäåíû ðàìè 751 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ Íå íàéäåíû 752 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ ïî âîïðîñó äàëüíåéøèõ äåéñòâèé è ðåøåíèÿ îá îòçûâå ïàõîëèêîâ èç äåðåâåíü â ñâÿçè ñ âûñòóïëåíèåì êí. Ì. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî èç Íîâãîðîäà Âåëèêîãî 753 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ, ñîçâàííîãî äëÿ ðåøåíèÿ âîïðîñà îá îòñòóïëåíèè îò Òðîèöû 754 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèå äëÿ îáñóæäåíèÿ âîïðîñîâ îðãàíèçàöèè øòóðìà Òðîèöû 755 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ îáñóæäåíèÿ âîïðîñà î äàëüíåéøèõ äåéñòâèÿõ 756 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ ðåøåíèÿ âîïðîñà î ïîõîäå ê Êàëÿçèíó 757 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ è ñîâåùàíèÿ ïîëêîâíèêîâ äëÿ îáñóæäåíèÿ âîïðîñà î ïàäåíèè äèñöèïëèíû â âîéñêå è ðàçáîðà äåëà ßíîâñêîãî ñ ïÿòèãîðöàìè è êàçàêàìè 758 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ ïî ïîâîäó ñèòóàöèè, ñëîæèâøåéñÿ ïîñëå âòîðæåíèÿ êîðîëåâñêèõ âîéñê â Ðîññèþ 759 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ ïðèíÿòèÿ ïóíêòîâ íîâîé êîíôåäåðàöèè 760 Ñîþç âîéñêà êîðîííîãî è ëèòîâñêîãî ïðè Äìèòðèè Ñàìîçâàíöå, öàðå Ìîñêîâñêîì

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû Íå íàéäåíû

–

266

–

Âðåìÿ ïðèíÿòèÿ èëè ïîëó÷åíèÿ

Sapieha. S. 219

Sapieha. S. 234 Sapieha. S. 235 Sapieha. S. 237–238

Sapieha. S. 245

Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III , Ñ. Æîëêåâñêèì

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.5 1

2

3

4

5

6

761 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ

Íå íàéäåíû

762 Îòâåòû ñîëäàò ïîëêà ß. Ìèêóëèíñêîãî íà ïóíêòû, ïðåäñòàâëåííûå ß. Ñàïåãîé äëÿ îáñóæ äåíèÿ íà ïîëêîâûõ ñîáðàíèÿõ 763 Ðîñïèñü, ñîñòàâëåííàÿ ß. Ñàïåãîé äëÿ ðàçìåùåíèÿ ñàïåæ èíñêîãî âîéñêà íà êâàðòèðû â Äìèòðîâå 764 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ, íà êîòîðîì ðåøåíî èçáðàòü ß. Ñàïåãó ãåòìàíîì è ïðîñèòü íå îñòàâëÿòü ýòó äîëæíîñòü 765 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ ïðèíÿòèÿ ìåð ïî óêðåïëåíèþ äèñöèïëèíû â âîéñêå 766 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ ïðèíÿòèÿ íîâîé êîíôåäåðàöèè 767 Äîíåñåíèå íåèçâåñòíîãî î äåéñòâèÿõ íàåìíîãî âîéñêà ó Ìîñêâû

SRSRB E. 8610 (2)

13 (23).11 1609 ã. 17 (27).09 1608 ã.

13 (23).11 1609 ã. 17 (27).09 1608 ã.

Sapieha. S. 247 Sapieha. S. 188

768 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ îáñóæäåíèÿ ïîðÿäêà îòñòóïëåíèÿ âîéñêà îò Ìîñêâû 769 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ è îáùåãî ñîáðàíèé äëÿ îáñóæäåíèÿ ïðåäëîæåíèÿ ß. Ñàïåãè ñîõðàíÿòü åäèíñòâî äî ïîëó÷åíèÿ äåíåã ó êîðîëÿ 770 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé î ïðèåìå â âîéñêî çàïîðîæñêèõ êàçàêîâ 771 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé äëÿ îáñóæäåíèÿ ïðåäëîæåíèé ïî ðàçìåùåíèþ âîéñêà 772 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ è îáùèõ ñîáðàíèé äëÿ ðàññìîòðåíèÿ âîïðîñîâ î äèñëîêàöèè âîéñêà 773 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé îá óìåíüøåíèè äåíåæíîãî ñîäåðæàíèÿ 774 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé äëÿ îñóæäåíèÿ áóíòîâ, ÷èíèìûõ â âîéñêå, è îïàñíîñòè, êîòîðàÿ ïðîèñòåêàåò èç-çà íåîïðåäåëåííûõ îòíîøåíèé ñ êîðîëåì è ñàìîçâàíöåì 775 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé äëÿ ðåøåíèÿ âîïðîñà î çàíÿòèè Ñåâåðùèíû 776 Ìàòåðèàëû ÷àñòíîãî ñîáðàíèÿ, «íà êîòîðîå ìàëî ñúåõàëîñü» 777 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ

SRSRB. E. 8610 (2). ¹ 106 Íå íàéäåíû

Êîíåö ÿíâàðÿ Êîíåö Íå óïîìè1610 ã. ÿíâàðÿ 1610 ã. íàåòñÿ 15 (25).06 1610 ã.

15 (25).06 1610 ã.

Sapieha. S. 256

Íå íàéäåíû

10 (20).07 1610 ã.

10 (20).07 1610 ã.

Sapieha. S. 259

Íå íàéäåíû

20 (30).07 1610 ã. Àâãóñò 1610 ã.

20 (30).07 1610 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 257 Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

10 (20).09 1610 ã.

10 (20).09 1610 ã.

Sapieha. S. 279

Íå íàéäåíû

20 (30).09 1610 ã.

22.09 (2.10) 1610 ã.

Sapieha. S. 280–281

Íå íàéäåíû

26.09 (6.10) 1610 ã. 6 (16).10 1610 ã.

26.09 (6.10) 1610 ã. 6 (16).10 1610 ã.

Sapieha. S. 282 Sapieha. S. 284

Íå íàéäåíû

12 (22).10 1610 ã.

14 (24).10 1610 ã.

Sapieha. S. 284–285

Íå íàéäåíû

16 (26).10 1610 ã.

16 (26).10 1610 ã.

Sapieha. S. 285

Íå íàéäåíû

26.10 (5.11) 1610 ã.

26.10 (5.11) 1610 ã.

Sapieha. S. 286

Íå íàéäåíû

5 (15).11 1610 ã.

11 (21).11 1610 ã.

Sapieha. S. 288

Íå íàéäåíû

16 (26).11 1610 ã. 22.11 (2.12) 1610 ã.

17 (27).11 1610 ã. 22.11 (2.12) 1610 ã.

Sapieha. S. 289 Sapieha. S. 290

SRSRB. Å 8610 (2)

Íå íàéäåíû

Íå íàéäåíû

–

267

–

Ïðîäîëæåíèå òàáë. 4.5 1

2

3

778 Ìàòåðèàëû ñîáðàíèé ïîëêîâíèêîâ è ðîòìèñòðîâ äëÿ îðãàíèçàöèè ñìîòðà âîéñêà 779 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé î ñîõðàíåíèè ïðåæíåé äèñëîêàöèè âîéñêà è î ñîñòàâëåíèè íîâîé êîíôåäåðàöèè 780 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé, «íà êîòîðîì äîãîâîðèëèñü îæèäàòü ïîñëîâ êîðîëÿ» 781 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ îáñóæäåíèÿ ïðåäëîæåíèé ïîñëîâ ìåùåâñêîé ÷àñòè âîéñêà Äåìáèöêîãî è Ëåâèöêîãî ß. Ñàïåãå î íîâîé êîíôåäåðàöèè 782 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ îáñóæäåíèÿ íîâîé êîíôåäåðàöèè è èíñòðóêöèè ïîñîëüñòâà ê ìåùåâñêîé ÷àñòè âîéñêà Çàëåâñêîãî è Ïîäáåëüñêîãî 783 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ äëÿ ðàññìîòðåíèÿ ïðåäëîæåíèé ïîñëîâ ìåùåâñêîé ÷àñòè âîéñêà Âðåìáñêîãî è Ãóðñêîãî è óòâåðæäåíèÿ èíñòðóêöèè ïîñëîâ Ñóìó è Êàìåíñêîãî ê òîé ÷àñòè âîéñêà 784 Ìàòåðèàëû îáùåãî è ÷àñòíûõ ñîáðàíèé ïåðåìûøëüñêîé ÷àñòè âîéñêà äëÿ îáñóæäåíèÿ ïðîïîçèöèè ß. Ñàïåãè ïî ðåçóëüòàòàì ïîñîëüñòâà ê êîðîëþ è ðåøåíèÿ, ÷òî äåëàòü äàëüøå 785 Ìàòåðèàëû îáùåãî è ÷àñòíûõ ñîáðàíèé ìåùåðñêîé ÷àñòè âîéñêà äëÿ îáñóæäåíèÿ èíñòðóêöèè ïîñëàì Çàãîðñêîìó è äð., íàïðàâëåííûì ê ïåðåìûøëüñêîé ÷àñòè âîéñêà 786 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè Êàìèíüñêîìó

Íå íàéäåíû

787 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ ïåðåìûøëüñêîé ÷àñòè âîéñêà î ñîçûâå îáùåâîéñêîâîãî ñîáðàíèÿ îáîèõ ÷àñòåé âîéñêà 788 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè ñîëäàòàì î ïðîÿâëåííîì ê íåìó ñ èõ ñòîðîíû íåóâàæåíèè 789 Ìàòåðèàëû îáùåâîéñêîâîãî ñîáðàíèÿ â Ïðûøêàõ, íà êîòîðîì îáñóæäàëîñü ïèñüìî ß. Ñàïåãè 790 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé î äèñëîêàöèè è ïîðÿäêå â âîéñêå

Íå íàéäåíû

4

5

23.12 1610 ã. 25.12 1610 ã. (2.01 1611 ã.) (4.01 1611 ã.)

6

Sapieha. S. 293

Íå íàéäåíû

3 (13).01 1611 ã.

3 (13).01 1611 ã.

Sapieha. S. 294

Íå íàéäåíû

10 (20).01 1611 ã.

10 (20).01 1611 ã.

Sapieha. S. 295

Íå íàéäåíû

13 (23).01 1611 ã.

13 (23).01 1611 ã.

Sapieha. S. 295

Íå íàéäåíû

19 (29).01 1611 ã.

19 (29).01 1611 ã.

Sapieha. S. 295

Íå íàéäåíû

30.01 (9.02) 1611 ã.

30.01 (9.02) 1611 ã.

Sapieha. S. 297

Íå íàéäåíû

3 (13).02 1611 ã.

6 (16).02 1611 ã.

Sapieha. S. 298–299

Íå íàéäåíû

8 (18).02 1611 ã.

8 (18).02 1611 ã.

Sapieha. S. 299

Íå íàéäåíû

8 (18).02 1611 ã. 11 (21).02 1611 ã.

8 (18).02 1611 ã. 11 (21).02 1611 ã.

Sapieha. S. 299 Sapieha. S. 300

Íå íàéäåíû

18 (28).02 1611 ã.

18 (28).02 1611 ã.

Sapieha. S. 301

Íå íàéäåíû

18 (28).02 1611 ã.

18 (28).02 1611 ã.

Sapieha. S. 301

Íå íàéäåíû

22.02 (4.03) 1611 ã.

22.02 (4.03) 1611 ã.

Sapieha. S. 301

Îêîí÷àíèå òàáë. 4.5 791 Ïèñüìî ìàðøàëêà ×àðíåöêîãî î Íå íàéäåíû áóíòå â ìåùåâñêîé ÷àñòè âîéñêà 792 Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ è îáùåãî ñîá- Íå íàéäåíû ðàíèé, íà êîòîðûõ îáñóäèëè ïèñüìà ìàðøàëêà ×àðíåöêîãî è ïðåäëîæåíèÿ ïîñîëüñòâà Áóäèëû, Ïîäãîðîäíèöêîãî, à òàêæå äîãîâîðèëèñü ñòîÿòü íà ìåñòå äî âåñíû 793 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè áûâøåìó íàåìSapieha. íîìó âîéñêó ñàìîçâàíöà èç êîðîS. 328 ëåâñêîãî ñòàíà ïîä Ñìîëåíñêîì 794 Ïèñüìà ß. Ñàïåãå îò âîéñêà, ïîëó- Íå íàéäåíû ÷åííûå â Óñâÿòå 795 Ïèñüìî ß. Ñàïåãè âîéñêó îá îòSapieha. ïðàâêå ê ñîëäàòàì äåêëàðàöèè êîS. 328 ðîëÿ 796 Ïèñüìà ß. Ñàïåãå èç âîéñêà Íå íàéäåíû 797 Ïèñüìî ß. Ïóçèëåâñêîãî ß. Ñàïåãå î ñèòóàöèè â âîéñêå. 798

799 800 801

802

803

804

ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 62 Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèå âîé- Íå íàéäåíû ñêà äëÿ ðåøåíèÿ î ïðîäîëæåíèè ïîõîäà íà Ìîñêâó Ìàòåðèàëû îáùåãî ñîáðàíèÿ î Íå íàéäåíû íàéìå íà êîðîëåâñêóþ ñëóæáó Ìàòåðèàëû ÷àñòíûõ ñîáðàíèé î Íå íàéäåíû ïåðåíåñåíèè ëàãåðÿ Ìàòåðèàëû ñîâåùàíèÿ ñ ðîòìèñò- Íå íàéäåíû ðàìè î òàêòèêå äàëüíåéøèõ äåéñòâèé Ìàòåðèàëû îáùèãî è ÷àñòíûõ ñîá- Íå íàéäåíû ðàíèé äëÿ îáñóæäåíèÿ äåëà Áðåäèíñêîãî Ìàòåðèàëû ñîáðàíèé ÷àñòíûõ è Íå íàéäåíû îáùåãî îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåé ñëóæáû òîëüêî äî 15 ñåíòÿáðÿ 1611 ãîäà Çàâåùàíèå ß. Ñàïåãè ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 68

24.02 (6.03) 1611 ã. 2 (12).03 1611 ã.

24.02 (6.03) 1611 ã. 3 (13).03 1611 ã.

18 (28).03 1611 ã.

Íå èçâåñòíî

Íå óïîìèíàåòñÿ

Íå íàéäåíû

23.03 (2.04) 1611 ã. Íå èçâåñòíî

Sapieha. S. 305 Íå óïîìèíàåòñÿ

13 (23).05 1611 ã.

29.05 (8.06) 1611 ã. 29.05 (8.06) 1611 ã.

Sapieha. S. 309 Sapieha. S. 309

30.05 (9.06) 1611 ã.

30.05 (9.06) 1611 ã.

Sapieha. S. 309

27.06 (7.07) 1611 ã. 29.06 (9.07) 1611 ã. 9 (19).07 1611 ã.

27.06 (7.07) 1611 ã. 29.06 (9.07) 1611 ã. 9 (19).07 1611 ã.

Sapieha. S. 313 Sapieha. S. 313 Sapieha. S. 315

23.07. (2.08) 1611 ã. 22.08 (1.09) 1611 ã.

26.07 (5.08) 1611 ã. 24.08 (3.09) 1611 ã.

Sapieha. S. 318–319

4 (14).09 1611 ã.

4 (14).09 1611 ã.

Íå óïîìèíàåòñÿ

11 (21).04 1611 ã. Íå íàéäåíû

Sapieha. S. 301 Sapieha. S. 303–304

Sapieha. S. 324

ÄÍÅÂÍÈÊ È ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ ÀÐÕÈÂÀ ßÍÀ ÏÅÒÐÀ ÑÀÏÅÃÈ: ËÈÍÃÂÈÑÒÈ×ÅÑÊÈÉ ÀÑÏÅÊÒ ÎÏÈÑÀÍÈß ÒÅÊÑÒΠ ÑÎÑÒÀÂÅ ÀÐÕÈÂÍÎÃÎ ÊÎÌÏËÅÊÑÀ

Àíàëèç äîêóìåíòîâ â ñîñòàâå ðåêîíñòðóèðóåìîãî «ðóññêîãî» Àðõèâà ß. Ñàïåãè, ñîïîñòàâëåíèå ñîäåðæàíèÿ òåêñòîâ, ñîõðàíèâøèõñÿ â ðàçëè÷íûõ êîëëåêöèÿõ è ñîáðàíèÿõ, ñ ìíîãî÷èñëåííûìè óïîìèíàíèÿìè â Äíåâíèêå Ñàïåãè äàþò îñíîâàíèÿ äëÿ êîìïëåêñíîãî èçó÷åíèÿ Àðõèâà è åãî ñîñòàâëÿþùèõ ïðåäñòàâèòåëÿìè ðàçíûõ íàóê, â òîì ÷èñëå è ÿçûêîâåäàìè. Ïåðñïåêòèâíîñòü òàêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà îáóñëîâëåíà íåîáõîäèìîñòüþ îñìûñëåíèÿ óíèêàëüíûõ èñòîðè÷åñêèõ äàííûõ âî âçàèìîñâÿçè ñ ôàêòàìè èñòîðèè ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ è äåÿòåëüíîñòüþ òâîðöà – íîñèòåëÿ äàííîãî ÿçûêà êàê ÿçûêîâîé ëè÷íîñòè, ñïîñîáíîé ñîçäàâàòü è âîñïðèíèìàòü ðå÷åâûå ïðîèçâåäåíèÿ ðàçëè÷íîé ñòåïåíè ãëóáèíû, òî÷íîñòè îòðàæåíèÿ äåéñòâèòåëüíîñòè, îïðåäåëåííîé öåëåâîé íàïðàâëåííîñòè è ñòðóêòóðíî-ÿçûêîâîé ñëîæíîñòè 452. Ïîèñê è ââåäåíèå â íàó÷íûé îáîðîò íîâûõ èñòî÷íèêîâ, î êîòîðûõ áûëî èçâåñòíî ëèøü ïî îòäåëüíûì óïîìèíàíèÿì â ïàìÿòíèêàõ ðàçíûõ æàíðîâ, õðîíèêàõ, ñóáúåêòèâíûõ ñâè–

270

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

äåòåëüñòâàõ î÷åâèäöåâ, ïîìîãàþò îòêðûòü íîâûå ãðàíè âçàèìîîòíîøåíèé âîñòî÷íûõ è çàïàäíûõ ñëàâÿí, äàòü îáúåêòèâíî-èñòîðè÷åñêóþ îöåíêó ïðîèñõîäèâøèõ ñîáûòèé, èçâëå÷ü óðîêè íà áóäóùåå. Äíåâíèê, êîòîðûé âåëñÿ â ïîõîäíîé êàíöåëÿðèè Ñàïåãè, îäíîãî èç ãåòìàíîâ Ëæåäìèòðèÿ II, ïåðåïèñêà è âîéñêîâûå áóìàãè, ôèêñèðîâàâøèå äåÿòåëüíîñòü íàåìíèêîâ è àíòèïðàâèòåëüñòâåííîãî ëàãåðÿ íà òåððèòîðèè Ìîñêîâñêîé Ðóñè â ïåðèîä Ñìóòû, îòíîñÿòñÿ ê òàêîãî ðîäà äîêóìåíòàì.  òî æå âðåìÿ èçó÷åíèå ïîäîáíûõ ñîõðàíèâøèõñÿ àðõèâíûõ êîìïëåêñîâ ÿâëÿåòñÿ îäíîé èç âàæíûõ çàäà÷, ñòîÿùèõ ïåðåä èññëåäîâàòåëÿìè íå òîëüêî â îáëàñòè èñòîðèîãðàôèè, èñòî÷íèêîâåäåíèÿ, íî è ñëàâÿíñêîãî ÿçûêîçíàíèÿ. Ïîäîáíûå èçûñêàíèÿ ñâÿçàíû ñ ðåøåíèåì øèðîêîãî ñïåêòðà ïðîáëåì, êàñàþùèõñÿ îñìûñëåíèÿ «èñòîðèè ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ, ýâîëþöèè èõ ýòíè÷åñêîãî ñàìîñîçíàíèÿ» 453. Îäíèì èç âîïðîñîâ, íà êîòîðûå ïîêà íåò îäíîçíà÷íîãî îòâåòà, ÿâëÿåòñÿ îïðåäåëåíèå ôåíîìåíà ñëàâÿíñêàÿ ÿçûêîâàÿ ëè÷íîñòü. Äàííîå ïîíÿòèå ñâÿçàíî, êàê ìû ñ÷èòàåì, ñ îáîáùåííûì ïðåäñòàâëåíèåì î íîñèòåëå ÿçûêîâîãî ñîçíàíèÿ ñëàâÿíñêîãî ýòíîñà, â ðå÷åâîé ïðàêòèêå êîòîðîãî îïîñðåäîâàííî íàõîäÿò îòðàæåíèå êóëüòóðíî-èñòîðè÷åñêèå òðàäèöèè è ìèðîâîñïðèÿòèå ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ. Âûñòóïàÿ êàê ÷àñòü ÿçûêîâîé êóëüòóðû íàðîäîâ Ðîññèè è Ïîëüøè, ðàññìàòðèâàåìûå èñòî÷íèêè îòðàæàþò âàæíåéøèå òåíäåíöèè ðàçâèòèÿ íàöèîíàëüíûõ ÿçûêî⠖ ðàñøèðåíèå ñôåðû ôóíêöèîíèðîâàíèÿ è óñèëåíèå èõ ðîëè â îáùåãîñóäàðñòâåííîé æèçíè îáùåñòâà 454, äàþò êëþ÷ ê ïîíèìàíèþ îðãàíèçàöèè ìåíòàëüíî-êóëüòóðíîãî ÿçûêîâîãî ïðîñòðàíñòâà, ïîñêîëüêó êàæäàÿ êóëüòóðà, êàê èçâåñòíî, «ãîâîðèò» íà ñâîåì ÿçûêå. Ñïåöèôèêà ìåíòàëüíîãî ïðîñòðàíñòâà, â ñâîþ î÷åðåäü, ìîæåò áûòü âûÿâëåíà áëàãîäàðÿ ðàññìîòðåíèþ ñìûñëîâûõ ñâÿçåé ñëîâ 455, îïîñðåäîâàííî îòðàæàþùèõ âîñïðèÿòèå ÷åëîâåêîì îêðóæàþùåãî ìèðà, îòíîøåíèå ìûñëÿùåãî ñóáúåêòà ê ïðîäóêòàì ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé æèçíè îáùåñòâà 456. Ïðè ýòîì âàæíåéøèì ÿâëÿåòñÿ ñîöèàëüíàÿ çíà÷èìîñòü ñëîâåñíîãî çíàêà, íîðìàòèâíûé –

271

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ðàíã, ðîëü êàê ôàêòà è ôàêòîðà êóëüòóðû 457. Ýòî ïîçâîëÿåò ïðåäñòàâèòü èçîáðàæàåìûé «ìèð ðåàëèé, ...ìíîãîîáðàçíûå ïóòè è ëèíèè èõ ñâÿçåé, îòíîøåíèé, çàâèñèìîñòåé» è âåñü «àðñåíàë îöåíîê è êâàëèôèêàöèé» êàê ñàìèõ ðåàëèé, ëèö, òàê è èõ îòíîøåíèé, çà êîòîðûìè ñòîÿò ïðåäñòàâëåíèÿ è ñèìâîëû, ïðèñóùèå íàðîäíîìó ìûøëåíèþ â åãî âðåìåííîé è ãåîãðàôè÷åñêîé îïðåäåëåííîñòè 458.  ñîñòàâ àíàëèçèðóåìîãî àðõèâíîãî êîìïëåêñà âõîäÿò ðàçíîæàíðîâûå ñòàðîïîëüñêèå è ñòàðîðóññêèå ñêîðîïèñíûå òåêñòû, à òàêæå íàïèñàííûå ïî-ëàòûíè ëèáî â òðàäèöèÿõ «ñìåøàííûõ òåêñòîâ» (ïîëüñêî-ðóññêèå, ïîëüñêî-ëàòèíñêèå). Îñíîâíóþ áàçó «ðóññêîãî» Àðõèâà ãåòìàíà ñîñòàâëÿþò ñòàðîïîëüñêèå äîêóìåíòû: äíåâíèêîâûå çàïèñè, îôèöèàëüíûå è ÷àñòíûå ïèñüìà, àññåêóðàöèè, ïîñîëüñòâà, èíñòðóêöèè, êîíäèöèè, ðåñêðèïòû, äåêëàðàöèè, ïóíêòû, çàïèñêè, ïðèìå÷àíèÿ, ðååñòðû è äð. Âàæíåéøèì ñðåäè íèõ ÿâëÿåòñÿ Äíåâíèê Ñàïåãè, ôèêñèðîâàâøèé ñâåäåíèÿ, îòðàæàâøèå ñóòü ïðîèñõîäèâøèõ ñîáûòèé, äåéñòâóþùèõ ëèö, ïðèáûòèå è îòïðàâêó ïîñîëüñòâ, äóõîâíûõ èåðàðõîâ, èíôîðìàöèþ òàéíûõ ïîñëàíöåâ, øïèîíîâ è ïåðåáåæ÷èêîâ. Çíà÷èìîñòü äàííîãî èñòî÷íèêà äëÿ îïèñàíèÿ âñåãî êîìïëåêñà äîêóìåíòîâ â èõ ñîîòíåñåííîñòè ìîæíî ñ÷èòàòü ïåðâîñòåïåííîé. Äíåâíèêîâûå çàïèñè, êîòîðûå ïî÷òè åæåäíåâíî âåëèñü ñåêðåòàðÿìè ãåòìàíà è ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ñâîåîáðàçíóþ õðîíèêó-«ëåòîïèñü» äåÿíèé íàåìíîãî âîéñêà è åãî êîìàíäóþùåãî â ïåðèîä 1608–1611 ãã., ñ îäíîé ñòîðîíû, îòðàæàþò íîðìû äåëîâîãî ñòèëÿ ñ óñòàíîâêîé íà äîêóìåíòàëüíîñòü è îáúåêòèâíîñòü èçëîæåíèÿ, ôèêñàöèþ âàæíåéøèõ âîéñêîâûõ îïåðàöèé, ñîäåðæàíèå áåñåä ñ îôèöèàëüíûìè ëèöàìè, ïî÷òîâûõ ñîîáùåíèé, èçâåñòèé èç ïðîâèíöèé, Ìîñêâû è Ðå÷è Ïîñïîëèòîé; ñ äðóãîé ñòîðîíû, Äíåâíèê âêëþ÷àåò ðàçëè÷íûå ñïîñîáû ñàìîâûðàæåíèÿ àâòîðà (ñåêðåòàðÿ êàíöåëÿðèè ëèáî ñàìîãî ãåòìàíà), ñðåäñòâà ñóáúåêòèâíîé îöåíêè ïðè îïèñàíèè èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ. Ñäåëàííûå ñàïåæèíöàìè çàïèñè î òåõ èëè èíûõ ëèöàõ è ïðîèñõîäèâøèõ ñîáûòèÿõ, çàôèêñèðîâàííûå ðåàëèè ðóññêîé æèçíè, îáñòà–

272

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

íîâêà, äåòàëè áîåâûõ ñòû÷åê è ñðàæåíèé, ïåðåãîâîðîâ, äîïðîñîâ ïëåííûõ, ïåðåñêàç ìíîãèõ äîêóìåíòîâ, âõîäÿùåé êîððåñïîíäåíöèè è íåêîòîðûõ ïèñåì, ïîäëåæàâøèõ îòïðàâêå, ðåàëèçóþò è ñïåöèôèêó äíåâíèêîâîãî æàíðà, îñîáåííîñòüþ êîòîðîãî ÿâëÿåòñÿ îäíîêðàòíîñòü è îäíîìîìåíòíîñòü, ñïîíòàííîñòü è ïðîèçâîëüíàÿ ëîãèêà ðàññóæäåíèÿ. Êðîìå òîãî, ñòðåìëåíèå óâåêîâå÷èòü «dzieje Marsa krwawego i sprawy odwa÷ne, rycerskie...» Âåëüìîæíîãî Ïàíà Åãî Ìèëîñòè ßíà Ïåòðà Ñàïåãè ñïîñîáñòâóåò ïðîÿâëåíèþ ëåòîïèñíûõ ÷åðò, êîãäà ñòèëü òåêñòà ñîñòîèò «â ÷åðåäîâàíèè çàìåòîê è ïîâåñòâîâàíèé» 459, ìîíîòîííîãî ôîíà è çàðèñîâîê, ñîâìåùàþùèõ ïðàâäîïîäîáèå ðàññêàçà î÷åâèäöà ñ îñîáûì ïàôîñîì åãî ñàìîâûðàæåíèÿ. Õàðàêòåð ýòèõ çàïèñåé äàåò âîçìîæíîñòü ïîêàçàòü äåéñòâèå îáùåïîëüñêèõ ÿçûêîâûõ òåíäåíöèé â äåëîâîé ñôåðå îáùåíèÿ, à òàêæå ñîîòíåñòè ïðèåìû ñîñòàâëåíèÿ äíåâíèêîâûõ çàïèñåé è äîêóìåíòîâ, â íèõ óïîìèíàåìûõ, âûÿâèòü îñîáåííîñòè àâòîðñêîé îöåíêè ïðè îïèñàíèè îäíèõ è òåõ æå ñîáûòèé â èñòîðè÷åñêèõ ñâèäåòåëüñòâàõ ñòîðîí, ïðèäåðæèâàâøèõñÿ ðàçíûõ âçãëÿäîâ íà Ñìóòó, îïðåäåëèòü ëèíãâîïðàãìàòè÷åñêèå ðàçëè÷èÿ ïîëüñêèõ è ðóññêèõ òåêñòîâ â ñîñòàâå ðåêîíñòðóèðóåìûõ ãðóïï äîêóìåíòîâ àðõèâíîãî êîìïëåêñà. Îòêðûâàÿ íîâûå ãðàíè èñòîðèè âîñòî÷íûõ è çàïàäíûõ ñëàâÿí, ýòè, ðàíåå íå èçâåñòíûå, èñòî÷íèêè âûñòóïàþò êàê ÷àñòü ÿçûêîâîé êóëüòóðû, ñîîòíîñèìîé ñ âàæíåéøèì ïåðèîäîì ðàçâèòèÿ ïîëüñêîãî ÿçûêà, êîòîðûé ïîëó÷èë íàçâàíèå «çîëîòîãî âåêà» 460 è ñ êîòîðîãî íà÷èíàåòñÿ ïîñòåïåííîå ôîðìèðîâàíèå íîðì îáùåíàöèîíàëüíîãî ÿçûêà, èñòîðèÿ ñîáñòâåííî ïîëüñêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà. Îòðàæàÿ äîìèíèðóþùèå ïðîöåññû «âåëèêîëåïíîãî, ðåíåññàíñíîãî» ðàñöâåòà «ïîëüù÷èçíû»461, äàííûå òåêñòû ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ñâèäåòåëüñòâî òîãî, ÷òî â äåëîâîé ñôåðå óòâåðæäàëèñü íîâûå ñïîñîáû âûðàæåíèÿ ñâåòñêîãî ñîäåðæàíèÿ ñ èñïîëüçîâàíèåì «ñûðîé» ïîëüñêîé ðå÷è, ïîäâåðãàþùåéñÿ îáðàáîòêå äëÿ íóæä ïèñüìåííîãî îôèöèàëüíîãî îáùåíèÿ. Ýòî ÿâëÿåòñÿ ïîêàçàòåëåì âîçðàñòàþùåé ðîëè –

273

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ïîëüñêîãî ÿçûêà â æèçíè îáùåñòâà, âîñïðèÿòèÿ åãî ÿçûêîâîé ëè÷íîñòüþ â íà÷àëå XVII âåêà êàê ÿçûêà ïðåñòèæíîãî (íàðÿäó ñ ãîñïîäñòâîâàâøåé â òî âðåìÿ ëàòûíüþ), âîñïðîèçâîäèìîãî â òåêñòàõ, êîòîðûå âûñòóïàþò õðàíèòåëÿìè èñòîðè÷åñêîé ïàìÿòè ïîëüñêîãî íàðîäà 462. Ñðåäè âàæíûõ òåíäåíöèé â ðàçâèòèè ïîëüñêîãî ÿçûêà, êîòîðûå íàõîäÿò îòðàæåíèå â òåêñòå Äíåâíèêà, âûäåëÿåòñÿ óïîòðåáëåíèå ëàòèíñêèõ ôîðì, ñëîâ, âûðàæåíèé è öåëûõ ôðàãìåíòîâ, íàïèñàííûõ ïî-ëàòûíè. Òàê íàçûâàåìàÿ «mieszanka polsko-äaciòska», õàðàêòåðíàÿ äëÿ ñðåäíåïîëüñêîãî ïåðèîäà, íàáëþäàåòñÿ òàêæå â ïîëüñêèõ äîêóìåíòàõ äðóãèõ æàíðîâ êàê êîìïîíåíòîâ àðõèâíîãî êîìïëåêñà. Ñðåäñòâà êíèæíîãî, ïðèíÿòîãî â ïèñüìåííîì îáùåíèè ëàòèíñêîãî ÿçûêà èñïîëüçóþòñÿ ñ ðàçëè÷íîé öåëüþ. Ïðèåìû è ñïîñîáû âêðàïëåíèÿ ëàòèíèçìîâ ïîçâîëÿþò óòî÷íèòü ðîëü ïðåñòèæíîãî, öåðêîâíî-êíèæíîãî íîðìèðîâàííîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà õðèñòèàí-êàòîëèêîâ â ôîðìèðîâàíèè ñåìàíòè÷åñêîé ñèñòåìû ïîëüñêîãî íàöèîíàëüíîãî ÿçûêà íà íà÷àëüíîì ýòàïå åãî ðàçâèòèÿ. Òàê, ñî÷åòàíèÿ çàâèñèìûõ äðóã îò äðóãà êîìïîíåíòîâ ìîãóò âêëþ÷àòü ýëåìåíòû ðàçíîãî ãåíåòè÷åñêîãî èñòî÷íèêà.  ÷àñòíîñòè, ïîëüñêèå ãëàãîëû óñòîé÷èâî èñïîëüçóþòñÿ ñî ñëîâàìè îáñòîÿòåëüñòâåííîãî çíà÷åíèÿ, êîòîðûå ïèøóùèé çàòðóäíÿåòñÿ ïåðåäàòü àíàëîãîì èç ðîäíîãî ñëîâàðÿ; â ýòîé ôóíêöèè îí óïîòðåáëÿåò ëàòèíñêèå ëåêñåìû, íàïðèìåð: przyszäo ad extrema «äîøëî äî êðàéíîñòè», sobie postópowaëä deliberate«ïîñòóïàë ïîðàçìûñëèâ, íàìåðåííî»; mieñ in commissis «èìåòü â ïîðó÷åíèè, äëÿ èñïîëíåíèÿ»; wystôpiñ aperto marte «âûñòóïèòü îòêðûòî, àòàêîâàòü ñìåëî» è äð. Çíà÷åíèå îáðàçà äåéñòâèÿ, çàêëþ÷åííîå â âûðàæåíèÿõ ad extrema, deliberate, in commissis, aperto marte, ñîäåðæèò óêàçàíèå íà îñîáóþ èíòåíñèâíîñòü ïðîÿâëåíèÿ ïðîöåññóàëüíîãî ïðèçíàêà, çàêëþ÷åííîãî â ñåìàíòèêå ñëàâÿíñêèõ ãëàãîëîâ êîíêðåòíîãî äåéñòâèÿ przyjûñ, postópowañ, mieñ, wystôpiñ. Òàêèå è äðóãèå ñëó÷àè, âèäèìî, ìîãóò ñâèäåòåëüñòâîâàòü î ñòðåìëåíèè àâòîðà òåêñòà âîñïîëüçîâàòüñÿ èçâåñòíûì åìó ñðåäñòâîì âûðàæåíèÿ ìûñëè èç êíèæíîãî, ïðèíÿòîãî â ïèñüìåí–

274

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

íîì îáùåíèè ëàòèíñêîãî ÿçûêà.  òî æå âðåìÿ íîâûå ñèñòåìíûå ñâÿçè åäèíèö, ïðèíàäëåæàùèõ ê îáùåñëàâÿíñêîìó ôîíäó è ñîñòàâëÿþùèõ ñëîâàðü ïîâñåäíåâíîé ïîëüñêîé ðå÷è, äåìîíñòðèðóþò âîçìîæíîñòè ñåìàíòè÷åñêîé ñèñòåìû ïîëüñêîãî ÿçûêà âûðàæàòü àáñòðàêòíûå, ñëîæíûå ïîíÿòèÿ â ñîñòàâå ñî÷åòàíèé, óïîòðåáëÿåìûõ äëÿ îïèñàíèÿ ðàçëè÷íûõ ñèòóàöèé, õàðàêòåðèñòèêè äåéñòâèé ñóáúåêòà. Íåñìîòðÿ íà áîëüøîå êîëè÷åñòâî ëàòèíèçìîâ, çàìåòíóþ ðîëü â ôîðìèðóþùåéñÿ ïèñüìåííîé òðàäèöèè èãðàåò «säownistwo rodzime»463, òî åñòü íàáëþäàåòñÿ òåíäåíöèÿ ê ïîñòåïåííîé çàìåíå ëàòûíè «ïîëüù÷èçíîé». Îñíîâó ôîðìèðóþùèõñÿ íîðì íàääèàëåêòíîé ïèñüìåííîé ðå÷è ñîñòàâëÿþò îáùåóïîòðåáèòåëüíûå ïîëüñêèå è îáùåñëàâÿíñêèå ñëîâà. Ó÷èòûâàÿ, ÷òî ñòàðîïîëüñêèé ïåðèîä õàðàêòåðèçóåòñÿ áîëüøèì êîëè÷åñòâîì çàèìñòâîâàíèé âîåííîé ëåêñèêè èç íåìåöêîãî ÿçûêà, íàçâàííîå ÿâëåíèå ïðåäñòàâëÿåòñÿ ÷ðåçâû÷àéíî çíà÷èìûì. Òàê, ñðåäñòâà ïîëüñêîãî ÿçûêà îáíàðóæèâàþò óñòîé÷èâîå èñïîëüçîâàíèå â ñîñòàâå ðå÷åâûõ ôîðìóë, íàïðìåð: pùjûñ w imió paòskie ; â îïðåäåëåííûõ çíà÷åíèÿõ è ñî÷åòàíèÿõ, õàðàêòåðèçóþùèõ ñîñòîÿíèå âîþþùèõ ñòîðîí: stali w sprawie, poäo÷yä sió obozem, pobiñ na gäowó ;ïðèîïèñàíèè ïåðåìåùåíèÿ îòðÿäîâ íàåìíîãî è ïðàâèòåëüñòâåííîãî âîéñê: pùjûñ po drugich zmiennikùw, Jego Moûñ wyprawiä na czató, Jego Moûñ sió ruszyä od Prudnik ;îáîçíà÷åíèèèíòåíñèâíîñòè íàñòóïëåíèÿ èëè îáîðîíèòåëüíûõ äåéñòâèé: w tyä uderzyli,

zewszôd ogarnóli, nastópujô potó÷nie, broniñ sió nie chcieli z miasta, wziôñ przez gwaät è ò. ä. Îáùåñëàâÿíñêèå ëåêñåìû

èñïîëüçóþòñÿ â áîëüøîì êîëè÷åñòâå óñòîé÷èâûõ ñî÷åòàíèé òåðìèíîëîãè÷åñêîãî õàðàêòåðà, íàïðèìåð: zbiñ na gäowó «ðàçãðîìèòü, ðàçáèòü íàãîëîâó» è äð., îáîðîòîâ êàíöåëÿðñêîé ðå÷è: oddañ sprawó «äàòü îò÷åò, îáúÿñíåíèå, îò÷èòàòüñÿ» è äð. Ïîëüñêàÿ ëåêñèêà âûñòóïàåò ñî ñïåöèàëüíûìè çíà÷åíèÿìè â ñîñòàâå îïèñàòåëüíûõ è óñòîé÷èâûõ âûðàæåíèé, òàêèõ êàê «ñòîÿòü â ïîëíîé áîåâîé ãîòîâíîñòè», «ðàñïîëîæèòüñÿ ëàãåðåì», «íàïðàâèòü â äîçîð», «óäàðèòü â òûë», «îêðó–

275

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

æèòü (ñî âñåõ ñòîðîí)», «ìîùíî íàñòóïàòü», «(íå æåëàòü) îáîðîíÿòüñÿ», «âçÿòü ïðèñòóïîì» è äð. Ýòî ñïîñîáñòâîâàëî ðàçâèòèþ ïîëüñêîé ñèíîíèìèêè è ñåìàíòèêî-ñòèëèñòè÷åñêîé äèôôåðåíöèàöèè åäèíèö ÿçûêà, ÷òî îáóñëîâëèâàëî ñòàíîâëåíèå ïðèíöèïîâ ôóíêöèîíàëüíîé èçáèðàòåëüíîñòè óïîòðåáëåíèÿ ñëîâà ñ ó÷åòîì ñôåðû îáùåíèÿ. Àíàëèç ïðèíöèïîâ îòáîðà ÿçûêîâîãî ìàòåðèàëà êàê ñðåäñòâà ôèêñàöèè èíôîðìàöèè â Äíåâíèêå Ñàïåãè ìîæåò äàòü èíòåðåñíûå íàáëþäåíèÿ î ñòåïåíè èñòîðè÷åñêîé äîñòîâåðíîñòè ëèáî òåíäåíöèîçíîñòè ñîäåðæàùåéñÿ â íåì îöåíêè ïðîèñõîäèâøèõ ñîáûòèé. Ïåðñïåêòèâíûì â äàííîì ñëó÷àåì îêàçûâàåòñÿ ñîïîñòàâëåíèå íàçâàííîãî èñòî÷íèêà ñ òåìè ñâåäåíèÿìè, êîòîðûå îòðàæåíû â ñòàðîðóññêèõ ïàìÿòíèêàõ ïèñüìåííîñòè, íàïðèìåð â «Ñêàçàíèè Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà», ãäå èìååòñÿ íåñêîëüêî ñõîäíûõ ïî ñîäåðæàíèþ ôðàãìåíòîâ ñ çàïèñÿìè Äíåâíèêà, â êîòîðûõ èñòîðè÷åñêèå ôàêòû îñìûñëèâàþòñÿ ñ èíîé ñóáúåêòèâíîé îêðàñêîé, ïðåäñòàâëÿþòñÿ â «âûãîäíîì» ñâåòå äëÿ ïðîòèâîáîðñòâóþùåé ñòîðîíû [ñð. çàïèñü Äíåâíèêà çà 20 îêòÿáðÿ 1609 ã. î âûëàçêå çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ è ñâèäåòåëüñòâî î÷åâèäöà èç ðóññêîãî èñòî÷íèêà (cì.: Ñêàçàíèå Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Ïàìÿòíèêè ëèòåðàòóðû Äðåâíåé Ðóñè. Êîíåö XVI – íà÷àëî XVII âåêà / Ñîñò. è îáù. ðåä. Ë. À. Äìèòðèåâ, Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ. Ì., 1987. Ñ. 189)].  çàâèñèìîñòè îò âîåííûõ óñïåõîâ èëè íåóäà÷ íàåìíèêîâ Äíåâíèê ãåòìàíà âåëñÿ áîëåå èëè ìåíåå ðåãóëÿðíî. Îïèñàíèå ñîáûòèé, êàê ïîêàçûâàåò àíàëèç, âñåãäà äèêòîâàëîñü ñðåäîé èõ âîñïðèÿòèÿ, âðåìåíåì, êîíêðåòíîé ñèòóàöèé. Íàáëþäåíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò î òîì, ÷òî ïðîñòðàííîñòü ïîâåñòâîâàíèÿ ÷àñòî çàâèñèò îò òîãî, íàñêîëüêî ïðèñòàëüíûì áûëî âíèìàíèå ñàìîãî Ñàïåãè ê ðàáîòå ñâîèõ ñåêðåòàðåé, êàêèå çàáîòû îòâëåêàëè åãî îò ïðîñìîòðà çàïèñåé, ÷òî, ñ åãî òî÷êè çðåíèÿ, âàæíî áûëî çàôèêñèðîâàòü â Äíåâíèêå. Ðóêîïèñü âêëþ÷àåò ðÿä óòî÷íåíèé, ñäåëàííûõ ãåòìàíîì íà ïîëÿõ, áîëüøèå âñòàâêè ñ ïîäðîáíûì èçëîæåíèåì ïðîèçîøåäøåãî, çàìå÷àíèÿ èëè äîïîëíåíèÿ. –

276

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

Ïîä ïåðîì Ñàïåãè áåññòðàñòíî-ñóõîå, ìîíîòîííîå ïîâåñòâîâàíèå ìîæåò ïðèîáðåòàòü â Äíåâíèêå îñîáûé ïàôîñ, êîãäà çà ïðàâäîïîäîáèåì ðàññêàçà î÷åâèäöà ïðîñìàòðèâàåòñÿ íàìåðåííîå æåëàíèå ãåòìàíà ïîä÷åðêíóòü çíà÷èìîñòü ñîáûòèÿ, «ðàñêðàñèòü» åãî äåòàëÿìè, ðàññòàâèòü íóæíûå àêöåíòû (ñì., íàïðèìåð, äîïîëíåíèÿ ê çàïèñè Äíåâíèêà çà 20 àâãóñòà 1608 ã. è äð.). Âñòàâêè íà ïîëÿõ, ñäåëàííûå ïðåäïîëîæèòåëüíî ðóêîé ñàìîãî Ñàïåãè èëè ïîä åãî äèêòîâêó, ìîãóò èìåòü òàêæå óòî÷íÿþùèé èëè äîïîëíÿþùèé õàðàêòåð; â ÷àñòíîñòè, çàïèñü çà 17 ñåíòÿáðÿ 1608 ã. î ïåðåãîâîðàõ ñ ïîñëàíöàìè Øóéñêîãî. Ôðàãìåíò, âíåñåííûé â Äíåâíèê, îðèåíòèðîâàí íà òî, ÷òîáû äîêóìåíòàëüíî ïåðåäàòü çàïå÷àòëåííóþ â ñîçíàíèè î÷åâèäöà êàðòèíó ëè÷íîé âñòðå÷è Åãî Ìèëîñòè ãåòìàíà ñ Âàñèëèåì Áóòóðëèíûì è êíÿçåì Ôåäîðîì Ïðîçîðîâñêèì, íà êîòîðîé âñå ïðèâåòñòâîâàëè äðóã äðóãà çà ðóêó: Tam÷e jmñ pobrataä

sió, dawszy sobie róce, z Wasilem Buturlinem i z kniaziem Fedorem Proowskim... Ñàïåãà óêàçàë â ïðèïèñêå, ÷òî ïåðåãîâîðû

íè÷åì íå çàêîí÷èëèñü è ñòîðîíû ðàçúåõàëèñü. Òàêèì îáðàçîì, ìîæíî ãîâîðèòü î ïðèñòàëüíîì âíèìàíèè ãåòìàíà ê äåòàëÿì, êîòîðûì îí ïðèäàâàë îïðåäåëåííîå çíà÷åíèå, ôèêñèðóÿ ñîäåðæàíèå ñîáûòèé; ýòî îñîáåííî õàðàêòåðíî äëÿ ïåðâîãî ïåðèîäà ïðåáûâàíèÿ â Ðîññèè ñàïåæèíñêîãî âîéñêà. Òîðîïëèâîñòü çàïèñåé, ïðîïóñêè â òåêñòå ïàìÿòíèêà è, íàîáîðîò, ñêðóïóëåçíîñòü â ïîäà÷å èíôîðìàöèè ëèáî òåíäåíöèîçíîñòü åå èíòåðïðåòàöèè ñîñòàâëÿþò ñïåöèôèêó ïîâåñòâîâàíèÿ â òåêñòå äàííîãî ïàìÿòíèêà ïèñüìåííîñòè. Èñïîëüçîâàíèå ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ â äíåâíèêîâûõ çàïèñÿõ ïîçâîëÿåò ñäåëàòü íåêîòîðûå íàáëþäåíèÿ î ñîñòàâå ñåêðåòàðåé ïîõîäíîé êàíöåëÿðèè, èõ ïðîôåññèîíàëüíîé ïîäãîòîâëåííîñòè, íàöèîíàëüíîì ñîñòàâå. Íàïðèìåð, â íà÷àëüíûé ïåðèîä âåäåíèÿ Äíåâíèêà îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå ÷àñòîå èñïîëüçîâàíèå â ïîëüñêîì òåêñòå íàïèñàíèé, õàðàêòåðíûõ äëÿ ðóññêîãî ÿçûêà (ñì., íàïðèìåð, â ïðèâåäåííîì âûøå ôðàãìåíòå ñëîâî kniaziem âìåñòî ïîëüñêîãî ksiódzem; äðóãèå ñëó÷àè: wyruczañ âìåñòî ïîëüñêèõ wyrêczañ, ratowañ ). –

277

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

Ñòàðîðóññêàÿ ÿçûêîâàÿ òðàäèöèÿ îáíàðóæèâàåòñÿ è â ïåðåäà÷å ìåð äëèíû. Íàèáîëåå ïîêàçàòåëüíûé ïðèìåð – èñïîëüçîâàíèå ñëîâ âåðñòà è ìèëÿ. Äî 1611 ã. â çàïèñÿõ âñòðå÷àåòñÿ óïîòðåáëåíèå ðóññêîé ìåðû äëèíû:od Smoleòska warstô jednô (13.08 1608 ã.); íàáëþäàåòñÿ ïåðåâîä ïðÿìî â òåêñòå Äíåâíèêà ìèëåé, ïðèíÿòûõ â çàïàäíîåâðîïåéñêîé (íåìåòðè÷åñêèõ ñèñòåìàõ åäèíèö) òðàäèöèè, â ðóññêóþ ìåðó äëèíû: wojsko...uszäo mil dwie (warst dziesióñ)(12.10 1610 ã.). Çàïèñè çà 1611 ã. èñïîëüçóþò îáîçíà÷åíèå òîëüêî ìèëåé. Ãðàìîòíîñòü è áîëåå âûñîêèé óðîâåíü âëàäåíèÿ ïîëüñêèì ÿçûêîì ìîæåò ñâèäåòåëüñòâîâàòü êàê î ïðîôåññèîíàëüíîì óðîâíå íîâîãî ñåêðåòàðÿ ãåòìàíà, òàê è î åãî íàöèîíàëüíîé ïðèíàäëåæíîñòè. Îòìå÷åííûå îñîáåííîñòè ïðè ïåðåäà÷å ðóññêèõ ðåàëèé ñâÿçàíû ñ òðóäíîñòÿìè âîñïðèÿòèÿ èíôîðìàöèè íà ñëóõ. Íåêîòîðûå ñëîâà, âçÿòûå èç ÿçûêà Ìîñêîâñêîé Ðóñè èëè ïðèâåäåííûå ïèñöàìè ïðè ïåðåñêàçå ñîáûòèé ñ ÷üèõ-òî ñëîâ, ëèáî ïðèáëèæàþòñÿ ê çâó÷àíèþ ïåðâîèñòî÷íèêà: pramiñ (äðåâíåðóññêîå) – «ïðÿìèòü, áûòü íà ÷üåé-ëèáî ñòîðîíå, îòêðûòî ïîääåðæèâàòü êîãî-ëèáî», «âûðàæàòü ïðÿìî è îòêðûòî ñâîè ìûñëè»; wyäuska – «âûëàçêà (âûõîä èç êðåïîñòè ñ êàêîé-ëèáî öåëüþ)»; Osudar, prawiedne soäoniszko – «ôîðìóëà ðå÷åâîãî ýòèêåòà ïðè îáðàùåíèè» è äð., ëèáî ïðèâîäÿòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðàâèëàìè ïîëüñêîãî ÿçûêà è ñ ó÷åòîì ðîäñòâåííûõ ñâÿçåé â ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ, íàïðèìåð: Hulajgrùd – «Ãóëÿé-ãîðîä, ïåðåäâèæíàÿ áàøíÿ èç äîñîê ñ áîéíèöàìè, êîòîðóþ âîçÿò íà âîçàõ èëè ñàíÿõ äëÿ çàùèòû âîéñêà», ãäå H âìåñòî Ch èñïîëüçóåòñÿ ïî ïðàâèëàì óïîòðåáëåíèÿ èíîÿçû÷íûõ ñëîâ â ïîëüñêîì ÿçûêå, à ðóññêîå ïîëíîãëàñèå ãîðîä ïåðåäàåòñÿ çàïàäíîñëàâÿíñêèì íåïîëíîãëàñèåì grùd ; è äð. Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç òåêñòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà ïðåäïîëàãàåò ñîîòíåñåíèå äîêóìåíòîâ êàê îäíîé, òàê è ðàçíûõ â æàíðîâî-ñòèëåâîì îòíîøåíèè ãðóïï ïàìÿòíèêîâ ïèñüìåííîñòè. Òàêîå îïèñàíèå ñïîñîáñòâóþò óòî÷íåíèþ èñòîðè÷åñêîé êàðòèíû ñîáûòèé, ñóäåá èõ ó÷àñòíèêîâ. –

278

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

Íàïðèìåð, ïî èñòî÷íèêàì, â òîì ÷èñëå èç Äíåâíèêà Ñàïåãè, èçâåñòíî î 8 ïèñüìàõ, ñîñòàâëÿþùèõ ïåðåïèñêó ãåòìàíîâ Ðîæèíñêîãî è Ñàïåãè, îòíîøåíèÿ ìåæäó êîòîðûìè ñêëàäûâàëèñü íåïðîñòî è çàâèñåëè îò ðåøåíèÿ âîïðîñîâ, êàñàþùèõñÿ ðàçäåëà ñôåð âëèÿíèÿ íà çàõâà÷åííûõ òåððèòîðèÿõ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà.  ÷èñëå 5 ïèñåì, êîòîðûìè ìû ðàñïîëàãàåì [Polska brev. E 8604 (SRSPB); BRAU PAN. Ms. ¹ 345, 127, 186, 160, 161], îäíî èç ïîñëàíèé Ð. Ðîæèíñêîãî, íàéäåííîå â Ãîñóäàðñòâåííîì àðõèâå Øâåöèè, ïîäòâåðæäàåò ñâåäåíèÿ î ðàçíûõ ïåðèîäàõ ñîïåðíè÷åñòâà ïðåäâîäèòåëåé íàåìíûõ âîéñê. Àíàëèç ïèñåì ïîçâîëÿåò êâàëèôèöèðîâàòü ïåðâûå ïîñëàíèÿ Ðîæèíñêîãî êàê îòðàæàþùèå ñèòóàöèþ ïðèìèðåíèÿ. Ýòî ïðîÿâëÿåòñÿ è â ñîäåðæàíèè áóìàã, èíôîðìèðóþùèõ Ñàïåãó î áëàãîñêëîííîñòè Ëæåäìèòðèÿ II, è â ó÷òèâîñòè ïðîñòðàííîãî ñëîãà.  ýòèõ òåêñòàõ ÷àñòîòíû ñëîâà è âûðàæåíèÿ ñî çíà÷åíèåì ãîòîâíîñòè, æåëàíèÿ, äðóæåñêîãî ðàñïîëîæåíèÿ, íàáëþäàåòñÿ èñïîëüçîâàíèå ýòèêåòíûõ ôðàç ñàìîóíè÷èæèòåëüíîãî õàðàêòåðà, ñ îêðàñêîé ïî÷òåíèÿ è ò. ï. Íàïðèìåð: Säu÷by

me zalecam äaskô W. M. m. m. p.; Powtùre sió zalecam do miäoûciwej äaski W. M.; Proszó, radÿ W. M... Ïîñëåäóþùèå ïèñü-

ìà ñòàíîâÿòñÿ êîðî÷å è ñóøå. Êíÿçü Ðîæèíñêèé îäíèì èëè äâóìÿ ïðåäëîæåíèÿìè ñîîáùàåò î ïåðåäâèæåíèè âîéñêà, óïîòðåáëÿÿ âåæëèâî-îôèöèàëüíûå ôðàçû ñî çíà÷åíèåì ïðîñüáû, òèïà: O wiadomoûñ jako naprótzô proszó.  ïîñëåäíåì èçâåñòèè Ñàïåãå ãåòìàí îãðàíè÷èâàåòñÿ ïåðå÷èñëåíèåì ñïèñêà íàãðàáëåííîãî, êîòîðîå òðåáóåòñÿ âåðíóòü «íóæíîìó» ÷åëîâåêó – îäíîìó èç ïðåäàííûõ íàåìíèêàì ìîñêîâñêèõ áîÿð. ßçûêîâûå ñðåäñòâà, èñïîëüçóåìûå â äàííîì òåêñòå, èìåþò áûòîâîé, êîíêðåòíûé õàðàêòåð, ÷òî ñïîñîáñòâóåò ïîä÷åðêíóòî íåéòðàëüíîìó òîíó ïîâåñòâîâàíèÿ, áåç íàìåêà íà îñîáîå ðàñïîëîæåíèå ê àäðåñàòó. ßçûê è ñòèëü ðàçíîæàíðîâûõ äîêóìåíòîâ ñâèäåòåëüñòâóåò î ðàçâèòèè ôóíêöèîíàëüíûõ âîçìîæíîñòåé ýëåìåíòîâ «ñûðîé» ðå÷è. Îáùåñëàâÿíñêèé ôîíä, îáùåóïîòðåáèòåëü–

279

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

íûå ïîëîíèçìû ïðåîáëàäàþò ïðè îñâåùåíèè ïðàêòè÷åñêè âñåõ ñîáûòèé è âîïðîñîâ, òðåáóþùèõ ðåøåíèÿ â ðàìêàõ äåëîâîé êîììóíèêàöèè, òàêèõ, êàê îñóùåñòâëåíèå äèïëîìàòè÷åñêèõ, âîåííûõ, áûòîâûõ äåéñòâèé; ïðèåì íà ñëóæáó; âûïëàòà æàëîâàíüÿ è îáåñïå÷åíèå íàåìíîãî âîéñêà ïðîäîâîëüñòâèåì; îòíîøåíèÿ ñ âëàñòÿìè Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è Ìîñêâîé, ñ ðóññêèìè âîåâîäàìè, ìîíàñòûðÿìè è äóõîâíûìè ëèöàìè, Ëæåäìèòðèåì II è åãî îêðóæåíèåì, ñ ìåñòíûì íàñåëåíèåì íà òåððèòîðèè Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà; ïðîâåäåíèå âîéñêîâûõ ñîáðàíèé è ñóäîâ; îáúÿâëåíèå è èñïîëíåíèå íàêàçàíèé ïî ðåçóëüòàòàì ðàçáèðàòåëüñòâ ïðè íàðóøåíèè ñëóæåáíîé äèñöèïëèíû; çàùèòà èìóùåñòâåííûõ ïðàâ ïðåäñòàâèòåëåé íàåìíîãî âîéñêà è ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ è ò. ä. Àêòèâíîå èñïîëüçîâàíèå ñðåäñòâ, ñâîéñòâåííûõ íåïðèíóæäåííîìó îáùåíèþ, èíîñòèëåâûõ ýëåìåíòîâ â òåêñòàõ äåëîâîãî ñîäåðæàíèÿ â ðÿäå ñëó÷àåâ ïðèâîäèò ê íàðóøåíèþ îôèöèàëüíîñòè ïîâåñòâîâàíèÿ. Íàïðèìåð, â ïèñüìå Ëæåäìèòðèÿ II 14 (24) ÿíâàðÿ 1609 ã. ß. Ñàïåãå: ×ôdamy tedyW ûci, aby W ûñ w majótnoûci onegoiwszystkiego duchowieòstwa (aby potem do nas ÷adnych sercswych nietracili) ùw czyni ñ niedopuszczaä. excess

Ïîñåìó òðåáóåì, ÷òîáû Âàøà Ìèëîñòü â åãî âëàäåíèÿõ è âëàäåíèÿõ âñåãî äóõîâåíñòâà (÷òîáû îíè ïîòîì íàì íå ïëàêàëèñü) íèêàêèõ íàðóøåíèé (ýêñöåññîâ) íå äîïóñêàë.

 äàííîì ïîñëàíèè, â ðàìêàõ îôèöèàëüíîãî ïèñüìà, èñïîëüçóåòñÿ ôðàçà, êîòîðàÿ íåïîñðåäñòâåííî íå èìååò îòíîøåíèÿ ê ñîäåðæàíèþ ðàñïîðÿæåíèÿ êàê äåëîâîãî äîêóìåíòà: â óñòîé÷èâîì ñî÷åòàíèè do nas serc swych nie tracili ïåðåíîñíîå, îáðàçíîå âûðàæåíèå serc nie tracili ñëóæèò ñðåäñòâîì ýêñïðåññèâíîé îöåíêè ïîâåäåíèÿ íàçâàííîé ãðóïïû ëèö â îïèñûâàåìîé ñèòóàöèè 464. Ïðèìåðîì âûðàæåíèÿ âûñîêîãî ïàôîñà è ýìîöèîíàëüíîãî íàïðÿæåíèÿ ÿâëÿþòñÿ äîêóìåíòû, ñâÿçàííûå ñ èìåíåì «öàðèöû» Ìàðèíû Ìíèøåê: àññåêóðàöèÿ íàåìíîìó âîéñêó, ïèñüìà Ñàïåãå è çàïèñêà-ìîëüáà î ïîìîùè, ïåðåäàííàÿ â âîñêîâîé ñâå÷å. Êàê èíèöèàòîð ïðèãëàøåíèÿ Ñàïåãè íà ãåòìàíñòâî, Ìàðèíà íå ñêóïèëàñü íà ëåñòíûå ñëîâà â àäðåñ –

280

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ñàïåæèíöåâ è èõ êîìàíäóþùåãî. Â òåêñòàõ ïîñëàíèé çà åå ïîäïèñüþ ïðåîáëàäàþò âûñîêèå ñëîâà è âûðàæåíèÿ: krwawe

posäugi, zacnego narodu polskiego; nie opuszczaäeû nic, co czujnemu wodzowi i rycerskiemu czäowiekowi nale÷y; co bódzie z wiecznô säawô, ozdobô, po÷ytkiem Wmûci ;áåñïîùàäíûåîöåíêè ïðîòèâíèêà: za powodem Wasila Szujskiego i innych zdrajcùw; przeciwko takowym krzywoprzysiódÿcom ;îôèöèàëüíûå îáåùàíèÿ: obowiózujemy säowem naszym carskim; we wszystkiej zapäacie ÷oldu dosyñ uczyniñ; obiecujemy i pszysiógô naszô utwierdzamy. Ïðåâîçíîñÿ Ñàïåãó è åãî âîéñêî, Ìíè-

øåê óìåëî èñïîëüçóåò â ñâîèõ ïèñüìàõ îáðàçíûå ñðåäñòâà, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ ïûòàåòñÿ îáíàðóæèòü çíàíèå êíèæíîãî ÿçûêà, ÷òî ìîæåò ñâèäåòåëüñòâîâàòü î íåé êàê î âûñîêîé îñîáå, ïðåäñòàâèòåëüíèöå ïîëüñêîé øëÿõòû (íàïðèìåð: wryta jest u nas w sercu cnota, wiara i posäugi wmñè äð.). Ïîñëàíèÿ Ì. Ìíèøåê õàðàêòåðèçóþò ïîëèòè÷åñêèå àìáèöèè àäðåñàíòà, ïîä÷åðêíóòîå ñòðåìëåíèå èìåíîâàòüñÿ «öàðèöåé» è «çàêîííîå» ïðàâî áîðîòüñÿ çà ìîñêîâñêèé ïðåñòîë. Äàæå â òàéíîé, êîðîòêîé ïîñëåäíåé çàïèñêå ê Ñàïåãå èç Êàëóãè, êîòîðóþ ìîæíî ðàñöåíèòü êàê êðèê Ìàðèíû î ïîìîùè, ìîëüáó ñïàñòè îò íåìèíóåìîé ãèáåëè, ñòèëü ðå÷è ýòîé æåíùèíû-àâàíòþðèñòêè îñòàåòñÿ âûñîêîïàðíûì: ...peäniûcie slawy, nabôdÿcie

wiócej, wybawiajôc nieszczósnô; è ò. ä.

Ïðè ñîîòíåñåíèè ðàçíûõ ãðóïï èñòî÷íèêî⠖ äíåâíèêîâûõ çàïèñåé, ôèêñèðîâàâøèõ ïîâñåäíåâíûå ñîáûòèÿ, è áóìàã, ïîñòóïàâøèõ â êàíöåëÿðèþ ãåòìàíà, îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå îïèñàíèå ïîâåäåíèÿ ñîöèàëüíûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ íà òåððèòîðèè, ïîäêîíòðîëüíîé íàåìíèêàì. Îòíîøåíèÿ ñ ìåñòíûì íàñåëåíèåì áûëè åäâà ëè íå ãëàâíûì âîïðîñîì, êîòîðûé ïðèõîäèëîñü ðåøàòü ß. Ñàïåãå íà òåððèòîðèè Ðîññèè.  ÷àñòíîñòè, àíàëèç ÿðîñëàâñêèõ äîêóìåíòîâ äàåò âîçìîæíîñòü ñ èñòîðè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ óòî÷íèòü ôàêòû äåÿòåëüíîñòè èíîçåìöåâ â ßðîñëàâëå – êðóïíåéøåì òîðãîâîì è ðåìåñëåííîì öåíòðå Çàìîñêîâüÿ, ãäå òóøèíöàìè áûëè ñîçäàíû ïàðàëëåëüíûå ñòðóêòóðû âëàñòè. ßçûêîâîé àñïåêò –

281

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ñîïîñòàâëåíèÿ äîêóìåíòîâ ýòîé ãðóïïû «ðóññêîãî» Àðõèâà ßíà Ñàïåãè ïîïîëíÿåò èññëåäîâàíèå èíòåðåñíûìè íàáëþäåíèÿìè, ñóùåñòâåííûìè â ïðîöåññå èçó÷åíèÿ íàçâàííûõ ïðîáëåì. Íàïðèìåð, ðàçíàÿ ðåàêöèÿ æèòåëåé âî âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ ñàïåæèíñêîãî âîéñêà íà ßðîñëàâñêîé çåìëå îòðàæåíà â äíåâíèêîâûõ çàïèñÿõ (17–30 àïðåëÿ 1609 ã.) è â êîððåñïîíäåíöèè, êîòîðàÿ ñîõðàíèëàñü â êàíöåëÿðèè ãåòìàíà, â ÷àñòíîñòè â ïèñüìå Ê. ßíóøêîâñêîãî ßíó Ñàïåãå îò 28 íîÿáðÿ (8 äåêàáðÿ) 1608 ãîäà. Äíåâíèê ñâèäåòåëüñòâóåò îá àêòèâíîì ñîïðîòèâëåíèè ÿðîñëàâöå⠖ ëþäåé ïîñàäñêèõ è äåòåé áîÿðñêèõ, êîòîðûå èçãíàëè âîðîâñêèõ «âîåâîä» è ïðåâðàòèëè ßðîñëàâëü â îäèí èç ãëàâíûõ öåíòðîâ ñîïðîòèâëåíèÿ â Çàìîñêîâüå.  çàïèñÿõ çà àïðåëü 1609 ã. âîåííàÿ ëåêñèêà ñîñòàâëÿåò îñíîâíóþ áàçó äíåâíèêîâîé èíôîðìàöèè î äåéñòâèÿõ ãîðîæàí. Êðîìå òîãî, ïîâåäåíèå æèòåëåé, îòêðûâøèõ äîðîãó ïðàâèòåëüñòâåííûì âîéñêàì, ïîëó÷àåò íåãàòèâíóþ îöåíêó ñî ñòîðîíû ñàïåæèíöåâ, êîòîðûå ïðåäïðèíèìàëè âñÿ÷åñêèå ìåðû, ÷òîáû íå äîïóñòèòü ïåðåõîäà ßðîñëàâëÿ íà ñòîðîíó Øóéñêîãî: Jarosäaw zmieniä, broniñ sió nie chcieli z miasta(19 àïðåëÿ 1609 ãîäà).  õðîíèêå ñîáûòèé çà 30 àïðåëÿ 1609 ã. ñîäåðæèòñÿ èíôîðìàöèÿ î ïîèìêå äâóõ ñòðåëüöîâ-ÿðîñëàâöåâ, øåäøèõ èç ãîðîäà ñ ãðàìîòàìè â Òðîèöó è â Ìîñêâó; ïðè÷åì ñåêðåòàðü Ñàïåãè ïîñ÷èòàë âàæíûì ïðîöèòèðîâàòü ôðàãìåíò òåêñòà ðóññêîé ãðàìîòû, â êîòîðîé ðåøèòåëüíûé íàñòðîé çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ïðîòèâ òóøèíöåâ ïåðåäàåòñÿ ñëîâàìè ñ ñåìàíòèêîé ïîáåäû (worùw pogromiwszy ), öåëåíàïðàâëåííîãî ïåðåìåùåíèÿ îòðÿäîâ (idziem pod Trojcó, prosto do Moskwy), èçáàâëåíèÿ îò çàõâàò÷èêîâ (Jarosäaweûmy oczyûcili, wyruczañ od ludzi worowskich ).Ñòðåìëåíèåÿðîñëàâöåâ ïîìî÷ü çàùèòíèêàì Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, à çàòåì ïðèñîåäèíèòüñÿ ê ïðàâèòåëüñòâåííûì âîéñêàì ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì êíÿçÿ Ñêîïèíà-Øóéñêîãî îêðàøåíî â êîíòåêñòå ýòîãî ïîñëàíèÿ â âåðíîïîääàíè÷åñêèå òîíà ñ èñïîëüçîâàíèåì ýïèòåòà è âûðàæåíèé, õàðàêòåðíûõ äëÿ ðóñ–

282

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ñêîãî ðå÷åâîãî ýòèêåòà: ...idziem ku twoim preûwietäym oczom, Osudar, prawiedne soäoniszko.  îòëè÷èå îò äíåâíèêîâûõ çàïèñåé, äîíåñåíèå Ê. ßíóøêîâñêîãî, ïîäðîáíî ñîîáùàþùåå î íåïîñèëüíûõ íàëîãàõ, êîòîðûìè îáëàãàþòñÿ æèòåëè ãîðîäîâ è äåðåâåíü, ñîäåðæèò èíóþ õàðàêòåðèñòèêó ïîâåäåíèÿ íàñåëåíèÿ: ...choäopùw po derewniach nie ma rozbiegli sió po lasach(ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 58). Êàê ñâèäåòåëüñòâóåò ïèñüìî, ìåñòíûå êðåñòüÿíå îêàçûâàëè ïàññèâíîå ñîïðîòèâëåíèå. Óïîòðåáëåíèå êëþ÷åâîãî ñëîâà âûðàæåíèÿ rozbiegli sió (po lasach) «ðàçáåæàëèñü (ïî ëåñàì)» ïîä÷åðêèâàåò ñòðåìëåíèå àâòîðà ïèñüìà óáåäèòü àäðåñàò â îáúåêòèâíûõ òðóäíîñòÿõ, êîòîðûå âñòðå÷àþò ñáîðùèêè «êîðìîâ íà öàðñêèé îáèõîä».  êîíòåêñòå, òàêèì îáðàçîì, óêàçûâàåòñÿ îäèí èç ðàñïðîñòðàíåííûõ ñïîñîáîâ, êîòîðûé èñïîëüçîâàëè êðåñòüÿíå, ÷òîáû èçáåæàòü ãðàáåæåé è ïîáîðîâ ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, – óõîä íà òåððèòîðèè, íå çàíÿòûå íàåìíèêàìè. Çíà÷èòåëüíóþ ÷àñòü ðåêîíñòðóèðóåìîãî Àðõèâà ñîñòàâëÿþò ñòàðîðóññêèå òåêñòû, êîðïóñ êîòîðûõ âêëþ÷àåò ðàçíîîáðàçíûå ïî ñâîåé öåëåâîé íàïðàâëåííîñòè äîêóìåíòû: ãðàìîòû, ÷åëîáèòíûå, îòïèñêè, ïèñüìà, ïàìÿòè, ðàññïðîñíûå ðå÷è, îáûñêíûå äåëà, êðåñòîïðèâîäíûå çàïèñè, ðîñïèñè è äð. Ñîïîñòàâëåíèå ñòàðîðóññêèõ è ñòàðîïîëüñêèõ èñòî÷íèêîâ ïîçâîëÿåò íå òîëüêî ñ áîëüøåé òî÷íîñòüþ âîññòàíîâèòü ïîñëåäîâàòåëüíîñòü èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ ïåðèîäà Ñìóòû, íî è îõàðàêòåðèçîâàòü îòíîøåíèÿ ó÷àñòíèêîâ êîíôëèêòà, âûÿâèòü âàæíåéøèå ïðîòèâîðå÷èÿ âíóòðè ïðîòèâîáîðñòâóþùèõ ñòîðîí, îïðåäåëèòü ïðè÷èíû ïîáåä è ïîðàæåíèé ïðîòèâîñòîÿùèõ äðóã äðóãó ñèë, ñêðûòûå ïðóæèíû ïîëèòè÷åñêèõ èíòðèã. Òàê, íîâûå íàõîäêè â ñîñòàâå èññëåäóåìîãî àðõèâà çíà÷èòåëüíî ðàñøèðÿþò ñêóïî ïðåäñòàâëåííûå â ðàíåå èçâåñòíûõ ñòàðîïîëüñêèõ è ñòàðîðóññêèõ èñòî÷íèêàõ ñâåäåíèÿ îá îòíîøåíèÿõ òóøèíöåâ ñ Ðóññêîé Ïðàâîñëàâíîé Öåðêîâüþ íà òåððèòîðèè êîíòðîëèðóåìûõ èìè Ìîñêîâñêèõ çåìåëü. Ïèñüìà Ëæåäìèòðèÿ II ê ßíó Ñàïåãå äàþò îñíîâàíèÿ ãîâîðèòü î ñòðåìëåíèè âëàñòíûõ ñòðóêòóð íàëàäèòü íîðìàëüíóþ –

283

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

æèçíü ìîíàñòûðåé íà çàõâà÷åííîé íàåìíèêàìè òåððèòîðèè. Ïåðåïèñêà, êàê ïîêàçûâàåò àíàëèç â ðàìêàõ ýòîé îäíîé ãðóïïû èñòî÷íèêîâ, âåëàñü íå òîëüêî íà ïîëüñêîì, íî è íà ðóññêîì ÿçûêàõ. Ãåòìàíó è åãî ñîëäàòàì ïðåäïèñûâàëîñü îáåðåãàòü âîò÷èíû è èìóùåñòâî äóõîâíûõ ëèö. ßçûêîâîå îôîðìëåíèå äîêóìåíòîâ ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ñòèëü ðàñïîðÿæåíèé, ñîñòàâëåííûõ ïî-ïîëüñêè è ïî-ðóññêè, ðàçëè÷åí. Íà ïîëüñêîì ÿçûêå ÿíâàðñêèå 1609 ã. ïîñëàíèÿ «öàðèêà» áîëåå ëàêîíè÷íû, çàòðàãèâàþò âîïðîñû, òðåáóþùèå, êàê ïðàâèëî, áåçîòëàãàòåëüíîãî ðåøåíèÿ, íàïðèìåð äëÿ ïðèíÿòèÿ íåçàìåäëèòåëüíûõ ìåð â îòíîøåíèè æàëîáû èç âëàäåíèé Ãàëàêòèîíà, àðõèåïèñêîïà Ñóçäàëüñêîãî, ïðèñÿãíóâøåãî ñàìîçâàíöó (BPAU PAN. Ms. ¹ 345. Ê. 129–129 îá.), èëè â îòíîøåíèè äåéñòâèé ïàõîëèêîâ, ãðàáèâøèõ èìóùåñòâî â âîò÷èíàõ òóøèíñêîãî «íàðå÷åííîãî ïàòðèàðõà» Ôèëàðåòà Ðîìàíîâà (BPAU PAN Ms. ¹ 345. Ê. 131). Òàê, ïîñëå òðàäèöèîííîãî çà÷èíà, âêëþ÷àþùåãî îáÿçàòåëüíîå ïåðå÷èñëåíèå òèòóëîâ àäðåñàíòà (àâòîðà ïèñüìà) è ýòèêåòíóþ ôîðìóëó îáðàùåíèÿ ê àäðåñàòó, ïèñüìî Ñàïåãå îò 15 (25) ÿíâàðÿ 1609 ã. ñîäåðæèò ëèøü ñîîáùåíèå î ïîëó÷åííîì íåïðèÿòíîì èçâåñòèè è êðàòêîå «öàðñêîå» èçúÿâëåíèå âîëè Ëæåäìèòðèÿ II:

Czego aby tak w Rostowskim ujeÿdzie jako i we wszystkich dzier÷awach ojca patryarchi V. W. zabroniñ staraä sió chcemy...

Ïîä÷åðêíóòî ëþáåçíîìó òîíó ïîâåñòâîâàíèÿ ñîïóòñòâóåò ìîäàëüíîñòü êàòåãîðè÷åñêîé ïðîñüáû ê ñóáúåêòó äåéñòâèÿ (àäðåñàòó ïèñüìà) çàïðåòèòü ñâîèì ïàõîëèêàì ãðàáèòü âî âëàäåíèÿõ Ôèëàðåòà. Òåêñò ïèñüìà ïðè ýòîì çàêàí÷èâàåòñÿ òðàäèöèîííûì ïîæåëàíèåì dobrego ot Pana Boga zdrowia . Ïîñëàíèÿ ñàìîçâàíöà, êîòîðûå íàïèñàíû íà ðóññêîì ÿçûêå, èìåþò êîíêðåòíî-áûòîâîé, ïðîñòðàííûé õàðàêòåð, çàòðàãèâàþò âîïðîñû, êàñàþùèåñÿ ñîäåðæàíèÿ æàëîá ìîíàñòûðñêîé áðàòèè íà äåíåæíûå è êîðìîâûå ïîáîðû ñî ñòîðîíû «ðàòíûõ ëþäåé». Íàïðèìåð, â ãðàìîòå Ëæåäìèòðèÿ II Ñàïåãå, äàòèðóåìîé 29 íîÿáðÿ (9 äåêàáðÿ) 1608 ã., èçëàãàåòñÿ ñóòü ïðåòåíçèé íåñêîëüêèõ ìîíàñòûðåé Ïåðåÿñëàâëÿ-Çà–

284

–

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ

ëåññêîãî è äàþòñÿ ðàñïîðÿæåíèÿ çàïðåòèòü ñîáèðàòü íàëîãè. Îäíàêî, êàê âèäíî èç ñîñòàâà äîêóìåíòîâ, ïèñüìà ñ òàêîãî ðîäà òðåáîâàíèÿìè áûëè ïîñëàíû íåñêîëüêî ðàç è, ñëåäîâàòåëüíî, íå äàâàëè íèêàêîãî ðåçóëüòàòà. Îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå äëèííîå ïåðå÷èñëåíèå óêàçàíèé â òåêñòå äîêóìåíòà, íàïèñàííîãî ïî-ðóññêè, ìíîãî÷èñëåííûå ïîâòîðû, äîïîëíåíèÿ è ïîÿñíåíèÿ: ...è òû á ...â èõ âîò÷èíû, â ñåëà è â äåðåâíè îò ñåáÿ íå ïîñûëàë íè ïî øòî, è êîðìîâ ñâîèõ è êîíñêèõ èìàòè íå âåëåë, è ñâîåãî ïîëêó íàøèì ðàòíûì ëþäåì, ëèòîâñêèì è ìîñêîâñêèì, â çàãîí â èõ âîò÷èíû, â ñåëà è â äåðåâíè, âúåçæàòè íå âåëåë, è êîðìîâ ñâîèõ è êîíñêèõ ñèëíî íå èìàëè, è ëþäåé íå áèëè è íå ãðàáèëè, è íèêîêîâà íàñèëñòâà íå ÷èíèëè (ÀÑÏáÈÐÈ ÐÀÍ. Ê. 145: Ñîáð. êí. Õèëêîâà. Îï. 1. Êàðò. 3. Åä. õð. 28).

Ïðèâåäåííûé êîíòåêñò ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî â âûñêàçûâàíèÿõ, êîòîðûå íàíèçûâàþòñÿ äðóã íà äðóãà ïðè ïîìîùè ñîþçà «è», ñâîéñòâåííîãî óñòíîé ðå÷è, ñîäåðæàíèå ïðåäïèñûâàåìûõ ãåòìàíó äåéñòâèé èìååò äåêëàðàòèâíûé, îòâëå÷åííûé õàðàêòåð è íå ñâÿçàíî ñ ôîðìóëèðîâêîé êîíêðåòíûõ íàêàçàíèé çà ïðîâèííîñòè â îòíîøåíèè ìîíàñòûðñêîãî õîçÿéñòâà, õèùåíèé, íàíîñèìîãî óùåðáà èëè ôàêòîâ íàñèëèÿ ïðîòèâ ëè÷íîñòè, ïðèòåñíåíèÿ è îñêîðáëåíèÿ ìîíàñòûðñêîé áðàòèè.  êîíöå ïèñüìà ñàìîçâàíåö îáðàùàåòñÿ ê Ñàïåãå ñ ðàñïîðÿæåíèåì èçúÿòûå äåíüãè çà÷åñòü ñåáå «â çàñëóæåíîÿ» è «îòïèñàòü», ÷òîáû åìó îá ýòîì «áûëî âåäîìî». Ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíîé ïîëèòè÷åñêàÿ ïîäîïëåêà òàêèõ ïîñëàíèé ñàìîçâàíöà: ðàñ÷åò íà çíàêîìñòâî ñ ãðàìîòîé «öàðèêà» ðóññêèõ ëþäåé, êîòîðûå æäàëè îò «ëæåãîñóäàðÿ» çàùèòû è âíèìàíèÿ ê èõ íóæäàì. Ñäåëàííûå íàáëþäåíèÿ ïîçâîëÿþò ïî-íîâîìó âçãëÿíóòü íà ñîáûòèÿ, ó÷àñòíèêàìè è âî ìíîãîì èíèöèàòîðàìè êîòîðûõ áûëè àâòîðû ïåðåïèñêè, à òàêæå ãëóáæå îñìûñëèòü ïðè÷èíû øèðîêîãî ó÷àñòèÿ ðóññêîãî äóõîâåíñòâà â äâèæåíèè çåìñêèõ îïîë÷åíèé ïåðèîäà Ñìóòû è ðîëü Ðóññêîé Ïðàâîñëàâíîé Öåðêâè â ðàçâèòèè ïàòðèîòè÷åñêîãî ñîçíàíèÿ ðîññèÿí. Áîëüøóþ äîëþ ðóññêîé ÷àñòè Àðõèâà ñîñòàâëÿþò îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå ñ èçëîæåíèåì ðàçëè÷íûõ ïðîñüá (ðàçûñ–

285

–

êàòü ðîäñòâåííèêîâ, äàòü ïðîâîæàòûõ, ïîìî÷ü âñòóïèòü âî âëàäåíèå, çàùèòèòü îò ãðàáåæåé è íàñèëèé, äîñòàâèòü ïðîäîâîëüñòâèå, ðàçðåøèòü êàêèå-ëèáî õîçÿéñòâåííûå è âîéñêîâûå âîïðîñû è ò.ä.), æàëîá, ñîîáùåíèé, îò÷åòîâ, ñîñòàâëåííûõ â òðàäèöèÿõ ðóññêîé äåëîâîé ïèñüìåííîñòè ïåðèîäà Ìîñêîâñêîé Ðóñè. Ýòî îáíàðóæèâàåòñÿ â òðàäèöèîííîì çà÷èíå ñ èñïîëüçîâàíèåì ôîðìóëû áèòü ÷åëîì, à â çàâèñèìîñòè îò ñîñëîâíîé ïðèíàäëåæíîñòè ïèøóùèõ – ñ áîëåå èëè ìåíåå ïðîñòðàííûì ïåðå÷èñëåíèåì òèòóëîâ àäðåñàòà. Íàïðèìåð, â îòïèñêå êíÿçÿ Òðóáåöêîãî ß. Ñàïåãå ñ áëàãîäàðíîñòüþ çà îòïðàâêó îõðàííîé ñòðàæè ê åãî ìàòåðè, 11 (21) íîÿáðÿ 1608 ã.: Ãîñïîäèíó ßíó Ïåòðó Ñàïåãå êíÿçü Äìèòðåé Òðóáåöêîé ÷åëîì áüåò (ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Êàðò. 2. Åä. õð. 189);

â ÷åëîáèòíîé êðåñòüÿí ñåëà Âîëîñîâà Êîçåëüñêîãî óåçäà ß. Ñàïåãå ñ ïðîñüáîé äàòü íàëîãè ïðîäóêòàìè, à íå äåíüãàìè, îêòÿáðü 1610 ã.: Ãîñóäàðþ âåëèêîìó ãåòìàíó ßíó Ïåòðó Ñàïåãå êîøòåëÿíîâè÷ó Êèåâñêîìó, ñòàðîñòå Óñâÿöêîìó è Êåðåïåöêîìó áüþò ÷åëîì ñèðîòû òâîè ãîñóäàðåâû Êîçåëüñêîãî óåçäó, ñåëà Âîëîñîâà ç äåðåâíÿìè, ñòàðîñòèøêà Ñòåïêà Îêóëîâ äà öåëîâàëüíèê Äàøóí Ôåäîðîâ è âî âñåõ êðåñòüÿí ìåñòà (ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Îï. 1. Êàðò. 3. Åä. õð. 407).

Ïðè ýòî â íà÷àëüíîé ÷àñòè îòïèñîê ñîäåðæèòñÿ âåæëèâàÿ ïðîñüáà ê àäðåñàòó ñîîáùèòü î ñâîåì çäîðîâüå è êîðîòêîå ñîîáùåíèå îá àäðåñàíòå, â ÷åëîáèòíûõ – ôîðìóëû óíè÷èæåíèÿ, âêëþ÷àþùèå ëåêñè÷åñêèå ñðåäñòâà (õîëîïè, ñèðîòû è ò. ä.), óìåíüøèòåëüíî-ëàñêàòåëüíûå ñóôôèêñû (ñòàðîñòèøêà), ïðèòÿæàòåëüíûå ìåñòîèìåíèÿ è äð. Îòïèñêè ÷àñòî çàâåðøàþòñÿ ôîðìóëîé: À àç òåáå ãîñóäàðþ ñâîåìó ÷åëîì áüþ! ×åëîáèòíûå èìåþò çàêëþ÷èòåëüíóþ ôðàçó: Öàðü-ãîñóäàðü, ñìèëóéñÿ, ïîæàëóé! Îñíîâíóþ áàçó ðóññêèõ òåêñòîâ ñîñòàâëÿþò òàæå ðàçëè÷íîãî ðîäà ãðàìîòû (ïîõâàëüíûå, æàëîâàííûå, îõðàííûå è äð.) è ïèñüìà, ñîñòàâëåííûå â òðàäèöèÿõ äåëîâîé ìîñêîâñ-

êîé ïðèêàçíîé ðå÷è. Îñîáîãî ðîäà äîêóìåíòû â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà - ýòî òàêèå òåêñòû, â êîòîðûõ ñîïðÿæåíû ÷åðòû âîñòî÷íîñëàâÿíñêîé è çàïàäíîñëàâÿíñêîé ÿçûêîâûõ òðàäèöèé, íàïðèìåð: Óíèâåðñàë ïîëüñêîãî êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà III â Êàëóãó ñ ïðèçûâîì îòêàçàòüñÿ îò ïîääåðæêè ñàìîçâàíöà è ïðèñÿãíóòü íà âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó, 24 íîÿáðÿ (3 äåêàáðÿ) 1610 ã.; Ãðàìîòà øâåäñêîãî êîðîëÿ Êàðëà IX íîâãîðîäöàì î ïîõîäå â Ðîññèþ øâåäñêîãî âñïîìîãàòåëüíîãî âîéñêà ñ ïðèçûâîì îêàçûâàòü åìó ñîäåéñòâèå, 3 (13) ÿíâàðÿ 1609 ã., è äð. Äàííûå ïàìÿòíèêè ïèñüìåííîñòè âêëþ÷àþò îáèëèå ýëåìåíòîâ, ñâîéñòâåííûõ ñòèëþ âîççâàíèé, à òàêæå ýêñïðåññèâíî-ïóáëèöèñòè÷åñêèå ñðåäñòâà.  íèõ ñîïðÿæåíû ÷åðòû ðóññêîãî è öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêîâ, êíèæíîé, äåëîâîé è áûòîâîé ðå÷è. Íàïðèìåð: èçáàâëÿòè îò êðîâîïèâëåâà õîòåíüÿ; äîêîëÿ èçâåäóò ñëàâíîé Ðîñèéñêîé ðîä; â ñòîëíîì ãîðîäå íà Ìîñêâå èçáðàëè ãîñóäàðåì öàðåì; áüþ÷è ÷åëîì î òîì, øòîá åñìî ïîæàëîâàëè äàëè; ïðèëó÷èëèñÿ åñòå ê ÿâíîìó âîðó; à êîòîðûå Áîãà ïîìíÿ, â ñìóòå íå áûëè, õîòÿ âåëèêèå òåñíîòû è íàãîòó è ãëàäü ïðåòåðïåëè.  ðàññìàòðèâàåìûõ äîêóìåíòàõ çàìåòíî âçàèìîâëèÿíèå ðóññêîé è ïîëüñêîé ïèñüìåííûõ òðàäèöèé, ðóññêîãî è ïîëüñêîãî ñëîâàðÿ: ãíàòè ìå÷åì è îãíåì; ïðèðîæîíûì âåëèêèì ãîñóäàðåì ñâîèì ñòàòå÷íå, âåðíå è ïðàâäèâå ñëóæûëè; àëå è âñè èíûå ãîðîäû è çåìëè; åäíî âû, çàáûâ... è îò îäíîìûñëüíîãî ç ðàäîñòüþ õîòåíüÿ (ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 145. Îï. 1. Êàðò. 368. Åä. õð. 114; Ê. 124. Êàðò. 3. Åä. õð. 300) è äð. Àðõèâíûé êîìïëåêñ âêëþ÷àåò êîðïóñ ïàìÿòíèêîâ ñòàðîðóññêîé ïèñüìåííîñòè íà÷àëà XVII â., îòíîñèìûõ ê òîé ÷àñòè ôóíêöèîíàëüíî çíà÷èìîé äëÿ äàííîãî ïåðèîäà ïèñüìåííîñòè, â êîòîðîé ÿðêî ïðîÿâëÿåòñÿ òåíäåíöèÿ ê «âðàñòàíèþ» äåëîâîé ðå÷è â ñòèëèñòèêó ðóññêîãî ÿçûêà 465. Äîêóìåíòû, çàôèêñèðîâàâøèå òî÷êó çðåíèÿ íà ñîáûòèÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè, íå òîëüêî äàþò âîçìîæíîñòü óòî÷íèòü è ðàñøèðèòü íàøè ñâåäåíèÿ â êóëüòóðíî-èñòîðè÷åñêîì ïëàíå. Àíàëèç ìàòåðèàëà ïîçâîëÿåò óòâåðæäàòü, ÷òî ýòè òåêñòû, ñîçäàííûå â ïåðèîä, ïðåäøåñòâóþùèé íà÷àëüíîìó ýòàïó ôîðìèðîâàíèÿ ÿçûêà íà

íàöèîíàëüíîé îñíîâå, êîãäà ïðîèñõîäÿò «ñåðüåçíûå èçìåíåíèÿ â ãðàììàòè÷åñêîì ñòðîå è ñëîâàðíîì ñîñòàâå æèâîãî íàðîäíîãî ÿçûêà»466, ñâèäåòåëüñòâóþò î çíà÷èòåëüíîì ðàçâèòèè åãî ôóíêöèîíàëüíî-ñåìàíòè÷åñêîãî ïîòåíöèàëà, à ïåðåõîäíûé õàðàêòåð ýïîõè îáóñëîâëèâàåò ñóùåñòâåííûå îòëè÷èÿ «òîãî ðóññêîãî, êîòîðûé íàì âñòðå÷àåòñÿ â 17 ñòîëåòèè» îò ÿçûêà ïðåäøåñòâóþùåãî âðåìåíè 467. Ïðîàíàëèçèðîâàííûå òåêñòû ïîçâîëÿþò óòî÷íèòü óæå èìåþùèåñÿ ñâåäåíèÿ, îòðàæåííûå â ðàáîòàõ ïî ãðàììàòèêå ðóññêîãî ÿçûêà è â àâòîðèòåòíûõ èñòîðè÷åñêèõ ñëîâàðÿõ. Íàïðèìåð, èçâåñòíî, ÷òî â ñòàðîðóññêèé ïåðèîä óâåëè÷èâàåòñÿ óïîòðåáèòåëüíîñòü åäèíèö, êîòîðûå èñïîëüçóþòñÿ äëÿ îáîçíà÷åíèÿ â äåëîâîé ïèñüìåííîñòè êîëè÷åñòâåííûõ èçìåíåíèé.  ÷èñëå òàêèõ ëåêñåì çàôèêñèðîâàí ãëàãîë äîèòè.  ñëîâàðå XI–XVII ââ. ëåêñèêîãðàôû óêàçûâàþò åãî óïîòðåáëåíèå ïî èçâåñòíûì èñòî÷íèêàì òîëüêî â îòðèöàòåëüíûõ ñèíòàêñè÷åñêèõ êîíñòðóêöèÿõ (òèïà: èñêó íå äîéäåò). Ðàññìàòðèâàåìûå òåêñòû â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà íàòîëêíóëè íàñ íà ïðèìåðû èñïîëüçîâàíèÿ äàííîé ÿçûêîâîé åäèíèöû (â çíà÷åíèè «ïîñòóïèòü â êà÷åñòâå äîõîäà»), â êîòîðûõ íåëüçÿ ãîâîðèòü î ðåëåâàíòíîñòè íàçâàííîãî ïðèçíàêà äëÿ àíàëèçèðóåìîãî ïåðèîäà ðàçâèòèÿ ðóññêîãî ÿçûêà.  ÷åëîáèòíîé ñëóãè Ðîñòîâñêîãî Áîðèñîãëåáñêîãî ìîíàñòûðÿ ÷èòàåì: ...à äîõîäó ìíå äîøëî âîñåìü ÷åòåé îâñà äà ÷åòûðå ÷åòè ðæè. 1608 ã., äåêàáðü (SRSRB. ¹ 8610 (2). ¹ 71. Øâåäñêèé ìèêðîôèëüì. Ðóë. 133). Ïîäîáíûå ñëó÷àè ñâèäåòåëüñòâóþò îá îòñóòñòâèè ñåìàíòèêî-ãðàììàòè÷åñêîé ïðèêðåïëåííîñòè ãëàãîëà ê îïðåäåëåííîé ñèíòàêñè÷åñêîé êîíñòðóêöèè è äàþò îñíîâàíèÿ äëÿ ïåðåñìîòðà ëåêñèêîãðàôè÷åñêèõ äàííûõ, îòðàæåííûõ â ñïðàâî÷íûõ èñòî÷íèêàõ ðóññêîãî ÿçûêà. Òàêèì îáðàçîì, ìîæíî ãîâîðèòü, ÷òî èññëåäîâàíèå àðõèâíûõ ìàòåðèàëîâ, ïèñüìåííûõ ñâèäåòåëüñòâ î ñîáûòèÿõ ðàññìàòðèâàåìîé ýïîõè ïîçâîëÿåò íå òîëüêî ââåñòè â íàó÷íûé îáîðîò çíà÷èòåëüíûé ìàññèâ èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ, îñâåòèòü íåêîòîðûå «îòêðûòûå» ñòðàíèöû èñòîðèè ðóññêîé Ñìóòû, íî è ðàñøèðèòü ñîñòàâ òåêñòîâ, çíà÷èìûõ ïðè ðåøå-

íèè âîïðîñîâ îá èñòî÷íèêàõ èçó÷åíèÿ ÿçûêîâîãî ðàçâèòèÿ òîãî èëè èíîãî îáùåñòâà, êóëüòóðíî-ÿçûêîâîãî âçàèìîâëèÿíèÿ ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ, ïðè îïðåäåëåíèè ñïåöèôèêè ôåíîìåíà ñëàâÿíñêîé ÿçûêîâîé ëè÷íîñòè â åå ýâîëþöèè. Ëèíãâèñòè÷åñêîå èññëåäîâàíèå àðõèâíîãî êîìïëåêñà äîêóìåíòîâ íà÷àëà XVII âåêà ñïîñîáñòâóåò òîìó, ÷òîáû ñ áîëüøåé òî÷íîñòüþ îõàðàêòåðèçîâàòü ïåðèîä Ñìóòíîãî âðåìåíè, à òàêæå âûÿâèòü íîâûå ñâèäåòåëüñòâà ðåàëèçàöèè äîìèíèðóþùèõ ïðîöåññîâ â ôîðìèðîâàíèè ñëàâÿíñêèõ ëèòåðàòóðíûõ ÿçûêîâ. Ëèíãâîêóëüòóðîëîãè÷åñêàÿ öåííîñòü ñîïîñòàâëÿåìûõ äîêóìåíòîâ ïîçâîëÿåò ïîêàçàòü îñîáåííîñòè ïðîÿâëåíèÿ òåíäåíöèè ê åäèíñòâó ýòíè÷åñêîãî ÿçûêà íà îñíîâå âçàèìîäåéñòâèÿ ðàçëè÷íûõ ïî ïðîèñõîæäåíèþ è ñåìàíòèêå åäèíèö ðàçíûõ óðîâíåé, ðàçâèòèÿ èõ ïîëèôóíêöèîíàëüíîñòè. Êàê ÷àñòü êóëüòóðû íàðîäîâ Ðîññèè è Ïîëüøè, ðàññìàòðèâàåìûå èñòî÷íèêè ñâèäåòåëüñòâóþò î âàæíåéøèõ òåíäåíöèÿõ â ðàçâèòèè íàöèîíàëüíûõ ÿçûêî⠖ ðàñøèðåíèè ñôåðû ïðèìåíåíèÿ äåëîâîé ðå÷è, â êîòîðîé óòâåðæäàëèñü íîâûå ñïîñîáû âûðàæåíèÿ ñâåòñêîãî ñîäåðæàíèÿ, à òàêæå ñîñòàâà êîíòåêñòîâ äëÿ ïåðåäà÷è ñâåäåíèé îôèöèàëüíîãî è ÷àñòíîãî õàðàêòåðà, ÷òî, â ñâîþ î÷åðåäü, ñëóæèëî ïîêàçàòåëåì âîçðàñòàþùåé ðîëè êàê ñàìîáûòíûõ ÿçûêîâûõ òðàäèöèé â æèçíè ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ, òàê è ìåæêóëüòóðíûõ è ìåæúÿçûêîâûõ êîíòàêòîâ â íà÷àëå XVII ñòîëåòèÿ.

ÂÌÅÑÒÎ

ÏÎÑËÅÑËÎÂÈß

Ïîäâîäÿ èòîã ïðîâåäåííîìó èññëåäîâàíèþ, íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî â ðåçóëüòàòå áîëåå ÷åì òðåõâåêîâîãî íàó÷íîãî èçó÷åíèÿ èñòîðèè Ñìóòû â Ðîññèè íà÷àëà XVII ñò. â ëèòåðàòóðå ñëîæèëàñü âåñüìà íåïðîñòàÿ ñèòóàöèÿ. Ïåðâûå èñòîðèêè Ñìóòû – Â. Í. Òàòèùåâ, Ì. Ì. Ùåðáàòîâ, Ê. Êîãíîâèöêèé, À. Íàðóøåâè÷, Þ. Íåìöåâè÷, Í. Ì. Êàðàìçèí, Ä. Ï. Áóòóðëèí – áûëè óáåæäåíû, ÷òî â íà÷àëå XVII ñò. â Ðîññèè ïðîèçîøåë ñòèõèéíûé, «áåçóìíûé è áåñïîùàäíûé» áóíò ÷åðíè, êîòîðûé ïðîèçîøåë, ïî îäíîé âåðñèè, èç-çà âíóòðåííèõ íåóðÿäèö 468 , ïî äðóãîé – ñïðîâîöèðîâàí âìåøàòåëüñòâîì âíåøíèõ ñèë 469 . Âî âòîðîé ïîëîâèíå XIX ñò. â òðóäàõ Ñ. Ì. Ñîëîâüåâà, Í. È. Êîñòîìàðîâà, Ñ. Ô. Ïëàòîíîâà, Â. Î. Êëþ÷åâñêîãî, À. Àëüìêâèñòà, À. Ãèðøáåðãà ÿâíî âîçîáëàäàë âçãëÿä íà Ñìóòó êàê íà êðîâàâûé ñîöèàëüíûé êîíôëèêò, ïîðîæäåííûé ãëóáîêèì âíóòðåííèì êðèçèñîì è îñëîæíåííûé âìåøàòåëüñòâîì èíîçåìöåâ 470 . Ñîâåòñêèå èñòîðèêè ïîíà÷àëó ïûòàëèñü îáîñíîâàòü ãèïîòåçó, ñîãëàñíî êîòîðîé â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò. èìåëà ìåñòî «ðàííåáóðæóàçíàÿ ðåâîëþöèÿ»471 , íî çàòåì, â ïåðèîä äèêòàòóðû È. Â. Ñòàëèíà, â ëèòåðàòóðå âîçîáëàäàë âçãëÿä íà Ñìóòó êàê íà ïåðâóþ â èñòîðèè ñòðàíû êðåñòüÿíñêóþ âîéíó (âîññòàíèå È. È. Áîëîòíèêîâà 1606–1607 ãã.), êîòîðàÿ áûëà îñëîæíåíà èíîñòðàííîé èíòåðâåíöèåé (1604–1606 è 1608–1612 ãîäû).

Ïðè÷åì ïðîáëåìû áîðüáû ñ èíîñòðàííîé èíòåðâåíöèåé â ãîäû Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû ÿâíî âûøëè íà ïåðâûé ïëàí èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò 472. Âî âòîðîé ïîëîâèíå XX â., áëàãîäàðÿ îñíîâàííûì íà øèðîêîì êðóãå èñòî÷íèêîâ ñïåöèàëüíûì èññëåäîâàíèÿì È. Ñ. Øåïåëåâà, Í. Ï. Äîëèíèíà 473 , â ëèòåðàòóðå âñïûõíóëà áóðíàÿ äèñêóññèÿ ïî ïðîáëåìàì òåîðèè êðåñòüÿíñêèõ âîéí 474. Âî âðåìÿ ñïîðîâ ïðîçâó÷àëè ïðåäëîæåíèÿ âåðíóòüñÿ ê ïðåæíåé ãèïîòåçå î Ñìóòå êàê «ðàííåáóðæóàçíîé ðåâîëþöèè» 475, ðàñøèðèòü ðàìêè êðåñòüÿíñêîé âîéíû ñ âîññòàíèÿ È. È. Áîëîòíèêîâà íà ñîáûòèÿ ëèõîëåòüÿ 1603–1618 ãã. 476 Ê òîìó æå ß. Ìàöèøåâñêèé, Á. Í. Ôëîðÿ è Â. Ä. Íàçàðîâ âíåñëè ñóùåñòâåííûå êîððåêòèâû â ñëîæèâøèåñÿ ïðåäñòàâëåíèÿ î âðåìåíè, ôîðìàõ è ðîëè èíîñòðàííîé èíòåðâåíöèè â ïåðèîä Ñìóòû 477. Âìåñòå ñ òåì âûÿâëåííûå â õîäå ñïåöèàëüíûõ èññëåäîâàíèé èñòî÷íèêîâûå ìàòåðèàëû ïðàêòè÷åñêè íå ñîäåðæàëè äàííûõ îá îòêðûòîì âîîðóæåííîì êîíôëèêòå ìåæäó êðåñòüÿíàìè è çåìëåâëàäåëüöàìè. Íàîáîðîò, îíè îáíàðóæèëè ãëóáîêèå àíòàãîíèçìû è êðîâàâûå ñòîëêíîâåíèÿ ìåæäó âåðõàìè è íèçàìè ñëóæèëûõ ëþäåé. Ð. Ã. Ñêðûííèêîâ, À. Ë. Ñòàíèñëàâñêèé ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî â íà÷àëå XVII ñò. â Ðîññèè èìåëà ìåñòî ãðàæäàíñêàÿ, à íå êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà 478 . ×. Äàíèíã, Ì. Ïåððè,Â. È. Óëüÿíîâñêèé óêàçàëè, ÷òî ñîäåðæàíèå Ñìóòû îòíþäü íå èñ÷åðïûâàåòñÿ ãðàæäàíñêîé âîéíîé 479 . Ïî ìíåíèþ ×. Äàíèíãà è Â. È. Óëüÿíîâñêîãî, â íà÷àëå XVII ñò. Ðîññèÿ ïåðåæèëà ãëóáîêèé öèâèëèçàöèîííûé êðèçèñ, îñëîæíåííûé íåóäà÷íûìè ïðîçàïàäíûìè ðåôîðìàìè 480 . Àíàëèçèðóÿ ñîáûòèÿ 1608–1610 ãã., èñòîðèêè îáû÷íî èñïîëüçîâàëè â êà÷åñòâå îñíîâíûõ èñòî÷íèêîâ ðóññêèå ïîâåñòè, ñêàçàíèÿ, ëåòîïèñè, õðîíîãðàôû, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ êðèòè÷åñêè îñìûñëèâàëè ïîêàçàíèÿ èíîñòðàíöåâ. Ñîõðàíèâøèåñÿ äîêóìåíòàëüíûå ìàòåðèàëû ïðèâëåêàëèñü â îñíîâíîì äëÿ óòî÷íåíèé è èëëþñòðàöèé äàííûõ ëåòîïèñöåâ è ìåìóàðèñòîâ 481.  ïðîöåññå ðàçûñêàíèé â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ èññëåäîâàòåëè âûÿâèëè íåñêîëüêî äîêóìåíòàëüíûõ êîìïëåêñîâ íà÷àëà XVII â., ÷òî îòêðûâàåò âîçìîæíîñòü ïðèìåíèòü èíîé

ïîäõîä ê èçó÷åíèþ ñîáûòèé òîãî âðåìåíè è, ïðîàíàëèçèðîâàâ íåìíîãèå ñîõðàíèâøèåñÿ äîêóìåíòàëüíûå êîìïëåêñû, ïåðåïðîâåðèòü ñîäåðæàùèåñÿ â íèõ äàííûå î ñîáûòèÿõ Ñìóòû, à òàêæå ñ èõ ïîìîùüþ ïî-íîâîìó ïðî÷åñòü íàððàòèâíûå èñòî÷íèêè. Ðåêîíñòðóêöèÿ è êîìïëåêñíûé àíàëèç ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãã., íà íàø âçãëÿä, ëèøü ïåðâûé øàã â ýòîì íàïðàâëåíèè. Ñâîèõ èññëåäîâàòåëåé æäóò äîøåäøèå äî íàñ àðõèâû – Àðçàìàññêîé, Ñìîëåíñêîé, Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíûõ èçá. Èçó÷åíèå ýòèõ àðõèâíûõ êîìïëåêñîâ, ïî íàøåìó ìíåíèþ, ÿâëÿåòñÿ îäíîé èç ïðèîðèòåòíûõ çàäà÷ èñòî÷íèêîâåäåíèÿ Ðîññèéñêîé Ñìóòû íà÷àëà XVII ñòîëåòèÿ.

ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÈÉ

ÑÏÈÑÎÊ

Èñòî÷íèêè 1)

Àðõèâíûå

Âûïèñêà èç Äíåâíèêà ìîñêîâñêîãî ïîõîäà ßíà Ñàïåãè 1608– 1611 ãã. Àðõèâ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè Ðîññèéñêîé àêàäåìèè íàóê. Ê. 237: Ñîáð. Ï. À. Ìóõàíîâà. Ñâ. 5. ¹ 30. (Äàëåå – ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ). Äîêóìåíòû ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè. ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124: Ñîáð. Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Îï. 1–2. Äîêóìåíòû ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè. ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê.145: Ñîáð. êí. Õèëêîâà. Îï. 1. Äîêóìåíòû ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè. ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 174: Ñîáð. Àêòîâ äî 1613 ã. Îï. 2. Äîêóìåíòû ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ñàïåãè. Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Ryska briev. E 8610 (1–2). (Äàëåå – SRSRB). Ñèíîäèê ïîãèáøèõ â îñàäå â Òðîèöå-Ñåðãèåâîì ìîíàñòûðå â 1608–1610 ãã. Îòäåë ðóêîïèñåé Ðîññèéñêîé ãîñóäàðñòâåííîé áèáëèîòåêè. Ô. 304. Áèáëèîòåêà Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû. ¹ 818. Ë. 202–205 îá. (Äàëåå – ÎÐ ÐÃÁ). Ôîòîêîïèè ðóññêèõ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè èç Ñêó-Êëîñòåðñêîãî ñîáðàíèÿ Ãîñóäàðñòâåííîãî àðõèâà Øâåöèè. Ðîññèéñêèé ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ äðåâíèõ àêòîâ. Ô. 1204. Øâåäñêèå ìèêðîôèëüìû (íîâûå ïîñòóïëåíèÿ). Ðóë. 133. ×. 2. (Äàëåå – ÐÃÀÄÀ). Öåíòðàëüíûé äåðæàâíûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ Óêðàèíû. Ô. 48. Àðõiâ Ñàïýã. Îï. 1–2. (Äàëåå — ÖÄIÀ).

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Archiwum domu Mniszechów. ÐÃÀÄÀ Ô.149. Äåëà î ñàìîçâàíöàõ. Îï. 1. ¹ 1–70. Archiwum domu Mniszechów (êîïèè äîêóìåíòîâ). Îòäåë ðóêîïèñåé Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêè Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû. Ô. 5. Ossolineum. ¹ 2431/II. (Äàëåå – ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ). Archiwum G ³ó wne Akt Dawnych w Warszawie. AR II 1218; Zb. Cz¹lowskiego. 679.2; Zb. Pergaminowych. ¹ 4285. K. 1–1v. (Äàëåå – AGAD). Budzi³³o J. Historya Dmitra Fa³szywego. Îòäåë ðóêîïèñåé Ðîññèéñêîé íàöèîíàëüíîé áèáëèîòåêè. F. IV.33. Ë. 26–64 îá. (Äàëåå – ÎÐ ÐÍÁ). Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Ò. 2. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. Ossolineum. ¹ 5998/III Và. List Dmitra Fa ³ szywego do Mogilewa, 12.07.1607 r. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 168. Ë. 527–527 îá. Listy do J. P. Sapiehj, 1608–1611 rr. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Êðàñèëîâñêîå ñîáðàíèå Ñàïåã. Îï. 1, 4. Listy do J. P. Sapiehj, 1608–1611 rr. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Ms. 345, 360. (Äàëåå – BPAU PAN). Listy do J. P. Sapiehj i Dmitra Fa³szywego, 1608–1611 rr. Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Polska brev. E 8604. (Äàëåå – SRSPB). Listy do J. P. Sapiehi, 1608–1611 rr. (Êîïèè äîêóìåíòîâ èç Ðîæàíñêîãî ñîáðàíèÿ). ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 237. Ñîáð. Ï. À. Ìóõàíîâà. Îï. 1. Åä. õð. 3. Nowiny w lutym 1609 r. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 168. Ë. 540. Prochaska A. Archiwum domu Sapieh ó w, 1607–1610 rr. T. 2. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Ñîáð. Ñàïåã èç Êðàñèëîâà. Îï. 4. ¹ 556/Và. Ë. 90–90 îá. Sapieha J. Dziennik (îðèãèíàë). SRSRB. E 8610 (2). Sapieha J. Dziennik (êîïèÿ, ñíÿòàÿ ñ îðèãèíàëà À. Ãèðøáåðãîì è âûïèñêè èç ðóêîïèñè È. Îíàöåâè÷à, ñäåëàííûå Ë. Ïòàøèöêèì). ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 6000/III. Sapieha J. Dziennik (îòðûâîê êîïèè XVII â.). SRSRB. E 8610 (1). Sapieha J. Dziennik. Muzeum Narodowe w Krakowie: Zbiory Cartoryskich. ¹ 97.

–

294

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

2)

Îïóáëèêîâàííûå

Àêòû âðåìåíè ïðàâëåíèÿ öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî 1606–1610 ãã. / Ñîñò. À. Ì. Ãíåâóøåâ. Ì., 1915. (Ñåðèÿ «Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà 1604–1613»:  9 âûï. Âûï. 2). Àêòû âòîðîé ïîëîâèíû XIV – ïåðâîé ïîëîâèíû XVII â. ÑÏá., 1875. (Ñåðèÿ «Ðóññêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ áèáëèîòåêà, èçäàâàåìàÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåé»:  33 ò. Ò. 2). (Äàëåå – ÐÈÁ). Àêòû èñòîðè÷åñêèå, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  5 ò. ÑÏá., 1841. Ò. 2. Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîðèè Çàïàäíîé Ðîññèè, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  5 ÷. ÑÏá., 1851. ×. 4. Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèåé:  4 ò. ÑÏá., 1836. Ò. 2. Áàðêóëàáîâñêàÿ ëåòîïèñü // Ïîëíîå ñîáðàíèå ðóññêèõ ëåòîïèñåé. Ì., 1975. Ò. 32. Ñ. 174–192. (Äàëåå – ÏÑÐË). Áåëîêóðîâ Ñ. À. Ðàçðÿäíûå çàïèñè çà Ñìóòíîå âðåìÿ (7113– 7121 ãã.). Ì., 1907. Áåëüñêèé ëåòîïèñåö // ÏÑÐË. Ì., 1978. Ò. 34. Ñ. 238–271. Áîëòèí Á. [Çàïèñêè] // Ïîïîâ À. Èçáîðíèê ñëàâÿíñêèõ è ðóññêèõ ñî÷èíåíèé è ñòàòåé, âíåñåííûõ â õðîíîãðàôû ðóññêîé ðåäàêöèè. Ì., 1869. Ñ. 321–379. Áîÿðñêèå ñïèñêè ïîñëåäíåé ÷åòâåðòè XVI – íà÷àëà XVII â. è ðîñïèñü ðóññêîãî âîéñêà 1604 ã.:  2 ÷. / Ïóáë. Ñ. Ï. Ìîðäîâèíîé è À. Ë. Ñòàíèñëàâñêîãî. Ì., 1979. Áîÿðñêèé ñïèñîê 1610–1611 ãã. / Ïóáë. Â. Í. Ñòîðîæåâà // ×òåíèÿ â Îáùåñòâå èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ ïðè Ìîñêîâñêîì óíèâåðñèòåòå. 1909. Êí. 2, îòä. 3. Ñ. 73–103. (Äàëåå – ×ÎÈÄÐ). Áóäèëà Þ. Èñòîðèÿ ëîæíîãî Äìèòðèÿ 1603–1613 ãã. ÑÏá., 1872. Ñòá. 80–364. (ÐÈÁ. Ò. 1). Áóññîâ Ê. Ìîñêîâñêàÿ õðîíèêà 1584–1613 ãã. / Ïåð. ñ íåì. Å. È. Áîáðîâîé; Ðåä. Ñ. À. Àêóëÿíö. Ì.; Ë., 1961. Âêëàäíàÿ êíèãà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ / Ïîäãîò. ê ïå÷àòè Å. Í. Êàëèòèíîé, Ò. À. Ìàíóøèíà è Ò. Â. Íèêîëàåâîé; Îòâ. ðåä. Á. À. Ðûáàêîâ. Ì., 1987. Âûïèñêà èç Äíåâíèêà ìîñêîâñêîãî ïîõîäà ßíà Ñàïåãè 1608– 1611 ãã. // Ñûí îòå÷åñòâà è Ñåâåðíûé àðõèâ. 1838. Ò. 1, ¹ 1/2. Îòä. 3. Ñ. 29–64. Ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ï. Ñàïåãå // Ìîñêîâñêèé òåëåãðàô. 1833. ×. 51, ¹ 9. Ñ. 170–173. –

295

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ôëîðÿ Á. Í. Äâà ïèñüìà íà÷àëà XVII â. èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Èñòîðèÿ ðóññêîãî ÿçûêà: Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû: Ñá. ñò. / Ïîä ðåä. Â. Ã. Äåìüÿíîâà è Â. Ô. Äóáðîâèíîé. Ì., 1982. Ñ. 319–325. Äâå âåäîìîñòè, ïðèñëàííûå èç Ìîñêâû â Âèëüíî â 1609–1610 ãã. / Ïóáë. À. ×óìèêîâà // ×ÎÈÄÐ. 1866. Êí. 4: Ñìåñü. Ñ. 51–54. Äåëàâèëëü Æ. Çàïèñêè // Ðóññêèé âåñòíèê. 1841. Ò. 1. Ñ. 744–756. Äíåâíèê ïðîèñøåñòâèé ìîñêîâñêèõ è ïîñîëüñòâà â Ìîñêâó ïàíà Í. Îëåñíèöêîãî è åãî ñåêðåòàðÿ À. Ãîíñåâñêîãî / Ïåð. ñ ïîë., ïðåäèñë. è ïðèìå÷. Í. Ã. Óñòðÿëîâà // Ñêàçàíèÿ ñîâðåìåííèêîâ î Äìèòðèè Ñàìîçâàíöå. 3-å èçä. ÑÏá., 1859. ×. 2. Ñ. 199–262. Äîïîëíåíèÿ ê Àêòàì èñòîðè÷åñêèì, ñîáðàííûì è èçäàííûì Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  12 ò. ÑÏá., 1846. Ò. 1. Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëîâà Æîëêåâñêîãî î Ìîñêîâñêîé âîéíå / Ïåð. ñ ïîë., ïðåäèñë. è ïðèìå÷. Ï. À. Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1871. Èñòîðèÿ Äìèòðèÿ Ìîñêîâñêîãî è Ìàðèíû Ìíèøåê, äî÷åðè Ñåíäîìèðñêîãî âîåâîäû, öàðèöû Ìîñêîâñêîé // Ðóññêèé àðõèâ. 1906. Êí. 2, ¹ 5. Ñ. 129–174; ¹ 6. Ñ. 130–131, 177–222. Ìàñêåâè÷ Ñ. Äíåâíèê 1594–1621 ãã. / Ïåð. ñ ïîë., ïðåäèñë. è ïðèìå÷. Í. Ã. Óñòðÿëîâà // Ñêàçàíèÿ ñîâðåìåííèêîâ î Äìèòðèè Ñàìîçâàíöå. 3-å èçä. ÑÏá., 1859. ×. 2. Ñ. 291–321. Ìàññà È. Êðàòêîå èçâåñòèå î Ìîñêîâèè â íà÷àëå XVII â. / Ïåð. ñ ãîë., ïðèìå÷., âñòóï. ñò. À. À. Ìîðîçîâà. Ì., 1937. Ìàðõîöêèé Í. Èñòîðèÿ Ìîñêîâñêîé âîéíû / Ïîäãîò. ïóáë., ïåð., ââîä. ñò., êîììåíò. Å. Êóêñèíîé. Ì., 2000. Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834. Íîâûé ëåòîïèñåö // ÏÑÐË. ÑÏá., 1910. Ò. 14. Ïàìÿòíèêè äèïëîìàòè÷åñêèõ îòíîøåíèé Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà ñ Ïîëüñêî-Ëèòîâñêèì:  5 ò. / Ïóáë. Ñ. À. Áåëîêóðîâà. Ò. 4. Ì., 1912. 743 ñ.; Ò. 5. Ì., 1915. 770 ñ. (Ñáîðíèê Ðóññêîãî èñòîðè÷åñêîãî îáùåñòâà. Ò. 137, 142). Ïàìÿòíèêè îáîðîíû Ñìîëåíñêà 1609–1611 ãã. / Ñîñò. è ðåä. Þ. Â. Ãîòüå. Ì., 1912. (Ñåðèÿ «Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà»:  9 âûï. Âûï. 6). Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II íàåìíîìó âîéñêó 9 (19) ôåâðàëÿ 1610 ã. îá óñëîâèÿõ âîçâðàùåíèÿ íà ñëóæáó // Âðåìåííèê Ìîñêîâñêîãî îáùåñòâà èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ. 1855. Êí. 19: Ñìåñü. Ñ. 9–10. (Äàëåå – ÂÌÎÈÄÐ). –

296

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ïèñüìî Ì. Îëåñíèöêîãî êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III 29 èþëÿ (8 àâãóñòà) 1607 ã. // Àðõèâ ðóññêîé èñòîðèè. Ì., 1993. Âûï. 3. Ñ. 171–173. Ïîâåñòü î ïîáåäàõ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà / Ïîäãîò. òåêñòà, êîììåíò. Ã. Ï. Åíèíà. Ë., 1982. Ïîõîä åãî êîðîëåâñêîãî âåëè÷åñòâà â Ìîñêâó 1609 ã. ÑÏá., 1872. Ñòá. 427–720. (ÐÈÁ. Ò. 1). Ïðîòîêîëû çàñåäàíèé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè çà 1835– 1849 ãã.:  2 ò. ÑÏá., 1865–1866. [Ðîæíÿòîâñêèé À.] Äíåâíèê Ìàðèíû Ìíèøåê / Îòâ. ðåä. Ä. Ì. Áóëàíèí; Ïåð. ñ ïîë., ïðåäèñë. è êîììåíò. Â. Í. Êîçëÿêîâà. ÑÏá., 1996. (Studiorum slavicorum monumenta. T. 9). [Ñàâèöêèé Ê.] Äíåâíèê / Èçâëå÷. è ïåðåñêàç ß. Âåëåâèöêîãî // Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî î Ìîñêîâñêîé âîéíå. 2-å èçä. ÑÏá., 1871. Ïðèë., ñòá. 119–254. Ñáîðíèê Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1866. Ñáîðíèê êí. Õèëêîâà. ÑÏá., 1879. Ñêàçàíèå Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà / Ïîäãîò. òåêñòà è êîììåíò. Î. À. Äåðæàâèíîé è Å. Â. Êîëîñîâîé; Ïîä ðåä. Ë. Â. ×åðåïíèíà. Ì.; Ë.: Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1955. Ñîáðàíèå ãîñóäàðñòâåííûõ ãðàìîò è äîãîâîðîâ, õðàíÿùèõñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîé êîëëåãèè èíîñòðàííûõ äåë:  4 ÷. ÑÏá., 1819. ×. 2. Ñïèñîê ñèäåâøèõ â îñàäå â Òðîèöå-Ñåðãèåâîì ìîíàñòûðå äâîðÿí, ñòðåëüöîâ è êàçàêîâ / Ïóáë. Ä. È. Óíäîëüñêîãî // ×ÎÈÄÐ. 1846. Êí. 4: Ñìåñü. Ñ. 3–4. Òðè ïèñüìà î ñîáûòèÿõ Ñìóòû // Àðõèâ ðóññêîé èñòîðèè. Ì., 1993. Âûï. 3. Ñ. 161–176. Òðè ÷åëîáèòíûå Ëæåäìèòðèþ / Ïóáë. À. ×óìèêîâà // ÂÌÎÈÄÐ. 1855. Êí. 23. Ñìåñü. Ñ. 5–6. Archiwum domu Sapiehów 1575–1606 / Wyd. A. Prochaska. Lwów, 1892. T. 1. Budzi³o J. Wojna moskiewska. Wroc³aw, 1995. Dyamentowski W. Diariusz 1605–1609 // Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. T. 1. S. 1–166. Malewska H. Listy staropolskie z epoki Wazów. Warszawa, 1977. Malinowski M., Przezdziecki A. ród³a do dziejów Polskich. Wilno, 1844. Marchocki M. Historya wojny moskiewskiej. Poznañ, 1841. Maskiewicz S. Pami ê tnik // Pami ê tniki Samuela i Bogus ³ awa Kasimierza Maskiewiczów (wiek XVII). Wroc³aw, 1961. S. 5–220. –

297

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Pamiêtniki Samuela i Bogus³awa Kazimierza Maskiewicz ów (wiek XVII) / Opr. wstêpem i przypisami opatrzy³ A. Sajkowski; Red. i s³owo wstêpne W. Czapliñski. Wroc³aw, 1961. Sapieha J. P. Dziennik // Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. T. 1. S. 167–324. ¯ó³kiewski S. Pocz¹tek i progres wojny moskiewskiej. Warszawa, 1966.

Ëèòåðàòóðà Áèáèêîâ Ã. Îïûò âîåííîé ðåôîðìû 1609–1610 ãã. // Èñòîðè÷åñêèå çàïèñêè. 1946. Ò. 19. Ñ. 3–16. Áóëãàðèí Ô. Ëåòíÿÿ ïðîãóëêà ïî Ôèíëÿíäèè è Øâåöèè â 1838 ã.:  2 ÷. ÑÏá., 1839. ×. 2. Áóòóðëèí Ä. Èñòîðèÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè â íà÷àëå XVII â.:  3 ÷. ×. 2. ÑÏá., 1841; ×. 3. ÑÏá.,1846. Ãåíêèí Ë. Á. ßðîñëàâñêèé êðàé è ðàçãðîì ïîëüñêîé èíòåðâåíöèè â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â íà÷àëå XVII â. ßðîñëàâëü, 1939. [Ãèðøáåðã À.] Ìàðèíà Ìíèøåê è âòîðîé ñàìîçâàíåö // Ðóññêàÿ ñòàðèíà. 1907. Ò. 80/81. Àïðåëü. Ñ. 11–27; Ìàé. Ñ. 241–269; Èþëü. Ñ. 45–61; Àâãóñò. Ñ. 267–282; Ñåíòÿáðü. Ñ. 499–515. Ãèðøáåðã À. Ìàðèíà Ìíèøåê. Ì., 1908. Ãîëîõâàñòîâ Ä. Ï. Çàìå÷àíèÿ îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû â 1608–1610 ãã. // Ìîñêîâèòÿíèí. 1842. ×. 3, ¹ 6. Ñ. 267–324; ×. 4, ¹ 7. Ñ. 125–206. Ãîëîõâàñòîâ Ä. Ï. Îòâåò íà ðåöåíçèè è êðèòèêó «Çàìå÷àíèé îá îñàäå Òðîèöêîé ëàâðû» // Ìîñêîâèòÿíèí. 1844. ×. 3, ¹ 6. Ñ. 272– 369; ×. 4, ¹ 7. Ñ. 65–160. Ãîëóáèíñêèé Å. Å. Ïðåïîäîáíûé Ñåðãèé Ðàäîíåæñêèé è ñîçäàííàÿ èì Òðîèöêàÿ ëàâðà. ÑÏá., 1909. Ãîðñêèé À. Â. Âîçðàæåíèÿ ïðîòèâ «Çàìå÷àíèé îá îñàäå Òðîèöêîé ëàâðû» // Ìîñêîâèòÿíèí. 1842. ×. 4, ¹ 12. Ñ. 404–444. Ãîòüå Þ. Ñìîëåíñêèå àêòû èç ñåìåéíîãî àðõèâà ãðàôîâ Áðàãå. Ì., 1898. Ãîòüå Þ. Â. Çàìîñêîâíûé êðàé â XVII â. Ì., 1937. Äèàíîâà Ò. Â., Êîñòþõèíà Ë. Ì. Âîäÿíûå çíàêè ðóêîïèñåé Ðîññèè XVII â.: (Ïî ìàòåðèàëàì Îòäåëà ðóêîïèñåé ÃÈÌ). Ì., 1980. Çàãðåáèí Â. Ì. Àëüáîì ôèëèãðàíåé. Ë., 1982. –

298

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Çèìèí À. À., Ïðåîáðàæåíñêèé À. À. Èçó÷åíèå â ñîâåòñêîé èñòîðè÷åñêîé íàóêå êëàññîâîé áîðüáû ïåðèîäà ôåîäàëèçìà â Ðîññèè (äî íà÷àëà XX â.) // ÂÈ. 1957. ¹ 12. Çèìèí À. À. Âîïðîñû èñòîðèè êðåñòüÿíñêîé âîéíû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. // ÂÈ. 1958. ¹ 3. Çèìèí À. À. Î íåêîòîðûõ ñïîðíûõ âîïðîñàõ êëàññîâîé áîðüáû â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå XVII âåêà // ÂÈ. 1958 ¹ 12. Ñ. 204–208. Èâàíîâ Þ. À. Äîêóìåíòû ðóññêèõ àðõèâîâ íà÷àëà XVII â. â êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà // Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1983 ã. Ì.: Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1984. C. 91–95. (Äàëåå – ÀÅ). Êàðàìçèí Í. Ì. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà Ðîññèéñêîãî:  4 êí. Ì.: Êíèãà, 1988–1989. Êí. 3, ò. 9–12. Êëþ÷åâñêèé Â. Î. Êóðñ ëåêöèé ïî ðóññêîé èñòîðèè // Îí æå. Ñîáð. ñî÷.:  9 ò. Ì.: Ìûñëü, 1988. Ò. 3. Êîçà÷åíêî À. È. Áîðüáà ðóññêîãî íàðîäà ñ ïîëüñêî-øâåäñêîé èíòåðâåíöèåé â íà÷àëå XVII â. Ì., 1939. Êîðåöêèé Â. È. Èç èñòîðèè êðåñòüÿíñêîé âîéíû â Ðîññèè íà÷àëà XVII â. // ÂÈ. 1959. ¹ 3. Êîðåöêèé Â. È. Ôîðìèðîâàíèå êðåïîñòíîãî ïðàâà è ïåðâàÿ êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè. Ì., 1975. Êîñòîìàðîâ Í. È. Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà â íà÷àëå XVII ñòîëåòèÿ // Îí æå. Ñîáð. ñî÷.:  8 êí. ÑÏá., 1904. Êí. 2. Êðèêñèí Â. Ñ. // Æóðíàë Ìèíèñòåðñòâà íàðîäíîãî ïðîñâåùåíèÿ. 1903. ¹ 348, àâãóñò. Ñ. 445–452. Ðåö. íà êí.: Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. T. 1. (Äàëåå – ÆÌÍÏ). Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè ïî ñïèñêó Ðóáèíêîâñêîãî // Èçâåñòèÿ Îòäåëà ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè Àêàäåìèè íàóê (ÈÎÐßÑ). 1908. Ò. 13, êí. 4. Ñ. 151–168. Êóðäþìîâ Ì. Ã. Îïèñàíèå àêòîâ, õðàíÿùèõñÿ â Àðõèâå Èìïåðàòîðñêîé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè. ÑÏá., 1909. Ëåáåäåâ Â. È. Ê âîïðîñó î õàðàêòåðå êðåñòüÿíñêèõ äâèæåíèé â Ðîññèè XVII–XVIII ââ. // Âîïðîñû èñòîðèè. 1954. ¹ 6. Ëþáîìèðîâ Ï. Ã. Î÷åðêè èñòîðèè íèæåãîðîäñêîãî îïîë÷åíèÿ 1611–1613 ãã. Ì., 1939. Ìàêîâñêèé Ä. Ï. Ïåðâàÿ êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè. Ñìîëåíñê, 1967. Ìàëüöåâ Â. Ï. Áîðüáà çà Ñìîëåíñê. Ñìîëåíñê, 1950. –

299

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ìåæäóíàðîäíûå ñâÿçè Ðîññèè äî XVII â.: Ñá. ñò. / Ïîä ðåä. À. À. Çèìèíà. Ì., 1961. Íàçàðîâ Â. Ä., Ôëîðÿ Á. Í. Êðåñòüÿíñêîå âîññòàíèå ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì È. È. Áîëîòíèêîâà è Ðå÷ü Ïîñïîëèòàÿ // Êðåñòüÿíñêèå âîéíû â Ðîññèè â XVI–XVII ââ.: ïðîáëåìû, ïîèñêè, ðåøåíèÿ. Ì., 1974. Ñ. 325–352. Íîâèöêèé È. Ï. Êíÿçüÿ Ðîæèíñêèå // Êèåâñêàÿ ñòàðèíà. 1882. Ò. 2. Ñ. 58–84. Îâ÷èííèêîâ Ð. Â. Î íà÷àëüíîì ïåðèîäå âîññòàíèÿ È. Áîëîòíèêîâà // ÂÈ. 1955. ¹ 1. Îâ÷èííèêîâ Ð. Â. Íåêîòîðûå âîïðîñû êðåñòüÿíñêîé âîéíû íà÷àëà XVII â. Ðîññèè // ÂÈ. 1959. ¹ 7. Ñ. 69–83. Ïàâëîâ À. Ï. Ãîñóäàðåâ äâîð è ïîëèòè÷åñêàÿ áîðüáà ïðè Áîðèñå Ãîäóíîâå 1584–1605 ãã. ÑÏá.: Íàóêà, 1992. Ïèðëèíã Ï. Ìàðèíà Ìíèøåê ïîñëå ìàéñêîãî ïîãðîìà // Ðóññêàÿ ñòàðèíà. 1903. Ôåâðàëü. Ñ. 235–258. Ïèðëèíã Ï. Äìèòðèé Ñàìîçâàíåö. Ì., 1912. Ïèðëèíã Ï. Èñòîðè÷åñêèå ñòàòüè è çàìåòêè. ÑÏá., 1913. Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Äðåâíåðóññêèå ñêàçàíèÿ è ïîâåñòè î Ñìóòíîì âðåìåíè XVII â. êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê. ÑÏá., 1888. Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â XVI–XVII ââ.: Îïûò èçó÷åíèÿ îáùåñòâåííîãî ñòðîÿ è ñîñëîâíûõ îòíîøåíèé â Ñìóòíîå âðåìÿ. Ì., 1995. Ïëèãóçîâ À. È., Õîðîøêåâè÷ À. Ë. Þõàí Âèäåêèíä êàê èñòîðèîãðàô Ðóññêîé ñìóòû // Àðõèâ ðóññêîé èñòîðèè. Ì., 1993. Ñ. 7–27. Ðîññèÿ îò Èâàíà Ãðîçíîãî äî Ïåòðà Âåëèêîãî: Ñá. òð. / Ïîä ðåä. Â. Óëüÿíîâñêîãî. ÑÏá., 1993. Ïîêðîâñêèé Í. È. Íà÷àëî íàðîäíîé âîéíû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1609 ãã. // Ó÷åíûå çàïèñêè Ðîñòîâñêîãî-íà-Äîíó ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà. 1945. Ò. 6, âûï. 3. Ñ. 3–45. Ðóáèíøòåéí Í. Ë. Âîçíèêíîâåíèå íàðîäíîãî îïîë÷åíèÿ â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. // Òðóäû Ãîñóäàðñòâåííîãî èñòîðè÷åñêîãî ìóçåÿ. 1948. Âûï. 20. Ñ. 47–58. Ñàâè÷ À. À. Ïîëüñêàÿ èíòåðâåíöèÿ íà÷àëà XVII â. â îöåíêå Ì. Í. Ïîêðîâñêîãî // Ïðîòèâ èñòîðè÷åñêîé êîíöåïöèè Ì. Í. Ïîêðîâñêîãî. Ì.; Ë., 1939. Ò. 1. Ñàâè÷ À. À. Áîðüáà ðóññêîãî íàðîäà ñ ïîëüñêîé èíòåðâåíöèåé íà÷àëà XVII â. Ì., 1939. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ìèíèí è Ïîæàðñêèé. Ì., 1981. –

300

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ñêðûííèêîâ Ð. Ã.Ðîññèÿ íàêàíóíå «Ñìóòíîãî âðåìåíè». Ë., 1981. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â íà÷àëå XVII â. Ë., 1985. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñàìîçâàíöû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Ãðèãîðèé Îòðåïüåâ. Íîâîñèáèðñê, 1986; Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Èâàí Áîëîòíèêîâ. Ë., 1988; Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ðîññèÿ â íà÷àëå XVII â.: «Ñìóòà». Ì., 1988; Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ðîññèÿ íàêàíóíå «Ñìóòíîãî âðåìåíè». 2-å èçä. Ë., 1985. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñàìîçâàíöû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â.: Ãðèãîðèé Îòðåïüåâ. Íîâîñèáèðñê, 1987. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Èâàí Áîëîòíèêîâ. Ë., 1988. Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ðîññèÿ â íà÷àëå XVII â.: «Ñìóòà». Ì., 1988. Ñìèðíîâ È. È. Î íåêîòîðûõ âîïðîñàõ áîðüáû êëàññîâ â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå íà÷àëà XVII â. // ÂÈ. 1958. ¹ 12. Ñ. 116–131. Ñìèðíîâ È. È. Âîññòàíèå È. È. Áîëîòíèêîâà 1606–1607 ãã. Ì.; Ë., 1951. Ñîëîâüåâ Ñ. Ì. Èñòîðèÿ Ðîññèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí // Îí æå. Ñî÷.:  18 êí. Ì., 1989. Êí. IV, ò. 7/8. Ñòàíèñëàâñêèé À. Ë. Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè XVII â.: Êàçà÷åñòâî íà ïåðåëîìå èñòîðèè. Ì., 1990. Ñòðîåâ Ï. Ñïèñêè ðîññèéñêèõ èåðàðõîâ è íàñòîÿòåëåé öåðêâåé. ÑÏá., 1877. Òàòèùåâ Â. Í. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ. Ì.; Ë., 1968. Ò. 7. Òóïèêîâà Í. À., Òþìåíöåâà Í. Å., Òþìåíöåâ È. Î. Äîíåñåíèÿ èíîçåìöåâ î ñèòóàöèè â Çàìîñêîâüå è Ïîìîðüå â 1608–1609 ãã. (èç ðóññêîãî àðõèâà ßíà Ñàïåãè) // Ðîññèÿ XV–XVIII ñòîëåòèé: Ñá. íàó÷. ñò. Þáèë. èçä.  ÷åñòü 70-ëåòèÿ ïðîô. Ð. Ã. Ñêðûííèêîâà / Ñîñò. è ðåä. È. Î. Òþìåíöåâ. Âîëãîãðàä, 2001. Ñ. 235–266. Òóïèêîâà Í. À., Òþìåíöåâà Í. Å., Òþìåíöåâ È. Î. Ïÿòü ïèñåì òóøèíñêîãî ãåòìàíà Ðîìàíà Ðîæèíñêîãî èç ðóññêîãî àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1610 ãã. // Âåñòíèê ÂîëÃÓ. Ñåð. 4, Èñòîðèÿ. Ðåãèîíîâåäåíèå. Ìåæäóíàð. îòíîøåíèÿ. Âûï. 6. 2001. Ñ. 24–34. Òóïèêîâà Í. À., Òþìåíöåâà Í. Å., Òþìåíöåâ È. Î. Ïèñüìà ïî öåðêîâíûì äåëàì èç ðóññêîãî àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã. // Ìèð Ïðàâîñëàâèÿ. Âîëãîãðàä, 2002. Ñ. 167–180. –

301

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Òóïèêîâà Í. À. Ôóíêöèîíèðîâàíèå ëåêñè÷åñêèõ åäèíèö â ñòàðîïîëüñêèõ äåëîâûõ òåêñòàõ íà÷àëà XVII â. (ê ïðîáëåìå ëèíãâèñòè÷åñêîãî îïèñàíèÿ äîêóìåíòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà) // Ñëàâÿíñêèé àëüìàíàõ. Ì., 2004. Ñ. 475–487. Òþìåíöåâà Í. Å., Òþìåíöåâ È. Î. Êîñòðîìè÷è è òóøèíñêèå âîðû ïî ìàòåðèàëàì ðóññêîãî Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã. // Êðàåâåä÷åñêèå çàïèñêè / Ïîä ðåä. Î. Ñ. Êóêîëåâñêîé. Êîñòðîìà, 2003. Âûï. 4. Ñ. 19–38. Òþìåíöåâ È. Î., Òóïèêîâà Í. À., Òþìåíöåâà Í. Å. Äíåâíèê ßíà Ïåòðà Ñàïåãè êàê ñâèäåòåëüñòâî ìåæúÿçûêîâûõ è ìåæêóëüòóðíûõ êîíòàêòîâ â Âîñòî÷íîé Åâðîïå íà÷àëà XIX ñòîëåòèÿ // Ëèíãâèñòèêà è ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ : Ìàòåðèàëû ðåãèîí. íàó÷. êîíô. Ïîâîëæüÿ è Ñåâåðî-Êàâêàçñêîãî ðåãèîíà. Âîëãîãðàä, 2004. Ñ. 15—20. Òþìåíöåâ È. Î. «Ñêàçàíèå îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê // Âåñòíèê ËÃÓ. Ñåð. 2. 1988. Âûï. 3. Ñ. 3–8. Òþìåíöåâ È. Î. Î÷åðêè ïî èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû â 1608–1610 ãã. Âîëãîãðàä, 1995. Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: äâèæåíèå Ëæåäìèòðèÿ II. Âîëãîãðàä, 1999. Òóïèêîâà Í. À. Ôóíêöèîíèðîâàíèå ëåêñè÷åñêèõ åäèíèö â ñòàðîïîëüñêèõ äåëîâûõ òåêñòàõ íà÷àëà XVII â. (ê ïðîáëåìå ëèíãâèñòè÷åñêîãî îïèñàíèÿ äîêóìåíòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîèïëåêñà) // Ñëàâÿíñêèé àëüìàíàõ. Ì., 2004. Ñ. 475–487. Óëüÿíîâñêèé Â. È. Ðîññèÿ â íà÷àëå Ñìóòû: Î÷åðêè ñîöèàëüíîïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè:  2 ÷. Êèåâ, 1993. Óëüÿíîâñüêèé Â. «Ðóññêîå äåëî â Ñåâåðî-Çàïàäíîì êðàå» ÷åðåç ïðèçìó iñòîðiu ìàãíàòüñêèõ àðõiâiâ Ñàïýã òà Ðàäçèâiëëiâ y XIX ñò. Êèiâ, 1998. Ñ. 26. Óëüÿíîâñêèé Â. È. Ðîññèéñêèå ñàìîçâàíöû: Ëæåäìèòðèé I. Êèåâ, 1993. Óëüÿíîâñüêèé Â. È. «Ðóññêîå äåëî â Ñåâåðî-Çàïàäíîì êðàå» ÷åðåç ïðèçìó iñòîðiè ìàãíàòñüêèõ àðõiâiâ Ñàïýã òà Ðàäçèâiëëiâ. Êèiâ, 1998. Ôëîðÿ Á. Í. Ðóññêî-ïîëüñêèå îòíîøåíèÿ è áàëòèéñêèé âîïðîñ â êîíöå XVI – íà÷àëå XVII â. Ì., 1973.

–

302

–

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ôëîðÿ Á. Í. Ðóññêî-ïîëüñêèå îòíîøåíèÿ è ïîëèòè÷åñêîå ðàçâèòèå Âîñòî÷íîé Åâðîïû âî âòîðîé ïîëîâèíå XVI – íà÷àëå XVII â. Ì., 1978. Øàñêîëüñêèé È. Ï. Øâåäñêàÿ èíòåðâåíöèÿ â Êàðåëèè â íà÷àëå XVII â. Ïåòðîçàâîäñê, 1950. Øåïåëåâ È. Ñ. Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957. Ùåðáàòîâ Ì. Ì. Êðàòêàÿ ïîâåñòü î áûâøèõ â Ðîññèè ñàìîçâàíöàõ. ÑÏá., 1774. Ùåðáàòîâ Ì. Ì. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí. ÑÏá., 1791. Ò. 7. Almkvist H. Sverige och Rysland förbundet mot Polen, 1595–1611. Uppsala, 1907. Andrusiewicz A. Dzieje Dymitriad, 1602–1614. Warszawa, 1990. Ârückner A. S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego. Warszawa, 1985. Dziedyszycki Ì. Krótki rys dziejów i spraw Lisowczyków. Lwów, 1843. T. 1. Encyklopedia staropolska. Warszawa, 1939. T. 2. S. 95–98. Hirschberg A. Marina Mniszchówna. Lwów, 1906. Hirschberg A. Z wycieczki naukowej do Szwecji // Kwartalnik historiczny. Lwów, 1896. Ò. 10. S. 92–112. Instrukcja wydawnicza dla Ÿróde³ historycznych od XVI wieku do po³owy XIX wieku / Pod red. K. Lepszego. Wroc³aw, 1953. Inwentarz r ê kopis ó w Biblioteki Zak ³ adu Narodowego im. Ossoliñskich we Wroc³awiu. Warszawa, 1966. T. 3. Klemensiewicz Z. Historia jêzyka polskiego. Warszawa, 1976. Kobierzycki S. Historia Vladislai Poloniae et Suaeciae principis. Dantisci, 1655. Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. Wilno, 1791. T. 2.

Lauceviæius E. Papierius Lietuvoje XV–XVIIIa, czêœæ I–II. Vilnius, 1967. ¹ 1831. Maciszewski J. Polska a Moskwa 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej. Warszawa, 1968. Naruszewicz A. ¯ywot J.K. Chodkiewicza. T. II. Warszawa, 1805. Niemcewicz J. U. Dzieje panowania Zygmunta III. T. 2. Warszawa, 1819.

Oleœnicki M. // PSB. T. XXIII. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1978. –

303

–

Plater-Zyberk M. Ursyn-Rusiecki Stanislaw Filip // PSB. T. XXXIII. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1991. S. 133–135. Polak W. O Kremlu i Smoleñszczynie: Polityka Rzeczpospolitej wobec Moskwy w latach 1607–1612. Toruñ, 1995. PSB. T. XXIII. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1978. Rachuba A. Sapieha Jan Piotr // Polski S ³ ownik Biograficzny. T. XXXIV. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1992–1993. S. 621–624. Siniarska-Czaplicka J. Filigrany papierni po³o¿onych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od pocz¹tku XVI do po³owy XVIII wieku. Wroc³aw, 1969. S. 7 (opis), rys. 81.

Sapiehowie. T. 1. SPb., 1860. Tyszkiewicz E. Listy o Szwecji. T. 1. Wilno, 1846. Urzêdnicy województwa sandomierskiego XVI–XVII wieku / Spisy, opr. K. Ch ³ apowski i A. Falniowska-Gradowska; Pod red. A. G¹siowrowskiego. Kórnik, 1993.

Ï Ð È Ì Å × À Í È ß

Ê 1

2

3

4

÷èòàòåëþ

Ñì.: List L. Sapiehy do Zygmunta III. Îòäåë ðóêîïèñåé Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêè Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû. Ô. 103: Ñîáð. Ñàïåã. Îï. 4. ¹ 556/Và. Ë. 90–90 îá. (Äàëåå – ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ); Sapiehowie. SPb., 1860. T. 1. S. 198.  íà÷àëå XVII â. Ðîññèÿ æèëà ïî þëèàíñêîìó êàëåíäàðþ, à Åâðîïà – ïî ãðèãîðèàíñêîìó. Èñïîëüçîâàíèå ðàçíûõ êàëåíäàðåé â èñòî÷íèêàõ, íàïèñàííûõ ó÷àñòíèêàìè ñîáûòèé, ïîðîäèëî ìíîãî ïóòàíèöû â èõ èíòåðïðåòàöèè. Âî èçáåæàíèå ïîäîáíûõ íåäîðàçóìåíèé ìû èñïîëüçóåì îáà êàëåíäàðÿ. Ïåðâàÿ äàòà äàíà ïî þëèàíñêîìó êàëåíäàðþ, à âòîðàÿ, ïðèâîäèìàÿ â ñêîáêàõ, – ïî ãðèãîðèàíñêîìó. Ñì.: Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. T. 2.

Warszawa, 1791; Sapiehowie. Ò. 1. S. 198; Rachuba A. Sapieha Jan Piotr // Polski S³ownik Biograficzny. T. XXXIV. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1992–1993. S. 621–624. Ñì.: Ïðîòîêîëû çàñåäàíèé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè çà 1835– 1840 ãã. ÑÏá., 1885. Âûï. 1. Ñ. 328. (Äàëåå – ÏÇÀÊ); Ôëîðÿ Á. Í. Äâà ïèñüìà íà÷àëà XVII â. èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Èñòîðèÿ ðóññêîãî ÿçûêà: Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû. Ì., 1982. Ñ. 319–325; Àðõèâ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1; Ê. 145; Ê. 174. Îï. 2. (Äàëåå – ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ); Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Polskiej

Ïðèìå÷àíèÿ

5

6

7

8

9

10

Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Polska brev. E 8604. (Äàëåå – SRSPB), Ryska briev. E 8610 (1 è 2). (Äàëåå – SRSRB); Ðîññèéñêèé ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ äðåâíèõ àêòîâ â Ìîñêâå. Ô. 1204: Øâåäñêèå ìèêðîôèëüìû (íîâûå ïîñòóïëåíèÿ). Ðóë. 133. ×. 2. (Äàëåå – ÐÃÀÄÀ). Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. «Ñêàçàíèå êèèõ ðàäè ãðåõ...» (íà÷àëüíàÿ ðåäàêöèÿ ïåðâûõ øåñòè ãëàâ «“Èñòîðèè” À. Ïàëèöûíà» êàê èñòî÷íèê ïî èñòîðèè Ñìóòíîãî âðåìåíè â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå íà÷àëà XVII âåêà. Ë., 1984; Îí æå. Äàòèðîâêà è àòðèáóöèÿ ïåðâûõ øåñòè ãëàâ «Ñêàçàíèÿ À. Ïàëèöûíà» // Âñïîìîãàòåëüíûå èñòîðè÷åñêèå äèñöèïëèíû. ÑÏá., 2000. Ò. XXVII. Ñ. 64–70; Îí æå. Àâðààìèé Ïàëèöûí – ïîðòðåò ïèñàòåëÿ è öåðêîâíîãî äåÿòåëÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè // Ìèð Ïðàâîñëàâèÿ. Âîëãîãðàä, 2000. Âûï. 3. Ñ. 101–128. Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Äîêóìåíòû Òðîèöêèõ îñàäíûõ ñèäåëüöåâ 1608–1610 ãã. èç ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ï. Ñàïåãè // Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1990 ã. Ì.: Íàóêà, 1991. Ñ. 46–53; Îí æå. Ïèñüìà çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ èç Àðõèâà ß. Ñàïåãè 1608–1610 ãã. // Ìèð Ïðàâîñëàâèÿ. Âîëãîãðàä, 2004. Ñ. 214–258. Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. «Ñêàçàíèå îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» À. Ïàëèöûíà êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê // Âåñòíèê ËÃÓ. 1988. Ñåð. 2. Âûï. 3. Ñ. 3–8; Îí æå. Èç èñòîðèè ñîçäàíèÿ «Ñêàçàíèÿ îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà // Ñðåäíåâåêîâàÿ Ðóñü. ÑÏá.: Èçä-âî ÑÏáÃÓ, 1995. Ñ. 42–52. Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêàÿ áîðüáà â Ðîññèè è îáîðîíà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ â 1608–1610 ãã.: Äèñ. ... êàíä. èñò. íàóê. Ë., 1989; Îí æå. Î÷åðêè èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû. Âîëãîãðàä, 1995; Îáîðîíà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ îò òóøèíñêèõ îòðÿäîâ â 1608–1610 ãã. // Àðìèÿ è îáùåñòâî â Ðîññèè (XVII–XVIII). Ñîìáàòõåé, 2000. C. 19–39. Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Ðåêîíñòðóêöèÿ ðóññêîãî Àðõèâà ß. Ï. Ñàïåãè 1608–1611 ã. // Ìàòåðèàëû èñòîðè÷åñêèõ ÷òåíèé, ïîñâÿù. àêàä. Ñ. Á. Âåñåëîâñêîìó. Áàëàøîâ, 1992; Îí æå. «Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã.» êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê // Ðîññèÿ îò Èâàíà Ãðîçíîãî äî Ïåòðà Âåëèêîãî. ÑÏá.; Êèåâ, 1993. Òþìåíöåâ È. Î. Ìàòåðèàëû Àðõèâà Ñîëèêàìñêîãî óåçäíîãî ñóäà Ñìóòíîãî âðåìåíè íà÷àëà XVII â. // Èñòîðè÷åñêèé îïûò ðóññêîãî íàðîäà è ñîâðåìåííîñòü. ÑÏá.: Èç-âî ÑÏáÃÓ, 1994.

–

306

–

Ïðèìå÷àíèÿ 11

Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: äâèæåíèå Ëæåäìèòðèÿ II: Äèñ. ... ä-ðà èñò. íàóê. ÑÏá., 1999; Îí æå. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: äâèæåíèå Ëæåäìèòðèÿ II. ÑÏá., 1999. Ê ðàçäåëó «Äîêóìåíòû ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê»

12

13

14

15

16

17 18 19

20

21

Íåäàâíî íàéäåíî ñâèäåòåëüñòâî, êîòîðîå ïîçâîëÿåò ïðîëèòü ñâåò íà òî, êàê Àðõèâ ß. Ñàïåãè áûë ðàçäåëåí íà îòäåëüíûå êîëëåêöèè.  èñòî÷íèêå ñîîáùàåòñÿ î âûåìêå ïî ðàñïîðÿæåíèþ Êàçèìåðà Ñàïåãè â Ãðîäêå ó Àííû Ñàïåãè ìå÷íèêîì Âèëåíñêèì Íèêîëàåì Ìèíåâñêèì «Ìîñêîâñêèõ ãðàìîò è äîãîâîðíûõ ëèñòîâ öàðÿ Äìèòðèÿ è ñàìîé öàðèöû, ê ïîêîéíîìó å. ì. ïàíó ßíó Ñàïåãå, ñòàðîñòå Óñâÿöêîìó, íàïèñàííûõ». [Ñì.: Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. AR II 1218. (Äàëåå – AGAD)]. Ìû áëàãîäàðíû Ì. Ñòðàøåâè÷ó, óêàçàâøåìó íàì íà ýòîò äîêóìåíò.

Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. Warszawa, 1791. Ò. 2. S. 175–250.

[È. Ñ.] Âûïèñêà èç Äíåâíèêà ìîñêîâñêîãî ïîõîäà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã. // Ñûí îòå÷åñòâà è Ñåâåðíûé àðõèâ. 1838. Ò. 1. ¹ 1/2. Îòä. 3. Ñ. 29–64. Îðèãèíàë ïåðåâîäà «Âûïèñêè» íàõîäèòñÿ â Àðõèâå Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè Ðîññèéñêîé àêàäåìèè íàóê. (Ê. 237. Ñîáð. Ï. À. Ìóõàíîâà. Ñâ. 5. ¹ 30). Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè ïî ñïèñêó Ðóáèíêîâñêîãî // Èçâåñòèÿ Îòäåëà ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè Àêàäåìèè íàóê (ÈÎÐßÑ). 1908. Ò. 13, êí. 4. Ñ. 155–156. Êîñòîìàðîâ Í. È. Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà â íà÷àëå XVII ñòîëåòèÿ // Îí æå. Ñî÷. ÑÏá., 1904. Ñ. 329. Êðèêñèí Â. Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 155–156. Òàì æå. Ñ. 151–168. Ñì.: Áóëãàðèí Ô. Ëåòíÿÿ ïðîãóëêà ïî Ôèíëÿíäèè è Øâåöèè â 1838 ã. ÑÏá., 1839. ×. 2. Ñ. 273–274; Tyszkiewicz E. Listy o Szwecji. Wilno, 1846. T. 1. S. 149. ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Êîë. 124 Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Îï. 2. Åä. õð. 8. Ìû áëàãîäàðíû Ç. Äìèòðèåâîé, óêàçàâøåé íàì íà ýòîò ñïèñîê.

Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. S. 166–174. –

307

–

Ïðèìå÷àíèÿ 22

23

24

25

26

Ãîòüå Þ. Ñìîëåíñêèå àêòû èç ñåìåéíîãî àðõèâà ãðàôîâ Áðàãå. Ì., 1898. Ñ. 4.

Sapieha J. P. Dziennik, 1608–1611 // Hirschberg A. Op. ñit. S. 177–323. Ñì.: Êðèêñèí Â. Ñ. // Æóðíàë Ìèíèñòåðñòâà íàðîäíîãî ïðîñâåùåíèÿ (ÆÌÍÏ). 1903. ¹ 348, àâã. Ñ. 445–452. Ðåö. íà êí.:

Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. T. 1; Åãî æå. Äíåâíèê... Ñ. 151–168. Óëüÿíîâñüêèé Â. «Ðóññêîå äåëî â Ñåâåðî-Çàïàäíîì êðàå» ÷åðåç ïðèçìó iñòîðiu ìàãíàòüñêèõ àðõiâiâ Ñàïýã òà Ðàäçèâiëëiâ y XIX ñò. Êèiâ, 1998. Ñ. 26.

Rachuba A. Sapieha Jan Piotr // Polski S³ownik Biograficzny. T. XXXIV. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1992–1993. S. 624. (Äàëåå – PSB).

27

28

29

30

31 32

33 34 35 36 37

Plater-Zyberk M. Ursyn-Rusiecki Stanislaw Filip // PSB. T. XXXIII. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1991. S. 133–135. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie: depozyt Muzeum Narodowie. ¹ 97.

Çàãðåáèí Â. Ì. Àëüáîì ôèëèãðàíåé. Ë., 1982. Ê ñîæàëåíèþ, â Øâåöèè ìû íå èìåëè âîçìîæíîñòè âîñïîëüçîâàòüñÿ àëüáîìàìè ôèëèãðàíåé è íå ñìîãëè áîëåå òî÷íî èäåíòèôèöèðîâàòü ôèëèãðàíè ðóêîïèñè ñ èçîáðàæåíèåì êóâøèíà. Äèàíîâà Ò. Â., Êîñòþõèíà Ë. Ì. Âîäÿíûå çíàêè ðóêîïèñåé Ðîññèè XVII â.: (Ïî ìàòåðèàëàì Îòäåëà ðóêîïèñåé ÃÈÌ). Ì., 1980. Òàì æå. Êîïèÿ «Äíåâíèêà» ßíà Ñàïåãè À. Ãèðøáåðãà è âûïèñêè Ë. Ïòàøèöêîãî õðàíÿòñÿ: ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. Ossolineum. ¹ 6000/III. Sapieha J. P. Dziennik, 1608–1611 // Hirschberg A. Op. ñit. S. 177–323. Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê... Ñ. 154. Kognowicki K. Op. ñit. S. 1–3 è äð. Kognowicki K. Op. ñit. S. 153. Ñì.: Siniarska-Czaplicka J. Filigrany papierni po³o¿onych na

obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od pocz¹tku XVI do po³owy XVIII wieku. Wroc³aw, 1969. S. 7 (opis), rys. 81; Lauceviæius E. Papierius Lietuvoje XV–XVIIIa, czêœæ I–II. Vilnius, 1967. ¹ 1831. Ìû áëàãîäàðíû äîêòîðó Ìàãäàëåíå Ïèâîöêîé èç Êðàêîâà, ïîäòâåðäèâøåé èñòèííîñòü íàøèõ íàáëþäåíèé î äàòèðîâêå D.

–

308

–

Ïðèìå÷àíèÿ 38

39–40 41

Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Ryska briev. E 8610 (1). (Äàëåå – RSRB). Ñì.: SRSRB. E. 8610 (1). S. 11(3); Sapieha J. P. Op. cit. S. 179–180. Ñì.: Urzêdnicy województwa sandomierskiego XVI–XVII wieku

/ Spisy, opr. K. Ch³apowski i A. Falniowska-Gradowska; Pod red. A. G¹siorowskiego. Kórnik. 1993. ¹ 447; Â Ïîëüñêîì áèîãðàôè-

42–43

44–45 46

47

48 49 50

51

52 53 54

55 56

÷åñêîì ñëîâàðå óêàçàíà îøèáî÷íàÿ äàòà íàçíà÷åíèÿ Ì. Îëåñíèöêîãî Ëþáåëüñêèì âîåâîäîé – 1613 ãîä. (Ñì.: Oleœnicki M. // PSB. T. XXIII. Wroc³aw; Warszawa; Kraków, 1978. S. 772). Ìàðõîöêèé Í. Èñòîðèÿ Ìîñêîâñêîé âîéíû /Ïîäãîò. ïóáë., ïåð., ââîä. ñò., êîììåíò. Å. Êóêñèíîé. Ì., 2000. Ñ. 39. Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê... Ñ. 155–156. Ìû ïîëàãàåì, ÷òî áóêâà «ê» â ôàìèëèè ðîòìèñòðà áûëà ïðîïóùåíà ñëó÷àéíî ïðè êîïèðîâàíèè ðóêîïèñè èëè èçäàíèè êíèãè Ê. Êîãíîâèöêîãî.

Maliszewski K. J. K. Rubinkowski // PSB. T. XXXII. Wroc³aw, 1991. S. 568. Kognowicki K. Op. ñit. S. 1–3 è äð. Sapieha J. P. Op. cit. S. 196–197, 218–220, 230–231, 241–356.

Âûïèñü âûëàçêàì èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ â îêòÿáðå 1608 – ìàðòå 1609 ãã. // Àêòû èñòîðè÷åñêèå, èçäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåé. ÑÏá., 1841. Ò. 2. ¹ 181. 3. Ñ. 241–242. (Äàëåå – ÀÈ); Ïîâåñòü î ïîáåäàõ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà. Ë., 1978. Ñ. 11; Sapieha J. P. Op. cit. S. 189–191, 231, 235, 238–241. Êîëëåêöèè äîêóìåíòîâ Àðõèâà ßíà Ñàïåãè õðàíÿòñÿ: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124: Ñîáð. Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Îï. 1; Ê. 174. Ñîáð. àêòîâ äî 1613 ã. Îï. 2; Ê. 237. Îï. 1. Ð. 3; ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. N 5998/III; Ô. 105. Îï. 1, 4; BPAU PAN. Ms. 345, 360; SRSPB. E 8604; SRSPB. E 8610 (1–2). Ñì.: Ñáîðíèê Õèëêîâà. ÑÏá., 1879; Sapieha J. P. Op. cit. S. 191–233. Ñì.: Áóäèëà Þ. Óêàç. ñî÷. Ñòá. 207; Sapieha J. P. Op. cit. S. 268. Ñì.: Àêòû Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèè. ÑÏá., 1836. Ò. 2. ¹ 115. Ñ. 219–220. (Äàëåå – ÀÀÝ); Sapieha J. P. Op. cit. S. 218, 233; Ðàññïðîñíûå ðå÷è È. Äìèòðèåâà // SRSRB. E 8610 (1). ¹ 87. Sapieha J. P. Op. cit. S. 179–186, 194–197, 205, 207, 211–213, 288. Hirschberg A. Op. cit.. S. 167–174.

–

309

–

Ïðèìå÷àíèÿ

Ê ðàçäåëó «Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ: èñòî÷íèêîâåä÷åñêèé àíàëèç» 57

58

59

60 61

62

63

64

65

66

67

Ñì.: Ïðîòîêîëû çàñåäàíèé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè çà 1835– 1840 ãã. ÑÏá., 1885. Âûï. 1. Ñ. 328; Ôëîðÿ Á. Í. Äâà ïèñüìà íà÷àëà XVII â. èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Èñòîðèÿ ðóññêîãî ÿçûêà: Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû: Ñá. ñò. / Ïîä ðåä. Â. Ã. Äåìüÿíîâà è Â. Ô. Äóáðîâèíîé. Ì., 1982. Ñ. 319–325. Ñì.: Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. ¹ 345. (Äàëåå – BPAU PAN); Îòäåë ðóêîïèñåé Ëüâîâñêîé íàó÷íîé áèáëèîòåêè Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû. Ô. 103. (Äàëåå – ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ). Ñì.: Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Polska brev. E 8604; Ryska briev. E 8610 (1–2); ÐÃÀÄÀ. Ô. 1204. Øâåäñêèå ìèêðîôèëüìû (íîâûå ïîñòóïëåíèÿ). Ðóë. 133. ×. 2. BPAU PAN. ¹ 360.

Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. Rêkopisy z B. Radziwi³³ów. Rkp. XIII–7. (Äàëåå – AGAD). Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 99. ¹ 95, Rkp. 107. ¹ 214. Rkp. 2244. ¹ 2. Inwentarz rêkopisów Biblioteki zak³adu narodowego im. Ossoliñskich we Wroc³awiu. Warszawa, 1966. T. 3. ¹ 1884.

Àðõèâ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà ðîññèéñêîé èñòîðèè ÐÀÍ. Ê. 124: Ñîáð. Ñ. Â. Ñîëîâüåâà. Îï. 1; Ê. 145. Ñîáð. êí. Õèëêîâà; Ê. 174. Ñîáð. Àêòîâ äî 1613 ã. Îï. 2; Ê. 237. Ñîáð. Ï. À. Ìóõàíîâà. Îï. 1. Ðàçä. 3. Îòäåë ðóêîïèñåé Ðîññèéñêîé íàöèîíàëüíîé áèáëèîòåêè. Ñîáð. Í. Í. Äóáðîâñêîãî. Ðóê. 321/1. ¹ 75, 112.

AGAD. Zb. Cz¹lowskiego. 679. 2; Zb. Pergaminowych. NR 4285. K. I–IV b. r. Ìû áëàãîäàðíû ïðîô. È. Ãðàëå, óêàçàâøåìó íàì

íà ýòè ïèñüìà. Ñì.: Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. T. 2.

Warszawa, 1791; Malinowski M., Przezdziecki A. ród³a do dziejów Polskich. Wilno, 1844. S. 345 ; ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 276. Îï. 1.

68

Åä. õð. 120. Ë. 138. Öåíòðàëüíûé äåðæàâíûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ Óêðàiíè ó ì. Êèºâi. Ô. 48. Àðõiâ Ñàïýã. Îï. 1–2. –

310

–

Ïðèìå÷àíèÿ 69

70

71

72

73

74

75

76 77

Àðõèâ èñòîðèè Ëèòîâñêîãî ãîñóäàðñòâà. Ô. 1292: 1524–1830 ãã.; Âèëüíþññêàÿ áèáëèîòåêà ÀÍ Ëèòâû. Ô. 139. 1604–1831. Àâòîðû áëàãîäàðíû Â. È. Óëüÿíîâñêîìó è åãî ó÷åíèêàì çà ïîìîùü, îêàçàííóþ â îáñëåäîâàíèè Êèåâñêîãî, Ëüâîâñêîãî è Âèëåíñêîãî ñîáðàíèé áóìàã Ñàïåã. Archiwum domu Sapiehów, 1575–1606 / Wyd. A. Prochaska. Lwów, 1892. T. 1. Ñì.: Kognowicki K. Op. ñit; Ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II ß. Ï. Ñàïåãå // Ìîñêîâñêèé òåëåãðàô. 1833. ×. 51, ¹ 9. Ñ. 170–173; Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834; [È. Ñ.] Âûïèñêà èç «Äíåâíèêà» ìîñêîâñêîãî ïîõîäà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã. // Ñûí îòå÷åñòâà è Ñåâåðíûé àðõèâ. 1838. Ò. 1, ¹ 1/2. Îòä. 3. Ñ. 29–64; Àêòû èñòîðè÷åñêèå, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  5 ò. ÑÏá., 1841. Ò. 2. (Äàëåå – ÀÈ); Malinowski M., Przezdziecki A. Op. cit.; Äîïîëíåíèÿ ê Àêòàì èñòîðè÷åñêèì, ñîáðàííûì è èçäàííûì Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ:  12 ò. ÑÏá., 1846. Ò. 1. (Äàëåå – ÄÀÈ); Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II íàåìíîìó âîéñêó 9 (19) ôåâðàëÿ 1610 ã. îá óñëîâèÿõ âîçâðàùåíèÿ íà ñëóæáó // Âðåìåííèê Ìîñêîâñêîãî îáùåñòâà èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ. 1855. Êí. 19: Ñìåñü. Ñ. 9– 10. (Äàëåå – ÂÌÎÈÄÐ); Òðè ÷åëîáèòíûå Ëæåäìèòðèþ / Ïóáë. À. ×óìèêîâà // ÂÌÎÈÄÐ. 1855. Êí. 23. Ñìåñü. Ñ. 5–6; Ñáîðíèê Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1866; Àêòû âòîðîé ïîëîâèíû XIV – ïåðâîé ïîëîâèíû XVII â. ÑÏá., 1875. Ò. 2; Ñáîðíèê êí. Õèëêîâà. ÑÏá., 1879. (Äàëåå – ÑÕ); Malewska H. Listy staropolskie z epoki Wazów. Warszawa, 1977; Sapieha J. P. Op. cit. S. 167–324. Ôëîðÿ Á. Í. Äâà ïèñüìà íà÷àëà XVII â. èç Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ / Ïóáë. // Èñòîðèÿ ðóññêîãî ÿçûêà... Ñ. 319–325. Ñì.: AGAD. AR II 1218. Ìû áëàãîäàðíû Ì. Ñòðàøåâè÷ó, óêàçàâøåìó íàì íà ýòîò äîêóìåíò. Óëüÿíîâñüêèé Â. «Ðóññêîå äåëî â Ñåâåðî-Çàïàäíîì êðàå» ÷åðåç ïðèçìó iñòîðiè ìàãíàòñüêèõ àðõiâiâ Ñàïýã òà Ðàäçèâiëëiâ. Êèiâ, 1998. Ñ. 15. Kognowicki K. Op. ñit. Noty; Ñáîðíèê Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1866; Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî... Ïðèë. Archiwum domu Sapiehów. T. 2. Ñì.: Ôëîðÿ Á. Í. Óêàç. ñî÷. Ñ. 319–322; ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 68. –

311

–

Ïðèìå÷àíèÿ 78

79

80

81

82 83

84

85 86

87 88

89

90 91 92

Ñì.: ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 4. ¹ 556/Óà; Ô. 5. ¹ 5998/III; Ôëîðÿ Á. Í. Óêàç. ñî÷. Ñ. 320. Ñì.: Áóëãàðèí Ô. Ëåòíÿÿ ïðîãóëêà ïî Ôèíëÿíäèè è Øâåöèè â 1838 ã. ÑÏá., 1839. ×. 2. Ñ. 256–257; Malinowski M., Przezdziecki A. Op. ñit. S. 345. Nota; Tyszkiewicz E. Listy o Szwecji. Wilno, 1846. T. 1. S. 117–149; Hirschberg A. Z wycieczki naukowej do Szwecji // Kwartalnik historiczny. Lwów, 1896. Ò. 10. S. 92–112; ×óìèêîâ À. Äâå âåäîìîñòè, ïðèñëàííûå èç Ìîñêâû â Âèëüíî â 1609–1610 ãã. // ×òåíèÿ â Îáùåñòâå èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ. 1866. Êí. 4: Ñìåñü. Ñ. 38–51. (Äàëåå – ×ÎÈÄÐ); Ãîòüå Þ. Ñìîëåíñêèå àêòû èç ñåìåéíîãî àðõèâà ãð. Áðàãå. Ì., 1898; Îí æå. Ïàìÿòíèêè îáîðîíû Ñìîëåíñêà 1609–1611 ãã. Ì., 1912. Ïðåäèñë. Ñì.: Ìîñêîâñêèé òåëåãðàô. 1833. ×. 51. ¹ 9. Ñ. 170–173; Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå ñâèäåòåëüñòâà... Ñ. 251–252; Êîïèè ýòèõ äîêóìåíòîâ, ñíÿòûå Ï. À. Ìóõàíîâûì, õðàíÿòñÿ: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 237. Îï. 1. Ñâ. 3. Åä. õð. 22, 29. Ë. 8; Ëåòîïèñü çàíÿòèé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè. ÑÏá., 1864. Âûï. 3. Ñ. 14. (Äàëåå – ËÇÀÊ); ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 1389/II. Ë. 1, 58. Èâàíîâ Þ. À. Äîêóìåíòû ðóññêèõ àðõèâîâ íà÷àëà XVII â. â êîëëåêöèè Ñ. Â. Ñîëîâüåâà // Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1983 ã. Ì., 1984. Ñ. 92. (Äàëåå – ÀÅ).

Malinowski M., Przezdziecki A. Op. cit. S. 345. Nota.

Ïðîòîêîëû çàñåäàíèé Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè... 1835– 1836 ãã. Ñ. 304–305, 383, 578–580; ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1; Ê. 174. Îï. 2; Èâàíîâ Þ. À. Äîêóìåíòû ðóññêèõ àðõèâîâ... Ñ. 92. ×óìèêîâ À. Ïèñüìî Ëæåäìèòðèÿ II íàåìíîìó âîéñêó 9 (19) ôåâðàëÿ 1610 ã.; Òðè ÷åëîáèòíûå Ëæåäìèòðèþ / Ïóáë. À ×óìèêîâà. Tyszkiewicz E. Op. cit.; Hirschberg A. Op. cit. Ãîòüå Þ. Ñìîëåíñêèå àêòû; Åãî æå. Ïàìÿòíèêè îáîðîíû Ñìîëåíñêà. Ïðåäèñë. SRSRB. E. 8610 (2); ÐÃÀÄÀ. Ô. 1204. Ðóë. 133. ×. 2. SRSRB. E. 8610 (2). ¹ 3, 16, 28, 104; ÀÈ. Ò. 2. ¹ 310. Ñ. 366; ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 400; Ê. 174. Îï. 2. Åä. õð. 301–302. SRSÐB. E. 8604. Ìû áëàãîäàðíû Ê. Òàðêèàéíåíó, óêàçàâøåìó íàì íà ýòè äîêóìåíòû. SRSPB. E 8597–8608; SRSRB. E 8610 (1–2); ÂPAU PAN. ¹ 345, 360. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 41–58; Îï. 4. ¹ 556/Óà. Óëüÿíîâñüêèé Â. Óêàç. ñî÷. Ñ. 18. –

312

–

Ïðèìå÷àíèÿ 93

94 95

96

ËÇÀÊ çà 1865–1866 ãã. ÑÏá., 1868. Âûï. 4. Ñ. 14–81; ÑÕ. ÑÏá., 1879. Ñ. 1 è äð.; ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 145. ËÇÀÊ çà 1865–1866 ãã. Ñ. 48–54; ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 52. Òþìåíöåâ È. Î. Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãã. êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê // Ðîññèÿ îò Èâàíà Ãðîçíîãî äî Ïåòðà Âåëèêîãî. ÑÏá.; Êèåâ, 1993. Ñ. 35–43. ÑÕ. ¹ 12. 13, 12. 14, 12. 26, 12. 48; ÀÈ. ÑÏá., 1841. Ò. 2. ¹ 134, 183; Ò. 1. 12, 19. 11. 1608 ã. 97

Sapieha J. P. Op. cit. S. 214. Ê ðàçäåëó 1

98

99

100

101

102

103 104 105

106 107

108

109

110

111

Sapieha J. P. Dziennik, 1608–1611 // Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. S. 193, 199, 209, 224, 245, 257, 274, 285, 287. Ëüâîâñêàÿ íàó÷íàÿ áèáëèîòåêà Íàöèîíàëüíîé àêàäåìèè íàóê Óêðàèíû (ËÍÁ ÍÀÍÓ).

Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (BPAU PAN). Àêòû èñòîðè÷åñêèå, èçäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé. ÑÏá., 1842. Ò. 2. (Äàëåå – ÀÈ).

Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. Warszawa, 1791. Ò. 2.

Ñáîðíèê Ìóõàíîâà. 2-å èçä. ÑÏá., 1866. (Äàëåå – ÑÌ). Ñáîðíèê êí. Õèëêîâà. ÑÏá., 1879. (Äàëåå – ÑÕ). Àðõèâ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî èíñòèòóòà èñòîðèè ÐÀÍ. (Äàëåå – ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ). Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. (Äàëåå – AGAD). Stokholm. Riksarkivet. Skoklostersamlingen. Polska brev. (Äàëåå –

SRSPB).

Âðåìåííèê Ìîñêîâñêîãî îáùåñòâà èñòîðèè è äðåâíîñòåé ðîññèéñêèõ. 1855. Êí. 19. Ñìåñü. (Äàëåå – ÂÌÎÈÄÐ). Ðóññêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ áèáëèîòåêà, èçäàâàåìàÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåé. ÑÏá., 1872. (Äàëåå – ÐÈÁ). Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Èâàí Áîëîòíèêîâ. Ë., 1988. Ñ. 60.

Maciszewski J. Polska a Moskwa, 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej. Warszawa, 1968. S. 114–118, 123, 128, 138, 148, 150 è äð. –

313

–

Ïðèìå÷àíèÿ 112 113

114 115

116

117

118 119 120 121

122

123 124 125 126 127 128 129

130 131

132

Sapieha J. P. Op. cit. S. 237, 244, 256, 285, 288–289, 291–292. Ïîäðîáíåå ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: äâèæåíèå Ëæåäìèòðèÿ II. Âîëãîãðàä, 1999. Ñ. 189–195. Òàì æå. Ñ. 404–407. Ñì.: Ïèñüìî Ì. Ìíèøåê ê îòöó ìåæäó 7 (17) è 16 (26) ÿíâàðÿ 1609 ã. // Ñîáðàíèå ãîñóäàðñòâåííûõ ãðàìîò è äîãîâîðîâ. Ì., 1819. ×. 2. ¹ 171. Ñ. 351–352; Ïèñüìî Ì. Ìíèøåê îòöó 16 (26) ÿíâàðÿ 1609 ã. // Òàì æå.. ¹ 173. Ñ. 353–354. (Äàëåå – ÑÃà è Ä).

¯al y pl³acz moy Bohu oddaiê, ¿e o ciebie nadzieja moia niewiem co siê z tob¹ dzieie, y o zdrowiu twoim nie wiem jako siê powodzi, ty¿ moia nadzieia kochania œ dru¿oczek malenki, nie dajesz mi znaæ co siê z wami dzieie moy œ przyiaciel znay co za ma rana, moie œ wiêcoj pisaæ nie œmiem! // SRSPB. E 8597. Moie œ pcztu kohaniczka moie przyniesiono mi sam Kurowskoho (kniêŸ Piotr Urusow mi przyniós³) ia iemu nie wierz¹cy posla³ go z Belskim wierz moie serce, rêk¹ sw¹ // SRSPB. E 8597. Ãèðøáåðã À. Ìàðèíà Ìíèøåê. Ì., 1908. Ñ. 184. Sapieha J. P. Op. cit. S. 292–293. Ibid. S. 293. [Ðîæíÿòîâñêèé À.] Äíåâíèê Ìàðèíû Ìíèøåê. ÑÏá., 1995. Ñ. 186– 192.

Niemcewicz J. U. Dzieje panowania Zygmunta III. Warszawa, 1819. Vol. II.

Sapieha J. P. Op. cit. S. 234, 246. Ibid. S. 182. Ibid. S. 228, 230. Sapieha J. P. Op. cit. S. 221, 231. Ibid. S. 248. Ibid. S. 287, 288, 292. Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîðèè Çàïàäíîé Ðîññèè, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ. ÑÏá., 1851. ×. 4. Ñ. 320– 341. (Äàëåå – ÀÇÐ). Ñì.: Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà. Ïðèë. 1. Ïîáûâàë â ëåãåðå ß. Ñàïåãè 22. 10 (02. 11) 1608 ã. (Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 196). Ïèñüìî äàòèðîâàíî âðåìåíåì âñêîðå ïîñëå ïðåáûâàíèÿ Ä. Äîëãîðóêîãî â ëàãåðå ß. Ñàïåãè ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ.

–

314

–

Ïðèìå÷àíèÿ 133

134 135

136

137

138

139

140 141

142

143

144

145 146

 ÷åëîáèòíîé óïîìèíàåòñÿ ðîòìèñòð Ìèðñêèé â ñâÿçè ñ åãî ïîõîäîì â Ñóçäàëüñêèé óåçä. (Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå). Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå. Âðåìÿ íàïèñàíèÿ ïèñüìà îïðåäåëåíî ïî äàòàì ïðåäûäóùåãî è ïîñëåäóþùåãî ïîñëàíèé À. Ìîñàëüñêîãî ß. Ñàïåãå. (Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 175. Ñ. 203; ÑÕ.12.53). Ì. Ìîë÷àíîâ è êí. Ìåùåðñêèé âûåõàëè ê ß. Ñàïåãå èç Ìîñêâû 26. 02 (08. 03) 1609 ã. ñ âåñòüþ, ÷òî ãîðîæàíå ðåøèëè ïðåêðàòèòü ñîïðîòèâëåíèå è ïðèíåñòè ïðèñÿãó Ëæåäìèòðèþ II. Ãåòìàí îòïðàâèë îáîèõ â Òóøèíî, ãäå îíè, ïî-âèäèìîìó, ïîëó÷èëè ýòî ïîæàëîâàíèå. (Ñì.: Sàpieha J. P. Op. cit. S. 208). Ðîòìèñòð Ìèðñêèé áûë ïîñëàí â ðåéä â Ñóçäàëüñêóèé óåçä 14 (24).02 1609 ã. (Ñì.: Sàpieha J. P. Op. cit. S. 208).  äîêóìåíòå óïîìèíàþòñÿ äåêàáðüñêèå áîè ìåæäó òóøèíöàìè è çåìöàìè çà Øóþ. Äàòà îïðåäåëåíà ïî âðåìåíè ïðåáûâàíèÿ Ð. Òðîåêóðîâà ïðîåçäîì â ëàãåðå ß. Ñàïåãè ó Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ 26. 10 (05.11) 1608 ã. (Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 196). Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå. Äàòà îïðåäåëåíà ïî ïðåäûäóùåé ÷åëîáèòíîé. Ì. Ìîë÷àíîâ è êí. Ìåùåðñêèé òàêæå ïðîñèëè ß. Ñàïåãó ïîñîäåéñòâîâàòü Ã. Ìàìàòîâó â íàâåäåíèè ïîðÿäêà â åãî âëàäåíèÿõ. (Ñì.: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 402). Õîëîïû Øóéñêîãî âûåõàëè èç Ìîñêâû ê ß. Ñàïåãå 02 (12). 03 1609 ã. Ãåòìàí íàïðàâèë èõ â Òóøèíî (Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 208). Âèäèìî, âñêîðå Ã. Øàõîâñêèé èçâåñòèë ß. Ñàïåãó àíàëèçèðóåìûì íàìè ïèñüìîì, ÷òî õîëîïû «ÿâëåíû» ñàìîçâàíöó. Áåëîêóðîâ Ñ. À. Ðàçðÿäíûå çàïèñè çà Ñìóòíîå âðåìÿ íà÷àëà XVII ñò. Ì., 1907. Ñ. 15. Åðìîëàåâ È. Ï. Ñðåäíåå Ïîâîëæüå âî âòîðîé ïîëîâèíå XVI – XVII â. Êàçàíü, 1982. Ñ. 79. Sapieha J. P. Op. cit. S. 197. Ñì.: Êàðàìçèí Í. Ì. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà Ðîññèéñêîãî. Ì., 1989. Êí. 3. Ò. 10. Ñòá. 16, 63, 108, 114; Ò. 11. Ñòá. 10, 15, 18; Âåëüÿìèíîâ-Çåðíîâ Â. Â. Èññëåäîâàíèÿ î êàñèìîâñêèõ öàðåâè÷àõ // Òðóäû Âîñòî÷íîãî îòäåëåíèÿ Àðõåîëîãè÷åñêîãî îáùåñòâà. ÑÏá., 1864. ×. 10. Ñ. 107.

–

315

–

Ïðèìå÷àíèÿ 147

148

149 150 151 152

153 154

155 156

157

158

159 160 161

162 163 164 165 166 167 168 169

Ñì.: Áîÿðñêèå ñïèñêè ïîñëåäíåé ÷åòâåðòè XVI – íà÷àëà XVII â. è Ðîñïèñü Ðóññêîãî âîéñêà 1604 ã. Ì., 1979. ×. 2. Ñ. 66. (Äàëåå – ÁÑ); Áåëîêóðîâ Ñ. À. Óêàç. ñî÷. Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834. Ñ. 269. [Ðîæíÿòîâñêèé À.] Äíåâíèê Ìàðèíû Ìíèøåê. ÑÏá., 1995. Ñ. 131. Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè. Ñ. 244–247, 389–390, 415 è äð. Sapieha J. P. Op. cit. S. 205, 211. Ãíåâóøåâ À. Àêòû âðåìåíè ïðàâëåíèÿ öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî // Ñåðèÿ «Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà» :  9 âûï. Âûï. 2. Ì., 1915. Ñ. 78, 146. (Äàëåå – ÑÂÌÃ). Sapieha J. P. Op. cit. S. 249. Ñì.: Ïèñüìî Ð. Ðîæèíñêîãî êîðîëþ Ñèãèçìóíäó III, 17 (27) ôåâðàëÿ 1610 ã. // Áóòóðëèí Ä. Èñòîðèÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. ÑÏá., 1841. Ò. 3. Ïðèë. ¹ 11. Ñ. 27–28; Ìàðõîöêèé Í. Èñòîðèÿ Ìîñêîâñêîé âîéíû. Ì., 2000. Ñ. 83–84. Sapieha J. P. Op. cit. S. 280. Ñì.: Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî... Ñ. 111–112; Ìàñêåâè÷ Ñ. Ïàìÿòíèê // Ñêàçàíèå ñîâðåìåííèêîâ î Äìèòðèè Ñàìîçâàíöå. ÑÏá., 1859. Ñ. 33–34 Áóññîâ Ê. Ìîñêîâñêàÿ õðîíèêà 1584–1613 ãã. Ì.; Ë., 1961. Ñ. 177; Ìàðõîöêèé Í. Óêàç. ñî÷. Ñ. 84. Ïî äàííûì À. Ðîæíÿòîâñêîãî, Óðàç-Ìóõàììåä ïðèáûë â Òóøèíî 19 (29).12 1608 ã. (Ñì.: Äíåâíèê Ì. Ìíèøåê. Ñ. 131). Sapieha J. P. Op. cit. S. 270. Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè. Ñ. 184–187, 198–204. Ñì.: ÁÑ. Ò. 1. Ñ. 188, 211, 248; Ëþáîìèðîâ Ï. Ã. Î÷åðêè èñòîðèè Íèæåãîðîäñêîãî îïîë÷åíèÿ, 1611–1612. Ì., 1939. Ñ. 289. Sapieha J. P. Op. cit. S. 250–252. Ïñêîâñêèå ëåòîïèñè. Ì.; Ë., 1955. Ò. 2. Ñ. 275. (Äàëåå – ÏË). Sapieha J. P. Op. cit. S. 256. Ibid. S. 270. ÏË. Ò. 2. Ñ. 275. Sapieha J. P. Op. cit. S. 276. Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 177–178. Îòïèñêà âÿò÷àí ê ïåðìè÷àì ñ ïðèëîæåíèåì îòïèñêè êàçàíöåâ î ïðèçíàíèè öàðåì â Âÿòñêîé è Êàçàíñêîé çåìëÿõ âòîðîãî ñàìîçâàíöà â ÿíâàðå 1611 ã. // Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõè–

316

–

Ïðèìå÷àíèÿ

170 171 172 173 174 175 176

177

178

âàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèåé. ÑÏá., 1936. Ò. 2. ¹ 170. Ñ. 291–293. Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî... Ñ. 113. Áåëîêóðîâ Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 217. Sapieha J. P. Op. cit. S. 293. Ibid. S. 294 Ibid. S. 297. Äîïîëíåíèÿ ê Àêòàì èñòîðè÷åñêèì. ÑÏá., 1846. ×åëîáèòíàÿ, ïî âñåé âèäèìîñòè, íàïèñàíà ïîñëå ïîÿâëåíèÿ ñàïåæèíöåâ â Çàîêñêèõ ãîðîäàõ â îêòÿáðå 1610 ã., íî äî ãèáåëè öàðèêà â äåêàáðå 1610 ãîäà. ×åëîáèòíàÿ íàïèñàíà ïîñëå ïîÿâëåíèÿ ñàïåæèíöåâ â Çàîêñêèõ ãîðîäàõ â îêòÿáðå 1610 ã., íî äî ïîæàëîâàíèÿ ñåëà êí. Â. Ì. Ðóáöó-Ìîñàëüñêîìó â íîÿáðå 1610 ã. (Ñì. íèæå åãî ïèñüìî).  äîêóìåíòå óêàçàíà òîëüêî äàòà – 4 (14) íîÿáðÿ. ß. Ñàïåãà ðàñïîðÿæàëñÿ â Çàîêñêèõ ãîðîäàõ òîëüêî îñåíüþ 1610 ã., ïîýòîìó äîêóìåíò äàòèðîâàí 4 (14) íîÿáðÿ 1610 ã., à íå 4 (14) íîÿáðÿ 1608 ã., êàê ýòî ñäåëàíî â ïåðâîì åãî èçäàíèè. Ê ðàçäåëó 2

179

180 181

182 183 184 185 186 187

188

Äîêóìåíò ñîõðàíèëñÿ â êîïèè â Àðõèâå Ñîëèêàìñêîé ïðèêàçíîé èçáû. (Ñì.: Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèåé:  4 ò. ÑÏá., 1836. Ò. 2). Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 209, 211, 213, 221–225. Ñì.: Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèåé. ÑÏá., 1836. Ò. 2. ¹ 90, 93, 101, 107, 119, 126. 1, 127, 132, 138 (Äàëåå – ÀÀÝ); Ñîáðàíèå ãîñóäàðñòâåííûõ ãðàìîò è äîãîâîðîâ. Ì., 1819. ×. 2. ¹ 167, 168, 182, 183, 184, 175 (Äàëåå – ÑÃà è Ä); Àêòû èñòîðè÷åñêèå, èçäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé. Ñïá., 1841. Ò. 2. ¹ 157, 253.2 è äð. (Äàëåå –ÀÈ). ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 107. Òàì æå. ¹ 90, 93, 119, 126–127, 132. ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 101. Sapieha J. P. Op. cit. S. 224 Idid. S. 225–226. Ðóññêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ áèáëèîòåêà, èçäàâàåìàÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé. ÑÏá., 1909. Ò. XIII. Ñòá. 119. (Äàëåå – ÐÈÁ). Ñì.: Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå XVI–XVII ââ. Ì., 1995. Ñ. 236, 238; Øåïåëåâ È. Ñ. –

317

–

Ïðèìå÷àíèÿ

189 190 191 192

193 194

195

196 197

198

199

200

201

202 203 204 205 206 207 208

209

Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957. Ñ. 120–121. Sapieha J. P. Op. cit. S. 180, 182–183. Òàì æå. Øåïåëåâ È. Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 229, 421. Òþìåíöåâ È. Î. Ïðååìíèêè Ñåðãèÿ Ðàäîíåæñêîãî â Ñìóòíîå âðåìÿ íà÷àëà XVII â.: àðõèìàíäðèò Èîàñàô III // Õðèñòèàíñòâî: âåõè èñòîðèè. Âîëãîãðàä, 1996. Ñ. 23–32. Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Óêàç. ñî÷. Ñ. 279. Ñîëîäêèí ß. Ã. Àâðààìèé // Ñëîâàðü êíèæíèêîâ è êíèæíîñòè Äðåâíåé Ðóñè Âûï. 3 (XVII â.) ×. 1. ÑÏá., 1992. ×. 1. Ñ. 36–44. Òþìåíöåâ È. Î. Èç èñòîðèè ñîçäàíèÿ «Ñêàçàíèÿ îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» Àâðààìèÿ Ïàëèöûíà // Ñðåäíåâåêîâàÿ Ðóñü. Ñá. ñòàò. Ê 65-ëåòèþ ñî äíÿ ðîæäåíèÿ ïðîô. Ð. Ã. Ñêðûííèêîâà. ÑÏá., 1995. Ñ. 42–52. Sapieha J. P. Op. cit. S. 202. Ñì. : Êîñòîìàðîâ Í. È. Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà â íà÷àëå XVII ñò. // Îí æå. Ñîáð. ñî÷.:  8 êí. ÑÏá., 1904. Êí. 2. Ñ. 375–377; Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Óêàç. ñî÷. Ñ. 281. [Ðîæíÿòîâñêèé À.] Äíåâíèê Ìàðèíû Ìíèøåê. ÑÏá., 1995. Ñ. 129– 130. Ñì.: Ãðàìîòà áîÿðèíà êí. Ô. È. Ìñòèñëàâñêîãî ñ òîâàðèùè â Êàçàíü îá èçáðàíèè êîðîëåâè÷à Âëàäèñëàâà // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 165. Ñ. 281; Âåñåëîâñêèé Ñ. Á. Àðçàìàññêèå ïîìåñòíûå àêòû 1578– 1618 ãã. Ì., 1915. Ñ. 344. Ñì.: Êîñòîìàðîâ Í. È. Óêàç. ñî÷. Ñ. 375–377; Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Óêàç. ñî÷. Ñ. 281. Íîâûé ëåòîïèñåö // Ïîëíîå ñîáðàíèå ðóññêèõ ëåòîïèñåé. ÑÏá., 1910. Ò. 14. Ñ. 87. (Äàëåå – ÏÑÐË). Sapieha J. P. Op. cit. S. 208. Ibid. S. 208–209, 210–212, 218. Ibid. S. 208–209. Ibid. S. 219. ÀÈ. Ò. 2. ¹ 212. Ñ. 249–250. Òàì æå. Áåëîêóðîâ Ñ. À. Ðàçðÿäíûå çàïèñè çà Ñìóòíîå âðåìÿ íà÷àëà XVII ñò. Ì., 1907. Ñ. 68, 133 è äð. Ñïèñîê ñòîðîííèêîâ öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî: (Íîâàÿ íàõîäêà â øâåäñêîì àðõèâå) // Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1992 ã. Ì., 1994. Ñ. 317–319. –

318

–

Ïðèìå÷àíèÿ 210 211 212 213 214

215

216 217

218

219

220

221

222

223

224

225

226 227

Sapieha J. P. Op. cit. S. 220, 222–223, 225, 226–227, 231, 234. 29 ìàÿ (8 èþíÿ) 1608 ã. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 93. Sapieha J. P. Op. cit. S. 246–248. Äàòà äîêóìåíòà óñòàíîâëåíà ïðèáëèçèòåëüíî. Ìû ïîëàãàåì, ÷òî ïåðâûé êîíòàêò «àðõèìàíäðèòà» Àâðààìèÿ ñ ñàïåæèíñêèì ëàçóò÷èêîì ïîïîì È. Çóáîâûì ïðîèçîøåë äî åãî âîçâðàùåíèÿ èç Ìîñêâû â ëàãåðü ó Òðîèöû îêîëî 17 (27) ôåâðàëÿ 1609 ãîäà. Äîêóìåíò äàòèðîâàí ïî âðåìåíè ïîÿâëåíèÿ ïóøêàðåé â ñòàíå ß. Ñàïåãè, çàôèêñèðîâàííîì àâòîðàìè Äíåâíèêà. Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå. Äàòà óñòàíîâëåíà ïî âðåìåíè ïîÿâëåíèÿ Â. Ôåäîòüåâà è õîëîïîâ Ë. Ïóøêèíà ó ß. Ñàïåãè. (Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 218). Äàòà óñòàíîâëåíà ïî âðåìåíè ñîñòàâëåíèÿ ðàññïðîñíûõ ðå÷åé Ì. ×þáàðîâà â ñàïåæèíñêîì ñòàíå. (Ñì. ïðåäûäóùèé äîêóìåíò). Äîêóìåíò äàòèðîâàí âðåìåíåì ñíÿòèÿ îñàäû ßðîñëàâëÿ òóøèíöàìè, êîòîðàÿ áûëà îðãàíèçîâàíà ïîñëå ïðîèçîøåäøåãî òàì ïåðåâîðîòà â ïîëüçó Â. Øóéñêîãî. Ïèñüìî, ñêîðåå âñåãî, áûëî ïåðåõâà÷åíî ñàïåæèíöàìè âìåñòå ñ îäíèì èç ìàéñêèõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Ìîñêâû, êóäà âõîäèëè öàðñêèå ãðàìîòû â Ðîñòîâ è ßðîñëàâëü.  ïèñüìå ïðèâîäèòñÿ äàòà – 14 (24) ìàÿ, áåç óêàçàíèÿ ãîäà. Ïîñêîëüêó ñàïåæèíöû êîíòðîëèðîâàëè ßðîñëàâñêèé è Ðîñòîâñêèé óåçäû â ìàå 1609 ã., ïèñüìî ìîãëî áûòü ïåðåõâà÷åíî èìè òîëüêî â óêàçàííîå âðåìÿ. Ïèñüìî, ñêîðåå âñåãî, áûëî ïåðåõâà÷åíî ñàïåæèíöàìè âìåñòå ñ îäíèì èç ìàéñêèõ ïî÷òîâûõ îòïðàâëåíèé èç Ìîñêâû, êóäà âõîäèëè öàðñêèå ãðàìîòû â Ðîñòîâ è ßðîñëàâëü.  äîêóìåíòå èìååòñÿ óêàçàíèå íà òî, ÷òî îí íàïèñàí â ïåðâîå âîñêðåñåíüå ïîñëå Ïåòðîâà äíÿ, êîòîðîå â 1609 ã. ïðèøëîñü íà 4 (14) èþëÿ. Ïèñüìî, êàê âèäíî èç ïðÿìîãî óêàçàíèÿ àâòîðà, íàïèñàíî íåäåëþ ñïóñòÿ ïîñëå Ïåòðîâà äíè, ò. å. 5 (15) èþëÿ 1609 ãîäà. Ïèñüìî, êàê âèäíî èç ïðÿìîãî óêàçàíèÿ àâòîðà, íàïèñàíî íåäåëþ ñïóñòÿ ïîñëå Ïåòðîâà äíè, ò. å. 5 (15) èþëÿ 1609 ãîäà. Sapieha J. P. Op. cit. S. 191. Òþìåíöåâ È. Î. «Ñêàçàíèå îá îñàäå Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ» À. Ïàëèöûíà êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê // Âåñòíèê ËÃÓ. Ñåð. 2. 1988. Âûï. 3. Ñ. 6. –

319

–

Ïðèìå÷àíèÿ 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237

238

239 240 241

242 243 244 245 246 247

248

249 250 251 252 253

254 255 256 257 258

Sapieha J. P. Op. cit. S. 204. Sapieha J. P. Op. cit. S. 207. Idid. S. 214. Sapieha J. P. Op. cit. S. 220. Ibid. S. 220–221, 223, 225, 228–229. Ïàëèöûí À. Ñêàçàíèå. Ì.; Ë., 1955. Ñ. 162–163. Sapieha J. P. Op. cit. S. 201, 229. Ñì.: ¹ 135, à òàêæå ¹ 124 è äð. Sapieha J. P. Op. cit. S. 201. Ñîëîâüåâ Ñ. Ì. Èñòîðèÿ Ðîññèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí. Ì., 1960. Êí. IV. Ñ. 515. Òþìåíöåâ È. Î. Î÷åðêè ïî èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû 1608–1610 ãã. Âîëãîãðàä, 1995. Äíåâíèê Ì. Ìíèøåê. Ñ. 130. Ñì.: Áåëîêóðîâ Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 51–52, 101; Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 84. Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834. Ñ. 267. Ñì.: Áåëîêóðîâ Ñ. À. Óêàç. ñî÷. Ñ. 52, 101; Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 84. Áåëîêóðîâ Ñ. À. Óêàç. ñî÷. Ñ. 51–52, 100–101. Äíåâíèê Ì. Ìíèøåê. Ñ. 132. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 84. Sapieha J. P. Op. cit. S. 206, 210, 218. Ãîòüå Þ. Â. Ïàìÿòíèêè îáîðîíû Ñìîëåíñêà 1609–1611 ãã. // ÑÂÌÃ. Âûï. 6. Ì., 1912. Ñ. 257–258. Áóäèëà Þ. Èñòîðèÿ ëîæíîãî Äìèòðèÿ // ÐÈÁ. ÑÏá., 1872. Ñòá. 150–151. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 87, 93. Ñì.: Áåëîêóðîâ Ñ. À. Óêàç. ñî÷. Ñ. 16; Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 93. Òàì æå. Sapieha J. P. Op. cit. S. 220, 224–225. Ñì.: Ãðàìîòû Â. Øóéñêîãî âîëîãîäöàì è ÿðîñëàâöàì 26 èþëÿ (5 àâãóñòà) 1609 ã. // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 132. Ñ. 43–244; Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 91; Áóäèëà Þ. Óêàç. ñî÷. Ñòá. 151. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 93. Sapieha J. P. Op. cit. S. 247. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 93. Òàì æå. Ñ. 93–94. Áóäèëà Þ. Óêàç. ñî÷. Ñòá. 163–164. –

320

–

Ïðèìå÷àíèÿ 259 260 261 262 263 264 265

Ëþáîìèðîâ Ï. Ã. Óêàç. ñî÷. Ñ. 5–6. Sapieha J. P. Op. cit. S. 221, 223, 225, 228–229. Ibid. S. 198. ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 94. Ñ. 190. Ñì.: Òàì æå. ¹ 115. 2. Ñ. 219–220; Sapieha J. P. Op. cit. S. 218. Sapieha J. P. Op. cit. S. 250–253. Idid. S. 253. Ê ðàçäåëó 3

266

267 268 269

270

271

272 273

274

275

276 277

Sapieha J. P. Dziennik 1608–1611 // Hirschberg A. Polska a Moskwa w pierwszej po³owie wieku XVII. Lwów, 1901. S. 213.

Ibid. S. 196, 212, 239–240. Ibid. S. 196. Øåïåëåâ È. Ñ. Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957. Ñ. 291–292. Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîðèè Çàïàäíîé Ðîññèè, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåþ. ÑÏá., 1851. ×. 4. Ñ. 327. (Äàëåå – ÀÇÐ). Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 213; Íîâûé ëåòîïèñåö // ÏÑÐË. ÑÏá., 1910. Ò. 14. Ñ. 88. Sapieha J. P. Op. cit. S. 270. Ñîòðóäíèêè Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè îøèáî÷íî äàòèðîâàëè äîêóìåíò íà÷àëîì àïðåëÿ 1608 ã., íî ê òîìó âðåìåíè âëàäèìèðöû óæå âîññòàëè ïðîòèâ ñàìîçâàíöà è óáèëè Ì. È. Âåëüÿìèíîâà.  äîêóìåíòå ñîîáùàåòñÿ îá îòïðàâêå äâîðÿí ïðîòèâ çàãîíùèêîâ Íàëèâàéêè (êàçíåí â êîíöå äåêàáðÿ 1608 ã.), êîòîðàÿ èìåëà ìåñòî â êîíöå íîÿáðÿ – íà÷àëå äåêàáðÿ 1608 ã., ÷òî ïîçâîëÿåò áîëåå òî÷íî äàòèðîâàòü äîêóìåíò.  äîêóìåíòå èìååòñÿ óïîìèíàíèå î íåäàâíåì ñîçäàíèè â ïîæàëîâàííûõ ñåëàõ ïðèñòàâîâ ñàïåæèíñêîãî âîéñêà, ÷òî èìåëî ìåñòî â íîÿáðå 1608 ãîäà. Ñì.: Ñáîðíèê Õèëêîâà. ÑÏá., 1879. 12.12; 12.15; 12.20 (Äàëåå – ÑÕ); Sapieha J. P. Op. cit. S. 196–197. Sapieha J. P. Op. cit. S. 197. Îòïèñêà âîëîãîäñêèõ ãîðîäîâûõ ïðèêàç÷èêîâ Ò. Ëÿãóøêèíà ñ òîâàðèùàìè òîòåìöàì 29 íîÿáðÿ (9 äåêàáðÿ) 1609 ã. î ñâåðæåíèè âëàñòè òóøèíöåâ â Âîëîãäå // Àêòû, ñîáðàííûå â áèáëèîòåêàõ è àðõèâàõ Ðîññèéñêîé èìïåðèè Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé (Äàëåå – ÀÀÝ). ÑÏá., 1836. Ò. 2. ¹ 91. 2. Ñ. 185–186; Sapieha J. P. Op. ñit. S. 197–198. –

321

–

Ïðèìå÷àíèÿ 278 279

280

281 282

283 284

285

286 287 288 289 290 291 292 293

294 295

296

297

298

Sapieha J. P. Op. cit. S. 270. Âîëîãäà êîíòðîëèðîâàëàñü òóøèíöàìè òîëüêî â íîÿáðå 1608 ã., ïîýòîìó äîêóìåíò ìîã áûòü ñîñòàâëåí òîëüêî â óêàçàííîå âðåìÿ. Ñì.: Ìèëîâèäîâ È. Î÷åðê èñòîðèè Êîñòðîìû. Êîñòðîìà, 1885; Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå XVI–XVII ââ. Ì., 1999. Ñ. 261–265; Øåïåëåâ È. Ñ. Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608– 1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957. Ñ. 250–280; Ðîãîâ È. Â., Óòêèí Ñ. À. Èïàòüåâñêèé ìîíàñòûðü: Èñò. î÷åðê. Ì., 2003. Ñ. 32–42. Sapieha J. P. Op. cit. S. 196–199, 214–215, 228. Îòïèñêà âîëîãîäñêèõ âîåâîä Í. Ì. Ïóøêèíà è Ð. Âîðîíîâà óñòþæàíàì â äåêàáðå 1608 ã. î ñîáûòèÿõ â Çàìîñêîâüå // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 94. 2. Ñ. 192. Sapieha J. P. Op. cit. S. 197–198. Ñì.: Ibid. S. 199; Áóññîâ Ê. Ìîñêîâñêàÿ õðîíèêà 1584–1613. Ì.; Ë., 1961. Ñ. 155. Îòïèñêè âîëîãæàí óñòþæàíàì ïîñëå 12 (24) ÿíâàðÿ 1609 ã. î âçÿòèè òóøèíöàìè Êîñòðîìû è Ãàëè÷à // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 97–98. Ñ. 194–195. Sapieha J. P. Op. cit. S. 209. Ibid. S. 212. Ibid. S. 217. Ibid. S. 220. Íîâûé ëåòîïèñåö. Ñ. 89. Sapieha J. P. Op. cit. S. 228. Ìèëîâèäîâ È. Óêàç. ñî÷. Ñ. 202. Îòïèñêà ß. Ñàïåãè Êîñòðîìñêîìó âîåâîäå Ô. Âîëêîíñêîìó ñ óâåùåâàíèÿìè ñîõðàíÿòü âåðíîñòü êîðîëåâè÷ó Âëàäèñëàâó // Àêòû èñòîðè÷åñêèå, èçäàâàåìûå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé. ÑÏá., 1846. Ò. 2. ¹ 327. Ñ. 394. (Äàëåå – ÀÈ). Äàòà îòïðàâêè ïèñüìà óñòàíîâëåíà ïî: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 205. Ñ. 237–238. Ñì.: Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Óêàç. ñî÷. Ñ. 261–265; Øåïåëåâ È. Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 250–280 è äð. Ñì.: Êðèêñèí Â. Ñ. Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè ïî ñïèñêó Ðóáèíêîâñêîãî // Èçâåñòèÿ Îòäåëà ðóññêîãî ÿçûêà è ñëîâåñíîñòè Àêàäåìèè íàóê (ÈÎÐßÑ). 1908. Ò. 13, êí. 4. Ñ. 161, 164; Sapieha J. P. Op. cit. S. 232. Ñì.: Êàðàìçèí Í. Ì. Óêàç. ñî÷. Ñ. 201; Êîñòîìàðîâ Í. È. Óêàç. ñî÷. Ñ. 398. Øåïåëåâ È. Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 213. –

322

–

Ïðèìå÷àíèÿ 299

300 301

302

303

304

305 306

307 308 309 310 311 312

313 314 315

316

317 318

Íàñåëåíèå âîëîñòè öåëîâàëî êðåñò Âîðó ïîñëå çàíÿòèÿ ñàïåæèíöàìè Çàìîñêîâíîé ïîëîâèíû Ìîñêîâñêîãî óåçäà â ñåíòÿáðå 1608 ãîäà. Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå.  ïåðâîé ïóáëèêàöèè äîêóìåíò íåâåðíî äàòèðîâàí êîíöîì 1609 ãîäà. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî íîâûé ãîä ïî þëèàíñêîìó êàëåíäàðþ â òî âðåìÿ íà÷èíàëñÿ 1 ñåíòÿáðÿ, ìîæíî ïðèéòè ê âûâîäó, ÷òî äîêóìåíò íàïèñàí â êîíöå 1608 ãîäà. Ñóäÿ ïî ñîäåðæàíèþ ÷åëîáèòíîé, ëîøàäü è ñåìåíà ïîíàäîáèëèñü ñâÿùåííèêó äëÿ ïîñåâà. Ïîñêîëüêó ñàïåæèíöû çàâëàäåëè Çàìîñêîâüåì òîãäà, êîãäà ïîëåâûå ðàáîòû óæå áûëè çàâåðøåíû, òî ìîæíî ïðèéòè ê âûâîäó, ÷òî äîêóìåíò íàïèñàí äî íà÷àëà ïîëåâûõ ðàáîò – âåñíîé 1609 ãîäà. Âåñíîé 1609 ã. òóøèíöû, êàê âèäíî èç Äíåâíèêà ß. Ñàïåãè, ïîïûòàëèñü óñòàíîâèòü ïîëíóþ áëîêàäó Ìîñêâû è Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ. Ïî ýòîé ïðè÷èíå ó÷àñòèëèñü ïåðåõâàòû Òðîèöêèõ ãîíöîâ. (Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 201–209). Äàòà äîêóìåíòà îïðåäåëåíà ïî õðîíîëîãè÷åñêîìó óêàçàíèþ «çà íåäåëþ äî Âåëèêîãî äíè».  1609 ã. Ïàñõà áûëà 9 (19) àïðåëÿ, à Ñòðàñòíàÿ íåäåëÿ íà÷àëàñü 2 (12) àïðåëÿ. Sapieha J. P. Op. cit. S. 196. Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ äî þðèäè÷åñêîãî áûòà äðåâíåé Ðîññèè. ÑÏá., 1864. Ò. 2. ¹ 230. 5. Ñòá. 672–673. (Äàëåå – ÀÞÁ). Ëþáîìèðîâ Ï. Ã. Óêàç. ñî÷. Ñ. 36–37. Sapieha J. P. Op. cit. S. 207–208. Ëþáîìèðîâ Ï. Ã. Óêàç. ñî÷. Ñ. 36–37. Sapieha J. P. Op. cit. S. 192. Ibid. S. 193. Ñì.: Ðîæíÿòîâñêèé À. Äíåâíèê Ì. Ìíèøåê. ÑÏá., 1995. Ñ. 129–130;

Marchocki M. Historya wojny Moskiewskiej. Poznañ, 1841. S. 47–48. Ibid. Marchocki M. Op. cit. S. 41–42. Êàøòàíîâ Ñ. Ì. Ôèíàíñû ñðåäíåâåêîâîé Ðóñè. Ì., 1988. Ñ. 266–267. Ñòàíèñëàâñêèé À. Ë. Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè XVII â.: êàçà÷åñòâî íà ïåðåëîìå èñòîðèè. Ì., 1990. Ñ. 26. Marchocki M. Op. cit. S. 41–42. Ïîèìåííûé ñïèñîê çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ // Òþìåíöåâ È. Î. Î÷åðêè ïî èñòîðèè îáîðîíû Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðû. Âîëãîãðàä, 1995. Ñ. 99–100. –

323

–

Ïðèìå÷àíèÿ 319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

×åëîáèòíàÿ äàòèðîâàíà âðåìåíåì ïðåáûâàíèÿ Ô. Êîïíèíà â Ïåðåÿñëàâëå-Çàëåññêîì. (Ñì.: SRSRB. E 8610 (1). ¹ 17). ×åëîáèòíàÿ äàòèðîâàíà ïî õðîíîëîãè÷åñêîìó óêàçàíèþ â äîêóìåíòå: «íà çàâòðåÿ Íèêîëèíà äíÿ», ò. å. 7 (17) äåêàáðÿ 1608 ãîäà. Ô. Êîïíèí ñëóæèë â Ïåðåÿñëàâëå-Çàëåññêîì, êàê âèäíî èç ÷åëîáèòíûõ ïåðåÿñëàâöåâ â äåêàáðå 1608 ã., ÷òî ïîçâîëÿåò äàòèðîâàòü äîêóìåíò ýòèì âðåìåíåì. Ïèñüìî äàòèðîâàíî íà îñíîâàíèè õðîíîëîãè÷åñêèõ óêàçàíèé ïèñüìà: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 386, â êîòîðîì ñîîáùàåòñÿ î âðåìåíè ïðåáûâàíèÿ Ê. Êîíâèíñêîãî â Ïåðåÿñëàâëå-Çàëåññêîì. Ñîòðóäíèêè Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèè (ÀÊ) äàòèðîâàëè äîêóìåíò 1608 ã., íî çäåñü óïîìèíàåòñÿ êîñòðîìñêàÿ ñëóæáà äåòåé áîÿðñêèõ (ìàðò 1609 ã.), îá îïàñíîñòè íàñòóïëåíèÿ çåìöåâ èç ßðîñëàâëÿ (àïðåëü 1609 ã.) è íè÷åãî íå ãîâîðèòñÿ îá îñàäå ãîðîäà À. Ëèñîâñêèì. Âñå ýòî äàåò îñíîâàíèå äàòèðîâàòü äîêóìåíò àïðåëåì 1609 ãîäà. Ñîòðóäíèêè ÀÊ äàòèðîâàëè äîêóìåíò 1608 ã., íî äî íà÷àëà 1609 ã. Ï. Ñòàäíèöêîãî, êàê âèäíî èç óïîìÿíóòûõ âûøå äîêóìåíòîâ, íå áûëî. Ñêîðåå âñåãî, âîåâîäà çàñîáèðàëñÿ â Òóøèíî â àïðåëå, ÷òî ïîñëóæèëî ïîâîäîì äëÿ ïîÿâëåíèÿ îòïèñîê äåòåé áîÿðñêèõ è ïîñàäñêèõ. Äîêóìåíò, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûë íàïèñàí è îòïðàâëåí âìåñòå ñ Êðåñòîïðèâîäíîé çàïèñüþ. Èç ïèñüìà ñëåäóåò, ÷òî îíî íåäàâíî áûëî îòäàíî â ïðèñòàâñòâî îäíîé èç ðîò ñàïåæèíñêîãî âîéñêà. Ó÷ðåæäåíèå ïðèñòàâñòâ ïðîèçîøëî â êîíöå 1608 ãîäà.  äîêóìåíòå óïîìèíàåòñÿ Ô. Êîïíèí, êîòîðûé ñîáèðàë íàëîãè è âåðñòàë êàçàêîâ â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå â äåêàáðå 1608 ãîäà. (Ñì.: SRSRB. E 8610 (1). ¹ 17). Äàòà óñòàíîâëåíà ïî óïîìèíàíèþ â ïèñüìå ñáîðùèêîâ íàëîãîâ Â. Í. Îðëîâà, Ê. À. Äàíèëîâà è ß. Ëîçîâñêîãî, êîòîðûå, êàê ñëåäóåò èç ÷åëîáèòíîé ïåûðåÿñëàâöåâ Ëæåäìèòðèþ II ñ æàëîáîé íà àòàìàíà Ô. Êîïíèíà, ñîáèðàëè íàëîãè â óåçäå â äåêàáðå 1608 ãîäà. Äàòà äîêóìåíòà óñòàíîâëåíà ïî óïîìèíàíèþ íåäàâíåãî êðåñòíîãî öåëîâàíèÿ ñàìîçâàíöó, ïðîèñøåäøåãî â îêòÿáðå 1608 ãîäà. Äîêóìåíò äàòèðîâàí ïî óïîìèíàíèþ òóøèíñêèõ ïðèêàçíûõ Â. Îðëîâà ñ òîâàðèùàìè, êîòîðûå ñîáèðàëè íàëîãè â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå â äåêàáðå 1608 ãîäà. (Ñì.: SRSRB. E 8610 (1). ¹ 17). –

324

–

Ïðèìå÷àíèÿ 331

332

333

334

335

336

337

338

339

340 341

342

Ñëîâà àâòîðîâ ÷åëîáèòíîé «Õëåáèøêî íàøå ðîæü è ÿðü íå ñæàòà è îçèìàÿ íå ñåÿíà» ãîâîðÿò î òîì, ÷òî ïîÿâëåíèå ñàïåæèíöåâ â âîëîñòè çàñòàëî èõ â ðàçãàð îñåííèõ ïîëåâûõ ðàáîò, ò. å. â îêòÿáðå 1608 ãîäà. Ïðîñüáà àâòîðà ÷åëîáèòíîé ñâèäåòåëüñòâóåò, ÷òî âî âðåìÿ åå íàïèñàíèÿ ïîëåâûå ðàáîòû â âîëîñòè åùå íå áûëè ïðåêðàùåíû, ò. å. â îêòÿáðå 1608 ãîäà. Äîêóìåíò íàïèñàí íàêàíóíå «Îñïîæèíà äíÿ», ò. å. Ðîæäåñòâà Õðèñòîâà – 25 äåêàáðÿ 1608 ã. (7 ÿíâàðÿ 1609 ãîäà).  ïðåäûäóùåé ÷åëîáèòíîé Ê. Ïàâëîâ áëàãîäàðèë ñàìîçâàíöà çà òî, ÷òî äàë â âîëîñòü ïðèñòàâà, êîòîðûé, îäíàêî, ñêðûë «áåðåæåíóþ ãðàìîòó».  äàííîé îòïèñêå ãîâîðèòñÿ î òîì, ÷òî ãðàìîòû óæå ÿâëåíû, íî è ýòî íå ïîìîãàåò. Ýòî íàáëþäåíèå äàåò îñíîâàíèå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî äîêóìåíò íàïèñàí â ñêîðîì âðåìåíè ïîñëå íàïèñàíèÿ ïðåäûäóùåãî, ò. å. â íà÷àëå 1609 ãîäà. Âðåìÿ íàïèñàíèÿ äîêóìåíòà óñòàíîâëåíî ïî óïîìèíàíèþ â äîêóìåíòå ñûíà áîÿðñêîãî Ô. ×åðíöîâà, êîòîðûé ñîáèðàë íàëîãè â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå â äåêàáðå 1608 ãîäà. (Ñì.: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 226). Ê ýòîìó âðåìåíè îòíîñèòñÿ áîëüøèíñòâî àíàëîãè÷íûõ æàëîá èç äðóãèõ ñåë è äåðåâåíü, ñâèäåòåëüñòâóþùèõ î òîì, ÷òî íàäåæäû êðåñòüÿí íà óñòàíîâëåíèå ïîðÿäêà ñ ïîÿâëåíèåì ïðèñòàâîâ óëåòó÷èëèñü. Ïðîñüáû î ïåðåðàñïðåäåëåíèè ñåë è äåðåâåíü â ðàçíûå ïðèñòàâñòâà ìîãëè âîçíèêíóòü òîëüêî òîãäà, êîãäà èõ ñèñòåìà åùå íå óñòîÿëàñü, ò. å. îñåíüþ 1608 ãîäà.  äåêàáðå 1608 ã. ïðèñòàâ â âîëîñòè, êàê ãîâîðèòñÿ â ñëåäóþùåì äîêóìåíòå (ñì.: ÀÑÏáÈÈ ÐÀÍ. Ê. 124. Îï. 1. Åä. õð. 222), óæå áûë.  àíàëèçèðóåìîì äîêóìåíòå èìååòñÿ îãîâîðêà, ÷òî îí íàïèñàí â «çèìíþþ ïîðó». Ïåðâûé ñíåã, ïî ñâèäåòåëüñòâó ñåêðåòàðåé ß. Ñàïåãè, âûïàë â êîíöå îêòÿáðÿ 1608 ãîäà. Ýòè äâà íàáëþäåíèÿ ïîçâîëÿþò äàòèðîâàòü äîêóìåíò íîÿáðåì 1608 ãîäà.  äîêóìåíòå óïîìèíàþòñÿ Ê. Ìèëÿåâ è êàçàêè, êîòîðûå ñîáèðàëè ïðîäîâîëüñòâèå è ôóðàæ â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå â êîíöå íîÿáðÿ – äåêàáðå 1608 ãîäà. Äîêóìåíò íàïèñàí â ïåðèîä âëàñòâîâàíèÿ òóøèíöåâ â ßðîñëàâëå. Äîêóìåíò äàòèðîâàí ñ ïîìîùüþ äåêàáðüñêîé îòïèñêè Ô. Êîïíèíà ß. Ñàïåãå, êîòîðûé ïðîñèë ïîìî÷ü À. À. Çåçåâèòîâó ðåøèòü âîïðîñ î íàñëåäîâàíèè âîò÷èíû. ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 94.2. Ñ. 192. –

325

–

Ïðèìå÷àíèÿ 343

344 345 346 347

348 349 350

351 352 353 354

355

356 357 358 359 360 361

362 363 364 365 366

367

 ÷åëîáèòíîé ðàññêàçûâàåòñÿ î ïîõîäå Ñ. Òûøêåâè÷à ê Ðîìàíîâó è Ïîøåõîíüþ (ìàðò 1609ã.) è íè÷åãî íå ãîâîðèòñÿ î âîññòàíèè â ßðîñëàâëå ïðîòèâ òóøèíöåâ â àïðåëå 1609 ãîäà. Sapieha J. P. Op. cit. S. 191. ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 177. Ñ. 204–205. Sapieha J. P. Op. cit. S. 208.  äîêóìåíòå óïîìèíàåòñÿ êíÿçü Ä. Ì. ×åðêàññêèé, êîòîðûé íàõîäèëñÿ â ßðîñëàâëå ïî ïîðó÷åíèþ ñàìîçâàíöà â íîÿáðå 1608 ãîäà. (Ñì.: ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. Îï. 1. ¹ 58). Sapieha J. P. Op. cit. S. 195. Ãîòüå Þ. Çàìîñêîâíûé êðàé â XVII â. Ì., 1937. Ñ. 399. Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîðèè Çàïàäíîé Ðîññèè, ñîáðàííûå è èçäàííûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êîìèññèåþ. ×. 4. Ñ. 327, 340. (Äàëåå – ÀÇÐ). Sapieha J. P. Op. cit. S. 233, 236–237. Ibid. S. 241. Ibid. S. 264.  äîêóìåíòå óïîìèíàþòñÿ ïðàâåæè âîåâîäû Ì. Ïëåùååâà, êîòîðûé ðàñïîðÿæàëñÿ â Ðîñòîâå â ìàå – èþëå 1609 ã., è æàëîáû íà ðàçãðàáëåíèå åãî âîò÷èíû â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå. Îòïèñêà äàòèðîâàíà íà îñíîâàíèè ïðÿìûõ ññûëîê â îòïèñêàõ È. Íàóìîâà. (Ñì.: ÑÕ 12. 69; ÀÈ. Ò. 2. ¹ 249. Ñ. 286–287). Ñì. ïðåäûäóùåå ïðèìå÷àíèå. Sapieha J. P. Op. cit. S. 194. ÀÇÐ. ×. 4. Ñ. 323. Òàì æå. Ñ. 336. Òàì æå. Ñ. 335. Æàëîâàííàÿ ãðàìîòà Ëæåäìèòðèÿ II öàðèöå-èíîêå Àëåêñàíäðå 9 (19) äåêàáðÿ 1608 ã. // ÀÈ. Ò. 2. ¹ 111. Ñ. 140–141. Sapieha J. P. Op. cit. S. 229. Ibid. S. 197, 199, 205–207, 211, 213, 215, 219, 223. Ibid. S. 228–229, 230, 235, 236, 248–249. Ibid. S. 265, 270. Ðîòà À. Ñîáîëåâñêîãî ïîÿâèëàñü âî Âëàäèìèðå îêîëî 16 (26).11. 1608 ãîäà. (Ñì.: ÑÕ.12.16). Âûñòóïàÿ â ïîõîä 8 (18) äåêàáðÿ 1608 ã., âîåâîäà, êàê âèäíî èç ñîäåðæàíèÿ ïèñüìà, åùå íå çíàë î âîññòàíèè â Øóå, êîòîðîå ïðîèçîøëî 10 (20) äåêàáðÿ 1608 ãîäà. (Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 351.1. Ñ. 418).

–

326

–

Ïðèìå÷àíèÿ 368

369

370 371 372

373 374

375

Ãîëîâà ïðîñèë íîâîå íàçíà÷åíèå ïîñëå âîçâðàùåíèÿ â Ñóçäàëü èç Õîëóÿ â íà÷àëå ìàðòà 1609 ã. (Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 170. Ñ. 177). Àâòîðû ïåðâîé ïóáëèêàöèè äàòèðîâàëè äîêóìåíò ìàðòîì 1609 ãîäà.  ïèñüìå ãîâîðèòñÿ î çàõâàòå òóøèíöàìè Øóè è Ëóõà, êîòîðûå áûëè âçÿòû ò â ìàå – íà÷àëå èþíÿ 1609 ã., íî íè÷åãî íå ñîîáùàåòñÿ î òîì, ÷òî ýòè ãîðîäà áûëè îáðàòíî îòáèòû îïîë÷åíöàìè 14–18 (24– 28) èþëÿ 1609 ãîäà. (Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 235. Ñ. 277–278). Sapieha J. P. Op. cit. S. 195. Ibidem. Îòïèñêè âîëîãæàí óñòþæàíàì ïîñëå 12 (24) ÿíâàðÿ 1609 ã. î âçÿòèè òóøèíöàìè Êîñòðîìû è Ãàëè÷à // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 97–98. Ñ. 194–195. Sapieha J. P. Op. cit. S. 217. Áóäèëà Þ. Èñòîðèÿ ëîæíîãî Äìèòðèÿ // ÐÈÁ. ÑÏá., 1872. Ò. 1. Ñòá. 151. Îòïèñêà ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä Í. Âûøåñëàâöåâà ñ òîâàðèùàìè âû÷åãîäöàì â ìàå 1609 ã. î áîÿõ ñ òóøèíöàìè ó ßðîñëàâëÿ // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 123. 1. Ñ. 229. 375à

376 377

378

379 380 381 382 383

384

ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 122. Ñ. 226–227.

Sapieha J. P. Op. cit. S. 229.  äåêàáðå 1608 ã. Ëæåäìèòðèé II â îòâåò íà ýòè æàëîáû íàïèñàë ãðàìîòó ß. Ñàïåãå, â êîòîðîé ïîòðåáîâàë, ÷òîáû áûëè ïåñå÷åíû çëîóïîòðåáëåíèÿ ß. Î÷êîâñêîãî. (Ñì.: ÀÈ. Ò. 2. ¹ 105. Ñ. 135–136). Ì. Ëîâ÷èêîâ, ïî âñåé âèäèìîñòè, òàê æå êàê ßðîñëàâñêèé âîåâîäà ß. Áîðÿòèíñêèé, èñïîëüçîâàë â ñêîèõ îòïèñêàõ ãðèãîðèàíñêèé êàëåíäàðü, ñîõðàíÿÿ íàïèñàíèå äàò êàê â þëèàíñêîì êàëåíäàðå. Èìåííî ïîýòîìó ìû íå îòíÿëè, à, íàîáîðîò, ïðèáàâèëè ê óêàçàííîé â äîêóìåíòå äàòå – 30 ìàðòà 1609 ã. – 10 äíåé. Sapieha J. P. Op. cit. S. 194. Ibid. S. 194, 270. Íàïèñàíèå íàçâàíèé âîëîñòåé ñì.: Ãîòüå Þ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 406. ÀÇÐ. Ò. 4. Ñ. 325. Ïîæàëîâàíû áûëè òàêæå â Þðüåâñêîì óåçäå: òóøèíñêèé áîÿðèí Í. Ä. Âåëüÿìèíî⠖ äâîðöîâûìè ñåëàìè Ëû÷îâî, Ïàëü÷óêîâî, Êóçüìèíñêîå, Îñëîïîâî, ×åðìèí, Áðè÷åâî ñ äåðåâíÿìè è äüÿê Ô. Í. Àïðàêñèí – âîò÷èíîé îêîëüíè÷åãî Â. Ùåëêàëîâà ñ. Ëó÷èíñêèì ñ äåðåâíÿìè. (Ñì.: ÀÇÐ. ×. 4. Ñ. 328, 328). Ò. Êðîøèíüñêèé ñïåöèàëüíî îãîâîðèë â ïèñüìå, ÷òî äàòà ïðèâåäåíà èì «ïî ñòàðîìó» êàëåíäàðþ, ïîýòîìó ïðè ïåðåâîäå â ãðèãî–

327

–

Ïðèìå÷àíèÿ

385

386 387 388 389

390

391 392

393

394 395 396 397

398

399

400 401

402

ðèàíñêèé êàëåíäàðü ìû íå îòíÿëè, à ïðèáàâèëè ê óêàçàííîé àâòîðîì äàòå 10 äíåé. Àâòîðû ïèñüìà óêàçûâàþò, ÷òî èç-çà áåñêîðìèöû íå ñìîãóò äåðæàòü ëîøåäåé â ñòîéëàõ äî «âûïóñêó» íà âåñåííèå ïàñòáèùà. Äîêóìåíò ÿâíî íàïèñàí â íà÷àëå çèìû 1608/1609 ãîäà. Sapieha J. P. Op. cit. S. 207, 215–216. Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 155. ÀÇÐ. ×. 4. Ñ. 325, 329–340, 335. Äîêëàäíàÿ âûïèñêà î âîò÷èíàõ è ïîìåñòüÿõ 1613 ã. Ì., 1895. Ñ. 18, 20. Ñì.: Ðàññïðîñíûå ðå÷è Ò. È. Ëåíêîâà â Ñîëüâû÷åãîäñêå 22 ÿíâàðÿ (1 ôåâðàëÿ) 1609 ã. // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 103. Ñ. 203; Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 155; Marchocki M. Op. ñit. S. 45. Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 155. Îòïèñêà Ô. Ïàëèöûíà óñòþæàíàì 16 (26) ìàðòà 1609 ã. // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 113. Ñ. 215–216. Ñì.: Îòïèñêà âîåâîäû Í. Âûøåñëàâöåâà â Âîëîãäó î ðàçãðîìå òóøèíöåâ â ßðîñëàâëå // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 11. Ñ. 220; Øåïåëåâ È. Ñ. Óêàç. ñî÷. Ñ. 386–388. Sapieha J. P. Op. cit. S. 207, 216–215. Áóäèëà Þ. Óêàç. ñî÷. Ñòá. 151; Ò. 1. 19–20.04 1609 ã. Òàì æå. Îòïèñêà âîëîãæàí âû÷åãîäöàì â ìàå 1609 ã. î ñðàæåíèè ñ òóøèíöàìè â ßðîñëàâëå // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 118. Ñ. 223. Îòïèñêà ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä Í. Âûøåñëàâöåâà ñ òîâàðèùàìè âû÷åãîäöàì â ìàå 1609 ã. î áîÿõ ñ òóøèíöàìè ó ßðîñëàâëÿ // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 123.1. Ñ. 229. Ãåíêèí Ë. Á. ßðîñëàâñêèé êðàé è ðàçãðîì ïîëüñêîé èíòåðâåíöèè â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â íà÷àëå XVII â. ßðîñëàâëü, 1939. Ñ. 70. Óòâåðæäåíèå Ê. Áóññîâà (Óêàç. ñî÷. Ñ. 155), ÷òî îí áûë âòîðûì âîåâîäîé ßðîñëàâëÿ, íå ïîäòâåðæäàåòñÿ äðóãèìè èñòî÷íèêàìè. Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 155, 157, 287, 290–291. Ñì.: Îòïèñêà ÿðîñëàâñêèõ âîåâîä Ñ. Ãàãàðèíà ñ òîâàðèùàìè è âû÷åãîäöàì â ìàå 1609 ã. î áîÿõ ñ òóøèíöàìè è ïðîñüáîé î ïîìîùè // ÀÀÝ. Ò. 2. ¹ 123. 2. Ñ. 228–230; Áóäèëà Þ. Óêàç. ñî÷. Ñòá. 151–155; Áóññîâ Ê. Óêàç. ñî÷. Ñ. 158; Ò. 1. 18. 05. 1609 ã.  äîêóìåíòå íåò æàëîá íà È. È. Âîëûíñêîãî, êîòîðûé ïðèáûë â ãîðîä 20 (30) îêòÿáðÿ 1608 ãîäà.  æàëîáàõ È. È. Âîëûíñêîãî êí. Ëüâîâ íå óïîìèíàåòñÿ. –

328

–

Ïðèìå÷àíèÿ 403

 äîêóìåíòå åñòü óïîìèíàíèå «èçìåíû» Âîëîãäû ñàìîçâàíöó â äåêàáðå 1608 ã. Ê ðàçäåëó 4

404

405 406 407 408 409 410

411 412 413

414 415

416 417 418 419 420 421 422 423 424

425

426 427 428

Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehi // ¯ycie Sapiehów. Warszawa, 1791. T. 2. Noty ¹ 11, 13, 14, 15. Çàïèñêè ãåòìàíà Ñòàíèñëàâà Æîëêåâñêîãî... Ïðèë. ¹ 40. ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 234–240, 255–278. Hirschberg A. Polska a Moskwa. S. 321–325. ÑÕ. ¹ 45. Ñì.: ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ¹ 556Óà. Ë. 548 îá.; ÀÈ. ¹ 99. Èíñòðóêöèÿ ïîñëàì âîéñêà Ëæåäìèòðèÿ II, îòïðàâëåííûì íà ñåéì 1609 ã. // ÐÍÁ. ÑÏá, 1872. Ñòá. 143–150. Sapieha J. P. Op. cit. S. 202, 241. Ibid. S. 213, 216, 225.

Prochaska A. Wyprawa na Smoleñsk // Kwartalnik Litewski. 1911. S. 47–80.

Sapieha J. P. Op. cit. S. 250. Ïîõîä åãî êîðîëåâñêîãî âåëè÷åñòâà â Ìîñêâó 1609 ã. // ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 556–557, 582–583. Òàì æå. Ñòá. 582.

Prochaska A. Wyprawa na Smoleñsk. S. 47–80. Sapieha J. P. Op. cit. S. 291.

Ibid. S. 294. Ibid. S. 297. Ibid. S. 310. Ibid. S. 306. ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 264–267. Ýòà èíñòðóêöèÿ ëåãëà â îñíîâó èíñòðóêöèè, ñîãëàñíî êîòîðîé ñàïåæèíñêèå ïîñëû äåéñòâîâàëè íà ïåðåãîâîðàõ ñ êîðîëåì, íà÷àâøèìèñÿ 12 (22) àâãóñòà 1610 ãîäà. (Ñì.: Ïîõîä åãî êîðîëåâñêîãî âåëè÷åñòâà... Ñòá. 657). Ïèñüìî, âèäèìî, áûëî äîñòàâëåíî ßíèêîâñêèì. (Ñì.: ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 226–227). Sapieha J. P. Op. cit. S. 260. Ibid. S. 287, 304. Ibid. S. 265.

–

329

–

Ïðèìå÷àíèÿ 429

430

431 432

Ñì.: Sapieha J. P. Op. cit. S. 273, 276, 279; ¯ó³kiewski S. Pocz¹tek i progres wojny moskiewskiej. Warszawa, 1966.

Îò÷åòû ðàñõîäîâ öàðñêîé êàçíû ïîñëå ðàçãðîìà Ìîñêâû ïîëÿêàìè. 1611–1612 ãã. // ÐÈÁ. Ò. 2. ¹ 95. Ñòá. 222, 226, 229–230 è äð. Sapieha J. P. Op. cit. S. 227–228, 282, 285. Ñì.: ¯ó³kiewski S. Op. ñit.; Maskiewicz S. Pamiêtnik // Pamiêtniki

Samuela i Bogus³awa Kasimierza Maskiewiczów (wiek XVII). Wroc³aw, 1961. S. 5–220; Ïîõîä åãî êîðîëåâñêîãî âåëè÷åñòâà â 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442

443 444 445 446 447 448

449 450

451

Ìîñêâó 1609 ã. // ÐÈÁ. ÑÏá., 1872. Ò. 1. Ñòá. 427–720. Sapieha J. P. Op. cit. S. 289. Idid. S. 295–297. Ibid. S. 309. Ibid. S. 310–311. Ibid. S. 319–320. Ibid. S. 321. Ibid. S. 323–324. ÐÈÁ. Ò. 1. Ñòá. 264 è äð. ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 103. ¹ 556Óà. Ë. 548 îá.

Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. T. 2. Warszawa, 1791. S. 156–162. Òþìåíöåâ È. Î. Ñìóòà â Ðîññèè. Ñ. 188. Sapieha J. P. Op. ñit. S. 175. Ibid. S. 245. Ibid. S. 299–301, 303–305, 309. Ibid. S. 176, 191–192, 206, 210, 238, 286, 295–304, 318–319. Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834. Ñ. 263–266. ÎÐ ËÍÁ ÍÀÍÓ. Ô. 5. ¹ 5998/III. Ñì.: Akta Wileñskie. T. I. ¹ 6. S 27; Sapiehowie. SPb., 1860. T. 1. S. 434–437. Ìóõàíîâ Ï. À. Ïîäëèííûå èçâåñòèÿ î âçàèìíûõ îòíîøåíèÿõ Ðîññèè è Ïîëüøè ïðåèìóùåñòâåííî âî âðåìÿ ñàìîçâàíöåâ. Ì., 1834.

–

330

–

Ïðèìå÷àíèÿ

Ê ðàçäåëó «Äíåâíèê è äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ïåòðà Ñàïåãè: ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà» 452

453

454

455

456

457 458

459

460

461 462

463 464

465

Êàðàóëîâ Þ. Í., Êðàñèëüíèêîâà Å. Â. Ðóññêàÿ ÿçûêîâàÿ ëè÷íîñòü è çàäà÷è åå èçó÷åíèÿ // ßçûê è ëè÷íîñòü. Ì., 1989. Ñ.3. Ñìèðíîâ Ë. Í. Ê þáèëåþ ñåêòîðà ñëàâÿíñêîãî ÿçûêîçíàíèÿ Èíñòèòóòà ñëàâÿíîâåäåíèÿ ÐÀÍ // Ñëàâÿíîâåäåíèå. 2002. ¹ 1. Ñ. 75.

Klemensiewicz Z. Historia jêzyka polskiego. Cz. II. Warszawa, 1985. S. 276–277; Ëàðèí Á. À. Ëåêöèè ïî èñòîðèè ðóññêîãî ëèòå-

ðàòóðíîãî ÿçûêà (X – ñåðåäèíà XVIII â.). Ì., 1975. Ñ.219–237. Âåíäèíà Ò. È. ßçûêîâîå ñîçíàíèå Ñðåäíåâåêîâüÿ è âîçìîæíîñòè åãî ðåêîíñòðóêöèè // Ñëàâÿíîâåäåíèå. 2000. ¹. 4. Ñ. 25. Ëîïóøàíñêàÿ Ñ. Ï. Ñåìàíòè÷åñêàÿ ìîäóëÿöèÿ êàê ðå÷åìûñëèòåëüíûé ïðîöåññ // Íàó÷íûå øêîëû Âîëãîãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà. Ðóññêèé ãëàãîë: Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå. Âîëãîãðàä, 2000. Ñ. 20. Êîëåñîâ Â. Â. «Æèçíü ïðîèñõîäèò îò ñëîâà...». ÑÏá., 1999. Ñ. 182. Øâåäîâà Í. Þ. Ãëàãîë êàê äîìèíàíòà â ñèñòåìå ðóññêîé ëåêñèêè // Ôèëîëîãè÷åñêèé ñáîðíèê: ê 100-ëåòèþ ñî äíÿ ðîæäåíèÿ àêàäåìèêà Â. Â. Âèíîãðàäîâà. Ì., 1995. Ñ. 410. Ñì. òàêæå: Êîëåñîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. Ñ. 191–205. Òðóáåöêîé Í. Ñ. Ëåêöèè ïî äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðå // Èñòîðèÿ. Êóëüòóðà. ßçûê. Ì., 1995. Ñ. 568.

Lehr-Sp³awiñski T. Jêzyk polski. Pochodzenie – powstanie – rozwuj. Warszawa, 1951. Klemensiewicz Z. Óêàç. ñî÷. S. 216, 276–277.

Ñì.: Ñâèðèäà È. È. Ïðîñòðàíñòâî è êóëüòóðà: àñïåêòû èçó÷åíèÿ // Ñëàâÿíîâåäåíèå. 2003. ¹ 4. Ñ. 14–24. Klemensiewicz Z. Óêàç. ñî÷. Ñì.: Òóïèêîâà Í. À. Ôóíêöèîíèðîâàíèå ëåêñè÷åñêèõ åäèíèö â ñòàðîïîëüñêèõ äåëîâûõ òåêñòàõ íà÷àëà XVII â. (ê ïðîáëåìå ëèíãâèñòè÷åñêîãî îïèñàíèÿ äîêóìåíòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà) // Ñëàâÿíñêèé àëüìàíàõ. Ì., 2004. Ñ. 475–487. Âèíîãðàäîâ Â. Â. Îñíîâíûå âîïðîñû è çàäà÷è èçó÷åíèÿ èñòîðèè ðóññêîãî ÿçûêà äî XVIII â. // Âèíîãðàäîâ Â. Â. Èçáð. òð. Èñòîðèÿ ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà. Ì., 1978. Ñ. 276.

–

331

–

Ïðèìå÷àíèÿ 466

467

Óëóõàíîâ Ñ. Ï. Î ÿçûêå Äðåâíåé Ðóñè. 2-å èçä., èñïð. è äîï. Ì., 2002. Ñ. 109. Isaìenko A.V. Geschichte der russischen Sprache. Bd. 1. Heidelberg, 1980. S. 345–346. Ê ïîñëåñëîâèþ

468

469

470

471

472

Ñì.: Òàòèùåâ Â. Í. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ. Ì.; Ë., 1968. Ò. 7. Ñ. 301, 314–316, 326, 367; Naruszewicz A. ¯ywot J. K. Chodkiewicza.

Warszawa, 1805. T. II. S. 248–255; Niemcewicz J. U. Dzieje panowania Zygmunta III. Warszawa, 1781. T. 2. S. 327–412.

Ñì.: Ùåðáàòîâ Ì. Ì. Êðàòêàÿ ïîâåñòü î áûâøèõ â Ðîññèè ñàìîçâàíöàõ. ÑÏá., 1774; Îí æå. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí. ÑÏá., 1791. Ò. 7; Kognowicki K. ¯ycie J. P. Sapiehy // ¯ycie Sapiehów. T. 2. Warszawa, 1791. T. II. S. 150–158; Êàðàìçèí Í. Ì. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà Ðîññèéñêîãî. ÑÏá., 1989. Ò. XI. Ñ. 73–79, 92, 108–110, 114–116, 167–171; Ò. XII. Ñ. 1–20, 35–36, 43–130; Áóòóðëèí Ä. Èñòîðèÿ Ñìóòíîãî âðåìåíè íà÷àëà XVII â. ÑÏá., 1841. ×. 2. Ñ. 116, 144–180, 201. Ñì.: Ñîëîâüåâ Ñ. Ì. Èñòîðèÿ Ðîññèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí // Îí æå. Ñî÷.:  18 êí. Ì., 1989. Êí. IV, ò. 8. Ñ. 37–377, 379–380, 380, 393, 443–447, 464–466, 470, 478, 508–527, 682–689; Êîñòîìàðîâ Í. È. Ñìóòíîå âðåìÿ Ìîñêîâñêîãî ãîñóäàðñòâà â íà÷àëå XVII ñòîëåòèÿ // Îí æå. Ñîáð. ñî÷. ÑÏá., 1904. Êí. II. Ñ. 30, 327, 336, 339, 357, 525, 637–638; Êëþ÷åâñêèé Â. Î. Êóðñ ëåêöèé ïî ðóññêîé èñòîðèè // Îí æå. Ñîáð. ñî÷.:  9 ò. Ì., 1988. Ò. 3. Ñ. 33–37, 46–56; Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå XVI–XVII ââ. Ì., 1995; Almkwist H. Sverige och Rysland förbundet mot Polen 1595– 1611. Uppsala, 1907; Ãèðøáåðã À. Ìàðèíà Ìíèøåê. ÑÏá., 1908. Ñ. 53–54, 66, 86–88, 110–114, 119, 127–129. Ñì.: Ïîêðîâñêèé Ì. Í. Ðóññêàÿ èñòîðèÿ â ñàìîì ñæàòîì î÷åðêå. Ì., 1920. Ñ. 52, 66; Îí æå. Ðóññêàÿ èñòîðèÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí. Ì., 1923. Ñ. 50–51; Ôèðñîâ Í. Í. Êðåñòüÿíñêàÿ ðåâîëþöèÿ íà Ðóñè. Ì.; Ë., 1927. Ñ. 61; Äóáðîâñêèé Ñ. Ì. Êðåñòüÿíñêèå âîéíû â Ðîññèè XVII–XVIII ââ. // Êðåñòüÿíñêèå âîéíû â Ðîññèè. Ì., 1925. Ñ. 43–54. Ñàâè÷ À. À. Ïîëüñêàÿ èíòåðâåíöèÿ íà÷àëà XVII â. â îöåíêå Ì. Í. Ïîêðîâñêîãî // Ïðîòèâ èñòîðè÷åñêîé êîíöåïöèè Ì. Í. Ïîêðîâñêîãî. Ì.; Ë., 1939. Ò. 1; Åãî æå. Áîðüáà ðóññêîãî íàðîäà ñ ïîëüñêîé –

332

–

Ïðèìå÷àíèÿ

473

474

475

476

èíòåðâåíöèåé íà÷àëà XVII â. Ì., 1939; Ãåíêèí Ë. Á. ßðîñëàâñêèé êðàé è ðàçãðîì ïîëüñêîé èíòåðâåíöèè â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â íà÷àëå XVII â. ßðîñëàâëü, 1939; Êîçà÷åíêî À. È. Áîðüáà ðóññêîãî íàðîäà ñ ïîëüñêî-øâåäñêîé èíòåðâåíöèåé â íà÷àëå XVII â. Ì., 1939; Ïîêðîâñêèé Í. È. Íà÷àëî íàðîäíîé âîéíû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1609 ãã. // Ó÷åíûå çàïèñêè Ðîñòîâñêîãîíà-Äîíó ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà. 1945. Ò. 6, âûï. 3. Ñ. 3– 45; Áèáèêîâ Ã. Îïûò âîåííîé ðåôîðìû 1609–1610 ãã. // Èñòîðè÷åñêèå çàïèñêè. 1946. Ò. 19. Ñ. 3–16; Ðóáèíøòåéí Í. Ë. Âîçíèêíîâåíèå íàðîäíîãî îïîë÷åíèÿ â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. // Òðóäû Ãîñóäàðñòâåííîãî èñòîðè÷åñêîãî ìóçåÿ. 1948. Âûï. 20. Ñ. 47–58; Ìàëüöåâ Â. Ï. Áîðüáà çà Ñìîëåíñê. Ñìîëåíñê, 1950; Øàñêîëüñêèé È. Ï. Øâåäñêàÿ èíòåðâåíöèÿ â Êàðåëèè â íà÷àëå XVII â. Ïåòðîçàâîäñê, 1950; Ñìèðíîâ È. È. Âîññòàíèå È. È. Áîëîòíèêîâà 1606–1607 ãã. Ì.; Ë., 1951. Ñ. 493–513. Ñì.: Øåïåëåâ È. Ñ. Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608–1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957; Äîëèíèí Í. Ï. Ïîäìîñêîâíûå ïîëêè («êàçàöêèå òàáîðû») â íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîì äâèæåíèè 1611–1612 ãã. Õàðüêîâ, 1958. Ñì.: Ëåáåäåâ Â. È. Ê âîïðîñó î õàðàêòåðå êðåñòüÿíñêèõ äâèæåíèé â Ðîññèè XVII–XVIII ââ. // Âîïðîñû èñòîðèè. 1954. ¹ 6. (Äàëåå – ÂÈ); Îâ÷èííèêîâ Ð. Â. Î íà÷àëüíîì ïåðèîäå âîññòàíèÿ È. Áîëîòíèêîâà // ÂÈ. 1955. ¹ 1; Îí æå. Íåêîòîðûå âîïðîñû êðåñòüÿíñêîé âîéíû íà÷àëà XVII â. Ðîññèè // ÂÈ. 1959. ¹ 7. Ñ. 69– 83; Çèìèí À. À., Ïðåîáðàæåíñêèé À. À. Èçó÷åíèå â ñîâåòñêîé èñòîðè÷åñêîé íàóêå êëàññîâîé áîðüáû ïåðèîäà ôåîäàëèçìà â Ðîññèè (äî íà÷àëà XX â.) // ÂÈ. 1957. ¹ 12; Çèìèí À. À. Âîïðîñû èñòîðèè êðåñòüÿíñêîé âîéíû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. // ÂÈ. 1958. ¹ 3; Îí æå. Î íåêîòîðûõ ñïîðíûõ âîïðîñàõ êëàññîâîé áîðüáû â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå XVII âåêà // ÂÈ. 1958 ¹ 12. Ñ. 204– 208; Ñìèðíîâ È. È. Î íåêîòîðûõ âîïðîñàõ áîðüáû êëàññîâ â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå íà÷àëà XVII â. // ÂÈ. 1958. ¹ 12. Ñ. 116– 131; Êîðåöêèé Â. È. Èç èñòîðèè êðåñòüÿíñêîé âîéíû â Ðîññèè íà÷àëà XVII â. // ÂÈ. 1959. ¹ 3; è äð. Ìàêîâñêèé Ä. Ï. Ïåðâàÿ êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè. Ñìîëåíñê, 1967. Ñì.: Çèìèí À. À. Âîïðîñû èñòîðèè êðåñòüÿíñêîé âîéíû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. Ñ. 99; Îí. æå. Î íåêîòîðûõ ñïîðíûõ âîïðîñàõ êëàññîâîé áîðüáû â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå XVII âåêà // ÂÈ. 1958. –

333

–

477

478

¹ 12. Ñ. 204–208; Êîðåöêèé Â. È. Ôîðìèðîâàíèå êðåïîñòíîãî ïðàâà è ïåðâàÿ êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè. Ì., 1975. Ñì.: Maciszewski J. Polska a Moskwa, 1603–1618: Opinie i stanowiska szlachty polskiej. Warszawa 1968; Ôëîðÿ Á. Í. Ðóññêî-ïîëüñêèå îòíîøåíèÿ è ïîëèòè÷åñêîå ðàçâèòèå Âîñòî÷íîé Åâðîïû âî âòîðîé ïîëîâèíå XVI – íà÷àëå XVII â. Ì., 1978; Íàçàðîâ Â. Ä., Ôëîðÿ Á. Í. Êðåñòüÿíñêîå âîññòàíèå ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì È. È. Áîëîòíèêîâà è Ðå÷ü Ïîñïîëèòàÿ // Êðåñòüÿíñêèå âîéíû â Ðîññèè â XVI–XVII ââ.: ïðîáëåìû, ïîèñêè, ðåøåíèÿ. Ì., 1974. Ñ. 325–352. Ñì.: Ñêðûííèêîâ Ð. Ã. Ìèíèí è Ïîæàðñêèé. Ì., 1981; Îí æå. Ðîññèÿ íàêàíóíå «Ñìóòíîãî âðåìåíè». Ë., 1981; Îí æå. Ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â íà÷àëå XVII â. Ë., 1985; Îí æå. Ñàìîçâàíöû â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Ãðèãîðèé Îòðåïüåâ. Íîâîñèáèðñê, 1986; Îí æå. Ñìóòà â Ðîññèè â íà÷àëå XVII ñò.: Èâàí Áîëîòíèêîâ. Ë., 1988; Îí æå. Ðîññèÿ â íà÷àëå XVII â.: «Ñìóòà». Ì., 1988; Idem. The Time of Troubles: Russia in Crisis, 1604–1618. Academic International Press, 1988; Idem.

The Civil War in Russia at the beginning of the seventeenth century (1603–1607): its Character and Motive Forces’. London, 1993;

479

480

481

è äð.; Ñòàíèñëàâñêèé À. Ë. Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè XVII ñò.: Êàçà÷åñòâî íà ïåðåëîìå èñòîðèè. Ì., 1990. Ñ. 242–248. Perrie M. Pretenders and popular monarchism in early modern Russia: the False the Time of Troubles. Cambridge, 1995. Ñì.: Dunning Ch. R. G. Skrynnikov, the Time of Troubles, and the ‘First Peasant War’ in Rassia // Russian Review. 50. ¹ 1 (1991). P. 71–81; Äàíèííã ×. Áûëà ëè â Ðîññèè â íà÷àëå XVII â. êðåñòüÿíñêàÿ âîéíà? // ÂÈ. 1994. ¹ 9. Ñ. 21–33; Óëüÿíîâñêèé Â. È. Ðîññèÿ â íà÷àëå Ñìóòû: Î÷åðêè ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè. Êèåâ, 1993. ×. 1–2; Îí æå. Ðîññèéñêèå ñàìîçâàíöû: Ëæåäìèòðèé I. Êèåâ, 1993; Óëüÿíîâñüêèé Â. È. Ðîñiÿ íà ïî÷àòêó Ñìóòè XVII ñòîëiòòÿ: íîâà êîíöåïöiÿ: Àâòîðåô äèñ. ... ä-ðà èñò. íàóê. Êèiâ, 1995. Ñ. 47–48. Ñì.: Ïëàòîíîâ Ñ. Ô. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ñìóòû â Ìîñêîâñêîì ãîñóäàðñòâå XVI–XVII ââ. Ì., 1995; Øåïåëåâ È. Ñ. Îñâîáîäèòåëüíàÿ è êëàññîâàÿ áîðüáà â Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå â 1608– 1610 ãã. Ïÿòèãîðñê, 1957; è äð.

ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ

Òþìåíöåâ È. Î. Ê ÷èòàòåëþ .................................................................... 5 Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê ........................ 11 Ècòîðèîãðàôèÿ .................................................................................. 11 Îðèãèíàë Äíåâíèêà è åãî ñïèñêè .................................................... 16 Ðåäàêöèÿ Äíåâíèêà 1617–1618 ãîäîâ è åå ñïèñêè ....................... 18 Ñîêðàùåííàÿ ðåäàêöèÿ Äíåâíèêà .................................................. 24 Äíåâíèê è äîêóìåíòû àðõèâà ß. Ñàïåãè ....................................... 25 Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ: èñòî÷íèêîâåä÷åñêèé àíàëèç ............................................................. Êîëëåêöèè äîêóìåíòîâ ß. Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ ................... Äîêóìåíòû Àðõèâà è Äíåâíèê ß. Ñàïåãè ..................................... Ñèñòåìàòèçàöèÿ äîêóìåíòîâ Àðõèâà ß. Ñàïåãè ..........................

30 31 38 41

Ðàçäåë 1. Ïåðåïèñêà ñ Ëæåäìèòðèåì II, åãî îêðóæåíèåì è öåíòðàìè ïîâñòàí÷åñêîãî äâèæåíèÿ 1.1. Ïåðåïèñêà è äîãîâîðû ß. Ñàïåãè è åãî ñîëäàò ñ Ëæåäìèòðèåì II ....................................................................... 52 1.2. Ïåðåïèñêàñ Ìàðèíîé Ìíèøåê è åå ðîäíåé ........................... 69 1.3. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ð. Ðîæèíñêèì è ïîëêîâíèêàìè íàåìíîãî âîéñêà .......................................... 73

1.4. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå òóøèíñêèõ ïðèäâîðíûõ ............................................................ 78 1.5. Ïèñüìà Êàñèìîâñêîãî öàðÿ Óðàç-Ìóõàììåäà, äîíåñåíèÿ è âåñòè èç Àðçàìàñà, Àëàòûðÿ, Òåìíèêîâà, Øàöêà ................................................................... 85 1.6. Ïåðåïèñêà ñ âîåâîäàìè æèòåëÿìè Âåëèêèõ Ëóê, Íåâåëÿ è Çàâîëî÷üÿ ................................................................................. 91 1.7. Ïåðåïèñêà ñàïåæèíöåâ ñ êîìàíäèðàìè îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, âëàñòÿìè è æèòåëÿìè Çàîêñêèõ, Ñåâåðñêèõ ãîðîäîâ è ðóêîâîäñòâîì Ïåðâîãî çåìñêîãî îïîë÷åíèÿ ................................................... 95 Ðàçäåë 2. Ãðàìîòû, ïèñüìà, ÷åëîáèòíûå ïðèâåðæåíöåâ öàðÿ Â. Øóéñêîãî, ïåðåõâà÷åííûå ñàïåæèíöàìè, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ î äåéñòâèÿõ ïðàâèòåëüñòâåííûõ ñèë 2.1. Ãðàìîòû öàðÿ Âàñèëèÿ Øóéñêîãî, ïåðåõâà÷åííûå ñàïåæèíöàìè ................................................. 104 2.2. Ïèñüìà ìîñêâè÷åé, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïåðåáåæ÷èêîâ è òóøèíñêèõ ëàçóò÷èêîâ î ñèòóàöèè â ñòîëèöå .................. 111 2.3. Äîêóìåíòû çàùèòíèêîâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ ........................ 123 2.4. Ïàìÿòè è ðîñïèñè âîåâîä èç Êîëîìíû, äîíåñåíèÿ êîìàíäèðîâ îòðÿäîâ íàåìíèêîâ, ÷åëîáèòíûå ïåðåáåæ÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ëàçóò÷èêîâ è ïëåííûõ ............................................................. 139 2.5. Îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé èç ãîðîäîâ Ëèòîâñêîé Óêðàèíû, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ ........................ 144 2.6. Ãðàìîòû è îòïèñêè âîåâîä è æèòåëåé Íèæíåãî Íîâãîðîäà ................................................................ 147 2.7. Ãðàìîòû êí. Ì. Â. Ñêîïèíà-Øóéñêîãî, äîíåñåíèÿ ëàçóò÷èêîâ, ðàññïðîñíûå ðå÷è ïëåííûõ è ïåðåáåæ÷èêîâ î äåéñòâèÿõ âîçãëàâëÿåìîãî âîåâîäîé ïðàâèòåëüñòâåííîãî âîéñêà ................................................... 151

Ðàçäåë 3. Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå èç Çàìîñêîâüÿ è Ïîìîðüÿ 3.1. Ïåðåïèñêà ñ âëàäèìèðñêèìè âîåâîäàìè ............................. 158 3.2. Îòïèñêè, ÷åëîáèòíûå è ðîñïèñè èç Âîëîãäû è Ãàëèöêîãî óåçäà .................................................................... 165 3.3. Äîíåñåíèÿ íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä è ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Êîñòðîìû .......................................... 167 3.4. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è êðåñòüÿí èç Ìîñêîâñêîãî óåçäà .......................................... 174 3.5. Îòïèñêè ìóðîìñêèõ âîåâîä ................................................... 180 3.6. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè æèòåëåé Ïåðåÿñëàâëÿ-Çàëåññêîãî è Ïåðåÿñëàâñêîãî óåçäà ............. 184 1) Ïåðåÿñëàâëü-Çàëåññêèé ...................................................... 192 2) Àëåêñàíäðîâñêàÿ ñëîáîäà ................................................. 194 3) Äâîðöîâûå âîëîñòè ............................................................. 195 4) Ñòàíû ..................................................................................... 196 5) Ïåðåÿñëàâñêèå ìîíàñòûðè ................................................. 198 3.7. ×åëîáèòíûå è îòïèñêè ñëóæèëûõ ëþäåé è äóõîâåíñòâàèç Ïîøåõîíüÿ .................................................. 199 3.8. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå ñëóæèëûõ ëþäåé è òàòàð èç Ðîìàíîâà ................................................................ 201 3.9. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè âîåâîä, ÷åëîáèòíûå ðîñòîâñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé, ïîñàäñêèõ è êðåñòüÿí ............................................................... 203 3.10. Ïèñüìà íàåìíèêîâ, îòïèñêè è ñûñêíûå äåëà âîåâîä, ÷åëîáèòíûå æèòåëåé Ñóçäàëÿ .................................. 212 3.11. Ïèñüìà, îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå íàåìíèêîâ, âîåâîä èç Óãëè÷àè Óãëè÷ñêîãî óåçäà .................................. 222 3.12. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé Þðüåâà-Ïîëüñêîãî ............................................... 226 3.13. Îòïèñêè è ÷åëîáèòíûå âîåâîä è æèòåëåé ßðîñëàâëÿ ............................................................... 231

Ðàçäåë 4. Ïåðåïèñêà ñ Ñèãèçìóíäîì III, Ñ. Æîëêåâñêèì, À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé è âîéñêîâûå äîêóìåíòû 4.1. Ïåðåïèñêà ñ êîðîëåì Ñèãèçìóíäîì III ............................... 244 4.2. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì Ñ. Æîëêåâñêèì è ìîñêîâñêèìè áîÿðàìè .......................................................... 252 4.3. Ïåðåïèñêà ñ ãåòìàíîì À. Ãîíñåâñêèì è Ñåìèáîÿðùèíîé .................................................................... 257 4.4. Ïåðåïèñêà ß. Ñàïåãè ñ ÷àñòíûìè êîððåñïîíäåíòàìè â Ëèòâå ....................................................................................... 260 4.5. Âîéñêîâûå è ëè÷íûå äîêóìåíòû ß. Ñàïåãè ......................... 262 Äíåâíèê è äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ïåòðà Ñàïåãè: ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà ..................................................... 270 Âìåñòî ïîñëåñëîâèÿ .............................................................................. 291 Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê ................................................................. 294 Àðõèâíûå èñòî÷íèêè ....................................................................... 294 Îïóáëèêîâàííûå èñòî÷íèêè .......................................................... 296 Ëèòåðàòóðà ....................................................................................... 299 Ïðèìå÷àíèÿ ............................................................................................ 304 Ê ÷èòàòåëþ .............................................................................................. Ê ðàçäåëó «Äíåâíèê ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ êàê èñòî÷íèê» ................................................................................. Ê ðàçäåëó «Äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ñàïåãè 1608–1611 ãîäîâ: èñòî÷íèêîâåä÷åñêèé àíàëèç» ........................................................ Ê ðàçäåëó 1 .............................................................................................. Êðàçäåëó 2 ............................................................................................... Ê ðàçäåëó 3 .............................................................................................. Ê ðàçäåëó 4 .............................................................................................. Ê ðàçäåëó «Äíåâíèê è äîêóìåíòû Àðõèâà ßíà Ïåòðà Ñàïåãè: ëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò îïèñàíèÿ òåêñòîâ â ñîñòàâå àðõèâíîãî êîìïëåêñà» .......................................... 270 Ê ïîñëåñëîâèþ ........................................................................................

Íàó÷íîå èçäàíèå

Þáèëåéíàÿ ñåðèÿ «ÒÐÓÄÛ Ó×ÅÍÛÕ ÂîëÃÓ»

Àâòîðñêèé êîëëåêòèâ: Òþìåíöåâ Èãîðü Îëåãîâè÷ Ìèðñêèé Ñ. Â. Ðûáàëêî Íàòàëüÿ Âëàäèìèðîâíà Òóïèêîâà Íàòàëüÿ Àëåêñååâíà Òþìåíöåâà Íèíà Åãîðîâíà ÐÓÑÑÊÈÉ È

ÀÐÕÈ ßÍÀ ÑÀÏÅÃÈ 1608–1611 ÎÏÛÒ ÐÅÊÎÍÑÒÐÓÊÖÈÈ ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄ×ÅÑÊÎÃÎ

ÃÎÄÎÂ:

ÀÍÀËÈÇÀ

Ïîä ðåäàêöèåé ïðîôåññîðà Î. Â. Èíøàêîâà

Ãëàâíûé ðåäàêòîð À. Â. Øåñòàêîâà Ðåäàêòîð Î. Ñ. Êàøóê Õóäîæíèê Í. Í. Çàõàðîâà Òåõíè÷åñêîå ðåäàêòèðîâàíèå Î. Ñ. Êàøóê Ïîäïèñàíî â ïå÷àòü 2004 ã. Ôîðìàò 60½84/16. Áóìàãà îôñåòíàÿ. Ãàðíèòóðà Òàéìñ. Óñë. ïå÷. ë. . Ó÷.-èçä. ë. . Òèðàæ ýêç. Çàêàç . «Ñ» 33. Èçäàòåëüñòâî Âîëãîãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà. 400062, ã. Âîëãîãðàä, ïðîñï. Óíèâåðñèòåòñêèé, 100.