Σύντηξη : Η αναζήτηση της αστείρευτης ενέργειας

Robin Herman Γεννήθηκε στη Νέα γόρ κ η

το

1951.

Φοίτησε στο Πανε­ πιστήμιο του Prince­ ton, στην πρώτη τά­

ξη που εφαρμόσθη­ κε η μεικτή εκπαί­ δευση, και ολοκλή­ ρωσε τις σπουδές της το 1973. Μέχρι π ρόσφατα ε ρ γαζόταν ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα The New York Times. Ήταν η πρώτη γυναίκα συντάκτης για τα σπορ και τα αθλητικά. Η εφημερίδα εκτίμησε τις ικανότη­ τές της και την προώθησε στο ρεπορτάζ κυ­ βερνητικών υποθέσεων, υγείας και κοινωνικών ζητημάτων. Τώρα αρθρογραφεί τακτικά στην εφημερίδα The Washington Post και δημοσιε­ ύει κείμενα στην /nternationa/ Hera/d Tribune, καλύπτοντας την επιστημονική έρευνα και την υγεία. Ζει στο Princeton, N.J., με το σύζυγό της και τα δυο παιδιά τους .

... οι πέντε άντρες πλησίαζαν τα πενήντα. Ήταν παλιοί φίλοι' γνωρίζονταν απ ό την αρχή της ιστορίας της σύντηξης.

Η βραδιά περνούσε με κρασί και αναμνήσεις. Ο Furth ύψωσε το ποτήρι: - Μακάρι τα παιδιά μας να ζήσουν και να έχουν ενέργεια από τη σύντηξη, είπε συγκινημένος. - Μακάρι τα εγγόνια μας να ζήσουν και να δουν την ενέργεια της σύντηξης, είπαν ο Rosenb/uth και ο Rebut διορθώνοντας την πρόποση. - Μακάρι τα παιδιά μας να έχουν ηλεκτρισμό, πρόσθεσε γελώντας ο Sheffield. Οι πιστοί της σύντηξης έκαναν πρόποση υπέρ του

made by Absens

μέλλοντος - ή υπέρ του παρελθόντος; Πριν από τριάντα τέσσερα χρόνια, τον ίδιο κρύο μήνα, ο Ζαχάρωφ ανακοίνωσε ότι η χώρα του είχε θέσει σε λειτουργία έναν πυρηνικό αντιδραστήρα σύντηξης.

made by Absens

made by Absens

made by Absens

ROBIN HERMAN

ΣΥΝΤΗΞΗ Η Αναζήτηση

made by Absens

της Αστείρευτης Ενέργειας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΩΣΤΑΡΑΚΗ

ΤΙτλος πρωτοτύπου: Fu sion: The Search for EndIess Energy Copyright © Cambridge UnIversity Press 1990 "Τα ηθικά δικαιώματα του συγγραφέα παραμένουν ακέραια" Πρώτη έκδοση: 1990 Επανέκδοση: 1991 Για την ελληνική γλώσσα: © Εκδόσεις "ΚΩΣΤΑΡΑΚΗ" Π. Τραυλός - Ε. Κωσταράκη σΕ. Πρώτη έκδοση: 1993

Copyright

ISBN: 960-7122-18-6

Μετάφραση: Κατερίνα Ροντογιάννη Γλωσσική επιμέλεια: Πάνος Βλάχος Επιστημονική επιμέλεια: Δρ. Ανδρέας Θεοφίλου Ερευνητής ΕΚ ΕΦΕ "Δημόκριτος' Μέλος της εκτελεστικής επιτροπής του εργαστηρίου πυρηνικής σύντηξης της ΕΟΚ Διορθώσεις δοκιμΙων: Αντώνης Στεμνής

made by Absens

Κεντρική διάθεση: Διεθνές Βιβλιοπωλείο ΚΩΣΤΑΡΑΚΗ Ιπποκράτους 2, 10679 Αθήνα Τηλ.: 3615926 - 3614410 Fax:

3614780

ΣτοιχειοθεσΙα-σελιδοποΙηση-fίΙms: Εκδόσεις Κωσταράκη Μοντάζ: G.K.art Γ. Κεραμάς Σχεδιασμός και εικαστικό εξωφύλλου: Ανδρέας Λαζάνης VISION-net

(JΕη.

Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση

9

Ευχαριστίες

11

Πρόλογος

15 Η ανακάλυψη του δρα Spitzer

1.

Η Επιπολαιότητα του δικτάτορα Χουάν Περόν, το 1951. Το

33

απόρρητο πρόγραμμα Matterhorn στο Princeton χάνει το δρα Spitzer. Πίσω από κλειστές πόρτες

2.

Ο /gor Kurchatov αποκαλύπτει τα πειράματα των Σοβιετι-

53

κών. Το σχέδιο του Α ντρέι Ζαχάρωφ. ΖΕΤΑ: η χαρά της δημιουργίας και ο πόλεμος των δημοσίων σχέσεων. Φίλοι και αντίΖηλοι

3.

1958: Η άρση του απορρήτου. Ο συναγωνισμός στη Γενεύη,

79

λίγο πριν την ανέγερση του τείχους στο Βερολίνο. Η διεθνοποίηση της κοινότητας της σύντηξης. ΑναΖητώντας απαντήσεις

4.

Ο Lθν Artsimovich επιτίθεται στην κατοπτρική μηχανή. Ο

93

προβλήματα. Το τέλος μιας εποχής: Ο δρ. Spitzer αποσύρεται από το εργαστήρι του πλάσματος. Ste//arator-C αντιμετωπίζει

Αυγή του tokamak

5.

Η Μόσχα καλεί τους Βρετανούς να "μετρήσουν" τον θρίαμ-

111

βο των Σοβιετικών. Το Princeton κατασκευάζει το δικό του tokamak. Η ανοικοδόμηση μιας Μεγάλης Επιστήμης

made by Absens

6.

Ο πρόεδρος Νίξον δίνει "πράσινο φως" στη χρηματοδότη- 131

ση: «Θέλουμε καθαρή ενέργεια, τώρα.» Οι τη δεύτερη γενιά των tokamak.

ΗΠΑ

σχεδιάζουν

Ο σχηματισμός mς μεγάλης ένωσης

7.

Η Ιαπωνία μπαίνει στον αγώνα. Οι πολιτικοί καθυστερούν το 145 tokamak της Ενωμένης Ευρώπης. 1977: Το ΙΕΤ εγκρίνεται

8.

Θεωρητικά εμπόδια. Χριστούγεννα 1982: Το "πρώτο πλά- 165 σμα" γεννιέται!

9.

Ένας κατακλυσμός δεδομένων. Η εξορία του Ζαχάρωφ 185 φέρνει ξανά τη συνεργασία.

10.

Κανείς από τους αντιπάλους δεν εγκαταλείπει την κούρσα 207 των δισεκατομμυρίων δολαρίων. Πρόεδρος Ρήγκαν: «Ας χρηματοδοτήσει η βιομηχανία τις εφαρμοσμένες επιστήμες.»

11.

Σύντηξη με λέιζερ στο εργαστήριο Livermore. Η σύντηξη, η 219 σχάση και τα οπλικά-συστήματα. Ο ρόλος της ραδιενέργειας.

12.

1983: Η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Όμως, η σύ- 241

Το πολπικό πλάσμα

Το σύγχρονο εΡΥασιήριο σύνmξης

Η Ολ"μπιάδα το" πλάσματος

Διαφορετικές Kατε"ΘVΝσεις

Το εμηόριο της σύνmξnς

ντηξη βρίσκει εύπορους φίλους: Bob Guccione, Lyndon LaRouche, Ansel Adams. Μπροστά σmν ισοστάθμιση

13.

1986: Έρχονται οι "υπερ-βολές". Τα σχέδια του διεθνούς 271 αντιδραστήρα αναζωογονούν τις ελπίδες. Το παρελθόν και το μέλλον

14.

1989: Η "ψυχρολουσία" της "ψυχρής σύντηξης". Ο Lyman 289 Spitzer και ο Paul-Henri Rebut δεν τα παρατούν. Επίλογος

Οι εξελίξεις στην πυρηνική σύντηξη μετά τη συγγραφή αυ- 305 τού του βιβλίου.

made by Absens

Σημειώσεις και Βιβλιογραφία

309 315

Λεξιλόγιο και Ονόματα Παράρτημα Α

327

Παράρτημα Β Ευρετήριο

335

331

Συνηθίσαμε να βλέπουμε τον κόσμο της έρευνας σαν έναν άχρωμο και άγευ­ στο κόσμο χωρίς συναισθήματα, χωρίς ψυχή. Η έρευνα όμως γίνεται από ανθρώ­ πους και οπωσδήποτε άνθρωποι χωρίς συναισθήματα δεν υπάρχουν. Η Robin

Herman, στο βιβλίο της "ΣΥΝΤΗΞΗ" Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΣΤΕΙΡΕΥΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ, αποκαλύmει την πραγμαIlκή ιστορία της σύντηξης, με τους ήρωές της, Ι1ς συγκινήσεις τους, τους καβγάδες τους, ακόμΑ'καΙIlς γκάφες τους. Το βι­ βλίο στηρίΖεται σε πραγμαIlκά γεγονότα και συνεντεύξεις με τους πρωτεργάτες της σύντηξης στις ΗΠΑ, την Ευρώπη, τη Σοβιετική Ένωση και την Ιαπωνία. ΠαρόIl π χρηοιμοποίπση της ενέργειας που ηαράγεται από τη σύντηξη των πυρήνων του υδρογόνου για πολεμικούς σκοπούς ήταν πολύ εύκολη - έγινε σε διάστημα μερικών χρόνων, τόσο από Ι1ς ΗΠΑ όσο και από τη Σοβιετική Ένωση - ο αγώνας για την ειρηνική χρησιμοποίησή της έχει πάρει τη μορφή μιας l1τάνιας πάλης. Η χρονική διάρκεια αυτού του αγώνα κάλυψε ήδη πενιh ντα χρόνια και η ευόδωσή του αναμένεται στα μέσα του επόμενου αιώνα. Τα κονδύλια που δαπανώνται ετησίως για την έρευνα στην πυρηνική σύντηξη εί­

made by Absens

ναι αυτή τη στιγμή της τάξης των εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δραχμών,

ενώ οι απασχολούμενοι επιστήμονες, μαΖί με το προσωπικό για τεχνική και δlOΙΚΠIlκή υποστήριξπ, ανέρχονται σε μερικές Χιλιάδες. Ο αγώνας για την ΚσΙάκτηση της σύντηξης έχει το χαρακτήρα μιας περιπέ­ τειας, την οποία η Robin Herman περιγράφει με συναρπαστική Ζωντάνια, κά­ νοντας το διάβασμα του βιβλίου άνετο και ευχάριστο, ενώ παράλληλα διστηρεί την επιστημονική εγκυρότητα του θέματος. Στην αναΖήτηση της ανεξάντλητης ενέργειας οι άνθρωηοι δεν ηαλεύουν με τα στοιχεία της φύσης, όπως οι εξε­ ρυνητές των θαλασσών, αλλά με τη γραφειοκρστία, με τον κόσμο των μηχα­ νών, μερικές φορές μεταξύ τους. Οι ηρωταγωνιστές της σύντηξης δεν είναι κάηοιο τάγμα μοναΧών που εγκατέλειψαν τα εγκόσμια και Ζουν στα μοναστή­ ρια, ούτε κάποιο είδος λογίων της παλιάς εποχής, που οι μόνες απαπήσεις για το έργο τους ήταν μολύβι, χαρτί και τα απαραίτητα υλικά αγαθά για μια λπή διαβίωση. Τα δισεκατομμύρια που απαιτούνται για την έρευνα του είδους αυ­ τού, εξασφαλίΖονται μόνο μετά από πολΙIlκή παρέμβαση των επιστημόνων. Στη μάχη αυτή θα περίμενε κανείς ένα αλλπλοφάγωμα για το μοίρασμα της πί­ τας. Με έκπληξη ο αναγνώστης θα διαπιστώσει μια σύμπνοια των ανά τον κό­ σμο επιστημόνων της σύντηξης -η "αδελφότητα", όπως χαρακτηρίΖεται, όρο που υιοθέτησε η Robin Herman στο βιβλίο της για ν' αποδώσει το κλίμα μέσα στην κοινότητα της σύντηξης. Η μάχη διεξάγεται μεταξύ ερευνητών και γρα­ φειοκρστών. Οι γραφειοκράτες υποστηρίζουν την ΚσΙασκευή ολοένα μεγαλύ­ τερων μηχανών, ενώ οι ερευνητές αντπείνουν όIl χωρίς βασική έρευνα, δεν πρόκεπαι να υπάρξουν οικονομικά βιώσιμοι αντιδραστήρες σύντηξης. Στο τέλος του βιβλίου, χάριν πληρότητας, παραθέτω επιγραμμαIlκά Ι1ς τε­ λευταίες εξελίξεις στον τομέα της σύντηξης. Η ελληνική έκδοση του βιβλίου συμπίmει με την ουσιαστική έναρξη του νέου μεγάλου προγράμματος σύντη­ ξης, του ITER, επικεφαλής του οποίου θα είναι ο μεγαλοφυής αλλά με ψυχο­ λογία παιδιού Γάλλος Rebu!. Ο επιστήμονας αυτός είναι ο ίδιος που σχεδίασε και επέβλεψε την κατασκευή της μηχανής του JET, δηλαδή του εργαστηρίου πυρηνικής σύντηξης της ΕΟΚ

Δρ Ανδρέας Θεοφίλου Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής

made by Absens

του εργαστηρίου πυρηνικής σύντηξης της ΕΟΚ (JET)

Ο

πως οι περισσότεροι άνθρωποι, έτm κι εγώ ΣUνόντησα τυχαία τη

"σύντηξη". Μου κίνησε την περιέργεια το ουτοπικό όραμα που προσέ­ φερε: ενέργεια από το νερό της θάλασσας, καθαρή και αστείρευτη. Ετυχε να τη "γνωρίσω" όταν έμενα στο Princeton, στο New Jersey. Μια συζήτηση με κάποιο φίλο, κέντρισε το ενδιαφέρον μου για το Εργαστήριο Φυσικής του Πλάσματος που βρισκόταν εκεί κοντά. Δεν είχα επισκεφθεί ποτέ το εργαστήριο και δεν είχα ιδέα για τις επιστημο­ νικές έρευνες που γίνονταν εκεί. Το μόνο πλάσμα που ήξερα, μέχρι τότε, ήταν το πλάσμα του αίματος. " Οταν έμαθα το σκοπό των επιστημόνων και είδα τα γιγάντια και πε­ ρίπλοκα μηχανήματά τους, άρχισα να συνειδητοποιώ ότι ήταν έργο ολόκληρης ζωής. Αποφάσισα λοιπόν να κάνω μια καταγραφή, κατά κά­ ποιον τρόπο, της αναζήτησής τους. Αυτό το βιβλίο είναι το αποτέλε­ σμα. Θα ήθελα να τονίσω ότι καταπιάστηκα με το θέμα ως "αντικειμενι­ κός" συγγραφέας-παρατηρητής, σαν ξένος, χωρίς συγκεκριμένη άπο­ ψη. Δε μου ανέθεσαν τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, και δε συνεργά­

made by Absens

ζομαι ούτε έχω κάνει κάποια συμφωνία, επίσημη ή ανεπίσημη, με τα

made by Absens

ιδρύματα που αναφέρονται στις σελίδες του ---μολονότι αποφοίτησα απ' το Πανεπιστήμιο του Princeton, όπου βρίσκονται εν εξελίξει σημα­ ντικές έρευνες στον τομέα της σύντηξης. Ελπίζω η σχέση μας με το Princeton να μην επηρεάζει την έκθεσή μου... Η έρευνα με πήγε ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο. Μίλησα με τους πατέ­ ρες που έβαλαν τα θεμέλια στην έρευνα της σύντηξης. Με πήγε, επί­ σης, σε εργαστήρια στην Αγγλία, την Ιαπωνία και στα κυριότερα εργα­ στήρια των ΗΠΑ. Μίλησα με περισσότερους από 150 επιστήμονες, μη­ χανικούς, κυβερνητικούς επισήμους και βιομηχάνους που ασχολού­ νται με τη σύντηξη, σε περισσότερες από δώδεκα χώρες. Καθώς η ιστορία της ελεγχόμενης σύντηξης φτάνει μόνο μέχρι τη δεκαετία του 1950, κατάφερα να μαζέψω στοιχεία από τα περισσότερα άτομα που συμμετείχαν στα σημαντικότερα γεγονότα της επιστήμης. Έτσι το βιβλίο αυτό είναι ένας απολογισμός "από πρώτο χέρι". Σχεδόν όλα όσα αναφέρονται, είναι παρμένα από προσωπικές συνεντεύξεις και ένα μικρό ποσοστό από γραπτές πηγές που παρατίθενται στις υποσημειώσεις, ή αναφέρονται στο κείμενο. Επιπλέον, χρωστώ πολλά στους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τη σύντηξη και το έργο τους προηγήθηκε του δικού μου -την Joan Lίsa Bromberg, η οποία περιγράφει λεπτομερώς το αμερικανικό πρό­ γραμμα σύντηξης στο FUS/ON: Science, PO/itics, and the /nvention of a New Energy Source, μια εργασία η οποία έγινε κατόπιν παραγγελίας του υπουργείου Ενεργείας των ΗΠΑ' τον John Hendry, ιστορικό, για την Atomic Energy Authority της Μεγάλης Βρετανίας, που μιλά για τις πρ ώτες έρευνες που έγιναν σε παγκόσμιο επίπεδο πάνω στη σύντηξη στο The Scientific Origins of Contro//ed Fussion Techn%gy και τον Τ.Α. Heppenheimer, του οποίου το The Man-Made Sun εξετάζει την πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών στον ίδιο ενεργειακό τομέα. Θα 'θελα να ευχαριστήσω την κοινότητα της σύντηξης γενικώς για την ευγένεια και την προσφορά της κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον HaroId Furth και τον Don Grove του εργαστη­ ρίου Princeton για τη βοήθεια που μου προσέφεραν καθώς και την Jane HaImgnist και το επιμελές προσωπικό της στη βιβλιοθήκη του ερ­ γαστηρίου του Princeton, χωρίς τη βοήθεια των οποίων δε θα είχα γρά­ ψει αυτό το βιβλίο. Ευχαριστώ τους PauI Henri Rebut, Roy Bickerton και Bas Pease, του εργαστηρίου JET. Στο εργαστήριο Lίvermore, της Καλιφόρνια, τους Dick Post, Dave BaIdwin, Ken FowIer και Erik Storm για την ευγενική τους υποδοχή. Στην Ιαπωνία, εκφράζω τις βαθιές μου

ευχαριστίες στους Yasuhiko Iso και Masaji Yoshikawa, που μου πα­ ρουσίασαν το πρόγραμμα σύντηξης της lαπωνίας. Για το μόχθο και την εμπιστοσύνη που έδειξαν γι' αυτή την εργασία, ευχαριστώ τους πράκτορές μου, Janet Pawson και Arthur Kaminsky στο Athletes and Artists στην Νέα Υόρκη. Επίσης ευχαριστώ τη φίλη μου Lynne Yerby που με βοήθησε να επανεξετάσω το πρώτο δοκίμιο και με ενθάρρυνε στο έργο μου, και τη φίλη μου Sharon Naeole, που μου έδωσε την ιδέα, πριν πέντε χρόνια, να επισκεφθώ το εργαστήριο του Princeton. Αυτός που υποστήριξε περισσότερο το έργο μου -και υπεύθυνος για το γεγονός ότι το τελείωσα- είναι ο σύζυγός μου, Paul Horvitz, ο οποίος ήταν και "αρχισυντάκτης" του χειρογράφου. Εργάσθηκε ώρες ατελείωτες, για να γίνει αυτό το βιβλίο έτσι όπως θα ήθελα να είναι Με βοήθησε σταθερά όλα αυτά τα πέντε χρόνια που μου χρειάσθηκαν για να το τελειώσω. Τον ευχαριστώ με όλη μου την καρδιά.

made by Absens

Παρίσι lανουάριος 1990

R. H.

made by Absens

Τ

0]984, ένο τσουχτερό πρωινό του Σεπτέμβρη, ένος στόλος εκδρο­

μικών λεωφορείων ξεκίνησε απ' το Λονδίνο κατευθυνόμενος προς ένα χωριουδάκι κοντά στην Οξφόρδη. Στα λεωφορεία βρίσκονταν εκατοντά­

δες επιστήμονες απ' όλο τον κόσμο που φοβόντουσαν για χρόνια ότι αυ­ τή η ημέρα δε θα ερχόταν ποτέ... Ήταν Γάλλοι, Ρώσοι, Αμερικάνοι, Ιάπω­ νες, Ισραηλινοί και Ιταλοί. Κοιτούσαν έξω απ' τα μεγάλα παράθυρα του λε­ ωφορείου και αστειευόντουσαν σε "σπαστά" αγγλικά.

Η πραγματική κοινή

γλώσσα τους, ωστόσο, ήταν το λεξιλόγιο μιας επιστήμης για την οποία ο κόσμος είχε μια αμυδρή μόνο ιδέα' μιλούσαν μια σκοτεινή γλώσσα, άγνω­ στη και αμίλητη έξω απ' την κλειστή τους " κοινωνία". Όποιος τύχαινε να έρθει σ' επαφή μ' αυτή την " αδελφότητα", ανα­ κάλυπτε ότι οι άνθρωποι μετρούσαν το χρόνο και τις πράξεις τους με δεκαετίες. Περνούσαν τις ημέρες τους, συχνά και τις νύχτες τους, μέ­ σα σε γιγαντιαία εργαστήρια που στέγαζαν έναν κυκεώνα μηχανημά­ των, που ίσως μια μέρα θα έφερναν μια νέα εποχή στην ενέργεια. Από καιρό είχαν ξεπεράσει τα διεθνή σύνορα και τώρα συνεργάζο­ νταν μέσα στους κόλπους της κοινωνίας τους -γι' αυτούς τα πολιτικά

made by Absens

ανατολικοδυτικά σύνορα δεν υπήρχαν πια.

made by Absens

Σύντηξη Καθώς το καραβάνι των λεωφορείων έτρεχε στον αυτοκινητόδρομο, τα βιομηχανικά προάστια του Λονδίνου παραχωρούσαν τη θέση τους στους απαλούς καταπράσινους λόφους, με τα υπερήφανα άλογα, τα μαλλιαρά πρόβατα που έβοσκαν και τα ροζ γουρουνάκια που κυλιό­ ντουσαν στη λάσπη. Πελώρια πυκνά σύννεφα υΨώνονταν μακριά στον ορίζοντα, αλλά πλησιάζοντας αποδείχθηκε ότι ήταν σύννεφα απ' τους έξι γιγάντιους πύργους Ψύξεως του ατμοηλεκτρικού σταθμού Didcot. Τα πούλμαν προσπέρασαν ακόμα μια σειρά από αγρούς και φράχτες και ύστερα έστριψαν σ' ένα χωριουδάκι με αχυρένιες στέγες, απ' όπου μπορούσαν ν' αντικρίσουν τον προορισμό τους: ένα μπλε εργαστηρια­ κό κτίριο με γκρίζους και λευκούς τοίχους πρόβαλλε σαν θωρηκτό μες τους αγρούς. Στον περίβολο, ήταν υψωμένη μια πελώρια τέντα για ένα υπαίθριο συμπόσιο. γπήρχαν τραπέζια με τα τυπικά λευκά τραπεζομάντιλα, κρύσταλλα και πορσελάνες και έναν πλούσιο μπουφέ με μεγάλη ποικι­ λία ορεκτικών. Μπροστά απ' την τέντα, οι μάγειροι με τους άσπρους σκούφους τους επέβλεπαν δύο ψητά γουρουνόπουλα που στριφογυρ­ νούσαν στις σούβλες πάνω απ' τα κάρβουνα. Μια φιλαρμονική μπάντα άρχισε να κουρδίζει. Έξω απ' την είσοδο του εργαστηρίου, οι σημαίες δώδεκα εθνών κυ­ μάτιζαν στον αέρα. Οι επιστήμονες κατέβηκαν απ' τα αυτοκίνητα και πλησίασαν στη γυάλινη πόρτα του εργαστηρίου. Διέσχισαν διαδρόμους στρωμένους με χαλιά και περνώντας μπροστά απ' τα πορτραίτα της βα­ σίλισσας Ελισάβετ και του προέδρου της Γαλλίας Φρανσουά Μιτεράν, κατευθύνθηκαν προς την είσοδο ενός παγερού, σπηλαιώδους υπόστε­ γου. Μπήκαν μέσα, ύψωσαν το βλέμμα και σταμάτησαν επιτόπου. Μπροστά τους βρισκόταν το μηχάνημα μαμούθ, το οποίο είχαν έρ­ θει να δουν. Είχαν ήδη κυκλοφορήσει βέβαια φωτογραφίες της, αλλά δεν μπο­ ρούσαν να δώσουν την αληθινή εικόνα της ογκώδους αυτής συσκευής των 3.000 τόνων, που ορθωνόταν ψηλόλιγνη, δώδεκα μέτρα απ' το έδαφος. Η μηχανή έμοιαζε με ένα σιδερένιο λουκουμά, εγκλωβισμένο σε πορτοκαλιά στηρίγματα, που υΨώνονταν απότομα προς την οροφή. Η κατακόρυφη δομή της κατασκευής τραβούσε το βλέμμα ψη λά, όπως τα τόξα ενός καθεδρικού ναού. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσια­ κό, ακόμα και μαγευτικό. «Πελώριο!» παρατήρησε ο Vladimir Muchovatov, έ νας διοπτροφόρος Μοσχοβίτης, ενώ έγερνε το κεφάλι για να δει καλύτε-

16

ΠρόλΟΥος

made by Absens

ρα. Ο PhiI Efthimion, ένας νεαρός Αμερικανός, άρχισε να κόβει βόλ­ τες γύρω απ' το μηχάνημα. «Διάβολε!» αναφώνησε. «Είχαν πει ότι ήταν μεγάλο, αλλά ...» Το μηχάνημα στο σύνολό του ήταν ακόμη πιο μεγάλο απ' όσο φαι­ νόταν στο τσιμεντένιο υπόστεγο δοκιμών. Τα τεράστια μηχανικά του συστήματα διαπερνούσαν τους ορόφους πάνω και κάτω, έβγαιναν σε γειτονικά δωμάτια, και τελικά κατέληγαν σε ηλεκτρικές γραμμές υψη­ λής τάσης που συνδέονταν με τον υποσταθμό του εργαστηρίου, ο οποίος έπαιρνε ηλεκτρισμό απ' το κοντινό Oidcot. «Πολύ εντυπωσιακό», παρατήρησε ο Σιβηριανός Omitri R]utov. «Ση­ μαντικό απόκτημα της κοινότητας. Δεν πρόκειται για φαντασία. Επιτέ­ λους, μετά από τριάντα χρόνια έχουμε κάτι εντυπωσιακό...» Ο υπερήφανος διευθυντής του εργαστηρίου, ένας επιβλητικός Γερ­ μανός που λεγόταν Hans-Otto Wuster, είχε πάρει αγκαζέ τον Αμερικα­ νό Οοπ Grove, και τον έσερνε ξεναγώντας τον ιδιαιτέρως. Ο PauI­ ΗΘΠΓί Rebut, ο Γάλλος σχεδιαστής του μηχανήματος και επικεφαλής του επιτελείου της κατασκευής του, προσέφερε στους εναπομείνα­ ντες πιστούς, ενθουσιώδη ερμηνευτικά σχόλια. Η μηχανή είχε κατασκευαστεί από Ευρωπαίους επιστήμονες και μη­ χανικούς, στην πραγματικότητα, όμως, ήταν επίτευγμα όλης της διε­ θνούς συντροφιάς των σκαπανεών -της αδελφότητας που συνήλθε στη Μεγάλη Βρετανία, από παρόμοια εργαστήρια όπως το Kharkov της Σοβιετικής Ουκρανίας, το Kyoto, τη Βοστόνη, το Princeton και το Lίvermore, τη Χάιφα, τη Ρώμη και το Πεκίνο. Αυτό που έβλεπαν ήταν γέννημα όλων των εργασιών που είχαν γίνει ως τότε, των θεωριών και των πειραματισμών, των αποτυχιών -των πολλών αποτυχιών- και επιτυχιών τους. Οι επιστήμονες περι­ διάβηκαν με δέος τη γιγαντιαία συσκευή κι έπειτα βγήκαν έξω να το γιορτάσουν με ψητό γουρουνόπουλο.

Η μηχανή ονομάστηκε Joint European Torus (JΕη, ένα πείραμα ενός δι­ σεκατομμυρίου δολαρίων, που σκοπό είχε να δείξει ότι η ενέργεια της σύντηξης, η πηγή ενέργειας του Ήλιου και όλων των αστέρων, μπο­ ρούσε να δημιουργηθεί τεχνητώς στη Γη. Για τους επιστήμονες που ήρθαν εκείνη την ημέρα, το JΕΤαντιπρο­ σώπευε ένα διπλό θαύμα. Οι κυβερνήσεις τους είχαν επιτρέψει, εδώ και λίγες δεκαετίες, να συνεργάζονται μεταξύ τους, ως ένα σημείο,

17

Σύντηξη

made by Absens

ανταλλάσσοντας θεωρίες και στοιχεία, σχετικά μ' αυτή τη νέα ασύλλη­ πτη επιστήμη. Το ΙΕΤ, όμως, ήταν κάτι περισσότερο από μια συνεργα­ σία: ήταν κοινοπραξία, ένα σχέδιο πραγματικά διεθνές. Δώδεκα ευρω­ παίκά κράτη είχαν υπογράψει τη συμφωνία κατασκευής του ΙΕΤ, συνει­ σφέροντας χρήματα και ανθρώπινο δυναμικό για τη λειτουργία του. Αυτό ήταν το πολιτικό θαύμα. Υπήρχε όμως και το επιστημονικό θαύμα. Μετά από τριάντα και πλέ­ ον χρόνια άκαρπης έρευνας, είχε κατασκευασθεί ένα πειραματικό μηχά­ νημα, το οποίο ίσως να εκπλήρωνε το σκοπό, που από καιρό επιζητού­ σαν οι επιστήμονες. Η αποστολή του ΙΕΤ ήταν όμοια μ' εκείνη των μι­ κρότερων πειραματικών αντιδραστήρων σε πολλά βιομηχανικά κράτη, που διαμόρφωναν μια επώδυνα αργή εξέλιξη της επιστήμης της σύντη­ ξης. Η αποστολή του ήταν και παρέμενε αυτή: να δείξει ότι η τεχνητή ενέργεια σύντηξης είναι επιστημονικώς δυνατή, και να προσφέρει στον κόσμο ρεαλιστικά την ελπίδα μιας εποχής αστείρευτης ενέργειας.

Σύντηξη δεν είναι η αντίδραση των ατόμων που διασπώνται, αλλά των ατόμων που ενώνονται, των ατόμων που συμπιέζονται στο πελώριο καμίνι του Ήλιου. Στόχος των επιστημόνων είναι να δημιουργήσουν "μικροσκοπικές" αντιδράσεις σύντηξης μέσα σε μια μηχανή και να με­ τατρέψουν τις τεράστιες ποσότητες ενέργειας που ελευθερώνονται σε ανεξάντλητη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπλέον, αυτή η ενέργεια θα είναι σχετικώς "καθαρή". Η σύντηξη δεν θα παράγει κανένα από τα υψηλώς ραδιενεργά απόβλητα, όπως εκείνα που παράγουν τα ανά τον κόσμο ενοχλητικά εργοστάσια πυρη­ νικής σχάσης. Ούτε θα εκπέμπει ρύπους, όπως αέρια διοξειδίου του άνθρακα, τα οποία ελκύουν στην ατμόσφαιρα οι λιγνιτοθερμικές μονά­ δες των ατμοηλεκτρικών σταθμών -συντελώντας στη θέρμανση της ατμόσφαιρας με αποτέλεσμα τη δημιουργία του "φαινομένου του θερ­ μοκηπίου". Φυσικά, υπάρχει και η ραδιενεργός πλευρά της σύντηξης, όταν χρη­ σιμοποιείται ως καύσιμο το τρίτιο -μια ραδιενεργός μορφή υδρογόνου με χρόνο ημιζωής δώδεκα έτη. Σταδιακά, τα εσωτερικά τοιχώματα οποι­ ουδήποτε αντιδραστήρα σύντηξης θα καταστούν ραδιενεργά λόγω της ενεργητικής δραστηριότητας στο εσωτερικό του. Αυτά τα τοιχώματα θα πρέπει να αλλαχθούν και να θαφτούν. Όμως, συγκριτικά με τους αντι­ δραστήρες σχάσης, η σύντηξη παρουσιαζόταν σχετικά αβλαβής.

18

Πρόλογος

made by Absens

Η σύντηξη ήταν και είναι ένα ουτοπικό όραμα: καθαρή, ασφαλής, ατέ­ λειωτη ενέργεια για την ανθρωπότητα παραγόμενη απ' το πλέον άφθονο των καυσίμων: τα άτομα υδρογόνου στο νερό της θάλασσας. Θα είναι επίσης μια ενέργεια παγκοσμίως ευεργετική, καθώς θα κατα­ στήσει την κάθε χώρα πλούσια ενεργειακά, όσο και η πετρελαιοπαρα­ γωγός χώρα του Κουβέιτ! Παρ' όλα αυτά, το "ξεσκέπασμα" των φυσικών νόμων της σύντηξης αποδεικνύεται τόσο πολύπλοκη και λεπτή υπόθεση, που ίσως να μη φτάνει το έργο μιας ζωής για την ανακάλυψή τους. Κατά καιρούς ακούγονταν ανακοινώσεις για εντυπωσιακές ανακα­ λύψεις (που έκοβαν την ανάσα) γύρω από τη σύντηξη, όμως σύντομα αναιρούνταν. Το 1989, οι πολύκροτοι πειραματισμοί του Πανεπιστημίου της Utah στην "ψυχρή σύντηξη" με παλλάδιο σε διάλυμα θερμοκρασίας δωματίου, προμήνυαν σεισμό στην επιστήμη' τελικά, όμως, επιβεβαιώ­ θηκε για άλλη μία φορά η πεισματικά ουτοπική φύση της σύντηξης. Οι επιστήμονες που συγκεντρώθηκαν έξω απ' το Λονδίνο ασχολού­ νταν με την παραδοσιακή "θερμή" σύντηξη από την εποχή του Τρού­ μαν, του Στάλιν και του Τσώρτσιλ (1945). Οι ιδρυτές της νέας επιστή­ μης, αυτοί της γενιάς του αστροφυσικού του Princeton Lyman Spitzer και του Σοβιετικού πυρηνικού ερευνητή Αντρέι Ζαχάρωφ, είχαν κατά την προτελευταία δεκαετία του αιώνα αποσυρθεί ή πεθάνει ή στην πε­ ρίπτωση του Ζαχάρωφ βρίσκονταν χρόνια στην εξορία. Για να μιλήσεις για τη σύντηξη λοιπόν, πρέπει να αναφερθείς σε ολόκληρες γενιές, κι όχι σε μια στιγμή της επιστήμης. Η ιστορία της προσφέρει μια εικόνα της ανθρώπινης φύσης, μια ει­ κόνα αναζήτησης της επιστημονικής γνώσης. Προσφέρει επίσης μια άποψη της ανθρώπινης προσπάθειας από άτομα που πασχίζουν να δη­ μιουργήσουν κάτι για το καλό και την ασφάλεια του γένους (αντιθέτως προς το χρονικό περιορισμό της μέγιστης διάρκειας της ζωής τους). Ο αγώνας για τη γνώση της σύντηξης, είναι η αιώνια πάλη του ανθρώ­ που εναντίων ορατών ορίων, διανοητικών και σωματικών.

Όλα τα μέλη της κοινότητας εξέφραζαν έναν εκπληκτικά κοινό "δογ­ ματισμό" στην πίστη τους για τη σύντηξη. Άτομα από τελείως διαφορε­ τικούς πολιτισμούς και ιδεολογίες, που τους χώριζαν ήπειροι και ωκε­ ανοί, είχαν τόσα κοινά σημεία! Με αυτή την έννοια η κοινότητα της σύ­ ντηξης ήταν πραγματικά μικρή.

19

made by Absens

Σύντηξη Ένας απ' τους Αμερικανούς πρωτοπόρους της σύντηξης, ο Richard F. Post, είπε: «Ενας αντιδραστήρας σύντηξης είναι ύψιστης σπουδαιότη­ τας, δεν είναι απλώς μια ακόμα εφεύρεση». Και ο ίδιος έγραφε: "Από τη στιγμή που θα μάθουμε τον τρόπο να την αντλούμε, η σύντηξη μπο­ ρεί να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες του ανθρώπου για χιλιετίες μέχρι να παγώσει ο Ήλιος ... ίσως κι ακόμη παραπέρα!"l Παρ' όλα αυτά, η προσπάθεια να δημιουργήσουν αυτό το "ύψιστο", έπαιρνε χρόνια απ' τη ζωή των επιστημόνων. Αυτό που είχε ξεκινήσει σαν αγώνας δρόμου προς τη δόξα τις μανιώδεις εκείνες ημέρες ατομι­ κής έρευνας μετά τη Χιροσίμα, κατέληξε σε ένα απογοητευτικό ταξίδι μιας ολόκληρης ζωής που ξεδιπλωνόταν σε μυστικά εργαστήρια των Ηνωμένων Πολιτειών, της Σοβιετικής Ένωσης, της Μεγάλης Βρετα­ νίας και αλλού. Αποδείχτηκε --αντίθετα με τις αρχικές προβλέψεις­ ότι ο αντιδραστήρας δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Το 1956, όταν ακόμα εργαζόταν στο Πανεπιστημιακό Εργαστήριο Ακτινοβολίας της Καλιφόρνια, στο Livermore, ο Post έγραφε: "Πολλοί από τους φυσικούς οι οποίοι μετέχουν ενεργώς στις έρευνες πάνω στην πυρηνική σύντηξη σ' αυτή τη χώρα, είναι απολύτως πεπεισμένοι ότι όλα τα επιστημονικά και τεχνολογικά προβλήματα της ελεγχόμε­ νης σύντηξης θα έχουν επιλυθεί -σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα".2 Κανείς δεν είχε υπολογίσει τη δυσκολία της σύντηξης. Τελικά, το 1958, σε μία ιστορική συνέλευση των επιστημόνων στη Γενεύη, ήρθαν στο φως όλες οι έρευνες. Επιστήμονες από Δύση και Ανατολή αποκά­ λυψαν όλες τις μυστικές εργασίες τους ελπίζοντας ότι μια συλλογική ορμητική προσπάθεια θα έφερνε γρήγορα την εποχή της σύντηξης. Ενώ το έργο γινόταν ολοένα δυσκολότερο, με χρόνια απογοητεύσε­ ων, παραδόξως υπήρξαν ελάχιστοι αποστάτες. Η γοητεία της απο­ στολής ήταν ισχυρή. Για πολλούς φυσικούς η σύντηξη έδωσε νόημα στο έργο και στη ζωή τους. Τους άρεσε να παρομοιάζουν τη ζωή τους στα αποστειρωμένα ερ­ γαστήρια με τη ζωή μυθικών προσώπων, ατόμων με έναν ενάρετο, σχεδόν ανέφικτο σκοπό, που αγωνίζονταν για το γενικότερο καλό, αναζητώντας την αθανασία. Καθώς περιέγραφαν το έργο τους, θύμι­ ζαν τους Σταυροφόρους που αναζητούσαν το Άγιο Δισκοπότηρο και τον Προμηθέα που τόλμησε να κλέψει τη φωτιά απ' τους θεούς για να τη δώσει στον άνθρωπο. Οικοδομούσαν ένα Ναό, μια Πυραμίδα, έναν τεχνητό Ήλιο, έλεγαν. Αν μοιράζονταν κάτι πραγματικά σ' αυτή την κλειστή κοινωνία τους,

20

made by Absens

ΠρόλΟΥος οι διεθνείς φυσικοί της σύντηξης, ήταν αυτή η εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους. Μολονότι ο ένας δούλευε στη μία άκρη της Γης κι ο άλλος στην άλλη, Π.χ. ο Ιταλός Enzo Lazzaro στο JET και ο Ιάπωνας φυσικός Kamitaka Itoh, είπαν και οι δύο ότι αισθάνονταν μέλη του πλη­ ρώματος στο μεγάλο ταξίδι του Κολόμβου στον άγνωστο ωκεανό. Η σύντηξη, έλεγε ο Itoh, είναι άλλη μια "terra incognita" που πρέπει να ανακαλυφθεί και να μοιρασθεί σ' όλα τα έθνη. Εξίσου δημοφιλείς ήταν και οι "μνημειακές" αναπαραστάσεις των επιτευγμάτων, διότι η έρευνα της σύντηξης θα χρειαζόταν ίσως περισ­ σότερο από μια γενιά επιστημόνων για να ολοκληρωθεί. Ο Yasuhiko ISO, διευθυντής του μεγαλύτερου εργαστηρίου σύντηξης, στην Ιαπω­ νία, έκανε την αντιπαραβολή, βγάζοντας μια εικόνα απ' το γραφείο του. Είχε "κολλ ήσει" ένα σχέδιο υπό κλίμακα της μεγάλης πειραματι­ κής μηχανής του εργαστηρίου του, σε μια εικόνα του Μεγάλου Βούδα του Nara ύψους είκοσι δύο μέτρων. Είχαν σχεδόν το ίδιο μέγεθος. Ο DaIe Meade, φυσικός του Princeton, διάλεξε τη μεταφορική εικόνα της πυραμίδας. «Μόνο τα θεμέλια του έργου θα δω", είπε. "Θα το τελειώ­ σει μια νεότερη γενιά». Η έρευνα στις αντιδράσεις σύντηξης ξεκίνησε στη δεκαετία του '20. Οι πρώτες πειραματικές συσκευές κατασκευάστηκαν στη δεκαετία του '50. Οι τελευταίες μηχανές χρειάστηκαν περίπου δέκα χρόνια για να κατασκευαστούν, θα χρειάζονταν όμως κι άλλα χρόνια πειραματισμών για να μπορέσουν να σχεδιάσουν τον πειραματικό αντιδραστήρα της νέας γενι�ς. Ακόμα και οι πιο αισιόδοξοι υπολογισμοί των επιστημό­ νων τοποθετούσαν το ξεκίνημα της εμπορεύσιμης ενέργειας σύντη­ ξης, στα μέσα το.υ εικοστού πρώτου αιώνα. Στην ιστορία της ανθρωπότητας ελάχιστα τεχνολογικά σχέδια χρειάσθηκαν τόσο χρόνο. Η Μεγάλη Πυραμίδα της Giza ολοκληρώθη­ κε σε τριάντα χρόνια (βεβαίως δούλευαν 100.000 σκλάβοι) και, παρά την αντίληψη που επικρατεί, οι σπουδαιότεροι γοτθικοί ναοί είχαν ανε­ γερθεί σε σαράντα χρόνια και όχι σε αιώνες. Ο έλεγχος της σύντηξης και η αξιοποίησή της -βεβαίωναν οι ερευνητές- ήταν το δυσκολότερο επιστημονικό πρόβλημα που επι­ χείρησε να λύσει ο άνθρωπος. Ακόμα και μέχρι το 1990, ήταν αδύνατο να ξέρουν αν οι κατάλληλες πολιτικές, οικονομικές και επιστημονικές συνθήκες, θα συνέκλιναν ποτέ ώστε να επιτρέψουν την κατασκευή ενός εμπορικά βιώσιμου εργοστασίου σύντηξης. Απ' τον ένα χρόνο στον άλλο, η πίστη στην επιστήμη ωθούσε τους ερευνητές να συνεχί-

21

made by Absens

Σύντηξη ζουν. Μέρα με τη μέρα ωστόσο, κινούνταν προς έναν πιο προσγειωμέ­ νο στόχο. Άσχετα με το είδος της μηχανής που πειραματίζονταν, όλοι πάσχιζαν να πραγματοποιήσουν το πρώτο βήμα: να ελέγξουν ένα υπέρθερμο αεριώδες σύννεφο μορίων που λεγόταν πλάσμα. Ο Ήλιος, θεωρητικολογούσαν οι φυσικοί, δεν είναι τίποτα άλλο εκτός από πλά­ σμα. Θερμαίνεις ένα περιορισμένο σύννεφο πλάσματος και έχεις μια αντίδραση σύντηξης. Φαινόταν τόσο απλό! Παρ' όλα αυτά, το πλάσμα συμπεριφέρετο τόσο βίαια και περίπλοκα μέσα στους πειραματικούς αντιδραστήρες, ώστε σχεδόν τέσσερις δε­ καετίες έρευνας δεν στάθηκαν αρκετές για να αποκρυπτογραφήσουν τους φυσικούς νόμους που διέπουν το πλάσμα. Η μελέτη αυτού του νέφους πήρε το όνομα φυσική του πλάσματος, ένας απολύτως νέος, αχαρτογράφητος επιστημονικός τομέας για τη μεταπολεμική εποχή. Η θέρμανση του πλάσματος σε θερμοκρασία εκατοντάδων εκατομμυ­ ρίων βαθμών και η συγκράτησή του σ' ένα πυκνό σύννεφο ήταν μια πρόκληση την οποία πολλοί φυσικοί τη θεωρούσαν εκνευριστική, πα­ ραπλανητική. Ο Phil Efthimion -ο φυσικός του Princeton, που χαιρέτησε το ΙΕΤ, με το γνήσιο αμερικανικό επιφώνημα: "Διάβολε!"- ήταν ένας από τους λάτρεις του πλάσματος. Ο Efthimion, από τη δεύτερη γενιά των επιστημόνων της σύντηξης, είχε για τον κόσμο το θαυμασμό ενός παι­ διού, κι αυτό φαινόταν στα μεγάλα καστανά μάτια του και στο πλατύ του χαμόγελο. Ήταν ανοιχτός στην εμπειρία. Τι ήταν τόσο γοητευτικό στη φυσική του πλάσματος; Αν και ζούμε σ' ένα περιβάλλον από χώμα, νερό και αέρα, ο Efthimion γνώριζε ότι το υπόλοιπο του κόσμου συνίστατο κυρίως από κάτι άλλο, κάτι που μόνο με τη φαντασία μπορούσε να το αγγίξεΙ. Οτιδήποτε υπήρχε εκεί ψηλά, στο νυχτερινό ουρανό, τα άστρα και η κοσμική σκόνη ανάμεσά τους, ήταν πλάσμα -σύννεφα μορίων που "εκ του φυσικού" δεν υπήρχαν στη Γη. «Το θέμα είναι ότι από τη στιγμή που αρχίζεις να το σκέφτεσαι και να το αναγνωρίζεις, συνειδητοποιείς ότι όλος σου ο κόσμος βασίζεται σ' ένα πλάσμα», είπε ο Efthimion, εννοώντας τον Ήλιο. «Αν και μας είναι κάτι ξένο σ' αυτό τον πλανήτη που ζούμε, όμως όλη μας η ύπαρξη, κι ο ίδιος ο πλανήτης, ουσιαστικά οφείλεται στην ύπαρξη του πλάσματος. Η δημιουργία του κόσμου οφείλεται σε μια κατάσταση πλάσματος». Το πλάσμα του Ήλιου υφίσταται κάτω από συνθήκες ακραίες συ­ γκριτικά μ' εκείνες της ανθρώπινης εμπειρίας: θερμοκρασίες πάνω

22

ΠρόλΟΥος

made by Absens

από 14 εκατομμύρια βαθμούς, όπου η ύλη δεν αναγνωρίζεται με τη μορφή στοιχείου, ή ακόμη και ατόμου. Τα πάντα ανάγονται σε υποατο­ μικά μόρια που κινούνται με ταχύτητα χιλιάδων χιλιομέτρων σε κλά­ σματα δευτερολέπτου, εκλύοντας ενέργεια καθώς συντήκονται, που εξακοντίζεται σε πλανήτες 149 εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά. Η μελέτη των γιγάντιων πλασμάτων ανήκει στην επικράτεια των αστροφυσικών, των μακρινών θεατών του αεριώδους νέφους, των αστέρων και των γαλαξιών. Το πλάσμα υπάρχει στη Γη, μόνο στις στιγ­ μιαίες λάμψεις των κεραυνών, σε ηλεκτρικές εκκενώσεις τόσο μεγά­ λες ώστε η ατμόσφαιρα μέσα απ' την οποία περνούν θερμαίνεται μετα­ βαλλόμενη σε "φευγαλέο" πλάσμα. Με την εμφάνιση της φυσικής του πλάσματος, επιστήμονες όπως ο Efthimion, έμαθαν να δημιουργούν πλάσμα στα εργαστήρια, παίζοντας με την κοσμική σκόνη μέσα στις γιγάντιες μηχανές τους. «Εκανες κέ­ φι», είπε ο Efthimion «μελετώντας φαινόμενα για πρώτη φορά, κι ακό­ μη περισσότερο όταν μπορούσες να εξηγείς αυτά τα φαινόμενα».

Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι το ουράνιο και κάθε ορυκτή καύσιμη ύλη, λιγοστεύουν με τον καιρό -οπότε η δύσκολη και δαπανηρή εξόρυ­ ξή τους θα τα αχρηστεύσει ως πηγές ενέργειας. Αυτοί που μελετούν σφαιρικά τις ενεργειακές ανάγκες, το παραδέχονται Το δυσκολότερο ερώτημα είναι: πότε η εξάντληση θα φτάσει σε τέτοιο κρίσιμο σημείο ώστε νέα ενεργειακά προγράμματα -όπως η σύντηξη- να τεθούν απαραίτητα σε εφαρμογή και να είναι ενδιαφέροντα οικονομικώς; Πό­ σος χρόνος είχε απομείνει στους επιστήμονες για να λύσουν τον γρίφο του πλάσματος; Πενήντα χρόνια; Εκατό χρόνια; Τριακόσια; Μολονότι πολλοί ειδικοί στα μέσα της δεκαετίας του '80 δεν πρό­ βλεπαν μια άμεση κρίση, δεν μπορούσε να γίνει καμία πραγματικά ασφαλής εκτίμηση. Όλες οι μελέτες στηρίζονταν σε συγκεκριμένες υποθέσεις για τη μελλοντική χρησιμοποίηση της ενέργειας. Αυτές οι προϋποθέσεις βασίζονταν σε διαφορετικές φιλοσοφίες: Ποιες ήταν οι περικοπές ενέργειας που μπορούσαν να αντέξουν οι βιομηχανικές χώρες; Σε ποιο χρονικό διάστημα οι νέες τεχνολογίες μπορούσαν να βελτιώσουν το βαθμό απόδοσης της ενέργειας; Ποιο ποσό ήταν πρό­ θυμος ο κόσμος να πληρώνει για την ενέργεια; Σε ποιο χρονικό διά­ στημα τα υπό ανάπτυξη κράτη θα ζητούσαν ένα μεγαλύτερο μερτικό απ' τις ενεργειακές πηγές του κόσμου; Άλλες μελέτες ασχολούνταν

23

made by Absens

Σύντηξη με το κόστος της ρύπανσης του περιβάλλοντος και την πολιτική αστά­ θεια λόγω της αυξήσεως στις τιμές των καυσίμων. Το πετρέλαιο, κάτω από ευνοίκές συνθήκες, θα κρατήσει ίσως για εβδομήντα πέντε χρόνια ακόμα -υποστήριζαν κάποιοι ειδικοί3. Το απόθεμα σε κάρβουνο παγκοσμίως, αρκούσε για 200 χρόνια ακόμα, αλ­ λά αρκετό απ' αυτό θα ήταν δύσκολο να εξορυχθεί και υπήρχε κι ένα τίμημα: η ρύπανση4. Δίχως πρόγραμμα αναπαραγωγικού αντιδραστήρα ταχέων νετρονίων, το ουράνιο υψηλών βαθμών, απαραίτητο για την αποτελεσματική λειτουργία των πυρηνικών εργοστασίων σχάσης, θα εξαντλείτο σε πενήντα χρόνια περίπου.5 Άλλοι υπολογισμοί ήταν ακόμη πιο δυσοίωνοι Μία μελέτη του Πα­ νεπιστημίου του New Hampshire, έδειχνε ότι το απόθεμα πετρελαίου στις Ηνωμένες Πολιτείες θα εξαντλείτο ουσιαστικά μέχρι το 2020, και ότι ο κόσμος θα έμενε χωρίς πετρέλαιο το 2040.6 Το Ινστιτούτο Τεχνο­ λογίας Φυσικών Καυσίμων ανακοίνωσε ότι, βάσει των γνωστών αποθε­ μάτων φυσικών καυσίμων, χωρίς καμία παραπέρα αύξηση της ζήτησης και παραλειπομένων όλων των προβλημάτων εντοπισμού, ανάπτυξης και κατανομής, το παγκόσμιο απόθεμα φυσικών καυσίμων θα εξαντλη­ θεί μέχρι το 2086.7 Με ρυθμό ανάπτυξης της κατανάλωσης μόλις 2 τοις εκατό ετησίως, μέχρι το 2028, θα έχουν εξαντληθεί όλα τα αποθέματα. Λαμβάνοντας υπόψη και τις δύο αυτές μελέτες, οι ειδικοί υπολόγι­ ζαν ότι μια νέα πηγή ενέργειας θα ήταν αναγκαία μετά το δεύτερο μι­ σό του εικοστού πρώτου αιώνα. Για τους ερευνητές της σύντηξης, η δυσοίωνη αυτή προοπτική σή­ μαινε ότι ήδη υπήρχε ενεργειακή κρίση, και επιτάχυναν τις προσπάθει­ ές τους. Η σύντηξη μπορούσε να προσφέρει περισσότερο καθαρή ενέργεια από φθηνό και άφθονο καύσιμο, αλλά τα διαδοχικά στάδια κατασκευής ενός αντιδραστήρα που να συμφέρει εκτείνονταν από τη μια γενιά στην άλλη. Χρειαζόταν επομένως μια συντονισμένη και υπεύθυνη προσπάθεια πριν επέλθει το κρίσιμο χρονικό όριο, δηλαδή εξάντληση των γνωστών αποθεμάτων καυσίμων. Και όμως! Η κρατική υποστήριξη στην Αμερική τουλάχιστον, ήταν για χρόνια μηδαμινή και το αμερικανικό πρόγραμμα για τη σύντηξη υπέστη εξουθενωτικές περικοπές στα χρόνια της προεδρίας του Ρή­ γκαν και τα πρώτα χρόνια της προεδρίας του Μπους. Οι επιστήμο­ νες έβλεπαν τις προσπάθειές τους να ανατρέπονται λόγω οικονομι­ κής και πολιτικής "μυωπίας". Οι φυσικοί του πλάσματος αν και εξακο­ λουθούσαν να είναι αισιόδοξοι για την ενέργεια της σύντηξης, εμφα-

24

Πρόλογος

made by Absens

νίζονταν απαισιόδοξοι για τη μελλοντική εικόνα της ενέργειας στο κόσμο. Στις ιδιωτικές τους συζητήσεις πολλοί έλεγαν ότι αυτό που θα έσω­ ζε την κατάσταση θα ήταν ένα ακόμα εμπάργκο πετρελαίου των Αρά­ βων -κάτι που θα τρομοκρατούσε τον κόσμο, μια αίσθηση του αναπό­ φευκτου. Σίγουρα θα ερχόταν η ημέρα -έστω σε 50 ή 100 χρόνια­ που δε θα υπήρχε πια πετρέλαιο στις αντλίες. Η σύντηξη, ισχυρίζο­ νταν, έπρεπε το συντομότερο να επιτευχθεί. Αλλά για τους πολιτικούς όλ' αυτά ακούγονταν σαν προφητείες κα­ ταστροφής.

Η συγκέντρωση των επιστημόνων στον εορτασμό για το ΙΕΤ, το 1984, στην πραγματικότητα ήταν κάτι σαν απομάκρυνση από το κυρίως θέμα τους στο Λονδίνο, που ήταν η καθιερωμένη (ανά διετία) συνέλευση του InternationaI Atomic Energy Agency, γνωστότερη σε μερικούς απ' τους συμμετέχοντες σαν "Ολυμπιάδα του Πλάσματος". Οι συνελεύσεις προσήλκυαν τα υψηλά κλιμάκια των επιστημόνων της σύντηξης σε παγκόσμιο επίπεδο, που κατέφθαναν όλοι αρματωμέ­ νοι με τα πιο πρόσφατα πειραματικά δεδομένα και τις θεωρίες τους. Ήταν παρόντες όλοι: ιδιοφυίες στη θεωρία του πλάσματος, ακούρα­ στοι πειραματικοί, σεμνοί καθηγητές πανεπιστημίων, αλλά και φαμφα­ ρόνοι διευθυντές των μεγαλύτερων εργαστηρίων σύντηξης. Στη σύγχρονη εποχή της σύντηξης, υπήρχαν χιλιάδες μικρά εργα­ στήρια στον κόσμο. Τέσσερα, όμως, απ' αυτά είχαν την μεγαλύτερη βαρύτητα: 1) το κοινό ευρωπαίκό πρόγραμμα που είχε την έδρα του κοντά στην Οξφόρδη, 2) το μεγάλο εργαστήριο των Ηνωμένων Πολι­ τειών στο Princeton, 3) το Ιαπωνικό Ινστιτούτο Ερευνών Ατομικής Ενέργειας βορείως του Τόκιο, και 4) το σοβιετικό Ινστιτούτο Ατομικής Ενέργειας Kurchatov, στη Μόσχα. Για την κατασκευή και τη λειτουργία τους δαπανήθηκαν δισεκατομμύρια δολάρια για το καθένα όλα αυτά τα χρόνια, καθώς δούλευαν επί εικοσιτετραώρου βάσεως υπό την επίβλε­ ψη των κρατικών γραφειοκρατών. Το καθένα απ' αυτά τα εργαστήρια απασχολούσε εκατοντάδες επιστήμονες, μηχανικούς και βοηθούς. Και όλα συμμετείχαν στην Ολυμπιάδα του Πλάσματος με ομάδες ερευνη­ τών και πλήθος ερευνητικών αποτελεσμάτων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έστειλαν μια μεγάλη αντιπροσωπία. Από το Princeton ήρθε ο ιδιοφυής και "θρασύς" HaroId Furth, διευθυντής του

25

ΣύΥτηξη

made by Absens

εργαστηρίου, και οι βοηθοί του, Οοπ Grove και DaIe Meade, μαζί με πολλούς ανερχόμενους αστέρες, όπως ο PhiI Efthimion και ο Rob GoIdston. Το Εθνικό Εργαστήριο της Καλιφόρνια Lawrence Livermore, έστειλε το διευθυντή του τομέα της σύντηξης Ken FowIer. Η ομάδα του πειραματιζόταν με πολλές πρωτότυπες συσκεύές σύντηξης -ορισμέ­ νες απ' αυτές χρησιμοποιούσαν ακτίνες λέιζερ. Από το Πανεπιστήμιο του Texas ήρθε ο θεωρητικός MarshaII RosenbIuth, στον οποίο οι Ρώ­ σοι είχαν δώσει τον τίτλο ''Ο Πάπας της φυσικής του Πλάσματος''. Επικεφαλής της ομάδας του Ινστιτούτου της Μόσχας, διάσημο για τους θεωρητικούς του, ήταν ο Yevgeny VeIikov, ένας φυσικός του πλάσματος που είχε και το ρόλο του επιστημονικού συμβούλου του προέδρου Μιχαήλ Γκορμπατσώφ. Οι Ιάπωνες έστειλαν τον Masaji Yoshikawa, διευθυντή ενός τεράστιου, σχεδόν ολοκληρωμένου, δοκι­ μαστικού αντιδραστήρα. Ο ίδιος και πολλοί από το προσωπικό του εί­ χαν εργασθεί για χρόνια σε αμερικανικά εργαστήρια πριν ξεκινήσουν ένα δικό τους, ισχυρό ανταγωνιστικό πρόγραμμα. Από το Εργαστήριο CuIham -το παλαιό Βρετανικό Ίδρυμα που βρι­ σκόταν στον ίδιο χώρο με το JET- πήγαν ο διευθυντής του εργαστη­ ρίου Sebastian Pease και πολλοί πειραματικοί, όπως ο Derek Robinson και ο Nic Peacock που είχαν παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της σύντηξης. Το JET, φυσικά, τους είχε στείλει σχεδόν όλους;από τους κορυφαίους Wuster και Rebut μέχρι τους πειραματιστές που δούλευαν στη νυχτερινή βάρδια. Παρ' όλο το χείμαρρο πληροφοριών που κατέκλυσε την Ολυμπιάδα της Σύντηξης, δεν υπήρχε καμία μεγάλη έκπληξη. Τα νέα μεταδίδο­ νταν γρήγορα στην εποχή της ελεύθερης ανταλλαγής πληροφοριών. Οι γραμμές της σύντηξης ήταν γεμάτες φιλικούς διπλούς πράκτορες. Οι επιστήμονες διατηρούσαν τακτική επαφή μεταξύ τους με φαξ, τη­ λεφωνικώς ή με το τέλεξ, ή με άλλες πανομοιότυπες μηχανές και συ­ χνά με προσωπικές επισκέψεις. Δύσκολα παρέμενε κάτι μυστικό, άλ­ λωστε κανείς δεν το επιχείρησε.

Η πνευματική παιδεία της σύντηξης ήταν διεθνής και το ίδιο ήταν και η γλώσσα της: ένα είδος επιστημονικής εσπεράντο. Σε κάποιον αμύητο, η γλώσσα αυτή έμοιαζε πράγματι αλλόκοτη. Στις τακτικές πρωινές συνεδριάσεις του Princeton, για παράδειγμα, μιλούσαν για το "καθεστώς της μπανάνας", για "ψαροκόκαλα", ''γιγά-

26

ΠρόλΟΥος

made by Absens

ντια πριονόδοντα" και για το μήκος "της επίπεδης κορυφής". Η λέξη "φάση" είχε ένα σωρό παραλλαγές. γπήρχε η υψηλή φάση, η χαμηλή φάση, η φάση μπαλονιού και η διαιρετική φάση. Κάποιες φορές η συζή­ τηση γινόταν ακόμα πιο μπερδεμένη καθώς χρησιμοποιούσαν συντμή­ σεις. Υπήρχε η αστάθεια "MHD", και η αστάθεια "DCLC" -κάτι τελεί­ ως διαφορετικό. Και το ECRC που ήταν αντίθετο του ICRH. Και, φυσι­ κά, υπήρχε η αστάθεια αντιστεκόμενου κόμβου που όλοι έτρεμαν. Για να καταλάβει κανείς τη γλώσσα των ειδικών της σύντηξης, χρει­ αζόταν επίσης να έχει μια υπερφυσική αντίληψη των αναλογιών. Ενα πλάσμα 10 εκατομμυρίων βαθμών, για παράδειγμα, θεωρείτο "ψυχρό". Ενας κόκκος μετάλλου που έπεφτε απ' τα σπλάχνα του εσωτερικού της μηχανής ήταν μια "κοτρόνα". Ενα πλάσμα που πλανάτο κάπου στα 24 με 25 εκατοστά στο κέντρο του θαλάμου, θεωρείτο εξίσου "χαμέ­ νο", όσο κι ένα σύννεφο που ταξιδεύει πάνω απ' τον Ειρηνικό Ωκεανό. Ήταν προφανές, από τη γλώσσα της φυσικής του πλάσματος, ότι ο τομέας αυτός ήταν μια νέα επιστήμη που βρισκόταν εν εξελίξει Σε μια απελπισμένη προσπάθεια να επικοινωνήσουν μεταξύ τους για τα νέα σύμβολα και τις ιδέες, οι φυσικοί επιστράτευσαν κάθε λέξη και εικόνα που τους ερχόταν στο μυαλό. Μόλις οι αυτοσχέδιες φράσεις αναφέ­ ρονταν σε κάποια συνέλευση, ή γράφονταν σε κάποια εργασία, καθιε­ ρώνονταν ως ορολογία. Η ετυμολογία της λέξης για το φαινόμενο "Marfe", είναι μια τέτοια περίπτωση. Το Marfe -μια παράξενη λάμψη που εξέπεμπε το πλά­ σμα- το αντιλήφθηκε πρώτος ο Steve Wolfe σ' ένα μηχάνημα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης. Καθώς το είχαν συλλά­ βει μόνο τα όργανα του Wolfe, οι συνάδελφοί του αμφέβαλλαν και υπο­ τιμητικά ονόμασαν τη λάμψη "Wolfie". Όταν είδε το Marfe κι ένας άλ­ λος επιστήμονας του ινστιτούτου, ο Earl Marmar, οι συνάδελφοί τους το ονόμασαν "Marmarism". Οι δύο επιστήμονες θεώρησαν προσβλητι­ κό το αστείο, έτσι ο διευθυντής βρήκε μια μέση λύση: βάφτισε το φαινό­ μενο "Marfe". Το λογοπαίγνιο φάνηκε να τους ικανοποιεί. Ο Marmar και ο Wolfe υπέβαλαν μια επιστημονική εργασία πάνω στο φαινόμενο και περιέγραφαν το "Marfe" ως αρκτικόλεξον της πολύμορφης ακτινοβο­ λίας του περιθωρίου (multifaceted radiation from the edge). Μ' αυτή τη σοβαρή παρουσίαση, το "Marfe" μπήκε στο θολό λεξικό της σύντηξης.

Εκτός από τη μυστηριώδη δύναμη που κροτάλιζε μέσα στις μηχανές

27

made by Absens

Σύντηξη τους, όλοι οι επιστήμονες της σύντηξης παραδέχονταν άλλον έναν κοινό εχθρό: την κυβέρνηση. Η έρευνα στη σύντηξη είχε ξεκινήσει σε μικρά εργαστήρια, με χει­ ροποίητες μηχανές που κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι επιστήμονες. Ύστερα όμως από την πρώτη δεκαετία, οι συσκευές ήταν προγράμματα εκα­ τομμυρίων δολαρίων, και για τέτοια χρηματοδότηση οι επιστήμονες εί­ χαν μόνο ένα χορηγό. Στην διάρκεια της δεκαετίας του '80, οι επιστή­ μονες της σύντηξης'-σε παγκόσμιο επίπεδο, δαπανούσαν 1,3 δισ. δο­ λάρια ετησίως, και σχεδόν όλα αυτά τα χρήματα προέρχονταν από το κράτος. Η έρευνα βρισκόταν σε πολύ αρχικό στάδιο για να ενδιαφερ­ θεί η εμπορική βιομηχανία -εκτός από την Ιαπωνία, όπου μεταξύ των αρχικών σχεδιαστών βρίσκονταν και βιομηχανικοί αντιπρόσωποι. Περι­ στασιακά, κάποιες εταιρείες πετρελαίων και επιχειρήσεις κοινής ωφέ­ λειας έστελναν εκπροσώπους τους στις συνελεύσεις που γίνονταν για τη σύντηξη, αλλά μόνο για να παρακολουθούν τα αργά βήματα που γίνονταν στην έρευνα. Η κοινή γνώμη αδιαφορούσε για τη σύντηξη. Στη δεκαετία του '80 οι αναμνήσεις της ενεργειακής κρίσης είχαν σβήσει και το κίνημα για το περιβάλλον είχε χάσει τη μαχητικότητα της δεκαετίας του '60. Μόνο περιστασιακά η αποστολή των επιστημόνων της σύντηξης ενέπνεε κάποιους υποστηριχτές έξω από την κλειστή της κοινωνία. Ακόμα και τότε όμως, d-τις Ηνωμένες Πολιτείες τουλάχιστον, ήταν ένα παράξε­ νο συνονθύλευμα "περιθωριακών" ατόμων που διαδήλωναν υπέρ ενός μέλλοντος σύντηξης, δίχως καμία συμπαράσταση της κοινωνίας. Ο Bob Guccione, εκδότης του περιοδικού Penthouse, επένδυσε 16 εκατομμύρια δολάρια σε ιδιωτικές έρευνες που γίνονταν για τη σύντη­ ξη, ελπίζοντας ότι θα έκανε την τύχη του από μια ιστορικά εντυπωσια­ κή ανακάλυψη της τεχνολογίας. Ο υποψήφιος για την προεδρία εξτρε­ μιστής και αυτοαποκαλούμενος οικονομολόγος Lyndon LaRouche εί­ χε μια λεγεώνα οπαδών που έστηναν τραπεζάκια στα αεροδρόμια και μοίραζαν φυλλάδια που, μαζί με πολλά άλλα, υποστήριζαν και την ενέργεια της σύντηξης. Ο φωτογράφος Anse! Adams, διάσημος για τα ασπρόμαυρα τοπία της Αμερικανικής Δύσης, ήταν φανατικός υποστη­ ρικτής της σύντηξης. Μόνιμη πηγή υποστήριξης της σύντηξης παρέμενε βέβαια η κυβέρ­ νηση, ακόμα κι αν ο ενθουσιασμός της κυμαινόταν. Ο Lyman Spitzer -ο καθηγητής της αστροφυσικής που εκτελούσε μυστικά, πρωτοπο­ ριακά πειράματα στο Princeton το 195 1- έδινε μάxε� με γραφειοκρά-

28

made by Absens

ΠρόλΟΥος τες, βασιλικότερους του βασιλέως, οι οποίοι ήθελαν τη σύντηξη αμέ­ σως. Ακολούθησε μια εποχή αδιαφορίας στη δεκαετία του '70, όταν κά­ ποιος επιπόλαιος αξιωματούχος, ονόματι Robert Hirsch, πίεσε τους επιστήμονες του Princeton να φτιάξουν μια μηχανή μεγαλύτερη απ' όσο πίστευαν εκείνοι ότι έπρεπε να είναι Οι φυσικοί ονόμασαν ειρωνι­ κά τον Hirch "ο ασυγκράτητος". «Αν δε βιαστείς, δε θα φτάσεις στο σημείο όπου μπορεί να βρεις αν κάνεις λάθος ή όχι -ώστε ν' αλλάξεις πορεία χωρίς να χάνεις τον και­ ρό σου», είπε ο Hirsch σε μια συνέντευξη που έδωσε αργότερα, ανα­ φερόμενος στην απόφαση στο Princeton. «Οι πρώτοι φλογεροί ερευ­ νητές, όπως ο Spitzer», είπε ο Hirsch, «ανακάλυψαν ότι η σύντηξη ήταν φοβερά περίπλοκη. Κατόπιν αυτού, βρέθηκαν σε αμηχανία και αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στα βασικά». «Είχαν αποκτήσει μια στάση και μια παιδεία ότι όλα όσα κάνεις έπρεπε να απορρέουν από μια κατανόηση των βασικών, αντί να προ­ σπαθείς να πηδήξεις κατευθείαν σ' αυτό που θα είχε αποτέλεσμα. Έτσι, αντί ενός ερευνητικού προγράμματος σύντηξης, φτάσαμε σε ένα πρόγραμμα φυσικής του πλάσματος». Σύμφωνα με τον Hirsch, αυ­ τό δεν έπρεπε να περάσει Η Ουάσιγκτον έπρεπε να επιβλέπει τους φυσικούς. Σε όλη τη διάρκεια της προεδρίας των Κάρτερ, Ρήγκαν και Μπους, κρατικοί παράγοντες και εργαστήρια ερευνών, βρίσκονταν σε διαρκή επαγρύπνηση, παρακολουθώντας στενά τις εξελίξεις στον τομέα της σύντηξης σε άλλες χώρες και συχνά επηρεάζονταν από γεγονότα και αποφάσεις που παίρνονταν αλλού. Παρ' ότι δεν υπήρξε σταθερή υποστήριξη της σύντηξης όλα αυτά τα χρόνια, οι επιστήμονες δεν είπαν ποτέ ότι η έλλειψη κρατικής επι­ χορήγησης ήταν αυτό που τους εμπόδιζε να αναπτύξουν έναν πυρηνι­ κό αντιδραστήρα σύντηξης. Οι γραφειοκρατικές προστριβές καθιστού­ σαν δυσκολότερη την εξέλιξη ---ίσως την επιβράδυναν- αλλά η απε­ ριόριστη επιχορήγηση κεφαλαίων δεν ήταν η απάντηση. Το χρηματικό ζήτημα τέθηκε στον Harold Furth, διευθυντή του ερ­ γαστηρίου Princeton. «Αν μας επιτίθεντο οι Αρειανοί»,'είπε με το σύ­ νηθες περιπαιχτικό του ύφος, «αν το χρήμα δεν είχε σημασία και ο στρατός χρειαζόταν έναν πραγματικό αντιδραστήρα σύντηξης μέχρι το 2000, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι θα μπορούσαμε να τον έχουμε. Μέχρι το 2000 θα μπορούσαμε να φτιάξουμε μια ΜΕΓΑΛΗ κό­ τα που θα γεννάει αυγά». Το πρόβλημα είναι, είπε, ότι η κυβέρνηση

29

Σύντηξη

made by Absens

δεν ζητά "κάτι πάρα πολύ ακριβό που να παράγει μια περιορισμένη ποσότητα ενέργειας. Τα χρήματα θα λύσουν ΕΝΑ πρόβλημα, αλλά όχι ΤΟ πρόβλημα". ΤΟ πρόβλημα δεν ήταν απλώς κατασκευή μιας μηχανής που θα μπορούσε να κάνει σύντηξη. Ένας γιγάντιος αντιδραστήρας σύντη­ ξης, που να παράγει μια στάλα ενέργειας ήταν θέμα μιας νύχτας. Αυτό που χρειαζόταν η κοινωνία και απαιτούσε η οικονομία ήταν μια αποδο­ τική μηχανή που θα μπορούσε να παράγει μεγάλες ποσότητες ενέρ­ γειας σύντηξης σε σχέση με την ηλεκτρική ενέργεια που χρειαζόταν για να θερμάνει και να συγκρατήσει το πλάσμα. Η επίλυση της σύντη­ ξης ήθελε μυαλό όχι κότσια.

Από την εποχή της μυστικοπάθειας των Spitzer και Ζαχάρωφ ως τη φλύαρη γενιά των Goldston και Etthimion, οι επιστήμονες της σύντηξης δεν είχαν δημιουργήσει έναν αντιδραστήρα σύντηξης, δημιούργησαν όμως κάτι άλλο: μια κοινότητα σύντηξης, ένα διεθνές επίτευγμα για το οποίο ήταν περήφανοι' Οι επιστήμονες συνέχιζαν να μένουν ενωμένοι και πιστοί στο σκο­ πό τους, παρά τις επιστημονικές και πολιτικές αλλαγές. Τους συνέδεε ένα κοινό "πιστεύω", ότι η σύντηξη ήταν απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους και ότι ήταν προσωπική τους ευθύνη να φέ­ ρουν τη σωτηρία που υποσχόταν. Όταν έγινε πια ξεκάθαρο ότι θα χρειαζόταν πολύς χρόνος για να ολοκληρωθεί η σύντηξη, η ευθύνη της κοινότητας, ως συνόλου, .ανανεωνόταν περνώντας στους νεο­ σύλλεκτους της αποστολής. Ο Marshall Rosenbluth πίστευε στην τελική επιτυχία της σύντηξης από την εποχή που ήταν ένας νέος θεωρητικός. Το ίδιο πίστευε και όταν, ώριμος πια, κατείχε το ρόλο του μέντορα στη νέα γενιά. Γι' αυ­ τόν ήταν ολοφάνερο: αφού το σύμπαν εκινείτο βάσει της σύντηξης, σταδιακά, ο άνθρωπος θα χρησιμοποιούσε "φυσικά" την ίδια μέθοδο, για να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες του. Ο Rosenbluth εξακολου­ θούσε να πιστεύει απόλυτα στη σύντηξη και δεν είχε καμία αμφιβολία πως θα πετύχει' "Κατά πόσο θα ζω για να το δω, είναι αμφίβολο», είπε σε μια συνέντευξή του. Έξι μήνες μετά τον κεφάτο εορτασμό του ΙΕΤ, ο Rosenbluth και οι συνάδελφοί του ήταν πιο εγκρατείς. Είχαν τώρα συγκεντρωθεί στην άλλη άκρη του ωκεανού, στο Princeton, για την ετήσια συνέλευση της

30

Πρόλογος

made by Absens

διεθνούς συμβουλευτικής επιτροπής για τη μεγάλη μηχανή του Princeton. Μετά τη συνέλευση, μια μικρή παρέα από παλιούς φίλους, πήγε στο διαμέρισμα του Furth για φαγητό. Ήταν μαζί ο Rosenbluth με τον Rebut και ο Βρετανός Roy Bickerton, ο επιστημονικός απεσταλμένος του JET. Ένας άλλος καλεσμένος ήταν ο John Sheffield -γέννημα θρέμμα της Μεγάλης Βρετανίας- που ήταν μέλος της σχεδιαστικής ομάδας του Rebut για το JET, αλλά τώρα διηύθυνε το πρόγραμμα σύ­ ντηξης των Ηνωμένων Πολιτειών στο Oak Ridge και είχε γίνει Αμερι­ κανός υπήκοος. Και οι πέντε αυτοί άντρες πλησίαζαν τα πενήντα και γνωρίζονταν από την αρχή σχεδόν της ιστορίας της σύντηξης. Η βραδιά περνούσε κυρίως με αφηγήσεις για ταξίδια που είχαν κά­ νει στο εξωτερικό, για γυναίκες που είχαν γνωρίσει σε μακρινές πολι­ τείες στη διάρκεια της "Ολυμπιάδας του Πλάσματος", με αναμνήσεις από την εφηβική τους ηλικία κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο -όταν ο Furth δραπέτευσε με τους γονείς του από την Αυστρία ή όταν οι γο­ νείς του Sheffield έστειλαν το γιο τους στην επαρχία για ασφάλεια από τους βομβαρδισμούς των αγγλικών πόλεων, για τα χρόνια που εί­ χαν περάσει δουλεύοντας σε άλλα εργαστήρια, προσπαθώντας να προσαρμοστούν σε νέες πολιτισμικές συνθήκες και να επιλύσουν πα­ λιά προβλήματα. Είχαν ζήσει δύσκολα χρόνια. Όταν η παρέα κάθισε για το δείπνο, ο Furth έκανε μια πρόποση: «Μακάρι τα παιδιά σας να ζήσουν για να δουν την ενέργεια της σύντη­ ξης», είπε συγκινημένος. Ο Rosenbluth και ο Rebut σηκώθηκαν αμέσως και διόρθωσαν την πρόποση: «Μακάρι τα εγγόνια μας να ζήσουν για να δουν την ενέρ­ γεια της σύντηξης», είπαν και οι δύο μαζί. Ο Sheffield γέλασε και πρόσθεσε: «Μακάρι τα παιδιά μας να έχουν ηλεκτρισμό». Σαν πιστοί της σύντηξης είχαν κάνει πρόποση υπέρ του μέλλοντος -ίσως να ύψωσαν τα ποτήρια και υπέρ του παρελθόντος. Πριν από τριάντα τέσσερα χρόνια περίπου, τον ίδιο κρύο μήνα Μάρτιο, ένας από τους πιο χαρισματικούς ηγέτες στον κόσμο ανακοίνωνε ότι η χώ­ ρα του είχε θέσει σε λειτουργία έναν πυρηνικό αντιδραστήρα σύντη­ ξης. Ίσως πρόκειται για ειρωνεία, αλλά αυτή η αναληθής δήλωση ώθη­ σε τότε τους επιστήμονες παγκοσμίως στον επικό αγώνα για την ενέργεια της σύντηξης.

31

made by Absens

Τ

made by Absens

ο πρωί του Σοββάτου της 24ης Μαρτίου ] 95], ο Αργενπνός δ�Tά­ τορας Χουάν Περόν έδωσε συνέντευξη Τύπου στην Κάζα Ροζάντα , το προεδρικό μέγαρο. Στο πλάι του στεκόταν κάποιος άγνωστος Αυ­ στριακός φυσικός, ονόματι Ronald Richter. Μπροστά σ' ένα πλήθος δημοσιογράφων με μικρόφωνα που έκαναν απ' ευθείας μετάδοση , ο Π ερόν έκανε μια εντυπωσιακή δήλωση: η Αργεντινή είχε κατασκευάσει ένα εργοστάσιο παραγωγής ατομικής ενέργειας, στο νησί της λίμνης Huemul. Το πρωτοποριακό αυτό εργο­ στάσιο είπε , χρησιμοποιούσε μια επαναστατική και ανώτερης μορφής πυρηνική ενέργεια. 'Ή νέα Αργεντινή", όπως το έθεσε ο Περόν, αντί να επιδιώκει την πυρηνική σχάση όπως τα άλλα έθνη , αποτόλμησε να καταπιαστεί με μια διαφορετικής μορφής πυρηνική αντίδραση: αυτήν που παρέχει ενέργεια στον Ήλιο. Στις 16 του περασμένου Φεβρουαρί­ ου, πειράματα απέδειξαν με επιτυχία "την ελεγχόμενη απελευθέρωση ατομικής ενέργειας" χωρίς να χρη σιμοποιη θεί ουράνιο ως καύσιμη ύλη . Για την αντίδραση αυτή απαιτήθηκαν "υπερβολικά υψηλές θερμο­ κρασίες εκατομμυρίων βαθμών". 1 Συν τοις άλλοις, ο Περόν δήλωσε ότι, στην πορεία των πειραματι-

made by Absens

Σύντηξη κών εργασιών, η επιστημονική του ομάδα είχε αποδείξει ότι ξένοι ερευνητές βρίσκονταν "πολύ μακριά από το στόχο τους" να κατασκευ­ άσουν μια θερμοπυρηνική βόμβα, ή μια βόμβα σύντηξης. "Φυσικά", εί­ πε, η Αργεντινή θα χρησιμοποιήσει τις νέες δυνατότητές της στον το­ μέα της ατομικής ενέργειας αποκλειστικά σε σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και στη βιομηχανία". Αποκάλεσε αυτή την ανα­ κάλυψη "υπέρβαση προς το μέλλον" του λαού του και "όλου του κόσμου" και είπε ότι θα απέφερε στην Αργεντινή "ένα μεγαλείο που σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε". Για τη διεθνή επιστημονική κοινότητα η αναγγελία του Περόν ήταν εκπληκτική: ο Περόν ούτε λίγο ούτε πολύ, έλεγε ότι είχε στα χέρια του μονάδες παραγωγής ενέργειας από την πυρηνική σύντηξη. Η θριαμβευτική αυτή δήλωση έγινε πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες όλου του κόσμου. Οι New York Times έγραφαν στο επάνω μέρος της πρώτης σελίδας: 'Ό ΠΕΡΟΝ ΑΝ ΑΓ ΓΕΛΛΕΙ ΕΝ Α ΝΕΟ Τ ΡΟΠΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ", και σε υπότιτλο: ''Ανακοίνω­ σε ότι η Αργεντινή Επινόησε Θερμοπυρηνική Αντίδραση όπου Δε Χρη­ σιμοποιείται Ουράνιο. Η Μέθοδος είναι Ανάλογη με αυτήν του Ηλίου". Ωστόσο αρκετοί επιφανείς Αμερικανοί και Ευρωπαίοι φυσικοί, σχο­ λίασαν με σκεπτικισμό τον ισχυρισμό της Αργεντινής. Ανάμεσά τους και ο νομπελίστας Enrico Fermi, ο οποίος είχε συμβάλει στην ανακάλυ­ ψη της ατομικής βόμβας σχάσης των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο R ichter, ο ειδικός του Περόν, δεν είχε δώσει καμία επιστημονική εξήγηση για το πώς επετεύχθη η νέα ανακάλυψη. Οι γνώσεις γύρω από τις θερμο­ πυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης, ήταν τότε πολύ περιορισμένες για να πιστέψει κανείς σ' ένα τόσο τεράστιο τεχνολογικό άλμα. Μερικοί φευνητές ατομικής ενέργειας υπαινίχθηκαν ότι η ανακοί­ νωση του Περόν ήταν απλώς ένα πολιτικό τέχνασμα για να εξυψώσει την εικόνα της Αργεντινής ως ανεξάρτη της παγκόσμιας δύναμης. Όποιες βέβαια κι αν ήταν οι προθέσεις του, ο Περόν δεν είχε αναγγεί­ λει την κατασκευή βόμβας. Αν αυτό είχε συμβεί θα σήμαινε μια κατα­ πληκτική αλλαγή στα γεγονότα, επειδή τότε η Λέσχη Ατομικής Ενέρ­ γειας είχε μόνο δύο μέλη: τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση. Σε μυστικά εργαστήρια Αμερικανοί και Σοβιετικοί επιστήμονες μελετούσαν με εντατικό ρυθμό σχέδια για νέες πιο περίπλοκες βόμ­ βες από άτομα που υφίσταντο σύντηξη, αλλά κανένα κράτος ακόμη δεν είχε κατορθώσει μια υψηλής θερμοκρασίας "σύντηξη", ή θερμοπυ­ ρηνική αντίδραση -εκρηκτική ή όχι.

34

Η αΥακάλυψη του Δρά Spitzer

Το μυστικό πρόγραμμα σύντηξης του Πανεπιστημίου του PrinceIon: ο πρώτος SIe//arafor του 1952 [(Princeton University P/asma Physics LaboraIory) PPPL}.

made by Absens

«Έμοιαζε λες και το έφτιαξε κάποιο παιδΙ Καθόλου εντυπωσιακό. Δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω, ξέρεις, πού θα έφτανε.» -JOE CSENTERI, ηλεκτρολόγος μηχανικός.

Ο τριaνταεξάXρoνoς Lyman Spitzer, επικεφαλής του κλάδου της Αστρονομίας του Πανεπιστημίου του Princeton , ήταν ένας απ' τους Αμερικανούς επιστήμονες που δεν πίστεψαν την ανακοίνωση του Πε­ ρόν. Την επομένη της ανακοίνωσης ο Spitzer ετοιμαζόταν να πάει για χιονοδρομίες με τη σύζυγό του στην ή συχη πόλη του Colorado, το Aspen. Τη στιγμή που έφευγε , ακούστηκε το τηλέφωνο' ήταν ο πατέ­ ρας του από τη Νέα Υόρκη . Μετά από χρόνια ο Spitzer θυμάται ζωηρά αυτό τον τηλεφωνικό διάλογο . «Βλέπω ότι, τουλάχιστον σ' αυτό , σε νίκησαν οι Αργεντινοί.» «Τι; Η Αργεντινή;» «Διάβασε τους New York Tίmes!» Καθώς ο Spitzer δύσπιστος διάβαζε την είδηση , έκανε μες στο μυαλό του το μικρό βηματάκι από τη θεωρία της βόμβας στην ειρηνική χρησιμοποίηση της ενέργειας της σύντηξης. Δεν πέρασε πολύς και­ ρός από τον κομπασμό του Περόν, και στην Αμερική ξεκίνησε σιωπη-

35

made by Absens

Σύντη ξη λά ένα μεγάλης κλίμακας πρόγραμμα για την κατασκευή ενός γνήσιου αντιδραστήρα παραγωγής ενέργειας σύντηξης. Η ειδικότητα του Spitzer ή ταν ένας τομέας της επιστημονικής έρευνας -που λεγόταν θεωρητική αστροφυσική . Ασχολείτο με την καταγωγή του ηλιακού συστήματος και τις εκρηκτικές συγκρούσεις των γαλαξιών. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του ήταν πάνω στη συμπε­ ριφορά των υπέρθερμων διαστρικών αερίων, όπως αυτά του Ηλίου και άλλων αστέρων. Ο Spitzer ήθελε να καταλάβει πώς σχηματίστηκαν τα άστρα. Αυτό το αντικείμενο μελέτης χρειαζόταν ένα πνεύμα ασυνήθιστα ευφάνταστο και δημιουργικό. Ο Spitzer ένιωθε ότι η μεγαλύτερή του δύναμη -και αδυναμία TOu- βρισκόταν στην ικανότητά του να φαντά­ ζεται φυσικές εικόνες αστρικών συμβάντων. Μπορούσε να παρακο­ λουθεί νοερά την πορεία μιας περίπλοκης φυσικής διεργασίας και ύστερα να μεταφράσει αυτό το "όραμα" σε συγκεκριμένες θεωρητικές εξισώσεις. Η αστροφυσική χρησίμευε, επίσης, στη μελέτη των τεχνητών πυ­ ρηνικών εκρήξεων και ο Spitzer δέχτηκε να εγκαταλείψει για λίγοτην ακαδημαίκή του εργασία για να συμμετάσχει στο υπερεντατικό πρό­ γραμμα των Ηνωμένων Πολιτειών, για τη δημιουργία μιας νέας, πε­ ρισσότερο ισχυρής, ατομικής βόμβας. Οι Σοβιετικοί είχαν ήδη δοκιμά­ σει επιτυχώς την πρώτη τους ατομική βόμβα, και οι Ηνωμένες Πολι­ τείες ανυπομονούσαν να βρεθούν επικεφαλής στην κούρσα των πο­ λεμικών εξοπλισμών. Ή θελαν μια βόμβα υδρογόνου, μια θερμοπυρηνι­ κή συσκευή . Ο Spitzer και ο John Wheeler -ένας φυσικός του Princeton ο οποί­ ος είχε "στρατολογήσει" τον Spitzer για τις εργασίες κατασκευής της υδρογονικής βόμβας- σχεδίαζαν να ξεκινήσουν ένα μυστικό πρό­ γραμμα στο πανεπιστήμιο για να μελετήσουν τη φυσική της υπό μελέ­ τη βόμβας. Η εργασία τους θα συμπλήρωνε τις προσπάθειες που γίνο­ νταν σ' ένα οροπέδιο του Νέου Μεξικού στο Λος Άλαμος, κάτω από τη διεύθυνση του Edward Teller, του λαμπρού ουγγρικής καταγωγής φυ­ σικού, που είχε βοηθήσει στην κατασκευή του πρώτου ατομικού όπλου της Αμερικής: της βόμβας σχάσης .. Οι καθηγητές του Princeton ονόμασαν το πρόγραμμά τους: Σχέδιο Matterhorn . Στον Spitzer, ένα σοβαρό ορειβάτη , το να σχεδιάσει την επονομαζόμενη 'Ύπερβόμβα" υδρογόνου παρουσιαζόταν σαν μια δύ­ σκολη και προκλητική αναρρίχηση .

36

made by Absens

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer Όταν ο Spitzer διάβασε τους New York Tίmes εκείνη την Κυριακή μετά το τηλεφώνημα του πατέρα του, είδε ότι ο Περόν δεν ισχυρίστηκε ότι κατασκεύασε βόμβα υδρογόνου. Το άρθρο περιέγραφε αόριστα κά­ ποιο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρισμού που λειτουργούσε με ενέρ­ γεια που προερχόταν από την καρδιά του ατόμου του υδρογόνου, από τον πυρήνα του. Ή ταν το ίδιο είδος αντίδρασης πυρηνικής σύντηξης που τροφοδοτούσε τον Ήλιο -η ίδια αντίδραση που ο Spitzer και ο Wh eeler ήθελαν να καταλάβουν και να τη μετατρέψουν σε βόμβα υδρογόνου. Στο δρόμο για το Aspen , ο Spitzer είχε απορροφηθεί τελείως στη βαρυσήμαντη δήλωση της Αργεντινής. Το Aspen , τότε, ήταν ένα ήσυ­ χο καταφύγιο και όχι η πρωτεύουσα του σκι που θα γινόταν αργότερα. Έτσι ο δραστήριος Spitzer βρήκε την κατάλληλη ατμόσφαιρα για να σκεφθεί. Όποτε βρισκόταν στριμωγμένος στο κάθισμα του εναέριου καλωδίου για ν' ανέβει τη χιονισμένη βουνοπλαγιά, αισθανόταν κυριο­ λεκτικά απομονωμένος. Τα καθίσματα ήταν φτιαγμένα για να παίρνουν μόνο ένα άτομο. Για κάθε κατάβαση που θα έκανε με τα σκι χρειαζόταν μισή ώρα για να ανέβει ξανά στο βουνό. Κοιτώντας από ψηλά το χιονισμένο τοπίο, ο Spitzer σκεφτόταν τη θερμοπυρηνική ενέργεια. Αν κάποιος κατάφερνε να ελευθερώσει και να ελέγξει την ενέργεια που περικλείεται στον πυρήνα του υδρογό­ νου, θα είχε ανακαλύψει μια αστείρευτη πηγή ενέργειας, μια μηχανή που θα λειτουργούσε εκμεταλλευόμενη τα στοιχεία που αποτελούν το νερό. Στην παραγωγή ηλεκτρισμού, τουλάχιστον, μια τέτοια μηχανή θα εξαφάνιζε διά παντός την ανάγκη για κάρβουνο, πετρέλαιο, ουρά­ νιο, όλους τους εξαντλήσιμους ενεργειακούς πόρους της Γης. Οι επι­ πτώσεις θα ήταν καίριες και ιστορικές. Όπως και άλλοι φυσικοί, έτσι και ο Spitzer αμφέβαλλε πολύ αν οι επιστήμονες του Περόν είχαν αποδεσμεύσει την ενέργεια του υδρο­ γόνου. Για να σχεδιάσει όμως κάποιος ένα μηχάνημα παραγωγής αστείρευτης θερμοπυρηνικής ενέργειας, τι έπρεπε να κάνει; Είχε την τέλεια παιδεία για να αντιμετωπίσει αυτή την πρόκληση . Ως ειδικός στη συμπεριφορά των θερμών αερίων, ο Spitzer γνώριζε ήδη το από δεκαετίας αξίωμα του Hans Α. Bethe που εξηγούσε τον τρόπο που ο Ήλιος παράγει ενέργεια από το υδρογόνο. Χρειαζόταν μια μάλλον απλή γνώση της συμπεριφοράς των ατόμων. Η καρδιά των ατόμων, ο πυρήνας τους, φυσιολογικά απωθεί ο ένας τον άλλο. Αλλά, στο εσωτερικό του Ήλιου, οι ελαφρείς πυρήνες του

37

made by Absens

Σύντηξη υδρογόνου είναι τόσο θερμοί και κινούνται με τέτοιες φανταστικές τα­ χύτητες, ώστε όταν δύο πυρήνες συγκρούονται, συντήκονται. Αυτή η ένωση σχηματίζει έναν άλλο πιο βαρύ πυρήνα, τον πυρήνα του ηλίου. Το αποτέλεσμα είναι μια ακαριαία απελευθέρωση ενέργειας που ελατ­ τώνει τη συνολική μάζα του νέου πυρήνα του ηλίου. Η ενέργεια εκπέ­ μπεται ως θερμότητα, φως, και άλλου είδους ακτινοβολίες. Από την αντίδραση παράγεται επίσης ένα νέο, ελαφρύτερο σωματίδιο : ένα τα­ χέως κινούμενο νετρόνιο. Όπως είπε ο Αίνστάιν, η μάζα μπορεί να με­ τατραπεί σε ενέργεια . Αυτήν ακριβώς την αντίδραση σύντηξης που γί­ νεται στον Ηλιο ισχυρίστηκε ότι είχε "μιμηθεί" η Αργεντινή . Ο Spitzer αναρωτιόταν πώς θα μπορούσε αυτή η αντίδραση να πραγματοποιηθεί στη Γη , και άρχισε υπολογίζοντας τις φοβερά υψη­ λές θερμοκρασίες που χρειάζονταν για τη σύντηξη . Χρησιμοποιώντας υδρογόνο -το λιγότερο απωθούμενο από τα στοιχεία- ο Spitzer ανακάλυψε ότι, σε επίγειες συνθήκες , χρειαζόταν μια θερμοκρασία πε­ ρίπου 100 εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου για να πραγματοποιηθεί συ­ νεχής αντίδραση σύντηξης. Μ ια τέτοια θερμοκρασία όμως ήταν αδια­ νόητη . Κανένα δοχείο γνωστό στον άνθρωπο δε θα μπορούσε να αντέξει σε τόσο θερμά αέρια. Οποιοδήποτε γήινο υλικό θα έλιωνε, θα εξατμιζόταν, θα εξαφανιζόταν σε πολύ λιγότερους από 100 εκατομμύ­ ρια βαθμούς. Εκτός αυτού, μόλις τα θερμά μόρια του υδρογόνου άγγιζαν τις ψυ­ χρότερες επιφάνειες στο εσωτερικό οποιουδήποτε δοχείου, θα έχα­ ναν τη θερμότητά τους, και η αντίδραση της σύντηξης θα σταματούσε αμέσως. Εμοιαζε με απλό ερώτημα Ζεν : Πώς μπορούμε να κρατήσουμε μια ουσία που δεν αγγίζεται; Καθώς ο Spitzer βασανιζόταν με αυτό το ερώτημα, θυμήθηκε κάτι που είχε διαβάσει σ' ένα νέο βιβλίο που έγραψε ο Hans Alfven , ένας Σουηδός επιστήμονας. Ο Alfven έγραφε για την επίδραση που ασκεί ο μαγνητισμός στα θερμά αέρια του σύμπαντος. Ενα υπέρθερμο αέριο μπορούσε να φορτισθεί ηλεκτρικά ή να "ιονισθεί". Τα φορτισμένα μό­ ρια έλκονταν από μαγνητικά πεδία. Σε μια ανάβασή του στην πλαγιά, κι ενώ σκεφτόταν τα ιονισμένα αέρια, τα μαγνητικά πεδία και τον Alfven , ο Spitzer βρήκε τη λύση : αφού το υπέρθερμο υδρογόνο δεν έπρεπε ν' αγγίζει τα τοιχώματα του δοχείου, ο Spitzer θα έφτιαχνε ένα δοχείο χωρίς τοιχώματα. Θα ήταν ένα αόρατο "μπουκάλι" σχηματιζόμενο από μαγνητικά πεδία μέσα σ' ένα θάλαμο κενού.

38

made by Absens

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer Φυσικά, το μαγνητικό μπουκάλι ήταν μια ιδέα εξιδανικευμένη . Μπορεί όμως και να λειτουργούσε. Όπως το φαντάστηκε αρχικά ο Spitzer, το αόρατο μπουκάλι ήταν ένας κύλινδρος τεραστίου μήκους όπου κατά μήκος του εσωτερικού του θα εκτείνονταν μαγνητικά πεδία. Το υδρο­ γόνο θα θερμαινόταν εκεί και τα φορτισμένα μόρια θα κολλούσαν στις μαγνητικές γραμμές και δε θα ξέφευγαν. Καθώς θα έτρεχαν μέσα σ' αυτό το "μπουκάλι", περιορισμένοι από το μαγνητισμό, οι θερμοί πυρή­ νες του υδρογόνου θα συγκρούονταν και θα συντήκονταν. Εκτοξεύο­ ντας συνεχώς απειροελάχιστες ποσότητες υδρογόνου, η αντίδραση θα συνεχιζόταν. Σταματώντας το "καύσιμο" ή κλείνοντας τους μαγνή­ τες, η αντίδραση αυτομάτως θα ψυχόταν και θα κατέρρεε. Αν κάποιος έφτανε σ' αυτό το στάδιο, η παραγωγή ηλεκτρισμού θα ήταν πλέον εύκολη και θα γινόταν ως εξής: Ένα παράγωγο της αντί­ δρασης της σύντηξης είναι ένα νετρόνιο που διαφεύγει ταχύτατα, ένα σωματίδιο χωρίς κανένα ηλεκτρικό φορτίο. Για το λόγο αυτό τα νετρό­ νια θα εκτοξεύονταν έξω από τα όρια της μαγνητικής φιάλης, θα προ­ σέκρουαν σε κάποιο υγρό φράγμα (που απορροφά τα νετρόνια), θα θέρμαιναν το φράγμα ως το σημείο βρασμού, και θα δημιουργούσαν ατμό. Ο ατμός αυτός θα έθετε σε λειτουργία τουρμπίνες για την παρα­ γωγή ηλεκτρισμού. Ο Lyman Spitzer έχασε ξαφνικά κάθε ενθουσιασμό για το πρόγραμ­ μα Matterhorn . Είχε βρει ένα πιο ενδιαφέρον πρόβλημα. Αντί για βόμ­ βες, ήθελε τώρα να φτιάξει ένα θερμοπυρηνικό αντιδραστήρα, ή αντι­ δραστήρα σύντηξης, που να χρησιμοποιεί ελάχιστες ποσότητες καυσί­ μου και να συγκρατεί την παραγόμενη ενέργεια, αντί να την ελευθε­ ρώνει, σε μια τεράστια έκρηξη διάρκειας ενός κλάσματος του δευτε­ ρολέπτου. " Οταν γυρίσαμε στο Princeton το σκεφτόμουν ακόμα, τις νύχτες που δε μ' έπαιρνε ο ύπνος» , είπε. Ο Spitzer σύντομα βρήκε τον τρόπο για να κλείσει τις άκρες της τε­ ράστιας "φιάλης" σχηματίζοντας αυτό που ονόμασε "πεπερασμένο σύ­ στημα". Παίρνεις τον κούφιο κύλινδρο, σκέφτηκε, και απλώς ενώνεις τις δυο άκρες του, σχηματίζοντας ένα σωλήνα όπου η αρχή ενώνεται με το τέλος, σαν σε αγωνιστικό διάδρομο. Βέβαια, αυτή η λύση απαι­ τούσε ένα πολύπλοκο δίκτυο μαγνητικών πεδίων για να αντισταθμι­ στούν οι καμπές του σωλήνα' φανταστείτε το ρόλο που παίζουν οι κλί­ σεις στις στροφές των οδοστρωμάτων. Μια επινόηση της φαντασίας μετατρέπεται σε πραγματικότητα.

39

made by Absens

Σύντη ξη Μέσα σ' ένα μήνα από τότε που συνέλαβε αυτή την ιδέα στο εναέριο κάθισμα, ο Spitzer παρουσίασε στη νεοσύστατη Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (AEC), στην Ουάσιγκτον, μια πρόταση για μια σωληνοειδή συσκευή σύντηξης μήκους τεσσάρων μέτρων, τυλιγμένη με ελικοει-' δείς ηλεκτρομαγνήτες. Με τη σιγουριά και τον ενθουσιασμό του, γρή­ γορα έπεισε τους αρμόδιους να συμπεριλάβουν στο πρόγραμμα Matterhorn εργασίες για ελεγχόμενη σύντηξη τουλάχιστον για τον επόμενο χρόνο. Εάν, και κατά πόσο, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μια τέτοια μηχανή σύντηξης στην κατασκευή όπλων ήταν άγνωστο. Αλλά στον οικονομικό και πολιτικό τομέα η επίδραση , ασφαλώς, θα ήταν τε­ ράστια. Επιφορτισμένη με την ανάπτυξη των πυρηνικών όπλων, αλλά και της ατομικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς, η Επιτροπή Ατο­ μικής Ενέργειας, είδε μια διπλή χρησιμότητα στην ελεγχόμενη πυρηνι­ κή σύντηξη. Ο Wheeler θα αναλάμβανε την απόρρητη θεωρητική εργασία για τη βόμβα. Ο Spitzer θα αναλάμβανε την κατασκευή της συσκευής σύ­ ντηξης. Καθώς δεν έβλεπε ότι μπορούσαν να εφαρμοσθούν οι τεχνικές της ελεγχόμενης πυρηνικής σύντηξης στο στρατιωτικό τομέα, ο Spitzer πίεσε την AEC να αποδεσμεύσει τη δική του εργασία στο σχέδιο Matterhorn , και να άρει το απόρρητο. Πώς θα στρατολογούσε ικανά άτομα για την ομάδα του, αν απαγορευόταν να τους πει τι θα έκαναν; Πώς θα μπορούσαν τα λίγα άτομα που αποτελούσαν το προσωπικό του, να διερευνήσουν και να εφαρμόσουν έναν τελείως νέο τομέα της φυσικής; Πρωτοποριακή επιστήμη και μυστικότητα ήταν δύο πράγματα ασυμβίβαστα. Ακριβώς αυτή η άποψη της νέας φυσικής της σύντηξης ήταν που ανησύχησε την κυβέρνηση . Π οιος ξέρει πού μπορούσε να οδηγήσει; Ίσως τα εκατομμύρια φθηνά νετρόνια που παράγονταν από την αντί­ δραση μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να παράγουν πυρηνικά υλι­ κά κατάλληλα για τη βόμβα από ουράνιο χαμηλής ποιότητας. Στις 21 Δεκεμβρίου του 195 1 , ο Thomas Η. Johnson , διευθυντής του τμήματος ερευνών της AEC, έγραψε στον Spitzer απαντώντας στο γράμμα του : «Η αποδέσμευση της βασικής ιδέας και των βασικών πλη­ ροφοριών που έχουν σχέση με το πρόγραμμά σας, ίσως να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια της χώρας2 . » Η απάντη ση στο αίτημα του Spitzer ήταν ένα κατηγορηματικό όχι. Η απόρρητη έρευνα απαιτούσε χώρους απόμερους. Έτσι, ο Spitzer

40

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer

made by Absens

εντόπισε ένα πανεπιστημιακό κτίριο οκτώ χιλιόμετρα έξω από την πα­ νεπιστημιούπολη του Princeton , που ήταν εκτροφείο κουνελιών-πειρα­ ματόζωων. Ανακαίνισαν το κτίριο, σφράγισαν τα παράθυρα του κυκλι­ κού μεταλλικού εκτροφείου, έβαψαν τα τζάμια μαύρα. Ύστερα πέρα­ σαν στους εσωτερικούς τοίχους ένα ευαίσθητο καλωδιακό σύστημα που θα έθετε σε λειτουργία το συναγερμό αν επιχειρούσε να εισβάλει κάποιος ανεπιθύμητος, και σήκωσαν έναν ψηλό μεταλλικό φράχτη με αγκαθωτό σύρμα στην κορυφή . Έδωσαν κάρτες εισόδου και κονκάρ­ δες στο καινούριο προσωπικό, έβαλαν φύλακες στην είσοδο και η δου­ λειά άρχισε. Ο Spitzer άρχισε το έργο του με τη σιγουριά που χαρακτήριζε τότε τους επιστήμονες που εργάζονταν σε κρατικές υπηρεσίες. Η σύντηξη φαινόταν πραγματοποιήσιμη και οι γραφειοκράτες της Ουάσιγκτον συμφώνησαν. Ο Χ ουάν Περόν απλώς είχε ξεγελαστεί και την είχε αναγγείλει πρόωρα. Λίγους μήνες μετά τη δήλωση του Περόν, οι εφη­ μερίδες τη ς Αργεντινής δημοσίευσαν ότι ο Αυστριακός φυσικός Richter είχε φυλακισθεί, διότι εξαπάτησε τον πρόεδρο . . . Στην Ουάσιγκτον μπήκαν χρονοδιαγράμματα και φτιάχτηκαν προϋ­ πολογισμοΙ Το σχέδιο του Spitzer απαιτούσε σε λιγότερο από μια δε­ καετία διαδοχικά πειραματικά μηχανήματα σύντηξης που θα κατέλη­ γαν σε έναν πρωτότυπο αντιδραστήρα. Η επιστημονική απόδειξη του εφικτού της ελεγχόμενης σύντηξης πίστευε ότι θα ερχόταν πολύ νω­ ρίτερα. Ο διευθυντής έρευνας της AEC, Tom Johnson , ανακοίνωσε στα μέλη της επιτροπής ότι θα χρειάζονταν ένα εκατομμύριο δολάρια και 3-4 χρόνια για να δοθεί μία απάντηση στα δύο βασικά ερωτήματα : Μπορεί το υδρογόνο σε υψηλή θερμοκρασία να περιοριστεί σ' ένα μα­ γνητικό πεδίο; Και, αν δεν μπορεί, γιατί; Το 195 1 δεν υπήρχε κανένας λόγος αμφιβολίας ότι σύντομα θα τι­ θασευόταν η ενέργεια της σύντηξης. Ωστόσο, αυτό που δεν υπολόγι­ σε σωστά ο Spitzer, ήταν ο χρόνος που θα χρειαζόταν για να επιφέρει τη νέα εποχή .

Ο J o e Csenteri δεν έβλεπε τη στιγμή που θ α του επέτρεπαν ν α μπει στο εκτροφείο των κουνελιών. Είχε προσληφθεί ως ειδικός ηλεκτρο­ λόγος για κάποιο απόρρητο πρόγραμμα στο Princeton και ώσπου να ελέγξουν το φάκελό του, δεν μπορούσε να ενημερωθεί για το τι θα έκανε ακριβώς.

41

made by Absens

Σύντηξη Όταν, επιτέλους, του επέτρεψαν να μπει στο εργαστήριο και είδε το πρώτο αμερικανικό ερευνητικό μηχάνημα σύντηξης απογοητεύτηκε. Αφηγείται : «Αναρωτιόμουν τι θα ήταν αυτό που θα έβλεπα. Και όταν μπήκα μέ­ σα, τι είδα ; ένα σαράβαλο δύο επί τέσσερα, με σωλήνες και πρίζες. τί­ ποτα το ιδιαίτερο. Φαινόταν λες και το είχε φτιάξει ένα παιδί. Καθόλου εντυπωσιακό. Δεν υποψιάστηκα πού επρόκειτο να καταλήξει.» Δεν υπήρχε τίποτα το εντυπωσιακό στην εμφάνιση αυτής της χει­ ροποίητης πρωτοποριακής μηχανής σύντηξης που είχε κατασκευάσει ο Spitzer και το προσωπικό του. Αποτελείτο από ένα γυάλινο σωλήνα, ένα σύστημα αναρρόφησης του αέρα, μια εστία θέρμανσης και έναν ηλεκτρομαγνήτη . Όλα έπαιρναν ρεύμα από μια κοινή πρίζα 220 Volt. Ο γυάλινος σωλήνας είχε πέντε εκατοστά πλάτος, πέντε μέτρα μήκος, και ήταν λυγισμένος στο σχήμα αγωνιστικού διαδρόμου. Κρεμόταν πά­ νω από ένα ξύλινο τραπέζι με τη βοήθεια ενός σχοινιού περασμένου σε γάντζους. Η θέρμανση και οι μαγνητικές δυνάμεις προέρχονταν από σύρματα και χάλκινες σπείρες τυλιγμένα γύρω από το γυαλί. Ένας αναρροφητικός σωλήνας έβγαινε από μια τρύπα στο τραπέζι. Η αντλία βρισκόταν σ' ένα ράφι, από κάτω. Παρά τη φτωχή, μετριοπαθή της εμφάνιση, η μηχανή σύντηξης του Spitzer είχε κατασκευαστεί για να αναπαράγει σε μικρογραφία την αντίδραση που γίνεται στον Ήλιο και τους αστέρες. Και ο εφευρέτης τής έδωσε ένα μεγαλοπρεπές όνομα : Stellarator. Άλλοι τεχνικοί, που προσλήφθηκαν αργότερα, βρήκαν την ιδέα εντυπωσιακή -όχι όμως τον ίδιο το μη χανισμό ! Ο George Martin , ένας τεχνικός με γνώσεις φυσικής και χημείας, εντυπωσιάσθηκε από τα πλεονεκτήματα της ενέργειας της σύντηξης, έναντι των σταθμών παραγωγής ενέργειας σχάσης. « Μοιάζει μ' ένα τεράστιο δοχείο», είπε ο Martin . « Μπορείς ν' απο­ δεσμεύσεις φανταστικές ποσότητες ενέργειας και έχει πολύ περισσό­ τερες οικονομικές δυνατότητες από τη σχάση. Όλα τα κράτη έχουν νερό, αλλά πόσα έχουν ουράνιο ; Δε θα υπήρχαν κράτη φτωχά' αν πε­ τύχαινε η σύντηξη θα εξασφαλιζόταν άφθονη ενέργεια. Λες και κάτω απ' τα πόδια μας βρίσκεται μια γιγάντια δεξαμενή πετρελαίου. Σκεφτόμουνα, Θεέ μου ! Πρέπει να σκάψω! Ξέραμε ότι η δεξαμενή υπήρχε και σκάβαμε μανιωδώς με τα νύχια το χώμα, για να προχωρή­ σουμε. » Η μικρή κοινότητα τη ς σύντηξης δούλευε μέσα στο εκτροφείο των

42

made by Absens

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer κουνελιών ενωμένη και απομονωμένη . Ήταν περίπου είκοσι άνδρες: φυσικοί, που είχαν στρατολογηθεί από το χώρο της αστροφυσικής και της κατασκευής πυρηνικών όπλων, και τεχνικοί από βιομηχανικές μο­ νάδες της περιοχής. Συνεδρίαζαν καθισμένοι γύρω από ένα απλό τρα­ πέζι, «όπως ο βασιλιάς Αρθούρος και οι ιππότες της στρογγυλής τρα­ πέζης», αστειεύτηκε ο Martin . Ο Spitzer ήταν αναμφισβήτητα ο αρχηγός και τον εκτιμούσαν όλοι, για την οξυδέρκεια και την ευγένειά του. Βοηθούσε στο καθετί. Ξε­ φόρτωνε υλικά, βοηθούσε στη μαγνητική περιέλιξη, είχε προτάσεις για τον καθαρισμό του σωλήνος κενού, και καθοδηγούσε τους θεωρητι­ κούς να εφαρμόσουν τις φυσικές αρχές που θεμελίωναν το έργο. «Ολοι συμφωνούσαμε ότι ο Lyman Spitzer ήταν επτά διαφορετικά άτομα», είπε ο Tom Stix, ένας θεωρητικός της κοσμικής ακτινοβολίας που αρχικά σχεδίαζε να δουλέψει στο πρόγραμμα κατασκευής βόμβας, αλλά προτίμησε τη δουλειά που του πρότεινε ο Spitzer. « Επικεφαλής του εργαστηρίου αστρονομίας, ορειβάτης, εκδότης του Ya/e Daίly News, παίζει πιάνο, τραγουδά Gilbert και Sullivan , και ξέρει να διοικεί θαυμάσια» . Ο Spitzer πίστευε στη θεωρία τη ς σύντηξης -σε αντίθεση με τους περισσότερους συναδέλφους του οι οποίοι έλεγαν ότι δεν πιστεύουν σε μια θεωρία εάν δεν υποστηρίζεται πειραματικώς. Ο Spitzer απα­ ντούσε ότι ποτέ του δεν πίστεψε σε κάποιο πείραμα, αν δεν υπήρχε θεωρία που να το στηρίζει Όταν ο Spitzer άρχισε να ερευνά το θερμό πλάσμα του Ήλιου σκο­ πεύοντας να εφαρμόσει τις αρχές του σε μια μηχανή παραγωγής ενέρ­ γειας, οι έρευνές του άνοιξαν ένα νέο κλάδο επιστήμης. Τότε δεν υπήρχαν εγχειρίδια που να περιγράφουν τη συμπεριφορά του τεχνητού πλάσματος -ούτως ή άλλως το θέμα ήταν απόρρητο- και ούτε επίση­ μες θεωρίες για το πώς αντιδρά το πλάσμα στη βαρύτητα, στο μαγνητι­ σμό και σε άλλες δυνάμεις. Η ίδια η λέξη πλάσμα δε χρησιμοποιόταν ακόμη . Ο όρος είχε καθιερωθεί το 1922 από τον Αμερικανό φυσικό-χημικό Irving Lan g m u i r , ο οποίος δούλευε στο Εργαστήριο Ερευνών της General Electric, στο Schenectady της Νέας γόρκης. Ο Lan gmuίr περ­ νούσε ηλεκτρικές εκκενώσεις μέσω αερίων και χρειαζόταν έναν όρο για το -εν μέρει- ιονισμένο αέριο που προέκυψε. Επειδή το αέριο περιείχε διάφορα σωματίδια, όπως υψηλής ταχύτητας ηλεκτρόνια, μό­ ρια και ακαθαρσίες, «θυμήθηκε το πλάσμα του αίματος στο οποίο κυ-

43

Σύντηξη

made by Absens

κλοφορούν κόκκινα και λευκά αιμοσφαίρια και μικρόβια ---και ονόμασε "πλάσμα" το ιονισμένο αέριο » , λέει ο συνάδελφός του Harold Μ . Mott­ Smith 3 . Έτσι ο Lan gmuir πρότεινε τον όρο πλάσμα. « Τον όρο αυτό υιοθετήσαμε κι εμείς » , συνεχίζει « Για πολύ καιρό μας ενοχλούσαν από επιστημονικά περιοδικά να αναδημοσιεύσουν τα άρθρα μας. Ο επιστημονικός κόσμος της φυσικής και της χημείας δεν είδε με καλό μάτι αυτή τη νέα παράδοξη λέξη και άργησε να την συ­ μπεριλάβει στο λεξιλόγιό του . » Οι επιστήμονες εξακολουθούσαν ν α αναφέρονται στα "θερμά, ιονι­ σμένα αέρια" για τα οποία όι άνθρωποι ενός κύκλου επιλεγμένων από την κυβέρνηση είχαν το ελεύθερο να συζητούν. Για παράδειγμα ο Spitzer δεν γνώριζε ότι ο Edward Teller, ο Enrico Fermi και άλλοι είχαν κάνει κάποιες σκέψεις για αντιδραστήρες ελεγχόμενης πυρηνικής συ­ ντήξης στο Λος Άλαμος κατά την διάρκεια του πολέμου. 4 «Η ομάδα μας ήταν μικρή και γνωρίζουμε ότι είμασταν πρωτοπόροι σε κάτι που έμελλε να γίνει κάτι μεγάλο» , θα πει αργότερα ο Stix. « Το εκπληκτικό ήταν ότι δεν είχαμε κάνει σχεδόν τίποτα. Μ ια σχετικά πε­ ριορισμένη σε όγκο εργασία θα μπορούσε να έχει τρομερό αντίκτυπο, όχι μόνο ως δημοσίευση αλλά και ως ευρεσιτεχνία. Το να ανταμείβεσαι τόσο πλουσιοπάροχα για τις προσπάθειές σου, είναι υπέροχο . » Εν καιρώ, ο ευρύς χώρος της φυσικής της σύντηξης θ α προσέλκυε πολλούς αστροφυσικούς, πυρηνικούς φυσικούς, ειδικούς επιστήμονες στην κατασκευή πυραύλων και άλλων που η γνώση και η περιέργεια έφεραν στα σύνορά του. Η επιστήμη και οι αποκαλύψεις μιας πολύ μι­ κρής κοινότητας θα γίνονταν γνωστές. Η νέα επιστήμη θα ονομαζό­ ταν "φυσική του πλάσματος".

Η αρχική αισιοδοξία που επικρατούσε στην ομάδα του Spitzer, οφειλό­ ταν εν μέρει, στα εκπληκτικά άλματα που είχαν γίνει στην ατομική έρευνα. Μια δεκαετία νωρίτερα οι επιστήμονες είχαν βαλθεί να δια­ σπάσουν το άτομο. Δυόμισι χρόνια μετά την συναρμολόγηση μιας πει­ ραματικής ατομικής στήλης από τον Enrico Fermi σ' ένα γήπεδο του squash , στο Stagg Field του πανεπιστημίου του Σικάγο, δύο ατομικές βόμβες σχάσης έπεσαν στην Χιροσίμα και το Ναγκασάκι Οι βόμβες απόδειξαν περίτρανα, ότι ο άνθρωπος κατείχε την επιστήμη της ενέρ­ γειας της σχάσης. Το ραδιενεργό ουράνιο ήταν η πιο συνεργάσιμη καύσιμη ύλη για τη

44

made by Absens

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer σχάση . Ο βαρύς του πυρήνας, φορτωμένος με πρόσθετα σωμάτια χρειάστηκε απλώς μια ώθηση από ένα επιπλέον νετρόνιο, για να γίνει ασταθής και να διασπαστεί, ελευθερώνοντας σημαντικό ποσό ενέργει­ ας και νέα νετρόνια. Αυτά τα νετρόνια πυροδοτούν με τη σειρά τους περισσότερες αντιδράσεις σχάσεως στο "καύσιμο" προκαλώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση . Η ενέργεια που κρυβόταν στον πυρήνα του ου­ ρανίου ήταν τόσο μεγάλη ώστε ένα μόνον γραμμάριο "καυσίμου" ήταν αρκετό για να ισοπεδώσει την Χιροσίμα. 5 Αλλά η κυριαρχία των επιστημόνων στη σχάση , πήγαινε πέρα από την χρησιμότητά της ως εκρηκτική ύλη . Π ριν ακόμα κατασκευαστούν οι ατομικές βόμβες, οι επιστήμονες γνώριζαν πως να δημιουργούν και να ελέγχουν τον ρυθμό των διασπάσεων κρατώντας τον σε χαμηλά επίπεδα. Ήταν απλή υπόθεση . Αφαιρώντας τα πλεονάζοντα νετρόνια η αλυσωτή αντίδραση θα επιβραδυνόταν. Ο Fermi αυτό το γνώριζε απ' την αρχή . Βυθίζοντας μια πειραματική ράβδο ενός υλικού κατάλληλου για την απορρόφηση των νετρονίων στην ατομική του στήλη , είχε κα­ τορθώσει να μετριάσει τον ρυθμό της αντίδρασης και έπειτα να την σταματήσεΙ. Η απλή αυτή μέθοδος ενθάρρυνε γρήγορα την δημιουργία εργο­ στασίων παραγωγής ενέργειας σχάσης. Αμέσως μετά το πείραμα του Fermi η κυβέρνηση της Αμερικής θεώρησε ότι πλέον μπορούσε να εκ­ μεταλλευτεί τη νέα επιστήμη της σχάσης και να κατασκευάσει αντι­ δραστήρες σχάσης για στρατιωτικούς σκοπούς. Η αλυσωτή αντίδραση παρήγαγε ένα υποπροϊόν -το πλουτώνιο- που μπορούσε να-- χρησι­ μοποιηθεί στην κατασκευή βομβών. Το Hanford Engin eering Works στο Pasko της Ουάσιγκτον, άρχισε να λειτουργεί το 1944. Η σχάση προχώρησε γρήγορα. Η κυβέρνηση περίμενε να συμβεί το ίδιο και για τη σύντηξη . Και οι ειδικοί στην κατασκευή της βόμβας σύ­ ντηξης συμφώνησαν. Στο Ε θνικό εργαστή ριο πολεμικού υλικού στο Λος Άλαμος, ο Edward Teller και οι συνεργάτες του, δεν πιέζον ταν, όπως ο Spitzer, για να θέσουν υπό έλεγχο την αντίδραση της σύντηξης. Μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τεράστιες ποσότητες υδρογόνου και να το ανα­ φλέξουν στον αέρα. Για να γίνει αυτό, η ομάδα του Tell er επινόησε έναν έξυπνο τρόπο για να αναπαράγει τις φοβερές δυνάμεις και θερ­ μοκρασίες του Ήλιου : χρη σιμοποίησαν μια πυρηνική βόμβα σχάσης σαν σπίρτο που "άναβε" έναν όγκο υδρογόνου. Η φοβερή δύναμη της πυρηνικής έκρηξης θα θέρμαινε στιγμιαία τον πυρήνα στην απαραίτη-

45

Σύντηξη

made by Absens

τη υψηλή θερμοκρασία της σύντηξης και θα συμπίεζε τα μόρια του υδρογόνου μέχρι να συντηχθούν. Αν κάποιος χρησιμοποιούσε αρκετή καύσιμη ύλη -μερικά γραμμάρια υδρογόνου έφταναν- το απότέλε­ σμα θα ήταν μια αντίδραση σύντηξης που θα έδινε μια δεύτερη τερά­ στια έκρηξη . Την lη Ν οεμβρίου του 1952, σ' ένα από τα νησάκια Eniwetok στον Ειρηνικό ωκεανό, δοκιμάστηκε μυστικά η πρώτη αμερικανική βόμβα υδρογόνου . Η έκρηξη "έσβησε" το μικρό νησί απ' το χάρτη και άνοιξε έναν κρατήρα πλάτους δύο χιλιομέτρων στο βυθό του Ειρηνικού ωκε­ ανού. Η τεχνητή μη ελεγχόμενη σύντηξη ήταν πράγματι ισχυρότατη δύναμη . «Δεν πρόλαβε να τελειώσει η δοκιμή », έγραψε αργότερα ο ΤθllθΓ6, «και έπεσαν επάνω μας όλοι οι πολιτικοί κι οι γραφειοκράτες, για να μας ζητήσουν να λύσουμε και το πρόβλημα της ελεγχόμενης σύντηξης».

Θεωρητικός κατά βάθος ο Spitzer, δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον πρακτικό αντικειμενικό σκοπό της ελεγχόμενης σύντηξης. Προχωρού­ σε στο δικό του σχέδιο, βήμα βήμα, με πρώτο στόχο να δημιουργήσει πλάσμα μέσα στον Stellarator. Παρότι ο ·Ηλιος ήταν το θεωρητικό του πρωτότυπο ήταν πρακτικά αδύνατο να τον αντιγράψει. Ήταν θέμα κλίμακας. Η κάμινος της ηλια­ κής σύντηξης είναι τεράστια και καταπληκτική . Μετατρέπει τη μάζα σε ενέργεια στο "φανταστικό" ρυθμό των 5 εκατομμυρίων τόνων ανά δευ­ τερόλεπτο. Ο Ήλιος είναι τόσο μεγάλος -έχει συνολική μάζα 300.000 φορές μεγαλύτερη της γήινης- ώστε δημιουργεί μια συντριπτική ελ­ κτική δύναμη βαρύτητας. Αυτή η δύναμη κρατά τη "θολή" μάζα του πλάσματος πυκνά ενωμένη (δέκα φορές την πυκνότητα του μολύ­ βδου) και εγγυάται άφθονες συγκρούσεις μορίων. Η μεγάλη πυκνότη­ τα επιτρέπει στον Ήλιο να "κοχλάζει" εν ψυχρώ στη θερμοκρασία των 10 εκατομμυρίων βαθμών. Ακόμα λοιπόν κι αν μπορούσαν να δραπε­ τεύσουν τα σωματίδια, πού θα πήγαιναν ; Ο Ήλιος έχει πλάτος εκατο­ ντάδες χιλιάδες χιλιόμετρα. Τα σωμάτια που δραπετεύουν μένουν πε­ ριορισμένα για μεγάλο χρονικό διάστημα, κι έτσι η σύγκρουσή τους με άλλα σωμάτια που δραπετεύουν είναι σχεδόν βέβαιη . Υψηλή θερμοκρασία, μεγάλη πυκνότητα, μεγάλο χρονικό διάστημα περιορισμού. Αυτές είναι οι τρεις προϋποθέσεις μιας επιτυχημένης αντίδρασης σύντηξης· ο Spitzer έπρεπε να βρει έναν τρόπο ώστε και

46

made by Absens

Η αvακάλυψη του Δρα Spitzer οι τρεις να πραγματοποιηθούν συγχρόνως μέσα σε μια μηχανή . Η αντί­ δραση σύντηξης που παρουσίαζε ο Ήλιος ήταν εκρηκτική , όχι ελεγχό­ μενη . Για όσους ζητούσαν να φτιάξουν μια βόμβα, όπως ο ΤθllθΓ, μια πυρηνική έκρηξη μπορούσε εύκολα να δημιουργήσει τις υψηλές θερ­ μοκρασίες, την πυκνότητα και τον περιορισμό που χρειάζεται για να αναφλεγεί ένας όγκος υδρογόνου. Αυτό που επιζητούσε ο Spit zer ήταν μια μικρή , σταθερή , απόλυτα ελεγχόμενη αντίδραση σύντηξης, μια αντίδραση που θα μπορούσε να ξεκινήσει και να σταματήσει με το κλικ ενός ηλεκτρικού διακόπτη . Αυτό είναι ένα μέρος της ομορφιάς της σύντηξης. Η φυσική τάση των ατομικών πυρήνων να απωθεί ο ένας τον άλλον καθιστούσε την αντίδραση της σύντηξης πολύ ασφαλέστερη από εκείνη της σχάσης. Αν από κάποιο ατύχημα το θερμό αέριο διέφευγε από το δοχείο του , η αντίδραση θα πάγωνε αμέσως και θα σταματούσε ακαριαία. Επομένως, το ενδεχόμενο ενός ασφαλέστερου πυρηνικού αντιδραστήρα, καθι­ στούσε τη σύντηξη περισσότερο επιτακτική . Αρχικά, ο Spitzer ήθελε απλώς να βεβαιωθεί ότι η ανακάλυψή του μπορούσε να δημιουργήσει και να διατηρήσει ένα πλάσμα "τουλάχι­ στον για λίγα δευτερόλεπτα" σε θερμοκρασία ενός εκατομμυρίου βαθ­ μών. Έτσι χρησιμοποιούσε ελάχιστα μόρια υδρογόνου ώστε η ενέρ­ γεια που χρειαζόταν για να τα ανεβάσει στην απαιτούμενη υψηλή θερ­ μοκρασία να είναι σχετικά μικρή . Αρχικώς ο Spitzer χρησιμοποίησε κύ­ ματα μήκους ραδιοφωνικής συχνότητας που θα μεταβίβαζαν την ενέρ­ γειά τους στο αέριο. (Η ίδια αρχή επρόκειτο αργότερα να χρησιμοποι­ ηθεί στους φούρνους μικροκυμάτων.) Τα απειροελάχιστα μόρια του υδρογόνου έπρεπε να θερμανθούν μέσα σε έναν παρθένο χώρο κε­ νού, διότι οποιοδήποτε στοιχείο παρείσδυε θα έκλεβε θερμότητα από την αντίδραση . Η απαλλαγή του κενού απ' αυτές τις ακαθαρσίες απο­ δείχτηκε ότι ήταν ένα δύσκολο τεχνολογικό πρόβλημα που θα μάστιζε απελπιστικά για δεκαετίες τη σύντηξη . Το πιο ανασταλτικό ήταν η ανάγκη ν α παρατηρηθεί και να μετρηθεί αυτό που γινόταν μέσα στον Stellarator, δίχως να επηρεασθεί το αέ­ ριο -κάτι που θα κατέστρεφε την αντίδραση. Για να διαπιστώσει αν εί­ χε φτιάξει πλάσμα ο Spitzer, έπρεπε να βασιστεί σε μια επισφαλή πλη­ ροφορία : στο φως που έβγαινε από τα "φινιστρίνια" της μηχανής . Όπως ακριβώς τ ο νέον ακτινοβολεί όταν ο ηλεκτρισμός τ ο θερμάνει μέχρι να επιτευχθεί μια "ψυχρή" κατάσταση πλάσματος μέσα σ' ένα λα­ μπτήρα, έτσι και το θερμό πλάσμα του υδρογόνου εκπέμπει φως. Ένα

47

made by Absens

Σύντη ξη έντονο φως μέσα στον Stellarator, που σταδιακά θα ελαττωνόταν, θα σήμαινε ότι το αέριο είχε μετατραπεί σε πλάσμα. σ Stellarator -τον έλεγαν "Μοντέλο Α"- ήταν έτοιμος για πειρά­ ματα το 1952. Στο εκτροφείο των κουνελιών με τα μαύρα τζάμια, το δωμάτιο ήταν σκοτεινό. Τότε -όπως αναφέρει ο Spitzer στο ημερο­ λόγιό του- μια "φωτεινή μοβ λάμψη", άρχισε να "δραπετεύει" από τις πόρτες του Stellarator. Η λάμψη εξασθένιζε σταδιακά· ύστερα χάθηκε απότομα. Άλλοτε ήταν έντονη και άλλοτε αμυδρή , όμως τώρα έγινε ξεκάθαρο, ότι ο Stellarator μπορούσε άνετα να δημιουργήσει πλάσμα, έστω και φευγαλέο. Τελικά, ο Stellarator παρήγαγε πλάσμα περίπου μισού εκατομμυρί­ ου βαθμών Κελσίου, κατά τον υπολογισμό των επιστημόνων. Αλλά τα θερμά αέρια εξαφανίστηκαν σχεδόν στιγμιαία, σε λιγότερο από ένα χι­ λιοστό του δευτερολέπτου, πριν ξεφύγουν απ' τη "λαβή" των μαγνητι­ κών πεδίων και χτυπήσουν στα ψυχρά τοιχώματα του σωλήνα κενού σβήνοντας την αντίδραση . Σύντηξη έτσι δεν γινόταν. Οι φυσικοί του Spitzer τα χάσανε. Κάτι άγνωστο συνέβαινε στο πλάσμα το οποίο δεν περιλαμβανόταν στις θεωρίες τους. Πάντως, η ανακάλυψη είχε όντως προοπτικές ώστε να δικαιολογεί την κατασκευή ενός μεγαλύτερου μη­ χανήματος -ενός μηχανήματος το οποίο όπως ο Spitzer πίστευε­ θα έλυνε το πρόβλημα. Ο Stellarator Β, ήταν μια εξελιγμένη παραλλαγή του Μοντέλου Α -ισχυρότεροι μαγνήτες, καλύτερη θέρμανση κι ένα κενό καθαρότερο, με λιγότερες "ακαθαρσίες''. Το τέχνασμα για τη θέρμανση ήταν ένας απλός ηλεκτρικός παλμός που χτυπούσε κατευθείαν το πλάσμα όπως ακριβώς το ηλεκτρικό ρεύμα θερμαίνει τις μεταλλικές σπείρες μιας το­ στιέρας. Οι μηχανικοί αποφάσισαν να καθαρίσουν το κενό εξατμίζο­ ντας τις "ακαθαρσίες" με μεγάλη θερμότητα -κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο αργότερα θα λειτουργούσαν οι αυτοκαθαριζόμενοι φούρ­ νοι- και να απορροφήσουν τους ατμούς με μια αντλία. Το Μ οντέλο Β άρχισε να λειτουργεί το 1954 και έφτασε σε θερμο­ κρασία πλάσματος ενός εκατομμυρίου βαθμών -ο' αυτό που στόχευε ο Spitzer. Αλλά και πάλι θρίαμβος δεν υπήρξε : η αόρατη μαγνητική πα­ γίδα εξακολουθούσε να κρατά το πλάσμα για λιγότερο από ένα χιλιο­ στό του δευτερολέπτου. Οι επιστήμονες είχαν δημιουργήσει πλάσμα, αλλά ο χρόνος δεν έφτανε για ν' αρχίσει η αντίδραση της σύντηξης. Θεωρητικά, τα φορτισμένα σωματίδια του πλάσματος έπρεπε να κι­ νούνται σε μια σταθερή τροχιά. Αντί αυτού, το πλάσμα σαν σύνολο

48

made by Absens

Η α νακάλυψη του Δρα Spitzer ήταν άνω κάτω . Όπως είπε ο Spitzer, « παρουσίαζε διακυμάνσεις , στροβίλους και διαταραχές, όπως η ροή του νερού πίσω από ένα πλοί­ ο". Δεν υπήρχε "κανένας οφθαλμοφανής λόγος" γι' αυτό που συνέβαι­ νε, αλλά κατέστρεφε την αντίδραση . Τα σωμάτια δραπέτευαν από τις γραμμές της μαγνητικής δύναμης και χτυπούσαν στα εσωτερικά τοι­ χώματα του Stellarator, καθιστώντας αδύνατη κάθε προσπάθεια για παραπέρα θέρμανση. Η εν τω γίγνεσθαι επιστήμη της φυσικής του πλάσματος μεταχειρί­ στηκε το πλάσμα σαν σύνολο ανεξάρτητων σωματιδίων, αλλά ξαφνικά ήταν αδύνατο να εξηγήσουν την έντονα ταραγμένη ροή μέσα στον Stellarator. Εκείνα τα πρώτα χρόνια, η σύντηξη εξελισσόταν ταχύτατα σε ένα σκληρό επιστημονικό πρόβλημα. Οι παλιές θεωρίες αποδείχθηκαν ανεφάρμοστες, και πρόβαλαν νέες. Και ενώ στο Princeton αναπτύσ­ σονταν πειραματικές μηχανές σύντηξης, άλλα απόρρητα προγράμμα­ τα ελεγχόμενης σύντηξης έμπαιναν σε εφαρμογή σε κρατικά εργα­ στήρια, στο Livermore της Βόρειας Καλιφόρνια, στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού και στο Oak R idge του Τενεσί. Εκεί οι επιστήμονες πει­ ραματίζονταν με μαγνητικά πεδία διαμορφωμένα διαφορετικά απ' ό,τι στον Stellarator. Ιδέες που αφορούσαν την εξήγηση και τον έλεγχο της συμπεριφοράς του πλάσματος, κυκλοφορούσαν σ' ένα μικρό κύ­ κλο νεαρών Αμερικανών ερευνητών. Ο Edward ΤθllθΓ, σαν το συγγενή που "νοιάζεται", παρακολουθούσε από κοντά τις εργασίες που γίνονταν για την ελεγχόμενη σύντηξη , αλλά είχε αμφιβολίες για τις νέες πειραματικές μηχανές. Το 1954, σε μια συγκέντρωση των μελών της κοινότητας της σύντηξης, που έγινε στη Λέσχη Σκοποβολής του Prin ceton -ένα ξύλινο περίπτερο κοντά στο εργαστήριο του Spitzer- ο ΤθΙΙθΓ ανακοίνωσε τη θεωρία των χρο­ νίων ασταθειών. Το να προσπαθεί κανείς να περιορίσει το πλάσμα με γραμμές μαγνητικών πεδίων -είπε στους επιστήμονες- είναι σαν να προσπαθείς να συγκρατήσεις μια σταγόνα ζελέ με λαστιχάκια. Χρεια­ ζόταν παραπέρα κατανόηση του θέματος για να βρεθεί μια τεχνολογία που θα είχε αποτέλεσμα. Η νέα θεωρία του ΤθΙΙθΓ έβαλε την ομάδα του Spitzer σε μπελάδες και χρειάστηκαν καινούριες σκέψεις και έρευνες για να δοθεί μια απά­ ντηση . Αμέσως μετά τη συγκέντρωση στη Λέσχη Σκοποβολής, ο Spitzer και τρεις συνεργάτες του ξεκίνησαν ένα ταξίδι τριών ημερών με το τρένο, για να επισκεφτούν το εργαστήριο Livermore στην Καλι-

49

made by Absens

Σύντηξη φόρνια. Το ταξίδι -ένας επιστημονικός μαραθώνιος- εξελίχθηκε σε ανατροφοδοτούμενο "ρεζερβουάρ σκέψεων". Ο Spitzer λάτρευε να υπερβαίνει τα όρια των αντιλήψεων , και μια απ' τις συνηθισμένες τεχνικές του ήταν να παραμερίζει τις πραγματικές προϋποθέσεις που έφραζαν το δρόμο στη δημιουργική σκέψη . Για παράδειγμα, πριν ακό­ μα ξεκινήσουν οι διαστημικές πτήσεις, είχε προτείνει να θέσουν σε τροχιά ένα τηλεσκόπιο για να παρατηρούν τον ουρανό, δίχως να πα­ ρεμβάλλεται η ατμόσφαιρα της Γης.7 Στο τρένο , ο Spitzer οραματίστη κε έναν ιδεατό αντιδραστήρα ενέργειας που θα παρήγε απεριόριστα ηλεκτρισμό, χωρίς κανένα κό­ στος. Ίσως μπορούσε να χρησιμοποιηθεί αυτή η δωρεάν ενέργεια, για να παρασκευαστεί ευκολότερα ένα νέο υγρό καύσιμο για κινούμενες μονάδες, όπως τα αυτοκίνητα. Σ' ένα άλλο θέμα, η ομάδα αντάλλαξε σκέψεις πάνω στη μικροπαραΥωγή -μηχανές που θα μπορούσαν να αυτοαντιγράφονται σε όλο και μικρότερη κλίμακα. « Οπως καταλαβαίνετε, αυτό μπορεί να πάει πολύ μακριά » , εξήγησε ο Spitzer, «ως το σημείο, για παράδειγμα, να κατασκευάζουμε αερο­ πλάνα στο μέγεθος μύγας, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στο κυνήγι των εντόμων ! » Σ ε τέτοια ρηξικέλευθη ατμόσφαιρα εθίγη τ ο θέμα της θεωρίας των ασταθειών του Τ eller, και ώσπου να τελειώσει το ταξίδι ο Spitzer επι­ νόη σε ένα σχέ διο για να ξαναφτιάξει τα μαγνητικά πεδία στον Stel larator. Θα προσέθετε μια δεύτερη σειρά ηλεκτρομαγνητών, σε διαφορετική διάταξη , προκειμένου να εξασφαλίσει σφιχτότερες μα­ γνητικές γραμμές. Όταν επέστρεψε στο Princeton , οι θεωρητικοί του εφήρμοσαν τη νέα μαγνητική διάταξη στους υπολογισμούς τους και έβγαλαν αισιόδοξα συμπεράσματα. Ο Spitzer πίστεψε ότι η "πρόκλη­ ση" Teller είχε εκλείψει. Ήταν ένα μικρό βήμα μπροστά. Παρά τα προβλήματα του Stellarator Β, η AEC συμφώνησε να γίνουν τα σχέδια για να ξεκινήσει η κατασκευή του Μοντέλου C, που υπολόγιζαν να κοστίσει πάνω από 20 εκατομμύ­ ρια δολάρια. Όπως το είχε σχεδιάσει αρχικά ο Spitzer, το μοντέλο C θα ήταν ένας πρωτότυπος αντιδραστήρας σύντηξης. Αντ' αυτού σχεδία­ σαν μια μεγάλη ερευνητική συσκευή , ικανή να παράγει πλάσμα θερμο­ κρασίας περίπου 100 εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου -η θερμοκρασία που είχε υπολογίσει αρχικώς ότι θα χρειαζόταν για μια συνεχή αντίδρα­ ση σύντηξης. Αμέσως ένα νέο κτίριο σχεδιάστηκε για να στεγάσει το Μοντέλο C, με το δικό του μικρό σταθμό παραγωγής ενέργειας.

50

made by Absens

γ στερα από πέντε χρόνια απόρρητων ερευνών στο εκτροφείο των κουνελιών, ο Spitzer εξακολουθούσε να πιστεύει ακράδαντα στην ι:πιτυχία του Stellarator. Αλλά οι ερευνητές του Princeton δεν είχαν βρει ακόμα την απάντηση σ' αυτές τις κρίσιμες ερωτήσεις: « Μπορεί αραγε το υδρογόνο σε υψηλή θερμοκρασία να περιοριστεί σ' ένα μα­ γνητικό πεδίο ; Αν όχι, γιατί; » Είχαν ήδη ξεφύγει πολύ από το αρχικό χρονοδιάγραμμα. Για τον ΤΘΙΙΘΓ και τον Spitzer αυτό ήταν ισχυρό επιχείρημα για ν' ανοίξουν οι σφαλισμένες πόρτες της έρευνας της σύντηξης, για να έρθουν στο χώρο αυτό νέες ιδέες, να διευρυνθούν οι ανταλλαγές, και να αποχαρακτηρισθεί η επιστήμη της φυσικής του πλάσματος. Και οι δύο ήταν μέλη μιας επιτροπής που είχε δημιουργήσει η AEC για τη διε­ ρεύνηση των δυνατοτήτων. Ατενίζοντας το μέλλον ο Spitzer, έβλεπε την επιβολή του απορρήτου στην έρευνα όχι σαν προστασία αλλά σαν πραγματικό φραγμό στη γνώση . Είπε αργότερα: «Θυμάμαι ότι προτείναμε να ληφθούν μέτρα για τον αποχαρακτηρι­ σμό της έρευνας ως απόρρητης, επειδή υπήρχαν προβλήματα βασι­ κής έρευνας που έπρεπε να λυθούν για να ανοίξει ο δρόμος στην επι­ τυχία της ελεγχόμενης θερμοπυρηνικής σύντηξης». Για να αποκρυ­ πτογραφήσεις τον κώδικα του πλάσματος, πίστευε ότι ήταν απαραίτη­ τη μια ελεύθερη ανταλλαγή πληροφοριών, σχεδόν χωρίς όρους. "Τα κέρδη από τη "μυστικότητα" δεν ήταν και τόσο σπουδαία, αλλά οι κυρώσεις από το φρενάρισμα της προόδου ίσως να ήταν πολύ σο­ βαρές » . Όμως, ο ι υπεύθυνοι της Επιτροπής της Ατομικής Ενέργειας ήταν πολύ καχύποπτοι για να επιτρέψουν να περάσουν οι προοπτικές της σύντηξης "στα χέρια των κομμουνιστών". Η κλειστή κοινωνία της σύ­ ντηξης έπρεπε να λύσει ολομόναχη τα προβλήματά της.

made by Absens

Ο

made by Absens

Spitzer και ο Τ eller δεν ήταν οι μόνοι που ήθελαν να δουν τη σύ­ ντηξη να βγαίνει απ' τη φυλακή των εργαστηρίων στο ελεύθερο πεδίο της διεθνούς ανταλλαγής. Υπήρχαν και άλλοι σε μακρινούς τόπους και κρυφούς χώρους, που μελετούσαν το απείθαρχο πλάσμα. Ένας ήταν ο Igor Kurchatov, ένας ψηλός Ρώσος φυσικός, με πυκνή γενειάδα , επικεφαλή ς του προγράμματος εξοπλισμού πυρηνικών όπλων της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν, βεβαίως, ένα πρόγραμμα μυστι­ κό που διεξήγετο στο 'Έργαστήριο Μετρικών Συσκευών". Όμως, την άνοιξη του 1956, ο Kurchatov, τόλμησε να μιλήσεΙ. Συνόδευε τον αρ­ χηγό του Σοβιετικού Κ ομμουνιστικού Κ όμματος, Νικήτα Χρουστσόφ και τον πρόεδρο της Σοβιετικής Ένωσης Nikolai Bulganin στη Βρετα­ νία. Ο Kurchatov έκλεισε μια συνάντηση για να μιλήσει στο Κέντρο Ερευνών Ατομικής Ενέργειας του Harwell, δυτικά του Λονδίνου. Εκεί, μέσα στο ίδιο το αρχηγείο των μυστικών πυρηνικών ερευνών της Βρε­ τανίας, ο Ρώσος φυσικός άφησε άναυδο το ακροατήριο με τη διάλεξή του , που είχε τίτλο: "Περί των δυνατοτήτων παραγωγής θερμοπυρηνι­ κών αντιδράσεων σε εκκένωση αερίου". 1 Με αυτή την τολμηρή κίνηση, η Σοβιετική Ένωση ανέτρεψε τους κα-

Σύντηξη

Lyman Spitzer, Jr. Ο εμπνευστής του Ste//arator

και ιδρυτής του προγράμμα­ τος σύντηξης του Παν/μιου του Princeton (κωδικό όνομα: πρόγραμμα «Matterhorn») [ΡΡΡΙ).

made by Absens

«Οταν σκαρφαλώνεις σ' ένα βουνό, δεν είσαι σίγουρος αν θα τα καταφέρεις, μέχρι την τελευταία στιγμή που πατάς στην κορυφή». -L ΥΜΑΝ SPITZER

νόνες στο παιχνίδι της πληροφόρησης στην περίοδο του ψυχρού πο­ λέμου. Ο Kurchatov ομολόγησε απροκάλυπτα ότι, επί έξι χρόνια η χώ­ ρα του διεξήγαγε έρευνες για την ελεγχόμενη σύντηξη. Με εκπληκτική ειλικρίνεια , ο Kurchatov περιέγραψε μια σειρά πει­ ραμάτων, με πολλές λεπτομέρειες. Έπειτα, κάλεσε τους επιστήμονες όλου του κόσμου να άρουν την αυλαία συγκάλυψης από την ελεγχόμε­ νη θερμοπυρηνική έρευνα και να συνεργασθούν σ' αυτή την ειρηνική αναζήτηση. «Η αναγγελία δημιούργησε πραγματικό σάλο εκεί μέσα», θυμάται ο Alan Ware, ένας Βρετανός ερευνη τής που μετείχε ο ίδιος σε μυστικά πρόγράμματα για τη σύντηξη. «Είχαμε ειδοποιηθεί όλοι, πριν τη διάλε­ ξη , ότι έπρεπε ν' ακούσουμε προσεχτικά, αλλά να μη δώσουμε καμία πληροφορία σχετικά με τα δικά μας προγράμματα». Η ομιλία του Σοβιετικού ήταν δραματική χειρονομία σε ένα δραματι­ κό σκηνικό που στόχευε να παρακινήσει τη Δύση να μετατάξει στην κατηγορία των μη απορρήτων τα μυστικά της γύρω από τη σύντηξη. Και ακόμα, ήταν μία άμεση έκκληση σ' αυτό το περιορισμένο αλλά ' εκλεκτό σώμα των επιστημόνων, να σχηματίσουν μία παγκόσμια κοινότητα μ' έναν κοινό στόχο. Όταν έφθασε στις Ηνωμένες Πολιτείες το υλικό της ομιλίας του Kurchatov, ο Spitzer, ο Teller και άλλοι Αμερικα­ νοί επιστήμονες ανέφεραν στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, ότι τα

54

Πfσω από κλειστές πόρτες

made by Absens

επιτεύγματα των Ρώσων στη βασική σύντηξη , ήταν ευφυέστατα και εντυπωσιακά. Η απόλυτη μυστικότητα που ακολουθούσαν οι Ηνωμένες Πολιτεί­ ες και η Μεγάλη Βρετανία, δεν κατάφερε να εμποδίσει το ξεκίνημα και την ανάπτυξη μιας ιδέας, της οποίας είχε φτάσει η ώρα. Η ελεγ­ χόμενη σύντηξη , όπως είχε αποδειχτεί, δεν ήταν ένα τρελό σχέδιο που σκέφτηκε κάποιος αιωρούμενος πάνω από ένα χιονισμένο βου­ νό, αλλά η λογική εξέλιξη της νέας πυρηνικής επιστήμης. Οι Ηνωμέ­ νες Πολιτείες γνώριζαν καλά ότι ο στενός σύμμαχός τους, η Μεγάλη Βρετανία, δούλευε για την κατασκευή ενός αντιδραστήρα σύντηξης. Οι Αμερικανοί ήθελαν να μάθουν τι περισσότερο γνώριζαν οι Ρώσοι γι' αυτό το ασύλληπτο πλάσμα, πόσο κοντά βρίσκονταν στην κατα­ σκευή ενός πραγματικού αντιδραστήρα. Αν και από την ομιλία του Kurchatov δεν έβγαιναν απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, βέβαιο ήταν πως και η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν στο "παιχνίδι" και ότι ο σπόρος της ενέργειας της σύντηξης είχε φυτρώσει ταυτόχρονα στην Ανατολή και τη Δύση .

Εκείνη την εποχή , ο Igor Ku rchatov ήταν ο κορυφαίος επιστήμονας της Σοβιετικής Ένωσης. Στη διάλεξη όμως που έδωσε στο Harwell στα ρώσικα, συνοδεία γραπτής μετάφρασης, αναγνώριζε δύο άλλους ως θεμελιωτές της σοβιετικής έρευνας στην ελεγχόμενη σύντηξη . Ήταν ο υψηλόβαθμος ακαδημαίκός Igor Tam m και ο νεαρός προστα­ τευόμενός του -ένα καινούριο όνομα για τους δυτικούς επιστήμονες, ο Αντρέι Ζαχάρωφ. (Ως υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο Ζαχάρωφ θα κέρδιζε αργότερα το βραβείο Νόμπελ της Ειρήνης, και θα εξοριζόταν στο παγωμένο Γ κόρκι, στο εσωτερικό της χώρας -σύμβολο για τη Δύση της κομμουνιστικής καταπίεσης.) Όμως, το 1950 ήταν ένας σεβαστός επιστήμονας με μεγάλες προο­ πτικές, που δούλευε στο επιστημονικό εργαστήριο ερευνών πολεμι­ κών όπλων στη Μόσχα που διηύθυνε ο Kurchatov. Ο Ζαχάρωφ είχε αναμειχθεί ενεργά στην κατασκευή της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου, επίτευγμα που του χάρισε τρεις φορές τον τίτλο του Ήρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας, τη μεγαλύτερη τιμητική διάκρι­ ση της χώρας του. Ο Ζαχάρωφ και ο Tam m έκαναν ένα ενδιαφέρον παράλληλο ταξίδι στην ελεγχόμενη πυρηνική σύντηξη και -όπως ο Spitzer- κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα μαγνητικά πεδία μπορού-

55

made by Absens

ΣύΥτηξη σαν να παγιδεύσουν το θερμό πλάσμα του υδρογόνου. Έθεσαν έτσι τις βασικές αρχές της φυσικής και ύστερα ο Ζαχάρωφ υπερέβη τις εξι­ δανικεύσεις των νόμων σχεδιάζοντας μια μηχανή παραγωγής ενέργει­ ας σύντηξης2 . Παρουσίασε τα σχέδιά του στον Kurchatov -ένα δρα­ στήριο διευθυντή που το προσωπικό του εργαστηρίου τον φώναζε ''Γε­ νειάδα". Τα αποτελέσματα των πειραματισμών καταγράφηκαν από τον αναπληρωτή του Kurchatov και επίσημο βιογράφο Ι . Ν . Golovin .3 Ηταν παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1950. Ο Kurchatov γυρόφερνε στο εργαστήριο της Μόσχας αναπολώντας περασμένες επιτυχίες και κάνοντας όνειρα για το μέλλον του εργαστηρίου, χαϊδεύοντας τη γε­ νειάδα -του σημάδι ικανοποίησης. Ρώτησε τον αναπληρωτή του, τι πί­ στευαν οι θεωρητικοί για τη νέα ιδέα του Ζαχάρωφ. Ο Golovin αποκρί­ θηκε ότι ο Kurchatov είχε ήδη λύσει το πρώτο μεγάλο πρόβλημα της πυρηνικής εποχής σχεδιάζοντας ένα εργοστάσιο ατομικής ενέργειας που σύντομα θα λειτουργούσε με ενέργεια σχάσεως του ουρανίου. Τώρα, είπε ο Golovin , «ο Ζαχάρωφ μας εφιστά την προσοχή για τη λύση ενός δεύτερου, εξίσου μεγάλης σημασίας, προβλήματος του ει­ κοστού αιώνα : πώς να παράγεις αστείρευτη ενέργεια καίγοντας νερό της θάλασσας! Αυτό ήταν ένα πρόβλημα που θα άξιζε να αφιερώσει κανείς ολόκληρη τη ζωή του για να το λύσει!" ο Kurchatov -κατά την αφήγηση του Golovin- γέλασε ειρωνικά, και του είπε ότι είχε αρχίσει να παρασύρεται Παρ' όλα αυτά, συζήτη­ σαν επί μια ώρα για τον τρόπο που θα μπορούσε να παραχθεί θερμό πλάσμα, και όταν τελείωσαν, ο Ku rchatov είχε πάρει την απόφασή του. Ηταν καιρός οι πειραματικοί να παραλάβουν τη σκυτάλη απ' τους θεωρητικούς, όπως τον Ζαχάρωφ και τον Tam m , και να κατασκευά­ σουν μια τέτοια μηχανή . « Π ρέπει ν' αρχίσει μια γιγαντιαία επιχείρηση !" είπε ο Ku rchatov. «Ένα επίτευγμα για την ειρήνη ! Πελώριο ! Συναρπαστικό ! Θα ξεκινή­ σουμε τον καινούριο χρόνο όχι με την κατασκευή ενός καινούριου όπλου , αλλά ενός μαγνητικού θερμοπυρηνικού αντιδραστήρα -και θα δουλέψουμε σωστά". Ω στόσο , η γραφειοκρατική έγκριση του σχεδίου δεν ήρθε τόσο γρήγορα. Ο συντονισμός των ενεργειών από το τμήμα επιχορηγήσε­ ων και οι εντολές από το υπουργείο Βιομηχανίας, τραβούσαν κάπου τρεισήμισι μήνες, και ίσως να συνεχίζονταν αν δε συνέβαινε κάτι έκτα­ κτο. Μια μέρα, ένας επιστήμονας, ο D .V. Efremov, «φοβερά αναστα­ τωμένος, έτρεξε στον Ku rchatov κρατώντας ένα άρθρο κάποιου πε-

56

Πiσω από κλε1στές πόρτες ριοδικού, το οποίο αναφερόταν στα αποτελέσματα του R ichter και τη γνωστή ανακοίνωση του Περόν. Ο Kurchatov ενημέρωσε αμέσως τη διοίκηση και σε μια δυο εβδομάδες δέχτηκαν όλες μας τις προτάσεις και έδωσαν τα χρήματα» (αφήγηση Golovin). Από πολλές απόψεις λοιπόν, οι ενέργειες των Ρώσων για τη σύ­ ντηξη ήταν παράλληλες με την προσπάθεια του Spitzer -και με άλλες που είχαν ξεκινή σει ταυτόχρονα στη Βρετανία , στο εργαστή ριο Harwell . Και τα τρία κράτη ακολουθούσαν παρόμοια πορεία και ο ρυθ­ μός των ερευνών ήταν σχεδόν εξίσου ταχύς, χάρη στην επίδραση της απίστευτης εξαγγελίας του Περόν. Όπως ο Stellarator του Spitzer, έτσι και η μηχανή των Ζαχάρωφ και Tam m ήταν ένα τοροειδές (toroid), που στα ελληνικά σημαίνει δακτυ­ λιοειδής σωλήνας, κάτι σαν λουκουμάς. Το κυκλικό σοβιετικό μηχάνη­ μα ή ταν ζωσμένο με ηλεκτρ ομαγνή τες κατά πυκνά διαστήματα -όπως ο Stellarator. Αλλά περιλάμβανε και ένα δεύτερο, μοναδικό χαρακτηριστικό : ένα πολύ δυνατό ηλεκτρικό ρεύμα θα διαπερνούσε το ίδιο το πλάσμα. Βάσει των αρχών του ηλεκτρομαγνητισμού, αυτό το ρεύμα θα γινόταν αιτία να παράγει το πλάσμα ένα δικό του μαγνητικό πεδίο. Έτσι, θεωρητικά τουλάχιστον, το πλάσμα θα πιανόταν (με περί­ σφιξη) απ' το μαγνητισμό που το ίδιο είχε προκαλέσει. Ο συνδυασμός του εξωτερικά παραγόμενου μαγνητικού πεδίου και του ενδογενούς μαγνητικού πεδίου, θα εγκλώβιζε το πλάσμα πιο ομαλά και ολοκληρω­ τικά. Ο Ζαχάρωφ και ο Tamm αποκάλεσαν τη θεωρητική τους επινόηση, τοροειδή μα γνη τικό θάλ αμο. Το αρκτικόλεξο στα ρωσικά ή ταν "tokamak".

Ο 28χρονος Ζαχάρωφ παρέδωσε τα σχέδια, επέστρεψε στις εργα­ σίες του για τη βόμβα υδρογόνου και δεν ασχολήθηκε πια με την ελεγ­ χόμενη σύντηξη . Η διατριβή του στο χώρο της φυσικής του πλάσμα­ τος διήρκησε λιγότερο από ένα χρόνο. Και όμως, η ευφυής ιδέα του ώθησε τη Σοβιετική Ένωση στη δική της αναζήτηση για παραγωγή ενέργειας σύμφωνα με τη μέθοδο του Ήλιου. Το σοβιετικό μηχάνημα έκανε διεθνή καριέρα, περνώντας τελικά στα μεγαλύτερα εργαστήρια όλου του κόσμου. Θα αποδεικνυόταν τό­ σο επιτυχές, ώστε δεν υπήρχε περίπτωση να συζητήσουν σ' οποιαδή­ ποτε γλώσσα για φυσική του πλάσματος , χωρίς ν' αναφέρουν το made by Absens

"ιokamak".

Δυσαρεστημένοι, ίσως, από την εκδοχή των Ζαχάρωφ και Ta m m

57

ΣύΥτη ξη

made by Absens

για τη γέννηση της σύντηξης, πολλοί Σοβιετικοί φυσικοί προσέφεραν μια άλλη , "ηρωικότερη" ιστορία. Απέδωσαν την ιδέα της μαγνητικά ελεγχόμενης σύντηξης σ' ένα 19χρονο στρατιώτη του Κόκκινου Στρα­ τού , που λεγόταν Oleg Aleksandrovich Lavrentev. Ο νέος αυτός, με το εφευρετικό μυαλό του, δίχως όμως να έχει επιστημονική παιδεία, έσl'ειλε ένα γράμμα στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμ­ ματος, στη Μόσχα, εξηγώντας τις ιδέες του σχετικά με τα μαγνητικά πεδία, τα ηλεκτρικά ρεύματα και τα θερμά αέρια. Το γράμμα υποτίθεται ότι πέρασε στα χέρια των Ζαχάρωφ και Tam m , και αυτοί ανέπτυξαν την επίσημη επιστημονική θεωρία. Ο Lavrentev σπούδασε αργότερα φυσική και βρήκε δουλειά σ' ένα πρωτοποριακό εργαστήριο. Φυσικά, δεν ενδιαφέρει σχεδόν καθόλου, αν η σύντηξη στη Σοβιετική Ενωση ξεκίνησε από τους Tam m και Ζα­ χάρωφ ή από τον Lavrentev. Η ιδέα ανέκυψε στους επιστήμονες πολ­ λών χωρών που αντιμετώπιζαν αυτά τα προβλήματα με τον ίδιο τρόπο. "Όπως ο Spitzer είχε στρατολογήσει μια ομάδα νεαρών θεωρητικών από τα προγράμματα για τη βόμβα, το ίδιο έκανε και ο Kurchatov. Στο κάτω κάτω, οι νόμοι της φυσικής είναι παγκόσμιοι, όπως εξίσου παγκό­ σμιοι είναι οι νόμοι της πολιτικής και της μυστικότητας. Στη μεταπολε­ μική εποχή του τυφλού ανταγωνισμού, η παράλληλη εμφάνιση πανο­ μοιότυπων προσπαθειών ήταν πολύ πιο συχνή απ' ό, τι φαντάζονταν οι επιστήμονες.

Για την ακρίβεια, οι Βρετανοί ήταν οι πρώτοι που έθεσαν σε εφαρμο­ γή την ιδέα της σύντηξης και έχουν γι' αυτό αποδείξεις. Το 1946, ο Sir George Paget Tho mson και ο M oses Blackman , κατέθεσαν μια αίτηση απόρρητης "πατέντας" για μια θερμοπυρηνική συσκευή σχήματος λουκουμά, που είχαν σχεδιάσει στο Imperial College of Scien ce του Λονδίνου. Ο Thomson , γιος του νομπελίστα φυσικού J.J. Tho mson , είχε ήδη πάρει κι αυτός το βραβείο της φυσικής. Είχε μετάσχει στις έρευνες για τη βόμβα σχάσεως και είχε προσφέρει στην προσπάθεια των Αμερικα­ νών στο Λος Άλαμος. Γνώριζε , επίσης, ένα μέρος της εργασίας των Αμερικανών πάνω στη βόμβα υδρογόνου. Με αυτά τα εφόδια, αποφά­ σισε να σπρώξει την αγγλική κυβέρνηση στην κατασκευή μιας πειρα­ ματικής μηχανής σύντηξης. Οι έρευνες του Tho mson προέρχονταν από τη μακρά παράδοση ,

58

made by Absens

ΠΙσω από Kλ εluτές πόρτες σε ιστορικές ανακαλύψεις Βρετανών επιστημόνων, γύρω από τη φύση του ατόμου, τη σύνθεση των αστέρων .και τη συμπεριφορά των ιονι­ σμένων αερίων -ανακαλύψεις που τελικά οδήγησαν στην εποχή της πυρηνικής ενέργειας. Λογικό λοιπόν ήταν , οι ιδέες για ελεγχόμενη σύντηξη να διεισδύσουν στα φημισμένα πανεπιστήμια της Αγγλίας. Ο Sir Ernest Rutherford -ο Βρετανός φυσικός που είχε κερδίσει το βραβείο Νόμπελ το 1908 και θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πατέρας της πυρηνικής φυσικής- έθεσε τις βάσεις αυτού του επιστημονικού κλά­ δου. Ανέπτυξε την πυρηνική θεωρία της δομής του ατόμου και ερεύνη­ σε τη ραδιενέργεια αποκαλύπτοντας πώς διασπώνται τα ραδιενεργά στοιχεία σε άλλα στοιχεία. Το 19 19, στο Εργαστήριο Caven dish στο Cam bridge, ο Rutherford πραγματοποίησε ένα πείραμα, αποφασιστικό για τη θεωρία της ενέρ­ γειας σύντηξης και γενικώς για το μέλλον της πυρηνικής φυσικής. Παρουσίασε για πρώτη φορά την τεχνητή μετατροπή των στοιχείων, παράγοντας βαρύτερα στοιχεία διά της συγκρούσεως ελαφροτέρων, με τη μέθοδο που αργότερα θα γινόταν γνωστή ως "σύντηξη". Στο Cambridge, επίσης τον ίδιο χρόνο , ο φυσικός Francis William Aston προσέφερε ακόμη ένα σημαντικό δομικό λίθο στην οικοδόμηση της επιστήμης της σύντηξης. Είχε ανακαλύψει το φασματογράφο μάζας, μια συσκευή που μπορούσε να διαχωρίσει και να μετρήσει άτομα δια­ φορετικών μαζών, επίτευγμα που του χάρισε και το βραβείο Νόμπελ. Με το φασματογράφο , ο Aston , μπορούσε να παρουσιάσει την ύπαρ­ ξη διαφορετικών ισοτόπων του ίδιου στοιχείου. Ανακάλυψε επίσης ότι η μάζα ενός πυρήνα ηλίου είναι σημαντικώς μικρότερη από το σύνολο των πυρήνων του υδρογόνου, από το οποίο είχε συντεθεί. Η ανακά­ λυψη αυτή αποδείκνυε ότι η μάζα που έλειπε περικλειόταν, κατά κά­ ποιον τρόπο, στην ενέργεια συνδέσεως που κρατούσε ενωμένους τους πυρήνες. Χρειάστηκε ακόμα ένας διάσημος Βρετανός επιστήμονας εκείνης της εποχής -ο αστρονόμος Sir Arthu r Stanley Eddington- για να γί­ νουν ξεκάθαρες οι συνέπειες που εμπεριείχε το έργο του Aston . Το 1920, σε μια ομιλία του στο British Association for the Advancement of Scien ce,4 ο Eddington έφερε στην επιφάνεια την πιθανότητα να χρησι­ μοποιηθεί η ενέργεια που περικλείεται στο άτομο, ως πηγή ενέργειας. Επίσης, εξέφρασε τη σκέψη ότι η σύντηξη των ελαφρών στοιχείων, που ξεκινά με την αντίδραση των υδρογόνων που δίνουν ήλιο, ήταν διαδικασία που δίνει την αστρική ενέργεια. Είπε στο ακροατήριό του :

59

Σύvτηξη

made by Absens

«Ένας αστέρας αντλεί ενέργεια από έ να τεράστιο απόθεμα ενέργειας με τρό πους που μας είναι τελείως άγνωστο/ . Αυτό το απόθεμα δεν μπορεί να είναι άλλ ο από τη ν υποατομική ε νέργεια η οποία, όπως είναι γνωστό, υπάρχει άφθονη σε όλ η την ύλη. Μερικές φορές ονεφευόμαστε ό τι ο άν­ θρωπος μια μέρα θα μάθει με ποιον τρό πο θα ελ ευθερώσει αυτή την ενέρ­ γεια και θα τη χρησιμοποιή σει για δικό του όφελ ος. Η πη γή είναι αστείρευ­ τη, φτάνει να μπορέσουμε να την ανοίξουμε . . . . 0 Ernest Rutherford πρ όσφατα έχει διασπά σει τα ά τομα του οξυγό νου και του αζώτου -εξάγοντας έ να ισότοπο ηλίου απ ' αυτά . Αυτό που γίνε ­ ται αυτή τη στιγμή στο εργαστήριο Cavendish μπορεί κάλλιστα να γίνεται και στον "Ηλ ιο. "

Εννέα χρόνια μετά τη ν ομιλία του Eddington , ένας Γερμανός φυσικός, ο F . G . Houtermans, και ο Άγγλος R obert Atkinson , έγραψαν μια διατρι­ βή που συνήθως αναφέρεται ως "η αρχή στην έρευνα της θερμοπυρη­ νικής ενέργειας σύντηξης"5 . Θέλmι.τας να τοποθετήσουν σωστά τις ιδέες του Eddington , οι δύο επιστήμονες υπέδειξαν ακριβώς ποια ση­ μασία είχαν οι θερμοπυρηνικές αντιδράσεις της σύντηξης για την ενέργεια του "Ηλιου.6 Η θεωρητική εργασία ενός νεαρού Ρώσου -του Georgii Gamow­ εμβάθυνε την ιδέα της σύντηξης στους αστέρες ακόμη περισσότερο. Σύμφωνα με τους νόμους της κλασικής μηχανικής, ένα σωματίδιο, για να διαφύγει από κάποιον πυρήνα, χρειάζεται περισσότερη ενέργεια από την ενέργεια σύνδεσης που το συγκρατεί. Αλλά ο Gamow, εφαρ­ μόζοντας στο πρόβλημα τη νέα φυσική των κβάντων και τη θεωρία των πιθανοτήτων, ανακάλυψε κάτι άλλο : ένα θεωρητικό τρόπο με τον οποίο ένα σωματίδιο σχετικά χαμηλής ενέργειας μπορεί να δραπετεύ­ σεΙ. Στη βάση της ανακάλυψης αυτής φαινόταν ότι η θερμοπυρηνική σύντηξη θα μπορούσε να εκδηλωθεί στη φύση . Ο Gamow έθεσε τις ιδέες του στον John Cockroft στο εργαστήριο του Cambridge. Με την προϋπόθεση ότι ο Gamow δεν έκανε λάθος, η εργαστηριακή μηχανή δεν ήταν απαραίτητο να είναι τόσο ισχυρή όσο πίστευαν, για να δημιουργήσει περισσότερες πυρηνικές μεταβολές. Πήραν λοιπόν την απόφαση να κατασκευάσουν τον επιταχυντή σωμα­ τιδίων Cockroft και Wa/ton, που σύντομα επιβεβαίωσε την προσέγγιση του Gamow. Το 1934 οι Mark Oliphant, Ernest Rutherford και Ρ. Harteck χρη σιμοποίησαν μια εξελιγμένη έκδοση της μηχανής Cockroft και Walton , για να δείξουν τη σύντηξη πυρήνων δευτερίου , απελευθερώ­ νοντας μια σημαντική ποσότητα ενέργειας. Αλλά η μηχανή αυτή δεν

60

made by Absens

ΠΙσω από κλειστές πόρτες μπορούσε να χρησιμεύσει για εμπορική παραγωγή ενέργειας, αφού πραγματοποιούσε τη σύντηξη ενός μόνο ατόμου κάθε φορά. Στο υπόβαθρο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και των αποκαλύψεων της ατομικής βόμβας, ο G.P. Thomson , γαλουχημένος από τον πατέ­ ρα του στη νέα φυσική του πυρήνα και των ιονισμένων αερίων, στρά­ φηκε προς την κατασκευή μιας πραγματικής μηχανής παραγωγής ενέργειας σύντηξης. Το μοντέλο θερμοπυρηνικής σύντηξης που επινόησε ο Thomson , χρησιμοποιούσε την ίδια αρχή της μαγνητικής περίσφιξης (pinch) που χρόνια αργότερα εφάρμοσαν οι Ρώσοι, υπό τη διεύθυνση του Kurchatov. Επρόκειτο για ένα ηλεκτρικό ρεύμα το οποίο, διαπερνώντας το πλάσμα, θα δημιουργούσε το δικό του μαγνητικό πεδίο. Ο θεωρητικός αντιδρα­ στήρας του Thomson θα χρησιμοποιούσε μόνο την επίδραση της περί­ σφιξης για να θερμάνει και να συγκρατήσει το πλάσμα. Δε χρειαζόταν εξωτερική μαγνητική "φιάλη". Η παγίδα ήταν ότι θα χρειαζόταν ένα ισχυ­ ρότατο ηλεκτρικό ρεύμα, μια πολυδάπανη και δύσκολη μηχανική επιχεί­ ρηση -για την οποία όμως ο Thomson και ο συνεργάτης του Blackman δεν μπορούσαν να πάρουν κρατική επιχορήγηση. Παρ' όλα αυτά, στα επόμενα τρία χρόνια ο Thomson , όντας καθηγη­ τή ς της φυσικής στο I m perial College παρακινούσε συνεχώς τον Cockroft, διευθυντή του νεοσυσταθέντος βρετανικού Ιδρύματος Ερευ­ νών Ατομικής Ενέργειας του Harwell , να κατασκευάσει γρήγορα τη μηχανή σε παραγωγική κλίμακα ενέργειας. Τον lανουάριο του 1947, ο Cockroft οργάνωσε μια συγκέντρωση στο Harwell, για να συζητήσουν για κάποιο πρόγραμμα ελεγχόμενης σύντηξης. Εκεί ο Tho mson μίλησε στην ομάδα, στην οποία περιλαμβανόταν και ο επικεφαλής του τμήμα­ τος θεωρητικής φυσικής του Harwell -ο Klaus Fuchs7 . Αλλά η βεβια­ σμένη και φιλόδοξη πρόταση του Thomson σχολιάστηκε σχεδόν εχθρικά, και από τη συνάντηση αυτή δε βγήκε κανένα αποτέλεσμα. Όλως τυχαίως αποκαλύφθηκε ότι και η ναζιστική Γερμανία ασχολή­ θηκε με τα θερμά αέρια και τα αυτοεπαγόμενα μαγνητικά πεδία. Στη συγκέντρωση του Harwell, οι επιστήμονες ανέφεραν σχετική έκθεση μιας συμμαχικής επιτροπής που είχε επισκεφθεί τα γερμανικά εργα­ στήρια έρευνας, αμέσως μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έκθεση πε­ ριλάμβανε σύντομες σημειώσεις για κάποιον Μ. Steenbeck, ο οποίος είχε ασχοληθεί με ένα κυκλικό μηχάνημα "περίσφιξης", πραγματικά ένα είδος επιταχυντή σωματιδίων που αποκάλεσε "Wirbelrohr", δηλα­ δή σωλήνα περιδίνι ση ς.

61

made by Absens

Σύντηξη Αφού τα δικά του σχέδια κατασκευής είχαν ματαιωθεί, ο Tho mson έδω­ σε τις γερμανικές σημειώσεις για το Wirbelrohr σε δύο νέους φοιτη­ τές, τον Stan Cousins και τον Alan Ware, και εκείνοι αποφάσισαν να κάνουν ορισμένα πειράματα. Το 1947, ο Ware επινόησε ένα μικρό πειραματικό μηχάνημα, μια χει­ ροποίητη συσκευή , φτιαγμένη από τον εξοπλισμό παλαιού ραντάρ και ένα γυάλινο σωλήνα. Ο Ware κατάφερε να δημιουργήσει ρεύμα υψη­ λής τάσεως, και παρατήρησε μια αστραφτερή λάμψη στο αέριο -σαν αυτή που θα έβλεπε αργότερα ο Spitzer μέσα στον Stel l arator. Ο Ware δε διέθετε όμως τον κατάλληλο εξοπλισμό, ώστε να καταμετρή­ σει τη θερμοκρασία του πλάσματος που δημιουργούσε. Η εργασία βρισκόταν σε προκαταρκτικά στάδια, εκείνη την εποχή , ώστε δ ε θεωρήθηκε απόρρητη στη Βρετανία. Ο Ware έθεσε υπό συ­ ζήτηση το εργαλείο αυτό , στον James Tuck, έναν άλλο Βρετανό φυ­ σικό -που μόλις είχε επιστρέψει στην Οξφόρδη από το Λος Άλαμος, όπου είχε πάρει μέρος στις έρευνες των Αμερικανών για την ατομική βόμβα. Ο Tuck αργότερα συζήτησε τη δυνατότητα κατασκευής μιας διάτα­ ξη ς ελεγχόμενης σύντη ξης με ένα νεαρό Αυστραλ ό , τον Peter Thoneman n , στο εργαστήριο Clarendon της Οξφόρδης. Ο Thonemann πήγε στην Οξφόρδη τον προηγούμενο χρόνο ελπίζοντας να εργαστεί πάνω στις διατάξεις της σύντηξης για το διδακτορικό του. Το 1939, 8 ενώ ακόμα φοιτούσε στη Μελβούρνη , είχε παρουσιάσει μια λεπτομερή μελέτη για έναν αντιδραστήρα σύντηξης. Στο Thonemann έγινε υπό­ δειξη να κάνει τη διατριβή του για το ντοκτορά σε άλλους τομείς της πυρηνικής φυσικής, αλλά παράπλευρα συνέχιζε να εργάζεται και στη σύντηξη , χωρίς να είναι μέρος της δουλειάς του, συζητώντας το θέμα αυτό με τους Cockroft , Fuchs και άλλους9. Ο Thonemann και ο Tuck κατάφεραν τελικά να εξασφαλίσουν κάποιες οικονομικές ενισχύσεις από τις αρχές για την ατομική ενέργεια του Ηνωμένου Βασιλείου, για έρευνες πάνω στην ελεγχόμενη σύντηξη . Ο Tuck σκόπευε να κατασκευάσει μια πειραματική συσκευή "περί­ σφιξης", αλλά πριν ξεκινήσει έλαβε πρόσκληση από τον Edward TeII er να επιστρέψει στο Λος Άλαμος για να εργαστεί πάνω στη θερ­ μοπυρηνική ή υδρογονική βόμβα, τη βόμβα-Η. Ο Tuck άδραξε την ευ­ καιρία, αλλά ταυτόχρονα δεν ξέχασε και την ελεγχόμενη σύντηξη . Μερικά χρόνια αργότερα και ενώ είχε ξεκινήσει τ ο μυστικό πρόγραμ­ μα της Αμερικής για τη σύντηξη με τον Stellarator του Spitzer, ο Tuck

62

ΠΙσω από κλε1στές πόρτες πρότεινε στην Επιτροπή Ενέργειας των Η ΠΑ , να κατασκευάσει ένα μηχάνημα "περίσφιξης" στο Λος Άλαμος. Σε αντίθεση με το μεγαλειώ­ δες όνομα που είχε διαλέξει ο Spitzer για το μηχάνημά του, ο Tuck έδωσε στη δική του κατασκευή ένα όνομα που εξέφραζε σκεπτικισμό για τη νέα επιστήμη : την ονόμασε "Perhapsatron" (από το perhaps ίσως) . Το 1952, το Perhapsatron προστέθηκε στο πρόγραμμα της Αμερικής. Στο μεταξύ , ο Thonemann είχε ξεκινήσει μια προσεκτική έρευνα στη συμπεριφορά του στοιχειώδους πλάσματος. Προσπάθησε να απα­ ντήσει σε κάποια βασικά ερωτήματα γύρω από την επίδραση των ηλε­ κτροστατικών δυνάμεων στο αεριώδες νέφος πριν επιχειρήσει την κα­ τασκευή μιας πραγματικής μηχανής σύντηξης. Οι βρετανικές αρχές ενέργειας υποστήριζαν τις ήπιες (και οικονομικές) προσπάθειες του T h o n e m a n n περ ισσότερ ο απ' όσο είχαν στηρίξει το αίτημα του Thomson για την άμεση κατασκευή ενός ισχυρού πειραματικού μηχα­ νήματος σύντηξης. Η πρόταση του Tho mson απορρίφθηκε επανειλημ­ μένα από τον Cockroft, ο οποίος ετοιμαζόταν να θεμελιώσει ένα τερά­ στιο ερευνητικό ίδρυμα βασισμένο στη σχάση και όχι στη σύντηξη. Ενώ ο Thonemann και ο Ware είχαν αρχίσει να κοινοποιούν τα πρώτα αποτελέσματα των ερευνών τους , η αυλαία του απορρήτου έπεσε πάνω στην έρευνα της σύντηξης στη Βρετανία, εξαιτίας δύο σκανδάλων κατασκοπίας που συνέβησαν το 1950. Ο Fuchs, ένας γερ­ μανικής καταγωγής Βρετανός επιστήμονας, που είχε εργασθεί με τους Αμερικανούς στο Λος Άλαμος πριν πάρει την υπεύθυνη θέση στο Harwell , κατηγορήθηκε ότι έδωσε στη Σοβιετική Ενωση απόρρητα στοιχεία για τη βόμβα σχάσης. Άλλος ένας επιστήμονας του Harwell , ο lταλός ΒΓυπο Pontecorvo, κατηγορήθηκε επίσης ω ς Σοβιετικός κα­ τάσκοπος. "Δεν αμφιβάλλω» , έγραψε μετά από χρόνια ο Thoneman n , « ότι ο Fuchs πραγματικά παρέδωσε αυτά τα υλικά [έρευνες για ελεγχόμενη σύντηξη] στα αφεντικά του, τους Ρώσους, οι οποίοι ενημερώθηκαν έτσι για τα ενδιαφέροντα του Ηνωμένου Βασιλείου» .10 Ετσι ο χρόνος εισβολής της Σοβιετικής Ενωσης στην ελεγχόμενη πυρηνική σύντηξη και η ομοιότητα του tokamak με τις βρετανικές μη­ χανές "περίσφιξης" πρέπει να οφειλόταν σ' αυτή τήν παρέμβαση του Fuchs. Η βρετανική κυβέρνηση , ύστερα από αυτό, έσφιξε τα μέτρα ασφα­ λείας γύρω από τις ατομικές έρευνες περιλαμβανομένης και της σύ-

made by Absens

=

63

ΣύΥτηξη

made by Absens

ντηξης. Αποτέλεσμα αυτού ήταν το 198 1 η έρευνα για τη σύντηξη που έκαναν ο Thomson και οι φοιτητές του, στο Imperial College, να χαρα­ κτηρισθεί ως απόρρη τη . Ο ερευνητικός εξοπλισμός του Ware μετα­ φέρθηκε σε ασφαλή χώρ ο , στο εργαστή ρι Associated E l ectrical Industries στο Aldermaston του Berkshire, που είχε κλειδωμένες πόρ­ τες και κάγκελα στα παράθυρα. Το εργαστήρι του Thon emann που βρι­ σκόταν στο εργαστήριο Clarendon της Οξφόρδης μεταφέρθηκε κοντά στο Harwell . Εκεί ο Αυστραλός δούλεψε επίμονα την επόμενη δεκαε­ τία και τελικά κατόρθωσε να κατασκευάσει τη διάταξη που είχε ονει­ ρευτεί ο Thomson . Ο Ware δημοσίευσε δύο εργασίες πριν επιβληθεί το απόρρητο. Από τότε δεν ξαναδημοσίευσε τίποτε στα επόμενα επτά χρόνια.

Οι επιστήμονες που στράφηκαν στην έρευνα της ελεγχόμενης σύντη­ ξης στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Σοβιετική Ένωση , ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που, στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, είχαν διαθέσει τις διανοητικές τους ικανότητες στην κατα­ σκευή πυρηνικών όπλων. Εξαιτίας αυτής της "κληρονομιάς", για πολ­ λούς απ' αυτούς, το κυνήγι της ειρηνικής σύντηξης πήρε λυτρωτικό νόημα. Ο Kurchatov ήταν οργανωτής των στοιχειωδών πυρηνικών ερευ­ νών στην πατρίδα του. Μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι ανησύχησε για τη διάδοση των πυρηνικών όπλων. Το ίδιο έκανε και ο ομόλογός του στις ΗΠΑ, ο J. Robert Oppenheimer. Στα μέσα της δεκαετίας του '50, ο Kurchatov ξεκίνησε εκστρατεία για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων ή, τουλάχιστον, για την απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών. Ο Kurchatov είδε την έρευνα για ειρηνική χρησιμοποίηση της σύ­ ντηξης σαν μέσο για τη βελτίωση των σχέσεων της μικρής πυρηνικής λέσχης, φέρνοντας σε άμεση επαφή τους επιστήμονες. 'Η θελε να κα­ λέσει τους ερευνητές όλου του κόσμου να δουλέψουν ενωμένοι, για "να μετατρέψουν την ενέργεια της σύνθεσης των πυρήνων του υδρο­ γόνου από μέσο καταστροφής, σε μια ζωογόνα και παντοδύναμη πηγή ενέργειας, που θα έφερνε την ευημερία και την ευτυχία στους ανθρώ­ πους όλης της Γης» . l 1 Όπως ο Spitzer, ο Ku rchatov είχε καταλάβει ότι ο έλεγχος του πλά­ σματος θα καθυστερούσε ακόμα πολύ. Έβλεπε ότι μετά από μυστικά

64

made by Absens

Πiσω από κλε1στές πόρτες πειράματα, πέντε και πλέον χρόνων, βρισκόταν ακόμα στο στάδιο της βασικής έρευνας. Ο Ρώσος ξεκίνησε την προσπάθεια διεύρυνσης του χώρου, με μία διάσκεψη Σοβιετικών επιστημόνων, που εκτεινόταν πέρα απ' τα όρια του εργαστηρίου του στη Μόσχα. Έπειτα, με τη συγκατάθεση της σο­ βιετικής κυβέρνησης, έδωσε την αποκαλυπτική διάλεξη στην Αγγλία, το 1956. Η πρωτοβουλία του προσαρμοζόταν στην πολιτική του Χρου­ στσόφ , αφού έγινε αμέσως μετά το συνταρακτικό λόγο του Σοβιετικού ηγέτη στο Εικοστό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπου αποκήρυξε τον Στάλιν και διακήρυξε την ιδέα να δοθεί τέλος στον ψυ­ χρό πόλεμο. Στο Harwell , ο Kurchatov μίλησε ξεκάθαρα μπροστά σε 300 διακε­ κριμένους Βρετανούς επιστήμονες για ένα πείραμα γραμμικής "περί­ σφιξης" που είχε παραγάγει θερμοκρασία ενός εκατομμυρίου βαθμών Κελσίο υ . Κατ' αρχή ν αυτό φάνηκε πολύ θετικ ό . Μ ε τά , όμως , ο Ku rchatov αποκάλυψε ότι οι επιστήμονές του είχαν ανακαλύψει κάτι δυσάρεστο σχετικά με τα νετρόνια που εκπέμπονταν από τον πειρα­ ματικό θάλαμο. Δεν προέρχονταν από πραγματικές συγκρούσεις σύ­ ντηξης. Τα νετρόνια φαίνονταν μάλλον ότι οφείλονταν στη διαφορετι­ κή επιτάχυνση των σωματιδίων στις παρυφές του πλάσματος. Ο Kurchatov δεν ανέφερε το κυκλικό tokamak του Ζαχάρωφ , μίλησε μόνο για τη βασική του θεωρία της φυσικής του πλάσματος. Από καθα­ ρά επιστημονική άποψη , ο K u rchatov δεν είχε αποκαλύψει κανένα στοιχείο που θα μπορούσε να προωθήσει τη Δύση στην πυρηνική σύ­ ντηξη . Όλα είχαν γίνει σαν θαύμα. "Δεν έδωσε καμία χρήσιμη πληροφορία» , είπε ο Ware. « Μου φαίνε­ ται ότι επρόκειτο μάλλον για προπαγανδιστικό ελιγμό. Αποτελούσε μέρος της επίδειξης καλής θέλησης στο πλαίσιο της επίσκεψης του Bulganin και του Χρουστσόφ » . Παρ' όλα αυτά, η ομιλία του Kurchatov είχε σημασία πολύ μεγαλύτε­ ρη από το καθαρά επιστημονικό της περιεχόμενο. Ως πολιτικό και δι­ πλωματικό στοιχείο ήταν καθαρά ριζοσπαστική . Στις Ηνωμένες Πολι­ τείες, όπου η κυβερνητική επιμονή για τήρηση του απορρήτου των ερευνών είχε επικρατήσει παρά τις διαμαρτυρίες των επιστημόνων, η ομιλία του Σοβιετικού αποτελούσε πραγματική πρόκληση. Η Σοβιετική Ένωση , αποκαλύπτοντας τη δική της έρευνα στη σύ­ ντηξη , υπαινισσόταν ότι δεν υπήρχε πλέον ανάγκη χρησιμοποίησής της για στρατιωτικούς σκοπούς. Και επίσης άφηνε να εννοηθεί ότι η

65

Σύντηξη

made by Absens

Δύση αντιστεκόταν στη διεθνή συνεργασία ως προς την αναζήτηση ει­ ρηνικής χρησιμοποίησης του ατόμου. Η ομιλία, όμως, δεν παρακίνησε αμέσως τις Ηνωμένες Πολιτείες σε συνεργασία με τη Σοβιετική Ένωση . Ένα απ' τα πρώτα της αποτελέσμα­ τα ήταν να υποκινήσει μια μεγαλύτερη επαφή ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη σύμμαχό τους, τη Μεγάλη Βρετανία. Έξι μήνες μετά τη διάλεξη στο Harwell , μια βρετανική αποστολή επισκέφτηκε για πρώτη φορά το πρόγραμμα Matterhorn στο Princeton και σε αντάλλαγμα πε­ ριέγραψαν στους Αμερικανούς τις εργασίες της βρετανικής μηχανής "περίσφιξης". Έτσι, προσεχτικά διατυπωμένες εργασίες πάνω στις αρ­ χές της ελεγχόμενης σύντηξης άρχισαν να ξεπερνούν την κυβερνητι­ κή λογοκρισία των ΗΠΑ και να διαρρέουν προς τα έξω. Τα ψηλαφήματα του Spitzer γύρω από τον αντιδραστήρα σύντηξης, δημιούργησαν ένα μικρό τόμο , ορόσημο στη βασική φυσική του πλάσματος : το Th e Physics of FuΙΙy /onized Gases (Η φυσική των πλήρως ιονισμένων αε­ ρίων), πρώτο εγχεφίδιο σ' αυτό τον επιστημονικό τομέα. Και συνέχιζε να πιέζει για απελευθέρωση όλων των ερευνών για τη σύντηξη .

Παρά την αποκάλυψη του Kurchatov στο Harwell και την επιμονή του Spitzer, ο πρόεδρος της Ε πιτροπής Ατομικής Ενέργειας ναύαρχος Lewis Strauss, εξακολουθούσε να επιμένει ότι οι έρευνες πάνω στην ελεγχόμενη σύντηξη έπρεπε να γίνονται μυστικά, και αυτό συνέφερε τις ΗΠΑ. Ο Strauss, τέως τραπεζίτης της Γουόλ Στρητ, ενδιαφερόταν ιδιαίτε­ ρα για τη φυσική . Στη διάρκεια του πολέμου υπηρέτησε στο Γραφείο Εφοδιασμού του Ναυτικού, όπου έμαθε για την παραγωγή πολεμικών όπλων. Διετέλεσε επίσης ειδικός σύμβουλος του υπουργού Ναυτιλίας James V. ForrestaII, ενός άλλου τραπεζίτη της Γουόλ Στρητ. Του άρε­ σε να τον αποκαλούν Ναύαρχο Strauss ακόμα κι όταν αποστρατεύτη­ κε. Ως επικεφαλής της AEC (Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας) και ειδικός σύμβουλος στα θέματα ατομικής ενέργειας του προέδρου Αίζενχάου­ ερ, ο Strauss ήταν πεισματάρης, σκληρός και ανένδοτος απέναντι στη Σοβιετική Ένωση . Είχε την ψυχροπολεμική αντίλη ψη που επικρατούσε στην Αμερική, ότι οι Ρώσοι θέλουν να κατακτήσουν τον κόσμο. «Τιμιότης, ειλικρίνεια και επίσημες συμφωνίες, φαντάζουν αφηρη­ μένες έννοιες για τους Ρώσους. Υπάρχουν γι' αυτούς μόνο ως δόλω­ μα, προς τους ξένους, που είναι αρκετά αφελείς για να τις πιστεύ-

66

made by Absens

Πiσω από κλε1στές πόρτες ουν » , έγραφε στα απομνημονεύματά του με τίτλο Ά νθρωποι και Α πο­ φάσεις. Ο Strauss πίστευε ότι η μυστικότητα είχε ζωτική σημασία για την ασφάλεια της Αμερικής, και ότι επιβαλλόταν η αδιάκοπη δημιουργία αποθεμάτων όπλων. Συνηγόρησε στην άμεση παραγωγή της βόμβας υδρογόνου και υποστήριξε την ιδέα της ελεγχόμενης σύντηξης. Ο Spitzer αναφέρει μία επίσκεψη του Strauss στο σχεδιασμό Matterh orn του Princeton : « Είπε ότι θα καθιέρωνε ένα χρηματικό έπαθλο ενός εκατομμυρίου δολαρίων σε όποιον επιτύγχανε πρώτος τον αντικειμενικό σκοπό» . Για τον Spitzer έμοιαζε ν α λέει: «Αν σας δοθούν απεριόριστα χρήματα, ποιο θα είναι το επόμενο βήμα σας; Τι θα κάνετε για να επισπεύσετε το πρόγραμμα ;» Ήταν πολύ ενθαρρυντικό να τ' ακούς αυτό. Ο Strauss υποστήριζε ότι η ομιλία του Kurchatov στο Harwell ήταν μόνο ένας ελιγμός, για να αναγκάσει τις Η νωμένες Πολιτείες ν' απο­ καλύψουν πολύτιμες πληροφορίες. Τον απασχολούσε , ακόμα, το εν­ δεχόμενο κατασκευής ενός αντιδραστήρα σύντηξης για παραγωγή νετρονίων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πηγή για κατα­ σκευή ατομικών βομβών. Εκείνη την εποχή έγραφε στα απομνημο­ νεύματά του : «το σχάσιμο υλικό -το ουράνιο- εξακολουθούσε να είναι φοβερά σπάνιο και ήταν κλειδί στον έλεγχο της ατομικής ενέρ­ γειας» . Αλλά ο Strauss πάλευε κόντρα στο ρεύμα. Ακόμα και ο ι δικοί του δι­ ευθυντές έρευνας στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας ήταν υπέρ της άρσης του απορρήτου. Ήταν ολοφάνερο ότι τα εργοστάσια παραγω­ γής πυρηνικής ενέργειας σχάσεως, έβγαζαν ποσότητα νετρονίων αρ­ κετή για να καλύψει τις ανάγκες υλικού για την κατασκευή ατομικών βομβών, και ότι τα εργοστάσια ελεγχόμενης σύντηξης βρίσκονταν α κόμα πολύ μακριά. Σιγά σιγά, όμως, άρχισαν να διαρρέουν πληροφο­ ρίες για τη σύντηξη και κυριάρχησε μια γενική αίσθηση για το αναπό­ φευκτο της χρησιμοποίησής της. Λίγους μήνες μετά την ομιλία του Kurchatov, ο Spitzer βρέθηκε σε μια διεθνή συνάντηση αστροφυσικών, στη Στοκχόλμη . Επίσημο θέμ, της συζήτησης ήταν ο ρόλος των μαγνητικών πεδίων στο απώτερο Διάστημα. Μ εταξύ των Ρώσων παρισταμένων βρισκόταν και ο Lθν Artsimovich , ένας κοντόχοντρος επιστήμονας, τον οποίο ο Kurchatov είχε χαρακτηρίσει ως τον πιο ειδικό στα πειράματα της χώρας του , στην ελεγχόμενη σύντηξη .

67

made by Absens

Σύντη ξη Ο Spitzer και ο Artsimovich , δεσμευμένοι και οι δύο από τους κανόνες του απορρήτου των κυβερνήσεών τους, στριφογύριζαν γύρω από το πραγματικό θέμα. Αλλά, στη διάρκεια ενός ανεπίσημου δείπνου, ο Ρώ­ σος στράφηκε προς τον Spitzer υΨώνοντας το ποτήρι του. " Εκανε κά­ ποιο σχόλιο, ότι εγώ κι αυτός κάναμε κάτι παρόμοιο, τυλιγμένοι σ' ένα πέπλο μυστικότητας » , θυμάται ο Spitzer, "και πρότεινε μια πρόποση για το πλάσμα : ''Είθε να αποδειχθεί άξιο της εμπιστοσύνης των επι­ στημόνων", είπε ο Artsimovich » . Η αινιγματική πρόταση είχε κάποιο νόημα για τον Spitzer. Υπονού­ σε ότι και οι Ρώσοι θεωρούσαν τη συγκράτηση του πλάσματος δύσκο­ λη και απρόβλεπτη . Οι επιστήμονες ένιωθαν τώρα τον αποχαρακτηρι­ σμό να πλησιάζει. Όπως και σε άλλες κρίσιμες στιγμές στην ιστορία της σύντηξης, χρειάζονταν κάποια πολιτικά γεγονότα για να ωθήσουν στη λήψη μιας τέτοιας απόφασης. Στα επόμενα χρόνια αστερισμοί από μετεωρολογικούς, τηλεοπτι­ κούς δορυφόρους και κατασκοπικούς δορυφόρους θα λαμπύριζαν στους σκοτεινούς ουρανούς. Στη δεκαετία του '50, οι ουρανοί όμως ήταν απαραβίαστοι. Ούτε άνθρωπος, ούτε μηχανή είχαν ποτέ τολμή­ σει να πετάξουν πέρα από τη γήινη ατμόσφαιρα. Οι πύραυλοι δεν έφταναν σε αυτά τα ύψη , και μια χώρα που τη χώριζαν απ' τους εχθρούς της δύο ωκεανοί ένιωθε σχετικά απρόσβλητη απ' την επίθεση των πυραύλων. Αυτή η σιγουριά χάθηκε στις 4 Οκτωβρίου του 1957, όταν η Σοβιετι­ κή Ένωση ανακοίνωσε ότι είχε χρησιμοποιήσει έναν πύραυλο για την εκτόξευση ενός δορυφόρου βάρους 90 κιλών σε τροχιά 1 .000 χιλιομέ­ τρων πάνω από τη Γη . Τον ονόμασαν Σπούτνικ. Η λέξη σημαίνει "τα­ ξιδιώτης". Σ' όλο τον κόσμο έπιαναν ραδιοσήματα, που εξέπεμπε ο δορυφό­ ρος Σπούτνικ, καθώς περιφερόταν γύρω από τη Γη , περνώντας πάνω από τις Ηνωμένες Πολιτείες επτά φορές την ημέρα. Τα αμερικανικά δίκτυα τηλεοράσεως διέκοπταν το πρόγραμμά τους, για να μεταδώ­ σουν στους ακροατές το σφύριγμα του Σπούτνικ. Ο δορυφόρος, τη νύχτα, ήταν ορατός με τα συνηθισμένα κιάλια. Ο Σπούτνικ, εκτός του ότι τεχνολογικά κατείχε τα πρωτεία στον τομέα αυτό, ήταν κι ένα εκπληκτικό προπαγανδιστικό κατόρθωμα που έσβηνε κάθε αμφιβολία για την επιστημονική ευρωστία του κομμουνι­ στικού κράτους. Το βάρος του δορυφόρου ήταν οκταπλάσιο από το βάρος οποιουδήποτε δορυφόρου υπήρχέ υπό μορφή σχεδίων στις

68

made by Absens

ΠΙσω από κλεlΟτές πόρτες Ηνωμένες Πολιτείες. Και η εκτόξευση έφερε την παγερή επιβεβαίωση ότι η Σοβιετική Ενωση δεν έλεγε ψέματα τον προηγούμενο μήνα, αναγγέλλοντας ότι είχε δοκιμάσει επιτυχώς ένα διηπειρωτικό βαλιστι­ κό πύραυλο. Στο τέλος της επίσημης ανακοίνωσης για τον Σπούτνικ, το σοβιετι­ κό πρακτορείο Τας τόνιζε ότι ο κόσμος μπορούσε πλέον να δει ότι "η νέα σοσιαλιστική κοινωνία υλοποιεί ακόμα και τα τολμηρότερα όνειρα του ανθρώπου". Για τη Δύση , η ξαφνική εκτόξευση του Σπούτνικ αποτελούσε μέρος της συνειδητής προσπάθειας των Σοβιετικών να διεκδικήσουν παγκο­ σμίως την ηγεσία στο χώρο της επιστήμης. Το σοβιετικό επίτευγμα αναστάτωσε πολλούς Αμερικανούς πολιτικούς. Δημοκρατικοί, μέλη του Κογκρέσου, επιτέθηκαν στην κυβέρνηση του Ρεπουμπλικανικού Κ όμματος , του Ν τουάιτ Αϊζενχάουερ, ότι επέτρεψε στη Σοβιετική Ενωση να βγει πρώτη στο Διάστημα και να πετύχει έναν τόσο προπα­ γανδιστικό στόχο. Μετά τις επικρίσεις ακολούθησαν επικλήσεις για ένταση των αμερι­ κανικών προσπαθειών στην πυραυλική . Ο γερουσιαστής της Μοντάνα, Mike Mansfield, αρχηγός της κοινοβουλευτικής ομάδας του Δημοκρα­ τικού Κόμματος 12 είπε : " Για πάρα πολλά χρόνια, οι Η νωμένες Πολιτεί­ ες είχαν την τάση να υποτιμούν τις ικανότητες της Σοβιετικής Ενω­ σης. Τώρα τα έξυπνα πουλιά πιάστηκαν από τη μύτη » . Για τ ο ναύαρχο Lewis Strauss, η εκτόξευση του Σπούτνικ βοήθησε να επιβεβαιωθούν οι προειδοποιήσεις του για τις επιστημονικές ικανό­ τητες των Σοβιετικών. Οι σκεπτικιστές, είπε, είχαν χλευάσει τις σω­ στές προβλέψεις του ότι οι Ρώσοι θα κατασκεύαζαν ατομική βόμβα και αμέσως μετά βόμβα υδρογόνου. Σε ένα λόγο που εκφώνησε σε ένα φόρουμ πυρηνικών φυσικών και μηχανικών, τρεις εβδομάδες μετά την εκτόξευση του Σπούτνικ 13, ο Strauss μίλησε για την ανάγκη μιας επι­ στημονικής συμμαχίας ανάμεσα στους Βρετανούς και τους Αμερικα­ νούς, προς το συμφέρον της κοινής ασφάλειάς τους. Και δεν υπήρχε κανένα άλλο πεδίο του επιστημονικού και τεχνολογικού ψυχρού πολέ­ μου που να επείγει περισσότερο, από την ανάπτυξη της ειρηνικής ατομικής ενέργειας. Ο Strauss είδε το κυνήγι του επιστημονικού επιτεύγματος ως μέ­ ρος μιας ολόπλευρης πολιτικής αναμέτρησης ανάμεσα στον ελεύθερο κόσμο και τους κομμουνιστές, και βάλθηκε με φανατισμό να κερδίσει τον αγώνα. Είπε στους πυρηνικούς επιστήμονες:

69

Σύντηξη

made by Absens

" Πρέ πει να α να γνωρίσουμε το γε γο νό ς ό τι σε κά ποιες περιοχές του κό ­ σμου υπάρχουν ουδέ τεροι λ αοί που αμφιβάλλ ουν α ν εμείς, οι δυτικέ ς δη­ μοκρατίες, με τη ν πολ ιτική, πνευματική και οικονομική μας ελ ευθερία, εί­ μαστε σε θέ ση να συνα γωνιστούμε το σοβιετικό σύστημα της στρατιωτι­ κή ς πει θαρχίας, ό τα ν υπάρχου ν έμπρακτες α ποδείξεις ε πιστημονικώ ν ' ανακαλύψεων. Α υτοί οι λ αοί περιμέ νουν, και ορισμέ νοι απ αυτούς με αγω­ νία, να δουν α ν η ελευθερία της Δ ύσης μπορεί να α ναμετρηθεί με την κομ­ μουνιστική καταπίεση, στην ανά πτυξη του ατόμου. Το πολ ι τικό μας σύστη­ μα σήμερα δοκιμάζεται όσο ποτέ άλλοτε. "

Το επόμενο πεδίο μάχης θα ήταν η δεύτερη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών με θέμα "Οι χρήσεις της Ατομικής Ενέργειας για Ειρηνικούς Σκοπούς", που ορίστηκε για το 1958 στη Γενεύη . Ο ναύαρχος Strauss χρειαζόταν ένα εμφανές πειστήριο που θα προωθούσε την επιστημο­ νική φήμη του ελεύθερου κόσμου, και θα βοηθούσε να εξαφανίσει την εικόνα του Σπούτνικ που βρισκόταν σε τροχιά. Η πρώτη Διάσκεψη με θέμα την Ειρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομι­ κής Ενέργειας που διεξήχθη το 1958 στη Γενεύη , έγινε με πρωτοβου­ λία του προέδρου Αίζενχάουερ. Στην προσπάθειά του να μειώσει τις εντάσεις του ψυχρού πολέμου, ο Αίζενχάουερ έκανε πολλές φιλειρη­ νικές προτάσεις σε μια ομιλία του στα Ηνωμένα Εθνη , προτρέποντας το διεθνή έλεγχο των πυρηνικών όπλων και τη χρησιμοποίηση της πυ­ ρηνικής επιστήμης για την παραγωγή ενέργειας για ειρηνικούς σκο­ πούς. Το απόρρητο στην έρευνα για σταθμούς παραγωγής ενέργειας σχάσης, είχε αρθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες και η AEC του Strauss εξουσιοδοτούσε τώρα εμπορικές επιχειρήσεις κοινής ωφελείας για την κατασκευή πυρηνικών αντιδραστήρων. Οι Ηνωμένες Π ολιτείες, στο μεταξύ, δεν παραδέχονταν ότι είχαν ερευνητικό πρόγραμμα σύ­ ντηξης. Μα το πρόγραμμα αυτό θα άλλαζε μετά τον Σπούτνικ. Για να προετοιμάσει μια εντυπωσιακή παρουσία των Αμερικανών στη δεύτερη Διάσκεψη για την Ειρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομικής Ενέργειας, ο Strauss στράφηκε προς ένα πρόγραμμα δικαιοδοσίας της AEC: στο γνωστό ως μεταλλικό κλουβί κουνελιών υπήρχε η ελπί­ δα "της τελικής λύσης του ενεργειακού προβλήματος της ανθρωπό­ τητας". Το σχέδιο Matterhorn και η διάταξη σύντηξης του Lyman Spitzer θα επιστρατεύονταν για την επιστημονική μονομαχία με τη Σοβιετική Ενωση . « Οπως συχνά συμβαίνει σ' αυτές τις περιπτώσεις » , αναφέρει ο

70

Πiσω από κλει οτές πόρ τες

made by Absens

Spitzer για τη μεταστροφή του Strauss, "η επιθυμία για καλές δημό­ σιες σχέσεις είναι ουσιαστικό αντίβαρο στην επιθυμία για απόρρητο» . Είχε έρθει η στιγμή να ανοίξουν ο ι πόρτες.

Η πρόθεση του Strauss για την ανάπτυξη δημοσίων σχέσεων, αιφνι­ δίασε τον Spitzer. Η AEC ζητούσε, ούτε λίγο ούτε πολύ, τη λειτουργία μιας διάταξης σύντηξης, έναν πραγματικό Stellarator για να τον εκθέ­ σει στη Γενεύη. Ακόμα, ο Strauss ζητούσε η διάταξη αυτή να παράγει νετρόνια θερμοπυρηνικής σύντηξης, όπως θα τα παρήγαγε ένας πυ­ ρηνικός σταθμός ενέργειας σύντηξης. Ο Spitzer διαφώνησε. Κατ' αρχήν, υποστήριζε, ο Stellarator δεν ήταν ακόμα αρκετά εξελιγμένος ώστε να παραγάγει "θερμοπυρηνικά" νετρό­ νια, ή όπως λένε οι επιστήμονες, νετρόνια σύντηξης. Παρήγαγε μόνο παραστρατημένα νετρόνια από άλλες αλληλεπιδράσεις που συνέβαιναν μέσα στο μηχάνημα, όπως ακριβώς είχε αποκαλύψει ο Kurchatov στο Harwel l . Παρ' όλο που ο Χουάν Περόν είχε ισχυριστεί από το 195 1 ότι πέτυχε θερμοπυρηνικές θερμοκρασίες, καμία διάταξη παραγωγής πλά­ σματος στον κόσμο, απ' ό,τι ξέρουμε, δεν είχε πετύχει τις αναγκαίες υψηλές θερμοκρασίες, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια σταθερή αντίδρα­ ση σύντηξης, μετρήσιμη , που να δίνει νετρόνια σύντηξης. Η απάντηση του Strauss προς τον Spitzer ήταν ξεκάθαρη : Οποιο­ δήποτε είδος νετρονίου ήταν κατάλληλο Υια τη Γενεύη. Δεύτερον, είπε ο Spitzer, η δαπάνη και οι κίνδυνοι της μετακίνησης της διάταξης θα ήταν απέραντοΙ. Θα κόστιζε πιθανώς εκατοντάδες χι­ λιάδες δολάρια. Ακόμη, ο Spitzer πίστευε ότι η πιθανότητα να λειτουρ­ γήσει κανονικά αυτή η ευαίσθητη μηχανή στη Γενεύη , ήταν μόνο πενή­ ντα τοις εκατό. Οι επίτροποι της AEC συνέχισαν να ασκούν αυτό που ο Spitzer θεω­ ρούσε ως "σημαντική πίεση", για να παρουσιάσουν μια διάταξη παραγω­ γής νετρονίων σε λειτουργία. Τελικά, όμως, πείσθηκαν από τα επιχειρή­ ματα του Spitzer. Αντί γι' αυτό, ο Spitzer πρότεινε την κατασκευή μιας διάταξης χαμηλής θερμοκρασίας, αντιγράφοντας κάποιο μοντέλο απ' αυτά που ήδη λειτουργούσαν στο Prin ceton, που θα διήγειρε το αέριο υδρογόνο όσο χρειαζόταν για να φανεί το φωτεινό πλάσμα το οποίο θα περικύκλωνε τις γραμμές του μαγνητικού πεδίου. Θα υπήρχαν επίσης δύο "εξομοιωτές" για την απεικόνιση των γραμμών του μαγνητικού πεδί­ ου τύπου Stellarator. Θα χρησιμοποιούσαν απλές δέσμες ηλεκτρονίων

71

Σύντηξη

made by Absens

μέσα σε γυάλινους σωλήνες. Επιπλέον, οι Αμερικανοί θα πρόβαλλαν μια αναπαράσταση μεγάλου μεγέθους του Stellarator C, ο οποίος είχε ήδη προγραμματιστεί. Το συνολικό κόστος της έκθεσης θα ήταν 200.000 δολάρια, και χρει­ αζόταν ένας χώρος 2.400 τετραγωνικών μέτρων. Ο Strauss και οι επί­ τροποι της AEC, πρόθυμα θα ξόδευαν περισσότερα για το επιστημονι­ κό αμερικανικό γόητρο. Η πρόταση έγινε δεκτή . Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν έτοιμες να άρουν το απόρρητο στις έρευνες για ελεγχόμενη σύντηξη , και η AEC έδινε εντολές 14 που επέ­ τρεπαν στους επιστήμονες να δημοσιεύσουν "θεμελιώδεις επιστημο­ νικές έρευνες". Η μόνη προειδοποίηση ήταν ότι δεν θα αποκάλυπταν "τους ειδικούς νόμους και τις τεχνολογικές λεπτομέρειες" που χρειά­ ζονταν για την επίτευξη μιας σταθερής και συνεχούς αντίδρασης σύ­ ντηξης. Το 195 7, το πλάσμα ήταν κάτι κοινό, αλλά η ελεγXόμεVΗ σύ­ ντηξη παρέμενε ακόμα ένα πολύ μακρινό όνειρο. Έτσι, τα αποτελέ­ σματα της εφαρμογής της άρσης του απορρήτου ήταν να επιτραπεί στους Αμερικανούς να δημοσιεύουν και να συζητούν σχεδόν όλες τους τις ιδέες. Μα αυτό δεν επρόκειτο να γίνει πολύ γρήγορα. Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου η AEC έστειλε μια κατευθυντήρια εντολή στους υπεύθυνους των εργαστηρ ίων του Prin ceton στο Lίvermore National Weapons Laboratory (Εθνικό Εργαστήριο Όπλων) στην Καλιφόρνια και στο Λος Αλαμος. Από την ημέρα εκείνη και μέχρι τη Διάσκεψη της Γενεύης, που θα γινόταν το Σεπτέμβριο του επόμενου χρόνου στα εργαστήρια, απαγορευόταν η δημοσίευση, για οποιοδήποτε λόγο, ειδήσεων σχετικά με τις προόδους της έρευνας στη σύντηξη , ακόμα κ ι α ν ο ι Ρώσοι δημοσιεύουν τις δικές τους προσπάθειες. Οι βρετανικές αρχές συμφώνησαν επίσης να περιορίσουν τις ανα­ κοινώσεις σχετικά με τη σύντηξη , αλλά με μία διαφορά. Ύστερα από λίγους μήνες σκόπευαν να ανακοινώσουν τα αποτελέσματα ενός νέου πειράματος. Με άλλα λόγια, για να εξασφαλιστεί η έκπληξη στη Γε­ νεύη , έπρεπε να τηρηθεί απόλυτη σιγή . «Δεν μπορούμε να έχουμε την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτά­ ΤΟ» , έγραφε ο αρχηγός στον τομέα της ελεγχόμενης σύντηξης της AEC, Arthur Ε. R uark 15 . « Σκοπός μας είναι να ξεπεράσουμε σε γραπτά και εκθέσεις, κατά το ανθρώπινο δυνατό τους Ρώσους» .

Παραμονές της άρσης του απορρήτου, κι ενώ ο ι προετοιμασίες για τη

72

ΠΙσω από κλει οτές πόρτες συνάντηση της Γενεύης προχωρούσαν, η έρευνα στον τομέα της σύ­ ντηξης είχε νιώσει μια από τις πιο σοβαρές παλινδρομήσεις στην ιστο­ ρία της, κάτι που θύμιζε το φιάσκο του Περόν και ενίσχυε το αξίωμα ότι σοβαρή επισrήμη και κοινωνική πίεση δε συμβιβάζονται. Μέχρι το 1958, το επίπεδο των ερευνητικών μεθόδων στη σύντηξη ήταν παντού υποτυπώδες και ο πόθος για επιτυχία τόσο μεγάλος ώστε ο μοιραίος συνδυασμός αυτών των παραγόντων μπορούσε να συμβεί με την ίδια ευκολία στο Princeton , στο Livermore , στο Ινστιτού­ το του Ku rchatov. Ο κλήρος έπεσε στο εργαστήριο πυρηνικών ερευ­ νών Harwell , στην Αγγλία, όπου οι επιστήμονες που ασχολούνταν με τη σύντηξη ανέμεναν να κάνουν ένα επαναστατικό άλμα στον έλεγχο του πλάσματος με μια κυκλική μηχανή περίσφιξης. Την ονόμασαν Zero-Energy Thermonuc/ear Assemb/y (Μηδενικής Ενέργειας Θερμο­ πυρηνική Διάταξη) ή μηχανή ΖΕΤΑ. Το πρωί του Σαββάτου της 25ης lανουαρίου 1958, οι βρετανικές εφημερίδες κυκλοφόρησαν με τους εξής παχείς μαύρους τίτλους : 'Ή ΠΑΝΙΣΧΥΡΗ ΖΕΤΚ , διαλαλούσε η Daίly Μaίl με γράμματα των 30 στιγμών, 'ΆΝΕΞ ΑΝΤΛΗΤΑ Κ ΑΥ Σ Ι Μ Α Γ Ι Α Ε ΚΑΤ ΟΜ Μ Υ Ρ Ι Α ΧΡΟΝΙΑ" . Και σε υπέρτιτλο της σελίδας αλάλαζε : "Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η Βρετανία πέτυχε ένα θρίαμβο, το ίδιο μεγάλο με την εκτόξευση του ρωσικού Σπούτνικ". 'ΌΙ ΠΥΡΗΝΙΚΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ Τ Η Σ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ ΕΦΤΙΑΞΑΝ

έγραφε η Daίly Hera/d. "ΖΕΤΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΑΝΕΞΑΝΤΛΗΤΗ ΥΔΡΟΓΟΝΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ" , δήλωνε η News Chronic/e. 'Ή Βρετανία από χτες το βράδυ είναι -επί­ σημα- η πρώτη χώρα που απέδειξε ότι η βόμβα υδρογόνου μπορεί να δαμαστεί για να σβήσει τη δίψα των λαών για ενέργεια. Το Harwell αποκαλύπτει τη ΖΕΤΑ -τον ανθρώπινης κατασκευής Ήλιο- αποδει­ κνύοντας ότι προπορευόμαστε παγκοσμίως στο πρόγραμμα για αστεί­ ρευτη Ε Ν Ε Ρ Γ Ε ΙΑ από το υδρογόνο". Και η Daίly Te/egraph: ''ΟΙ ΗΠΑ ΠΑΡΑΔΕΧΟΝΤΑΙ ΟΤΙ Η ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΕΝΑΝ ΗΛΙΟ" ,

made by Absens

ΕΧΕΙ ΤΗ ΣΚΥΤΑΛΗ" .

Αυτή η θριαμβολογία για τη σύντηξη ξεκίνησε από μια ασυνήθιστη συνέντευξη Τύπου που έδωσε την προηγούμενη -ημέρα ο Sir John Cockroft , ο διευθυντής του Harwell . Μ προστά σε 400 ανταποκριτές απ' όλο τον κόσμο, ο εξηντάχρονος επιστήμονας, κάτοχος του Βρα­ βείου Νόμπελ, έκανε το πρώτο βήμα της Βρετανίας για την άρση του απορρήτου της σύντηξης. Ανακοίνωσε ότι το μέχρι εκείνη τη στιγμή

73

made by Absens

Σύντη ξη μυστικό ΖΕΤΑ, είχε παραγάγει θερμοκρασία S εκατομμυρίων βαθμών και κράτησε αυτή τη θερμοκρασία για χρονικό διάστημα πάνω από τρία χιλιοστά του δευτερολέπτου. Ο Cockroft πίστευε -ήταν 90 τοις εκατό σίγουρος, όπως είπε ύστερα από πιεστικές ερωτήσεις- ότι οι θερμοπυρηνικές αντιδράσεις είχαν ξεκινήσει Η ΖΕΤΑ, κατά τα φαινόμενα, είχε δημιουργήσει μία αντίδραση ελεγχόμενης σύντηξης, την πρώτη στον κόσμο. Αργότερα, στην βρετανική τηλεόραση , ο Sir John Cockroft ήταν έξαλλος. « Για 'τη Βρετανία, η ανακάλυψη αυτή είναι μεγαλύτερη από το ρωσικό Σπούτνικ » , δήλωσε . Ο Cockrott σχεδίαζε ν' ανεβάσει το πλάσμα των S εκατομμυρίων βαθμών της ΖΕΤΑ στους 2S εκατομμύρια βαθμούς, και δήλωσε ότι πίστευε πως η βρετανική βιομηχανία μπο­ ρούσε να κατασκευάσει θερμοπυρηνικό αντιδραστήρα μέσα σε είκοσι χρόνια. Ο φυσικός Alan Ware , που είχε πάρει μέρος στην ανάλυση των πο­ ρισμάτων της ΖΕΤΑ, ανέφερε σε μια συνέντευξή του, τρεις δεκαετίες αργότερα, ότι η πολιτική γραφειοκρατία είχε παίξει σημαντικό ρόλο σΙ αυτή την υπόθεση . « Βεβαίως τα αποτελέσματα ή ταν πολύ ενθαρρυντικά" , είπε ο Ware, «πολύ καλύτερα από όλες τις άλλες φορές. Οι ηλεκτρικές εκ­ κενώσεις ήταν λιγότερο ασταθείς. Οι διακυμάνσεις μικρότερες, και επιτύχαμε το σωστό αριθμό πυρηνικών αντιδράσεων για τις θερμοκρα­ σίες που πιστεύαμε ότι είχαμε. Το αναφέραμε αυτό στον Cockroft, κι εκείνος φυσικά ενθουσιάστηκε. Έπειτα, το νέο μεταβιβάστηκε στους ιεραρχικά υψηλότερους ισταμένους : στους πολιτικούς. Την εποχή εκείνη , η Βρετανία είχε απόλυτη ανάγκη μιας καλής είδησης, και πι­ στεύω ότι ήταν οι πολιτικοί που αποφάσισαν τη δημοσίευση . Υπήρχε γενικά ενθουσιασμός για τη δημοσίευση , που ανέβαινε όσο ανέβαινες την ιεραρχική κλίμακα". Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της Βρετανίας, άναψαν από σοβινι­ σμό. Στις εφημερίδες φιγουράριζαν σε τεράστιες φωτογραφίες η 120 τόνων μηχανή -η μεγαλύτερη μηχανή σύντηξης στον κόσμο εκείνη την εποχή και μαζί και οι επιστήμονες που την είχαν κατασκευάσει Μ εταξύ των ε πιστη μόνων αυτών π ε ρ ιλαμβανόταν και ο P e t e r Thoneman n , ο νεαρός Αυστραλός που πριν δέκα χρόνια, μ ε την υπο­ στήριξη του Cockroft, είχε κατασκευάσει ένα μικρό μηχάνημα, που τον είχε ενθουσιάσει και τον οδήγησε στην επιστήμη της μεγάλης κλίμα­ κας. "ΑΥΤΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟΙ ΝΕΟΙ ΠΟΥ ΦΕΡΝΟΥΝ ΤΗ

74

made by Absens

ΠΙαω από κλε1 στ ές πόρ τες ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ" , έγραφε η Daily Mail πάνω από τη φωτο­ γραφία των χαμογελαστών ερευνητών. Τα νέα έφτασαν γρήγορα και στη Σοβιετική "Ενωση . Το ραδιόφωνο της Μ όσχας μετέδωσε την κατασκευή της ΖΕΤΑ και υπενθύμιζε ότι οι Σοβιετικοί ακαδημαϊκοί Ι . Ε . Tam m και Ζαχάρωφ είχαν προτείνει πρώ­ τοι, το 1950, τη χρησιμοποίηση μαγνητικών πεδίων, για συσκευές ελεγ­ χόμενων θερμοπυρηνικών αντιδράσεων. Στο ινστιτούτο του Kurchatov, ο Lθν Artsimovich και η ερευνητική του ομάδα έσπευσαν αμέσως να προμηθευτούν την επίσημη επιστημο­ νική ανακοίνωση για τη ΖΕΤΑ, που κυκλοφορούσε μεταφρασμένη από το εβδομαδιαίο περιοδικό Nature. Στην αρχή δεν το πίστεψαν. Ο Artsimovich ήταν συνετός και σοβαρός επιστήμονας και η πρώτη του αντίδραση για τις αναγγελόμενες επιτυχίες της ΖΕΤΑ ήταν : « Chush Cobach i ! » -σκυλόσκατα. Κι όμως, η βρετανική ανακοίνωση έπεισε τη σοβιετική ιεραρχία ότι οι ερευνητές της στον τομέα της σύ­ ντηξης έπρεπε να δοκιμάσουν και αυτοί την τοροειδή μηχανή « περί­ σφιξης». Δεν είχαν την πολυτέλεια να μείνουν πίσω αν η βρετανική μηχανή είχε πραγματικά αποτελέσματα. Μέσα σε λίγους μήνες ένα ρωσικό αντίγραφο της ΖΕΤΑ άρχισε να κατασκευάζεται, αλλά όχι κάτω από τη διεύθυνση του ακόμα σκεπτικού Artsimovich . Μόλις η βρετανική ανακοίνωση μεταδόθηκε στα γραφεία συντάξε­ ως των εφημερίδων της Αμερικής, ο Strauss αρνήθηκε κατηγορηματι­ κά στους δημοσιογράφους ότι οι Αμερικάνοι καθυστερούσαν στην κούρσα της σύντηξης. Για την ακρίβεια, είπε, η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε συμφωνήσει με τους Βρετανούς να ανακοινώσει τ' αποτελέσματα ερευνών από δύο μηχανές "περίσφιξης" που λειτουργούσαν στο Λος Άλαμος την ίδια ημέρα που οι Βρετανοί έκαναν ανακοίνωση των πορι­ σμάτων της ΖΕΤΑ. Οι New York Tίmes, σε άρθρο τους, έβαλαν πλάι πλάι τις δυο ανα­ κοινώσεις. Και παρ' όλο που τα αποτελέσματα του Λος Άλαμος ήταν λίγο "φτωχότερα" απ' αυτά της ΖΕΤΑ, οι Tίmes κατέληγαν στο συμπέ­ ρασμα ότι τα δύο κράτη έρχονταν "στήθος με στήθος" στην κούρσα της σύντηξης 16 . Στο τεύχος του Nature, εκτός από τη δημοσίευση των αποτελεσμά­ των της ΖΕΤΑ και του Λος Άλαμος, υπήρχε κι ένα αρθράκι του Lyman Spitzer, ο οποίος, με ευγενικό τρόπο, αντέκρουε τα βρετανικά πορί­ σματα. Υπήρχε μια πραγματική αντίφαση , έγραφε ο Spitzer ανάμεσα σ' αυτό που θεωρητικά έπρεπε να συμβαίνει μέσα στη ΖΕΤΑ και στο ρυθ-

75

Σύντηξη μό θέρμανσης σωματιδίου που δημοσίευαν οι Βρετανοί. Η θέρμανση είναι τόσο πολύ γρήγορη που δεν μπορούσε να εξηγηθεί με σύγκρου­ ση σύντηξης. «Κατά τα φαινόμενα εμπλέκεται κάποιος άγνωστος μηχανισμός » , έγραφε ο Spitzer. Δεν μπορούσε ν α εξηγήσει τι ακριβώς συνέβαινε μέ­ σα στη ΖεΙΑ, αλλά, κατά τη γνώμη του, «δε συντήκονταν πυρήνες υδρογόνου» . Στο εργαστήριο Livermore της Καλιφόρνια δύο ιδιοφυείς, αλλά "ασυμβίβαστοι" νεαροί φυσικοί -ο μεταπτυχιακός φοιτητής Harold Furth και ο Stirling Colgate που μόλις είχε τελειώσει το διδακτορικό TOu- επέκριναν τη ΖειΑ, πολύ πιο ανοιχτά από τον Spitzer. «Ο Lyman Spitzer ήταν πολύ ευγενικός για να μπορέσει να πει κα­ θαρά ότι όλα αυτά ήταν μπούρδες» , δήλωσε ο Furth που αργότερα έγινε διευθυντής στο εργαστήριο του Prin ceton . «Ο Colgate και εγώ βρισκόμαστε τότε στην επαναστατική μας περίοδο. Δεν ήμασταν κα­ θόλου ευγενικοί και το κάνανε θέμα » . Ο βρετανικός θρίαμβος για τη σύντη ξη κράτη σε μόνο για λίγο. Ύστερα από πειράματα και υπολογισμούς λίγων μηνών, ο Cockroft εξέδωσε μια νηφαλιότερη ανακοίνωση , το Μάιο. Τα νετρόνια που πα­ ρήγαγε η ΖΕΙΑ --ανακοίνωσε- δεν προέρχονταν από πραγματικές αντιδράσεις σύντηξης. Ή ταν αποτέλεσμα μιας αντίδραση ς η οποία ήταν παραπροίόν της θέρμανσης του πλό"σματος. Ήταν σαφές ότι αυ­ τά τα πολύ διεγερμένα σωμάτια που δραπέτευαν, δεν αντανακλούσαν τη συνολική θερμοκρασία του πλάσματος και επομένως το πλάσμα δεν είχε προσεγγίσει την υψηλή θερμοκρασία που είναι απαραίτητη για τη σύντηξη . Θ α περνούσε ακόμη μια δεκαετία πριν ο ι επιστήμονες της σύντη­ ξης, σε παγκόσμιο επίπεδο, επινοήσουν κάποιο "εργαλείο" που θα μπορούσε να τους δείξει με σιγουριά τι συνέβαινε στο πλάσμα που δη­ μιουργούσαν. Σε άρθρα εδώ κι εκεί, ο διεθνής Τύπος σχολίασε τα διορθωτικά αποτελέσματα του Cockroft. Στο Παρίσι, η Le Monde είχε αυτό τον τίτ­ λο, τον lούνιο : " Σ Ε ΑΝΤΙθΕΣΗ ΜΕ Ο, ΤΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ Π Ρ Ι Ν ΑΠΟ Ε Ξ Ι ΜΗΝΕΣ ΣΤΟ HARWELL, ΟΙ ΒΡΕΤΑΝΟΙ ΕΙΔΙΚΟΙ ΒΕΒΑΙΩΝΟΥΝ ΤΩΡΑ ΟΤΙ Η θΕΡΜΟΠΥΡΗΝΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΔΕ ΔΑΜΑΣΤΗΚΕ

made by Absens

ΑΚΟΜΑ'Ό

Κανένας φυσικός του πλάσματος στον κόσμο δε χάρηκε για τον

76

made by Absens

εξευτελισμό της Βρετανίας. Έτρεφαν όλοι μεγάλες ελπίδες για την επιτυχία της σύντηξης και, για μια φορά ακόμα, αυτές οι ελπίδες δια­ ψεύδονταν, μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου. Η άρση του απορρή­ του είχε ξεκινήσει με μια βιαστική και τελικά απερίσκεπτη επίδειξη . Οι επιστήμονες της σύντηξης είχαν γελοιοποιηθεί. Ενεργώντας δίχως το διασταυρωμένο έλεγχο και τον υγιή σκεπτικισμό των συναδέλφων τους, οι Βρετανοί επιστήμονες είχαν πέσει θύματα της αισιοδοξίας και των πολιτικών πιέσεων της εποχής. Η ΖΕΤΑ, «που ήταν καλύτερη κι από τον Σπούτνικ » , αποδείχτηκε απλώς ένα χρήσιμο ερευνητικό μηχάνημα για τα επόμενα δέκα χρόνια. Αλλά πάντα θα τη θυμούνται σαν μια βρετανική πανωλεθρία, μία απ' τις προδομένες υποσχέσεις που θα έστρωναν το μονοπάτι για την εξέλι­ ξη της σύντηξης.

made by Absens

made by Absens

Η

πρώτη παγκόσμια συνόντηση των επιστημόνων της σύντηξης στις όχθες της Λίμνης της Γενεύης ήταν μια πρόβα στο προσεκτικά μελετημένο "σενάριο χειραφέτησης". Η Διάσκεψη για την Ε ιρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομικής Ενέργειας του 1 958 επιχορηγήθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών και ήταν η μεγαλύτερη διεθνής συ­ γκέντρωση για την πυρηνική ενέργεια για ειρηνικούς σκοπούς. Η ανα­ μενόμενη αποκάλυψη μυστικών ερευνών στον τομέα της σύντηξης, από τις Η νωμένες Πολιτείες, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Σοβιετική Ενωση , ήταν η μεγάλη "ατραξιόν" της διάσκεψης. Προσήλθαν πέντε χιλιάδες επιστήμονες, κυβερνητικοί εκπρόσωποι και παρατηρητές. Η διάσκεψη του Σεπτεμβρίου είχε διάρκεια δύο εβδομάδων , και πραγματοποιήθηκε σε δυο διαφορετικούς χώρους. Ο ένας ήταν μια αί­ θουσα συνελεύσεων του παλαιού κτιρίου της Κοινωνίας των Εθνών, όπου απεσταλμένοι εξήντα επτά χωρών παρακολουθούσαν τις επίση­ μες ομιλίες διακεκριμένων πυρηνικών επιστημόνων απ' όλο τον κό­ σμο. Η κοινωνική αρένα ήταν μια τεράστια αίθουσα, διαμορφωμένη ει­ δικά για τη διάσκεψη , σαν ένα είδος διεθνούς έκθεσης για τα πυρηνι­ κά . Η είσοδος ήταν ελεύθερη για το κοινό και η αίθουσα είχε πλήθος

made by Absens

Σύντη ξη εκθεμάτων για πυρηνική ενέργεια σχάσης και σύντηξης. Για καλύτερη επικοινωνία είχαν προσληφθεί γλωσσομαθείς δεσποινίδες από μια ελ­ βετική σχολή μεταφραστών-ξεναγών. Ν τυμένες με γκρίζα προκλητικά κοστουμάκια, ασορτί μπερέ και άσπρα γάντια, οι νεαρές είχαν πάρει θέσεις σ' όλη την αίθουσα, καθώς χιλιάδες περίεργοι Ελβετοί και άλλοι διεθνείς επισκέπτες στριμώχνονταν στο χώρο αυτό. Η διάσκεψη εξελίχθηκε σε μονομαχία για την παγκόσμια ηγεσία στη σύντηξη , πριν την επίσημη εναρκτήρια ομιλία του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Oag Hammarskjold. Το προηγούμενο Σαββα­ τοκύριακο, ο ναύαρχος Lewis Strauss, αρχηγός της αντιπροσωπίας των Ηνωμένων Πολιτειών, και ο επικεφαλής της βρετανικής Sir John Cockroft έδωσαν συνέντευξη Τύπου στη Γενεύη , στις οποίες ανακοί­ νωσαν ότι οι δύο χώρες σταματούσαν το απόρρητο στην ελεγχόμενη σύντηξη . Την ίδια ημέρα η Σοβιετική Ένωση αποκάλυψε ότι είχε κατα­ σκευάσει τη μεγαλύτερη μέχρι τότε μηχανή πυρηνικής σύντηξης, στο Ινστιτούτο τη ς Μ όσχας , που λειτουργούσε υπό τη διεύθυνση του Kurchatov. Με το άνοιγμα της διάσκεψης, οι Ρώσοι κήρυξαν κι εκείνοι τη δική τους άρση του απορρήτου των ερευνών. Οι Αμερικανοί πήγαν στη Γενεύη με μεγάλες προσδοκίες, αλλά και με μεγάλη περιέργεια, ανάμεικτη με κάποιο φόβο για τις προόδους των Ρώσων στη σύντηξη. Υπήρχαν Ψίθυροι ότι οι Ρώσοι είχαν λύσει το γρί­ φο της θέρμανσης του πλάσματος, και στην πραγματικότητα σχεδίαζαν έναν πρωτότυπο αντιδραστήρα σύντηξης. Ορισμένοι ανησυχούσαν ότι οι Ρώσοι θα εμφανίζονταν κουβαλώντας μίνι αντιδραστήρες. "Υπήρχε μια αίσθηση ότι χάνουμε τον αγώνα » , είπε αργότερα ο Ed Meservey , ένας από τους φυσικούς του Spitzer που δούλευαν στο ανακαινισμένο κλουβί των κουνελιών. " Η ταν η εποχή που είχε εκτο­ ξευτεί ο Σπούτνικ. Χάναμε στην κούρσα του Διαστήματος, χάναμε και στην κούρσα της σύντηξης». Στο μεγάλο τμήμα της ομάδας του Prin ceton συμπεριλαμβάνο­ νταν ο Spitzer, ο βοηθός του, M el Gottlieb, και ο Οοπ Grove ένας νε­ αρός φυσικός με κατάμαυρα μαλλιά και αετίσιο προφίλ, που τον είχε δανειστεί ο Spitzer από την W estinghouse Electric Corporation , με σκοπό να σχεδιάσει έναν υποθετικό αντιδραστήρα με όλες τις μηχα­ νολογικές προδιαγραφές της μηχανικής. Ο Grove εργαζόταν στο Prin ceton για να επιβλέπει το σχεδιασμό και την κατασκευή του Μο­ ντέλου C-Stell arator. Ο Grove, που ή ταν άτομο ενθουσιώδες και

80

ΦΙλΟ1 κω aΥτΙζηλΟ1

Η άτυχη ΖΕΤΑ (Zero-Energy Thermonuclear Assembly) Μηδενικής Ενέργειας Θερμοπυρηνική Διάταξη , της Βρετανίας του 1958 [UKAEA).

made by Absens

"Για τη Βρετανία, αυτή η ανακάλυψη είναι μεγαλύτερης σημασίας κι από τον σοβιετικό Σπούτνικ». -SIR JOHN COCKROFT

ανταγωνιστικό, απολάμβανε την ευκαιρία να συναγωνιστεί σε επιτυ­ χίες τους Ρώσους. Το Ε θνικό εργαστήριο Liverm ore τη ς Καλιφόρνια , έστειλε τον Edward Teller, ο οποίος θα έδινε μια σημαντική διάλεξη , πάνω στο πρόγραμμα σύντηξης των Ηνωμένων Πολιτειών, που είχε αναπτυχθεί σημαντικά μετά τον πρώτο Stellarator. Με 432 Αμερικανούς αντιπρο­ σώπους , η ομάδα των ΗΠΑ έκανε επίδειξη της δύναμής της. Το αμερικανικό έκθεμα πληρούσε τις απαιτήσεις του Strauss για πρόκληση . Καταλάμβανε σχεδόν τη μισή αίθουσα. Ο Meservey και μια ομάδα Αμερικανών εργατών , είχαν εργαστεί όλο το καλοκαίρι στη Γε-

81

made by Absens

Σύντη ξη νεύη για να στήσουν τα μοντέλα του Stellarator-B και άλλων μηχανών. Οι επιστήμονες του Λος Άλαμος είχαν μεταφέρει στην έκθεση μια μη­ χανή περίσφιξης τύπου Perhapsatron , που "έδινε" εκατομμύρια μη θερμοπυρηνικά νετρόνια ανά δευτερόλεπτο. Λίγες μέρες πριν από την έκθεση οι Ρώσοι επιστήμονες πήραν την άδεια να το δουν πρώτοι Ο Grove και ο Dick Post θυμούνται τους Ρώσους ν' ανοίγουν έκπλη­ κτοι το στόμα μπροστά στο τεράστιο αμερικάνικο έκθεμα , με το αστραφτερό του πλάσμα μέσα στις μηχανές, οι οποίες ωστόσο , δεν ήταν αυθεντικέ ς μηχανές σύντηξης. « Είχαν μείνει πραγματικά κατάπληκτοι » , είπε ο POSt. « Επειτα ο τροχός γύρισε » . Η Ρωσία απάντησε , συμπληρώνοντας τη δική της έκ­ θεση . Μια δυο μέρες αργότερα άρχισαν να καταφθάνουν φορτηγά με άλλα ρώσικα εκθέματα. Είχαν και οι Ρώσοι μια μη χανή -μια συσκευή περίσφιξης τύπου ευθείας γραμμής- που κάθε λίγο και λιγάκι δημι­ ουργούσε πλάσμα, κάνοντας έναν εκκωφαντικό θόρυβο. Οι Ρώσοι πα­ ρουσίασαν επίσης ένα αστραφτερό μοντέλο του Σπούτνικ ΠΙ, σε φυσι­ κό μέγεθος « που φυσικά δεν είχε καμία σχέση με το θέμα της διάσκε­ ψης» , έγραψε αργότερα ο ναύαρχος Strauss, « ήταν μια φανερή προ­ σπάθεια να εντυπωσιάσουν και να τραβήξουν το ενδιαφέρον, χωρίς να ζητήσουν να δώσουν λόγο σε κανένα, και πέτυχε -τουλάχιστον όσον αφορά το πλατύ κοινό» . l Η μια επίδειξη ακολουθούσε την άλλη . Στο πεδίο της ενέργειας σχάσης, οι Ρώσοι προσέφεραν και μια δραματική στιγμή προβάλλο­ ντας μια ταινία που παρουσίαζε ένα νεοσύστατο πυρηνικό εργοστάσιο σχάσης, παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας 100.000 KW στη Σιβηρία -το μεγαλύτερο, τότε, εργοστάσιο παραγωγής πυρηνικής ενέργειας, στον κόσμο. Μέχρι την προβολή της ταινίας, οι Δυτικοί επιστήμονες δεν είχαν ιδέα για την ύπαρξη του εργοστασίου. Ο μεγαλύτερος γνω­ στός πυρηνικός αντιδραστήρας, παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, των ΗΠΑ μέχρι τότε, ήταν ο Shippin gport, της Πενσιλβάνια, ισχύος περίπου 60.000 KW. Το πνεύμα ανταγωνισμού και επίδειξης ήταν οξύ και αισθητό στην αίθουσα εκθέσεων. Η Γενεύη έπρεπε να γίνει χώρος εορτασμού της διαφάνειας και μια συγκέντρωση στην οποία οι επιστήμονες θα μπο­ ρούσαν να μιλήσουν και να γνωρισθούν με άνεση , που για πολλά χρό­ νια την είχαν στερηθεί. Αλλά η καχυποΨία και ο ανταγωνισμός του ψυ­ χρού πολέμου, δεν μπορούσαν να διαλυθούν με μια δήλωση άρσης απορρήτου.

82

ΦfλΟ1 κω α ντfζηλΟ1

made by Absens

Ο Grove θυμάται μετά από χρόνια, πώς τρεφόταν αυτός ο παραλογι­

σμός. Μια βόλτα με καραβάκι στη Λίμνη της Γενεύης -προσφορά της Westίnghουse- ήταν το κοινωνικό γεγονός. Είχαν προσκληθεί και με­ ρικές από τις θελκτικές μεταφράστριες που θα μπερδεύονταν με τον κύκλο των επιστημόνων και μια όμορφη μαυρομάλλα Ρωσίδα ξεναγός, κοντά στον Grove , στη διάρκεια της εκδρομής. Ο ενθουσιασμός του Grove όμως πάγωσε όταν οι επιστήμονες του Prin ceton ειδοποιήθη­ καν ότι μερικές από τις ξεναγούς ήταν κατάσκοποι κι έπρεπε να προ­ σέχουν. Ο Grove που ήταν προετοιμασμένος να προσέχει τη διαρροή πλη­ ροφοριών, έγινε ακόμα πιο καχύποπτος αργότερα στη συνδιάσκεψη όταν ο Wolfgan g Stodiek -ένας Δυτικογερμανός επιστήμονας- επα­ νειλη μμένα επισκεπτόταν το φυσικού μεγέθους μοντέλο C του Stellarator του Princeton που ακόμα βρισκόταν στα σχέδια. Ο Stodiek διάβαζε μετά μανίας ένα βιβλίο με προτάσεις, πάχους τεσσάρων εκα­ τοστών, που ο Grove είχε φέρει στην έκθεση, ως πληροφοριακό έντυ­ πο. Μετά από αρκετές τέτοιες επισκέψεις του Stodiek, ο Grove άρχι­ σε ν' ανησυχεί για το πόσες πληροφορίες μπορούσε να πάρει κανείς από τα προσχέδια ενός αμερικανικού μηχανήματος . Εξέφρασε τις ανησυχίες του στον Mel Gottlieb, εκπρόσωπο του Spitzer, και αποφά­ σισαν να "αποσύρουν" το βιβλίο. Την επόμενη φορά που εμφανίστηκε ο Stodiek, ο Grove πήγε στην πίσω πλευρά της έκθεσης, όπου έκρυβε συνήθως το βιβλίο , και επιστρέφοντας ανέφερε ότι το βιβλίο είχε "εξαφανιστεί". Ο επίμονος Stodiek ξαναπήγε πολλές φορές αλλά το χαμένο βιβλίο δεν ξαναφάνηκε. « Ι σως να το έκλεψαν οι Ρώσοι» , μουρ­ μούρισε ο Grove. Ο Stodiek θυμάται ότι τα λόγια του Grove υπονοούσαν στην πραγ­ ματικότητα ότι ο κλέφτης ήταν ο Γερμανός, αλλά κρατήθηκε και δεν αντέδρασε. Ακριβώς ένα χρόνο μετά το επεισόδιο, και καθώς δημιουργήθηκαν νέ­ ες συμμαχίες στον τομέα της σύντηξης, ο Stodiek πήγε να εργαστεί στο εργαστήρι του Princeton , πάνω στο ίδιο μοντέλο του Stellarator-C, και στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον Grove σε περισσότερες από πενήντα δη­ μοσιεύσεις. Μια νύχτα, ενώ πειραματίζονταν με ένα C-Stellarator και θυ­ μήθηκαν τα παλιά, ο Stodiek γυρίζει στο φίλο του πια Grove και τον ρώτη­ σε : «Τελικά, το βρήκες το βιβλίο; Ήμουν σίγουρος τότε ότι το είχαν κλέ­ ψει οι Ρώσοι». Ο Grove, ντροπιασμένος λίγο, του εξομολογήθηκε αυτό που έγινε, με τη δικαιολογία ότι τον είχε οδηγήσει η παράνοια της Γενεύ-

83

made by Absens

Σύντηξη ης πριν αποκατασταθεί διεθνώς αμοιβαία εμπιστοσύνη σχετικά με τα προ­ γράμματα της σύντηξης. Η καχυποΨία του 1958, ωστόσο, δεν ήταν τελείως αδικαιολόγητη . Στη Διάσκεψη της Γενεύης, ο Dick Post είχε μια εμπειρία αποτυχημέ­ νης κατασκοπίας από πρώτο χέρι. Μετά από χρόνια αφηγήθηκε την ιστορία ως εξής: Ανυπομονούσε να μιλήσει ελεύθερα, τουλάχιστον για τα δικά του πειράματα σε μια γραμμική μαγνητική διάταξη που ήταν μια ελπιδοφόρα εναλλακτική λύση του "τοροειδούς" Stel larator. Για να προετοιμάσει το λόγο του, ο Post υπογράμμισε ένα αντίγραφο της ερ­ γασίας του , σημειώνοντας στο περιθώριο με κόκκινη μελάνη , 5 λεπτά, Ι Ο λεπτά, 15 λεπτά, υπολογίζοντας έτσι το χρόνο, για να μπορέσει να τελειώσει την ομιλία του στον καθορισμένο χρόνο. Έβαλε το σημειωμέ­ νο με κόκκινο μολύβι αντίγραφο στο χαρτοφύλακά του και πήγε σε μια προπαρασκευαστική συνεδρία στο επιτελείο των Ηνωμένων Εθνών. ΣΙ αυτή την οργανωτική σύνοδο, τα μέλη της διεθνούς ομάδας των επιστημών μαζεύτηκαν σε μια ταράτσα, που είχε θέα προς την πόλη και συζητούσαν έντονα για τις εργασίες τους. Ύστερα από λίγο μπή­ καν μέσα για αναψυκτικό. Ο Post άφησε το χαρτοφύλακά του στο μπαλκόνι. Μετά από πέντε περίπου λεπτά, γύρισε, πήρε το χαρτοφύ­ λακα, και έφυγε για το ξενοδοχείο του. Όταν, λίγο αργότερα, έψαξε για το σημειωμένο αντίγραφο δεν μπόρεσε να το βρει. Σαστισμένος έψαξε καλά στο δωμάτιο, πριν δηλώσει την απώλεια. Σημείωσε σΙ ένα άλλο αντίγραφο και μίλησε όπως είχε προγραμματίσει. Στο ακροατή­ ριο δόθηκαν ανάτυπα χωρίς τις σημειώσεις. Την επομένη , ένας μικρόσωμος Ρώσος επιστήμονας, τον οποίο ο Post χαρακτήρισε αθώο "σαν χιόνι στον αέρα", τον πλησίασε στην αί­ θουσα διασκέψεων. Κ ρατώντας στα χέρια του ένα τσαλακωμένο αντίγραφο της ομιλίας του Post -το οποίο είχε ση μαδεμένα με κόκ­ κινο μολύβι τα νούμερα στο περιθώριο- ο Ρώσος του ζήτησε διευ­ κρινίσεις. "Αυτό κι αυτό δεν το καταλαβαίνω", του είπε δείχνοντας το κείμενο. Ο Post μόλις είδε το σημειωμένο αντίγραφο αναστατώθηκε , αλλά αμέσως μετά το διασκέδασε. Ήταν ολοφάνερο ότι ο μικρόσωμος Ρώ­ σος δεν είχε ιδέα ότι το αντίγραφο που κρατούσε ήταν το πρωτότυπο που είχε χάσει ο POSt. Το σημειωμένο αντίγραφο είχε φτάσει στη σο­ βιετική αντιπροσωπία αφού κάποιος -του προσωπικού ασφαλείας εν­ δεχομένως- είχε χώσει το χέρι του στο χαρτοφύλακα που είχε αφή­ σει ο Post στο μπαλκόνι.

84

ΦΙλΟ1 κω avτIζηλ01

made by Absens

Το χωρίς ιδιαίτερη σημασία αντίγραφο, που σύντομα θα δημοσιοποιεί­ το, κατέληξε στον ανύποπτο Ρώσο επιστήμονα. Ήταν κωμικό, είχε σκεφθεί τότε ο Post , αλλά κράτησε τα συμπερά­ σματα για τον εαυτό του, και απάντησε άνετα στις ερωτήσεις του Ρώ­ σου φυσικού στο πνεύμα της επιστημονικής ύφεσης.

Τη δεύτερη ημέρα της διάσκεψης, οι επιστήμονες της σύντηξης είχαν συγκεντρωθεί στην αίθουσα συνελεύσεων της Κοινωνίας των Εθνών. Ή ταν η στιγμή απολογισμού. Η πρώτη ημέρα είχε περάσει με τυπικότη­ τες. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι μεγάλες ομιλίες , στις οποίες οι κο­ ρυφαίοι επιστήμονες κάθε χώρας, παρουσίαζαν τις πρώτες μεγάλες αποκαλύψεις για όσα είχαν επιτύχει στον τομέα της σύντηξης. Ο Lθν Artsim ovich , ο σκληρός και επιφυλακτικός δημιουργός της σοβιετικής μηχανής είχε γράψει την κύρια έκθεση . Την εκφώνησε κά­ ποιος συνάδελφός του. Οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί παρακολουθού­ σαν ανήσυχοι τη μετάφραση του κειμένου ---ανάλυση της περίπλοκης θεωρίας του πλάσματος προκειμένου να περιγράψει τα πραγματικά σοβιετικά πειράματα. Στην αίθουσα εκθέσεων είχαν όλοι εντυπωσια­ στεί από τις διαστάσεις του νέου σοβιετικού μηχανήματος σύντηξης που το ονόμαζαν OGRA. Οι φωτογραφίες που επιδείχτηκαν παρουσία­ ζαν τους επιστήμονες νάνους μπροστά στον είκοσι μέτρων μήκους γραμμικό σωλήνα. Πόσο κοντά βρισκόταν άραγε σ' έναν αντιδραστήρα ο γιγάντιος OGRA, και πόσο πίσω ήταν η Δύση ;2 Καθώς το ακροατήριο της διεθνούς αδελφότη τας της σύντηξης, ρουφούσε το λόγο του Artsi movich , αντιλήφθηκαν ότι ο OGRA ήταν απλώς μια πειραματική διάταξη και όχι αντιδραστήρας. Και πως οι Ρώσοι δεν είχαν καμία επιπλέον απάντηση απ' τους άλλους. Η Σοβιετική "Ενω­ ση είχε κατασκευάσει μια εντυπωσιακή σειρά μηχανημάτων, αλλά -κα­ θώς ομολογούσε ο Artsimovich- «καμιά απ' αυτές τις προσεγγίσεις δεν είχε διερευνηθεί μέχρι του σημείου της εξασφαλισμένης επιτυχίας» . Ο ι Ρώσοι, σ τη διάσκεψη , φαίνονταν τελείως ανοιχτοί. Παρουσίασαν μία τετράτομη σειρά εργασιών που περιείχε συνοπτικά τις έρευνες που είχαν κάνει τα εφτά τελευταία χρόνια. Στα βιβλία αυτά υπήρχαν και οι πρωτογενείς εργασίες των Ζαχάρωφ και Tam m σχετικά με τη διάταξη που λεγόταν ιokamak . Αυτό που εξέπληξε όσους συμμετείχαν στη Διάσκεψη για την Ειρη­ νική Χρησιμοποίηση της Ατομικής Ενέργειας, ήταν η παράξενα παρό-

85

made by Absens

Σύντηξη μοια πορεία που είχε ακολουθήσει η έρευνα της σύντηξης σε κάθε χώ­ ρα, παρά τη σχεδόν απόλυτη απομόνωση που υπήρχε μέχρι το 1956. Ενώ προχώρησαν οι 104, μη απόρρητες ομιλίες, έγινε σαφές πως τό­ σο η Αμερική όσο και η Βρετανία και η Σοβιετική Ένωση , είχαν επινοή­ σει κυκλικές ή γραμμικές συσκευές, κάνοντας χρήση των αρχών του μαγνητισμού. Καμία από τις τρεις χώρες δεν είχε αντιδραστήρα σύ­ ντηξης. Όλες είχαν την πικρή πείρα των ανεξέλεγκτων ασταθειών του πλάσματος σε κάθε είδους μηχανή . Όλες είχαν φτάσει σε παρεμφερή σημεία στους θεωρητικούς τους υπολογισμούς σχετικά με τις φυσικές αξιώσεις που χρειάζονταν για να κατασκευαστεί ένας αντιδραστήρας σύντηξης για παραγωγή ενέργειας. Κοντολογίς και οι τρεις χώρες είχαν "σκοντάψει" στο πλάσμα. Κα­ μιά δεν είχε απάντηση για την ελεγχόμενη πυρηνική σύντηξη . Οι επι­ στήμονες ένιωσαν ανακούφιση και απογοήτευση μαζί. « Συνειδητοποιήσαμε ότι τα πράγματα δεν ήταν καθόλου ρόδινα » , είπε ο Post, γιατί καθένα από τα θέματα που παρουσιάστηκαν απ' την αρχή ως το τέλος της διάσκεψης ήταν ότι παντού συνέβηκε αυτό που έγινε και στη ΖΕΤΑ : «παντού οι αστάθειες ήταν το κυριότερο πρόβλη­ μα » . Η ιδέα ότι οι αστάθειες αυτές ήταν κάτι που μπορούσε να λυθεί εύκολα, είπε, ήταν κάτι "πολύ απλοίκό". Μιλώντας στους New York Tίmes ο δόκτωρ H.J . Bhabha, πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας της lνδίας, είπε ότι η ομοιότητα των ερευνών και των πορισμάτων, στην οποία έφτασαν όλοι ανεξάρτητα, μεταξύ τους ήταν «ένδειξη για το πόσο είχε κοστίσει σε παγκόσμιο επί­ πεδο η επιβολή του απορρήτου, δίχως να συντρέχει κανένας λόγος» .3 Στην ομιλία τους, τόσο ο Artsimovich όσο και ο Teller, επισήμαναν το πρόβλημα του απορρήτου και την αβέβαιη πορεία της έρευνας της σύντηξης. Και οι δύο εξέφρασαν ανησυχία για τις πιθανότητες μιας άμεσης επιτυχίας στη σύντηξη . «Φυσικά αντιλαμβάνομαι πλήρως ότι, με βάση τα όσα γνωρίζουμε αυτή τη στιγμή , οποιαδήποτε συζήτηση (για την ανάπτυξη θερμοπυρη­ νικών αντιδραστήρων στο μέλλον) μπορεί να στηριχθεί μόνο στην πί­ στη μας ότι στο τέλος θα θριαμβεύσει η μεγαλοφυϊα του ανθρώπου» , έγραψε ο Artsimovich . Με βάση το γεγονός ότι ο κόσμος των επιστημόνων γνώριζε μόνο τα βασικά για τη σύντηξη , ο Ρώσος επιστήμονας κατέληξε ότι η πραγ­ ματική αξία της συνδιάσκεψης για την ειρηνική χρησιμοποίηση του ατόμου ήταν ότι συναντήθηκαν οι ομόλογοι επιστήμονες.

86

made by Absens

ΦiλΟ1 κω αvτiζηλΟ1 " Για πρώτη φορά αυτά τα αποτελέσματα θα συζητηθούν σε διεθνή κλί­ μακα και αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό βήμα για την επίλυση του προβλήματος» , έγραφε ο Artsimovich . " Η σημασία του γεγονότος αυ­ τού είναι μεγαλύτερη από τις έρευνες που έχουμε κάνει ο καθένας χωριστά και οι οποίες μέχρι στιγμής δε μας έχουν οδηγήσει πιο κοντά στον τελικό στόχο» . Ο Τ eller εξέφρασε τα ίδια συναισθήματα, αλλά ο πεσιμισμός του για τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των ερευνών πάνω στη σύντηξη για παρα­ γωγή ενέργειας τονίστηκε πιο έντονα επειδή έβλεπε και τους οικονο­ μικούς παράγοντες. Το πρόβλημα -εξήγησε στο ακροατήριό του­ ήταν ότι οι περίπλοκες μηχανές που χρειάζονταν για την παραγωγή ενέργειας σύντηξης, σε συνδυασμό με την εσωτερική ραδιενέργεια του αντιδραστήρα, "θα καθιστούσαν την παραγόμενη ενέργεια τόσο δαπανηρή , ώστε μια οικονομική εκμετάλλευση των ελεγχόμενων θερ­ μοπυρηνικών αντιδράσεων ίσως αποδεικνυόταν αδύνατη , πριν από το τέλος του αιώνα» 4 . Ή ταν μια νότα απογοήτευση ς που θα ηχούσε όλο και δυνατότερα στα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Μ ολονότι η Διάσκεψη για την Ειρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομι­ κής Ενέργειας κράτησε ακριβώς δύο εβδομάδες, στην έκθεση , στα ρε­ στοράν και στα κέντρα διασκεδάσεως της Γενεύης άρχισε να παρατη­ ρείται στους επιστήμονες μια σοβαρή αλλαγή . Είχαν διαπαιδαγωγηθεί να ανταγωνίζονται αλλά είχαν και πάρα πολλά κοινά σημεία: είχαν στόχο ένα ιδανικό, ένα τεράστιο επιστημονικό πρόβλημα και όπως έμαθαν στη Γενεύη , είχαν και μια παράλληλη ιστορία αποτυχιών. Στον αγώνα για αναγνώριση και προβολή οι ομάδες των επιστημόνων ενώ­ θηκαν σ' ένα διεθνές σώμα. Η Διάσκεψη σημάδεψε τη γέννηση της πα­ γκόσμιας κοινωνίας της σύντηξης. Και από τότε στο "θέμα" της σύντη­ ξης περιέργως έγινε ένα είδος ιερής και απαραβίαστη ς συνεργασίας, τόσο μεταξύ των επιστημόνων, όσο και μεταξύ των στελεχών των κυ­ βερνήσεων που τους υποστήριζαν. Στα τέσσερα επόμενα χρόνια δραματικές πολιτικές καταστάσεις θα κλόνιζαν τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης. Η Σοβιετική Ένωση θα ύψωνε το τείχος του Βερολίνου. Ο Χρουστσόφ θα ένιωθε ηττημένος στην κρίση που δημιουργήθηκε εξαιτίας των πυρηνικών πυραύλων στην Κούβα. Η συνεργασία, όμως, στο δυσνόητο χώρο της έρευνας της σύ­ ντηξης θα συνεχιζόταν αθόρυβα και φιλικά, έστω κι αν υπήρχαν ακόμα κατάλοιπα ανταγωνισμού. Οι άγραφοι κανόνες του παιχνιδιού είχαν χαλαρώσει σημαντικά, αλλά

87

Σύντηξη

made by Absens

δεν έπαυαν να υπάρχουν. Τα κράτη συναλλάσσονται πρόθυμα, όσο κα­ νένας δεν είχε ξεκάθαρα κάποιο συμφέρον. Δε θα υπήρχαν μυστικά, τουλάχιστον ώσπου να λύνονταν τα βασικά προβλήματα στη φυσική της σύντηξης. Ωστόσο, όταν θα έφτανε η στιγμή της εμπορευματοποίησης, οι πόρτες θα έκλειναν πάλι και θ' άρχιζε ο οικονομικός ανταγωνισμός. Αυτό ήταν δεδομένο. Στο μεταξύ, οι επιστήμονες μπορούσαν να μιλούν, να γράφουν και να ανταλλάσσουν μεταξύ τους επισκέψεις. Οι άντρες στο κλουβί των κουνελιών του Prin ceton ήταν επιτέλους ελεύθεροι Και μέσα σε λίγους μήνες μετά τη Διάσκεψη της Γενεύης, δύο απ' αυτούς έσπασαν την παράδοση του παρελθόντος και έφυγαν για τη Μόσχα, για να χτυπήσουν την πόρτα του Ku rchatov.

Ο MeI GottIieb, ο ψηλός ανοιχτόκαρδος βοηθός του Spitzer, και ο Ed Frieman , ο κορυφαίος θεωρητικός του, δεν έβλεπαν τη στιγμή να επι­ σκεφτούν τη Μόσχα. Στη Γενεύη , είχαν ζητήσει την άδεια των Ρώσων, και μέσα στο φιλικό πνεύμα εκείνης της στιγμής, οι Ρώσοι υποσχέθη­ καν να τους στείλουν μια πρόσκληση. Χρειάστηκαν πολλοί μήνες και πολλά τηλεγραφήματα μέχρι να πάρουν την επίσημη πρόσκληση · στην αρχή του χειμώνα ο GottIieb και ο Frieman , ήταν οι πρώτοι Αμερικανοί που μπήκαν στο Ινστιτούτο Kurchatov (ο Sir John Cockrott της Αγγλίας είχε κάνει το ίδιο ταξίδι περίπου πριν ένα μή­ να). Όταν έφτασαν εκεί, αναφέρει ο GottIieb , οι εργαζόμενοι κρέμο­ νταν απ' τα παράθυρα για να δουν τους ξένους επισκέπτες. «Ηταν ένα συγκρότημα τεράστιο» , θα πει ο Frieman μετά από πολ­ λά χρόνια, « όπου γίνονταν πολύ περισσότερα απ' όσα μας άφηναν να δούμε. Μας πήγαιναν από τον ένα χώρο στον άλλον, και μας περνού­ σαν από συγκεκριμένες πόρτες. Αυτό που μου έκανε εντύπωση , ήταν ο εξοπλισμός τους, ο οποίος ήταν πολύ πρωτόγονος» . Και έδωσε ένα παράδειγμα : « Εβλεπες έναν παλμογράφο, παμπάλαιο , γεροφτιαγμέ­ νο, λες και κατασκευάστηκε για πολεμικό πλοίο. Σ' εντυπωσίαζε ότι εί­ χαν καταφέρει να κάνουν τέτοια άλματα, βλέποντας τον εξοπλισμό με τον οποίο δούλευαν» . Εκτός από την οργανωμένη περιήγηση, ο ι δύο Αμερικανοί μπορού­ σαν να μιλούν ιδιαιτέρως με Ρώσους φυσικούς, πολλοί από τους οποί­ ους μιλούσαν αγγλικά. «Διψούσαν κι εκείνοι για πληροφόρηση όσο κι εμείς » , είπε ο Frieman . Τα θέματα ποικίλλαν, από επιστημονικά και εμπιστευτικά ως απολύτως προσωπικά. « Μ ίλησαν για τις οικογένειές

88

made by Absens

ΦΙλΟ1 κω αVΤIζηλ01 τους που είχαν χαθεί στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και μας έδειξαν τις ουλές των τραυμάτων τους, πολύ ανθρώπινες καταστάσεις, και ήθε­ λαν πολύ να ι;ιάθουν για τον τρόπο ζωής στις Ηνωμένες Πολιτείες. Με ρώτησαν : "Πώς είναι το q niTI που μένεις ;" Τους απάντησα ότι ήταν διώροφο. "Και συ σε ποιον όροφο μένεις ;" ξαναρώτησαν. "Και στους δύο", απάντησα. Και αυτοί έκπληκτοι ρώτησαν: "Είναι δυνατόν;"» Το ταξίδι στο Ινστιτούτο Ku rchatov ήταν η πιο ικανοποιητική προ­ σωπική εμπειρία, συνέχισε ο Frieman , αλλά δεν απέδωσε πολλά σχε­ τικά με νέες επιστημονικές πληροφορίες. Απλώς επιβεβαίωσε ότι κά­ τι είχαν μάθει στη Γενεύη . « Συναντήσαμε αξιόλογους ανθρώπους » , είπε, «όσο για τις απόψεις μου σε βασικά θέματα, διαπιστώσαμε ότι εί­ χαν κάνει ό ,τι κι εμείς . Πραγματικά, ακολουθούσαμε παράλληλη πο­ ρεία » . Και ο ι Βρετανοί δημιούργησαν αμοιβαίες σχέσεις μ ε τους Ρώσους. Το Ν οέμβριο του 195 8 , ο Cockroft επισκέφτηκε τον άρρωστο πια Kurchatov, ο οποίος είχε υποστεί εγκεφαλικά επεισόδια και έπασχε από ιλίγγους, πράγμα που τον είχε εμποδίσει να παραβρεθεί στη Διά­ σκεψη της Γενεύης. Το 1959, ο Cockroft προσκάλεσε μια ομάδα Ρώσων επιστημόνων να επισκεφτούν τις βρετανικές εγκαταστάσεις . Το Μάιο του 1960, μια ομάδα Ρώσων επιστημόνων, επισκέφτηκε τα εργαστήρια ερευνών σύντηξης των ΗΠΑ. Μια αμερικανική ομάδα ανταπέδωσε την επίσκεψη τον lούλιο. Οι επαφές αυτές ξεπερνούσαν τα τυπικά όρια της ευγενικής κατα­ σκοπίας. Το 196 1 η Μεγάλη Βρετανία και η Σοβιετική Ενωση υπέγραψαν ένα πενταετές σύμφωνο για συνεργασία στην έρευνα πυρηνικής ενέργει­ ας. Αμέσως ύστερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Μεγάλη Βρετανία παρέτειναν τη συμφωνία συνεργασίας που είχαν κάνει όταν ακόμα ίσχυε το απόρρητο στην έρευνα. Στο μεταξύ η άρση του απορρήτου, επηρέασε άμεσα τα εσωτερικά προγράμματα της κάθε χώρας. Οι Βρετανοί που έκαναν έρευνες πάνω στη σύντηξη , στο εργαστήριο Harwell , αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα εργαστήριο ξεχωριστό, για τις έρευνες στη φυσική του πλάσμα­ τος, στο Culh a m , έξω από την Οξφόρδη , εξασφαλίζοντας έτσι στους επιστήμονες και τους επισκέπτες τους μια πιο ελεύθερη ατμόσφαιρα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η στρατολόγηση νέων επφτημόνων για τη σύντηξη έγινε ξαφνικά εύκολη. Το Πανεπιστήμιο του Prin ceton, με επιχορήγηση του Ιδρύματος Φορντ, ξεκίνησε αμέσως ένα πρόγραμμα

89

ΣύΥτηξη

made by Absens

μεταπτυχιακών σπουδών στη φυσική του πλάσματος. « Επιτέλους μπο­ ρούσαμε να πούμε στους συναδέλφους μας του τμήματος της φυσι­ κής, με τι ασχολούμαστε » , είπε ο Frieman . «Η φυσική του πλάσματος έγινε ένας αναγνωρισμένος κλάδος, στον κύριο κόσμο της φυσικής. Και ξαφνικά νέες ιδέες και καινούρια άτομα έμπαιναν στο χώρο».

Ο Dick Post δεν έχασε καιρό. Έσπευσε να μεταδώσει το μήνυμα της σύντηξης. Μ όλις λίγους μήνες μετά τη Γενεύη , άφησε το πόστο του στο εργαστήριο Livermore και εμφανίστηκε στη Νέα Υόρκη , στην ετή­ σια συγκέντρωση των μελών της A merican Physical Society (Αμερικα­ νική Εταιρεία Φυσικής). Εκατοντάδες φυσικοί βρίσκονταν στο συνέ­ δριο αυτό. Ελεύθερος πλέον να μιλήσει για το πρόγραμμά του, ο Post βάλθηκε να εκπαιδεύσει, να εμπνεύσει και να προσηλυτίσει κάποιους νέους με γερό μυαλό στο όραμα του μέλλοντος της σύντηξης. Ένας από τους ακροατές εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από τα όσα εί­ πε ο Post και η μνήμη του είναι ακόμα ζωντανή για κείνη την εποχή . Η ιστορία του Robert Gross , που τον συνεπήρε κυριολεκτικά αυτή η διά­ λεξη , φωτίζει καθαρά το πόσο δυνατό μήνυμα ήταν για τους νέους επιστήμονες το μηχάνημα της σύντηξης. Ο Gross, όταν παρακολούθησε τη διάλεξη του Post , ήταν μόλις εί­ κοσι έξι χρόνων. Θεωρούνταν "ειδικός" στη βιομηχανία πυραύλων , που γνώρισε εξαιρετική ανάπτυξη χάρη στον Σπούτνικ. Ο Gross είχε το δικό του εργαστήρι στο Fairch ild Engine and Airplane Corporation της Νέας Υόρκης. « Η υπευθυνότητά μου ήταν μεγάλη για την ηλικία μου » , θυμάται, «δεν είχα καταλάβει ότι ήμουν κάτι το ασυνήθιστο. Ήμουνα αυτό που ήμουνα. Συνήθως στους στρατηγούς που έρχονταν τους έλεγα : χρει­ άζομαι άλλο ένα εκατομμύριο δολάρια -και μου τα έδιναν. Ήταν ένδο­ ξες μέρες. Η κυβέρνηση ήταν γενναιόδωρη σε οποιονδήποτε είχε κα­ λές ιδέες, καλές συστάσεις. » Ο Gross είχε μεγάλη φήμη στον κόσμο των πυραύλων, αλλά τον συ­ νεπήρε ο Post για την αποστολή της σύντηξης. Στην αρχή ο Gross δεν μπόρεσε να καταλάβει τίποτα από εκείνα που έλεγε ο Post. Το γλωσσικό ιδίωμα της φυσικής της σύντηξης που είχε αναπτυχθεί κάτω από το καθεστώς απαγόρευσης ήταν ακατανόη­ το. Έτσι ο Gross κατάλαβε ότι η σύντηξη ήταν "κάτι πέρα από οτιδήπο­ τε είχε σκεφτεί ως τότε". Θεωρούσε τον εαυτό του ως φυσικό των

90

ΦΙλΟ1 κω a ΥτΙζηλΟ1 υψηλών θερμοκρασιών που ασχολούνταν με μηχανές καύσης του ενός ή δυο ηλεκτρονιοβόλτ. Αλλά ο Post μιλούσε για εκατοντάδες χι­ λιάδες βόλ τ για τις μηχανές ελεγχόμενης σύντηξης. Μετά τη διάλεξη ο Gross , παρ' όλο που έψαξε παντού για βιβλία σχετικά με τους πυρηνικούς αντιδραστήρες σύντηξης, δε βρήκε κανέ­ να. Η απαγόρευση είχε κάνει καλά τη δουλειά της. Ο Gross αναστατώ­ θηκε όταν έλαβε μια πρόσκληση από τον Edward Teller, με την οποία τον καλούσε να επισκεφτεί το Εθνικό εργαστήριο Lawrence Livermore στην Καλιφόρνια, μαζί με πενήντα άλλους ειδικούς, προκειμένου να μάθουν περισσότερα για τη φυσική του πλάσματος και την ειρηνική χρησιμοποίηση της ενέργειας σύντηξης. Σ' ένα παλιό κινηματογραφι­ κό στούντιο στο Livermore, για τρεις ημέρες άκουγε τον Post, τον Teller και άλλους να περιγράφουν τις δυνατότητες σύντηξης. Ο Gross δεν καταλάβαινε πολλά, εξαιτίας της ειδικής διαλέκτου, αλλά υπνωτί­ στηκε πραγματικά. « Γύρισα στο σπίτι μου αναστατωμένος και βημάτιζα πάνω κάτω, σκεπτόμενος μήπως όλα αυτά ήταν ακριβώς ένα όνειρο» . Κι όμως ο Gross δάγκωσε κανονικά το δόλωμα. Πούλησε το σπίτι του, πήρε άδεια από την εργασία του στους πυραύλους , φόρτωσε την οικογέ­ νειά του σε ένα παλιό Φόρντ στέισον και τράβηξε για τη Δύση . Ύστε­ ρα από ένα χρόνο σπουδές στη σύντηξη στο Livermore, ο Gross έκα­ νε την επιλογή του. Ύστερα από χρόνια θα πει:

made by Absens

"Για λό γους που ούτε και σήμερα μπορώ να τους κατανοή σω, αποφάσι σα να αφιερώσω τη ζωή μου στη σύν τηξη. Η ιδέα να δώσουμε στη ν ανθρωπό τη ­ τα, στον πολιτισμό μια νέα πηγή ενέρ γειας, είπα, είναι κά τι που αξίζει να αφιερώσω τη ν επαγγελμα τική μου ζωή . Ή ταν κά τι πολύ ι δεαλ ιστικό. Ο κα θέ ­ νας στη δουλειά του είναι πολύ ιδεαλιστής. Η βόμβα σύντηξης είναι κά τι τρομερό, αλλά θα είναι πολύ μεγάλο πράγμα αν μπορούσαμε να τη ν ελέ γ­ ξουμε. Δ εν θα υπάρχει πια πρ όβλημα ενέργειας. . . το πρόβλημα θα λυθεί για ολόκλ ηρη τη ν ανθρωπό τη τα για πά ντα . Αυτό πίστευα τό τε, όπως και τώρα. »

Μέσα σ' ένα χρόνο έγινε ιεραπόστολος της σύντηξης στην Ανατολική Ακτή και άρχισε ένα ερευνητικό πρόγραμμα πάνω σ' αυτό το θέμα στο Πανεπιστήμιο Colu m bia της Νέας Υόρκης. Το πρόγραμμά του θα βγά­ λει φουρνιές εξαιρετικών σπουδαστών πάνω σ' αυτό το θέμα. Ο Gross έγινε κοσμήτορας της σχολής Μηχανικών και Εφαρμοσμένων Επιστη­ μών του Colu mbia και έλαβε μέρος στις επιτροπές για τη σύντηξη και την επιστημονική πολιτική του Λευκού Οίκου. Ο αρχικός ιδεαλισμός

91

made by Absens

του Post και του Gross δεν κάμφθηκε , και θα ξόδευε δεκαετίες ολό­ κληρες σ' αυτή τη σταυροφορία. Μ ' αυτόν τον τρόπο οι "στρατευμένοι" της σύντηξης πολλαπλασιά­ στηκαν και οι επιστήμονες που έβλεπαν ως μέλλον του κόσμου τη σύντηξη , την αντιμετώπισαν σαν θρησκεία. Η Γενεύη τους είχε δώσει την ελευθερία να διαδώσουν το μήνυμά τους. Με μια νέα αριθμητική δύναμη θα μπορούσουν ίσως να ξεπεράσουν τα εμπόδια στην κατα­ σκευή ενός αντιδραστήρα σύντηξης.

made by Absens

Ο,

ερευνητές της σύντηξης ξεκίνησαν την αναζήτησή τους με τε­ ράστια αυτοπεποίθηση, αλλά η δεκαετία μετά τη Γενεύη εξελίχθηκε, κατά τα φαινόμενα, σε μια περίοδο ατέλειωτης αβεβαιότητας και έρευ­ νας στα τυφλά. Επικρατούσε δυσπραγία σ' όλα τα μέτωπα. Οι πειραματικοί αντιδραστήρες έδιναν χαώδη αποτελέσματα, κι αυ­ τοί που τους χειρίζονταν αδυνατούσαν να εξηγήσουν το γιατί. Από τε­ χνική άποψη, εξακολουθούσε να είναι δύσκολη η ακριβής μέτρηση της θερμοκρασίας του πλάσματος. -ασον αφορά τις συγκεκριμένες προό­ δους, καμιά απ' τις μηχανέ ς -υπήρχε πλ έον πλήθος συσκευών σ' ολόκληρο τον κόσμο- δεν μπορούσε να συγκρατήσει το πλάσμα πε­ ρισσότερο από μερικά χιλιοστά του δευτερολέπτου, αν το κατάφερνε κι αυτό. Και το πιο ενοχλητικό, οι εξιδανικεύσεις της θεωρίας, πάνω στη ν οποία βασιζόταν όλος ο τομέας της φυσικής του πλάσματος, φαίνονταν όλο και πιο άσχετες με αυτό που συνέβαινε πραγματικά μέ­ σα στις μηχανές. Από μερικές απόψεις, η Γενεύη, απλώς είχε μετατρέψει τη μυστική ελπίδα σε δημόσια απογοήτευση, που παιζόταν μπροστά σ' ένα διε­ θνές σώμα επιστημόνων. Αντί να συζητούν απλώς μεταξύ τους, οι

Σύντηξη

Sebastian Pease Ένας από τους πρώτους Βρε­ τανούς ερευνητές της σύντη­ ξης, και αργότερα διευθυντής του εργαστηρίου Cu/ham. [UKAEA Cu/ham Laboratory]. «Ήταν μια πραγματική πρόκλη­ ση της φυσικής, από την οποία νομίζω πως δεν θα 'πρεπε να παραιτηθούμε. Πολλοί από τους συναδέλφους μου, νόμι­ ζαν ότι ήμαστε τρελοί." -SEBASTlAN PEASE

ομάδες ερευνητών της κάθε χώρας, ήταν υποχρεωμένες να υπερα­ σπίζονται τις ιδέες τους στις κατά περιόδους ''Ολυμπιάδες του Πλά­ σματος". Η πρώτη διεθνής συνάντηση των ερευνητών του πλάσματος που έγινε μετά τη Γενεύη, χαρακτηρίστηκε από μια δριμύτατη συζήτη­ ση πάνω στις μετρήσεις αντιδραστήρων, κατά την οποία οι Δυτικοί επιστήμονες πήραν το πρώτο τους μάθημα επιστημονικής κριτικής ρωσικού στυλ, από τον φοβερό Artsimovich, ηγέτη της ρωσικής ομά­

made by Absens

δας πειραματιστών. Ο Lev Andreevich Artsimovich, ήταν απ' τους μεγάλους επιστήμο­ νες της σύντηξης και, με βάση όλες τις εκτιμήσεις, από τους μεγαλύ­ τερους αμφισβητίες της εποχής του. Πέθανε το 1973, αλλά άπειρες ιστορίες για τον ίδιο, και τους καυστικούς του αφορισμούς, μνημονεύ­

ονται με σεβασμό και κέφι, από τους συναδέλφους σ' όλο τον κόσμο. Οι φωτογραφίες δείχνουν μονίμως έναν κοντόχοντρο άνδρα, που στέ­ εται με τα πόδια ανοιχτά, σε θέση μποξέρ, και με τους αντίχειρες στις κ τσέπες. Το πρόσωπό του ήταν πλατύ και απαλό, και παρ' όλο που χαμο­ γελούσε οπότε τον φωτογράφιζαν, όσοι τον γνώριζαν περιέγραφαν το χαρακτήρα του με τα πιο μελανά χρώματα. Ηταν πεισματάρης, απότομος, προκλητικός, φωνακλάς και εξοργιστικά ανταγωνιστικός. «Ενας άνθρω­ πος που δεν ανεχόταν κανενός είδους αντιπολίτευση», παρατήρησε ο Mel Gottlieb, ο φυσικός του Princeton. «Ο Artsimovich ήταν πολύ σκληρός με τοι.ις ανθρώπους του, ποτέ δεν έλεγε μια καλή λέξη».

94

made by Absens

Α να ζητώΥτας α πα ντήσε1 ς Ο Artsim ovich περιγράφεται επίσης ως έντιμος, ευθύς και οξύνους διανοούμενος. Τον θυμούνται κυρίως για τις προκλήσεις του προς τους νέους συναδέλφους του, ανεξοικείωτους με την εριστική του προσέγγιση στην ανταλλαγή επιστημονικών γνώσεων. Το γεγονός ότι υπήρξε πυγμάχος στα νιάτα του, εξηγούσε πολλά. Ο πιο διάσημος "πυγμαχικός" του αγώνας διανοούμενων έγινε κατά τη διάρκεια της διεθνούς πρώτης του εμφάνισης. Ο Artsi movich δεν πα­ ραβρέθηκε στη διάσκεψη της Γενεύης, αν και εκεί διάβασαν το λόγο του. Μετά από τρία χρόνια, το φθινόπωρο του 1 96 1 , ο νεοσύστατος Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας των Ηνωμένων Εθνών -International Atomic Energy Agency (ΙΑΕΑ) -οργάνωσε την πρώτη του διάσκεψη με θέμα την ελεγχόμενη πυρηνική σύντηξη, στο Salzburg της Αυστρίας. Ήταν τα εγκαίνια της ''Ολυμπιάδας του Πλάσματος" και ο Artsi movich ήταν σε φόρμα. Το θέμα που προκάλεσε τις οξύτερες διενέξεις ήταν ένα είδος συ­ σκευής, όχι στο σχήμα λουκουμά, αλλά ένας άλλος αντιδραστήρας σύ­ ντηξης που λεγόταν μηχανή μαγνητικού κατόπτρου. Τόσο η Σοβιετική Ένωση όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες, είχαν επενδύσει σημαντικά πο­ σά και πολύ χρόνο σ' αυτή τη συσκευή . Το γιγάντιο OGRA, που είχαν παρουσιάσει οι Ρώσοι στη Γενεύη , ήταν ένα μηχάνημα κατόπτρου. Η σύλληψη ήταν μάλλον απλή . Αποτελείτο από ένα ευθύ τμήμα σω­ λήνα τυλιγμένου με σπείρες που δημιουργούσαν μεταβαλλόμενα μα­ γνητικά πεδία στο εσωτερικό. Για να εμποδίσουν τα ταχέως κινούμενα σωμάτια του πλάσματος να διαφεύγουν από τα άκρα του σωλήνα, οι σπείρες ήταν τοποθετημένες και λειτουργούσαν έτσι ώστε το μαγνη­ τικό πεδίο που βρισκόταν στο κέντρο να έχει λιγότερη δύναμη από εκείνο που βρισκόταν στις άκρες. Τα ισχυρά πεδία στα άκρα απέκρου­ αν ή αντανακλούσαν το πλάσμα προς το εσωτερικό του. Εκεί οφείλε­ ται το όνομα κατοπτρική μηχανή. Θεωρητικά η ιδέα αποδεικνύετο βάσιμη, αλλά οι ίδιες οι μηχανές δε λειτουργούσαν σωστά. Σύμφωνα με το γλωσσικό ιδίωμα της σύντηξης παρουσίαζαν διαρροή . Πάρα πολλά από τα ταχέως κινούμενα σωματί­ δια του πλάσματος, διεγερμένα από τη φοβερή θερμότητα, διέφευγαν από τα άκρα της αόρατη ς μαγνητικής μπουκάλας. Και αυτό ήταν επικίν­ δυνο. Άλλες συσκευές σύντηξης παρουσίαζαν διαρροή από τα πλάγια. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι μηχανές κατόπτρου στο Lίvermore, εί­ χαν αποτελέσει το κύριο όργανο στο πρόγραμμα ελεγχόμενης σύντη­ ξης. Ο Fred Coensgen , που συχνά κατά την αφήγηση αυτής της ιστο-

95

made by Absens

Σύντη ξη ρίας αναφερόταν ως ο "καημενούλης ο Fred Coen sgen ", παρουσίασε στο Salzburg μια μελέτη πάνω στα τελευταία αποτελέσματα από το Livermore. Ο Lθν Artsimovich βρισκόταν στο ακροατήριο έτοιμος να ορμήσει. Πριν από τη συνεδρίαση είχε δημοσιευτεί μια προκαταρκτική από­ δοση της μελέτης, και όταν την είδε ο Artsimovich ανακάλυψε ότι τα αποτελέσματα του Livermore διέφεραν από τα αποτελέσματα της δι­ κή ς του ομάδας κατοπτρικών διατάξεων. Οι Αμερικανοί ισχυρίζονταν ότι είχαν καταφέρει να συγκρατήσουν το πλάσμα σε μια μικρή κατο­ πτρική μηχανή που την ονόμαζαν ΤΟΥ Τορ, για ένα χιλιοδευτερόλε­ πτο, ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου , πραγματικό κατόρθωμα για την αντίληψη της κατοπτρικής διάταξης. Μελετώντας τις αμερικανικές με­ θόδους, οι Ρώσοι ανακάλυψαν ένα σαφέστατο λάθος στον τρόπο που οι Αμερικανοί, μετρούσαν τα νετρόνια που εκπέμπονταν κατά τη σύ­ ντηξη των σωματιδίων στο πλάσμα. Στη μηχανή υπήρχε μια συσκευή η οποία μετρούσε τα νετρόνια, αλλά οι επιστήμονες του Livermore δεν είχαν λάβει υπόψη τους το γεγονός ότι το εποξικό "τζάμι" που προ­ στάτευε τη συσκευή μετρήσεως μπορούσε επίσης να επιβραδύνει τα νετρόνια. Θεώρησαν ότι τα νετρόνια προέρχονταν από την αντίδραση ενός χιλιοδευτερολέπτου από την έναρξη της αντίδρασης, ενώ ήταν πολύ πιθανό να είχαν προέλθει πολύ νωρίτερα και απλώς μετρήθηκαν πιο αργά. Αυτό υποδήλωνε ότι η αντίδραση σύντηξης είχε διατηρηθεί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ' αυτό που υπήρξε στην πραγμα­ τικότητα. Πριν φτάσουν στο Salzburg , ο Coensgen και η ομάδα των επιστη­ μόνων του, κατάλαβαν το λάθος. Και στην προφορική παρουσίαση της μελέτη ς του , ο C o e n s g e n το διόρθωσε . Αυτό δεν εμπόδισε τον Artsimovich να κάνει δημόσιο θέαμα την γκάφα των Αμερικανών. ·Οταν έρχισαν οι ερωτήσεις, ο Artsimovich ήταν ανηλεής. Σύμφωνα με τα πρακτικά της ΙΑΕΑ, πάνω στη συζήτηση , ο Ρώσος εξαπέλυσε βροχή από σαρκαστικά χτυπή ματα στα νούμερα νετρονίων του Livermore, λέγοντας ότι η παράταση του χρόνου εκπομπής νετρονίων οφείλετο στο πλαστικό της συσκευής μετρήσεως. «Αυτό. δεν είναι κα­ θόλου εκπληκτικό», πρόσθεσε, «μιας και ο καθένας που έχει χρησιμο­ ποιήσει τέτοιους μετρητές γνωρίζει καλά ότι πάντα υπάρχει ένα υπό­ βαθρο αργών νετρονίων». «Ο Coensgen σφαγιάσθηκε κυριολεκτικά από τον Artsi movich για το λάθος των μετρήσεων», θυμάται ένας αυτόπτης μάρτυς, ο Βρετα-

96

Α ναζητώντας απαντήσεις νός Roy Bickerton . "Ηταν μια αξέχαστη εμπειρία, ο κοντόχοντρος αυ­ τός Ρώσος, τον οποίο δε γνωρίζαμε και τόσο καλά, να στέκεται ορθός στο διάδρομο και να του τα ψάλλει για τα καλά". Αλλά, ο Artsimovich δεν είχε τελειώσει. Αργότερα στη συνεδρίαση επιτέθηκε σε μια γενική μελέτη του κατοπτρικού προγράμματος του Lίvermore που είχε κάνει ο Dick Post , εμπνευστής αυτής της ιδέας στις ΗΠΑ. Οι έρευνες των συνεργατών του Artsimovich οδήγησαν σε αποτελέσματα, είπε ο Ρώσος, που βρίσκονται σε σαφή αντίφαση με την ελκυστική εικόνα ενός θερμοπυ­ ρηνικού Ελδοράδο· που μας παρουσιάζει ο Dr. Post. Αφού απεδείχθη λαν­ θασμένος ο αρχικός ισχυρισμός του Dr. Coensgen, ότι ο χρόνος συγκρά­ τησης του πλάσματος ήταν περίπου ένα χιλιοδευτερόλεπτο, αυτή τη στιγ­ μή δεν έχουμε ούτε ένα πειραματικό γεγονός που να υποδείχνει μια μα­ κρόχρονη και σταθερή συγκράτηση πλάσματος θερμών ιόντων σε μια και μόνο γεωμετρία μαγνητικού κατόπτρου.

made by Absens

Η οξεία επίθεση του Artsimovich θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως άξεστη ή σκληρά ειλικρινής. Το αμερικανικό κατοπτρικό πρόγραμμα, τόνισε, μέχρι τώρα είναι σκέτη αποτυχία. Πρέπει να το παραδεχτείτε. Οι Αμερικανοί αγρίεψαν, και μερικοί απ' το ακροατήριο προσπάθη­ σαν να υποστηρίξουν το αμερικανικό πρόγραμμα στον περιορισμένο χρόνο που είχαν για να σχολιάσουν τη μελέτη Livermore. Ο Mel Gottlieb, πάντα πολιτικός, πρότεινε να γίνει μια ειδική νυχτερινή συνε­ δρίαση για να επιλύσουν τις διαφορές. Αργότερα, κατά την πορεία της διάσκεψης, οι ερευνητές του Artsi m ovich έδωσαν στοιχεία για τον τρόπο παρασκευής ενός σταθερότερου πλάσματος στις κατοπτρικές μηχανές, στοιχεία που έκαναν ακόμα πιο εντυπωσιακή την ήττα των Αμερικανών. Σε μερικούς δημιούργησε την εντύπωση ότι ήταν οργα­ νωμένο. "Ανακαλύψαμε, καθώς αρχίζαμε σιγά σιγά να μαθαίνουμε τους Ρώ­ σους, ότι ήταν το στυλ τους να κάνουν δημοσίως σφοδρές επιθέ ­ σεις", είπε ο Marshall R osenbluth , ο στρουμπουλός θεωρητικός που αργότερα ο Artsi movich του κόλλησε το παρατσούκλι ''ο Πάπας της Φυσικής του Πλάσματος". "Αυτό που σ' εμάς φαινόταν αγενέστατη συμπεριφορά, για κείνους ήταν κάτι φυσικό".

• Σ. τ.μ.: Eldorado:

μυθική χώρα του πλούτου.

97

Σύντηξη

made by Absens

Μετά από χρόνια, ο Coensgen αναφέρθηκε στο γεγονός με κάποια πι­ κρία. " Η ταν μια μπόμπα που ήθελε να μας ρίξει για να μας κάνει να νιώσουμε άχρηστοι, να φανούμε βλάκες», είπε. "Δεν είχα φανταστεί ότι και σ' αυτό θα έμπαινε η διεθνής πολιτική». Μετά το χτύπημα του Salzburg , ο Post και ο Coensgen επέστρεψαν στο Livermore αφοσιωμένοι στην απόφαση να σημειώσουν επιτυχία με τις κατοπτρικές μηχανές. Υιοθέτησαν τις τροποποιήσεις των Ρώσων. Για τον Post, άνθρωπο αμετανόητα αισιόδοξο, υπήρχε ακόμα χώρος για μεγάλες ελπίδες. " Πιστεύαμε ότι χρειαζόταν απλώς μια έξυπνη ιδέα», είπε ο POSt. " Ημασταν αφελείς».

Οι κατοπτρικές μηχανές επιβίωσαν μέχρι τη δεκαετία του 1 980. Το ίδιο επιβίωσε κι ο Post, τρέφοντας για τη σύντηξη τον ίδιο αμείωτο ενθου­ σιασμό που είχε για τις κατοπτρικές μηχανές. Μετά τη συνταξιοδότη-' σή του, σε ηλικία εξήντα πέντε χρόνων, ο Post συνέχισε να κρατά κά­ ποια θέση στο Livermore και τίποτα δεν έδειχνε ότι θ' αποχωρούσε απ' αυτό τον τομέα. Γύρω απ' τα μάτια του υπήρχαν μόνο οι ρυτίδες του ανθρώπου που η πιο συνηθισμένη του έκφραση είναι το χαμόγελο. Το πιστεύω του ήταν ότι τα επιστημονικά προβλήματα, για την ακρίβεια κάθε πρόβλημα, μπορούσε να λυθεί με τη λογική . "Δε μ' αρέσουν οι υπεκφυγές», είπε, "έχω στο έπακρο αυτή τη διαδεδομένη ανδρική πλάνη ότι για όλα μπορείς να κάνεις κάτι Αν υπάρχει κάποιο πρόβλη­ μα, θα σκεφτώ πώς θα ενεργήσω». Μια ιστορία που , όπως είπε, τον χαρακτήριζε περισσότερο , είχε σχέση με τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι Για να ξεπεράσει τη θλί­ ψη , τον τρόμο και το σοκ που ένιωσε μαθαίνοντας το θάνατο του προ­ έδρου, ο Post είπε ότι προσπάθησε να σκεφτεί μια δική του λύση στο πρόβλημα και κατέληξε να επινοήσει μια μέθοδο προστασίας ανοι­ χτών αυτοκινήτων με μια συσκευή ραντάρ που θα ύψωνε αμέσως ένα προπέτασμα στα επερχόμενα βλήματα. Έστειλε το σχέδιο στο FBI. Αμέσως το σχέδιο χαρακτηρίστηκε απόρρητο. Η κατοπτρική μηχανή ήταν γέννημα του Post. Εργαζόταν στο Livermore για την επίλυση των προβλημάτων του μαγνητικού κατό­ πτρου από το 1 952, ένα χρόνο μετά από την έναρξη του προγράμμα­ τος του Stellarator στο Prin ceton , από τον Spitzer. Το νέο εθνικό ερ­ γαστήριο Livermore, που τότε μόλις είχε αρχίσει να λειτουργεί, είχε δημιουργηθεί με τη βοήθεια του Edward Teller, για να συναγωνίζεται

98

made by Absens

Α νaζη-ιώΥ-ιaς aπanήσεlς το εθνικό εργαστήριο του Λος Άλαμος. Εκτός από τις έρευνες που γί­ νονταν για την ανάπτυξη της βόμβας υδρογόνου, ο Τ eller ήθελε να συμπεριλάβει στο πρόγραμμα και κάποιες έρευνες πάνω στην ελεγχό­ μενη σύντηξη . Ο H erbert York, διευθυντής του εργαστηρίου, πρότεινε ένα εναλ­ λακτικό σχέδιο σύντηξης -μια συσκευή η οποία δε θα ήταν ατέρμονη (αρχή και τέλος στο ίδιο σημείο) όπως ο Stellarator. Ο York υποστήρι­ ξε ότι μια ευθύγραμμη μηχανή , αν μπορούσε να μεθοδευτεί, θα ήταν πολύ πιο απλή όσον αφορά την τεχνολογία της, και ίσως δούλευε κα­ λύτερα, χωρίς τις περίπλοκες καμπυλώσεις, και κατ' επέκταση θα ήταν πιο ενδιαφέρουσα οικονομικώς σαν αντιδραστήρας. Ανέθεσαν στον Post να διερευνήσει τις θεωρίες μαγνητισμού που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε μια ευθύγραμμη συσκευή και να δώ­ σει κάποια ιδέα για τη σύνδεση των άκρων. «Το φαινόμενο του μαγνητικού κατόπτρου ήταν γνωστό από τη θε­ ωρία των κοσμικών ακτίνων», διευκρίνισε ο Post . « Ενας Μεξικανός φυσικός, ο Vallarta, είχε κάνει πολύ ωραία δουλειά πάνω σ' αυτό. Οι κοσμικές ακτίνες που φτάνουν απ' όλα σημεία του απώτερου διαστή­ ματος συναντούli το μαγνητικό πεδίο της Γης με αποτέλεσμα να αλ­ λάζουν κατεύθυνση και να ανακλώνται προς τα πίσω. Αυτό ήταν το ση­ μείο εκκίνησης για τη σύλληψη του σχεδίου». Εκτός αυτού, ο Post ανυπομονούσε να προσφέρει μια εναλλακτική διέξοδο από τις "τοροειδείς" συσκευές. «Η σύντηξη είναι πολύ μεγά­ λος στόχος για να πιστεύεις ότι είσαι πανΤΟΥνώστης», είπε. Την εποχή της διεθνούς μυστικότητας επικρατούσε η αίσθηση ότι επίκειτο η ανακάλυψη. Η σύζυγος του Post, η Merilee, θυμάται, με νο­ σταλγία, την ένταση και την αφέλεια στα πρώτα χρόνια ανάπτυξης των κατοπτρικών μηχανών. Εκείνη την εποχή, είπε, όποτε έβγαινε απ' το σπίτι για να περιποιηθεί τον κήπο της, άνοιγε το παράθυρο και άφηνε το τηλέφωνο στο περβάζι, μην τυχόν χάσει το τηλεφώνημα «του Dick, που θα 'λεγε αν βρέθηκαν ή όχι νετρόνια. Περιμέναμε τα νετρόνια. Ηταν συναρπαστικό να σκέφτεσαι ότι μπορεί να γινόταν εκείνο το από­ γευμα κάποια ανακάλυψη που θα αποδείκνυε το εφικτό της σύντηξης». Το βράδυ, όταν ο Post γυρνούσε στο σπίτι του από το εργαστήριο, περιέγραφε στη σύζυγό του τις εργασίες που είχε κάνει, κι εκείνη τον άκουγε με μεγάλη προσοχή . Ανησυχούσε, είπε , στο ενδεχόμενο, «αν ξαφνικά πάθαινε εκείνος κάτι, κατά πόσο θα ήμουν εγώ σε θέση να πω σε κάποιον -τη μοναδική ιδέα- τη μυστική συνταγή ;»

99

made by Absens

Σύντηξη Απλώς μια έξυπνη ιδέα χρειάζεται, είχε δηλώσει ο Post. Μετά τη Γε­ νεύη , πάρα πολλοί ήταν εκείνοι που ασχολήθηκαν με το πρόβλημα, αλλά καμιά μυστική φόρμουλα δεν ήρθε στο φως. Την πρώτη δεκαετία ανοιχτών ερευνών, η "εξυπνάδα" φαινόταν ν' ανήκει περισσότερο στο πλάσμα παρά στους επιστήμονες που προσπαθούσαν να διερευνή­ σουν τη μυστηριώδη συμπεριφορά του. Οι φυσικοί του Livermore πει­ ραματίζονταν με μια σειρά μηχανών κατόπτρων . Η ομάδα του Prin ceton είχε κατασκευάσει μια σειρά SteIIarator, το Λος Άλαμος και η Βρετανία έκαναν έρευνες στις κυκλικές μηχανές "περίσφιξης" και οι Ρώσοι στις μηχανές κατόπτρων "περίσφιξης" και ιokamak. Καμία ορι­ στική προσέγγιση , όμως, δεν είχε υλοποιηθεί. ·Ολοι ήλπιζαν ότι κάποια στιγμή θα έπαιρνε το μάτι τους ένα "ευ­ σταθές", όπως το αποκαλούσαν, πλάσμα. Αντ' αυτού όλες οι μηχανές μαστίζονταν από "αστάθεια", μια κατάσταση του πλάσματος κατά την οποία οποιαδήποτε μικρή διαταραχή στη ροή των σωματιδίων αυτοενι­ σχύεται, μέχρι που το πλάσμα γίνεται ένα τρεμουλιαστό συνονθύλευ­ μα και διαφεύγει απ' τα δεσμά των μαγνητικών πεδίων πριν αρχίσει η διαδικασία της σύντηξης. Δημιουργήθηκε ολόκληρο λεξιλόγιο αστα­ θειών --ανάμεσά τους η κακόβουλη "αστάθεια αυλού" που είχε προ­ βλέψει ο Edward Teller, δηλαδή γλώσσες σε σχήμα αυλού που προε­ ξείχαν απ' το κυρίως σώμα του πλάσματος και έφταναν ως τις γραμ­ μές του μαγνητικού πεδίου. « Πράγματι ήταν καταθλιπτική περίοδος», είπε ο Οοπ Grove. Μαζί με το φίλο του Wolfgan g Stodiek, το Γερμανό που σύχναζε στην έκθε­ ση του Princeton , στη Γενεύη ήταν υπέυθυνοι για το νέο c-SteIIarator του Prin ceton . Η μηχανή ήταν η μεγαλύτερη απ' όλες και, με κόστος 36 εκατομμύρια δολάρια ήταν το πιο δαπανηρό ερευνητικό πρόγραμμα που είχε αναλάβει ποτέ η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ, ή οποιαδήποτε άλλη χώρα. Π ίστεψαν ότι το μεγάλο της μέγεθος (ο σω­ λήνας σε σχήμα αγωνιστικής πίστας είχε 1 2 μέτρα μήκος) και τα ισχυ­ ρά μαγνητικά πεδία θα βελτίωναν το χρόνο συγκράτησης του πλάσμα­ τος. Η ένταση του μαγνητικού του πεδίου ήταν διπλάσια απ' αυτήν του B-SteIIarator. Από το πρώτο πλάσμα μέσα στον c-SteIIarator, ο Stodiek κατάλαβε ότι η μηχανή δε θα φαινόταν αντάξια των υποσχέσεών της. Ο παλμο­ γράφος που κατέγραφε τακτικά τη θερμοκρασία των ηλεκτρονίων στο πλάσμα έδειχνε ότι η πραγματική δραστηριότητα σύντηξης δε διαρ­ κούσε περισσότερο από λίγες εκατοντάδες εκατομμυριοστά του δε υ-

100

made by Absens

Α ναζητώΥτας απαΥτήσε1ς τερολέπτου. Στα επόμενα εννιά χρόνια οι Grove και Stodiek τελειο­ ποίησαν τα πειράματά τους, που έδειξαν με βεβαιότητα ότι ακόμη και ο ισχυρότερος των Stellarator είχε τα ίδια προβλήματα με τους άλλους, δηλαδή δεν μπορούσε να δώσει παρατεταμένη σύντηξη. Το πλάσμα διέφευγε πέρα από τις γραμμές του μαγνητικού πεδίου με ρυθμό ανά­ λογο με τη θερμοκρασία. Όσο υψηλότερη ήταν η θερμοκρασία, τόσο γρηγορότερα ξεγλιστρούσε το πλάσμα. Όμως οι μεγάλες θερμοκρα­ σίες είναι αποφασιστικές για την αντίδραση . Έτσι τορπιλίστηκαν τα σχέδια της ομάδας του C-Stellarator. Εγκαινιάστηκε ένα είδος επιστημονικής περιστολής. Πολλές από τις σκληρά θεωρητικές εργασίες των ημερών εκείνων, εστίαζαν στο να προβλέψουν και να εξηγήσουν τις τάσεις αστάθειας του πλάσμα­ τος, όπως ακριβώς ένας ψυχαναλυτής χρειάζεται ατέλειωτες συζητή­ σεις με τον ασθενή για να του θεραπεύσει μια νεύρωση . Κι όμως η θε­ ραπεία δεν ερχόταν. «Δεν ήταν ξεκαθαρισμένο ποιο ακριβώς ήταν το πρόβλημα και τι έπρεπε να γίνει», είπε ο Grove. Ο David Bohm, ένας Αμερικανός θεωρητικός που εργαζόταν στη δεκαετία του 1 950 στο Berkeley, είχε συλλάβει μια θεωρητική διατύπω­ ση των σχέσεων ανάμεσα στη θερμοκρασία, στην ένταση του μαγνητι­ κού πεδίου και στο ρυθμό της διάχυσης ή διαφυγής του πλάσματος. Σύμφωνα με την εξίσωση του Bohm, ακόμα και με αύξηση της έντασης του μαγνητικού πεδίου, η απώλεια ενέργειας πλάσματος σ' οποιαδή­ ποτε συσκευή μαγνητικής σύντηξης είναι πάντα τόσο μεγάλη που δεν υπάρχει περίσσευμα ενέργειας. Στο Princeton ο Stodiek και ο Grove ήλπιζαν ότι ο C-Stellarator τελικά θα μπορούσε να βρει κάποιον τρόπο για να παρακάμψει τις δυσάρεστες προβλέψεις της « διάχυσης του Bohm». Αντ' αυτού, στις εβδομαδιαίες συναντήσεις της ομάδας του (­ Stellarator που γίνονταν στην αίθουσα διαλέξεων του Prin ceton , οι φυ­ σικοί έπαιζαν ρίχνοντας σαϊτες στη φωτογραφία του Bohm. Ο γρήγορος ρυθμός διάχυσης του Bohm, είναι φανερό ότι χτύπησε και τη μηχανή ΖετΑ και το Livermore και τα ρωσικά κατοπτρικά μηχα­ νήματα, αφού δεν ήταν σε θέση να ξεπεράσουν την πρόβλεψη του Bohm. Η κατάσταση ήταν απελπιστική όχι μόνο για το Princeton αλλά για όλη την κοινότητα της σύντηξης. Ενώ οι πειραματιστές εκτόξευαν σαίτες, ένα τρίο νεαρών επιστη­ μόνων της σύντηξης στην Καλιφόρνια, έκανε μια τολμηρή έρευνα στις βασικές υποθέσεις της φυσικής του πλάσματος -στις ιδανικές θεω-

101

made by Absens

Σύντηξη ρίες περί σύντηξης, της γενιάς των Spitzer-Teller. Η κύρια υπόθεση ήταν ότι "θα μπορούσαμε να φανταστούμε το υπέρθερμο πλάσμα σαν έναν τέλειο ρευστό αγωγό -δηλαδή το ηλεκτρικό ρεύμα θα μπορού­ σε να περάσει μέσα απ' αυτό, χωρίς να συναντήσει αντίσταση -και στη συνέχεια εφαρμόζουμε τους κλασικούς νόμους του Maχwell για τον ηλεκτρομαγνητισμό». Η τριάδα της Καλιφόρνια αποτελούνταν από τον R osenbluth , που εργαζόταν τότε στην General Atomic στο San Diego, μια ιδιωτική εται­ ρεία ερευνών, και τους επιστήμονες του Lίvermore, τον John ΚίlΙθθΠ και τον Harold Furth (ο πτυχιούχος που το 1 958 σήμανε τον κώδωνα του κινδύνου για τα αποτελέσματα της ΖΕΤΑ). Εκείνη την εποχή ο Fu rth είχε πάρει τον πρώιμο τίτλο του δόκτορα. Ηταν αντίθετος με την ιδανική θεωρία που χρησιμοποιούσαν για να σχεδιάσουν πειραμα­ τικές μηχανές. "Οι άνθρωποι υπολόγισαν καλά αυτές τις θαυμάσιες μηχανές, και όταν τις έθεσαν σε λειτουργία, το αποτέλεσμα δεν άξιζε ούτε μια δε­ κάρα», έλεγε ο Furth . "Και αυτό γίνεται επειδή ανάμεσα στους νόμους της κλασικής φυσικής και της ηλεκτρομαγνητικής θεωρίας υπάρχει χώρος για κάθε είδους φαινόμενο, κάτι που οι άνθρωποι δεν το σκέ­ φτονται Σκέφτονται μόνο για ισορροπία, ενώ στην πραγματικότητα το πλάσμα είναι ικανό για κάθε δυσάρεστη και τυρβώδη συμπεριφορά». Ο Furth και ο φίλος του Stirling Colgate σχεδίασαν μια νέα σειρά πειραμάτων σε μια μηχανή "περίσφιξης" στο Livermore, με σκοπό να επαληθεύσουν αν ίσχυε η ιδανική θεωρία. ·Οταν τα αποτελέσματα των πειραμάτων έδειξαν ότι η ιδανική θεωρία "έχανε", ο Furth έγραψε ένα αναιδές και προκλητικό άρθρο. Αναθεώρησε τη θεωρία του ιδανικού ρευστού απορρίπτοντας τη θέση ότι το πλάσμα είχε τέλεια ηλεκτρική αγωγιμότητα, επιτρέποντας έτσι κάποιες ατέλειες. Μ αζί με τον Κ ί l θ θΠ , έναν ειδικό στους υπολογιστέ ς , και τον Rosenbluth , μια αναλυτική ιδιοφυία, απέδειξαν με υπολογισμούς ότι ακόμα και η ελάχιστη αντίσταση στο ηλεκτρικό ρεύμα θέρμανσης που τροφοδοτείται στο πλάσμα, μπορούσε να διογκωθεί ώστε να διαταρά­ ξει τις γραμμές του μαγνητικού πεδίου. Το κλειδί του προβλήματος ήταν να φανταστεί κανείς ότι η δράση αυτή του ρεύματος σπάει τις μα­ γνητικές γραμμές σε μαγνητικές νησίδες, στη θάλασσα των οποίων μπορούσε το πλάσμα να διαφύγει Η θεωρία της "πεπερασμένης αντί­ στασης" παρουσιάστηκε το 1 96 1 . Και ενώ άρχισε κιόλας να εξηγεί και να προλέγει αστάθειες, δεν μπορούσε να τις διορθώσει

102

Α ναζητώντας απαντήσεις

made by Absens

«Το δημοσιεύσαμε και για πολύ καιρό θεωρήθηκε ένα πολύ όμορφο κομμάτι μαθηματικής ανάλυσης, που μπορούσε ή δεν μπορούσε να έχει κάποια θέση στον πραγματικό κόσμο», είπε ο Furth . Για είκοσι σχεδόν χρόνια οι φυσικοί δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν το έξυπνο εξάρτημα που χρειαζόταν για να δουν λεπτομερώς τις μαγνητικές νη­ σίδες και να αξιοποιήσουν έτσι την ξεκαθαρισμένη θεωρία στη λει­ τουργία πραγματικών μηχανών. Στη δεκαετία του 1 960, το κενό ανάμε­ σα στη θεωρία και το πείραμα παρέμενε πολύ μεγάλο.

Παρ' όλο που οι αποτυχίες μάστιζαν το δρόμο προς τον αντιδραστή­ ρα, μερικά μέλη της αδελφότητας της σύντηξης, σαν τον Furth , κα­ τόρθωσαν να βρουν κάποια ικανοποίηση στην πορεία. Ο στόχος του αντιδραστήρα ήταν μακριά ακόμα, αλλά υπήρχε μια τέλεια απόλαυση από το Ψάξιμο μέσα στον κυκεώνα των προκλητικών επιστημονικών προβλημάτων που έθετε η συμπεριφορά του πλάσματος. Αυτό οι επι­ κριτές το αποκάλεσαν "παιχνίδι σε κουτί άμμου". Ο Furth ήταν περισσότερο ειδικός του πλάσματος, παρά ζηλωτής της σύντηξης. Τραβήχτηκε στη σύντηξη περισσότερο από τις δυσκο­ λίες της φυσικής της παρά από τον τελικό σκοπό, και έβρισκε ικανο­ ποίηση από την επίλυση των ξεχωριστών μερών του γρίφου της σύ­ ντηξης. Αν η λύση αυτού του προβλήματος μπορούσε να δημιουργήσει κά­ ποτε κάτι ιστορικής σημασίας, τόσο το καλύτερο. Το προσωπικό του ενδιαφέρον όμως συγκεντρωνόταν στο γρίφο των κομματιών που είχε μπροστά του. Ήταν μάλλον πραγματιστής, όσον αφορά την επιστήμη , και ειδικό­ τερα τη σύντηξη ' οι παρατηρήσεις του δεν είχαν ουτοπιστικό όραμα. Μπήκε στο θέμα συμπτωματικά, επειδή έτυχε να "χειρίζεται" καλά τα μαγνητικά πεδία. Το θέμα ήταν να βρει κάτι που θα τον απασχολούσε πνευματικά. « Η φυσική ήταν απλώς το μέσον», έλεγε. « Η πραγματική απόλαυση βρίσκεται στη δημιουργική δραστηριότητα». Ακολούθησε τη φυσική του πλάσματος με αμείωτο ενδιαφέρον για περισσότερα από είκοσι πέντε χρόνια, κάτι που δεν ήταν θαύμα για έναν άνθρωπο σαν τον Furth που απεχθανόταν την ανία. Δεν άντεχε τη μονοτονία και δε διέθετε την "όρεξη" του Dick Post να προσηλυτίζει τους αμύητους στη σύντηξη . Στα συνέδρια της φυσικής τριγυρνούσε στους διαδρόμους αναζητώντας ενδιαφέρουσες συντροφιές για το

103

Σύντηξη δείπνο, αλλά είχε πάντα ένα φόβο, μήπως παγιδευτεί σε καμιά ανιαρή κατάσταση. Ήταν το τέλειο σκίτσο ενός λαμπρού φυσικού. Άνθρωπος μετρίου αναστήματος, που περπατούσε αλύγιστος και κορδωτός, με πίσω τους ώμους. Στα μέσα της καριέρας του είχε πλούσια γκριζωπή γενειάδα και φορούσε γυαλιά με μαύρο σκελετό. Του άρεσε να καπνίζει λεπτά, κα­ φετιά πούρα με έντονη μυρωδιά. Ήταν πνευματώδης αλλά και στριμμένος. Οι ομιλίες του ήταν διά­ σπαρτες από πολυσύλλαβες λέξεις που μαθαίνει κανείς για τις εισα­ γωγικές του πανεπιστημίου και σπάνια χρησιμοποιεί. Φαινόταν να έχει ιδιάζουσα προφορά, αν και όχι ακριβώς. Επρόκειτο για οξεία προφορά των συμφώνων ιδιαίτερα στο τέλος των λέξεων. Γεννήθηκε στην Αυ­ στρία, και πήγε στις Ηνωμένες Π ολιτείες όταν ήταν έντεκα ετών. Μι­ λούσε τα αγγλικά καλύτερα από τους Αμερικάνους, με φαντασία και αυθορμητισμό. Και αυτό φαίνεται πως έκανε το λόγο του να ξεχωρίζει Σε νεαρή ηλικία ασχολήθηκε ερασιτεχνικά με την ποίηση' μάλιστα μερικά ποιήματά του δημοσιεύτηκαν. Ένα από τα αξιομνημόνευτα λο­ γοτεχνικά κατορθώματά του είναι ένα ποίημα τεσσάρων στροφών στο οποίο περιέπαιζε καλοπροαίρετα τον Edward ΤθΙΙθΓ -πατέρα της βόμβας υδρογόνου, επιφανή θεωρητικό , σύμβουλο της Ε πιτροπής Ατομικής Ενέργειας, πνευματικό ηγέτη του Lίvermore, και μέντορα στην "κλίκα" της σύντηξης. Ο ΤθΙΙθΓ είχε εκφράσει τις απόψεις του για κάποιο φαινόμενο που το είχε αποκαλέσει "αντιύλη" και που, μολονότι συνέβαινε στο Σύμπαν, δεν παρουσιαζόταν στη Γη . «Θα συντριβόταν αν ερχόταν σε επαφή με την κανονική ύλη», είχε καταλήξει ο ΤθlΙθΓ. Ο Fu rth , που τότε εργαζόταν για τον ΤθΙΙθΓ στο Lίvermore, δεν μπόρεσε να αντισταθεί. Ή ταν είκοσι έξι χρόνων όταν έγραφε το : "Κίν­ δυνοι του Σύγχρονου Τρόπου Ζωής", που δημοσίευσε το 1 956 στο πε" ριοδικό New Yorker: Ψηλά πέρα απ' την τροπόσφαιρα Υπάρχει μια απόλυτη κι έναστρη περιοχή Κι εκεί σε μια λωρίδα ανηύλης, Ζούσε ο δρ Έντουαρντ Ανη-Τέλερ. Μακριά από ης ρίζες της σύντηξης, Ανέμελα και απερίσκεπτα περνούσε

made by Absens

Με τους ανη-φίλους του και ανη-συΥΥενείς του, Διατηρώντας ης καρέκλες του νwμένες με μακάσαρ.

104

Α ναζητώντας απαντήσε 1 ς Ένα πρωί, που σουλατσάριζε στη θάλασσα, Είδε ένα απαίσια χοντρό κονσερβοκούη Που πάνω του υπήρχαν τρία γράμματα: AEC. Και από μέσα πετάχτηκε ένας άνθρωπος από τη Γη. Και τότε, φωνάζοντας χαρούμενα πάνω στην άμμο, Ανταμωθήκανε οι δυο που --<ιν και ξένοι σ' όλα τους Έμοιαζαν σαν δυο σπεφιά φακής. Δώσαν τα χέρια τους τα δεξιά, Κι αυτό που έμεινε απ' αυτούς ήταν ακηνοβολία γάμα.

made by Absens

«Το ποίημα άρεσε στον Έντουαρντ» , θυμάται ο Furth . « Ετυχε να το διαβάσει ενώ πετούσε μαζί με έναν κοινό μας φίλο για την Ευρώπη , και αφού το διάβασε, είπε : "Πραγματικά είναι έξυπνο, μα πες μου τι σημαί­ νει μακάσαρ". Προφανώς κοίταξε το λεξικό και δε βρήκε τη λέξη μακά­ σαρ. Το ανπμακάσαρ είναι το προστατευτικό κάλυμμα που βάζουν στη ράχη της πολυθρόνας για να μη λερώνεται απ' τα μαλλιά που ακου­ μπούν πάνω της. Για να το καταλάβεις πρέπει να Ψάξεις για το αντιμα­ κάσαρ» . Ή ταν ένα αστείο μέσα στο αστείο. Το ποίημα ήταν χαρακτηριστικό δείγμα του πνεύματος του Furth , περιπαικτικού και προκλητικού μαζί, γνωρίσματα που θα τηρούσε και στην καριέρα του στη σύντηξη . Είναι φανερό ότι η προκλητικότητά του τον έκανε καλύτε ρ ο φυσικό, αλλά μαζί μ' αυτόν υπήρχε και κάποια αλαζονεία διανοούμενου που τον έκανε φοβερά δηκτικό όταν διαφω­ νούσε με κάποιο επιστημονικό συμπέρασμα ή κυβερνητική απόφαση . Στον τομέα της έρευνάς του , ο Fu rth ενσάρκωνε το "ανήσυχο πνεύμα", και καθώς ήταν ειλικρινής -όταν αργότερα ασκούσε μεγάλη επιρροή- η συμπεριφορά του είχε επιπτώσεις και στους άλλους. Όπως και πολλοί από τους συνεργάτες του, ανακάλυψε τις ιδανικές συνθήκες που θα προστάτευαν το μυαλό του από την ανία. Το ασύλλη­ πτο πλάσμα τον προκαλούσε αδιάκοπα, με πρωτότυπα και περίπλοκα προβλήματα που έθετε σε κάθε νέα παραμόρφωση των μαγνητικών πηνίων. Το παιχνίδι της φυσικής του πλάσματος ήταν δελεαστικό. Θα μπο­ ρούσε κανείς να ασχολείται μ' αυτό σ' ολόκληρη τη ζωή του. Ωστόσο, η έρευνα της σύντηξης είχε ένα χρονικό όριο και έπρεπε να προσέχει κανείς για να μην πάρει λανθασμένη πορεία.

Καθώς οι επιστήμονες αντιμετώπιζαν αυτό το θέμα είδαν ότι υπήρχαν

105

made by Absens

Σύντηξη δύο διαφορετικοί τρόποι για να επιλύσουν το πρόβλημα που έφραζε το δρόμο στη δημιουργία του αντιδραστήρα σύντηξης. Με απλά λόγια, οι δυο τρόποι ήταν : να τελειοποιήσουν τους βασικούς νόμους της συ­ μπεριφοράς του πλάσματος θεωρητικά, και μετά να τους εφαρμόσουν, ή να παρατήσουν την αποτυχημένη θεωρία και να προχωρήσουν σ' εντατικά πειράματα μέχρι να βρουν τη λύση . Στην περίοδο αβεβαιότητας που ακολούθησε μετά την άρση του απορρήτου των ερευνών για τη θερμοπυρηνική σύντηξη , αυτές οι δύο κλασικές προσεγγίσεις στην επιστημονική τεχνολογία κυριαρχούσαν στις μελέτες. Ορισμένα εργαστήρια είχαν περισσότερη θεωρητική κα­ τεύθυνση από άλλα. Οι επιστήμονες βρίσκονταν παγιδευμένοι ανάμε­ σα στο ένστικτο να καταλάβουν πριν δράσουν και την επιθυμία να αγ­ γίξουν σύντομα ένα συγκεκριμένο στόχο. Η δύσκολη πορεία της έρευ­ νας στη σύντηξη , είχε καταστήσει αυτές τις δυο τάσεις ανταγωνιστι­ κές. Ο διευθυντής του Princeton , Lyman Spitzer, επέμενε στη θεωρη­ τική προσέγγιση , πριν από το πείραμα: « Πατάς σε πιο στέρεο έδαφος όταν καταλαβαίνεις την τροποποίηση που κάνεις στο σχέδιο», εξη­ γούσε ο Spitzer. «Αν δεν το κατανοήσετε, οποιαδήποτε μικρή αλλαγή μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το αποτέλεσμα». Αλλά σε ορισμένα εργαστήρια οι πειραματικοί προχωρούσαν χωρίς πλήρη κατανόηση του φαινομένου, δοκιμάζοντας εντατικότερα πα­ ραλλαγές μεθόδων που υπόσχονταν περισσότερα. Αυτή ήταν περισ­ σότερο εμπειρική μέθοδος έρευνας. Αν μπορούσαν να βρουν τρόπο να θέσουν σε λειτουργία έναν Stellarattor, ένα tokamak, ένα κατοπτρι­ κό ή ένα μηχάνημα "περίσφιξης", έτσι που να παράγουν θερμοκρασίες εκατοντάδων εκατομμυρίων βαθμών, γιατί άραγε χρειάζονταν να γνω­ ρίζουν επακριβώς το λόγο της επιτυχίας; Μια από τις αναλογίες που προτιμούσαν οι πειραματιστές ήταν το καζανάκι της τουαλέτας. Αυτή η εφεύρεση εξυπηρετεί άριστα τον άνθρωπο εδώ και 200 χρόνια, και όμως οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τη συμπεριφορά του νερού όταν στροβιλίζεται Καμία από τις δύο προσεγγίσεις δεν είχε αποτέλεσμα. Το αμερικα­ νικό πρόγραμμα περνούσε μία περίοδο "ενδοσκόπησης", όπως έλεγε ο Post. Πάνω από δέκα χρόνια εργασίας και μια ισχυρή τεχνολογική επίθεση, με όλο και μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες μηχανές, δεν κα­ τάφεραν να δώσουν ενέργεια θερμοπυρηνικής σύντηξης. Η συμπεριφορά του πλάσματος αποδείχτηκε πολύ πιο περίπλοκη και ανατρεπτική , ώστε δεν υπέκυπτε στην απλή λύση μιας μεγαλύτε-

106

made by Absens

Α ναζητώντας απαντήσεις ρης μηχανής ή ενός ισχυρότερου μαγνήτη. Οι φυσικοί αποκάλεσαν το πλάσμα "κτηνώδη δύναμη". Αλλά το βασικό ερώτημα, για το κατά πόσο το πλάσμα θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί, παρέμενε αναπάντητο. Οι επιστήμονες είχαν αρχίσει να μετανιώνουν για τις υποσχέσεις που είχαν δώσει κατά τη δεκαετία του 1 950. Η απόδειξη για το εφικτό της θερμοπυρηνικής σύντηξης, ακόμη και ύστερα από μια δεκαετία, δεν εί­ χε φανεί. Όπως ήταν φυσικό, οι κυβερνητικοί πάτρωνες της ενέργειας σύ­ ντηξης, άρχισαν να ανυπομονούν και ν' ανησυχούν. Οι συζητήσεις για τον προϋπολογισμό των δαπανών, στην Ουάσιγκτον, ήταν θυελλώ­ δεις. Μέχρι το 1 963, το ποσό των λειτουργικών δαπανών για το πρό­ γραμμα θερμοπυρηνικής σύντηξης της Επιτροπής Ατομικής Ενέργει­ ας είχε ανέβει στα 24,2 εκατομμύρια δολάρια �ένα ποσό καθόλου ευ­ καταφρόνητο, για εκείνη την εποχή . Άξιζε, άραγε, τέτοιο κόστος ; Σαν παράδειγμα της αρνητικής στάσης που αναπτυσσόταν απέναντι στην έρευνα της σύντηξης, οι φυσικοί ανέφεραν ένα απόσπασμα από ομιλία του γερουσιαστή John Pastore του R hode Island, κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού την άνοιξη του 1 964 : "Απορώ και αναρωτιέμαι ως πότε θα πρέπει να χτυπάτε ένα ψόφιο άλογο στο κεφάλι για να βεβαι­ ωθείτε ότι είναι νεκρό». Και ο Pastore συνέχισε : "Δε νομίζετε ότι είναι πανάκριβος ο τρό­ πος που διαλέξαμε για ν' αποκτήσουμε αυτές τις βασικές γνώσεις ; Τέ­ τοιες μηχανές μπορούμε να φτιάχνουμε ως τον αιώνα τον άπαντα. Κάποτε πρέπει να σκεφτεί κάποιος, ότι αυτά τα χρήματα είναι πολλά. Και ίσως θα έπρεπε να τα επενδύσουμε σ' έναν άλλο τομέα που θα ήταν παραγωγικότερος». Δεν ήταν μόνο το Κογκρέσο που είχε αμφιβολίες. Αρκετοί επιστή­ μονες ήταν επίσης δυσαρεστημένοΙ. "Βρεθήκαμε σε μια δυσάρεστη κα­ τάσταση ζυμώσεων και αναστατώσεων, καθώς είχαμε το προαίσθημα ότι τα προγράμματα είχαν πάρει λάθος πορεία», είπε αργότερα ο Furth που μόνιμα είχε διαφωνίες "τύπου" των Δυτικών Ακτών. " Πολλά άχρηστα μηχανήματα κατασκευάστηκαν και καμιά πρόοδος δε σημειώ­ θηκε επί του θέματος». Ο Post και ο Furth συνέταξαν μαζί κάποιο έγ­ γραφο με το οποίο ζητούσαν ένα "νέο προσανατολισμό" του προγράμ­ ματος ελεγχόμενης σύντηξης. Ουσιαστικά ήταν μία υποχώρηση απ' το φιλόδοξο στόχο ενός αντιδραστήρα και στροφή προς τη βασική φυσι­ κή του πλάσματος. Οι επιστήμονες έπρεπε πρώτα ν' ανακαλύψουν τους νόμους που

107

made by Absens

ΣύΥτηξη θα τους επέτρεπαν να δημιουργήσουν ένα σταθερό πλάσμα, αδιαφο­ ρώντας αν θα επιτύγχαναν σύντηξη ή όχι Αυτό θα γινόταν αργότερα. Έτσι, έπρεπε να σχεδιαστούν μικρές ερευνητικές συσκευές για τη με­ λέτη του πλάσματος, οι οποίες, αντίθετα με αυτές της σύντηξης, θα ήταν πρακτικές, τόσο από οικονομική όσο και από επιστημονική άπο­ ψη. "Το κατά πόσον κάποιο απ' αυτά τα ερευνητικά όργανα θα μπορού­ σε να εκληφθεί και ως αρχέτυπο αντιδραστήρα, έχει δευτερεύουσα σημασία", έγραφαν.! "Πρέπει να αναγνωριστεί ευρύτερα ότι η φυσική και όχι η τεχνολογία, είναι επί του παρόντος ο δρόμος που θα βοηθή­ σει να βρεθεί η τελική λύση του προβλήματος της σύντηξης". Στα επιχειρήματά τους για μια βασική επιστημονική στρατηγική στο θέμα της σύντηξης, ο Post και ο Furth χρησιμοποίησαν ένα ανάλογο που έδειχνε τους κινδύνους που περιείχε η βιαστική επιλογή μιας συ­ γκεκριμένης τεχνολογικής πορείας. Η βιαστική επιλογή μπορούσε να οδηγήσει σε αδιέξοδα. «Το ίδιο συνέβη όταν οι άνθρωποι αποφάσισαν να πάνε στο φεγγά­ ρι», είπε ο Post, «επινόησαν το μπαλόνι, με το σκεπτικό ότι κατασκευ­ άζοντας ολοένα και πιο τελειοποιημένα αερόστατα, που θα πήγαιναν όλο και πιο ψηλά, κάποιο θα τους πήγαινε στο φεγγάρι» Το ένστικτο και η ικανοποίηση -για την επιστροφή στη βασική φυ­ σική του πλάσματος- δεν ήταν μόνο αμερικανικό φαινόμενο. Κέρδισε επίσης έδαφος και στο βρετανικό εργαστήριο Culham. « Υπήρξε μία περίοδος, από το 1 960 μέχρι το 1 967, που δε μιλούσαμε σχεδόν καθό­ λου για πυρηνική σύντηξη», αναφέρει ο Roy Bickerton . « Ολοι ασχο­ λούμαστε με αυτή την ενδιαφέρουσα βασική φυσική του πλάσματος». Το 1 966, μια κυβερνητική επιτροπή ελέγχου εξέτασε την κατάσταση στο Culham, και, συνεχίζει ο Bickerton , «Τρόμαξαν από το γεγονός ότι τα 99 στα εκατό άτομα που εργάζονταν στο Culham ούτε καν σκέφτο­ νταν την ενέργεια σύντηξης. ηλη η προσπάθεια είχε συγκεντρωθεί σ' αυτό τον τύπο της φυσικής». Ο αιφνίδιος έλεγχος στη Βρετανία ειση­ γήθηκε περικοπή 50 τοις εκατό στον ετήσιο προϋπολογισμό του Culham, που ανερχόταν ακόμη στο πενιχρό ποσό των 4 εκατομμυρίων λιρών Αγγλίας. Η ουσία του προβλήματος ήταν ότι, με το πέρασμα του χρόνου, οι επιστήμονες έφτασαν να θεωρούν τους εαυτούς τους όχι ερευνητές της πυρηνικής σύντηξης, αλλά "φυσικούς του πλάσματος". Μετά από τις τόσο υψηλές προσδοκίες και την τεράστια αποτυχία, η κοινωνία της σύντηξης είχε περιπέσει στο συντηρητισμό. Καλώς ή κακώς, άρχι-

108

Α ναζητώντας aπαντήσεIς

made by Absens

σε να αποτραβιέται από τον αρχικό, συγκεκριμένο σκοπό της, δηλαδή την κατασκευή ενός εμπορικού αντιδραστήρα σύντηξης και οδηγήθη­ κε στον εκλεπτυσμένο κόσμο της ατομικής φυσικής.

Ακριβώς σ' αυτή την περίοδο της αποθάρρυνσης, στα μέσα της δεκαε­ τίας του 1 960 ο Lyman Spitzer, ο ιδρυτής της αμερικανικής έρευνας για τη σύντηξη , αποφάσισε να αποχωρήσει από τον τομέα. Οι φυσικοί της σύντηξης, ερευνώντας τη δική τους ιστορία, βρίσκουν αυτό το γε­ γονός ιδιαίτερα ση μαντικό. Π ολλοί φυσικοί που δε γνώριζαν τον Spitzer, ιδιαίτερα οι νεότεροι, θεωρούν δεδομένο ότι ο Spitzer αποχώ­ ρησε επειδή είχε ξεγράψει τη σύντηξη . Είναι σύμπτωμα της αμφιταλά­ ντευσης της νέας γενιάς των επιστημόνων που τα μέλη της κατέλη­ ξαν τόσο εύκολα σ' αυτό το συμπέρασμα. Σύμφωνα με τον Spitzer και τους ανθρώπους που δούλευαν μαζί του , οι λόγοι της παραίτησής του ήταν περισσότερο προσωπικοί. Καθώς το εργαστήριο του Princeton και το εθνικό πρόγραμμα AEC είχαν επεκταθεί, μετά τη Διάσκεψη της Γενεύης, ο Spitzer άρχισε να εμπλέκεται όλο και περισσότερο με τις διοικητικές υποθέσεις. Σιγά σι­ γά, τις παρέδωσε στον Gottlieb, που πήρε τη θέση του διευθυντή του εργαστηρίου, ενώ ο Spitzer έγινε πρόεδρος της εκτελεστικής επιτρο­ πής και συνέχισε να έχει την επίβλεψη της επιστημονικής έρευνας. Έπειτα, το 1 966, το Πανεπιστήμιο του Prin ceton του προσέφερε την προεδρία στο γενικό συμβούλιο ερευνών του Πανεπιστημίου. Αυτό σή­ μαινε ότι ο Spitzer θα είχε τρεις διαφορετικές εργασίες: επιστημονι­ κός πρόεδρος του εργαστηρίου της φυσικής του πλάσματος, πρόε­ δρος του τμήματος αστρονομίας, και πρόεδρος του ερευνητικού συμ­ βουλίου. "Ηταν φανερό ότι δεν μπορούσα να τα κάνω και τα τρία ταυ­ τόχρονα» , είπε ο Spitzer. "Και αποφάσισα να αποσυρθώ από το εργα­ στήρι του πλάσματος». Αυτή είναι η απλή εξήγη ση , αλλά κάτω από αυτή την απόφαση υπήρχε το γεγονός ότι για τον Spitzer, η καριέρα του και τα ενδιαφέ­ ροντά του επεκτείνονταν πέραν της αποστολής της σύντηξης. Δεν ήταν μονόχνοτος σταυροφόρος της, όπως ο Dick Post από την Καλι­ φόρνια. Υποτίθεται ότι η σύντηξη θα ήταν μία δέσμευση δέκα χρόνων και όχι γρίφος για είκοσι χρόνια, που παραμένει ακόμα άλυτος. Ο Spitzer άφησε την πολυαγαπημένη του αστροφυσική , τη μελέτη της προέλευσης των αστέρων, για να κυνηγήσει κάτι άλλο που είχε προκύ-

109

made by Absens

ψει από την κατασκευή μιας βόμβας του ψυχρού πολέμου. Ηταν πια καιρός, ο αστροφυσικός να ξαναγυρίσει στο δρόμο του. Πέρα από το γόητρο των άλλων ενδιαφερόντων του, όμως, υπήρχε και το εκπληκτικό γεγονός ότι ο Spitzer, σε ηλικία πενήντα δύο χρό­ νων αισθανόταν να είναι ξεπερασμένος στο σύγχρονο κόσμο της σύ­ ντηξης. "Ενιωσα ότι πρόσφερα ό,τι είχα να προσφέρω» , είπε σε μία συνέ­ ντευξη που έδωσε στο γραφείο του, στο τμήμα αστροφυσικής του Πα­ νεπιστημίου Princeton. "Η δική μου ερευνητική μέθοδος ήταν πιο χρή­ σιμη τον πρώτο καιρό της φυσικής του πλάσματος, από ό,τι στα τελευ­ ταία χρόνια. Το αντικείμενο γινόταν όλο και περισσότερο μαθηματικό και όλο και πιο δύσκολο να παρακολουθήσουμε τη συμπεριφορά του πλάσματος. Όλο και πιο πολύ το θέμα γινόταν υπόθεση λεπτομερών και εξαιρετικά πολύπλοκων εξισώσεων » , συνέχισε. " Γινόταν ένας συνδυασμός εφαρμοσμένων μαθηματικών και αριθμητικών υπολογι­ σμών, κι εγώ δεν μπορώ να τα κάνω » . Ο Gottlieb αποδέχτηκε αυτή την εκδοχή των γεγονότων. "Αναγνώ­ ριζε ότι ο Spitzer είχε μοναδική ικανότητα στην αρχή. Ενώ τώρα μια καινούρια γενιά ήταν έτοιμη να αναλάβει το έργο» , είπε ο Gottlieb. "Ηθελε να ξαναγυρίσει στην πρώτη του αγάπη . Ο Spitzer δε χρειαζό­ ταν πια » . ·Οποιοι κ ι α ν ήταν ο ι λόγοι, η αποχώρηση του Spitzer από τη σύντη­ ξη έκοψε τον ενθουσιασμό πολλών που βρίσκονταν σ' αυτόν το χώρο. "Ηταν φοβερή απώλεια για μας. Είχε έρθει το τέλος του κόσμου» , εί­ πε ο θεωρητικός Frieman. Οπωσδήποτε, ήταν το τέλος μιας εποχής. Η υπόσχεση της σύντη­ ξης, που υποστηρίχτηκε το 1 95 1 , δεν είχε πραγματοποιηθεί και δεν υπήρχε ελπίδα να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον. Ο SteIIarator είχε αποτύχει, η μηχανή "περίσφιξης" και το tokamak ήταν ασταθή . Οι κατοπτρικές μηχανές παρουσίαζαν διαρροή . Σε σχέση με την ιστορία της σύντηξης, οι επιστήμονες της πρώτης δεκαετίας ήταν στην ουσία ένα είδος πρωτόγονου πολιτισμού, που ανύψωναν ερευνητικά αερό­ στατα για να φτάσουν στο φεγγάρι.

made by Absens

Ο

Ι.ν Artsimovich δε δΙστασε να επικρίνει τους Δυτικούς συναδέλ­ φους του. Αλλά, όπως όλοι γνώριζαν, και το δικό του επιτελείο στο Ινστιτούτο Ku rchatov είχε βαλτώσει στο ίδιο δίλημμα που έγινε αιτία για ασήμαντα αποτελέσματα στο Prin ceton , στο βρετανικό εργαστήριο Culham, στο Livermore και παντού. Για να επιζήσει η σύντηξη χρειαζόταν οπωσδήποτε μια εντυπωσια­ κή ανακάλυψη , ένα αυθεντικό σημείο καμπής, όχι την ψεύτικη ελπίδα της ΖΕΤΑ, ούτε και την ευφορία της Διάσκεψης της Γενεύης. Αυτό το έδωσαν το 1968 οι Ρώσοι σε πακέτο που λεγόταν "tokamak". Εντούτοις η κοινότητα της σύντηξης ήταν τόσο δύσπιστη ώστε χρειά­ στηκε ένας ολόκληρος χρόνος παραγωγής και ανάλυσης πειραματι­ κών αποτελεσμάτων, πριν οι επιστήμονες πειστούν ότι είχαν κάνει ένα βήμα μπροστά. Απ' όλες τις διατάξεις σύντηξης που άστραφταν και βροντούσαν στα επιστημονικά εργαστήρια όλου του κόσμου, μόνο μια, ύστερα από πολλά χρόνια έρευνας παρέμεινε μοναδική . Πρόκειται για το tokamak που διατηρεί τη ρωσική σφραγίδα , επειδή η κοινωνία τη ς σύντηξη ς έξω από τη Σοβιετική Ένωση δεν του έδωσε καμία σημασία. Ασφαλώς

made by Absens

Σύντηξη οι Ρώσοι είχαν και κατοπτρικές μηχανές που έδιναν τα συνηθισμένα αποτελέσματα , ανάλογα μ' εκείνα των κατοπτρικών μηχανών στο Livermore. Στη Μόσχα, όμως, στις κατοπτρικές μηχανές τα πειράματα γίνο­ νταν από έναν επιστήμονα που εργαζόταν υπό τον Artsimovich . Ο Ρώ­ σος μποξέρ, που ήταν διευθυντής των πειραμάτων σύντηξης στο ερ­ γαστήρι του Kurchatov, προτιμούσε να κινείται σε διάφορες παραλλα­ γές της επινόησης των Ζαχάρωφ και Tam m -της μηχανής tokamak που είναι ακρωνύμιο των ρωσικών λέξεων "Τοροίετάλναγια Κάμερα ε Μαγνέτναγια Κατούσκα" (τοροειδής θάλαμος και μαγνητικό πηνίο). Ο Artsimovich δούλευε για δεκαπέντε χρόνια στο tokamak. Διατη­ ρούσε μια σταθερή πίστη στο σύστημα, ίση με την περιφρόνησή του για τις άλλες συσκευές. Το tokamak έμοιαζε με χοντρή ατσάλινη σαμπρέλα που περιελίσσε­ ται με καλώδια. Η αρχή με την οποία λειτουργούσε ήταν η ίδια με εκεί­ νη της μηχανής "περίσφιξης", που επινόησαν στην Αγγλία. Όταν περ­ νά ηλεκτρικό ρεύμα μέσα από ένα νέφος πλάσματος, δημιουργείται μαγνητικό πεδίο γύρω από το πλάσμα. Αυτό το μαγνητικό πεδΙο περι­ σφίγγει το πλάσμα στη δική του αόρατη μαγνητική μπουκάλα. Το tokamak είχε ένα επιπλέον χαρακτηριστικό: μαγνητικές σπείρες που τυλίγονταν κατακόρυφα έξω απ' το θάλαμο, και προσέθεταν ένα δεύτερο σταθεροποιητικό πεδίο. Από μηχανικής απόψεως όλες αυτές οι σπείρες καθιστούσαν το tokamak μια πολύπλοκη και βαριά μηχανή . Αντίθετα το πλάσμα του Stellarator δεν είχε αυτογενές μαγνητικό πεδίο. Τα πεδία συγκράτησης παράγονταν βασικά από πηνία με σπει­ ροειδείς ή ελικοειδείς περιελίξεις, στην εξωτερική πλευρά της μηχα­ νής, της οποίας το σχήμα έμοιαζε με αγωνιστικό διάδρομο. Οι κατο­ πτρικές μηχανές βασίζονταν επίσης στην ίδια αρχή των εξωτερικών μαγνητικών σπειρών. Έξω από τα εργαστήριά τους οι μηχανές "περίσφιξης" και tokamak θεωρούνταν ανεπαρκείς διατάξεις για να διεξαχθούν μ' αυτές σημα­ ντικά πειράματα. Ήταν αδύνατο να διερευνηθούν χωριστά η διαδικασία θέρμανσης και η ικανότητα συγκράτησης του πλάσματος, δυο χωρι­ στές ιδιότητες, που και οι δύο πήγαζαν απ' το ίδιο ισχυρό ηλεκτρικό ρεύμα που διαπερνούσε το πλάσμα. Οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να ανεβάσουν τη θερμοκρασία χωρίς να επηρεάσουν τη μαγνητική συ­ γκράτηση. Υπήρχε ακόμα ένα πρόβλημα : το ρεύμα που χρειαζόταν για το αυ-

1 12

made by Absens

Αυγή του tokamak το-περισφιγγόμενο πλάσμα ήταν τόσο ενεργειοβόρο που ο σύγχρο­ νος ηλεκτρικός εξοπλισμός δεν μπορούσε να το διατηρήσει απεριόρι­ στα. Η ενέργεια έπρεπε, λοιπόν, να διοχετεύεται στο πλάσμα με μι­ κρούς παλμούς. Καθώς το πλάσμα θερμαινόταν και ψυχόταν παλμικά , η ενέργεια που θα προέκυπτε απ' την αντίδραση , θ' ακολουθούσε επί­ σης έναν παλμικό κύκλο άναψε-σβήσε (on -off) . Αυτή η εναλλαγή θέρ­ μανσης και Ψύξης, πιστευόταν ότι καθιστούσε το tokamak τελείως ακα­ τάλληλο ως ενεργειακό αντιδραστήρα. Ένας μηχανισμός εξομάλυν­ σης της ισχύος θα ήταν πολύ δαπανηρός και η συχνή εναλλαγή θέρ­ μανσης-Ψύξης των μεταλλικών τμημάτων θα οδηγούσε σε "κόπωση" της μηχανής. Το 1 95 1 ο Lyman Spitzer είχε εξετάσει και φυσικά απέρ­ ριψε μια μορφή tokamak για τα πειράματά του, επειδή ένιωθε ότι τελικά δεν θα ήταν πρακτικό σαν εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής. Οι πρωτοξαδέρφες του tokamak διατάξεις θέρμανσης-πλάσματος ήταν διατάξεις περίσφιξης. Και εξαιτίας της συγγένειας αυτής είχαμε τη φυσική συμμαχία Βρετανών και Ρώσων. Καθώς φαίνεται ήταν οι μό­ νοι πειραματιστές που ενδιαφέρονταν ακόμα να μάθουν με ποιο τρό­ πο θα μπορούσαν να συγκρατήσουν ένα πλάσμα το οποίο διαπερνάται από ηλεκτρικό ρεύμα. Στη συνέχεια, η επιστημονική αυτή συμμαχία συ­ νέβαλε στη δημιουργία μιας φιλίας ανάμεσα στον Lθν Artsimovich και τον Sebastian Pease, έναν πολιτικά και επιστημονικά έμπειρο Βρετα­ νό φυσικό. Ο Pease, νεαρός ακόμα, περιλαμβανόταν στους πειραματιστές που πρόβαλλαν χαμογελαστοί στις φωτογραφίες των βρετανικών εφημερί­ δων δίπλα στην κακόφημη ΖΕΤΑ. Ο Pease αισθανόταν ακόμα ένα μέ­ ρος της πίκρας για την πανωλεθρία της ΖΕΤΑ, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο ανεπιβεβαίωτα αποτελέσματα πειραμάτων ανακοινώθη­ καν πρόωρα στο διεθνή Τύπο, που έδωσε σ' αυτές τις πληροφορίες άμεσες ιστορικές διαστάσεις . "Το Πανίσχυρο ΖΕΤΑ", ''Απεριόριστη Ενέργεια για Εκατομμύρια Χρόνια", τόνιζαν οι τεράστιοι τίτλοι τους. Για va ακολουθήσει η αναίρεση του επιτεύγματος, λίγους μήνες αργό­ τερα. Μολονότι δεν ήταν δικό του "έργο" η μοιραία ανακοίνωση για τη ΖΕΤΑ -είχε υποκινηθεί από τους υψηλά ιστάμενους- ο Pease αισθα­ νόταν προσωπικά την ανάγκη ν' αποκαταστήσει την τιμή της σύντηξης. «Θεωρούσα ότι ήταν δική μας υπόθεση να δικαιώσουμε τη φυσική επι­ σήμως και να κάνουμε ένα αξιοπρεπές έργο» , είπε μετά από χρόνια σε μια συνέντευξη . "Ηταν μια αληθινή πρόκληση της φυσικής που μου φά-

1 13

made by Absens

Σύντηξη νηκε ότι δεν έπρεπε να της γυρίσουμε την πλάτη . Πολλοί συνάδελφοι μάς θεωρούσαν τρελούς : Αποκλείεται να δουλέψει αυτό το πράγμα -μη λες ανοησίες Pease- και όχι μόνο δε θα δώσει αποτέλεσμα, αλ­ λά ούτε και θα μπορέσεις ποτέ να το κατανοήσεις." Σ' όλη τη διάρκεια του 1 960, ο Pease συνέχισε να πειραματίζεται πάνω στη ΖΕΤΑ, αναζητώντας έναν τρόπο με τον οποίο θα καθιστού­ σε σταθερό ένα πλάσμα που το διαπερνούσε ηλεκτρικό ρεύμα. Ο Pease και ο Artsimovich κατέληξαν σε μια ανεπίσημη συμφωνία πληρο­ φόρησης με βάση την οποία θα έκαναν κατανομή της έρευνας στις σχετικά συγγενικές τους μηχανές και θα αντάλλαζαν τα αποτελέσμα­ τα, με σκοπό να κερδίσουν χρόνο και να κάνουν οικονομίες, αποφασι­ σμένοι να σώσουν ίσως την επιστήμη. «Ο Lθν είπε ότι θα αναλάμβανε τις μηχανές tokamak, κι εμείς τα υπόλοιπα", εξηγεί ο Pease. «Ας μην αντιγράφουμε ο ένας τις μηχα­ νές του άλλου, είχε πει με λίγα λόγια. Ασφαλώς αυτό τον εξυπη ρετού­ σε διότι πίστευε ότι βρισκόταν απ' την πλευρά των κερδισμένων, αλλά οπωσδήποτε είχαμε μεγάλες περικοπές δαπανών". Ο Artsimovich , φαίνεται ότι πράγματι βρισκόταν στην πλευρά των κερδισμένων. Στα μέσα της δεκαετίας του 1 960, το tokamak άρχισε να παρουσιάζει αξιόλογα αποτελέσματα. Οι μετρήσεις θερμοκρασίας εί­ χαν καλυτερεύσει. Το ίδιο συνέβη και για το χρόνο συγκράτησης, το κλάσμα του δευτερολέπτου κατά το οποίο το πλάσμα μένει σταθερό πριν διαφύγει από την αόρατη μπουκάλα και ψυχθεί. Η θεωρία της απογοήτευσης που λέγεται "Διάχυση Boh m" προέβλεπε ότι ένα πλά­ σμα δεν μπορούσε να διατηρηθεί σταθερό σε υψηλές θερμοκρασίες, για αρκετό χρονικό διάστημα ώστε να παράγει πλεόνασμα ενέργειας. Αλλά οι μετρήσεις του επιτελείου του Ινστιτούτου Kurchatov ξεπερ­ νούσαν τα χρονικά όρια της ζωής του πλάσματος που προέβλεπαν οι εξισώσεις του Boh m . Ο ι πρώτες ενθουσιώδεις αναφορές του Artsimovich προς τους συ­ ναδέλφους του σ' όλο τον κόσμο αντιμετωπίστηκαν με επιφύλαξη . Οι Αμερικανοί, και ιδιαίτερα οι υπέρμαχοι του Stellarator, στο Πανεπιστή­ μιο Princeton , είδαν τα νούμερα των Σοβιετικών με δυσπιστία. Στην κα­ λύτερη περίπτωση , έγραψε ο Lyman Spitzer, αφήνοντας έτσι περιθώ­ ρια για κάποιο πειραματικό λάθος, τα αποτελέσματα των Σοβιετικών ήταν ανάλογα με εκείνα του Stellarator. Στο μεταξύ, στη Βρετανία, οι ερευνητές του Pease κατέληξαν σε μια πιο σταθερή τροποποίηση της διάταξης ΖΕΤΑ-περίσφιξη , παρ' όλο που ο χρόνος συγκράτησης

114

Αυγή του tokamak εξακολούθησε να είναι πολύ σύντομος για να δίνει ελπίδες. Μετά απ' αυτό , οι·Βρετανοί επιστήμονες έδειξαν κάποια εμπιστοσύνη στον Artsi movich , υπολογίζοντας ότι, τουλάχιστον θεωρητικά, ήταν επίσης δυνατή μια πιο "σταθερή" παραλλαγή του tokamak. Μόνο το 1 968, δέκα ολόκληρα χρόνια μετά την παγκόσμια άρση του απορρήτου της έρευνας για τη σύντηξη , ο Artsimovich ανακοίνωσε με φανερή ανακούφιση τον ερχομό της εποχής του tokamak. Σε πείσμα των όσων πίστευαν οι Δυτικοί επιστήμονες, οι Σοβιετικοί παρείχαν τώ­ ρα εντυπωσιακούς αριθμούς που αποδείκνυαν ότι το tokamak μπορού­ σε να δημιουργήσει αυτό που χρειαζόταν για να επιτευχθεί η σύντηξη : ένα θερμότερο και σταθερότερο πλάσμα.

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε η εξαγγελία των Σοβιετικών, ήταν η διάσκεψη της Διεθνούς Οργάνωσης Ατομικής Ενέργειας, η ''Ολυμπιά­ δα του Πλάσματος", που γινόταν κάθε τρία χρόνια και που για πρώτη φορά τώρα πραγματοποιούνταν σε σοβιετικό έδαφος. Οι επιστήμονες συγκεντρώθηκαν στο Novosibirsk, τη νέα, εκλεκτή ακαδημαίκή κοινό­ τητα που είχε δημιουργηθεί βαθιά στη Σιβηρία. Στη διάσκεψη συμμετεί­ χαν όλα τα μεγάλα ονόματα των δημιουργών της σύντηξης παγκο­ σμίως: οι Βρετανοί Pease, Roy Bickerton και Alan Ware, οι Αμερικανοί Harold Furth , Marshall R osenbluth , Oick Post, Mel Gottlieb, Oon Grove, και εκατοντάδες άλλοι από τη Βρετανία, τις Ηνωμένες Π ολιτείες και όλο τον κόσμο. Ή ταν ένας υπέροχος και ασυνήθιστα ζεστός Αύγουστος που θύμιζε μεσογειακό κλίμα στους επιστήμονες της διάσκεψης' στα διαλείμματα κολυμπούσαν στην κοντινή λίμνη . Το κτίριο της διάσκεψης ήταν χωμέ­ νο μέσα σ' ένα μεθυστικό πευκοδάσος. «Δεν ένιωθες καθόλου πως βρισκόσουν στη Ρωσία, όταν βρισκόσουν στο Novosibirsk » , είπε ο Hugh Bodin , ένας από τους επιστήμονες του Pease. Οι Σοβιετικοί ασφαλώς είχαν σκοπό να εντυπωσιάσουν αυτούς τους σοφούς διεθνείς επισκέπτες. Και η είδηση του Artsimovich ήταν η σπουδαιότερη "πράξη" της παράστασης. Ο πυγμάχος πειραματιστής βγήκε στη σκηνή και ανακοίνωσε στους ομοτίμους του την πανηγυρική δήλωση ότι δύο μηχανές του Ινστιτούτου Kurchatov είχαν "υποτάξει" τη διάχυση Boh m ! Το tokamak Τ-3 και το tokamak ΤΜ-3 -τα τελευταία δημιουργήματα των Ζαχάρωφ και Tam m είχαν παραγάγει θερμο­ κρασίες ηλεκτρονίων πάνω από 10 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου και

made by Absens

-

1 15

made by Absens

Σύντηξη τυπικά "διατήρησαν" το πλάσμα για 1 0 χιλιοστά του δευτερολέπτου -περίπου πενήντα φορές περισσότερο από το χρόνο "διατήρησης" που προέβλεπε ο τύπος του Boh m για πλάσμα αυτής της θερμοκρα­ σίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις η "διατήρηση" έφθανε και ως τα 20 χι­ λιοστά του δευτερολέπτου. Αντιθέτως, ο Stell arator-C του Princeton , παρήγαγε ουσιαστικά , πλάσμα θερμοκρασίας κάτω του ενός εκατομμυρίου βαθμών που δια­ τηρούνταν περίπου ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου πριν διαφύγει απ' το μαγνητικό πεδίο και "σβήσει" στα ψυχρά τοιχώματα του δοχείου. Ο Artsim ovich φάνηκε αντάξιος της φήμης που είχε αποκτήσει μετά τη Διάσκεψη της Γενεύης. Με τον αέρα της αυτοπεποίθησης, υπενθύ­ μισε στο ακροατήριό του , ότι στην παγκόσμια διάσκεψη του 1 965 , είχε επιση μάνει πρώτος ότι τα tokamak θα ξεπερνούσαν τον τύπο του Boh m . Και πρόσθεσε : «Η επισήμανση αυτή είχε γίνει δεκτή τότε με με­ γάλη επιφύλαξη . Σήμερα αυτή η στάση δεν προκαλεί την έκπληξη κα­ νενός, καθώς η πίστη στον καθολικό χαρακτήρα του τύπου του Boh m έχει καταρρεύσει» .! Το "κλειδί" της επιτυχίας του tokamak ήταν το κοντόχοντρο σχήμα του. Διότι με την ίδια ποσότητα αερίου, επέτρεπε τη δημιουργία πλά­ σματος μεγαλύτερης διαμέτρου, με μικρότερη διαδρομή μέσα στο μη­ χάνημα, από αυτήν του Stellarator που είχε το σχήμα αγωνιστικού δια­ δρόμου. Το σχήμα του tokamak είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία πιο σφιχτής και συμμετρικής οριοθέτησης. Τα τελευταία πειράματα στο tokamak, κατάφεραν να παρουσιάσουν το δυναμικό της μηχανής, επει­ δή η βελτιωμένη τεχνική καθαρίσματος των τοιχωμάτων του κενού δο­ χείου είχε ελαττώσει την κλοπή θερμότητας που έκαναν οι ξένες προ­ σμείξεις, δηλαδή η παρουσία ξένων ατόμων. Ακόμα η ευθυγράμμιση των μαγνητικών πεδίων ήταν πιο ακριβής. Η σπουδαιότητα μιας ακρι­ βούς γεωμετρικής κατασκευής δεν είχε αρχικά εκτιμηθεί όσο έπρεπε. Προς 10 τέλος της ομιλίας του, ο Artsimovich αποκάλυψε σχέδια για ένα ακόμα μεγαλύτερο tokamak που θα παρήγε πλάσμα μεγέθους αντιδραστήρα με χρόνους διατήρησης δεκάτων δευτερολέπτου, που στην ουσία είναι μια πραγματική αιωνιότητα στη φυσική του πλάσμα­ τος . Αν επιτυγχανόταν αυτό , η σύντηξη μιας τέτοιας εκτεταμένης αντίδρασης θα παρείχε την πολυπόθητη απόδειξη του εφικτού. Αφού αποχώρησε ήρεμα απ' το Novosibirsk , η διεθνής επιστημονική κοινότητα αντέδρασε στην είδηση της επιτυχίας του tokamak με θαυμα­ σμό, αλλά και σκεπτικισμό. Επειδή είχαν προηγηθεί η φάρσα του Περόν,

116

made by Absens

Αυγή του tokamak η πανωλεθρία της ΖΕΤΑ, και δεκαπέντε χρόνια απογοήτευσης με τις πειραματικές μηχανές Stellarator, "περίσφιξης", κατοπτρικές και άλ­ λες σχετικές. Για ειρωνεία της τύχη ς , οι ρόλοι τώρα αντιστράφηκαν για τον Artsimovich . Η κριτική από ομότιμους δεν είναι μονόδρομος. Ακριβώς όπως εκείνος είχε ειρωνευτεί τον Fred Coensgen και τους συναδέλ­ φους του (Lίvermore, 1 96 1 ), για τα αποτελέσματα των κατοπτρικών μηχανών, έτσι τώρα και ο Artsimovich χτυπιόταν με καυτές ερωτήσεις στο ανοικτό θέατρο της σύντηξης. Μεταξύ των φανατικότερων βρί­ σκονταν οι επιστήμονες του εργαστηρίου του Princeton , ιδιαίτερα ο Furth και ο Δυτικογερμανός Wolfgang Stodiek . Ο Furth , αφού παρέμει­ νε αρκετά στο Lίvermore, κέρδισε μια θέση διευθυντή στο τμήμα ερευ­ νών του Princeton κουβαλώντας μαζί του το ένστικτο διαφωνίας. Ενώ­ θηκε , κατά του Artsi movich , με τον δύσπιστο Stodiek , που εδώ και οκτώ χρόνια εργαζόταν στο Prin ceton κάνοντας έρευνες στον αποτυ­ χημένο Stellarator-C. Το δίδυμο Furth -Stodiek ήταν φοβερό στα χτυπήματα. Με ποιον ακριβώς τρόπο είχαν φθάσει σ' αυτές τις μετρήσεις θερμοκρασίας οι Σοβιετικοί; ρωτούσαν επίμονα οι δύο επιστήμονες. Ο Artsimovich και οι φυσικοί του είχαν κάνει έμμεσες μετρήσεις του πλάσματος. Μπο­ ρούσαν να μετρήσουν μόνο την εξωτερική πίεση του νέφους πλάσμα­ τος και έπειτα, υποθέτοντας ότι η θερμοκρασία του πλάσματος ήταν ενιαία, έκαναν περίπλοκους υπολογισμούς για να συνάγουν τη θερμο­ κρασία. Οι μετρήσεις των Σοβιετικών κατά τη διάρκεια περίπλοκων προσπαθειών δημιουργίας πλάσματος στις μηχανές Τ-3 και ΤΜ-3 κυ­ μαίνονταν από ένα ελάχιστο ενός εκατομμυρίου βαθμών μέχρι ένα μέ­ γιστο πάνω από 20 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου, μια διαφορά επίδο­ σης την οποία αδυνατούσαν να εξηγήσουν. Το όριο ενός πλάσματος συγκεκριμένης πυκνότητας είχε προσδιοριστεί σ' ένα μέσο όρο 1 0 εκατομμυρίων βαθμών. Οι αλαζόνες κριτικοί του Princeton πήραν τα ίδια έμμεσα στοιχεία και έδωσαν μια διαφορετική ερμηνεία. Ο Stodiek έκανε μια εντυπωσιακή ανάλυση , η οποία απέδιδε τις υψηλές θερμο­ κρασίες του tokamak σε εσφαλμένες μετρήσεις από διαφυγόντα ηλε­ κτρόνια : μια επίλεκτη ομάδα επιτaxυμένων σωματιδίων, των οποίων η υψηλή θερμοκρασία δεν αντιπροσώπευε τη συνολική θερμοκρασία του πλάσματος. Στο ίδιο λάθος είχε περιπέσει και η ομάδα της lETA. Σε τέτοια πρωτόγονη κατάσταση βρισκόταν η διαγνωστική και η θε­ ωρία τη ς φ υ σική ς του πλάσματο ς : δύο μεγάλα ε ργαστή ρια , το

117

Σύντηξη

made by Absens

Prin ceton και το Kurchatov, διαφωνούσαν απόλυτα, ξεκινώντας από τα ίδια δεδομένα. Αν δεν υπήρχε η αίσθηση της κοινής μοίρας, την οποία οι φυσικοί είχαν λησμονήσει, η διαμάχη μπορεί να μην είχε προ­ χωρήσεΙ. Αλλά στη σύγχρονη εποχή της συνεργασίας, η ήττα ενός ερ­ γαστηρίου σήμαινε την ήττα όλων των εργαστηρίων, και η επιτυχία του ενός την επιτυχία για όλα. Δεν ήταν απλώς μια αφηρημένη έννοια συνδέσμου και υπευθυνότητας. Ο Artsi movich ήταν μια προσωπικότη­ τα, ένας συνάδελφος, μια διάνοια σεβαστή , κι ένας άνθρωπος που το όνομά του αποτελούσε εγγύηση . Για χρόνια ύψωναν μαζί το ποτήρι τους, ευχόμενοι τον έλεγχο του πλάσματος, στα διάφορα διεθνή συ­ νέδρια που γίνονταν σ' ολόκληρη την υδρόγειο. Τους είχε ξεναγήσει στο εργαστήριό του, κι εκείνος είχε επισκεφτεί ορισμένα δικά τους. Δεν επρόκειτο για κάποιον ανώνυμο Σοβιετικό αξιωματούχο , ο οποίος πρόβαλλε έναν εξωφρενικά σοβινιστικό ισχυρισμό. Εδώ είχαν να κάνουν με τον Artsimovich , έναν άνθρωπο κυνικό και αυστηρό. Η εί­ δηση από το Novosibirsk δεν ήταν δυνατό να αποσιωπηθεί συνολικά.

Οπωσδήποτε, η αδελφότητα της σύντηξης χρειαζόταν αποδείξεις για τα εκπληκτικά νούμερα του Artsi movich . Ο ίδιος ασφαλώς το αισθανό­ ταν κιόλας, αφού στο Novosibirsk είχε θέσει τα θεμέλια για μια ανεξάρ­ τη τη ε πιστη μ ονική ε πιθεώρη ση των μελετών του εργαστη ρίου Kurchatov. Κατά τη διάρκεια της διάσκεψης στη Σιβηρία, ο Artsimovich είχε κα­ λέσει μερικούς Βρετανούς συναδέλφους στην "ντάτσα" του, που βρι­ σκόταν εκεί κοντά. Ανάμεσα σ' αυτούς ήταν κι ο Sebastian Pease. Σε αντίθεση με τους Αμερικανούς, πολλοί Βρετανοί αντιμετώπιζαν θετικά τ' αποτελέσματα του tokamak. Ο Pease μάλιστα αναρωτιόταν μήπως ήταν καιρός να κατασκευάσει και η Βρετανία ένα δικό της tokamak. Η ΖΕΤΑ είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Η μηχανή "περίσφιξης" είχε επιτύχει θερμοκρασίες ενός εκατομμυρίου βαθμών, αλλά ο χρόνος συγκράτη­ σης ήταν φρικτός. Από την άλλη , τ' αποτελέσματα του Σοβιετικού tokamak ήταν αβέβαια. Ο Pease ζήτησε απ' το Ρώσο φίλο του μια συμ­ βουλή . Θυμάται ότι ο Artsi movich τον συμβούλευσε να μη φτιάξει tokamak στη Βρετανία, γιατί και οι Ρώσοι δεν είχαν ακόμη καταλάβει πώς ακριβώς λειτουργούσε η συσκευή τους. Τότε ο Artsimovich έκανε στους Βρετανούς μια πρόταση . Όντας ενήμερος ότι οι επιστήμονες του Εργαστηρίου Culham είχαν τελειο-

1 18

made by Absens

Αυγή του tokamak ποιήσει μια επαναστατική συσκευή ανίχνευσης της θερμοκρασίας του πλάσματος, κάλεσε τους Βρετανούς στη Μόσχα για να μετρήσουν τη θερμοκρασία στο tokamak Τ-3. Αν η νέα συσκευή μέτρησης μπορούσε να προσαρμοσθεί στη σοβιετική μηχανή , ο κόσμος θα μάθαινε, με τρό­ πο αδιαμφισβήτητο, τι είχαν πετύχει οι Ρώσοι Το νέο βρετανικό θερμόμετρο χρησιμοποιούσε το φως ενός λέιζερ. Αντίθετα με τις διεισδυτικές βολίδες ανίχνευση ς (που έπρεπε να μπουν μέσα στο χώρο του πλάσματος), το λέιζερ μπορούσε να φτάσει στο θερμό πλάσμα χωρίς να διαταράξει την κίνησή του. Η ακτίνα φω­ τός υφίστατο σκέδαση , δηλαδή σκορπιζόταν από τα σωματίδια του πλάσματος ανάλογα με τη θερμοκρασία του πλάσματος. Το φάσμα του φωτός που αναδύεται από το "παράθυρο" του πειραματικού αντιδρα­ στήρα θα μπορούσε να "διαβαστεί" με φωτοευαίσθητες συσκευές έξω από τον αντιδραστήρα. Μετρώντας το φασματικό φως που βγαίνει από το παράθυρο, οι επιστήμονες μπορούσαν να υπολογίσουν τη θερ­ μοκρασία και την πυκνότητα των σωματιδίων μέσα στον αντιδραστήρα. Παρ' όλο που οι φυσικοί όλου του κόσμου μελετούσαν το πλάσμα για δυο σχεδόν δεκαετίες, η συσκευή σκέδασης με λέιζερ ήταν η πρώ­ τη άμεση και αξιόπιστη μέθοδος για τη μέτρηση της θερμοκρασίας του πλάσματος. Ο Pease -το 1 967 είχε προαχθεί σε διευθυντή του εργαστηρίου Culham, που βρισκόταν σε κατάσταση πολιορκίας- βιαζόταν να βοη­ θήσει τον Artsimovich. Οι Ρώσοι μελετούσαν το tokamak για χρόνια. Αν τα τελευταία αποτελέσματα του Τ-3 από τη Μόσχα, μπορούσαν να επιβεβαιωθούν, ήταν κάτι που θα συνέβαλε αποφασιστικά στην αναζω­ ογόνηση ολόκληρης της κοινότη τας της σύντηξης. Η ύπαρξη μιας βιώσιμης μηχανής πυρηνικής σύντηξης, που μπορούσε να παράγει θερμό πλάσμα "με κάπως μεγάλο χρόνο ζωής", θα αναπτέρωνε το ηθι­ κό της. Όχι μόνο θα διέσωζε το σοβιετικό πρόγραμμα tokamak αλλά και θα βοηθούσε το τρωτό βρετανικό πρόγραμμα σύντηξης, την τεχνι­ κή σκέδασης λέιζερ, και πιθανώς το επιστημονικό κύρος της Βρετα­ νίας διεθνώς. Στην ντάτσα του Novosibirsk, γύρω από ένα τραπέζι με κρασιά και φρούτα, οι Ρώσοι και οι Βρετανοί κατέληξαν σε συμφωνία, για μια ιστο­ ρική συνεργασία. Ήταν κάτι πρωτοφανές. Αν και οι φυσικοί είχαν επι­ σκεφτεί εργαστήρια άλλων κρατών, και είχε γίνει ανταλλαγή επιστημο­ νικών γνώσεων , τέτοιας έκταση ς επιστημονική προσπάθεια Ανατο­ λής-Δύσης δεν είχε γίνει ποτέ . Το Ινστιτούτο Kurchatov σε τελευταία

1 19

Σύντηξη

made by Absens

ανάλυση ήταν πάντα ένα απόρρητο εργαστήριο έρευνας οπλικών συ­ στημάτων, "κλειστό" στους ξένους. Η εμπειρία από τη συσκευή του βρετανικού λέιζερ, θα ήταν για τους Ρώσους μια απροσδόκητη πρό­ σβαση στην υψηλή δυτική τεχνολογία. Ήταν παρακινδυνευμένο, αλλά αν οι δύο άντρες κατάφερναν να πείσουν τις κυβερνήσεις τους να το δεχτούν, η Βρετανία θα έστελνε μια ομάδα επιστημόνων στη Μόσχα, να προσαρμόσει τη συσκευή σκέδασης λέιζερ στο tokamak Τ-3, και να κρίνει αν ο Artsimovich και το Ινστιτούτο Φυσικής Kurchatov είχαν πε­ τύχει μνημειώδη νίκη , ή είχαν προετοιμάσει άλλη μια παταγώδη επι­ στημονική αποτυχία.

Παρά τους φανερούς κινδύνους, οι κυβερνητικοί επίσημοι της Βρετα­ νίας και της Σοβιετικής Ένωσης, έβλεπαν ότι θα κέρδιζαν και οι δυο πλευρές γόητρο κι έτσι συμφώνησαν στην τολμηρή συνεργασία Artsi movich-Pease. Τα διεθνή πολιτικά γεγονότα, όμως, έφραξαν προσωρινά το δρόμο. Τον Αύγουστο του 1 968, μόλις λίγες μέρες μετά τη λήξη της διάσκε­ ψης του Novosibirsk, τα σοβιετικά τανκς εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβα­ κία, για να καταστείλουν μια εξέγερση . Σ' αυτές τις συνθήκες η Βρετα­ νική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (British Atomic En ergy Authority) δεν μπορούσε να δώσει πλήρη συγκατάθεση στον Pease γι' αυτό το ταξίδι. Ο Pease θυμάται ότι δεν απαγόρευσαν ρητά στους επιστήμο­ νες να πάνε στη Μόσχα, αλλά δεν τους έδιναν επίσημα την έγκριση . Άφηναν να εννοηθεί ότι η έρευνα θα έπρεπε να έχει τη μορφή μιας ανεξάρτητης προσπάθειας, χωρίς την επικύρωση της βρετανικής κυ­ βέρνησης. Ακολούθησε ένα διπλωματικό μεσοδιάστημα έξι μηνών. Το Φεβρουάριο του 1 969 ένα τσάρτερ απογειώθηκε απ' την Αγγλία με προορισμό τη Μόσχα. Μετέφερε μια τριμελή ομάδα Βρετανών επιστη­ μόνων, με επικεφαλής τον Nic Peacock , και πέντε τόνους ερευνητι­ κού εξοπλισμού μαζί και έναν εφεδρικό ηλεκτρονικό υπολογιστή . Στο Ku rchatov, στη Μ όσχα, περίμενε την ομάδα ένας άλλος Βρετανός επιστήμονας που είχε προηγηθεί για να οργανώσει το πρόγραμμα. Παρ' όλο που ο Derek R obinson ήταν μόλις είκοσι εφτά χρονών και εί­ χε παντρευτεί μόλις πριν λίγους μήνες, τόσο αυτός όσο και η νεαρή σύζυγός του, η Marion , δέχτηκαν πρόθυμα να πάνε στη Μόσχα, για κά­ ποιο χρονικό διάστημα που μπορεί να έφθανε ως και τον ένα χρόνο. Θα ήταν μια περιπέτεια , σκέφτηκαν.

120

made by Absens

ΑυΥή του tokamak Και δεν το μετάνιωσαν. Ο R obinson διακατεχόταν από σφοδρή πε­ ριέργεια για τους Ρώσους. Ήταν ικανότατος επιστήμονας και έμπει­ ρος, τόσο στη θεωρία όσο και στο πείραμα. Είχε κάνει πειράματα στη γερασμένη πια μηχανή ΖΕΤΑ, και είχε πλήρη γνώση της τεχνολογίας και της φυσικής της νέας συσκευής σκέδασης λέιζερ. Την εποχή εκεί­ νη μόλις είχε επεξεργαστεί μια μαθηματική απόδειξη για τον Pease, που έδειχνε ότι κάποια παραλλαγή του tokamak μπορούσε να δημιουρ­ γήσει σταθερό πλάσμα. Μετά από την προσπάθειά του αυτή επιθυμού­ σε να επισκεφθεί την κοιτίδα του tokamak και να βολιδοσκοπήσει το πνεύμα και τις μηχανές της σοβιετικής επιστήμης. Φθάνοντας στο Ινστιτούτο K u rchatov, το Νοέμβριο του 1 968 , ο R obinson έτυχε μάλλον ψυχρής υποδοχής. Οι επιστήμονες ήταν επι­ φυλακτικοί απέναντί του, πράγμα που το απέδωσε στην έντονη απο­ δοκιμασία που είχε ασκήσει η Δύση κατά της σοβιετικής εισβολής στην Τσεχοσλοβακία. Εξάλλου, η φύση της αποστολής του Robinson -να επιβεβαιώσει, ή να αποδείξει ψευδή τα σοβιετικά πορίσματα- ίσως συ­ νέβαλε στην ψυχρότητα την οποία αντιμετώπισε. Οι ερευνητές του tokamak ήταν απολύτως βέβαιοι για τα αποτελέσματά τους. Δεν ήταν ενθουσιώδεις, όπως ο αρχηγός τους ο Artsimovich για το βρετανικό πρόγραμμα λέιζερ, ούτε επιζητούσαν όπως αυτός να επιτύχουν την επιδοκιμασία των Δυτικών. Βάσει των κανονισμών ανταλλαγής, ο Derek και η Marion R obinson ζούσαν όπως ζούσαν οι Ρώσοι επιστήμονες και οι οικογένειές τους. Έμεναν σε διαμέρισμα πολυκατοικίας, πληρώνονταν σε ρούβλια και Ψώνιζαν τα τρόφιμά τους στην αγορά της γειτονιάς. Ήταν κάτι λιγότε­ ρο από την περιπέτεια που είχαν ονειρευτεί. Η Marion Robinson έπρε­ πε να περιμένει κάθε μέρα στις ουρές μαζί με. τους άλλους Μοσχοβί­ τες για να εξασφαλίσει τα τρόφιμά της. Ο Derek Robinson , θυμάται ότι κάποιες φορές η σύζυγός του επέστρεφε από αυτές τις εκστρατείες για τροφή με άδεια χέρια, κραυγάζοντας επειδή δεν μπόρεσε να κατα­ λάβει τους ρωσικούς κανόνες αναμονής στην ουρά και το κράτημα των θέσεων στην ουρά. Μετά από δύο μήνες παραμονής στη Μόσχα, ξεκομμένος από κάθε είδους είδηση από τη Δύση , αναμένοντας με αγωνία τους Βρετανούς συναδέλφους του, και ακούγοντας διάφορους ψιθύρους στο Ινστιτούτο Kurchatov για μάχες στα κινέζικα σύνορα, ο Derek Robinson ξαφνικά αρρώστησε. Η ασθένεια προκάλεσε την πρώτη πολιτική διαμάχη της ανταλλαγής. Σύμφωνα με τη διάγνωση των Ρώσων γιατρών, ο Robinson

121

made by Absens

Σύντηξη είχε έλκος στομάχου και, κρίνοντας ότι η κατάστασή του ήταν επικίνδυ­ νη ' έπρεπε να εισαχθεί αμέσως σε νοσοκομείο. Ο Robinson συμβουλεύ­ τηκε τους γιατρούς της βρετανικής πρεσβείας, οι οποίοι δε φάνηκαν ν' ανησυχούν τόσο. Του συνέστησαν να μην ακολουθήσει καμία από τις θε­ ραπευτικές αγωγές των Ρώσων, και το πρόβλημά του θα λυνόταν με φάρμακα και αυστηρή δίαιτα με περισσότερο γάλα. Για μια στιγμή , το μέλλον της ενέργειας από σύντηξη φάνηκε να παγώνει εξαιτίας μιας ανατολικοδυτικής ιατρικής διαμάχης. «Οι Ρώ­ σοι» , είπε ο R obinson , «θεωρούσαν ότι έθετα σε κίνδυνο τη ζωή μου και ήθελαν να τους υπογράψω ένα έγγραφο, που έλεγα ότι εκείνοι απαλλάσσονται από κάθε ευθύνη . Δαπάνησα πολύ χρόνο προσπαθώ­ ντας να τους πείσω ότι, κατά τη γνώμη των δικών μας γιατρών, δεν υπήρχε σοβαρή περίπτωση , κι ότι πράγματι δεν ήταν απίθανο η ασθέ­ νειά μου να είχε σχέση με την κατάσταση αυξημένης υπερέντασης, κι ότι με ανάπαυση και κατάλληλη δίαιτα θα μπορούσε να κρατηθεί υπό έλεγχο» . Τελικά ο ι Ρώσοι πείστηκαν και δ ε χρειάστηκε καμία βεβαίωση , όπως απαιτούσαν. Σε μερικές εβδομάδες ο R obinson έγινε καλά και επέ­ στρεψε στη δουλειά του. Τελικά, το Φεβρουάριο, ήρθαν και οι συνάδελφοι του Robinson , ο Peacock και η ομάδα του με τον εξοπλισμό. Κάθε πείραμα στο tokamak Τ-3, ανεστάλη για να διευθετηθούν τα σχετικά με την αποστο­ λή των επισκεπτών. Με την καθοδήγηση του Robinson οι Ρώσοι είχαν ανοίξει ένα παράθυρο στο σώμα του tokamak όπου θα τοποθετούσαν τη συσκευή λέιζερ και οι Βρετανοί επιστήμονες στρώθηκαν στη δου­ λειά για να κάνουν τη σύνδεση . Το πρόγραμμα προχωρούσε πιο αργά απ' όσο είχαν υπολογίσεΙ. Η βελτίωση της ανάρτησης ήταν δύσκολη , επειδή ορισμένα εξαρτήματα δεν μπορούσαν να βρεθούν γρήγορα. Ακόμα προέκυψαν και κάποια προβλήματα με το συγχρονισμό των λέι­ ζερ και την ηλεκτρική ισχύ. Δεν επρόκειτο για την αλλαγή μιας βαλβί­ δας αυτοκινήτου. Η τεχνολογία απαιτούσε ακρίβεια ανοχής, αντικειμε­ νική ακρίβεια και τελειότητα. «Πλησίαζε ο lούνιος» , αναφέρει ο R obinson , «κι ακόμα δεν είχαμε βγάλει κανένα πόρισμα. Αντιμετωπίζαμε χιλιάδες προβλήματα. Οι Ρώ­ σοι ήταν έτοιμοι να μας πετάξουν έξω, και να μας πουν φύγετε, γιατί αρκετό χρόνο μας φάγατε» . Ήρθε ο ίδιος ο Artsimovich και μας είπε: «Πρέπει να έχετε κάποια πορίσματα πριν από αυτή την ημερομηνία, αλλιώς σταματάμε » .

122

Α υΥή του tokamak

made by Absens

Με την απειλή του Artsimovich να ηχεί στα αυτιά τους, το τρίο του Peacock επέστρεψε στην Αγγλία για να βρουν στους προηγμένους υπολογιστές τους κάποια λύση . Ο Robinson έμεινε πίσω να ολοκληρώ­ σει την ανάρτηση της συσκευής, αναμένοντας εντολές στο τηλέφωνο από το Λονδίνο και πίνοντας ασταμάτητα γάλα.

Την άνοιξη του 1 969, ενώ οι Βρετανοί μελετούσαν τα στοιχεία , ο Artsimovich επισκέφτηκε το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέ­ της, το Ινστιτούτο που κάποτε του είχε επιτεθεί άγρια. Τον ενθάρρυ­ ναν να κάνει διάφορες διαλέξεις για το tokarnak και ακόμα μίλησε σε άτυπες συγκεντρώσεις για περισσότερες τεχνικές λεπτομέρειες. Επι­ τελεία επιστημόνων από άλλα αμερικανικά εργαστήρια κατέφτασαν στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης για ν' ακούσουν τον " γ κ ο υ ρ ο ύ " τ ο υ tokamak. Οι α ρ ι θ μ ο ί π ο υ α ν α κ ο ίνωσε τώρα ο Artsi m ovich παρουσίαζαν ως "χρόνο συγκράτησης" του πλάσματος 100 φορές μεγαλύτερο απ' αυτόν που προέβλεπε η θεωρία διάχυσης του Boh m . Ωστόσο, αυτές οι ενθουσιώδεις ανακοινώσεις του αντιμε­ τωπίζονταν με το ίδιο ανάμεικτο συναίσθημα περιέργειας και σκεπτικι­ σμού όπως πριν. Ο Brunno Coppi, ένας Ιταλός φυσικός που εργαζόταν στο ΜΙΤ αναφέρει ότι μετά από διάλεξη , ο Artsimovich αποσύρθηκε στο γραφείο του και με δάκρυα στα μάτια παραπονιόταν ότι ο κόσμος δεν τον πρόσεχε. Στην πραγματικότητα, ολόκληρο το αμερικάνικο πρόγραμμα σύντη­ ξης κρεμόταν απ' τα χείλια του Artsi movich , προσμένοντας, κοιτάζο­ ντας και ακούγοντας. Η φήμη του tokarnak ηχούσε με όλο και μεγαλύ­ τερο ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα στο φως των ατέλειωτων αναστατώσεων στο Princeton με τον SteIlarator-C. Αν οι Σοβιετικοί δεν έκαναν λάθος, τα δόγματα της σύντηξης θα άλλαζαν για πάντα. Οι διαλέξεις του Artsim ovich ενέπνευσαν τους επιστήμονες του ΜΙΤ , που άρχισαν να σκέφτονται να χρησιμοποιήσουν την ειδική τους πείρα με τους μαγνήτες σ' ένα tokarnak. Μέχρι τότε είχαν δημιουργή­ σει μόνο θεωρητικό έργο στην αμερικανική προσπάθεια για την επί­ τευξη σύντηξης, μένοντας έξω από τον συναγωνισμό του τεχνικομη­ χανικού εξοπλισμού. Ανέθεσαν στον Bruno Coppi την εκπόνηση του σχεδίου ενός tokamak. Παρ' όλο που οι υπολογισμοί του Furth και του Stodiek στο εργαστήριο του Princeton έδιναν αρνητικά πορίσματα για τα αποτελέσματα του tokamak, ο Amasa Bish op, ,επικεφαλής του τμή-

123

made by Absens

Σύντηξη ματος ελεγχόμενης σύντηξης της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ , ήταν διατεθειμένος να παρουσιάσει στο Κογκρέσο την εί­ δηση των αίσιων αποτελεσμάτων του tokamak --αν αυτά επιβεβαιώνο­ νταν- και να ζητήσει το διπλασιασμό του ποσού των κονδυλίων για το πρόγραμμα των ΗΠΑ. Ήταν αδιανόητο να επιτρέψουν στους Ρώσους να έχουν ένα τέτοιο προβάδισμα απέναντι της Αμερικής σε μια τέτοια θεμελιώδη έρευνα, έτσι που να διεκδικήσουν πρώτοι την απόδειξη του επιστημονικά εφικτού. Στο μεταξύ, ο διευθυντής του εργαστηρίου του Prin ceton , Mel Gottlieb, βομβαρδιζόταν με διερευνητικές ερωτήσεις σχετικά με το αμερικανικό πρόγραμμα και το ρωσικό tokamak από άτομα που βρίσκο­ νταν έξω από τα θέματα και δεν καταλάβαιναν τέτοια πράγματα : Λέγα­ με συνέχέ ια "Περιμένουμε την επαλήθευση". Το σημαντικότερο πρό­ βλημα ήταν ποια ακριβώς είναι η θερμοκρασία των ηλεκτρονίων. Άμε­ ση μέτρηση της θερμοκρασίας ηλεκτρονίου δεν έχουν κι αυτό είναι που επιδιώκουν. Αυτό θα κρίνει τη μηχανή . Ο Gottlieb άρχισε να μελετά το ενδεχόμενο να κατασκευάσει η Αμε­ ρική ένα δικό της tokamak για να δοθεί επιτέλους μια οριστική απάντη­ ση στο ερώτημα της σπουδαιότητάς του. Και έφτασε ως το σημείο να ζητήσει από τους φυσικούς του να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες στη μετατροπή ενός Stellarator-C σε tokamak. Όλο και πιο ανήσυχη η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας κάλεσε τον lούνιο στο Albuqu erque του Νέου Μεξικού, μια διάσκεψη κορυφής των ηγετών της σύντηξης. Στόχος τους θα ήταν να εκτιμηθεί η σημασία της ρώσικης εντυπωσιακής ανακάλυψης και να παρθεί απόφαση για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε ν' απαντήσουν οι Ηνωμένες Π ολιτεί­ ες. Η επιτροπή είχε ζητήσει από τον Fred R ibe, επιστήμονα του εθνι­ κού εργαστηρίου Λος Άλαμος, να ετοιμάσει μια πρώτη έκθεση για τα αποτελέσματα του ρωσικού Τ-3. Ο Ribe, εστιάζοντας την έρευνά του σ' ένα τμήμα των στοιχείων, υποστήριζε ότι τ' αποτελέσματά ήταν βά­ σιμα και εντυπωσιακά. Όμως οι επιστήμονες του Princeton -Stodiek, Grove και Furth- εμβαθύνοντας σ' ένα διαφορετικό σύνολο αποτελε­ σμάτων, υποστήριζαν το αντίθετο , και δήλωναν ότι οι Ρώσοι είχαν εξα­ πατηθεί από το φαινόμενο των ηλεκτρονίων που διέφευγαν. «Και οι δυο ήταν πειστικοί» , θυμάται ο Gottlieb, «αλλά καμιά απ' τις δύο ερμηνείες δεν ενσωμάτωνε το σύνολο των στοιχείων. Αρκετά κρά­ τησε αυτό, είπα. Η σπουδαιότητα του θέματος δε μας επιτρέπει να πε­ ριμένουμε περισσότερο. Πρέπει να βρούμε την απάντηση μόνοι μας » .

124

ΑυΥή του tokamak

made by Absens

Τα μέλη της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, που έτειναν να πιστεύ­ ουν τους σοβιετικούς ισχυρισμούς, πίεζαν το Princeton να μετατρέψει τον SteIIarator-C σε tokamak, κρίνοντας ότι ήταν συντομότερος και λι­ γότερο δαπανηρός τρόπος, για να κατασκευάσουν ένα αμερικανικό tokamak. Το Prin ceton είχε υπολογίσει ότι τα έξοδα μετατροπής θα ήταν κάτω του ενός εκατομμυρίου δολαρίων. Μέχρι να λήξει η διάσκε­ ψη , ο GottIieb είχε καταλήξει στην απόφαση να δεχτεί τη στρατηγική της επιτροπής. Σε κάποιο από τα μεσημεριανά διαλείμματα, πηγαίνο­ ντας να κολυμπήσει στην πισίνα του ξενοδοχείου, συνάντησε τον Furth , τον αναπληρωτή του. «Του είπα : ''Ο κύβος ερρίφθη . Θα φτιάξου­ με το tokamak". Και προς μεγάλη μου έκπληξη -παρ' όλο που ήταν σαφώς αντίθετος μ' αυτή την απόφαση- απάντησε : "Ισως είναι το κα­ λύτερο που έχουμε να κάνουμε"". Έτσι, το Princeton στράφηκε με μισή καρδιά προς το tokamak --όχι γιατί ο GottIieb και ο Furth πίστεψαν σ' αυτό, αλλά μάλλον για να απο­ δείξουν ότι η ρωσική μηχανή δεν απέδιδε. Για την AEC ήταν φρόνιμη προφύλαξη έναντι της σοβιετικής επιτυχίας. Ο Furth έβαλε στοίχημα πέντε δολάρια με τους συναδέλφους τo � ότι ο Robinson και η παρέα του θα έβρισκαν θερμοκρασία κάτω από τα μισά των ισχυρισμών του Artsimovich . Και ακόμα περίμενε ότι το tokamak του Princeton θα απο­ κάλυπτε την πικρή αλήθεια. Μέσα σε κλίμα δυσαρέσκειας του εργαστη­ ρίου, ο GottIieb διέταξε τους άνδρες του να σταματήσουν το αξιοσέβα­ στο SteIIarator-C για χάρη της αμφισβητούμενης ρωσικής επινόησης.

Το βρετανικό επιτελείο λέιζερ, και ιδιαίτερα ο Derek R obinson , ένιω­ θαν να αυξάνεται στους ώμους τους το βάρος της παγκόσμιας προσ­ δοκίας. Σχεδόν όλοι γνώριζαν τον αριθμό του τηλεφώνου στο διαμέρι­ σμα του R obinson στη Μόσχα, και ο νεαρός φυσικός μιλούσε τακτικά με το αφεντικό του στη Βρετανία και ακόμα με τον Αμερικανό Amasa Bishop που ήταν τότε επικεφαλής του προγράμματος σύντηξης των ΗΠΑ. Ο Peacock και η ομάδα του πηγαινοερχόταν στη Μόσχα' έφερ­ ναν εκεί προτάσεις σχεδίων από τη Βρετανία. Ο R obinson έκανε αυτο­ σχεδιασμούς για μετατροπές της μηχανής, δουλεύοντας ως αργά τα μεσάνυχτα. Οι Ρώσοι έπαιζαν τώρα το ρόλο του θεατή , παρακολουθώντας αυτή την παράξενη διαδικασία με έντονη ανυπομονησία αλλά και κάποτε με χιούμορ.

125

made by Absens

Σύντη ξη Ο Vladimir M u ch ovatov γελούσε ειρωνικά όταν επαναλάμβανε την ιστορία του πλαστού γράμματος από το Princeton , ένα γράμμα που έφτασε στο γραφείο του Artsimovich πριν να γίνει λόγος για την από­ φαση των Αμερικάνων να μετασχη ματίσουν το Stel l arator-C σε tokamak. Ο Much ovatov, ένας φυσικός λίγο μεγαλύτερος σε ηλικία από τον R o b i n s o n , και τρεις φίλοι του Ρώσοι που εργάζονταν μαζί στο Ku rchatov, ήταν αυτοί που σκάρωσαν τη φάρσα στο αφεντικό τους. "Εγραψαν λοιπόν μια εικονική επιστολή με αποστολέα τον Mel Gottlieb, διευθυντή του εργαστηρίου του Prin ceton. Για να είναι σίγουροι ότι το γράμμα θα ήταν γραμμένο σε σωστά αγγλικά, έδειξαν το προσχέδιο στον R obinson και του ζήτησαν να το επιμεληθεί. Εκείνος, γελώντας, δέχτηκε να μπει στο κόλπο. "Ενας από τους Ρώσους έτυχε να έχει επι­ στολόχαρτα με τη φίρμα του αμερικάνικου εργαστηρίου του Prin ceton . Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας σαν οδηγό τους παλιά αλληλογραφία του Gottlieb , τελικά πλαστογράφησαν και την υπογραφή του αντιγρά­ φοντας πάνω σε τζάμι τα παλιά γράμματα. Σ' αυτό το πλαστό γράμμα ο Gottlieb έγραφε ότι το Princeton δεν ήταν ικανοποιημένο από το πρόγραμμα Stellarator και είχε αποφασίσει να διακόψει αμέσως κάθε έρευνα πάνω σ' αυτη τη μηχανή. Σαν εναλ­ λακτική λύση , ο Gottlieb πρότεινε ν' αγοράσει απ' τον Artsimovich το tokamak Τ-3. Και τον παρακαλούσε να έχει μια σύντομη απάντηση. Ο Muchovatov και οι άλλοι της παρέας δε γνώριζαν τις τελευταίες εξελίξεις στο Albuqu erque και σκέφτηκαν ότι μια τέτοια πρόταση θα ήταν μια αντιστροφή στα γεγονότα που θα άλλαζε την άποψη που επι­ κρατούσε στον κόσμο για το tokamak, και ιδιαίτερα στο αντιτιθεμένο Princeton . Οι "συνωμότες" έβαλαν το γράμμα σ' ένα φάκελο του Princeton και ένα βράδυ το άφησαν επάνω στο γραφείο του Artsimovich . Την επομέ­ νη , πριν από τη συνη θισμένη σύσκεψη που είχαν στις 10 π . μ . , ο Much ovatov πήρε ένα τηλεφώνημα από τον Artsimovich. « Μην αρχίσετε την συνεδρίαση χωρίς εμένα» , τον προειδοποιούσε το αφεντικό του. «Εχω κάποια σπουδαία νέα » . Περίπου τριάντα επιστήμονες παρακάθονταν στο τραπέζι του συμ­ βουλίου, όταν μπήκε γελαστός ο Artsi movich. Τώρα οι τέσσερις συνω­ μότες άρχισαν ν' ανησυχούν. Δεν περίμεναν ότι θα έφταναν ως εκεί τα πράγματα. Σίγουρα θα έπρεπε να καταλάβαινε το παράλογο αυτής της επιστολής. Ο M u chovatov κατάλαβε ότι ο Artsimovich θα βρισκό-

126

ΑυΥή του tokamak

made by Absens

ταν σε δύσκολη θέση και προσπάθησε να τον αποτρέψει να κάνει την ανακοίνωση ανοικτά στην ομάδα. « Γιατί δεν κρατάς τα νέα για μετά τη συζήτηση ;» είπε ο Muchovatov. Αλλά ο Artsimovich επέμεινε: «Το Princeton σταμάτησε το πρόγραμμα του Stellarator » , ανήγγει­ λε, «και ο Mel Gottlieb ζήτησε ν' αγοράσει το tokamak! » Σ τη ν αίθουσα ακούστηκαν κάποια πνιγμένα γέλια. Όταν τελείωσε η συνεδρίαση ο Muchovatov πηρε παραπέρα τον Artsimovich : « Ιθν Andreevich » , του είπε, «το γράμμα το στείλαμε εμείς » . «Οχι, αποκλείεται! Γνωρίζω την υπογραφή του Gottlieb » . « Ιθν Andreevich , την αντιγράψαμε στο τζάμι του παραθύρου » . « Μα αυτά τ ' αγγλικά είναι άψογα ! Δεν μπορεί ν α τα γράψατε εσείς» . «Τα διόρθωσε ο R obinson » , ομολόγησε ο Much ovatov. Τότε μόνο ο Artsimovich πείστηκε ότι το γράμμα ήταν φάρσα, παρ' όλο που ο κατασκευαστής του tokamak ήταν δύσπιστος, ήθελε τόσο πολύ να πιστέψει ότι ο κόσμος παραδέχτηκε τη νίκη του, ώστε το μυα­ λό του θόλωσε. Ο M u chovatov περίμενε επίπληξη αλλά ο Artsimovich δέχτηκε κα­ λά το αστείο. Έπρεπε να είχε καταλάβει ότι ένα τέτοιο γράμμα ήταν γελοίο. Το Prin ceton , ο κόσμος των ειδικών του Stellarator, δε θα παρακαλούσαν για ένα tokamak. Ασφαλώς ποτέ.

Τον Αύγουστο του 1 969, σχεδόν ένα χρόνο μετά την άφιξή του στη Μόσχα, ο Derek R obinson έδωσε επιτέλους τα πολυπόθητα αποτελέ­ σματα των μετρήσεων του Τ-3. Σύμφωνα με τη βρετανική συσκευή λέι­ ζερ σκέδασης, οι θερμοκρασίες ηλεκτρονίων που είχαν ανακοινώσει οι Σοβιετικοί στο Novosibirsk, ήταν σωστές. Το tokamak Τ-3 είχε επιτύχει να δημιουργήσει πλάσμα θερμοκρα­ σίας 10 εκατομμυρίων βαθμών, και δεν υπήρχε η ένδειξη διαφυγής ηλεκτρονίων που προέβλεπε ο Furth και ο Stodiek. Εξάλλου ο χρόνος συγκράτησης του πλάσματος ήταν έξοχος και, όπως ακριβώς είχαν ισχυριστεί οι Σοβιετικοί, ξεπερνούσε τα 20 χιλιοστά του δευτερολέ­ πτου. Η θεωρία της διάχυσης του Boh m είχε ξεπεραστεί. Παρέμενε ακό­ μα να μάθουν πώς ακριβώς συμπεριφερόταν το πλάσμα μέσα στο tokamak, αλλά αυτό θα μπορούσε να απαντηθεί μια άλλη ημέρα. Για κείνη τη στιγμή , ήταν αρκετό ότι το κοντόχοντρο tokamak και οι ισχυ-

127

made by Absens

Σύντηξη ροί του μαγνήτες ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις του πλάσματος. Είχε βρεθεί μια διάταξη που θα μπορούσε να δώσει ενέργεια σύντηξης. Το ιokamak λειτουργούσε. Αυτό περίμεναν ν' ακούσουν όλοΙ. Ο R obinson τηλεφώνησε στο εργαστήριο Culham στην Αγγλία και ανακοίνωσε τη ν είδηση που άνοιγε νέους δρόμους. Ο Sebastian Pease έμεινε άφωνος. Οι Βρετανοί μετέφεραν την ανακοίνωση στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ στην Ουάσιγκτον. Η ταν μια είδηση τόσο βαρυσήμαντη και προκάλεσε τέτοια συγκίνηση, ώστε ένα μέλος του επιτελείου της Ουάσιγκτον ανέβηκε σ' ένα τραπέζι και χό­ ρευε . . . . Τόσα χρόνια τους κύκλωνε η απογοήτευση και η αποτυχία και δεν ήξεραν τι θα ερχόταν μετά. Και ξαφνικά, οι Σοβιετικοί --και οι Βρετα­ νοί- προσέφεραν στη διεθνή κοινότητα της σύντηξης μία διέξοδο. Η επικύρωση του ιokamak ήταν η πρώτη ανταμοιβή της διεθνούς συνερ­ γασίας στην έρευνα για την επίτευξη σύντηξης και προκάλεσε μια μα­ ζική ευφορία στην τεχνολογία του ιokamak. Στα επόμενα πέντε χρό­ νια το ιokamak θα απλωνόταν σε όλη την Ευρώπη , την lαπωνία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ξεκινώντας από το Princeton , που ήδη είχε αρχί­ σει να αποσυνδέει τον SteIIarator-C, όταν έφτασε η είδηση της βρετα­ νικής επιβεβαίωσης. Το ΜΙΤ θα έμπαινε στην κούρσα των μηχανών με το μικρό ιokamak που είχε σ�ιάσει ο l ταλός Bruno Coppi . Εγκαταλείποντας τη μέχρι τότε αρνητική στάση , το Prin ceton αγκά­ λιασε τη ρωσική μηχανή με ενθουσιασμό. Αυτή η απότομη αλλαγή στά­ σης ενόχλησε πολλούς συναδέλφους σ' όλο τον κόσμο. Ο Βρετανός H u g h Bodin αναφέρει : « Μετέτρεψαν τον SteIIarator-C σε ιokamak σχεδόν σε μια νύχτα με ένα αδιάφορο σήκωμα των ώμων, χωρίς κανέ­ ναν απολύτως ενδοιασμό, και το θεώρησαν κάτι μεγάλο » . Μετά από εννέα χρόνια εργασίας πάνω στον SteIIarator-C, ο Οοπ Grove διηύθυνε τη διάλυση και τη μεταμόρφωσή του. Δεν ένιωθε καμία τύψη , είπε. Απλώς ανυπομονούσε να προχωρήσει και το tokamak ήταν ό,τι έπρεπε για να προχωρήσεΙ. Για να μετατρέψουν τον Stellarator σ' ένα κυκλικό ιokamak αφαίρεσαν τις ευθείες πλευρές του που ήταν σε σχήματα "αγωνιστικής πίστας" και ένωσαν τις άκρες σε σχήμα U. Σε έξι μήνες ακριβώς η εργασία ολοκληρώθηκε και το νέο ιokamak του Princeton αναπαρήγαγε τ' αποτελέσματα του ρωσικού Τ-3. Μετά από λίγο καιρό ο Lθν Artsi movich επισκέφθηκε το Princeton και ο Grove του παρουσίασε με καμάρι το πρώτο tokamak της Αμερι­ κής. Θυμάται τον τρόπο με τον οποίο το κοίταξε ο Artsimovich , προ-

128

made by Absens

φανώς εντυπωσιασμένος, και μετά είπε : « Κ αλύτερα να εμμένατε στους Stellarators » . Η βρετανική μέτρηση που έγινε με λέιζερ σκέδασης στο tokamak Τ-3 σημείωσε το ξεκίνημα της σύγχρονης εποχής στην έρευνα για την επί­ τευξη σύντηξης. ·Η ταν ένα τεράστιο άλμα, από τις θερμοκρασίες μερι­ κών εκατομμυρίων που επιτυγχάνονταν στις παλιές μηχανές στα 1 0 εκατομμύρια βαθμούς του tokamak. Ήταν ένα οροπέδιο απ' τ ο οποίο μπορούσε κανείς να επιχειρήσει ένα δεύτερο άλμα με θερμοκρασία πλάσματος τάξης των 1 00 εκατομμυρίων βαθμών στον αντιδραστήρα σύντηξης. Ακόμα είχε σημειωθεί και άλλη μια σημαντική πρόοδος. Οι επιστήμονες δεν ήταν ανάγκη πια να κάνουν τα πειράματά τους στα τυ­ φλά. Διέθεταν τα όργανα για να μετρήσουν τη θερμοκρασία του πλά­ σματος με σιγουριά. Το όνειρο για το μέλλον της σύντηξης είχε αποκα­ τασταθεί.

made by Absens

Σ

made by Absens

την πραγματεία τους, "μπαλόνι για το φεγγόρι" , οι Harold Furth και Dick Post συμβούλευαν την κοινότητα της σύντηξης να σταματήσει την κατασκευή δαπανηρών πειραματικών αντιδραστήρων και να επι­ στρέψει στο ναό της βασικής φυσικής. Αυτή η συμβουλή όμως δεν ει­ σακούσθηκε μετά το θρίαμβο του ρωσικού tokamak. « Εντελώς ανάποδη εργασία», θα πει εκ των υστέρων ο Furth , ο οποί­ ος είχε πάρει το μάθημά του. "Οι Σοβιετικοί ποτέ δεν έμαθαν τα βασικά. Κανείς δεν έχει καταλάβει ακόμα πώς λειτουργεί το tokamak , αλλά αυτό δεν τους εμπό δισε να πάνε μπροστά». Στη δεκαετία του 1970, το έργο της σύντηξης πήρε δια στάσεις που ο Fu rth φανταζόταν ότι θα μπορούσαν να συ μβούν μόνο στο πολύ μα­ κρινό μέλλον. Μ ια ευχάριστη επιδημία είχε απλωθεί σ' όλη την αδελ­ φότητα. Ή ταν ο πυρετός του tokamak . Σ ταδιακά υπέκυψαν όχι μόνο οι περισσότεροι επιστήμονες, αλλά και κυβερνητικοί παράγοντες στον

τομέα της ενέργειας, που βρήκαν επίσης την προοπτική του tokamak φοβερά δελεαστική. Χρησιμοποιώντας περίπλοκους υπολογιστές και σειρές εξισώσεων, αντιλήφθηκαν μια νέα διάσταση στο κυνήγι της ενέργειας σύντηξης.

made by Absens

Σύντη ξη Για πολλούς, η επιτυχία των Ρώσων ήταν ένα κάλεσμα να πετάξουν τη σαβούρα των ανεπιτυχών συσκευών σύντηξης και να σχεδιάσουν ένα μεγαλύτερο tokamak. Η εκ των υστέρων γνώμη του Furth ήταν απόλυτα σωστή . Οι Ρώσοι δεν είχαν επιτύχει με την ανάλυση του "πώς και γιατί" της φυσικής του tokamak, αλλά χρησιμοποιώντας κυρίως εμπειρικές επιστημονικές με­ θόδους, με τις ενδείξεις που έπαιρναν απ' τη συμπεριφορά του πλά­ σματος κατά την ώρα του πειράματος. Απλώς είχαν κυνηγήσει αυτό που φαινόταν ότι πήγαινε καλά, χωρίς να εξετάσουν τις αιτίες αυτής της καλής λειτουργίας. Για την ακρίβεια, πολλά απ' τα παράξενα απο­ τελέσματα που συντελούνταν μέσα στο tokamak καταχωρούνταν με την ταμπελίτσα "ανώμαλο", που σήμαινε απλώς ότι ήταν κάτι παράξε­ νο, το οποίο δεν μπορούσαν να εξηγήσουν. Οι Ρώσοι δεν είχαν καμία διάθεση να σταματήσουν κάπου για να εμ­ βαθύνουν. Ο Lev Artsimovich είχε ανακαλύψει στο tokamak τη ''γραμμή που κέρδιζε", όπως είπε ο φίλος του Sebastian Pease, και οι Ρώσοι ήταν αποφασισμένοι ν' ακολουθήσουν αυτή την πορεία ως το τέρμα. Στόχος τους ήταν ν' ανεβάσουν τη θερμοκρασία στην κάμινο του πλά­ σματος. Μετά απ' τη βρετανική επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων της Μόσχας , οι Σοβιετικοί επιστήμονες συζητούσαν για πολύ φιλόδοξα σχέδια. Εβαλαν σκοπό τους να σχεδιάσουν μια σειρά όλο και μεγαλύ­ τερων tokamak, που θα κορυφωνόταν με μια μηχανή την οποία αποκά­ λεσαν Τ-20, η οποία θα ολοκληρωνόταν μέσα σε μια δεκαετία. Θεωρη­ τικά πίστευαν ότι θα πετύχαιναν απίστευτα υψηλές θερμοκρασίες, και μαζί μεγαλύτερη χρονική συγκράτηση του πλάσματος. Αν το Τ-20 λει­ τουργούσε καλά, οι Ρώσοι θα αποδείκνυαν, επιτέλους, το επιστημονι­ κώς εφικτό της ενέργειας από σύντηξη . Η εμπιστοσύνη τους στα tokamak μεγαλύτερου μεγέθους βασιζό­ ταν σε μια απλή εφαρμογή της φυσικής. Την ονόμασαν : "νόμοι κλίμα­ κος". Αν το νέφος του πλάσματος εξαπλωνόταν στο εσωτερικό μιας διευρυμένης μαγνητικής φιάλης, τα συγκρουόμενα σωματίδια θα χρει­ άζονταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για να διαφύγουν στο ψυχρό περιθώριο. Οσο πιο πολύ θα διατηρείτο το πλάσμα, τόσο θα μεγάλω­ ναν οι πιθανότητες σύγκρουσης των σωματιδίων που χρειάζονταν για να επιτευχθεί μια συνεχής αντίδραση σύντηξης. Οι φυσικοί πίστευαν ότι οι αλλαγές στην κλίμακα μπορούσαν να αποφέρουν μεγάλα οφέλη . Αν, για παράδειγμα , η ακτίνα του πλάσματος αυξανόταν, κατά έναν ή δύο παράγοντες, θα κατορθωνόταν τουλάχιστον τετραπλάσια βελτίω-

132

Η α νΟ1κοδόρηση ΡlQς ρεΥάλης εΠ1στήρης

Το ΤΠR (Tokamak Fusion Test Reactor), ο Δοκιμαστικός Α ντιδραστήρας Σύντηξης τύπου tokamak, βάρους 700 τόνων και ύψους 9 μέτρωνν, στο Princeton {ΡΡΡΙ]. «

Το μηχάνημα δεν έχει την τελειότητα και τη χάρη που κρύβει το πλάσμα. »

-ΑΟΒ GOLDSTON, φυσικός του Prιn ceton

made by Absens

ση του χρόνου διατήρησης του πλάσματος. Στη σύντηξη, το μεγαλύ­ τερο, ήταν οπωσδήποτε καλύτερο. Όπως είχε συμβεί και παλιότερα, η Δύση αντέδρασε στο στόχο των Σοβιετικών με ανησυχία ενώ ξύπνησε με νέες φιλοδοξίες. Η ν έα γενιά των tokamak Τ-3 δεν είχε ακόμα προλάβει να αναπτυχθεί στα δυτικά εργαστήρια και οι ερευνητές στόχευαν σε ακόμα πιο μεγάλη ποικιλία. Οι "Νόμοι της κλίμακας" είχαν τεράστια πειθώ, αλλά και τα ποσά που χρειάζονταν για να γίνει το άλμα στο μέλλον της σύντηξης ήταν εξί­ σου τεράστια. Στις Ηνωμέ νες Πολιτείες, απ' ό,τι υπολόγιζαν οι σχε­ διαστές, μια μηχανή, για να υπερέχει της T- l O -άμεσης διαδόχου της Τ-3 των Ρώσων - θα κόστιζε δεκάδες εκατομμύρια δολάρια. Για την κατασκευή και τη λειτουργία μιας τόσο μεγάλης και πολύπλοκης μηχα­ νής χρειάζονταν εκατοντάδες ατόμων : μια μεγάλη ομάδα φυσικών, η οποία θα ενισχύετο από μικρότερες ομάδες μηχανικών , ειδικών στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, οικονομικούς διαχειριστές και βοηθητικό

133

Σύvτηξη

made by Absens

προσωπικό. Με λίγα λόγια απαιτούσαν μια ολόκληρη γραφειοκρατία. Η νέα μηχανή θα καταβρόχθιζε τεράστιες ποσότητες ηλεκτρισμού για το άναμμα κάθε πειραματικού πλάσματος. Οι δαπάνες λειτουργίας και συ­ ντήρησης θα εισέρχονταν σε μια σφαίρα που κανένα εργαστήριο σύ­ ντηξης δεν είχε ποτέ φανταστεί. Για να προσυπογράψουν μια τέτοια περιπέτεια οι εθνικές κυβερνή­ σεις θα ζητούσαν να αυξηθεί η συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων των εργαστηρίων. Θα χρειαζόταν μια νέα τάξη από επόπτες και ενδιά­ μεσους διευθυντές. Δε χρειαζόταν πολλή εξυπνάδα για να καταλάβει κανείς ότι η κυβερνητική συμμετοχή τελικά θα άλλαζε το χαρακτήρα της έρευνας. Η σύντηξη δε θα ήταν πια ο περιορισμένος χώρος μιας χούφτας επιστημόνων της αδελφότητας. Προκειμένου να αποδεχτούν τη ρωσική πρόκληση οι Αμερικανοί, οι Ευρωπαίοι, και τελικώς οι Ιάπω­ νες επιστήμονες, θα προκαλούσαν μια μεταμόρφωση του εργαστηρίου ερευνών σύντηξης και της μοναστικής ζωής που ζούσαν ως τότε. Η σύντηξη σε τρεις ηπείρους επρόκειτο να γίνει Μεγάλη Επιστήμη.

Τα αμερικανικά εργαστήρια σύντηξης, όμως , δε συμφώνησαν στην ένωση κατά τη διάρκεια των συζητήσεων του μεγάλου προϋπολογι­ σμού. Το καθένα από τα εργαστήρια χρειαζόταν μια ώθηση , και ο άν­ θρωπος που θα κινούσε τους μοχλούς ήταν ο Bob Hirsch. Νέος, επιθετικός, με τη νοοτροπία του ανθρώπου των δημοσίων σχέσεων, ο R obert Louis H irsch ήταν το 1 970, ο ανώτερος φυσικός του Τμήματος Ελεγχόμενης Θερμοπυρηνικής Έρευνας της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ. Ήταν τριάντα πέντε χρονών και ανυ­ πομονούσε να βάλει τη σύντηξη σε τρένο μεγάλης ταχύτητας. Ο διευ­ θυντής του εργαστηρίου του Princeton , MeI GottIieb, τον αποκαλούσε ''ο βιαστικός νεαρός", και δεν είχε άδικο. Η έρευνα της ελεγχόμενης σύντηξης κατείχε τότε μόνο ένα τμήμα, μόλις 30 εκατομμυρίων δολα­ ρίων , στο αχανές βασίλειο τη ς AEC. Όταν, αργότερα , το 1 977, ο Hirsch έφυγε απ' την κυβέρνηση, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξόδευαν για την έρευνα το δεκαπλάσιο αυτού του ποσού. Ο Hirsch ήταν επιστήμονας, αλλά απ' την αρχή υπήρξε "αουτσάι­ ντερ" στον τομέα της σύντηξης. Είχε σπουδάσει πυρηνικός μηχανικός και όχι φυσικός του πλάσματος. Αν και εργάστηκε αργότερα στη σύ­ ντηξη , η πρώτη του ερευνητική εργασία δεν έγινε κοντά σε κάποιον καθιερωμένο φυσικό του πλάσματος, αλλά στο εργαστήριο ερευνών

134

made by Absens

Η aνΟ1κοδόρ ηση ριaς ρ εΥάλ η ς

εΠ1στήΡ ης

της ΙΠ (International Telephone and Telegraph ) , στο Fort Wayne της Indiana. Εργάστηκε εκεί με τον Philo Τ. Farnsworth , ένα μεγάλο επι­ στήμονα με διαίσθηση , που υπήρξε από τους εφευρέτες της τηλεόρα­ σης. Ο Farnsworth πέρασε απ' τους καθοδικούς σωλήνες στην ενέρ­ γεια σύντηξης διασκευάζοντας κάποιες απλές, χειροποίητες, εργα­ στηριακές συσκευές της παράδοσης του Lyman Spitzer. Η έρευνα δεν πήγε μακριά, καθώς ο Farnsworth δεν πήγαινε καλά στην υγεία του και διέκοψε την εργασία. Ωστόσο , μετέδωσε στον Hirsch κάποιες απ' τις βασικές αρχές της εφεύρεσης: είχε μάθει να "πιάνει" τα κεντρικά προβλήματα και, όπου ήταν δυνατό, να δουλεύει με τα πραγματικά στοιχεία του πειράματος και όχι με υποκατάστατα. Στην ουσία ο Hirsch έμαθε να μη χάνει το στόχο του. Ο Hirsch μπήκε στην AEC ακριβώς τη στιγμή που γινόταν το νέο άνοιγμα στον τομέα της σύντηξης. Το 1 968 ο Hirsch βρισκόταν στο Novosibirsk, όταν ο Artsimovich είχε ανακοινώσει ότι τα tokamak είχαν παράγει θερμοκρασίες ρεκόρ και είχαν ξεπεράσει το σκληρό νόμο της διάχυσης του Boh m . "Οταν επέστρεψε στο γραφείο του στην Ουάσι­ γκτον περίμενε ότι θα έπαιρνε πολλά τηλεφωνήματα από διευθυντές αμερικανικών εργαστηρίων έρευνας που θα ζητούσαν χρήματα για να κατασκευάσουν tokamak. "Ομως, το τηλέφωνο δε χτυπούσε καθόλου. Ο Hirsch , ένας άνδρας μετρίου αναστήματος με γλυκό πρόσωπο, θυμάται τη δεκαετία που πέρασε στο χώρο της σύντηξης, σε μια συνέ­ ντευξη που έδωσε μετά από χρόνια. Παρ' όλο που εκείνα τα χρόνια έδειχνε αποφασιστικό και έντονα πεισματάρικο χαρακτήρα, παρουσιά­ ζεται απόλυτα λογικός και αντικειμενικός. Και αυτό αναμφίβολα τον βοήθησε στον "αρχηγικό" ρόλο του. Αυτό που περιέγραψε ήταν μια κοινότητα σύντηξης που είχε χάσει τη ζωτικότητά της στα χρόνια που πέρασαν. Ως το 1 968 ο Hirsch πί­ στευε πως οι φυσικοί της σύντηξης είχαν εγκαταλείψει τις επινοήσεις στο μηχανικό τομέα και είχαν περιοριστεί στην ασφαλή επικράτεια της βασικής έρευνας, στην άνεση και την ευχαρίστηση να εξετάζουν αριθ­ μούς, διαγράμματα και θεωρίες. Ο Hirsch πίστευε πως αυτή η στάση ήταν μια ηττοπαθής σύνεση , διότι ήταν αδύνατο να γίνει το επόμενο βήμα προς ένα θερμοπυρηνικό αντιδραστήρα σύντηξης με πλήρη κα­ τανόηση. Η βρετανική επιβεβαίωση του tokamak, άλλαξε αυτή τη σύνεση. Μέ­ σα σ' ένα χρόνο , η Ουάσιγκτον είχε εγκρίνει την κατασκευή πέντε νέ­ ων tokamak στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ως το 1 972, υπήρχαν έξω απ' τη

135

made by Absens

Σύντη ξη Σοβιετική Ένωση , δεκαεφτά μηχανές tokamak, ολοκληρωμένες ή υπό κατασκευή , από τις οποίες δύο βρίσκονταν στη Γαλλία, δύο στα εργα­ στήρια Culham στην Αγγλία, και τρεις στην lαπωνία. Το Prin ceton κα­ τασκεύαζε ένα ακόμα πιο μεγάλο -που το αποκαλούσαν Μεγάλο Τ0ροειδές του Princeton (PLT)- με χώρο για τα νέφη πλάσματος που έφτανε το ένα μέτρο κατά πλάτος, και ήταν 45 φορές μεγαλύτερο απ' το αρχικό πλάσμα του Lyman Spitzer. Ενώ τα tokamak πολλαπλασιάζονταν, ο Hirsch ανυπόμονα έσπρω­ χνε για το επόμενο βήμα, προσπαθώντας να εξασφαλίσει το μέλλον της έρευνας για τη σύντηξη . Το 1 970 ξεκίνησε μια καμπάνια στην Ουά­ σιγκτον, για να γίνει δημοφιλής η έρευνα για τη σύντηξη στα λαίκά στρώματα και πέρα από τους κύκλους των επιστημόνων. Εξήγησε τις δυνατότητες της σύντηξης σε επιτροπές του Κογκρέσου, σε πολιτι­ κές ομάδες επιρροής και στη βιομηχανία ηλεκτρικής ενέργειας. Υποστήριξε ένα μαζικό πρόγραμμα για τη σύντηξη της τάξης των διαστημικών αποστολών ''Απόλλων'', το διαστημικό θρίαμβο που σαγή­ νευε τους Αμερικανούς από το 1 959. Με τέτοια υποστήριξη , στοιχημά­ τιζε ότι, μέχρι το 1 995 , οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έθεταν σε λειτουρ­ γία έναν αντιδραστήρα σύντηξης. Κέρδισε την υποστήριξη του νεοσύ­ στατου τότε οικολογικού κινήματος, καθώς διατυμπάνιζε ότι η ενέρ­ γεια πυρηνικής σύντηξης είναι μια καθαρή μορφή ενέργειας, και πα­ ρουσίασε τον αντιδραστήρα σύντηξης ως μηχανή παραγωγής ενέργει­ ας που θα έλυνε την αγωνία της Αμερικής για την αύξηση των τιμών του πετρελαίου και τις ανάγκες ηλεκτρισμού που πλήθαιναν συνεχώς. Ο Hirsch ήταν απολύτως πειστικός. Η πυρηνική σύντηξη ήταν φθηνό­ τερη , ασφαλέστερη και απαλλαγμένη από τα ραδιενεργά κατάλοιπα που έβγαιναν από τον πυρηνικό αντιδραστήρα αναπαραγωγής πυρηνι­ κών σχασίμων που προτιμούσε η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος στο μέλλον. Ήταν η κατάλληλη στιγμή για τη σύντηξη . Στις αρχές της δεκαετίας του 1 970, το πρόγραμμα ενέργειας των ΗΠΑ άρχισε να τρεμοσβήνει, όπως τρεμόσβηναν και τα ηλεκτρικά φώτα. Οι φράσεις "πλήρης και με­ ρική διακοπή ηλεκτρικού ρεύματος" ήταν σε καθημερινή χρήση . Ο πρόεδρος Νίξον, κυβερνητικοί επίσημοι και σύσσωμο το έθνος, πάσχι­ ζαν να βρουν μια λύση στο πρόβλημα ενεργειακής κρίσης που διαφαι­ νόταν οξύ. Χρειαζόταν μια νέα ενεργειακή πολιτική για να αντιμετωπι­ σθούν τα ελλείμματα ενέργειας που προβλέπονταν για τις δύο επόμε­ νες δεκαετίες -μια πολιτική που έπρεπε να λάβει υπόψη της και το

136

made by Absens

Η aνΟ1κοδόρη ση Jιι aς ρε Υάλη ς

εΠ1 στήΡη ς

φόβο του έθνους για τις περιβαλλοντολογικές καταστροφές στο κυ­ νήγι των ορυκτών καυσίμων. Υιοθετώντας μια θετική στάση , ο πρόεδρος Νίξον κατέστησε την πυρηνική ενέργεια κεντρικό σημείο στο σχέδιό του για "καθαρή ενέρ­ γεια". Η πληροφόρηση κυβέρνησης και πολιτών γύρω απ' τις δυνατό­ τητες της σύντηξης μεγάλωνε , παράλληλα με τον εθνικό διάλογο πά­ νω στο είδος της πυρηνικής ενέργειας που θα 'πρεπε να υιοθετήσουν. Η κυβέρνηση Νίξον ήταν υπέρ του προτεινόμενου πυρηνικού αντιδρα­ στήρα σχάσης "αναπαραγωγής πυρηνικών σχασίμων", μια παραλλαγή που παρήγαγε καύσιμο ύλη με ρυθμό μεγαλύτερο απ' αυτόν της κατα­ νάλωσης. Ο πυρηνικός αντιδραστήρας αναπαραγωγής θα λειτουργού­ σε με ένα μείγμα μη σχάσιμου ουρανίου 238 και του φυσικώς σχάσιμου αλλά σπανίου ουρανίου 235 . Κατά τη διάρκεια της αλυσιδωτής αντί­ δρασης της σχάσης, το σταθερό ουράνιο θα μετατρεπόταν σε συνθε­ τικό στοιχείο, πλουτώνιο 239, ένα εξαιρετικά ασταθές και τοξικό ρα­ διενεργό καύσιμο. Η διαμάχη περιστρεφόταν γύρω απ' τον πυρηνικό αντιδραστήρα αναπαραγωγής εξαιτίας της επικίνδυνης αστάθειας του πλουτώνιου, της παραγωγής ραδιενεργών καταλοίπων με μακρά διάρ­ κεια ζωής, και του γεγονότος ότι το πλουτώνιο θα μπορούσε να χρησι­ μοποιηθεί για την κατασκευή όπλων. Η σύντηξη βρισκόταν σε τέλεια αντίθεση με τον πυρηνικό αντιδρα­ στήρα αναπαραγωγής. Αυτή καθαυτή η αντίδραση πυρηνικής σύντη­ ξης δεν άφηνε ραδιενεργά κατάλοιπα (αν και το εσωτερικό της μηχα­ νής ευκαιριακά γινόταν ραδιενεργό). Ενας πυρηνικός αντιδραστήρας σύντηξης ήταν αδύνατο να υποστεί τήξη -η ποσότητα καυσίμου που υπάρχει στο πλάσμα που αντιδρά είναι τόσο μικρή ώστε σύντομα εξα­ ντλείται αν αφεθεί μόνο του εκεί. Δεύτερον, η αντίδραση σύντηξης εί­ ναι τόσο δύσκολο να διατηρηθεί ώστε οποιαδήποτε διαταραχή σε κά­ ποιο ατύχημα θα τη σταματούσε αυτόματα. Για την ακρίβεια, αν η αντί­ δραση υπερθερμανθεί, η πιθανότητα σύγκρουσης και σύντηξης των σωματιδίων ουσιαστικά μειώνεται. Και αν το πλάσμα έρθει σε επαφή με τα ψυχρά τοιχώματα του δοχείου του αντιδραστήρα, Ψύχεται αμέσως. Το καύσιμο της σύντηξη ς -το τρίτιο- μια ραδιενεργός μορφή υδρογόνου, εξαφανίζεται ταχύτατα. Σε 7 1 3 εκατομμύρια χρόνια παύει να είναι ραδιενεργό μόνο το μισό οποιασδήποτε ποσότητας ουρανίου 235 . Το ίδιο και η μισή ζωή του πλουτώνιου 239, χρειάζεται 24.360 χρό­ νια. Αλλά η μισή ζωή του τρίτιου είναι μόνο 12 χρόνια. Επιπρόσθετα, σε περίπτωση διαφυγής το αέριο τρίτιο ανεβαίνει κατευθείαν στην

137

Σύντηξη ατμόσφαιρα, όπως ένα μπαλόνι γεμάτο με ήλιο. Στην περίπτωση ενός ατυχήματος διαφυγής τριτίου στο δίκτυο ύδρευσης, η εξαφάνισή του απ' την ανώτερη επιφάνεια του εδάφους, είναι θέμα ημερών. 1 Η σύντηξη άρχισε να σχολιάζεται ευμενώς από τον Τύπο. Το καλο­ καίρι του 1 97 1 , οι New York Tίmes σε κύριο άρθρο τους ανέφεραν ότι η σύντηξη ξεχωρίζει ως πηγή ενέργειας επειδή "ακριβώς θα είχε ελάχι­ στες, ή και καθόλου, δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον"2 . Ο αρ­ θρογράφος παρότρυνε τον πρόεδρο Νίξον να κάνει μια αποφασιστική κίνηση για την επίλυση του ενεργειακού διλήμματος "αυξάνοντας ου­ σιαστικά το μέγεθος των δαπανών για την έρευνα προς την επίτευξη της σύντηξης". Παρά την υπερβολική διαφήμιση του Hirsch , οι επιστήμονες γνώρι­ ζαν ότι το μειονέκτημα της σύντηξης ήταν σοβαρό, κατά την πλέον ήπια διατύπωση . Κανείς ακόμα δε γνώριζε τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ένας αντιδραστήρας σύντηξης. Χρειάζο­ νταν ακόμα δύο δεκαετίες ερευνών. Επί του παρόντος, λοιπόν, η πυ­ ρηνική σύντηξη δε θα έλυνε το πρόβλημα της έλλειψης ενέργειας. Μέσα στους κόλπους της AEC εντάθηκε ο ανταγωνισμός για την εξασφάλιση κονδυλίων ανάμεσα στους αντιδραστήρες σύντηξης και αναπαραγωγής σχασίμων. Επειδή φοβήθηκαν ότι η σύντηξη θα έχανε στον ανταγωνισμό, οι επιστήμονες των μεγαλύτερων εθνικών εργα­ στηρίων σύντηξης κράτησαν διαλλακτικότερη στάση . Ο Dick Post , προφήτης της σύντηξης από το εργαστήριο Livermore, είπε σ' ένα δη­ μοσιογράφο των New York Tίmes: «Εχουμε δύο πολύ καλά άλογα να ιππεύσουμε και πρέπει να τα ιππεύσουμε και τα δύο » 3 . Προέβλεπε ότι μέχρι τη δεκαετία του 1 980, θα ελεγχθεί η σύντηξη, και ότι μέχρι τη δε­ καετία του 1 990 θα ήταν οικονομικά εμπορεύσιμη . Ο Mel Gottlieb, του Prin ceton , ήταν πιο συντηρητικός, και έθετε τη λειτουργία ενός σταθ­ μού σύντηξης κάπου μέσα στον αιώνα. Θα ήταν λάθος, συμβούλευε, να σφετεριστούμε κεφάλαια από τη βραχυπρόθεσμη έρευνα. Ο Bob Hirsch βρισκόταν στην καρδιά της διαμάχης. Ήταν σίγουρος ότι το tokamak ήταν ένα αρκετά εξελιγμένο σχέδιο για να χτυπήσει ψηλά, να δημιουργήσει μεγάλες συγκρούσεις σε υπέρθερμ� πλάσμα. Αυτό σήμαινε ότι οι επιστήμονες έπρεπε να πάψουν να παίζουν με το απλό υδρογόνο και να εμφυσήσουν στη μαγνητική φιάλη πιο "εξωτι­ κές" μορφές υδρογόνου -όπως το δευτέριο και, σταδιακά, το ραδιε­ νεργό τρίτιο. Το πλάσμα δευτερίου-τριτίου -το ονόμαζαν DT μπο­ ρούσε να παράγει μεγαλύτερο αριθμό συγκρούσεων σύντηξης και αν

made by Absens

-

138

made by Absens

Η ανOlκοδόρ ηση ΡlU ς ρεΥάλ ης

επισιήΡ ης

μπορούσαμε να το συγκρατήσουμε, θα μπορούσαμε να φτάσουμε σε αντιδραστήρα της τάξης των 1 00 εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου δέκα φορές μεγαλύτερες απ' αυτές που είχε επιτύχει το Ι-3 στη Μόσχα. "Ενα τέτοιο επίτευγμα θα ανάγκαζε τους επιστήμονες να αντιμετωπί­ σουν τα τεχνικά προβλήματα κατασκευής ενός πραγματικού αντιδρα­ στήρα, να μάθουν να χειρίζονται το τρίτιο, και τον τρόπο διοχέτευσης ηλεκτρισμού στους τεράστιους ηλεκτρομαγνήτες. Ο Hirsch πίστευε επίσης ότι μια επίδειξη καυσίμου ΟΙ θα χρησίμευε πολιτικά, αφού θα έδειχνε μια τόσο εντυπωσιακή απόδειξη προόδου, και έτσι θα κέρδιζαν ακόμα περισσότερο την υποστήριξη της κυβέρνησης. Η πολιτική ατμόσφαιρα ήταν κατάλληλη . Ο James R. Schlesinger, ο νέος πρόεδρος του Νίξον στην AEC, ήταν περισσότερο προσανατολι­ σμένος απ' τον προκάτοχό του προς πρακτικούς στόχους σχετικά με τη γενική έρευνα. Είναι καιρός να ξεφύγουμε απ' την παγίδα της "κα­ θαρής φυσικής", σκεφτόταν ο Hirsch και να πάρουμε το δρόμο της πραγματικότητας. "Μπήκα στο πρόγραμμα με τη διάθεση να κατα­ σκευάσω έναν αντιδραστήρα σύντηξης», είπε , "αλλά δε μ' ενδιέφερε να κάνω φυσική του πλάσματος για τη φυσική του πλάσματος •• . Το 1 972 , ο Hirsch προβιβάστηκε σε διευθυντή του τομέα της σύντη­ ξης της AEC. Τον ίδιο χρόνο, σε μια επίδειξη της δύναμής του, άφησε έκπληκτους τους διευθυντές των εργαστηρίων έρευνας σύντηξης της χώρας, διακόπτοντας τη λειτουργία δύο ερευνητικών μηχανών διότι δεν είχαν παρουσιάσει αξιόλογη πρόοδο στους στόχους της θερμο­ κρασίας και της διατήρησης του πλάσματος. "Εβαλε επίσης συγκεκρι­ μένα χρονικά όρια για την πρόοδο , καθορίζοντας ένα χρονοδιάγραμμα δέκα ετών, με τη λήξη του οποίου θα έπρεπε να έχει αποδειχθεί το "ε πιστη μονικώς εφικτόν" τη ς σύντηξη ς . Ο στόχος ονομάστη κε "breakeven" (ισοστάθμιση) και βασικά σήμαινε ότι μια αντίδραση σύ­ ντηξης θα έδινε όση ενέργεια χρειαζόταν για να προκληθεί η αντίδρα­ ση σε πρώτο στάδιο. Ο Hirsch είχε πετύχει το σκοπό του. Τ ώρα ήταν υπεύθυνοι αυτοί που κινούσαν τα οικονομικά νήματα στην Ουάσιγκτον. Ο Mel Gottlieb του εργαστηρίου του Prin ceton θυμάται έντονα εκεί­ νη την εποχή : "ο Hirsch ήθελε να δώσει σ' όλους να καταλάβουν ότι αυτός ήταν το "αφεντικό" -ένας μόνο Θεός υπήρχε και αυτός ήταν ο Hirsch ! Διέλυσε την επιτροπή των ανθρώπων των εργαστηρίων , η οποία διηύθυνε 10 πρόγραμμα , και στη θέση της έβαλε δικούς του αν­ θρώπους, έτσι ώστε να έχει τον έλεγχο στα χέρια του » .

139

Σύντηξη

made by Absens

Το καλοκαίρι του 1 973, ο Hirsch κάλεσε σε συνέλευση τους διευθυντές των εργαστηρίων , σ' ένα πολυτελές ξενοδοχείο στο Key Biscayn e της Φλόριντα , για να συζητήσουν την πρόταση κατασκευής ενός γιγάντιου tokamak , και την ιδέα να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο το δευτέριο και το τρίτιο. "Το Prin ceton ήταν απολύτως αντίθετο μ' αυτή την ιδέα » , είπε ο H irsch . "ο Mel Gottl ieb το θεωρούσε σκανδαλώδες. Απαξιούσαν ακόμα και να συζητήσουν τέτοιο πράγμα» . Το Princeton , κατά την άπο­ ψη του Hirsch , έμενε κατ' εξοχήν εργαστήριο φυσικής του πλάσματος. ccTo πλεονέκτημά του ήταν ότι έπρεπε πρώτα να κατανοηθούν τα πά­ ντα γύρω απ' τη φυσική του πλάσματος , πριν γίνει το επόμενο βήμα » . Η κατασκευή μιας μηχανής που θα χρησιμοποιούσε δευτέριο και τρίτιο ως καύσιμο, πριν από την επίτευξη των άλλων στόχων, "ούτε καν πέ­ ρασε ποτέ απ' το μυαλό τους, γιατί θεωρούνταν βλακεία ακόμα και να σκεφτεί κανείς κάτι τέτοιο στην πρώτη φάση . Ηταν τελείως παράλο­ γο, αδιανόητο γι' αυτούς » . ησον αφορά το Princeton , η χρησιμοποίηση του τριτίου ω ς καυσί­ μου, ήταν απλώς ένα διαφημιστικό κόλπο. Δεν είχαν ακόμη αρχίσει τα πειράματα, στο νέο ΙOkamak του Princeton αξίας 14 εκατομμυρίων δο­ λαρίων , το Μεγάλο Τοροειδές του Prin ceton -μια μεγάλη μηχανή σχεδόν όμοια με την Τ- Ι 0 των Ρώσων- και ο Hirsch τους πίεζε να κα­ τασκευάσουν μια μεγαλύτερη μηχανή . " Η ιδέα της χρησιμοποίησης τριτίου ήταν απαράδεκτη » , είπε ο Gottlieb. "Αν δεν έχεις πετύχει έναν καλό χρόνο συγκράτησης, ό,τι και να βάλεις μέσα στη μηχανή , το πεί­ ραμα δε θα προχωρήσει. Πρέπει να λύσεις αυτά τα επιστημονικά ερω­ τήματα χωρίς να χρησιμοποιήσεις τρίτιο» . Η αδράνεια του Princeton γύρω από το επίμαχο θέμα ήταν γεμάτη επιστημονικά επιχειρήματα, και επικρατούσε η γνώμη ότι μια μεγαλύ­ τερη μηχανή θα σήμαινε απλώς ένα μεγαλύτερο αριθμό αγνώστων και πιθανώς μεγαλύτερες αποτυχίες. Αλλά ο Hirsch παρέμενε ακλόνητος. "Απλά παρέκαμψε τώρα αυτά τα επιχειρήματα, και είπε : Πιστεύουμε ή όχι στη σύντηξη ; Μπορούμε να πετύχουμε τη σύντηξη ; Αυτό είναι το ουσιαστικό πρόβλη μα » , θυμάται ο Gottl ieb. "Απάντησα ότι το θέμα ήταν κατά πόσο πιστεύουμε ότι μπορούμε να προχωρήσουμε και να αποκτήσουμε τις γνώσεις που απαιτούνται γι' αυτό » . " Για κάμποσους μήνες δεν ξαναμιλήσαμε » .

Στο μεταξύ , το 1 973 , ξέσπασε στη Μέση Ανατολή ένας ακόμα πόλε-

140

made by Absens

Η α VOlκοδόρη ση ρω ς ρεΥάλ η ς

επι στήρη ς

μος ανάμεσα στα αραβικά κράτη και το Ισραήλ. Σε αντίποινα για την αμερικανική βοήθεια στο Ισραήλ, οι πλούσιες σε πετρέλαιο αραβικές χώρες μείωσαν τις πωλήσεις πετρελαίου στη Δύση . Οι άνθρωποι έκα­ ναν ουρές στα βενζινάδικα και οι Αμερικανοί ήθελαν όσο ποτέ άλλοτε ν' ακούσουν για νέες πηγές ενέργειας. Ο Hirsch εξακολουθούσε τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του. Παρότρυνε τους επιστήμονες του εθνικού εργαστηρίου Oak Ridge, του Τενεσί, να επεξεργασθούν κάποιο σχέδιο που θα παρουσίαζε έναν αντιδραστήρα ο οποίος θα χρησιμοποιούσε τρίτιο ως καύσιμο. Το Oak Ridge, έμπειρο στις εργασίες ατομικών όπλων, πυρηνικών αντιδραστήρων σχάσεως, και τη χρησιμοποίηση ραδιενεργών υλών, δεν απέρριψε την ιδέα. Ο H i rs c h ήξερε ότι ο συναγωγισμός θα παρέσυρε τελικά και το Prin ceton . Ενώ το Oak Ridge επεξεργαζόταν τα σχέδιά του, η AEC και οι διευθυντές εργαστηρίων της χώρας συνέχιζαν να συζητούν το μέλ­ λον της σύντηξης. « Π ολύ γρήγορα» , είπε ο Hirsch , «το Princeton συ­ νειδητοποίησε ότι το πράγμα γινόταν σοβαρό. Ο GottIieb κατάλαβε ότι έπρεπε να πάρουν κι αυτοί μέρος για να μην τους ξεπεράσουν άλλο » . Το Oak R idge σκόπευε να κατασκευάσει ένα tokamak εξοπλισμένο με τους πιο τελειοποιημένους και ισχυρούς μαγνήτες που είχε διανοη­ θεί ανθρώπινο μυαλό. Επρόκειτο για υπεραγώγιμους ρευστούς μαγνή­ τες. Όσο για το ίδιο το tokamak, θα ήταν τεράστιο και θα προσέγγιζε τις διαστάσεις και τις μαγνητικές δυνατότητες ενός αντιδραστήρα. Το κόστος μιας τέτοιας μηχανής θα ανερχόταν σε εκατοντόδες εκατομ­ μύρια δολάρια, αλλά θα πραγματοποιούσε το αποφασιστικό άλμα που θα υπερπηδούσε το στόχο της ισοστάθμισης, που είχαν θέσει, και θα έφτανε κατευθείαν σε ένα αυτοσυντηρούμενο ή "φλεγόμενο" πλάσμα ικανό να παράγει επιπλέον ενέργεια. Η ιδέα ότι θα έδιναν το δικαίωμα στο Oak R idge να κατασκευάσει έναν τέτοιο κολοσσό , ε ίχε αναστατώσει τους επιστήμονες του Princeton . Ο MeI GottIieb ανησυχούσε για το μέλλον του ιδρύματός του, του Εργαστηρίου Φυσικής του Πλάσματος Prin ceton . Δεν επρό­ κειτο για εργαστήριο πολλαπλών στόχων όπως το Oak Ridge το Άλα­ μος και το Livermore. Η κυβέρνηση δεν είχε κάποια ανειλημμένη υπο­ xρ�ωση _να το συντηρεί. Αντίθετα, η Ουάσιγκτον ανανέωνε τακτικά ένα συμβόλαιο που επέτρεπε στο Πανεπιστήμιο του Princeton να λει­ τουργεί εγκαταστάσεις για πυρηνική σύντηξη . Παρ' όλο που το Princeton είχε επιστημονική δύναμη , « δεν ήμασταν απ' τους ευνοούμε­ νους των πολιτικών» , λέει με πίκρα ο GottIieb. «Ο μόνος τρόπος για

141

made by Absens

Σύντηξη να μας υποστηρίζουν ήταν να δουλεύουμε σκληρά και να παράγουμε έργο » . Το Princeton βρισκόταν στη μέση της κατασκευής του Μεγά­ λου Τοροειδούς, κόστους 14 εκατομμυρίων δολαρίων, αλλά, μετά απ' αυτό, το μέλλον του εργαστηρίου ήταν αβέβαιο. Ο Gottlieb ήθελε να αναλάβει το Princeton τη διεξαγωγή του πειρά­ ματος της ισοστάθμισης, αλλά δεν ήθελε το ραδιενεργό τρίτιο. Από επιστημονική άποψη ήταν πολύ νωρίς και θα περιέπλεκε πειράματα τα οποία ήταν άκρως σημαντικά. Απ' την άλλη , αν η Ουάσιγκτον ήταν απο­ φασισμένη να ξοδέψει μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια για την κατασκευή ενός γιγάντιου tokamak, θα ήταν καλύτερα το tokamak αυτό να γίνει στο Princeton . Σε μια συνεδρίαση της επιτροπής της AEC, λέει ο Gottlieb : "ο Furth σηκώθηκε όρθιος και είπε: "Αφού το θέ­ λετε τόσο, τότε θα σας πω τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνει"» . Ο Harold Furth μπορεί κάποτε να είχε υποτιμήσει τ ο ρόλο της διαί­ σθησης στο χώρο της σύντηξης, αλλά δεν ήταν από τους ανθρώπους που θα έφεραν για πολύ αυτό το βάρος. Στην πραγματικότητα ήταν ο πιο έξυπνος άνθρωπος όταν επρόκειτο για επιστημονικό γρίφο. Και ο γρίφος αυτός ήταν, πώς θα παρουσίαζε ένα σχέδιο ανταγωνιστικού tokamak που θα μπορούσε να πετύχει μεγάλη θερμοκρασία, χρόνο συ­ γκράτησης και πυκνότητα του άστατου πλάσματος, χωρίς να κατα­ σκευάσει έναν πελώριο λευκό ελέφαντα. Το σχέδιο που πρότεινε για το συναγωνισμό περιείχε τον επιτυχή συνδυασμό πολιτικών, οικονομι­ κών και φυσικών παραγόντων. Ήταν πολύ μικρότερο σε μέγεθος από εκείνο που είχε προτείνει το Oak R idge και ανταποκρινόταν σ' αυτά τα λίγα που γνώριζαν με σιγουριά για τα tokamak. Με λίγα λόγια περιείχε το ζεύγος των σπαρτιατικών αρετών: να κοστίζει λιγότερο και να δια­ κινδυνεύονται λίγα. Ανάμεσα στα μειονεκτήματά του ήταν και η μάλ­ λον αδύνατη ικανότητα διατήρησης του πλάσματος για μεγάλους χρό­ νους, αλλά πετύχαινε υψηλές θερμοκρασίες. Ο Furth , στάθηκε στο μαυροπίνακα που ήταν μπροστά στους αντι­ προσώπους του Princeton , του αντιπάλου του Oak Ridge, και των άλ­ λων εργαστηρίων σύντηξης και εξήγησε την ιδέα του για το σχέδιο. Αποκάλεσε το σχέδιό του "καυστήρα βρεγμένου ξύλου". Ένα βρεγμέ­ νο ξύλο μπορεί να καεί, εφόσον κρατήσεις από κάτω έναν αναμμένο πυρσό. Στην προκειμένη περίπτωση , ο πυρσός ήταν ένα σχετικά νέο σύστημα θέρμανσης που το ονόμασαν ''ουδέτερες δέσμες σωματι­ δίων" και το δοκίμαζαν στο PLT. Αφού πρώτα θέρμαιναν το τροφοδο­ τημένο με τρίτιο πλάσμα περνώντας σ' αυτό ηλεκτρικό ρεύμα, εκτό-

142

made by Absens

Η ανΟ1κοδόρ ηση ριας ρεΥάλ ης

ε πιστήΡ ης

ξευαν στη μηχανή ένα σμήνος ταχέων, ουδέτερα φορτισμένων σωμα­ τιδίων δευτερίου, από ηλεκτρικά "κιβώτια ακτίνων" που βρίσκονταν έξω απ' το tokamak. Αυτά τα επιταχυνόμενα μόρια δευτερίου θα συ­ ντήκονταν αμέσως με το πλάσμα τριτίου, ενώ ταυτόχρονα θα μετέδι­ δαν την ενέργειά τους στο νέφος του πλάσματος. Χρησιμοποιώντας ουδέτερες ακτίνες ως εξωτερική πηγή θερμότητας, οι φυσικοί δε χρει­ αζόταν να επιτύχουν υψηλό επίπεδο συγκράτησης για να φτάσουν στην ισοστάθμιση . Έτσι, η μηχανή μπορούσε να έχει μικρότερο μέγε­ θος από εκείνο που πρότεινε το Oak Ridge. Το σχέδιο του Furth ενσωμάτωνε την προσέγγιση ωμής βίας της φυσικής, δηλαδή ένα θερμαντή στην κάμινο της σύντηξης με σκοπό την επίτευξη υψηλών θερμοκρασιών, κάτι που επεδίωκαν και οι Ρώσοι Για να κερδίσει την ανάθεση του έργου, το Prin ceton συμφώνησε τελι­ κά να χρησιμοποιήσει το τρίτιο. Ο Bob Hirsch είχε τώρα μπροστά του δύο ακραία σχέδια. Το Oak R idge είχε παρουσιάσει το behemoth (γιγάντιο ζώο), όπως το αποκα­ λούσε. Και το Prin ceton το λιγότερο δαπανηρό gim mick (εξυπνούλι) , με αναγραφόμενο Κόστος, l 00 εκατομμύρια δολάρια. Όταν ζητήθηκε από το Oak Ridge να βεβαιώσει αν θα ήταν έτοιμο το 1 976 για να ξεκι­ νήσει την κατασκευή , λαμβάνοντας υπόψη και το τεχνολογικό άλμα που προτεινόταν, ο διευθυντής του εργαστηρίου δίστασε. Έτσι, μη έχοντας την απόλυτη διαβεβαίωση του Oak Ridge, ο Hirsch στράφηκε προς την πιο συντηρητική και φθηνή μηχανή του Prin ceton . Το καλο­ καίρι του 1 974 η Επιτροπή Ατομική Ενέργειας ανάθεσε στο Princeton την κατασκευή ενός νέου και μεγαλύτερου tokamak. Θα ονομαζόταν Δοκιμαστικός Αντιδραστήρας Σύντηξης τύπου Tokamak (TFTR ) , παρ' όλο που δε θα 'χε καμιά σχέση με έναν πραγματικό αντιδραστήρα πυ­ ρηνικής σύντηξης. Το Oak R idge έγινε έξω φρενών ! Για άλλη μια φορά οι αντιρρησίες του Princeton είχαν κερδίσει Το 1 969, κατασκεύασαν το πρώτο tokamak, απλώς και μόνο για ν' αποδεί­ ξουν ότι ο Artsimovich έκανε λάθος. Τώρα ετοιμάζονταν να κατασκευ­ άσουν το μεγαλύτερο tokamak με το περισσότερο πλάσμα απ' ό, τι είχε δει ο κόσμος --αλλά μόνο για να ευχαριστήσουν την Ουάσιγκτον και να εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα του εργαστηρίου τους, κι όχι γιατί πί­ στευαν ότι αυτή η νέα μηχανή θα βοηθούσε την έρευνα για την επίτευ­ ξη της σύντηξης. Ως το 1 974 , ο προϋπολογισμός είχε διπλασιαστεί στα 200 εκατομμύρια δολάρια. Αν όμως είχαν το επιθυμητό αποτέλε-

143

made by Absens

σμα -και αν η μηχανή υπερπηδούσε το ρωσικό Τ- 1 Ο και οτιδήποτε άλ­ λο ανακάλυπταν οι Ευρωπαίοι- αυτό θα ήταν το γόητρο του πρώτου έθνους που πέτυχε την επιστημονική σύντηξη ή την ισοστάθμιση . Ο H irsch δεν σταμάτησε εκεί. Αν και πίστευε ακράδαντα ότι τα tokamak ήταν το κλειδί, δεν ήθελε να σβήσει το υπόλοιπο ερευνητικό πρόγραμμα σύντηξης της χώρας του, ποντάροντας μόνο σ' αυτό. Η ομάδα των μηχανών "κατόπτρων" στο Livermore φοβόταν ότι θα στα­ ματούσαν τις εργασίες της εξαιτίας της εμμονής του H irsch στο tokamak που λειτουργούσε με καύσιμο ΟΤ (δευτέριο-τρίτιο) . Για μια δε­ καετία το Liver more, δημιουργούσε παραλλαγές στο θέμα "Κάτο­ πτρ ο " , με μικρή επιτυχία σε σύγκρ ιση με το τεράστιο άλμα του Artsimovich . Οι θετικές ενδείξεις της προσέγγισης του "Κατόπτρου" ήταν φτωχές σε σχέση με εκείνες του tokamak, αλλά , το 1 975 , το Livermore σημείωσε σημαντικές προόδους στο χρόνο διατήρησης του πλάσματος και σκέφτηκε ότι ήταν καιρός να πραγματοποιήσουν ένα πείραμα, για να δουν αν η μηχανή τους μπορούσε επίσης να φτάσει στην ισοστάθμιση . Ο Hirsch , που προβιβάστηκε εκείνο το χρόνο και είχε ευρύτερο έλεγχο πάνω στην έρευνα για την ανεύρεση πηγών ενεργείας, πεί­ στηκε για τις δυνατότητες του Livermore. Το ίδιο και ο Edwin Kintner, που τον διαδέχθηκε ως διευθυντής στον τομέα της σύντηξης. Η Ουά­ σιγκτον έδωσε το πράαινο φως στο Livermore, για την κατασκευή μιας γιγάντιας μηχανής "Κάτοπτρο" με θάλαμο κενού στις διαστάσεις περί­ που ενός Μπόινγκ 747 -πάνω από 60 μέτρα μάκρος και 1 1 μέτρα πλά­ τος- καλυμμένη με μαγνήτες που ο καθένας ζύγιζε 375 τόνους. Ο προϋπολογισμός της πλησίαζε τα 1 00 εκατομμύρια δολάρια. Η κοινωνία της σύντηξης βάφτισε αμέσως αυτή τη στρατηγική Ανα­ τολικής-Δυτικής Ακτής του Hirsch "Μεγάλο Άλμα". Ήταν φανερό ότι στον επόμενο γύρο κατασκευής αντιδραστήρα, η κυβέρνηση δε θα επέτρεπε ανάλογα προγράμματα. Θα επιζούσε το tokamak ή το "Κάτοπτρο". Το ένα θα έμπαινε στη ναφθαλίνη και το άλλο θα οδηγούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες στην ισο­ στάθμιση .

made by Absens

Η

προσέγγιση της Ιαπωνίας στην έρευνα της σύντηξης ήταν πά­ ντα συντηρητική. Παρ' όλα αυτά, στη δεκαετία του 1 970, επιχείρησε και εκείνη ένα ταξίδι στον κόσμο της μεγάλης επιστή μης, όχι βέβαια με την απερίσκεπτη τόλμη κάποιου Bob Hirsch , αλλά μ' έναν τρόπο ιδιαί­ τερα ήρεμο και αποτελεσματικό. Όπως στις περισσότερες ιαπωνικές προσπάθειες, η ομοφωνία των ενδιαφερομένων πλευρών θεωρείτο ζωτική για την επιτυχία. Μετά τις αποκαλύψεις του 1 958 για τη σύντηξη, στη Διdσκεψη της Γενεύης για την ''Ειρηνική Χρησ ιμοποίηση της Ατομικής Ενέργειας", κι ενώ άλλα κράτη έσπευσαν να κατασκευάσουν πειραματικές μηχανές, η Ιαπωνία χρειάστηκε ένα χρόνο εθνικών διαλόγων, πριν καταλήξει στην καλύτε­ ρη δυνατή προσέγγιση. Η μια πιθανή λύση ήταν να αναθέσουν στην εθνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας Ιαπωνίας να κατασκευάσει αμέ­ σως μια πειραματική μ ηχανή τ η ς κατηγορίας SteI I a r a to r - C του Princeton και του βρετανικού ΖΕΤΑ. Η δεύτερη πιθανή λύση ήταν να μελετήσουν στα πανεπιστήμια τη βασική φυσική του πλάσματος, χρη­ σιμοποιώντας μικρές μηχανές . Στόχος θα ήταν να αναπτύξουν πρώτα τις γνώσεις της επιστήμης και έπειτα να εκπαιδε ύσουν μια νέα γενιά

made by Absens

Σύντηξη φυσικών. Στο τέλος, οι lάπωνες επέλεξαν τη λύση του πανεπιστημίου. Αυτή την προνοητικότητα την πλήρωσαν, κατά κάποιον τρόπο . Αρκετοί από τους λαμπρότερους φυσικούς του πλάσματος της lαπω­ νίας, που σπούδαζαν στις ΗΠΑ και σκόπευαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, με τη νέα τους ειδικότητα, βρήκαν δουλειά σε αμερικά­ νικα εργαστήρια. Καθώς δεν υπήρχε καμμιά προοπτική διεξαγωγής πειραμάτων σε μεγάλο ιαπωνικό, δοκιμαστικό αντιδραστήρα, δεν μπό­ ρεσαν ν' αντισταθούν στο πανηγύρι των αμερικάνικων μηχανών. Μια τέτοια απόφαση πήρε και ο Shoichi Yosh ikawa , ένας θερμός οπαδός της σύντηξης που πήρε το διδακτορικό του στην πυρηνική μη­ χανική το 1 96 1 , στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης. Τα έξοδα των σπουδών του στο εξωτερικό είχε αναλάβει ο ιδιοκτή της της YomjUrί Shjmbum, μιας απ' τις μεγαλύτερες εφημερίδες της lαπω­ νίας. « Σκόπευα να επιστρέψω» , ανέφερε ο Yosh ikawa σε μια συνέ­ ντευξη που έδωσε στο γραφείο του στο εργαστήριο φυσικής του πλά­ σματος του Princeton . «Ομως, το επίπεδο ζωής εδώ είναι πολύ υψηλό και την εποχή εκείνη δε γινόταν στην lαπωνία κανένα μείζονος σημα­ σίας πείραμα. Το καλύτερο στην Δύση ήταν το Princeton. Και γι' αυτό ήρθα εδώ » . Στο Prin ceton έδωσαν αμέσως στον Yoshikawa την άκρως ενδιαφέρουσα δουλειά του σχεδιασμού μιας εναλλακτικής μορφής Stellarator. Έπειτα, στα τέλη της δεκαετίας του 1 960, η συμμετοχή του στο σχεδιασμό του Μεγάλου Τοροειδούς του Princeton , ήταν σημαντι­ κή . Οι απώλειες της lαπωνίας υπήρξαν κέρδος για την Αμερική . Στην δεκαετία του 1 970, μετά την κοινοποίη ση των φιλόδοξων σχεδίων της Δύσης να κατασκευάσει γιγάντια tokamak --και μετά το ράπισμα των αραβικών χωρών με την επιβολή εμπάργκο στο πετρέ­ λαιο- οι lάπωνες σκέφτηκαν να κάνουν το ίδιο τολμηρό άλμα, περ­ νώντας απ' τις δικές τους "μετριόφρονες" μηχανές σ' ένα κολοσσιαίο tokamak. Για άλλη μια φορά η απόφαση αυτή πάρθηκε ομόφωνα από τους πολιτικούς ιθύνοντες και κορυφαία επιστημονικά και βιομηχανι­ κά στελέχη . Ο Tadashi Sekiguch i , ένας επιστήμονας της σύντηξης, που αργό­ τερα διηύθηνε το τμήμα ηλεκτρολογίας του πανεπιστημίου του Τόκιο, συμμετείχε σ' αυτόν το δεύτερο διάλογο. « Η οικονομία της lαπωνίας διαταράχθηκε α π ' τη ν πετρελα ίκή κ ρ ίση του 1 973 » , θυμάται ο Sekiguchi. «Καταλάβαμε ότι η κατάστασή μας στον ενεργειακό τομέα ήταν πολύ εύθραυστη . Εύκολα μπορούσαμε να καταρρεύσουμε. Η ει­ σαγωγή κάθε είδους πρώτων υλών, η κατασκευή αγαθών, η προστιθέ-

146

Ο σχηρ α τισρός

της ρεΥάλης έvωσης

Harold Furth Διευθυντής του εργαστηρίου Φυσικής Πλάσματος του Πανε­ πιστημίου του Princeton [ΡΡΡΙ). «Αν δεχόμασταν επίθεση από Aρειaνoύς και τα χρήματα δεν προβλημάτιζαν το υπουργείο Αμύνης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένας αντιδραστήρας σύ­ ντηξης θα έμπαινε σε λειτουΡ.­ γία το έτος 2000. » -HAROLD FURTH

μενη αξία και οι εξαγωγές, αποτελούν τους μόνους τρόπους επιβίω­ ση ς αυττΊς της χώρας» .

Η σύντη ξη παρουσίαζε για την lαπωνία μια μεγάλη ευκαιρία αλλά και ένα μεγάλο κίνδυνο εξαιτίας των κολοσσιαίων ποσών που απαιτού­ σε και του χαμηλού θεωρητικού επιπέδου στο οποίο βρισκόταν η επι­ στή μη . Σαν νησιωτική χώρα, φτωχή σε φυσικούς πόρους και εξαρτη μέ ­ νη εξολοκλήρου α π ό εξωτερικές πηγές πετρελαίου και ουρανίου, η l α ­ πωνία γνώριζε καλά ό τ ι ήταν τρωτή στον ενεργειακό τομέα. Είδαν τη σύντηξη, αυτή την ουτοπική μορφή ενέργειας από το νερό τη ς θάλασ­ σας, σαν έναν τρόπο για να εξασφαλίσουν την ενεργειακή ανεξαρτη ­ σία κ α ι ασφάλειά τους. Επίσης τους δελέασε το γεγονός ό τ ι τ α μυστή­ ρια αυτή ς της μελλοντικής επιστήμης δεν είχαν διαλευκανθεί ακόμα.

Η lαπωνία ή ταν σε θέση να προσφέρει περισσότερα απ' το να τελειο­ ποιεί απλώς μια αποδεδειγμένη τεχνολογία. Η lαπωνία μπορούσε να ηγη θεί. Ως μέσο ενίσχυση ς της εθνικής υπερηφάνειας κι αυτοπεποί­ θη ση ς , η σύντηξη μπορούσε να γίνει σημαντική, υποστήριζαν οι οπα­ δοί της . Αυτός ο πόθος ν' αποδείξει η lαπωνία τη δημιουργικότητά της και τις ηγετικές της ικανότητες, εσωτερικά και εξωτερικά, εκφράστη κε

made by Absens

συχνά στους κόλπους της ιαπωνικής κοινωνίας της σύντη ξης.

Ο

Sekiguchi δίνει την εξήγη ση :

147

Σύντηξη "Αναρωτιόμαστε αν έχουμε πρωτοποριακή νοοτροπία. Θέτουμε υπό αμφι­ σβήτηση τον εαυτό μας ρωτώντας αν έχουμε την απαιτούμενη μόρφωση.

Η αποκατάσταση του Meiji έγινε στα 1868. Έχουμε λοιπόν μόνο 100 χρόνια πολιτισμού, σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογιάς. Όλον αυτό τον καιρό προσπαθούσαμε να προσαρμοστούμε στις καταστάσεις, να προλάβουμε.

Η σύντηξη είναι για μας ένα σπάνιο στάδιο πάλης με άγνωστα προβλήμα­ τα. Πρόκειται για καθαρά πνευματική κατάσταση, για την εικόνα που έχου­

made by Absens

με για τον εαυτό μας".

Οι πολιτικοί και τα βιομηχανικά στελέχη είδαν την έρευνα για τη σύντη­ ξη σαν έναν τρόπο που θα πρόσφερε στην πεινασμένη οικονομία της Ιαπωνίας νέες θέσεις εργασίας στον τομέα της τεχνολογίας και κερ­ δοφόρα τεχνολογικά υποπροίόντα. Ως ειρηνικό μεταπολεμικό έθνος, η Ιαπωνία δε διέθετε μεγάλη βιομηχανία όπλων που θα κινούσε τη μη­ χανή της τεχνολογικής καινοτομίας. Οι απαιτήσεις μιας μεγάλης μηχα­ νής σύντηξης, όσον αφορά την τεχνολογία και τη φυσική , κάλυπταν ίσως ένα μέρος αυτού του χάσματος, παρέχοντας στη Hitachi , την Toshiba, και σε άλλες γιγάντιες βιομηχανίες, την ευκαιρία διερεύνησης προβλημάτων μείζονος σημασίας: μαγνητισμού, ελέγχου κενού, μεταλ­ λουργίας, των συστημάτων Ψύξης και της παραγωγής ηλεκτρισμού. Το 1 973 συνήλθε μια επιτροπή από Ιάπωνες με μεγάλη επιρροή , κυ­ βερνητικούς και μη , για να αποφασίσουν αν έπρεπε να κατασκευάσει η Ιαπωνία ένα γιγάντιο tokamak. « Εμοιαζε με σκιώδη κυβέρνηση » , είπε ο Kenzo Yamamoto , ένας κυ­ βερνητικός φυσικός, επιφορτισμένος με τη συΥκρότηση της επιτροπής και την ανάπτυξη του νέου ιαπωνικού ΠΡΟΥράμματος πυρηνικής σύντη­ ξης. Η επιτροπή αποτελούνταν από τον αντιπρόεδρο της Επιτροπής Ατομικής ΕνέΡΥειας της Ιαπωνίας, διευθυντές επιχειρήσεων ηλεκτρι­ σμού, αντιπροσώπους των εταιρειών Toshiba και Hitachi, των εταιρει­ ών οι οποίες είχαν κατασκευάσει τις περισσότερες ερευνητικές μηχα­ νές της Ιαπωνίας, και ένα δημοσιογράφο του εκδοτικού οργανισμού Asahί Shίmbum, της εφημερίδας με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία στη χώ­ ρα. « Στη λήψη αποφάσεων η συμμετοχή του Τύπου είναι απαραίτητη » , είπε ο Yamamoto . Βασικός εκτελεστής του προγράμματος ήταν ο Shoichi Yoshikawa. Ένας άνθρωπος επίμονος και ειλικρινής, ο οποίος παίρνοντας δυο χρόνια άδεια από το Prin ceton , επέστρεψε στην Ιαπωνία. Έχοντας αποκτήσει πείρα στο σχεδιασμό του tokamak, αφού συμμετείχε στην κατασκευή του Μεγάλου Τοροειδούς του Princeton , ο Yoshikawa συ-

148

made by Absens

Ο σΧηΡ aΤΙσΡός

τη ς ρεΥάλη ς έvωση ς

νεργάστηκε με τη Hitach i, και έδινε στη "σκιώδη κυβέρνηση" όλα τα σχεδιαστικά και μηχανολογικά στοιχεία για την κατασκευή του γιγάντι­ ου ιαπωνικού tokamak. Οσον αφορά το μέγεθος, θα ήταν περίπου ίδιο με εκείνο του tokamak , που είχε ζητήσει ο Bob Hirsch από το Prin ceton . α Yoshikawa προσπαθούσε να πείσει τους πολιτικούς να προβλέψουν αυξημένα κεφάλαια και να συμβάλουν στην επίτευξη ενός στόχου, τουλάχιστον τόσο φιλόδοξου όσο και η ισοστάθμιση . Στο μεταξύ, δίδασκε εφηρμοσμένη φυσική στο Πανεπιστήμιο του Τόκιο, οργάνωνε καλοκαιρινά μαθήματα σύντηξης, και ενθάρρυνε αυ­ τούς που σπούδαζαν εξειδικευμένη θεωρία της σύντηξης, να συνερ­ γάζονται μ' εκείνους οι οποίοι εργάζονταν σε πραγματικά πειράματα σύντηξης. "Εγραψε το πρώτο εκλαίκευμένο ιαπωνικό βιβλίο για τη σύ­ ντηξη , όπου εξηγούσε και το δυναμικό αντίκτυπο που θα είχε στην κοι­ νωνία. Υποστήριζε με συγκίνηση και πάθος τις ιδέες του και απ' αυτή την άποψη ήταν απόλυτα πρακτικός. Προς το τέλος του 1 974 , μετά από διαβουλεύσεις ενός και πλέον έτους , η συμβουλευτική επιτροπή δέχτηκε το σχέδιο που στήριξε ο Yoshikawa . Τον επόμενο χρόνο η Ιαπωνική Επιτροπή Ατομικής Ενέρ­ γειας προώθησε τη σύντηξη στην περίβλεπτη θέση του "εθνικού προ­ γράμματος", μαζί με την εξερεύνηση του Διαστήματος, την εξερεύνη­ ση των ωκεανών και τους πυρηνικούς αντιδραστήρες αναπαραγωγής. Δεν ήταν απλά μια ταμπέλα. Τα "εθνικά προγράμματα" ήταν ενταγμέ­ να σε ξεχωριστούς από τον επίσημο κρατικό ετήσιους προϋπολογι­ σμούς. Χρειάστηκαν ακόμα τρία χρόνια για να οργανωθεί η επιχείρη­ ση και να διευθετηθούν τα συμβόλαια κατασκευής , ώσπου, το 1 978, η κυβέρνηση έδωσε επιτέλους την οριστική έγκριση . Η μηχανή με το προκλητικό όνομα "Αοκιμαστική Συσκευή Πλάσματος Ισοστάθμισης" θα κατασκευαζόταν σ' ένα κυβερνητικό κέντρο ερευνών σύντη ξης στα βόρεια του Τόκιο. α αρχικός προϋπολογισμός για την κατασκευή της μηχανής ήταν SO δισεκατομμύρια γιεν, όπως θυμάται ο Yoshikawa , πολύ περισσότε­ ρο από το προβλεπόμενο ποσόν κατασκευής του νέου tokamak του Princeton. "Ετσι, οι Ιάπωνες θα είχαν μια μεγαλύτερη μηχανή από την TFTR του Princeton , και όπως εγγυόνταν τα συμβόλαια, μια μηχανή η οποία θα λειτουργούσε αμέσως, με το πρώτο γύρισμα του διακόπτη . Τα εξαρτήματα της μηχανής θα ελέγχονταν στα εργοστάσια σε κατά­ σταση πλήρους ισχύος αλλά, ακόμα και μετά την παράδοσή τους , θα έμεναν στην ευθύνη των συγκεκριμένων εργοστασίων ώσπου να λει-

149

Σύντηξη

made by Absens

τουργήσουν μετά τη συναρμολόγησή τους στο εργαστήριο. Οι Αμερι­ κάνοι επιστήμονες ζήλευαν αυτό το διακανονισμό που τον ταύτιζαν με εγγύηση. Ο Shoichi Yoshikawa δεν ταίριαζε με το σύνολο. Αν και ήθελε να παραμείνει στην Ιαπωνία για να προίσταται στην ολοκλήρωση του σχε­ δίου του, η διεύθυνση του νέου, ελπιδοφόρου, ιαπωνικού προγράμμα­ τος tokamak, στράφηκε σε άλλον εκπατρισμένο Ιάπωνα επιστήμονα, που είχε εργαστεί την τελευταία δεκαετία επάνω σε αμερικάνικες μη­ χανές. Το όνομά του ήταν Masaji Yosh ikawa (δεν είχαν καμιά συγγέ­ νεια μεταξύ τους) και είχε μαθητεύσει στην Gen eraI Ato mic στο San Diego. Τραυματισμένος απ' αυτή την απόρριψη , και καθώς η οικογένειά του προτιμούσε να ζήσει στην Αμερική , ο Shoichi Yosh ikawa, έφυγε για πάντα απ' την Ιαπωνία. Επέστρεψε στο Prin ceton για να εργασθεί και να διδάξει. Παρακολουθούσε την κατασκευή της μηχανής που ο ίδιος είχε σχεδιάσει από μακριά.

Η απάντηση της Ευρώπης στον Lθν Artsimovich ήταν ακόμη πιο μεγα­ λοπρεπής απ' την αμερικανική και την ιαπωνική . Το Κοινό Εuρωπαίί<ό Τοροειδές (Joint European Torus ) , ο κολοσσός στην αγγλική επαρχία, είχε διαμορφωθεί σ' ένα περίεργο ευρωπαίκό πρόσωπο. Ο Bob Hirsch χρειάστηκε να συσπειρώσει μόνο μια κυβέρνηση γύρω απ' το νόημα της σύντηξης και απέτρεψε τον κίνδυνο που ελλόχευε εξαιτίας των διαφωνιών μεταξύ των αμερικανικών εργαστηρίων. Οι άνθρωποι της σύντηξης στην Ευρώπη έπρεπε να σφυρηλατήσουν μια πολυεθνική συμφωνία, καθώς στην πραγματικότητα κανένα ευρωπαίκό κράτος δεν μπορούσε μόνο του να μπει στο χώρο της μεγάλης επιστήμης. Το 1 969, τη χρονιά που το βρετανικό επιτελείο λέιζερ επιβεβαίωσε τις απαιτήσεις της μηχανής tokamak του Artsimovich , το εργαστήριο ερευνών σύντηξης που διηύθυνε ο Sebastian Pea$e έφθινε. Μια δρα­ στική περικοπή στα κονδύλια των εργαστηρίων, όπως και σ' όλες τις δημόσιες υπηρεσίες, επιβλήθηκε απ' τη βρετανική κυβέρνηση . Η μυστι­ κή ερευνητική εργασία του CuIcham δεν κρίθηκε άξια για εξαίρεση. Η κακόφημη μηχανή "περίσφιξης" ΖΕΤΑ σταμάτησε να λειτουργεί επειδή έλειπαν τα κεφάλαια, πριν οι επιστήμονες ολοκληρώσουν τα πειράμα­ τά τους. Κατά την άποψη των Βρετανών, μετά την ανακοίνωση των νέων αποτελεσμάτων από τη Μόσχα, τα πρωτεία πήρε το tokamak. Οι

150

made by Absens

Ο σΧηΡaΤΙσΡός

της ρεΥάλ ης έΥω σης

μηχανές "περίσφιξης", τα Stellarator κι όλα τ' άλλα είχαν βγει στο πε­ ριθώριο. Ο Pease ήξερε πως οι Αμερικάνοι είχαν μετατρέψει το δικό τους Stellarator σε tokamak, και ότι κατασκεύαζαν το Μεγάλο Τοροειδές (Large Toru s ) του Princeton . Ή ξερε ότι οι Γάλλοι σχεδίαζαν ένα tokamak του ίδιου μεγέθους. Και ακόμα γνώριζε ότι ο Artsimovich κα­ τασκεύαζε ένα ακόμα πιο μεγάλο tokamak. Η επιλογή μεγάλων μηχα­ νών ήταν απλά υπόθεση απλών υπολογισμών. Ο Pease, ο διευθυντής του Culham, ήθελε να μπει στο παιχνίδι. Η νεότερη σύντηξη ήταν κάτι πέρα από τα Amber, δηλαδή πέρα από την καθιερωμένη μονάδα μέ­ τρησης του ηλεκτρικού ρεύματος. Οι άνθρωποι της σύντηξης τώρα μι­ λούσαν για εκατομμύρια Amber, για Megamber. Αν θέλατε να κατα­ σκευάσετε μια μηχανή που θα ήταν ικανή να παράγει αυτοφλεγόμενο νέφος πλάσματος θα πρέπει να σκεφτόσαστε "το μεγάλο". « Μας φαινόταν απόλυτα σωστό ότι χρειαζόμαστε tokamak που θα χρησιμοποιούσε Megamber » , έλεγε ο Pease, «και γνωρίζαμε ότι οι άν­ θρωποι του Princeton , είχαν ανέβει κιόλας σ' αυτή τη κλίμακα και ότι οι Ρώσοι προχωρούσαν προς αυτή την κατεύθυνση και ακόμα ότι όσον αφορά tokamak που θα χρησιμοποιούσε ρεύμα ενός Megamber, είχαμε κιόλας τη ΖΕΤΑ, αλλά μ' αυτό βρεθήκαμε πολύ καθυστερημένοι» . Το πρόβλημα ήταν τα χρήματα . Οι τεράστιας κλίμακας δαπάνες, που απαιτούνταν για την ανάπτυξη αντιδραστήρα, ήταν κάτι πέρα από τη δυνατότητα ενός έθνους, του μεγέθους της Μεγάλης Βρετανίας. Η χώρα είχε κιόλας ένα πρόγραμμα πυρηνικών αντιδραστήρων γρήγο­ ρης αναπαραγωγής, με το οποίο υπολόγιζε να αντιμετωπίσει την πα­ ραγωγή ηλεκτρισμού για κάποια περίοδο. Για τον Pease, κάποια μορφή διεθνούς συνεργασίας ήταν αναγκαία. Έτσι μπορούσε να απευθυνθεί στους ευρωπαίκούς συμμάχους της Βρετανίας για αντιμετώπιση του κόστους, υπολόγιζε ο Pease. Και αυ­ τό το θεωρούσε απόλυτα φυσικό και λογικό. Αφού η Βρετανία μπορού­ σε να κάνει κάποια πειράματα με τους Ρώσους, ήταν σίγουρο ότι μπο­ ρούσε να δουλέψει σε συνεργασία με τους άλλους Ευρωπαίους. Για μια περίοδο η ιδέα αυτή πήρε φωτιά. Ο Pease προσέγγισε Ευ­ ρωπαίους συναδέλφους του, με σκοπό να συνεργαστούν στην κατα­ σκευή ενός πολύ μεγάλου tokamak και βρήκε ανταπόκριση , ιδιαίτερα από τους Γάλλους. Η επιστήμη έδειξε ευαισθησία. Από οικονομική πλευρά, η ιδέα ήταν πειστική λόγω της συμμετοχής στην ανάληψη του κόστους κατασκευής. Ο πρωθυπουργός Edward Heath , φάνηκε αμέ-

151

made by Absens

Σύvτη ξη σως "ζεστός" στις προτάσεις του Pease, όπως θυμάται ο επιστήμο­ νας. Και αμέσως μετά τις εκλογές του 1 970, ειδοποίησε τους Ευρωπαί­ ους ομολόγους του ότι αν δε συνεργαστούν σΙ αυτό το σχέδιο όλοι, θα καταλήξουν "να στριφογυρνάνε γύρω από τους Αμερικάνους » , σύμφωνα με όσα λέει ο Pease. Οι επιστήμονες γρήγορα κατέληξαν σε συμφωνία για ένα tokamak παραγωγής πλάσματος, το οποίο να πλησιάζει τις προδιαγραφές αντι­ δραστήρα , δηλαδή θερμού και πλούσιου σε νετρόνια πλάσματος, που θα ωθούσε τους φυσικούς να καταλάβουν καλύτερα το πώς θα λει­ τουργούσε ένας πραγματικός αντιδραστήρας επίδειξης. Σχηματίστη­ κε μια επιτροπή Επιστημονικού Σχεδιασμού από τον υπάρχοντα γρα­ φειοκρατικό μηχανισμό Eu ratom , την Ευρωπαίκή Οργάνωση Ατομικής Ενέργειας, που σχηματίστηκε από την Ευρωπαίκή Οικονομική Κοινό­ τητα (την Κοινή Αγορά) , η οποία ιδρύθηκε το 1 957. Στο μεταξύ η Μεγά­ λη Βρετανία, που δεν ήταν μέλος της Κοινής Αγοράς, έπρεπε σύντο­ μα να γίνει μέλος. Αν όχι, σκέφτηκε ο Pease, μπορούσε να υπογραφεί μια συμφωνία ανάμεσα στη βρετανική κυβέρνηση και στο Eu ratom . Η ιδέα του ευρωπαίκού tokamak φάνηκε σ Ι όλους πολύ καλή , μια ιδέα που υποσχόταν πολλά, πολύ δελεαστική και πολύ μεγάλη . Μόλις η ιδέα επιδοκιμάστηκε από μερικούς επιστήμονες, άρχισαν αμέσως οι μικροφιλονικίες. Πρώτα οι επιστήμονες έπρεπε να ξεκαθαρίσουν πώς θα ονομαζόταν το σχέδιο . Αρχικά προτάθηκε να ονομαστεί tokamak της Ενωμένης Ε υρώπης (Joint E u ropean Tokamak ) αλλά έφεραν αντίρρηση οι Γερμανοί (και μερικοί επιστήμονες ανατρίχιαζαν με τον καθαρά ρωσικό όρο tokamak). Και ακόμα οι Γερμανοί που συνέχιζαν να είναι θαυμαστές του Stellarator, είχαν επιφυλάξεις για τη βιωσιμό­ τητα του tokamak και για την αξία του. Και τι θα γινόταν αν στην πο­ ρεία κατασκευής του διαπιστωνόταν αποτυχία του μεγάλου tokamak του Princeton ή αν αποδεικνύονταν εσφαλμένα τα ρώσικα αποτελέ­ σματα ; Οι Γερμανοί προτιμούσαν ένα πιο ευέλικτο όνομα. Το όνομα "Τοροειδές της Ενωμένης Ευρώπης" (Joint European Torus) , ηχούσε καλύτερα. Το Torus προερχόταν από ελληνική λέξη που σήμαινε κενό δακτυλίδι (σωληνοειδής δακτύλιος) , και είναι το αρχικό σχήμα όλων των κυκλικών μαγνητικών συστημάτων των tokamak , των μηχανών "περίσφιξης" και των Stellarator. Αν η έννοια του tokamak εκφυλιζό­ ταν, υποστήριζαν οι Γερμανοί, το δοχείο θα μπορούσε να μετατραπεί στο αντίστοιχο του Stellarator, χωρίς να δημιουργηθεί θόρυβος για το όνομα από την αλλαγή κατεύθυνσης. "Ετσι, από τις αγγλικές λέξεις

152

made by Absens

Ο σΧηΡαΤΙσΡός τη ς ρ εΥάλη ς ένω ση ς loint European Τorus (Κοινό Ευρωπαίκό Τοροειδές) δημιουργήθηκε το ακρωνύμιο ΙΕΤ. Αφού διευθετήθηκε αυτό το θέμα , οι Ευρωπαίοι επιστήμονες σύντη­ ξης, συζήτησαν το θέμα της έδρας όπου θα εγκαθίστατο το επιτελείο σχεδιασμού και ποιος θα είναι ο επικεφαλής. Ως έδρα εκλέχτηκε το C u l h a m . Και υιοθετώντας την αναλογία εθνικής αντιπροσώπευση ς εκλέχτηκε ω ς διευθυντής του επιτελείου σχεδιασμού ο Γάλλος Paul H enri Rebut. ''Ο τρελός Rebut", όπως αργότερα τον αποκαλούσαν, προερχόταν από το Fontenay-aux-R oses , το εργαστήριο σύντηξης έξω από το Παρίσι, όπου είχε τελειώσει την κατασκευή του πρώτου γαλλικού tokamak · στον καιρό του ήταν το πιο δυναμικό του κόσμου. Ο Rebut ήταν ένας δημιουργικός επιστήμονας, ένας από τους σπά­ νιους τύπους που είχε σπουδάσει μηχανικός και φυσικός. Φημιζόταν για τις πρακτικές κατασκευές του. Για να φτάσει στην καινούρια του δουλειά διέσχιζε το κανάλι της Αγγλίας (σαν τον Γουλιέλμο τον Κατα­ κτητή , είπαν) με μια βάρκα δικού του σχεδιασμού και δικής του κατα­ σκευής. Η ταν δυναμικός ηγέτης στο περιβάλλον του και το επιτελείο σχεδιασμού, του οποίου ήταν επικεφαλής, έμπαινε αμέσως στο νόημα, μετατρέποντας μια τολμηρή ιδέα tokamak σε πραγματικά σχέδια. Για τον ευέξαπτο Γάλλο κατασκευαστή του ΙΕΤ, η κατάκτηση ενέρ­ γειας από τη σύντηξη ήταν θέμα δυνατής θέλησης. Αν η θέληση των επιστημόνων είναι να το πετύχουν και να αγωνιστούν γι' αυτό, θα το πετύχουν, έλεγε. Κι ακόμα παραπέρα, πίστευε πως ήταν μέσα στην προσωπική του δύναμη να πραγματοποιήσει αυτή την κατάκτηση. « Ασφαλώς είστε δεμένοι με το νόμο της φύση ς » , έλεγε σε μια συ­ νέντευξή του σε βαριά αγγλικά , λίγο μετά την καθιέρωση του ΙΕΤ. « Κανένας δεν μπορεί να αλλάξει αυτόν το νόμο, ακόμα και αν θα θέ­ λατε να τον αλλάξετε. Αυτό συμβαίνει και με τη φυσική . Αλλά αν οπωσδήποτε θέλετε να πετύχετε κάτι, πρέπει να παλέψετε γι' αυτό. Και πρέπει να παλέψετε όχι μόνο με την κυβέρνηση και με τους αν­ θρώπους, αλλά ακόμα και με το ίδιο σας το πείραμα, ενάντια στη φύση , για ν α μπορέσετε ν α βγάλετε αυτό που θέλετε ν α αποδείξετε. Πρέπει να αποκαλύψετε αυτό που είναι κρυμμένο στο πείραμα. Και αυτό δε γί­ νεται χωρίς πάλη » . Τον αποκαλούσαν " ο τρελός R ebut", επειδή στην ένταση τη ς απα­ σχόλησής του και στην αυτοσυγκέντρωσή του φαινόταν απόμακρος και μερικές φορές παρουσίαζε τρομερούς πονοκεφάλους. Επειδή οι σκέψεις του έτρεχαν γρηγορότερα από τα λόγια του ήταν δύσκολο να

153

made by Absens

Σύν τη ξη γίνει κατανοητός σε οποιαδήποτε "γλώσσα". Είχε λαμπερά γαλανά μά­ τια , απαλό πρόσωπο κάτω από μια χωρίστρα που συνεχώς υποχωρού­ σε , και σαρκαστικό χαμόγελο. Είχε σταθερές απόψεις που τις διατύπωνε χωρίς διφορούμενα. Πο­ τέ δε φαινόταν να έχει ίχνος αμφιβολίας για τον εαυτό του. Περιφρο­ νούσε εκείνους που έδειχναν δισταγμό για την κατασκευή προωθημέ­ νων και πιο δαπανηρών ερευνητικών μηχανημάτων. Το ενδιαφέρον του Rebut για την επιστήμη αναπτύχθηκε κατά τον ίδιο σχεδόν τρόπο που αναπτύχθηκε σε πολλούς άλλους φυσικούς της σύντηξης. Νεαροί, όλοι ένιωσαν τη δύναμη και την ικανοποίηση που προέρχεται από την επίλυση προβλημάτων. Όσο πιο δύσκολο ήταν το πρόβλημα τόσο πιο μεγάλη δύναμη ένιωθαν λύνοντάς το. Σε μεγάλη ηλικία ένιωθαν να τους τραβάει ακατανίκητα αυτό που έλεγαν "ενδιαφέροντα προβλήματα". Και από τη στιγμή που έμπαιναν σε μια πρόκληση έδειχναν εκνευριστική επιμονή. Παραίτηση , σήμαινε παρα­ δοχή των ορίων της νόησης' κάτι που κανένας αξιοπρεπής φυσικός δεν φανταζόταν. Ο Rebut άρχισε με το ηλεκτρικό τρενάκι που έπαιζε σε ηλικία δέκα χρονών. Κατασκεύασε όλα τα εξαρτήματα μόνος του, έλεγε με περη­ φάνια. Όχι μόνο τη μηχανή και το αμάξωμα, αλλά όλες τις ράγες, το ηλεκτρικό σύστημα, το μετασχηματιστή , το ρελέ και το ημιαυτόματο κοντρόλ. Είχε εγκαταστήσει πολλαπλές γραμμές, και μόλις τελείωνε μπορούσε να κινεί τέσσερα ή πέντε τρένα μαζί, χωρίς να συγκρούο­ νταΙ . Με αυστηρότητα απαγόρευε στη μικρή του αδερφούλα, την Άννα, να αγγίζει τη μηχανή του. Η κατασκευή ήταν η δημιουργία και επικράτειά του. Αργότερα, σαν μηχανικός, ανακάλυψε ότι πολύ σπάνια χρειαζόταν να στηρίζεται σε μαθηματικούς υπολογισμούς για να επιβεβαιώνει τη λειτουργικότητα μιας ιδέας. Μπορούσε απλά να κοιτάξει ένα σχέδιο, έλεγε, να φανταστεί την προτεινόμενη κατασκευή και να ξέρει αν είναι σωστό ή λάθος. Ήταν ένα είδος ενστίκτου, σχεδόν μια "αίσθηση", όπως συνήθιζε να λέεΙ. Πίστευε πως "οι δυνάμεις κυλούν μέσα στην ύλη σαν ρευστό, χωρίς να υπάρχουν σημεία ρήξης". Ένα σύστημα πρέπει να εί­ ναι ισοζυγισμένο και ισορροπημένο και όχι απλά ένα συνονθύλευμα ξε­ χωριστών μερών που θεωρητικά λειτουργούν χωριστά το καθένα. Αυτό που έφερε τον R ebut στο επιτελείο σχεδιασμού του ΙΕΤήταν η περιέργεια, η προκλητικότητα και η αίσθηση "της ύλης" (Ia matiere), όπως έλεγε την αντικειμενική υπόσταση ο ίδιος. Η αυτοπεποίθησή του

154

Ο σΧηΡα τι σρός τη ς ρεΥάλ η ς ένωση ς

made by Absens

και η υπερηφάνειά του για τις ικανότητές του, η ανάγκη που ένιωθε για έλεγχο και η επιθυμία του να δικαιώνεται κατά κανόνα, τον έκανε τρο­ μερό ηγέτη . Δε συμμερίζονταν, όμως , όλοι τη δύναμη και την αισιοδοξία του Rebut, και το ήξερε. Παραπονέθηκε ότι υπήρχε "έλλειψη πίστης" σε με­ ρικούς απ' τους συναδέλφους του, και έπειτα είπε σε χαμηλό τόνο : «Υποθέτω ότι αν ρωτήσετε το 60 τοις εκατό απ' αυτούς, για να μην πω το 80 τοις εκατό, θα σας πουν . . . η σύντηξη είναι αδύνατη . Ή μάλλον όχι αδύνατη , αλλά τόσο μακρινή που δεν μπορούνε ούτε να τη σκεφτούν ! » «Δεν ενδιαφέρομαι για τ ο παρελθόν » , συνέχισε εντείνοντας τη φωνή του και επανορθώνοντας: «Δεν είμαι σίγουρος αν ενδιαφέρομαι για το παρόν. Ενδιαφέρομαι για το μέλλον » .

Όταν ξεκίνησε ν α σχεδιάσει τ ο JET, τ ο 1 973, ο R ebut οραματίστηκε μια μηχανή δέκα φορές μεγαλύτερη απ' το τελευταίο γαλλικό tokamak, μια μηχανή ικανή για πέντε μεγαμπέρ ρεύμα πλάσματος -δύο φορές πά­ νω από εκείνο που είχαν σχεδιάσει για την αμερικανική μηχανή . Αν "πίεζαν" αυτή τη μηχανή , μπορούσε θεωρητικά να φτάσει στα πλαίσια ενός αυτοσυντηρούμενου πλάσματος, ποιότητας πραγματικού αντι­ δραστήρα. Δεν ήταν όμως μόνο το εντυπωσιακό μέγεθος που συνέ­ στησε ο Rebut, αλλά κι ένα νέο επαναστατικό σχήμα για το πλάσμα. Το πλάσμα των tokamak , περιβαλλόμενο από μαγνητικά πεδία, ήταν περίπου κυκλικό σε διατομή . Ένας χοντρός μεταλλικός σωλήνας πε­ ριέβαλλε γύρω γύρω το δοχείο που είχε σχήμα δακτυλίου. Ο R ebut ήθελε να μετατρέψει τη διάταξη των μαγνητών για να παράγει πλάσμα σε σχήμα D , νέφη πλάσματος που θα απλώνονταν κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς. Ήταν μια νέα ιδέα που προωθούσαν κάποιοι θε­ ωρητικοί και γοήτευε τους μηχανικούς. Οι μαγνήτες μπορούσαν να συ­ ναρμολογηθούν πιο εύκολα. Ο R ebut ήταν βέβαιος ότι αυτό ήταν το σωστό βήμα και ήθελε να επενδύσει σ' αυτό εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια απ' τα χρήματα της Ευρώπης! Δέσμιο της λαμπρής ευφυϊας και της ατσάλινη ς σιγουριάς του Rebut, το επιτελείο σχεδιασμού πραγματοποίησε το σχέδιο. Η επιστη­ μονική επιτροπή είχε δώσει εντολή στον R ebut να παρουσιάσει τρία διαφορετικά σχέδια για το JET. Αυτός όμως αψήφησε την επιτροπή , που δισπιστούσε στο όραμά του. Παρουσίασε μόνο δύο σχέδια, ένα γι­ γάντιο tokamak με πλάσμα σχήματος D , και μια ελαφρά μικρότερη πα-

155

Σύντη ξη

made by Absens

ραλλαγή του. Η "μικρότερη" μηχανή ήταν τόσο μεγάλη ώστε στο δο­ χείο του πλάσματος μπορούσαν να σταθούν τρεις άνδρες όρθιοι, ο ένας επάνω στον άλλον. Η επιτροπή προγραμματισμού, ιδιαίτερα ο Βρετανός αντιπρόεδρός τη ς , R o y B i c k e rton , έμειναν άναυδοι και απέρρ ιψαν το μεγάλο tokamak. Έτσι έμεινε το "μικρότερο" σχέδιο, και το Μάιο του 1 975 , πα­ ρουσίασαν επίσημα στην Euratom ένα πλήρες σχέδιο για να το εγκρί­ νει και να γίνει επιλογή του τόπου εγκατάστασης του JET. Η σχεδια­ στική ομάδα του R ebut χρειάστηκε δεκαοκτώ ακριβώς μήνες για να παρουσιάσει το λεπτομερές έγγραφο. Περίμεναν ότι το Συμβούλιο Υπουργών της Κοινής Αγοράς θα απαντούσε σύντομα. Οι επιστήμο­ νες έλπιζαν να έχουν την οριστική απάντηση μέχρι το καλοκαίρι. Αν τους έδιναν το πράσινο φως, οι επιστήμονες πίστευαν ότι μέχρι το 1 978 θα είχαν κατασκευάσει και θα έθεταν σε λειτουργία το JET. Τα μέλη του επιτελείου σχεδιασμού και ιδιαίτερα οι Γάλλοι, βιάζο­ νταν να φύγουν απ' την Αγγλία. Είχαν ζήσει σχεδόν δύο χρόνια σαν τσιγγάνοι της σύντηξης σε μια χώρα άθλια και ομιχλώδη , ξεριζωμένοι απ' τα σπίτια τους, ζώντας σε ενοικιαζόμενα δωμάτια, ενώ τα παιδιά τους προσπαθούσαν να προσαρμοστούν σε μια ξένη γλώσσα και οι γυ­ ναίκες τους (ορισμένες από τις οποίες δούλευαν στην πατρίδα τους) δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά. Ο R ebut και η ομάδα του ανυπομο­ νούσαν. Ήθελαν να πάνε στη μόνιμη κατοικία του JET, όπου και αν ήταν αυτή , να εγκαταστήσουν τις οικογένειές τους και έπειτα να ''ορ­ μήσουν" στην κατασκευή της μηχανής που οραματίστηκαν. Τα πάντα εξελίσσονταν περίφημα, με ρυθμιστή τον R ebut. Μα τότε οι Ευρωπαίοι υπουργοί, που καθοδηγούνταν από πολιτικά και όχι επιστημονικά ρεύματα, πήραν τον έλεγχο και το JET σταμάτη­ σε και πέθανε στα σχέδιά του.

Όπως και άλλοι επιστήμονες της σύντηξης πριν και μετά απ' αυτόν, ο R ebut έφτασε σε απελπισία, ακινητοποιημένος, και σχεδόν ηττημένος από κάποιο πολιτικό αδιέξοδο. Όταν ήρθε η στιγμή να αποφασίσουν πού θα κατασκευαζόταν το JET, οι υπουργοί της Κοινής Αγοράς παρέ­ λυσαν. Για δύο χρόνια διαβουλεύονταν "κεκλεισμένων των θυρών", ενώ ο R ebut έχανε τους μισούς άνδρες του και λίγο έλειψε να εκπνεύ­ σει ολοκληρωτικά και το πρόγραμμα JET. 1 Η Eurato m , ένα είδος κεντρικού γραφείου συντονισμού ευρωπαί-

156

made by Absens

Ο σΧηΡ α π σρός τη ς μ ε γάλη ς ένωση ς κών χορηγήσεων σε θέματα ενέργειας, δε φημιζόταν για την ταχύτητά της στη λήψη αποφάσεων. Η απόφαση για δράση σε μείζονος σημα­ σίας θέματα , λαμβανόταν ύστερα από ομόφωνη απόφαση του Συμβου­ λίου Υπουργών της Ευρωπαίκής Κοινότητας, του οποίου τα μέλη άλ­ λαζαν, ανάλογα με το θέμα προς Ψήφιση . Στην περίπτωση του JET, στη λήψη της απόφασης συμμετείχαν οι υπουργοί Ερευνας και Εξωτε­ ρικών. Με την προοπτική ενός ερευνητικού προγράμματος σύντηξης, ύψους ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων, ήταν δύσκολο για τον κάθε υπουργό ν' αγνοήσει τα εθνικά του συμφέροντα. Προτάθηκαν το λιγό­ τερο έξι "θέσεις" για τη μεγάλη μηχανή σύντηξης. Οι Γάλλοι προσφέρ­ θηκαν να στεγάσουν το JET, σ' ένα εργαστήριό τους, οι Γερμανοί σε δύο, οι Άγγλοι προσέφεραν το CuIham, οι Βέλγοι είχαν μια άλλη θέση . Ε π ίση ς , π ρ οτάθη κε ένα αποτυχημένο ε ργαστή ριο σχάση ς τη ς Euratom που λειτουργούσε στην Ιταλία. Η ιδιοτέλεια πήρε τη σκυτάλη . Το Δεκέμβριο του 1 975 , οι υπουργοί Ερευνας είχαν μια συνάντηση έξι ωρών πάνω στο θέμα του JET, αλλά διέκοψαν τη σύσκεψη για να ζητήσουν από την Ευρωπαίκή Επιτροπή , το εκτελεστικό σώμα της ΕΟΚ , να τους υποδείξει επισήμως την προτί­ μησή της. Τον Ιανουάριο του 1 976, η επιτροπή υπέδειξε το εργαστήριο σχάσης της Euratom στην Ispra , βορείως του Μιλάνου, το οποίο αντι­ μετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. ·Οταν το Συμβούλιο Υπουργών Ερευνας συνήλθε ξανά το Φεβρουά­ ριο, η Αγγλία, η Γαλλία και η Γερμανία πρόβαλαν βέτο για την Ispra. Ετσι, καθώς το συμβούλιο ήρθε σε αδιέξοδο, "πάσαρε" την απόφαση στο Συμβούλιο Υπουργών Εξωτερικών. Εκείνο υπερΨήφισε το JET, αλλά έστειλε πάλι το θέμα του χώρου εγκατάστασης στους υπουρ­ γούς Ερευνας. Στο εργαστήριο CuIha m , ο Pease, ο Rebut και η σχεδιαστική ομάδα έφτασαν σε απόγνωση . Είχαν στείλει χιλιάδες παρακλητικές επιστο­ λές σε διάφορους αρχηγούς κυβερνήσεων, αλλά τίποτα δεν επέσπευ­ σε την απόφαση για το σημείο εγκατάστασης του JET. Στο μεταξύ , ο Rebut έχανε τα πολύτιμα μέλη του προσωπικού του. Είτε δέχονταν προσφορές εργασίας που παρουσίαζαν μεγαλύτερες προοπτικές, ή κουρασμένοι απ' τη ζωή στο εξωτερικό επέστρεφαν στη γενέτειρά τους. Τα χρήματα που είχε στείλει η Euratom για τη χρηματοδότηση του επιτελείου σχεδιασμού θα τελείωναν σε λίγους μήνες. Το αξιοσημείωτο ήταν ότι κανείς δεν είχε διαφωνήσει για την κατα­ σκευή του JET. Αφού είχαν συμφωνήσει οι επιστήμονες, οι πολιτικοί

157

made by Absens

Σύντηξη ηγέτες δεν είχαν αντίρρηση για την ιδέα, φτάνει η πίτα να μοιραζόταν στα ίσια. Ο Βρετανός πρωθυπουργός James CaIIaghan , για παράδειγ­ μα , ενδιαφερόταν πάντα για την πρόταση του JET. Είχε μάθει σχετικά μ' αυτό όταν ή ταν υ π ο υργός Ε ξωτερικών. Η Β ρ ε τανία , είπε ο CaIIaghan σε μια συνέντευξη , περνούσε μια σκληρή περίοδο κατά τη διάρκεια του αρχικού σταδίου της ένταξής της στην Ευρωπαίκή Κοινό­ τητα , και είδε το JET σαν ένα μέσο που θα έβγαζε τη Βρετανία απ' την αμυντική της θέση . Υιοθετώντας κοινοτικό ευρωπαίκό πρόγραμμα ενέργειας, ένα πρόγραμμα που η Βρετανία χρειαζόταν λιγότερο απ' όλους, εξαιτίας των πλούσιων αποθεμάτων της σε κάρβουνο και το πετρέλαιο της βόρειας θάλασσας, «θα έδειχνε ότι ήμασταν έτοιμοι να συνεισφέρουμε θετικά στο μέλλον της κοινότητας » , διευκρίνισε ο CaIIaghan . « Η Βρετανία είχε πάρει "κακό" όνομα. Ηθελα να δείξουμε ότι προσπαθούσαμε πραγματικά να πάει μπροστά η Κοινότητα » . "Όταν ο CaIIaghan έμαθε ότι τ ο Culham συγκαταλεγόταν στα κορυ­ φαία εργαστήρια σύντηξης, συνειδητοποίησε ότι υπήρχε κι άλλο "δώ­ ρο": υπήρχε πιθανότητα να εγκαταστήσουν το tokamak στην Αγγλία. Μέχρι τότε στα περισσότερα κοινοτικά προγράμματα η Αγγλία συμμε­ τείχε μόνο στέλνοντας προσωπικό στην ηπειρωτική Ευρώπη . Το JET θα αντίστρεφε αυτή την τάση . Ο CaIIaghan άρχισε να πιέζει τους άλλους Ευρωπαίους ομόλογούς του να εγκρίνουν το JET. Ενημέρωσε σχετικά με την πρόταση το Γερ­ μανό καγκελάριο Χέλμουτ Σμιτ και το Γάλλο πρόεδρο Βαλερί Ζισκάρ ντ' Εστέν. « Προσπάθησα να εξηγήσω τόσο στον Ζισκάρ όσο και στον Σμιτ ότι επρόκειτο πραγματικά για την επίλυση ενός προβλήματος του εικοστού πρώτου αιώνα, και ότι η Ευρώπη δεν έπρεπε να μείνει πίσω. Επειδή πρώτος εγώ, από τους τρεις, έτυχε να λάβω γνώση , είχα καθή­ κον να τους ενημερώσω, εφιστώντας την προσοχή τους σ' αυτό και ζητώντας τους να το υποστηρίξουν» . Σ ' όλη τη διάρκεια των δύο ετών, κ ι ενώ ο ι διάφοροι υπουργοί παρέ­ μεναν στάσιμοι, ο CaIIaghan , συνέχιζε την καμπάνιά του για το JET. «Τους πίεσα όλους. Κυριολεκτικά όλους. Δήλωσα ξεκάθαρα ότι η Γερ­ μανία θα είχε μεγάλο μερίδιο στο έργο , αν το JET ερχόταν στην Αγγλία. Έστειλα πρεσβευτές μας στη Δανία, στην Ιρλανδία , στη Γαλ­ λία, στο Λουξεμβούργο, στην Ολλανδία, δηλαδή παντού και σε όλους, νομίζω, εκτός από την Ιταλία » . Σε κάποια στιγμή έξαρσης, είπε στον καγκελάριο Σμιτ, ότι, αν η Ευρωπαϊκή Κοινότητα δεν κατασκεύαζε το JET, το Ηνωμένο Βασίλειο από μόνο του θα αναλάμβανε να συνάψει

158

made by Absens

Ο σχηρατισρός τη ς ρεΥάλ η ς ένωση ς πολύπλευρες συμφωνίες και θα ολοκλήρωνε το έργο οπωσδή ποτε στο Culham. Είχε εκδηλώσει επισήμως ενδιαφέρον ο σάχης του Ιράν. Πεταμένοι στις γαλαρίες των πολιτικών , οι επιστήμονες είδαν ότι η κατάσταση είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε πολλοί απ' αυτούς να μην ενδιαφέρονται για τη χώρα που θα εγκαθίστατο το JET, αλλά μόνο για το αν θα γίνει η κατασκευή . Ο Pease εξακολουθούσε να προτιμάει το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλα ο Rebut και ο Bickerton τον στρίμωξαν σε μια καφετέρια στο CuIham, όπως θυμάται ο Bickerton , και του είπαν : " Για τ' όνομα του Θεού , καλύτερα να το κατασκευάσουν κάπου παρά να επιμένεις να το φτιάξουν εδώ, και στο τέλος να μην το κατασκευά­ σουν καθόλου". Απ' αυτή τη σχεδόν μακάβρια απογοήτευση ξεπετάγονταν αναπό­ φευκτα κωμικές λύσεις. Ο Rebut, μισοαστεία μισοσοβαρά, πρότεινε να κατασκευάσουν το JET πάνω στο υπερωκεάνιο Βασίλισσα Ελισάβετ Β ' και να "αράζουν" το πρόγραμμα κάθε μήνα και σε διαφορετικό ευρω­ παϊκό λιμάνι! Η γιγάντια προπέλα του πλοίου, εξήγησε, μπορούσε θαυ­ μάσια να αντικαταστήσει τη γεννήτρια που χρειαζόταν για τη διοχέ­ τευση ηλεκτρισμού στο tokamak. Ο Bickerton πρότεινε, για να ξεμπερδεύουν, να αναθέσουν την το­ ποθέτηση του JΕΤ στους νικητές τραγουδιού της Eu rovision . Οι υπουργοί Έρευνας συναντήθηκαν ξανά τον Οκτώβριο και το Νο­ έμβριο του 1 976, χωρίς να σημειωθεί καμιά πρόοδος. Μια σύνοδος που είχε προγραμματιστεί για το Δεκέμβριο , ματαιώθηκε. Ο Γερμανός επί­ τροπος της ΕΟΚ, Guido ΒΓυΠΠθΓ δήλωσε ότι το πρόγραμμα "ψυχορρα­ γούσε". "Η ταν ένας "πικρός" χριστουγεννιάτικος μποναμάς. Για την κοινότητα της σύντηξης ο νέος χρόνος που ερχόταν σήμαινε ότι το · JΕΤέπρεπε να κατασκευαστεί γρήγορα αλλιώς θα θαβόταν . . Οι υπουργοί Έρευνας συναντήθηκαν πάλι το Μάρτιο του 1 977, στις Βρυξέλλες. Τώρα, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ένα άλλο παρακλάδι της πολύπλοκης δομής της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, ζητούσε να παρ­ θεί μια απόφαση για το JET. Τότε εμφανίστηκε ότο προσκήνιο μια άλλη πρόταση . Οι υπουργοί θα αποφάσιζαν, ομόφωνα βέβαια, να τεθεί το θέμα σε ψηφοφορία μεταξύ των εννέα υπουργών και να παρθεί από­ φαση με πλειοψηφία για τον τόπο υλοποίησης του JET. Η Ιταλία δε συμφωνούσε ώσπου να σιγουρευτεί ότι το Ispra θα έπαιρνε ένα καλό μερίδιο από τον προϋπολογισμό της Euratom για την έρευνα. Η Γαλλία επέμενε να διευθετηθεί το θέμα της διοίκησης του JET, το οποίο εκκρεμούσε (επιθυμούσε να έχει κάποια αυτονομία από

159

Σύντηξη

made by Absens

την Eurato m). Η Βρετανία δε συμφωνούσε να λυθεί το θέμα πλειοψηφι­ κά αλλά με "κοινή συναίνεση''. Έτσι, αν υπήρχαν τουλάχιστον δύο ψή­ φοι για το Culham , το JET δε θα πήγαινε σε άλλο εργαστήριο . Οι Γερ­ μανοί προωθούσαν την πλειοψηφική μέθοδο, σίγουροι ότι το Garching που πρότειναν θα κέρδιζε, αλλά αν οι Βρετανοί ζητούσαν κοινή συναί­ νεση , για να εξασφαλίσουν το Culham, τότε οι Γερμανοί για να προστα­ τευτούν, θα ζητούσαν το ίδιο για το Garching. Η συνάντηση άρχισε στις 7 π.μ. και κράτησε οκτώ ώρες. Απόφαση, όμως, δε βγήκε. Κατά το καλοκαίρι, ο ανταγωνισμός είχε περιοριστεί ανάμεσα στο Culham, που βρισκόταν ενώ απ' την Οξφόρδη , και το Garching στη Βαυαρία. Παρ' όλα αυτά, οι υπουργοί Έρευνας, οι υπουργοί Εξωτερι­ κών και οι άλλοι αρμόδιοι δεν μπορούσαν ακόμα ν' αποφασίσουν ποια απ' τις δύο να διαλέξουν. Οι επιστήμονες της σύντηξης είχαν μείνει κατάπληκτοι με όλα αυ­ τά. Είχε φτάσει σε σημείο να διαλύσουν το επιτελείο σχεδιασμού και να αποχαιρετούν την ιδέα του ενωμένου ευρωπαίκού tokamak . Ο Pease και ο R ebut, ετοιμάζοντας την κηδεία, έστειλαν μια επιστολή στο Συμβούλιο Υπουργών στην οποία δήλωναν ότι το επιτελείο σχε­ διασμού του JET, "δεν μπορούσε να λειτουργήσει σωστά" και αποφάσι­ σαν τη διάλυσή του το Σεπτέμβριο. Διατηρούσαν ακόμα κάποια αμυ­ δρή ελπίδα, αλλά δεν μπορούσαν με ελαφριά συνείδηση να κρατούν μετέωρη τη ζωή των υπαλλήλων τους. Ακόμα και οι γυναίκες των επι­ στημόνων είχαν πάρει μέρος στη γενική έκκληση για την απόφαση , υποβάλλοντας στο συμβούλιο τη δική τους αίτηση . Το Σεπτέμβριο έπρεπε να γράψουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Αλλά ο Σεπτέμβριος έγινε Οκτώβρης κι οι επιστήμονες του JET, πέρα από κάθε λογική ήταν ακόμα καθηλωμένοι στην Αγγλία.

Ασφαλώς, το JET γλίτωσε τον οδυνηρό θάνατο. Στη διήγηση , το τέ­ λος της ιστορίας φαίνεται αρκετά "καλλωπισμένο", γι' αυτό ας δεχθού­ με ορισμένες αμφιβολίες ως προς την αυθεντικότητά του. Ένα κάποιο χαμόγελο της τύχης φάνηκε στα τέλη του 1 977, μέσα από τα τρομερά διεθνή περιστατικά: μια αεροπειρατία. Πρόκειται για ένα από εκείνα τα ιδιαίτερα, τα μοιραία γεγονότα σαν εκείνο τον ανόητο ισχυρισμό του Περόν για αντιδραστήρα, που άνοιξε ένα δρομάκι για τη σύντηξη . Ο James Callaghan , ο Βρετανός πρωθυπουργός, είχε προγραμμα­ τίσει συνάντηση μιας ημέρας με τον καγκελάριο Σμιτ, στα μέσα του

160

made by Absens

Ο σΧηΡaΤΙσΡός τη ς ρεΥάλ ης έΥω ση ς Οκτώβρη , στη Βόνη , όταν κυκλοφόρησαν τα νέα μιας αεροπειρατίας. Τέσσερις τρομοκράτες που μιλούσαν αραβικά, κατέλαβαν ένα επιβα­ τηγό αεροσκάφος της Lufthansa πάνω απ' τη Μεσόγειο. Στις επόμε­ νες πέντε ημέρες η κυβέρνηση Σμιτ αρνήθηκε να ενδώσει στις απαιτή­ σεις των τρομοκρατών, παρ' όλο που αυτοί σκότωσαν τον πιλότο και απειλούσαν με τελεσίγραφα ότι θα ανατίναζαν το αεροπλάνο μαζί με τους ογδόντα επτά επιβάτες του. Μετά από οδύσσεια 1 0.000 χιλιομέ­ τρων, το αεροπλάνο προσγειώθηκε στο Μ ογκαντίσου, πρωτεύουσα της Σομαλίας. Εκεί, Γερμανοί κομάντος κατέλαβαν με έφοδο το αερο­ πλάνο, σκότωσαν τους τέσσερις τρομοκράτες, και ελευθέρωσαν τους επιβάτες χωρίς απώλειες. Το όπλο κλειδί της επιτυχημένης επίθεσης των κομάντος ήταν ένα συγκεκριμένο είδος "εκτυφλωτικής" χειροβομ­ βίδας, που αποπροσανατόλισε τους αεροπειρατές. Τις χειροβομβίδες είχαν προμηθεύσει στους Γερμανούς οι Βρετανοί. Η διάσωση θεωρήθηκε θρίαμβος του Σμιτ. "Ενας άνεμος ανακούφι­ σης και ευφορίας σάρωσε τη Γερμανία. Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα πή­ γε ο Callaghan στη Βόνη , στις 18 Οκτωβρίου, την επομένη ακριβώς της διάσωσης, για την προγραμματισμένη συνάντηση . Παρ' όλο που οι σχέσεις μεταξύ Δυτικής Γερμανίας και Βρετανίας ήταν ψυχρές, εξαιτίας διαφωνιών σε κοινοτικά θέματα, ο Σμιτ υποδέχτηκε θερμά τον Callaghan και του είπε : « Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για όλα όσα κάνατε » , εννοώντας την προμή θεια του όπλου που έσωσε τους ανθρώπους. Μέσα στο πνεύμα γενναιοδωρίας της στιγμής, έγινε ένα πολιτικό άνοιγμα. Οι δύο πολιτικοί κατέληξαν να λύσουν μερικές από τις διαφο­ ρές τους στα θέματα της Κοινής Αγοράς, χωρίς φυσικά να φανούν σαν παραχωρήσεις. Ανάμεσα στις λίγες συμφωνίες τις οποίες δέχτηκε ο Σμιτ ήταν ότι δέχτηκε να στηθεί το ΙΕΤ στο Culham αντί του εργα­ στηρίου Garch ing. Σε αντάλλαγμα θα προωθούνταν για διευθυντής του προγραμματος ένας Γερμανός. Την επόμενη εβδομάδα συγκλήθηκε μια σύντομη συνάντηση του Συμβουλίου Υπουργών. Το αποδυναμωμένο επιτελείο σχεδιασμού στο C u l h a m δεν είχε καν το κουράγιο να ελπίζει. Το Συμβούλιο των Υπουργών συνήλθε πάνω από δέκα φορές τα δύο τελευταία χρόνια χωρίς να επιλέξει τον τόπο εγκατάστασης του JET. Στις 25 Οκτωβρίου το συμβούλιο συναντήθηκε στο Λουξεμβούργο. Στο Culham, ο Pease, ο R ebut και οι άλλοι επιστήμονες περίμεναν με αγωνία. Το τηλεφώνη­ μα το πήραν το απομεσήμερο. Κατά πλειοψηφία, το Συμβούλιο Υπουρ-

161

made by Absens

Σύν τη ξη γών Έρευνας είχε επιλέξει το εργαστήριο CuIham ως χώρο υλοποίη­ σης του lοίπι European Torus. Η σχεδιαστική ομάδα γιόρτασε το γεγονός με σαμπάνια ! Χρειάστη­ καν πέντε χρόνια για να διευθετηθεί, χωρίς ο Rebut να χάσει την πί­ στη του. Ή ταν από τους ανθρώπους που πίστευαν ότι τελικά θα κέρδι­ ζε το δίκαιο. Η είδηση της απόφασης έκανε γρήγορα το γύρο του κό­ σμου. Ο Ιταλός Enzo Bertolini, ένα από τα μέλη του επιτελείου σχεδια­ σμού του JET, ειδικός στα συστήματα τροφοδοσίας ηλεκτρικής ενέρ­ γειας, θυμάται ότι βρισκόταν στις Ηνωμένες Πολιτείες σ' ένα συμπό­ σιο τεχνολογίας της σύντηξης στο KnoxviIe , του Τενεσί. Ενώ επρόκει­ το ν' αρχίσει την ομιλία του για το πρόγραμμα φάντασμα, που ήταν το JET, τον φώναξαν δίπλα ν' απαντήσει σ' ένα υπεραστικό τηλεφώνημα, από το Λουξεμβούργο. Τελείωσε το τηλέφωνο και μετά ανέβηκε στο βήμα, μπροστά σ' ένα ακροατήριο που αποτελούνταν κυρίως από Αμε­ ρικανούς. Ήταν τόσο συγκινημένος που δεν μπορούσε να μιλήσει. «Το JΕΤ εγκρίθηκε » , ανήγγειλε. Το ακροατήριο των 1 .000 επιστημόνων ξέ­ σπασε σε χειροκροτήματα. Όταν ήρθε η στιγμή για το Συμβούλιο των Υπουργών να εκλέξει τον αρχηγό του lοίπι European Torus, οι υπουργοί παρέκαμψαν τον εξαίρετο αλλά απότομο R ebut , και έριξαν τα δίχτυα τους σ' ένα μεγά­ λο Ψάρι, τον Δυτικογερμανό Hans-Otto Wuster, αναπληρωτή διευθυ­ ντή του CERN, του Ευρωπαίκού προγράμματος επιτάχυνσης σωματι­ δίων, που βρισκόταν στα σύνορα Ελβετίας και Γαλλίας. Ο Wuster είχε διευθύνει ένα περίφημο διεθνές πρόγραμμα με πολύ καλή φήμη ' έργο επάξιο ενός βραβείου Νόμπελ. Στον Rebut, ο οποίος επιθυμούσε δικαίως τη θέση του διευθυντή , προσφέρθηκε η θέση του βοηθού του Wuster, με αρμοδιότητα την κα­ τασκευή του προγράμματος JET. Ο Γάλλος που ήταν συντετριμμένος, προσβεβλημένος και oργισμένoς� απείλησε ότι θα παραιτηθεί. Αλλά τελικά πήρε τη θέση που του προσέφεραν, και με τη βοήθεια των διοι­ κητικών ικανοτήτων του Wuster, έφερε σε πέρας το JΕΤ εγκαίρως μέ­ σα στα πλαίσια του προϋπολογισμού. Τον Απρίλιο του 1 984 στην τελετή εγκαινίων του JET προσήλθαν πολλοί επίσημοι, μεταξύ αυτών η βασίλισσα Ελισάβετ, και ο Γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Μ ιτεράν που επισκεπτόταν για πρώτη φορά την Αγγλία ως πρόεδρος. «Ολοι εμείς σήμερα» , είπε η βασίλισσα, «ίσως να το λέμε σαν παραμύθι στα εγγόνια μας ότι παρευρεθήκαμε στα αποκαλυπτήρια του JET και ήμασταν μάρτυρες στη νέα αυτή πρόοδο

162

made by Absens

της τεχνολογίας. Σε μια εποχή διψασμένη για ενέργεια, το JET είναι ίσως ένα βήμα μπροστά στο δρόμο της απεριόριστης ηλεκτρικής ενέργειας »). Τόσο η βασίλισσα Ελισάβετ όσο και ο πρόεδρος Μιτεράν υπενθύμισαν ότι ήταν η ογδοηκοστή επέτειος της υπογραφής της Εγκάρδιας Συνεννόησης (η αποκατάσταση φιλικών σχέσεων μεταξύ Γαλλίας και Μ. Βρετανίας το 1 904) μεταξύ της Βρετανίας και της Γαλ­ λίας . Ο πρόεδρος Μιτεράν είπε ότι πάνω σε τέτοιων συμφωνιών τα γερά θεμέλια χτιζόταν η Ευρωπαίκή Κοινότητα. Κατά μήκος του τοίχου του διαδρόμου που οδηγεί στην αίθουσα δι­ εύθυνσης του JET, μετά τις φωτογραφίες της βασίλισσας Ελισάβετ και του προέδρου Μιτεράν, υπάρχει μια πλάκα στην οποία είναι χαραγμέ­ να αυτά τα λόγια : "Το θεμέλιο λίθο έβαλε ο δρ Guido ΒΓυΠΠθΓ, μέλος της Επιτροπής Ευρωπαίκών Κοινοτήτων, στις 1 8 ΜαΙου 1 979". Οι επι­ στήμονες που γνώριζαν την πολυτάραχη δημιουργία του JET, έλεγαν γελώντας θορυβωδώς ότι θα 'πρεπε να μπει κι άλλη μια αναμνηστική πλάκα : "Με πολλά ξ:υχαριστώ στους Τέσσερις Αεροπειρατές Τρομο­ κράτες!"

made by Absens

made by Absens

ο

ι "νεοσύλλεκτοι" στο ογώνο της σύντηξης πήγον στο Εργοστή­ ριο Φυσικής Πλάσματος του Princeton, ανυπόμονοι να βάλουν το χέρι τους στη μεγάλη και σπουδαία μηχανή. Μεταξύ αυτών εμφανίστηκαν διδάκτορες από το Harvard, από το Πανεπιστήμιο Columbia, από το ΜΙΤ, από το Πανεπιστήμιο Winsconsin και από το Princeton, οι οποίοι είχαν μετάσχει σε μεταπτυχιακά προγράμματα φυσικής του πλάσμα­ τος και είχαν επωφεληθεί από την ενθουσιώδη εποχή του Bob Hirsch. Οι νεοσύλλεκτοι προτίμησαν τη φυσική του πλάσματος από άλλους τομείς της φυσικής, γιατί το θεώρησαν ευκαιρία να ασχοληθούν με κά­ τι πρωτοποριακό, που τους παρείχε εξασφαλισμένη εργασία. Η σύντη­ ξη ήταν τώρα ένας τομέας στον οποίο η Ουάσιγκτον είχε αναθέσει μα­ κροπρόθεσμες έρευνες. Το Princeton δεχόταν επίσης εναλλασσόμε­ νες ομάδες ταλαντούχων νεαρών Ευρωπαίων επιστημόνων, που ήθε­ λαν ν' αποκτήσουν εμπειρία σε ένα τόσο μεγάλο tokamak -μάλιστα με δέσμες ουδετέρων σωματιδίων πριν καταπιαστούν με το έργο του νε­ ογεννημένου JET. Οι νέοι φυσικοί του πλάσματος ήταν, στην πλειονότητα, μια πρακτι­ κή και κυνική γενιά έναντι της αρχικής αδελφότητας της σύντηξης. Εί-

made by Absens

ΣύΥτηξη χαν ευαισθησία στα οικολογικά προβλήματα, και παρ' όλο που αναγνώ­ ριζαν τον ουτοπικό χαρακτήρα της σύντηξης, γι' αυτούς ήταν μάλλον μια υποχρέωση προς τον εαυτό τους παρά μια φιλοδοξία ζωής. Ασχο­ λούνταν περισσότερο με τη φυσική ως διαδικασία που συντηρούσε μια σειρά ενδιαφέροντων προβλημάτων , τα οποία τους "διατηρούσαν" απασχολημένους. Ή λπιζαν στην ενδεχομένως εμπορική επιτυχία της σύντηξης, αλλά είχαν περισσότερη υπομονή , δε βιάζονταν και φαίνο­ νταν να ικανοποιούνται με ενδιάμεσους στόχους. Παρ' όλα αυτά συμ­ μερίζονταν την αποφασιστικότητα των συμβούλων τους στη μάχη με το ατίθασο πλάσμα . . . Σ ' αυτή τη γενιά των φυσικών ανήκε ο Rob Goldston. Όταν , τ ο 1975, άρχισαν τα πειράματα στο μεσαίου μεγέθους Large Torus (Μεγάλο Το­ ροειδές) του Princeton, ο Goldston ήταν μόλις είκοσι πέντε χρόνων, κι ετοιμαζόταν να τελειώσει τη διδακτορική διατριβή του στο Princeton, όπου ένας απ' τους καθηγητές του ήταν ο Harold Furth. Ο Goldston εί­ χε γράψει τη διατριβή του με την επίβλεψη του Harold Eubank, που ήταν ο ειδικός του Princeton στις δέσμες ουδέτερων σωματίων. Ο Goldston διέθετε ήδη την εμφάνιση ενός μυστικιστή επιστήμονα. Είχε κοζάκικο μουστάκι και μαύρα πυκνά μαλλιά, τόσο μακριά και φου­ ντωτά ώστε η περίμετρος του κεφαλιού του μεγάλωνε μέρα με την ημέρα. Το απαλό δέρμα του προσώπου και των χεριών του ή ταν άσπρο σαν γάλα, λες και δεν το είχε δει ποτέ ο ήλιος, λες και περνού­ σε τις μέρες του σ' ένα δωμάτιο συντροφιά με κάποιον υπολογιστή -πράγμα που συνέβαινε άλλωστε. Κι όμως, το διανοητικό του θάρρος έδειχνε κάτι διαφορετικό. Ήταν απολύτως σίγουρος ότι το ανθρώπινο πνεύμα θα κατανικούσε τη σύντηξη. Όπως πολλοί από τους συναδέλφους του, είχε κι αυτός την τάση να βλέπει το πλάσμα με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά. Ήταν, έλεγε ο Goldston κάποιες φορές, «ένα μυστηριώδες και ύπουλο ον". Πώς όμως έγινε μελετητής του πλάσματος; Την Πρωτομαγιά του 1970, ο Goldston και ένας φίλος του στέκονταν στην κορφή του όρους Mansfield στην περιοχή Stowe του Vermont. Νωρίτερα εκείνο το πρωινό αποφάσισαν να ανεβούν στο βουνό "υπό την επήρεια" ψυχεδελικών. Όπως λέει ο ίδιος ο Goldston είχε "κολλήσει" στην έννοια της βα­ ρύτητας. Ανεβοκατέβαινε στη βουνοπλαγιά νιώθοντας την αγαλλίαση από τη βαρυτική έλξη. Κουνούσε τα δέντρα και παρατηρούσε τα φύλ­ λα να πέφτουν. Κοιτώντας από ψηλά την κοιλάδα Stowe είδε τον κα­ πνό που αναδυόταν από μια καπνοδόχο και σκέφτηκε για άλλη μια φο-

166

Το πολπικό πλάσρa

made by Absens

Το εσωτερικό του ΤΠR

-

Δοκιμαστικού Αντιδραστήρα Σύντηξης τύπου tokamak,

του Princeton [ΡΡΡL].

ρά, ότι ο άνθρωπος απλώς δανείζεται ενέργεια, καθώς αυτή μετατρέ­ πεται συνεχώς σε άλλες μορφές. Περισσότερο μετατρέπουμε την ενέργεια παρά την καταναλώνουμε. Βρίσκεται κρυμμένη στο κάρβου­ νο, στο πετρέλαιο και τα καυσόξυλα, σε μορφές θερμικής ή φωτεινής ενέργειας ή σε άλλα υποπροίόντα που περιέχουν κι άλλη ενέργεια κλεισμένη στους χημικούς δεσμούς τους. Εκεί που στοχαζόταν, λέει ο Goldston, του κόλλησε στο μυαλό ότι το κόλπο ήταν πάρεις εκείνη την "πρώτη" ενέργεια. Να παράγεις κα­ θαρή ενέργεια με κάποιον τρόπο άμεσο και ωραίο απ' το ίδιο το άτομο. Κάποιο άρθρο που είχε διαβάσει περιέγραφε μία μέθοδο που του φά­ νηκε ενθαρρυντική. Επρόκειτο για την πυρηνική σύντηξη. Αυτό που ώθησε τον Goldston και πολλούς άλλους επιστήμονες

167

Σύντηξη

made by Absens

στη σύντηξη , ήταν η θέληση να προσφέρουν στον κόσμο το δώρο μιας κυριολεκτικά αέναης και καθαρής ενέργειας, μπροστά στην απειλή της αυξανόμενης έλλειψης. Όταν κατέβηκε απ' το βουνό ο Goldston αποφάσισε να σπουδάσει φυσική του πλάσματος.

Ο Goldston και οι συνάδελφοί του επέλεξαν την καλύτερη περίοδο. Το σκηνικό της σύντηξης, στο οποίο μπήκαν, πρόσφερε φοβερές ευκαι­ ρίες για ανακαλύψεις, μαζί με το κίνητρο του συνεχούς διεθνούς αντα­ γωνισμού . Ε ίχε περάσει πάνω από μία δεκαετία από τότε που ο Artsimovich είχε επιδείξει στον κόσμο το tokamak, κι όμως οι επιστή­ μονες ακόμα δεν ήξεραν γιατί η ρωσική μηχανή σε σχήμα δακτυλίου λειτουργούσε καλύτερα από τις άλλες συσκευές σύντηξης. Και καθώς κατασκευάζονταν νέες και μεγαλύτερες μηχανές, υπήρχε πειραματική εργασία η οποία έπρεπε να γίνει γρήγορα, πριν να μπει μια καινούρια συσκευή στις έρευνες. Για την κοινότητα σύντηξης, ο πολλαπλασια­ σμός των δαπανηρών ιokamak σήμαινε ότι οι εξελίξεις σε μια χώρα θα είχαν άμεση σχέση με την εργασία που γινόταν κάπου αλλού. Οι διευ­ θυντές των εργαστηρίων παρακολουθούσαν αδιάκοπα τις αποφάσεις που έπαιρναν τα άλλα εργαστήρια, καθυστερώντας την τροποποίηση των συσκευών τους μέχρι να βγουν τα αποτελέσματα από τις διορθώ­ σεις των μηχανών άλλων χωρών. Η διεθνής συνεργασία είχε μεγαλώ­ σει λόγω των κοινών συμφερόντων, αλλά τα εργαστήρια φύλασσαν ζηλότυπα κάθε σοβαρή πληροφορία, αποβλέποντας στο προβάδισμα ως προς την ανακοίνωση ανακαλύψεων. Είχε αρχίσει να διαμορφώνε­ ται ένας γενικός συναγωνισμός. Η νέα γενιά έφθασε στο Princeton τη στιγμή που γινόταν μια εντυ­ πωσιακή επέκταση του φορτίου εργασίας. Η Large Τ orus (το Μεγάλο Τοροειδές) του Prin ceton μόλις είχε αρχίσει να λειτουργεί, στα μέσα της δεκαετίας του '70, κι είχε αναλάβει μια βαριά υποχρέωση : να δείξει κατά πόσο οι ισχυρές δέσμες ουδετερονίων μπορούσαν πράγματι να αυξήσουν σημαντικά τη θερμοκρασία του πλάσματος, χωρίς να κατα­ στρέψουν το χρόνο συγκράτησης των σωματιδίων. Το σχέδιο του Harold Furth για το επόμενο γιγάντιο tokamak, το "wet wood burner" (καυστήρα υγρών ξύλων) βασιζόταν επίσης στην επιτυχία των ακτίνων ουδέτερων σωματιδίων. Μια αποτυχία του ΡΙΤ θα καταδίκαζε τους άλ­ λους ''γίγαντες'' που επρόκειτο να κατασκευαστούν. Το ΡΙΤ φάνηκε στους νεοφερμένους, υπερβολικά μεγάλη μηχανή ,

168

made by Absens

Το πολπικό πλάοΡα θυμάται ο Goldston . Ηταν πραγματικά το μεγαλύτερο tokamak, που είχε κατασκευαστεί μέχρι τότε στον κόσμο, και με τον προϋπολογισμό των 15 εκατομμυρίων δολαρίων, αποτελούσε την πρώτη ερευνητική μηχανή σύντηξης των ΗΠΑ. Συνολικά ζύγιζε 150 τόνους και ο όγκος του κενού θαλάμου ήταν 71 κυβικά μέτρα. Το πιο τρομερό από τα χαρακτηριστικά της, ήταν η τράπεζα μιας σειράς πρόσφατα επινοημένων κιβωτίων ακτί­ νων ουδέτερων σωματιδίων που υποτίθεται ότι ήταν ικανά να "ρίχνουν" ισχύ τριών εκατομμυρίων βατ στο πλάσμα με τη μορφή ατόμων υδρογό­ νου που προήλθαν από την εκφόρτιση επιταχυνθέντων ιόντων. Στο Prin ceton υπήρχε πολλή δουλειά. Το ΡΙΤ (Prin ceton Large Torus) έπρεπε να έχει πάνω από τριάντα, διαφορετικές, διαγνωστικές συσκευές για να ελέγχουν τα χαρακτηριστικά του πλάσματος. Για κάθε συσκευή χρειαζόταν να γίνουν τα σχέδια , η κατασκευή , να γίνει η εγκατάστασή της, να την παρακολουθούν και να αναλύουν τις μετρή­ σεις της. Πάνω απ' όλα, οι νέες δέσμες ουδέτερων σωματιδίων χρειά­ ζονταν ιδιαίτερη προσοχή . Τα πειράματα και η συντήρηση της μηχα­ νής, γίνονταν απ' τη Δευτέρα ως το Σάββατο, και συχνά ξεκινούσαν στις 8 το πρωί και τελείωναν τα μεσάνυχτα, δημιουργώντας έτσι τερά­ στιες και συνεχείς ανάγκες εργατικού δυναμικού. "Οπως και στη δεκαετία του 1 950, υπήρχε η ελπίδα της άμεσης ανα­ κάλυψης. Αλλά η απογοήτευση δεν έπαψε να παραμονεύει. "Το βράδυ, η μηχανή λειτουργούσε πάντα καλύτερα» , παρατήρησε με κάποια θλίψη ο Fred Dylla, ειδικός κενού. "Είναι νυκτόβια· την ημέ­ ρα λειτουργεί με προβλήματα και μετά μπαίνει σε κάποιο ρυθμό» . Ενα θεωρητικό εμπόδιο αφορούσε τη σχέση μεταξύ της θερμοκρα­ σίας του πλάσματος και του χρόνου συγκράτησής του : δεν μπορούσαν να δώσουν πλήρη εξήγηση . Η συμβατική και πεσιμιστκή άποψη ήταν ότι, αυξάνοντας τη θερμοκρασία σε κάποιο tokamak, η διατήρηση του πλάσματος χειροτέρευε και θα έφθανε σε κάποιο σημείο όπου η επι­ πλέον αύξηση της θερμοκρασίας δεν μπορούσε να βελτιώσει την ικα­ νότητα παραγωγής σύντηξης. Η ενέργεια θα χανόταν στα ψυχρότερα τοιχώματα του θαλάμου κενού, λόγω των επιταχυνόμενων σωματιδίων που θα δραπέτευαν. Συζητήσψο ήταν επίσης, αν η επιπλέον θέρμαν­ ση με δέσμες ουδέτερων σωματιδίων δεν επιδείνωνε την κατάσταση . Η ανακάλυψη της σχέσης μεταξύ του χρόνου συγκράτησης και της υψηλής θερμοκρασίας ήταν ουσιώδης. Παρ' όλο που τα πειράματα στο ΡΙΤ άρχισαν το 1 975, χρειάστηκαν αρκετά χρόνια ακόμα για να προσαρμοστούν οι δέσμες ουδέτερων

169

made by Absens

ΣύΥτηξη σωματιδίων. Οι επιστήμονες χαρακτήρισαν την πίεση που ασκούσε η Ουάσιγκτον για την επίσπευση τη ς κατασκευής , ως τη χειρότερη εμπειρία τους. Το νέο γπουργείο Ενέργειας, που είχε αναβαθμιστεί σε κύριο υπουργείο (Cabin et L θν θ l ) , είχε ένα γραφείο μέσα στο ίδιο το Prin ceton και υπήρχαν συχνές επισκέψεις γραφειοκρατών απ' την Ουάσιγκτον, οι οποίοι απαιτούσαν από το Princeton να έχει θέσει σε λειτουργία και τα τέσσερα κιβώτια δεσμών ουδετερονίων μέχρι το τέ­ λος του 1977 -ημερομηνία που είχε ορισθεί για την έναρξη της κατα­ σκευής του επόμενου γιγάντιου tokamak του Princeton . . Ήταν ένα χρονοδιάγραμμα το οποίο ο Harold Eubank έβρισκε ότι ήταν αδύνατο να επιτευχθεί. Ο Eu bank θυμάται μία συνεδρίαση των αντιπροσώπων του υπουργείου Ενέργειας όπου είχε παρευρεθεί και ο Mel Gottlieb, στη διάρκεια της οποίας πίεζαν να δεχτούν το χρονικό όριο του 1977. «Τους είπα, είναι αδύνατο να το δεχθώ, κι αυτοί μου απά­ ντησαν "Πρέπει!". Ενώ προσπαθούσα να υπερασπιστώ την άποψή μου ένιωσα το χέρι του Gottlieb στον ώμο μου . Όλοι ξέραμε ότι χάναμε όταν ο Gottlieb έκανε αυτή τη χειρονομία. Ήταν το φιλί του θανάτου. "Μπορείς να θέσεις σε λειτουργία τα τρία;" με ρώτησε. Του είπα, ναι. Δεν μπορούσαμε να φάμε όλη την ημέρα μας διαφωνώντας. Κι όμως τα δύο τελευταία τα θψαμε σε λειτουργία το '78, όπως τους είχα πει» Ενώ το ΡΙΤ περίμενε τις δέσμες ουδέτερων σωματιδίων, σε άλλα εργαστήρια πρόσθεταν μηχανές στον αγώνα ταχύτητας για τη σύντη­ ξη . Στο εθνικό εργαστήριο Oak Ridge, το οποίο είχε αποκτήσει ειδικό­ τητα στις δέσμες ουδέτερων σωματιδίων και ουσιαστικά είχε κατα­ σκευάσει τις δέσμες αυτές του Prin ceton βάσει συμβολαίου, το μικρό Ormak tokamak χρησιμοποίησε έναν πυρσό δεσμών για να παράγει θερμοκρασίες ιόντων 20 εκατομμυρίων βαθμών, τρεις φορές μεγαλύ­ τερες απ' όσο είχε επιτύχει ο Artsimovich στο Τ-3. Επίσης το tokamak, "μικρός Alcator" του ΜΙΤ, χρησιμοποιώντας ισχυρότατους συμπαγείς μαγνήτες, παρουσίαζε βελτιωμένες τιμές χρόνου συγκράτησης και πυ­ κνότητας σε χαμηλές θερμοκρασίες σε μικρή ποσότητα πλάσματος. Μέχρι το καλοκαίρι του 1978, είχαν τοποθετηθεί και τα τέσσερα κι­ βώτια δεσμών ουδέτερων σωματιδίων του ΡΙΤ, και ξεκίνησε η αποφα­ σιστική δοκιμασία του νέου σχεδίου θέρμανσης σε μεγάλο tokamak. Ο Goldston , ο οποίος είχε ειδικευτεί στην ανάλυση τωνΊδιοτήτων πλά­ σματος θερμαινόμενου με ακτίνες, ήταν υπεύθυνος για το συντονισμό πολλών πειραμάτων. Καθώς απεδείχθη , το πλάσμα δεν αντέδρασε ομαλά στον πυρσό δεσμών αλλά οι διακυμάνσεις και τα τινάγματα

170

made by Absens

Το πολπικό πλάσρa ήταν μικρής έκτασης και μπορούσαν να ελεγχθούν. Καθώς σημειώθη­ κε θεαματική άνοδος της θερμοκρασίας, ο χρόνος συγκράτησης πα­ ρέμεινε καλός, ώστε να καθιστά επιτυχή τη μέθοδο θέρμανσης με δέ­ σμες ουδέτερων σωματίων. Μέσα σε διάστημα ελάχιστων εβδομάδων, τον lούλιο και τον Αύγουστο του 1 978, η ομάδα του ΡΙΤ κατάφερε να επιτύχει ισχύ πάνω από 2 εκατομμύρια βατ από τις δέσμες ουδέτερων σωματίων -η θερμοκρασία του πλάσματος ανέβαινε όλο και ψηλότε­ ρα- ώσπου τα έγκυρα διαγνωστικά όργανα έδειχναν την εντυπωσια­ κή θερμοκρασία των 5,5 χιλιάδων ηλεκτρονικών βολτ ή γύρω στα 65 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου. Το ρεκόρ θερμοκρασίας που σημείωσε το ΡΙΤ, ήταν ένα τεράστιο άλ­ μα από πολλές απόψεις. Η επιτυχία μετέτρεψε τον πεσιμισμό σε αισιο­ δοξία σχετικά με το επόμενο γιγάντιο tokamak, με δέσμες ουδέτερων σωματίων, που ήθελε να κατασκευάσει το Princeton. Αλλά το σημαντικό­ τερο ήταν ότι ενίσχυσε την δυνατότητα δημιουργίας ενός καθαρού πλε­ ονάσματος ενέργειας από την αντίδραση σύντηξης και έκανε ορατό τον ενδιάμεσο στόχο της ισοστάθμισης (breakeven ). Το παγκόσμιο ρεκόρ του Prin ceton υποσχόταν να αποκαταστήσει την υπόληψη της σύντηξης σε μια εποχή που η προσοχή είχε αρχίσει να στρέφεται και προς άλλες λύσεις πυρηνικής ενέργειας. Ο Mel Gottlieb κάλεσε τους επόπτες του υπουργείου Ενέργειας να δώσουν συνέντευξη Τύπου. Αλλά ο Gottlieb , προς μεγάλη του έκπληξη , έμαθε ότι η Ουάσιγκτον δεν ήθελε να δοθεί συνέντευξη . Τουλάχιστον όχι εκείνη την περίοδο. Ήταν Αύγουστος και η επιλογή του χρόνου αναγγελίας της επίτευξης του Prin ceton , φάνηκε ύποπτη στο υπουργείο Ενέργειας, επειδή θα γι­ νόταν τότε που το Κογκρέσο αποφάσιζε για τον προϋπολογισμό. Οι απαιτήσεις για κονδύλια του υπουργείου Ενέργειας βασίζονταν στη στρατηγική διατήρησης αποθεμάτων του προέδρου Τζίμι Κάρτερ σχε­ τικά με την ενεργειακή κρίση . Επρόκειτο να δοθεί έμφαση σε μη πυρη­ νικές πηγές, σε ανανεώσιμες και τεχνητές πηγές, στην ηλιακή ενέρ­ γεια, και στην ανάπτυξη των εθνικών αποθεμάτων άνθρακα. Ο James Schlesin ger, ο νέος υπουργός Ενέργειας του Κάρτερ, δεν ήθελε το Prin ceton ν' ανακοινώσει σημαντικές επιτεύξεις στην πυρηνική σύντη­ ξη . Θα αδυνάτιζε τις λύσεις που πρότεινε η κυβέρνηση με αιτιολογία την ενεργειακή κρίση . Ίσως να σκεφτόταν ο κόσμος ότι τα ενεργειακά προβλήματα της χώρας είχαν λυθεί με την ουτοπική υπόσχεση για τη σύντηξη· έτσι απαγορεύτηκε στο Princeton να ανακοινώσει δημόσια το επίτευγμά του . Ωστόσο η είδηση διέρρευσε. Πριν οι κυβερνητικοί επί-

171

made by Absens

Σύντηξη σημοι προβάλουν βέτο , ο Gottlieb ενημέρωσε το Ίδρυμα Ενέργειας Σύ­ ντηξης -μια ανεξάρτητη ομάδα υποστήριξης- ότι επρόκειτο να δο­ θεί συνέντευξη Τύπου. Μαθαίνοντας τη ματαίωσή της, η ομάδα ανα­ κοίνωσε σε κάποιον δημοσιογράφο του συγκροτήματος Knight R ider, αυτή την περίεργη κυβερνητική "στροφή". Ο δημοσιογράφος επιβεβαί­ ωσε από άλλους επιστήμονες ότι το Princeton είχε επιτύχει κάποια ενυπωσιακή ανακάλυψη -την οποία το υπουργείο Ενέργειας δεν ήθε­ λε να δημοσιεύσουν. Σ' ένα πληκτικό ειδησεογραφικά Σαββατοκύρια­ κο, το επίτευγμα του Princeton μεταδόθηκε πανεθνικά από το δημο­ σιογραφικό συγκρότημα Knight R ider και πέρασε στα δίκτυα της τηλε­ όρασης και στα άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο Schlesinger και οι επικεφαλής του τμήματος σύντηξης εξοργίστηκαν. Ο Williams Bowen, τότε πρύτανης του Πανεπιστημίου του Princeton, που γνώριζε προσω­ πικά τον ίδιο τον Schlesinger, κλήθηκε από το εργαστήριο να καθησυ­ χάσει τον υπουργό. Τελικά, αφού η είδηση είχε διαρρεύσει, το υπουρ­ γείο Ενέργειας επέτρεψε μια ήπια συνέντευξη Τύπου. Η σύντηξη εξακολουθούσε να είναι θέμα μπερδεμένο με πολιτικές προεκτάσεις, όπως την εποχή της μυστικότητας και της Διάσκεψης της Γενεύης για την "Ειρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομικής Ενέργει­ ας". Το να επιδιώκεις απλά την επιστήμη και να πιστεύεις ότι θα μπο­ ρούσε να μιλήσει από μόνη της έμοιαζε με πρόκληση για φασαρία. Αυ­ τή τη φορά το Princeton κατάφερε να διευθετήσει το θέμα στην Ουάσι­ γκτον, πήρε , ωστόσο, ένα μάθημα πολιτικής προνοητικότητας που θα επηρέαζε τις ανακοινώσεις του στο μέλλον. Παρ' όλο που η αντίδραση της Ουάσιγκτον ήταν πολύ σημαντική για την πολιτική τύχη του εργαστηρίου του Princeton , δεν επηρέασε την επιστημονική του υπόληψη . Το θέμα αυτό δεν αφορούσε τους συνα­ δέλφους τους διεθνώς. Ετσι, παίρνοντας, μαζί τους τα αποτελέσματα του ΡΙΤ, ο Goldston και οι συνεργάτες του ξεκίνησαν για την Ολυμπιά­ δα του Πλάσματος του '78, που γινόταν τον Αύγουστο στο Ίνσμπρουκ της Αυστρίας, έτοιμοι να διεκδικήσουν το παγκόσμιο ρεκόρ θερμοκρα­ σίας από τους δύο συγκατόχους: το εργαστήριο Oak R idge και το Εθνικό Γαλλικό Εργαστήριο. Το ΡΙΤ είχε δώσει πλάσμα τρεις φορές θερμότερο από κάθε προηγούμενο ρεκόρ, όμως το πραγματικό μέγε­ θος που επιτεύχθηκε οδήγησε σε διεθνή σκεπτικισμό. Στο Ίνσμπρουκ, η μάχη που έδωσε ο Goldston υπέρ της εργασίας του ΡΙΤ, έκανε το νεαρό επιστήμονα διάσημο. «Ψήσε τον Rob από τη μια μεριά, ύστερα, γύρισέ τον και ψήσε τον

172

Το πολπικό πλάοΡa

made by Absens

από την άλλη πλευρά» , έτσι περιγράφει ο ίδιος ο Rob Goldston τα ερωτήματα της πολυεθνικής επίθεσης που δεχόταν από τους συνα­ δέλφους του που παρακολουθούσαν τη νυχτερινή ανάκριση που οργα­ νώθηκε απ' τον R oy Bickerton, τον επιστημονικό "αρχηγό" του εργα­ στηρίου Culham στην Αγγλία. Το πρωί της ίδιας ημέρας, με κάποια ευ­ γένεια, ο ειρωνικός Bickerton έδωσε στον Goldston έναν κατάλογο με είκοσι ερωτήματα -τα οποία είχε συλλέξει και αφορούσαν την εγκυ­ ρότητα των πειραμάτων του ΡΙΤ του Princeton και τα 5,5 χιλιάδες ηλε­ κτρονικά βολτ, στις θερμοκρασίες ιόντων. «Αν παρουσιάζαμε τρεις ή τέσσερις χιλιάδες . . . θα ήταν εντάξει» , είπε ο Goldston, «αλλά πεντέμι­ σι; Κανένας δεν θα το πίστευε» . Οι μέντορες του Princeton είχαν μαζευτεί γύρω από τον Goldston σαν τους προπονητές των πυγμάχων που προσπαθούν να εμψυχώ­ σουν τους αγωνιζόμενους. Όλη την ημέρα ο Furth και άλλοι έκαναν προπόνηση στον Goldston πάνω στη λίστα των ερωτήσεων. Ύστερα του έκαναν νέες ερωτήσεις από διαφορετική και απροσδόκητη σκο­ πιά. Ο Gol dston αμυνόταν και αντεπιτίθετο. Ύ στερα από κάμποση ώρα, οι συνεργάτες του Goldston ήταν έτοιμοι για τον βραδινό αγώνα. Υπήρχαν χιλιάδες άτομα στο ακροατήριο αλλά ο Goldston περισσό­ τερο απ' όλους λογάριαζε το οξύ πνεύμα του διάσημου Bickerton. Προχωρώντας στον κατάλογο των ερωτήσεων, ο Goldston στεκό­ ταν καλά στα πόδια του, ενώ τα δόρατα έπεφταν. Ρωτούσαν για δια­ γνωστικές μεθόδο υ ς , βαθμομετρήσεις . . . οι ώρες περνούσαν. Ο Goldston απάντησε και στη δέκατη έβδομη ερώτηση, αλλά δυσκολεύ­ τηκε στη δέκατη όγδοη . Ήξερε ότι δεν είχε σαφή εξήγηση . Και καθώς ο Gol dston προσπαθούσε να δώσει κάποια εξήγηση τον διέκοψε ο Bickerton: «Αρκετά, εξαντληθήκαμε πια » , είπε ο Άγγλος. «Αυτό θα τραβήξει πολύ μακριά. Σας ευχαριστώ» . Ο Goldston και το Princeton τα κατάφεραν. Η κοινότητα δέχτηκε την εργασία τους. Το νέο ρεκόρ θερμοκρασίας 65 εκατομμυρίων βαθμών αναγνωρίστηκε. Μέσα στον ίδιο χρόνο το ΡΙΤ θα πετούσε στους 82 εκατομμύρια βαθμούς. Το Princeton και η διεθνής κοινότητα της σύντη­ ξης ήταν έτοιμη για το επόμενο πολυπόθητο βήμα. Ήταν πια καιρός να τροφοδοτήσουν τα γιγάντια tokamak και να φτάσουν στην ισοστάθμιση .

Την πορεία προς την επόμενη γενιά του tokamak, που θα οδηγούσε τη σύντηξη στη γη της επαγγελίας, τη σημάδεψε μια στιγμή περισυλλο-

173

made by Absens

ΣύΥτηξη γής το 1977 στο Princeton. Ανάμεσα στις προσωπικότη τες που συγκα­ ταλέγονταν στους αξιωματούχους ήταν και ο δόκτορας Yasu hiko Iso , ένας φυσικός που διηύθηνε τα ιαπωνικά σχέδια ενός παράλληλου ενεργειακού προγράμματος. Ο Iso έκαμε δώρο στους φίλους του στο Prin ceton ένα γλυπτό από πεπιεσμένο χαρτί, μια κούκλα που παρίστα­ νε το Νταρούμα. Η "κούκλα" ήταν φριχτή στην εμφάνιση , μια παραλλαγή μπαμπούλα του θεάτρου Καμπούκι, με μεγάλο κεφάλι και σώμα χωρίς χέρια και πό­ δια, βαμμένη με έντονο κόκκινο και μαύρο χρώμα. Είχε πελώρια φρύδια και στη θέση των ματιών υπήρχε λευκό κενό. Οι επιστήμονες του Prin ceton , με την υπόδειξη του Iso ζωγράφισαν το ένα μάτι σαν μαύρη χάντρα. Σύμφωνα με την ιαπωνική παράδοση το δεύτερο μάτι θα ζωγρα­ φιζόταν μόνο όταν θα ολοκληρωνόταν η επιχείρηση που είχε αρχίσει. Το σύμβολο της Ανατολής είχε σημασία για το Princeton . Ο Ντα­ ρούμα, ο ιδρυτής του βουδισμού Ζεν και εμπνευστής της μαγικής κού­ κλας, λέγεται ότι πέρασε εννιά χρόνια σε μια σπηλιά ακίνητος, κάνο­ ντας διαλογισμό. Ύιπερα από αρκετό καιρό, τα αχρησιμοποίητα άκρα του συρρικνώθηκαν και εξαφανίστηκαν. Αλλά εκείνος συνέχισε να μέ­ νει πιστός στο καθήκον του και τελικά ανταμείφθηκε με θείκή διορατι­ κότητα. Η ζωή του έγινε δίδαγμα προσήλωσης σ' ένα σκοπό. Ένα "τέ­ τοιο μάθημα προσήλωσης έβαλε στην ψυχή της η κοινότητα της σύ­ ντηξης. Για οκτώ χρόνια, το στρογγυλό μάτι της κούκλας Νταρούμα του Iso παρακολουθούσε τους εργαζόμενους στο Princeton, πάνω από κά­ ποιο έπιπλο του στρωμένου με χαλιά εργαστηρίου, όσο κατασκεύαζαν το αξίας 3 14 εκατομμυρίων tokamak, το Tokamak Fusion Test Reactor (TFTR, Δοκιμαστικός Αντιδραστήρας Σύντηξης τύπου Tokamak) . Η κατασκευή του TFTR αποδείχτηκε πως ήταν η πιο έντονη δρα­ στη ριότη τα στα τριάντα χρόνια ύπαρξης του εργαστηρίου του Prin ceton , παρ' όλο που στην πόλη , στην οποία δέσποζαν πέτρινοι πυργίσκοι και τα σκεπασμένα απ' τον κισσό τείχη του Πανεπιστημίου του Princeton , το πρόγραμμα παρέμεινε μια απλή υποσημείωση . Πάνω από 1.200 φυσικοί, μηχανικοί και βοηθητικό προσωπικό εργάζονταν στο εργαστήριο. Τα καφετιά κτίρια με τη λεία επένδυση από ξύλο ήταν σχεδόν αόρατα, κρυμμένα πίσω από πυκνές συστάδες δέντρων με κα­ λυμμένα τα νώτα από τα γκρίζα δικτυωτά πλέγματα των ηλεκτρικών σταθμών υψηλής τάσης, που ήταν περιφραγμένοι με αγκαθωτό σύρμα. Το Prin ceton και το υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ είχαν συμφωνή-

174

made by Absens

Το πολπικό πλάσρα σει σαν όριο της κατασκευής του τα Χριστούγεννα του 1 982 . Τότε θα άρχιζε η λειτουργία του TFTR, και η παραγωγή του "πρώτου πλάσμα­ τος". Αν όλα πήγαιναν καλά , ο αμερικανικός κολοσσός θα ήταν το πρώτο απ' τα τέσσερα γιγάντια tokamak που θα επιχειρούσε να παρά­ γει πλάσμα. Το JETKat το ιαπωνικό tokamak βρίσκονταν ακόμα υπό κα­ τασκευή . Η ρωσική συμμετοχή βρισκόταν ακόμα στο στάδιο των σχε­ δίων και στην πραγματικότητα ποτέ δε θα μπορέσει να εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση για τις κατασκευές. Οι άνθρωποι που δούλευαν πυρετωδώς στη συναρμολόγηση του TFTR, θυμούνται τις τελευταίες ημέρες και βδομάδες πριν από τα Χρι­ στούγεννα σαν μια περίοδο χαράς και εξάντλησης. Ο Οοπ Grove , ο βασικός αρχιτέκτονας του μεγάλου δοκιμαστικού αντιδραστήρα και διευθυντής του προγράμματος, δούλευε σχεδόν τρι­ πλή βάρδια για να ετοιμάσει το παρθενικό ταξίδι της μηχανής. Το ωρά­ ριό του ήταν τελείως αντίθετο με τους κανονισμούς του εργαστηρίου. Εμφανιζόταν λίγο μετά τα μεσάνυχτα και εργαζόταν μέχρι τις 6 το πρωί. Έπειτα γύριζε σπίτι του, ξεκουραζόταν μια δυο ώρες και παρου­ σιαζόταν πάλι στο εργαστήριο στις 8 Π.μ. για να δουλέψει μια πλήρη εργάσιμη ημέρα ως το δείπνο. Ύστερα έτρωγε, κοιμόταν και ξαναξυ­ πνούσε τα μεσάνυχτα. Ορισμένοι αμφέβαλλαν αν θα τα κατάφερναν να επιτύχουν το "πρώτο πλάσμα" στην κανονική προθεσμία. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Harold Furth , που είχε προαχθεί σε διευθυντή του εργαστηρίου μετά την αποχώρηση του Mel Gottlieb. Ο Furth είχε βγάλει μια απόφαση να μην εργάζεται κανείς πάνω από 84 ώρες την εβδομάδα. Αλλά όσοι δούλευαν με τη θέλησή τους τις 84 ώρες δε σταματούσαν στις ογδό­ ντα πέντε. Οι νεαροί τεχνικοί ενθαρρύνονταν από το παράδειγμα του Grove και αγνοούσαν τις εντολές του Furth . Ο Οοπ Grove δεν ήταν ιδιαίτερα υπομονετικός άνθρωπος, αλλά το πρόγραμμα τον υποχρέωνε να γίνει. Είχε δουλέψει κοπιαστικά πάνω από 8 χρόνια στο TFTR -από τότε που ανέλαβε την εργασία στο Princeton. « Ο ταν έφτασα στη συναρμολόγη ση » , θυμάται, «ή θελα ασφαλώς να ακούω πρόθυμα τον καθένα , επειδή ήθελα να έχω τις γνώμες όλων, αλλά το θεωρούσα ήδη δική μου υπόθεση . Και τότε άρ­ χισα να το πραγματοποιώ» . Ο ι άνθρωποι που δούλευαν στο TFTR αντάμωναν κάθε πρωί με την κούκλα Νταρούμα και τη διαπεραστική μυρωδιά των αποσμητικών που φορούσαν οι φύλακες. Για να φτάσουν στη μηχανή , κατέβαιναν ένα τσι-

175

made by Absens

Σύντηξη μεντένιο πηγάδι με σκαλοπάτια και μετά, χρησιμοποιώντας μια ηλεκτρι­ κή κάρτα εισόδου, άνοιγαν κάποιες βαριές πόρτες που έβγαζαν σ' ένα μακρύ τούνελ. Το υπόγειο τούνελ ξανοιγόταν κατά μήκος δυο γηπέδων ποδοσφαίρου σε ένα χώρο που οι επιστήμονες αποκαλούσαν κελί ελέγχου της μηχανής, παρ' όλο που το "κελί" είχε το μέγεθος ενός υπόστεγου αεροπλάνων. Αν ήταν τυχεροί θα έβρισκαν κανένα ποδήλα­ το στην είσοδο του υγρού τούνελ, θα κατέβαιναν μ' αυτό χτυπώντας τα κουδούνια, όταν έφταναν σε κάποια στροφή χωρίς ορατότητα. Το τούνελ έβγαζε σε άλλο τσιμεντένιο κτίριο, όπου, αφού ανέβαι­ ναν δυο στενές μεταλλικές σκάλες, έμπαιναν σε κάτι που έμοιαζε μ' αποθήκη . Και μετά από δύο γιγάντιες χοντρές πόρτες συναν'Ι"ούσαν τη μεγάλη αίθουσα, το "κελί" δοκιμών απ' όπου αναμενόταν ότι θα έμπαινε σε λειτουργία η ναυαρχίδα του αμερικανικού προγράμματος. Παρά το μέγεθός του -9 μέτρα ύψος και βάρος πάνω από 700 τό­ νους- το TFTR έμοιαζε με τέρας πελώριων διαστάσεων που το 'χαν φτιάξει βιαστικά σ' ένα τεράστιο γκαράζ. Ένα συνονθύλευμα από σω­ λήνες και καλώδια ήταν κολλημένα πάνω στο χαλύβδινο θάλαμο, με πλατφόρμες και σωρούς από διάφορα πράγματα στοιβαγμένα το ένα πάνω στο άλλο, έτσι που η μηχανή διογκωνόταν φτάνοντας στις δια­ στάσεις μιας εκκλησίας. Μια μικρή αμερικάνικη σημαιούλα πρόβαλλε απ' την πιο ψηλή πλατφόρμα. Άνθρωποι μπουσουλούσαν πάνω στο εξωτερικό κέλυφος κάνοντας τις τελευταίες λεπτομερείς προσαρμο­ γές και δοκίμαζαν τα εξαρτήματα. Ο πειραματικός αντιδραστήρας φαινόταν σαν το τέρμα χιλιάδων μέτρων ηλεκτρικών καλωδίων, συστημάτων ψύξης και καλωδιώσεων ηλεκτρονικών υπολογιστών που ξεκινούσαν από ολόκληρους ορό­ φους πάνω και κάτω από τη μηχανή . "Οπως το ξεκίνημα της μηχανής ενός καινούριου αυτοκινήτου , το "πρώτο πλάσμα" θα αποκάλυπτε στους φυσικούς του Princeton πόσο σωστά λειτουργούσε η μηχανή . Εξαιτίας του χρονικού ορίου που είχε τεθεί γι' αυτή την προσπάθεια, είχε αναστατωθεί η ζωή του Οοπ Grove και είχε με τραπεί το εργαστή­ ριο σε "κάτεργο". Το χρονικό όριο είχε παραταθεί ανεπίσημα αρκετές φορές αλλά τώρα το υπουργείο Ενέργειας είχε στείλει γραπτή εντολή στο Princeton και είχε ενημερώσει το Κογκρέσο ότι το ξεκίνημα της μηχα­ νής θα γινόταν το Δεκέμβριο . Κι ακόμα στην ετήσια συγκέντρωση 1.200 φυσικών, που έγινε τον Α πρίλιο του προηγούμενου χρόνου στην Ουάσιγκτον, ο Furth είχε ανακοινώσει ότι η καινούρια μηχανή

176

Το πολιtικό πλάοΡα

made by Absens

ύστερα από ένα χρόνο καθυστερήσεων θα ήταν έτοιμη να λειτουργή­ σει τα Χριστούγεννα. Και δεν υπήρχε καμία υπαναχώρηση από τη θέ­ ση αυτή .

Ο Οοπ Grove είχε μπει στο εργαστήριο του Princeton την εποχή του Spitzer, επιστατώντας στη γέννηση, τη λειτουργία και το θάνατο του Stellarator C. Διηύθηνε τη μετατροπή του σε tokamak και προΙστατο στην κατασκευή του Large Torus (Μεγάλου Τοροειδούς) του Princeton που είχε καταρρίψει το ρεκόρ θερμοκρασίας. Ο Πειραματικός Αντιδρα­ στήρας Σύντηξης τύπου Tokamak θα ήταν το κύκνειο άσμα του. Ο Grove ήταν 65 ετών τη χρονιά που ορίστηκε ως όριο για την πα­ ραγωγή του "πρώτου πλάσματος" από το TFTR, κι όμως φαινόταν γέ­ ρος μόνο όταν ήταν κουρασμένος. Είχε γερό αετίσιο πρόσωπο με πυ­ κνά ασημένια μαλλιά χτενισμένα προς τα πίσω. Τα αχνογάλανα μάτια του έλαμπαν πάντα: ο λαιμός ήταν άκαμπτος και τεντωμένος προς το συνομιλητή του. Δεν άκουγε καλά αλλά μπορούσε να καταλάβει τι έλε­ γαν από την κίνηση των χειλιών. Η απώλεια της ακοής του δεν οφειλόταν στα γηρατιά, αλλά σε κά­ ποια παιδική αρρώστια. Τελείωσε το σχολείο του σχεδόν κουφός κι έμαθε μόνος του φυσική , επειδή ο δάσκαλός του όταν μιλούσε γύριζε το πρόσωπό του στο μαυροπίνακα για να γράψει κι έτσι ο νεαρός Grove δεν έβλεπε τα χείλη του για να μπορεί να τα διαβάζει. Μόνο στα πενήντα του χρόνια κατόρθωσε ν' αποκτήσει ισχυρά ακουστικά και ξα­ νακέρδισε κάτι από την αίσθηση της ακοής. Ως τότε είχε πετύχει τα πάντα χωρίς την ακοή και τώρα που την απέκτησε του φαινόταν κάτι αταίριαστο. Ο Grove πίστευε ότι το εργαστήριο μπορούσε να παράγει το "πρώτο πλάσμα" του TFTR, μέχρι τα Χριστούγεννα, αλλά ήταν κυριολεκτικά ο μόνος που το πίστευε, καθώς είχε φθάσει 23 του Δεκέμβρη και η ομάδα του Grove δεν είχε ούτε καν ελέγξει τα συστήματα ηλεκτρικής ενέργει­ ας τα οποία θα φόρτιζαν τους μαγνήτες και θα θέρμαιναν το αέριο υδρογόνο μεταβάλλοντάς το σε πλάσμα. Με την απόλυτη συγκατάθε­ ση του Furth , ο Grove είχε συμβιβαστεί σχετικά μ' αυτό το σύστημα και με τ' άλλα συστήματα τροφοδότησης της μηχανής. Το ηλεκτρικό σύ­ στημα που προβλεπόταν ότι θα παρήγε μια τεράστια ποσότητα ενέρ­ γειας για δέκα δευτερόλεπτα, ήταν έτοιμο για να δώσει ένα κλάσμα μό­ νο αυτής της ενέργειας για λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο.

177

made by Absens

Σύντηξη Το αξίας εκατομμυρίων δολαρίων, εξοπλισμένο με ηλεκτρονικό υπο­ λογιστή , αυτοματοποιημένο σύστημα ελέγχου δε θα ήταν έτοιμο εγκαίρως. Έτσι, οι μηχανικοί είχαν κατεβάσει στο τούνελ κάποια χειρι­ στήρια και είχαν στήσει μια προσωρινή αίθουσα ελέγχου, ακριβώς έξω από τις γιγάντιες διπλές πόρτες του κελιού δοκιμών της μηχανής. Αντί για διαγράμματα μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή και αυτόματα αποθηκευμένες πληροφορίες, θα αρκούνταν σε κάποιους παμπάλαι­ ους καθοδικούς παλμογράφους. Μ όνο οι Ρώσοι χρησιμοποιούσαν ακόμα τέτοια όργανα. ·Οσοι βρίσκονταν εκτός δράσης θυμούνται ότι γαντζώνονταν στο συρματόπλεγμα και παρακολουθούσαν τον Grove και τους βοηθούς του -Dale Meade, Jim Sinnis και Rick Hawrluk- που έπαιρναν και εφάρμοζαν τις περισσότερες αποφάσεις. Κάθε κίνηση έπρεπε να σχε­ διαστεί προηγουμένως και να ελεγχθεί σύμφωνα με τις κατευθηντή­ ριες γραμμές της κυβέρνησης. Οι γραμματείς εργάζονταν σκληρά και γρήγορα για να διατηρούν τη γραφειοκρατία πιο μπροστά από τη δου­ λειά των τεχνικών. Κατά καιρούς, ο Grove πεταγόταν μέχρι το κεντρι­ κό κτίριο, που βρισκόταν στην άλλη άκρη του τούνελ, για να παραδώ­ σει στη γραμματέα του Kay Collins κάποια εργασία σε χειρόγραφα. «Κάνε γρήγορα » , έλεγε στην Kay κοιτώντας την πονηρά, «είναι έτοι­ μο πια να μπει σε λειτουργία» . Τα συνεργεία που εργάζονταν για τη νέα μηχανή είχαν παραιτηθεί εθελοντικά από τις παραδοσιακές γιορτές των Χριστουγέννων. Και ο Grove έβγαλε μία ανακοίνωση που παρακαλούσε όποιον συμμετείχε στις εργασίες για το "πρώτο πλάσμα" , «V' απέχει από οποιαδήποτε γιορτή » έξω και μέσα στο εργαστήρι Δεν ήθελε κανένα μεθυσμένο να χαλάσει το θέαμά του. Ακόμα και φρουρό είχε βάλει στην είσοδο του τούνελ που οδηγού­ σε στο "κελί" δοκιμών. Και είχε δώσει αυστηρές οδηγίες να μην αφή­ σουν να περάσει κανένας επιστήμονας έστω κι αν τον γνώριζαν, αν δεν έβλεπαν τα στοιχεία του , την κονκάρδα που φορούσε, και διαπί­ στωναν ότι μύριζε αλκοόλ. Όποιος είχε πιει έπρεπε να φύγει Δε θα γι­ νόταν εξαίρεση . Το κυνήγι για το πρώ·το μάται ο Graeme Τ ait. Ο Τ ait εργαζόταν πάνω από 84 ώρες την εβδομά­ δα αλλά ο Grove δεν έκανε καμία προσπάθεια να ελαττώσει τη δου­ λειά του σκελετώδους τριαντατετράχρονου Αυστραλού. Ο Tait ήταν πανέξυπνος φυσικός που μπορούσε να κατανοήσει και την τεχνολο-

178

made by Absens

Το πολΗικό πλάοΡα γία και τα συστήματα τροφοδοσίας με υψηλή ηλεκτρική ισχύ, τους υπο­ λογιστές και το σύστημα ψύξης, πέρα από την περίπλοκη φυσική που απαιτούσε η εργασία με την οποία ήταν επιφορτισμένος. Ή ταν η πιο μεγάλη φιγούρα. Κοντά δυο ολόκληρους μήνες, ο Tait περνούσε όλες τις εργάσιμες ώρες της ημέρας στο εργαστήρι και πίστευε ότι δεν ένιωθε κούραση . Κατ' αρχήν ήταν κοκαλιάρης. Τα κόκαλα των ισχίων του διαγράφονταν στο παντελόνι του και της ωμοπλάτης στο πουκάμισό του. Ο Τ ait ήταν ένας από τους πολλούς "αλλοδαπούς" στο πρόγραμμα του Prin ceton, από τους Τσιγγάνους της σύντηξης που γυρνούσαν από εργαστήρι σε εργαστήρι μαθαίνοντας ξένες γλώσσες και πλήθος πληροφορίες, σε σημείο που ύστερα δε γνώριζαν με σιγουριά από πού έχουν έρθει ή από ποια χώρα κατάγονταν. Έδιναν τα διαπιστευτήριά τους στη σύ­ ντηξη και δήλωναν σε ποια μηχανή ήθελαν να δουλέψουν. Παρά την ταλαιπωρία του και τους φόβους του για το μεγάλο του στόχο -με όριο τα Χριστούγεννα- ο Τ ait θυμάται ότι ήταν ενθουσιώ­ δης για την τελευταία μηχανή σύντηξης του Princeton και διαπίστωσε ότι τίποτα δε θα έκαμπτε την αποφασιστικότητά του για την επίτευξη του σκοπού του Grove. Ο Tait υποτίθεται ότι άλλαζε βάρδιες με τους μηχανικούς Ch arlie Neu meyer και Dick Cassel , αλλά λόγω της αγωνίας και της περιέργειάς του βρίσκονταν εκεί πάντα και οι τρεις. Η δουλειά τους ήταν να εξασφαλίσουν τους διάφορους τύπους μηχανών που χρειαζόταν ο Grove γαι να φορτίσει το αέριο υδρογόνο και να το με­ ταλλάξει σε πλάσμα. Είχαν μείνει τόσο πίσω στο χρονοδιάγραμμα για την εξασφάλιση ενέργειας επειδή ο μειοδότης εργολάβος που είχε αναλάβει να κατα­ σκευάσει τα συστήματα χρεοκόπησε πριν τελειώσει τη δουλειά. Έτσι έπρεπε να συναρμολογήσουν και να ολοκληρώσουν τα συστήματα οι μηχανικοί του εργαστηρίου. Ωστόσο, κάθε εβδομάδα που περνούσε, ο Tait γινόταν όλο και πιο προκλητικός. Ή ταν φανερό, έλεγε, ότι ο Grove δεν ενδιαφερόταν να εξασφαλίσει έναν αξιόπιστο τρόπο παροχής ενέργειας' κάτι που θα χρειαζόνταν για τα μελλοντικά πειράματα. Γίνονταν περικοπές σ' όλες τις φάσεις της επιχείρησης και όλα επικεντρώνονταν στον άμε­ σο στόχο. « Ενιωθα απογοητευμένος από την άποψη αυτή", θα πει ο Tait, «και αυτός ήταν ο λόγος που ένιωθα κουρασμένος. Έβλεπα να γί­ νονται παντού συμβιβασμοί με μοναδικό στόχο να επιτευχθεί ο περιο­ ρισμένος στόχος της δημιουργίας του πρώτου πλάσματος, της "σα-

179

made by Absens

Σύντηξη πουνόφουσκας του πολιτικού πλάσματος", και μ' αυτό κατά βάθος πο­ τέ δε συμφώνησα» . Άλλοι από τους εργαζόμενους στις ολονύκτιες βάρδιες ποτέ δε σταμάτησαν να αμφισβητούν τις μεθόδους αυτές. α Grove στάθηκε αδύνατο να σταματήσει τον Bubba Vinson , ένα γεροδεμένο τεχνικό που φορούσε επιδεικτικά ένα μπλέ στρατιωτικό καπέλο διακοσμημένο με χρυσά φύλλα βελανιδιάς σαν ένα είδος στρατιωτικού διοικητή . α Vinson προσκολλήθηκε σ' ένα άλλο τμήμα του εργαστηρίου, στο τμήμα που είχε συνδέσει τα μέρη της μηχανής. Κι όμως ο Grove δέχτηκε να του δώσει την ευκαιρία να μπει στο τμήμα του "πρώτου πλάσματος". Του ανέθεσαν την τοποθέτηση ενός αναλυτή αερίων που θα έδειχνε στους επιστήμονες φυσικούς ποιο είδος ανεπιθύμητου αερίου μόλυνε μέσα στη μηχανή το αέριο υδρογόνο. α Vinson βρήκε την ευκαιρία που θα του επέτρεπε να φύγει απ' το τμήμα θαλάμων κενού και ν' ασχολη­ θεί με σπουδαιότερους τομείς στο εργαστήριο. Το να εργάζεσαι στη νέα μηχανή ήταν το "τελικό", "το πρωτοπόρο", έλεγε. Κάποτε στην ιδι­ αίτερη πατρίδα του, τη Μέμφιδα του Τενεσί, είχε εργαστεί ξυλουργός, οδηγός εκσκαφέα, επισκευαστής σιλό, υπάλληλος βενζινάδικου κι ερ­ γάτης χαλυβουργείου. Τώρα έκανε μια εργασία που είχε μέλλον. Μετά από επτά χρόνια το Princeton είχε φτάσει να είναι κάτι παραπάνω από εργασία και ήταν αποφασισμένος να τη φέρει σε πέρας. -σπως και πολ­ λοί άλλοι απ' το βοηθητικό προσωπικό, είπε ότι ένιωθε πως δούλευε για κάτι σπουδαίο. Στη σταυροφορία της σύντηξης δεν υπήρχαν μόνο οι φτασμένοι επιστήμονες. Σε άλλες δουλειές η εργασία που προσέφε­ ρε ο Vinson ωφελούσε μόνο μια κερδοσκοπική εταιρεία. Κι όμως αισθα­ νόταν ότι η δουλειά αυτή ήταν πατριωτική. α ενθουσιασμός, έλεγε, γι­ νόταν μεγαλύτερος "κυρίως επειδή σημαίνει πολλά για την αμερικανική οικονομία και τον αμερικανικό λαό από οτιδήποτε είχα κάνει ως τώρα". Προφανώς αυτός ήταν ο ρόλος που ο Vinson εργάστηκε χωρίς δια­ κοπή , τριάντα εννέα ώρες για κάποιο τμήμα ζωτικής μηχανής που τους καθυστερούσε, μέχρι που ο Jim Sinnis, ένας βοηθός του Grove, του είπε να φύγει από το εργαστήρι και να πάει να κοιμηθεί. α Vinson τον αγνόησε για λίγες ώρες, αλλά τελικά έφυγε υπό τον όρο να του τηλεφωνήσει ο Sinnis λίγο πριν παραγάγουν το "πρώτο πλάσμα" για να είναι παρών στο μεγάλο γεγονός. Το ίδιο ζήτησε από άλλους φίλους του στην ομάδα του "πρώτου πλάσματος", και ξεκίνησε για το σπίτι. α Tait και όλη η ομήγυρη πίστευαν ότι μέχρι τις 5 το πρωί, στις 24 του Δεκέμβρη η δουλειά τους θα είχε τελειώσει, όταν μία φορητή συ-

180

made by Absens

Το πολΙτικό πλάσΡα σκευή δοκιμής ηλεκτρικών κυκλωμάτων έδειξε ότι από κάποιο σημείο της μόνωσης ενός καίριου ηλεκτρικού συστήματος, χανόταν ενέργεια. Χρειάστηκαν αρκετές ώρες μέχρι να εντοπίσουν το σημείο της διαρ­ ροής. Πριν όμως γίνει η επιδιόρθωση , ο Grove αποφάσισε να κάνει το τεστ υψηλής ισχύος, ένα τεστ που η κυβέρνηση απαιτούσε να γίνει πριν τεθεί σε λειτουργία ο TFTR. Ο Grove και ο Tait θυμούνται πολύ καλά εκείνη τη στιγμή . Ο διευθυ­ ντής του προγράμματος ρώτησε τον Tait αν συμφωνούσε να κάνουν ένα γρήγορο τέστ υψηλής ισχύος. Ο κοκαλιάρης Αυστραλός εξεράγη . Θα διακινδύνευαν να γίνει κάποιο βασικό λάθος μεγάλης κλίμακας, να καταστραφεί η μηχανή , και τότε θα χρειάζονταν ώρες, ίσως και μέρες επιπλέον εργασίας. Οπως θυμάται ο Grove, ο Tait στράφηκε προς αυτόν και του είπε : « Είσαι ηλίθιος αν κάνεις κάτι τέτοιο» και ύστερα αγέρωχος αποσύρθη­ κε στο ηλεκτρονικό χειριστήριό του. Ο Grove τότε αποφάσισε να επι­ διορθώσει τη διαρροή ρεύματος. Ο Fu rth παρακολουθούσε την επιχείρηση με αυξανόμενη αγωνία. Ηταν σχεδόν μεσάνυχτα, οι τεχνικοί είχαν κουραστεί και ο Grove είχε τα χάλια του. Ο Furth ήθελε, όπως όλοι, να επιτευχθεί το "πρώτο πλά­ σμα" ακριβώς στην ώρα του. Ακόμα και τη σαμπάνια την είχε βάλει να παγώνει στο ψυγείο του εργαστηρίου. Θυμάται ότι ένιωθε το βάρος των διευθυντικών ευθυνών να τον πλακώνει: « Μ ου τριβέλιζε το νου ότι κάτι δε θα πήγαινε καλά εξαιτίας της κούρασης του προσωπικού», είπε. «Μπορεί να έκαναν κάποιο λάθος και κάποιος να τραυματιζόταν». Ο Furth πλησίασε τον Grove και του είπε αποφασιστικά να τα παρατήσει : θα το επιχειρούσαν την άλλη εβδομάδα. Ο Grove όμως δεν ήταν απ' αυτούς που τα παρατούσαν εύκολα. Αντιδρώντας σύμφωνα με τον χαρακτήρα του, όπως θυμάται, είπε στον Furth : «Αν δε βγεις αμέσως έξω, θα φωνάξω δυο μεγαλόσωμους τεχνικούς να σε βγάλουν και να σε δέσουν σ' ένα δέντρο» . Ο Furth τό­ τε συμφώνησε να δώσει στον Grove και στους τεχνικούς το χρόνο που χρειάζονταν για να επισκευάσουν τη διαρροή . Αλλά του είπε ότι όταν το ρολόι, που ήταν πάνω από τον υπολογιστή , θα χτυπούσε δύο μετά τα μεσάνυχτα, θα σταματούσαν τα πάντα. Μια μόνο ώρα έμεινε για να εκπνεύσει το χρονικό όριο του Fu rth , και οι τεχνικοί δεν είχαν επιδιορθώσει ακόμα τη διαρροή . Πλήθος είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται έξω από το συρματόπλεγμα γύρω από την

181

made by Absens

Σύντηξη αίθουσα ελέγχου. Οι φυσικοί, οι διοικητικοί υπάλληλοι και τα "μπουλ­ ντόγκ" του υπουργείου Ενέργειας που αγωνιούσαν για το πολυπόθητο πρώτο πλάσμα, στέκονταν αμήχανοι. Ο Grove και ο τεχνίτης Marty Perron , παρακολουθούσαν το εγχείρημα όταν ξαφνικά τους ήρθε η λύ­ ση για το πρόβλημα της διαρροής. Η ώρα ήταν δύο παρά πέντε. Ο Grove έριξε ένα βλέμα στον αναπληρωτή του, Dale Meade. Αμέσως μετά ο M eade περπάτησε αμέριμνος προς το λευκό ρολόι του τοίχου και το έβγαλε απ' την πρίζα. "Υστερα, με κάποιο δανεικό και πρόχειρο όργανο, κάλυψαν το πρό­ βλημα της διαρροής και έγινε η δοκιμή των συστημάτων ισχύος. Ο Grove έβγαζε από την τσέπη του το δημόσιο έντυπο, το οποίο είχε ήδη υπογράψει, και που δήλωνε ότι όλες οι απαιτούμενες δοκιμές εί­ χαν ολοκληρωθεί. Κάποιος φωτογράφος με βιντεοκάμερα που τον εί­ χαν καλέσει ειδικά για την ιστορική νύχτα, έπιασε τον Grove τη στιγμή που "βρόνταγε" το χαρτί μπροστά σ' έναν υπάλληλο του υπουργείου Ενέργειας , ο οποίος υπέγραψε και του είπε « Σας το χαρίζω » , εννοώ­ ντας ότι το Princeton είχε τώρα τον απόλυτο έλεγχο της μηχανής. « Εντάξει, προχωρούμε » , φώναξε ο Grove. « Βάλε μέσα το αέριο! » Κάποιος από τους επικεφαλής φυσικούς, πήρε ένα μικρόφωνο και άρχισε να μετράει αντίστροφα "Δέκα, εννέα, οκτώ . . . " Τα βλέμματα στράφηκαν όλα στην οθόνη του πλάσματος, η κάμερα εστίασε τη θυρίδα του δοχείου, και σ' εναν παλμογράφο, που θα έδινε ένα πράσινο ενδεικτικό σήμα αν το μαγνητικό ρεύμα παλλόταν αρκετά δυνατά. Ο Marty Perron ήταν καρφωμένος σε μία άλλη οθόνη , με το χέρι σ' ένα πλήκτρο διακοπής, έτοιμος να το πατήσει, αν παρατηρού­ σε κάποια διαρροή ηλεκτρισμού από το "μπαλωμένο" σύστημα ισχύος. Στην αίθουσα των συστημάτων ηλεκτρικής ισχύος, που βρισκόταν έξω, ο Graeme Tait φορώντας ένα ζευγάρι ακουστικά περίμενε τα αποτελέσματα κυριευμένος από κυνισμό· όπως έλεγε, βρήκε τον εαυ­ τό του να ελπίζει ότι το πείραμα θα αποτύχει. « Επτά, έξι, πέντε . . . » Οι γεννήτριες έβγαζαν ένα διαπεραστικό ήχο σαν κινητήρες αερο­ πλάνου. Ο Grove θυμάται πως μόλις που κρατήθηκε για να μη φωνά­ ξει: « Εμπρός, μωρό μου, προχώρα». «Τέσσερα, τρία, δύο, ένα . . . » Απόλυτη σιγή και ξαφνικά, μια λάμψη φάνηκε στην οθόνη της τηλεόρασης. Αυτό ήταν! Μια ιαχή υψώθηκε απ' το πλήθος. Ο Grove πήδηξε και ύψωσε τρεις φορές τη γροθιά του στον αέρα, μια κίνηση που αργότερα μεταδόθηκε απ' το εθνικό δίκτυο τηλεόρα-

182

made by Absens

Το πολπικό πλάοΡα σης την ώρα των ειδήσεων. Οι τεχνικοί χτυπούσαν παλαμάκια και σφύ­ ριζαν. Η μεγαλύτερη μηχανή σύντηξης στον κόσμο είχε, για ένα λε­ πτό, λειτουργήσει. Τώρα, υπήρχε βάσιμη ελπίδα για γιγάντια tokamak. Δίπλα απ' τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, το ρολόι είχε σταματή­ σει στη 1.55' μετά τα μεσάνυχτα της 24ης Δεκεμβρίου 1982. Τα κατάφε­ ραν. Το πρώτο πλάσμα του γιγάντιου Δοκιμαστικού Αντιδραστήρα Σύ­ ντηξης Τokamak ήταν, βεβαίως, πολύ φτωχό -τόσο ψυχρό που καμία αντίδραση σύντηξης δεν μπορούσε να βγει απ' αυτό. Ηταν ρεύμα πο­ λύ χαμηλής τάσης, μόλις 51 κιλοαμπέρ , αφού το εργαστήριο τελικώς θα πετύχαινε δημιουργίες πλάσματος σε κλίμακα μεγαμπέρ που είναι πενήντα φορές ισχυρότερα. Και το αεριώδες νέφος είχε διατηρηθεί μόνο για 50 χιλιοστά του δευτερολέπτου, μόνο ένα στίγμα στον παλ­ μογράφο. Οι φυσικοί γνώριζαν ότι για να πετύχουν χρειάζονταν ένα πλάσμα που θα κρατούσε ολόκληρα δευτερόλεπτα. Η ομάδα του Grov e , έκλεισε τις παροχές ηλεκτρισμού , έσβησε τους υπολογιστές και πήγε στον μεγάλο, το στρωμένο με χαλιά, προ­ θάλαμο του εργαστηρίου. Ο Furth άνοιξε τη σαμπάνια και, σαν πατέ­ ρας που νιώθει περήφανος για το παιδί του, μοίραζε σε όλους πούρα με ασημένιο περιτύλιγμα, που επάνω έγραφαν : "Πλάσμα!" Γύρω στις 4.30' το πρωί ---α νήμερα των Χριστουγέννων- ο Grove και ο Meade έκαναν θριαμβικά εγερτήρια τηλεφωνήματα σε επισήμους του υπουργείου Ενέργειας, στην Ουάσιγκτον, μεταβιβάζοντας τα νέα. Ο κατάκοπος Bubba Vinson ήταν βυθισμένος στον ύπνο, όταν ο χειμωνιάτικοκς ήλιος άστραψε μέσα στη μηχανή . Κανείς δεν θυμήθηκε να του τηλεφωνήσει. Όταν όμως ξύπνησε το πρωί, κοίταξε το ρολόι που είχε στο κομοδίνο του και έπιασε το τηλέφωνο σχηματίζοντας τον αριθμό του εργαστηρίου. Ναι, του είπαν, όλα πήγαν μια χαρά. Είχαν δημιουργήσει το πρώτο πλάσμα, στις 3.06' εκείνο το πρωί! Ο Grove επέστρεψε τελικώς στο σπίτι του, αλλά δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Γύρω στις 7 π.μ. , πήρε το πρώτο συγχαρητήριο τηλεφώνημα , από την lαπωνία, όπου η είδηση είχε κιόλας φτάσει στους εκεί συνα­ δέλφους του, που κατασκεύαζαν το γιγάντιο ιαπωνικό tokamak. Ο κό­ σμος της σύντηξης ήταν πραγματικά πολύ μικρός. Λίγους μήνες μετά, έγινε η επίσημη τελετή των εγκαινίων του νέου tokamak του Princeton . Παίρνοντας ένα πινέλο βουτηγμένο σε μαύρη μπογιά, ο γνωστός lάπωνας επιστήμονας, ο δρ Yasuhiko Iso, πλησία­ σε την τρομερή κούκλα Νταρούμα και ζωγράφισε και το δεύτερο ορθά­ νοιχτο μάτι . . .

183

made by Absens

,

ΥασΤηΡΙ0

ΣύΥτηξης

made by Absens

Η

εποχή του μονοχικού επιστήμονο που εργαζότον οθόρυβο ο' ένα γραφείο γεμάτο βιβλία και πήγαινε στη γραφομηχανή τη στιγμή που του ερχόταν στο νου κάποια καινούρια ιδέα, είχε περάσει πια ορι­ στικά για το εργαστήριο του Princeton. Την αλλαγή αυτή την έφερε το γιγάντιο tokamak. Ό,τι ήταν κάποτε μια αθόρυβη τέχνη τώρα είχε γίνει μια φρενήρης μεγάλη επιστήμη , που μεταμόρφωσε το Princeton σε σύγχρονο ερευνητικό ίδρυμα φυσικής του πλάσματος, μια γενιά μετά το κλουβί των κουνελιών του Spitzer. Στρατιές ατόμων εργάζονταν τώρα για κάθε πλευρά του TFTR, από τον τομέα ηλεκτρικής παραγωγή ς μέχρι τον προγραμματισμό των ελέγχων μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών, και τις αποφάσεις ως προς ποια πειράματα μπορεί να αποδειχθούν περισσότερο χρήσιμα. Υπήρξε ένα ατέλειωτο πρόΥραμμα συναντήσεων προκειμένου να συ­ ντονιστεί η εργασία μεταξύ των μηχανικών, των προγραμματιστών, των φυσικών και των ελεγκτών του προϋπολογισμού. Ο Furth έφτασε μέχρι του σημείου να φέρει ένα βοηθό διευθυντή του προγράμματος διαστημικών λεωφορείων της NASA, για να επιβλέψει τις δαπάνες, την κατασκευή και θέματα προσωπικού , κάτι που ήταν πέρα από τον επι-

Σύντηξη

Το εσωτερικό του JET (Joint Euroρean Torus) - του Κοινού Ευρωπαίίωύ Τοροει­ δούς - στην περιοχή της Οξφό ρδης στην Αγγλία [JET Joint Undertaking).

στημονικό στόχο του εγχειρήματος. Η μηχανή αρχικά είχε κοστίσει

made by Absens

214 εκατομμύρια δολάρια, αλλά οι προσθήκες στα συστήματα θέρμαν­

σης και ηλεκτρικής ισχύος με κάποιες μετατροπές που έγιναν και τα έξοδα λειτουργίας, ανέβασαν το κόστος του εγχειρήματος στο Ι δισε­ κατομμύριο, περίπου, δολάρια, δηλαδή έφτασε κοντά στο συνολικό κόστος κατασκευής και λειτουργίας του JET. Παρ' ότι στο εργαστήριο λειτουργούσαν εικοσιτετράωρες βάρδιες για τη διεξαγωγή πειραμάτων και τη συντήρηση της μηχανής, ο χρό­ νος δεν ήταν ποτέ αρκετός για να διεξαχθούν όλα τα πειράματα που προτείνονταν, ούτε αρκετά τα χρήματα για να καλύψουν τις απαιτού­ μενες μετατροπές. Οι παλαιοί αναπολούσαν την εποχή του Spitzer, όταν όλα τα άτομα του εργαστηρίου συγκεντρώνονταν γύρω από ένα τραπέζι και οι αποφάσεις παίρνονταν γρήγορα από τους ίδιους που κατασκεύαζαν τη μηχανή. Εκείνο τον καιρό ήταν κάτι συνηθισμένο για τους φυσικούς να εμπνέονται κάποιο πείραμα πίνοντας μπίρα και έπει­ τα να τρέχουν στο εργαστήριο ν' ανάβουν τη μηχανή και να το πραγ­ ματοποιούν το ίδιο βράδυ.

186

made by Absens

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡlΟ σύντηξης Με το TFTR, ωστόσο, η αίσθηση της ιδιοκτησίας χάθηκε μέσα στο πλή­ θος. Η μηχανή δεν ανήκε σ' αυτούς που την κατασκεύασαν και τη χει­ ρίζονταν, αλλά στη γραφειοκρατία . "Οταν ο γερο-stellaratοr-C αχρη­ στεύτηκε για χάρη του tokamak, κάποιοι από τους εργαζόμενους έλε­ γαν ότι νοσταλγούσαν αυτό που χάθηκε. Δύσκολα θα δάκρυζαν όταν θα ερχόταν το τέλος του TFTR. Η εργασία του Rob Goldston στην εποχή της μεγάλης επιστήμης περιλάμβανε τη διεύθυνση συνεδριάσεων φυσικών που εργάζονταν στη νέα μηχανή σύντηξης. Καθόταν στην κεφαλή μιας μεγάλης τράπε­ ζας συνεδριάσεων, περιστοιχιζόμενος από σειρές ανασκουμπωμένων ανδρών. Το Prin ceton όπως και πολλά αμερικάνικα ερευνητικά επιστη­ μονικά εργαστήρια, υπέφεραν από έλλειψη γυναικών φυσικών . Μόνο μία γυναίκα εργαζόταν συστηματικά στα προβλήματα του TFTR. Οι νε­ αροί που πήραν το βάπτισμα στο ΡΙΤ, φοβόνταν ότι τις εργασίες στη νέα μηχανή θα τις αναλάμβαναν κυρίως οι παλαιότεροι και είχαν εκ­ πλαγεί όταν εντάχθηκαν στη νέα ομάδα. Οι παλαίμαχοι αρχηγοί όπως ο Furth και ο Grove έρχονταν στις τακτές συνελεύσεις αλλά συνήθως άφηναν το νεαρό προστατευόμενό τους, τον Goldston να προεδρεύει στη συζήτηση . Επισκέπτες και από άλλα εργαστήρια, συμπεριλαμβα­ νομένων και Ρώσων επιστημόνων, παρακάθονταν συχνά σ' αυτές τις ειλικρινείς συνεδριάσεις. Υπήρχαν έντονες διαφωνίες σε εβδομαδιαία βάση πάνω σε συμπε­ ράσματα πειραμάτων, σε νέες θεωρίες και στο ποια πειράματα θα προ­ γραμματίζονταν για την επόμενη εβδομάδα. "Ολοι επιζητούσαν ένα ρό­ λο στη δράση . Σε μια δεδομένη εβδομάδα, αν τα υψηλής τάσης συστήματα δεν πα­ ρουσίαζαν διαρροές, οι επιστήμονες που λειτουργούσαν τις μηχανές μπορούσαν να ξεκινήσουν 200 προσπάθειες ή "βολές", για να δημιουρ­ γήσουν πλάσμα. Οι "βολές" της ημέρας κόστιζαν στο εργαστήριο 20.000 δολάρια σε ηλεκτρισμό από την Εταιρεία Ηλεκτρισμού και Φωτα­ ερίου, τη μεγαλύτερη κοινωφελή υπηρεσία, του New Jersey. Ωστόσο το θέμα των χρημάτων δεν εξετάστηκε ποτέ από τους φυσικούς. Θα συνέχιζαν τα πειράματα για να επιτύχουν όσο το δυνατόν καλύτερο πλάσμα: αυτός ήταν ο καθοριστικός παράγοντας και όχι τα χρήματα. Η μία μετά την άλλη , οι μαρτυρίες παρουσιάζονταν στην αίθουσα της σύσκεψης με διαγράμματα χαραγμένα και διαφάνειες. Τα διαγράμ­ ματα προβάλλονταν στον τοίχο και ακολουθούσε μια γενική αξιολόγη ­ ση από τους ειδικούς της ομάδας. Τα διαγράμματα παρουσίαζαν με-

187

made by Absens

ΣύΥτηξη τρήσεις της θερμοκρασίας του πλάσματος κατά τη διεξαγωγή ποικί­ λων πειραμάτων, διαγράμματα πυκνότητας και στατιστικές για την πα­ ρουσία ανεπιθύμητων αερίων. Αυτά ήταν αντικειμενικά στοιχεία. Έπει­ τα ακολουθούσαν αναλυτικά διαγράμματα που προέβλεπαν ποια θα ήταν η συμπεριφορά του πλάσματος κάτω από διαφορετικές περιστά­ σεις. Ήταν πραγματικά μια πολύ ανθρώπινη προσπάθεια για να μπουν σε τάξη οι απειθάρχητες, φαινομενικά τυχαίες, κινήσεις του αεριώ­ δους πλάσματος και να βρεθεί λογική και συνέπεια εκεί όπου ίσως δεν υπήρχε καθόλου. Πίσω απ' την προσπάθεια κρυβόταν μια αδιαφιλονίκητη πίστη ότι υπήρχε τάξη , ένα μοντέλο, ένας νόμος που εξηγούσε με μαθηματι­ κούς όρους τις διακυμάνσεις του πλάσματος. Πέρα απ' αυτά, η ομάδα πίστευε ότι είχε τη συλλογική ικανότητα να συλλάβει αυτή τη συμπερι­ φορά. Αν καταλάβαιναν τον τρόπο λειτουργίας ίσως κατάφερναν να υποτάξουν το πλάσμα και να επιτύχουν την πυρηνική σύντηξη για πα­ ραγωγή ενέργειας. Υπήρχαν πολλές δυνατότητες να χειρισθούν επιτυχώς το πλάσμα του TFTR. Μπορούσαν ν' αλλάξουν την ένταση του ρεύματος στους μαγνήτες που περιέβαλλαν σε μορφή δακτυλίων το δοχείο οριζοντίως και καθέτως, να ποικίλλουν την ποσότητα αερίου υδρογόνου που εισή ­ γαγαν, ν α αλλάξουν 1 0 χρόνο εισαγωγής αερίου και τ ο χρόνο των ηλεκτρικών παλμών που έστελναν κατευθείαν στη ζώνη των σωματι­ δίων του πλάσματος· φαινομενικά μπορούσαν να δοκιμάσουν άπει­ ρους συνδυασμούς. Ο Phill Efthi mion ήθελε να χρησιμοποιήσει τη δοκιμασμένη και ορθή μέθοδο "ωμικής" θέρμανσης, διοχετεύοντας ηλεκτρισμό μέσα στον ίδιο το δακτύλιο του πλάσματος, έτσι ώστε το πλάσμα θα θερμαινόταν όπως θερμαίνονται οι σπείρες μιας τοστιέρας. Ο Graene Tait, ο κοκα­ λιάρης Αυστραλός, προτιμούσε ιδιαιτέρως τα πειράματα "συμπίεσης", συσφίγγοντας τις γραμμές των μαγνητικών πεδίων για να συμπιεστεί το πλάσμα, ανεβάζοντας έτσι τη θερμοκρασία του, καθώς ο χώρος που θα είχε για να κινηθεί η ενέργειά του, θα ήταν μικρότερος. Άλλοι επιστήμονες πειραματιστές βιάζονταν να δοκιμάσουν δέσμες ουδέτε­ ρων σωματίων. Μια στρατιά επισκεπτών, φυσικών του Oak Ridge , εί­ χαν φέρει έναν εκτοξευτήρα σφαιριδίων που μπορούσε να παράγει και να εκτοξεύει μέσα στο δοχείο παγωμένους βόλους καυσίμου υδρογό­ νου, αντί να εμφυσούν σ' αυτό αέριο υδρογόνο. Οι βόλοι δημιουργού­ σαν μεγαλύτερη κεντρική πυκνότητα σωματιδίων.

188

Το oύyxpovo epyamήplO σύντηξης

made by Absens

Οι επιστήμονες μπορούσαν ν' αλλάξουν τις εσωτερικές επιφάνειες του δοχείου κενού , να καλύψουν τα τοιχώματα με ειδικά υλικά που απορροφούσαν προσμείξεις άνθρακα και οξυγόνου . Μπορούσαν να τοποθετήσουν μια γιγάντια "λαβίδα" μέσα στη μηχανή που ονομαζόταν "κινητός περιοριστής", η οποία είχε τη δυνατότητα να σφίγγει το δα­ κτύλιο του πλάσματος και να μικραίνει την περιφέρειά του. γπήρχαν τόσα πολλά να δοκιμάσουν και το μέρος της θεωρίας που είχε αποδει­ χτεί, ήταν τόσο μικρό! Δεν ήξεραν από πού ν' αρχίσουν.

Το Prin ceton περιέγραφε το πλάσμα που εκάστοτε δημιουργούσε, όσο κανένα άλλο εργαστήριο στον κόσμο, λεπτομερέστατα' κάθε νέα βο­ λή ακολουθούσε πλήθος πληροφοριών. Συνολικά, είχαν γίνει κάπου σαράντα διαφορετικές μετρήσεις των συνθηκών στο εσωτερικό του δοχείου κενού. Ο Etthimion , ένας από τους πολλούς θαμώνες της αίθουσας ελέγ­ χου, ενδιαφερόταν κυρίως για την πυκνότητα των ηλεκτρονίων στο νέφος του πλάσματος. Άλλοι πειραματιστές επιστήμονες παρακολου­ θούσαν τη θερμοκρασία των ιόντων, το επίπεδο των προσμείξεων στο πλάσμα, την ποσότητα των ακτίνων Χ που εξέπεμπε, τις υπέρυθρες ακτίνες, το ορατό φως και τα πολύ σημαντικά νετρόνια που παράγο­ νταν κατά τη διάρκεια της σύντηξης. Υπήρχε πληθώρα στοιχείων. Κάθε "βολή" έστελνε πάνω από επτά megabytes στοιχείων στο σύστημα του ηλεκτρονικού υπολογιστή -που ισοδυναμούσαν με 2.500 σελίδες της εγκυκλοπαίδειας Britannica. Και έριχναν σαράντα βολές πλάσματος την ημέρα. Ο Goldston βρισκόταν στο κέντρο αυτού του κατακλυσμού. Χρησι­ μοποιώντας ένα περίπλοκο σύστημα προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή που λεγόταν "SNAP", ο Goldston χρησιμοποιούσε το πλη­ κτρολόγιο, όσο το SNAP έλεγχε κάποια διάγνωση συγκρίνοντάς τη με άλλες. Αν η πληροφορία συμφωνούσε, το πρόγραμμα προχωρού­ σε, υπολόγιζε τη θερμοκρασία και το χρόνο συγκράτησης του πλά­ σματος και συνέκρινε την ποσότητα ενέργειας που είχε διοχετευτεί στη συγκεκριμένη βολή με την ενέργεια που είχε παραχθεί. Η σύγκρι­ ση αυτή ήταν κρίσιμη για το στόχο ενός πρακτικού αντιδραστήρα σύ­ ντηξης. Ο Goldston θεωρούσε την ανάλυση του SNAP σαν μια "στιγμιαία" κάρτα αναφοράς που χρειαζόταν για να παραχθεί 15 λεπτά. Καθώς η

189

made by Absens

Σύvτηξη επόμενη βολή ήταν πολύ κοντά, δεν του έμενε καθόλου χρόνος. Δε σταματούσε ούτε για να πιει μια σόδα, ή να μιλήσει με τους φίλους του, που εργάζονταν σε άλλους υπολογιστές. Σαν τη γαζώτρια σ' ένα ρα­ φείο ήταν δεμένος κι αυτός με τη δουλειά του εργαστηρίου. Λίγο πιο πέρα ο αρχιμηχανικός της βάρδιας κρατούσε ένα γουόκι τόκι, που τον συνέδεε με τους άλλους μηχανικούς στις αίθουσες συ­ στημάτων τροφοδοσίας ηλεκτρικής ισχύος καθώς και με τους υπεύθυ­ νους της εκτόξευσης δεσμών από ουδέτερα σωματίδια. Συχνά έπαιζε το ρόλο του διοικητή πτήσης της NASA, καθώς οι οθόνες των ηλε­ κτρονικών υπολογιστών, οι αντίστροφες μετρήσεις σε κάθε προσπά­ θεια δημιουργίας νέου πλάσματος, η ένταση και η ορολογία που χρησι­ μοποιούσαν, δημιουργούσε την ατμόσφαιρα διαστημικού κέντρου. "Αίθουσα ελέγχου καλεί Scotty !" φώναζε απ' τον πομπό του στο μη­ χανικό της παροχής ρεύματος μιμούμενος κάποιους ήρωες της τηλεο­ πτικής σειράς "Star Trek". Κάθε λίγους μήνες, όταν "κατέβαζαν" τη μηχανή για μετατροπές, οι φυσικοί ήταν περισσότερο απασχολημένοι. Ερευνούσαν βουνά από στοιχεία, προσπαθώντας να καταλάβουν τι είχε συμβεί. Π ότε πότε εγκατέλειπαν τον κόσμο των αριθμών και της αφαίρεσης και πήγαιναν στο υπόστεγο δοκιμών για να δουν απευθείας τη μηχανή, αντί να βγά­ ζουν συμπεράσματα μέσα από το φίλτρο των μετρήσεων των ηλεκτρο­ νικών υπολογιστών. ·Οταν κάποτε άνοιγαν το δοχείο, ήταν αδύνατο ν' αντισταθούν στον πειρασμό και να μην μπούνε μέσα να ρίξουν μια γρήγορη ματιά, απλώς και μόνο για να πατήσουν εκεί όπου θερμοκρα­ σίες πολλών εκατομμυρίων βαθμών αναπτύσσονταν κάθε μέρα . Οι "περίεργοι" υποχρεώνονταν πρώτα να φορέσουν στολές από λευκό χαρτί και καθαρά, άσπρα, λαστιχένια, παπούτσια. Η στολή συμπληρω­ νόταν με χάρτινο σκουφάκι μπάνιου και λαστιχένια γάντια. Επειτα το αστείο πλήθος γλιστρούσε μέσα στο δοχείο από ένα ανοικτό παραθυ­ ράκι. Οι μηχανικοί αποκαλούσαν το "κοπάδι" των επισκεπτών "πουλιά πω-πω!" εξαιτίας των κραυγών που έβγαζαν κατά την περιήγησή τους στη μυστηριώδη μηχανή. Οταν κάποιος στεκόταν όρθιος μέσα στο δοχείο από ανοξείδωτο ατσάλι, έμοιαζε με πουλί που ήταν παγιδευμένο μέσα σε ηλεκτρική τοστιέρα. Τα δάπεδα και οι οροφές του δοχείου ήταν ενισχυμένα με ατσάλινες ραβδώσεις, και τα τοιχώματα ήταν προσεκτικά καλυμμένα με μαύρα πλακάκια από άνθρακα. Τα κινητά χωρίσματα έμοιαζαν με χοντρά διαπασών καθώς προεξείχαν στο τοίχωμα. Μέσα στο δοχείο

190

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡlΟ σύντηξης

made by Absens

υπήρχε χώρος για να κινούνται άνετα τουλάχιστον δέκα άνθρωποΙ. Κάποια σημεία του τοιχώματος που δεν είχαν τέλεια καμπυλότητα ---α λλά απλά παρεξέκκλιναν λίγα χιλιοστά του μέτρου- ήταν τώρα γεμάτα κηλίδες εκεί όπου είχαν εξαλειφθεί οι προεξοχές από το πέ­ ρασμα του υπέρθερμου πλάσματος. Ένας γαλάζιος ιριδισμός στο πά­ τωμα οφειλόταν στο κάΨιμο των ξένων προσμείξεων. Ένας τεχνικός ήταν επιφορτισμένος να ελέγχει το δοχείο μ' ένα μετρητή geiger για ραδιενέργεια. Τα νετρόνια που εκπέμπονταν απ' την αντίδραση της σύντηξης, μετατόπιζαν σωματίδια στα τοιχώματα, τα οποία σ' έναν αντιδραστήρα μπορούσαν σταδιακά να αυξήσουν τη ραδιενέργεια στην εσωτερική δομή των τοιχωμάτων της μηχανής. Τις διάστικτες περιοχές της μηχανής -εκεί όπου ο μετρητής geiger άρ­ χιζε να κελαηδάει- τις είχαν χωρίσει με σχοινί, αλλά επέτρεπαν στους ανθρώπους να κυκλοφορούν μέσα στη μηχανή . Για την ώρα, η ραδιε ν έ ργεια ή ταν χαμηλή -μια σύντομη ε π ίσκεΨη μέσα στο tokamak, υπολόγιζε το Princeton , ισοδυναμούσε με τη δόση ραδιενέρ­ γειας που παίρνει κάποιος σ' ένα αεροπορικό ταξίδι λίγων ωρών. Η πειραματική ζωή του TFTR μόλις είχε αρχίσεΙ. Αργότερα, η δραστη­ ριότητα των νετρονίων στη διάρκεια των βολών του πλάσματος θα ήταν τόσο έντονη ώστε να μην επιτρέπεται σε κανένα να μπει ούτε στο υπόστεγο της μηχανής, αν δε μεσολαβούσαν αρκετές ημέρες από τη διεξαγωγή του πειράματος, μέχρις ότου να χαθεί η ραδιενέρ­ γεια που είχε απομείνει στα τοιχώματα.

Οι καλοί φυσικοί του πλάσματος έμαθαν να είναι δύσκολοΙ. Το πλάσμα τους απαιτούσε "καθαρή" μηχανή , απαλλαγμένη από τα άσκοπα σωμα­ τίδια που μπορεί να έκλεβαν ενέργεια από το καλά μποτιλιαρισμένο καύσιμο υδρογόνο. Στο Prin ceton , οι φυσικοί διαμαρτύρονταν συνε­ χώς για το "βρόμικο" δοχείο κενού, παρ' όλο που αν έριχνες μια ματιά μέσα θα έβλεπες ένα ανοξείδωτο ατσάλινο εσωτερικό, τόσο λαμπερό όσο και το εσωτερικό μιας ολοκαίνουριας συσκευής. Η έννοια του "καθαρού" είχε αποκτήσει νέο βάρος. Σήμαινε ότι δεν υπάρχει αέρας, νερό, ατμός, κανένα απ' τα κολλώδη μόρια άνθρακος και οξυγόνου που περιβάλλουν κάθε αντικείμενο εκτεθειμένο στη γήι­ νη ατμόσφαιρα. Καθαρό, σήμαινε μείωση του πληθυσμού των σωματι­ δίων στο δοχείο κενού σε 30 εκατομμύρια σωματίδια ανά κυβικό εκατο­ στόμετρο από τα ΙΟ που υπήρχαν στον κανονικό αέρα. Εννοιολογικά

191

Σύντηξη

made by Absens

ήταν σαν να ξεριζώνεις ολόκληρο τον πληθυσμό της Καλιφόρνια μέ­ χρι να μείνουν μόνο τέσσερις πέντε άνθρωποι Τα ανεπιθύμητα σωματίδια που προκαλούσαν τα περισσότερα προ­ βλήματα ήταν ο αόρατος άνθρακας και το οξυγόνο που "κολλούσαν" σε στρώματα των 100 ατόμων, βαθιά στα τοιχώματα του δοχείου. Το περισσότερο που μπορούσε να ανεχθεί το θερμό πλάσμα ήταν "ακα­ θαρσίες" πάχους ενός ατόμου. Στο μυαλό των ειδικών κενού αέρος και των φυσικών, αυτά τα στρώματα ατομικής ακαθαρσίας, έφευγαν τόσο δύσκολα όσο κι ένας κουβάς με λίπος γαλοπούλας που χύθηκε στο βάθος ενός φούρνου. Απλές αναρροφήσεις αέρος --ακόμη και με μηχανές μεγέθους ίσου με τους έλικες ενός αεροπλάνου- δε θα απορροφούσαν τις "βρομιές". Έτσι, οι επιστήμονες στράφηκαν προς τη μέθοδο καθαρισμού την οποία είχαν τελειοποιήσει μέσα σε πολλά χρόνια η General Electric και η Westinghouse για τις ηλεκτρικές συ­ σκευές κουζίνας. Χρησιμοποιούσαν την ίδια θερμαντική ικανότητα της μη χανής για να "κάψουν" ή να εξατμίσουν τα ανεπιθύμητα άτομα , όπως ακριβώς ένας αυτοκαθαριζόμενος φούρνος. Αρχικά θέρμαιναν ολόκληρο το δοχείο, περίπου στους 150 βαθμούς Κελσίου. Αυτό λεγόταν "ψήσιμο". Έπειτα δημιουργούσαν "ψυχρό" πλά­ σμα, κακής ποιότητας, που βούρτσιζε τα ακάθαρτα τοιχώματα. Η θερ­ μότητα του πλάσματος μετέτρεπε τα στρώματα οξυγόνου και άνθρακα σε αέριο μονοξείδιο του άνθρακα, το οποίο αναρροφούσαν με αερα­ ντλίες. Αυτή η διαδικασία δεν έκρυβε τίποτε εντυπωσιακό, αλλά έπρε­ πε να γίνει

Σ' ένα περιβάλλον καθαρό και χωρίς αέρα, ένα νέφος πλάσματος είχε τουλάχιστον μία πιθανότητα να επιβιώσει Παρ' όλα αυτά, αρκετές φο­ ρές το πλάσμα συνέχιζε να ανθίσταται επίμονα, καθώς σφιγγόταν μέσα στα μαγνητικά πεδία και θερμαινόταν μέχρι τελευταίου ορίου με ηλε­ κτρισμό και ουδέτερες δέσμες ακτίνων. Όπως το πλάσμα ΡΙΤ, έτσι κι αυτό που παραγόταν σε κάποιες μεγάλες βολές στο TFTR, συχνά "κα­ τέρρεε" μεταφέροντας την ενέργειά του στα τοιχώματα του δοχείου. Οι φυσικοί που παρακολουθούσαν απ' τις οθόνές του θαλάμου ελέγχου, αναπηδούσαν έντρομοι μπροστά στη λάμψη και το μεταλλικό κρότο που δέχονταν τα μικρόφωνα του κελιού δοκιμών. Όταν το πλά­ σμα "κατέρρεε", φαινόταν σαν να χτυπούσε την πολύτιμη μηχανή τους ο Δίας, με γιγάντιο ρόπαλο.

192

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡlΟ σύντηξης Οι φυσικοί δεν μπορούσαν να εξηγήσουν την αιτία αυτών των "καταρ­ ρεύσεων", αλλά έβλεπαν πως ήταν επικίνδυνες για το tokamak που άξιζε εκατομμύρια δολάρια. Το πρόβλημα δεν ήταν η θερμότητα. Το πειραματικό πλάσμα είχε μεν υψηλή θερμοκρασία, αλλά ήταν τόσο ισχνό ώστε ελάχιστη ζημιά μπορούσε να κάνει στο δοχείο από ανοξεί­ δωτο χάλυβα. Ο πραγματικός κίνδυνος ήταν οι μαγνητικές δυνάμεις. Ο κεραυνός του Δία προερχόταν απ' την αποδέσμευση φοβερών μα­ γνητικών δυνάμεων , που παράγονταν από το ηλεκτρικό ρεύμα του πλάσματος. Όταν ξαφνικά το πλάσμα κατέρρεε κι έχανε το ρεύμα του, αυτή η μαγνητική δύναμη έπρεπε κάπου να πάει Οι φυσικοί πίστευαν ότι οι δυνάμεις επανεμφανίζονταν στα τοιχώματα της μηχανής και, αλ­ ληλεπιδρώντας με τους μαγνήτες που περιτύλιγαν το εξωτερικό μέ­ ρος του δοχείου, συνωμοτούσαν για να κομματιάσουν τη μηχανή . Ο κρότος και το υπόκωφο βουητό μετά την κατάρρευση προερχό­ ταν απ' το δοχείο κενού που πιεζόνταν υπερβολικά απ' τις μαγνητικές δυνάμεις και μετά ξεφούσκωνε ξαφνικά, παίρνοντας πάλι το κανονικό του σχήμα. Η νέα μηχανή του Princeton ήταν σχεδιασμένη να αντέχει σε μεγάλες πιέσεις, αλλά οι ειδικοί δεν ήταν σίγουροι ότι μια ιδαίτερα άσχημη κατάρρευση δε θα μπορούσε να καταστρέψει τη μηχανή . Έτσι, το πλάσμα κρατούσε τους επιστήμονες σε άμυνα, αναγκάζοντάς τους να ανεβαίνουν προσεχτικά στην κλίμακα των υψηλότερων ηλεκτρικών ρευμάτων, μαγνητικών πεδίων και θερμοκρασιών. Στο θάλαμο ελέγχου ακούγονταν συχνά ανθρωπομορφικές αναφο­ ρές για το εχθρικό πλάσμα. Ή ταν "αγενές", ή "δυστυχισμένο", ή ότι του "άρεσε" περισσότερο κάποια μέθοδος θέρμανσης από μια άλλη . «Σε κάνει να σκέφτεσαι ότι το πλάσμα διακατέχεται από κάποια κα­ κή προαίρεση » , είπε ο Furth , «διότι έχει μηχανισμούς απόκριση ς όπως ένας οργανισμός' πολλοί από τους μηχανισμούς αυτούς εμποδίζουν αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε. Σε κάνει να πιστεύεις ότι το πλά­ σμα είναι πραγματικά λίγο κακόβουλο» . Και συνέχισε : "Κάποτε έκανα στον Lyman Spitzer μία όμορφη ανθρωπομορφική παρου­ σίαση του πλάσματος, η οποία θα πρέπει να του άρεσε πολύ γιατί τη χρη­ σιμοποίησε αργότερα σε κάποια άρθρα του. Ετοίμαζε τότε κάποιο νέο, πο­ λύ περίπλοκο σχέδιο Ste//arator για τη διατήρηση του πλάσματος. Του έγραψα ότι το θεωρούσα πολύ καλό, αλλά δεν πίστευα ότι το πλάσμα ήταν

made by Absens

αρκετά έξυπνο για να εκτιμήσει τη νοητική ομορφιά αυτού του πράγμα­ τος. . . με άλλα λόγια, δεν επρόκειτο να δουλέψει».

193

Σύντηξη

made by Absens

Ο R ob Goldston μιλούσε κι αυτός για το πλάσμα με ανθωπομορφικούς όρους. «Η μηχανή δεν έχει την τελειότητα και τη χάρη του πλάσμα­ τος » , παρατηρούσε. «Πρέπει να του δώσεις ένα χώρο δικό του και να το αφήσεις να κά­ νει ό,τι θέλει, τότε κάνει πολύ ωραία πράγματα. Με θλίβει όταν με πιέ­ ζουν να τελειώσω γρήγορα' είναι σαν μια σχέση μ' έναν άνθρωπο στην οποία χάνεις πολλά αν δεν έχεις το χρόνο να τον καταλάβεις. Αυτό, ή αυτός, είναι ένα ον πολύ μυστηριώδες και μπορεί να κάνει σπουδαία πράγματα, αν του δώσεις το χρόνο» . Στις προηγούμενες μηχανές υπήρχε αρκετός χρόνος για να διε­ ρευνηθούν οι σχέσεις με το πλάσμα, αλλά αυτό δεν ισχύει για τον TFTR. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε βάλει σ' αυτή τη μηχανή ένα ταχύ και καλά προσανατολισμένο πλαίσιο. Και ο ανταγωνισμός από το εξω­ τερικό μεγάλωνε την πίεση για την επίτευξη του στόχου. Η τελειότητα και η χάρη δεν είχαν καμιά θέση σ' αυτό το κλίμα. Η μηχανή έπρεπε να λειτουργήσει Και γρήγορα μάλιστα.

Με το θρίαμβο του Princeton τα Χριστούγεννα του 1 982 , οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν να λειτουργούν το πρώτο γιγαντιαίο tokamak του κόσμου. Τα υπόλοιπα ακολουθούσαν κατά πόδας. Έξι μήνες αργότε­ ρα, το ευρωπαϊκό JET, σημείωσε την επιτυχία του δικού του "πρώτου πλάσματος". Το εργαστήριο JET που βρισκόταν έξω απ' την Οξφόρδη , ήταν η αριστοκρατική βιτρίνα της πολιτικής βούλησης της Ευρωπαϊκής Οικο­ νομικής Κοινότητας. Η εμφάνισή του διατηρείτο άψογη' εκεί συνέρρε­ αν όλοι οι επίσημοι για να δουν το διπλωματικό φαινόμενο της διε­ θνούς μεγάλης επιστήμης. Το εργαστήριο είχε μία τελείως διαφορετι­ κή προσωπικότητα από τον αυθόρμητο Αμερικανό εξάδελφό του. Ή ταν όλα καθαρά, περιποιημένα, κι επικρατούσε μία αίσθηση ηρε­ μίας και τυπικότητας. Τα πάντα φαίνονταν ελεγχόμενα. Οι επιστήμο­ νες ήταν άψογα ντυμένοι για τη ν επίδειξη ενώ πολλοί φορούσαν ζακέ­ τες και γραβάτες. Μια φορά το πρωί και μια το απόγευμα, σήμαινε στους διαδρόμους το καμπανάκι που ειδοποιούσε για την εμφάνιση σερβιτόρων με λευκές στολές που έφερναν πάνω σε κυλιόμενα τρα­ πεζάκια τσάι και βουτήματα. Το JΕΤήταν πέρα για πέρα πολιτισμένο. Οι επιστήμονες καθισμένοι μπροστά στους υπολογιστές εργάζο­ νταν με αμυδρό φωτισμό μέσα στο σχεδόν παγωμένο θάλαμο ελέγ-

194

made by Absens

Το σύΥχΡονο εΡΥα στήΡlΟ σύντηξης χου, που περιτοιχιζόταν από θαμπό τζάμι. Ένα χοντρό, διάφανο, ηχο­ μονωτικό κρύσταλλο, χώριζε τους φυσικούς από τους μηχανικούς. Για τους Αμερικανούς επιστήμονες που το επισκέπτονταν, συνηθισμένοι καθώς ήταν να ανταλλάσσουν οδηγίες φωναχτά, ήταν απίστευτο το γεγονός ότι κρατούσαν διαχωρισμένες τις δύο ειδικότητες. Αυτό είχε γίνει κατόπιν επιθυμίας του Paul-Henri Rebut, του σχεδιαστή του JET. Οι χειριστές της μηχανής -οι μηχανικοί -χρειάζονταν ησυχία, για να μειωθεί η πιθανότητα ανθρώπινου λάθους. Προκειμένου να περιορίσουν άλλες τυχόν ιδιοτροπίες του πειράμα­ τος, οι επιστήμονες κάθε μέρα προετοίμαζαν αυστηρά την προσπά­ θεια σχετικά με την παραγωγή και το χειρισμό του πλάσματος. Οι μη­ χανικοί προγραμμάτιζαν στους υπολογιστές το μέγεθος της αναγκαί­ ας ισχύος συναρτήσει του χρόνου, αφήνοντας τους φυσικούς να συλ­ λέξουν τα στοιχεία μετά από κάθε "βολή". Εδώ δεν υπήρχε τίποτα από τον αυτοσχεδιασμό που υπήρχε στη λειτουργία του επιτελείου του Princeton . Αν αποδεικνυόταν πως έπρεπε οπωσδήποτε να γίνουν κά­ ποιες μετατροπές στο πρόγραμμα της ημέρας, οι φυσικοί και οι μηχα­ νικοί του ΙΕΤ αποσύρονταν σε μια αίθουσα συνεδριάσεων έξω από το θάλαμο ελέγχου και έκαναν επίσημα ανταλλαγή απόψεων. Η αίθουσα αυτή λειτουργούσε σαν "σνακ μπαρ", αφού στους υπόλοιπους χώρους απαγορευόταν αυστηρά το φαγητό, ακόμα και ο καφές --ιδιαίτερα στο θάλαμο ελέγχου, όπου κάποιο κολλώδες υγρό μπορούσε να κατα­ στρέψει το πληκτρολόγιο ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή . Από καθαρά επιστημονική άποψη , όμως, τα δυο αντίπαλα εργαστή­ ρια -το Prin ceton και το JET- ήταν απόλυτα όμοια. Και τα δυο είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία τις δυο απαιτήσεις του πλάσματος. Και τα δύο είχαν υποστεί τις ίδιες απογοητεύσεις και βρήκαν παρηγοριά στους ίδιους μικρούς θριάμβους. Ε ίχαμε βλάβες του εξοπλισμού ισχύος, διαρροές κενού αέρος, και δυσλειτουργίες ηλεκτρονικών υπο­ λογιστών τόσο από τη μια όσο κι απ' την άλλη όχθη του Ατλαντικού. Και οι δύο αντιμετώπιζαν αστάθειες και καταρρεύσεις του πλάσματος. Για την ακρίβεια, ένα από τα πρώτα πειράματα στο ΙΕΤ, που είχε στό­ χο τη δημιουργία ψηλού και ισχνού πλάσματος, κατέληξε σε μια τόσο μεγάλη κατάρρευση μέσα στο δοχείο κενού αέρος, ώστε το δοχείο βά­ ρους 100 τόνων, σηκώθηκε τρία εκατοστά σχεδόν απ' τις προσδέσεις του, ενώ η βροντή που έκανε πέφτοντας ακούστηκε από τη μια ως την άλλη άκρη του αχανούς κτιρίου. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που έγιναν αργότερα, η δύναμη η οποία ασκήθηκε ήταν περίπου 300 τόνων. Τότε

195

made by Absens

Σύντηξη κάθε εργασία σταμάτησε, καθώς ο Rebut διέταξε να προστεθούν κι άλλα αντιτοιχίσματα στον αντιδραστήρα, και να γίνει κάποια διόρθωση στο πρόγραμμα ανάδρασης του ηλεκτρονικού υπολογιστή , το οποίο θα έπρεπε να είχε αποτρέψει το ισχνό πλάσμα να εκχυθεί στο ψυχρό δοχείο και να χάσει την ενέργειά του. Μέσα σε λίγες μέρες μετά το ατύχημα, αρκετοί από τους υψηλά ισταμένους στο Prin ceton , είχαν στο χέρι όλες τις ζοφερές λεπτομέ­ ρειες. Όταν περιέγραψαν το γεγονός στην εβδομαδιαία συνεδρίαση του επιτελείου του Πειραματικού Αντιδραστή ρα Σύντηξης τύπου Tokamak (TFTR) ακούστηκαν μόνο νευρικά γέλια, παρ' όλο που οι επι­ στήμονες του Prin ceton γνώριζαν ότι τέτοιο ατύχημα μπορούσε να εί­ χε συμβεί και σ' αυτούς. Ύστερα από τόσα χρόνια ανοιχτής ανταλλαγής, η αντιζηλία ανάμε­ σα στο Princeton και το ΙΕΤ δεν είχε ελαττωθεί. Τα πρόσωπα του αντί­ θετου στρατοπέδου, η ψυχοσύνθεσή τους, οι διανοητικές τους ικανό­ τητες και τα τρωτά σημεία τους ήταν γνωστά. Έτσι, όταν κυκλοφορού­ σαν άσχημα ή καλά νέα από το εξωτερικό, στο εργαστήριο οι επιστή­ μονες γνώριζαν ακριβώς ποιος θα πλήρωνε την αποτυχία ή θα πανη­ γύριζε για την επιτυχία, και μάλλον θα ήταν κάποιος φίλος. Στα υψηλά κλιμάκια της διοίκησης, οι παλαιοί αντίζηλοι έβαζαν υπερατλαντικά στοιχήματα για το ποιος θα πετύχαινε πρώτος προκαθορισμένα επίπε­ δα ισχύος. Η εξόφληση των στοιχημάτων είχε συνήθως τη μορφή ακριβών κρασιών, που καταναλώνονταν σε επίσημα γεύματα. Αυτός ο καθαρά προσωπικός ανταγωνισμός ήταν μία ουσιώδης ώθηση για να διατηρείται ζωντανό το πνεύμα της αποστολής της σύ­ ντηξης, τόσο στα μεμονωμένα άτομα όσο και στην κυβέρνηση . Χωρίς αντίπαλο, ο επιστήμονας που μια ζωή έδινε μάχη με το πλάσμα , μπο­ ρούσε να εξαντληθεί διανοητικά και να υποκύψει Ως εφαρμοσμένη επιστήμη , η σύντηξη είχε στόχους που είχαν καθοριστεί και εκτιμηθεί απόλυτα. Οι επιστήμονες μπορούσαν εύκολα να χαρτογραφήσουν την πρόοδό τους και να αναμετρηθούν με άλλους. "Το κάνεις αγώνα και σχεδόν έναν προσωπικό ανταγωνισμό για να νιώσει η ομάδα την επιτυχία που κυνηγάς» , είπε ο Hans-Otto Wuster, ο Γερμανός διευθυντής του JET. "Στήνεις μια σημαία στον επόμενο λόφο και λες, τώρα θα πάμε εκεί. Είναι ο μόνος τρόπος για να κάνεις τους ανθρώπους να δουλέψουν, μερικές φορές απάνθρωπα σκληρά. Διαφορετικά, σταματάμε. Πρέπει να διατηρούμε αυτό το πνεύμα. Οι εργαζόμενοι βλέπουν μόνο τη μικρή επιτυχία. Δεν μπορείς να τους

196

made by Absens

Το σύΥχΡονο εΡΥaστήΡlΟ σύντηξης δώσεις τη μεγάλη επιτυχία. Χρησιμοποιείς κάθε τέχνασμα για να κά­ νεις την αδρεναλίνη τους ν' ανεβαίνει» . Αν και ο μανδύας της μυστικότητας είχε επισήμως απομακρυνθεί απ' το έργο της σύντηξης, η πορεία του διεθνούς ανταγωνισμού εξαρ­ τιόταν ακόμα από τη συρροή και τον έλεγχο των πληροφοριών. Υπήρ­ χε πάντα ένα διακριτικό πρωτόκολλο όταν επρόκειτο για ανταλλαγή στοιχείων και γνώσης. Σαν σύμμαχοι στον αγώνα εναντίον του πλά­ σματος, οι επιστήμονες μοιράζονταν όσα ήξεραν. Σαν αντίπαλοι όμως στην απόκτηση γοήτρου και ευρεσιτεχνιών, έλεγχαν προσεκτικά πότε έπρεπε να φτάσει στους φίλους τους μια πληροφορία, και πόσες λε­ πτομέρειες ήταν σκόπιμο να τους δώσουν. Βέβαια, οι νεαροί πειραματιστές δεν είχαν τόσο έντονο πνεύμα αντιζηλίας όσο οι παλαιότεροι, οι οποίοι ήταν περισσότερο υπόλογοι στο χρηματοδότη , την κυβέρνη ση . Ο Wuster, για παράδειγμα , είχε απαγορεύσει την παρουσίαση στοιχείων του ΙΕΤ σε οποιαδήποτε άλλη μορφή εκτός από την επίσημη δημοσίευση εργασιών. Οι πληροφορίες γύρω από το ΙΕΤ ήταν ως προς τους τύπους, περιουσία των συμβαλ­ λόμενων ευρωπαίκών κρατών, και ο Wuster είχε πάρει το ρόλο του επιτηρητή πολύ σοβαρά. Ο Wuster ήταν ένας σωματώδης άνδρας που προκαλούσε δέος. Κι όμως, σπάνια θύμωνε. Παρ' όλα αυτά, οι νεαρό­ τεροι ερευνητές στο ΙΕΤ, ανυπομονούσαν ν' ανταλλάξουν πληροφο­ ρίες με τους φίλους τους που εργάζονταν στο TFΤR του Princeton , για να αποσπάσουν σχόλια από τους συναδέλφους τους, ή να ξεκαθαρί­ σουν δικά τους θέματα πριν δημοσιεύσουν την ανάλυσή τους. Έτσι, πολλές φορές ήρθαν σε επαφή με τον R ob GoI dston και τον PhiII Efthimion του Princeton , στήνοντας έτσι ένα μυστικό δρόμο πληροφο­ ριών. Κατά τη διάρκεια διεθνών συνεδριάσεων και προσωπικών επι­ σκέψεων, ανταλλάσσονταν κρυφά διαγράμματα και πακέτα από απο­ τελέσματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ίσως χρειάζονταν χρόνια για να σφυρηλατηθεί επισήμως μια συμφωνία γι' αυτό το είδος συνερ­ γασίας. Όσον αφορά τους νεαρούς επιστήμονες είχαν πρακτική αξία. Ο πραγματικός τους αντίπαλος ήταν το πλάσμα. Η αντιζηλία στον τομέα της σύντηξης δεν περιοριζόταν μόνο στα δύο εργαστήρια. Στις αρχές της δεκαετίας του 1 980, ο ανταγωνισμός για ρεκόρ θερμοκρασίας, διατήρησης και πυκνότητας ήταν πάρα πολύ πλατύς. Υπήρχαν σχεδόν 300 συσκευές σύντηξης στον κόσμο, περι­ λαμβανομένων εβδομήντα τριών tokamak. Η Ιαπωνία είχε πενήντα εφτά ερευνητικές μηχανές. Η Δυτική Γερμανία δεκαέξι. Κάθε βιομηχα-

197

made by Absens

Σύντηξη νοποιημένο κράτος του κόσμου ήθελε να μπει στο παιχνίδι. Η Αυστρα­ λία είχε πέντε συσκευές, η Γαλλία τέσσερις και η Αργεντινή -η χώρα όπου πριν τριάντα χρόνια ο Χουάν Περόν είχε κάνει την απατηλή ανα­ κοίνωση της επίτευξης πυρηνικής σύντηξης -είχε τρεις μικρές μηχα­ νές. Το Ιράν είχε δύο. Κατά τις εκτιμήσεις του υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ, το σύνολο των δαπανών για την πυρηνική σύντηξη , ανερ­ χόταν, σε παγκόσμιο επίπεδο, στα 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια ετη­ σίως. Αν και μόνο οι "γίγαντες" μπορούσαν να φτάσουν στον ενδιάμε­ σο στόχο της ισοστάθμισης, πολλά επιστημονικά ορόσημα σ' αυτή την πορεία αναζητούσαν κάτοχο, μερικά από τα οποία τα κατακτούσαν λι­ γότερο ισχυρές μηχανές. Ενώ τα γιγάντια tokamak βρίσκονταν ακόμα υπό κατασκευή , ή ήταν στο στάδιο της προθέρμανσης, μερικές μικρότερες συσκευές στο πα­ γκόσμιο οπλοστάσιο πρόλαβαν κι έκλεψαν μέρος από τη λάμψη των tokamak. Το 1981, μια ομάδα Γερμανών επιστημόνων, στο εργαστήριο Garching κοντά στο Μόναχο, ανακάλυψε κάποιες ειδικές συνθήκες κά­ τω από τις οποίες μια "βολή" που είχε θερμανθεί με δέσμες ουδέτερων σωματιδίων μπορούσε ξαφνικά και ξεκάθαρα να παρουσιάσει καλύτερη συγκράτηση του πλάσματος και της ενέργειάς του. Οι Γερμανοί ονόμα­ σαν αυτή την αυξημένη συγκράτηση "high mode" ή '' H -mode'' (γ ψη λή Φάση). Μέχρι τότε, κάθε πλάσμα το οποίο θερμαινόταν με δέσμες -συ­ μπεριλαμβανομένων κι αυτών που είχαν δημιουργηθεί στη μηχανή Large Torus του Prin ceton- παρουσίαζε προοδευτικά ελαττωμένο χρόνο συ­ γκράτησης του πλάσματος όσο αυξανόταν η θέρμανση από τη δέσμη . Στο Prin ceton μπορούσαν να επιτύχουν υψηλή θερμοκρασία πλά­ σματος μόνο αν πρόσθεταν θερμότητα από εξωτερικά μέσα. Δεν μπο­ ρούσε να εναποθηκεύσει αρκετή ποσότητα της δικής του ενέργειας που εκλυόταν από τη σύντηξη . Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε "Ιονν mode" (Χαμηλή Φάση ) , και δεν επαρκούσε για να φτάσουν την ισο­ στάθμιση , ή στον τελικό στόχο της σύντηξης, την "ανάφλεξη". Το γερμανικό tokamak, που ονομαζόταν Asdex, είχε το ειδικό γνώρι­ σμα ενός μαγνητικού παρακαμπτήρα (divertor). Αυτή η διάταξη μαγνη­ τών αναρροφούσε τα ξεστρατισμένα σωματίδια , διατηρώντας τη ν άκρη του πλάσματος σε υψηλή θερμοκρασία. Άλλα εξοπλισμένα με πα­ ρακαμπτήρες tokamak -συμπεριλαμβανομένου ενός απλού που είχε το Princeton (το Princeton Divertor Experiment)- είχαν επίσης επιτύ­ χει για λίγο τον "Υψηλή Φάση". Χρειαζόταν όμως να ελεγχθεί μια "πο­ νηρή" κατάσταση του πλάσματος, την οποία ελάχιστα καταλάβαιναν.

198

made by Absens

Το σύΥχΡΟΥΟ εΡΥaστήΡlΟ σύντηξης Με τόσες ερευνητικές συσκευές σύντηξης, η συνεργασία ήταν ανα­ γκαία, καθώς παγκοσμίως υπήρχε έλλειψη πεπειραμένων φυσικών του πλάσματος. Όταν κάποιο εργαστήριο σταματούσε τη λειτουργία μιας μηχανής για να γίνουν ορισμένες επιδιορθώσεις ή μετατροπές, οι επι­ στήμονες που δεν εργάζονταν αποστέλλονταν σε άλλα εργαστήρια της χώρας, ή του εξωτερικού, τα οποία είχαν έλλειψη προσωπικού. Το εργαστήριο που δανειζόταν τους επιστήμονες πλήρωνε κάποιο ποσό για να καλύψει τους μισθούς των επιστημόνων. Για παράδειγμα, όταν το εθνικό εργαστήριο Oak Ridge, διέκοψε τη λειτουργία του tokamak, προκειμένου να το βελτιώσει, ένας λόχος από επιστήμονες πέρασαν αρκετούς μήνες στο εργαστήριο του Kharkov στην Ουκρανία, βοηθώ­ ντας τους Σοβιετικούς συναδέλφους τους να καταλάβουν τι δεν πήγε καλά στη ν ευθυγράμμιση των μαγνητικών πεδίων του τελευταίου Stellarator τους. Η διεθνής συνεργασία βοηθούσε από οικονομική άποψη τα εργα­ στήρια με πολλούς τρόπους, κυρίως επειδή έτσι απέφευγαν να κά­ νουν τα ίδια πειράματα. Το 1 979, η Gen eral Atomic Company, στο San Diego, το μόνο ιδιωτικό αμερικανικό εργαστήριο που διενεργούσε ση­ μαντική έρευνα στον τομέα της σύντηξης, έκανε μια πρωτοφανή συμ­ φωνία με την lαπωνία, στην έρευνα σ' ένα tokamak . Η General Atomic την οποία είχε ιδρύσει το 1 956 η βιομηχανική επι­ χείρη ση G e n eral D y n a m i c s και την αγόρασε το 1 96 7 η G u lf Ο ί l Company, επιβίωσε μέχρι τ α τέλη της δεκαετίας του 1 970, μ ε τα συμ­ βόλαια που της υπέγραψε το υπουργείο Ενέργειας, για να διεξαγάγει έρευνες για διαφορετικές πηγές ενέργειας, στις οποίες περιλαμβανό­ ταν και η σύντη ξη . Διευθυντή ς στην Gen eral Ato mic, ήταν ο Tihiro Ohkawa , ένας αποφασιστικός άνθρωπος, της πρώτης γενιάς των Ια­ πώνων φυσικών, που είχαν επιλέξει να εργαστούν στις Ηνωμένες Πο­ λιτείες, όταν η lαπωνία αποφάσισε να ακολουθήσει μια πιο αργή , προ­ σανατολισμένη στη βασική έρευνα, προσέγγιση στη σύντηξη . Ο Oh kawa πέτυχε ένα ομοσπονδιακό συμβόλαιο για ν α κατασκευά­ σει η Gen eral Atomic ένα μεσαίου μεγέθους tokamak, ικανό να δημι­ ουργήσει ένα μοναδικό πλάσμα με δύο λοβούς. Ονόμασε τη μηχανή αυτή DoubIet (Διπλέτα). Προκειμένου να βοηθήσει στην εξοικονόμηση των αναγκαίων κονδυλίων για τις βελτιώσεις και το ερευνητικό πρό­ γραμμα της μηχανής, το κόστος του οποίου το 1 979 ανερχόταν στα 150 εκατομμύρια δολάρια, πέτυχε μια συμφωνία πενταετούς συνεργα­ σίας με την κυβέρνηση της Ιαπωνίας, η οποία όπως είπε ο Ohkawa ,

199

made by Absens

Σύντηξη κάτω από την πίεση της Ουάσιγκτον, έψαχνε για επενδύσεις στην Αμερική σαν ένα μέσο εξισορρόπηση ς του εμπορικού ισοζυγίου. Άλλωστε οι Ιάπωνες υπεύθυνοι του προγράμματος της πυρηνικής σύ­ ντηξης, επιθυμούσαν να εκπαιδεύσουν τους νεαρούς επιστήμονές τους σε ένα tokamak μεσαίου μεγέθους, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες του γιγάντιου αντιδραστήρα που είχε ήδη αρχίσει να κατα­ σκευάζει η Ιαπωνία. Το υπουργείο Ενέργειας, υπέδειξε τον εκπατρι­ σμένο Ohkawa στους Ιάπωνες, και η συμφωνία έκλεισε. Οι Ιάπωνες αγόρασαν "χρόνο" στην εξωφρενική τιμή των 70 εκα­ τομμυρίων δολαρίων, για πειράματα στη μηχανή της Gen erai Atomic. Η συμφωνία απαιτούσε από τους Αμερικάνους να εναλλάσσονται τις ημέρες πειραματισμού στο DoubIet με ομάδα είκοσι Ιαπώνων επιστη­ μόνων που θα εργάζονταν παράλληλα. Οι δύο ομάδες που διαμόρφω­ ναν πλάσμα σχήματος D στο tokamak DoubIet είχαν επιτυχία. Στην Ολυμπιάδα του Πλάσματος του 1 982 , που έγινε στη Βαλτιμόρη , οι δύο ομάδες ανακάλυπταν ένα ρεκόρ στο μέγεθος της πίεσης που ασκήθη­ κε από το αντιδρών πλάσμα, μία τιμή κρίσιμη για την παραγωγή ενέρ­ γειας στην πράξη . Η συνεργασία συνεχίστηκε για αρκετό διάστημα με­ τά τα χρονικά όρια της αρχικής συμφωνίας, και τελικώς η μεικτή ομάδα του DoubIet πέτυχε καλύτερα αποτελέσματα από τα περισσότερα ερ­ γαστήρια στον κόσμο -συμπεριλαμβανομένων και των Ιαπώνων επι­ στημόνων που εργάζονταν στο νέο γιγάντιο tokamak της χώρας τους. Ένα σημαντικό άλμα στη συγκράτηση του πλάσματος, έδειξε ότι τα μι­ κρότερα εργαστήρια με τις πιο συμπαγείς μηχανές, δεν έπρεπε να αποκλείονται ολοκληρωτικά. Στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασα­ χουσέτης, μια χούφτα φυσικοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές συνέχιζαν να εργάζονται σε μια παραλλαγή του μικροσκοπικού tokamak του Brun o COppi , που ονομαζόταν AIcator C. Το δοχείο κενού αέρος, ήταν τόσο μικρό που μπορούσε κανείς να το αγκαλιάσει. Το εργαστήριο του ΜΙΤ ήταν απαρχαιωμένο. Βρισκόταν σ' ένα στε­ νό απόμερο δρομάκι, σε μια βιομηχανική περιοχή του Cambridge στην Μασαχουσέτη , δίπλα ακριβώς από το καφενείο ο "Παράδεισος" και από ένα καραμελοποιείο που ανάδιδε μια αηδιαστική γλυκερή μυρω­ διά. Αναμαλλιασμένοι τύποι από το κέντρο αποτοξίνωσης που βρισκό­ ταν στο τέρμα του δρόμου, σέρνονταν παραπατώντας μπροστά από το κτίριο με τα κόκκινα τούβλα και τη γυάλινη πόρτα που έγραφε "ΜΙΤ­ Κέντρο Σύντηξης Πλάσματος". Η ανοιχτή πόρτα έβγαζε σ' ένα κλιμα­ κοστάσιο. Στο δεύτερο όροφο ένας διάδρομος με γραφεία και εργα-

200

made by Absens

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡlΟ σύντηξης στήρια, στέγαζε την ομάδα της σύντηξης. Ο διευθυντής του εργαστη­ ρίου Aon Davidson , προειδοποιούσε τους επισκέπτες να μην ξεγελι­ ούνται από την εξοργιστικά "σεμνή" του εμφάνιση . Ο Alcator C και το πυκνό και μεγάλης διάρκειας πλάσμα που δημιουργούσε, τοποθετού­ σε το ΜΙΤ στο επίπεδο των "μεγάλων παλικαριών" και τις μηχανές του στα ακόμα μεγαλύτερα. Και αυτό γιατί το πειραματικό μηχάνημα είχε στοιχίσει μόνο 15 εκατομμύρια δολάρια, ποσό που ήταν Ψίχουλα συ­ γκριτικά με εκείνα των κολοσσών. Το ΜΙΤ θεωρείτο κάτι σαν καταφερτζίδικο και οι επιστήμονές του θεωρούνταν οι παρίες της φυσικής του πλάσματος. Ο θάλαμος ελέγχου του Alcator C αντικατόπτριζε τη μετριότητα και την προχειρότητα των υπόλοιπων τμημάτων του εργαστηρίου. Η αίθου­ σα μύριζε σκόρδο και κρεμμύδι, τις ημέρες που επιλέγονταν ως γεύμα η πίτσα, την οποία έτρωγαν μπροστά στις λάμψεις από τις οθόνες των υπολογιστών. Οι διευθυντές του JET τα είχαν χάσει. Μαζί με μερικά σύγχρονα αυτοματοποιημένα μηχανήματα, υπήρχαν και απαρχαιωμένοι παλμογράφοι. Για κάμποσα χρόνια οι επιστήμονες του ΜΙΤ, διατηρού­ σαν τα στοιχεία των ερευνών τους φωτογραφίζοντας την οθόνη με μία Polaroid. Το Al cator C βρισκόταν κάτω ακριβώς απ' την αίθουσα ελέγ­ χου. Μια μαύρη, μεταλλική ελικοειδής σκάλα, συνέδεε τους δύο ορό­ φους. Όταν το πλάσμα στη μηχανή κατέρρεε χάνοντας την ενέργειά του, οι επιστήμονες το ένιωθαν να βροντά κάτω από τα πόδια τους. Ο χώρος ήταν γοητευτικά οικείος για τους επιστήμονες: διατηρού­ σε την παλιά ατμόσφαιρα των εργαστηρίων. Οι ερευνητές εργάζονταν ενωμένοι, μοιράζονταν τις ιδέες τους, εφάρμοζαν ό,τι τους άρεσε, και αισθάνονταν ότι διευθύνουν εκείνοι την επαγγελματική τους ζωή . Ανακοίνωναν με άνεση τις πληροφορίες τους στους συναδέλφους των άλλων εργαστηρίων και τους εξόργιζε το καθεστώς σχετικής φί­ μωσης στο JET και το TFTR και η τάση των μεγάλων εργαστηρίων να απορρίπτουν κάθε πρόοδο που δεν είχε καταχωρηθεί στους δικούς τους "άχρωμους και άγευστους" αντιδραστήρες. Η στιγμή του θριάμβου για τον Alcator C, έφτασε το 1 983 -λίγες μέρες πριν από την ετήσια συνέλευση της Αμερικανικής Εταιρείας Φυ­ σικών . Για πρώτη φορά στη μακρινή πορεία της αναζήτησης τη ς σύντηξης, η μικρούλα μηχανή πέτυχε ταυτόχρονα το μικρότερο επίπε­ δο πυκνότητας και το χρόνο διατήρησης που χρειάζονταν για την ισο­ στάθμιση . Δυστυχώς, το τρίτο κλειδί για την επιτυχία της σύντηξης έλειπε, καθώς το πείραμα διεξήχθη σε πολύ χαμηλότερη θερμοκρασία

201

Σύ γτηξη

made by Absens

απ' αυτήν που χρειαζόταν για να επιτευχθεί η ισοστάθμιση. Παρ' όλα αυτά , η δημιουργία συγχρόνως, των δύο απ' τους τρεις παράγοντες που απαιτούνταν για τη σύντηξη, ήταν σημαντική πρόοδος. Παρείχε στους επιστήμονες ένα συγκεκριμένο λόγο να πιστεύουν ότι η ισο­ στάθμιση και η ανάφλεξη ήταν εφικτές. Ο Αοπ Parker, ο επικεφαλής της ομάδας του ΜΙΤ, ένιωσε μεγάλη ικανοποίηση , όταν ανακοίνωσε την είδηση στους εκατοντάδες συνα­ δέλφους που είχαν συγκεντρωθεί στο Λος Άντζελες για την ετήσια συνέλευση των φυσικών. Ο Furth , του εργαστηρίου Prin ceton , σχολία­ σε ευνοίκά το γεγονός, όταν ρωτήθηκε από τους δημοσιογράφους να εκτιμήσει το μέγεθος της επιτυχίας του μικρού AIcator. «Είναι από τις πλέον σημαντικές προόδους που έχουν γίνει μέχρι στιγμής. Και ανοί­ γει νέους δρόμους στην έρευνα για την επίτευξη της σύντηξης» , είπε στο πρακτορείο ειδήσεων Associated Press. Το κλειδί της επιτυχίας ήταν η συμπαγής, ισχυρή σειρά μαγνητών του AI cator, που ήταν πολύ δύσκολο και δαπανηρό να αναπαραχθεί σε μεγαλύτερη μηχανή . Όμως, μόνο οι μεγάλες μηχανές μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις υψηλότερες θερμοκρασίες, και ο AIcator δεν είχε ουδέτερες δέσμες. «Την πιέζαμε μέχρι που ακούστηκε η μεγάλη έκρη­ ξη και η μηχανή κατέρρευσε » , θυμάται ο Martin GreenwaId, που σε ηλι­ κία τριάντα ετών ήταν υπεύθυνος για τη διεξαγωγή του πειράματος και είχε συμπληρώσει επιπόλαια το επίσημο έγγραφο. Και με το συγκρατη­ μένο ύφος που χαρακτηρίζει τους φυσικούς πρόσθεσε : «Καθώς επέ­ στρεφα με το ποδήλατο στο σπίτι μου, το ίδιο βράδυ, σκεφτόμουν ότι αυτό που είχε συμβεί ήταν σημαντικό» . Ήταν ένας θρίαμβος της σύντηξης, για τα μικρά εργαστήρια και για το tokamak . Στο ΜΙΤ, όπου πριν από είκοσι πέντε χρόνια ο Lθν Artsimovich είχε φτάσει στο σημείο να κλάψει από απογοήτευση , το σχεδιασμένο από τους Ρώσους tokamak εξακολουθούσε να αγωνίζεται

Στη δεκαετία του 1980, μια πολιτικοιδεολογική σύγK�oυση απείλησε να καταστρέψει την απαράμιλλη σχέση που είχε σφυρηλατήσει η Σοβιετι­ κή Ένωση με τους Δυτικούς επιστήμονες, στο όνομα της σύντηξης. Τον Ιανουάριο του 1 980, ο Αντρέι Ζαχάρωφ -ο πρώτος πυρηνικός φυσικός της ΕΣΣΔ, πατέρας της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου και εφευρέτη ς του tokam ak- εξορίστηκε, χωρίς να περάσει από δίκη στην κλειστή πόλη Gorky, εξαιτίας των δραστηριοτήτων του για τη

202

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡι ο σύντηξης

made by Absens

διεκδίκηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και την κριτική του για την εισβολή των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν. Από το 1 968, που δημοσίευ­ σε το δοκίμιό του, Πρόοδος, Συνύπαρξη και Πνευματική Ελευθερία, μια πραγματεία πάνω στην ελευθερία της έκφρασης και τον αφοπλι­ σμό, ο Ζαχάρωφ επέκρινε ανοιχτά την εξωτερική πολιτική της σοβιετι­ κής κυβέρνησης και ασκούσε πιέσεις για μεγαλύτερες ατομικές ελευ­ θερίες στην πατρίδα του. Έτσι, έγινε ο πνευματικός ηγέτης της κίνη­ σης εναντίον των διωγμών των αντιφρονούντων στη Μόσχα. Το 1 975 του απένειμαν το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Με την ποινή της εξορίας που του επέβαλαν ο πενηντάχρονος φυ­ σικός έχασε όλα τα σοβιετικά παράσημά του, καθώς και τον τίτλο του Ήρωα του Σοσιαλισμού. Το Tas, το επίσημο σοβιετικό πρακτορείο ειδή­ σεων, ανακοίνωσε ότι του είχαν γίνει επανειλημμένα "συστάσεις να σταματήσει τις ανατρεπτικές ενέργειες κατά του σοβιετικού κράτους". Η αμερικάνικη κοινότητα των φυσικών αντέδρασε με οργή . Η Αμε­ ρικανική Εταιρεία Φυσικών, η οποία είχε μια Επιτροπή Διεθνούς Ελευ­ θερίας των Επιστημόνων ξεκίνησε μια εκστρατεία με επιστολές και εκ­ κλήσεις υπέρ του Ζαχάρωφ· . Μέλη της διεθνούς κοινότητας φυσικής του πλάσματος, ο ι περισ­ σότεροι απ' τους οποίους εργάζονταν πάνω σε παραλλαγές του αρχι­ κού ιokamak του Ζαχάρωφ , ένιωθαν ότι είχαν ιδιαίτερη σχέση μαζί του και μια υποχρέωση . Ταυτόχρονα όμως, οι φυσικοί του πλάσματος εί­ χαν μία σχέση πολύ πιο στενή και πιο αξιόλογη με τους Ρώσους συνα­ δέλφους του, απ' αυτήν που είχαν οι επιστήμονες των διαφόρων άλ­ λων τομέων της φυσικής. Δεσμεύονταν. Μπορεί να ήταν καταστροφι­ κό να κινούσαν θέμα για τον Ζαχάρωφ . Από το 1 958, η σύντηξη ήταν ένας χώρος ελεύθερος και μέχρι τότε καμία πολιτική διαμάχη δεν είχε ταράξει την ήρεμη συναλλαγή Ανατολής-Δύσης. Πολλοί Αμερικανοί ερευνητές της πυρηνικής σύντηξης, όμως, πί­ στευαν ότι επιβαλλόταν κάποια συμβολική διαμαρτυρία. "Το ελάχιστο που μπορούσαμε να προσφέρουμε ήταν να σταματήσουμε την απο­ στολή εργαστηριακών εκθέσεων από το Prin ceton στη Σοβιετική Ένω­ ση .. , αναφέρει ο Furth . "Προσαρμοστήκαμε στην κατευθυντήρια οδη­ γία του υπουργείου Ενέργειας για την περικοπή των "άνισων ανταλλα-

* Σ. Τ. μ . : Περισσότερα στοιχεία μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο "Ζαχάρωφ" από τις εκδόσεις Κωσταράκη .

203

made by Absens

Σύvτηξη γών"» . Την προηγούμενη χρονιά το Princeton είχε στείλει 1 25 επιστη­ μονικές εκθέσεις και είχε λάβει μόνο 6. -σταν ξέσπασε το θέμα του Ζαχάρωφ , οι εκθέσεις των αμερικανικών εργαστηρίων σταμάτησαν να φτάνουν στη Μ όσχα. «Οι Σοβιετικοί έγιναν έξαλλοι» , είπε ο Furth , «και αυτό έκανε εντύπωση » . Μ ε τη ν εισβολή της Σοβιετικής Ενωσης στο Αφγανιστάν, άλλη μία παγκόσμια πολιτική επιπλοκή προστέθηκε στις τόσες άλλες. Ο πρόε­ δρος Κάρτερ επέβαλε αμέσως εμπάργκο στα δημητριακά και άλλες οι­ κονομικές κυρώσεις κατά της Σοβιετικής Ενωσης, και ανέστειλε κάθε μορφωτική ανταλλαγή . Το υπουργείο Ενέργειας εξέδωσε κι αυτό ειδι­ κή οδηγία για αντίποινα. Οι επιστημονικοί οργανισμοί καλούνταν να επανεκτιμήσουν τις τρέχουσες ανταλλαγές και να περιοριστούν σ' εκείνες που ήταν ιδιαιτέρως επωφελείς για τις ΗΠΆ. Το υπουργείο Ενέργειας έκανε ανταλλαγές με τη Σοβιετική Ενωση πάνω στο θέμα της σύντηξης, στα πλαίσια μιας δεκαετούς συμφωνίας συνεργασίας για την ειρηνική χρησιμοποίηση της ατομικής ενέργειας, που υπογράφτηκε το 1 973, την εποχή Νίξον-Μπρέζνιεφ . Οι Αμερικανοί επίσημοι δεν ακύρωσαν τη συμφωνία, ανέστειλαν όμως προσωρινά τις επισκέψεις. Ηταν η πρώτη διακοπή των ανταλλαγών στην ιστορία δύο δεκαετιών από την άρση του απορρήτου της σύντηξης. Ωστόσο , δυο χρόνια μετά, οι ανταλλαγές ξανάρχισαν με την κυβέρνηση Ρήγκαν. Οι πιο επίμονες κραυγές διαμαρτυρίας για την υπόθεση Ζαχάρωφ και άλλων διωχθέντων επιστημόνων στη Σοβιετική Ενωση προερχό­ ταν από το Princeton και το Μ ΙΤ. Από το Cambridge, ο Bruno Coppi , ο lταλός μέτοικος, μιλούσε με πάθος για τους φυλακισμένους συναδέλ­ φους του. Στο Princeto n , ο Furth , ο συνταξιούχος Mel Gottlieb, και οι θεωρητικοί Robert EIIis και Tom Six, διατηρούσαν το πνεύμα της δια­ μαρτυρίας. Από τους νεότερους επιστήμονες, ο Rob Goldston θεω­ ρούσε υποχρέωσή του να ταλανίζει με ερωτήσεις κάθε Ρώσο επιστή­ μονα που συναντούσε -από τον υψηλά ιστάμενο μέχρι τον άσημο ερευνητή- πάνω σ' αυτό που θεωρούσε σοβαρή καταπίεση των δια­ φωνούντων και των Εβραίων που ζητούσαν να μεταναστεύσουν. Στο Πανεπιστήμιο του Texas ο διάσημος θεωρητικός Marshall R osenbluth , που είχε γράψει πολλές διατριβές σε συνεργασία με τους Ρώσους, συ­ νέβαλε με το κύρος του στο δίκαιο αίτημα. Αυτοί που διαμαρτύρονταν, όμως, αποτελούσαν μειοψηφία. Η μεγά­ λη πλειοψηφία της παγκόσμιας κοινότητας της φυσικής του πλάσμα­ τος, ήταν διστακτική στο χειρισμό της υπόθεσης Ζαχάρωφ . Μετά από

204

made by Absens

Το σύΥχΡονο εΡΥαστήΡlΟ σύντηξης την ανανέωση των συμφωνιών ανταλλαγής, ορισμένοι Αμερικανοί δί­ σταζαν να υπογράψουν τις διαμαρτυρίες από φόβο μήπως αρνηθούν οι Σοβιετικοί να τους δώσουν άδεια εισόδου στο επόμενο ταξίδι για τη Μόσχα. Πολλοί Ευρωπαίοι και Ιάπωνες φυσικοί που προσεγγίσθησαν για το θέμα Ζαχάρωφ έσπευσαν να επισημάνουν την καταπίεση των ανθρώπων και σε άλλα κράτη , συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Και αναρωτιούνταν γιατί θα έπρεπε να ξεχωρίσουν ένα συ­ γκεκριμένο άνθρωπο, ή μια χώρα. Η δυσχερής θέση στην οποία βρι­ σκόταν ο Ζαχάρωφ δεν είχε καμία σχέση, έλεγαν, με την ιδιότητά του ως φυσικού. Οι Ρώσοι επιστήμονες κάθε φορά που τους ρωτούσαν για την υπό­ θεση Ζαχάρωφ , έδιναν την ίδια στερεότυπη απάντηση . «Η υπόθεση αυτή δείχνει ότι ένας καλός φυσικός δεν είναι απαραιτήτως και καλός πολιτευτής» , είπε ο Dmitri Rjutov, ένας ειδικός της κατοπτρικής μηχα­ νής. Και πρόσθεσε : «Εξακολουθεί να έχει αξιώματα : Είναι μέλος της Ακαδημίας [των επιστη μών] και μέλος του Ινστιτούτου Φυσική ς Lebedev » . Παρά την επιφυλακτική τους στάση , τελικά, ο ι Ευρωπαίοι δημιούρ­ γησαν θόρυβο και διαμαρτυρήθηκαν για την εξορία του Ζαχάρωφ , απέ­ χοντας από μια καθορισμένη σύνοδο της Ευρωπαίκής Ενωσης των Φυσικών, που θα γινόταν στη Μόσχα. Οι Αμερικανοί συνέχιζαν ν' ασκούν ελαφρές πιέσεις. Το Δεκέμβριο του 1 98 1 , όταν ο Ζαχάρωφ ξεκίνησε απεργία πείνας προκειμένου να εξασφαλίσει μια άδεια εξόδου για τη σύζυγο του θετού γιου του, οι φυ­ σικοί του πλάσματος ένιωσαν την υποχρέωση να μιλήσουν και πάλι ανοικτά. Απηύθυναν τη διαμαρτυρία τους στον Yevgeny Velikhov, δι­ ευθυντή του ερευνητικού προγράμματος πυρηνικής ενέργειας και σύ­ ντηξης της ΕΣΣΔ. Ο Velikh ov, ένας άνθρωπος ειλικρινής, σαράντα έξι χρονών τότε, ήταν το ανερχόμενο αστέρι στους σοβιετικούς πολιτι­ κούς κύκλους και μια που ήταν φυσικός του πλάσματος, ήταν επίσης συνάδελφος των Δυτικών ερευνητών της σύντηξης. Ο Furth τον γνώ­ ριζε και τον αποκαλούσε "Ευγένιο". Με την επανάληψη των ανταλλαγών υπό την προεδρία του Ρήγκαν, ο Furth βρέθηκε στη Μόσχα για μία συνέλευση που έτυχε να συμπέσει με την απεργία πείνας του Ζαχάρωφ . «Ο VeIikhov με κάλεσε στην ιδιαί­ τερη σάουνα στο ξενοδοχείο Hyatt της Μόσχας» , είπε ο Furth , εννοώ­ ντας ένα νέο, πολυτελές ξενοδοχείο της Μόσχας, «και μιλήσαμε γι' αυτό το θέμα. Του εξήγησα ότι η υπόθεση Ζαχάρωφ είχε προκαλέσει

205

made by Absens

έντονες αντιδράσεις στον κύκλο μας » . Ο F u rth επισή μανε στον Velikhov ότι, παρά την επανάληψη των τυπικών ανταλλαγών, δεν μπο­ ρούσε να απαγορεύσει τη συμμετοχή των Αμερικανών φυσικών που ήθελαν να διαμαρτυρηθούν για τη μεταχείριση του Ζαχάρωφ. «Ο Velikhov περηφανεύεται για την ικανότητά του να δημιουργεί κα­ λές σχέσεις με τη Δύση » , εξήγησε ο Furth . « Σύμφωνα με τον Velikhov η δυσμενής μεταχείριση του Ζαχάρωφ έβλαπτε τις σχέσεις με τη Δύση . Αυτό το θεωρούσε μεγάλη ενόχληση και τον απασχολούσε περισσότε­ ρο από το αν και πόσο ο Ζαχάρωφ είχε δίκιο ή άδικο, αν ήταν ή δεν ήταν πατριώτης». Ο Furth δεν πίστευε ότι η διαμαρτυρία των ερευνητών της σύντη­ ξης θα είχε μεγάλα αποτελέσματα, «αλλά ήταν ακόμα μια σταγόνα στο ποτήρι». Μια εβδομάδα μετά τη συνάντηση , συμπτωματικά ή όχι, επέ­ τρεψαν στη νύφη του Ζαχάρωφ να φύγει από τη Σοβιετική Ενωση για να συναντήσει το σύζυγό της στην Αμερική. Ο ΑντΡέι Ζαχάρωφ διέκο­ ψε τότε την απεργία πείνας, και οι Αμερικανοί άρχισαν να συναντούν τους Ρώσους συναδέλφους τους με περισσότερη άνεση.

made by Absens

Τ

ίποτε δεν εξέφραζε περισσότερο τον σνταγωνισμό που υπήρχε στην καρδιά της έρευνας της σύντηξης, όσο τα ανά διετία συνέδρια της Διεθνούς Οργάνωσης Ατομικής Ενέργειας. Όλες οι ουτοπικές συζητήσεις ενός κοινού πάθους, να αποκτήσει η ανθρωπότητα μια ανεξάντλητη πηγή ενέργειας, αντικαταστάθηκαν από έναν έντονο εργαστηριακό σοβινισμό. Ήρθε ο καιρός για άλλη μία Ολυμπιάδα του Πλάσματος, και ο συναγωνισμός για εντυπωσιακά νού­ μερα ήταν το ίδιο οξύς όπως σε κάθε Ολυμπιάδα. Το 1 984 , το συνέδριο στο Λονδίνο είχε άριστο χαρακτή ρα, αφού εξασφάλιζε το βήμα για τα πρώτα αποτελέσματα των δύο γιγαντιαίων tokamak τ ο υ κ ό σ μ ο υ : τ ο υ ε υ ρωπαίκ ο ύ ΙΕΤ και τ ο υ TFTR τ ο υ Princeton. Είχαμε και πάλι τα συνηθισμένα κονταροχτυπήματα προ­ σωπικοτήτων και εγωισμών. Ωστόσο, στην εποχή της μεγάλης επι­ στήμης , αυτές οι παγκόσμιες συνελεύσεις παρουσίαζαν μικρότερη πνευματική ζύμωση απ' ό ,τι στο παρελθόν, καθώς μαρτυρούσαν αρκε­ τά απ' τους παρευρισκόμενους. Τα πειραματικά δεδομένα ήταν πολύ περισσότερα απ' τις ιδέες. Οι προετοιμασίες για το ταξίδι στο Λονδίνο του επιτελείου του

Σύντηξη

Pau/-Henri Rebut Ο σχεδιαστής και διευθυντής του JET του πειράματος του ενός δισεκατομμυρίου δο­ λαρίων. -

Υπάρχει έλλειψη θάρρους από την κοινότητα της σύντη­ ξης . πολύς φόβος Υια το μέγε­ θος, πολύς φόβος για το κεφάλαιο.» «

-

ΡΑυι -ΗΕΝΑ/ ΑΕΒυτ

Princeton συμβόλιζαν τη μανία όλων των μεγάλων εργαστηρίων που αγωνίζονταν για να αποκτήσουν κύρος μεταξύ των συναδέλφων τους και την απαίτηση για συνεχή οικονομική ενίσχυση. Οι τεχνικοί έτρεχαν να επισκευάσουν τον εξοπλισμό· οι γραμματείς να δακτυλογραφήσουν τις ανακοινώσεις. Ακόμα και οι λογιστές είχαν στρωθεί στη δουλειά. Μετέτρεπαν στα βιβλία εξόδων του Princeton τα . ποσά σε ευρωδολάρια, για να μπορέσουν να τα συγκρίνουν με τα έξο­ δα του JET. Το Princeton ήλπιζε να εξασφαλίσει αύξηση στον προϋπο­ λογισμό του, αποδεικνύοντας στο υπουργείο Ενέργειας ότι το εργα­ στήριό του παρήγαγε συνολικά μεγαλύτερο έργο από εκείνο του JET, και μάλιστα με μικρότερο προϋπολογισμό. Ενώ έμενε ένας μήνας για τη συνέλευση του 1984, οι φυσικοί του Princeton συγκεντρώθηκαν για τη συνηθισμένη πρωινή συνεδρίαση της Δευτέρας. Έπρεπε να αποφασίσουν με ποιον τρόπο θα παρήγα­ γαν τα νούμερα για τη θερμοκρασία, την πυκνότητα και το χρόνο συ­ γκράτησης, που θα εντυπωσίαζαν διεθνώς τους συναδέλφους τους. Οι επιστήμονες δεν έμεναν αδιάφοροι στις φήμες που κυκλοφορού­

made by Absens

σαν για μείωση του προϋπολογισμού απ' την Ουάσιγκτον. Μπροστά στην αίθουσα έστεκε ο Dale Meade και το πρόγραμμα

208

made by Absens

Η Ολ υΡΠ1ά δα

του Πλ ά σΡατος

της Δευτέρας προβαλλόταν στον τοίχο που ήταν πίσω του. Ο σαρα­ νταπεντάχρονος Meade ήταν ο επικεφαλής των βοηθών του Οοπ Grove στο tokamak του Prin ceton . Είχε ύψος 1 ,98, γεροδεμένος με την κοψιά και τη ζωτικότητα ενός αθλητή . Τα μαλλιά του ήταν γκρίζα, αλλά το πυκνό του μουστάκι και τα φρύδια του ήταν μαύρα. Ένα ακόμα εντυ­ πωσιακό χαρακτηριστικό του ήταν η βαθιά φωνή. Έμεναν μόνο τέσσε­ ρις εβδομάδες για την Ολυμπιάδα του Πλάσματος, και ο Meade, με όσα έλεγε , έδινε περισσότερο την εντύπωση ενός προπονητή στ' αποδυτήρια παρά του διευθυντή ενός επιστημονικού εργαστηρίου πά­ ρα πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. Στον τοίχο πρ οβάλλονταν τα πειράματα π ο υ θα έκαναν τ ο Princeton ν α ξεχωρίσει: τ ο σχέδιο ωμικής θέρμανσης που ήταν η ειδι­ κότητα του Phill Efthi mion , τα πειράματα συμπίεσης στα οποία ήταν ει­ δικός ο Αυστραλός Graeme Tait, και οι χειρισμοί, τους οποίους ήλπι­ ζαν να κάνουν στις ουδέτερες δέσμες. Η τάξη στα όπλα δεσμίδων ήταν αρμοδιότητα του βετεράνου Harold Euban k , ενός αριστοκράτη του Νότου, που τον αγαπούσαν στο εργαστήρι για την ηρεμία, την ικα­ νότητα και το μαύρο του χιούμορ όταν αντιμετώπιζε τις μόνιμες ανα­ ποδιές του συστήματος των ουδέτερων ακτίνων. Στο ημερολόγιο του Meade υπήρχε επίσης το προσχέδιο για κάθε παρουσίαση που θα έκαναν οι φυσικοί στο Λονδίνο. Θα πίεζαν όσο μπορούσαν το μεγάλο tokamak μέχρι την προτελευταία μέρα πριν την αναχώρηση . Μια φωνή ακούστηκε απ' το βάθος. « Εχει ελέγξει κανείς τα δρομολόγια του Concord ; » Ξέσπασαν σε γέλια. Όμως, το ν' αναλύ­ σεις και να δακτυλογραφήσεις τ' αποτελέσματα, για να πάρεις μαζί σου 600 αντίγραφα από κάθε ερευνητική εργασία --ουτό τον αριθμό ζητούσε ο κανονισμός της ΙΑΕΑ- δεν ήταν για γέλια. Δεν υπήρχε χρόνος για να τα ταχυδρομήσουν. Θα τα έπαιρναν μαζί με τις απο­ σκευές τους. Ο Meade ξεκίνησε ένα μονόλογο για τις ανάγκες σε ηλεκτρική ενέργεια αραδιάζοντας μαγνητικές μετρήσεις, αριθμούς megawatt και megamber, σαν να απαριθμούσε στατιστικές αθλητικών αγώνων. Είπε ότι είχαν διαρρεύσει φήμες από το διεθνές συνέδριο του Καναδά, ότι το ΙΕΤ διενεργούσε ήδη πειράματα με καύσιμο υψηλής ισχύος δευτέ­ ριο, αντί για το συνηθισμένο αέριο υδρογόνο, και ότι η ηλικίας ενός χρόνου ευρωπαίκή μηχανή είχε ήδη φτάσει στο ανώτατο όριο, των 3,4 Tesla στους μαγνήτες της. Η καλύτερη απόδοση του Princeton , μετά από δύο χρόνια δουλειάς στο ηλεκτρικό σύστημα, ήταν 2,7 Tesla, πα-

209

Σύντηξη

made by Absens

ρότι είχε το δυναμικό που χρειαζόταν για να φτάσει πολύ ψηλότερα. Αυτό ήταν δυσάρεστο. Ο Meade άκουσε επίσης ότι το JET έκανε πεί­ ραμα με ρεύμα πλάσματος περίπου τριών megamber. Το Princeton έφτανε σταθερά στο 1 ,4 megamber. Τα νέα αυτά αφύπνισαν τους επι­ στήμονες. Το JET έκανε προσπάθεια για να ξεπεράσει το Prin ceton . Η ομάδα του Princeton έπρεπε ν' αρχίσει να κινείται, τόνισε ο Meade, και οι ουδέτερες δέσμες ήταν το κλειδί για να διατηρήσουν το γόητρό τους. Στο JET δεν είχαν τοποθετήσει ακόμα τις ουδέτερες δέσμες. Αν οι δέσμες του TFTR μπορούσαν να συνδυαστούν με νέα πειράματα συ­ μπίεσης, αυτό θα ήταν πραγματικά κάτι που δε θα υπήρχε στο "ρεπερ­ τόριο" του JET. «Πρέπει να γίνουμε πιο . . . ερωτικοί» , επισήμανε ο Jim Sinnis ένας ικανότατος βοηθός, του οποίου δουλειά ήταν να κρατάει σε λειτουργική ετοιμότητα τη μηχανή για τους ανυπόμονους φυσικούς . «Πρέπει να κάνουμε κάτι που δεν μπορεί να κάνει το JET. Δε γίνεται να νικήσουμε το JΕΤ με κτηνώδη δύναμη . Ούτε να πάρουμε τα όπλα».

Η έγκαιρη προετοιμασία των ουδέτερων δεσμών για το ταξίδι στο Λονδίνο ήταν δουλειά των ανθρώπων που ήταν γνωστοί στο εργαστή­ ρι ως ''Επιτελείο Δεσμών". Με κόστος 90 εκατομμύρια δολάρια, το σύ­ στημα εγχύσεως ουδέτερων σωματιδίων ήταν το ακριβότερο εξάρτη­ μα του μεγάλου ιokamak του Princeton , του TFTR, αλλά και το πλέον αναξιόπιστο. Το Επιτελείο Δεσμών είχε συνηθίσει σε φασαρίες. Εκα­ ναν πολύ σκληρή δουλειά, έδειξαν ετοιμότητα και επινοητικότητα και κατόρθωσαν να λειτουργήσει κανονικά το σύστημα. "Ωσο μεγάλες ήταν οι δυσκολίες τόσο αυτοί δυνάμωναν τις προσπάθειές τους και τόσο πιο μεγάλη ήταν η νίκη τους. Οι δέσμες βρίσκονταν πέρα απ' τον τομέα δράσεως των φυσικών, που θεωρούσαν "μυστηριώδες" το εξω­ τικό σύστημα θέρμανσης του πλάσματος. Ηταν καλύτερα να το αφή­ σουν στους μηχανικούς και στους τεχνικούς. Το Επιτελείο Δεσμών, από την πλευρά του, ένιωθε περήφανο για το γεγονός ότι οι άνθρω­ ποι με διδακτορικά του Princeton , του Harvard και του ΜΙΤ, βασίζο­ νταν τόσο πολύ σ' αυτούς. Οποιαδήποτε ημέρα το σύστημα ουδέτερων δεσμών μπορούσε να υποστεί ηλεκτρική βλάβη . Μπορούσε ακόμα να υπάρξουν διαρροές κε­ νού και παράξενες μαγνητικές ταλαντώσεις τη στιγμή που η επιταγχυ­ νόμενη δέσμη ουδέτερων σωματιδίων διέτρεχε το θερμό πλάσμα. Οι ουδέτερες δέσμες είχαν αναπτυχθεί στο Εργαστήριο Lawrence

210

made by Absens

Η ΟλυΡΠ1ά δα

του Πλά σρατος

Berkeley και κατασκευάστηκαν από την εταιρεία Mc Don n ell Douglas, αλλά η τοποθέτηση , η συντήρηση και οι τροποποιήσεις τους είχαν ανατεθεί στο Επιτελείο Δεσμών. Επικεφαλής του επιτελείου ήταν ο Harold Eu ban k , το βάρος όμως της καθημερινής εργασίας το είχε επωμισθεί ο Mike Williams, ένας αρκουδοειδής νεαρός με πυρρόξανθη γενειάδα και μια ένταση στους τρόπους που του χρησίμευε για πανο­ πλία. Ο Williams ήταν έξυπνος, επινοητικός και απόλυτα αφοσιωμένος στον Eubank. Όπως και ο Eubank , ποτέ δεν προσπαθούσε να δικαιο­ λογηθεί. Η δουλειά του ήταν να φροντίζει τη λειτουργία των δεσμών. Τελεία και παύλα. Το Επιτελείο των Δεσμών αποτελούνταν από νεαρούς. Οι περισσό­ τεροι από τους δώδεκα άνδρες του Επιτελείου Ακτίνων ήταν ηλικίας γύρω στα είκοσι πέντε με τριάντα. Η δουλειά απαιτούσε φυσική αντο­ χή , γιατί η εγκατάσταση των δεσμών γινόταν στις νυχτερινές βάρδιες και τα Σαββατοκύριακα. Καθώς τα χρονικά όρια για τη διάσκεψη του Λονδίνου πίεζαν το εργαστήριο, ο M eade πρόσθεσε και ημερήσιες βάρδιες στους νεαρούς. Έτσι, δούλευαν μέρα νύχτα. Το Επιτελείο Δεσμών εργαζόταν στην περιοχή ελέγχου ακτίνων, στον όροφο που βρισκόταν ακριβώς πάνω απ' το υπόστεγο δοκιμών του tokamak. Οι υπολογιστές και οι οθόνες των δεδομένων βρίσκο­ νταν εκεί, δίπλα δίπλα με τους ηλεκτρονικούς. Οι προσπάθειες για να συνδεθούν τα όργανα παρακολούθησης και ελέγχου των ακτίνων με την κεντρική αίθουσα ελέγχου είχαν καθυστερήσει πολύ. Έτσι το Επι­ τελείο Δεσμών βρισκόταν ανάμεσα στα γραφεία με το θόρυβο του γι­ γάντιου συστήματος κλιματισμού και άλλων μηχανών να μην επιτρέ­ πουν να ακούσει κανένας τον άλλο σε απόσταση δύο μέτρων. Ο θόρυ­ βος τσάκιζε τον άνθρωπο. Το ίδιο κουραστικά ήταν και τα εξήντα τσι­ μεντένια σκαλοπάτια που χώριζαν το υπόστεγο δοκιμών από την αί­ θουσα ελέγχου δεσμών. Κάθε φορά που ήθελαν να πάνε στην τουαλέ­ τα, ή να πάρουν κάτι για φαγητό, ή να ελέγξουν τις συνδέσεις ακτίνων στο tokamak έπρεπε να ανεβοκατεβαίνουν τα 120 σκαλοπάτια. Πέρα στην άκρη του τούνελ μακριά από το θόρυβο και από τους υπόλοιπους που δούλευαν στο εργαστήρι ένιωθαν σαν συμμορία του μετώπου, σαν καουμπόι στο ράντζο τους. Ακόμα και το ντύσιμό τους ήταν ανάλογο αφού προτιμούσαν τα μπλουτζίν και τα φανελένια πουκάμισα. Πολλοί είχαν μούσι. Ή ταν πεισματάρηδες και επινοητικοί σαν τον Williams. Και ήξεραν ότι το εργαστήριο τους υπολόγιζε και τους χρειαζόταν. Ενώ έμεναν μόνο δυόμισι βδομάδες για το ταξίδι στο Λονδίνο, οι

21 1

Σύντηξη

made by Absens

ηλεκτρονικές και οι μηχανικές βλάβες πλήθυναν. "Ενα απόγευμα πριν ο Mike Williams προλάβει ν' ακούσει απ' τους συνεργάτες του ότι είχε επισκευαστεί ένας διαμορφωτής-ρυθμιστής, η οθόνη του παρουσίασε ξαφνικά πτώση ισχύος σε μια από τις τρεις πηγές ηλεκτροδότησης των δεσμών. Μπορεί απλώς να είχε καεί κάποια ασφάλεια, σκέφτηκε ο Williams, αλλά για να το διαπιστώσουν έπρεπε να σταματήσουν τα πει­ ράματα στο tokamak για όλη την υπόλοιπη ημέρα. Πιστός στο στυλ του, ο Wίlliams αντέδρασε ακολουθώντας τη διαίσθησή του. Διέταξε την ομάδα να παρακάμψει ένα ηλεκτρικό σύστημα ασφαλείας και να συνεχιστούν οι βολές δεσμών. Ο Eubank δεν ενημερώθηκε, αλλά το κόλπο πέτυχε. Τέτοιες παρακινδυνευμένες ενέργειες θα ήταν αδιανόητες στο ΙΕΤ, ή στο ιαπωνικό εργαστήριο, αλλά το αναρχικό Επιτελείο Δεσμών τις έκανε συχνά. Θα έπαιρναν μαζί τους στο Λονδίνο πλάσμα θερμαι­ νόμενο με δέσμες. Αυτό είχε σημασία.

Η κεντρική αίθουσα ελέγχου του Princeton μύριζε ιδρώτα. Ο Graeme Tait, αξύριστος, ήταν σκυμμένος σε μία κονσόλα ηλεκτρονικού υπολο­ γιστή . Ο Rich Hawrluck κάθε τόσο τίναζε πίσω μία τούφα των μπερδε­ μένων μαλλιών του. Ο Oale Meade, ο προπονητής με το μαύρο μου­ στάκι, στεκόταν δίπλα τους, με πρόσωπο λευκό σαν χαρτί. Δούλεψαν έτσι μια εξαντλητική εβδομάδα. Δεν υπήρχε χρόνος για χάσιμο. "Εφτασε η τελευταία ημέρα πειραματισμών πριν αναχωρήσουν για το Λονδίνο . Στην αίθουσα ελέγχου βρίσκονταν στοιβαγμένα κάπου πενήντα άτομα. Κάθε κονσόλα ήταν επανδρωμένη , και πάνω στα ντουλάπια υπήρχαν φωτοαντίγραφα, ημερολόγια εργασίας, άδεια κου­ τιά σόδας και περιτυλίγματα από καραμέλες. Η ζέστη από τα κορμιά και τα κομπιούτερ ανέβαζε τη θερμοκρασία της αίθουσας σε τροπικά επίπεδα. Τα πουκάμισα ήταν υγρά και ξεκούμπωτα, τα μανίκια αναση­ κωμένα. Ο Οοπ Grove φώναζε ότι, όλες οι αναποδιές εκείνη την ημέρα συ­ νέβαιναν. Μια απλή ασφάλεια κυκλώματος, λίγο μεγαλύτερη απ' αυτές των ηλεκτρικών πινάκων των σπιτιών, είχε λασκάρει και κάηκε. Η πυ­ ροσβεστική υπηρεσία πήγε στο εργαστήρι στις 6 μ.μ. επειδή οι άνθρω­ ποι που χειρίζονταν τις μηχανές ένιωσαν τη μυρωδιά καμένου μονωτι­ κού υλικού. Ύστερα, στο υπόστεγο δοκιμών, χάλασε ένας από τους μαγνήτες παροχής και χρειάστηκε να τον επιδιορθώσουν. Τίποτα απ'

212

made by Absens

Η Ολ υμπι ά δα

του Πλ ά σματος

όλα αυτά δεν είχε σχέση με τη φυσική του πλάσματος. Αυτές τις συ­ χνές μηχανικές κακοτυχίες δεν μπορούσαν να τις αντέξουν. Ενας νεαρός Ιάπωνας επισκέπτης, ο Mitsuru Kikuchi παρακολούθη­ σε την κατάσταση με υπεροΨία. Βρισκόταν στο Princeton στα πλαίσια των επιστημονικών ανταλλαγών για ν' αποκτήσει κάποια ειδικότητα που θα ήταν χρήσιμη όταν το tokamak της χώρας του θ' άρχιζε να λει­ τουργεί, την άνοιξη . Ενώ οι επιστήμονες του Prin ceton παράπαιαν απ' τη μια κρίση στην άλλη , ο Kikuchi, σκεφτόταν ότι κάτι τέτοιο δε συνέ­ βαινε ποτέ στη νέα μηχανή της χώρας του. Τη μηχανή την είχε κατα­ σκευάσει η ιαπωνική βιομηχανία και είχε κοστίσει δύο φορές περισσό­ τερο απ' τη μηχανή του Prin ceton . Κόστιζε πολλά, αλλά ήταν απολύ­ τως εγγυημένη απ' τους κατασκευαστές. Εδώ, η μισή ημέρα περνούσε αντιμετωπίζοντας προβλήματα. Αν χάλαγε κάποιο εξάρτημα της ιαπωνικής μηχανής, το όνομα της κατα­ σκευάστριας εταιρείας θα γινόταν αμέσως γνωστό, εξήγησε ο Kiku chi. Η εταιρεία θα έχανε το κύρος της και θα εβλάπτετο το "sh in -yo", ή η αξιοπιστία της. Κι ακόμα, την ευθύνη των επισκευών σε οποιοδήποτε πρόβλημα την είχε ο κατασκευαστής -και όχι οι μηχανικοί του εργα­ στηρίου. "Οταν, επιτέλους, ο αρχιμηχανικός του Princeton πληροφορήθηκε ότι το tokamak και όλα τα συστήματα στήριξης ήταν εντάξει, φώναξε τον Τ ait. Ο Αυστραλός έλεγξε τις εντολές που είχαν δοθεί στους ηλε­ κτρονικούς υπολογιστές γι' αυτή τη συγκεκριμένη "βολή" πλάσματος, το χρόνο για τις ουδέτερες ακτίνες, την ποσότητα δευτερίου που θα έριχναν, και τη δύναμη των μαγνητικών πεδίων. Ύστερα ξεκίνησε η αντίστροφη μέτρηση , και ο Tait πάτησε το κουμπί στο χρονόμετρο. Στις 5 .30' οι ουδέτερες δέσμες τροφοδότησαν το πλάσμα με ουδέτερα σωματίδια ενέργειας 1 . 1 00 κιλοβάτ. Τότε το πλάσμα επαναστάτησε. Για πολλές ώρες έπαιρναν καταρρεύσεις καθώς το πλάσμα απέρριπτε την ενέργεια που του έδιναν οι ουδέτερες δέσμες. Μια παραγγελία από πίτσες και άλλα σνακς και αμέσως μετά εξαφανίστηκε. Τελικά στις Ilμ.μ. η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Τέσσερις κατά σειρά βολές ήταν καλές. Η τελευταία βολή , λίγο πριν από τα μεσάνυχτα έδωσε 1 .250 κιλοβάτ στο πλάσμα που είχε ρεύμα 1 ,4 megamber: Ή ταν εντυ­ πωσιακοί αριθμοί για το Λονδίνο. Ή ταν καιρός πια ν' αφήσουν το θάλαμο ελέγχου και να τραβήξουν για τις δακτυλογράφους. Σε δυο μέρες το επιτελείο του Princeton θα έφευγε για το Λονδίνο. Το τρέξιμο ήταν φρενήρες και εξαντλητικό. Εί-

213

Σύντηξη

made by Absens

χαν για άλλη μια φορά πιαστεί στο ρυθμό του ανταγωνισμού, και είχαν παρασυρθεί απ' το κύμα της έξαρσης, για μια αποστολή στην οποία θ' ανάλωναν μια ολόκληρη ζωή .

Πάνω από 600 επιστήμονες είχαν δηλώσει συμμετοχή στη συνάντηση του Λονδίνου, τη δέκατη Διεθνή Συνδιάσκεψη της Οργάνωσης Ατομι­ κής Ενέργειας πάνω στη Φυσική του Πλάσματος, και την Έρευνα της Ελεγχόμενης Σύντηξης. Απ' αυτούς οι 126 ήταν απ' τις ΗΠΑ, οι 74 απ' την lαπωνία, S3 απ' τη Βρετανία και S9 από το μη αγγλικό σκέλος του JET. Η Σοβιετική Ένωση δήλωσε 2S αντιπροσώπους και η Λαίκή Δημο­ κρατία της Κίνας 1 0. Αυτή ήταν μιας ιδιαίτερης σημασίας Ολυμπιάδα του Πλάσματος καθώς συμπεριλάμβανε την ανακοίνωση αποτελεσμά­ των των πειραμάτων που είχαν διενεργηθεί πάνω στα δύο γιγαντιαία tokamak και μια γιορτή στην Οξφόρδη , όπου είχαν προσκληθεί όλοι να δουν το JETKaL να γευματίσουν με ψητό γουρουνόπουλο. Συγκεντρωμένοι στην αίθουσα συνελεύσεων της διάσκεψης, οι επι­ στήμονες άκουσαν πρώτα τον Yevgeny Velikhov , αρχηγό της σοβιετι­ κής αντιπροσωπίας επιστημόνων, ο οποίος τίμησε τη μνήμη του Lθν Artsi movich , που πέθανε το 1 973. Ο Velikhov επισήμανε ότι οι εργα­ σίες στο σύγχρονο tokamak, των συναδέλφων που βρίσκονταν στη διάσκεψη , είχε επαληθεύσει πολλές απ' τις ιδέες του Artsimovich . Στη συνέχεια έκανε έκκληση για την αδιάκοπη συνέχιση της διεθνούς συ­ νεργασίας «στον κοινό μας στόχο, να προσφέρουμε μια ανεξάντλητη πηγή ενέργειας στην ανθρωπότητα. Αν θέλουμε να επιτύχουμε κάτι πραγματικό αυτό τον αιώνα " , είπε , « θα γίνει μόνο στη βάση των tokamak". Έπειτα πήρε το λόγο ο Paυl-Henri Rebut, και ανακοίνωσε τα πρώτα αποτελέσματα του JET. Ακολούθησε ο Phill Efthimion με τα νούμερα του TFTR που είχαν σημειωθεί την τελευταία στιγμή. Μετά, ο Martin Greenwald , από το ΜΠ, ανέφερε τις τελευταίες προσπάθειες στο\( Alcator C, με τις βελτιωμένες τιμές θερμοκρασίας και την ταυτόχρονη επίτευξη υψηλής πυκνότητας και χρόνου συγκράτησης. Ένας φυσικός της Gen eral Atomic από το San Diego, πρόσθεσε στο πλήθος των δε­ δομένων μία αναφορά πάνω στα αποτελέσματα του δικού του Doublet tokamak. Απ' την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης δεν υπήρξε καμία ανακοί­ νωση σχετικά με tokamak που να στέκεται πλάι στις τέσσερις άλλες.

214

made by Absens

Η Ολ υρ πιά δα

του Πλ ά σΡα τος

Οι Ρώσοι φαινόταν ν' αποχωρούν απ' το προσκήνιο. Ενώ κάποτε προ­ βάδιζαν στον αγώνα τεχνικομηχανικού εξοπλισμού tokamak, τα φιλό­ δοξα σχέδιά τους να κατασκευάσουν ένα γιγάνιο Τ-2Ω tokamak, με υπε­ ραγώγιμους μαγνήτες, εγκαταλείφθηκαν προσκρούοντας προφανώς σε οικονομικά προβλήματα. Ετσι, κατέφυγαν σ' ένα λιγότερο φιλόδο­ ξο μοντέλο υπεραγώγιμου, που λεγόταν Τ-15, αλλά ταλαιπωρούνταν για χρόνια με τα προβλήματα κατασκευής. Ετσι έμειναν χωρίς σύγχρο­ νο tokamak. Το γέρικο T-lO, που είχε ωθήσει τις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1 970, στο δύσκολο αγώνα για την κατασκευή ενός tokamak το οποίο θα έπαιρνε από τους Ρώσους το προβάδισμα στο "breakeven " (ισο­ στάθμιση ) , αποδείχθηκε ότι ήταν απειλή άνευ περιεχομένου. Πανό­ μοια με τη Large Torus του Princeton , αλλά χωρίς ουδέτερες δέσμες, ήταν μία μηχανή περιορισμένων δυνατοτήτων, που λειτουργούσε με τον ίδιο αναχρονιστικό ηλεκτρονικό υπολογιστή που είχαν μεταφέρει στη Μόσχα οι Βρετανοί, το 1 969, για να επιβεβαιώσει τα αποτελέσματα του tokamak του Artsimovich . Ίσως οι Ρώσοι θεωρητικοί ήταν ακόμα οι πιο δυνατοί στο μολύβι και το χαρτί. ·Ομως οι πολυπλοκότητες και το κόστος της μεγάλης επιστήμης τους είχαν φέρει σε μειονεκτική θέση. Οι ανακοινώσεις από τις υπερσύγχρονες μηχανές ΙΕΤ, TFTR , Alcator C και Doublet έδιναν έμφαση σε προόδους που οι επιστήμονες τις αποκαλούσαν "παραμέτρους", δηλαδή στα χαρακτηριστικά του πλά­ σματος. Είχαν κατορθώσει να φτάσουν σ' αυτές τις εξελίξεις, χρησιμο­ ποιώντας "ωμή βία", εφαρμόζοντας, δηλαδή , ισχυρότερες μεθόδους θέρμανσης και μαγνητικά συστήματα, ή χρησιμοποιώντας μεγαλύτερες μηχανές. Οι ανακοινώσεις σ' αυτό το διεθνές ακροατήριο δεν περιλάμ­ βαναν εξελίξεις στη θεωρία της συμπεριφοράς του πλάσματος. Στη διάρκεια του χρόνου υποβολής ερωτήσεων, που ακολούθησαν την ανακοίνωση του Doublet, ο Harold Furth σηκώθηκε πρώτος και με ύφος δραματικό είπε : "Αυτό που θα πω δεν είναι ερώτημα, αλλά σχόλιο» Ο τόνος της φωνής του έκανε όλους να σωπάσουν. (( Πριν από δεκαέξι χρόνια» , άρχισε , " το Ι νστιτούτο K u r c h atov μας προσέφερε ένα δώρ ο , το tokamak, αλλά δεν μπορούσε να μας εξηγήσει με ποιους νόμους της φυσικής, και για ποιο λόγο λειτουργούσε αυτή η μηχανή τόσο καλά. Σήμερα, εξακολουθεί να παραμένει αυτό το ερώτημα. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε, με βάση τους νόμους της φυσικής, γιατί μερικές φο­ ρές λειτουργεί καλύτερα από άλλες» . Ποιοι είναι αυτοί οι μηχανισμοί που κάνουν το πλάσμα να χάνει την

215

made by Absens

Σύντηξη ενέργειά του; Αυτό ήθελε να ξέρει ο Furth . Ποιο είναι, τάχα, το κλειδί της υπόθεσης που μας διαφεύγει; Οι επιστήμονες είχαν αναφέρει κα­ λύτερα αποτελέσματα αλλά το ερώτημα παραμένει. «Ελπίζω ότι σ' αυ­ τή τη συνάντηση θα υπάρξουν όχι μόνο μεγάλες εξελίξεις στις παρα­ μέτρους, αλλά και στην κατανόηση του θέματος», υποστήριξε. «Ελπί­ ζω ότι θα ενώσουμε τα κομμάτια του γρίφου. Σε μία εβδομάδα από σή­ μερα θα έχουμε μια συνοπτική σύνοδο. Αν είμαστε τυχεροί μέχρι τό­ τε», είπε με κάποια δόση σαρκασμού , «θα έχουμε κατανοήσει τα tokamak». "Ηταν ο παλιός, καλός Furth . Κάθισε, ενώ όλη η αίθουσα βοούσε. Ο πνευματικός ηγέτης του αμερικανικού προγράμματος κατέκρινε τους συναδέλφους του γιατί δεν έστρεψαν την προσοχή τους στην κατα­ νόηση της συμπεριφοράς του πλάσματος. Σε τελευταία ανάλυση, μή­ πως δεν ήταν ο Furth αυτός που έσπρωξε το Princeton να φτάσει σε υψηλούς βαθμούς θερμοκρασίας και πυκνότητας, στο μεγαλύτερο χρόνο διατήρησης και που χρησιμοποίησε τις ουδέτερες δέσμες προ­ κειμένου να δει αν λειτουργούσαν; Ποιο άλλο εργαστήρι στάθηκε επί­ μονα στον αγώνα των "παραμέτρων", εκτός από το Princeton ; Εκείνη τη στιγμή ο επιστήμονας μέσα στον Furth είχε νικήσει τον πραγματικό ηγέτη του εργαστηρίου. Το θέμα της ωμής δύναμης κατά της διαίσθησης, ήταν κάτι παλιό γι' αυτόν. Ξεκινούσε απ' τη δεκαετία του 1 960, όταν έγραψε μαζί με τον Dick Post εκείνο το έγγραφο δια­ μαρτυρίας. Οι ερευνητές είχαν βρει, τυχαία, κάποιους τρόπους για να λειτουρ­ γούν μερικά tokamak σ' όλο τον κόσμο, και να εξασφαλίζουν κατά δια­ στήματα υψηλότερους χρόνους συγκράτησης. Αποκαλούσαν αυτόν το μαγικό χώρο "υψηλή κατάσταση", ή "κατάσταση Ζ", αλλά όσον αφορά το Furth ήταν όλα «προκατάληψη, μυθολογία», όπως είπε αργότερα, «σαν τους ανθρώπους του Μεσαίωνα· εξηγούσαν τις αστραπές και τις καταιγίδες ως έργο των Θεών, ενώ έκαναν στο μεταξύ διάφορα πρα­ κτικά πράγματα για να προφυλάξουν τις σοδειές τους». Ο Furth ήθελε να ωθήσει τους επιστήμονες να εξηγήσουν γιατί η υψηλή φάση πότε εμφανιζόταν και πότε εξαφανιζόταν. Τον έλεγε "γκρινιάρη σύντροφο", αλλά στο βάθος ήταν το ένστικτο του επιστήμονα. Η έκκληση του Furth να δοθεί νέα έμφαση στην κατανόηση του πλάσματος, ειρωνικά, θα μπορούσε να ήταν και μια πρόταση πολύ πρακτική και "πολιτικάντικη". Στην Ουάσιγκτον γίνονταν υπαινιγμοί -κυρίως απ' τον επιστημονικό σύμβουλο του προέδρου Ρήγκαν,

216

made by Absens

George Keyworth- ότι η κυβέρνηση ίσως έπρεπε να πάψει να χρημα­ τοδοτεί εφαρμοσμένες επιστήμες. Αυτό ήταν υπόθεση της βιομηχα­ νίας. Η κυβέρνηση θα χρηματοδοτούσε τη βασική, θεωρητική έρευνα, στην οποία δεν μπορούσε να επενδύσει η κερδοσκοπική βιομηχανία. Ο Furth αναγνώριζε την ανάγκη να γίνουν ταυτόχρονα η βασική και η εφαρμοσμένη έρευνα. Ήθελε να προχωρήσουν στις μεγάλες μηχα­ νές, αλλά να μην εγκαταλείψουν την προσπάθεια να καταλάβουν τη συμπεριφορά του συντηκόμενου πλάσματος. Ολόκληρος ο κόσμος εί­ χε στραφεί προς έναν ανταγωνισμό τεχνικομηχανικού εξοπλισμού. Έπρεπε να στραφεί, επίσης, και σ' έναν ανταγωνισμό ιδεών. Οι Ιάπωνες σκόπευαν να κατασκευάσουν έναν ''Engineerin g Test Reactor" (αντιδραστήρα δοκιμών τεχνολογίας) , αξίας 2 δισεκατομμυ­ ρίων δολαρίων. Οι Ευρωπαίοι είχαν στα σκαριά ένα παρόμοιο σχέδιο που θα διαδεχόταν το JET. Το Princeton είχε προτείνει ένα πρόγραμμα ανάφλεξης κόστους ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων, για να αντικατα­ στήσει το γιγάντιο tokamak που χρησιμοποιούσαν. Η μεγάλη επιστήμη είχε δώσει το έναυσμα για μια κούρσα μηχανικού εξοπλισμού πελώ­ ριων διαστάσεων, και οι αντίπαλοι δεν έδειχναν διάθεση να την εγκα­ ταλείψουν. Ήταν όμως αδύνατο να προβλέψει κανείς αν η κούρσα της σύντηξης ακολουθούσε τη σωστή πορεία.

made by Absens

made by Absens

Τ

ο Eθν�ό Εργαστήριο Lawrence Livermore καταλαμβόνει έναν πε­ ρίφραχτο χώρο δύο τετραγωνικών χιλιομέτρων στη Livermore Valley της Βόρειας Καλιφόρνια , όπου το καλοκαίρι το χώμα ψήνεται απ' τον ήλιο και αποκτά μια καφετιά κρούστα χωρίς ίχνος φυτού , ενώ τους χειμερινούς μήνες η βλάστηση οργιάζει Η ιστορία του Livermore φαί­ νεται καθαρά στην εκλεκτική αρχιτεκτονική του. Τα ξύλινα παραπήγματα που απόμειναν απ' το Β' Παγκόσμιο Πόλε­ μο, όταν ο χώρος ήταν βάση ναυτικών αεροπορικών δυνάμεων, στέ­ κουν ακόμα εκεί. Ανάμεσά τους λιτά κτίρια από κοκκινότουβλα, τροχό­ σπιτα και σύγχρονα γραφεία από κρύσταλλο που στεγάζουν τις τελευ­ ταίες ερευνητικές μηχανές της φυσικής. Κάθε επισκέπτης που περνά στο συγκρότημα, είτε κατευθύνεται προς τα αποχαρακτηρισμένα ερ­ γαστήρια, είτε στα καλυμμένα από μυστικότητα κτίρια έρευνας οπλι­ κών συστη μάτων, περνάει από ειδικό έλεγχο στην πύλη . Παίρνουν φωτογραφίες, και του δίνουν μια κονκάρδα και άδεια εισόδου. Το Livermore είναι το εργαστήριο της πυρηνικής εποχής. Στον πε­ ρίβολό του, οι επιστήμονες πασχίζουν να επιλύσουν, χωρίς καμιά πα­ ρέμβαση , μια μεγάλη γκάμα αλληλοσυνδεόμενων ατομικών ερωτημά-

made by Absens

Σύντηξη των: πώς μπορούσαν να κατασκευαστούν πιο αναπτυγμένες βόμβες και πυρηνικοί σταθμοί ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνική σχάση , ή σύντηξη των ατόμων ; με ποιο τρόπο μπορούσαν να δημιουργηθούν σχάσιμα καύσιμα ; ποια μέτρα έπρεπε να παρθούν για τη μείωση , ή την αποθήκευση των ραδιενεργών αποβλήτων που παράγονται απ' τους ατομικούς αντιδραστήρες ; ποιες είναι οι επιπτώσεις της ραδιενέργει­ ας στους ζώντες οργανισμούς ; πώς μπορεί ν' αντιμετωπίσει μια χώρα ένα πυρηνικό ατύχημα; είναι δυνατό να δημιουργηθεί μια αμυντική θω­ ράκιση διαστημικής βάσης με τη χρησιμοποίηση ακτίνων λέιζερ και όπλων ακτινοβολιών που θα πραγματοποιούσαν το όνειρο του προέ­ δρου Ρήγκαν για το πρόγραμμα Πρωτοβουλίας Στρατηγικής Άμυνας, το λεγόμενο "Πόλεμο των Άστρων" ; Σ ε μια απόμερη γωνιά του Livermore υΨώνεται ένα σύγχρονο κτίριο από σκούρο καφέ κρύσταλλο, για να μην ελέγχεται από εχθρικά τηλε­ σκόπια. Γύρω απ' το κτίριο δεν υπάρχει ειδική περίφραξη , αλλά η είσο­ δός του οδηγεί σ' ένα θάλαμο ασφαλείας. Ο επισκέπτης καλείται να κλείσει την πόρτα, να επιδείξει την ταυτότητά του και να ελεγχθεί εξο­ νυχιστικά από το φρουρό που χρησιμοποιεί τηλεκατευθυνόμενες κά­ μερες. Αφού εγκριθεί η είσοδος, η πρώτη πόρτα κλείνει και ανοίγει μια άλλη που οδηγεί στο εσωτερικό του κτιρίου. Οι επισκέπτες που δε δια­ θέτουν κρατικές άδειες εισόδου, συνοδεύονται συνεχώς, ακόμη και στις τουαλέτες. Π ινακίδες στους διαδρόμους προειδοποιούν τους επιστήμονες και τους υπαλλήλους : "Προσοχή : Συνοδευόμενος επι­ σκέπτης χωρίς ειδική άδεια", "Επισκέπτης, χωρίς ειδική άδεια", ''Επι­ σκέπτης", ''Απαγορεύονται οι συζητήσεις για απόρρητα θέματα". Μέσα σ' αυτό το επιμελώς φρουρημένο κτίριο, οι φυσικοί του πλά­ σματος, ορκισμένοι να διαφυλάττουν το απόρρητο, θέτουν μεταξύ τους τα ερωτήματα : μπορεί η θερμότητα ισχυρών ακτίνων λέιζερ να χρησιμοποιηθεί για δημιουργία ελεγχόμενης πυρηνικής σύντηξης; Η άρση του απορρήτου της έρευνας για την επίτευξη σύντηξης που έγινε στη Διάσκεψη του 1 958 για την ''Ειρηνική Χρησιμοποίηση της Ατομικής Ενέργειας", δεν ίσχυε για όλους τους ερευνητές της σύντη­ ξης. Η συνεργασία με τη Σοβιετική Ένωση , την Ιαπωνία και άλλα κρά­ τη , σχετικά με τις διατάξεις μαγνητικής σύντηξη ς , όπως ή ταν το tokamak , οι μηχανές "Κατόπτρων" και οι SteIIarator, γινόταν δεκτή . Αλλά, στο γυάλινο καφέ κτίριο όπου οι επιστήμΟΥες πειραματίζονταν σ' ένα άλλο σχέδιο αντιδραστήρα σύντηξης, σ' ένα σχέδιο που βασιζό­ ταν πολύ άμεσα στη φυσική της βόμβας του υδρογόνου, δεν μπορού-

220

ΔΙQφορ επκές κατευθύνσε1ς 1000

ΕΤΟΣ

t U

Σ

�

100

� ",'"

",ς::� s '1

�

1:

� � ι-:< � C ύ .5 ι= > ,:;) ι,.-ι ο > ω :::ι. 'ο >

ι::

ι Ι Ι ι

�"" "',;;;

Ι

,0

TFTR e

10 ι

,0111-0

�SOEχ ΡLΤ •

eTFR 0,10

1988 Ι Ι Ι Ι Ι Ι 1980 Ι Ι Ι Ι ι Ι Ι Ι Ι 1970 ι

Ι Ι Ο'01\---<---,----τ---ι 1965 1000 10 100 1

Κεντρική Θερμοκρασία Ιόντων

Η γραφική παράσταση δείχνει τη διαχρονική πορεία των πειραματικών μηχανών

made by Absens

σύντηξης προς την επίτευξη συνθηκών αντιδραστήρος (πάνω δεξιά), Στον ορι­ ζόντιο άξονα αναγράφονται οι θερμοκρασίες του πλάσματος σε εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου, Στον κάθετο άξονα παρουσιάζεται η πυκνότητα και ο χρόνος συγκράτησης, Το γράφημα είναι σε λογαριθμική κλίμακα. Έτσι, οι αυξήσεις στο πάνω μέρος είναι πολύ μεγαλύτερες και επιτυγχάνονται πολύ δυσκολότερα από εκείνες στο κάτω [Jet Joint Undertaking},

σε να συζητηθεί ανοικτά, τουλάχιστο αυτό δεν μπορούσε να γίνει από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και των υπαλλήλων της, Με την εμφάνιση των υψηλής ισχύος ακτίνων λέιζερ, στη δεκαετία του 1970, οι ερευνητές του Lίvermore άρχισαν να βομβαρδίζουν μικρο­ σκοπικά σφαιρίδια υδρογόνου με παλμούς εστιασμένης ενέργειας, δη­ λαδή ξεκινούσαν με κάτι που ισοδυναμούσε με μια μικροσκοπική βόμβα υδρογόνου, αλλά θα είχε τόσο μικρές εκρήξεις που θα μπορούσαν να γίνουν στιγμιαία σ' ένα θάλαμο διαστάσεων δωματίου, Αν τα σφαιρίδια

221

made by Absens

Σύντηξη υδρογόνου μπορούσαν να εκραγούν σύντομα και κανονικά με μια απο­ δοτική χρήση ενέργειας, η ενέργεια μπορούσε να συλληφθεί, να μετα­ τραπεί σε ατμό, και να θέσει σε λειτουργία ένα εργοστάσιο παραγω­ γής ενέργειας. Αυτό το πρόγραμμα ονομάζεται σύντηξη με λέιζερ. Αυτό που ενδιέφερε τον αμερικανικό στρατό και τους χρηματοδό­ τες του, ήταν ότι αυτές οι μικροσκοπικές εκρήξεις σύντηξης με λέιζερ μπορούσαν να μιμηθούν ειδικές συνθήκες που δημιουργούνται από μια πραγματική βόμβα υδρογόνου. Μια μίνι έκρηξη σύντηξης με λέιζερ μπορούσε να δημιουργήσει υπερπιέσεις και υψηλές θερμοκρασίες, εκλύοντας όμοια ατομικά σωματίδια. Οι βασικές δοκιμές μπορούσαν να είναι χρήσιμες για τα τεστ, με μικρό σχετικά κόστος , των επιδράσε­ ων των πυρηνικών εκρήξεων στα διάφορα υλικά που χρησιμοποιού­ νταν στους δορυφόρους, στις πυρηνικες κεφαλές και άλλα είδη στρα­ τιωτικού εξοπλισμού. Ακόμα, η τελειοποίηση της σύντηξης με λέιζερ των σφαιριδίων υδρογόνου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στο σχεδια­ σμό αληθινών βομβών. Τελικά, αν γινόταν αρκετά ισχυρή η σύντηξη με λέιζερ στο εργαστή ρ ι ο , μ π ο ρ ο ύσε να αντικαταστήσει κάποιες υπόγειες πυρηνικές δοκιμές. Η σύντηξη είχε προβληθεί στον κόσμο με την ουτοπική υπόσχεση καθαρής, ασφαλούς και ανεξάντλητης ενέργειας. Ήταν μια τεχνολο­ γία αγαθών προθέσεων και ανθρωπιστικών επιδιώξεων που διεξάγο­ νταν ανοικτά από τους επιστήμονες όλου του κόσμου. Αυτή ήταν η αγνή εικόνα της σύντηξης. Αλλά σε κάποιους κύκλους αυτή η στάση θεωρούνταν ανασταλτική και αφελής. Υπήρχαν κατευθύνσεις τις οποί­ ες θα μπορούσε να πάρει η έρευνα της σύντηξης, τις οποίες μερικοί τις θεωρούσαν επιτυχείς, αν η αδελφότητα δεν ήταν τόσο ευαίσθητη όσον αφορά την εικόνα της π ρ ος τα έξω και δεν επέμενε να διαχωρί­ ζει τη σύντηξη από τη σχάση , και την έρευνα πηγών ενεργείας απ' την τεχνολογία των όπλων. Ήταν εύκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί το Livermore, το πρώτο εθνικό εργαστήριο ανάπτυξης όπλων, έγινε η χοάνη για μερικά από τα δυσκολότερα προβλήματα της σύγχρονης σύντηξης, ο χώρος όπου τα ερωτήματα συνέκλιναν και αντιμετωπίζονταν κατά μέτωπο. Η ειρηνική σύντηξη και η καταστροφική σύντηξη ζούσαν κάτω απ' την ίδια στέγη και κάποιοι οπαδοί ένιωθαν ότι θα ήταν τρέλα να γίνει διαφορετικά. Υπάρχει η πραγματική , και η δημόσια εικόνα. Το κάθε άτομο που εργά­ ζεται στο Livermore βρίσκεται συνεχώς αντιμέτωπο με το ερώτημα

222

made by Absens

Δι α φορε τικές κατε υθύνσεις των συγγενών και φίλων: μήπως εργάζεσαι για την ανάπτυξη όπλων; Εδώ υπήρχε μια άλλη εικόνα, διαφορετική από εκείνη της διεθνούς κοινότητας σύντηξης. Το κυριότερο από τα προβλήματα που ξεχώρι­ ζαν ήταν η αντιμετώπιση της περιορισμένης, έστω, ραδιενέργειας της σύντηξης. Οι επιστήμονες του Livermore έφεραν το κύριο βάρος για την αντιμετώπιση των περισσότερο δύσκολων θεμάτων. Ένα μικρότερο πρόγραμμα σύ ντη ξης με λέιζερ ξεκίνησε στο Livermore στη δεκαετία του 1970, με τις ίδιες μεγάλες προσδοκίες και την ίδια μυστικότητα που ξεκίνησε στο Princeton , πριν από δύο δεκαε­ τίες, το πρόγραμμα Matterhorn του Spitzer. Οι πρώτες ακτίνες λέιζερ, ωστόσο, δεν ήταν αρκετά ισχυρές για να παράγουν το συνδυασμό υψη­ λής θερμοκρασίας και πυκνότητας που είναι αναγκαίος για μια αυτοσυ­ ντηρούμενη αντίδραση . Στη δεκαετία του 1 980, ένα πρόγραμμα 1 76 εκατομμυρίων δολαρίων, για την κατασκευή των πιο ισχυρών ακτίνων λέιζερ του κόσμου, το ΝΟΥΑ, βρισκόταν υπό εκτέλεση στο Livermore. Το πρόγραμμα δε χρηματοδοτήθηκε από το τμήμα ερευνών του υπουρ­ γείου Ενέργειας, αλλά από το τμήμα στρατιωτικών εφαρμογών. Αυτή η πηγή χρηματοδότησης εξασφάλιζε για τους επιστή μονες των λέιζερ μια σημαντική στήριξη : το στρατιωτικό κατεστημένο και τους πολιτικούς ευεργέτες του Κογκρέσου . Οι επιτροπές των ενό­ πλων δυνάμεων της Γερουσίας και της Βουλής, για παράδειγμα, έγι­ ναν θερμοί και μόνιμοι υποστηρικτές της σύντηξης με λέιζερ, καθώς θεωρείτο πρόγραμμα ανάπτυξης όπλων. Στην πραγματικότητα οι επι­ στήμονες είχαν βρει πάλι τα παλιά στηρίγματα της σύντηξης, όταν η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας από την οποία είχε προκύψει το υπουρ­ γείο Ενέργειας, είχε συνδέσει την έρευνα ελεγχόμενης σύντηξης του Spitzer με το πρόγραμμα Matterhorn , αποβλέποντας στις πιθανές στρατιωτικές εφαρμογές της σύντηξης. Η συγγένεια της σύντηξης με τον εξοπλισμό, σε τελευταία ανάλυ­ ση , έκλεισε πλέον κύκλο. Μετά από χρόνια ανοιχτή ς έρευνας, συνερ­ γασίας Ανατολής-Δύσης, και απομάκρυνσης της επιστήμης απ' την πυ­ ρηνική βόμβα από την οποία ξεκίνησε, η κοινότητα της σύντηξης ανα­ κάλυψε στις δεκαετίες του 1 970 και του 1 980, ότι η νέα τεχνολογία των λέιζερ έσυρε πολλά μέλη της πίσω απ' το συρματόπλεγμα του απορ­ ρήτου, απ' όπου ο Spitzer και άλλοι προσπαθούσαν να δραπετεύσουν. Επιφανειακά, τουλάχιστον, το έπαθλο της σύντηξης με λέιζερ είναι προφανές. Το κλειδί της είναι το ισχυρό χτύπημα των λέιζερ, η ενερ­ γειακή της συγκέντρωση σε χώρο και χρόνο. Τα πρώτα χρόνια, οι επι-

223

made by Absens

Σύντηξη στή μονες επεδίωκαν αυτό που έλεγαν σύντηξη "άμεση ς δράσης", όπου πολλές δέσμες ακτίνων λέιζερ στόχευσαν μια μικρή πλαστική σφαίρα που περιείχε αέριο δευτερίου και τριτίου. Η έντονη θερμότητα απορροφάται απ' την επιφάνεια της σφαίρας, την οποία φέρνει σε κα­ τάσταση βρασμού και την εκσφενδονίζει προς τα έξω, οδηγώντας το περιεχόμενο στο εσωτερικό, δημιουργώντας έτσι τη θερμή και πυκνή κατάσταση πλάσματος, που είναι απαραίτητη για τη σύντηξη . Οι ακτί­ νες λέιζερ μπορούσαν να χτυπήσουν το πλαστικό σφαιρίδιο, με ισχύ 100 δισεκατομμυρίων κιλοβάτ με ένα κύμα που κρατούσε 1 δισεκατομ­ μυριοστό του δευτερολέπτου. Η έκρηξη που προέκυπτε ήταν σχετικά μικρή χάρη στην ελάχιστη ποσότητα καυσίμου που χρησιμοποιούσαν στο πείραμα. Αντί των αρ­ κετών γραμμαρίων ισοτόπων υδρογόνου που χρησιμοποιούνταν στις πυρηνικές βόμβες, οι φυσικοί της σύντηξης είχαν να κάνουν με κόκ­ κους δευτερίου και τριτίου, βάρους 20 χιλιοστών του γραμμαρίου. Ο στόχος καυσίμου βρισκόταν απέναντι, σε απόσταση μόλις μερικών δε­ κάτων του χιλιοστομέτρου -διάσταση μικρότερη από ένα μικροσκοπι­ κό σπόρο. Ωστόσο, η "άμεση δράση" έδινε έναν αρνητικό ισολογισμό. Η ενέρ­ γεια των λέιζερ που χρειάζονταν για να αρχίσει η αντίδραση ήταν υπερβολική και δεν παρήγε την ενέργεια που προβλεπόταν. Κάτω από πραγματικές συνθήκες, το πρόγραμμα απαιτούσε πάρα πολλά. Για να παράγει περίσσια ενέργεια, ο στόχος καυσίμου έπρεπε να συμπιεστεί σε μέγεθος 30-40 φορές μικρότερο από το αρχικό, χωρίς να γίνει τε­ λείως ασυμμετρικός, οπότε θα έσπαζε πρόωρα κατά τη διάρκεια της διεργασίας. Αυτό απαιτούσε μια υπερβολικά λεία πλαστική σφαίρα -λεία, σε ατομικό επίπεδο- μια τελείως αποθαρρυντική προοπτική . Και οι ακτίνες λέιζερ θα έπρεπε να ασκούν τεράστιες πιέσεις στη σφαίρα με απολύτως ομοιόμορφο τρόπο, με διαφορά μόνο ένα ελάχι­ στο ποσοστό. Εξήντα μεμονωμένες ακτίνες (ίσως και 1 00) έπρεπε να εστιαστούν απΟλυτα. Κάθε ελπίδα να επιτύχουν αυτό το κατόρθωμα με τις πιο σύγχρονες συσκευές αποδείχτηκε μάταιη . Τελικά, οι επιστήμονες του Livermore έστρεψαν τις προσπάθειές τους σε μια άλλη προσέγγιση: την "έμμεση δράση", όπου μια κάψουλα καυσίμου τοποθετείται σε μια θήκη ακτινοβολίας χρυσή ή μολύβδινη . Οι επιστήμονες του Livermore, κατά κάποιον τρόπο μπορούσαν να με­ τατρέψουν τις ακτίνες λέιζερ σε μαλακές, ή χαμηλής ενέργειας, ακτί­ νες Χ, και να τις κατευθύνουν στη θήκη . Και οι ακτίνες Χ θα δημιουρ-

224

ΔlUφορεπκές κατε υθύvσεις

made by Absens

γούσαν ένα κύμα κρούσεως που συμπιέζει το καύσιμο με ομοιόμορφη πίεση -μεγάλη πρόοδος σε σχέση με την προηγούμενη μέθοδο . « Ολα αυτά, κατά κάποιον τρόπο, έχουν χαρακτηριστεί απόρρητα » , μας εξήγησε ο Erik Storm, ο διευθυντής προγράμματος σύντηξης με λέιζερ του Lίvermore. "ο λόγος για τον οποίο χαρακτηρίστηκαν απόρ­ ρητα είναι η φανερή σχέση που υπάρχει μεταξύ της μεθόδου σύντηξης με λέιζερ ακτίνων Χ και τα κατευθυνόμενα όπλα ακτίνων Χ. Γι' αυτόν το λόγο δε θέλουμε να διαρρεύσουν πληροφορίες». " Θα 'θελα να ξεκαθαρίσω κάτι ακόμα», είπε ο Storm. "Με τη σύντη­ ξη λέιζερ δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε όπλα. Δεν μπορούμε να δοκιμάσουμε κάποια πυρηνικό όπλα. Απλώς, σε πάρα πολύ μικρή κλίμα­ κα, μπορούμε να αναπαράγουμε ένα μέρος των καταστάσεων που συμ­ βαίνουν στο εσωτερικό των θερμοπυρηνικών όπλων. Μπορούμε να κά­ νουμε πειράματα φυσικής που ενδιαφέρουν την κοινωνία των όπλων» . Η μόνη άλλη επιλογή για τ ο στρατό ήταν ν α δοκιμάζει τ α υλικά το­ ποθετώντας τα στο πεδίο πυρηνικών δοκιμών της Νεβάδα όταν γίνεται έκρηξη πυρηνικής βόμβας. Αυτό όμως θα κατέστρεφε τα υλικά και τα διαγνωστικά εξαρτήματα μέσα σε εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου μετά την έκρηξη -πολύ δαπανηρό για τη συγκέντρωση στοιχείων.

Οι επιστήμονες της σύντηξης με λέιζερ ήταν πολύ νεότεροι από τους φυσικούς της μαγνητικής σύντηξης. Κι αυτό, γιατί οι ακτίνες λέιζερ ήταν μια νέα τεχνολογία που μπήκε στη ζωή κατά τη δεκαετία του 1 970, όταν εκείνοι έπαιρναν τα πτυχία τους. Μερικούς τους προσήλκυσε η σύντηξη με λέιζερ, διότι τους έδινε την ευκαιρία να εργασθούν πάνω σε νέα, υψηλής τεχνολογίας, προ­ βλήματα. Άλλους, διότι είχαν το ίδιο ουτοπικό όνειρο με τους σταυρο­ φόρους της μαγνητικής σύντηξης για ανεξάντλητη ενέργεια. Δε θεω­ ρούσαν τους εαυτούς τους επιστήμονες στην υπηρεσία της βιομηχα­ νίας όπλων. Δεν ήθελαν να κατασκευάζουν βόμβες και ήταν σημαντικό γι' αυτούς να το γνωρίζει ο κόσμος. Ο Erik Storm , ένας γαλαζομάτης Νορβηγός, είπε ότι έγινε Αμερικα­ νός πολίτης, επειδή αυτό ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέ­ σει να εργασθεί στην απόρρητη έρευνα της σύντηξης με λέιζερ στο Lίvermore το 1 974. Δέκα χρόνια αργότερα, σε ηλικία 40 ετών, είχε γίνει διευθυντής του προγράμματος, και ανήγγειλε το μήνυμα της σύντηξης με λέιζερ με προφορά ελαφρώς καλιφορνέζικη .

225

made by Absens

Σύντηξη Περιέγραψε ελλειπτικά τη δουλειά που έκαναν στο Livermore και έδει­ ξε απογοήτευση , που ήταν χαρακτηριστικό όλων των ενοίκων του κτι­ ρίου με τα "φιμέ" τζάμια, που ήταν δεσμευμένοι με το απόρρητο. Η ατμόσφαιρα του εργαστηρίου ήταν ερεθιστικά ηλεκτρισμένη και οι ερευνητές του χαμογελούσαν αινιγματικά· το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να λένε αοριστολογίες σχετικά με τη δουλειά τους, σ' όσους επισκέπτες δεν ήταν "επικίνδυνοι". Βρίσκονταν στη σωστή πορεία και είχαν κάνει μεγάλες προόδους, είπαν, αλλά για να φτάσουν στο επίπεδο ενέργειας που απαιτείται για τη λειτουργία ενός εργοστασίου παραγωγής ενέργειας, χρειαζόταν ένα λέιζερ που θα έδινε πενήντα φορές περισσότερη ενέργεια απ' αυ­ τή που τους έδινε το ΝονΑ. Η κατασκευή αυτού του λέιζερ θα κόστιζε γύρω στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια, και το Κογκρέσο δεν τα έδινε. Τα πειράματα όμως θα συνεχίζονταν. Παρά το γεγονός ότι η σύντηξη με λέιζερ αναπαριστούσε σε μικρο­ γραφία τον τρόπο λειτουργίας της βόμβας υδρογόνου, ο Storm προτι­ μούσε να παρομοιάζει, όταν μιλούσε στο κοινό , τις μικροσκοπικές εκρήξεις της σύντηξης λέιζερ, με τη γέννηση ενός αστέρα. Ήταν μια απολύτως επιτυχής παρομοίωση. Ωστόσο, οι ερευνητές δεν μπορού­ σαν να παρακάμψουν το γεγονός ότι η δουλειά για μια ιδανική πηγή ενέργειας ήταν δεμένη με το πρόγραμμα εθνικής άμυνας και αυτό τους έβαλε "μέσα" -έκφραση της αργκό για εκείνους που εργάζονται πίσω από τα συμβολικά κάγκελα που καλύπτουν την απόρρητη έρευνα. Η γενίκευση για την επίδραση που είχε ο συσχετισμός αυτός με τα όπλα στη συμπεριφορά των επιστημόνων της σύντηξης με λέιζερ θα ήταν λάθος. Οι απόψεις τους κυμαίνονται από την πλήρη υποστήριξη του συσχετισμού, προκειμένου να εξασφαλιστούν οικονομικά για τη σύντηξη , ως την επίμονη δυσανασχέτηση . Ω στόσο, μπορεί κανείς να γενικεύσει τη στάση τους στην επιβολή του απορρήτου. Το απεχθάνονταν. Δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία, υποστηρίζουν, να το εφαρμόζουν στο έργο τους. Η άποψη που εξέφρασε ο Mike Campel l , ένας απ' τους κορυφαίους ερευνητές των λέιζε ρ , στο L i v e r m o r e , ή ταν χαρακτηριστική . Ο C a m pell σπούδασε φυσική του πλάσματος στα μεταπτυχιακά του Princeton , αλλά εγκατέλειψε τη μαγνητική σύντηξη για τις "περισσότε­ ρο προκλητικές" ακτίνες λέιζερ. Σε ηλικία τριάντα τριών χρόνων, είχε τίτλο αναπληρωτή του επικεφαλής του προγράμματος και με τζιν πα­ ντελόνι, αθληιικά παπούτσια και σκούρα γενειάδα, οργάνωνε τα πει-

226

made by Absens

ΔlUφορεπκές κατε υθύνσεις ράματα αλλά και τα απογευματινά αθλητικά παιχνίδια της ομάδας. Ο CampeII μίλησε περιφρονητικά για τη διαδικασία επιβολής απορρήτου : « Η γνώμη μου είναι ότι ο χαρακτηρισμός γίνεται από άτομα που αγνο­ ούν τι πρέπει να χαρακτηρίσουν απόρρητο και τι δεν πρέπει» , έλεγε. «Αν και υπάρχει μια περιθωριακή συγγένεια (με τα όπλα) χαρακτηρί­ στηκε ως απόρρητη επειδή κάποιοι μη τεχνολόγοι γραφειοκράτες ασφάλειας, έχουν την τάση να αποφεύγουν τους κινδύνους. Είναι ιδι­ αίτερα συντηρητικοί». Ο Campell ήταν επίσης δυσαρεστημένος διότι οι συνάδελφοί του στην κοινότητα της σύντηξης μπορούσαν να πιστέψουν ότι η σιωπή της σύντηξης με λέιζερ, σήμαινε ότι δεν είχε να πει τίποτα. «Αυτό που διαπιστώνεται είναι ότι, όταν ο κόσμος δεν ακούει τίποτα, θεωρεί ότι έχεις δυσκολίες και προβλήματα » , έλεγε. «Ολοι πιστεύουν πως όταν υπάρχει κάποια μεγάλη επιτυχία θα βρεθεί τρόπος να διαρρεύσει» . Έτσι, έλεγε , η σύντηξη με λέιζερ πιστεύονταν πάντα , ότι βρίσκεται τουλάχιστον μια δεκαετία πίσω απ' τη μαγνητική σύντηξη . Κι αυτό , υποστήριζε ο CampeI I , απείχε «πολύ από την αλήθεια. Πιστεύω ότι σε συγκεκριμένες στοιχειώδεις αρχές, η σύντηξη με λέιζερ βρισκόταν μπροστά από τη μαγνητική σύντηξη » . Ο CampeII έλεγε , σε ένα άρθρο που είχε υποβάλει στην Πυρηνική Σύντηξη, το επίσημο διεθνώς περιοδικό του τομέα, "ότι ήθελε να δεί­ ξει πώς η σύντηξη με λέιζερ είναι βιώσιμη" . Το άρθρο απορρίφθηκε από τους κριτές ως "κρυπτογραφική περιγραφή" και "σκοτεινό". Για να δημοσιευθεί, υποστήριξαν οι κριτές, χρειαζόταν να δοθούν περισσότε­ ρες πληροφορίες για το σφαιρίδιο καυσίμου που είχε γίνει στόχος. Ο CampeI I , μη μπορώντας να συμμορφωθεί, απάντησε θρηνολογώντας: "Αυτό που χαρακτηρίζει απόρρητη την έρευνα της σύντηξης με λέι­ ζερ, είναι το σφαιρίδιο και η φυσική που σχετίζεται μ' αυτό". Το απόρρητο έβαλε επίσης φραγμούς στη δημιουργία καριέρας . Ήταν δύσκολο να κάνει κάποιος όνομα. Μερικές φορές είπε ο CampeI I , στη διεξαγωγή ενός πειράματος, μια δυο "βολές" ακτίνων λέιζερ, γίνο­ νταν σε ψεύτικους στόχους, αντί σε πραγματικούς. Ήταν μια χάρη που έκαναν στους ερευνητές, εξασφαλίζοντάς τους έτσι κάποια εργασία αποχαρακτηρισμένη , την οποία μπορούσαν να δημοαιεύσουν. Μέσα απ' τα κάγκελα, όμως, οι θεωρητικές προκλήσεις της επιστή­ μης επιβεβαίωναν πολλά. Οι ερευνητές των λέιζερ, όπως και οι συνά­ δελφοί τους στο εξωτερικό, φορτίζονταν πνευματικά προσπαθώντας να επιλύσουν περίπλοκα προβλήματα που απαιτούσαν φουτουριστικές

227

made by Absens

ΣύΥτηξη τεχνολογικές λύσεις. Οι ερευνητές του Livermore , για παράδειγμα, επινόησαν μια κάμερα που μπορούσε να φωτογραφίζει τις στιγμιαίες επιδράσεις της θερμότητας μέσα σε θάλαμο κενού αέρος. « Φωτογρά­ φιζε νέα στάση κάθε πενήντα τρισεκατομμυριοστά του δευτερολέ ­ πτου. Οι εφαρμοσμένες επιστήμες κινούνται σε ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου , στα υπομικρά, στα υπέρ ταχέα και στα υπερ μι­ κρά » , επέμενε ο Campell με στόμφο. «Ανακαλύπτεις τυχαία αυτή την τεχνολογία όταν εργάζεσαι στο πρόγραμμα σύντηξης με λέιζερ » . Στους ανθρώπους των λέιζερ , στο Livermor, επιτρεπόταν ν α μι­ λούν ανοιχτά μόνο στους συναδέλφους, των εθνικών εργαστηρίων του Λος Άλαμος και San dia, στο Νέο Μεξικό, που κι αυτοί έκαναν απόρρητα πειράματα σύντηξης και στους Βρετανούς συναδέλφους τους, όπου η σύντηξη με λέιζερ είχε χαρακτηριστεί απόρρητη . Οι επα­ φές με τους Βρετανούς υπάγονταν στο ίδιο πλαίσιο της συμφωνίας της δεκαετίας του 1 950, που αφορούσε τις επαφές του Spitzer γύρω από το απόρρητο πρόγραμμα Matterh orn . Η Σοβιετική Ένωση είχε , επίσης, ένα απόρρητο πρόγραμμα λέιζερ. Αλλά, ενώ ο Campell και οι συνάδελφοί του παρέμεναν φιμωμένοι για το καλό της πατρίδας, συνέβη η πιο ερεθιστική εξέλιξη στο διε­ θνές κύκλωμα της σύντηξης. Στη δεκαετία του 1 980, οι lάπωνες, οι οποίοι δεν είχαν κανένα σύστημα απορρήτων και καμιά βιομηχανία όπλων, άρχισαν να δημοσιεύουν εργασίες για προηγμένες τεχνικές σύντηξης με λέιζερ, εξασφαλίζοντας σ' αυτό τον τομέα μεγάλη φήμη . Μιλούσαν ελεύθερα για τεχνικές έκλυσης ενέργειας και σχέδια στό­ χων, περιλαμβανομένης και της "Οβίδας Οζάκα", μιας κενής μπάλας όπου τοποθετείτο το σφαιρίδιο καυσίμου. Κατά τρόπο που έθιγε τους δικούς τους ερευνητές λέιζερ, τα αμερικάνικα περιοδικά φυσικής δη­ μοσίευαν καθημερινά τις εργασίες των Γιαπωνέζων. Ο Paul Drake -ένας νεαρός ερευνητής που εγκατέλειψε την ''ανοι­ χτή" εργασία της μαγνητικής σύντηξης του Livermore, για να εργασθεί στην απόρρητη έρευνα των λέιζερ- ήταν έξω φρενών με αυτή την αδι­ κία. « Οι lάπωνες δημοσίευσαν τα πάντα σαν τρελοί» , ωρυόταν. « Εφό­ σον εμείς είμαστε παλαιότεροι σ' αυτό τον τομέα, γνωρίζουμε πράγμα­ τα που εκείνοι δεν ξέρουν. Πιστεύουμε ότι mγά σιγά έχουμε επιτελέσει ένα σημαντικό και αξιόλογο επιστημονικό έργο, για το οποίο έπρεπε να είχαμε κερδίσει την παγκόσμια αναγνώριση. Και, ορίστε, βγαίνουν οι Γιαπωνέζοι και τα δημοσιεύουν πριν από μας, ενώ η Ουάσιγκτον κάθε­ ται με σταυρωμένα χέρια. Αυτό είναι μεγάλη ηλιθιότητα!»

228

Δωφορετικές κατε υθύvσεις Ο John LindI , ένα ειδικός σχεδιαστής στόχων στο Livermore , ήταν το ίδιο θορυβημένος από το γενικό πλαίσιο των ιαπωνικών επιτεύξεων. « Κοιτάξτε την καμπύλη της γνώσης τους » , είπε , « θα τους είχαμε απαλλάξει από εργασίες πέντε ετών , αν μας επέτρεπαν να μιλήσου­ με. Πρόκειται για μια ξεκάθαρη περίπτωση όπου η επιβολή του απορ­ ρήτου εμποδίζει τη διεθνή συνεργασία. Είναι ένα πρόβλημα τεράστιο. Και με λύπη διαπιστώνει κανείς ότι δεν αξιοποιούνται επωφελώς οι οι­ κονομικοί πόροι». Ο Erik Storm , παρότι ως διευθυντής προγράμματος ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός στις δηλώσεις του , όμως έβρισκε ότι η επιβολή του απορρήτου οδηγούσε σε "πραγματικά καφκικές" καταστάσεις. -σταν ερωτήθηκε για τις ανακοινώσεις των Ιαπώνων, απάντησε ειρωνικά : «Ακόμα και αν πει κανείς ότι οι Ιάπωνες λένε πράγματα που εμείς δεν μπορούμε να πούμε, παραβαίνει το απόρρητο ! » -σταν, τ ο 1 986, μια επιτροπή της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών έκανε απολογισμό του προγράμματος της σύντηξης με λέιζερ για το Γραφείο Επιστημών και Προγραμμάτων Τεχνολογίας του προέδρου, πρότεινε να υπάρξει χαλάρωση της επιβολής του απορρήτου -και δεν ακροβατούσε γύρω απ' το θέμα όπως ήταν υποχρεωμένος να κά­ νει ο Storm . Η έγκριτη επιτροπή έγραψε : "Η διατήρηση του απορρή του πλ ηγώνει το η θικό των δημιουργικών επι ­ στημ όνων, οι οποίοι δε βρίσκουν αναγνώριση για το έργο τους, και συχνά πρέπει να αντέχουν στην οργή, να βλέπουν δημοσιευμέ νες σχεδόν ταυ­ τόσημες εργασίες ερευνητών από την /απωνία, την Ευρώπη ή τη Σοβιετι­ κή Ένωση. Η επιβολή του απορρή του εμπο δίζει την πρό οδο, περιορίζο­ ντας τη ροή πληροφορι ών, και δεν επιτρέπει σε όλ ο το ερευνητικό έργο [της σύντηξης με λέιζερ] να ωφεληθεί απ' την ανοιχτή επιστημονική διε­ ρεύνηση . »

made by Absens

..

Κι όμως, καμιά αξιόλογη αλλαγή στο θέμα του απορρήτου δεν έφερε αυτή η έκθεση . -σσο δεν μπορούσαν να μιλήσουν ανοιχτά, οι ερευνη­ τές της σύντηξης με λέιζερ ήταν υποχρεωμένοι να υπομένουν την πα­ ρανόηση , το θυμό και την επιφυλακτικότητα των άλλων. Πήγαν στην "Ολυμπιάδα του Πλάσματος" της Διεθνούς Αντιπροσωπίας Ατομικής Ενέργειας, αλλά οι λιγοστές εργασίες της σύντηξης με λέιζερ που παρουσίασαν θάφτηκαν κάτω απ' το σωρό των πειραματικών δεδομέ­ νων της ανοιχτή ς μαγνητικής σύντηξης. Στην Ολυμπιάδα του 1 986, ο Storm προσπάθησε να ενημερώσει τους συναδέλφους του για τις προόδους της Αμερικής στον τομέα των λέιζερ, αλλά το ακροατήριό

229

made by Absens

Σύντηξη του είχε συνηθίσει σε περισσότερη ειλικρίνεια. Ο Mike Zarnstorff, ένας ερευνητής των μηχανών tokamak του Princeton , χαρακτήρισε την ομι­ λία του Storm "παράξενη". " Είπε ο Storm: "Έχουμε κάνει σημαντικές προόδους τις οποίες όμως δεν μπορώ να σας αναφέρω και αισθάνομαι άσχημα γι' αυτό" » , θυμάται ο Zarnstorff. " Ηταν πραγματικά εξοργιστικό ! » Ο Storm έπρεπε να μην αποκαλύπτει τα νέα του για άλλα δύο χρόνια. Στην ανοιχτή κοινωνία της σύντηξης κυκλοφόρησε η φήμη ότι η ομάδα των λέιζερ του Livermore δοκίμαζε το περίβλημα του καυσίμου της χρησιμοποιώντας δυνάμεις από τις υπόγειες πυρηνικές δοκιμές της Νεβάδα. Οι έρευνες του εργαστηρίου είχαν περιοριστεί από το γε­ γονός ότι οι επιστήμονες χρησιμοποιούσαν "μόνο" εκατό τρισεκατομ­ μύρια βατ ισχύος των λέιζερ για τις βολές τους στην κάψουλα καυσί­ μου. Χρησιμοποιώντας την ενέργεια από μια έκρηξη πυρηνικής βόμ­ βας, οι επιστήμονες του Livermore μπορούσαν να ανακαλύψουν ακρι­ βώς πόση ενέργεια χρειαζόταν για την παραγωγή ενέργειας σύντηξης με λέιζερ, ποια είδη κάψουλας να χρησιμοποιούν κάτω από συνθήκες υψηλής ενέργειας και κατά πόσο η προσέγγισή τους μπορούσε να εί­ ναι κατάλληλη ως πυρηνικός σταθμός ενέργειας. Το φθινόπωρο του 1 988, το υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ έσπασε τη σιωπή του απορρήτου, έτσι ώστε να ρίξει κάποιο φως στη σχέση του προγράμματος σύντηξης με λέιζερ, με τα πυρηνικά. Στα πλαίσια ενός νέου προγράμματος που ονομάζεται Halite/Centu rion , η ενέργεια υπόγειων πυρηνικών εκρήξεων, στο χώρο δοκιμών της Νεβάδα, είχε πραγματικά χρησιμοποιηθεί για την ένρηξη της κάψουλας σύντηξης προκειμένου να μελετηθεί ο σχεδιασμός ενός αποτελεσματικού στό­ ' χου σύντηξης. cc Τα πειράματα που έγιναν με αυτό τον τρόπο έδειξαν τέλεια λειτουργικότητα, απαντώντας έτσι σε θεμελιακά ερωτήματα που αφορούν τη ν πραγματοποίη ση . . . » , ανακοίνωσε το υπουργείο Ενέργειας2. Ύστερα από αυτό, το υπουργείο Ενέργειας μελετούσε κα­ τά πόσο μπορούσε να κατασκευαστεί ένα νέο λέιζερ, "που θα είναι ικα­ νό να επιτυγχάνει σύντηξη σε μια κανονική πορεία και να παράγει ενέργεια 1 δισεκατομμυρίου Joules, ενέργεια που ισοδυναμεί με το τέ­ ταρτο ενός τόνου ΤΝΤ. Γι' αυτήν την εργαστηριακή επίδειξη χρειαζό­ ταν τώρα απαραιτήτως ένα λέιζερ ικανό να εκλύει ενέργεια πάνω από 10 εκατομμύρια Joules. Οι πυρηνικές δοκιμές στη Νεβάδα είχαν δείξει ότι μ' ένα "κακό σπίρ­ το" που θα πυροδοτούσε το καύσιμο, όπως είπε ο Storm , η σύντηξη σε

230

made by Absens

Δωφορετικές κατε υθύνσεις κάψα ήταν εφικτή . Το θέμα που προείχε ήταν αν η αμερικανική κυβέρ­ νηση θα διέθετε το 1 δισεκατομμύριο δολαρίων για ένα τέτοιο σπίρτο. Η επιστήμη της φυσικής του πλάσματος και της ελεγχόμενης θερ­ μοπυρηνικής σύντηξης, πάντα είχαν κοινό σύνορο με την έρευνα ανά­ πτυξης οπλικών συστημάτων -ένα σύνορο που οι επιστήμονες της σύντηξης προσπαθούσαν να μην το παραβιάσουν. Όταν όμως, το Μάρτιο του 1 983, ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρήγκαν παρουσίασε επισήμως το διαστημικό πρόγραμμά του , Π ρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας (501) , η κοινότητα της σύντηξης άρχισε να κλονίζεται Η αμυντική ασπίδα που ζητούσε να κατασκευάσει ο Ρήγκαν εμπερι­ είχε πυρηνικά όπλα ακτίνων λέιζερ που θα διαπερνούσαν το ψυχρό πλάσμα του διαστήματος. Ή ταν ένα εγχείρημα που μόνο η πείρα των φυσικών του πλάσματος στην πυρηνική θεωρία, στις διαγνωστικές με­ θόδους και τα δεδομένα των υπολογιστών μπορούσαν να εξασφαλί­ σουν. Ο άνθρωπος που έδωσε στον Ρήγκαν την ιδέα του Πολέμου των Άστρων ήταν ο Edward Teller, ο πατέρας της βόμβας υδρογόνου και ένας από τους θεμελιωτές της έρευνας ελεγχόμενης θερμοπυρη­ νικής σύντηξης. Ο Teller, σαν κύριος προφήτης του πολέμου των άστρων (501) προσπαθούσε να επηρεάσει το Λευκό Οίκο, τους στρα­ τιωτικούς, και την κοινή γνώμη , για να ξεκινήσουν την ανάπτυξη του συστήματος 501 όσο το δυνατό γρηγορότερα, έτσι ώστε να αντιπαρα­ ταχθούν στις υποτιθέμενες εξελίξεις του πολεμικού εξοπλισμού της Σοβιετικής Ενωσης. Παρ' όλο που είχαν αφιερώσει την επαγγελματική τους καριέρα στη χρη σιμοποίηση της θερμοπυρηνικής σύντηξης για ειρηνικούς σκο­ πούς, τα μέλη της κοινότητας της σύντηξης έκριναν ότι η έρευνά τους για την ανάπτυξη ενός θερμοπυρηνικού αντιδραστήρα κινδύνευε να ανακοπεί, απ' το συντριπτικό ποσό των 26 δισεκατομμυρίων δολαρίων του προγράμματος Πόλεμος των Άστρων, ένα από τα δαπανηρότερα σχέδια που είχαν ποτέ επινοηθεί. Οι επιστήμονες, από το ΜΙΤ ως το Princeton και το Lίvermore, ανησυχούσαν ότι θα ήταν πλέον αδύνατο να εξασφαλίσουν τους πόρους διαβίωσή ς τους εργαζόμενοι στην έρευνα του θερμοπυρηνικού αντιδραστήρα. Και ότι, για να συνεχίσουν να εργάζονται στη φυσική του πλάσματος, έπρεπε να "περάσουν" στις μελέτες που αφορούσαν τα όπλα. Οι διαμάχες και αντιγνωμίες μαίνονταν στο εσωτερικό της κοινότη­ τας των φυσικών, ως προς την ηθική της συμμετοχής στο 501 και τη δυνατότητα λειτουργίας του συστήματος. Αυτά τα ερωτήματα έθιγαν

231

made by Absens

Σύντηξη άμεσα τους φυσικούς του πλάσματος. Συζητώντας την υποθετική κα­ τάσταση κατά την οποία θα έπρεπε να επιλέξουν να εργαστούν στο πρόγραμμα του Πολέμου των Άστρων, ή να εγκαταλείψουν τον τομέα, ορισμένοι έκριναν ότι δε θα δούλευαν ποτέ στην παραγωγή όπλων. Άλλοι ισχυρίστηκαν ότι αφού η Σοβιετική Ένωση αναμφίβολα είχε στραφεί προς μια τεχνολογία του τύπου "Πόλεμος των Άστρων", οι Δυτικοί επιστήμονες δεν είχαν κανένα λόγο να την αρνούνται Επι­ πλέον, ο τομέας αυτός της φυσικής παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον. Στο Livermore, φυσικά, αυτές οι δύσκολες επιλογές έγιναν γρήγο­ ρα πραγματικότητα. Το Livermore ήταν αρχικά εργαστήριο έρευνας για την παραγωγή όπλων με ετήσιο προϋπολογισμό πάνω από 900 εκατομμύρια δολάρια. Σύμφωνα με τ' αρχεία του εργαστηρίου, μέχρι το 1 987, το Livermore είχε συνάψει συμφωνίες ύψους 1 80 εκατομμυρίων αποκλειστικά για τον Πόλεμο των Άστρων. Καθώς το αποχαρακτηρισμένο πρόγραμμα μαγνητικής σύντηξης -δηλαδή η έρευνα στις μηχανές "Κάτοπτρο"- είχε συρρικνωθεί στο Livermore, μηχανικοί και τεχνικοί που ασχολούνταν με όλα τα προ­ γράμματα, μεταφέρονταν ομαδικά σ' άλλα τμήματα του εργαστηρίου όπου τα χρήματα του SDI έδιναν ζωή σε άλλες εργασίες. Οι φυσικοί της μαγνητικής σύντηξης, οι οποίοι είχαν μονιμότερη εργασία σε συ­ γκεκριμένα προγράμματα, άρχισαν να μπαίνουν εθελοντικά στην έρευ­ να του Πολέμου των Άστρων, ιδιαίτερα σ' ένα πρόγραμμα που ονομα­ ζόταν Free Electron Laser. Ή ταν μια ισχυρή ακτίνα λέιζερ με μικρούς παλμούς που θα μπορούσε κάποτε να θερμάνει το πλάσμα της μαγνητι­ κής σύντηξης -ή να αποκρούσει τους εχθρικούς πυραύλους από το Διάστημα. Μετά από δέκα χρόνια εργασίας στις μηχανές "Κάτοπτρο", ο William C . ΤυΓΠθΓ ήταν απ' τους πρώτους που πέρασαν στη νέα εργα­ σία και το έκανε αυτό, επειδή σκέφτηκε ότι ήταν «νέα και ενδιαφέρου­ σα » , όπως έλεγε, και γιατί το ισχυρό οικονομικά SDI δημιουργούσε ευ­ καιρίες για πολλά πειράματα. Η πηγή της χρηματοδότησης, τον στενο­ χωρούσε «λιγότερο απ' όσο νόμιζα» , έλεγε, «επειδή βλέπω και άλλες χρήσεις της τεχνολογίας. Πάντως είναι πραγματικότητα ότι πολλά από τα κονδύλια για έρευνα, εγκρίνονται από το υπουργείο Άμυνας». Δεν ήταν μόνο οι φυσικοί του πλάσματος των ΗΠΑ που επωφελή­ θηκαν από τις ευκαιρίες του Π ολέμου των Άστρων. Το 1 986, το εργα­ στήριο Culham της Αγγλίας, το οποίο αντιμετώπιζε οικονομικά προ­ βλήματα, υπέγραψε μια συμφωνία ύψους 3,4 εκατομμυρίων δολαρίων με τις ΗΠΑ για το πρόγραμμα Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας για

232

made by Absens

Δωφορεπκές κατε υθύνσεις ανάπτυξη ενός συστήματος παραγωγής ακτίνων ουδέτερων σωματι­ δίων. Το έργο θα το αναλάμβανε η ομάδα ακτίνων του Culham, η οποία για μια δεκαετία ανέπτυσσε πηγές ουδέτερων σωματιδίων υψηλής ενέργειας για το έργο της σύντηξης. Οπωσδήποτε η απειλή ότι έπρε­ πε να διαλέξουν μεταξύ της έρευνας για ένα θερμοπυρηνικό αντιδρα­ στήρα και του Πολέμου των Άστρων, αποδείχτηκε αβάσιμη για τους περισσότερους φυσικούς του πλάσματος. « Στην αρχή υπήρχε ο φό­ βος ότι το ειδικευμένο προσωπικό θα πήγαινε στο 501», είπε στις αρ­ χές του 1 987, ο ΟΟΠ Cook, επικεφαλής του προγράμματος ανάπτυξης δεσμών σωματιδίων για τη σύντηξη , στο εθνικό εργαστήριο 5ΑΝΟΙΑ. « Μετατάχθηκαν ορισμένοι, όχι όμως πολλοί» . Ο Cook είπε ακόμα ότι περίμενε μέσα σε πέντε χρόνια το πρόγραμμα σύντηξης του 5ΑΝΟΙΑ και το πρόγραμμα του Πολέμου των Άστρων, να διεξάγουν μελέτες από κοινού. Εάν η χρηματοδότηση της μαγνητικής σύντηξης και της σύντηξης με λέιζερ εξακολουθούσε να παραμένει σταθερή , οι φυσικοί του πλά­ σματος ίσως να μην αντιμετώπιζαν την πρόκληση να περάσουν τα σύ­ νορα πηγαίνοντας προς την κατεύθυνση της έρευνας οπλικών συστη­ μάτων. Αλλά, μέσα στο πνεύμα της περικοπής προϋπολογισμών που χαρακτήριζε την εποχή Ρήγκαν, το πρόγραμμα της σύντηξης φάνηκε τρωτό, γιατί το προ ίόν του θα ήταν έτοιμο μόνο στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα, κι αυτό όχι σίγουρα. Παράλληλα το εργαστήριο Livermore στέγαζε ακόμα ένα σχέδιο για την ανάπτυξη των θερμοπυρηνικών αντιδραστήρων , σχέδιο το οποίο δεν εναρμονιζόταν και τόσο με την εικόνα αγνότητας της κοι­ νότητας. Πραγματικά, η αδερφότητα της σύντηξης που βρισκόταν έξω απ' την περίφραξη απέφευγε να μιλήσει για τον υβριδικό αντιδραστή­ ρα σύντηξης-σχάσης ή θερμοπυρηνικό αναπαραγωγικό αντιδραστήρα, από φόβο μήπως δυσφημήσει ολόκληρο το πρόγραμμα. Κι όμως το Livermore δε δίσταζε καθόλου να διαφημίζει το υβρίδιο της σύντηξης. Ερευνητές που μελετούσαν τις ανάγκες της αγοράς και έψαχναν για μια ταχεία εφαρμογή της πυρηνικής σύντηξης είχαν από καιρό σκεφτεί να χρησιμοποιήσουν έναν αντιδραστήρα σύντηξης που θα παρήγε καύσιμο για αντιδραστήρες σχάσης. Ο περιφερόμενος Edward Teller, που είχε συμβάλει στην ίδρυση του Livermore, ενθου­ σιάστηκε με την ιδέα. «Ο συνδυασμός σύντηξης και σχάσης είναι ένα φυσικό πάντρεμα » , έγραφε στη Σύντηξη, στον τόμο για το 1 98 1 . «Οι αντιδραστήρες σχάσης προσφέρουν μεγάλη ποσότητα ενέργειας, αλ-

233

made by Absens

Σύντηξη λά το καύσιμο υλικό τους είναι περιορισμένο. Οι αντιδραστήρες σχά­ σης δεν προσφέρουν μεγάλες ποσότητες ενέργειας, αλλά μπορούν να παράγουν νετρόνια τα οποία μετατρέπονται σε καύσιμο. "Ενα υβρί­ διο σύντηξης-σχάσης μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην παροχή ενέργειας πριν από το τέλος αυτού του αιώνα » . Στο υβριδικό σχήμα, ένα στρώμα ουρανίου 238, ή θορίου, θα απορ­ ροφά τα άφθονα νετρόνια που εκπέμπονται από μια κεντρική αντίδρα­ ση σύντηξή ς, μετατρέποντάς τα σε πλουτώνιο που χρησιμοποιείται ως καύσιμο για τη σχάση , ή σε ουράνιο 233. Προβλεπόταν ότι ένας υβριδικός θερμοπυρηνικός αντιδραστήρας μπορούσε να δημιουργήσει μια ποσότητα καυσίμων αρκετή για να εφοδιάσει από πέντε μέχρι τριά­ ντα πυρηνικούς αντιδραστήρες σχάσης, ανάλογα με το μέγεθός τους. ·Ολοι γνωρίζουν, επίσης, ότι το πλουτώνιο ήταν απαραίτητο στην πα­ ραγωγή της ατομικής βόμβας, αλλά αυτή η πλευρά του πυρηνικού ανα­ παραγωγέα συγκαλυπτόταν. Το σχέδιο ήταν να δημιουργήσουν πιο φθηνό σχάσιμο υλικό για τη λειτουργία πυρηνικών σταθμών παραγω­ γής ενέργειας, αντί να εξορύσσουν το όλο και πιο σπάνιο και ακριβό ουράνιο. Υπήρχε ακόμη μια γοητεία. Η συσκευή δε χρειαζόταν να λει­ τουργεί τέλεια, όσο ένας "καθαρός" θερμοπυρηνικός αντιδραστήρας. Οι περιορισμοί της θερμοκρασίας, της πυκνότητας και της συγκράτη­ σης δεν ήταν τόσο σημαντικοί, αφού κύριος σκοπός του αντιδραστήρα σύντηξης ήταν η πλούσια παραγωγή νετρονίων, και όχι η οικονομική παραγωγή ηλεκτρισμού. Παρά το ενδιαφέρον ορισμένων κύκλων η αναπαραγωγική δυνατό­ τητα της σύντηξης είχε πάντα περιορισμένο ενδιαφέρον στις ΗΠΑ, έλεγαν οι επιστήμονες, εξαιτίας των αντιδράσεων που μπορεί να δημι­ ουργούσε στον κόσμο. Η διακοπή της κατασκευής νέων πυρηνικών εργοστασίων σχάσης στη δεκαετία του 1 980, συνοδεύτηκε με πτώση των τιμών του πετρελαίου, την ανησυχία του κοινού σχετικά με την ασφάλεια των πυρηνικών εργοστασίων και το υψηλό κόστος λειτουρ­ γίας τους. Η ζήτηση ουρανίου χαλάρωσε. Παρ' όλα αυτά ορισμένοι επιστήμονες προέβλεπαν ότι το υβρίδιο θα ήταν η πρώτη και η φυσιολογική εφαρμογή του αντιδραστήρα- σύ­ ντηξης. Το Livermore, το κυριότερο κρατικό εργαστήριο των ΗΠΑ που το χρηματοδοτούσαν για υβριδικά προγράμματα, δημοσίευσε το 1 984 μια μελέτη . Σ' αυτήν ανέφερε ότι αν δεν υπάρξει κάποιο είδος αναπα­ ραγωγικού πυρηνικού αντιδραστήρα, οι ΗΠΑ θα εξαντλήσουν το ου­ ράνιό τους μεταξύ του 2025 και του 2050. Ο Ken Fowler, διευθυντής

234

made by Absens

Δωφορετικές κατε υθύνσεις του προγράμματος μαγνητικής σύντηξης του Lίvermore είπε στην Αμερικανική Ένωση για την Πυρηνική Ενέργεια το 1 985 : "Αν δεχθούμε ότι η πυρηνική σχάση κάνει πάλι την εμφάνισή της, τότε είναι σίγουρο ότι θα έχουμε και την πρώτη εφαρμογή της σύντηξης με καθαρά οικο­ νομικό κίνητρο για επώαση πυρηνικού καυσίμου » . Ο Claire Ε. Max, όμως, ο δημιουργός της μελέτης του Lίvermore για το ουράνιο, έγρα­ ψε : " Μ ια ανομολόγητη αιτία της αρνητικής στάσης, την οποία είχε κρατήσει παλαιότερα η κοινωνία της σύντηξης απέναντι στον υβριδικό αντιδραστήρα σύντηξης, είναι ότι δίστασε να "χρωματίσει" τη σύντηξη , συνδέοντάς τη με την ενέργεια πυρηνικής σχάσης, που βρίσκεται χα­ μηλά στην υπόληψη του κοινού3 » . Αυτός ο δισταγμός για τα υβρίδια, κυριαρχούσε σχεδόν στην αμερι­ κάνικη κοινωνία της σύντηξης, ενώ η Σοβιετική Ένωση αγκάλιασε το υβριδικό πρόγραμμα. Οι Ρώσοι έφτασαν ακόμα και να κατονομάσουν κάποιο υβρίδιο ως άμεσο στόχο του προγράμματός τους για την επί­ τευξη πυρηνικής σύντηξης. Το 1 984, στην εναρκτήρια ομιλία του στην Ολυμπιάδα του Πλάσματος, στο Λονδίνο, ο Yevgen y Velikhov περιέ­ γραψε ένα υβρίδιο, που ήταν στα σχέδια κιόλας, το οποίο θα μπορού­ σε να παράγει "μια αξιόλογη ποσότητα ηλεκτρικού ρεύματος και πλου­ τωνίου". Οι εισηγητές του υβριδίου, σαν τον Teller, το φαντάζονταν μόνο σαν μια γέφυρα, που συνδέει την ταραχώδη και ξεπερασμένη εποχή της ενέργειας πυρηνικής σχάσης με την εποχή της καθαρής πυρηνι­ κής σύντηξης. "Οι αναπαραγωγοί της σύντηξης μπορούσαν να ανοί­ ξουν το πεδίο για τη δεύτερη γενιά πυρηνικών αντιδραστήρων σχά­ σης, εξασφαλίζοντας επαρκή τροφοδότηση καυσίμου » , είπε ο Fowler στην Αμερικανική Ένωση για την Πυρηνική Ενέργεια. « Επειτα, χάρη στα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν οι καθαροί αντιδραστήρες σύ­ ντηξης σχετικά με το περιβάλλον, εξαφανίζοντας την αποθήκευση ρα­ διενεργών καταλοίπων μεγάλης διάρκειας ζωής, οι καθαροί αντιδρα­ στήρες σύντηξης θα αντικαταστήσουν τη σχάση ολοκληρωτικά. Αυτό το όραμα είναι παλιό, αλλά χρειάζεται να επανεξεταστεί υπό το φως της σημερινής γνώσης». Οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας είδαν με καλό μάτι το υβρίδιο . Ήταν ένας τρόπος για να δοκιμάσουν και να τελειοποιήσουν τον αντι­ δραστήρα σύντηξης, χωρίς να έχουν ολόκληρο εθνικό ηλεκτρικό δί­ κτυο να βασίζεται σΙ αυτό. « Μπορούσε να λειτουργεί παραπλεύρως ως εργοστάσιο καυσίμων και ταυτόχρονα να προετοιμάζει έναν αντιδρα-

235

Σύvτηξη στήρα σύντηξης» , είπε η Betty Jensen , διευθύντρια έρευνας και ανά­ πτυξης στη Δημόσια Υπηρεσία Ηλεκτρισμού και Φωταερίου του New Jersey. «Είναι ένας θαυμάσιος τρόπος για να βάλουμε μπροστά τον αντιδραστήρα σύντηξης ... ένας πρακτικός τρόπος για να περάσουμε στη σύντηξη » . Η Σοβιετική Ένωση , μέσα στο ίδιο πνεύμα, πήρε στα σοβαρά τα υβρίδια, ενώ η κρατική αμερικανική προσπάθεια κατάληξε σε μια "χού­ φτα" επιστημόνων. Ο Ralph Μ οίΓ, ένας πυρηνικός μηχανικός επικεφαλής της ομάδας υβριδίων του Livermore , ήταν δικαιολογημένα πικραμένος με την εξέ­ λιξη . Οι επιστήμονες που ξεκίνησαν το εθνικό πρόγραμμα σύντηξης, έλεγε ο ΜοίΓ �νθρωπoι σαν τον Dick Post δέχθηκαν με χαρά τα χρήματα, μολονότι δεν είχαν σκοπό να αποδεχτούν τον αντιδραστήρα αναπαραγωγής ως αποστολή τους. Έλεγαν : « Θα επιδιώξουμε ευγενέ­ στερους στόχους» . Το υβρίδιο σύντηξης-σχάσης «είχε γίνει γι' αυτούς μια χυδαία έκ­ φραση , ένα κακό υπονοούμενο » , αναφέρει ο ΜοίΓ. Η αλήθεια είναι, έλεγε, ότι «η εμπορική πυρηνική ενέργεια και τα πυρηνικά όπλα συν­ δέονται άμεσα ως προς την τεχνολογία, ή και στις ιδέες, αλλά πόσοι άνθρωποι της σύντη ξης θέλουν να συμβάλουν στη ν κατασκευή όπλων ; Εννοώ ότι αυτό δεν είναι καλό. Θα μας άρεσε να λέμε ότι συμ­ βάλλουμε για να γεμίσει όλος ο κόσμος μαργαρίτες. Πολύ ωραίο έργο, ευλογημένο. Αλλά, να πάρει ο διάβολος, ο κόσμος δεν είν' έτσι».

made by Absens

-

Παρ' όλο που υπήρχαν παγίδες στην πολιτική της ανάπτυξης της πυ­ ρηνικής ενέργειας, το υβρίδιο ήταν σχετικά ανώδυνο. Το αρνητικό σ' αυτό ήταν το ραδιενεργό καύσιμο και τ' απόβλητα. Η σύντηξη πάντα προχωρούσε ως "καθαρή" μορφή ενέργειας. Παρ' όλα αυτά, ήταν καθαρή ως προς τη σχάση. ·Ολοι οι ερευνητές της σύ­ ντηξης διενεργούσαν τα βασικά πειράματα χρησιμοποιώντας υδρογό­ νο και δευτέριο · δεν υπήρχαν κίνδυνοι από τη ραδιενέργεια. Αλλά η "εκστρατεία" για την ισοστάθμιση και ο στόχος της δημιουργίας αντι­ δραστήρα επίδειξης στη δεκαετία του 1 990, θα απαιτούσε τη χρήση του τριτίου, μιας ραδιενεργούς μορφής υδρογόνου. Και αυτό γιατί απλούστατα το τρίτιο ήταν αποτελεσματικότερο καύσιμο. Έτσι δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Το γεγονός ότι η σύντηξη , αναπόφευκτα, θα περιλάμβανε ραδιε-

236

made by Absens

Δι α φορετικές κατε υθύνσεις νέργεια, απαιτούσε λεπτό χειρισμό απ' τους επιστήμονες. Η εικόνα του κόσμου για τη σύντηξη δεν ήταν σαφής και συχνά τη συνέχεαν με τη σχάση , η οποία είχε αφήσει μια τρομερή εικόνα μετά το ατύχημα του πυρηνικού αντιδραστήρα στο Three-Mile Island της Πενσιλβάνια και στο Τσερνομπίλ της Σοβιετικής Ουκρανίας. Η πυρηνική ενέργεια σχάσης σήμαινε τσιμεντένια κτίρια ανάσχεσης και millire m , φουσκωμέ­ νους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος, ημιτελείς αντιδραστήρες, συγκροτήματα αποκομιδής, ραδιενεργά απόβλητα, και τήξη της καρ­ διάς του αντιδραστήρα. Η κοινότητα της σύντηξης δεν "επέτρεπε" να συνδεθεί μ' όλα αυτά. Η εικόνα της σύντηξης έπρεπε να παραμείνει αγνή . Στις επιταγές της σύντηξης δεν έπρεπε να υπάρχουν ατυχήμα­ τα, προβλήματα αποβλήτων και υπερβάσεις δαπανών. « Π ρέ πε ι να έχουμε τη συνείδησή μας ήσυχη » , έλεγε ο J . R . Thompson , τέως διευθυντής του τμήματος πυραύλων της NASA, που έγινε βοηθός του Furth στο Prin ceton , «πρέπει να παραδειγματιστού­ με από το πάθημα της σχάσης, διαφορετικά θα έχουμε την ίδια τύχη ! » Αντίθετα μ ε τη σχάση , η αντίδραση της σύντηξης είναι ήπια, γιατί δεν παράγει κανένα ραδιενεργό υποπροίόν. Παράγει μόνο ανενεργό ήλιο και ταχύτατα ελεύθερα νετρόνια. Το ραδιενεργό υλικό βρίσκεται μόνο στο καύσιμο και, ακριβέστερα, στην πρόσθεση του τριτίου στο μείγμα του καυσίμου. Το τρίτιο έχει χρόνο ημιζωής 12 χρόνια, πολύ μι­ κρό σε σχέση με άλλα ραδιενεργά υλικά. Το καύσιμο του πυρηνικού αντιδραστήρα σχάσης, το ουράνιο 235 , έχει χρόνο υποδιπλασιασμού 7 1 3 εκατομμύρια χρόνια. Το πλουτώνιο , 24.360 χρόνια. Το τρίτιο είναι αποτελεσματικότερο καύσιμο απ' το απλό υδρογόνο, επειδή φέρει δύο επιπλέον νετρόνια στον πυρήνα του (το δευτέριο, μια διαφορετική μορφή υδρογόνου, έχει ένα επιπλέον νετρόνιο). Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός νετρονίων στους πυρήνες του καυσίμου, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να συγκρουσθούν και να συντηχθούν τα επιταχυνόμενα σωματίδια σ' ένα υπέρθερμο πλάσμα. Ενώ το δευτέριο και το υδρογόνο βρίσκονται στο νερό της θάλασ­ σας, το τρίτιο σπανίζει Ωστόσο, μπορεί να κατασκευαστεί εύκολα επι­ τρέποντας στα νετρόνια να προσκρούσουν στο στοιχείο λίθιο. Οι σχε­ διαστές του θερμοπυρηνικού αντιδραστήρα σκέφτηκαν να περιβάλουν το θάλαμο κενού αέρος του αντιδραστήρα με μια "κουβέρτα" λιθίου, που θα είχε διπλή χρησιμότητα. Πρώτο, θα δημιουργούσε τρίτιο, το οποίο θα χρησιμοποιούνταν ως καύσιμο και, δεύτερο, θα κατακρατού-

237

made by Absens

Σύντηξη σε τη θερμότητα των περιπλανώμενων νετρονίων που φεύγουν τρέ­ χοντας απ' την αντίδραση της σύντηξης. Το θερμό λίθιο θα δημιουρ­ γούσε ατμό που θα κινούσε τις γεννήτριες ηλεκτρισμού. Ένας αντι­ δραστήρας χρειαζόταν να έχει στη διάθεσή του περίπου 10 κιλά τριτί­ ου, το οποίο θα ήταν αποθηκευμένο σ' ένα ειδικό σύστημα, με διπλά ή τριπλά τοιχώματα . . Όμως, το λίθιο κρύβει κινδύνους. Αυτό το υψηλό ασταθές στοιχείο εκρήγνυται όταν έρθει σε επαφή με τον αέρα, ή το νερό. Γι' αυτό, ένα ασφαλές σχέδιο αντιδραστήρα πρέπει να απομονώνει τελείως την "κουβέρτα" λιθίου από το ψυκτικό σύστημα του αντιδραστήρα. Αν χρη­ σιμοποιηθούν ως "κουβέρτα" στερεές ενώσεις λιθίου, αντί για καθαρό λίθιο και ψυκτικό ήλιον, οι κίνδυνοι θα μπορούσαν να περιοριστούν αρ­ κετά, όπως βεβαίωναν οι επιστήμονες της σύντηξης. Οι αντιδραστήρες σύντηξης, μπορούσαν να λειτουργήσουν και χω­ ρίς τρίτιο , αλλά οι ερευνητές δεν έβλεπαν ακόμα, πώς θα μπορούσαν να κατασκευάσουν έναν αντιδραστήρα υδρογόνου ή δευτερίου λιγότε­ ρο ισχυρό, και ταυτόχρονα οικονομικό. Το τρίτιο δεν ήταν η μόνη πόρτα απ' την οποία περνούσε η ραδιε­ νέργεια στο πρόγραμμα της σύντηξης. Η αντίδραση , αν και ήπια, θα σκόρπιζε ανά δευτερόλεπτο εκατομμύρια μη φορτισμένα νετρόνια. Τα περισσότερα απ' αυτά, τα χωρίς ηλεκτρικό φορτίο σωματίδια , θα δια­ περνούσαν τα μεταλλικά τοιχώματα του περιβαλλόμενο υ με μαγνήτες θαλάμου κενού αέρος και θα έμπαιναν στο κάλυμμα λιθίου. Αρκετά, όμως, θα προσέκρουαν στα τοιχώματα του δοχείου και, μετά από και­ ρό, η ατομική δομή των τοιχωμάτων θα μεταβαλλόταν εξαιτίας του συ­ νεχούς βομβαρδισμού. Αυτή η μεταβολή τα καθιστούσε ελαφρώς ρα­ διενεργά. Τα τοιχώματα του θαλάμου θα έπρεπε να αντικατασταθούν με τη χρησιμοποίηση διατάξεων τηλεχειρισμού, ρομποτικής, κάθε πέ­ ντε χρόνια. Έτσι υπολόγιζαν οι επιστήμονες. Τα περισσότερα από αυ­ τά τα ραδιενεργά κατάλοιπα θα έπρεπε να θαφτούν τουλάχιστο για εκατό χρόνια πριν να χρησιμοποιηθούν ξανά. Οι επιστήμονες της σύντηξης δεν απέκρυπταν αυτές τις σκληρές αλήθειες, ούτε όμως τις τόνιζαν. Το θέμα των ραδιενεργών αποβλήτων της σύντηξης έχει αποτελέ­ σει το επίκεντρο πολλών ερευνών. Οι Βρετανοί ερευνητές Roger Han cox και Wallace R edpath δημοσίευσαν κατά διαστήματα, εδώ και δεκαετίες, τα πορίσματά τους πάνω στο πρόβλημα. Ανάμεσα σ' αυτές τις δημοσιεύσεις υπήρχε και μια έκθεση που δημοσιεύτηκε το 1 985 ,

238

made by Absens

ΔωφορεΤ1 κές κατε υθύνσε1 ς σχετικά με την ασφάλεια και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον των αντι­ δραστήρων σύντηξης σε σύγκριση με τη σχάση 4 . Θεωρούσαν την πι­ θανότητα διαφυγής ραδιενεργού αερίου από αντιδραστήρα σύντηξης, μικρότερη απ' αυτή του αντιδραστήρα σχάσης, αλλά συνέχιζαν να μη μιλάνε για τις συνέπειες ενός μεγάλου ατυχήματος. Μια διαφυγή τριτί­ ου θα ήταν σοβαρή , έλεγαν, αλλά το τρίτιο είναι ασύγκριτα λιγότερο φοβερό από τα καύσιμα βαρέων μετάλλων που εκλύονται στην περί­ πτωση καταστροφής πυρηνικού αντιδραστήρα σχάσης. Το τρίτιο δε συγκεντρώνεται στο ανθρώπινο σώμα, όπως τα βαριά μέταλλα, και διαλύεται στην ατμόσφαιρα πολύ γρηγορότερα από τα περισσότερα παράγωγα της σχάσης. Για παράδειγμα, η ραδιενεργός μόλυνση για τα ανώτερα στρώματα του εδάφους σ' ένα ατύχημα αντιδραστήρα σύντη­ ξης θα είναι θέμα ημερών, σε αντίθεση με τη χρόνια ραδιενεργό μό­ λυνση που προκαλεί ένα ατύχημα πυρηνικού αντιδραστήρα σχάσης. Μετά από την καταστροφή στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Τσερ­ νομπίλ -που σταμάτησε μόλις πριν την ολική τήξη- η έκλυση ραδιε­ νεργών στοιχείων, ιωδίουKQL �εσίoυ που παράγονται από τις αντιδρά­ σεις της σχάσης, απείλησαν τη δημόσια υγεία. Σύμφωνα με τον Lynn An spau gh , έναν περιβαλλοντολόγο επιστήμονα του εργαστη ρίου Livermore, η συνολική ακτινοβολία κεσίου από το Τσερνομπίλ ήταν πε­ ρίπου 1 .000 φορές μεγαλύτερη απ' αυτή που εκπέμπεται σε μια πυρηνι­ κή έκρηξη 20 κιλοτόνων, όπως αυτή της βόμβας της Χιροσίμα5 . Η σύ­ ντηξη δεν παράγει ούτε ιώδιο ούτε κέσιο. Εξετάζοντας την κανονική λειτουργία του αντιδραστήρα, ο Han cox και ο Redpath παρατήρησαν ότι, παρ' όλο που η ραδιενεργός ένταση των καταλοίπων της σύντηξης ήταν μικρή , το βάρος τους ήταν αρκετά μεγάλο. Οι δύο ερευνητές βρήκαν ότι, σύμφωνα με το σχέδιο ενός ιδι­ αίτερου αντιδραστήρα σύντηξης των ΗΠΑ που λεγόταν Starfire, μπο­ ρούσαν να παραχθούν περί τους 3 1 0 τόνους ραδιενεργά κατάλοιπα το χρόνο, τα περισσότερα από τα οποία θα ήταν από τα εσωτερικά τοι­ χώματα και το κάλυμμα λιθίου. Σχετικές μελέτες που έγιναν φανερώνουν ότι ο όγκος των ενερ­ γών καταλοίπων που δημιουργούνται από τους αντιδραστήρες σύντη­ ξης μπορεί να συγκριθεί με αυτόν που δημιουργείται από τους πυρηνι­ κούς αντιδραστήρες σχάσης, έγραφαν στην έκθεσή τους. Μετά απ' αυτό ακολούθησε μια επίσημη διευκρίνιση ότι τα κατάλοιπα της σύντη­ ξης διαφέρουν κατά πολύ στην σύνθεσή τους, από τα κατάλοιπα της σχάσης, και δεν περιέχουν τα επιβλαβέστατα βαριά μέταλλα, ή τα άλ-

239

λα προίόντα της σχάσης. Και ακόμα, αν χρησιμοποιηθούν κατάλληλες ύλες για τα τοιχώματα των δοχείων, τα κατάλοιπα θα μπορούσαν να ξαναχρησιμοποιηθούν σε λιγότερο από 100 χρόνια, σε αντίθεση με τα χιλιάδες χρόνια που χρειάζονται για ν' αποβάλουν τη ραδιενέργειά τους τα κατάλοιπα της σχάσης.

made by Absens

Η λιτανεία στην πίστη της σύντηξης περιείχε πάντα χαρμόσυνα μηνύ­ ματα: ανεξάντλητη ενέργεια, οικολογικά θελκτική, ασφαλής αντιδρα­ στήρας χωρίς δυνατότητα στρατιωτικών εφαρμογών, καλύτερη και ασφαλέστερη εναλλακτική λύση από την καύση του άνθρακα και του πετρελαίου, ή τη διάσπαση του ουρανίου. Αλλά, στην πραγματικότητα, τα πολυδιαφημισμένα πλεονεκτήματα της σύντηξης, ήταν όλα σχετικά. Ναι, η σύντηξη μπορούσε να δώσει σχεδόν ανεξάντλητη ενέργεια, αλλά το κόστος της ήταν πολύ υψηλό. Ή ταν καθαρή ενέργεια μόνο αν συγκριθεί με τα κατάλοιπα της σχάσης, ή την ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση των φυσικών καυσίμων. Ναι, ήταν μια ασφαλής μορφή ενέργειας επειδή στη σύντηξη δε συμβαίνει καμιά τήξη , αλλά μπορού­ σε να αποτελέσει μέρος ενός προγράμματος σύντηξης-σχάσης. Όχι, δεν ήταν πρόγραμμα παραγωγής όπλων, όμως η επιστήμη της μπο­ ρούσε να εφαρμοσθεί στο σχεδιασμό πυρηνικών όπλων. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις αφαιρούσαν αρκετή από τη λάμψη του οράματος της σύντηξης. Ο Harold Furth ήταν υπομονετικός και ήρεμος άνθρωπος. Αλλά, ύστερα από μια ξενάγηση στο εργαστήριο του Princeton , με γκρινιάρη­ δες τοπικούς πολιτικούς παράγοντες, όξυνε τον τόνο της φωνής του: " Π ρέπει να αποφασίσουμε» , είπε στην ομάδα , «ή θα υποβιβάσουμε το βιοτικό μας επίπεδο, ή θα ανεχθούμε κάποια ποσότητα ραδιενέργειας. Λύσεις χαρούμενες και ευχάριστες δεν υπάρχουν» .

made by Absens

Σ

TOUς ,uκλοuς της οοντηξης ,ονένας δεν ήξερε τον Lawrence L idsky, ως τη στιγμή που βροντοφώναξε ότι η σύντηξη ήταν μοιραίο ν' αποτύχει εμπορικά ! Ο Lidsky, ένας κοκκινογένης καθηγητής πυρηνι­ κής μηχανικής στο ΜΙΤ, μελετούσε σιωπηλά για είκοσι χρόνια προ­ γράμματα αντιδραστήρων σύντηξης και σχάσης. Στις αρχές της δεκα­ ετίας του 1980, ο Lidsky έφτασε στο συμπέρασμα ότι, επειδή η μαγνη­ τική σύντη ξη αναπτυσσόταν σε μεγάλες περίπλοκες μηχανές, ήταν αδύνατο να συναγωνισθεί οικονομικά τους υπάρχοντες πυρηνικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας. Και σκέφτηκε ότι αντί γι' αυτό θα μπορούσαν να γίνουν κάποιοι μικροί τυποποιημένοι, μη αναπαραγωγι­ κοί πυρηνικοί αντιδραστή ρες που θα χρησιμοποιούσαν ως καύσιμο φυ­ σικό ουράνιο που θα έβγαινε από το θαλασσινό νερό. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι η ιδανική μακροπρόθεσμη λύση του ενεργειακού προβλήματος της ανθρωπότητας. Ο Lidsky κατάλαβε ότι οι απόψεις του δε λαμβάνονταν υπόψη και ότι οι φυσικοί δεν ήθελαν να συζητή­ σουν τα οικονομικά προβλήματα της σύντηξης. Έτσι μετέφερε την ανάλυσή του, απ' την αδελφότητα στις εφη μερίδες. Το 1983 η αδελφό­ τητα της σύντηξης κλονίστηκε από ένα άρθρο του Lidsky με τίτλο 'Ή

Σύντηξη σύγχυση με τη σύντηξη " , καθώς δεν ήταν συνηθισμένη να αντιμετωπί­ ζει τα θέματα αυτά στο πεδίο του Τύπου. Για μια στιγμή όλα έδειχναν σαν να άνοιγαν οι πύλες της κόλασης. Το άρθρο πρωτοεμφανίστηκε στο Tech n% gy Review, ένα περιοδικό του ΜΙΤ Ι . Αλλά μετά από ένα μήνα δημοσιεύτηκε μια διασκευή του στη Wash ington Post, την εφημερίδα των χρηματοδοτών της σύντηξης, δη­ λαδή της Γερουσίας και του υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ. Ο τίτλος του άρθρου στην Ροst ήταν καταλυτικός : ''Ο κρυφός άσος της ενέργει­ άς μας είναι φάρσα . Η σύντηξη δεν μπορεί να πετάξει2" . Και όταν το θέμα πήρε το πρακτορείο ειδήσεων Associated Press, η φήμη του Lidsky ακούστηκε σ' όλη τη χώρα με τίτλους : 'Ή ατομική σύντηξη έφτασε σε αδιέξοδο", 'Ή σύντηξη καλείται εύκολη και άχρηστη", 'Ή σύντηξη : Βε­ τεράνος του ιδανικού ενεργειακού προγράμματος λέει ότι η σύντηξη αντιμετωπίζει αξεπέραστα προβλήματα". Ο Lidsky έγραφε ξεκάθαρα: Η παραγωγή καθαρής ενέργειας από τη σύντηξη πυρήνων του υδρογόνου είναι ένας βάσιμος επιστημονι­ κός στόχος, αλλά η εμπορευματική παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος είναι τεχνικό πρόβλημα . Το ζητούμενο είναι η ανάπτυξη μιας πηγής ενέργειας, ουσιαστικά καλύτερης από αυτές που υπάρχουν σήμερα. Το ΟΤ (δευτέριο και τρίτιο) δεν μπορεί να προσφέρει αυτή τη λύση . Ακόμα κι αν δημιουργηθεί ένας αντιδραστήρας σύντηξης,

made by Absens

Κ Α Ν Ε Ι Σ ΔΕ Θ Α ΤΟΝ Θ ΕΛ Ε Ι

Αυτή η φράση μ ε άσπρα γράμματα σ ε μαύρο φόντο, που τυπώθηκε στο εξώφυλλο της Techn% gy Review άναψε συζητήσεις στο πλατύ κοινό. Ο Lidsky δεν έλεγε τίποτα καινούριο σχετικά με την κατασκευή ενός αντιδραστήρα σύντηξης. Δέκα χρόνια νωρίτερα σε μια σειρά θεωρητι­ κών μελετών για τον αντιδραστήρα tokamak, ο Gerald Kulcinski και οι συνάδελφοί του στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin είχαν θίξει αυτά τα θέματα. Ο Lidsky, όμως, με απλότητα, θάρρος και απαισιοδοξία μετέ­ φερε αυτά στη κοινή γνώμη . Τα άρθρα προκάλεσαν έντονες συζητήσεις στις ΗΠΑ σχετικά με την εμπορική πραγματοποίηση και την ελκυστικότητα της σύντηξης. Όταν η επιστήμη λύσει τα προβλήματα της σύντηξης, ποιο θα είναι το κόστος ενός εμπορικού αντιδραστήρα σύντηξης; Ποιος θα τον αγόρα­ ζε ; Με ποια πλεονεκτήματα θα αντιμετωπίσει στην αγορά άλλες μεθό­ δους παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας; Ύστερα από έρευνες δεκαε­ τιών το θεμελιακό ερώτημα της σύντηξης, κατά την άποψη του Lidsky,

242

Το εμπόρlΟ της σύ ντηξης

Ο θάλαμος στόχου σύντηξης με λέιζερ της No va, στο Εθνικό εργαστήριο Lawrence Livermore της Καλιφόρνια [LLΝL).

δεν ήταν, "Θα επιτύχει ; " αλλά "Θα πουλήσει ;" Οι υποστηρικτές της ενέργειας σύντηξης διαφήμιζαν την αφθονία και την ασφάλειά της, αλλά χωρίς πελάτη -έστω και αν αυτός ήταν το κράτος, ή βιομηχα­ νίες κοινής ωφέλειας, δε θα αγόραζαν έναν τέτοιο αντιδραστήρα όσο καλή θέληση και αν είχαν.

Αν και η καταγγελία του Lidsky φαινόταν ανώριμη, είχε δόση αλήθειας η άΠΟψή του, ότι η σύντηξη μπορούσε να υπολογίζει σε ελάχιστους οικο­ νομικούς συμμάχους, εκτός των κυβερνητικών κύκλων . Εκτός από τη θυγατρική της Gulf Gen eral Ato m i c και την K M S F u sion I n c orporated, μια εταιρεία έρευνας ακτίνων λέιζερ, πίσω απ' την έρευνα της σύντηξης δεν υπήρχαν άλλα ιδιωτικά κεφάλαια. Οι κήρυκες της αποστολής της

made by Absens

σύντηξης σκόνταφταν σε εμπόδια της αγοράς εξίσου ισχυρά με τα επιστημονικά . Ανάμεσα στους ελάχιστους ιδιώτες των ΗΠΑ που ήθε-

243

made by Absens

Σύντηξη λαν να προωθήσουν τη σύντηξη , ήταν ένας εκδότης πορνογραφικού περιοδικού και ένας άλλος παρανοίκός περιθωριακός πολιτικός που δήλωνε ότι η βασίλισσα της Αγγλίας συνεργούσε στη διεθνή διακίνηση ναρκωτικών ! Ο λόγος που ώθησε τον Lίdsky να γράψει το άρθρο του ήταν για να γλιτώσει το εθνικό πρόγραμμα της σύντηξης από έναν "επικίνδυνο δρόμο". Η αδυναμία της σύντηξης να δώσει αυτό που τόσο τολμηρά εί­ χαν υποσχεθεί οι επιστήμονές της, δηλαδή φθηνό, ανεξάντλητο ηλε­ κτρικό ρεύμα, θα "έβγαζε απ' την αυταπάτη φίλους και συμμάχους", εί­ πε ο Lίdsky και θα καθιστούσε αδύνατη τη χρηματοδότηση μιας νέας έρευνας για διαφορετικές μεθόδους παραγωγής σύντηξης. Ο Lίdsky πίστευε ότι ο στόχος του αντιδραστήρα σύντηξης, έπρεπε να εγκατα­ λειφθεί προς το παρόν και να επιστρέψουν στη βασική φυσική του πλάσματος. « Υπήρχε ένα πολύ σοβαρό ερώτημα ανάμεσα σε κείνα που υπόσχε­ σαι και σε κείνα που μπορείς να πετύχεις» , είπε αργότερα. «Αντιμετω­ πίζοντας τα "βασικά" τεχνικά προβλήματα, οι επιστήμονες της σύντη­ ξης αντέδρασαν με την κλασική υπεροΨία του φυσικού, που διακηρύσ­ σει ότι αν ένας φυσικός βάλει κάτι στο μυαλό του, το επιτυγχάνει» . Τα κύρια τεχνικά προβλήματα που επισήμανε ο Lίdsky ήταν: Το κό­ στος κατασκευής ενός αντιδραστήρα σύντηξης θα ήταν πάντα μεγα­ λύτερο από εκείνο ενός αντίστοιχα ισχυρού αντιδραστήρα σχάσης, λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους και της περιπλοκότητάς του. Η σύ­ ντηξη είχε, επίσης, μηχανολογικά προβλήματα, με πρώτο την ποιοτική υποβάθμιση των εσωτερικών τοιχωμάτων του θαλάμου κενού, εξαιτίας της ραδιενέργειας. Έπειτα υπήρχε το πρόβλημα της πτητικής "κου­ βέρτας" λιθίου γύρω από το θάλαμο κενού αέρος. Οι υπεραγώγιμοι μα­ γνήτες που βρίσκονταν έξω απ' την "κουβέρτα", και Ψύχονταν σχεδόν ως το μηδέν για να είναι αποτελεσματικοί, θα ήταν έκθετοι σε βλάβες από τη θερμότητα και την ακτινοβολία, εκτός αν απομονώνονταν από το θερμό πλάσμα και το κάλυμμα. Θα έπρεπε να προσθέσουμε σ' αυτά και τις μαγνητικές δυνάμεις που τείνουν να παραμορφώσουν τη μηχα­ νή . Και ο Lίdsky συμπέρανε : «Οπωσδήποτε η τεχνολογία της θα ήταν πολύ περίπλοκη » . Παρ' όλο που η σύντηξη είναι απ' τη φύση της ασφαλέστερη από τη σχάση , έγραφε ο Lίdsky , η περιπλοκότητα της σύντηξης μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη μικρών, μη πυρηνικών βλαβών, με δια­ κοπές που θα δημιουργούσαν οικονομικά προβλήματα στις επιχειρή-

244

made by Absens

Το εΡπόρl Ο της σύντηξη ς σεις κοινής ωφέλειας που λειτουργούσαν τέτοιους αντιδραστήρες. Επίσης έκανε μια σοβαρή προειδοποίηση σχετικά με τους αντιδραστή­ ρες σύντηξης και τα όπλα : «Ο καλύτερος τρόπος για να παράγει κα­ νείς υλικό για ατομικά όπλα θα ήταν να βάλει κοινό, φυσικό ουράνιο, ή θόριο, στην "κουβέρτα" ενός αντιδραστήρα δευτερίου-τριτίου (Ο-Τ), όπου τα νετρόνια της σύντηξης θα τα μεταλλάζουν αμέσως σε κατάλ­ ληλο υλικό για όπλα", έγραφε περιγράφοντας στην ουσία έναν υβριδι­ κό αντιδραστήρα σύντηξης-σχάσης στρατιωτικής χρήσης. «Ενας τέτοι­ ος αντιδραστήρας το μόνο που μπορεί να προσφέρει είναι να προωθή­ σει τον πολλαπλασιασμό των πυρηνικών όπλων, ενώ δε θα ήταν κατάλ­ ληλη πηγή ενέργειας για να εξαχθεί σε "ασταθείς" κυβερνήσεις" . Κατά την άποψη του Lidsky , η χρησιμοποίηση του δευτερίου-τριτίου ως καυσίμου, με τα επιπλέον νετρόνια, ήταν ο καλύτερος τρόπος για να παραχθεί άφθονη σύντηξη αλλά ο χειρότερος για να κατασκευα­ στεί ένας αντιδραστήρας. ''Ο επιστημονικός στόχος αποδεικνύεται ένα άπιαστο πουλί της τεχνικής", έγραψε. "Μια αλυσίδα από δυσάρε­ στα αποτελέσματα βεβαιώνει ότι κάθε αντιδραστήρας κατάλληλος για σύντηξη (Ο-Τ) θα είναι μεγάλος, πολύτιμος, δαπανηρός και αναξιόπι­ στη πηγή ενέργειας."Ποια όμως ήταν η λύση που έδινε ο Lidsky ; Ένας αντιδραστήρας, βασισμένος στη σύντηξη των πρωτονίων, το ελαφρό στοιχείο λίθιο ή βόριο, θα παρήγε ελάχιστα ή καθόλου νετρόνια, αλλά παραδεχόταν: « Προς το παρόν δε γνωρίζουμε τον τρόπο που θα μπο­ ρούμε να κατασκευάσουμε έναν αντιδραστήρα, ικανό να αναφλέξει τέ­ τοια κάυσιμα. Δεν υπάρχει σίγουρος δρόμος για κάποιο εναλλακτικό πρόγραμμα, και σχεδόν καμιά βοήθεια " . Η αντίδραση απέναντι σ ' αυτό τον "αδέσποτο" ερευνητή υπήρξε άμεση και ουσιαστική . Τ' αφεντικά του Lidsky στο ΜΙΤ ανταποκρίθηκαν γρήγορα, στέλνοντας μια επιστημονική διάψευση στο Techn% gy Review. Αργότερα, του αφαίρεσαν αθόρυβα τον τίτλο του συνεργάτη διευθυντή στο Κέντρο Σύντηξης Πλάσματος του ΜΙΤ. Ωστόσο, ένας διαξιφισμός με μεγαλύτερη δημοσιότητα και διάρκεια, προήλθε απ' τον Harold Furth του Princeton, διευθυντή των πρώτων εργαστηρίων της σύντηξης των ΗΠΑ. Ο Fu rth εξαπέλυσε πλήθος επιστολών σε καρυ­ φαίους μηχανολόγους, στον διευθυντή του προγράμματος σύντηξης στο ΜΙΤ, στο Techn% gy Review και στην Washington Post, επιχειρώ­ ντας να ανατρέψει όλα τα επιχειρήματα του Lidsky. Επέμεινε επίσης να έχει μια ανοιχτή , οκτάμηνη αλληλογραφία με τον Lidsky, με σκοπό να αποσπάσει απόψεις για κάθε επιστημονικό θέμα3 . Η αλληλογραφία

245

made by Absens

Σύντηξη πέρασε στα αρχεία του Κογκρέσου στη διάρκεια μιας ακρόασης υποε­ πιτροπής που είχε θέμα την έρευνα στην ενέργεια και την παραγωγή . "Εστειλαν τις επιστολές ακόμα και στο ευρωπαϊκό παράρτημα της σύ­ ντηξης, στο JET. Ο Furth μιλούσε για ανακάλυψη βελτιωμένων κραμάτων και δομών για την κατασκευή πιο σταθερών τοιχωμάτων για το δοχείο του αντι­ δραστήρα ώστε να αντέχουν στη ζημιά που προκαλούν τα νετρόνια. Παρουσίασε επιχειρήματα που αποδεικνύουν ότι η απόδοση του αντι­ δραστήρα στη σύντηξη και τη σχάση ήταν κατά προσέγγιση ισοδύναμη και ότι η σύντηξη προσέφερε τα εμπορεύσιμα πλεονεκτήματα της μεί­ ωσης στο ελάχιστο της ατμοσφαιρικής ρύπανση ς , των κινδύνων ασφαλείας , και των προβλημάτων αποθήκευσης των ραδιενεργών κα­ ταλοίπων. Δήλωσε ότι τα τεχνικά προβλήματα που σχετίζονταν με τη φθορά εξαιτίας της ακτινοβολίας και της μεταφοράς θερμότητας , ήταν όμοια και για τα δύο είδη αντιδραστήρων. Το φθηνότερο κόστος λειτουργίας, που ήταν απόρροια του φθηνότερου καυσίμου που χρησι­ μοποιείτο για τη σύντηξη από το νερό της θάλασσας, θα αντιστάθμιζε το κόστος. Ο Furth υποστήριξε ότι ήταν πολύ ευκολότερη η κατα­ σκευή υλικών για πυρηνικά όπλα απ' τους υπάρχοντες αντιδραστήρες σχάσης απ' όσο θα ήταν η κατασκευή τους από τους μελλοντικούς αντιδραστήρες σύντηξης που δεν είχαν ακόμα κατασκευαστεί. Είπε ότι μια κακή χρήση των αντιδραστήρων σύντη ξης ήταν εύκολο να εντοπισθεί. Και βρήκε "παράλογο" τον υπαινιγμό, ότι το πρόγραμμα μπορεί να στραφεί από τη βέβαιη επιτυχία των σχεδίων δευτερίου-τρι­ τίου στην ανεφάρμοστη ιδέα του βορίου. Ενώ η διαμάχη φ ούντωνε , ο Lidsky φάνηκε να αποκαλύπτεται "Εκλεινε την επιστολή της 1 3ης Ιανουαρίου 1 984, προς τον Fu rth , με τα εξής: «Αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Και είμαι σίγουρος πως είστε γνώστης των οιωνών που μαρτυρούν πως το τέλος πλησιά­ ζει Δεν υπάρχει χρόνος να οδηγήσουμε το πρόγραμμα σε έδαφος που μπορούμε να υπερασπίσουμε επιστημονικά. ·Οσο συνεχίζουμε προς τη σημερινή κατεύθυνση , τόσο βιαιότερη θα είναι η σύγκρουση ». Ο Lidsky έγινε περισσότερο συναινετικός ενώ η επιθετικότητα του _ Furth αυξήθηκε. Κατά την περίοδο των συζητήσεων πάνω στις θέσεις του Lidsky, στη σύνοδο της Αμερικάνικης Εταιρείας της Φυσικής, ο Furth τον ρώτη σε : «Αν ανακαλύψουν τη θεραπεία για τον καρκίνο, εσείς άραγε θα γράψετε ''Το πρόβλημα της χημειοθεραπείας;"» Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε κατά πόσο ο κόσμος πήρε την προει-

246

Το ερπόρl Ο της σύντηξης

made by Absens

δοποίηση του Lidsky στα σοβαρά, ή αν την κατάλαβε. Τα άρθρα του προκάλεσαν ένα κύμα έντονων συζη τήσεων στο Κ ογκρέσο , στο υπουργείο Ενέργειας και στα εργαστήρια. ·Ομως, δεν υπάρχει αμφιβο­ λία ότι ο Lidsky έγινε ο παρίας της κοινωνίας της σύντηξης. Στο τέλος της διαμάχης, ο Lidsky απέμεινε πληγωμένος και αμήχανος. Τα τεχνι­ κά του επιχειρήματα σφυροκοπήθηκαν ανηλεώς από συναδέλφους του, με την κατηγορία ότι έπασχε από μια επικίνδυνη και μεταδοτική ασθένεια, τον πεσιμισμό. Μήπως οι αδερφοί Ράιτ δεν είχαν κατασκευάσει αρχικά ένα άκομψο αεροπλάνο, πριν εμφανιστεί η υψηλή τεχνολογία του αεριωθούμενου ; Το ίδιο θα συνέβαινε και στην περίπτωση του αντιδραστήρα σύντηξης, βεβαίωναν οι πιστοί. Οι πρώτοι αντιδραστήρες θα ήταν περίπλοκοι και άκομψοι, αλλά θα οδηγούσαν σε τελειοποιημένες κατασκευές. Το εθνικό πρόγραμμα σύντηξης δεν άλλαξε, βεβαίως, πορεία εξαι­ τίας των συνεπειών του άρθρου "Το πρόβλημα με τη σύντηξη." Αυτός που άλλαξε ήταν ο Lidsky. Για δύο δεκαετίες είχε πιστέψει στο μέλλον της σύντηξης. Τώρα εγκατέλειπε αυτό το ιδανικό για να εργασθεί στους προηγμένους πυρηνικούς αντιδραστήρες σχάσης, σε μια τε­ χνολογία μ' ελαττώματα αλλά πιο πρακτική , κατά τη γνώμη του . Με τον καιρό τ' όνομά του έσβησε από τον Τύπο, και ξέμεινε μόνο η ηχώ του μηνύματος.

Πολύ λίγα άτομα, έξω απ' τους κόλπους της επιστημονικής και κυβερ­ νητικής αδελφότητας, εργάζονταν μόνα τους για το μέλλον της σύ­ ντηξης. Κάποιοι που τη θεωρούσαν προσωπική ανακάλυψη , ή ακόμα και προσωπική σταυροφορία. Στη δύσκολη για την ομοσπονδία δεκαε­ τία του 1 980, οι περισσότεροι από εκείνους που προσπάθησαν με το δικό τους τρόπο να προωθήσουν την έρευνα, τελικά υπέκυψαν στην απάθεια της αγοράς. Επρόκειτο για μια ιδιόμορφη ομάδα που δεν πα­ ρουσίαζε άλλο κοινό πέρα από την επιθυμία να προωθήσει την υπόθε­ ση για ενέργεια σύντηξης. Ο Bob Guccion e, ο ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού Penthouse, μπήκε στη σύντηξη σύμφωνα με τη μεγάλη επιχειρηματική αμερικάνικη παράδοση της προοπτικής γρήγορων κερδών από μια ιστορική επανα­ στατική ανακάλυψη . "Όπου κι αν βρισκόταν, έκανε "έντονη" την παρου­ σία του· σ' αυτό βοηθούσαν και τα πολύχρωμα πουκάμισα, ξεκούμπωτα στο στήθος για να φαίνονται οι σειρές των χρυσών αλυσίδων του και

247

made by Absens

Σύντηξη τα μενταγιόν. Ζούσε σ' ένα μαρμάρινο σπίτι στο Μανχάταν, διακοσμη­ μένο με το μεγαλείο του αναγεννησιακού στυλ, και αυθεντικούς πίνα­ κες ονομαστών ζωγράφων. Είχε καθαρό εισόδημα 250 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο , και πάντα αναζητούσε σοβαρά σχέδια για να τοπο­ θετήσει τα σταθερά έσοδα από το περιοδικό του. Όταν πληροφορήθηκε για τη σύντηξη , ο Gu ccion e έγινε ο πιο αφο­ σιωμένος ιδιώτης επενδυτής στην ιστορία της έρευνας. Στη δεκαετία του 1 980 ξόδεψε 1 6 εκατομμύρια δολάρια μέσα σε πέντε χρόνια για να υποστηρίξει την έρευνα ενός ασυνήθιστου τύπου tokamak-μινιατού­ ρας, το οποίο υποσχόταν να φέρει επανάσταση στην παγκόσμια ενερ­ γειακή οικονομία. Ή ταν μια τολμηρή επένδυση κεφαλαίου που θα μπο­ ρούσε να κάνει τον Gu ccione δυνατότερο απ' τον OPEC, αν είχε πετύ­ χει. Η εμπειρία του απόδειξε στην αγορά τα εμπόδια που αντιμετώπιζε η σύντηξη , πέρα από τις επιστημονικές προκλήσεις. Το ενδιαφέρον του Guccione για την επιστήμη δεν ήταν τυχαίο. Το 1 979 ξεκίνησε μια νέα έκδοση , το Omni, ένα επιστημονικό -με γενικό­ τερα ενδιαφέροντα θέματα- περιοδικό. Διαβάζοντας μια συνέντευξη που έδωσε στο Omni ο φυσικός της σύντηξης και καινοτόμος, Robert Bussard , ο πλούσιος και ανήσυχος Gu ccione μπλέχτηκε και αυτός στην αποστολή της σύντηξης. Ο Bussard πριν αρχίσει να εργάζεται μόνος του είχε εργασθεί στο εργαστή ριο Λος Άλαμος και έπειτα ως βοηθός στο ΟΟΕ του Bob H irsch . Σχημάτισε μια μικρή ανώνυμη εταιρεία , τη ν I n ternat i o n a l N u cl ear En ergy Systems Company ( INESCO) , στο Maryland, μ ε τη βοήθεια της οποίας ήλπιζε να κατασκευάσει ένα μικρό συμπαγές tokamak, χρησιμοποιώντας ισχυρότατους ηλεκτρομαγνήτες. Συνεργά­ της του Bussard στα σχέδια ήταν ο lταλός ΒΓυπο Coppi, ο οποίος δεν είχε βρει επιχορήγηση για μια μικρή εφεύρεσή του στο κρατικό πρό­ γραμμα του ΜΙΤ, όπου εργαζόταν. Το συμπαγέ ς tokamak μπορούσε να δημιουργήσει υψηλότατη θερ­ μότητα σ' έναν πολύ μικρό χώρο. Τα μεγάλα tokamak , όπως αυτό του Princeton χρησιμοποιούσαν δαπανηρή θωράκιση για να προστατεύ­ σουν τους ακριβούς μαγνήτες απ' τα φθοροποιά νετρόνια των αντι­ δραστήρων της σύντηξης. Η καινοτομία των Bussard και Coppi στό­ χευε στην απομάκρυνση της θωράκισης και στην κατασκευή μικρών tokamak, πολύ φθηνότερων, τα οποία θα μπορούσαν να διατεθούν στην αγορά ευκολότερα. Όταν το εσωτερικό του δοχείου εξασθένιζε απ' τη ραδιενέργεια θα μπορούσε να αντικατασταθεί από κάποια άλλη

248

made by Absens

Το ερπόΡΙ0 της σύντηξη ς αρθρωτή μονάδα με μεγάλη ευκολία, ακριβώς όπως αλλάζει κανείς έναν καμένο ηλεκτρικό λαμπτήρα. Ο Guccion e, όπως θυμάται, πίστευε ότι τουλάχιστον από οικονομι­ κή άποψη το θέμα παρουσίαζε ενδιαφέρον. Ή θελε να ακούσει περισ­ σότερα. Έτσι κάλεσε τον Bussard για γεύμα στο κέντρο των εκδοτών της Ν. Υόρκης. Στο γεύμα ο Bussard περιέγραψε τις δυσκολίες που συνάντησε προκειμένου να εξασφαλίσει κυβερνητική χρηματοδότηση . Στο κάτω κάτω, το υπουργείο Ενέργειας διέθεσε ήδη 3 14 εκατομμύρια δολάρια για το tokamak του Prin ceton και 1 00 εκατομμύρια για τη μηχανή του Livermore. Ο Guccion e σύστησε στον Bussard να βρει επενδυτές απ' το βιομηχανικό και εμπορικό τομέα, αλλά ο Bussard είχε ήδη εξαντλή­ σει αυτή την οδό. Το πρόβλημα είναι, είπε ο Bussard στον Guccione, ότι δεν ενδιαφέρονταν οι επενδυτές, διότι δεν μπορούσε να πει ορι­ στικά πότε θα είχε έτοιμο έναν εμπορεύσιμο αντιδραστήρα. Ο Bussard πίστευε ότι μπορούσε να κατασκευάσει έναν εμπορικά βιώσιμο μίνι­ αντιδραστήρα σε δέκα χρόνια, αλλά δεν έδινε εγγύηση γι' αυτό. Ο Bu ssard δε γνώριζε ότι ο άνθρωπος που τον φιλοξενούσε ήταν κιόλας πιστός οπαδός της σύντηξης. Ο Gu ccion e είπε ότι είχε από καιρό κατάληξε στη σκέψη ότι η σύντηξη θα είναι ο μόνος δρόμος που υπάρχει για να λυθεί το ενεργειακό πρόβλημα της ανθρωπότη­ τας, και πίστευε ότι ήταν απόλυτα καθοριστικό για την ασφάλεια και την τεχνολογική δύναμη των ΗΠΑ να επιτύχουν πρώτες την παραγω­ γή ενέργειας από σύντηξη. "Αυτός που θα δημιουργήσει τον πρώτο αντιδραστήρα σύντηξης θα ελέγχει κυριολεκτικά την προσφορά της ενέργειας σ' όλο τον κόσμο» , είπε ο Guccione σε μια συνέντευξη . "Κι αν δεν είναι η δική μας χώρα, ποια θα είναι; Η Ρωσία; Η κομμουνιστική Κίνα; Για τον ιδιώτη επενδυτή , η σύντηξη περιείχε μια χρυσή υπόσχε­ ση » , πίστευε ο Gu ccion e. " Φαντασθείτε να είχατε μια μοναδική πατέ­ ντα τηλεφωνικού συστήματος και του συστήματος ηλεκτροδότησης ταυτόχρονα, που θα τη χρησιμοποιούν όλες οι χώρες και ιδιαίτερα οι χώρες του Τρίτου Κόσμου. Θα άλλαζε ριζικά η μορφή του κόσμου» . Ο Gu ccione αποφάσισε να χρηματοδοτήσει το πρόγραμμα του μίνι­ tokamak, ελπίζοντας ότι η οικονομική του επιφάνεια θα προσήλκυε κι άλλους επενδυτές. Δεν ή ταν αφελής για τις προοπτικές . Η πιο απλή λογική έλεγε ότι για να γίνει ο αντιδραστήρας σύντηξης θα χρειαζό­ ταν δυο με τρεις δεκαετίες, και όχι μόνο δέκα χρόνια, όπως υπολόγι­ ζε ο Bussard . Και η έρευνα θα κόστιζε ασφαλώς εκατοντάδες εκατομ-

249

made by Absens

Σύντηξη μύρια δολάρια. Αλλά, αν το εγχείρημα πετύχαινε, τα επακόλουθά του θα ήταν θεαματικά. Το Μάρτιο του 1 980, ο Guccione συνεταιρίστηκε με τον Bussard , καταθέτοντας, όπως είπε αργότερα, κάπου 400.000 δολάρια για κεφά­ λαιο εκκίνησης. Προσέλαβαν μηχανικούς, προγραμματιστές ηλεκτρο­ νικών υπολογιστών και μεταλλουργούς, ενώ η INESCO άνοιξε νέο κέ­ ντρο στη La Jolla της Καλιφόρνια, με ογδόντα πέντε υπαλλήλους. Στα επόμενα τέσσερα χρόνια, ενώ η σχεδιαστική εργασία προχωρούσε και συνεχιζόταν η αναζήτηση επενδυτών, ο Gu ccione έριξε ακόμα 1 6 ή 1 7 εκατομμύρια δολάρια. Όπως ήταν επόμενο, στα διεθνή συνέδρια που βρίσκονταν οι επιστήμονες της INESCO, δέχονταν συνεχώς πειράγ­ ματα επειδή δούλευαν για έναν από τους πιο επιτυχημένους εκδότες πορνοπεριοδικών. Οι φυσικοί και τα "λαγουδάκια" : μια πολύ εύθυμη ασυμφωνία. Η ομάδα της INESCO, όμως ήξερε ότι ο Gu ccion e ήταν σοβαρός επενδυτής και ειλικρινής υποστηρικτής της σύντηξης. Και αυτό είχε σημασία. Ο Gu ccion e αντιμετώπισε την "ασυμφωνία" των χαρακτήρων, με την υψηλή αίσθηση χιούμορ που διέθετε. Για να επιβλέπει τα συμφέρο­ ντα του Penthouse στην INESCO, ο εκδότης δημιούργησε μια θυγατρική εταιρεία, την Penthouse Energy and Technology Systems, που από το ακρωνύμιό της έγινε PETS . Ήταν μια συνειδητή αναφορά στα γυμνά ένθετα που έβαζε στο κέντρο του περιοδικού με τίτλο "Pet of the month " (Η Γυναίκα του Μήνα) και μια αναγνώριση του Guccione ότι στην πραγματικότητα οι γυναίκες χωρίς ηθικές αναστολές δημιουρ­ γούσαν τα κέρδη με τα οποία συνεχιζόταν η έρευνα της σύντηξης. Ούτε ο Gu ccione ούτε τα χρήματα του PETS έπεισαν άλλους επεν­ δυτές να αφιερωθούν στη σύντηξη. Το πρόγραμμα της INESCO ήταν πολύ ριψοκίνδυνο. Ο Guccione έλεγε ότι είχε αρχίσει να υποπτεύεται πως η βιομηχανία πυρηνικής ενέργειας και οι ιδιοκτήτες εργοστασίων παραγωγής πυρηνικής ενέργειας σχάσης, πίεζαν την Ουάσιγκτον ν' αγνοεί προγράμματα σαν αυτά της INESCO, που απειλούσαν την πυ­ ρηνική ενέργεια σχάσης. Ο Gu ccion e δεν είχε άμεσες αποδείξεις γι' αυτό, αλλά ήταν κάτι που το συζητούσαν πολύ οι απελπισμένοι ερευ­ νητές της σύντηξης. Μια προσπάθεια, που έγινε το 1 984 , να μπουν οι μετοχές της INESCO, στο χρηματιστήριο απέτυχε αφού ο χρηματιστής δεν κατάφε­ ρε να πουλήσει τις τελευταίες 400.000 μετοχές. Το όνειρο του Bussard και το "ποντάρισμα" του Gu ccione έγιναν συντρίμμια. Στους δύο άν-

250

Το ερπόρl Ο της σύντηξης

made by Absens

δρες απέμειναν μόνο μερικά διπλώματα ευρεσιτεχνίας, που ίσως κά­ ποια ημέρα να αποδεικνύονταν πολύτιμα μέσα στην άσβεστη ελπίδα για το μέλλον της σύντηξης. Κι αυτή η ελπίδα βρίσκεται στα χέρια της κυβέρνησης, παραδέχθηκε τελικά ο Gu ccione. Μόνο οι κυβερνήσεις έχουν τα μέσα και την ελευθερία να επενδύσουν σε ερευνητικά προ­ γράμματα που βρίσκονται στο αρχικό ακόμα στάδιο που απαιτεί τόσο πολυδάπανα όργανα. Μόνο αν η κυβέρνηση μπορούσε να πει στους επιστήμονες της σύ­ ντηξης αυτό που είπε στο σχέδιο Μανχάτταν για την κατασκευή της πυ­ ρηνικής βόμβας, «κατασκευάστε την ή πεθάνετε» κάτι θα μπορούσε να γίνει, είπε ο Guccione περίλυπος. «Μόνο με κάτι τέτοιο η σύντηξη θα μπορούσε να κατακτηθεί σε μια δεκαετία, ή και λιγότερο . . . Η σύντηξη θα μπορούσε να γίνει το μεγαλύτερο άλμα της ανθρωπότητας » , έλεγε, «κάτι που θα μπορούσε να στηρίξει ένας πρόεδρος ». Όπως και το δια­ στημικό πρόγραμμα και « η σύντηξη θ' ανέβαζε τη χώρα μας στην κορ­ φή . . . θα την έκανε το νούμερο ένα βιομηχανικό κράτος στον κόσμο !» Δυο χρόνια μετά την κατάρρευση τη ς INESCO, το πάθος του Gu ccione παρέμενε αμείωτο. «Η σύντηξη είναι η ύστατη πηγή ενέργει­ ας γι' αυτό τον πλανήτη » , επέμενε. «Είναι σίγουρο ότι μπορεί να επι­ τευχθεί. Αφού συμβαίνει στη φύση , μπορεί να την αναπαράγει και ο άν­ θρωπος» . Μιλούσε μ ε την πεποίθηση των πρωτοπόρων της σύντηξης. Ο Guccione είχε το πάθος του πιστού. Η σύντηξη ήταν καθαρή , ασφα­ λής, ήταν η φυσική εξέλιξη -άρα αναπόφευκτη . Και ο Guccione έγινε ένας από τους υποστηρικτές της, από εκείνους που έκαναν προσηλυ­ τισμό στη σύντηξη , ο πιστός της απόστολος. Μόνο που δεν υπήρχαν χρήματα. Πέρα απ' το υπουργείο Ενέργειας, η αγορά ήταν κλειστή για τη σύντηξη .

Τα οικονομικά της σύντηξης ήταν αμφίβολα, όμως τα πλεονεκτήματά της ως προς το περιβάλλον, είχαν μεγάλη αξία για μια απειλούμενη από τη ρύπανση κοινωνία. Αυτή ήταν η άποψη του διάσημου φωτογρά­ φου Ansel Adams, ο οποίος, στον τελευταίο χρόνο της ζωής του, έγι­ νε μανιώδης οπαδός της σύντηξης. Για τριάντα εφτά χρόνια ο Adams ήταν μέλος του διοικητικού συμ­ βουλίου της Λέσχης Sierra και είχε αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της ενεργητικότητάς του στην προσπάθεια να διαφυλάξει σε ασπρό-

251

Σύντηξη μαυρες φωτογραφίες τα υπέροχα τοπία της Αμερικής, όπου τα συνα­ ντούσε. Παρ' όλο που ήταν ειρηνιστής, ο Adams υποστήριζε την πυρηνική ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρισμού με ελάχιστες επιπτώσεις στη φύση . Είδε στη σύντηξη μια περιβαλλοντική προσταγή , μια μέθοδο που θα προστάτευε τα τοπία από τη ρύπανση των συμβατικών σταθ­ μών παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, που κατανάλωναν κάρβουνο και πετρέλαιο. Το Μάιο του 1 983, το περιοδικό P/ayboy δημοσίευσε μια μακροσκελή συνέντευξη του Adams, όπου σ' αυτήν ανέφερε τις απόψεις του σχε­ τικά με την πυρηνική ενέργεια, οι οποίες τον ώθησαν να απομακρυνθεί από τους παραδοσιακούς περιβαλλοντολόγους. Με την ταυτόχρονη υποστήριξη του φυσικού περιβάλλοντος και της πυρηνικής ενέργειας δήλωσε στο P/ayboy. ·Πρόκειται για φανερή διχοτομία που αναστατώνει τους ανθρώπους. Ο κίνδυνος της πυρηνικής ενέρ γειας είναι υποθετικός και το δυναμικό της ρύπανσης, αν συγκριθεί μ ' εκείνο από την καύση άνθρακα ή του πετρελαί­ ου, είναι μη δαμινό. Α ν συλλ ογιστεί κανείς την απειλ ή της όξινης βροχή ς, τη ρύπανση της α τμό σφaφας και του νερού, εξαιτίας της παραγωγή ς θερ­ μική ς ενέρ γειας, θα διαπιστώσει ότι είναι τρομερή . Κατά γενική παραδοχή τα πυρηνικά όπλα είναι παραλ ο γισμός. Αλλά διαφωνώ με την άποψη ότι η πυρηνική ενέργεια είναι κάτι κακό. »

Έπειτα, ο Adams "έριξε" τη διαφήμιση για τη σύντηξη :

made by Absens

"Η καλύ τερη εναλλ ακτική λύση για τους αντιδραστήρες σχάσης είναι η σύντηξη, την οποία η κυβέρνηση δεν προωθεί όσο θα 'πρεπε. Πρόκειται για μια εναλλακτική λύση πολύ ασφαλέστερη. Είναι καθαρή, αποτελεσμα­ τική και όχι ι διαίτερα δαπα νηρή . Η τεχνολ ογία είναι αναπόφευκτη. Είναι αναγκαία, αν θέλ ουμε να αποφύγουμε την καταστροφή . Εμένα δε με φο βί­ ζει. Τα πάντα είναι ένας κίνδυνος. Ό ταν όλ οι διαμαρτύρονται για τη σύ­ ντηξη, τό τε η σύντηξη παίρνει τη μορφή του κακού. Όχι, δεν πρέπει να κα­ τακρίνεται όπως τα φρικτά πυρηνικά όπλ α, επει δή η αξιοποίηση της πυρη­ νική ς ενέργειας είναι το μέλλ ον. »

Η συνέντευξη του Adams εξέπληξε και ικανοποίησε τους αξιωματού­ χους του Εθνικού Εργαστηρίου Lawrence Livermore της Καλιφόρνια. Ο Ken Fowler, ο διευθυντής προγράμματος μαγνητικής σύντηξης, κάλεσε αμέσως τον Adams να επισκεφθεί τις εγκαταστάσεις σύντηξης του ερ­ γαστηρίου. Ο Adams επισκέφθηκε δύο φορές το Livermore εκείνο το χρόνο, τη μία για να παρατηρήσει, και την άλλη για να φωτογραφίσει.

252

Το εΡπόρl Ο της σύvτηξης Σύμφωνα με τον Fowl er, η δεύτερη επίσκεψη υποκινήθηκε από το αντιφατικό άρθρο του Lawrence Lidsky "Το πρόβλημα με τη σύντηξη". «Ο Ansel τηλεφώνησε αναστατωμένος από το άρθρο» , θυμάται ο Fowler. « "Δεν είναι σωστό · ο Lidsky γράφει μόνο για να κατακρίνει. Πες μου, Ken , τι μπορούμε να κάνουμε ;" Του είπα "εσύ, Adams, φωτο­ γραφίζεις, έτσι δεν είναι;"» Την άλλη μέρα ήταν εκεί. Μια από τις προσπάθειες του Adams για να πουλήσει τη σύντηξη ήταν να απευθυνθεί στον πρόεδρο των ΗΠ Α. Ο φωτογράφος είχε ασκήσει βίαιη κριτική εναντίον του συμπατριώτη του από την Καλιφόρ­ νια Ρόναλντ Ρήγκαν και την περιβαλλονική πολιτική της κυβέρνησής του. Μετά τη συνέντευξή του στο P/ayboy, ο Adams προσκλήθηκε να συναντηθεί με τον πρόεδρο. Η συνάντηση, στην οποία είχε δοθεί με­ γάλη δημοσιότητα, έγινε στις 30 l ουνίου του 1 983, στο ξενοδοχείο Beverly-Wilshire, του Los Angeles. Σ' αυτή συζητήθηκαν πολλά οικο­ λογικά θέματα. Ο Adams έδωσε εκεί αληθινή μάχη για τη σύντηξη . Αναφέρει στην αυτοβιογραφία του4 :

made by Absens

«Στη διάρκεια της επίσκεψή ς μου στον Ρή γκαν του πρό τεινα ν' αποσύρει 10 δισεκατομμύρια δολάρια απ' το αμυν πκό πρό γραμμα και να τα διαθέσει για το πρό γραμμα ανάπτυξης της μαγνη πκής σύντηξης. Ο Ρή γκαν έριξε μια αποδοκιμαστική μαπά για το "θράσος " μου. . . "Όμως, εγώ πιστεύω, ό π, αν επιτευχθεί η πυρηνική σύντηξη, το ενεργειακό μας έλλειμμα θα είναι παρελθό ν και δε θα εξαρτιόμαστε απ' τα εισαγόμενα καύσιμα. Το 19()2, το αυτοκίνητο βρισκό ταν στα σπάργανα και το αεροπλάνο ή ταν ένα πολύ μα­ κρινό ό νειρο. Α πό το δικύλινδρο βενζινοκίνη το αμαξάκι ως τη μαγνητική σύντηξη είναι ένα γιγάν π ο άλμα. Αλλά, μολ ονό π φαίνεται απίστευτο, μπο ­ ρεί να επιτευχθεί το άλμα αυτό στη διάρκεια της ζωή ς ενός ανθρώπου" .

Δυστυχώς η διάρκεια ζωής του Adams δεν ήταν αρκετή · πέθανε το 1 984. Στην τελευταία του συνέντευξη στο San Francisco Focus, ο ογδο­ νταδυάχρονος οικολόγος έθιξε πάλι το θέμα της ενέργειας σύντηξης : «Αυτό που θέλω να τονίσω, είναι ότι η ανάπτυξη της σύντηξης δεν εί­ ναι κάτι πολύ μακρινό» , έγραφε, «οι ηγέτες μας είναι αυτοί που θα κα­ θορίσουν το χρονοδιάγραμμά της . . . » 5 Ο Ansel Adams ήταν ο καλύτερος προπαγανδιστής που μπόρεσε ποτέ να βρει η αδελφότητα της σύντηξης, αλλά ανακάλυψε τη σύντη­ ξη πολύ αργά στη ζωή του για να έχει ευρύτερη απήχηση . Οι φωτο­ γραφίες των μηχανών της σύντηξης που τράβηξε στο Livermore , εξα­ φανίστηκαν μέσα στα αρχεία του. Αλλά στρέφοντας την προσοχή του στο όραμα των επιστημόνων της σύντηξης -έστω και για ένα χρό-

253

Σύντηξη

made by Absens

νο- τους έδωσε κουράγιο . Η στήριξη ενός σημαντικού ανθρώπου έξω από την επιστημονική κοινότητα ενίσχυε το κύρος της εργασίας τους. Στο Livermore, οι ιεραπόστολοι της σύντηξης κρέμασαν σε διά­ φορα σημεία φωτογραφίες του επιφανούς γηραιού κυρίου, με τη λευκή γενειάδα και το πλατύγυρο καπέλο , για να βλέπουν το πρόσωπό του κάθε μέρα, και να τιμούν νοερά το έργο του.

Οι φυσικοί χαίρονταν για την υποστήριξη ενός γίγαντα σαν τον Ansel Adams, αλλά δεν ήξεραν πώς να αντιδράσουν όταν βρέθηκαν στην αγκαλιά του Lyndon Η . LaRouche, του νεότερου. Ο LaRouche ήταν ιδεολογικά περίπλοκος χαρακτήρας που είχε συ­ νωμοτική και αποκαλυπτική άποψη για τον κόσμο. Ξεκίνησε από τον πλέον αριστερό χώρο του μαρξισμού σε μια εξελικτική πορεία που κα­ τέληξε στον αρχαιοσυντηρητισμό. Το στήριγμά του ήταν ένας παρα­ νοίκός ρητορισμός. Η κριτική του για την κυβερνητική πολιτική των ΗΠΑ συχνά εστίαζε σε συγκεκριμένα άτομα, με πολύ προσωπικό τρό­ πο. Ο Χένρι Κίσιγκερ , σύμβουλος σε θέματα εθνικής ασφάλειας και υπουργός της κυβέρνησης Ν ίξον, ήταν ο αγαπημένος στόχος του υβρεολογίου του LaRouche. Στον προεκλογικό αγώνα το 1 984 για την προεδρία, ο La Rouche μιλούσε μισή ώρα σε ενημερωτικό σταθμό τη­ λεόρασης και κατηγορούσε τον τέως αντιπρόεδρο ότι ήταν "πράκτο­ ρας και δάκτυλος" της Σοβιετικής Ένωσης. Και το πιο σπουδαίο είναι ότι ο νεότερος Lyndon LaRouche "πί­ στευε" στη σύντηξη. Το 1 974 το ενδιαφέρον του για την τεχνολογία τον ώθησε να ιδρύσει το Ίδρυμα Ενέργειας Σύντηξης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1 980, όταν κάποιος που προερχόταν απ' την οργάνωσή του, την Εθνική Συνέλευση Επιτροπών Εργασίας, έθετε υποψηφιότητα για τοπικό αξίωμα, συνήθως έβαζε τη σύντηξη ως άξονα στο πρόγραμ­ μά του, μια πηγή ενέργειας η οποία μπορούσε να χτίσει μια δυνατή Αμε­ ρική . Το Ίδρυμα Ενέργειας Σύντηξης χρησιμοποιώντας ως εθελοντές κάποιους από τους πιστούς του LaRouche, συγκέντρωνε χρήματα ζη­ τιανεύοντας στα αεροδρόμια της χώρας, και διέδιδε το λόγο της σύ­ ντηξης. Οι διευθύνσεις πολλών αεροδρομίων προσπάθησαν πολλές φορές να πετάξουν έξω τους ανθρώπους του LaRouche, αλλά μια σει­ ρά από δικαστικές αποφάσεις, με βάση τις Αρχές Διακύρηξης διασφάλι­ ζαν το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου του ιδρύματος. Η διανομή ενημερωτικών φυλλαδίων ήταν ίσως η πιο εμφανής και

254

made by Absens

Το ερπόρl Ο της σύντηξης σταθερή προσπάθεια δημοσίων σχέσεων υπέρ της ενέργειας σύντη­ ξης που έγινε ποτέ. Κατά πόσο , όμως, όλες αυτές οι προσπάθειες ωφελούσαν την εικόνα της σύντηξης, ήταν υπό συζήτηση. Ήταν δύ­ σκολο να πει κανείς με σιγουριά αν η εμπορική σφραγίδα LaRouche, άνοιγε πόρτες ή τις έκλεινε. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1 982 , αυτό το ερώτημα πρόβαλλε πολύ έντονα . Η Νάνσι Κίσιγκερ και η EIIen KapIan -μια υπάλληλος του Ιδρύματος Ενέργειας Σύντηξης- ήρθαν στα χέ­ ρια στο Διεθνές Αεροδρόμιο του Newark . Σύμφωνα με τις ένορκες κα­ ταθέσεις του δικαστη ρίου και τις περιγραφές των εφημερίδων , η KapIan πλησίασε τον Χένρι Κίσιγκερ, τη στιγμή που ο τέως υπουργός και η σύζυγός του Νάνσι, ετοιμάζονταν να επιβιβαστούν σ' ένα αερο­ πλάνο για τη Βοστόνη , όπου ο Κίσιγκερ θα έκανε εγχείριση καρδιάς. Η KapIan του έκανε κάποια ερώτηση ' οι Κίσιγκερ τη θεώρησαν προσβλη­ τική και η κυρία Κίσιγκερ της επετέθη . Στις αμέτρητες περιγραφές που δόθηκαν απ' τις εφημερίδες, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, η KapIan αναφερόταν ως εθελόντρια του Ιδρύματος Ενέργειας της Σύντηξης και υπέρμαχος της πυρηνικής ενέργειας. Το γεγονός συνέχισε ν' αναφέρεται για μεγάλο χρονικό διάστημα απ' τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς η KapIan υπέβαλε μύνηση για βιαιοπραγία κατά του ατόμου της. Τελικά , κάποιος δικα­ στής στο Newark αθώωσε την κυρία Κίσιγκερ, με το ελαφρυντικό ότι παρουσίασε μια "ανθρώπινη αντίδραση σε μια προσβλητική ερώτηση"6 . Μια περιθωριακή ομάδα της πολιτικής, ένας υπουργός, μια φιλονι­ κία, και μια εθελόντρια της σύντη ξης, όλα αυτά, δεν αποτελούσαν την εικόνα που επιζητούσαν να δώσουν οι επιστήμονες της σύντηξης. Ω στόσο, το Ίδρυμα Ενέργειας Σύντηξης, εξυπηρετούσε άλλους πιο εποικοδομητικούς σκοπούς. Στις παραστάσεις του ιδρύματος ενώ­ πιον του Κογκρέσου, συχνά υποστήριζε τα πλεονεκτήματα της έρευ­ νας της σύντηξης, και το περιοδικό του, η Σύντηξη, αρχικά υιοθετούσε το θέμα με σοβαρό, επιστημονικό τρόπο. Αργότερα, άρχισε να υπο­ στηρίζει κάποιες στρατιωτικές εφαρμογές της τεχνολογίας της σύ­ ντηξης, και η "τρέλα του LaRouche" διείσδυσε στο περιοδικό. Η κοινό­ τητα της σύντηξης μαράζωνε. Όταν το ίδρυμα απένειμε κάποιο βρα­ βείο στον ΜθΙ GottIieb, το διάδοχο του HaroId Furth στη θέση του επι­ κεφαλής του εργαστηρίου φυσικής του πλάσματος στο Princeton , οι συνάδελφοί του αμφέβαλλαν αν έπραξε φρόνιμα που το δέχτηκε. Ο GottI ieb αργότερα δήλωσε ότι λυπάται για όποια σχέση είχε με το ίδρυμα και είπε ότι αισθανόταν πως τον είχαν "χρησιμοποιήσει".

255

Σύντηξη

made by Absens

Το 1 987, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση διέταξε το κλείσιμο του περιοδι­ κού Σύντηξη. Η αστυνομία έκανε κατάσχεση στο γραφείο και στους τραπεζικούς λογαριασμούς, μετά από απόφαση του ομοσπονδιακού δικαστηρίου για απάτη με πιστωτικές κάρτες από διάφορους οργανι­ σμούς που λειτουργούσε ο LaRouche. Το 1 988, ο LaRouche κηρύχθη­ κε ένοχος επειδή προσπάθησε να εξαπατήσει τους ομοσπονδιακούς εφοριακούς , επειδή δεν παρουσίασε όλα τα εισοδήματά του, και αρ­ νήθηκε να πληρώσει 30 εκατομμύρια δολάρια -από δάνεια- στους υποστηρικτές του . Το δικαστήριο τον καταδίκασε σε δεκαπεντάχρονη φυλάκιση . Έτσι η σύντηξη έχασε έναν απ' τους ισχυρότερους ιδιώτες υπο­ στηρικτές της .

Η Luella Slaner, η φιλάνθρωπος από τ ο Scarsdale, της Νέας Υόρκης, κόλλησε τον "ιό" της σύντηξης το 1 973, τη χρονιά που έγινε το πρώτο εμπάργκο του αραβικού πετρελαίου. Μέχρι το 1 975 έδινε την εντύπω­ ση της μοναχικής γυναίκας, που διαφήμιζε τη σύντηξη σ' οποιονδήπο­ τε σταματούσε να την ακούσει. Έγινε ένας από τους ιεραπόστολους της σύντηξης. Η Slaner, και ο σύζυγός της Alfred, άρχισαν ν' ανησυ­ χούν σοβαρά για την οικονομική ασφάλεια της Αμερικής στη διάρκεια των ανήσυχων μηνών της πετρελαίκής κρίσης. " Χωρίς ενέργεια " , έλεγε η Slaner, "δεν μπορούμε να παράγουμε τίποτα, και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα καταντήσουν ένα κράτος δευτέρας, ή και τρίτης κατηγο­ ρίας. Ο λόγος που επιβιώσαμε στο παρελθόν ήταν επειδή είχαμε άφθονη και φθηνή ενέργεια " . Το πατριωτικό ενδιαφέρον των Slaner δεν ήταν παθητικό. Αρχικά έκαναν μικρές θυσίες. Όπως πολλοί Αμερικάνοι, ο Alfred Slaner άρχι­ σε να χρησιμοποιεί τα δημόσια μεταφορικά μέσα, και όχι το αυτοκίνητό του, για να πάει στη δουλειά του, στο κέντρο της Νέας Υόρκης. Ήταν σχετικά εύπορος : διευθυντής και αντιπρόεδρος των υφαντουργείων της γιγάντιας εταιρείας Kayser Roth . Η Luella Slaner χαμήλωνε τόσο πολύ το θερμοστάτη του καλοριφέρ στο σπίτι της, ώστε οι καλεσμένοι που παρακάθονταν στο δείπνο φορούσαν τα παλτά τους! Όταν ο ' Alfred Slaner έμαθε για τη σύντηξη από κάποιον επιστήμονα της εται­ ρείας, άναψε το ενδιαφέρον του και ανέθεσε στη γυναίκα του, που ήταν κόρη καθηγητή χημείας του Πανεπιστημίου της Colu mbia, να μά­ θει περισσότερα για το θέμα. Αυτό που έμαθε, όπως είπε η ίδια, ήταν

256

made by Absens

Το εΡπόΡΙ0 της σύντηξη ς ότι «η φυσική του πλάσματος ήταν μια επιστήμη πολύ χαμηλών τόνων. Δεν τη χρηματοδοτούσαν αρκετά. Οπωσδήποτε δεν είχε καθόλου σεξ απήλ ! » Αφού συζήτησε μ ε φυσικούς του πλάσματος, τ ο 1 975 είπε στον άν­ δρα της ότι η σύντηξη ήταν κάτι που άξιζε να υποστηριχθεί. Με τα λίγα λεφτά που είχαν στην άκρη από ένα μικρό οικογενειακό ίδρυμα που διέθεταν για φιλανθρωπικά έργα, η Luella Slaner, δημιούργησε την Εταιρεία για την Ανάπτυξη της Ενέργειας από Σύντηξη (SAFE). « Είμαι ακτιβίστρια (γυναίκα δράσης) και πιστεύω ότι πρέπει να ολο­ κληρώνονται τα πράγματα» , έλεγε. Για κάμποσα χρόνια η Luella Slaner έγραφε χιλιάδες επιστολές ζη­ τώντας χρήματα, σφυροκοπούσε το Κογκρέσο και εκθείαζε τη σύντη­ ξη . Έστελνε άρθρα στον Τύπο και ομιλητές σ' ολόκληρη τη χώρα. Βοή­ θησε στην παραγωγή μιας εκπαιδευτικής ταινίας για τη σύντηξη , όπου παρουσιαζόταν ο Νθίl Armstrong, ο αστροναύτη ς που πάτησε πρώτος στη Σελήνη . Συνολικά, η εταιρεία της ξόδεψε κάπου Ι εκατομμύριο δο­ λάρια για τη διαφήμιση της σύντηξης, πριν τελικά τιναχτεί στο αέρα, χρεοκοπώντας. Το SAFE διέκοψε τη λειτουργία του, όταν ο κίνδυνος για την έλλει­ ψη πετρελαίου πέρασε και ο κρατικός προϋπολογισμός διέθεσε ιλιγ­ γιώδη κονδύλια για στρατιωτικούς σκοπούς στη δεκαετία του 1 980. Η Luella Slaner είδε πως ήταν άσκοπο να προσπαθεί να πείσει κυβερνη­ τικούς εκπροσώπους να υποστηρίξουν τη σύντηξη . «Κανένας αντι­ πρόσωπος που βρίσκεται στη Βουλή για δύο χρόνια, δεν πρόκειται να ψηφίσει για κάτι που θα γίνει μετά από δεκαπέντε χρόνια » , είπε, «όταν οι ψηφοφόροι φωνάζουν για προγράμματα της εκλογικής τους περι­ φέρειας. Εκτός απ' αυτό, πρέπει να συναγωνιστούμε την κατασκευή όπλων» . Και κατέληξε : «Το κοινό δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τη σύντηξη ' μόνο μια μικρή ομάδα γνωρίζει το έργο που γίνεται στα εθνικά εργα­ στήρια. Δικαιολογημένα, φαντάζομαι. Οι πολίτες έχουν όσο πετρέλαιο και αέριο τους χρειάζεται και κανένας δε σκέφτεται για το μέλλον. Έκανα ό,ΤΙ έκανα όχι για μένα αλλά για τα εγγόνια μου. Ο αμερικανικός λαός είχε πάντα τόση αφθονία σε όλα, ώστε ποτέ δε θεώρησαν ότι ήταν σημαντικό να προετοιμάσουν κάτι για την επόμενη χρονιά » . Bob Guccione, Ansel Adams, Lyn don LaRouche, Luella Slaner: Η σύντηξη είχε όντως παράξενους εταίρους, αλλά όχι πολλούς. Ο κίν­ δυνος, το κόστος, και πάνω απ' όλα ο χρόνος που χρειαζόταν για την

257

Σύντηξη τελειοποίηση της μυστηριώδους επιστήμης, ήταν σε τέτοια κλίμακα , ώστε τα μεμονωμένα άτομα μάταια ήλπιζαν ότι θα ωθούσαν την απο­ στολή τους στην επιτυχία.

Η σύντηξη χρειαζόταν φίλους, υποστηρικτές σε υψηλά πόστα, χρήμα­ τα και φαντασία. Χρειαζόταν ανθρώπους που ήξεραν τι κοστίζει να βλέπεις μακριά και να σχεδιάζεις σήμερα, για να αντιμετωπίσεις τις απαιτήσεις του αύριο. Το 1 98 1 , ένας από τους καλύτερους υποστηρι­ κτές της σύντη ξης στο Κ ογκρέσο, ο δημοκρατικός αντιπρόσωπος Mike McCormack απ' την Ουάσιγκτον εξήγησε καθαρά τη δυσχερή θέ­ ση της αδελφότητας στην ομιλία του στο Φόρουμ Ατομικής Βιομηχα­ νίας. Ηταν ο ανάδοχος του νόμου για την Τεχνολογία της Μαγνητικής Σύντηξης του 1 980, το νόμο με τον οποίο το Κ ογκρέσο ψήφισε το πρόγραμμα της σύντηξης. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του ανέφερε τις ομοσπονδιακές περικοπές του προϋπολογισμού του 1 98 1 οι οποί­ ες απείλησαν να διακόψουν τις έρευνες του τομέα της σύντηξης:

made by Absens

"Δυστυχώς, aυτή η τραγωδία συμβαίνει επειδή το πρόγραμμα της σύντη­ ξης έχει ελάχιστους υποστηρικτές. Οι περισσότεροι εξαρτώνται από το ταμείο της DOE, και γι' αυτό δεν μπορούν να μιλήσουν καθαρά. Νομίζω όη ήρθε η στιγμή να διαμαρτυρηθεί ο λαός γι ' αυτή τη μωρία, αυτή την απερί­ σκεπτη περικοπή στον προϋπολογισμό ενός προγράμματος, που μπορεί να καταστήσει αυτή τη χώρα αυτάρκη σε ενέργεια σης αρχές του εικο­ στού πρώτου αιώνα, ή και νωρίτερα. Πράγμαη, η σύντηξη αφορά τον καθέ­ να και πρέπει όλοι να ενδιαφερθούν γι' αυτήν. »

Στις αρχές της δεκαετίας του 1 950, οι εθνικές επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας είχαν δείξει ενδιαφέρον για τη σύντηξη καθώς πιστευόταν ότι η πραγματοποίηση του αντιδραστήρα σύντηξης βρισκόταν πολύ κοντά. Μια ομάδα επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας του Τέξας, για πα­ ράδειγμα, ξόδευε περίπου 1 εκατομμύριο δολάρια ετησίως για την έρευνα της σύντηξης στην Gen eral Atomic, και έπειτα, το 1 956, μετέ­ θεσε αυτή τη βοήθεια στο Πανεπιστήμιο του Texas. Κατά τη διάρκεια της ενεργειακής κρίσης στη δεκαετία του 1 970, κάποιο συμβατικό πο­ σόν επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας βρήκε και πάλι το δρόμο προς τα εργαστήρια της σύντηξης. Το Ινστιτού το Ερευνών Ηλεκτρικής Ενέρ­ γειας (EPRI), μια βιομηχανική ομάδα, ξεκίνησε ένα πρόγραμμα σύντη­ ξης, βεβαιώνοντας έτσι ότι οι αντιδραστήρες σύντηξης μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας.

258

made by Absens

Το ερπόρl Ο της σύντηξης Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1 970, το EPRI ξόδεψε σχεδόν το ίδιο ποσό χρημάτων με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση σε μελέτες πά­ νω σε υβρίδια σύντηξης-σχάσης σύμφωνα με τον F. R obert Scott, έναν τέως ερευνητή της General Atomic, ο οποίος έγινε διευθυντής του προγράμματος σύντηξης όταν σχηματίστηκε το EPRI το 1 974. Οι κοι­ νωφελείς επιχειρήσεις είδαν τον υβριδικό αντιδραστήρα αναπαραγω­ γής σαν έναν τρόπο για να διατηρήσουν σε χαμηλά επίπεδα την τιμή του σπάνιου ουρανίου. Η ενεργειακή κρίση ώθησε επίσης την Public Service Electric & Gas Company -την επιχείρηση κοινής ωφέλειας του New Jersey που τροφοδοτεί με ηλεκτρισμό το Prin ceton (με ετή­ σιο λογαριασμό ρεύματος 6 εκατομμύρια δολάρια)- να αρχίσει να επι­ χορηγεί το εργαστήριο με 50.000 δολάρια το χρόνο και να διεξάγει κά­ ποιες έρευνες στον τομέα της σύντηξης, "κατ' οίκον". Οι κοινωφελείς επιχειρήσεις του Τέξας συνέχισαν τις δωρεές για τις έρευνες πανεπι­ στημιακού επιπέδου, και οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας της περιο­ χής της Νέας Υόρκης συνεισέφεραν στην απόρρητη έρευνα της σύ­ ντηξης με λέιζερ που έκανε το Πανεπιστήμιο του Rochester. Αλλά, στη δεκαετία του 1 980, μια περιχαράκωση όλου του τομέα επι­ χειρήσεων κοινής ωφέλειας ηλεκτρισμού, μετέβαλε τις συμβατικές υποχρεώσεις του απέναντι στην έρευνα για νέες πηγές ενέργειας. "Το Ινστιτούτο απλώς "ροκάνιζε" τον προϋπολογισμό του» , είπε ο Scott. " Η σύντηξη ήταν κάτι πολύ μακρινό. Με το να βάλει το EPRI ένα-δύο εκατομμύρια δολάρια στο πρόγραμμα, δεν προσέφερε και πολλά πράγ­ ματα. Ο τομέας των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας ηλεκτρισμού, άλλα­ ξε γνώμη για τις υποχρεώσεις του απέναντι στην έρευνα. Ήταν μια άποψη πολύ πιο βραχυπρόθεσμη » . Το 1 985 , το Ινστιτούτο Ερευνών Ηλεκτρικής Ενέργειας διέγραψε το πρόγραμμα της σύντηξης. Το 1 980, η Phillips Petroleu m Company , αναζητώντας εναλλακτικές μορφές ενέργειας, σαν ένα φράκτη κατά της αυξανόμενης εξάντλη­ σης των αποθεμάτων πετρελαίου, εισέβαλε δοκιμαστικά στη σύντηξη. Η Gulf Οίl C o m pany, νόμιμη κάτοχος της Gen eral Ato mic του San Diego , έψαχνε για συνεταίρο που θα βοηθούσε στην επιχορήγηση των εργασιών μιας συμπαγούς κυκλικής μηχανής "περίσφιξης", που σχε­ διάστηκε από τον Tihiro Ohkawa. Την ονόμαζε το πειραματικό ωμικά θερμαινόμενο τοροειδές (ΟΗΤΕ) και πρόφερε το όνομά της ''Oh -tay'', που στα γιαπωνέζικα σημαίνει "κάνω ματ" (συντρίβω). Αυτό κίνησε το ενδιαφέρον του τμήματος ερευνών και ανάπτυξης της Phillips, ως δυ­ ναμικά πιο κατάλληλου για τις ανάγκες του εμπορίου, απ' τα μεγάλα,

259

Σύντηξη

made by Absens

περίπλοκα ιokamak. Η Phillips έγινε ισότιμος εταίρος του ΟΗΤΕ συνει­ σφέροντας περίπου 15 εκατομμύρια δολάρια για ν' αρχίσουν τα πειρά­ ματα πάνω στο πρόγραμμα. Αλλά, ενώ η Phillips και η Gulf ετοιμάζονταν να αναλάβουν μια βελ­ τιωμένη παραλλαγή του ΟΗΤΕ, κόστους 150 εκατομμυρίων δολαρίων, τα οικονομικά των δύο εταιρειών κλονίστηκαν. Η Phillips είχε παραλύ­ σει από χρέη προσπαθώντας να αποφύγει την εξαγορά της από τον Τ. Boone Pickens και προτίμησε να απαλλαγεί από το βάρος της ρηξικέ­ λευθης και μακροπρόθεσμης έρευνας της σύντηξης. Αμέσως μετά, η Standard Οίl of Callifornia (Chevron) εξαγόρασε την Gulf, με βάση μια άλλη συμφωνία που και αυτή έφερε τη σφραγίδα του Picken s . Η Stan dard Οίl πούλησε αμέσως την General Atomic, που τώρα λεγόταν GA Technologies, σε κάποιον ιδιώτη επενδυτή , τον Neil Blue, και έτσι το βελτιωμένο ΟΗΤΕ δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Η βιομηχανία δεν ήταν ακόμη πρόθυμη να αναλάβει τη σύντη ξη . Εκτός από τους επιστήμονες της φυσικής του πλάσματος, λοιπόν, ποιος άλλος ήθελε στην Αμερική την ενέργεια σύντηξης; Παρέμενε ένας ουτοπικός τεχνολογικός στόχος ο οποίος εκείνη τη στιγμή χρει­ αζόταν εμπιστοσύνη. Για τους ψυχρούς επενδυτές με σχετικά κεφά­ λαια, η σύντηξη εξακολουθούσε να είναι πολύ επικίνδυνη επένδυση .

Μόνο για τις κυβερνήσεις παρέμενε η πιθανότητα να γίνει πραγματι­ κότητα η ενέργεια σύντηξης. Στη δεκαετία, όμως, του 1 980, βαριά ελ­ λείμματα στον προϋπολογισμό των ΗΠΑ και η συνακόλουθη επανεξέ­ ταση της εθνικής ερευνητικής πολιτικής βύθισε την κοινότητα της σύ­ ντηξης στις ΗΠΑ σ' έναν οικονομικό και ψυχολογικό πανικό. Όφειλαν να αντιμετωπίσουν ένα συγκεκριμένο πραγματικό γεγο­ νός. Η σύντηξη ως πηγή ενέργειας για τον εικοστό αιώνα προφανώς αποκλειόταν. Η εικοσαετής προοπτική επιτυχίας, που είχε χαραχθεί στη δεκαετία του 1 950, και έπειτα στη δεκαετία του 1 960 και του 1 970, είχε γίνει πια ένα "ανέκδοτο" που κυκλοφορούσε ακόμα κι ανάμεσα στους ίδιους τους επιστήμονες. Η σύντηξη είναι πολύ αξιόπιστη επι­ στή μη , έλεγαν. Ένας αντιδραστήρας βρίσκεται πάντα είκοσι χρόνια μακριά. Με την πτώση των τιμών του πετρελαίου και του ουρανίου, τα σύν­ νεφα της κρίσης των καυσίμων διαλύθηκαν, και η αίσθηση της επιτακτι­ κής ανάγκης για τη σύντηξη και άλλα προγράμματα, χάθηκε. Τον τε-

260

made by Absens

Το ερπόρl Ο της σύντηξης λευταίο χρόνο της προεδρίας του Κάρτερ, έγινε μια τελευταία πρωτο­ βουλία ενεργειακής πολιτικής, που ψήφισε το νόμο για την τεχνολογία της Μαγνητικής Σύντηξης του 1 980. Ενέκρινε 20 δισεκατομμύρια δο­ λάρια για την κατασκευή ενός αντιδραστήρα σύντηξη s εμπορευματι­ κού μεγέθους, μέχρι το έτος 2000 . Αλλά ο νόμος αυτός αποδείχθηκε πως δεν ήταν τίποτα περισσότε­ ρο από μια διακήρυξη πρόθεσης. Το Κ ογκρέσο και η κυβέρνηση Ρή­ γκαν, επικαλούμενοι πάλι το τροπάρι του περιορισμού των δαπανών, εγκατέλειψε αμέσως το σχέδιο και, στα πλαίσια του γενικού ψαλιδί­ σματος ερευνητικών και αναπτυξιακών προγραμμάτων, άρχισε να μει­ ώνει τα κονδύλια που προορίζονταν για τη σύντηξη. Την ίδια στιγμή το προεδρικό Γραφείο Επιστημών και Τεχνολογίας άρχισε να θέτει νέες ερωτήσεις. Έπρεπε, όντως, η κυβέρνηση να ανα­ λαμβάνει το έργο κατασκευής πρωτότυπων πυρηνικών αντιδραστή­ ρων; Αυτό δεν ήταν άραγε έργο του ιδιωτικού τομέα ; Η χρηματοδότη­ ση της βασικής έρευνας , αντί της εφαρμοσμένης επιστή μης, ήταν ένας ρόλος πιο φυσικός για την κυβέρνηση . Ο Νόμος για την τεχνο­ λογία της σύντηξης, προέβλεπε τρία βήματα για την εμπορευματοποί­ ηση της σύντηξης, που και στα τρία η ομοσπονδία έπαιζε πρωταρχικό ρόλο. Πρώτο ήταν το βήμα της απόδειξης του επιστημονικώς εφικτού: το πείραμα της ισοστάθμισης (breakeven ) στο Princeton . Έπειτα θα κατασκευαζόταν μια νέα μηχανή , η Fusion Engineering Device, που θα έδειχνε το μηχανικώς εφικτό της ενέργειας σύντηξης. Και τρίτο, ερ­ χόταν η κατασκευή ενός σταθμού παραγωγής ενέργειας. Σ' αυτό το σημείο, υποθετικά, θ' αναλάμβαναν οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας. Στη νέα ατμόσφαιρα προϋπολογισμού, ωστόσο, η ΟΟΕ σκόπευε να μειώσει την κυβερνητική συμμετοχή , αποχωρώντας μετά την κατασκευή ενός πειραματικού αντιδραστήρα. Η βιομηχανία θα είχε τότε αρκετές πληροφορίες, υποστήριζαν, για να εκτιμήσει το ενδεχόμενο εμπορευ­ ματοποίησης της ενέργειας σύντηξης. Τον lούνιο του 1 984, ο George Keyworth , επιστημονικός σύμβουλος του προέδρου, διασαφήνισε τη νέα πολιτική της κυβέρνησης Ρήγκαν για την έρευνα σε θέματα ενέρ­ γειας, με εντελώς σύντομο τρόπο, γράφοντας στο τεχνικό περιοδικό Research and Deve/opment: ''Ο κύριος ρόλος της κυβέρνησης στην επι­ στήμη και την τεχνολογία είναι η στήριξη της βασικής έρευνας υψηλής ποιότητος. Εκτός από ορισμένους τομείς, όπως η άμυνα και το Διάστη­ μα, όπου ωφελούμενος είναι η ίδια η κυβέρνηση, η ανάπτυξη μπορεί να επιτευχθεί πολύ αποτελεσματικότερα, από τον ιδιωτικό τομέα".

261

Σύντηξη

made by Absens

Τα νέα συνθήματα εξόργισαν τους επιστήμονες. Τώρα που τους χώρι­ ζαν μόνο δύο βήματα απ' την ισοστάθμιση , τον πρώτο σημαντικό επι­ στημονικό τους στόχο , οι χρηματοδότες επικαλούνταν τους κανόνες της αγοράς. « Μας κατέκριναν ότι είμαστε ιδεαλιστές ονειροπόλοι, και απέκλεισαν να το επιτύχουμε» , είπε ο Harold Furth , κάνοντας μια ανα­ δρομή στη μακρά ιστορία της σύντηξης. « Πιστεύαμε ότι κάποια μέρα ο κόσμος θα καταλάβαινε και θα ερχόταν με το μέρος μας. Αντίθετα, απλώς σταμάτησαν να λένε ότι δε θα τα καταφέρουμε. Τώρα λένε, "τι ανάγκη την έχουμε τη σύντηξη ;"» Ξεκινώντας απ' την εποχή του Hirsch , το πρόγραμμα της σύντηξης πιεζόταν να παρουσιάσει προόδους στον τομέα της τεχνολογίας με μια σειρά μηχανών ολοένα μεγαλύτερων διαστάσεων. Τώρα, ξαφνικά, ο Keyworth πιέζει να ελαττωθεί ο ρυθμός κατασκευής μηχανών σύντη­ ξης , προκειμένου να έχουμε μια βαθύτερη αντίληψη τη ς φυσική ς . « Εγινε τ ο άσπρο μαύρο και τ ο μαύρο άσπρο» , έλεγε μ ε λύπη ο Furth , εκείνο το κρίσιμο καλοκαίρι του 1 984. «Τώρα πιστεύουν και με το παρα­ πάνω όλα όσα τους λέγαμε παλιότερα » . Παρ' όλα αυτά, ο Fu rth και άλλοι επιστήμονες της σύντηξης δ ε θεώ­ ρησαν αυτή την αλλαγή σαν αυθαίρετη προκατάληψη κατά της σύντη­ ξης, αλλά μάλλον σαν γενικό αποτέλεσμα των δύσκολων καιρών, που υπονόμευαν όλα τα ερευνητικά, αναπτυξιακά και ενεργειακά προγράμ­ ματα. Τα ηλιακά, τα συνθετικά καύσιμα, οι αναπαραγωγικοί αντιδραστή­ ρες, και όλα όσα αποκάλεσε ο Keyworth "μόδα ερευνητικών προγραμ­ μάτων ενέργειας της δεκαετίας του '70", είχαν από καιρό διακοπεί. Απ' όλα τα προγράμματα του Κάρτερ για εναλλακτικές πηγές ενέργειας, μόνο η σύντηξη είχε απομείνει '

Σ' αυτό το ασταθέστατο περιβάλλον, τέθηκε ένας ακόμα υψηλός και δαπανηρός επιστημονικός στόχος: η διάσπαση του ατόμου σε όλα του τα συστατικά για μεγαλύτερη κατανόηση του σύμπαντος. Η φυσική των σωματιδίων, όπως ονομάστηκε, συγχεόταν συχνά με τη φυσική του πλάσματος , και οι φυσικοί του πλάσματος τη μισούσαν. Αντιμετώπιζαν τους επιστήμονες των σωματιδίων, πάντα ως μη πρακτικούς, ως καλλι­ τέχνες, που εντρυφούσαν στο κυνήγι του θησαυρού νέων σωματιδίων, για να τα απαριθμούν ύστερα, και να κερδίζουν Βραβεία Νόμπελ. Οι φυσικοί των σωματιδίων ήταν καλά οργανωμένοι και ήξεραν πώς να πουλάνε τις επιτεύξεις τους. Συχνά εμφανίζονταν στις εφημερί-

262

made by Absens

Το εΡπόΡΙ0 της σύντηξη ς δες, συνήθως στην πρώτη σελίδα. Φυσικά, στην πορεία της αναζήτη­ σής τους για νέα υποατομικά σωματίδια, ζητούσαν κι αυτοί περισσότε­ ρα χρήματα, για να διασπάσουν κι άλλα άτομα σε υπόγειους επιταχυ­ ντές. Το κουάρκ, το λεπτόνιο, το νετρίνιο -τα ονόματα που έδιναν στα μόλις ανακαλυφθέντα σωματίδιά τους- ήταν αναμφίβολα εντυ­ πωσιακά. Αλλά για ποιο σκοπό ; ρωτούσαν οι επιστήμονες της σύντη­ ξης. Κι όμως, οι φυσικοί των σωματιδίων είχαν κατακτήσει τη φαντασία των Αμερικανών, όσο ποτέ της δεν κατάφερε η σύντηξη. Ένα απόγευμα του Ιανουαρίου του 1 986, τρία χρόνια μετά το ξεκίνη­ μα του νέου ιokamak του Prin ceton , ο James Cron in , κάτοχος του Βρα­ βείου Ν όμπελ και ένας από τους διασημότερους φυσικούς σωματι­ δίων, πήγε στο εργαστήριο φυσικής του πλάσματος στο Princeton για να δώσει μια διάλεξη γύρω απ' τον τομέα του και τη νέα μηχανή που ήθελαν να κατασκευάσουν οι συνάδελφοί του -τον υπεραγώγιμο υπερσυγκρουστήρα, γνωστό ως SSC. Το αμφιθέατρο του εργαστηρίου ήταν γεμάτο με εκατοντάδες πε­ ρίεργους και δύσπιστους φυσικούς πλάσματος. Η ομιλία του Cronin ήταν περισσότερο εισηγητική παρά τεχνική , καθώς προσπαθούσε να εμβαθύνει στα ερωτήματα "Ποιος είναι ο λόγος κατασκευής του υπε­ ραγώγιμου υπερσυγκρουστήρα;" και "Ποιος είναι ο λόγος σπουδών στη φυσική των σωματιδίων;" Ο Cronin ανέφερε τον Πασκάλ, ο οποίος, στο βιβλίο του Σκέψεις, γράφει: "Καθετί που (ο άνθρωπος) μπορεί να διανοηθεί για την απερα­ ντοσύνη της φύσης βρίσκεται μέσα στη μήτρα ενός ατόμου". Ο Cronin αναφέρθηκε έπειτα στην αναζήτηση μιας θεωρίας που θα ένωνε τους νόμους του ηλεκτρισμού, του μαγνητισμού και της βαρύτητας, μια θεω­ ρία που μπορεί να αποκαλυπτόταν με τη διάσπαση της ύλης στα πλέον μικροσκοπικά μέρη της. Στο εργαστήριο Fermi, έξω απ' το Σικάγο όπου εργαζόταν, τα επιταχυνόμενα σωματίδια συντρίβονταν μετωπικά σ' ένα κυκλικό τούνελ με περίμετρο 6.400 μέτρων : τον επιταχυντή σωματιδίων. Τώρα οι φυσικοί των σωματιδίων πίεζαν τον πρόεδρο και το Κογκρέσο, να εγκρίνει την κατασκευή του μεγαλύτερου επιταχυντή σωματιδίων που είχε ποτέ κατασκευαστεί, μεγαλύτερου ακόμα κι από εκείνον του CERN -του Ευρωπαικού Εργαστηρίου Φυσικής Σωματιδίων που βρίσκε­ ται κοντά στη Γενεύη, και εκτείνεται σε 25 .000 μέτρα υπογείως. Οι Αμερικανοί επιστήμονες πρότειναν έναν ωοειδή επιταχυντή ο οποίος θα εκτεινόταν 83.000 μέτρα κάτω απ' το έδαφος -μια έκταση αρκετή για να περιβάλλει όλη την πόλη της Ουάσιγκτον, όπως έδειχνε

263

made by Absens

Σύντηξη ο Cronin σ' έναν προβαλλόμενο χάρτη . Ο Cron in , αφού μίλησε περίπου μια ώρα για τα κουάρκ, τα λεπτόνια, και το μεγάλο επιταχυντή , σταμά­ τησε για να του κάνουν ερωτήσεις οι φυσικοί του πλάσματος. Ένα χέρι σηκώθηκε στο ακροατήριο και μια ξερή φωνή ρώτησε δυνατά : « Π όσο θα κοστίσει αυτός ο επιταχυντήρας ;» Ο Cronin απάντησε ότι σύμφωνα με μια μελέτη που έγινε το Μάιο του 1 984 , η συνολική δαπάνη θα ήταν 3 δισεκατομμύρια δολάρια, ίσως λίγο παραπάνω. Τότε ένα γέλιο διέ­ τρεξε το ακροατήριο. Ήταν γέλιο μαύρου χιούμορ. Ο συνολικός ετή­ σιος προϋπολογισμός για το Princeton ήταν μόνο 1 00 εκατομμύρια δο­ λάρια. Η πιο ακριβή μηχανή σύντηξης που είχε κατασκευαστεί στις ΗΠΑ, αυτή που βρισκόταν στο υπόγειό τους, είχε επίσημο κόστος 3 14 εκατομμύρια δολάρια, και η Ουάσιγκτον δεν τους είχε δώσει δεκάρα παραπάνω. Οι φυσικοί του Princeton γελούσαν μελαγχολικά γιατί ή ξε­ ραν ότι ο δρ Cronin είχε μεγάλες πιθανότητες να πάρει τα 3 δισεκα­ τομμύρια δολάριά του. (Αργότερα επίσημες μελέτες ανέβασαν το κό­ στος στα 8 δισεκατομμύρια δολάρια.) Ο Cronin γέλασε και αυτός. «Πέρα απ' το κάπως μεγάλο κόστος, εί­ ναι πολύ εφικτό να κατασκευαστεί» , είπε, ενώ τα γέλια πλήθαιναν στο ακροατήριο. «Οσο πιο μεγάλη είναι η μηχανή τόσο το καλύτερο, διότι μόνο έτσι θα πάμε μπροστά. Το θέμα είναι πώς βλέπει κανείς την επι­ στήμη . Η κοινωνία δε θα ωφεληθεί απ' αυτή τη μηχανή υλικά, στο άμε­ σο μέλλον. Αν μας απασχολεί μια ορατή προσφορά στην κοινωνία τό­ τε δεν έχουμε πολλές ελπίδες. Αλλά, αν δεν κατασκευαστεί εδώ το SSC, το κέντρο βάρους θα μετατοπισθεί στην Ευρώπη , και οι Αμερικα­ νοί φυσικοί θα πάνε εκεί. Για ένα μεγάλο έθνος σαν αυτό, δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία για να μην κάνει πρωτοποριακή επιστήμη σ' όλους τους τομείς. Σ' όλη τη διαδρομή της ιστορίας, η γνώση πάντα στάθηκε χρήσιμη » . Ο Οοπ Grove πίστευε ότι οι επιστήμονες του επιταχυντή εί­ χαν επιτύχει, γιατί διατυμπάνιζαν τη μη πρακτικότητα της έρευνάς τους. Αυτός ο πρακτικός στόχος της έρευνας της σύντηξης ορισμέ­ νες φορές λειτουργούσε ως τροχοπέδη . Όταν οι φυσικοί έπαψαν να κάνουν περίπλοκα πειράματα στις μηχανές τους, τους κατηγόρησαν ότι "έκαναν παιχνιδάκια", και δεν προχωρούσαν αρκετά γρήγορα στον τελικό στόχο, τον αντιδραστήρα. Όταν πάλι εξαναγκάστηκαν να κατα­ σκευάσουν νέες μηχανές για να πάνε πιο μπροστά, χωρίς να στηρίζο­ νται σε ισχυρή θεωρητική βάση , κατηγορήθηκαν ότι έπαιζαν ρουλέτα με τα χρήματα της κυβέρνησης. Η νίκη ήταν αδύνατη γι' αυτούς. Η εμπορευματοποίηση τους καταδίωκε.

264

Το ερπόΡΙ0 της σύντηξης

made by Absens

Ο Erik Stor m , ο επικεφαλής της σύντηξης με λέιζερ του Livermore , όπως και ο Grove, ήταν απογοητευμένος. «Θεωρώ ότι είναι σημαντι­ κότερο για το μέλλον του πλανήτη , να ασχοληθεί κανείς με τη μελέτη της σύντηξης, παρά με τη μελέτη του χρώματος των κουάρκ» , είπε θυ­ μωμένος. Μακάρι να ήταν κι αυτοί φυσικοί σωματιδίων, που ανενόχλη­ τοι με τις πανάκριβες μηχανές τους μελετούν την φύση της ύλης και της ενέργειας, και αναζητούν την αλήθεια και την ομορφιά. Κανείς δε θα κέρδιζε ποτέ ένα βραβείο Ν όμπελ για την έρευνα της σύντηξης. Ή ταν εφαρμοσμένη φυσική , πολύ πρακτική για να τη λάβουν υπόψη τους οι κριτές. Δεν κερδίζει κανείς Νόμπελ επειδή έφτιαξε μια γέφυ­ ρα.

Το καλοκαίρι του 1 984 , το Κογκρέσο μείωσε το ποσόν που είχε ζητήσει η κυβέρνηση Ρήγκαν στον προϋπολογισμό του 1 985 για τη σύντηξη από 483 εκατομμύρια δολάρια στα 440. Ή ταν η πρώτη μείωση στα κον­ δύλια της σύντηξης σ' όλη την ιστορία του τομέα. Η ΟΟΕ και οι διευθυ­ ντές των εργαστηρίων ήταν υποχρεωμένοι ή ν' αναβάλουν τη διεξα­ γωγή των μεγάλων πειραμάτων, ή να σβήσουν εντελώς πολλά δευτε­ ρεύοντα προγράμματα σύντηξης. Έτσι η πολυπόθητη δοκιμή της ισο­ στάθμισης του Princeton -που είχε προγραμματιστεί για το 1 986έπρεπε να αναβληθεί για δύο τρία χρόνια. Αλλά η συμφορά που έπληξε το Prin ceton ήταν μηδαμινή , αν τη συ­ γκρίνουμε με τα άσχημα μαντάτα που έφερε η ΟΟΕ στους ερευνητές των μηχανών "Κατόπτρου" του Livermore, το επόμενο καλοκαίρι, όταν το πρόγραμμα της σύντη ξης περικόπηκε ξανά . Η τεράστια Μ ίΓΓΟΓ Fusion Test Facility, που μόλις είχε ετοιμαστεί και κόστισε 372 εκατομ­ μύρια δολάρια, έπρεπε να μπει στη ναφθαλίνη . Δε θα γινόταν σ' αυτή κανένα πείραμα. Η απόφαση έφτασε στο Livermore λίγες εβδομάδες πριν από τα προγραμματισμένα εγκαίνια του γιγαντιαίου "Κατόπτρου". Ομάδες επι­ στημόνων απ' όλα τα εργαστήρια των ΗΠΑ θα προσέρχονταν στην τε­ λετή , η οποία σημείωνε το τέλος των έργων κατασκευής που είχαν κρατήσει οκτώ χρόνια. Όταν το Livermore ανακοίνωσε ότι τα εγκαίνια θα γίνονταν όπως είχε προγραμματιστεί, οι καλεσμένοι καθώς κατευ­ θύνονταν στις Δυτικές Ακτές ένιωσαν σαν να πήγαιναν σε κηδεία. Οι άνθρωποι του Princeton , όπου η επιβίωση των μεγάλων tokamak είχε σημάνει το τέλος του προγράμματος "Κάτοπτρο", ένιωθαν πολύ άσχη-

265

Σύντηξη

made by Absens

μα. « Νόμιζα ότι πήγαινα να ξενυχτήσω κάποιο νεκρό » , είπε η Mary Shoaf, η βοηθός του Harold Furth σε διοικητικά θέματα. «Ο Harold και εγώ τρέμαμε από φόβο πηγαίνοντας εκεί. Η περιήγηση στην μηχανή προκαλούσε ένα μυστηριώδες συναίσθημα, καθώς βαδίζαμε κάτω απ' τη συσκευή , και το νερό έτρεχε στάλα στάλα απ' το σύστημα ψύξης. Ελάχιστοι βρίσκονταν εκεί. Η συσκευή είχε κάτι το τερατώδες, με όλα αυτά τα δίχτυα ασφαλείας που κρέμονταν απ' τις πλευρές της σαν εγκαταλειμμένο πλοίο μ' όλη του την αρματωσιά» . Ο Ken Fowler, ο διευθυντής του προγράμματος μαγνητικής σύντη­ ξης του Livermore και ο τυπικά συνταξιούχος Dick Post, αποφάσισαν να διασώσουν ένα μέρος του ρόλου του προγράμματος "Κάτοπτρο". Τελικά, ο Fowler κατάφερε να πείσει την DOE να επιτρέψει τη λειτουρ­ γία μιας μικρής συσκευής "Κάτοπτρο" του Πανεπιστημίου Wisconsin , που την αποκαλούσαν Phaedrus (Φαίδρος) και της "σεμνής" μηχανής "Κάτοπτρο" του ΜΙΤ. Ομως η συνολική εξαφάνιση του προγράμματος "Κάτοπτρο", πριν προλάβει να φτάσει στην ισοστάθμιση , πλήγωσε τον POSt. Ο άνθρωπος με το ειρωνικό χαμόγελο μίλησε με ασυνήθιστη γι' αυτόν πικρία για την στροφή που πήραν τα πράγματα. Στις μηχανές "Κατόπτρου" δεν έδωσαν καν την ευκαιρία να ωριμά­ σουν, ισχυρίστηκε. Τουλάχιστον τα tokamak είχαν αυτή την πολυτέ­ λεια. Χρειάστηκαν χρόνια μέχρι να φτάσει ο Artsimovich στο σημείο που ήθελε κι έπειτα ν' αποσυρθεί και να παίξει το ρόλο του υποστηρι­ κτή (των tokamak) . Ο Post είπε , «υπάρχει μια περίοδος κυοφορίας όσον αφορά την κατανόηση αυτών των πραγμάτων» . Οσο για τον εαυ­ τό του ο Post είπε, «'Εχω ακόμη να κάνω δουλειά πάνω στα "Κάτο­ πτρα", θεωρητική ή πειραματική , και θα συνεχίσω το έργο μου ακόμα και αν δεν υπάρχει κανένας γύρω μου» .

Η πικρία της αδελφότητας ήταν φανερή . Ακόμα και οι σύμμαχοί τους οπισθοχωρούσαν. Σέ μια ομιλία του στην Αμερικανική Ένωση για την Πυρηνική Ενέργεια, το 1 985 , ο Bob Hirsch εξέπληξε και εξόργισε την κοινότητα της σύντηξης, καθώς αποκήρυξε τα tokamak, αποκαλώντας τα ένα σχέδιο αντιδραστήρα χωρίς πρακτική βάση7. Οταν ήταν "νέος και ορμητικός" ο Hirsch ήταν αυτός που ξεκίνησε την εποχή των μεγάλων tokamak στη δεκαετία του 1 970, πριν εγκατα­ λείψει τη δημόσια διοίκηση για να γίνει βοηθός διευθυντή στο τμήμα επιστημών και τεχνολογίας της Exxon και έπειτα αντιπρόεδρος ερευ-

266

made by Absens

Το ερπόρl Ο της σύντηξης νών της Arco. ·Ολη εκείνη την περίοδο ήταν ο άνθρωπος κλειδί στη Συμβουλευτική Επιτροπή Ερευνών σε θέματα Ενέργειας της DOE. Τώ­ ρα, έλεγε ότι χρόνια ((ηρωικών προσπαθειών» δεν είχαν καταφέρει να κλείσουν ((τη μοιραία ρωγμή στη σύλληψη του tokamak : Είναι ένας περί­ πλοκος δαίδαλος δακτυλίων και ένας τοροειδής θάλαμος που βρίσκε­ ται μέσα σε άλλους δακτυλίους. Κατά την άποψή μου, αυτή η περίπλο­ κη γεωμετρία δε θα γίνει αποδεκτή στον κόσμο των επιχειρήσεων κοι­ νής ωφέλειας όπου οι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας πρέ­ πει να συντηρούνται και να επισκευάζονται με μεγάλη ταχύτητα και χα­ μηλό κόστος. Σ' αυτό τον κόσμο οι απλές γεωμετρίες είναι ουσιώδεις » . Πολλές απ' τις επισημάνσεις που έκανε ο Hirsch ήταν όμοιες με εκείνες του Lawrence Lidsky, για τις τεχνικές δυσκολίες της σύντη­ ξης, και κατά συνέπεια για τα προβλήματα της εκμετάλλευσης. Αντίθε­ τα με τον Lίdsky , ωστόσο, ο Hirsch δεν έκανε έκκληση για επιστροφή στη βασική φυσική του πλάσματος. Αντίθετα, έδινε μια πιο σκανδαλώ­ δη συμβουλή : (( Ξεκινήστε αμέσως στο Princeton το πείραμα ισοστάθμι­ σης χρησιμοποιώντας τρίτιο ως καύσιμο, και έπειτα εγκαταλείψτε τα tokamak, και δοκιμάστε κάτι άλλο. Με τα χρήματα που θα γλιτώσετε, μπορείτε να επιδιώξετε άλλα σχέδια, πιο πρακτικά -για τη δημιουργία περισσότερο ελκυστικών αντιδραστήρων- ακόμα κι αν η φυσική του παρόντος δε γνωρίζει γι' αυτά» . Πρότεινε να ενταθούν οι έρευνες γύ­ ρω απ' τις σύγχρονες μηχανές "περίσφιξης" και το Spheromak, ένα συμπαγές τοροειδές. Συμφώνησε να μπουν στον "πάγο" οι γιγάντιες μηχανές "Κάτοπτρο", ενώ πρότεινε να διεξαχθεί σε μικρότερη κλίμακα η έρευνά τους ώστε να δικαιολογηθεί ένα τόσο μεγάλο άλμα. Η αποκήρυξη του tokamak από τον Hirsch -της μηχανής που ο ίδιος είχε υπερασπιστεί πριν από μια δεκαετία- είχε παγκόσμια απή­ χηση . Δεν επρόκειτο για κάποιον άγνωστο καθηγητή Μηχανολογίας, όπως ήταν ο Lίdsky, αλλά για τον τέως επικεφαλής του προγράμμα­ τος σύντηξης των ΗΠΑ και τώρα μέλος του συμβουλίου έρευνας του προέδρου. Στην lαπωνία, μέλη του προγράμματος σύντηξης του Ινστι­ τούτου Ερευνών Ατομικής Ενέργειας, πήραν εντολή να γράψουν μια αναίρεση στα όσα ισχυριζόταν ο Hirsch . Η lαπωνία, πριν απ' όλα ήταν έτοιμη ν' αρχίσει πειράματα στο δικό της γιγάντιο tokamak , και σχεδία­ ζε την κατασκευή μιας νέας μηχανής κόστους πολλών δισεκατομμυ­ ρίων που θα διαδεχόταν την πρώτη . Ο Hans-Otto Wuster, ο διευθυ­ ντής του JET -είχε παρευρεθεί στην ομιλία του Hirsch- την αποκά­ λεσε "σκανδαλώδη".

267

Σύντηξη « Είναι ένας άνθρωπος ο οποίος πιστεύει πως η σύντηξη πρέπει να γί­ νει αυτό τον αιώνα » , είπε ο Wuster. «Μα πώς είναι δυνατό να πειστεί η φύση ; » Η αντίδραση ενός ερευνητή του Prin ceton ήταν χαρακτηριστική : «Κατ' αρχή ν ο Hirsch έβγαλε την επιστήμη από το πρό γραμμα. Οι επιστή­ μονες τη δεκαετία του 1970, έσκυψαν το κεφάλι και δεν είπαν τίποτα, ό ταν εκείνος υποσχό ταν με τις έγχρωμες γιγαν τοο θό νες στη Λ εωφ όρο Madison, έναν αντιδραστήρα σύντηξης μέχρι το έτος 2000. Τώρα έχει το θράσος να λέει: "Δεν καταφέρατε να επι τύχετε αυτό που υποσχεθήκατε ". Α υτός το υποσχέθηκε, όχι εμείς. Μας λέει να βάλ ουμε τρίτιο στο TFTR και να ξεμπερδεύουμε. Είναι πρά γματι εξοργιστικό . »

Ο Hirsch είπε αργότερα ότι έβγαλε αυτόν το λόγο κατά του tokamak, με σκοπό να τους ταρακουνήσει: «Α ν αφαιρέσεις τα ροζ κρύσταλλ α, όλα τα σχέδια αντιδραστήρων τύπου μοιάζουν με τερατώδεις κατασκευές και μηχανολ ογικούς εφιάλ ­ τες. Κανένας πρακτικό ς άνθρωπος σ' αυτή την πράσινη γη του Θεού δε θα δεχθεί τα σχέδια που σκάρωσαν αυτοί οι τύποι . Δ ε θα το κάνουν, γιατί στην πραγματικότητα. . . τα πράγματα σπάζουν και χρειάζονται επισκευές, κατά τη λειτουργία τους, ι διαίτερα τα αντικείμενα υψηλ ή ς τεχνολ ογίας. Δεν υπάρχει περίπτωση που να f;.ΠισKευάζει κανείς φτηνά και γρή γορα ένα χαλ ασμένο tokamak. » tokamak

Και συνέχισε:

made by Absens

«Α υτό που θέλησα να επισημάνω ή ταν ότι οι άνθρωποι στριμώχνονταν γύ­ ρω απ' το tokamak, απορρίπτοντας σχεδόν άλλες ι δέες και προσεγγίσεις. Το πρ όβλημα στην περίπτωση της σύντηξης δεν ή ταν αν λει τουργούν τα tokamak, αλλά η δημιουργία ενός προ ίόντος χρή σιμου, οικονομικού, λ ογι­ κού, το οποίο ό ταν παραχθεί να έχει ζήτηση . Πρέπει να είναι κάτι που θα το αναζη τήσει η αγορά για να το αξιοποιή σει. Α ν δεν πρόκειται γι' αυτό --{/ν δημιουργηθεί κάτι που απλώς λειτουργεί­ δε φτάνει. Ο σκοπός σας είναι να επιτύχετε ένα αποτέλεσμα πρακτικό . Πιστεύω ότι το πρό γραμμα έχει χάσει αυτή την κατεύθυνση . »

Ο Hirsch στενοχωριόταν ιδιαίτερα από το γεγονός ότι 10 TFTR , παρό­ τι είχαν περάσει τρία και πλέον χρόνια μετά τη δημιουργία του πρώτου πλάσματος, δε χρησιμοποιούσε ακόμη τρίτιο και δεν είχε φτάσει στην ισοστάθμιση . «Αυτή η τεράστια μηχανή στο Princeton κοστίζει ένα τε­ ράστιο ποσό για να λειτουργεί ως μηχανή υδρογόνου για τη φυσική του υδρογόνου » . Είπε : «Είναι δύσκολο να δικαιολογηθεί. Είναι τρελό να γίνεται για τρία τέσσερα χρόνια αυτό το πράγμα. Το αποτέλεσμα εί-

268

made by Absens

ναι ότι πολλά πανεπιστήμια και πολλές ιδέες δεν παίρνουν τα χρήμα­ τα που τους χρειάζονται» . Ο Hirsch κατηγόρησε τον Harold Furth και την DΟΕ για τον αργό ρυθμό των ερευνητών του Princeton . «Από τότε που κατασκευάσαμε αυτή τη μηχανή ήθελαν να πειραματιστούν πάνω στη φυσική του πλάσματος του υδρογόνου, για αρκετό διάστημα, και προς το τέλος να κάνουν κάποια πειράματα με δευτέριο και τρίτιο. Απ' την αρχή αυτό, ήταν για μένα θέμα διαχείρισης». Προφανώς ο Hirsch προσεβλήθη επειδή οι διάδοχοί του δεν πίεσαν τον Furth και τους άλλους να κάνουν τα πειράματα με το ραδιενεργό καύσιμο για τα οποία είχε σχεδιαστεί το TFTR , αλλά αντίθετα ανέβαλ­ λαν την ισοστάθμιση για οικονομικούς λόγους. «ο Harold Furth είναι ευχαριστημένος που κατάφερε να κάνει φυσική του πλάσματος του υδρογόνου σε μια μεγάλη μηχανή , γιατί αυτός είναι ο τομέας που τον ενδιαφέρει» , είπε ο Hirsch . Όπως και ο Lidky, ο Hirsch είπε ότι απλώς προσπάθησε να βοηθήσει ένα πρόγραμμα για το οποίο ενδιαφερόταν ιδιαίτερα. «Αν κάποιος μιλήσει έξω απ' τα δόντια, μπορεί να κάνει κακό στο πρόγραμμα, και δεν το θέλω αυτό. Επίσης, δεν είμαι εγώ αυτός που διευθύνει πια το πρόγραμμα και ίσως σήμερα να μην μπορούσα να το διευθύνω καλά. Με τον καιρό, όλοι μπαίνουμε στο περιθώριο . » Ο Hirsch και ο Lidsky , ο Furth και ο Post , ακόμα και ο Bob Guccion e, όλοι επιθυμούσαν να επιτευχθεί η σύντηξη , μόνο που είχαν διαφορετι­ κές ιδέες για το πώς θα φτάσουν εκεί: μηχανολογική φυσική , ή βασική φυσική , ιokamak ή "Κάτοπτρο", μικρές ή μεγάλες μηχανές. Υπήρχαν διαφωνίες για όλους αυτούς τους δρόμους προς ένα προίόν, το οποίο θα το δεχόταν ο κόσμος και θα το αγκάλιαζαν επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας. Αλλά, μέχρι να ετοιμαστεί αυτό το προϊόν, το εμπόριο της σύντηξης δεν ήταν εύκολη υπόθεση .

made by Absens

made by Absens

Ε

να αυτοκίνητο με οδηγό και λευκά κεντημένα πετσετάκια στα "μαξι­ λαράκια" των καθισμάτων, μετέψερε το δόκτορα Yasu hiko ISO στην εξο­ χική περιοχή κοντά στο μεΥάλο κέντρο σύντηξης της Ιαπωνίας, στην Naka-machi, βορείως του Τόκιο. Ο ISO πήγαινε στο τέμενος του Shinto, του προστάτη θεού της περιοχής, για να τον ευχαριστήσει για την επιτυ­ χία 1!oυ είχε σημειώσει πρόσφατα το tokamak Π-60. Πριν από λίγες εβδο­ μάδες, στις 8 Απριλίου του 1985 , η συμμετοχή της Ιαπωνίας στον αγώνα δρόμου για την ισοστάθμιση , είχε πυροδοτήσει το "πρώτο πλάσμα της" μπροστά σ' ένα ακροατήριο δημοσιογράφων. Έπειτα, για τις κάμερες, οι επιστήμονες ζωγράφισαν και το δεύτερο μαύρο μάτι της μεγάλης κού­ κλας Νταρούμα, όμοια μ' εκείνη που είχε δωρίσει ο ISO στο Prin ceton . Στα εφτά χρόνια που μεσολάβησαν, ώσπου να κατασκευαστεί το Π-60, οι φυσικοί του πλάσματος του Ινστιτούτου Ερευνών Ατομικής Ενέργειας της Ιαπωνίας , επισκέπτονταν τακτικά το τέμενος της πε­ ριοχή ς . Κ α ι στα εργο στάσια , μόλις τελείω νε κάθε κομμάτι του tokamak, συγκεντρώνονταν γύρω τους όλοι οι εργαζόμενοι, ενώ ένας σιντοίστής ιερέας ευλογούσε τα σιδερικά. Στην Ιαπωνία, επιστήμη και θρησκεία δεν είναι ασυμβίβαστα.

made by Absens

Σύντηξη «Οταν πιστεύουμε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο» , εξήγη­ σε ο Iso, «όταν έχουμε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια , αλλά έχουμε ακόμα αμφιβολίες, θέλουμε να βασιστούμε σε κάτι απόλυτο. Αυτό είναι μόνο ο Θεός. "Ετσι, πηγαίνουμε στον ιερό χώρο.» Ο Iso ήταν διευθυντής του κέντρου ερευνών σύντηξης -tσότιμος του Harold Furth στο Princeton ή του Hans-Otto Wuster στο JET. Ήταν ένας λεπτός άνδρας γύρω στα πενήντα, με λείο πρόσωπο και καμπυ­ λωτά φρύδια που του έδιναν έκφραση απορίας. Πριν ξεκινήσει την προσπάθεια για την επίτευξη του πρώτου πλάσματος, πήγε στον ιερό χώρο να προσκυνήσει και τώρα ένιωθε την υποχρέωση να επιστρέψει Ο αέρας της εξοχής εκείνη την ημέρα ήταν υγρός, δροσερός και γεμάτος από άρωμα κέδρου και πεύκου. Ο ουρανός ήταν συννεφια­ σμένος κι ένα ελαφρό αεράκι κουνούσε τα κλαδιά των δέντρων. Μετά από δεκαπέντε λεπτών διαδρομή , ο σοφέρ του Iso πάρκαρισε τ' αυτο­ κίνητο στη βάση μιας απότομης πέτρινης σκάλας. Ο Iso ανέβηκε με κόπο 1 3 1 σκαλοπάτια. Μπροστά ορθωνόταν ο ξύλινος φράκτης του βωμού, στεφανωμένος με άνθη κερασιάς που έπεφταν απ' τα δέντρα καθώς τα φυσούσε ο άνεμος. Του θύμιζαν το χιόνι Η θεότητα αυτού του ιερού ήταν η θεά της ύφανσης. Στο βωμό της ο Iso έριξε ένα νόμισμα μέσα σ' ένα κουτί για δωρεές και υποκλίθηκε δύο φορές μπροστά σ' ένα στρογγυλό καθρέφτη , κρεμασμένο πάνω στην παγόδα. Χτύπησε δύο φορές τα χέρια του κι έπειτα υποκλίθηκε πάλι Πάνω σ' ένα τραπέζι βρισκόταν ένας σωρός από πλατιά κλαρά­ κια "ευχών", και στο καθένα ήταν χαραγμένη μια λέξη με κόκκινα γράμ­ ματα.Τα ξυλαράκια υποδήλωναν ανάρρωση από ασθένεια, οικογενεια­ κή ευτυχία, επιτυχία στην δουλειά ή το σχολείο, τύχη γενικώς, ή μια ει­ δική ευχή . Στην προηγούμενη επίσκεψή του, ο Iso, είχε επιλέξει την ει­ δική ευχή . Σήμερα διάλεξε την ευχή της τύχης. "Ενα μπουμπουνητό ακούστηκε από μακριά. Ο Iso έγραψε τ' όνομά του και τη διεύθυνσή του στο ξυλαράκι, μ' ένα μαρκαδόρο (έτσι ώστε ο Θεός να ξέρει ποιος έστειλε την ευχή) και από πίσω ένα σύντομο σημείωμα με ιδεογράμματα, που ευχαριστούσε τη Θεά για την καλή τύχη του Π-60. Το όνομα της μηχανής ήταν γραμμένο στα λατινικά. "Επειτα $βαλε το ξυλαράκι μέσα σ' ένα κουτί και υποκλίθη­ κε για μια ακόμη φορά. Χαμογέλασε, ικανοποιημένος, και στάθηκε απο­ λαμβάνοντας τη δροσιά και την ηρεμία του τοπίου. Από πάνω ορθώνο­ νταν γιγάντιοι-αιωνόβιοι κέδροι με τους ροζιασμένους κορμούς τους. Ο Iso κοντοστάθηκε μπροστά στο ομοίωμα της υφάντρας, λαξευμένο σε

272

Μπροστά στην ισοστάθρι ση

made by Absens

γαλάζια πέτρα και έπειτα κατέβηκε τα σκαλοπάτια, έφτασε κοντά στον οδηγό του και μπήκε στη λιμουζίνα. Ενώ άρχισαν να πέφτουν χοντρές σταγόνες βροχής, κι έπειτα χα­ λάζι, ο Iso είπε σ' έναν επισκέπτη δημοσιογράφο : « Ολοι με αποκαλούν "ο τυχερός του Π-60 και του Ιαπωνικού Ινστιτούτου Ερευνών Ατομικής Ενέργειας". Έχεις μπροστά σου έναν άνθρωπο καλότυχο. Κάνεις ό,ΤΙ μπορείς κι ύστερα αναλαμβάνει κάποιος άλλος που επιβλέπει από ψη­ λά» . Το χαλάζι σταμάτησε να πέφτει και ο ουρανός μπροστά, πάνω απ' το ερευνητικό πυρηνικό κέντρο σύντηξης, καθάρισε.

Στα χρόνια που πέρασαν, πριν μπουν στην πορεία τα γιγάντια tokamak, οι αμφιβολίες σχετικά με τη μηχανή και το μέλλον της σύντηξης είχαν φτάσει σ' άλλο ένα "κρεσέντο" , μέρος του κύκλου της "άμπωτης και της πλημμυρίδας" που χαρακτήριζε την ιστορία της σύντηξης. Αλλά, ενώ τα πειράματα προχωρούσαν, προς το τέλος της δεκαετίας του 1 980, στα εργαστήρια άρχισαν να εμφανίζονται σημάδια καλής τύχης. Όπως με την κούκλα Νταρούμα, οι επιστήμονες συνεχίζοντας με πί­ στη και υπομονή 10 έργο τους είχαν αρχίσει ν' αμείβονται. Μετά από τόσες δεκαετίες απογοήτευση ς φαινόταν πως επιτέλους οι Θεοί ήρ­ θαν με το μέρος της σύντηξης. Στα χρόνια 1 985 και 1 986 σημειώνεται το ξεκίνημα ενός άλλου κύ­ κλου ελπίδας για την ουτοπική επιστήμη , μιας ελπίδας που απλώθηκε σταδιακά απ' το χώρο της επιστήμης στο χώρο της πολιτικής. Στο τεχνικό μέτωπο, μια χούφτα tokamak -συμπεριλαμβανομένου του Ευρωπαίκού ΙΕΤ και του TFTR του Princeton- άξαφνα ξεπέρασαν το όριο της "χαμηλής φάσης", την απογοητευτική κατάσταση πλάσμα­ τος κατά την οποία η ενέργεια απλώς ξεθύμαινε . Η νέα, πιο θερμή , "Υψηλή Φάση" ήταν σίγουρα ο δρόμος Υια την ισοστάθμιση . Παράλλη­ λα μια ακόμα επαναστατική ανακάλυψη υποσχόταν σημαντικές εφαρ­ μογές στη σύντηξη . Επιστήμονες των εργαστηρίων των ΗΠΑ ανακά­ λυψαν ένα κεραμικό υλικό το οποίο δεν εμφανίζει ενέργεια όταν περ­ νάει από μέσα του ηλεκτρικό ρεύμα, καθιστώντας έτσι δυνατή την κα­ τασκευή ισχυρών ηλεκτρομαγνητών που δε σπαταλούσαν ενέργεια, ούτε χρειάζονταν τόσο ακριβό ψυκτικό. Μικρότεροι, ισχυρότεροι και λιγότερο δαπανηροί μαγνήτες, μπορούσαν να περιβάλλουν τα δοχεία των μελλοντικών tokamak κάνοντάς τα περισσότερο θελκτικούς και εμπορικούς αντιδραστήρες.

273

made by Absens

Σύντηξη Το υπουργείο Ενέργειας εξακολουθούσε να περιμένει την απόδειξη του επιστημονικώς εφικτού της σύντηξης -ισοστάθμιση και ανάφλε­ ξη- πριν δεσμευτεί το κράτος για την κατασκευή ενός πρωτότυπου εμπορικού αντιδραστήρα. Το 1 986, κάποιες ομάδες Αμερικανών επιστη­ μόνων στον τομέα της σύντηξης επιδίωξαν να προωθήσουν τον αγώνα τους, παράγοντας όλο και περισσότερο θερμό πλάσμα στις πιο υψηλές θερμοκρασίες που είχαν ποτέ παραχθεί τεχνητά στα εργαστήρια. Μια γλαφυρή περιγραφή για πολιτική επιτυχία προσέφερε ο Οοπ Grove : "Το ότι μπορούμε να παρουσιαστούμε στο Κογκρέσο και να πούμε ότι επιτύχαμε ένα παγκόσμιο ρεκόρ θερμοκρασίας, είναι το καλύτερο απ' όλα » . Ο Grove ήξερε ότι παρ' όλο που τα ρεκόρ θερμοκρασίας μπορεί στην πραγματικότητα να μην ήταν σημαντική επιστημονική καινοτομία, το Κ ογκρέσο εντυπωσιαζόταν από τα "ρεκόρ" και τις "πρωτιές". Το βάρος το κρατούσαν πρώτα και κύρια οι ερευνητές λέιζερ του Livermore. Μπροστά σε μια επιτροπή του Κογκρέσου για ενεργειακά θέματα ανακοίνωσαν ότι "έπιασαν τη καλή" με τη σύντηξη. Οι ακτίνες του λέιζερ ΝΟΥ Α είχαν επιτύχει μια πυκνή αντίδραση σύντηξης σε θερμοκρασίες πάνω από 1 00 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου, που εξα­ πέλυε 20 τρισεκατομμύρια νετρόνια σε 25 τρισεκατομμυριοστά του δευτερολέπτου ! Καμιά συσκευή ελεγχόμενης σύντηξης δεν είχε δώ­ σει ποτέ τόσα νετρόνια σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Οι επιστήμονες της σύντηξης λέιζερ αναγνώρισαν ότι, για ειδικούς τεχνικούς λόγους, ο δικός τους "τύπος" σύντηξης, χρειαζόταν πυκνό­ τερη και υψηλότερης θερμοκρασίας αντίδραση από τη μαγνητική σύ­ ντηξη. Αλλά, ακόμα και μ' αυτά τα ελαττώματα, τα νέα τους ήταν εντυ­ πωσιακά. Απόρρητα αποτελέσματα από το χώρο Πυρηνικών Δοκιμών της Νεβάδα ενθάρρυναν παραπέρα τον Erik Storm του Livermore, ο οποίος είπε στο Κογκρέσο ότι αν οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκινούσαν ένα πρόγραμμα όμοιο με το διαστημικό πρόγραμμα "Απόλλων" και το υποστήριζαν όλοι με ενθουσιασμό, η σύντηξη με λέιζερ θα μπορούσε να έχει έναν αντιδραστήρα δοκιμής μέχρι το έτος 2010, και έναν πρω­ τότυπο πυρηνικό σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, μετά από δέκα χρόνια. Το καλοκαίρι του 1 986, η καλή τύχη κι ορισμένα εκπληκτικά γεγονό­ τα στο Princeton δημιούργησαν ακόμα πιο σημαντικά αποτελέσματα. Από το 1 980, το ρεκόρ θερμοκρασίας για ένα πλάσμα μαγνητικής σύ­ ντηξης, παρέμενε στους 80 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου, που είχε επιτύχει το Large Torus του Princeton . Η πρακτική μαγνητική σύντηξη

274

made by Absens

Μπροστά mIJV ισοστάθριση απαιτούσε θερμοκρασία τουλάχιστον 1 00 εκατομμυρίων βαθμών Κελσί­ ου και η ιδαll.ική θερμοκρασία που μπορούσε να φτάσει ήταν 200 εκα­ τομμύρια βαθμοί στην καρδιά του αντιδραστήρα -εκατό φορές υψη­ λότερη απ' τη θερμοκρασία στο κέντρο του Ήλιοu- για να αντισταθμί­ σει τη βαρύτητα του Ήλιου . Επιπλέον, αυτή η ενέργεια έπρεπε να αποθηκευτεί στο πλάσμα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Δυστυχώς, η αποτελεσματικότερη μέθοδος για τη θερμοκρασία του πλάσματος των μεγάλων tokamak -η χρησιμοποίηση ουδέτερων σω­ ματίων- επέφερε σχετική μείωση στο χρόνο συγκράτησης, καθώς το πλάσμα γινόταν θερμότερο. Το γιγάντιο tokamak του Princeton , το TFTR , είχε "κολλήσει" σ' αυτό το εμπόδιο, το οποίο ορθώς χαρακτηρί­ στηκε "χαμηλή φάση", από την πρώτη του πυροδότηση . Το TFTR αντι­ μετώπιζε τον κίνδυνο να γίνει ένας πανάκριβος λευκός ελέφαντας. Συμπληρωματικές δέσμες ουδέτερων σωματιδίων, διαγνωστικές συ­ σκευές και έξοδα λειτουργίας, είχαν ανεβάσει την τιμή της συσκευής γύρω στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια, σύμφωνα με τον Dale Meade, τον βοηθό επικεφαλής του TFTR . Όλα αυτά άλλαξαν με την αναπάντεχη εμφάνιση των "υπερ-βο­ λών". Ξεκίνησε πολύ αθώα, όταν δύο φυσικοί του Princeton αποφάσι­ σαν να κάνουν στο TFTR ένα καλό καθάρισμα "από τα κατάλοιπα της καύσης", να το προετοιμάσουν για κάποιο περιθωριακό πείραμα που το ανέβαλλαν για ένα χρόνο. Ο Jim Strachan και ο Mike larnstorff, εί­ χαν δύο μέρες προθεσμία για να τελειώσουν το έργο. Ήταν πολύ πα­ ράξενο ζευγάρι Ο Strachan , σαράντα ετών, ήταν κατηφής και παρά­ ξενος, επέμενε στις ιδέες του και χλεύαζε τις μεγάλες υποσχέσεις που έδινε η σύντηξη . Ο larnstorff -Mike l. για τους συναδέλφους TOU- ήταν ένας γελαστός τύπος, τριάντα τριών ετών, με χρωματιστά μπλουζάκια και σανδάλια, ακόμα και μέσα στο καταχείμωνο. Αρχικά δημιούργησαν αρκετές φορές πλάσμα ηλίου για να κάψουν τις βρομιές απ' τα τοιχώματα του tokamak, ένα είδος αυτοκαθαριζόμε­ νου φούρνου. Μια αντλία αναρροφούσε το αεριώδες υπόλειμμα. Για να φτάσουν στο επίπεδο του υπερκαθαρού, ο Strachan και ο Mike l. έκα­ ναν μερικές παραπάνω βολές απ' ό,τι έκαναν συνήθως. Είχαν το πλεο­ νέκτημα μιας νέας ευθυγράμμισης που έκαναν στις ουδέτερες δέσμες, η οποία, για πρώτη φορά, επέτρεπε να εισάγονται σωματίδια με αντίθε­ τες κατευθύνσεις, σύμφωνα και αντίθετα με τη ροή του πλάσματος. Τη δεύτερη ημέρα το πείραμα άρχισε με πλάσμα υδρογόνου χαμη­ λής πυκνότητας, που θερμαινόταν με ουδέτερες δέσμες . Ω στόσο,

275

made by Absens

Σύντηξη έπειτα από μερικές βολές, οι φυσικοί που χειρίζονταν τις διαγνωστικές συσκευές, άρχισαν να παρατηρούν κάτι πολύ παράξενο. Η θερμοκρα­ σία των ηλεκτρονίων του πλάσματος ήταν ανεβασμένη και ο αριθμός των παραγόμενων νετρονίων της σύντηξης ήταν ασυνήθιστα υψηλός. Αντίθετα με το σύνηθες 10 τρισεκατομμύρια ή 100 τρισεκατομμύρια νε­ τρόνια ανά δευτερόλεπτο, το πλάσμα εξέπεμπε 1 .000 τρισεκατομμύ­ ρια. Αντίθετα με την ασήμαντη ποσότητα εναποθηκευμένης ενέργει­ ας, χαρακτηριστική της "χαμηλής φάσης", η ενέργεια του πλάσματος συγκρατιόταν για πολύ μεγαλύτερο διάστημα και πιο ολοκληρωμένα. Ο μόνος παράγοντας της εξίσωσης που έλειπε ήταν η υψηλή πυκνό­ τητα του πλάσματος. Στο τέλος της ημέρας, οι φυσικοί δεν ήξεραν την αιτία αυτών των αναπάντεχων αποτελεσμάτων. Ο Rob Gol dston , ο οποίος χειριζόταν το πρόγραμμα ανάλυσης "SNAP" στους υπολογιστές, πρότεινε να δοθεί περισσότερος χρό­ νος στους Strachan και Mike Ζ . Έ τσι τους παραχώρησαν και την επόμενη μέρα. Το πρόσταγμα είχε η τυφλή , εμπειρική επιστήμη . Οι ερευνητές προ­ σπάθησαν να κάνουν ό,ΤΙ ακριβώς έκαναν την προηγούμενη ημέρα, δί­ χως να ξέρουν ποιο βήμα ήταν το κλειδί. Μέχρι το τέλος της ημέρας το TFTR είχε παράγει άλλη μια σειρά υπερβολών και την επόμενη εβδομάδα ο Goldston ώθησε την ομάδα να επεκτείνει παραπέρα τα όρια. Ο Furth , που οσμίστηκε επιτυχία, κατέβηκε στο θάλαμο ελέγχου κι έβαλε κι αυτός το χέρι του στην εκτέλεση των πειραμάτων. Μέσα σε λίγες εβδομάδες η ομάδα έφτασε στα 5 .000 τρισεκατομμύ­ ρια νετρόνια ανά δευτερόλεπτο. Κάθε μέρα σημειωνόταν και νέο ρε­ κόρ νετρονίων, αλλά οι επιστήμονες συνέχιζαν να μη γνωρίζουν τους λόγους. Καθώς η επιτυχία τους αυξανόταν μέρα με την ημέρα, ο όρος "υπερβολικές βολές" φαινόταν ασαφής. « Μεγάλες αλλαγές παρατηρούνται από βδομάδα σε βδομάδα » , ανακοίνωσε σε μια συνέλευση στο TFTR , ο Kevin McGuire, ειδικός της διαγνωστικής. «Αυτό που πριν δυο εβδομάδες ήταν πάρα πολύ, . παύει να είναι πάρα πολύ αυτή την εβδομάδα » . « Μοιάζει με οδοντόκρεμα » , παρατήρησε ο Jim Sinnis. «Ποτέ δεν εί­ ναι "μικρού" μεγέθους. Είναι μόνο "μεγάλου" μεγέθους, "ιδαίτερα μεγά­ λου", ''οικογενειακού'' , ''ογκώδους'' » . Σε μια συνέλευση προτάθηκε να αποκαλέσουν "Φάση- Ε ", την αυξα­ νόμενη διατήρηση του πλάσματος. "Φάση-Τίγρη", φώναξε κάποιος άλ­ λος θυμίζοντας τη μασκότ του Πανεπιστημίου Princeton. "Βάλε έναν τί-

276

Μπροστά στην ισοστάθΡ1 ση

made by Absens

γρη στο tokamak σου !" Αλλά ο όρος "υπερβολική βολή" δεν κλονιζόταν με τίποτα, ιδιαίτερα όταν οι βολές γίνονταν κάθε μέρα και πιο μεγάλες. Μέχρι το τέλος του lουλίου οι υπερβολικές βολές πλάσματος χαμηλής πυκνότητας είχαν αυξήσει τη θερμοκρασία τους πάνω από δυο φορές, έναντι οποιουδήποτε άλλου πειράματος σύντηξης που είχε γίνει στον κόσμο -200 εκατομμύρια βαθμοί Κελσίου. Ο Harold Furth άρχισε να ετοιμάζεται για συνέντευξη Τύπου. Το TFTR βέβαια, δεν είχε επιτύχει την ισοστάθμιση , αλλά δεν ήταν πια μια ανιαρή μηχανή .

Οι φυσικοί του Princeton , άβολοι, με κοστουμάκι και γραβάτα, είχαν μα­ ζευτεί στην αίθουσα αναμονή ς του εργαστηρίου, έξω απ' το μεγάλο αμφιθέατρο, όπου τα συνεργεία της τηλεόρασης έστηναν τα μηχανή­ ματά τους. Ο Mike Ζ. φαινόταν πολύ επίσημος με τουίντ σακάκι και γραβάτα, αλλά ήταν και πάλι ξεκάλτσωτος φορώντας σανδάλια, εν εί­ δει προσωπικού εμβλήματος. Στο αμφιθέατρο, ο Harold Furth ανέβηκε στην εξέδρα μπροστά, σε ακροατήριο εκατοντάδων ατόμων. Ο γενειοφόρος καθηγητή ς ανα­ φέρθηκε στη μακρά ιστορία της έρευνας της πυρηνικής σύντηξης, λέ­ γοντας πως όταν αυτός μπήκε στον αγώνα, το 1 956, οι επιστήμονες χρειάζονταν 1 .000 φορές καλύτερες θερμοκρασίες απ' αυτές που κα­ τόρθωναν: " Πέρασαν δέκα χρόνια, κι ακόμη δεν κάναμε μεγάλες προ­ όδους» , είπε, <<μ' έναν απλό υπολογισμό, έβλεπα ότι θα έπρεπε να γί­ νω 200 χρονών για να προλάβω να δω την επιτυχία του στόχου. Αλλά τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι. Το νέο αποτέλεσμα στο TFTR , εί­ ναι ότι φθάσαμε στα 200 εκατομμύρια βαθμούς, και η θερμοκρασία αυτή είναι αρκετά υψηλή για να πάψουμε πια να βρισκόμαστε σε αναμονή . Βρισκόμαστε σε μια θερμοκρασία την οποία μπορεί να έχει το κέντρο ενός αντιδραστήρα εν λειτουργία» . Τ ο κλειδί του μυστηρίου των υπερβολικών βολών φαίνεται πως ήταν το καθάρισμα των στρωμένων με κεραμικά πλακίδια εσωτερικών τοιχωμάτων του tokamak, που βοηθούσαν τις πλάκες να απορροφή­ σουν καλύτερα τα ψυχρά ανεπιθύμητα σωματίδια των παρυφών του πλάσματος. Επίσης, βοήθησε , πρόσθεσε ο Furth , η ισορροπημένη ει­ σαγωγή των ουδετέρων σωματίων. Η πρόκληση τώρα , πρόσθεσε, ήταν να βελτιώσουμε το χρόνο δια­ τήρησης και την πυκνότητα του πλάσματος σ' αυτά τα υψηλά επίπεδα θερμοκρασιών και νετρονίων. Ο Furth περιέγραψε και άλλα "μαθήμα-

277

made by Absens

Σύντηξη τα" που πήραν από τα πρόσφατα πειράματα. Υπήρχαν λόγοι που τον έκαναν να πιστεύει ότι ένα υπέρθερμο πλάσμα ίσως να μη χρειαζόταν ενίσχυση με ηλεκτρικούς παλμούς για να διατηρηθεί η αντίδραση , όπως φοβόταν η επιχείρηση ηλεκτρικού . « Συμπερασματικά .. , είπε ο Furth , «τα επιστημονικά αποτελέσματα πρέπει να αλλάζουν τη γνώμη των ειδικών σε θέματα ενέργειας σχετικά με το πραγματικό δυναμικό της ενέργειας σύντηξης .. . Η είδηση για το ρεκόρ θερμοκρασίας που πέτυχε το Prin ceton κυ­ κλοφόρησε σ' όλο τον κόσμο στην πρώτη σελίδα των εφημερίδων. Ακόμα και η China Daily είχε σχετικό άρθρο. Συγχαρητήρια τηλεγραφή­ ματα και επιστολές έφθαναν βροχή στο Princeton. Ανάμεσα στα τηλε­ γραφήματα ήταν και ένα του Roy Bickerton , του σαρκαστικού επιστή­ μονα και διευθυντή του JET, που έγραφε στον Furth : ''Τα αποτελέσμα­ τά σας ήταν όντως ενθαρυντικά για μας παρ' όλο που μας δώσατε ένα δύσκολο παράδειγμα προς μίμηση". Ο Masaji Yoshikawa του ιαπωνι­ κού Π-60, έγραψε τα συγχαρητήριά του και πρόσθεσε : "Εμείς του Π60, θα προσπαθήσουμε σκληρά για να σας φτάσουμε". Μ όλις ανακοινώθηκε η είδηση και ο Jeff Cordey, ένας απ' τους επι­ κεφαλής διεξαγωγής πειραμάτων στο JET, έπιασε το κουτσομπολιό με τον Rob Goldston , ζητώντας να μάθει περισσότερα για τη "συντα­ γή" των υπερβολών. Αν το TFTR μπορούσε να παράγει τέτοιες βο­ λές, θα μπορούσε να κάνει και ο μεγαλύτερος σε μέγεθος εξάδελφός του. Ο Goldston μοιράστηκε τα μυστικά της συνταγής με άνεση , κα­ θώς το Prin ceton είχε ήδη δρέψει τους καρπούς του πρώτου ιokamak που "ξέφυγε" απ' τη χαμηλή φάση . Λίγες μέρες αργότερα, και μετά από μια σειρά βολών καθαρισμού με ήλιον στο JET, ο Gordey ανακοί­ νωσε στον Gol dston ότι ένα σύντομο πείραμα παρήγαγε ήδη ένα τριάντα τοις εκατό βελτιωμένο χρόνο διατήρησης και δυο φορές πε­ ρισσότερα νετρόνια. «Δούλεψε καλά .. , απάντησε ο Goldston , «κι αυτό είναι πολύ ευχάρι­ στο .. . Η διοίκηση του JET, περιλαμβανομένου του "τρελού" R ebut, είπε αργότερα ότι στην ατζέντα τους είχαν ήδη πειράματα χαμηλής πυκνό­ τητας με υψηλές θερμοκρασίες, και ότι το ρεκόρ θερμοκρασίας του Prin ceton , αν και ενδιαφέρον, ήταν απλώς μια οριακή γραμμή της ατραπού, που οδηγούσε στο πλάσμα αντιδραστήρος, το οποίο έπρεπε να συνδυάζει τα προσόντα θερμοκρασίας, πυκνότητας και χρόνου δια­ τήρησης. Η Ολυμπιάδα του Πλάσματος θα γινόταν το Νοέμβριο στο

278

Μπροστά στη Υ ι σοστάθριση Kyoto της lαπωνίας. Θα ήταν κι αυτή μια απ' τις μεγάλες παραστάσεις των tokamak , αλλά το ΙΕΤ προφανώς είχε κάποιους κρυμμένους άσους στο μανίκι Ο αγώνας συνεχιζόταν.

Η lαπωνία -ήδη παγκόσμιος γίγαντας στις τεχνολογικές εφαρμογές και τις επιχειρήσεις- δεν είχε φιλοξενήσει ακόμη την Ολυμπιάδα του Πλάσματος. Έτσι η επιλογή της πόλης Kyoto για την- ανά διετία­ διεθνή συνάντηση του 1 986 ήταν μια αναγνώριση ότι η lαπωνία είχε αποκτήσει "ανάστημα" στην κοινωνία της σύντηξης. Η εθνική ομάδα JT-60 βιαζόταν να επιτύχει σπουδαία αποτελέσματα για την περίσταση . Οι συναντήσεις συνήθως γίνονταν τ ο Σεπτέμβριο, αλλά η lαπωνία ζή­ τησε παράταση χρόνου για το Νοέμβριο, με τη δικαιολογία ότι τα ξε­ νοδοχεία του Kyoto θα ήταν γεμάτα το Σεπτέμβριο. Η άποψη που επι­ κρατούσε , πάντως, μεταξύ συναδέλφων διεθνώς, ήταν ότι η lαπωνία ζήτησε την παράταση για να δώσει στο αργοπορημένο JT -60 επιπλέον χρόνο για πειράματα με την ελπίδα να προλάβει τα άλλα γιγάντια

made by Absens

tokamak. Η ιαπωνική μηχανή ήταν εγκατεστημένη σ' ένα λιτό κτίριο χτισμένο με κόκκινα τούβλα, σ' ένα χωράφι στα βόρεια του Τόκιο, έξω απ' την κωμόπολη Naka. Το 1 985 , το JT-60 ήταν η τελευταία εγγραφή στον αγώνα των γιγάντων tokamak, αλλά η σχολαστική κατασκευή του δι­ καιολογούσε κάθε καθυστέρηση . Το γιγάντιο tokamak, ίσο σε μέγεθος με τον Μ εγάλο Βούδα του Νάρα και λίγο μεγαλύτερο απ' το TFTR του Princeton , ήταν βαμμένο ολόλευκο, και το περιβάλλον γύρω του διετη­ ρείτο πολύ καθαρό, χωρίς άχρηστα υλικά. Με περηφάνια και δέος, οι lάπωνες ονόμαζαν το JT-60 "Ο Μεγάλος Βούδας της Νάκα". Οι εργα­ ζόμενοι εκεί έβγαζαν τα παπούτσια τους και φορούσαν καθαρά λαστι­ χένια παπούτσια όταν έμπαιναν στην αίθουσα ελέγχου, ή το "κελί" δο­ κιμών. Οι επισκέπτες φορούσαν πλαστικές σακούλες πάνω απ' τα πα­ πούτσια τους. Σαν μια στρατιά ταχυδρόμων, οι επιστήμονες και οι μηχανικοί, φο­ ρώντας γκρίζες στολές, περιδιάβαιναν στους πεντακάθαρους διαδρό­ μους του κτιρίου. Οι άλλοι εργαζόμενοι φορούσαν καπέλα με διαφορε­ τικά χρώματα. Κάθε χρώμα υποδήλωνε τον εργοδότη του -λευκό για τους δημόσιους υπάλληλους, κίτρινο για την Hitachi , πράσινο για την Tosh iba. Στη διάρκεια της αρχικής φάσης του tokamak οι εταιρείες που ανάλαβαν το έργο κατασκευής της μηχανής διατηρούσαν σε επι-

279

made by Absens

Σύvτηξη φυλακή μεγάλες ομάδες εργατών. Π ολλοί υπάλληλοι του κέντρου ερευνών ζούσαν σε κοιτώνες, μέσα στο κέντρο. Όσοι είχαν οικογένει­ ες ζούσαν εκεί όλη την εβδομάδα και πήγαιναν στο σπίτι τους μόνο τα Σαββατοκύριακα. Το πρόγραμμα της σύντηξης ήταν το κέντρο της επαγγελματικής και κοινωνικής τους ζωής. Μ ολονότι βρίσκονταν κάπως πίσω στο διεθνή συναγωνισμό της σύ­ ντηξης, οι Ιάπωνες ήταν αποφασισμένοι να προλάβουν τους άλλους. Ένας τοίχος του κελιού δοκιμών καλυπτόταν από μια πλήρη σειρά κι­ βωτίων ουδέτερων δεσμών της μηχανής, που είχαν ελεγχθεί πλήρως, ήταν εγγυημένες απ' τον κατασκευαστή , και ήταν έτοιμες για τη ν εγκατάσταση . Ακόμα το σχέδιο Π-60 επωφελήθηκε από τεχνικές οι οποίες είχαν παρουσιασθεί πολύ αργά για να περιληφθούν στα σχέδια του TFTR , του JET, ή του σοβιετικού Τ- 15. Το ιαπωνικό tokamak, για πα­ ράδειγμα, περιλάμβανε ένα "διοχετευτή", μια μαγνητική διάταξη που αναρροφούσε τα ανεπιθυμητα σωματίδια απ' την άκρη του πλάσματος. Ωστόσο, για λόγους εθνικής πολιτικής, το Π-60, δεν ήταν εξοπλισμέ­ νο έτσι ώστε να χρησιμοποιεί ραδιενεργό τρίτιο. Ε πομένως , δε θα μπορούσε ποτέ να προσεγγίσει την πραγματική ισοστάθμιση , αλλά μό­ νο μια κατάσταση σύντηξης υδρογόνου, που θα τη λέγαμε "επιστημο­ νική ισοστάθμιση". Εάν χρησιμοποιούσαν τρίτιο, οι Ιάπωνες θα μπο­ ρούσαν να πουν ότι η μηχανή δίνει την ίδια ποσότητα ενέργειας που καταναλώνει. Οι Ιάπωνες ήταν αποφασισμένοι να ασχοληθούν σταθερά με την έρευνα της θερμοπυρηνικής σύντηξης για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το εθνικό τους πρόγραμμα ενέργειας περιλάμβανε έναν εμπορεύσιμο αντιδραστήρα σύντηξης για το έτος 2030, απόδειξη ότι χρειάζονταν γενεές για να ολοκληρωθεί το έργο της σύντηξης. Στην τυπική τελετή εγκαινίων του Π-60, παρευρίσκονταν και δυο μαθητές του δημοτικού που είχαν επιλεχθεί, επειδή γεννήθηκαν τη χρονιά της θεμελίωσης. Ο Masaji Υ oshikawa που θεωρούνταν ο κατασκευαστής του Π -60, είχε για το λευκό ελέφαντα (το tokamak) το ίδιο αίσθημα ιδιοκτησίας που είχε ο Οοπ Grove στο Princeton για το TFTR . Πίστευε ότι η μηχανή του, αν και καθυστερημένη , ήταν μια ελπιδοφόρα παρουσία στον αγώ­ να της "ισοστάθμισης". Παραδέχτηκε σε δηλώσεις του: (( Είμαστε πίσω από το JET και το TFTR κατά δυο χρόνια. Αλλά είμαστε σε θέση να τους προλάβουμε. Ο τρόπος με τον οποίο κατασκευάσαμε τη μηχανή μας είναι τελείως διαφορετικός. Υπογράψαμε ένα συμβόλαιο και με τη λήξη του, η μηχανή δοκιμάζεται έτσι ώστε να μπορούμε, αν θελήσου-

280

Μπροστά στην ι σοστάθJl1ση με, να τη βάλουμε αμέσως σε λειτουργία» . Ο Yosh ikawa ήλπιζε να ετοιμάσει τη μηχανή του , και με μια εντατική προσπάθεια να φτάσει εγκαίρως στην υψηλή φάση , για την Ολυμπιάδα του Πλάσματος στο

made by Absens

Kyoto .

"Οπως τα παιδιά δεν μπορούν να κρατήσουν μυστικά, έτσι και οι επι­ στήμονες της σύντηξης δεν περίμεναν τις συναντήσεις για να ανακοι­ νώσουν τους χάρτες τους και τις μονογραφίες τους. Δυο εβδομάδες πριν από το Kyoto , το τμήμα των Αμερικανών φυσικών του πλάσματος είχε ετήσια συνέλευση στη Βαλτιμόρη . Οι φυσικοί του Prin ceton , μια αντιπροσωπία από το JET, και μια ομάδα έκπληξη η οποία είχε εργα­ σθεί στη μη χανή Doublet π ο υ είχαν θέσει σε λειτουργία οι GA Technologies -πρώην Gen eral Atomic- έθαψαν τη χαμηλή φάση κά­ τω από ένα σωρό νέων ελπιδοφόρων αποτελεσμάτων. Είπαν στους χιλιάδες συγκεντρωμένους συναδέλφους τους, ότι κάθε μηχανή με το δικό της χαρακτηριστικό, είχε επιτύχει υψηλές θερ­ μοκρασίες και βελτιωμένη εναποθήκευση ενέργειας στο πλάσμα. Το Prin ceton είχε κι άλλα αποτελέσματα "υπερβολών". Το JET παρουσία­ σε μια νέα διάταξη μαγνητικών πεδίων, η οποία απομιμούνταν "διοχέ­ τευση". Το Doublet, το οποίο μόλις είχαν επεκτείνει και ο θάλαμός του ήταν ελαφρώς μεγαλύτερος από του TFTR , είχε το πλεονέκτημα του πλάσματος σε σχήμα D και ενός πρότυπου διοχετευτή . Ο Mike Zarnstorff, με μεγάλη ταπεινοφροσύνη έκανε μια ανακοίνω­ ση για το Princeton , λέγοντας ότι οι υπερβολές ανακαλύφθηκαν "εντε­ λώς τυχαία". Ακολούθησε ο Roy Bickerton , του JET. «Είναι ωραίο ν' ακούς ότι τα τυχαία γεγονότα μπορεί να έχουν και θετικά αποτελέσματα » , είπε σο­ βαρός, ενώ το ακροατήριο ξεσπούσε σε γέλια. Κάποτε στο JET έσπα­ σε ένας σωλήνας νερού μετατρέποντας το θάλαμο κενού σε γυάλα για χρυσόψαρα. « Στο JET τρέξαν μέσα στο θάλαμο κενού 500 λίτρα νερό και δεν είχαμε τίποτα θετικό » , πρόσθεσε ο Bickerton . Κι όμως, οι ερευνητές του JET, ανακοίνωσαν, ότι με τη νέα μαγνητική διαμόρφω­ ση , το JΕΤ έφτασε σε θερμοκρασίες 1 25 εκατομμυρίων βαθμών Κελσί­ ου με πλάσμα χαμηλής πυκνότητας. Επίσης, ο χρόνος διατήρησης και η εναποθήκευση ενέργειας, βελτιώθηκαν. Αν και υπήρχαν ακόμη προ­ βλήματα, το JΕΤάφησε οριστικά πίσω του τη "χαμηλή φάση". Η διερεύνηση της νέας φάσης μόλις είχε αρχίσει, και οι φυσικοί αι-

281

made by Absens

Σύvτηξη σθάνονταν ευφορία. Τα τελευταία χρόνια οι συναντήσεις της Αμερικα­ νικής Κοινωνίας των Φυσικών είχαν καταντήσει κουραστικές, απλώς οριοθετούσαν το χρόνο και τίποτε άλλο. Τώρα οι μεγάλες μηχανές άρχισαν να κτυπούν τα κακεντρεχή σχόλια κι αυτό ηλέκτριζε τους επι­ στήμονες των μεγάλων εργαστηρίων και των πανεπιστημίων. Ατμόσφαιρα μεγάλης ελπίδας γέμιζε τη συνέλευση . Ωστόσο, πιο ενθαρρυντικά ακόμα ήταν τα νέα που έφερνε ο John CIarke , επικεφα­ λής του Γραφείου Ενέργειας Σύντηξης του γπουργείου Ενέργειας. Σαν συνέχεια στο θόρυβο που προκάλεσε η σύντηξη στη Γενεύη , ο Ρόναλντ Ρήγκαν μόλις είχε εκδώσει μια "Προεδρική Π ρωτοβουλία", ένα επίσημο διάταγμα, καλώντας την υπηρεσία να μελετήσει ένα διε­ θνές πρόγραμμα σύντηξης στο οποίο θα συμμετείχαν η Σοβιετική "Ενωση και ίσως η Ευρώπη και η Ιαπωνία. « Π οτέ δεν είχαμε μια τόσο υψηλού επιπέδου υποστήριξη » , είπε ο CIarke. Στο μεταξύ ο CIarke πρόσθεσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ετοιμά­ ζονταν να υπογράψουν μια νέα διμερή συμφωνία με την Ευρωπαίκή Οικονομική Κοινότητα, για συνεργασία στην έρευνα για τη σύντηξη . Ήταν ένα βήμα που εξέφραζε στενότερα τις ανταλλαγές που γίνο­ νταν μεταξύ μεμονωμένων κρατών. Αυτό έκανε την ιδέα μιας διεθνούς χρηματοδότησης της κατασκευής και λειτουργίας ενός αντιδραστήρα, πολύ ρεαλιστική . « Π ρέπει να κάνουμε την Ευρώπη και την Ιαπωνία να δούνε πέρα απ' τον εαυτό τους» , είπε ο CIarke. «Ολοι λένε, "θέλω να είμαι ο πρώτος που θα το πετύχει"» . Στο μεταξύ η Ιαπωνία σιωπούσε. Ο Μεγάλος Βούδας της Naka κόλλησε στη χαμηλή φάση. Τα συστήματα ισχύος και τα κομπιούτερ του Π-60 λειτουργούσαν θαυμάσια, αλλά δεν μπορούσε να περάσει στην υψηλή φάση , και κα­ νείς δε γνώριζε την αιτία. Ακόμα πιο ταπεινωτικό για τους Ιάπωνες δι­ ευθυντές ήταν ότι ένα μικρό ερευνητικό tokamak που βρισκόταν σ' ένα άλλο εργαστήριο στη Naka, είχε ξαφνικά περάσει στην υψηλή φάση , χωρίς να διαθέτει το πλεονέκτημα των δια χυτών του πλάσματος σε σχήμα D , ή κάποια άλλη ταχυδακτυλουργία απ' αυτές που χρησιμοποι­ ούσαν τα γιγάντια tokamak. Ο Rob GoI dston και ο Mike Zarnstorff έλεγξαν τα δεδομένα του μι­ κρού tokamak και συμφώνησαν ότι η μηχανή έδωσε "καλά αποτελέσμα­ τα" ανεξάρτητα, από το πώς έγινε και ανεξάρτητα αν είναι υψηλής ή χαμηλής πυκνότητας. Η πρόκληση ήταν να βρούνε το πώς λειτουργεί. Παρά την πρόκληση ή ίσως εξαιτίας αυτής, το Kyoto αποδείχτηκε "μια γιορ τή αγάπης για το tokamak", συμπέρανε ο GoIdston .

282

Μπροστά mIJV ισοστάθριση Στο πολιτικό μέτωπο, υπήρχαν κι άλλες ελπιδοφόρες ενδείξεις για την κοινότητα της σύντηξης, που ανέκυψαν απ' τις συναντήσεις στην Ιαπωνία . Ο ΒΓυπο Coppi του ΜΙΤ παρατήρησε έκπληκτος ότι, στη διάρκεια σειράς ομιλιών με στόχο την εικοστή πέμπτη επέτειο του Ι νστιτούτου Φυσικής του Πλάσματος , του Πανεπιστημίου της Nagoya, ο Σοβιετικός ομιλητής ανέφερε τον Αντρέι Ζαχάρωφ σαν έναν από τους ιδρυτές του Ινστιτούτου Φυσικής Lebedev της Σοβιετικής Ένω­ σης, που έκλεινε κι αυτό τα είκοσι πέντε χρόνια. Το έγγραφο υλικό που μοιράστηκε από τους Σοβιετικούς πριν από την ομιλία, περιείχε επίσης το όνομα του Ζαχάρωφ . Μετά την εξορία του Ζαχάρωφ στο Gorky, ο Coppi δεν είχε ακούσει ποτέ Ρώσο επιστήμονα ν' αναφέρει το όνομα του Ζαχάρωφ , δημόσια. Η τωρινή αναφορά κάτι σήμαινε. Έτσι, όταν επέστρεψε στη Βοστόνη , ο Coppi πληροφόρησε τους συγ­ γενείς του Ζαχάρωφ που βρίσκονταν εκεί. Μέσα σ' ένα μήνα, ο COppi είδε ότι μάντεψε σωστά. Η θέληση του Γκορμπατσώφ για μείωση των στρατιωτικών δαπανών και βελτίωση των σχέσεων με τη Δύση συντέλεσαν ώστε να χαμογελάσει η τύχη στον Ζαχάρωφ . Στις 23 Δεκεμβρίου του 1 986, μετά από σχεδόν επτά χρόνια εξορίας, ο Ζαχάρωφ επέστρεψε στη Μ όσχα με τη σύζυγό του YeIena Bonner. Την ίδια μέρα, κι ενώ τον ακολουθούσε πλήθος συνερ­ γείων τηλεόρασης, πήγε κατευθείαν στο Ινστιτούτο Φυσικής Lebedev, το παλιό του εργαστήριο , για να παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο. Μ όλις έφτασε εκεί, τον δέχτηκαν με χειροκροτήματα. Όταν οι Δυτικοί δημοσιογράφοι τον ρώτησαν για τα σχέδιά του, είπε ότι ήλπιζε να ξα­ ναγυρίσει στην έρευνα για τη σύντηξη . Δήλωσε στο Newsweek:

made by Absens

« Η κυρίως εΡ Υασία μου -στην οποία θ ' αφιερώσω το ν περισσό τερ χρ ό ­ νο- θα είναι το επιστημο νικό έΡΥΟ μου στο χώρο της φυσική ς τω ν στοι­ χειωδώ ν σωματίω ν, στο χώρο της κοσμολ ΟΥίας -που μ ' ε νδιαφέρει πε ­ ρισσό τερο από οτιδήποτε άλλ ο- κι επίσης θέλω να συμμετάσχω στο διά ­ λ ΟΥΟ Υια τα θερμοπυρη νικά προβλήματα και τη χρησιμοποίηση της θερμο­ πυρη νική ς ε νέΡΥειας Υια ειρη νικούς σκοπούς, με τη ν οποία ξεκίνησα να ασχολ ούμαι το 1950. Έχω πάρα πολύ καιρό να εΡΥαστώ πά νω σ' αυτήν και θα ήθελ α να ξα ναρχίσω τώρα. » ι

Από το Princeton , ο HaroId Furth έστειλε αμέσως θερμό μήνυμα στον Ζαχάρωφ : "Με μεγάλη χαρά, μάθαμε τα σχέδιά σας για την επιστροφή σας στη Μόσχα". Και σ' ένα τηλεγράφημα ο Furth έλεγε : "Τα πρώτα τριάντα πέντε χρόνια έρευνας πάνω στα tokamak απέδωσαν πολύ κα-

283

made by Absens

Σύvτηξη λούς καρπούς . Ελπίζουμε ότι θα έχουμε την ευκαιρία να σας ενημερώ­ σουμε για τις πρόσφατες εργασίες μας". Ο Furth έστειλε επίσης ένα τηλεγράφημα και στο φίλο του Velikh ov. ''Είμαστε όλοι ευτυχείς που ακούσαμε την είδηση για τον Αντρέι Ζαχάρωφ. Είναι μια εποικοδομητι­ �ή εξέλιξη για τη διεθνή επιστήμη και ιδιαίτερα για τη συνεργασία στην έρευνα της σύντηξης". Στη Βοστόνη , η είδηση -και το γεγονός ότι θα χαλάρωναν οι εντά­ σεις που υπήρχαν μέσα στη διεθνή κοινότητα της σύντηξης- προκά­ λεσε μεγάλη συγκίνηση στον COppi. " Η ταν ένα αγκάθι στη σάρκα μας " , είπε. Μέσα στους επόμενους μήνες ο Ζαχάρωφ τάχθηκε υπέρ των προ­ σπαθειών που έκανε ο Γκορμπατσώφ για να χαλαρώσει τον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος στη σοβιετική κοινωνία. Και σύντομα ο επιστήμονας επέστρεψε στον πολιτικό στίβο κερδίζοντας τελικά έδρα στις εκλογές για το νέο νομοθετικό σώμα των Σοβιέτ, το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού. Η σύντηξη ήταν κάτι που απασχολούσε τον Ζαχάρωφ , ήρθε όμως σύντομα σε δεύτερη μοίρα. Τώρα συμμετεί­ χε στις ιστορικές πολιτικές αλλαγές που συντελούνταν υπό τον Γκορ­ μπατσώφ . Λίγο μετά την απελευθέρωση του Ζαχάρωφ , επιστημονικοί αντι­ πρόσωποι από τις κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, της Σοβιε­ τικής Ενωσης, της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας και της Ιαπω­ νίας συναντήθηκαν στη Βιέννη . Οι τέσσερις συμφώνησαν να σχεδιά­ σουν μαζί ένα θερμοπυρηνικό πειραματικό αντιδραστήρα, που τον ονόμασαν International Thermonuclear Eχperimental Reactor (ITER). Προορισμός του ήταν ν' αποδείξει το τεχνολογικά εφικτό της σύντη­ ξης ως πηγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η μηχανή αυτή αποτελούσε μέρος των μακροπρόθεσμων σχεδίων των τεσσάρων κυβερνητικών ομάδων για τη σύντηξη , και θα κόστιζε μέχρι 4 δισεκατομμύρια δολάρια. Η από­ φαση κατασκευής της μηχανής θα λαμβανόταν μετά την ολοκλήρωση των θεωρητικών σχεδίων. Οι ηγέτες των κυβερνήσεων σε άλλες εποχές είχαν χρησιμοποιή­ σει πολιτικά την ιδέα της σύντηξης. Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πο­ λιτείες, χρησιμοποιώντας τη σύντηξη , έκλεψαν την παράσταση από τη Σοβιετική Ενωση στη Διάσκεψη του 1 958, με θέμα την Ειρηνική Χρησι­ μοποίησης της Ατομικής Ενέργειας. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες είχαν επί­ σης χρησιμοποιήσει τη σύντηξη για να επιδείξουν τη βιωσιμότητα ενός Ευρωπαίκού Κοινοτικού Προγράμματος. Τώρα οι υπερδυνάμεις βρή-

284

Μπροστά στην ισοστάθρι ση

made by Absens

καν κοινό έδαφος στη σύντηξη για να εκφράσουν καλή θέληση και συ­ νεργασία σε μια εποχή που η Σοβιετική Ένωση , ιδιαίτερα, πίεζε για συμφωνίες ελέγχου των εξοπλισμών. Η ιδέα ενός πραγματικά διεθνούς αντιδραστήρα προχωρούσε σαν χελώνα από το 1 979, κάτω από την αιγίδα του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας. Μέσα σ' αυτή τη δεκαετία έγιναν διάφορες μελέ­ τες σχεδίων από μια βασική ομάδα, αποτελούμενη από σαράντα επι­ στήμονες των τεσσάρων μεγάλων δυνάμεων της σύντηξης, που συ­ γκρότησαν αυτό που ονόμασαν "εργαστήρι" στα προσωρινά γραφεία της Βιέννης. Οι αντιπρόσωποι έκαναν ευσυνείδητα τη δουλειά τους όσο υπηρετούσαν στη Βιέννη , ενώ αναρωτιόντουσαν αν η δουλειά που έκαναν θα κατέληγε σε κάτι, ή ήταν απλώς μια άσκηση καλής θέ­ λησης. Μετά τη συμφωνία για το σχεδιασμό του ITER , οι επιστήμονες είχαν λόγους να ελπίζουν. Στο επιτελείο σχεδιασμού του ITER, παραχώρησαν μια μόνιμη βάση στο Ινστιτούτο Φυσικής Maχ Planck, στο Garching, κοντά στο Μόναχο. Η βάση τους παραχωρήθηκε για τρία χρόνια προκειμένου να τελειώ­ σουν το έργο που τους ανατέθηκε -προϋπολογισμού 1 70 εκατομμυ­ ρίων δολαρίων- και σ' αυτόν συνεισέφεραν εξίσου οι συμμετέχοντες. " Υπάρχει μια ελπίδα σε όλους ότι, μετά από τρία χρόνια, το πολιτι­ κό κλίμα θα είναι αρκετά θερμό ώστε ν' αποφασίσουν να τον κατασκευ­ άσουν» , είπε ο Manfred Leiser, επικεφαλής της μονάδας φυσικών του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας, που συντόνιζε την τετρα­ μερή συμφωνία. Λίγο λίγο, οι επιστημονικές δυσκολίες και οι δαπάνες της έρευνας για τη σύντηξη ολοκλήρωναν ένα μικρό πολιτικό θαύμα.

Οι επιστημονικές και πολιτικές πρόοδοι ήταν πολύ ικανοποιητικές στο σκληρό αγώνα της σύντηξης προς την εμπορική βιωσιμότητα. Ωστό­ σο, στα τέλη της δεκαετίας του 1 980, η διεθνής κοινότητα της σύντη­ ξης έφτασε σε μια κρίσιμη και ανησυχητική καμπή . Οι εκπαιδευμένοι φυσικοί του πλάσματος και οι πυρηνικοί μηχανικοί δεν θα είχαν δοκιμα­ στικούς αντιδραστήρες νέας τεχνολογίας, αν δεν άρχιζε αμέσως η κα­ τασκευή μιας πρωτοπόρου πειραματικής μηχανής, που θα στηνόταν και θα λειτουργούσε στις αρχές της δεκαετίας του 1 990. "Το ευρωπαίκό πρόγραμμα βαδίζει στον γκρεμό » , διευκρίνισε ο Roy Bickerton , όταν ο ίδιος και ο σαραντάχρονος συνάδελφός του

285

made by Absens

Σύντηξη Enzo Lazzaro , συζήτησαν για το δίλημμα που αντιμετώπιζε η νέα γε­ νιά των φυσικών του πλάσματος. Ο Bickerton ήταν κοντά στη σύνταξη . Το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα σύντηξης προέβλεπε εργασίες πάνω στο JΕΤ μέχρι το 1 992. Μετά απ' αυτό όμως δεν υπήρχε τίποτα. Η επόμενη μηχανή , τόνισε ο Bickerton , θα χρειαζόταν κάπου επτά χρόνια για να κατασκευαστεί. Αν δεν άρχιζε αμέσως η κατασκευή της, οι νεότεροι συνάδελφοί του, για κάποια χρόνια, δε θα είχαν μηχανή για να κάνουν τις έρευνές τους. Ο Bickerton φοβόταν ότι θα χανόταν πολύτιμη γνώ­ ση, ιδιαίτερα η μετάδοση παρατηρήσεων και τεχνικών γνώσεων απ' τη μια ομάδα στην άλλη , μετάδοση που γίνεται μέσω της προσωπικής συ­ νεργασίας, και όχι με την ανάγνωση επιστημονικών εργασιών. Θα υπήρχε λοιπόν ένα τεράστιο χάσμα. "Είναι φοβερό να χαθεί όλη αυτή η τόσο προσεχτική προσέγγιση » , του είπε ο Lazzaro . "Τι θα χάναμε αν ξεκινούσαμε τώρα κάτι πιο τολ­ μηρό στην προσέγγιση και συντομεύαμε το χρόνο ; Ποιος θα αποφάσι­ ζε ν' αφιερώσει όλη τη ζωή του σ' ένα σκοπό ο οποίος δεν υποσχόταν ούτε καν προσέγγιση στη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής; Η νέα μηχα­ νή έπρεπε να μπει μπροστά σύντομα. » Οι ερευνητές στο Prin ceton ένιωθαν κι αυτοί το χρόνο να χάνεται Πίστευαν ότι για την εξυγίανση του εργαστηρίου του Princeton ήταν απαραίτητη μια νέα μηχανή . Το Αμερικανικό Κογκρέσο είχε ήδη απορ­ ρίψει την πρότασή τους για μια μεγάλη μηχανή που θα οδηγούσε τα πειράματα της σύντηξης στην "ανάφλεξη", αλλά εκείνοι συνέχιζαν να επιμένουν. Στην ατμόσφαιρα των περικοπών των προϋπολογισμών του 1 987, μια ομάδα Αμερικανών σχεδιαστών επινόησαν μια φθηνή σχετικά μηχανή της οποίας η επιστημονική αξία ήταν συζητήσιμη . Θα ήταν ένα tokamak ανάφλεξης αξίας 357 εκατομμυρίων δολαρίων, πο­ σού πολύ μικρότερου από το TFTR του Princeton . Η μηχανή , για λό­ γους οικονομίας, θα συνδεόταν με τα ήδη υπάρχοντα συστήματα ενέργειας και τους υπολογιστές των γιγάντιων tokamak, αμέσως μό­ λις σταματούσε η λειτουργία της μεγάλης μηχανής. Με ισχυρούς, συ­ μπαγείς μαγνήτες, του είδους που υποστήριζαν από μια δεκαετία πριν ο Bru no Coppi και το ΜΙΤ, θα μπορούσε να παράγει ένα αυτοσυντη­ ρούμενο, αν και μικρής ζωής πλάσμα, χρήσιμο για την έρευνα της φυ­ σικής της ανάφλεξης, αλλά όχι για τον απώτερο σκοπό της κατασκευ­ ής ενός πραγματικού αντιδραστήρα. Στην Ευρώπη ο Pau l-Henri Rebut πίεζε την κοινότητα να πάρει με­ γάλες αποφάσεις. Ζητούσε μια τεραστίων διαστάσεων συσκευή ανά-

286

made by Absens

Μπροστά στην l σo�άθPl ση φλεξης, "έναν πραγματικό κλίβανο", που θα μπορούσε να κάψει ένα αυτοσυντηρούμενο πλάσμα, παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια 1 .000 με­ γαβάτ, για αρκετές ώρες. Το 1 987, μέσα σ' αυτή την ατμόσφαιρα ελπίδας που ακολούθησε την επιτυχία της υπερβολής, το υπουργείο Ενέργειας του προέδρου Ρή­ γκαν προσυπέγραψε την κατασκευή του Compact Ignition tokamak , από το Prin ceton . Μα ήταν ένα αμφιλεγόμενο μήνυμα. Το συνολικό πρόγραμμα της σύντηξης υπέστη κι άλλες περικοπές προϋπολογι­ σμού στα επόμενα δύο χρόνια, επιβάλλοντας την απόλυση ερευνητών στο Prin ceton και τη διακοπή των πειραμάτων σε άλλα, μικρότερα ερ­ γαστήρια, Η κατασκευή του Compact tokamak αναβλήθηκε για το τέ­ λος της δεκαετίας του 1 990. Με την απόφασή τους να προωθήσουν την οικονομική μηχανή ανά­ φλεξης, οι πολιτικοί θεωρούσαν δεδομένη μια άμεση επιτυχία ισοστάθ­ μισης στο TFTR του Princeton , ή σ' ένα απ' τα άλλα γιγάντια tokamak που υπήρχαν στον κόσμο. Αλλά η ισοστάθμιση δεν επρόκειτο να έρθει. Παρότι στο Prin ceton , μέχρι το 1 988, κατάφεραν ν' ανεβάσουν τη θερμοκρασία του πλάσματος στους 300 εκατομμύρια βαθμούς Κελσί­ ου, η συνολική παραγωγή ενέργειας σε επίπεδα αντιδραστήρα, ήταν λιγοστή . Το πλάσμα αυτής της θερμοκρασίας δεν είχε μεγάλη πυκνό­ τητα και δεν μπορούσε να διατηρηθεί περισσότερο από πέντε δέκατα του δευτερολέπτου, πριν διαφύγει απ' τη μαγνητική φιάλη . Σχετικά με την ισοστάθμιση -κατά την οποία η συνολική παραγωγή ενέργειας ισούται με την εισαγόμενη ενέργεια- το καλύτερο που μπορούσε να πει ο Furth ήταν ότι το πλάσμα απέδιδε το ένα τρίτο της ενέργειας που κατανάλωνε. Στην καλύτερη περίπτωση , λοιπόν, αν η μηχανή τρο­ φοδοτείτο με ραδιενεργό τρίτιο, η παραγωγή ενέργειας θα μπορούσε να φτάσει περίπου στο μισό της εισαγόμενης ενέργειας. Οι διευθυντές του ΙΕΤ είπαν ότι είχαν παρόμοια παραγωγή ενέργει­ ας απ' τις καλύτερες βολές πλάσματος. Το πλάσμα του ΙΕΤ συνήθως δεν ήταν τόσο θερμό όσο του Prin ceton , αλλά είχε μεγάλο χρόνο δια­ τήρησης της ενέργειας, που έφτανε ως 1 ,4 δευτερόλεπτα. Οι επικε­ φαλής του ΙΕΤ ζήτησαν απ' την Ευρωπαϊκή Κοινότητα να παρατείνουν τα πειράματά τους, για τέσσερα ακόμη χρόνια, μέχρι το 1 996. Αν δεν πετύχαιναν καλύτερη απόδοση , θα ήταν σχεδόν αδύνατο να πείσουν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα να αναλάβει το οικονομικό βάρος της επό­ μενης μηχανής, αφήνοντας εκατοντάδες φυσικούς του πλάσματος και μηχανικούς να περιμένουν αδρανείς ανάμεσα στα tokamak.

287

made by Absens

Η επιτυχία ήταν σχετική . «Το πλάσμα που δημιουργούμε σήμερα, μόνο στα όνειρά τους μπορούσαν να το δουν οι επιστήμονες της δεκαετίας του 1 970» , είπε ο Dale Meade του Princeton . ·Οσο κι αν προχώρησαν οι ερευνητές από τη δεκαετία του 1 950 στην παραγωγή θερμοκρασιών πυκνότητας και χρόνου διατήρησης του πλάσματος, χρειαζόταν αρκε­ τός δρόμος για την επιτυχία της ισοστάθμισης. Τα χρόνια περνούσαν και το ενδιαφέρον της αμερικανικής κυβέρνησης εξασθένιζε, μπροστά σε άλλες προτεραιότητες πιο πιεστικές. Ναι, η ισοστάθμιση βρισκόταν κοντά, αλλά ο δρόμος της επιτυχίας ήταν πολύ δύσβατος.

made by Absens

Α

Πό το, ορχοιοελληvικό μύθο του Ικόρου γvωρlζouμε ότι επΙ χιλιε­ τίες ο ά ν θ ρ ω π ο ς λαχτα ρ ο ύ σε να πετά ξ ε ι , μολονότι δεν ε ί χ ε ανακαλύψει τ α μέσα για ν α τ ο κατορθώσει Η φύση έδινε τ ο βασανιστι­ κό παράδειγμα του πουλιού, εναποθέτοντας στη φιλοδοξία και την εξυπνάδα του ανθρώπου να βρει τη λύση . Ήταν όμως βέβαιο ότι το αν­ θρώπινο είδος κάποια μέρα θα πετούσε. Στη διάρκεια της ιστορίας του , ο άνθρωπος θαύμαζε και εξαρτιόταν από ένα ακόμα θαύμα της φύσης, τον Ήλιο -που έδινε συνεχή , αξιό­ πιστη , αστείρευτη ενέργεια με τη μορφή του φωτός και της θερμότη­ τας που διατηρούν τη ζωή . Ωστόσο , μόνο σ' αυτό τον αιώνα ο άνθρω­ πος κατάφερε να αποκρυπτογραφήσει τον τρόπο που λειτουργεί ο Ήλιος. Και μαζί μ' αυτή τη γνώση γεννήθηκε η επιθυμία του να κατα­ σκευάσει έναν Ήλιο. Το βασανιστικό παράδειγμα της αστείρευτη ς ενέργειας τον καλημερίζει κάθε πρωί φαίνεται βέβαιο ότι ο άνθρωπος κάποια μέρα θα κατασκευάσει το δικό του Ήλιο στη Γη . Η δύναμη αυτού του οράματος, όπως η λαχτάρα της πτήσης, είναι σχεδόν αρχέγονη , και οδηγεί τα άτομα και τις κυβερνήσεις σε παροξυ­ σμό ευτυχίας, κάθε φορά που ο στόχος φαίνεται προσιτός. Ακόμη και

made by Absens

Σύντηξη σήμερα, έπειτα από δεκαετίες απογοητεύσεων, το παγκόσμιο πολιτι­ κό σώμα ήλπιζε ότι κάποια ημέρα, κάποιος θα φωνάξει ΟΈύρηκα ! Η σύ­ ντηξη πέτυχε". Την άνοιξη του 1989, αυτό ακριβώς συνέβη . Ένα αλλόκοτο πείραμα στο πανεπιστήμιο της Utah δημιούργησε μεγάλη ταραχή στην παγκό­ σμια τάξη των φυσικών. Τέτοια ταραχή είχε να παρουσιαστεί από το 1 95 1 όταν ο Περόν έκανε τη συνταρακτική ανακοίνωση ότι η Αργεντι­ νή είχε κατασκευάσει ένα θερμοπυρηνικό αντιδραστήρα. Δύο άσημοι χημικοί σε μια συνέντευξη Τύπου στο πανεπιστήμιο , άφησαν εμβρόντητους τους συναδέλφους τους και πλήθος δημοσιο­ γράφων, ανακοινώνοντας ότι είχαν δημιουργήσει σύντηξη σε θερμο­ κρασία δωματίου, μέσα σΟ ένα γυάλινο δοχείο γεμάτο νερό ! Αποκάλε­ σαν τη μέθοδο "ψυχρή σύντηξη", και είπαν ότι το πέτυχαν με όργανα τα οποία βρίσκει κανείς σΟ οποιοδήποτε εργαστήριο πανεπιστημίου. Την ανακοίνωση έκαναν ο Β. Stanley Pons, πρόεδρος του τμήμα­ τος χημικών της Utah , και ο Martin Fleisch man n , τέως καθηγητής του στο πανεπιστήμιο του Southampton , στην Αγγλία, βάζοντας αμέσως σε κίνηση μια δίμηνη φρενίτιδα πειραματισμών στα εργαστήρια όλης της υδρογείου, καθώς όλοι οι ερευνητές έψαχναν να επιβεβαιώσουν, ή να διαψεύσουν τον απίστευτο ισχυρισμό τους. Κι αυτό ενισχυόταν από το γεγονός ότι η ομάδα της Utah , που προφανώς ανησυχούσε να μην της κλέψουν την ευρεσιτεχνία, είχε αποκαλύψει μόνο τις πιο ασή­ μαντες λεπτομέρειες του πειράματός της. Καταπατώντας το επιστη ­ μονικό πρωτόκολλο , ανακοίνωσαν τα αποτελέσματά τους μπροστά στις κάμερες της τηλεοράσεως αντί να το κάνουν με άρθρο τους σε επιστημονικό περιοδικό. Παρότι η αντίδραση των επιστημόνων στα μεγάλα εργαστήρια ήταν επιφυλακτική , κατά βάθος υπήρχε ένας ενθουσιασμός : η τιθάσευση της σύντηξης θα γινόταν ιστορικό γεγονός. Στο μεταξύ οι εφημερί­ δες, τα περιοδικά και η τηλεόραση βοούσαν ότι βρέθηκε λύση για το ενεργειακό πρόβλημα στη "σύντηξη σε βάζο". Η ψυχρή σύντηξη έγινε θέμα εξωφύλλου των δύο μεγαλύτερων εβδομαδιαίων περιοδικών της Αμερικής και το κύριο θέμα της τηλεόρασης. Η σύντηξη δεν είχε λάβει ποτέ τέτοια δημοσιότητα. Ο Fleisch mann και ο Pons περιέγραψαν τον τρόπο με τον οποίο παρήγαγαν ενέργεια : πέρασαν ηλεκτρικό ρεύμα μέσα από δύο ηλε­ κτρόδια εμβαπτιζόμενα σε λουτρό "βαρέος ύδατος", που δημιουργεί­ ται με δευτέριο (το ισότοπο του υδρογόνου). Είπαν ότι το κλειδί ήταν

290

Το παρ ελ θόΥ κω το μέλλ ον

Β. Stan/ey Pons.

Ο καθηΥητής χημείας στο Πα­ νεπιστήμιο της Utah, ο οποίος μαζί με τον Martin F/eischmann, το J989 ανακοίνωσαν ότι δημι­ ούΡΥησαν "ψυχρή σύντηξη" μέσα σε ένα μπουκάλι, σε θερ­ μοκρασία δωματίου [University of Utah]. "Αν αυτό το πράγμα, είναι αυτό που νομίζουν. . . τότε είναι καλύ­ τερο κι από χρυσωρυχείο. " - NORMAN Η. BANKERTER, Κυβερνήτης της πολιτείας της

Utah. τ ο παλλάδιο, τ ο οποίο χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του ενός ηλεκτροδίου, ένα μέταλλο που έχει την περίεργη ιδιότητα να απορρο­ φά μεγάλες ποσότητες αερίου υδρογόνου . Όταν διοχέτευσαν ηλεκτρικό ρεύμα μέσα απ' τη συσκευή, παρατή­ ρησαν έκλυση ενέργειας σε μορφή θερμότητας . Είπαν ότι το πείρα­ μα παρήγαγε τέσσερα βατ ενέργειας για κάθε βατ ηλεκτρισμού που χρησιμοποιούσε. Κ αθώς δεν μπορούσαν να βρουν καμιά χημική εξή­ γηση για το αποτέλεσμα, συμπέραναν ότι αυτό οφειλόταν στην πυ­ ρηνική σύντηξη . Διατύπωσαν την άποψη ότι οι πυρήνες του υδρογό­ νου , διαπερνώντας τη δομή του παλλαδίου -που μοιάζει με κρυ­ σταλλικό πλέγμα- πλησίαζαν αρκετά ο ένας τον άλλο και κατέλη­ γαν στη σύντηξη . Με βάση αυτή την πενιχρή περιγραφή χιλιάδες φυσικοί άφησαν κα­ τά μέρος τα τρέχοντα προγράμματά τους και καταπιάστηκαν με μανία στο πείραμα της ψυχρής σύντηξη ς . Κατασκεύασαν τον εξοπλισμό τους με πληροφορίες που μάζεψαν από κλεμμένα αντίγραφα μιας αδημοσίευτης εργασίας των Fl eisch man n και P o n s και μεγεθύνσεις

made by Absens

από φωτογραφίες της συσκευής που τους έδωσαν οι δημοσιογράφοι . Επιτελεία φυσικών βάλθηκαν ν α δουλεύουν όλο το εικοσιτετράωρο. Η

291

made by Absens

Σύντηξη τιμή του παλλάδιου, αμέσως μετά την ανακοίνωση της Utah , πετάχτη ­ κε από 145, στα 1 85 δολάρια η ουγκιά. 1 Το επιτραπέζιο πρόγραμμα σύντηξης -που χρηματοδοτήθηκε με 1 00.000 δολάρια από τους ίδιους τους Fleisch mann και Pons- ήταν καθαρή πρόκληση απέναντι στον τρόπο με τον οποίο γινόταν η σύ­ ντηξη πάνω από τριάντα χρόνια. Αν αποδεικνυόταν αληθινό θα διακω­ μωδούσε τα αξίας δισεκατομμυρίων tokamak και θα ήταν τραγωδία για τις ζωές που είχαν ξοδευτεί πάνω στη "θερμή" σύντηξη . Σίγουρα θ' ακολουθούσε ένα Βραβείο Νόμπελ για τους Fleisch mann και Pons και πλούτος πολύς από τα δικαιώματα της ευρεσιτεχνίας. Οι δύο φυσικοί συνέλαβαν την ιδέα γι' αυτό το απλό πείραμα στη διάρκεια μιας ορει­ βασίας, ένα πρόσφορο περιβάλλον, κατά τα φαινόμενα, για σκέψεις γύρω από τη σύντηξη . Ο Lyman Spitzer πριν από τέσσερις περίπου δεκαετίες, εμπνεύστηκε τον Stellarator ενώ ανέβαινε στα βουνά του Κολοράντο. Ακόμα και τη στιγμή που προσπαθούσαν να αναπαράγουν τα απο­ τελέσματα της utah , οι ερευνητές της καθιερωμένης σύντηξης χλεύα­ ζαν το πείραμα. Αν η επιπλέον ενέργεια οφειλόταν στη σύντηξη , έλε­ γαν, ο Fleisch mann και ο Pons θα ήταν τώρα νεκροί -θα τους είχε σκοτώσει το ρεύμα των τρισεκατομμυρίων νετρονίων ανά δευτερόλε­ πτο. Στην πραγματικότητα, απ' ό,τι κατάλαβαν οι φυσικοί του πλάσμα­ τος, οι δύο ερευνητές είχαν παραλείψει να μετρήσουν την εκπομπή νετρονίων, ένα χαρακτηριστικό σημάδι της σύντηξης. Το δίδυμο της Utah θεωρητικολογούσε ότι γινόταν μια άγνωστη μέχρι τότε μ ορφή σύντηξης, η οποία δεν εξέπεμπε τόσα πολλά νετρόνια. Όμως από τα εργαστήρια άρχισαν να φτάνουν συνεχώς αναφορές ότι αναπαρήγαγαν, ως ένα βαθμό, τα αποτελέσματα των δύο χημικών. Ο διάλογος πάνω στην ψυχρή σύντηξη κατάντησε να γίνει θέαμα "επι­ στήμης με συνεντεύξεις" που παιζόταν με μανία για το πλατύ κοινό αντί να γίνεται με το συνηθισμένο μετρημένο βήμα των επιστημονικών ανακοινώσεων σε έγκυρα περιοδικά. Το Πανεπιστήμιο Α & Μ του Τέξας αναπτέρωσε το ηθικό της ομά­ δας της Utah , όταν ανακοίνωσε ότι η δική τους έκδοση του πειράμα­ τος είχε δώσει μέχρι και 80% περισσότερη ενέργεια απ' αυτήν που είχε καταναλώσει Από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Georgia , οι επιστή­ μονες ανακοίνωσαν ότι είχαν διακρίνει νετρόνια και τρίτιο, μια ραδιε­ νεργό μορφή υδρογόνου σε παρόμοιο πείραμα. Την επιτυχία της ψυχρής σύντηξης ήθελαν να μοιραστούν μια σει-

292

made by Absens

Το παρελθόΥ κω το ρ έλλ Ο Υ ρά ανακοινώσεων από εργαστήρια της Ιταλίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Ινδίας και της Βραζιλίας. Ο Peter HageIstein , ένας διάσημος θεω­ ρητικός φυσικός του ΜΙΤ, είπε ότι οι κοσμικές ακτίνες ήταν εκείνες που προκαλούσαν την αντίδραση και έκανε αίτηση για δικαιώματα ευ­ ρεσιτεχνίας. "Όλα έδειχναν πως κανείς δεν ήθελε να μείνει έξω απ' το παιχνίδι Η κυβέρνηση της πολιτείας της utah , που μυρίστηκε χρήματα και δόξα, συγκινήθηκε ιδιαιτέρως . «Αν αυτό το πράγμα είναι όντως αυτό π ο υ πιστεύ ο υν » , είπε ο κυβερνή τη ς της πολιτεία ς , N o r m a n Η . Bangerter, «θα είναι καλύτερο και από χρυσωρυχείο » . Το νομοθετικό σώμα της πολιτείας έσπευσε σε έκτακτη συνεδρίαση για να ψηφίσει την εκχώρηση 5 εκατομμυρίων δολαρίων για τις εμπορικές εφαρμογές της τεχνολογίας της σύντηξης. Εκπρόσωποι της βιομηχανίας συνέρ­ ρεαν στο πανεπιστήμιο, δημιουργώντας ουρές για να πάρουν δικαιώ­ ματα ανάπτυξης της εφεύρεσης. Η υπηρεσία του γενικού εισαγγελέως της πολιτείας καταχώρισε πέντε αιτήσεις ευρεσιτεχνίας, στο όνομα του Πανεπιστημίου της Utah που απαγόρευαν οποιαδήποτε εμπορική χρήση της τεχνολογίας. Σε μια ακρόαση του Κογκρέσου πάνω στο θέ­ μα της ψυχρή ς σύντηξης, που συγκλή θηκε βιαστικά, ο C h ase Ν . Peterson , πρόεδρος του Πανεπιστημίου της Utah , ζήτησε 25 εκατομ­ μύρια δολάρια από τα κεφάλαια της ομοσπονδίας για τη δημιουργία ενός ερευνητικού κέντρου ψυχρής σύντηξης. Για την ακρίβεια, οι νομικοί σύμβουλοι του Πανεπιστημίου της Utah ήταν εκείνοι που είχαν πιέσει τους FIeisch mann και Pons να ανακοινώ­ σουν την ανακάλυψή τους πριν τη δημοσιεύσουν, γιατί έτσι θα μπο­ ρούσαν να κατοχυρώσουν τον ιστορικό και πολύτιμο ισχυρισμό τους. Ο κύριος λόγος αυτής της βιασύνης ήταν ότι από παράξενη σύμπτω­ ση, ο Steven Jones, ένας ερευνητής του αντιπάλου Πανεπιστημίου Brigham Young, εργαζόταν επίσης πάνω σε σχέδια ψυχρής σύντηξης για αρκετά χρόνια, μολονότι τα πειράματά του δεν είχαν αποδώσει επιπλέον ενέργεια. Ο Jones έμαθε για την έρευνα του Πανεπιστημίου της Utah και ζή­ τησε να συνεργαστούν. Σκόπευε να δημιοσιεύσει τα αποτελέσματα της έρευνάς του μέσα σε λίγες εβδομάδες. Σε μια συνάντηση στελε­ χών και των δύο σχολών , οι δύο ομάδες συμφώνησαν να δημοσιεύ­ σουν τις εργασίες τους μόνο στο παγκοσμίως έγκυρο βρετανικό πε­ ριοδικό Nature, στις 24 Μαρτίου και συμφώνησαν ότι δε θα μιλούσαν δημόσια για την εργασία τους ως την ημερομηνία αυτή .2

293

Σύvτηξη

made by Absens

Ωστόσο, στις 23 Μαρτίου το Πανεπιστήμιο της Utah κάλεσε τους δη­ μοσιογράφους σε συνέντευξη Τύπου που θα έδιναν ο Fleisch man n και ο Pons, χωρίς να ενημερώσει τον Jones. Ο ερευνητής του Brigham Young αισθάνθηκε ότι τον εξαπάτησαν. Το Πανεπιστήμιο της Utah υπεράσπισε την απόφασή του να κοινοποιήσει την έρευνα, λέγοντας ότι είχε κιόλας κυκλοφορήσει η είδηση για τ' αποτελέσματα. 3 Πέρα από τον ανταγωνισμό μεταξύ του Πανεπιστημίου της Utah και του Brigham You n g , ο διάλογος για την εγκυρότητα της ψυχρής σύ­ ντηξης αποκάλυψε αντιζηλίες μεταξύ χημικών και φυσικών, ανατολι­ κών και δυτικών περιοχών των ΗΠΑ. Σε ένα συνέδριο της Αμερικανι­ κής Εταιρείας Χημικών, λίγο μετά την ανακοίνωση της ψυχρής σύντη­ ξης, 7.000 χημικοί χειροκροτούσαν την ομάδα της Utah και υπαινίχθη­ καν ότι οι φυσικοί είχαν θυμώσει επειδή οι χημικοί είχαν μπει σε δικό τους χωράφι -στην καρδιά του ατόμου. Πολιτικοί της Utah άφησαν να εννοηθεί ότι το κατεστημένο της σύντηξης της Ανατολικής Ακτής είχε κεκτημένα δικαιώματα στη διαφήμιση της ανακάλυψης της ψυχρής σύ­ ντηξης. Η δυσμενής κριτική συνεχίστηκε. Η ψυχρή σύντηξη χτυπήθηκε δυνα­ τά, όταν τα δύο αμερικανικά εργαστήρια, που αρχικά είχαν επιβεβαιώ­ σει τα αποτελέσματα των Fleischmann και Pons, αναγκάστηκαν να αναιρέσουν τα αποτελέσματά τους. Το Πανεπιστήμιο Α & Μ του Τέξας, το οποίο είχε παρατηρήσει επιπλέον θερμότητα, τελικά ανακάλυψε ότι η μέτρηση ήταν λάθος, εξαιτίας ενός καλωδίου που δεν είχε γειωθεί κανονικά. Και, το χειρότερο, βρέθηκε ένα δείγμα παλλαδίου που είχε μολυνθεί από ραδιενεργό τρίτιο, και έτσι παραποιούσε τα αποτελέσμα­ τα. Το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Georgia πάλι, που είχε βρει επιπλέ­ ον νετρόνια, αποκάλυψε ότι ο μετρητής νετρονίων που χρησιμοποιού­ σε επηρεάστηκε από τη θερμότητα του νερού μέσα στο δοχείο της σύ­ ντηξης, με αποτέλεσμα να δίνει "φουσκωμένες" μετρήσεις. Κανένα από τα μεγάλα εργαστήρια, τα εφοδιασμένα με τα κατάλλη­ λα όργανα για να επιβεβαιώσουν το πείραμα, δεν μπόρεσε να παράγει τα αποτελέσματα που περιέγραφε η ομάδα της Utah σε μια εργασία που δημοσίευσε τελικά στο ελβετικό περιοδικό JournaJ 01' EJectro­ anaJyticaJ Chemistry and Interf'aciaJ EJectrochemistry. Εξαντλητικές έρευ­ νες που έκαναν μαζί το Εθνικό Εργαστήριο Brookhaven και το Πανεπι­ στήμιο του Yale αποδείχτηκαν άκαρπες. Το εθνικό εργαστήριο του Livermore και το βρετανικό Κέντρο Ερευνας Ατομικής Ενέργειας του Harwell , δεν κατόρθωναν να δημιουργήσουν ψυχρή σύντηξη , και τού-

294

made by Absens

Το παρελθό ν κω το ρέλλο ν το φάνηκε με τις ακριβείς μετρήσεις της θερμότητας, των νετρονίων και άλλων ακτινοβολιών. Σε μια συνέλευση της Αμερικανικής Εταιρείας των Φυσικών στη Βαλτιμόρη , οι φυσικοί παρουσίασαν σαράντα εργασίες που απέκρουαν τον ισχυρισμό της ψυχρής σύντηξης και μια ομάδα ειδικών άσκησε αυ­ στηρή κριτική στην ομάδα της Utah. Το ακροατήριο ξέσπασε σε χειρο­ κροτήματα όταν ο δρ Steven Ε. Koonin , από το Ινστιτούτο Τεχνολο­ γίας της Καλιφόρνια στην Pasadena, είπε ότι η υποθετική σύντηξη της Utah ήταν αποτέλεσμα «της ασχετοσύνη ς και ίσως της πλάνης των Pons και Fleisch man n » 4 . Οι ερευνητές του ΜΙΤ είπαν ότι η ομάδα της Utah είχε παρερμηνεύσει τα στοιχεία, κρίνοντας από το συμπέρα­ σμα που έβγαλαν σχετικά με το ρυθμό παραγωγής νετρονίων, στο πεί­ ραμά τους. Αν υπήρχαν νετρόνια , είπαν οι ερευνητές του ΜΙΤ, θα ήταν σε πολύ μικρότερο ποσοστό απ' αυτό που ανακοινώθηκε. «Δυστυχώς εξαιτίας αυτής της γκάφας, χάθηκαν πολύτιμος χρόνος και προσπάθειες » , είπε ο Ronald Parker, διευθυντής του Κέντρου Σύ­ ντηξης Πλάσματος στο Μιτ5. Η θέση των Fleischmann και Pons αδυ­ νάτισε ακόμα περισσότερο, όταν οι δύο χημικοί απέσυραν μια εργασία που έδωσαν στο περιοδικό Nature για δημοσίευση . Το περιοδικό τους είχε ζητήσει να προσθέσουν κι άλλα στοιχεία του πειράματος για να δημοσιεύσει την εργασία. Οι δύο επιστήμονες, έγραψε το περιοδικό, είπαν ότι ήταν πολύ απασχολημένοι και αδυνατούσαν να κάνουν τις προσθήκες που τους ζητούσαν6 . Σ' ένα κύριο άρθρο του, λίγο αργότε­ ρα, ο John Maddox, εκδότης του Nature, έγραψε για τον ισχυρισμό της ομάδας της Utah : «Τα στοιχεία δε στηρίζουν καθόλου τον ισχυρισμό τους και μπορεί να είναι τέχνασμα [που οφείλεται σε κάτι εντελώς άσχετο με το πείραμα] και με δεδομένη την έλλειψη πιθανοτήτων, ήταν φυσικό να είναι έτσι » . Πρόσθεσε ακόμη ότι η ομάδα ανακοίνωσε την ανακάλυψή της χωρίς να πραγματοποιήσει προηγούμενα κάποιο πείραμα ελέγχου για να επιβεβαιώσει τα αποτελέσματα. Αυτό ήταν μια "τρομερή παράλειψη" και "σκανδαλώδης παραδρομή απ' την αποδεκτή πρακτική". ? Ωστόσο, οι Fleischmann και Pons υποστήριζαν ότι και οι άλλες ομά­ δες δεν πειραματίσθηκαν σωστά. Στην πραγματικότητα, τα τελευταία πειράματά τους παρουσίασαν μια παραγωγή ενέργειας 1 00 φορές με­ γαλύτερη απ' την ενέργεια εισόδου. Για να βοηθήσουν να μπει ένα τέ­ λος σ' αυτό το χάος, είπαν ότι ήταν πρόθυμοι να συνεργαστούν με το εθνικό εργαστήριο Λος Άλαμος, και να στήσουν ένα αντίγραφο του

295

Σύντηξη

made by Absens

πειράματός τους. Τελικά, όμως, το Πανεπιστήμιο της Utah δεν άφησε να υπογραφεί μια τέτοια συμφωνία, θέλοντας να διαφυλάξει τα δικαιώ­ ματα ευρεσιτεχνίας. Το επεισόδιο της ψυχρής σύντηξης έληξε με τους επιστήμονες της θερμής σύντηξης πεισμένους ότι ο ισχυρισμός των Fleischmann και Pons για την επίτευξη σύντηξης που έδινε ενέργεια, ήταν αβάσιμος. Η αδελφότητα επιφυλάχθηκε να κρίνει κάποιους πιο μετρημένους ισχυ­ ρισμούς του Jones για περιοδικές αντιδράσεις σύντηξης σε ορισμένα μέταλλα. Ο ίδιος ο Jones, σε ένα συνέδριο που διοργάνωνε το Λος Άλαμος είπε για το συγκεκριμένο θέμα ότι, λόγω του χαμηλού ρυθμού εκπομπής νετρονίων, <.με βάση τις δικές μου έρευνες, μπορώ να πω ότι η ψυχρή σύντηξη δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί ως πηγή ενέργειας» . 8 Το βάρος της απόδειξης ανήκε στο Πανεπιστήμιο της Utah και η αδελφότητα της σύντηξης επέστρεψε στα tokamak της . Για άλλη μια φορά στην παράξενη ιστορία της σύντηξης, σοβαροί επιστήμονες εί­ χαν οδηγηθεί σε ανώριμες δηλώσεις επιτυχίας παρασυρμένοι από την ουτοπική γοητεία της σύντηξης και τη σημασία της για την αν­ θρωπότητα. Θα ήταν "το τέλειο" αν, το 1 989, το πρόβλημα της σύντηξης λυνό­ ταν μέσα σ' ένα γυάλινο μπουκάλι. Κι όμως η έρευνα της σύντηξης ήταν γραφτό να σέρνεται σαν το σαλιγκάρι σ' ένα μακρινό μέλλον, φυ­ λακίζοντας το πλάσμα σ' ένα μπουκάλι αμφίβολης ποιότητας. Τελικά , ο ισχυρισμός της Utah έκανε κάποιο καλό στον τομέα, κα­ θώς αποκάλυψε το όνειρο σε εκατομμύρια ανθρώπους που δεν είχαν ακούσει ποτέ τη λέξη "σύντηξη". Για δύο μήνες, η σύντηξη βρέθηκε στο επίκεντρο του παγκοσμίου ενδιαφέροντος. Το 200 εκατομμυρίων βαθμών θερμοκρασίας πλάσμα του Prin ceton κράτησε μόνο για μια μέ­ ρα την προσοχή του κόσμου. Οι Fleisch mann και Pons απόδειξαν ότι το όνειρο της σύντηξης που τρεμόσβηνε, μπορούσε ακόμα να ηλεκτρίζει τη φαντασία. Όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή ο κόσμος θα είναι έτοιμος να αγκαλιάσει το μέλλον της σύντηξης. "Υστερα από σαράντα περίπου χρόνια από τότε που ο Lyman Spitzer μπήκε στο τελεφερίκ για ν' ανέβει στην κορυφή του βουνού στο Aspen και οραματίστηκε τον Stellarator, ο κόσμος εξακολουθούσε να μην έχει αντιδραστήρα παραγωγής ρεύματος με σύντηξη . Και το

296

made by Absens

Το παρελθόν κω το ρέλλο ν κυριότερο, παρ' όλο που η έρευνα έχει διανύσει μια μεγάλη απόσταση -από θερμοκρασίες πλάσματος μερικών εκατοντάδων βαθμών στα 300 εκατομμύρια βαθμούς- το τεράστιο αυτό πρόγραμμα απαιτεί άλλη μια γενιά, ή και περισσότερες, για να ολοκληρωθεί. Γιατί, άραγε, καθυστερεί τόσο η επίτευξη της σύντηξης; Μήπως αν υπήρχαν περισσότερα χρήματα και υποστήριξη θα άλλαζε κάτι; Π ού έσφαλαν οι επιστήμονες ; Τι επιφυλάσσει το μέλλον ; Αυτό που προκύπτει μετά από δεκαετίες ερευνητικής εργασίας και κατασκευής μηχανών, είναι ότι η ελεγχόμενη σύντηξη αποτελεί ένα εξαιρετικά δύσκολο επιστημονικό πρόβλημα, πολύ πιο δύσκολο απ' όσο αρχικά φαντάστηκαν οι επιστήμονες. Επιπλέον, είναι πρόβλημα τεχνικό και πρακτικό, στο οποίο η θεωρία προσέφερε μικρή βοήθεια. Στον ιδανικό κόσμο που φαντάσηκε ο Spitzer, το πλάσμα είχε διατη­ ρηθεί σε ένα μαγνητικό πεδίο απείρου μήκους και σταθερότητας. Ο πε­ ριορισμός αυτού του πεδίου σ' ένα συγκεκριμένο σχήμα μετάλλαξε το πρόβλημα σε αγώνα πάλης με μηχανές και ρεύματα. Άραγε, ποιες εξη­ γήσεις θα μπορούσαν να δώσουν οι θεωρίες του Spitzer για τις ρωγμές και το ξεφλούδισμα των πλακιδίων στο εσωτερικό της μηχανής, με αποτέλεσμα να πέφτουν, σαν καταρράκτης, χαλίκια από άνθρακα στο καθαρό πλάσμα; Και ποιος έπρεπε να είναι ο σχηματισμός των μαγνητι­ κών πεδίων, τη στιγμή που το ρεύμα αυξομειωνόταν ; Μ πορούσε να προβλεφθεί η κίνηση του πλάσματος, ή μήπως εκινείτο χαοτικά, όπως υποστήριζε μια θεωρία; Ο μόνος τρόπος για να μάθουν οι φυσικοί πώς θα δαμάσουν το πλάσμα ήταν η μέθοδος της δοκιμής και αποτυχίας, ή οι μεγαλύτερες μηχανές. Ο μόνος συγκεκριμένος κανόνας ήταν ότι το μεγαλύτερο αποδεικνυόταν πάντα, μέχρι στιγμής, καλύτερο. Ανατρέχοντας στο παρελθόν, διαπιστώνουμε ότι κατασπαταλήθη­ καν χρόνια σε προσπάθειες ορισμού της συμπεριφοράς του πλάσμα­ τος, πριν κατασκευαστούν νέες μη χανές. Αυτή η συμπεριφορά θα μπορούσε να είχε ανακαλυφθεί, χονδρικά, σε θεωρητικές επινοήσεις. Έλειπε το θάρρος απ' τη μεριά της πολιτικής. Αυτό το πρόβλημα πα­ ραμένει και σήμερα, καθώς οι κυβερνήσεις διστάζουν να επιχορηγή­ σουν την επόμενη μηχανή των 4 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Μόνο μ' αυτές της μεγάλης κλίμακας κατασκευές θα μπορέσει κάποτε να κρί­ νει ο κόσμος κατά πόσο η "μαγνητική φιάλη" είναι η μέθοδος διατήρη­ σης ενός κλιβάνου σύντηξης. Ο Sebastian Pease, ο οποίος συμμετείχε αντικειμενικά σε όλο σχε­ δόν το έργο της Βρετανίας πάνω στη σύντηξη , κατέληξε στην άποψη

297

made by Absens

Σύντηξη ότι οι επιστήμονες, μολονότι δεν ήταν σίγουροι για τη συμπεριφορά του πλάσματος, θα έπρεπε να είχαν κατασκευάσει νωρίτερα μεγαλύ­ τερες μηχανές. Το 1 959, ο Pease έγινε διάσημος με την άδοξη μηχανή ΖΕΤΑ. Έπειτα, απέκτησε τη φήμη δημοσίου ανδρός, διευθύνοντας την επαλήθευση των αποτελεσμάτων του tokamak του Artsimovich και συ­ νεισφέροντας στη δημιουργία του ευρωπαίκού προγράμματος JET. Το 1 986, ενώ ετοιμαζόταν ν' αποσυρθεί απ' τον τομέα, η γνώμη του σχετι­ κά με το τι θα μπορούσε να έχει γίνει διαφορετικά, ήταν αυτή : «Αφού μου κάνετε αυτή την ερώτηση, θα σας απαντήσω ότι δεν εί­ χαμε το θάρρος να επιμείνουμε για μια μεγάλη μηχανή » . Οι Βρετανοί επιστήμονες , την εποχή Thw ΖΕΤΑ, «βάλλονταν από καταιγισμό επι­ . κρίσεων » , επειδή ξόδεψαν τόσο μεγάλα ποσά, την εποχή που ήταν πολύ δύσκολο να συλλέξουν και να ερμηνεύσουν τα επιστημονικά δε­ δομένα. Αντίθετα, ενθάρρυναν τους επιστήμονες να κατανοήσουν τη φυσική του πλάσματος προτού κατασκευάσουν, άλλες, μεγαλύτερες μη χανές. « Εμείς στην Αγγλία, περάσαμε μεγάλο χρονικό διάστημα αγωνιώ­ ντας για τον επιτυχημένο διάδοχο της ΖΕΤΑ και τελικά δεν κατασκευά­ σαμε τίποτα. Αντί γι' αυτό, έπρεπε να σχεδιάζαμε κάτι πολύ απλό σε με­ γάλο μέγεθος. Αν το είχαμε κάνει, θα ήταν κάτι πολύ κοντά στο JET. » Η μεγαλύτερη οικονομική και κοινωνική υποστήριξη θα μπορούσε να βοηθήσει τη σύντηξη , αλλά εκείνο που χρειαζόταν πραγματικά ήταν μια αλλαγή στον τρόπο σκέψης των επιστημόνων. Υπάρχει μια « αν­ θρώπινη κλίμακα χρόνου » , συνέχισε ο Pease, « που ρυθμίζει τον τρό­ πο με τον οποίο εξελίσσονται οι ιδέες και το χρόνο που χρειάζονταν οι άνθρωποι για να καταλάβουν αυτό που στο τέλος φαίνεται προφα­ νές. Ίσως πρέπει να περιμένουμε την εμφάνιση μιας ιδιοφυΙας η οποία θα εξηγήσει τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Γιατί, άραγε, οι άνθρω­ ποι δεν ήξεραν τη βαρύτητα πριν από τον Γαλιλαίο ; Νομίζω, η αιτία αυ­ τού δεν ήταν η έλλειψη χρημάτων για να το στηρίξουν. Πιστεύω ότι ήταν θέμα εξέλιξης της ανθρώπινης σκέψης». Ο Derek Robinson , ο Άγγλος που πέρασε τον πρώτο χρόνο του γά­ μου του στη Μόσχα αποκτώντας έλκος στομάχου και δουλεύοντας ασταμάτητα πάνω στο tokamak του Artsi movich , εξακολουθεί να είναι αισιόδοξος, όσον αφορά τα tokamak. Η πιο πρόσφατη μελέτη του είναι μια μικρή ευπροσάρμοστη ερευνητική μηχανή που μπορεί να μετατρα­ πεί από tokamak σε Stellarator. Την ονόμασε "Πυξίδα", γιατί ήλπιζε ότι θα δείξει το δρόμο για τον αντιδραστήρα σύντηξης του μέλλοντος.

298

Το παρελθό ν κω το ρέλλο ν Όπως και ο Pease, ο Robinson πιστεύει ότι οι μεγαλύτερες μηχανές έπρεπε να είχαν κατασκευαστεί νωρίτερα: "Α ν ανα τρέξεις στο παρελθόν, το 1957 λειτουργούσε σ' αυτή τη χώρα η πολύ μεγάλη συσκευή ΖΕΤΑ, μια συσκευή σημαν τική ς κλίμακας, που μ πο­ ρούσε να χρησιμο ποιή σει ρεύμα ανάλ ογο με εκείνο του TFTR και του JET. Με άλλ α λόγια, είχαμε τη μηχανική, την τεχνολ ογική και κατά ένα μέρος τη φυσική διαίσθηση για το τι έπρε πε να κάνουμε. Κατασκευάσαμε μια τέ­ τοια συσκευή. Αλλά , ό ταν την ετοιμ ά σαμε και είδαμε ό τι μ πορούσαμε πραγμα τικά να παρά γουμε πλάσμα σ' αυτήν, δε γνωρίζαμε σε τι άλλ ο να τη χρησιμο ποιή σουμε . Σαστίσαμε μ προστά στον πλ ού το των φυσικών φαι­ νομένων που παρουσίαζε . Χρειάστηκε να περάσουν είκοσι και πλέον χρόνια για να συνει δητο ποιή ­ σουμε τι έψαχναν εκείνοι οι άνθρω ποι σ' αυ τή τη συσκευή. Οι με τρή σεις που κάναμε, ο τρό πος με τον οποίο εξετάζαμε τα πράγματα, η μέθοδος που τα αναλύαμε ή ταν χονδροει δή ς και α πλή . Αρκετά αργό τερα -περισ­ σό τερο α πό δέκα χρόνια- μάθαμε ε πιτέλ ους να με τράμε αυτό που βρι­ σκό ταν στο κέν τρο του καυτού πλάσματος. Και τελικά τι κάναμε ; Ή ταν όντως θερμό;»

Κατά κανόνα, όμως, οι επιστήμονες γνώριζαν τον τρόπο κατασκευής μιας μηχανής σύντηξης. Ο Robinson θεωρεί αξιοθαύμαστη την κατο­ χυρωμένη από το 1 946 ευρεσιτεχνία των Sir George Paget Thomson και Moses Blackmin , για μια θερμοπυρηνική συσκευή σε σχήμα δακτύ­ λιου, και δηλώνει:

made by Absens

" Εκείνη την ε ποχή οι άνθρω ποι ήξεραν τι έπρε πε να κάνουν αν ήθελ αν να μεταφράσουν τη σύντηξη σ' ένα σύστημα παραγωγή ς ηλεκ τρισμού. Κα­ νείς δεν κατασκεύασε τίποτα, ού τε καν πέρασε α π' το μυαλό τους. Κι όμως, η μηχανή που έχουμε τώρα είναι η "ενσάρκωση " εκείνης της κρυμ­ μένης σκέψη ς. Θα πείτε ό τι πέρασαν τριάντα σαράν τα χρόνια α πό τό τε που ο Thomson ξεκίνησε αυτή την υπόθεση . Γιατί όμως να έχουμε τώρα, μ όνο τώρα, ένα τέτοιο σύστημα; Επει δή, τό τε, είχαν σφαιρική αντίληψη, αλλά δεν έπιαναν τι ς λε πτομέρειες. »

Μια λεπτομερής κατανόηση της διαδικασίας της σύντηξης σε μια μη­ χανή θα πρέπει να περιμένει την εμφάνιση νέων τεχνολογιών , συνέχι­ σε ο Robinson . Και μαζί μ' αυτές, νέα εργαλεία για τη χαρτογράφηση και την επαλήθευση της συμπεριφοράς του πλάσματος. Το 1 985 , μετά τον ξαφνικό θάνατο από καρδιακή προσβολή του Han s-Otto Wuster, ο Γάλλος Rebut ανέλαβε τη διεύθυνση του πολυα­ γαπημένου του JET. Κρίνοντας τα πράγματα με βάση το παρελθόν, και κοιτάζοντας το μέλλον, ο Rebut επέπληξε τους συναδέλφους του φυ-

299

Σύντηξη σικούς του πλάσματος, επειδή καθυστερούσαν να κατασκευάσουν κά­ τι μεγάλο και τολμηρό. « Σε κάθε βαθμίδα, δε φτάνει η γνώση για να έχεις το θάρρος να προχωρήσεις » , παραδέχτηκε. « Αλλά, σ' αυτό τον τομέα , υπάρχει η τά­ ση γενικά να καθυστερούμε, να βαδίζουμε πολύ αργά, να μην ανοίγου­ με όσο πρέπει το βήμα μας στην απαραίτητη κίνηση . Το να σκέφτεσαι περιορισμένα » , έλεγε ο R ebut, « ενέχει τους δικούς του κινδύνους γιατί το περιθώριο ασφαλείας για να φτάσεις σε κάποιο στόχο μπορεί να είναι πάρα πολύ μικρό» . Και ο R ebut συνέχισε : "Α υτό δείχνει, μάλλ ον, έλλειψη θάΡΡQυς, από την κοινότητα της σύντη­ ξης. Φ ο βά ται το μέγεθος, φο βά ται για τα κεφάλ αια, και δε συνει δητοποιεί ό τι αυτό που φοβά ται τελικά είναι ο κίνδυνος. Δ ε μιλώ μ όνο για την Αμερι ­ κή . Παντού συμβαίνει αυτό. Και στην Ευρώ πη το ίδιο γίνεται Και, κατά κά ­ ποιον τρόπο, οφείλεται στην ανασφάλεια ορισμένων ανθρώπων των οποί­ ων ο ορίζοντας είναι περιορισμένος. Πιστεύω, ό τι εμείς -εννοώ γενικά η κοινότητα της σύντηξης- είμαστε ικανοί να κατασκευά σουμε έναν αντιδραστήρα από φυσική και τεχνολ ογι­ κή άποψη . Α υ τή η σιγουριά δεν υπήρχε πριν δέκα χρ όνια. "

Ο Rebut, βεβαίως, ήταν πάντα αισιόδοξος για τη σύντηξη . « Μπορώ να πω ότι πάντα ήμουν από τα λίγα άτομα που πίστευαν ότι η σύντηξη μπορεί να γίνει πραγματικότητα » . Ο Αντρέι Ζαχάρωφ, λίγο πριν πεθάνει, στις 14 Δεκεμβρίου 1 989, κα­ τέληξε πως η εποχή της σύντηξης ως ιστορικής πηγής ενέργειας, εί­ χε περάσει Τον Οκτώβριο του 1 988, είπε σε ένα δημοσιογράφο του τηλεοπτικού δικτύου του New Jersey :

made by Absens

" Θεωρώ ό τι οι αντιδραστήρες ελεγχόμενης σύντηξης θα λύσουν ενεργει­ ακά προβλ ήματα για τα οποία υπάρχουν ή δη άλλες λύσεις. Δ εν πιστεύω ότι η σύντηξη θ ' αλλάξει τον κό σμο. Ο σκοπός της δεν έχει τον επαναστα­ τικό χαρακτήρα που είχαν άλλες μεγάλες ανακαλύψεις του εικοστού αι ώ­ να, ό ταν κάτι λυνό ταν για πρώτη φορά. Παρ ' όλα αυτά, νομίζω ότι η σύντηξη από πρακτική άποψη θα είναι πολύ σημαντική για την ανθρωπό τητα. Πιστεύω ό τι η παραγωγή ατομική ς ενέρ ­ γειας θα επωφεληθεί πολύ από το πρώ το στάδιο της ελεγχόμενης σύντη­ ξης, με τη μορφή ενός αναπαραγωγικού αντιδραστήρα, όπου οι αντιδρά ­ σεις ελεγχόμενης σύντηξης θα παράγουν ουράνιο -το οποίο θα χρησιμο­ ποιείται στη ν παραγω γή ατομική ς ενέργειας. "

Ο Edward Teller υποστήριζε πάντα ότι ο ι αναπαραγωγικοί αντιδραστή­ ρες θα είναι η πρώτη και λογική χρησιμοποίηση των θερμοπυρηνικών

300

Το παρελθό v κω το μέλλο v αντιδραστήρων. Αλλά, το 1 987, σε ηλικία εβδομήντα εννέα ετών, θεω­ ρούσε ακόμα ότι αυτή η εποχή θ' αργούσε πολύ να φτάσει. « Θέλω να ελπίζω ότι η διαδικασία της ελεγχόμενης σύντηξης θα γίνει πρακτική με τον καιρό, αλλά . . . δεν περιμένω ότι αυτή η στιγμή θα έρθει στη διάρκεια της δικής μου ζωής». 9 Ο Lyman Spitzer μπήκε "στη σύντηξη πιστός και βγήκε αγνωστικι­ στής. Σε μια συνέντευξη που έδωσε από το γραφείο του, στο Πανεπι­ στήμιο του Princeton, σε ηλικία 72 ετών, συνέχιζε να έχει ιδέες για τον κόσμο της φυσικής, να σκαρφαλώνει σε βουνά και να κάνει σκι στις δια­ κοπές του. Τον ρώτησαν: Τι διαφορετικό θα μπορούσε να είχε γίνει; Απάντησε : «Όταν βλέπω αυτό που γίνεται τώρα στο εργαστήριο φυσικής του πλά­ σματος [στο Princeton], πολλές φορές αναρωτιέμαι τι θα μπορούσε να εί­ χε συμβεί αν εμείς είχαμε κατασκευάσει μια πελώρια μηχανή όπως αυτή που φτιάχνουν τώρα. Πιστεύω ότι θα είχαμε φτάσει πολύ πιο σύντομα στα αποτελέσματα που πετυχαίνουν σήμερα. Αλλά, για να λέμε την αλήθεια, θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να εξασφαλίσουμε το ποσό που θα χρειαζό­ ταν για να κατασκευάσουμε μια τέτοια μηχανή, ή να έχουμε την πεποίθη­ ση που χρειάζεται για να κάνουμε ένα τόσο μεγάλο βήμα. "

Όσον αφορά το μέλλον της σύντηξης, συνέχισε :

made by Absens

«Πρώτα απ' όλα, πρέπει να παρουσιάσουν ότι είναι τεχνικά εφικτό και συμφέρον, πράγμα που δεν έχουν κάνει Πλησιάζουν, αλλά ακόμα δεν έχουν φτάσει. Και, ποιος ξέρει, όταν ανεβαίνεις σ' ένα βουνό, αν θα κατα­ φέρεις να φτάσεις στην κορυφή. Μπορεί να φαίνεται απλό, όμως νομίζω ότι θα χρειαστούν ακόμα μερικά χρόνια μέχρι ν' αποδειχθεί ότι οι νόμοι της φυσικής δεν αποτελούν εμπόδιο στην κατασκευή ενός αποτελεσματι­ κού, οικονομικού αντιδραστήρα σύντηξης. "

Ο Spitzer ήταν ψυχρός και ακριβής στην εκτίμησή του για τις δυνατό­ τητες της σύντηξης. Είπε : « Π οτέ δεν ήμουν σίγουρος, ότι τα προβλή­ ματα της σύντηξης μπορούσαν να επιλυθούν, ούτε και τώρα είμαι σί­ · γουρος. Πάντα πίστευα πως υπάρχει μεγάλη πιθαν ότητα να κατασκευ­ αστεί ένας οικονομικός αντιδραστήρας -ο οποίος θα παρήγε μεγαλύ­ τερη ποσότητα ενέργειας απ' αυτή που θα κατανάλωνε. Αυτό ήταν πάντα πιιθανότητα, ποτέ δεν ήταν βεβαιότητα. Σήμερα, μπορείς να πεις ότι αυτή η πιθανότητα είναι απλώς πιο μεγάλη » . Έπειτα πρόσθε­ σε με το χαρακτηριστικό μετρημένο ύφος του : « Μ ια πιθανότητα πενή­ ντα τοις εκατό να επιτύχεις μια πηγή ενέργειας που θα κρατήσει δισε­ κατομμύρια χρόνια, αξίζει να σε συνεπάρει».

301

ΣύΥτηξη

made by Absens

Οι ερευνητές της αστείρευτη ς ενέργειας, μετά από τόσα χρόνια, συ­ νεχίζουν να Ψάχνουν. -σπως είπε ο Spitzer, η έρευνά τους "αξίζει να σε συνεπάρει". Οι φυσικοί του πλάσματος δεν έχουν ακόμα παραδώσει τον εν λειτουργία αντιδραστήρα σύντηξης που υποσχέθηκαν, αλλά η επιτυχία τους φαίνεται σίγουρη , αν τους δώσουν τη μηχανή για να διε­ ρευνήσουν το πλάσμα. Αν κατασκευάσουν ένα τέρας που αρχικά δεν θα έχει εμπορική σκοπιμότητα, είναι σίγουρο ότι το τελικό φινίρισμα και η διαφοροποίηση κλίμακας θ' ακολουθήσουν αργότερα, αφού πρώ­ τα "υποτάξουν" το πλάσμα. Ωστόσο , θα ήταν αδύνατο για ένα κράτος να προχωρήσει στην κατασκευή μιας τέτοιας μηχανής, λόγω του τερά­ στιου προϋπολογισμού της. Εδώ η προσταγή είναι περισσότερο πολι­ τική παρά επιστημονική : επιβάλλεται η διεθνής συνεργασία. Μια συμ­ φωνία για το σχεδιασμό μιας τέτοιας μηχανής -της ITER- έχει ήδη υπογραφεί απ' την Ευρωπαίκή Κοινότητα, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Σοβιετική Ενωση και την lαπωνία. Αυτό το σχέδιο θα έχει σοβαρή συ­ νέχεια, μόνο αν οι κυβερνήσεις συμφωνήσουν επίσης στην κατασκευή , από κοινού, μιας μηχανής μετά την ολοκλήρωση των σχεδίων. Π ρος το παρόν , οι συνεργάτες είναι ελεύθεροι ν' αποφασίσουν μόνοι τους για το τι θα κάνουν όταν θα καταστρωθούν τα σχέδια. Η ατμόσφαιρα συνεργασίας της "γκλάσνοστ" του Γκορμπατσώφ και η ενοποίηση της Ευρωπαίκής Κοινότητας σε ενιαία αγορά, ίσως βοη­ θήσει στην προώθηση ενός κοινού προγράμματος. Η όλο και μεγαλύ­ τερη δημοτικότητα του οικολογικού κινήματος -οι άνθρωποι βλέπουν καθαρά τον κίνδυνο της αύξησης της θερμοκρασίας του κλίματος και την εξάντληση των/ πηγών ενέργειας- ίσως ενθαρρύνει την κατα­ σκευή ενός δοκιμαστικού αντιδραστήρα σύντηξης. Μια πράξη πολιτικού θάρρους και διορατικότητας -μια ξεκάθαρη δέσμευση κατασκευής του ITER- χρειάζεται τώρα, όχι όταν η μελέτη του ITER θα έχει ολοκληρωθεί και θα μένει για να μαζεύει σκόνη , ενώ ο κόσμος θα ασφυκτιά απ' τα καυσαέρια που ο ίδιος δημιουργεί. Στο μεταξύ, η κοινότητα της σύντηξης γέρασε, οι πρωτοπόροι της βγαίνουν ένας ένας στη σύνταξη , οι μεσόκοποι οπαδοί της μπαίνουν στις συρρικνωμένες τάξεις της διοίκησης: και το σώμα των νεοσύλλε­ κτων ελαττώνεται λόγω του αβέβαιου μέλλοντος της σύντηξης. Στα πέντε χρόνια παρατηρήσεων της αδελφότητας, υπήρξα μάρτυ­ ρας της παλίρροιας και της άμπωτης των ελπίδων, στις μεγάλες στιγ­ μές των ρεκόρ αστρονομικών θερμοκρασιών , τις χαμηλές στιγμές κα-

302

made by Absens

τά τις οποίες οι κυβερνήσεις πρόδιδαν το μέλλον της σύντηξης με το δρεπάνι του προϋπολογισμού. Παρά τις διακυμάνσεις της κυβερνητι­ κής στήριξης της έρευνας , έχω την αίσθηση ότι οι ερευνητές αυτοκα­ τηγορούνται επειδή δεν μπόρεσαν να προσεγγίσουν τη σύντηξη που είχαν υποσχεθεί. Οι επιστήμονες, όπως έλεγε ο Bob Hirsch , έχαναν το χρόνο τους κάνοντας ατελείωτες αναλύσεις δεδομένων και τάσε­ ων ενός ρομαντικού χώρου, του πλάσματος που διαφεύγει, που μα­ γεύει, που ερεθίζει και που κάθε μέρα παρουσιάζει μια καινούρια σειρά κινήσεων που πρέπει να μελετηθούν. Η αδελφότητα πρέπει να σηκώ­ σει τα μάτια της απ' τους πίνακες των δεδομένων και να κοιτάξει το μέλλον, να αφήσει στην άκρη τις εσωστρεφείς εργασίες που ίσως να είναι κάποτε χρήσιμες για το φινίρισμα ενός αντιδραστήρα και παρά την πενιχρή κατανόηση του πλάσματος, να προχωρήσουν με αντιεπι­ στημονική τόλμη σε μηχανές που θα φαίνονται σαν αντιδραστήρες. Η αδελφότητα πρέπει να "μιλήσει με μια φωνή ", από το αυτοϋποτι­ μούμενο ΜΙΤ μέχρι το θορυβώδες Princeton , από το καλοσυγυρισμένο JET μέχρι το παλιό εργαστήριο του Ku rchatov και το λουστραρισμένο Ιαπωνικό Ινστιτούτο Ατομικής Ενέργειας. Η φωνή πρέπει να λέει ότι η ενέργεια από ελεγχόμενη σύντηξη είναι επιτακτική ανάγκη και ότι για να έχουμε έναν τέτοιο αντιδραστήρα πρέπει να τον κατασκευάσουμε τώρα. Οι αδερφοί Wright ξεκίνησαν τις έρευνές τους με ένα αεροπλά­ νο, που σκόπευαν να πετάξουν και όχι με ένα που θα πετούσε θεωρη­ τικά αν του πρόσθεταν φτερούγες και καύσιμα. Χωρίς ένα τολμηρό βή ­ μα, η σύντηξη θα μείνει αντικατοπτρισμός, ένα άπιαστο όραμα που θα απέχει συνεχώς είκοσι χρόνια από την πραγματικότητα.

made by Absens

εις στην υΥΥρα φή ου ΒιΒλΙου αυ (από τον Δρα Ανδρέα ΘεοφΙλου) 1

Από το

1990,

που γράφτηκε αυτό το βιβλίο, τα σημαντικότερα γεγονότα

στην έρευνα της σύντηξης ήταν 10 πείραμα τρπίου στο JET και οι εξελίξεις στο ITER. Το Νοέμβριο του την Κυριακή

1991

(η ανακοίνωση στα μέσα μαΖικής ενημέρωσης έγινε

24 Νοεμβρίου 1991), το JΕΤ πραγματοποίησε 10 πρώτο πείραμα

στο οποίο το δευτέρlο αντέδρασε με το τρίτιο, με αποτέλεσμα να έχουμε εππέ· λους - ύστερα από τέσσερις δεκαετίες πειραματικής και θεωρηηκής δουλεl· άς - παραγωγή ενέργειας από πυρηνική σύντηξη. Για μερικά δευτερόλεmα, η θερμοκρασία lΟυ πλάσματος ήταν 200 εκατομμύρια βαθμοί, ενώ οι πυκνότητες των ιόντων lΟυ δευτερίου και του τριτίου ήταν αρκετά μεγάλες - δημιουργήθη· καν κατάλληλες συνθήκες - για να γίνει σύντηξη πυρήνων και παραγωγή ενέρ. γειας. Το γεγονός - όη πραγμαηκά έγιναν συντήξεις υδρογόνου - επαληθεύ· τηκε και πειραμαηκά από ης μετρήσεις νετρονίων μεγάλης ενέργειας που πα· ρήΧθησαν από ης αντιδράσεις αυτές. Έτσι αποδείχθηκε και πειραματικά όη

made by Absens

ήταν δυνατόν να πετύχει κανείς, εργαστηριακά, συνθήκες κριαιμότητας. Ήταν πλέον φανερό, όη η κατασκευή μιας μηχανής που παράγει ενέργεια από σύντη·

Σύντηξη ξη ήιαν πραγμαιοποιήσιμη. Επιπλέον, οι επιστήμονες μπορούσαν να ελέγξουν όλες ης παραμέφους αυτής ιης μηχανής. Όμως, όλες οι μετρήσεις που έγιναν συμφωνούσαν με αυτές που είχαν προβλεφθεί, βάσει ιης θεωρηηκής επεξερ. γασίας που έγινε στα προηγούμενα πειραμαηκά δεδομένα. Ένα άλλο συμπέρασμα από ιο πείραμα αυτό, ήιαν όη η συμπεριφορά ιου ηλάσμαιος συνέπιmε με ης προβλέψεις που έγιναν βάσει ιων θεωρηηκών δεδομένων και ιης πείρας από ια προηγούμενα πειράμαια που είχαν γίνει σε ηλάσμα δευτερίου - χωρίς δηλαδή ιο τρίΙιο - που λόγω ιης ραδιενέργειάς ιου αυξάνει ια προβλήμαια. Το πείραμα έδειξε όη όλες οι συσκευές ήιαν συμβαιές με ιη φυσική ραδιενέργεια ιου ΤΡlΙίου και ιην παραγόμενη ραδιε. νέργεια από ιη σύντηξη. Η ρύπανση ιου δοχείου ιης σύντηξης ήιαν ιόσο μι· κρή, ώστε μερικούς μήνες μετά ια πειράμαια, οι ΙΕΧΝικοί για ιην τροποποίη· ση ιης συσκευής, μ πορούσαν να μπουν στο Χώρο ιου δοχείου χωρίς ης ειδι· κές στολές. Έτσι οι εργασίες αναβάθμισης ιης συσκευής tokamak ιου JET προχωρούν χωρίς να αντιμετωπίΖΟνΙαι προβλήμαια εξαlΙίας ιης ραδιενέργει· ας. Η αναβάθμιση συνίσταιαι στην εγκαιάσταση ενός πρωιόιυπου συστήμα· ιος αποβολής ιων ανεπιθύμηιων προϊόντων ιης σύντηξης, δηλαδή ιων πυρή· νων ιου ηλίου. Το μηχανολογικό μέρος ιους συστήμαιος αυτού, σχεδιάστηκε και καιασκευάΖεται από ιον Έλληνα μηχανικό δόκτορα Σιάμο Παπασrεργί. ου. Η καιασκευή ιου συστήμαιος αυτού αποιελεί από μόνη ιης ΙΕΧΝολογικό

επίιευγμα. Για να αντιληφθεί κανείς ΙΟ μέγεθος ιου εγχειρήμαιος, αρκεί να αναφέρουμε όη πρόκειιαι για mώση θερμοκρασίας διακοσίων εκαιομμυ· ρίων βαθμών μέσα σε απόσταση χιλιοστού. Δηλαδή, η θερμοκρασία ιου ηλί· ου πρέπει να "πέσει" από ιην υψηλόιαιη θερμοκρασία ιου ηλάσμαιος σ' εκεί· νη ιης υγροποίησής ιου, μέσα σε απόσταση χιλιοστών ιου μέrρoυ. Σιο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ στη συμβολή και άλλων Ελλήνων μηχανικών που με ιη πρωιόιυπη και υψηλής ποιόιηιας εργασία ιους συνέβα· λαν στην καιασκευή ιου JET: Ο Αvrώνης ΓαίΊέrσας σχεδίασε και επιμελήθηκε ιης κοιασκευής βασικών τμημάτων ιου συστήμαιος ιηλεχειρισμών (ρομπόι) που θα εκτελεί ης μηχανο· λογικές και πλεκτρολογικές εργασίες μέσα στο δοχείο κενού ιης μηχανής, όιαν η ρύπανση από ιη ραδιενέργεια θα ιο κάνει απροσηέλαστο από ιον άνθρωπο.

made by Absens

Ο Άλκης Kωνσrαvrέί'Joς έκανε ιη σχεδίαση και επίβλεψη ιου συστήμαιος ελέγχου ιου εργοστασίου διαχωρισμού ιων ισοιόπων ιου υδρογόνου.

306

ΕπΙλ ΟΥος Ο Xpίσcoς Xpισcoδoυίlόπoυίloς ασχολήθηκε με τη σχεδίασn και κατασκευή συΣCημάτων μεταφοράς ρευμάτων μεγάλης ισχύος, η ανάmυξη των οποίων ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τη λειτουργία της μηχανής του JET. Όσον αφορά τους ήρωες του βιβλίου της Robin Herman, ο "τρελός" Rebut, όπως αναφέρεται σco βιβλίο, άφησε το JET και ανέλαβε διευθυντής του ITER με έδρα το San Diego, όπου ασχολείται με τη σχεδίασn της μηχανής του προγράμματος αυτού, ενώ ο σcενός συνεργάτης του Huguet, ανέλαβε τη σχεδίασn των μαγνητών έχοντας έδρα την Ιαπωνία.

Η επαφή μεταξύ των νέων διευθυντικών σcελεxών του νέου προγράμμα­ τος, παρά την απόσcασn που τους χωρίΖει, είναι άμεση μια και γίνεται μέσω κλεισcoύ κυκλώματος τηλεόρασnς. Η σcενή ανοικτή συνεργασία σε διεθνές επίπεδο, για ένα εγχείρημα - του οποίου η επιτυχής απoπεράτωσn θα έχει τε­ ράσcιo οικονομικό όφελος - γίνεται για πρώτη φορά. Η πείρα μισού αιώνα πειραμάτων σcην πυρηνική σύντηξη έδειξε ότι η μυΣCΙKότητα σcην έρευνα εί­ ναι αντιπαραγωγική και οικονομικά Ζημιογόνος. ελπίΖουμε ότι αυτή η εμπει­

made by Absens

ρία θα αξιοποιηθεί και από άλλους τομείς της επισcήμης.

made by Absens

Σηρει ώσει ς και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1. 2.

3.

4. 5.

made by Absens

6.

R .F . Post, "Prometheus U pdated : The Fusion Quest ," 30 Απριλίου 1 98 1 -85876. [Lawrence Livermore Laboratory .] R .F . Post "Controlled Fusion R esearch -Απ Appl ication of the Physics of H i g h T e m perature Plas m a s , " R e views of Modern Physics, 28 10υλίοu 1 956, 338-362 . C h rist o p h e r F l a v i n , " W o r l d Ο ί l : C o p i n g with t h e D a n g ers of Success", Wor/dwatch /nstitute, lούλιος 1 985 , σελίδα 25 . Μ πορεί­ τε να διαβάσετε επίσης την ομιλία του γραμματέα ενέργειας των Η ΠΑ , John S. Herrington , προς τον Όμιλο της Κοινοπολιτείας, San Fran cisco, Καλιφόρνια , 13 Σεπτεμβρίου 1 985 . Ruth Leger Sivard , "World En ergy Survey," 1 98 1 . C l aire Ε . M a x , "U r a n i u m R esou rces a n d t h e D e v e l o p m e n t of Fission and Fussion Breeder R eactors, " Energy and Techn% gy Review, Οκτώβριος 1 984 . "Beyond Οίl : The Th reat to Food and Fuel ίπ the Coming Decades ," C o m p l e x syste m s R esearch C e n t e r , Πανεπιστή μιο του N ew Hampshire, 1 985 .

Σύντηξη 7.

Joseph D . Parent, 'Ά Su rvey of U n ited States and Total World P r o d u ct i o n , Proved R eserves , and R e m a i n i n g R e c o v e r a b l e Resources of Fossil Fuels and Uran ium a s of December 3 1 , 1 98 1 ," In stitute of Gas Tech nology, 1 983. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

New York Times, 25 Μαρτίου 1 95 1 , σελίδα 8. Lyman Spitzer, Jr., Έγγραφα σχεδίου "Matterh orn " , ΡΡΙ, φάκελοι 326, 327. Αρχεία του Πανεπιστημίου του Princeton , NJ. Σε συνέ­ χεια των αναφορών του Spitzer, υπάρχει η συνέντευξη της συγ­ γραφέως με τον Spitzer και άλλα μέλη της ομάδας Matterh orn . Δείτε επίσης αποσπάσματα από το " Project M atterh orn , 1 95 1 1 96 1 " , εργαστή ριο φυσικής του πλάσματος του Πανεπιστημίου του Prin ceton . 3. Harold Μ. Mott-Smith , Απομνημονεύματα ΜαΙου 1 967, 1 1 - 12, αρ­ χεία του εργαστηρίου General Electric Research [George Wise]. 4. Edward Teller, "Peacefu ll Uses of Fusion ", ομιλία στο δεύτερο συ­ νέδριο των Ηνωμένων Εθνών, για τις ειρηνικές χρήσεις της ατο­ μικής ενέργειας, Σεπτέμβριος 1 958. 5. Η ατομική βόμβα που έπεσε στη Χιροσίμα, ήταν μια συσκευή 20.000 τόνων, η οποία για να φτάσει στην κρίσιμη μάζα περιείχε 15 κιλά ουρανίου. Μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτού του υλικού υπέστη σχάση -περίπου ένα γραμμάριο. Η ακριβής ποσότητα έχει χαρα­ κτηρισθεί ως απόρρητη από την κυβέρνηση των Η ΠΑ. 6 . Edward Teller, En ergy From H eaven and Earth , W.H. Freeman , San Francisco, 1 979, σελίδα 202. 7. Η Αμερική εκτόξευσε στο διάστημα τέτοια συσκευή με το όνομα Hubble, το 1 990.

1. 2.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

I . V . Kurchatov, ''On the Possibilities of production Thermonuclear R eaction in a Gas Discharge". (Ομιλία της 25ης Απριλίου στο Harwel l . Δείτε την αντίστοιχη παραπομπή στη βιβλιοθήκη του Culham). 2. A.D. Sakharov , "Th eory of Magnetic Thermon uclear R eactors , " Part 1 1 , ΑΝ S S S R , Fizika Plazmy ί Problema Upra vlia emykh Thermoiadernikh Reaktsii. Δείτε επίσης Ι . Ε . Tam m , "Th eory of Magnetic Thermonuclear Reactors ," Part Ι. 1 950 (58).

made by Absens

1.

310

3.

4.

5. 6.

Λεπτομέρειες για αποφάσεις του Ι . Ν . Golovin , όσον αφορά τη σύ· ντηξη , μπορείτε να βρείτε στο "I.V. Kurchatov , Α Socialist·Realist Biography of the Soviet Nu clear Scientist", μετάφραση William Η . Dougherty, 1 968. Επίσης στην προσωπική αλληλογραφία της συγ­ γραφέως με τον Ι . Ν . Golovi n , 3 1 Οκτωβρίου 1 986. A.S. Eddington , "The internal constitution of the stars" (αναφορά της Βρετανικής Εταιρείας για την Προόθηση της Επιστήμης, 1 920). R . Atkinson and F.G. Houtermans, "Zur Frage der Aufbau mbglichkeit der Elemente ίπ Stern en ," Zeitschrift fur Physik, 54 ( 1 929). Αυτό το κομμάτι περιέχει μέρος από τη λεπτομερή αναφορά του John Hendry στην πρώιμη πυρηνική επιστήμη της Βρετανίας, ''The Scientific Origins of Controlled Fusion Teh n o l o g y " , Anna/s of Science, 44 ( 1 987) : 1 4 1 1 6 8. Αρχείο G.P. Thomson , Trinity College Library, Cambridge, folder Ε88 (2) . Δείτε επίσης, R. Carruthers, "The Beginning of Fusion at Harwell ," P/asma Physics and Controlled Fusion, 30, Νο. 14, Δε­ κέμβριος 1 988. Δείτε επίσης, Paper TC27, lαν. 23, 1 947, φάκελος υΚΑΕΑ 330/ΙO/1 6/3ptI, [UK Publi R ecord Office ΑΒ I 6/727.] Λεπτομέρειες για τους Thonemann και Tuck βρίσκονται στο έργο της Joan Bromberg "Fusion : Science, Politics and the Invention of a New En ergy Source", 1 982. Επίσης στην προσωπική αλληλο­ γραφία της συγγραφέως με τον Thoneman n , 16 Μαίου 1 989. Προσωπική αλληλογραφία του Thonemann με τη συγγραφέα στις 1 1 lουλίου 1 989. Thoneman n , 1 1 10υλίου 1 989. Golovin , σελίδα 78. New York Times, 8 Οκτωβρίου 1957. Lewis L. Strauss, Π ρόεδρος της Επιτροπής τη ς Αμερικανικής Ατομικής Ενέργειας. Σ χόλια , έτοιμα για διανομή στο Ato m i c Industrial Foru m-American Nu clear Society, που έγινε στο ξενο­ δοχείο Waldorf-Astoria της Νέας Υόρκης, στις 29 Οκτωβρίου 1 957. Από τα αρχεία της U.5. ΟΟΕ, 326 Συλλογή Ομιλιών της Επι­ τροπής Ατομικής Ενέργειας των Η ΠΑ, Φάκελος Lewis Strauss. Νέα πρόταση Sherwood Οδηγίας του Απορρήτου, από την AEC, 5 l ουλίου 1 957. Φάκελος : Συνέδριο Γενεύης 1 958. Έγγραφα του Spitzer, Πανεπιστήμιο του Prin ceton . Αναμνήσεις του Α.Ε. Ruark, αρχηγού του κλάδου Ελεγχόμενης Θερμοπυρηνικής Σύντηξης, τμήμα ερευνών U5AEC, από το αρ-

7.

8.

9. 1 0. 11. 1 2. 1 3.

1 4.

made by Absens

1 5.

311

Σύντηξη χείο του Spitzer (περίοδος αρχών Φεβρουαρίου στη Γενεύη , μέ­ χρι 26 Δεκεμβρίου, 1 957), Πανεπιστήμιο του Princeton . 1 6. New York Times, 25 Ιανουαρίου 1 958, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

1 . Lewis Strauss, Men and Decisions, σελίδα 367. 2. Ι.Α. Artimovich , "Research on ControIled Thermonuclear Reactions in the U.S.S.R." Δεύτερο συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για την Ει­ ρηνική Χρήση της Ατομικής Ενέργειας, Σεπτέμβριος 1 958. 3. New York Times, 3 Σεπτεμβρίου 1 958, σελίδα 9. 4. Edward TeIIer, "Δεύτερο Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για την Ειρηνική Χρήση της Ατομικής Ενέργειας, Σεπτέμβριος 1 958. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

1 . HaroId Ρ . F u rth και R i c h art F . Post , "Advanced R esearch i n ControIIed Fusion , " 1 0 Δεκεμβρίου 1 964, UCRL-12234 , σελίδα 4. [Lawren ce Livermore Laboratory. ] ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

1 . Ι.Α. Artsi movich , 'ΈχΡerί ments i n Tokamak Devices," Αύγουστος 1 968. Διεθνής συνάντηση στο Novosibirsk για την Ατομική Ενέργεια. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

1.

Για περισσότερες λεπτομέρειες, όσον αφορά τη σχετική ασφά­ λεια μεταξύ αντιδραστήρων σχάσης και σύντηξης, μπορείτε να διαβάσετε το έργο "Fusion R eactors-Safety and Environ mentaI Impact," των R. Han coχ και W. Redpath , 1 985 (CLM-P750) . Εργα­ στήριο Culham, Οξφόρδη Αγγλίας. 2. New York Times, 20 l ουλίου 1 97 1 . 3. New York Times, 7 Ιουλίου 1 97 1 , σελίδα 24.

made by Absens

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

1 . Ο Denis Willson -τότε γραμματέας του εργαστηρίου Culham και μέλος της επιτροπής του JET- συνέταξε μια αναφορά για τους ελιγμούς της Κοινής Αγοράς που προηγήθηκαν της ''γέννησης'' του ΙΕΤ, με τίτλο 'Ά European Eχperiment". Από αυτή την εργασία είναι παρμένες οι λεπτομέρειες των συνελεύσεων των συμβουλίων. 2. Times, ΙΟ Απριλίου 1 984.

312

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ι

Αθνίθνν o f the Department of En ergy's InertiaI Confinement Fusion Progra m , " Εθνική Ακαδημία των Επιστημών, Μάρτιος 1 986. 2. "In ertiaI Fusion Fact Sheet," υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1 988. Max, 1 984. 3. Hancox, Redpath , 1 985 . 4. Washington Post, 23 Σεπτεμβρίου 1 986. 1.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ l 2

1 . Lawrence Μ . Lίdsky, "Th e Trou bIe With Fu sion " , Techn% gy Review, Σεπτέμβριος 1 983, σελίδα 32. 2. Washington Post, 13 Νοεμβρίου 1 983. 3. Αλληλογραφία [HaroId Furth]. 4. AnseI Adams και Mary S. AIinder, Anse/ Adams: Απ Autobiography, LίttIe , Brown , Βοστώνη , 1 985 . 5. Ken ΚθΙΙθΥ, "Th e Last interview", San Francisco Focus, Ι ούνιος 1 984. 6. Associated Press, 1 1 Ιουνίου 1 982. 7. R obert L . H irsch , "Whith er Fusion R esearch ? (Ομιλία προς την Αμερικανική Εταιρεία Πυρηνικής Ενέργειας, 5 Μαρτίου 1 985 ).

Ι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ l 3 Ι.

1 . Newsweek, 5 Ιανουαρίου 1 987. ΚΕΦΑΛΑΙΟ l 4

Ι. 2.

3. 4.

5. 6. 7.

8. made by Absens

9.

"PaIIadiu m : The FueI of the Future?", Newsweek, 8 Μαίου 1 989. Σύμφωνα με μια χρονολογία για το επεισόδιο --οπό τη συλλογή του Πανεπιστημίου Brigham You n g . [PauI C. R ichards , διευθυντής δημοσίων σχέσεων.] Los Ange/es Times, 3 Μαίου 1 989. Science, 28 Απριλίου 1 989. Parker, προσωπική αλληλογραφία με τη συγγραφέα, 1 1 Μαίου 1 989. Time, 8 Μαίου 1 989. Nature, 27 Απριλίου 1 989. United Press InternationaI , 24 Μαίου 1 989. Edward Tel ler, ηροσωπική αλληλογραφία με τη συγγραφέα , 3 Απριλίου 1 987.

313

made by Absens

made by Absens

ΑΚΤινοβολΙα : Η ε κπομπή ε νέργειας υπό μορφή σωματιδίων ή ρεύμα­ τος όταν πρόκ ε ιται για πυρηνική ακτινοβολία. Τέτοιες ακτινοβολίες οφ ε ίλονται σε διε ργασίες που γίνονται στο εσωτερικό των πυρήνων. Στοιχεία, όπως το ουράνιο και το πλουτώνιο, εκπέμπουν ενέργεια λό­ γω της αυτόματης διάσπασης των πυρήνων τους και γι' αυτό ονομάζο­ νται ραδιε ν ε ργά υλικά. Αλυσιδωτή αντΙδραση : Αυτοσυντηρούμενη σειρά χημικών ή πυρη­ νικών αντιδράσεων, κατά την οποία τα προιόντα της αντίδρασης συ­ νεισφέρουν άμεσα στη διατήρησή της. Στην ατομική βόμβα ένα νε τρό­ νιο χτυπά τον πυρήνα ε νός ατόμου ουρανίου, τον διασπά σε δύο μέρη , εκλύοντας τρομερά ποσά ε νέργε ιας και δύο ή περισσότε ρα νε τρόνια. Τα ν ε τρόνια, με τη σειρά τους , χτυπούν άλλους πυρήνε ς ουρανίου , απελευθ ε ρώνοντας μεγαλύτε ρη ενέργεια και ακόμη πε ρισσότερα νε­ τρόνια, τροφοδοτώντας έτσι μια συνεχή αντίδραση μέχρι να εξαντλη­ θεί το καύσιμο του ουρανίου. A l c a t o r : Οικογένεια συσκευών μαγνη τική ς συγκράτη ση ς τύπου tokamak, που χαρακτηρίζονται από μικρές διαμέτρους και ισχυρά μα­ γνητικά πεδία. Σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν στο Ινστιτούτο Τε-

Σύντηξη χνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ). Το πλάσμα που δημιουργείται σ' αυτές τις συσκευές έχει σχετικώς μεγάλα ρεύματα και υψηλές πυκνό­ τητες σωματιδίων. Αμπέρ (A m p e r e , K i l o a m pere , m ega m pere) : Μονάδα μέτρησης του ηλεκτρικού ρεύματος. Αντιστοιχεί στη ροή ηλεκτρικού φορτίου ενός Κουλόμπ ανά δευτερόλεπτο. Kiloampere 1 000 Amper Megampere 1 .000. 000 Amper. Ανακοπή , α π ο κ ο πή , διάρρηξη ( d i s r u pti o n ) : Μεγάλη αστάθεια που προκαλεί μια απότομη πτώΡη θερμοκρασίας και σβήσιμο του πλά­ σματος. Α ν α π αραγωγικός αντιδραστή ρα ς ( B r e e d e r r e a c t o r ) : είδος αντιδραστήρα που παράγει περισσότερο σχάσιμο υλικό απ' όσο κατα­ ναλώνει για την παραγωγή ενέργειας. Ο "ταχύς αναπαραγωγικός" αντιδραστήρας υγρού-μετάλλου, για τον οποίο υπάρχουν πολλές ελ­ πίδες, διασπά πλουτώνιο-239, προκαλώντας έντονη ροή νετρονίων και αυτοσυντηρούμενη αλυσιδωτή αντίδραση . Α νάφλεξη : Το σημείο στο οποίο παράγεται τόση ενέργεια από τις αντιδράσεις σύντηξης του πλάσματος, ώστε δεν απαιτείται πρόσθετη ενέργεια για τη διατήρηση της θερμοκρασίας του. Αντιδραστήρας : Δες αντιδραστήρας σχάσης. Αντιδραστήρας σύντηξη ς : Τύπος πυρηνικού αντιδραστήρα στον οποίο οι αυτοσυντηρούμενες συντήξεις παράγουν ενέργεια που στη συνέχεια μετατρέπεται σε ηλεκτρική ισχύ. Αντιδραστήρας σχάση ς : συσκευή στην οποία μπορούν να δημιουρ­ γηθούν και να ελεγχθούν αυτοσυντηρούμενες σχάσεις με παραγωγή ενέργειας. Α στάθεια : Μια κατάσταση του πλάσματος, όπου οι μικρές διαταρα­ χές ενισχύονται, καταλύουν την ισορροπία του πλάσματος και οδη ­ γούν σε ανακοπή (σβήσιμο). A S D E X : ( Axially Symmetric Diνertor Experiment ) Αξωνοσυμμετρικό πείραμα εκτροπής ( G arch i n g , Γερμανία ) . Π ρ όκειται για μεγάλο tokamak, σχεδιασμένο για τη μελέτη και έλεγχο των ξένων (ανεπιθύ­ μητων) προσμείξεων μέσω ενός μαγνητικού εκτροπέα. Η υψηλή φάση λειτουργίας (H-mode) με εισροή ουδέτερων σωματιδίων παρατηρήθη­ κε για πρώτη φορά σε συσκευή ASDEX . Ατομική βόμβα (A-bo m b ) : Βόμβα μεγάλης εκρηκτικής ισχύος που οφείλεται στην απότομη έκλυση ενέργειας όταν διασπώνται πυρήνες βαρέων ατόμων, Π.χ. του πλουτωνίου-329, ή του ουρανίου-235 . Η σχά-

made by Absens

=

316

=

made by Absens

ΑεξιλόΥlΟ ση επιτυγχάνεται με βομβαρδισμό του σχάσιμου υλικού από νετρόνια, ξεκινώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση . Με την έκρηξη της βόμβας εκλύονται: ωστικό κύμα, θερμότητα, φως και θανατηφόρα ραδιενέρ­ γεια. Η πρώτη πυρηνική βόμβα δοκιμάστηκε με επιτυχία από τις ΗΠΑ στις 1 6 Ιουλίου 1 945 . Άτομο : Η μικρότερη μονάδα ενός στοιχείου που διατηρεί τα χαρακτη­ ριστικά του στοιχείου αυτού. Στο κέντρο του ατόμου βρίσκεται ο πυρή­ νας, ο οποίος αποτελείται από πρωτόνια και νετρόνια, ενώ γύρω του περιστρέφονται τα ηλεκτρόνια. Το άτομο του υδρογόνου -που είναι το ελαφρύτερο στοιχείο-- συγκροτείται από έναν πυρήνα ενός πρω­ τονίου γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ένα ηλεκτρόνιο. Άτομο Δευτέριου : Ισότοπο του υδρογόνου με ένα πρωτόνιο και ένα νετρόνιο στον πυρήνα του, και ένα ηλεκτρόνιο που περιστρέφεται γύ­ ρω από τον πυρήνα. ΒαθμιΙς ΚελσΙο υ : Μονάδα μέτρησης της θερμοκρασίας στην οποία το μηδέν τοποθετείται στο σημείο πήξεως (παγώμφος) του νερού και το 100 στο σημείο ζέσεως (βρασμού) . Μηδέν βαθμοί Κελσίου αντιστοι­ χούν στους 32 βαθμούς Φαρενάιτ (Fahrenheit). Βόμβα σχάση ς : Δες Ατομική βόμβα. Διαγνωστικά : Διαδικασίες για τον προσδιορισμό (διάγνωση) της κα­ τάστασης του πλάσματος σε ένα πείραμα. Επίσης, έτσι ονομάζονται και τα εργαλεία διάγνωσης. Διατάξεις μαγνη τικού κατόπτρ ου : Γενικά, γραμμικές διατάξεις σύντηξης όπου τα μαγνητικά πεδία γίνονται ισχυρότερα στα άκρα, προκαλώντας την ανάκλαση , ξανά προς το κύριο σώμα του πλάσμα­ τος των σωματιδίων που διαφεύγουν. Διάχυση του B oh m : Ταχεία απώλεια πλάσματος κάθετα προς τις μαγνητικές γραμμές, η οποία προκαλείται από μικροαστάθειες. Η σχε­ τική θεωρία διατυπώθηκε από τον David Boh m . ΔΙδυμες συσκευές-διπλέ τες (Doublet Devices) : Σειρά συσκευ­ ών tokamak σχεδιασμένες από την εταιρεία GAT -πρώην Gen eraI Ato mics- που μπορούσαν να δημιουργήσουν πλάσμα μη κυκλικής δια­ τομής -όπως σχήματος νεφρών και- γράμματος D . Ο Ο Ε ( D e p a rt m e n t o f E n er g y ) : Γραφείο ενέργειας υπουργικού επι­ πέδου των ΗΠΑ, που επιβλέπει την έρευνα σε θέματα ενέργειας από το 1 977. Εκτόξευση ουδέτερης δέσμη ς : Μέθοδος θέρμανσης του πλά­ σματος από ουδέτερα άτομα υψηλής ενέργειας' τα άτομα - υπό μορ-

31 7

made by Absens

Σύντηξη φή δέσμης - εκτοξεύονται μέσα στο πλάσμα, όπου αμέσως ιονίζο­ νται, μεταφέροντας την ενέργειά τους στο πλάσμα ύστερα από επα­ νειλημμένες συγκρούσεις. Ε κ τοξευτή ς σφαιριδΙων : Συσκευή που εκτοξεύει με μεγάλη ταχύ­ τητα μικρές ποσότητες υδρογόνου, υπό μορφή πάγου, στο εσωτερικό του πλάσματος. Αυτή η μέθοδος έχει ορισμένα πλεονεκτήματα διείσ­ δυσης σε σχέση με άλλες μεθόδους. Εκτροπέας : Συνιστώσα τοροειδούς συσκευής πλάσματος που αποτρέ­ πει φορτισμένα σωματίδια προς την εξωτερική άκρη του πλάσματος, όπου γίνονται ηλεκτρικά ουδέτερα. Μ' αυτό τον τρόπο, τα σωματίδια εμποδίζονται να χτυπήσουν τα τοιχώματα του θαλάμου και να εκτινάξουν δευτερεύοντα σωματίδια που θα μπορούσαν να κρυώσουν το πλάσμα. Ελεγχόμενη πυρη νική σύντη ξη : Φαινόμενο, κατά το οποίο πολύ ελαφροί πυρήνες, θερμαινόμενοι σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες σε περιορισμένο χώρο, υφίστανται αντιδράσεις σύντηξης κάτω από ελεγ­ χόμενες συνθήκες, με ταυτόχρονη παραγωγή ενέργειας που είναι δυ­ νατό να δαμασθεί επωφελώς. Ε πιστη μονική εφ ικτότη τα (scientific FeasibiIity ) : Για την περίπτω­ ση του πλάσματος σημαίνει την επιτυχή διεξαγωγή πειραμάτων που κα­ τορθώνουν να δώσουν συνθήκες ισοστάθμισης "breakeven" (ελάχιστες τιμές πυκνότητας, θερμοκρασία και χρόνο συγκράτησης του πλάσματος) σε εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Η επιτυχία των πειραμάτων σημαίνει προώθηση κατασκευής εργοστασίων παραγωγής ενέργειας. Στα πειράμα­ τα αυτά δεν είναι αναγαίο να χρησιμοποιηθούν πυρηνικά καύσιμα. E u rat o m ( European Atomic Energy Community) : Οργανισμός που συστήθηκε το 1 958 από χώρες μέλη της ΕΟΚ, με σκοπό τη δημι­ ουργία κοινής αγοράς για την ανάπτυξη των ειρηνικών χρήσεων της ατομικής ενέργειας. ΖΕΤ Α (Zero Energy Thermonuclear assembly) : Θερμοπυρηνική Διά­ ταξη Μηδενικής Ενέργειας. Βρετανική συσκευή σύντηξης, στην οποία το 1 958 οι επιστήμονες νόμισαν ότι πέτυχαν την ελεγχόμενη θερμοπυρηνι­ κή σύντηξη , ενώ στην πραγματικότητα οι μετρήσεις τους ήταν λανθα­ σμένες. Η λεκτροβόλ τ (e V) : Μονάδα ενέργειας ίση με αυτή που αποκτά ένα ηλεκτρόνιο όταν περνάει από δύο σημεία διαφοράς δυναμικού ενός βόλτ. Το ηλεκτροβόλτ χρησιμοποιείται και σαν μονάδα θερμοκρασίας του πλάσματος. Η λεκτρόνια δραπέτε ς : Τα ηλεκτρόνια του πλάσματος που παίρνουν

318

made by Absens

Α εξιλ όΥlO ενέργεια από εξωτερικό ηλεκτρικό πεδίο με μεγαλύτερο ρυθμό απ' όσο χάνουν, λόγω των συγκρούσεων με άλλα σωματίδια. Αυτά τα ηλεκτρό­ νια τείνουν να ξεφύγουν ενεργειακά από το υπόλοιπο πλάσμα. Η λεκτρόνιο : Στοιχειώδες σωματίδιο με αρνητικό φορτίο. Τα ηλεκτρό­ νια στο άτομο περιστρέφονται γύρω από τον θετικά φορτισμένο πυρήνα. Η λεκτρόνια δραπέτες : Τα ηλεκτρόνια του πλάσματος που παίρνουν ενέργεια από εξωτερικό ηλεκτρικό πεδίο με μεγαλύτερο ρυθμό απ' όσο χάνουν, λόγω των συγκρούσεων με άλλα σωματίδια. Αυτά τα ηλεκτρό­ νια τείνουν να ξεφύγουν ενεργειακά από το υπόλοιπο πλάσμα. Η μιζωή , Χρόνος η μιζωή ς : Ο χρόνος μέσα στον οποίο διασπώνται οι μισοί ατομικοί πυρήνες μιας ραδιενεργούς ουσίας. Οι χρόνοι αυτοί κυμαίνονται ανάλογα με το είδος του πυρήνα, από εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου σε δισεκατομμύρια χρόνια. Θ ε ρ μ ο κ ρασΙα πλάσματος : Είναι μέτρο της κινητικής ενέργειας των ιόντων, ή των ηλεκτρονίων του πλάσματος. θερμοπυρηνική σύντη ξη : Σύντηξη σε υψηλή θερμοκρασία με με­ γάλη έκλυση ενέργειας. Ι ό ν : Άτομο, το οποίο φορτίστηκε, λόγω του ότι έδωσε ή πήρε ένα ή περισσότερα ηλεκτρόνια. Πλήρως ιονισμένο άτομο λέγεται εκείνο που έχει χάσει όλα τα ηλεκτρόνιά του . Ι ονισμ ό ς : Η προσθήκη ή αφαίρεση ηλεκτρονίων από το ουδέτερο άτομο, δηλαδή η δημιουργία ιόντος. Ι σότοπο : Μ ια από τις πολλές μορφές του ίδιου στοιχείου, κατά τις οποίες οι πυρήνες τους έχουν διαφορετικό αριθμό νετρονίων, αλλά τον ίδιο αριθμό πρωτονίων. Ι σοστάθμιση ( b r e a k e v e n ) : Το σημείο στο οποίο η παραγόμενη ισχύς από τις αντιδράσεις του πλάσματος, ισούται με την ενέργεια εισροής που απαιτείται για τη διατήρηση της θερμοκρασίας του . Για την παραγωγή θετικού ισοζυγίου ενέργειας, σύμφωνα με το κριτήριο του Lawson , για ένα πλάσμα περίπου 70 εκατομμυρίων βαθμών, με πυ­ κνότητα σωματιδίων 1 0 16 ανά κυβικό εκατοστό, το πλάσμα πρέπει να συγκρατηθεί για τουλάχιστον ένα δευτερόλεπτο. ΙΑΕΑ ( I n t e r n ati o n a l Ato m i c E n e r g y A g e n cy) : Διεθνής οργάνω­ ση ατομικής ενέργειας. Αυτόνομος διακρατικός οργανισμός που ιδρύ­ θηκε το 1 959 με σκοπό την προώθηση των ειρηνικών εφαρμογών της ατομικής ενέργειας. Έχει έδρα τη Βιέννη . ITER ( I n ternati o n a l Th e r m o n u c l ea r Exper i m ental R e a ct o r ) : Διεθνής Θερμοπυρηνικός Πειραματικός Αντιδραστήρας. Αντιδραστή-

319

made by Absens

Σύντηξη ρας σύντηξης που σχεδιάζουν από κοινού οι ΗΠΑ, η ΕΟΚ, η Σοβιετική Ένωση και η lαπωνία. ΙΕ Τ (Joint European Torus): Κοινό Ευρωπαϊκό Τοροειδές. Εργα­ στήριο της ΕΟΚ , που διαθέτει μεγάλη συσκευή σύντηξης τύπου tokamak και βρίσκεται στην περιοχή της Οξφόρδης στην Αγγλία. JT -6 0: Μεγάλη ιαπωνική συσκευή τύπου tokamak που βρίσκεται βόρεια του Τόκιο. κουβέρτα (blan cket) : η περιοχή που περιβάλλει τον αντιδραστήρα σύ­ ντηξης, μέσα στον οποίο επιβραδύνονται τα νετρόνια της σύντηξης. Η θερμότητα μεταφέρεται στο πρωτεύον κύκλωμα Ψύξης και επωάζεται τρίτιο από το λίθιο. Σε υβριδικές εφαρμογές τα καρποφόρα υλικά (U-238 ή Ρυ-239) τοποθετούνται στην κουβέρτα για να μετατραπούν σε σχάσιμα. Λέιζερ : ενίσχυση φωτός που στηρίζεται στην εξαναγκασμένη εκπο­ μπή ακτινοβολίας. Οπτική συσκευή που ενισχύει και συγκεντρώνει κύ­ ματα φωτός , εκπέμποντάς τα σε λεπτή έντονη δέσμη . ΛΙθιο : Μαλακό ασημί μέταλλο. Είναι το ελαφρότερο μέταλλο το οποίο τήκεται στους 1 80 βαθμούς Κελσίου και χρησιμοποιείται για την εκκόλα­ ψη τριτίου και ως ψυκτικό υγρό στους αντιδραστήρες σύντηξης. M αγνη ΤΙK� σύντη ξη : Η χρήση μαγνητικών πεδίων για τον εγκλωβι­ σμό ενός πλάσματος που υφίσταται σύντηξη . M αγνηΤΙK� φιόλη : Το μαγνητικό πεδίο που χρησιμοποιείται για τη συγκράτηση του πλάσματος στα πειράματα ελεγχόμενης θερμοπυρη­ νικής σύντηξης. ΜΙΤ: Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης. Ν όμοι κλΙματος : Οι κανόνες που διέπουν την αλλαγή της έκφρασης των φυσικών νόμων (μαθηματικών τύπων) όταν γίνει αλλαγή κλίματος των φυσικών μεγεθών που υπεισέρχονται στον τύπο. Νον Α: Η μεγαλύτερη εγκατάσταση σύντηξης με λέιζερ των ΗΠΑ. Βρίσκεται στο εργαστήριο Lawrence Lίvermore στην Καλιφόρνια. Ξένες προσμεΙξεις (ακαθαρσΙες) : Ανεπιθύμητα άτομα στο πλά­ σμα που εμποδίζουν τη σύντηξη . Οριο θέτες ( I i m it e rs ) : Κατασκευές που βρίσκονται σε επαφή με την άκρη του πλάσματος και χρησιμεύουν για τον καθορισμό του σχήμα­ τος της ακραίας εξωτερικής μαγνητικής επιφάνειας. Οuρόνιο : Ραδιενεργό μέταλλο. Το ισότοπό του ουράνιο U-235 , είναι πυρηνικό καύσιμο για αντιδραστήρες σχάσης. Από το ισότοπό του U238 - υπάρχει σε μεγαλύτερη αφθονία - παράγεται το σχάσιμο υλικό πλουτώνιο.

320

made by Absens

Α εξιλ όΥlΟ Π ρ ω τ ό ν ι ο : Στοιχειώδες σωματίδιο που βρίσκεται στους πυρήνες όλων των ατόμων και φέρει θετικό ηλεκτρικό φορτίο. Π ρ όγραμμα M atterh o r n : Το κωδικό όνομα του πρώτου μυστικού προγράμματος ελεγχόμενης πυρηνικής σύντηξης των ΗΠΑ, που άρχι­ σε με τον Lyman Spitzer στο Πανεπιστήμιο του Princeton το 1 95 1 . Π λ ο υτώνιο : Ραδιενεργό μέταλλο. Το ισότοπό του, πλουτώνιο-239 χρησιμοποιείται στα πυρηνικά όπλα και σαν καύσιμο στους πυρηνικούς αντιδραστήρες. Ρ ΙΤ ( P r i n ceton L a r g e Toru s ) : Μεγάλη τοροειδής συσκευή τύπου tokamak που βρίσκεται στο εργαστήριο πλάσματος του Prin ceton . Π λάσμα : Ιονισμένο αέριο. Στην περίπτωσή μας, πρόκειται για αέριο, τα άτομα του οποίου διασπώνται σε θετικά ιόντα και ισάριθμα ηλεκτρό­ νια και κινούνται σαν ελεύθερα σωματίδια στο χώρο του πλάσματος. Ο Ήλιος είναι πλάσμα. Π λάσμα σχή ματος D : Τοροειδές πλάσμα, η διατομή του οποίου έχει σχήμα γράμματος D . Π υρήνας : Το κεντρικό μέρος ενός ατόμου. Συγκροτείται από πρωτό­ νια και νετρόνια. Ραδιενεργά κατάλοιπα (άχρηστα ) : Άχρηστα υλικά και συσκευές πυρηνικών εργασιών που έχουν ραδιενέργεια. Σ ύντηξη : Η συγχώνευση δύο ατομικών πυρήνων σε ένα μεγαλύτερο με απώλεια μάζας. Η σύντηξη συνοδεύεται με έκλυση ενέργειας. Δες επίσης θερμοπυρηνική σύντηξη. Συμπαγή ς δακτυλιοειδής κύλινδρος (συμπαγή ς τόρος) : Πείραμα που περιλαμβάνει τοροειδείς μαγνητικές διατάξεις, στις οποίες ο λόγος της ακτίνας του τόρου προς εκείνη του πλάσματος είναι σχεδόν ένα. Σύντηξη με λέιζερ : Μέθοδος σύντηξης στην οποία μια ριπή φωτός λέιζερ εστιάζει πάνω σε ένα σφαιρίδιο υλικού σύντηξης, το οποίο έτσι πιέζεται και θερμαίνεται. Σ υ σκευή σκέδασης λέιζε ρ : γνωστή και σαν συσκευή σκέδασης Thomson . Διαγνωστική συσκευή που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της θερμοκρασίας των ηλεκτρονίων κατευθύνοντας μια δέσμη φωτός λέιζερ στο πλάσμα. Τα φωτόνια του λέιζερ υφίστανται σκέδαση από τα ηλεκτρόνια με αποτέλεσμα τη διασπορά της εξερχόμενης δέσμης των φωτονίων, ανάλογα με τη θερμοκρασία των ηλεκτρονίων. Σ χά ση : Η διαίρεση ενός βαρέος ατομικού πυρήνα, για παράδειγμα του ουρανίου, σε δύο σχεδόν ίσα μέρη συνοδευόμενη από έκλυση με­ γάλων ποσοτήτων ενέργειας και ένα ή περισσότερα νετρόνια.

321

made by Absens

Σύντηξη S D I ( Strat e g i c D efen c e I n it i a t i v e ) : Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας, κοινώς Πόλεμος των Άστρων : Το σχέδιο του προέδρου των ΗΠΑ, Ρόναλντ Ρήγκαν, για πυραυλική άμυνα βασισμένη σε διαστημι­ κούς σταθμούς. Stel l a rat o r : Συσκευή πλάσματος που αποτελείται από σωλή να με ενωμένα τα δύο άκρα του (σχήματος αγωνιστικής πίστας) , που εφεύρε ο Lyman Spitzer. Το πλάσμα συγκρατείται από μαγνητικό πεδίο που προέρχεται από ελικοειδή περιέλιξη γύρω από το σωλήνα. Τ -3 : Σοβιετική συσκευή τύπου tokamak στην οποία η θερμοκρασία του πλάσματος έφτασε για πρώτη φορά τους 200 εκατομμύρια βαθμούς και έτσι αποδείχθηκε ότι οι συνθήκες σύντηξης ήταν κατορθωτές. Η Τ-3 κατασκευάστηκε στο ινστιτούτο Kurchatov της Μόσχας. Τ - 1 0: Μεταγενέστερος σοβιετικός tokamak του ινστιτούτου Ku rchatov όμοιος με τον ΡLΤ του Prin ceton , αλλά χωρίς ουδέτερες δέσμες. Τ - 1 5 : Σοβιετικός tokamak με υπεραγώγιμους μαγνήτες , υπό κατα­ σκευή . Τ -2 0: Μεγάλος σοβιετικός tokamak που επρόκειτο να λειτουργήσει σε συνθήκες πραγματικού αντιδραστήρα, αλλά εγκαταλείφθηκε για λό­ γους προϋπολογισμού. Τή ξη αντιδραστή ρ α : Τήξη των στοιχείων καυσίμου στον πυρήνα ενός αντιδραστήρα σχάσης, λόγω της συσσώρευσης θερμότητας από τα ραδιενεργά υλικά που παράγονται από ανεξέλεγκτες σχάσεις. Tokamak : Συσκευή πλάσματος βασισμένη στο σοβιετικό πρότυπο . Το πλάσμα στο θάλαμο - που έχει σχήμα δακτυλιοειδούς κύλινδρου (τό­ ρου) - συγκρατείται με συνδυασμό δύο μαγνητικών πεδίων : αυτό που προέρχεται από τα γύρω από τον τόρο πηνία , και αυτό που προέρχε­ ται από το ισχυρό ηλεκτρικό ρεύμα του πλάσματος, το οποίο επιπλέον χρησιμεύει για τη θέρμανση του πλάσματος. Ο TFTR και ο ΙΕΤ είναι συ­ σκευές tokamak. Τοροειδές σύστημα : Έτσι ονομάζεται η οικογένεια των μαγνητικών συσκευών που οι μαγνητικές γραμμές είναι κλειστές, όπως για παρά­ δειγμα στους toka mak και τους Stellarator. Τρίτιο : Ραδιενεργό ισότοπο του υδρογόνου με ένα πρωτόνιο και ένα νε­ τρονιο στο πυρήνα του γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ένα ηλεκτρό­ νιο. Μαζί με το δευτέριο αποτελεί το καύσιμο του αντιδραστήρα σύντηξης. TFTR (Tok a m a k F u s i o n Test R eact o r ) . Δοκιμαστικός Αντι­ δραστή ρας Σ ύ ντη ξης τύπου T okamak : Ο πιο μεγάλος tokamak των Η Π Α . Β ρ ίσκεται στο εργαστή ρ ι ο φ υ σικής πλάσματος του

322

made by Absens

Α εξιλ όΥlΟ Princeton . Έχει τη δυνατότητα εκτόξευσης ουδέτερων δεσμών σωμα­ τιδίων σε πλάσμα δευτερίου-τριτίου, σε συνθήκες όμοιες με ενός πραγματικού αντιδραστήρα. Υ β ρ Ιδιο σύντη ξη ς-σχάση ς : Σχέδιο πυρηνικού αντιδραστήρα που στηρίζεται στις αντιδράσεις σχάσης και στις αντιδράσεις σύντηξης. Από έναν κεντρικό θάλαμο σύντηξης παράγονται νετρόνια που προ­ καλούν σχάσεις σε ένα περίβλημα σχάσιμου υλικού. Ως πηγή νετρο­ νίων θα μπορούσε να μετατρέψει άλλα υλικά σε σχάσιμα. Υβριδικός αντιδραστή ρας : Δες υβρίδιο σύντηξης-σχάσης. Υ δ ρ ογόνο : Το ελαφρότερο στοιχείο, τα άτομα του οποίου αποτε­ λούνται από έναν πυρήνα με ένα πρωτόνιο. Τα ισότοπά του είναι το δευτέριο (που ο πυρήνας του έχει ένα επιπλέον νετρόνιο) και το τρί­ τιο με δύο νετρόνια στον πυρήνα). Υ δ ρ ογονοβόμβα (H-b o m b ) : Εξαιρετικά ισχυρή ατομική βόμβα, η κατασκευή της οποίας βασίζεται στη σύντηξη. Οι πυρήνες των ατόμων του δευτερίου και του τριτίου, που είναι ισότοπα του υδρογόνου, υφί­ στανται σύντη ξη , λόγω υψηλής θερμοκρασίας και πίεσης που ανα­ πτύσσονται από την έκρηξη μιας βόμβας σχάσης, η οποία αποτελεί μονάδα της εκρηκτικής συσκευής της υδρογονοβόμβας. Υ περαγωγός : Αγωγός που προβάλλει μηδενική αντίσταση . στη διέλευση του ηλεκτρικού ρεύματος. Υψηλή φάση ( h i g h m o d e ή H - m o d e ) : Καθεστώς λειτουργίας που επιτυγχάνεται μετά από βοηθητική θέρμανση του πλάσματος σ' έναν tokamak όταν η εκτοξευόμενη ενέργεια στο πλάσμα είναι αρκετά μεγά­ λη . Μια ξαφνική βελτίωση στο χρόνο συγκράτησης οδηγεί στην αύξηση της πυκνότητας και της θερμοκρασίας των σωματιδίων -γεγονός που διακρίνει αυτή την κατάσταση από την κανονική "χαμηλή φάση". Φαινόμενο θερμοκη πΙοu : Η θέρμανση της Γης που οφείλεται στην αυξανόμενη παρουσία διοξειδίου του άνθρακα στην κατώτερη ατμό­ σφαιρα. Κυρίως οφείλεται στην καύση των ορυκτών καυσίμων. Η θερ­ μότητα που ακτινοβολείται από την επιφάνεια της Γης, παγιδεύεται από την ατμόσφαιρα όπως γίνεται με τα τζάμια ενός θερμοκηπίου. Φαινόμενο περΙσφιξη ς (λαβΙδας) P i n c h : Η σύσφιξη του πλάσμα­ τος που προκαλείται από την αλληλεπίδραση του ηλεκτρικού ρεύμα­ τος του πλάσματος με το δικό του περιβάλλον μαγνητικό πεδίο. Χαμηλή φάση (Iow m o d e ) : Η κανονική συμπεριφορά του πλάσμα­ τος όταν θερμαίνεται: δηλαδή , όταν ανεβαίνει η θερμοκρασία, η συ­ γκράτηση του πλάσματος χειροτερεύει.

323

Σύντηξη Χρόνος συγκρότη ση ς : Χρονικό διάστημα στο οποίο τα μαγνητικά πεδία συγκρατούν το πλάσμα , πριν χάσει την ενέργειά του. Ψ υχρή σύντηξη : Μέθοδος σύντηξης σε θερμοκρασία δωματίου. Εφαρ­ μόζεται διοχετεύοντας ηλεκτρικό ρεύμα σε δύο ηλεκτρόδια, το ένα από τα οποία αποτελείται από μεταλλικό παλλάδιο, βυθισμένο σε λουτρό νε­ ρού κορεσμένου με δευτέριο. Πιθανολογείται ότι οι πυρήνες του δευτε­ ρίου , στριμωγμένοι στην κρυσταλλοδομή του παλλαδίου, θα μπορούσαν να πλησιάσουν αρκετά μεταξύ τους ώστε να υποστούν σύντηξη . Ω μική θέρμανση : Θέρμανση που προκαλείται από την αντίσταση που προβάλλει κάποιο μέσο στη ροή ηλεκτρικού ρεύματος. Στην περίπτωση του πλάσματος, τα ιόντα θερμαίνονται αποκλειστικά από τη μεταφορά ενέργειας από τα ηλεκτρόνια, τα οποία έχουν μεγαλύτερη θερμοκρασία .

made by Absens

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Artsi m ov i c h , L θ ν : Διευθυντής του Σοβιετικού Προγράμματος για την Ελεγχόμενη Σύντηξη , από το 1 950 έως το 1 973. B i c k e r t o n , R o y : Βρετανός, πρώην διευθυντής πειραμάτων και ­ από το 1 985 έως το 1 988 - αναπληρωτής διευθυντής του JET. Bu ssard , R ob e rt : Φυσικός της σύντηξης και μεταρρυθμιστής, βοη­ θός διευθυντή στο πρόγραμμα σύντηξης των ΗΠΑ από το 1 973 έως το 1 974 και ιδρυτής της Εταιρείας Διεθνών Συστημάτων Πυρηνικής Ενέρ­ γειας (Inesco). C l a r k e , J o h n : Διευθυντής του Αμερικανικού Προγράμματος Σύντη­ ξης από το 1 982 . C o ckroft , J oh n : Διευθυντής της Βρετανικής Ερευνας για την Ατομι­ κή Ενέργεια από το 1 946 έως το 1 958 και επιβλέπων την έρευνα για τη σχάση και τη σύντηξη. C o e n s g e n , Fre d : Φυσικός του πλάσματος στο Εθνικό εργαστήριο Lawren ce Livermore. C O p p i , Bru n o : Ιταλικής καταγωγής φυσικός του πλάσματος στο ΜΙΤ, και εφευρέτης του tokamak Alcator. Efth i m i o n , P h i l : Φυσικός του πλάσματος στο Π ανεπιστήμιο του Prin ceton . E u b a n k , H a r o l d : Φυσικός του πλάσματος - επικεφαλής στην ομά­ δα ουδέτερων δεσμών. F er m i , E n ri c o : Φυσικός, βραβευμένος με Νόμπελ - ένας από τους ιδρυτές του Αμερικανικού Προγράμματος Ατομικής Σχάσης.

324

Α εξιλ όΥlO Fowl e r , Κ θ Π : Διευθυντής του Προγράμματος Μαγνητικής Σύντηξης στο εργαστήριο του Livermore, από το 1 970 έως το 1 987. F u rt h , H a r o l d : Διευθυντής του εργαστηρίου φυσικής πλάσματος του Prin ceton από το 1 98 1 . Πρώην διευθυντής πειραμάτων. G o l d st o n , R o b : Φυσικός του πλάσματος στο Πανεπιστή μιο του Prin ceton . Gottl i e b , M el : Διευθυντής του εργαστηρίου φυσικής πλάσματος του Prin ceton από το 1 966 έως το 1 98 1 . Διαδέχθηκε τον Lyman Spitzer. α Γ ο ν θ , Ο ο π : Διαχειριστής του Προγράμματος για τον Δοκιμαστικό Αντιδραστήρα Σύντηξης τύπου tokamak (TFTR) στο Princeton , από το 1 982 έως το 1 986. G u c c i o n e , B o b : Εκδότης των περιοδικών Penthouse και Omni, σημα­ ντικός επενδυτής (ιδιώτης) στην έρευνα της σύντηξης. H i rs c h , R o b e rt : Διευθυντής του Αμερικανικού Προγράμματος Σύ­ ντηξης από το 1 972 έως το 1 976. I s o , γ asu h i ko : Διευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας Ατομικής Ενέρ­ γειας της Ιαπωνίας. K u r c h atov , I g o r : Διευθυντής της Σοβιετικής Έρευνας για την Ατομι­ κή Ενέργεια και την ατομική βόμβα , από το 1 938 έως το 1 960. Lίdsky, Lawre n c e : Πυρηνικός μηχανικός στο ΜΙΤ, ο οποίος αμφισβή­ τησε προκλητικά την εμπορική βιωσιμότητα του αντιδραστήρα σύντηξης. M e a d e , O a l e : Διευθυντής προγράμματος του TFTR (Δοκιμαστικός Αντιδραστήρας Σύντηξης τύπου tokamak του Princeton , από το 1 986. Στο παρελθόν είχε θέση αναπληρωτή διευθυντή υπό τον Οοπ Grove. M u c h ovat o v , V l a di m i r : Σοβιετικός φυσικός του πλάσματος. P e a s e , S e b a s t i a n : Διευθυντής του Βρετανικού εργαστη ρ ίου Culham, από το 1 967 έως το 1 987. Post , O i c k : Φυσικός στο Εθνικό εργαστήριο Lawrence Livermore και εφευρέτης της αμερικανικής μηχανής "Κάτοπτρο". R ebut , Pau l - H e n ri : Σχεδιαστής και διευθυντής του ΙΕΤ από το 1 985 . Διαδέχθηκε τον Hans-Otto Wuster. R o b i n s o n , O er e k : Φυσικός του πλάσματος στο εργαστήριο Culham της Αγγλίας και μέλος της ομάδας που επιβεβαίωσε την επαναστατική επινόηση των Σοβιετικών - το tokamak - το 1 969. R o s e n b l uth , M a rsh a l l : Διευθυντής του Ινστιτούτου Σπουδών για τη Σύντηξη στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, από το 1 980 έως το 1 987. Το παρατσούκλι του ήταν Ο Πάπας της Φυσικής του Πλάσματος". S a k h a r o v , A n d re i : Σοβιετικός πυρηνικός φυσικός - ο πρώτος σχε-

made by Absens

''

325

Σύντηξη διαστής του tokamak υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τιμημένος με βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη . S p i t z e r , L y m a n : Εφευρέτης του Stellarator. Ιδρυτής του Αμε ρικανικού Προγράμματος Ελεγχόμενης Σύντηξης και διευθυντής του εργαστηρίου φυ­ σικής πλάσματος του Πανεπιστημίου του Princeton, από το 1 961 έως το 1966. Stodi e k , W o l f g a n g : Φυσικός του πλάσματος στο Πανεπιστήμιο του Princeton . Stor m , E ri k : Διευθυντής της έρευνας σύντηξης με λέιζερ στο εργα­ στήριο του Livermore, από το 1 984 . Στο παρελθόν ήταν αναπληρωτής διευθυντής. S t ra u s s , L e w i s : Π ρόεδρος της Αμερικανικής Επιτροπής για την Ατομική Ενέργεια, από το 1 953 έως το 1 958. T a i t , G r a e m e : Φυσικός του πλάσματος στο Πανεπιστή μιο του Princeton . T a m m , I g o r : Σοβιετικός φυσικός. Μαζί με τον Ζαχάρωφ θεωρούνται οι εφευρέτες του tokamak . Teller, Edward : Πυρηνικός φυσικός, γεννημένος στην Ουγγαρία. Κατηύ­ θηνε την επιστημονική έρευνα των ΗΠΑ στην παραγωγή της πρώτης βόμ­ βας υδρογόνου. γπήρξε πάντα υπέρμαχος της έρευνας για ενέργεια από τη σύντηξη, με σκοπό την εκμετάλλευσή της για ειρηνικές δραστηριότητες. T h o m son ,· George Paget : Βρετανός φυσικός, τιμημένος με βραβείο Νόμπελ, ο οποίος το 1 946, ανακοίνωσε -και κατοχύρωσε- την πρώτη συσκευή μαγνητικής σύντηξης, ένα κυκλικό μηχάνημα περίσφιξης. T h o n e m an n , Peter : Αυστραλός ερευνητής της σύντηξης, ο οποίος εργάστηκε στο εργαστήριο Culham της Αγγλίας κατά τη διάρκεια κα­ τασκευής των πρώτων βρετανικών συσκευών σύντηξης, συμπε ριλαμ­ βανομένης της συσκευής ΖΕΤΑ. V e l i k o v , Yevg e n y : Σοβιετικός φυσικός του πλάσματος, επιστημονι­ κός σύμβουλος του προέδρου Μιχαήλ Γκορμπατσώφ και διευθυντής του Σοβιετικού Προγράμματος για την Πυρηνική Ενέργεια και τη Σύντηξη . Ware , Al a n : Βρετανός ερευνητής της σύντηξης, ο οποίος εργάστη­ κε στην πρώτη διάταξη μαγνητικής σύντηξης, με τις οδηγίες του George Paget Th o mson . W u s t e r , H a n s -Ott o : Ο πρώτος Δυτικογερμανός διευθυντής του JΕΤ από το 1 978 έως το 1 985 . Yosh i ka w a , Masaji : Διευθυντής του ιαπωνικού tokamak Π-60. Y o s h i ka w a , S h o i c h i : Φυσικός του Πανεπιστημίου του Princeton και πρωταρχικός σύμβουλος στο ιαπωνικό πρόγραμμα σύντηξης.

made by Absens

-

326

Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΤΗΞΗΣ

Οι ατομικοί πυρήνες των ελαφρών στοιχείων μπορούν να συντηχθούν, δη­ λαδή να ενωθούν και να σχη ματίσουν ένα βαρύτερο στοιχείο, με παράλλη­ λη έκλυση ενέργειας . Σε κανονικές συνθήκες οι πυρήνες απωθούνται, γιατί φέρουν θετικό ηλεκτρικό φορτίο , αλλά σε υψηλή θερ μ οκρασία μπορούν να αναπτύξουν μεγάλη ταχύτητα και να συγκρουστούν με μεγάλη δ ύναμη , ικα­ νή να ξεπεράσει την αμοιβαία απώθηση ώστε να επιτευχθεί η σύντηξη . Στις πρ όσφατες αντιδράσεις , πυρή ν ε ς των ισ ο τό π ω ν του υ δ ρ ο γ ό ν ο υ Δεuτέριο ( δ ε υ τε ρ ίο υ κ α ι τ ρ ι τ ί ο υ ) ε ν ώ ν ο ν τ α ι όταν βρεθούν σε υψηλές θερμοκρα σίες και συντήκονται δίνοντας ή λ ιο και Ι \ ενέργεια μ ε τη μορφή ταχέως κινου­ μένων νετρονίων . ήλιο · 4

made by Absens

'He

� � .•.. .. •.

, .

.

, +, '

3.5 MeV

14.1 MeV

[Δ ι άγραμμα UΚΑΕΑ εργαστήριο Cu/ham]

Σύντηξη π ρ ο ΥΠΟΘΕ Σ Ε Ι Σ Γ Ι Α Ε Ν ΑΝ ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΗΡΑ ΣΥΝΤΗΞΗΣ

Οι ευκαιριακές αντιδράσεις σύντηξης δεν είναι επαρκείς για τη λειτουρ­ γία ενός πρακτικού αντιδραστήρα σύντηξης, δηλαδή αντιδραστήρα που θα παράγει περισσότερη ενέργεια απ' όση χρησιμοποιεί για να θερμάνει το καύσιμο δευτέριο-τρίτιο. Για να εξασφαλιστεί άφθονία πυρηνικών αντιδράσεων, το καύσιμο πρέπει να φτάσει σε θερμοκρασία τουλάχι­ στον εκατό εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου, δηλαδή δεκατέσσερις φο­ ρές μεγαλύτερη από εκείνη που επικρατεί στο κέντρο του Ηλιου. Ακόμη , οι πυρήνες -που κινούνται τυχαία και με πολύ μεγάλη ταχύ­ τητα- πρέπει να συγκρατηθούν μεταξύ τους, για ελάχιστο χρονικό διά­ στημα σε επαρκή πυκνότητα, έτσι ώστε να μεγιστοποιηθεί η πιθανότητα σύγκρουσης. Ο απαιτούμενος χρόνος εξαρτάται από την πυκνότητα. Στη χαρακτηριστική συνθήκη των 1 00 εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου, αν η πυκνότητα είναι Ι Ol4 σωματίδια ανά κυβικό εκατοστό, οι ταχύτατα κι­ νούμενοι πυρήνες πρέπει να συγκρατηθούν τουλάχιστον για ένα δευτε­ ρόλεπτο. Αυτή η αρχή είναι γνωστή ως κριτήριο Lawson . Καύσιμο μεγα­ λύτερης πυκνότητας θα μπορούσε να συγκρατηθεί για μικρότερο χρό­ νο. Ένα αραιότερο καύσιμο χρειάζεται να συγκρατηθεί περισσότερο.

ΠΛΑΣΜΑ

Οταν ένα αέριο θερμαίνεται σε υψηλή θερμοκρασία, τα άτομά του "ιονί­ ζονται". Τα ηλεκτρόνια που κανονικά περιφέρονται γύρω από τον πυρή­ να του ατόμου, αποσπώνται και σχηματίζεται μείγμα από θετικά φορτισμένα πυρηνικά "ιόντα" και από αρνητικά φορτισμένα ηλε­ κτρόνια. Αυτό το μείγμα λέγεται πλάσμα και έχει πολύ διαφορετι,-------,

made by Absens

Πλ άσμα

[Δ ιά γραμμα εργαστηρίου φυσική ς πλάσματος του Princetonj

328

ΠαράΡ ΤηΡα Α κές ιδιότητες από ένα αέριο. Το πλάσμα πολλές φ ορές αναφ έρεται ως η τέταρτη κα τάσ ταση της ύλης. Το πλάσμα, για παράδ ειγμα, είναι καλός αγωγός του ηλεκτρισμού. Επε ιδή αποτελείται από φ ορτισμένα σωματίδια μπορε ί να ε πηρεαστεί και να ελεγχθεί από μαγνητικά πεδία. Όταν το καύσιμο δευτερίου -τριτί­ ου φ τάνει σε πολύ υ ψηλές θερμοκρασίες, σχηματίζει πλάσμα που πρέ­ πε ι να συγκρατηθε ί για αρκετό χρόνο, ώστε να δημιουργηθούν αρκετές αντιδράσεις σύντη ξης.

ΣΥΓΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΑΣΜΑΤΟΣ

Ό ταν ε φαρμοσθ εί στο πλάσμα μαγνητικό πεδίο, τα επιμέρους φ ορτισμέ­ να σωματίδια του πλάσματος υποχρεώνονται να κινούνται κυκλικά γύρω από τις μαγνητικές γραμμές.

Α πουσία μαγνητικού πεδίου

Παρουσία μαγνητικού πεδίου

ΚΙνηση φ ορ τι σμέ νω ν σωματιδΙω ν

made by Absens

[Δ ιά γραμμα εργαστηρίου φυσική ς πλάσματος του Princeton]

made by Absens

ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΑΤΗΣΗΣ STELLARATOR : Ελ ικοειδ είς η λεκτρικές περιε λίξεις γύρω α π ό έ ν α δ οχείο κε ν ού σε σχήμα αγω ν ιστι κού δ ιαδ ρόμου , δη μιουργού ν έ να σ υ Πηνία τοροειδούς πεδίου

Ελικοειδείς πολυπολικοί αγωγοί

made by Absens

Π λάσμα

Διάταξη S t e l l a r a t o r π ο υ παριστάνει περιέλιξη έλικας (1 [Διάγραμμα UΚΑΕΑ εργαστηρίου Cu/ham]

=

3).

ΠαράΡΤηΡα Β στρεφόμενο μαγνητικό πεδίο που συλλαμβάνει τα σωματίδια του πλά­ σματος. Το Stel larator στηρίζεται αποκλειστικά στη δημιουργία εξωτερι­ κών πεδίων . Οι κατοπινές παραλλαγές ήταν κυκλικές με προσθή κη σπειρωμάτων ενός επιπλέον τοροειδούς πεδίου.

: Συνήθως πρόκειται για μια ευθύγραμμη διάταξη . Οι γραμμές του μαγνητικού πεδίου γίνονται πιο δυ-

ΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΚΑΤΟΠΤΡΟ (ΜΙΗΗΟΗ)

Απώλειες

Απώλειες

[Δ ιά γραμμα JET Joint Undertaking ]

νατές στα άκρα για να "ανακλούν" τα σωματίδια του πλάσματος και να τα οδηγούν ξανά μέσα στη διάταξη . Παρ' όλα αυτά υπάρχει απώλεια σωματι­ δίων, το οποία διαφεύγουν από τα άκρα.

ΤΟΡΟΕΙΔΕΣ ΠΕΡΙΣΦΙΞΗΣ (PINCH) : Ηλεκτρικό ρεύμα που μετα­ φέρεται από το ίδιο το πλάσμα, δημιουργεί ένα αντίστοιχο μαγνητικό

)

π ηνία TOPoε δOύς πεδίου

made by Absens

--ι!'��."..___ ..--"....�

[Δ ιάγραμμα υΚΑΕΑ εργαστηρίου Culham]

332

Σύντηξη πεδίο που συγκρατεί το πλάσμα μέσα στη στήλη. Σε ένα τοροειδές περί­ σφιξης, το δοχείο κενού και το μαγνητικό πεδίο του πλάσματος είναι κυ­ κλικά. Με πρόσθετα σπειρώματα έξω από το δοχείο κενού , δημιουργεί­ ται ένα επιπλέον σταθεροποιητικό μαγνητικό πεδίο, κάνοντας το τορο­ ειδές ·περίσφιξης να φαίνεται σαν tokamak.

ΤΟΚΑΜΑΚ : Τ() πλάσμα συγκρατείται μακριά από τα τοιχώματα του δοχείου κενού από ένα πολύπλοκο σύστημα μαγνητικών πεδίων. Στο JET η κύρια συνιστι1Jσα του μαγνητικού πεδίου, το λεγόμενο τοροειδές πεδίο, προκαλείται από 32 σπειρώματα σε σχήμα D, που περιβάλλουν το δοχείο κενού. Αυτό το πεδίο συνδυάζεται με το αυτεπαγωγικό πεδίο που παράγεται από το ρεύμα που διέρχεται από το πλάσμα. Υπάρχουν πρόσθετα σπειρώματα στο εξωτερικό του δοχείου κενού για να δώσουν το σχήμα και τη θέση του πλάσματος. Ολα αυτά τα μαγνητικά πεδία αλ­ ληλεπιδρούν δίνοντας ένα συστρεφόμενο, ελικοειδές πεδίο, που συ­ γκρατεί το πλάσμα.

Σιδερένιος πυρήνας του μετασχηματιστή

Περιελίξεις του μετασχηματιστή

(πρωτεύον

Πολοειδές μαγνητικό πεδίο

Τοροειδές μαγνητικό πεδίο Ρεύμα Συνιστάμενο

πλάσματος

(δευτερεύον κύκλωμα)

ελικοειδές πεδίο

(τονισμένη στρέψη)

made by Absens

[Δ ιά γραμμα JET Joint Undertaking]

333

Παρ άρ τημα Β ΠΩΣ

Λ Ε Ι Τ Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ε Ν ΑΣ

ΔUo ισότοπα Toυυδρoγό�ou ΔΕVΤΕΡΙΟ

CY

όΟ

�Ot TPITIO

Α Ν Τ Ι ΔΡΑΣ Τ Η ΡΑ Σ Σ Υ Ν Τ Η Ξ Η Σ

�

θερμαlνOνΤOι μCΙΖΊ OC ΠOλί! ιψ"Jλή θερμoιιpα.ι:M μισo oc ένo

θόλομοοντιδρασης.

λυτό !olσό'oπaσιJ'ltήιι.oνTaι�OIδημlauρyouν HΛIO

Δ �

ελειilερώνovτας ι;νtρyειa σtα πλόφ:J . ___

D

Α Η' " . <9. όΟ c:> ι:CQ "Q.J c:> "0" . G , Τ

Η ε�έργεια παρουσιάζετοl κιιρίως με ΝΕΤΡΟΝΙΩΝ. Τo ooραy(ιμc ν oη.\!oαnoβάλλε ια.

τη

μορφη ενεργητικών

Τα νετΡόντα ΟΟφώΥow'τ'Ο να Λ Ι θ I Ο Υ πou περιβάλλει το χώροτης,oiδρ",,, ----' Εκεlτα νετρόντα

. αντιδροιΝ με το λίθιο και πφ(rιoιNTPIΤIO ΚQΙ ΗΛΙΟ .

• θερμαίνωντην "ιιoι.etρτo·.

θερμότητα οπάγεται οπό έναν ι;voλλόιι τη θερμότητας ο οποίος δημoψγεl αtμό για την ooραyωγήηλω�, Η

[Δι6Υραμμα υΚΑΕΑ εργαστηρΙου CuJham/

Σ Υ ΝΤΗΞΗ

ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ Ε Ν Ε Ρ Γ Ε ΙΑ

ΜΕ

ΛΕΙΙΕΡ

Η Αρχή τη ς Σύντηξης μ ε Α δρ α νειακή Συγκρ ά τη ση Ενέ ργεια Λέιζερ .... Εισαγωγή θερμικής 1 1 1 1 ....111111 ...,. ... ενέργειας

IX!IJlJmQMQς Q...Tμ�

L�

Λέιζερ ή δέσμη σωματιδίων

το κοίισψο συμπιtζεται

θερμαίνει απότομα την

οντιδρώντας στην εκτόξευση

επιφάνεια του στόχου

του υλικού της

σύντηξης, σχηματίζοντας

επιφάνειος.

ένα περίβλημα πλόσματος.

-iν9.φMξ<j

Με τον τελικό οδηγό-παλμό το εσωτερικό τοο καυσίμοο φτάνει

1 .(0). IΟ.ιXXJφορές την

πυκνότητα τοο υγρού και αναφλέγεται στοος

lOO.ooJ.αxJ βαθμoUς

� Η θεpμoπuρηνυα; έκρηξη οπλώ­ νεται ταχυτατα στο ουμπιεσμενο κουσιμο, απο­ δΙδοντας πολλαπλάσια την

Κελσίο υ.

ενέργεια

made by Absens

που καταναλώθηιο.ε.

[Δ ιάγραμμα εργαστηρίου L awrence L ivermore]

334

Αϊζε νχάουερ 66, 69, 70 Α ϊνστάιν, Άλμ περ τ 38 Αμερικα νική Ένωση για την Πυρη­ νική Ενέργεια 268 α νάφλεξη 276, 288, 289 αντίσταση πε περασμέ νη 102 Αργεντι νή 33-35, 37-4 1, 198, 292 αστάθεια αυλού 1 00 ασφάλεια 19, 3 1, 40, 67, 69, 25 1, 258 α τομική βόμβα 34, 36, 40, 44

A s dex toka mak 1 98

8ρε τα νική Επι τρ ο πή Α τομική ς Ενέρ γειας 120 8angerter, Norm an Η. 295 8ertoIini, Enzo 1 62 8ethe, Hans

Α . 37

8h abha, H. J. 86

made by Absens

8ick erton, R o y 3 1 , 97, 1 08, 1 1 5, A da ms, A n s e I 28, 252-253

156, 1 59, 1 73, 280

AIfven, Ha n s 38

8ish op, A ma s a 123, 125

A n spaugh, L ynn 239

8Ia ck man, Moses 58, 6 1

A rtsim o vich, L e v 67, 68, 75, 85,

8Iu e, NeiI 262

87, 94-97, 1 1 1 , 128, 132, 1 35, 1 43,

8 o din, Hugh 1 1 5

1 44, 1 50, 1 5 1 , 1 68, 1 72, 203, 2 1 6,

8ohm, Da vid 1 0 1, / 14- 1 16, 123, 135

268, 300

8o wen, William

A s ton, Fra n cis WίlIia m 59, 64

b re a k e v e n

17g (ι σοστάθμ ι ση) 1 39,

A tkinson, Rob ert 60

1 71, 2 1 7, 263

A Icator C 20 1, 202, 2 1 6, 2 1 7

8runn er, Guido 159, 1 63

Σύντηξη Bu/ganin, Niko/ai 53, 65 Bussard, R obert 250, 252

Ελισάβε τ βασ{λισσα 16, 159, 162, 163

Ε νtΡ Υει α ς υπουΡ Υε{ο 1 70- 1 72, Γαλλlα 157 ΓερμανΙα Δυτική 161, 197 Γκορμπα τσώφ 26, 285, 286, 304 Callaghan, Ja mes 158, 160, 161 'Ca mpbell, Mike Casse/, Dick 1 79 C/arke, John 282 Cockroft, John Coensgen, Fred 95, 96, 98, 1 1 7 Co/ga te, Stirling 76, 102 Collins, Kay 1 78 Compa ct 19nition Toka mak 289 Cook, Don 235 Coppi, ΒΓυ π ο 123, 128, 20 1, 205,

1 74, 1 7� 183, 19� 20� 20 1, 208, 223, 23� 274, 282, 287

Επι τρ ο πή Α τομική ς ΕνtΡ Υειας 40, 51, 54, 66, 67, 100, 104, 107, 124, 134, 136, 143, 223

Επι τρ ο πή Α τομική ς ΕνtΡ Υειας /απω νίας 145, 148 εΡΥαστήριο - Cufham 108, 1 1 1, 128, 136, 138, 157, 162, 232, 233

- Livermore 49, 76, 8 1, 90, 91, 98, 294 - L os Afamos 45, 99, 124, 295 - Oak Ridge 1 70, 1 72, 200 - Φυσικής Πλάσματος Princeton 140, 147

250, 285, 286

Εταιρ{α για την Α νά πτυξη τη ς Ενέρ­ γειας α πό Σύντηξη (SAFE) 257

Cordey, Jeff 278 Cousins, Stan 62 Cronin, Ja mes 265, 266 Csen teri, Joe 4 1

Eddington, Sir Arthur Stan/ey 59, 60 Efremov, D. V. 56 Efthimion, Phil 1 7, 22, 26, 30, 188, 189, 197, 209, 2 14

δευτtριο 138, 140, 144, 2 1 1, 239, 244, 271, 292, 307

Ellis, Robert 204 Eubank, Haro/d 166, 170, 209, 21 1, 212

Διάσκεψη για την Ειρηνική Χρησιμο ­ ποίηση της Α τομική ς Ενέργειας 145, 222

δια τήρηση πλάσματος 169

Ga mow, Georgii 60 Gen eral A tomic Corp . 150, 200, 20 1, 2 14, 28 1

D-σχήμα (νtφη πλάσμα τος) 155 Da vidson, Ron 202 Doub/et (Δ ι πλt τα) 200, 20 1, 2 14, 215

made by Absens

Drake, ΡΒ υ/ 228 Dylla, Fred 169

εισβολή στην Τσεχοσλοβακlα 12 1

336

Go/ds to n , Rob 26, 30, 1 66, 167, 1 70, 1 7 1 - 1 73, 187, 189, 194, 197, 233, 276, 282 Golo vin, Ι.Ν. 56, 57 Gottlieb, Mel 80, 83, 88, 94, 97, 109, 1 10, 1 15, 124- 127, 134, 138, 140, 14 1, 1 70- 1 72, 205 Green wa/d, Martin 2 14 Gross, Robert 90-92

Eυpε τιjpl0 ΘΓο νθ, Οοπ

17, 26, 80, 82, 100, 101, 1 15, 124, 128, 175- 183, 209, 212, 274, 280 Gu ccion e, Bob 28, 247-250, 257

Ιαπω νικό Ι νσ τι τούτο Ερε υ ν ώ ν Α τομικής Ενέργειας 25, 273, 303 7δρυμα Ενέργειας Σύντηξης 1 72, 254, 255

Ζαχάρωφ Α ντρέι 55-58, 65, 73, 61, 85, 1 15, 203-205, 283, 284, 300

Ινστι τούτο Ερευνών Ηλεκτρικής Ενέργειας 258, 259 Ινστι τούτο Kurchatov 73, 88, 89,

Ζισκάρ ντ' ΕσταΙν, Βαλερύ 158

1 1 1, 1 14, 1 15, 1 19- 121, 2 1 5

Zarnstorff, Mike 230, 275, 28 1, 282

Ι νστι τούτο Τεχ νολ ο γΙας Μασα ­ χουσέτης 2� 123, 14� 2OO ιο νισμένα αέρια 38, 43, 44, 59, 60,

ΖΕΤΑ

73, 86, 1 0 1 , 1 02, 1 1 1 , 1 13, 1 14, 1 1 7, 1 18, 121, 145, 150, 151, 298

66

Ιρά ν 159, 198 ηλεκτρικό ρεύμα και σύντηξη 48, 57, 102, 1 12- 1 14, 142, 154, 1 77, 193, 209, 2 12, 235, 238, 273, 290, 29 1 Ηλιος, σύντηξη στο ν 37, 47

INESCO 248, 250, 25 1 Interna tiona/ A tomic Energy Agency 25, 95

I TER 284, 285, 302

H-mode (high mode) γψηλή φ ά ση 198

Jensen, Betty 236

HageIstein, Peter 293 Ha mmarskjoId, Dag 80 Han cox, Roger 238, 239 Hartek, Ρ. 60 Ha wrIuk, Rick 1 78, 2 12 Heath, Edward 1 5 1 Hirs ch, Robert 29, 134 - 1 45, 1 50,

ΙΕ Τ 1 7, 1 8, 2 1 , 22, 25, 26, 30, 3 1 ,

246, 267, 272, 273, 279, 280, 28 1, 286, 287, 298, 299, 303 Johnson, Th omas 40, 4 1 Jon es, Ste ven 293, 294, 296 JT-60 tokamak 271-273, 278, 282

165, 303

Hita chi 148, 149, 279 Houtermans, F. G. 60

θερμή σύντηξη 292, 296 θερμοκρασία πλ άσματος 48, 62, 76, 93, 1 1 7, 1 19, 129, 132, 139, 168, 169, 1 72, 188, 198, 275, 287

made by Absens

Ιαπω νΙα 21, 28, 128, 136, 145, 147, 1 50, 183, 197, 199, 150, 2 14, 220, 267, 271, 279, 283, 302

Κάρ τερ ΤζΙμυ 29, 1 71, 204, 26 1 κα ύσιμα 137, 140, 1 4 1 , 1 44, 1 9 1 , 209, 220, 225, 230, 233, 234, 236, 239, 24 1, 262, 267, 268, 303 κε νό 48, 103, 152, 1 74

Κέ ντρο Ερευνών Α τομικής Ενέρ­ γειας Harwe/l 53, 294 ΚΙσιγκερ Νά νσυ 255 ΚΙσιγκερ Χένρι 254, 255 Kamitaka, Itoh 2 1 ΚΒΡ/ΒΠ, ΕlΙθΠ 255 Keyworth, George 2 1 7, 26 1

337

Σύντηξη Kikuchi, Mitsuru 213

Marmar Ear/ 27

ΚίlΙθθΠ, John 102

Martin, George 42,43

ΚίΠΙΠθΓ, Edwin 144

Max, C/aire Ε. 102,235

KMS Fusion Inc. 243

McCormack, Mike 258

Κοοπίπ, Steven Ε. 295

McGuire, Κθνίπ 276

Ku/cinski, Gera/d 242

Meade, Da/e 21,26, 178, 182, 183,

Kurchatov, /gor 25, 53-58, 61, 64-

208-212,275,288

67, 71, 73, 75, 80, 88, 89, 111, 114,

Meservey, Ed 80

115,118-121,126,215,302

ΜοίΓ, Ra/ph 236 Mott-Smith, Harold Μ. 44 Muchovatov, V/adimir 16,126,127

λέιζερ 26, 119-129, 150, 220-233, 243,259,265,274

λίθιο 163,237,238,245

νετρόνια 38-40, 45, 65, 71, 76, 82,

Langmuir, Irving 43,44

245-248,274,276,278,292-295

96, 99, 152, 189, 191, 234, 237, 238,

Large Torus του Princeton 151,

ΝΕξον 136-139,204,254

166,168,169,177,198,215,274

νόμος για την Τεχνολογία της

LaRouche, Lyndon 28,254,257

Μαγνητικής Σύντηξης του 1980, 258

Lavrentev, O/eg A/eksandrovich 58

Neumeyer, Char/ie 179

Lazzaro, Enzo 21,286

New York Tίmes 34,35,37,43,75,

Leiser, Manfred 285

86,104,138

Lidsky, Lawrence 241-247, 253,

NOVA 221,226,274

267,269

Novosibirsk 115,116,118-120,127

Lind/, John 229 Ολυμπιάδα Πλάσματος 25, 31, 95, μαγνητισμός 38, 39, 43, 57, 148,

115,172,200,207,209,214,229,235,

263

258-261

μηχανή μαγνητικού κατόπτρου 95

ουράνιο 23, 24, 33, 37, 40, 42, 44,

μηχανή κατοπτρ ι κ ή 95, 96, 98,

67,137,234,235,237

102,205

μηχανή περΙσφιξης 66, 73, 75, 82,

OGRA 85,95

110,112,118,150,259

ΟΗΤΕ 259,260

Μιτεράν, Φρανσουά 16,162,163

Ohkawa, Tίhiro 199,200,259

Μπους 24,29

Oliphant, Mark 60

μυστικότητα 40, 51, 55, 58, 67, 68,

Oppenheimer, J.Robert 64

99,172,197,219,223

Ormak tokamak 170

Maddox, John 295

made by Absens

Mansfie/d, Mike 69,166 Marfe 27

338

παλλάδιο 19,291

ΕυρετήΡlΟ Πανεπιστήμιο Columbia 91, 165,

256 Πανεπιστήμιο Τexas Α&Μ 26,

204,258,292,294 Πανεπιστήμιο Utah 294,296 παρακαμπτήρας 198 περιοριστής κινητός 189 Περόν 33-37, 41, 57, 71, 73, 116, 160,198,290 πλάσμα 22-27, 29, 30, 43, 44, 46-51, 53, 55-58,63-66,67,71-74,76,80,82, 85,86,89-96, 100-123, 127-129, 132146, 151-155, 165-172, 175-183, 185205,210-217,220,224,226,231-233, 237,244,255,257,260,262-264,267269, 271-278, 280-282, 285-288, 292, 296-303 πλουτώνιο 45,137,234,237

ραδιενεργό 18, 44, 45, 136-138, 141,142,220,235-239,246,269,280, 287,292,294 Ρήγκαν, Ρόναλντ 24,29,204,205, 216,220,231,233,253,261,265,282, 287 Rebut, ΡΒυl-ΗθΠΓί 17,26, 31, 153162,19� 196,214,278,28�299,300 Redpath, Wallace 238,239 Ribe, Frank 124 Richter, Ronald 33,34,41 Robinson, Derek 26,120,125, 128, 298,299 Robinson, ΜΒΓίοπ 121 Rosenbluth, Marshall Rjutov, Dmitri 17,205 Ruark, Arthur Ε. 26, 30, 31, 97,

Πρωτo(3oυλlα Στρατηγικής Άμυνας

102,115,204

220, 231,232

Rutherford, Sir Ernest 59,60

πυρηνικός αντιδραστήρας σχάσης

137,141,234,235,237,239,247 σκέδαση λέιζερ 119-121,127,129 Parker, Ron 202,295

Σμιτ, Χέλμουτ 158,160,161

Pastore, John 107

Σπούτνικ 68-74,77,80,82,90

Peacock, Nic 26,120,122,125

Συμ(30ύλιο των Υπουργών 156,

Pease, Sebastian 26, 113-115,

160-162

118-121, 128, 132, 150-152, 157-161, 297-299

210

συμπΕεσης, πειράματα 188, 209,

Penthouse Energy and Technology

σύντηξη

Systems (PETS) 250 Perhapsatron 63,82 ΡθΠΟΠ Marty 182

- περιοδικό 227,233,255 - λέιζερ 222,223,225-230,233,274 -στον Ήλιο 17,46,47,60 σχάση 18,24,33,34,36,42,44,45, 47, 63, 70, 80, 82, 137, 142,157,220, 222,233-237,239,240,241,244-247, 250,259 σχέδιο Matterhorn 66,70

Peterson, Chase, Ν. 293 Phaedrus (Φαίδρος) 266 Pinch (βλ. μηχανή περίσφιξης) Playboy (περιοδικό) 252,253 Pons, Stanley Β. 290-296

made by Absens

Pontecorvo, ΒΓυπο 63 Post, Dick 82, 84-86, 90-92, 97-100, 103,106-109,115,131,138,216,236, 266,269

Schlesinger, James R. 139,171,172 Scott, F. Robert 259 Sekiguchi, Τadashi 146,147

339

ΣύΥτηξη Sheffield, J. 31

53, 54, 62, 81, 86, 87, 91, 98, 99, 102,

Shoaf, Mary 266

104,231,233,235,300

Sinnis, Jim 178,180,210,276

Τhomson, J.J. 58

Slaner, Alfred 256

Τhompson, J.R. 237

Slaner, ΙυθΙΙΒ 256,257

Τhomson, Sir George Paget 58,61

SNAP πρόγραμμα ανάλυσης 189,

Τhonemann, Peter 62-64,74

276

tokamak μικρός Alcator 170

Spheromak συμπαγtς τοροειδtς

Τoshiba 148,279

267

ΤΟΥ Τορ 96

Spitzer, Lyman 19,28-30,35-51,53-

Τuck, James 62,63

58,62-68,70,75,75,80,83,88,98,102,

ΤυΓΠθΓ, William C. 232

106, 109, 110, 113, 114, 135, 136, 171, 185,186,223,228,292,29�301,302

Stellarator 42-48

υ{3ρΙδιο σύντηξης-σχάσης 233-

Stellarator Β 48,50,82,100

236

Stellarator C 72, 80, 83, 100, 101,

υδρογόνο 18, 19,36-41, 45, 47, 51,

116,117,123-129,145,177,187

55-60, 64, 67, 69, 71, 73, 76, 99, 104,

Stix, Τom 43,44

137,138,169,171,179,180,188,191,

Stodiek,

202,209,220-226,231,236,242,268,

Wolfgang 83, 100, 101,

117,123,127

269,275,280,290-292

Storm, Erik 225,226,229,230,265,

υπεραγώγιμος υπερσυκρουστήρας

274

263

Strachan, Jim 275,276

υπερ{30λtς 276,278,281,288

Strauss, Lewis 66-72,75,80-82 Yamamoto, Kenzo 148 York, Herbert 99 τρΙτιο 18, 137-144, 236-239, 242,

Yoshikawa, Masajί 26,278,280

267-269,280,287,292,294

TFTR 143, 149, 174-171, 181, 185-

Velikhov, Yevgeny 205, 206, 214,

188,191,194,196,201,207,210,214,

235,284

215,268,269,273-281,286,287

Vinson, Budda 180,183

Τ-3 tokamak 115,119,120,122,126,

Ware, Alan 54,62-65,74,115

127,129,133

Washington Post 242,245

Τ-ΙΟ tokamak 215

Wheeler, John 36,37,40

T-J5 tokamak 215

Williams, Mike 211,212

T-2otokamak 215

Wirbelrohr 61,62

Τait, Graeme 178-182, 188, 209, 212,213

made by Absens

Τamm, Igor 55-58,75,85,112,115

Wolfe, Steve 27

Τechnology Review 242,245,

Wuster, Hans-Otto 17, 26, 162,

ΤθlΙθΓ, Edward 36, 44-47, 49-51,

19� 19�26�268,272,299

340

Farnsworth, Phίlo Τ.

108,115,117,123·127,142,143,166,

Fermi, Enrico 34,44,45,263

168, 173-183, 185, 187, 193,203·206,

F/eischmann, Martin 290·296

215-217,237,240,245,246,255,262,

Forresta/, James V. 66

266,269,272,276-279,283,284,287

Fow/er, Ken 26,234,235,252,253, 266

Χρουστσόφ, Νικ{τα 53,65,87

Free E/ectron Laser 232 Frieman, Ed 88-90,110

ψυχρή σύντηξη 19,290-296

Fuchs, K/aus 61-63

made by Absens

Furth, Haro/d 25, 29, 31, 76, 102-

ωμική θtρμανση 188,209

made by Absens

made by Absens

made by Absens

Η αναζήτηση της αστείρευτης ενέργειας: πρόκειται για την ιστορία του διεθνούς αγώνα για την κατασκευή ενός ατομικού αντιδραστή­ ρα σύντηξης, και της αγωνιώδους προσπά­ θειας της αδελφότητας των επιστημόνων να δημιουργήσουν ασφαλή, καθαρή, αστείρευτη ενέργεια από τα στοιχεία του θαλασσινού νε­ ρού, υπερπηδώντας σύνορα και πολιτικά κα­ θεστώτα. Κορυφαίοι ανάμεσά τους ο Andrei Sakharov και ο Edward Te//er. Τ ο βιβλίο περιγράφει με γλαφυρό τρόπο ανέ­

κδοτα, ιστορικά και διεθνή συμβάντα του δύ­ σβατου δρόμου της σύντηξης: τη δήλωση του Αργεντινού δικτάτορα Peron, το 1951, ότι η χώρα του κατασκεύασε αντιδραστήρα σύντη­ ξης' τη βιασύνη των Αμερικανών να σπάσουν το απόρρητο και να προπαγανδίσουν τα επι­ τεύγματά τους στον αγώνα της σύντηξης ως αντίβαρο σ τ η ν ε π ι τυχία τ ο υ σ ο β ι ετικού Sputnik' την περιουσία που επένδυσε ο εκδό­ της του περιοδικού Penthouse, Bob Guccione, σε μια μη συμβατική συσκευή σύντηξης' το σκεπτικισμό με τον οποίο αντιμετώπισε το 1989 η επιστημονική κοινότητα δύο χημικούς του Πανεπιστημίου της Utah που δήλωσαν ότι δημιούργησαν "ψυχρή σύντηξη" μέσα σ' ένα μπουκάλι. .. Η συγγραφέας σκοπεύει στο πλατύ αναγνω­ στικό κοινό. Περιγράφει την επιστημονική βά­ ση της ελεγχόμενης σύντηξης -- την τήξη των ατομικών πυρήνων κάτω από θερμοκρα­ σίες υψηλότερες των ηλιακών, με σκοπό την έκλυση ενέργειας. Το βιβλίο βασιζόμενο στις προσωπικές αναμνήσεις των επιστημόνων, ιχνηλατεί το διεθνή αγώνα δρόμου που ξεκί­ νησε στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου σε μυστικά εργαστήρια των Ηνωμένων Πολιτειών,

made by Absens

της Μεγάλης Βρετανίας και της Σοβιετικής Ένωσης και εξελίχθηκε σε μια εκπληκτική συ­ νεργασία μεταξύ Ανατολής και Δύσης.