Doktoranci o metodologii nauk ekonomicznych 1 SGH

Doktoranci o metodologii nauk ekonomicznych pod redakcją naukową Kazimierza Kucińskiego

SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE WARSZAWA 2007

Recenzent Ewa Ch mielecka

Redaktor Krystyna Zbytniewska

Publikacja sfinansowana ze Doktoranckich tokVl KNoP SGH

środków

Niestacjonarnych

© Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Wsidkir prawa zastrzczone^ Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-7378-283-9

Szkoła (itówna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 164 www.wydawnictwo.waw.pl, www.sgh.waw,pl/wydawnictwo/

Projekt okładki Agencja Rrnmocyj no-Wydawnicza UNIGRAH www. u n igra f.bydg. pl

Skład i łamanie Sowa - Druk na Ŝyczenie www.snwadTuk.pl Id, 022 491 «l 40

Druk i opraw* Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji W Radomiu uJ Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom Ld. 0-18,164 42 21 pi-i-1L-.r i ■ M&H ee. radom .pl

Zamówienie 40/111/07

Studiów

SPIS TREŚCI

Wstęp ......................................................................................................................................................... 11

Agnieszka Keller

RozdzłftI I. Nauka jako wytwór człowieka .................................................................................. 17 1.

DtfinicM nauki i ich praktyczne znaczenie ............................................................................ 17

2. Dyscypliny nauki i kryteria ich wyodrębniania .................................................................. 22 3. Ekonomia jako nauka społeczna ............................................................................................. 25 4. Istota nauk o zarządzaniu .......................................................................................................... 27 5. Typologia metodologiczna dyscyplin nauki i jej zastosowanie ................................... 29 Renata Kowalewska Rozdział II. Istota poznania naukowego ........................................................................................ 33 L Poznanie naukowe a poznanie nienaukowe ......................................................................... 33 2. Cechy poznania naukowego ...................................................................................................... 35 3- Procesy poznawcze .................................................................................................................... 37 4. Zewnętrzne i wewnętrzne cele poznania naukowego .................................................... 39 Violctta Hamerska Rozdział III. Istota metodologii nauki ............................................................................................. 41 1. Pojecie metodologii nauki .........................................................................................................41 2. Istota metody badawczej ...........................................................................................................43 3. Czas jako kryterium typologiczne metod badawczych .....................................................48 4. Cele metodologii badań naukowych .......................................................................................48

6

Spis treści

Marcin Nikiel Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych ......................................................... 51 L Istota naturalistycznego modelu metodologicznego nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu .................................................................................................................... 52 2. Istota humanistycznego modelu nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu .......... 57 3. Charakter i struktura wiedzy w scjentystycznym i antyscjentystycznym modelu metodologicznym nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu ................... 63 4. Istota zmodyfikowanego naturalistycznego modelu metodologicznego nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu ......................................................................... 65 5. Deformacje metodologiczne w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu ........................................................................................................... 68 Podsumowanie:.................................................................................................................................. 73 Krzysztof CzyŜewski Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych ............................................75 1. Metodologia agnostyczna a metafizyczna ............................................................................. 75 2. Istota metodologii dialektycznej ..............................................................................................80 3. Społeczny i empiryczny charakter ekonomii i nauk o zarządzaniu ..............................83 4. Pole badawcze i zadania ekonomii i nauk o zarządzaniu ................................................86 Iwona Sierzputowska Rozdział VI. Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii ....................................... 91 t Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania procesu badawczego ................................. 91 2, Metafory kierunków metodologicznych .............................................................................. 97 3. Metafory postaw badawczych ............................................................................................... 100 Karolina Błachnia Rozdział VII. Strategie badań empirycznych ................................................................................ 103 1. Błędy w rozumowaniu naukowym ........................................................................................ 103 2. Indukcyjna słrategui badari empirycznych ..................................................................... LOS 3. Dedukcyjna strategia badań empirycznych ........................................................................ 115 4. Opis jako narzędzie badawcze ................................................................................................ 119 5. Uogólnienia w badaniach naukowych .................................................................................. 123 6. Intuicja w procesach badawczych .......................................................................................... 127 Katarzyna Budzik Rozdział VIII. Metody badań empirycznych ................................................................................ 131 1. Teoria a badania empiryczne ................................................................................................... 131 2. Pośrednie badania empiryczne ............................................................................................... 135 3. Bezpośrednie badania empiryczne ........................................................................................ 137 4. Dokumenty jako źródło informacji badawczych ............................................................... 138 5. Zastosowanie eksperymentu w badaniach ekonomicznych .......................................... 141 6. Studia przypadków jako metoda badawcza ....................................................................... 142

Spis treści

5

Mariusz Sagan Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych.................................................................................... 145 1. 2. 3. 4. 5.

Metody realne i ich zastosowania ......................................................................................... Metody formalne i ich zastosowania .................................................................................. Metody integralne ...................................................................................................................... Wady i zalety modelowania matematycznego .................................................................. Zastosowania metod zasadniczych w procesach badawczych ..................................

145 147 150 151 154

Roman Sawka Rozdział X. Kameralne metody badań naukowych ......................................................................... 159 Wstęp ................................................................................................................................................. 159 L. Analiza tekstu jako narzędzie badawcze ........................................................................... 160 2. Informacja statystyczna w procesie badawczym ............................................................. 164 3. Wymiana myśli jako narzędzie badawcze .......................................................................... 168 4. Uwarunkowania współpracy z urzędami i firmami w badaniach naukowych ...... 173 Anna Michałek Rozdział XL Rzeczowe i techniczne metody badawcze .................................................................... 177 L Metody badawcze jako narzędzia poznania naukowego ............................................... 177 2. Metoda genetyczna a metoda historyczna ........................................................................ 179 3. Kontekstualizm badań naukowych ....................................................................................... 181 4. Istota ujęć kompleksowych i systemowych ........................................................................ 182 5. Zastosowanie graficznych metod badawczych ............................................................... 185 6. Rachunkowe metody badawcze ............................................................................................. 192 7. Projektowanie jako metoda badawcza ............................................................................... 194 8. Komparatystyka jako metoda badawcza ............................................................................. 197 Łukasz Bluszkowski, Daniel Mider Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza ................................................................................... 199 L Kwestionariusz wywiadu i jego zastosowania badawcze ............................................. 199 2. Pytania zamknięte i otwarte w sensie logicznym i metodycznym ............................. 203 3. Pytania jednoodpowiedziowe i wieloodpowiedziowe ................................................... 206 4. Pytania z uŜyciem skali nominalnej, porządkowej, intcrwalowej i ilorazowej ...... 207 5. Klasyfikacja logiczna pytań ..................................................................................................... 213 6. Formalne zasady formułowania pytań kwestionariuszowych ..................................... 214 Karolina Sek-Sekowska Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza ................................................................... 217 1. Pojęcie komparatystyki ............................................................................................................. 217 2. Komparatystyka jako proces poznania myślowego ......................................................... 218 3. Komparatystyka jako metoda badawcza ........................................................................... 219 4. Ogólna procedura porównania ...............................................................................................222 5. Statystyczna analiza danych ....................................................................................................224

8

Spis treści 6. Analiza danych za pomocą regresji liniowej .................................................................... 230 7. Wielowymiarowa analiza porównawcza ........................................................................... 232

Paweł Dec Rozdział XIV. Analiza jako metoda badawcza ............................................................................. 237 Wstęp .................................................................................................................................................237 1. Analiza jako metoda badawcza .............................................................................................. 237 2. Etapy metodyczne badań analitycznych ..............................................................................242 3. Podział i przykłady analiz w badaniach naukowych ze szczególnym uwzględnieniem nauk ekonomicznych ..............................................................................245 4. Analiza jako główna metoda badawcza ekonomistów....................................................247 Podsumowanie .................................................................................................................................250 Aleksandra Jadach Rozdział XV. Synteza jako metoda badawcza .............................................................................. 251 1. Synteza jako pojęcie metodologii nauk ................................................................................ 251 2. Synteza jako metoda naukowa ................................................................................................ 252 3. Rodzaje syntezy............................................................................................................................ 254 4. Metody rozumowania stosowane w analizie i konstrukcji logicznej (syntezie) - porównanie, abstrahowanie, uogólnianie ....................................................................... 254 5. Czy synteza jest potrzebna? - Rola syntezy w rozwoju nauki ...................................... 258 6. Bariery poznawcze w procesach syntezy wiedzy ........................................................... 260 7. Synteza a systemowy charakter wiedzy naukowej ........................................................... 261 Podsumowanie ................................................................................................................................. 262 Piotr Zahorek Rozdział XVI. Studium przypadku jako metoda badawcza..................................................... 265 1. Dwa sposoby rozumienia studium przypadku ................................................................. 265 2. Okoliczności stosowania studium przypadku jako metody badawczej .................... 266 3. Studium przypadku a badania ilościowe - porównanie specyfiki, omówienie wad i zalet ............................................................................................................. 267 4. Krok pierwszy w planowaniu studium przypadku - wybór podejścia analitycznego ........................................................................................... 270 5. Krok drugi w planowaniu studium przypadku - określenie technik analitycznych wykorzystywanych do budowy i weryfikacji teorii ............................ 272 6. Krok trzeci w planowaniu studium przypadku - określenie liczby i sposobu doboru przypadków do badań ......................................................................... 273 7. Krok czwarty w planowaniu studium przypadku - wybór technik podnoszenia wiarygodności wyników badań .................................................................... 274 Podsumowanie ................................................................................................................................. 277

Spis treści ____________________________________________________________________ 9

Ewa Dziekańska, ElŜbieta Kowalczyk Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukowym ...................................... 279 1. Typologia ujęć modelowych stosowanych w badaniach naukowych ........................ 279 2. Cechy i funkcje modeli stosowanych w badaniach naukowych .................................. 282 3. Teoria jako wynik procedury uogólniającej ....................................................................... 284 4. Funkcje teorii w badaniach naukowych .............................................................................. 287 Podsumowanie ................................................................................................................................ 289

Anna Stańczak Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badań naukowych ............................................................. 291 1. Etyka nauki ................................................................................................................................... 291 2. Etyczne problemy nauki ........................................................................................................... 293 3. Etyka poznania naukowego ..................................................................................................... 296 4. Dobra praktyka naukowa ......................................................................................................... 297 5. Zasady dobrej praktyki naukowej ......................................................................................... 298 6. Etyka ekonomicznych badań naukowych ........................................................................... 301 7. Ekonomiczne badanie naukowe ............................................................................................. 302 8. Etyka a uwarunkowania procesu badawczego .................................................................. 303 9- Dylematy metodologiczne nauk ekonomicznych w aspekcie etycznym .................. 304 Podsumowanie ................................................................................................................................. 305

WSTĘP

śyjemy w czasach narodzin gospodarki opartej na wiedzy, a zarazem w czasach pilnej potrzeby stworzenia społeczeństwa wiedzy, gdy wiedza i informacja stają się podstawowymi czynnikami produkcji i wzrostu gospodarczego. Nic więc dziwnego, Ŝe coraz więcej ludzi stara się nie tylko zdobywać wiedzę, ale takŜe ją tworzyć. Chce zrozumieć istotę procesów przyrodniczych* technicznych, społecznych i gospodarczych w ich nano-, mikro-, mezo-, makro-, mega-, a takŜe metawymiarzc- Ludzie chcą lepiej i pełniej poznać świat, by móc aktywnie uczestniczyć w zachodzących wokół nich procesach, ale takŜe by móc wpływać na nie. Wymaga to stawiania pytań i szukania odpowiedzi na nie, dostrzegania problemów, definiowania ich i dąŜenia do ich rozwiązywania. To zaś rodzi potrzebę naukowego podejścia do otaczającego nas świata i nas samych. Zmusza do podejmowania badań naukowych pomnaŜających wiedzę, a jednocześnie formujących intelektualnie samych badaczy. Aby te badania były poprawne, a uzyskana w ich wyniku wiedza prawdziwa, muszą spełniać rygory metodologiczne, muszą być prowadzone zgodnie z zasadami sztuki poznawania prawdy i przy pomocy narzędzi, które temu efektywnie słuŜą. Wynikające z badania twierdzenia muszą być poprawnie uzasadnione, i to w taki sposób, by były wolne od subiektywizmu. Badanie powinno być prowadzone tak, by równieŜ inni badacze podejmujący tę samą problematykę dochodzili do analogicznych wniosków, stosując daną metodę i posiłkując się identycznym materiałem empirycznym. Spełnienie tego warunku wymaga zachowania poprawności metodologicznej prowadzonego badania. Uadanie naukowe jest przede wszystkim sztuką zadawania pytań, a następnie szukania odpowiedzi na te pytania, formułowania twierdzeń, ich poprawnego metodologicznie uzasadniania, a następnie przekonywującego! komunikatywnego przedstawiania. KaŜdy z tych etapów procesu poznawczego ma swoje zasady, techniki, instrumentarium i modelowe rozwiązania. Na kaŜdym z tych etapów na badacza czyhają pułapki, zagroŜenia

10

i zludne fatamorgany. KaŜdy badacz musi zatem wypracować swój własny, acz mieszczący się w ramach uniwersalne) metodologii sposób na to, jak dochodzić prawdy i jak sprawić, by była to rzeczywiście prawda. Zanim jednak wypracuje swój unikalny warsztat badawczy, powinien się dowiedzieć, jak go naleŜy tworzyć, gdzie szukać wzorców, co robić, a czego unikać. Pomocne w tym względzie są studia z zakresu metodyki i metodologii badań naukowych, którym warto poświęcić nieco czasu, przystępując do pracy badawczej, i do których warto co pewien czas wracać, by nie popaść w zabójczą dli badacza rutynę i by nabrać dystansu do samego siebie. Warto zatem sięgać do obfitej literatury z zakresu ogólnej metodologii nauki oraz metodyki badawczej dyscyplin szczegółowych. Warto o tym dyskutować, a czasem podejmować trud własnego odczytania tego dorobku i jego syntetycznej twórczej prezentacji. Tą drogą poszli właśnie Autorzy szkiców zamieszczonych w niniejszym tomie. Są oni doktorantami Kolegium Nauko Przedsiębiorstwie Szkoły Ciłównej Handlowej w Wars/a wie, a więc badaczami stojącymi na początku drogi wiodącej ku poznaniu świata i siebie samego. Przystępują do pracy badawczej z bardzo róŜnym doświadczeniem Ŝyciowym i zawodowym. Reprezentują róŜne formacje intelektualne, jako Ŝc są absolwentami rozmaitych uczelni. Łączy ich zainteresowanie ekonomią oraz naukami o zarządzaniu i wszystkim tym, co jest związane z przedsiębiorczością, przedsiębiorcą i przedsiębiorstwem oraz jego otoczeniem Inspiracje do napisania zawartych w tym tomie szkiców metodologicznych stanowił prowadzony przeze mnie wykład pod tytułem Metody badań naukowych, którego wysłuchali. Szkice te nie są jednak zapisem lego wykładu, lecz zachowując jego strukturę, stanowią autorskie rozwinięcie zawartych w nim treści, refleksji i komentarzy. Zrodziły się z fascynacji i niedosytu, a zarazem z chęci publicznej prezentacji swoich ustaleń, przemyśleń i swojego widzenia metodologicznych podstaw warsztatu badawczego ekonomisty. PoniewaŜ wyszły spod pióra róŜnych autorów, niekiedy niektóre zawarte w nich treści powtarzają się. Są jednak inaczej przez poszczególnych autorów prezentowane, występują w innym kontekście i spełniają inne cele. Choć moŜemy czasem odnieść wraŜenie, Ŝe czytamy to samo, to jednak okazuje się, Ŝe tekst nie jest napisany tak samo i czemu innemu słuŜy. Te fragmenty nie stanowią w istocie powtórzeń, lecz słuŜą wyeksponowaniu szczególnie waŜnych zagadnień i pozwalają pogłębić wiedzę na ich lemat. Są innym spojrzeniem na te zagadnienia. jest to spojrzenie na metodologię badań naukowych oczyma doktorantów i adresowane przede wszystkim do doktorantów, lest to rzecz jasna spojrzenie bardzo subiektywne, podobnie jak subiektywny i dalece niepełny jest wybór podejmowanych zagadnień. Naszym zamiarem nie jest jednak przedstawienie pełnego monograficznego kompendium wiedzy na temat metodyki i metodologii badań naukowych w zakresie ekonomii i nauk o zarządzaniu. Kieruje nami raczej chęć zwrócenia uwagi na znaczenie tej pmhlematyki, na potrzebę jej własnego, osobistego odczytania i konieczność stałego pogłębiania wiedzy w tym zakresie. Sporządziliśmy, jak się to ostatnio często mówi, rodzaj „mapy drogowej" dla poszukiwaczy prawdy naukowej o przedsiębiorstwie. Nie aspirujemy jednak do tego, Ŝe wskazujemy im ścieŜkę, nie sugerujemy nawet, by jej poszukiwali, lecz namawiamy.

11

by nią podąŜali, trzymając się wszelako zasad i przestrzegając wartości, których zarys przedstawiliśmy w niniejszym tomie. Ta ksiąŜka została napisana przez doktorantów i dla doktorantów, a przede wszystkim z myślą o słuchaczach studiów doktoranckich. Adresujemy ją wprawdzie do badaczy zjawisk i procesów gospodarczych, zwłaszcza o charakterze mikroekonomicznym, ale ma ona takŜe wiele wątków uniwersalnych, co sprawia, Ŝe zawarte tu treści, refleksje i rekomendacje mogą się okazać interesujące, a zarazem przydatne nie tylko dla ekonomistów i osób zajmujących się naukowym badaniem zarządzania. O metodologii badań naukowych dotyczących gospodarki i gospodarowania mówimy na tle ogólnej metodologii nauki. Przedstawiamy naukę jako kulturowy, a zarazem społeczny wytwór człowieka. Zastanawiamy się nad istotą poznania naukowego, jego celami i metodologią. Pokazujemy miejsce nauk społecznych w strukturze poznania naukowego i staramy się przedstawić specyfikę ich metodologii oraz jej główne kierunki. Jest to nam potrzebne po to, by móc wyjaśnić genezę, istotę i uwarunkowania metodologii nauk ekonomicznych oraz nauk o zarządzaniu, będących przecieŜ naukami społecznymi. Dokonujemy klasyfikacji metod badawczych stosowanych w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu, zwracając szczególną uwagę na niezwykle waŜne dla badaczy zajmujących się gospodarka badania empiryczne i problemy związane z ich stosowaniem. Omawiamy uŜywane w tych dyscyplinach nauki strategie badawcze i moŜliwe do wykorzystania metody oraz techniki badawcze. Interesują nas przy tym nie tyle ich algorytmy, GO kierunki zastosowania, przydatność, a zwłaszcza związane z posługiwaniem się nimi zagroŜenia prawidłowości procesu poznawczego. Zastanawiamy się nad wynikającą z tych metod moŜliwością dokonywania uogólnień, budowaniem modeli i konstruowaniem teorii. Nie zapominamy przy tym o etycznych aspektach badania naukowego i społecznej odpowiedzialności badacza, który dociekając prawdy, nie moŜe przekraczać granic wyznaczonych przez obowiązujące w danym społeczeństwie i powszechnie szanowane systemy wartości, a przede wszystkim nie moŜe szkodzić tym, których bada, i tym, dla których to robi. Pisząc tę ksiąŜkę, chcieliśmy jednak nie tylko zwrócić uwagę adeptów nauki na znaczenie metodologicznych podstaw pracy badawczej. Chcieliśmy takŜe podkreślić, Ŝe celem takich studiów i samego procesu doktoryzowania nie jest jedynie dysertacja doktorska. Jest ona wyłącznie narzędziem słuŜącym formacji intelektualnej doktora. Nie chodzi bowiem bynajmniej tylko o to, by przeprowadzić prawidłowi) stosowne studia i badania, by napisać rozprawę doktorską i obronić ją z powodzeniem. Chodzi przede wszystkim 0 to, by zdobyć wykształcenie doktorskie, by być doktorem, by wiedzieć to, co doktor wiedzieć powinien, by umieć to, co doktor umieć musi, a nade wszystko by myśleć jak doktor, a więc dostrzegać problemy, potrafić je badać i rozwiązywać w sposób naukowy, dokonując moŜliwych i stosownych uogólnień. Powoli, ale coraz wyraźniej formuje się w naszym systemie kształcenia akademickiego zgodnie z rekomendacjami wynikającymi z Deklaracji bolońskiej oferta dydaktyczna dla takich ludzi. Jest nią szczebel edukacji doktorskiej, jest on okazją do uzupełnienia 1 przemodelowania wiedzy zdobytej na studiach magisterskich. Ten efekt udaje się

12

uzyskać szczególnie wtedy, gdy jest ona uzupełniona o doświadczenia uzyskane dzięki doświadczeniu zawodowemu, a studia doktoranckie odbywają się w grupie skupiającej doktorantów wywodzących się z róŜnych uczelni i rozmaitych kierunków kształcenia. Pozwala to na stworzenie nowej jakości, tak dla nich samych, jak i dla uczelni, która podejmuje ich edukację. ZwaŜywszy na odbyte studia i bardzo róŜne doświadczenie zawodowe doktorantów powstają wówczas - dzięki tej synergii - potencjalne moŜliwości stworzenia czegoś nowego i unikalnego dla siebie, dla społeczeństwa i dla nauki. W znakomitej większości dzisiejsi doktoranci nie tączą swej przyszłości zawodowej z karierą akademicką. Nie są i nie zamierzają być pracownikami wyŜszych uczelni czy instytutów naukowo-badawczych. To przede wszystkim wysokiej klasy analitycy oraz praktycy Ŝycia gospodarczego i społecznego, menedŜerowie róŜnego szczebla, publicyści, dziennikarze, policjanci, Ŝołnierze, duchowni. Łączy ich to, źe są ambitni, krytyczni, aktywni i ciekawi, Ŝe chcą zgłębiać naukę, tworząc ją zarazem. Wymagają od siebie i otoczenia czegoś więcej ponad przeciętność. Są wybitnymi specjalistami w swojej dziedzinie, ale oprócz tego mają głęboką wiedzę ogólną i szerokie zainteresowania. Są ludźmi, bez których nie moŜna ukształtować społeczeństwa opartego na wiedzy i zbudować gospodarki opartej na wiedzy, bez czego nie jest moŜliwa nasza pomyślna przyszłość. Dzisiejsi doktoranci są juŜ właściwie mentalnie w tej przyszłości, choć moŜe nie do końca zdają sobie z tego sprawę i oni, i ich nauczyciele. Przygotowując tę ksiąŜkę, chcieliśmy im to pośrednio uświadomić, a jednocześnie zwrócić uwagę, Ŝe doktor to nie tylko stopień naukowy uzyskany po zdaniu stosownych egzaminów oraz przedstawieniu profesorskiemu gremium oryginalnej dysertacji będącej wynikiem własnego badania naukowego. To przede wszystkim człowiek o duŜej wiedzy wynikającej ze znajomości praktyki oraz z opanowania jej teoretycznej podbudowy i obudowy To człowiek mądry, chcący i potrafiący dzielić się swoją wiedzą z innymi. To człowiek gotowy do naprawiania tego, co patologiczne, lub nie do końca właściwie ukształtowane, zachowujący się trochę tak jak zwany doktorem antydefektor w procesach automatycznych czy anoda słuŜąca do uzupełniania niedokładnie połoŜonych powłok galwanicznych, bo to teŜ przecieŜ doktor. To człowiek, który w swym myśleniu i działaniu jest orzeźwiający jak nazywana doktorem afrykańska tropikalna bryza, a zarazem ostry jak nóŜ - teŜ doktor - słuŜący do usuwania nadmiaru farby drukarskiej z rotograwiurowej płyty wklęsłodrukowej. To człowiek, któremu moŜna ufać jak tytułowanemu doktorem kucharzowi na obozie czy statku. Chodzi jednak o to, by człowiek posiadający naukowy tytuł doktora nie był jak sfałszowana karta do gry (teŜ doktor), czy mucha wędkarska na łososia lub pstrąga zwana srebrnym doktorem i by jego zachowania nie miały nic z „chrzczenia" mleka lub paliwa [to doctor the milk or petrol) lub fałszowania rachunkowych ksiąg {to doctor the books). [eśii nasza ksiąŜka ułatwi przyszłym doktorom dociekanie prawdy i pomoŜe im stać się ludźmi mądrymi,

spolegliwymi,

łagodnymi

a

zarazem

wnikliwymi,

wraŜliwymi

oraz

bezkompromisowymi, ustrzegając ich jednocześnie przed pokusami łatwego blichtru i szalbierstwa, to uznamy, Ŝe nasz cel został spełniony w stopniu znacznie większym, niŜ zasługują na to zamieszczone tu szkice.

I1,

W powstaniu tych szkiców szczególną rolę odegrała Pani prof. dr hab. Marianna StrzyŜewska-Kamińska, Jej pomysłem był wykład Metody badań naukowych na studiach doktoranckich w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i za Jej namową podjąłem się jego przygotowania. To dzięki Jej niepowtarzalnemu sposobowi prowadzenia kolejnych edycji tych studiów ich słuchacze zechcieli podjąć trud napisania takich szkiców. Za tę inspirację i wspieranie naszych inicjatyw jesteśmy winni Pani Profesor serdeczne podziękowanie. Bez inspiracji i wsparcia Profesor M. StrzyŜewskiej-Kamińskiej nie byłoby tej ksiąŜki. Nie byłaby ona natomiast taką, jaką jest, bez wnikliwych i kompetentnych uwag naszego recenzenta, Pani prof. dr hab. EwyChmicleckiej. Dzięki lej wiedzy i współpracy, wykraczającej daleko poza zwykłe obowiązki recenzenta, udało się nam usunąć wiele potknięć i niezręcznych sformułowań. Za tę pomoc serdecznie dziękujemy. Jednocześnie prosimy naszych Czytelników o wyrozumiałość i współpracę przy usuwaniu niedoskonałości, których nie udało się nam uniknąć, a które obciąŜają wyłącznie autorów zamieszczonych w niniejszym tomie szkiców. Chcielibyśmy bowiem, aby ta ksiąŜka była nic tylko próbą przedstawienia naszego widzenia głównych problemów metodologicznych naukowego badania gospodarki i przedsiębiorstw, ale takŜe zaproszeniem do dyskursu nad nimi. Kazimierz Kuciński Warszawa, wrzesień 2007

Agnieszka Keller

ROZDZIAŁ I

NAUKA JAKO WYTWÓR CZŁOWIEKA

1. Definicje nauki i ich praktyczne znaczenie Genezy pojęcia „nauka" nie sposób rozpatrywać bez poznania rodowodu innego pojęcia, jakim jest „filozofia''. Według Kazimierza Ajdukiewicza pojęcie to narodziło się w staroŜytnej Grecji „Etymologicznie wyróŜnić moŜna w nim dwa składniki: fileo (grec. miłuję, dąŜę) i sofia (grec. mądrość, wiedza). Pierwotnie teŜ dla Greków wyraz filozofia znaczył tyle, co "umiłowanie mądrości" lub "dąŜenie do wiedzy". Zgodnie z tym pierwotnym znaczeniem nazwano filozofią wszelkie badanie naukowe. Pierwotnie dla Greków wyraz »nauka« oznaczał to samo co wyraz "filozofia*. Z biegiem czasu, gdy w miarę postępu zakres wiedzy począł ogarniać coraz szersze kręgi i wskutek tego opanowanie całokształtu wiedzy poczęło przekraczać pojemność umysłu jednego człowieka, doszło do specjalizacji nauk i od wspólnego pnia jednej i uniwersalnej pierwotnie nauki nazywanej filozofią - poczęły odrywać się poszczególne nauki, które otrzymywały odrębną nazwę [...]"'. Ze słowem „nauka" kojarzy się przede wszystkim rodzaj konkretnej dyscypliny wiedzy, jest to jednak tylko jedno z wielu prawidłowych określeń tego pojęcia. Nauka to takŜe zbiór rezultatów badań, czynionych w oparciu o pewne załoŜenia oraz dokonania poprzednich badaczy,

myślicieli

i

odkrywców.

To

proces

badawczy

oraz

system

naleŜycie

udowodnionych i uzasadnionych twierdzeń, a takŜe hipotez dotyczących przyrody i człowieka, wiedzy o społeczeństwie i zjawiskach społecznych. Nauka pokazuje, w jaki sposób rzeczywistość naleŜy badać i przekształcać. To usystematyzowana, wielokrotnie rzeczowo weryfikowana i rzetelna wiedza, zbiór metod poznawczych, którymi posługują się badacze. Nauka jest procesem zdobywania wiedzy o naturze i istocie świata a zarazem tworzenia jej w konkretnych warunkach społecznych. Wpływa ona na to, o co pytamy, 1

K. Ajdukiewitz. /.ttgadnienio i kierunki filozofii, wyd. 3, Wydawnictwo Antyk. 2003. s. 13.

Agnieszka Keller

16

jak formułujemy pytania, jak usiłujemy na nie odpowiadać i co czynimy z uzyskanymi odpowiedziami. „Nauka" to termin trudny do zdefiniowania głównie dlatego, Ŝe „[.,.] ludzie często mylą to, czym jest nauka, z jej metodologią. ChociaŜ sama nauka nie ma własnego przedmiotu badawczego, nie kaŜde badanie jakiegoś zjawiska traktujemy jako naukę. Astrolodzy studiują połoŜenie gwiazd oraz analizują zdarzenia w ludzkim Ŝyciu, starając się ustalić relacje między nimi po to, aby moŜna było przewidywać przyszłe wydarzenia, jednak ich badania nie pozwalają zakwalifikować astrologii jako jednej z nauk [...]. Powód, dla którego odrzucamy astrologię jako naukę, nie leŜy w jej przedmiocie badań, ale w metodologii stosowanej przez astrologów, która jest uwaŜana za nienaukową. Odrzucenie przez naukowców jakiejś dziedziny wiedzy \,„] oparte jest zawsze na przesłankach metodologicznych. Co więcej, sama nauka takŜe ciągle się zmienia - wiedza dzisiaj uznawana za naukową, jutro moŜe okazać się nienaukowa. Termin "nauka" nie odnosi się zatem do jakiejś ogólnej lub konkretnej wiedzy, lecz odmiennej metodologii" 1 . Według Stanisława Stachaka „[...] pojęcie »nauka« jest uŜywane do przenoszenia i utrwalania wielu pojęć, z których interesują nas tu dwa - funkcjonalne i wynikowe [.»], Nauka rozumiana funkcjonalnie jest badaniem naukowym, czyli rodzajem działalności społecznej*

mającej

na

celu

rzetelne

poznanie

pewnego

fragmentu

lub

aspektu

rzeczywistości oraz systematyczne i komunikatywne ujęcie jego wyników. Natomiast nauka rozumiana wynikowo - w szerokim sensie - to rodzaj wiedzy, nazywanej wiedzą naukową, uzyskanej przez badania organizowane racjonalnie. Z kolei nauka rozumiana wynikowo w węŜszym znaczeniu jest to dyscyplina naukowa, czyli system wiedzy uzyskany przez racjonalne zbadanie fragmentu lub aspektu rzeczywistości"'. Definicje nauki i ich praktyczne znaczenie nie zmieniały się na przestrzeni dziejów tak bardzo, jak rozwój samej nauki i postępu w badaniach naukowych. W dziełach Platona i Arystotelesa znaleźć moŜna określenia, które nie odbiegają zasadniczo od znaczenia pojęć przyjętych dziś w metodologii badań naukowych. Inna jest jednak współcześnie forma ich przejawiania. Naukowe badanie świata opiera się u obu myślicieli na poznaniu przez przyczyny, co gwarantuje realizm poznawczy. U Platona istotę świata oddawały idee, będące przyczynami świata cieni, a relacje zachodzące w świecie realnym były odbiciem stosunków między ideami. Tylko takiemu poznaniu nadawał Platon miano nauki. Poznawanie świata zjawisk bez odniesienia się do świata idei określał jako mniemanie 4 . Arystoteles nawiązuje do koncepcji nauki Platona. Podobnie jak on odróŜnia naukę od niŜszych stopni poznania - postrzegania, doświadczenia i mniemania. Poznaniem naukowym określa ujęcie relacji przyczynowej. Według niego dobre rozumienie teorii nauki warunkuje właściwe rozumienie koncepcji przyczyny. By rnóc zaś precyzyjnie 1 JS.

C. Frankfort Nachmias. O, Nachmias. Metody badawcze w naukach społecznych. Zysk i S ka 2001. f. 18.

Stacha. Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych. KsiąŜka i Wied/a. Wars/awa 1997, j. 7. * Por. T, CzeŜow&ki, tak powstało

zagadnienie przyczynowoici. Zarys jego rozwoju w filozofii staroŜytne}, Wilno 1933.

Rozdział I, Nauka jako wytwór człowieka

17

określić naukę jako poznanie przez przyczyny, trzeba wyodrębnić miejsce nauki w dziedzinie poznania, dzięki czemu powstanie definicja nauki per genus et differentiam. We współczesnych ujęciach definicji nauki rozróŜnia się przy tym jej aspekt psychologiczny, funkcjonalny, przedmiotowy i socjologiczny*. Te same aspekty zarysowane w próbach stworzenia metodologii nauki i w praktyce naukowej moŜna dostrzec równieŜ w systemie Arystotelesa. Aspekt funkcjonalny nauki, czyli spojrzenie na naukę od strony zabiegów poznawczych uczonego, biegu jego myśli i toku rozumowań przejawia się u Arystotelesa szeregiem wskazówek, słuŜących usprawnieniu czynności badawczych w dochodzeniu do twierdzeń naukowych. Przejawia się to w konieczności obserwacji zjawisk, zbieraniu faktów, a następnie poddaniu ich interpretacji przyczynowej. Badacz wyposaŜony jest w szereg narzędzi poznawczo-naukowych, m.in.: wiedzę naukową, mądrość teoretyczną i myślenie intuicyjne. Są one niezbędne w procesie poznawczym. Natomiast do tworzenia i działania wykorzystuje przekonanie i mniemanie, czyli zdolność rozumienia na podstawie abstrakcji i przestanek ogólnie przyjętych, choć niekoniecznie prawdziwych oraz sprawność techniczną, czyli zdolność wytwarzania, a takŜe mądrość praktyczną, polegającą na zdolności kierowania własnym działaniem. U Arystotelesa nauka w ujęciu psychologicznym jest trwałą dyspozycją psychiczną, pozwalającą na prawdziwe poznanie rzeczywistości drogą dowodzenia opartego na powszechnych przesłankach. Natomiast przedmiotowy aspekt nauki łączy dwa przeciwne kierunki w poznaniu naukowym. Jeden przebiega od zespołu faktów ku coraz wyŜszym zasadom, które je tłumaczą, jest to kierunek charakteryzujący naukę w znaczeniu funkcjonalnym, odkrywczym. Drugi wiedzie od pierwszych zasad do zdań z nich wynikających na drodze sylogistycznego dowodzenia. To kierunek nauki w sensie przedmiotowym, określanej jako zespół zdań powiązanych w łańcuchy sylogistyczne. Odpowiada on rzeczowemu układowi praw naukowych, podczas gdy kierunek mu przeciwny wyraŜa porządek psychologiczny zdobywania prawd naukowych. Naukę w sensie funkcjonalnym u Arystotelesa moŜna określić jako proces budowania systemu zdań prawdziwych o rzeczywistości, wynikających sylogistycznie z przesłanek prawdziwych i koniecznych. Na tej samej zasadzie naukę w sensie przedmiotowym da się zdefiniować jako gotowy system takich zdań. Inni filozofowie takŜe tworzyli własne kryteria naukowości. Kartezjusz twierdził, Ŝe ściśle naukowe i pewne jest tylko to, co da się wywieść wprost z rozwaŜań abstrak* cyjno-logicznych. Uznawał jedynie tzw. dobrą filozofię, matematykę i logikę, natomiast pozostałe działy wiedzy były dla niego tym bardziej naukowe, im bardziej korzystały z dokonań nauk abstrakcyjno-logicznych. Empiryści brytyjscy, z johnem Lockiem na czele, uwaŜali, Ŝe naukowa jest tylko ta wiedza, która została potwierdzona eksperymentalnie, a wszystko, czego się nie da dowieść w ten sposób, jest tylko czystą spekulacją. Immanuel Kant z kolei zauwaŜył, Ŝe ani same zbiory faktów potwierdzonych eksperymentalnie, ani rozwaŜania czysto s

Por, S, Kamiński, Pojecie nauki i klasyfikacja nauk. Lublin L9M. s. 17 i 26.

spekulacyjne

18.

nie prowadzą zazwyczaj do rzetelnej i uŜytecznej wiedzy. Badając drogi postępowania najsławniejszych fizyków swoich czasów stwierdził, Ŝe prawdziwym źródłem wiedzy naukowej jest stosowanie odpowiedniej metody badawczej, polegającej na świadomym tworzeniu spójnych logicznie hipotez, a następnie weryfikowaniu ich drogą empiryczną. Same dane empiryczne były dla Kanta tylko zbiorami laktów, z których dopiero dobra teoria jest w stanie zrobić uŜytek. Weryfikacja empiryczna hipotez jest jednak niezbędna do odrzucania błędnych teorii i nie moŜna się bez niej obejść, gdyŜ spójnych logicznie hipotez moŜna tworzyć nieskończoną liczbę. U Kanta wiedza naukowa to dobra teoria wraz z jej empirycznym potwierdzeniem. Pragmatyści amerykańscy byli zdania, Ŝe 0 tym, czy dana teoria jest naukowa, czy nie, decyduje jej uŜyteczność. Jeśli stosowanie jakiejś teorii w praktyce daje pozytywne rezultaty, to znaczy, Ŝe teoria jest dobra i naukowa niezaleŜnie od tego, jaka jest jej struktura i w jaki sposób udało się do niej dojść. Z kolei przedstawiciele pozytywizmu logicznego uściślili poglądy Kanta, tworząc pojęcie weryfikacji teorii. Było ono rozwijane głównie w ramach kręgów związanych z Kołem Wiedeńskim". Teoria czy pogląd były tam uznane za naukowe, jeśli wypowiadały jakąś prawdę o rzeczywistości, która mogła znaleźć potwierdzenie w doświadczeniu. Treści nienaukowe były niezaleŜne od doświadczenia. Tym samym utworzono program uporządkowania nauki postulujący usunięcie z niej wszystkich treści nicmówiących 0 doświadczeniu i rzeczywistości. Program Koła Wiedeńskiego zosta! zanegowany przez Karla Poppera. ZauwaŜył on, Ŝe wiele teorii naukowych nie ma szans na dowód eksperymentalny ze względów praktycznych. Nie da się na przykład wykonać eksperymentu dowodzącego słuszności zasady zachowania energii na obszarze całego kosmosu. Podobnie jak fakt, Ŝe jakieś zjawisko, np. wschód słońca zdarza się codziennie, nie oznacza, Ŝe mamy prawo sądzić, Ŝe zdarzy się nazajutrz. Krytyka pozytywizmu logicznego Poppera doprowadziła go do próby budowy innych kryteriów naukowości, poniewaŜ spostrzegł, Ŝe choć nie da się przedstawić eksperymentu czy zjawiska, które absolutnie dowodziłoby danej teorii, to moŜna jednak wymyślić dla tego rodzaju teorii eksperyment, który dowiódłby ich niesłuszności. Zdaniem przedstawicieli pozytywizmu logicznego naukowe teorie to właśnie te, które da się w ten sposób poddać falsyfikacji. Jeśli teoria jest zbudowana w taki sposób, Ŝe nie da się wymyślić Ŝadnego eksperymentu, który by ją obalił, nie jest naukowa. Ola kontrastu warto zestawić powyŜsze rozumienie nauki, naukowości i procesów badawczych z poglądami innego myśliciela

|iddu Krishnamurtiego. OtóŜ w paradyg

macie racjonalizmu proces uczenia rozumiany jest jako zdobywanie i systematyzowanie wiedzy, umiejętności, technologii oraz doświadczenia. Według Krishnamurtiego takie rozumienie uczenia się i tworzenia nauki prowadzi do koncentrowania się wyłącznie

* Kało Wiedeńskie (Der Wtener Kreis), nazwa przyjęta przez grupę uczonych, gl. matematyków, logików, fizyków i filozofów (m.in.: R. ('arnap, Ph Frank. K. (lódel. O. Neurath. K. PopperJ. skupionych wokół semi nanum filozofa M, Schlkka pnmdHMMptod W22 na uniwersytecie w Wiedniu; wtlfciwilhłtłllnirłf Kula Wiedeńskiego przypada na lala 1929-1938.

Rozdział I. Nauka jako wytwór człowieka

wokół zewnętrznych aspektów Ŝycia, zawartych w gromadzonych informacjach 7 . Badacz, chcąc osiągnąć równowagę wewnętrzną, powinien proces badawczy skierować takŜe w stronę wewnętrznych aspektów Ŝycia. To z kolei wymusza selekcję wszelkiej gromadzonej wiedzy rozumianej jako zestaw informacji zapamiętanych, czyli danych z zewnątrz. Bezkrytyczne przyjmowanie ich za swoje bez dokładnego analizowania daje wiedzę nieautentyczną, utrudniającą a właściwie uniemoŜliwiającą właściwe poznanie. Dlatego strategię gromadzenia informacji J. Krishnamurti zastępuje procesem uczenia się przez doświadczenie. Polega on nie na wdraŜaniu teorii w praktykę ant praktycznym rozwiązywaniu problemów, lecz na umiejętnym obserwowaniu otaczającej rzeczywistości. Ucząc się przez doświadczenie, badacz odwołuje się do swej duchowości, do poznania intuicyjnego, odkrywania w sobie wyŜszych stanów świadomości. Takie uczenie się moŜliwe jest tylko w ciszy umysłu wolnego od nadmiaru informacji. Krishnamurti mówi: „W kaŜdym człowieku mieści się cały świat i jeśli umiesz patrzeć i poznawać, stoisz u drzwi, a w ręku trzymasz klucz. Nikt na świecie nie poda ci tego klucza i nie otworzy za ciebie tych drzwi. Musisz to zrobić sam*' 8 . J, Krishnamurti odrzuca wiedzę w jej tradycyjnym rozumieniu równieŜ dlatego, Ŝe jest ona przekazywana przez autorytety z przekonaniem ojej niepodwaŜalności. Prowadzi to do uwarunkowania i zniewolenia człowieka, jeśli za Krishnamurtim uznajemy, Ŝe uczenie się nie jest tylko procesem gromadzenia wiedzy, lecz zarazem otwarciem się na siebie i na świat, poszukiwaniem tego, co wieczne, pozostawaniem w ciągłym ruchu, to autorytet staje się przeszkodą". Nauka jako proces badawczy (lub poznawczy) prowadzi do uzyskania wiedzy racjonalnej. Uzyskiwanie wiedzy gwarantuje metoda naukowa. Praca uczonego sprowadza się do czynności związanych z procedurami rozwijania teorii, badań eksperymentalnych czy eksplikacyjnych. Postępowanie regulują normy paradygmatyczne, a sposób poszukiwania prawdy zakreślają istniejące reguły procesu poznawczego. Tymczasem nauka i uczeni borykają się cyklicznie z dostrzeganymi anomaliami, które tłumaczą przy uŜyciu starych teorii, aŜ do momentu, gdy moŜliwości intelektualne zostają przekroczone i badacz nie jest w stanie wytłumaczyć anomalii. Próby ich usuwania prowadzą do rozluźnienia reguł wewnątrzparadygmatycznych. Wzrasta zamęt, brak właściwej teorii, pojęć i narzędzi badawczych. Gdy i pole badań się wyczerpuje, pojawia się kryzys wyraŜony napięciem emocjonalnym. Uczeni odczuwają bezradność. Einstein na przykład odnosił wraŜenie, Ŝe ziemia usuwa mu się spod nóg' u . W efekcie badacz od myślenia naukowo-technologicznego kieruje się ku obszarom myślenia mityczno-metafizycznego (znane są związki Einsteina z myślą

filozoficzno-metafizyczną 11

czy

N.

Bohra

z

myślą

religijną

i

psychologiczno-filozoficzną). Widoczny staje się odwrót od postawy skupiającej uwa' I. Kopaczyńska, Poza czasem, mysia t słowem. Pedagogiczne implikacje poglądów liddu Krishnamurtiego, Uniwersytet Zielonogórski 2002. * ]. Krishnamurtip Ty jesteś światem, Poznań 1997, s. 164. I

Zob. I. Krishnamurti. Księga Ŝycia. Poznań 2002. s. 40. >0

Kopaczyńska,op.cit. II

A. Einstein, Pisma filozoficzne, Warszawa 2000.

I.

20

Agnieszka Keller

gę na przedmiocie zewnętrznym i wkroczenie na Łeren myślenia, które nic poddaje się rygorom naukowo-technologicznym. Akty intuicji jako funkcji irracjonalnej związanej z nieświadomością nie dają się określić kategoriami rozumu. Obecność intuicji, usankcjonowanie jej znaczenia dla rozwoju nauki otwiera badacza na świat wartości innego rodzaju. Człowiek przestaje być przedstawiany jako osobowość, staje się osobą obdarzoną charakterem, jest jednocześnie obserwatorem i tym, co obserwowane. Sytuacja ta występuje ze szczególną siłą w naukach społecznych, zwłaszcza w ekonomii i naukach 0 zarządzaniu.

2. Dyscypliny nauki i kryteria ich wyodrębniania Według kryteriów poznawczych dyscypliny naukowe dzielimy na nauki empiryczne (doświadczalne) oraz nauki dedukcyjne, które akceptują stwierdzenia wcześniejsze 1 wyprowadzają z nich nowe wnioski. Systematyka tradycyjna dzieli nauki na: -

ścisłe, czyli matematykę, logikę i pochodne

-

przyrodnicze, czyli nauki zajmujące się światem materialnym, z których najwaŜniejsze to fizyka, chemia, biologia, nauka o Ziemi, przy czym często ze względu na duŜą uŜyteczność matematyki w naukach przyrodniczych uŜywa się dla nich wspólnego określenia nauki matematyczno-przyrodnicze

-

humanistyczne, z których najwaŜniejsze to historia cywilizacji i jej pochodne, filozofia, nauka o języku

-

społeczne, zajmujące się społeczeństwem i jego organizacją oraz jej zmianami, np. historia, geografia społeczno-gospodarcza, politologia, stosunki międzynarodowe, ekonomia, nauki o zarządzaniu, socjologia, pedagogika i psychologia. Inny podział klasyfikuje nauki na:

-

eksperymentalne, które zajmują się zjawiskami stale i niezmiennie powtarzalnymi zaliczają się do nich wszystkie nauki ścisłe oraz większość przyrodniczych, oprócz geografii, astronomii, częściowo medycyny oraz biologii, jak równieŜ część nauk tradycyjnie społecznych, takich jak historia, ekonomia, politologia i socjologia

-

punktowe, w których dominuje badanie zjawisk unikalnych. NaleŜy tu większość nauk humanistycznych, ale takŜe część przyrodniczych - zwłaszcza nauki o Ziemi i astronomia, częściowo takŜe medycyna i biologia. W zbliŜony sposób dzieli się nauki na:

-

idiograficzne, czyli takie, które opisują jakieś zjawiska i procesy, nie dąŜąc do ich wyjaśniania

-

nomotetyczne, które próbują wyjaśniać zjawiska poprzez tworzenie praw i teorii.

Podział ten jednak wydaje się nieaktualny, gdyŜ obecnie praktycznie wszystkie nauki dąŜą do formułowania prawd ogólnych. Niemniej jednak za naukę idiograficzną moŜe być uznana zarówno etnografia, jak i działy biologii zajmujące się systematyką. W róŜnych okresach dziejów cywilizacji róŜne dyscypliny nauki były uznawane za na-

21

Rozdział I. Nauka jako wytwór człowieka

ukę najwaŜniejszą, największą lub najczystszą, i nazywane królową nauk. Miano takie otrzymała filozofia, astrologia czy teologia. W czasach współczesnych za królową nauk uwaŜana jest matematyka. Klasyfikacji nauk moŜna takŜe dokonywać ze względu na ich aspekt: •

Historyczno-geograficzny. Wówczas za naukę uwaŜa się wyodrębniający się przez stulecia zbiór problemów poznawczych i praktycznych metod ich stawiania i rozwiązywania.

•

Statyczny. Naukę stanowi gromadzona przez pokolenia wiedza o rzeczywistości spełniająca warunki pruwdihrośl I ora/ oparta na wiedzy teoretycznej metodologUl umiejętności praktycznych, utrwalona na nośnikach informacji. Naukę gromadzą, przechowują i powielają tu archiwa, biblioteki, wydawnictwa naukowe, ośrodki informacji naukowej, banki danych z aparaturą do przetwarzania danych.

•

Dynamiczny, Nauką jest działalność wyspecjalizowanych pracowników placówki naukowej dysponujących wciąŜ ulepszanymi narzędziami, instrumentami coraz bardziej skomplikowaną aparaturą, która powiększa zasoby wiedzy i umiejętności.

•

Treściowy. W tym aspekcie nauką nazywamy szeroko rozumianą rzeczywistość obejmującą abstrakcje, słuŜące samemu jej poznaniu, Jest to nauka dla nauki lub wykorzystywanie jej dorobku w praktyce. W tym ujęciu w naukach przyrodniczych są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach rzeczywistości, logicznie uporządkowane i juŜ zweryfikowane jako prawa nauk empirycznych bądź hipotezy aktualnie weryfikowane albo falsy fi kowane. W naukach dedukcyjnych, jak matematyka z logiką, występują załoŜone aksjomaty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twierdzenia. W naukach opisowych, jak historia, geografia, geologia występują spełniające kryteria prawdziwości opisy, w naukach praktycznych zaś dyrektywy i rekomendacje niezbędne lub przydatne w projektowaniu i realizacji róŜnorakich celów produkcyjnych, usługowych, wojskowych itd.

•

Metodologiczny. Niektóre nauki są metodologiami albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawartość danej nauki, np. nauk praktycznych (know how), )est nią metodologia ogólna nauki (określająca warunki naukowości obowiązujące wszystkie nauki), jak równieŜ metodologia nauk dedukcyjnych, nazywana metanauką. metalogiką lub

metamatematyką,

metodologia

nauk

empirycznych

i

metodologia

nauk

szczegółowych. Nie znaczy to, Ŝe kaŜda nauka szczegółowa ma swoją metodologię, czyli Ŝe inną mają nauki matematyczne, inną badające przyrodę oŜywioną, inną nieoŜywioną. Są nauki, które łączą róŜne metody, np. biochemia. Nauki nie są skrępowane doborem metod, stąd np. w naukach empirycznych moŜna na podstawie indukcji skonstruować teorię naukową uogólniającą zaobserwowane zjawiska, a z niej wyprowadzić dedukcyjnie wnioski o innych faktach, które w doświadczeniu nie były stwierdzone, ale poszukiwania potwierdzają ich obecność w rzeczywistości. Nauki korzystają z logiki i matematyki w swym dąŜeniu do ścisłości i do kwanty-fikacji. Ze względu na stosowaną metodologię przeciwstawia się nie tylko nauki dedukcyjne indukcyjnym (formalne - realnym, abstrakcyjne - konkretnym), teoretyczne praktycznym (podstawowe - stosowanym), W. Windelband i H. Rickert

22

Agnieszka Keller

wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne, W. Tatarkiewicz - nauki nomologiczne i typologiczne, natomiast T. Kotarbiński - normatywne i krytyczne. W rozwaŜaniach naukoznawczych wymienia się nauki o przedmiotach naturalnych i nauki o artefaktach (wytworach działań człowieka). Nauki, w których przebieg czasu jest uwzględniany, i nauki od czasu abstrahujące, nauki obserwujące, eksperymentalne, porządkujące, pomocnicze w stosunku do nauk wymagających wspomagania, wreszcie nauki centralne i peryferyjne, co do których są wysuwane wątpliwości, czy są jeszcze naukami. Cel, treść, metoda są wyznacznikami naukowości i ich analiza orzeka o zaliczeniu do nauki, paranauki, pseudonauki albo nauki alternatywnej {co jest określeniem niekonsekwentnym). •

Strukturalny. Nauka jest umowną całością złoŜoną z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształtowane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dziedzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jednoznaczne są systemy nauk powiązane metodologicznie, chociaŜ nawet nauki korzystające z tych samych metod róŜnią się ich doborem.

•

Językowy. Największe znaczenie przywiązuje się wówczas do języka naukowego. Nauka uściśla tu język potoczny (naturalny), tworzy języki sztuczne albo częściowo sztuczne (formalne, programowania).

•

Aksjologiczny. Nauka ma być oderwana od ocen moralnych czy estetycznych. Wartością w nauce winny być prawda i fałsz. Postulat D. Humea, by nauka nie oceniała, lecz tylko stwierdzała, nie daje się spełnić w wielu dyscyplinach, a przede wszystkim w naukach praktycznych, w których ocenia się uŜyteczność, niekiedy stawianą wyŜej od moralności (eksperymenty na zwierzętach a nawet ludziach, naukowe badania w celu stworzenia nowych broni masowego niszczenia).

•

Systemowy. Nauka jest tu systemem składającym się z elementów, którymi są poszczególne nauki będące zarazem składnikiem innych nadsystemów, a więc polityki i gospodarki. Nauka bywa uwikłana w ideologię, co szczególnie chętnie uwypuklali marksiści, nazywając swój światopogląd naukowym.

•

Psychologiczny. Nauka jest traktowana jako wytwór podmiotu, jego szczególnego działania będącego twórczością. Psychologia nauki interesuje się twórczością naukową, motywacją

naukowca,

jego

formacją

psychologiczną,

rozróŜniając

takie

typy

naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organizator, krytyk, przyczynkarz, pomocnik, katalizator, nauczyciel, popularyzator - reprezentujące sposób uczestnictwa w nauce. Twórców nauki w populacji naukowców jest najmniej. •

Socjologiczny. Naukę wytwarzają wysoko kwalifikowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na danym terenie szkół, uniwersytetów i akademii, instytutów badawczych, ośrodków informacji naukowej, przetwarzania danych, bibliotek, muzeów, ogrodów zoologicznych i botanicznych oraz towarzystw naukowych.

•

Ideologiczny, Wyniki badań naukowych mogą być wykorzystywane, propagowane bądź przemilczane w zaleŜności od światopoglądu wyznawanego przez grupy mające władzę i ich wpływy w społeczeństwie.

Rozdział I. Nauka jako wylwór człowieka

23

• Polityczny. Nauka jest wtedy powiązana rozlicznymi więzami zaleŜności z władzami państw, parlamentem oraz centralnymi instytucjami administrującymi organizacjami naukowymi. Zgodnie 2 zasadami przyjętej polityki naukowej przyznaje się fundusze na utrzymanie tych dy scyp | m kt6re nie zara bj a ją na swoje utrzymanie. • Ekonomiczny. Finans 0wane są te nau kii kt6re ma j a szansę b yć rentowne 11 .

3. Ekonomia jako nauka społeczna Nazwą „ekonomia" posługiwał się juŜ Arystoteles, (oikos znaczy po grecku dom, a nomos prawo). Ekonomia oznaczała wówczas wiedzę o prawach rządzących gospo darstwem domowym. Poczynając od XVII wieku upowszechni! się termin „ekonomia polityczna", przy czym pr/. ymjotmk „polityczna" oznaczał mniej więcej to samo, co „spo eczna . Współcześnie, zwłaszcza w literaturze anglo-amerykańskiej, przymiotnik ten f est zazwyczaj pomijany i stosowany jest termin „ekonomia" (oeconomics). Ekonomia jest nauką Spot eczria badającą ludzkie doświadczenia i zachowania w dąŜeniu do zapewnienia godziwego poziomu Ŝycia. MoŜe być nazwana „nauką ponurą", „nauką podziału skąpych zasobów pomiędzy alternatywnymi, konkurującymi potrzebami " lub „nauką o człow i eku w j ego zwy kłej. codziennej krzątaninie". Ekonomista zaś to ten, kto „znając cenę w- S2ystkie g 0

me zna wart0 $ c j

niczego" i odpowiada na kluczowe pytania, „co. jaki dla kogo

produkować". Mimo Ŝe tzw. zasada ekonomii nie jest ekonomią w sensie nauki, jednak potocznie często uŜywa się tego określenia. Ekonomia jest nauką społeczną zajmującą się dokonywaniem wyborów dotyczących produkcji i dystrybucji dobr oraz usług w świeci^ rzadkich czynni ków wytwórczych, czyli jest zbiorem wiedzy na temat tego, jak ludzie wykorzystują swoje ograniczone zasoby, by zaspokoić swoje nieograniczone potrzeby. Warto dodać, Ŝe potc> C2na w j e d za ekonomiczna powstała w wyniku zawodowych oswia czeń ludzi zajmnj ac y Crl

sie

matet- ia i nychi\ Wieaza

bezpośrednio zdobywaniem, wytwarzaniem i wydobywaniem dóbr po , oczna ma w

dziedzinie ekonomii duŜe znaczenie praktyczne. E>l atego

przedstawiciele nauk praktycznych często włączają jej fragmenty do podręczników j

innych

publikacji naukowych, by wypełnić luki w wiedzy Ekonomia jest nauką ^ p rocesac h gospodarczych, tzn. procesach produkcji, podziału, wymiany i konsumpc j; środków zaspokojenia potrzeb ludzkich. Stara się wykrywać i opisywać pewne ogólny, prawidłowości rządzące tymi procesami. Te prawidłowości określane są mianem pnv^ ekonomicznych. Analiza tych praw, ich charakteru i sposobu działania pozwala na ^naukowe wyjaśnienie zjawisk gospodarczych oraz związanych z tymi zjawiskami zacho>^ ań i udzkich P rze dmiotem zainteresowań ekonomii jest więc '-'Źródło: Wikiprdu. "S. Siathak, op.cit.,*. 26. M Ibidem, 1997, s. 26.

24

Agnieszka Keller

gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi. Istotnym uwarunkowaniem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych, z których ludzie korzystają. Zasoby te obejmują tzw. zasoby naturalne, nie będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka, jak ziemia wraz z wszelkimi znajdującymi się w niej bogactwami, woda, powietrze, a takŜe zasoby będące wynikiem tej działalności,

np. przetworzone

półprodukty, narzędzia, maszyny i urządzenia, budynki i hale fabryczne, Ŝywność, odzieŜ, mieszkania, środki transportu, środki finansowe. Ekonomia pokazuje, w jaki sposób ludzie, działając w róŜnych warunkach społeczno-gospodarczych, korzystają z tych ograniczonych zasobów, jak ich uŜywają do prowadzenia działalności gospodarczej, jak je rozdzielają między róŜne, konkurencyjne wobec siebie zastosowania, a takŜe czym się kierują,

dokonując

tego

typu

wyborów.

Pokazuje

równieŜ,

czy

wykorzystanie

ograniczonych zasobów jest efektywne, czy nie, i analizuje czynniki, od których to zaleŜy, m.in. te związane z ustrojem danego kraju. Według M. Nasiłowskiego „[...] współczesne kierunki ekonomii zajmują się teorią wyboru ekonomicznego dokonywanego przez poszczególne przedmioty gospodarcze nie tylko w stanie równowagi, lecz takŜe w stanie nierównowagi. Analizują one społeczno --ekonomiczne skutki nierównowagi oraz mechanizmy przywracające stan równowagi. Wskazują takŜe na potrzebę tworzenia określonych instytucji oraz prowadzenia określonej polityki wspomagającej lub korygującej działanie mechanizmów rynkowych [-)" IS Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najwaŜniejsze to poznawcza i aplikacyjna, t-unkcja poznawcza polega na tym, Ŝe dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co, jak, ile i dla kogo naleŜy produkować. Z kolei funkcja aplikacyjna polega głównie na tym, Ŝe ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu) itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych i zachowania podmiotów gospodarczych Do analizy zachowania się podmiotów, ich reakcji na określone zjawiska, ich wybory i decyzje stosuje się róŜnego rodzaju instrumenty bądź narzędzia ekonomiczne. Innego typu narzędzia stosuje się do mikroekonomii, a innego do makroekomornii'*. Mikroekonomia patrzy na gospodarkę z punktu widzenia przedsiębiorców i konsumentów przez pryzmat maksymalizacji ich korzyści, podczas gdy makroekonomia w analizie gospodarki posługuje się w swych badaniach wielkimi agregatami, jak dochód narodowy, wydatki na konsumpcję, inwestycje, oszczędności i dochody budŜetu państwa, bilans handlowy i płatniczy kraju, rozmiary bezrobocia. Mikroekonomia upraszcza rzeczywistość, zakładając ekstremalne warunki gospodarowania, tzn. doskonałą konkurencję "fct Nasiłowski. System rynkowy. Warszawa 2003. s. 21. 21-32.

ih

Ibidem, s.

Rozdział L Nauka jako wytwór człowieka 25

lub pełny monopol 17 . Dzięki temu przyczynia się ona do wypracowania precyzyjnych narzędzi analizy zachowania producenta i konsumenta, Bada współzaleŜności m.in. kosztów produkcji, utargów, cen, zysków i procentów. Kładzie główny nacisk na sprawność mechanizmów rynkowych, w odróŜnieniu od makroekonomii, która akcentuje raczej zawodność samoregulujących się mechanizmów rynkowych i niezbędność ingerencji państwa. W związku z tym, Ŝe ekonomia analizuje zmiany w całości gospodarki, np. cen, produkcji, bezrobocia, z chwilą, gdy te zjawiska zostaną zrozumiane, pomaga w kształtowaniu polityki, za pomocą której rząd moŜe wywierać wpływ na całokształt gospodarki, Ekonomia jest zatem nauką o dokonywaniu wyborów dotyczących gospodarczej sfery Ŝycia. Wybierają kaŜdy człowiek, firma, rząd, rodzina, społeczeństwo ze względu na to, źe posiadamy ograniczoną ilość pieniędzy i czasu, a nasze potrzeby sa nieograniczone. Dlatego kaŜdy człowiek musi decydować, w jaki sposób wykorzystać to, co ma, aby otrzymać jak najwięcej tego, co chciałby mieć.

Ekonomia graniczy z innymi waŜnymi dyscyplinami akademickimi - naukami politycznymi, psychologią, socjologią i antropologią społeczną. Czerpie równieŜ wiedzę z badań

historycznych

i

matematycznych

metod

rachunku

prawdopodobieństwa

i

statystyki, historii gospodarczej, ekonomiki branŜowej, towaroznawstwa oraz geografii społecznej.

4. Istota nauk o zarzqdzaniu Nauka o zarządzaniu zajmuje się sposobami kierowania zespołami ludzkimi i podejmowania decyzji. Cechą nauk o zarządzaniu jest ich olbrzymia rozpiętość i dynamika. Skupiają bowiem w sobie dziedziny wiedzy obejmujące prawidłowości i zasady kierowania zespołami ludzkimi w otoczeniu mikro- i makroekonomicznym (ekonomia), w określonych

warunkach

społecznych

(socjologia),

uwzględniając

typy

zachowań

poszczególnych grup (psychologia), rozpatrując problem kierowania zespołami ludzkimi na przestrzeni miejsca (geografia ekonomiczna) i czasu (historia), i w porównaniu do innych zorganizowanych form Ŝycia w przyrodzie (nauki przyrodnicze, biologia, fizyka, chemia). Nauki 0 zarządzaniu wykorzystują elementy wielu dziedzin wiedzy po to, by sprecyzować problem, opisać go, zbadać, wykazać pewne prawidłowości oraz warianty rozwiązania. Zarządzanie odgrywa kluczową rolę wszędzie tam, gdzie ludzie podejmują zespołową i zorganizowaną pracę, aby osiągnąć wspólny cel. Dlatego skuteczne zarządzanie stanowi odrębną dziedzinę wiedzy, która ewoluowała przez ostatnie sto lat i ukształtowała się w zbiór przyjętych zasad, praktyk i terminologii. Nauki o zarządzaniu przedsiębiorstwem, organizacją, zespołem, projektem są stosunkowo „młode" i dlatego w miarę zdobywania praktycznych doświadczeń stale się r

Ibidem, s. 22.

26

Agnieszka Keller

udoskonalają. W procesie tym moŜna wyróŜnić istnienie wielu poglądów, co istotnie wpływa na kształtowanie nauki o zarządzaniu, a ponadto znajduje odzwierciedlenie w bardzo róŜnych podejściach do zarządzania. Warto zwrócić uwagę na ciągle dość powszechne zjawisko niedoceniania przez teoretyków zarządzania znaczenia doświadczeń praktyków Ŝycia gospodarczego a z drugiej strony niedoceniania teorii zarządzania przez praktyków. Sprowadza się to do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: co jest istotą nauk o zarządzaniu - wiedza czy tylko umiejętności i czy jest to odrębna dyscyplina nauki. Kierunki w naukach o zarządzaniu moŜna podzielić na: • Zarządzanie

naukowe

(od dosłownego tłumaczenia angielskiej nazwy scientific

mana-gementy*. W ramach tego kierunku koncentrowano uwagę na usprawnianiu organizacji pracy człowieka na pojedynczym stanowisku produkcyjnym, jak równieŜ na usprawnianiu organizacji pracy niewielkich zespołów wytwórczych i kierowaniu nimi. • Zarządzanie administracyjne. Ootyczy ono usprawniania struktury organizacyjnej części administracyjnej przedsiębiorstwa 19 . • Humań relatiotis. |est to stosunkowo nowa dziedzina organizacji pracy zespołowej, dotycząca stosunków międzyludzkich w zespołach. Te trzy podstawowe kierunki narodziły się i rozwijały w krajach kapitalistycznych przed drugą wojną światową, który to moment był punktem zwrotnym w rozwoju nauki o organizacji i zarządzaniu w świecie. Przełomowe znaczenie w tym okresie miały dwa podstawowe osiągnięcia: • zastosowanie metod matematycznych do rozwiązywania problemów organizacji i zarządzania, początkowo w wojsku, gdzie chodziło o podejmowanie decyzji w kierowaniu działaniami wojennymi, a potem równieŜ w gospodarce i administracji. •

połączenie dorobku rozmaitych, nieraz bardzo oddalonych od siebie dyscyplin

naukowych i wykorzystanie go do rozwiązywania problemów organizacji i zarządzania 20 . Rezultatem pierwszego osiągnięcia było powstanie i rozwój takich kierunków badawczych, jak analiza operacji, nauka o programowaniu, teoria gier, a rezultatem drugiego z nich - wyodrębnienie takich nowych dziedzin wiedzy, jak cybernetyka, teoria podejmowania decyzji, informatyka. Wymienione osiągnięcia znacznie poszerzyły obszar badań naukowych w dziedzinie organizacji i zarządzania, a co waŜniejsze - wywołały gwałtowny rozwój technik organizatorskich i kierowniczych, w tym - dzięki zastosowaniu elektroniki - technik przekazu i przetwarzania informacji. Wszystko to składało się juŜ na nowy wielki etap w rozwoju nauki o organizacji i zarządzaniu' 1 . Nauki o zarządzaniu obejmują szereg dyscyplin wiedzy dotyczących działalności kierowniczej polegającej na ustalaniu celów i powodowaniu ich osiągania w organizacjach podległych zarządzającemu na podstawie własności środków produkcji lub dyspozycyjności nimi JJ , Nauki o zarządzaniu słuŜą poznaniu wszelkich działań polegających 1A

Twórcy naukowych podstaw organizacji, rcó. \. Kurna!. PWE, Wafs/jwj 1972, s. 8. " Ibidem, s. 8. ■

Ibidem,*. 9. n

J1

Ibidem, s. 9.

A. Wajda, Organizacjo i zarządzanie. PWF. UTfiniffW 2003, l, 92.

Rozdział 1. Nauka jako wytwór człowieka

27

na dyspozycji, decyzji i nadzorze zarówno w sprawach dotyczących podstawowych zadań organizacji, jak i w odniesieniu do wszystkich zagadnień w niej występujących-'. Nauki te mają na celu m.in. porządkowanie, klasyfikowanie oraz definiowanie świadomego i racjonalnego kształtowania zaleŜności między elementami systemu organizacyjnego, W świetle dokonanych klasyfikacji nauk warto podkreślić pozytywny i normatywny charakter ekonomii i nauk o zarządzaniu. |uŜ sam fakt, Ŝe naleŜą one do nauk społecznych, a nie ścisłych wskazuje na ich normatywny charakter, czyli taki, który tworzy określony system poglądów wartościujących -1 . Ekonomia pozytywna unika sądów wartościujących, czyli formułowania stwierdzeń, co jest dobre a co złe, i koncentruje się na wypracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi oraz metod analizy ekonomicznej v\ celu bezsi ronnego uogólniania pnu esów gospoda rc zych i me< huiismów ekonom u / nych. Dorobek ekonomii pozytywnej tworzy fundament pod róŜne szkoły myślenia normatywnego, jak i pod róŜne kierunki nauk o zarządzaniu. Ich podstawą są jednak trwałe osiągnięcia wiedzy ekonomicznej, takie jak wydajność pracy, kapitalochłonność produkcji, rachunek ekonomiczny, akceptowane przez ekonomistów o róŜnych orientacjach ideowych.

5. Typologia metodologiczna dyscyplin nauki i jej zastosowanie Aby proces poszerzania wiedzy moŜna było uznać za „naukowy", sposób jej zdobywania i uzasadniania musi spełniać określone warunki. Zajmuje się tym metodologia naukowa, traktująca o prawidłowościach rządzących procesem poznawczym, wspólnych dla wszystkich nauk (np. klasyfikowanie, definiowanie, wnioskowanie, wyjaśnianie). Metodologia jest jednocześnie narzędziem, które pozwala na odkrywanie i weryfikowanie faktów naukowych, ale takŜe czymś w rodzaju metanauki, poniewaŜ określa, co uznaje się za naukę, a co nie. WyróŜniamy metodologie: -

nauk empirycznych (np. fizyki, biologii, chemii, psychologii)

-

nauk lormalnych (np, matematyki i logiki). MoŜemy je takŜe podzielić na:

-

metodologię szczegółową, charakterystyczną dla nauk empirycznych, która dotyczy jednej dziedziny nauk, opisującą przebieg charakterystycznego dla danej dziedziny procesu dochodzenia do wiedzy (np. biologii)

-

metodologię normatywną, zawierającą zasady najbardziej prawidłowego procesu badawczego. Metodologia nauk empirycznych dotyczy schematu poznania naukowego, który

najczęściej kojarzy się z samą nauką, [ej zasady określają warunki, jakie muszą być spełnione, aby wiedzę moŜna było określić jako naukową. Metodologia nauk formalnych Ibidem, s. 92. *Ą M. Nasiłowski, op.cit., s. 25.

J1

28

Agnieszka Keller

natomiast zajmuje się badaniem tworów, jakie pochodzą z natury albo z logiki (liczby, zdanie logiczne); tylko matematyka i logika naleŜą do tej nauki. Celem badań naukowych jest poznanie prawdy o jakimś wycinku rzeczywistości, przy zachowaniu zasad: -

ogólności, co znaczy, Ŝe twierdzenie naukowe powinno obejmować jak największy zakres badanych zjawisk

-

ścisłości i wysokiej informatywnej zawartości, pozwalającej precyzyjnie dobrać sposoby sprawdzenia danego twierdzenia - im bogatsza jest hipoteza, tym więcej z niej moŜna wysnuć szczegółowych wniosków

-

pewności, określającej poziom prawidłowości danego twierdzenia (hipotezy) w świetle uzyskanych danych empirycznych

-

prostoty logicznej i matematycznej: im teoria zawiera mniej postulatów (załoŜeń wyjściowych), im większa jest jej zawartość informacyjna, tym większa jest jej prostota logiczna; im więcej jest początkowych postulatów, tym większa jest prostota matematyczna (oznacza to takŜe, Ŝe wraz z rozwojem nauki, która dąŜy do jak największej prostoty logicznej - coraz mniej załoŜeń wyjściowych - komplikują się stosowane metody matematyczne, które muszą wchodzić na poziom bardziej skomplikowanych działań). KaŜdy naukowiec (badacz) musi umieć poruszać się w dwu równoległych płaszczy-

znach. Po pierwsze jako teoretyk, znawca dorobku danej dziedziny, którą musi dobrze poznać, umiejętnie z niej korzystać oraz umieć sformułować załoŜenia teoretyczne wyjaśniające zaobserwowane fakty. Po drugie jako empiryk - musi znać metody sprawdzania wysnutych przez siebie hipotez i koncepcji wyjaśniających świat faktów. Teorii (hipotezy), której nie daje się sprawdzić empirycznie, nie moŜna poddać próbie falsyfikacji. jest ona zatem dla nauk empirycznych zupełnie bezuŜyteczna i jako taka - nie jest naukowa. W kaŜdym naukowym procesie badawczym istnieje kilka wyodrębniających się etapów: •

ujęcie problemu, czyli przegląd faktów, selekcja, rozpoznanie, co jest problemem badawczym (problem ma charakter pytania), postawienie problemu (pytania)

•

zbudowanie modelu teoretycznego, a więc wysunięcie przypuszczeń co do zmiennych potencjalnie istotnych, wysunięcie pomocniczych załoŜeń i zasadniczych hipotez

•

wyprowadzenie szczegółowych konsekwencji, czyli uporządkowanie tego, co moŜe zostać zweryfikowane

•

sprawdzenie hipotez, a więc zaplanowanie sposobu sprawdzenia, przeprowadzenie sprawdzenia za pomocą metod naukowych (np. eksperymentu), systematyzacja zebranych danych i wyników, eliminacja danych zbędnych, wyprowadzenie wniosków

•

wprowadzenie do teorii wniosków z badań empirycznych, co oznacza porównanie zebranych danych (takŜe wniosków) z wcześniejszymi prognozami,ewentualne modyfikacje wcześniejszego, wyjściowego modelu, teorii. Znaczna część procesów poznania naukowego ma charakter poszukiwania wzajemnych

zaleŜności pomiędzy dwoma czynnikami, określanymi jako zmienne. Jedna zmienna ma charakter zmiennej niezaleŜnej, druga zaś jest zaleŜna - właśnie od zmien-

Rozdział I. Nauka jako wytwór człowieka

29

nej niezaleŜnej. Problem badawczy moŜe więc brzmieć: „Czy istnieje związek pomiędzy wiekiem nabywcy a jego preferencjami w zakresie zakupu samochodu?". MoŜna postawić tu dwie hipotezy, które są odpowiedziami na pytanie problemu: 1 , Tak, jest taki związek (tu moŜe dalej nastąpić opis związku, uszczegółowienie go). 2. Nie, nie ma takiego związku. PowyŜsze hipotezy poddaje się weryfikacji empirycznej. Bardzo waŜna jest takŜe poprawność językowa ujęcia problemu i hipotez, chodzi naturalnie o język naukowy. Sam związek - taki jak ten przykładowy - moŜe zakładać tylko współ występowanie danych zjawisk, a moŜe teŜ oznaczać zaleŜność deterministyczną lub losową (statystyczną): A wpływa na B. W zaleŜności od natury danego związku buduje się odmienne modele weryfikacji empirycznej. Jest wiele innych definicji eksperymentu, a wszystkie akcentują pewne cechy, jakie musi spełnić dane badanie, aby uznać je za metodę eksperymentalną. Cechą taką jest moŜliwość manipulacji co najmniej jedną zmienną niezaleŜną, jest nia takŜe moŜliwość sprawdzenia zmiennych niezaleŜnych ubocznych (np. wieku, preferencji kulinarnych) oraz moŜliwość dokonania obserwacji (pomiaru) zmienności zmiennej zaleŜnej, wywołanej zamierzonym przez badacza oddziaływaniem na zmienną niezaleŜną - główną. Dobrze przeprowadzony eksperyment moŜna powtórzyć, replikacja przynosząca ten sam efekt potwierdza wyniki pierwszego eksperymentu. Wpływ zmiennych na zmienną zaleŜną jest dokładnie mierzalny, zwiększa tym samym precyzję pomiaru i hipotezy wyjściowej. Związek między zmiennymi moŜna określić z duŜą dokładnością dzięki kontrolowaniu zmiennych ubocznych, które w niekontrolowanych warunkach mogą mieć większy wpływ na zmienną zaleŜną niŜ badana zmienna niezaleŜna. Dzięki metodzie eksperymentalnej moŜliwe jest stwierdzenie kierunku wpływu jednej zmienną na drugą (A wywołuje B, ale B nie wywołuje A), czego nie moŜna określić przy pomocy metod korelacyjnych. Plan eksperymentalny zawsze jest obwarowany pewnymi warunkami poprawności i określonymi wymogami. Musi spełniać kryterium odpowiedniej trafności, czyli odpowiedzi: „czy rzeczywiście dana zmienna niezaleŜna wpłynęła na zmienną zaleŜną?" NaleŜy w takim przypadku wziąć pod uwagę, czy dany plan, bo ich typów jest bardzo wiele, odpowiada naturze problemu badawczego, hipotezie o jakości związku, czy kontrolowane były w pełni wszystkie zmienne uboczne, tzw. szum eksperymentalny. Plan musi być skonstruowany tak, by wyeliminować potencjalne wpływy na zmienną zaleŜną prócz zaplanowanej zmiennej niezaleŜnej, a tym samym alternatywnych hipotez dotyczących natury związku. W praktyce badawczej w kaŜdej dziedzinie posługującej się metodami eksperymentalnymi proces badawczy jest duŜo bardziej skomplikowany i wielowarstwowy. Wyniki opracowywane są złoŜonymi metodami matematycznymi i statystycznymi, które ostatecznie je opisują i często są ich jednoznacznym weryfikatorem. Ilościowe uchwycenie badanych zjawisk pozwala na zastosowanie czysto formalnych i precyzyjnych metod sprawdzania ich występowania i zmierzenia ich natęŜenia.

Renata Kowalewska

ROZDZIAŁ II

ISTOTA POZNANIA NAUKOWEGO

1. Poznanie naukowe a poznanie nienaukowe Poznanie w rozumieniu ogólnym to proces zdobywania wiedzy o rzeczywistości, w którym mamy do czynienia z aktami poznawczymi i czynnościami poznawczymi oraz rezultatami procesów poznawczych. Przez akt poznania człowiek od zarania wieków poszukuje zrozumienia otaczającego go świata, próbuje poznać rzeczywistość i wywierać na nią wpływ. „Poznaniem nazywa się zarówno pewne akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze" 1 . W rozwaŜaniach na lemat poznania naukowego naleŜy dokonać rozróŜnienia pomiędzy poznaniem naukowym i nienaukowym (potocznym), Poznanie naukowe oparte na metodologii cechuje się nieustannym heurystycznym dociekaniem- prawdy oraz dąŜeniem

di)

rozwiązywania

poznawczą modelu

problemów

scjentystycznego 1

poznawczych.

Wykorzystuje

dyscyplinę

oraz modelu humanistycznego*. Oba modele zo-

staną dokładniej przedstawione w dalszej części pracy. Poznanie ma źródła we wrodzonej potrzebie poznawczej człowieka, wynika z podziwu dla świata i z ciekawości świata. Dla nauki waŜniejsza jest potrzeba wypływająca z ciekawości, polegająca na swego rodzaju wścibstwie, „głodzie poznawczym" oraz penetracji dotychczasowej wiedzy. Postawa poznawcza oparta na podziwie łączy się z miłością 1

K. Ajdukiewicz. Zagadnienia i kierunki filozofii, Wyd. Antyk, Warszawa 2003. s. 17.

' Heurystyczne dociekanie to umiejętność wykrywania nowych taktów i związków zachodzących miedzy nimi. Są (o sposoby niekonwencjonalne, twórcze, przy pomocy których moŜna dochodzić do nowych prawd naukowych. 1

Model sejenty styczny zakłada, Ŝe pozyskiwa nie prawdziwej wiedzy o rzeczy wist ok i moŜliwe jest tylko pr/y

zastosowaniu w badaniach naukowych metod przyrodniczych, a wyniki znajdują potwierdzenie w empirii. 1

Model humanistyczny charakteryzują następujące cechy; większa ogólność twierdzeń, pragmatyzm, uwzględnianie

wartości moralnych, sięganie do róŜnych dziedzin nauki, ocena postaw, brak moŜliwości poprawnego formułowania praw naukowych oraz empirycznego uzasadnienia, W modelu tym istotna rolę odgrywają wartości (etyka),

SA

Renata Kowalewska

do przedmiotu poznania. Tam, gdzie mamy do czynienia z podziwem (gnoza, sztuka, filozofia) otwieramy ttę na przedmiot i dąŜymy do jego poznania s . Nauka jest jedną z form realizacji potrzeby poznawczej i odgrywa dominującą role w poznawczym polu człowieka, jako systematyczna obserwacja zjawisk istniejących w świecie w połączeniu z pomiarem ilościowym (przedstawionym liczbowo, gdzie liczby są miernikami pozwalającymi na określenie ilości, nasilenia lub częstotliwości występowania) i jakościowym (określonym słownym opisem). Mierniki jakościowe opierają się na danych empirycznym i uzyskuje się je przewaŜnie za pomocą obserwacji zjawisk lub analizy przedmiotu badania) 0 . Poznanie naukowe wypływa z istniejącej juŜ wiedzy, bada i falsyfi kuje dotychczasowe sądy, zaleŜy od racjonalnego

wiadomości badacza

wykorzystania

zdobytych

oraz

sposobu

informacji.

wartościowania

Poznanie

naukowe

wyborów i winno

by

komunikatywne, tj. przekazywane wszem i wobec, nie zaś skrywane i zachowywane dla siebie. Wynika to ze schematu poznania komunikatywnego, gdzie: „Poznanie komunikatywne: to badacz (twórca wiedzy lub jej nadawca) -> pośrednik -> końcowy odbiorca wiedzy naukowej"". Poznanie naukowe moŜe być zorientowane na cele teoretyczne, polegające m.in. na budowie twierdzeń oraz na rozumowym i abstrakcyjnym modelowaniu oderwanym od praktyki. MoŜe teŜ mieć przesianie praktyczne, polegające na budowaniu modeli, których zastosowanie w Ŝyciu społecznym ma charakter utylitarny. Poznanie nienaukowe (potoczne) wyrasta z potrzeby Ŝycia codziennego, odznacza się spontanicznością, brakiem zorganizowania, wypływa z tzw. zdrowego rozsądku, Poznanie to cechuje się niedokładnością, mętnością, niespójnością, subiektywnością i względnością. Niejednokrotnie ma na celu konkretne korzyści, wsparte motywami emocjonalnymi. Cechy poznania naukowego moŜemy wyróŜnić poprzez jego opozycję do poznania nienaukowego (tab. 1). Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowym Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020

' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 - Internet. * J. Apanowicz. Metodologia nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. Wstęp do metodologii nauk ekonomiiznyth, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11.

Rozdział II Istota poznania naukowego

Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu rtauk ekonomicznych. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997,*. 28.

Poznanie naukowe zatem: •

Jest metodyczne i podporządkowane złoŜonemu celowi, a więc polega na pogłębianiu wiedzy specjalistyczne], formułowaniu i rozwiązywaniu problemów, sformalizowaniu oraz innowacyjności. Metodyczność jest tu rozumiana jako racjonalność i trafność doboru metod oraz środków do załoŜonych celów badawczych i do warunków ich realizacji.

•

Odbywa się warunkach sprzyjających otrzymywaniu ścisłej wiedzy - mowa tu o warunkach materialnych, jak i warunkach pozamaterialnych pracy naukowca - warunkach minimalizujących lub eliminujących prawdopodobieństwo popełnienia jakiegokolwiek błędu negującego wartość poznania naukowego.

•

Zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych zjawisk oraz poszukiwania luk w obszarach wiedzy poznanej.

•

Charakteryzuje je instrumentalizm, czyli zmierzanie do rozwiązania postawionego problemu badawczego.

•

Dokonywane jest za pomocą precyzyjnych pojęć, a więc skierowane ku ścisłości procedur badawczych, uŜywania precyzyjnego języka prezentującego obiektywne rezultaty prac.

■ Utrwala wyniki w formie pisemnej - utrwalenie nauki słuŜy rozwojowi społeczeństwa, które dzięki temu czerpie wiedzę ze skumulowanego dorobku badaczy dokumentujących własne dokonania naukowe. Poznanie naukowe unika natomiast stosowania uproszczeń (wykazywania tylko jednej przyczyny w zjawiskach wieloprzyczynowych, oceny rzeczywistości na podstawie pierwszego wraŜenia lub pozorów, dogmatyzmu w poglądach), posługiwania się stereotypami, wyraŜania sądów pod wpływem emocji (myślenie Ŝyczeniowe, ideologizacja, sympatie,

antypatie),

niedostatku

umiejętności

metodycznych

(nieracjonalność,

bezkry-tyczność, wiara w autorytety, przesądy, dogmaty, apologetyka), wniosków wysnuwanych na podstawie nieracjonalnie i niewłaściwie zorganizowanych badań bądź nieprawidłowo dobranych lub źle zastosowanych metod badawczych.

2. Cechy poznania naukowego Głównym celem poznania naukowego jest nieustanny rozwój dziedzin i dyscyplin naukowych, intelektualny rozwój człowieka, umiejętność tworzenia rzeczywistości oraz poprawa jakości Ŝycia w społeczeństwie. Poznanie naukowe to równieŜ zdolność

Renata Kowalewska

panowania nad wytworami człowieka, aby nie doprowadziły one do degradacji lub unicestwienia jego samego i środowiska, w którym Ŝyje. Poznanie naukowe cechuje się systematycznym i racjonalnym, bo opartym na rozu mic, oraz metodycznym, ho konstruktywnie zorganizowanym rozwiązywaniem dylematów człowieka w świecie. Naukowa interpretacja i analiza problemów powinna być spójna logicznie, zdyscyplinowana i krytyczna, czyli negująca istniejące juŜ poglądy i stanowiska. Poznanie naukowe umoŜliwia rozwój róŜnych dyscyplin nauki. Dlatego tak istotną, jego cechą jest interdyscyplinarność, umiejętność analizy i syntezy dokonań naukowych z róŜnych dyscyplin, Poznanie naukowe to złoŜony proces, który przebiega wieloetapowo. Jest ono uregulowane konkretnymi zasadami (metodami badawczymi) i określoną procedurą badawczą. Poznanie naukowe winno być: -

przeprowadzone wg powtarzalnej procedury

-

sprawdzalne

-

etyczne, z zachowaniem etyki badania

-

krytyczne względem juŜ istniejącej wiedzy

-

prowadzące do ustalenia prawdy

-

systematyczne, ścisłe i precyzyjne

-

oparte na uznanych metodach badawczych zapewniających racjonalny dobór, układ i metodologiczną poprawność

-

twórcze, praktyczne i moŜliwe do wykorzystania

-

pozwalające na ścisłe i jednoznaczne formułowanie wniosków, które mają być powszechnie zrozumiale i moŜliwe do powtórzenia oraz porównania z wynikami

kon-

trolnymi lub juŜ istniejącymi teoriami na dany lemat -

związane z intelektualną dociekliwością, cierpliwością i wyszukiwaniem interesujących z punktu widzenia nauki problemów. Poznanie naukowe prowadzi do postępu cywilizacyjnego, poprawy ludzkiego bytu,

zaspokaja naturalne potrzeby poznawcze człowieka i pogłębia wiedzę o świecie. Aktyw ność poznawcza człowieka, jeśli spełnia warunki melodologiczno-logiczne, ma charakter odkrywczy i dąŜy do obiektywnego poznania rzeczywistości. Poznanie naukowi* prowadzi do wiedzy naukowej i jest związane z jej funkcjami: ■ wyjaśniającą - polegającą na umoŜliwianiu ludziom rozumienia zjawisk, procesów i związków, które ich interesują •

diagnostyczną - gdzie wiedza słuŜy do rozpoznawania i klasyfikowania przedmiotów i relacji pomiędzy nimi

•

prognostyczną - polegającą na przewidywaniu zjawisk i cech przedmiotów w przy-

•

praktyczną - wskazującą moŜliwości zastosowania przedmiotu, Ŝeby osiągnąć za-

szłości mierzone cele, dostarczającą kryteriów do klasyfikacji przedmiotów. Poznanie naukowe moŜemy równieŜ podzielić ze względu na źródło zdobywania wiedzy na samodzielne i komunikatywne. Samodzielne jest podmiotowo bezpośrednie.

Rozdział II. Istota poznania naukowego

35

poniewaŜ osoba poznająca w ten sposób uzyskuje wiedze za pomocą własnych pomysłów. Wiedza powstała w wyniku poznania samodzielnego moŜe być utrwalona i opublikowana. Poznanie komunikatywne jest podmiotowo pośrednie, poniewaŜ końcowy odbiorca wiedzy nabywają od pośrednika. Poznanie naukowe moŜe odbywać się na dwóch poziomach: na poziomie obserwacji, czyti poznania zmysłowego i na poziomie abstrakcyjnym, typowym dla procesów myślowych. W procesie poznania naukowego moŜna wyróŜnić następujące elementy: -

opis zjawiska

-

ustalenie regularności w materiale poznawczym i opisowym

-

interpretacja, zgodna z prawami naukowymi. Poznanie naukowe ma prowadzić od obiektywnego i uporządkowanego zgłębienia

danego zjawiska, związku czy relacji. Winno być starannym i obiektywnym poszukiwaniem rozwiązania określonego problemu naukowego. Osiąganie tego celu powinno odbywać się poprzez określone normy postępowania, czyli działania charakteryzujące się adekwatnością, obiektywizmem, powtarzalnością oraz zorientowaniem na poznanie prawdy. Poznanie naukowe to takŜe „czynność intelektualna, polegająca na rozkładaniu badanych procesów [...] na poszczególne elementy oraz na poszukiwaniu i ustalaniu związków pomiędzy tymi elementami"".

5. Procesy poznawcze Procesy poznawcze to wieloetapowe, świadome i celowe zróŜnicowane działania, które są regulowane konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane wyniki były pełne, ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do badanej rzeczywistości. Procesy poznawcze muszą być zgodne z metodami naukowymi, zapewniającymi racjonalny dobór, układ i metodologiczną oraz merytoryczną poprawność czynności i zabiegów słuŜących gromadzeniu oraz weryfikacji uzyskanych informacji (danych), W zakres procedury badawczej wchodzi język i styl, jakim opisuje się proces pracy naukowej oraz formułuje wyniki poznania naukowego. Język powinien być ścisły i jednoznaczny. Tezy, hipotezy, metody badawcze i twierdzenia naukowe winny być powiązane i uporządkowane w logiczny system. Rezultaty badań muszą wykazywać postęp w wiedzy oraz moŜliwości ich sprawdzenia, praktycznego zastosowania i wykorzystania. W procesie poznania naukowego badacz winien się zatem charakteryzować: •

intelektualną dociekliwością, cierpliwością i sztuką wyszukiwania interesujących dla uczonych problemów

•

śmiałością i inwencją myślenia, która postrzegana jest tutaj jako klucz do rozwoju nauki

T. Mendel. Metodyka pisania pracy doktorskie}. Akademia Kkonomk/na, Poznań 2004. t. 15.

36

•

Renata Kowalewska krytycyzmem i ostroŜnością wobec przyjmowanych tez i hipotez oraz ciągłej weryfikacji i rozbudowywania istniejących twierdzeń naukowych

*

systematycznością, ścisłością i precyzją oraz jasnością myśli i oszczędnością słów

*

wszechstronnością i bezstronnością w odniesieniu do analizowania przedmiotu badań naukowych, jak równieŜ rzetelną oceną uzyskanych wyników

•

rozległą wiedzą o przedmiocie badań przedstawioną w dotychczasowej literaturze naukowej. Przyjmuje się, iŜ zasady procesu poznania naukowego są uniwersalne. Znajdują

bowiem zastosowanie w róŜnych specjalnościach ludzkiej wiedzy i działalności. NaleŜy ich przestrzegać we wszystkich dziedzinach, dyscyplinach i specjalnościach naukowych, Warunkiem oryginalności kaŜdego badania naukowego jest natomiast dopuszczalny w badaniach naukowych margines swobody i samodzielności, poniewaŜ bez tego nie ma postępu w nauce. Nowy, unikalny, oryginalny i wymierny rezultat winien być wynikiem kaŜdego badania naukowego posiadającego wartość naukową i przydatność społeczną (czego często nic widać od razu). Do głównych procesów poznawczych naie/a: postrzeganie) wyobraŜanie, tworzenie pojęć, myślenie i zapamiętywanie. Postrzeganie jest rejestracją przedmiotów przez umysł ludzki i zaleŜy od nastawienia uwagi oraz koncentracji. Postrzegamy le przedmioty, które przyciągają naszą uwagę, i problemy, których rozwiązanie jest istot ne społecznie. Przy stosowaniu hipotez badawczych, ustalaniu prognoz i projektowaniu niezbędne są wyobraŜenia twórcze. WaŜną rolę w poznaniu naukowym odgrywa myślenie abstrakcyjne, które umoŜliwia poznanie związków między zjawiskami oraz róŜnic pomiędzy badanymi przedmiotami i zjawiskami. W skład procesu poznania naukowego wchodzi poznanie myślowe, które odbywa się poprzez analizę i syntezę, dedukcję i indukcję, porównywanie i przeciwstawianie oraz uogólnienie i wnioskowanie. Poznanie myślowe ma na celu wyjaśnienie istoty zgromadzonych Faktów i zjawisk, wyodrębnienie z nich lego, co ogólne i szczegółowe, a następnie przekształcenie ich w pojęcia i sądy. Poznanie myślowe trwa do momentu rozwiązania danego problemu. W procesach myślowych poznania naukowego występują niekiedy błędy badawcze. Są nimi; upraszczanie, uleganie stereotypom, uleganie emocjom, nadmierna wiara w autorytety, bezkrytyczność, zła organizacja badań, nieracjonalne i pośpiesznie wysunięte wnioski z przeprowadzonych badań. Kolejnym etapem poznania naukowego jest poznanie empiryczne, które weryfikuje poznanie zmysłowe i myślowe badacza i jest realizowane w sposób eksperymentalny lub nieeksperymentalny. Oba sposoby spełniają w procesie poznania naukowego funkcje: opisową (tdtograficzną), wyjaśniającą (cksplanacyjną). praktyczną (pragmatyczną), prze widującą (prognostyczną). Poznanie ma duŜe znaczenie w planowaniu i prognozowaniu badań naukowych, gdzie najpierw następuje weryfikacja, czyli sprawdzenie i uzasadnienie ogólnych prawidłowości (postawionych hipotez), a następnie diagnostyka, czyli ustalenie cech i zasad działania określonego obszaru rzeczywistości oraz wychwycenie zaleŜności miedzy przyczynami i skutkami. W procesie poznania naukowego mamy takŜe

Rozdział II. Istota poznania naukowego

59

wyjaśnianie naukowe, które dąŜy do poznania i objaśnienia wybranego zagadnienia lub fragmentu otaczającej nas rzeczywistości. Wyjaśnienia naukowe mogą być: -

genetyczne, czyli pokazujące okoliczności powstania i przekształcenia zjawiska oraz

-

funkcjonalne, czyli wyodrębniające zjawiska, które wpływają wzajemnie na siebie

-

teleologiczno-funkcjonalne, czyli wskazujące cel, do którego proces powinien pro-

wyjaśniające rodzaje czynników, które powodują zmiany w badanym procesie

wadzić lub prowadzi oraz wyjaśniające dane fakty -

logiczne, czyli wyjaśniające wnioski przy uŜyciu praw logicznych, sylogizmów i schematów zadaniowych",

4, Zewnętrzne i wewnętrzne cele poznania naukowego Cele zewnętrzne poznania naukowego wynikają ze społecznych funkcji nauki i wiąŜą się z rolą badania naukowego w świecie pozanaukowym. Są realizacją funkcji poznawczej, opisowej, wyjaśniającej lub predykcyjnej nauki. Opisanie nowego, nieznanego lub jeszcze niezbadanego zjawiska pozwala zapoznać się z nowym, dotychczas nieopisanym zagadnieniem. Praca naukowa wyjaśniająca określone procesy oraz badania naukowe prognozujące pewne zjawiska realizują równieŜ cele zewnętrzne poznania naukowego. Cele wewnętrzne poznania naukowego są natomiast związane z dąŜeniem do osiągnięcia pewnych cech badania naukowego, które muszą zostać spełnione, by mogły zostać osiągnięte cele zewnętrzne. Aby badanie naukowe mogło zrealizować stawiane przed nim cele zewnętrzne, powinna je charakteryzować: •

ogólność - badamy konkretną sytuację, lecz punktem wyjścia jest jakaś ogólna kwe stia, a efektem powinno być uogólnienie lub wniosek

•

ścisłość - dotyczy samego procesu badawczego, prezentowania procedury badawczej i wyniku badania

■

wysoka wartość informacyjna, co oznacza, Ŝe problemy nie mogą być banalne, nieistotne czy oczywiste (tautologiczne)

•

pewność w trzech płaszczyznach, a mianowicie: -

psychologicznej - sam badacz musi być pewny tego, co pisze, a ten kto czyta, musi tę

-

cpistemologicznej - krytycyzm i poprawność, jakiej wymaga badanie określonej

pewność nabyć i podzielać teorii -

logicznej - wnioski winny być logiczne

•

związek rzeczywistością

•

dialektyczność, czyli ujmowanie zjawisk w ich rozwoju i wielorakich uwarunkowa niach ' |. Apanowkz, OBttit, s. 34-37.

Renata Kowalewska

•

prostota

•

oryginalność - własne, oryginalne pomysły zbadania interesujących nas zjawisk

•

obiektywność - bezstronność, nieuleganie emocjom lub presji światopoglądowej ■

apolityczność •

zasadność badania - wszelkie twierdzenia empiryczne wymagają uzasadnienia, nie wymagają go jedynie załoŜenia poczynione do badania i tezy, które przyjmujemy za innymi autorami, nie wolno przy tym uzasadniać tez autorytetem innych lub własnym oraz powszechnymi sformułowaniami w rodzaju: jak wiadomo, powszechnie się mówi

•

wielostronność - naleŜy uwzględniać spojrzenie innych badaczy, nie moŜna abstrahować od ich dokonań

•

spojrzenie na badane zjawisko z róŜnych stron - konieczne jest uwzględnienie wszystkich wątków, choć moŜliwe jest badanie tylko jednego z nich

•

indywidualizm - własna osobowość, wiedza i doświadczenie powinny nadawać ton badaniu

•

logika analizy i wywodu - jedno winno wynikać z drugiego. Realizacja celów poznania naukowego odbywa się według metody naukowej

polegającej na stawianiu problemów (tez) i krytycznym rozpatrywaniu rozmaitych wysuwanych rozwiązań (weryfikacja hipotez) 10 . Poznanie naukowe ma charakter ciągły, nigdy nie wygasa, nie jest procesem dokonanym, ma cechę powszechności oraz moŜe być punktem wyjścia do innych badań.

10

S. Siachak, op.cil.. s. 5-30

Violetta Hamerska

ROZDZIAŁ III

ISTOTA METODOLOGII NAUKI

1. Pojęcie metodologii nauki Ludzie od zawsze odkrywali i poznawali świat. Dochodzili do róŜnych prawd, starając się zgłębić i poznać swoje otoczenie. Gromadzili wiedzę czerpaną z praktyki i obserwacji, a swoje doświadczenia przekazywali kolejnym pokoleniom. Nauczyli się odróŜniać wiedzę prawdziwą i stosować metody naukowe. Ustalili zasady, według których fakty zostały uznane za wiedzę

naukową. Człowiek, dąŜąc do opanowania i przekształcania

rzeczywistości, aby ją obiektywnie poznawać, tworzy naukę, która jest działalnością poznawczą o charakterze społecznym. Uzyskana wiedza musi jednak spełniać określone warunki metodolo giczne, aby została uznana za wiedzę naukową. Podejmowane badania powinny takŜe być prowadzone etycznie. Brak etyki przyczynia się do złej nauki i jej złego zastosowania. Nie ulega wątpliwości, Ŝe praca naukowa musi przedstawiać obiektywny obraz opisywanej rzeczywistości. Powinna spełniać kryteria rzetelnego i zorganizowanego badania naukowego. Wiedza, która mówi, jakie to są metody, i równocześnie jest nauką o metodach badawczych, to metodologia nauki. Metodologia nauki (od gr. mtthodos - badanie i logos słowo) to równieŜ system dyrektyw (wskazań) badawczych, które wynikają z pewnego systemu teoretycznego. ]ak widać, metodologia moŜe być uŜywana w dwóch znaczeniach jako zbiór precyzyjnie określonych reguł i procedur oraz jako sposób, pokazujący metody naukowego wnioskowania. Bardzo często metodologia jest mylona z. metodyką badań naukowych, która jest zbiorem zasad dotyczących postępowania przy wykonywaniu pracy badawczej. Metodologia nauk jest jednym z działów logiki; naleŜą do niej: teoria wynikania i semantyka oraz teoria poznania, opisująca obiektywność naszych sądów. Istnieje wiele definicji metodologii nauki. Jest to jedno z najczęściej uŜywanych pojęć, które pełni niekiedy rolę wytrycha lub zasłony dymnej i argumentu, Ŝe dany proces ma charakter naukowy.

40

Vtoletta Hamerska

Metodologia naukowa - jak podają C. I rankfort Naehmias i D. Naehmias' - to system jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują sięewaluacje wiedzy. Metodologia dotyczy prawidłowości procesów poznawczych, czyli mówi, w jaki sposób naleŜy uprawiać naukę, niezaleŜnie od tego, 00 badamy. Inna definicja" podaje, Ŝe metodologia to nauka o strukturze logicznej wiedzy i metodach stosowanych w nauce, czyli sposobach dochodzenia do twierdzeń oraz sposobach ich sprawdzania. Jest równieŜ definicja, która mówi, Ŝe „opis i analiza reguł postępowania, jak teŜ opis i analiza schematów wytworów róŜnych czynności badawczych to zadanie nauki zwanej metodologią nauk" 1 . Metodologię moŜna przedstawić takŜe jako system komunikacji między naukowcami, którzy mają róŜne przedmioty badań, a porozumiewają się, poniewaŜ łączy ich właśnie metodologia, czyli stosowana metoda. Metodologia jest z jednej strony narzędziem nauki (chyba najwaŜniejszym), które pozwala jej na odkrycie i weryfikowanie faktów naukowych, ale takŜe czymś w rodzaju metanauki, poniewaŜ to ona określa, co uznaje się za naukę, a co nie. Metodologię moŜemy podzielić na metodologię ogólną i szczegółową. Metodologia ogólna (zwana równieŜ normatywną) dotyczy prawidłowości metod poznawczych, z którymi mamy do czynienia w poznaniu naukowym. Jest to zbiór zasad, ułatwiający uprawianie nauki niezaleŜnie od tego, czego to badanie dotyczy, i obowiązujący we wszystkich dyscyplinach naukowych. Zgodnie z zasadami metodologii w kaŜdym badaniu powinno występować: • identyfikowanie, czyli określenie, co jest przedmiotem badania, kiedy i gdzie jest ono prowadzone oraz na czym polega • definiowanie, czyli określenie stosowanych w badaniu kategorii naukowych i dokonanie ich krytycznego przeglądu bądź sformułowanie własnej definicji, o ile ułatwia ona opisanie lub pełne poznanie istoty badanego zjawiska • klasyfikowanie, czyli poszukiwanie współzaleŜności zjawisk, ich porządkowanie i typologia • wnioskowanie, czyli formułowanie wniosku o charakterze poznawczym i praktycznym. Istotą badania naukowego jest bowiem: -

identyfikowanie problemów naukowych, czyli krytyczny przegląd i wybór definicji

-

klasyfikacja czynników i sytuacji, które wpływają na badane zjawisko

-

szukanie współzaleŜności ziawisk rzeczywistych i pozornych

-

wnioskowanie, czyli co wynika z badanych zjawisk Metodologia szczegółowa dotyczy metod postępowania badawczego w danej dzic

dŜinie czy dyscyplinie naukowej i odnosi się do metod badawczych lub przedmiotu

1

C. Frankfurt-Njihmias. EX Nachmias, Metody badawcze W naukach społecznych. Wydawnictwo Zysk i S ka. Poznań 2001,

s. 28. J

J. Such, Wstęp do metodologu ogólnej nauk. Wyd. Naukowi: UAM. Po/nań 1973, s. 8. lS. Nowak. Metodologia badań

społecznych. PWN. Warszawa 1985.1.23.

Rozdział III. Istota metodologii nauki

41

badań, które dla wybranej dziedziny czy specjalności naukowej są charakterystyczne. Metodologia szczegółowa obejmuje: -

procedury badawcze właściwe danej dyscyplinie (np. ekonomii, zarządzaniu)

-

zasady właściwe określonej problematyce

-

zasady właściwe danemu problemowi, którym zajmujemy się w obrębie danej problematyki. Kazimierz Ajdukicwicz tak określi! róŜnice pomiędzy metodologią ogólną i szczegóło-

wą: „Metodologia ogólna wypracowuje ogólne pojęcia metodologiczne, tzn. pojęcia tych typów zabiegów poznawczych, które występują we wszystkich naukach [...|, jak pojęcie wnioskowania, dedukcji i indukcji, definicji i klasyfikacji oraz wiele innych. Metodologie szczegółowe wypracowują szczegółowe pojęcia metodologiczne, tj. pojęcie tych typów zabiegów poznawczych, które w niektórych tylko naukach występują [...]-Taki mi pojęciami są np. pojęcie obserwacji, eksperymentu, pomiaru, sprawdzanie hipotez i wiele innych**. System badań naukowych jest stale ulepszany i ulega ciągłemu rozwojowi oraz doskonaleniu. Punktem wyjścia dla kaŜdej teorii naukowej powinny być fakty, i równieŜ fakty powinny być punktem docelowym. Znaczna część procesów poznania naukowego ma charakter poszukiwania wzajemnych zaleŜności pomiędzy dwoma czynnikami, a tymi czynnikami są zmienne. Zasady metodologiczne są obecne we wszystkich płaszczyznach badań naukowych. Dlatego mówimy o metodologicznych aspektach twierdzeń naukowych, które muszą spełniać trzy podstawowe funkcje, będące zarazem funkcjami nauki\ a mianowicie: •

deskrypcji - opisywania zjawisk językiem naukowym

•

eksplanacji - wyjaśniania zjawisk, a tę rolę spełniają teorie i koncepcje naukowe

•

predykcji - moŜliwości przewidywania, prognozowania zjawisk, a jest to moŜliwe dzięki teoriom naukowym. Metodologię zalicza się do naukoznawstwa, czyli nauki o nauce, gdzie przedmio tern

poznania jest sama nauka. Zapoznanie się z metodologią badań pozwala nie tylko na stosowanie przyjętego w naukach słownictwa, ale równieŜ na samodzielne tworzenie własnych definicji oraz modeli teoretycznych. Znajomość metodologii to takŜe umiejętność myślenia i wnioskowania w kategoriach metodologicznych.

2, Istota metody badawczej Pod pojęciem metody bftdlWCICj m/umiemy. - sposób postępowania, który jest świadomy i powtarzalny - sposób wykonania zadania albo sposób na rozwiązanie problemu - zespół ogólnych załoŜeń badawczych - zespół wytycznych w postępowaniu badawczym. * K. Ajdukicwicz. Logika Pragmatyczna. PWN, Warszawa 1965, s.174. ' Ibidem, s. 8.

Violetta Hamerska

4-1

Stówo metoda pochodzi od greckiego słowa methodos, oznaczającego drogę wiodącą do określonego celu. KaŜda z nauk posiada własny zespół metod badawczych, które rozwija i doskonali. Jednym ze sposobów określenia wartości danej metody jest sprawdzenie wyników osiąganych przy jej zastosowaniu. Prowadzący badania szuka ogólnych prawidłowości 11 charakterystycznych dla samej nauki, jak i procesów tworzenia teorii naukowych. Szuka równieŜ pewnych elementów powtarzalnych, które pozwoliłyby na wyprowadzenie albo modelu, albo nowej teorii, Badając historię nauki, T. Kuhn pokazał, Ŝe badacze, pracując w ramach konkurencyjnych teorii, tworzyli odmienne standardy i metody badań, tworząc odrębne wspólnoty uczonych. Ta odrębność nie sprzyja ciągłości nauki i tworzeniu jej kumulacji, poniewaŜ nie ma pomostu, który pozwoliłby na porównanie teorii. Konieczny by! zatem skok z jednej teorii w drugą, co Kuhn nazwał „rewolucją naukową", Badacze pracujący w róŜnych warunkach patrzą bowiem na to samo zjawisko i na ten sam świat z róŜnych perspektyw i dostrzegają coś zupełnie innego. Kuhn wprowadził w związku z tym do filozofii nauki pojęcie nauki normalnej. Nauka normalna 7 to wedle T. Kuhna osiągnięcia badawcze, które są akceptowane przez daną społeczność uczonych i które sa traktowane jako fundament ich dalszej praktyki. Ta wspólna wiedza naukowa jest akceptowana przez naukowców, poniewaŜ jest nowa i atrakcyjna, dzięki czemu ma zwolenników i odciągi od „starej" wiedzy, a jednocześnie jej dorobek jest na tyle otwarty, Ŝe zostawia badaczom inne problemy do rozwiązania i zgłębiania. Kuhn dowodzi, Ŝe tylko nauka normalna jest kumulatywnym pozyskiwaniem wiedzy. Z terminem nauki normalnej wiąŜe się inne pojecie, lest to słowo paradygmat, które jest omawiane w bardzo ścisłym związku z nauką normalną. Paradygmat według Kuhna to zbiór poglądów podzielanych przez naukowców, zestaw porozumień o pojmowaniu zagadnień. UŜywa on słowa paradygmat do określenia przyjętego przez badaczy modelu lub wzorca, mając świadomość niedoskonałości tego znaczenia. Uprawianie nauki normalnej trwa tak długo, jak długo paradygmat skutecznie wyjaśnia dane zjawisko. Kiedy przestaje być uŜyteczny do rozwiązywania stojących przed badaczami problemów poznawczych, pojawia się nowy paradygmat, który przez pewien czas konkuruje z dotychczasowym sposobem widzenia świata i podejmowania problemów naukowych w ogóle czy w danej dziedzinie nauki, hy wreszcie go zastąpić. W ekonomii było wiele praw, które były paradygmatami dla współczesnych, np. przez dwa wieki zajmowano się głównie wzrostem zasobów i zwiększaniem potrzeb - („istota i przyczyny bogactwa narodów" Smila, „prawa ruchu kapitalizmu'' Marksa), a po 1870 roku badano zasady, które rządzą efektywną alokacją zasobów, kiedy potrzeby i zasoby są dane. Później była „rewolucja Keynesowska" czy „autonomiczna ekonomia" wg Schumpetera, „krzywa Philipsa", „naturalna stopa bezrobocia Friedmana" czy funkcja uŜyteczności i produkcji Comba Douglasa.

"R. Wójcicki, Wykłady z metodologu nauk, PWN, Wj^/awa NH2,s.9. T. Kuhn. Struktura rewolucji naukowych. J-LuniJaqa Alethcia. Warszawa 200], s. 33, 1 M. Ellaufl, Teoria ekonomi, WN PWN, Warszawa 2000. 26.

Rozdział KI. Istota metodologii nauki

4!>

W odniesieniu do historii ekonomii M. Blnigtftk U) formułuje: „jest nie tyle kroniką stałego gromadzenia osiągnięć teoretycznych, ile opowieścią o przecenianych zazwyczaj rewolucjach intelektualnych, w trakcie których znane juŜ prawdy pomija się na rzecz nowych odkryć. Czasem rzeczywiście wydaje się, Ŝe rozwój ekonomii odbywa się dzięki swego rodzaju poczuciu symetrii, które wymaga, aby kaŜda nowa teoria była zawsze dokładnym przeciwieństwem dotychczas obowiązującej" 9 . Kuhn podkreśla, Ŝe kaŜdy paradygmat w mniejszej lub większej mierze spełnia kryteria, jakie sam sobie stawia, ale nie moŜe sprostać konkurencyjnym stanowiskom. Nowa teoria nie musi być w konflikcie z inna teorią, moŜe takŜe łączyć teorie niŜsze, spinając je w jeden system. Struktum rewolucji naukowych Kuhna na nowo wywołała spór na temat sposobu uprawiania

nauki

oraz

jej

miejsca

w

Ŝyciu

społecznym.

Thomas

Kuhn

był

przedstawi-ciekffl nurtu historyczno-socjologicznego, odrzucającego racjonalność jako mechanizm rozwoju nauki. Poglądy Kuhna byty w opozycji do falsyfikacjonizmu Karla Poppera, który twierdził, Ŝe hipoteza, która poddaje się falsyfikacji. spełnia kryterium demarka-cji, „Popper postrzegał historię nauki jako ciąg przypuszczeń, odrzuceń, poprawionych przypuszczeń i nowych odrzuceń"' 11 . Doradzał badaczom, aby racjonalnie poszukiwali faktów obalających teorię, a nie potwierdzających ją. Thomas Kuhn zajął się faktycznymi działaniami naukowców i pokazał, Ŝe fakty odbiegające od paradygmatów badacze albo pomijali, albo uwaŜali je za błędny wynik doświadczenia, co trudno uznać za me-hidologicziiic poprawne. RóŜnica między teorią i metodą jest przy tym laka, Ŝe celem teorii jest odzwierciedlenie rzeczywistości, celem zaś metody jest kierowanie celowymi czynnościami człowieka' 1 . Teoria ma charakter deskrypcyjny, a metoda proskrypcyjny. Metody badawcze dzieli się równieŜ ze względu na cele, jakim te metody słuŜą. Metodę badawczą moŜni n&wntat rozuittfo! jako szukanie dróg do znalezienia wie dzy prawdziwej. Badacz jest jak wędrowiec, który idzie, szukając właściwej drogi, i jeśli znajdzie nową wiedzę, to metoda daje odpowiedź na pytania, jak do tego doszedł, czyli „jak to zostało zrobione" 12 . UŜywając tej metafory wędrowca naleŜy równieŜ dodać, Ŝe szukanie właściwej drogi wymaga kreatywności, inwencji i swobody myślenia. Nie warto dać się skusić wędrówce na skróty, ho często nie wiedzie ona do celu, a jeśli nawet, to grozi pominięciem wielu waŜnych dla zrozumienia istoty problemu kwestii, uwarun kowań i kontekstów. Praca badacza winna być wykonana co najmniej dobrze i rzetelnie. Niektórzy twierdzą, Ŝe prowadzenie badań to pewnego rodzaju sztuka' 1 . Jeśli jest to sztuka, to byłoby dobrze, gdyby badacz miał talent, który pozwoli mu na swobodne kreacje w poszukiwaniu właściwej drogi. Ten talent musi być jednak podbudowany wiedzą ogólną oraz doskonałą znajomością uprawianej dyscypliny i podejmowanego problemu. Musi być takŜe wsparty znajomością technik stosowanych wdanej dyscyplinie, a przydatnych * Ibidem, s. 26. * 1. Losec, Wprowadzenie do filozofii nauki, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001. s. iyn. 11 Ibidem, s. 71. 11S.

Stachak, Wsttp do metodologii nauk ekonomicznych, Ksiq/ka i W iedza, Warszawa 1997, s. 127. llihidcm. s- 128.

Violetta Hamerska

44

do rozwiązania danego zagadnienia. Pamiętać przy lym jednak naleŜy, Ŝe wprawdzie współcześnie dostępne dla badaczy narzędzia są coraz doskonalsze, ale nie zwalnia (o badaczy z obowiązku posługiwania się własną inteligencją. Celem badań naukowych jest bowiem poznanie prawdy o jakimś wycinku rzeczywistości, ale ta prawda musi spełniać określone warunki: • ogólności - twierdzenie naukowe (odkryta prawidłowość) powinno obejmować jednocześnie jak największy zakres badanych zjawisk • ścisłości - powinna je cechować jak najwyŜsza wartość informacyjna, pozwalająca równieŜ najbardziej precyzyjnie dobrać sposoby sprawdzenia danego twierdzenia, im bogatsza jest bowiem dana hipoteza, tym więcej z niej moŜna wysnuć bardziej szczegółowych wniosków • pewności - chodzi o poziom potwierdzenia danego twierdzenia (hipotezy) w świetle uzyskanych danych empirycznych • prostoty - chodzi o prostotę logiczną i matematyczną; im dana teoria zawiera mniej załoŜeń wyjściowych, tym większa jest jej prostota logiczna. Metodę badawczą moŜna równieŜ zdefiniować jako określony 14 sposób podejścia do róŜnych fragmentów rzeczywistości, sposób badania zjawisk i procesów przyrodniczych lub społecznych. W badaniach naukowych szukamy zrozumienia zjawisk oraz zachodzących prawidłowości i zmian, W związku z tym interesują nas: -

wzajemne związki badanych zjawisk

-

róŜnice między tym, co ogólne, a tym, co szczegółowe

-

treść i forma

-

jakość i ilość

-

miara

-

moŜliwość i rzeczywistość

-

istota i zjawisko

-

przyczyny i skutki 15 . Metoda badawcza powinna umoŜliwiać z jednej strony pokazywanie prawdy i drogi

docierania do niej, a drugiej strony pokazać, jak ta prawda została ustalona. Mając na uwadze załoŜenia badań naukowych, metoda badawcza powinna spełniać kryteria 16 : • celowości, a więc winna być podporządkowana określonemu celowi badania • jasności - być zrozumiała dla badaczy i czytających raporty z badań • powtarzalności, co oznacza, Ŝe metody badawcze muszą być dobrze opisane, aby moŜna było powtórzyć dane badania w ten sam sposób, czyli dokonać ich replikacji • pewności, zapewniającej osiągnięcie postawionego celu badania • ścisłości, polegającej na precyzyjnym opisie algorytmu stosowanej metody w celu wykluczeniu dowolności jej interpretacji.

11

S.śurawicki. Metodologiczne problemy nouk ekonomicznych, PWN. Warszawa 1969, s, 157. l* I- Sztumski, Wstęp

do metod i technik badań społecznych. PWN. Warszawa IVH4. }l> 1 Apanowitz, Metodologia nauk, Dum Organizatora TNOiK. Toruri

s. 71.

Rozdział III. Istota metodologii nauki

45

MoŜe ona mieć charakter opisowy, gdy słuŜy przedstawieniu tego, jak dane zjawisko przebiega, od czego zaleŜy i na co wpływa, lub normatywny, gdy pozwala na określenie, jak powinno badanie przebiegać i jakiemu zespołowi warunków podlegać oraz jakie implikacje i w jakich obszarach wywoływać. Metody badawcze moŜna podzielić na r : •

obserwacyjne - bierna metoda, pozwalająca na rejestrację faktów oraz pokazywanie ich wzajemnych relacji przyczynowo skutkowych, przy czym obserwacja ta jest procesem ciągłym i celowym oraz pozwala na weryfikację stawianych hipotez i gromadzenie danych; ze względu na cele obserwacji przyjmuje się selekcję warunków, jakie musi spełniać

•

eksperymentalne - eksperyment naukowy polega na badaniu (obserwacja czynna) określonego wycinka rzeczywistości poprzez wprowadzenie do badanego zjawiska zmiennej niezaleŜnej i ustalenie prawdopodobnego kierunku zmian (pomiar i rejestrowanie zmiennych zaleŜnych)

•

intuicyjne (heurystyczne) - słuŜą rozwiązywaniu problemów (zadań) i nie są meto-darni tworzenia, ale jedynie sprzyjają usprawnieniu badanego procesu; są to metody takie jak metoda odroczonego wartościowania („burza mózgów"), metody transpozycji (analizy funkcji, analogie)

•

statystyczne - słuŜą gromadzeniu i porządkowaniu faktów (informacji, danych) dotyczących danego zjawiska lub systemu i pozwalają na wyciąganie wniosków z wyodrębnionych cech zbiorów elementów statystycznych (szukamy jednej zmiennej średnie odchylenia lub współzaleŜności); mogą występować w ujęciu jakościowym lub ilościowym

•

symulacyjne - nie są jeszcze powszechnie stosowane i najbardziej znana to metoda symulacji komputerowej, która zakłada opracowanie modelu oraz identyfikowania parametrów samego modelu (badanie modelu badanego procesu)

•

analizy logiczne - metoda analizy i konstrukcji logicznej opiera się na analizie i syntezie (składowe metody to: obserwacja, eksperyment i statystyka) i pozwala na scalenie treści badanego problemu lub rozłoŜenie problemu na elementy Ł części składowe (jest to myślowy eksperyment)

•

badanie dokumentów - słuŜy ustaleniu rzeczywistego obrazu konkretnych faktów, zdarzeń na podstawie badanych dokumentów oraz pozwala na przeprowadzenie analizy porównawczej określonych wyników czy procesów

•

indywidualne przypadki - analiza konkretnych zdarzeń lub osób, procesów, zjawisk poprzez wywiad, badanie środowiskowe, analizę dokumentów osobistych.

Ibidem, s. 72.

46

Vioietta Hamerska

3. Czas jako kryterium typologiczne metod badawczych Metody badawcze moŜna podzielić według kryterium czasu, biorąc pod uwagę sposób dokonywania badań. Stosując to kryterium wyróŜniamy: •

metodę diachroniczną - badanie zjawisk, obserwacja związków zachodzących pomiędzy zjawiskami na przestrzeni czasu

•

metodę synchroniczną - badanie zjawisk w danym momencie („robimy zdjęcie"), moŜe dotyczyć przedziału czasu, ale przy załoŜeniu, Ŝe w tym przedziale czasu nie zachodziły zmiany zjawiska

•

metodę progresywną - wyprowadzanie faktów i komentowanie rzeczywistości w oparciu o dostępne juŜ źródła danych (analiza teraźniejszości na podstawie przeszłości)

•

metodę deprogresywną - analiza przeszłości w oparciu o teraźniejszość.

4. Cele metodologii badań naukowych Badacz dąŜy do poznania prawdy. Chciałby przedstawić prawdziwy obraz świata, przedstawić czynniki determinujące jego kształt, uchwycić występujące w nim zaleŜności i wytłumaczyć rządzące jego rozwojem mechanizmy. Jest to cel nauki, a uczony dąŜy do takiego poznania prawdy o świecie, która ma walory sprawdzalności i logiczności. /. jednej si rum bada* / dąŜ) do „odkrycia" prawdy ogólnej, ,i / drugiej do Stworzenia nowej wiedzy w sposób szczegółowy, co niekiedy moŜe się wykluczać. W praktyce badawczej uczony realizuje bowiem często jednocześnie róŜne cele, co więcej - bardzo często to skutkuje dwoistością stosowanych metod badawczych, zwłaszcza gdy jednocześnie pokazuje się zachodzące związki, podobieństwa i róŜnice rozpatrywanych zjawisk. Główne cele metodologii to: •

krytyczna ocena dotychczasowego dorobku nauki w aspekcie danego zagadnienia, nie wszystko co zostało napisane przez innych autorów jest bowiem prawdziwe, a rasowy badacz jest krytyczny wobec wszystkiego, co zawiera tzw. literatura przedmiotu

•

tworzenie wiedzy, projektowanie, przeprowadzenie badań naukowych i interpretacja ich wyników, a następnie uogólnienie i napisanie „raportu", jako Ŝe obowiązkiem badacza jest ogłoszenie uzyskanych wyników

•

tworzenie reguł i sposbów komunikowania, wnioskowania oraz intersubicktywności.

Metodologia to równieŜ: umiejętność rekonstrukcji, analizy i oceny informacji metodologicznych zawartych w literaturze naukowej; umiejętność planowania własnych badań i uzasadniania pod względem metodologicznym związanych z tym decyzji; ułatwienie kontrontacji z rozpowszechnionymi doktrynami i nurtami wiedzy pseudonaukowej; wypracowanie refleksji metodologicznej jako integralnego składnika samokształcenia badacza. MoŜemy mówić o biernej i czynnej znajomości metodologii badań naukowych. Bierna znajomość metodologii jest rozumiana głównie jako krytyczna ocena tekstów, patrzenie

Rozdział NI Istota metodologu nauki

47

na teksty prze/ pryzmat zasad. Ma słuŜyć temu, aby łatwiej rozumieć literaturę i opisy badań. Powinniśmy umieć wykorzystać metodologię do oceny wyników innych badaczy. Bierna znajomość metodologii pozwala na studiowanie literatury przedmiotu, krytyczną ocenę teorii i koncepcji oraz umoŜliwia prawidłowe, twórcze stosowanie teorii w praktyce. Czytanie powinno inspirować do zadawania pytań (naleŜy wiedzieć, jakie zadawać pytania) i do dostrzegania problemów. Rozwiązując dany problem badawczy i mając wiedzę metodologiczną, moŜemy postawić właściwe pytania i uzyskać pomoc specjalisty zdanej dziedziny, np. statystyka. Wiedza z zakresu metodologii pozwoli nam zadać pytania w języku, którym posługuje się specjalista, oraz umoŜliwi nam zrozumienie odpowiedzi (posługujemy się tym samym językiem metodologii). Zgłębiając wiedzę z metodologii zakładamy, Ŝe wykorzystamy metodologię do wykonania własnych badań, czyli zdobędziemy niezbędne kompetencje praktyczne, które pozwolą nam na samodzielną pracę. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe jest to proces trwający w czasie i wymaga stałego doskonalenia warsztatu badacza. Znajomość metodologii umoŜliwia integrację róŜnego rodzaju badań wykonywanych przez innych badaczy'*. Zestawienia rezultatów badawczych moŜna dokonać za pomocą metaanalizy, która ujawnia determinanty pojedynczych badań. Jest to równieŜ sposób praktycznego doskonalenia umiejętności metodologicznych.

Czynna znajomość metodologii to takŜe umiejętność dokonania replikacji (powtórzenie badania wykonanego przez innego badacza w przeszłości). Takie badanie moŜna teŜ powtórzyć, stosując nowe, bardziej precyzyjne narzędzia badawcze, ale to oznacza, Ŝe badacz musi posiadać pełne kompetencje metodologiczne, czyli umiejętnie posługiwać się obowiązującymi wdanej społeczności badaczy teoriami naukowymi. WaŜne jest, aby badacz nie zachowywał się statycznie i nie zatrzymał się w procesie zdobywania wiedzy, lecz stale rozwijał swój warsztat i był otwarty na nowe idee i poglądy.

11

]. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN. WtrtStWl 2004. s. 20.

Marcin Nikiel

ROZDZIAŁ IV

DUALIZM METODOLOGICZNY NAUK SPOŁECZNYCH

ledcn z głównych sporów o model metodologiczny nauk społecznych dotyczy tego, czy nauki te powinny stosować metody hadań takie same jak nauki przyrodnicze (naturalizm), czy teŜ specyfika tych nauk wymaga odrębnego podejścia i aparatu metodo logicznego (antynaturalizm). Warto zwrócić uwagę, Ŝe oba terminy występują nie tylko w kontekście metodologii nauk, ale określają równieŜ szereg przeciwstawnych poglądów w róŜnych obszarach filozofii (np, ontologia, etyka}. Jakkolwiek obie koncepcje w róŜnych obszarach odzwierciedlają dyskusję nad właściwymi dla tych obszarów problemami, to istnieje, zwłaszcza dla naturalizmu, wspólny element tych pojęć, a mianowicie zgodność z naturą danych zjawisk i odnoszenie ich istoty do praw przyrody. W zakresie metodologii nauk społecznych rozwaŜania te przejawiają się w dyskusji o ich istocie i analogii (lub jej braku) z naukami przyrodniczymi. Punktem wyjścia dla tego sporu są rozbieŜne punkty widzenia na trzy kluczowe zagadnienia: Czy natura procesów społecznych pozwala opisywać i interpretować je jako procesy natury (przyrody), czy teŜ jak chcą antynaluraliści - ich interpretacja uwarunkowana jest zrozumieniem Ŝycia duchowego jednostek, rzeczywistością historyczną i systemami wartości lub przyjętym aparatem badawczym? Czy nauki społeczne powinny skupiać sie wyłącznie na opisie i wyjaśnianiu mechanizmów zjawisk społecznych (jak chcą naturaliści), czy tez (jak postulują ich antagoniści) wydawać równieŜ na temat tych procesów sądy wartościujące? Jakie są zadania nauk społecznych, tj. czy mają one, jak głoszą naturaliści, funkcję praktyczno-poznawczą, czy, co z kolei jest konsekwencją poglądów antynaturalistów, powinny raczej dostarczać systemy światopoglądowe lub ich elementy'?

1

Filozofia a MMfeft. Zarys encyklopedyczny, red. '/.. Cackowski, [. Kmita. K. Szaniawski, P. Smoczyński. Polska Akademia

Nauk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Warszawa, Kraków. Gdańsk, Lód/ 1W7.S. 403-412.

50

Marcin Nikiel

1. Istota naturalistycznego modelu metodologicznego nauk ekonomicznych i nauk o zarzgdzaniu Naturalizm metodologiczny sięga korzeniami XVIII- iXIX-wiecznegu zafascynowania rozwojem nauk przyrodniczych i koncepcji podporządkowania człowieka zasadzie przyrodniczego delerminizmu. Wywodzi się on z filozoficznej koncepcji naturalizmu przedmiotowego, według której procesy społeczne podlegają prawom analogicznym do praw przyrody, będąc szczególną dziedziną natury. Podobnie zatem jak w przypadku prawidłowości przyrodniczych, procesy społeczne cechują się nieuchronnością i regularnością związków przyczynowo-skutkowych. Jakkolwiek są one rezultatem działań ludzi, którzy kierują się swoimi systemami wartości, ideałami i interesami, to działania te mają cechy nieuchronności determinowanej przez określone warunki, które te dzia łania powodują lub w których owe działania zachodzą. Innymi słowy istnieją pewne powszechne prawa dyktujące ludziom określone zachowania, które albo są niezaleŜne od przyjętych przez ludzi systemów wartości, albo wynikają z masowego podobieństwa określonych motywów ich działania 2 . Konsekwencją tego poglądu jest przyjęcie metodologicznego modelu nauk przyrodniczych jako obowiązującego we wszystkich dziedzinach nauk {tzw. monizm metodologiczny). Dominującym tu poglądem jest przekonanie, Ŝe nauką jest wyłącznie wiedza przyrodnicza. Wszystkie inne o tyle są naukami, o ile zdołają się do wiedzy przyrodniczej upodobnić zarówno metodologicznie, jak i epistemologicznie. Granice wiedzy wyznaczane są poznaniem potocznym, opartym na faktach zmysłowo dostrzegalnych, które na drodze systematyzacji i uogólnienia tworzyć mają prawa jako reguły ułatwiające człowiekowi orientację w otaczającym go świecie codziennego doświadczenia 1 . Jako uzasadnienie przyjęcia koncepcji naturalistycznego modelu metodologicznego nauk społecznych padają następujące argumenty: L Podobnie jak w naukach przyrodniczych, celem nauk społecznych powinno być pozna nie uniwersalnych praw istniejących wdanym obszarze wiedzy - w tym wypadku praw rządzących procesami społecznymi. Jeśli takie prawa istnieją, to z racji swej uniwersalności i obiektywnego charakteru są one prawami naturalnymi (przyrodniczymi). 2. Jeśli nauka ma rozpoznawać i opisywać istniejące uniwersalne prawa w zakresie zjawisk i procesów społecznych, to podobnie jak w naukach przyrodniczych doświadczenie (obserwacja) powinno być podstawową metodą badawczą, stanowiąc najwyŜsze kryterium orzekania prawdy czy fałszu. Pozwala ono na stwierdzenie powtarzalności i sprawdzalności danego zjawiska, a więc równieŜ pozwala obiektywnie orzekać o nim niezaleŜnie od przyjętych systemów wartości. 3. 1.udzie (zwłaszcza rozpatrywani jako duŜe zbiorowości) kierują się podobnymi mo"* & Spychalski, Wykłady z metodologii ekonomii, Wyd. UL, t.cSdź tM,l. 26-57 oraz 84-93 * Ibidem.

tywami działań, mimo Ŝe działają w imię własnych interesów czy wartości. Działania

^3

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

ludzi są uwarunkowane przez tzw. obiektywna sytuację, w jakiej znajdują sic grupy i warstwy społeczne. To ona dyktuje ludziom ich postępowanie i kierunek dąŜeń 4 . Siła tego oddziaływania lub moŜliwość wpływania na tę sytuację moŜe być róŜna w przypadku róŜnych

grup

społecznych,

przyczynowo-skutkowej.

co

Oznacza

nie to,

Ŝe

zaprzecza

istnieniu

przyrodniczy

generalnej

detcrminizm

ma

relacji równieŜ

zastosowanie w naukach humanistycznych i procesy społeczne powinny być interpretowane analogicznie do procesów przyrodniczych, -i. Aspekt uŜyteczności nauk społecznych powinien przejawiać się w ich problemowym a nie wydarzeniowym ujęciu . Oznacza to, Ŝe zadaniem nauki powinno być raczej wyjaśnianie prawidłowości społecznych

niŜ

rozumienie

poszczególnych

niepowtarzalnych

sytuacji

w

ich

specyficznym kontekście. 5. Prostota i uŜyteczność modelu metodologicznego analogicznego jak w naukach przyrodniczych pozwala na obiektywne orzekanie w przyjętej wspólnej konwencji dla wszystkich nauk. Metodologia nauk przyrodniczych jest tu bowiem interpretowana jako jedynie pewna i ścisła (monizm metodologiczny). 6. Wiedza uzyskana przy zastosowaniu metodologii nauk przyrodniczych jest racjonalna i autonomiczna w stosunku do istniejących systemów wartości i światopoglądów, a zatem obiektywna. Wynika to stąd, Ŝe taka konwencja metodologiczna skupia się na identyfikowaniu i badaniu praw nauki w oderwaniu od specyficznych przeŜyć i stanów duchowych jednostek, nie pozwala teŜ na wartościowanie badanych zjawisk ani na interpretację w kontekście określonych (przyjętych przez badacza lub przypisywanych badanym zbiorowościom) systemów światopoglądowych lub stanów duchowych. 7. Bazując na koncepcji metodologicznej nauk przyrodniczych, naturalizm ułatwia systematyzację i interdyscyplinarność wiedzy z zakresu nauk społecznych, jako Ŝe stosuje wspć)lne załoŜenia metodologiczne, a więc te same kryteria orzekania o jej pewności. Naturaliści, przyjmując zgodnie toŜsamość załoŜeń metodologicznych nauk społecznych i przyrodniczych, róŜnili się jednak w interpretacji uzyskanej w ten sposób wiedzy. Doprowadziło to do powstania dwóch podstawowych stanowisk naturalistycznych: pozytywistycznego i antypozytywistycznego. Naturalizm w wersji pozytywistycznej (Mili, Comte) uznaje, Ŝe wnioski wyciągnięte na podstawie obserwacji przy zachowaniu reguł wnioskowania indukcyjnego 1, pozwalają na wyprowadzanie „twierdzeń ściśle ogólnych, stwierdzających stałe następstwo lub współwystępowanic zjawisk". 7. drugiej strony naturalizm anytpozytywistyczny (Popper) zwraca uwagę na to, Ŝe podobnie

1

[bidem.

5

S. Kamiński, Nauka i metodtti fojftk nauki i klasyfikacja nauk. Towarzystwo Naukowe K U L l ublin L992. s. I46-154 ora/

292-300, '' Wnioskowanie indukcyjna pnlega na wyprowadzaniu wniosków n^ólnych IM podMawic uogólnień zaobserwowanych prawidłowości dotyczących poszczególnych badanych przypadków.

52

Marcin Nikiel

jak w przyrodoznawstwie, obserwacje w naukach humanistycznych 7 pozwalają jedynie na osiągnięcie wyjaśnienia teoretycznego (a nie ostatecznie ustalonych praw i twierdzeń) akceptowanego przy danym stanie wiedzy, które moŜe zostać odwołane, jeśli znajdą się fakty wyjaśnienie to obalające". Kontrowersje wokół tego problemu nie eliminują moŜliwości wypracowania wspólnego stanowiska w zakresie tego, jakie postępowanie badawcze jest akceptowalne na gruncie naturalizmu. Model ten sprowadza się do zgodności z następującymi zasadami metodologicznymi: 1. Zrozumienie i interpretacja formułowanych twierdzeń nie powinny być uwarunkowane przyjęciem określonego systemu wartości czy specyficznego stanu ducha przez badacza. RównieŜ moŜliwość kontrolowania tych twierdzeń nie powinna być uwarunkowana przez zastosowanie przez badacza specyficznych warunków interpretacji (uznawanie określonego światopoglądu lub przyjęcie określonych subiektywnych załoŜeń). 2 . Formułowane twierdzenia powinny być weryfikowalne albo przez zastosowanie reguł logiki czy matematyki, albo przez obserwację lub doświadczenie moŜliwe do przeprowadzenia równieŜ przez innych badaczy 4 . W naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu naturalizm, który zrewolucjonizował podejście do tego obszaru wiedzy, pozwolił na uwolnienie się tej dziedziny nauki od dominującego wcześniej podejścia normatywnego. Przejawiało się ono w rozpatrywaniu procesów ekonomicznych przez pryzmat norm moralno-etycznych i koncepcji nieskrępowanej wolnej woli człowieka. Ten indeterminizm negował moŜliwość istnienia obiektywnych praw ekonomicznych, jednak rozwój nauk przyrodniczych równieŜ i tu inspirował badaczy do poszukiwań naturalnych praw ponadczasowych, Doprowadziło to do wykształcenia się nowego podejścia, w którym ekonomia zaczęła być rozpatrywana jako dziedzina wiedzy „przyrodniczej", tj. szukającej obiektywnych prawidłowości i odrzucającej jakiekolwiek wartościowanie. To nowe podejście przejawiło się np. w koncepcji homo oeconomicus J.S. Millaczy pracach Adama Smitha, Naturaliści zwracali uwagę na

występowanie

określonych

prawidłowości

i

regularnych

związków

przyczynowo-skutkowych. Zwracali oni równieŜ uwagę na to, Ŝe gdyby obiektywne prawa ekonomiczne nie istniały, to działania ludzkie nic byłyby ani powtarzalne, ani regularne. Tymczasem ta powtarzalność i regularność jest zauwaŜalna, nawet jeśli nie całkowicie powszechna. Przyjęcie naturalistycznej koncepcji metodologicznej w obszarze nauk ekonomicznych wymuszało szukanie praw o charakterze absolutnym, co i kolei prowadziło do tworzenia uproszczonych i wyizolowanych modeli rzeczywistości gospodarczej i oderwania ekonomii od innych nauk społecznych. Z drugiej strony jednak W niniejszym rozdziale auiorMosojr wymiennie pojęcie nauk przyrodniczych i humanisiycznych zgodnie z propozycjami klasyfikacji nauk W. Krajewskiego {Prawa nauki - przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. KsiąŜka i Wiedza. Warszawa 1998. i. 222-223) oraz J. Sucha {Wstęp do metodologii ogólnej nauk. UUt Poznań 1973. s. 37-48). * Filozofia a nauka.,,, op.cil.. i, 403-412. * Ibidem,

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

pozwoliło na wprowadzenie elementu powtarzalności i przewidywalności procesów gospodarowania"*. Naturalistyczny model metodologiczny w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu opiera sic na następujących załoŜeniach: L Przedmiotem badań powinny być obiektywnie istniejące prawidłowości dotyczące nie tyle kaŜdej pojedynczej jednostki lub specyficznych grup tych jednostek, ile całych społeczności funkcjonujących w podobnych warunkach. Prawa i formułowane twierdzenia powinny zatem odnosić się do zagregowanych zbiorowości i na tym poziomie teŜ powinna być rozpatrywana ich uniwersalność. RozwaŜania naukowe nie powinny skupiać się na specyficznych i niepowtarzalnych sytuacjach, ale dąŜyć do odkrywania powtarzalnych prawidłowości. 2. Rolą nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu jest opisywanie, identyfikowanie i wyjaśnianie

powszechnie

obowiązujących praw rządzących procesami

w tych

obszarach, tak by moŜna było na podstawie znajomości tych procesów racjonalnie orzekać o przyszłości lub wpływać w sposób zamierzony na tę sferę Ŝycia ludzi. 3. Prawa ekonomiczne mają charakter uniwersalny i ponadczasowy. PoniewaŜ dotyczą raczej zbiorowości ludzkich, to indywidualizm motywów poszczególnych jednostek nie redukuje ich powszechnego charakteru. Kwentualne róŜnice w przebiegu procesów ekonomicznych i zachodzeniu określonych zjawisk w odmiennych uwarunkowaniach wynikają raczej z nakładania się na siebie wielu róŜnych prawidłowości i zagregowanego efektu działania tych praw. To z kolei implikuje dąŜenie badacza do upraszczania badanych zjawisk (lub wręcz ich modelowania) i moŜliwego izolowania wpływu innych czynników jako zakłócających poznanie. 4. Podobnie jak w naukach przyrodniczych, wszelkie sądy powinny być sprawdzalne przez procedury logiczno-matematyczne lub przez powtarzalną ohserwację (lub doświadczenie). 5. Nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu powinny unikać sądów wartościujących i podejścia normatywnego (tj. odpowiadać na pytanie jak jest (względnie jak będzie), a nie jak powinno być. Takie sformułowanie wyznaczników metodologii wywołało szeroką dyskusję nad ich trafnością. Dotyczyła ona całego szeregu załoŜeń naturalizmu, począwszy od podstawowego załoŜenia o moŜliwości interpretacji praw ekonomicznych jako praw naturalnych, poprzez nadawanie ekonomii i naukom o zarządzaniu nomologicznego charakteru (badają prawa uniwersalne) i zadań predykcyjnych, aŜ po dopuszczalność wartościowania jako metody

naukowej.

Doprowadziło

to

do

powstania

przeciwstawnej

koncepcji

metodologicznej nazwanej antynaturalizmem. jakkolwiek naturalizm zdominował nauki ekonomiczne, co przejawia się choćby w prawie powszechnym odrzuceniu podejścia normatywnego, „malematyzacji" i skupieniu się na budowaniu wyidealizowanych modeli, które umoŜliwiłyby badania praw

C;. Spychalski, op.cil., s. 26-57 ora/ 84-93.

Marcin Nikiel

uniwersalnych, to jego stosowanie w rozwaŜaniach o procesach ekonomicznych i procesach zarządzania napotyka szereg problemów. Pierwszym z nich jest skala i złoŜoność zjawisk ekonomicznych, ograniczająca moŜliwość wyizolowania przyczyn i skutków określonych procesów w celu ich empirycznej weryfikacji. Z jednej strony ograniczenie rozwaŜań do jednostek lub drobnych wycinków rzeczywistości gospodarczej nie pozwala ani na identyfikację prawidłowości relacji społecznych (poniewaŜ zgodnie z modelem mają one charakter statystyczny), ani na weryfikację ich uniwersalności (wobec unikalności warunków, w których funkcjonują jednostki obserwowane w mikroskali). Z drugiej strony w przypadku badania duŜych zbiorowości oznacza to obserwacje procesów, na które wpływ ma tak duŜa liczba czynników i uwarunkowań, Ŝe w praktyce na podstawie obserwacji trudno jest orzekać o wyizolowanych elementach tych procesów. W naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu badacze starają się najczęściej problem ten rozwiązywać przez budowę uproszczonych modeli rzeczywistości społeczno-gospodarczej. To

z

kolei

prowadzi

do

drugiego

problemu,

związanego

z

metodologią

naturalistycz-ną. jakkolwiek podejście to uznaje dowód logiczny lub matematyczny za wystarczający, to w przypadku zastosowania ich do badania uproszczonych modeli pojawia się pytanie 0

„przyrodniczość" identyfikowanych i weryfikowanych w ten sposób praw. Jeśli bowiem

dany model nie występuje w rzeczywistości w „naturze", to na ile prawa go dotyczące mogą być interpretowane jako prawa uniwersalne, a na ile traktowane wyłącznie jako pewna teoretyczna konstrukcja myślowa. Trzeci problem, będący konsekwencją dwóch poprzednich, dotyczy ograniczonych moŜliwości predykcyjnych nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu. W ujęciu nalu-ralistycznym

jednym

z

podstawowych

celów

nauki

jest

odkrywanie

praw

uniwersalnych po to, by moŜna było racjonalnie orzekać o konsekwencjach określonych działań społeczno-ekonomicznych. JednakŜe metodologia nauk przyrodniczych, oparta na analizie matematyczno-logicznej wyidealizowanych modeli z jednej strony i analizie danych historycznych z drugiej, ma ograniczone zastosowanie przy analizie rozwoju relacji ekonomicznych i procesów zarządzania. Wobec stopnia skomplikowania i wielowy-miarowaści

relacji

społecznych,

unikalności

poszczególnych

sytuacji

ekonomicznych 1 dynamiki ich procesów niezwykle trudno jest weryfikować trafność formułowanych twierdzeń i praw. Wynika to albo z braku moŜliwości wyizolowania w praktyce wpływu poszczególnych czynników na dany proces, albo z załoŜeń ograniczających moŜliwość zastosowania określonych praw. NiezaleŜnie jednak od oceny trafności podejścia naturalistycznego w metodologii, stanowisko to wniosło niezaprzeczalny wkład w rozwój nauk ekonomicznych. Jego zasługą są między innymi emancypacja tej dziedziny wiedzy z grona dyscyplin moralnych". RównieŜ zdecydowane odrzucenie mctafizyki ,: pozwoliło nadać naukom społecznym

11

Ibidem.

12

Metafizyka jest tu rozumiana jako obszar filozofii zajmujący sic lym, co wykracza poza granice fizycz-

nośo i doświadczenia zmysłowego.

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

55

charakter racjonalny, co z kolei umoŜliwiło ich symbiozę z innymi dziedzinami nauk. Pewne „odhumanizowanie" lego obszaru nauk i pozwoliło dosl rze< Ogi prawidłowa ści dotyczące ekonomicznych działań zbiorowości ludzkich. NiezaleŜnie od problemów przedstawionych powyŜej naturalizm pozostaje dominującym podejściem w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu.

2. Istota humanistycznego modelu nauk ekonomicznych i nauk o zarzqctzaniu Naturalistyczna koncepcja metodologiczna została poddana krytyce pod koniec XIX wieku. NajwaŜniejszym wysuwanym argumentem były róŜnice pomiędzy szeroko rozumianą humanistyką a naukami przyrodniczymi, które krytycy naturalizmu uznawali za fundamentalne, co z kolei zmuszało do odrzucenia koncepcji jedności metodologicznej nauk (monizmil). Przeciwnicy naturalizmu zwracali uwagę przede wszystkim na odmienność przedmiotu badan. Skoro bowiem w naukach humanistycznych jest nim człowiek, który w swych działaniach kieruje się swoją wolą i działa w oparciu o określony system wartości, to aspekt duchowy nie moŜe być pominięty, jeśli chce się uzyskać właściwe zrozumienie procesów związanych z działaniami ludzi i wytworami tego działania. To raczej indywidualne motywy ludzkie determinują zachowanie poszczególnych jednostek niŜ nieuchronne prawa przyrody. Motywy te wynikają z indywidualnych przeŜyć, warunków, w których dana jednostka działa, i przyjętych przez człowieka systemów światopoglądowych. Nawet jeśli czynniki naturalne wpływają na działanie człowieka, to efekt tego oddziaływania będzie uzaleŜniony w duŜej mierze od jego indywidualnych wartości i przeŜyć duchowych. Oznacza to, Ŝe nie tylko trzeba odrzucić naturalistyczny determinizm, ale naleŜy równieŜ interpretować zjawiska we właściwych im indywidualnych uwarunkowaniach, co z kolei stawia pod znakiem zapytania uniwersalność procesów społecznych. Wskazywano równieŜ na inny typ wyjaśniania w obu nurtach nauki. W przypadku nauk przyrodniczych wyjaśnianie to ma charakter ilościowy, generalizujący, poszukuje prawidłowości i wyodrębnia związki przyczynowo-skutkowe, W naukach humanistycznych najwaŜniejszy jest aspekt jakościowy, pozwalający na zrozumienie sensu badanych zdarzeń w ich specyficznych uwarunkowaniach i ich interpretację w odniesieniu do wybranego systemu wartości. Ten aspekt odrębności przejawia się (np. wg W. Windelbanda) w odmiennym sposobie ujmowania rzeczywistości. Podczas gdy dyscypliny przyrodnicze ustalają ogólne prawa dla wielokrotnie powtarzających się zjawisk, humanistyczne zmierzają do ustalenia indywidualnych faktów - jednorazowych i niepowtarzalnych. Stawia to nauki humanistyczne, a wśród nich równieŜ społeczne, w gronie nauk o charakterze idiograficznym (opisującym i wyjaśniającym określone zjawiska raczej w ich unikalnych uwarunkowaniach niŜ generalizującym) 15 . " S. Kamiński, op.cil., s. 146-154 oraz 292-300.

Marcin Nikiel

Innym obszarem krytyki była kwestia dopuszczalności formułowania uniwersalnych praw Ŝycia społecznego. K.R. Popper, prezentując argumenty antynaturalistów, opisuje ich pogląd następująco: „w naukach społecznych nigdy nie wolno nam zakładać, Ŝe odkryliśmy prawdziwie uniwersalne prawo, poniewaŜ nie moŜemy wiedzieć, czy obowiązywało ono zawsze w przeszłości (nasze źródła mogą być niekompletne} albo czy zawsze pozostanie waŜne w przyszłości* 14 . Antynaturaliści zatem nie tyle podejmują problem występowania ponadczasowych powszechnych praw społecznych, ile stwierdzają, Ŝe nie ma moŜliwości ich rozpoznania, ze względu na unikalność warunków historycznych, w których zaistniały a które uniemoŜliwiają zbadanie trwałości i uniwersalności obserwowanych prawidłowości. Kolejnym obszarem sporu pomiędzy naturalistami i ich krytykami była kwestia dopuszczalności sądów wartościujących w nauce. Ci pierwsi odrzucali oceny, argumentując, Ŝe nic mogą one być obiektywne, a ich prawdziwość moŜe podlegać weryfikacji tylko pod kątem logicznej zgodności z przyjętym systemem wartości, lecz w Ŝadnym wypadku nie moŜna orzekać o ich zgodności z rzeczywistością. Nie jest teŜ, ich zdaniem, rolą nauki formułowanie nakazów działania czy teŜ ocenianie ich, a jedynie dostarczanie wiedzy o związkach przyczynowo-skutkowych takiego lub innego procesu. Krytycy naturalizmu z kolei wskazywali na to. Ŝe wartościowanie w humanistyce jest nieuniknione. Skoro wartości są ściśle związane z działaniami ludzkimi, to nie moŜna ich ignorować w procesie poznania naukowego. Innymi słowy, aby zrozumieć działanie ludzkie, naleŜy je odnieść do wartości, którymi ludzie się kierują. W wyniku tej dyskusji coraz częściej wskazywano na potrzebę wypracowania własnego modelu

metodologicznego

przez

nauki

humanistyczne.

Nurt

ten

zyskał

miano

antynaturalizmu (termin uŜywany np. przez K.R. Poppera J ' ł ) i bazował na zaprzeczeniu naturalistycznej koncepcji determinizmu przyrodniczego w odniesieniu do nauk o człowieku lub kulturze (w tym społecznych i ekonomicznych) i konsekwentnym odrzuceniu metodologii nauk przyrodniczych jako nieadekwatnej do celów i charakteru poznania w naukach humanistycznych. Stanowisko to nie jest koncepcyjnie jednolite i zawiera cały szereg koncepcji, które moŜna sprowadzić do trzech podstawowych kierunków. Są to l& : 1) antynaturalistyczny instytucjonizm irracjonalny, 2) antynaturalistyczny instytucjonizm Łntelektualistyczny, 3) intrumentalizm antynaturalistyczny. Najwybitniejszym przedstawicielem pierwszego z tych kierunków by! W. Dilthey. Odmienność humanistyki od nauk przyrodniczych upatrywał w tym, Ŝe dotyczą one faktów natury obiekty w no-duchowej rozwijających się w ramach społeczeństwa, którymi rządzą wola i wartości, a nie przyrodniczy determinizm J . Hilthey głosił, Ŝe podstawowym zadaniem nauk humanistycznych jest poznanie rzeczywistości historycznej (tj. odnoszącej

A*

KJt Popper, Nędza fastoryiyzmu. Wyd. Kr^g, Warszawa

''■ Ibidem,*. 2-64. ,h

Filozofia a nauka..., s. 403-412.

J

S. Kamiński, op.tit., L M6-IS4 oraz 2*2-300.

s, 62,

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

57

się do specyficznych uwarunkowań zachodzących pomiędzy jednostkami), co wymaga specyficznych zasad postępowania badawczego. Przeciwstawia on racjonalizmowi przy rodniezemu irracjonalizm świata ducha" 4 , jego głównym zainteresowaniem poznawczym jest moŜliwość poznania indywidualnej wersji przekonań kulturowych jednostki. Aby to umoŜliwić, zaproponował procedurę tzw. „rozumienia" które „wnika w obce ekspresje Ŝyciowe poprzez transpozycję pełni własnych przeŜyć" 1 *. „Warunkiem rozumienia jest przeŜycie, ono zaś staje się doświadczeniem Ŝyciowym dopiero dzięki temu, Ŝe rozumienie przekracza charakterystyczną dla przeŜywania ciasnotę i subiektywizm na drodze do tego,co całościowe i ogólne"*". Chodzi tu zatem o irracjonalne „wczuwaniesię rt wŜycie duchowe jednostki, tak aby uzyskać przeŜycie odtwórcze i zrekonstruować pewną subiektywną strukturę humanistyczną będącą „całością Ŝycia duchowego jednostki" 31 * Tak sformułowana metodologia odzwierciedla odmienny niŜ w naukach przyrodniczych cel. Nie chodzi tu o stwierdzenie praw następstwa zdarzeń, lecz o zrozumienie ich wewnętrznej struktury. Zrozumienie to ma zresztą charakter intuicyjny i wymaga precyzyjnego zidentyfikowania oraz odtworzenia w sobie przez badacza systemu wartości światopoglądowych wyznawanego przez badaną jednostkę. To podejście budzi wiele wątpliwości. Dotyczą one przede wszystkim subiektywizmu „wczuwania" się badacza (czy rzeczywiście jest on w stanie trafnie odtworzyć system wartości badanej jednostki i jej przeŜycia). Innym problemem związanym z tym podejściem jest jego radykalny idiografizm (odniesienie się wyłącznie do jednostki z jej specyficznym systemem wartości, działającej w określonych warunkach). Ogranicza on znacząco stosowanie zaproponowanej metody w tych naukach humanistycznych, które badają procesy dotyczące nie tyle pojedynczych jednostek, ile całych grup społecznych. Niemniej model ten wprowadza nowe podejście do nauk humanistycznych i daje początek pracom nad własną metodologią równieŜ w naukach społecznych. Drugie z wymienionych powyŜej podejść, a więc stanowisko antynaturalistycznego instytucjonizm u intelektualnego, reprezentowała tzw. szkoła badeńska, której głównymi przedstawicielami byli H. Rickert i W. Windelband. Przeciwstawiają oni metodzie ustalania praw (generalizującej) metodę opisu (indywidualizującą), co prowadzi do podziału na nauki nomologiczne i idiograficzne. Dzieląc z kolei nauki empiryczne wg kryterium materialnego moŜna wyodrębnić nauki przyrodnicze i nauki o kulturze*\ Te pierwsze mają charakter Homologiczny i mogą być wolne od ocen wartościujących. Te drugie zaś, których przedmiotem badań jest człowiek działający w oparciu o uznawany przez siebie system wartości, takich ocen nie uniknąć. PoniewaŜ wartość kulturowa (tj. obowiązująca

l"

(i. Spychalski, op.cit.. s. 26-57 oraz 84-93.

|H* JU

W. Pilthcy, OkreiUnie nauk o duchu, w: Z. Kuderowicr. Dilthcy, Wiedza Powszechna, Warszawa I9H7, i. 192.

W. Dihhey, PrzeŜywanie i rozumienie, ibidem, s. 209. 11 Filozofia a

nauka..., s, 403-412. 11 Chodzi

lu o kulturę rozumiany ogólnie jako wytwory człowieka i wszystko, co się wiąŜe z ich wytwarzaniem oraz

wykorzystaniem w Ŝyciu jednostek i grup społecznych. nG. Spychalski, op.cit.. s. 26-57 oraz 84-93.

58

Marcin Nikiel

w danej kulturze) jest głównym motywem działania jednostki (lub powstania danego wytworu działania), jak równieŜ zespołem warunków brzegowych określających moŜliwość działania, jego sens, formę i granice, to naleŜy to działanie interpretować przez powszechnie akceptowane wartości funkcjonujące w danej społeczności. Podobnie jak Dihbey przedstawiciele szkoły badeńskiej uznają idiografizm nauk O kulturze, twierdząc, Ŝe zarówno zdarzenia, jak i związki przyczynowo-skulkowe mają jednostkowy charakter związany z uwarunkowniami, w których dane zdarzenia zaszły, a zatem nie ma moŜliwości formułowania tu uniwersalnych praw". Naukowy charakter procesu poznania musi uwzględniać indywidualizm badanego przypadku - selekcja faktów powinna być zatem dokonywana z uwagi na ich wartości kulturowe. Rickert natomiast kwestionuje subiektywizm i irracjonalne poznanie intuicyjne postulowane prze Diltheya* 5 , Obiektywność sądów wydawanych w ramach nauk o kulturze ma zapewnić odniesienie się do wartości absolutnych i ponadhistorycznycb (nie związanych tylko z określoną społecznością lub sytuacją) ?f \ 'Ib z nimi naleŜy konfrontować system wartości leŜący u podstaw badanego działania. Trzeci kierunek, który wyodrębnił się w ramach koncepcji antynaturalistycznych, reprezentował M. Weber, Inaczej niŜ przedstawiciele pozostałych dwóch podejść, głosił on konieczność neutralności aksjologicznej i wyeliminowania sądów wartościujących z metodologii nauk. /, drugiej zaś strony nie postulował jak naturaliści całkowitej rezygnacji z ocen, uznając ich aspekt opisowy (lecz juŜ nie wartościujący). Weber zaproponował koncepcję typów idealnych, do których porównywane powinny być badane fragmenty rzeczywistości. Postulat respektowania sensu opisowego wartościowania realizowany byłby w ocenie ich zgodności z typami idealnymi (pewnymi konstrukcjami myślowymi badacza reprezentującymi wyidealizowany przebieg procesów społecznych, ludzkich działań i motywacji czy instytucji społecznych). Stwierdzenie jej istnienia pozwala na zastosowanie odnośnej konstrukcji typowo-idealnej do opisu badanego zjawiska. Brak analogii z kolei jest punktem wyjścia albo do modyfikacji typu idealnego, albo do zastosowania innej konstrukcji opartej na typach ideałnych ;: . W koncepcji Webera humanistyka zajmuje się wyłącznie faktami, które mają sens kulturowy, co wyznacza jej odrębność w stosunku do nauk przyrodniczych^. Z drugiej zaś strony modelowe traktowanie zjawisk społecznych (typy idealne) jest krokiem w kierunku postulowanej przez naturalistów predykcyjnej funkcji nauki i uznania występowania określonych generalnych prawidłowości. Jakkolwiek róŜnice w przedstawionych powyŜej trzech kierunkach są znaczące, to moŜna sformułować pewne wspólne elementy podejścia antynaturalistycznego w naukach humanistycznych. Opiera się ono na następujących załoŜeniach: 1. Nauki humanistyczne róŜnią się zasadniczo od nauk przyrodniczych. RóŜnice te wynikają przede wszystkim z odmiennego przedmiotu badań, którym są działania :t

Filozofia a nauka .,, s, 403-412.

n

S. Kamiński, op.cit.. s, 146-154 oraz 292-30(1.

lb

Filozofia a nauka. .. s. 403-412.

r

Ihidem.

Ji S.

Kamińsk^ op.cil .s. 146-154 oraz 292-300

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

59

człowieka (i wytwory tego działania), będące realizacją jego wolnej woli zgodnie z przyjętym systemem wartości i światopoglądem. Prawa naturalne nie regulują indywidualnych motywów ludzkich, zatem nie mogą teŜ determinować działań człowieka w sferze kulturowej (humanistycznej). 2. RóŜnica w przedmiocie badań w stosunku do nauk przyrodniczych determinuje konieczność wypracowania odrębnych, właściwych tylko humanistyce metod badawczych. Metody te powinny odzwierciedlać nie tylko odmienną istotę badanych zjawisk, ale równieŜ odmienne zadania nauk humanistycznych. Akcentowany jest tu jakościowy aspekt poznania w stosunku do ilościowego, przypisywanego metodologii nauk przyrodniczych. 3. PoniewaŜ zdarzenia, które badają nauki humanistyczne, mają charakter jednostkowy i związany z uwarunkowaniami, w których te zdarzenia występują, to poznanie w Tych naukach ma raczej chara kici idiograficzy. Ewentualne prawidłowość t wyślę pujące w działaniach ludzi dotyczą nic tyle następstwa zdarzeń, ile ich wewnętrznej struktury 1 ". 4. Działanie ludzkie jest nierozerwalnie związane z wyznawanymi przez ludzi systemami światopoglądowymi. Dlatego teŜ systemy te i ich elementy muszą podlegać równieŜ poznaniu naukowemu. Wartościowanie zatem jest nieuniknione w procesie badawczym, jako Ŝe to właśnie ono pozwala na interpretację zdarzeń będących skutkiem kierowania się ludzi określonymi motywami zdeterminowanymi przez te systemy wartości. Dilthey czy Kie ker t prowadzili rozwaŜania nad metodologią w kontekście szeroko rozumianej humanistyki ze szczególnym naciskiem na te dziedziny, które wiąŜą się raczej z poznaniem działania jednostki niŜ zbiorowości czy grup społecznych. W przypadku Webera punktem wyjścia było kulturowe uwarunkowanie masowo powtarzanych czynności ekonomicznych indywidualnych podmiotów. Być moŜe dlatego to właśnie Weber odchodzi najdalej od głównego nurtu antynaturalizmu metodologicznego, ograniczając rolę wartościowania w poznaniu tylko do jego opisowego charakteru, jednocześnie uznając jego aspekt aksjologiczny za pozanaukowy" 1 . RównieŜ zaproponowana przez niego metoda typów idealnych sugeruje istnienie wspólnych prawidłowości ekonomicznych dla podobnych zjawisk, co z kolei pozwalałoby na formułowanie sądów predykcyjnych. Niemniej takŜe i on dostrzega potrzebę uwzględniania motywów działania ludzkiego i jego uwarunkowań. Odnosząc argumenty i postulaty zawarte w powyŜszych koncepcjach metodologii humanistycznej, moŜna w odniesieniu do nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu sformułować następujące ogólne postulaty metodologiczne: 1. Zjawiska i procesy związane z gospodarowaniem powinny być interpretowane w kontekście i w warunkach, w których zaszły. Są one bowiem wynikiem nie tyle natural-

»Ibidem. w Filozofia a nauka..., s. 403-412.

60

Marcin Nikiel

nych praw funkcjonujących niezaleŜnie od woli człowieka, ile efektem działań zdeterminowanych indywidualnymi motywami jednostek tworzących daną zbiorowość. 2. PoniewaŜ określony proces społeczny jest wypadkową działań jednostek naleŜących do danej zbiorowości, to moŜna mówić co najwyŜej o statystycznej prawidłowości tych procesów, nie zaś o działaniu uniwersalnych praw ekonomicznych. Skoro bowiem o przebiegu takiego lub innego zdarzenia ekonomicznego przesądzają specyficzne uwarunkowania (i wyznawane przez członków badanej zbiorowości systemy wartości), to

prawidłowości

mogą

wystąpić

tylko

przy

zaistnieniu

podobieństwa

tych

okoliczności, a nie niezaleŜnie od nich, jak chcą naturaliści. 3. Wartościowanie jest nieuniknione w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu (ale nie przesądza to jeszcze o ich normatywnym charakterze). Wynika to z konieczności odniesienia się do istniejących wdanej zbiorowości systemów wartości jako zasadniczego czynnika kształtującego działania ludzi. To podejście kładzie nacisk na pewien relatywizm w interpretacji zjawisk ekonomicznych, wynikający z róŜnego pojmowania świata przez ludzi (w przypadku nauk ekonomicznych moŜe to przejawiać się chociaŜby w róŜnym rozumieniu podstawowego mechanizmu gospodarowania maksymalizacji korzyści). 4. W badaniu zjawisk ekonomicznych naleŜy uwzględniać czynniki poŜaracjonaIne w działaniach ludzi, co wynika ze złoŜoności motywów ludzkich i specyfiki ich własnych interpretacji oraz sprawności w realizacji tych motywów. 5. Metodologia nauk ekonomicznych powinna skupiać się raczej na interpretacji jakościowej niŜ ilościowej. Ta druga bowiem ignoruje złoŜoność relacji społecznych i pozwala tylko orzekać o fakcie zaistnienia sytuacji w określonych warunkach i czasie. Z kolei metody jakościowe pozwalają wyjaśnić mechanizm określonego procesu, ujmując to, co jest w danej relacji społecznej szczególne i indywidualne, a więc determinujące takie a nie inne działanie ludzi. Krytycy podejścia antynaturalistycznego zgłaszają przede wszystkim wątpliwości co do obiektywności takiego poznania, zwracając uwagę na nieunikniony subiektywizm wartościowania. Sądy wartościujące nie mogą być według nich weryfikowane pod kątem ich prawdziwości, poniewaŜ są ekspresją subiektywnych emocji badacza i efektem odniesienia się do subiektywnie wybranego lub interpretowanego systemu wartości. Drugie zastrzeŜenie wskazuje na historyzm i idiograficzność ujęcia humanistycznego, co zasadniczo ogranicza uŜyteczność uzyskanej w ten sposób wiedzy. Dotyczy to zwłaszcza tych nauk społecznych, które odnoszą się do duŜych zbiorowości ludzkich Ujmowanie bowiem zjawisk i procesów społecznych w ich specyficznych uwarunkowaniach i uznanie ich unikalności praktycznie uniemoŜliwia formułowanie generalnych praw w naukach społecznych. W ten sposób nauka traci swą rolę poznawczą i ogranicza się (jak zresztą przyznają antynaturaliści) wyłącznie do roli porządkującej". Humanistyczny model nauk społecznych stworzy! alternatywę dla „przyrodniczego" pojmowania zjawisk społecznych. Zwróci! uwagę na czasowość i warunkowość wystę S. śurawicki. Metodologiczne problemy nauk ekonomicznych, PWN. Warszawa 1969. s. 157-189,

65

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

powania prawidłowości rządzących tymi zjawiskami, jak równieŜ na rolę i złoŜoność relacji społecznych oraz konieczność uwzględniania szerokiego kontekstu kulturowego, aby właściwie zrozumieć istotę tych relacji.

3. Charakter i struktura wiedzy w scjentystycznym i antyscjentystycznym modelu metodologicznym nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu Spór pomiędzy scjentyzmem i powstałym w opozycji do niego antyscejntyzmem od zwierciedla spór pomiędzy naturalizmem i antynaturalizmem, ograniczając go tylko do dyskusji o tym, jakiego rodzaju poznanie jest dopuszczalne na gruncie nauki. Stanisław' Kamiński określa scjenlyzm jako podejście, wg którego „jedynym typem i wzorcem rzetelnej wiedzy jest poznanie matematyczno-przyrodnicze, stąd filozofia sejentystyczna to taka. która docieka podstawy naszych przekonań bazowych, opierając się na naukach szczegółowych (zwłaszcza przyrodniczych) i ich metodzie, którym naleŜy wyłącznie! bezwzględnie ufać" ł ". Charakterystyczne jest tu skupienie się na metodzie poznania bez rozstrzygania tak istotnego dla naturalizmu problemu pokrewności praw rządzących społecznościami

ludzkimi

i

praw

przyrody.

Dyskusja

metodologiczna

w

ujęciu

scjentystycznym sprowadza się zatem w istocie do orzekania nie tyle, jakie są zadania poznania naukowego w świecie nauk humanistycznych, ile jakimi metodami to poznanie powinno być dokonywane Źródłem wiedzy w ujęciu scjentystycznym moŜe być jedynie poznanie uzyskane przy zastosowaniu metod i procedur wywodzących się z nauk przyrodniczych lub teŜ z matematyki i logiki. One to. będąc esencją racjonalności, mogą słuŜyć opisowi i zrozumieniu człowieka i jego otoczenia, które równieŜ ma całkowicie racjonalny charakter. PoniewaŜ tylko rozwój tak pojętej nauki pozwala na usprawnianie Ŝycia społecznego i rozwiązanie problemu niedostatków zarówno dla całych społeczności, jak i jednostek, scjenlyzm w istocie postulował „inŜynieryjne" podejście do problemów społecznych i humanistycznych. Racjonalizm ów dotyczy nie tylko metod poznania, ale równieŜ jego przedmiotu. Scjentyści proponowali bowiem, Ŝeby metodologia nauk przyrodniczych i formalnych stosowana była bez wyjątku we wszystkich naukach humanistycznych. Nauki społeczne wedle zwolenników tego ujęcia nic tworzą nowego modelu wiedzy, a jedynie są twórczym przełoŜeniem dorobku i narzędzi nauk podstawowych na grunt mechanizmów społecznych i Ŝycia duchowego człowieka. W tym ujęciu wiedza pewna charakteryzuje się następującymi cechami: •

głębokim

realizmem i sprawdzałnościąempiryczną,obserwacyjną lub matematyczną, ów realizm nadaje wiedzy cechy obiektywności i uniwersalności ■

neutralnością

światopoglądową, jako Ŝe wyznawany racjonalizm silą rzeczy nie pozostawia miejsca na interpretację uzaleŜnioną od przyjętego systemu wartości u

S. Kamiński. I • ofia i metoda: studia z dziejów metod filozofowania. ItMtfutjntWO Naukowe KUL, l ublin 1993, s. 32.

62

Marcin Nikiel

•

odrzuceniem kierunków poznania, których nic da się wyrazić lub ująć w ramy metodologii przyrodniczej lub formalnej; zdaniem scjentystów tego rodzaju poznanie jest wyłącznie spekulacją lub teŜ subiektywną hipotetyczną interpretacją, która nie moŜe zostać uznana za naukową, póki nie zostanie zaproponowana wiarygodna procedura badawcza, analogiczna do innych nauk opartych na realizmie i logice. Podobnie jak w

przypadku naturalizmu, równieŜ wobec jego radykalnej i ograniczonej tylko do pewnych obszarów wersji, jaką jest scjentyzm, zrodziło się stanowisko negujące uŜyteczność tak „przyrodniczo" rozumianego poznania. Krytycy zwracali uwagę na ograniczoność tego podejścia, wyraŜającą się w zasadzie w ignorowaniu, a w najlepszym wypadku sprowadzaniu do roli swego rodzaju „fizjologicznego" procesu całej sfery zagadnień metafizyki w Ŝyciu człowieka i społeczności. Antyscjentysci zatem odrzucali monistyczny dogmat o jedności metodologicznej nauki, zwracając uwagę na istotną odmienność przedmiotu humanistyki i niemierzalność pewnych istotnych dla ludzi i motywów działania, ich aspektów duchowych - nie podlegających przyrodniczemu poznaniu. W ich ujęciu wiedza humanistyczna, równieŜ ta z zakresu nauk społecznych i ekonomicznych, ma swój własny unikalny charakter. NajwaŜniejsze załoŜenia tej koncepcji sprowadzają się do następujących twierdzeń: 1 . Nie jest moŜliwa obiektywna wiedza w obszarze nauk badających kulturowe i duchowe Ŝycie człowieka, dlatego właśnie, Ŝe ów aspekt Ŝycia nie ma atrybutu obiektywności. |est on uzaleŜniony od indywidualnych przeŜyć człowieka, wartości, które wyznaje i subiektywnych moŜliwości poznawczych. 2. Skoro nie jest moŜliwy obiektywizm w poznaniu humanistycznym, to nie ma powodu, Ŝeby odrzucać intuicję i interpretację opartą na właściwych badanemu podmiotowi wartościach. Wiedza ma w takim razie charakter bardziej wyjaśniający i „rozumiejący" niŜ rozstrzygający. 3. Nie moŜna wykluczać z procesu poznania Ŝadnych istotnych aspektów wiedzy o człowieku tylko dlatego, Ŝe nie istnieje sprawdzalna metoda badawcza. Zresztą rolą wiedzy fest nie tylko opis dostrzegalnej rzeczywistości i obserwowałnych zjawisk czy procesów, ale równieŜ dostarczanie systemów światopoglądowych krytykujących istniejącą rzeczywistość społeczną i stymulujących jej przekształcenia. W tym wypadku metodologia przyrodnicza jest tym bardziej nieadekwatna, jako Ŝe odnosi się do rzeczywistości, która juŜ istnieje (choć niektóre jej elementy mogą jeszcze nie być odkryte). Świat humanistyki bowiem podlega twórczym procesom człowieka nie tylko poprzez przekształcanie i operowanie w ramach narzuconych przez naturę praw, ale równieŜ poprzez stwarzanie nowej rzeczywistości lub poprzez nadawanie jej innej interpretacji.

63

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

4. Istoto zmodyfikowanego naturalistycznego modelu metodologicznego nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu Dyskusja nad metodologią nauk spoleczno-ekonomicznych ujawniła głęboki spór o ich charakter. Spór ten w uproszczeniu moŜna sprowadzić do trzech zasadniczych obszarów: • interpretacji natury przedmiotu badań (uniwersalność prawidłowości a unikalność zjawisk w ich specyficznych uwarunkowaniach) • zadań stawianych poznaniu naukowemu (formułowanie praw pozwalających na racjonalne orzekanie o przyszłości a zrozumienie mechanizmów zjawisk wraz z ich całym racjonalnym i pozaracjonalnym kontekstem) • funkcji nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu (neutralny światopoglądowo opis stwierdzający istniejące relacje społeczne i mechanizmy nimi kierujące a ocena wartościująca zjawiska i propozycja systemów światopoglądowych mających kształtować określone zachowania ludzkie z zakresu ekonomii czy procesów gospodarowania). Wyjaśnienia wymienionych powyŜej zagadnień, oferujące przeciwstawne punkty widzenia obu modeli, wywołały wzajemną krytykę nie tylko na gruncie rozwaŜań epistemologicznych, ale równieŜ w zakresie praktycznej uŜyteczności proponowanych podejść w badaniach naukowych. Krytyka ta uwypukliła ich głębokie niedoskonałości i sprzeczność z praktyką badawczą. I tak, w przypadku modelu naturalistycznego oczywiste stały się wątpliwości codo ahi-storyczności i powszechności praw ekonomicznych. Pierwsza z tych wątpliwości wynikała z tego, Ŝe przy utrzymaniu podstawowego załoŜenia o naturalności i „przyrodniczym"

charakterze

prawidłowości

zachowań

ludzkich

obserwowana

niejednolitość przebiegu procesów ekonomicznych wskazuje na istotny wpływ unikalności warunków, w jakich zachodzi badane zajawisko. Innymi słowy, jeśli rzeczywisty przebieg zjawisk ekonomicznych jest wypadkową działań naturalnych praw ekonomicznych i określonych uwarunkowań, to nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu nie mogą dłuŜej całkowicie abstrahować od pozaekonomicznego kontekstu tych zjawisk. RównieŜ powszechność zjawisk ekonomicznych została zakwestionowana wobec ich sprawdza Iności tylko w ujęciu masowym, a nie jednostkowym, jak równieŜ w stopniu „natęŜenia" procesów ekonomicznych w zaleŜności od badanej społeczności (np. jej struktury kulturowej, majątkowej, demograficznej). To z kolei sugerowało róŜnorodność motywów ludzkich i ich zasadniczy wpływ na zachowania społeczne, równieŜ w zakresie gospodarowania. Innym krytykowanym aspektem podejścia naturalistycznego byty ograniczenia weryfikowalności formułowanych praw i teorii. W praktyce nauk ekonomicznych (choć juŜ w mniejszym stopniu

w przypadku

nauk

o zarządzaniu)

deklarowana

jedność

metodologiczna z naukami przyrodniczymi mogła bowiem być realizowana w dość ograniczonym stopniu. Wynika to z nieadekwatności metody eksperymentu (zwracano uwagę na niepowtarzalność warunków, w których występują zjawiska ckonomicz-

Marcin Nikiel

64

ne) ( jak równieŜ z praktycznymi problemami prowadzenia obserwacji (np. aby ustalić prawidłowość, obserwacje muszą często dotyczyć okresów wieloletnich, w których struktury badanych społeczności znacząco ewoluują, co z kolei moŜe oznaczać zmianę przedmiotu badania i nieporównywalność wyników obserwacji w poszczególnych okresach). W praktyce zatem rozwaŜania ekonomiczne sprowadzały się do rozpatrywania wyidealizowanych modeli, co z kolei stawiało pod znakiem zapytania ich „naturalizm" (skoro bowiem nie występują faktycznie w przyrodzie, to czy mogą rzeczywiście słuŜyć do jej opisu?). RównieŜ stosowanie modelu humanistycznego musiało budzić wiele wątpliwości. Pierwszą z nich budził normatywny charakter takiego podejścia. Jeśli bowiem rolą nauki ma być nic tyle orzekanie o tym, jak jest, ale raczej jak powinno być lub jak mogłoby być, to trudno mówić ojej obiektywizmie. Wynika to z faktu, Ŝe formułowane w ten sposób zalecenia wynikałyby z przyjętego określonego systemu światopoglądowego lub wręcz tworzyłyby go - „prawdy" tak określonej nauki w istocie jeszcze nie zaistniały (zaistnieją dopiero, jeśli zostaną zrealizowane). Czy moŜna zatem rozstrzygać o ich prawdziwości? Przeciwnicy antynaturalizmu zwracali równieŜ uwagę na to, Ŝe dopuszczone w tym modelu wartościowanie uzaleŜnia poznanie naukowe od przyjęcia określonych wartości lub przekonań. Ten relatywizm z kolei sprowadza naukę tylko do orzekania o logicznej zgodności interpretacji z określonym systemem światopoglądowym, a zatem znów poznanie nie moŜe mieć charakteru obiektywnego. Kolejnym elementem krytyki podejścia humanistycznego jest jego idiograficzny charakter, który ignoruje prawidłości istniejące w procesach gospodarowania (uznając ich występowanie tylko za efekt podobieństwa występujących uwarunkowań i uzaleŜniając ich

działanie

od

trwałości

tych

uwarunkowań)

i

regularność

związków

przyczynowo--skutkowych. To z kolei odbiera nauce jej predykcyjną funkcję, a tym samym znacząco redukuje jej uŜyteczność. Trzecim z kolei argumentem podnoszonym przeciwko antynaturalizmowi jest dopuszczany przez niektórych jego przedstawicieli pozarac jona Iny lub intuicyjny aspekt poznania. Subiektywność takiego podejścia i oczywiste ograniczenia weryfikacji uzyskanej w ten sposób wiedzy stawiają pod znakiem zapytania taki model metodologiczny, z uwagi na to, Ŝe rezultat procesu poznania jest niepowtarzalny i odmienny w zaleŜności od jednostkowych cech badacza. W wyniku dyskusji i krytyki obydwu modeli pojawiła się koncepcja, która łączyła w sobie pewne elementy obu podejść Wynikała ona z postulowanej komplcmcntarności obydwu

modeli.

W

oparciu

o

takie

załoŜenie

powstał

zmodyfikowany

model

naturali-styczny. lest on próbą odpowiedzi na zarzuty krytyków naturalizmu poprzez modyfikację niektórych jego załoŜeń i włączenie do metodologii badań niektórych postulatów

modelu

humanistycznego.

Nie

jest

to

pełny

kompromis

pomiędzy

naturalizmem i anty naturalizmem i nie moŜe być uznane za rozstrzygnięcie sporu o metodologię nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu. Koncepcja ta bowiem skupia się raczej na praktycznym wymiarze badań w zakresie tych nauk niŜ na epistemologicznej syntezie obu stanowisk.

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych 65

Tak skonstruowany model metodologiczny opiera się na następujących załoŜeniach' 1 : 1. Celem nauki powinno być formułowanie praw i teorii, które będą czemuś słuŜyć. Chodzi tu o praktyczny wymiar poznania, który pozwoli nie tylko na postulowane przez

humanistów

„zrozumienie",

ale

równieŜ

na

takie

ujęcie

związków

przyczynowo--skutkowych, by moŜna było racjonalnie orzekać o zaistnieniu, ustaniu lub rozwoju zjawisk ekonomicznych mających cechy prawidłowością nie tylko unikalnego, ściśle powiązanego z określonymi warunkami zdarzenia. Badanie naukowe powinno zatem zmierzać do wyjaśnienia określonego problemu związanego z występowaniem danego zjawiska, a wyjaśnianie istoty i znaczenia poszczególnych zdarzeń ma sens, o ile pozwala na wyjaśnienie tego problemu lub dostrzeŜenie pewnej prawidłowości. 2. Uniwersalność praw ekonomicznych ma charakter statystyczny. Prawidłowość występuję nie „w czystej postaci", lecz toruje sobie drogę przez wiele przypadkowości i odchyleń. Prawa ekonomiczne, jako statystyczne, mówią nam tylko o zjawiskach masowych, przeciętnych, które występują w wielkiej liczbie. Potwierdzenia tych prawnie naleŜy szukać w zachowaniu poszczególnych jednostek, nie naleŜy spodziewać się sprawdzenia określonego prawa w kaŜdym indywidualnym przypadku, ale raczej w ogólnej tendencji większej liczby przypadków, a więc właśnie w ich masie". 3. Rygorystyczne podejście do budowania teorii lub formułowania określonych praw naleŜy osłabić, poniewaŜ mają one opisywać raczej pewne statystyczne zjawiska i ogólne prawidłowości niŜ ścisłe reguły obowiązujące kaŜdy element i relację w badanej społeczności. 4. Modele teoretyczne mogą stanowić narzędzie wyjaśniania w naukach o gospodarowaniu, a ich logiczna czy teŜ matematyczna weryfikacja jest akceptowaną alternatywą dla obserwacji lub eksperymentów. Wyjaśnienia uzyskane w ten sposób nie muszą mieć charakteru ostatecznego i w drodze falsyfikacji mogą one zostać obalone, o ile odkryte zostaną fakty wskazujące na fałszywość przyjętych załoŜeń. Nie odbiera im to jednak cech wiarygodności. Prawdziwość załoŜeń lub prawidłowość zjawiska moŜe mieć bowiem charakter czasowy. 5 . Zjawiska ekonomiczne i zjawiska z zakresu zarządzania naleŜy badać w ich specyficznych uwarunkowaniach. Dotyczy to zarówno kontekstu kulturowego, jak i specyfiki sytuacji, w której zaszły, i specyfiki samego przedmiotu badania. Nie eliminuje to moŜliwości generałizacji wniosków, ale wpływa na jej stopień, jak równieŜ pozwala na określenie charakteru i stopnia oddziaływania czynników pozaekonomicznych. 6. badania zjawisk z zakresu procesów gospodarowania nie powinny abstrahować od wiedzy dostarczanej przez inne nauki. Interdyscyplinarność pomaga w bardziej kompleksowym

i

pełnym

wyjaśnianiu

zjawisk

odzwierciedlając

ich

często

wielo-czynnikowy charakter. ''CłmawianachiiraktcryMyka/mtiUyfikłm^iiego HUK U-IU ruturalistyczncgo jest rozszerzeniem koncepcji przedstawionej przez ?„ Chojnickiego w rozdziale Duahzm metodologu zny wgeografii społeczno-ekonomicz nej, w: Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, red. H. Kozacki. Bogucki W'ni. Naukowe, Poznań 2001, s. 21-22. ** C. Spychalski, opdl.. s. 26-57 oraz B4-93.

66

Marcin Nikiel

Zaprezentowana powyŜej modyfikacja modelu naturalistycznego nie jest zapewne końcem sporu o metodologie nauk ekonomicznych, W istocie jest ona próbą odpowiedzi na istotne zarzuty wobec czysto „przyrodniczego" podejścia do tej dziedziny wiedzy, bez formułowania nowego epistemologicznego uzasadnienia. Niemniej pozwoliła ona na wypracowanie metodologii, która oferuje z jednej strony racjonalizm poznania, a z drugiej uwzględnia humanistyczną specyfikę nauk społecznych.

5, Deformacje metodologiczne w naukach ekonomicznych i naukach o zarzgdzartiu Dyskusja na temat metodologii nauk społecznych uwypukliła pewne szczególne rodzaje zagroŜeń, które moŜe napotkać badacz. ZagroŜenia te, związane z zastosowaniem świadomie lub nieświadomie zmodyfikowanej lub nieodpowiednio do badanego problemu dobranej metodologii, noszą nazwę deformacji metodologicznych. Podstawowymi ich przyczynami są: L Niewłaściwa interpretacja dyrektyw metodologicznych. MoŜe ona wynikać albo / błędnego zidentyfikowania warunków Stosowania określonego modelu metodo logicznego, albo z niewłaściwego odzwierciedlenia jego zaleceń w metodzie zastosowanej w badaniu. Skutkiem deformacji metodologicznej o takim podłoŜu będzie nieadekwatność tego badania do istoty problemu i błędne orzekanie o badanym problemie pomimo uzyskania prawdziwych i weryfikowalnych rezultatów, 2. Ideologiczne podejście i radykalizm w stosunku do stosowanego modelu metodologicznego. Przejawia się to w bezrefleksyjnym stosowaniu dyrektyw określonego podejścia hez względu na charakter danego zjawiska lub wręcz w zawęŜaniu albo upraszczaniu badanego problemu, tak aby „wpasować" je w ramy przyjętego podejścia badawczego. Inną przesłanką tego typu deformacji moŜe być ignorowanie wyników badań uzyskanych w rezultacie poprawnie zastosowanego innego modelu metodologicznego lub pomijanie szerszej, interdyscyplinarnej perspektywy mogącej zmieniać interpretację badanego zjawiska, jeśli została ona uzyskana przez zastosowanie innego modelu metodologicznego. Efektem takiego podejścia moŜe być uzyskanie niepełnego lub nadmiernie uproszczonego zrozumienia badanego problemu. 3. Traktowanie metodologii instrumentalnie w stosunku do z góry przyjętych teorii i sądów. W tym wypadku przyjęta metodologia jest nie tyle sposobem tworzenia wiedzy, co jedynie środkiem uzyskania potwierdzenia własnych przekonań badacza lub „unaukowienia" intuicyjnego zrozumienia badanego problemu. Takie podejście moŜe prowadzić do zawęŜonego, a przez to fałszywego wyjaśnienia badanych zjawisk, jak równieŜ do skrajnego subiektywizmu badania. Skoro bowiem orzekane sądy są wynikiem subiektywnych przekonań, to narzędziem poznania jest nie tyle przyjęta metodologia (powszechnie weryfikowalna), ile subiektywny proces myślowy i system światopoglądowy badacza, które juŜ weryfikowalne nie są.

67

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

4. Niestaranność w stosowaniu określonych zaleceń metodologicznych i pokusa nad miernego upraszczania hadań. MoŜe to wynikać z niewłaściwego celu, jaki stawia sobie badacz, tj. nie tyle naukowego poznania, ile przeprowadzenia zaprojektowanego badania i orzekania na jego podstawie, niezaleŜnie od kompletności i poprawności uzyskanej w ten sposób wiedzy. Inną przyczyną takiej deformacji metodologicznej moŜe być równieŜ to, Ŝe zasoby pozostające w dyspozycji badacza są ograniczone. W obu

przypadkach

rezultatem

tak

wywołanej

deformacji

metodologicznej

jest

nadmiernie uproszczony, niepełny lub wręcz błędny obraz badanego fragmentu rzeczywistości. Zniekształcenia metodologiczne mogą przejawiać się w rozmaity sposób i w róŜnym stopniu naruszać wartość naukową badania. Charakter tego zniekształcenia moŜe dotyczyć zarówno poszczególnych elementów metodologii (np. stopnia dopuszczalnego uogólnienia, alternatywy ujęcia modelowego lub rozpatrywania zjawisk w ich rzeczywistej złoŜoności), jak i błędnego zidentyfikowania obszaru, w którym dana metodologia jest zastosowana (np. określenia obiektu badań lub celu). Przykładami takich deformacji metodologicznych mogą być iS : 1. Niepoprawnie sformułowany problem badawczy. Ustalenie zagadnienia, które wymaga zbadania i wyjaśnienia jest pierwszym etapem procesu badawczego. DostrzeŜony problem musi być sformułowany w ten sposób, aby moŜna było ów proces przeprowadzić zgodnie z regularni poznania naukowego. W zaleŜności od przyjętego modelu metodologicznego nie tylko sposób ujęcia problemu moŜe być róŜny, ale nawet samo jego istnienie moŜe zostać uznane lub zanegowane. Przykładem moŜe być tu wspomniany spór naturalistów zantynaturalislami, czy w ogóle moŜna mówić o istnieniu uniwersalnych praw rządzących procesami społecznymi. W zaleŜności od przyjętego przez badacza modelu problem badawczy będzie inaczej zdefiniowany (np. jaka istnieje prawidłowość - jak powiedzą naturaliści - lub dlaczego dane zjawisko zaistniało w określonych warunkach i czasie-jak zaproponowaliby anty naturaliści). Deformacją metodologiczną moŜe hyc. sformułowanie problemu zgodnie z nakazami przyjętej konwencji metodologicznej, ale niezgodnie z. wymogami poznania (ignorowanie istotnych aspektów problemu badawczego, dla których nie istnieją w przyjętym modelu metodologicznym dyrektywy badawcze) ewentualnie ujęcie go w sposób, który wychodzi poza obszar zastosowania wybranej metodologii. 2. Niedostrzeganie lub przecenianie pewnych czynników sprawczych. Poprawna identy fikacja przyczyn zaistnienia badanych zjawisk jest moŜliwa tylko wtedy, gdy przyjęta metodologia pozwala na ujęcie w badaniu tych obszarów i aspektów problemu, w których owe przyczyny są identyfikowalne. Z drugiej zaś strony wybrany model metodologiczny moŜe narzucać sposób interpretacji przyczynowości identyfikowanych zjawisk. Innymi słowy deformacja metodologiczna moŜe się lu zarówno przejawie " Omawiane poniŜej rodzaje deformacji metodologicznych sa uogólnieniem przykładów przedstawi-nych przez B. Domańskiego w rozdziale deformacje metodologiczne i ideologiczne wbadaniach przekształceń przestrzeni gospodarczej Europy Środkowej i Wschodniej, w: Koncepcje teoretyczne... .op.cit-, s. 27-35.

68

Marcin Nikiel

w definiowaniu obszaru badań w ten sposób, Ŝe czynniki sprawcze nie zostaną nim w ogóle objęte lub zostaną ujęte w sposób niepełny, nie pozwalający na trafne określenie ich roli, jak i wynikać z właściwych danej metodologii reguł interpretacji, które uniemoŜliwiają dostrzeŜenie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy tymi czynnikami i badanym zjawiskiem. Ilustracją pierwszej sytuacji moŜe być np. badanie dynamiki inwestycji w róŜnych krajach wyłącznie w kontekście stóp procentowych czy opodatkowania, a pomijanie szeregu uwarunkowań administracyjnych czy infrastrukturalnych. W drugim przypadku przykładem moŜe być dogmatyczne zaprzeczenie moŜliwości istnienia jakichkolwiek prawidłowości związanych z wpływem wysokości stóp procentowych czy poziomu opodatkownia na dynamikę inwestycji (wtedy taka prawidłowość, nawet dostrzeŜona, musiałaby być interpretowana jako wynikająca wyłącznie z przypadkowego podobieństwa uwarunkowań). 3. Niedostrzeganie złoŜoności otoczenia zjawisk i samych zjawisk. Charakter tego zniekształcenia jest w duŜej mierze analogiczny do omówionego wyŜej niedostrzegania czynników sprawczych. Odmienna jednak moŜe być tu geneza i skutek tej deformacji. OtóŜ pomijanie złoŜoności uwarunkowań badanych zjawisk lub wręcz świadome ich upraszczanie jest częstym zabiegiem metodologicznym zmierzającym do uwypuklenia zasadniczych zaleŜności w badanym zjawisku - nawet kosztem precyzji sądów formułowanych na podstawie tak przeprowadzonego badania. Deformacja metodologiczna moŜe mieć tu inny wymiar w ujęciu nomologicznym,a inny w ujęciu idiograficznym czy historycznym. W zaleŜności od celu poznania (np. odkrycia powszechnych w danej społeczności prawidłowości albo teŜ zrozumienia istoty i kompleksowości indy widu alnych przeŜyć członków tej społeczności) deformacja metodologiczna będzie miała inny charakter. W pierwszym przypadku moŜe ona przejawiać się np. jako badanie poziomu bezrobocia w oderwaniu od mobilności poszczególnych grup społecznych (zarówno moŜliwości, jak i skłonności do niej), w drugim zaś - generalizowania badania przeprowadzonego na podstawie przebadanej grupy absolwentów określonej szkoły. NiezaleŜnie jednak od charakteru takiej deformacji ignorowanie uwarunkowań istotnych dla zaistnienia zjawisk społecznych i ich nadmierne uproszczenie prowadzi do niepełnego lub wręcz błędnego wyjaśnienia ich istoty i mechanizmu. 4. Nadmierne uogólnianie. Ta deformacja metodologiczna odnosi się do takiego ujmowania badanego zjawiska, w którym dąŜenie do sformułowania generalizującego sądu odbywa się kosztem istotności i uŜyteczności orzekanej prawidłowości albo prowadzi do pominięcia istotnej dla poznania naukowego róŜnorodności badanych zjawisk, ewentualnie gdy uogólnienie ogranicza wartość poznawczą lub porządkującą wydawanego sądu. Pierwsza sytuacja ma miejsce, gdy ogólność formułowanego sądu w istocie nie zmienia stanu wiedzy w określonym obszarze lub gdy zaobserwowana w ten sposób prawidłowość jest obojętna dla zrozumienia istoty badanego zjawiska. Drugi i trzeci

przypadek

moŜe

zaistnieć,

gdy

badacz

skupi

się

na

identyfikowaniu

podobieństwa cech mechanizmów badanych zjawisk pomimo ich podrzędnego znaczenia w stosunku do innych cech niepodlegających generalizacji, ale wpływających w znacznie większym stopniu na zaistnienie i przebieg tych zjawisk.

Rozdział IV. Dualizm metodologiczny nauk społecznych

5. Tendencja do zawęŜania ujęć. To zjawisko jest przeciwieństwem poprzednio umówionego problemu nadmiernej generalizacji. MoŜe ono wynikać, jak w uprzednio omówionej deformacji, zdąŜenia do ustalenia określonej prawidłowości lub wydania określonego sądu kosztem jego wartości poznawczej, (ednak - odwrotnie niŜ w po przednim wypadku - zniekształcenie to wynika nie z ujmowania badanego zjawiska na takim stopniu ogólności, by elementy róŜnicujące niebyły istotne dla stwierdzenia istnienia prawidłowości lub związku przyczynowo-skutkowego, ale wręcz przeciwnie, i eksponowania szczególnych uwarunkowań i cech róŜnicujących zjawisko, 0 którym orzeka badacz. Takie postępowanie wiąŜe się z ryzykiem niskiej istotności formułowanego sądu jako odnoszącego się jedynie do ściśle określonego fragmentu rzeczywistości, niereprezentaty wnego dla orzekania w odniesieniu do szerszego zakresu podobnych zjawisk. Innym skutkiem deformacji metodologicznej polegającej na nadmiernym zawęŜaniu ujęcia moŜe być niedostrzeganie istniejących prawidłowości dotyczących danego zjawiska, które mogłyby być zauwaŜone przy pewnym poziomie uogólnienia. W tym wypadku źródłem zniekształcenia będzie zazwyczaj juŜ nie tyle dąŜenie do sformułowania określonego sądu kosztem jego znaczenia dla poznania, ale nieadekwatne do potrzeb badań środki lub nieświadomość badacza konieczności szerszego ujęcia badanego zagadnienia. 6. Uleganie pokusie badań statycznych. MoŜliwe negatywne efekty związane z wnioskowaniem na podstawie badania zjawisk „unieruchomionych 1 ' w czasie i procesie swego rozwoju łączą w sobie cechy deformacji metodologicznej związanej z zawęŜaniem pojęć 1 niedostrzeganiem złoŜoności otoczenia i samych zjawisk. Pozbawienie bowiem danego zjawiska dynamiki na potrzeby badania jest z jednej strony jego uproszczeniem, a z drugiej - ujmowaniem go w określonej, szczególnej sytuacji, w której nie moŜna orzekać na temat zmienności tego zjawiska, a jedynie struktury jego wewnętrznych i zewnętrznych relacji. W przypadku zjawisk dynamicznych, zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie stopień złoŜoności badanych zagadnień jest bardzo wysoki, niewystarczające moŜe być nawet przeprowadzenie całego szeregu statycznych badań w róŜnych etapach rozwoju danego zjawiska, tak aby na podstawie zestawienia takich obserwacji orzekać na temat zmienności tych zjawisk. Wynika to z często zmiennej dynamiki poszczególnych czynników, jak i ze zmienności zakresu wpływu tych czynników na badane zjawiska. Pokusa badań statycznych w duŜej mierze wynika z dlu-gookresowegocharakteru procesów ekonomicznych i procesów zarządzania. Przy ich złoŜoności i współzaleŜności te dłuŜsze okresy czasu, często niezbędne dla uchwycenia dynamiki, mogą ograniczać jednak moŜliwość identyfikacji stałych prawidłowości, jak równieŜ znacząco podnoszą i koszt badań dynamicznych, i ryzyko nieadekwatnośei badań do potrzeb nauki, gdy wyniki badań będą dostępne. 7. Ahistoryzm - abstrahowanie od specyficznych uwarunkowań, w których zaistniało badane zjawisko. Ten typ deformacji stanowi! jedną z głównych osi sporu pomiędzy zwolennikami koncepcji naturalistycznej i humanistycznej w naukach społecznych. W istocie rozstrzygnięcie, czy proces społeczny jest uzaleŜniony ściśle od specyficznych uwarunkowań, w których wystąpił, jest kluczowe dla rozstrzygnię-

70

Marcin Nikiel

cia cechy uniwersalności sadów form Litowanych na podstawie badania lego procesu. Zatem zniekształcenie wynikające z pomijania znaczenia specyficznych warunków, w których dane zjawisko nastąpiło, moŜe prowadzić do błędnego wnioskowania o występowaniu określonych prawidłowości lub ich charakterze. Jest ono w duŜym stopniu podobne do omówionej juŜ poprzednio deformacji metodologicznej polegającej na niedostrzeganiu złoŜoności zjawisk i ich otoczenia. RóŜnica polega na tym, Ŝe w wypadku ahistoryzmu akcentuje się nie tyle problem prawidłowości wyjaśniania badanego zjawiska, ile raczej jego ograniczoną uŜyteczność do formułowania sądów natury bardziej ogólnej (nomologicznej). 8. Nadmierna idealizacja. Zjawisko idealizacji odnosi się do ujmowania badanych zjawisk poprzez sformułowanie teoretycznych modeli (typów) posiadających wszystkie istotne atrybuty badanych rzeczywistych zjawisk lub zaleŜności w ich wyidealizowanej, czystej postaci. Podejście to, nawiązujące do koncepcji typów idealnych M. Webera, jest formą uproszczenia badanego fragmentu rzeczywistości. Jednak w przeciwieństwie do deformacji odnoszącej się do pomijania złoŜoności badanego zjawiska i jego otoczenia, w tym ujęciu zniekształcenie polega nie tyle na niepełnym lub błędnym wyjaśnianiu badanych zjawisk, ile na formułowania sądów prawidłowych, ale odnoszących się tylko do pewnej sztucznej konstrukcji myślowej, nieodzwierciedłającej w istocie rzeczywistości. Łatwo przy stosowaniu tego podejścia wpaść w pułapkę czysto teoretycznych rozwaŜań,

oderwanych

od

faktycznej

natury

badanego

zjawiska.

Innym

niebezpieczeństwem jest tu sztuczne klasyfikowanie identyfikowanych zjawisk, wyłącznie w oparciu o stworzoną przez badacza sztuczną i uproszczoną typologię, ignorującą nieujęte w niej czynniki i cechy badanych zjawisk. W rezultacie uzyskana w ten sposób wiedza, jakkolwiek logicznie poprawna, wyjaśnia jedynie modelowe zjawiska i zachodzące pomiędzy nimi relacje, ale nie pozwala orzekać o badanej rzeczywistości społecznej. 9. Myślenie Ŝyczeniowe. Ostatni typ deformacji jest w duŜej mierze powiązany 1 subiek tywizmem przekonań badacza i jego intuicyjnym zrozumieniem badanego zjawiska. Bierze się to z przekonania o takim a nie innym wyjaśnieniu danego problemu badawczego i konsekwentnego jednostronnego interpretowania wyników badań. W tym przypadku zniekształcenie metodologiczne powstaje w wyniku albo tendencyjnych manipulacji przy doborze i stosowaniu metod badawczych, albo dostrzegania wyłącznie tych faktów, które potwierdzają z góry przyjętą tezę, W przypadku podejścia antynaturalistycznego pułapka myślenia Ŝyczeniowego jest szczególnie niebezpieczna z uwagi na dopuszczanie sądów wartościujących równieŜ w sensie aksjologicznym, które ze swej natury mają charakter w duŜej mierze subiektywny i powiązany z przyjętym przez badacza systemem wartości światopoglądowych. System ten, niemogący być przedmiotem obiektywnej weryfikacji będąc punktem odniesienia dla bada cza-humanisty, moŜe stymulować interpretację zgodną wprawdzie z subiektywnym sposobem rozumienia przez niego rzeczywistości, lecz niekoniecznie właściwie wyjaśniającą dane zjawisko. Rozumiane w ten sposób zjawisko myślenia Ŝyczeniowego jest wtedy nie tyle świadomą manipulacją badacza, co raczej wynikającą z wybranej metodologii nieuświadomioną deformacją postrzegania badanej rzeczywistości.

71

Rozdział IV Dualizm metodologiczny nauk społecznych

Podsumowanie Spór metodologiczny pomiędzy naturalizmem i antynaturalizmem pozostaje nierozstrzygnięty. Jak się wydaje, brak rozstrzygnięcia wynika z utrzymujących się rozbieŜności w odpowiedziach na fundamentalne dla tego sporu pytania o naturę procesów i mechanizmów społecznych 1 ": Czy mają one charakter nieubłaganych praw, czy tylko statystycznych trendów i prawidłowości? Czy mają charakter uniwersalny i ponadczasowy, czy teŜ ściśle zaleŜą od określonych sytuacji historycznych? Przyjęcie bowiem określonego stanowiska wobec powyŜszych pytań determinuje nie tylko wybór modelu metodologicznego, lecz równieŜ otwiera dyskusję na temat moŜliwości, zakresu i precyzji przewidywań w naukach społecznych. Niejednoznaczna ocena dotychczasowych dokonań na tym polu stawiała kwestię oceny ich osiągnięć i stopnia rozwoju w stosunku do nauk przyrodniczych. Zwolennicy podejścia naturalistycznego postawili tezę o zapóźnieniu metodologicznym nauk humanistycznych, które jest powodem ich skromnych dokonań w porównaniu z naukami przyrodniczymi, Teza ta była rzecz jasna łatwiej akceptowana przez przedstawicieli nauk społecznych niŜ kwestionowanie ich naukowości, o ile metodologia ich odbiegała od nauk przyrodniczych 1 ". Takie podejście

byłoby

wyrazem

przekonania

badaczy

humanistycznych

o

odrębności

metodologicznej nauk społecznych, przy jednoczesnym przyznaniu, Ŝe nie został jeszcze wypracowany wystarczająco przekonujący i precyzyjny model metodologiczny. Być moŜe równieŜ właśnie dlatego zauwaŜalna jest, zwłaszcza w niektórych naukach społecznych (jak choćby ekonomia czy socjologia) przewaga podejścia opartego na metodach właściwych naukom przyrodniczym i formalnym.

lfi

Szerzę) problem ten omawia K. K. Popper, op.cit,, s. 7-94.

* ŁMortJKUi Filozofia nauki a socjologia. PWN, W*t$iawa 124-125.

Krzysztof CzyŜewski

ROZDZIAŁ V

GŁÓWNE KIERUNKI METODOLOGICZNE NAUK SPOŁECZNYCH

1 . Metodologia agnostyczna a metafizyczna Jednym z celów nauki, w tym równieŜ nauk społecznych, jest dostarczanie wiedzy, którą moŜna zweryfikować. Nauka ma wyjaśnić i ułatwić zrozumienie zjawisk, które nas szczególnie interesują. O ile róŜne nauki społeczne (na przykład socjologia, historia, etnografia czy ekonomia) mają rozmaite perspektywy badawcze, o tyle wszystkie są naukami o ludziach, ich zachowaniach i wytworach ich działalności. Zajmują się one nie tylko jednostką, dotyczą równieŜ zbiorowości, jakie ludzie tworzą. Traktują o tym, według jakich prawidłowości ludzie funkcjonują i jakim przemianom podlegają. Zajmują się więc rzeczywistością społeczną. Takie określenie przedmiotu nauk społecznych sugeruje, Ŝe pojawiające się w trakcie badań problemy metodologiczne są wspólne. Wspólne są równieŜ sposoby rozwiązywania tych problemów. Metodologia nauk społecznych pokazuje zatem, jak badać i analizować rzeczywistość społeczną. Podaje między innymi wskazówki badawcze, które przynaleŜą do przyjętego systemu teoretycznego, wytyczne doboru technik i metod, a takŜe typów wnioskowania 1 . Zawiera równieŜ zasady interpretacji zebranych danych, metody pozwalające sprawdzić poprawność formułowanych hipotez i jednoznaczność stawianych pytań, a takŜe zasady ustanawiania relacji pomiędzy teorią społeczną a praktyką badawczą*. Poszczególne dziedziny nauki wypracowały własne, właściwe sobie autonomiczne standardy metodologiczne. Dzieje się tak, poniewaŜ róŜne są ich obszary badawcze. Istnieją jednak pewne wspólne dla wszystkich nauk społecznych zasady prowadzenia badań. Wynika to z faktu, Ŝe kaŜda działalność naukowa zawsze sprowadza się do objaśnienia

1

S. Nowak. Metodologia badań społecznych, PWN, Willi im 1983. s. 23.

1

K. Meredyk, Przedmiot i metoda nauk ekonomicznych, Wyd, Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok

2003, s. 34.

74

Krzysztof CzyŜewski

rzeczywistości. To, zechcemy coś w określony sposób zbadać, zmusza nas do świadomego przyjęcia określonego podejścia, mającego źródło w postawie filozoficznej. Dotyczy ona tego, jak postrzegamy wskazany przez nas przedmiot badań i jakie uwarunkowania towarzyszą jego poznaniu. W związku z tym moŜemy wyróŜnić następujące ogólne metody badania postrzegania rzeczywistości: metodologia agnostyczna, metafizyczna oraz dialektyczna. W ich ramach poruszane są zagadnienia, które odnoszą się do klasycznych zagadnień epistemologicznych i metafizycznych. Teoria poznania i metafizyka nie są bowiem oddzielone wyraźną granicą od metodologii i teorii nauki\ Agnostycyzm to pogląd filozoficzny głoszący całkowitą lub częściową niepozna walność obiektywnej rzeczywistości lub jej fragmentów i rządzących nią praw, a takŜe niemoŜność udowodnienia prawdziwości takiego poznania. Pogląd ten jest uznawany za formę sceptycyzmu poznawczego*. Agnostycyzm (gr. agnostos - niepoznawalny) to takŜe postawa światopoglądowa negująca moŜliwość poznania w pełni czegokolwiek, a tym bardziej absolutu, albo zawęŜająca obszar poznania jedynie do pewnych dziedzin. Postawa ta jest jednak nieuzasadniona, gdy coś nie moŜe być w pełni poznane. Przykładem jest pogląd Spinozy, który twierdził, Ŝe w mnogości atrybutów Boga moŜna poznać jedynie dwa: myślenie i rozciągłość-. David Mume widział ograniczenia w poznaniu związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w świecie {nie poznajemy na przykład tego, Ŝe jakiś fakt A jest przyczyną faktu B, a fakt B jest skutkiem działania faktu A) i twierdził, Ŝe poznajemy jedynie styczność dwóch faktów w czasie i przestrzeni. Kant uwaŜał natomiast, Ŝe poznajemy jedynie zjawiska, dlatego nie moŜemy wniknąć w świat rzeczy istniejących niezaleŜnie od naszej świadomości*. W drugiej polowie XIX wieku neokantyści, szczególnie Hmil Du Bois Keyrnond, głosili tezę, Ŝe człowiek nie moŜe w pełni poznać otaczającego go świata, gdyŜ napotyka wiele barier, problemów, oporów, utrudniających mu to poznanie. Są nimi: materia, siła, ruch, świadomość, wolność, wola, Ŝycie, myślenie i celowość istnienia przyrody 7 . Metodologia agnostyczna opiera się na stwierdzeniu, Ŝe ludzki umysł nie jest w stanie wyjść poza doświadczenie. SpostrzeŜenia dokonane za pomocą zmysłów powiadamiają nas o przedmiotach i zdarzeniach świata fizycznego, są więc doświadczeniami zewnętrznymi. W metodologii tej szczególnego znaczenia nabiera empiryzm, klóry dominującą rolę przyznaje doświadczeniu. Wszystkie twierdzenia, które są uzasadnione, muszą z lego doświadczenia wynikać. Bezprzedmiotowe stają się więc wszelkie formy myślenia abstrakcyjnego, a badanie naukowe sprowadza się do opisu rzeczywistości. Nie będąc

1 4

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Wyd, Antyk, Warszawa 2003, s. 68. Sceptycyzm to postawa c/lowicka wątpią ego, wjhaja>:eflo sję, rut zajmującego wyraźnego *ianowiska w określone)

sprawie. Pr a wda jeM nieosiągalna, umyka poznaniu, gdyŜ dla kaŜdego argumentu twierdzącego moŜna znaleźć kontrargument podwaŜający jego slusznoić. Zwolennicy sceptycyzmu: Pieron. Agrypa, Kameades. Sykstus kwestionowali prawdziwość teorii filozoficznych, ale nie kwestionowali zjawisk. Słownik filozoficzny, Wyd, Videograf T1. Kaiowice 2000. s. 9. 1

Ibidem, s. 9.

1

Ibidem, s.10

7

Ibidem, s. 10.

78

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

w stanie niczego więcej zrobić, nie potrafimy równieŜ robić uogólnień. Ostatecznie nie potrafimy objaśnić świata ani go zrozumieć*. Umysł człowieka nie jest w stanie stwierdzić ogólnych prawd i prawidłowości, Zmysły są omylne, a sposób, w jaki świat poznajemy, ma wpływ na efekt tego poznania. Zatem nie istnieje obiektywna rzeczywistość". To, co widzimy, jest więc wraŜeniem zmysłowym, subiektywnym przeŜyciem"'. Sposób poznania ludzkiego jest względny - róŜni je potoczne widzenie

rzeczywistości.

Umysł

nie

posiada

zdolności

poznania

rzeczywistości

zewnętrznej względem siebie. Ciało istnieje tylko wtedy, gdy jest przez kogoś postrzegane albo nawet istnieje tylko wtedy, gdy je ktoś spostrzega". Przedmiot badań naukowych w ujęciu agnostycznym to zbiór zjawisk jedynie postrzeganych przez badacza, a nie istniejących realnie. Nauka, jak głosi metoda agnostyczna, to zbiór prawd o empirycznej rzeczywistości, bez wnikania w obiektywnie istniejącą istotę rzeczy. Nauka jest więc efektem subiektywnego poznania. Badania naukowe mają polegać na opisywaniu obiektu, rzeczy lub zjawisk. Mają charakter inwentaryzacyjny. Powinny być próbą analizy istoty rzeczy bez względu na to, czy przedmiot istnieje obiektywnie. Za waŜną metodę poznania agnostycyzm uznaje intuicyjne oglądanie rzeczy. Świat moŜemy opisywać, ale nie moŜemy go sobie wytłumaczyć 1. Agnostycyzm jako metoda badawcza moŜe równieŜ przejawiać się zaangaŜowaniem idącym w kierunku podporządkowania działalności naukowej narzuconym załoŜeniom pozanaukowym. To inne oblicze metodologii agnostycznej nie stroni od eksperymentu wewnętrznego, związanego z rozwojem wewnętrznym. Opowiada się za szerszym postrzeganiem rzeczywistości, laki agnostycyzm to postawa intelektualna przyjęta na potrzeby badań naukowych. To postawa: Darwina, Bernarda, Newtona, Pawłowa i nie zaleŜy od ich światopoglądów, które jak wiadomo były róŜne". Metafizyka to nauka filozoficzna o tym, co wykracza poza „fizykę". W Średniowieczu była nauką zajmującą się Bogiem, w Renesansie nauką zajmującą się światem, dla jeszcze innych była nauką zajmującą się relacją: umysł człowieka - świat. Arystoteles utoŜsamiał ją z filozofią, bo była dla niego pierwszą nauką, której przedmiotem badań miał być jednostkowy byt, jego właściwości i składniki; dla Heideggera miała badać naturę egzystencji ludzkiej". Filozofowie metafizyczni usiłowali wypracować hipotezy, które uczynią zrozumiałą kaŜdą wiedzę naukową, a takŜe wszystko, co wiemy, w co wierzymy w odniesieniu do

"K.Meredyk.op.dl.,a.9. I t0

Słownik filozoficzny, op.cit., s. 139. Istnieje idealizm subiektywny, który odnosi się do stosunku bytu i świadomości. Zakłada, źe lo. co wi dztmy. lo produkt naszej

wyobraźni i umysłu. Por K. Ajdukiewicz, op.cit., s. 82, II

lł

Ibidem, s. 83.

K. Morawski, Nd u ko i wartości moralne, Je/yk a kultura" Tom 3, Wrocław 1991,s, 163. 14 Słownik filozoficzny,

op.cit., s. 194. H. Popkin. A, Stroił. Filozofio, Zysk. Po/nań 1994. s. 160.

11

IŁ Meredyk, op.cil., 4.9.

76

Krzysztof CzyŜewski

wszechświata". Metafizykę jako uniwersalną metodę naukową wprowadził Kartę

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

78

zjusz. DąŜył do wzbogacenia metafizycznego poznania o taką metodę, która pozwoli odkryć prawdy jeszcze nieznane. Metoda poznania metafizycznego miałaby polegać na wyciąganiu wniosków z oczywistych postulatów, podobnie jak przy dowodzeniu dedukcyjnym w matematyce. W konsekwencji relacje przyczynowo-skutkowe moŜna by więc uznać za logiczne następstwo przyczyn i skutków. Wynika z tego, Ŝe twierdzenia dotyczące świata fizycznego moŜna wyprowadzać a priori, bez konieczności przeprowadzenia eksperymentów, chyba Ŝe mają posłuŜyć zilustrowaniu twierdzeń, których wcześniej dowiedziono. Reprezentantem takiej postawy badawczej jest równieŜ Spinoza, który postulował oparcie metafizyki na wnioskowaniu dedukcyjnym, jednak metafizyka w takim kształcie utraciła związek z rzeczywistością. Uległa przekształceniu w racjonalny system abstrakcyjnej wiedzy, która posługuje się aparaturą pojęciową nieadekwatną do aktualnych form istniejącej rzeczywistości 16 . PowyŜsze stanowisko metodologiczne zostało zreformowane przez Kanta. Z jednej strony dąŜył on do wskazania, gdzie są granice racjonalnego myślenia, z drugiej zaś do metafizyki wprowadził nową jakość, polegającą na zdyscyplinowanym uprawianiu nauki. Aby uprawomocnić naukowy charakter metafizyki, Kant zaproponował nową metodę. Obszar zainteresowań Kanta zawęził się do problemów jednostkowych, takich, które moŜna poddać racjonalnej analizie. Za pomocą metody metafizycznej Kant chciał badać rzeczy niezbędne do pełnego poznania, ale niedostępne empirycznie. Zdaniem Kanta proces poznania winien opierać się na zmysłowym poznaniu rzeczywistości z jednej strony (tu naleŜy zastosować metodę empiryczną) oraz na analizie faktów z drugiej, gdyŜ samo ich odczytywanie nie wystarcza. Wynika z tego, Ŝe proces poznania oparty jest na ścisłym połączeniu składowych empirycznych i racjonalnych. Zatem zdaniem Kanta przedmiotem metody metafizycznej jest poznanie rozumowe, które mimo Ŝe wykracza poza granice doświadczenia, odbywa się w granicach świata realnego 17 . ZałoŜenia Kanta rozw inął Bergson, który uwaŜał, Ŝe przedmiot badań nauki i przedmiot badań metafizyki nie róŜnią się, a odmienność wynika z podejścia do tego przedmiotu. Bergson pokazał, Ŝe metafizyka szuka prawdziwej istoty rzeczy i czyni to, sięgając w jej głąb. Trzeba podkreślić, iŜ uwaŜał on, Ŝe ta istota rzeczy nie podlega poznaniu zmysłowemu, podlega natomiast intuicji. Od zewnątrz przedmiot jest analizowany przez naukę. Bergson wyŜej cenił sobie poznanie metafizyczne, uwaŜał, Ŝe ma ono większą wartość, bo projektowanie przez takie poznanie jest prawdziwe 11 . Według Karla Poppera metafizyka to niezbędne dla wszystkich rozwaŜań stadium przed naukowe. ..Metafizyczny" to dla Poppera tyle co „niesprawdzalny empirycznie" 1 *. Popper nawoływał, Ŝe krytycznej ocenie naleŜy poddawać niesprawdzalne teorie i trzeba to czynić za pomocą innych metod. Twierdził, Ŝe uczony nie jest wolny od pewnych załoŜeń metalizycznych. Odrzucenie metody metafizycznej doprowadza do osłabienia

■ K, Zorde. Metafizyczne watki w ekonomii, PWN. Warszawa 2004, s, 28. r Ibidem, s. 29. '"Ibidem,*. 29. '■' Ibidem, s. 32.

78

pozycji procesu badawczego - głosi Popper - a przez to nie ma moŜliwości zaistnienia hipotez dających się falsyfikować. Popper przytoczy! wiele metafizycznych teorii, które odcisnęły piętno na rozwoju nauki. Mowa tu o teorii atomistycznej czy teorii pola 20 . DuŜe znaczenie dla rozwoju metodologii metafizycznej ma równieŜ system naukowych programów badawczych opracowany przez łmre Lakatosa 21 . System ten zbudowany jest następująco: główny jego element to tzw. twardy rdzeń twierdzeń, jądro naukowego programu badawczego złoŜone z twierdzeń o charakterze metafizycznym. Mogą one określać przedmiot badań, ale równie dobrze wyznaczać metafizyczne reguły postępowania. Według Lakatosa w świecie naznaczonym metafizyką błędne jest posługiwanie się tylko aparatem metody empirycznej. Taka strategia moŜe skutkować heurystycznym zawęŜeniem lub pseudoempirycznym odstępstwem od tematu, ale moŜe mieć o wiele powaŜniejsze skutki - moŜe mianowicie doprowadzić do strat na polu gospodarki, które spowodowała błędna interpretacja--. Zgodnie ze stanowiskiem metodologicznym lakatosa elementy metafizyczne zajęły znaczącą pozycję jako integralne składniki programów badawczych. Według niego program badawczy w pełni rozbudowany to stabilny metafizyczny rdzeń, otoczony pasem hipotez, które są potencjalnie sprawdzalne. Dla obu tych elementów będą stosowane odmienne metody badawcze, a postępowe przesunięcie problemowe będzie moŜliwe dzięki przekształceniu koncepcji metafizycznego „twardego rdzenia"

w

empirycznie

sprawdzalne

hipotezy

„pasa

ochronnego" 21 .

Zgodnie

z

powyŜszymi załoŜeniami zdarzenia gospodarcze to część rzeczywistości, w której świat fizyczny i metafizyczny przenikają się. W otaczającej nas rzeczywistości podmiot działa świadomie i aktywnie na to, co przedmiotowe, i wzmacnia wręcz wątek metafizyczny. W systematyce Lakatosa metafizyka stała się integralną częścią naukowego programu badawczego. Zachodzą więc zdarzenia (równieŜ w sferze gospodarczej) zbudowane z elementów fizycznych, jak i metafizycznych, wymagających właściwego epistemologie znego podejścia 2 *. Metodologia metafizyczna traktuje zjawiska jako obiekty, które istnieją i podlegają badaniom, niezaleŜnie od upływu czasu i wpływu innych zjawisk. Współczesna metodologia metafizyczna zajmuje się problematyką relacji zachodzących pomiędzy zjawiska ni i psychicznymi i fizycznymi (duchem i materią). Ma t harakter spekulatywny i refleksyjny. Opisuje zjawiska, procesy i zdarzenia w sposób oderwany od historycznych kontekstów i pokazuje je statycznie, czyli jako pewne zdarzenia, które pojawiają się w postaci następujących po sobie stanów wzajemnie od siebie niezaleŜnych. Abstrahuje od wzajemnych związków, wewnętrznych przeciwieństw i sprzeczności. WaŜną zaletą współczesnej metodologii metafizycznej jest przyzwolenie na koncentrację wysiłku badawczego na wybranym obiekcie 2 *. :"

Ibidem, s. 32. " Ibidem, s. 19.

-? Ibidem. s.3Ł. " Ibidem, s. 10, u

Ibidem, s. 34. -s K. Meredyk.

op.cit.. s. 9.

79 CzyŜewski

Krzysztof

Nauki ekonomiczne oraz nauki o zarządzaniu korzystają zarówno z osiągnięć metodologii agnostycznej, jak i metafizycznej. Z metodologii agnostycznej wywodzą się współczesne badania empiryczne i naukowe metody opisu rzeczywistości, takie jak obserwacja czy wywiad standaryzowany. Z metodologii agnostycznej pochodzą równieŜ badania o charakterze inwentaryzacyjnym, które ułatwiają opis rzeczywistości i pozwalają na analizę teraźniejszości. ZłoŜoność zjawisk gospodarczych sprawia, Ŝe konieczne jest równieŜ korzystanie z osiągnięć metodologii metafizycznej. Nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu, ze względu na ograniczoność stosowania eksperymentów, są doskonałym polem wnioskowania dedukcyjnego i wyprowadzania twierdzeń a priori. Wzięty z metodologii metafizycznej statyczny opis rzeczywistości i oderwanie od historycznych kontekstów pozwala na szczegółową analizę zjawisk ekonomicznych. Metodologia ta pokazuje, jak koncentrować się na obiektach, których analiza jest jednym z podstawowych przedmiotów badań. Jest to szczególnie waŜne na przykład w naukach o zarządzaniu.

2. Istota metodologii dialektycznej Dtalektyką nazywamy metodę wnioskowania w logice. Dla Platona to metoda naukowa operująca bezobrazowym myśleniem, dociekająca prawdy przez zestawienie pojęć i twierdzeń, ich analizę i syntezę. Dialektyka bada własne załoŜenia, łącząc w sobie dedukcję oraz redukcję, którym podporządkowuje metody empiryczne, dając tym samym początek logice.

Dla

Hegla

to

podstawowa

metoda

dociekań

filozoficznych,

zawierająca

fundamentalne prawo dialektyczne. KaŜdemu prawdziwemu twierdzeniu (teza) odpowiada prawdziwe przeczenie (antyteza). Z nich wyłania się potem twierdzenie zespalające. To podstawowe prawo logiczne, według którego rozwija się świat 2 *. RóŜne koncepcje dialektyki wskazują, Ŝe nic ogranicza się ona do jednego konkretnego ujęcia zagadnienia, jedności przeciwieństw, niemniej jest to podstawa do wszelkich dalszych roszczeń, konkretyzacji, interpretacji 2 ". Według metodologii dialektycznej, aby przeanalizować i zbadać jakieś zjawiska, naleŜy rozpatrywać je w ruchu i przez pryzmat ich relacji do otoczenia, ich wewnętrznej złoŜonej konstrukcji. Dialektyka jest zatem teorią układów dynamicznych. Dialektyka obiektywizuje to, czego ani nie odkrywa, ani nie wymyśla, a czyni to, warto podkreślić, w formie określonej kulturowo i historycznie. Sposób, w jaki przedmiot moŜe być nam dany i poznany, określają aprioryczne formy poznania oraz zdolności poznawcze przynaleŜne człowiekowi. Są to jednak subiektywne ludzkie formy, które mają za zadanie zaadoptowanie przedmiotu poznania do potrzeb i moŜliwości ludzkich. Człowiek moŜe więc poznać świat tylko w sposób dostępny człowiekowi, jednak świat obiektywny pozostaje dla nas niepoznawalny 2 *. Hegel byl zdecydowanym

Jh r

Słownik filozoficzny, op.rir., 66. Współczesna filozofia nauk. red. T. Huksiński. UAM. Poznań 1991,* 258. :" Ibidem, s. 268.

80

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

zwolennikiem obiektywnego idealizmu (podejście idealistyczne). Według niego świat i jego właściwości na róŜne sposoby staja się dla człowieka przedmiotowe. Dzieje się tak w róŜnych formach świadomości człowieka - podmiotu poznającego świat, którego stosunek do tego świata ulega zmianie. Procesy poznania przekształcają w przedmiot to, co dla nas istnieje obiektywnie, i pozwalają ująć ową obiektywność w adekwatnej dla niej formie świadomości 2 *. Rozwijając teorie Kanta, Hegel stwierdził, Ŝe odpowiednią metodą analizy jest metoda dialektyczna, inaczej zwana spekulatywną. Zakłada ona, Ŝe wszystkiemu moŜna przypisać dwojakie znaczenie: czym to coś jest bezpośrednio i czym jest jako pojęcie. MoŜna ująć to jako sprzeczność, a następnie poddawać analizie"'. W opinii Hegla z punktu widzenia człowieka procesy poznania przekształcają w przedmiot to. co istnieje obiektywnie. Pro cesy poznania umoŜliwiają ujęcie tej obiektywności w zgodnej z nią formie świadomości 11 . Hegel uwaŜał, Ŝe idea, która realizuje się w świecie, podlega prawu sprzeczności. Jest ono początkiem i zasadą wszelkiego ruchu. KaŜde pojęcie, wywodząc się z idei absolutnej, ukonkretnia się. W ten sposób kaŜda teza otrzymuje swoją antytezę, a ukoronowaniem tej opozycji jest synteza, która staje się nową tezą, zmierzającą do kolejnej antytezy, a wraz z nią do nowej syntezy. Triadę: teza - antyteza - synteza Hegel uwaŜał za model rozwoju świata. Stając się kolejną tezą, kaŜda nowa synteza według tej koncepcji jest kontynuacją i zmianą poprzedniej. Prawo to Hegel stosował zarówno do myśli, jak teŜ do istniejącej rzeczywistości,

a

więc

i

społeczeństwa 12 .

Metodologia

dialektyczna

jest

więc

postępowaniem metodologicznym polegającym na zaprzeczaniu tego, od czego w toku rozumowania się wychodzi, by następnie dojść do właściwych wyjaśnień. W analizie specyficznych przypadków moŜna zastosować platońskie, a nie heglowskie ujęcie metodologii dialektycznej. NaleŜy mieć tu na uwadze, iŜ w kontekście przyjmowanych przez nas załoŜeń ma miejsce zjawisko pojawiania się problemów. Ten proces potęguje się, gdy próbujemy je rozwiązać. Proponowane zmiany pewnych załoŜeń w odpowiedni sposób zmieniają zasięg akceptowalnych rozwiązań. Charakterystyczna cecha dialektyki platońskiej, tj. pomijanie związków między izolowanymi i względnie izolowanymi zdaniami, pozwala stwierdzić, Ŝe logika dialektyczna stosuje się do prób odpowiedzenia na pytanie, które powstaje w kontekście określonych załoŜeń 14 . W tak rozumianym pojęciu metodologii dialektycznej nie uwzględnia się dwóch niezwykle istotnych dla procesu poznawczego tez heglowskich: -

kaŜda nowa propozycja jest zaleŜna od propozycji poprzedzających

-

kaŜda nowa propozycja pozostaje w opozycji do dotychczasowych. W ujęciu platońskim moŜliwych jest wiele odpowiedzi na dane pytanie, a stawiane

załoŜenia eliminują wiele propozycji.

-"Ibidem.*. 268. l"K.

Zordc. op.cit.,*.30.

łl

Imdem, s. 31.

n

J. Sztumski, Wstęp do metod i technik iwdań społecznych* Wyd. Slaak. Kilowiec IW. s. 222.

11

Z, Hajduk, Metodologia nauk przyrodniczych. Redakcja Wydawniclw KUL. Lublin 2002, s. 132-133.

32

Krzysztof CzyŜewski

Karol Marks krytycznie podchodził do koncepcji Hegla, głosząc, Ŝe dialektyka to pierwotny wyraz rozwoju świata przyrody, a dopiero wtórnie staje się odzwierciedleniem rozwoju myśli, która odbija świat rzeczywisty. Dlatego Marks twierdził, Ŝe nie świadomość człowieka określa jego byt, lecz przeciwnie - to jego byt społeczny określa jego świadomość (podejście materiałistyczne). Przyjmująca ontologiczną pierwotność materii, która wciąŜ jest w ruchu i rozwoju, marksistowska metodologia dialektyczna jest próbą ujęcia teorii rozwoju świata przyrody, procesów myślenia i Ŝycia społecznego ludzi. Tak ujmowana metoda dialektyczna opiera się na następujących prawach: -

wzajemnych powiązań i uwarunkowań zjawisk

-

prawie ciągłości ich rozwoju

-

przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe

-

ścierania się albo przezwycięŜania istniejących przeciwieństw, tkwiących zarówno w całej obiektywnej rzeczywistości, jak teŜ we wszystkich jej fragmentach'*. Przez „dialektyczny" materializm Marks rozumiał pogląd, Ŝe istnieje jedynie materia,

ale materia nieustannie się rozwijająca, przyjmująca coraz nowe postacie*'*. Struktury otaczającego nas świata nie da się poznać pojedynczym aktem, dlatego człowiek dzielił rzeczywistość na części składowe i starał się zatrzymać niejako w myśli bieg zdarzeń, a więc jakby unieruchomić chociaŜby na chwilę wieczny ruch i zmienność. Nie zawsze mu się to udawało i musiały minąć lata, zanim myślenie teoretyczne osiągnęło współczesny, dialektyczny charakter. Dopiero przejście do myślenia typu abstrakcyjnego utorowało drogę zarówno analizie strukturalno-funkcjonalnej, jak i przyczynowo-historycznej. Bowiem tylko przy uŜyciu pojęć abstrakcyjnych stało się moŜliwe dostrzeŜenie współzaleŜności oraz dynamiki poszczególnych elementów w jakimś wyróŜnionym obszarze zjawisk" 1 . Metoda dialektyczna wyraźnie pokazuje powszechny związek rzeczy i zjawisk. Zatem metoda ta polega na analizowaniu badanych obiektów w ścisłym powiązaniu z innymi obiektami, oczywiście postrzeganymi w ciągłym ruchu i rozwoju. Rozwój natomiast traktowany jest przez dialektyków jako przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe'. Ich zdaniem dzieje się tak z powodu sprzeczności, które tkwią w poszczególnych obiektach oraz między nimi. Sprzeczność i konflikt to motory zmian, jakie zachodzą w rzeczywistości, przy czym kaŜda taka zmiana to pretekst do powstania nowych sprzeczności. MoŜemy wyróŜnić kilka waŜnych cech metodologii dialektycznej: l. Myśl dialektyczna zakłada ciągły ruch od całości do części i z powrotem, (idy proces rozwojowy utoŜsamiamy z rozwojem dialektycznym, oznacza to, Ŝe wspominany po wyŜej ruch nie odbywa się po linii prostej. Jest raczej spiralny i wraca być moŜe do tego samego punktu, ale na innym poziomie. MoŜna na przykład rozwój nowoczesnego kapitalizmu z połowy XIX w. uznać za ruch zaczynający się od prób kontrolowania systemu rynkowego, a kończący na próbach uwolnienia go. Przy kaŜdym zwrocie

MJ. 1h

Sztumski. op.ril.. s. 223,

W, Tatarkiewicz. Historia filozofii, i. 3. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2004, s. 4H. ■ S. śurawicki.

Metodologiczne problemy nauk ekonomicznych, PWN, Warszawa I9ft9, s. 22, 17 K. Meredyk, op.cit.. s. 9.

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych 85

poziomy technologii i organizacji społecznej są odmienne, w kaŜdym stadium inne są argumenty, choć są powiązane z wcześniejszymi. 2. Myślenie dialektyczne zbudowane jest na opozycjach, tj. w kaŜdym systemie pojęć znaczenie jednego pojęcia moŜna zrozumieć tylko w odniesieniu do pojęć, które go otaczają, a zwłaszcza do jego przeciwieństwa. 3. Myślenie dialektyczne zakłada ruch pomiędzy częściami a całością, w konsekwencji czego stosunki międzyludzkie oraz myślenie są stałymi procesami, a nie statycznymi bytami*. Z metodologii dialektycznej wywodzi się analiza systemowa, która jest próbą zaadaptowania koncepcji biologicznych (izomorfizm) do analizy zjawisk ekonomicznych. Zjawiska ekonomiczne rozpatrywane są jak elementy pewnego organizmu - systemu (np. porównanie do krwiobicgu). Analiza systemowa rozpatruje powiązania i zaleŜności oraz zmiany zachodzące w strukturze systemu. Zarówno metodologia agnostyczna, metodologia metafizyczna, jak i dialektyczna mają swoje

załoŜenia

w

postawach

filozoficznych,

według

których

postrzegana

jest

rzeczywistość. W zaleŜności od tego, jakie postawy poznawcze reprezentuje badacz, przyjęta przez niego metodologia moŜeewaluowaćodempiryzmu przez spekulatywizm do relatywizmu. Uwarunkowania historyczne niejednokrotnie wpływały na formowanie się tych postaw, a współcześnie wszystkie moŜemy znaleźć w metodologii słuŜącej do badania rzeczywistości społecznej.

5. Społeczny i empiryczny charakter ekonomii i nauk o zarządzaniu Nauki społeczne to grupa dyscyplin naukowych zajmujących się społeczeństwem i zjawiskami, które w nim występują. Do nauk społecznych, obok socjologii, ctnograiii, pedagogiki, psychologii, prawa, historii, filozofii, politologii i demografii zaliczamy równieŜ ekonomię i nauki o zarządzaniu. Teorie ekonomiczne opisują relacje między systemami ekonomicznymi a formami organizacji społecznych. W nowoczesnym podejściu zajmują

się

równieŜ

wpływem

czynników

psychologicznych

na

zachowania

poszczególnych grup społecznych, Hkonomia, iako nauka ipokctM, H sposób istotny wpływa na rozwój świadomości społecznej, stopień aktualnego rozwoju kulturalnego oraz stan bazy technicznej danego społeczeństwa 39 . PoniewaŜ podstawowy przedmiot badań ekonomicznych stanowią stosunki

eko-

nomiczne, czyli relacje i zaleŜności społeczne powstające między ludźmi w procesie wytwarzania i podziału dóbr 411 , nauki ekonomiczne wchodzą w skład nauk społecznych. Ekonomia przejawia się we wszystkich wykonywanych przez nas czynnościach. Stojąc

"T. Hcnto-n. 1. Craib. Filozofia nauk społecznych: od pozytywizmu do postmodernizmu. Wyd. Pol nos lackiej Szkoły WyŜszej Edukacji TWP. Wrocław 2003. s. 127-129. WS.

Pabis. Metodologia i metody nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1985, s. 12. łnK. Mcrcdyk. op.cit.. s. 15.

35

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

przed jakimś wyborem, kaŜdy człowiek, często nieświadomie, kieruje się ekonomią. Podobnie funkcjonuje cate społeczeństwo. Ekonomia to nauka o ty p m, jak ludzie wykorzystują swoje ograniczone zasoby, zaspokajając swoje nieograniczone potrzeby. Zatem nauka ta dotyczy problemów i zagadnień społecznych. Nauki ekonomiczne, tak samo jak inne nauki społeczne, wyróŜniają następujące cechy: -

złoŜoność badanych zjawisk

-

ograniczone stosowanie nauk ścisłych

-

uŜywanie potocznego języka

-

niepełna obiektywność **« Zjawiska

ekonomiczne

charakteryzuje

niezwykła

złoŜoność

(zjawiska

te

są

syndro-matyczne). NaleŜy powiązać wiele ich cech i zaleŜności, a czasem wyizolować pewne fragmenty. Ze względu na złoŜoność zjawisk nie da się tu stosować prostych badań, charakterystycznych dla nauk ścisłych, np, eksperymentów. Ograniczona jest równieŜ powtarzalność zjawisk, trudno je wyizolować, a często przez wzgląd na przyczyny natury etycznej ogranicza się stosowanie eksperymentów ścisłych. Z tego powodu, badając zjawiska ekonomiczne, nie zawsze moŜna wykorzystać metody ilościowe. Często występują zjawiska, które są z natury niekwantyfikowalne, a które naleŜy zinterpretować. Z tych względów w naukach ekonomicznych szeroko stosowane są metody mniej dokładne: eksperymenty naturalne, obserwacje, sondaŜe, testy itp. Stwarza to trudności w stosowaniu matematyki w naukach ekonomicznych oraz w formułowaniu i sprawdzaniu teorił 4 *. PoniewaŜ większość zjawisk ekonomicznych jest szeroko znana i ma swoje nazwy potoczne, do opisu w naukach ekonomicznych uŜywa się najczęściej języka potocznego. Poloczność przejawia się równieŜ w interpretacji problemów ekonomicznych, które dotykają kaŜdego człowieka. Wszyscy próbują interpretować zjawiska ekonomiczne na swój własny sposób, często nie dysponując wiedzą ekonomiczną. Przekładają więc własne doświadczenia mikroekonomiczne na świat makroekonomiczny. A język potoczny uŜywany przewaŜnie w naukach ekonomicznych jest obciąŜony takimi wadami jak nieostrość, wieloznaczność czy zabarwienie uczuciowe. Wyniki badań ekonomicznych to przybliŜenie rzeczywistości. Brak tu pełnego obiektywizmu, poniewaŜ badania są uwarunkowane postawą badacza oraz konieczną oceną badanych zjawisk, Formułując twierdzenia, badacz moŜe kierować się ideologią czy interesem własnym, a zatem Ŝadne studium ekonomiczne nie jest w pełni obiektywne 43 . Analizując historyczny rozwój nauki, rządzące tym procesem prawidłowości i charakter organizacji, moŜna wyodrębnić dwie podstawowe płaszczyzny nauk ekonomicznych: empiryczną i teoretyczną. Na płaszczyźnie empirycznej odbywa się gromadzenie faktów. Chodzi tu o informacje dotyczące badanych zjawisk, pozyskane drogą obserwacji czy pomiarów. Na tej płaszczyźnie powstają pojęcia, które w stopniu powszechnym stoso

41

S. Stachak.op.cit,,». 39. ł-

Ibidem, s. 40. u Ibidem, i. 40.

84

Krzysztof CzyŜewski

wane są w języku nauk ekonomicznych. Dokonuje się tu takŜe pierwotnej systematyzacji w postaci tablic, schematów lub wykresów. Ponadto na płaszczyźnie empirycznej formułuje się prawa empiryczne oparte na prostych uogólnieniach dokonywanych na obserwowanych prawidłowościach i zaleŜnościach. Wielce przydatna jest zatem metoda obserwacji, porównań, pomiaru czy eksperymentu. Jako nauka empiryczna ekonomia tworzy system praw, twierdzeń i hipotez, które są sprawdzalne. System ten zawiera i kreuje wiedzę naukową dotyczącą rzeczywistości materialnej. Ta wiedza nosi miano prawdziwej wdanej fazie poznania naukowego i stopnia rozwoju społecznego. Badacz zajmujący się zaleŜnościami i problematyką ekonomii ma do czynienia ze stałym procesem przeplatania się zdarzeń, /-darzenia te ujawniają zaleŜności, które powinniśmy wytłumaczyć, a po stworzeniu teorii moŜna się nimi posłuŜyć w celu weryfikacji hipotezy. Na płaszczyźnie teoretycznej następuje systematyzacja i uogólnienie praw, na przykład teorii ekonomicznych. Część tych praw ma charakter uniwersalny - funkcjonuje w ekonomii od zawsze. Pewne prawa są prawdziwe jedynie w danym okresie. Nauka empiryczna jest prawdziwa w danej fazie poznania naukowego i na danym stopniu rozwoju społecznego". Wymaga, aby twierdzenia przez nią uznane były uzasadnione przez wyniki najszerzej pojętej obserwacji tej dziedziny rzeczywistości, która stanowi przedmiot zainteresowań danej dziedziny nauki. Widzimy, Ŝe obserwacje i prawa empiryczne są zaleŜne od teorii, natomiast zasady, na przykład przyczynowość zjawisk, są integralną częścią teorii naukowych i mogą być kwestionowane na podstawie wyników badań. Dziedziny wiedzy, które obejmują prawidłowości i zasady kierowania zespołami ludzkimi, przynaleŜące do nauk o zarządzaniu, zajmują się zjawiskami, które zachodzą w otoczeniu mikro- i makroekonomicznym. Zjawiskom tym towarzyszą określone warunki społeczne, w jakich Ŝyją te zespoły. Nauki o zarządzaniu muszą więc uwzględniać typy zachowań poszczególnych grup przy rozpatrywaniu problemów kierowania zespołami ludzkimi w funkcji czasu i miejsca. PrzynaleŜą zatem do nauk społecznych. Nauki o zarządzaniu funkcjonują na dwóch obszarach: ekonomicznym i humanistycznym. Obszar humanistyczny zbliŜa zarządzanie do nauk społecznych, takich jak socjologia, psychologia czy antropologia kultury. Nauki o zarządzaniu stanowią więc wpływową dyscyplinę społeczną i skupiają w sobie wszystkie przejawy funkcjonowania współczesnych organizacji. Aby sprecyzować problem, opisać go, zbadać, wykazać charakterystyczne dlań prawidłowości oraz warianty zachowań i rozwiązań, nauki o zarządzaniu stosują elementy wielu dziedzin wiedzy. Podobnie jak inne, nauki o zarządzaniu opierają się na badaniach empirycznych, i jak one wszystkie za cel podejmowanych badań przyjmują naukowe poznanie rzeczywistości. Metody charakterystyczne dla metod empirycznych, takie jak indukcja, rozumowanie statyczne - z punktu widzenia potrzeb badawczych nauk o zarządzaniu są niewystarczające^. Wiedza będąca produktem nauki o zarządzaniu charakteryzuje się praktycznością i inluicyjnością. Te cechy w stopniu znaczącym oddalają tę wiedzę M

<ł

S. Piibis. op.at.s. 13.

t.. Sulkowski, Epistemologia w naukach o zarządzaniu. PWt. Warszawa 2005. s. 8.

Rozdział V. Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

35

od nauki empirycznej. Oprócz tego nauki o zarządzaniu dotyczą równieŜ kreowania rzeczywistości biznesowej, prognozowania i planowania procesów przeobraŜania tej rzeczywistości. Stosując badania empiryczne, rozwija się teorie naukowe. Poprzez badania empiryczne w naukach o zarządzaniu uzyskujemy moŜliwość: -

sprawdzenia prawdziwości istniejących juŜ teorii oraz wniosków, jakie z nich wynikają, które mogą okazać się przydatne zarówno dla celów poznawczych, jak i praktycznych

-

uściślenia zakresu stosowalności poszczególnych teorii dla potrzeb praktyki wzbogacenia dotychczasowej wiedzy o poszczególnych przejawach Ŝycia społecznego poprzez uzupełnienie jej nowymi danymi i wynikającymi z nich wnioskami

-

uzyskania wiadomości o nieznanych dotąd, czyli niezbadanych faktach i zjawiskach społecznych, co umoŜliwia rozszerzenie penetracji naukowej na nowe obszary rzeczywistości społecznej**. Tak usystematyzowana wiedza słuŜy równieŜ potrzebom praktyki społecznej, gdyŜ

ukazuje sposoby i moŜliwości jej kształtowania. liadania empiryczne wnoszą zatem powaŜny wkład w poszerzenie poznawczych i praktycznych walorów nauk o zarządzaniu. Przyczyniają się równieŜ do zbadania okoliczności występowania i prawidłowości zjawisk oraz procesów. Są podstawą do podjęcia prób uogólnień zachodzących prawidłowości.

4. Pole badawcze i zadania ekonomii i nauk o zarządzaniu Przedmiotem badań nauk ekonomicznych jest gospodarka 47 . Chodzi tu najczęściej o całą gospodarkę narodową, czasem jednak badania dotyczą jej poszczególnych części: rodzajów produkcji, formy działalności, obszarów i podmiotów. Nauki ekonomiczne badają zatem relacje między ludźmi podczas procesu tworzenia produktu społecznego. KaŜde zdarzenie gospodarcze to relacja społeczna. Przedmiot badań ekonomicznych moŜe więc być abstrakcyjny (niematerialny) i materialny. Przedmioty materialne pozostają ze sobą w bliskiej relacji, łatwo je obserwować. Są równieŜ zaangaŜowane w proces gospodarczy. Przedmioty niematerialne to na przykład teorie ekonomiczne, które dotyczą relacji zachodzących między systemami ekonomicznymi a formami organizacji społecznych. Teorie zajmują się równieŜ wpływem czynników psychologicznych na zachowania danych grup społeczeństwa. Zatem przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowań, obejmujący produkcję, wymianę i uŜytek czyniony z dóbr i usług 4 ". To wszystko sprawia, iŜ czasem trudno jest określić wyraźne granice badań ekonomicznych, które są słabo zarysowane. *" |. Sztumski. op.ril..&. 22. i?

WgK, Mercdyka gospodarka to: „zespół komercyjnych działań człowieka wraz z bezpośrednim otoczeniem

organizacyjnym, instytucjonalnym, technicznym i przyrodniczym, (...) to pewna lor ma bylu niematerialnego: relacje i zaleŜności społeczne powstające miedzy ludźmi w procesie wytwarzania i podziału dóbr. Relacje te i zaleŜności określane sa mianem stosunków ekonomicznych". K. Meredyk. op.cit.. s. 15. " D. Begg. S. Fisher. R. Oornbusch. Mikroekonomia, I. J. PWK, Warszawa 1996. s. 29.

Rozdział V, Główne kierunki metodologiczne nauk społecznych

8/

Przedmiot badań nauk ekonomicznych składa się z dwóch części: produkcji oraz podziału. Aby zaszło określone zdarzenie gospodarcze, musi zaistnieć ogromna liczba przyczyn (czynników). Jednocześnie to samo zdarzenie rodzi równieŜ liczne skutki (inne zdarzenia). Nie mają więc wartości praktycznej wnioski sformułowane w opar ciu o pojedyncze, subiektywnie wyselekcjonowane informacje, które dotyczą zdarzeń. Ich znaczenie teoretyczne (modelowe) ma wartość niewiele większą. NaleŜy pamiętać, Ŝe stosunki ekonomiczne zachodzą w otoczeniu stosunków społecznych i działań nieekonomicznych. Owe nieekonomiczne więzi i instytucje społeczne mają niezwykle istotny wpływ na proces gospodarczy. Gospodarka kreowana jest nie tylko przez relacje bezpośrednio produkcyjne, na przykład wydajność pracy czy pieniądz, ale równieŜ przez ogólny poziom kultury, organizację i świadomość społeczną, tradycje kulturowe i światopoglądowe. One takŜe stanowią element procesu gospodarczego 4 *. Ekonomia skupia uwagę na społecznym aspekcie gospodarowania, konstruuje takŜe teorie racjonalnych wyborów, przed którymi stają róŜne podmioty gospodarcze. Teorię wyboru ekonomicznego rozpatruje się w ujęciu statycznym i dynamicznym, wyznaczając zarówno stany równowagi, jak i nierównowagi. Ekonomia analizuje, jakie skutki społeczne przynosi stan nierównowagi oraz bada mechanizmy, które mają za zadanie przywracać stany równowagi. Ekonomia wskazuje drogi, jakimi naleŜy prowadzić politykę, która wspiera i poprawia działanie mechanizmów rynkowych. Teoria ekonomii prezentuje podmiotom gospodarczym stany idealne oraz metody postępowania. Dzieje się tak, aby mogły one realizować te funkcje, do których zostały powołane 50 . Cel ekonomii teł sformułowanie teorii racjonalnego gospodarowania rzadkimi środkami, mającymi alternatywne zastosowanie 51 . Stawiając przed sobą takie zadanie, ekonomia chce znaleźć odpowiedź na pytania, jakie dobra i usługi wytwarzać, dla kogo to robić i jak je wytwarzać. Przedmiotem zainteresowania ekonomistów są więc badania dotyczące: -

źródeł rozwoju (czynniki zewnętrzne i wewnętrzne)

-

mechanizmów rozwoju i podziału

-

mechanizmów funkcjonowania gospodarki

-

mechanizmów alokacji. W ostatnich latach przedmiotem badań ekonomicznych stały się ponadto nowe prob-

lemy, do których naleŜą: transformacje systemowe, gdzie zjawiska zachodzą w sposób ewolucyjny i rewolucyjny, przekształcenia gospodarki w opartą na wiedzy i innowacjach, globalizacja i integracja regionalna. Bada się równieŜ wpływ tych procesów na rozwój i funkcjonowanie poszczególnych podmiotów gospodarczych. Jak widać, pole badawcze dzisiejszej ekonomii jest bardzo rozległe i róŜnorodne. Dlatego ekonomia korzysta z róŜnych metod badawczych wynikających ze specyfiki zagadnień, których badanie

^K.Mcrcdy^opdt.s. 12. ™ M, Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wyd, Kry 'lext. Warszawa 2003, a. 20. *l Ibidem, s. 20.

dotyczy.

as

Krzysztof CzyŜewski

W naukach o zarządzaniu wciąŜ nie wypracowano wspólnej definicji przedmiotu ha dań. Główne pola zainteresowań nauko zarządzaniu to proces zarządzania i organizacja, jako proces rozumiemy tu: podejmowanie decyzji, sprawowanie władzy, wykorzystywanie zasobów organizacji". Organizację moŜna postrzegać w kategoriach strukturalnych, strategicznych, kulturowych czy technologicznych. Wymaga to od badacza ujęcia interdyscyplinarnego. Nauki o zarządzaniu mają wspólny rdzeń poznawczy z innymi naukami. Swoje idee i metodykę czerpały z wielu nauk. Inspiracji poszukiwały w naukach inŜynierskich, ekonomii, socjologii czy naukach przyrodniczych. Poddano je oddziaływaniom licznych dyscyplin szczegółowych. Według L Sułkowskiego filozofia poznania przeniesiona na grunt nauk o zarządzaniu opiera się na: ontologii, epistemologii oraz metodologii organizacji". Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

Poznanie naukowe

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

Ry su n e k 1 . S t ru k t u ra n a u k i o z a rz ą d z a n i u

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

Źródło: L Sulkowski. Epiittmołogia w naukach o zarządzaniu, PWF., Warszawa 2005, s. 14.

Ontologia organizacji poszukuje odpowiedzi na pytania: czym jest organizacja, jakie są jej składniki i co to jest zarządzanie. Zasadnicze problemy epistemologii to pytania o przedmiot i podmiot zarządzania, o granice nauk o zarządzaniu, relacje między teorią i praktyką. To takŜe sposoby dochodzenia do wiedzy prawdziwej. Metodologia nauk o zarządzaniu ma za zadanie wypracować systematyczne i efektywne procedury, które pomogą poznać i doskonalić organizację i zarządzanie. Wśród zagadnień, które szczególnie zajmują metodologię, są pytania o to, jak kształtować organizacje, zarządzać ludźmi, jak poznawać organizację, jakie metody poznawcze wykorzystuje zarządzanie**. Podobnie jak inne nauki społeczne, ekonomia i nauki o zarządzaniu zajmują się badaniem relacji zachodzących między podmiotami procesu gospodarczego. Nie interesuje ich ani człowiek, ani obiekty materialne, które tworzy lub wykorzystuje w trakcie działalności gospodarczej. Bez względu na rozmiary i poziom działalności gospodarka jest obiektem złoŜonym. Zdarzenia i relacje, które odgrywają istotną rolę w jednym punkcie przestrzeni, w drugim mogą być mało istotne. Nie ma więc uniwersalnych modeli gospodarczych M . Gospodarowanie to proces rozciągnięty w czasie, który w odniesieniu do procesów gospodarczych ma wymiar historyczny. Łączy się więc ze świadomością, znajomością przeszłych faktów, obserwacją i analizą teraźniejszości, prognozowaniem przyszłości.

^ l. Sulkowski, op.cil. s. 22-24. ^Ibidem, s. 13. " Ibidem, s. J4-I5. " K. Meredyk, op.cit., s. 2.

Rozdział V. Gfówne kierunki metodologiczne nauk społecznych 88

Wicie zjawisk i zaleŜności gospodarczych z natury swojej nie daje się zmierzyć. Nowoczesne metody ilościowe pozwalają na coraz szersze i dokładniejsze pomiary rzeczywistości gospodarczej, ale dotyczy to tylko takich jej aspektów, które mają wymiar ilościowy. W wielu wypadkach jest jednak inaczej. Konflikt, sprzeczność interesów, iunk-cjonowanie, posiadające

organizacja,

wymiar

standardy etyczne

indywidualny,

i mogą być

-

to obiekty trudno

rozpatrywane

jedynie

mierzalne, w ujęciu

jakościowym. Współczesne nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu, próbując wyjaśnić i ułatwić zrozumienie interesujących nas zjawisk, korzystają zarówno z osiągnięć metodologii agnostycznej, jak i metafizycznej. Dostarczają wiedzy dotyczącej otaczającego nas świata, a w szczególności gospodarki, organizacji i procesów zarządzania. Zc względu na ograniczoność stosowania eksperymentu, wiedza będąca produktem tych nauk charakteryzuje się praktycznością i intuicyjnością. Często ma więc charakter spekulacyjny. Teorie ekonomiczne i teorie nauk o zarządzaniu powstałe do opisu zjawisk, które są efektem uogólnień, rozwijają się, a związki między dawną a nową teorią mają charakter dialektyczny. Metodologia dialektyczna łączy zatem zagadnienia teorii i empirii, metodologii agnostycznej i metafizycznej. Badacze korzystają ze wszystkich trzech metod badania postrzegania rzeczywistości: metodologii agnostycznej, metafizycznej i dialektycznej, przechodząc często od empiryzmu przez spekulatywizm do relatywizmu.

Iwona Sierzputowska

ROZDZIAŁ VI

UWARUNKOWANIA PROCESÓW POZNAWCZYCH W EKONOMII

1 . Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania procesu badawczego Na proces badawczy składają się dwa podstawowe elementy: postawa naukowa badacza oraz metody badawcze, jakimi badacz dysponuje. Oba te elementy podlegają nieustającym wpływom zewnętrznym i wewnętrznym warunkującym proces tworzenia wiedzy. Uwarunkowania zewnętrzne mają związek z rzeczywistością, w jakiej proces badawczy ma miejsce. Uwarunkowania wewnętrzne dotyczą relacji występujących między badaczem a społecznością, w jakiej prowadzi badanie. Uwarunkowania procesu badawczego moŜna rozumieć trojako: -

wskazując, Ŝe uwarunkowania zewnętrzne wynikają I cmpirii oraz praktyki, a wewnętrzne mają charakter czysto logiczny i dotyczą sposobu myślenia badacza i przekładania wniosków na hipotezy badawcze

-

definiując uwarunkowania zewnętrzne jako wpływy pozanaukowe, a wewnętrzne wiąŜąc z wiedzą teoretyczną i praktyczną, jaką posiada badacz

-

traktując uwarunkowania zewnętrzne jako naciski społeczne wywierane na badacza w imię panujących ideologii czy religii, a uwarunkowania wewnętrzne jako wzajemne relacje w społecznościach naukowych oraz cechy osobnicze badacza. W kaŜdym z podejść uwarunkowania zewnętrzne pojmowane są jako źródło oddzia-

ływań tkwiące poza nauką i poza badaczem. Proces poznawczy ma naturę społeczną, wszystko, co badacz bada, znajduje się w obrębie wpływów uwarunkowań społecznych, politycznych, ekonomicznych itp. Te uwarunkowania mają wpływ na sposób postrzegania problemów badawczych i sposób postępowania badacza. Badacz ulega zewnętrznym wpływom w mniejszym lub większym stopniu, świadomie lub bezwiednie. Nauka z zasady jest wolna, więc w procesie badawczym powinno się stosować naczelną zasadę tolerancji, polegającą na ograniczaniu nakazów i zakazów dla uprawiających naukę. Jednak wpływy środowiskowe na badacza mają często charakter nakazowy i wprowadzają

Rozdział VI. Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii

ograniczenia. Często badacz, świadomy istniejących nakazów, sam pełni funkcję tzw. cenzora wewnętrznego. Naciski z zewnątrz na badacza związane mogą być z potrzebami gospodarki i potrzebami społecznymi, dotyczącymi rozwikłania aktualnych problemów i sformułowania odpowiedzi na nurtujące ekonomię pytania. Wpływ na postawę badacza ma ideologia, która formułuje dyrektywy niezbędne w realizacji określonych dąŜeń danej grupy społecznej. Według Z. Hajduka ideologia, oprócz kanonu postaw i zachowań, daje badaczowi jasną wskazówkę dotyczącą zakresu badań i sposobu postępowania w procesie badawczym. Badacz musi być świadomy, Ŝe jako członek danej grupy społecznej moŜe być zaangaŜowany w daną ideologię, ale nauka, jaką tworzy juŜ nie powinna, ideologiczne uwikłanie badacza moŜe powodować: -

tendencyjne interpretowanie rzeczywistości

-

wybiórcze traktowanie problemu badawczego, eksponujące korzystne dla ideologii aspekty problemu a unikające kwestii draŜliwych

-

przyjmowanie określonego, zwykle tendencyjnego kierunku w formułowaniu hipotez

-

eksponowanie wyników badań, które sprzyjają preferowanej ideologii 1 .

nau kowych Inne pozanaukowe uwarunkowania postaw badawczych to wpływ religii; wzorcem są tu pewne dogmaty, zasady postępowania, obrzędy. ChociaŜ nauka i religia nie są sobie przeciwstawne, to jednak badacz musi być świadomy ryzyka konfliktu. Badacz musi się liczyć z własnym sposobem wartościowania i postrzegania rzeczywistości opartym na dogmatach religijnych, aby w procesie naukowym móc go eliminować. Kolejnymi czynnikami zewnętrznymi, które warunkują proces naukowy, są kultura i sztuka. Podkreślić naleŜy wpływ języka na naukę, która wykorzystywać powinna głównie jego funkcje informatyczne. Komunikat, jaki niesie dzieło naukowe, winien być zwięzły, spójny i zrozumiały, obiektywny i unikający nadmiernego nacechowania emocjami. Omawiając uwarunkowanie zewnętrzne, musimy takŜe wspomnieć o wpływie historii. Z. Hajduk twierdzi, ze oddziaływanie historii na proces badawczy nie jest związane z posłuszeństwem wobec pewnych grup społecznych, jak w przypadku ideologii, ale dotyczy sposobu interpretacji historii, jej opisu i wyjaśniania zachodzących zjawisk". Historię interpretować moŜna subiektywnie, a to przekłada się na postrzeganie historii przez pryzmat własnej epoki badacza. Badacz stara się traktować historię jako nauczycielkę i akcentuje jej rolę edukacyjną. Ponadto wychodzi z załoŜenia, Ŝe źródła nie mówią wszystkiego, więc stara się je uzupełnić własną, subiektywną wizją dziejów. Badacz, interpretujący historię obiektywnie opiera się na faktach historycznych, tych prostych i złoŜonych, logicznie wynikających z przebiegu procesów. Analiza faktów historycznych oprócz ich przedstawienia i rzetelnego opisu, wymaga wyjaśnienia i interpretacji. Jest to o tyle trudne, Ŝe badacz

nuize miec problem z odróŜnieniem adekwatności danego faktu

historycznego (przedstawieniem czegoś w sposób wyczerpujący) a jego prawdziwością. Adekwatność w przeciwieństwie do prawdy jest stopniowalna. Natomiast fakt 1

Z. Hajduk. Ogólna metodologia nauk. Rcdakda Wydawnictw KUL. lublin 2001. j. 55. ' Ibidem.*. 166-180.

92

Iwona Sierzputowska

historyczny albo jest prawdziwy, albo nie. Kolejną pułapką w interpretacji historii jest relatywizm postawy badawczej. Badacz poznaje fakty historyczne relatywnie do czasów, w jakich Ŝyje, do pozycji, jaką zajmuje w społeczeństwie, i to musi sobie uświadamiać 1 . Z. Hajduk zwraca uwagę, Ŝe uwarunkowania wewnętrzne procesu badawczego dotyczą zarówno samego badacza, jak i przedmiotu badania oraz metodologicznych aspektów procesu badawczego. Uwarunkowania związane z osobą badacza to jego: samoświadomość, na którą składa się wiedza, jaką posiada, i zdolność do samokrytyki -

światopogląd, czyli jego wiedza o otaczającym świecie i pogląd na ten świat, mające swoje źródło równieŜ w doświadczeniu oraz wynikające z wartościowania rzeczywistości, np. w wyniku wpływów danej ideologii, religii lub kultury, w jakiej został wychowany

-

charakter badacza, czyli postępowanie określające jego stosunek do innych ludzi oraz do samego siebie

-

plany Ŝyciowe, jego zdolności, zainteresowania, cele Ŝyciowe, działalność, jaką prowadzi 4 . PowyŜsze uwarunkowania wpływają na postawę badacza, tj. na to, czy jest ona na-

ukowa i sprzyja tworzeniu wiedzy naukowej. Jeśli nie jest, lo jego wiedza bliŜsza będzie tradycyjnej, pochodzącej z Ŝycia bądź zdroworozsądkowej. Według L. Sołomy wiedza tradycyjna charakteryzuje się: -

silnym oparciem w tradycji i obyczajach oraz religii

-

brakiem głębszej refleksji badacza dotyczącej uwarunkowań i czynników sprawczych

-

skupieniem na sferze Ŝycia moralnego i określonym systemie wartości

-

duŜą stabilnością i odpornością na zmiany, nawet gdy pojawiają się nowe informacje i przesłanki do dokonania zmian

-

istnieniem silnego akcentu wartościującego, obok informacyjnego. Wiedza pochodząca z doświadczenia Ŝyciowego i praktyki Ŝyciowej zaleŜy w duŜym

stopniu od: -

stanu emocjonalnego badacza

-

warunków, w jakich przebiega proces badawczy

-

zasobu informacji, jaki badacz posiada o badanym zjawisku

-

światopoglądu badacza. Według L Sołomy wiedza zdroworozsądkowa, będąca kompilacją wiedzy tradycyjnej i

pochodzącej z Ŝycia predysponuje badacza do wypowiadania się w sposób zdecydowany, nawet gdy nie ma po temu podstaw naukowych. Sprawia to, Ŝe badacz stara się szybko znaleźć wyjaśnienia danego problemu, gdyŜ takie są oczekiwania środowiska. Przez to wiedza zdroworozsądkowa jest popularna, bo sprzyja formułowaniu szybkich rozwiązań. Znajomość kryteriów klasyfikacji wiedzy naukowej i przedstawionej powyŜej wiedzy pozanaukowej oraz dąŜenie do uzyskania wiedzy spełniającej kryteria wiedzy Ibidem s. 167, * Ibidem s. \m. 1

Rozdział VI. Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii

naukowej jest cechą racjonalnej postawy badacza w procesie badawczym. Dodatkowo taką postawę warunkuje stosowanie metod i narzędzi naukowych, trafnie dobranych do danej dziedziny wiedzy i dających pewność obiektywnych wyników. Badacz powinien być świadomy wewnętrznych uwarunkowań swoich przekonań i teorii rozumowania. W zaleŜności od uwarunkowań, przekonania sklasyfikować moŜemy następująco: •

przekonania racjonalne, czyli charakteryzujące się krytycznym spojrzeniem na zjawisko, formułowane zgodnie z kryteriami rozumu i wpływem doświadczenia oraz wiarygodne intelektualnie

•

przekonania nieracjonalne, czyli podlegające znacznym wpływom czynnika emocjonalnego, formułowane zgodnie z czyimś Ŝyczeniem, modą lub określoną ideologią, akcentujące irracjonalną wiarę w autorytet naukowy, charakteryzujące się brakiem krytycyzmu i automatyzmem w przyjmowaniu innych przekonań\ Badacz, by bronić się przed nieracjonalnymi wewnętrznymi uwarunkowaniami swoich

przekonań, powinien na kaŜdym etapie rozumowania w procesie badawczym kierować się krytycyzmem. Krytycyzm w rozumowaniu ma dwie płaszczyzny: •

bezpośrednią, gdy badacz przyjmuje postawę krytyczną w swoich przekonaniach ze względu na bezpośrednie doświadczenie empiryczne, intelektualne oraz na podstawie wiarygodnego świadectwa

•

pośrednią, gdy badacz wyzwala się ze znanej mu wiedzy i poznaje nową. W procesie badawczym, według Z. Hajduka, badacz zawsze spotyka się z sytuacją

stanu wątpliwości, który moŜe mieć charakter obiektywny i wynikać z braków i luk w dotychczasowej wiedzy, braków w związkach występujących w dotychczasowej wiedzy oraz braków w nadaniu odpowiedniej rangi określonym zjawiskom występującym w dotychczasowej wiedzy. Stan wątpliwości badacza moŜe mieć takŜe podstawy subiektywne, odnoszące się do relacji między badaczem a dotychczasowym stanem wiedzy. W tej sytuacji badacz moŜe mieć problemy z zrozumieniem wiedzy, z brakiem znajomości aktualnej wiedzy oraz z niedostatecznym uznaniem wiedzy, czyli asercją. Subiektywny stan wątpliwości badacza sprzyja posługiwaniu się rozumowaniem pozornym w procesie badawczym. Pozorne rozumowanie polega na tym, Ŝe badacz: -

wprowadza swojego odbiorcę w stan dezorientacji, i w ten sposób narzuca swoją

wiedzę -

ośmiesza odbiorcę, Ŝartując z niego i dowcipkując na jego temat, próbując go zdyskredytować

-

odwołuje się do uczuć i cech osobistych odbiorcy w celu wymuszenia przyjęcia swego punktu widzenia, dokonuje tego za pomocą akcentowania zalet odbiorcy, korzystając z jego niewiedzy lub stosując perswazje groźbą bądź siłą

-

stosuje techniki perswazji, przekonując do swoich poglądów przez ciągłe powtarzanie (iteracje) podobnych do siebie twierdzeń, sugestywnie przedstawiając swoje tezy

L. Soloma, Metody i techniki badań socjologicznych, wybrane zagadnienia. WyŜsza Szkoła Pedagogiczna. Ototjra 1995. s. Ift

Rozdział Vi, Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii 94

(w formie aforyzmów czy sentencji) lub prowadzi agitację na rzecz swoich przekonań, przedstawiając je jako uŜyteczne, więc warte zaakceptowania*'. Prócz omówionych juŜ wpływów światopoglądowych badacza związanych ściśle z ideologią, wskazać trzeba za L Sołomą na uwarunkowania społeczne, takie jak: •

uleganie wpływom autorytetu innych badaczy, np. wpływom środowiska naukowego, z którym badacz jest związany (katedry, w której rozprawa naukowa powstaje, konwencji, w jakiej funkcjonują recenzenci pracy naukowej)

•

uleganie wpływom środowiska, w którym badacz funkcjonuje i od którego bezpośrednio zaleŜeć moŜe dalszy przebieg procesu badawczego (uleganie oczekiwaniom sponsora badań)

•

uleganie wpływom środowiska, co znajduje odbicie w oddziaływaniu ukształtowanej w określony sposób osobowości badacza

•

uleganie konwencji (wybór „modnego" tematu rozprawy naukowej, uleganie presji standaryzacji dzieła naukowego). Pozostałe cechy samego badacza, których powinien być świadomy, gdyŜ mogą stanowić

istotna przeszkodę w zdobywaniu wiedzy, to m.in.: •

traktowanie własnych sądów wartościujących jako sądy empiryczne, bez Ŝadnych podstaw ku temu, gdy badacz zakłada, Ŝe rzeczywistość jest taka, jak ją sobie wyobraŜa

•

skłonność do upraszczania zjawisk (widzi się jedną przyczynę i nie szuka innych) i do ich oceny na podstawie pierwszego wraŜenia lub pozorów, gdy bazuje się jedynie na cechach powierzchownych i często nieistotnych

•

trudności z uwolnieniem się od nawyku uproszczonego myślenia, mającego źródło w stereotypowych poglądach wykrystalizowanych przez funkcjonowanie w określonym środowisku

•

trudności w percepcji, wynikające z zakłóceń w funkcjonowaniu zmysłów, obniŜenie sprawności intelektualnej z powodu złego samopoczucia, problemów emocjonalnych ttp.

•

trudności z pogodzeniem pragnienia obiektywnego poznania problemu z pragnieniem zmiany danego zjawiska

•

trudności z pozbyciem się skłonności do myślenia Ŝyczeniowego i kierowania się sympatią bądź uprzedzeniami do badanych zjawisk, ludzi czy poglądów innych badaczy

•

formułowanie wniosków niekonstruktywnych, czyli niewynłkających z przesłanek otrzymanych w procesie badawczym

•

brak warsztatu metodycznego, dąŜenie do wiedzy zdroworozsądkowej a nie naukowej

•

trudności w organizacji pracy badawczej, brak systematyczności, zmęczenie badacza zaabsorbowanego innymi czynnościami i sprawami 7 . Według |, Apanowicza, aby ominąć zagroŜenia braku racjonalności w procesie ba-

dawczym, badacz powinien wykazywać: - intelektualną dociekliwość, cierpliwość i umiejętność wyszukiwania interesujących z punktu widzenia naukowego problemów Hajduk,Ogólna metadafogta nauk. Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 20fll(s. 72-73. Por. op.cit,, i* I*

L Sotoma,

95

-

śmiałość i inwencje w myśleniu jako klucz do rozwoju nauki

-

krytycyzm i ostroŜność

-

systematyczność, ścisłość i precyzję

-

wszechstronność i bezstronność w ocenie poglądów innych badaczy

-

rozległą wiedzę o przedmiocie badań*.

Nie powinien natomiast być uwikłany w związki ideologiczne oraz nie powinien ulegać wpływom grup społecznych, od których jest zaleŜny (sponsor, środowisko naukowe)*. Omawiając wewnętrzne uwarunkowania procesu badawczego naleŜy zwrócić uwagę na aspekt interakcji pomiędzy badaczem a badanym obiektem. Więź interakcyjna moŜe mieć wpływ na proces badawczy. Przedmiot badania musi być dla badacza istotny i badacz powinien zwracać uwagę na jego specyficzne właściwości. Jak wskazuje L. Sotoma, w naukach społecznych badacz musi pamiętać, Ŝe przedmiot badania, jeśli są to ludzie bądź przedsiębiorstwa, zachowuje się róŜnie w zaleŜności od czasu i miejsca. )ego zachowania są często pozorowane, np. ludzie, wiedząc, Ŝe są obserwowani, próbują zachowywać się w sposób oczekiwany lub poŜądany przez badacza. Badacz powinien pamiętać o etyce w procesie badawczym i o fakcie, Ŝe pewnych eksperymentów z tego właśnie powodu nie da się przeprowadzić. Obok uwarunkowań wewnętrznych dotyczących samego badacza oraz specyficznych cech przedmiotu badań istnieje grupa uwarunkowań, która odnosi się do problemów natury metodologicznej zamykających się w pytaniach „co badać" i „jak badać", czy stosować redukcjonizm czy antyredukcjonizm, czy skupić się w badaniach na jednostce, czy odejść od indywidualizmu na rzecz grupy i postępować według doktryny holizmu. Istotne jest tu zwłaszcza pytanie o sposób badania. Wymaga rozstrzygnięcia, czy -

wybrać metodę najskuteczniejszą, czyli taką, która najrzetelniej przedstawi poznawaną

-

poszukiwać metody najmniej dokuczliwej dla niego i dla przedmiotu badania

-

poszukiwać metody najtańszej, gdyŜ ograniczony jest budŜet badań

-

zastosować metodę najskuteczniejszą 10 .

rzeczywistość

Ostatni rodzaj uwarunkowań metodologicznych to kwestia odniesień do dorobku naukowego poprzedników badacza i współczesnych dzieł naukowych. Badacz musi podjąć decyzję, jak ustosunkuje się do dorobku naukowego. Czy zastosuje metodę „wywaŜania otwartych drzwi" czy teŜ skorzysta z istniejącej literatury i tam będzie szukał punktu wyjścia i odniesienia dla swoich badań naukowych 31 . Druga postawa niesie ze sobą ryzyko naśladowania nie zawsze dobrych i twórczych wzorów, ale pierwsza moŜe spowodować, Ŝe badacz zajmie się problemem juŜ intensywnie eksploatowanym w literaturze naukowej i jego praca nie będzie miała cech innowacyjności.

J. Ap&nowici.. Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Centrum Doradztwa i Informacji, Difin sp. z o.o.p Warszawa 2005. s. 27. "* Por. L, Sotoma, op.cit., %. 10, 10

Ibidem, s. 13-lfi.

11

Ibidem, s. 19.

96

Iwona Sierzputowska

2. Metafory kierunków metodologicznych Istotnym elementem w procesach badawczych jest stosowanie metafor, które są uogólnieniem

danej

sytuacji

lub

rzeczywistości.

Znaczenie

metafory

jest

często

porównywalne z takimi określeniami jak „paradygmat" czy „model". To metafora staje się płaszczyzną porozumienia między róŜnymi dyscyplinami naukowymi i środkiem pozwalającym opisać to, co jeszcze nieznane. Metaforę uznaje się nawet za centralną kategorię nauki, pozwalającą znacznie głębiej zrozumieć istotę badanego zjawiska". W pierwszym etapie poznania obserwujemy nieznane nam zjawisko, angaŜujemy rozum, wyobraźnię i emocje. Wtedy dzięki metaforom moŜemy opisać to, co postrzegamy, a czego jeszcze nie potrafimy obiektywnie i naukowo nazwać. Metafora w procesach badawczych ściśle wiąŜe się z doświadczeniami kulturowymi badacza. Za L. Fleckiem moŜemy powiedzieć, Ŝe kaŜda obserwacja naukowa zawiera wyobraŜenia naukowe epoki i środowiska 11 . Badacz znajduje się w określonym czasie i jego wyobraŜenie świata jest wyrazem panujących w tym czasie teorii, ideologii i społecznych uwarunkowań. Zastosowana przez badacza metafora musi zostać zrozumiana i powszechnie zaakceptowana przez obowiązujące kanony kulturowe. Prócz oczywistych związków kulturowych, metafory są dla badacza szansą dokonania uogólnienia pewnych sytuacji. ZłoŜone zjawisko przez zastosowanie metafory zyskuje inne, obrazowe, ale podobne znaczenie. To nowe i uproszczone odbicie rzeczywistości daje moŜliwość nawiązania porozumienia między badaczem a otaczającą go rzeczywistością. Zastosowana przez badacza metafora uświadamia mu stan, w jakim się znajduje, tj. wpływ zewnętrznych uwarunkowań na proces badawczy. Metafora jest w końcu elementem poznania przedteoretycznego, kiedy badacz próbuje formułować problem badawczy takim, jakim go spostrzega. „Metaforyczny obraz świata, powszechnie akceptowany w określonym czasie

buduje podłoŜe dla formułowania teorii naukowych" 14 .

W literaturze filozofii nauki wyróŜnia się dwa typy metafor - retoryczną i semantyczną. Metafora

retoryczna

ukształtowana

została

na

gruncie

staroŜytnej

retoryki

zapoczątkowanej przez Greków, a kontynuowanej przez Arystotelesa i Cycero'\ SłuŜyła nazywaniu i stanowiła rozszerzenie znaczenia nazwy przez odstępstwo od dosłownego znaczenia słów. Dla tego odstępstwa rację stanowi podobieństwo, uzasadniające uŜycie słowa w znaczeniu przenośnym zamiast stwierdzenia dosłownego. Metafora retoryczna iJ

Z. Rykicl, Metafory geografii polskiej a jej stan i szanse rozwoju, w: Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, t, IV, red, B.

Domański. Wr Widacki. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1999. *. 159. 11

L Ficek. Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym.

Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1986, *. 19, 141.

Sagan, Metodologiczne dylematy współczesnej geografii spoleczno-ekonomicznej, „Studia Regionalne i Lokalne" 2000, nr 2. s.

14. Ił

Z. Chojnacki. Koncepcja i zastosowanie metafory w geografii społeczno'ekonomicznej, w: Problemy interpretacji wyników metod

badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, red, H. Rogatki, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Po/nań 2003, s, 14.

97

nie stanowi innowacji semantycznej, czyli nie wnosi nowego znaczenia i nie daje Ŝadnej dodatkowej i nformacji o sytuacji, wyraŜa jedynie ekspresywną funkcje mowy" 1 . Koncepcja metafory retorycznej stalą się obiektem krytyki, która doprowadziła do zbudowania zasad pojęcia metafory semantycznej, zwanej równieŜ nieklasyczną. Główne załoŜenia nowej teorii to przekonanie, Ŝe metafora wnosi nowe informacje, a nie jest jedynie ozdobą języka. Metafora semantyczna proponuje podział na trzy koncepcje metafor: substytucyjną, porównaniową i interakcyjną. Pierwsza odnosi się do sytuacji, gdy metafora przekazuje znaczenie dające się wyrazić literalnie 17 . Druga wskazuje, źe metafora to nic innego jak ukazanie ukrytej analogii lub podobieństwa. Koncepcja interakcyjna akcentuje współdziałanie między metaforą i zastępowanym przez nią stwierdzeniem dosłownym. S. Pcpper, który jako pierwszy uporządkował metafory nauki, podaje cztery metafory dotyczące otaczającego nas świata, które są na tyle uniwersalne, Ŝe moŜemy je zastosować równieŜ do procesów badawczych w naukach społecznych. To one opisują świat w sposób uproszczony i dostarczają badaczom punktów odniesienia w prowadzonych przez nich procesach badawczych. Zaproponowane przez Peppera metafory okazały się odporne na zmieniające się paradygmaty czy teorie naukowe. Pcpper wymienia cztery metafory kierunków metodologicznych: formizm, mechanicyzm,organizmalizm i kon-tekstualizm. KaŜda z wymienionych metafor stanowi odrębną wizje świata, w jakim badacz dokonuje naukowych odkryć. KaŜda z nich odmiennie opisuje otaczającą rzeczy wistość oraz staje się punktem wyjścia do tworzenia róŜnorodnych teorii naukowych, które uwarunkowane są czynnikami zewnętrznymi płynącymi z otaczającej badacza rzeczywistości. Poszczególne metafory ściśle warunkują proces badawczy. Formizm powoduje, Ŝe badacz skupia się przede wszystkim na zewnętrznej formie, w jakiej przejawia się interesujące go zjawisko. Szukając odniesień w epistemologii, przewagę formy nad materią odnajdziemy juŜ w teorii poznania Arystotelesa, dla którego forma była czynnikiem sprawczym. Właśnie forma uznawana była zarówno za cel, jak i przyczynę zjawisk. Podobnie istotne znaczenie formie przypisywali scholastycy oraz K Bacon, który rozwinął empiryczne podejście do kwestii poznania. Druga metafora - mechanicyzm - kryje w sobie sugestię, aby badacz odnalazł w badanym zjawisku społecznym lub ekonomicznym analogię do urządzenia mechaniczne* go. W poszukiwaniach odniesień powinna mu pomóc wiedza z zakresu fizyki i funkcjonowania mechanizmów. I tak jak w przypadku formizmu, mechanistyczne ujęcie świata odnajdziemy w filozofii staroŜytnej (epikurejczycy), w r filozofii nowoŜytnej u Galileusza i Kartezjusza. Ten nurt epislemologiczny spotkał się w XX wieku z krytyką m.in. Bergsona, ale naw iązali do tej teorii hehawiorysci, interpretując zachowanie człowieka jako czysty me chanizm. Według lej teorii badacz skupiał się jedynie na tym, co odpowiada mechanice.

w

P. K:. • •>•..: '. i - tekst, interpretacja. PIW. Warszawa 1989, s. 126.cyt. za; Z. Chojnacki, op.cil.. s. 14. B M. Black. Modets and

methaphors. Cornell Unwcrsily Press. Ithaca 1962. s. 31; cyt, za: Z, Chojnacki, op.cit.. s, 16,

Rozdział VI. Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii

Następna metafora, organizmalizm, ukształtowała się po licznych krytykach mechanicy/mu jako podejścia do badań naukowych jednostronnego i częściowego. Nowa metafora proponuje spojrzenie na zjawisko jak na Ŝywy organizm, jak na coś, co się dzieje i Ŝyje. Organizm jest systemem skomplikowanych powiązań i procesów, w którym przejawia się prawdziwa natura rzeczy, jak twierdzili idealiści (Schelling). Metafora organizmali-zmu dominowała w epistemologii na początku XX wieku, gdy nauka przeŜywała swój kryzys. Twierdzono, Ŝe zjawiska nie są tworem mechanicznym, Ŝe powstają i dzieją się nieuchronnie. Podobnie jak Ŝyjące organizmy. Ostatnią zaproponowaną przez Peppera metaforą jest kontekstualizm. Zakłada on, Ŝe interpretacja obserwowanych przez badacza zjawisk zawsze odbywa się w określonym kontekście sytuacji. Taki kontekst stanowić moŜe czas i miejsce, w jakim dane zjawisko się dzieje. Badacz widzi świat jako scenę, na której jednostki odgrywają swoje role. Kontekstualizm oddala postrzeganie świata w kontekście zjawisk przyrodniczych, a zbliŜa go do nauk społecznych. Zjawiska dzieją się spontanicznie i nic ich nie determinuje (zwłaszcza nie determinują ich uwarunkowania środowiska, w jakim zachodzą). KaŜde z obserwowanych na „scenie" zjawisk ma inny kontekst i przez to jest unikatowe. E. Goffman tłumaczy to tym, Ŝe zachowania jednostek nie są po prostu odgrywaniem ról określonym z góry

przez

tekst

sztuki,

ale

rządzi

nimi

przede

wszystkim

scena'".

Metatora

kontekstualizmu ostrzega przed częstym błędem popełnianym przez badacza, który obserwując zjawisko, zapomina o istotności kontekstu występowania przedmiotu badania. W metaforze sceny dostrzeŜemy niebezpieczną dwuznaczność, polegającą na tym, Ŝe z jednej strony na scenie toczy się walka symbolizująca powstawanie nowych teorii naukowych, a z drugiej - ta zajadła walka obserwowana z boku moŜe wydać się Ŝałosnym widowiskiem, w które zaangaŜowani są jedynie jego bezpośredni uczestnicy''. Przedstawione cztery metafory kierunków metodologicznych pokazują głów ne spo soby ujmowania otaczającej nas rzeczywistości, które determinują sposób podejścia badacza do badanych zjawisk i formułowania wniosków, na bazie których powstają nowe teorie naukowe. Analizując kaŜdą z metafor, wskazaliśmy na ich odniesienia do filozotii, a przede wszystkim do epistemologii, gdyŜ związki te są bardzo silne. Inny zestaw metafor, triadę zaproponowaną przez A. Buttimera, zastosować moŜna do analizy teorii ekonomii. Są to metafory zaczerpnięte z tradycji mitologiczno-literackiej, a mianowicie metafory Bałwana, Narcyza i Bazyliszka. Podejście naukowe charakterystyczne dla ekonomii klasycznej opisuje metafora Bałwana. Interpretacja, jaka nasuwa się w czasie analizy tej metafory w kontekście paradygmatu ekonomii klasycznej, to wstrzemięźliwa postawa w stosunku do zmian, gdyŜ rzeczywistość postrzegana jest jako twór uporządkowany i jednolity. Metafora przynosi ostrzeŜenie, Ŝe takie podejście hamuje wprowadzanie innowacji i nie promuje myślenia wychodzącego poza przyjęte schematy. Bałwan to metaforyczne uogólnienie teorii, jaką E. Goffman, Człowiek w teatrze tycia codziennego. PIW, Warszawa 1981, cyt. za: I. Sagan, oo.al,. S . 1 5 - 1 6 . "Z. Rykid.oP.dl.,v IA2.

99

Iwona Sierzpulowska

przyniosła ekonomia klasyczna (od A. Smitha do ).S. Milla), zwłaszcza teorii uporządkowanego i działającego według jasnych reguł rynku. Rynek traktowany jako system działa automatycznie i bez interwencji czynników zewnętrznych (np. państwa), charakteryzuje się szczególnie niską mobilnością czynników produkcji. Metaforyczny Bałwan topi się w promieniach słońca i boi się odwilŜy, najbardziej zaś ceni świat skuty lodem i jedno-stajność nieskazitelnej bieli. Obawia się nadejścia wiosny i jej róŜnorodności 20 . Kolejną metaforą, odnoszącą się tym razem do podejścia sejentystycznego, jest postać Narcyza. Dla Narcyza wszystkie reguły muszą pozostać eleganckie, a jeśli fakty przeczą teorii, to tym gorzej dla laktów. Charakterystyczne dla postaci Narcyza samouwielbienie jest metaforą przesadnego stosowania przez sejentystów narzędzi ilościowych i konstrukcji modelowych. Sejentystów charakteryzowało całkowite zaufanie do nauki, ale przy dosyć wąskim jej rozumieniu. Tylko bowiem nauka przyrodnicza i matematyka jako nauka pomocnicza uwaŜane były za godne uwagi. Nauka sprawia, Ŝe wszystko, co istnieje na świecie, jest zrozumiałe i moŜliwe do zbadania. Wszystko da się wytłumaczyć, opisać i przedstawić w postaci uproszczonej. Ostatnia z triady metafor to postać Bazyliszka, który stanowi uproszczoną interpretację podejścia ekonomistów radykalnych. Dla radykałów jedyną skuteczną drogą poznania są dociekania umysłu, jedynie wierne prawdziwemu obrazowi rzeczywistości są wraŜenia zmysłowe. Wiedza według radykałów nie powstaje na bazie prawd oczywistych czy apriorycznych, ale jedynie z prostych wraŜeń zmysłowych i kojarzeń. Badacz moŜe polegać jedynie na przenikliwości swojego umysłu, bo tylko umysł warunkuje prawdziwe poznanie. Metafora Bazyliszka ostrzega badacza, Ŝe bezgraniczne zaufanie do własnej przenikliwości i wraŜeń zmysłowych prowadzić moŜe do destrukcji prowadzonego procesu badawczego. Metafory odnoszące się do kierunków filozoficznych przenikających do nauk społecznych prezentują charakterystyczny dla kaŜdego podejścia system postaw i działań badacza odnos/.u y sic du procesu naukowego. Zaaki entowane wartości stają się podstawą podejmowania przez badacza decyzji istotnych w procesie tworzenia nauki. Aby badacz uniknął nadmiernego kreowania analizowanej przez siebie rzeczywistości musi być świadomy występowania owych uogólnień, co da mu szansę ograniczenia subiektywnego podejścia do procesu badawczego,

3. Metafory postaw badawczych Podstawową cechą, jaką powinna charakteryzować się postawa badawcza, jest racjonalność. Aby działać zgodnie z zasadą racjonalności, badacz musi umieć odróŜnić wiedzę naukową, która jest celem jego badania, od nienaukowej (tzw. pozornej), fego powinność lo

Ibidem.*. IftO.

■

100

Iwona Sierzpulowska

posiadanie wiedzy na temat metod badawczych przyjętych w dziedzinie nauki, jaką

Rozdział VI. Uwarunkowania procesów poznawczych w ekonomii

101

bada, i trafne jej stosowanie w procesach badawczych oraz umiejętność redagowania tekstów naukowych. Postawa badacza powinna być krytyczna i obiektywna. Swoje poglądy naukowe powinien poddawać przede wszystkim własnej krytyce, a poglądy środowiska naukowego osądzać obiektywnie i krytycznie. Badacz musi być gotowy na zmianę poglądów, jeśli okaŜe się, Ŝe są one niezgodne z faktami. Proces poznania naukowego wymaga, aby badacz przejawiał intelektualną dociekliwość i cierpliwość w wyszukiwaniu interesujących dla rozwoju nauki problemów badawczych. Badacz musi być śmiały w wydawaniu sądów, ale zarazem krytyczny i ostroŜny. Nieodzownym czynnikiem cechującym idealnego badacza jest rozległa wiedza o przedmiocie badań 21 . Postawy badawcze obok kierunków filozoficz.no-metodologicznych stały się jedną z płaszczyzn, na której przywoływane są metafory. Analiza procesu badawczego pozwala wskazać metafory uogólniające postawy badawcze spotykane wśród naukowców. Swoje źródło czerpią z tradycji literaturowych i symboliki funkcjonującej w społeczeństwie. KaŜda z metafor opisuje inny styl podejścia do problemu naukowego, charakterystyczne skłonności i schematy działania. Metafora Kubusia Puchatka, misia o małym rozumku charakteryzuje badacza przywiązanego do stosowania najprostszych metod badawczych i schematów działania. Przywiązanie do najprostszych rozwiązań ma na celu uniknięcie komplikacji, jakie mogłyby wyniknąć z zastosowania innych narzędzi badawczych, mniej znanych badaczowi. Kuhuś Puchatek jest przywiązany do określonych rytuałów, regularności i syslematyzmuwpracy badawczej („czas na małe co nieco"). Badaczo takiej postawie nie zaproponuje nowatorskiego ujęcia problemu oraz nie zaskoczy inwencją w myśleniu („bo z pszczołami nigdy nic niewiadomo"}; nie zastosuje leŜ ciekawej i oryginalnej metody badawczej, dotychczas bardzo rzadko stosowanej w danej dziedzinie nauki. Takiej postaw ie towarzyszy niechęć wobec innych sposobów postępowania i postrzegania rzeczywistości. Metafora Małego Księcia charakteryzuje badacza, który stara się opisać świat „nie ruszając się z miejsca". Mały KsiąŜę ucieka od kontaktów z rzeczywistością i stroni od stosowania metod empirycznych. Jest teoretykiem, nadmiernie skupionym na metafizycznych aspektach problemów ponadczasowych, w niewielkim stopniu znajdujących odzwierciedlenie w badanych rzeczywistych zjawiskach. Badacz skupia się na aspektach ogólnych i uniwersalnych, lego prace naukowe to rozwaŜania czysto teoretyczne o niewielkim znaczeniu utylitarnym. Są lo publikacje syntetyczne i uogólniające, oparte na literaturze, przetwarzające ją, lecz jej nie tworzące. Kolejna metafora postawy badawczej zaczerpnięta ze światowej literatury to Hamlet. Bohater nieszczęśliwy, uwikłany w problemy natury metafizycznej i dotknięty poczuciem niemoŜności („być albo nie być", czyli co właściwie badać, czy teŜ „tego się nie da zrobić"). Badacz przypominający Hamleta to naukowiec nieustannie eksponujący własne trudności i epatujący wewnętrznymi i zewnętrznymi ograniczeniami, z jakimi styka się J. Apanowk/. Metodologia nauk. Dom Organizatora Tonik. Toruń 2003. s, 22-24.

102

Iwona Slerzputowska

w procesie badawczym. Metaforyczny Hamlet to badacz filozofujący, rozmyślający, który analizuje i waha się, jednak nie potrafi powziąć decyzji i nie umie zdobyć się na czyn 22 . Bohaterem kolejnej metafory jest mityczny Syzyf. Sprytny załoŜyciel i król Eryfy (później Koryntu) za karę za swe liczne przewinienia po śmierci toczy pod górę wielki głaz, który nieustannie spada w dół, gdy tylko Syzyf zbliŜa się do szczytu góry. Praca Syzyfa symbolizuje bezskuteczne wysiłki i starania. Badacza podobnego do Syzyfa cechuje postawa zakładająca, Ŝe wszelkie podejmowane przez niego wysiłki są bezcelowe. Wysiłek poznawczy badacza jest daremny, bo i tak się nie uda, na przykład nie uda mu się przeprowadzić zaplanowanych badań naukowych, nie uda mu się nakłonić instytucji naukowych do sfinansowania jego badań doświadczalnych itp. śyje w przekonaniu, Ŝe wszystkie jego starania skazane są na poraŜkę. Metafory zaczerpnięte z mitologii lub kanonów literatury stały się zaczynem do zbudowania metafor specyficznych dla warunków polskich. I tak odpowiednikiem metafory Hamleta jest symbol Pochodu Pierwszomajowego. To metafora postawy badawczej charakteryzującej się duŜą ochotą i zapałem do prowadzenia procesu badawczego, niestety przy braku zdecydowania i wytrwałości - „Ochota juŜ przeszła a Woła jeszcze nie nadeszła". Motywacja starcza na krótko. Taka postawa charakteryzuje potencjalnych badaczy na początku zaangaŜowania się w pracę badawczą. Z czasem zapał maleje, a wola pracy się nie pojawia 2 *. Kolejna metafora to Paw i Papuga nawiązująca do sformułowania J. Słowackiego. Badacz, prowadząc proces badawczy i pisząc rozprawę naukową, ulega bezkrytycznemu zauroczeniu obcymi wzorcami. Nie dokonuje analizy, czy dana metoda i problem są adekwatne do naszej rzeczywistości. Przykładem moŜe być fascynacja problemami amerykańskiej ekonomii, podejmowanymi tam problemami badawczymi i stosowanymi metodami. Podobna postawa charakteryzuje badaczy, którzy najpierw dostrzegają zagraniczną literaturę, a dopiero później rodzimą. W polskiej teorii metodologii ukształtowały się jeszcze inne metafory postaw badawczych, takie jak metafora Doliny Kościclskicj. Dolina Kościeliska z miejscowością Nędzówka i szczytem Ciemniaka symbolizuje nurt antyintelektualny w postawach naukowców. W pracach badawczych nie widać inwencji twórczej i nie emanuje z nich dociekliwość badawcza. Poruszana tematyka nie wnosi nic nowego do nauki. W lej meta forze znajdziemy równieŜ odniesienia do sytuacji Polski po transformacji ekonomicznej, kiedy to nauka znalazła się w sytuacji ogromnego niedostatku nakładów finansowych i antyintelektualnego nastawienia nowych elit finansowych 24 . Inna metafora, z jaką spotykamy się w ostatnich latach w Polsce, to macdonaldyzacja nauki. Prace badawcze stają się schematyczne, uproszczone i wystandaryzowane. Brakuje w nich pierwiastka oryginalności, innego spojrzenia na problem badawczy, który

Z. Rykid. op.cit. s. 161. * Ibidem, $. 16t. ;ą [bidcm. s. 161.

■

103

pozwoliłby odkryć jego nowe aspekty.

Iwona Slerzputowska

Karolina Blachnia

ROZDZIAŁ VII

STRATEGIE BADAŃ EMPIRYCZNYCH

l Błędy

w rozumowaniu naukowym

Johann Wolfgang Goethe powiedział: „bMąd łatwiej dostrzec niŜ prawdę* bo błąd leŜy na wierzchu, a prawda w głębi". Od ludzi nauki oczekuje się, by docierali do prawdy, niezaleŜnie od tego, jak głęboko się ona znajduje, [cdnak równieŜ odnalezienie własnych błędów nie zawsze jest proste. Pomocne jest w tym zrozumienie istoty i źródeł błędów (pomyłek, fałszu) - umoŜliwia unikanie lub teŜ wykrycie we wstępnej fazie badań, by nie zdeformowały Ŝadnego z elementów poznania naukowego. liłąd według jednej z definicji Słownika języka polskiego* jest to niezamierzone, niewłaściwe posunięcie, postępowanie powodujące przykre konsekwencje; mylenie się. Popełnienie błędu jest największym zagroŜeniem w przypadku działalności naukowej. Wprowadzenie do nauki błędów powoduje zahamowanie jej prawidłowego rozwoju i rozmijanie się z prawdą. W praktyce wymaga to dodatkowej pracy w celu wykrycia pomyłki, ponownego ustalenia prawidłowości wdanej kwestii. JednakŜe naleŜy podkreślić, Ŝe wykrycie błędu stanowi równieŜ wkład do nauki. Niemniej jednak od ludzi nauki wymaga się skrupulatnego przestrzegania obowiązujących praw i dąŜenia do unikania błędów, tak samo jak dąŜenia do wykrywania błędów, lednakŜe, jako Ŝe nauka jest tworzona właśnie przez ludzi, naleŜy pamiętać, Ŝe kaŜdy człowiek ma „swoje preferencje do takiego lub innego stanu rzeczy" 2 , i to równieŜ determinuje pojawianie się błędów. Rozumowanie naukowe jest procesem wymagającym przygotowania merytorycznego, ale teŜ świadomości oraz odpowiedzialności nie tylko za wyniki, ale równieŜ za sam przebieg tego procesu. Tak jak kaŜdy proces myślowy jest on obarczony moŜliwością

1

Popularny słownik języka polskiego, red. b\ Dunaj. Wrydawnk(wo Wilga. Warszawa, 20011. 3 C. Ccmpd. Nowoczesne zagadnienia

metodologii i filozofii badań; wybrane zagadnienia dla studiów magi sterskich, podyplomowych i doktoranckich: poradnik. Instytut Technologii l-.ksploatacji, Radon 2003, s. 19.

Karolina BTachnia

popełnienia wielu błędów, będących skutkami podjęcia lub teŜ zaniechania określonych czynności myślowych. Błędy w rozumowaniu naukowym moŜemy pogrupować następująco: •

błędy paralogizmu

•

błędy materialne

•

błędy formalne. Słowo paralogizm pochodzi z języka greckiego (paraiogismós) i oznacza rozumu wanie

prowadzące do fałszywego wniosku na skutek popełnienia błędu logicznego 1 . Popełnienie tego typu błędu jest więc skutkiem złego rozumowania, gdy wydaje się, Ŝe podejście do danej sprawy jest logiczne, a w istocie tak nie jest. Uchybienia dotyczą w tym przypadku zasad poprawnego myślenia i wnioskowania. Logiczne rozumowanie jest jedną z podstawowych zasad, która powinna wyróŜniać ludzi zajmujących się nauką. Umiejętność logicznego myślenia moŜe być doskonalona w procesie samorozwoju, jednak w pewnym stopniu decydują o niej odpowiednio ukierunkowane predyspozycje i zdolności danej osoby. Logiczne myślenie wymaga równieŜ zdrowego rozsądku. 1 tak na przykład zdanie: jen, kto lubi zielony kolor, lubi szpinak" trudno uznać za przejaw logicznego myślenia (wnioskowania). Jest to przejaw logicznego błędu - utoŜsamia się preferencje smakowe z kolorystycznymi, podczas gdy zdrowy rozsądek podpowiada Ŝe niewiele mają one ze sobą wspólnego. Z. Hajduk 4 obok błędu paralogizmu wyróŜnia jeszcze następujące błędy logiczne: •

sofizmat

•

paradoks. Sofizmat tłumaczony jest tu jako celowe wprowadzanie w błąd odbiorców, gdy nadaje

się znamiona prawdy fałszywym twierdzeniom. Ma on na celu wywołanie błędnych przekonań u odbiorców. Najbardziej znanymi sofizmatami są*: •

argumentum per chijuentiant - stwarzanie pozorów erudycji

•

argumentum per agitationem - oddziaływanie na opinię

•

argumentum ad crumenam - przedstawianie tezy jako uŜytecznej, nęcącej, co często sprowadza się do przekupstwa

•

argumentum per populum - odwoływanie się do upodobań ludu, równieŜ przesądów, tzw. demagogia

•

argumentum ad verecundiam - odwoływanie się do autorytetu, z którym trudno polemizować

•

argumentum ad miserkordiam

wzbudzanie w odbiorcy uczucia litości czy współ czucia

celem zjednania go sobie

' Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski. PWN. Warszawa 1980, ł ?,. Hijduk, Ogólna metodologia nauk, KUL, Lublin 200I, s. 90. s

Na podstawie Powszechnej encyklopedii filozofii, PoUkic Towarzystwo Tomasza z Akwinu. Lublin 2000. s. 602-601

106

Rozdział VII Strategie baóart empirycznych

•

argumentum ad vanitatem - wpływanie na przyjęcie tezy przez schlebianie odbiorcy, wykorzystywanie ludzkiej próŜności

•

argumentum ad auditorem - zwracanie się nie do swojego przeciwnika w dyskusji, lecz albo do współuczestników dyskusji, albo do biernych słuchaczy celem pozyskania ich sobie, lecz nie poprzez podanie logicznych racji na rzecz tezy, lecz w kaŜdy inny sposób, najczęściej odwołując się do emocji

•

argumentum adbacutum - groŜenie przykrymi konsekwencjami, włącznie zuŜyciem siły, w przypadku braku zgody na przedstawioną propozycję (równieŜ odwoływanie się do przemocy psychicznej)

• flfwjfifftfwn ad ignorant iam - wykorzystywanie niewiedzy odbiorcy, przy traktowaniu niezdolności podania kontrargumentu, jako dowodu prawdziwości tezy dowodzonej •

argumentum ad ridiculum - ośmieszanie zdania przeciwnego lub osób z nim związanych za pomocą dowcipu

•

argumentum adpersonam - ośmieszanie przeciwnika uzasadnianej tezy przez wskazywanie na jego cechy osobowe. Sofizmat moŜna, bardziej radykalnie, traktować jako oszustwo, jako zamierzone

działanie wywołujące u odbiorców błędne przekonanie 6 . Z paradoksem mamy natomiast do czynienia, gdy fałszowi nadaje się pozory prawdy; wynika to z równie silnych uzasadnień dla dwóch sprzecznych zdań. Paradoks łączy sprzeczności. Najprostszą jego formą jest oksymoron (sprzeczny epitet). Błędy materialne pojawiają się w dwóch przypadkach. Wtedy, gdy brakuje przesłanek źródłowych do wyprowadzania aŜ tak daleko posuniętych wniosków, lub gdy niedostatek dotyczy materiałów źródłowych. Rzetelny badacz powinien umieć ocenić, czy zebrany materiał jest wystarczający do określonego wnioskowania, jak równieŜ dokonać krytycznej analizy jego źródeł, inaczej mówiąc - zbadać pochodzenie wykorzystywanych informacji. Gdy opieramy się na materiałach wtórnych, niesprawdzonych pod kątem nic tylko ich pochodzenia, ale równieŜ stanu i metod przetworzenia, moŜe się okazać, Ŝe dane będące bazą toku rozumowania są niewiarygodne. Dotyczy to nie tylko kwestii przeglądu aktualnej literatury, ale równieŜ badań własnych, opartych na danych zbieranych, gromadzonych

i

przetwarzanych

niesamodzielnie.

W

przypadku

pojawienia

się

wątpliwości w tym zakresie naleŜy dołoŜyć wszelkich starań, by dotrzeć do materiałów, które

we

wcześniejszych

fazach

mogły

zostać

pominięte,

niedostrzęŜone

czy

nieodnalezione. Jednak gdy ostatecznie okaŜe się to niemoŜliwe, naleŜy ponownie rozwaŜyć słuszność wyciągniętych wniosków. Z innym przypadkiem błędów o charakterze materialnym mamy do czynienia, gdy materiałów jest zbyt duŜo i pojawia się problem z ogarnięciem ich wszystkich. Wielość danych ogranicza moŜliwość prawidłowej ich analizy i stawia badacza przed dylematem wyboru, jednak wybór taki z góry skazany jest na niepowodzenie, gdyŜ determinowany jest subiektywnym sądem, barierami organizacyjno-technicznymi i innymi czynnikami

ft

s 189.

Podobny pogląd przedstawia S. Slathak we Wstępie do metodologu nauk ekonomicznych. KsiąŜka i Wiedza. Warwawa 1997.

107

Karolina Btachnia

wpływającymi na deformacje ostatecznych wyników. W wielu przypadkach laka sytuacja jest wynikiem podjęcia zbył obszernego tematu lub próby uchwycenia zjawiska, zaleŜności bądź stanu w zbyt wielu aspektach. Ograniczenia naleŜy więc dokonać nie w samym materiale źródłowym, lecz badanym zagadnieniu. Spowoduje to samoistne ograniczenie materiału źródłowego. Badacz pochłonięty studiowaniem nadmiernej ilości materiału naraŜony jest na postępujące zniechęcenie czy wręcz panikę, gdyŜ traci nad nim kontrolę, moŜe przestać dostrzegać i odróŜniać materiał waŜny, nowy od powieleń, istotny - od swego rodzaju „tła", oddalać się od własnego tematu przewodniego; nie szuka swojej „igły w stogu siana", lecz bada kaŜdą słomkę. Taka praca nie doprowadzi do sukcesu naukowego. Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe błędy materialne mają źródło w zebranym materiale, a nie w samym procesie myślowym. Rozumowanie moŜe być poprawne, jako proces wolne od błędów, ale oparte na złym materiale (fałszywych przesłankach) nie prowadzi do odkrycia prawdy. Błąd zaliczany do grupy materialnych moŜe teŜ pojawić się, gdy na początku pracy zostaną przyjęte fałszywe bądź teŜ niepewne załoŜenia. Fałszywe załoŜenia zazwyczaj wynikają z niezbyt dogłębnej znajomości tematu, co ma dodatkowo źródło w braku wiedzy ogólnej bądź w braku wiedzy o realiach, w jakich funkcjonuje dane zjawisko czy zaleŜność. Pojawić się teŜ mogą załoŜenia wynikające z nieracjonalnych przesłanek (np. przesądy), przesłanek opartych na złym autorytecie, czy teŜ zaczerpniętych w większości z niewłaściwej dziedziny wiedzy. Trzecim ze wskazanych rodzajów błędów są błędy formalne. Najpowszechniejszy wśrć>d nich pojawia się przy przenoszeniu bez naukowego dowodu wniosków wyciągniętych z całości (np. populacji, czynników wpływających na dane zjawisko, uwarunkowań) na jej część (np. jednostka, określony czynnik, elementarny warunek) lub odwrotnie. Błąd polega wówczas na załoŜeniu, Ŝe całość zachowuje się dokładnie tak samo jak część, i odwrotnie. Obrazowym przykładem mogą tu hyć badania zachowań ludzkich jako jednostek i w grupie dotyczące podejmowania decyzji czy reakcji na określone zjawisko. Podobny błąd jest popełniany przy przenoszeniu wniosków z reguły na wyjątek, i odwrotnie. Badacz powinien umieć odróŜnić wyjątki i zdawać sobie sprawę z konsekwencji ich występowania. Nie oznacza to wcale, Ŝe naleŜy nie zajmować się wyjątkami w badaniach naukowych, ale naleŜy czynić to w pełni świadomie. Kolejnym błędem formalnym jest wnioskowanie z następstwa czasu. NaleŜy zwrócić uwagę, czy pozorne zachodzenie związku przyczynowego nie jest wyłącznie wynikiem następstwa czasowego. Niezmienność i trwanie niezaleŜnie od czasu jest nieprawidłowym załoŜeniem, gdyŜ upływ czasu determinuje zmiany. Jest to widoczne zwłaszcza współcześnie. Szybkie tempo rozwoju wpływa na szybkość następujących po sobie zmian. Otaczająca nas rzeczywistość jest w ciągłym ruchu i naleŜy to szczególnie uwzględnić, zajmując się badaniami zagadnień z zakresu ekonomii i zarządzania. W tym przypadku czas, a właściwe jego upływ ma ogromne znaczenie, zarówno jeśli chodzi o sam rozwój wiedzy, jak i zmiany dotyczące całej rzeczywistości. Jednak naleŜy odróŜniać przyczyny danej relacji od czasu mającego na nie wpływ.

108

Karolina Blachnia

Błąd współwystępowania w sposóh najbardziej obrazowy moŜna przedstawić na przykładzie

zaleŜności,

pojawia

się

przy

wyciąganiu

wniosków

z

nieprawidłowo

dostrzeŜonych zaleŜności, zaleŜności pozornych lub przypadkowych. Determinowanie określonego zjawiska przez dany czynnik powinno być w sposób naukowy dowiedzione. MoŜna się w tym przypadku posłuŜyć metodą rcplikacyjną bądź rozszerzeniem zakresu badań. UmoŜliwi to potwierdzenie współwystępowania zjawisk czy zaleŜności o charakterze determinującym, a nie pozornym czy przypadkowym (lub celowym - sztucznie stworzonym). Większość zjawisk, z którymi mamy do czynienia, ma bardzo złoŜony charakter; wpływa na nie równieŜ wiele czynników. Badanie zjawiska w sposób wieloaspektowy jest najczęściej niewykonalne. MoŜe być przyczyną pojawienia się błędu materialnego (o czym mowa wyŜej), lecz naleŜy uwaŜać na moŜliwość popełnienia kolejnego błędu o charakterze formalnym. Polega on na redukcji czynników wpływających na badane zjawisko. W naukach społecznych niestety nie jest moŜliwe wyizolowanie zjawiska w celu jego dogłębnej analizy. Na kaŜde zjawisko naleŜy patrzeć przez pryzmat jego uwarunkowań i czynników, które na nie wpływają. Uniknięcie zarówno błędu materialnego, związanego ze zbyt duŜym materiałem, jak i błędu formalnego - nadmiernej redukcji czynników wpływających, polega na odpowiednim doborze materiału do badań. NaleŜy ustalić główne determinanty, zaleŜności i czynniki wpływające na dane zjawisko oraz prawidłowo przyjąć załoŜenia. Pominięcie jednego z głównych czynników wpływających na badane zjawisko będzie powodem błędnych wyników i ich błędnej interpretacji. Rozumowanie o charakterze naukowym, jak to juŜ zostało wcześniej powiedziane, musi być logiczne, ale równieŜ nie moŜe być wewnętrznie sprzeczne i niespójne. Oznacza to, Ŝe nie moŜna jednocześnie wyciągać wniosków zarówno potwierdzających stawiane hipotezy, jak i im przeczących. Wynik rozumowania nie moŜe doprowadzić do stwierdzenia na przykład, Ŝe „jest noc, choć jest dzień" lub Ŝe, przykładowo, sieci sklepów detalicznych są głównymi (w zakresie liczby) odbiorcami naszych produktów i Ŝe jednocześnie sprzedaŜ do sklepów detalicznych nie stanowi istotnego wolumenu naszej sprzedaŜy; Ŝe czynniki atmosferyczne wpływają na skłonność do zakupu danego produktu, ale Ŝe pogoda nie ma znaczenia przy porównywaniu wielkości sprzedaŜy w ustalonych okresach. Wskazana sytuacja, gdy „otrzymujemy zdania sprzeczne na drodze poprawnego wnioskowania z prawdziwych przestanek" , określana jest mianem antynomii. Błędem o charakterze formalnym jest równieŜ przyjmowanie jako przesłanki tezy jeszcze nieprzyjętej. Występuje on w literaturze w dwóch formach: jako błąd petitio prinapii (Ŝądanie początku) - gdy jako przesłanka występuje nieprzyjęta jeszcze teza, którą chce się udowodnić (błędne koło dowodzenia), lub teŜ jako wadliwość polegająca na przyjęciu nieprzyjętej przesłanki, w celu wykazania, Ŝe na jej podstawie nie da się dowieść tezy, dla której została wskazana. W literaturze spotykane są równieŜ inne klasyfikacje błędów w rozumowaniu. Z. Hajduk dzieli błędy tego typu na rozumowanie pozorne i wadliwe*. Rozumowanie pozorne z Hajduk, op-clUŁ 51. 1

Ibidem, s. 90.

Rozdział VII Strategie badań empirycznych

109

jest związane z zabiegami uzasadniającymi, które traktowane są jako rozumowanie. Występują one pod postacią: perswazji, odwoływania się do uczuć, ośmieszania i dezorientacji. Perswazja (łac, persuasio) jest sztuką nakłaniania kogoś do własnych racji za pomocą ustawicznie powtarzanej tezy, przedstawiania jej w sposób sugestywny czy jako uŜytecznej, jak równieŜ posługiwanie się agitacją czy pozorami erudycji i elokwencji. Odwoływanie się do uczuć i cech osobistych odbiorcy w celu wymuszenia akceptacji polega na wywołaniu jego litości, współczucia, czy teŜ podkreślaniu jego zalet i godności. Ośmieszanie moŜe odbywać się w dwojaki sposób - bądź przez przedstawienie oponenta w złym świetle, bądź przez wykpienie osoby skłaniającej się ku innym poglądom. Dezorientacja odbiorcy polega natomiast na odwracaniu jego uwagi od tezy właściwej, przemycaniu lub dołączaniu do tezy zaakceptowanej wcześniej lub uznanej za tezę moŜliwą do zaakceptowania. Wszystkie opisane błędy w rozumowaniu naukowym są wynikiem niedostatecznych umiejętności, ograniczeń umysłowych, a takŜe braku wiedzy badacza, zbyt szerokiego przedmiotu badań i nieumiejętnego doboru materiału lub teŜ opierania się na niewłaściwych przesłankach. NaleŜy w tym miejscu równieŜ wspomnieć, Ŝe nie tylko w samym procesie rozumowania badacz naraŜony jesi na popełnienie błędu. W badaniach ilościowych {niezwykle często stosowanych w przypadku nauk ekonomicznych) mamy do czynienia z dwoma rodzajami błędów: losowymi i nielosowymi. Pierwsze z nich moŜna zmierzyć. Są wynikiem losowania próby, zaleŜą od metody losowania, zróŜnicowania populacji, jak równieŜ liczebności próby. Błędy nielosowesą natomiast wynikiem organizacji badań i występują w niemal kaŜdym badaniu. Wymagania stawiane pracy o charakterze naukowym są bardzo wysokie. Jednym z podstawowym kryteriów oceny jest właśnie kwestia „bezbłędności". W spełnieniu tego wymogu niezbędna jest wiedza o wszelkich zagroŜeniach i pułapkach pojawiających się w toku pracy. Umiejętność rozpoznawania błędów, tak samo jak świadomość moŜliwości ich wystąpienia i znajomość ich rodzaju, specyfiki i charakteru jest jedyną drogą do ich unikania i pełnego kontrolowania procesu naukowego. Stąd teŜ przyswojenie kategorii błędów naleŜy do obowiązków kaŜdego, kto chciałby zaangaŜować się w pracę naukową.

2. Indukcyjna strategia badań empirycznych Indukcja (łac. irutuctio - wprowadzenie) to w naukach empirycznych metoda polegająca na wyprowadzeniu uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów, formułowaniu i weryfikacji hipotez*. Oznacza to dochodzenie do teorii poprzez empirię. Punktem wyjścia jest zebranie informacji o rzeczywistości drogą obserwacji, a następnie sformułowanie uogólnień czy " Sfownik wyrazówobcyih red. J. Tokarski. PWN, Warszawa ŁSłHO,

110

Karolina Blachnia

szerzej - budowanie teorii, wreszcie rozstrzyganie ojej wartości. Odbywa się to zgodnie z trzyetapową procedurą 10 : 1) ustalenie, obserwacja, rejestracja, gromadzenie i selekcja faktów, 2) formułowanie hipotez i ich sprawdzenie, 3) formułowanie uogólnienia. Pierwszy etap zaczyna się od wydzielenia faktu lub zdarzenia z całości zdarzeń, uproszczenia, zindywidualizowania i ujęcia we właściwym aspekcie. Następnie dochodzi do postrzegania (obserwacji) faktu w sposób systematyczny i planowy. MoŜe mieć ono charakter jakościowy lub ilościowy. Obserwacja jakościowa daje odpowiedź na pytanie: czy jest i jakie jest, natomiast ilościowa odbywa się poprzez liczenie (dodawanie) przedmiotów i pomiar (wskazywanie, ile razy mierzona wielkość jest większa lub mniejsza od danej jednostki miary). WyróŜnić moŜna obserwację bezpośrednią i pośrednią, prowadzoną przy pomocy odpowiednio dobranej aparatury; niezaleŜnie jednak od zastosowanej metody stawia się przed nią wymóg duŜej obiektywności i precyzji. Obserwacja moŜe mieć charakter bierny lub czynny. Bierna forma polega na postrzeganiu istniejących zdarzeń, natomiast czynna polega na przeprowadzeniu eksperymentu. Eksperymentem jest wywołanie określonego zjawiska w celu obserwacji; jest to zjawisko sprowokowane, umoŜliwiające uzyskanie odpowiedzi na dokładnie sformułowane pytanie, (ego słabą stroną jest to, Ŝe obserwator ingeruje w rzeczywistość, i stąd wyniki mogą okazać się mało miarodajne. MoŜna wyróŜnić eksperymenty 41 : 1) myślowy, laboratoryjny, naturalny, przybliŜony i krzyŜowy, 2) odkrywczy, dydaktyczny i testujący, 3) orientacyjny, główny, kontrolny w stosunku do głównego. Przy eksperymentowaniu naleŜy przestrzegać określonych zasad i reguł. Najbardziej znane to zaproponowane przez lohna Stuarta Milla (1806-1873) tzw. kanony indukcji eliminacyjnej: jedynej zgodności, jedynej róŜnicy, zgodności i róŜnicy, reszt, zmian towarzyszących. Zostały one sformułowane w 1843 roku. Zmierzają do ustalenia okoliczności świadczących o stałym współwystępowaniu dwóch zjawisk - jednego jako przyczyny, drugiego jako skutku. Metoda jedynej zgodności, tzw. I kanon Milla, polega na porównywaniu róŜnych przypadków, w których zachodzi dane zjawisko. Brzmi następująco: .JeŜeli dwa lub więcej przypadków danego zjawiska badanego ma tylko jedną okoliczność wspólną, to okoliczność, co do której wszystkie te przypadki jedynie są zgodne, jest przyczyną (lub skutkiem) danego zjawiska" 1 '. Metodą tą moŜna się posługiwać, badając jakiekolwiek zjawisko o charakterze naturalnym, takŜe w warunkach, gdy nie jest moŜliwe przeprowadzenie eksperymentu (wywołanie badanego zjawiska w sposób sztuczny). Wskazuje,

*Za Z. Hajduk, op.cit.. s. 118. 1 Z Hajduk, ibidem, s. 146 i 147. :

|.S. Mili. System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej t. I. PWN. Warszawa 1962, s, 604,

no

Karolina Blachnia

Ŝe to, co moŜna wyeliminować, nie jest związane z danym zjawiskiem Ŝadnym prawem. Problem w przypadku lej metody, nazwany przez Milla „wielością przyczyn" pojawia się, gdy len sam skutek moŜe wynikać z róŜnych przyczyn. MoŜna go częściowo wyeliminować, stosując tak zwany 11 kanon - zasadę jednej róŜnicy. W przypadku kanonu jedynej róŜnicy podstawą jest wskazanie zjawisk, które moŜna wyeliminować, a zabieg ten jest świadectwem braku wzajemnego powiązania danych zjawisk jakimkolwiek prawem. Mili sformułował to tak: „JeŜeli przypadek, w którym dane zjawisko zachodzi, oraz przypadek, w którym ono nie zachodzi, mają wszelkie okoliczności wspólne, wyjąwszy jedną, i przy tym ta jedna zachodzi tylko w przypadku pierwszym, to okoliczność, co do której jedynie te dwa przypadki się róŜnią, jest skutkiem albo przyczyną, albo nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska" 14 . Jest to metoda sztucznego eksperymentu, który pozwala na uproszczenie badanych relacji, chwilowe uproszczenie natury, by ograniczyć wpływ nieznanych faktów, które w rzeczywistości mają miejsce. Postępowanie badawcze polega na zmianie tylko jednego warunku, przy pozostawieniu innych bez zmian i porównywaniu przypadków, gdzie dane zjawisko zachodzi, z tymi, gdzie nie ma ono miejsca, (eśli dane zjawisko nie wystąpiło, wówczas moŜna stwierdzić, Ŝe usunięta okoliczność jest jego przyczyną. Kanon len postrzegany jest jako pewniejszy niŜ kanon zgodności. Metoda pośrednia (III kanon), nazywana pośrednią metodą róŜnicy bądź łączną metodą zgodności i róŜnicy polega na podwójnym zastosowaniu metody zgodności. Po raz pierwszy stosuje się ją do grupy przypadków, w których dany skutek powstaje, a następnie - do grupy innych przypadków, gdzie ten skutek nie powstaje, z tym, Ŝe grupy przypadków róŜnią się między sobą nic tylko pod jednym względem, gdyŜ „gdyby lak było, moŜna by zastosować kanon IP\ Stosowana jest, gdy czynnik, za pomocą którego moŜliwe jest spowodowanie danego zjawiska, ma nie jeden, lecz wiele zjawisk go poprzedzających, a nie ma moŜliwości oddzielenia ich od siebie. Dosłownie kanon ten ma brzmienie: „JeŜeli dwa lub więcej przypadków, gdzie dane zjawisko zachodzi, ma tylko jedną wspólną okoliczność, podczas gdy dwa lub więcej przypadków, w których ono nie zachodzi, nie ma ze sobą nic wspólnego poza tym, Ŝe nie ma w nich lej okoliczności, to wówczas ta okoliczność, co do której te dwa zespoły przypadków się róŜnią, jest skutkiem albo przyczyną, albo nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska" 1 *. Kanon IV (metody reszty) jest szczególnym przypadkiem kanonu róŜnicy. Wykorzystywanie tej metody stosunkowo najczęściej prowadzi do nieoczekiwanych wyników. Pozwala na zauwaŜenie przyczyn i skutków, które wyłaniają się dopiero w trakcie badań, gdy okazuje się, Ŝe wcześniej rozpoznane przyczyny nie wystarczają do wyjaśnienia

" |,W. Brchmcr, Elementy logiki, WAM. WyŜsza Szkota Filozoficzno Pedagogiczna ignalianum. Kraków 2002, s. 178. ,s

J.S. Mili. op.dl.. Warszawa 1962, L 6L3.

■

no

Karolina Blachnia

skutku. Brzmi on: „Gdy odejmiemy z jakiegoś zjawiska takie jego składniki, jakie, jak

Rozdział VII, Strategie badań empirycznych

113

wiemy z poprzednich wniosków indukcyjnych, są skutkiem pewnych określonych poprzedników, to reszta tego zjawiska jest skutkiem pozostałych poprzedników" 16 . Pozostaje jeszcze jedna metoda, która moŜliwa jest do zastosowania w przypadku, gdy nie moŜna wyeliminować pewnych przyczyn, a jedynie je zmodyfikować. Na podstawie zmian w przyczynach dochodzimy do określenia praw przyczy nowości. Metoda ta oparta jest na załoŜeniu, iŜ skutek nie ulega zmianie bez zmiany przyczyny. Jest to tak zwany kanon V - zmian towarzyszących, który brzmi: „Zjawisko, które zmienia się w jakikolwiek sposób, gdy jakieś inne zjawisko zmienia się w pewien sposób określony, jest albo przyczyną, albo skutkiem tego zjawiska, albo teŜ jest związane z nim jakimś faktem przyczynowości" 17 . Metoda ta nie stawia tak ostrych wymagań, jak kanon II w zakresie całkowitego usunięcia innych przyczyn czy okoliczności, stąd moŜe być stosowana łam, gdzie nie ma moŜliwości przeprowadzenia zaplanowanego eksperymentu (w warunkach wyizolowania). Ale równieŜ moŜe być z powodzeniem uŜywana po zastosowaniu metody róŜnicy, by dodatkowo „wyznaczyć, wedle jakiego prawa ilość lub róŜne stosunki skutku występują po ilości czy stosunku przyczyny"* 8 . NaleŜy tu zaznaczyć, Ŝe kanony Milla zakładają prowadzenie badań w warunkach uproszczonych czy wręcz wyidealizowanych. Stąd teŜ moŜliwość ich wykorzystania w badaniach ekonomiczno-społecznych wiąŜe się z koniecznością pewnego dostosowania (uproszczenia), by mogły być stosowane, a przede wszystkim uŜyteczne do poznawania rzeczywistości. Obok indukcji eliminacyjnej wyróŜnia się takŜe: •

indukcję enunieracyjną

•

indukcję matematyczną. Indukcja enumeracyjna odbywa się przez wyliczanie (enumerację), polega na formu-

łowaniu twierdzenia ogólnego w oparciu o obserwacje określonej ilości jednostkowych faktów jako poszczególnych przypadków danej prawidłowości. WyróŜniamy indukcję enumeracyjną zupełną i niezupełną. Z pierwszą mamy do czynienia, gdy wiadomo, Ŝe „nie ma innych przedmiotów danego rodzaju aniŜeli te, które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych"'^, jest to forma wnioskowania niezawodna. Natomiast gdy takiej pewności nie ma, wówczas mówimy o indukcji niezupełnej, obarczonej moŜliwością błędu, zwłaszcza gdy jest oparta na nieduŜej liczbie obserwacji. RóŜnica w stosunku do indukcji eliminacyjnej polega na tym, Ŝe w tym przypadku dochodzimy do ogólnego wniosku tylko z przesłanek jednostkowych. Indukcja matematyczna to szczególny typ wnioskowania, stosowany do zbiorów dobrze uporządkowanych i oparty na twierdzeniu o indukcji zaczerpniętej z teorii mnogości. |est wnioskowaniem niezawodnym.

* Ibidem,*. 616,

17

Ibidem, s. 621. "

Ibidem, s. 623. ").W. Brehiner, op.cit.. s. 171.

114

Karolina Błachnia

Eksperyment od obserwacji róŜni się charakterem udziału badacza, który w przypadku eksperymentu świadomie i celowo ingeruje w badaną rzeczywistość. Działanie to polega na zmianie pewnych czynników i kontroli pozostałych w celu wywołania lub ustalenia wielkości skutków dokonanej zmiany. W naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu metody eksperymentu stosunkowo często nie moŜna zastosować. Głównym powodem jest trudność wyizolowania zjawiska społecznego, jak równieŜ koszt takiego badania i problemy

natury

organizacyjnej.

RównieŜ

wyniki

badań

w

przypadku

zjawiska

indywidualnego mogłyby okazać się nieprawdziwe, ze względu na jego specyfikę, jak równieŜ złoŜoność i uwarunkowania, jakie mają miejsce w rzeczywistości. Badania w naukach społecznych charakteryzują się koniecznością szerszego spojrzenia na wszelkie zachodzące w naturze procesy. Dodatkowo opierają się one na badaniu zachowań ludzkich, które są motywowane róŜnorodnymi czynnikami występującymi stale, przy czym ich wpływ jest róŜny w zaleŜności od cech badanych osób, okoliczności i czasu. W tym kontekście naleŜy równieŜ zwrócić uwagę na aspekt etyczny takich badań. Jako wadę eksperymentu w przypadku badań ekonomiczno-społccznych naleŜy wskazać niemoŜliwość zastosowania jej do badania zjawisk niepowtarzalnych czy minionych. Werbalizacja wyników obserwacji czynnej i biernej odbywa się za pomocą opisu, który stanowi rejestr i identyfikację cech lub związków. Obserwacja i rejestracja odbywają się za pośrednictwem odpowiednio dobranych metod. By były wiarygodne, poprzedzone są tzw. pilotaŜem, który umoŜliwia bliŜsze przyjrzenie się badanemu problemowi i wyznaczenie hipotez. PilotaŜ umoŜliwia teŜ wybór rodzaju obserwacji (uczestnicząca lub nie, ukryta, jawna) i sposobu rejestracji, czyli uŜycia odpowiednich narzędzi (rodzaj nośników, np. kamera, dyktafon, aparat fotograficzny, zapis na papierze). Zanim jednak jeszcze przechodzi się do hipotez naleŜy dokonać interpretacji uzyskanych danych. „Interpretacja róŜni się od opisu tym, Ŝe między zdaniami zachodzą w niej określone związki logiczne, [...) Charakterystyką semiotyczną wyjaśnienia (...) jest to, Ŝe

występuje

tu

funktor

implikacji

(wynikania)

między

zdaniami

stanowiącymi

wyjaśnienie""", Funktor implikacji eliminuje wyjaśnienia błędne w oparciu o zasady logiki, zgodnie z którymi w tym wypadku wykluczane są błędne wnioski wyciągane z prawdziwych przesłanek. Wyjaśnienia przyjmują postać: -

wyjaśnień porządkujących

-

subsumcyjnych

-

teoretycznych. Pierwsze wymagają umiejętności zaszeregowania badanego zjawiska i ustalenia, czy

jego cechy pozwalają na stworzenie odpowiedniej typologii. Subsumcyjne oznaczają przyporządkowanie konkretnego zdarzenia ogólnemu prawu empirycznemu, natomiast w przypadku wyjaśnienia teoretycznego przedmiot wyjaśnienia dotyczy prawidłowości

Z. Hajduk, op.cit.. s. 14H.

115

Rozdział VII Strategie badań empirycznych

(czy praw). W zdaniach teoretycznych występują wówczas równieŜ prawa, ale bardziej teoretycznie zaawansowane. Prawa empiryczne, czyli uogólnienia otrzymane w drodze indukcji niezupełnej ze zdań obserwacyjnych, wyraŜające relacje miedzy zdarzeniami mogą mieć charakter 21 : przyczynowy, gdy zachodzący związek jest jednostronny, nieodwracalny w postaci przyczyny -

funkcjonalny, gdy zaleŜność jest dwukierunkowa i występuje w zjawiskach odwracalnych

-

koegzystencji cech, gdy charakteryzuje je współ wy stępowanie. Po dokonaniu interpretacji naleŜy uporządkować zebrany materiał w sposób rzeczowy

i logiczny. Oznacza to wskazanie i pogrupowanie zdań odnoszących się do określonej dziedziny (fragmentu) rzeczywistości, a następnie ich powiązanie wzajemne w celu wskazania związków, relacji i odniesień. Hipotezy powstają na bazie sformułowanych tez, stanowią przypuszczenie lub prawdopodobieństwo istnienia lub nie danej rzeczy, zjawiska, relacji. Powstają „gdy dla pew nych faktów nie znajduje się racji wśród uznanych (uzasadnionych) twierdzeń"". Przy załoŜeniu, ze celem poznania naukowego jest wyjaśnienie, uznaje się, źe hipotezy przyczynowe (dotyczące relacji o charakterze przyczynowym) mają w procesie badawczym największe znaczenie'*. Nie zawsze istniej konieczność formułowania hipotez, zwłaszcza w przypadku badań opisowych. Ich postawienie

powinno ułatwiać organizowanie

i dokumentowanie

prowadzonych badan, ukierunkowywać poczynania i wskazywać na przedmiot badań, a przede wszystkim konkretyzować rozwiązywany problem. Weryfikacja hipotez odbywa się na podstawie przeprowadzonego badania, a uzyskane wyniki prowadzą do sformułowania wniosków, stanowiących podstawę do uogólnień (jeśli jest to moŜliwe). Przy tej strategii badań występuje charakterystyczne dla niej niebezpieczeństwo, przejawiające się w świadomym lub podświadomym dąŜeniu do potwierdzenia postawionych hipotez, a nie ich obalenia. Natomiast właściwe podejście powinno mieć na celu falsyfikację, a nie potwierdzenie. Oznacza to, Ŝe po stwierdzeniu niemoŜności obalenia hipotez moŜemy uznać je za potwierdzone. Nie zawsze jednak dochodzi do pełnego potwierdzenia hipotezy, co jednak wcale nie wyklucza moŜliwości wyciągnięcia i sformułowania pewnych wniosków. W naukach społecznych taka sytuacja ma miejsce stosunkowo często. Postępowanie tego rodzaju obarczone jest jednak ryzykiem, „gdyŜ przejście od faktów indywidualnych do zdań uniwersalnych moŜliwe jest tylko z pewnym prawdopodobieństwem,,! nie na zasadzie pewności" 21 . Wynika to z faktu, Ŝe indukcja zupełna występuje, gdy moŜna zbadać 11

Ibidem s. 149.

" |- Apanowicz. Metodologia nauk. Dom Organizatora. Toruń 2003. ft. 58. n

Za; |- Broda. A. Polcwczyk. ]. Kab, Podstawy metodologii nauk. Wyd. Politechniki śląskiej Gliwice 2001, s. 134.

" J. Bogdanienko.;W>fiihy badań naukowych. SGPiS m3,s. 30.

114

Karolina Btachma

wszystko, co jest jednak w badaniach niemoŜliwe, i stąd przewaŜnie mamy do czynienia z indukcją niezupełną". Paradoksalnym, a jednak zupełnie poprawnym przykładem opisującym pułapki wynikające ze stosowania indukcji logicznej jest historia Bertranda Russella o indyku: Od wyklucia się z jajka indyk jest co dzień karmiony przez człowieka. Drogą obserwacji faktów i za pomocą stosowania zasady indukcji indyk moŜe dojść do wniosku, źe poniewaŜ był karmiony przez 363 dni, to w dniu 364, 365 i w następnych powinien takŜe otrzymać karmę, jednak 364 dzień to przysłowiowa sobota, w którą ucinają mu głowę. Pomimo Ŝe rozumowanie indyka, o ile byłby w stanie je przeprowadzić, ma wszelkie pozory zgodności z metodą naukową i zasadami indukcji logicznej, to jest błędne. Główny problem indukcji, zobrazowany powyŜszą anegdotą, jest związany z uzasadnieniem indukcji, klóre zakłada, Ŝe przyszłość będzie podobna do przeszłości, źe nie nastąpią zmiany mogące powodować inne ukształtowanie przedmiotu badań, na którym były prowadzone obserwacje czy doświadczenia. Trudność polega na niemoŜliwości przewidzenia wszystkich ewentualnych zmian, które mogą, choć nie muszą się pojawić; przykładem rozumowania indukcyjnego, które doprowadziło do wniosków słusznych zawsze i wszędzie jest choćby zaleŜność, którą przedstawiał Dawid Hu me w swych rozwaŜaniach, dotycząca płomienia i ciepła. W tym przypadku oczekiwanie ciepła jest „koniecznym skutkiem" zauwaŜenia płomienia. |ed-nak w naukach społecznych naleŜy bardzo mocno uświadamiać sobie zmieniającą się rzeczywistość, zachodzące w niej zmiany i ich tempo. Rozstrzyganie hipotez moŜe mieć dwojaką postać: -

empiryczną

-

pozaempiryczną. Testowanie empiryczne polega na wyprowadzeniu wniosków z praw i hipotez oraz na

ich konfrontacji zdanymi uzyskanymi / obserwacji. Wnioski te są formułowane w postaci zdań testowych: protokolarnych (u pozytywistów) lub bazowych (u Karla Poppera). Wynik moŜe mieć charakter konfirmacji, która jednak jest zawodna, bo dokonana jest jedynie z pewnym

stopniem

prawdopodobieństwa,

lub

teŜ

dyskonfirmacji

-

niezawodnej,

polegającej na obalaniu hipotez i ich falsyfikacji. RozstrzygaIność logiczna (teoretyczna) realizuje się przez układanie związku z innymi hipotezami czy prawami. Indukcja jest empiryczną metodą badawczą, gdyŜ sprawdzanie twierdzenia opiera się na doświadczeniu. Jest teŜ wnioskowaniem, w którym rację dobiera się do następstw, tłumaczy przyczyny wywołujące owe następstwa i w ten sposób dowodzi, Ŝe wyprowadzona racja jest słuszna 2 *. W przypadku nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu wskazywane są ograniczenia tej metody. Argumentowane jest to „nieskończenie wielką liczbą zmiennych wywołujących określone zjawisko oraz nieliniowym i stochastycznym charakterem badanych

M ;s

Par. 1. Apanowicz, op.cit., s. 28. Por. T. Mend*!. Metodyka pisania prac doktorskich. Akademia Ekonomiczna. Poznań 1999, s. 47.

Rozdział VII Strategie badafi empirycznych

117

zjawisk" 37 . Zachodzące procesy są wzajemnie determinowane. Nie istnieje moŜliwość ich oddzielenia (wyizolowania), jak w niektórych innych dziedzinach nauki. Nie ma moŜliwości przeprowadzenia laboratoryjnych doświadczeń we względnie stałym otoczeniu, a dodatkowym czynnikiem komplikującym jest, wskazany wcześniej jako cecha, przypadek rządzący przebiegającymi procesami, utrudniający ekstrapolacje. Słabość metody indukcyjnej została nazwana gilotyną Humea. Hu me był jednym z pierwszych filozofów, który zauwaŜył i sformułował problem wyprowadzania normatywnych wniosków z czysto opisowych twierdzeń ogólnej teorii bytu i dal jego negatywne rozwiązanie. Zarzut Dawida Humea wobec filozofów - moralistów dotyczy tego, Ŝe popełniają oni błąd nieprawomocnego przejścia od przesłanki do wniosku, od tego, co jest w przesłankach do sformułowania „powinien" we wniosku. PogrąŜeni w gnuśnej drzemce moraliści - zauwaŜa ironicznie Hume - nie dostrzegają tego błędu logicznego, na którym opiera się ich rozumowanie. Według Humea ze zdań opisowych nie da się wyprowadzić na drodze logicznej dedukcji zdań powinnościowych,a jeśli mimo wszystko dokonuje się takiego przejścia, to jest to błąd logiczny. W wąskiej interpretacji indukcji Carla Hempla postępowanie badawcze w naukach empirycznych składa się z następujących etapów: 1 ) obserwacji i opisywania wszystkich zaobserwowanych faktów, 2) indukcji, czyli wywodzenia z tych faktów uogólnień, 3) testowania owych uogólnień. Metoda indukcyjna jest główną metodą nauk empirycznych, polegająca na uogólnianiu danych, a rozwój wiedzy, zgodnie z teorią tej metody, ma charakter ewolucyjny i następuje dzięki gromadzeniu coraz to nowych twierdzeń. Inaczej rozwój nauki ujmowany jest z punktu widzenia metody dedukcyjnej, która (opisana poniŜej) wskazuje na rewolucyjny charakter nauki, gdzie odkrycia naukowe bywają poprzedzone kryzysami w sferze szeroko rozumianego poznania.

3- Dedukcyjna strategia badan empirycznych Metoda dedukcyjna postrzegana jest jako uzupełnienie czy wręcz przedłuŜenie metody indukcyjnej, choć w swej istocie stoi do indukcji w opozycji. Dedukcja (łac. deductio wyprowadzenie), zgodnie z jedną z definicji jest lo rozumowanie polegające na wyprowadzaniu z pewnych zdań (prawdziwych przesłanek) wynikającego z nich logicznie następstwa (prawdziwego wniosku). Dodatkowa definicja określona w słowniku jako „dawna", choć głęboko zakorzeniona w powszechnej świadomości wielu badaczy mówi, Ŝe dedukcja to: wyprowadzanie sądów szczegółowych z sądów ogólnych, przechodzenie od ogółu do szczegółu**.

17

K. Mc redyk. Przedmiot i metoda nauk ekonomicznych* UW. Białystok 2003, s. 41. :* Słownik wyrazów

obcych PWN. red. I- Tokarski. PWN. Wars/awa Ł980.

116

Karolina Biachma

Historia metody dedukcyjnej sięga c/asów staroŜytnych, a wraz z pojawiającymi się wielkimi myślicielami powracała jako najbardziej uznawany sposób poznawania rzeczywistości, rozwijając się i kształtując przez wieki. Do jej rozwoju najbardziej przyczynili się przedstawieni poniŜej myśliciele"' 9 . Logikę rozumowania dedukcyjnego zapoczątkował grecki filozof Arystoteles (384-322 p.n.e.). Był on zdania, Ŝe ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem (tabula rasa - pusta karta), który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń Ŝyciowych. Dalej jednak myśli Ŝyją niejako własnym Ŝyciem i dlatego teŜ część ludzkich rozumowań ulega rozmaitym wypaczeniom, wpływom własnego, jednostkowego doświadczenia. Przyjmując to załoŜenie, Arystoteles doszedł do wniosku, Ŝe aby uporządkować ludzkie myśli i wykazać, które z nich są adekwatne do rzeczywistości, a które nie, naleŜy stworzyć naukę o samym myśleniu jako takim. Nazwa! ją logiką. Drugą postacią z tego okresu, związaną z systemem dedukcyjnym jest grecki matematyk Huklides (ok, 365-300 p.n.e.) - autor pierwszych prac teoretycznych z matematyki. Następnym okresem historycznym, w którym nastąpił rozwój nauk dedukcyjnych to wiek XVII z jego znamienitym reprezentantem Rcnć Deseartesem (1596-1650). Jako filozof był on skrajnym racjonalistą. Próbował zastosować do filozofii swoją - wziętą z matematyki - zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego moŜna by wywieść drogą dedukcji resztę systemu. Uznał, Ŝe niemal dla kaŜdego stwierdzenia filozoficznego moŜna sformułować jego antytezę i Ŝe nie ma sposobu, aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć, jest to, Ŝe wdanym momencie myślimy. Przyjmując to za punkt wyjścia, wysnuł wniosek (drogą dedukcji), Ŝe istnieje teŜ coś, co myśli, czyli on sam {cogtto ergo sum) i kaŜdy kto myśli. A skoro istnienie myśli i własnej osoby jest niezaprzeczalne, to myślenie o innych osobach, rzeczach sugeruje teŜ ich istnienie, zapoczątkowane przez istotę wyŜszą (skoro nie oni sami siebie stworzyli). Kontynuatorem Descartesa byt (Jottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716). niemiecki filozof, fizyk i matematyk. UwaŜał, Ŝe z reguły koniecznej przyczyny wynika, iŜ kaŜdy poszczególny byt musi stale zawierać w sobie całą prawdę o sobie, a zatem jest w sensie absolutnym niezmienny. Świat zatem składa się z bliŜej nieustalonej, ale ogromnej liczby całkowicie od siebie odseparowanych i nie wpływających na siebie bezpośrednio bytów (nazwanych monadami). Wpływ bytów na siebie jest tylko złudzeniem, które powstaje na skutek tego, Ŝe monady nie tworzą przypadkowej mozaiki bytów, lecz istnieje rodzaj ogólnego „pre-porządku", stworzony przez Boga. RównieŜ złudzeniem jest czas i prze strzeń, gdyŜ monady są niezmienne, a istnieje tylko zmiana logicznych relacji miedzy nimi (czas) i zaleŜności między nimi (przestrzeń). Kolejnym historycznym okresem rozwoju metody dedukcyjnej była druga połowa XIX wieku i przełom XIX i XX, a wśród przedstaw icieli myśli dedukcyjnej naleŜy wymienić: Augusta dc Morgana (1806-1871), który między innymi zajmował się logiką formalną i teorią szeregów, (.ieorgea Boolea (1815-1864), który wprowadził do logiki i matematyki Na podslawic: Z. Hajduk, op.cit., s. B7.

119

Rozdział VII. Strategie badań empirycznych

tzw.

algebrę

Boolea,

Gottloba

Frege

(1848-1925)

-

twórcę

nowego

filozoficzno-matema-tycznego programu - logicyzmu. Davida Hilberta (1862-1943), który zajmował się algę braiczną teoria liczb, teorią równań całkowych, zagadnieniami rachunku wariancyjncgo, podstawami geometrii i logiki matematycznej oraz problemami fizyki matematycznej, Kurta Gódela (1906-1978), autora waŜnych twierdzeń z zakresu logiki

matematycznej,

współautora

jednej

zaksjomatyk teorii

mnogości,

znanego

zwłaszcza dzięki twierdzeniu o niezupelności i niesprzeczności bogatszych teorii dedukcyjnych. W okresie międzywojnia przedstawicielami polskiej szkoły dedukcyjnej byli między innymi: Jan Łukasiewicz (1878-1956), twórca notacji polskiej i podstawy odwrotnej notacji polskiej, będącej sposobem zapisu wyraŜeń arytmetycznych szeroko stosowanym w informatyce do dnia dzisiejszego, autor logiki trójwartościowej oraz pierwszego nieklasycznego rachunku logicznego, na którego bazie powstały m.in. logika modalna, logika probabilistyczna i logika rozmyła; Alfred Tarski (1901-1983), (od 1924 uŜywał nazwiska Alfred Tajtelbaum). znany jako współautor Iz w, paradoksu Banacha -Tarskiego oraz tzw. definicji prawdy, która zapoczątkowała nowy dział matematyki - teorię modeli; Stanisław

Leśniewski

(1886-1939),

współtwórca

niektórych

systemów

logicznych:

mcreologii, ontologii, prototetyki, reizmu. System dedukcyjny jest to taki „zbiór wyraŜeń o składniowej budowie zdania, Ŝe moŜna w nim wyróŜnić jeden zbiór wyraŜeń przyjętych bez dowodu i nie na podstawie doświadczenia, a reszta takich wyraŜeń jest udowodniona na podstawie powyŜszego podzbioru"' 0 . Ze względu na kategorie wyraŜeń będących ich składnikami wyróŜniamy trzy systemy dedukcyjne: zdań tw ierdzących, reguł i funkcji zdaniowych. Odwrotnie niŜ w przypadku metody indukcyjnej, w tym przypadku źródłem hipotez jest teoria a nie empiria. Wymaga to od badacza głębokiej znajomości literatury przedmiotu, która umoŜliwia: 1) ustalenie, czy dane badanie ma sens, 2) postawienie pytań (sformułowanie hipotez). Wiedza z zakresu badanego tematu sianowi ochronę przed selektywnym podejściem do zagadnienia, pominięciem istotnych kwestii, badaniem zjawisk juŜ zbadanych. W przypadku stosowania strategii dedukcyjnej hipotezy powinny być stawiane śmiało a nawet ryzykownie. Powinny być przejawem odwagi naukowej badacza, a jednocześnie formułowane na tyle ogólnie, by moŜna było i nich wyprowadzić wiele wniosków. Weryfikacja, podobnie jak w poprzedniej metodzie, powinna odbywać się na zasadzie szukania zaprzeczenia. Ogólnie dedukcja jako proces myślowy polega na przechodzeniu od ogółu do szczegółu, „jest to zabieg myślowy oparty na przyjęciu podstawowych zasad (przesłanek lub aksjomatów), których słuszność uznaje się bez zastrzeŜeń wraz z następującym po tym dalszym wnioskowaniem opartym na zasadach logiki prowadzącym do bardziej szczegółowych twierdzeń ogólnych"". Wspomniane podstawowe zasady są w tym przypadku

" Z . HaiUuk.op.cH.. s. 108. M J. A panowie/, op.cit., s. 27.

120

Karolina Blachnia

wiedza opartą na studiach literatury przedmiotu, a sformułowane hipotezy wynikiem rozumowania. Rozumowanie dedukcyjne, co odróŜnia je od rozumowania indukcyjnego, jest w całości zawarte wewnątrz swoich załoŜeń. Oznacza to tyle, Ŝe nie wymaga ono tworzenia nowych twierdzeń czy pojęć, lecz jest tylko prostym wyciąganiem wniosków. W wyniku dedukcji powstają bądź prawa ekonomiczne, bądź tzw. hipotezy drugiej generacji. Z prawami mamy do czynienia, gdy twierdzenia sformułowane w wyniku dedukcji zostały pozytywnie zweryfikowane, gdy w wyniku badań okazało się, Ŝe opisują rzeczywiste związki i zaleŜności między zdarzeniami gospodarczymi, leŜeli jednak nie mogą one być uznane za prawdziwe w konfrontacji z rzeczywistością, wówczas pozostają hipotezami. Konfrontacja z rzeczywistością jest tu jednoznacznym kryterium. Przesłanki, na których opiera się wnioskowanie dedukcyjne, mogą być prawdziwe lub mieć charakter intuicyjnych załoŜeń, zwłaszcza gdy są trudne do zweryfikowania lub gdy dotyczą nieznanego jeszcze fragmentu rzeczywistości, którego istnienie jest tylko prawdopodobne, „Najefektywniejszym

sposobem

formułowania

praw

jest

poprawne

logiczne

wnioskowanie, oparte na prawdziwych przesłankach"*', jednak - jak cytowany autor zaznacza - nie zawsze jest moŜliwe dysponowanie jednoznacznie prawdziwymi przesłankami. Przesłanki traktowane ze względów metodologicznych jako jednoznacznie prawdziwe noszą nazwę aksjomatu lub pewnika. Ze względu na rodzaj i zakres ich wykorzystywania wyróŜniane są trzy typy dedukcji 1 *: -

dedukcja intuicyjna

-

dedukcja nieformalna

-

dedukcja formalna. Wskazana klasyfikacja przedstawia jednocześnie etapy metody dedukcyjnej elimi-

nujące w coraz większym stopniu intuicję w procesie dobierania terminów pierwotnych i wtórnych. Dedukcja intuicyjna ma tzw. postać przedaksjomafyczną. W tym przypadku wnioskowanie ma charakter intuicyjny, czyli nie podlega Ŝadnym ściśle określonym zasadom i regułom wnioskowania (dokonuje się w oparciu o oczywistość intelektualną), a wykaz aksjomatów jest określony i zamknięty. Jest to metoda wykorzystywana w czasach staroŜytnych (Arystoteles i stoicy), obecnie niestosowana w procesie naukowym. Dedukcja nieformalna i formalna mają tzw. postać aksjomatyczną, co oznacza, Ŝe lista twierdzeń i terminów pierwotnych (aksjomatów niewymagających definicji) jest za mknięta. jednak w pierwszym przypadku wciąŜ nie obowiązują jednoznaczne reguły wynikania. Metodę tę stosował m.in. Fuklides w okresie staroŜytności, a jej renesans przypada na XVII i XIX wiek. Natomiast dedukcja formalna opiera się na terminach i aksjomatach pochodzących z innych dziedzin nauki, gdyŜ w tej konkretnej badanej nie zostały one jeszcze określone. Z tego względu nie zachodzi w tym przypadku potrzeba ł2K.

Mcrcdyk.ofu-ir,

"Ibidem.

t

44.

121

Rozdział Vlf. Strategie badah empirycznych

orzekania o prawdziwości lub falszywości aksjomatów. Dowodzenie dokonuje się w oparciu o reguły sirukturalno-opisowe (mechaniczne przekształcanie tez. uwzględniające tylko formę, a nic ich treść), lak kaŜde rozumowanie (o czym wspomniano powyŜej) wnioskowanie dedukcyjne obarczone jest moŜliwością popełnienia błędów. Charakterystyczne dla tego typu rozumowania są błędy o charakterze formalnym, występujące w literaturze przedmiotu pod nazwami: błąd non seąuttur i petitio principii. Pierwszy pojawia się wówczas, gdy „między zdaniami

przesłanek

a

wnioskiem

nie

zachodzi

wynikanie

logiczne,

natomiast

wnioskujący sugeruje, Ŝe takie wynikanie zachodzi" 14 , a drugi, gdy „wnioskujący przypisuje wnioskowi większą wartość poznawczą niŜ ta, którą ma najsłabiej uzasadnione zdanie przyjęte jako przesłanka wnioskowania"". Niemniej jednak metoda dedukcyjna jest traktowana jako bardzo precyzyjne narzędzie budowania i badania teorii. Do jej podstawowych zalet naleŜą: -

zalety metodologiczne objawiające się ścisłością języka

-

umoŜliwianie kontroli nad logiczną poprawnością dowodzenia, pozwalające równieŜ eliminować element intuicyjny 1 *. lak kaŜda metoda, ma pewne ograniczenia, nie moŜna jej stosować we wszystkich

naukach, z tym, Ŝe ograniczenia te są akceptowalne w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu. Ograniczenia zostały wskazane w twierdzeniach limitacyjnych Kurta Gódla i AohzoChurcha 1 ". Pierwszy z nich wykazał, Ŝe systemy złoŜone są syntaktycznie niezupełne, czyli nie obejmują wszystkk li tez prawdziwych dla dziedziny, do której się odnoszą. Natomiast Church dołoŜył do tego kwestię nierozstrzygalności systemów złoŜonych, gdzie metody uzasadniania pozostają jedynie metodami sprawdzania. Drugie powaŜne ograniczenie dotyczy antynomii (błąd sprzeczności logicznej, paradoks), na co naleŜy szczególnie uwaŜać w badaniach o charakterze naukowym. Argumentem przemawiającym na korzyść metody dedukcyjnej jest przede wszystkim ścisłość języka, logiczna poprawność dowodzenia i lo, Ŝe stanowi wzorzec do systematyzowania wiedzy juŜ istniejącej (choć nie do odkrywania zupełnie nieznanej).

4. Opis jako narzędzie badawcze Opis - zgodnie z definicją słownikową to: 1 ) charakterystyka czegoś w formie pisemnej lub ustnej, 2) podstawowe dane o przedmiocie, urządzeniu itp. Definicja ta jest teŜ wystarczająca do omówienia zarówno opisu jako samoistnego narzędzia badawczego, jak i jego roli w procesie badawczym. Niebagatelne znaczenie ma fakt. Ŝe sama nauka jako taka pełni funkcję opisową, odpowiadając na podstawowe pytania - „co jest" i „jak

M

]. Broda. A. Polcwczyk. ]. Ra>. op.cit.. %. 72. "Ibidem.

'"ZaZ. Hajduk.op.cit.,*. [24. S7 Za Z. Hajduk, ibidem, s. 95-96.

122

Karolina BTachnia

jest". Opis w procesie badawczym ma niezwykle istotne znaczenie na kaŜdym jego etapie. W fazie wstępnej opis ma na celu przybliŜenie problemu, omówienie załoŜeń i planów badania, wstępne scharakteryzowanie problemu. W kolejnym etapie opisujemy przebieg badania, przebieg procesu, skupiamy się na dogłębnej charakterystyce problemu, z kolei w fazie końcowej opis słuŜy do werbalizacji wyników obserwacji, zarówno biernej, jak i czynnej (eksperymentu). Niezbędny jest tu tzw. aparat pojęciowy i technicznie zaawansowany aparat językowy. Opis jest rejestrem i identyfikacją cech lub teŜ związków łączących zdarzenia podle gające badaniu oraz czynników zmieniających ich przebieg. Jest niezbędnym elementem wielu innych metod badawczych, jak na przykład obserwacji, eksperymentu, sondaŜu diagnostycznego, monografii, metod heurystycznych etc. Opis, będący zazwyczaj elementem składowym innej metody poznawczej, polega na szczególnym wyodrębnieniu cech i elementów zjawiska, określeniu ich charakteru bądź wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i rozwoju. Rola opisu sprowadza się do systematycznej weryfikacji załoŜonych i rzeczywistych funkcji przedmiotu badania, ich działania i ulepszeń. W wielu wypadkach stwierdzenia faktów naukowych stanowią część składową róŜnego rodzaju opisów. Ze względu na przewagę tego rodzaju informacji niektóre nauki wręcz nazywa się opisowymi. Opis ma w nich charakter uogólniający, nawet jeśli dotyczy szczegółowych stwierdzeń, gdyŜ odznaczają się one duŜą powtarzalnością. W takim przypadku prace te mają najczęściej charakter teoretyczny, a celem autora jest uzupełnienie, doprecyzowanie, wyjaśnienie, porównanie, dokonanie klasyfikacji określonych zagadnień. MoŜe być równieŜ wykorzystywany do nowatorskiego przedstawienia znanych (zbadanych) zagadnień. W przypadku prac empirycznych opis zawiera się w części teoretycznej pracy, wówczas ma

na

celu

scharakteryzowanie

i

przybliŜenie

badanego

problemu,

a

takŜe

wykorzystywanej metody badawczej. W związku z tym powinien spełniać wymogi dokładności i obiektywności. Jest elementem niezbędnym, lecz nie powinien być nadmiernie rozbudowany. Nie moŜe stanowić kwintesencji pracy empirycznej. Zbyt obszerny opis jest negatywnie oceniany, jako Ŝe sam w sobie nie wnosi nic nowego do nauki. Przedstawia dane zjawisko, prezentuje zagadnienie, a to nie jest celem pracy o charakterze empirycznym. W przypadku uznania, Ŝe dokładny, szczegółowy opis jest niezbędnym elementem danego badania, naleŜy umieścić go w dodanym do pracy aneksie bądź w odrębnej publikacji. NaleŜy przy tym zawsze przedstawić zarówno zalety, jak i wady prezentowanego opisu, a takŜe uwzględnić wszelkie ograniczenia, mieć świadomość, czego oczekuje się od zastosowanej metody i przede wszystkim czy odpowiada ona przedmiotowi badania. Istotne jest równieŜ, by przedstawić, na czym polega sposób, w jaki opisano problem badawczy. Wykorzystywanie opisu jako metody badawczej charakteryzuje się łatwością dostosowania języka do potrzeb badania. Jest to waŜne przede wszystkim w początkowej fazie badania, przy zbieraniu materiałów. Kontakt z respondentami wymaga posługiwania się zrozumiałym językiem, dostosowanym do poziomu i moŜliwości komunikacyjnych osób objętych badaniem. Posługiwanie się naukowym językiem moŜe powodować trudności

Rozdział VII. Strategie badan empirycznych

123

czy wręcz niemoŜność przeprowadzenia poprawnego badania; zakłóca proces zbierania informacji, tworzy barierę między badaczem a badanym. JednakŜe wykorzystanie opisu moŜe powodować wystąpienie zagroŜeń, takich jak pułapka samospełniającej się przepowiedni, stronniczość (brak obiektywizmu), powierzchowność czy teŜ wybiórczość. Nie tylko w przypadku badań ankietowych opis badanego zjawiska powinien uwzględniać moŜliwości zrozumienia go przez odbiorców. Posługiwanie się- profesjonalnymi terminami bez podawania definicji czy wyjaśnień zwiększa krąg osób (nawet zainteresowanych) nie mogących skorzystać z wyników badań. Zrozumiały opis jest równieŜ sygnałem znajomości tematu przez autora, jego zdolności komunikacyjnych z szeroką rzeszą odbiorców. RównieŜ dla specjalistów z danej dziedziny jasny opis umoŜliwia prawidłową ocenę badania na kaŜdym z jego etapów, pozbawia wątpliwości i niedomówień, które mogą pojawić się w przypadku niejednoznacznych definicji. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza w przypadku szybko rozwijających się dziedzin nauki, gdzie wciąŜ są wprowadzane (bądź zapoŜyczane z innych języków) nowe pojęcia. Opis metody badań jest zazwyczaj małym fragmentem pracy. Powinien zawierać analizę krytyczną metod dotychczas stosowanych do badania danego tematu, jak równieŜ uzasadnienie wyboru konkretnej metody. Obszerność opisu uzaleŜniona jest od dyskusyjności metody i zakresu jej dotychczasowego wykorzystywania. Refleksja krytyczna odnośnie metod niezastosowanych a moŜliwych do zastosowania powinna równieŜ podać zwięzłe wyjaśnienie dokonanego wyboru. Zazwyczaj nie ma powodów do szerokiego opisu metody, gdyŜ prowadzone badania opierają się na metodach juŜ znanych. Jednak gdy do badań zastosowano kilka metod, metody nowe bądź dyskusyjne lub gdy wybór ich stanowi! problem, naleŜy to wyjaśnić w sposób wyczerpujący 3 *. Dokładny opis metody najczęściej jest stosowany w przypadku badań eksperymental nych z fizyki, chemii czy podobnych. Nauki ekonomiczne i o zarządzaniu wykorzystują z reguły znane juŜ metody, które nie wymagają dogłębnych opisów. Jeśli jednak zachodzi taka potrzeba, moŜna opis metody umieścić w formie instrukcji jako aneks do pracy. W przypadku krótkiego opisu metody badań umieszcza się go pomiędzy rozdziałami dotyczącymi problemu i przeglądu literatury, a rozdziałami prezentującymi przebieg i wyniki badań, bo jest to nie tylko metodologicznie poprawne, ale i logiczne. Przebieg wykonanych badań moŜna przedstawić wraz z opisem metody bądź w oddzielnym fragmencie pracy. Drugi sposób wykorzystywany jest w przypadku, „gdy badania były długotrwałe, gdy ich kolejne etapy oparto na coraz to innych metodach lub urządzeniach pomocniczych, zwłaszcza jednak wtedy, gdy szczegółowy opis przebiegu badań jest niezbędny dla "uprawdopodobnienia" wyników bądź dla krytyki"". Niewystarczający opis moŜe być powodem krytycznych zastrzeŜeń, jak równieŜ utrudniać odbiorcy właściwe zrozumienie sensu i istoty danych badań.

,ł

Por. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. PAN, Wrocław - Wars/awa - Kraków

1967. s, 240. ** Ibidem, 241

124

Karolina Blachnia

WyróŜnia się następujące rodzaje opisów*": 1 ) statystyczny, 2) dynamiczny, 3) ujmujący zaleŜności funkcjonalne. Opis statystyczny to pozyskiwanie, przetwarzanie i analizowanie informacji dotyczących przedmiotu badania, obejmujące pełny zestaw danych istotnych dla przedstawienia badanego zagadnienia, zaprezentowanych przy pomocy narzędzi statystyki opisowej, która omawia najwaŜniejsze parametry zmiennych - miary połoŜenia, zmienności, asymetrii, koncentracji, spłaszczenia, a takŜe stosowane wskaźniki ekonomiczne. Opis statystyczny koncentruje się równieŜ na analizie szeregów czasowych, zarówno przy uŜyciu indeksów dynamiki, jak i ekonometrycznych procedur wygładzania szeregów czasowych oraz wyodrębniania ich składników (trendu, wahań cyklicznych i wahań sezonowych). Obejmuje równieŜ charakterystykę podstawowych procedur badania współzaleŜności zjawisk, zarówno zaleŜności liniowych, jak i krzywoliniowych, a takŜe korelacji i regresji wielorakiej oraz cząstkowej. MoŜna teŜ zastosować klasyfikację dzielącą opisy na: klasyfikująco-porównawcze i szeregująco-typologizujące. Pierwszy polega na systematycznym podziale badanych zjawisk (przedmiotów) na klasy, działy itp. według określonej zasady wraz z oceną w skali porównawczej. W drugim przypadku określa się wzorzec (ewentualnie kilka wzorców), z którym porównuje się dane zjawiska i wynik porównania stanowi kryterium przynaleŜności do określonej grupy i odpowiedniego zaszeregowania (ustawienia w określonej kolejności) w grupie. Opis ma na celu uporządkowanie zdobytych wiadomości, przejrzyste przedstawienie materiałów i efektów poprzednich badań. MoŜna go traktować jako „systematyzację, uporządkowanie zdań ze względu na przedmiot opisu"". NaleŜy w tym miejscu zadać pytanie, które ma charakter sporu metodologicznego, a mianowicie, jaka jest róŜnica między opisem a wyjaśnieniem. Zwolennicy jednego stanowiska twierdzą, Ŝe opis „jest tylko wstępem do wyjaśnienia danego rodzaju zjawisk lub danego zjawiska indywidualnego'^-, natomiast ich opozycjoniści są zdania, Ŝe wyczerpujący opis ma w sobie wiele elementów tłumaczących daną relację czy zjawisko. Podejście w duŜej mierze zaleŜy od rozumienia słów „opis łl i „wyjaśnienie", rozróŜniania ich i definiowania w sposób wąski luh szeroki. Kazimierz Ajdukiewicz, będący zwolennikiem rozłącznego traktowania tych dwóch pojęć, wskazał na pytania, które odróŜniają opis od wyjaśnienia. I tak w przypadku opi su mamy do czynienia z odpowiedzią na pytanie: „jak jest?", natomiast „odpowiadając na pytania [...], dlaczego tak jest, jak właśnie stwierdziliśmy, Ŝe jest, wyjaśniamy odkryty fragment rzeczy wistosci ,H \ JednakŜe zaznaczy! róŜnicę w rozumieniu tych pojęć w mowie 10 Z.

Hajduk, op.cit.. s. 148.

" I. Karpiński. Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, wyd. WyŜszej Szkoły Przedtiębicirczoki i Zarządzania im. L Koźmińskiego. Warszawa 2006. s, 78. * J. Pieter. Sauka i wiedza, Nas/a Księgarnia, Warszawa 1967. s. IM. ° K. Ajdukiewtci, Jfzyk i poznanie, l. II PWN, Warszawa 1985, s. 401.

Rozdział Vii Strategie badań empirycznych

125

potocznej, wskazując, Ŝe nie zawsze odpowiedź na pytanie: dlaczego? będzie stanowiła wyjaśnienie, a niejednokrotnie odpowiedzi na inne pytania będą brane za wyjaśnienia (np, po co?, w jakim celu?). Warto takŜe w tym miejscu wskazać na pokrewieństwo między wyjaśnieniem a dowodzeniem, gdyŜ oba procesy, zdaniem Ajdukiewicza, przebiegają podobnie, z tą róŜnicą, Ŝe wyjaśniana kwestia bądź jest wiadoma - w przypadku wyjaśnienia, bądź teŜ nie - w przypadku dowodzenia.

5. Uogólnienia w badaniach naukowych Uogólnienie jest twierdzeniem sformułowanym w sposób ogólny (generalny) na podstawie obserwacji i wyciągania wniosków z jednostkowych zjawisk i taktów, ze szczegółowych badań i prowadzonych doświadczeń, jest „teoretycznym lub praktycznym połączeniem części, właściwości, cech i stosunków badanych faktów lub zjawisk, które poddane analizie w kompleksowym ujęciu pozwalają stawiać całkiem nowe, oryginalne i zasadne wnioski'* 1 ' 1 . Uogólnienia w badaniach mają charakter praw nauki lub przyjmują postać prawidłowości. Przypisuje się im cztery podstawowe funkcje 45 : 1) porządkującą fakty, 2) wyjaśniającą, 3) prognostyczną, 4) praktyczną. Prawo nauki jest twierdzeniem ogólnym, opisującym relacje zachodzące między zjawiskami albo cechami; relacje te są stałe, co oznacza, Ŝe zachodzą zawsze, gdy zachodzą sprzyjające ich występowaniu warunki, łączące dane cechy, rzeczy w relacje, l iczba przypadków, w których takie relacje zachodzą, jest nieskończona, i dlatego teŜ prawo nauki ma nieograniczony zasięg w czasie i przestrzeni. Przed prawem nauki stawia się wymaganie, by pozwalało wnioskować o przypadkach nieznanych na podstawie przypadków znanych. Prawa występują jako prawa bezwzględne (bezwyjątkowe) i statystyczne. Oba mają zasięg uniwersalny, co oznacza, Ŝe twierdzenia tego typu dotyczą wszystkich przedmiotów i mają postać zdania uniwersalnego. W pierwszym przypadku określone związki, zaleŜności, cechy czy właściwości występują powszechnie, natomiast prawa statystyczne występują z pewnym prawdopodobieństwem (na odpowiednio duŜych zbiorowościach). Inna klasyfikacja dzieli prawa na strukturalne i diachroniczne. Strukturalne, inaczej synchroniczne opisują współistnienie dwóch cech stałych, przybierają postać zdań ogólnych orzekających lub warunkowych. Wśród praw diachoronicznych wyróŜnia się jakościowe i ilościowe. Pierwsze określa etapy ewolucyjne, przez jakie dane zjawisko przechodzi - jakościowe prawo rozwojowe, natomiast jakościowe prawo przyczynowe opisuje.

** J. Apanciwicz. op.dl., s. 30. ł* S. Slachak, Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych. KsiąŜka i Wiedza. Warszawa 1997, s. 240,

MA

Karolina Blachnia

w jakich warunkach dane zjawisko występuje. Prawa ilościowe to opisy związków między cechami zmiennymi, którym zostały przyporządkowane liczbowe miary uzaleŜnione od nasilenia

tych cech.

Ilościowo-rozwójowe

opisują

współmierność cech,

natomiast

ilościowo-przyczynowe - zaleŜność pomiędzy intensywnością skutku i przyczyny. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe nie kaŜde twierdzenie ogólne wskazujące na związki przyczynowo-skutkowe zjawisk nosi miano prawa nauki. Dotyczy to tylko związków przyczynowych złoŜonych i ukrytych**. Jedną z obrazowych róŜnic między prawami a prawidłowościami wskazuje R. Wójcicki, pisząc: „Prawa są twierdzeniami, a więc pewnymi obiektami językowymi - naleŜą do języka. Prawidłowości natomiast naleŜy szukać wśród obiektów i zdarzeń, które język opisuje - naleŜą one do świata materialnego"^. Prawidłowości charakteryzują się ograniczonością czasową i przestrzenną, z tym, Ŝe w tak określonych warunkach wyniki badań są obiektywne i powtarzają się, dając podstawę do uogólnień. Istnieją róŜne typy prawidłowości, wśród których głównymi są prawidłowości deterministyczne i korelacyjne". Pierwsze z wymienionych związane są ze sposobem transformowania się stanów układu (związków, zaleŜności), a drugie dotyczą wzajemnych związków między zmiennymi systemami. Z deterministycznym zjawiskiem mamy do czynienia, gdy jego wcześniejsze stany determinują późniejsze, jest to tzw. determinizm prospektywny. MoŜna teŜ rozwaŜać zjawisko determinizmu skierowanego w przeszłość retrospektywnego. Występuje jeszcze grupa, którą trudno zakwalifikować do któregoś z wymienionych rodzajów - są to prawidłowości obrazujące identyczność. Podobnie jak w przypadku prawd, wyróŜniamy prawidłowości statystyczne i kategoryczne; jest to kolejna klasyfikacja związana z prawdopodobieństwem ich występowania. Statystyczne odznaczają się określonym prawdopodobieństwem realizacji i większą częstotliwością, a kategoryczne, jak sama nazwa wskazuje, występują w sposób jednoznaczny. Celem procesu o charakterze naukowym jest stworzenie nowej teorii naukowej, uŜywając określenia Poppera „najlepiej przystosowanej do przeŜycia", czyi i takiej, „która nie tylko do tej pory oparła się najbardziej surowym testom, ale jest równieŜ sprawdzalna w najbardziej rygorystyczny sposób"*\ JednakŜe znaczna część badań kończy się uogólnieniem, którego roli nie naleŜy umniejszać w rozwoju nauki. Uogólnienia są najczęściej ukoronowaniem danej rozprawy doktorskiej (przy załoŜeniu, Ŝe mogą one zostać sformułowane). Ale jednocześnie są początkiem następnego cyklu w nauce, stanowią przyczynek do dalszych badań, gdyŜ wiedza wciąŜ się rozwija, rozszerza, właśnie w oparciu o kolejne nowe odkrycia. Nie poprzestaje na dokonaniach w danej dziedzinie, za sprawą ludzkiej ciekawości zmierza wciąŜ dalej, a jedno odkrycie determinuje powstanie wielu nowych pytań, uświadomienie kolejnych zagadnień wymagających zbadania.

"ffrMtnii 242* R. Wójcicki, Wykłady z metodologii nauk, PWN. Warszawa 1982,*. 71. "Ibidem, s. 75. *" K. Popper. Logika odkrycia naukowego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. s. 92.

127

Istnieją trzy podstawowe rodzaje uogólnień w badaniach naukowych. Pierwsze lo uogólnienia sprawozdawcze, w tym przypadku zakres twierdzeń nie wykracza poza przebadaną rzeczywistość. Uogólnienia te są prawdziwe tylko w określonym miejscu, czasie i sytuacji, są traktowane jako przyczynek do prawidłowości formułowania praw nauki. Wymagają jednak w tym celu badań weryfikujących, odbywających się w zmienionych warunkach. Jeśli twierdzenia (słuszne) wykraczają swym zasięgiem poza przebadaną rzeczywistość, wówczas mamy do czynienia z uogólnieniami naukowo-badawczymi. Ich podstawą muszą być rzetelnie, prawidłowo przeprowadzone badania, dające podstawy do dokonywania generalizacji wykraczających poza analizowane zjawisko czy zaleŜność w Ściśle określonej czasoprzestrzeni. JednakŜe uogólnienia tego typu nie są uniwersalne i wymagają odnoszenia ich do określonego zbioru. Jednym z oczekiwań stawianych przed rozprawą doktorską z zakresu nauk społecznych jest właśnie dokonanie uogólnień o charakterze naukowo-badawczym. Powinny one stać się zwieńczeniem całego procesu naukowego, stanowić wkład autora pracy do nauki. Uogólnienia naukowo-badawcze nie wymagają weryfikacji, bo z natury są weryfikowalne (replikacja badań), odzwierciedlają zaleŜności i relacje ogól nie obowiązujące. Mogą stanowić punkt wyjścia do dalszych badań bez konieczności udowadniania ich słuszności. Stąd odpowiedzialność za ich formułowanie, ciąŜąca na kaŜdym badaczu. W przypadku badań opartych na analizach statystycznych oznacza to konieczność zwracania szczególnej uwagi na reprezentatywność badanej próby**. Tylko badania na prawidłowo dobranej próbie, przy zachowaniu prawidłowej procedury metodologicznej mogą prowadzić do formułowania tego typu

uogólnień.

Zarzut niereprezentatywności badanej próby

dyskwalifikuje uogólnienie, jak równieŜ wyniki badań, na podstawie których zostało ono dokonane. Najłatwiej obronić reprezentatywność próby w przypadku doboru losowego (gdy kaŜda jednostka ma taką samą szansę trafienia do próby). Wówczas spełnienie wymagań dotyczących losowania, prawidłowego zdefiniowania badanej populacji i wielkości próby daje prawo do traktowania jej jako w pełni reprezentatywnej. Podobnie jest w przypadku próby mieszanej (pseudolosowej), gdy określane są proporcje jednostek branych do badania. Natomiast przy zastosowaniu metody doboru jednostek na zasadzie próby

celowej,

waŜne

jest

umotywowanie

doboru,

gdyŜ

w

tym

przypadku

reprezentatywność nie jest dowodzona, podobnie jak nie jest oceniana precyzja badania. Najlepsza próba celowa uzyskiwana jest na zasadzie doboru kwotowego, który stosowany jest w przypadku zjawisk, o których brak jest informacji, natomiast są one Ściśle skorelowane z cechami (zjawiskami) o znanych rozkładach. WaŜna w tym przypadku jest jednakŜe wiedza ogólna o populacji. Podane warunki stosowania odnoszą się teŜ do metody doboru typowego lub przez eliminację. W doborze przypadkowym reprezentatywność nie jest brana w ogóle pod uwagę, znaczenie ma jedynie określony bodziec,

w

Zagadnienie f t i f l ■ MnNtyirnołfl próby opracowani! na piwisiawic: M. Rotkiewicz, Metody doiciowe W badaniach

marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 60-75.

128

Karolina Blactinia

a przy doborze wg zasady „kuli śniegowej" respondenci wskazywani są przez innych respondentów, zaś trafienie do badanej próby ma charakter subiektywny. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe badana próba ma równieŜ znaczenie w przypadku uogólnień o charakterze sprawozdawczym, jednak ze względu na ich charakter (ograniczony zasięg) moŜna czynić je równieŜ na próbie niereprezentatywnej dla danej populacji, a jedynie bardzo określonej, do której będzie się odnosiło dane uogólnienie. Kolejnym rodzajem uogólnień są uogólnienia o charakterze filozoficznym. Nadają one twierdzeniom walor uniwersalności, są prawdziwe zawsze i wszędzie. Mimo swej nazwy, ktć>ra potocznie rozumiana moŜe wprowadzać w błąd, muszą się opierać na wynikach naukowych, / chwilą jednak, gdy zostaną sformułowane i powszechnie przyjęte, częstokroć z kolei wpływają na dalszy rozwój myśli naukowej, wskazując jedną z wielu moŜliwych linii postępowania. W naukach społecznych tego rodzaju uogólnienia powinny prowadzić do dalszych badań, choć są koniecznym etapem w całym procesie poznania badanego zjawiska. MoŜna je spotkać w fazie określania zakresu badanego zjawiska, jego ograniczeń i załoŜeń. Dodatkowo w tej klasyfikacji naleŜy uwzględnić uogólnienia intuicyjne. Ze swej istoty powstają one w sposób nie do końca świadomy. Ich źródłem jest wszechstronna wiedza badacza, wykraczająca poza analizowany temat. DuŜą rolę odgrywa w tym przypadku doświadczenie, nic tylko związane z danym zagadnieniem, ale i ogólne doświadczenie w pracy naukowej. Trudno je w całości poprzeć przeprowadzonymi badaniami naukowymi, jak i zweryfikować poprzez kolejne badania. W przypadku pracy doktorskiej nie są oczekiwanymi elementami. Jeśli się pojawiają, powinny raczej przybrać formę postulatów do dalszych badań bądź sugestii zmiany aspektu badań. NaleŜy jednakŜe docenić niezwykle istotną rolę, jaką odgrywa intuicja w rozwoju wiedzy (temat ten zostanie przedstawiony obszerniej w punkcie tego rozdziału). Wkład intuicji nie zawsze postrzegany jest jako uogólnienie o takim charakterze. Niejednokrotnie jednak taki proces pozazmysłowy jest pomocny w formułowaniu uogól nień o charakterze naukowo-badawczym czy filozoficznym, i warto go wykorzystywać w badaniu naukowym, mając wszelako świadomość wszelkich jego ułomności i zagroŜeń związanych z jego stosowaniem. Podstawowym dylematem pojawiającym się przy dokonywaniu uogólnień jest sama moŜliwość ich dokonywania, a następnie zakres uogólnienia, na jaki badacz moŜe sobie pozwolić w danej sytuacji badawczej. Nie wszystkie przeprowadzone badania dają prawo do dokonywania uogólnień na podstawie uzyskanych wyników, jak równieŜ nie od wszystkich badań się tego wymaga. Rozstrzygając wspomniane kwestie, naleŜy mieć świadomość podstawowych zarzutów, jakie pojawiają się przy ocenie uogólnień. Głównym jest brak dokonania uogólnień, gdy było to moŜliwe, gdy posiadany materiał badawczy był wystarczający, wyciągnięte wnioski prawidłowe, a autor przedstawił wyniki w sposób opisowy. Praca wówczas moŜe sprawiać wraŜenie niedokończonej, co stawia autora w złym świetle. OstroŜność jest cechą niezmiernie waŜną, ale jednak od ludzi nauki wymaga się równieŜ odwagi. W tym przypadku niedokonanie uogólnień moŜe zostać potraktowane jako ignorowanie zasad obowiązujących w nauce.

Rozdział VII, Strategie badań empirycznych

129

Jednak, jak juŜ zostało wspomniane wcześniej, nie kaŜda praca naukowa moŜe zostać ukoronowana dokonaniem uogólnień. MoŜe się okazać, Ŝe zebrany materiał jest niewystarczający - taka ocena implikuje konieczność przedstawienia tego problemu, wskazanie niezbędności dalszych badań przy poszerzeniu ich zakresu. Tu formułowanie uogólnień jest irracjonalne i błędne, a aktem odwagi naukowej jest przyznanie się do takiego wniosku. Ostatnim podstawowym zarzutem jest bezzasadne dokonanie uogólnień, gdy uzyskane wyniki nie współgrają z ostatecznymi wnioskami, gdy nie istnieje moŜliwość lub potrzeba dokonania generalizacji. W literaturze istnieje rć>wnieŜ podział na prawa i generalizacje historyczne M . Prawa pozwalają wyjaśniać i przewidywać dane zjawiska niezaleŜnie od tego, gdzie i kiedy one występują, czy odnoszą się do przeszłości, teraźniejszości czy teŜ przyszłości. Natomiast generalizacje historyczne pozwalają przewidywać i wyjaśniać tylko zjawiska zachodzące w z góry określonej czasoprzestrzeni. Przestrzeń ta nie musi być określona bardzo precyzyjnie, lecz w większości przypadków dotyczy tylko i wyłącznie przeszłości. W naukach

ekonomii i zarządzania uogólnienia są niestety na ogól obarczone sto-

sunkowo duŜym prawdopodobieństwem popełnienia błędu. Wynika to z charakteru /iawisk spulec/nych, klóre są / łoŜone, determinowane prze/ wiele czynników I zmienne w czasie

6. Intuicja w procesach badawczych Intuicja w podręczniku do psychologii definiowana jest jako „bezpośrednia wiedza 0 czymś,

nie poprzedzona wstępną analizą i rozumowaniem" s -. Niejednokrotnie postrze-

gana jest jako coś mistycznego, nieuchwytnego, trudnego do wyjaśnienia, nacechowanego emocjonalnie (co wyjaśnia fakt przypisywania większej intuicji kobietom) - coś, co stoi w opozycji do racjonalnego myślenia. Intuicjonizm to kierunek w teorii poznania XX w., według którego głównym lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest intuicja. Za jego twórcę uwaŜany jest francuski filozof Henri Bergson, choć „cechy intuicjonizmu w dostatecznie wyrazisty sposób występują juŜ u Platona" i „ta sama tendencja w dość umiarkowanej formie (jak u Arystotelesa) pojawiła się u [...] Rene Descartesa"". Zdaniem Bergsona umysł deformuje poznawane rzeczy: unieruchamia, rozkłada na części, kwantyfikuje, upraszcza 1 ujednolica, pomija to, co Ŝywe i oryginalne; natomiast intuicja - uświadomiony instynkt działa nieświadomie i czerpie silę z organizmu. Ukazuje nam rzeczy takimi, jakie one są, ukazuje wierny obraz Ŝywej, róŜnorodnej, złoŜonej rzeczywistości. Bowiem tak naprawdę światem porusza nie deterministyczny mechanizm, ale pęd Ŝyciowy. Bergson uwaŜał, Ŝe intuicja jest wytworem organizmu, przyrody i dlatego teŜ moŜe przyrodę poznać.

Por. I. Such, Wstęp do metodologii ogólnej nauki, UAM. Po/ruń 1973, s. 82. A. Sperling. Psychologia, Zysk i S-ka, Warszawa 1995. s. 376. A. NalczatiŜajn, Intuicja a odkrycie naukowe, PIW, Warszawa 1979, t. 55.

130

Karolina Siachnia

Siad bierze się i ej wyŜszość nad intelektem, Ŝe nu te sama naturę, CO przedmioty, które poznaje. Skoro rzeczywistość jest Ŝywa, zmienna, dynamiczna, róŜnorodna, nie mieści się w Ŝadnych schematach i wyłamuje się z wszelkich mechanizmów, to moŜna ja poznać tylko za pośrednictwem poznania intuicyjnego, które jest doskonalsze od rozumowego, a tym samym tylko ono jest prawdziwe. Poznaniu rozumowemu przypisywał wszelkie deformacje, stojące w opozycji do istoty rzeczywistości, uwaŜał, źe intelekt deformuje rzeczy, aby uczynić z nich bardziej wygodne narzędzia działania i aby ułatwić porozumiewanie się ludzi. Zaliczał do deformacji niektóre główne podstawy poznania naukowego, w tym: -

upraszczanie i ujednolicanie rzeczy, zjawisk, wydarzeń, które przez swą złoŜoność nic mogą być objęte umysłem i stąd rozum wybiera to, co jest dla nich wspólne

-

rozkładanie na części, gdyŜ to, co jest złoŜone jest nieuchwytne unieruchamianie zjawisk, które w swej zmiennej istocie są dla umysłu nieuchwytne

-

kwantyfikację (ujęcie ilościowe), bo nauka pomija jakości, wszystko ujmuje w liczby i schematy

-

relatywizm, czyli traktowanie rzeczy i zjawisk jako zaleŜne i względne, określanie w stosunku (połoŜeniu, relacji) do innych

-

pojmowanie świata jako względnie uporządkowanego mechanizmu. Według Bergsona intelekt nie jest zdolny do poznania rzeczywistości, gdyŜ jest sztyw-

ny, stały posługuje się gotowymi pojęciami, w których stara się zmieścić nawet nowe odkrycia. Powoduje to, Ŝe ujmuje rzeczywistość schematycznie i stereotypowo, sprowadza do znanych zjawisk to, co powinno być ujęte w nowe formy, by nastąpił prawdziwy rozwój. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe Bergson nie występował tylko przeciwko poznaniu naukowemu, ale nauce w ogóle, jako tworowi intelektu. Człowiek nauki nie moŜe sobie jednak pozwolić na skłanianie się ku tej teorii. Sam tworzy naukę w głównej mierze opartą na rozumie i poznaniu o charakterze naukowym. Nie u wszystkich ludzi intuicja jest wykształcona w podobny sposób, choć współcześnie coraz częściej spotykany jest pogląd o moŜliwościach jej rozwoju. Jedni ludzie charakteryzują się rozwiniętymi umiejętnościami w tym zakresie, innych natomiast cechuje silny racjonalizm. Nie istnieje poprawna odpowiedź na pytanie, jaka postawa jest lepsza, słuszniejsza, moŜna natomiast przyznać, Ŝe determinuje to sposób postrzegania świata, analizę zjawisk i wyciąganie wniosków. Gromadzenie informacji o świecie odbywa się w zasadzie w poparciu o zmysły (słuch, dotyk, wzrok, powonienie i smak), natomiast poznanie intuicyjne odbywa się bez ich udziału. Oznacza to. Ŝe nie opiera się naempirii.czyli doświadczeniu i eksperymentach. Ludzie o słabo rozwiniętych zdolnościach intuicyjnych mają ograniczoną umiejętność odczuwania rzeczywistości. Intuicja gromadzi informacje i je interpretuje. Interpretacja jest w tym przypadku niezbędna, gdyŜ „informacja pochodząca z intuicji ma charakter symboliczny, nie dosłowny"^. Powoduje to mylne utoŜsamianie jej z innymi zjawiskami pozazmysłowymi. " L. Dm Praktyczna intuicja, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997, j. 104,

Rozdział VII. Strategie badań empirycznych

131

NaleŜy ją jednak wyraźnie oddzielić (zwłaszcza w przypadku rozwaŜań o poznaniu naukowym) od innych zjawisk, takich jak na przykład sny czy telepatia. W przypadku rozumowania naukowego intuicja jest elementem pomocniczym, a nie podstawowym, we wstępnej fazie pomaga dostrzegać problemy godne rozwiązania. „Sukces pracy naukowej - jak pisze A. NałczadŜajn - w znacznym stopniu uwarunkowany jest prawidłowym wyborem zagadnienia"". Wybór ten trudno oprzeć tylko i wyłącznie na wiedzy pochodzącej z empirii. MoŜna tu mówić o swego rodzaju intuicyjnym przeczuciu, Ŝe badany problem z jednej strony jest moŜliwy do poznania, rozwiązania, a z drugiej, iŜ jest on waŜny dla dalszego rozwoju nauki i praktyki społecznej Nie kaŜdy bowiem problem nadaje się na przedmiot badań naukowych. WaŜna jest zdolność oceny waŜkości problemu, czyli jego „wyczucie", a przy tym równieŜ umiejętność jego sformułowania. Jest jeszcze jedna kwestia - nie kaŜde zagadnienie jest odpowiednie dla osoby zamierzającej je badać. Cytowany juŜ wyŜej NałczadŜajn jest zdania, Ŝe zagadnienie naukowe powinno „korespondować z umysłowymi predyspozycjami uczonego". Odnalezienie problemu to jedna sprawa, a druga to moŜliwości rozwiązania go. I tak ekonomista, nawet uświadamiając sobie istniejący nierozwiązany problem z zakresu fizyki, nie będzie w stanie się nim zająć i go rozwiązać - to skrajny przykład, ale nawet w dziedzinie ekonomii nie wszystkie zagadnienia są dobre dla osoby zajmującej się nią. Korespondować w tym znaczeniu nie znaczy tylko rozumieć, mieć w tym zakresie wiedzę wystarczającą, by się danym zagadnieniem zająć; to równieŜ oznacza wyczucie danego tematu, odnajdowanie się w nim, przekonanie, Ŝe jest interesujący i waŜny, zaangaŜowanie, a takŜe świadomość moŜliwości realizacji postawionego przed sobą celu naukowego. Na zakończenie rozwaŜań o wpływie intuicji na wybór tematu, warto raz jeszcze zacytować A. NałczadŜajn a, który pisze: „Właściwy wybór problemu naukowego stanowi złoŜony i nie zawsze w pełni świadomy proces intelektualny (tym bardziej, Ŝe wybór obiektywny i subiektywny dokonują się w jednym i tym samym wzajemnie splecionym procesie)" 56 . Intuicja jest równieŜ uŜyteczna we wstępnej fazie formułowania hipotez. Po ustaleniu przedmiotu badań naleŜy umieć zadać konkretne pytania, umoŜliwiające zbadanie jego istoty. Jest to kolejna trudność na drodze poznania naukowego, gdyŜ problem jest rozwiązywany drogą negacji bądź potwierdzenia hipotez, na podstawie których formułowana jest teza (prace doktorskie najczęściej mają właśnie tego typu budowę: kilka hipotez i jedna teza, co jednak nie wyklucza moŜliwości sformułowania jednej hipotezy, która jest równoznaczna tezie). Samo rozwiązanie problemu teŜ w pewnym stopniu moŜna uznać za spostrzeŜenie, które najpierw przychodzi jako przejaw intuicji, gdyŜ jest to moment najsilniej nacechowany emocjonalnie w całym twórczym procesie. Jest momentem przełomowym,

■ A. NałczadŜajn, op.cit,, Ibidem.

N

130

Karolina Bfachnla

uświadomieniem odkrycia prawdy, osiągnięciem sukcesu, ukoronowaniem całego dotychczasowego wysiłku. PowyŜsze dowodzi, Ŝe intuicja towarzyszy badaczowi w całym procesie naukowym, inspiruje i umoŜliwia wchodzenie w kolejne etapy pracy Ale jak wspomniano na początku, jest procesem pomocniczym, współistnieje z empirycznym i naukowym procesem. Nie moŜe ich przysłonić i być jedyną formą poznania. MoŜe podpowiadać niektóre rozwiązania, sugerować niektóre metody czy narzędzia, jednak badacz ma obowiązek sprawdzenia ich w sposób naukowy. NaleŜy tu teŜ wspomnieć o zagroŜeniach, jakie niesie ze sobą nadmierna wiara we własną intuicję. Powoduje to bagatelizowanie roli empirii i procesu rozumowego, co jest powaŜnym błędem. Umiejętność panowania nad własną intuicją i świadomość jej wpływu jest konieczna w pracy naukowej. W literaturze spotyka się jednak odmienne stanowiska, których przykładem moŜe być sformułowanie, Ŝe „proces poznania myślowego ma charakter złoŜony i jest rezultatem świadomego, a przy tym celowego wysiłku badacza"' 7 . Nie ma tu mowy o intuicji, nawet jako pomocnej wskazówce w toku procesu naukowego, jednak A. NałczadŜajn, pisząc o poglądach Bergsona, stwierdza, Ŝe „związek intelektu i intuicji, początkowo przeciwstawnych u swych podstaw, moŜe doprowadzić do adekwatnego poznania przyrody i Ŝycia, ale kaŜda z tych poznawczych zdolności oddzielnie jest niewystarczająca" 58 . Karl Popper w swych rozwaŜaniach posunął się o krok dalej, dzieląc pracę naukowca na dwa etapy, rządzące się własnymi prawami i zasadami. Pierwszy to proces rodzenia się nowego pomysłu, drugi natomiast to logiczna analiza. Tylko w pierwszym etapie jest miejsce dla ..elementu irracjonalnego" czy „intuicji twórczej", gdyŜ „nie istnieje nic takiego, jak logiczna metoda wpadania na nowe pomysły lub logiczna rekonstrukcja owego procesu 5 '. Albertowi Einsteinowi przypisuje się powiedzenie: „Na drodze do odkrycia intelekt ma niewiele do roboty. Następuje przeskok świadomości, nazwij go intuicją albo jak sobie Ŝyczysz, i rozwiązanie przychodzi do ciebie, a ty nic wiesz skąd i dlaczego". Dlatego właśnie intuicja w procesie badawczym ma niebagatelne znaczenie, obok dedukcji i indukcji stanowi często jedyny słuszny, choć irracjonalny drogowskaz w dociekaniu

v

|, Apanowicz, op.cil,, s. 25. m A.

NałczadŜajn, op.cit.. s. 58. m K. Popper. op.cit.,*. 33.

prawdy.

Katarzyna Budzik

ROZDZIAŁ VIII

METODY BADAŃ EMPIRYCZNYCH

1 . Teoria a badania empiryczne Wiedza naukowa tworzona jest na podstawie zarówno wnioskowania, jak i doświadczenia (obserwacji). Aby ją zweryfikować, stosuje się kryteria logiczne i empiryczne. Kryteria te znajdują odzwierciedlenie w działaniach składających się na proces badawczy. Proces badawczy to całość działań, podejmowanych w celu wytworzenia wiedzy; składa się on z siedmiu podstawowych etapów: • postawienia problemu • sformułowania hipotezy • opracowania planu badawczego ■ pomiaru badanego zjawiska • zbierania danych na jego temat • analizy danych • uogólniania (generalizowania). Najbardziej istotną cechą tego procesu jest jego cykliczna natura. Zazwyczaj rozpoczyna się od postawienia problemu, a kończy wstępnymi wnioskami (uogólnieniami). Wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu badawczego są początkiem następnego cyklu. Ten cykliczny proces trwa nieskończenie, tworząc postęp danej dyscypliny naukowej. Proces badawczy jest procesem samokorygującym. Badacze testują w sposób logiczny i empiryczny wstępne wnioski czy hipotezy dotyczące problemu badawczego. JeŜeli wnioski te zostaną odrzucone, to zamiast nich zostaną sformułowane nowe. W procesie formułowania wniosków badacze na nowo przeprowadzają wszystkie operacje badawcze. Jest to konieczne, poniewaŜ wstępne wnioski mogłyby zostać odrzucone nie dlatego, Ŝe były nietrafne, ale z powodu błędów w przeprowadzonych operacjach badawczych. Badacz moŜe. na przykład, odrzucić wniosek, Ŝe kryzys ekonomiczny prowadzi do wzrostu wydatków rządowych, jeśli nie moŜna potwierdzić jego trafności i nie moŜna

Rozdziat VIII. Metody badan empirycznych

135

go empirycznie zweryfikować. Aby /minimalizować ryzyko odrzucenia prawdziwych wniosków, badacze przed rozpoczęciem formułowania nowych wniosków ponownie analizują kaŜdy etap procesu badawczego. To właśnie dlatego mówimy, Ŝe procesy badawcze są samokorygującc. Ta ich właściwość jest szczególnie istotna w naukach społecznych, waŜna zaś w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu, ze względu na charakter przedmiotu ich badań. Nauki społeczne opierają się na dwóch podstawowych elementach: teoriach i badaniach empirycznych. Badacze w naukach społecznych działają w dwóch „światach": w świecie obserwacji i doświadczenia oraz w świecie idei, teorii i modeli. Tworzenie racjonalnych połączeń miedzy tymi dwoma światami pozwala realizować cel nauk społecznych, czyli wyjaśniać zjawiska i dokonywać dokładnych predykcji. W jaki sposób jednak tworzy się to połączenie? Nasuwa się tu kwestia, czy powinniśmy najpierw konstruować teorie i modele, a następnie przenosić się do świata badań empirycznych, czy teŜ badania empiryczne powinny poprzedzać teorię. /godnie z jedną z głównych szkół myślenia najpierw powinna być formułowana hipoteza, a potem dopiero powinny następować badania empiryczne. Ten sposób postępowania nazywa się strategią teorii przed badaniami. Strategię te w sposób najbardziej systematyczny opracował Karl Popper (1902-1994)'. Twierdził, Ŝe wiedza naukowa czyni największe postępy, gdy naukowcy tworzą hipotezy (przypuszczenia), a następnie, korzystając z badań empirycznych, starają się je odrzucić. Popper wykluczał ewentualność, Ŝe badania empiryczne mogą w sposób systematyczny wpływać na teorie, jego zdaniem badania rzadko są źródłem nowych teorii, a takŜe nie są źródłem logicznych metod tworzenia teorii. Pisał, Ŝe teorie moŜna tworzyć jedynie intuicyjnie, odwołując się do czegoś w rodzaju intelektualnego zaangaŜowania w przedmiot doświadczenia. Strategia teorii przed badaniami składa się z następujących, bardzo uproszczonych, pięciu kroków : : -

skonstruuj teorię lub model

-

z teorii lub modelu wybierz twierdzenie, które poddasz empirycznej weryfikacji

-

opracuj plan badawczy pozwalający zweryfikować twierdzenie; jeŜeli na podstawie danych empirycznych twierdzenie wyprowadzone z teorii zostanie odrzucone, to wprowadź zmiany do leorii lub planu badawczego

-

jeŜeli twierdzenie nie zostanie odrzucone, to wybierz inne twierdzenie w celu weryfikacji lub staraj się poprawić teorię. Przeciwieństwem strategii teorii przed badaniami jest sformułowana przez R. Mcrtona

strategia badań przed teorią. Teoria ta mówi. iŜ funkcja badań empirycznych wykracza daleko poza bierną rolę weryfikowania oraz sprawdzania teorii. Badania empiryczne czynią jego zdaniem więcej niŜ potwierdzanie lub obalanie hipotez. Badania empiryczne odgrywają rolę aktywną: spełniają co najmniej cztery podstawowe funkcje, które przyczyniają się do kształtowania rozwoju teorii. Zapoczątkowują, przeformutowują, nadają inny

K Popper, logika ottkrytia naukowego. PWN, Warszawa 2002, s. 29 -fl R.K, MeMon. Teoria socjologiczna J struktura społeczna, PWN, Warszawa 1982, s. 171.

136

Katarzyna Budzik

kierunek i precyzują teorię'. Zgodnie z tym poglądem badania empiryczne stanowią nowe wyzwania dla teorii. Wymagają one bowiem kontynuowania prac teoretycznych prowadzących do zmian istniejących teorii, a takŜe pełnią funkcję narzędzia ich weryfikacji. Strategia badań przed teorią składa się z czterech następujących etapów: -

analiza zjawiska i określenie jego podstawowych cech

-

zmierzenie tych cech w róŜnych sytuacjach

-

analiza otrzymanych danych w celu określenia, czy są one systematycznym źródłem wariancji. JeŜeli zostanie ustalone systematyczne źródło wariancji, to naleŜy opracować teorię.

MoŜe ona mieć jedną z przedstawianych poniŜej form, choć preferowane są tu systemy teoretyczne. Teorie naukowe odzwierciedlają określone aspekty świata empirycznego, pokazują nam, jak, w jaki sposób i dlaczego zachodzi dane zjawisko empiryczne, natomiast w Ŝaden sposób nie mówi nam, jak powinno być. WyróŜniamy cztery poziomy teorii 1 : •

Systemy klasyfikacyjne ad hoc. Arbitralne kategorie skonstruowane po to, aby uporządkować i zebrać obserwacje empiryczne.

•

Taksonomie. empirycznych.

System

kategorii

Taksonomie

skonstruowanych

pozwalają

badaczom

odpowiednio opisywać

do

związki

obserwacji pomiędzy

kategoriami. •

Struktury pojęciowe. Kategorie deskryptywne racjonalnie wbudowane w strukturę formułowanych twierdzeń, Twierdzenia włączone do struktury pojęciowej opisują zachowania oraz pozwalają wyjaśniać i przewidywać obserwacje empiryczne.

•

Systemy teoretyczne, hączą taksonomie oraz struktury pojęciowe, wiąŜąc w sposób racjonalny opisy, wyjaśnienia i predykcje. Twierdzenia formułowane w ramach sytemu teoretycznego są ze sobą powiązane w taki sposób, Ŝe jedne twierdzenia mogą być wyprowadzone z innych. Jednym z systemów teoretycznych, którym warto poświęcić chwilę uwagi, jest teoria

aksjomatyczna, inaczej mówiąc - formalna. Aksjomaty to nietestowalne twierdzenia czy złoŜenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, Ŝe są prawdziwe. Aksjomaty opisują bezpośrednie zaleŜności przyczynowe pomiędzy pojęciami. ZaleŜności te są podstawowe i nie wymagają dalszych dowodów empirycznych. Teoria aksjomatyczna składa się z: •

zbioru pojęć i definicji pojęciowych i operacyjnych

•

zbioru twierdzeń opisujących sytuacje, do których odnosi się teoria

•

zbioru tw ierdzeń powiązanych ze sobą i podzielonych na: -

aksjomaty - nietestowalne stwierdzenia czy załoŜenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, Ŝe są prawdziwe

-

twierdzenia - wyraŜenia wprowadzone dedykacyjnie z aksjomatów i podlegające weryfikacji empirycznej

1

Ibidem, s. 170.

* C. Frankfurt-Naehmias I). Naehmias. Metody badawcze w naukach społecznych. Zysk i S-ka. Po/nart 2001,*. Sfr.

137

Rozdziat VIII. Metody badan empirycznych

* systemu reguł logicznych zastosowanych do powiązania wszyslkich pojęć w ramach systemu oraz dedukcyjnego wyprowadzania twierdzeń z aksjomatów, zbiorów aksjomatów i twierdzeń 5 . Zaletą teorii aksjomatycznych jest to, Ŝe nie wymagają one dobrego opisu i jasnego wyjaśnienia głównych pojęć i załoŜeń wykorzystywanych w niezaleŜnych teoriach. Teoria aksjomatyczna pozwala równieŜ na zwarte podsumowanie aktualnych i planowanych badań. Zamiast tworzenia duŜej liczby twierdzeń, w teoriach aksjomatycznych uwzględnia się jedynie twierdzenia podstawowe. Dodatkowo forma aksjomatyczna sprawia, Ŝe badacze mogą w sposób systematyczny badać wszystkie konsekwencje przyjętych przez siebie aksjomatów. To z kolei pozwala im określić, które elementy teorii zostały zweryfikowane, a które wymagają dalszych badań. Drugim systemem ściśle związanym z rozumieniem teorii jako systemu pojęciowego jest model. Model jest miniaturowym odtworzeniem rzeczywistości, słuŜy jako fizyczna, wizualna reprezentacja struktury i cech, moŜna się nim posługiwać w czasie ekspertyzy i procedur testowych. W naukach ekonomicznych modele mają postać symboliczną. Oznacza to, Ŝe cechy charakterystyczne zjawisk empirycznych, włączając w to ich składowe oraz powiązania między nimi, są odtwarzane przez logiczne uporządkowanie pojęć. W naukach ekonomicznych model to abstrakcyjne przedstawienie rzeczywistości w taki sposób, aby uporządkować i uprościć nasze spojrzenie na nią przez odtworzenie jej podstawowych cech charakterystycznych. Istotną cechą modeli naukowych jest to, Ŝe mogą być one testowane w sposób empiryczny, to znaczy, Ŝe jeśli są fałszywe, moŜna to udowodnić i następnie je zmienić lub odrzucić 6 . Nauka tworzy systematyczne powiązania pomiędzy światami empirii i światem pojęć za pomocą jednej z dwóch ogólnych strategii: strategii teorii przed badaniami oraz strategii badań przed teorią. I chociaŜ trwa spór o to, która ze strategii jest bardziej owocna i prowadzi do postępu w nauce, to teoria i badania empiryczne pozostają ze sobą w ścisłych związkach, mających charakter sprzęŜenia zwrotnegoObie wymienione wyŜej strategie strategia teorii przed badaniami i strategia badań przed teorią - traktują teorię jako formę przejawiania się postępu naukowego. Rzeczywisty dylemat dotyczy miejsca teorii w procesie

badawczym.

Aby

prowadzić

badania,

nie

trzeba

zajmować

stanowiska

akceptującego którąkolwiek ze strategii. Nauki społeczne rozwijały się niezaleŜnie od tej kontrowersji, a działania naukowe podejmowano, wykorzystując obie strategie. W rzeczywistości teoria i badania empiryczne wchodzą ze sobą w ciągłe interakcje. E. Nagcl utrzymuje, Ŝe róŜnica między tymi strategiami jest raczej pozorna niŜ rzeczywista*. Spór o to, od czego naleŜy zacząć proces badawczy zmierzający do rozwiązania danego problemu naukowego, przypomina zaś trochę dylemat „co było pierwsze - jajko czy kura". Niemniej jednak warto pamiętać, Ŝe to teoria mówi nam co, a często takŜe jak

*G Frankfort Naehmias. Ł). Naehmias, op.cit., s. 63. ' £. Nagcl, Struktura nauki, /.agadnicnia logiki H \>-. naukowych. |'WN, W J i s /awa 1970. s. 80-88.

138

Katarzyna Budzik

powinniśmy badać, i to ona jest źródłem inspiracji, i to z niej wynikają stawiane przez nas pytania, zwłaszcza gdy nie jesteśmy w stanie zrozumieć otaczającego nas świata i uchwycić istoty mechanizmów rządzących zachodzącymi w nim procesami. Z teorii wypływają lub prowadzą do jej stworzenia bądź weryfikacji pośrednie i bezpośrednie badania empiryczne. Są one nieodłącznym elementem badania naukowego, zwłaszcza przeprowadzonego / myślą o przygotowaniu rozprawy doktorskiej.

2. Pośrednie badania empiryczne Badania naukowe to wieloetapowy, świadomy i celowy proces zróŜnicowanych działań poznawczych. Działania te są regulowane konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane wyniki badań były ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do badanej rzeczywistości. Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami badawczymi zapewniającymi racjonalny dobór, metodologiczną i merytoryczną poprawność czynności w gromadzeniu i rozpatrywaniu uzyskanych informacji. Jego istotnym elementem jest poznanie empiryczne, kończące i weryfikujące proces badawczy. Poznanie empiryczne powinno dostarczać informacji i danych, których nie moŜna wydedukować w procesie myślowym. SłuŜy ono poznaniu potrzeb i specyfiki Ŝycia społecznego. Pozwala na diag nozę sytuacji i weryfikacje wypowiadanych na jej temat sądów. Ze względu na wykorzystywane źródła informacji badania empiryczne dzielą się na: • badania wtórne, w których wykorzystywane są jedynie źródła wtórne, czyli istniejące bazy danych, publikacje, analizy wyspecjalizowanych jednostek naukowych i ilrm komen yjnyeh • badania pierwotne, zwane równieŜ terenowymi, w których wyniku zostają zebrane dane pierwotne podlegające dalszemu przetworzeniu'. Empiryczne badanie pośrednie jest to analiza danych wtórnych, gdzie pozyskana informacja pochodzi ze źródeł wtórnych. Badanie to ma na celu systematyczne zbieranie i analizowanie danych. Szeroko stosowanym źródłem danych wtórnych są dane statystyczne, najczęściej pochodzące ze statystyki masowej: spisu statystycznego, rejestracji statystycznych, sprawozdawczości statystycznych. Spis statystyczny jest przykładem klasycznego pełnego badania statystycznego, dostarczającego informacji niezbędnych do ustalenia stanu i struktury zjawiska w vi sic okrećkmym momencie. Najczęściej występujące rodzaje błędów w materiale statystycznym to błędy przypadkowe i systematyczne. Do błędów przypadkowych zaliczamy przede wszystkim omyłki liczbowe. Charakteryzują się one tym, Ŝe są róŜnokierunkowe, w niektórych wypadkach powodują wykazywanie wielkości za duŜych, w innych zaś za małych. Błędy systematyczne polegają na podawaniu faktów celowo zniekształconych. Spowodowane

u

mam 2002. s. 28.

M. Rtazkiewicz. Metody ilościowe w badaniach marketingowych. Wydawnictwo Naukowo PWN. War

139

Rozdział VIII. Metody badań empirycznych

jest to obawą przed konsekwencjami ujawnienia prawdy bądź chęcią pokazania rzeczywistości w sposób bardziej pozytywny, ubarwiony. Wtórna analiza jest przeprowadzana na danych zebranych przez inne osoby. W niektórych badaniach dane wtórne mogą stanowić jedyne dostępne źródło danych. MoŜna je równieŜ wykorzystać do celów porównawczych. Wtórna analiza danych ma wiele zalet: stwarza moŜliwość replikacji badań, moŜe poprawić pomiar niektórych zmiennych i często umoŜliwia zwiększenie wielkości badanej próby. Koszt uzyskania danych wtórnych jest zdecydowanie mniejszy niŜ danych pierwotnych. Do pośrednich badań empirycznych naleŜą 10 ; •

Metoda badania dokumentów. Są to dokumenty sporządzone w codziennej działalności, zawierają konkretne informacje o badanej rzeczywistości. Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub takŜe hipotezy roboczej. Dokumenty objęte analizą mogą ze względu na swą formę przybierać postać dokumentów pisanych (werbalnych), cyfrowych

(statystycznych)

lub

obrazowo-dŜwiękowych

(pozapisanych

i

pozacyfro-wych). Do dokumentów pisanych zalicza się m.in. protokoły i sprawozdania, opracowania publicystyczne i naukowe. Dokumenty cyfrowe dotyczą róŜnych zestawień statystycznych, wcześniej wspomnianych. Dokumenty obrazowo-dźwiękowe natomiast obejmują swym zasięgiem nagrania magnetofonowe i wideo, filmy, fotografie, przezrocza. Klasyczna analiza dokumentów polega głównie na ich historycznej i literackiej

interpretacji,

jest

poszukiwaniem

indywidualnych,

niepowtarzalnych

właściwości charakterystycznych dla analizowanego dokumentu, wytworu i jego twórcy. Badacz polega tu w duŜej mierze na własnym wyczuciu i intuicji. Ponadto ogranicza się głównie do jakościowego opisu i analizy dokumentów, jakie czyni przedmiotem

swych

badań.

Omawia

je

zazwyczaj

w

dwóch

płaszczyznach:

wewnętrznej, tj. koncentruje się na zawartych w nich treściach (łącznie z ich rozumieniem i wyjaśnieniem) i zewnętrznej, czyli zainteresowany jest równieŜ czasem i warunkami ich powstania, a w szczególności ich wiarygodnością. Analiza treściowa dokumentów polega na interpretacji zawartych w nich treści. Dokonując jej, usiłujemy odpowiedzieć na pytanie, co chciał powiedzieć autor, lub ukazać, jakie zawarł treści, czego mogą być świadectwem lub na czym polega ich oryginalność. W wyniku analizy treściowej moŜna dowiedzieć się m.in. o sposobie wyraŜania myśli. Analiza formalna dokumentów dotyczy zwłaszcza opisu ich wyglądu, sposobu sporządzenia, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub mial przyświecać ich tworzeniu. Podsumowując, naleŜy przypomnieć, iŜ w analizie dokumentów rzeczą nieodzowną jest wykazanie ich wiarygodności. Dokumenty wprowadzające w błąd są bowiem z całą pewnością gorsze od braku jakichkolwiek dokumentów. •

Metoda indywidualnych przypadków. Opiera się ona na analizie konkretnych, wyodrębnionych zdarzeń i osób, moŜna badać style kierowania, kulturę organizacyjną. Metoda indywidualnych przypadków nastręcza pewne trudności w przedmiocie C. Frank fort Naehmias, D. Naehmias. OftCłLf s. 335.

140

Katarzyna Budzik

budowania uogólnień. Wszelka pochopna generalizacja oparła na badaniach małych grup jest niebezpieczna. Rozciąganie prawidłowości poznanych przy badaniu wybranej populacji na populacje generalną lub inne zbiorowości wymaga duŜej ostroŜności. Prawo do generalizacji rośnie wraz z poziomem kompetencji badającego oraz uzyskiwaniem podobnych wyników w innych badaniach na innych grupach lub przypadkach. •

Metoda sondaŜu diagnostycznego. Polega ona na statystycznym gromadzeniu faktów i informacji o zjawiskach strukturalnych, dynamice ich rozwoju. W badaniach sondaŜowych najczęściej występujące techniki to ankieta, wywiad, analiza dokumentów. Badania te opierają się głównie na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej. Precyzyjne określenie problemu badawczego pozwalana uściślenie zasięgu terytorialnego badania zjawiska i dokonanie wyboru odpowiedniej próby do badań. Ogólnie naleŜy stwierdzić, Ŝe od rzetelności doboru próby zaleŜy nasze prawo do rozciągania uogólnień na całą populację i budowania teorii oraz wstępnie chroni nas przed wyciąganiem błędnych i nieadekwatnych wniosków. Badający musi dąŜyć do wybrania takiej grupy do badań, aby stanowiła ona moŜliwie najwierniejsze odbicie struktury, wszystkich elementów cech badanej populacji.

•

Metody testowe. SłuŜą one do stwierdzenia lub sprawdzenia stanu cechy, właściwości, umiejętności w badanym zjawisku i porównaniu wyników z wymaganymi normami,

•

Metody rachunkowe. Są one próbą liczbowego wyraŜania zjawisk na podstawie wybranych wskaźników; cechują się skłonnością do optymalizacji.

3. Bezpośrednie badania empiryczne Badania te polegają na gromadzeniu informacji w terenie. W tym przypadku dokładnie określamy rodzaj informacji, które są niezbędne do rozwiązania postawionego problemu badawczego oraz sposób ich pozyskania. Informacje pozyskane w ten sposób odpowiadają dokładnie specyficznemu problemowi badawczemu i mają charakter pierwotny. Do tego rodzaju badań naleŜą": •

Metoda obserwacyjna. Istota tej metody sprowadza się do celowej rejestracji wybranych fragmentów rzeczywistości. Badacz jest tu biernym rejestratorem. Metoda ta wymaga spełnienia dwóch grup warunków;

*

- moŜliwości prowadzenia obserwacji obiektów, sytuacji lub zjawisk, które interesują badacza, z uwzględnieniem niezbędnego czasu trwania obserwacji oraz warunków etycznych i technicznych -

wystarczającej do realizacji badania częstotliwości

powtarzania się rejestrowanej rzeczywistości.

" W.

k Badania empiryczne, Instytut Technologu Eksploatacji, Radom 1997. s. 89-100.

133

Katarzyna

Budzik

Obserwacja jako metoda badań ilościowych polega na rejestracji faktów tworzących rzeczywistość. O jakości obserwacji decyduje standard i jakość wykorzystywanych narzędzi oraz kwalifikacje personelu badawczego 12 . • Metoda eksperymentalna. Polega ona na czynnej obserwacji, aktywnym stosunku do badanej rzeczywistości, wprowadzeniu do eksperymentu czynnika niezaleŜnego, w celu obserwacji zmian, jakie powstają pod jego wpływem. Eksperyment moŜe być przeprowadzony

w

środowisku

naturalnym

i

laboratoryjnym.

Badania

eksperymentalne weryfikują nasze wyobraŜenie o rzeczywistości oraz inspirują do formułowania dalszych hipotez badawczych, generując nowe wizje rzeczywistości. Najbardziej wartościową cechą tej wiedzy jest nierzadko jej wyjątkowość, gdyŜ fakty, na których jest budowana, mogą się ujawniać tylko w fazie eksperymentu. Jest to jednak najbardziej pociągająca cecha badań w formie eksperymentów. Wyniki badań eksperymentalnych rozszerzają naszą wiedzę na temat rzeczywistości o obszary nieobserwowane w klasycznych badaniach przez bierną rejestrację zdarzeń. Istota badań eksperymentalnych sprowadza się do oceny związku przyczynowo-skutkowego między testowanymi kontrolowanymi czynnikami i zmienną zaleŜną na podstawie świadomie dokonanej manipulacji tymi czynnikami oraz przy braku innej hipotezy wyjaśniającej występowanie związku lub jego brak. Do wad metody eksperymentalnej zalicza się: -

dehumanizację procesu badawczego, w którym respondenta poddaje się świadomej manipulacji

-

niebezpieczeństwo zniekształceń wyników, spowodowane doborem jednostek do badania.

Mocną stroną badań prowadzonych metodą eksperymentu są zaś:

*

-

moŜliwość powtarzania badania w zasadzie w dowolnym zakresie

-

moŜliwość sprawowania kontroli nad testowaną sytuacją.

Metoda monograficzna polega na wszechstronnym opisie i szczegółowej analizie pojedynczej jednostki lub niewielkiej liczby charakterystycznych jednostek badanej zbiorowości

statystycznej.

Zmniejszenie

liczby

badanych

jednostek

umoŜliwia

uwzględnienie większej liczby cech niŜ w badaniu całkowitym. Stosowanie tego badania jest szczególnie cenne w poznawaniu i rozpowszechnianiu przodujących doświadczeń gospodarczych oraz badaniu rozwoju społecznego róŜnych krajów.

4. Dokumenty jako źródło informacji badawczych Metodą mniej na ogół docenianą w porównaniu z pozostałymi metodami badań - jest analiza

dokumentów.

Przybiera

ona

przewaŜnie

-

poza

wykorzystaniem

jej

w

opracowaniach historycznych - charakter metody uzupełniającej, a nie podstawowej. 1 )/icje się tak ^ . / ę M o / powodu braku moŜliwości jednoznacznej interpretacji badanych ,:

M. Rószkiewiez. op.cit., s. 36-37.

142

Rozdział VIII. Metody badań empirycznych

dokumentów, a tym samym pewnego niedosytu co do trafnej i rzetelnej ich analizy. Analiza" dokumentów polega na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych w nich interesujących nas informacji pod katem problemu (celu) badawczego lub takŜe hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, Ŝe dotyczy w duŜej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz takŜe wynika z działań niezwiązanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. ZaleŜy

to

od

dokumentu

poddanego

analizie.

Procedura

badawcza

powinna

przewidywać 14 : -

gromadzenie dokumentów

-

wstępną selekcję

-

ustalenie autentyczności zebranych materiałów

-

sprawdzenie ich wiarygodności

-

analizę i opracowanie wniosków. Zaletą tej metody jest moŜliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych

wyników, danych, faktów, zjawisk i procesów. Nawiązując do koncepcji P. Attcslandera'\ wyróŜniamy dokumenty pisemne, zebrane w sposób systematyczny, oraz dokumenty okolicznościowe.

Do dokumentów zebranych w sposób systematyczny zaliczamy

dokumenty naukowe; na tak określony zbiór składają się sprawozdania naukowe, artykuły w czasopismach naukowych itp. materiały opublikowane i niepublikowane rękopisy lub maszynopisy. Są one niezbędnym materiałem źródłowym dla kaŜdego badacza zjawisk społecznych. Wszelkie badania empiryczne są poprzedzone studiami nad danym problemem badawczym dla pogłębienia wiedzy o nim, czyli rozpoczynają się przy biurku, od analizy istniejących juŜ opracowań na dany temat, mających formę dokumentu naukowego. Przede wszystkim chodzi tu o dokumenty archiwalne, dane zebrane z takich źródeł jak dane aktuarialne, rejestry sądowe i dokumenty polityczne, dokumenty rządowe, medialne i dokumenty osobiste. Dla zilustrowania dokumentu archiwalnego doskonałym przykładem jest dokument rządowy, który stanowi budŜet miast, jest to bogate źródło danych dla wielu badaczy z dziedziny nauk ekonomicznych. 1 )ane na lenia i budŜetu mogą zostat! wykorzystane jako wskaźnik aktywności w zakresie polityki społecznej. Wydatki budŜetu to dane na temat „kto co otrzymuje" z funduszy publicznych, wpływy zaś pokazują, „kto za co płaci". Co waŜniejsze, mechanizm budŜetu moŜe zostać wykorzystany do oceny programów rządowych, ich kosztów, powiązania ze źródłami finansowymi, wybierania pomiędzy alternatywnymi wydatkami i określania finansowego wysiłku, jaki włoŜył rząd w rozwój tych programów.

11

Analiza (gr. anatysis - rozbiór) lo myślowe lub fizyczne rozkładanie jakie- całości na czeki składowe w celach

po/nawc/yJi. U w u lu poznania tych ^ Eftd I EWtpMw mivil/y nimi. Iuh w celach pi ,iktyczn>\ li (W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 2001, s. 18). Analiza - meloda badawcza polegająca na roz łoŜeniu danej całości na jej czeki składowe: analiza moŜe być czynnością myślową luh fizyczną. {http://en-cyk1opedia.wp.pl). 14

]. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wyd, Stask. Katowice 2005. s. 182-190. ,ł P. Aticslander, Melhoden

der empirischen Soziatforschung, Berlin 1975, s. 17.

143

Rozdział VIII Metody badan empirycznych

Analizując dokumenty naukowe naleŜy zwrócić uwagę na to, czy: -

dane dokumenty są godne zaufania z naukowego punktu widzenia, tzn. czy spełniają wymagania metodologiczne stawiane naukowym opracowaniom

-

uzyskane dokumenty są jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazały się jakieś nowe, dokładniejsze i pełniejsze na ten sam temat

-

posiadane dokumenty są kompletne, czy teŜ stanowią jedynie fragmenty, czy nie pomijają elementów takich jak np.: załączniki, baza źródłowa. Spotkamy

takŜe

dokumenty

kompilacyjne

i

okolicznościowe.

Dokumenty

kompila-cyjne składają się z wielu fragmentów, pochodzących od róŜnych autorów. Nie są więc

oryginalne

ani

odkrywcze.

Najczęściej

są

to

zbiory

danych

metodycznie

uporządkowane, np. ksiąŜka adresowa, katalog biblioteczny, ksiąŜka telefoniczna, kolejowy rozkład jazdy, kartoteka księgowości. Dokumenty okolicznościowe to materiały, które ze względu na treść i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora. Mogą to być notatki, sprawozdania. Dokumenty osobiste, które wyraŜają osobiste cechy autora w sposób na tyle wyraźny, Ŝe czytelnik moŜe poznać jego stosunek do zdarzeń, które

opisują,

listy,

autobiografie,

pamiętniki,

dzienniki,

wywiady,

wyznania.

Najistotniejszą słabością dokumentów osobistych są częste zafałszowania rzeczywistości. Zafałszowania te mogą być dziełem samych autorów lub teŜ osób trzecich. Bywają świadome, a niekiedy niezamierzone. Jeśli są to protokoły, stenogramy, zapisy utrwalone na

taśmach

magnetofonowych,

umoŜliwiają

względnie

dokładne

i

bezpośrednie

odtworzenie danych wydarzeń. Sprawozdania przedstawiają dane fakty nie bezpośrednio, ale z pewnym opóźnieniem, zaleŜnym od tego, jaki jest ich charakter. Niebezpieczeństwo zafałszowania jest w nich tym większe, im dłuŜszy czas upłynął od danego wydarzenia i relacji o nim. Wiarygodność danych zawartych w dokumentach jest sprawą bardzo istotną, poniewaŜ wiąŜe się z nią ich wartość poznawcza. Ustalenie wiarygodności danego dokumentu nie jest jednak sprawą łatwą. Wymaga określonych zabiegów, zaleŜnych od typu i rodzaju dokumentów. Wiarygodność dokumentów systematycznych moŜna oceniać na podstawie zasadności ich załoŜeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych i rzetelności źródeł, na jakich się opierają. W przypadku dokumentów okolicznościowych problem jest bardziej złoŜony. NaleŜy brać pod uwagę wiarygodność osoby, która jest autorem dokumentu, a takŜe ewentualne jej intencje, wpływające na powstanie tego dokumentu. Zdaniem ). Sztumskiego 1 * naleŜy wszelkie dane zawarte w przeróŜnych dokumentach poddać solidnej weryfikacji, jeŜeli chcemy, aby stały się podstawą ewentualnych uogólnień. Dotyczy to zarówno dokumentów systematycznych, jak i okolicznościowych; zarówno drukowanych, jak i pisanych odręcznie. Dlatego teŜ moŜna powiedzieć, Ŝe w sytuacjach kiedy wątpimy w wiarygodność dokumentów, lepiej z nich zrezygnować i szukać innych źródeł. Innym rodzajem materiałów są opracowania statystyczne, czyli roŜnego rodzaju periodyczne zestawienia danych statystycznych, np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia i analizy. Mają one często charakter mniej lub bardziej oficjalnych dokumentów. J6J.

Sztumski, op.dl.,. s. 189.

144

Katarzyna Budzik

Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych zachodzi konieczność rozpatrzenia następujących problemów: -

jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie tych dokumentów, tzn. czy biorąc np. pod uwagę zasięg ich pola, moŜna formułować wnioski ogólne, czy raczej szczegółowe, odnoszące się tylko do pew nego regionu

-

w jakim stopniu wnioski te są godne zaufania ze względu na wiarygodność opracowań,

-

w czym tkwią przyczyny występowania ewentualnych deformacji rzeczywistości,

na których się opierają której dotyczą. Oceniając dane statystyczne naleŜy: 17 -

zdefiniować jednostki tworzące badany zbiór

-

sprawdzić homogeniczność danych, ich jednorodność, i ustalić, czy jest wystarczająca dla potrzeb danego badania

-

ustalić, czy dane pokazują rzeczywiście to, co nas interesuje

-

czy zebrane materiały statystyczne są wystarczające

-

przekonać się, czy oparte na nich wskaźniki są poprawnie skonstruowane

-

czy są porównywalne

-

stwierdzić, czy są wiarygodne

-

stwierdzić, czy podane liczby zostały zebrane w dostatecznie długim czasookresie, czy są przypadkowe

-

ustalić, na ile zebrane dane pozwalają na rzeczywiste wysunięcie wniosków, o jakie nam chodzi, i czy nie zachodzi potrzeba uzupełnienia ich innymi danymi.

5. Zastosowanie eksperymentu w badaniach ekonomicznych Przyjrzyjmy się teraz jednemu z najwyŜej cenionych sposobów weryfikacji hipotez, jakim jest eksperyment naukowy. Przez eksperyment rozumie się ten typ badania, w którym manipuluje się pewnymi zmiennymi i obserwuje się ich wpływ na inne zmienne. W badaniu o charakterze eksperymentalnym badacz ustala wartości albo kategorie zmiennej (zmiennych) niezaleŜnej, które mają być porównywane, a takŜe selekcjonuje osoby, obiekty lub przedmioty do badań. Stosuje procedury, na mocy których badanym obiektom przydziela poszczególne wartości lub kategorie zmiennej niezaleŜnej. Precyzuje, jakiego typu obserwacji czy pomiarów naleŜy dokonać odnośnie kaŜdego badanego obiektu*". Analizując literaturę przedmiotu, napotykamy wiele róŜnych definicji eksperymentu, jednak wszystkie akcentują następujące cechy, jakie powinno spełniać badanie, aby uznać je za metodę eksperymentalną:

1

Ibidem, 1.211.

11J.

Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1999h *. 28-J.

Rozdział VIII Metody badan empirycznych

145

• manipulatywność co najmniej jedną zmienną niezaleŜną • kontrola zmiennych niezaleŜnych • obserwacja, pomiar zmienności zmiennej zaleŜnej wywołanej zamierzonymi przez badacza wpływami. Największą zaletą dobrze przeprowadzonego eksperymentu jest to, iŜ moŜna go powtórzyć. Replikacja przynosząca ten sam efekt potwierdza wyniki pierwszego eksperymentu. Wpływ zmiennych na zmienną zaleŜną jest dokładnie mierzalny, co zwiększa precyzję pomiaru. Opracowywany związek pomiędzy zmiennymi moŜna określić z duŜą dokładnością dzięki kontrolowaniu zmiennych. WaŜne jest równieŜ to, Ŝe metoda eksperymentalna umoŜliwia orzeczenie kierunku wpływu jednej zmiennej na drugą. Uwagę naleŜy zwrócić na plan eksperymentalny, który powinien być obwarowany określonymi wymaganiami i pewnymi warunkami poprawności. Musi spełniać kryterium odpowiedniej trafności. Powinniśmy odpowiedzieć sobie na podstawowe pytanie, czy rzeczywiście dana zmienna niezaleŜna wpłynęła na zmienną zaleŜną. NaleŜy wziąć pod uwagę, czy dany plan odpowiada naturze problemu badawczego, hipotezie o jakości związku, czy kontrolowane były w pełni wszystkie zmienne. Plan ten powinien być tak skonstruowany, aby wyeliminować wszelkie potencjalne wpływy na zmienną zaleŜną oprócz planowanej zmiennej niezaleŜnej, a tym samym uniknąć alternatywnych hipotez dotyczących natury związku. Oczywiście w praktyce badawczej w kaŜdej dziedzinie posługującej się metodami eksperymentalnymi czy w ogóle empirycznymi proces badawczy jest skomplikowany i wielowarstwowy, naleŜy dodać, Ŝe wyniki są opracowywane złoŜonymi metodami matematycznymi i statystycznymi, które ostatecznie opisują te wyniki i są często ich jednoznacznym weryfikatorem. Ilościowe uchwycenie badanych zjawisk pozwala na zastosowanie formalnych, a zatem najbardziej precyzyjnych metod sprawdzania ich występowania i zmierzenia ich natęŜenia. Proces poznania naukowego odbywa się nie tylko w laboratorium badawczym (świat faktów empirycznych), ale takŜe w umysłach samych badaczy (świat konstrukcji teoretycznych). Ma to istotne następstwa. Oznacza bowiem, Ŝe takŜe treść i sposób myślenia badaczy są tak samo poddane rygorom naukowym jak badanie laboratoryjne. Dlatego język teorii naukowych nie jest językiem potocznym, a naukowym. Musi w sobie zawierać pojęcia ściśle zdefiniowane i określone w sposób jednoznaczny.

6. Studia przypadków jako metoda badawcza Studium przypadku {casc study) jest metodą badania, w której badacz dąŜy do wszechstronnego opisu pewnej zbiorowości lub jednostki z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych, gdzie interesują go zarówno wartości zmiennych, jak i zaleŜności między nimi. Przedmiot badania ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się bez wstępnych hipotez, z zamiarem dokładnego poznania złoŜonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście.

Rozdział VIII. Metody badań empirycznych

Analiza przypadku polega przede wszystkim na analizowaniu i omawianiu praw dziwych sytuacji. Dla analizowania przypadków, podobnie jak dla ich tworzenia, nie ma sztywnych reguł i zasad, których bezwzględnie naleŜy się trzymać. Analizowanie przypadków rozwija umiejętność krytycznego i kreatywnego myślenia. Uczy widzieć problemy w ich złoŜonym kontekście, myśleć kategoriami ciągów konsekwencji podjętych decyzji i rozpatrywać problemy wielostronnie. Badanie nic kończy się z chwilą opisania danego przypadku. Konieczne jest przedyskutowanie go. Pozwala to uświadomić sobie, Ŝe nie ma „jedynie słusznych" rozwiązań, absolutnych reguł, które moŜna stosować w kaŜdej sytuacji. Nie ma takŜe sytuacji całkowicie „specylicznych", do których nic stosują się w Ŝadnej mierze istniejące doświadczenia i uznane teorie. Popularność tej metody wynika stąd, Ŝe wprowadza realizm. Pozwala integrować wiedzę o danej dziedzinie rzeczywistości z wiedzą teoretyczną i pokazuje współzaleŜności między zjawiskami. Metoda case study jako metoda badawcza ma bardzo długą historię. Jej zastosowanie jest szczególnie widoczne w tych dziedzinach, w których musimy zrozumieć zjawiska (wydarzenia, procesy) łączące unikalność i złoŜoność, jak to często ma miejsce w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu. Studia przypadków mogą mieć charakter eksploracyjny, opisowy, wyjaśniający. Wyjaśniające studia przypadków stosuje się do analiz przyczynowo-skutkowych. W bardzo złoŜonych i wielowariantowych studiach przypadku badania przeprowadza się techniką dopasowywania wzorca, co słuŜy do wyjaśnienia trzech rywalizujących teorii: -

zorientowanej na wiedzę (knowiedge-drwen theory), która głosi, Ŝe wszystkie idee i odkrycia pochodzące z badań stają się w końcu produktem komercyjnym

-

zorientowanej na rozwiązywanie problemu

-

zorientowanej na interakcję społeczną, która twierdzi, Ŝe badacze i uŜytkownicy przynaleŜą do nakładających się na siebie profesjonalnych sieci zawodowych, które ciągle się ze sobą komunikują. Pod względem celów i procedur metoda studium przypadku przypomina badanie

naukowe. Z drugiej strony jest to metoda na tyle nieformalna, Ŝe dopuszcza wyciąganie wniosków adekwatnych w konkretnie rozpatrywanym przypadku, nie zaś odnoszących się do ogółu populacji. Do podstawowych zalet tej metody naleŜą: -

moŜliwość wybrania i zawęŜenia grupy badanych

-

moŜliwość dostosowania procedur do własnych potrzeb

-

względy praktyczne: mniejsza liczba badanych, mniejsze koszty

-

wnioski łatwiej zastosować w praktyce, gdyŜ dotyczą wybranej przez nas grupy osób lub osoby. Do tych zalet dodać naleŜy równieŜ to, Ŝe dane studium przypadku moŜe posłuŜyć jako

dowód na potwierdzenie bądź odrzucenie wcześniej udowodnionej hipotezy. Do głównych celów, jakie stawiamy sobie, analizując konkretny przypadek, naleŜy rozwiązanie problemu oraz zastosowanie teorii w praktyce, wnioski do dalszej pracy. Wymienione wyŜej powody przeprowadzenia studium przypadku wydają się oczywiste i wynikają z przesłanek pragmatycznych, takich jak chociaŜby poprawa własnego

147

Katarzyna Budzik

warsztatu pracy czy teŜ uniknięcie danego problemu w przyszłości. RównieŜ procedura przeprowadzenia studium przypadku nie musi być sztywna. NajwaŜniejsze jest, aby była jak najbardziej adekwatna do warunków, jakie zastał badający. Co więcej, procedura nie musi wcale przebiegać według nakreślonego wcześniej planu. Nigdy bowiem nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jak np. zachowa się w perspektywie czasu obserwowany przez nas obiekt badawczy. Niemniej jednak moŜna zaproponować następujące etapy: -

identyfikacja problemu

-

ustalenie celu badania

-

postawienie pytania lub hipotezy

-

przewidziany wynik naszych działań

-

potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy

-

ustalenie sposobu zbierania danych (np. wywiad, test, ankieta)

-

przewidziany czas badania

-

źródła, z których będziemy korzystać bądź osoby/organizacje wspierające

-

działania

-

zebranie danych

-

analiza danych

-

wnioski do dalszej pracy. Oczywiście badanie tego typu nic musi się koniecznie składać z takich właśnie etapów.

RównieŜ ich kolejność moŜe być inna, w zaleŜności od problemu, jakim się zajmujemy. Stopień naszego zaangaŜowania w poszczególne etapy równieŜ moŜe się znacznie róŜnić, w zaleŜności od okoliczności.

Mariusz Sagan

ROZDZIAŁ I X

KLASYFIKACJA METOD BADAWCZYCH

1 . Metody realne i ich zastosowania Metody

realne

znajdują

zastosowania

w

badaniach,

w

których

osoba

je

przeprowadzająca chce zrozumieć, wyjaśnić, a niekiedy takŜe przewidzieć procesy społeczno-ekono-tniczne. W przeciwieństwie do metod formalnych opartych na modelach matematycznych, większy nacisk połoŜony jest na empiryczną sprawdzalność uzyskanych rezultatów badań oraz lepsze zrozumienie otaczającej nas rzeczywistości. Metody realne (inna nazwa - analityczne) 1 wykorzystują zróŜnicowane spektrum technik badawczych w celu rozwiązania problemu naukowego. Obejmują one przede wszystkim: obserwację (kontrolowaną i niekontrolowaną), eksperyment laboratoryjny lub terenowy, natomiast w sytuacji, gdy trudno jest prowadzić bezpośrednią lub pośrednią obserwację danego zjawiska, wykorzystuje się techniki kwestionariuszowe zbierania informacji oraz badania sondaŜowe'. Opisane tu badania empiryczne, będące podstawą metod realnych, prowadzą niejednokrotnie do prób sformułowania teorii naukowych. Najczęściej stosowaną techniką metod realnych jest badanie kwestionariuszowe oraz badanie sondaŜowe (ich omówienie znajduje się w następnym rozdziale). Mniejsze znaczenie mają natomiast techniki obserwacji. Obserwacja naukowa polega na planowym gromadzeniu spostrzeŜeń dotyczących badanej zbiorowości przez określony czas, jej celem zaś jest wykrycie zaleŜności istniejących między róŜnymi procesami i zjawiskami bądź

1

W innym ujęciu nauki ekonomiczne, w których badacze stosuj {preferują) metody realne określane sa, jako ekonomia

empiryczno naukowa. Patrz: !. Mayer, Prawda kontra precyzja w ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. ' Istnieje wiele klasyfikacji metod realnych, MoŜna je lak/e podzielił.1 wg kryterium obiektywizmu, na metody subiektywne (wypytywanie osóh badanych, test subiektywny, eksperyment subiektywny) oraz obiektywne (metoda obserwacji, metoda testu i eksperymentu obiektywnego).

Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych

149

ewentualnych rozbieŜności lub sprzeczności'. Obserwacja moŜe być samodzielną metodą wyjaśniania zjawisk i procesów zachodzących w systemach społeczno-ekonomicznyeh. MoŜe takŜe wchodzić w skład metody eksperymentu. Podstawową techniką obserwacji jest obserwacja uczestnicząca, w przypadku której badacz jest członkiem badanej zbiorowości. Obserwacje uczestniczące mogą być dokonywane niejawnie, to znaczy bez wiedzy osoby badanej, albo jawnie, gdy jest ona poinformowana o badaniu. WyróŜniamy takŜe obserwacje: przygodne, dorywcze oraz swobodne (badacz nie planuje obserwacji wcześniej i nie jest do niej melodycznie przygotowany) oraz migawkowe (dokonywane co pewien czas, przez określony czas i jednocześnie zaplanowane)*. W naukach ekonomicznych wykorzystywana jest w praktyce wyłącznie druga technika. Stosowana jest m.in. do badania: zachowań konsumentów w sieciach detalicznych (np. reakcji na bodźce cenowe bądź promocyjne), zakresu oddziaływania reklamy na nabywców w określonych miejscach i sytuacjach. DuŜym walorem obserwacji jest to, Ŝe daje ona wyniki bardzo zbliŜone do rzeczywistości, przyczyni powinna być dokonywana w sytuacjach typowych dla danego zjawiska. We wszystkich technikach obserwacji badacz powinien wypełnić (spisać) protokół obserwacji lub zarejestrować ją za pomocą metod audiowizualnych. Podobnie jak w przypadku obserwacji, zastosowanie techniki eksperymentu w naukach ekonomicznych jest ograniczone. Wynika to przede wszystkim z faktu, iŜ zjawiska ekonomiczne są syndromatyczne, czyli cechują się wysokim stopniem złoŜoności. Natomiast omawiana w tym miejscu technika jest szczególnie przydatna i odpowiednia w badaniach wymagających „relatywnie ograniczonych i dobrze zdefiniowanych pojęć oraztez"\ Eksperyment w naukach ekonomicznych jest trudny do przeprowadzenia takŜe z tego powodu, Ŝe moŜe zaszkodzić jego uczestnikom. Jego stosowanie staje się zatem w wielu przypadkach nieetyczne*. Ocena techniki eksperymentu wśród badaczy w dziedzinie nauk ekonomicznych nie jest ponadto zbyt wysoka. Jednak omawianą technikę stosuje się przy projektowaniu nowych rozwiązań organizacyjnych w przedsiębiorstwach. Historia gospodarcza dostarcza z kolei wielu przykładów eksperymentów gospodarczych polegających na zmianach systemowych bądź strukturalnych gospodarek narodowych, niestety nie zawsze przynoszących zamierzone efekty. Istotnym składnikiem uzupełniającym metod realnych jest opis rzeczywistości w oparciu o uzyskane wyniki badań. Wykorzystuje on róŜne techniki werbalne, prezentację liczbową (w tormie tabelarycznej lub nietabelarycznej) oraz opis graficzny. Niezmiernie istotnym zadaniem w przypadku stosowania przez badacza rzeczywistości społecznej metod realnych jest forma i jakość opisu. Powinien on wieść ku uogólnieniom, tak aby na ich podstawie moŜna było formułować prawa i twierdzenia naukowe. Nie jest zalecane, aby opis badania był zbyt rozbudowany, gdyŜ moŜe to pogorszyć jego jakość i zmniejszać zwartość informacyjną. Nie moŜe takŜe dominować w pracy badawczej, a tylko stanowić 1

Metody badania rzeczywistości społecznej, rod, T. Skonieczny. Wyd. Uczelnianc WSP, Słupsk 1996. s, 81, 1 Z,M. /.imny,

Metodologia badań społecznych. Wprowadzenie, Wyd. WSP. Częstochowa 21100. s. 290. ' fc. Babbte. Badania społeczne w praktyce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. s. ' 4 Zob. szerzej: C, Frań klbrt Naehmias. 0. Nachmia*, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001. 237-238.

150

Mariusz Sagan

punkt wyjścia do dokonania analizy i formułowania twierdzeń. Opis ponadto powinien cechować się jednolitą terminologią, która pozwoliłaby na systematyzację pozyskanych danych empirycznych i ułatwiła ewentualne późniejsze analizy ilościowe 7 . Bardzo waŜna jest jakość danych, które wykorzystujemy w opisie i późniejszym wnioskowaniu statystycznym. W ostatnich latach, gdy nastąpił zalew publikowanych informacji statystycznych, spotykamy się niekiedy z informacjami sprzecznymi. NaleŜy się posługiwać danymi statystycznymi autoryzowanymi i publikacjami renomowanych instytutów badawczych oraz unikać korzystania z danych wtórnych, jeśli są one tworzone i opracowane na podstawie dostępnych źródeł pierwotnych. Dzięki temu badacz moŜe uniknąć przekłamań i pomyłek dokonanych przez osoby opracowujące w nowy sposób informacje wyjściowe (np. w celu dokonania innej klasyfikacji lub uzyskania odmiennych wskaźników lub przeliczeń). lakość danych uzyskanych dzięki technice kwestionariusza moŜe takŜe być zróŜnicowana. Problem pojawia się w momencie, gdy badacz pozyskuje dane oparte na opinii ankietowanych, a nie na faktach rzeczywistych. Często rozdźwięk pomiędzy faktami a opiniami jest niezawiniony przez osobę ankietowaną, gdyŜ utoŜsamia się ona ze swoją instytucją i patrzy na jej funkcjonowanie przez pryzmat swoich oczekiwań i ogólnie przyjętego systemu wartości. Nie zmienia to jednak (aktu niŜszej przydatności danych opartych wyłącznie na opinii uzyskanej w postępowaniu badawczym.

2. Metody formalne i ich zastosowania Metody formalne polegają na zastosowaniu w badaniu naukowym technik ilościowych (narzędzi statystyczno-matematycznych). Charakteryzuje je myślenie aksjomatyczne i duŜa szczegółowość opisu. DuŜą wagę przykłada się do doboru parametrów badawczych oraz danych liczbowych. Wyniki badań są prezentowane w coraz szerszym zakresie w postaci modeli matematycznych oraz symulacji komputerowych prognozujących moŜliwe scenariusze rozwoju systemów społeczno-gospodarczych w przyszłości. W swojej czystej postaci metody formalne (teoria formalna) są zbiorem teorematów, wnioski zaś są w rygorystyczny sposób wyprowadzane z przyjętych załoŜeń*. Kluczowym pojęciem dla metod formalnych jest model. Stanowi on zapis stanu idealnego, czyli pokazuje, jak dana sytuacja powinna zostać rozwiązana przez badacza. Icst pewnego rodzaju abstrakcyjnym przedstawieniem rzeczywistości w taki sposób, aby uporządkować i uprościć nasze spojrzenie na nią*. Model moŜe być takŜe ilościowym uściśleniem teorii, w związku z czym jego stworzenie ułatwia formalną rozbudowę teorii (za pomocą analizy teoretycznej), jej weryfikację (poprzez testowanie} oraz ewentualne

*C, Frankfori-Naehmias, O. Naehmias. op.cit.. s, 5V.

Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych

151

praktyczne wykorzystanie 10 . Modelowanie natomiast wyraŜa sic w tworzeniu modeli dla potrzeb poszczególnych dyscyplin naukowych. Modelowanie jest szczególnie przydatne w pierwszym i ostatnim etapie postępowania badawczego. Pozwala na pokazanie struktury zjawisk oraz identyfikację czynników determinujących dane zjawisko. W fazie uogólnień, dzięki sformułowaniu propozycji modelu, moŜliwa jest prezentacja stanu lub sytuacji idealnej, a takŜe interpretacja wszystkich moŜliwych od niego odchyleń. Modele mają często charakter stochastyczny, przez co ich interpretacja moŜe przybierać dwojaką formę. MoŜe to być interpretacja odchyleń sytuacji modelowej od rzeczywistości empirycznej, a takŜe interpretacja tzw. reszt. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z elementami (częścią) niewyjaśnioną. Stochastyczny charakter modelu oznacza takŜe, iŜ jest on prawdziwy tylko z pewnym prawdopodobieństwem lub Ŝe jest prawdziwy tylko w określonej części. Model jest narzędziem badawczym metod formalnych, natomiast nie powinien stanowić celu samego w sobie dla postępowania badawczego (nie jest celem badania). W praktyce badawczej istnieje wiele zastosowań metod formalnych, a zwłaszcza konstrukcji modelowych. Modele mogą tworzyć .,mapę" naszego postępowania - czyli pewnego rodzaju konstrukcję modelowo-heurystyczną. Dzięki modelom moŜliwe jest dokonywanie operacji technicznych i przeprowadzanie skomplikowanych obliczeń. Konstrukcje te mają takŜe zastosowanie jako formy prezentacji wyników badań: algebraiczna oraz graficzna (jako ilustracja wzajemnych powiązań w badanym zjawisku). Są niewątpliwie pewną formą inspiracji i narzucają określony rygoryzm intelektualny. Stanowią takŜe uproszczenie i uogólnienie, jednocześnie porządkując zagmatwaną rzeczywistość ekonomiczną. Praktyczna przydatność metod formalnych jest wyraźnie dostrzegalna przede wszystkim w obszarze makroekonomii, zwłaszcza w polityce pienięŜnej i kursowej oraz teoriach wzrostu. RównieŜ mikroekonomia czerpie z dorobku modeli matemalyczno-ekonome trycznych, zwłaszcza przy eksplanacji zachowań uczestników rynków kapitałowych, decyzji konsumentów oraz przedsiębiorstw (w danych warunkach wyjściowych). Warto w tym miejscu podkreślić zwłaszcza rolę teorii gier w wyjaśnianiu prawidłowości zachowań głównych podmiotów rynku. Metody formalne mają wielu zwolenników w naukach społecznych, a zwłaszcza we współczesnej ekonomii i naukach o zarządzaniu. Wskazują oni na szereg zalet postępowania badawczego wykorzystującego badania ilościowe i modelowanie, zwłaszcza w kontekście duŜej dynamiki i złoŜoności procesów gospodarczych. Po pierwsze, dzięki większej formalizacji, postępowaniu badawczemu nadaje się walor i cechy prawdziwego badania naukowego. ł.atwiejsze staje się formułowanie i operacjonalizacja hipotez, z uwagi na bardziej precyzyjne zdefiniowanie zmiennych wybranych do badania. Metody formalne umoŜliwiają opracowanie, ustrukturyzowanie oraz opisanie duŜych zbiorów danych i zredukowanie otrzymanych informacji do bardziej czytelnej formy. 10

K. Meredyk. Przedmiot i metoda nauk ekonomiczny*h, Wyd. Uniwersytetu w Nutymsloku, Białystok 2003. s. 36.

152

Mariusz Sagan

Analiza systemowa ułatwia identyfikację zaleŜności {oraz ich wyjaśnianie) pomiędzy elementami danego systemu ekonomicznego. Metody ilościowe pomagają interpretować występujące interakcje systemów z otoczeniem oraz określać ich dynamikę. Łatwiej

jest

takŜe wskazywać luki, niepew noś* i lub dw u/mu /nos\ i u prowadzony m postępowaniu badawczym. Dzięki metodom formalnym i budowaniu modeli moŜliwa staje się symulacja i predykcja zjawisk w przyszłości. Generalnie, omawiane metody uwaŜane są za takie, które ułatwiają uzyskanie efektu uniwersalności danego badania oraz pozwalają na dokonywanie uogólnień. Syndromatyczność zjawisk badawczych w naukach ekonomicznych powoduje, iŜ istnieją duŜe moŜliwości stosowania metod statystyczno-matematycznych, które dzięki technikom komputerowym i modelowaniu pozwalają na wyŜszą dokładność uzyskiwanych danych wyjściowych. Metody

formalne,

w

opinii

krytyków

procedur

badawczych

opartych

w

przewaŜającej mierze na modelowaniu matematyczno-ckonometryeznym, nie są wolne od wad. Podstawowe zagroŜenie, jakie towarzyszy wykorzystaniu metod formalnych jest związane z subiektywizmem decyzji badacza. Jest on niejednokrotnie zmuszony do eliminacji z modeli pewnych danych wejściowych, co prowadzi do zbytniego upraszczania rzeczywistości. Pewnym mankamentem jest równieŜ lo, iŜ ogranicza się analizę do tej części, która jest uznana za istotną, a pomija się te aspekty, które są z załoŜenia nieistotne. Procedura ta, zwana metodą abstrakcji, równieŜ prowadzi do nieuchronnych uproszczeń stanu istniejącego. Zarzuca się takŜe metodom formalnym zbyt duŜe oderwanie wyników badania od rzeczywistości. Konstrukcje modelowe wykorzystywane

w

metodach

formalnych

są

bardzo

przydatnym

narzędziem

badawczym, ale często są naduŜywane. Badający zjawiska gospodarcze sięgają niekiedy do modeli, gdyŜ próbują ukryć za skomplikowaną konstrukcją modelową swojo braki w wiedzy ekonomicznej i niezrozumienie procesów gospodarczych. Za zasłoną modelu moŜna nie dostrzec takŜe nieznajomości uwarunkowań i mechanizmów badanego zjaw iska oraz tego, Ŝe zagadnienia przeanalizowane zostały wybiórczo i niedokładnie. Modelowanie, o czym zdaje się nie pamiętać wielu badaczy, jest zawsze intencjonalne, tzn. ma skłonność do wyróŜniania jednych cech i pomijania innych". W przypadku części modeli, tych czysto teoretycznych, nie jest praktycznie moŜliwa ich weryfikacja empiryczna za pomocą dostępnych danych. W. Lenntiet pisze: „bezkrytyczny entuzjazm dla sformułowań matematycznych sprawia niejednokrotnie, Ŝe efemeryczność Istotne] treści wywodu zostaje ukryta za przeraŜającą fasadą znaków algebraicznych [,„] Gdy przychodzi

do

interpretacji

merytorycznych

załoŜeniach, na których ten model został

wniosków,

łatwo

zapomina

się

o

oparty" 12 .

Na zbytnią fascynację metodami formalnymi (teoriami formalnymi) w naukach ekonomicznych zwraca takŜe uwagę T. Mayer. UwaŜa on, iŜ matematyki w postępowaniu badawczym zdominowanym przez formalizm nie stosuje się juŜ jako narzędzia badawczego. Matematyka bywa często celem samym w sobie, modelem dla siebie, waŜ 1

C- CcmpcL NowtKzcsne zagadnienia metodologii i filozofii badań - wybrane zagadnienia dla studiów magisterskichr podyplomowych

doktoranckich. Instytut Technologii ["kspUuKicji, Radom 2003. s. 4V. IJ Cyt. za T, Mayer, op.cit., s. 13.

153

Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych

ni ej sza zaś od obiektywnej prawdy naukowej staje się forma prezentacji wyników badań elegancka, uniwersalna oraz zwięzła 11 . Z drugiej strony, w naukach ekonomicznych rośnie wykorzystanie metod pochodzących z nauk ścisłych, w tym zwłaszcza matematyki. W ekonomii

amerykańskiej

największym

prestiŜem

cieszy

się

ekonomia

formalna

wykorzystująca skomplikowane i abstrakcyjne modele ekonometryczne. Metody realne w drugiej połowie XX wieku spadły w gradacji uznania ekonomistów zdecydowanie na miejsce drugie'\ Oczywiste jest, Ŝe nie moŜna od razu a priori odrzucać ujęć ilościowych. Zadaniem badacza winno stać się właściwe wywaŜenie proporcji pomiędzy metodami formalnymi a realnymi dla danego postępowania badawczego. Nie naleŜy jednak popadać w zbytnią fascynację metodami formalnymi, bo tracą swą uŜyteczność, jeśli nie wiąŜą się z rzeczywistością społeczno - gospodarczą i jej nic objaśniają. Warto takŜe pamiętaćt iŜ nie wszystkie problemy badawcze w obszarze nauk ekonomicznych moŜna ująć w ramy metod ilościowych. Łagodząc krytykę metod formalnych, naleŜy podkreślić w tym miejscu jeden waŜny aspekt modelowania matematycznego. Budowanie abstrakcyjnych modeli matematycznych oraz formuł opartych na symulacji komputerowej moŜe czasami przynosić niezamierzone, lecz bardzo pozytywne efekty Przypadkowo uzyskane rezultaty mogą następnie być z powodzeniem zastosowane w praktyce w celu np. rozwiązania problemów inflacji, bezrobocia, nieskutecznej polityki monetarnej i innych. Przykładem moŜe być teoria realnego cyklu koniunkturalnego, wnosząca wiele implikacji praktycznych do gospodarki'*. U jej podstaw leŜy formalizm i skomplikowane modelowanie matematyczne definiowane jako metoda kalibracji. Zastosowane w tworzeniu abstrakcyjnych modeli symulacje komputerowe hipotetycznych wstrząsów technologicznych przyczyniły się prawdopodobnie do stworzenia w sposób nie do końca zaplanowany bardzo dokładnego odwzorowania realnych procesów mających miejsce w rzeczywistej gospodarce 1 *.

3. Metody integralne Krytyka metod formalnych doprowadziła do stworzenia nowej grupy metod, zwanych realno-formalnymi lub integralnymi. Łączą one rozwiązania z dwóch analizowanych uprzednio podejść. Wynika to po części z faktu, iŜ pewnych złoŜonych problemów ekonomicznych nie da się rozwiązać bez metod matematycznych, przy niektórych zaś procesach badawczych wskazany jest opis oraz niekiedy nawet technika eksperymentu. Dzięki wykorzystaniu dwóch lub większej liczby metod zbierania, opracowywania J1Por.

T. Mayer, op.cit-, s. 4J. H

Ibidem, s. 72. Mbidcm. a. 68. ■ Por. szerzej: B. Snowdon, H. Vanc, P, Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 199B, *, 265.

154

Mariusz Sagan

i przetwarzania danych dotyczących tego samego zjawiska, moŜliwe jest zwiększenie iralności utrzymywanych wyników, W przypadku metod integralnych moŜliwy jest takŜe inny sposób na ograniczanie dysfunkcjonalnośei metod ilościowych w badaniu naukowym, jest nim tzw. indywidualizacja, gdzie mając opracowany model, odnosimy go wyłącznie do rozpatrywanej przez nas sytuacji i rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Maleje tym samym jego uniwersalność, ale zwiększa się dokładność i predyktywność. WaŜnym aspektem w przypadku stosowania metod integralnych jest precyzyjne określenie, jaką wagę w konkretnym przypadku badawczym naleŜy przypisać stosowaniu metody formalnej, a jaką metodzie realnej. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy proces badawczy jest złoŜony i skomplikowany, a zatem wieloaspektowy i często interdyscyplinarny. Ułatwia to analizę badawczą i formułowanie prawidłowości naukowych, a przede wszystkim wyraźnie rozgranicza część opisową od teoretycznego modelowania. Taki sposób prezentacji wyników badania wydaje się uczciwy, w tym sensie Ŝe część modelowa i ewentualnie prognostyczna nie konkurują z metodą realną, a uzupełniają ją i nadają większy rygoryzm logiczny pracy badawczej. W naukach ekonomicznych modelowanie jest bardzo często poprzedzone analizą realną i uzyskaniem danych ilościowych. Natomiast sam dobór zmiennych do modelu z definicji zawęŜa poleeksplanacji do określonego wycinka rzeczywistości. W takim ujęciu duŜa część prac naukowych w naukach ekonomicznych ma charakter integralny.

4. Wady i zalety modelowania matematycznego Modelowanie matematyczne jest jedną z podstawowych metod formalnych. Polega na tworzeniu modeli ekonometrycznych, modeli ekonomii matematycznej oraz modeli optymalizacyjnych. Modele matematyczne mają stosunkowo szerokie zastosowanie w praktyce gospodarczej i w naukach ekonomicznych, z uwagi na fakt, iŜ narzędzia matematyczne lepiej wyjaśniają podstawowe powiązania pomiędzy róŜnymi zjawiskami ekonomicznymi oraz sprawniej eliminują interakcje drugorzędne, mniej waŜne dla istoty badanego problemu. WaŜną zaletą modelowania matematycznego jest takŜe moŜliwość prognozowania i symulacji obiektów i procesów poddanych analizie. Modele stricte matematyczne są bardzo często oparte na załoŜeniach niepodlegających weryfikacji praktycznej, będąc tzw. modelami czystymi, natomiast modele ekonometryczne są budowane i weryfikowane przewaŜnie na podstawie badań empirycznych. Model matematyczny przyjmuje postać układu równań i nierówności opisujących w formie liczbowej badane zmienne. Zmienne te mogą przybierać postać endogeniczną (objaśnianą) oraz egzogeniczną (objaśniającą). W sytuacji, gdy zmienna objaśniana nie moŜe zostać w pełni opisana za pomocą układu równań, powstaje konieczność uwzględnienia pozostałych, nieujętych w równaniach czynników i ich wpływu na zmienną endogeniczną- Taką rolę w modelach matematycznych odgrywa zmienna losowa.

Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych

155

W literaturze przedmiotu istnieje szereg klasyfikacji modeli matematycznych. Przyjmując za kryterium cel budowy modeli, wyróŜnia się modele diagnostyczne (opisowe), prognostyczne i wspomagające procesy decyzyjne 1 ". Dla potrzeb analizy ekonomicznej stosowane są modele addytywne, multiplikatywne (iloczynowe) orazagregatowe (proste lub złoŜone), W innym podziale modele matematyczne przyjmują postać funkcjonalną, probabilistyczną oraz deterministyczną. Model funkcjonalny przedstawia zazwyczaj wynik funkcjonowania systemu i powiązań go cechujących jako zmienną zaleŜną (np. Y) - w postaci zaleŜności od zmiennych sterowanych (np. X) i niesterowalnych (np. Z)". W modelu probabilistycznym zmienne objaśniane (endogeniczne) mają charakter losowy - stochastyczny. Model deterministyczny moŜe być przedstawiony jako zapis funkcyjny pomiędzy zmiennymi, przy zachowaniu relacji równości, gdzie y jest zmienną objaśnianą a x zmienną objaśniającą. W takim przypadku zapis formalny modelu moŜe wyglądać następująco: y = f (xl, x2..........xn). Szczególne znaczenie w naukach ekonomicznych naleŜy przypisać modelowaniu matematycznemu opartemu na tworzeniu modeli prognostycznych. W takim przypadku jedną ze zmiennych objaśniających staje się czas. Modele prognostyczne nabierają wtedy charakteru optymalizacyjnego, to znaczy, Ŝe nie tylko opisują statyczną i przeszłą rzeczywistość gospodarczą, ale tworzą nowe rozwiązania w celu ulepszania dotychczasowych metod, procedur i technik wytwarzania (sfera realna) oraz prawnych instrumentów wspomagających (sfera regulacyjna). Procesy modelowania opierają się w przewaŜającej mierze na wykorzystaniu nowoczesnych technik komputerowych. Towarzyszy im zakrojona na szeroką skalę symulacja, jako kolejny etap tworzenia modeli matematyczno-ekonometrycznych [,ł . Według M. Kleibera modelowanie matematyczne i symulacja komputerowa ..urosła w ostatnich dekadach do rangi trzeciego metodycznego filaru nauki - obok teorii i eksperymentu, i trudno dzisiaj nie wymienić jej jako |...| zasadniczego sposobu prowadzenia badań naukowych" 2 ". W tym ujęciu modelowanie i symulacja spełniają m.in. następujące funkcje w stosunku do teorii: sugerują teorie oraz wykonują dokładne obliczenia (i zarazem obliczenia w duŜej skali). Ich rola w stosunku dn eksperymentu sprowadza się do modelowania rzeczywistych procesów, analizy danych, sterowania aparaturą oraz sugerowania pewnych doświadczeń. Z kolei w relacji odwrotnej teoria dostarcza równań do modeli matematycznych ora/ interpretuje wyniki, natomiast zadaniem eksperymentu w stosunku do procesów modelowania i symulacji jest przede wszystkim generowanie danych liczbowych-*. Pod

i metody..., s. 242. 20

M. Kleiber. Modelowanie t symulacja komputerowa - moda czy naturalny trend rozwojowy nauki, ..Nauka" 1<m, nr4.s. 30. :I

Ibidem.*, 31.

156

Mariusz Sagan

kreślenia wymaga fakt, iŜ metoda modelowania i symulacji w propozycji Kleibera nie jest (nie powinna być) metoda alternatywną do eksperymentu i budowania teorii i jednocześnie Ŝyjącą „swoim Ŝyciem", natomiast winna być narzędziem w stosunku do nich komplementarnym. Zastosowanie symulacji komputerowych jest wskazane w następujących sytuacjach badawczych: gdy system empiryczny juŜ istniejący nie moŜe zostać zbadany za pomocą metod realnych oraz gdy system empiryczny jeszcze nie istnieje w rzeczywistości, ale jest aktualnie na etapie projektowania". W literaturze przedmiotu wymienia się szereg zalet modelowania matematycznego i symulacji komputerowych (poza wspomnianymi wcześniej), jako metody analizy stanu istniejącego i prognozy rozwiązań w przyszłości: 1. Nowoczesne techniki modelowania i symulacji przyczyniają się do redukcji czasu i kosztów projektowania nowych produktów, procesów oraz technologii. Wykorzystanie modeli optymalizacyjnych ora/ próby ulepszania sianu istniejącego (projekcja przyszłości dzięki wielokrotnie stosowanym symulacjom komputerowym) przyczyniają się do postępu technicznego, gospodarczego oraz naukowego. 2. Ujęcie modelowe jest zazwyczaj bardziej przejrzyste niŜ tradycyjne ujęcia zdominowane przez często zbyt rozbudowany opis i zbędne analizy. 3. Dzięki dalszemu rozwojowi technik informacyjnych moŜliwe będzie łączenie modeli

symulacyjnych ze swoimi odpowiednikami w rzeczywistości (systemami), co pozwoli na uczenie się modeli i na ich szybką adaptację do zmian w systemie. 4. Modele mikro- i makroekonomiczne uzyskują dzięki modelowaniu matematycznemu i symulacji wyŜszy stopień hierarchizacji i integracji. Tym samym moŜliwe jest opisanie większej liczby zmiennych i coraz bardziej skomplikowanych interakcji pomiędzy uczestnikami Ŝycia gospodarczego (konsumenci, przedsiębiorstwa, decyzje państwa ilp.). 5. Symulacja dostarcza zatem wyników badań i pewnych danych wyjściowych, nad którymi coraz trudniej jest przejść do porządku dziennego". Symulacja komputerowa towarzysząca modelowaniu moŜe stać się jedyną metodą pozwalającą ująć i zrozumieć zaleŜności przyczynowo-skulkowe odlegle w czasie i przestrzeni i powiązane wieloma sprzęŜeniami zwrotnymi. W naukach ekonomicznych symulacja umoŜliwia przekrojowe, wieloletnie i wieloczynnikowe analizy kształtowania się PKB, poziomu bezrobocia oraz inflacji w róŜnych krajach i systemach ekonomicznych. Stanowi tym samym punkt wyjścia do modeli prognostycznych, dzięki którym moŜna uzyskiwać szacunkowe informacje o tendencjach kształtowania się badanego obiektu lub/i zjawiska gospodarczego w przyszłości. Przykładem mogą być teorie wzrostu gospodarczego. Znaczenie szeroko rozumianego modelowania komputerowego i symulacji komputerowych w badaniach naukowych ogólnie, jak teŜ w naukach ekonomicznych będzie ł'S. :*

Pabis.op.cil., s. 242. Podaję za: Cz, ('cmpcl. op.cit.. s. fil-62 oraz M. Kldbcr. op.cit.. 3H-39.

157

Rozdział IX. Klasyfikacja metod badawczych

wzrastać. Istnieją jednak pewne wady narzędzi matematycznych, o których badacze winni pamiętać w toku postępowania naukowego. Przede wszystkim modelowanie i symulacje wymagają wirtualizacji wybranego do badania wycinka rzeczywistości. Tak stworzony model

moŜe

charakteryzować

się

wysokim

stopniem

dostosowania

do

realiów

gospodarczych. Pozostaje jednak problem statyczności modelu, który odwzorowuje badaną rzeczywistość wyłącznie w danym etapie jej rozwoju. Gospodarka, która podlega nieustannym zmianom, traci wraz z upływem czasu „łączność" z modelem opartym na symulacji komputerowej, z uwagi na zmiany parametrów wyjściowych oraz pojawianie się nowych parametrów i nowych zaleŜności/interakcji pomiędzy elementami systemu. Problem ten moŜe być usunięty w drodze zastosowania tzw. modeli uczących się, kaŜdorazowo dostosowujących się do zmian badanego zjawiska czy wycinka rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Są to jednak bardzo skomplikowane narzędzia badawcze, wymagające od osób zajmujących się nauką bardzo dobrego przygotowania metodycznego i matematycznego a w niektórych przypadkach znajomości zasad programowania. DuŜy problem przy stosowaniu omawianych metod formalnych stanowi precyzyjne sformułowanie problemu badawczego przy jednoczesnym przesadnym oczekiwaniu co do skuteczności jego rozwiązania za pomocą technik komputerowych^ 4 . Pewne zagroŜenia mogą się wiązać z zastępow aniem metod tradycyjnych, takich jak np. eksperyment, przez metody modelowania i symulacji komputerowych. W efekcie moŜe nastąpić zbyt duŜe oderwanie badania od rzeczywistości. Problem ten nie dotyczy jednak w tak istotnym zakresie nauk ekonomicznych, gdzie eksperyment jest wykorzystywany w postępowa niu badawczym stosunkowo rzadko. M. Kleiber zwraca uwagę na podział ról pomiędzy człowiekiem - badaczem a komputerem. Według niego „powinien on zmierzać do najpełniejszego wykorzystania naturalnych ich cech: fenomenalnej zdolności twórczego myślenia u człowieka oraz szybkości i niezawodności wykonywania powtarzalnych operacji w komputerze"".

5. Zastosowania metod zasadniczych w procesach badawczych W metodologii nauk społecznych istnieją dwie podstawowe grupy strategii podejścia do badań empirycznych. Określane są one równieŜ jako metody zasadnicze. Wśród nich wyróŜniamy metodę indukcyjną (zwaną potocznie metodą „od szczegółu do ogółu"), metodę dedukcyjną („od ogółu do szczegółu") oraz metodę redukcyjną, będącą szczególnym przypadkiem obydwu poprzednich metod. Metody zasadnicze są szczególnym rodzajem metod ogólnych, gdyŜ stosuje się je do realizacji kompleksowych projektów badawczych. Ich uzupełnieniem są metody szczegółowe, stosowane w róŜnych, konkretnych juŜ etapach postępowania badawczego.

JłM.K!etf>cł.

Ibidem.

oppdUfc 39.

ŁS

158

Strategia indukcyjna polega na stosowaniu w postępowaniu badawczym metody obserwacji i rejestracji faktów. Na ich podstawie formułowane są następnie hipotezy, następuje ich weryfikacja i ewentualnie próby tworzenia uogólnień. W metodologii nauk ekonomicznych podkreśla się szczególne znaczenie falsyfikacji hipotez (ich zaprzeczania), a dopiero jeśli nie udaje się zaprzeczyć postawionym hipotezom, oznacza to, iŜ są one prawdziwe. Weryfikacja hipotezy powoduje, iŜ moŜe się ona przekształcić w pewną prawidłowość

naukową.

Następnym

etapem

powinno

stać

się

budowanie

teorii

naukowych, które powstają na podstawie zweryfikowanych w wielu obiektywnych przypadkach prawidłowości w danej dziedzinie nauki. Dzięki temu procesy rozwoju wiedzy naukowej charakteryzują siękumulacyjnością iewolucyjnością. Strategiom indukcyjnym krytycy zarzucają przede wszystkim subiektywizm w wyborze obszaru badawczego oraz stawianie hipotez przed przeprowadzeniem badań empirycznych. Nie moŜna ich zdaniem dokonywać indukcyjnych uogólnień na podstawie serii obserwacji, gdyŜ juŜ sam wybór obserwacji spośród nieskończonej ich liczby jest wyborem subiektywnym i przyjmuje pewien punkt widzenia, czyli teorię 26 . Strategia dedukcyjna jest w istocie rzeczy odwróceniem metody indukcji. Źródła hipotez nie są odszukiwane przez badaczy wdanych empirycznych, tylko w juŜ istniejącej teorii. Punktem wyjścia do zastosowania tej metody jest gruntowna znajomość badanej problematyki i towarzyszącej jej literatury tematu. Jednak w rzeczywistości metody dedukcyjne są bardzo często następstwem teorii uzyskanej wcześniej za pomocą indukcji. Według dedukcjonistów poznanie naukowe nie moŜe zostać sprowadzone wyłącznie do przeprowadzania obserwacji i zbierania na ich podstawie informacji źródłowych. Bardzo istotna staje się umiejętność selekcji, gdyŜ praw naukowych w tej strategii nie moŜna uzasadniać, a jedynie obalać' 7 . Dedukcja moŜe przybierać formę intuicyjną, nieformalną oraz formalną. W przypadku metody redukcyjnej, która, jak juŜ zaznaczono, jest szczególnym przypadkiem połączenia metody indukcyjnej i dedukcyjnej, zakres badania jest zredukowany (najczęściej z przyczyn finansowych lub organizacyjno-technicznych). Rozumowanie redukcyjne charakteryzuje się przeciwbieŜnością kierunków rozumowania i wynikania. W związku z powyŜszym z racji rozumowania redukcyjnego nie wynika logiczne następstwo tego rozumowania (w rozumowaniu dedukcyjnym z racji wynika następstwo) 7 *. Metoda redukcyjna ma zastosowanie, gdy usiłujemy wyprowadzać pewne hipotezy w stosunku do części problemu badawczego, ale w odniesieniu i posługując się teorią całościową. Takie postępowanie ma charakter dedukcyjny. Charakter indukcyjny moŜe mieć natomiast przenoszenie wniosków z części zbadanego empirycznie obszaru nauki na całość. Dzieje się tak wtedy, gdy badacz określonych obiektów przypisuje im pewne -'" Por. M. Blaug, op.cit., i. 33. 17

Podstawową funkcja praw wg dedukcjonistów jest „dostarczanie wyjaśnień oraz formułowanie maksymalnie

ekonomicznych zasad ogólnych, które przy minimalnej liczbie twierdzeń potrafiłyby wyjaśnić maksymalnie rozległe obszary rzeczywistości". Cyt, za: S. Nowak. Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985. ■ J. Broda, A. Polewczyk, ]. Rąb, Podstawy metodologii nauk. Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2001, s. 74.

159

Mariusz Sagan

takie same cechy (lub jedną taką samą cechę). Tym samym, jeśli obiekty te składają się na określony system, np. ekonomiczny, to z pewnym prawdopodobieństwem moŜna załoŜyć, iŜ inne niŜ poddane w tym momencie badaniu elementy systemu takŜe będą posiadały daną cechę (cechy) 2 *. Indukcja taka nazywana jest enumeracyjną. Z kolei indukcja eliminacyjna róŜni się od enumeracyjnej tym, iŜ analizuje związki przyczynowo-skutkowe między badanymi zjawiskami i obiektami. Wnioskowanie eliminacyjne moŜe przybierać następującą postać: jeśli kaŜde zjawisko X jest przyczyną zjawiska Y (lub nie jest) oraz zbadane zjawiska X były przyczynami zjawiska Y, to wniosek jest następujący: kaŜde zjawisko X jest przyczyną zjawiska Y ł0 . W innym ujęciu

wnioskowanie redukcyjne jest jednym z rodzajów wnioskowania

zawodnego (niededukcyjnego). W tym przypadku zawodność bierze się z faktu, iŜ prawdziwość przesłanek którymi są następstwa - nie gwarantuje prawdziwości wniosków (które dobraliśmy w celu wyjaśnienia następstwa). Jednak istnieją moŜliwości takiego przyjęcia wniosków dla danej zaleŜności logicznej, które z duŜym prawdopodobieństwem objaśniałoby prawdziwe przesłanki/następstwa. Ograniczane i zawęŜane jest w ten sposób pole wszystkich teoretycznie moŜliwych, a praktycznie nie mających prawa istnieć racji. Wybór właściwej metody badawczej jest uzasadniony kilkoma czynnikami. Po pierwsze - charakterem problemu badawczego. W naukach opartych na metodach formalnych i modelowaniu metody dedukcyjne mogą być skuteczne i wystarczające. Badaniom realnym, empirycznym winny natomiast towarzyszyć procedury strategii indukcyjnych. Po drugie, istotnym aspektem wyboru danej strategii jest dostępność do materiałów źródłowych. W przypadku duŜych utrudnień w korzystaniu ze źródeł stosowanie metod indukcyjnych jest niewskazane. Kolejnym czynnikiem określającym przydatność omawianych strategii zasadniczych jest ogólny stan wiedzy właściwy dla danej dyscypliny bądź subdyscypliny naukowej. W sytuacji braku wiedzy na dany temat nieodzowne są metody indukcyjne. Z kolei obfitość literatury moŜe skłaniać badacza do wyboru strategii dedukcyjnych. Ostatnim istotnym elementem warunkującym wybór adekwatnej metody zasadniczej dla potrzeb postępowania badawczego są moŜliwości techniczne, finansowe i organizacyjne osób/instytucji prowadzących dane badanie. Ograniczenia, np. finansowe, mogą zachęcać do zmniejszania zakresu badań empirycznych lub nawet do ich zaniechania. MoŜe to powodować wybór metody redukcyjnej, a w skrajnych przypadkach dedukcyjnej. W naukach ekonomicznych stosuje się zarówno

metody dedukcyjne jak i indukcyjne,

lednocześnie część opracowań naukowych zbliŜa się w swojej metodzie bardziej do jednej z tych strategii. W badaniach empirycznych, które są najbardziej rozpowszechnione, dominuje indukcja, dedukejnnizm pozostaje niezastąpiony przy metodach formalnych. Jednak nawet w przypadku badań empirycznych wskazane jest włączenie dedukcji do postępowania badawczego praktycznie na wszystkich jego etapach, poniewaŜ umoŜliwia to kontrolowanie prawdziwości i ścisłości twierdzeń, przeprowadzanie analizy logicznej, "Por. szerzej: S. Stach ak. op.cit., s. 180. Ibidem, s. 184.

160

Rozdział IX Klasyfikacja metod badawczych

formułowanie

prognoz i definiowanie terminów oraz róŜnego rodzaju działania

klasy-fikacyjne 11 , W pracach z zakresu makroekonomii (formalnych i teoretycznych) częściej stosowanym podejściem nadawczym jest strategia dedukcyjna. W ekonomikach branŜowych oraz w nauce o zarządzaniu dominuje indukcjonizin ora/, redukcjonizm, gdyŜ podstawą tych dziedzin nauk ekonomicznych jest gromadzenie danych empirycznych i stosowanie procedur uogólniających w celu weryfikowania hipotez oraz budowania nowych praw naukowych. W przypadku strategii redukcyjnych cześć indukcyjna hadania ma zastosowania porządkujące i uogólniające (nawet na podstawie niepełnych przesłanek), dedukcyjna

zaś

moŜe

przyczyniać

się

do

projektowania

nowych

rozwiązań

teoretycznych i praktycznych. W naukach ekonomicznych, / uwagi na dominację l / w . rozumowania zawodnego (a jest to efektem przyjętego paradygmatu badawczego oraz charakteru

tej

nauki),

istnieje

duŜe

ryzyko

błędu

uogólnienia.

Tym

samym

rozumowanie naukowe ma „charakter typu zaledwie uprawdopodobniającego" 12 . Zresztą, jak przekonywali twórcy mechaniki kwantowej, nie obserwujemy badanych zjawisk jako takich, ale tylko te ich aspekty, które poddają się stosowanym przez nas

11

G. Spychalski, op.cil,, s. 75.

Rozdział IX Klasyfikacja metod badawczych

metodom badawczym.

161

Roman Sawka

ROZDZIAŁ X

KAMERALNE METODY BADAŃ NAUKOWYCH

Wstęp Przystępując do rozwaŜań o istocie kameralnych metod badań naukowych, warto się zastanaowić się nad sensem poznawczym tego pojęcia. Słowo camera (w języku łacińskim znaczy m.in. sklepienie) naleŜy interpretować jako scalenie, zamknięcie wcześniej podjętych procesów, między innymi badawczych. Badania naukowe są procesami cechującymi się tym, Ŝe jeśli na pewnym etapie ich wyniki zostaną opublikowane lub wdroŜone, to moŜemy być pewni, Ŝe będą one bazą do poszukiwania nowych rozwiązań przez następnych badaczy. Na tym polega kumulacyjny charakter badań naukowych scalamy dokonania, wzbogacamy skarbnicę wiedzy, a jednocześnie na tym gruncie generujemy nowe rozumienie otaczającej nas rzeczywistości. Analiza tekstów, w których zawarte są dokonania wcześniejszych pokoleń badaczy, analiza informacji w róŜnego typu zestawieniach i opracowaniach, a następnie wymiana myśli - to narzędzia badawcze w procesach naukowych. KaŜde badanie naukowe poprzedzone jest rzetelną i wszechstronną analizą dostępnych tekstów naukowych, informacji statystycznych, a wyniki wykonanych badań muszą być solidnie opracowane i opublikowane. KaŜda metoda naukowa powinna charakteryzować się precyzją obserwacji, pewnością

dochodzenia do prawdy i poprawnością rozumowania, bez deformacji logicznych i subiektywnych spostrzeŜeń. Na bazie analizy literatury naukowej z róŜnych dziedzin i własnych przemyśleń postaram się dokonać wieloaspektowego omówienia i uzasadnienia powyŜszej tezy dotyczącej kameralnych metod badań naukowych.

164

Roman Sawka

1 . Analiza tekstu jako narzędzie badawcze Rozwiązanie problemu naukowego wymaga zastosowania przemyślanych zabiegów konceptualnych oraz wyposaŜenia badacza w odpowiednie techniki badań i właściwe instrumentarium. Postępowanie badawcze implikuje systematyczne zagłębianie się badacza w materię, zgodnie / zasadami procedury naukowej. Prze/ metodę badawczą naleŜy rozumieć planowany i celowy sposób poznania naukowego. „Narzędziami badawczymi według |. Apanowicza w badaniach naukowych są przedmioty, instrumenty, urządzenia techniczne, aparatura pomiarowa, (...) słuŜąca do realizacji technik badań. |est to wszystko, co moŜna wykorzystać do zbierania i rejestrowania badanych faktów, informacji i zjawisk" 1 . Do tej pojemnej definicji naleŜy włączyć „tekst naukowy" jako narzędzie badawcze. Przystępując do pisania pracy naukowej, poza poznaniem bezpośrednich źródeł dokonujemy analizy tekstów, które stanowią zbiór prac naukowych w określonej dyscyplinie. Stanowią one „system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dąŜeniu do poznania rzeczywistości "".Zajmując się analizą tekstu w zakresie odpowiednio dostosowanym do naszych poznawczych retrospekcji, uzupełniamy wiedzę o badanej materii. Studia merytoryczne tekstów naukowych mogą prowadzić do nowatorskich rozwiązań, jak powiada R. Kolman - równieŜ do opracowania „nowej metody badawczej, do wykorzystania dotychczas znanej metody do jeszcze nieznanych zastosowań, nieznanego dotychczas procesu technologicznego, unikalnego rozwiązania konstrukcyjnego obiektu technicznego, zaprojektowania, wykonania i wykorzystania w badaniach niestosowanego dotychczas urządzenia lub stanowiska badawczego" 1 . Badania literaturowe pozwolą zrozumieć badaczowi, co juŜ jest poznane, 00 jest opisane i stanowi określony i rzeczywisty potencjał

naukowy.

„Przegląd

literatury

umoŜliwia

zapoznanie

się

z

róŜny

mi

zastosowanymi przez badaczy metodami i technikami, jak teŜ oceną ich przydatności w rozwiązywaniu konkretnych spraw, W rezultacie pozwala to uniknąć błędów natury metodologicznej ^, Istotą poznania naukowego jest poszukiwanie oryginalnego problemu, który wykracza poza dotychczasowy stan wiedzy. Na bazie krytycznych analiz tekstu moŜemy ustalić asocjacje, zaleŜności i cechy, które występują w dotychczasowych teoriach naukowych. Istotne dla poznania naukowego jest takŜe wskazanie rozbieŜności w funkcjonujących hipotezach i załoŜeniach badawczych. Analiza literatury pozwoli na krytyczną ocenę wiarygodności i uŜyteczności nowych rozwiązań w relacji do dotychczasowych dokonań badawczych.

1

Ibidem, s. 15.

ł

k, Kulman, Zdobywanie wtedzy: poradnik podnoszenia kwalifikacji (magisteria, doktoraty, habilitacic) Wyd, Branta, Bydgoszcz

Gdańsk 20U4. s. 140. * L Soloma. Metody i techniki badań socjologicznych: wybrane zagadnienia. Wy/sza Szkolą 1'cdagogkzna. Olsztyn 1995, &. [9.

165

Rozdział X, Kameralne metody badań naukowych

Według S. Juszczyka, „projektowanie badań rozpoczyna się od kwerendy, czyli zapoznania się z piśmiennictwem w interesującej dziedzinie. Badacz powinien przestudiować monografie teoretyczne i doniesienia z badań: prace zwarte, artykuły i referaty konferencyjne. NaleŜy pamiętać o analizie prac juŜ klasycznych i pracach najnowszych"\ Kreatywna analiza tekstów zgodna jest z popperowską koncepcja nauki, która polega na krytycznej analizie i permanentnej falsyfikacji przyjętych hipotez naukowych za pomocą testów logicznych lub empirycznych. Tylko wtedy mamy do czynienia z ewolucyjnym rozwojem nauki, kiedy hipotezy poddają się falsyfikacji i, zgodnie z kryterium demarkacji K.R, Poppera, zasługują na włączenie do zasobów wiedzy naukowej. Według B. Czarnego „jest to dla Poppera równoznaczne z postulatem skoncentrowania wysiłków badawczych nie

na

poszukiwaniu

faktów

potwierdzających

sprawdzane

hipotezy,

lecz

na

poszukiwaniu faktów im zaprzeczających"*. Metoda krytycznej analizy źródeł (tekstu) polega na dostarczeniu informacji badaczowi i wykazaniu, czy dany problem naukowy ma dostateczną konotację w dotychczasowym stanie wiedzy. Analiza tekstu niejednokrotnie prowadzi do ciekawych odkryć twórczych i powstawania

nowych

dzieł

naukowych.

„Zastosowawszy

ideę

"przewrotu

kopernikańskiego« do filozofii - napisał W, Tatarkiewicz - Kant rozwiązał zadanie, jakie sobie postawił. Wytłumaczył, jak moŜliwe są sądy syntetyczne a priori; zarazem wytłumaczył, jak są moŜliwe nauki, które sądy takie zawierają, a mianowicie matematyka i czyste przyrodoznawstwo. Co więcej, wytłumaczył i to, jak moŜliwe jest doświadczenie i jak moŜliwa jest przyroda" 7 . Krytyczna analiza tekstów jest metodą stosowaną w szeroko definiowanej nauce, ale zajmuje szczególną pozycję i ma wiodącą rolę w naukach społecznych, między innymi socjologicznych i ekonomicznych, w których ograniczona jest rola doświadczenia lub eksperymentu. Wsparciem intelektualnym dla naszych rozwaŜań jest stwierdzenie Marka Blauga dotyczące metodologii ekonomii: „Radykalny aprioryzm utrzymuje, Ŝe ekonomia jest po prostu zbiorem logicznych wniosków dedukowanych z pewnego zestawu załoŜeń formułowanych na podstawie introspekcji, przy czym te same wnioski i załoŜenia nie nadają się do weryfikacji empirycznej. Zdecydowanym przeciwieństwem radykalnego aprioryzmu jest »ultraempiryzm«, odmawiający akceptowania takich wnioskowi załoŜeń, których nie moŜna zweryfikować w sposób niezaleŜny, innymi słowy ultraempiryzm domaga się od nas, abyśmy zawsze rozpoczynali od faktów, nie zaś od załoŜeń" 8 Teoretycy zajmujący się istotą ekonomii będą stać na stanowisku, Ŝe analiza tekstów oraz modeli ekonomicznych zawsze będzie bliŜsza radykalnemu aprioryzmowi. To aprioryczne podejście do tekstu w badaniu naukowym powinno prowadzić do stwierdzeń o autentycz

* M. Blaug, Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 732.

166

Roman Sawka

ności i celowości postępowania naukowego w określonej rzeczywistości strukturalnej i organizacyjnej. Badacz winien widzieć sens intelektualnego wysiłku, który staje się autentycznym wkładem do nauki. Z metody intelektualnej analizy tekstu wynika podejście, które moŜemy nazwać analizą porównawczą. Wyrazistym przykładem tej metody jest analiza ekonomiczna, która poddaje analizie zjawiska będące konsekwencjami decyzji ekonomicznych w relacji do wyników ekonomicznych. Metoda ta powinna opierać się na obiektywnych wynikach oraz uwzględniać wszystkie elementy wpływające na celowo dobrane zjawisko ekonomiczne. Twarde dane liczbowe muszą mieć cechę porównywalności, tak aby moŜna było odnieść rezultaty badań do zjawisk występujących w róŜnych okresach czasu. Podstawowym celem nauki jest dąŜenie do odkryć naukowych, a kaŜde odkrycie podwaŜa zastane opinie. Wnikliwa analiza tekstów źródłowych w pewnym sensie narusza status quo antę ogólnie akceptowanych dokonań naukowych. G. Babiński proponuje nazwać źródłami takie materiały, jak: „1) wszelkiego rodzaju dane spisowe i rejestry, z których moŜna wyprowadzić wnioski dotyczące rzeczywistości społecznej; a następnie 2) materiały uzyskane w wyniku zastosowania technik badań społecznych, tzn. rejestrację obserwacji, protokoły wywiadów, eksperymentów itp., 3) opracowania dokumentów i materiałów uzyskanych w wyniku badań [...], tzn. publikacje naukowe, w których szczegółowo przedstawiono wyniki badań empirycznych. Wyliczenie powyŜsze nie jest - rzecz jasna - pełne i ma charakter cgzemplifikacji"*. Analiza tekstu rozumiana jako narzędzie badawcze w procesie poznawczym ma wyjątkowe znaczenie w naukach społecznych. Taką nauką jest socjologia, którą za Emile Purkheirncm moŜemy określić jako „naukę o instytucjach, ich genezie i

funkcjonowaniu"10.

Socjologiczna wiedza naukowa tworzona jest na gruncie krytycznej analizy tekstów i na podstawie syntezy obserwacji społecznych. W procesach analitycznych dotyczących zjawisk socjologicznych przydatna jest równieŜ analiza porównawcza. „Jeśli chce się stosować metodę porównawczą naukowo - stwierdza Durkhcim - tj. zgodnie z zasadą przyczynowości, jaka wypływa z samej nauki, trzeba brać za podstawę przeprowadzonych porównań następujące twierdzenie: Temu samemu skutkowi odpowiada zawsze ta sama przyczyna" 1

L.

Wyjaśnianie

socjologiczne

polega

na

wykrywaniu

związków

przyczynowych i próbie ich interpretacji. Specjalnym rodzajem analizy tekstów jest badanie ich zawartości polegające na analizie przekazu i interpretacji języka l? . Wspomniana analiza ma sens przede wszystkim tam, gdzie wielość przekazów uniemoŜliwia dokładne ich poznanie przez jednego ba dacza, stwarza ona szansę kumulacji wiedzy zawartej w bardzo obszernym materiale poznawczym. Zajmując się analizą treści w badaniach nad środkami masowej informacji, " G. HabiiWki. Wybrane W|fgrfjtlwtfci z metodologii socjologicznych badań empirycznych, Uniwersytet lagielloński, Kraków |9H0h v 65. E. Durkheim. Zasady metody soc}oiogiczne). Wydawnictwo Naukowe PWN, Wars/awa 2000. s. 22. " Ibidem, s. 169. u

Badania empiryczne w socjologii; wybór tekstów, t. I I. oprać. M. Malikowski i M, Niezgoda. WyŜsza S/koła Społeczno

(io\nodarc/a. Tyczyn 1997, v 295.

Rozdział X, Kameralne metody badań naukowych

167

B. Berelson zaproponował następującą definicję: „analiza treści jest techniką badawczą słuŜącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych" 13 . Celem analizy treści jest przekształcanie materiałów pierwotnych w strumienie informacji, które poddane analizie mogą być przydatne w procesie dowodzenia twierdzeń. B. Berelson zaproponował następującą procedurę właściwie przeprowadzonej analizy treści jako metody badawczej: „analiza musi być przeprowadzona tak, aby dawała materiały »obiektywne«, tj. powtarzalne, które nadają się do przeprowadzenia na nich pomiarów i analiz, są waŜne z punktu widzenia pewnej teorii, wnioski, które mogą być uogólniane poza zakres zebranego materiału" 1 '. RównieŜ nauki o zarządzaniu bazują na obiektywnych materiałach z róŜnych dziedzin wiedzy. Teoretycy nauk o zarządzaniu, mając na uwadze ich interdyscyplinarny charakter, stosują podejście pol i metodyczne. Do procesów badawczych wykorzystywane są metody i techniki stosowane w innych naukach. „Nauka o zarządzaniu ma rozmyte granice - pisze Ł. Sułkowski - nie dysponuje metodą naukową popartą wiedzą pewną, ponadczasową i jest w równej mierze działalnością poznawczą i pragmatyczną. |est to często wyraŜane przez określenie, Ŝe zarządzanie jest nauką i sztuką" 1 \ Brak linii demarkacyjnej między nauką o zarządzaniu a innymi naukami skutkuje dezintegracją nauk o zarządzaniu. Ekonomiści postulują kanony wiedzy obiektywnej wolnej od wartościowania, istotą zaś zarządzania pozostają działania racjonalne - podobnie jak w ekonomii, tylko wzbogacone o wiedzę z innych nauk. Nauka o zarządzaniu bazuje równieŜ na wiedzy intersubiektywnej i wartościującej, która jest pochodną zastosowania metod i technik zarządzania w praktyce. Zarządzanie, najkrócej rzecz ujmując, to permanentny proces oceniania i wartościowania. In medias res tekst naukowy oprócz poprawności merytorycznej powinien cechować się takŜe wartością semiotyczną. Styl i język pisarski powinien pozwalać na jednoznaczne iormułowanie tez, hipotez i wyników badania. Treść opracowań naukowych powinna być zrozumiała i sprawdzalna, tak aby istniała moŜliwość porównania z innymi opracowaniami. Opracowanie naukowe powinno być wewnętrznie koherentne z twierdzeniami w danej dziedzinie. Uwarunkowania strukturalne są podstawą logicznie powiązanego systemu tez, hipotez, metod badawczych i twierdzeń wzbogacających materię naukową. Logiczna struktura systemów nauki jest podstawą procesów ewolucyjnych, poniewaŜ permanentny krytycyzm, negacja przyjętych twierdzeń prowadzą do rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń i pośrednio wpływają na rozwój naukowy danej dyscypliny. Z. Hajduk uwaŜa, Ŝe semiotyka logiczna jako „logiczna teoria języka jest nauką o znakach językowych z punktu widzenia ich poprawności oraz sprawności w uŜywaniu języka zarówno w poznaniu, jak i komunikowaniu informacji" 1 ".

" Metody badań socjologicznych.... s, 149. M

Ibidem, s. 159.

™ ł.. Sułkowski, op.cit., s. 17. ,h

Z. Hajduk. Ogólna metodologia nauk. Redakcja Wydawnictw KUL. Lublin 200Ls. 17.

168

Roman Sawka

Konsekwencją kaŜdego badania naukowego jest prezentacja wyników w postaci opisu, który powinien być przemyślanym i usystematyzowanym sprawozdaniem z przebiegu badań. Wyniki badań powinny być opublikowane, a tym samym dostępne dla środowiska naukowego- Publikacje mają najczęściej charakter artykułów naukowych, referatów, prac kwalifikacyjnych i rozpraw naukowych. To rozróŜnienie form publikacji jest istotne z punktu widzenia celu badań, obszaru i treści badań, wiedzy i pozycji badacza. Opublikowany tekst naukowy nie ogranicza się tylko do sprawozdania z procesu badawczego i prezentacji wyników, ale zawiera równieŜ informacje dotyczące genezy tematu, opisu procesu badawczego! wyników z odpowiednim komentarzem. W procesach badawczych treści o charakterze mctodologiczno-merytorycznym zawarte w referatach naukowych, artykułach i komunikatach naukowych są bazą dla naukowej spekulacji i uaktywnienia procesów myślowych. Artykuły naukowe mogą mieć charakter przeglądowy, dający obraz dokonań w piśmiennictwie naukowym krajowym i w literaturze zagranicznej. W artykułach mogą być prezentowane wyniki badań, których wartość poznawcza opiera się na aktualności, oryginalności. Komunikaty naukowe informują 0 postępach badań, dostarczają informacji, której szybki przepływ we współczesnym globalnym świecie jest szansą na rozwój nauki. Publikacje te mogą stanowić narzędzie badawcze w nieustającym procesie poznawania natury tego świata. Wykorzystując materiały źródłowe lub materiały z publikacji do dalszych opracowań naukowych, musimy dokonać trudnego procesu weryfikacji tych opracowań. Musimy posługiwać się „kryterium prawdy materialnej", tzn. kryterium zgodności materiałów źródłowych z obiektywnym stanem rzeczy. Nie zawsze badacz będzie mógł odnaleźć materiały źródłowe, dotarcie do nich moŜe być utrudnione rozlicznymi zakazami lub restrykcjami. NaleŜy unikać subiektywnych ocen, poniewaŜ nie są miarodajne i brak im znamion poznania naukowego. „O wartości materiału źródłowego decydują dwie jego cechy: istotność i wiarygodność. Przez istotność informacji naleŜy rozumieć jej przydatność w poznawaniu rzeczywistości, testowaniu hipotez, rozwiązywaniu problemów itp." J7 . Wiarygodność informacji zaleŜy od wiarygodności informatora i autentyczności źródła, z którego pochodzi dana informacja. Analiza tekstu umoŜliwia pogłębienie znajomości lematu badania. Kolokwialnie mówiąc, badacz musi dokonać „pełnego zanurzenia" i dogłębnej analizy w materii dostępnych tekstów naukowych. Powinien umieć „oczyszczać" teksty naukowe z subiektywizmu 1 Irazeologii. Prowadząc badania, badacz implicite winien wykazać się duŜą ostroŜnością poznawczą i krytycznym podejściem do analizowanych materiałów tekstowych.

2. Informacjo statystyczna w procesie badawczym Zjawiska społeczne i gospodarcze, które poddawane są procesom badawczym, powinny być ujęte w zestawienia liczbowe. Tylko w ten sposób moŜna przetworzyć ogromną l?G.

Babiński, op.cit., s. 67.

169

Rozdział X. Kameralne metody badań naukowych

ilość informacji i dokonać odpowiednich analiz. Badacz musi umieć dotrzeć do tych liczb, zebrać je, ocenić, przetworzyć, a potem prawidłowo zinterpretować. Informacja statystyczna zawiera zebrane i uporządkowane informacje liczbowe o interesujących nas zjawiskach. Informacje statystyczne są podstawą myślenia indukcyjnego, które polega na opracowaniu reguł pozwalających uogólniać wnioski uzyskane w procesie badania określonej populacji. Proces badawczy uwzględniający informacje statystyczne wymaga przeprowadzenia badania statystycznego, które według S. Bronsztejna składa się z następujących etapów r : „przygotowanie i przeprowadzenie obserwacji statystycznej, zestawienie i prezentację materiałów liczbowych, rachunkowe opracowanie zebranego materiału, analiza obliczonych miar statystycznych i publikacja wyników badania" 11 '. Przygotowanie i dokonanie obserwacji statystycznej wymaga planowej i pisemnej rejestracji wszystkich elementów składowych obserwowanego zjawiska. Wynikiem obserwacji statystycznej jest pierwotny materiał statystyczny. Do ewidencji statystycznej moŜemy dołączyć równieŜ wtórny materiał statystyczny, są to dane liczbowe, które zbierane były wprawdzie dla innych celów, ale mogą się okazać przydatne w prowadzonym badaniu. Są lo dane wykorzystywane w sprawozdawczości, analizach statystycznych, ewidencjach operatywnych i księgowości. Dokonanie obserwacji statystycznej wymaga dokładnego sprecyzowania celu badania, naleŜy przestudiować literaturę, w tym publikacje dotyczące juŜ zrealizowanych badań w obszarze naszych peregrynacji naukowych. Kolejnym etapem jest wyodrębnienie badanej zbiorowości

statystycznej,

ewentualnie

wydzielenie

frakcji

w

danej

populacji.

Zbiorowością statystyczną „moŜe być kaŜda masa osób, przedmiotów, zdarzeń lub procesów, która: -

spełnia warunek jednorodności ze względu na określony zbiór cech stałych (kwalifikujących)

-

posiada określony zbiór cech zmiennych (diagnostycznych)

-

jest odpowiednio liczna" 1 *. Z zarejestrowanej zbiorowości naleŜy wybrać elementy składowe, czyli jednostki

statystyczne. Określona liczba jednostek statystycznych w zbiorowości, tzw. liczebność, pozwoli nam w kolejnym etapie sprecyzować cechy podlegające obserwacji. Cechami statystycznymi są interesujące nas właściwości badanych jednostek statystycznych. Wykorzystywane w badaniach informacje statystyczne (dane liczbowe) mogą być wytwarzane w procedurze prowadzonej przez badacza na potrzeby podjętych przez niego studiów, ale mogą takŜe pochodzić ze źródeł publikowanych przez instytucje zajmujące się zbieraniem,

opracowywaniem

i

udostępnianiem

liczbowej

ilustracji

procesów

ekonomicznych, społecznych lub z ich banków danych. Przykładowo w studiach z zakresu problematyki społecznej moŜna korzystać z takich źródeł informacji statystycznych jak:

S. Bronsztcjn, Statystyka dla studentów studiów administracyjnych. Uniwersytet Wrocławski. Wrocław 1993. s. 19. 19

M. Chromińska. I Roeskc-Słomka, A. Szuman, Metody statystyki opisowe). Akademia Ekonomiczna, Poznań 2004H s. X

170

Roman Sawka

-

spisy i mikrospisy ludności i mieszkań

-

reprezentacyjne badania gospodarstw domowych

-

sprawozdawczość statystyczna

-

systemy ewidencyjne

-

rejestry cywilne

-

rządowe dane administracyjne

-

pozarządowe dane administracyjne

-

specjalne badania naukowe

-

międzynarodowe bazy danych Eurostatu oraz ONZ 10 . PowyŜsze zestawienie pokazuje źródła, z których moŜemy pozyskiwać informacje

uzupełniające do badań. Badacz powinien przede wszystkim przeprowadzić badania pozwalające na zgromadzenie odpowiedniego materiału liczbowego. MoŜna to, przykładowo, zrobić poprzez: -

bezpośrednie wywiady indywidualne

-

wywiady telefoniczne

-

metody oparte na systemie pocztowym

-

samospisywanie

-

metody obserwacji i pomiaru

-

metody wykorzystujące róŜnego rodzaju rejestry^ 1 . Bezpośrednie wywiady indywidualne przeprowadzane są przez ankieterów, którzy

docierają do wytypowanej grupy respondentów. Narzędziem badawczym jest kwestionariusz, w którym zawarte są pytania dogłębnie penetrujące obszar badawczy, jest to niestety metoda kosztowna, wymagająca odpowiednio przygotowanego zespołu ankieterów. Bezpośredni kontakt z respondentem, połączony z umiejętnością nawiązania relacji międzyludzkich, moŜe jednak zaowocować wysoką jakością i kompletnością danych. Wywiady telefoniczne, jak sama nazwa sugeruje, realizowane są przez telefon i polegają na wypełnianiu kwestionariusza przez ankietera. Metody oparte na systemie pocztowym polegają na wysłaniu ankiety do określonej grupy respondentów. Tego typu kontakt z osobą badaną powinien opierać się na nieskomplikowanych i jednoznacznych pytaniach. Ten moŜe niekoszlowny sposób gromadzenia danych cechuje się duŜą wadliwością i duŜą liczbą odmów odpowiedzi. Na ogół zwrot 10% wystanych ankiet bywa juŜ uwaŜany za zadowalający, a uzyskanie tą metodą 30% prawidłowo wypełnionych ankiet uwaŜa się za sukces. Samospisywanie jest metodą polegającą na systematycznym wypełnianiu przez badane podmioty ankiet, ewentualnie na prowadzeniu stałych rejestrów wyłącznie dla celów danych badań. Kontakt z ankieterem jest sporadyczny i polega na dostarczeniu narzędzi badawczych oraz ewentualnych konsultacji. Metody obserwacji i pomiaru są natomiast stosowane głównie, gdy pomiar i jego rejestracja ma ścisły związek z przeprowadzanym badaniem i wynika z jego specyfiki.

:tł

Statystyka społeczna: wybrane zagadnienia, red. T. Panek. A. StOlt. SGH, Warszawa 2004, J2. JI Ibidem. v 22.

171

Rozdział X, Kameralne metody badan naukowych

Metody wykorzystujące róŜnego typu rejestry są oparte na analizie zapisów w rejestrach finansowych, administracyjnych oraz róŜnego typu kartotekach. Coraz więcej instytucji gromadzi dane na dyskach komputerowych, dlatego dostęp do nich jest szybki i kompletny, choć często trudny i kosztowny; poniewaŜ dane podlegają ochronie i są przez ich dysponentów traktowane jak towar. Często poza tym ich wiarygodność jest wątpliwa, co ogranicza ich przydatność do badań naukowych. Badanie statystyczne sprowadza się do zebrania, przetworzenia i analizy informacji dotyczących określonej na początku badania zbiorowości statystycznej i cech poszczególnych jednostek tej zbiorowości. „Badania statystyczne prowadzi się nie tylko w celu uzyskania oceny pewnych wielkości, których znajomość potrzebna jest w analizie systemowej danego problemu. Bardzo często wynik przeprowadzonego badania powinien stanowić podstawę do podjęcia konkretnych decyzji, co jest wszakŜe ostatecznym wynikiem działań wspomaganych przez badania systemowe"". Informacja statystyczna moŜe mieć równieŜ charakter deskryptywny w empirycznych badaniach naukowych, opisuje badaną rzeczywistość, wykorzystując parametry, miary, wskaźniki, które przynaleŜą do matematycznej

aparatury

pojęciowej.

W

procesie

badawczym

polegającym

na

przetwarzaniu informacji pozyskanych w trakcie badania empirycznego informacja statystyczna ma walor „heurystyczny, który polega na odkrywaniu i znajdowaniu nowych powiązań oraz wykrywaniu nowych faktów naukowych"". W procesie badawczym informacja statystyczna pełni funkcję eksplanacyjną, przyczynia się do wyjaśniania badanych zjawisk, przez petryfikację zdań orzekających (twier^ dzeń) o strukturach badanych zjawisk i procesów. Sposób zbierania tych informacji i wybór metody ich przetwarzania i prezentacji decyduje o powodzeniu badania i znaczeniu informacji statystycznej. )ej potencja! informacyjny zaleŜy na przykład od wyboru sposobu poznania naukowego, od tego, czy to są metody badania pełnego (spisy statystyczne, rejestry

statystyczne

i

sprawozdawczość

statystyczna),

czy

częściowego

(metoda

reprezentacyjna, monograficzna i ankietowa). Bez informacji statystycznej nie ma wiarygodnych badań naukowych, są tylko dywagacje myślowe i analizy opisowe. Informacja statystyczna a priori stanowi zakumulowany potencjał wiedzy, który ulega transformacji w procesie poznawczym. RównieŜ informacja statystyczna fi posteriori'jest i nformaeją wzbogacającą i stanowiącą przyczynek w procesie poznawczym. Bardzo istotnym elementem w procesie badawczym jest wnioskowanie statystyczne, pozwalające przenieść i uogólnić wyniki badań z danej próby na szerszą populację. Jak pisze K. Babbie „moŜemy wnioskować tylko o tej populacji, z której nasza próba była do brana, (...] częściej niŜ losowanie proste stosuje się losowanie systematyczne, jeśli zostało ono przeprowadzone poprawnie, to nie powinno prowadzić do istotnych problemów.

22

O. Hryniewicz. Metody statystyczne w badaniach systemowych, w: Między liczbą a treścią: księga jubileuszowa dla uczczenia 75.

urodzin Profesora fana Steczkowskiego, red. A. Jwaslewkz, Wyd. AT, Kraków 2000. s. 48. M

S. |uszczyk.op,eit,. 1HH

172

Roman Sawka

Warstwowy schemat losowania - poprawiający reprezentatywność - tym bardziej nie stanowi problemu. [...] wnioskowanie statystyczne uwzględnia tylko błędy losowe (z próby), a nie błędy systematyczne, takie jak błędy kodowania lub wynikające z niezrozumienia pytań przez część badanych" 24 . Wnioskowanie statystyczne moŜe być oceniane poprzez obiektywne narzędzia, jakimi są testy istotności (n.p. testy chi-kwadrat, Ł-test), które pozwalają osądzić, czy obserwowane zaleŜności odpowiadają rzeczywistej zaleŜności między zmiennymi w badanej populacji. Oprócz istotności statystycznej jest jeszcze pojęcie istotności merytorycznej, związanej z interpretacją danych statystycznych. W lej kwestii istnieje wiele zagroŜeń, poniewaŜ wyniki badań mogą być jednostronnie interpretowane, korzystnie dla strony zamawiającej badania. To niebezpieczeństwo braku obiektywizmu niesie ze sobą brak zaufania do niektórych badań, sondaŜy, poniewaŜ powodują one zniekształcanie obrazu rzeczywistości, a tym samym niechęć do udziału we wszelkiego typu badaniach społecznych. Operując informacjami statystycznymi, trzeba jednak zachować racjonalność i scep-tyzm myślenia - „podstawowym błędem [...] jest podejmowanie decyzji na podstawie wyników badania uzyskiwanych na podstawie niewystarczająco licznych prób losowych oraz niewłaściwe uwzględnienie losowości wyniku badania >ł -\ Umiejętne wykorzystanie statystycznych informacji i narzędzi ich pomiaru jest konieczne do porządkowania spostrzeŜeń naukowych i rozwoju nauki, aczkolwiek wykorzystywanie informacji statystycznych w procesach badawczych niesie wiele zagroŜeń. Błędne informacje statystyczne, brak rzetelności w operacjonalizacji danych statystycznych mogą prowadzić do zagroŜenia struktury badań naukowych. Otaczającą nas rzeczywistość poznajemy poprzez zmysły, rozum i recepcję informacji, dlatego wiarygodność wszelkiej informacji, a zwłaszcza informacji statystycznej jest podstawą poznania racjonalnego. Wykorzystanie informacji statystycznej (m.in. materiały sprawozdawcze, roczniki) pozwalają badaczom uchwycić trendy poznawcze, tendencje opisujące struktury społeczne, zaleŜności pomiędzy jednostką i zbiorami, a takŜe wszelkie trendy rozwoju gospodarczego i postępu cywilizacyjnego. Poznanie racjonalne, mające oparcie w rzeczywistości empirycznej, powinno bazować na prawdziwej informacji statystycznej, niezaleŜnej od instytucji, osób finansujących lub sponsorujących dane badania. Niebezpieczna jest równieŜ wszelka manipulacja danymi statystycznymi, moŜe ona prowadzić do zniekształcania prawdziwego obrazu badanego zjawiska.

3. Wymiana myśli jako narzędzie badawcze Cogito, ergo sum - myślę, więc jestem, przyniosło odwrócenie porządku w dziedzinie poznania naukowego. „W okresie przedkartezjańskim [...] cogito (myślę) czy raczej J4

H. Babbie, op.eiL. s. 498. ^ O.

Hryniewicz, op.eir, i. 49,

173

Rozdział X. Kameralne metody badań naukowych

cogttosco (poznaję), byto przyporządkowane do esse (być), klóre było czymś pierwotnym. Dla Kartezjusza natomiast esse stało się czymś wtórnym, podczas gdy za pierwotne uwaŜał cogiton2t>. Jeśli nawet istnieje niezgodność między metodą Kartezjusza a koncepcją eklezjologiczną opartą na tomizmie, to wywyŜszenie myśli nad materię zaowocowało ogromnymi zmianami we współczesnym poznaniu naukowym. „|asne i wyraźne było dla Kartezjusza to, co proste. Jedynie złoŜone myśli są splątane i ciemne, i tylko one ulegają błędom. Nauce potrzebna jest zatem metoda, która wykrywa proste składniki myśli. W tymsylogizm nie pomoŜe. To zadanie spełnić moŜe natomiast przede wszystkim metoda analityczna, jaka jest stosowana w arytmetyce" 27 . Kartczjań-skie poszukiwanie

twierdzenia bezwzględnie

pewnego,

które

nie

podda się Ŝadnym

wątpliwościom - to nie wynik, to cel uzyskania pewności. Sceptycyzm metodyczny Kartezjusza to poszukiwanie metody, która ułatwi poszukiwanie niezawodnej wiedzy. W tym poszukiwaniu zasadniczą rolę przypisywał procesom myślowym. Proces myślowy to dynamiczny, probabilistyczny, interakcyjny ruch myśli, idei i symboli, bo symbol ujawnia ukryte znaczenie i, jak mawiał Kant. „daje do myślenia". Umysł człowieka wytwarza świat kultury. Świat ten wypełniony jest symboliką. Człowiek ukrywa prawdę, jest cząstką natury, a tym samym ukrywa instynkty pierwotne pod płaszczem tego, co nazywa kulturą i jej wytworami „Myśląc - pisze Pieter - łączymy w sobie treści róŜnych doświadczeń. Innymi słowy; uprzytomniamy sobie jakiś związek między przedmiotami w szerokim sensie tego słowa, [,..] Znaczy to, źe nawet w najprostszej myśli mamy do czynienia z jakimś uprzytomnianiem związku między przedmiotami" 2- . Metodyczny proces myślowy jest podstawą do uporządkowania systemu myśli tak, aby zaistniał stan wymiany myśli z otoczeniem. W tym procesie fakty i zjawiska społeczne w rozumnym postępowaniu przekształcają się w pojęcia i sądy. Myślenie, jest świadomą czynnością poznawania związków między przedmiotami, jest oparte na poznaniu zmysłowym i umysłowym. „Podstawowym źródłem wiedzy jest postrzeganie, percepcja [...[, Poznanie zmysłowe dostarcza przedmiotu do poznania umysłowego. Z niego umysł dobywa »istotę rzeczy« i stwarza »eidos«, czyli ideę, obraz umysłowy rzeczy" 2 *. Jedną z czynności myślowych jest abstrahowanie, które polega na redukcji nieistotnych właściwości przedmiotów, a następnie przypisanie innych właściwości, które w danym momencie są dla nas waŜne z pewnych powodów. Procedurę abstrahowania najlepiej ilustruje proces budowy modelu, który jest uproszczonym surogatem badanej rzeczywistości, gdzie dąŜy się do redukcji niepoŜądanych wpływów na zmienną badaną. Poza analogią i abstrahowaniem umysł dokonuje równieŜ konkretyzacji, która polega na

przypisaniu

badanemu

przedmiotowi

lub

zjawisku

moŜliwie

najliczniejszych

spostrzeŜeń i faktów, które zostały pominięte, niezauwaŜone lub odrzucone w procesie u

lan Paweł 11. Pamięć i toŜsamość. Rozmowy na przełomie wieków. Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 16.

r

W. Tatarkiewicz, op.cit., s. 47.

J*

\. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej. PWN. Warszawa 1975. s. 3 1 .

21

Cyt. za: W, Leszek, Badania empiryczne, Instytut Technologii Eksploatacji. Radom 1997, s, 47.

174

Roman Sawka

redukcji- Konkludując, moŜna stwierdzić, Ŝe proces poznawania rzeczywistości (rzeczy) przebiega cyklicznie: „- najpierw od kumulacji incydentalnych szczegółowych sądów spostrzeŜeniowych, przez wnioskowanie przez analogię oraz wnioskowanie indukcyjne do hipotetycznych sądów ogólnych -

następnie przez systematyzację sądów ogólnych oraz kontrolę ich niesprzeczności i

-

a stąd przez wnioskowanie dedukcyjne z tychŜe sądów ogólnych do dowolnych sądów

spójności szczegółowych (apriorycznych) -

wreszcie do sprawdzania zgodności tych wydedukowanych sądów szczegółowych (apriorycznych)

z

odpowiadającymi

im

sądami

spostrzeŜeniowymi

(aposteriorycz-nymi)"**. Operacje myślowe oparte są na antynomicznych metodach myślenia, do których moŜemy zaliczyć indukcję i dedukcję, porównywanie i przeciwstawianie, analizę i syntezę, uogólnianie i wnioskowanie. Proces rozumowania dedukcyjnego oparty jest na słusznych przesłankach i aksjomatach, które po wnioskowaniu z wykorzystaniem praw logiki prowadzą do szczegółowych twierdzeń ogólnych. W obszarze metody hipotetyczno-dedukcyjnej rozumowanie dedukcyjne polega na przechodzeniu od ogółu do szczegółu. Indukcyjne rozumowanie to wnioskowanie oparte na przesłankach, z których dowodzimy o całej klasie zjawisk, proces myślowy polegający na wyprowadzaniu praw ogólnych z przesłanek empirycznych, którymi mogą być obserwacje, eksperymenty. Porównywanie jest procesem myślowym, polegającym na zestawianiu róŜnych parametrów danych celem znalezienia właściwości wspólnych lub odmiennych, z wykorzystaniem skal porównawczych. Przeciwstawianie to rozumowa konfrontacja myśli, pojęć, stanów i zjawisk. Analityczny proces myślowy, inaczej zwany diagnostycznym, to rozłoŜenie systemu na podsystemy i badanie kaŜdego z nich osobno. Analiza prowadzona jest z zamysłem - celem wyizolowania pewnych zdarzeń lob procesów z całości. Procesy syntezy polegają na ujęciu pewnych zjawisk tworzących całość systemu i posiadają cechę prognostyczną. Wymienione procesy myślowe mają charakter dynamiczny, umysł w stanie aktywności wykonuje operacje myślowe nieustannie, przechodząc wszystkie fazy łącznie z uogólnianiem i wnioskowaniem. Uogólnianie jest procesem bliskim syntezie, ale czasami w tym praktycznym lub teoretycznym procesie mogą powstać nowe oryginalne wnioski lub rozwiązania wzbogacone o przesłanki synergctyczne. Wnioskowanie to myślenie w kategoriach zwartych i konkretnych wyników zrealizowanych badań, przedłoŜone w formie rzetelnie udokumentowanych danych.

"Z.M. Zimny. Zarys metodologu badań społecznych. Z wykładów dla studentów pedagogiki, Wyd, WSP, Częstochowa 1999. s. 45.

175

Rozdział X. Kameralne metody badań naukowych

Jedną z czynności myślowych, poza tymi wskazanymi powyŜej, jest ekstrapolacja, która polega na tym, Ŝe „na podstawie znajomości przebiegu jakiegoś zjawiska w pewnym odstępie czasu lub w pewnej przestrzeni, przewidujemy jego przebieg w innych niedostępnych naszym badaniom odstępach czasu lub obszarach przestrzeni"". Istotną cechą procesu myślowego, niezbędną do porównań, uogólniania i wnioskowania jest aproksymacja. W metodologii funkcjonuje pojęcie aproksymacji, które moŜna rozumieć w dwojaki sposób, po pierwsze jako efektywniejsze poznanie i opisanie rzeczywistości, po drugie jako cechę badań naukowych. Aproksymacyjny charakter poznania naukowego, polega na tym, Ŝe „poznanie nasze jest nie tylko wybiórcze, aspektowe, ale w mniejszym stopniu przybliŜone. Ideałem jest uzyskanie, w interesującym nas aspekcie, poznania absolutnie wiernego w stosunku do rzeczywistości. Ideał ten, o ile w ogóle jest osiągalny, to drogą kolejnych przybliŜeń, często metodą prób i błędów"". „Aby człowiek mógł przewidywać, musi stworzyć myślowy model istniejącej rzeczywistości. Musi nauczyć się, z jakich elementów składa się otaczający świat, dokonuje tego przez wyodrębnianie i nazywanie zjawisk, a szczególnie - jakie są prawidłowości zmian" V! . Myślowe modele oparte są na konstrukcjach złoŜonych z symboli. „Eksperyment myślowy pozwala na określanie róŜnych moŜliwych wariantów przyszłej rzeczywistości. Jego wartość dowodowa jest mała, ze względu na jego subiektywny charakter" 1 *. Dla poznania naukowego waŜne jest przy tym nie tylko tworzenie idei, symboli i myśli. Chodzi teŜ o to, by podlegały one wymianie. Wymiana myśli, czy to w formie dyskusji, czy publikacji naukowej, wymaga starannego przygotowania merytorycznego, permanentnego studiowania literatury specjalistycznej i nieustannego

rozumowego

obcowania

z

badaną

materią.

„WraŜenia

zmysłowe,

spostrzeŜenia, które gromadzone są w pamięci jako łakty, stanowią bazę kreatywnego myślenia" 1 *. Nie kaŜda wymiana myśli jest narzędziem badawczym ex defimtione. MoŜe czasem być tylko strumieniem informacji skierowanym do naszego interlokutora, ledynic wymiana myśli oparta

na

myśleniu

kognitywnym,

twórczym,

ułatwiającym pojmowanie

i

zrozumienie problemów a następnie ich rozwiązanie, moŜe być traktowana jako narzędzie badawcze.

Jest

lo

metoda

myślenia

sposobami

działań

poznawczych.

Tylko

zsyntetyzowane twórcze myślenie, wyraŜone w postaci ogólnie akceptowanej, pisemnej, zarejestrowanej lub wypowiedzianej podczas dysputy naukowej, moŜe być uwaŜane za narzędzie badawcze. Zgodnie bowiem z definicją narzędzia badawczego nie moŜemy wykluczyć elementu technicznego z jego istoty jako narzędzia.

41

W. Leszek. Nieempiryczne procedury badawcze w naukach przyrodniczych i technicznych, Instytut Technologii Eksploatacji,

Radom 1999, s. 39. " Ibidem, s. 44. ,J

Elementy metodologu prognozowania społecznego, Polska 2000, red. W. Wesołowski. Wydawnklwo Polskiej Akademii Nauk.

Warszawa 1973, 114. M Ibidem, s. 115. H

W. Leszek. Sieempiryczne procedury,.., s. 47.

176

Roman Sawka

Nauka zwana inwentyką dostarcza wielu metod rozwiązywania problemów opartych na metodach twórczego myślenia. Są to metody heurystyczne; naleŜy tu wspomnieć o tzw. burzy mózgów (brainstorming), analizie morfologicznej (R Zwicky ego) oraz technikach, m.in. technice dclfickiej (T.J. Gordona i O. Helmcra). Burza mózgów (w tym warianty metodyczno-organizacyjne, takie jak: dyskusja 66, technika 635) to nazwa techniki intuicyjnej zajmującej się poszukiwaniem i zbieraniem pomysłów, rozwiązań problemów; jest ona przydatna w gromadzeniu informacji i w procesie formułowania celów danej organizacji. Technika ta pozwala uniknąć schematyzmu w myśleniu, zabezpiecza przed pochopnym odrzuceniem pomysłów oryginalnych, czasami uznawanych za nierealne. Stosowana jest do rozwiązywania nieskomplikowanych problemów, które moŜna łatwo zdiagnozować. W sesjach twórczych biorą udział specjaliści i niespecjaliści zdanej dziedziny, których cechuje kreatywność. Wszyscy pracują w zespole i wszelkie pomysły są traktowane anonimowo i stanowią własność grupy. W trakcie sesji zabroniona jest wszelka krytyka, która niejednokrotnie blokuje twórcze myślenie. W trakcie drugiej sesji eksperci analizują wszystkie pomysły, a następnie wybierają pomysły najlepsze dla danej organizacji. Analiza morfologiczna słuŜy do rozwiązania złoŜonych i skomplikowanych problemów technicznych, organizacyjnych, m.in. do projektowania nowych wyrobów, promocji produktów, nowych lokalizacji. Problem formułowany jest najczęściej w postaci precyzyjnie definiowanego pytania. Proponowane rozwiązania przyjmują postać macierzy morfologicznej. Podstawą metodologiczną jest systematyczne tworzenie kombinacji z określonej liczby zasad lub czynników. Metoda ta słuŜy do identyfikacji, indeksowania i generowania wszystkich moŜliwych rozwiązań danego problemu, nie wykluczając rozwiązań absurdalnych. Stosując tę metodę moŜna uniknąć zachowań tendencyjnych w przeprowadzonych badaniach, szerzej widzimy analizowany problem. Szeroka gama rozwiązań danego dylematu uzupełniona jest równieŜ o rozwiązania niekonwencjonalne. Wadą tej metody jest brak uniwersalnej techniki selekcji i analizy otrzymywanych rozwiązań. Technika delficka polega na badaniu opinii grupy ekspertów drogą korespondencyjną przy wykorzystaniu narzędzi, jakimi są kwestionariusze. Pytania w ankietach mają charakter zamknięty i wymagają odpowiedzi ujętych w liczbach. Procedura przeprowadzana jest w kilku etapach, słuŜy do opracowywania prognoz, analiz strategicznych i zbierania informacji na zadany temat, [est to technika kosztowna, pracochłonna a rezultaty zaleŜą od wiedzy ekspertów. Metoda ta odwołuje się do wiedzy ekspertów, którzy są kreatywni, otwarci na problemy danej społeczności i zwróceni ku przyszłości. Do stron ujemnych omawianej metody naleŜy zaliczyć trudności z zebraniem reprezentatywnego grona ekspertów, brak bezpośredniej wymiany poglądów i moŜliwości zespołowego podejmowania decyzji. Z powyŜszej analizy wynika, Ŝe wymiana zoperacjonalizowanych myśli moŜe być uznana za narzędzie badawcze. NaleŜy docenić rolę zmysłów w tym procesie, który polega na wyzwalaniu myśli, potencjalnie zawartych w strukturze umysłu. Wymiana myśli w procesach badawczych wsparta szeroką gamą technik heurystycznych pozwala rozwiązywać wiele dylematów współczesnego człowieka Ŝyjącego w wariabilnym środowisku.

177

Rozdział X, Kameralne metody badań naukowych

4. Uwarunkowania współpracy z urzędami i firmami w badaniach naukowych Podczas wykonywania badań naukowych pozyskujemy materiał empiryczny zgodnie z przyjęta metodą i technikami badawczymi. )est on niezbędny do egzemplilikaeji odpowiedzi na postawione pytania badawcze, jest on równieŜ podstawą do weryfikacji hipotez. Materiał ten moŜe dotyczyć pojedynczych osób (poziom jednostek statystycznych) lub zbiorowości statystycznych, takich jak instytucje, urzędy, firmy. W obydwu przypadkach są to nasi respondenci, ale wybór technik i kanałów dotarcia do nich jest odmienny. ZaleŜnie od istoty badań decydujemy się na badania wybranych jednostek lub całej zbiorowości. Wynika stąd, Ŝe moŜemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami badań: badaniami wyczerpującymi, w których uczestniczą wszyscy członkowie danej zbiorowości - badaniami niewyczerpującymi, w których biorą udział tylko niektórzy z członków zbiorowości (są to najczęściej badania na tak zwanych próbach reprezentatywnych dla całej populacji" 3 *. Wybór

rodzaju

badania

zaleŜy

od

dwóch

przesłanek:

uwarunkowań

organizacyjno--finansowych i rachunku prawdopodobieństwa. Po pierwsze, wybieramy zawsze metodę, która jest bardziej przystępna finansowo, ekonomizacja działań w wielu badaniach odgrywa niemal decydująca rolę. Drugą przesłanką jest rachunek prawdopodobieństwa, gdyŜ zaleŜy nam, by „rozkład cech zbadanej części zbiorowości był identyczny z rozkładem cech całej zbiorowości, jeŜeli część jest reprezentatywna dla całości" 1 . Określenie reprezentatywności wybranej próby losowej z badanej populacji jest jednym najtrudniejszych problemów stojących przed badaczem. Błąd pokrycia moŜe skutkować zafałszowaniem wyników badań. Jeśli badana populacja nie jest liczna, moŜna zastosować metodę wyczerpującą. Na przykład podczas badań przeprowadzonych w jednej z przemysłowych dzielnic Warszawy „w grupie ankietowanych metodą bezpośredniego wywiadu jedenastu podmiotów znalazły się wszystkie wielkie (w przeszłości zatrudniające ponad 10(10 osób) zakłady przemysłowe" 51 . Zastosowanie metody wyczerpującej w powyŜej omawianym badaniu pozwoliło na przekonanie dyrekcji, Ŝe przeprowadzenie tych badań będzie mieć istotne znaczenie dla określenia trendów i planów perspektywicznych rejonu urbanistycznego, w którym były zlokalizowane, a tym samym wskazanie wynikających stąd szans dla kaŜdej z badanych firm oraz perspektyw jej rozwoju. Konkludując, właściwy dobór metod i technik 14

L. Gruszczyński, Elementy metod t technik badan socjologicznych, Śląskie Wydawnictwu Naukowe WyŜszej Szkoły

Zarządzania i Nauk Społecznych. Tychy 2002. s. 83. 17

F. Krzykała. Metodologia hadań i technik badawczych socjologii gospodarczej. Akademia F.konomiczna. Poznań 200L.v 136.

** A. Rutkowska Ciu rak. Miejski obszar przemysłowy jako środowisko lokalizacji firm: (na przykładzie SłuŜewca Przemysłowego), SGH. Warszawa 2000. sH 6.

178

Roman Sawka Sawka

badawczych jest dla badacza gwarancją, Ŝe opracowane wyniki będą reprezentatywne dla badanej zbiorowości. Zdolności mediacyjne i talent negocjacyjny badacza lo powaŜne atuty w procesie badawczym. Wykonanie badań w wybranych firmach wymaga od badacza znalezienia metody pokonania trudności związanych z dotarciem do dccydenlów celem uzyskania pozwolenia na przeprowadzenie tych badań. Jeśli formalne starania są nieskuteczne, naleŜy pomyśleć o rozwiązaniach nieformalnych. Polegają one na nawiązaniu kontaktów przyjacielskich, znalezieniu kanałów dotarcia do osób, które łączą więzy koleŜeńskie z okresu szkolnego lub studenckiego. Bardzo skutecznym rozwiązaniem jest znalezienie osób będących tzw. „szarymi eminencjami", które nie pełnią Ŝadnych funkcji w danej firmie, ale ich opinia jest waŜna dla naczelnego kierownictwa. Brak czasu na wywiad-rozmowę, brak przekonania do sensu badań, hermetyczność firm w obawie przed konkurencją lub uciąŜliwymi kontrolami to najczęstsze argumenty osób zarządzających firmami, gdy odmawiają udziału w badaniu. Planując badania w urzędach lub instytucjach, badacz powinien sporządzić dokładny plan badawczy, który wymaga przeprowadzenia rozmów wyjaśniających i akceptacji kadry kierowniczej. Zarząd instytucji musi być poinformowany, czy badacz zainteresowany jest badaniem ankietowym, obserwacjami, ewentualnie przeprowadzeniem eksperymentu lub nickolizyjnym badaniem dokumentów. „Badania naukowe w róŜnego typu instytucjach - pisze |. Apanowicz - [,,J to wieloetapowy, świadomy i celowy proces zróŜnicowanych działań poznawczych. Działania te są regulowane konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane wyniki badań były ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do badanej rzeczywistości. Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami badawczymi zapewniającymi racjonalny dobór, metodologiczną i merytoryczną poprawność czynności w gromadzeniu i rozpatrywaniu uzyskanych informacji" 3ł . Poznanie empiryczne powinno dostarczać informacji, danych, których nie moŜna wydedukować w procesie myślowym. SłuŜy ono poznaniu Ŝycia społecznego. Poznanie empiryczne we wszystkich dziedzinach sprowadza się do funkcji weryfikacyjnej i diagnostycznej. Najczęściej stosowaną metodą badawczą jest metoda badania dokumentów. Za J. Sztumskim ograniczymy się do dwóch spośród wielu znaczeń słowa dokument: a) dokument jako występujący w dowolnej postaci dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń społecznych, b) dokument jako pisemne świadectwo zaszłych faktów i wydarzeń społecznych 4 ". Metoda badania dokumentów polega na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych w nich interesujących nas informacji. MoŜna w niej wyróŜnić następujące fazy:

J. Apanowicz, op.cit.. s. 19. J Sztumski, op.cit.. s. 100.

179

Rozdział X Kameralne metody badań naukowych

-

zebranie dokumentów i ich zabezpieczenie

-

wstępną segregację, odrzucenie materiałów nieprzydatnych

-

ustalenie prawdziwości zebranych materiałów

-

sprawdzenie ich autentyczności i ewentualnie konsultacje z osobami funkcyjnymi

-

analiza i opracowanie wniosków. Zgromadzone dokumenty pozwolą określić badaczowi, jakie cele realizuje dana in-

stytucja, jakie zadania powinny być wykonane przez odpowiednie działy czy komórki organizacyjne. Badanie dokumentów powinno uzmysłowić, jakie zastosowano systemy motywacji, Ŝeby podnieść jakość działania i uzyskać lepsze wyniki finansowe. Zaletą tej metody jest moŜliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych wyników, danych, faktów, zjawisk i procesów. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe wartość dokumentów jako źródeł informacji bywa zmienna i wysoce zawodna. Dokumenty mogą być wykorzystywane do celów partykularnych opracowujących je firm czy instytucji, co ogranicza ich przydatność jako pewnych w badaniach. Mają jednak istotne zalety dla badacza zjawisk gospodarczych i społecznych, takie jak: „- niewystępowanie błędów losowych (informacja niemal pełna) -

większa dokładność wielu informacji

-

niski koszt uzyskiwania danych (jeŜeli nie uwzględniać kosztów poniesionych przez dysponentów danych)

-

brak dodatkowych obciąŜeń dla badanych jednostek Metoda analizy dokumentów ma teŜ wady:

-

populacja obserwowana w rejestrach często niejest w pełni zgodna z populacją będącą obiektem badania (np. róŜnice w definicjach lub zakresie)

-

dane z rejestrów nie zawsze spełniają wymogi stawiane danym statystycznym (np. aktualność, kompletność)

-

zaleŜność pojęć i definicji stosowanych w aktach prawnych (niegwarantująca ich

-

wysokie wymagania związane z poufnością danych i wynikające stąd przeszkody

stałości) natury administracyjnej^ 1 . Wykorzystywanie dokumentów w badaniu naukowym obejmującym tirmy czy instytucje trudno zatem uznać za wystarczające i jedyne źródło informacji. Badacz powinien uzupełnić dane uzyskane na podstawie analizy dokumentów danymi uzyskanymi w bezpośrednich badaniach empirycznych. Bezpośrednie badania empiryczne polegają na odpowiednim wyborze metod badawczych, które pozwolą opisać określony wycinek rzeczywistości. Proces ten wymaga zastosowania odpowiednich procedur badawczych. Procedurę badawczą naleŜy rozumieć jako zespół dyrektyw określających sckw r encje poszczególnych etapów badań,

wybór

technik, narzędzi badawczych. Zwarta prezentacja metod badawczych uzmysławia badaczowi, jak wiele zaleŜy od moŜliwości penetracji firm, instytucji czy urzędów. Wiedza empiryczna jest niezbędna 11

Statystyka społeczna..., c. 38.

180

Roman Sawka Sawka

do uchwycenia i zarejestrowania zjawisk społecznych, których nie moŜna wydedukować. W toku badań moŜemy pozyskać wiedze w postaci danych dotyczących np. struktury zatrudnienia, efektów gospodarczych, wydajności pracy, płynności finansowej, stylów zarządzania, kultury organizacyjnej. Metody obserwacyjne dają badaczowi wgląd wdaną firmę, polegają na biernej, ale celowej i ciągłej obserwacji. Wymagają przygotowania sprzętu do rejestracji i odpowiednio przeszkolonego zespołu badawczego. Metoda eksperymentu (naturalnego lub laboratoryjnego) polega na czynnej obserwacji zmian, które powstają po wprowadzeniu zmiennej kontrolowanej. Zastosowanie tej metody wymaga

starannych przygotowań i umiejętności operowania czynnikiem

eksperymentalnym. Zastosowanie kaŜdej z metod badawczych wymaga przemyślenia i roztropności, poniewaŜ badania dotykają „rzeczywistego Ŝycia' badanej populacji w określonym środowisku. Podejmując badania empiryczne w danej firmie lub instytucji badacz, moim zdaniem, powinien: -

przeprowadzić konsultacje i opracować realny plan badań w wybranej instytucji

-

określić cel i obszar badań

-

wskazać problemy badawcze, określić tezy i wskazać hipotezy

-

dobrać odpowiednie metody, techniki i narzędzia badawcze

-

dokonać wyboru operatu losowania

-

przeprowadzić badania sondaŜowe

-

opracować i przyjąć procedurę do badań zasadniczych

-

na bazie powiązań formalnych i nieformalnych stworzyć przyjazny klimat dla badań

-

unikać kolizji z. normalnym tokiem funkcjonowania badanej jednostki

-

dokonać instruktaŜu, zachować anonimowość badań

-

uzmysłowić badanym wyjątkowość i głęboki sens tychŜe badań

-

unikać faktolatrii

-

po dokonanej analizie zaprezentować wyniki badanej instytucji. W materii dotyczącej współpracy z urzędami i firmami w badaniach naukowych

literatura naukowa prezentuje tylko techniki badań i zalecenia, jak naleŜy bezstresowo przeprowadzić badania. Przeprowadzenie badań w jakiejkolwiek instytucji to pasmo nieporozumień i udręk dla badacza. KaŜda osoba zgłaszająca się do wybranej instytucji z zamiarem przeprowadzenia badań napotyka biurokratyczny „mur niechęci". Udostępnienie dokumentów firmy traktowane jest jako naruszenie tajemnicy słuŜbowej oraz ingerencja

w

wewnętrzne

procedury

organizacyjne.

Brak

rekompensaty

za

czas

poświęcony osobom biorącym udział w badaniu to dodatkowy czynnik zniechęcający do współpracy z instytucjami. Pokonanie wszystkich ograniczeń i przeprowadzenie zamierzonych badań moŜemy potraktować jako połowę sukcesu.

Anna Michałek

ROZDZIAŁ XI

RZECZOWE I TECHNICZNE METODY BADAWCZE

1 . Metody badawcze jako narzędzia poznania naukowego Nauka bywa uznawana za formę świadomości społecznej pojawiającą się w wysoko rozwiniętych cywilizacjach. Nauka moŜe słuŜyć do utrwalania wielu pojęć, dla badacza szczególnie interesujące są dwa obszary J : funkcjonalny i wynikowy. Nauka rozumiana funkcjonalnie jest badaniem naukowym, którego celem jest dogłębne poznanie pewnego fragmentu rzeczywistości, odkrycie prawidłowości, zaleŜności między zjawiskami, poznanie zjawisk, wyjaśnienie (eksplanacja), czyli udzielenie odpowiedzi na pytanie o przyczynę. Dotyczy to nauki w ogóle i oczywiście takŜe nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu. Nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu, badając zjawiska gospodarcze, analizują: cele gospodarcze, wiedzę ekonomiczną, ludzkie decyzje, czynności gospodarcze i zarządcze, stany gospodarki i przedsiębiorstw, procesy gospodarcze 2 . Inne pojęcia funkcjonujące w tych naukach są wyraŜeniami pochodnymi lub zawierającymi się w wymienionych grupach. Warto zauwaŜyć, Ŝe przyczynami zjawisk gospodarczych są zjawiska niegospodarcze, np. ulewne deszcze powodujące masowe zalania domów, gospodarstw rolnych, mieszkań spowodują masowe wypłaty odszkodowań dla osć>b, które w związku z opadami poniosły szkody majątkowe, co doprowadzi w kolejnym roku obrachunkowym do zwiększenia składki za ubezpieczenie mienia. Konsekwencją tego zdarzenia są wyŜsze wydatki ludności na cele ubezpieczeniowe oraz zmniejszenie dochodu rozporządzałnego gospodarstw domowych. Analogicznie zjawiska gospodarcze mogą być przyczyną dalszych zjawisk niegospodarczych: prawidłowo funkcjonujący

1 1

S. Stachak. Wstęp do metodologu nauk ekonomicznych, KsiąŜka i Wiedza. Warszawa 1997. t. 7. W. Balicki, Wykłady z metodologii nauk ekonomicznych, Wyd. WyŜszej Szkoły Bankowe). Poznań 2003,

182

Anna Michałek

system zabezpieczeń społecznych związany z szeroko pojętą profilaktyką zapobiegania nowotworom poprzez systematyczne badania społeczeństwa wpływa na wydłuŜenie średniej długości Ŝycia statystycznego obywatela, co ma odzwierciedlenie w tablicach śmiertelności prowadzonej przez urząd statystyczny. NajwaŜniejszym pytaniem, które powinien stawiać sobie kaŜdy badacz, w tym takŜe badacz gospodarki i przedsiębiorstwa, jest pytanie „dlaczego?" W nauce funkcjonuje kilka typów wyjaśnień pozwalających na udzielenie odpowiedzi na takie pytanie. Biorąc pod uwagę przedmiot eksplantacji, moŜna wyróŜnić cztery rodzaje procedury słuŜącej znalezieniu odpowiedzi na nurtujące badacza pytanie 3 : ■

wyjaśnienie standardowe zachodzące w przypadku, gdy przedmiotem badania jest stan lub proces

•

interpretacja humanistyczna - wyjaśnienie motywacji czynności lub decyzji

•

wyjaśnienie stanu poinformowania - eksplanacja, której przedmiotem jest wiedza

•

eksplanacja preferencji - wyjaśnienie stosowane w przypadku podkreślenia przyczyny zjawiska gospodarczego, która jest celem podmiotu gospodarczego. Inny podział wyróŜnia tzw. wyjaśnienia mocne i wyjaśnienia słabe. Wyjaśnienie mocne

to wskazanie zjawiska gospodarczego jako przyczynę innego zjawiska gospodarczego. Wyjaśnienie słabo to wskazanie zjawiska niegospodarc/ego jako przyczynę zjawiska gospodarczego. Nauka rozumiana wynikowo to „rodzaj wiedzy, nazywanej wiedzą naukową, uzyskanej przez badania organizowane racjonalnie' 4 . Według Stanisława Stacbaka pojęcie nauki rozumiane wynikowo jest stosowane w szerokim sensie. W węŜszym podejściu, nauka rozumiana wynikowo to dyscyplina naukowa, czyli „system wiedzy uzyskany przez racjonalne zbadanie fragmentu lub aspekt u rzeczywistości"-. Racjonalność badania oznacza, Ŝe ustalony został cel badania, a metody badawcze zostały określone adekwatnie do całego procesu badawczego. Racjonalność badania to równieŜ metodyczność, czyli prawidłowy

dobór

metod

i

instrumentarium

naukowego

do

załoŜonych

celów

badawczych, do warunków, w jakich przeprowadzone jest badanie. Postawa badacza zachowującego się w sposób racjonalny jest scharakteryzowana następującymi cechami": •

Badacz jest świadomy, w jaki sposób kwalifikuje wyniki badań do wiedzy naukowej, odróŜnia wiedzę naukową od nienaukowej,

•

DąŜy do uzyskania wiedzy spełniającej kryteria wiedzy naukowej, wykorzystując prawdziwe problemy badawcze.

•

Tematy badawcze są realizowane metodami uznanymi za właściwe przez specjalistów z dziedziny badania.

•

Badacz w sposób prawidłowy redaguje teksty naukowe.

'Ibidem, s. 9-10. 4S. Suchak, op cit., ».7. 1 Ibidem. "Ibidem, s. 9.

Rozdział XI. Rzeczowe i techniczne metody badawcze

183

Badanie jest efektywne, gdy u/yskana wiedza ma walor naukowy, a zdobyta została przy moŜliwie matych nakładach sił i środków. Badaczy łączy nie przedmiot badań, ale stosowana metodologia, która dostarcza nowych reguł komunikowania, wnioskowania oraz intersubiektywności 7 . Badacze szukają nowych metod obserwacji, analizy logicznego wnioskowania i sposobów uogólnienia. Metody badań naukowych są sposobami poznawania prawdy, które wymagają od badacza nie tylko znajomości przedmiotu poznania zmysłowego czy spostrzegania, ale równieŜ znajomości zasad logiki oraz wnioskowania. Metoda naukowa jest konsekwencją problemu naukowego". Według T. Kotarbińskiego metoda to: „system postępowania, sposób wykonywania czynu złoŜonego, polegający na doborze i układzie jego działań składowych, a przy tym uplanowiony i nadający się do wielokrotnego stosowania" 1 '. Istnieje równieŜ określenie metody naukowej w sensie roboczym, oznaczające wykonanie badań pewnego rodzaju lub określonego problemu. Cechą istotną metody w sensie roboczym jest fakt rozwiązania problemu, który juŜ został sprecyzowany. Problem naukowy jest wąski, natomiast sama metoda ogólna. Im Ogólniejsza jest metoda, tym większy jest jej uniwersalizm i moŜliwość zastosowania do róŜnych prac naukowych. Problem naukowy wymaga zastosowania kilku metod roboczych. Metody te bywają róŜnie klasyfikowane i przedstawiane. PoniŜej przedstawiamy tzw. metody rzeczowe, do których zaliczane są: metoda genetyczna, historyczna, kontekstualna i systemowa, oraz metody techniczne, takie jak: graficzna, rachunkowa, porównawcza i projektowanie.

2 . Metoda genetyczna a metoda historyczna ledną z rzeczowych metod badawczych stosowanych w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu jest metoda historyczna, [cst ona formą krytyki oraz interpretacji tzw. źródeł. Ma istotne znaczenie dla wszelkich nauk historycznych (np. historia polityczna, gospodarcza, społeczna), ale bywa wykorzystywana równieŜ w wielu pokrewnych z historią dziedzinach nauki, takich jak prawo, filozofia czy ekonomia. Krytyka źródeł to ustalanie autentyczności śladów aktywności ludzkiej oraz ustalanie prawidłowego znaczenia tekstów, napisów, druków powstałych w przeszłości. Istnieją dziedziny wiedzy, dla których krytyka i interpretacja źródeł jest punktem wyjścia oraz stanowi cały proces badania naukowego - np. paleontologia. W naukach ekonomicznych analiza krytyczna jest punktem wyjścia dla badacza, ale nie oddziałuje na cały proces badawczy, który ma doprowadzić przede wszystkim do interpretacji faktów jako przyczyn ludzkiej działalności i ruchów społecznych. 7

C. FranklorlNachmias, D< Naehmias. Metody badawcze W naukach spoteezrtych, Wyd. Zysk i S-ka. Po/nari .Mul. s. 30.

" I. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowe), Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław 1967, s. 105. *T Kotarbiński, Traktat o dobre) robocie. Ossolineum. Wrocław-Warszawa- Kraków IY&9, s, H6-A7.

184

Anna Michałek

W badaniach naukowych spotykamy dwa rodzaje interpretacji faktów historycznych: psychologiczną i socjologiczną 10 . Interpretacja psychologiczna odnosi się przede wszystkim do motywów postępowania. Badacz nie ogranicza się do stwierdzenia faktu, zadaje ponadto pytanie, dlaczego tak się stało, wyjaśnia przyczynę zjawiska. Próbuje ustalić motywy postępowania. Przykładem z dziedziny mikroekonomii są rozwaŜania nad przyczynami tego* Ŝe zjawisku zmniejszania dochodu

gospodarstwa

domowego

towarzyszy

zwiększanie

przez

ludzi

swoich

oszczędności. Do interpretacji psychologicznej konieczna jest znajomość osobowości ludzkich oraz umiejętność rozumienia długotrwałych procesów. Socjologiczna interpretacja to „łączenie" pojedynczych faktów historycznych, stwierdzonych źródłowo w oparciu o zjawiska społeczne. Socjologiczna interpretacja wymaga od badacza ekonomisty szczególnej zręczności wiązania w całość zjawisk rynkowych, które mogą wydawać się pozornie bez związku, W podejściu historycznym interesujący jest przebieg procesu i jego mechanizm. Posługiwanie się metodą historyczną w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu zmierza do udzielenia odpowiedzi na pytanie, na ile sytuacje przeszłe mają wpływ na zjawiska teraźniejsze. W metodzie historycznej mogą występować błędy metodologiczne. Autorzy prac badawczych uciekają w historię, opisują genezę zjawiska i jego rozwój, część historyczna pracy jest nadmiernie rozbudowana bądź odwrotnie - autorzy abstrahują od historii, co utrudnia im często zrozumienie przyczyn i istoty badanych zjawisk. Zwolennikiem metody historycznej był Gustaw von Schmoller (1838-1917), przedstawiciel tzw. młodszej szkoły historycznej. Jego zauroczenie historią i historycznymi uwarunkowaniami współczesnych zjaw isk i procesów gospodarczych było tak głębokie, Ŝe twierdził, iŜ podejście historyczne stanowi w ogóle istotę badań ekonomicznych. Dowodził, Ŝe ekonomia jest wyłącznie nauką historyczną, opierającą się na badaniu faktów, a nie teoretyczną, czyli badającą procesy, zjawiska, mechanizmy, wycinki rzeczywistości. Tb stanowisko dało początek sporu ze zwolennikami poglądu, iŜ w naukach ekonomicznych nie ma miejsca dla metody historycznej, bo ich istotą jest badanie tego, co współczesne w gospodarce i zachowaniach podmiotów gospodarczych. Wyrazicielem takiego poglądu był przede wszystkim Karl Mcnger (1840-1921), który stał na stanowi sku metodologicznego indywidualizmu". Punktem wyjścia rozwaŜań w omawianym podejściu była jednostka gospodarująca. U podstaw rozwaŜań i koncepcji modelowania gospodarczej rzeczywistości leŜy zrozumienie teoretyczne, poniewaŜ ekonomia jest nauką typowo leoretyczną. Wymianą rynkową sterują ludzkie potrzeby dobra uŜytkowe i dąŜenie do zaspokajania potrzeb w warunkach ograniczonych zasobów. Myślą przewodnią Mcngera było stwierdzenie, iŜ celem rozwaŜań naukowych jest nie tylko poznanie, ale

,u

|. Pieter. op.cit.,*. 138.

11 S.

s. 306.

Zurawicki, Metody i techniki badań ekonomicznych: zagadnienia epistemotagiczne i metodohgicz ne, PWŁ Warszawa mu,

185

Rozdział XI Rzeczowe i techniczne metody badawcze

i rozumienie zjawisk 11 . RozwaŜania dotyczące ludzkiego zachowania powinny się sprowadzać do poszukiwania najprostszych czynników wywołujących daną postawę. Menger próbował ustalić prawa cechujące wiecznie i niezmiennie naturę ludzką w postaci m.in. pierwszego i drugiego prawa (iossena'\ prawa malejącej uŜyteczności. Spór pomiędzy Schmollerem a Mengcrern odbywał się w otoczeniu tzw. szkoły austriackiej i nosił nazwę Methodenslreit, czyli spór o metodę. Metoda genetyczna jest natomiast metodą, w której pyta się o przyczyny zjawiska, zmiany etapowe, momenty transformacji. Dla badacza interesujące są czynniki sprawcze badanego zjawiska. WaŜne jest udzielenie odpowiedzi na pytania: •

Dlaczego zjawisko zaistniało?

•

W jaki sposób doszło do zdarzenia?

•

jaka jest przyczyna stanu?

•

W jakim stopniu zjawisko stwierdzone jako przyczyna oddziałuje na dalsze zdarzenia, np. gospodarcze?

•

W jakich etapach przebiegał badany proces?

•

jakie zmiany moŜna w procesie wyszczególnić i zaobserwować. Badacz analizuje wprawdzie zjawiska historyczne, ale interesuje go przede wszystkim

przebieg zdarzenia, a nie interpretacja zaszłych faktów. Metoda genetyczna opiera się nie tylko

na

weryfikowaniu

faktów,

dostrzega

takŜe

wzajemne

powiązania

między

zdarzeniami, ujawnia ich genezę oraz wytycza przewidywane kierunki rozwoju oraz dalszej działalności. Metoda genetyczna odnosi się równieŜ do okoliczności wystąpienia danego zjawiska, wyjaśnia rodzaje i natęŜenie czynników sprawczych. Z uwagi na rozkład w czasie procesu przyczynowo-skutkowego, w literaturze obecne są wyjaśnienia genetyczne, które odnoszą się do przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości 14 .

3. Kontekstualizm badań naukowych Metoda kontekstualna polega na tym, Ŝe uwzględnia się kontekst, w jakim jest osadzony przedmiot badania. Badacz dostrzega otoczenie zjawiska. Badana jednostka, zjawisko funkcjonuje w określonym środowisku, istnieje mocne sprzęŜenie pomiędzy przedmiotem badania a otoczeniem, zbiorowością, populacją. Badanie dotyczy przedmiotu w kontekście i jest przeprowadzone w sposób opisowy. SłuŜy określeniu zaleŜności pomiędzy

jednostką

a

otoczeniem,

pogłębia

cechy,

charakteryzuje

powiązania.

Przykładem badań stosowanych w naukach społecznych jest funkcjonowanie określonego przedsiębiorstwa dostarczającego usługi dla konkretnych zleceniodawców. Szczególnie l£

|. Se m ko w, S. Zurawicki. Elementy metodologii nauk ekonomicznych, PWN. Warszawa 1977. s. 125.

'■ [ prawu Ciossena - prawu malejącej uŜyteczności krańcowe): w miarę konsumpcji kolejnych, jednakowych jednostek danego dobra, spada uŜyteczność krańcowa. N prawo Gosscna: stosunek uŜyteczności dobra A do ceny dobra A jcsl równy stosunkowi uŜyteczności dobra H do ceny dobra B. 14

J. Apanowicz, Metodologia nauk. Dom Organizatora Tonik, Toruń 2003, s. 35.

interesujące dla

186

Anna Michałek

badacza są zaleŜności istniejące pomiędzy danym zakładem a kontrahentami, kanały przepływów zamówień, informacji, rozliczeń finansowych, zaleŜności funkcjonalnej zleceniobiorcy od zleceniodawcy, rozwój badanego przedmiotu w określonej sytuacji rynkowej. Badanie głęboko wnika w istotę zjawiska, pozwala szczegółowo wyjaśnić róŜne aspekty funkcjonowania jednostki, które w innych uniwersalnych badaniach, opierających się wyłącznie na statystyce, nie poruszają pewnych problemów lub wręcz zakładają brak wpływu otoczenia na badany przedmiot. Podmiot gospodarczy działa w otoczeniu rynkowym, międzynarodowym, instytu^ cjnnalnym. Kontekst jest rodzajem struktury tworzącej warunki funkcjonowania, która moŜe być stabilna i trwała. Z reguły struktura nie ulega zmianie podczas badania, moŜe być natomiast przez podmiot modyfikowana. Przykładem moŜe być spółka, której akcje podlegają obrotowi na giełdzie papierów wartościowych. Warunki obrotu udziałami spółki są stałe, gracz moŜe natomiast wpływać na zachowanie spółki, decydować o nowej emisji akcji lub wycołaniu części udziałów. Innym przypadkiem jest firma, która funkcjonuje w kraju i zamierza rozszerzyć działalność na terenie innego państwa, jest zdeterminowana kontekstem instytucjonalnym nowego obszaru celnego, obowiązującego tam prawa oraz kultury. Struktura moŜe jednocześnie pełnić dwie funkcje: stwarzać moŜliwość rozwoju, być w pewnym sensie zasobem dla jednostki lub stanowić ograniczenie. Prawidłowa ocena kontekstu decyduje o moŜliwości wyboru dla jednostki, która podejmuje decyzje. Obecnie za bardzo waŜny uwaŜa się kontekst historyczny, społeczny i polityczny. Wiedza na temat otoczenia determinuje jakość przyjętej strategii, reakcję zmian będących wynikiem zjawisk zachodzących w otoczeniu. Wszelkie badania jakościowe, np. warunków Ŝycia populacji, grup społecznych, grup regionalnych, instytucji, zakładu są mocno osadzone w kontekście otoczenia. Badanie to przede wszystkim analiza stanu, rzeczywistości, elementć>w zbioru, związek przedmiotu z otoczeniem. Zastosowanie metody porównywania daje dobre wyniki tylko w przypadku, gdy porównywanie nic jest obciąŜone dogmatyzmem. Błędy metodologiczne, które mogą wystąpić podczas badań, polegają na tym, Ŝe badacz więcej pisze o tle niŜ o przedmiocie lub Ŝe badane zjawisko nie jest typowe w danej rzeczywistości. Wykorzystywane techniki to: obserwacja, badanie dokumentów, ankie^ towanie, wywiady.

4. Istota ujęć kompleksowych i systemowych Metoda kompleksowa, zwana teŜ systemową polega na uŜyciu w analizie zjawiska instrumentarium właściwego systemowemu spojrzeniu na problem. Badacz poszukuje układów o charakterze systemowym. Metoda ta słuŜy wyeksponowaniu powiązań i pokazaniu funkcji istniejących w układzie. Wskazuje rolę, jaką pełni element w układzie wyŜszego rzędu. Teorię systemów zaprezentował po raz pierwszy w roku 1937 Ludwik von Bertalanffy (1901-1972) na seminarium Marrisa w Chicago. Bertalanffy zauwaŜył, iŜ całość jest nie

187

Rozdział XI. Rzeczowe i techniczne metody badawcze

tylko sumą róŜnych czynników - zwrócił przecie wszystkim uwagę na relacje pomiędzy komponentami. Podkreślał istnienie systemu, podsystemu i środowiska oraz sprzęŜeń zwrotnych. Wykład wywodził się z dziedziny nauk przyrodniczych, które były podstawą wszelkich badań empirycznych, dlatego uŜyto przyrodniczej metafory: systemem sterują powiązania ze środowiskiem, w którym działa 1 \ KaŜdy system wchłania z otoczenia potrzebne składniki oraz wydala odpady. Istnieją sytuacje, gdy systemowi brakuje poŜądanych elementów, co moŜe skutkować rozpadem. KaŜdy system dąŜy do osiągnięcia dogodnych warunków funkcjonowania, rozwija się w sposób aktywny, co powoduje zmianę samego systemu oraz otoczenia. System charakteryzuje się pewnym uporządkowaniem oraz wewnętrzną strukturą. Według Bertalanffy ego funkcjonujące systemy moŜna podzielić na: otwarte - posiadające mechanizm samoregulacji, i zamknięte - odosobnione. W praktyce bardzo trudno znaleźć układ, który nie komunikuje się z otoczeniem oraz nie emituje Ŝadnych sygnałów. Spotkać moŜna jedynie system względnie odosobniony, który charakteryzuje się ograniczonym przepływem informacji, zasobów, rezerw bądź innvch elementów. W naukach ekonomicznych oraz naukach o zarządzaniu zastosowanie znalazł nowy kierunek badań, mający na celu wyjaśnienie oraz opis sterowania zorganizowanym ukla dcm zbudowanym w określonym celu. Podejście to zostało określone mianem ogólnej teorii systemów. Na gruncie ekonomii teoria ta jest wykorzystywana do deliniowania systemów a następnie ich klasyfikowania na podstawie określonych kryteriów. Obiekt badań moŜe się składać z elementów rzeczywistych oraz abstrakcyjnych, powiązanych wzajemną siecią relacji. Badacz, w zaleŜności od charakteru prowadzonego badania, moŜe zdefiniować przedsiębiorstwo jako system produkcyjny, w skład którego wchodzą budynki, hala i linia produkcyjna, magazyny, bądź jako system społeczny tworzony przez współpracowników, otoczenie instytucjonalne (system wynagrodzeń, polityka kadrowa). Ujęcie systemowe jest charakterystyczne dla nauk o zarządzaniu, w których badaniu poddaje się organizacje zaprojektowane przez człowieka, którymi mogą być: przedsiębiorstwo, system podatkowy, komunikacja miejska, opieka zdrowotna, dystrybucja. PoniŜej przedstawiona jest charakterystyka ujęcia systemowego oparta na literaturze przedmiotu. Systemem jest zbiór elementów i relacji wiąŜących. Podsystem to część systemu osadzona w ramach całości. Na przykładzie przedsiębiorstwa moŜemy stwierdzić, iŜ systemem jest organizacja zbudowana z departamentów, działów, zespołów i mniejszych komórek oraz samodzielnych stanowisk. Prawidłowe funkcjonowanie systemu jest zaleŜne od

funkcjonowania

podsystemów

oraz

relacji

zachodzących

między

nimi.

W

przedsiębiorstwie sprzedającym produkty i usługi dział sprzedaŜy jest zaleŜny od działu marketingu, który eksponuje dany produkt na rynku. Dalsza zaleŜność moŜe istnieć /.działem

księgowości,

sprzedawcami

i

rynkiem.

personalnego, który LS

który

S. śurawicki. op.cit,, s. £06

stoi

na

Wszystkie

straŜy

przepływów

zespoły

pozostają

pienięŜnych w

zaleŜności

pomiędzy oddziału

\S4

Anna Michałek Michałek

odpowiednio przeprowadza akcje rekrutacyjne w warunkach fluktuacji kadry, śmiało moŜna postawić tezę, iŜ Ŝaden z działów nie jest całkowicie niezaleŜny od innego. System zamknięty charakteryzuje się brakiem uzaleŜnienia od zasobów z zewnątrz, gdyŜ posiada je w wystarczającej do przetrwania ilości. System otwarty pozyskuje wszelkie zasoby z otoczenia: energię, zasoby informatyczne, finansowe, materialne, zasoby ludzkie, czyli pracowników. Obok elementów waŜną rolę w systemie spełniają relacje oraz sprzęŜenia. Relacja określa zaleŜności między co najmniej dwoma elementami. Przykładem jest zaleŜność dobra od kosztu wytworzenia w przedsiębiorstwie. SprzęŜenie układu jest pojęciem konkretyzującym daną relację w strukturze, stanowi o charakterze relacji pomiędzy elementami oraz wskazuje sposób wymiany. KaŜdy element systemu posiada wiele tzw. wejść i wyjść, przeznaczonych do wymiany zasobów. Dział produkcji jest np. powiązany z działem sprzedaŜy i marketingu. Wyjście stosowanej w marketingu polityki reklamy jest wejściem informacji dla sprzedaŜy, natomiast wyjście partii produktów z działu produkcyjnego stanowi wejście dóbr do działu handlowego. Aby między dwoma elementami (działami w przedsiębiorstwie) powstało sprzęŜenie, konieczne jest, aby wyjście z komórki systemu stanowiło wejście dla innej części układu. W strukturze systemów spotykane są róŜne rodzaje sprzęŜeń 1 *: • SprzęŜenie szeregowe łączy co najmniej trzy elementy, w których wyjście pierwszego jest wejściem drugiego oraz wyjście drugiego jest wejściem trzeciego, a ich sposób połączenia jest następujący: A1->A2->A3 • SprzęŜenie równoległe zachodzi, gdy wyjście układu połączone jest z wejściem co najmniej dwóch elementów: A2«-AI->A3. Elementy A2 oraz A3 funkcjonują niezaleŜnie od siebie, mimo Ŝe są zasilane z jednego źródła. Przykładem są sklepy spoŜywcze śabka, które działają niezaleŜnie od siebie na podstawie umowy ajencyjnej i są zasilane są przez jeden podmiot będący pomysłodawcą projektu • SprzęŜenia zwrotne to powiązanie reakcji układu w taki sposób, Ŝe są one bodźcami dla drugiego układu. Działanie to moŜe być pośrednie lub bezpośrednie. Istnieją trzy rodzaje sprzęŜeń zwrotnych: samosprzęźenie, sprzęŜenie zwrotne bezpośrednie i sprzęŜenie zwrotne pośrednie. W przypadku samosprzęŜenia wejście układu jest bezpośrednio połączone z wyjściem. Sytuację taką mamy np. w kopalni, gdzie część wydobywanego surowca jest wykorzystywana na potrzeby zakładu. SprzęŜenie zwrotne bezpośrednie to połączenie dwóch układów w sposób szeregowy i zwrotny. Na przykładzie jednego przedsiębiorstwa moŜna stwierdzić taki rodzaj relacji funk cjonujący pomiędzy zarządem spółki a działem produkcji, kiedy zarząd wskazuje strategię działania w zakresie ilości produkcji na podstawie informacji otrzymywanych z działu. SprzęŜenie zwrotne pośrednie charakteryzuje się większą liczbą układów. Rozwój badań naukowych ukierunkowanych na ujęcia systemowe byl wynikiem stwierdzenia, iŜ całość nie jest tylko sumą składowych części. Nauka zauwaŜyła istnienie zaleŜności, wzajemnych oddziaływań wewnętrznych i przepływów. W ekonomii H

Elementy tearit systemów i mformoeji. red. S. Mynarski, AK w Krakowie, Kraków 1989. *. 38,

189

Rozdział XL Rzeczowe i techniczne metody badawcze

przypisano ogromne znaczenie np. zagadnieniu przepływu informacji oraz związanemu z tym zjawisku asymetrii. Próbę ujęcia kompleksowości systemów podjął Kenneth Boutding (1910-1993), który wyróŜnił osiem stopni zjawiska: statyczny szkielet jako najprostszą formę systemu, system dynamiczny, system kontroli, formę Ŝycia, formę Ŝycia o duŜej złoŜoności, istotę ludzką, organizację społeczną. Teoria systemów i ujęć kompleksowych wpływa przede wszystkim na badania i praktykę zarządzania, ma jednak liczne ograniczenia: jest opisowa i jakość badania moŜe być uzaleŜniona

od

stylu

pisarskiego

twórcy

dzieła

naukowego,

nie

jest

natomiast

kwantyli-kująca. Ponadto ma podobne podejście do wszystkich organizacji i nic bierze pod uwagę specyfiki danego rynku, czyli otoczenia, co uniemoŜliwia wszechstronne zastosowanie. Badacz stosujący ujęcie systemowe moŜe skupić się na sprawdzaniu zaleŜności pomiędzy systemem a otoczeniem, szukać nowych moŜliwości wykorzystania zasobów

wewnętrznych

lub

zewnętrznych.

Celem

badania

moŜe

być

równieŜ

optymalizacja procesów zachodzących w przedsiębiorstwie poprzez wprowadzenie nowych narzędzi i instrumentów.

5, Zastosowanie graficznych metod badawczych Metoda graficzna naleŜy do grupy metod technicznych, czyli takich, które eksponują technikę prowadzonego badania jako narzędzie typologiczne metod badawczych. Popularność i powszechność stosowania tej metody pozwala na dokonanie przeglądu, charakterystyki i krótkiego streszczenia literatury. Narzędziami metod graficznych są: wykresy, mapy, trendy rozwojowe. Metoda graficzna jest stosowana często w pracach badawczych. Forma graficzna moŜe być idiograficzna, czyli zawiera ustalenie, opis i wyjaśnienie konkretnych faktów jednostkowych, moŜe teŜ słuŜyć syntezie i uogólnieniu, W badaniach naukowych stosuje się podział metod graficznych na trzy grupy 17 : •

wykresy statystyczne: słupkowe, obrazkowe, kołowe, liniowe, odcinkowe, punktowe, powierzchniowe, bryłowe, warstwowe, nomogramy

•

modele

•

wykresy przepływów: cyklogramy, harmonogramy, wykresy przepływów fizycznych, wykresy Gantta, wykresy sieciowe. Metody graficzne są wykorzystywane w badaniach naukowych w celu przedstaw ienia

skomplikowanych i trudnych do opisania zjawisk. Idea stosowania metod graficznych polega na przedstawieniu zjawiska za pomocą obrazu, symbolu lub znaku. Wykres jest formą przedstawienia zaleŜności funkcyjnej pomiędzy kilkoma zmiennymi. Znajduje zastosowanie do obrazowego przedstawienia danych statystycznych

v

Z. Zbichorski. Metody graficzne w zarządzaniu i organizacji produkcji. Wydawnictwa Naukawo Techniczne, Warszawa

1977, s. 8,

190

Anna Michałek

dotyczących pewnych zjawisk. Za pomocą wykresu łatwiej jest czytelnikowi zrozumieć obraz całego zjawiska oraz zauwaŜyć kierunek zmian. Prawidłowo zbudowany wykres składa się z następujących elementów: •

skala - zastosowana w zaleŜności od rodzaju wykresu z jednostkami mierzącymi zjawisko

•

obraz graficzny - elementy wykresu

•

tytuł wykresu, który objaśnia w moŜliwie krótki sposób, czego dotyczy grafika W literaturze przedmiotu znajdujemy podział wykresów na dwie grupy 1 ":

•

wykresy ideograficzne - stosowane najczęściej do badań jakościowych, wykorzystują symbole i znaki umowne

•

wykresy geometryczne - wykorzystywane w przypadku badań ilościowych. Najprostszym a jednocześnie najstarszym rodzajem wykresu jest wykres słupkowy,

jego wynalazcą był W. Playfair (1759-1823), który zajmował się rejestrowaniem tempe ratur. Wykresy słupkowe znajdują zastosowanie do statycznego przedstawienia zjawiska. Są wygodne do obrazowania cech jakościowych. Wykres obrazkowy wykorzystuje symbolikę i jest stosowany raczej w opracowaniach popularnych niŜ naukowych. Ta metoda charakteryzuje się małą precyzją, jednakŜe jest łatwo przyswajalna dla czytelnika, który zapamiętuje dane obrazowo.

Warszawa

f

Poznań

f f

f

f

f

f

f

f

f

ff

Rysunek 1. Przykładowy wykres obrazkowy, porównanie liczby ludności dwóch miast ?,ródlo Wikipedia. dane opublikowane na stroni* www.wikipcdia.pl w 2006 r.

Wykresy kołowe przedstawiają wielkości liczb za pomocą powierzchni koła. MoŜna je wykorzystać do przedstawiania ogólnych danych. Wykresy kołowe wykorzystuje się często do przedstawienia wielkości róŜnicy pomiędzy jedną lub kilkoma głównymi grupami danych a resztą, która w stosunku do pierwszej lub kilku głównych danych jest znikoma. Wykresy liniowe - najczęściej stosowane wykresy, inaczej zwane linearnymi. Budowane są przewaŜnie w układzie współrzędnych prostokątnych za pomocą krzywych, które przedstawiają dane charakteryzujące zjawisko. Wykresy liniowe są często stosowane do uzupełnienia graficznej prezentacji za pomocą słupków. Wykresy powierzchniowe - słuŜą do obrazowego przedstawienia wielkości danych za pomocą powierzchni, np. pola prostokąta, trójkąta, koła oraz innych figur płaskich. Dwie figury o jednakowym kształcie mają inną powierzchnię, co oznacza, iŜ przedsta wiają roŜne wielkości zjawiska. "Ibidem. v 13.

Rozdział XI. Rzeczowe i tecnniczne metody badawcze

191

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskich zakładach ubezpieczeń (rys. PLN)

Francj

Belgia Szwecja

Niemcy

Holand: Wielka Brytania

Finlandia

Stany Zjednoczone Austria

Rysunek 2. Zródto:

Dane Wykres kołowy

govrpl w 2006 Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych opublikowane na bronie www,knuife.

KURO i USD w 2005 ------ I USD ----------------1 ŁUK

4 ,5000 4 ,0000 3,5000 3,0000 2.5000 2,0000 L.5000 ],UU1U 0.50O0 ---- r ------ 1 ------1 ------1 ----- r ------ T ---------------------- 1 ------- 1 ------ 1 ------ 1 ----- ■ ---------- T ----------- ■—r — ----

JAN

FKB MAR A PR MAY JUN

JUL AUG SEP OCT NOV DEC Rysunek 3. Wykres

liniowy

2fMłdl Dane Narodowego Banku Polskiego opublikowane na stronie www.nbp.pl w 2U0ń r.

0,0000

192

Anna Michałek

Rysunek 4. Wykres powierzchniowy /'■■ /'■■•:! ■■•:!■■ •:!■■ Wikipcdia. dane opublikowane na \\ronie www.wikipedia.pl

Wykresy bryłowe (l rój wymiarowe) - wykorzystują powierzchnię trójwymiarowych bryl do prezentacji graficznej. Przydatne np. dla celów dydaktycznych, znajdują zastosowanie przy wszelkiego rodzajach analizach zmian. /.miana wartości pojazdu marki Toyota Avensis 59500

66900

2004

m

2005 2006

Rysunek 5. Wykres bryłowy Źródło: graika.pl dane opublikowane na M ronie www.gralka.pl w czerwcu 2o«ft r

Wykresy warstwowe - połączenie powierzchni i krzywych, uŜywane do przedstawienia dynamiki zmian zachodzących w strukturze zjaw iska. Powstają poprzez nadbudowę krzywych nad sobą. Pomiarowi podlegają punkty od osi poziomej do pierwszej krzywej. Punkty kaŜdej następnej krzywej odmierza się juŜ nie od osi poziomej, tylko od danej do sąsiadującej krzywej.

18?

Uczestnictwo w wycieczkach do wybranych państw w roku 2002

20

■ M iszpars i

■

Egipt

| Grecja EU Australia

Rysunek 6. Wykres warstwowy Zródlo: Polska Izba Turystyki dane opublikowane na stronic www.pit.cirg.pl w 2006 r.

Nomogramy to przedstawione geometrycznie zaleŜności funkcyjne jednej lub kilku

zmiennych. WyróŜniamy nomogramy; -

skalowe, oddające zaleŜność między dwiema zmiennymi, słuŜące do przeliczania jedne] wielkości na inne jednostki miary, np. euro na inne waluty

-

kalkulacyjne - wykres w układzie prostokątnym z linią, która opisuje daną wielkość, np. układ współrzędnych z naniesioną krzywą podaŜy drabinkowe - składają się z kilku prostych równoległych. Obliczenie wyniku jest moŜliwe dzięki łączeniu wartości na dwóch skalach, natomiast sam wynik jest odczytywany na trzeciej skali. W badaniach moŜna wykorzystywać wykresy, które łączą kilka form graficznej pre-

zentacji danych, np. wykresy słupków przeciwstawnych, wykresy wycinków kół, wykresy biegunowe wycinków róŜnych kół, wykresy kołowe symboliczne, mapy statystyczne jako wykresy powierzchniowe, wykresy zegarowe, wykresy powierzchniowe figur, słupki proste i krzywa obok siebie. Modele, czyli schematy w rozumieniu metod graficznych, to przedstawienie czynności

za pośrednictwem symboli. Modele słuŜą do szczegółowej analizy działania i prowadzą do budowy modelu matematycznego. Modelem jest np. graficzne przedstawienie przepływów w

przedsiębiorstwie

między

działami

produkcyjnymi,

magazynem

oraz

działem

sprzedaŜy. Do wykonywania modeli są przydatne wykresy blokowe. Obrazują przepływy pomiędzy elementami, a takŜe algorytmy, czyli plan czynności/operacji wykonywany w określonym porządku.

194

Anna Michałek

I

Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

tt Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

Rysunek 7. Przykładowy model Źródło: Opracowanie własne.

Wykresy przepływów. Cyklogramy - to wykresy przedstawiające przebieg kolejnych czynności procesu technicznego. Harmonogramy słuŜą do rejestracji stanu i przebiegu zjawiska oraz do analizy, planowania, kontroli wykonania zadania. Wykres Gantta. Autor, Henry Lawrance Gantt (1861-1919) był inŜynierem, współpracownikiem F.W. Taylora, współtwórcą nauki o organizacji i kierownictwie w czasie I wojny światowej. Wykres opiera się na zasadzie graficznego przedstawieniu zadania do wykonania w danym czasie, fest to plan wykonania. Wykres przedstawia stosunek czasu zuŜytego do ilości wykonanej pracy. Wykresy Gantta pozwalają planować i kontrolować wykonanie zadania oraz poprzez odpowiednie oznaczenie uwzględniają zmienność przebiegu wykonania zadania. Kreślenie wykresu polega na wprowadzeniu do wykresu jednostki czasowej, np. dnia, oraz do ustalenia planu czynności do wykonania w ciągu jednego dnia i w ciągu jednostki wyŜszego rzędu, czyli tygodnia. Zadanie do wykonania oznacza się jako plan, natomiast pod koniec dnia jest podsumowanie wykonania. W kaŜdej chwili moŜna obliczyć, jaki procent zadania został wykonany w danym dniu czy tygodniu. ZałoŜeniem zastosowania wykresu jest regularna aktualizacja, odpowiednio zaznaczona. Obecnie wykresy Gantta wykorzystywane są m.in. do nowoczesnego zarządzania projektami. Oprogramowaniem wspierającym zarządzanie projektami jest MS Projekt, który działa w środowisku Windows. Wykresy sieciowe - obrazują przebieg zjawiska przy wprowadzeniu dwóch elementów: czynności i zdarzenia. Metody sieciowe powstały przy projektowaniu i uruchamianiu produkcji rakiet w USA. Metody sieciowe pozwalają na powiązanie czynności badawczych, projektowych, organizacyjnych, inwestycyjnych, logistycznych wykonywanych przez duŜą liczbę przedsiębiorstw oraz całą rzeszę pracowników. Metody sieciowe są wykorzystywane w naukach o zarządzaniu, pozwalają optymalizować i koordynować procesy, zmniejszać koszty, pracochłonność czynników. Wykres sieciowy to model planu realizacji złoŜonego przedsięwzięcia; wymaga opracowania przez ekspertów. Składa się z wielu czynności oraz łączy duŜą ilość elementów. Struktura wykresu jest zaleŜna od faz procesu, rodzaju jednostek wykonawczych. Wykresy mogą być wykorzystane do określenia moŜ-

195

Rozdział XI Rzeczowe i techniczne metody badawcze

liwie najkrótszego c/asu wykonania programu, wykorzystania zasobów do planowania i kontroli duŜych przedsięwzięć w warunkach niepewności. UHM

1 PRO J1 t: ■ MAHM I Ml K| I i i nmuHHt. ?SY51IMŁMU»
t l HltmU HIH1* j1i w.wm nn furkom .'I

".,t*m

3 I I ■

i

/ .i i i i U ■ ■ i ■ A- tNCM F lllhG L IHHA flE t «K> runlflCn " l i ........ MMPH1I1

( 4 IhfHlUl

iv

UMUffl

■> . ■ vin

.......... ' i Jt«W>

fi*Ł. [-i « u

.■

I I I ilUriil

mtiii 1! Jr.OhiAłHHim lYtFfM i

K>IL.I».II

r - r, -.V- . s irn MT , »i itf. ii-

/ ruiHiua 4iiHi4um>in iH ■ mortiir i A-.MIHOIU

I

*1 UUAl ITY ASSUrłANM

Rysunek 8. Przykładowy wykres Gantta z wersji demonstracyjnej MS Projekt dotyczący budowy samolotu

Metody graficzne stosowane w badaniach naukowych słuŜą do; •

analizy struktury

•

analizy intensywności

•

analizy dynamiki

•

obliczania połoŜenia

•

analizy koncentracji

196

Anna Michałek

•

ujawniania związków i współzaleŜności

•

planowania

•

kontroli.

6. Rachunkowe metody badawcze PoniŜszy rozdział jest podsumowaniem oraz streszczeniem literatury przedmiotu z zakresu rachunkowych metod badawczych. Podstawowym źródłem informacji wtym zakresie jest praca Metody statystyczne analizy wielowymiarowej w badaniach marketingowych^. Rozwój rachunkowych metod badawczych jest ściśle związany z obecnością statystki w naukach 0 ekonomi i zarządzaniu. Podstawą są cykle gromadzenia i porządkowania w celach naukowych danych dotyczących systemu, układu, organizacji, zjawiska, procesu. Rachunkowe metody badawcze słuŜą przede wszystkim do określania rozproszenia jednej zmiennej oraz do szukania współzaleŜności miedzy zmiennymi. Są wykorzystywane zarówno w badaniach jakościowych, jak i ilościowych. Metody

rachunkowe,

zwane

równieŜ

metodami

przeliczeniowo-rachunkowymi,

stosowane są wtedy, gdy zachodzi potrzeba przeliczania i konstruowania wskaźników. SłuŜą ocenie i zmianie parametrów. Tego rodzaju zabiegiem jest np. procedura agregacji, czyli łączenia elementów w całość, oraz dezagregacji. Metoda słuŜy pokazaniu, z czego dana analiza się składa. Operacje rachunkowe powinny być dokonywane w sposób przemyślany. Tekst nie powinien być nadmiernie naszpikowany danymi liczbowymi. Do rachunkowych metod naleŜy statystyczna analiza wielowymiarowa, czyli poddawanie analizie pomiarów na kilku zmiennych (przynajmniej dwóch). Statystyczna analiza wielowymiarowa opiera się na określeniu elementarnej jednostki badawczej - obiektu badania. Obiektem moŜe być rzecz, osoba, zdarzenie lub pojęcie abstrakcyjne. Szczegółowo jako jednostkę badaną moŜna np. wskazać konsumenta, produkt, przedsiębiorstwo, rynek zbytu, gospodarstwo domowe. Zmienna w analizie wielowymiarowej to charakterystyka cech opisująca zbiorowość obiektów. Za pomocą zmiennej dokonuje się pomiaru zjawiska oraz jego opisu. Zbiór obiektów tworzy macierz danych. W badaniu moŜna wprowadzić dodatkowo wymiar czasu. Zbiór trzech \s s miarÓM obfekty, zmienne, GZU

To

tZW kosi k a danych.

W analizie wielowymiarowej stosuje się następujące narzędzia: Pomiar. Polega na przyporządkowaniu liczb odpowiednim charakterystykom obiektów zgodnie z przyjętymi regułami w sposób odzwierciedlający relacje i powiązania zachodzące pomiędzy obiektami. Skale pomiarowe. W badaniach ekonomiczno społecznych zastosowanie znajdują przede wszystkim skale przedziałowe i ilorazowe- ł, \ Skala przedziałowa jest oparta

™ Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badamach marketingowych, red, h. Gatnar, M, Wa lesiak. Wyd AE im. Oskara Langego. Wrocław 2004.

n

Ibidem. i.22.

197

Rozdział XI. Rzeczowe i techniczne metody badawcze

na liczbach rzeczywistych i wykorzystuje stała jednostkę miary. Stosowana jest do mierzenia cech ilościowych. Skała ilorazowa ma cechy skali przedziałowej oraz dodatkowo bezwzględne zero. Pomiary charakteryzują się stałymi

HftinnhilWl, wwa/ammi np. w

procentach. Inne skale to np. nominalna (zamknięta ilość kategorii, np. marek samochodów), pozycyjna, np. przedstawiająca postawę wobec obiektu poprzez wskazanie pozycji: klient bardzo zadowolony z produktu ubezpieczeniowego, zadowolony, nic ma specjalnego odczucia, niezadowolony. Skalowanie jest metodą opartą na załoŜeniu, Ŝe osoby poddawane badaniu wyraŜają swój stosunek do rzeczywistości poprzez preferowanie danych obiektów jako część przestrzeni. Celem skalowania moŜe być: -

przedstawienie struktury obiektów

-

przedstawienie w przestrzeni n-wy miarowej relacji i sprzęŜeń zachodzących pomiędzy elementami

-

kwantyfikacja - konstrukcja takiej skali pomiaru, która umoŜliwia badanie relacji zachodzących pomiędzy ocenami

-

conjoint analysis, czyli pomiar preferencji. Istnieją dwie metody analizy preferencji: analiza preferencji ujawnionych i analiza

preferencji wyraŜonych, Preferencje ujawnione to suma rzeczywistych decyzji podjętych przez konsumentów, badana za pomocą ankiet, kwestionariuszy, wywiadów dotyczących dokonanych wyborów, czyli historycznych faktów. Preferencje wyraŜone to hipotetyczne wybory, deklarowane przez grupę respondentów, którzy wyraŜają prawdopodobieństwo ich zaistnienia w przyszłości. W pomiarze preferencji wyraŜonych znajdują zastosowanie metody: conjoint analysis oraz metody oparte na wyborach. Na podstawie obu metod wylicza się tzw. uŜyteczności cząstkowe. Conjoint analysis to algorytm zrealizowany w postaci programów komputerowych, które poszukują najlepszych estymatorów parametrów modeli. Metody oparte na wyborze polegają na wykorzystaniu symulacji rzeczywistych wyborów rynkowych. Respondent moŜe wybrać podou badania produkt, który i c M dla niego nuihard/iei atrakcyjny, lub nie dokonać Ŝadnego wyboru. Metody oparte na wyborze są równieŜ wspierane komputerowo za pomocą algorytmów obliczeniowych. Analiza czynnikowa. To metoda pomagająca wyodrębnić grupę czynników, które nie są poddawane bezpośredniemu badaniu. Twórcami koncepcji tej metody są psychologowie: Spearman (1863-1945)

i Thurstone

(1887-1955).

Wykorzystuje

się

ją

do badania

wewnętrznych zaleŜności między zmiennymi. Analiza korespondencji. SłuŜy ona do pozycjonowania produktu i określania znajomości marki. Badanie moŜe wykazać to, Ŝe marki konkurują ze sobą, lub jakie mocne cechy charakteryzują dany produkt. Klasyfikacja, czyli inaczej grupowanie, podział, deliminacja, taksonomia numeryczna, identyfikacja. Proces klasyfikacji to łączenie obiektów w zbiory za pomocą metody do klasyfikacji oraz według określonego algorytmu. Klasyfikacja jest stosowana powszechnie w wielu dziedzinach Ŝycia - np. grupy kosmetyków stosowanych do uŜytku codziennego

198

Anna Michałek

i luksusowych, W literaturze przed miot u funkcjonują róŜne definicje klas, które są grupą obiektów wewnętrznie homogenicznych, w których „podobieństwo pomiędzy dowolną parą obiektów jest większe niź podobieństwo pomiędzy podobną parą obiektów naleŜącą do klasy a dowolnym obiektem do niej nic naleŜącym"* 1 . Klasyfikacja wyodrębnia zbiór z uwzględnieniem istotnej cechy, będącej podstawą podziału. Klasyfikacja jest prowadzona zgodnie z kryteriami podziału oraz zasadami logiki. SłuŜy do uproszczenia warunków badania poprzez połączenie duŜej ilości badanych jednostek w grupy w sposób zapewniający logiczne szeregowanie obiektów z punktu widzenia problemu badawczego. Porządkowanie liniowe, jest to uszeregowanie, czyli ustalenie kolejności obiektów według pewnego kryterium. Porządkowanie liniowe jest moŜliwe w przypadku istnienia nadrzędnego kryterium, które pozwala dokonać porządkowania liniowego (np. elementy od najmniejszego do największego, kryterium jest tu mierzalna wielkość obiektów) oraz wykonalne na zbiorze skończonym zmiennych.

7. Projektowanie jako metoda badawcza Projektowanie jest procesem, który kojarzony jest z reguły z tworzeniem obiektów materialnych: budynków, maszyn, urządzeń, ale równieŜ znajduje zastosowanie w opracowywaniu struktur organizacyjnych, zmian, przebudowy systemów, sposobów działania. Projektowanie jako metoda znajduje szerokie zastosowanie w naukach o zarządzaniu. Proces projektowania jest związany z koniecznością określenia długoterminowego horyzontu zjawiska. Projektowanie to pewnego rodzaju symulacja, która moŜe być wspierana przez systemy informatyczne, i wtedy ma formę stymulacji komputerowej. Proces projektowania w naukach ekonomicznych polega przede wszystkim na budowaniu struktur organizacyjnych poprzez adaptowanie istniejących wzorców w przypadku przedsiębiorstw, które są elementem danej branŜy oraz charakteryzują się dokładnie określonym profilem działania, lub budowę zupełnie nowych rozwiązań zawierających element innowacyjności dla organizacji danego rodzaju. Projektowanie jest czynnością twórczą, w której przewaŜa praca koncepcyjna osoby projektującej lub zespołu projektowego. Zastosowanie metody wymaga oceny stanu rzeczywistego oraz zbioru i prze twarzania informacji koniecznych do wykorzystania w procedurze projektowej. Teoria projektowania wykorzystuje następujące pojęcia": -

zadanie projektowe, czyli opis wymagań charakterystycznych dla przedsięwzięcia projektowego, które powinno być osadzone w pewnej rzeczywistości oddziałującej na przedmiot proiektowania

-

podmiot projektujący - zespół organizatorów specjalizująca się w opracowywaniu projektów

'' Ibidem, s. 317. Projektowanie organizacji instytucji, red. Jan Skalik, Wyd, Akademii Ekonomiczne) im. Oskara Langego. Wrocław 1992,*. 10. n

Rozdział XI. Rzeczowe i techniczne metody badawcze

199

-

proces projektowania - procedura działania zmierzająca do stworzenia obiektu,

-

narzędzie projektowania - wszystkie metody i środki wykorzystane w cyklu projek-

systemu, zmiany, rozwiązania towym -

projektowany przedmiot - wytwór powstały w wyniku projektowania. Dla procesu projektowania stosuje się następujące, ogólne zasady:

•

zasada identyfikacji oraz klasyfikacji potrzeb - zadanie projektowe musi być oparte na pełnym zrozumieniu wymogów charakterystycznych dla danego zjawiska

•

zasada realizowalności - stworzenie zadania jest moŜliwe do przeprowadzenia w istniejących warunkach; projektant przeprowadza studium moŜliwości, ustala cele i nowe ograniczenia systemu

•

zasada elastyczności - projektowanie moŜe być rozumiane jako tworzenie nowego systemu tub propozycja zmian w istniejącym systemie; elastyczność procesu wymaga, aby czynności były dostosowane do zmian otoczenia oraz zmieniających się celów

•

zasadaoptymalności - realizacja projektu zgodnie z racjonalnością procesu umoŜliwia osiąganie zamierzonych celów przy minimalnych nakładach

•

zasada kompletności działań - czyli objęcie procesem wszystkich moŜliwych obszarów działania od identyfikacji potrzeb do wdroŜenia projektu

•

zasada racjonalizmu działań - zachowanie logicznej poprawności kolejności działań^. Proces prognozowania moŜe słuŜyć przede wszystkim do ustalania diagnozy danego

stanu, prognozy, czyli określania stanu idealnego - wzorca, lub do analizy załoŜonego , clii. Metoda diagnostyczna opiera się na dokładnym rozpoznaniu warunków oraz ocenia rozwiązania przyjęte w otoczeniu; jest wykorzystywana podczas ulepszania istniejących rozwiązań oraz słuŜy do poszukiwań lepszego zastosowania wszelkiego rodzaju istniejących procedur. Realizacja metody następuję w trzech fazach: •

wstępnej - wybór obiektu badania

•

podstawowej - ocena stanu systemu, organizacji

•

końcowej - wdroŜenie zmiany Wynikiem stosowania metody diagnostycznej w przypadku istniejących systemów

organizacyjnych jest ekspertyza. Celem diagnozy jest określenie warunków funkcjonowania instytucji i szczegółowe określenie wszystkich elementów warunków oraz ustalenie powiązań. Zadaniem prognozowania jest wyszukiwanie rozwiązania idealnego, co znajduje zastosowanie w nowo powstających organizacjach. Punkiem wyjścia zastosowania metody prognostycznej jest znajomość literatury przedmiotu oraz osiągnięć naukowych w danej dziedzinie. Na skutek poszukiwań wzorca stopniowo konkretyzuje się idealne rozwiązanie osadzone w realnym otoczeniu. Zdaniem autora teorii - G. Nadlera istnieją trzy postaci idealnego stanu:

Ibidem, s. 10- U,

200

-

Anna Michałek

teoretyczny system idealny - stan, przy którym przedsiębiorstwo realizuje cele bez nakładów

-

perspektywiczny system idealny - projekt obecnie niemoŜliwy do wdroŜenia z szansą realizacji w przyszłości technicznie moŜliwy system idealny - projekt moŜliwy do wdroŜenia*"*.

W badaniach naukowych zastosowanie znajduje metoda projektowa z funkcją analizy - tzw, metoda funkcjonalna- . Praca naukowa, która wykorzystuje projekt jako materię, będzie miała formę jedynie ekspertyzy, natomiast projekt jako punkt wyjścia do dalszej analizy lub syntezy, znajdujący praktyczne zastosowanie jest dopuszczalny jako metoda. Do zastosowania procedury projektowej jako metody badawczej moŜna uŜyć następujących schematów: Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

Rysunek 10. Schematy procedury projektowania jako metody badawczej

Rzadziej stosowanymi metodami projektowania są: metoda strukturalna, struktural no-funkcjonalfH oraz systemowa, adaptacyjna i heurystyczna. Metoda strukturalna przewiduje opracowanie schematu struktury przedsiębiorstwa w celu ustalenia liczby i rodzą jów komórek koniecznych do funkcjonowania instytucji oraz zaprojektowania stanowisk pracy. Istnieją dwie techniki projektowania strukturalnego: oddolna i odgórna. Strategia oddolna przewiduje w pierwszej kolejności podział pracy, podział stanowisk, a następnie tworzenie grup. Procedura odgórna przewiduje tworzenie stanowisk kierowniczych oraz w

dalszej

kolejności

podział

zadań,

uprawnień

i

kompetencji.

Metoda

strukturalno-fukn-cjonalna uzupełnia poprzednią metodę o mechanizm funkcjonowania organizacji oraz charakteryzuje przepływy między komórkami. Metoda systemowa w sposób kompleksowy przedstawia projekt organizacji, określa systemy i podsystemy oraz ich funkcje. Metoda adaptacyjna przyjmuje rozwiązania juŜ istniejące oraz przenosi je do innych organizacji, natomiast heurystyczna zajmuje się szukaniem rozwiązań zupełnie nowych. Przebieg projektowania jest cyklem złoŜonym, który powinien się charakteryzować etapami: -

badania tematu

-

właściwego projektowania, które składa się z przygotowania prac projektowych oraz opracowaniem projektu

-

wdroŜeniem i kontrolą.

'* ]. Apanowkz. op.cit., 30. ;%

L Zaleczny. Projektowanie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw. Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu

Organi/acyjnego sp. z o.o., Bydgoszcz

1998. * 107.

Rozdział XI. Rzeczowe i techniczne metody badawcze

201

Metodologia pracy wymaga, aby projektant prawidłowo ocenił rodzaj projektu, stawiane wymagania, nakłady rzeczowe, czas realizacji. Po powołaniu zespołu projektującego oraz po rozdzieleniu zadań tworzony jest harmonogram przebiegu prac. W fazie końcowej, po wdroŜeniu projektu wymagana jest kontrola systemu oraz dokonanie ewentualnych korekt. Czynnością wykorzystywaną w projektowaniu jest modelowanie, czyli praca z wykorzystaniem sztucznego obiektu, którego zastosowanie pozwala na pozyskanie informacji, które są wynikiem zastosowania doświadczenia. W przypadku wykorzystania modeli moŜliwa jest lepsza identyfikowalność potrzeb obiektu. Zastosowanie znajdują modele fizyczne (trójwymiarowy opis rzeczywistości), opisowe (dokumentacja organizacyjna), graficzne (schematy blokowe, wykresy), matematyczne {statyczne, dynamiczne, wyjaśniające itp.). W celu otrzymania prawidłowo oszacowanych danych badacz powinien zwrócić szczególną uwagę na precyzyjne określenie warunków modelu oraz odwzorować zaleŜności i sprzęŜenia płynące z otoczenia, aby odzwierciedlał on sytuację, w jakiej zachodzi proces w rzeczywistości. i : ormą projektowania wspieranego systemem informatycznym jest symulacja komputerowa, w której wykorzystuje się 2: -

obiekt

-

układ eksperymentalny

-

model badanego obiektu

-

komputer z oprogramowaniem umoŜliwiającym przeprowadzenie symulacji. Metoda symulacji komputerowej to badanie modelu procesu, zjawiska, systemu,

procedury, które jest moŜliwe dzięki wprowadzeniu do symulacji danych wejściowych. Przykładem metody projektowania z zakresu nauko zarządzaniu jest projektowanie procesów zarządzania strategicznego słuŜące do określenia wizji kierowania przedsiębiorstwem, które funkcjonuje w określonych warunkach rynkowych. Warunkiem przeprowadzenia prawidłowego projektu jest analiza: -

otoczenia firmy: preferencji społeczeństwa, przewidywanych zmian rynkowych oddziałujących na przedsiębiorstwo

-

moŜliwości firmy, czyli mocnych i słabych stron działalności przedsięwzięcia. Celem

projektowania w naukach o zarządzaniu jest prognozowanie, które wykorzystuje się do zarządzania operacyjnego, średnioterm i nowego i długoterminowego.

8, Komparatystyka jako metoda badawcza Komparatystyką nazywane jest badanie porównawcze, ustalenie zaleŜności, pokrewieństw, analogii. Dla badacza interesujący jest kierunek i zakres działających na zjawisko czynników. Jeśli dane czynniki są badane w miejscu występowania zdarzenia, badaniu podlega teŜ ich występowalność w innych miejscach, np. jeśli badany jest czynnik w firmie

■'"Ibidem. v 92.

202

Anna Michałek

A/kraju A, to pojawia się pytanie, czy w firmie B/kraju B teŜ dany czynnik występuje. Porównaniu w badaniach naukowych podlegają: wartości, parametry, rodzaje cech, procesy, pojęcia, fakty, dane ilościowe, dane jakościowe. Istnieją róŜne typy porównań: • Porównania pionowe. Badaniu podlegają te same elementy w tej samej jednostce organizacyjnej, ale porównujemy sytuacje w róŜnych momentach czy przedziałach czasowych. Porównanie zjawiska w róŜnych przedziałach czasu słuŜy lepszej identyfikacji zjawiska. Porównanie pionowe to badanie tzw. wewnętrzne. • Porównanie poziome (tzw, zewnętrzne) wykorzystywane jest do porównań innych obszarów, np. róŜnych organizacji lub innych obszarów przestrzennych. Jeśli badanie jest przeprowadzone w oparciu o firmy działające na danym terenie, to badacz, powinien postawić sobie pytanie, czy na innych obszarach geograficznych (województwach, krajach) występują analogiczne zjawiska. Porównanie poziome słuŜy wykryciu, czy odkryta tendencja jest uniwersalna. Na przykład, jeŜeli w kraju A firmy farmaceutyczne produkujące kosmetyki oraz medykamenty sytuują zakłady produkcyjne w pobliŜu źródeł wody termalnej, to moŜna zbadać, czy w kraju B będzie widoczna podobna tendencja, • Porównanie modelowe (czyli do wzorca). W róŜnych kwestiach istnieją rozwiązania o charakterze modelowym. Modele odpowiadają na pytanie, na ile badana sytuacja jest zgodna z rozwiązaniem modelowym. Metoda porównania modelowego jest stosowana do porównywania norm obowiązujących w danej dziedzinie, norm określających nasilenie zjawiska, do porównywania modeli cech i wartości. Badanie porównawcze wymaga zastosowania skali porównawczej, która jest zaleŜna od modelu badania. Wymogiem koniecznym do przeprowadzenia procesu wnioskowania jest dalsza analiza i synteza otrzymanych wyników. Samo porównanie nie pozwala na wybór optymalnego rozwiązania 3. • Porównanie bilansowe. Badanie to polega na porównaniu pojedynczych elementów do całości, jest to tzw. badanie strukturalne, bada się czynniki istniejące w strukturze. Przykładowo ruchomy czas pracy stosowany w małych i średnich przedsiębiorstwach w Polsce wpływa na zwiększenie efektywności pracy młodych matek, które organizują dzień pracy w sposób pozwalający na pogodzenie Ŝycia zawodowego z rodzinnym. Po dokonaniu porównania bilansowego do innego kraju okazuje się, Ŝe stosowane rozwiązanie nie jest doskonałe. Ruchomy czas pracy stosowany w przedsiębiorstwach podobnej wielkości w krajach południowych spowodował nagły spadek efektywności podobnej grupy zawodowej. Przyczyną zaistniałej sytuacji było nagminne spóźnianie się do pracy oraz wcześniejsze opuszczanie stanowiska. Lepszym rozwiązaniem jest zatem umoŜliwienie wykonywania części czynności zawodowych w domu poprzez moŜliwość logowania się osób do systemu intormatycznego firmy.

[. Apanowkz, op.dt, s. 30.

Łukasz Btuszkowski, Daniel Mider

ROZDZIAŁ XII

WYWIAD JAKO METODA BADAWCZA

1. Kwestionariusz wywiadu i jego zastosowania badawcze WaŜnym źródłem informacji w badaniach społecznych są wypowiedzi osób będących ich uczestnikami. Forma łych wypowiedzi moŜe być róŜna - od swobodnego wywiadu do wywiadu sformalizowanego, prowadzonego według specjalnie opracowanego kwestionariusza. Wypowiedzi osób badanych, zwanych respondentami, dostarczają nam wiedzy o tym, jak ludzie postrzegają wybrane zjawiska, jak je oceniają, w jaki sposób się do nich odnoszą i jak zamierzają zachowywać się wobec nich. Nauki społeczne dysponują odpowiednimi narzędziami i metodami przeprowadzania wywiadów*. Metoda wywiadu obejmuje róŜne formy zbierania danych od respondentów w toku bezpośredniej z nimi rozmowy, przeprowadzanej przez ankieterów posiadających odpowiednie przygotowanie do tego rodzaju czynności badawczych. RóŜny moŜe być stopień sformalizowania i zaplanowania przebiegu wywiadu. Najbardziej swobodny wywiad przeprowadzany jest na podstawie ogólnego zarysu kierunku czy tematyki rozmowy. Odmianą wywiadu swobodnego jest wywiad pogłębiony, wymagający wysiłku intelektu alnegood respondenta oraz wysokich kwalifikacji i umiejętności od ankietera. Hardziej sprecyzowany pod względem treści wywiad przebiega juŜ według szczegółowego planu, zawierającego spis pytań. W pełni zestandaryzowany wywiad sprowadza się do zadawania rozmówcy pytań zawartych w kwestionariuszu wywiadu. Kwestionariusz wywiadu jest zatem narzędziem badawczym zawierającym zbiór pytań podporządkowanych celowi badania i słuŜących jego realizacji. 7, reguły znaczna część pytań jest skategoryzowana (zamknięta) - zawiera gotowe odpowiedzi, z których badany wybiera te, które są zgodne z jego wiedzą, postawami, przekonaniami lub zamierzeniami. W kwestionariuszu wy-

1

Szczegółowy przegląd narzędzi i metod badawczych stosowanych w naukach społecznych zawiera praca

\\. Babhie, Hadania społeczne w praktyce. Warszawa 2004, s. 243-3^6.

204

Łukasz Bluszkowski, Daniel Mider

wiadu mogą znajdować się pytania o fakty (np. o markę posiadanego samochodu), opinie O faktach (np. na temat wyposaŜenia samochodu tej marki), a takŜe pytania sondujące preferencje, postulaty wnioski (dotyczące na przykład spraw środowiska lokalnego, które wymagają pilnego rozwiązania). W badaniach ilościowych realizowane są zazwyczaj zestandaryzowane wywiady indywidualne typu face-to-face. Wywiady tego typu mogą odbywać się w domu respondenta, w miejscu pracy, na ulicy. Mają one charakter interaktywny, motywujący respondenta do aktywnego udzielania odpowiedzi. Przebiegają bowiem w toku bezpośredniej rozmowy ankietera z respondentem. UmoŜliwiają wykorzystanie materiałów wizualnych oraz udzielenie dodatkowych wyjaśnień. Podstawą wywiadów bezpośrednich są pytania kwestionariusza, które ankieter zadaje respondentowi. Tradycyjnie kwestionariusz wywiadu ma postać pisemną. Ankieter w pytaniach zamkniętych podkreśla wskazywane przez respondenta alternatywne odpowiedzi lub wpisuje do kwestionariusza odpowiedzi na pytania otwarte. Wywiad z uŜyciem papierowego kwestionariusza (paper) i ołówka {peticil} określany jest potocznie przez badaczy jako wywiad typu PAPI (Paper and Pencil Irtterviewing)!, Wywiady bezpośrednie mogą być takŜe przeprowadzane przy uŜyciu sprzętu komputerowego. Taka metoda przeprowadzenia bezpośrednich wywiadów indywidualnych polega na zastąpieniu papierowego kwestionariusza komputerem mobilnym (notebookiem, laptopem, palmtopem lub palmofonem) w wywiadzie face-to-face. Metoda ta oznaczana jest angielskim akronimem CAPI (Computer Assisted Pcrsonal Interyiewing) i oznacza komputerowo wspomagane wywiady indywidualne. |ej zaletami są mobilność, multimedialność, łatwiejsze zarządzanie badaniem (program dba o to, by nie przekroczono określonej liczby wywiadów w próbie i podpróbach, a czynności działu realizacji badań związane z nadzorem ograniczone są do minimum) oraz moŜliwość rejestracji części lub całości wypowiedzi respondenta, a takŜe natychmiastowy dostęp badacza do zebranych danych (jeśli komputer uŜywany przez ankietera zaopatrzony jest w łącze internetowe)'. Obecnie szeroko stosowane są w badaniach marketingowych wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo nazywane wywiadami typu CATI (Computer Aided Telep-hone Interviewing). Wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo są stosunkowo tanie i szybkie. UmoŜliwiają dogodny kontakt z respondentami z róŜnych miejscowości. W systemie wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo teleankieter, uŜywając telefonu,

zadaje

respondentowi

pytania

znajdujące

się

na

ekranie

monitora,

a

otrzymywane odpowiedzi wprowadza do pamięci komputera i tworzy automatycznie bazę danych. Stosując tę metodę, moŜemy w kaŜdej chwili kontrolować przebieg badania w formie wydruku komputerowego uzyskiwanych odpowiedzi. Technika komputerowa umoŜliwia zwłaszcza realizację wywiadów krótkich i nieskomplikowanych 4 . 1 1

Szerzej na lemat HAP1: F.. Babbie, op.cit.. s. 290-2^4, Przegląd i charakterystykę mciod badawczych z uŜyciem komputera zawiera: Computer Assisted Survey

Information Coilection, red. R.P. Baker. M.P. Coupcr. ]. Bethelhem, New York 1998. ' Metoda CA TI opisana Jest w polskojęzycznej literaturze przedmiotu zaledwie w kilku artykułach przeglądowych np.; P.B. Szlabiński, Wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym: nowa technika

205

Rozdział Xli. Wywiad jako metoda badawcza

Kwestionariusze jako usystematyzowane ze względu na cci badania zbiory pytań mogą być takŜe wykorzystywane w toku zogniskowanych wywiadów grupowych (Focus Group In-terview$~ FG1).

Wywiady

takie,

prowadzone

w

małych

grupach,

są

źródłem

spontanicznie wyraŜanych przekonań i opinii o przedmiocie badania. Swobodny sposób formułowania odpowiedzi na pytania otwarte i dyskutowania nad poglądami zawartymi w odpowiedziach przynosi znaczące efekty badawcze. Grupy dyskusyjne generują wiele róŜnych stanowisk i komentarzy. Nastawione są bowiem na poszukiwanie nowych sposobów rozumienia i oceniania badanej rzeczywistości. Dyskusja w grupie sprzyja wypowiadaniu się w sposób otwarty. Wywiady grupowe słuŜą pogłębionej dyskusji nad interesującymi badacza problemami. Ich efekt synergiczny przejawia się w kreatywnym artykułowaniu

i

uzasadnianiu

proponowanych

rozwiązań.

Wzajemna

stymulacja

uczestników dyskusji wywołuje dynamikę grupy, generującą takie reakcje i wypowiedzi, które

nie

pojawiłyby

się

w

toku

wywiadów

indywidualnych.

Kwestionariusz

zogniskowanego wywiadu grupowego, ze względu na swój charakter i funkcje ukierunkowujące dyskusję, nazywany jest scenariuszem moderacyjnym; posługuje się nim moderator prowadzący tego rodzaju wywiad\ Kwestionariusz jest takŜe wykorzystywany w toku wywiadu audytoryjnego. Wywiadem obejmuje się grupy respondentów zebranych w jednym pomieszczeniu i czasie, tworzące swoiste audytoria. KaŜdy respondent wypełnia indywidualnie kwestionariusz wręczony mu przez ankietera, z którym moŜe się kontaktować w celu wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości. Metoda audytoryjna łączy w sobie elementy wywiadu grupowego i indywidualnego oraz wywiadu kwestionariuszowego typu face-to-face i ankiety wypełnianej osobiście przez respondenta. Na innych zasadach kwestionariusze są stosowane w badaniach ankietowych. Badania ankietowe polegają na samodzielnym wypełnianiu kwestionariusza przez respondenta bez udziału ankietera. Na tej podstawie odróŜnia się kwestionariusz wywiadu od kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz ankiety zawiera z reguły pytania zamknięte z gotowymi alternatywami odpowiedzi. Badania ankietowe, zwane w skrócie ankietami, są realizowane róŜnymi metodami. Dość rozpowszechnioną metodą badania jest ankieta rozsyłana pocztą. Jest to tzw. samozwrotna ankieta pocztowa. Prowadzący badanie wysyła do wypełnienia kwest iona-riusz respondentowi wraz z listem przewodnim oraz opatrzoną znaczkiem pocztowym kopertą z adresem zwrotnym. Niekiedy ankiety rozsyłane pocztą prowadzący badanie odbiera osobiście. Ankieta pocztowa jest tania, umoŜliwia wykorzystanie pomocy wizualnych, moŜe być prowadzona na terenie całego kraju. Jest zalecana przy poruszaniu

badawczaczy wywiad kwestionariuszowy przez telefon?, „Przegląd Socjologiczny" 1999, nr 48 {!)»*-133-150, PB, Sziabiński, Wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (CATIk cv zyskujemy, co tracimy?* „ASK" 1999. nr 8. s. St-66. Bardziej szczegółowo przedstawiają ją badacze zachodni; Telephane Survey Mcthodology. red. RJkL CJroves, RP. Biener, L.E. Lyberg, J.T. Massem, W.L Nicholas II, I. Waksberg, New York 2001 oraz P.|, Lavrakas, Tetephone Survey Methods. Sampling. Selection and Supervision, Newbury Park, London. New Uclhi 1987. ł Szcr/ei

na temat zogniskowanych wywiadów grupowych: IX Maison, /.ogniskowane wywiadygrupowe: jakościowa

metoda badań marketingowych. Warszawa 2001,

206

Łukasz Bluszkowski, Daniel Mider

draŜliwych problemów. Ankiety pocztowe mają jednak niski stopień zwrotów, kształtujący się na poziomie kilku lub kilkunastu procent 6 . Badania ankietowe prowadzone są takŜe za pośrednictwem ankiety prasowej. RóŜne czasopisma publikują w masowym nakładzie ankiety dotyczące najczęściej czytelnictwa prasy i oceny zamieszczanych materiałów. Niekiedy podejmowane są ogólniejsze problemy i sprawy naleŜące do sfery opinii publicznej. Tą drogą uzyskuje się jednak niewiele wypełnionych ankiet - od kilkudziesięciu do kilkuset egzemplarzy. Obecnie coraz szerzej stosowane są elektroniczne metody realizacji badań ankietowych. Wraz z upowszechnieniem się komputerów osobistych (PC) w latach dziewięćdziesiątych XX wieku badacze zaczęli stosować te urządzenia w procesie zbierania danych od respondentów. Badania realizowane są za pomocą elektronicznej ankiety wypełnianej samodzielnie przez respondenta, czyli CASI {Computer Asststed Self Irtterviewing)t co oznacza komputerowo wspomagane samodzielne wypełnianie ankiety. Respondent zapraszany jest wówczas do pracowni komputerowej łirmy badawczej, gdzie otrzymuje od badaczy instrukcję, następnie samodzielnie, bez pośrednictwa ankietera, wypełnia kwestionariusz ankiety na ekranie komputera, Zaletą tej metody badań jest moŜliwość prezentacji respondentowi na ekranie komputera treści multimedialnych (obrazu, filmu, dźwięku) 4 a takŜe jej uŜyteczność przy badaniu programów lub stron internetowych ze względu na bezpośrednią moŜliwość łączenia procesu testowania z procesem oceny. Ponadto badania prowadzone w ten sposób są mniej nuŜące dla respondentów niŜ za pomocą tradycyjnych, papierowych ankiet audytoryjnych, tańsze w wykonaniu (nie jest konieczne drukowanie kwestionariuszy oraz przetwarzanie danych na wersję elektroniczną), a takŜe bardziej dokładne (brak błędów powstających podczas wprowadzania danych przez respondenta ze względu na system filtrów kierujący go automatycznie do właściwych pytań oraz ze względu na brak etapu przetwarzania danych na wersję elektroniczną). Ograniczenia tej metody wynikają z konieczności umiejętności obsługi komputera przez respondenta oraz wydatków związanych z zakupem sprzętu komputerowego. Coraz częściej stosowane są mobilne, tj. moŜliwe do zainstalowania w wynajętych pomieszczeniach (np. w centrum handlowym, szkole) pracownie słuŜące do badań CASI 7 . Pojawienie się World Wide Web otworzyło moŜliwości badania populacji internautów bezpośrednio z uŜyciem medium, którego uŜywają. Badania tą metodą określane są angielskim akronimem CAW1 (Computer Assisted Web intewiewing), czyli ankiety z uŜyciem komputera realizowane na stronach www. Rekrutacja respondenta do badania tego typu odbywać moŜe się następująco: 1) respondent otrzymuje kwestionariusz ankiety pocztą elektroniczną, wypełnia go według instrukcji i odsyła badaczowi; 2) respondent otrzymuje pocztą informację o adresie internetowym, pod którym zamieszczona jest ankieta, odwiedza wskazany adres i tam samodzielnie ją wypełnia;

4Szerzę) na temat metody; 1J.A. Dillman, Mail and Telephane Surveys. The Total Design Method. New York 1978. Wyczerpujący opis tej metody zawiera: Komputer Assisted Suwy,.., op.cit.

Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza

207

3) respondent zachęcony ba nerem reklamowym zamieszczonym na ogólnie dostępnej stronic internetowej trafia pod wskazany adres i tam samodzielnie wypełnia ankietę. Zaletami tej metody badania jest multimedialność, szybkość uzyskiwania wyników, niŜszy koszt, a takŜe moŜliwość wykraczania poza granice danego kraju. Dwoma największymi ograniczeniami tej metody jest moŜliwość badania wyłącznie populacji osób posiadających komputer i jednocześnie dostęp do Internetu oraz ograniczona moŜliwość weryfikacji prawdziwości wypowiedzi respondenta5.

2. Pytania zamknięte i otwarte w sensie logicznym i metodycznym Ze względu na sposób konstrukcji pytań kwestionariuszowych wyróŜnia się trzy ich rodzaje: pytania zamknięte, otwarte i półotwarte. Stosuje się tutaj dwa kryteria podziału pytań - kryterium logiczne i kryterium metodyczne (zwane takŜe kryterium pragmatycznym albo teŜ gramatycznym)". Kryterium logiczne dotyczy tego, czy pytanie zawiera ściśle określoną liczbę (zbiór) alternatywnych odpowiedzi bezpośrednio bądź pośrednio przedstawianych respondentowi. Treść pytania zamkniętego w sensie logicznym jasno wskazuje moŜliwą z logicznego punktu widzenia odpowiedz. A oto przykład pytania zamkniętego logicznie: -

Czy posiada Pan(i) samochód?

Na pytanie to mogą być udzielone wyłącznie dwie odpowiedzi: I. Tak; 2. Me Pytanie zamknięte metodycznie wiąŜe się z. takim sposobem jego układania, w którym badacz wylicza wszystkie interesujące go rodzaje odpowiedzi. Pytanie zamknięte w sensie metodycznym zawiera więc zbiór odpowiedzi (potocznie zwany kafeterią) do wyboru przez respondenta. MoŜna podać następujący przykład pytania zamkniętego ze względów metodycznych: -

lakimi motywami kierowal(a) się Pan(i) przy wyborze banku? Z poniŜszej listy proszę wybrać dwie najwaŜniejsze odpowiedzi:

1.

Wybrany bank ma dobrą opinię wśród klientów

2.

Odpowiada mi lokalizacja banku

3.

Wybrany bank ma bogatą ofertę

4.

Wybrany bank stosuje nowoczesne formy obsługi klientów

5.

Wybrany bank dysponuje krajową siecią oddziałów

6.

Trudno powiedzieć Pytania zamknięte w sensie metodycznym, zawierające z góry przewidywane od-

powiedzi stosuje się w badaniach ilościowych, mających na celu obliczenie rozkładów odpowiedzi na takie pytania, ustalenie tendencji centralnej (dominanty) w odpowiedziach oraz korelacji między nimi. Wykorzystywane są w zestandaryzowanych wywiadach

" Zalety i wady badań CAW1 przedstawia harl Habbie w cytowanej pracy, s. 298-300,

5 L.A. (Jruszczyriski, Kwestionariusze w socjologu. Hudowa narzędzi da badań survcyowych, Katowice 2003, s. 33 i 34. C.F. Cannd, H.J., Kahn. Hudowa kwestionariusza, w: Metody badań socjologii znyi h. oprać. S. Nowak. Warszawa 1965. v 109.

208

Łukasz Bluszkowski, Daniel Mitier

kwestionariuszowych lub wywiadach telefonicznych CATI, którymi z reguły obejmuje się liczne próby respondentów. Formułowanie pytań zamkniętych wymaga wcześniejszej wiedzy o przedmiocie badania. Warunek ten spełniają badania wielokrotnie powtarzane na ten sam temat (np. badania cykliczne i panelowe). Badacze zwracają uwagę na ryzyko poznawcze związane ze stosowaniem pytań zamkniętych. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo sugerowania odpowiedzi respondentom, którzy nie mają wyrobionego zdania o przedmiocie bądź problemie, którego pytanie dotyczy, Z tych powodów odpowiedzi mogą być udzielane w sposób przypadkowy. DuŜe znaczenie ma prawidłowy dobór alternatyw odpowiedzi na zamknięte pytania. Alternatywy muszą odzwierciedlać wyraźnie określone stanowiska i poglądy kaŜdego badanego" 1 . Pytania zamknięte powinny być poprawne pod względem logicznym. Poszczególne

kategorie

odpowiedzi

muszą

spełniać

warunek

rozłączności

i

wyczer-pywalności. Nie mogą teŜ zawierać twierdzeń niejasnych i rozmytych pod względem znaczeniowym, powodujących dezorientację respondentów. Powinny być teŜ poprawne pod względem merytorycznym, tzn. powinny wyraŜać treści, które w trafny sposób odnoszą się do badanej rzeczywistości. Pytanie otwarte w sensie logicznym nie zawiera alternatywnych odpowiedzi ani teŜ nie ogranicza w swoim załoŜeniu liczby potencjalnych stwierdzeń. Pytanie tego rodzaju moŜe mieć następującą formę: -

Jakie, Pana(i) zdaniem* zmiany w zachowaniach nabywczych klientów spowoduje rozwój Internetu w skali globalnej? Pytanie otwarte metodycznie ma na celu poznanie spontanicznych opinii i reakcji

respondentów na interesujące badacza zjawiska i problemy. Z tego powodu nie zawiera ono propozycji moŜliwych odpowiedzi. Taki właśnie otwarty metodycznie charakter ma poniŜsze pytanie; -

Jaka jest Pana(i) opinia na temat funkcjonowania supermarketów w niedziele i Święta7. Respondent ma całkowitą swobodę w udzielaniu odpowiedzi na to pytanie. Dotyczy

to zarówno treści, jak i formy wyraŜania opinii i postaw wobec spraw w nim poruszanych. Odpowiadający ma moŜliwość formułowania myśli własnym językiem, którym posługuje się potocznie oraz wyraŜania swoich reakcji i stanów emocjonalnych. Warto teŜ podkreślić, Ŝe pytania otwarte nie sugerują Ŝadnych odpowiedzi i nakłaniają respondenta do wysiłku intelektualnego. Pytania otwarte, ze względów metodycznych, stosuje się z reguły w badaniach in-dykacyjnych i diagnostycznych. Ich celem jest zgromadzenie wiedzy i opinii na dany temat w określonym środowisku lub grupie społecznej. Często teŜ pytania takie stawiane są w badaniach pilotaŜowych i badaniach o charakterze iakościowym. Wyniki odpowiedzi na otwarte pytania są wykorzystywane w tworzeniu kwestionariuszy wywiadów stosowanych w zestandaryzowanych badaniach ilościowych.

209

Rozdział Xli. Wywiad Wywiad jako metoda badawcza

Pytania otwarte mają jednak swoje słabe strony i ograniczenia. Zdarza się doić często, Ŝe pozostają one bez odpowiedzi. Część odpowiedzi nie wiąŜe się z treścią pytania. Uzyskane odpowiedzi mogą być rozproszone i nielicznie reprezentowane. Sprawia to trudności w opracowywaniu ilościowym wyników badania, ustalaniu tendencji i formułowaniu wniosków o charakterze syntetycznym. Swobodne odpowiedzi na otwarte pytania podlegają kategoryzacji i podziałowi nagru py tematyczne wedle specjalnie tworzonego przez badacza tzw. klucza kodowego. Pojawia się wówczas ryzyko popełnienia błędów merytorycznych i logicznych zarówno podczas definiowania poszczególnych kategorii odpowiedzi, jak i zaliczania do nich konkretnych sądów i opinii formułowanych przez respondentów, W wyniku skrzyŜowania obu rodzajów pytań zamkniętych i otwartych uzyskujemy ich typologię. W kwestionariuszu mogą się więc znajdować cztery rodzaje pytań 6. Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

Poznanie naukowe

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe

Rysunek 1 . Typologia pytań otwartych i zamkniętych #TÓdto; Opracowanie własne.

Jak wynika z przedstawionej wyŜej typologii, pierwszy typ (A) tworzą pytania zamknięte logicznie i zamknięte metodycznie. Zawierają one dwie wykluczające się odpowiedzi. Drugi typ (B) lo pytania otwarte logicznie i zamknięte metodycznie. Liczba potencjalnych odpowiedzi jest wprawdzie nieograniczona, ale autora pytania interesuje częstotliwość wskazań waŜnych z punktu widzenia celów badania, zgodnie z którymi ograniczył się do zamkniętej listy tych wskazań. Trzeci typ(C) reprezentują pytania za mknięte logicznie i otwarte metodycznie, poniewaŜ respondent sam wskazuje swój wiek, I wreszcie czwarty typ (D) obejmujący pytania otwarte logicznie i otwarte metodycznie. Z pytaniem tym wiąŜe się wiele potencjalnych odpowiedzi, które trudno z góry przewidzieć. Aby nie ograniczać liczby i zakresu tych odpowiedzi, badacz uznał, Ŝe powinien je sformułować sam respondent.

6 G. Babiński, Pytania kwestionartuszowei podstawowe podziały i typologie, w: Wybrane zagadnienia metodologiczno-teoretyczne badan socjologicznych, red. |. Wasilewicz, Kraków 1984. s. 57.

210

Łukasz Btuszkowski. Daniel Mider

Pewnego rodzaju połączeniem pytań otwartych i zamkniętych są pytania prekate goryzowane - faktycznie zamknięte, znane tylko ankieterowi dysponującemu ich pełną listą, ale otwarte dla respondenta, który udziela własnych odpowiedzi (na przykład, kiedy jest proszony o spontaniczne wyliczenie znanych mu marek samochodów). Często w pytaniach zamkniętych pojawia się na końcu listy odpowiedzi sugestia, by badany zamieścił inne jeszcze odpowiedzi, których nie zawiera lista. Mamy wówczas do czynienia z pytaniem półotwartym. Lokuje się ono pomiędzy pytaniem zamkniętym a otwartym, wymykając się jednoznacznej klasyfikacji. A oto przykład pytania półotwartego; -

Proszę podać powody, dla których wybrał(a) Pan(i) zawód dziennikarza7.

1. Posiadam kwalifikacje tylko do wykonywania tego zawodu 2. Ze względu na społeczny szacunek i prestiŜ zawodu 3. PoniewaŜ jest to praca pozwalająca na kontakt z ciekawymi ludźmi 4. Z racji wysokich zarobków

5. Inny powód (jaki?) MoŜe teŜ występować pytanie półotwarte prekategoryzowane: - Proszę wymienić znane Panu(i) marki ubrań (ankieter nie odczytuje poniŜszych odpowiedzi): J. Adidas 2. Americanos X Big Star 4 . Bytom

5. Cottonfiełd 6. fackpot

7. Levis 8. Vistula 9. W rangi er 10. Inne marki (jakie?)

3, Pytania jednoodpowiedziowe i wieloodpowiedziowe Kategoria pytań zamkniętych w sensie melodycznym nie jest kategorią jednorodną. W jej ramach moŜna wyróŜnić dwa ich rodzaje ze względu na liczbę udzielanych przez respondenta odpowiedzi. WyróŜniamy tu pytania jednoodpowiedziowe i pytania wieloodpowiedziowe. lak sama nazwa wskazuje, na pytania jednoodpowiedziowe respondent moŜe udzielić jednej tylko odpowiedzi. Jeśli spośród zbioru danych odpowiedzi tylko jedna jest logicznie moŜliwa, to pytanie takie ma postać dysjunkcji naturalnej bądź logicznej (np. pytanie o płeć lub wiek), Jeśli spośród zbioru danych odpowiedzi jest logicznie dopuszczalna więcej niŜ jedna odpowiedź, takie pytanie nazywamy dysjunkcją sztuczną lub wymuszoną (np. pytanie: Który z kolorów podoba się Panu(i) najbardziej7 w odnie

Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza 211

sieniu do respondenta w równym stopniu zachwyconego dwoma lub trzema kolorami). Skrajną formą dysjunkcji naturalnej jest pytanie dychotomiczne (pytanie rozstrzygnięcia lub pytanie w formie alternatywy). Pytanie dychotomiczne definiujemy jako pytanie, w którym respondent ma moŜliwość wyboru spośród dwóch wzajemnie wykluczających się odpowiedzi. NaleŜy jednak zdawać sobie sprawę z tego, Ŝe w pytaniu takim moŜliwe są zawsze dwie inne reakcje respondenta: odpowiedź nie wiem/trudno powiedzieć lub odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie). Pytania wieloodpowiedziowe wiąŜą się z wieloczłonową lista alternatyw. O ile do kategorii pytań jednoodpowiedziowych naleŜą tylko takie pytania, na które moŜna udzielić jednej i tylko jednej odpowiedzi, o tyle w tej kategorii znajdują się takie rodzaje pytań, które dopuszczają udzielenie zarówno jednej, jak i wielu odpowiedzi. A więc część z nich naleŜy

jednocześnie

do

obu

zbiorów.

W

sensie

dosłownym

pytaniami

wieloodpowie-dztowymi są pytania w formie koniunkcji (pytania koniunkeyjne), bowiem są one tak skonstruowane, Ŝe respondent moŜe nieodmiennie wybierać więcej niŜ jedną odpowiedź. Pytania koniunkcyjne mogą mieć jedną z czterech następujących form ,J : 1) maksymalnego roszczenia zupełności, czyli dyspozycji, by respondent wybrał te wszystkie odpowiedzi, które go dotyczą; 2) minimalnego roszczenia zupełności, tj. prośby o wybranie co najmniej jednej z wyszczególnionych odpowiedzi, dopuszczającej jednak wybranie większej ich liczby; 3) ograniczonego roszczenia zupełności - Ŝądania wybrania przez respondenta określonej liczby (np. trzech, czterech) odpowiedzi, które go dotyczą; 4) nieokreślonego roszczenia zupełności - braku dyspozycji dla respondenta co do liczby moŜliwych do wybrania odpowiedzi. Ostatnia kategoria nie powinna jednak występować w badaniach kwestionariuszowych. Domyślnie traktować naleŜy ją jako maksymalne roszczenie zupełności.

4. Pytania z uŜyciem skali nominalnej, porządkowej, interwatowej i ilorazowej Podział na pytania z uŜyciem skali nominalnej, porządkowej, interwalowej i ilorazowej jest stosowany ze względu na sposób pomiaru odpowiedzi. Skale nominalne {nominał scaics) uŜywane

w

badaniach

mają

charakter

zmiennych

jakościowych

opartych

na

dwu-wartościowej logice predykatów 1 \ W analizie stosowane są z reguły miary frekwencyjne odpowiadające metodzie badania wiedzy o faktach i opinii za pomocą skali nominalnej. Pomiar na poziomie nominalnym jest najprostszą formą rejestracji danych pochodzących z wywiadu kwestionariuszowego. Pomiar taki umoŜliwia dokonanie charakterystyki

badanych

grup

społecznych

ze

względu

na

dostrzeganie

albo

niedostrzeganie przez ich przed-

1..A. Gruszczyński, op.cit., s. 45-46, '* R. Mayntz. K Jlolm. I* Hubner. Wprowadzenie iio metod socjologiiempirycznej, Warszawa M3»l 4S-49: H.M. BLalock. Statystyka dla socjologów* Warszawa 1975. i. 35-43.

203

Łukasz Bluszkowski. Daniel Mider

stawicieli określonych zjawisk. W analizie danych nominalnych moŜliwe jest teŜ ustalenie pozytywnych bądź negatywnych odniesień wobec określonych faktów, wydarzeń, sytuacji, problemów. Zastosowanie skal nominalnych pozwala określić w rozkładzie odpowiedzi wartość modalną będącą miarą tendencji centralnej. W analizie frekwencyjnej moŜna równieŜ odtworzyć szeregi rangowe respondentów ze względu na częstotliwość pojawiania się określonego rodzaju odpowiedzi. Ponadto dane nominalne pozwalają przeprowadzać analizy korelacyjne, na podstawie których moŜna stwierdzić, czy częstotliwość udzielania określonej odpowiedzi przez jakąś podgrupę (segment próby) róŜni się w sposób istotny statystycznie od średniej wartości frekwencyjnej wyliczonej dla całej próby badawczej. Typowym przykładem uŜycia w badaniu skali nominalnej jest pytanie słuŜące odtworzeniu wizerunku osób, towarów, firm czy grup społecznych w kategoriach cech. Pytanie takie moŜe mieć następującą postać: - Które cechy zamieszczone na karcie respondenta trafnie charakteryzują poszczególne banki7. Nazwa banku Pierwsza cecha

< aha najbardziej charakterystyczna dla poszczególnych banków Druga cecha Trzecia cecha

PKO BP Bank PekaoSA Bank BPH BRE Bank BGś Kredyt Bank

Karta respondenta - lista cech: 1. Ma szeroki zakres oferty produktowo-usługowej 2. Ma ofertę dopasowaną do potrzeb firm 3. Ma bogate doświadczenie i renomę dobrego banku 4 . jest bankiem wiarygodnym

5. jest bankiem przyjaznym dla klientów 6. fest bankiem niezawodnym

7. Jest bankiem partnerskim 8. Jest bankiem otwartym na negocjacje 9. Jest bankiem stosującym nowoczesne formy obsługi klientów 10, Jest bankiem innowacyjnym !L Ma kompetentnych doradców 12. Stosuje kompleksową obsługę klientów Zbiór danych nominalnych umoŜliwia skalowanie wielowymiarowe (MUS) badanych banków. Skalowanie wielowymiarowe stanowi metodę zbierania informacji o nich w celu zrekonstruowania idealnego banku funkcjonującego w odczuciach i wyobraŜeniach klientów. Głównym celem tej metody jest określenie pozycji poszczególnych banków

213

Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza

oraz przedstawienie relacji zachodzących między nimi. Skalowanie wielowymiarowe umoŜliwia poznanie preferencji, sposobu postrzegania lub poznania układu cech przypisywanych bankom przez klientów. Geometrycznym obrazem pozycji obiektów w wybranych wymiarach odpowiadających skalom jest tzw. przestrzeń postrzegania, zwana mapą percepcyjną. Wyznaczają ją współrzędne prostopadłe 14 .

A innowacyjny przyjazny

------ Bftnfcf¥ — A ; niezawodny

i A nowoczesny A otwarty

BankX:

A rna doświadczenie

Rysunek 2. Skalowanie wielowymiarowe (MDS)

Pytania z uŜyciem skali porządkowej (ordinal scalę) słuŜą do określania względnej pozycji firm, produktów oraz osób z punktu widzenia określonych właściwości. Zastosowanie skali porządkowej nie umoŜliwia pomiaru dystansu między tymi pozycjami. Badacz moŜe posługiwać się jedynie określeniami typu: mniejszy, równy, większy. Nie jest w stanie stwierdzić, o tle większy czy teŜ o ile mniejszy. Dane uzyskane za pomocą skali porządkowej nie pozwalają bowiem określić równych interwałów między obiektami znajdującymi się w szeregu rangowym. Dopuszczalne jest natomiast stosowanie takich statystyk, jak mediany, centyle oraz korelacje rang ts . Skale porządkowe mogą mieć formę pytań z szeregowaniem alternatyw. Tego rodzaju pytania mają charakter wieloodpowiedziowy. Badanie z uŜyciem skal porządkowych nie ogranicza się tylko do uzyskania prostego rozkładu odpowiedzi. Celem takiego badania jest uporządkowanie tych odpowiedzi według określonego kryterium. Zadanie respondenta polega więc na ustaleniu kolejności odpowiedzi na podstawie tego kryterium. Jest to tzw. pytanie z rangowaniem. Występuje kilka odmian rangowania. Najczęściej stosuje się rangowanie przechodnie - kaŜda odpowiedz uzyskuje swój odrębny numer

" Szerzę) na temat skalowania wielowymiarowego: A Zaborski. Skalowanie wielowymiarowe w badaniach marketingowych, Wrocław 2001. n

M. )ahoda, M. Deutsch. S. Cook. Skale nominalne, porządkowe, mterwalowe i ilorazowe, w: Metody badań socjologicznych,

op.cit., s. 276-277

214

Łukasz Bfuszkowski, Daniel MM-der

oznaczający jej rangę w porządku hierarchicznym, Rzadziej natomiast wykorzystuje się rangowanie nieprzechodnie, w którym ten sam numer moŜe otrzymać jednocześnie kilka odpowiedzi. Pytania z rangowaniem spełniać muszą podstawowe warunki. Badacz powinien poprawnie pod względem merytorycznym i logicznym zdefiniować kryterium szeregowania alternatyw. Przedstawione alternatywy muszą być rozłączne, co umoŜliwia ich rangowanie. Lista alternatyw nie moŜe być nazbyt rozbudowana; nie moŜe przekra czać kilkunastu pozycji 7*. W rezultacie rekonstruuje się w obrębie danego segmentu firm czy produktów Ich hierarchię ze względu na poziom atrybucji danej cechy. W odniesieniu do towarów moŜe to być ich atrakcyjność cenowa, trwałość czy funkcjonalność, w przypadku zaś firm - prestiŜ, pozycja rynkowa, innowacyjność. Wyniki takiego badania dają podstawę do określenia strategii marketingowej oraz umoŜliwiają optymalizację decyzji rynkowych dotyczących rozmiarów podaŜy czy teŜ poziomu cen. Przykładem pytania z rangowaniem moŜe być test waŜności czynników wyboru banku: - PoniŜej przedstawiono alfabetycznie ułoŜona listę czynników branych pod uwagę przez klientów przy wyborze banku. Proszę ustawić kolejno wymienione czynniki według ich znaczenia dla Panafih numerując je od t do 8. Czynnik o największym znaczeniu powinien otrzymać numer 1, a o najmniejszym numer 8: -

bogata oferta banku

-

dobra opinia o banku

-

korzystne usytuowanie oddziału banku

-

łatwe kontakty z bankiem

-

niskie koszty obsługi

-

uproszczone procedury świadczenia usług

-

wysoka pozycja banku na rynku

-

Ŝyczliwy stosunek do klientów

Inny sposób rangowania alternatywnych odpowiedzi polega na wyborze z powyŜszej listy jednego lub kilku najwaŜniejszych czynników wyboru banku. Niektórzy badacze zwracają uwagę, Ŝe pytania z rangowaniem sprawiają respondentom trudności z prawidłowym udzielaniem odpowiedzi. Rangowanie bowiem moŜe mieć charakter przypadkowy. Z tej racji uznają za łatwiejsze dla respondentów szeregowanie alternatyw metodą porównywania ich parami, liczba par czynników jest wyliczana za pomocą następującego wzoru: n ( n - 1 ): 2. W prezentowanym wyŜej teście liczącym 8 alternatywnych odpowiedzi otrzymaliśmy 28 par czynników wyboru banku. Wyliczenie wszystkich par i przedstawienie ich do porównania respondentom zajmuje stosunkowo duŜo czasu, Odpowiedzi na takie pytania mogą być zanalizowane na poziomie jednostkowym i zbiorowym 17 . W badaniach stosowane są takŜe pytania z uŜyciem skal interwałowych (intervai scalę). Analiza danych uzyskanych za pomocą lego typu skal ma wektorowy charakter "'LA. (iruszczyriski, op.cit..s. 61.

7

R. Mayntz.K Holm. P Hubner, op. c it. P s. 61-64.

Rozdział Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza

215

i koncentruje się na określeniu kierunku i natęŜenia rozpoznawanych postaw i ocen. Mają one spolaryzowaną postać, dzieląc się na postawy i oceny pozytywne bądź negatywne. Odtwarzanie takiej dychotomizacji odniesień pozwala je usystematyzować w postaci kontinuum. Najczęściej bywa uŜywana w badaniach pięciopunktowe skala Likerta, której wartości liczbowe wyraŜają następujące oceny: 1 - ocenę negatywną, 2 - ocenę raczej negatywną, 3 - ocenę neutralną, 4 - ocenę raczej pozytywną, 5 - ocenę pozytywną. Skala Likerta jest w załoŜeniu skalą interwałową. Kontinuum ocen - od negatywnych do pozytywnych - jest podzielone na równe przedziały. Badanie treści ocen realizowane jest zazwyczaj metodą dyferencjału

semantycznego. Metoda ta wymaga opracowania

zaleŜnych antonimicznie par cech o przeciwstawnych znaczeniach. W analizie moŜna stosować dowolną liczbę par kontrastowych określeń. Metoda dyferencjału semantycznego zakłada, Ŝe kaŜda para tych określeń wyznacza biegunowy schemat analizy uzyskiwanych ocen, pozwalając jednocześnie określić ich kierunek i intensywność (siłę). Podstawowym narzędziem stosowanym w tego typu badaniu treści jest karta dyferencjału semantycznego. Zawiera ona pary cech spolaryzowanych ewaluatywnie. Zadaniem respondentów jest umieszczenie ocenianych przedmiotów badania najbliŜej tego określenia, które najtrafniej - ich zdaniem - charakteryzuje te przedmioty. Posługując się pięciopunktową skalą R. Likerta, określają oni stopień dopasowania oceny do danego przedmiotu. Oto przykład zastosowania metody dyferencjału semantycznego w ocenie banków: Karta dyferencjału semantycznego - PoniŜej przedstawiono pary przeciwstawnych ocen banków. Po lewej stronie znajdują się ni

hy negatywne, - / po prawej cechy pozytywne* Którą i w fakim stopniu z kaŜdej pary

cech byl(a)by Pan(i) sklonny(a) przypisać bankowi Xr posługując się pięciopunktową

Najprostszą formą opracowania i prezentacji wyników badania metodą dyferencjału semantycznego jest wykreślenie dla kaŜdego banku spolaryzowanego profilu graficznego

216

Łukasz Bfuszkowski, Daniel MM-der

...... 3.......

...... 4 ................................ 5

trudno cecha /prawej cecha z prawe) cecha 7 lewej Poznanie nienaukowe Poznanie naukowe Cechy jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym pozytywne jest podporządkowane złoŜonemu celowi i cecha

Cechy negatywn

metodyczne odbywa się w warunkach niesprzyjających nieprzyjazny nienowoczesny słaby nieznany niesprawny zły nieatrakcyjny zamknięty zawodm

skalą ?

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymywaniu ścisłej wiedzy pf/y j.L/ii v zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych nowoczesny zjawisk i cech rzeczy mocny jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe znany ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 sprawny nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. dobry Poznanie nienaukowe atrakcyjny jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej otwarty Metody zarządzania organizacją Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu rtauk ekonomicznych. pewny

217

Rozdział XIL Wywiad jako metoda badawcza

jego cech ewaluatywnych. Profil graficzny powstaje w wyniku połączenia linią wartości liczbowych oznaczających średnią ocenę, jaką uzyskał dany bank na kaŜdej ze skal ewaluacji. Zrekonstruowany w ten sposób spolaryzowany profil cech ewaluatywnych przedstawia w postaci wizualnej informacje o sposobie oceniania banku - kierunku i intensywności wyraŜanych o nim ocen. Spolaryzowany profil ocen ewaluatywnych banku X przedstawia poniŜszy wykres. Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

Poznanie naukowe

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu Metody rtauk zarządzania ekonomicznych. organizacją Rysunek 3* Spolaryzowany profil ewaluatywny banku X

Przykładem zastosowania skali interwałowej Likerta moŜe być takŜe pomiar opinii pracowników na temat stopnia zbiurokratyzowania ich przedsiębiorstwa. W pierwszym etapie musimy prawidłowo sformułować stwierdzenie, do którego mają się odnosić respondenci. Podstawą pomiaru opinii na ten temat mogłoby być stwierdzenie: - W naszym przedsiębiorstwie wszystko w sposób szczegółowy regulują przepisy. Respondent jest proszony o wyraŜenie swojego stosunku do tego stwierdzenia według pięciopunktowej skali: 1. nie zgadzam się, 2. raczej się nie zgadzam, 3, nie mam zdania, 4. raczej się zgadzam, 5. zgadzam się. Dokonany za pomocą skali interwałowej pomiar tworzy konti nuum odpowiedzi - od braku zgody do wyraŜenia

zgody

z

testowanym

stwierdzeniem.

Wskazywane

opinie

o

stopniu

biurokratyzacji przedsiębiorstwa mogą być określane dla całej próby badawczej. W badaniach wykorzystuje się teŜ pytania z uŜyciem skali ilora/owej (ratio scalę). Uzyskiwane dane umoŜliwiają ustalenie równości stosunków między obiektami. Skala ilorazowa posiada bowiem absolutny punkt zerowy. Z tej racji dane te podlegają wszystkim metodom analizy statystycznej. Warunek len spełnia między innvmt skala Mczh głównych, która jest na przykład stosowana w analizie struktury cen róŜnych towarów. MoŜna wówczas stwierdzić, Ŝe opakowanie A jest trzy razy droŜsze od opakowania B. istotne znaczenie dla uzyskiwania wiarygodnych wyników badań ma trafność i rzelel ność skal". Trafność skali dotyczy tego, czy mierzy ona rzeczywiście to, co za jej pomocą Ibidem, v 83-86,

218

chcemy zmierzyć Sprawdzania trafności skali moŜna dokonywać róŜnymi metodami: za pośrednictwem ekspertów oceniających jej trafność, przez porównywanie danych z wiedzą dotyczącą grupo znanych właściwościach, określanie wartości prognostycznej uzyskanych wyników pomiaru czy teŜ określanie trafności skali metodą porównywania wyników pomiaru z wiedzą teoretyczną dotyczącą badanego fragmentu rzeczywistości. Rzetelność skali dotyczy prawdziwej wartości uzyskanego wyniku pomiaru. Określa się ją na podstawie porównywania wyników powtarzanych pomiarów, leŜeli występuje zgodność tych wyników, skala jest rzetelna, jeśli stwierdza się, Ŝe są rozbieŜne - rzetelność skali jest niepewna.

5. Klasyfikacja logiczna pytań Klasyfikacja ta bierze pod uwagę funkcje logiczne pytań, jakie pełnią one w kwestionariuszu wywiadu. Pierwszy rodzaj funkcji spełniają pytania filtrujące. Za ich pomocą wydziela się respondentów, którzy zdaniem badacza powinni odpowiadać na pytania zawarte w danej partii kwestionariusza. Pytania filtrujące zawierają więc reguły zadawania kolejnych pytań. Jeśli reguła nakazuje zadać następne pytanie, nazywamy ją regułą sekwencji, jeśli jednak nakazuje zadać pytanie inne niŜ następne w kolejności, nazywamy ją regułą przejścia. Pytania zadawane po zastosowaniu pytania filtrującego wyznaczają róŜne ciągi kwestionariusza dla poszczególnych grup respondentów. A oto przykład pytania filtrującego: -

Proszę powiedzieć, czy w ciągu ostatniego tygodnia nahył(a) Pan(i) batonik Kit-Kat? 1, Tak - Zadaj kolejne pytanie 2. Nie - Przejdź do pytania o nabywanie batoników Mars Orugą grupę tworzą pytania screeningowe. Stanowią one szczególny rodzaj pytań

filtrujących. Umieszczane na początku kwestionariusza wywiadu są narzędziem doboru respondentów, eliminując osoby, które nie naleŜą do grupy celowej. MoŜna wskazać następujący przykład pytania screeningowego: -

Czy w ciągu ostatnich trzech miesięcy wyjeŜdŜal(a) Pan(i) za granicę? 1. Tak ■■ Kontynuuj wywiad (bowiem wywiad przeprowadzamy tylko z osobami, które w ciągu ostatnich trzech miesięcy wyjeŜdŜały za granicę) 2.

Nie - Zakończ wywiad

Trzecią grupę tworzą pytania sprawdzające. SłuŜą one weryfikacji rzeczywistych i utrwalonych poglądów respondentów w danej kwestii. Pytania te przyjmują formę powtarzania tych samych treści w róŜnych ujęciach stylistycznych i werbalnych. Umieszczane są w odległych częściach kwestionariusza, aby respondent nie mógł łatwo zauwaŜyć powtarzania się pytań o tej samej treści. Przykładem moŜe być następująca para pytań sprawdzających: -

Jak Pan(i) sądzi, czy państwo powinno mieć prawo do pozbawienia Ŝycia człowieka ? 1. Tak 2.

Nie

3. Nie wiem/trudno powiedzieć

Rozdział XIL Wywiad jako metoda badawcza

-

219

Proszę powiedzieć, czy jest Pan(i) zwolennikiem, czy przeciwnikiem kary śmierci? 1. Jestem zwolennikiem kary śmierci 2. Jestem przeciwnikiem kary śmierci 3. Nie mam zdania na ten temat Czwarty rodzaj stanowią pytania metryczkowe. Pełnią one funkcje identyfikacyjne w

badaniu. SłuŜą ustalaniu cech społeczno-demograficznych respondentów (wiek, płeć, dochody, wielkość miejscowości zamieszkania, liczba osób w rodzinie). Są one umieszczane na końcu kwestionariusza, aby nie utrudniać nawiązania rozmowy z respondentami. Podać moŜna taki oto przykład pytania metryczkowego: -

Proszę powiedzieć, jaki jest Pana(i) miesięczny dochód netto? I Do 1000 PLN 2.

PowyŜej 1000 do 3000 PLN

3. PowyŜej 3000 PLN

6. Formalne zasady formułowania pytań kwestionariuszowych Zasady formułowania pytań naleŜą raczej do metodyki tworzenia kwestionariusza wywiadu. Warto jednak w sposób skrótowy je przedstawić, poniewaŜ ich przestrzeganie pozwala uniknąć wielu błędów w konstruowaniu róŜnego rodzaju kwestionariuszy. Ogólna zasada dotyczy ich rozmiarów. Nie mogą być one zbyt obszerne, poniewaŜ spowodować to moŜe zmęczenie respondenta i udzielanie pobieŜnych i nieprzemyślanych odpowiedzi na pytania znajdujące się w końcowej części wywiadu. Istotny wpływ na przebieg i efekty wywiadu kwestionariuszowego ma forma językowa pytań. Powinny być one formułowane prostym i komunikatywnym oraz zrozumiałym dla respondenta językiem. UŜyte w pytaniu słownictwo powinno być zbliŜone do języka, którym posługują się respondenci w swoim środowisku. NaleŜy unikać trudnych wyrazów oraz określeń sztucznie brzmiących dla odpowiadających. WaŜna teŜ jest poprawność stylistyczna i gramatyczna pytań. Wszystkie pytania powinny być formułowane w jednej osobie i w jednym czasie. Lepiej zwracać się do respondentów w formie osobowej niŜ bezosobowej. UwaŜa się, Ŝe w wywiadzie powinna obowiązywać liczba pojedyncza, a w ankiecie liczba mnoga 1 *. Kwestionariusz nie powinien zawierać pytań draŜliwych, a więc takich, na które w rozumieniu respondenta nie powinno się udzielać odpowiedzi osobom postronnym. Problematyka pytań powinna być zgodna z poczuciem zwyczajowej poprawności. Pojęcie draŜliwych pytań moŜe mieć bardzo szeroki zakres. Badacz powinien się liczyć z tym, Ŝe draŜliwe mogą być pytania o cechy społeczno-demograficzne respondenta, (na przykład pytania o wiek. wykształcenie czy dochody). Z tych powodów pytania metryczkowe powinny się znajdować w końcowej części kwestionariusza wywiadu.

g

LA, Gruszczyński, op.cit., s, 105.

220

Rozdział XII. Wywiad jako metoda badawcza

NaleŜy teŜ unikać pytań, które zmuszałyby respondenta do udzielania odpowiedzi ujawniających postawy, opinie, preferencje czy zachowania, które spotykają się z dezaprobatą w środowisku i są oceniane jako naganne. W takiej sytuacji respondent nie będzie odpowiadał w sposób otwarty, szukał będzie tzw. odpowiedzi ucieczkowych typu: nie wiem, trudno mi powiedzieć lub nie mam wyrobionej opinii w tej kwestii. Częstym źródłem błędów poznawczych są pytania sugerujące odpowiedzi- 0 . Pytania obciąŜone tym błędem mogą zawierać sugestie wynikające z ich defektywnej konstrukcji logicznej, uniemoŜliwiającej respondentowi udzielenie swobodnej odpowiedzi zgodnej z jego osobistymi przekonaniami i opiniami (taki sugerujący charakter z ograniczonym roszczeniem

zupełności

miałoby

na

przykład

pytanie

zamknięte

o

charakterze

wiclood-powiedziowym: - Jakie są wady samochodów marki X |J Niekiedy w pytaniu zawarte są sugestie wynikające z uŜycia w nim słów nacechowanych emocjonalnie w sensie pozytywnym lub negatywnym w stosunku do przedmiotu, którego to pytanie dotyczy, podczas gdy respondent odnosi się do tego przedmiotu w sposób obojętny. PowaŜną wadą budowy kwestionariusza jest leŜ pojawienie się pytań, w których treść pytania nie odpowiada treści alternatywnych odpowiedzi lub tylko częściowo odpowiada. Uzyskane w tych warunkach odpowiedzi nie mają naleŜytej wartości poznawczej, a ich analiza prowadzi do błędnych konstatacji i wniosków płynących z. przeprowadzonych badań.

111

CV. Cannel, R.L Kahn h Budowa kwestionariusza, w: Metody badań socjologicznych, wybór i opracowanie S, Nowak,

Warszawa 1965. s. 100.

Karolina Sęk-Sękowska

ROZDZIAŁ XIII

KOMPARATYSTYKA JAKO METODA BADAWCZA

1. Pojęcie komparatystyki Mimu Ŝe komparatystyka jest szeroko stosowana jako metoda badawcza, nie ma ona wyrazistej konotacji i jest niejednoznacznie określona w literaturze ekonomicznej. W metodologii nauk moŜna spotkać odwołania do analizy porównawczej, porównania czy metody

porównań.

Ponadto

wydaje

się,

Ŝe

brak

wyraźnej

linii

oddzielającej

kompa-ratystykę jako jeden z rodzajów poznania myślowego od komparatystyki jako metody badawczej. W związku z tym, Ŝe porównanie jest jedną z czynności procesów myślowych, stanowi ono część składową wielu metod badawczych, ich główne narzędzie. Proponowane ujęcie komparatystyki w naukach ekonomicznych zawiera próbę jej względnie uporządkowanego i jednolitego metodologicznie uchwycenia. Przedstawione sposoby postępowania stanowią raczej rodzaj programu badawczego aniŜeli teorię systematyzującą w sposób pełny przeprowadzane badanie. Jego celem jest zwrócenie uwagi na podstawowe problemy prowadzenia porównań. Komparatystyka jest przede wszystkim wiązana z literaturoznawstwem oraz językoznawstwem. Zgodnie z definicją encyklopedyczną komparatystyka (łac. comparare łączyć w pary, porównywać) jest to dziedzina nauki o literaturze, ukształtowana w XIX w., zajmująca się badaniem związków między zjawiskami naleŜącymi do róŜnych literatur narodowych

(twórczością

poszczególnych

pisarzy,

dziełami,

prądami

literackimi,

gatunkami, stylami, motywami i tematami). Interesuje się ich związkami genetycznymi (problem tzw. wpływów i zaleŜności), kontaktami literatur, zwłaszcza naleŜących do tego samego kręgu kulturowego, dziejami recepcji twórców i dzieł poza obszarem ich literatury macierzystej, a takŜe pokrewieństwami typologicznymi niezaleŜnych genetycznie faktów twórczości.

Komparatystyka jest rozumiana

niejednoznacznie - jako samodzielna

dyscyplina takich badań bądź teŜ jako odrębna metodologia pracy literaturoznawczej'.

Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza

Słownik wyrazów obcych podaje, Ŝe komparatystyka to dziedzina nauki zajmująca się badaniami porównawczymi, ustalaniem zaleŜności, pokrewieństw, analogii, zwłaszcza w zakresie językoznawstwa i literatury 3 . W słowniku współczesnego języka polskiego moŜna odnaleźć szerszą definicję mówiącą, Ŝe jest to dział nauki ustalający podobieństwa, zaleŜności, analogie między badanymi zjawiskami, jedna z metod badawczych stosowanych zwłaszcza w naukach humanistycznych (komparatystyka językoznawcza, komparatystyka literacka} 8. W ramach komparatystycznego podejścia do literatury, porównywania literatur, rozwinęły się odpowiednio m. in.: komparatystyka socjologiczna, komparatystyka psychologiczna, komparatystyka etnologiczna. komparatystyka prawnicza oraz (związana z tematyką tego opracowania) komparatystyka ekonomiczna 9 . W polskiej literaturze ekonomicznej pojęcie komparatystyki rzadko jest uŜywane wprost- Najczęściej jest ono łączone z analizą porównawczą, czyli badaniem zaleŜności, podobieństw i róŜnic zachodzących między zjawiskami, teoriami, cechami, wartościami czy obiektami. Na podstawie etymologii wyrazu komparatystyka stosuje się je zamiennie z porównaniem.

2. Komparatystyka jako proces poznania myślowego Porównywanie i przeciwstawianie określonych cech, wartości (wyników, danych), parametrów stanowi proces myślowy wielu badań naukowych. Proces poznania myślowego stanowi jeden z etapów dochodzenia do twierdzeń i praw naukowych, tj. jeden z etapów procesu badawczego, którego celem jest wytwarzanie wiedzy naukowej. Polega on na świadomym przetwarzaniu wcześniej zgromadzonych i zarejestrowanych faktów (informacji, danych), ustalaniu ich genezy, związków oraz zaleŜności między ich zmiennymi i wskaźnikami. Proces poznania myślowego opierający się na wynikach poznania zmysłowego zmierza do wyjaśnienia istoty zgromadzonych faktów i zjawisk, uchwycenia tego, co jest w nich ogólne, a co szczegółowe-. Przeprowadza się go w oparciu o takie operacje myślowe jak: analiza, synteza, indukcja, dedukcja, porównywanie, przeciwstawianie, uogólnianie i wnioskowanie. W związku z tym, Ŝe porównanie jest jedną z czynności procesów myślowych, stanowi ono część składową wielu metod badawczych, lako jedna z podstawowych zasad logiki, uwzględniona jest zawsze w metodzie, gdzie elementami składowymi są analiza i synteza. Na przykład jeśli badania analityczne dotyczą wyszukiwania, mierzenia i porównywania elementów pochodzących ze związków zachodzących między zjawiskami ekonomicznymi oraz wykrywania prawidłowości w zachowaniu się podmiotów gospodarczych i ich reakcji na bodźce z otoczenia, wówczas analizę taką nazywa się analizą ekonomiczną b .

1

Słownik współczesnego języka polskiego. Przegląd Kcador* Digesi, Warszawa 1998. s. 397.

ł

R. Tokarczyk. Komparatystyka prawnicza. Kantor Wydawniczy Zakamyczc, Zakamyczc 2002. i. 29.

' [. Apanowicz. Metodologia nauk. Wydawnictwo Dom Organizatora. Toruń 2003, s, 25, "}. Apanowicz. op.cit.. s. 87 i n.

Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawniawo Naukowe PWN. Warszawa 1998. Słownik wyrazów obcyth* Wydawnictwu Naukowe PWN, Warszawa iy95, 9 W. Gabrusewicz. Podstawy analizy finansowe). Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2005. s.44. 8 1

224

Karolina SękSęk-Sękowska

3. Komparatystyka jako metoda badawcza Przez komparatystykę rozumie się zbiór róŜnorodnych metod 7 słuŜących analizie zjawisk, polegających na porównawczym ujmowaniu problemów - zestawianiu ze sobą cech, parametrów (wskaźników), danych (wielkości), teorii, zjawisk lub obiektów celem znalezienia wspólnych lub róŜniących je właściwości, występujących pomiędzy nimi zaleŜności. W naukach ekonomicznych często prowadzone są badania porównawcze polegające na porównywaniu ze sobą róŜnych danych. Wynika to z trudności oceny zjawisk gospodarczych na podstawie samego ich pomiaru. Aby ocenić poprawność kształtowania się badanego zjawiska, naleŜy je najpierw porównać z odpowiednią bazą odniesienia i ustalić zmianę (stąd teŜ metoda porównań zwana jest teŜ metodą odchyleń). W rezultacie uzyskuje się moŜliwość pewnego wartościowania i oceny rozpatrywanego zjawiska. W metodach tych waŜne jest poprawne ustalenie: -

przedmiotu porównań

-

sposobu ujmowania danych objętych zakresem porównań

-

podstawy porównań. Do porównań naleŜy przyjmować zjawiska jednorodne pod względem swej budowy,

zawartości, sposobu pomiaru itp. Winny być one wyraŜane przez te same kategorie ekonomiczne. Na przykład wynik finansowy brutto powinien być ustalony w jednakowy sposób dla całego badania. Porównywać ze sobą moŜna wielkości cząstkowe i syntetyczne, wyraŜone zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i liczbach względnych. W sytuacji gdy przedmiotem badania jest większa zbiorowość, najczęściej stosuje się róŜnego rodzaju średnie lub inne miary pozwalające opisać tę zbiorowość, leśli natomiast nie moŜna wykorzystać wielkości wyraŜonych w liczbach bezwzględnych, wówczas lepiej je wyrazić za pomocą wskaźników relatywnych. MoŜna wyróŜnić trzy obszary (podstawy) porównań wyznaczające ich zakres: -

czas

-

przestrzeń

-

wartości postulowanePorównanie w czasie obejmuje zestawienie danych pochodzących z badanego okresu z

danymi pochodzącymi z okresu przeszłego lub przyszłego (kwartał, rok itd.). Zatem moŜe być ono dokonywane wstecz i w przód, leŜeli za podstawę porównań przyjmuje się faktyczne wielkości okresu przeszłego, to celowe jest przyjmowanie do porównań danych nie tylko z jednego okresu, lecz z kilku okresów przeszłych". Pozwala to uzyskać Metoda badawcza moŜe być zdefiniowana jako zespól zorganizowanych czynnoici wykonywanych w celu weryfikacji postawionych («i hipotez badawczych, czyli zmierzających do rozwiązania określonego problemu naukowego,

Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza

informacje dotyczące dynamiki badanego zjawiska w czasie i ustalić jego tendencje rozwojowe, leŜeli za podstawę porównań przyjmie się wielkości planowane na okres przyszły, wówczas moŜna uzyskać perspektywę rozwoju analizowanych wielkości. Przeprowadzając porównania w czasie, moŜna wykorzystać stałą bądź zmienną podstawę odniesienia. Przy stałej podstawie odniesienia dane liczbowe kolejnych lat rozpatrywanego okresu porównuje się z danymi okresu pierwszego. UmoŜliwia to określenie dynamiki badanego zjawiska. Przy zmiennej podstawie dane liczbowe rozpatrywanego okresu przyrównuje się do danych z okresu bezpośrednio go poprzedzającego. Ten sposób z kolei pozwala na określenie tempa wzrostu w kolejnych latach rozpatrywanego okresu\ Porównania w czasie są najczęstszą podstawą porównań stosowaną w analizie finansowej. Porównania w przestrzeni odgrywają szczególną rolę, gdyŜ rozszerzają one przedmiot porównań, przez co pozwalają na bardziej obiektywną ocenę badanej jednostki na tle innych jednostek. Porównania przestrzenne mogą być wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne przeprowadzane są w ramach badanej jednostki, zewnętrzne natomiast polegają na porównywaniu danych dotyczących pewnej jednostki z danymi z innych jednostek. Porównanie to polegać moŜe na skonfrontowaniu danego przedsiębiorstwa (województwa, miasta, kraju) z innymi ze względu na interesujące nas zjawisko. Ponadto obejmuje porównanie struktury zjawisk (np. zestawienie danego przedsiębiorstwa z. wynikami średnimi w branŜy, zatrudnienie pracowników umysłowych w zatrudnieniu pracowników ogółem). Daje to moŜliwość ustalenia prawidłowości ekonomicznych. Porównania przestrzenne mogą mieć charakter porównań opisowych lub przyczynowych. Zasadniczym celem porównań opisowych jest ustalenie samych róŜnic pomiędzy wielkościami objętymi porównaniem, z pominięciem ich przyczyn. Analiza ta ma charakter typowo

informacyjny

i

wstępny.

Porównania

przyczynowe

wymagają

bardziej

pogłębionych czynności analitycznych i prócz ustalenia róŜnic zmierzają przede wszystkim do wyjaśnienia przyczyn róŜnic pomiędzy wielkościami objętymi porównaniem. Z punktu widzenia zakresu badanych zjawisk porównania w przestrzeni moŜna podzielić na cząstkowe i kompleksowe. Rozwiązaniem idealnym byłoby objęcie zakresem porównań całej badanej zbiorowości, jednak w praktyce nie jest lo moŜliwe. Dlatego porównania najczęściej dotyczą jedynie części badanej zbiorowości. Większość badań mających charakter statystyczny to badania częściowe. Bezpośrednio badana jest w nich tylko statystyczna próba (reprezentatywna), która zwykle stanowi małą część zbiorowości generalnej. Wielokrotnie zmniejsza to koszty i skraca czas badania. Poza tym badanie pełne moŜe niszczyć zbiorowość generalną bądź zbiorowość generalna moŜe być nieskończona, wówczas moŜliwe jest jedynie badanie częściowe. W analizie finansowej na przykład porównania

dotyczą

często

wycinkowych

obszarów

działalności

przedsiębiorstw

wyraŜonych za pomocą wskaźników cząstkowych (m.in. wskaźniki rotacji, płynności finansowej)"'. * Ibidem, s. 44 i nas( Ibidem. I* 48.

M

226

Porównywać moŜna z wartościami postulowanymi, tj. zestawiać osiągnięte wyniki z ustaloną wcześniej bazą odniesienia. Poza tym moŜna wyróŜnić porównanie z wielkościami współzaleŜnymi. Na przykład kształtowanie się lub wzrost wydajności pracy w zaleŜności od kształtowania się lub wzrostu średnich płac bądź wzrost produkcji w zaleŜności od wzrostu kosztów. Pozwala to na zbadanie prawidłowości kształtowania się wzajemnie warunkujących się wielkości. Metody porównań znajdują szerokie zastosowanie zwłaszcza we wstępnych etapach prac analitycznych, w których najczęściej wyodrębnia się: -

pomiar badanych zjawisk

-

porównanie

-

ustalenie zmian

-

wyjaśnienie przyczyn owych zmian. Metody te umoŜliwiają we wstępnym etapie czynności analitycznych ukierunkowanie

dalszego toku pogłębionych prac badawczych". Mają charakter ilościowy, na podstawie zarejestrowanych faktów tworzony jest statystyczny obraz zjawisk i procesów. Tego

typu

porównania

występują

zarówno

w

badaniach

statystycznych,

ekonome-trycznych, jak i w badaniach z zakresu analizy rynku, analizy działalności przedsiębiorstw (analiza finansowa, marketingowa). Z kolei wszystkie tego typu badania mają jedną wspólną właściwość - są prowadzone na podstawie modeli niewielu zmiennych,

najczęściej

jednej

lub

dwóch 1J .

Modele

takie

znacznie

upraszczają

rzeczywistość ekonomiczną i zachodzące w niej zaleŜności. Uproszczenie polega na uwzględnianiu tylko istotnych elementów i abstrahowaniu od cech uznanych za nieistotne, iednak

większość

zjawisk

ekonomicznych

cechuje

typ

złoŜoności

nazywany

syndromatycznością, co polega na takim powiązaniu duŜej ilości cech i stosunków, Ŝe niemoŜliwe jest abstrahowanie w procesie ich badania od którychkolwiek z nich, to znaczy, Ŝe zjawisko musi być ujmowane całościowo". Zwykle na wyróŜnione zjawisko oddziałuje wiele innych zjawisk o charakterze ekonomicznym lub pozaekonomicznym {społecznym, demograficznym,

przyrodniczym,

technicznym

itp.).

Owa

złoŜoność

zjawisk

ekonomicznych skłoniła do poszukiwania właściwych metod bądź przystosowania do celów ekonomii metod uŜywanych juŜ w innych dyscyplinach naukowych. Porównania między danymi pochodzącymi z róŜnych okresów obserwacji oraz z róŜnych obszarów wchodzą w zakres statystycznej analizy danych. MoŜna przy tym posługiwać się podstawowymi miernikami statystycznymi lub bardziej zaawansowanymi procedurami. Najszersze zastosowanie przy przeprowadzaniu tego typu złoŜonych analiz porównawczych znalazły metody taksonomiczne oraz niektóre zagadnienia z zakresu analizy czynnikowej. Ich znajomość umoŜliwia prowadzenie róŜnorakich porównań

" Ibidem, v 41. ,J

W. Pluta. Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych. Państwowe Wydawni clwo

Kkonomicznc, Warszawa 1977. s. 8. lł

S. Stachak, Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997,

227

Karolina SękSęk-Sąkowska

na obiektach wielowymiarowych 10 . Tworzą one podstawy powstałej w latach siedemdziesiątych wielowymiarowej analizy porównawczej.

4. Ogólna procedura porównania Celem analizy porównawczej jest stwierdzenie zaleŜności jednych zjawisk lub wytworów działalności ludzkiej od drugich (na przykład jednej teorii od drugiej). |est ona pochodną metody analizy i krytyki piśmiennictwa (źródłowej), którą praktycznie musi zastosować kaŜdy, kto chce napisać pracę naukową. Chodzi w tym przypadku o wykazanie, na ile podjęty problem jest inny od dotychczasowego stanu wiedzy na ten temat. Jakie są róŜnice, podobieństwa, zaleŜności, istotne cechy w znanych dotychczasowych teoriach naukowych 11. Schemat postępowania zaleŜy od specyfiki analizowanego problemu, jednakŜe moŜna wyróŜnić pewne stałe elementy, które zazwyczaj pojawiają się w badaniach porównawczych. Proponowany schemat takiego badania obejmuje: L Określenie problematyki. Formuła problemu będąca efektem połączenia ogólnej wiedzy ekonomicznej i przeglądu faktów z obszaru naszych zainteresowań - analiza piśmiennictwa. 2. Sformułowanie celu analizy i wstępnych hipotez badawczych. 3. Wyspecyfikowanie przedmiotu porównania. 4. Określenie zakresu merytorycznego, terytorialnego i czasowego badania (podstawa porównania). 5. Skonstruowanie modelu teoretycznego, tj. określenie czynników wpływających na badany proces (ustalenie zmiennych zaleŜnych i niezaleŜnych). Sformułowanie załoŜeń. 6. Operacjonalizacja zmiennych (sposób ujmowania danych objętych zakresem porównań). 7. Opracowanie kompletnych i adekwatnych danych: -

ustalenie źródeł i zebranie danych (pomiar)

-

doprowadzenie danych do wzajemnej porównywalności (standaryzacja zmiennych)

-

eliminacja obserwacji o anormalnych poziomach (wartości izolowane)

-

interpolacja brakujących obserwacji.

8. Analiza danych: -

wyznaczenie i analiza parametrów opisowych rozkładu (mierniki statystyczne)

-

ocena stopnia i kierunku współzaleŜności między zmiennymi wyjściowymi (modelowanie ekonometryczne).

Przez obiekt wielowymiarowy rozumie sięhądŜ jednostkę statystyczną określoną przez wartości zbioru zmiennych H bądź zmienną, którą opisują jej realizacje w poszczególnych jednostkach. W. Pluta, op.cit. s, 8. " 1. Apanowicz. op.cil., s. 86, 10

228

Karolina SękSęk-Sękowska

9. Ewentualna redukcja wymiarów badanej przestrzeni: - ustalenie wag zmiennych określenie finalnej listy zmiennych. 10. Analiza i interpretacja wyników, sformułowanie wniosków końcowych. Metoda porównań polega na porównywaniu takich wielkości, które posiadają tzw. walor porównywalności. Oznacza to, Ŝe w wyniku tych porównań moŜna wyciągnąć wnioski istotne z punktu widzenia oceny badanego zjawiska. Na przykład jeden z parametrów przedsiębiorstwa, jakim jest zysk, moŜe być porównywany jedynie w ramach danego przedsiębiorstwa. MoŜna go porównywać z zyskiem planowanym lub z zyskiem innego okresu. Natomiast porównywanie zysku jednego przedsiębiorstwa z zyskiem innego jest nieuzasadnione. Dzieje się tak dlatego, Ŝe praktycznie nie istnieją dwa identyczne

przedsiębiorstwa,

o

takim

samym

profilu

produkcyjnym

czy

teŜ

zaangaŜowanych środkach, wielkości zatrudnienia itd. W związku z tym wartość poznawcza takiego porównania będzie mało przydatna w analizie. Z tych właśnie względów decydującym czynnikiem wpływającym na jakość tej metody jest umiejętny dobór

parametrów

pod

względem

wspólnej

płaszczyzny

porównań.

Jednym

z

najczęstszych sposobów nadawania waloru porównywalności zestawianym parametrom jest przedstawianie ich w postaci dynamiki (tempa wzrostu) oraz struktury, czyli ich udziału

w

określonej

całości (wskaźniki relatywne).

Właściwy

dobór

jednostek,

przedmiotu badawczego, zastosowanych metod porównań składa się na merytoryczną porównywalność przedmiotu badań 12. WiąŜe się z tym wspominany juŜ wcześniej wymóg jednorodności porównywanych zjawisk ekonomicznych pod względem ich budowy, zawartości, sposobu pomiaru itp. Zjawiska winny być wyraŜane przez te same kategorie ekonomiczne. NaleŜy zapewnić formalną porównywalność materiału liczbowego tj. stosować jednakowe zasady obliczeń (kalkulacji, wyceny, przeliczeń). W przypadku gdy zmienne są niejednorodne, gdyŜ opisują róŜne właściwości jednostek (występują w róŜnych jednostkach miary), przed przystąpieniem do obliczeń naleŜy

poddać dane standaryzacji w celu uzyskania porównywalności zmiennych. Standaryzacja wywołuje jednak ujemne skutki, które mogą być złagodzone przez wprowadzenie współczynników hierarchicznych róŜnicujących zmienne ze względu na ich rangę. Współczynniki te określają pozycję kaŜdej zmiennej, jej znaczenie oraz rolę w prowadzonym badaniu. Porównywalność zjawisk moŜe dodatkowo utrudniać czynnik czasu, a mówiąc ściślej zmiany występujące w dłuŜszym okresie. Badane zjaw iska mogą być zniekształcane przez, zmiany metodologiczne, finansowe, organizacyjne bądź przedmiotowe. Przed dokonaniem porównań naleŜy wyeliminować wszystkie zaistniałe zmiany, które zniekształciły w pewnym stopniu obraz analizowanych zjawisk. Porównanie wymaga przyjęcia określonego punktu odniesienia. Zwykle ilościowe bądź jakościowe wyniki badań porównywane są z określoną skalą porównawczą. Wybór skali porównawczej zaleŜy od celu badania. Taką skalą odniesienia mogą być:

T. Dycz. Analiza finansowa. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław

:oun

Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza

-

normatywy obowiązujące w danej dziedzinie, dyscyplinie i specjalności

-

modele teoretyczne i fizyczne określonych cech i wartości

-

normy określające poŜądany stan i natęŜenie danego zjawiska lub właściwości

-

229

metody i zasady postępowania kierowniczego oraz wiele innych elementów i parametrów wyraŜanych w badaniach ilościowo i jakościowo 17 . Porównywanie parametrów lub faktów z reprezentatywnymi wartościami umoŜliwia

ich dokładne rozpoznanie, jednak nie pozwala w pełni stwierdzić, czy otrzymane rozwiązanie jest optymalne. Do ustalenia tego niezbędna jest juŜ analiza i synteza. Metody porównań są zaliczane do metod o relatywnie niskim stopniu wnikliwości badań 1 ".

5. Statystyczna analiza danych Wybór metod analizy danych zaleŜy między innymi od celu badania, skal pomiaru zmiennych, liczebności próby statystycznej, liczby analizowanych w badaniu zmiennych oraz dopuszczalnego kosztu badania. Przez pomiar rozumie się przyporządkowanie liczb obiektom zgodnie z określonymi regułami w taki sposób, aby liczby odzwierciedlały relacje zachodzące między tymi obiektami 19 . Skala pomiaru umoŜliwia transformację gromadzonych podczas pomiaru informacji w symbole, i tworzenie tym samym danych podlegających dalszej obróbce statystycznej. W teorii pomiaru wyróŜnia się cztery podstawowe skale pomiaru, wprowadzone przez S.S. Stevensa: •

nominalne

•

porządkowe

•

przedziałowe

•

ilorazowe. Wymienione cztery skale mają kumulatywny charakter, tzn. charakteryzują się nara-

stającym stopniem dokładności pomiaru. KaŜda następna skala jest mocniejsza od poprzedniej: zawiera wszystkie własności poprzedniej oraz dodatkowe, nowe własności. Skale nominalna i porządkowa określane są mianem skal słabych, natomiast przedziałowa i ilorazowa są skalami mocnymi 20 . Wykonywanie operacji arytmetycznych dodawania i odejmowania jest dopuszczalne na wartościach skali przedziałowej. Skala ilorazowa dopuszcza ponadto wykonywanie na wartościach skali operacji dzielenia i mnoŜenia. Jedyną operacją empiryczną dopuszczalną na wartościach skali nominalnej i porządkowej jest zliczanie zdarzeń 21 . Wybór właściwej skali zaleŜy od typu poszukiwanych danych oraz planowanych metod analizy. Jeśli celem pomiaru jest jedynie identyfikacja kategorii, które występują 1

f. Apanowicz.op.cit.. s.

Gabruscwicz, op.cit., L*

i na*t.

>Ą

W,

t. 41.

M, WalcMak. Metody analizy danych marketingowych. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1996. s. 19. * a M.

Sobczyk. Statystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2002, s, )6. : - M, Walesiak,op.cit,,*. 21.

230

Karolina SękSęk-Sękowska

w zbiorze danych, bez konieczności dokonywania ich gradacji, to pomiar moŜe przebiegać na skali nominalnej. Liczby pełnią tu jedynie rolę umownych symboli słuŜących do identyfikacji jednostek statystycznych i ich klasyfikacji do wyróŜnionych kategorii (grup). Podstawą zaliczenia jednostki do danej kategorii jest wyłącznie fakt posiadania określonego wariantu cechy-. Skala nominalna stanowi najmniej precyzyjny sposób pomiaru. Dane, które pochodzą z takiego pomiaru mają charakter nominalny. feśli celem pomiaru jest zarówno identyfikacja kategorii, jak i ich rangowanie, które pozwala dokonywać gradacji poszczególnych kategorii, to pomiar powinien przebiegać na skali porządkowej. Liczby, zwane tu rangami, wyznaczają kolejność występowania jednostek, ale nie określają odległości między nimi. Najpopularniejszą formułą tego typu skal jest pięciostopniowa skala ocen Likerta, wykorzystywana często w badaniach marketingowych. Innym przykładem skali porządkowej jest skala porównań parami, której celem jest ustalenie relacji między obiektami. Dane, które pochodzą z takiego pomiaru, mają charakter porządkowy. Porządek ustalany za pomocą skali nominalnej rozróŜnia jedynie, czy badane obiekty są identyczne, czy teŜ róŜnią się między sobą wynikiem pomiaru. Skala porządkowa dodatkowo określa relacje między wynikami pomiaru, dające podstawę uporządkowania wszystkich obserwowanych obiektów w ramach wyróŜnionych kategorii pod względem natęŜenia badanej cechy. |cśli celem pomiaru jest zarówno identyfikacja, gradacja jak i pomiar poziomu zjawiska, które ze swej natury jest mierzalne, to pomiar powinien przebiegać na skali przedziałowej lub ilorazowej. RóŜnica między skalą przedziałową a ilorazową polega na występowaniu w skali ilorazowej naturalnego punktu zerowego oraz naturalnej jednostki miary, dzięki czemu za kaŜdym razem pomiar daje ten sam wynik. W skali przedziałowej wynik pomiaru zaleŜy od przyjętej jednostki pomiaru, punkt zerowy ustalony jest arbitralnie (brak zera absolutnego). Dane, które pochodzą z takiego pomiaru, mają charakter przedziałowy lub ilorazowy. jedna z podstawowych reguł teorii pomiaru mówi, Ŝe jedynie rezultaty pomiaru na skali mocniejszej mogą być transformowane na liczby naleŜące do skali słabszej. WiąŜe się to jednak z utratą pewnego zasobu informacji. Na przykład wynik przedsiębiorstwa moŜe być rejestrowany zarówno na skali nominalnej (zadowalający, niezadowalający), jak i na skali ilorazowej (liczba). O ile dane nominalne nie mogą być przekształcone w dane porządkowe, przedziałowe lub ilorazowe (z mniejszej ilości iniormacji nie moŜna uzyskać większej jej ilości), o tyle przekształcenia w drugą stronę są moŜliwe 2 13. Na ogół w badaniach ekonomiczno-społecznych wykorzystuje się zmienne przedziałowe i ilorazowe. )eśli wykorzystuje się zmienne ze słabych skal pomiaru, to s/iik/nu-wzmacnia się ich skalę pomiaru, traktując je jak przedziałowe lub ilorazowe.

13 M. Rószkicwicz, Metody ilościowe w badantach marketingowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 46 i nasi. "M. Sobczyk, op.cit.. s. 14. w Ibidem, s. 124 i nast, ■* Zbiorowość charakteryzuje sic rozkładem symetrycznym, gdy posiada jedno wyraźnie zaznaczone maksimum liczebności, wokół którego proporcjonalnie rozkładają *ię pozostałe jednostki. Rozkład jest asy metryczny, gdy pozostałe jednostki nic są proporcjonalnie rozłoŜone wokół wartości dominującej. -*M. Rówkie wic z. op.cit.. s. 12S i Mit : 7 Miary absolutne są wyraŜone w jednostce, w jakiej mierzono wartości cech. Z kolei miary względne są wyraŜone w jednostce oderwanej (zwykle w %), Jł M.Sobczyk,op.cil.s. 35.

231

Karolina SęfcSęfc-Sękowska

Tabela I, Przykłady zmiennych w róŜnych skalach pomiaru Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe /ródlo: M. Rószkicwitz, Metody iiokiowe w badaniach marketingowych. Wydawnictwo Naukowe PWN. War szawa 2002. s. 46 i nasi. ora/ M. Walesiak. Metody analizy danych marketingowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. s. 23.

W zaleŜności od typu danych uzyskanych w wyniku zrealizowanego badania dostępne są określone mierniki statystyczne. Mierniki statystyczne zwięźle charakteryzują poszczególne zbiory danych, odnoszące się zarówno do całej populacji, jak i do zbiorowości próbnych. Mierniki te dotyczą tendencji centralnych, zróŜnicowania (zmienności, dyspersji, rozproszenia) oraz współwystępowania (zaleŜności) róŜnych cech badanych obiektów 24 . Pozwalają one w sposób syntetyczny określić właściwości badanych rozkładów i dokonać porównania róŜnych zbiorowości. W szczególności moŜna wyróŜnić dwa typy porównań: -

porównanie dwóch róŜnych zbiorowości pod względem tej samej cechy badania

-

porównanie dotyczące jednej zbiorowości, ale dwóch róŜnych cech. Miary tendencji centralnej (MTC) słuŜą do określania tej wartości zmiennej opisanej

przez rozkład, wokół której skupiają się wszystkie pozostałe wartości zmiennej. Najpopularniejszymi MTC w zbiorze danych są: -

wartość średnia określająca przeciętny poziom (klasyczny MTC, tj. obliczany na podstawie wszystkich badanych jednostek)

-

dominanta (inaczej moda lub wartość modalna), klóra jest wartością najczęściej występującą w zbiorze danych (pozycyjny MTC, tj. obliczany tylko na podstawie niektórych jednostek o szczególnej pozycji w empirycznym rozkładzie cechy)

-

kwantyle,

w

tym

mediana

(drugi

kwartyl),

czyli

wartość

środkowa,

którą

charaktery-Ŝuje się jednostka zajmująca środkową pozycję w uporządkowanym zbiorze danych (pozycyjny MTC). W zaleŜności od typu rozkładu kaŜda z tych miar lepiej lub gorzej określa tendencję centralną zbioru danych. W przypadku rozkładu symetrycznego^ kaŜda z miar dobrze

232

Rozdział XIII. Komparatystyka Komparatystyka jako metoda badawcza

określa tendencję centralną i wszystkie trzy miary przyjmują takie same lub podobne wartości. W przypadku rozkładu asymetrycznego precyzyjniejszą informację o tendencji centralnej daje mediana 2 *. Absolutne miary zróŜnicowania (MZ) to: -

odchylenie standardowe określające przeciętną róŜnicę pomiędzy odnotowanymi wartościami i ich wartością średnią (klasyczna MZ)

-

odchylenie ćwiartkowe określające zakres zbieŜności obu kwartyli (pozycyjna MZ)

-

rozstęp będący róŜnicą pomiędzy maksymalną i minimalną odnotowaną wartością (pozycyjna MZ), 37 Odchylenie ćwiartkowe jest miarą zróŜnicowania wartości, w sytuacji gdy podstawą

oceny tendencji centralnej zbioru danych była wartość mediany. W porównaniach zróŜnicowania częściej stosuje się względne MZ, zwane współczynnikami zmienności, z tej przyczyny, Ŝe cechy mogą być róŜnoimienne, tj. o róŜnych miarach. Wartości odchylenia standardowego wyznaczone dla róŜnych zbiorów danych są nieporównywalne i na ich podstawie nie moŜna ustalić, względem której z analizowanych cech badana zbiorowość jest bardziej zróŜnicowana. Wzory poszczególnych mierników zostały pominięte, jednakŜe podkreślenia wymaga fakt, iŜ róŜnią się one w zaleŜności od postaci danych (dane indywidualne, czyli niepogrupowane, oraz przedziałowy bądź punktowy empiryczny rozkład cech, czyli dane pogrupowane). Z kolei typ danych determinuje moŜliwość uŜycia poszczególnych mierników: Tabela 2. Mierniki analizy struktury zbiorowości w zaleŜności od typu danych Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

Poznanie naukowe

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

jesi bezmstrumentalne 2ródtn: M. Hószkiewicz. op.cit., s. 54.

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych zjawisk i cech rzeczy jest instrumentalne

Pomiar współwystępowania (zaleŜności) zjawisk równieŜ zaleŜy od rodzaju danych, które go opisują. W celu określenia stopnia zaleŜności między badanymi zmiennymi moŜna posłuŜyć się współczynnikiem korelacji lub funkcją regresji. Zdefiniowano kilkadziesiąt mierników siły związku, najpopularniejsze i nich przedstawia tabela 3.

233

Karolina SąkSąk-Sękowska

Tabela 3. Najpopularniejsze metody pomiaru współwystępowania Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 Źródło: M, Rószkiewkz, op.cit., t. 134.

Współczynnik V Cramera określa siłę zaleŜności miedzy cechami nominalnymi. MoŜe on być równieŜ miarą zaleŜności między cechami dowolnego typu, jeśli tylko da się je zestawić w tablicę kontyngencji. Współczynniki korelacji rang (Spearmana - porównanie rang nadanych jedynie dwóm cechom, Kendalla - porów nanie uszeregowanych obiektów ze względu na ich dwie własności) określają zbieŜność lub rozbieŜność danych o charakterze porządkowym oraz siłę ich współwystępowania. Współczynnik eta określa siłę zaleŜności cechy przedziałowej lub ilorazowej od nominalnej lub porządkowej. Tabela 4. Miary zaleŜności statystycznej Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

Poznanie naukowe

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. Źródło: M. Walcsiak. op.cit., s. 23.

Prócz powyŜszych mierników do charakterystyk wykorzystywanych przy opisie struktury zbiorowości naleŜą równieŜ miary asymetrii (skośności) słuŜące do badania kierunku zróŜnicowania wartości zmiennej. Poza tym miary koncentracji słuŜące do badania stopnia nierównomierności rozkładu ogólnej sumy wartości zmiennej pomiędzy poszczególne jednostki zbiorowości lub do analizy stopnia skupienia poszczególnych jednostek wokół średniej 3 *.

Rozdział XIII, Komparatystyka jako metoda badawcza 234

Tabela 5. Metody analizy współzaleŜności Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu Metody rtauk zarządzania ekonomicznych. organizacją Źródło: M. Kószkiewicz. op.cit.. I. 54.

Test statystyczny jest z kolei narzędziem słuŜącym do weryfikacji hipotez statystycznych, tj. sądów o populacji generalnej dotyczących parametrów lub postaci funkcyjnej rozkładu prawdopodobieństwa formułowanych bez przeprowadzenia badania wyczerpującego. W zaleŜności od typu danych uzyskanych w wyniku zrealizowanego badania, stosowane są określone testy statystyczne. Tabela 6 H Testy statystyczne Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu Metody rtauk zarządzania ekonomicznych. organizacją

Metody poznania organizacji i zarządzinit Źródło: M. WaLesiak. op.cit., s. 23 i 58 oraz M. Kószkiewicz. op.cit., i. 290.

PowyŜsza klasyfikacja nie jest wyczerpująca, poniewaŜ nie obejmuje m.in. testów stosowanych w analizie korelacji (test istotności współczynnika korelacji Pearsona, test istotności współczynnika testów

t

Kendalla, test istotności współczynnika konkordancji) oraz

235

Rozdział XII L Komparatystyka jako metoda badawcza

stosowanych w analizie regresji (m.in. test istotności współczynnika regresji liniowej, test Durbina-Watsona

na

autokorelację

odchyleń

losowych,

test

Farrara-Glaubera

na

współli-niowość, test na liniowość f unkcji regresji oparty na liczbie lub długości serii),

6. Analiza danych za pomocq regresji liniowej Badanie zaleŜności moŜna przeprowadzić w oparciu o modelowanie ekonometryczne. Podstawowym obiektem tu rozpatrywanym jest model ekonometryczny, definiowany jako formalny opis stochastycznej zaleŜności wyróŜnionej wielkości, zjawiska lub przebiegu procesu ekonomicznego (zjawisk, procesów) od czynników, które je kształtują, wyraŜony w formie pojedynczego równania bądź układu równań. Strukturę kaŜdego równania określają: zmienna objaśniana, zmienne objaśniające, parametry strukturalne, zmienna losowa oraz określony typ związku funkcyjnego między zmienną objaśnianą a zmiennymi objaśniającymi i składnikiem losowym". Ogólna postać jednorównaniowego liniowego modelu ekonometrycznego z jedną zmienną objaśniającą, czyli modelu prostej regresji jest następująca:

Y=a 0 + a,X l ) + £ j » gdzie: Y - zmienna objaśniana, X ( zmienna objaśniająca, a 0 . a, - nieznane parametry strukturalne modelu, E składnik losowy. Zachodzi tu rodzaj porównywania pomiędzy zmiennymi, tj. określania wpływu zmiennej objaśniającej na kształtowanie się zjawiska, czyli zmienną objaśnianą, W wyniku estymacji parametrów moŜliwe jest określenie siły, kształtu i kierunku występującej zaleŜności. MoŜna odpowiedzieć na pytanie, jakiej zmiany średniej wartości zmiennej zaleŜnej naleŜy oczekiwać przy zmianie wartości zmiennej niezaleŜnej o jednostkę. Modelowanie ekonometryczne rozpoczyna się od merytorycznej analizy zjawiska i konstrukcji modelu. Ustala się zbiór X składający się z potencjalnych zmiennych objaśniających badane zjawisko. W zbiorze tym prócz zmiennych mierzalnych mogą zdarzyć się zmienne niemierzalne. Wówczas naleŜy zastąpić zmienne niemierzalne przez zmienne mierzalne, na przykład przez wprowadzenie zmiennych zerojedynkowych. Prócz tego w zbiorze tym mogą znajdować się zmienne niedostępne, na temat których brak informacji. Jeśli niedostępność informacji dotyczy wszystkich okresów, zmienna taka jest usuwana ze zbioru X. jeśli niedostępność dotyczy jedynie wybranych okresów, wówczas stosowane są procedury obliczeniowe odpowiednie dla tzw. modeli z opuszczonymi obserwacjami. W celu ustalenia ostatecznej formuły regresji zbiór potencjalnych

: "*

M, Gruszczyński, M, Podgórska, Ekottometria, Oficyna Wydawnicza SCiH. Warszawa 19M| v 9. w Posiać

jednorównaniowego modelu liniowego z j- zmienny mi objaśniającym) ma postać: Y=o, i aX t OJG.4 ... + a.X. *t

236

Karolina SękSęk-Sękowska

zmiennych objaśniających moŜna poddać jednej z metod doboru zmiennych, np. metodzie optymalnego wyboru predykant Hellwiga. Po merytorycznej analizie zjawiska zakończonej skonstruowaniem modelu rozpoczyna się estymacja parametrów. Oszacowanie parametrów jest moŜliwe przy uŜyciu danych liczbowych o wartościach wszystkich zmiennych. Dane statystyczne, które przedstawiają stan badanego zjawiska w kolejnych jednostkach czasu, noszą nazwę szeregu czasowego. Dane wyraŜające stan zjawiska w ustalonym czasie, ale w odniesieniu do róŜnych obiektów noszą nazwę danych przekrojowych". Najczęściej stosowaną metodą estymacji nieznanych parametrów jest metoda najmniejszych kwadratów (MNK). Powszechność jej stosowania wynika z korzystnych własności estymatorów MNK. Wśród innych metod szacowania nieznanych parametrów modelu moŜna wyróŜnić metodę największej wiarygodności oraz metodę momentów. Kolejny etap modelowania ekonometrycznego - weryfikację modelu - trudno zapisać w formie zasad postępowania dających się zastosować w przypadku kaŜdego modelu ekonometrycznego. MoŜna jednak spotkać w literaturze zalgorytmizowane opisy procedury konstrukcji i weryfikacji modelu ekonometrycznego. Rodzaj obliczanych mierników statystycznych oraz przeprowadzanych testów zaleŜą od konkretnego modelu, od rodzaju danych statystycznych, na podstawie których szacowano parametry tego modelu (szeregi czasowe, dane przekrojowe), od liczby obserwacji' 2 . PoniŜej przedstawione są wybrane procedury weryfikacyjne, podczas których sprawdzane są: -

normalność rozkładu składnika losowego: test |arque-Bera, test Shapiro-Wilka

-

autokorelacja składnika losowego (składniki losowe dotyczące róŜnych obserwacji są skorelowane): test Durbina-Watsona, test mnoŜnika Lagrangea; w przypadku gdy składnik losowy modelu podlega autokorelacji, szacowanie parametrów metodą Coch r a ne'a - Orc ut ta

-

heteroskedastyczność (niejednorodność wariancji składników losowych w obrębie próby):

test

Whitea,

test

Harrisona-McCabea,

test

tioldfelda-Quandta.test

Breuseha-Pagana -

liniowość (liniowość zaleŜności zmiennej objaśnianej od zmiennych objaśniających): test liczby serii wspólliniuwość (szeregi reprezentujące zmienne objaśniające są nadmiernie skorelowane): test Farrara-Glaubera

-

istotność zmiennych objaśniających: test t-Studenta, test Walda, test mnoŜnika Lagrangea

-

błędy szacunku parametrów

-

własność koincydencji

-

współczynnik determinacji

-

efekl katalizy 14.

, ( M. Gruszczyński. M. Podgórska, op.cit., s. 14 i Mit B Ibidem, L >'.:.!■■ "M.GruszczyriskLS.Kluza.P. Winek, Etonomefrm.WSHiFM, Warszawa 2003.*. 36 i nast.; M. Walesiak. op.cit.. s. 23 i Sfl; M. Rószkicwicz, op.cit,, s. 290.

Rozdział XII L Komparatystyka jako metoda badawcza

237

Zbudowany i pozytywnie zweryfikowany jednorównaniowy model ekonometryczny jest uŜyteczny do analizy zaleŜności między zmiennymi uwzględnionymi w modelu w okresie, z którego pochodziły dane statystyczne słuŜące do oszacowania parametrów tego modelu.

7. Wielowymiarowa analiza porównawcza Na wielowymiarową analizę porównawczą (WAP) składa się zbiór róŜnorodnych me tod słuŜących do wykrywania prawidłowości w zbiorowość iach statystycznych, których jednostki są opisane przez stosunkowo liczny zespól zmiennych. Wyznacza się miary syntetyczne będące kryterium wartościowania porównywanych obiektów. Najszersze zastosowanie znalazły metody taksonomiczne, w których porównywania dokonuje się za pomocą macierzy odległości, oraz analiza czynnikowa, w której z kolei wykorzystuje się macierz korelacji15. Bardziej szczegółowa definicja wielowymiarowej analizy porównawczej mówi, Ŝe jej zadaniem jest uporządkowanie względnie jednorodnego zbioru obiektów (lub cech) w celu podejmowania decyzji dotyczących wyboru obiektu (lub cechy) według z góry ustalonego kryterium. Jeszcze szersza definicja mówi, Ŝe wielowymiarowa analiza porównawcza stanowi spójny formalnie zespół metod statystycznych słuŜących docelowego doboru informacji o elementach pewnej zbiorowości i do wykrywania prawidłowości we wzajemnych relacjach tych elementów 35 . W ramach wielowymiarowej analizy porównawczej rozpatrywane są m.in. takie zagadnienia jak: -

hierarchizacja (klasyfikacja) obiektów i ich zbiorów ujmowanych w wielowymiaro wych przestrzeniach cech z punktu widzenia pewnej charakterystyki, której nie moŜna zmierzyć w sposób bezpośredni (np. poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, standard Ŝycia, efektywność działalności przedsiębiorstwa)

-

wyodrębnienie jakościowo jednorodnych podzbiorów obiektów zawierających elementy podobne do siebie z punktu widzenia wyróŜnionej charakterystyki agregatowej, a jednocześnie niepodobne do elementów z innych podzbiorów

-

wybór najlepszych cech diagnostycznych, szacowanie współczynników, ich istotności oraz ocena kierunku i siły wpływu, jaki wywierają na badane zjawisko

-

metody normowania i agregacji róŜnoimiennych zmiennych

-

analiza charakteru i siły współzaleŜności między zbiorami zmiennych

-

automatyczna redukcja liczby zmiennych objaśniających w modelach regresji16.

iĄ W. Pluta. Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1977, i. H i nast. T. Grabiński, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach dynamiki zjawisk ekonomicznych, Zeszyły Naukowe Akademii Hkonomkznej w Krakowie. Kraków \9HA, s. S4 i nast. N Ibidem, s. 8ó i nast. iĄ W. Pluta. Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1977, i. H i nast. T. Grabiński, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach dynamiki zjawisk ekonomicznych, Zeszyły Naukowe Akademii Hkonomkznej w Krakowie. Kraków \9HA, s. S4 i nast. N Ibidem, s. 8ó i nast.

238

Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza

laksonomia jest nauką o zasadach porządkowania i klasyfikacji. Konieczność klasy fikacji wynika m.in. z: przestanki metodologicznej, sprowadzającej się do uzyskiwania jednorodnych przedmiotów analizy, w których łatwiej jest wyodrębnić czynniki systematyczne oraz związki przyczynowo-skutkowe; przesłanki poznawczej, polegającej na zredukowaniu duŜej liczby informacji do kilku podstawowych kategorii, co upraszcza proces wnioskowania; przesłanki ekonomicznej, pozwalającej na zmniejszenie nakładów pracy poprzez ograniczenie rozwaŜań do typowych faktów, zjawisk, obiektów, przy stosunkowo niewielkim zniekształceniu wyników badań 1 '. Podstawowym pojęciem jest tu odległość taksonomiczna, tzn. odległość między punktami wielowymiarowej przestrzeni. Wymiar przestrzeni jest określony przez liczbę zmiennych charakteryzujących jednostki badanej zbiorowości. W przypadku gdy zmienne występują w roli obiektów badania, wymiar przestrzeni jest wyznaczony przez liczbę jednostek przestrzennych. Odległość taksonomiczna jest zatem liczona pomiędzy punklami-zmiennymi bądź punktami-jednostkami znajdującymi się w wielowymiarowej przestrzeni. Obliczone odległości pozwalają określić połoŜenie kaŜdego punktu w stosunku do pozostałych punktów, a tym samym określić miejsce tego punktu w całej zbiorowości, umoŜliwiając przez to ich uporządkowanie i klasyfikację. Opracowano blisko kilkaset procedur taksonometrycznych, w związku z czym trudno jest przedstawić w miarę wyczerpujący ich przegląd. W literaturze moŜna spotkać szereg propozycji systematyzacji procedur. Metody taksonomiczne moŜna podzielić ze względu na cel prowadzonego badania na trzy grupy: porządkujące, podziałowe oraz. wyboru

Tabela 7. Metody taksonomiczne Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu Metody rtauk zarządzania ekonomicznych. organizacją

Metody poznania organizacji i zarządzinit Zródlo: W. Pluta, op.cit.. s. 9 i nast.

ł?

T. Grabiński, Metotty tttkutnometni. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków 1992, s. \ l i nast.

Rozdział XIII. Komparatystyka jako metoda badawcza

reprezentantów grup.

239

240

Karolina SękSęk-Sękowska

Metody te wykorzystywane są w procedurze wyznaczania zmiennych diagnostycznych, mające)

na

celu

zredukowanie

liczby

zmiennych

opisujących

badany

wycinek

rzeczywistości. DąŜy się w niej do uzyskania zmiennych, które w sposób moŜliwie pełny charakteryzowałyby badane jednostki, a przy tym tworzyły zespół jak najmniej liczny. Podane wymagania są spełnione wtedy, gdy zmienne diagnostyczne mają poniŜsze właściwości: -

są nicskorelowane lub co najwyŜej słabo skorelowane między sobą (metody podziału na grupy)

-

są silnie skorelowane ze zmiennymi niewchodzącymi do zespołu diagnostycznego (metody wyboru reprezentantów)

-

mają zdolność dyskryminacji badanych jednostek, tj. charakteryzują się wysoką zmiennością wydzielonych

wśród grup

wszystkich

jednostek

(porównywanie

zbioru,

współczynnika

a

niską

wśród

zmienności dla

jednostek wszystkich

jednostek badanego zbioru ze współczynnikami zmienności obliczonymi dla jednostek poszczególnych grup) -

nie ulegają wpływom zewnętrznym (analiza jakościowa) ł *. Analiza czynnikowa jest to technika statystyczna polegająca na klasyfikowaniu duŜej

liczby powiązanych zmiennych do ograniczonej liczby wymiarów, czyli czynników 14 . Metoda ta stosowana jest, gdy zbiór zmiennych jest tak liczny, Ŝe obraz rzeczywistości jest zaciemniony przez nadmiar wnoszonych przez nie informacji, W takim przypadku istnieje potrzeba wyeliminowania wszystkich silnie skorelowanych zmiennych i zastąpienia ich wielkością syntetyczną. Otrzymana wielkość syntetyczna, tzw. czynnik, po nadaniu jej odpowiedniej interpretacji moŜe być traktowana jako jedna z prawidłowości badanego problemu. Posługiwanie się metodami analizy porównawczej musi być poprzedzone wykonaniem pewnych czynności. NajwaŜniejsza czynność związana jest z ustaleniem elementów macierzy obserwacji. Macierz ta zawiera wszystkie zmienne oddające w sposóh moŜliwie pełny charakterystykę jednostek badanego zbioru. Przy zbiorze mdementowym określonym przez n zmiennych, kaŜdą jednostkę moŜna interpretować jako punkt przestrzeni n-wymiarowej o współrzędnych równych wartościom ustalonego zespołu n zmiennych. Kolejna wstępna czynność polega na standaryzacji zmiennych. Po zestandaryzowaniu zmiennych naleŜy obliczyć elementy macierzy odległości. Oblicza się je na podstawie wszystkich jednostek macierzy obserwacji, stosując: -

przeciętną bezwzględnych róŜnic wartości zmiennych

-

pierwiastek z przeciętnej kwadratów róŜnic wartości zmiennych

-

sumę bezwzględnych róŜnic wartości zmiennych

-

pierwiastek z sumy kwadratów róŜnic wartości zmiennych 17.

tt

W. Pluta. op.cit., i, 45 i

Mit

" C. Frank fort-Naehmias, D. Naehmias, Metody bodowi ze w naukach społecznych. Wydawnictwo Zysk iS-ka, Po/nań 2001. s. 599.

W. Pluta, op.cit.. s. 14 i nasi. T Grabiński. Wielowymiarowa analiza. .. s. 86 i nast.

17

241

Uzyskuje się w len sposób macierz odległości jednostek, której elementy stanowią podstawę przy prowadzeniu badań za pomocą procedur taksonomicznych. Natomiast przy stosowaniu metod analizy czynnikowej stosuje się macierz korelacji. Wielowymiarowa analiza porównawcza jest najbardziej powiązana z róŜnymi gałęziami statystyki wielowymiarowej, a zwłaszcza ze wspomnianą juŜ taksonomią, z analizą czynnikową i metodą głównych składowych oraz z metodami klasyfikacji wzorcowej i dyskryminacji. W metodach WAP wykorzystuje się takŜe standardowe procedury analizy danych statystycznych wchodzących w skład statystyki opisowej. Związki WAP z ekonometrią są szczególnie widoczne w zakresie procedur doboru zmiennych"". Porównania występują zarówno w badaniach statystycznych, eknnonietrycznyeh, jak i w badaniach z. zakresu analizy rynku, analizy działalności przedsiębiorstw itp. Na przykład w analizie finansowej stosowanych jest wiele metod ilościowych, w tym metody porównań. Mimo Ŝe są one zaliczane do metod o relatywnie niskim stopniu wnikliwości badań, są one szeroko wykorzystywane. UmoŜliwiają we wstępnym etapie czynności analitycznych ukierunkowanie dalszego toku pogłębionych prac badawczych. Obecne propozycje w zakresie metod klasyfikacji obiektów wielowymiarowych (wie-locechowych) są tak bogate, Ŝe doczekały się wielu opracowań systematyzujących ich właściwości oraz wskazujących pola aplikacyjne. Wiele przykładów prac badawczych, w których wykorzystano analizę porównawczą, moŜna odnaleźć w cyklu prac naukowych pt. „Taksonomia i analiza danych - teoria i zastosowania", wydawanych przez Akademię Ekonomiczną im. O. Langego we Wrocławiu pod redakcją naukową Krzysztofa (ajugi i Marka Walesiaka.

Paweł Dec

ROZDZIAŁ XIV

ANALIZA JAKO METODA BADAWCZA

Wstęp Celem niniejszego rozdziału jest scharakteryzowanie analizy jako metody wykorzystywanej w badaniach naukowych. Autor w kolejnych punktach przedstawi istotę analizy jako metody badawczej, opisze etapy metodyczne badań analitycznych, a takŜe wymieni róŜne przykłady analiz stosowanych w badaniach naukowych, W ostatnim podrozdziale omówiona zostanie analiza ekonomiczna.

1. Analiza jako metoda badawcza Według encyklopedii PWN analiza to metoda badawcza polegająca na rozłoŜeniu danej całości na jej elementy składowe i badaniu kaŜdego z nich z osobna 18 . Słowo analiza pochodzi z języka greckiego analysis, a oznacza rozłoŜenie na części, rozluźnienie czy rozwiązanie. Słownik wyrazów obcych P W N podaje następującą detinicję analizy - jest to myślowe, pojęciowe wyodrębnienie cech, części lub składników badanego zjawiska lub przedmiotu, badanie cech elementów lub struktury czegoś oraz zachodzących między nimi związków 2 . Poznawcza rola analizy została odkryta juŜ przez Rene Descartesa (Karlezjusz 15961650)\ W swoim dziele Rozprawa 0 metodzie z 1637 roku wymienił cztery zasady, które powinny być przestrzegane i respektowane podczas badania problemów.

1

hrip://encyklopcdja.pwn.pl/2433_1.htmJ, 20.1)1.2005

1

hup://swo.pwn.pl/haslo.php?id=l 175, 20.01,2005

18

Por. Kariezjusz, Rozprawa a rnttodztt, przekład T. Boy-śeleński, De Agostini. Warszawa 2002.

244

Paweł Dec

Zasadami tymi były: •

reguła pewności - mówiła o tym, Ŝe w trakcie poznawania naleŜy unikać uprzedzeń i pośpiechu, a takŜe przyjmować za prawdziwe tylko to „co rozum jasno i wyraźnie pojmuje"19 (a zatem to, co jest niewątpliwe)

•

reguła analizy - postuluje dzielić kaŜde z badanych zagadnień na tyle zagadnień, na ile by się dało i na ile byłoby potrzeba dla najlepszego ich rozwiązania

•

reguła syntezy - poznanie powinno zaczynać się od elementów najprostszych i stopniowo przechodzić dalej do poznania przedmiotów złoŜonych oraz osiągnięcia wiedzy bardziej ogólnej

•

reguła kontroli - pokazuje potrzebę pełności badań, a zatem ich kontrolowania w celu sprawdzenia, czy nie pominięto istotnych czynności badawczych. Gottfried Wilhelm Leibniz (1645-1715) był wśród pierwszych uczonych, którzy zde-

finiowali analizę i syntezę jako nowe (w tamtych czasach) metodologiczne pojęcia. Według niego analiza to proces, w którym naukowiec otrzymuje określone wnioski czy konkluzje jakiegoś badania bądź dostaje jakiś problem naukowy, a następnie poszukuje on zasad, wedle których moŜna dociec wspomnianych powyŜej konkluzji lub rozwiązać dany problem badawczy20. Isaac Newton (1642-1727) równieŜ sformułował zasady analizy i syntezy jako metody badawczej (np. pracy pod tytułem Optkks z 1704 roku"). W duŜej mierze stwierdzenia Newtona pokrywały się z tym, o czym pisał wcześniej Leibniz. Metoda analizy według Newtona polega na przeprowadzaniu obserwacji i eksperymentów, z których wyciąga się drogą indukcji ogólne konkluzje^. Na tym etapie nie stawia się Ŝadnych sprzeciwów odnośnie do wyciągniętych uprzednio konkluzji (bądź tych otrzymanych w wyniku eksperymentów lub pochodzących z jakichś innych praw czy twierdzeń). Newton nazywał procedurę indukeyjno-dedukcyjną „metodą analizy i syntezy"21. Był on zdania, Ŝe postępowanie naukowe powinno zawierać zarówno element indukcji, jak i dedukcji. Przy czym stale podkreśla! potrzebę eksperymentalnego potwierdzania wniosków wyprowadzanych przy pomocy syntezy. Kładł równieŜ nacisk na wartość wniosków dedukcyjnych, które wykraczały poza świadectwa indukcyjne. Metoda analizy została wykorzystana przez Newtona do wyprowadzenia zasady wyjaśniającej, Ŝe światło składa się z promieni o róŜnych barwach, które w pryzmacie ulegają załamaniu pod róŜnymi kątami.

19 G.W, Leibniz. Phtlosaphteał Papcrs and ietters, red, L. Locmkar. Chicago 1956. s. 286. n t. Newton, Opticksi or, A treat\se of the rePections. refractiont, inflettions & colours ot light, l)over Pubhcations. New York 1952. ' S.5. Oatta. On Sewlons First law, and the Method ojAnalysis and Synthesis.CoWc^e of Artsand Sciences, Universily of Pensykania 2005, s. 2. ' J. LoMi, Wprowadzenie do filozof ii nauki, przeł, T, Biga), Prószyński i Spotka. Warszawa 2001, s. 95. 20 G.W, Leibniz. Phtlosaphteał Papcrs and ietters, red, L. Locmkar. Chicago 1956. s. 286. n t. Newton, Opticksi or, A treat\se of the rePections. refractiont, inflettions & colours ot light, l)over Pubhcations. New York 1952. ' S.5. Oatta. On Sewlons First law, and the Method ojAnalysis and Synthesis.CoWc^e of Artsand Sciences, Universily of Pensykania 2005, s. 2. ' J. LoMi, Wprowadzenie do filozof ii nauki, przeł, T, Biga), Prószyński i Spotka. Warszawa 2001, s. 95. 21 G.W, Leibniz. Phtlosaphteał Papcrs and ietters, red, L. Locmkar. Chicago 1956. s. 286. n t. Newton, Opticksi or, A treat\se of the rePections. refractiont, inflettions & colours ot light, l)over Pubhcations. New York 1952. ' S.5. Oatta. On Sewlons First law, and the Method ojAnalysis and Synthesis.CoWc^e of Artsand Sciences, Universily of Pensykania 2005, s. 2. ' J. LoMi, Wprowadzenie do filozof ii nauki, przeł, T, Biga), Prószyński i Spotka. Warszawa 2001, s. 95.

245

Rozdział XIV. Analiza jako metoda badawcza

Warto przywołać w tym miejscu jeszcze jednego słynnego filozofa - lmmanuela Kanta (1724-1804). Kant rozpatrywał w swoich pracach między innymi charakter sądów

* Ci.

Borawski.

Genealogia

i

ideologia

Sztucznej

Inteligencji,

hup://www,kogmlywi-styka.nel/artykuly/gb_genealogia si.pdf. 27.01.2005

Warszawa

2005,

s,

8.

246

Paweł Dec

matematycznych, przyrodniczych i metafizycznych. Dokonał on podziału wszelkich sądów na analityczne i syntetyczne oraz na aprioryczne i aposterioryczne 4 . W, Pytkowski pisze, Ŝe kaŜde zjawisko czy pojęcie przedstawia bądź wielorakie składniki jednocześnie istniejące (współbytująec). bądź róŜne stany, które następują po sobie. Analiza jest taką operacją myślową, jaka się najpierw nasuwa w sytuacji, gdy chcemy owe składniki poznać. Znane od wieków postępowanie od prostego do złoŜonego, od znanego do nieznanego (Hugon. Kopernik, Kartezjusz) nie polega na niczym innym, jak właśnie na analizie 1 ". Słowo „analiza" jest bardzo często uŜywane zarówno w publikacjach, pracach czy badaniach naukowych, jak i w mowie potocznej. Zachodzi zatem konieczność zwracania uwagi na to, w jakim kontekście termin „analiza" został uŜyty NaleŜy tym samym odróŜniać czynności analizy i metodę analizy. 22 Czynności analityczne mogą być przede wszystkim: 1) fizyczne - polegające na dzieleniu przedmiotów fizycznych na części, 2) umysłowe - polegające na wyróŜnianiu przedmiotów oraz przysługujących im cech i relacji. Z kolei metoda analizy jest to spójny zespół czynności badawczych, w których czynności analityczne odgrywają zasadniczą rolę. Ta metoda postępowania naukowego polega na rozczłonkowaniu danej całości na części, a następnie badaniu kaŜdej z nich z osobna. Proces ten przeprowadzany jest w celu: -

wykrycia struktury badanej całości oraz związkowi zaleŜności występujących między elementami strukturalnymi oraz między kaŜdym elementem a całością

-

poznania mechanizmu funkcjonowania badanej całości i zmian, które w r niej zachodzą, a takŜe identyfikacji czynników oddziałujących zarówno na całość, jak i na jej części 23. Według), Apanowicza, wykorzystując analizę przy rozwiązywaniu danego problemu

naukowego, naleŜy dąŜyć do rozłoŜenia go na tyle części (czy leŜ struktur, zjawisk, tez, faktów), na ile jest to moŜliwe, dopuszczalne i niezbędne, by moŜna było ustalić istotę, związki przyczynowo skutkowe czy właściwości badanego problemu M . Analiza zazwy czaj przeprowadzana jest pod jakimś wyróŜniającym ją kątem. Skupia się na przykład uwagę tylko na jednym lub kilku aspektach badanych zdarzeń lub procesów, natomiast inne są celowo pomijane. Zachodzi zatem proces wyizolowywania pewnych czynników z. bardziej złoŜonej całości. W przypadku niektórych analiz dokonuje się izolacji pewnych czynników czy elementów struktury po to, by wyeliminować ich wpływ na całokształt badanego

g

/oh. M. Heaney. Kant and Anatytic Methodotogy, „British lournal for the Htslory of Philosophy" 2000. No 10(3),

5. 455-466. 10

M

W. Pytkow\ki. Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1985. s. 114.

J. Apanowicz. Metodologia nauk. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa ..Oom Organi

zatora"\ Toruń 2003. s. 26,

" S. Stachak. Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997, s, 20(J r ™ Leksykon rachunkowości, red. I'.. Nowak. Warszawa 1996. s. 10.

Rozdział XIV. Analiza jako metoda badawcza

zjawiska. Taki wyodrębniony element struktury przez cały czas badania jest

247

248

Paweł Dec

potem nieuwzględniany. Dzięki temu badacz ma moŜliwość określenia* jak przebiega dane zjawisko lub dziata dany system po eliminacji pewnego czynnika. Taka analiza cechuje się duŜą precyzją i dokładnością badania. W literaturze spotkać się moŜna z utoŜsamianiem przez niektórych autorów słowa .analiza" ze słowem „badanie" Jest to jednak zbyt szerokie pojmowanie tego terminu i w wielu przypadkach takie sformułowanie moŜe okazać się mylące dla określonych odbiorców. Analiza nierozerwalnie łączy się z róŜnymi badaniami naukowymi. W wielu dziedzinach nauki analiza wykorzystywana jest jako jedna z podstawowych metod badawczych. Spotkać się moŜna na przykład z takimi określeniami jak: analiza spektralna, analiza chemiczna, analiza danych, analiza ekonomiczna, analiza fizykochemiczna, analiza radiochemiczna, analiza miareczkowa, analiza pyłkowa, analiza rentgcnospektralna, analiza funkcjonalna, analiza fundamentalna, analiza matematyczna, analiza elementarna, analiza systemowa, analiza wskaźnikowa przedsiębiorstw, analiza czynnikowa, analiza harmoniczna, analiza jakościowa, analiza ilościowa, analiza sekwencyjna, analiza sensoryczna, analiza termiczna czy analiza techniczna. )ak zatem widać, analiza odgrywa znaczącą rolę w wielu dziedzinach nauki, począwszy od matematyki i logiki przez biologię, chemię, a kończąc na ekonomii oraz psychologii. Metoda analizy, podobnie jak metoda syntezy, obserwacji, porównania, eksperymentu naleŜy do metod ogólnych (zwanych takŜe filozoficznymi) 24 . Charakterystyczną cechą metod ogólnych jest ich uniwersalność. Polega ona na tym, Ŝe metody te włączają się do poznania naukowego we wszystkich jego sferach i konkretyzują się w poszczególnych naukach. To właśnie odróŜnia metody filozoficzne od metod szczegółowych. Na przykład filozoficzna zasada historyzmu konkretyzuje się w biologii w postaci ewolucjonizmu, w astronomii w postaci teorii genezy i rozwoju układów gwiezdnych a w socjologii w postaci teorii rozwoju społeczeństwa. Metody nauk szczegółowych róŜnią się takŜe od metod ogólnych tym, Ŝe te drugie nie znajdują zastosowania we wszystkich obszarach wiedzy. Na przykład obserwacja i eksperyment szeroko są stosowane w biologii i medycynie, a nie znajdują zastosowania chociaŜby w matematyce. Obydwie te metody wykorzystywane są tylko na niektórych szczeblach procesu poznania naukowego. Metody takie jak obserwacja, pomiar czy eksperyment są szeroko stosowane przede wszystkim na poziomie poznania empirycznego. Z kolei idcalizacja lub formalizacja wykorzystywane są tylko na poziomie poznania teoretycznego. Pisząc o analizie jako metodzie badawczej, nie sposób nie wspomnieć o syntezie. Synteza z gr. synthesis - złoŜenie to łączenie wielu róŜnych elementów w jedną całość, całościowe ujęcie jakiegoś zjawiska oparte na uprzednim zbadaniu iego elementów, a takŜe łormułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie szczegółowych twierdzeń cząstkowych^. Analiza i synteza jako metody naukowe bardzo często są wykorzystywane

24

|. Sztumski. Wstęp do mttod i technik badań społecznych. Wydawnictwo £ljsk, Kalowkr 2005, j, 73. 20.01.2005.

1L hltp://swo.pwn.pt/haslo.php?id^2636fl,

Rozdział XIV. Anatiza jako metoda badawcza

249

razem w określonych badaniach naukowych 25*. Obydwie te metody naukowe uzupełniają się nawzajem. Proces poznania naukowego przebiega przecieŜ od analizy treści, przez indukcję, następnie poprzez dedukcję, a kończy się na syntezie. Synteza stanowi zatem swoistą jedność z analizą, a proces analizy i syntezy jest zamkniętą całością 37 . KaŜda synteza jest bowiem tworzona na podstawie wyników poprzedzającej ją analizy określonego materiału badawczego, a kaŜda analiza wymaga następującej po niej syntezy w celu weryfikacji i korekty wyników uzyskanych w trakcie analizy. Dlatego teŜ głoszenie poglądu o wyŜszości jednej z tych dwóch metod badawczych nad drugą jest nieuzasadnione. Podobnie błędny jest pogląd o tym, Ŝe synteza jako metoda badawcza jest dobra, poniewaŜ koncentruje się na całości badanego zjawiska, podczas gdy analiza jest zła, gdyŜ redukuje całość badanego zjawiska do jego pojedynczych elementów. Taka niewłaściwa ocena syntezy i analizy znalazła się w pracy R. Ackoffe 26*. Istnieją oczywiście sytuacje, w których jedna z metod (synteza lub analiza) jest bardziej odpowiednia do wykorzystania przez naukowca do hadania określonego zjawiska niŜ druga metoda. Podobnie pojawiają się często wątpliwości, którą z metod traktować jako podstawową metodę badawczą w trakcie danego procesu badawczego'". Metody analizy i syntezy są róŜnie traktowane w naukach przyrodniczych oraz naukach społecznych'". Analiza i synteza w naukach przyrodniczych stają się bezpośrednio formami praktyczno-eksperymentalnego podziału przedmiotów na części i ich łączenia w całość. W tych naukach przybierają one postać systemowo-strukturalnej metody, charakteryzującej się tym. Ŝe występujący w nich proces rozczłonkowania danego przedmiotu materialnego na części składowe, a takŜe ich łączenia w całość odpowiada rzeczywistemu procesowi takiego dzielenia przedmiotu i łączenia jego elementów. Inaczej sytuacja wygląda w naukach społecznych, w których analiza i synteza występują jako „idealne" metody stosowane dzięki zdolności ludzi do myślenia abstrakcyjnego. Analiza i synteza stanowią podstawowe elementy metody analizy i konstrukcji logicznej' 27. Metoda ta, wykorzystując analizę i zazwyczaj nową konstrukcję logiczną, scala treści hadanego problemu. Dzięki temu moŜna otrzymywać nowe, optymalne rozwiązanie danego problemu czy zjawiska. Takie rozłoŜenie badanego problemu naukowego na części czy elementy składowe, a następnie badanie kaŜdego z nich oddzielnie jest przykładem ujęcia redukcjonistycznego, /. kolei synteza, która łączy rozłoŜone uprzednio elementy struktury w nową całość, jest ujęciem holistycznym. W wyniku takiego połączenia analizy z syntezą moŜliwe jest formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie uznanych twierdzeń cząstkowych. Posługując się analizą i syntezą w metodzie analizy i konstrukcji

lł

T. Rilchey, Analymand Synthesis* On Stientific Method - Rased on o Study by Bernhard Riemann, Stnckholm 1996, s. 2.

I, Apanowicz, op.cit., s. 27. '" R. Ackotf, Redcsigtung the Futurę - A System* Approuih to Soiictal Problems, John WUeyflc Sons, New York 1974. s. 8. ■*T. RiichcY.op.cit .pS . 3. 2a ]. Sztumski, op.cil., s. 78. : i ). Apanowic/, op.cit., s. 26. 26 I, Apanowicz, op.cit., s. 27. '" R. Ackotf, Redcsigtung the Futurę - A System* Approuih to Soiictal Problems, John WUeyflc Sons, New York 1974. s. 8. ■*T. RiichcY.op.cit .pS . 3. 2a ]. Sztumski, op.cil., s. 78. : i ). Apanowic/, op.cit., s. 26. 27 I, Apanowicz, op.cit., s. 27. '" R. Ackotf, Redcsigtung the Futurę - A System* Approuih to Soiictal Problems, John WUeyflc Sons, New York 1974. s. 8. ■*T. RiichcY.op.cit .pS . 3. 2a ]. Sztumski, op.cil., s. 78. : i ). Apanowic/, op.cit., s. 26. 25

250

Paweł Dec

logicznej, zawsze uwzględnia się podstawowe zasady logiki, takie jak: porównanie, abstrahowanie czy uogólnianie. Metoda ta jest określana czasem jako metoda „myślowego eksperymentu". Posiadając dane wejściowe i warunki je ograniczające, a takŜe znając w zarysie cel badań, moŜna dokonać analizy zaleŜności i związków zachodzących między danymi wyjściowymi w granicach określonych warunkami brzegowymi; następnie konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwiązania danego problemu badawczego. Metoda analizy i konstrukcji logicznej to swego rodzaju ciąg procesu iteracyjnego, przy czym iteracje są korekcjami procesu logicznego, będąc jak gdyby jego sprzęŜeniami zwrotnymi. Opisywana metoda jest tym skuteczniejsza, im pełniejsza jest wiedza o problemie badawczym, a takŜe im dokładniej opracowany jest aparat logiczny i procedury badawcze, które są właściwe dla danego problemu badawczego.

2. Etapy metodyczne badań analitycznych Przebieg czynności analitycznych w badaniach naukowych został przedstawiony między innymi przez S. Stachaka". Polega on przede wszystkim na wyszukiwaniu odpowiedzi na następujące pytania: 1) jak jest? 2} dlaczego tak jest? 3) jak jeszcze moŜe być? Pytanie pierwsze wymaga odpowiedzi konstatujących i oceniających stan taktyczny Drugie pytanie wymaga odpowiedzi, która będzie uzasadnieniem istniejącego stanu rzeczy, czyli wskazaniem jego przyczyny. Ostatnie pytanie „jak jeszcze moŜe być?" jest natury projektowej. Odwołuje się tym samym do przyszłych moŜliwych zdarzeń. Pytanie to wymaga odpowiedzi w postaci propozycji wariantowych dla przyszłych usprawnień organizacyjnych bądź teŜ technicznych. Proces szukania odpowiedzi do pierwszych dwóch pytań: „jak jest?" oraz „dlaczego tak jest?" stanowi domenę nauk teoretycznych. Nie oznacza to jednak, Ŝe z tego typu pytaniami nie mamy do czynienia w naukach praktycznych. Trzecie z wymienionych powyŜej pytań jest charakterystyczne głównie dla nauk praktycznych. Trzeba bowiem pamiętać, Ŝe nauka nie daje odpowiedzi na pytania typu: „jak w konkretnych warunkach powinno być?" lub „jakie środki naleŜy w danej sytuacji zastosować?" (o problemach z ekonomią normatywną i o sądach wartościujących w ekonomii pisze np. B. Czarny 28). Zatem nie jest obowiązkiem nauki opracowywanie konkretnych propozycji usprawniających. Analiza stanowi główny element M ralegii badań nad teorią, która składa się ? czterech następujących etapów:

S. Stachalt. op.cit., s. 201, " Zob. B, Czarny, Pozytywizm i fahyjikaijonizm a sady wartościujące w ekonomii. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2004. n

Rozdział XIV. Analiza jako metoda badawcza

251

1. Analiza zjawiska i określenie jego podstawowych cech 2. Zmierzenie tych cech w róŜnych sytuacjach 3. Analiza otrzymanych danych w celu określenia, czy są one systematycznym źródłem wariancji 4. jeŜeli zostaną ustalone systematyczne źródła wariancji, to naleŜy opracować teorie.- 1 W kaŜdym rodzaju przeprowadzanej analizy niezbędne jest wykorzystywanie podstawowych etapów metodycznych postępowania analitycznego. Do tych etapów zaliczyć moŜna: 1) określenie celu i dokładne zdefiniowanie obiektu badań 2) wybór kryterium oceny zachowania się badanego zjawiska lub procesu 3) wybór miary badanego zjawiska, adekwatnej do badanego problemu ■t) ustalenie jednostek odniesienia (bazy) dla celów porównawczych 5) określenie odchyleń stanów rzeczywistych od postulowanych 6) postawienie wstępnej hipotezy oraz sformułowanie modelu 7) ustalenie przyczyn i skutków stwierdzonych odchyleń 8) wydanie oceny o zaistniałych zmianach lub stwierdzonych stanach analizowanych zjawisk 9} ustalenie działań racjonalizujących obiekt badań 2 \ Klap pierwszy pozwala na ustalenie właściwego zakresu badań i wyłączenie z niego cech czy elementów nieistotnych. Na przykład badając wypłacalność określonego podmiotu gospodarczego, naleŜy zdefiniować, jak dokładnie rozumiane jest i co obejmuje pojęcie „wypłacalność przedsiębiorstwa 1 '. Dzięki temu analizowane będą tylko rzeczy mające rzeczywisty wpływ na przedmiot badań. Podczas drugiego etapu ustala się poŜądany kierunek zmian wartości cechy lub zespołu cech obiektu badań analitycznych. Takim kierunkiem moŜe być chociaŜby maksymalizacja (np. rentowności), minimalizacja (np. kosztów) czy utrzymanie się w przyjętym przedziale wartości (np. wielkość nakładów). Trzeci etap, polegający na wyborze dokładnej i adekwatnej miary, pozwala ustalić stany, kierunki oraz natęŜenia zmian w badanym zjawisku. Określane są równieŜ wielkości odchyleń stanów rzeczywistych od postulowanych. Na tym etapie często spotkać moŜna trudności w znalezieniu czy ustaleniu zobiektywizowanych miar Trzeba jednak pamiętać, Ŝe dokładny pomiar przedmiotu badań jest podstawowym warunkiem właściwego przebiegu badań i otrzymania prawidłowych wyników analizy. Ustalenie jednostki odniesienia w przebiegu procesu analizy polega na wyborze takiej wielkości badanych zjawisk, z którą będą porównywane ich stany rzeczywiste. Tik wybrane wielkości są przyjmowane jako postulowane, poŜądane do otrzymania lub osiągnięcia (np. w działalności gospodarczej). RóŜnice między wielkościami rze-

J *C.

Frank forl-Naehmias. D. Naehmias. A^-fcury badawcze w naukach ipałecznyeh,prick\. E. HoriKWlfcl,

Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2001, s. 63. " L. Bednarski, Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademii EhoOOfllkłnt) im. Oskara Langego, Wrocław 2001. s. 16,

252

czy wisty mi I postulowanymi traktuje się jako odchylenia, które są rezultatem zakłóceń w funkcjonowaniu zjawiska. Mogą to być równieŜ odchylenia korzystne (większa wartość zysku od tej zakładanej w planie). Obecnie do porównań coraz częściej wykorzystywane są wartości wskaźników osiąganych przez dany podmiot gospodarczy w analogicznym okresie minionym. W zaleŜności od tego, czy stwierdzone róŜnice są dodatnie, czy ujem ne, traktowane są jako miara rozwoju lub regresu przedsiębiorstwa w danej dziedzinie jego działalności. Stosuje się równieŜ porównania z innymi podmiotami gospodarczymi prowadzącymi podobną działalność. Klap piąty, określanie odchyleń stanów rzeczywistych od postulowanych, polega na określeniu wielkości, kierunku i szybkości narastania tych odchyleń. Wykorzystywana jest tutaj metoda porównań. Etap szósty naleŜy do najtrudniejszej części procesu analizy. W tym momencie badacz przystępuje do postawienia wstępnej hipotezy i sformułowania modelu. Kiedy zostanie juŜ sformułowana hipoteza badawcza, przeprowadza się badania analityczne mające na celu jej zweryfikowanie. W prowadzeniu takich badaii pomocnym działaniem jest zbudowanie odpowiedniego modelu. Na przykład w praktyce analizy ekonomicznej występują modele fizyczne, schematyczne i matematyczne'*. Ustalenie przyczyn i skutków stwierdzonych odchyleń odbywa się na podstawie materiału opisującego konkretny obiekt analityczny, postawionych hipotez oraz wartości zmiennej

objaśnianej

i

objaśniającej

w

ewentualnie

/budowanym

modelu

ekonome-trycznym. Na lym etapie konieczna jest dobra znajomość mechanizmu funkcjonowania badanego obiektu, jego uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, a takŜe metod i technik badań przyczynowych. Wykorzystując odpowiednio dobrane metody badań analitycznych, ustala się, który z istniejących czynników był przyczyną stwierdzonych zmian, a takŜe jaki był kierunek, wielkość i tempo narastania tych zmian. W przedostatnim etapie analizy wydawane są oceny o stanach i ewentualnych zmianach analizowanych zjawisk. Wówczas określa się te zjawiska bądź jako poŜądane, bądź jako niekorzystne. Ocena odbywa się za pomocą kryterium, które zostało wybrane w początkowym etapie badań analitycznych. Ostatnim etapem jest ustalenie działań racjonalizujących obiekt badan, lulaj badacz ustala działania zmierzające do usunięcia stwierdzonych zakłóceń lub do utrwalenia zmian, które zostały uznane w poprzednim etapie analizy za korzystne. Stosowanie i przestrzeganie w badaniach analitycznych scharakteryzowanych powyŜej etapów metodycznych pozwoli usprawnić proces badaii. zapewnia mu konsekwencję logiczną, a takŜe wpływa na poprawność merytoryczną uzyskanych wyników. Pewną wadą metody analitycznej jest nadmierne eksponowanie szczegółów, które powodują, ze traci się z pola widzenia całość przedmiotu badań, W związku z tym występuje pewna trudność w pełnym i obiektywnym poznaniu rzeczywistości, która jest

' Ibidem* i. 1 H

Rozdział XIV Analiza jako metoda badawcza

253

co prawda zbiorowiskiem niezaleŜnych elemenlów cząstkowych, lecz równieŜ stanowi zespól części ściśle powiązanych zc sobą w jednolitą i organiczną całość- 1 '.

3. Podział i przykłady analiz w badaniach naukowych ze szczególnym uwzględnieniem nauk ekonomicznych Analiza traktowana jako metoda badania naukowego jest dzielona przez niektórych autorów na: •

analizę elementarną, polegającą na rozkładaniu przedmiotu badań na elementy bez znajdowania wzajemnych związków

•

analizę funkcyjną, polegającą na rozkładaniu przedmiotu badań na elementy składowe ze zwróceniem uwagi na związki między tymi składnikami

•

analizę logiczną, polegającą na rozkładaniu złoŜonych przedmiotów badań na ich części składowe z uwzględnieniem ich stosunków logicznych - 29. Apanowicz dokonuje z kolei podziału analizy na:

•

analizę czynnikową (ang.^iicfor analysis) - będącą zabiegiem statystycznym, który pozwala na sprowadzenie duŜej ilości zmiennych do znacznie mniejszej ilości (liczby), a takŜe na wyodrębnieniu podstawowych zagregowanych czynników wywołujących korelację między zmiennymi; proces wykrywania czynników wspólnych pozwala na sformułowanie hipotez co do istnienia i natury ogólnych wpływów, które kształtują istniejące zaleŜności

■

analizę wariancji - to równieŜ zabieg statystyczny umoŜliwiający ilościowe określenie wpływu poszczególnych czynników (zmiennych) wejściowych na zmienność (wartość)

czynnika wyjściowego; analiza wariancji pozwala takŜe dokonać oceny istotności wpływu tych czynników wejściowych na zmienność wielkości wyjściowej'"'. W naukach ekonomicznych jedną z najwcześniejszych dróg wyjaśniania procesów gospodarczych i ich prognozowania stanowi analiza przyczynowo-skutkowa 1 ". Posługując się taką analizą, badacz naraŜony jest na pewne niebezpieczeństwa, lak juŜ wspominał Hu me, często skutek traktowany jest jako przyczyna i na odwrót - za przyczynę bierze się skutek, lednakŜe tylko analiza przyczynowo-skutkowa pozwalała ekonomistom ujawniać prawidłowości. Dlatego ten rodzaj analizy jest wysuwany na pierwszy plan przez ekonomię klasyczną. Pojawiające się trudności w wydobywaniu przyczyn określonych zjawisk oraz obawa przed ujawnieniem istotnych powodów powstawania konfliktów ekonomicznych skłoniły licznych ekonomistów do posługiwania się funkcjonalizmem.

" Por M, Oeilarczyk, Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowne w pracach magisterskich i doktorskich. Akademia Obrony Narodowej. Wydział Wydawniczy, Warszawa 2003, s. 48.

29 W. Pytkowski.op.dl.,v 112-113. " Por, |, Apanowicz, op.eil., s. 26. 10 S. śurawkkl. Metody i techniki badan ekonomicznych: zagadnienia epistemalagiezne i metodologiczne. Państwowe Wydawnictwa Ekonomiczne. Warszawa I980i s- 30L

254

Paweł Dec

a tym samym do porzucenia metody kauzalne). Z lego teŜ powodu Fareto i Marshall uznali posługiwanie się metodą kauzalna za relikt animizmu 30. Trudności na drodze poszukiwań określonych powiązań przyczynowo-skutkowych w procesach gospodarczych występują równieŜ z uwagi na to, iŜ w zjawiskach społecznych wiele prawidłowości zachodzi na drodze przypadku. W analizie zjawisk ekonomicznych nie

moŜna

równieŜ

zdać

się

jedynie

na

posługiwanie

się

metodą

strukturalno-funk-cjnnalną. Metoda ta bowiem daję nam wyłącznie obraz współzaleŜności i wzajemnego oddziaływania na siebie poszczególnych elementów badanego zbioru. Ciłównym efektem wykorzystywania przez badacza analizy strukturalno-funkcjonalnej jest otrzymanie obrazu danej struktury ekonomicznej. Nie uzyskuje się natomiast dokładnego wyjaśnienia przyczyn badanego zjawiska. PowyŜsza metoda pozwala dać wgląd

w

typ

powiązań

noszących

relatywnie

stały

charakter.

Analiza

strukturalno-funkcjonalna ma bowiem charakter analizy statycznej, a nie dynamicznej. W badaniach naukowych niezwykle waŜna jest metoda analizy i krytyki piśmiennictwa. Metoda ta musi być zastosowana właściwie przez wszystkich tych, którzy chcą napisać pracę naukową 4 '. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa jest stosowana zazwyczaj w pierwszym etapie poznania naukowego. Polega ona przede wszystkim na: -

wykazaniu celowości, oryginalności (w stosunku do dotychczasowego stanu wiedzy na tan temat) i nowego ujęcia podjętego problemu naukowego

-

ustaleniu, jakie prace naukowe badacz, zna, a jakich nie zna

-

ustaleniu, co juŜ istnieje i co jest zawarte (poznane) w literaturze danej dziedziny naukowej

-

określeniu, czego nie ma w literaturze badanego przedmiotu, a co w związku z tym naleŜy objąć badaniami w celu poznania i udowodnienia

-

poszukiwaniu podobieństw, róŜnic, związków, zaleŜności, istotnych cech w znanych

-

badaniu, jakie są rozbieŜności w funkcjonujących hipotezach, załoŜeniach badawczych,

dotychczas teoriach i twierdzeniach naukowych przekonaniach, poglądach itp, -

ustaleniu, jakie wartości naukowe zapewni proponowane rozwiązanie czy metoda

-

poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jaka jest wiarygodność i uŜyteczność nowych przedstawionych propozycji w stosunku do juŜ istniejącej wiedzy i praktyki działania. Dzięki wykorzystywaniu przez naukowców metody analizy i krytyki piśmiennictwa

powstaje wiele waŜnych odkryć oraz prac naukowych. Podczas analizy dotychczasowego dorobku naukowego z danej dziedziny nierzadko tworzone są nowe rozwiązania, korygowane błędne poglądy i teorie, a takŜe sugerowane nowe kierunki i obszary dalszych wnikliwych badań naukowych. Metoda ta jest najczęściej stosowana w naukach humanistycznych i ekonomicznych. W ekonomii praktycznie nie ma badania, w którym nie wykorzystywano by metody analizy i krytyki piśmiennictwa. Dlatego większość

" Ihkiem.

30

Por. J, Apanuwicz, opcit., s. 86.

255

Rozdział XIV. Analiza jako metoda badawcza

naukowców przykłada duŜą wagę do właściwego przeprowadzenia analizy poprzednich badań i prac naukowych w naukach ekonomicznych. W literaturze naukowej spotkać się moŜna takŜe z określeniem metody analizy sytuacyjnej". Jest to metoda analityczna specyficzna dla nauk społecznych. Metoda analizy sytuacyjnej polega na badaniu obiektywnych elementów sytuacji, w jakiej funkcjonuje dany podmiot OTO formułowaniu prawidłowości zachowań podmiotu w oparciu o tę obiektywną sytuację. Według tej koncepcji decyzje indywidualne (człowieka, przedsiębiorcy), które są zazwyczaj uzasadnione psychologicznie, stanowią zbiór przypadkowych i nieukładających się zdarzeń. Przy czym owe indywidualne motywy działania są zbierane w określoną prawidłowość. W ekonomii obiektem badań jest społeczeństwo (lub jego część), a taki obiekt badawczy moŜe być rozczłonkowany tylko za pomocą logicznej abstrakcji. Stąd teŜ badanie obiektów w naukach społecznych jest utrudnione.

4. Analiza jako główna metoda badawcza ekonomistów J. Apanowicz definiuje analizę ekonomiczną jako badania analityczne dotyczące wyszukiwania, mierzenia i porównywania elementów pochodzących ze związków zachodzących między zjawiskami ekonomicznymi, a takŜe wykrywania prawidłowości w zachowaniu się podmiotów gospodarczych i ich reakcji na bodźce z otoczenia 1 '. Z kolei S. Stachak określa analizę ekonomiczną jako metodę badania naukowego, która słuŜy do rozdzielania całości (pojedynczych przedmiotów, ich grup, zjawisk itd.) za pomocą logicznej abstrakcji^, W analizie ekonomicznej wykorzystywane są róŜne metody badawcze, jednak najwaŜniejszą rolę odgrywają w niej czynności analizy myślowej. Odbywa się to miedzy innymi poprzez dzielenie zagadnień na pytania szczegółowe, wyodrębnianie składników elementarnych i ich grup z badanych całości w celu wykry wania ich własności oraz związków funkcjonalnych między nimi. Wspomniane powyŜej myślowe czynności analityczne są rozumowaniami dedukcyjnymi i są przeciwstawiane czynnościom syntezy myślowej (indukcji logicznej). Encyklopedia PWN definiuje analizę ekonomiczną jako metodę badania procesów ekonomicznych za pomocą rozpatrywania związków między poszczególnymi elementami tych procesów. Jest to pojęcie na ogól odnoszone tylko do badania zjawisk ilościowych. Analiza ekonomiczna słuŜy jako narzędzie racjonalnego gospodarowania, a przykładem jej praktycznego zastosowania moŜe być analiza kosztów i analiza nakładów oraz wyników produkcji.

Analiza

ekonomiczna

opiera

się

z

reguły

na

wykorzystaniu

metod

matematycznych. Przykładami zastosowania matematyki do celów analizy ekonomicznej są rachunek marginalny oraz programowanie liniowe 5 31. 11

K. Mcrcdyk, Przedmiot i metoda nauk ekonomicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu w Rialyrmloku. Białystok

2003, s. 45. ł4

Por. 1. Apanowicz, op.cit., s. 87.

31 S. Stachak, op.cit., s. 200, " http://encyklopcdiapwn.pl/2437_l.html, 02.02.2006 ł' Mała encyklopedia ekonomiczna, PWfc, Warszawa 1974. s. 32. łs ). Apanowicz, op.cit, s. 88.

256

Paweł Dac

Analiza ekonomiczna to równieŜ system badań i ocen efektywności działania określonej jednostki gospodarczej. W analizie ekonomicznej wyróŜnić moŜna: •

analizę statyczną - badania dotyczące stanu ekonomicznego danej jednostki

•

analizę dynamiczną - badania dotyczące przebiegu i wyników działalności danej jednostki gospodarczej 57 . Celami analizy ekonomicznej są:

-

określenie wielkości i przyczyn odchyleń od stanu zakładanego (planowanego)

-

ustalenie powiązań między zjawiskami i procesami

-

projektowanie działań korekcyjnych, które mogłyby kształtować procesy i zjawiska, by stały się one ekonomicznie uzasadnione i realne. Przeprowadzając analizę ekonomiczną naleŜy spełnić następujące wymagania:

-

opierać się na właściwych i obiektywnych danych (wynikach), rzetelnych stwierdzeniach i ocenach

-

uwzględniać wszystkie wyróŜnione elementy, które wpływają na określoną sytuację gospodarczą lub celowo wybrane zjawiska ekonomiczne

-

opierać się na potwierdzonych danych liczbowych (po wcześniejszym doprowadzeniu ich do porównywalności)

-

prezentować rezultaty badań w sposób zwarty, jasny i przejrzysty 32*.

W ogólnym ujęciu analiza ekonomiczna rozumiana jest głównie jako dyscyplina naukowa lub działanie praktyczne (podstawa podejmowania decyzji gospodarczych). Analiza ekonomiczna moŜe przybierać następujące dwie formy: -

analizy strukturalnej, polegającej na wykrywaniu i opisywaniu elementów struktury badanej całości, związków i zaleŜności występujących między jej elementami, a takŜe między kaŜdym z tych elementów a całością

-

analizy przyczynowej, polegającej na poznaniu mechanizmu funkcjonowania badanej całości, zmian w niej zachodzących oraz na identyfikacji czynników oddziałujących na tę całość i ustaleniu kierunku, a takŜe natęŜenia wpływu poszczególnych czynników na stwierdzone zmiany 33. Analiza działalności przedsiębiorstwa w warunkach gospodarki rynkowej powinna

obejmować: •

•

analizę ekonomiczną, na którą składa się: -

analiza finansowa

-

analiza techniczno-ekonomiczna

analizę otoczenia przedsiębiorstwa, obejmującą: -

analizę rynku

-

analizę konkurencji

-

analizę warunków społecznych i prawnych 4 ".

A. Zwirbla, Metody t>adawcze analizy ekonomicznej: studium metodologiczne, WSHK. Włocławek 1001+A 20. M. Sierpińska, T, Jachna. Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1*99. i. 11-12.

Rozdział XIV. Anatiza jako metoda badawcza 257

Według innego pod/iało analizę ekonomiczną dzieli się w przedsiębiorstwie według czterech najwaŜniejszych kryteriów: 1) przeznaczenia analiz: -

analiza zewnętrzna

-

analiza wewnętrzna

2) czasu, który obejmuje analiza: -

analiza retrospektywna (analiza ex post)

-

analiza bieŜąca (operatywna)

-

analiza prospektywna (analiza ex antę)

3) zastosowanych metod badawczych: -

analiza funkcjonalna

-

analiza kompleksowa

-

analiza decyzyjna

4) szczegółowości opracowania: -

analiza ogólna

-

analiza szczegółowa 34,

W literaturze spotkać się moŜna równieŜ z podziałem metod analizy ekonomicznej na: •

•

metody ogólne: -

metoda analityczna

-

metoda syntetyczna 1 '

metody szczegółowe**: -

metoda indukcyjna (scalania) - od analizy zjawisk do syntezy wyników, a więc od przyczyn do skutków, od czynników do wyników, na które te czynniki oddziaływały, „od szczegółu do ogółu" (np. od szczegółowych zjawisk gospodarczych do ogólnych)

-

metoda dedukcyjna (rozdrabniania) - od syntezy zjawisk do analizy zjawisk, czyli od skutków do przyczyn, od wyników do czynników, od ogółu do szczegółu

-

metoda redukcji (weryfikacji) - od syntezy wstępnej, poprzez analizę zjawisk, na syntezie ogólnej kończąc.

Analiza ekonomiczna przeprowadzana za pomocą metody indukcyjnej rozpoczyna się od badania wykorzystania poszczególnych czynników produkcji, a dopiero potem ustala się wpływ gospodarowania tymi czynnikami na wyniki linansowe przedsiębiorstwa^. Metoda scalania jest stosowana głównie w analizach średnio- i krótkookresowych, odcinkowych czy problemowych, które nie zawsze kończą się syntezą dotyczącą wyników pracy całego przedsiębiorstwa. Jest to metoda bardzo pracochłonna, dlatego teŜ nieczęsto stosuje się ją w analizach rocznych.

Ibidem, s. 14-19. * 2 A. świrbla, op.cit., a. 32. Ą i E. Urbańczyk, Metody ihśt iowe w analizie finansowej przedsiębiorstwa, Hundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1998, s, 15-IA, " Por. M. Sierpińska, T. Jachna, op.cit., s. 19-20. 34

2S0

Paweł Dec

W metodzie dedukcyjnej na początku określa się wyniki finansowe przedsiębiorstwa, a później bada się czynniki kształtujące ich wielkość i stopień zmian. Dzięki temu analizowane są tylko te czynniki, które miały zasadniczy wpływ na ostateczne wyniki przedsiębiorstwa, nie zaś wszystkie czynniki bez względu na kierunek i siłę ich oddziaływania. Metodę rozdrabniania wykorzystuje się w analizach rocznych i wieloletnich. Jest ona częściej wykorzystywana w praktyce niŜ metoda indukcji, pomimo Ŝe jest od niej trudniejsza. W metodzie dedukcji badania są ograniczone do zagadnień najistotniejszych w działalności danego podmiotu gospodarczego. Metoda redukcji moŜe być stosowana we wszystkich rodzajach analiz, pod warunkiem profesjonalnego opanowania przez badacza warsztatu narzędziowo-metodycznego oraz dobrej znajomości przedsiębiorstwa od strony merytorycznej. Metoda ta pozwala na szybkie uzyskanie wiarygodnych wyników badań, co sprawia, Ŝe jest bardzo przydatna w praktyce badawczej.

Podsumowanie Zadaniem autora w tym rozdziale było opisanie analizy jako metody badawczej. Na podstawie przeprowadzonych badań literaturowych moŜna stwierdzić, Ŝe analiza jest wykorzystywana w badaniach w wielu dziedzinach nauki. Liczne podziały oraz przykłady analiz dowodzą przydatności oraz moŜliwości wszechstronnego zastosowania tej metody przez naukowców.

Aleksandra Jadach

ROZDZIAŁ XV

SYNTEZA JAKO METODA BADAWCZA

1. Synteza jako pojęcie metodologii nauk Słowo „synteza" (gr. synthesis) oznacza „łączenie róŜnych elementów w całość po zbielaniu składników" 1 . W metodologii nauk przyjęto określać tym terminem „łączenie wyodrębnionych czynników, elementów,części,cech, relacji, [...] danego problemu, procesu, struktury lub organizacji [...], całościowe poznawcze potraktowanie danego zjawiska lob struktury w procesie myślowego poznania i działalności ludzkiej" 1 . Synteza jako metoda naukowa ma więc na celu połączenie powstałych w wyniku analizy części składowych dostępnej wiedzy na dany temal lub wstępne uogólnienie informacji zgromadzonych w wyniku obróbki danych empirycznych. Aby zrealizować te zamierzenia, synteza posługuje się takimi metodami rozumowania jak porównanie, abstrahowanie i uogólnianie. Ostatnim etapem pracy nad syntezą jest stworzenie nowej, spójnej całości stanowiącej zestawienie najistotniejszych cech pierwotnie analizowanych faktów naukowych. W metodologii nauk pojęcie syntezy jako metody funkcjonuje w dwóch kontekstach. Po pierwsze, w kontekście historycznym, jako jedna z głównych części triady dialekt ycz nej\ po drugie zaś jako metoda analizy i konstrukcji logicznej 1 . Heglowska triada (teza, antyteza i synteza) przedstawia powstawanie wiedzy w postaci procesu ewolucyjnego, który zachowuje ciągłość i podlega zmianom dzięki powstawaniu kontrowersyjnych

' W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, s. 409. J

J. Apanowicz. Metodologia nauk. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa ,.15om Organizatora",

Toruń 2003, s. 27. 'Zob. HandlexikonzurWissenschafutheorie, red-Seifert, R. Radnttzky,dlv. Munchcn 1992, s. 34; H. Horz, Wissenschaft ah I'rozcs*. Grundlagen eirier dialektischen Theorie der Wisterischaftscntwickłung, Akdemic Verlag. Berlin 1988. s. 110-13). Ą

Zob. ]. Apanowicz, s. 89.

260

Aleksandra Jadach

teorii. Punktem wyjścia do stworzenia spójnej teorii jest często jednostronna i niedopracowana teza. Wynika to z niedostatecznej wartości poznawczej zgromadzonego przez naukowca materiału empirycznego. Sformułowanie tezy jest dla innych naukowców swoistym otwarciem nowego pola badawczego. Z nowych badań i róŜnorodnych koncepcji danego zagadnienia powstaje antyteza. Ciągła walka na argumenty między zwolennikami tezy i antytezy moŜe prowadzić do weryfikacji jednej z nich i uznania jej za wiedzę obiektywną lub przeciwnie - do syntezy, w przypadku gdy obie strony uznają, Ŝe ich rozumowanie jedynie w części wyjaśnia badany problem. Właśnie stworzenie syntezy zapewnia postęp w nauce. MoŜna nawet twierdzić, Ŝe uznanie tezy lub antytezy za prawdziwą prowadzi jedynie do wydłuŜenia prac nad syntetyzowa niem wiedzy o danym zagadnieniu'. Takie ujęcie procesu powstawania teorii naukowych jest w duŜym stopniu zbliŜone

do

racjonalizmu

krytycznego,

który

zmierza

do

szukania

argumentów

umoŜliwiających nie potwierdzenie, lecz odrzucenie teorii. Celem dialektycznej metody rozumowania jest takie prowadzenie dyskusji naukowej, aby argumenty potwierdzające daną teorię i jej zaprzeczające wykazały, w jakim zakresie badana koncepcja jest ograniczona. PrzezwycięŜeniem tego ograniczenia jest właśnie synteza. Metoda analizy i konstrukcji logicznej35 nie bada rozwoju teorii, lecz prowadzi do uzyskania syntetycznego ujęcia zebranych w procesie badawczym informacji. W r wyniku analizy następuje podział problemu badawczego na rozłączne części, wyeliminowanie (redukcja) niepotrzebnych lub błędnych części teorii i ponowne ich scalenie w nową spójną całość w procesie konstrukcji logicznej. Jest to metoda w duŜej mierze odpowia dająca indukcji, poniewaŜ i tutaj z twierdzeń cząstkowych wyprowadzane są twierdzenia 0 wyŜszym stopniu ogólności. Technikami badawczymi ułatwiającymi stosowanie tej metody są obserwa 36. ja. eksperyment i metod) statystyczne, [. A panowie / określa

analizę 1 konstrukcję logiczną mianem „myślowego eksperymentu" , a powstające w wyniku kolejnych etapów analizy i syntezy teorie porządkuje w szereg triad dialektycznych. Metoda ta jest więc zasadniczo operacjonalizacją dialektycznej koncepcji powstawania nauki.

2. Synteza jako metoda naukowa Synteza jako metoda naukowa jest sama w sobie stosunkowo trudna do scharakteryzowania. MoŜna jednak podjąć próbę jej opisania, posługując się w tym celu analo ' W rzeczywistości jednak często spotyka tlę niechęć naukowców do tworzenia syntezy 7. psychologicznych h.idjń procesów poznawczych towarzyszących procesom naukowym wynika, Ŝe naukowcy sa w przewalającej częłei skłonni s/uka*! tak wąskiej dysej pony naukowe), aby uh poglądy naukowe mogły być traktowane iako równowaŜne, nie /as przeciwstawne innym stanowiskom leoretycznym (1. Maruszewski. Analizo procesów poznawczych jednostki op.cit., w świetles.ntealizacyjnej teorii nauki. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1983,ws.zarysie 23). cel badań, 35 I. Apanowicz. H9. _Maja>' dane wyjściowe i warunki ograniczające oraz znając analizuje się zaleŜno-ici i związki zachodzące miedzy danymi wyjściowymi w granicach określonych warunkami brzegowymi i konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwijania danego problemu. Metoda analizy i konstrukcji logiczne) icsl swego rodzaju ciągiem procesu iteracyinego. przy czym iteracje są korekcjami procesu logicznego, jego spr/czcniami zwrotnymi" (ibidem, s. 9(U 36 I. Apanowicz. op.cit., s. H9. _Maja>' dane wyjściowe i warunki ograniczające oraz znając w zarysie cel badań, analizuje się zaleŜno-ici i związki zachodzące miedzy danymi wyjściowymi w granicach określonych warunkami brzegowymi i konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwijania danego problemu. Metoda analizy i konstrukcji logiczne) icsl swego rodzaju ciągiem procesu iteracyinego. przy czym iteracje są korekcjami procesu logicznego, jego spr/czcniami zwrotnymi" (ibidem, s. 9(U

Rozdział XV. Synteza jako metoda metoda badawcza

261

gią do sporu naukowego. Rozwiązanie sporu naukowego jest bowiem bardzo zbliŜone do procesu myślowego badacza tworzącego syntezę, a więc równieŜ argumenty stron sporu mają prawdopodobnie cechy podobne do poszczególnych części składowych teorii poddawanej analizie i ponownej rekonstrukcji logicznej. Główna róŜnica polega na tym, Ŝe w przypadku sporu naukowego do konsensusu dochodzi się w wyniku wymiany poglądów, natomiast w przypadku tworzenia syntezy badacz jest /dany tylko na siebie. W logice przyjęto określać spór naukowy mianem „dyskusji o tezę"". Zasadniczą cechą sporu jest to, Ŝe jego uczestnicy nie dąŜą do porozumienia, ale do wykazania słuszności swoich tez i/lub obalenia tez oponentów, fest to więc sytuacja analogiczna do jednoczesnego funkcjonowania tezy i antytezy w rozwoju teorii naukowej. Pierwszym etapem rozwiązywania sporu jest analiza poglądów oponentów. Argumenty tworzące podstawę tych poglądów powinny być weryfikowalne37 a więc moŜliwe do sformułowania w postaci zdań logicznych, którym naleŜy przyporządkować wartość logiczną. W tym miejscu konieczne jest równieŜ zbadanie, czy poglądy wyraŜone w sporze są powiązane związkami logicznymi (odpowiada to rozbiciu istniejącej teorii na poszczególne części składowe i dokładnej analizie ich wartości logicznej). NajwaŜniejszymi związkami logi38 znymi z punktu widzenia rozwiązania sporu są: związek sprzeczność i logicznej, związek niezgodności dwóch zdań pod względem prawdy i fałszu (alternatywa rozłączna), związek niewspółprawdziwości dwóch zdań (dysjunkcja) oraz związek niewspółfałszywości dwóch zdań (zwykła alternatywa)39. Poddanie analizowanej teorii testowi na występowanie wymienionych związków logicznych w duŜym stopniu ułatwi zrekonstruowanie jej w spójną całość. Kolejnym krokiem w rozwiązywaniu sporu jest wybranie między weryfikacją a falsyłlkacją głoszonych przez strony poglądów, W w yniku lego procesu następuje uznanie części argumentów za prawdziwe i zakończenie sporu naukowego. W tym punkcie widać róŜnicę między sporem naukowym a syntezą jako metodą. Synteza powstaje juŜ po rozbiorze logicznym poszczególnych tez teorii, i dopiero w kolejnym cyklu rozwoju nauki jest poddawana testowi prawdy lob lałszu. Z porównania syntezy i sporu naukowego wynikają więc następujące cechy syntezy jako metody badawczej: Jest to metoda złoŜona, w której główny nacisk połoŜono na takie skompilowanie powstałego w wyniku analizy materiału badawczego, aby powstała spójna i pozbawiona wcześniejszych błędów (logicznych i merytorycznych) teoria. Takie postępowanie charakterystyczne jest dla nauk empirycznych, w których najistotniejszą rolę odgrywa doświadczenie uzyskiwane w wyniku procesu badawczego. W odniesieniu do powstającego w rezultacie holistycznego zestawienia najistotniejszych tez danej teorii moŜna uŜyć Popperowskiego określenia „empiryczny system tCOfetyciOjr40, System ten pow inien być syntetyczny, a więc objaśniać świat w sposób niesprzeczny. Musi takŜe być pozbawiony cech metafizycznych, a więc podlegać jasnemu kryterium demarkacji, oddzielającemu wiedzę czerpaną zdanych empirycznych od naleciałości metal izycznych oraz pseudonaukowych - powinien odnosić się tylko do danych empirycznych.

37 Z. Kraszewski, logiku. Nauka rozumowania. PWN. Warszawa 19HI. s. 194. "Ibidem, s. 205-206. 38 Z. Kraszewski, logiku. Nauka rozumowania. PWN. Warszawa 19HI. s. 194. "Ibidem, s. 205-206. 39 Z. Kraszewski, logiku. Nauka rozumowania. PWN. Warszawa 19HI. s. 194. "Ibidem, s. 205-206. 10 K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego. Wydawnictwu Naukowe PWN. Warszawa 2002. s, łR,

262

Kolejna grupa cech syntezy w ujęciu metodologicznym wynika z tego, Ŝe musi ona mieć cechy metody badawczej. NaleŜy więc proces analizy i konstrukcji logicznej przeprowadzać w taki sposób, aby mógt on być replikowany. Badacz powinien być świadomy ograniczeń metody, techniki badawcze naleŜy natomiast dopasować do przedmiotu badań.

3- Rodzaje syntezy W odniesieniu do syntezy funkcjonuje w literaturze podział zaproponowany przez W. Wundta". Podał on trzy rodzaje syntezy: elementarną, przyczynową i logiczną : . Synteza elementarna jest jedynie odwróceniem (sprawdzeniem) analizy. Jako termin odpow iada bardziej charakterowi procesów chemicznych niŜ metodologii nauk. W odniesieniu do niej byłaby bowiem niczym więcej jak ponownym połączeniem wyodrębnionych w trakcie analizy faktów naukowych. Synteza przyczynowa odgrywa w metodologii duŜo waŜniejszą rolę, poniewaŜ umoŜ liwia połączenie wyników analizy w łańcuch przyczynowo-skutkowy 'lak ujmowana synteza nie jest juŜ zwykłym odwróceniem analizy, lecz próbą uogólnienia zdobytej wiedzy fragmentarycznej. Metoda syntezy logicznej jest z kolei zbliŜona do omówionego w poprzednim punkcie sposobu rozwiązywania sporów naukowych, polega ona bowiem na połączeniu wyników analizy w sposób gwarantujący spójność i poprawność logiczną.

4. Metody rozumowania stosowane w analizie i konstrukcji logicznej (syntezie) - porównanie, abstrahowanie, uogólnianie W tytule podrozdziału wymieniono trzy metody rozumowania stosowane w Irakeie procesu analizy i konstrukcji logicznej (syntezy). O pierwszej z podanych metod warto jedynie wspomnieć ze względu na lo, Ŝe odpowiada ona bardziej zagadnieniom analizy komparatystycznej. Abstrahowanie (wyłączanie cech) zostanie omówione w zakresie odpowiadającym syntezie, natomiast główny nacisk w tym punkcie będzie połoŜony na uogólnienia, ich rodzaje oraz znaczenie w tworzeniu teorii ekonomicznych, Ponie waŜ w metodologii nauk do tej pory nie został rozwiązany spór o moŜliwą skalę uogólnień w naukach ekonomicznych'\ dobrze będzie nawiązać do jego początku, a więc do XIX-wiecznego tzw. sporu o metodę (Methodenstreit). Pod/tal ten przedstawi! Wundt pierwotnie dla analizy, '/.ob. R. Slachowski. Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych. Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa 2000, s. 12-14. u

W, Pytkowski, Organizacja badan i ocena prac naukowych, PWN. Warszawa 1985. s. 115-116.

iS

H. I .andrelh. D.C.

Colander. Historia myśli ekonomiczne). Wydawnictwo Naukowe PWN, War*zaw4 199H, s. 471-475.

263

Rozdział XV. Synteza jako metoda metoda badawcza

Porównanie jest „zestawieniem dwóch lub większej liczby rzeczy (osób, zjawisk itp.) w celu ich scharakteryzowania poprzez ukazanie rozmaitych relacji między nimi - róŜnic, podobieństw, wzajemnych odniesień i powiązań, wielkości istotnych parametrów" 14 . Trudno więc mówić o syntezie bez porównywania. Jest to właściwie wstępny etap konstrukcji kaŜdej struktury syntetycznej, słuŜący (choćby konceptualnemu) uporządkowaniu zgromadzonej wiedzy oraz powiązaniu dostępnych informacji w logiczne zaleŜności. Abstrahowanie natomiast to nieuwzględnianie, pomijanie pewnych cech, właściwości na rzecz innych, które w danych okolicznościach wydają się istotniejsze^. W. Pytkowski określa mianem abstrahowania (wyłączania cech) „takie postępowanie, kiedy z jakiegoś złoŜonego wyobraŜenia lub z większej ilości wyobraŜeń zatrzymane zostają pewne składniki jako elementy danego pojęcia, a reszta zostaje wydzielona" 1 ". Autor ten rozróŜnia dwa rodzaje wyłączania cech: wyłączanie odosobniające (abstrahowanie izolujące) oraz wyłączanie uogólniające (abstrahowanie generalizujące). Pomijając omówienie wyłączania odosobntającego jako charakterystycznego dla metod analitycznych, więcej uwagi naleŜy zwrócić na wyłączanie uogólniające. Jest to kolejny po porównywaniu etap pracy konceptualnej. Takie wyłączanie cech charakteryzuje się bowiem pomijaniem cech indywidualnych jednostek poddawanych badaniu, wyborem cech wspólnych wszystkim badanym jednostkom oraz przeniesieniem ich na całą populację lub zbiór, z którego pochodzi badana próba r . |est to pierwszy krok do formułowania uogólnień. Badania naukowe mają na celu weryfikację istniejącego stanu wiedzy i doprowadzenie do uchwycenia powtarzających się prawidłowości, a następnie do sformułowania teorii. Pierwszym etapem tworzenia teorii jest uogólnianie. Najczęściej badacz korzysta na tym etapie

z

dotychczasowego

dorobku

nauki,

posługując

się

juŜ

sformułowanymi

bezwzględnymi prawami (aksjomatami) lub wielokrotnie potwierdzonymi prawidłowościami. Następnie przeprowadza badania i kiedy rozpoczyna analizę zebranego materiału empirycznego, powinien odpowiedzieć na pytania, czy zakres przeprowadzonych badań pozwala na tworzenie uogólnień, czy warto uogólniać" 1 i w jaki sposób to robić lv .

iĄ

K. Szymanek. Sztuka argumentacji. Shwntk terminologiczny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s.

23* " Por. W. Kopaliński, op.cit., s. 12. * W. Pytkowski. op.cit., *. 117, 1

Warto zauwaŜyć, Ŝe jedna z głównych cech wyłączania uogólniającego jest odn iesienie do duŜej liczby

badanych jednostek, gdy tymczasem wyłączanie odosobniające moŜe dotyczyć w zasadzie pojedynczej jednostki, stąd teŜ wynika większe znaczenie wyłączania uogólniającego dla tworzenia syntez. IH Ten

problem dotyczy zwłaszcza ckonnmii i nauko zarządzaniu, które opisują zjawiska charakteryzujące

sie duŜą zmiennością i złoŜonością. Zjawiska te to procesy syndromatyczne. które rzadko dają się ująć w szeregi powtarzalnych zjawisk, w których moŜna byłoby zaobserwować działanie stałych praw. 15

W, Pytkowski, pisząc o uogólnieniach w procesie badawczym, zwraca przede wszystkim uwagę na to.

aby badacz był ciągle iwiadomy niedostatków swojej wiedzy, Ŝeby braków wiedzy nie zastępował naprędce formułowanymi uogólnieniami (lub konstrukcjami modelowymi), które nie wyjaśniają przyczyn zjawisk, a jedynie pokazują obserwowalne mechanizmy (W, Pytkowski, op.cit., s. 205-214).

264

Aleksandra Jadach

Uogólnienie naukowe (generalizaeja) to „wniosek ogólny sformułowany na podstawie poszczególnych przesłanek"'". W metodologii nauk wyróŜnia się trzy podstawowe grupy uogólnień naukowych: sprawozdawcze, naukowo-badawcze oraz filozoficzne 21 . Najczęściej spotykane i najprostsze do sformułowania jest uogólnienie sprawozdawcze. W tym przypadku zakres twierdzeń nie wykracza poza przebadany fragment rzeczy wi-stości, a uogólnienie jest prawdziwe tylko w określonym czasie i miejscu. Najczęściej generalizaeja taka jest przyczynkiem do dalszych badań, zwłaszcza pod względem czasowego i przestrzennego zakresu obowiązywania. Z wielu prac tego typu najczęściej powstają

prace

syntetyczne

(naukowo-badawcze).

Na

sprawozdawczymi

naukowo-badawczymi,

a

tym

zawierające etapie

pracy

uogólnienia naukowej,

przydatną

drugiego między

metodą

stopnia

uogólnieniami

rozumowania

jest

włączanie cech", a więc poszerzanie obszaru badawczego o kolejne elementy (np. uchylanie kolejnych

załoŜeń

pierwotnego

badania

lub

odwracanie

procedury

redukcyjnej

zastosowanej przy tworzeniu ujęć modelowych). Twierdzenia sformułowane w postaci uogólnień naukowo-badawczych wychodzą poza zakres

przebadanego

materiału,

jednak

podobnie

jak

w

przypadku

uogólnień

sprawozdawczych są ściśle określone (np. czasowo, przestrzennie). Stanowią punkt wyjścia do dalszych badań, lecz dzięki szerszemu spojrzeniu mogą być lepszą inspiracją dla innych badaczy lub bazą dla samego autora badań. JuŜ na tym etapie moŜna w zasadzie mówić o formułowaniu prawidłowości, jednak z metodologicznego punktu widzenia jest to bardziej uzasadnione dopiero po kilkakrotnej replikacji wyników badania. Dla oceny poprawności tego typu uogólnień konieczna jest prawidłowo dobrana, reprezentatywna próba, poniewaŜ uogólnieniom naukowo-badawczym formułowanym na podstawie prób niereprezentatywnych łatwo zarzucić zbyt duŜy rozmach, a wiedza z nich wynikająca moŜe okazać się nierzetelna. Najbardziej „odwaŜną" formą uogólnień są uogólnienia filozoficzne (zdania syntetyczne o najszerszym horyzoncie poznawczym). Formułuje się je, nadając im charakter uniwersalny (a więc charakter prawa naukowego), przypisuje niezmienność w czasie i przestrzeni i nie stawia Ŝadnych ograniczeń obowiązywania *, len rodzaj uogólnień jest najbardziej ryzykowny w pracach naukowych, duŜo łatwiej o niego w literaturze popularnonaukowej lub publicystyce. Niekiedy jednak intuicja badacza- 1 , podparta duŜą wiedzą, pozwala na sformułowanie takiego uogólnienia. Na początkowych etapach pracy nad danym problemem badawczym lepiej pozostać przy uogólnieniach ograniczonych

-° Nowy leksykon PWN, Wydawnictwu Naukowe PW _________________ * :i

S. Kamiński, Nauka t metoda. Pojęcie naukt t klasyfikacja nauk. TN KUL. Lublin 1992. s, 210-214.

"W Pytkowski,op.cit.,s. 118. n

N. LubnfcU zaleca duŜą ostroŜność w kumulowaniu tego typu uogólnień, zakładając Jednak, Ŝe są one

potrzebne do rozwoju nauki; twierdzi: „Przekonanie o Lypowości badanego zjawiska *amo jesl wnioskiem indukcyjnym, nie jest więc czymś całkiem pewnym; podobnie - przekonanie o przypadkowości pewnych okoliczności towarzyszących i próba ich wyłączania. Słowem - wniosek indukcyjny nigdy nie wykroczy poza granice prawdopodobieństwa; ale rzeczą nauki jest podnieść stopień prawdopodobieństwa wniosku jak najwyŜej"' (N. t.ubnicki. Nauka poprawnego myślenia. „Biblioteka problemów". PWN, Warszawa 1965. s. 203). " O roli intuicji w tworzeniu syntez jest mowa w podrozdziale dotyczącym roli syntezy w nauce.

265

Rozdział XV. Synteza jako metoda badawcza

pewnym prawdopodobieństwem obowiązywania, wskazując jednocześnie kierunek dalszych badań. Pytanie o skalę uogólnień w naukach ekonomicznych jest obecne w metodologii ekonomii od czasów sporu metodologicznego (Methoderistreit) z końca XIX wieku, dotyczącego uniwersalności nauk ekonomicznych, rozgrywającego się między dwiema szkołami - szkolą austriacką- 1 ' pod przywództwem Karla Mcngera oraz szkołą historyczną zgromadzoną wokół Gustava Schmollera. Szkoła austriacka preferowała, wychodząc z naturalistycznego podejścia, teoretyczne ujmowanie praw ekonomicznych. Uznawano, źe chociaŜ warunki zewnętrzne mogą się zmieniać, to ogólne prawidłowości pozostają jednak niezmienne. Zresztą zgodnie z koncepcjami tej szkoły badanie zachowań konkretnych podmiotów wdanych warunkach nie dawało efektów, poniewaŜ zachowania społeczne ludzi, ich aspiracje i potrzeby wymykają się

statystycznym

analizom.

Szkoła

historyczna

odeszła

od

formułowania

stale

obowiązujących praw. Opierając się na narzędziach statystycznych moŜna jedynie w ograniczonym zakresie uogólniać, odnosząc się tylko do warunków podobnych jak w sytuacji badanej (nie ma w tej koncepcji miejsca dla uogólnień filozoficznych, a uogólnienia naukowo-badawcze wymagają silnego oparcia w wynikach empirycznych). MoŜna obserwować historyczny przebieg zjawisk i na tej podstawie ekstrapolować ich przewidywany rozwój. Synteza w szkole historycznej jest więc częścią dialektycznej triady, ujmującej rozwój zjawisk ekonomicznych w czasie, natomiast w szkole austriackiej synteza jako metoda prowadzi do tworzenia Popperowskiego „empirycznego systemu teoretycznego". Kolejnym przedmiotem rozwaŜań metodologicznych na gruncie ekonomii jest pytanie 0 to, kiedy badacz ma prawo uogólniać wnioski płynące z badań na całą gospodarkę i czy w ogóle jest to moŜliwe. Jest to swoista kontynuacja sporu o metodę. Istnieją, podobnie, stanowiska odrzucające moŜliwość uogólniania i tworzenia stale obowiązujących praw ekonomicznych oraz stanowiska dopuszczające pewne uogólnienia. Z reguły uogólnienia te mieszczą się w obrębie relacji między zjawiskami, a więc dotyczą mechanizmów kierujących wieloma procesami (systemami zjawisk) lub mechanizmów reakcji systemu ekonomicznego na zmiany w otoczeniu politycznym lub społecznym. W świetle izomorfizmu nauk społecznych (ekonomii, socjologii i psychologii) jednym z. podstawowych obecnie zagadnień metodologii nauk ekonomicznych jest pytanie o miejsce psychologii 1 socjologii w ekonomii oraz o moŜliwości korzystania z efektu synergii płynącego z syntezy wiedzy zgromadzonej przez te dyscypliny. DąŜąc bowiem do maksymalnego wykorzystania podobieństw między tymi naukami w celu lepszego wytłumaczenia mechanizmów zachodzących w gospodarce procesów, łatwo popaść w przesadę i odejść od nauk ekonomicznych na grunt szeroko pojętych nauk społecznych lub humanistycz

"Określenie to wprowadź i IG u st a v Schmoller w pracy Ihts Merkant dsystem tn seiner hislorischen Hedcu tung (LHS4) będącej odpowiedzią na pracę Karla Mengera Untersuchungen uher die Methode der Sozialwts senschaften und der t)ekonomie insbesondere (1883). aby podkreślić zapóŜnienie intelektualne austriackie) „prowincji" w stosunku do nowoczesnych i postępowych Prus (H. landrelh, D.C, Oilander, op.cit., s. 473).

266

Aleksandra Jadach

nych, zwłaszcza gdy nie uwzględni się róŜnic pojęciowych i metodologicznych między poszczególnymi dyscyplinami naukowymi.

5. Czy synteza jest potrzebna? - Rola syntezy w rozwoju nauki Synteza w metodologii nauk zajmuje bardzo istotne miejsce głównie ze względu na tworzenie kolejnych, wyraźnych stopni poznania naukowego. Dzięki dobrze przeprowadzonej syntezie wiedzy zgromadzonej w określonej dziedzinie moŜliwe jest odrzucenie nieistotnych zagadnień, tematów nieaktualnych oraz swoiste oczyszczenie pola badawczego. Tworzy się równieŜ baza do dalszych badań, tym bardziej uŜyteczna, Ŝe w duŜym stopniu uporządkowana. Istotę syntezy jako jednej z podstaw rozwoju nauki przedstawiono tu w oparciu o koncepcję T.S. Kunna 2 * dotyczącą rewolucji w nauce i zmian paradygmatów naukowych. Paradygmat

w

ujęciu

Kuhna

to

zbiór

problemów

oraz

technik

rozwiązywaniu, jakim dysponuje dana dyscyplina naukowa w określonym

słuŜących czasie 27 ,

ich

jest to

pojęcie bardzo szerokie, określające w zasadzie światopogląd danego środowiska badawczego 2 ". NaleŜy się zastanowić, czym jest Kuhnowski paradygmat od strony metodologicznej, a nie tylko semantycznej. Wydaje się, Ŝe ze względu na występowanie wyraźnej relacji nadrzędności paradygmatu w stosunku do teorii szczegółowych danej dyscypliny

naukowej

moŜna

go

określić

mianem

(nawiązując

do

Poppera)

metodologicznego systemu teoretycznego. W takim ujęciu byłby to system podstawowych prawideł metodologicznych przyjętych wdanej społeczności naukowej wraz z syntezą jej teoretycznych podstaw merytorycznych. Podejmowanie więc (z powodzeniem) prac o charakterze syntetycznym byłoby ciągłym oddziaływaniem na istniejący paradygmat. Kuhn, analizując postęp w nauce, zwraca szczególną uwagę na interakcje zachodzące między

myśleniem

tradycyjnym

i

nowatorskim^.

Nie

jest

tu

wbrew

pozorom

zwolennikiem ciągłych monumentalnych innowacji w tworzeniu nauki, wręcz przeciwnie wskazuje na to, Ŝe postęp wynika najczęściej z małych uzupełnień dotychczas zgromadzonych wiadomości. Z metodologicznego punktu widzenia najbardziej celowe

3ft

T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, PWN. Warszawa 1968

■ Początkowo, uŜywając terminu ..paradygmat". Kuhn odnosił go zarówno do zbioru funkcjonujących wdanej dyscyplinie naukowej zespołu norm i modeli opartych na wcześniejszych osiągnięciach naukowców, jak równieŜ w określeniu tzw. „matrycy dyscyplinarnej", czyli zbioru wszystkich elementów światopoglą dowych wyznawanych w środowisku naukowym reprezentującym daną dyscyplinę. Pozinej stosowaniu tego terminu ograniczy! właściwie do drugiego z podanych znaczeń (por. M. Blaug. Metodologia ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa L995. s. 69). " Wyczerpujące zestawienie istniejących w ekonomii paradygmatów sporządził A, Glapiński w pracy Teoria rozwoju a ekonomia. Hwohicia sposobu myślenia, w: Metodologia i ekonomia, red. A. Glapiński, ..Monografie i Opracowania" nr L80i Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa 1987. T.S, Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych. Państwowy Instytut Wy dawniczy. Warszawa 1985, s. 323-329.

Rozdział XV. Synteza jako metoda badawcza

267

wydaje się zachęcanie badaczy do szukania właśnie takich małych luk i ich uzupełniania Ul . Często jednak problemem nauki (zwłaszcza nauk społecznych 41, gdzie jednocześnie funkcjonuje obok siebie kilka równorzędnych, czasem nawet przenikających się wzajemnie paradygmatów) jest zbyt duŜe rozproszenie wiedzy i w konsekwencji fragmentaryczność prowadzonych badań. Przykładem tego typu zjawiska są studia poświęcone gcntryfikacji". W analizach tego procesu widać, jak róŜne paradygmaty uczonych powodują brak porozumienia i utrudniają stworzenie syntetycznej oceny badanych zjawisk. Głównym problemem jest tu zbyt ścisłe powiązanie socjologii i ekonomii* które prowadzi do nieostrości i niejednoznaczności wprowadzanych pojęć. Warto omówić krótko ten problem na przykładzie tworzenia syntetycznego obrazu rynku, na którym zachodzą procesy gentryfikacji. Głównym paradygmatem funkcjonującym w ramach tej dziedziny badań jest wywodzący się z socjologii paradygmat nowej klasy średniej { n e w midtlle class)s\ obok niego funkcjonuje ekonomiczny paradygmat luki czynszowej 42 . W ramach socjologicznego paradygmatu nowej klasy średniej rozpatrywana jest strona popytowa rynku, natomiast strona podaŜowa - w ramach paradygmatu opartego na luce czynszowej. Do tej pory nie została (mimo kilku prób 1 ') stworzona synteza zgromadzonej wiedzy. Niezbędnym według Kuhna warunkiem do uznania odkrycia naukowego przez środowisko badawcze jest nie samo wykrycie rozbieŜności między stanem badań a rzeczywistością oraz przeprowadzenie badań wyjaśniających taką anomalię, lecz upływ odpowiednio długiego czasu, aby dokonana została przynajmniej pierwsza synteza zgromadzonej wiedzy oraz zmiana światopoglądowa tegoŜ środowiska '\ Podobną opinię sformułował kilka lat wcześniej M. Planck, twierdząc, Ŝe „nowa prawda naukowa nie

111

Praca w ramach określonej i dobrze zakorzenionej tradycji wydaje się o wiele bardziej owocna pod

względem innowacji podwaŜających ic tradycję niŜ praca nie oparta na wspólnych, niealternatywnych wzorcach" Ibidem, s. 328. " Hlaug, analizując metodologię nauk ekonomicznych, przenosi część rozwaŜań Kuhna dotyczących tylko nauk przyrodniczych na obszar nauk społecznych, a szczególnie ekonomii ■ M BLaug, op.cit., s. 71-72). B

Gentryfikacja jako pojęcie została wprowadzona do Literatury naukowej w roku 1964 przez R. Glass (R.

Glass, London; aspeits afchange. MacGibbon&Kcc, London 1964),która określiła tym mianem stopniową sukcesję pewnych obszarów śródmiejskich przez rodziny z klas średniej i wyŜsze) oraz stopniowe wypieranie przez nie rodzin uboŜszych. Od tamtej pory trwają prace badawcze analizujące rozwój lego procesu, skupiające uwagę badac/y z kilku dziedzin, przede wszystkim socjologów i ekonomistów, ale równieŜ geografów i psychologów. w

Badacz.a mi, z których prac najwyraźniej moŜna odczytać 1 zakorzenienie w tym paradygmacie, są 1 1, I cv.

T. Butler. L. Rond i oraz G. Bridge.

M

NajbliŜszy stworzenia syntetycznego obrazu tego rynku byl P.A. Redfern. Zob. P A. Rcdicrn, What makes

gcntrifieotion 'gentrtfieation'?, „Urban Studies" 2003, VdL 40, No. 12, s. 2351-2366. 16

Swoje analizy popiera Kuhn przykładami rozwoju teorii Kopernika, Newtona oraz Darwina, Por.

41 Pojęcie luki czynszowej {rent gap) do badań procesu gentryfikacji wprowadził N, Smith, w len nurl h.idawczy wpisują się poza tym tacy badacze jak S,C. Rourassa, B. Hadcock, Ł Clark oraz 0, HammcL, M łłlaug, op.cil.. s. 68-72.

268

Aleksandra Jadach

triumfuje przez pokonanie oponentów i ukazanie im światła, ale dzięki temu, Ŝe oponenci

Rozdział XV. Synteza jako metoda badawcza

269

wymierają, a nowe pokolenie wyrasta w obyciu z nową prawdą"'\ MoŜna tu zaryzykować twierdzenie, Ŝe stworzenie syntetycznego systemu porządkującego nową prawdę naukową jest jednym z głównych warunków jej triumfu. Pozostaje jednak pytanie* w jaki sposób naukowiec znajduje anomalię w opisanym juŜ i uporządkowanym systemami teoretycznymi świecie. Niewątpliwie wiąŜe się to z jego wiedzą i umiejętnością obserwacji* ale równieŜ z intuicją, która podpowie mu, które z analizowanych czynników są waŜne, a które naleŜy odrzucić* aby ostateczna syntetyczna koncepcja była jednocześnie spójna i bogata informacyjnie**. Jakkolwiek niejednoznaczny moŜe wydawać się związek teorii Kuhna z tezą o waŜnej roli syntezy w kumulatywnym rozwoju nauki, nie moŜna pominąć faktu, Ŝe Kuhn, akcentując przede wszystkim rolę rewolucji naukowych w historii nauki, nie twierdził, Ŝe przerywają one zawszeć i ągłość nauki i kierują ją na zupełnie inne tory. W przypadku rewolucji koper-nikańskiej czy einsteinowskiej rzeczywiście tak się stało, jednak Kuhn odnosił się równieŜ do mniejszych zmian w obrębie paradygmatów, przyznając, Ŝe nie zawsze konieczne jest całkowite zburzenie światopoglądu dotychczas funkcjonującego w danym środowisku ,Ł) . W związku z dokonanym przez Kuhna od rzuceniem tezy o monopolistycznym charakterze określonego paradygmatu moŜna więc stwierdzić, Ŝe nawet rewolucje naukowe (zwłaszcza te mniej spektakularne), przynosząc nowe spojrzenie w nauce, zmuszają naukowców do poszukiwania nowych moŜliwości syntezy dostępnej wiedzy.

6. Bariery poznawcze w procesach syntezy wiedzy Dokonując syntezy, badacz musi być świadomy ograniczeń, jakie ona ze sobą niesie. Przede wszystkim posługując się wynikami badań i/lub rozprawami teoretycznymi innych naukowców, naraŜa się on na ryzyko niewłaściwego odczytania prezentowanych przez nich treści. K, Ajdukiewicz pisze w eseju Obraz świata a aparatura pojęciowa: „Wszystkie sądy. które przyjmujemy i które tworzą cały nasz obraz świata, nie są jeszcze jednoznacznie wyznaczone przez dane doświadczenia, lecz zaleŜą od w r yboru aparatury pojęciowej, przy pomocy której odwzorowujemy dane doświadczenia^'. Skrajne poglądy z zakresu epistemologii (radykalny konwencjonatizm językowy) zakładają bowiem, Ŝe odbiorowi rzeczywistości przez konkretnego uŜytkownika języka towarzyszy swoiste ustrukturyzowanie jej przez aparaturę pojęciową, jaką zdobył on w swoich dotych1

Zob, M, Planck, SiicrttifnAutobiographyanit Othcr Papcrs, Philosophical t.ibrary. New York 1949, cyt. wg CM,

Wcinbcrg. Myślenic systemowe. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 1979, s. 53. ' W tym miejscu warto przywołać stwierdzenie J .L. Masweila cytowane pr/ez C j. M . Weinberga; „Powodzenie wszelkich badan fizycznych zaleŜy od rozsądnego doboru przedmiotów obserwacji, które mają zasadniczą wagę. Musi to byd połączone z dobrowolnym pominięciem tych zjawisk, które choćby wydawały się atrakcyjne, nie są dostatecznie dojrzałe dla prac naukowych, aby badania ich przyniosły korzyści". C M . Weinberg, op.cit.. s. 121. * , Por.M.Blaug,np.dt.,s. 71. 40

K, Ajdukiewicz. Obraz świata a aparatura pojęciowa, w: K. Ajdukiewicz, Iczyk a poznanie, l. 1, PWN, Warszawa

WKS,s. 175.

Rozdział XV Synteza jako metoda badawcza 270

czasowych doświadczeniach językowych. Reprezentacja rzeczywistości pozajęzykowej powstająca w umyśle w wyniku takiego przefiltrowania jest pełna, ale w ogromnym stopniu zindywidualizowana. W momencie podjęcia próby komunikacji między uŜytkownikami tego samego języka posługującymi się inną aparaturą pojęciową moŜe oka-zae się, Ŝe reprezentacja taka jest niewystarczająca. Stąd wynika konieczność tworzenia sformalizowanych języków sztucznych, wyraŜająca się np. duŜym zmatematyzowaniem nauk społecznych, w szczególności zaś ekonomii. Kolejną przeszkodą mogą być błędy w zastosowaniu opisanych powyŜej metod rozumowania. Istotną barierą, uniemoŜliwiającą prawidłowe dokonanie syntezy, jest niewłaściwe przeprowadzenie analizy, a więc błąd na etapie analizy porównawczej bądź na etapie wyłączania cech w czasie zwykłej analizy. Takie błędy nie wykluczają powstania syntezy, prowadzą jednak do powstania syntezy nieprawdziwej lub niekompletnej, w której wnioskowanie zostało zakłócone przez paralogizmy 4 ', błędy materialne 43 lub formalne 44*. Na poziomie uogólnień natomiast najczęstszym błędem jest tzw. pochopne uogólnienie 45 . Wynika ono zwykle z błędnego zastosowania indukcji i zbyt szybkiego przypisania całej populacji cech stwierdzonych tylko u niektórych jej członków (przykładem tego typu błędu moŜe być przypisywanie wszystkim uczestnikom gry rynkowej racjonalnych zachowań bądź twierdzenie, Ŝe wszyscy producenci dąŜą do zysku),

7. Synteza a systemowy charakter wiedzy naukowej Analizując rolę syntezy jako metody badawczej, nie moŜna pominąć faktu, Ŝe synteza wiedzy jest tylko etapem na drodze do uporządkowania zgromadzonej wiedzy w spójny system naukowy 4 ^. W tym miejscu naleŜy wskazać główne warunki sporządzania syntezy, których spełnienie umoŜliwia przejście na kolejny etap systematyzacji wiedzy. Wynikają one w duŜej mierze z cech systemów naukowych. Pierwszą waŜną zasadą tworzenia syntezy jest reguła prostoty logicznej („brzytwa Og-khama'). Konstrukcja opartego na niej systemu naukowego wymaga jednoczesnego przyjęcia małej liczby załoŜeń i nadania im jak największych walorów informacyjnych.

Por. hasło „paralngizm"' w: W. Kopaliński. op.cit.. s. 314. t : Błąd materialny lo błąd polegający na opieraniu się na fałszywych lub niesprawdzonych (mało wiarygodnych) przesłankach. Istotne (zwłaszcza w insirumenlaliMycznej koncepcji ekonomii M Friedmana, por. B. Czarny, Pozytywizm i falsyfikacjonizm u sądy m M. l.ojewska. Filozofia nauki i metodologia badań naukowych. Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, wartościujące w ekonomii, „Monografie i Opracowania" 535. Szkoła Cilówna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2004) jest lo, Ŝe Zs.nieprawdziwych przesłanek nie zawsze musi wynikać fałszywa konkluzja, np. przy Warszawa 198o. 46-48. wnioskowaniu od ogółu do szczegółu (zob. K S/y manek, op.cit., s. 80). ° Błąd formalny to błąd wynikający z zastosowania wnioskowania mającego w załoŜeniu być dedukcyjnym, przy braku /wią/ku Logicznego między przesłankami a wnioskiem; nawe! po uwzględnieniu wszystkich przesłanek, takŜe cntymemalńw (zob. ibidem, s. 74). 45 N. Łubnlcki, op.cit., s. 195.

271

Aleksandra Jadach

Kolejny zespól warunków, jakie powinna spełniać teoria naukowa otrzymana w wyniku zastosowania tej metody badawczej, wynika z koncepcji „teoretycznego systemu zaksjomatyzowanego"K.R. Poppera 46. Popper twierdzi, Ŝe pomimo ciągłej ewolucji nauki powstają w umysłach uczonych tymczasowe zamknięte systemy teoretyczne. Istnienie takich uporządkowanych systemów jest potrzebne, głównie ze względów omówionych w punkcie poświęconym koncepcji Kuhna, a więc w celu oczyszczenia pola badawczego i stworzenia dobrej bazy dla dalszego rozwoju nauki. Popper zwraca równieŜ uwagę na to. Ŝe zamknięcie systemu teoretycznego umoŜliwia jego obalenie (falsyfikację) i chroni przed ciągłym dołączaniem nowych załoŜeń 47. W kaŜdej chwili, w której prowadzone są badania, „system sformułowany być musi w sposób na tyle jasny i określony, aby łatwo moŜna było przekonać się, Ŝe kaŜde nowe załoŜenie stanowi modyfikację, a zatem rewizję systemu**™. Okazuje się jednak, Ŝe nic ma potrzeby kaŜdorazowego testowania całego systemu teoretycznego, a jedynie tej jego części, która zawiera twierdzenia pochodne. MoŜna więc utworzyć

tzw.

„system

zaksjomatyzowany",

stanowiący

syntezę

najbardziej

podstawowych twierdzeń w danej dziedzinie. System ten powinien być pozbawiony sprzeczności, aksjomaty wchodzące w jego skład muszą być niezaleŜne oraz wystarczające do wyprowadzenia z nich wszystkich twierdzeń pochodnych. Warunki te moŜna przenieść na powstające w wyniku syntezy twierdzenia, naleŜy więc dąŜyć do tego, aby formułowane teorie były wolne od wewnętrznych sprzeczności, twierdzenia muszą być rozłączne i powinny z nich wynikać szczegółowe twierdzenia pochodne.

Podsumowanie PowyŜej przedstawiono metodologiczne podejście do tworzenia syntez naukowych. Syntezę pokazano jako element rozwoju nauki oraz jako metodę badawczą, której celem nadrzędnym jest porządkowanie wiedzy zgromadzonej w wyniku badań empirycznych. Charakterystyka głównych cech tej metody została sformułowana w oparciu o analogię między sposobem rozwiązywania sporu naukowego a sposobem wnioskowania w trakcie przeprowadzania syntezy. Z porównania tego wynikła definicja syntezy jako metody badawczej. Jest to metoda złoŜona, w której główny nacisk połoŜono na takie skompilowanie powstałego w wyniku analizy materiału badawczego, aby powstała spójna i pozbawiona wcześniejszych błędów teoria. Przeprowadzony w ten sposć>b proces myślowy powinien ponadto mieć jeszcze jedną waŜną cechę metody naukowej - powtarzalność. Kolejny punkt pracy stanowi! opis metod rozumowania stosowanych w trakcie tworzenia syntezy. Najwięcej uwagi poświęcono tu uogólnieniom, wskazując jednocześ nie na najwaŜniejsze pułapki metodologiczne związane z formułowaniem uogólnień.

K.R. Popper, op.cit.. 5. 62-66. Popper określał |ako adhokerię postępowanie naukowców chroniących twoje teorie przed obaleniem poprzez dodawanie wciąŜ nowych załoŜeń wynikających ze zmiany w badanej rzeczywistości (M. Btaug. op.cit., r 325). " K.R. Popper. op.cit.. s. 63. 46 4

Rozdział XV. Synteza jako metoda badawcza

272

Wskazano równieŜ bariery pojęciowe oraz metodologiczne, utrudniające dokonywanie syntezy. Opisując kaŜdą metodę badawczą, nie sposób pominąć tego, jaką rolę odgrywa ona w gromadzeniu i porządkowaniu wiedzy naukowej. W przypadku syntezy rola ta jest bez wątpienia nie do przecenienia, głównie ze względu na iakt, Ŝe powstały w jej wyniku obraz danej dyscypliny naukowej zyskuje przejrzystość i stanowi doskonały punkt wyjścia dla dalszych badań. Jest więc synteza metodą umoŜliwiającą tworzenie systemowych ram dla dotychczas zgromadzonej wiedzy, jak równieŜ ułatwiającą znajdywanie nowych, nieodkrytych pól badawczych.

274

Piolr Zaborek

Piotr Zaborek

ROZDZIAŁ XVI

STUDIUM PRZYPADKU JAKO METODA BADAWCZA'

1. Dwa sposoby rozumienia studium przypadku Studium przypadku - casesiudy, bywa często rozumiane jako metoda dydaktyczna szczególnie popularna w nauczaniu na kierunkach ekonomicznych wyŜszych uczelni. Po raz pierwszy została ona zastosowana na przełomie XIX i XX wieku w amerykańskich szkołach biznesu (szczególną rolę w popularyzacji tej metody odegrały Uniwersytet IIarvarda i Uniwersytet Północnozachodni (Northwestern University)). W tym sensie studium przypadku oparte na prawdziwych doświadczeniach kadry kierowniczej w rzeczywistych organizacjach miało jak najlepiej przygotować przyszłych menedŜerów do pracy w swoim zawodzie poprzez umoŜliwienie doskonalenia umiejętności kierowniczych w bezpiecznych warunkach. Organizacja była tu rozumiana jako rodzaj maszyny, a studenci, na wzór inŜynierów, wywierali wpływ na jej działanie przez zaplanowane interwencje w obrębie ograniczonego zbioru zmiennych48. jako metoda badawcza studium przypadku jest uznawane - obok badań biograficznych, fenomenologicznych, etnograficznych i teorii ugruntowanej - za jedną z pięciu podstawowych tradycji badań jakościowych. |est ono definiowane jako jakościowa metoda badawcza polegająca na studiowaniu jednego lub większej liczby obiektów (organizacji, 1

Przygotowuje to opracowanie autor korzystał niemal wyłącznie z Literatury anglojęzyczne), fest to

spowodowane głównie tym, Ŝe studium przypadku jako metoda badawcza jest stosunkowo mało popularne w polskim piśmiennictwie naukowym, zwłaszcza w porównaniu z zakresem wykorzystania lej metody w na ukach społecznych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, Dodatkowym wykorzystanym tutajźnkllem informacji były własne doświadczenia autora zdobyte przy przygotowywaniu pracy doktorskiej, w której czett empiryczna oparta została wyłącznie na metodzie wielokrotnego studium przypadku, hcz sięgania po badania ilościowe jako metodę uzupełniającą, zapewniającą dodatkową weryfikacje postawionych hipotez. 48 A. Rippin, C. Booth. S. Bowie, ). Jordan, A Camptex Case: Using the Case Study Method to Exphre Uncertatnty and Ambtguity in Undergraduate Business Education, „Tcaching in Higher hducatton" 2002, Vol.2,No4,s.429-441. [. CreswelLQud/ildfivr tnąuiry and Research Design; Choosmg Among Puc Tradaions.SAdh Publications. Inc..rhousandOaks.CalLibrnia, USA, i. 61-63. ' L. Dube. G. Pare, Rigor in Information Systems Positivist Case Research: Current Practices. Trends, and Recommendations, „MIS Quarterly" 2003, VoL. 27, No 4, s. 597-635. Uittyby badacz posiadał pełną lub choćby duŜą koni rolę nad studiowanym obieklem, przypuszczalnie Icps/i metodą badawczą niŜ analiza przypadku byłby eksperyment.

programów,

276

Piolr Zaborek

wydarzeń, ludzi itp.) o duŜej wewnętrznej złoŜoności i intensywnych związkach z otoczeniem przy jednoczesnym wykorzystaniu wielu źródeł informacji (takich jak dokumenty, wywiady, obserwacje i artefakty) i z uwzględnieniem kontekstu (np. fizycznego, historycznego, społecznego lub ekonomicznego), w jakim występuje badany przypadek 3 . W Europie Zachodniej i Stanach Zjednocznonych metoda studium przypadku jest od wielu juŜ lat z powodzeniem stosowana w pracach badawczych z dziedziny nauk społecznych. Nawet pobieŜna lektura większości periodyków naukowych dotyczących ekonomii i zarządzania pozwala znaleźć wiele prac, dla których główną techniką badawczą jest właśnie studium przypadku. Dokładniejszych danych na temat skali tego zjawiska dostarczyć moŜe praca L. Dube i G. Parę, w której autorzy analizują częstość występowania i jakość badań metodą studium przypadku* których wyniki publikowane były w latach 1990-1999 w siedmiu czołowych anglojęzycznych magazynach naukowych poświęconych zarządzaniu systemami informacyjnymi w organizacjach*. Okazało się, Ŝe w wymienionym okresie w periodykach tych ukazało się 261 artykułów wykorzystujących metodę studium przypadku, co stanowiło średnio około 15% wszystkich artykułów z lego okresu. W poszczególnych magazynach udział artykułów opisujących wyniki badań metodą case study był zróŜnicowany i wahał się od 6 do 29%. Autorzy stwierdzili ponadto, Ŝe 210, czyli 12% wszystkich pozycji, to publikacje bądź wykorzystujące wyłącznie metodę studium przypadku bez Ŝadnych badań dodatkowych, np. za pomocą technik ilościowych, bądź leŜ artykuły, w których case study było metodą główną w stosunku do pozostałych technik badawczych, które pełniły jedynie funkcję pomocniczą.

2. Okoliczności stosowania studium przypadku jako metody badawczej Metoda studium przypadku stosowana jest często w sytuacjach, gdy problem badaw czy obejmuje duŜą liczbę zmiennych o złoŜonych wzajemnych relacjach, a badacz ma bardzo ograniczoną kontrolę nad analizowanym obiektem*. W szczególności studium przypadku bywa preferowane w stosunku do innych metod badawczych w następujących czterech okolicznościach: -

gdy naleŜy wyjaśnić związki przyczynowo-skutkowe, które są zbyt złoŜone dla badań ankietowych a niemoŜliwe do przeanalizowania na drodze eksperymentu

-

przy szczegółowym opisie kontekstu, w którym zaszło (lub zachodzi) określone, współczesne badaczowi, zjawisko

-

aby przeanalizować podjęte działania i uzyskane efekty pewnego programu lub polityki z punktu widzenia ich skuteczności i efektywności

Rozmai

XVI. Studium

przypadku

267

jako metoda

badawcza

- aby wyczerpująco zbadać efekty pewnego rodzaju wydarzeń, programów lub polityk, które nie mają ścisłego i łatwego do przewidzenia zbioru rezultatów*. Przykładem obszaru, w którym studium przypadku sprawdza się szczególnie dobrze, jest wspomniane juŜ

wcześniej

badanie

róŜnych

aspektów

wdraŜania

i

stosowania

systemów

informacyjnych w organizacjach. Systemy informacyjne charakteryzują się zazwyczaj wysokim poziomem złoŜoności i unikalnością, co jest pochodną unikalności samej organizacji, w której system jest zaimplementowany. Trudność problematyki badawczej pogłębia równieŜ bardzo duŜe znaczenie dla funkcjonowania systemów informacyjnych całego kontekstu społecznego organizacji, złoŜonego m.in. z róŜnych grup pracowników, dostawców, nabywców i społeczności lokalnych. W konsekwencji konstruowanie niezbędnego w badaniach ilościowych wysoko ustandaryzowanego instrumentu, takiego jak kwestionariusz ankietowy, moŜe doprowadzić do zbyt daleko idących uproszczeń, w efekcie czego badanie przeprowadzone na duŜej próbie moŜe nie przynieść* Aninu li istotnych rezultatów lub dać wyniki powierzchowne i mało znaczące, tak z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia 49. Innym powodem stosunkowo częstego stosowania studium przypadku w badaniu systemów informacyjnych są zachodzące w tym obszarze bardzo dynamiczne zmiany technologiczne. Postęp technologiczny sprawia, Ŝe wiedza badaczy jest nierzadko przestarzała w stosunku do rozwiązań stosowanych przez praktyków w przedsiębiorstwach i innych organizacjach. Stąd teŜ typowa jest sytuacja, w której badacz nie jest w stanie zaproponować opartych na teorii gotowych i adekwatnych wyjaśnień zjawisk związanych z systemami informatycznymi, i w związku z tym zmuszony jest te zjawiska badać, zdobywać wiedzę i budować teorię w sposób indukcyjny".

3. Studium przypadku a badania ilościowe - porównanie specyfiki, omówienie wad i zalet Badania metodą studium przypadku, jak zresztą większość innych rodzajów badań jakościowych, przyjęło się zwykle uwaŜać za uzupełniające w stosunku do badań o charakterze ilościowym. Rozumiane w ten sposób, studium przypadku mogłoby być wykonane przed badaniem ilościowym, pełniąc funkcję eksploracyjną i dostarczając informacji potrzebnych do właściwego sformułowania hipotez i pytań badawczych, które następnie stanowiłyby podstawę planu badań ankietowych. MoŜna równieŜ wyobrazić sobie sytuację, gdy po wykonaniu badań ankietowych pozostają pewne zagadnienia, które wymagają dodatkowego wyjaśnienia. Sposobem rozwiązania tego problemu mogłoby

6

E. Patton. S. Appelbaum. The Case Studies in Management Research. „Management Research News" 2003. Vol.

26, No 5, a. 6060-71.

491.

Benbasat. U. Goldstein. M. Mead, The Case Research Strategy in Studies of Information Systemsm „MIS CJuarterly"

M7.¥ bL 11. No 3,*. 369369-386. " Ibidem.

278

Piotr Zaborek

być dokonanie studium jednego lub więcej przypadków, które zostałyby dobrane w laki sposób, aby pogłębić uzyskane wcześniej konkluzje. Istnieje jednak inna moŜliwość wykorzystania metody typu case study. MoŜna mianowicie metodę tę uczynić jedyną bądź wiodącą metodą realizacji projektu badawczego. Stosowane w ten sposób studium przypadku charakteryzuje się określonymi zaletami i wadami na tle badań o charakterze ilościowym. Icdną z waŜniejszych zalet metody studium przypadku stosowanej w dziedzinie nauk ekonomicznych i zarządzania jest moŜliwość uzyskania rezultatów o duŜym znaczeniu praktycznym dla menedŜerów, przedsiębiorców, akcjonariuszy i innych osób działających w sferze gospodarki. Pod tym względem metoda ta wydaje się lepsza niŜ podejście ilościowe, które bywa krytykowane za niską praktyczną wartość wyników i powiększanie luki pomiędzy oczekiwaniami praktyków a tym* co mają do zaoferowania naukowcy\ Badanie pojedynczego obiektu metodą case study - podobnie jak w większość innych badań jakościowych - jest w oczywisty sposób bardziej czasochłonne i znacznie droŜsze w realizacji niŜ badania tego samego obiektu za pomocą kwestionariusza ankiety w ramach badań ilościowych. Przyczyną lego jest konieczność uczestnictwa badacza we wszystkich etapach realizacji procedury studium przypadku, rozpoczynając od projektowania badania, poprzez zbieranie danych, a na ostatecznej analizie i sporządzaniu raportu kończąc 50. W przypadku badań ilościowych kontakt z respondentami i zbieranie danych moŜe być wykonany przez stosunkowo nisko wykwalifikowanych ankieterów, poniewaŜ kwestionariusz pełniący funkcję instrumentu badawczego zawiera listę wyska-lowanych pytań, którym zazwyczaj towarzyszą wyczerpujące instrukcje dla respondentów. RównieŜ na etapie analizy danych metoda ilościowa często bywa mniei czasochłonna i pracochłonna niŜ badanie typu case study. WiąŜe się lo z faktem, Ŝe do analizy danych w badaniach ilościowych wykorzystywane są metody statystyczne* których stosowanie jest znacząco ułatwiane i przyspieszane przez aplikacje komputerowe typu SPSS czy Slatistica. Dla porów nania, analiza danych zebranych za pomocą metody studium przypadku - ze względu na niski poziom standaryzacji wyników oraz małą liczbę badanych obicklów tylko częściowo moŜe być wsparta programami komputerowymi innymi niŜ edytory tekstu 51. Jedną z najistotniejszych róŜnic pomiędzy badaniami ilościowymi a badaniami ja kościowymi w formie studium przypadku jest sposób dokonywania generalizacji uzyskanych rezultatów. Wykorzystanie w badaniach empirycznych studium przypadku umoŜliwia sformułowanie konkluzji, które dają moŜliwość potwierdzenia, odrzucenia lub modyfikacji * K. Paiton, S. AppelUiuni H OffcdL, s. 60-71

R. Slake, The Art of Case Study Researeh, Sagę Public alions, Inc., Thousand Oaks, California 1995, s. 43. " Do aplikacji kompnitrowych, klóre moŜna wykorzystać przy opracowywaniu wyników badań metodą studium przypadku, naleŜą m.in. programy ATLAS/li, MM A i Inspiralion. Szersze omówienie programów komputerowych moŜliwych do wykorzystaniu w badaniach jakościowych znaleźć moŜna w publikacji M. Milesa i A Hubermana Quahtative Data Analysis; An ¥.xpanded Sourcebook, Sage Publicatiuns, Thousand Oaks, Ctlifbraia 1994, 50

Rozdział XVI. Studium przypadku jako metoda badawcza

279

teorii, na podstawie której zaprojektowano badanie. Co więcej, do zanegowania badanej teorii wystarczy zaledwie jeden przypadek, który jest z tą teorią sprzeczny 12 . Odnoszenie rezultatów badania bezpośrednio do testowanych teorii nosi nazwę generalizacji analitycznej {ang. anaiyticgeneralizatioń) i w wyraźny sposób róŜni się od charakterystycznej dla badań ilościowych generalizacji statystycznej (ang. statistical generalizatioń)1 \ Przy stosowaniu generalizai ji analitycznej kluczowe znat ^enie nu teoria, kiom nie tylko po zwala właściwie zaprojektować badanie, ale równieŜ słuŜy jako podstawowe narzędzie interpretacji wyników. Oba rodzaje generalizacji to zastosowanie zupełnie odmiennego podejścia do interpretacji wyników badan empirycznych. W zakresie zasad formułowania wniosków wielokrolne studium przypadku przypomina serię eksperymentów - w obu sytuacjach zastosowanie znajduje tzw. logika replikacji lub powtórzeń (ang. replication logie). Dla tego rodzaju hadania charakterystyczne jest traktowanie indywidualnych przypadków jako pojedynczych eksperymentów, a niejako jednostek statystycznych podobnych do tych, które tworzą próbę w reprezentatywnym badaniu ilościowym. Zasady replikacji stosowane są w badaniach case study w medycynie, psychologii, jak równieŜ w naukach ekonomicznych. Istniejąca wcześniej teoria słuŜy tu do konstrukcji wzorca, który jest porównywany do wyników badań empirycznych. Jeśli dwa lub więcej przypadków daje wyniki zgodne z wzorcem stworzonym w oparciu o bazujące na teorii hipotezy, mówi się, Ŝe doszło do replikacji wyników. Im większa jest liczba przypadków wykazujących replikację, tym większa jest pewność, z jaką moŜna potwierdzić elementy teorii ujęte w postaci hipotez 1 *. Istnieją dwa zasadnicze rodzaje replikacji: wierna i teoretyczna. Replikacja wierna występuje wtedy, gdy dwa lub więcej przypadków daje identyczne lub bardzo podobne wyniki. Replikacja teoretyczna ma natomiast miejsce w sytuacji, gdy przynajmniej dwa przypadki wykazują róŜne wyniki, jednak z przewidzianych i uzasadnionych przez teorię przyczyn 1 *. W odróŜnieniu od zasady replikacji, stosowana w reprezentatywnych badaniach ilościowych zasada próbkowania przyjmuje, Ŝe pewna liczba jednostek badawczych (respondentów) reprezentuje całą populację złoŜoną ze wszystkich moŜliwych jednostek badawczych, lak Ŝe dane zebrane dla próby będą podobne (reprezentatywne) w stosunku dodanych dla całej populacji. Logika próbkowania sprawdza się szczególnie dobrze, gdy badacz chce znaleźć odpowiedzi na pytanie, jak bardzo rozpowszechnione jest dane zjawisko; gdy badanie całej populacji jest zbyt kosztowne, czasochłonne lub z innych względów niepraktyczne. Przy tego typu hadaniach głównym sposobem analizy danych są metody wnioskowania statystycznego, które - w uproszczeniu - pozwalają ocenić. IJ

C. Pcrry. Processes of a Case Study Methodology far Pastgraduate Research in Marketing. „Kuropean Journal ot

Marketing" I9W, Vol. 32. No WIO. s. 785-802. H

R. Yin, Case Study Research: Design and Methods, Sagi- Publications. Int.. Thousand Oaks, Cillfcr-nia. 1994, s.

30-31. 14

]. Rowlcy. Using Case Studies m Research. „Management Research News" 2002, Vol, 25, No I, *. 16-27. , ł R. Yin.

op.cit.. s. 46.

280

Piotr Zaborek

w jakim stopniu (z jakim marginesem błędu) dane dla próby są /.bieŜne (reprezentatywne) 1 hipotetycznymi danymi dla całej populacji. Podsumowaniem dokonanego powyŜej porównania badań w formie studium przypadku i badań jakościowych moŜe być następująca tabela. Tabela 1. Podstawowe róŜnice pomiędzy badaniami metodą studium przypadku i badaniami ilościowymi Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Metody zarządzania organizacją Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu rtauk ekonomicznych. środlo: Opracowanie własne.

4. Krok pierwszy w planowaniu studium przypadku wybór podejścia analitycznego Zanim badacz przystąpi do określenia konkretnych technik analitycznych, które zastosowane zostaną w ramach późniejszego studium przypadku, zalecane jest wybranie najpierw jednej z dwóch ogólnych strategii analizy danych" 4 . Metoda studium przypadku moŜe być stosowana do badań mających poszerzyć wiedze teoretyczna zarówno w podejściu indukcyjnym jak i dedukcyjnym. Po pierwsze, zgodnie z podejściem dedukcyjnym, procedurę analizy przypadku moŜna silnie oprzeć na istniejącym dorobku teorii z danej dziedziny. W ten sposób teoria będzie miała decydujący wpływ na dobór hipotez i pytań badawczych oraz na sposoby zbierania i analizy

danych.

(Słownym

celem

procedury

badawczej

będzie

tu

weryfikacja

postawionych hipotez. Podejście dedukcyjne polega więc na opracowaniu nowych elementów teorii wyłącznie w oparciu o teorię dotychczasową i poddaniu nowych elementów teorii (hipotez) weryfikacji empirycznej w drodze badań. Drugi rodzaj strategii związany jest z podejściem indukcyjnym i za punkt wyjścia przyjmuje wygenerowanie określonych propozycji teoretycznych w efekcie dokładnej " Ibidem,*. 103.

Rozdział XVI. Studium przypadku jako metoda badawcza

281

analizy postawionego problemu badawczego w odniesieniu do kolejnych przypadków. W tym wypadku charakterystyczne jest to, Ŝe problem badawczy określany jest w minimalnym stopniu na podstawie istniejącej teorii, a w większym stopniu opiera się na intuicji badacza. To podejście jest zazwyczaj wykorzystywane, gdy nie istnieją dobrze rozwinięte podstawy teoretyczne badanych zagadnień lub gdy wdanej dziedzinie istnieje potrzeba opracowania innowacyjnych rozwiązań teoretycznych. Podejście indukcyjne dotyczy zatem sytuacji, w których teoria budowana jest w trakcie procesu badawczego. W skrajnym przypadku badacz stosujący podejście indukcyjne rozpoczyna badanie, nie uwzględniając Ŝadnych elementów teoretycznych. Przykład moŜliwość wykorzystania studium przypadku w formie badań o charakterze indukcyjnym i dedukcyjnym na potrzeby pracy badawczej ilustruje wykres.

Zakres wykorzystani a istniejącej teorii w badaniu Cześć indukcyjna badań

Cześć dedukcy jna badań

• •

o Analizowane przypadki

Rysunek 1. Propozycja zastosowania metody analizy przypadku w badaniach o charakterze indukcyjnym i dedukcyjnym Zródlo: Opracowanie własne na nodUlWk C Pcrry. Procesie* of a Case Study Methodology for Posigraduate Hescarch in Marketing, „huropean lournal of Marketing" ]Sł98. Vo], 32. No 9/10. s. 7A5-S02-

PowyŜszy wykres sugeruje, Ŝe w ujęciu indukcyjnym studium przypadku wykorzystane moŜe być jako badanie eksploracyjne, w efekcie którego opracowany zostanie zestaw hipotez badawczych. W tym wypadku sposób badania kaŜdego kolejnego przypadku będzie opierał się na wynikach badania wszystkich wcześniejszych przypadków, a ostatni z nich dostarczy danych umoŜliwiających ostateczne sformułowanie hipotez. W części dedukcyjnej studium przypadku słuŜyć ma weryfikacji hipotez. Pamiętać naleŜy, Ŝe /a pomocą studium przypadku stosunkowo laiwo jesl obalić hipotezę wystarczy, Ŝe wyniki

282

Piotr Zaborek

analizy jednego tylko przypadku przeczą hipotezie. Dość problematyczne jest natomiast stosowanie tej metody badawczej do weryfikacji pozytywnej hipotez

Rozdział XVI. Studium przypadku jako metoda badawcza

283

- nawet gdy wszystkie przebadane przypadki będą potwierdzały hipotezę, badacz nie ma absolutnie Ŝadnej gwarancji, Ŝe inne istniejące a nieprzebadane przypadki równieŜ potwierdzają przedmiotową hipotezę.

5. Krok drugi w planowaniu studium przypadku - określenie technik analitycznych wykorzystywanych do budowy i weryfikacji teorii Z punktu w idzenia celów pracy doktorskiej badanie metodą studium przypadku ma zazwyczaj charakter dedukcyjny i ma umoŜliwiać weryfikację hipotez postawionych na podstawie istniejącego dorobku teoretycznego. W tym przypadku najbardziej adekwatnym narzędziem analitycznym, umoŜliwiającym powiązanie wyników empirycznych z teorią, jest metoda dopasowania wzorców dla zmiennych zaleŜnych (an^. pat tern mawhing for dependent variables)r. Chodzi tu o porównanie opracowanego głównie na podstawie teorii jednego lub kilku wzorców z wzorcem uzyskanym w wyniku badań empirycznych, a następnie ocenę stopnia ich zgodności, czyli zakresu, w jakim wyniki przewidywane pokryją się z tymi faktycznie zaobserwowanymi w otoczeniu. Wzorzec w rozumieniu tej koncepcji składa się z dwóch podstawowych elementów: •

zestawu zmiennych zaleŜnych odpowiadających poszczególnym hipotezom

•

specyfikacji poziomów zmiennych (określonych wartości dla zmiennych ilościowych lub wariantów dla zmiennych jakościowych), których stwierdzenie w trakcie badań będzie jednoznaczne z pozytywną weryfikacją hipotez. Alternatywnymi technikami w stosunku do omówionej powyŜej, które w określonych

okolicznościach równieŜ mogą być uŜyte do analizy danych pozyskanych w wyniku zastosowania metody studium przypadku, są: 1) metoda dopasowania wzorców dla zmiennych niezaleŜnych, 2) metoda budowania wyjaśnienia (ang. explanation huilding) 3) metoda analizy szeregów czasowych (ang. time-series analysis) Metoda dopasowania WZOTCÓW dla Hllfennych niezaleŜnych to sposób porówny wanta wzorców, który za przedmiot badania przyjmuje nie zmienne zaleŜne (skutki), ale zmienne niezaleŜne (przyczyny). Stosuje się go, gdy grupa badanych przypadków charakteryzuje się występowaniem określonych znanych rezultatów, a celem badacza jest określenie, jakie przyczyny spowodowały, Ŝe zmienne zaleŜne przyjęły w kaŜdym z przypadków określony poziom. Wykorzystanie tego podejścia wymaga opracowania kilku zestawów hipotez zawierających alternatywne wyjaśnienia. Zestawy hipotez powinny być wzajemnie rozłączne, co oznacza, Ŝe przyjęcie jednego i nich jest jednoznaczne z odrzuceniem pozostałych. W obu przypadkach - dla zmiennych zaleŜnych i niezaleŜnych - zalecane jest, aby testowane wzorce były w miarę moŜliwości silnie zróŜnicowane. Jest to o tyle istotne, Ŝe metody analizy stosowane obecnie w studium przypadku nie pozwalają na precyzję L

Ibidem, s. 106.

Rozdział XVI Studium przypadku jako metoda badawcza badawcza

284

w weryfikacji hipotez w porównaniu z metodami statystycznymi. Stąd teŜ w przypadku stosunkowo subtelnych róŜnic miedzy wzorcami moŜe wystąpić problem z określeniem, do którego z nich lepiej dopasowane są elementy empiryczne 1 *. Inną techniką analizy stosowaną w badaniach przypadków jest metoda budowania wyjaśnienia. Polega ona na stopniowym modyfikowaniu zaproponowanego na wstępie zestawu hipotez (wyjaśnienia) na skutek porównania ich treści z wynikami uzyskanymi dla kolejnych przypadków. Stosowanie tej techniki rozpoczyna się od sprawdzenia, czy zaproponowane hipotezy są zgodne z danymi dotyczącymi pierwszego przypadku. Jeśli pojawiają się rozbieŜności, do hipotez wprowadzane są poprawki, w taki sposób, aby nowe wyjaśnienie uwzględniało specyfikę badanego przypadku. Następnie nowy zbiór hipotez odnoszony jest do kolejnych przypadków, gdzie równieŜ moŜe okazać się konieczne wprowadzenie pewnych zmian. W ten sposób, poprzez sekwencję kolejnych porównań i modyfikacji dokonanych dla kaŜdego z wybranych przypadków, dochodzi się do końcowej postaci wyjaśnienia. Analiza szeregów czasowych jest uŜyteczna, gdy studium przypadku dotyczyć ma badania przebiegu danego zjawiska w czasie. W uproszczeniu polega ona na porównaniu kształtu empirycznego trendu zmian w obrębie jednej lub większej liczby zmiennych / propozycjami trendów opracowań)cli w oparciu o określone przestanki teoretyczne Chodzi tu - podobnie jak w przypadku techniki porównywania wzorców - o znalezienie takiego teoretycznego trendu, który - dzięki dobremu dopasowaniu do danych empirycznych - w sposób przekonujący opisywałby i wyjaśniał przedmiot badań. Podstawowym kryterium decyzyjnym, dającym podstawy do uznania, Ŝe wyniki empiryczne są zgodne z hipotezami tworzącymi wzorzec stosowany w metodzie analitycznej paltem matchingjcsi wystąpienie triangulacji.

6. Krok trzeci w planowaniu studium przypadku - określenie liczby i sposobu doboru przypadków do badań Badanie według metody analizy przypadku moŜna przeprowadzić zarówno na pojedynczym przypadku, jak i na większej liczbie jednostek badawczych. Pojedyncze przypadki bywają badane w sytuacjach, gdy: -

badany przypadek jest unikalny z punktu widzenia istniejącego dorobku teoretycznego danej dyscypliny nauki

-

badany przypadek stanowi krytyczny test pewnej starannie opracowanej teorii badanie ma charakter pilotaŜowy i jest ostateczną próbą przed właściwym badaniem obejmującym większą liczbę przypadków". Poza wymienionymi wyŜej sytuacjami generalnie zalecane jest, dla osiągnięcia więk

szej wiarygodności wyników, prowadzenie badań na kilku lub kilkunastu przypadkach.

" Ibidem, s. III. JW

|. Kowley. op.cit,. a . 16-27.

285

W takiej sytuacji badanie nosi nazwę wielokrotnej analizy przypadku {ang. ntultiple case study)10. W większości publikacji poświeconych metodzie studium przypadku nie ma precyzyjnych wskazówek dotyczących ilości jednostek, które naleŜy uwzględnić w bada niu. Podawane jest na przykład zalecenie, Ŝe naleŜy przebadać taką liczbę przypadków, aby osiągnąć stan „teoretycznego nasycenia" (ang. theoretical saturation) albo „punkt zbędności" (ang. point of redundancy), czyli moment, w którym wszystkie potrzebne do weryfikacji hipotez dane zostały juŜ zehrane, a kaŜdy kolejny przypadek wniósłby tak niewiele, Ŝe moŜna byłoby go pominąć* 1 . Biorąc jednak pod uwagę fakt, Ŝe technika case study jest często stosowana jako podstawa metodologiczna prac doktorskich, które powstają przy wykorzystaniu ograniczonych zasobów finansowych i czasowych autora i badacza, w niektórych pozycjach literatury moŜna znaleźć bardziej konkretne wskazówki, co do liczby przypadków włączonych do badania. Podaje się więc, Ŝe studium przypadku powinno objąć przynajmniej od 2 do 4, jednak nie więcej niŜ 12-15 jednostek badawczych. Przy czym zaleca się, aby przy mniejszej liczbie przypadków przeprowadzić badanie w taki sposób, aby doprowadziło to do uzyskania moŜliwie bogatych informacji, (ednym ze sposobów na osiągnięcie tego jest rozbudowana analiza literatury przedmiotu, która powinna poprzedzić badanie i zapewnić odpowiednio szeroki i szczegółowy kontekst analizy 12 . W doborze celowym konkretnych jednostek do badań moŜna przyjąć jedno z kilku podejść do selekcji przypadków. MoŜna mianowicie wybierać przypadki, kierując się: -

zróŜnicowaniem

-

typowością

-

dostępnością

-

niezwykłością 2 '.

7, Krok czwarty w plonowaniu studium przypadku - wybór technik podnoszenia wiarygodności wyników badań Jednym z powaŜniejszych zarzutów ciąŜących na badaniach jakościowych jest zarzut subiektywności i - co za tym idzie - niskiej wiarygodności badań. Wiarygodność pomiaru tworzą rzetelność i trafność. Wyniki są trafne, jeśli mierzą tę właśnie cechę, którą hadacz chce, aby mierzyły. O rzetelności wyników moŜna mówić wtedy, gdy przez powtórzenie badania w tych samych warunkach uzyskuje się takie same rezultaty 21 . " n P. Wccrd-Ncderhof, Quahtuttvc IMSC Study Hesearch. The Case of a PhD Research Project on [)rgamsutg and Managing New Product t)eveiopment Systems, „Managcmcnl Dccision"' 200], VoL 39, No 7. s, 513-538, Jl

K, Eisenhard. Buiiding Theories Prom Case Study Research, „Academy oJManagrmeni Keview" ]9Hy, VoL. 14, No

4, i. 532-550. ■ C Perry, op.cit. 191 CreswclI.op.cit., 14

s. 92.

a. 62.

S. Kaczmarczyk. Badania marketingowe; Metody i techniki. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

286

Piotr Zaborek

Podstawowymi sposobami podniesienia wiarygodności wyników przy badaniach metodą studium przypadku są: L Triangulacja, 2. Stworzenie i udostępnienie wszystkim zainteresowanym kompletnej bazy danych z materiałami z badan. 3. Właściwe przygotowanie raportu końcowego z badań. PoniŜej omówiony zostanie kolejno kaŜdy z trzech sposobów zwiększania wiarygodności wyników badań. Ad 1, Nazwa triangulacja pochodzi od stosowanej w nawigacji metody ustalania pozycji okrętu na mapie. Aby poznać połoŜenie okrętu, potrzebna jest znajomość połoŜenia przynajmniej trzech gwiazd. Odczytanie połoŜenia kaŜdej gwiazdy nad horyzontem pozwala określić na mapie okrąg przechodzący przez punkt, w którym znajduje się okręt, oraz punkt połoŜony dokładnie pod mierzoną gwiazdą. Okręgi wyznaczone dla dwóch gwiazd przecinają się w dwóch punktach na mapie, określając dwa moŜliwe połoŜenia miejsc, z których dokonano pomiaru. Okrąg wyznaczony dla trzeciej gwiazdy powinien przeciąć się z dwoma wcześniejszymi okręgami w jednym z dwóch wyznaczonych wcześniej punktów. W praktyce rzadko jednak udawało się doprowadzić do przecięcia trzech okręgów w jednym punkcje ze względu na róŜne niedokładności pomiaru. Dlatego aby w miarę dokładnie wiedzieć, gdzie znajduje się okręt, kreślono dodatkowe okręgi dla kolejnych gwiazd, a kaŜdy dodatkowy okrąg zwiększał prawdopodobieństwo dokładnego wyznaczenia pozycji statku. Podobną logikę moŜna przyjąć w dochodzeniu do trafnych wyników w badaniach empirycznych. Triangulacja jest tu rozumiana jako technika stosowana w badaniach ilościowych, której zasadniczym zadaniem jest podniesienie wiarygodności pomiaru. Triangulacja poprzez równoległe wykorzystanie wielu źródeł informacji, róŜnych perspektyw analizy i metod badawczych powinna doprowadzić do wytworzenia zbieŜnych linii wnioskowania (ang. corwergent lines of inąuiry) w myśl zasady, Ŝe wniosek będzie bardziej wiarygodny, jeśli zostanie potwierdzony przez odrębną analizę niezaleŜnych materiałów dowodowych. W literaturze przedmiotu podawanych jest kilka metod trian-gulacji. Często wymienia się triangulację: -

źródeł informacji (wykorzystywanych jest kilka źródeł informacji jednocześnie)

-

osób analizujących dane (kilka osób niezaleŜnie analizuje dane źródłowe, następnie sprawdza się, czy sformułowane interpretacje są podobne)

-

perspektyw badawczych na te same dane źródłowe (ten sam zbiór danych próbuje się

-

metod badawczych (ten sam przypadek badany jest jednocześnie za pomocą kilku

ocenić z pozycji róŜnych dziedzin nauki) instrumentów badawczych; jeśli ma miejsce triangulacja, kaŜdy instrument powinien dawać takie same lub bardzo podobne wyniki) ZwaŜywszy, Ŝe stosowanie triangulacji dość istotnie angaŜuje zasoby, jakimi dysponuje badacz, nie jest moŜliwe jej stosowanie w kaŜdej sytuacji, która na to pozwala. Sprawia to, * R. Siak*, op.cit, s, 112-114.

287

Ŝe ta metoda podnoszenia rzetelności wyników badań stosowana jest tylko w stosunku do najwaŜniejszych elementów danych oraz twierdzeń sformułowane w trakcie badań. RóŜne zapotrzebowanie na triangulację w róŜnych okolicznościach ilustruje poniŜsza tabela. Ad 2. Innym sposobem zwiększenia wiarygodności rezultatów badań jest stworzenie Tabela 2. Zapotrzebowanie na triangulację w zaleŜności od okoliczności badawczych Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy

metodyczne

zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe Zródto: C. Perry, Procesśes of a Case Study Methodology for Postgraduate Research in Marketing. „Kuropean lournalof Marketing" L9M, Vnl. 32, No WIO. 1998, s. 7*5-802.

bazy danych zawierających kompletny zbiór materiałów źródłowych zgromadzonych w trakcie pracy badawczej. Materiały w bazie danych obejmują głównie notatki wykonywane przez badaczy w trakcie i po przeprowadzaniu wywiadów i wykonywania obserwacji potem, zapisy audio rozmów z respondentami oraz dokumenty wewnętrzne i artefakty zgromadzone w otoczeniu, w którym wykonywane było badanie. Stworzony w ten sposób zbiór danych ma umoŜliwić innym, późniejszym badaczom niezaleŜną analizę i sprawdzenie, czy wnioski, do jakich doszli badacze, były uprawnione. Ad 3. Aby dodatkowo obniŜyć subiektywność i podnieść wiarygodność uzyskanych wyników (generalizacji analitycznych) naleŜy we właściwy sposób sporządzić raport końcowy z badań. Pomocne w tym moŜe być stosowanie się do pięciu wymienionych poniŜej zasad: 1. Umieść w raporcie opis sytuacji, które prawdopodobnie będą znane odbiorcom, po to aby mogli oni ocenić trafność wniosków wyciągniętych na podstawie przytoczonych opisów. 2. Zanim zinterpretujesz dane i wyciągniesz wnioski, dostarcz odbiorcom dostateczną ilość danych, tak aby byli oni w stanie samodzielnie sformułować konkluzje i porównać je z tymi, do których doszedł badacz. 3. Opisz językiem zrozumiałym dla odbiorcy metody, które zostały wykorzystane w badaniu, ze szczególnym uwzględnieniem metody triangulacji oraz zabiegów podjętych dla potwierdzenia bądz zanegowania postawionych na wstępie hipotez. 4. Udostępnij, zarówno bezpośrednio jak i pośrednio, szczegółowe informacje na temat osób prowadzących badania i analizujących wyniki, zwłaszcza w kontekście ich doświadczeń oraz wiedzy i umiejętności.

Rozdział XVI Studium przypadku jako metoda badawcza

288

5. Jeśli moŜesz, opisz reakcje na wyniki badań ze strony osób, które brały udział w badaniu na zasadzie respondentów oraz osób (decydentów), które zamówiły badania aby na podstawie ich rezultatów podejmować decyzje ? \

Podsumowanie Wydaje się, źe metoda studium przypadku jest niesłusznie niedoceniana i zbyt rzadko stosowana w polskiej literaturze naukowej. Pomimo braku moŜliwości generalizacji statystycznej posiada ona cały szereg zalet, których nie mają metody ilościowe. |ej szczególną cechą wydaje się bardzo duŜa uŜyteczność w badaniu przedsiębiorstw i innych organizacji, zwłaszcza w sytuacjach, gdy nie moŜna zastosować metod ilościowych ze względu na małe rozpowszechnienie lub trudny dostęp do badanego zjawiska. Decydując się na wybór studium przypadku jako podstawowej metody badawczej pracy doktorskiej, warto jednak pamiętać o licznych kontrowersjach, jakie wciąŜ wywołuje ona w środowisku naukowym. Stąd teŜ naleŜy liczyć się z zarzutami subiektywizmu i braku wiarygodności uzyskanych wyników. Linia obrony przed tego typu zarzutami moŜe opierać się na wykazaniu niemoŜności badania danego zjawiska za pomocą metod ilościowych oraz bardzo starannym przestrzeganiu wszystkich opisanych w niniejszym tekście technik mających podnosić wiarygodność analizy.

:"

Por. R. Siak*, op.cil.. L995. s. 86.

Ewa Dziekańska, ElŜbieta Kowalczyk

ROZDZIAŁ XVII

KONSTRUOWANIE MODELU TEORII W BADANIU NAUKOWYM

1. Typologia ujęć modelowych stosowanych w badaniach naukowych W wielu naukach wyniki przeprowadzonego procesu badawczego prezentowane są w postaci modeli badanych zjawisk. Najczęściej w pierwszej fazie procedury badawczej badacz konstruuje hipotetyczny model teoretyczny, który po potwierdzeniu na drodze empirycznej staje się modelem sytuacji rzeczywistej. Budowa modeli przypomina zatem określony sposób uprawiania teorii, gdzie model odzwierciedla sposób myślenia badacza, reprezentujący rodzaj rozwaŜań nad tym, czego nie znamy 1 . Zanim przejdziemy do szczegółowej klasyfikacji modeli, zdefiniujmy pojęcie modelu, posługując się definicją zaczerpniętą od S. Nowaka. I tak, „modelem pewnego zjawiska pisze S. Nowak - (przedmiotu, klasy zjawisk lub przedmiotów) ze względu na pewną rozwaŜaną własność czy zbiór własności tego zjawiska jest jego opis w terminach pewnych elementów składowych i związków między nimi lub układu sprzęŜeń i zaleŜności między własnościami tego przedmiotu, spełniający wymóg adekwatnego wyjaśnienia badanej własności czy ich zespołu"'. śądanie adekwatnego wyjaśnienia dostarcza nie tylko kryteriów selekcji elementów i ich wzajemnych powiązań występujących w zjawisku, winnych znaleźć się w modelu, ale określa równieŜ stopień ogólności modelu, decydujący o szerszym lub węŜszym zakresie zdefiniowania rozwaŜanych własności. Modele dzielone są według wielu róŜnych kryteriów. Ze względu na sposób prezentacji zjawiska wyróŜniamy trzy podstawowe klasy modeli: •

modele ikoniczne, przedstawiające relacje najprostsze, odzwierciedlające określone zjawisko w pewnej skali W. Pytkow\ki, Organizacja frfdflT r ocena proc naukowych* PWN, Wars/awa 1^85, s. 174. S, Nnwak. Metodologia badan społecznych. PWN, Warszawa NHS, s. 444.

291

naukowym ym Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukow

■ modele analogowe, przedstawiające określone cechy rzeczywistości za pomocą innych cech wyraŜanych przez model, które łatwiej dają się odwzorować i którymi prościej jest manipulować •

modele symboliczne, uŜywające reprezentacji symbolicznej do przedstawienia struktury i/lub własności obiektu/procesu, przybierające zazwyczaj postać modeli matematycznych lub graficznych, mające stosunkowo najbardziej ogólny i abstrakcyjny charakter, łatwo poddające się przekształceniom. W, Pytkowski 1 wymienia tu równieŜ modele koncepcyjne. Nie odtwarzają one w

szczegółach rzeczywistego mechanizmu przebiegu zjawiska, tworząc je w oderwanym kształcie i odbiegającym od rzeczywistego mechanizmie. Ich celem moŜe być np. odtworzenie określonej struktury organizacyjnej, układu, relacji - innymi słowy planu konkretnego zjawiska. Modeli takich nie trzeba nawet budować, wystarczy je sobie wyobrazić, by móc przeprowadzać na nich róŜne eksperymenty myślowe, a powstałe w ten sposób pomysły weryfikować w rzeczywistych warunkach. Podziału modeli dokonać moŜna równieŜ ze względu na cel, w jakim zostały one zbudowane. Z tego punktu widzenia moŜemy wyróŜnić: •

modele strukturalne, budowane w celu rozpoznania wewnętrznej struktury badanego systemu - mogą one odzwierciedlać ostateczny cel badań naukowych bądź stanowić tylko jeden z etapów prowadzących do stworzenia modeli funkcjonalnych

•

modele funkcjonalne, budowane w celu analizy funkcji zachodzących w ramach badanych układów, po wcześniejszym rozpoznaniu wewnętrznej struktury systemu. WyróŜniamy następujące kategorie modeli funkcjonalnych 4 :

•

modele eksplanacyjne, które stanowią opis funkcjonowania pewnego systemu poprzez wyjaśnienie jego składników i obserwowanych relacji między nimi, aby wyjaśnić pewne zaobserwowane

własności

tego

systemu

jako

całości;

opisując

własności

po-

szczególnych części składowych, zwracamy uwagę na te elementy struktury systemu, które w istotny sposób wpływają na jego funkcjonowanie jako całego układu •

modele prognostyczne, stanowiące opis systemu przy uwzględnieniu jego obserwowanych elementów i zachodzących między nimi relacji, które pozwolą przewidzieć wystąpienie pewnych zdarzeń przyszłych - hipotetyczne modele prognostyczne stają się modelami realnymi po urzeczywistnieniu się prognoz, które zawsze mają probabilistyczny charakter; oznacza to, Ŝe przyszłe stany układów przewidywane są tylko z określonym prawdopodobieństwem, trudno bowiem przewidzieć wszystkie czynniki mające wpływ na zachodzące procesy społeczne

•

modele normatywne, budowane w celu teoretycznego zobrazowania poŜądanych zespołów wartości dla badanego systemu, a po sprawdzeniu ich oddziaływania na gruncie praktyki przekształcane w realne modele wskazujące zalecane wzorce postępowania52.

1

W, Pytkowski, op.cit., s. 179.

52S. Nowak, op.cit., s. 446. s

Metody badań rzeczywistości społecznej* red. T. Skonieczny. WSP Słupsk 1996, s. 173.

292

Ewa Dziekańska, ElŜbieta Kowalczyk

Klasyfikacja modeli moŜliwa jest takŜe ze względu na ich róŜny charakter Na tej podstawie wyróŜnić moŜemy: •

modele deterministyczne, w których nie wykorzystuje się zdarzeń losowych, stosowane głównie w rozwaŜaniach natury teoretycznej, stanowiące uproszczenie modeli stochastycznych

•

modele stochastyczne, zawierające elementy niepewne, zbudowane z sekwencji losowo zgenerowanych wartości (zmiennych, parametrów). ChociaŜ modele deterministyczne są wygodnym narzędziem rozwaŜań teoretycznych,

w praktyce najczęściej mamy do czynienia ze zjawiskami, w których występują zmienne losowe, a zatem z modelami stochastycznymi. Te z kolei moŜna równieŜ sklasyfikować według róŜnych punktów widzenia, wśród których szczególną rolę odgrywają walory poznawcze modelu, element czasu oraz stopień złoŜoności zaleŜności pomiędzy róŜnymi zmiennymi objaśnianymi. Jako Ŝe stochastyczny charakter modeli powoduje, Ŝe są one jednymi z częściej budowanych schematów myślowych, zaprezentowano poniŜej ich szczegółową klasyfikację, według przedstawionych kryteriów53. Ze względu na walory poznawcze dzielimy modele stochastyczne na: •

modele przyczynowo-skutkowe, w których wszystkie relacje zachodzące pomiędzy elementami tworzącymi ich strukturę opisują zaleŜności przyczynowo-skutkowe - rolę skutku odgrywają w tym przypadku zmienne objaśniane, a w rolę przyczyn wcielają się zmienne objaśniające; w praktyce budowa tego typu modeli nie zawsze jest moŜliwa, chociaŜby z powodu ograniczonego dostępu do danych statystycznych

•

modele symptomatyczne, których równania (bądź niektóre z nich) nie mają interpretacji przyczynowo-skutkowej, gdzie rolę zmiennych objaśniających odgrywają nowe zmienne, niepowiązane przyczynowo ze zmienną objaśnianą, ale silnie z nią skorelowane; duŜym zagroŜeniem w przypadku posługiwania się tego typu modelami jest ryzyko uzyskania korelacji pozornych

•

modele tendencji rozwojowej, których celem nie jest zbadanie zaleŜności typu ilościowego zachodzących między badanymi zjawiskami, ale uchwycenie wahań analizowanych zmiennych objaśniających w czasie, takich jak trend czy wahania i odchylenia przypad kowe. W zaleŜności od sposobu uwzględniania czynnika czasu wyróŜniamy:

•

modele statyczne, odzwierciedlające stan układu istniejącego w określonej chwili

•

modele dynamiczne, ujmujące badane procesy w ich zmienności i ukierunkowaniu.

Klasyfikacja przeprowadzona ze względu na stopień złoŜoności opisywanych powiązań pozwala wyróŜnić: •

modele jednorównaniowe, odzwierciedlające zaleŜności przy pomocy jednego rówII.U l i . L

•

modele wielorównaniowe, odzwierciedlające zaleŜności przy pomocy układu równań, bez względu na liczbę występujących w modelu zmiennych.

53 K. Filipiak. Modele stochastyczne. Zasady konstrukcji modcii i prognozowania, lUiNG, Puławy 1998, s. 8-9.

naukowym ym Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukow

293

Podziału modeli stochastycznych dokonać moŜna równieŜ ze względu na postać analityczną zbudowanych równań. Najczęściej budowane są modele liniowe oraz takie, które przy pomocy pewnych matematycznych przekształceń da się sprowadzić do funkcji liniowej. Przedstawiona powyŜej klasyfikacja ujęć modelowych nie wyczerpuje wszystkich definicji modelu spotykanych w literaturze przedmiotu. Podziału modeli moŜna bowiem dokonywać z punktu widzenia bardzo wielu mniej lub bardziej szczegółowych kryteriów. BliŜsza analiza pozwoliłaby np. wyodrębnić modele mikro i makro54 modele ilościowe i jakościowe, obejmujące część lub wszystkie elementy, dające cząstkowe lub całkowite powiązania. W. Pytkowski wyróŜnia tu takŜe 7 : •

modele empiryczne, cechujące się najlepszym reprezentowaniem cech, od których wymaga się oczyszczenia z wszelkich odchyleń

<

modele wzorcowe - o odpowiednio zharmonizowanej strukturze wewnętrznej, sta-

•

modele idealne - budowane na podstawie załoŜeń teoretycznych dobranych do nich

nowiącej wyraz racjonalizacji z punktu widzenia spodziewanych efektów zmiennych, zapewniających dokładność uzyskanych wyników. W praktyce - jak pisze W. Pytkowski - mamy jednak do czynienia z dwoma podstawowymi rodzajami modeli: teoretycznym i empirycznym. () ile pierwszy jest wynikiem koncepcji, drugi dotyczy obserwacji rzeczywistości i jako taki odgrywa duŜą rolę w lepszym zrozumieniy otaczającego nas świata i zachodzących w nim zaleŜności. O tym jednak - w kolejnym podrozdziale.

2. Cechy i funkcje modeli stosowanych w badaniach naukowych Jedna z definicji modelu stanowi, Ŝe jest on uproszczonym przedstawieniem wybranego fragmentu rzeczywistości celem lepszego jej zrozumienia". Takie rozumienie pojęcia modelu przybliŜa nas do uzmysłowienia sobie podstawowych cech i funkcji ujęć modelowych - upraszczania i wyjaśniania. PoniewaŜ modele słuŜyć mają lepszemu zrozumieniu otaczającego nas świata, ich struktura jest zazwyczaj mniej złoŜona niŜ badanej rzeczywistości, musi być jednak na tyle kompletna, by w przybliŜeniu oddawać badane aspekty. Model nie ujmuje zatem na ogól całej złoŜoności zjawiska, a jedynie wybrane jej fragmenty, które zdaniem badacza decydują o funkcjonowaniu całego badanego układu. Wyzwanie dla badacza polega na tym, by nie przekroczyć cienkiej granicy dzielącej uproszczenie od prostactwa. Model nie powinien być równieŜ zbyt skomplikowany, tak by moŜna było urzeczywistnić go np. w postaci matematycznej. Nie musi takŜe wykazywać podobieństwa pod względem wszystkich elementów tworzących badany system, lecz tylko w zakresie istotnych z punktu widzenia badacza aspektów 4 . Podstawowym 7

W. Pytkowski, op.cit,, s. 177-179.

" C Ompel, Nowoczesne zagadnienia metodologii % filozofii badań, Poznań 2003, v A%

54 W. Pytkowski, op.cit., V 176,

294

Ewa Dziekańska, ElŜbieta Kowalczyk

problemem jest wiec zachowanie właściwej równowagi miedzy dąŜeniem do dokładno ści a matematyczną elegancją, wymagającą uproszczeń. MoŜna to uzyskiwać w dwojaki sposób: budując względnie najprostszy model i wprowadzając do niego stopniowo coraz więcej zmiennych i ograniczeń albo rozpoczynając od relatywnie najdokładniejszego odzwierciedlenia badanego zjawiska z uwzględnieniem wielości czynników je kształtujących i stopniowej rezygnacji z niektórych z nich. Redukcja zastosowanych zmiennych i ograniczeń prowadzi z reguły do uzyskiwania rozwiązania optymistycznego, zaś ich zwiększenie do rozwiązania pesymistycznego. Budowanie modeli stwarza duŜe moŜliwości teoretycznejanalizyzjawi.sk, które wcześniej, na skutek swej złoŜoności, omawiane były w sposób zanadto ogólnikowy bądź przeciwnie - dotyczyły opisów poszczególnych fragmentów rzeczywistości, nie spełniając tym samym wymogu adekwatnego wyjaśniania" J . Innym powodem stosowania konstrukcji modelowych moŜe być równieŜ moŜliwość lepszego poznania zjawisk, których nie da się bezpośrednio obserwować, jak chociaŜby system ekonomiczny. W naukach ekonomicznych ujęcia modelowe pozwalają badaczowi m.in. na: -

subiektywną ocenę istniejącego stanu rzeczy

-

zdiagnozowanie i identyfikację sytuacji problemowych

-

identyfikację nieprawidłowo działających elementów badanego układu

-

określenie najwaŜniejszych z punktu widzenia badanego zjawiska czynników

-

ukierunkowanie zalecanych przemian i formułowanie proponowanych zasad działania

-

identyfikację zalecanych instrumentów postępowania

-

określenie optymalnego programu reorganizacji. Jedną ze znaczących funkcji konstrukcji modelowych jest zatem synteza rozproszo nej i

heterogenicznej informacji oraz dostarczenie na jej podstawie informacji nowej, dotychczas nieznanej. MoŜliwe jest to m.in. dzięki uwzględnieniu w analizie większej liczby zmiennych oraz większego stopnia złoŜoności zachodzących pomiędzy nimi zaleŜności, niŜ ma to miejsce np. w badaniach typu jakościowego. Szczególna przydatność modelowania zjawisk dotyczy identyfikacji sytuacji problemowych, przy uwzględnieniu panujących w badanym systemie warunków oraz doboru instrumentów i działań mających na celu osiągnięcie zamierzonych celów". Konstrukcje modelowe słuŜyć mają nie tylko ocenie rzeczywistości, ale takŜe określę niu tego, co naleŜy zmienić, ulepszyć i jak to wprowadzić w Ŝycie L \ Model nic jest jednak urządzeniem do rozwiązywania problemów, a osiągnięte dzięki niemu rezultaty - nie są rozstrzygające. Najbardziej nawet wielowymiarowe modele nie są wszakŜe w stanie odzwierciedlić złoŜonej struktury otaczającej nas rzeczywistości, dlatego mogą być one tylko narzędziem pomocnym w złoŜonym procesie badawczym, gdzie decydującą rolę odgrywają nadal wiedza i zdolności analityczne badacza.

in S. 11

Nowak, op.cit., s. 446. K, Barieczko, A. Bocian, Modele i symulacje makroekonomiczne. W ydawnictwo Uniwersytetu. Biały-

stok ' ....... 11 X

i. 31.

Mendel Metodyka pisania prac doktorskich, AK Poznań, s. 4S.

naukowym ym Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukow

295

W celu Uporządkowania powyŜszych rozwaŜań, przeanalizujmy raz jeszcze podstawowe cechy i funkcje modeli. Cechy modeli to: •

selektywność - model opisuje te cechy świata rzeczywistego, które wybrał badacz

•

sugestywność - prezentacja modelowa wywołuje wraŜenie, jakby odzwierciedlony przez model mechanizm działał w rzeczywistości według opisanych w nim zasad

•

strukturalizacja - model pokazuje, jaka jest struktura badanego zjawiska

•

subiektywność - twierdzenia wyprowadzane z modeli mają w pewnym stopniu charakter tautologiczny, gdyŜ są tylko przekształceniem poczynionych przez badacza załoŜeń wyjściowych

•

przybliŜenie - model jest uproszczoną reprezentacją rzeczywistości, w której opuszczenie niektórych cech „oryginału" jest świadome, podyktowane przez przyjęte kryterium i subiektywną ocenę twórcy modelu co do ich istotności. Funkcje modeli to:

•

funkcja psychologiczna - ułatwiają one zrozumienie otaczającego nas świata i zachodzących w nim zaleŜności

•

funkcja porządkująca - są abstrakcjami pozwalającymi porządkować i upraszczać obraz rzeczywistości tak, by zachować wszystkie jej podstawowe cechy

•

funkcja logiczna - słuŜą do wyjaśniania wybranych aspektów świata rzeczywistego

•

funkcja systematyzująca - wskazują na istnienie wewnętrznych powiązań i prawidłowości w danym zjawisku; pozwalają wyeksplikować istotne związki między cechami światu rzeczywistego, a takŜe budować empirycznie sprawdzalne teorie dotyczące natury tych związków

•

funkcja konstrukcyjna - mogą być punktem wyjścia do formułowania prawidłowości czy budowania teorii

•

funkcja komunikacyjna - ułatwiają przekaz.

Kończąc omawianie typów, cech i funkcji modeli w złoŜonym procesie badawczym naleŜy raz jeszcze podkreślić szczególną uŜyteczność modelowania w pracach związanych I etapami diagnozowania i identyfikowania problemów, określania kierunków zalecanych przemian oraz doboru właściwych dla ich osiągnięcia instrumentów postępowania, jednocześnie naleŜy zawsze pamiętać, Ŝe modele mogą być tylko narzędziami pomocniczymi w złoŜonym procesie analiz, w którym - niezaleŜnie od rodzaju zastosowanego ujęcia modelowego - decydującą rolę odgrywają wciąŜ elementy logicznego rozumowania, opartego na wiedzy i intuicji badacza.

3. Teorio jako wynik procedury uogólniajgcej Powstanie nowej teorii poprzedza zawsze złoŜony proces badawczy, w którym proste zaleŜności zachodzące międz\ poszczególnymi fragmentami rzeczywistości wymaga ją scalenia i uogólnienia w postaci teorii zjawisk wyjaśniających ich istotę, strukturę i rozwój.

296

Ewa Dziekańska. ElŜbieta Kowalczyk

Proces uogólniania polega tu na takim scalaniu rozproszonych analitycznie zjawisk, a zatem części, właściwości i stosunków składających się na objęte badaniami fakty i procesy, które poddane analizie w nowym ujęciu pozwolą na wyprowadzenie nowych i oryginalnych wniosków 55, jak wynika z poczynionych wyŜej rozwaŜań, teoria jest efektem procedur uogólniających i systematyzujących, gdzie bieŜącym celem działalności badawczej jest stwierdzenie i opisanie faktów, a celem końcowym - powiązanie ich w postaci teorii badanego zjawiska. W rozwaŜaniach w przedmiocie definicji teorii naukowych nie moŜna pominąć innej zasadniczej właściwości teorii, a mianowicie zdolności do wyjaśniania zjawisk. KaŜda teoria buduje bowiem własny obraz rzeczywistości, nadając zebranym faktom swoiste wyjaśnienie we właściwych kategoriach. W niniejszym podrozdziale zajmiemy się jednak teorią głównie z punktu widzenia jej własności uogólniających. Zanim jednak przyjrzymy się bliŜej owej uogólniającej procedurze, przeanalizujmy wpierw pojęcie teorii, korzystając z przedstawionego poniŜej krótkiego przeglądu przypisanych mu znaczeń. Tabela 1. RóŜne definicje teorii Poznanie nienaukowe jest poznaniem okazjonalnym i nicmelodycznym

Poznanie naukowe jest podporządkowane złoŜonemu celowi i metodyczne

odbywa się w warunkach niesprzyjających

odbywa się w warunkach sprzyjających

otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy jest powierzchowne ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy

otrzymywaniu ścisłej wiedzy zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych

zjawisk i cech rzeczy jesi bezmstrumentalne jest instrumentalne Tabela 1. RóŜnice pomiędzy poznaniem nienaukowym a poznaniem naukowymPoznanie naukowe ' J. Prokopiuk Sauka i potrzeba jej przemiany. H/H nr 1. I ko rozwój 2020 nauk. Wydawnictwo .Dom Organizatora", Toruń 20U3. s. 64. S. Stachak. KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1997. s. 11. Poznanie nienaukowe jest dokonywane /a pomocą; potocznych pojęć jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej Zrodto: S. Stachak. Wstfpdo metodologu Metody rtauk zarządzania ekonomicznych. organizacją

Metody poznania organizacji i zarządzinit Epistemologia organizacji i zarządzania

^___

Ontologia organizacji i zarządzania

Ry su n e k 1 . Źródło: L

■ ---------------------- *

------------------w Sulkowski.

Francj a Belgia Szwecja Holand: Wielka

Apanowicz, Metodologia ogólna, Gdynia 2002, s. 27,

Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukowym 297

[ak moŜna łatwo zauwaŜyć, wszystkie wymienione wyŜej definicje kładą nacisk na to, Ŝe teoria jest zbiorem uporządkowanych twierdzeń (praw) 14 . Niestety, związek logiczny miedzy faktami szczegółowymi a teoriami nie jest dotąd wyczerpująco wyjaśniony. Oznacza to, Ŝe nie ma jeszcze w pełni satysfakcjonującej teorii, która przekonująco i wyczerpująco wyjaśniłaby, w jaki sposób rodzi się nowa teoria naukowa 1 *, jedno jest jednak pewne. Powstanie teorii naukowej poprzedzić powinna analiza typu jakościowego i ilościowego. Dopiero wówczas wkraczać moŜemy na wyŜszy poziom intelektualnych dociekań. Zgodnie z powyŜszym teoria naukowa to wieńczący proces naukowy całokształt logicznie powiązanych praw, twierdzeń i innych uogólnień, wydedukowanych na podstawie ustalonych faktów szczegółowych, powiązanych z dotychczasowym dorobkiem naukowym właściwym dla danej dziedziny. Charakterowych twierdzeń moŜe być: jakościowy twierdzenia skonstruowane werbalnie, ilościowy - twierdzenia opisujące zaleŜność numeryczną, ogólny - twierdzenia o np. deterministycznej naturze, oraz stochastyczny (losowy) - twierdzenia zawierające elementy niepewne, stwierdzające występowanie pewnych zaleŜności z określonym prawdopodobieństwem. WaŜną kwestią w obszarze poruszanych przez nas rozwaŜań jest takŜe ryzyko pochopnego teoretyzowania i nazywania wyników skromnych badań - teoriami. Musimy umieć więc odróŜniać teorie pozorne od teorii „z prawdziwego zdarzenia", zwłaszcza zaś od teorii naukowych. |ak pisał Faraday „lepiej wcale nie wiedzieć niŜby wiedzieć bez pewności, Ŝe się to wic rzeczywiście" 1 ". Dlatego zaznaczyć naleŜy, źe wszelkie prawdziwe teorie naukowe są jednoznaczne z wyjaśnieniem przyczyny bądź splotu przyczyn powodującego zaistnienie i określony przebieg badanego zjawiska. Innymi słowy, wyjaśniają one mechanizm funkcjonowania analizowanych procesów, odpowiadając na fundamentalne z punktu widzenia nauki pytanie: „dlaczego tak właśnie się dzieje?" Jak juŜ wcześniej zaznaczono, teoria jest wynikiem procedury uogólniającej. Uogólniające efekty teorii polegają na ujawnianiu róŜnic bądź podobieństw zachodzących między badanymi zjawiskami. Podobieństwo (równokształtność) zjawisk wynikać moŜe z analogicznych względem siebie sytuacji badanych podmiotów w zakresie: •

motywów działania - podmioty, które badamy, mają podobne motywy działania

•

warunków działania - podmioty, które badamy działają w podobnych warunkach

•

stosowanych środków działania - podmioty, które badamy, stosują podobne środki działania, Stwierdzenie równokształtności jest uogólnieniem dostatecznym w procedurze ba-

dawczej. Pamiętać jednak naleŜy, iŜ informacja zbyt uproszczona, cząstkowa i ogólnikowa błędnie interpretuje fakty. Z punktu widzenia tworzenia teorii są to uwagi zasadnicze, trzeba więc o nich pamiętać.

11

Prawo na drodze logicznego rozumowania - jak pisze S, Nowak - jest następnym etapem twierdzenia,

jako jego prawidłowi: zinterpretowanie. 141

Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej. PAN Wroctaw-Wars/awa-Kraków 1967, s. 215. '* W. Pytkowski,

op.cil., s. 210.

298

Ewa Dziekańska. ElŜbieta Kowalczyk

Na zakończenie przywołajmy jeszcze słowa W. Pytkowskiego, który tak opisuje moment „narodzenia się" nowej teorii: „Gdy w pracy nadchodzi chwila uogólnienia taktów, wówczas budzi się okres pełen niepokoju i upojenia, w którym jakby w szeregu syntetyzujących pomysłów-błyskawic przedstawia się droga przebyta, rozjaśnia się pewna dziedzina niedokładnie lub wcale dotychczas nieznana, bodaj drobna, ale taka, którą myśl pochłonęła i opanowała. I wszystko staje się wtedy klarowne i jasne i naukowca ogarnia w tedy radość tworzenia" 56.

4. Funkcje teorii w badaniach naukowych RozwaŜania w przedmiocie roli, jaką pełnią teorie naukowe (na razie w ogólnym ujęciu) zacząć naleŜy od charakterystyki dwóch podstawowych grup przypisanych im funkcji: autonomicznych i instrumentalnych. JeŜeli chodzi o funkcje autonomiczne* warto zaznaczyć* Ŝc nie wychodzą one poza ramy teorii i dotyczą zaspokajania szczególnych potrzeb badawczych, jakie pełni teoria w ramach procesu badawczego. Tak postrzegana teoria przyczynia się zatem do uporządkowania i systematyzacji istniejącej wiedzy* ułatwia jej weryfikację (czy teŜ falsyfikację), konfrontując ją z empirią, czy wreszcie stanowi czynnik konstytutywny dla nowych badań i przedsięwzięć. Tkwiące u podstaw teorii wizje czy koncepcje zjawisk nasuwają badaczowi pomysł nowych hipotez oraz - co nie mniej doniosłe - pomysły pojęć składających się na język teorii. Funkcje instrumentalne natomiast wykraczają poza zakres procesu badawczego i dzielą się

na

następujące

podtypy:

funkcję

deskryptywną,

eksplanacyjną,

predyktywną

(prognostyczną, antycypującą), praktyczną i funkcję ideologiczną. Flementem konstytutywnym jest tutaj funkcja eksplanacyjną, według której teoria słuŜy przede wszystkim wyjaśnianiu zjawisk i lepszemu zrozumieniu otaczającego nas świata. Wymóg przydatności teorii do przewidywań traktuje się mniej rygorystycznie 1 *. Przykładem moŜe być tu chociaŜby teoria kosztów komparatywnych I)avida Ricardo - teoria o duŜej wartości wyjaśniającej, stanowiąca podstawę do zrozumienia źródeł korzyści ekonomicznych, jakie przynosi handel zagraniczny, dostarczająca na długie lata teoretycznego uzasadnienia dla rozwiązania problemu wzrostu gospodarczego. UŜyteczność teorii dla przewidywania procesów czy prognozowania zjawisk dodatkowo podnosi jej walor poznawczy. Z instru mentalnego punktu widzenia teoria spełnia takŜe bardzo waŜne funkcje praktyczne, proponując rozwiązania wielu problemów o charakterze utylitarnym, a mianowicie: prognozowanie zmian struktur lub działania interesujących nas naturalnych systemów empirycznych, optymalizowanie projektowanych systemów czy wreszcie doskonalenie systemów juŜ istniejących.

" Ibidem, s. 214. '*S. Nowak, op.cit., s, 397.

Rozdział XVII. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukowym 299

Zasadniczą płaszczyzną naszych rozwaŜań jest jednak pierwsza grupa ww. funkcji, dotycząca roli teorii naukowych w procesie rozwoju nauki. Jak zaznaczyliśmy na wstępie, od teorii wymaga się m.in. sugestii prowadzących do powstania nowych, oryginalnych koncepcji i przedsięwzięć, tworzenia nieodzownego w procesie poznania języka pojęć, a takŜe ukierunkowywania sposobu myślenia oraz patrzenia na badane zjawiska. Ponadto nauku oczekuje od teorii dokonywania uogólnień, formułowania wyjaśnień i zbliŜania się do prawdy, W odpowiedzi na te wymagania teorie podpowiadają często, co i w jaki sposób naleŜy badać, sugerując jednocześnie moŜliwe do zastosowania metody, narzędzia czy techniki badawcze. Dlatego wiele załoŜeń leŜących u podstaw nowych teorii i tworzących je hipotez badawczych to nic innego, jak wcześniej zweryfikowane uogólnienia i teorie naukowe.

Brak

wiedzy

w

przedmiocie

dorobku

naukowego

danej

dziedziny

uniemoŜliwiłby z pewnością sformułowanie sensownych pytań, a jeśli tak, lo jakakolwiek próba uzyskania na nie odpowiedzi byłaby z góry skazana na niepowodzenie. To dlatego uprzednio zweryfikowane uogólnienia i teorie uzasadniają pytania o prawdziwość pewnych nowych hipotez i teorii, wyrosłych na gruncie dotychczasowego dorobku naukowego właściwego dla danej dziedziny. W tym sensie poszukiwana odpowiedź staje się nowym pytaniem - stąd owa inspirująca rola badań. Opisany wyŜej mechanizm dokładniej przedstawił J. Pieter w Ogólnej metodologii pracy naukowej: „Ogólnie i zwięźle sprawa przedstawia się następująco. Teorie stanowią - mniej lub więcej pewne i wyczerpujące - syntezy szczegółowych faktów odnoszących się do danych zjawisk. Syntezy te wskazują na braki, niedociągnięcia lub błędy dotychczasowych wyników badan, pośrednio prowadzą więc do formułowania nowych zagadnień (z teorii wynikających), one z kolei do nowych badań szczegółowych i do odpowiednich wyników. Te natomiast stanowią podstawę do poprawek i uzupełnień w danej teorii, ewentualnie do jej obalenia i do postawienia na jej miejsce teorii nowej, umoŜliwiającej lepszą niŜ poprzednia syntezę faktów znanych. Synteza (teoria) nowa pobudza znów do korekt i uzupełnień, do nowych badań, a te z kolei mogą przyczynić się do jej krytyki. Tak przeto dokonuje się cykliczna wymiana »świadczeń« wzajemnych między teoriami a faktami naukowymi, między badaniami doświadczalnymi a teoretycznymi. Proces ten wydaje się nieskończony. JednakŜe powstają niekiedy teorie - dzieła, praktycznie biorąc skończone i w tym sensie doskonałe, klasyczne; tj, teorie w ciągu względnie długiego czasu niewzbudzające wątpliwości i niepobudzające do nowych badań. Za taką teorię naukową około dwustu lat uchodziła Newtona „mechanika niebios", a około stu lat teoria niepodzielnego atomu, tafc* 1 *. Heurystyczna funkcja istniejących teorii i ich znaczenie w postaci załoŜeń dla nowych pytań i hipotez ma jednak z reguły kiedyś swój koniec-". Rodzi się wówczas niepohamowana potrzeba sformułowania nowej wizji zjawisk, które znajdować się będą w centrum zainteresowania danej nauki, przy jednocześnie pełnej świadomości ich hipotetycznej, mglistej i bliŜej nieokreślonej natury. Pewne elementy tak pojętej koncepcji mogą staH.Pieter. op.cit.. s. 216-217. m 5.

Nowak, op.cil., s. 400.

300

Ewa Dziekańska. ElŜbieta Kowalczyk

nowić z kolei podstawę do postawienia pytań, na które odpowiedzi udzieli nowa teoria, powstała na fundamencie sformułowanej uprzednio wizji. Na uwagę zasługuje tu równieŜ fakt, iŜ sformułowana nowa wizja badanych zjawisk dostarcza przesłanek do postawienia takich pytań i hipotez, które na gruncie dawniej przyjmowanych załoŜeń nie mogłyby zostać sformułowane. W tym miejscu naleŜy jednak podkreślić, ze Ŝadne załoŜenia teoriotwórcze nic mogą zastąpić empirii w kwestii rozstrzygania o prawdziwości praw nauki. O prawdziwości bądź fatszywości jakiegokolwiek twierdzenia w naukach empirycznych decyduje bowiem doświadczenie i dotyczy to takŜe praw teorii. Dlatego zamykając ten krótki przegląd funkcji, jakie spełniać powinny teorie, zaznaczyć naleŜy, Ŝe nie ma nic tak cennego z punktu widzenia praktyki, jak dobra, uŜyteczna, a co za tym idzie empirycznie sprawdzona teoria. Paradoksem ludzkiego poznania jest zaś fakt, Ŝe im więcej udaje nam się wyjaśnić, tym więcej jeszcze pozostaje do wyjaśnienia. Twórczość bowiem - jak pisze W. Pytkowski - powoduje stałe poczucie niedoskonałości nauki' 1 .

Podsumowanie Nauki społeczne jako dyscypliny naukowe opierają się na dwóch podstawowych elementach: teoriach i badaniach empirycznych. Teorie naukowe, jak wynika z poczynionych wyŜej rozwaŜań, budują własny obraz rzeczywistości, wyjaśniając zebrane fakty za pomocą ściśle określonych kategorii. Jednocześnie są one wynikiem procedury uogólniającej, w której proste zaleŜności wymagają zespolenia i uogólnienia w postaci praw naukowych. Teoria pełni ponadto doniosłe funkcje w rozwoju badań naukowych. Po pierwsze, odgrywa zasadniczą rolę w procesie rozwoju nauki, po drugie - pełni bardzo waŜne funkcje instrumentalne - deskryptywną, eksplanacyjną, predyktywną, praktyczną i ideologiczną. Pojęciem ściśle związanym z rozumieniem teorii jako systemu pojęciowego jest pojęcie modelu.

Model

jest

bowiem

ilościowym

uściśleniem

teorii,

odwzorowującym

rzeczywistość w uproszczony, schematyczny sposób. Ujęcia modelowe wykorzystywane są często dla analizy zjaw isk złoŜonych, które jak dotąd omawiane były w sposób zanadto ogólnikowy lub fragmentaryczny, bądź teŜ zjawisk, których nie moŜna obserwować bezpośrednio. Przystępując do budowy modelu, musimy jednak pamiętać, Ŝe tworzony jest on dla konkretnych systemów, zjawisk i zastosowań. Dobór zmiennych objaśniających i objaśnianych jest więc jednym z najwaŜniejszych zagadnień modelowania. Od jakości zestawu zmiennych zaleŜeć będzie bowiem zgodność zbudowanego modelu z opisywaną przez niego rzeczywistością, a tym samym jego ostateczna wartość zastosowawcza. Konstruowanie modeli i teorii w badaniu naukowym jest jednym z najtrudniejszych zadań natury metodologicznej. Wymaga dogłębnej znajomości podejmowanej próbie matyki, posiadania ogólnej wiedzy z zakresu metodologii nauk, intuicji itd. Inlormacja ■' W, Pytkowski, op.cit., s. 211.

Ewa Dziekańska, ElŜbieta Kowalczyk

zanadto uproszczona, uogólniona i cząstkowa mylnie interpretuje fakty. W aspekcie konstruowania modeli i teorii naukowych to uwagi natury zasadniczej, nie moŜemy więc o nich zapomnieć. W przeciwnym wypadku będziemy mieli do czynienia jedynie ze złudzeniem teorii bądź modelem o zerowej wartości zastosowawczej.

Anna Stańczak

ROZDZIAŁ XVIII

ETYKA EKONOMICZNYCH BADAŃ NAUKOWYCH

Rozpoczynając rozwaŜania na temat etyki ekonomicznych badań naukowych zauwaŜyć naleŜy* Ŝe mowa będzie o etyce prowadzenia badań ekonomicznych wykonywanych metodami naukowymi, czyli zgodnie z regułami sztuki opartej na teorii i metodologii nauki. Jednak laka zgodność z regułami nie wystarczy, aby mówić o etyczności w zasadniczym tego słowa rozumieniu, tj. refleksji cechującej filozofie praktyczną odniesionej do działalności poznawczej. W działalności naukowej etyka dotyczy kodeksu moralnego związanego z prowadzeniem badań naukowych (rzetelność procedury badawczej, korzystanie z niezafałszowanych danych, prawdziwość wyników itd.) oraz społecznej odpowiedzialności uczonych.

1. Etyka nauki Etyki to dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów zasad moralnych. Etyki nie naleŜy mylić z moralnością. Moralność to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: „Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyŜ zdania rozkazujące niczego nieoznajmują. Utyka natomiast to nauka, której celem jest dochodzić źródeł powstawania moralności, badać efekty, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukać podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie których moŜna formułować dopiero zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą zarówno być próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasad

303

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badan naukowych naukowych

ność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów 1 . O etymologii pojęcia etyka i jego odcieniach znaczeniowych pisał wyczerpująco K. Twardowski-: „Wyraz etyka pochodzi od wyrazu greckiego ethos. Ale są dwa wyrazy ethos; jeden pisany przez epsilon a drugi przez etha. Ethos pisany przez epsilort znaczy zwyczaj57 przyzwyczajenie, to co powstaje dzięki przyzwyczajeniu. Ethos przez etha znaczy pierwotnie: zwyczajne stałe miejsce przebywania. [...] Z czasem ethos nabrało znaczenia stałego sposobu postępowania lub stałego urządzenia, a więc obyczaju. [...] OtóŜ etyka jako nauka filozoficzna związana jest z wyrazem ethos przez eta. Ale nie w znaczeniu obyczaju, przynajmniej nie wprost i bezpośrednio [...] albowiem wyraz ethos ma jeszcze inne znaczenie. Mianowicie charakter. Dlatego, Ŝe obyczaj zarówno wypływa z charakteru, jak teŜ o nim świadczy. [...] I w znaczeniu charakteru wzięty jest wyraz w pierwszym systematycznym dziele »Etyka Nikomachejska« Arystotelesa, Zajmuje się on bowiem tym, co Grecy nazywali arete58 Wyraz ten tłumaczy się przez »cnota59, ^dzielność moralna60. Termin „etyka nauki" występuje obiegowo jako nazwa ogólna etosu, charakterystycznego dla społeczności naukowej, a więc faktycznych wartości i norm rządzących zachowaniami ludzi zaangaŜowanych w ten rodzaj działalności. W związku z tym, Ŝe chodzi o zachowania ludzi profesjonalnie zajmujących się róŜnymi aspektami działalności naukowej, etyka nauki jest w pewnym swym zakresie etyką zawodową61. lak dotąd najbardziej zwięzłe i precyzyjne definicje odnoszące się do nierzetelności naukowej przedstawia opracowany w USA przez National Science and Technology Council dokument pod tytułem Proposed Federal Policy on Research Misconductt który został wydany jesienią 1999 przez powołane przez prezydenta USA Office of Science and Technology i odnosi się do federalnych agencji naukowych. Dokument ten określa, Ŝe: •

nierzetelność w nauce (scientłfłc młsconduct) są to występki przeciwko etyce w nauce polegające na zmyślaniu, fałszowaniu lub plagiatorstwie (plagiaryźmie) w aplikowaniu o łundusze oraz w prowadzeniu i recenzowaniu badań naukowych lub teŜ w prezentowaniu ich wyników

•

zmyślanie polega na preparowaniu, rejestrowaniu i publikowaniu wyników nie uzyskanych

•

fałszowanie polega na manipulacji materiałem badawczym, wyposaŜeniem lub metodą oraz na zmienianiu lub pomijaniu danych doświadczalnych w ten sposób, Ŝe wyniki badań nie zostają dokładnie przedstawione w raportach

•

plagiaryzm polega na przywłaszczeniu idei, metod, wyników lub określeń innej osoby bez właściwego odniesienia, włączając w to nieautoryzowane wykorzystywanie informacji uzyskanych w trakcie poufnego recenzowania wniosków i rękopisów.

1

hlip:A'pl.w ikipcdia .orgjwiki/elyka

;

], Hlek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wydawnictwo Akademii Hkonorcikznej w Krakowie, Kraków 2001, s.

15. 57 W. (iasparNki. Wykłady z etyki biznesu. Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Przedsiębiorczości 58 W. (iasparNki. Wykłady z etyki biznesu. Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Przedsiębiorczości 59 W. (iasparNki. Wykłady z etyki biznesu. Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Przedsiębiorczości im. I.eona Koźmińskiego, Warszawa 2004, L 44H. 4 M.W, Grabski. Dobrapraktyka naukowa. Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2000. 61 W. (iasparNki. Wykłady z etyki biznesu. Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Przedsiębiorczości

i Zarządzania i Zarządzania i Zarządzania

i Zarządzania

304

Anna Stańczak

Zgodnie z tymi definicjami nierzetelność naukowa nic dotyczy prawa uczonego do popełnienia niezamierzonego błędu i prawa do wyraŜania rzetelnych róŜnie w opiniach 1 .

2. Etyczne problemy nauki Mówić moŜna o etyce nauki na poziomie mikro oraz makro\ Pod pojęciem etyki nauki na poziomie mikro rozumiemy normy (reguły moralne i metodologiczne) rządzące zachowaniem jednostek w sytuacji charakterystycznej dla działalności badawczej oraz działalności edukacyjnej na poziomie akademickim i wyŜszym związanym z aktywnością badawczą. Chodzi tu przy tym nie o indywidualne skłonności badaczy, ale o systemowe warunki, stwarzające z jednej strony moŜliwości postępowań nieetycznych, z drugiej zaś mechanizmy zabezpieczające przed owymi moŜliwościami. Na trzy zwłaszcza systemowe uwarunkowania „grzechów powszechnych" warto zwrócić uwagę. Mogą one bowiem wynikać po pierwsze z przywłaszczania sobie cudzych wyników naukowych, w tym takŜe nierzetelnego przypisywania poszczególnym członkom zespołów badawczych wyników badań zespołowych. Po drugie, nowe moŜliwości i pokusy niesie w tym względzie rozwój internetu, umoŜliwiający korzystanie z anonimowych danych, a zwłaszcza z zalewu naukowej prozy poddającej się łatwo komendom „wytnij", „kopiuj" i „wklej". Inną bardzo powszechną praktyką jest wreszcie dostosowywanie wyboru tematów, sposobu prowadzenia badań oraz sposobu ich publikowania do wymagań

pozamerytorycznych,

w

tym

w

szczególności

do

wymagań

„formalno-biurokratyezno-finansowych" (takich jak np. punktowy system ocen dorobku jako podstawa finansowania jednostki badawczej). Na poziomie makro za etykę nauki uwaŜamy normy i zasady dzielenia się zdobytą wiedzą i tworzenia ogólnego systemu nauki i mądrości naukowej. Wśród owych kwestii zwłaszcza trzy grupy problemów zasługują na wyróŜnienie. Po pierwsze, są to problemy etyczne wynikające z szybkiego postępu badań naukowych; badań umoŜliwiających podejmowanie rozmaitych działań, które jeszcze niedawno były niewykonalne, a które obecnie zmuszają niejednokrotnie do podejmowania niełatwych wyborów etycznych. Wybory te są o tyle trudne, Ŝe obecny rozwój nauki stwarza juŜ nie tylko moŜliwości interwencji w zewnętrzną rzeczywistość, ale i - w coraz większym stopniu - interwencji w nas samych, tzn. w Ŝycie i organizm pojedynczych ludzi i pośrednio całego gatunku; interwencji, których wszystkich konsekwencji nie sposób z góry przewidzieć. Po drugie, są to problemy związane z kosztami prowadzenia badań naukowych i w konsekwencji z własnością i wykorzystywaniem wyników tych badań. Wśród pytań szczegółowych tytułem przykładu moŜna wymienić dwa: które z tych wyników naleŜą do domeny publicznej i są ogólnie dostępne, a które chronione są patentami i traktowane jako towar rynkowy? Po trzecie wreszcie, są to problemy wiąŜące się z podstawowym

* ChociaŜ niektórzy wyróŜniaj |ct/czc inne poziomy analizy: mikro, mezo, makro, globalny.

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badan naukowych naukowych

305

pytaniem, w jakim stopniu postęp nauki słuŜy całej ludzkości, stanowiąc czynnik ułatwiający Ŝycie i wyrównujący szanse wszystkich ludzi, a w jakim stopniu jest elementem powiększającym istniejące juŜ nierówności, słuŜąc państwom, grupom i jednostkom juŜ uprzywilejowanym, nie tylko polepszając ich zdrowie i warunki Ŝycia, ale i niejednokrotnie pozwalając im zwiększyć władzę nad innymi. Z historii wiadomo, Ŝe kaŜdy wynalazek słuŜył najpierw mniej lub hardziej nielicznej mniejszości, a stopniowo dopiero wynikające z niego korzyści „demokratyzowały" się i stawały coraz powszechniejsze. W obecnej dobie olbrzymiego rozwoju i przyśpieszenia badań naukowych owe róŜnice w wykorzystywaniu ich wyników wydają się jeszcze wyraźniejsze niŜ niegdyś*. Dyskusje nad wszystkimi tymi problemami skoncentrować moŜna wokół jednego podstawowego pytania: kto, w jakich strukturach instytucjonalnych, w czyim imieniu, w imię czyich i jakich interesów i wartości podejmuje decyzje dotyczące nauki? Decyzje te dotyczą m.in. wyboru tematów badań, sposobów ich finansowania; zakresu i sposobów ich upowszechniania oraz wykorzystania ich rezultatów, a rzeczywiste mechanizmy ich podejmowania świadczą m.in, o stopniu autonomii nauki - autonomii wobec gospodarki, polityki czy moralności. WyróŜnić moŜna dwojakiego rodzaju etyczne problemy nauki przełomu XX i XXI wieku: • -

problemy nauki jako całości poprawnego zachowania (dobrej praktyki) badaczy oraz nauczycieli akademickich i innych pracowników instytucji naukowych 62. Ten pierwszy problem przedstawiony został w oryginalny sposób przez K. Agazziego

w ksiąŜce Dobro, zło i nauka*. O tym drugim problemie, odniesionym głównie do badań medycznych, mówiono m. in. na dwu konferencjach zorganizowanych przez prof. Górskiego, byłego rektora Akademii Medycznej w Warszawie, przy udziale Komitetu Naukoznawstwa PAN (1996, 1999). Punktem wyjścia Agazziego do omówienia relacji między nauką i etyką jest stwierdzenie, Ŝe: -

nauka stała się paradygmatem wiedzy

-

cecha naukowości przysługuje nie tyle treściom poszczególnych dziedzin badań, ile metodzie badawczej. Ola metody lej charakterystyczne są ścisłość i obiektywność. Nie wdając się w szcze-

gółową analizę tych pojęć, poprzestaniemy na intersubiektywności, jako definiującej obiektywność poznania naukowego, wiąŜącej się z publiczną debatą oraz niezaleŜnością od podmiotu. To z kolei wiąŜe się z neutralizacją podmiotu poznającego, bowiem naukowe jest nie to, co twierdzi konkrelnv uczony, lecz to, co jest takie samo w rezultacie powtarzalnego procesu badawczego, a więc obiektywne, gdyŜ niezaleŜne od warunków, * Por. W. Gasparski, Etyka nauki i etyka biznesu: podobieństwa i róintcc, w: W. Gasparski. Wykłady z etyki...

62 W. Gasparski. Repcticioest mater studiorum. czyli o etyce nauki, techniki i gospodarki (biznesu) przypomnień kitka. Wkładka do ..Miesięcznika Politechniki Warszawskiej" 2002. nr 4. B E, Aga z* i, tlobro, zło i nauka, OAK oraz Wydawnictwo IHS PAN. Warszawa 1997.

306

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych ekonomicznych badań naukowych

w jakich przebiega dyskurs naukowy. Z tym zaś wiąŜe się wolność uczonego od odpowiedzialności za to, co naukowe, co w konsekwencji - jak pisze Agazzi - „wykluczałoby zasadność ocen moralnych w kwestiach naukowych". Ale przecieŜ, dodaje Agazzi, obiektywność i ścisłość wywodzą się z operacji, wiedza jest więc produktem działania, co „jest bez wątpienia głównym czynnikiem uwzględnianym w kaŜdej próbie określenia relacji między nauką a moralnością"63. I >ebaię nad ciycna stroną nauki doi w zącą stosunków nauki ze społeczeństwem ora/ neutralności nauki cechuje według Agazziego dąŜenie do „strącenia jej z piedestału, który zajmuje jako bezinteresowne poszukiwanie prawdy i efektywne źródło postępu rozwoju ludzkości, przez wykazanie jej zaleŜności od innych, mniej wzniosłych czynników odgrywających rolę w kontekście społecznym. Kwestionuje się nawet ścisłość i obiektywność nauki. Dlaczego? Okazało się bowiem, Ŝe nauka nic jest w stanie kontrolować samej siebie. Nie czyni tego, gdy moŜe wytworzyć stosowne narzędzia - zanieczyszczenie środowiska dostarcza dostatecznie dobrego przykładu. Po to, by nauka mogła sama siebie kontrolować, konieczne są decyzje i programy podjęte i opracowane poza dziedziną nauki. Odwołują się one do odpowiedzialności społecznej ulokowanej w woli prywatnej czy publicznej" 10 . Uboczne czy niepoŜądane rezultaty nowych rozwiązań ujawniają się po krótszym lub dłuŜszym czasie (np. rakotwórcze działanie pewnych substancji czy materiałów). Wreszcie, rozległość negatywnych skutków stosowania rozwiązań naukowych wymaga ich postrzegania w skali społecznej, rezygnacji z przyzwyczajeń, a przede wszystkim olbrzymich środków, co znacznie ogranicza moŜliwość interweniowania. Tak więc „na przekór [,..] załoŜeniu o naszej społecznej świadomości i odpowiedzialności, jesteśmy ciągle zbyt ograniczeni naszym indywidualistycznym postrzeganiem Ŝycia; ciągle nie jesteśmy zdolni do myślenia ukierunkowanego społecznie, a więc w konsekwencji niezdolni do podejmowania decyzji wymagających postawy tego rodzaju" 1 '. lak jednak pokazuje historia badań naukowych, nauka ma niezwykle zdolności sa-mokorygujące, chroniące ją przed skutkami błędów i nierzetelności, co jednak niejednokrotnie następuje w zbyt długiej perspektywie czasu. Te zdolności nie stanowią jednak

wystarczającego

zabezpieczania

przed

cywilizacyjnymi

i

społecznymi

konsekwencjami nierzetelności naukowej, które doraźnie mogą przyczyniać się do promowania nowoŜytnego barbarzyństwa 11 . Sprawa neutralności nauki równieŜ się komplikuje. Nie wdając się w obszerniejsze prezentacje zagadnienia, odnotujmy jeden aspekt sprawy - scjenlyzm, czyli naukę

63Ibidem. 63Ibidem. " W. Gftlparikit Rcpetuiu cst Wiflff I .. Zob. M W, Grabski, op.cil. 1ł E. Agazzi, op.cit- s. 98. 14 Przedstawione w dokumencie: (iood Research Praclice: European Science Foundation Guidclines. Inne lo zaproponowany przez Komitet 20. Htyki w Nauce przy PAN w opracowaniu: Dobre obyczaje w nauce - zbiór zasad i wytycznych. Warszawa 'Ibidem,* 199-I. czy zaproponowany przez I.. Tyszkiewicza Projekt zbioru zasad etyki środowiska akademickiego, w: Etyka w środowisku akademickim, red. |. Zieliński, 1.. Tyszkiewicz, PAN. Warszawa 1994. li M.W. Grabski. O rzetelności naukowj.w. Problemy etyczne w nauce. Inslytul Problemów Współczesnej Cywilizacji. Warszawa 2(102, Np.: Sa/eguarding tiooil Scientific Practice, A joint siaicmenr by the Direcior General of the Research Councils and the Chief Kxec uli ves ot ihe UK Research Councils. 18 Dec.1998, dokument L>K>: Recommen-tlatton o/the Commission on Professional SelJ regutatton in Science, lan. 199H., tiuideiincs for the Prevenfion, Honiihngami Investigation ofMiscontluct tn Science, wydany w 199-1 przez National Rcscanh HhicsCouncil of Roland lub projekt (hiidelines opracowywany obecnie przez European Science hmndation i inne.

307

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badań naukowych

zide-ologizowaną.

Ideologizowanie

nauki

polega

na

uzurpowaniu

przez

nią

i

przyznawaniu jej prawa do bycia światem jedynym. Ale przecieŜ, pisze Agazzi: „Jest niezaprzeczalną prawdą, Ŝe system techno-naukowy metodycznie zmienia kaŜdy sposób Ŝycia. Tworzy

308

Anna Stańczak

nowe wierzenia, zachowania, ideologie i ruchy polityczne. W lym sensie nie jest neutralny. Oczywiście moŜemy sami przyjąć neutralną postawę względem tego zjawiska, lecz byłoby to równoznaczne z zamykaniem oczu na rzeczywistość. MoŜemy teŜ zaakceptować świat nauki i techniki jako z zasady dobry, w ten sposób jednak absolutyzowalibyśmy go, co byłoby równoznaczne z jego ideologizowaniem. Taka decyzja nie byłaby bardziej neutralna niŜ akces do dowolnej innej ideologii. Rozpoznanie tego stanu rzeczy prowadzi do wniosku, Ŝe poszukiwany nowy sens neutralności jest neutralnością moralną czy aksjologiczną, tj. neutralnością ze względu na wartości. Skoro to sobie uświadomimy, nie będziemy juŜ mogli pozostawać neutralni w stosunku do świata nauki i techniki poniewaŜ z pewnością nie jest on dobry (sprawiedliwy, zadawalający czy jak kto woli) sam w sobie - dostrzeŜemy konieczność poddania go osądowi ze względu na wartości, tj. osądowi, który nie przyjmowałby ideologizowania tego świata za nieuchronne" 13 . By zilustrować rzecz przykładem, wystarczy wskazać kwestię klonowania jako aktualne zagadnienie naukowe niebędące dobrem samym w sobie i wymagające wartościowania nie wewnątrz naukowego, lecz zewnętrznego w stosunku do nauki.

3. Etyka poznania naukowego Poznanie naukowe w przeciwieństwie do poznania w ogóle powinno być twórcze i ściśle podporządkowane załoŜonemu celowi, powinno zmierzać do tworzenia wiedzy, fest to jednak stwierdzenie dość ogólne. Poznanie naukowe powinno przestrzegać zasad etyki. Jednak pamiętać naleŜy, Ŝe nie jest ona celem samym w sobie. Etyka nauki jest składową, immanentną częścią rzetelnego procesu poznawczego dąŜącego do poszerzenia wiedzy naukowej. Za główne cechy poznania naukowego uwaŜa się; *

cechy niezaleŜne i

obiektywne wobec podmiotu poznającego, takie jak: -

tworzenie i systematyzowanie ogólnej wiedzy dotychczas zdobytej

-

wnoszenie do wiedzy wysokiej zawartości informacyjnej

-

zachowanie całkowitej obiektywności, przez co naleŜy rozumieć nie tylko konieczność bezstronności, ale równieŜ wykazywanie tylko i wyłącznie prawdy

-

badanie rzeczywistości bez załoŜeń apriorycznych co do wyników, załoŜenia takie ograniczają i zaburzają bowiem proces poznawczy juŜ na początku jego realizacji

-

dąŜenie do zasadności tez poprzez ich dowiedzenie empiryczne lub pośrednie, to jest opierające się na dotychczasowym dorobku nauki

■

cechy intersubiekty wne i umieszczone w kontekście społecznym, takie jak: -

chęć uporządkowania naukowe) wiedzy o rzeczywistości

-

dąŜenie do ścisłości i konkretności

-

wprowadzanie do procesów poznania naukowego wielostronności poglądów i stanowisk

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badan naukowych

309

-

realizowanie zasady uczciwości i rzetelności poznania naukowego

-

dąŜenie do pewności {w sensie psychologicznym, cpistemnlogicznym i logicznym) dotyczącej przedmiotu badania; nie wystarczy bowiem wiedzieć, naleŜy wiedzieć dlaczego i jaki ma lub moŜe mieć to wpływ na przyszłość

-

dąŜenie do prostoty a zarazem oryginalności pomysłów, rozwiązań, idei

-

realizowanie osobowości badacza, autora procesu poznawczego.

ZauwaŜyć moŜna, Ŝe wiele z powyŜszych cech warunkuje i sankcjonuje zarazem etyczność owego poznania naukowego.

4. Dobra praktyka naukowa Co się tyczy drugiej kwestii etycznej związanej z nauką, tj. dobrej praktyki naukowej, to z jednej strony dotyczy ona tego, co Agazzi nazywa „etyką obiektywności" związaną z regułami metodologicznymi, z postulatem uczciwości, otwartości na krytykę, z duchem współpracy, z drugiej zaś dotyczy działań członków zespołów, organizacji i instytucji naukowych zarówno badawczych, jak i edukacyjnych. Kwestie te są regulowane kodeksami stowarzyszeń czy instytucji naukowych, takimi jak np. zalecenia European Science Foundation dotyczącymi „dobrej praktyki badawczej"". Zgodnie z tymi zaleceniami główne zasady to: •

pełna integralność (uczciwość) w praktyce, nauczaniu i administrowaniu nauką

•

przejrzystość

•

krytycyzm i otwartość umysłu w prowadzeniu badań naukowych

•

przestrzeganie najwyŜszych standardów zawodowych. Zaleca się, by uczelnie i placówki badawcze sformułowały reguły dobrej praktyki

naukowej w oparciu o uznane standardy krajowe i międzynarodowe. Powinny one zawierać normy charakterystyczne dla uprawianych dyscyplin oraz te, które powinny być spełnione ze względu na warunki lokalne kraju i wymagania prawne państwa. Na kierowników instytucji naukowych nakłada się obowiązek ustanowienia właściwej struktury organizacyjnej jasno określającej odpowiedzialność za przestrzeganie dobrej praktyki naukowej na wszystkich szczeblach uprawiania badań naukowych i procesów z nimi związanych. Instytucje naukowe powinny ustanowić i opublikować standardy kształcenia, nauczania, nadzoru i rozwoju młodej kadry naukowej oraz wprowadzić procedury monitorowania ich przestrzegania. Określone powinny być reguły projektowania doświadczeń, postępowania z danymi oraz warunki ich przechowywania. Określenia wymaga takŜe praktyka publikowania oraz zarządzania i administrowania badaniami. Ponadto uczelnie i placówki badawcze powinny określić mechanizmy dotyczące po

310

Anna Stańczak

stepowania w sprawach niestosownych działań naukowych, a wyniki tych postępowań powinny być naleŜycie publikowane i podawane do wiadomości pracowników. Formułowane są takŜe postulaty instytucjonalizacji przestrzegania zasad rzetelności badań - odpowiednika zagranicznych Offices of Research Iniegrity.

5. Zasady dobrej praktyki naukowej Od wielu lat w róŜnych środowiskach naukowych, w tym równieŜ i w Polsce podnoszono potrzebę opracowania swoistego kodeksu etyki naukowej. Dokonując kilku podstawowych konstatacji, wiemy juz dlaczego; dlatego Ŝe: „Nauka jest globalna. Nauka jest kosztowna. Odkrycie naukowe jest towarem" - jak pisze M.W. Grabski'*. Wymienione właściwości nauki mogłyby być dla niej samej szkodliwe, stąd potrzeba opracowania zasad dobrej praktyki naukowej. Określenie dobra praktyka naukowa (good resetmh practke), a więc zdefiniowanie zasad postępowania rzetelnego, które są powszechnie zrozumiałe i moŜliwe do wprowadzenia w poszczególnych jednostkach, stanowi najwaŜniejszy element odniesienia się do problemu nierzetelności naukowej. Wytyczne dla dobrej praktyki powinny zawierać uzgodnione i zaakceptowane przez środowisko, precyzyjne definicje i jasne zasady dobrej praktyki oraz procedury postępowania w przypadku pojawienia się zarzutów nierzetelności naukowej. KaŜdy pracownik naukowy od początku swojej kariery powinien wiedzieć, jakie konsekwencje przynosi naruszenie przyjętych zasad. Podejmując pracę nad określeniem zasad dobrej praktyki naukowej oraz właściwych procedur postępowania do zastosowania w Polsce, naleŜy uwzględnić prace prowadzone od wielu lat w innych krajach. W kontekście przystąpienia Polski do uwagę trzeba zwrócić na ustalenia i dokumenty organizacji praktyczne

(znaczny

wzrost

unijnego

finansowania

UK

szczególną

europejskich 1 *.

nauki)

wymuszają

Względy unifikację

podejścia. Nie ulega wątpliwości, Ŝe wkrótce jednakowe zasady zaczną być stosowane w całej Europie, czemu sprzyja fakt, Ŝe podejście do problemu w poszczególnych krajach europejskich jest podobne i w zasadzie zgodne z wcześniejszymi ustaleniami podjętymi w

USA. Dlatego wydaje się, Ŝe w przypadku Polski naleŜy raczej skoncentrować wysiłek na skorelowaniu naszych regulacji z tymi, które są wprowadzane w hu ropie (/. uwzględnieniem odrębności prawnych), niŜ na tworzeniu systemu od podstaw. Odpowiedzialność za zapobieganie nierzetelności naukowej spoczywa na społeczności naukowej jako całości, a więc na uczestnikach procesu badawczego: studentach,

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badań naukowych

311

doktorantach, pracownikach i kierownikach zespołów i instytucji badawczych, ale teŜ na instytucjach naukowych: uczelniach, instytutach, stowarzyszeniach i organizacjach naukowych ora/ na agendach rządowych i pozarządowych działających w obszarze nauki. W tym celu instytucje te powinny zapew nić odpowiednią edukacje swoich pracowników oraz stworzyć system sprzyjający przestrzeganiu zasad. Podstawowymi jednostkami, na których powinien spoczywać obowiązek realizowania dbałości o zachowanie dobrej praktyki naukowej, są te, które posiadają uprawnienia do nadawania stopni i tytułów naukowych. WiąŜe się to z poglądem, Ŝe najlepszą metoda zapobiegania nierzetelności jest wysokie prawdopodobieństwo jej ujawnienia natychmiast po raportowaniu badań. Wszystkie wspomniane juŜ wytyczne ogólne, jak teŜ procedury opracowane w ramach poszczególnych organizacji naukowych wymieniają następujące podstawowe aspekty dobrej praktyki naukowej: 1.

Przestrzeganie podstawowych zasad pracy naukowej, jak: zachowanie profesjonalnych standardów, sceptycyzm wobec własnych rezultatów, uczciwe uznawanie naleŜnego udziału współpracowników, konkurentów i poprzedników oraz rzetelne ocenianie innych. KaŜda instytucja powinna opracować i upowszechnić wewnętrzne kodeksy dobrej praktyki naukowej zaakceptowane przez społeczność tej instytucji i stanowiące wiąŜące zobowiązanie dla pracowników, W przypadku instytucji przyznających środki finansowe muszą one zadbać o to, aby osoby biorące udział w postępowaniu i recenzenci byli świadomi odpowiedzialności ciąŜącej na nich w związku z poufnością postępowania oraz obiektywnością oceny, oraz by ujawniali moŜliwe konflikty interesów zarówno osobistych, jak i instytucjonalnych.

2. Właściwe kierownictwo i współpraca w zespołach naukowych. Stworzenie klimatu dla dobrej praktyki naukowej jest powinnością kierownictwa instytucji oraz samodzielnej kadry naukowej. Odpowiedzialności te powinny być wyraźnie określone. NaleŜy wprowadzić zasadę odpowiedzialności instytucji i jej właściwych organów za rzetelność informacji podawanych we wnioskach o finansowanie. Procedury wewnętrzne pow inny przewidywać szczegółowe procedury postępowania w przypadku powstania podejrzeń o naruszenie zasad dobrej praktyki naukowej. 3. Szczególne uwzględnianie potrzeb młodych badaczy. Szczególnie waŜnym elementem systemu jest edukacja i formowanie młodych pracowników naukowych. Instytucje powinny zadbać o określenie w wewnętrznych przepisach odpowiedzialności „mistrzów" w procesie kształcenia młodych naukowców i dbać o ich przestrzeganie. Szczególną uwagę naleŜy zwrócić na odpowiedzialność promotorów prac doktorskich, magisterskich i licencjackich. W zespole naukowym kaŜdy musi mieć swojego slar-s/ego doświadczeniem partnera odpowiedzialnego za jego rozwój naukowy. 4. Zabezpieczanie i przechowywanie wyników badań. Wyniki badań powinny opierać się na weryfikowalnych świadectwach. Skrupulatne dokumentowanie wyników stanowi podstawow y obowiązek kaŜdego pracownika naukowego, a kierownictwo jednostki badawczej i pracownicy są odpowiedzialni za utrzymywanie i przechowywanie zadowalających zapisów pierwotnych wyników badań i innej dokumentacji ich pracy.

312

Anna Stańczak

Dane mają zostać zapisane w trwalej i odpowiednio opisanej postaci. Rekomenduje się, by zagregowane dane były przechowywane przez wydział czy jednostkę badawczą, w której zostały wytworzone, przez odpowiednio długi okres czasu (w USA 8 lat) i były dostępne dla ewentualnego audytu dokonywanego przez jednostkę finansującą badania. Jako „dane" rozumie się tu wyniki pierwotne, na których zostały lub zostaną oparte publikacje, a w niektórych przypadkach równieŜ próbki czy materiały. Brak takich danych w przypadkach postępowania w sprawie zarzutu nierzetelności naukowej powinien być traktowany jako okoliczność obciąŜająca. 5. Przestrzeganie zasad autorstwa publikacji naukowych. Minimalnym kryterium współautorstwa jest udział w stworzeniu koncepcji badań, ich przeprowadzeniu, interpretacji lub przygotowaniu publikacji w obszarze specjalności współautora, co najmniej w takiej części, która wystarcza do tego, aby podjął on za nią publiczną odpowiedzialność. Gdy występuje więcej niŜ jeden autor publikacji, jeden z nich (za zgodą pozostałych) formalnie akceptuje odpowiedzialność za całość publikacji. Podpisane oświadczenia o autorstwie i współautorstwie, zawierające informację, Ŝe nie występują inni „autorzy", są przechowywane u kierownika jednostki. Współautorstwa „honorowe" są niedopuszczalne. Nie stanowią tytułu do współautorstwa tak skądinąd waŜne dla pracy naukowej działania jak pozyskiwanie funduszy, dostarczenie materiałów, wykształcenie współautorów w stosowaniu metod, zbieranie i zestawianie danych czy kierowanie instytucją, w której badania są prowadzone. Współudział w publikacji innych osób niŜ „współautorzy" musi być odpowiednio zaznaczony {zwyczajowo w podziękowaniach). 6. Unikanie konfliktu interesów. Konflikt interesów moŜe powstać, gdy kierownik zespołu badawczego lub ktoś mu bliski moŜe odnieść korzyści materialne w wyniku prowadzonych badań lub gdy istnieją sprzeczności zobowiązań. Szczególny przykład

konfliktu interesów pojawia się: -

gdy kierownik zespołu lub jego Ŝona/mąŜ, albo potomek posiada udziały w firmie, która będzie korzystać z wyników badań lub która wytwarza produkt oceniany lub wykorzystywany w badaniach

« gdy jednostka zainteresowana wynikami badań przekazuje badaczowi korzyści, materiały lub usługi inne niŜ za badania (np. opłaty kosztów podróŜy i akomodacji, kosztów udziałów w konferencjach, honoraria) -

gdy występuje niemoŜność spełnienia warunków kontraktu badawczego z trzecią stroną, który zawiera odpowiednie zastrzeŜenia odnośnie konfliktu interesów względnie poufności 64.

Gdy pojawiają się okoliczności wskazujące na moŜliwość powstania konfliktu tn teresow, naukowcy mają obowiązek przedstawienia sprawy kierownictwu instytucji do rozstrzygnięcia.

Na podstawie: M.W. (irabski. Dobra praktyka...

501

Rozdział XVIH. Etyka ekonomicznych badan naukowych

6. Etyka ekonomicznych badań naukowych Wszystkie powyŜsze rozwaŜania

dotyczące etyki nauki w uieem ogólnym podjęto

świadomie. Wszystkie je bowiem odnieść moŜna do etyki ekonomicznych badań naukowych jako części etyki dotyczącej badań (a ta jest częścią etyki nauki). Zastanowić się jednak naleŜy równieŜ nad specyfiką naukowych badań ekonomicznych i ich etyką jako taką. Hkonomia naleŜy do grupy nauk społecznych. Te zaś charakteryzują się wielością prądów, szkól i stanowisko zasadniczo odmiennych filozoficznych i światopoglądowych podejściach do badanych zjawisk społecznych. Nauki społeczne wyrosły w sensie metodologicznym z nauk przyrodniczych, a w przypadku ekonomii zachodzi niespotykana w innych naukach przyrodniczych podmiotowość przedmiotu badań (za wyjątek moŜe być uznana medycyna) 65*. Z

jednej

strony

naturalistyczny

(scientystyczny)

model

metodologii

zakłada,

Ŝewna-ukach społecznych moŜna stosować metody przyrodnicze, które pozwalają sprawdzać stan obecny i stawiać hipotezy co do oczekiwań wobec stanów przyszłych. 7. drugiej jednak strony humanistyczny model metodologii (zwany równieŜ modelem antynatura-listycznym,

antyscientystycznym)

podkreśla,

Ŝe

nauki

społeczne

są

specyficzne, jedyne w swoim rodzaju oraz Ŝe nic moŜna ich uprawiać tak samo jak nauk przyrodniczych. Ta specyfika wynika ze specyfiki zjawisk społecznych: -

które są niestabilne, zmienne w czasie

-

w których pojawiają się wciąŜ nowe prawidłowości

-

w których zasadnicze znaczenie ma podmiotowość przedmiotu badań

-

w których zjawiska są duŜo bardziej złoŜone niŜ w pozostałych naukach. Tak jak model naturalistyczny chętnie korzysta z ujęć ilościowych, z dokonań ma-

tematyki, tak model humanistyczny zastrzega, Ŝe najwaŜniejsze są ujęcia jakościowe, a mniej waŜna ilościowa dokładność. Według modelu naturalistycznego ujęcia ilościowe, nie uwzględniając czynnika humanistycznego i elementów świadomościowych, nadmiernie upraszczają badane zjawiska. Dodatkowo wskazuje się na nieobiektywizm badania wynikający z tego, Ŝe przedmiotem badania jest człowiek a badaczem równieŜ człowiek - co jest powodem

/.relatywizowania

przedmiotu

poznania

i uniemoŜliwia

całkowity

obiektywizm. Dla etyki praktyki badawczej ekonomisty implikacje istnienia dwóch podejść metodologicznych - naturalistycznego i humanistycznego są następujące: wybór jednego z podejść powinien być świadomy i naleŜy dbać o pluralizm metodologiczny badania oraz pamiętać o załoŜeniach, na jakich budowało się badanie podczas formułowania wniosków. NaleŜy równieŜ wspomnieć o takich osobliwościach ekonomii jako przedmiotu badań jak trudności w wyraźnym wydzieleniu analizowanych cech badanego zjawiska.

65 Filek. opal. s. 19.

314

Anna Stańczak

mata moŜliwość kierowania /mianami przyczyn, częstokroć brak powtarzalności skutków, zmienność warunków badania. Ochy te z jedne] strony powodują trudności w zachowaniu rzetelności badania, z drugiej zaś utrudniają weryfikację powstałej z badania wiedzy, co moŜe być czynnikiem motywującym do prób postępowania nierzetelnego. Dodatkowo statystyczny charakter wyników badań ekonomicznych powoduje zagubienie zachowań „niestatystycznych", resztkowych, co równieŜ moŜe być uznane za zaklamy-wanie rzeczywistości badanej.

7. Ekonomiczne badanie naukowe Omawianie ekonomicznego badania naukowego rozpocząć naleŜy od /definiowania działalności badawczej. Za główny cel działalności badawczej ekonomisty przyjmiemy stawianie problemów badawczych. Metoda naukowa w ekonomii polega bowiem na stawianiu problemu i krytycznym rozpatrywaniu wysuwanych rozwiązań, a za najistotniejsze w tym procesie uznać naleŜy dąŜenie do obalenia określonego poglądu i sformułowanie nowego, Na tle powyŜszych rozwaŜań wyróŜnić moŜna następujące etapy badania naukowego: wybór dziedziny badania i postawienie pytań w tej dziedzinie, wybór i uzasadnienie problemu, krytyka problemu w świetle literatury przedmiotu, ustalenie metod badawczych na tle dotychczas stosowanych w tej dziedzinie, przyjęcie niezbędnych załoŜeń i hipotez roboczych, ustalenie podstawy źródłowej badania, krytyka źródeł, przeprowadzenie obserwacji i zebranie danych empirycznych, opis badanego zjawiska, wyjaśnienie, syntetyczne ujęcie wyników badawczych, ocena rezultatów badania. NaleŜy podkreślić, Ŝe z punktu widzenia etyczności badania stosowana metoda badawcza musi być celowa i adekwatna. Nauki ekonomiczne badają zjawiska syndro matyczne, tzn. mające bardzo wiele róŜnorakich uwarunkowań, niezwykle złoŜone. Iłardzo trudno uchwycić, a następnie uwzględnić wszystkie zaleŜności. Dokonywanie załoŜeń upraszczających ogranicza zakres badania, a tym samym jego wyniki nie są juŜ odzwierciedleniem rzeczywistości. Nieuwzględnianie wszystkich zaleŜności równieŜ powoduje ograniczenie wiarygodności wniosków. Warto równieŜ pamiętać, Ŝe tak chętnie w naukach ekonomicznych stosowane metody empiryczne i ilościowe me oddają w pełni złoŜoności zjawisk społecznych. Dodatkowo na brak obiektywizmu nauk ekonomicznych wpływa fakt. Ŝe zarówno podmiot, jak i przedmiot badania są ludźmi - co skutkuje relatywizmem poznania. Wątpliwa elyczność nauk ekonomicznych wynika równieŜ ze specyfiki zjawisk społecznych, które są niestabilne, zmienne w czasie. WciąŜ pojawiają się nowe prawidłowości społeczne. Trudno uchwycić moment, kiedy dane zjawisko naleŜy juŜ do przeszłości oraz co jest przyczyną, a co skutkiem.

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badań naukowych

315

8. Etyka a uwarunkowania procesu badawczego Uwarunkowania procesu badawczego w naukach ekonomicznych moŜemy podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Ogólnie rzecz biorąc uwarunkowania zewnętrzne to te związane z otoczeniem, środowiskiem podmiotu i przedmiotu badania, natomiast uwarunkowania wewnętrzne to te, które związane są z samym badaczem i społecznością badaną. Ktyczność (w znaczeniu rzetelności, zgodności z regułami, budowania wiedzy prawdziwej) przeprowadzonego badania ekonomicznego w bardzo duŜym stopniu zaleŜy od uwarunkowań procesu badawczego. Jeśli chodzi o uwarunkowania zewnętrzne, naleŜy pamiętać, Ŝe kaŜde ekonomiczne badanie naukowe jest procesem o charakterze społecznym, a więc zawsze istnieje kontekst polityczny i historyczny, który ma wpływ na wyniki procesu badawczego, i jednocześnie niemoŜliwe jest wyeliminowanie go - aby zachować zasady etyki badania naleŜy zatem pamiętać o tym wpływie i uwzględnić go przy interpretacji wyników badania. Po uwarunkowań wewnętrznych zalicza się cechy tych, którzy podlegają badaniu, czyli przedmiotów badawczych, a takŜe interakcje zachodzące pomiędzy obiektem badanym a badaczem i konsekwencje tych interakcji dla procesu badawczego. Zawsze bowiem występują pewne oczekiwania badacza względem przedmiotu badania oraz pomiędzy badaczem a hipotezami badawczymi, czego wynikiem moŜe być wystąpienie tzw. efektu pozytywnych oczekiwań, efektu negatywnych oczekiwań, efektu stronniczości czy efektu samospelniającej się prognozy. Dodatkowym elementem, o którym nie moŜna zapomnieć, dbając o etykę ekonomicznego badania naukowego, jest fakt, iŜ często przedmiotem badania jest człowiek lub zbiorowość ludzka, czasem cale społeczeństwo. Stosowanie zasad moralnej odpowiedzialności uniemoŜliwia badaczowi niekiedy zastosowanie wszystkich dostępnych metod i narzędzi badawczych. PowyŜszy fakt ma równieŜ inną, niezwykle waŜną implikację: często dochodzi do, zwykle nieświadomej, interakcji pomiędzy badaczem a badanym i interakcja ta moŜe powodować zniekształcenie wyników badania (np. efekt chęci pokazania się z jak najlepszej strony). Mimo Ŝe badacz często ma świadomość istnienia powyŜszych uwarunkowań i chce zarazem zadbać o rzetelność badania, nie zawsze ma taką moŜliwość - taka jest juŜ osobliwość ekonomii jako nauki, Ŝe na niektóre uwarunkowania badacz nie do końca moŜe mieć wpływ. Stan świadomości metodologicznej badacza oraz wpływ środowiska, z którego się wywodzi i w którym obecnie funkcjonuje, równieŜ wpływają na to, jakie problemy badawcze są przez badającego podejmowane, na logikę samego procesu badawczego, a następnie na sposób prezentacji wyników przeprowadzonego badania. Wspomnieć tu bowiem naleŜy, Ŝe sam sposób prezentacji wyników badania ekonomicznego moŜe być podporządkowany określonym, nazwijmy to „komercyjnym" celom i w ten sposób wpływać na rzetelność procesu badawczego. Rozszerzyć tu naleŜy jeszcze kwestię związku etyki z decyzjami o tym, jakie problemy badawcze badacz podejmuje* Czy moŜna mówić o etycznych lub nieetycznych motywa

316

Anna Startczak

cjach w badaniach naukowych? 14 . Jak mawiał R. Oppenheimer wielkie rzeczy w nauce osiągamy nie dlatego, Ŝe są potrzebne, lecz poniewaŜ moŜna je osiągnąć. Kolejnym problemem z pogranicza etyki i metodologii badań naukowych w ekonomii, który jest z tym aspektem nierozerwalnie związany, jest deformacja wiedzy ekonomicznej wywołana interesami ludzi tworzących wiedze lub krytykującymi wiedzę i zakłócającymi tym sposobem proces selekcji teorii ekonomicznych. NaleŜy tu przypomnieć o postulacie wolności nauki, którego spełnienie umoŜliwia uprawianie krytyki naukowej. Według Ajdukiewicza „Na wolność nauki składają się cztery rodzaje wolności [,..]: 1) wolność wyboru przez uczonego przedmiotu swoich badań 2) wolność wyboru metody badawczej 3) wolność myśli 4) wolność słowa naukowego" 20 . leŜeli badacz podda się interesom jakichkolwiek grup, postulat wolności nauki nie zostanie spełniony, co podaje w wątpliwość rzetelność i obiektywność przeprowadzonych badań, szczególnie badań ekonomicznych, które nierozerwalnie związane są z pojęciem maksymalizacji zysku.

9, Dylematy metodologiczne nauk ekonomicznych w aspekcie etycznym WyróŜnić moŜna dwa główne dylematy metodologiczne nauk ekonomicznych. Pierwszy z nich dotyczy danych stosowanych w badaniach - głównie w aspekcie rodzaju stosowanych w badaniu danych - takich, aby zapewniały uzyskanie wiarygodnych wyników. Rodzaj stosowanych danych rozumieć naleŜy głównie w kontekście sposobu zbierania tych danych oraz dcfiniowalności pewnych zjawisk czy procesów, które te dane opisują. Nie stanowi to większego problemu w przypadku tzw. danych „twardych" opisujących wielkości takie jak pieniądz, przychody czy koszty, natomiast moŜe być istotną trudnością w przypadku danych „miękkich" - głównie ocen i innych kategorii jakościowych np. „dobry menedŜer". Drugi dylemat nauk ekonomicznych dotyczy miejsca i roli psychologii i socjologii w naukach ekonomicznych. Podejście ortodoksyjne mówi, Ŝe w naukach ekonomicznych miejsca dla psychologii i socjologii nie ma. Są równieŜ jednak tacy, którzy uwaŜają, iŜ owszem, psychologia i socjologia powinny być obecne w naukach ekonomicznych. Mogą one bowiem dawać wyjaśnienie zjawisk i procesów, które na gruncie „czystej ekonomii" go nie znajdują. MoŜna, a nawet naleŜy zatem w naukach ekonomicznych traktować socjologię i psychologię jako kontekst zjawisk ekonomicznych, jako jeden z czynników. Nie naleŜy ich usuwać dopóty, dopóki pełnią one rolę uzupełniającą względem czystych nauk ekonomicznych.

T. Skoikicwicz, Czy moŜna mówić o etycznych tub nieetycznych motywacjach w badaniach naukowych?, w: Etyka w nauce. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. Wars/awa 2003. s, LU6, J0

Cytat za B. Czarny, Wstęp do metodologii ekonomii, wykład SGH. Warszawa 200S.

Rozdział XVIII. Etyka ekonomicznych badań naukowych

317

Podsumowanie Etyka ekonomicznych badań naukowych jest moŜliwa do osiągnięcia tylko w przypadku badań prawdziwie rzetelnych, obiektywnych, metodologicznie poprawnych. W tym wypadku jest ich immanentną cechą. Jednak znaczenie częściej etyka w ekonomicznych badaniach naukowych jest zastępowana realizacją celów pozornie wyŜszych, podporządkowana interesom badacza lub grupy nacisku, usuwana na dalszy plan z powodu nieznajomości standardów, metodologii ekonomii, niewłaściwego zabezpieczenia wyników badań, unikania dodatkowych kosztów lub chociaŜby wygody. O dbałość o przestrzeganie zasad etycznych w nauce powinni zabiegać sami przedstawiciele środowisk naukowych, a niestety coraz częściej wysuwają oni tezy o relatywności oceny postępowania naukowego. Powoduje to coraz większe zacieranie granic między tym, co etyczne, a tym, co nieetyczne w ekonomicznych badaniach naukowych.