ROBERT KILWARDBY O.P.
DE ORTU SCIENTIARUM
This page intentionally left blank
AUCTORES BRITANNICI MEDII AEVI • IV
ROBERT KILWARDBY O.P.
DE ORTU
SCIENTIARUM EDITED BY
A L B E R T G. J U D Y O.P.
Published jointly by THE BRITISH ACADEMY and
THE PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES, TORONTO 1976
© The British Academy 0) The Pontifical Institute of Mediaeval Studies 1976 The Pontifical Institute of Mediaeval Studies participated in co-publishing this book with subsidies granted by De Ranee Foundation ISBN o 85672 126 3 o 88844 553 9
Printed in Great Britain at the University Press, Oxford by Vivian Ridler Printer to the University
CONTENTS PREFACE A B B R E V I A T I O N S OF COMMON
page vii REFERENCE WORKS
ix
INTRODUCTION
Robert Kilwardby: his life and academic career The manuscripts The textual tradition Title and ascription The chapter titles The presentation of the text: orthography, paragraph numbers, abbreviations
xi xvii xxxi liv Ivi lix
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Sigla codicum Index capitulorum Text and apparatus Index auctorum Index nominum et verborum potiorum BIBLIOGRAPHY
3 5 9 227 232 250
This page intentionally left blank
PREFACE THE publication of Robert Kilwardby's De ortu scientiarum makes available for the first time one of the most important introductions to philosophy of the thirteenth century. The work of a Parisian master of arts who later became a celebrated Dominican theologian and ecclesiastic, it captures the outlook of the University's arts curriculum at the mid-point of the century. The history of the genre of philosophical introduction literature stretches back to classical times. Each era produced its outline of human knowledge, whether in short tractates or in encyclopaedias. Kilwardby attempted to do for the thirteenth century what Hugh of St. Victor, in his Didascalicon, did for the twelfth, namely to capture the full range of scholarly interests of his day and integrate them in a single, brief work, written in the style of his day. The De ortu is rich with citations from the complete corpus of Aristotelian writings. It exemplifies how thoroughly the methodology of the Stagirite was reshaping the understanding of the known arts and sciences into an intelligible and interconnected system. In this balanced work the medieval specialist will find exposes of methodological problems relating to the subalternation of the sciences as well as digressions on such issues as the knowability of the infinite, the three 'grades' of abstraction, the unity of spiritual matter, and the nature of logic. For the general reader the De ortu provides a glimpse of the academic life in the medieval classroom. Introductory questions on natural science, mathematics, metaphysics, ethics, logic, and rhetoric are posed and solved using the basic question-and-answer technique of the scholastic age. The work is complete, well-proportioned, ample in scope yet fundamental—as fitting for beginners. I hope this fascinating sample of scholastic writing will be a worthy contribution to the growing body of source-materials revealing the progress of intellectual history in the thirteenth century. May I take this opportunity to acknowledge my great indebtedness to my director and friend, Dr. James A. Weisheipl, O.P., who must be regarded as the prime mover in the inspiration and encouragement of my task. He realized that the long announced project of his mentor at Oxford, Fr. Daniel A. Callus, O.P., to edit Kilwardby's De ortu scientiarum, had remained incomplete, in only its preliminary stages, at the death of this scholar. Some manuscripts had been photographed, others had been partially collated, and a preliminary transcription from four
viii
PREFACE
British manuscripts had been prepared by Fr. Bernard Delaney, O.P., which remained unpublished. Dr. Richard W. Hunt obtained most of these materials for my use from Blackfriars Library, Oxford, and the present edition was undertaken as a doctoral dissertation for the Centre of Medieval Studies at the University of Toronto, Canada. I am grateful for the opportunity to have laboured in such distinguished company. In addition to those mentioned above, I wish to acknowledge the special interest and advice of J. Reginald O'Donnell, C.S.B., and Leonard Boyle, O.P., both of the Pontifical Institute of Medieval Studies, Toronto, as well as the co-operation of my colleagues on the Leonine Commission (Aquinas Editorial Project) at Yale, Dr. James P. Reilly, Jr., William J. Conlan, O.P., and Gregory H. Gustina, O.P. Fr. Thomas Kaeppeli, O.P., of the Dominican Historical Institute, Rome, kindly brought to my attention the existence of a previously unknown manuscript of the De ortu scientiarum. The personal and financial support of my confreres of the Dominican Province of St. Albert the Great, Chicago, was indispensable. Owing to a travel grant by the St. Thomas Aquinas Foundation I was able to examine personally each of the manuscripts. While in Europe the assistance of numerous librarians and keepers of manuscripts in libraries from Oxford to Krakow and from Florence to Seville made my research pleasant as well as fruitful. Finally, my heartfelt gratitude is offered to Dr. Richard W. Hunt, and all those associated with the British Academy and Oxford University Press who laboured over my manuscript in order to raise it to the standards of excellence which they deservedly represent. ALBERT G. JUDY, O.P., PH.D. New Haven, Connecticut March 19, 1975
A B B R E V I A T I O N S OF COMMON REFERENCE WORKS Aristoteles Latinus. Edd. G. Lacombe, L. Minio-Paluello et al. 1939- • BGPM Beitrdge zur Geschichte der Philosophic (und Theologie—after (BGPTM) 1933) des Mittelalters. Miinster i. W., 1892- . CCSL Corpus Christianorum. Series Latino.. Turnhout, Belg.: 1953- . CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Vienna: 1866- . CUP H. Denifle and E. Chatelain. Chartularium Universitatis Parisiensis. 4 vols. Paris 1889-97. MG M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben. 3 vols. Munich: M. Hueber, 1926-56. OHI Opera hactenus inedita Fr. Rogeri Baconis. Edd. R. Steele and F. Delorme. 16 fascicles. Oxford: Clarendon Press, 1905 (?)1941. PL Patrologiae cursus completus . . . Series latina. Ed. J. P. Migne. 221 vols. Paris, 1844-65. RSPT Revue des sciences philosophiques et theologiques. Le Saulchoir (France). RTAM Recherches de ihdologie ancienne et medievale. Louvain. AL
This page intentionally left blank
INTRODUCTION i. ROBERT KILWARDBY: HIS LIFE AND ACADEMIC CAREER IN the thirteenth century, just as the new religious orders looked to the students and masters at the universities for candidates with the talent and idealism to augment their brotherhood, so too the Pope and his counselors looked to the religious orders for accomplished theologians and learned preachers to serve the needs of the Church in the episcopal ranks. In this sense the evolution of one man's career, that of Robert Kilwardby, from student to scholar to friar and finally to Bishop and Cardinal, is typical of that age. Much of Robert Kilwardby's public life as an administrator, as Prior Provincial of the English Dominicans, as Archbishop of Canterbury, and as Cardinal, is accessible through documentary evidence found in chronicles and registers.1 The earliest fixed date of his life that we know is that of his election as Prior Provincial of the English Dominicans in September 1261. In this capacity for eleven years he guided the life and work of a rapidly expanding religious community. The General Chapter of the Dominican Order held at Florence in the spring of 1272 absolved him from office, but in the fall of that same year his English brethren promptly re-elected him to the same post. A potential conflict with the international superiors of the Order was averted when, in a letter dated n October 1272, Pope Gregory X nominated him as Archbishop of Canterbury. As Archbishop of Canterbury and Primate of All England Kilwardby held the highest ecclesiastical position in the kingdom. For the next five years, in the reigns of Henry III and Edward II, he played his role in the full limelight of history. One of his most solemn public moments came soon after the death of Henry III. In Westminster Hall on 16 November 1272 with his suffragan bishops and the officials of the realm he proclaimed the crusading Edward in absentia the new king of England. This event was surpassed in splendor only by the formal coronation of Edward and his queen two years later upon their return to England. All the chroniclers of the period record his presence at these ceremonies. Church historians are accustomed to note his role as the 1
Most details of Kilwardby's public life are recounted and documented in Ellen M. F. Sommer-Seckendorff's Studies in the Life of Robert Kilwardby, O.P. (Dissertationes Historicae: Fasc. VII; Institution Historicum FF. Praedicatorum Romae ad S. Sabinae), Rome, 1937. This work remains the most complete biography yet available.
xii
INTRODUCTION
representative of the English Church at the Council of Lyons in the summer of 1274. Kilwardby's famous intervention in the teaching affairs of Oxford (18 March 1277) consisted in publishing thirty propositions in grammar, logic, and natural philosophy which were not to be taught because of their questionable doctrinal implications.1 Echoing in spirit the longer list of 219 propositions proscribed by litienne Tempier, bishop of Paris, Kilwardby's actions evoked a response by a fellow bishop, the Dominican Peter Conflans. His reply to Peter survives and has been edited.2 On 4 April 1278 Pope Nicholas III named Kilwardby as Cardinal Bishop of Porto and called him to the papal service in Rome. By February of the following year Kilwardby was at the papal court, but he soon became ill and died on 10 September 1279 at Viterbo, where he is buried. The life of Robert Kilwardby as an administrator is a matter of public record. His life as student and professor, however, remains obscure. Only recently the analysis of some of his academic writings along with a few pieces of contemporary testimony has begun to cast light on this period. One brief passage, a thumbnail biography by an early fourteenth-century chronicler, the Dominican Nicholas Trevet (f 1328), remains the earliest piece of explicit external testimony to Kilwardby's academic career. In his Annales Sex Regum Angliae Trevet says of the newly appointed archbishop: Qui non tantummodo religiosae vitae sanctitate, sed scientia atque doctrina habebatur praeclarus. Nempe ante Ordinis ingressum Parisius rexerat in artibus; cuius in his peritiam praecipue quoad Grammaticam et Logicam redacta in scriptis edocent monumenta. Post Ordinis vero ingressum, studiosus in divinis scripturis originalibusque Sanctorum Patrum, libros Augustini fere omnes, aliorumque Doctorum plurimorum, per parva distinxit capitula, sententiam singulorum sub brevibus annotando. Exstant tractatus eius de Tempore, de Universal!, de Relatione, et de Ortu Scientiarum curiosus utilisque libellus.3
After the customary tribute to his reputation for sanctity, knowledge, and teaching, Trevet divides Kilwardby's scholastic career into two distinct phases. The first, before his entry into the Dominican Order, ' Ct/Pi,§474, PP. 558-9. F. Ehrle, 'Ein Schreiben des Erzbishofs von Canterbury Robert Kilwardby zur Rechtfertigung seiner Lehrverurtheilung vom n Marz 1277', Archiv fitr Literaturund Kirchengesckichte des Mittelalters, Bd. v (Freiburg i. B.: Herder, 1889), pp. 607-35; "id, A. Birkenmajer, 'Der Brief Robert Kilwardbys an Peter von Conflans ...', BGPM xx: 5 (1922), pp. 60-64. 3 Ed. A. Hall (Oxford, 1719), vol. i, p. 235: Gesta Temporum Henrici Tercii (1272) z
INTRODUCTION
xiii
features his teaching as a master of arts at Paris ('rexerat', i.e. as magister regens). Written monumenta testify to his skill in grammar and logic. The other phase of his scholastic career came after his entry into the Order. Noteworthy is his devotion to sacred writings, especially to the works of Augustine and the other Church Fathers, which he summarized carefully chapter by chapter in short paragraphs.1 No mention is made of his degree in sacred theology, nor do we find any mention of his Commentary on the Sentences, his most extensive theological work. Of the four works listed, the De ortu scientiarum is singled out as a 'curious and useful booklet.'2 In addition to this short biography by Trevet, Fr. Daniel A. Callus has called our attention to another document which he believed to be of importance in understanding Kilwardby's achievements.3 It is the Stams Catalogue, a list and bibliography of masters and bachelors of the Dominican Order compiled about 1325 at the convent of St. Jacques, Paris, and preserved in a single copy found in the Tyrolese convent at Stams. The entry for Kilwardby reads as follows: Fr. Rupertus, natione Anglicus, magister in theologia, archiepiscopus Cantuariensis, scripsit super Porphirium et praedicamenta, perihermeneias, sex principia, divisionum et topica Boethii, super librum prionim, posteriorum, topicorum Aristotelis, super librum elenchorum, super Priscianum minorem; item librum de natura relationis; item sophisticam grammaticalem et sophisticam logicalem; item librum de ortu scientiarum, de rebus praedicamentalibus, de unitate formarum, super libros physicorum, super meth[e]orum, super de anima, super de coelo et mundo, de generatione et corruptione, super metaphysicam, et omnes alios libros naturales; item super omnes libros sententiarum.4
In this list Kilwardby, a master in theology, is accredited with works on all the old and the new logic, plus his influential commentary on Priscian. The De relatione and the De ortu of Trevet's list are found here too. No mention is made of the De tempore. The De universali of the previous list could be any one of several items here. Noteworthy in the Stams list is the reference to all the works of Aristotle on nature, including the Metaphysics. Finally, Kilwardby's Sentence commentary is acknowledged. While one may question the attribution of all the 1
The chapter-titles of the De ortu are examples of this sententiary style. Here curiosus probably means 'written with great care', or 'in intricate detail'. s Daniel A. Callus, O.P., 'The "Tabulae super Originalia Patrum" of Robert Kilwardby O.P.', Studio Mediaevalia in honorem R, J. Martin (Bruges: De Tempel, 1948), PP. 244-5. 4 G. Meersseman, O.P., Laurentii Ptgnon Catalog! et Chronica, accedunt Catalogi Stamensis et Upsalensis Scriptorum O.P. (Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, XVIII), Rome, 1936, p. 57. 2
xiv
INTRODUCTION
commentaries on the physical works—none have yet been identified— nevertheless the list projects the image of a fully proved arts master, and a theologian of some repute.1 On the basis of these two documents, the brief biography by Trevet and the Stams list, something may be conjectured of Kilwardby's academic career. Callus has argued that the listings for Kilwardby in the Stams catalogue would preclude any regency in arts as early as I220-3O.2 The completeness of the Aristotelian corpus in this list would reflect a period at Paris after the strike of 1229-31, and more probably the late 12303. The emergence of the natural works at this time from the shadow of official disfavor to the status of set books can be seen by comparing the limited contents of the interesting question-list for bachelors and licentiates in arts found in MS. Barcelona, Ripoll 109 of the archives of the Crown of Aragon (after 1231), with the more ample statutes for the faculty of arts at Paris in I255-3 Kilwardby's apparent familiarity with the physical works of Aristotle, suggested by the Stams list and subsequently confirmed by his free use of these works in the De ortu, is indicative of a career between these two dates (1231-55). Fr. Callus concludes his argument: Assuming that Kilwardby went to Paris about 1231, after the return of masters and scholars, he would be a master-regent about 1237. If his regency lasted not less than six years—and it is very likely that it lasted much longer— he would have had time enough to go through the whole course of the setbooks. This, however, is pure conjecture. All that we may safely maintain is that Kilwardby was for several years regent-master in Arts at Paris, probably from 1237 to 1245 or thereabouts.4 The De ortu scientiarum itself contains some clues to the chronology of Kilwardby's life. There are several passages in the text which would lead a careful reader to believe that Kilwardby wrote this work, clearly a study of the arts or philosophy on commission at a time when he considered himself not yet qualified to take up the theological aspects of the 1 Work on the identification of Kilwardby's bibliography is still in its preliminary stages. Tentative efforts at a list of authentic works and extant manuscripts have been made by F. Stegmuller in 'Les questions du commentaire des sentences de Robert Kilwardby', Recherches de theologie ancienne et mddievale 6 (1934), 55-60, and more recently by P. Glorieux, La Faculte des arts et ses maitres au XIIIe siecle (Paris: Vrin, I I 97 )> § 4 r i > PP- 332^7- We await the appearance of further volumes of T. Kaeppeli's Scriptures Qrdinis Praedicatorum Medii Aevi for more definitive results. 2 Callus, Tabulae, pp. 245-7. 3 Cf. M. Grabmann, 'Eine fur Examinazwecke abgefasste Quaestionensammlung der Pariser Artistenfakultat aus der ersten Halfte des XIII. Jahrhunderts,' MGii, 183-99; and CUP i, § 246, pp. 277-9. 4 Callus, Tabulae, p. 247.
INTRODUCTION
xv
subject.1 Another phrase suggests a projected theological treatise, perhaps his Commentary on the Sentences.2 When we recall that Trevet has described a sharp shift in Kilwardby's interests from arts to sacred science at the time of his entry into the Dominican Order, these hints from the De ortu suggest that its composition must be placed at or near the point of transition in the academic life of its author, that is, soon after his entry into religious life and before his completion of theological studies. It is plausible that this former master of arts of Paris was asked by his religious superiors, the Dominican Provincial or director of studies, to compose a brief introduction to the arts for the use of the brethren, as a summary of the status of current philosophical thought regarding the distinction and the interrelationships of the various subjects of study in the universities.3 Thus the dating of the De ortu scientiarum would be critical in determining the end of Kilwardby's career in arts, the date of his entry into the Dominican Order, and the beginning of his theological period. Some years ago Mgr. A. Pelzer pointed out the use made by Kilwardby in the De ortu of the Greek commentary of Eustratius on the Ethics of Aristotle in its recent translation by Robert Grosseteste.4 The research of Fr. Callus has led to the dating of this translation as not earlier than 124.6-7.* Kilwardby's use of this translation is one of the earliest examples of its influence. The date 1246-7 is the earliest possible date for the De ortu. If we allow a year or two it would be safe to say that the De ortu scientiarum could have been written about 1250. By this time our author was probably a Dominican theological student, but not yet a master in theology. It was formerly thought that Kilwardby's career in theology matured when he attained the degree of master and succeeded the famous Dominican masters Robert Bacon and Richard Fishacre, both of whom died in 1248. This now seems to be much too early for Kilwardby's theological ascendancy. Whether he ever had the privilege of directly studying under these men is not known. It has recently come to light that there were at least two and probably three Dominican masters of 1 De ortu, ch. 1:2, 'De prima [i.e. theologia] non sufficio quicquam dicere adhuc nee incumbit praesenti curae quam ad petitionem vestram suscepi." 1 De ortu, ch. 66: 654, 'Prima est theologia de qua alias poterit tractari.' 3 De ortu, ch. 10: 40, 'Viso igitur ortu naturalis scientiae et eius subiecto manifestato, quia specialiter eius petivistis divisionem, nunc iam tempus est per divisionem subiecti eius ipsam quoque dividere.' 4 Cf. ch. 41: 383—5; ch. 44: 411, 412, 414; ch. 45: 416. A. Pelzer, 'Les versions latines des ouvrages de morale conserves sous le nom d'Aristote en usage au XIII e siecle," Revue neo-scolastique de philosophic 23 (1921), 404. 5 D. A. Callus, 'The Date of Grosseteste's Translations and Commentaries on Pseudo-Dionysius and the Nicomachean Ethics', RTAM 14 (1947), 201-9.
4141C76
b
xvi
INTRODUCTION
theology at Oxford after Fishacre and before Kilwardby. Evidence suggests that Simon of Hinton, Hugh of Mistretune (or Musterby), and Peter of Manners were all Dominican masters in the years following the death of Fishacre.1 One suspects that Kilwardby became a likely candidate for Provincial (ca. 1261) only after achieving a successful term or terms of office as master of theology. If this is so, his term as master would have immediately preceded his election as Provincial. By weighing carefully these few facts and allusions scholars have been able to date the academic career of Robert Kilwardby with some conjectural probability. We concur with the estimates of A. B. Emden2 and J. A. Weisheipl3 in these matters. Kilwardby was born about the year 1215 in England. He would have been a student of arts at Paris no earlier than 1231, and so in the ordinary course of studies would have attained the degree of master by about 1237. How long he functioned as regent-master of arts is not certain, but if the evidence in the Stams catalogue is accurate, he could have lectured for at least six or seven years until about 1245. At some time between the end of his arts career and the composition of the De ortu scientiarum (ca. 1250) he entered the Dominican Order. This probably took place in England and soon he was at Oxford to begin his long preparation in sacred studies. There, we believe, the De ortu was composed, a conjecture supported by the primacy of the British manuscripts in its textual tradition.4 Emden suggests that he attained the intermediate status of Bachelor of Theology about 1250 and the masterate by 1254. Weisheipl's dates are slightly later: lecturer on the Sentences (1252-4); lecturer on the Bible (1254-6); master of theology (1256); regency in theology at Oxford (1256-61). At present this is all that can be said about the dating of Kilwardby's academic career. All the internal evidence we have found in the De ortu corroborates this estimate. Robert Kilwardby, the scholar, emerges from the shadows of history as one of the more competent arts masters of this early period of Aristotelian learning at Paris. His De ortu scientiarum now belongs to the small but growing collection of published testimony to the first era of fully fledged Aristotelianism in the arts faculty, a time when the masters were able to draw upon the complete corpus of natural philosophy and metaphysics with a confidence and understand1
Callus, Tabulae, pp. 250-1. A. B. Emden, A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500, vol. ii (Oxford: University Press, 1958), pp. 1051-2. 3 J. A. Weisheipl, O.P., 'Robert Kilwardby', in New Catholic Encyclopedia, xii (N.Y.: McGraw-Hill, 1967), p. 533. 4 See below, page liii, Introduction, section 3, The Textual Tradition. 2
INTRODUCTION
xvii
ing that reveals a thorough familiarity with the formerly prohibited works. 2. THE MANUSCRIPTS To the best of our knowledge, eighteen complete and two partial manuscript copies of the De ortu scientiarum are extant.1 Although we have relied upon microfilm reproductions for most of our reading of the text, nevertheless we have personally examined each of these manuscripts in order to resolve some doubts and to standardize their descriptions. Our descriptions will include all that we judge to be relevant in understanding the presence of the De ortu in each codex. This will include at least a summary of the contents of collections in which it occurs as well as some physical details about the hands involved in its composition, its format, and certain other copying accidents. The sequence we shall follow is that of the alphabetical order of the sigla which Fr. Callus had begun to use for the manuscripts he was using. The assignment of single letters to each manuscript is arbitrary and corresponds neither to their chronology nor to their present location. The determination of their relationships based on internal evidence is the subject of the following section of our Introduction. A. Munich, Staatsbibliothek Clm. 28186. Parchment. End of the thirteenth century. 259 folios. 340 X 240 mm. (245 X170 mm. written area). 2 cols, of 55 lines. Contents: Three works of Albertus Magnus on Aristotle. In libris Physicorum (ira-i46va); In De caelo et mundo (i46va-2i3ra); In De generatione (2i3rb-232va). [Robert Kilwardby] De ortu scientiarum (233™258rb). Anon., tractate on music (2s8rb-259va).2 This volume is written in two hands. The first hand completed only the first three columns of the first work. The writing is Parisian. Although the binding is modern, this collection of works appears to be original. The De ortu appears without any ascription to its author. There are twocolor titles appearing in the upper margins (DE ORTU on the verso, SCIAZ^ on the facing recto). Chapter titles are found both within the text and collected at the end. The text is very accurately done and cleanly corrected. In the margins are many minute student's glosses in a later hand. A short music tract follows the collected chapter-headings. Incipit: 'Est musica mundana, humana et instrumentalis . . . " It concludes: '. . . in 1 We are grateful for the opportunity to use the notes and preparatory materials gathered by the late Fr. Daniel A. Callus, O.P., of Oxford. Through personal research and correspondence with Fr. Thomas Kaeppeli, O.P., we have arrived at this final list, which, we feel, is as comprehensive as contemporary scholarship will allow. 2 At the present time there is no published description of this manuscript. We are indebted to Dr. Dressier, Oberbibliotheksdirektor, for information pertaining to its provenance.
xviii
INTRODUCTION
tranquillis iocundi, in prosperis exultantes. Explicit de ortu scientiarum liber' (259va). This is obviously erroneous for the same work on music is found as a distinct treatise following the De ortu in MSS. F and K. This small summary of one of the quadrivial sciences seems to have been joined to the De ortu at one stage in the history of the textual tradition. The manuscript belonged to the Cistercian monastery of Kaisheim. In the upper margin of fol. i is found 'B. V. M. in Caesarea' in a later hand. Subsequently the manuscript was brought to the provincial library of Neuberg am Donau, and in 1909 it was acquired by the Bayerische Staatsbibliothek, Munich. B. Oxford, Balliol College 3. Parchment. Late thirteenth century. 173 folios. 285X 196 mm. (i8ox 125 mm. written). 2 cols, of 38 lines. Contents: Augustine, De cognitione verae vitae (2-15) and Degaudio electorum (15-17). [Robert Kilwardby] De spiritu imaginativo (18-43), De ortu scientiarum (49ra-n8ra), De natura relationis (n8va-i34), Tituli super Sententias (135-72). Robert Kilwardby, Tractatus de consanguinitate et affinitate (172). Fols. 44-48"^ are either blank or contain some drawings of circles or magical signs.1 This beautifully preserved volume was written in an elegant British hand and corrected by the same. The chapter titles appear together before the beginning of the text. On the verso of the flyleaf (fol. i) in a fifteenthcentury hand there is a table of contents in which is found 'Kylwarby de divisione scientiarum'. There is a minimum of marginal notations, the most prominent of which is a collatio or schematic division of human intellectual cognition elaborated in the lower margin of fol. 73V as a gloss on the matter in ch. 27.2 It is in the same hand as that of the text. Characteristic of this manuscript is its careful expansion of many of the difficult and possibly confusing abbreviations usually found in a universitytype text. It gives all the signs of being a gift-copy presented to some dignitary, for in material, beauty, and in its unmarked appearance it is the very opposite of the well-worn student's textbook. This manuscript came to Balliol College from the collection of William Gray (11478), Bishop of Ely. C. London, British Library, Cotton VitelliusA. i. Parchment. Fifteenth and fourteenth centuries. 222 folios. This manuscript is no longer bound but consists of loose folios, all of which are severely damaged around the 1 R. A. B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College Library (Oxford: Clarendon Press, 1963), pp. 3-4. 2 It is as follows: Est cognitio hominis intellectiva: Gratuita et per revelacionem; sic cognoscitur deus hie sine adminiculo sensus. Naturalis, scilicet per viam naturalem a sensu incoatam. Indirecta, scilicet per quasdam privaciones; et sic potest deus hie cognosci adminiculo sensus et alia spiritualia. Directa: Immediata, et sic tantum corporalia. Mediata, scilicet per effectum et quasi per speculum in enigmate quando scilicet ratio arguit aliquid de deo et spiritibus per ea que immediate a sensu novit de corporibus; et sic adhuc potest deus intelligi aliquo positive adminiculo sensus.
INTRODUCTION
xix
edges. Approximate size: 230X170 mm. Contents: The volume is heterogeneous in its composition. Fols. 1-172 date from the fifteenth century and contain an ancient calendar (1-20), tractates on astronomical instruments (2i-25r), verses on mathematics (25V), a list of London's mayors and sheriffs from the reign of Edward III to Henry IV (27-30), and a long cartulary of the Cistercian monastery of B.V.M. de Cumba, Warwicks. (32-172). In a different hand and format are the following treatises of Robert Kilwardby: De ortu scientiarum (i73ra-2O9rb), De tempore (2O9rb-2i4va), Tractatus de relatione (2i4va-222va).1 Immediately following the conclusion of the text of the De relatione we found the following list of contents in an ancient hand: 'In hoc liber continentur ista (Liber minera-}lium Arist. Albert! in qua agit de lapidibus et metallis. Liber R. de Kylewardeby de ortu scientiarum. Tractatus de motu et tempore. Tractatus de relationibus.' Evidently these treatises of Kilwardby once belonged to a volume which included the commentary by Albert. The hand of the Kilwardby texts is much earlier than the mixed hands of the first part of the manuscript. It is not the sharp Parisian style, but rather has a round and vermiculate character, as if written with a soft quill. From the style and types of abbreviations we believe it to date from the fourteenth century. The De ortu is ascribed to Kilwardby both in the beginning and at the end of the text. Chapter titles are found within the text, and there is great confusion in their enumeration. The initial S of the incipit contains a portrait of a master wearing a scholar's beret. Numerous marginalia are present although the text itself is not highly corrected. We are ignorant of its provenance. D. Oxford, Bodleian, Digby 204. Parchment. Early fourteenth century. 154 folios. 318x208 mm. (240-5 x 150-65 mm. written). Contents: 'Seneca', conclusion of De paupertate (i ra ); Seneca, De dementia (ira-2ra), Deremediis fortuitorum bonorum (2ra-3ra). Robert Grosseteste, Letter to the Countess of Lincoln (3ra-5ra). Robert Kilwardby, De ortu scientiarum (6ra~47vb). Roger Bacon, Summula dialectices (48~75V). Thomas Aquinas, De fallaciis (75v-8o). Thomas de Wyk (?), De fallaciis (81-87). Robert Bacon [or Kilwardby?], Syncategoremata (88-100). R. de Stanington, Extracts from the physical works of Aristotle (101-25). William Bonkys, Questions on the Meteora and the De caelo (126-54).2 Many hands are evident in this volume. Perhaps three can be found in the De ortu itself. The Questions of Bonkys are written on a better quality of parchment and may be later than the rest of the manuscript. All the hands are plainly English. The De ortu is in two columns of approximately 50 lines each. It is ascribed to Kilwardby. Many of the chapter titles are missing. The margin contains 1 J. Planta, A Catalogue of the Manuscripts in the Cottonian Library deposited in the British Museum (1802), p. 378. 2 W. D. Macray, Catalogi Codicum Manuscriptontm Bibliothecae Bodleianae Pars Nona: Codices a Kenelm Digby (Oxford: Clarendon Press, 1883), cols. 221-3.
xx
INTRODUCTION
corrections and a few doctrinal glosses and study-aids, e.g. a division of mathematics in the bottom margin of i5v. This manuscript is a Digby codex, from the collection of T. Allen. E. Bruges, Bibl. de la Ville 424. Parchment. Fourteenth century. 332 folios. 241x175 mm. (165x93 mm. written). Contents: Robert Kilwardby, De ortu scientiarum (ir~7ov). There follow seventeen other items in this collection, too many to describe in detail. They include extracts from Martianus Capella, letters and tractates of Seneca, moral disputations, the Liber de ortu scientiarum by Alfarabi, diverse notations on the logic of Aristotle, on Plato, Alfarabi, Martianus Capella, and finally a treatise entitled Liber de nobilitate animi.1 At least six hands are found in this volume, of which two can be seen in the De ortu. The first hand has written the first two gatherings of four folios each (fols. 1-4, 5-8). It is a highly cursive and possibly late fourteenth-century hand. This section contains 46-48 full lines per page. The second hand, also fourteenth-century, appears less cursive, with 38-40 full lines per page. The De ortu is ascribed to Kilwardby after the explicit in the same hand as the latter portion of the text: 'Explicit de ortu omnium scientiarum tractatus secundum fratrem Robertum De Kiluardeby priorem provincialem fratrum praedicatorum in provincia angliae.' Following this attribution is a list of chapter titles. They are also found in the text itself. There is no rubrication whatsoever in this text. The margins are free of glosses except for a few chapter numbers and catchwords. This manuscript belonged to the Monastery of Ter Duinen, a Cistercian monastery in Flanders. F. Florence, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XXVII, dext., cod. 9. Parchment. End of the thirteenth century. 188 numbered folios plus one blank after fol. 25. 290X210 mm. 2 cols. Contents: Four works by Bonaventure: Breviloquium (1-25), Apologia pauperum (26-59), Opusculum de declaratione quorumdam articulorum regulae F. Min. (59-60), Explicatio regulae (61-100). [Robert Kilwardby] De ortu scientiarum (ioira-i43va), and an anonymous tractate on music (i43va-i45rb). Albertus Magnus, In De mineralibus (14675). Aristotle, Magna moralia, a translation ascribed to Barth. de Messina (I76-88).2 The foliation of this manuscript is confused. The above numbers refer to a modern foliation found in the lower outside margin of each folio. Two folios are given the number '61' and so, when one takes into account the blank mentioned above, the actual total is 190 folios. The text is also paginated in the upper outside margin of each page. A third set of numbers, probably the original foliation, is found under the newer page numbers and reveals that the original state of the manuscript included an additional quire of twelve folios between the Opusculum and the Explicatio regulae. The De 1 A. DePoorter, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque de la Ville de Bruges, vol. ii: Catalogue gdndral des manuscrits des bibliotheques de Belgique (Gembloux: Duculot, 1934,) pp. 474-72 A. M. Bandini, Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae sub auspiciis Petri Leopoldi, Tom. iv (Florence, 1776), cols. 689-90.
INTRODUCTION
xxi
mineralibus ends with the ancient folio number '190' and the Magna moralia begins with the ancient number '244'. Thus a considerable portion of the original codex is now missing at this point also. No less than five different hands are present in the extant text. The third hand has copied the Explicatio, the De ortu, and the music tract. It must be described as English, although the format is quite different from our other English manuscripts (B, D, and M). After close scrutiny it appears to be a brother of manuscripts A and K, both of which are Parisian in style and also contain the music tract. The De ortu and the music tract are written in two columns of exactly 47 lines each. The written area is 195 X 134 mm. It is very accurately done and corrected. Corrector's marks (Co2f') appear near the catchwords of each gathering (fols. ii2 v , i24v, i36v). The chapter titles are found within the text and collected at the end of the treatise. There is no ascription of the work to Kilwardby, although the title is painted on the upper margin of each verso and facing recto (DE ORTU-SCIA^). A short list of contents on the flyleaf mentions merely 'De ortu scientiarum'. One noteworthy marginal mark found outside fol. iO3va (p. 208) parallel to line 15 or 16 is iia pea (secunda pecia). No other such pecia markings are visible in the manuscript. If they once existed they have been cut off in the process of rebinding. This single mark is the only clue which would relate this version of the De ortu to the exemplar in pecia form mentioned in the stationer's list of books available for copying at the University of Paris in I286.1 A careful extrapolation of the possible division of the Florence text into pecias based upon the quantity of text in the first pecia, from the incipit to the pecia mark, revealed that indeed there would have been exactly eighteen pecias in this copy, if the appended chapter titles and music tract were included. Since all other pecia marks in this manuscript are missing, it has been impossible to determine the precise location of the pecia-breaks, and so we were unable to study the textual tradition of the De ortu within such a framework. On a paper stamp inside the cover there are some indications of the provenance. It reads: 'Bibleotheca S. Crucis (i.e. Santa Croce, O.F.M., Florence) Petri Leopoldi M. E. D. iussu in Laurent, translata Die xvi Octobr. MDCCLXVI Pluteus xxvii dextr. cod. 9.' G. Bruges, Bibl. de la Ville 510. Parchment. Thirteenth and fourteenth centuries. 237 folios. 250x173 mm. (184X125 mm. written). Contents: There are no less than 22 items in this collection, including Avicenna, Sextus naturalium (1-37), Logica (37-54); Boethius, De unitate (54-55), De diffinitione (55-61); Ambrose, Exameron (62-118); Hugh of St. Victor, Super Magnificat (120-8), De "virginitate B. Mariae (128-40), De septem vitiis (1412), De oratione dominica (143-50), De septem donis Spiritus Sancti (150-2); Ambrose, De Cayn et Abel (153-70™). Next we find Robert Kilwafdby's De ortu scientiarum (i7ira-2O4va). This is followed by two tractates ascribed to 1
CUP i, p. 644: 'Item, de Ortu scientiarum, continet xviij pecias . . . ix den.'
xxii
INTRODUCTION
Geoffrey de Aspall, one on astronomy and the other on philosophy in general (204-6). A collection of five Sophismata (207-26) follows, with some ascriptions to fourteenth-century scholars. The final item is Henry of Ghent's Syncategoremata (227-3 7).l The De ortu is written in a single hand, in two columns of forty-seven lines. The writing is a sharply pointed but cursive type, perhaps of English origin of the fourteenth century. A second hand has written the ascription, 'Excerpta fratris R. de Kilwardby de scientiis liberalibus et mechanicis', and immediately below this line another hand adds, 'sive de ortu scientiarum' (fol. I7ira). The designation 'excerpta' is erroneous for this manuscript contains the complete text. The text is uncorrected and most of the chapter titles up to ch. 44 are missing. This manuscript belonged to the Abbey of Ter Duinen (O.Cist.), Flanders. H. Paris, Bibl. Nat. lat. 15449. Parchment. Thirteenth century. 291 folios (fols. 52-53 are blank). 457x255 mm. (252x170 mm. written). 2 cols, of 54 lines. Contents: Albert, De causis (2-54); Apuleius, De deo Socratis (5457), De dogmate Platonis (57-66); Albert, Logica (66-i54vb); Giles of Rome, De regimine principum (156-238); 'Magister Robertus' [Kilwardby], Liber de modo agendi (238^-25 ivb); [Robert Kilwardby] De ortu scientiarum (25ivb263vb, I54vb-i55vb); Hermes Trismegistus, Liber XXIV philosophorum (264-8); Cicero, De paradoxis (268-71), De officiis (z'ji-^i).2 This collection was written by one thirteenth-century Parisian hand and corrected by a second. The De ortu section is found beginning at fol. 25ivb 44 and continues to fol. 263vb ult. where a note is found: 'Residuum require supra in fine veteris logicae fratris Alberti (and, in another hand) ad ille signum a' The reference is to fol. I54vb 18 where the text continues to fol. i55 vb 37The text of this version of the De ortu is not complete. It is a deliberate selection of only those chapters which divide or define the sciences. It omits the chapters which contain questions and responses. Some chapters are shortened either by a partial omission or by paraphrasing. Thus this manuscript shortens chapters 4-5, omits 7, 9, shortens and paraphrases 10, shortens 12, omits 14-16, shortens 17-18, omits 20, 21, 24, 25, 27-31, shortens 32* omits 39, 40, 42-45, 47, 50, 52, 57, begins to copy 60 but then deletes it, and omits 63, 66, and 67. The chapters actually copied are numbered consecutively. Chapters 17, 32, and 55 are included within the enumeration of their previous chapters. The copyist also has two of his chapters numbered '19' corresponding to chs. 35 and 36 of the complete text. His final chapter is numbered '35'. 1 A DePoorter, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque de la Ville de Bruges, vol. ii: Catalogue general des manuscrits des bibliotheques de Belgique (Gembloux: Duculot, 1934), pp. 594-82 L. Delisle, 'Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, conserve's a la Bibliotheque Imp6riale sous les nos. 15176-16178 du fonds latin', Bibliotheque del'Ecole des Charles 31 (1870), 12. Also, J. J. Duin, 'La bibliotheque philosophique de Godefroid de Fontaines (f ca. 1306),' Estudios Lulianos 3 (1959), 150-1.
INTRODUCTION
xxiii
A brief ascription in the margin at the beginning of the text reads: 'Liber Magistri Roberti de ortu sciendarum.' This is in a second hand, the same hand which has written the chapter titles when they are present. On the verso of fol. i, a flyleaf, is found a brief table of contents including, 'De ortu scientiarum'. Below the list is written: 'Iste liber est collegii pauperum magistrorum de Sorbona studentium in theologica facultate, ex legato magistri Godefredi de Fontibus.' Thus this codex was a part of Godfrey of Fontaine's library which was left to the Sorbonne after his death (ca. 1306). I. Paris, Bibl. Nat. lat. 15903. Parchment. Thirteenth century. 215 folios. 275X187 mm. (200X134 mm. written). 2 cols, of approximately 48 lines. Contents: A list of 181 questions on the Sentences (i*-2*, preliminary folios); Peter of Tarentaise, Questions on II-IV Sentences (1-122); Robert Kilwardby, De conscientia (123-160™), De ortu scientiarum (i6ova-2ogrb); Anon,, Introitus in Sent. 'Ponam in lucem scientiam illius . . . Ex multiplici . . . " (2O9va-2nra); Anon., Academic sermon: 'Fluvius igneus rapidusque (Dan. 7: 10) . . . Licet verbum propositum non incongrue . . .' (211™2I4vb).'
The numbering of the folios in this codex is confused. An older attempt runs from i to 184 but errs by skipping the number 114. A newer enumeration correctly numbers 1-176, but then stops and again resumes after 184 of the earlier series with 185-214, perpetuating the error of that series. There are, in fact, 213 numbered folios, plus the two preliminary folios (i* and 2*). Four different hands are found in this manuscript (i*-2*; 1-63, 64; 65214) and the last, which has copied the De ortu, is a square, thick, but rather beautiful continental hand. The chapter titles are found collected before the beginning of the first chapter and are not found within the text itself. Delisle's edition of the Sorbonne catalogue of 1338 contains the following item: Section XXIII. Scripta et Questiones supra Sententias. 31. Questiones supra secundum Sentenciarum, ex legato magistri Gueroudi de Abbatisvilla. Incipit in 2° fol. pacientis, in pen. principium. Precium LX sol. (MS. latin I59O3).2 R. H. Rouse has identified this section of the catalogue (XXIII, MSS. 1-56) as a portion of an earlier catalogue dating to I29O.3 If the reference to Gerard of Abbeville is correct, this manuscript must predate his death in 1272. K. Krakow, Biblioteka Jagielloriska 754. Parchment. Late thirteenth century. 45 folios (including one unnumbered preliminary folio). 323 x 230 mm. (225X155 mm. written). 2 cols, with approx. 50 lines each. Contents: Messahala, Epistola (an astronomical tract) (fol. i); Robert Kilwardby, De 1 L. Delisle, 'Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, conserves a la Bibliotheque Impe'riale sous les nos. 15176-16718 du fonds latin", Bibliotheque de I'Ecole des Charles 31 (1870), 28. 2 L. Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la Bibliotheque Imperiale iii (Paris, 1881), p. 26. 3 R. H. Rouse, "The Early Library of the Sorbonne', Scriptorium 21 (1967), 227-8.
xxiv
INTRODUCTION
relations (2ra-8rb); De ortu scientiarum (8rb-4ivb, 43ra-43va); Anon., tractate on music (43va, 42ra-42vb, 44").T The astronomical work is copied in an English hand, while the Kilwardby texts and the tractate on music are done in the same fine Parisian hand of the thirteenth century. The two inner sheets of the last four-sheet (8-folio) gathering had been inverted before the folios were numbered, and thus the confusion noted above. The De ortu concludes on fols. 39, 41, 40, and 43; the music tract is found consecutively on fols. 43, 42, and 44. Chapter titles are to be found both within the text and collected at the end, before the music tract. The text is carefully corrected, probably by the same hand. There are no notable marginalia. The De ortu is ascribed at the end of the text where a second hand has written: 'Explicit liber de ortu scientiarum secundum Rupertum' (fol. 43ra). Fragments of parchment on the wooden cover read: '—vis Astrologia | Petri de Sw—.' This volume is one of a number of manuscripts which once belonged to Peter de Swano, a master of arts at the Jagellonian University of Krakow in 1430. L. Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 704. Paper. Dated: 1450. 123 folios. 287X208 mm. (217x144 mm. written). 2 cols, of 40 lines each. Contents: Albertus Magnus, De causis et proprietatibus elementorum (1-31); De nutrimento et nutribili (32-38); 'Albertus Magnus' [Robert Kilwardby], De ortu scientiarum (39ra-io8rb); Giles of Rome, De peccato originali (io8va-n6rb), De praedestinatione et sdentia (an abridgment?) (ll6rb-I22vb).2 In this paper manuscript the De ortu is ascribed to Albert with the words: 'Albertus magnus super ortu et scientiarum progressu' (39"). After the explicit, and in another hand is found: 'Explicit Anno domini Millesimo CCCC° quinquagesimo ipso die beati desiderii episcopi et confessoris etc.' (i.e. 23 May 1450). Chapter titles are found in the text, but the first three differ from the usual version: 1. De divisione scientiarum. 2. Quae sit philosophia et unde oriatur. 3. De divisione philosophiae in res divinas et humanas. On the flyleaf is written: 'Ex libris Fratris Euerhardi . . . ffordensis and 'Liber fratrum heremitarum s. Augustini in Colonia.' An additional ex libris has: 'Sum ex libris . . . Jacobi . . . Caspar Mylius.' Two former shelfmarks for this codex are present: 'Klosterzeit 39', and 'der Sammlung Hiipsch 184, 352'. M. Oxford, Merton College 261. Parchment. Thirteenth and fourteenth 1
W. Wislocki, Catalogus Codtcum Manuscriptorum Bibliothecae Universitatis Jagellanicae Cracoviensisi (Krakow: Univ., 1870-1881), p. 223. We are especially indebted to Miss Zofii Siemiatkowskiej for permission to examine her detailed description of this manuscript prepared for the new catalogue. 2 We are grateful to the directors of the Hessische Landes und Hochschulbibliothek, Darmstadt, for a copy of the typed description of this manuscript made by Dr. Hermann Knaus in 1953.
INTRODUCTION
xxv
centuries. 112 folios. 216X162 mm. 2 cols. Contents: John of Holywood (de Sacrobosco), Liber de algorismo (2-5), Liber de sphaera (5v-i4v); Arnulph of Provence, Libellus de scientiarum divisions (13-18); Robert Kilwardby, De ortu scientiarum (i9ra-66ra); Nicholas of Paris, Divisio scientiarum: 'Cum summum in vita solatium . ..' (6jTa~-6<)va);1 Anon., Tractate on the influence of the celestial bodies on man: 'Decus est in fine simplicitatis . . .' (69vb7ira); Themistius, In logica vetera Aristotelis (72-112).2 This composite collection on the arts is composed of several sections easily distinguishable by the handwriting. The first two items constitute one section. The divisions of the sciences by Arnulph and Kilwardby are in a second hand. Nicholas's Divisio and the subsequent tractate are in a third hand. Finally, in very black ink and dated 1294 is the Themistius commentary, possibly the oldest material in this manuscript. The De ortu is written in double columns of 41 lines each (written area, i8ox 129 mm.), by a round, bold English hand of the early fourteenth century. It is highly corrected by another hand from ch. i through the first part of ch. 28 (fol. 33rb), and the corrector supplies the chapter titles to this point. Thereafter, the corrections and the chapter titles are absent. A list of contents on the flyleaf (fol. iv) mentions 'Kylwardby de ortu scientiarum', as well as several tracts by Burley, 'In de longitudine et brevitate vite . . . In de sensu et sensato', which are no longer present. This manuscript has an important gloss on the last folio which contains a list of the pro forma texts required for incepting in arts, written by a certain 'J. T.', a pupil of Thomas of Buckingham.3 N. Rome, Bibliotheca Angelica 1031. Parchment. End of the thirteenth century. 48 folios. 233 X 170 mm. (185 X 123 mm. written). 2 cols, of 39-41 lines each. The manuscript contains only one work, the De ortu scientiarum, which occupies the full number of folios/ The single hand of the text is bold and somewhat rounded, perhaps Italian. The parchment has been damaged by moisture and is frequently so blotched that it is almost unreadable. The text of the fourth and fifth gathering (fols. 24-31, 32—40) is a palimpsest, written over a previous text which has been erased and is now illegible. There is no ascription at the beginning of the text, but after the last line 1
This work, believed by Coxe to be another division of the sciences by Kilwardby, is in fact the complete version of a division attributed by Grabmann to Nicholas of Paris (MS. Munich, Clm. 14460, fol. 32r-33v). The Merton College text is 571 words longer at the beginning of the work than the Munich text, and then duplicates the latter. Cf. M. Grabmann, 'Die logischen Schriften des Nikolaus von Paris (Clm. 14460 und Vat. lat. 3011) und ihre Stellung in der aristotelischen Bewegung des 13. Jahrhunderts', in BGPM Supplementband II: Abhandlungen zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters, Festgabe Clemens Baeumker (1923), p. 124. 1 H. O. Coxe, Catalogue codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie adservantur, vol. i, Collegii Mertonensis (Oxford: University Press, 1852), p. 103. 3 F. M. Powicke, The Medieval Books of Merton College (Oxford, 1931), pp. 34, 212. 4 H. Narducci, Catalogus Codicum Manuscriptorum praeter Graecos et Orientalet in Bibliotheca Angelica olim Coenobii Sancti Augustini de Urbe, Tomus Prior (Rome: Cecchini, 1892), p. 426.
xxvi
INTRODUCTION
we find, in a second hand: 'Explicit liber de ortu scientiarum secundum fratrem ///////m [probably Robertu-] ordinis praedicatorum.' We are ignorant of its provenance. O. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 9414. Paper. End of the fifteenth century. 145 numbered folios (including those numbered 33, 8oa, and 8ia) and many unnumbered blank folios. 300X216 mm. Contents: [Robert Kilwardby] De ortu scientiarum (ira-64ra); Anon., De pace Christiana (70-89); Pier Leoni (f 1492), Autograph of notes on various subjects, e.g. on plants, astronomy, moral philosophy (92-142).I The De ortu is written in two columns of 37-38 lines (192x150 mm. written), in a fifteenth-century hand other than that of Leoni. There are few corrections. Marginal notations are sparse, and those that are found seem to be in the hand of Leoni. All of the chapter titles appear within the text. There is no title or ascription. This volume is one of several which belonged to Pier Leoni, the physician of Lorenzo the Magnificent.2 The Leoni collection was taken to Spoleto by his heirs, and eventually was obtained for the Vatican Library during the nineteenth century. P. Paris, Bibl. Nat. lat. 16390. Parchment. Thirteenth century. 208 folios (2 preliminary and 206 numbered). 22OX 164 mm. (i5&X 130 mm. written). 2 columns. Contents: Four astronomical charts and calendars (i*-8); Peter of Limoges (autograph ?), Three academic sermons or inaugural lectures (914); Vincent of Beauvais, Epistola consolatoria (15-54); De eruditione puerorum (55-134); Robert Kilwardby, De ortu scientiarum (i35ra-i75rb); [Kilwardby?] De modo opponendi et respondendi (i75va-i93vb); [Kilw. ?] De communibus artium liberalium (iQ4ra-2oova); [Kilw.?] Quaestiones de mathematica (2oira206).3
Two hands are seen in the first section of astronomical works. The sermons which follow may be in the hand of Peter of Limoges himself. The two works by Vincent of Beauvais are in a bold hand in black ink, with only 43 lines per column. The last four items, beginning with the De ortu are in the same hand which is definitely Parisian of the thirteenth century. The last section, beginning with the De ortu, consists of regular quires of twelve folios each. Catchwords are visible on the verso of fol. 146 and on the verso of fol. 206, the last folio of this codex. The text is incomplete and the catchword on the final folio is consequenter. We were fortunate to discover the missing portion of this text in another Paris manuscript. It is found in 1 A handwritten catalogue description of this manuscript is available at the Vatican Library. J. B. De Rossi, Inventarium Codicum Latinorum Bibliathecae Vaticanae, Tome xii, a n° 9020 ad 9445 (1856-71), pp. 425-6. 2 Jose1 Ruysschaert, 'Nouvelles recherches au sujet de la bibliotheque de Pier Leoni, me'decin de Laurent le Magnifique', Communications: Bulletin de la Classe de Lettres et des Sciences Morales et Politiques, 56 se>ie, Tome xliv (Bruxelles: Palais des Academies, 1960), p. 59. 3 L. Delisle, 'Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, conserves a la Bibliotheque Impe'riale sous les nos. 15176-16718 du fonds latin', Bibliotheque de 'Bcole des Charles 31 (1870), 141.
INTRODUCTION
xxvii
folios 171-224 of MS. Bibl. Nat. lat. 16617, where the text of the last work in MS. 16390, the De mathematicis, continues on fol. 171 beginning with the word consequenter. This divided work is concluded on fol. i83rb of MS. 16617 By the same hand and in the same format there are found: Quaestiones de logica et de grammatica (i 83^-205vb); Ars dictaminis with some sample letters (206-24). The beginning of MS. 16617 contains William of Shyreswood, Introductiones in logicam (1-23); Syncategoremata (23-46); Insolubilia (46-64); Lambert of Auxerre, Summule logicales (64-131); [Kilwardby ?] Ars opponendi (i3i-i6ir); [Kilwardby?] De communibus artium liberalium (abbreviated version) (i6iv-i7o). The relationship between these two manuscripts, both of which contain the Ars opponendi and the De communibus, was revealed when we found in the margins and between the lines of the De communibus in MS. 16390 certain copyist's directives such as va—cat which precisely indicated which passages of the complete text were to be omitted in the copy, i.e. in MS. 16617. The section in MS. 16617 consisting of fols. 171-224, however, is not a copy, but the missing completion of the materials begun in 16390. On fol. 224 of MS. 16617, following the ending of the Ars dictaminis there is found: Iste liber est pauperum magistrorum de Sorbona ex legato m(agistri) petri de lemovicis In quo continetur tractatus vel ars opponendi et respondendi, communia grammaticae et logicae. Precii xxx t' Cathenetur. R(obertus) autem logicales. It is our judgment that this ascription refers not to the present codex 16617 but rather to an original state of MS. 16390 which contains sermons of Peter of Limoges. This original state would have included the latter part of MS. 16617, fr°m fols. 171-224. If this be true, then the present version of the De ortu, along with its fellow tractates on the arts, once belonged to Peter of Limoges, an arts master at Paris ca. 1262, who died in 1306. The De ortu itself ends: 'Explicit tractatus magistri Roberti de Valle Verbi, De ortu scientiarum cum titulis eiusdem' (fol. i75rb). The titles are found both within the text and collected at the end before the explicit. Q. Prague, Universitni Knihovna 786. Paper. First half of the fifteenth century. 198 folios (with considerable confusion in the numbering, e.g. the last folio is numbered '193'). 220x155 mm. (175x117 mm. written area). Contents: Master Benedict, Summa de octo partibus orationis (i~54rb); Remigius Grammaticus, Expositio super Donatum minorem (54va-68rb); Hugh of St. Victor, Didascalicon (68v-ii3v); [Robert Kilwardby] De ortu scientiarum (ii4r-i93v).J Two hands are found in the first work, a third in the exposition of Donatus, and a fourth in the last two works, the Didascalicon and the De ortu. The format of these last two items is the same: 27-37 ^u^ ^nes Per Page (written 1 J. Truhl&f, Catalogus Codicum Manu Scriptorum Latinorum qui in C. R. Bibliotheca Publica atque Universitatis Pragensis Asservantur, Pars Prior (Prague, 1905), p. 320.
xxviii
INTRODUCTION
area, 175x117 mm.). There is much confusion in the foliation of the De ortu. Three folios after fol. 168 are unnumbered, and the fourth is fol. '169'. There is an unnumbered folio after '117', two folios are numbered '125', and the number '117' is omitted (thus the sequence, 176, 178, 179, etc.). A spurious chapter title is found in the margin (fol. ii5v) with the number 'VI', subdividing the true chapter five. The authentic chapter six is given the number 'VII' and so on, throughout the rest of the work. Thus from this point on, all of the chapter numbers are inflated by one. An ornate eight-line initial S at the beginning of the work contains a painting of a seated master at his lectern with an open book. The tract is not ascribed to Kilwardby, but a brief index in a modern hand on the inside cover mentions: 'Tractatus de divisione orta scienciarum, a folio 114 usque ad folium 193.' The provenance of this manuscript is unknown to us. As for its date, there are watermarks on the folios in the form of a Greek cross, similar to those in Briquet ii, § 5527 (1421), § 5531 (1432), and § 5532 (1442).' R. Prague, Knihovny Metropolitni Kapitoly 142. Parchment. End of the fourteenth century. 44 folios. 182 X 125 mm. (written area, 130-5x90 mm.). The volume contains only the De ortu scientiarum of Kilwardby.2 The text is written by two hands. The first hand (fol. ira-i9vb) is very small, in 2 columns of 54 lines each. The second hand, somewhat larger, begins in mid-sentence and mid-column of i9vb (in ch. 47) and continues to the end. It is in 2 columns of 38 lines each. The work is ascribed in a different hand in the upper margin of the first folio as follows: 'Incipit liber de ortu scientiarum magistri /////// anglici, ordinis fratrum predicatorum.' Chapter numbers and titles are added by the rubricator at the beginning of each chapter with some slight confusion. At the end of the text the second scribe begins to record the collection of titles but stops with the beginning of the title to ch. 12. We are unaware of the provenance of this manuscript. A label pasted on the front cover reads: 'De ortu magistri sentent:.' The spine of the soft parchment cover has: 'De ortu scienciarum.' Written on the outside of the back cover is: 'Tractatus optimus de ortu ///// subiecto diffmicione scienciarum /////•' S. Seville, Biblioteca Capitular Colombina 5-2-40. Parchment. Fourteenth century. 106 folios (which includes numbered paper flyleaves at the beginning and at the end). 200x140 mm. (137x94 mm. written area). Contents: Robert Kilwardby, De ortu scientiarum (2ra-66va); Roger Bacon, Summulae logicales (68^-102^); Unidentified poem: 'Comodamulta seres ...,' (iO4~5).3 1 C. Briquet, Les Filigranes: dictionnaire historigue des marques du papier des leitr apparition vers 1282 jusqu'en 1600, Jubilee ed. by A. Stevenson (Amsterdam: Paper Publ. Soc., 1968), i, p. 329 and Hi, no page. 2 A. Podlaha, Soupis Rukopisu Knihovny Metropolitni Prazke, Druha cast: F-P (Prague, 1922), p. 134, no. 1503. 3 There is no printed catalogue. Our information is derived from the card catalogue in the library and our personal inspection of the codex.
INTRODUCTION
xxix
Each of the above items appears in a different hand, probably of the fourteenth century. The Kilwardby section is not ascribed, and the chapter titles which are found in the margin and in a different hand are totally different from the usual titles. They appear to be the work of the annotator. A large gloss on the bottom margin of fol. 8rb summarizes the contents of chapters 11-25. The chapter numbers are omitted for chapters 35, 36, 38, 40, 45, 48, 50, 52, 55, and 62. The chapters which are numbered are numbered consecutively. As a result the ultimate chapter bears the number '57'. The card catalogue in the library contains the following note: 'Baccon (Rogerius) Summule super logicam. Codex memb. 4° s. xiv-xv. estan. 5-240 R. 12595.' The volume certainly belonged to Don Fernando Colon, the son of Christopher Columbus. On folio io3v there is written the following: 'Este libro costo 34 mrs en valladolid a. 5 deziembri de 1531.' V. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 5328. Parchment. Thirteenth century. 126 folios. 142 X 103 mm. (97 X 65 mm. written area). 25 full lines per page. This manuscript contains only the De ortu scientiarum of Kilwardby beginning with the collected chapter titles (ir-3r 21). The text follows (y 22-i25v). Later hands have added some writing on the nature of matena, and a list of other topics (i25v-i26v).1 Both the titles and the text are written in the same thirteenth-century and possibly English hand. The work is titled on the bottom of fol. i r : 'Incipit liber de ortu et divisione scientiarum.' On the verso of fol. 125 the following colophon appears: 'Benedictus Dominus qui dedit incipere et finire. Explicit tractatus ///////// . . .' Here one and one-half lines are almost completely erased. Even under ultra-violet light the erased lines could not be certainly deciphered. Some markings are still visible, however, and we conjecture they may have read:"... fratris Rb'ti de Kille | Viterbii ordinis predicatorum Viterbi ordinis predicatorum No chapter headings are found within the text. Some careful corrections have been made. The manuscript has been rebound with paper flyleaves. We were unable to learn of the provenance of this codex. Y. New York, N.Y. Academy of Medicine Library 6. Parchment. Fourteenth century. 71 folios. 170X130 mm. (112x83 mm. written area). 2 cols, of 26 lines each. Contents: This manuscript, called by P. Kibre 'A Fourteenthcentury Scholastic Miscellany' in her detailed description of the volume, contains thirteen different items, including works by Avicenna, Thomas Aquinas, Albertus Magnus, and other anonymous works. The fifth item (fols. 26ra-27vb) is an excerpt from the De ortu scientiarum of Kilwardby. It consists of chs. 66 and 67, plus a portion of the end of ch. 64.2 The short extract from the De ortu is entitled: 'Epilogus hie de ortu 1 A handwritten catalogue description of this manuscript is available at the Vatican Library: Inventarium Codicum Latinorum Bibliothecae Vaticanae, Tome vi (n.d.), p. 116. 2 S. De Ricci and W. J. Wilson, Census of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada, ii (N.Y.: Wilson, 1937), p. 1312. Also P. Kibre, 'A Fourteenth-century Scholastic Miscellany', The New Scholasticism 15 (1941), 261-71.
xxx
INTRODUCTION
scientiarum a Roberto A [or M].' The hand might be Italian. An older system of foliation for the entire volume is evident (numbers '80' to '150'). The final ten lines of this excerpt paraphrase the ending of ch. 64. They read: Ex omnibus igitur philosophiae dictis manifestum est quod semper quelibet pars est utilis ad omnes alias, et quod principaliter sermocinales ordinantur ad reales, et illae ulterius ad ethicam, et ethicae partes ad moralem ethicam ordinantur, et ita omnes ad virtutem et per virtutem ad beatitudinem. fol. 2yvb. The only information we have relating to its provenance is the name of its previous owner, Dr. E. C. Streeter. In the extant manuscripts of the De ortu scientiarum we have a fragmentary but fascinating glimpse of its history.1 Copies which still exist once belonged to such illustrious arts masters and secular theologians of the thirteenth century as Gerard of Abbeville (I), Godfrey of Fontaines (H), and Peter of Limoges (P). Our work appears on the stationer's list of the University of Paris in 1286, and some of the surviving manuscripts may have been copied from this university exemplar in pecia form (A, F, K, and perhaps P). From Oxford too come witnesses of its use (D, M, and possibly C). A beautiful British codex survives from an episcopal library (B). Twice the De ortu is copied with the Summule logicales of Roger Bacon (D, S). Often it is joined to works of Albertus Magnus on Aristotle (A, L, and the primitive version of C). Elsewhere it forms a part of large collections or miscellanies on the arts (E, G, M, P, Q, Y). Some of Kilwardby's other 1 Mention of the De ortu scientiarum can be found in early catalogues of libraries in Bologna, Erfurt, Vienna, and possibly Nuremberg: (i) In Fabio Vigili's catalogue of the library of the convent of San Domenico in Bologna (1512—33) is found: 'Robert Chvurdeby liber de ortu omnium scientiarum in LXVII capitulis distinctus, qui incipit Scientiarum alia est divina, alia humana etc.' M. H. Laurent, Fabio Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVle siecle, d'aprh le ms. Barb. Lot. 3185, Studi e Testi 105 (Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1943), p. 85. (a) The Catalogue of Amplonius Ratinck (1410—12) for Erfurt has: 'De Theologia. 79. Item optimus tractatus Roberti cardinalis cum tabulis et figuris de dignitate sacre scripture eiusque comparacione ad alias sciencias; tractatus eiusdem optimus de origine et divisione scienciarum humanitus adinventarum; tractatus eiusdem profundus de relacionibus.' P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, Bd. ii (Munich, 1928), p. 69. Cf. also W. Schum, Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt (Berlin, 1887), p. 843. (3) A 1513 catalogue of the Dominikanerkloster in Vienna lists under the heading of 'U 3' the following: 'De tribus virtutibus theo
cis, incipit: Cum circa ilia studeamus. Ruperte Kylberdi, ordinis predicatorum, tractatus de tempore, incipit: Videtur per tempus. Idem de ortu scienciarum, incipit: Scienciarum alia divina. Idem de relativis eleganter tractatus.' T. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs, Bd. i Niederosterreich (Wien: Holzhausen, 1915), p. 410. (4) Less certain is the reference in the book-list of Neuen Spitals, Nuremberg (1356-85): 'Item dicta magistri Ruperti Anglia "Quoniam circa oratores." Item dicta super librum primum sentenciarum cardinalis . . . Item distinctiones totius phylosophie, in uno volumine." P. Ruf, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutchlands und der Schweis, Bd. iii: 3 (Munich, 1939), p. 734-
INTRODUCTION
xxxi
works are found with the De ortu. MS. B is almost entirely composed of his writings. The De relations occurs three times (B, C, K). Possibly the Ars opponendi (H, P) is his as well as the music tract appended to the De ortu in A, F, and K. The Franciscans at Florence (F) had a thirteenth-century copy, the Cistercians in Flanders had two fourteenth-century copies (E, G), and the Augustinians in Cologne, a fifteenth-century copy (L). What about his Dominican brethren? Perhaps a Vatican manuscript (V) had its origin with the Friars Preachers. A renaissance physician, Pier Leoni, found it worth studying (O). The son of Christopher Columbus considered it a bargain in Valladolid in 1531 (S). Oxford, Cologne, Krak6w, Rome, Seville, these shape the perimeter of influence of this 'curiosus utilisque libellus'. Manuscripts A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. L. M. N. O. P. Q. R. S. V. Y.
Munich, Staatsbibliothek Clm. 28186, fols. 233ra-2s8rb. Oxford, Balliol College 3, fols. 49ra-n8ra. London, British Library, Cotton Vitellius A. i, fols. i73ra-2O9rb. Oxford, Bodleian, Digby 204, fols. 6ra~47vb. Bruges, Bibl. de la Ville 424, fols. ir-7Ov. Florence, Bibl. Med. Laurenz., Plut. XXVII, d. 9, fols. ioira-i43va. Bruges, Bibl. de la Ville 510, fols. ijira-2o^. Paris, Bibl. Nat. lat. 15449, f°ls- 25ivb-263vb, I54vb-i55vb. Incomplete. Paris, Bibl. Nat. lat. 15903, fols. i6ova-2O9rb. Krakow, Bibl. Jagiellonska 754, fols. 8rb-4ivb, 43ra~43va. Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochsch. Bibl. 704, fols. 39ra-io8rb. Oxford, Merton College 261, fols. i9ra-66ra. Rome, Bibl. Angelica 1031, fols. ira~48vb. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 9414, fols. ira-64ra. Paris, Bibl. Nat. lat. 16390, fols. i35ra-i75rb. Prague, Universitni Knihovna 786, fols. H4r-i93v. Prague, Knihovny Metrop. Kapitoly 142, fols. ir-44r. Seville, Bibl. Colombina 5-2-40, fols. 2ra-66¥a. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 5328, fols. ir-i25v. New York, N.Y. Acad. of Medicine Libr. 6, fols. 25r~3or. Excerpt. 3. THE TEXTUAL T R A D I T I O N
At the beginning of our work we adopted as a provisional text the transcription of the Balliol College manuscript (B) done by Fr. Bernard Delaney, O.P. This transcription had been augmented by the readings of three other British manuscripts (D, M, and C). Almost immediately we found this version of the text to be less than satisfactory as a working norm. The narrow scope of the auxiliary manuscripts failed to include representative members of what proved to be two major family groupings. By carefully choosing four other manuscripts in addition to the 4141C75
C
xxxii
INTRODUCTION
Balliol College manuscript we reconstructed a new provisional text. This revised base text, purged of most of the isolated or idiosyncratic readings, served well the purposes of a standard against which all the other manuscripts could be read. The careful collation of each of the eighteen complete and two partial manuscript copies of the De ortu scientiarum resulted in the recording of over 60,000 distinct variations from our provisional text. Further examination made it evident that fully ninety per cent of all the recorded variants were of no value. They were isolated variants, the vagaries of individual scribes, which failed to reveal family relationships. Many common variants too, those found in two or more manuscripts, were equally useless since they did not occur in the same combination of manuscripts frequently enough to be other than random coincidences. The valuable ten per cent of the variants which did show the family correlations were more than enough to enable the analysis to proceed. The types of variants which emerge in the collation can be classified into four general categories: omissions, additions, substitutions, and inversions. Omissions can be either simple omissions, involving the dropping out of one or two words, or long omissions. For the sake of definition we have called a 'long omission' one which involves the loss of three or more words, a situation which usually results in a significant disruption of the sense of a passage. Long omissions can be further divided into two types: pure long omissions and conditioned long omissions, sometimes called omissions by homoeoteleuton. While the pure long omission happens for no apparent reason, the omission by homoeoteleuton happens when, by an error of the eye, a scribe returns to what he thinks is the last word he has copied but which in reality is the same or a similar word occurring somewhat further along in the model. The result is that an entire passage in the model disappears in the copy. Long omissions, whether pure or conditioned, unless carefully supplied by a corrector, naturally perpetuate themselves in subsequent copies. Nemo dot quod non hdbet. They thus become significant indicators of a family relationship in the textual tradition. Additions can be classified in a similar fashion. They may be short additions or long additions. An editor must be alert to the possibility that a long addition in one or two manuscripts may once have been a marginal gloss which mistakenly has been incorporated into the text. Another possibility is that a long addition in one family may in fact be a long omission in the other families. Long additions may also be subdivided into pure long additions and conditioned long additions.
INTRODUCTION
xxxiii
The conditioned long addition is called dittography. Like the omission by homoeoteleuton, it results from an eye error of the scribe who proceeds to copy again a passage he has already transcribed. This type of error is less dangerous than the omission since it is easily recognized and most frequently corrected. A variant by substitution is a variant in the simplest sense of the term and involves merely the presence of some word other than that in the provisional text. Here too a subdivision is important. We may speak of pure substitutions or conditioned substitutions. The latter is by far the most frequent and results from a copyist's misreading of his model or by a slip of his pen. One finds a word which is palaeographically similar to the model but in fact different, e.g. the error of writing n (natura) for the model's m (materia). A pure substitution would be the substitution of a word that can in no way have been provoked by the form of the model, e.g. the substitution of a synonym or a totally different word, as quantitatem for magnitudinem. This type of substitution requires a conscious effort on the part of someone to improve upon the text or revise it, or perhaps to produce by conjecture a plausible reading for an illegible word. The fourth type of variant is that of inversion. It consists in its simplest and most typical form in the mere reversal of word order between two adjoining words. Under the term 'inversion' we include other more complicated forms of transposition, for three words may vary in word order in two different ways, or an entire phrase may find itself displaced to a position after an adjoining phrase. In its simplest form it is perhaps the least dangerous variant with respect to the integrity or the meaning of the text; however, it does represent a significant disruption of the sequence of the words. Our experience with the analysis of variants in this work suggests to us that it can be a highly significant sign of family relationship because it is the one variant that is least likely to provoke a correction, and so it tends to perpetuate family characteristics in a manuscript which in other ways has been thoroughly corrected by a different tradition. This discussion of the nature of the types of variants has prepared the way for the series of statistical and correlational studies which follow. In the following pages we hope to demonstrate as briefly and as clearly as both the data and space will allow the basic family groupings found within the manuscript tradition of the De ortu scientiarum. By evaluating these various groupings we hope further to establish reasonable criteria for reconstructing the text. In the following study we shall look at three types of variants:
xxxiv
INTRODUCTION
1. Long omissions, both pure and conditioned. 2. Inversions. 3. Additions, simple omissions, and substitutions. As we have explained earlier, only common variants revealing family groupings will be considered. Isolated variants, the singular eccentricities of individual scribes, are of little importance. i. Long omissions There were approximately 500 long omissions in the textual tradition. Only 172 of them could be classified as common long omissions, found in two or more manuscripts. Of this number, 47 were considered significant as revealing family characteristics. In the following chart we have gathered these 47 omissions into a significant pattern. This required a careful rearrangement of the manuscripts as suggested by their correlations. The sign 'x' means that the long omission is found in the manuscript. The sign '-' indicates that in that location a larger portion of the text is missing, as, for example, when an entire chapter is missing from MS. H. The sign 'a' (for alia) means that a feeble effort has been made to supply for the missing words by conjecture. The sign '(x)' indicates that a long omission is present but the number of words involved is slightly different than what might have been expected. This chart of long omissions clearly reveals the existence of two families, and in a mostly negative way it suggests a third. Very prominent is the group AFHKPQ which has the same long omission in twenty-one instances. In one case MSS. P and Q defect from the usual family solidarity. Not charted are twenty-two long omissions of PQ alone and the nine additional PQ long omissions with one or two other random manuscripts, a clear sign that PQ can be considered to be a subgroup within the family AFHKPQ. On five occasions MS. C reads with this family, and four of these are found within the first one-third of the text. Three times we see EIS concurring with AFHKPQ. Almost always the text does not read smoothly without the omitted passage. This suggests that we are dealing with authentic defects. Two examples can be cited: 84: 18
Patet et definitio, quia est scientia speculativa humani aspectus perfectiva quoad cognitionem entis in genere secundum quod ens est. Omitted in AFHKPQ.
90: 26-27 Metaphysicus autem earn considerat in quantum ens est et
xxxv
INTRODUCTION
proprietates eius communes quae rationem entitatis eius consequuntur. Cum enim quantitas ens sit et ens tale, quod entis est capit metaphysicus, quod tails entis, mathematicus. Omitted in AF-KPQCREISM.
CHART I. Long Omissions A F H K p Q c R L E I s X per hoc quod horn. X 50: 14-15 et* . . . harmonicam horn. X et* . . . remotiorem ont. 58: 19 X cum . . . induunt om. 58:25 similiter . . . infinite om. X 68: i X infinitum ... est horn. 7O: IO-II human! . . . cognitionem om. X 84: 18 X quod* . . . mathematicus horn. 90: 26-27 X 91 : 24-25 vel de subinvicem horn. X 100: 14-17 Sed . . . potentia horn. aut . . . formam horn. X 107: 6 X vel . . . se om. 113: 1-2 moralis communiter dicta om. X 126: 7 X ad illam partem om. 126: 22 X 140: 28-29 sed . . . converse horn. 141: 26-27 Ethica . . . voluntarium horn. X X 153: 22-23 et . . . addiscitur horn. et . . . Candida horn. X 1 60: 2 X 162: I9-2O et* . . . converse horn. physicam . . . quaestionem X 164: 8-9 horn. ex ... disciplinae horn. X 185: 25 quia . . . ignoti om. X 225: I
47 •• 24
12: 29-30 et . . . multis horn. et . . . est horn. 23: 5-6 in ... loca om. 45:23 aut . . . incohatis horn. 50: 28 53: 14-15 per . . . speculativae horn. et secundum inaequalitatem 56:8-9 horn. aut . . . excedit om. 56:9 et . . . relate horn. 57: 4-5 66: 13-14 et . . . infinitum horn. 73: 31-32 essentiae . . . numerositate horn. 77: 18-19 alia . . . cointelligendo horn. 80: 33-34 geometriam . . . videtur horn. ... I horn. 95: 14-15 Generationum 101: 11-12 Secundum2 . . . esse hom. 105: 21-22 Et3 . . . prima hom. no: 22-23 sic . . . differens hom. in ... multitude hom. 112: 8-9 aliqua . . . mathematici hom. 122: 4 134: 29-30 tamen . . . singularia* hom. et . . . usum hom. 154: 7-8 169: 18-19 et . . . communibus hom. Unde . . . honestum hom. 210: 8 2ii : 31-32 disputationem . . . extra hom.
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
-
X
X X
X
X
-
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X
X X X X X X X X X X X X X
X X X X
X X X
a
X X X X X X X
X X
X X
X X
et* . . . occasu om. 45: i 186: 31-32 differentiarum . . . quatuor hom.
X
X X
X X X X
X X
X X
X X
X X
X
X
X
X
X
X X X X
X X
X X X X X
X
X X
X X X X
X X
X
X
X
X X
X
X X
G B D M N 0 V
X
X
X X X X X X X X X
X X X
X X X X
X X
X X
X
X X X
X X X
X X X
X X
X
X X
X X X X X X X X X X X X X X X X
X
X: X
3i 3c
X X
X:
a y
The second family indicated by the chart is made up of the manuscripts EIS. Although only four times do we find these three manuscripts and only these three reading together in a long omission, the concurrence of two of the three happens frequently enough to justify their designation as a second family. The relationship of EIS to AFHKPQ cannot be clearly established on the basis of only three instances
xxxvi
INTRODUCTION
of correlation, for in the vast number of cases they read with the majority against AFHKPQ. A third group of manuscripts is suggested in a negative way in the chart by the absence of multiple long omissions. This group would consist of the manuscripts GBDMNOV. Only two positive instances of shared long omissions for this group were brought to light by our collation. They are found as the last two entries of the chart: 45: i
Similiter est de orientalibus et occidentalibus et ortu et occasu quod prius oritur Stella orientalibus quam occidentalibus, et prius occidit similiter. Omitted in BDNV.
186: 31-32 Et unaquaeque istarum quatuor dtfferentiarum quatuor penes affirmativum et negativum. Omitted in CDNOV.
dividitur in
The former case may be an example of a gloss which crept into the tradition early in its history. The latter is a clear case of homoeoteleuton in which MS. C agrees while GBM of this group contains the complete text. Later we shall investigate more thoroughly the relationship of MS. C to this third group. MS. B has very few isolated long omissions and is perhaps the most complete of all the manuscripts. MS. G, on the other hand, has many isolated long omissions. The other members of this preliminary group, DMNOV, have a varying but generally small number of such defects. The late manuscripts R (late fourteenth century) and L (1450) show every sign of being highly derivative and mixed witnesses. While MS. R seems to be low in the number of long omissions it is extremely high in the number of isolated substitutions. MS. L, a paper text, is so filled with variants that we were forced to collate it last, noting only its common variants, not its innumerable isolated variants. These manuscripts are thus left out of our preliminary groupings. As a result of the data so far presented we may conclude that there are strong signs that the preliminary group GBDMNOV (and perhaps C) represents the most complete version of the De ortu. MS. B is outstanding in its completeness. The family AFHKPQ seems solid in its readings, evidence of a descent from some common model. Within this family the MSS. P and Q have a number of common omissions which lead to the conclusion that they represent a subgroup. The family EIS is not as closely knit as the previous group, but enough evidence is present to point to their affiliation and a possible common model. At this point it will be convenient to list the random homoeoteleuta
INTRODUCTION
xxxvii
and long omissions found in two or more manuscripts so that the reader can control our divisions. It seemed better to place them here rather than to encumber the apparatus criticus. 10: 25 u t . . . est om. CE n: 4-5 humanae .. . nos horn. P ... nostri om. H 11: 18-19 <Juia • • • causa horn. M'Q iz: 14 Quae . . . sunt horn. L'OR 12: 28-29 deinde ... tenet horn. OPQ 18: 10-12 e t . . . converse horn. OS 19: 12-13 Per • • • suam horn. CD 19: 27-28 simpliciter .. . genere om. GN 20: 20-22 sicut.. . propinquis horn. DI 24: 37—25: z Caeli... libro horn. DHN 26: 33-34 sed... operationes horn. EG 34: 18 situm ... eius horn. F'NQR 35:32—36: i propter . .. rectilineis horn. CIL 36:22-23 continuam . . . causantibus horn. F'KL 40: 2 inunobili. . . magnitudine horn. PQ 40: 7-8 magnitudines . .. enim horn. PQ 42: 17 geometrica .. . de om. PQ 42: 20-21 corpora . . . quantum horn. PQ 43: 12 et. . . virtutes horn. CIL 44: 23-24 mobili . . . magnitudine horn. AS 44: 34 apparitioni . .. sempiternae horn. PQ 48: 15-16 et.. . demonstrat horn. IL 49: 14-15 etz . . . sic horn. LN 61: 28 Quod . . . demonstratio om. P1 . . . descendit horn. L 62: 10-11 minuta ... 60 horn. NS* 64: 14-15 quadrangulum .. . net horn. QS 64: 19 sed ... finita horn. LO 64: 28-29 et... abstractions horn. CL1 67: 15—16 procedit. . . infinitum horn. PQ 68: 31—33 Si... deinceps horn. GL 69: 20-21 et 3 ... infinitum1 horn. D (.. . infinitum* horn. O) 69: 29-30(31) in ... est1 om. C (. . . nisi om. D) 70: 28—71: i sed . . . physica1 horn. PQ 1 physica horn. L 71: 10-11 et. .. naturale horn. LS 71: 24 et. .. finita horn. PQ 73: 20-21 propter . . . agere horn. GMQ 74: 28-29 Ostensum . . . diversimode horn. ALV 75: 24 sine ... praeiudicio om. LE 76: 5 sed . .. physicas horn. IN 76: 22-23 his ... in horn. IL 79: 11-12 sed . . . sensibili horn. B'N 79: 28 in ... qualitatis horn. LPQ 79: 34-35 et. .. physicus horn. B'M2 80: 7-8 et1. . . pari horn. CM1 80: 12—13 et2 . . . posita horn. RS 8r: 23—26 Aut. . . 1 eat horn. KL 83: 3 quia ... est om. PQ 85: 22 pro . .. intellectiva horn. KPQS 89: 31—90: i quantitatem . . . considerare horn. IN 91:31 Multa . . . materiales horn. LN 92: 18-19 quia . . . physica horn. M (. .. huiusmodi om. L) 92: 28 et... numerum horn. PQ 95: 18-19 et.. . materiam horn. B'L 99: 24 et . . . individuatio horn. IO 101: 14-15 Quando . . . forma horn. CG 102: 28 generetur ... decupli horn. IM 104: 23-24 in ... differentia hom. NS 107: 16-17: transmutabilem . . . materiam hom. KLO no: 12-13 neque . . . tales hom. AB1 114: 13-14 in 1 ... intransmutabilis hom. GN 117: 15-16 sicut . . . simpliciter hom. HI 125: 27-28 diminuerentur . . erat hom. HIO 128: 20 propter . . . corporales hom. AE 132: 20 stragulatorum . . . pannorum hom. BL'PQ 134: 25-26 et 1 ... practicae hom. EL 137: n et.. . contingentibus ham. GP 142: 5 et. . . ethicam hom. PQ 148: 22-23(24) Igitur.. . sermonem hom. KQ (.. . sermonem hom. D) 149: 26 Mihi... intelligibile hom. FS 150: 12-13 habet*. .. cognoscibilem hom. GR 151: 6-8 Tertio . . . scientifica hom. P'R 153: 22 ex1. . . fabricandi hom. EFJPQ J 55 • 2~3 ut. . . considerata hom. EH 159: 10 inventa . . . ratiocinandi hom. QR1 dittog. O 159: 35 et... quantum hom. ADI 160: 27-28 ignoti.. . inquisitivus hom. PQ 162: 18-19 sicut. . . converse hom. LNQ 162: 23-24(25) per . .. ratiocinativo hom. D (. .. ratiocinativo hom. R) 163: 26-27 e t . . . inquisitio hom. IR 164: 4 quaedam . . . probabilibus hom. GLPQS 164: 6—7 omnibus2... vel hom. PQ 164: 15-16 sed .. . probabilibus hom. QR 166: 18-19 similiter . . . significativus hom. DIP 168: 7 et. . . artificialiter hom. DE 168: 26—28 et. .. propriis hom. AR 169: 13—14 ab ... absconditur hom. CENV 169: 35—170: I Posteriorum . . . libro hom. EV 172: 16 problematum . . . genera hom. CF'L 174: i~z aut*. . . deberet2 hom. GS 174: 34—175: i concludit... probabilibus hom. ALR 177: 15-16 ex ... falsum hom. AV 178: 9-10 et. . . cognitionem hom. HI 179: 9-10 et. .. natura hom. EK 181: 24-25 et2. . . iudicium hom. QS 182: 8-9 Tune . .. 1 probabilia hom. GNSV 184: 7-8 temptativus . . . syllogismus hom. QS 185: 15-16 et. .. continetur hom. DEKR 187: 21-22 sophisticationis .. . univoca hom. AC 190: 3 aliquando .. . deberet hom. HLPQR 190: 12-14
xxxviii
INTRODUCTION
sed . . . respondentem horn. NO 193: i et1. . . numero horn. KL 193: 5—7 potest.. . rationem horn. GV 196: 14-15 demonstrativa . .. consideratione horn. PQ 196: 18-20 prima . . . logica1 horn. B'G 197: 3 per . . . ratiocinativam horn. HKR 197: 21-24 Quia .. . scientiis horn. DI 197: 25-26 1 Sed . . . metaphysicae horn. HC 197: 31-32 ubi. . . est horn. PQ 200: 18-20 quia . .. existentiam horn. DR 201: 1-3 magnitudinis .. . passiones horn. NQ 201: 12 Item . .. scientiis horn. NPQ 204: i4(-i5) disciplina ... idonea om. C (. .. est horn. LR) 205: 19-20 est... et horn. CLS 207: 13-14 turn . . . problemate horn. GS 209: 8-9 et . . . probabilibus horn. KS 210: 34-211: I personae . . . genere horn. RS an: 31-32 extra ... est om. GM 214: 6^7 et1 .. . earum horn. PQ 215: 28 (-30) sermo .. . bruto* horn. D ... bruto2 horn. Q 216: 28 quod . . . inquirentis horn. QS 217: 6 aliarum . . . spirituale om. PQ 218: 21-22 fundatur .. . partim2 horn. PQ 219: 21 secundum .. . vigentibus horn, CQL 220: 19-20 et 1 . .. ordinantur horn. CNO 221: 1-2 et.. . entibus horn. GS 224: 3-4 et2. . . materialibus horn. MNQ 225: 29-30 sunt. . . horuspices horn. PQ
2. Inversions and Transpositions
While long omissions are usually easily identifiable as definite defects of the texts there is little in the nature of inversions to so designate them. It is easy to see that two manuscripts differ in word order, but it is almost impossible to determine which word order is authentic and which is the inversion. How then can we achieve any type of objectivity in our statistical study of inversions ? Fortunately, the previous analysis of long omissions has brought to light the existence of three groups, AFHKPQ, EIS, and GBDMNOV. With three groups involved in the textual tradition it will be possible to designate as a characteristic inversion the word order of one group when it differs from the word order of the other two. Thus without prejudice to any of the three families, and for the sake of a statistical study, we may with some objectivity speak of variants by inversion. The examination of the collation revealed innumerable isolated inversions, inversions found in one manuscript only. Over 800 common or shared inversions were noted. Of this number 263 seemed to signify the major family groups. These are found in the following charts: Chart II, Inversions of AFHKPQ; Chart III, Inversions of DMNOV; Chart III, Inversions of EIS. The format of these charts is identical. The inverted word order is given as it is found in the family group being considered. Words in italics or in parentheses differ from the received text. The sign '§' indicates that one of the words of the inversion is omitted. In Chart III, Inversions of DMNOV, we have indicated with an asterisk (*) the word sequences which have been admitted to our critical edition. The chart on pages xxxix-xl contains all of the characteristic inversions of family AFHKPQ. It conclusively proves the community of this group. On seven occasions the combination PQ defects from family solidarity.
xxxix
INTRODUCTION
CHART II. Inversions of AFHKPQ 14: 19 15: II 18: 21 ig: 20 21: 31 21: 33 22: ia 22: 18 23:6
divina dici Aristoteles docet est causa principalis causa oportet ipsum omnia passiones propriae naturam corporalem primo motore est figura
26* 7"3 **** JJ
operationes eius
29: 12
dicere restat sunt mensurabilia
11 " 24. J i • Af-
contactum eorum
39:4
34= 10 34: 17 34:28 35 : 26 36:28 40: 20 41: 20 43: 17 47: 12
48: 10 So: 10 51:24 S3: IS 54: 21
55: 9 56: 12
56: 32
61: 16 61: 28 62: 12 62: 13 66: 8 66^27 67:36 67:36
in motu semper distantias vel dimensiones earn sic ortuB tangi continuam quantitatem magnitudine immobili oportet scire primo novit circa huiusmodi ex his unum
subalternatur tunc subalternatur tunc
dicitur in rmmeris speculativae scientiae novam scientiam numerabilis quantitatis autern onmes eius verba subiectum suum descendit utrimque arithmeticae pars dividit ab invicem scientiae unius
77: 10
numerum esse sit universaliter fmitus actu concordare videtur physica virtute abstractionis differentia quodam posteriori
79: 2O
secunda abstracio est
70: 22
73: 17 76: 22
8z: 31 83: 13 84: ii 85: 25
85: 26
86:33 QO; 3
93: II 93: *8 98: 6 100: 31 103: 12 103 : 27 105: 13 106: 12 107: ii 109: 25 r 1 1 : 28 112: i 113: 7
habent substantiam est ens est et abstractor cognitio intellectiva cognitione sensitiva omnino est
oportet philosophum
speculatio physica actualem formam corporis caelestis aut erit tune igne maiori potentia ibi corporales et spirituales infinitas fornias est susceptiva minorem gradum inest ei prima materia vel parietata bene dicitur
A F H _ K X
X
X X
X X
X
X
X
-
-
p Q c
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
— X X _
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X x
X
x
X x
X x
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
x X X X
X X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
x
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X X
„
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
§
X X
X X
X X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
„
-
-
_ -
-
X
X
X
-
X
X
X
-
X
X
X X X X
—
X
X
X
X
_
X
X
X
-
V
X
X
-
o
X
X
X
X
_
G B D M N
X
X
X
X X
I s
X
X
X
R L E
X
X
X
X
§
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X X
X X
X X
X
X
X
X
X
X
x
x
X
X
X
xl 114: 21 114= 25 119: II
INTRODUCTION A F H K p Q c R L habet cemsidersre statum dictum una ita
iao: 33 materia physica 124: 12 est spirituale 124: 29 libra De Trinitate 126: 8 nomine special] 126: 20 patientia temperantiae 127: 29 aquas non retinet
128; 28 129: II
129: 12
133: 6 134: II
134: zi
157: 5
162: 30 162: 30
164: 18 168: 14 171: 20 180: 27 183:4 184: i 184: 10 185: 26 186: 16 187: 21 187: 23
X X X
X X X
_ X
X
X
X X X
X X X
X X X
X
X
X X
X X
x
X
X X X
X X X
X
-
X X X
X X X
X X X
potuura et saporem et rhetorico syllogismo pertinet illud
X X X
X X X
X X X
X X
X
X X
X X
X X X
X X X
X X X
x
X
X X X
X
X
X
X
X
X
X X X
X X X
_
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X
de ipso potest esse est aliquid prius indigent
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
haec est eadem definitio scilicet quantum
X
X
X
X
X
§
X
-
X
X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X
X X
X X X
X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X X
X X
X X
X X X
X X X
X X X
syllogismo Htigioso autem est dialecticus syllogismus facit syllogismum materiam respiciat causa Una syllogistica enim consequentia est ibi etiam est
189: 6 190: 9 192: 24 causa alia aliqua entium omnium 195: I dictae communiter 195: 7 199: 29 tamen non est enim 200: 8 201 : 17 subiecto genere 203: 21 argumentorum nostrorun1 210: 6 fidem facere 215: 6 inventa erat assignatae sunt supra 217: I 217: 7 aliae scientiae sunt 219: 19 videtur autem mihi
X X X X X X X
X
X X X
X
X
_
„ _ _
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X
X
X
X X X X X 221 : 3 iuvat aliam X X X X X 221 : 24 priores sed X X ~ X X 224: 7 sunt modi X X - X X 224: 33 armativa vel armatura - = major portion of text missing.
X X
X X X
X
X X X
§ X X
X
_ -
X X
X
X
§
X
X
X
X
X
X X X
X
X X
X
X X X
X
X
X
X
X X X
X
X
X
X
§
X
V Y
X X X X _
X X X X
X X
_
o
X
X
X
potest esse nititur eas sunt septem
X
G B D M N
X
X
X X X
haec est habendam scienn'arn partes tres
I s
X X X
X X X
X X
E
X X X
X X X
habent quandam per accidens tantum 136: 23 qui semper 137: 6 motus et tempus 137: 32 tamen tnagis 140: II potest bcne 141: 7 potest tamen 142: 17 tamen magis 146: 14 Prius enim quam 147: 6 certitudinem veritatis 148: 35 oppositio et interpositio 154: 22
X X X
X X X
134: 26 134; 30
150: 36
X X X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X X
X X
X
X X
X
X
X
X
X
§ = one element of inv. omitted.
X
X
X
xli
INTRODUCTION
Not appearing on this chart are seventy-five inversions proper to PQ as well as seventy-three more in which one or two other random manuscripts share their word order. This establishes the two manuscripts P and Q as a subgroup of the larger family. Most interesting too is the correlation of MS. C with the major group AFHKPQ. MS. C concurs with AFHKPQ inversions exactly half of the time in the first one-third of the text (to approx. ch. 31). After this point in the text there is no significant correlation whatsoever. This indicates a shift of affiliation on the part of MS. C. All of the other manuscripts correlate with AFHKPQ on random occasions with the single exception of MS. B which never shares a characteristic inversion of this first family.
CHART III. Inversions of DMNOV A F H K P Q C R L E I s 9:
13
9: 20 n:; 24 12: 7 12: 33 14: 21 IS: 5 16: 18 17:: 14 18 : 22 19:: 3o
21 := 4 21 : 4 22:: 17 23 : 14 24 : 35 25 : 19 25 : 24 26 : i
26 :24
28 : 3 6 32 : 15
32 : 29
36 : 25
37 : 28 38 : 12 45 : 29 47 : 10 48 : 9 52 : 5
56 : 10 56 : 14
57 : 12 59 : 30 61 : 17 63 : 21 64 : 16 64 : 25 64 : 29 65 : 22 66 : 6
68 : IS 69 : 5 70 : 3 70 : ii
voces factas prima est homini necessaria nata est* solus sensus* est adhuc dicitur divina inceperunt homines causam huius et definitionem scientiae naturalis subiecto accidens naturalis quantitatis sunt in ea conditiones materiales motivum principium Dicendum ad secundum* quatuor corpora debet ordinari potentia apprehensiva brevitatis et longaevitatis corpore hurnano locurus sum corporum caelestium haec dicitur* aliqua dicere actionem naturalem naturalis magnitudinis terrarum mensuras alba vel nigra scientia mathematica est vis patet ibi quinque modi etiam est* primo libro subiectum illius* abstractum esse enim est tres sint* mathematicae scientiae est media an scilicet dictum est supra potest reduci divisionem esse quantitatem considerare
X X
X X
X X
X X
X
X
G B D M N
X
X
X
X
X
X X X X X
X X
X
X
X X X
X X
X
X X
X X
X X X
X
X
X X X
X
X
X
§ X
X X
X X
X X
§ §
§ § §
X
a X
X X X X
X
V
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X X X
X X X
X X X
X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X
a
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X
X
X X X
X X X
X X X
X
X X
§
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X X
X X
X
X
o
X X X
§
§ §
X
n
X
xlii
77:24
INTRODUCTION A F H K P Q
8s: 25 90: 18 93: 10 96: 7 98: ii 99: z 100. 14
primo et per se est abstractionis possumus videre est involutum est dubitatio philosophiae primae una res philosophiae primae dici potest* scientiae omnes quasdam qualitates sua materia suo actu sua materia* purus primus
IOO ! 32
porentia sola
78: 14 78:33 79: 34
81: 14 82:4
82: 20
84:24
101 : 7 103: 5 104: 36
105: 14 112: 26
114:I 114: 14 114: 19 117: 12 117: 20
iiS: 19 Il8i 23
124: S 128: 15 129: 21 131: II
147: 3 149: 23 ISO: 13 150: 37 ISO! 38
154: 27
169:4
173: 24 176: 6
176: 18 185: 25 192: 4
196: 27
300: 35 203: I
207: 7
209: 22
212: 9 213: 19 Zi8: 7 219: 16 220: 22 225: 13
c
R L E
X
I s
G B D M N 0 V
X
X X X
X X X
X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X
X
X
X X X
X X
X X X
X X X
X X
X X X
X X
X X X
X X
X X
X X
X
X X X X X X X X X
X X
X X
X
X X
X X
X X
X X X
X X X
X
X X X
X X X
X
X X X X
Xa
X
X
X
X
X
§ X
X
§
X
habens formam generari terrain non posse igitur est magis appropriari forma quam materia autera quis spiritualis aut corporalis physici naturalis ei sint propriae passiones potius quaedam* scientias speculativas* actio hurnana* X quaevis materia dicitur scientia eorum spectant multa inventionem eius* etiam sermo est cognoscibile* enim sit secunda ratio* diversitas est sunt communiter* semper debet esse vero lin'giosum Elenchorum libro* veris autem* partem utramque* magis communis aliquo moiio determinat de magnitudine quia forte inventio et de nocte circuiens* necessaria est ei eius pars diceret forte de sensibilibus est* philosophiam valet* Democritus postea * = reading retained in established text § = one element of inv. omitted
X X X X
X
X X X X
X
X X
X X
X
X
X
X X
X X X
X X
X X
X X
X
X X
X
X X
§
X
§
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
X
X X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
§
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X X X
X
§ §
X
X X X
X X X
X X X
X X
X
X X
X
X
X
X
X
X X X
X X X
§
X
X X X
X
X X
X X X
§
X
X
§
X X X
X X
X X X
X X X
X X X
X X
X X X
X
X
X X
X
X X X
X
X
X
X X X
X X
X X
X X
X X
X
X
X
-
X
X
X
X
X X X X X X X
- — major portion of text missing a = variant reading, not the inv.
In Chart III it is interesting to note the disproportion of the number of inversions between the first half of the text and the last half. There are seventy-three inversions of this family in the first half, but only twenty-seven inversions in the final half of the text. Perhaps this is a
INTRODUCTION
xliii
sign that all the parts of the tradition of the De ortu show a greater uniformity of readings in that part of the work devoted to the practical sciences. Attention has already been called to the shift of affiliation found in the text of MS. C. The significant proportion of its correlation with DMNOV in the first thirty chapters, in spite of the many readings with AFHKPQ, leads us to suspect that this manuscript is basically of the DMNOVtype. One of its direct progenitors seems to have been partially 'corrected' by a text of the AFHKPQ-type. This correction was rather thorough in other ways, but with respect to inversions the DMNOV traits are still visible. After ch. 30 its affiliation with DMNOV is indubitable. Although MS. C could be included as a member of this family for the purpose of notation in the critical apparatus, we have preferred always to list it separately. MS. B has twenty-one correlations with DMNOV inversions. This is enough evidence to indicate some relationship with the family, but it also shows a considerable independence. There are even fewer contacts between MS. G and the DMNOV characteristics. Thus the evidence presented in Chart III has enabled us to refine our notion of the preliminary group GBDMNOV. The true family is DMNOV (and perhaps C). MSS. B and G are independent of this group by differing degrees. In Chart IV we present the characteristic inversions of the group EIS. Only forty instances have been found, and in many of them only two of the three manuscripts are represented. Nevertheless we judge this evidence to be adequate to justify our conclusion that this is a family. The relationship of MS. G to this family, and especially to MS. S, is significant. The data presented in Charts II, III, and IV has enabled us to refine our understanding of the textual tradition of the De ortu. We can conclude to the existence of three families: AFHKPQ, EIS, and DMNOV. Manuscripts P and Q occasionally defect from family solidarity. There are 148 inversions of PQ alone and PQ with other random manuscripts. These two manuscripts may be considered to be a subgroup of this first family. The group EIS does not have as many characteristic inversions as the other two families, but it deserves to be called a family. The family DMNOV is clearly a solid group, although the proportion of variants between the first half and the last half of the text is not consistent. MS. C shows a mixed affiliation with AFHKP and DMNOV for the first thirty chapters of the text. After this point it is strongly related to DMNOV alone. MSS. R and L, as we have mentioned earlier, seem to be typically mixed manuscripts, and their
xliv
INTRODUCTION
late date diminishes their importance. MS. B shows some affiliation with DMNOV but absolutely no contacts with the traits of AFHKPQ. MS. G exhibits some relationship with MS. S of the EIS group, but it cannot be considered to be a member of this group. CHART IV. Inversions of EIS A F H K P 10: 2 15: 20 18: 21
36: 14 39:27
42: ZQ
44: 21 56:25
67: 6 68: 24 71: 7 71: 17 73:28 81: 27 82: 24 84:9 94: 23 101 : zo 105: J7 109: 8 109: 18 109: 28 128: 27 145:2 151: 30 153: 13 IS7'- 37 163:8 184: 32
188: 15 189: 9 191: 22
201 : 28 206: 10 207: 7 212: 18 216: 3 220: 25 221 : 10 223: 26
dicere quicquam tertia specie sic patet scientia ipsa oportet dicere specialiter loco tempore moventur semper dispositione numerorum potentia est erit hoc (est haec) et sic linea physica causa est verum est causatam substantiam ante dictis materia est potest considerari capabilis est hoc est Deo maxime dicitur dupliciter potest dici est finis est vere singulare et sic rerum rationes aut quod complectitur communiter proprias rationes
X
X X X
S G B D M N
X
X
X X X
X X
X X
X X X
X X
X
X X X
(x)
X
X X X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X X X
X X X
X
X X
X
X
X X X X X X
X X
X
X
X X X
X X
X X
X X
X
X X X X X X
o
V
X X X X
X
X X
X X X
X X
X X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X X
X X
X
X X
X
X X X
X X
apparentibus syllogismis
potest considerari est modus quinque dictae dispositio inventio restat quaedam naturaliter moralis Et similiter ostensum est supra est divina
I
X X X
Q C R L E
X
X
X X X
X X
X
X
X X X
X X
X
X
X
X
X X
X
X X X X X
X
X
X X
X X
X
X
X
X X
X
X X
One additional correlation, not yet mentioned, should be noted. MS. C often has inversions in common with MS. N. In sixteen instances CN inversions are found reading against all the other manuscripts. On twenty-two other occasions they are joined by one or two other random manuscripts. Thus CN is found thirty-eight times with a common inversion in addition to the charted instances of C reading with the family DMNOV. Thus the link between MS. C and the readings of the group DMNOV seems to be a text like that of MS. N, which is the least representative and most defective of that family.
INTRODUCTION
xlv
3. Substitutions, Simple Additions, and Simple Omissions The third phase of our study of variants includes three distinct types; substitutions, simple additions, and simple omissions. We have found that these three types of variants have much in common which would justify considering them together. Only variants which are shared by two or more manuscripts have been admitted as evidence. Once again the presence of three family groups in the tradition enables us to designate as characteristic of one family any reading which it has in opposition to the readings of the other two families. The defection of one or another member from family solidarity does not prevent us from calling the variant a family variant, for the majority of the members are sufficient evidence. From the many thousands of common additions, omissions, and substitutions actually noted in our collation, approximately 2,000 seemed to reveal family relationships. These variants were rechecked in the manuscripts and carefully charted. Space does not allow us to reproduce all this evidence. The quantitative totals can be shown. Of approximately 2,000 significant simple omissions, additions, and substitutions there were: 674 family 180 family 275 family 273 family
variants of AFHKPQ variants of AFHK variants of EIS variants of DMNOV
The solid status of the family AFHKPQ is confirmed by the high total of family variants. For the first time in our study there is significant evidence of the possibility of a common model for the manuscripts AFHK. It might be asked whether the 180 common readings of AFHK merely represent the community of AFHKPQ with the defection of PQ. This possible explanation of the community of AFHK is contradicted by certain evidence which will be taken up later, and so we are led to postulate a distinct model for AFHK, subsequent to the prior model AFHKPQ. In our earlier examination of long omissions and inversions the family EIS did not exhibit the same consistency as the other two families. Here its total of family variants is equal to the number of family variants in DMNOV. This fact strengthens our contention that EIS is indeed a distinct family group whose community requires the existence of a common model. The proportions of variants which prevail between the three major
xlvi
INTRODUCTION
families tell us that EIS and DMNOV are closer to each other than to the family AFHKPQ. Nevertheless the significant percentage of EIS and DMNOV family variants prevents us from simply subsuming one under the other, as if, for example, EIS would be a subgroup of DMNOV. The purely quantitative or statistical analysis of the manuscript tradition results in the identification of the distinct families and subgroups. Mere statistics, however, tell us nothing about the quality of the readings characteristic to each. Once the families have been identified the textual editor must face the more difficult task of evaluating the quality of the families and the manuscripts which escape family affiliation. Our previous study of inversions was purely statistical. Nothing of the quality of the readings can be determined by inversions. There was, however, some qualitative dimension in the consideration of long omissions. Long omissions can very often be determined to be real defects in the text. If each of the families had revealed an equal proportion of long omissions, they would have each been equally defective. In fact one of the families, DMNOV (with B), bore witness to an extraordinarily complete text. This freedom from common long omissions is a strong argument in favour of the quality of these manuscripts. Further studies of the quality of the readings in each family are called for. The types of variants presently under consideration, substitutions, simple additions, and omissions, are apt to yield such information. In the following selections of certain significant variants we hope to assess the quality of the various families. First we shall study a selection of variant readings which may on external grounds be designated as certainly erroneous. These are variants found in the text when the author is citing from some historical source. It is possible, of course, that in the earliest state of the text Kilwardby in fact erred in writing a wrong chapter number, and that a later scribe, recognizing the mistake, corrected the reference. We know, however, from external testimony that Kilwardby was noted for his accurate summaries of the works of the fathers and for his work in compiling indexes. He was a scholar who prided himself on scholarly accuracy. From our own experience with the text of the De ortu we know his meticulous accuracy in quoting his sources verbatim and in giving detailed chapter numbers. This leads us to the reasonable presumption that his source references are accurate, and any divergence from such accuracy must be presumed to be a subsequent error in the tradition. The following chart contains a list of the principal variants found in the citation of sources:
INTRODUCTION Place 10: 6 16: 30 32: 29 34:a8 S3:?
Text cap. 25 VIII cap. 27 cap. 24 cap. 15 90: 2 Meta. X 94: 31 cap. 25 I3i:4 131: 6 XVI 157: 10 II 169: 31 VIII
xlvii
CHART V. Variant Errors in Source Citations A F H K p Q c R L E I S G B
Error cap. 15 VII cap. 17 cap. 14 cap. 3 (4) Physicorum 4(8) cap. 15 (22) VI I IV (VII)
X
X X X X
X
X
X X X
X X
X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
« (x)
X
X
X
X
X
X
X
X
X
a
X
X
X
X
X
X
D M N O V
X
00
X X
X
X
X
X
X
(x)
The defective nature of the AFHKPQ group is evident. In two instances the family EIS and once MSS. E and S have defective readings. As a group DMNOV always contains the correct reference although some individual exceptions are found. In these examples MSS. B and V never have the incorrect reading. Additional examples of the defective readings of family AFHKPQ are found when the sense of the passage is so clear that the variants must be designated as errors. The following chart lists some of the more obvious cases: Place 17: 19 40: IS 47: 19 47: 24 62: 9 65: 23 72: 3 74: 25 103:7 iSo: 35
179: is 193: 9
Text aspectus in hoc mechanicas machinativas 3603 scientiam materiam inutiliter non sermo nulla rationem
C HART VI Variant Errors of AFHKPQ A F H K p Q c R L E I S G Error affectus add. non mathematicas mathematicas io6a (i6oa) substantiam naturam utiliter tamen Sor (socrates) om. positionem
X
X
X
X
X
X
X
X
X
— (x) -
X X X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
— -
X
X
X
X
X
X
-
X
—-
X X
X X X X X X X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X X
X
X
X
X
X X
B D M N 0V
X
X X X X
X X X X
The numerous long omissions in Chart I, the errors in source citations in Chart V, and the above list of obvious mistakes point to the conclusion that the text of the De ortu found in the family AFHKPQ is generally untrustworthy. The subgroups within this family seem to be AFHK and PQ. The former was attested to by 180 common substitutions, omissions, and additions against the entire tradition. The subgroup PQ shows even greater community. There were twenty-nine PQ long omissions, 148 inversions, and over 600 substitutions, omissions, and additions characteristic of these two manuscripts. This large body of evidence strongly suggests that MS. Q is a direct descendant of MS. P although there may have been intermediary copies. This would account for their closeness. These numerous variants of all types against the entire tradition would seem to render this group, or at least MS. P, even more untrustworthy than AFHK. Nevertheless we noticed 4141C75
d
xlviii
INTRODUCTION
a significant number of cases in which PQ read with the rest of the tradition against AFHK. MS. P, a thirteenth-century codex, deserves close attention. A careful review of the readings of MS. P brought to light the following facts. On eight occasions where the general tradition has est MS. P correctly reads est while AFHK omits this word. In seven of these cases (61: 3, 71: 25, 99: 9, 113: 10, 203: 12, 204: 14, 222: 14) the word est is found in the form of a typical palaeographical symbol (i) which could easily be mistaken by a scribe for a mark of punctuation. There is no possibility that AFHK could be derived from P. But the common model of AFHKPQ may have had this sign for est and, in these instances, the copyist of P has correctly copied the sign. It is unlikely that the separate scribes of A, F, H, and K each individually misread this sign. It is more likely that there was a common exemplar for these four manuscripts and this exemplar was derived from the higher model containing the AFHKPQ readings. The exemplar of AFHK incorrectly omits the symbol for est and this omission is passed on to its four descendants. Further evidence of P's distinctness from the model of AFHK can be cited: Place 68: ii 71:13 223: 17 324: 30
General Tradition deest sensus fundamentum ignobilius .vii.
MS. P MSS. AFHK deest natura deesse natura fundamentum finitum finitum Inobilius nobilius .vii. .iii. (om. A)
In these four cases MS. P seems to reflect an ambiguous reading in the model AFHKPQ. This reading subsequently degenerates into an erroneous reading in AFHK. And finally: 40: 13 97: 30
ratione rationes
rone rones
pone pones
In these two examples MS. P has clearly interpreted correctly what was certainly an r written in a British hand with a descending stroke. The scribe of the exemplar of AFHK has misread the r for a p and so has positions, positiones for ratione, rationes. There is a convergence of indications that the community of readings found in AFHK is attributable to a common exemplar one stage below the model AFHKPQ. In our description of the Florentine manuscript (F) we noted one marginal sign, u pae (secunda pecia), which might be a clue to its nature. Official copies of texts available for recopying at the universities were composed of many short four-folio fascicles called peciae. Historical evidence points to the University of Paris around 1286
INTRODUCTION
xlix
where the De ortu scientiarum was announced as available for copying in eighteen peciae. The quantity of text in the Florence manuscripts of the De ortu is approximately eighteen times the length of the first pecia, when the collected titles and the appended music tractate is included. The Florence text of the De ortu may be a copy of this pecia exemplar at Paris. MS. A is very similar to F, both in its readings and its format. The painted titles in each may be by the same hand. MSS. A, F, and K are followed by the music tract. All of these bits of evidence, although not conclusive, raise the possibility that these three manuscripts (and possibly MS. H, on internal grounds) were dependent upon apecia-type exemplar like the one advertised at Paris in 1286. Let us now assign additional sigla to the models discovered in our analysis of MSS. AFHKPQ. The exemplar of AFHK will be called a. Perhaps it was the Parisian exemplar in peciae. The higher manuscript from which a was copied and which accounts for the common readings AFHKPQ will be called a'. One small piece of evidence suggests the possibility that this manuscript was written in a British hand. The readings which P and Q have in common will be designated by the letter p. This sign probably does not represent a common model, for the similarities of Q to P may result from a direct, although not necessarily immediate, dependence. These conclusions may be reduced to a stemma:
Q
Our attention now turns to the family EIS and to the quality of readings that are characteristic to this group. In addition to the long omissions pertaining to EIS in Chart I which are most probably defects in their texts the following examples of errors can be cited: Place 12: 12 S3: 7 73: 20 149: 33 152: 23 213:30
Text habere cap. 15 impotentem non I officium
Error add. non cap. 3 (4) potentem om. HI (II) effectum
A F H K P
Q
c
R L E
X
X X
X
X X X X X X
I s X X X X X X
G B D M N O V
(X) X X
X
(x)
(x)
This modest selection of obvious errors may prove nothing more than the fact that any family will have its defective readings. It does suggest, however, a certain lack of reliability.
1
INTRODUCTION
On the other hand the witness of EIS seems to bear better readings than can be found in the other two major families. These deserve detailed notice: Error A F H K p Q C II L E I s G B D M N o V Text Place 65.4
95- 23
173- 36
et rectum nobile cognoscitur
1 88 10 angulo
om mobile contmgit cognitio triangulo
X
X
X
X
X
X
— X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X X
X X X
X
X
X X
X
X
X
X
X
X
X
The exact texts are as follows: 63: 3-S
Corporis autem differentiae sunt circulare et rectum, et rectum grave et leve, simpliciter vel secundum quid, simplex vel compositum. 95: 23-25 Propterea dicendum quod Aristoteles dicit 'corpus nobile primum non esse ex alio," quia non habet materiam generabilem vel corruptibilem. (Nobile is in the Aristotle text.) 172: 26-27 Problema autem de accidente dupliciter cognoscitur, scilicet si quaeritur an aliquid insit simpliciter et si quaeritur . . . 188: 9-12 . . . scilicet quia angulus extrinsecus est aequalis duobus intrinsecis oppositis, non loquitur de angulo extrinseco ut est alicuius antecedens vel consequens vel alicuius genus aut species As a group, MSS. EIS in these cases support a better reading than the other two families. Although in each of these four instances at least one of the generally reliable DMNOV group witnesses to the better reading, none of these manuscripts does so consistently. MS. B has the better reading in all but the last case, and there MS. G, related to B, bears the better reading. Curiously the late and highly mixed MS. R has the preferred reading in each of these instances. All possibilities considered, we believe that it is probable that the correct readings in the EIS group are a sign of its independent status, and this independence is of significant critical value. The witness of EIS does not seem to be reducible to either of the other two families. The siglum c will be used to denote the model which accounts for the community of EIS. Our study of the inversions characteristic of DMNOV (Chart IV) clearly demonstrated the coherence of this group but it told us nothing about the quality of the readings. Chart I revealed the relative completeness of this group, as proved by the absence of long omissions. Only in the few instances in which preferable EIS readings were cited did we see some examples of defects in DMNOV. In addition to these, the following examples of erroneous DMNOV readings demonstrate deficiencies in this family:
INTRODUCTION Place
Text Error quantitatcs magnitudines secundum quod om. huiusmodi machinationem 47: 3° machinativam om. 62:7 a nobis 70: 4 quod: add. non Considerat 76:5 Considerant 87: 29 ideo om. materia 101 : 29 forma 102: 6 materiae om. add. pertinent 131: 9 medicinam 136: 16 (text of Eustr.) et om. om. 161 : 2 rhetorica de inductione 170: 33 deductione syllogizat 176: 23 paralogizat definitivum 185:3 definit 188: 18 quibus qui circa >94 : 3 citra 201 : 27 omnes om. propositum 207: 24 (text of Ps.-Cic.) positum
li
Other MSS.
30: 21 36: 24
D
X
R
C L B C
C E P Q C
C C
C I
C
S G C C
X X X X X X X X X X X X X X X X
o
V
X X
X X
X X
X X X X
X X X X X X X X X X X X X X
M N
X
X
X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X
om. X X X X X X
X X
X X X X X X X X X X X X X X X
To this selection of variants might be added a number of other variants of a nature that cannot be definitely determined to be erroneous such as the addition of est (27: 26, 71: 2, 114: 12, 166: 14, 172: 20), the omission of est (65: 20, 122: 9), and others of this sort. In only one of the above examples did MS. B read with DMNOV in what we must judge to be a faulty reading. This case deserves to be shown in full. The subject under discussion at that place is matter, considered first secundum esse and then secundum essentiam. The text reads: 101: 28-29 Quando autem consideratur secundum essentiam, tollitur ab eo concretio cum forma et tune consideratur in se. forma: materia CLBDMNOV
There is very little possibility that materia would make sense here. In all of the other examples cited in the chart above MS. B bears the preferred reading. Although the readings of the group DMNOV are generally to be preferred to those of a' or c we have come to recognize that the authority of this group is certain only when MS. B concurs. When MS. B reads with a and c against DMNOV then the majority should prevail. The recognition of the limitations of the group DMNOV underlines the importance of the single manuscript B. The Balliol text has a special place in the manuscript tradition. It is unrelated to a' as the study of inversions showed. Its relationship to group c is marginal. It has some relationship to DMNOV but it is almost without exception exempt from the faults of this group. The clarification of the independent value of MS. B gives us a fourth possible channel to the original work (a', c, DMNOV, and B). There are a few instances in the text of the De ortu in which we have preferred the readings of B to the entire tradition. They are:
lii
28: 18-21
INTRODUCTION
Similiter cognitio corporis mobilis ingenerabilis et incorruptibilis est finis primus libri De caelo et mundo; cognitio vero omnium sequentium librorum finis remotus. primus GB: primi cet. Primus is parallel to remotus.
33: 25-26 ... et per constellationem nativitatis totius vitae eventus ordinare volunt. 33: 26-27
volunt CGCD: pronunciat N ont. cet. The clause demands a verb. Quandoque matematici, t non aspirata . . . matematici GBN: mathematici cet. The odd spelling is most appropriate to the point being made.
In these cases the intrinsic value of the reading in B, along with its general reliability, required us to opt for its reading in the face of opposition from the other families. Let it be noted that in each of these cases we find the MS. G, a text with many homoeoteleuta and with affiliations with the least reliable manuscript of group c, MS. S. The exact status of MS. G has eluded our analysis. Beyond noting its relationship with S and with B we have been unable to specify further its value. The agreement of MS. B with the group DMNOV seems to be the strongest argument for a reading being correct. This concurrence we shall designate with the siglum b'. The community of the group DMNOV seems clearly to be the result of a common exemplar which we shall designate as b. MS. B alone is not the ultimate in critical value. It has a number of readings which must be classified as isolated variants, against which the whole tradition reads, and rightly so. Occasionally its variants are found in common with other manuscripts. These will appear in our apparatus. We have chosen not to report every variant of MS. B. Rarely have we preferred any other reading to the concurrence of B with b. Conclusion This study of the manuscript tradition of the De ortu scientiarum has identified three family groups: AFHKPQ, EIS, and DMNOV. We have designated the models from which these groups derive with the sigla: a' (AFHKPQ), c (EIS), and b (DMNOV). One subgroup of a' is composed of MSS. AFHK. It is possible that the source of the community of this group was a Parisian exemplar in pecia form available for copying in 1286. The common readings of this group would be traced to this exemplar which we have called a. Manuscripts P and Q have a great number of common readings against the whole tradition. This points to the possibility of the direct dependence of Q on P. The
INTRODUCTION
Hii
common readings of P and Q which we have chosen to record in the apparatus are indicated by the siglum p. These two manuscripts also have a significant number of readings with the tradition against a, which can be explained by a more accurate reading of the model a' by the scribe of P than by the scribe of a. The group EIS shows a looser coherence than the other two groups. Nevertheless, there is enough consistency to speak of a common model which we call c. This group shows sufficient independence in its witness to the text, so that we found it impossible to reduce it to one of the other two major groups. In our apparatus the siglum c stands for the common readings of all three of this group, EIS. The group DMNOV contains two British manuscripts (D, M). Many signs of community in this group require the postulation of a common exemplar which we have called b. The text presented by this group is notable for its completeness and the quality of its readings. The Balliol College codex, MS. B, is perhaps the most complete of all the manuscripts. Related to b but not a member of that group, it is at least as high in the tradition as any of the models we have arrived at. It shows no dependence upon a' or upon c. In some places it carries the preferable reading in opposition to the other three families. Affiliated with it in a number of outstanding readings is the MS. G, which by itself has many defects and isolated long omissions. MS. C frequently reads with a' during the first one-third of the text. Suddenly, at about ch. 30 of our text it changes its affiliation and reads with b. MSS. R and L contain texts that are highly mixed with traits of each family. MS. R inclines more to the a' tradition, while MS. L leans toward the b tradition. Both are late and, we judge, of little importance. MS. Y, a very brief excerpt from the last two chapters of the De ortu, does not give us enough evidence to classify it in any of the traditions. If we may hazard to draw a stemma or schematic diagram of the relationships of the manuscripts it might appear thus:
liv
INTRODUCTION
The basis for our edition will be the readings designated by the sign &', the concurrence of B and b. When MS. B reads with the other two families a' and c we shall generally relegate the reading of b to the apparatus. The evidence of B and a' against c and b, or B and c against a' and b requires an editor's decision in each case. Group variants of a' or a or p or c are always found in the apparatus. These criteria are not meant to apply with machine-like regularity. They give us only norms of greater probability. This probability is the result of a painstaking examination of every word of the manuscripts. In our apparatus it would be useless to list the individual manuscripts in alphabetical order. The sequence we follow is based upon their family groupings: AFHK PQ CRL EIS GB DMNOV Y.
4. TITLE AND ASCRIPTION
In order to verify the correct title and attribution of this work to Robert Kilwardby we have carefully collated all of the auxiliary material often found at the beginning and the end of the work which bears upon these questions. Editors are accustomed to place such material in the textual apparatus of the first and last pages of the text, but lest we overburden our apparatus in these places we have chosen to record the data here. For clarity and simplicity we have systematized the various elements of information to be found in these places. The results, we hope, will be evident to the reader. Preliminary material: 1. Incipit CR 2. tractatus CD liber REV excerpta G 3. de ortu scientiarum AFHCREGD de ortu omnium scientiarum E-flyleaf de ortu et divisione scientiarum V super ortu et scientiarum progressu L de scientiis liberalibus et mechanicis G 4. fratris D magistri HR 5. Roberti HCE-flyleaf R(?)G
///// R
Albertus Magnus L
INTRODUCTION
Iv
6. de Kilwardby G de Kalwardebi C de Kyluerdby D de Kilverard E-flyleaf 7. de ordine praedicatorum C provincialis (?) ordinis praedicatorum E-flyleaf anglici ordinis fratrum praedicatorum R de ordine praedicatorum, archiepiscopus, cardinalis portus D Concluding material: 1. Explicit APRLESDNOVC Explicit expliciat, ludere scriptor eat G 2. Liber de ortu scientiarum AKSN tractatus . . . de ortu scientiarum PCE tractatus ////// V 3. secundum fratrum Robertum ES secundum Rupertum K magistri Roberti P fratris Roberti C secundum fratrem ///////m N 4. de Kilwardby C V(?) de Valle verbi P de Kiluardeby E de Kiliverbi S 5. ordinis praedicatorum SNV de ordine praedicatorum C priorem provincialem fratrum praedicatorum in provincia angliae E 6. Benedicta sit sancta trinitas atque indivisa unitas. Confitebimur ei semper. B Benedicta sit sancta trinitas atque indivisa unitas. etc. FK Benedicta sit sancta trinitas atque indivisa unitas. I Benedictus Dominus qui dedit incipere et finire. V Deo gratias. CS Haec de magicis artibus dicta sufficiant. PQ As a result of this data we are on certain ground when we conclude that the correct title of the work is simply De ortu scientiarum in spite of the fact that the treatment of the origins of the sciences is of minor importance within the work itself. Whether it should be called a tractatus or a liber is merely academic, for although Kilwardby himself frequently uses the term tractatus its length is more than enough to justify the other term. On three occasions our author is referred to as
Ivi
INTRODUCTION
magister rather than frater, titles which are both justified. The exotic variations on his surname are to be expected, yet leave no doubt about his identity. Curious is the erasure of his name found in MSS. N and R, perhaps a sign of the disfavour which befell him among his brethren after the Oxford condemnation of 1277. MS. E, however, identifies him as the Prior Provincial of the English province, a position he held from 1261 to 1272. This in no way dates the manuscript itself, but it does suggest the origin of the particular version of the De ortu to be found in that Bruges text. The Digby manuscript on the other hand gives us all the titles which came to him in his illustrious career. The colophon: Benedicta sit sancta trinitas . . . shows signs of being primitive. It is found in a complete version in the Balliol text (B), and in a shortened form in two excellent members of the Parisian group (F and K) as well as in MS. I, perhaps one of the earliest members of the third family (EIS). For this reason we have used it in the conclusion of our text. 5. THE C H A P T E R TITLES
Our study of the chapter titles found in the manuscripts of the De ortu scientiarum has convinced us that they are an authentic part of the work. Kilwardby is noted for his later work on the Fathers of the Church in which he summarized the content of their writings in a similar fashion. On internal grounds the tradition of the chapter titles is so solid in the manuscripts, and their accuracy and style so consistent with the tenor of the work itself, that they must be considered a part of the tractate. We have seen some evidence of the variations in the location, number, and even the content of these titles in the section of our Introduction describing each manuscript. In the text itself we shall note the variant readings of these headings when they occur. At this stage, however, it is useful to gather together some of our observations regarding the location, the completeness, and the enumeration of these titles in order to determine what light such evidence might bring to bear on our understanding of the textual tradition and the relationships of the manuscripts. The text of these chapter titles is, on the whole, consistent in our manuscripts. Only one manuscript, S (Seville), has a completely different set of chapter titles, inferior to the usual titles. All of the other manuscripts, except the fragment Y, give evidence of some awareness of the traditional titles. The location of the chapter headings varies. Some manuscripts
INTRODUCTION
Ivii
have a collected list ahead of the text (I, B, V). Others have a collected list after the text (A, F, K, P, R, E). Most situate the chapter titles within the text as the chapters occur, either in the margin of the page (G, D, M, Nm), or within the dimensions of the columns of writing (AS FS H, KS PS Q, C, RS L, ES O, N').1 A study of the minor variants found within the chapter titles reveals that the model of AFHK (a) and AFHKPQ (a1) must have had the double set of titles for there are variants between the same title in the text (A'F'K* and A'FtK'P'Q) and its double in the collected list at the end (AFK and AFKP). The title to ch. 55 is omitted in F'K'P' (supplied by another hand in A1) while it is present in AFKP. The same title is conjecturally supplied in Q, proving that it was dependent on the text titles of this family and not on the collected list. The group we have called b (DMNOV) has some variation in the titles, for three of its members, DMN1 and Nm, omit the title to ch. i. The only manuscripts to have complete and perfect lists of all sixty-seven titles are MSS. A, F, K, P, RS I, B, and O. MS. V omits the title to ch. 28 by homoeoteleuton. Most of the first twenty-eight titles are supplied in MS. M by the corrector's hand; thereafter they are missing. MS. G seems to have had the titles in the margin and for the first twenty-nine chapters they have been cut off in rebinding. MS. C is missing most of the titles from ch. 30 on. MS. D is missing the titles from chs. 55-67. MS. R begins to copy the collected list after the text but ceases after the title to ch. n. In retrospect, the evidence of the chapter titles would tend to confirm a number of our conclusions as to manuscript relationships. The family AF-KPQ and its subgroup AF-K contains as a characteristic the double sets of chapter titles. The attempt of MS. R at the same format would tend to affiliate it with this group. The double sets of chapter titles in E'E and NmNl are of a different nature, for E seems to be derived from E* (e.g. Et omits titles 20, 21, and 35 which E tries to supply by conjecture) and Nl seems to be a somewhat faulty copying into the text of the titles found in Nm. In these two cases there does not seem to be an authentic model with a double set of titles. The manuscripts I, B, and V have the collected chapter titles before the text, and these titles are almost complete. The intrinsic value of MS. B, the representative nature of MS. V (the best of b), and the 1
As is evident, several manuscripts contain two sets of titles: A, F, K, P, R, E, N. We have used the superscript t to designate the chapter titles occurring within the text, as distinguished from a collected set of titles found at the end (A, F, K, P, R, E), and the superscript m to distinguish a set of titles found in the margin of MS. N from its titles at the head of each of its chapters.
Iviii
INTRODUCTION
antiquity of MS. I lead us to suspect that this position may well have been the original arrangement of the De ortu. One major textual problem with the chapter titles concerns the subdivision of questions found in some of the titles to ch. 24. All manuscripts have the beginning of this title: 'Quare super quantitatem fundantur scientiae mathematicae, et quare tot neque pauciores neque plures; ubi nota quaedam dicta de infinite.' Only certain of the manuscripts have the following: In solutione tertiae quaestionis in hoc capitulo haec de infinite invenies: Primo, quomodo est et quomodo non est, et hoc tarn in divisione quam in appositione. Secundo, quomodo cadit sub scientia et sub humana conceptione et quomodo non. Tertio, quod tarn geometra quam naturalis de infinito habet considerare. Quarto, de convenientia eorum et differentia circa infinitum cum utriusque ratione. Quinto, quae causa infiniti. The above list is found in the collected titles of MSS. AFKP and B. In no manuscript does this list of questions appear with the first part at the head of the chapter. In MSS. N, O, and V it appears within the text immediately preceding 'Ad tertium . . . ' ( § 170, p. 66: 12). MS. M has the list both in the upper margin where it is partially cut off, and in the left margin of fol. 29™ alongside of 'Ad tertium . . .' MS. D begins to write this list: 'In hac solutione', crosses it out, and continues 'Ad tertium .. .' (fol. i6rb). On the following page (i6v) the list is written in the bottom margin. Thus the members of group b have this list either in the text before 'Ad tertium' (NOV) or in the margin near this place (DM). MS. B and the a' group have the list in the collected titles only. It is difficult to determine either whether it is authentic, or which is its rightful place. We believe it is authentic, or at least an element which became a part of the tradition so early as to be an afterthought of the author himself. Kilwardby may have added this list of questions as a clarifying note in the margin at the point of beginning the 'Ad tertium'. This is the way it appears in MS. D (and somewhat displaced in MS. M). A copyist could have mistaken this clarifying marginal notation as a part of the text and incorporated it into the text of manuscripts, like N, O, and V. The material is most properly the type of directional matter found in the chapter headings. Its logical place is with the chapter titles, as in B and AFKP. In our presentation of the text we do not include this list of questions on the infinite in our Index Capitulorum preceding the text itself since we present this Index as a table of contents without critical apparatus, and the proportion of the list would there be distorted. It is
INTRODUCTION
lix
found with the chapter title at the head of ch. 24 where space permits some remarks about the problem. None of our manuscripts actually contains the five questions at that place, and so we beg the reader's permission, for the sake of order, to locate them there. 6. THE P R E S E N T A T I O N OF THE TEXT
Orthography The debate continues among medievalists and textual editors as to the proper way of presenting medieval spelling in a modern edition. For several reasons we have chosen to 'normalize' the orthography of the De ortu scientiarum. First, our edition is in no sense a palaeographical transcription of one privileged manuscript but the result of the use of many manuscripts which often differ among themselves in their spelling. Second, the De ortu, we believe, is of major interest for its content, not its orthography. 'Normalization' of the spelling makes its content more accessible to those not accustomed to medieval ways of writing. Third, a special concern for orthography in the text itself would have required a similar concern in the textual apparatus, thus inflating this necessary adjunct out of its proper proportion and size. Finally, the norms suggested by the Centre for Medieval Studies, Toronto, for which this text was first prepared, encouraged such normalization. The classical Latin spelling as found in Lewis and Short's A Latin Dictionary (Oxford: Clarendon Press, impression of 1966) has served as our guide. We have also regarded as normative the typical style of the Leonine editors of the works of St. Thomas. Recently, however, a volume in this series, Sententia Libri Politicorum, Tomus XLVIII (Rome: S. Sabina, 1971), broke with the usual Leonine style and used a modified 'medieval' spelling. This is but further proof of the present fluid state of this question. In order to make perfectly clear what changes were introduced by our 'regularization' process, and to give a sufficient supply of examples of the spelling in the manuscript for anyone who is interested, we have prepared the following list and remarks. It is a thorough sample of the typical medieval spellings found in the manuscripts of the De ortu. The bizarre vagaries of individual scribes are not noted, for they are innumerable. We have found that there are three general characteristics of the manuscript spellings which are normalized in our edition. i. The manuscripts never expand the ae diphthong. They would have simply hec, que, equalis, etc. We always expand the diphthong.
Ix
INTRODUCTION
2. The manuscripts generally do not distinguish between -ci- and -ti-. The medieval t is a lower case letter. Sometimes the manuscripts have -ti-, sometimes -ci-, and sometimes it is impossible to determine which form is present. We consistently regularize this form to -ti-, e.g. ratio, stiencia, and eciam will be ratio, scientia, and etiam. 3. Our manuscripts do not distinguish between the vowel u and the consonant v. In the manuscripts the initial form V is used for both, e.g. Vel, Vt. In our edition we have chosen to distinguish between u and v.
In addition to these general rules, the following examples are typical. On the left we will list the medieval spelling; on the right, the regularized spelling we have adopted for our edition. arismetica (or arismetrica, or arsmetica) analetica, dialetica . . . diffinicio . . . . . sillogismus, piromancia . . phisica, metaphisica . . . conchilia . . . . . hiis . . . . . . armonia, armonica, ordei . . ortos, Orestes, arena . . . omogeneis, ydromancia . . aruspicina, ypotesis . . . incoatum, incoari . . . elencorum, mecanica . . . spera, entimema . . . habundanciam, Ihesus . . Nichomachus . . . . metafisicus . . . . monostica . . . . . calumpnia, sompno . . . verumptamen, idemptitas . . set (B) sicud . . . . . anathomia, atthomis . . . Ethymologiarum, rethor . . Ptholomeus, rethorica . . . metheorum, methaphysica . . thopica . . . . . ysocheles, yridis . . . ymaginatio, Ysidorus . . . yconomica . . . . nichil . . . . . nicromancia . . . . benivolentia . . . . plebeus . . . . . Hippocras . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . arithmetica . . analytica, dialectica . . . . definitio . syllogismus, pyromantia . . physica, metaphysica . . . . conchylia . . . . .h i s . harmonia, harmonica, hordei . hortos, Horestes, harena . homogeneis, hydromantia . haruspicina, hypothesis . . incohatum, incohari . Elenchorum, mechanica . . sphera, enthymema . . abundantiam, lesus . . . Nicomachus . . . metaphysicus . . . . monastica . . calumnia, somno . . verumtamen, identitas sed . . . . . sicut . . . anatomia, atomis . . Etymologiarum, rhetor . . Ptolomeus, rhetorica . meteor [or] urn, metaphysica . . . . topica . . . isosceles, iridis . . imaginatio, Isidorus . . . oeconomica . . . . nihil . . . necromantia . . . benevolentia . . . . plebeius . . . Hippocrates
INTRODUCTION
Ixi
Paragraph Numbers In order to facilitate internal references to the content of the text we have numbered the paragraphs consecutively. Thus a reference to ch. 20: 143 is to chapter 20, paragraph 143. This is not to be confused with a reference to a specific word or variant as, for example, p. 131: 15, that is, page 131, line 15. Abbreviations used in the Textual Apparatus add. adds, add cet. ceteri, i.e. all of the other manuscripts ditt. dittography, a conditioned long addition ed. edition, editor eras. erasure, erased ms., mss. manuscript, manuscripts om. omits, omit tr. translation Superscripts: Superscript numbers over a word, e.g. et2, are used in the apparatus when there are more than one such word found in the designated line. In this example the variant is found in or at the second et in the line. Superscript number I over a siglum, e.g. M1, means that a variant is found in the first-hand version and is corrected by a second hand to the received text. Superscript number 2 over a siglum, e.g. M2, means that a variant is a second-hand correction of the first-hand received text. Superscript letter fc over sigla A, F, K, P, R, E, and N is used only with these manuscripts to designate a reading found in the chapter titles which appear at the head of each chapter within the text (t = text), as distinguished from the titles which are collected at the beginning or at the end of the complete text. Superscript letter m over siglum N is used to designate a reading found in the version of the chapter titles appearing in the margin of MS. N, as distinguished from the titles which appear within the dimensions of its columns.
This page intentionally left blank
Robert Kilwardby O.P. DE ORTU SCIENTIARUM
4141O76
B
This page intentionally left blank
SIGLA a
a p
A. F. H. K. P. Q.
Munich, Staatsbibliothek Clm. 28186. Florence, Laurenz., Plut. XXVII, d., 9. Paris, B.N. lat. 15449. Krak6w, Bibl. Jagielloriska 754. Paris, B.N. lat. 16390. Prague, Universitni Knihovna 786.
C. London, Brit. Library, Cotton Vitellius A. i. R. Prague, Kap. Metrop. 142. L. Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochsch. Bibl. 704. E. Bruges, Bibl. de la Ville 424. Paris, B.N. lat. 15903. S. Seville, Bibl. Colombina 5-2-40.
c I.
G. Bruges, Bibl. de la Ville 510.
,,
B. Oxford, Balliol College 3. D. Oxford, Bodleian, Digby 204. M. Oxford, Merton College 261. b- N. Rome, Bibl. Angelica 1031. O. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 9414. \V. Vatican City, Bibl. Vat. lat. 5328. Y. New York, N.Y. Academy of Medicine Library 6.
This page intentionally left blank
INDEX CAPITULORUM I
Divisio scientiae ut accipiatur ilia pars quae dicitur et est philosophia.
II
De definitione et ortu philosophiae in generali.
10
III
De divisione philosophiae per res divinas et humanas de quibus est.
10
IV
De ortu philosophiae speculativae in communi quae est de rebus divinis, de subiecto etiam eius et fine proprio ac definitione.
11
V
Divisio philosophiae speculativae per naturalem, mathematicam et divinam.
13
VI
De ortu philosophiae naturalis, subiecto ac fine proprio et definitione.
15
VII
Quomodo qualitas vel motus est causa substantiae vel quantitatis, quamvis simpliciter prior sit substantia vel quantitas illis et nobilior.
17
Quare physica dicatur esse de corpore mobili cum videatur multa alia tractare, et quomodo ilia omnia ad corpus mobile reducuntur.
21
IX
Quare in subiecto physicae additur mobile super corpus, et quare non quiescibile.
22
X
Divisio naturalis scientiae Aristotelis ubi patent subiecta f i net es partialium librorum
23
XI
De ortu geometriae et subiecto eius et fine ac definitione.
29
XII
De ortu astronomiae et astrologiae et earum differentia, subiectis, finibus et definitionibus.
31
XIII
De ortu perspectivae subiectoque eius ac fine proprio et definitione.
35
XIV
Quomodo diversimode considerant naturalis et mathematicus quantitatem continuam. Quare non determinet mathematicus de principiis causantibus continuam quantitatem sicut naturalis de principiis causantibus corpus mobile secundum quod huiusmodi.
36
Quare geometria considerat de numeris et quomodo, cum sit de magnitudine. Quare geometria potius dicitur esse de magnitudine abstracta, quam de magnitudine immobili. Item quid movit ponentes earn esse de magnitudine immobili.
39
VIII
XV
9
6 XVI
DE ORTU S C I E N T I A R U M Quomodo astronomia considerat corpora quaedam naturalia, nee tamen est scientia naturalis. Quomodo astronomia est diversa in subiecto a geometria, et quare ipsa metitur terram. Quomodo ipsa est diversa scientia mathematica a geometria et tamen ei subalternata. Et ibi nota quae dicuntur de subalternatione.
41
XVII
De perspectiva, utrum sit mathematica scientia vel naturalis, et quomodo se habeat ad utramque.
48
XVIII
De ortu musicae et subiecto et fine proprio ac definitione.
50
XIX
De ortu arithmeticae, subiecto, fine ac definitione eius.
53
XX
Verificatio eius quod dictum est de subiectis arithmeticae et musicae, et concordantia eius cum dicto Boethii super eadem re.
55
XXI
De diversitate inter harmonicam et naturalem scientiam, et quomodo ipsa est mathematica et abstractior quam naturalis.
57
XXII
Quomodo se habet arithmetica ad alias mathematicas, et quomodo iuvat eas et non iuvatur ab eis, et quare.
60
XXIII
Divisio et sumcientia mathematicarum scientiarum ex praecedentibus manifesta.
6z
Quare super quantitatem fundantur scientiae mathematicae, et quare tot neque pauciores neque plures; ubi nota quaedam dicta de infinito.
63
Quomodo abstractio est vera et de differenti abstractione in triplici scientia speculativa et in mathematicis scientiis ad invicem.
76
XXVI
De ortu primae philosophiae et subiecto eius ac fine et definitione.
82
XXVII
Quomodo Deus sit homini philosopho cognitus, et quomodo cadit in eadem scientia cum crearura apud philosophum.
84
XXVIII
De convenientia et differentia metaphysici et physici in suis considerationibus.
87
XXIX
De convenientia et differentia considerationis metaphysicae et mathematicae, et quomodo rnetaphysica est de rebus separatis a motu et a materia. De materia quae subest transmutationi physicae, et de diversitate materiae physicae et mathematicae.
89
Quod caelum habet materiam et quod univoce cum aliis corporibus, et quomodo est sua materia cum potentia et quomodo non.
94
XXXI
Quod materia est in spiritibus causatis, et una cum materia corporum, et quomodo una; ubi etiam tractatur duplex positio circa materiam et eius unitatem.
99
XXXII
De habitudine metaphysicae ad omnes alias speculativas, et quod ipsa non subalternat eas.
115
XXIV
XXV
XXX
DE ORTU S C I E N T I A R U M XXXIII
7
Quare scientiae speculativae distinguuntur per tres supra dictos modos et non per diversitatem rerum decem praedicamentorum.
118
XXXIV
Divisio illius partis philosophiae quae est de rebus humanis per activam et sermocinalem.
122
XXXV
De ortu scientiae activae in communi, et eius subiecto, fine ac definitione. 123
XXXVI
De divisione activae per ethicam et mechanicam, et de ortu ethicae et partium eius, et de subiecto et fine ac definitione.
124
XXXVII
De ortu mechanicae in generali, et eius nomine, subiecto, fine ac definitione.
127
XXXVIII Quare ceterae artes a mechanicis dicuntur liberales.
128
XXXIX
De divisione et speciebus mechanicae secundum Hugonem de Sancto Victore.
129
XL
De divisione et speciebus mechanicae parum aliter quam prius, et forte melius.
131
XLI
Quomodo scientiae practicae pertinent ad philosophiam, et quod potius dicuntur artes quam scientiae.
133
XLI I
De distinctione scientiarum speculativarum et practicarum penes speculationem et praxim.
138
XLIII
De comparatione scientiarum speculativarum et practicarum ad invicem penes sub et supra.
139
XLIV
De appropriatione istorum vocabulorum: practician, activum et operativum; et proprietate ac differentia. 143
XLV
De differentia inter artem et scientiam sive disciplinam.
145
XLVI
De ortu sermocinalis scientiae in genere.
146
XLVII
An de sermone possit esse scientia, et quomodo.
148
XLVIII
Quomodo de ratiocinatione possit esse scientia, et quomodo ipsa est subiectum scientiae unius et adminiculans omnibus.
153
XLIX
De divisione scientiae sermocinalis.
160
L
Verificatio pridem factae distinctionis inter sermocinales scientias per oppositiones et responsiones.
163
LI
De ortu grammaticae, subiecto, fine ac definitione.
164
LI I
Verificatio eorum quae proximo dicta sunt per oppositionem et responsionem.
165
LI 11
De nomine logicae et ortu, sufficientia, subiecto, fine ac definitione.
167
LIV
De arte dividend! et definiendi, quomodo pertineant ad logicam et ubi determinentur. De arte etiam inveniendi et iudicandi, quomodo se habeant ad illas.
179
8
DE ORTU S C I E N T I A R U M
LV
De syllogismo temptativo quis sit, et quot modis, et ubi determinatur in logica Aristotelis.
181
LVI
De ratiocinatione defectiva circa syllogismum simpliciter et modos eius qui sunt dialecticus et demonstrativus.
184
LVII
De comparatione dialecticae et demonstrativae ad invicem, et earum differentia et convenientia.
191
LVIII
De comparatione logicae, sophisticae et metaphysicae penes convenientiam et differentiam.
195
LIX
De ortu rhetoricae, subiecto, fine et definitione.
202
LX
Verificatio iam dictorum circa subiectum rhetoricae.
204
LXI
De comparatione rhetoricae et logicae ad invicem secundum convenientiam et differentiam. 209
LXII
Quomodo se habeat sermocinalis scientia ad speculativam et practicam, et utrum sub aliqua earum contineatur.
212
LXI 11
De ordine scientiarum triplici, scilicet secundum inventionem et secundum naturam et doctrinam.
214
LXIV
De comparatione partium philosophiae ad invicem penes utilitatem quam habet una ad aliam. 220
LXV
De modo communi agendi in omni parte philosophiae qui spectat ad causam formalem. 222
LXVI
Recapitulatio totius processus a principio.
223
LXVII
De artibus magicis brevis sermo secundum Hugonem.
225
DE ORTU S C I E N T I A R U M Cap. I Divisio scientiae ut accipiatur ilia pars quae dicitur et est philosophia. i. Scientiarum alia est divina alia humana. Divinam dico quae Deo auctore hominibus tradita est, quamvis humano ministerio sit S scripta; cuiusmodi est Vetus testamentum et Novum. Unde in Veteri legitur plurimum: Locutus est domitms, et in Novo: Dixit lesus discipulis suis.1 Humanam scientiam dico quae humanis rationibus est inventa, et haec partim commendabilis est, partim vituperabilis; cum enim humana ratio supra se et intra habeat rationes aeternas veri luminis 10 quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum,2 infra autem et extra se rationes ex lege propriae concupiscentiae sibi impressas, quas nonnumquam iuvant maligni spiritus per occultas immissiones, sive per manifestas apparitiones, ad auditum per factas voces, ad visum per assumptas corporales formas. Ipsa eadem humana ratio consulendo 15 supra se rationes aeternas invenit veritatem in rebus quae ab eisdem rationibus prodierunt in esse, et haec est commendabilis et dicitur communiter philosophia. Consulendo infra se legem propriae concupiscentiae et malignorum spirituum suggestiones aliam adinvenit scientiam vituperabilem, quae communiter dicitur magica. 20 2. Sic igitur in genere triplex est scientia: quarum prima homini necessaria est; secunda autem, licet non necessaria, tamen catholica, utilis et amplectenda; tertia autem superstitiosa, nociva et vitanda. Prima enim continet modum vivendi sine quo salus non est, et ideo est ad salutem necessaria. Secunda autem partim rerum veritates docet, as partim modum honeste vivendi, licet non sufficienter ad salutem, et ideo catholicis est utilis et amplectenda. Tertia autem et a salute et a veritate et vita honesta abducit ad consequendas voluptates atque 8 est: et QR add. et DM2 9 intra: intus a'CRIS add. se LENO 10 infra: intra QcN la quas: quam a'C quamvis Q nonnumquam: 2 J numquam F KV 18 adinvenit: invenit a' 25 sufficienter: sufficiat pR 2 26 a om. P6 27 et: a add. a'CREN consequendas: sequendas MV 1
Gundissalinus, De divisione pkilosophiae, Prologus; ed. Baur, BGPM iv: 2-3, p. 5: Honesta autem scientia alia est divina, alia humana. Divina scientia dicitur, que deo auctore hominibus tradita esse cognoscitur, ut uetus testamentum et nouum. unde in ueteri testamento ubique legitur: 'locutus est dominus' et in nouo: 'dixit Ihesus discipulis suis'. z John i: 9.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
10
vanitates, propter quod nocet et est vitanda. De prima non sufficio quicquam dicere adhuc, nee incumbit praesenti curae quam ad petitionem vestram suscepi.
Cap. II
De definitione et ortu philosophiae in general!.
3. De secunda autem, quae est philosophia, aliquid dicendum. 5 Isidorus, libro II Etymokgiarum, cap. 25, dupliciter earn definit et congrue. Una definitio tangit subiectum de quo est, et est talis: Philosophia est divinarum humanarumque rerum, in quantum homini possibile est, probabilis scientia.1 Alia tangit subiectum et finem, et ideo completior est et est talis: Philosophia est rerum divinarum humanarumque cognitio 10 cum studio bene vivendi coniuncta.2 Res igitur divinae et humanae subiectum sunt totius philosophiae; studium autem bene vivendi finis, quia omnis cognitio ad honestam vitam ordinatur, sicut infra patebit.3 4. Cum igitur philosophia accidens sit, et omne accidens oritur ex subiecto et principiis eius, sic et orietur philosophia. Sed subiectum 15 eius est duplex, scilicet de quo et in quo. Primum, universitas rerum est quia res divinae et humanae; secundum, homo. Oritur igitur inde ex rebus scibilibus, hinc autem ex hominis appetitu respectu scientiae et bonae vitae. Quod quomodo fiat evidens erit per divisionem philosophiae et per ortum partium et specierum eius. Dividamus igitur earn, zo
Cap. Ill De divisione philosophiae per res divinas et humanas de quibus est. 5. Ut dicit Aristoteles in III De anima,* scientia secatur in res, id est dividi debet secundum divisionem rerum de quibus est. Quare cum philosophia sit de rebus divinis et humanis, ut iam dictum est, 25 omnis pars eius aut est de rebus divinis aut de humanis. Prima nomen habet in genere. Dicitur enim speculativa. Secunda non habet unum nomen in genere cum contineat ethicam, mechanicam et sermocinalem, 4 definitione: divisione CD 6 cap. 25: cap. 15 a'CRc 7 talis: universalis a' 10 est et M2V: et CR om. cet. humanarumque: humanarum ALSO 15 orietur om. a'C 17 secundum: est add, QRL 22 de quibus est: de qua est A'F'K' om. QL 23-24 id est: et a' 24 quibus: quo DMTV qua a 26 aut de: et EM1 aut QRBNV 28 contineat: contingat a 2 Isidore, Etymologiarum ii, 24; ed. Lindsay, § 9. Ibid., § i. Infra, ch. 63: 636; ch. 64: 648. 4 b Aristotle, De anima iii, 8 (43i 24-26); tr. Vetus, ed. M. Alonso, Pedro Hispano: Obras Filosdficas iii, p. 351. 1
3
DE ORTU S C I E N T I A R U M
n
1
ut infra patebit. Nota igitur quod cum omnium quaecumque sunt vel fiunt Deus causa sit, tamen quaedam dicuntur res divinae et quaedam humanae: divinae, Deus et omnis creatura quam facit non per nos— facit enim nostros sermones et opera, sed per nos; humanae, quas facit s per nos, cuiusmodi sunt sermones et actus nostri. Et sic patet subiectorum distinctio in dictis partibus philosophiae et per consequens ipsarum partium philosophiae.
Cap. IV De ortu philosophiae spetulativae in communi quae est de rebus divinis, de subiecto etiam eius et fine 10 proprio ac definitione. 6. Ortus partis speculativae philosophiae, quae et de rebus divinis est, huiusmodi est secundum Aristotelem in I Metaphysicae:2 Omnes homines natura scire desiderant; igitur desiderant naturaliter scientiam. Sed scientia est cognitio intellectiva. Cognitio enim principiorum 15 demonstrationis dicitur intellectus,3 et conclusionis, scientia, quarum utraque est intellectiva. Et ideo dicit Aristoteles in I Posteriorum* quod scire opinamur unumquodque cum causam eius cognoscimus et quoniam illius est causa, quia principia demonstrationis causam conclusionis docent et quoniam illius est causa. 20 7. Omnes igitur homines naturaliter desiderant cognitionem intellectivam, sed ut dicit Aristoteles in principio Posteriarum:* Omnis doctrina et disciplina intellectiva ex praeexistenti fit cognitions, scilicet sensitiva, et ideo infra in eodem6 dicit quod si aliquis sensus defecerit, necesse est aliquam scientiam deficere, scilicet illam quae nata est fieri 25 ex sensibili illius sensus deficientis. Quare patet quod desiderium humanum respectu scientiae non impletur nisi per sensum. Haurit igitur anima rationalis a rebus extra scientiam per sensum, quasi per quoddam haustorium, quo deferuntur species sensibiles ab extra usque 8 philosophiae: scientiae QC 9 de1: ex MV sophiae: est add, a 13 desiderant om. HI 20 igitur: ergo a'M 21 principio: primo pi 1
divinis om. a n philo17 causam: causas RLDM 23 ideo om. a'C
Infra, ch. 34: 346. Arist., Metaph. i, i (g8oa2i); tr. Composita sive 'Vetus', ed. Vuillemin-Diem, AL xxv i-ia, p. 89. 3 Arist., Anal. post, i 33 (88b3S-37). 4 Arist., Anal. post, i 2 (7ib9-i2); tr. lacobi, ed. Minio-Paluello and Dod, AL iv 1-4, p. 7 (PL 64: 7130) 5 Arist., Anal. post, i I (7iai-2); AL iv 1-4, p. 5 (PL 64: 7110). 6 Arist., Anal. post, i 18 (8ia38-4o); AL iv 1-4, p. 40 (PL 64: 73OA). 1
iz
DE ORTU S C I E N T I A R U M
ad animam rationalem in qua fit universale, quod est principium scientiae. 8. Si quaeritur quomodo de specie sensibili pervenitur ad universale sine quo non est scientia, docet hoc Aristoteles in principio Metaphysicae1 sic: Omni animali sensus inest, sed quibusdam cum sensu 5 etiam memoria inest, sensibilium apprehensorum retentiva, quibusdam autem solus sensus. Quibus autem sensus inest sine memoria nullam prudentiam habere possunt, quia prudentia est virtus collativa praesentium et praeteritorum respectu futurorum, quod non potest esse sine memoria, quia nonf cognoscuntur praeterita nisi memorando. 10 Quibus autem inest sensus cum memoria, aut habent auditum aut non habent. Si non habent, naturalem prudentiam habere possunt, sed indisciplinabilia sunt ut apes. Si habent auditum cum memoria, disciplinabilia sunt. Quae autem disciplinabilia sunt, quaedam nullam virtutem habent ultra imaginationem et memoriam, et talia non sunt 15 experimenti capacia sicut bruta; quaedam habent rationalem vim ultra imaginativam et memorativam, et talia sunt experimenti capacia sicut homines. 9. Hominibus autem scientia et ars per experimentum accidit. Prius igitur sentitur aliquid in homine, et memoriae commendatur, et ex 20 talis sensus et memoriae multiplicatione fit experimentum. Et experimentum est acceptio alicuius unius a multis praesentatis et memoriter tentis, quod quidem unum in illis omnibus est et in quo ilia omnia similia sunt; et est haec communis unius de multis acceptio opere rationis facta, quae singularia sensata et memoriter tenta ad invicem 25 confert, considerans quid in eis idem, quid non idem. Verbi gratia, aliquis sensibiliter comperit quod talis potio sanavit talem febrem in Platone, et hoc memoria tenet; deinde comperit quod eadem potio sanavit eandem febrem in Socrate, et hoc memoria tenet, et sic in multis. Deinde ratio confert ad invicem has singulares operationes 30 memoriter tentas dicens apud se: Talis potio sanat talem febrem, et sic factum est experimentum. 10. Nee tamen adhuc est mox universale; sed dum accipit unum ex multis—non tamen confert omnia eiusdem speciei ad invicem— 3 Si: Sed a'CV 4 principio: prime pKL 6 etiam: et KRDMV om. QN 7 autem2 om. a'C 12 habere: non add. CEI 17 imaginativam: imaginationem AKPLE1 memorativam: memoriam a'LE1 21 talis 2 sensus: tali sensu RV 23 tentis: retentis a'RM 25 tenta: retenta AQC 27 comperit: comperte El 31 tentas: retentas AQ 34 non: nee C6 omnia: singularia add. pM. 1
Arist.,Metaph.i, i(98oa37-98iai2); ALxxvi-i a ,pp. 5-6. Kilwardbyparaphrases this long passage.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
13
experimentum est tantum. Quando autem confert omnia singularia eiusdem specie! sic: Talispotio universaliter sanat talent febrem in taliter disposito, universale est et principium artis et scientiae. 11. Sic igitur per sensum hauritur scientia, scilicet ut per sensum fiat 5 memoria, et ex memoria multiplicata fiat experimentum, ex experimento sufficienti universale. Nee oportet praecedere multiplicem sensum ad hoc quod fiat memoria, sicut oportet praeesse multiplicem memoriam ut fiat experimentum et universale, quia memoria non est nisi sensati retentio, sed experimentum est acceptio unius communis de multis 10 sensatis et memoriter retentis in quo uno ipsa conveniunt. Haec invenietis in principio Metaphysicae1 et in ultimo capitulo Posteriorum,2 sed obscurius quam hie dicta sunt. 12. Colligitur igitur ex his ortus philosophiae speculativae in genere. Oritur enim ex rebus scibilibus tamquam de subiecto de quo est. 15 Oritur autem in homine per appetitum sciendi qui naturaliter inest humano aspectui et sic habet ortum ex parte subiecti in quo; fit autem de illo in isto per modum praedictum quo ascenditur per sensum et memorias ad universalis acceptionem per experimentum. 13. Ex his etiam patent subiectum et finis proprius totius scientiae 20 speculativae: subiectum, universa natura scibilis, scilicet Deus et ea quae per se condidit; finis, perfectio partis speculativae humanae animae sive perfectio desiderii humani respectu veri sciendi, quod idem est. Istud enim desiderium est partis animae speculativae. 14. Hinc colligere possumus et scientiae speculativae talem defini25 tionem: Scientia speculativa est pars philosophiae humani aspectus perfectiva per cognitionem rerum divinarum, id est naturae divinae et naturarum a Deo per seipsum conditarum.
Cap. V Divisio philosophiae speculativae per naturalem, mathematicam et divinam. 30
15. lam dividamus partem philosophiae inventam, scilicet speculativam, de qua Aristoteles in VI libro Metaphysical3 sic concludit: 5 ex": et FHQC1 et ex SO am. ARI 6 sufficienti: fiat add. HQD 7 praeesse: praecedere QRLSM2 n principio: primo Sb 13 philosophiae:scien1 tiae QC 14 de : ex RV 18 memorias: memoriam HQIS 19 etiam: autem HQR igitur SO om. BD 24 et: etiam DNV om. HRE 28 Divisio: De divisione ED philosophiae: scientiae CNlNm 31 libro om. CRL6 1
Ibid. Arist., Anal. post, ii, 19 (99b2o-ioob3); AL iv 1-4, pp. 104-6 (PL 64: 7600-7618). Arist., Metaph. vi, i (1026*18-19); tr. Arab.-lat. sive Nova, ed. Venice (1574), text 2, fol. 1451*. All subsequent references to identifiable Latin texts of the Metaph. are to this translation and to this edition, unless otherwise specified. 1 3
14
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Modi igitur philosophiae essentiales sunt tres: naturalis, mathematicus et divinus, et loquitur ibi de philosophia speculativa tantum. Huius autem trimembris divisionis acceptionem ibidem immediate ante1 sic ponit, quod quaedam pars speculativae scientiae considerat res mobiles et materiales secundum quod tales, et ista est naturalis. Quaedam autem 5 considerat res quae sunt mobiles et materiales, non tamen ut tales, sed abstrahendo eas a motu et a materia, et ista est mathematica. Quaedam vero considerat res omnino immobiles et vere a materia separatas, et ista est divina. Sufficientia huius divisionis patet quia quartum membrum est impossibile et consideratio de ipso falsa. Res 10 enim omnino separatae a motu et a materia secundum veritatem nullo modo sunt mobiles aut materiales, et ideo si quis fingeret eas tales esse, mendacium faceret. Eandem etiam divisionem ponit Aristoteles in fine prologi libri De anima.2 16. Nee moveat quod a principio divisionis scientiarum unam diximus 15 esse scientiam divinam meliorem philosophia, et modo Aristoteles dixit unam partem philosophiae speculativae esse divinam. lam etiam nuper diximus speculativam totam esse de rebus divinis et ita videtur quod tota possit dici divina. Sciendum enim quod diversis rationibus dicitur catholicorum theologia scientia divina et metaphysica philoso- 20 phica. Ilia enim divina dicitur, ut a principio dixi, non solum quia de Deo multum loquitur, sed quia Deo auctore hominibus tradita est et nulla humana industria inventa. Haec autem quia de Deo loquitur tamquam de potissima et principalissima substantia, sed est per humanas rationes inventa. Speculativa autem tota non solet dici divina, licet de 25 rebus divinis, quia neque de Deo est nisi pro parte ilia quam dixit Aristoteles divinam, neque Deo auctore homini tradita, sed per humanas rationes excogitata, et est de rebus omnibus quae in potestate humana non consistunt. 6 quae sunt om. QLEI 12 aut: et a' CEBDMO 22 quia: de add. a a add. P 29 non om. AC
20-21 philosophical philosophia 27 tradita: est add. LEN
1 Arist., Metaph. vi, i (1026*13-16); text 2, fol. 145 KL : Naturalis estrerummobilium, neque mathematica, sed ilia, quae est ante omnes istas. Scientia enim naturalis est rerum inseparabilium, sed non immobilium. Et mathematicarum quaedam sunt rerum immobilium, sed non videntur abstractae, sed quasi in materia. Prima autem scientia erit rerum abstractarum, et quae non moventur. 2 Arist., De anima i, i (4O3bi2-i9); tr. Vetus, ed. Alonso, pp. 92-93: Non autem separabilium, nee, in quantum huius corporis sunt, passiones sunt. Sed ex remotione, mathematicus est; secundum autem quod sunt separabiles, primus philosophus est. Sed redeundum est unde ratio. Dicebamus autem quod passiones animae non separabiles sunt a physica materia animalium sive huiusmodi sint, desiderium et timor, non sicut linea et planum.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Cap. VI
15
De ortu philosophiae naturalis, subiecto ac fine proprio et definitione.
17. De ortu istarum per ordinem dicendum, et primo de natural!. Ut dicit Aristoteles in I Metaphysicae:1 Propter id quod est mirari 5 homines inceperunt philosophari, ex principio quidem parum pro deficientibus admirantes, postea secundum parvum procedentes et de maioribus dubitantes, ut de lunae passionibus et his qttae sunt circa solem et astra et de omnisy id est universi, generatione. Ex hoc patet quod admiratio fecit homines primo philosophari et quod non subito constituta sit 10 aliqua pars philosophiae, sed paulatim incrementa sumendo. Et idem iterum docet Aristoteles in fine Elenchorum* Sed hoc manifestum est quod, quae semper eodem modo se habent, minus miramur; quae vero frequenter mutantur et renovantur, magis, et causa est quia miramur rara et nova. 15 18. Videns igitur humana ratio undique res variari, mutari et renovari et nullam corporalem naturam omnino stabilem esse, hoc mirata causam quaerere coepit ortus et occasus rerum corporalium, et omnino alterationis et mutationis in ipsis. Et invenerunt tandem causam esse in qualitatibus activis et passivis, nee in omni specie qualitatis, sed in so specie tertia, quae est passio et passibilis qualitas; nee in ilia secundum omnem modum, sed secundum duas contrarietates tangibilium qualitatum, quae sunt calidum, frigidum, humidum, siccum. Perceperunt enim, sicut determinat Aristoteles in libro De morte et vita,3 quod calor 2 et: ac RLEN vel P'QC vel et AFK vel etiam A'F'K' definitione: eius add. MOV 4 mirari: admirari PB'M1 (tr. Vetus) 5-6 pro deficientibus: 1 proficientibus RLN (tr. Vetus, ed. Steele) 7 et : de add. EMN 8 omnis (tr. Vetustissima): omni IS (tr. Vetus) id est: de add. RLD ex add. S om. QCNO 18 invenerunt: invenit RIS 22 humidum: et add. QCRLSN 23 enim: philosophi add. eM 1 Arist., Metaph. i, 2 (982*^12-17); tr. lacobi sive 'Vetustissima', AL xxv i-ia, p. 9: . . . ex principio quidem prompta deficientium admirantes, . . . Cf. Metaph. Vetus, ed. Steele, Rogeri Baconi OHI xi, p. 258: 27-32 and ms. Reims, Bibl. de Ville 864, fol. i7orb, 25-26: . . . quidem parum proficientibus . . . a Arist., De soph. el. 34(i83bi6-26); ii, 9, ed. Pavia, 1521 (PL 64: IO40A). No critical edition of the medieval text of this work is yet available. For the purpose of verifying exact citations we have had recourse to an early edition, Pavia, 1521, which preserves the early terminology, often vastly different from that found in PL 64. In this early edition the De sophisticis elenchis is divided into two books corresponding to chapters 1—15 and 16—34 'n *ne Bekker (Berlin, 1931) edition and modern translations (e.g. Oxford, 1955). There is a double series of chapter numbers in this early edition. The first series divides Book I into n chapters and Book II into 10. The second series divides Book I into 14 chapters and Book II into 9. Kilwardby, as will be seen, uses the incipits of the chapters and not the numbers to refer to specific places within the two books. 3 Arist,, De morte et vita 4-6 (467bio-47obs).
16
DE ORTU S C I E N T I A R U M
et humor sunt causa generationis istorum corporum inferiorum, augment! et profectus; frigus autem et siccitas, corruptionis, decrement! et defectus. Unde invenerunt et posuerunt has qualitates causas esse generationis et corruptionis substantiae, item augment! et diminutionis quantitatis similiter et alterationis qualitatum. Et ideo adhuc naturales 5 vocant istas qualitates primus, scilicet quia primae sunt in eorum consideratione et quodammodo causae omnium aliorum quae considerare habent, principaliter in rebus inferioribus. Nisi enim essent istae qualitates, non transmutarentur ad invicem corpora mutuo agendo et patiendo. Unde dicit Aristoteles in libro De sensu et sensato, capitulo 10 De sapors:1 Secundum quod ignis et quod terra nihil habent facere et pati nee aliud quicquam; secundum autem quod est contrarietas in unoquoque secundum haec omnia et faciunt et patiuntur. Ecce quam aperte dicit quod nee elementa nee elementata agunt et patiuntur nisi per dicta contraria. 15 19. Deinde considerantes corpora inferiora oriri, crescere, deficere et corrumpi singulis annis regulariter, et per unum modum secundum quatuor partes anni, et hoc mirati sunt et huius causam scrutati, invenerunt earn esse motum localem et circularem caeli et corporum caelestium, qui per continuitatem uniformis motus, praecipue primi 20 orbis stellarum fixarum, causa est continuitatis in transmutatione inferiorum corporum, et per dissimilitudinem et diversitatem motuum aliorum orbium stellarum erraticarum causa contrarietatis, scilicet ortus et occasus, augmenti et diminutionis et huiusmodi, ut docet Aristoteles in libro II De generations2 et XI Metaphysicae.* In ista tamen contra- 25 rietate et diversitate rerum causanda potest maxime accessus solis et recessus per quatuor quartas obliqui circuli quern annuo peragit motu. Inde igitur posuerunt, et recte, motum localem esse causam aliorum motuum prius inventorum, scilicet generationis, augmenti et alterationis et his contrariorum, quod et ostendit Aristoteles in VIII Physi- 30 corum.4 20. Et sic paulatim profecerunt studia hominum in istis, ex effectibus causas inquirentium, donee viderent omnem naturam corporalem tam superiorem quam inferiorem mobilem esse, licet diverso genere motus. 6 quia: quod A.p n sapore: quod ignis add. HN et1: terra secundum add. HN 13 et patiuntur om. AH dicit: dicimus p ao per am. MO 30 et2: etiam FCSG om. LE VIII: VII a' 32 profecerunt: perfecerunt KIM 1 z 3 4
Arist., De sensu et sens. 4(44ibiz-i5); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fbl. 324" 13-16. Arist., De gen. et corr. ii, jo (336»3i-bi5). Arist., Metaph. xii, 6 (io72ao-i8). Arist., Phys. viii, 7 (260*20-261 "26).
DE ORTU SCIENTIARUM
17
Inferiora enim omni motu quadruplici moventur, scilicet in substantia, in quantitate, in qualitate, in loco; superiora, in loco tantum. Inde mirantes quid ipsius motus in genere causa esset, invenerunt in omnibus quae non violenter moventur sed naturaliter aliquod esse principium 5 intra ipsum mobile quod esset principium motus eius, ut in caelo motorem aliquem spiritum, in animali similiter—et istum spiritum dixerunt animam—in aliis non animatis aliquam formam vel aliquam potentiam activam tamquam rationem seminalem ad aliquid efficiendum de ipso. Istud igitur principium motivum naturae corporalis vocaverunt 10 naturam; et ab ilia corpus mobile naturale vocaverunt, et scientiam totam de corpore mobili, paulatim et frustatim inventam, scientiam naturalem. Graeci autem naturam phisim dicunt et corpus phisicum et scientiam phisicam. 21. Ex his colligere possumus subiectum et finem proprium scientiae 15 naturalis et definitionem. Subiectum enim corpus mobile est secundum quod huiusmodi, cuius cognitio incepit a qualitatibus primis activis et passivis, ut ostensum est.1 Finis, perfectio humani desiderii respectu talis corporis cognoscendi. Unde naturalis scientia sic congrue definiri potest: Pars scientiae speculativae humani aspectus perfectiva quoad 20 cognitionem corporis mobilis secundum quod mobile est. Et nota quod hoc quod modo dixi corpus mobile secundum quod huiusmodi comprehendit ea quae sunt in motu et in materia secundum quod huiusmodi, de quibus supra1 dixit Aristoteles esse scientiam naturalem, et ita comprehendit principia corporis mobilis et partes et proprias eius 25 passiones.
Cap. VII Quomodo qualitas vel motus est causa substantiae vel quantitatis, quamvis simpliciter prior sit substantia vel quantitas illis et nobilior. 22. Ad evidentiam iam dictorum posset hie aliquis non immerito 30 quaerere quomodo qualitas vel motus possit esse causa substantiae vel quantitatis cum sit utcumque posterius illis. Dictum est enim quod qualitas est causa generationis et augmenti,3 ex quo sequitur quod sit I omni: omnia PCES 19 aspectus: affectus a 23 quibus: quo LESDMO 26-27 substantiae vel quantitatis oat. E'EI 27-28 vel quantitas om. CO 28 illis et: vel etiam P'LV 29 iam dictorum: praedictorum BN posset: possit CMV 1
Supra, par. 18.
4U1C78
2
Supra, ch. 5: 15, n. i. C
3
Supra, ch. 6: 18.
18
DE ORTU S C I E N T I A R U M
causa substantiae et quantitatis, quia generatio est motus in substantiam, et augmentum in quantitatem. Similiter dictum est quod motus localis est causa aliorum motuum,1 ex quo sequitur quod sit causa generationis et augmenti et ita causa substantiae et quantitatis, et ita quod posterius est erit causa prioris, quia substantia et quantitas 5 priores sunt natura quam qualitas et motus, quod patet per hoc quod mathematicus considerans quantitatem abstrahit earn a motu et a qualitate tali, scilicet activa et passiva. Non enim est possibile vera ratione abstrahere posterius a priori, sed prius a posteriori. Unde animal potest vere intelligi sine homine, sed non e converso, et sub- 10 stantia potest vere et complete intelligi sine accidente, sed non e converso. 23. Item ad hanc dubitationem videtur valere quod substantia nobilior est illis, et quantitas etiam, quia incorruptibilior est illis cum sit prior et abstractibilior. 15 24. Ad obiectum de qualitate quia posterius non videtur posse causare quod prius est, dicendum quod qualitas in genere posterior est substantia et quantitate in genere, sed nihilominus aliqua qualitas prior est aliqua substantia et aliqua quantitate; et ideo qualitas in genere non est causa illorum generum, sed aliqua specialis qualitas 20 causa est alicuius specialis substantiae et quantitatis. Quod patet sic. Calor inest igni sicut accidens subiecto, et ideo prior est ignis per naturam quam calor. Verumtamen quando ignis generat ignem in alio corpore in quo prius non erat, sicut prior est ignis generans igne generato, sic et calor ignis generantis prior est illo et causa eius. Similiter 25 dico de aliis elementis. Deinde cum ex elementis fiunt mixta, prius natura sunt, et tempore forsan, elementa quam mixtum ex illis, et ilia mixtio numquam fieret, ut praedictum est,2 nisi elementa mutuo inter se agerent et paterentur per qualitates contrarias activas et passivas. Priores igitur sunt illae qualitates quam mixta et causae illorum; 30 tamen sunt posteriores natura quam substantiae corporum elementorum et ab illis causatae. Sic igitur simpliciter prior est substantia qualitate et causa eius. Aliqua tamen qualitas aliqua substantia prior est et causa eius. 25. Quod autem obiectum est quod ignobilius non est causa nobilioris, 35 dicendum quod pura et nuda qualitas nullo modo potest esse causa substantiae, sed nee principalis causa. Sed quando dicimus qualitatem esse causam substantiae, intelligendum est qualitatem in substantia 15 abstractibilior: abstractior cDN 1
Supra, ch. 6: 19.
23 alio: aliquopSD z
Supra, ch. 6: 18.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
19
radicatam esse causam, et hoc per illam substantiam in qua radicatur. Unde principalis causa est substantia, et vere et sine calumnia dicitur quod substantia per qualitatem est causa substantiae. Exemplum sume. Bene et vere dicitur quod lingua loquitur, et tamen non loquitur 5 per se nude sed unita animae rationali, ut verius et melius dicatur anima loqui per linguam. Sic igitur forma substantialis ignis vel alterius element! agit per suam qualitatem tamquam per instrumentum suum, et sicut anima non loquitur nisi linguam habens cui uniatur, ita nee forma substantialis nisi per qualitatem habitam, et loquor de actione 10 naturali alterativa. Similiter dicitur quod color immutat visum, cum tamen si ponatur immediate super oculum non videatur, oportet enim quod distet et irradiet a se speciem suam per quam tangat oculum, et videtur tune color per speciem suam, quam si non irradiaret vel non posset irradiare, non videretur omnino. Sic et forma substantialis is elementi agit et tangit aliud corpus per suam qualitatem cuius speciem irradiat super illud, quam si non haberet vel irradiare non posset, non transmutaret aliud. Sic igitur dicitur qualitas causa substantiae sicut lingua loquelae et sicut species coloris visionis, cum non sit principalis causa, sed quasi instrumentum naturale per quod agit substantia, 20 quae est causa principalis substantiae. 26. Sicut autem ostendi qualitatem aliquam priorem esse aliqua substantia et eius causam, sic et aliqua quantitate prior est et eius causa, scilicet quantitate naturali, ex quo enim potest esse causa substantiae naturalis et prior ea. Cum ilia substantia sit prior sua naturali 25 quantitate, poterit illius esse causa et prior esse ilia. 27. Omnino similiter dicendum est de motu quod ipse simpliciter et in genere posterior est substantia et quantitate simpliciter et in genere. Et tamen aliquis motus prior est aliqua substantia et quantitate et causa eius, ut motus caeli substantiae naturalis generabilis et corrupti30 bills, et similiter quantitatis naturalis in ea. Ipse tamen motus caeli posterior est natura corpore caeli moto et eius motore quae sunt substantiae, et ab eis causatus est. Nee est intelligendum quod nudus motus praeter omnem substantiam sit causa substantiae vel quantitatis, sed magis corpora caelestia mediante motu. Et ita principalis causa 35 ibidem est substantia, sicut prius dictum est de qualitate. Quod tamen ut facilius sit intellectu paululum explanabo. 28. Cum in natura et omnino in operibus Dei nihil frustra sit neque nugatorium, constat in stellis omnino diversis diversas esse virtutes 6 loqui: loquitur pSM 8 nisi: per add, CD habens am. DM 9 loquor: loquitur PLIS'G n videatur: videtur LDM2 16 non2 am. pL,V 17 aliud: illud pEDM 25 esse: est INO am. p 37 Cum: igitur add. a' enim add. EN nihil: neque a'C
20
DE ORTU S C I E N T I A R U M
activas. Unde et singulae stellae proprias virtutes habent quarum uniuscuiusque virtus a virtutibus omnium aliarum diversa est. Ideoque earum lumina diversarum sunt virtutum. In singularum etiam luminibus est diversitas saltern penes plus et minus eiusdem generis. Radius enim perpendicularis est omnium fortissimus, et ceteri omnes differunt 5 in virtute secundum plus et minus penes elongationem maiorem et minorem a perpendiculari. Perpendicularis autem est qui cum corpore stellae angulos rectos efficit cum irradiando procedit. Item quia lux se multiplicat in orbem, et tota Stella in omni puncto luminosa est, quaelibet Stella lata super terram totam superficiem terrae ad se con- 10 versam lumine suo tangit, licet insensibiliter. 29. Cum igitur innumera stellarum multitudo semper feratur super terram, semper a stellis ad terram procedit multiformis mixtura luminum, multiformis activae virtutis, et per hanc virtutem luminarem qua caelum tangit terram et haec inferiora, mo vet ea et transmutat. Et quia 15 dicta virtus luminaris a caelo procedens semper terrae incumbit, ideo semper mutantur haec inferiora saltern aliqua alteratione, scilicet elementa et omnia elementata. Ideo etiam terra non cessat gignere plantas et animalia. Et quia dicta virtus luminaris nusquam est omnino eadem in duobus locis quantumcumque propinquis, sicut patet ex dictis, ideo 20 numquam in eodem tempore in duobus locis quantumcumque propinquis possunt fieri duo individua omnino similia. Et quia haec virtus semper circuit et numquam per momentum stat secundum naturam, licet per miraculum steterit sol contra Gabaon,1 ideo virtus quae est modo in aliquo loco numquam omnino eadem redibit ad eundem 25 locum antequam annus magnus2 impleatur, qui secundum astronomos non impletur nisi in 36,000 annorum.3 Non enim redibunt stellae omnino ad eundem situm quern habent inter se ad quemlibet locum terrae modo, antequam magnus annus impleatur. Et ideo duo individua penitus similia in eodem loco fieri non possunt in diversis temporibus, 3° dico in eodem anno magno, et haec est causa quare omnia individua a principio mundi usque ad finem sunt dissimilia ita quod nulla duo i stellae om. a'C 3 singularum: singularibus LGD 5 omnes: homines NV 8 cum: et a'CE 12 igitur: ergo a'C 18 omnia: cetera C om. a' 19 eadem: ut ex dictis patet add. a' sicut . . . patet add. CRcG 20 sicut . . . dictis om. a'CRcG 21—22 propinquis: non add. pD 1
Josue 10: 13. Cf. Isid., Etymol. v, 36: ed. Lindsay, § 3: Tria sunt genera annorum. Aut enim lunaris . . .; aut solstitialis . . .; aut magnus, omnibus planetis in eundem locum recurrentibus, qui fit post annos solstitiales plurimos. 3 For the number 36,000 cf. John of Holywood (Sacrobosco), Computus ecdesiastictu (c. 1244), cited in P. Duhem, Le Systeme du monde iii, p. 240. 1
DE ORTU S C I E N T I A R U M
21
sunt omnino similia, et hoc dico quantum ad causam motivam communem. 30. Alia enim est causa diversitatis ex parte materiae penes diversas rationes seminales quae in ea sunt et diversas materiales conditiones. 5 Non enim ex semine hordei fit frumentum, nee e converse; neque rationales seminales quae sunt in uno grano hordei sunt eaedem, nee omnino similes. Propter quod nee grana ex eis producta sunt omnino similia, sed de his non amplius modo. 31. Haec autem explanatio propterea principaliter facta est ut I0 appareat quod motus solus non est causa substantiae sed substantiae caelestes per motum, ita scilicet quod per virtutes luminum suorum tangentium terram et haec inferiora, non stantium sed iugiter motorum, quae tamen non moventur nisi ad motum caelestium corporum motorum, sicut iam dictum est. Si enim staret totum caelum, aut non 15 duraret rerum inferiorum mutatio, aut non fieret talis necessaria in rebus mutatio et renovatio per loca et tempora sicut modo fit, et forte neutrum.
Cap. VIII Quare physica dicatur esse de corpore mobili cum videatur multa alia tractare, et quomodo ilia omnia 20 ad corpus mobile reducuntur. 32. Aliud est de quo non inconvenienter quaeri posset, scilicet quomodo corpus mobile sit subiectum naturalis scientiae, cum subiectum debeat omnia continere de quibus agitur in scientia, et multa tractet naturalis scientia quae non videntur contineri sub corpore 25 mobili, ut materiam, formam, privationem, locum, tempus et consimilia, item animam omnem et motorem primum, sicut patet in libro Physicorum et in libro De anima et similiter in aliis libris naturalibus. Nullum autem dictorum est corpus. 33. Et dicendum quod subiectum proprium et praecisum omnis 30 scientiae debet omnia continere de quibus tractat ilia scientia, sed non omnia oportet ipsum continere sicut paries subiectivas, sed sicut partes vel principia vel passiones. Non enim cognoscitur complete aliquod subiectum nisi et eius principia et propriae passiones cognoscantur, quae cadunt in decursu illius considerationis quam habet ilia 35 scientia facere de subiecto. Quia igitur corporis mobilis secundum quod mobile tria sunt principia, scilicet materia, forma et privatio, ideo 6 hordei om. RB'D 7 similes: rationibus alterius grani hordei add. p 23 quibus: quo aDM 25 materiam: naturam IV 25-26 consimilia: similia QCRS6 30 quibus: quo aDV 34 decursu: decursum a'C cursu I
22
DE ORTU S C I E N T I A R U M
naturalis, qui habet considerare corpus mobile secundum quod mobile est, debet et dicta tria eius principia considerare. 34. Nee miretur quis quod dixi ista tria esse principia corporis mobilis secundum quod tale est, quia licet privatio secundum substantiam non sit in corporibus caelestibus mobilibus, est tamen privatio 5 secundum ubi. Unde eo modo quo mobilia sunt, scilicet secundum locum, sunt privabilia; sed nee esset ibi huiusmodi privatio, nee motus nee corporeitas nisi esset in eis materia. Et ideo ista principia sunt ibi, licet aliter quam in his inferioribus corporibus. 35. Item locus et tempus sunt per se consequentia corporalem 10 naturam mobilem sicut propriae passiones eius, et ideo cadunt in consideratione naturalis scientiae. Item quia physicus debet considerare corpus mobile secundum quod huiusmodi, oportet quod consideret principium eius motivum quod dicitur natura. Inde enim naturaliter mobile est quod in se habet huiusmodi principium motivum. Quia igi- 15 tur principium naturaliter motivum animati corporis est anima, et principium motivum caelestis corporis est motor primus, ideo naturalis de anima et de motore primo considerat non secundum eorum substantias, sed secundum quod sunt principia motus. Eodem modo dicendum est de similibus quae obici possunt per dictum modum. Omnia 20 enim reducenda sunt ad corpus mobile tamquam partes vel principia vel passiones, et non omnia sicut partes subiectivae.
Cap. IX Quare in subiecto physicae additur mobile super corpus, et quare non quiescibile. 36. Adhuc superest una notabilis dubitatio, scilicet quare dicatur 25 physica esse de corpore mobili secundum quod huiusmodi. Cum enim omne corpus mobile sit, non contrahitur corpus per hoc quod additur mobile. Quare igitur non dicitur esse simpliciter de corpore ? 37. Item si debet dici esse de corpore mobili ut fiat talis additio, quare non de corpore quiescibili, cum secundum Aristotelem in II 30 Phystcorum1 natura sit principium movendi et quiescendi illud in quo est per se et non per accidens. 2 eius ont. cD 4 tale est: mobile RLD 6 scilicet om. QLB'D 9 his: istis RED n naturam: naturalem a' 17 naturalis: naturaliter GV 20 quae: quod RSNO 24 quare om. CP'QR'DN 25 notabilis om. M'N scilicet om. pO Arist., Phys. ii, i (iO2b2i-23); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 15' 5-7: Est igitur natura principium alicuius et causa movendi et quiescendi in quo est primum et per se et non secundum accidens. 1
DE ORTU SCIENTIARUM
23
38. Dicendum ad primum quod licet omne corpus sit mobile, tamen alia est conditio eius unde mobile est, et alia unde corpus vel substantia est, et ideo alia et alia est consideratio de ipso sic et sic. Et alia et alia est de ipso scientia secundum has duas considerationes, sicut omnis 5 triangulus est figura et tamen aliae sunt passiones eius secundum quod figura est, et aliae secundum quod triangulus. Naturalis autem habet considerare naturam corporis secundum quod mobile est tantum, mathematicus autem et metaphysicus secundum quod corpus vel substantia est, sicut patebit per sequentia. Et ideo bene additur mobile 10 super corpus in consideratione physici. Licet enim non contrahat ad pauciora appellata, contrahit tamen et appropriat ipsum ad considerationem alterius scientis quam illius qui considerat corpus vel substantiam simpliciter secundum quod huiusmodi. 39. Dicendum ad secundum quod verum est quod natura est prin15 cipium movendi et quiescendi rem. Idipsum enim quod est principium movendi rem intra ut exeat de potentia ad actum est principium quietandi rem iam actu entem, ut idem quod est principium movendi intra ut sit grave deorsum est principium quiescendi deorsum cum illuc perventum fuerit. Tamen motus principaliter cadit in consideratione 20 physici et proprie, quies autem secundario et per accidens; turn quia mobilitas rerum cadit in consideratione physici, fixio autem et permanentia in consideratione metaphysici, turn quia motus est quoddam principium et causa rerum naturalium et non sic quies, turn quia motus aliquis actus est et quies nonnisi eius privatio. Et ideo quies in con25 sideratione naturalis non cadit nisi tamquam privatio motus quern attendit principaliter.
Cap. X Divisio naturalis scientiae Aristotelis ubi patent subiecta partialium librorum et fines. 40. Viso igitur ortu naturalis scientiae et eius subiecto manifestato, 30 quia specialiter eius petivistis divisionem, nunc iam tempus est per divisionem subiecti eius ipsam quoque dividere. Scientia enim dividi debet secundum divisionem rei de qua est, sicut ante dictum est.1 i Dicendum: Et dicendum a'C 6 quod: est add. CREIM 8 metaphysicus: physicus IM2 mechanicus G 16-17 quietandi: quiescendi CRLdDMN 1 17 entem: existentem RO 20 et om. IN 23 et causa om. a' 31-32 dividi debet: dividitur a'C 32 ante om. a'CRc 1
Supra, ch. 3: 5, n. 4.
24
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Igitur corpus mobile potest considerari simpliciter et in generali, vel secundum partem sive in speciali. 41. Primo modo tractatur de ipso in libro Physicorum, quia ibi agit de materia, forma et privatione, de natura, causa, motu, loco, tempore et huiusmodi, quae spectant ad corpus mobile universaliter et non sunt 5 specialiter alicuius corporis mobilis ita quod non alterius. 42. Secundo modo agitur de illo in libris sequentibus hoc modo. Corpus mobile in speciali aut est ingenerabile et incorruptibile, aut generabile et corruptibile. 43. De prima specie dicta tractatur in libro De caelo et mundo, quia 10 ibi agitur de quinque corporibus primis simplicibus secundum quod sunt partes mundum integrantes et in propriis spheris collocata sursum et deorsum secundum quod expetunt eorum naturae, quorum unum dicitur circulare propter motum circularem, scilicet corpus caeleste a concavo orbis lunae usque ad convexum spherae octavae—ulterius 15 enim non loquitur Aristoteles. Alia quatuor dicuntur recta propter motum eorum rectum, scilicet grave simpliciter, ut terra, et secundum quid, ut aqua, et leve simpliciter, ut ignis, et secundum quid, ut aer. De eorum naturis et motibus et sitibus in universo secundum totalitates suas secundum quas, secundum ipsum, sunt incorruptibilia et in- 20 generabilia, agitur in libro Caeli et mundi. 44. De secunda specie praedicta agitur in libris sequentibus hoc ordine. Corpus mobile generabile et corruptibile aut est simplex, ut elementum, aut ex simplicibus compositum, ut elementatum. 45. De primo istorum agitur in libro De generations. Ibi enim agitur 25 de generatione simplici, quae primo est in elementis, et ratione eius, etiam de generatione secundum quid, quae similiter primo est in elementis. Item ibi agit de alteratione, actione et passione et huiusmodi sine quibus non potest esse generatio aliqua, et primo in elementis inveniuntur. Et quia augmentatio non fit sine aliqua generatione et 30 alteratione, etiam ibi agit de augmento, sed magis incidenter quam de aliis, quia augmentatio proprie dicta in solis compositis et mixtis est etiam animatis, ut dicit Aristoteles in II De anima.1 In eodem etiam libro agit de mixtione elementorum et huiusmodi consequentibus ipsa corpora simplicia generabilia et corruptibilia. Et nota quod corpora 35 quatuor elementaria secundum Aristotelem in totalitatibus suis sunt incorruptibilia et ingenerabilia, et sic tractantur libro Caeli et mundi; 4 loco: et add. pLD 7 illo: illis SDM 15 convexum: orbis ultimi add. p 16 enim om. a' PLMN 28 agit: agitur HpRLSN 30 fit: sit c 1
Arist., De anima ii, 4 (4i6b8 ff.).
10 dicta om. QRLES 27 similiter: simpliciter sine om. a
DE ORTU S C I E N T I A R U M
25
secundum partes autem generabilia et corruptibilia, et sic tractantur in dicto libro De generatione. 46. De secundo autem dictorum, scilicet de corpore mobili generabili et corruptibili composite et elementato, agitur in libris sequentibus s per hunc modum. Corpus mobile elementatum aut est inanimatum aut animatum. 47. De inanimate tractat liber Meteororum. Ibi enim agitur de corporibus quae fiunt ex elementorum mixtione sive prodeuntibus usque ad superiores partes mundi, cuiusmodi sunt ignes in acre apparentes 10 et pluviae et grandines et venti et tonitrus et huiusmodi impressiones dictae; sive in ventre terrae latentibus, cuiusmodi sunt minerae lapidum et metallorum, et venti unde terraemotus et huiusmodi; sive medio loco, cuiusmodi sunt flexibilia et directiva, frangibilia et comminutiva, pulsui cedentia et non cedentia et huiusmodi multa, de quorum natura 15 et compositione agit in IV Meteororum. 48. De animate tractant libri sequentes Vegetabilium et Animalium. Verumtamen quia corpus animatum secundum quod tale non satis agnoscitur nisi agnoscatur anima quae est natura huiusmodi corporis, ibi ordinari debet, ut aestimo, tractatus De anima et libri ad eius 20 evidentiam sequentes, scilicet De sensu et sensato, De somno et vigilia, De morte et vita, in quorum primo, scilicet De anima, destruit opiniones falsas antiquas de anima et suam veritatem de ipsa tradit; et hoc tam de vegetativa potentia quam de sensitiva et intellectiva, et hoc tam de apprehensiva potentia, quae est in animabus animalium, quam de as motiva, de recordativa etiam et reminiscitiva quarum prior est passio sensitivae ad sensibilia, posterior intellectivae ad intelligibilia. Hoc tamen dixerim, si placet adiungere ilia duo capitula De memoria et reminiscentia cum libro De anima, quod non incongrue fit, ut aestimo. 49. In libro De sensu et sensato agitur de compositione instrumen30 torum sensitivorum, scilicet oculi, auris et aliorum, et de essentia sensibilium, scilicet coloris, saporis et aliorum, excepto sono, de cuius essentia in II De anima agitur.1 In libro De somno et vigilia agitur de eisdem et de somnio et divinatione somniorum. In libro De morte et vita iuxta nomen suum agitur de causa naturalis corruptionis 2 dicto om. a'COV 7 agitur: agit Re 10 et4 om. a'CE 12 sive: in add. S2BN 13 etj om. IDM 16 sequentes: scilicet add. pR videlicet add.E 18 agnoscitur: cognoscitur RLS agnoscatur :cognoscatur Li huiusmodi: huius aCRLDMO 22 antiquas: antiquorum a' 33 somnio: somno aCRLIDMO om.p et2:deadd. KLDMN 34 corruptionis: complexionis a'C 1
Arist., De anima ii, 8 (4i9b4-42ia7).
26
DE ORTU S C I E N T I A R U M
elementatorum et de causis longaevitatis et brevitatis vitae, magnitudinis etiam corporalis et parvitatis. 50. Habita igitur hac cognitione de anima et de dictis ad ipsius cognitionem spectantibus, sequitur pars scientiae naturalis agens de corpore animate; quod quia non est nisi duplex, scilicet vegetativum 5 et sensitivum, duplex est tractatus. 51. De priori, liber Vegetabilium in quo de vita plantarum agitur et partibus integralibus et subiectivis et de essentiali earum generatione et de his quae accidunt eis penes locum et tempus generationis et de succis eorum et odoribus et fructibus et eorundem effectibus et huius- 10 modi. Sed non sunt haec omnia pertractata in illo quod habemus de hoc libro. Haec tamen omnia pollicetur Aristoteles in fine primi libri Vegetabilium1 sicut patet. Unde constat nobis deficere magnam partem illius voluminis et perutilem. 52. De posteriori, scilicet de corpore sensitivo, est liber Animalium 15 ubi de speciebus animalium, scilicet homine et ceteris rationem non habentibus, et de partibus eorum et naturali et essentiali generatione eorundem et singularium partium eorum et de aliis eorum naturis accidentibus, de moribus etiam et omnino de anatomia eorum sufficienter docere videtur. Dicunt tamen aliqui quod nee ilium librum com- 20 pletum habemus. 53. Si quis autem quaerit quare non habemus doctrinam separatam de corpore intellective sicut habemus de vegetative et sensitivo, ita quod alius tractatus esset de humano corpore cui unitur intellectus et alius de corpore brutali cui non unitur nisi sensitiva potentia, dicen- 25 dum quod natura corporis vegetativi attendenda est penes virtutes et operationes vegetativae potentiae, et sensitivi penes virtutes et operationes sensitivae potentiae, sed non est ita de potentia intellectiva et corpore cui unitur, ut scilicet attendatur natura corporis penes virtutes et operationes illius nisi quodammodo per accidens. Ex hoc enim quod 30 sensitiva potentia humana unibilis est cum intellectiva, decet suum corpus nobilior complexio quam brutorum. Sed hoc non est primo et immediate propter ipsum intellectum et eius operationes, sed propter sensum cui debet uniri intellectus et eius operationes. Et ideo de corpore 3 ipsius: eius KP eiusdem Q 7 priori: enim add. FK enim est add. p est add. H2RS et: in a' 8 earum: eorum HGN 10 eorum: earum 1 pR et : de add. or'CMV eorundem: eorum aCD earum p effectibus: affectibus GN 15 posteriori: etiam add. FK enim add. A de am. a'CLIGB 16 scilicet: Ac add. IV 17 eorum: eorundem QCD 21 habemus : De corpore cui intellectiva anima unitur non habemus specialium librum add. Q 1 Nicholas of Damascus, De plantis i, 19; ed. E. H. F. Meyer (Leipzig, 1841), pp. 25-26.
DE ORTU SCIENTIARUM
27
sensitive humano non est facienda diversa pars scientiae a corpore sensitive brutali, quamvis illi uniatur intellectus quod non isti. 54. Istud iterum confirmatur ex hoc quod sensitiva et vegetativa operantur in corpore, quae operantur et per corpora et non sine illis, 5 sed intellectiva non indiget corpore quia potius intelligit separata a corpore et ab eius actionibus et motibus quam coniuncta. 55. Item ad idem valet quod sensitivum secundum quod huiusmodi totaliter est a natura et corrumpitur—dico secundum Aristotelem1 de cuius processu modo loquitur—sed intellectiva potentia a solo creatore 10 est, et incorruptibilis est. 56. Item sensitiva potentia partium corporis actus est, sed intellectiva nullius partis corporis actus est, sed sicut nauta accedit navi iam factae et movet earn et separatur ab ilia manens navi corrupta, sic est de intellectiva et sensitive corpore, et ideo principia communia eadem sunt 15 corporis sensitivi brutalis et rationalis. Et propria eorum principia immediate et primo determinantur a diversa natura sensitivae potentiae hinc et inde et secundum exigentiam eius diversam, et non a natura et exigentia sensitivae et intellectivae nisi ex consequenti et per accidens, ut praedictum est. 20 57. Scio tamen quod aliqui dicunt quod est tertia scientia de corpore intellective, scilicet medicina, quae est de humano corpore ex parte ea qua sanatur et infirmatur.2 Huic non videtur mihi consentiendum, turn quia licet medicina, ut dictum est, sit de humano corpore ex parte ea qua sanatur et infirmatur, quod quidem corpus est intellectivum, 25 non tamen operatur in eo medicina proprie secundum quod intellectivum est, sed secundum quod sensitivum et vegetativum. Medicinae enim ad hoc valent primo ut iuventur vegetativa potentia et sensitiva in operibus suis. Accidit autem aliquando ut inde iuvetur intellectiva, quia sedatis doloribus liberius vacat sibi intellectiva, quia tune minus 30 distrahitur eius intentio ad alia per adiunctas sibi potentias quae miscentur corpori. Turn quia Aristoteles in libro Animalium tradit doctrinam de humano corpore simul cum doctrina brutali; turn quia naturalis 2 non om. IM1 6 eius: eiusmodi aP huiusmodi Q 9 loquitur: loquimur QLI 13 separatur: separatus AHRGD separatum C 14 intellectiva: intellective a'D 21 quae: quia IBV 26 quod: est add. b 27 iuventur: iuvetur PLB 29 sibi: similiter a'C 30 distrahitur: abstrahitur a' abstractur C 31 Turn: Tamen KDM 32 quia om. alS 1
Cf. Arist., De attima it, 2 (4i3b24) and iii, 4-5 (4Z9aio-43oa25). Cf. Roger Bacon, Communia naturalium i, Pars i a , d. i, cap. 2; ed. Steele, OHI ii, p. 7: Deinceps de plantarum natura et animalium specialis sciencia et maxima constituitur, scilicet, de omnibus animatis preterquam de homine, de quo, propter nobilitatem suam et necessitatem, constituitur scientia propria que dicitur Medicina. Also, ibid., pp. 8-9. 1
28
DE ORTU S C I E N T I A R U M
scientia speculativa est, medicina vero operativa mechanica, ut patebit consequenter,1 et ideo non cadunt simul in eandem pattern philosophiae. Dico ergo quod non est alia pars scientiae naturalis quae speculativa est de corpore humano licet ei uniatur intellectus quam de corpore brutali, et propter rationes praedictas. 5 58. Ex his patet processus et ordo et sufficientia naturalis philosophiae secundum Aristotelem. Patent etiam partialia singulorum librorum ex proposita divisione, quia in libro Physicorum subiectum est corpus mobile simpliciter et in universali secundum quod huiusmodi, in libro Caeli et mundi, corpus mobile ingenerabile et incorruptible secundum 10 quod huiusmodi, et sic de ceteris. Patent etiam fines partiales. Uniuscuiusque enim partialis libri duplex est finis, unus intra sive immediatus, alius extra sive mediatus. Libri enim Physicorum finis intra et immediatus est cognitio corporis mobilis in universali secundum quod huiusmodi est; finis extra et mediatus cognitio totius naturalis scientiae in partiali- 15 bus libris sequentibus. Natura enim corporis mobilis universalis est in quolibet corpore mobile speciali, et ideo cognitio eius ad eorum cognitionem valet sicut cognitio generis ad cognitionem speciei. Similiter cognitio corporis mobilis ingenerabilis et incorruptibilis est finis primus libri De caelo et mundo; cognitio vero omnium sequentium librorum 20 finis remotus. Praecognita enim natura quinque corporum primorum simplicium facilior et evidentior est doctrina de aliis, turn quia omnia ilia alia aut sunt partes quatuor elementorum aut ex eis composita et constat quod natura compositorum est a natura partium componentium. Natura etiam partium illarum est similis naturae totalium elementorum, 25 quia in homogeneis eadem est natura totius et partis, ut totius terrae et unius glaebae. Item et partes elementorum et tota elementa et ex eis composita subsistunt et foventur et alterantur virtute circularis corporis continentis ea quam immittit eis infra se contentis et qua ipsa omnia penetrat. Et ideo cognitio de illo quinto corpore et de quatuor 30 elementis tradita in libro De caelo et mundo multum confert ad cognitionem consequenter traditam in sequentibus libris naturalibus qui de naturalibus corporibus agunt. Eodem modo dico et de ceteris libris. Ulterius enim non oportet explanare. Et nota quod sum locutus modo de finibus et utilitatibus istorum librorum quos habent infra metas 35 speculativae scientiae. Nondum enim locutus sum de fine naturalis I operativa: et add. a'CSO scientiae: philosophiae CL a'EIG 23 ilia om. a'E om. c 29 infra: intra a' 1
Cf. ch. 39: 369; ch. 44: 415.
7 ex: et AFC 15 est om. AQL 19 primus GB: primi cet. 22 turn: tamen alia om. b eis: his IS illis G 27 unius 34 non om. a' 36 scientiae om. ID
DE ORTU S C I E N T I A R U M
29
scientiae nee alicuius partis eius nee speculativae in genere nisi infra limites speculationis. De forinsecis enim finibus posterius erit sermo,1 si Deus voluerit. 59. Tantum dictum sit ad praesens de naturali scientia. Modo restat 5 dicere de secunda parte speculativae, scilicet mathematica, et primo de ilia parte mathematicae quae super quantitatem continuam fundatur.
Cap. XI
De ortu geometriae et subiecto eius et fine ac definitione.
60. Cum igitur incepissent homines mirari rerum mutabilitatem 10 et causam eius investigare, inciderunt in aliam sollicitudinem circa corpora, scilicet ut scirent artem mensurandi ipsa. Continua enim mensurabilia sunt. Et hoc, ut dicit Isidorus, libro III, cap. n,2 ortum habuit apud Aegyptios. Cum enim post Nili inundationem possessiones omnes limo obducerentur, ut deinceps possessiones certitudinaliter 15 distinguerentur, coeperunt terram lineis ac mensuris partiendo metiri, ut sic certos limites ponerent possessionum. Et a tali primordiali terrae mensura scientia mensurandi nomen accepit, ut disceretur geometria, quod Graece interpretatur mensura terrae. 61. Aestimo igitur quod terram crebro mensurantes perceperunt 20 lineas diversarum quantitatum proportionem habere inter se et per sui contactum multis modis angulum facere, et ex angulis et lineis proportionalibus proportionales resultare figuras, quod admirantes modum et causam investigare coeperunt. Fuit enim adhuc homo novus incola terrarum et nondum terrenorum cupidus, nee sibi ut modo 25 inquietus rerumque sensarum multiformitati intendens et ex appetitu naturali scire avidus, et ideo corporibus continuis dimensiones inesse cernens mensurabiles, et dimensiones inter se proportionem habere multiplicem per quam ad artem mensurandi omnem quantitatem continuam veniri posset, assiduo studio invenit rationem mensurandi non 30 solum iacentes longitudines sed etiam stantes, et hoc non solum accessibiles sed etiam inaccessibiles. Similiter inde ad latitudinum et i nisi: nee QES 3 si Deus voluerit am. LE 5 speculativae: speculative pC 9 incepissent: inceperunt DM inceperint Q 10 aliam: aliquam DV ii corpora: corpus a'C 12 hoc: haec CLEB 23 adhuc om. a'CO 25 sensarum:sensatarumFHKCLSN sensitarumA sensaturumP 29 veniri: venire LM 30 etiam: et LGBDV 31 Similiter inde: Inde igitur a'C magis Q 1 2
Infra, ch. 64: 642 ff. Isid., Etymol. iii, 10; ed. Lindsay, § i.
30
DE ORTU SCIENT1ARUM
profunditatum artificiosam mensurationem pertigerunt necnon et corporum, ad quod devenerunt per varias rationes et collationes linearum et angulorum et diversarum formarum figuralium, sicut patet peritis in geometria et in arte mensoria. Unde et huius scientiae triplex est pars: scilicet una quae mensurat longitudines et dicitur altimetria, alia quae 5 latitudines et dicitur planimetria, tertia quae corporales dimensiones et dicitur steriometria. 62. Ex his constare potest de subiecto geometriae, scilicet quod sit magnitude sive quantitas continua, non tamen infinita sed terminata, a naturali materia abstracta. Non enim docet mensurare potius unum 10 genus corporum quam aliud, sed omnia indifferenter, et ideo magnitudinem considerat in se a naturali materia abstractam. 63. Patet etiam finis eius proprius, scilicet peritia mensurandi quantitatem continuam vel perfectio animae speculativae quoad notitiam mensurae omnis, dico, terminatae. 15 64. Unde et sic congrue definiri potest: Geometria est pars philosophiae speculativae aspectus humani perfectiva quoad cognitionem magnitudinis terminatae et partium eius et per se passionum earundem. Et dixi magnitudinis quia aliquando demonstrat de magnitudine simpliciter in genere considerata, ut est ilia conclusio in libro V Euclidis:1 20 Si duae quantitates aequales ad aliquant tertiam comparentur, earum ad illam erit una proportio. Et tales sunt omnes conclusiones illius Quinti. Dixi terminatae quia de infinita quantitate nihil demonstrat secundum quod huiusmodi, nee in veritate talis aliqua est. Dixi partium eius quia quandoque de partialibus magnitudinibus demonstrat quae sunt magni- 25 tudinis partes subiectivae, ut de angulo in ilia conclusione: Datum angulum per aequalia secare, et in consimilibus, de linea ut in ilia: Proposita recta linea earn per aequalia secare, et in consimilibus—dicta duo exempla sunt in I Euclidis2—de circulo ut in ilia de libro III:3 Si circulus circulum secet, in duobus tantum locis secare necesse est, et in 30 I artificiosam: accensiosam a' pertigerunt: peregerunt a' pertingerunt RLIS 4 huius: huiusmodi HIMO 5 quae2: mensurat add. LM 10 a am, a'CRcGD 15 mensurae omnis: mensurationis a'C 17 aspectus: affectus p 2 21 quantitates: magnitudines 6 25-26 magnitudinis: magnitudini aIG BM2OV 2& secare: dividere R Eucl. 1 Euclid, Elementa v, prop. 5; tr. Adelhardi Bath, in Oxford, Bodley, Digby 119, fol. i6ra 43-43. Cf. also the standard edition of Heiberg (Leipzig, 1883-8), prop. 7, vol. ii, p. 23. For the explicit citations from Euclid we shall give references both to the medieval text as found in the above manuscript and to the standard edition. 2 Euclid, Elementa i, props. 9, 10; Digby 119, fol. 2rb, lines 12 and 20: Proposita ... per equalia dividere. Ed. Heiberg i, 29, 31. 3 Euclid, Elementa iii, prop, 10; Digby 119, fol. 8va 29. Ed. Heiberg i, 193.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
31
1
consimilibus; de triangulo ut in ilia de I libro: Triangulum aequilaterum super datam rectam lineam collocarey et in similibus. Similiter de partibus integralibus figurarum specialium aliquando demonstrat ut in ilia de I Euclidis:2 Omnis trigoni duum aequalium laterum angulos qui supra 5 basim sunt, aequales esse necesse est, et in consimilibus. Ideo autem dixi per sepassionum non quia de passionibus demonstret tamquam subiectis, sed quia de magnitudine et partibus eius proprias earum passiones ubique demonstrat. 65. Nee putandum est quod scientia mensurandi incepta sit iam 10 complete consummata et in ordinem digesta scientia naturali, sed ilia forte modice incohata et haec incohari coepit et paulatim utraque diversorum studiis aucta est donee consummarentur ambae.
Cap. XII De ortu astronomiae et astrologiae et earum differentia, subiectis, finibus et definitionibus. 15
66. Sequitur de ortu alterius scientiae mathematicae super quantitatem continuam fundatae, scilicet de astronomia. Nota igitur quod proficiente scientia mensurandi magnitudines ex crebris augmentis quae posteriores addiderunt per studiosam investigationem his quae a prioribus scripta reppererunt, multum enim delectat haec scientia, 20 nee mirum cum certissimas habeat demonstrationes. Tandem artem mensurandi corpora infima applicuerunt summis corporibus, scilicet caelestibus, ex ilia comperientes eorum magnitudines et distantias ab invicem et a terra. Viderunt enim radiorum sive visualium sive luminarium incessum esse omnino rectum et eorum contactum angulos facere 25 et figuras omnino sicut rectarum linearum, et proinde de illis demonstrari posse sicut in geometria de lineis rectis et angulis ac figuris rectilineis, quia ubi est consimilis causa, erit consimilis effectus. 67. Fecerunt igitur instruments quaedam, sicut docet Ptolemaeus in Almagesti,3 in quibus ipsi vel intuiti sunt caelestia vel radios inde 30 descendentes ad terram examinati sunt vel aliquid huiusmodi fecerunt, i consimilibus: similibus DNV 2 rectam om. a' similibus: consimilibus a'CLEG Similiter; Sed similiter c 6 demonstret: demonstrat ESDN 10 ordinem: ordinea'S 17 proficiente: perficiente DM proficitL 19 reppererunt: reperierunt QRLMNO receperunt ES coeperunt D 21 infima: inferiora a'CN 22 comperientes: aperientes AP 29 in2 om. c 1
Euclid, Elementa i, prop, i; Digby 119, fol. i rb 18:.. . supra .. . Ed. Heiberg i, 11. Euclid, Elementa i, prop. 5; Digby 119, fol. ivb 19-21: Omnis trianguli . . . Ed. Heiberg i, 23. 3 Ptolemy, Almagest v, i (astrolabe); viii, 3 (sphere). Cf. Gundis., De div. phtl., De astrologia; ed. Baur, p. 118. 2
DE ORTU SCIENTIARUM
32
et super talia instrumentalia experimenta fimdaverunt demonstrationes quibus in geometricis prius usi sunt. Et inde pervenerunt in mensuram diametrorum solis et lunae et aliarum stellarum notabilium necnon et in notitiam rotunditatis earum et distantiae lunae a terra et solis a luna et inde usque ad Stellas fixas. Et inde perceperunt totius mundi dia- 5 metrum et orbem describentes omnia certis numeris miliariorum, fixa tamen prius quadam certa mensura miliarii. Et sic ex arte mensurandi coeperunt agnoscere quantitatem corporum caelestium et eorum ab invicem distantiam et quantitatem orbium et regionum per quas discurrunt necnon et mundi totius quantitatem. 10 68. Et licet haec scientia per artem mensurandi orta fuerit, non tamen est dicta geometria sed astronomia ab astris, quorum legem, quantitatem et distantiam et alia huiusmodi accidentia considerat, sicut et geometria nomen retinuit ab origine quia primo per earn mensurata sunt spatia terrarum. Haec etiam scientia non solum caelestium cor- 15 porum quantitates considerat et distantias, verum etiam ortus et occasus, velocitates et tarditates et cetera accidentia eorum motibus, situs etiam et coniunctiones et separationes ac naturales virtutes et effectus earum, cuiusmodi sunt eclipses quae proveniunt ex coniunctione vel oppositione, similiter augmentum luminis et decrementum 20 lunae, quod provenit ex diverso situ eius ad solem, et eventus naturales in his inferioribus, tempestatum scilicet et tranquillitatum, fertilitatis et sterilitatis et huiusmodi. 69. Verurntamen sciendum quod haec scientia tarn late et procul se distendens bipartita est vel tripartita. Quaedam enim pars eius vere 25 mathematica est, scilicet ilia quae considerat quantitates distantiasque astrorum, motus etiam eorum et motuum diversitatem et regiones et circulos et ortus et occasus et nomina imponit eis et huiusmodi multa. Et haec dicitur astronomia secundum Isidorum, libro III, cap. 27,' quia legem astrorum non solum sermone sed certa demonstratione 30 patefacit. Quaedam autem pars naturalis est, scilicet quae ex virtute stellarum satagit reddere causas eventuum naturalium qui contingunt in hoc inferiori mundo, ut diversarum complexionum sanitatis et i et om. c 2 prius: priusquam DM 4 rotunditatis: rotunditatum a' 7 quadam: quaedam QO 8 agnoscere: cognoscere ACR n orta: inventa a 14 primo om. a' 16 quantitates: quantitatem «'L2IS 18 et2: ac a'CRc 19 earum: eorum HRL quae: qui cM 20 et: vel a'C 21 naturales: ad solem add. p 25 distendens :extendens/> 26 distantiasque: 1 3 distantias F SD 27 eorum: earum aE rerum C 28 et om. a'E imponit: imposita a'D 29 cap. 27: cap. 17 a'C dicitur add. p 31 patefacit: patefecit KLcG 32 qui: quae aCIS 1
Isid., Etymol. iii, 27; ed. Lindsay, § i.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
33
aegritudinis, tempestatis et serenitatis, fertilitatis et sterilitatis et huiusmodi.1 Quaedam autem est quasi naturalis sed non est vere naturalis sed mendax et superstitiosa, scilicet quae per stellarum inspectionem et situm ac virtutem putat divinando praedicere futura et 5 manifestare impraesentiarum abscondita atque distantia, quae etiam mores nascentium ex constellationibus accidentibus tempore nativitatis eorum et ea quae futura sunt circa eos etiam ex libero arbitrio dependentia promittit praedicere. Ista tertia et secunda praedicta in unum collecta dicitur astrologia secundum Isidorum in eodem libro et capi10 tulo,2 quasi sermo de astris, quia magis sermocinantur quam aliquid vere demonstrent. 70. Prima enim istarum trium est vera scientia et probabiliter hominibus nota. Secunda autem etsi sit vera scientia in natura et Dei cognitione ac bonorum spirituum hominibus tamen aut omnino ignota est aut valde 15 modicum nota. Tertia autem scientia non est, sed magis in seipsa mendacium est et deceptio, licet aliquando accidat quod utentes ea verum dicant. Hoc enim non arte sed sorte accidit ex occulta Dei ordinatione, ut docet Augustinus libro VII Confessionum,3 ubi narrat quomodo ipse aliquando huic scientiae apparenti vacavit et quomodo zo eius invenit fallaciam et proinde repudiavit earn. 71. Istius autem superstitiosae astrologiae professores diversimode nuncupantur. Quandoque enim constellatores vocantur quia ex constellationibus, id est ex stellarum varia coniunctione, et talis coniunctionis virtute nituntur sumere quod dicant. Quandoque autem genethliad,* 25 quia generationes hominum diiudicant et per constellationem nativitatis totius vitae eventus ordinare volunt. Quandoque matematici, t non aspirata, quia, sicut Hugo de Sancto Victore in suo Didascalicon? 3 scilicet om. pD 5 impraesentiarum: in praesenti QN quae: eta om.pE 6 mores: mortes F'K 7 eorum et ea quae: explendam a explcnda quae P 8 promittit: promittere/>B praedicta om. a'C 9 mom. b 10 sermocinantur: sermocinatur a'RLIS n demonstrent: demonstret FKPSG 12 istarum: illarum a'Cc vera: vere pDMO 14 bonorum: beatorum M*V 15 autem: etiam add. RGBV 18 docet: dicit a' Augustinus: in add. a' 21 Istius: Illiusa'C 23 coniunctionis:constellationis^) 24 dicant:dicunto'CL 26 volunt CGBD: pronunciant N om. cet. matematici GBN: mathematici cet. 1
Cf. Hugh of St. Victor, Didascalicon ii, 10; ed. Buttimer, p. 31. Isid., Etymol. iii, 27. 3 Augustine, Confessions vii, 6 (9-10); ed. P. Knoll, CSEL 33: 151 (PL 32: 738-9): Inde certissime colligi ea, quae vera, consideratis constellationibus dicerentur, non arte dici, sed sorte; quae autem falsa, non artis imperitia, sed sortis mendacio . . . Falsa ergo diceret: aut si vera diceret, non eadem diceret, etiamai eadem inspiceret. Non ergo arte, sed sorte vera diceret. * Cf. Hugh of St. Victor, Didasc. vi, 15; ed. Buttimer, p. 133. s Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 3; ed. Buttimer, pp. 25-26. Cf. Isid., Etymol. iii, praef. 1
4U1C76
D
34
DE ORTU SCIENTIARUM
matematica, t non aspirata, vanitatem significat quam sectantur dicti constellatores. Sed t aspirata significat doctrinam, unde et mathematica dicitur scientia doctrinalis, quia per certissimas demonstrationes docet, et isto secundo modo mathematici dicuntur scientes et periti in quadruvialibus. 5 72. Hinc, ut opinor, facile possumus videre subiecta, fines proprios ac definitiones tarn astronomiae quam astrologiae. Astronomiae enim subiectum est caelum ipsum totum ratione dimensionis et magnitudinis sui et partium eius, vel corpora caelestia ratione dimensionum quas habent in se et inter se, quae, quia omnia semper in motu sunt, solet 10 astronomia dici esse de magnitudine mobili, et sic dicit Boethius.1 Finis autem eius proprius non est aliud quam notitia dictarum dimensionum vel perfectio humani desiderii respectu huius notitiae. Unde et sic videtur congrue definiri: Astronomia est scientia speculativa humani aspectus perfectiva quoad cognitionem quantitatum ac dimensionum 15 totius caelestis corporis vel caelestium corporum in se et inter se et per dimensiones vel distantias eorum ad invicem. Simul intelligo motum eorum et accidentia eius, situm etiam et accidentia eius. Distantiae enim eorum variantur secundum varietatem moruum, similiter et situs. Et dico accidentia motus eorum ut velocitatem, tarditatem, progres- 20 sionem, retrogradationem et huiusmodi; accidentia situs, ut coniunctionem, oppositionem, eclipsim et huiusmodi; per quantitates autem eorum in seipsis simul et intelligo eorum figuram orbicularem de qua considerat astronomus. Unde sic potest evidentius dici si placet: Astronomia est scientia speculativa humani aspectus perfectiva quoad 25 cognitionem magnitudinum caelestium corporum in se et distantiam eorum ad invicem et quoad ea quae magnitudinibus suis et distantiis annexa sunt. Isidorus autem sic earn describit libro III, cap. 24:2 Astronomia est astrorum lex quae cursus siderum et figuras et habitudines stellarum inter se et circa terram indagabili ratione percurrit. 30 73. Astrologiae vero subiectum est ipsum caelum totum vel corpora caelestia quoad naturales eorum virtutes quibus sunt causae eventuum in mundo inferiori, quia ipsa est pars naturalis scientiae secundum quod huiusmodi. Finis autem est huiusmodi virtutum stellarum et eveni matematica: mathematica AF/>IDOV z t: th QV 11 dici: dicitur PS esse om. pN et sic: sicut MN 13 huius: huiusmodi SGBDN 14 congrue om. a'C 17 ad: ab a' Simul om. HpL 20-21 progressionem: et add. a' 23 et: etiam RS om. a'LEN intelligo: intellige ac 28 cap. 24: cap. 14 a' 32 quibus: quae DM'N 33 est om, CRDN 1
Boethius, De institution! arithmetica i, i; ed. Friedlein, p. 9 (PL 63: loSiB); De institatione musica ii, 3; ed. Friedlein, p. 229 (PL 63: 11973). 2 Isid., Etymol. iii, 24; ed. Lindsay, § i: . . . circa se et circa terram . ..
DE ORTU S C I E N T I A R U M
35
tuum scientia, vel perfectio animae humanae speculativae per huiusmodi scientiam. Erit igitur eius descriptio talis: Astrologia est scientia speculativa humani aspectus perfectiva quoad cognitionem virtutum stellarum quas influunt in inferiora mundi et effectuum inde causa5 torum in eisdem mundi inferioribus. 74. Et nota quod cum sit haec scientia naturalis, tamen cum mathematica ordinatur eo quod sine ipsa mathematica astronomiae nullo modo sciri potest. Nullius enim stellae virtus separata est per se, sed virtutes earum commixtae sunt sicut et lumina, ut praedictum est. 10 Et ipsa mixtura iugiter innovatur et mutatur in se innovans et mutans elementa et elementata secundum diversarum stellarum ad invicem approximationem et ab invicem remotionem. Et haec stellarum approximatio vel distantia nisi per mathematicae doctrinam sciri non potest. 75. Notandum etiam quod haec naturalis scientia pro maxima parte 15 latet homines, quamvis diversi penes id quod opinantur inde sermocinentur. Unde Gundissalinus sic earn describit:1 Astrologia est scientia quae cursus et positionem stellarum secundum hominum opinionem describit ad notitiam temporum, id est temporalium eventuum. 76. Notandum etiam quod licet haec quam diximus sit diversa et 20 propria acceptio astronomiae et astrologiae, nonnumquam tamen nomen unius pro alia ponitur sicut est de scientia et sapientia quae in propriis acceptionibus diversae sunt, aliquando tamen una pro altera ponitur.
25
Cap. XIII De ortu perspectivae subiectoque eius ac fine proprio et definitione.
77. lam potest congrue tangi ortus scientiae perspectivae sive de visu et speculis quod in idem redit. Sciendum igitur quod sicut ex geometria pro magna parte ortum habuit astronomia, sic et perspectiva, quia enim incessus radii visualis rectus est et contactus huiusmodi radiorum 30 consimiles angulos facit quales lineae rectae sese tangentes. Idem modus est demonstrandi de illis qui de lineis rectis et angulis rectilineis, propter quod demonstrationes geometricae de lineis rectis et angulis 2 Erit: Sic FHKP Si A om. Q 4 mundi: partibus add. a' 6 quod om. HV 7 astronomiae: astronomia QLN 10 et2 om. aR 14 Notandum: Nota a'CRE haec om. IS 15 diversi om. p 15-16 inde sermocinentur: vel non sermocineturp 27 et: in a' 32 geometricae: geometriae RSGDMO 1 Gundis., De div. phil., De astronomia; ed. Baur, p. 119: astronomia est scientia, que cursus et posicionem . . .
36
DE ORTU S C I E N T I A R U M
rectilineis competunt in radiis visualibus et angulis quos constituunt. Inde igitur per humanum studium deventum est ad cognoscendum diversa accidentia visui ex situ, distantia vel forma rei visae et ex diversis accidentibus radiorum, cuiusmodi sunt directio, fractio, reflexio, conversio et huiusmodi, et scientia haec considerans perspectiva 5 dicitur, quae, ut dicit Aristoteles in I Posteriorum,1 sub geometria est tamquam scientia dicens quia respectu scientiae dicentis propter quid. 78. Huius igitur scientiae subiectum potest apte dici modus videndi; finis proprius et propinquus, cognitio talis modi vel perfectio nostri aspectus per talem cognitionem; descriptio, quod est scientia specu- 10 lativa humani aspectus perfectiva quoad cognitionem diversorum modorum visionis. Nota autem quod haec est scientia de qua dicit Aristoteles in I Posteriorum2 quod ipsa debet dicere propter quid respectu colorum iridis quorum ipsa scientia de iride non dicit nisi quia tantum, et hoc debet aut simpliciter per se aut in quantum per doctrinam geo- 15 metriae adiuta est. Quae enim pertinent ad naturam radii secundum quod radius est, debet per se docere perspectivus. Quae autem ad naturam radii in quantum rectus est vel angulum faciens aut huiusmodi, adiutorio geometriae docere potest.
Cap. XIV Quomodo diversimode considerant naturalis et 20 mathematicus quantitatem continuam. Quare non determinet mathematicus de principiis causantibus continuam quantitatem sicut naturalis de principiis causantibus corpus mobile secundum quod huiusmodi. 79. lam oportet dicere aliqua dubitabilia et ea determinare ad noti- 25 tiam dictorum circa ortum triplicis scientiae orientis de cognitione quantitatis continuae. Et primo in communi quaeritur de scientiis super quantitatem continuam fundatis, quomodo dicuntur mathematicae et non naturales. Considerat enim naturalis de magnitudine. Inde etiam est quod unus naturalium motuum est in quantitate, scilicet augmen- 30 2 cognoscendum: cogitandum o'CRS 3 visae: in se H^LEIGM'O 4 cuiusmodi: eius al 7 dicens: docens RLI 8 Huius: Huiusmodi ^CLSGM 10 quod: quae QB 12 autem: etiam a'C est om. IGM 13 dicere: habere a 14 colorum: colons LD caelorum RV 15 hoc: haec CED debet: dico a'C 21 continuam: et add, CR'EE'INV 21-22 determine!: determinat FF'EE* 24 secundum . . . huiusmodi om. b 25 dubitabilia: dubia c 1 2
Arist., Anal. post, i, 13 (78b3z-3O,); AL iv 1-4, pp. 31-32 (PL 64: 72&AB). Arist., Anal. post, i, 13 (79aio-i3); AL iv 1-4, p. 32 (PL 64: 7260).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
37
turn et eius oppositum, diminutio. Item inde est quod naturalis ostendit quod continuum dividitur in infinitum. Si autem quis dixerit quod diversimode cadit quantitas continua in consideratione physici et mathematici et ideo non est inconveniens quod diversa sit scientia, 5 tune restat docere diversitatem istam. 80. Item cum naturalis agens de corpore mobili secundum quod huiusmodi determinet de eius principiis causalibus et non solum ostendit de eo passiones, quare non similiter mathematicus agens de quantitate continua ? Non agit de eius principiis causalibus, sed tantum de ea 10 demonstrat passiones. 81. Ad primum dicendum quod naturalis et mathematicus considerant magnitudinem sed diversimode. Est enim considerare magnitudinem naturalem, hoc est secundum quod naturalis est, aut simpliciter et secundum quod abstrahit ab omni corpore et principio naturali et 15 praecedit per naturam omnes formas naturales. 82. Primo modo cadit in consideratione naturalis et non in consideratione mathematici. Quia enim res naturales sunt propter aliquam actionem et nihil tale potest congrue agere nisi in debita quantitate, propterea oportet quod omnis res naturalis debitam habeat quantitatem, 20 et ideo dicit Aristoteles in II De anima1 quod omnium natura constantium certus est terminus et ratio magnitudinis et augmenti. Manus enim vel pes cum sit propter aliquam naturalem actionem, non posset earn agere aut non congrue agere si esset nimiae quantitatis aut nimis modicae, sed oportet quod mediocris sit, et hanc quantitatem debet 25 naturalis considerare tantum. Similiter dico de magnitudine humani corporis totius et cuiuscumque alterius corporis naturalis et partium eius. Sic etiam ignis et sensibile et omne huiusmodi in aliqua quantitate minima potest agere suam naturalem actionem, in qua minori non aget. 83. Secundo modo cadit in consideratione utriusque, sed in con3o sideratione mathematici per se et in consideratione naturalis per accidens. Quia enim quidam2 posuerunt corpora naturalia esse ex atomis et ita posuerunt principia rerum naturalium esse corpora indivisibilia, i oppositum: scilicet add. a'LEN 5 istam: illam a' 14 et1 om. a'CRB aut Q corpore: opere a'C 21 certus mss.: communis Arist. et augment! mss.: om. Arist. 27 Sic: Sicut a' Similiter LG 28 minima: minime a aget: agit QCMV ageret N possit agere E 31 posuerunt: posuerant IGB 32 posuerunt: posuerant CGB 1 Arist., De anima ii, 4 (416*16-17); tr. Vetus, ed. Alonso, p. 145: Natura autem constantium omnium communis est terminus et ratio magnitudinis. Note: in the version of the tr. Vetus of the De anima found in the Cologne edition of Albert's commentary, the editor, Stroick, omits communis (Albert, Opera omnia vii: i, p. 87). 2 Democritus and Leucippus. Cf. Arist., De gen. et corr. i, 2 (3isb25-3i6b22) and De caelo iii, 4 (3Q3a3 ff.).
38
DE ORTU S C I E N T I A R U M
contra hoc fundamentum eorum falsum ostendit quod nullum corpus est indivisibile nee omnino aliqua magnitude nee aliquod continuum per consequens, sed omne tale est divisibile in infinitum; nee tamen intendit naturalis istud de magnitudine secundum quod omnino abstrahit a principiis naturalibus, sed de magnitudine natural!, non 5 actione sed virtute. Sed sicut infra patebit,1 eadem est divisio infmita lineae mathematicae et illius quae est virtute tantum naturalis et eadem causa utriusque divisionis infinitae, et ideo dixi quod nonnisi per accidens cadit magnitude abstracta in consideratione physici. Huius igitur rei gratia et taliter agit naturalis de magnitudine simpliciter quae 10 praecedit omnem formani naturalem secundum quod huiusmodi. Gratia autem magnitudinis naturalis, id est debitae corpori naturali secundum quod huiusmodi, ponit motum augment! et diminutionis in quantitate. Sic igitur patet diversitas considerationis in magnitudine apud physicum et mathematicum et ita scientiae diversitas. 15 84. Ad secundum dicendum quod quia naturalis considerat corpus mobile secundum quod mobile, eius est considerare motum et principia causantia motum. Sed motus hoc modo fit. Primo agens ut moveat concipit aliquod bonum propter quod moveat, et hoc aut apprehensione vitali ut in animatis brutis et rationalibus, aut naturali inclinatione ut in ao plantis et inanimatis quae ad locum suum naturali nutu moventur et fugiunt contrarium. Deinde bonum conceptum movet agentem et ille materiam ut inducatur forma et obtineatur bonum primo apprehensum. Bonum autem et finis idem. Et ideo finis est causa causarum, cuius scilicet gratia cetera fiunt. Movet enim primo finis efficientem, ut 25 dictum est, et ille materiam. Ex his patet quod physici, qui considerat motum et principia motum causantia, est considerare causam finalem et efficientem et materiam mobilem et formam et ita omnes causas. Et ideo cum tractet de corpore mobili sicut de subiecto, non solum debet passiones eius ostendere, sed etiam mobilitatem eius qua in- 30 greditur esse et egreditur; et ideo principia ipsum causantia considerare et determinare debet. 85. Non sic autem est de mathematico. Ipse enim considerat magnitudinem natura antecedentem omnem motum et omne mobile secundum quod huiusmodi, et hoc est quod dicitur communiter et vere quod 35 I corpus am. b 3 consequens: accidens QM'V 4 istud: illud a'ISD idC 5 abstrahit: hocadd.AQ 8 utriusque: utrimqueaSD loctom. DO quae: quia a' 19 moveat: movet a'E 21 nutu: motu QCRLES inclinatione N 25 Movet . . . finis: Movens p 26 physici: physicis QO physicus S 1
Infra, ch. 24: 185-7.
DE ORTU SCIENTIARUM
39
abstrahit a motu. Cum enim consideret magnitudinem quae est in igne et terra et caelo et in omnibus dementis et elementatis, non tamen considerat earn magis ut est unius quam ut est alterius, et dico hoc de geometria, sed considerat ipsam secundum seipsam. Et ideo neque 5 habet considerare causam efficientem neque finalem nee per huiusmodi causas aliquid demonstrat, ut docet Aristoteles in III Metaphysicae.1 Et causa est ea quam dixi. Quia enim considerat rem praecedentem natura omnem motum et mobilitatem, principia motus causativa non considerat, scilicet finem et efficiens. Eadem ratione nee considerat 10 materiam transmutabilem, et ideo dicitur communiter quod mathematicus non considerat nisi causam formalem. Geometra enim et omnino mathematicus magnitudinem considerans supponit magnitudinem in se et in formis diversis figuralibus, et de eis et earum partibus demonstrat passiones. Haec est igitur ratio quare principia causantia magnitudinem 15 non considerat sicut physicus principia causantia corpus mobile. 86. Si quaerit quis cuius scientis est principia causalia magnitudinis determinare—omnis enim causa et omnis effectus ad aliquem scientem pertinent—dicendum quod magnitudinis naturalis principia causalia spectant ad naturalem, ut praedictum est, sed magnitudinis simpliciter 20 quae praecedit omne corpus naturale, metaphysici. Quod quomodo sit inferius clarebit quando de ortu metaphysicae dicetur.2
Cap. XV Quare geometria considerat de numeris et quomodo, cum sit de magnitudine. Quare geometria potius dicitur esse de magnitudine abstracta, quam de magnitudine 25 immobili. Item quid movit ponentes earn esse de magnitudine immobili. 87. Adhuc specialiter oportet dicere de geometria. Primo, quomodo dictum est quod sit de magnitudine tantum? Videtur enim quod etiam sit de multitudine, et ita de toto genere quantitatis. Agit enim 30 geometria de numeris ut patet libro VII, VIII et IX Euclidis.3 4 neque: non />LIS 5 nee: neque a'CEGD 8 causativa: causantia a'C 10 materiam: naturam QRIG n Geometra: Geometer FCR Geo3 metria ED 13 et : de add. LES 14 quare: quia c 16 Si: Sed a'RGDM2 18 dicendum: sciendum a'C 20 metaphysici: mathematici a'EI 21 clarebit: patebit a'RE apparebit D metaphysicae: mathematicae PE mathematici A 25 movit: movet QL novit PD 28 enim am. AES 30 patet: in add. RGMO 1 3
Arist., Metaph. iii, 2 (996*29-32). Euclid, Elementa vii-ix; ed. Heiberg ii, 185-415.
2
Infra, ch. 29: 240-2.
40
DE ORTU
SCIENTIARUM
88. Secundo, si de magnitudine est, quare non posuerim quod sit de magnitudine immobili, sed de magnitudine simpliciter abstracta sine aliqua differentia mobilitatis vel immobilitatis ? Boethius enim in prologo Arithmeticae1 et in I Musicae2 ponit plane quod sit de magnitudine immobili et astronomia de mobili. 5 89. Ad primum dicendum quod geometria non tractat de numeris nisi per accidens quia enim magnitudines numerabiles sunt. Dividitur enim magnitude semper et diminuitur, et quantum ipsa dividendo minuitur, tantum crescit numerus. Propterea descendit arithmetica in geometriam et ideo geometria, quae habet omnino dispositionem 10 magnitudinum tractare, non potest sufficienter tractare de ipsis sine scientia de numeris, scilicet arithmetica. Et ideo quando debet de magnitudinibus tractare in ratione qua numerabiles sunt, de numeris tractat non propter numeros sed propter magnitudines numerabiles, et in hoc subalternatur geometria arithmeticae. 15 90. Ad secundum dicendum quod bene dixi geometriam esse de magnitudine simpliciter et abstracta, quia natura quam determinat de magnitudine non magis respicit corpus mobile quam immobile, nee e converso. Similiter et ars et scientia ibi tradita non magis est vera de immobili magnitudine quam de mobili, sed indifferenter de omni. 20 91. Boethius tamen dixit et adhuc multi communiter dicunt quod est de magnitudine immobili, respicientes ad originem huius doctrinae unde et nomen sumpsit. Primo enim mensurabant homines spatia terrarum et inde vocata est haec doctrina geometria. Terra autem corpus immobile est, dico localiter. 25 92. Vel hoc forte dicunt differentiam ponentes huius doctrinae ad astronomiam, ne, si haec dicatur de magnitudine simpliciter et ilia de magnitudine mobili, videatur astronomia subalternari geometriae. Descendit enim demonstratio geometrica in astronomiam et erit dicto modo subiectum sub subiecto, quod forte habent pro inconvenienti. 30 i posuerim: posuerunt pLN 7 numerabiles: numerales IS n tractare om. a'C ipsis: istis b 13 in ratione: in positione aC om. EO 14 numerabiles: numerales QIS 15 hoc: non add. a'C 19 vera: natura AF nota G om. KQV 29 geometrica: geometria ISG 1 Boeth., De inst. arith. i, i; ed. Friedlein, p. 9 (PL 63: io8iB): Horum ergo illam multitudinem, quae per se est, arithmetica speculatur integritas, illam vero, quae ad aliquid, musici modulaminis temperamenta pernoscunt, inmobilis vero magnitudinis geometria notitiam pollicetur, mobilis vero scientiam astronomicae disciplinae peritia vendicat. 2 Boeth., De inst. musica ii, 3; ed. Friedlein, p. 229 (PL 63: 11973): Discretae vero quantitatis alia sunt per se, ut tres vel quattuor vel ceteri numeri, alia vero ad aliquid, ut duplum, triplum aliaque quae ex comparatione nascuntur. Sed inmobilis magnitudinis geometria speculationem tenet, mobilis vero scientiam astronomia persequitur.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
41
Sed mihi non est hoc inconveniens, et ratio quare patebit infra,1 quando de ordinatione astronomiae et perspectivae ad geometriam dicetur et de ordinatione aliarum scientiarum ad invicem penes sub et supra. 5 93. Forsitan autem potest esse tertia ratio et magis nostro proposito conveniens pro illis qui posuerunt geometriam esse de magnitudine immobili. Quia enim motus et mobile omne secundum quod huiusmodi spectat ad considerationem naturalis physici, et magnitudo de qua considerat geometria abstrahit ab omni motu et mobili secundum quod TO huiusmodi, non incongrue potest dici quod geometria sit de magnitudine immobili. Sed hoc dicere nihil aliud est quam dicere quod sit de magnitudine simpliciter abstracta ab omni mobili secundum quod huiusmodi, et hoc est quod nos intendimus.
Cap. XVI Quomodo astronomia considerat corpora quae15 dam naturalia, nee tamen est scientia naturalis. Quomodo astronomia est diversa in subiecto a geometria, et quare ipsa metitur terram. Quomodo ipsa est diversa scientia mathematica a geometria et tamen ei subalternata. Et ibi nota quae dicuntur de subalternatione. 20
94. Specialiter autem circa astronomiam primo oportet scire quomodo ipsa est scientia mathematica. Magis enim videtur esse naturalis, turn quia considerat corpus caeleste quod et naturale est et in consideratione naturalis cadit, ut patet ex praecedentibus—de ipso enim determinatur in libro De caelo et mundo—turn quia mathematica debet 25 abstrahere a motu et a materia, sed sic non facit astronomia cum sit de magnitudine mobili, ut ponit Boethius et omnes communiter. 95. Deinde si sit mathematica, quomodo est diversa a geometria? Geometria enim dicitur a mensura terrae, sed astronomus habet mensurare terram. Ipsius enim est docere quae sit magnitudo terrae, quanta 30 diameter, quantus ambitus totius et quanta nostra habitabilis ab oriente in occidens et a meridie in septentrionem, et illam eandem nostram habitabilem per climata distinguere, et quantitatem uniuscuiusque secundum longum et latum definire. Inde etiam videtur quod male 2 ordinatione: ordine a'CRLc 8 spectat: spectant c 10 incongrue: congrueG'V 11 immobili: mobili KQ 14-15 quaedamom. a 21 est: 2 sit a'C 22 et om. NO 23 ipso: ipsis CO 24 determinatur: determinat c 28 astronomus: astronomia a'CRLM'OV 33 male: materiae ISG 1
Infra, ch. 16-17: 94-125.
42
DE ORTU SCIENTIARUM
dicatur esse tantum de mobili magnitudine cum sit et de immobili ut geometria esse dicitur. 96. Tandem quomodo est diversa mathematica a geometria cum sit ei subalternata ? Ad subalternationem enim spectat quod sit subiectum sub subiecto, et quod demonstratio descendat a superiori in inferiorem 5 ita quod inferior dicat quia respectu eorum quae agit et superior propter quid—dico in multis etsi non in omnibus. Et haec duo plane patent inter geometriam et astronomiam secundum ea quae praedicta sunt. Magnitude enim mobilis est magnitude, et ita subiectum praedicatur de subiecto. Item demonstrations geometricae descendunt in 10 astronomiam ad ostendendas corporum caelestium magnitudinem et distantiam sicut patet peritis in illis scientiis. Quomodo igitur erunt diversae cum subalternans et subalternata ad eandem doctrinam pertineant? Ad diversitatem enim scientiae oportet quod sit diversis generis subiecti et ad identitatem identitas. Sed dicit Aristoteles in I 15 Posteriorum1 quod non convenit demonstratio in aliud genus. Cum igitur conveniat demonstratio geometrica in astronomiam non est de alio genere subiecto, ergo non sunt diversae scientiae sed eadem. 97. Ad primum dicendum quod corpora caelestia et sunt corpora et luminosa sunt. In quantum corpora magnitudinem habent et dimen- 20 siones; in quantum luminosa virtutem habent regitivam, motivam et alterativam eorum quae infra se continentur. Primo modo cadunt in consideratione astronomi, quia eius est considerare illorum corporum magnitudines et distantias ab invicem et a terra; secundo modo in consideratione naturalis. Sed distinguendum est quod eorum natura 25 quae luminosa est et inferiorum regitiva dupliciter considerari potest: scilicet in generali, respectu omnium quae agunt in mundo inferiori in quadam summa; aut in speciali, respectu particularium effectuum contingentium in quocumque tempore, loco vel subiecto. 98. Primo modo pertinet eorum consideratio ad naturalem scientiam 30 omnino et determinatur in libro De caelo et mundo. Ibi enim de eorum motu circulari et substantia ingenerabili et incorruptibili et vita sive i et om. a'CcM'V 5 quod om. QCO 10 geometricae: geometriae aRGBV ii ostendendas: ostendendam AF ostendendum LEN ostenda K magnitudinem: magnitudines RLISG 12 distantiam: distantias RG 15 Sed: sicut a'LI sic C I: libro a'C 18 diversae scientiae: diversa scientia oCcGBMV eadem: eaedem DN 21 habent om. ES 22 alterativam: alternativam M'N infra: intra F/>N 24 magnitudines: magnitudinem QOV distantias: distantiam QO 25 est om. DNV 28 in speciali: quod in speciali particulari p 32 ingenerabili: in generali AKQV 1 Arist., Anal. post, i, 7 (75*38-39); AL iv 1-4, p. 19 (PL 64: 7208): Non ergo est ex alio genere descendentem demonstrare, ut geometricum in arithmetica. Also i, 23 b (84 i6); PL 64: 735BC.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
43
motore et lumine et huiusmodi spectantibus ad ilia corpora in quantum sunt pars mundi sensibilis nobilissima et ceterorum minus nobilium regitiva et contentiva determinatur. 99. Secundo modo pertinet ad naturalem scientiam, sed quia non 5 potest sciri sine astronomia—dependet enim ex situ stellarum et coniunctione, et dico situm ad invicem et respectu terrarum, et istos situs et coniunctiones determinat astronomus—ideo ilia naturalis coniuncta est cum astronomia. Et haec est quam diximus superius astrologiam, quasi sermonem de astris, quia revera haec scientia pro 10 parte mendax est et fictitium, pro parte vero quae debet dici scientia hominibus ignota. Quis enim hominum hodie novit omnium tarn diversarum stellarum diversas virtutes et postea virtutes ex omnibus mixtas ut inde certitudinaliter determinet eventus naturales in elementis et elementatis contingentes, ut absque dubio dicere possit: Talium 15 stellarum coniunctio facit necessario siccitatem; talium, aquarum abundantiam; talium, pestilentiam; et talium, mortem diuturnam ? Certe nemo circa huiusmodi novit aliquid dicere probando, sed coniecturas fallaces asserunt ex his quae contigerunt aliquando, et non accidit regulariter sicut dicunt, et ideo astrologia iudiciaria fatua est et infatua20 tiva eorum qui sibi vacant. 100. Patet igitur quod diversimode considerat naturalis de corpore caelesti et astronomus mathematicus. Astronomus enim magnitudinem et dimensionem et ea quae his coniuncta sunt secundum quod talia considerat; naturalis autem formam naturalem eius et specificam et 25 actionem et effectum eius cum aliis quae ad haec spectant secundum quod talia. Et quia magnitude et dimensio prior est naturaliter quam forma eius specifica et actio, ideo consideratio astronomi de hoc corpore prior est et abstractior quam naturalis. 101. Ad hoc quod obiectum est quod astronomia est de magnitudine 30 mobili et ita concernit motum et considerat ipsum quern etiam considerat naturalis, dicendum quod non considerat motum nisi per accidens hoc modo. Ipse habet considerare illic dimensiones et distantias et omnino magnitudinem. Distantiae autem eorum et dimensiones inter ea tota die diversificantur secundum diversitatem et continui35 tatem motus eorum, et ideo oportet considerare motum. 102. Item magnitudo per se continua est, motus autem et tempus per accidens. Unde motui et tempori quaedam inest continuitas ex 7 astronomus: astronomia a 10 vero: vera QN 13 mixtas: mixtis Q'SN mixtosA determinet: determinent EIGB 14 possit: possint SBJM possunt IGVO 18 asserunt: afferunt a'CGBD 20 qui: quae QLID 22 astronomus: et add. RV 23 et1 om. a'Cl 29 magnitudine: corpore CO 34 diversificantur: diversificatur MOV 37 motui: motus a
44
DE ORTU S C I E N T I A R U M
continuitate magnitudinis, et ex hac continuitate dimensiones habent motus et tempus sed per accidens, scilicet per magnitudinem quae per se dimensionatur. Hoc igitur quod continuitatis est et dimensionis in eorum motu et tempore etiam consequente motum pertinet ad astronomum. Unde eius est dicere in quanto tempore ilia Stella vel ilia 5 peragit signum vel gradum vel totum circulum, et quando orietur ilia Stella vel ilia, et quando occidet, et quando tales coniungentur vel opponentur in situ et huiusmodi. Quod autem accidit in eorum motu de diversitate virtutis alterativae respectu inferiorum per elongationem et appropiationem, coniunctionem et separationem, hoc spectat ad 10 naturalem, et per consequens tempus quod motum mensurat. Et quia continuitas et dimensio prior est huiusmodi virtute alterativa per naturam, ideo consideratio astronomi de motu abstractior est et prior per naturam quam consideratio naturalis. 103. Ad secundum dicendum quod geometria non sic nuncupatur eo 15 quod sola spatia terrae mensuret, ut praedictum est,1 sed quia inde originem duxit. Docet enim artem mensurandi omnem magnitudinem et simpliciter magnitudinem secundum se. Astronomia autem docet mensuram et magnitudinem corporum caelestium principaliter, quorum potissima et principalissima sunt astra, et ideo ab illis dicitur astro- 20 nomia. Et quia ilia semper moventur, ideo de magnitudine mobili dicitur esse non quia principaliter consideret motum, sed, ut praedictum est, per accidens. Unde dicere quod sit de magnitudine mobili nihil aliud est dicere secundum veritatem nisi quod sit de magnitudine corporum caelestium quae semper moventur, et sic diversa sunt sub- 25 iecta geometriae et astronomiae. 104. Quod autem astronomus mensurat terram et dividit per climata, hoc similiter accidit ei hac ratione. Quia enim eius est determinare ortus et occasus stellarum, apparitionem quoque et occultationem et universaliter quae in caelo apparent humanis visibus in terra, et diversi- 30 tatem noctis et diei in longitudine et brevitate, ideo oportet scire causam diversitatis in his et est tumor terrae. Inde enim accidit quod habitantibus versus meridiem quaedam stellae sunt sempiternae apparitionis quae habitantibus versus aquilonem sunt sempiternae occultationis, et e converso. 35 4-5 astronomum: astronomiam QM1 5 vel ilia om. a'l 8 et: vel AKB 9 alterativae: alternativae AKEGNO 10 appropiationem: appropriationem GMOV approximationem QLDN 13 est om. GV 15 dicendum: sciendum b 27 astronomus: astronomia a'l 28 similiter: simpliciter AQN impliciter O est om. BM1 32et:quae£ 34 aquilonem: septentrionem RN 1
Supra, ch. u: 60-61.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
45
105. Similiter est de orientalibus et occidentalibus et ortu et occasu quod prius oritur Stella orientalibus quam occidentalibus, et prius occidit similiter. Habitantibus autem in medio terrae medio modo accidit de hac apparitione stellarum et occultatione et ortu et occasu. 5 Idem etiam est causa diversitatis in ortu et occasu stellarum et in longitudine et brevitate noctis et diei. Quia igitur generalis ars omnibus habitatoribus terrae tradi non potuit super his nisi distinguerentur loca terrae habitabilia ut doceretur quid accidit unicuique locorum, ideo oportuit scire quae pars respectu caeli habitaretur et quanta et quantae 10 sunt eius portiones in quibus notabiliter accidant dictae diversitates. Et ideo oportuit scire totius rotunditatis terrae mensuram ut sciretur quarta habitata, et oportuit illam quartam per climata dividere ut doceretur evidenter quid accidat unicuique climati de praedicta diversitate. Et inde est quod septem climata terrae distinguit astronomus 15 cum certa quantitate docens quot miliaria longitudinis et latitudinis habeat unumquodque. 106. Et quia caeli orbes non omnes moventur super eosdem polos, nee omnes stellae eodem modo, nee eadem via incedunt, unde et accidit multiplex diversitas in stellarum apparitione et distantia ad in20 vicem et ad nos, oportuit etiam caelum per circulos distinguere, et unicuique stellae proprios dare circulos incessus sui, et notare circulorum intersectionem et ab invicem declinationem ut possent secundum certa caeli loca docere in omni tempore loca stellarum et coniunctionem vel separationem vel oppositionem. 25 107. Patet igitur quod astronomo accidit terrarum mensuratio, et ideo non communicat in subiecto cum geometria turn quia neque principaliter considerat mensuram terrae, turn quia nee geometria est de mensura terrae, ut praedictum est. Inde etiam patet quod non incongrue potest dici esse de magnitudine mobili licet mensuras terrarum 30 doceat. 108. Ad tertium dico sine doctiorum praeiudicio quod non videtur mihi inconveniens quod astronomia et geometria sint diversae scientiae et tamen una sit alteri subalternata. Diversitas enim scientiae est ex diversitate subiecti; subalternatio ex eo quod subiectum est sub sub35 iecto, praecipue cum descendat demonstratio a superiori in inferiorem, quae duo sese compatiuntur. Quod ut pateat nota quod est considerare i Similiter: etiam add. Gb 5 et2 om. IS in om. AKN 7 habitatoribus: habitantibus a'R'D 10 eius om. c portiones: proportiones LS accidant: accidunt EMN n totius: tutius OV 13 accidat: accidit RIMO 19 apparitione: appropiatione ISGBM appropriatione E2O approximation L 25 astronomo: astronomiaeRLcN 28 Inde: Unde a'C 31 doctiorum: doctorum oCRISDMN 34 sub: de aRc 35 in: ad CIS
46
DE ORTU SCIENTIARUM
diversitatem in subiectis scientiarum triplicem: unam, quae est per disparationem, sicut sunt magnitude et numerus harmonious, et talis facit scientiarum veram diversitatem; aliam, quae est per contractionem, et haec est duplex. 109. Aut enim contractio fit per differentiam eiusdem generis et 5 naturae, ut sunt figura plana et triangulus, vel triangulus et isosceles, et talis diversitas non facit diversam scientiam quia eiusdem scientiae est considerare subiectum et partes subiecti et species. no. Aut fit contractio per differentiam alterius generis et naturae, ex qua tamen et eo quod contrahitur natum sit fieri unum, et sic se 10 habent ad invicem magnitude et numerus. Sunt enim diversarum naturarum, et tamen nata sunt coniungi et contineri ita ut quodammodo contrahatur numerus per magnitudinem. Possunt enim magnitudines disponi in numero quodam ita quod eadem demonstratio fiet de illis quae de numeris. Quae enim demonstratio tenet in numeris absolute, 15 tenet in numeris magnitudinum vel si potius dicitur in magnitudinibus numeraliter dispositis. in. Et ideo aliqua pars geometriae, praecipue X (liber Euclidis)1 ubi agitur de linea rationali, subalternatur arithmeticae quia magnitude numeraliter disposita quodammodo est sub numero et descendit 20 arithmetica demonstratio in illam. Et hoc est quod dicit Aristoteles in I Posteriorum2 quod arithmetica demonstratio non descendit in geometriam nisi magnitudines numeri sint, id est numeraliter dispositae. 112. Eodem etiam modo se habent ad invicem numerus de quo arithmetica et numerus harmonicus de quo musica vel si forte potius 25 dicitur res per numeralem harmoniam compositae. Est enim subiectum sub subiecto vel simpliciter vel per aliquem modum contractionis, et demonstratio arithmetica descendit in harmonicam ut patet in musica. Et ideo dicit Aristoteles in I Posteriorum3 quod harmonica est sub arithmetica et arithmetica habet dicere propter quid eorum quorum 30 harmonica dicit quia, et non impedit hie subalternatio diversas esse scientias. Quia enim subiectum unius est ex appositione respectu subiecti alterius, ideo descendit demonstratio ab una in aliam, et quia i per cm. a 4 duplex: dupliciter PM 9 alterius :aliusa'CB alicuius SD 10 etl:deadd. NV ex add. C contrahitur: contrahit a'l 12 ut: quod CRcGD 18 aliqua: alia NV ilia O liber Euclidis R: om. cet. 22-23 geometriam: geometricam AQLN 23 sint: sunt PRI 24 etiam om. KQR6 25 quo: est add. QN 31 hie: haec QE 1
Euclid, Elementa x; ed. Heiberg iii, 3-371. Arist., Anal. post, i, 7 (75b4-6); AL iv 1-4, p. 20 (PL 64: 7208): non est arithmeticam demonstrationem convenire in magnitudinibus accidentia, nisi magnitudines numeri sint. . . 3 Arist., Anal. post, i, 13 (78b32~39); AL iv 1-4, pp. 31-32 (PL 64: 726AB). a
DE ORTU S C I E N T I A R U M
47
oppositio est rei alterius generis et naturae, ideo constituit scientiam diversam. 113. Sic igitur patet quod astronomia potest esse sub geometria et tamen esse diversa scientia. Geometria enim de magnitudine est, 5 astronomia de caelestium magnitudine, et est subiectum secundum ex appositione respectu primi per additionem rei alterius generis et naturae, quae tamen nata est contineri cum magnitudine ut unum subiectum scientiae fiat ex eis. Non sic autem esset si diceretur magnitudo circularis vel angularis, quia hie fit additio rei eiusdem generis et ideo pertinet 10 ad geometriam, sed nee si sic diceretur magnitudo nigra vel alba esset tale unum quod esset subiectum scientiae unius, eo quod valde accidentaliter unum sunt et non est natum per se unum ex his fieri. 114. Ad hoc quod obiectum est quod demonstratio non descendit a genere in genus, dicendum quod demonstratio, ut dicit Aristoteles,1 15 non convenit in aliud genus, sed hoc est intelligendum de alietate disparationis et non subalternationis quia ibi est proprie generis subiecti alietas, hie autem potius quaedam alteritas. Unde sic dicit ibi Aristoteles :2 Demonstratio non convenit in aliud genus, sed aut, sicut dictum est, geometricae in mechanicas et machinativas, aut speculativas 20 et ariihmeticae in harmonicas. Ecce quam manifeste vult quod diversae sint scientiae licet una subalternet sibi aliam. 115. Si autem quaeritur quare non dicat Aristoteles astronomiam subalternari geometriae sicut dicit de aliis, iam evidenter puto quod per hoc quod dicit machinativas esse sub geometria, comprehendit 25 astronomicam subalternationem ad geometriam. Ad hoc enim quod applicetur demonstratio geometrica astronomicae scientiae cadunt quaedam instrumenta media, ut praedixi,3 et haec instrumenta arte geometrica mechanice fiunt, ut astrolabium et instrumentum considerationis et sphaera et consimilia, et continentur sub machinativa sicut 30 caementaria et Carpentaria et omnino architectonica. Et ita per machinativam potest subintelligi cum quibusdam aliis etiam astronomia ratione 5 caelestium: corporumadd.p 7 ut:etEI 17 hie:haec LMO sic: sicut AGO ibi am. RLc 19 mechanicas: mathematicas a'C'LM1 et machinativas: et mathematicas RN om. a 20 quam: quod a' 21 sint: sunt LIN 22 Si autem: Sed dum K.p dicat: dicit LNO 24 machinati1 vas: mathematicas a'RIN 25 astronomicam: astronomiam IN astronomiae pL, 28 mechanice: metaphysicae FKP mathematicae ACL* mechanica L'E 30-31 machinativam: machinationem CSb 31 subintelligi: intelligi PLD'N 1
Cf. supra, par. in, n. 2. Arist., Anal. post, i, 9 (76a22-2s); AL iv 1-4, p. 22 (PL 64: 72100):... in michanicas (vel machinativas) . . . 3 Supra, ch. 12: 67. 2
48
DE ORTU S C I E N T I A R U M
instrumentorum ei servientium super quorum consideratione fundatur demonstratio geometrica descendens in astronomiam.
Cap. XVII De perspectiva, utrum sit mathematica scientia vel naturalis, et quomodo se habeat ad utramque. 116. Specialiter autem circa perspectivam quaeritur quare non 5 ponitur quinta mathematica scientia. Hoc enim quod ipsa subalternatur geometriae non impedit earn esse diversam scientiam ab aliis, ut patet ex praedictis.1 Quare si sit mathematica, erunt quinque mathematicae. Si dicis quod non est mathematica scientia sed naturalis cum sit de modo videndi qui spectat ad naturales, quaero quomodo tune subalternatur 10 geometriae; et simul cum hoc quaero utrum verius sit scientia mathematica vel naturalis ? 117. Et dicendum quod perspectiva non est ponenda quinta mathematica quia ipsa est vere naturalis scientia et multo verius quam mathematica. Naturalis enim est quoad passiones quas demonstrat et 15 quoad subiecta de quibus demonstrat. Demonstrat enim passiones naturales de his subiectis, scilicet de visu et visibili et radio visuali, ut cum demonstrat quod id quod videtur in aqua vel sub vitro debet apparere maioris quantitatis quam sua vera sit propter radiorum visualium fractionem ad medium alterius naturae. His concordat 20 Aristoteles in II Physicorum sic dicens:2 Perspectiva est magis physica quam mathematica. Geometria enim tantum de physica linea intendit et non in quantum physica, sed perspectiva mathematicam quidem lineam sed non in quantum mathematicam sed in quantum physicam. 118. Subalternatur tamen geometriae quia ab ilia descendit demon- 25 stratio in hanc. Ipsa enim dicit propter quid de quibus ista dicit quia. Et sic ad istam se habet scientia de iride, ut praedictum est,3 cum tamen ista quae est de modo videndi pertineat ad illam partem naturalis i super: sub QV 9 dicis: dicas QM de modo: demonstratio CE 12 vel: quam QCMO 19 vera: natura CDM ita p 21 sic am. b 23 mathematicam: mathematica QN lineam: considerat add. p 24 physicam: physica LNOV 25 tamen: enim Cc 26 hanc: hac a'S 28 de modo: demonstratio a'C2S 1
Supra, ch. 16: 108-15. Arist., Phys. ii, 2 (194*7-12); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. i7r 8-14: Demonstrant autem hoc et que magis phisica quam mathematica, ut perspectiva et armonica et astrologia. Contrario enim quodammodo se habent cum geometria. Geometria enim tantum de phisica linea intendit, sed non inquantum fisica; sed perspectiva mathematicam lineam, sed non inquantum matematica sed inquantum phisica. 3 Supra, ch. 13: 78. 2
DE ORTU SCIENTIARUM
49
scientiae quae est de anima, et ilia de iride ad illam quae est de impressionibus generatis in sublimi. Et nota quod ista non subalternatur cuicumque parti geometriae nee omnino toti, sed illi quae est de linea recta et angulis rectilineis, quia radius visualis per cuius naturam geo5 metria descendit in perspectivam incedit recte, et ex contactu talium radiorum fit angulus rectilineus. 119. Ex his potest perpendi quare astronomia est mathematica potius quam perspectiva cum utraque tamen subalternetur geometriae. Astronomia enim passiones mathematicas considerat et subiectum secundum 10 quod mathematicum, scilicet abstrahens ab omni materia physica et motu physico, ut praeostensum est,1 sed perspectiva passiones naturales et subiectum naturale quod est cum materia et motu physico secundum quod huiusmodi. Quod enim visibile per lumen sibi inditum irradiet et moveat visum sic vel sic, et quod visus ab eo patiatur sic 15 vel sic, naturalis actio vel passio est, causata ex actione et passione primarum qualitatum activarum et passivarum, et ipsa posterior. 120. Sed quaeret aliquis cum duo praecipue concurrant ad veram subalternationem, ut praedictum est,2 scilicet quod descendat demonstratio et quod subiectum contineatur sub subiecto, cum primum isto20 rum evidenter appareat in geometria et perspectiva, an similiter sit ibi secundum? 121. Et puto quod non ex toto. Constat enim quod modus videndi vel visus vel visibile de quibus aliquando demonstrat perspectivus non continentur sub linea recta de qua est geometria pro parte. 25 122. De radio autem alicui posset esse dubium an sit sub linea recta. Videtur enim quod sic, quia auctor Perspectivae3 vocat earn lineam radialem et per Aristotelem superius in II Physicorum4 idem videtur. Et videtur quod non, quia linea est dimensio quae non est nisi in superficie et per consequens in corpore, sed radius non videtur 30 esse essentialiter in superficie vel in corpore nisi quia transit per medium quod est corpus. Lumen enim irradiatum a visibili, quod et species eiusdem visibilis appellatur, corpus non est et in ipso sunt radii infiniti sicut in uno corpore infinitae lineae. 8 tamen: non AI subalternetur: subalternatur RM 14 sic vel sic om. a'C 18-19 demonstratio: a genere in genus N dum om. LE 31 et: etiam AM est PRL'D 1
13 per om. c 21 secun-
2 Supra, ch. 16: 97. Supra, ch. 16: 96. Alhazen, Optica i, 5; ed. Risner (1572), § 20, p. 13: Comprehensio autem uisis de rebus uisis ex uerticationibus linearum rectarum, quarum extremitates concurrunt apud centrum uisus, est concessa a mathematicis, et nulla diversitas est inter eos in hoc: et istae lineae uocantur ab eis lineae radiales. 4 Supra, par. 117, n. 2. 3
4141C75
E
So
DE ORTU S C I E N T I A R U M
123. Et puto sine praeiudicio doctiorum verius dicere quod radius non est linea et quod auctor Perspectivae vocat earn lineam radialem quia incedit per modum lineae rectae et ut sic denotet ei convenire demonstrationem quae fundatur super lineam. Similiter puto intelligendum quod dicit Aristoteles in II Physicorum,1 perspectivam esse 5 de linea mathematica sed non in quantum talis, sed in quantum physica est. Quod si verum est patet quod subiectum perspectivae omnino non est sub subiecto geometriae secundum praedicationem sed tantum secundum modum incessus radii. 124. Si tamen aliquis posset evidenter ostendere quod radius esset 10 vere linea, tune aliquid de subiecto huius scientiae esset sub subiecto geometriae sed non subiectum totum, ut praedictum est. 125. Et sic patet quod multum diversa est haec subalternatio ab ilia quam praediximus inter geometriam et astronomiam et inter arithmeticam et geometriam vel harmonicam. De hac tamen quae est arithmeti- 15 cae et harmonicae evidentius adhuc erit per sequential
Cap. XVIII De ortu musicae et subiecto et fine proprio ac definitione. 126. lam tempus est de ortu aliarum mathematicarum aliquid dicere quae super quantitatem discretam radicantur. Cum igitur duo sunt 20 sensus maxime disciplinales secundum Aristotelem in principio Metaphysicae3 et in libro De sensu et sensato^ scilicet visus et auditus, post praedictas scientias ad quas quodammodo per visum ventum est, coepit homo in sono obiecto auditus delectari. Cuius causam admirans incepit earn quaerere et sic incepit philosophari circa obiectum auditus. 25 Nee dico quod praedictis scientiis omnino completis et in ordinem digestis illud coeptum sit, sed forte rudibus et valde imperfectis et parum incohatis, aut forte aliquibus earum nondum incohatis. Sed hoc dico quia a visu rationabiliter procedit humana admiratio usque ad i doctiorum: doctorum AKRIMN 2 earn: eum QCESGB 3 et om. AKV denotet: denotat LPG 10 Si: Sed AQCI posset: possit a'B ii huius: huiusmodi PCSGM 16 per sequentia: prosequendum a'C 17 et1: sive EEe om. AFPLIGN 20 sunt: sint aCRES 21 principio: primo/>V 25 incepit1: coepit RSN 26 ordinem: ordine a'CRLc 27 coeptum: inceptum QNO 28 parum: partim a'C earum: eorum b 29 rationabiliter: rationaliter HPN 1 z Supra, par. 117, n. 2. Infra, ch. 21: 144 ff. 3 Arist., Metaph. i, i (g8oa2i-b25). 4 Arist., De sensu et sensato i (437*3-5); tr. Vetus, London. Br. Mus. Royal 21 G 2, fol. 383r 18-20: Horum autem ipsorum ad notitiam quaedam melior est visus secundum ipsam. Discenti autem secundum accidens inerit auditui.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
51
auditum, quia visus est sensus nobilior in se et ad doctrinam utilior, quia plures differentias rerum nobis ostendit, ut docet Aristoteles in I Metaphysicae.1 Potest tamen esse quod propter delectationem in sonis existentem aliquid musicae prius excogitaverunt homines quam 5 de quibusdam aliis praedictis, sed de hoc non euro. 127. Videns igitur humana curiositas in sonis esse sibi oblectamentum quaesivit causam eius ut sibi posset per artem huiusmodi delectationes fingere et efficere, et, sicut docet Boethius in I Musicae? causa euphoniae inventa est esse sonorum inaequalium harmonica 10 mixtura, quia, ut dicit, in vocibus quae nulla inaequalitate discordant, nulla omnino consonantia est. Est enim consonantia dissimilium inter se vocum in unum redacta concordia. Et licet forte a lubal3 ante diluvium et ab aliis postmodum, quorum mentio non pervenit ad modernos, aliquid huius scientiae excogitatum fuerit, causa tamen euphoniae et ipsa 15 numeralis proportio in qua consistit dicitur apud Graecos inventa a Pythagora per malleorum ferientium pondera inaequalia et per chordarum inaequalium tensionem et per calamorum inaequalem longitudinem, sicut narrat Boethius in I Musicae.* Invenit igitur Pythagoras inaequalitatem sonorum ad concordiam reduci in proportione numerali. 20 Partim enim consistit in proportione multiplici, partim in superparticulari. In multiplici aut in dupla ut diapason, sicut se habent quatuor ad duo, quia, ut dicit Boethius in eodem,5 proportio quae in numeris dicitur dupla, dicitur in consonantiis diapason; aut in tripla ut tria ad unum, ut diapason ac diapente, quae enim proportio in numeris dicitur 25 tripla, dicitur in consonantiis diapason ac diapente; aut in quadrupla ut quatuor ad unum, et dicitur bis diapason in consonantiis. In superparticulari, aut in sesquialtera sicut se habent tria ad duo, et dicitur in sonis diapente; aut in sesquitertia ut quatuor ad tria, et dicitur in sonis diatesseron. 30 128. His igitur modis proportionum coeuntes soni inaequales musicas 7 quaesivit: quae sunt cM1 12 forte om. LB a lubal: Ambal HR^SG'DM1 a Tubal PQ'LECN'V animal R1 14 huius: huiusmodi 2 PISDMO 20 in om. c 21 ut: aut in LGN ut in CE 24 ac: ad SD 25 ac: ad LJS2D aut L2G 27 sesquialtera: sesqualtera A'HKPIBV sexqualtera FCRSGMN sicut: sic FHKG ut MO 28 sesquitertia: sesqualtera a sexquitertia CSGMNO 1 Arist., Metaph. i, i (98oa26-27); tr. lacobi sive 'Vetustissima', ed. VuilleminDiem, AL xxv i-ia, p. 5: Causa autem est quoniam maxime facit cognoscere nos hie sensuum et multas ostendit differentias. 2 Boeth., De inst. musica i, 3; ed. Friedlein, p. 191 (PL 63: 11730). 3 Genesis 4: 21. 4 Boeth., De inst. musica \, 10; ed. Friedlein, pp. 197 f. (PL 63: H78A). 5 Boeth., De inst. musica i, 7; ed. Friedlein, p. 194 (PL 63: 117500).
52
DE ORTU S C I E N T I A R U M
consonantias constituerunt, et ideo posuerunt recte musicam audibilem esse de sono harmonica numerate vel de numero sonorum harmonico. 129. Deinde compertum est quod sonorum in diversis harmoniis tanta vis est quod mores hominum immutat, nunc concitando animos 5 quietos, nunc concitatos sedando, sicut narrat Boethius in I Musicae1 et Isidorus libro III Etymologiarum, cap. ly.2 Inde enim est quod in bellis clangitur tubis ad animos concitandos et quod David psallente melius se habuit Saul, animus enim eius inde mulcebatur.3 Quia igitur non congaudet aliquid nisi suo simili et convenienti nee refugit nisi 10 dissimile ac disconveniens, concepit humana ratio nostris animis inesse quandam harmoniam ex quo sonorum harmonia nunc animos sedat nunc provocat. Inde etiam ratione consimili compertum est nostrum corpus ex tarn diversis et contrariis elementis tarn concorditer constare non posse nisi harmonice coniunctis, sed nee corpus et animam 15 quae sunt naturae tarn diversae posse invicem tarn amicabili foedere aptari nisi per harmoniam, et in his omnibus, scilicet anima et corpore et coniuncto, est quaedam modulatio rerum componentium quae consistit in rerum inaequalium coaptatione secundum quandam numeralem proportionem, et talem harmoniam vocaverunt humanam quia in 20 homine est. 130. Deinde ratiocinando egressi ab homine invenerunt hoc idem oportere esse in mundo, scilicet quod, cum constet ex partibus tarn diversis et contrariis aptissime tamen et concordissime mundum unum facientibus, oportet necessario ea invicem proportione harmonica 25 aptari. Quomodo enim aliter tam amicabiliter consociarentur in uno corpore universi gravia cum levibus, calida cum frigidis, sicca cum humidis, et huiusmodi? Inde etiam invenerunt in temporibus et temporalibus quod in omnibus partes inaequales per harmonicam proportionem coniunguntur, et hoc patet in partibus anni et eorum effectibus, 30 et talem harmoniam vocaverunt mundanam quia in ipso mundo sensibili est. 131. Hinc igitur triplicem musicam statuerunt sive harmonicam, scilicet mundanam, humanam et instrumentalem. Unde non omnis musica sonora est, sicut nee omnis harmonia, sed omnis harmonia 35 7 enim: etiam a' om. RE 8 animos: animas AL 10 congaudet: gaudet FJQ aliquid: aliquis CD 13 sedat: cedat LMOV 18 et om. GO 20 et om. a' 26 uno: bono IS 30 eorum: earum RE 33 igitur: etiam a' om. CS sive: seu a' 1 Boeth., De inst. musica i, i (prologus); ed. Friedlein, pp. 179 ff. (PL 63: n68cII7IC). 2 3 Isid., Etymol. iii, 17; ed. Lindsay, §§ 1-3. i Samuel 16: 23.
DE ORTU SCIENTIARUM
53
sonorum est sonora, et de hoc exequitur et tractat Boethius in Musica sua in principle eiusdem1 dicta tria genera musicae distinguens. Et forte propter multum desiderium delectandi in sonis solliciti fuerunt homines circa istam scientiam, et propter multam difficultatem inveniendi 5 sonorum harmoniam, quia transeunt et non manent, difficilis et longa fuit inquisitio circa hanc scientiam. Unde secundum Isidorum, libro III, cap. i5,2 musica dicitur a musa quae musa a quodam Graeco dicitur quod sonat idem quod quaerere; sed haec ars inventa in frequentissimo usu fuit apud veteres ut narrat idem in eodem, capitulo sequenti,3 10 adeo quod tarn turpe erat musicam nescire ut litter as. 132. Ex his patet subiectum et finis ac definitio musicae sive harmoniae communiter dictae. Subiectum enim est numerus harmonicus vel res harmonica proportione coaptatae. Finis, talium rerum et talis numeri cognitio, sive perfectio partis animae speculativae per cogni15 tionem huiuscemodi. Definitio, pars scientiae speculativae humani aspectus perfectiva quoad cognitionem harmonicae modulationis vel quarumcumque rerum harmonica modulatione invicem coaptatarum. 133. Inde etiam potest sumi subiectum musicae sonorae et finis ac definitio sic: subiectum, numerus harmonicus sonorus vel soni har20 monice commixti secundum quod huiusmodi; finis, cognitio eiusmodi vel perfectio nostri aspectus quoad huiusmodi cognitionem; definitio, scientia speculativa humani aspectus perfectiva cognitione harmoniae sonorae vel sonorum harmonice convenientium secundum quod huiusmodi. 25 134. Harmonia autem nihil aliud est quam rerum diversarum concors ad invicem coaptatio sive modificatio. Musicam autem sonoram sic definit Gundissalinus :4 Peritia modulationis sono cantuque consistent. Sed aestimo praecedentem defmitionem esse completiorem.
Cap. XIX 3o
De ortu arithmeticae, subiecto, fine ac definitione ems.
135. Ortus arithmeticae forte in humana inventione fuit mathematicarum ultimus, et causa est quia humana investigatio incipit ab his 7 15: 3 EIM 4 8 13 coaptatae: coaptata CLN rerum om. c et talis: est talis AFK om. Up 17 coaptatarum: coaptarum LSDMO 18 et: ac DMV om. N 19 sic om. b 25-26 concors om. a'C 28 completiorem: convenientiorem a' 29 fine: proprio add. P1Q 30 eius om. APP'QR'LEEW 1 2 3 4
Boeth., De inst. musica i, 2; ed. Friedlein, pp. 187-9 (PL 63: H7ID-H72D). Isid., Etymol. iii, 15; ed. Lindsay, § i. Isid., Etymol. iii, 16; ed. Lindsay, § 2. Gundis., De div. phil., De musica; ed. Baur, p. 96.
54
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quae sunt propiora sensui et procedit ad ea quae simt propiora intellectui, quia procedit ab his quae sunt nobis priora et notiora ad ea quae sunt priora et notiora simpliciter sive naturae. Dicit autem Aristoteles in I Posteriorum1 quod ad nos priora et notiora sunt proxima sensui, simpliciter autem priora et notiora quae longius sunt. Sunt autem longius 5 universalia maxime, proxima autem singularia. Haec igitur causa est quod arithmetica sit ultimo inventa inter dictas scientias. Numerus enim est maioris abstractionis per se consideratus quam aliquod praedictorum, et ideo constat quod prior est illis, et ideo remotior a sensu quam ilia et propior intellectui; et hoc potest unusquisque sentire in se 10 per hoc quod facile recordatur rerum situs sed difficile numeros. 136. Haec igitur scientia sic inventa est. Videntes homines res harmonice invicem aptatas vim quandam et naturam sortiri ex numerali proportione in qua aptantur, magnitudines etiam numeraliter dispositas multam habere vim aliunde quam a natura magnitudinis et nonnisi a 15 natura numeri in ipsis, ex hoc aperte viderunt quod numeri ipsi quandam sibi innatam vim habent per semetipsos quam rebus tribuunt numeralem rationem accipientibus. Exuerunt ergo per abstractionem intellectus numeros a rebus aliis, et ipsos in se consideraverunt, et vim eorum admirantes investigaverunt causas diversarum passionum eius, 20 et constituerunt scientiam novam ceteris praedictis abstractiorem, quae, quia virtutem habet in omnes praedictas scientias mathematicas et iuvat omnes, arismetica2 dicitur, id est numeri virtus, quia ares Graece, virtus est Latine, et rithmus, numerus, ut dicit Hugo.3 Unde veteres scripserunt arithmetica et non arismetica. Unde et Isidorus, libro III, 25 cap. i,4 recte dicit quod philosophi ideo mathematicarum primam posuerunt arithmeticam quia ipsa ut sit nulla aliarum indiget. Aliae autem tres istius egent auxilio. Haec igitur scientia de numero simpliciter in se i propiora1: propriora IGDM'OV propiora2: propriora P2S2MOV 2 priora: propriora IDNO 3 priora: propriora MN autem: enim a'C 8 aliquod: 2 aliquid a' aliquem C 10 propior: proprior PRM OV prior KEDM'N 21 abstractiorem: abstractionem H'GDM 24 est om. a'CI 25 etzom. a'ISDN 28 egent: indigent EBM 1 Arist., Anal. post, i, 2 (72*1-5); AL iv 1-4, p. 8 (PL 64: 7143): . . . Sunt autem longiora . . . 2 Throughout the entire De ortu Kilwardby uses arismetica for arithmetica. We have chosen to regularize the spelling everywhere, except in this and the following sentence, where sense demands the use of the medieval orthography. 3 Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 7; ed. Buttimer, p. 30. + Isid., Etymol. iii, i; ed. Lindsay, §§ 1-2: Quam scriptores saecularium litterarum inter disciplinas mathematicas ideo primam esse voluerunt, quoniam ipsa ut sit nullarn aliam indiget disciplinam. Musica autem et Geometria et Astronomia, quae sequuntur, ut sint atque subsistant istius egent auxilium.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
55
determinat et de partibus eius et proprietatibus exquisite, sicut patet in Arithmetica Nicomachi quam transtulit Boethius de Graeco in Latinum.1 137. Ex his patent subiectum, finis ac definitio huius scientiae. Subiectum, numerus simpliciter omnino abstractus. Finis, numeri sic 5 considerati cognitio in se et suis partibus ac proprietatibus, vel perfectio humanae animae quoad talem cognitionem. Definitio, quod est scientia speculativa humani aspectus perfectiva cognitione numeri simpliciter et eius proprietatum. Gundissalinus sic dicit:2 Arithmetica est disciplina quantitatis numerabilis secundum se, vel scientia de numero. 10 Perfectior tamen mihi videtur praecedens quia exprimit genus proprium et finem ac subiectum proprium. Colligo autem huiuscemodi definitiones ex natura communi et propria scientiarum quarumlibet dum ab invicem discernuntur per fines et subiecta, ut patet ex incessu divisionis scientiarum in hoc tractatu, si quis diligenter inspexerit.
is Cap. XX Verificatio eius quod dictum est de subiectis arithmeticae et musicae, et concordantia eius cum dicto Boethii super eadem re. 138. Hie occurrunt quaedam manifestanda quia dubitationem adducere possunt. Primo in communi de his duabus scientiis fundatis super 20 discretam quantitatem, quare scilicet non posuerim earum subiecta sicut a Boethio ponuntur in prologo Arithmeticae3 et in I Musicae^ qui docet quod numerus absolutus subiectum est arithmeticae, cuiusmodi sunt tres, quatuor, quinque et huiusmodi, et numerus relatus musicae, i et*: de add. L6 3 patent: patet a'N 5 et: in add. QCLBMN 9 numerabilis: numeralis SDMN n huiuscemodi: huiusmodi a'CRLEGN 23 tres: tria a'C 1 Boeth., De inst. arith. i, praefatio; ed. Friedlein, pp. 4-5 (PL 63: io8oA): Nam et ea, quae de numeris a Nicomacho diffusius disputata sunt, moderata brevitate collegi et quae transcursa velocius angustiorem intelligentiae praestabant aditum mediocri adiectione reseravi, ut aliquando ad evidentiam rerum nostris etiam formulis ac descriptionibus uteremur. 2 Gundis., De div. phiL, De arithmetica; ed. Baur, p. 90. 3 Boeth., De inst. arith. i, i; ed. Friedlein, p. 8 (PL 63: io8iB): His proprium nomen est multitude. Rursus multitudinis alia sunt per se, ut tres vel quattuor vel tetragonus vel quilibet numerus, qui ut sit nullo indiget. Alia vero per se ipsa non constant, sed ad quiddam aliud referuntur, ut duplum, ut dimidium, ut sesqualterum vel sesquitertium et quicquid tale est, quod, nisi relatum sit ad aliud, ipsum esse non possit. 4 Boeth., De inst. musica ii, 3; ed. Friedlein, pp. 228-9 (PL 63: 11986): Namque magnitudinis alia sunt inmobilia ut quadratum vel triangulum vel circulus, alia vero mobilia, ut sphera mundi et quicquid in eo rata celeritate convertitur. Discretae vero quantitatis alia sunt per se, ut tres vel quattuor, vel ceteri numeri, alia vero ad aliquid, ut duplum, triplum aliaque quae ex comparatione nascuntur.
56
DE ORTU S C I E N T I A R U M
cuiusmodi sunt duplum, triplum et huiusmodi quae ex comparatione nascuntur. Non enim congruit de tanto magistro et philosopho dicere quod falsum dixerit in his, et si verum dixit, ei consentiendum est. 139. Dico autem, ut mihi videtur sine praeiudicio doctiorum, quod Boethius non dixerit falsum, sed aut minus perfecte et exquisite dixe- 5 rit quam oporteret, aut quod intenderit idem mihi, quod sic patet. Video quod numerus relatus multipliciter est, ut patet in Arithmetical quia aut secundum aequalitatem aut secundum inaequalitatem, et secundum inaequalitatem, aut quia excedit aut quia exceditur, et utrumque horum dividitur in modos quinque, ut ibi patet, et unumquodque de 10 quinque in modos infinites. Unde numerus relatus est modis infinitis. Non omnes autem isti modi concurrunt ad constituendam consonantiam sonorum, nee harmoniam aliarum rerum inaequalium concorditer inter se aptatarum, sed tantum modi quinque cadunt in consonantiis, ut praedictum est,2 scilicet tres de relatione multiplicitatis et duo de 15 relatione superparticularitatis. Cum igitur subiectum scientiae continere debeat praecise illud de quo est, non debet dici ita large quod musica sit de numero relato, sed quod sit de relato harmonice, id est de tali relato et solo qui harmonice componi congruit. 140. Similiter arithmetica de numero tractat secundum se, qui, quia 20 in se consideratus praeter omnem concretionem ad voces vel magnitudines vel huiusmodi, habet in se ratione diversarum eius partium omnimodam relationem. Determinat etiam de numerorum relatione omnimoda. Eadem ratione determinat de proportionibus et proportionalitatibus quae insunt numeris; similiter et de figurali numerorum 25 dispositione, qua scilicet disponuntur ad modum figurarum geometricarum. Haec enim omnia numeris insunt secundum se, quare, si subiectum arithmeticae totum simul dicere debeo, totum numerum secundum se consideratum et abstractum nominabo. 141. Quando igitur Boethius dixit quod arithmetica est de numero 30 per se vel absoluto, aut intendit per absolutum conditionem oppositam relationi sicut praetendere videntur verba eius, et verum dicit sed minus complete—est enim tarn de absoluto sic dicto quam de relato—si autem intendit per absolutum conditionem abstractionis quae opponitur 3 dixerit: dixit KM 4 doctiorum: doctorum DNO 5 dixerit: dixit a'B'MN 5-6 dixerit: dixit MN 6 oporteret: oportet a' intenderit: intendit aRLESMNV 7 multipliciter: multiplex FED 10 horum: eorum FCMNV ibi: ibidem a' 14 aptatarum: coaptatarum EIN 26 qua: quia^N 28 debeo: debet RMV 31 absoluto: absolute LSGD 1 2
Boeth., De tnst. arith. i, 21-24; ed. Freidlein, pp. 45-51 (PL 63: 10990-11010) Supra, ch. 18: 127-8.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
57
concretion!, verum et completum dicit et idem mihi. Similiter quando dicit quod musica est de numero relato, aut accipiendum est verbum eius sine omni determinatione, sicut dicitur, et verum est quod dicit sed non praecisum, quia est de quodam numero relato, et ita est de 5 numero relato licet non de omni tali; aut accipiendum est cum determinatione ut intelligatur loqui de harmonice relato solum, et verum est quod dicit et praecisum, et idem ei quod dixi. 142. Forsitan autem non fuit antiquorum sufficiens cura sumendi praecisum subiectum in talibus scientiis, dummodo haberet ipsas scien10 tias et eorum subiecta aliquomodo vera, aut enim forte non perceperunt aut non curaverunt. 143. Aliud etiam est quare mihi videtur addendum esse hoc ipsum harmonicum ad relationem numeri in subiecto musicae, scilicet quia numerus ut a musico consideratur est numerus concretus cum rebus 15 naturalibus. Unde est ex appositione respectu numeri de quo considerat arithmeticus, et compositior eo et materialior; et ideo dixi quod est de numero harmonice relato vel de rebus harmonica proportione invicem aptatis secundum quod huiusmodi, volens per harmonicam relationem intelligi concretionem et materialitatem quae inest numeris de quibus 20 considerat musicus.
Cap. XXI De diversitate inter harmonicam et naturalem scientiam, et quomodo ipsa est mathematica et abstractior quam naturalis. 144. Specialiter autem quaeri potest de musica, quomodo sit mathe25 matica scientia cum eius subiectum sit naturale. Soni enim et voces res naturales sunt et eorum numerus est numerus naturalis et concretus non abstractus, et hoc dixi de musica sonora sive instrumental!. Similiter autem est in musica humana et mundana si quis inspiciat. Res enim utrobique concorditer invicem aptatae naturales sunt et numerus earum 30 secundum quod huiusmodi naturalis, et revera musicus habet considerare hos numeros secundum quod talium rerum sunt, et ita videtur eius subiectum esse naturale et ad naturalem philosophiam pertinere. 145. Item subiectum harmonicae sive musicae est sub subiecto arithmeticae et descendit demonstratio arithmetica in ipsam, ut praedictum i completum: complete ED quando: quod cG 7 idem: est add. aRcM 9 ipsas: ipsi a' 10 eorum: earum pE, enim om. a'CRLcN 12 esse om. a'CL, hoc ipsum om. NO 14 rebus: numeris CO 15 Unde: Cum a est ex om. A/> 17 proportione: ad add. b 24 sit: est b
S8
DE ORTU S C I E N T I A R U M
est1 et ut dicit Aristoteles in I Posteriorum.2 Ergo musica est subalternata arithmeticae. Quomodo igitur diversae mathematicae sunt? Sed illud supra solutum est ubi de subalternatione astronomiae ad geometriam actum est.3 Non est enim inconveniens quod sint subalternatae et subalternantes et tamen diversae scientiae, ut praeostensum 5 est, maxime cum dicat Aristoteles in I Posteriorum4 utrumque, scilicet et quod harmonica est sub arithmetica, et quod descendit arithmetica demonstratio in harmonicam. 146. Ad primum dicendum pro parte sicut dictum est de subiecto astronomiae. Concede enim quod harmonica considerat res naturales, 10 sed non ut naturales. Eadem enim quae considerat harmonicus sive musicus considerat et naturalis sed ratione diversorum in eis, et illud quod considerat harmonicus praecedit natura illud quod considerat naturalis. 147. Quod patet sic. Voces componuntur ad invicem harmonice 15 sicut ostendit Boethius in I Musicae5, et voces sunt res naturales mutabiles. Naturalis igitur in eis considerat id quod mutationis est et mutabilitatis, scilicet quomodo naturalia instrumenta mota movent aerem, et aer propinquus aerem remotiorem, et quomodo etiam vox ad auditum perveniens immutat et alterat ipsum, et omnia huiusmodi quae 20 ad actionem et passionem et omnino ad motum naturalem pertinent. Circumscribe igitur per intellectum omnem istam actionem et passionem et motum, et considera ipsas in se vocum essentias, et invenies illic elementa vocum quae omnibus eadem sunt et diversas formas induunt cum a diversis proferuntur, et has formas diversas induunt per diversi- 25 tatem motus activi et passivi. Aliter enim profertur idem naturale vocis elementum apud homines unius linguae, quia iste raucius, ille acutius, et forte numquam duo omnino similiter. Magis autem aliter proferunt homines diversae linguae. Istae igitur vocum essentiae et elementa naturalia in se considerata, ante omnem motum naturalem, inter se 30 habent numeralem et harmonicam proportionem per quam consonans i est1: supra xvii b add. V et om. QGDM 2 igitur: ergo a'D 3 supra ont. IMN ubi: ut a 4 actum est: actum pSM dictum est sive actum, supra xv cV 7 et1 om. ACRESGNO 10 astronomiae: supra xvi b add. V 12 et1 om. Cb et2 om. MO 16 Boethius om. DV res om. DN 17 id: illud QLSV 22 igitur: ergo CMO 27 iste: ille AQL 31 numeralem: naturalem FKCEIG naturale A 1
Supra, ch. 16: 112. Arist., Anal. post, i, 13 (78b32~39), PL 64: 726AB; also i, 7 (7Sbi4-i7), PL 64: 7200; and i, 9 (76ag-i3), PL 64: 72IBC. 3 Supra, ch. 16: 108-11. 4 Cf. supra, n. 2. 5 Boeth., De inst. musica i, 3; ed. Friedlein, p. 191 (PL 63: 11730). Cf. supra, ch. 18: 127, n. 2. 2
DE ORTU SCIENTIARUM
59
cum vocali facit imam vocem et non per se consonans, qua etiam tails vocalis cum tali consonante antecedente vel sequente apte sonat et non cum alia, qua etiam tot et tales vocales vel consonantes invicem aptantur ad unam vocem constituendam. 5 148. Et sicut dixi de litteris sermonum, sic est et de odis cantilenarum. Haec igitur numeralis proportio eis inest prius natura quam motus, nee mirum quia ipsa fundatur in numero sonoritatis quae inest eis, et numerus prior est natura motu, et iste numerus sonorum est oratio quam vocat Aristoteles in Praedicamentis1 discretam quantitatem. 10 149. Sicut dixi de vocibus vel sonis, sic dico de elementis harmonice compositis. Tolle enim ab eis per intellectum quod calida sunt et frigida, et humida et sicca, et gravia et levia et quidquid omnino ad actionem vel passionem et ad motum pertinet, adhuc restat eorum essentiae diversae, virtutes etiam et magnitudines habentes in se quandam 15 numerositatem existentiae qua unum illorum verius et magis est vel maius quam reliquum, et in hac sese habent ad invicem in quadam numerali et harmonica proportione qua nata sunt invicem aptari et concorditer unum facere. 150. Similiter est de omnibus aliis musice concordantibus. Quod 20 igitur ad motum activum et passivum spectat, considerat naturalis; quod autem ad harmonicam modulationem, musicus. Sed hoc sciendum quod ista musica, scilicet humana et mundana, quae consistit in homine et partibus eius et in mundo et partibus eius, valde occulta est et homini ignota pro maxima parte. Nihilominus tamen et est, et ad musi25 cam sive harmonicam communiter dictam pertinet. Et quia dicta consideratio musici absolutior est et prior consideratione naturalis, sicut numerus et proportiones numerales rerum priores sunt motu et omnino actione et passione, ideo abstractior est musica quam naturalis scientia, et ideo mathematica est et non naturalis. 30 151. Istud autem confirmo per Boethium in libro I Musicae, capitulo ultimo,2 ubi intendit docere quid spectat ad musicum sonorum 2 sequente: consequente RISDMO 3 qua: quae a 5 est et: etiam QR est CcGDM de2: omnibus add. a'C 8 oratio: omnino EDO 12 et1 om. QRS6 et3 om. QRSb 13 vel: et AQRc 14 etiam om. CEGMN habentes om. a 15 qua: quam DM 17 sunt: ad add. MO 24 et2 om. GDO 28 omnino: omni CLV ideo IN 30 Istud: Illud QSDM 1 Arist., Categoriae 6 (4b22-23, 32-37); tr. Composita sive 'Vulgata', ed. MinioPaluello, AL i 1-5, p. 54 (PL 64: 20200). * Boeth., De inst. musica i, 34; ed. Friedlein, pp. 224-5 (PL 63: IIQ6A-C): Tria igitur genera sunt, quae circa artem musicam versantur. Unum genus est, quod instrumentis agitur, aliud fingit carmina, tertium, quod instrumentorum opus carmenque diiudicat. Sed illud quidem, quod in instrumentis positum est ibique totam operam consumit, ut sunt citharoedi quique organo ceterisque musicae instrumentis
60
DE ORTU SCIENTIARUM
mathematicum et definire ipsum. Dicit enim quod tria genera sunt quae circa musicam sonoram considerantur. Unum est quod instrumentis agitur, et hoc naturalibus sicut cantilenae vocum humanarum vel artificialibus quae faciunt sonos aut flatu ut tibiae et tubae et huiusmodi, aut pulsu ut citharae, campanae et huiusmodi. Aliud est quod fingit carmina, et 5 hoc est opus poeticum. Tertium quod utrumque diiudicat. Et dicit quod primum et secundum a musicae scientiae intellectu seiuncta sunt, quia in opere sensibili consistunt et nihil afferunt rationis scientificae, sed sunt totius speculations expertes. Unde secundum veritatem ad mechanicas scientias pertinent; propter quod musici mathematici non est cantare 10 vocaliter per instrumenta, nee carmina facere, sed iudicare et docere rationem harmonicae et numeralis proportionis quae hinc inde consistit. Musici autem mechanici et poetae est cantare vocaliter et carmina facere; et, sicut dicit Aristoteles in I Posteriorum,1 musicus mathematicus habet dicere propter quid respectu eorum quorum isti dicunt quia. Unde 15 Boethius in supradicto capitulo sic definit musicum mathematicum:2 Musicus est qui ratione perpensa canendi et carmina fmgendi scientiam, non servitio operis sed imperio speculations assumpsit. Et hoc, si vis, accipere potes definitionem musicae mathematicae secundum Boethium.
Cap. XXII Quomodo se habet arithmetica ad alias mathe- 20 maticas, et quomodo iuvat eas et non iuvatur ab eis, et quare. 152. Specialiter autem de arithmetica quaeritur quomodo, ut supradictum est,3 ipsa confert ad omnes alias mathematicas, et ipsa nullius earum adiutorio indiget, et quae sit huius causa? In hoc enim quo- 25 dammodo quasi mater est aliarum. Item cum sic iuvet ad omnes alias et quasi subalternet sibi omnes, an aequaliter se habeat ad illas, et si non, quae est diversitas. 4 aut1: cum QD et1 om. QNO 9 mechanicas: mathematicas LM:O 10 quod: hoc a'C hoc quod D 13 facere: sed indicare et docere rationem harmonicae add. G 21-22 et quare om. QR1E6 25 huius: huiusmodi ISMO eius a'C om. FE artificium probant, a musicae scientiae intellectu seiuncti [the editor has seiuncta as a variant] sunt, quoniam famulantur, ut dictum est: nee quicquam afferunt rationis, sed sunt totius speculationis expertes. 1 Arist., Anal. post, i, 13 (78b39~79a6); AL iv 1-4, p. 32 (PL 64: 7263). 2 Boeth., De inst. musica i, 34; ed. Friedlein, p. 224 (PL 63: H96A): Is vero est musicus, qui ratione perpensa canendi scientiam non servitio operis sed imperio speculationis adsumpsit. 3 Supra, ch. 19: 136.
DE ORTU SCIENTIARUM
61
153. Et dicendum quod modus quo iuvat ad omnes est quia per ipsam aliae facilius cognoscuntur, sed nee possunt complete sciri aliae sine ilia. Et causa est quia numeri de quibus ipsa tractat naturaliter priores sunt subiectis aliarum. Et ideo subiectum arithmeticae est in 5 subiectis aliarum inseparabiliter et essentialiter sicut consequens in antecedente. Quia igitur cognitio consequentis confert ad cognitionem antecedentis, nee potest antecedens circumquaque cognosci nisi cognito consequente, propterea arithmetica confert ad alias et ipsae nequeunt complete sciri sine ilia. Quod autem subiectum eius sit in intellectu 10 subiectorum aliarum et non e converso patet per se. Omnis enim numerus harmonicus numerus est, et omnes magnitudines sive simpliciter sive caelestes numeratae sunt et in aliquo numero sunt, sed non convertitur. Non enim omnis numerus est numerus harmonicus, nee omnia numerabilia vel numerata sunt magnitudines. 15 154. Diversimode autem iuvat eas et continet. Iuvat autem in geometriam sed non in totam, et causa est quia suum subiectum non continet subiectum illius totum, hoc est secundum totam considerationem geometricam. Considerat enim magnitudinem simpliciter et formas eius diversas et figuras ac dimensiones, et sic non iuvatur ab arithmetica, 20 quia haec consideratio magnitudinis non considerat magnitudinem ut aliquod discretum et numeratum, sed ut continuum, et haec consideratio est omnino diversa et contraria considerationi arithmeticae. Considerat iterum aliquando geometria magnitudines discretas ab invicem et comparando eas ad invicem numerali dispositione ac proportione, 25 et sic iuvatur ab arithmetica, et quoad hoc subalternatur arithmeticae et se habet ad earn, ut mihi videtur, sicut harmonica, et quoad hoc quod subiectum est sub subiecto et quod demonstratio arithmetica utrimque descendit. Quod autem sua demonstratio utrimque descendit plane dictum est supra per Aristotelem in Posterioribus.1 Quod autem 30 subiectum utrimque sit sub subiecto eius patet per se, quia sicut numerus harmonicus numerus est, et res harmonice compositae sunt quidam numerus, scilicet numerus numeratus, sic numerus magnitudinum numerus est et magnitudines numeratae quidam numerus sunt, scilicet numerus numeratus. 35 155. In astronomiam autem iuvat quasi remotius et mediatius, scilicet per geometriam. Conclusiones enim, quae in geometria ostenduntur 2 sciri: scire COV aliae: alia DM 3 est om. a ipsa: ipse c 8 alias: illas a'CRLc 14 numerabilia: numeralia aCS 14 vel: nee a'CS 2 2 1 15 autem : enim AGV 16 non om. CM 29 Posterioribus: c. xvii a b add. V 31 sunt: sic add. a' 1
Arist., Anal. post, i, 27 (87*31-35); AL iv 1-4, p. 60 (PL 64: 74OA).
62
DE ORTU S C I E N T I A R U M
de magnitudinibus numeraliter dispositis per demonstrationes arithmeticas, demonstrari possunt ulterius et inferius de magnitudinibus corporum caelestium numeraliter dispositorum, et sic descendit arithmetica demonstratio primo et immediate in geometriam, et inde per conclusionem geometricam in astronomiam. Quod enim concluditur in 5 geometria, principium erit in astronomia. Valet etiam aliter ad astronomiam, scilicet ut tarn remotarum a nobis per rationem et per opus rationis magnitudinum fractiones colligantur aut ab eis diminuatur aliquid. Astronomus enim circulos dividit per gradus qui est 3603 pars eius, et deinde quemlibet gradum per 60 minuta, et quodlibet minutum, 10 si opus est, per 60 secunda, et sic deinceps quantum opus fuerit. Ars igitur algoristica, quae est pars arithmeticae et ad earn pertinens, colligit istas fractiones ac ab invicem dividit per additionem, subtractionem, multiplicationem, divisionem et radicum extractionem secundum quod opus fuerit astronomo ad deprehendendum motus stellarum et loca 15 et oppositiones et coniunctiones et huiusmodi. 156. Hoc tamen nota, quod huiusmodi manualis operatic algoristica in pulvere mechanica est, et non dicit nisi quia. Arithmetica autem demonstrat quoniam sic est, et dicit propter quid. Et ita ars algoristica mathematica pars est arithmeticae propriae. Algoristica autem operativa 20 sub ilia est et mechanica. Et ita arithmetica per algoristicam artem, niathematicam partem sui, iuvat in astronomiam mathematicam, et per algoristicam mechanicam, quae sub ilia est, in illud quod de astronomia mechanicum est et operativum.
Cap. XXIII Divisio et sufficientia mathematicarum scientiarum ex praecedentibus manifesta.
25
157. Ex iam determinatis patet divisio et sufficientia scientiarum mathematicarum quam hucusque ut magis pateret—non incongrue aestimo—dilatavi. Quamvis enim Boethius in prologo Arithmeticae1 sic eas distinguat, quod quaedam est de magnitudine et quaedam de 30 multitudine, et quae de magnitudine quaedam de immobili et quaedam 3 dispositorum: dispositarum EGV 7 tarn: causa FH^CcN a nobis om. b 7-8 per . . . rationis displaced after magnitudinum (8) RISG displaced after colligantur (8) a'CL 8 diminuatur: dinumeratur a' 9 3603: centesima et sexta a' centesima et sexigesima H 13 ac: et a'L 16 et huiusmodi om. a'C 17 Hoc: Hie a'LDMO huiusmodi: huius a' 23 algoristicam: et add. a 28 incongrue: ut add. DMO 29 dilatavi DMOV: dilatam AHRLcGBN 2 dilatatam FKpC 30 distinguat: distinguit QL& 31 et om. PCESGV 1
Cf. supra, ch. 15: 88, n. i.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
63
de mobili, et quae de multitudine quaedam de numero absolute quaedam de numero relate, tamen perfectius et evidentius distingui possunt, ut videntur per praedicta, hoc modo. 158. Quod cum sit mathematica de quantitate, quaedam est de multi5 tudine, quaedam de magnitudine; quae autem de multitudine, quaedam de multitudine vel numero .simpliciter non concernendo aliquam materiam, quaedam de multitudine vel numero harmonico qui est numerus concretus cum rebus quae sub numerali modulatione concurrunt ad aliquid unum apte componendum. 10 159. Quae autem de magnitudine, quaedam de magnitudine et omnino dimensione simpliciter non concernendo aliquam materiam, quaedam de magnitudine et dimensione concernente naturam corporalem potissimam et primariam, ut de magnitudine et dimensione corporum caelestium principaliter et secundario aliarum magnarum 15 mundi partium, quia astronomus mensurat caelum principaliter et ea quae suis dimensionibus annexa sunt considerat, ut motus, situs, ortus, occasus et huiusmodi; secundario autem mensurat terram et spatium inter caelum et terram. 160. Et ita quatuor sunt mathematicae: duae de multitudine penes 20 abstractum esse et concretum, et de magnitudine duae similiter penes esse abstractum et concretum.
Cap. XXIV Quare super quantitatem fundantur scientiae mathematicae, et quare tot neque pauciores neque plures; ubi nota quaedam dicta de infinite. In solutione tertiae quaestionis in hoc capitulo haec de infinite in25 venies: Primo, quomodo est et quomodo non est, et hoc tarn in divisione quam in appositione. Secundo, quomodo cadit sub scientia et sub humana conceptione et quomodo non. 30 Tertio, quod tarn geometra quam naturalis de infinite habet considerare. 4-5 multitudine: et add. QRESBV 7 materiam: naturam a'l g aliquid: aliquod a'CB n materiam: naturam AFHQGM1 numerum RO 2 12 concernente: concernendo a'LN naturam: materiam PcBM numerum QR 20 esse om. a' similiter: simpliciter CL'MO 21 esse om. KPMN 23 tot: et add. RtIBMV neque pauciores om. PD neque plures om. FQ 24 dicta om. a'CN 24-p. 64: 3 In ... infiniti. This subdivision of question three is found with the collected chapter-titles in mss. AFKPB. It is found within the text of the chapter before Ad tertium (p. 66: 12) in VON1, and in the margins of D. M has a modified version at that place. It is entirely omitted in A'F'K'P'QCR'LEE'IGN111. 30 geometra: geometer a
64
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Quarto, de convenientia eorum et differentia circa infinitum cum utriusque ratione. Quinto, quae causa infiniti. 161. Nunc circa mathematicam in genere duae sunt quaestiones enodandae, una circa subiectum, altera circa modum considerandi.1 5 De subiecto, primo dubitatur quare scientia mathematica potius fundatur super quantitatem quam super aliud genus rerum ? 162. Secundo, si super earn debet fundari, quare non est unica scientia mathematica sicut quantitas est unicum genus ? 163. Tertio, si debent esse plures, quomodo de magnitudine et 10 multitudine possunt esse scientiae cum in magnitudine sint figurae infinitae et in numero species infinitae ? Crescit enirn numerus in infinitum per appositionem lateris et anguli. Triangulo enim adde latus et angulum et fiet quadrangulum, cui si addideris latus et angulum fiet pentagonus, et sic in infinitum. Item quaevis minima magnitude 15 infinitam recipit divisionem. Impossibile est enim continuum ex indivisibilibus componi, ut ostendit Aristoteles in VI Physicorum.2 De his igitur non videtur posse fieri scientia, quia scientia non comprehendit infinita sed certa atque finita. 164. Quarto, si de his potest esse scientia, quare non sunt tantum 20 binae mathematicae penes duas primas species quantitatis? Aut si debent esse plures, quare non respondent singulae scientiae singulis speciebus remotioribus quantitatis, ut sint tres de longitudine, latitudine et spissitudine, duae de loco et tempore, et duae de numero et oratione ? 165. Ad hoc dicendum et primo ad primum quod cum tres sint essen- 25 tiales modi scientiae speculativae, ut dicit Aristoteles in VI Metaphysicae,3 scilicet naturalis, mathematicus et divinus, quorum naturalis est minimae abstractionis et divinus maximae, mathematicus est mediae abstractionis, quare subiectum scientiae mathematicae aliquid medium erit necessario inter subiectum scientiae naturalis et divinae. Sed hoc 30 non potest esse nisi quantitas, quod sic ostendo. 166. Scientia naturalis de corpore mobili est secundum quod huiusmodi. Scientia divina substantiam considerat secundum quod substantia 5 altera: alia QESB 7 super2 om. GV 16 infinitam: infinita a' 20 quare: igitur add. ISB ergo add. G non: si aC om. P tantum om.a'CS 23 latitudine om. a 25 hoc: haec IBN primum: obiectum add. a' quaesitum add. C 33~p. 65:1 substantia est: huiusmodi b 1
Infra, ch. 25: 195 ff. Arist., Phys. vi, i (23ia2i-bi8); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 64* 1-2: Impossibile est indivisibilibus aliquod continuum esse ut lineam ex punctis. 3 Arist., Metaph. vi, i (1026*18-19). Cf. supra, ch. 5: 15, n. 3. 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
65
est, inter quae sola quantitas cadit media cum suis per se accidentibus. Adice enim supra substantiam, quae est genus generalissimum, substantiam corporalem et fit corpus. Corporis autem differentiae sunt circulare et rectum, et rectum grave et leve, simpliciter vel secun5 dum quid, simplex vel compositum. Et haec omnia differentias facientia considerat naturalis quia mobilia sunt. Corpus enim circulare non solum dicitur propter formam orbicularem sed etiam propter motum circularem, sicut corpus rectum dicitur propter motum rectum. Tolle igitur has differentias quae pertinent ad naturalem 10 et dimitte eas ei et superest corpus, scilicet substantia corporea quae, quia substantia est composita, unitatem habet, quae multiplicata numerum facit. Et hoc videtur per hoc quod unitas et numerus univoce sunt in spiritibus et corporibus, et ideo unicam causam habent utrimque. Sed non videntur habere aliud commune quod possit esse causa numeri 15 et unitatis quam formam generalissimi a qua substantia composita est substantia. Quia autem corporea est, dimensiones habet. Sic igitur in substantia corporea invenis unitatem et dimensionem, quibus ablatis non remanet nisi substantia corporea nuda praeter accidentia, et talis substantia est de consideratione metaphysici secundum quod huius20 modi est. Quare patet quod resolventibus substantiam corpoream nihil medium cadit inter id quod naturalis considerat et id quod metaphysicus nisi quantitas cum suis accidentibus, et ideo mathematica quae media est inter naturalem scientiam et divinam necessario debet esse de quantitate. Haec manifestiora erunt per sequentia quae de abstractione harum 25 scientiarum dicentur et de ortu divinae scientiae et proprietate eius.1 167. Ad secundum dicendum quod scientia una requirit genus subiectum unum non solum unitate praedicamenti logici sed unitate vera reali. Nunc autem quantitas quae logico praedicamento praedicatur de quantitate continua et discreta non est sic una, sed secundum veri30 tatem rei aequivoce dicitur de illis, et ideo de quantitate in genere non est unica scientia sed diversae scientiae de diversis eius speciebus. 168. Haec videtur esse sententia Aristotelis et Averrois. Dicit enim Aristoteles in II Metaphysicae versus finem,2 quod non invenitur una 2 Adice: Addite/>LDN Adde ES supra: super ENO 3fit:sitISG sic Eb 4 et rectum2 om. a'CTuSGb vel: et PLIN 10 ei am. SDO 13 unicam: univocam GB 14 videntur: videtur ADM aliud: aliquod KQMOV 15 generalissimi: generalissima EN 16 Sic: sicut a' 19 metaphysici: mathematici QM 20 est om. Qb 21 metaphysicus: mathematicus AFQL'O 23 scientiam: substantiam a'R 25 dicentur: infra xxxiii b add. V 1
Infra, ch. 25-26: 195 ff. Arist., Metaph. i, 9 (992bi2-is); tr. Arab.-lat. sive Nova, ed. Venice (1574), text 46, fol. 25H. 2
4141C75
F
66
DE ORTU
SCIENTIARUM
definitio communis eis quae sunt cum numeris et lineis, et Commentator ibidem1 sic dicit, quod impossibile est ut numerus et superficies et linea hdbeant unum genus commune nisi aequivoce, verbi gratia quantitatem. Manifestum est enim quod hoc nomen quantitas dicitur de eis aequivoce, et ideo artes doctrinales consider antes de eis non sunt unum sedplures. 5 169. De his tamen non irrationabilis posset esse quaestio, scilicet an unitas praedicamentalis in nulla reali imitate fundetur, et si in aliqua, quare ilia non possit esse subiectum unius scientiae, et quare etiam tale genus tune dicitur aequivocum. Sed modo non est tempus illud pertractare ne nimis evagemur a proposito. Sufficit enim dixisse senten- 10 tiam Aristotelis et sui Commentatoris ad secundam quaestionem. 170. Ad tertium dicendum cum Boethio in prologo secundo Arithmetical qui dicit quod cum continuum dividatur in infinitum et numerus crescat in infinitum philosophia reicit infinitatem et quod in illis finitum est considerat. Et haec sunt eius verba: Cuncta vis multitudinis 15 ab uno progressa termino ad infinita progressionis augmenta concrescit. Magnitudo vero a finita incohans quantitate modum in divisione non recipit. Hanc igitur naturae infinitam indeterminatamque potentiam philosophia sponte repudiat. Nihil enim quod infinitum est vel scientia potest colligi vel mente comprehend!, sed hinc sumpsit sibi ipsa ratio, in 20 quibus possit indagatricem veritatis exercere sollertiam. Delegit enim de nfinitae multitudinis pluralitate, finitae terminum quantitatis, et interminabilis magnitudinis sectione (reiecta} definita sibi ad cognitionem spatia depoposcit. 171. Sed ad hoc sollerter attendendum est quod quamvis dixerit 25 Boethius numerum crescere in infinitum et magnitudinem in infinitum dividi, non tamen putandum est esse numerum infinitum in actu nee magnitudinem infinitam. Utrumque enim ostensum est in III Physicorum.3 Propterea notandum ut ibi docet Aristoteles quod cum sit esse 2 ut: quod a'CRS 4 est om. a' 6 irrationabilis: irrationalis a'RSGMN irrationabiliter Q 9 tune om. o'LO modo om. a'C 12 dicendum: quod add. a'C secundo: quo pCI 13 cum om. a'G1 14 crescat: crescit a'L 18 recipit: infinitissimas enim corporissuscipit sectiones. add. Boeth. 19 repudiat: repudeat ESB 21 indagatricem: indagationea'C 22 infinitae: infinitate DNV 23 (reiecta) QN, Boeth.: om. cet. 25 hoc: hie FCLO om. NV attendendum: addendum a' dixerit: dixit/>MN dixerat C 27 est om. a'CRLB 1
Averroes, In Metaph. i, text 46; ed. Venice (1574), fol. 251,: . . . dicitur de eis aequivoce. Neque etiam invenitur una intentio in eo, quod iam fuit, et erit, quod est potentia, et quod est actu. Et ideo artes doctrinales . . . 2 Boeth., De inst. arith. i, i; ed. Friedlein, p. 9 (PL 63: io8iCD): Illud quoque addendum arbitror, quod cuncta vis ... 3 Arist., Phys. iii, 6 (206*14-18); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 35' 7-13.
DE ORTU SCIENTIARUM
67
actu et esse potentia, esse actu omnino non convenit infinite, sed esse potentia. 172. Et cum potentia dupliciter sit, una respectu actus puri et alia permixta semper cum actu, prima non est in infinite sed secunda. 5 Potentia enim pura dicitur et respectu actus puri quae non est simul cum actu, sed cum est potentia nondum est actus, et quam cito incipit esse actus, desinit esse potentia, et talis est potentia permanentium. Potentia impura sive mixta semper cum actu est, quae, dum una pars rei est actu, ipsa est respectu partis sequentis quae nondum est, ut patet 10 in omnibus successivis, et in talibus simul sunt actus et potentia mixtim et simul esse desinunt. De isto secundo genere est potentia qua est infinitum tarn in divisione quam in appositione. Quia dum dividis lineam per aequalia, remanet potentia divisionis in partibus divisis, et dum partes illas dividis, adhuc restat potentia divisionis in partibus 15 ulterioribus, et sic semper. Et quia haec divisio in infinitum procedit in magnitudine, procedit et additio in infinitum in multitudine. Quotienscumque enim dividendo detrahis a magnitudine, addis ad partem multitudinis, et ita dum addis partes iam divisas, remanet possibilis additio earum quarum adhuc est possibilis divisio. 20 173. Et sic patet quod uniformiter et eodem modo est potentia semper actui mixta in additione ex parte numeri et in divisione ex parte continui. Et quia talis est potentia infiniti, scilicet qua ipsum habet esse illud quod habet, ideo non sequitur quod aliquando possit esse infinitum in actu. Ex potentia pura sequitur possibilis actualitas 25 rei, non ex potentia impura semper actui mixta. Totum enim successivum, scilicet tempus vel motus, numquam est actu quia in ipso est potentia semper mixta cum actu, et cum cessat ab eo potentia, pariter cessat et actus. 174. Et quia in divisione continui et in appositione numeri per 30 consequens non habet terminum huiusmodi mixtio potentiae et actus, ideo est infinitum in potentia in divisione tali et appositione. Infinitum enim est quod terminum non habet. Est igitur infinitum secundum quid et non simpliciter, in potentia et nullo modo in actu. Et ideo patet quod licet infinitum sit secundum quid et in potentia tantum in numero 35 et magnitudine, non est inconveniens scientias fundari super numerum et magnitudinem cum uterque universaliter sit actu finitus. 175. Sicut autem nunc dixi de infinite in divisione et in appositione, 3 dupliciter: duplex FPDN sit: dicitur c 4 semper: simul DNO 5 pura om. a' n qua: quae KQLS 12 dum: cum a'CRcGD 22 infiniti: infinita a'E ipsum: illud DMO 24 in om. a'N potentia: enim add. Eb 26 ipso: ipsa CEV 31 in1 om. a' 37 in* om. pKLGD
68
DE ORTU SCIENTIARUM
similiter dicendum est de infinite in speciebus figurarum per infinitam appositionem lateris et anguli. Sicut enim in una linea finita sunt partes infinitae non actu sed potentia, non ad sensum sed ad intellectum, ut dicit Aristoteles in VIII Physicorum,* sic in una magnitudine quacumque finita sunt infinitae figurae, non ad sensum sed ad intellectum, aut enim 5 habet unicam figuram sensibilem, aut, si plures, paucas. Hoc dixi quia in una tabula triangulari potest etiam fieri circulus aut quadrangulus aut huiusmodi, et ita potest perdere figuram prius habitam et accipere aliam, aut simul habere utramque secundum diversas sui partes, sed paucae fient huiusmodi in eadem secundum sensum. Sed quia opus 10 intellectus non sistit ubi deest sensus, sed penetrat ultra et percipit rem insensibilem, propterea opus rationis est in quadam tabula vel alio corpore invenire infinitas figuras. Nee tamen invenit eas distinctas et actu existentes, sed confusas et entes in potentia, et hoc eo modo quo supra dictum est infinitas partes esse potentia in divisione continui. 15 Tota enim haec infinitas figurarum ab infinita divisione continui dependet et sumitur haec infinitas per illam et est in potentia eodem modo quo ilia. 176. Sicut enim in divisione continui fit semper diminutio ex parte una et appositio ex parte alia, et dum est divisio in actu respectu harum 20 partium vel appositio, est in potentia respectu aliarum, sic in figuris crescentibus in infinitum per appositionem lateris et anguli. Si enim in aliqua tabula describatur triangulus et postea addatur latus ut fit quadrangulus, aut hoc erit in aequali spatio aut in maiori aut in minori. Si in aequali, oportet tantum diminui a lateribus trianguli quantum est 25 latus additum quadranguli. Eodem modo si in eodem aequali spatio fiat deinde pentagonus et sic deinceps. Si in maiori, detrahitur aliquid a totali spatio ut addatur partiali quod suscipit descriptionem, tollitur enim de spatio circumiacente et additur spatio intraiacenti, et eodem modo esset si extra quadrangulum describeretur pentagonus in maiori 30 spatio quam quadrangulus et sic deinceps. Si quadrangulus describitur in spatio minori quam triangulus et pentagonus in minori quam quadrangulus et sic deinceps, aufertur aliquid a spatio minori et intraiacente semper et additur maiori et circumiacenti. i est om. RcGB 5 figurae: lineae M2NV 7 tabula: tabella aB ii ubi: nisi alO deest sensus: deesse natura a deest naturap 12 tabula: tabella PSB 15 est: eodem capitulo add. V esse: in add. QN 21 sic: sicut aCIM1 22 in: et in AK etp 23 aliqua: alia aO 28 a totali: de tali o'CRc 29 intraiacenti: interiacenti QCLE6 33 a: de o'RM 34 intraiacente: interiacente jpCLEfe et1 om. a'lG 1
Arist., Phys. viii, 8 (263*28-30); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. gjT 19-20: In continue autem sunt infinita non actu sed potentia.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
69
177. Quapropter patet quod haec acceptio figurarum infinita per intellectum non aliter fit quam per spatii divisionem et per continuam ablationem ab una parte et appositionem ad aliam. Et ideo sicut haec divisio, ablatio et appositio in partibus spatii non est infinita nisi 5 potentia permixta actui, quae numquam reduci potest ad actum, sic infinitas figurarum non est actu sed potentia tantum, quae permiscetur semper cum actu. Si quis autem vellet reperire infinitatem figurarum actualium in diversis spatiis corporum, impossibile est hoc quia non sunt infinita spatia actualia et sensibilia in omnibus corporibus, quia 10 totum universum non est infinitum. 178. Sed nunc quaeret aliquis quomodo dixit Boethius, ut supra recitatum est,1 quod infinitum non potest scientia colligi vel mente comprehendi, cum ista vera, quae de infinite iam dicta sunt, et a scientia et a mente humana comprehensa sint et determinata. Et dicendum 15 quod aliud est infinitum a scientia colligi et a mente humana comprehendi, et aliud ipsum a scientia tangi et a mente videri. Hoc enim colligitur quod iunctis partibus redintegratur quod non potest scientia de infinite, et hoc comprehenditur quod in toto suo ambitu circumcapitur quod non potest mens de infinite. Et causa est quia humana 20 scientia et mens est finita, et ideo non circumcapit infinitum; et quia si infinitum a tali mente et scientia circumcaperetur, non esset infinitum. Potest tamen scientia humana de eo quod est infinitum multa vera investigare, et sic eum tangere. Potest et mens humana ipsum intelligere et videre et ideo multa vera de ipso percipere, et sic est de oculo corporali 25 quod aliquod visibile comprehendit, scilicet cuius fines et ambitum circumcapit, ut anulum; aliquod autem videt, non tamen comprehendit circumcapiendo eius ambitum, ut caelum et terrain. Eodem modo de mente et de intelligibili finite et infinito dici potest. 179. Sed tune dicet aliquis quod mens non cognoscit infinitum in 30 quantum infinitum est, sed id quod est pro aliqua parte sui, et ita non cognoscit infinitum nisi accidentaliter. Et dicendum quod immo, sicut enim finitum in quantum finitum cognoscitur per positionem finis, quia finitum est cuius aliquid sumentibus non semper est aliquid extra sumere, sic infinitum in quantum infinitum cognoscitur per pri35 vationem finis. Dicit enim Commentator super III Physicorum2 quod ii dixit: dixerit a'CRESGD 13 ista: sint add. a'CN 15 scientia: humana add. b 18 comprehenditur: comprehendi a 26 aliquod: aliquid 1 PEB 30 est om. a'ES 1 2
Supra, par. 170, n. 2. Averr., In Phys. iii, 7 (2O7b34~2o8a2), text 72; ed. Venice (1562), fol. IIQG.
70
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quidditas infiniti est privatio finis, et Aristoteles in eodem1 dicit quod infinitum est emus aliquid sumentibus semper est aliquid extra sumere. Cum igitur mens noverit talem esse divisionem continui et per consequens crementum tale esse numeri et in quantum tale, patet quod novit infinitum in quantum infinitum. Partes igitur infiniti finitae per 5 positionem cognoscuntur, sed ipsum, si fas esset dicere, totum, quia non est vere totum, per privationem; nee oportet quod mens ambiat et circumcapiat aliquid ut ipsum cognoscat complete secundum quod huiusmodi nisi sit finitum propter rationes quas dixi. 180. Sed nunc quaeritur cuius scientiae est infinitum considerare 10 et de eo determinare. Et constat quod illius cuius est considerare quantitatem et praecipue magnitudinem eo quod ex infinita divisione magnitudinis procedit infinitas et non aliunde, ut ostensum est in III Physicorum2 et supra iam recitatum est.3 Et ideo dicit Aristoteles in I Physicorum* quod ratio infiniti convenit quantitati et non substantiae 15 nee qualitati. Quia igitur geometra et naturalis considerant magnitudinem, ad eorum praecipue considerationem spectat infinitum. 181. Sed quid est tune quod ita dissonant circa ipsum. Dicit enim Commentator super III Physicorum3 quod sicut in geometria est fundamentum quod contingit lineam diminui in infinitum, sic ibidem est 20 fundamentum quod contingit earn augeri in infinitum; et revera huic videtur concordare ilia petitio geometrica:6 Lineam definitam in continuum atque directum quantumlibet pertrahere. Naturalis autem concordat geometrae in primo ponens lineam dividi in infinitum, sed discordat in secundo ponens omnem numerum et omnem magnitudinem 25 esse terminatam, et hoc ostensum est ut patet in III Physicorum.7 Hie ergo errare videtur geometra ponens lineam augeri posse in infinitum. Geometra enim considerat de linea physica sed non secundum quod 4 et om. QCESN quod: non add. b 6-7 quia non: quod nee a' quia nee C 16 geometra: geometer PCM geometria aRLEIG 23 pertrahere: protrahere KCLI Eucl. 26 ostensum est: ostensum AIN ostendens RLSMV 1 Arist., Phys. iii, 6 (207*7-8); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 35V 8-9: Infinitum quidem igitur est hoc: cuius quantitatem accipientibus semper est aliquid accipere extra. Cf. Roger Bacon, OHI viii, p. 157; and xiii, p. 159: ... cuius quantitatem accipientibus . . . sumere. 2 Supra, par. 171, n. 3. 3 Supra, pars. 172-3. 4 Arist., Phys. i, 2 (i8sb2~3); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 3V 9-10. 5 Averr., In Phys. iii, 6 (2o6bis-2o), text 60; ed. Venice (1562), fol. 11400. Also iii, 7 (2O7b27 ff.), text 71; fol. ngcD. 6 Euclid, Elementa i, petitio 2; Digby 119, fol. i ra 44-45: ... in continuum rectumque quantumlibet protrahere. Ed. Heiberg (postulata 2) i, 9. 7 Arist., Phys. iii, 6 (zo6bi6-2o).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
71
physica, ut dicit Aristoteles in II Physicorum,1 et nulla linea physica est infinita quia nullum corpus infinitum. Errare etiam videtur naturalis ponens lineam dividi posse in infinitum. Considerat enim de linea physica et secundum quod physica est. Talis autem finita est, ut videtur, 5 cum sit dimensio alicuius corporis naturalis in quantum naturale est. Sicut enim corpori naturali est certus terminus in augmentatione, sic et in diminutione. Unde dicit Aristoteles in I Physicorum2 quod carnis est definita quantitas in magnitudine et parvitate. 182. Ad hoc dicendum quod naturalis considerat linearn et omnino 10 mensuram ut concernit corpus naturale et formam naturalem ac materiam, et talis omnis finita est sicut et omne corpus naturale, quia, ut ait Aristoteles in II De anima3 omnium natura constantium certus est terminus et ratio magnitudinis et augmenti, et ideo fundamentum est apud naturalem quod linea non potest augeri in infinitum. Sed geo15 metra considerat lineam omnino abstractam a materia et forma physica et corpore physico, et ideo fundamentum est apud ipsum quod linea potest augeri in infinitum, non quia aliqua physica linea sit infinita, sed quia lineae ut cadit in eius consideratione abstracta non repugnat infinitas. 20 183. Dimensio enim omnis quantum est de natura dimensionis potest in infinitum extendi, sed per formam physicam terminatur et finitur, et hoc est quod dicit Averroes4 forte, quod dimensiones sunt interminatae in materia et terminantur per formam. Nee mirandum est quod quantitas de sui natura sit infinita et ex forma physica finita, 25 quia forte motus gravis et levis quantum est de natura sui infinitus est et interminatus, sed per naturam continentis finitus et terminatus. Similiter motus sensualitatis quantum est de se infinite se habet ad omne sibi placens appetendum, sed per naturam rationis continentis et regentis earn finite ad utile tantum et expediens ac decens. Ex iam 2 corpus: est add. LE6 naturalis: physicus a' 9 hoc: haec IB ii et1: ac a sicut om. DO 12 ait: dicit CLESNV 13 fundamentum: fundamentum finitum p finitum a 14 quod: quia a'CI 18 abstracta: abstracte/>CE 23 terminantur: terminatur ESGOV 25 est om. aC 1
Arist., Phys. ii, 2 (194*9-11). Cf. supra, ch. 17: 117, n. 2. Arist., Phys. i, 4 (i87b36~37); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 7V 4-6. 3 Arist., De anima ii, 4 (4i6ai6-i7). Cf. supra, ch. 14: 82, n. i. 4 Averr., In Phys. iii, 6 (2o6bi4-i6), text 59; ed, Venice (1562), fol. 1130: Et, cum declaravit convenientiam eorum in esse, dedit causam in infinite, et dixit: Et est in potentia, etc., idest et esse eius, secundum quod est in potentia, est simile ad esse materiae, non simile formae. Essentia enim materiae, et infiniti est in potentia, forma autem, et finis sunt in actu. Finitas igitur est similis formae, et infinitas materiae: unde post declarabit quod infinitas est in re secundum materiam, et finitas secundum formam. 2
72
DE ORTU S C I E N T I A R U M
dicta infinita natura dimensionis patet quod differentia constitutiva corporis secundum quod huiusmodi est quaedam forma substantialis indeterminate materiam expandens et non terminans, sed terminus et superficies adveniunt per differentias physicas constituentes species corporuin. Et ideo Aristoteles in III Physicorum1 definit corpus quod 5 habet omnem dimensionem et nihil tangit de superficie neque de terminatione. Euclides etiam in XI Geometriae2 definit corpus sic: quod habet longitudinem, latitudinem et spissitudinem vel altitudinem, et quod ibi sequitur, cuius termini sunt superficies, non est de essentia corporis secundum quod huiusmodi, sed complementum definitionis 10 corporis finiti secundum quod finitum est. Sic igitur patet diversa potentia naturalis et geometrae in augmento magnitudinis et ratio utriusque. 184. In diminutione autem eius partim conveniunt et partim differunt. In hoc tamen conveniunt quod uterque ponit ipsam dividi 15 posse in infinitum. Et in hoc differunt quod geometra omnino hoc ponit sine distinctione, sed naturalis uno modo ponit hoc et alio modo non, quod sic patet. Geometra considerans divisionem magnitudinis esse semper in magnitudines neque umquam perveniri ad indivisibilia quae aliquam magnitudinem componant, eo quod indivisibile tangens 20 indivisibile tangit secundum totum et ita non facit maius in dimensione, ponit omnem magnitudinem esse divisibilem semper, et, quia non considerat aliquam operationem sicut naturalis et ideo nee formam activam nee etiam magnitudinem formae operativae congruentem, ponit dimensionem omnino sine distinctione esse divisibilem in infini- 25 turn. Et super hoc fundantur illae conclusiones primi libri Euclidis:3 Proposita recta linea earn per aequalia secare, et Datum angulum rectilineum per aequalia dividere. 185. Naturalis vero considerat dimensionem physicam et secundum quod physica est, et ideo non absolvit earn a forma naturali et materia, 30 nee omnino a corpore physico, et ideo oportet quod ponat dimensionem physicam aliquam minimam sicut et maximam; sicut enim est caro 3 indeterminate: et determinate a' interminate secundum A materiam: naturam a'LIO 4 constituentes species: constitutivas specierum a' 9 sequitur: sunt a'C ii patet: quod add. a'C 12 naturalis: est add. a' 15 ponit om. a 17 et om. PCRLE 21 secundum: quod add. aCcG 32 est om. o'CRI 1 Arist., Phys. iii, 5 (2O4b2o); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 32V 7: Corpus enim est penitus habens dimensionem. 2 Euclid, Elementa xi, definitiones i, 2; Digby 119, fol. 43' 36. Ed. Heiberg iv, 3. 3 Euclid, Elementa i, props. 10 and 9. Cf. supra, ch. n: 64, n. 2.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
73
maxima, sic et minima, et similiter de aliis corporibus naturalibus. Et causa huius est, ut supra dictum est,1 quia ipse considerat formas activas naturaliter secundum quod huiusmodi, et ad actionem naturalem exercendam requiritur magnitude decens et congrua ita quod nee 5 nimis modica nee nimia. Sed dicendum, ut docet Aristoteles in libro De sensu et sensato,2 quod est magnitude et omnino dimensio physica duobus modis, scilicet virtute et actione: virtute physicum est in quo est virtus ad agendum, sed propter diminutionem aut sui aut magnitudinis aut utriusque non agit aut non sentitur agere; actione est physicum 10 quod agit virtute sua naturali et praecipue quod sensibiliter agit. Et Aristoteles3 exemplificat de his quod virtus gradiendi gressibili inest actione separata. Hoc enim patet in pueris et truncatis et infirmis forte. 186. Dimensio igitur physica actione non est divisibilis in infinitum, sed stat ad minima, scilicet ad tantas portiones in quibus potest forma 15 physica agere suam naturalem actionem ita quod non in minori; sed physica virtute divisibilis est in infinitum. Et si quis putet quod talis dimensio solum virtute physica non differat a dimensione de qua considerat geometra decipitur. Haec enim dimensio est corporis et materiae habentis virtutem activam et passivam, licet aut omnino 20 sopitam aut impotentem agere propter alicuius necessarii diminutionem aut impotentem agere sensitiva actione. Sed ilia quam geometra considerat non concernit huiusmodi virtutem, quia abstrahit omnino a corpore physico secundum quod huiusmodi. 187. Hoc etiam sciendum quod cum uterque ponat huiusmodi 25 divisionem infinitam dimensionis, hoc a causa communi procedit utrimque, scilicet a subiecta materia. Geometra enim non abstrahit ab omni materia quamvis abstrahat a materia physica, et ilia materia prima et nuda ab omni forma ex sui infinitate est causa infinitae divisionis tarn in linea geometrica quam in physica. 30 188. Cum enim circa materiam duplex sit opinio, una quod ipsa sit una numero in omnibus—dico numerositate essentiae et non numerositate individui—alia quod sit in diversis diversa per essentiam,4 prima ponit quod ipsa est replicabilis sub forma infinities de se, et capiendo 14 stat: constat CD El 25 hoc: haec CO 1
20 aut: et CRLcGBV
21 impotentem: potentem
Supra, par. 182. Arist., De sensu et sens. 6 (445b29~3i); tr. Vetus, London, Br. Mus. Royal 12 G 2, fol- 393r 21-22: . . . sumatur autem quod virtute est et actione aliud . . . 3 Arist., De sensu et sens. 6 (446*7); tr. Vetus, London, Br. Mus. Royal 12 G 2, f°l- 393V 4~S' Etenim inest virtus gressibilis bipedi actione separata. 4 We have not yet been able to identify historically the supporters of these two positions on the nature of quantity. 2
74
DE ORTU S C I E N T I A R U M
esse numerosum per formam advenientem causat quantitatem discretam si replicetur sub distinctione, continuam si sine distinctione, ita quod infinities replicata in unam partem et sine distinctione sit causa lineae, in duas, superficiei, in tres, corporis, et ex tali infinita potentia et replicatione materiae dicit ilia opinio causari infinitam continui divi- 5 sionem. 189. Secunda ponit quod materia habet partes infinitas infra semetipsas et partes sub partibus infinities, et inde causari infinitam divisionem continui. Nee est inconveniens plures et infinitas partes materiae simul et sub invicem esse, quia solum potentia sunt sicut et ipsa materia 10 de se. Solum autem actus et forma distinguit et separat, ut dicit Aristoteles in VII Metaphysicae.1 190. Quaecumque autem harum opinionum fuerit vera, hoc certum est, secundum Aristotelem in III Physicorum* quod a materia causatur et eius infinita potentia infinita divisio continui, sed a forma finitas 15 actualis omnis continui. Et hoc recte quia forma est terminans et continens per se, materia autem terminata et contenta, et nihil de se terminat nee continet. Et ideo bene attribuitur finitas formae et infinitas materiae. Et iterum, ut ibi dicit Commentator,3 per divisionem et diminutionem itur ad nihil cuius causa est materia, sed per appositionem 20 ituradesse cuius causa est forma. Et sic divisio bene assignatur materiae et appositio formae, et ideo in divisione non est status propter materiam, sed in appositione est status propter formam. 191. Hucusque in solutione tertiae quaestionis digressi sumus, licet non inutiliter ut puto, de infinito manifestando quomodo est et 25 quomodo non, et quomodo comprehenditur humana mente et scientia et quomodo non, et quoniam de ipso facere debet considerationem tarn geometra quam naturalis, et quomodo diversimode. Ostensum est enim quomodo diversimode ponunt et quomodo similiter tam in augmento 4 et om. ID 5 et om. a' 19 ibi: ibidem a'C propter: per LV 23 propter: per L'V 27 quoniam: quando a' quomodo CLS
ubi R 22 et1 om. DOV 25 inutiliter: utiliter aQL2
1 Arist., Metaph. vii, 13 (iO39ai7); tr. Arab.-lat. sive Nova, ed. Venice (1574), text 49, fol. 1993. 2 Arist., Phys. iii, 6 (2o6bi4~i6); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. 35r7-io: Aliter quidem igitur non est. Sic autem est infinitum potencia et indivisione. Et actu est sicut esse diem dicimus et agonia; et potencia est sicut materia, et non per se sicut finitum. 3 Averr., In Phys. iii, 6 (2o6bi6-27), text 60: ed. Venice (1562), fol. 1148: . . . et cum posuerimus quod diminutio est in infinitum, non accidit impossibile. Et causa in hoc est, quoniam diminutio est ire ad nihil, cuius causa est materia; et additio est ire ad esse, cuius causa est forma; et infinitas invenitur per materiam sicut finitas per formam.
DE ORTU SCIENTIARUM
75
magnitudinis quam in diminutione, et per consequens quomodo in infinite et propter quas rationes. 192. Ad quartum dicendum quod ideo binae sunt mathematicae de numero et binae de magnitudine quia utraque potest considerari omnino 5 abstracta aut concreta, ut praedictum est.1 Ilia tamen concretio non cadit in consideratione naturalis, quamvis sit in rebus naturalibus, quia praecedit considerationem physicam, ut ostensum est supra circa astronomiam et harmonicam.2 Item nee sunt plures mathematicae iuxta plures species quantitatis, quia linea, superficies et corpus unam 10 naturam communem et univocam participant, scilicet continuitatis et dimensionis, et ab una simplici natura materiae situalis procedunt vel, si verius dicitur, situationis materiae, et ideo eadem scientia de his tribus considerat in magnitudine vel dimensione univocatis. 193. Item tempus non est continuum nee omnino quantitas nisi per 15 accidens, et ipsum est posterius motu naturali quia mensura et accidens eius est, et ideo totaliter spectat ad naturalem. Locus autem passio est superficiei, ut dicit Commentator super V Metaphysicae.3 Unde constat quod cum sit terminus continentis, nihil in se habet essentialiter nisi dimensionem et naturam, sed natura ad naturalem spectat. Dimensio 20 non est aliud quam superficies. Et ideo de loco et tempore non debent esse scientiae mathematicae. 194. De oratione autem diceret aliquis quod concernit materiam naturalem et transibilem, scilicet vocem, et ideo non pertinet nisi ad naturalem. Aestimo tamen potius, sine aliorum praeiudicio, quod 25 oratio prout quantitas dicitur ad harmonicum pertineat, et quod non sit aliud quam numerus sonorum harmonice compositorum, et hoc sive odarum ut in cantilenis, sive litterarum ut in syllabis, sive syllabarum ut in pedibus et in metris universaliter. Habent enim soni suos numeros sicut et aliae res permanentes. Et eorum numerus, ut aestimo, 30 ab Aristotele4 dicitur oratio ut aequivocetur nomen orationis secundum quod etymologizando dicitur oris ratio. i in2 om. a 9 et om. QCO 18 habet: habebit DMO 23 transibilem: sensibilem a' transmutabilem LE 25 pertineat: pertinet a'CRc 1
Supra, ch. 23: 158-60. Supra, ch. 16: 94 ff.; ch. 21: 144 ff. 3 Averr., In Metaph. v, 13 (1020*7-32), text 18; ed. Venice (1574), fbl. 1251: Et posuit hie motum de speciebus quantitatis, quod non fecit in libro Praedicamentorum; et illic locum, quod non fecit hie. Et forte dimisit hie locum, quia apud ipsum est de passionibus quantitatis; et ideo non posuit ipsum in eis, quae sunt quantum per suam substantiam. 4 Arist., Categoriae 6 (4b22-23, 32-37); tr. Composita sive 'Vulgata', ed. MinioPaluello, AL i 1-5, p. 54 (PL 64: 2O2CD). 2
76
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Cap. XXV Quomodo abstractio est vera et de differenti abstractione in triplici scientia speculativa et in mathematicis scientiis ad invicem. 195. Modo restat quaestio circa mathematicas in communi de modo earum considerandi. Considerant enim res physicas sed non ut physicas, 5 abstrahendo scilicet a physico motu et physica materia. Ubi primo quaeritur quomodo consideratio abstrahentium sit vera quia dicit Aristoteles in II Physicorum1 quod abstrahentium non est mendacium. Dubium enim est hoc cum ipsi per intellectum dividant quae secundum rem non sunt divisa nee etiam divisibilia. Et ideo simul cum hoc 10 quaeritur quid est abstrahere. 196. Secundo quare abstractio attribuitur mathematicis ? Omnis enim scientia abstrahit cum omnis scientia sit de universalibus, ut docet Aristoteles in I Posteriorum,2 et omnia universalia abstrahant a sensibilibus. Unde et dicit Aristoteles in II Physicorum3 quod physica 15 abstrahunt cum sint minus abstracta mathematicis. Item metaphysica magis abstrahit quam mathematica, quia ipsa abstrahit substantiam ab omni accidente et ipsam considerat in quantum substantia est. Mathematica autem considerat accidentia, scilicet quantitates et earum accidentia. Quare igitur potius dicitur mathematica scientia de abstra- 20 ctis quam physica vel metaphysica ? 197. Tertio, quae est differentia abstractionis et ordo in his tribus? 198. Quarto, quae est differentia abstractionis et ordo in ipsis quatuor mathematicis? luxta quod quaeritur quomodo astronomia et harmonica sint mathematicae et abstractae cum dicat Aristoteles in 25 II Physicorum4 quod perspectiva et harmonica et astrologia magis sunt physicae quam mathematicae. 199. Ad primum dicendum quod abstrahentium non est mendacium quia cum idem sit ex multis formis compositum quae se habent prius 3 scientiis om. a'N 5 Considerant: Considerat R6 6 et: a add. />RLSG 10 etiam om. QB 12 attribuitur: tribuitur ISB i5eto?n. EGDN 1 16 metaphysica: mathematica A'F'KP'RGM'V mechanica V2 17 ipsa om. QDNV 19 earum: eorum FSDO 24 quatuor om. pL,ES 26 quod om. a'G astrologia: astronomia QLG 29 habent: secundum add. o'CLSB per add. RN 1 Arist., Phys. ii, 2 (i93b3S); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. i6v 27-29: Unde et abstrahit; abstracta enim intellectu a motu sunt et nichil differt, neque fit mendacium abstrahencium. Cf. Roger Bacon, OHI viii, p. 69: Quinto quaeritur de hoc quod dicitur in litera quod abstrahentium non est mendacium. * Arist., Anal. post, i, i8(8ibi-6); AL iv 1-4, p. 40 (PL 64: 73OAB). Also i, 31 (87b37~ 39); AL iv 1-4, p. 62 (PL 64: 74™). 3 Arist., Phys. ii, 2 (i93b36-i94ai); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. i7r 1-2: Phisica enim abstrahunt cum sint minus abstracta mathematicis . . . 4 Arist., Phys. ii, 2 (194*7-8). Cf. supra, ch. 17: 117, n. 2.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
77
et posterius secunduin ordinem, illi composite diversae insunt proprietates penes illas diversas formas. Et sicut in natura una forma est prior alia et per consequens proprietates ems proprietatibus illius, sic prior forma cum suis proprietatibus potest apud intellectum sumi sine 5 posteriori et eius proprietatibus. Quod enim est prius per naturam potest ab intellectu concipi per se sine posteriori. Quando ergo illud prius ab intellectu concipitur cum suis proprietatibus praeter posterius et eius proprietates, non est in hoc conceptu nee in hac consideratione falsitas, quia intellectus non dicit quod illud prius est in re per se sine 10 omni posteriori ei concrete, sed quod cum sit semper cum posteriori quodam, ipsum tamen est in natura prius, et proprietates eius toti composite adveniunt praecise per ipsum, et ideo ipsi primo et per se. Verbi gratia, homo est compositus ex vegetativo, sensitive et intellective, quorum vegetativum est natura prius, et intellectivum ultimum, 15 et sensitivum medium. Et quaedam sunt proprietates vegetativi primo et per se, quae non sunt sensitivi nisi per vegetativum, ut augeri, nutriri et huiusmodi, et similiter de aliis duabus dictis potentiis. Et est intelligere vegetativum cum suis proprietatibus non cointelligendo alia duo, similiter sensitivum cum suis non cointelligendo intellectivum. 20 Quando igitur homo ratiocinatur de vegetativo hominis et eius proprietatibus praeter sensitivum et intellectivum non mentitur, quia non intendit quod sit extra intellectum praeter ipsa, sed quod ipsum sit aliquid prius illis. Et ideo praeter ilia considerari potest, et proprietates quae sunt hominis per potentiam vegetativam sunt vegetativi per se et 25 primo. 200. Eodem modo se habent ad invicem substantia et accidens, similiter numerus et magnitude, ut patet, et quantitas ad qualitates activas et passivas et omnino forma absolute considerata praeter materiam signatam ad formam in materia signata hie et nunc, quae forte eadem 30 est per essentiam solo esse differens. In his enim omnibus prius potest absolvi a posteriori per intellectum, etsi sint in eodem, et ipsum dico prius quod est natura prius, scilicet a quo non convertitur consequentia. Si igitur consideratio abstrahentium diceret quod illud primum extra intellectum non esset concretum cum alio posteriori, mentiretur quia 35 non est ita. Nunc autem dicit quod unum est alio prius et propterea ab intellectu receptibile sine illo posteriori, et quod proprietates illius i illi: cui a' insunt: sunt DO 6 concipi: sumi a'C ergo: igitur NV 10 semper om. a'CRc 10-11 posteriori quodam: quodam posteriori quodammodo a'C posteriori quodammodo RcM 18 cointelligendo: intelligendo CD'V 19 cointelligendo: intelligendo CLDV colligendo I 20 igitur: ergo a' 22 intellectum: intellectivum a et sensitivum add. p 29 quae: quod ISG 35 alio: aliquo a'LS
78
DE ORTU SCIENTIARUM
prioris rei compositae insunt per illud prius et non aliunde, et ideo illi priori prime insunt. Si igitur intellectus non posset discernere quae materia habet simul, esset mendacium; nunc autem potest propter causam praedictam. 201. Hinc patet responsio ad id quod iuxta hoc quaerebatur. Abs- 5 trahere enim est, cum plures formae materiae simul insunt secundum ordinem prioris et posterioris, priorem intelligere sine posteriori. Formas enim in materia et sensu coniunctas intellectus discernit, quod si non sint plures, tune abstrahere est formam praeter signatam materiam hie et nunc considerare. 10 202. Ad secundum dicendum quod verum est quod physica et omnis scientia abstrahit et metaphysica plus quam mathematica. Et tamen mathematica potius dicitur esse de abstractis quam physica quia maioris abstractionis est quam ilia, sicut dicit Aristoteles in II Physicorum1 quod minus abstrahunt physica mathematicis. Item potius quam meta- 15 physica, quia omne quae mathematica considerat per abstractionem considerat, quia aut omnino omnia aut fere sunt concreta cum rebus physicis. Et dixi fere propter numerum qui in spiritibus separatis est, quicquid super hoc sentirent philosophi. Verumtamen de numeris illorum non est cura arithmetico secundum quod talis est. Sed meta- 20 physica non solum considerat substantiam quae est in rebus physicis abstrahendo ipsam ut in se earn consideret et secundum quod substantia est, sed substantias omnino separatas a motu et a materia secundum esse, et quia ilia est potissima pars metaphysicae quae huiusmodi substantias considerat, ideo magis dicitur esse de separatis 25 quam de abstractis. 203. Ad tertium dicendum quod omnis scientia abstrahit, et maxime speculativa, et primus et minimus gradus abstractionis est a sensibili signato, et iste competit physico. Secundus et ulterior gradus est omnino a motu alterative et materia transmutabili, non tamen omnino 30 a motu et omnino a materia, et iste competit mathematico. Tertius et ultimus est omnino ab accidente ut consideretur substantia in sua puritate, et iste competit metaphysico. Ista videre possumus, exempli gratia, in aliquo corpore sensibili per ordinem. Caro enim ista sensibilis substantia est, corpus est, caro est, et haec caro, et hoc corpus et haec 35 2 primo: non CS om. a' 5 id: illud FQLEM iuxta: supra a' 13 mathematica om. a' 19 philosophi: physiciPcM 20-21 metaphysica: mathematica LMO 22 earn: ipsa CES omnia DO 30 alterative: alteratio a'CGBD 33 metaphysico: mathematico FK mechanico V 35 eta Rb: om. cet.
Supra, par. 196, n. 3.
DE ORTU SCIENTIARUM
79
substantia. Caro igitur corpus et substantia secundum se intelligi possunt et non sentiri, sed haec caro et hoc corpus et haec substantia sentiuntur. Omnium autem horum primum est substantia, secundum corpus, tertium caro, quartum hoc, sicut patet per hoc quod prius est 5 a quo non convertitur consequentia. 204. Tolle igitur hoc quod ad sensum pertinet et tulisti esse hie et nunc, et relinquitur simpliciter caro absoluta ab hie et nunc, et illud est universale et prima abstractio a sensu, et pertinet ad naturalem, quia caro est corpus complexionatum ex calidis, frigidis, humidis et siccis, 10 et compositum ex alterabilibus, et ipsa est alterabilis et corruptibilis. Et ideo dicitur quod physicus abstrahit a materia signata sensibili, sed non a materia sensibili simpliciter et transmutabili. Licet enim actualis transmutatio et sensibilis fiat per se et primo in individuo signato, principia tamen transmutandi et omnino transmutatio ei inest per 15 naturam universalis et communis. Quod enim transmutatio est, principiis communibus physicis debetur; quod actualis et sensibilis est, eisdem individuatis. Non enim est transmutatio hie et nunc nisi quia inest individuo existenti hie et nunc. 205. Deinde tolle a carne simpliciter quod caro est et remanet 20 corporeitas et dimensiones quae sunt corporis, et haec est secunda abstractio et maior quam physica, et pertinet ad mathematicum, et haec abstractio, licet sit a materia physica quae est transmutabilis, non tamen ab omni materia. Dimensio enim et omnino quantitas alicui materiae inest, cum sit accidens. Et haec abstractio apud astro25 nomum aliquando considerat motum, sed non ratione virtutis alterativae quae est in motu, sed ratione continuitatis quae inest ei a magnitudine, et ita motum considerat per accidens. Motum tamen, ut dixi, considerat, sed ratione quantitatis in eo, non ratione qualitatis, sicut supra plane ostensum est.1 30 206. Tertio tolle dimensiones quantitativas et restat nuda substantia, et haec est ultima abstractio et pertinet ad metaphysicum. Quod igitur considerat metaphysicus quantum ad substantiam quam abstrahit ab accidentibus est involutum in eo quod considerat mathematicus et physicus, et quod considerat mathematicus involutum est in eo quod 35 considerat physicus et non e converso. Et ex hoc patet differentia et ordo abstractionis in tribus generibus scientiae speculativae. 3 substantia: et add. aC 9 calidis: et add. QRLEBN 13 in om. a'ES1 1 1 18 inest: est FKPIS 21 et om. a'CSN 30 quantitativas: quantitatis ERSM 31 est om. a'GO 1
Supra, ch. 12: 69.
80
DE ORTU S C I E N T I A R U M
207. Ad quartum dicendum quod scientiae mathematicae, quae sunt de quantitate continua et quae sunt de discreta, uno modo sunt paris abstractionis et alio modo imparis. Quia enim geometra adeo abstrahit magnitudinem ut ipsa abstrahi potest, et arithmeticus numerum adeo ut potest, et astronomus concernit magnitudinem cum aliqua materia, 5 et harmonicus numerum, potest dici quod geometra et arithmeticus aliquo modo abstrahunt a pari, et astronomus et harmonicus aliquo modo a pari. Sed quia natura numeri est absolutior et abstractior ac remotior a materia quam magnitude, potest dici et vere quod imparis abstractionis sunt, quia subiecta quae considerant imparis sunt simplicitatis 10 et absolutionis. Quod autem numerus sit simplicior quam magnitude et prior patet ex hoc quod punctus est substantia posita et unitas substantia non posita, ut dicit Aristoteles in I Posteriorum,1 et quia magnitude constat ex partibus positionem ad invicem habentibus, sed numerus ex non habentibus positionem, ut idem dicit in Praedicamentis.2 Item 15 quia quibus inest magnitude, inest et numerus et non e converse; inest enim spiritibus numerus sed non magnitude. Sicut igitur numerus prior et simplicior est magnitudine, sic arithmetica quam geometria. 208. Ex hoc videtur convinci causa numeri in rebus, scilicet forma qua unumquodque esse substantiae habet, quae quidem forma primo 20 disponit materiam omnino primam tamquam generalissima. Cum enim numerus insit naturae corporali et spirituali, videtur hoc esse per aliquam causam communem, non solum materialem et receptivam, sed et per aliquam formam communem quae operatur distinctionem numeralem. Sola enim forma distinguit, et non invenitur corporibus et 25 spiritibus communis forma nisi substantia quae est generalissimum. Quod si verum est patet, quoniam numerus sequitur formam generalissimi in praedicamento substantiae, et continuitas sive magnitude formam corporis secundum quod corpus est, et simplicitas per oppositum formam spiritus secundum quod spiritus est, et dico simplicitatem oppo- 30 sitam continuitati quae forte aliqua alia erit a simplicitate unitatis et minor ea quia posterior. 209. Deinde harmonica adhuc naturaliter praecedere videtur geometriam quia numerus harmonicus de quo considerat prior videtur esse magnitudine et est secundum veritatem, turn quia talis numerus est 35 i sunt om. CD 18 est RE6: om. cet. ig hoc: his DMO convinci K/>LO: conici B convici cet. 20 qua: quam RGV 21 generalissima: generalissimam aC 24 et: etiam RLS om. QCIDMO 26 est: genus add. RE 27 quoniam: quod QCO 31 aliqua: qua AK om. pRESO 1
Arist., Anal. post, i, 27 (87*35-37); AL iv 1-4, p. 60 (PL 64: 74OAB). Arist., Categoriae 6 (4b2o-22); tr. Composita sive 'Vulgata', ed. Minio-Paluello, AL i 1-5, p. 54 (PL 64: 2Oic). 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
81
numerus et numerus simpliciter prior est magnitudine, turn quia numerus harmonicus est alicubi ubi non est magnitude, ut in animabus et spiritibus, ut patet per Boethium in I Mtisicae,1 sed non convertitur. Est enim harmonia aliqua m omnibus corporibus et magnitudinibus et 5 istud dixerim de harmonica mathematica communi ad tria genera musicae. Harmonica enim audibilis quae harmoniam sonorum considerat posterior est geometria ratione subiecti, quia posteriores sunt soni magnitudinibus. Nee est hoc inconveniens quod harmonica simpliciter sit prior geometria et tamen aliqua harmonica posterior. Sic enim 10 numerus simpliciter prior est magnitudine et tamen numerus causatus ex divisione magnitudinis est posterior ilia. Sic etiam substantia simpliciter prior est accidente et tamen aliqua substantia aliquo accidente posterior, ut in praecedentibus manifestum est.2 Deinde de different! abstractione et ordine geometriae et astronomiae nulla dubitatio est. 15 Patet enim quod geometria est prior et abstractior. Ex his patet naturalis ordo quatuor mathematicarum ad invicem et differens abstractio. 210. Ad id quod iuxta quartum quaerebatur dicendum quod perspectiva est vere naturalis scientia et magis quam mathematica, ut in praecedentibus ostensum est,3 sed non est sic omnino de astrologia 20 et harmonica. Si tamen accipitur ibi astrologia proprie, est vere naturalis scientia, ut supra dictum est.4 Sin autem accipitur pro astronomia mathematica, tune quod dicit Aristoteles5 quod astrologia et harmonica magis sunt physicae quam mathematicae amphibologicum est. Aut enim is est sensus. Sunt magis physicae quam illae quae sunt purissimae 25 et primae mathematicae, quae sunt arithmetica et geometria, et hoc verum est. Aut is est sensus. Ipsae sunt magis physicae quam ipsae eaedem sicut mathematicae, et hoc est verum solum considerando ad subiectum, scilicet id quod est, non tamen ad modum considerandi ipsum. Illae enim duae mathematicae sunt de subiectis naturalibus, sed 30 earum consideratio praecedit naturaliter considerationem naturalem, ut praeostensum est.6 2 alicubi: alicui SGO est2 om. aLISGB 4 aliqua: aliaANO 5 istud: illuda'CISGN 6 harmoniam: harmonicam QLV 9 Sic: Sicut DN ii Sic: Et sic a'CRcG 17-18 perspectiva: speculativa a' ig astrologia: astronomia aCE astrolabia I 27 sicut: sunt QCRS 30 naturaliter om. ES 1 Boeth., De inst. musica, i, i; ed. Friedlein, p. 180 (PL 63: n68c): Hinc etiam internosci potest, quod non frustra a Platone dictum sit, mundi animam musica convenientia fuisse coniunctam. 2 Supra, ch. 7: 25-27. 3 Cf. Arist., Phys. ii, 2 (i94a7-i2); supra, ch. 17: 117, n. 2. 4 Cf. supra, ch. 12: 69 and 12: 74. 5 Arist., Phys. ii, 2 (194*7); supra, n. 3. 6 Supra, ch. 16: 94-100; ch. 21: 144ff. 4141C75 G
82
Cap. XXVI
DE ORTU S C I E N T I A R U M
De ortu primae philosophiae et subiecto eius ac fine et definitione.
211. Expedite de mathematica mine tempus est aliquid de ortu primae philosophiae determinare. Sciendum est igitur quod iam initiata mathematica, quae de quantitate est, compertum est substantiam 5 adhuc esse ignotam, praecipue aliquam. Cum enim quantitas sit accidens, in subiecto est, substantia ex necessitate. Sed ilia substantia, cum sit prior quantitate et mobili secundum quod huiusmodi, nondum nota est per physicam neque per mathematicam. Ilia igitur substantia quae defert ilia omnia de quibus mathematica est et physica, et quae 10 pura substantia est, nondum adhuc nota erat. Penetrans igitur humana ratio ad intima substantiae sensibilis, substantiam corpoream dimensionibus subiectam in se secundum quod substantia est coepit considerare et admirari, eiusque principia, scilicet materiam et formam secundum quod substantiae sunt. 15 212. Deinde percepit de substantiis spiritualibus puris a materia corporea separatis causatis considerandum esse. Et quia cadunt in eodem genere non solum praedicamentali sed et reali cum substantia corporea, quia tarn spiritus creati quam corpora communicant substantiam quae est res una generalis in utroque, de ipsis in quantum 20 substantiae sunt eadem potest et debet esse scientia. Extendit igitur se humana industria ad complectendum omnem substantiam corpoream et incorpoream in quantum substantia est sub philosophia prima. 213. Deinde videns hanc substantiam causatam non posse plene cognosci sine substantia creatrice aeterna, quae est causa omnis sub- 25 stantiae causatae in triplici genere causae, etiam ad ipsam se extendit, ut huius triplicis substantiae consideratio per eandem scientiam quae prima dicitur fieret. 214. Deinceps quia eadem comperta sunt esse principia substantiae et accidentis in communi, licet sub diversis rationibus, et quia accidentia 30 quandam substantiam habent, quamvis non de se, in eandem primam scientiam collegerunt considerationem de accidente in genere et de principiis eius. Unde aestimo quod si cuius scientiae est demonstrare accidens simpliciter de substantia, primae philosophiae hoc esse. 4 est om. IDN 6 aliquam: a materia pi in materia E 7 substantia1 om. ID ii igitur om. c 16 spiritualibus: spiritibus a 18 praedicamentali: praedicabile a'C et: etiam CRLSDN om. EG 19 creati: causati a'RES 23 philosophia: physica RLIMOV 24 causatam: creatam a'CN 25 creatrice: causatrice RcBM 26 causatae: creatae a'LINO 27 huius: huiusmodi PSGD scientiam: substantiam a'CRL 31 eandem: eadem HNO 32 scientiam: substantiam a'C
DE ORTU S C I E N T I A R U M
83
Unde huius scientiae est docere modum definiendi substantiam et accidens secundum quod huiusmodi. 215. Et quia omne subiectum particularium scientiarum aut est aliqua particularis substantia vel particulare accidens, ideo haec scientia 5 prima habet verificare et aliquo modo explanando notificare principia omnium aliarum scientiarum non aliunde nota. Et ideo de ipsa dicit Aristoteles in I Metaphysicae,1 quod ipsam oportet primorum principiorum et causarum esse speculativam. Maxime enim scibilia sunt, ut ibidem dicit, principia prima et causae primae. Propter haec enim et 10 ex his alia cognoscuntur, sed non e converse. 216. Hinc est quod licet aliqui posuerunt huius scientiae subiectum esse substantiam secundum quod huiusmodi, alii tamen verius ponunt eius subiectum esse ens secundum quod ens est. Tractare enim habet de ente in genere secundum omnem modum eius generalem, ut docet 15 Aristoteles in IV Metaphysicae.2 Et ideo Aristoteles in VI Metaphysicae,3 tamquam a minus ente incipiens ut procedat ad magis ens, determinat de ente per accidens, quod est casuale vel fortuitum; deinde in eodem4 de ente diminuto quod est in anima, cuiusmodi est verum et falsum. Deinde in VII et deinceps de ente completo quod est extra animam et 20 de eius principiis, ubi docet naturam definitionis et defmibilis tarn substantiae quam accidentis, ubi etiam de universali et particulari consideratur, quae sunt conditiones entis simpliciter. Postea in IX et X de aliis quibusdam proprietatibus generalibus entis secundum quod ens est, cuiusmodi sunt potentia et actus, unum et multum. Deinde in 25 XI breviter adhuc sermonem facit de principiis naturalibus substantiae et accidentis, et tandem de substantia aeterna, quae est causa omnis substantiae et accidentis in triplici genere causae. 217. Et ex hoc processu patet quod primae scientiae est considerare ens in genere secundum quod ens est, et per consequens omnia in 30 universali, scilicet causam primam et eius effectus. Et causa est quia ipsa est contentiva et rectiva et consummativa omnium aliarum scientiarum aliquo modo. Unde dicit Aristoteles in I Metaphysicae,* quod 5 explanando: explanare et a'CR 6 ideo om. a'C 9 haec: hoc a'C n huius: huiusmodi SGDMV secundum add. QM 25 breviter: videtur c dicitur GO
dicit: dixit a' 17 accidens:
1 Arist., Metaph. i, 2 (982b9~io); tr. lacobi sive 'Vetustissima', ed. VuilleminDiem, AL xxv i-ia, p. 9. z Arist., Metaph. iv, 2 (ioo3a33-bi6). 3 Arist., Metaph. vi, 2 (1026*33 ff.). 4 Arist., Metaph. vi, 4 (iO27bi7 ff.). 5 Arist., Metaph. i, 2 (982a8-io); tr. lacobi sive 'Vetustissima', ed. Vuillemin-Diem, AL xxv i-ia, p. 8: Arbitramur autem primum scire maxime omnia sapientem sicut convenit, non secundum unumquodque habentem scientiam ipsorum . . .
84
DE ORTU S C I E N T I A R U M
oportet philosophum maxime omnia scire in universal! et non in speciali, et vocat ibi philosophum et sapientem metaphysicum. Dicit etiam ibidem1 quod habenti universalem scientiam necessarium est quodammodo omnia scire, quia ipse scit quadammodo omnia subiecta. 218. Nominatur autem ista scientia multipliciter propter multi- 5 plicem rationem: metaphysica, quia continet et considerat eadem quae physica, licet alio modo et multo plura, et ita transcendit physicam, et quia sua consideratio multo abstractor est quam physica, sicut patet ex dictis ante; scientia divina, quia de Deo tractat et divinis spiritibus qui propinque Deo adhaerent; prima philosophia, quia com- 10 munior et abstractior est atque simplicior omni scientia speculativa, et ita quodammodo continet alias et regit, ut dictum est, non indigens eis sed iuvans eas. 219. Ex iam dictis patet subiectum huius scientiae, scilicet ens in quantum ens est. Patet et finis eius propinquus, scilicet cognitio entis 15 secundum quod ens est, vel perfectio humani aspectus quoad cognitionem entis secundum quod huiusmodi. Patet et definitio, quia est scientia speculativa humani aspectus perfectiva quoad cognitionem entis in genere secundum quod ens est.
Cap. XXVII Quomodo Deus sit homini philosopho cogni- 2o tus, et quomodo cadit in eadem scientia cum creatura apud philosophum. 220. Ex iam dictis nonnulla occurrunt dubitabilia discutienda, et primo de ilia parte primae philosophiae quae de Deo est. Cognitio enim Dei solum intellectiva est, et dico secundum deitatem. Sed ut 25 dicit Aristoteles in I Posteriorum:2 Omnis doctrina et disciplina intellectiva ex praeexistenti fit cognitione, scilicet sensitiva. Quare videtur quod homo non possit in hac vita venire in Dei cognitionem, quia sensus, ut videtur, nihil operatur ad eius cognitionem. 221. Deinde si Deus est homini cognoscibilis in hac vita, quomodo 30 cadit consideratio de Deo in eadem scientia cum consideratione crea2 et2 om, AGNO etiam: enim aPCc om. QM 8 sua: ilia a'C 9 divinis: de eius aP de cuius Q de C 10 propinque: propinqui AFHCO propinqua RN proximus p 15 est om. LBN et: etiam />ESN 17 et: etiam QSN 1
Arist., Metaph. i, 2 (982*21-22); tr. lacobi sive 'Vetustissima', ed. VuilleminDiem, AL xxv i-ia, p. 8: horum autem omnia quidem scire maxime habenti universalem scientiam necessarium est (hie enim scit quodam modo omnia subiecta) . . . 2 Arist., Anal. post, i, i (7iai-2); AL iv 1-4, p. 5 (PL 64: 7110).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
85
turae? Omnis enim scientia una est de subiecto uno, sed creator et creatura in nullo uno conveniunt. 222. Ad primum non incongrue videtur dici quod cum cognitio scientifica fiat per triplicem visioneni, scilicet corporalem, spiritualem 5 et intellectualem, secundum Augustinum in libro XII Super Genesim ad litteram,1 quarum duae ultimae ad intellectum pertinent secundum quod Aristoteles de intellects loquitur, ilia propositio Aristotelis,2 quod intellectiva cognitio fit ex praeexistenti sensitiva cognitione, refertur tantum ad cognitionem scientificam spiritualem et non ad 10 intellectualem pure. Augustinus enim proprius et strictius sumit intellectualem cognitionem quam Aristoteles, sicut liquidum est his qui utriusque mentem noverunt. Augustinus enim vocat intellectualem visionem eorum solummodo cognitionem quae per semetipsa sunt menti praesentia, cuiusmodi sunt propria fides, voluntas, mens, cogitatio et 15 huiusmodi, et de eorum numero Deus est. Visionem autem spiritualem vocat cognitionem rerum corporalium per imagines suas intra in spiritu sive in imaginativa praesentes. Et haec cognitio revera est intellectus, quia imagines dictas intuetur, secundum Augustinum, in spiritu sibi praesentes. Aristoteles autem vocat intellectivam cognitio20 nem communiter notitiam omnium quae per intellectum agnoscuntur. Et non incongrue diceret quis quod in dicta propositione de Posterioribus sumitur cognitio intellectiva pro ilia intellectiva quae spiritualis dicitur apud Augustinum. Et ita Deus cognosci potest visione pure intellectual!, non obstante dicta propositione Aristotelis. 25 223. Aliter tamen dici potest et potius, quod omnis intellectiva cognitio humana universaliter in hac vita fit ex praeexistenti sensitiva cognitione, secundum quod alibi dicit Aristoteles3 quod omnis intellectus noster ortum habet ex phantasmate et ex sensu, etiam intellectus quern de Deo habemus et de spiritibus insensibilibus. Sed 30 dicendum quod intellectiva cognitio oritur ex sensitiva dupliciter, scilicet directe vel indirecte. Directe, quando ea quae sensata sunt extra ingerunt animae suas imagines spirituales per quas interius videntur, etiam cum non sentiuntur. Et sic ex sensu causatur vel oritur omnis cognitio intellectiva pertinens ad visionem corporalium. 5 et om. AFKPRO 9 tantum om. CLDM 14 propria: proprie IN ipsa p cogitatio: cognitio QDOV cognitio cogitatio L 15 eorum: horum GBOV 17 in om. AQCcG 20 agnoscuntur: cognoscuntur Q'CRIBN 28 etiam: et/>DM 31 sensata: sensitiva IBD 33 etiam: et CSGM 1 a 3
Augustine, De Genesi ad litteram ~x.ii, 7-10; ed. Zycha, CSEL 28: i, pp. 388-92. Supra, par. 220, n. 2. Arist., De anima iii, 7 (43iai4-i7, 43ib2).
86
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Indirecte, quando per differentiam et per amotionem eorum quae sentiuntur venimus in cognitionem eorum quae nullo modo sentiuntur. 224. Et sic per sensitivam cognitionem venitur in cognitionem insensibilium, cuiusmodi sunt spiritus creati et Deus, ut quando cognita divisibilitate corporis per oppositum convertimur ad cognoscendum 5 simplicitatem spiritus, et per compositionem et mutabilitatem creaturae ascendimus in cognitionem simplicitatis divinae et immutabilitatis, secundum quod docet Augustinus in multis locis. Et haec cognitio multum per privationem est. Cognoscitur enim quod Deus non est mutabilis nee compositus sicut videtur esse creatura. 10 225. Aliquid tamen habet positionis. Cognoscitur enim ex dicta privatione quod Deus est simplicissimus et omnibus modis immutabilis. Sed ad modum huius simplicitatis et immutabilitatis in se per seipsum videndum non ascenditur, nisi cui forte hoc Deus concesserit ex amoris praecipui praerogativa. Sed illud quod de hoc positive communiter ab 15 homine videtur, in simili quodammodo videtur, scilicet in creatura, tamquam aliquid non in se videatur oculo corporali sed per eius vestigium vel similitudinem in speculo. Videntes enim modum quendam simplicitatis in creatura et constantis permanentiae, ex hoc, ut possumus, summam Dei simplicitatem et immutabilem essentiam cogno- 20 scimus. Dicendum igitur secundum dictam distinctionem quod cognitio Dei intellectiva ortum habet ex sensu non directe sed indirecte, ut iam dictum est. 226. Ad secundum dicendum quod unitas scientiae, quoad hoc quod pertinet ad unitatem subiecti, non requirit subiectum omnino univo- 25 cum per omnem modum. Immo unitas analogiae ibi sufficit. Et sic ens est subiectum huius scientiae ut extendatur ad comprehendendum Deum et creaturam. Ens enim et substantia et huiusmodi de Deo et creatura praedicantur non secundum maximam aequivocationem sed secundum analogiam. Omnia enim haec Deo conveniunt essentialiter 30 et primo et plus; creaturae autem participative, posterius et minus. 227. Et ut videas ibi non esse aequivocationem maximam, nota quod aliquarum rerum est omnino disparatio atque diversitas, ut quantitatis et qualitatis, aliquarum autem convenientia. Et haec est dupliciter, scilicet per participationem alicuius unius naturae in illis, sicut 35 contingit speciebus oppositis quae communicant idem genus, aut per assimilationem unius eorum ad alterum, et sic forte conveniunt forma artificiati in materia et in arte artificis, et species a sensibili genita et 14 cui: cum aQCS am. PE 34-35 dupliciter: duplex aV ficiata LED
30 essentialiter am. a'CRc 37 forma: formae a'CO
32 ibi am. LGD 38 artificiati: arti-
DE ORTU S C I E N T I A R U M
87
forma sensibilis a qua gignitur. Haec etiam convenientia est inter omnem creaturam et Deum. Constat igitur quod maior est aequivocatio penitus diversorum et in nullo similium, quam eorum quae assimilatione conveniunt quamvis non alicuius rei participatione. 5 228. Item Deus causa est omnis creaturae in triplici causalitate. Ergo plus conveniunt quam alia quae nullum respectum causae et effectus habent ad invicem secundum quod talia sunt. Et ita non est maxima aequivocatio inter creatorem et creaturam, sed analogia, et ipsa sufficit ad unitatem scientiae, et ita eadem scientia considerare 10 potest de creatore et creatura.
Cap. XXVIII De convenientia et differentia metaphysici et physici in suis considerationibus. 229. Deinde est dubitatio de ilia parte primae philosophiae quae est de creatura, et primo per collationem huius scientiae ad naturalem. 15 Cum enim haec scientia consideret substantiam compositam et eius principia, materiam et formam et privationem, et proprietates atque accidentia, quomodo differt sua consideratio a naturali, quia haec omnia considerat naturalis ? 230. Item cum utraque consideret spiritus creates, ut animam rationa20 lem et caelestem motorem, quomodo differenter ? 231. Item ubi incipit consideratio metaphysica et ubi terminatur, et ubi consideratio naturalis ut evidenter appareat earum distinctio? 232. Ad primum dicendum quod substantia composita et materia ac forma cadunt in consideratione metaphysici secundum quod subas stantiae sunt per se, et ideo quod tangit de privatione et mutabilitate in illis per accidens est, ut scilicet notior sit substantia metaphysice considerata praeter mutationem et privationem. Et quia metaphysicus considerat sic substantiam secundum quod praecedit motum et mutabilitatem, ideo accidentia substantiae praecedentia motum et mutationem 30 ad metaphysicum pertinent, cuiusmodi sunt scientia et numerus spirituum creatorum, numerus etiam et magnitude corporum secundum quod corpora sunt, et si qua sunt alia. Eadem autem substantia composita cum suis principiis, materia et forma, cadit in consideratione physici in quantum mutabiles sunt. Et ideo principaliter considerat i gignitur: gignuntur p Haec: Et haec cG 2 igitur: ergo a'CRcG 7 ita: ideo c 10 et: de add. a'RISB2M n et differentia om. a' 16 et3 om. a'CRc 20 differenter: differunt a'CRLcD differuntur G 24ac:etLS6 29 ideo om. b 30 et om. a'R 31 etiam: enim a'C
88
DE ORTU SCIENTIARUM
privationem et motum et accidentia motum concomitantia et consequentia secundum quod huiusmodi, et hanc differentiam ponit Averroes super VII Metaphysicae.1 233. Ad secundum dicendum quod physicus non considerat caelestem motorem nisi in quantum est principium motus; metaphysicus 5 autem id quod est et proprietates eius, absolvendo eum a motu. Et si de ipso aliquid dicit secundum quod est principium motus, hoc per accidens est. Unde Aristoteles in XI Primae philosophiae2 per numerum motuum nititur ostendere principia motiva caelestia et eorum numerum, sed frivolus est ibi sermo eius. Verumtamen quod de eis loquitur ut 10 motores sunt, loquitur ut eorum notitiam faciat secundum se et eorum numerum pandat ut sibi videtur. Animam autem rationalem physicus considerat in quantum est principium motus ab anima naturaliter, aut in quantum suscipit motum ab exteriori, sicut contingit in sentiendo et intelligendo; metaphysicus, in quantum est substantia in se separa- 15 bilis a materia physica et manens exuta corpore. Sic enim est ut una de intelligentiis separatis. 234. Ad tertium dicendum quod consideratio metaphysica incipit a Deo et considerat substantiam causatam spiritualem separatam vel separabilem a materia physica secundum quod huiusmodi, substantiam 20 quoque corpoream in quantum corporea est in genere, cum omnibus dictarum substantiarum proprietatibus in quantum substantiae huiusmodi sunt et per se entia. Consequenter autem ad differentias corporis quae sunt circulare et rectum, et hoc grave, leve, simplex, compositum et huiusmodi, incipit consideratio physica, quia istae differentiae mobiles 25 sunt et ad motum pertinent. Unde physicus considerat omnia quinque corpora simplicia et omnia ex quatuor elementis composita et eorum principia secundum quod huiusmodi et proprietates atque accidentia, quia omnia haec aut sunt mobilia, aut in motu existentia, aut ad motum conferentia, aut a motu prodeuntia. 30 235. Et hoc nota quod in omnibus his, quae considerationis physicae sunt, simul currit et consideratio metaphysica, sed diversimode et secundum aliud et aliud. Omnes enim differentiae substantiae quas considerat physicus et substantiae sunt et mobiles sive mutabiles. In quantum substantiae sunt et per se entes ad metaphysicum pertinent; in quantum 35 10 ibi: in hoc p om. El2 16 exuta: a add. LBMN 19 causatam: creatam QCREN 23 ad: aliquid circa a'C 24 et1 Sb: om. cet. 32 metaphysi1 2 ca: physica AFKS'N metaphysica et physica E et om. QRV 1
Averr., In aMetaph. vii, n (iO37ai3 ff.), text 39; ed. Venice (1574), fol. 192B-D. Cf. xii, 2 (io69 30-39), text 5, fol. 293H-K. 2 Arist., Metaph. xii, 8 (io73a36-io74ai4).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
89
mobiles sive mutabiles, ad physicum. Similiter omnes differentiae accidentium quas considerat physicus et accidentia sunt et res mutabiles sunt. In quantum accidentia sunt simpliciter, et ita partes entis simpliciter, pertinent ad metaphysicum; in quantum mutabiles, ad physi5 cum. Sic igitur incipit consideratio metaphysica procul ante naturalem, et ubi incipit naturalis non desinit metaphysica sed currit cum ea usque ad finem, sed diversimode, quia metaphysicus considerat quod entitatis est in rebus sive substantiae sive accidentis secundum quod huiusmodi; physicus autem quod specialis naturae mobilis aut mutabilis eius inest. 10 Et sic patet ubi incipit utraque consideratio tam metaphysica quam physica et ubi terminatur et quomodo discernuntur ab invicem.
Cap. XXIX De convenientia et differentia considerationis metaphysicae et mathematicae, et quomodo metaphysica est de rebus separatis a motu et a materia. De materia quae 15 subest transmutationi physicae, et de diversitate materiae physicae et mathematicae. 236. Consequenter dubium est de collatione metaphysicae ad mathematicam. Primo, cum metaphysica et naturalis scientia conveniant et differant in consideratione substantiae, et mathematica et naturalis 20 in consideratione quantitatis, ut patet ex praedictis,1 an similiter metaphysica et mathematica simul considerent quantitatem et in eius consideratione differant, et si sic, quomodo ? 237. Secundo, si, ut dictum est,2 quantitas de qua considerat mathematica inest substantiae compositae ex materia et forma, quomodo 25 verum est quod mathematica abstrahit a motu et a materia, et quae sit differentia illius materiae a qua abstrahit et illius a qua non abstrahit ? Quid autem pertineat ad considerationem mathematicam quaerere non oportet, quia patet quod sola quantitas vel quantum secundum quod huiusmodi est, et de hoc satis dictum est prius. 30 238. Ad primum dicendum quod metaphysica et mathematica conveniunt in hoc, quod utraque habet considerare quantitatem. Habet 5 metaphysica: metaphysici a' 9 aut: atque DMO n ab: ad AF/>SMO 13 metaphysica F1BO: mathematica cet. The great majority of the mss. are clearly in error since metaphysica is demanded by the text. Cf. p. 78: 25-26; 91: 29. 14 a2 om. R1EE1N De materia om. QCV 17 dubium: dubitandum a'CLE dubitatio RB 18 metaphysica: mathematica aP'CDN'O scientia: substantia a 23-24 mathematica: metaphysica a 26 a2: de DMO 27 Quid autem: Quidam FK Quae dum p 1
Supra, ch. 28: 232; ch. 14:79
ff. 2 Supra, ch. 25: 205.
9o
DE ORTU SCIENTIARUM
enim metaphysicus considerare de omnibus secundum quod entia sunt. Unde Aristoteles in IV Metaphysicae1 dicit quod ens simpliciter hdbet accidentia propria de quibus philosophum oportet perscrutari. Et ibidem mox subdit quod logicus laborat in eo in quo philosophus: Logici enim loquuntur de omnibus rebus, et ens est scientia communis omnibus, id est 5 scientia de ente. Et isti loquuntur de rebus quae sunt propriae philosophiae. Et infra :2 Manifestum est quod una scientia hdbet consider ationem de ente simpliciter, et quod ista scientia habet considerare non de substantiis tantum, sed de eis quae sunt substantiarum, scilicet ante et post, genere et forma, universali et particulari, et aliis similibus. Ex his verbis Aristotelis 10 manifestum est quod metaphysicus habet considerare quantitatem, cum ipsa sit aliquod ens et cum sit in substantia, et hoc quia dicta verba Aristotelis ad metaphysicum pertinent—ilium enim vocat philosophum propter cognitionem universalem omnium et propter speculationem eorum quae maxime abdita sunt et a sensu remota, et eundem vocat 15 sapientem propter rationem eandem, sicut patet in I Metaphysicae*—et quia scientia una quae de ente est simpliciter secundum certam rei veritatis considerationem non est nisi metaphysica. Aliae enim omnes scientiae de particularibus entibus sunt. 239. Patet igitur quod conveniunt metaphysicus et mathematicus 20 in hoc, quod uterque quantitatem considerat. Sed differunt in hoc, quod mathematicus quantitatem ponit subiectum ubique et de ea demonstrat et perquirit proprietates et propria accidentia. Metaphysicus autem earn considerat in quantum ens est et proprietates eius communes quae rationem entitatis eius consequuntur. Cum enim quantitas 25 ens sit et ens tale, quod entis est capit metaphysicus, quod talis entis, mathematicus. 240. Aestimo iterum quod causam quantitatis habet metaphysicus 2 Metaphysicae: Physicorum a'C 3 perscrutari: scrutari a'C 4 in2 om. GV 6 propriae: primae />DN philosophiae: physicae CLEM 7 infra: inde DO ita CN quod: quia a'C 12 cum: ipsa add. a' 15 abdita: addita DO 17 est: dicitur a'CRc 26 entis1: entitatis a'C 28 iterum: 1 igitur G igitur iterum NV metaphysicus: considerare et add. DM 1 Arist., Metaph. iv, 2 (ioo4bis-22); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 5, fol. 70BC: . . . sic et ens simpliciter habet accidentia propria. Et ista accidentia sunt, de quibus Philosophum oportet perscrutari. Et signum eius est, quoniam Logici et Sophistae laborant in hoc, quod Philosophus debet laborare. Scientia enim Sophistica est scientia deceptoria tantum. Logici autem loquuntur de omnibus rebus, et ens est scientia communis omnibus. Et manifestum est, quod isti loquuntur de istis rebus, quae sunt propriae Philosophiae. 2 Arist., Metaph. iv, 2 (ioosai3-i8); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 6, fol. 7IF: . . . quae sunt substantiarum etiam, scilicet praedictis, et ante .. . 3 Arist., Metaph. i, 2 (982*19-25).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
91
declarare, et ipsam, etiam de substantia quae est eius per se et primum subiectum, per veram causam demonstrare. Non enim ullius scientiae est hoc facere, nee invenitur aliqua alia quae hoc possit. Aliarum enim scientiarum considerationes tarn mathematicarum quam naturalis 5 posteriores sunt ortu et causalitate quantitatis. Haec autem prior incipit et ultra progreditur, ut praedictum est.1 241. Et forsitan illi2 qui ponunt materiam esse unam numero per essentiam et solum diversificari et multiplicari secundum esse dicerent causam quantitatis esse replicationem materiae per formam distin10 guentem aut extendentem, et facerent talem demonstrationem sibi. Quibuscumque inest replicatio materiae eiusdem per essentiam et diversificatae secundum esse per formam distinguentem earn vel extendentem, inest quantitas. Sed omnia formis substantialibus distincta vel sine distinctione extensa habent hoc. Ergo omnibus talibus inest 15 quantitas, et referas ad distincta numerum, ad extensa magnitudinem. 242. Illi autem3 qui ponunt materiam in rebus diversam per essentiam et ipsam habere partes substantialiter diversas, sic forsitan dicerent, scilicet quod dispersio quaedam partium materiae per formam intercidentem et distinguentem numeri causa est, et dispersio partium 20 materiae per formam continuantem et non distinguentem, magnitudinis. Et ideo ipsi demonstrarent quantitatem de substantia quanta simili modo quo praedicti, excepto quod ubi illi dixerunt replicationem materiae eiusdem per essentiam et diversificatae solum secundum esse, isti dicerent dispersionem partium materiae a se invicem vel de subin25 vicem. 243. Sed nunc quaeret aliquis si metaphysicus ita considerat ens simpliciter et in eo quodammodo omnia, quomodo verum est quod supra dictum est per Aristotelem4 in divisione scientiarum speculativarum, scilicet quod metaphysica considerat res separatas a motu et a materia, 30 quae neque secundum esse neque secundum considerationem sunt mobiles aut materiales. Multa enim de entibus sunt mobiles et materiales. 244. Et dicendum quod hoc pertinet ad partem primam et potissimam metaphysicae, quae considerat naturam divinam et intelligentias a materia separatas omnino. Distinguitur enim ab aliis speculativis i ipsam: ipsum a'CLISG per se: pars a 2 ullius: nullius FKQL'B illius CN huius G add. alterius L2 6 praedictum: dictum DN 11-12 diversificatae: diversitate RIGM diversitatem aCEO diversae/) 17 forsitan: forsan RcGB forte a' 18 scilicet om. a'CLMO 22 illi: ipsi b 23 diversificatae: diversitatem aL, diversae p 24 a se: ad se pR ad CS 26 quaeret: quaereretQD quaeritV ita 0m. a'C 29 metaphysica: mathematica ac 31 sunt: res add. a'CS 1 3
Supra, ch. 28: 235. Ibid., par. 189.
4
* Cf. supra, ch. 24:188. Arist., Metaph. vi, i (1026*10-16).
92
DE ORTU SCIENTIARUM
potissime per illarum considerationem, et inde potissime nominatur. Adicio etiam quod corporea substantia, quam considerat praeiacentem considerationi mathematicae et naturali, aliquo modo vere separatur a motu secundum quod huiusmodi et a materia naturali. In omni enim transmutatione substantiae in substantiam necesse est esse subiectam 5 materiam quae maneat eadem per substantiam in tota transmutatione, et haec materia est substantia corporea. Non enim fit resolutio nisi usque ad commune symbolum. 245. Cum enim transmutatur aer in ignem, differentia qua aer est aer cedit in suam potentiam, et differentia qua ignis est ignis erumpit de 10 sua potentia. Sed forma generis, scilicet qua utrumque corpus est, remanet semper et non transit in aliquam sibi oppositam, et haec forma constituit subiectum dimensionis et omnino magnitudinis per se. Substantia igitur composita ex materia et forma corporali, quae est corpus substantia, remanet semper secundum subiectum, et secundum 15 quod tale est non subicitur alicui modo motus. Variatur tamen secundum esse recipiendo vicissim contrarias differentias. Similiter ipsa secundum essentiam considerata separabilis est a materia physica, quia materia physica transmutabilis est secundum quod huiusmodi, sed secundum esse concernit earn. Sic igitur tota consideratio metaphysica eorum quae 20 praecedunt mathematicam et naturalem aut est de omni modo separatis a motu et a materia physica, aut saltern secundum essentiam. 246. Ex his facile solvitur secundum. Materia enim pure prima praeter omnem formam considerata substat omnibus formis generalibus et specialibus. Sed primo recipit generales naturaliter, secundo speciales. 25 Cum igitur advenit ei forma generalissimi qua compositum recipit rationem substantiae, aestimo fieri unitatem quae est principium numeri, et per eius multiplicationem fieri numerum. Cum autem deinde advenit ei forma corporalis qua compositum dicitur et est corpus, aestimo fieri dimensionem et magnitudinem omnino. Si tamen dimensionem 30 ab eo auferas per intellectum, remanet ipsum compositum quod est substantia corporis cum potentia ad dimensiones necessario, et ideo sub situ simplici et ideo adhuc est substantia posita. Quando enim dicitur quod punctus est substantia posita, ilia positio est aptitudo materiae ad extensionem situalem quae necessario inest materiae, cui adest 35 differentia constitutiva corporis. 247. Quia igitur quod posterius est per naturam nequit abstrahi vero intellectu ab eo quod prius est, sed e converse, et tarn substantia 3 considerationi: considerationem ALc mathematicae: metaphysicae AFB 6 maneat: manet EB'V per: secundum pD 17 Similiter ipsa: Simpliciter a'C 22 a2 om. o'LIGO 38 vero: vere a' nee LS om. EN intellectu: intelligi LS per intellectum a'N
DE ORTU SCIENTIARUM
93
composita importata per generalissimum in substantia quam per speciem eius corpoream prior est tarn quantitate discreta quam causat quam continua, ut reddantur singulae suis causis, propterea consideratio metaphysica vere potest abstrahere dictas substantias a quanti5 tate omni, sed mathematicus non potest abstrahere quantitatem a dictis substantiis. Et ideo huiusmodi substantia deferens quantitatem et causans earn dicitur materia mathematica. 248. Consequenter autem tertio gradu recipit dicta materia differentias speciales corporum, scilicet circulare et rectum et huiusmodi, cum 10 quibus differentiis etiam recipit quasdam qualitates activas et passivas. Et ista corpora specialia physica dicuntur quia in his incohatur physica speculatio. In his igitur corporibus physicis quia mobilia sunt prius tempore vel natura inest potentia quam actus. Tolle igitur per intellectum actus ipsos et remanent potentiae ad actus. Substantia igitur 15 corporea, quae est materia et subiectum mathematicorum, impraegnata dictis potentiis ad actus physicorum corporum ordinatis est materia prima physica. Haec enim ratione dictarum potentiarum, quae non nihil formae sunt, mutabilis est in formam actualem et mota movet. Et haec materia ut actu carens omnis specialis corporis indifferens est 20 ad omnia corpora gravia et levia, et ideo secundum quod huiusmodi indifferens est ad sursum et deorsum, et omnino sine motu locali est de se. 249. Haec igitur materia primo recipit differentiam completivam circularis corporis, scilicet caelestis, quae, quia non habet contrarium 25 sui corruptivum, non habet secum admixtam aliquam potentiam in substantia, sed in situ vel ubi. Secundo recipit differentiam completivam corporis recti, scilicet levis et gravis, quae, quia habet contrarium sui corruptivum et corruptibile, habet secum potentiam admixtam in substantia. Et ideo circa eandern partem materiae reciproce natae 3o sunt fieri formae omnium elementorum per mutuam actionem et passionem generativam et corruptivam. In ilia enim materia simul sunt potentiae ad omnia quatuor elementa, sed non potest aliqua esse in actu simul nisi unica, et ratio est quia in actibus est contrarietas et contraria non simul eidem insunt, sed potentiae non sunt contrariae, 35 licet sint contrariorum. Et quia huiusmodi potentiae eidem materiae simul insunt, ideo dicit Aristoteles1 quod una est potentia contrariorum vel eadem, scilicet quia una et eadem est eorum materia. 2 quam causat om. QLISM 8 autem om. a' 24 quae om. DMO 29 reciproce: receptae RLE 33 unica: unita QCLSB 1
Arist., Metaph. x, 4 (1055*26-32). Cf. infra, ch. 30: 257, n. i.
18 nihil: nisi o'ES 31 sunt om. a
94
DE ORTU S C I E N T I A R U M
250. Sic igitur patet diversitas materiae mathematicorum et physicorum. Substantia enim corporea potentiis gravida, quibus potest mutari a forma in formam, physica materia est. Eadem vero considerata per intellectum praeter huiusmodi potentias mathematica materia est. Unde materia mathematica involuta est intra physicam. Quando igitur 5 dicimus quod mathematica abstrahit a materia, intelligendum est a materia physica tantum et non omnino a materia. Et quia huiusmodi materia physica transmutabilis est primo et omnino mobilis, ideo abstrahendo ab ipsa abstrahit et a motu. Res igitur mathematicae in motu et in materia sunt secundum esse, sed considerantur praeter motum 10 et materiam a mathematico. Et hoc recte fit quia priores sunt per naturam physica materia et motu, ut ostensum est, et omne prius est ab intellectu considerabile praeter suum posterius. Hanc differentiam materiarum aperte significat Aristoteles in VII Metaphysicae1 sic dicens: Quaedam materia est sensibilis et quaedam intelligibilis; sensibilis ut 15 lignum et cuprum et omnia quae moventur; materia intelligibilis est id quod est in sensibilibus, non secundum quod sunt sensibilia, ut materia mathematica.
Cap. XXX Quod caelum habet materiam et quod univoce cum aliis corporibus, et quomodo est sua materia cum 20 potentia et quomodo non. 251. Ex iam dictis incurret forte aliquis dubitationem de corpore caelesti et de eius materia. Dictum est enim iam quod una est materia susceptiva omnium differentiarum specificarum corporearum, scilicet substantia corporea in se nude considerata, in quo tria supponuntur 25 dubitabilia. Unum, quod corpus circulare sive caeleste materiam habeat, cuius contrarium videtur velle Aristoteles in I Caeli et mundi2 dicens quod corpus nobikprimum non est ex alio omnino, et loquitur de materia; et Commentator saepe idem videtur velle.3 252. Aliud, quod habeat materiam univocam cum corporibus rectis, 30 cuius oppositum manifeste dicit Commentator super X Primae philoso5 Quando: Quod AK/> Quia F 7 Et2 om. a'CIG 9 et om. LMN 10 in om. BDN secundum: quod add. a 13 Hanc: Et hanc a' 19 habet: 2 habeat FPR'EE'N 20 cum : in A'F'K'P'Q 26 habeat: habet QCRE 28 nobile: mobile ^CRLEIMN 31 X: IV ESO 1 Arist., Metaph. vii, 10 (iO36a9~i2); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 35, fol. i86DE. 2 Arist., De caelo i, 3 (z7oa2s); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. io7v7. 3 Cf. Averr., In De caelo i, 3 (27oa2s), text 21; ed. Venice (1574), fol. I$K.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
95
phiae,1 scilicet quod corruptibile et incorruptibile sunt duo contraria quae non congregantur nisi nomine aequivoco. Unde qui loquitur de corpore simpliciter non loquitur nisi de nominibus, quoniam hoc nomen corpus, quod dicitur de corruptibili et incorruptibili, est nomen aequivocum. 5 253. Tertium, quod videtur per iam dicta quod corpus caeleste habeat potentiam in substantia sicut corpus elementare. Si enim materia praeiacens haec corpora sit communis et ipsa impraegnata potentiis diversis, per eas recipit actuales formas diversas ita quod primo formam caelestis corporis et deinde elementaris; qua ratione admiscebitur ei 10 potentia in substantia in corporibus elementaribus, eadem ratione et in corpore caelesti, vel quare non. 254. Ad primum dicendum quod corpus caeleste materiam habet et omne corpus. Quomodo enim aliter haberet dimensiones quae sunt ultima materiae, ut dicit Aristoteles in I Generationum,2 et quomodo ali15 ter esset sensibile, cum dicat Aristoteles in I Caeli et mundi3 quod omne sensibile non est sensibile nisi per materiam. Et quomodo aliter esset mobile, cum dicat Aristoteles in XI Metaphysical quod omnia quae transmutantur habent materiam, et quod corpora aeterna quae moventur secundum translationem habent materiam, sed non generatam, sed ex ubi ad 20 ubi. Item quomodo aliter esset in eo aliqua potentia receptiva saltern secundum ubi, cum omnis potentia receptiva debeatur materiae sicut activa formae. 255. Propterea dicendum quod Aristoteles5 dicit corpus nobile primum non esse ex alio quia non habet materiam generabilem et corrupti25 bilem. Materia enim in sua propriissima acceptione est illud de quo fit aliquid. Talis autem materia prius est ut deinde per transmutationem recipiat formam et sic per motum vel mutationem ex eo fiat aliquid. Talis autem non est nisi in generabilibus et corruptibilibus, secundum 8 ita: eo a' primo: post a 14 Generationum: De generatione a'RLN 15 cum: ut a' dicat: dicit a'RLcBD 17 dicat: dicit EIGD 19 ubi: et add. ABM 23 nobile: mobile a'CLEG2MNV 25 propriissima: propria a' 27 eo: ea FKpR 28 nisi om. aE Averr., In Metaph. x, 10 (io58b29-3o), text 26; ed. Venice (1574), fol. 276011: Deinde dicit 'Et ideo diximus nunc in nominibus', et dixit hoc, quia corruptibile et incorruptibile sunt duae differentiae contrariae: et illud, quod congregat ilia, est nomen aequivocum: et qui loquitur de tali natura, v.g. qui loquitur de corpore simplici, non loquitur . . . 2 Arist., De gen. et corr. i, 5 (32Obi5-i6); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. I9i r 21-22. 3 Arist., De caelo i, 9 (278an); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. I2OV 6-7. 4 Arist., Metaph. xii, 2 (io69b24~26); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 10, fol. 2963: Et omnia, quae transmutantur, habent materiam, sed diversam. Omnia igitur aeterna, scilicet omnia quae sunt ingenerabilia, et moventur secundum translationem, habent materiam, sed non generatam, sed ex ubi aut ad ubi. 5 Supra, par. 251, n. 2. 1
96
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quod in VII Metaphysicae1 dicit Aristoteles, quod materia est quo res potest esse et non esse. 256. Aliter dicitur communiter materia illud quod est, sicut forma illud quo est, prout dicitur quod omne per se subsistens citra Deum habet aliquid quod est et quo est, et illud quod defert formam et substat 5 ei.2 Et sic est in caelo et in omnibus corporibus, alioquin non diceret Aristoteles in I Caeli et mundi3 quod caelum factum est ex materia sua tota, et infra,4 caelum est unum compositum ex materia sicut reliqua corpora. Ubicumque igitur innuit Aristoteles vel Averroes quod caelum non habet materiam, intelligendum est hoc de materia primo modo 10 iam dicto. 257. Ad secundum dicendum quod caelum, ut mihi videtur, materiam univocam habet cum aliis corporibus eo modo quo genus est univocum. Cui consonat Aristoteles in X Primae philosophiae5 dicens, quod quorum i quo: qua QD 3 illud: aliquid a' id LEI Aristoteles p 8 infra: intra IMO inde D 14 Primae philosophiae: Metaphysicae a'L 1
4 dicitur: dicit aB dicit n dicto: dicta a'CLEN
Arist., Metaph. vii, 7 (1032*20-22); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 22, fol. 17200: Et omnia quae generantur aut a natura, aut artificio, habent materiam. Quodlibet enim eorum habet potentiam ad esse et non esse, et hoc in quolibet est materia. 2 Kilwardby here and in the next chapter (ch. 31: 268) cites a dictum in common use, derived from Boethius, in which the distinction between esse and id quod est has developed, through the influence of Gilbert of Poitiers, into a distinction between quo est and quod est. These are seen to correspond to form and matter respectively, giving an easy argument for universal hylomorphism. Kilwardby uses the argument with full approval both in the De ortu and in his Commentary on the Sentences, ii, d. 3, q. 14 (Worcester, Cath. F. 43, fol. 53™ 31-34). He does not mention Boethius. For some more qualified uses of this dictum see O. Lottin, Psychologic et morale... i, pp. 427-60: i.e. in Hugh of St. Cher (pp. 430, 439-40), in Philip the Chancellor (p. 432), in Odon Rigaud (p. 447), and in Richard Rufus (p. 458). To this list we may add Peter Tarentaise (Inn. V), In II Sent., d. 3, q. i; ed. Toulouse, 1649, p. 28. Hugh of St. Cher, Philip the Chancellor, and Odon Rigaud each give a reference to Boethius, De Trinitate, perhaps to i, 3: Sed divina substantia sine materia forma est atque ideo unum et est id quod est. Reliqua enim non sunt id quod sunt (ed. Stewart and Rand, Loeb, p. 10). Peter Tarentaise refers to the De hebdomadibus, possibly to principle II: Diversum est esse et id quod est (ed. cit., p. 40), or to VII and VIII: Omne simplex esse suum et id quod est unum habet. Omni composito aliud est esse, aliud ipsum est (p. 42). We have been unable to find either in the text of Boethius or in the commentaries of Gilbert the one common phrase found in all the above examples, '. . . quod est citra primum (or Deum) . . .' 3 Arist., De caelo i, 9 (278b4~5, 279*7-8); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. i2i r 2ff. 4 Arist., De caelo i, 9 (279*9-11); tr. Vetus, Vat. Urb. lat. 206, fol. I2i r 15-16. 3 Arist., Metaph. x, 8 (1058*23-24); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 24, fol. 272K: Ergo manifestum est, quod nihil est in rei veritate apud illud, quod dicitur genus, neque idem, neque aliud in forma omnino in ilia, quae est sicut forma generis. Materia enim cognoscitur per negativam, genus autem est materia illius, quod dicitur genus, non sicut genus Herculeorum sed sicut illud, quod est in illis, quae sunt naturaliter.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
97
est genus commune, et materia communis est; et item in eodem,1 contraria sunt quae posita sub eodem genere maxime distant. Quare cum corruptibile et incorruptibile, secundum Aristotelem in eodem,2 sint contraria, in eodem genere sunt, et ita materiam communem habent. 5 258. Item nonne separatis per intellectum differentiis propriis omnium corporum specialium adhuc remanet substantia corporea trinam dimensionem habens ? Quare igitur non univocantur corruptibile et incorruptibile in hoc genere corpus? Puto autem quod sic, et quod Commentator aut erraverit non intelligens Aristotelem quern ibidem2 10 exponit, aut quod intenderit quod non est aliquod corpus speciale vel particulare quod praedicari possit univoce de corruptibili et incorruptibili. Loquendo enim secundum communem cursum naturae et non secundum id quod accidit actione supra naturam, nulla species corporis est cuius unum individuum sit corruptibile et aliud incorruptibile, 15 nee aliquod particulare quod aliquando sit corruptibile et alias incorruptibile, prout accidit de his differentiis accidentalibus, album, nigrum. Et sic potest verificari aliquo modo quod dicit. 259. Non enim debuit ponere corpus genus esse omnino aequivocum corruptibili et incorruptibili, quia istae differentiae ad invicem non 20 transmutantur cum unum privetur potentia ad reliquum. Non enim omnia contraria sunt ad invicem transmutabilia, sed ilia quae participant unam materiam cui in substantia est admixta potentia, et sola talia. Unde sequitur si sunt ad invicem transmutabilia, sunt contraria; sed non convertitur. Forma enim corporalis et spiritualis, quae primo 25 dividunt substantiam, sunt contrariae, sed non ad invicem transmutabiles. 260. Ad tertium dicendum quod sine inconvenienti dicitur potentia inesse materiae corporis caelestis sicut et elementaris, sed non potentia in substantia proprie. Et hoc sic patet. Tolle omnes differentias cor30 porum specialium et potentias activas, quae rationes seminales formarum dicuntur, et non restat nisi substantia corporea nuda, quae est subiecta i et2 om. SMN item: idem CL2IDV 2 sub: sunt in a' 10 intenderit: intendit QRSMN 13 id: illud b 18 esse om. a' 21 contraria sunt ditt. a 28 inesse: esse cG 30 specialium: spiritualiumpEIGM. rationes: positiones a 1 Arist., Metaph. x, 4 (1055*26-32); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 14, fol. 26iM-262A: Declaratum est igitur quod diversitas non est in eis, quae sunt extra genus, et quod hoc in eis est maximum. Et quod maxime diversa in uno genere sunt contraria. Diversitas enim maxima in istis est diversitas completa. Et etiam differentia maxima diversitate, quae sunt in eodem genere. Materia enim est eadem contrariorum, et quae sunt in eadem potentia sunt diversitate maxima diversa. Eadem enim scientia est in eodem genere, et in eis est completa diversitas, et maxima. * Supra, par. 252, n. i.
4U1C75
H
98
DE ORTU S C I E N T I A R U M
rebus mathematicis. Huic secundurn omnem partem aequaliter inest potentia pure receptiva sequentium formarum corporalium tarn respectu caelestis quam elementaris, sed nulla potentia activa, quae ad physicam pertineat considerationem. 261. Deinde da ei potentias activas, quas dicimus rationes seminales, 5 praeter suos actus completes, et iam erit differentia materiae caelestis corporis et elementaris in hoc, quod potentia quae inest materiae elementaris corporis non solum per intellectum separabilis est a suo actu, sed etiam secundurn rem. Potentia autem quae inest materiae caelestis corporis solum per intellectum est separabilis ab actu suo. Semper 10 enim est ilia materia in pleno actu suo, et ideo haec potentia quae est in substantia corporis caelestis non est proprie potentia in re, sed in consideratione intellectus, quia, ut dicit Aristoteles in VIII Metaphysicae,1 potentia et actus hoc modo loquendo non diversificant essentiam, sed sunt unum et idem. Res igitur una est quae prius habet rationem is potentiae et deinde rationem actus, et cum perdit rationem actus, suscipit rationem potentiae, et e converse. Potentia enim est cum privatione actus per se, et actus est per se complementum potentiae. Quia igitur materia corporis caelestis numquam caret actu suae formae, ideo numquam est in potentia proprie dicta. Res enim potentiae est ibi, sed 20 non ratio a qua nomen imponitur. 262. Deinde da actus potentiis ut compleas specialia corpora, et haec est differentia potentiae, quia materiae corporis caelestis non inest iam potentia in substantia proprie dicendo potentiam, ut dixi, quia licet res potentiae aliquo modo ibi sit, nulla tamen ex parte privata est ut 25 possit suscipere aliam formam substantialem, sed inest ei potentia respectu ubi per motum localem. Sed materiae corporis elementaris inest potentia proprie dicta etiam secundurn substantiam, quia licet eius potentia iam sit completa per actum, non tamen cuicumque. Est enim possibilis suscipere aliam formam substantialem et amirtere quam 3° modo habet. 263. Sic igitur patet qualiter dissimiliter inest potentia illi materiae corporali et isti, et quare materiae corporis caelestis non inest potentia in substantia sicut elementis, scilicet quia forma ilia non habet contrarium sicut ista, et quia ilia perficit totum appetitum materiae suae 35 14 potentia et actus om. a' que: circumquaque QLIM 1
23 est om. MO 26 ei om. a' 29 cuicum34 sicut: in add. a'R elementis: elementaris RIN
Arist., Metaph. viii, 6 (io4Sbi6-i9); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 16, fol. 224 I-K: Et causa in hoc est, quia quaerunt unum, quod est in potentia et in actu, quasi diversum etiam; et est, sicut dictum est, quemadmodum materia ultima et forma est idem, et unum.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
99
et non sic ista. Et ideo dicit Aristoteles in I Caeli et mundi1 quod caelum constat ex sua materia tota, quia nulla materia extra est in qua fieri possit eius forma, nee aliquid eius potest transferri in alienam formam. Quod autem superius dixi,2 materiam communem primo recipere 5 formam corporis circularis et deinde elementaris, hoc non est intelligendum quod una superordinetur alteri in eadem parte materiae, sed quod corpus circulare prius est natura et nobilitate elementari. Regit enim ipsum et fovet et continet ac servat. 264. Ex his manifestum est quomodo tarn materia caelestis corporis 10 quam elementaris est in potentia. Nee tamen inest potentia in substantia corpori caelesti sicut elementari. Patet etiam quod corpus caeleste materiam habet et univocam cum ceteris corporibus.
Cap. XXXI Quod materia est in spiritibus causatis, et una cum materia corporum, et quomodo una; ubi etiam tracta15 tur duplex positio circa materiam et eius unitatem. 265. Hie non inutile erit modicum digredi propter spiritualem creaturam de qua, cum iam constet de tota corporali natura quod materiam habeat, quaeritur an et ipsa materiam habeat. Non dico generabilem et corruptibilem, quia constat quod talem non habet, sed materiam quae 20 dicitur quod est in omni composite et quae defert formam et subsistit ei. Et loquor de natura spiritual! separata a materia vel separabili, et omnino quae hoc quod est, aliquid per se subsistens est sicut hoc aliquid. 266. Et videtur quod materiam habeat, quia sine ilia non est individuatio, et in talibus spiritibus est individuatio. 25 267. Item passio et receptio ubi sunt, per materiam sunt, et constat quod in spiritibus sunt. 268. Item cum in omni quod est citra primum per se subsistens, sit quod est et quo est, et deferens sic erit in illis.3 269. Item quod est subiectum accidentis est compositum ex materia 30 et forma, et spiritibus insunt accidentia. i Et2 om. QDN Caeli et mundi: De caelo et mundo COV 8 ipsum: ipsam a et1 om. LSDN servat: conservat QNO 9 est om. aSG 12 et om. a' 13 causatis: creatis KK'PPtQLNO 14-15 tractatur: narratur A'F'KT1 16 digredi: disgredi a'LGb 17 cum: ut a' materiam: naturam MN 19 quia: sed alS quae: qua aC dequa/> 20 subsistit: 2 substat a'CcG 28 et : vel a ut p deferens: differens QRcGB 1 3
Supra, par. 256, n. 3. Supra, par. 256, n. 2.
a
Supra, par. 253.
ioo
DE ORTU S C I E N T I A R U M
270. Deinde videtur quod habeant materiam univocam cum corporalibus, quia quae communicant idem genus communicant eandem materiam, per Aristotelem in X Metaphysicae.1 Quare quae communicant genus univoce, et materiam univocam. Aut si non, pura aequivocatio erit quando praedicatur substantia de corpore et de spiritu. 5 271. Item cum accidentia causentur a materia, secundum Aristotelem in X Metaphysicae,2 quae communicant idem accidens univoce, et eandem materiam univoce. Sed corpora et spiritus numerum communicant et univoce, ut videtur ex definitione unitatis et numeri. Unitas enim est rei in se indivisio et ab aliis divisio, numerus autem unitatum 10 collectio. Et utrumque horum aequaliter inest spiritibus et corporibus et per eundem modum. 272. Item inter pure nihil et purum actum est medium, potentia sive quod est pura potentia. Sed primus purus actus post nihil est forma generis generalissimi in praedicamento substantiae, quae est formarum 15 diminutissima, et haec est ex appositione respectu medii quod est pura potentia. Spiritus igitur vadens de nihilo ad actum capit in se medium. Alioquin enim non transiret a nihilo ad aliquid actu nisi transiret per ens potentia, nee haberet in se ens actu, quod est ex appositione respectu entis potentiae, nisi haberet et ens potentia, et haec est materia. Quare 20 spiritus materiam habent. 273. Quod eandem (habent) cum corporibus videtur per hoc, quod sicut forma generis quae dicitur nomine substantiae una est in utrisque, sic et materia; quia inter nihil et illam formam generalissimi, ut praedixi, est materia media, et ilia forma est una cum sit genus, et media non 25 sunt multa. Ergo materia est una in corporibus et spiritibus sicut et forma generis una. 274. Quod autem non sint multa media inter ilia sic patet. Sit enim A pure nihil, D actus generalissimae formae, inter quae pone duo media, B et C. Sit igitur B pura potentia, id est res ens in potentia 30 solum; C tune aut erit ens in potentia solum, aut aliquid actualitatis habebit. Si in sola potentia, non differt a B, et tune non sunt duo media. Si aliquid actus habet, tune D non fuit primus actus, quod est contra hypothesim. Actus enim formae generalissimae est primus actus post nihil. 35 i habeant: habeat D om. aBOV 5 de2 om, pSGN 7 X: primo p quarto E 13 pure: purum AF^RN 18 aliquid om. a' 24 quia: quae aRcGM. quae est p 27 generis: est add. a' 28 sint: sunt FKQLG 32 a: A et ESG 34 generalissimae: generalissimi a 1 Arist., Metaph. x, 8 (ios8a23-24). Cf. supra, ch. 30: 257, n. 5. * Arist., Metaph. x (?) We have been unable to find this text.
DE ORTU SCIENTIARUM
101
275. Sed mine restat difficilis quaestio. Quomodo est una materia in corporibus et spiritibus ? Non enim videtur esse una numero, quia non est aliquid individuatum et singulare cum sit commune omnibus quibus inest forma generalissima. Nee videtur esse una genere vel specie, quia 5 formam nullam habet materia omnino prima secundum quod huiusmodi. Nee ipsa est forma, et omne genus et omnis species forma est, quare quod est unum genere vel specie, vel est forma vel formam habens. Quomodo ergo est una in omnibus ? 276. Ad haec solvendum notandum quod materia omnino prima, de 10 qua modo est sermo, dupliciter considerari potest, scilicet secundum essentiam et secundum esse. Secundum essentiam dico, quando exuta omni forma penitus ipsa in se et per se consideratur; secundum esse, quando consideratur concreta cum forma. 277. Quando autem consideratur secundum esse, recipit unitatem 15 et pluralitatem secundum quod forma est una vel plures. Et ideo si consideretur concreta cum forma individuali, est una vel plures numero sicut et individuum est unum numero et individua multa numero. Si consideretur concreta cum forma speciali, sic est vel una vel plures secundum speciem sicut et formae quae concernunt earn. Istis autem 20 duobus modis non potest materia secundum esse considerata esse una in omnibus, quia neque unum individuum neque una species in omnibus reperitur. Si autem consideretur concreta cum forma generalissimi, sic est una genere sicut et ilia forma, et sic potest esse una in omnibus sicut et forma generalissima in praedicamento substantiae. Si ergo 25 consideretur materia primaria secundum esse, potest dici una in omnibus speciebus et individuis substantiae, non tamen una numero vel specie, sed una genere. 278. Quando autem consideratur secundum essentiam, tollitur ab ea concretio cum forma et tune consideratur in se. Et circa ipsam sic 30 consideratam duplex est hominum opinio. 279. Una est quod sit una numero in omnibus ita quod si denudes materiam in me et materiam in te ab omni forma—similiter materiam cuiuscumque corporis et cuiuscumque spiritus—non est essentia et essentia neque substantia et substantia quod comperitur omnibus formis 35 depositis, sed est idipsum per essentiam non habens plus et minus sed simplicem essentiam in potentia entem ad formas quascumque. Et haec essentia cum recipit formas specificas et individuales non multiplicatur secundum essentiam, sed secundum esse tantum. Nee est haec multipli4 inest: sicut add. c sic add. M 9 haec solvendum: haec solvenda RcG hoc solvendo FK notandum: dicendum a'N 13 cum: aliqua add. a' 2 29 forma: materia CL6' 34 substantia : secundum add. a'L comperitur: comparatur aQISDMN in add. a'
102
DE ORTU S C I E N T I A R U M
catio ex parte materiae nisi quaedam eiusdem essentiae replicatio, et non fit essentia maior vel numerosior, sed eius esse numerosius. Unde secundum essentiam nihil accrescit, sed solum secundum esse. Isti non ponunt materiam habere pattern et partem substantialiter differentem in rebus diversis aut in diversis partibus eiusdem rei, sed totam 5 essentiam materiae esse ubique differentem secundum esse. 280. Secunda opinio ponit quod sit substantialiter diversa in rebus diversis et etiam in partibus diversis eiusdem rei, et non una nisi per quandam analogiam. Ex quo enim duo individua substantiae sunt diversa omnino et distincta ab invicem essentialiter, et similiter diversae 10 species. Nesciunt illi quorum est haec opinio videre quod aliquid unum numero idipsum per essentiam sit pars tarn diversorum. Et isti habent ponere per eandem rationem non solum quod materia sit non una sed diversa in diversis, sed etiam quod forma communis, quae dicitur universale, non sit aliquid unum in pluribus, ut videtur. Isti igitur dicunt 15 quod materia omnino prima habet partes substantialiter differentes, et hoc sub invicem et sibi invicem involutas, non sensibiliter sed intelligibiliter, sicut in uno grano sunt innumerabiles rationes seminales ad alia grana quae inde fieri possunt, quae rationes omnes simul sunt non distinctae ad sensum, sed per essentiam et ad intellectum. Et quando 20 materia ista induit formas, formae illae explicant partes materiae de subinvicem et dant esse actuate his quae prius erant in potentia. 281. Et istorum quidam ponunt quod materia omnino prima habet partes sub invicem et in invicem infinitas, ita quod accepta materia quantumcumque modici corporis ipsa sit sufficiens ad tantum corpus 25 quantum est mundus. Unde secundum ipsos, si ex minimo in specie terrae generetur decuplum aquae, et deinde ex decima parte illius decupli generetur decuplum aeris, et iterum ex decimo illius decupli decuplum ignis, quamvis in hoc igne non sit nisi millesima pars materiae quae fuit primo in minimo terrae, tamen ex eo et qualibet parte eius 30 manente in specie ignis potest iterum generari terra, et sic in circulum semper. 282. Alii ponunt quod non habet partes infinitas ita quod ex quantumcumque modica materia possit fieri corpus quantumcumque magnum, sed ad determinatam magnitudinem corporis exigitur determi- 35 nata portio in substantia materiae ita quod ex minori fieri nequeat. Et i eiusdem: eius a'CR2D 2 fit: sit CEIV 6 materiae om. Cb 7 in: omnibus add. a' 12 idipsum: ad ipsum QCLD 13 una: eadem cG 1 20 et om. RLGV ad om. LSD 23 quidam: quidem QLEGDM 28 decimo: decuplo DV1 decuplo vel decimo CN decimo decuplo O 29 igne: genere a'V 33 habet: habent MO 33~34 quantumcumque: quacumque FCI quamcumque LD
DE ORTU S C I E N T I A R U M
103
isti dicunt quod si ex minima terra fiat aqua, et ex decimo illius aquae aer, et ex decimo illius aeris ignis, iam ex illo igne non potest fieri terra, quia non est ibi satis de substantia materiae. 283. Contra istos tamen fortis est oppositio. Quia iste ignis, de quo s dicunt non posse generari terrain, divisibilis est in infinitum, et in quolibet diversorum semper est aliquid de substantia materiae totius divisi. Sunt igitur partes infinitae, licet potentiales et non actuales, in substantia materiae illius ignis de quo dicunt non posse fieri terram. Sumamus igitur portionem aliquam ignis tantam ut concedant de ilia 10 posse fieri terram. In isto igne, eadem ratione qua prius, sunt partes materiae infinitae. Cum igitur infinitum non sit infinito maius, qua ratione ex partibus infinitis materiae quae est in isto maiori igne concedunt posse fieri terram ? 284. Eadem ratione ex partibus infinitis materiae quae est in igne 15 minori de quo non concedunt posse fieri terram, tanta enim est substantia materiae in infinitis partibus hinc sicut inde. Sed nee possunt dicere quod in ilia materia desit potentia ad terram et ad quodlibet elementum quantumcumque modica sit, ut videtur, quia, secundum Aristotelem in libro De sensu et sensato,1 corpus minimum naturale non 20 potest ulterius dividi in plura quae sint secundum actionem eiusdem generis, sed in infinitum potest dividi in ea quae sunt eiusdem generis secundum virtutem. Unde si minima terra dividatur infinities, semper erit terra virtute, sed non actione. Cum igitur ibi sit terra secundum virtutem, constat quod habet potentiam ad formam terrae. Virtus enim 25 est aliquid activae potentiae. Et si est ibi sufficiens materia, quia, ut ostensum est,2 tanta substantia materiae videtur esse in minori sicut in maiori, et etiam est ibi potentia ad terram, non est, ut videtur, aliquis defectus ex parte materiae quare ex ea non fiat terra; sed si est defectus, est forte ex parte agentis quod non potest sufficienter congregare virtu30 tern suam materialem generativam super tarn modicam quantitatem. Quare si detur illi materiae forma ignis ut amplius extendatur, non videtur posse contradici quin ex ea possit fieri terra. 285. Sed sive ita sit sive non, redeamus ad narrationem positionis illius quae dicit materiam diversorum essentialiter diversam esse. Ipsa igitur 35 ponit quod accepto uno spiritu et uno corpore caelesti et uno corpore i si om. a'RLD 4 oppositio: opinio a'CE 7 non: tamen a' 8 fieri: generari a' 9 igitur om. F'Rc 16 nee: non QCRLcN 20 sint: sunt QRLGNO 21 in1 om. FLEIGN potest dividi: dividitur a' sunt: sint BD'OV 25 Et: etiam a 25-26 ut ostensum: naturaomnium a' 30 mate1 rialem : naturalem^CRLEM'NO'V 31 Quare: Quia a' 1
Arist., De sensu et sens. 6 (445bi~446ai7).
2
Supra, par. 281.
104
DE ORTU S C I E N T I A R U M
generabili et corruptibili, et omnibus per intellectum resolutis usque ad materiam omnino nudam, materia quae restat in dictis tribus materiatis essentialiter diversa est, non solum per respectum ad formas, sed per se considerata in essentia sua nuda et absoluta. Et ideo, ut mihi videtur, sic dicentes necesse habent ponere analogiam quandam in materia, 5 et ideo quod ipsa in omnibus sit una per analogiam. Sicut enim in materiebus compositis videmus quod materia homogenea bene potest differre penes purius et impurius, subtilius et grossius eiusdem essentiae—verbi gratia unum aurum est purius alio et subtilius, similiter argentum et huiusmodi—et sicut videmus in formis corporalibus quae 10 sunt simplices essentiae quod differunt ab invicem penes purius et impurius, subtilius et grossius unius generalis naturae quam analogice participant—verbi gratia purior est forma corporis caelestis et subtilior in genere formae corporalis quam forma corporis elementaris, et in elementaribus forma ignis quam forma aliorum, et sic de aliis—sic, 15 ut mihi videtur, isti habent ponere de materia quod ilia quae est in spiritibus sit essentia subtilior et purior in genere materiae quam ilia quae est in corporibus, et ilia iterum quae est in corpore caelesti quam ilia quae est in generabili et corruptibili. Alioquin enim nisi ita posuerint non video quomodo differant tres dictae materiae denudatae essen- 20 tialiter, nee qualiter una earum magis habeat potentiam receptivam formarum spiritualium quam corporalium, aut e converse. Cum enim nulla sit differentia in earum essentia saltern penes gradus, nee erit differentia in formarum receptibilitate. 286. Aut enim oportet dicere quod omnes sunt una essentia omnino, 25 ut posuit opinio prior; aut quod differant per gradus, ut iam dictum est;1 aut quod penitus nulla sit earum convenientia sed perfectissima aequivocatio naturae, quod non videtur posse esse propter rationes positas contra hoc versus principium huius capituli,2 et quia patet quod ex quo omnes tres sunt materiae, omnes sunt substantiae entes 30 in potentia tantum et formarum capabiles. Isti igitur de secunda opinione sic ponunt diversam materiam, ut dixi,3 quod sit per analogiam una, et ponunt quod dictae materiae, praecipue quae exutae sunt formis corporalibus, habent in se partes potentiales substantialiter differentes, quae per adventum formarum explicantur et fiunt in actu de subin- 35 vicem. Haec est igitur narratio duarum dictarum opinionum de materia ii essentiae om. a' 19 in: corpore add. a' 28 naturae: materiae LDN 30 quod om. BN 31-32 opinione: positione a'cGB 1
Supra, par. 285.
2
Supra, pars. 270-274.
24 formarum: earum a' materiae: naturae a'C
3
Supra, par. 285.
DE ORTU SCIENTIARUM
105
prima in sua essentia considerata praeter omne esse et eius unitate in rebus. 287. Ut autem sciamus quibus rationibus innitantur, notandum quod prima opinio sic arguit pro et contra secundam: 5 288. Quando duorum individuorum sive corporum sive spirituum sive unius corporis et unius spiritus materiae denudantur omnino, nulla omnino inest eius differentia aut diversitas, quia nulla forma vel actus. Et quae in nullo differunt idipsum sunt. 289. (2) Item Commentator super XI Metaphysicae1 dicit quod ma10 teria prima est una numero, quia non habet in se pluralitatem formarum individualium ex quibus est in rebus multitude numeralis. 290. (3) Item utraque dictarum materierum est in potentia receptiva ad omnes formas spirituales et corporales. Utraque enim caret omni dispositione formali, et materia nequit appropriari magis uni formae 15 quam alii nisi per aliquam formalem dispositionem. Sed si utraque est sic in potentia receptiva indifferenter omnis generis formarum, utraque est prima, quia ilia est prima quae est capabilis omnium formarum materialium. Ergo sunt idipsum quia non potest esse nisi una prima. Si enim dicis quod duae sunt primae, aut utraque est in potentia ad 20 omnes formas, et tune altera superfluit, aut una est in potentia ad quasdam et reliqua ad quasdam, et tune neutra est omnino prima. Et ita non potest esse nisi unica materia prima per essentiam. 291. (4) Item unius contrarietatis unum debet esse subiectum, ergo unius numero unum subiectum numero. Sed contrarietas prima in 25 formis causatis est tantum una numero. Omnes enim contrarietates aliorum generum reducuntur ad contrarietatem in substantia, secundum Aristotelem,2 et omnes quae sunt in substantia ad unam primam. Cum igitur unica sit contrarietas prima in substantia, scilicet quae est inter formam spiritualem et corporalem, illi respondebit subiectum unum 30 tantum, et hoc non est nisi materia prima. Ergo materia prima est una 4 pro: per GD 14 formali: material! AFp 28 unica: una Eb unae C
naturali K
22 ita: tune a'
1 Averr., In Metaph. xii, 3 (io7oa9~i8), text 14; ed. Venice (1574), fol. SOOK-M: Reputatur enim quod prima materia, quia est communis, habet naturam rei universalis, praedicabilis de pluribus. Unde quidam existimant primam materiam esse corpus. Et, si ita esset, haberet formam, et non esset una secundum numerum, sed secundum formam. Sed iam dictum est in aliis locis ipsam esse unam secundum numerum. Demonstrandum est igitur, quomodo unum numero potest inveniri in pluribus. Hoc quidem non intelligitur in eo, quod est in actu: in eo autem, quod est in potentia dicere est quod est unum in numero, et commune pluribus, et non habet differentias, quibus differunt in singulis individuis adinvicem. Et, quia differentiae indivisibiles absunt, et carent formis, quibus invenitur pluralitas in numero, dicuntur esse unum. 2 Arist., Phys. i, 7 (i89b3O-i9ia22).
io6
DE ORTU SCIENTIARUM
numero. Has et huiusmodi rationes adducit pro se prima opinio contra secundam. 292. Secunda autem respondet ad primum, quod licet non sit diversitas vel differentia formalis inter duas materias denudatas omnino, non tamen sequitur quod sint idipsum. Differunt enim penes 5 gradus eiusdem essentiae. Sicut enim una albedo clarior est et alia obscurior, sic una materia est alia purior et subtilior, cum tamen utraque sit materia et essentia, ens tantum in potentia. Quod autem dicitur quod omnis diversitas et distinctio est per formam, non intelligendum est nisi in formis vel formam habentibus. Quomodo enim diversa 10 esset forma a materia, si nulla diversitas esset nisi per formam ? Sequeretur enim quod materia haberet formas infinitas et non contingeret sumere primam formam. 293. Ad secundum, quod vel erravit Commentator ponens materiam primam omnium unam numero,1 vel quod non intendit aliquid positi- 15 vum per hoc quod dicit unum numero, sed solum privativum, scilicet carentiam pluralitatis formarum individualium et indistinctionem formalem. Unde et ibidem dicit quod ipsa est communis pluribus rebus, quia non habet aliquam unam formam individualem qua res fit una numero, per quam communitatem videtur ei negare unitatem 20 numeralem simpliciter, ita quod, etsi ponat earn unam numero, hoc tamen non intendat nisi, ut dictum est, per privationem multitudinis et distinctionis formarum. Et talis unitas non repugnat quin possit esse diversa analogice, ut posuit secunda opinio. 294. Ad tertium, quod si denudetur materia corporalis et spiritualis 25 omnino, neutra iam est in potentia receptiva ad omnes formas. Diversae enim sunt per substantiam, et communicant unam essentiam analogam modo quo dictum est in narratione secundae opinionis, et una est essentialiter receptiva formae spiritualis et non corporalis, et alia e converso. Quod autem dicit quod materia non appropriatur ad aliquam 30 formam magis quam ad aliam nisi per aliquam formalem dispositionem, diceret secunda opinio quod falsum est, si omnino universaliter intelligatur. Vel si verum est, oportet hoc intelligere respectu formarum specialium et non respectu generalis, quae primo advenit et antecedit omnes speciales sui generis. Non enim appropriatur materia communis 35 i pro: per CDV 5 idipsum: ad ipsum aM n materia: et add. a' 14 secundum: dicendum add. a'SO dicit add. R 19 fit: sit CRc 21 unam om. a 22 intendat: intendit CLcGN 24posuit: omnino add. QRcGM 25 tertium: dicendum add. pClSO 28 et: vel CNV 30 aliquam: aliam COV 32-33 intelligatur: intelligat a' intelligant Q 34 specialium: spiritualium jpCLGN 1
Supra, par. 289, n. i.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
107
alicui formae special! nisi per formalem dispositionem. Potest tamen appropriari formae alicui generali primo ei adventurae per naturam essentiae suae, scilicet per conditionem subtilitatis et puritatis maioris vel minoris suae essentiae. Quod autem dicunt quod neutra est prima, 5 distinguendum: aut enim hoc quod dicit primum denotat ordinem materiae ad formam, aut ad aliam materiam. Si ad formam, nulla est unica materia prima secundum secundam opinionem, quia non est aliqua unica omnium formarum susceptiva, sed in genere spiritualium est una et in genere corporalium alia, et forte bipartita, quia alia est 10 materia caelestis corporis et alia elementaris, quarum neutra alterius formae susceptiva est quamvis nuda consideretur. Et istud non est inconveniens secundae opinioni cum sit in his saltern unitas analogiae. 295. Ad quartum, quod Aristoteles reducens omnes contrarietates ad illam quae prima est in substantia non reducit nisi ad privationem 15 et habitum in substantia. Unde non videtur loqui nisi de contrarietate quae nata est fieri circa materiam transmutabilem, et maxime circa materiam generabilem et corruptibilem. Et ibi non est inconveniens concedere materiam esse unam numero, quia omnes formae elementares per eandem materiam numero transire possunt, et per consequens 20 formae elementatorum. Quapropter non videtur concludere quod materia in omnibus sit una numero, sed quod materia generabilium et corruptibilium sit una numero, quae per mutuam actionem et passionem contrariorum nunc suscipit unam formarum contrariarum, nunc aliam, Si quis autem respiciat textum Aristotelis in I Physicorum1 ubi de hoc 25 loquitur, sua intentio videtur esse quae iam dicta est. Ponatur tamen quod loquatur de ilia prima contrarietate in substantia quae est inter formam spiritualem et corporalem, quando dicit quod omnes contrarietates omnium generum reducuntur ad unam quae prima est in substantia. Quamvis tamen haec contrarietas sit una numero, non tamen 30 oportet quod materia ei subiecta sit una numero, sed sufficit unitas analogiae, ut dictum est, et hoc quia ista contraria non sunt ad invicem transmutabilia. Quod autem una contrarietas numero requirat unam materiam numero non est nisi quia formae illae contrariae forte natae sunt fieri circa idem vicissim. Quando enim sic est, oportet subici 35 materiam unam numero, nunc unius susceptivam, nunc alterius. Tolle i alicui: aliter a' 5 distinguendum: est add. PRLN 8 aliqua: alia SOV susceptiva: receptiva RE 9 quia: quod RLcGB n istud: illud a'RLSN 20 elementatorum: elementorum PENO 22 numero am. a' 23 nunc1: non DM 26 loquatur: loquitur DV ilia: alia a' 30 oportet: patet a 1
Arist., Phys. i, 7 (i89b3O-i9ia22). Cf. supra, par. 291, n. 2.
io8
DE ORTU S C I E N T I A R U M
igitur mutuam actionem et passionem et transmutationem mutuam a contrariis, et nulla erit causa quare materia debeat esse una numero. His igitur et huiusmodi responsionibus se defendit opinio secunda contra primam. 296. Deinde sciendum quod secunda non minus pro se arguit et 5 contra primam multipliciter sic: 297. Si materia est una numero in omnibus et tota secundum essentiam in singulis, ut dicit opinio prima, tune aut ipsa est Deus, quod nefandum est dicere, aut aliqua creatura Deo assimilatur in hoc quod sit ubique tota praesens per essentiam, quod absurdum est, 10 ut videtur, maxime in creatura diminutissima et maxime ab esse divino remota. 298. (2) Item receptum est in recipiente per modum recipientis.1 Quare si materia prima esset una numero, omnes formae in ea receptae essent indivisibiles, et ita in materia extra animam nullum esset uni- 15 versale. Quare scientia nulla esset aliud quam figmentum animae, quia scientia de universalibus est, et universale non est extra animam in rebus. 299. (3) Item si est una numero et est substantia, ergo est substantia singularis, et ita erit hoc aliquid in praedicamento substantiae, ut 20 videtur. 300. (4) Item si est eadem per essentiam in omnibus, tune participatur ab omnibus speciebus et individuis sicut genus. Ergo est de omnibus praedicabilis. Ergo forma est, ut videtur per Aristotelem in VIII Metaphysicae2 dicentem quod forma praedicatur in substantiis 25 de materia. His et huiusmodi opinionibus opponit opinio secunda pro se contra primam. 301. Respondetur autem ad hoc ab his qui primam positionem tenent. Ad primum sic, quod non est inconveniens aliquam creaturam in hoc Deo assimilari quod sit ubique tota per essentiam, sed distinguendum est 30 quod creatura quae est res existens in actu non potest hoc habere, sed 3 responsionibus: rationibus a'CDM 17 est2: esset pS 20 in: etiam K etiam in AF 26-27 pro se: per se BD om. KEN 28 ad hoc: adhaec IB om. ED 31 habere: facere a' 1
Cf. Liber De causis, prop. 10, comment.; tr. Gerardi, ed. Steele, Roger Bacon, OHI xii, p. 171: Et similiter aliqua ex rebus non recipit quod est supra earn nisi per modum secundum quern potest recipere ipsum, non per modum secundum quern est res recepta. z Arist., Metaph. viii, 2 (io43as~7); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 6, fol. 213 L: et quemadmodum in substantiis (idem actus) praedicatur de materia, similiter in aliis definitionibus . . . Note: the text of the edition has actio for actus. The latter, however, is found in the Averroes commentary as well as in the Media and Moerbeke translations. Actus is probably the correct reading here too.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
109
ilia quae est res existens in potentia potest. Et hoc confirmant per Averroem super XI Metaphysicae1 dicentem quod unum in numero potest inveniri in pluribus, et hoc quidem non intelligitur in eo quod est in actu. In eo autem quod est in potentia dicere est quod est unum numero et 5 commune pluribus, quia non hdbet differentias in se in actu quibus differat in singulis individuis. Haec sunt verba eius quibus videtur velle quod materia et universale et omnino quod est in potentia et non in actu potest esse simul totum in pluribus. Et forte ratio dicti eius est hoc, quia omne prius in aliquo genere est simul cum omnibus posterioribus 10 et in eis. Et ideo cum materia prima et forma generalissima in praedicamento substantiae sint res entes in potentia, licet dissimiliter, a qua quidem potentia omnia causata dependent et sunt posteriora ad earn, oportet quod ipsa sit simul cum omnibus et in omnibus. Et quia nihil quod est in actu sic se habet ad creaturas quod quidem sit aliquid earum 15 —actus enim est ultimum de potentia in creatis—ideo nihil quod est in actu est simul in multis. Haec videtur esse ratio dicti Commentatoris. 302. Ad hoc quod dictum est in oppositione quod creatura maxime diminuta sic erit maxime Deo similis, dicendum quod non. Cum enim Deus sit totus actus summe remotus ab omni possibilitate, plus ei 20 assimilatur omne quod in actu est quam quod in sola potentia. Unde hoc quod materia simul tota per essentiam est ubique, non est nobilitatis, sed hoc est diminutionis et ignobilitatis, scilicet quia maxime est in potentia et proxima nihilo. Et ideo omne quod transit de nihilo ad entitatem actualem participat ipsam, sicut maior gradus entitatis 25 gradum minorem. Sed hoc nobilitatis est, scilicet actu esse et simul in pluribus vel ubique. Esse enim possibilitatis non est esse nobilitatis, sed esse actualitatis. 303. Ad secundum sic, quod unum numero dupliciter dicitur, scilicet essentialiter et accidentaliter. Essentialiter, quod est unum unitate 30 suae essentiae, quae quidem unitas non est accidens sed essentia. Sic est una forma per se considerata praeter materiam, et materia per se considerata praeter formam, et omnino omnis essentia simplex, quia unitas accidentalis, quae est principium numeri, non potest esse nisi in substantia composita, sicut nee aliquod accidens. Accidentaliter est 35 unum quod est unum unitate quae est accidens et principium numeri, et haec unitas non sequitur essentiam materiae, sed esse eius concretum i confirmant: confirmat CEMNV 2 in om. />ESM 8 dicti: dicta CD ii sint: sicut FKCIMO 12 causata: creata o'C 13 nihil: est add. LMOV 15 ultimum: ultimus a'l 20 quod2 om. a' 23 omne om. a' 28 sic: dicendum D dicendum sic LSM 1
Cf. supra, par. 289, n. i.
no
DE ORTU S C I E N T I A R U M
cum forma quae materiam unit in se et ab aliis distinguit. Quod autem est unum numero secundo modo est res in actu et res individua, et ideo omnis forma quam in se recipit secundum quod huiusmodi per ipsum individuatur. Quod autem est unum numero primo modo est res in potentia tantum et non in actu, et ideo formam quam in se 5 recipit secundum quod huiusmodi non individuat. Et ideo forma universalis quae est res ens in potentia, ut dicit Averroes super XI Metaphysicae,1 suscipitur in materia prima una numero unitate essentiali tantum, manens universalis, et ita scientia nostra non est animae figmentum cum sit de universali. Est enim universale aliquid extra 10 animam in materia quamvis neque materia ut defert universales formas secundum quod tales, neque etiam ipsae formae universales secundum quod tales sint res entes in actu extra animam, sed in potentia. 304. Ad tertium dicunt distinctionem unitatis et unius numero, quam iam proximo dixi. Substantia enim una numero unitate accidentali 15 est substantia individua et hoc aliquid, sed non sic substantia quae est tantum unitate essentiali una numero. 305. Ad quartum, quod materia participatur ab omnibus speciebus et individuis in praedicamento substantiae, et similiter genus generalissimum. Unde utraque communis est illis omnibus et est convenientia 20 in hac communicatione, quod sicut essentia materiae tota est in singulis solum secundum esse differens, sic essentia generis, secundum quod genus est, tota est in singulis solum secundum esse differens. 306. Item sicut materia non est penitus nihil sed ens in potentia, sic et genus secundum quod huiusmodi et similiter omnis forma uni- 25 versalis secundum quod talis, donee veniatur ad ultimam quae est actus omnium praecedentium per quam res constituitur in actu. 307. Item sicut genus praedicabile est de omnibus quorum est genus, sic et materia de omnibus quorum est materia. Quicquid enim aliquid rei est substantiate vel accidentale, de ipsa praedicabile est. 30 Alioquin enim non contingeret significare per sermonem quomodo ad invicem sese haberent materia et materiatum, nisi forte per circumlocutiones. 308. Est autem differentia in communitate materiae et generis, quod cum essentia materiae sit tota in singulis speciebus et individuis, nulla 35 usquam est additio ei facta rei quae sit materia, sed solum formae ei adduntur. Genus autem sic est in singulis ad minus usque ad ultimas 4 ipsum: ipsam QDNV 14 dicunt: per add. EG2 28 praedicabile: praedicabilis a I 1
Cf. supra, par. 289, n. i.
23 est2 om. LS2DN
DE ORTU S C I E N T I A R U M
in
species, quod ubique ei additur forma aliqua praeter formam quae est genus, quae videlicet forma addita de potentia generis exit, et ipsa cum forma generis et ei superveniens speciem facit. Hie igitur fit additio similis essentiae, scilicet formalis, sed non ibi. 5 309. Item cum tarn materia quam genus sit ens in potentia, dissimiliter tamen, quia materia magis quam genus. Materia enim est ens proximum nihilo et minime remotum ab eo, et ideo est ens in potentia sola quae nihil habet actualitatis. Genus autem est in secundo gradu a nihilo et magis ens quam materia, et ideo quidam actus est, 10 scilicet respectu materiae, sed respectu formae specialis est in potentia, et ideo actus diminutus et medium inter actum completum speciei et id quod est in sola potentia. 310. Item differt eorum praedicatio quia genus praedicatur nomine principali et secundum rectum de his quorum est genus, ut in arti15 ficialibus patet. Dicitur enim quod statua Herculis est imago per modum formalem praedicationis quo dicitur hoc esse hoc. Sed materia praedicatur nomine denominativo et in ablativo de his quorum est materia. Dicitur enim quod statua est aenea vel de acre. Et siquidem aliquando recipitur huiusmodi praedicatio, statua est aes, non tamen 20 satis dicitur secundum veram praedicationemm aterialem nisi aes significetur denominative. Et qui recipiunt tales sermones non aliud intendunt quam quod statua sit ex acre; non enim intendunt quod hoc sit hoc, sed ex hoc. Hanc differentiam praedicationis ponit plane Aristoteles in IX Metaphysicae.1 25 311. Et hoc nota quod tarn passio quam materia praedicatur denominative, sed in diverse sensu et diverse obliquo. Quando enim dicitur quod scamnum est ligneum, significatur quod est ex ligno, et quando dicitur quod est depictum, significatur quod pictura ei inest. Unde illic est praedicatio alicuius de aliquo, hie autem alicuius in aliquo. 30 Unde ibi significatur hoc de illo; hie, hoc huius vel in hoc. 312. Per modum autem quo dixi iam praedicari materiam artificialem de artificiatis, praedicatur et materia naturalis de naturalibus donee inveneris nomina materias significantia, secundum Aristotelem in eodem IX.2 Unde ibi dicit3 quod cum veneris ad primum quod non est i quod: quia FENV aliqua: alia PRc autem aQ 7 remotum: se motum aNOV similiter motum M 8 est om. DM 9 quidam: quidem LEDM 10 in om. AKpcG 17 ablativo: obliquo a' ig aliquando om. LDO 20 materialem: naturalemaRe 20-21 significetur: significaretur a' 23 sed ex hoc om. RdM 26 et: in add. pCLEGEMN 28 est om. a'S 29 hie: 2 huius a illic D 30 hoc om. a'ID 33 materias: materiam Fp 1 3
Arist., Metaph. ix, 7 (iO49ai8-2o). Arist., Metaph. ix, 7 (1049*24-26).
2
Arist., Metaph. ix, 7 (io49a2o-24).
ii2
DE ORTU SCIENTIARUM
aliunde materiatum, illud erit materia prima. Quare si prima tnateria haberet nomen, posset denominative et in ablative praedicare de omnibus speciebus et individuis substantiae. 313. In hoc etiam est diversitas inter communitatem materiae et generis, sicut constat ex iam dictis, quod intellectus generis est non 5 per solam privationem sed etiam per aliquam positionem. Intellectus vero materiae est per solam privationem, sed non per puram negationem. 314. Item diversitas et multitudo in rebus accidens per materiam solum quantitativa est, sed diversitas et multitudo accidens per genus et eius differentias et omnino per formam qualitativa est. Et ideo divisio 10 rerum quantitativa per materiam est et qualitativa per formam; et materia dividitur quantitative, genus vero et simpliciter forma qualitative. Patet igitur quod licet materia communicetur et praedicetur de multis, non tamen sequitur quod sit genus nee omnino forma. 315. Quod autem dictum est ab Aristotele,1 quod de materia praedi- 15 catur forma in substantiis, non est sic intelligendum tamquam sola forma praedicetur—hoc enim falsum est, ut patet ex praedictis—sed quod potissime praedicetur forma quia praedicatur in recto et nomine principali genus de speciebus et individuis ut significetur quoniam hoc est hoc. Et hoc significat Aristoteles ibidem1 dicens, quod quemad- 20 modum in substantiis praedicatur actus sive forma de materia, similiter in aliis definitionibus, magis scilicet praedicatur forma quam materia, et revera si fiat vis in verbo eius non est contra praedicationem materiae. Dicit enim quod in substantiis praedicatur forma de materia, et hoc est verum etiam si dixisset quod sola forma. Sed hoc non aufert quin tarn 25 materia quam forma praedicetur de composito. Propterea hoc quod solet dici quod sola forma praedicatur, aut falsum est, aut debet intelligi de formali praedicatione ubi dicitur potissime praedicatio. 316. Nee mireris quod pars de toto praedicatur. Pars enim significata absolute praeter omnem concretionem in qua intelligi possit indefinite 30 suum totum, non praedicatur de toto. Verbi gratia, non dicitur quod domus est lutum, ut dicimus, neque lignum neque tectum neque paries, similiter nee homo dicitur anima nee corpus solum. Sed pars significata sub aliqua concretione in qua indefinite intelligatur totum per nomen 2 ablativo: obliquo a' 5 iam om. a' 6 etiam: et a'RLI 12 quantitative: quantitatem K in quantitatem R per quantitatem AF simpliciter: simplex PL similiter RE 19 principali: ut add. c significetur: significatur LN 33 dicitur om. C6 34 indefinite: infinite A*P definite RIS'M1 inde finite QV intelligatur: intelligitur MN 1
Supra, par. 300, n. 2.
DE ORTU SCIENTIARUM
113
infinitae substantiae, quod est qui vel quod vel quae, praedicatur de toto. Et ita quodammodo idem de se, quia idem sumitur in subiecto et in praedicato, sed in praedicato indefinite cum aliqua specificatione partis vel proprietatis, in subiecto definite sine huiusmodi specificatione. 5 Verbi gratia, bene dicitur domus est lignea vel lutea, quod est dictu, domus est quod habet sui materiam lignum vel lutum, vel quod est ex ligno vel luto. Similiter domus est fundamentata bene dicitur, vel parietata vel huiusmodi, hoc est, quod habet fundamentum vel parietes, vel cuius pars est fundamentum vel paries. Similiter homo est animal, 10 id est quod habet animam vel cuius forma est anima, vel homo est corpus animatum, vel homo est corporeus. Aliter enim non recte praedicatur corpus de homine vel animali, ut mihi videtur. Similiter etiam est de passionibus praedicatis de subiectis. Non enim dicitur corpus albedo sed album, id est quod habet albedinem vel in quo est 15 albedo. Nee omnino materia dicitur forma, sed formata, nee compositum materia sed materiatum vel materiale, similiter nee forma; et eodem modo in omnibus, sive materia praedicatur sive forma, sive pars sive totum, sive passio sive quodcumque de alio dicibile. Haec accidentaliter dixi de praedicatione ut intelligatur quomodo res diversarum rationum 20 et definitionum atque essentiarum de se invicem vere et convenienter possunt praedicari. 317. His igitur et huiusmodi responsionibus se tuetur opinio prima de materia contra secundam. Quae autem harum opinionum verier sit non est huius temporis inquirere, sed haec de materia prima et eius 25 unitate modo dixisse sufficiat ad solvendum quaestionem factam in principio huius capituli.1 318. Quando igitur quaeritur quomodo materia prima sit una in omnibus substantiis causatis, apparet quod materia in concretione considerata debet dici una genere, et hoc ab omnibus. Sed si con30 sideretur absolute in sua essentia, prima opinio dicit quod est una numero, secunda quod una per analogiam, quarum utraque se munit et tuetur rationibus supra dictis et consimilibus. Qualiter autem respondendum sit ad rationem ibi positam quod neque sit una genere neque specie neque numero,2 patet ex praedictis evidenter. 7 bene dicitur om. SN 8 vel parietes: vel parietem EIN om. a'R 10 est3 om. a 16 materiatum vel materiale: materiata vel materialis CBMOV 17 praedicatur: praedicetur c 21 possunt: possint RN possit I 28 causatis: creatis aL 29 omnibus: ponitur add. cGM 31 quod: est add. cGM
1
a
Supra, par. 275.
4141C75
I
Supra, par. 286.
n4
DE ORTU S C I E N T I A R U M
319. Si quis autem opposuerit contra dictam unitatem materiae in spiritualibus et corporalibus substantiis per dictum Aristotelis in XI Metaphysicae,1 ubi dicit quod substantia mobilis et immobilis nullum habent unum principium commune—ibi enim per mobilem intendit corporalem et per immobilem spiritualem—dicendum quod ipse sumit 5 ibi substantiam immobilem pro substantia aeterna quae omnimodo est immobilis et quae non est in genere. Et ideo non vetat per hoc materiam inesse spiritibus creatis et eandem cum corporum materia. 320. Ex dictis in hoc capitulo nota quod aut triplex est materia aut triplex status materiae, praecipue dum consideratur secundum esse 10 et secundum concretionem cum forma. Aut enim est spiritualis aut corporalis, et hoc aut intransmutabilis in substantia aut transmutabilis in substantia. Vel sic: aut est transmutabilis in substantia aut intransmutabilis, et hoc aut corporalis aut spiritualis; aut si potius dicitur, aut situata aut situ carens, quod ad idem redit. Prima igitur materia 15 istarum sive materia sub statu primo cum debita sibi forma causat numerum; secunda cum debita sibi forma magnitudinem; tertia cum forma sibi respondente cetera genera accidentium praecipue cadentium in consideratione naturalis physici. Tertia autem et ultima earum est materia prima de qua considerat maxime naturalis; mediam autem 20 aliquo modo considerat. Primam autem earum considerare habet metaphysicus omnino; mediam autem et ultimam secundum aliquem modum, sicut manifestum est prius2 ex limitationibus propriis metaphysicae, naturalis et mathematicae. 321. Notandum igitur quod materia secundum primum dictum 25 statum prior est per naturam, sed secundum ultimum prior est in hominum cognitione. Primo enim inceperunt cognoscere materiam transmutabilem, generabilem et corruptibilem, et inde profundaverunt se ad alias, sicut ex superioribus satis patere potest. Et ideo usualiter maxime dicitur materia ilia quae est generabilium et corruptibilium 30 quia de ilia fit res motu manifesto, et sic fere ubique sumitur in philosophia Aristotelis et in commento Averrois. Unde definitur in VII Metaphysicae* quod est illud quo res potest esse et non esse, et si quando invenitur quod in caelo non sit materia vel in spiritibus angelicis vel in anima rationali, de tali et sic dicta materia aestimo intelligendum esse. 35 6 omnimodo: omnino a'EMNV 19 earum om. a' 1 2 3
9 aut om. a
12 hoc: est add. C6
Arist., Metaph. xii, i (io69a36-b2). Supra, ch. 28: 234-5; ch. 29: 238-40. Arist., Metaph. vii, 7 (1032*20-22). Cf. supra, ch. 30: 255, n. i.
DE ORTU SCIENTIARUM
115
Cap. XXXII De habitudine metaphysicae ad omnes alias speculativas, et quod ipsa non subalternat eas. 322. lam tempus est redire ad propositum, videlicet de habitudine metaphysicae ad alias speculativas, et cum supra comparata sit ad alia 5 duo genera speculativarum scientiarum seorsum, modo restat videre quomodo se habeat simul ad utrumque. Quaeritur enim an subalternet sibi omnes alias speculativas ? 323. Et videtur quod sic, quia ipsa est de ente simpliciter et aliae de partialibus entibus. Item ipsa dicit propter quid multorum quorum 10 aliae scientiae dicunt tantum quia. Ipsa enim est speculativa primarum causarum et primarum principiorum, ut dicit Aristoteles in I Metaphysicae.1 324. Sed haec solvuntur per hoc, quod sicut supra dictum est2 quod ad subalternationem tria requiruntur: unum est quod subiectum 15 subalternatae sit ex appositione respectu subiecti subalternantis; aliud, quod illud adiectum sit res alterius generis in natura, quae tamen nata sit facere unum cum subiecto subalternantis per concretionem aliquo modo essentialem; tertium, quod descendat demonstratio a subalternante in subalternatam. 20 325. Primum aliquo modo est in metaphysica et aliis speculativis, non tamen omnino. Ens enim simpliciter cadit in consideratione metaphysici et aliqua entia partialia, ut prima causa et intelligentiae et corporalis substantia donee veniatur ad principia motus. Et licet sub ente simpliciter considerate sint entia partialia de quibus considerant 25 partiales speculativae, non tamen sub praedictis entibus partialibus quae omnino consideranda sunt a metaphysica. 326. Secundum non est illic, quia ens partiale non potest addere aliquam differentiam contrahentem ens quae sit alterius generis naturae quam ens, eo quod extra ens nihil. 30 327. Tertium etiam non, quia non demonstrat metaphysica quae in aliis speculativis supponuntur, sed explanando et alio modo verificando, 2 quod: quomodo DV subalternat: subalternet AFF'KK'PP'QR'LI 10 dicunt: dicuntur MV 13 sicut om. pCKMzO est: scilicet capitulo xvi° add. M capitulo sexto scilicet add. L 17 subalternantis: alternantis aClRLc alternationis M 18 demonstratio: de modo al 18-19 a subalternante: subalternantis a' 21 simpliciter om. a' 22 aliqua: alia a'RLcM et3 om. CD 25 speculativae CD: speculativi cet. 26 consideranda: considerata CSMN metaphysica: metaphysico PCRLEM 27 illic: ibi a' 28 generis: et add. a'R vel add. cN 30 demonstrat: determinat a' 31 alio: aliquo a'LSDN 1 2
Arist., Metaph. i, 2 (g82b9-io). Cf. supra, ch. 26: 215, n. i. Supra, ch. 16: 96, 108 ff.
n6
DE ORTU S C I E N T I A R U M
ut docet Aristoteles in IV Metaphysicae,1 et sic dicit propter quid et non demonstrando respectu multorum quae supponuntur in aliis. Ex his patet quod haec non subalternat sibi alias, quamvis quodammodo consideret omnia, sicut neque logica subalternat eas cum sit de omnibus secundum opinionem, sicut metaphysica de omnibus secundum veri- 5 tatem, secundum Commentatorem super IV Metaphysicae.2 328. Si autem quaeritur quare haec, quae considerare debet secundum sui proprietatem de ente secundum quod ens est, de quibusdam partialibus entibus considerat, ut nuper dictum est, de quibus non considerant partiales aliae speculativae, dicendum quod praeter rationem 10 supra assignatam ubi actum est de ortu metaphysicae3 etiam haec congrue assignatur, quod mathematica et physica consideratio omnino inferior est et exterior respectu primae causae et substantiarum separatarum a materia et etiam substantiae corporeae denudatae omni potentia, et ideo illae non possunt ista entia considerare. Quia 15 autem metaphysica est maxime speculativa et de rebus maxime remotis a sensu et in se certissimis, ut docet Aristoteles in I Metaphysicae*— entitas enim intima est in rebus et a sensu remotissima et tamen in se certissima—ideo de praedictis considerat quae inter partialia entia summe certa sunt in se et a sensu remota. Nee debuit de illis alia 2o speculativa fieri quia non oportuit, nee oportuit propter dictam rationem. 329. Si vero quaeritur, cum scientia de triangulo et de isoscele non cadunt in diversis scientiis licet subiectum unum addat super reliquum eo quod non addit rem alterius generis naturae, quare tune scientiae aliae speculativae sunt diversae a metaphysica, cum earum subiecta 25 non addant rem alterius naturae quam entis, dicendum quod una ratio est, quia, ut dictum est,5 metaphysica non solum considerat ens simpliciter sed etiam quaedam partialia entia ad quae nequit attingere consideratio aliarum speculativarum; alia, quia consideratio essentiae sive entitatis in rebus, relinquens et deponens proprias earum natu- 30 ras quibus constituuntur in esse specifico, novum gradum habet abs8 quibusdam: quibus a 10 praeter: propter DM 21 non oportuit om.p nee oportuit om. RLIGDN dictam: praedictam CLEG6 22 triangulo: triangulis a' 24 generis: vel add. cGMN 25 earum: eorumaLc 26 alterius: generis vel add. EM 27 quia: quod DMV 28 etiam: et REIBM om. CO 30 earum: eorum a'LIG 1
Arist., Metaph. iv, 4 (ioosb35 ff.). Averr., In Metaph. iv, 2 (ioo4bi7-27), text 5; ed. Venice (1574), fol. 701: Genus enim istarum trium, in quo considerant est unum, et est ens simpliciter. Sed Philosophia vera diflfert a Logica per modum scientiae. Philosophia enim considerat de ente consideratione demonstrativa. Logica autem consideratione probabili. 3 Supra, ch. 26: 215. 4 Arist., Metaph. i, 2 (982*23-26). Supra, par. 328. 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
117
tractionis et remotionis a sensu. Remotior enim est a sensu quam illae considerationes quae proprias naturas specificas partialium entium considerat, et ideo cadit in aliam scientiam. Sic non est de triangulo et isoscele. In eodem enim gradu consideration's et remotionis a sensu 5 stant demonstrations geometricae demonstrantes passiones trianguli de triangulo et demonstrantes passiones isoscelis de isoscele. Utraeque enim considerant magnitudinem triangularem ut abstractam a materia physica, et adeo abstrahitur ab ea isosceles in consideratione hac sicut triangulus, et e converse, et omnino aequaliter ambo, et ideo non cadit 10 consideratio de isoscele in aliam scientiam a triangulo. Sic igitur neque aliae speculativae connectendae sunt cum metaphysica tamquam totum sit una scientia, nee sub ea collocandae tamquam sint ei subalternatae. 330. Si autem quaeritur quare metaphysica non potest demonstrando descendere in alias speciales speculativas sicut arithmetica in harmoni15 cam, cum partialia entia sint sub ente simpliciter sicut numerus harmonicus sub numero simpliciter, puto, sine praeiudicio maiorum, quod non ubique descendit demonstratio a genere in genus ubi unum est sub alio, sed solum ubi propriae passiones generis inferioris non possunt sciri nisi per scientiam passionum generis superioris. Et sic se habent 20 passiones propriae numeri harmonici ad passiones numeri simpliciter, et ideo illic descendit demonstratio. Aliter autem sese habent passiones propriae partialium entium ad passiones entis simpliciter secundum quod huiusmodi est. Passiones enim propriae circuli, trianguli et aliarum huiusmodi magnitudinum et numeri et aliorum partialium entium 25 sufficienter sciuntur et demonstrantur ex propriis causis praeter cognitionem harum intentionum quae sunt proprietates entis simpliciter, scilicet universalitatis, particularitatis, generalitatis, specialitatis, contrarietatis, diversitatis, dissimilitudinis et huiusmodi, et ideo non descendit hie demonstratio. 331. Si autem dicis quod metaphysica habet considerare principia 3o universalia demonstrationum omnium et demonstrativarum, ut: De quolibet affirmatio vel negatio, et huiusmodi, et definitionem sine qua non est potissima demonstratio, dicendum quod verum est, sed non propter hoc descendit in alias scientias demonstrando. Sicut enim 35 ostendit Aristoteles in IV Metaphysicae,1 talia principia universalia demonstrationum sunt per se nota et non demonstrabilia, et ideo non demonstrat ea metaphysicus, sed aliqua ratiocinatione atque explana10 consideratio: in consideratione a aliarum a'CLG partialium: partium a' 36 nota om. a 1
Arist., Metaph. iv, 4 (ioo6ai-i6).
21 sese: se RIMNO entium om. p
24 aliorum: 29 hie: haec pO
n8
DE ORTU S C I E N T I A R U M
tione manifestat propter errantes, et, sicut dicit ibi Aristoteles,1 ipsa non sunt unius generis determinati, et omnes scientiae utuntur eis secundum quantitatem sufficientem, hoc est secundum quod unicuique sufficiunt in genere suo. Item quamvis ipsa doceat modum definiendi quo utuntur omnes speciales demonstrativae secundum quod sufficit 5 unicuique in genere suo, non tamen demonstrat definitionem quia nee est demonstrabilis, ut ostendit in II Posteriorum.2 Ideoque non potest dici quod per huiusmodi principia descendat demonstrando in alias scientias speculativas, sed potius quaedam explanat et sine demonstratione declarat quae in illis deinde suppommtur. 10 332. Ex his manifestum est quod non superfluunt partiales speculativae licet habeatur metaphysica, sicut non superfluit cognitio entium in particulari habita cognitione universali. Item patet quomodo et quare haec scientia dicitur et est principalis speculativa secundum Aristotelem, et aliae sunt secundariae et famulantes. Haec enim con- 15 siderat ens simpliciter et entia potissima quae maxime a sensu remota sunt; aliae autem considerant alia entia minus nobilia et minus a sensu remota. Et per haec ascendit humana cognitio in ilia, quia nostra cognitio ascendit per sensibilia et propriora sensui usque ad propriora intellectui et intelligibilia omnino, et universaliter a minus nobilibus 20 usque ad nobiliora. Haec de ortu metaphysicae et habitudine ad alias scientias speculativas ad praesens sufficiant.
Cap. XXXIII Quare scientiae speculativae distinguuntur per tres supra dictos modos et non per diversitatem rerum decem praedicamentorum. 25 333. Demum restat una quaestio solvenda de tota scientia speculativa. Sicut enim ante dictum est,3 speculativa est de rebus divinis, et sunt res divinae Deus et omnia quae a Deo facta sunt per seipsum. In his autem continentur decem genera entium quae sunt decem praedica2 unius: eiusdem a' 3 hoc est: id est a' 4 ipsa: ipse CN om. a'L, 13 cognitione: in add. a'E 17 autem: vero a' 19 propriora1: prima a' 2 2 priora Q CRLIS propria E propriora : priora HK/>RISN intelligibilia: intelligibiliora a'CRLcG 24 tres: quatuor A'F'KHP1, eras, to tres) QO 1 Arist., Metaph. iv, 3 (1005*22-26); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 7, fol. 72DE: Ista enim sunt omnium entium, et non sunt unius generis proprii. Et omnes scientiae utuntur istis, quia sunt entis simpliciter. Et genus cuiuslibet istarum est ens. Et scientiae utuntur istis secundum quantitatem sufficientem. Et ista quantitas est secundum modum eorum, quae continentur sub genere, quod volunt demonstrare. 2 Arist., Anal. post, ii, 3 (9Ob35-9iau). 3 Arist., Metaph. vi, i (io25bi8-iO26ai6). Cf. supra, ch. 5: 15, n. 3.
DE ORTU SCIENTIARUM
119
menta. Debet ergo scientia speculativa de omnibus decem praedicamentis tractare. Quid est igitur quod non sunt diversae scientiae speculativae de diversis praedicamentis, ita quod sicut est aliqua pars speculativa de quantitate, sic esset aliqua de qualitate, et sic de aliis? 5 Et si non deberent ita distingui scientiae secundum praedicamenta, quare ? Et si de omnibus satis docetur in scientia speculativa quia non aestimatur diminuta, ubi et in qua parte eius ? 334. Et dicendum quod verum est quod speculativa debet docere pro posse humanae inventionis de omnibus decem generibus, et sic 10 facit. Sed non sunt distinctae scientiae speculativae penes genera, nee debent, quia nee possunt. Sicut enim quantitas non est res ita una ut sufficiat esse unum subiectum scientiae, sic nee qualitas nee relatio et forte multo minus. Non enim univocantur omnes modi qualitatis aut relationis in aliquo genere quod sit res una naturaliter prae15 iacens et praecedens eos ut super illam possit fundari scientia una. Item quaedam praedicamenta potius sunt habitudines rerum quam verae res, propter quod sciri habent et doceri per res quarum sunt habitudines et cum illis; cuiusmodi sunt relatio, quando, ubi et huiusmodi. 335. Ideoque philosophi antiqui non distinxerunt scientias penes 20 genera praedicamentorum, nee potuerunt proprie et congrue, neque debuerunt, sed viam aliam rectiorem et compendiosiorem elegerunt distinguentes scientias speculativas penes hoc quod est esse in motu omnino et separari a motu omnino et medium inter hoc, sicut supra dictum est per Aristotelem in VI Metaphysicae.1 Cum enim scientia 25 sit de universali, et universale abstrahit a singulari signato, penes diversos gradus abstractionis tamquam penes diversos modos considerationum diversificari debent genera scientiarum. Similiter cum de intelligibili secundum quod huiusmodi sit scientia et non de sensibili signato secundum quod tale est, penes diversos gradus intelligibilium, 30 quibus magis ac magis a sensu facto hie et nunc removentur et ad intelligentiam puram accedunt, debent statui diversa genera scientiarum. Nunc autem quae in motu sunt omnia unius modi abstractionis sunt et remotionis a sensu. Similiter ex alia parte quae a motu separata sunt unius modi sunt secundum quod huiusmodi, et quae in medio sunt 35 concreta cum motu secundum esse et secundum intellectum separata sive abstracta omnia unius modi sunt, propter quod nullo modo con4 aliqua: alia Cc non QLIGDM 23 hoc: haec F2LI 1
Ibid.
5 deberent: debent a'R 12 nee2: neque AFpDO 32 Nunc: Sicut a'CLRcO
6 non om. pSl n nee2: 20 neque: nee AFLMN omnia: omnino p
izo
DE ORTU S C I E N T I A R U M
gruentius videtur posse fieri distinctio horum trium generum scientiarum speculativarum. Ex quo manifestum est quod modi considerationum sive abstractionum et remotionum a sensu magis faciunt scientiarum diversitatem quam rerum ipsarum. Diversi enim scientes idem multotiens considerare habent sed diversimode, sicut ex praedictis 5 patet et iam statim patebit. 336. Cum igitur in omni genere praedicamenti sit aliqua ratio entitatis et aliquid praeter hoc quod est naturae propriae illius generis, quidquid entitatis simpliciter est secundum quod huiusmodi pertinet ad metaphysicum; quae autem spectant ad proprias naturas singulorum 10 generum ad diversos scientes. 337. Substantia enim omnino quae praecedit motum et species corporum naturalium sive spiritualis sive corporalis ad metaphysicum spectat. Et quoad hoc est metaphysica quaedam particularis speculativa, quia de aliqua parte entis in particulari habet considerare, sed 15 ratione entitatis rerum quam considerat communis est. Substantia autem mobilis—dico corporea, quia corpus solum proprie movetur, secundum Aristotelem—spectat ad physicum ut eius propriam naturam secundum quod mobilis est exsequatur. Et ipse habet considerare eius principia et proprietates. ao 338. Quantitas autem aut est naturalis aut abstracta et praecedens naturam, et voco naturam principium motus. Primo modo pertinet ad physicum, secundo modo partim ad metaphysicum, partim ad mathematicum, sicut ex praecedentibus planum est ubi de limitationibus metaphysici, physici et mathematici dictum est.1 25 339. Qualitas autem aut consequitur motum aut antecedit. Quae sequitur motum ad physicum pertinet, quae antecedit ad metaphysicum vel mathematicum. Verbi gratia, naturalis potentia vel impotentia, et passio et passibilis qualitas sequuntur motum, et ideo naturalis considerationis sunt. Forma autem et circa aliquid constans figura 30 cum sit qualitas in quantitate, aut consequitur et concomitatur quantitatem physicam, et tune ipsa est physicae speculationis, aut quantitatem abstractam a physica materia, et tune partim pertinet ad metaphysicam considerationem et partim ad mathematicam, sicut et quantitas ipsa quam concomitatur. Habitus autem et dispositio sunt virtutes et 35 3 faciunt: facit a'CRcDV otn. MN 4 quam: modi add. GB 14 spectat: pertinet RE 19 habet: estp om.a 23 partim1: pertinet RLIGNO om. 1 HEDM 28 vel : ad add. a'M 32 ipsa: propterea a' 34 mathematicam: metaphysicam a'M 35 concomitatur: comitatur HCLGM 1
Supra, ch. 29: 236 ff.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
121
scientiae aut maximae aut omnino. Quarum virtutes, quia sunt operativae potentiae ad recte dispensandum vitam temporalem, non ad speculativum physicum proprie pertinent, sed ad activum, scilicet ad ethicum, ut infra patebit.1 Scientiae autem nostrae, quia sequuntur 5 motum et causantur quodammodo ex motu sensibilium et sensuum, physicae considerationis sunt, et ideo physicus determinat modum sentiendi et intelligendi in nobis. Inspirationes tamen internae et illuminationes homini factae non ab extra sed ab intra, ut prophetiae, si ad philosophum pertinent, aestimo ad metaphysicum pertinere. 10 Scientiae vero spirituum separatorum et modus eorum intelligendi spectant ad metaphysicum sicut et eorum substantiae consideratio. 340. Actio autem quaedam est physica et spectat ad physicum, scilicet ilia quae est cum quadruplici motu, in substantia, quantitate, qualitate et ubi. Quaedam antecedit physicam: ut actio Dei quae non est in prae15 dicamento; et actio spiritus separati secundum se quae non est cum motu physico; actio etiam formae primae et generalissimae in praedicamento substantiae quae primo materiam informat, cuius forte actio est materiam in se unire et ab aliis distinguere; actio iterum formae corporalis absolute quae secundo advenit super materiam, cuius actio videtur 20 esse materiam extendere et spatium occupare, quae omnes et si quae aliae sunt huiusmodi ad metaphysicam pertinent, ut ex praecedentibus liquet.2 341. Passio vero quaedam est proprie dicta, scilicet quae fit per motum physicum ab actione physica, et haec pertinet ad physicum; 25 quaedam improprie, scilicet quaecumque receptio rei prius non habitae. Et talis, si concomitatur vel sequitur motum physicum, ad physicum spectat, ut receptio specierum ab intellectu humano; si antecedit motum physicum, ad metaphysicum spectat, cuiusmodi est receptio formarum illarum in materia prima omnino quae antecedunt motum et 30 mutabilitatem, de quibus iam ante tactum est.3 342. Relatio autem partim fundatur in substantia ut identitas et diversitas, partim in quantitate ut aequale et inaequale, partim in qualitate ut simile et dissimile, partim in activis et passivis ut pater et 3 activum: alterum a' 4 quia: quae a'CD 7 sentiendi: sciendi pCI sciendum E internae: aeternae DO 13 cum: de a'RLcG in M quantitate: et add. CBM 26 concomitatur: comitatur HQCLG 28 spectat: pertinet a' cuiusmodi: cuius HCLc 29 prima omnino om. a' antece1 1 dunt: antecedit AH'PCLE 30 iam om. cG 33 et om. a'LD et3 om. a'CDMV 1 3
Infra, ch. 36: 352 f Supra, ch. 29: 246.
f. * Supra, ch. 31: 276-83.
122
DE ORTU S C I E N T I A R U M
filius, et maxime in his fundatur. Et non est relatio proprie res sed habitudo rerum, et ideo ad eorum considerationem spectat ad quorum considerationem spectant illae res. Unde constat aliqua relativa cadere in consideratione metaphysici, aliqua in consideratione mathematici, aliqua in consideratione physici. 5 343. Cetera vero tria genera, scilicet quando, ubi et situs, quia sunt habitudines rerum naturalium derelictae ex tempore et loco, quae cadunt in consideratione physica, ad physicum pertinent. 344. Habitus autem quia partim naturalis est et partim artificialis, partim ad physicum spectat, ut cutis, pilus, ungues et huiusmodi quae 10 sunt naturales habitus, partim ad mechanicum qui est operativus et non speculativus, ut tunica, galea et huiusmodi habitus artisfacti. 345. De his igitur generibus decem, quantum ad eas spectat et quantum perfecit in philosophis humana inventio, determinant tres dictae partes speculativae scientiae, et si qua minus adhuc determinata 15 sunt, ad earum speculationem et inquisitionem pertinent per modum iam dictum. Ubi autem in illis determinata sunt, quae iam inventa et expedita sunt, facile agnoscit qui in eis peritus est. De parte igitur philosophiae quae speculativa dicitur tantum ad praesens dictum sit quoad ortum eius et partium eius et quoad limitationes partium et 20 distinctionem ab invicem.
Cap. XXXIV Divisio illius partis philosophiae quae est de rebus humanis per activam et sermocinalem. 346. Iam restat de ilia parte philosophiae determinare quomodo orta sit quae de rebus humanis est, et haec non est uno nomine nomi- 25 nata, et ideo dividamus res humanas ut sumamus eius modos. Sunt autem res humanae quae ab homine fiunt, quae non sunt nisi operationes nostrae et locutiones et earum effectus. De operationibus humanis et earum effectibus est scientia practica sive operativa; de sermonibus autem et eorum effectibus, sermocinalis scientia sive logica, prout 30 logica dicitur a logos quod est sermo. De istarum ortu per ordinem aliquid temptandum est. 5 aliqua: alia CSO 8 physica: physici a' 9 est om. Cb 13 eas: ea FKpLENV 14 perfecit: profecit FKQLSD in: etiam a' 17 illis: libris c 22 Divisio: De ortu a' De divisione EN1 De V 23 humanis: et divisionem eius add. p 25 sit: est DO 26 sumamus: sciamus a'L, 27 fiunt: sunt CMNV
DE ORTU S C I E N T I A R U M
123
Cap. XXXV De ortu scientiae activae in communi, et eius subiecto, fine ac definitione. 347. Ortus practicae tails est. Omnia bonum appetunt, secundum Aristotelem.1 Sed non appetitur proprie nisi quod non habetur. Id 5 enim quod est appetitus ad nondum habitum, est amor rei iam habitae. Appetitus enim non habiti convertitur in amorem eiusdem cum possidetur, sicut spes de habendo convertitur in laetitiam de iam habito. Patet igitur quod homo appetit bonum quod non habet. 348. Sed bonum nondum habitum per virtutem motivam conse10 quimur et eius operationes. Sicut enim meditatione quae est actio aspectus consequimur verum quod est eiusdem aspectus perfectio, sic aliquo motu intrinseco vel extrinseco vel utroque qui est actio affectus consequimur bonum quod est perfectio eiusdem affectus. Ideoque bene dicit Aristoteles in VI Metaphysicae2 quod sicut verum et falsum sunt 15 in cognitione, sic bonum et malum in rebus. Res enim nondum habitas, si appetimus, motu aliquo prosequimur ut apprehendamus. 349. Videns igitur homo multa sibi bona deesse spiritualia et corporalia quae nonnisi motu et actione aliqua obtinere contingit, et quod facilius obtineri possent si artificialiter traderentur per quae et qualia 20 opera et quomodo quaevis bona appetita possent obtineri, scientias practicas excogitavit per quas dirigeretur in operibus suis ad singula genera bonorum consequenda. Et haec scientia dicitur practica sive activa eo quod operationes humanas et opera considerat et oritur, sicut iam patet, ex naturali desiderio boni humani et possibilitate obtinendi 25 optatum. 350. Ex his liquet de quo est haec pars philosophiae tamquam de subiecto, quia de humanis operationibus et effectibus earum. Patet etiam finis universalis. Sicut enim speculativae finis est verum sive perfectio humani aspectus per rerum veritatem, sic activae finis est 30 humanum bonum sive perfectio humani affectus per optatum bonum. Patet et definitio eius talis: Scientia activa est pars philosophiae circa res humanas operativa propter aliquod bonum humanum consequendum, 12 qui: quae QRcM 15 cognitione: cogitatione IBDV possunt CV traderentur: traderetur HCIB tradentur PLEM agendo a' possent: possunt CGV 31 et: etiam a'ESDNO a'L
19 possent: 20 appetita: talis: triplex
1 Arist., Eth. Nic. i, i (1094*2); tr. Grosseteste, ed. Gauthier, AL xxvi: 1-3, p. 141: Ideo bene enuntiaverunt bonum: quod omnia appetunt. 2 Arist., Metaph. vi, 4 (io27b25-27); tr. Arab.-lat. ed. Venice (1574), text 8, fol. I5IM-I52A: Verum enim et falsum non sunt in rebus, sicut bonum et malum, ut verum sit sicut bonum, et falsum sicut malum, sed sunt in cognitione.
124
DE ORTU S C I E N T I A R U M
vel sic, pars philosophiae human! affectus perfectionem intendens per aliquod humanum bonum quod desiderat. 351. Si quis autem obiciat quod tota haec definitio convenit scientiae speculativae, quia meditatio qua homo utitur in speculativis est aliqua actio humana et verum quod illic perquirit est aliquod bonum humanum, 5 dicendum quod tarn actio quam bonum dicitur communiter et proprie, et secundum communem acceptionem procedit obiectio, secundum propriam data est iam dicta definitio.
Cap. XXXVI De divisione activae per ethicam et mechanicam, et de ortu ethicae et partium eius, et de subiecto et 10 fine ac definitione. 352. Bonum autem humanum aut spirituale est aut corporale. Ars igitur operativa propter bonum humanum consequendum inventa, aut propter bonum spirituale inventa est, aut propter corporale, quarum prior ethica dicitur et secunda mechanica. Ortus autem ethicae huius- 15 modi est. Bonum hominis spirituale tarn secundum catholicos quam secundum antiques philosophos beatitude est, quam philosophi plurimum vocant felicitatem, sed catholici potius beatitudinem. Haec secundum veritatem catholicam non potest plene haberi in hac vita mortali, ut ostendit Augustinus libro XIII De Trinitate.1 Tamen secundum 20 opinionem philosophicam antiquam multorum aeternam et beatam vitam Dei visionis ignorantium videbatur aliquando plene posse acquiri et haberi in hac vita, de quibus videtur Aristoteles fuisse, qui posuit2 quod felicitas est actus perfectus secundum virtutem, quern, ni fallar, posuit hominem habere in hac vita, si sic perseveraverit, agens scilicet 25 secundum virtutem perfectam ut ei possibile est. Et locutus est ipse de virtutibus consuetudinalibus tantum, non de theologicis. 353. Beatitudinem igitur omnes naturaliter appetunt, secundum Augustinum De Trinitate libro XIII3 ubi dicit capessendae atque retinendae beatitudinis voluntas una est omnium, et Boethius in III 30 i affectus: aspectus LDO 5 illic: ille a' 15 et om. QEMN 24 ni fallar: ni fallax QCL bere: posse add.p et add. IDM etiam add. R 1
14 propter2: bonum add. a'R. infallibiliter EG2N 25 ha26 possibile: possibilis a'IGDO
Augustine, De Trin. xiii, 8, § n; ed. Mountain, CCSL 500: 396-8. Arist., Eth. Nic. i, 10 (noiai4-i6), and x, 7 (ii77ai2-i3). 3 Augustine, De Trin. xiii, 4, §7; ed. Mountain, CCSL 500: 389 (PL 42: 1018): Mirum est autem cum capessendae atque retinendae beatitudinis uoluntas una sit omnium, unde tanta exsistat de ipsa beatitudine rursus uarietas et diuersitas uoluntatum, non quod aliquis earn nolit, sed quod non omnes earn norint. 2
DE ORTU SCIENTIARUM
125
Consolationum:1 omnis mortalium cura quant multiplicium studiorum labor exercet, diverse quidem calle procedit; ad unum tamen beatitudinis terminum nititur pervenire. Et quamvis philosophi non pervenerint ad ultimum finem boni spiritualis ut invenirent Dei fruitionem esse 5 summum bonum humanum, sed steterint in virtute quae est ad ilium finem, non tamen omni modo erraverunt ponentes virtutem perfectam et actum perfectum secundum virtutem, dico consuetudinalem, esse humanam perfectionem. Virtus enim consuetudinalis et actus eius magna pars est perfectionis humanae in hac vita, quae tamen ulterius 10 ducit, et est dispositio ad aliam virtutem et perfectiorem vitam, et ad illam omnino ordinanda. Philosophorum igitur doctrina de virtute quoad hoc falsa non erat sed diminuta, et ideo non inutilis est catholicis quibus Deus misericorditer plenam de beatitudine ostendit veritatem. 354. Quia igitur desideratur beatitude naturaliter et naturale desi15 derium frustra non est, quia nihil otiosum aut frustra in natura, constat quod beatitude potest acquiri et obtineri. Quaesiverunt igitur homines quomodo, et invenerunt quod sine virtute haberi non potest, nee virtus nisi per actionem aliquam interiorem vel exteriorem vel utrumque, et maxime virtus consuetudinalis. Viderunt igitur quod oportuit vir20 tutem agnoscere et eius species atque operationes ex quibus etiam et qualibus operationibus virtutes generantur, foventur, augentur et consummantur. Propterea ut homines haberent industriam ex arte tradita, qua proficerent ad virtutes et sic ad beatitudinem, coeperunt philosophi dare certas regulas et praecepta circa hoc. Hominum etiam 25 potentium bonae voluntatis instituta addiderunt, et hoc quidem congrue atque utiliter fecerunt, ut vitia omnino de moribus hominum tollerentur aut secundum quod possibile erat diminuerentur, et virtutes perficerentur aut secundum quod possibile erat proficerent. Et haec scientia eo magis necessaria erat quo veri boni erant homines ignoran3o tiores et quo sensus et cogitatio humani cordis prona sunt in malum ab adolescentia sua2 et quo temptamenta multiformia hominibus offeruntur et quodammodo ingeruntur vitam moralem perturbantia. 2 procedit: sed add. PR Boeth. 3 philosophi: physici DM 5 humanum om. a' steterint: sterunt CRLENV 10 et perfectiorem vitam: perfectiorem a'CRcG 16 obtineri: optari a' Quaesiverunt: Quaesierunt ^>CRESM Quae si erunt S Quia sciverunt N 20 agnoscere: cognoscere a'R 25 potentium: potentumi' 27-28 perficerentur: proficerentur S proficerent £ 28 proficerent: perficerent aM 29-30 ignorantiores: ignorantes a'C 32 offeruntur: efferuntur a'G moralem: mortalem HpC 1 Boeth., De cons. phil. iii, prosa 2; ed. Bieler, CCSL 94: 38, § 2: ... sed ad unum tamen beatitudinis finem nititur pervenire. 2 Gen. 8: 21.
126
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Sic igitur orta est ethica quae iuxta Graecum vocabulum a moribus dicta est quos in hominibus nititur informare et dicitur apud Latinos moralis communi nomine. 355. Et quia homo necesse habet ut sit bene institutes apud semetipsum et ad familiam et ad forinsecos omnes, ideo haec scientia in omni- 5 bus hominem instruit et informal, et secundum hoc tres habet partes moralis communiter dicta. Prima dicitur monastica vel solitaria vel moralis speciali nomine, quam sic definit Isidorus libro II Etymologiarum, cap. 25:' Moralis dicitur per quam mos muendi honestus appetitur et instituta ad virtutem tendentia praeparantur. Secunda 10 dicitur oeconomica vel privata vel dispensativa, quam sic ibidem definit: Dispensativa dicitur qua domesticarum rerum sapienter ordo disponitur. Tertia dicitur politica vel publica vel civilis, quam sic ibidem definit: Civilis dicitur per quam totius civitatis utilitas administratur. 356. Has partes Hugo de Sancto Victore sic definit:2 Solitaria 15 est quae sui curam gerens cunctis sese erigit, exornat augetque virtutibus, nihil in vita admittens quo non gaudeat, nihilfaciens paenitendum. Privata est quae familiaris rei officium mediocri componens dispositione distribuit. Publica est quae rei publicae curam suscipiens, cunctorum saluti suae providentiae sottertia, et iustitiae libra, et fortitudinis stabilitate, et tern- 20 perantiae patientia medetur. Ad hanc scientiam pertinent iura canonica et civilia et praecipue ad illam partem quae civilis dicitur, sicut patet ex effectu eorum. Statuunt enim fora, audiunt partes, dirimunt lites et unicuique quod sibi debitum est secundum merita reddunt, quod totum pertinet ad regimen et pacem vitae publicae ac civilis. 25 357. Ex his patet de quo est haec scientia quia de humanis moribus et de humanis rebus ad mores pertinentibus secundum quod huiusmodi. Patet etiam finis, scilicet perfectio humana per bonum suum spirituale sive beatitudinis acquisitio quod idem est. Patet et definitio talis: Ethica est scientia circa humanos mores et res humanas quatenus 30 spectant ad mores operativa propter virtutem ad beatitudinem consequendam; vel sic, pars philosophiae operativa ad hominis perfectionem per virtutem et beatitudinem. 6 instruit: instituit a'R'G 18 mediocri: mediocriter a'MO 20-21 temperantiae patientia: patientia temperantia AFH patiens temperantiae K' patientiae temperantia p 23 eorum: earum a' 25 regimen: regnum c 27 de om. a'RLSG 29 et: etiam AQCLSDN
1
Isid., Etymol. ii, 24; ed. Lindsay, § 16. Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 19; ed. Buttimer, p. 38. Cf. Boeth., In hag. Porph. ed. I; CSEL 48: 9. 1
DE ORTU S C I E N T I A R U M
127
Cap. XXXVII De ortu mechanicae in general!, et eius nomine, subiecto, fine ac defmitione. 358. Ortus autem mechanicae in generali talis est. Quia humana anima naturaliter appetit corpori uniri et naturaliter odit dissolvi ab 5 eo, naturaliter etiam bonum corporis appetit et malum eius odit, iuxta illud Apostoli,1 Nemo carnem suam odio habuit. Videns igitur humana ratio carnis multiplicem defectum ad occurrendum defectibus providendo in singulis propria subsidia sollicitari coepit. Vidit enim res corporales in hoc mundo forinsecas a corpore suo posse sibi esse 10 in corporale subsidium et quasi a Deo sibi praestitas propter hunc finem. Quo igitur facilius et melius, decentius ac citius sciret et posset homo necessitatibus corporalibus subvenire, multiplices artes operativas in rebus exterioribus propter proprium corpus excogitavit, ut artem operativam vestium de lana et pilis, et operativam armorum de corio, 15 ferro et huiusmodi duris, et alias multas. Et sic istae artes ortae sunt ex desiderio humano occurrendi defectibus corporalibus et possibilitate hoc efficiendi. 359. Hae igitur omnes generali nomine mechanicae dicuntur, id est adulterinae, cuius nominationis talis assignatur ab Hugone ratio.2 20 Cum triplex sit opus, scilicet divinum, unde illud,3 In principle creavit Deus caelum et terram, et naturae, unde illud,4 Produxit terra herbam virentem, et artificis cuius est segregata coniungere et coniuncta segregare, unde illud,5 Consuerunt sibi perizomata, quia tertium, scilicet opus artificis cum non sit naturale, imitatur tamen naturam ut potest, 25 mechanicum, id est adulterinum, nuncupatur quemadmodum clavis subintroducta mechanica dicitur. 360. Qualiter autem opus artis imitatur opus naturae, sic declarat. Qui statuam fudit hominem intuitus est. Qui domum fecit montem vidit, quia sicut mons non retinet aquas in cacumine descendentes sed 30 descendunt mox ad convalles, ita domus in cacumen elevanda erat ut descendentes supra se imbres et grandines non retineret sed mox a se dimitteret. Similiter qui primo usum vestimentorum invenit, vidit 6 Apostoli: ad Eph. VI add. p igitur om. c 10 in: ad Q am. a' quasi: quod a etiam £ 16 humano: habito a' 18 Hae: Haec QEIO 18-19 id est: et a'CSO 19 adulterinae: adulterativae Re 21 Produxit: producat a producit p 30 cacumen: cacumine PCRLES 31 retineret: teneret a tenent P 1
Eph. 5: 29. Hugh of St. Victor, Didasc. i, 9; ed. Buttimer, pp. 16 f. Kilwardby paraphrases all of ch. 9. For the origin of the term adulterinae, cf. Jerome Taylor, The Didascalicon of Hugh of St. Victor (N.Y., 1961) p. 191, n. 64. 3 4 Gen. i: i. Gen. i: 12. * Gen. 3: 7. 2
128
DE ORTU S C I E N T I A R U M
alia quaeque nascentia quodam sui generis operimento vestiri. Cortex enim ambit arborem, et penna tegit volucrem, et piscem squama, et lana ovem, pilusque iumenta et bestias, et conchylia conchae operiunt. Nee sine causa providit natura in huiusmodi habitibus aliis et non homini. Oportuit enim ut natura illis provideret quae sibi per artis 5 industriam nescierunt subvenire. Homini autem cui data est ratio quae artium est excogitativa non oportuit naturam in talibus providere, quia per rationem et artem haec sibi ipse potest invenire ac preparare, et revera multo magis modo claret ratio hominis haec inveniendo quam a natura habendo claruisset. Et ideo Deus non solum in natura sed in 10 artifice multipliciter praedicandus atque laudandus est. Haec est igitur ratio quare artes dicuntur mechanicae de quibus praesenter agimus secundum Hugonem de Sancto Victore in libro suo Didascalicon.1 361. Ex praedictis patet quid est subiectum in mechanica, scilicet materia quaevis corporalis in qua aliquid agit ad supplementum cor- 15 poralium necessitatum. Et patet quid finis, scilicet subvenire humanis necessitatibus corporalibus sive bonum humanum corporate quod in idem redit. Patet etiam definitio communis totius mechanicae sic, quod ipsa est ars vel scientia operativa circa res humanas corporales propter necessitates humanas corporales tollendas; vel sic, pars philo- 20 sophiae operativa in rebus humanis corporalibus humanum subsidium ex parte corporis intendens.
Cap. XXXVIII
Quare ceterae artes a mechanicis dicuntur liberates.
362. Quia vero istae artes quas modo tractamus mechanicae dicuntur 25 et aliae liberates, et iam rationem nominis mechanicae reddidimus, nunc, ut aestimo, congrue dici potest quare ceterae omnes dicuntur liberates. Cuius ratio secundum Hugonem in eodem libro2 duplex esse potest: una quia liberos, id est expedites et exercitatos animos requirunt, eo quod subtiliter de rerum causis disputant, et de his plerumque quae a sensu 30 plurimum semota sunt; alia quia antiquitus tantummodo liberi, id est 4 aliis: animalibus add. DN 7 artium: omnium a' 8 ipse: ipsa ISG ipsi p ii igitur: ergo QLE om. SMO 16 necessitatum: necessarium ENOV 20 humanas om. a' 23 Quare: Quod BO 26 et iam: unde a' reddidimus: reddimus KCRE'SO 28 ratio: est add. BMO 1 2
Hugh of St. Victor, Didasc. i, 9; ed. Buttimer, pp. 16-17. Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 20; ed. Buttimer, p. 39.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
129
nobiles, in eis studere consueverant, plebei(i} vero et ignobilium filii in mechanicis propter peritiam operandi. Corporalis enim operatic plus decet plebeios et ignobiles, otium autem meditationis et studii plus nobiles, ut uniuscuiusque secundum conditionem propriam congrua sit 5 exercitatio.
Cap. XXXIX De divisione et speciebus mechanicae secundum Hugonem de Sancto Victore.1 363. De mechanicis in speciali aliquid dicendum. Notandum igitur quod Hugonis sententia de ipsis talis est. Cum sint mechanicae quasi 10 innumerabiles et apud nationes diversas diversae, tamen ipse in septem generalibus eas nititur comprehendere ut sint septem mechanicae sicut septem sunt liberates artes, quae trivium et quadrivium complent. Dicit igitur Hugo2 quod septem sunt mechanicae generates, quarum tres pertinent ad extrinsecus corporis, scilicet lanificium, 15 armatura, navigatio, et quatuor ad intrinsecus corporis, scilicet agricultura, venatio, medicina, theatrica. 364. Lanificium secundum ipsum3 continet omnia genera texendi, consuendi, retorquendi in materia lana, lino, pelle, pilo, floccis et viminibus etiam. 20 365. Armatura,4 quia arma dicuntur quaelibet instrumenta ut nautica, bellica et huiusmodi, quasi instrumentalis scientia dicitur, non solum quia instrumentis utatur, sed et quia ex materia ea efficiat, et ad earn spectat omnis materia lapidum, lignorum, metallorum, harenarum et argillarum, et habet duas species, scilicet architectonicam et fabrilem, 25 quarum architectonicae partes sunt caementaria et Carpentaria, et fabrilis malleatoria, fusoria et sculptoria et huiusmodi. 366. Navigatio5 continet omnem negotiationem in emendis, vendendis, mutandisque mercibus domesticis et peregrinis. 367. Agricultura6 in quatuor consistit, scilicet in excolendis agris, 30 nemoribus, pascuis et hortis. i consueverant: consueverunt a'RV plebei{i>: mss. plebei ignobilium filii: ignobiles a' ignobiles filii Q 3 plebeios CINV2: plebes a'S plebeos cet. 18 floccis: flaccis a' 19 etiam: et cetera IM am. pN 25 quarum am. a' Carpentaria: carpentatoria a' 1
Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 20-27; ed. Buttimer, pp. 38-44. In this chapter Kilwardby faithfully abbreviates the contents of Hugh's eight chapters. 2 3 Ibid., ch. 20; pp. 38-39. Ibid., ch. 21; pp. 39-40. 4 5 Ibid., ch. 22; pp. 40-41. Ibid., ch. 23; p. 41. 6 Ibid., ch. 24; p. 41. 4141C75
K
i3o
DE ORTU S C I E N T I A R U M
368. Venatio1 continet ferinam, aucupium, piscaturam et omnem apparatum ciborum, saporum et potuum, et universaliter omnia officia pistorum, carnificum, coquorum, cauponum. 369. Medicina2 considerat occasiones et operationes: occasiones, turn exteriores ut aeris motum et quietem et huiusmodi, turn interiores 5 ut repletionem, inanitionem, sommim, vigiliam et accidentia animae, cuiusmodi sunt ira, laetitia, tristitia, angustia et huiusmodi, quia haec temperata ad sanitatem conferunt et intemperata ad aegritudinem. Operationes considerat turn intromissorum ut potionum, electuariorum et huiusmodi, turn extrapositorum cuiusmodi sunt emplastra, unguenta 10 et chirurgia, et haec operatur in carne urendo, secando, suendo, in osse consolidando, iuncturae restituendo. Et quia inter ista cadit ciborum et potuum consideratio, quae superius dicta est pertinere ad venationem, dicit quod secundum diversos respectus hoc factum est, vinum namque in botro agriculturae est, in peno cellariae, in gustu medicinae. Similiter 15 ciborum apparatus ad pistrinum, macellum et coquinam pertinet, sed virtus saporis ad medicinam. 370. Theatrica3 scientia ludorum dicitur a theatro nuncupata ubi populus ad ludendum convenire consuevit, non quia in theatro tantum ludus fieret, sed quia locus celebrior fuit ceteris. Fiebant autem ludi, 20 ut dicit, in theatro ubi gesta recitabant, in gabulis ubi choreas ducebant et saltabant, in gymnasiis ubi luctabantur, in amphitheatris ubi certabant in pedibus, equis vel curribus, in harenis ubi pugiles exercitabantur, in conviviis ubi rhythmis et musicis instrumentis et odis psallebant et alea ludebant, in fanis ubi tempore sollemni deorum laudes cane- 25 bant. Addit autem quod ludos inter legitimas actiones numerabant gentiles quia temperato motu naturalis calor nutriebatur in corpore et laetitia animus reparabatur, vel, quod magis videtur, quia necesse fuit populum aliquando ad ludendum convenire, voluerunt determinata esse loca ludendi ne in diversoriis conventicula facientes probrosa aliqua 30 aut facinorosa perpetrarent. Haec est summatim sententia Hugonis de speciebus mechanicae artis. 371. Et notandum quod de his quae ad has artes spectant, multa tractat Isidorus in libro Etymologiarum. De his enim quae spectant ad lanificium multa continentur libro XIX, cap. 20 et deinceps.4 35 2 omnia otn. b 6 inanitionem: sanationem a n chirurgia: chirurgiae p 15 peno: penua'RL2ID dolia C 19 non quia: itaque a 21 recitabant: recitantur a' gabulis: tabulis CN sabulis^ ubi2: vero a 28 animus: a mens a non P omnino Q 29 ludendum: ludum c 31 summatim om. a' Hugonis: de Sancto Victore add. a' 1 3
Ibid., ch. 25; pp. 42-43. Ibid., ch. 27; p. 44.
2 4
Ibid., ch. 26; pp. 43-44. Isid. Etytnol. xix, 20-34.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
131
De spectantibus ad armaturam in eodem XIX a cap. 6 usque ad 20.l Item in libro XX a cap. 3 et infra.2 Item in libro XVIII a principio usque ad cap. 15.2 Item in libro XV fere per totum.4 Item in XVI a principio usque ad cap. 25.5 De navigationis rebus in libro XIX a 5 principio usque ad cap. 6,6 et ad idem spectant tria ultima capitula libri XVI.7 De spectantibus ad agriculturam libro XVII, cap. i et 2. Residuum eius ad res medicinales spectat de quibus etiam est totus liber IV.8 De his quae spectant ad theatricam libro XVIII a cap. 15 et deinceps.9 De escis et potibus quae partim ad medicinam, partim ad 10 venationem spectant, secundum praenarrata, in libro XX, cap. i et 2,10 et ad venationem spectant multa eorum de quibus est liber XII et de quibus est XVII. Haec adiunxi non quia Isidorus dictas artes mechanicas componat et digerat in modum artis, sed quia ea quae sunt his artibus materiae multa verbatim exponit et similiter effectus earum multos ad 15 quae qui pro tempore indiguerit facilius per dicta recurret. Liber enim Isidori in generali multa perstringit diversis scientiis utilia, sed praecipue theologiae in qua nunc oportet uti artibus liberalibus. Nunc (oportet) de mechanicis nonnulla dicere.
Cap. XL 20
De divisione et speciebus mechanicae parum aliter quam prius, et forte melius.
372. Videtur autem mihi sine praeiudicio Hugonis et ceterorum doctorum, quod si oportet mechanicas septiformi arte comprehendi propter hoc, ut quadam congruentia respondeat septenarius in mechanicis septenario in artibus liberalibus, potest aliquantulum congruentius 25 poni apud catholicos quam sit iam dicta positio gentilium, et hoc in duobus, scilicet in ipsa artium substantia, et in earum nuncupatione. 373. In substantia, quia theatrica non videtur mihi ponenda apud catholicos, sed magis detestanda et impugnanda, de qua dicit Isidorus 4 cap. 25: cap. 150' 6 XVI: VI a' g medicinam: pertinent add. CEb 910 partim ad venationem: totum IS 10 praenarrata: praenotata a' 11 quibus: quo IMOV 13 componat: componit a digerat: dirigat a'RL dirigit M 15 indiguerit: indiguerint CLENOV indiguerunt IDM 16 in generali om. Cb 23 congruentia: convenientia a' 24 congruentius: convenientius a'
1 5 8
xix, 6-19. xvi, 1-24. iv, 1-13.
a
xx, 4-16.
6 9
3 xviii, 1-14. xix, 1-5. xviii, 16-69.
4 xv, 1-16. ' xvi, 25-27. I0 xx, 1-3.
i32
DE ORTU S C I E N T I A R U M
libro XVIII Etymologiarum, cap. 60, sic:1 Spectacula crudelitatis inspectio vanitatum non solum hominum vitiis, sed et daemonum iussis instituta sunt. Proinde nihil debet esse Christiana cum circensi insania, cum impudicitia theatri, cum amphitheatri crudelitate, cum atrocitate arenae, cum luxuria ludi. Deum enim negat qui talia praesumit fidei 5 Christianae praevaricator effectus, qui id denuo appetit cui in baptismo iampridem renuntiavit, id est diabolo etpompis et operibus eius. Hinc patet quod theatrica non est ponenda ars catholicis. Id autem quod de ludis licitum est catholicis, ut cithara, tuba, tibia et huiusmodi, pro loco et tempore aestimo esse reducendum ad medicinam ut collocetur sub ilia 10 parte medicinae quae considerat occasiones. Ut tamen numerus septenarius harum artium servetur, potest architectonica poni tertia ut ilia separetur ab armatura, et fabrilis utrique subserviat secundum diversa opera quae facit pertinentia ad armaturam et architectonicam. 374. In nuncupatione, quia congruum est quando una ars generali 15 nomine debet plures speciales continere, quod omnes illae speciales aut recipiant praedicationem illius generalis, aut ad illam ordinentur ut ad finem, aut ab ea contineantur ut partes integrates, verbi gratia lanificium nomine suo praedicatur proprie de arte factiva pannorum stragulatorum et de arte factiva pannorum unius coloris. Sed de arte 20 nendi vel texendi vel consuendi non proprie praedicatur lanificium, sed finis est earum potius, vel totum eas continens tamquam partes integrales. Sed non sic est de arte operativa in lino, pelle vel pilo. Nulla enim harum proprie lanificium est, nee secundum proprietatem nominis est earum finis aut totum. Sed si forte quis nominaret illam artem, 25 quam Hugo vocat lanificium, artem vestitivam vel coopertivam vel aliquod aliud nomen consimilis significationis, omnes speciales artes operativas in lana, lino, pilo, pelle et huiusmodi posset continere eo modo quo ars generalis debet continere partiales. 375. Eodem modo de ilia quam vocat navigationem. Cum enim con- 30 tinere debeat omne genus mercandi et commutandi merces domesticas et peregrinas, et hoc multis modis fit praeter navigationem, potius videtur debere nominari mercatura vel ars mercandi ita quod ars navigandi ad ipsam reduceretur. i crudelitatis: et add. P Isid. 2 et om. o'SD1 16 illae: istae a' 26 coopertivam AP2DO: corporativam G mss. 28 pilo om. MNV 33 debere om. F'DN
14 opera om. a' cooperativam cet.
1 Isid., Etymol. xviii, 59; ed. Lindsay, no page. Note: the title of this chapter in the Etymologiarum found in the index capitulorum is De horum execrations ludorum, whereas the title within the text itself is De horum exercitatione ludorum. Isidore's text differs slightly from the citation in the De ortu: . . .qui id denuo appetit quod in lavacro Jam pridem . . .
DE ORTU S C I E N T I A R U M
133
376. Similiter ilia quam vocat agriculturam potius diceretur terraecultus, ut mihi videtur, cum pertineat ad nemora, pascua et hortos et non ad solos agros. 377. Similiter ilia quae dicitur venatio cum debeat continere officia 5 pistorum, carnificum, coquorum et cauponum et omnino omnem ciborum, saporum et potuum apparatum, potius videtur nominanda cibativa vel nutritiva vel aliquod aliud nomen consimilis significationis. Si enim talia essent nomina generalium mechanicarum, videtur quod aliquo modo proprie possent speciales mechanicas continere. 10 378. Sic igitur positio gentilium, quam recitat Hugo, in duobus corrigenda est maxime catholicis, ut mihi videtur. Unde si velimus quod sint septem ut prius, quasi respondentes septenario artium liberalium trivii et quadrivii, possumus dicere quod istae tres quasi respondent trivio pertinentes ad intrinsecus corporis, terraecultus, 15 cibativa vel nutritiva, et medicina, et quod quatuor aliae quasi respondent quadrivio pertinentes ad exterius corporis, scilicet vestitiva vel coopertiva, armatura vel armativa, architectonica, mercatura. De istarum artium subtili divisione per immediata et definitionibus earum propriis materiisque ac finibus non reputo ad praesens esse sollici20 tandum, turn ne inutiliter evagemur ad ea quae moderni philosophi parum considerant, turn quia materiae earum et fines magis manu operatoribus innotescere habent quam philosophis solam veritatem speculantibus et nos operationum expertes sumuset in eisdem inexperti, turn quia mechanicae variis modis distingui possent et in variis numeris. 25 Nullam enim video necessitatem quare in tam innumerabilibus artibus ponamus praecise septenarium nisi quandam congruentiam apparentem ad septenarium artium liberalium. Et forte facile inveniri posset aliqua mechanica quae non faciliter ad aliquam istarum reduceretur. De his igitur sufficiant quae iam dicta sunt.
30 Cap. XLI Quomodo scientiae practicae pertinent ad philosophiam, et quod potius dicuntur artes quam scientiae. 379. Nunc restat quaestio de dictis artibus practicis: quomodo ponuntur pars philosophiae ? Non enim videntur debere numerari inter i ilia: illam SMO agriculturam: agricultura CISOV 5 et1 om. a'L> 8 talia om. p 9 possent: possunt CV 16 exterius: extrinsecus RL'O 17 coopertiva: cooperativa PCLM armatura vel armativa: armatura R armativa a'LISGB 18 subtili: sub tali FKP 25 innumerabilibus: innumeralibus PD 33 numerari: nominari vel numerari M nominari N
134
DE ORTU S C I E N T I A R U M
scientias: turn quia scientia de universalibus est, ut ostenditur in I Posteriorum,1 sed ethica et mechanica potius de singularibus sunt, quia de operationibus et operibus humanis, operationes autem singularium sunt et singulares ac circa singularia; turn quia scientia de necessariis est, ut ibidem ostendit Aristoteles,2 sed ethica et mechanica 5 de contingentibus quae ab humana voluntate procedunt. Et haec ratio se extendit ad physicam quae de contingentibus est quae generantur et corrumpuntur pro magna parte. 380. Et dicendum quod philosophia de speculativis et practicis scientiis non aeque primo dicitur, sed analogice, sicut syllogismus de 10 demonstrativo et dialectico syllogismo et rhetorico, et sicut demonstratio de demonstratione propter quid et de demonstration quia, similiter de demonstratione universali et particulari. Et ideo non tam perfecte neque aeque primo invenitur ratio philosophiae in practicis sicut in speculativis, sed nee in speculativis omnibus aequaliter, ut 15 patuit supra3 per differentem abstractionem in ipsis. Per consequens igitur neque ratio scientiae aut disciplinae in omnibus aequaliter quaerenda. 381. Ad primum igitur dicendum quod hoc quod ostendit Aristoteles4 scientiam esse de universalibus, ostendit de scientia demonstra- 20 tiva, et ideo illud pertinet ad speculativam pattern philosophiae quae habet demonstrationem facere et demonstrative probare, et non ad activam quia ipsa non habet demonstrative probare aliquid, ut docet Aristoteles in Ethicis.5 Nihil igitur impedit ipsam singularia considerare. Notandum tamen quod scientiae practicae et scientiae sunt et 25 practicae. In hoc quod scientiae sunt, speculationem quandam habent et veris speculativis assimilantur, et haec earum speculatio proprie circa universalia est. In hoc autem quod practicae sunt, inest eis cum scientia potentia operandi, et sic respiciunt singularia—tamen notandum quod singularia vaga per se et proprie, singularia autem signata tantum per 30 10 dicitur: praedicatur a' 14 aeque: enim aO 15 aequaliter: essentialiter aLGB esse naturaliter P esse universaliter Q 17 ratio: ratione a aequaliter: est add. ^>EDN 24 ipsam: ipsum DO 1
Arist., Anal. post, i, 5 (74*4 ff.); AL iv 1-4, pp. 14 ff. (PL 64: 7170 ff.). Arist., Anal. post, i, 6 (74bs ff.); AL iv 1-4, pp. 16 ff. (PL 64: 7180 ff.). Supra, ch. 25: 195 ff. 4 Supra, par. 379, n. i. 5 Arist., Eth. Nic. vi, 5 (ii4oa33~b2); tr. Grosseteste, ed. Gauthier, AL xxvi 1-3, p. 257: Quare, si scientia quidem cum demonstratione, quorum autem principia contingunt aliter habere horum non est demonstratio, omnia enim contingunt et aliter habere, et non est consiliari de his quae ex necessitate sunt, non utique erit prudentia scientia. 2
3
DE ORTU S C I E N T I A R U M
135
accidens. Ars enirn domificandi considerat modum operand! in constructione domus simpliciter quantum est de natura artis practicae per se, et non magis respicit hanc domum quam illam nisi per accidens, scilicet in quantum artifex hie et nunc operatur. 5 382. Ad secundum dicendum quod illud quod ostendit Aristoteles1 demonstrationem esse ex necessariis, ad optimas et potissimas demonstrativas pertinet, quales sunt mathematicae, et non attingit ad scientias practicas. Ipsae enim neque demonstrativae sunt, neque ex necessariis. 383. Sicut enim docet commentator super I Ethicorum Aristotelis,2 10 differentia est inter disciplinam sive scientiam et artem, quod disciplina sive scientia est cognitio ex necessariis propositionibus et per se et secundum seipsum et primis et immediatis et causis conclusions vel ex conclusionibus quae ex talibus conducuntur, tamquam non contingat aliam et aliam conclusionem ex praemissis scientifice sequi, sed semper eandem. Ars vero 15 ex his quae frequenter accidunt et ex quibus non semper una pars contradictionis sequitur, sed aliquando et reliqua. 384. Et tales, ut dicit, sunt dialectica et rhetorica. Utraeque enim conantur (probare} ad utrasque partes contradictionis et non suadent ex necessitate secundum partem alteram, et similiter se habent artes mechani20 cae coniecturales, ut gubernativa et medicinalis. Quandoque enim quae ad salutem adinveniunt qui secundum ipsas operantur in periculum mcidunt, et cum omnia adimplent artifices, est ubi artium praecepta a proprio fine excidunt. 6-7 demonstrativas: demonstrationes RLSN ipsum: quod ipsurn a' se quod ipsum O />CEDN 18 (probare) Eustr. In Eth.: om, mss.
1 2
10 quod: quiaaLNO 12 se13 conducuntur: concluduntur
Supra, par. 379, n. 2. Eustratius, In Eth. Nic. i, i (ad i094*24-26); tr. Grosseteste, ed. Mercken, pp. 2526: Differt autem disciplina sive scientia a virtute sive potentia, id est arte, quoniam haec quidem cognitio est ex necessariis propositionibus constitutionem habens et per se et secundum seipsum et primis et immediatis et causis conclusionis vel ex conclusionibus quae ex talibus conducuntur, tamquam non contingat aliquando aliam et aliam conclusionem ex praecedentibus scientifice sequi sed semper eamdem, ilia autem ex his quae ut frequentius et non semper alteram partem accidentem contradictionis habens sed est quando et reliquam, virtus vel potentia dicta eo quod ad utrumque se habet. Ut enim in contrariis receptiva illorum materia virtus et potentia dicitur eo quod utrumque singillatim potens est suscipere, ita et tales artium virtutes et potentiae dicuntur, quoniam non ex necessitate accidentem alteram partem habent sed est ubi et reliquam. Tales autem sunt et dialectica et rhetorica. Ad utrasque enim et utraeque conantur probare contradictionis partes in proposito problemate, et neque suadent ex necessitate secundum partem alteram, sed suadentur aliquando et secundum oppositam. Similiter autem et coniecturales artium, ut gubernativa et medicinalis. Quandoque enim quae ad salutem adinveniunt, qui secundum ipsas operantur in periculum accidunt et, cum omnia adimplent artifices, est ubi artium praecepta a proprio fine excidunt.
136
DE ORTU S C I E N T I A R U M
385. Et dicit quod huiusmodi practicae scientiae quae dicuntur artes, etiam dicuntur virtutes vel potentiae eo quod ad utrumque sese habent. Ut enim in contrariis receptiva eorum materia virtus et potentia dicitur eo quod utrumque singillatim potens est recipere, ita et tales artium virtutes et potentiae dicuntur, quoniam non ex necessitate accidentem 5 alterant partem contradictionis habent, sed est ubi et reliqua. 386. Sic igitur secundum commentatorem ibi, practicae scientiae artes dicuntur sive virtutes aut potentiae, et non ex necessariis concludunt, neque alteram partem tantum contradictionis sicut scientiae demonstrativae, sed ex his quae frequenter accidunt et nunc unam par- 10 tern contradictionis nunc aliam. 387. Ideo dicit ibi Aristoteles1 quod dicetur sufficienter de civili methodo, si secundum subiectam materiam manifestetur. Certum enim non similiter in omnibus quaerendum sermonibus. Et infra:2 Amabile igitur de talibus et ex talibus dicentes grosse et figuraliter veritatem ostendere, 15 et de his quae ut frequentius et ex talibus dicentes talia et concludere. 388. Eadem etiam dicit et confirmat in II Ethicorum cito post principium3 sic dicens: Omnis qui circa ea quae facienda sunt sermo, typo et non certitudinaliter debet did quoniam secundum materiam sermones inquirendi sunt. Ea autem quae in operationibus sunt conferentia nil 20 stans habent, quemadmodum neque ea quae circa sanitatem; adhuc magis qui de singularibus est sermo, non habet certitudinem; neque enim sub arte neque sub narratione incidunt. Oportet autem eos semper qui operantur ea quae ad tempus sunt intendere, quemadmodum in medicina se habet et in gubernatione. 25 389. Et sicut iam ostensum est quod practicae non sunt ex necessariis, similiter dicendum quod physica non semper ex necessariis concludit, neque ex necessitate alteram partem conclusionis tantum, 4 et: quod DO 7 igitur: ergo QMV 9 tantum om. MO n contradictionis: et add. GB 14 quaerendum: est add. p Arist. infra: ita a'RG 15 veritatem: virtutem a'RcG veritatem vel virtutem M om. LNO 16 et3 om. pCb 17 etiam: enim b 1 Arist., Eth. Nic. i, 2 [3] (iO94bn-i3); tr. Grosseteste, ed. Mercken, pp. 31-32: . . . sermonibus quaerendum est . . . z Arist., Eth. Nic. i, 2 [3] (io94bi9-22); tr. Grosseteste, ed. Mercken, p. 36. 3 Arist., Eth. Nic. ii, 2 (iiO4 a i-io); tr. Antiquissima: 'Ethica Vetus', ed. Gauthier, AL xxvi 1-3, fasc. secundus, p. 7: Illud autem prius confiteatur, quoniam omnis qui circa ea que facienda sermo, typo et non certitudinaliter oportet dici, ut et in principio diximus, quoniam secundum materiam sermones inquirendi. Ea autem que in operacionibus et conferencia, nil stans habent, quemadmodum neque ea que sana. Tali autem existente tocius sermone, adhuc magis qui de singularibus sermo, non habet certitudinem; neque enim sub arte neque sub narracione aliqua incidunt. Oportet autem eos semper qui operantur, ea que ad tempus intendere, quemadmodum et in medicina habet, et in gubernacione.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
137
sed quandoque reliquam, quod testatur tanta diversitas opinionum circa naturalia. Multotiens etiam concludit per probabilia quae in veritate sunt falsa, ut per hoc quod supponitur instans esse in tempore sicut punctus in linea circular!, concluditur tempus non habere prinS cipium neque finem et ita esse aeternum, et hie est tarn praemissa falsa quam conclusio. Item ex hoc quod tempus et motus supponuntur aeterna, concluditur esse aliquam substantiam aeternam, et hie est conclusio vera et praemissa falsa. Similiter in multis aliis se habet physica. 10 390. Verumtamen sciendum quod cum physica plerumque sit de contingentibus et practicae de contingentibus, dissimiliter tamen. Contingentia enim quae cadunt in consideratione physica sunt contingentia nata quae ut frequentius se habent uno modo. Contingentia autem quae cadunt in consideratione artium practicarum sunt infmita 15 et ideo erratica, eo quod ab humano proposito et consilio proveniunt —dico ut multum. Aliquando tamen sunt nata sicut accidit in coniecturalibus artibus, ut in medicina et navigatione, ut praedictum est.1 Et ideo ethica et mechanica non faciunt certain scientiam eorum quae ostendunt, sed nee physica in omnibus, licet in multis, sed magis 20 faciunt opinionem et coniecturalem cognitionem. 391. Item Contingentia de quibus considerat physica sunt magis remota a sensu et magis universalia quam ilia quae considerant practicae, et causa est quia ilia stat in sola speculatione, et istae descendunt ad operationes quae sunt in sensibilibus singularibus et circa ilia. Et ita 25 plus habet physica de ratione philosophiae et verae scientiae quam pars philosophiae quae dicitur practica. Aestimo etiam quod plus habeat ethica quam mechanica turn quia de nobilioribus agit, turn quia ad nobiliorem finem ordinatur, turn quia nobilioris est cognitionis. Magis enim est intellectualis et minus sensualis quam mechanica, et ita patet 30 analogia philosophiae in his omnibus. 392. Prius enim et magis invenitur vera et certa scientia in metaphysica et mathematica, magis tamen in metaphysica pro dignitate subiecti, magis autem in mathematica pro certo modo demonstrandi; deinde minus et posterius in physica; tertio adhuc minus et posterius 35 in ethica; ultimo autem et minime in mechanica, sicut patet ex dictis. 2 per: quod FB pro E om. p 5 neque: nee cGBD 7 concluditur: concludere a concludit p aliquam: aliam CNO om. p 19 sed1: sic a'c sicut R physica om. IS 26 habeat: habet p 35 ultimo: ultime IS dictis: praedictis FK'QCGM 1
Supra, par. 388, n. 3.
138
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Cap. XLII De distinctione scientiarum speculativarum et practicarum penes speculationem et praxim. 393. Postquam aliquid de parte philosophiae speculativa et aliquid de parte practica seorsum diximus, nunc oportet de earum ad invicem comparatione aliquid dicere. Quaero igitur quomodo distinguantur 5 penes speculationem et praxim, cum illae quae practicae sunt sint etiam speculativae—oportet enim prius virtute speculativa contemplari quod virtute practica debemus operari—et e converso speculativae non sine praxi sunt. Nonne enim arithmetica docet numeros addere ad invicem et subtrahere ab invicem, multiplicare et dividere et radices eorum 10 extrahere, quae omnia sunt operationes? Item nonne musica docet citharizare et canere tibia et huiusmodi? Item nonne geometria docet mensurare omnem dimensionem unde et carpentarii et caementarii per earn operantur? Item nonne per astronomiam scitur tempus navigandi et seminandi et huiusmodi ? Videtur igitur quod unaquaeque 15 dictarum speculativarum sit etiam practica. Videtur ergo quod et speculativae sint practicae et practicae speculativae. 394. Et dicendum quod omnis operativa scientia aliquid habet de contemplatione et e converso, sicut dictum est, sed tamen bene distinguuntur penes contemplationem et operationem tamquam penes fines 20 principaliter intentos. Unde dicit Aristoteles in II Metaphysicae1 quod finis scientiae speculativae est veritas, et finis scientiae operativae est actio. Operantes enim licet considerent in eo quod agunt, tamen non perscrutantur de causa propter seipsam sed respectu eius quod agunt. Quamvis igitur moralis vel mechanicus consideret quid agendum et 25 quomodo et propter quid, tamen finaliter non intendit nisi operationem vel opus, et ideo a fine principaliter intento dicitur activus. Naturalis autem physicus quamvis legat, disputet et conferat, quae sunt aliquae actiones, non tamen sistit sua intentio in his actionibus, sed refert eas ad veritatis cognitionem in rebus physicis. Similiter si arithmeticus 30 vel geometer describit figuras et facit diversas protractiones sensibiles et demonstrationes contexit, non facit hoc nisi propter veritatem cognoscendam, vel alii imprimendam. Et ita omnis actio quae est in speculativis secundum quod huiusmodi ad speculationem finaliter ordinatur. 35 3 parte om. RLE 6 quae practicae sunt: practicaepG i6et:etiamRSMO om. PCLEN 28 physicus: philosophus REG 29 his: talibus a' 35 ordinatur: ordinantur KcG 1 Arist., Metaph. ii, i (993b2i-22); tr. lacobi sive 'Vetustissimi', ed. Vuillemm-Diem, AL xxv i-ia, p. 37: Speculative quidem enim finis veritas est, practice vero opus . . .
DE ORTU SCIENTIARUM
139
395. Ad ea quae obiecta sunt de arte numerandi, citharizandi, aedificandi, navigandi et huiusmodi, dicendum quod mechanicae sunt et aliquo modo subalternatae mathematicis speculativis et ab eis adiutae, quia speculativae mathematicae considerant causas et dicunt propter 5 quid respectu eorum quae in dictis mechanicis supponuntur quia sunt. Et ideo illae dictae mechanicae non pertinent ad speculativas secundum quod huiusmodi sunt, et ideo oppositio nulla est. Diversae enim scientiae sunt arithmetica mathematica et quae est numerorum multiplicativa et divisiva et omnino numerativa. Ilia enim rationes numerorum et 10 numerationum considerat, haec vero opus ipsum. Unde ilia est speculativa et haec operativa. Omnino similiter dico de harmonica mathematica et de audibili, et de geometria mathematica et de machinativa, et de astronomia mathematica et de navali. Haec manifeste vult Aristoteles in I Posteriorum.1
15 Cap. XLIII De comparatione scientiarum speculativarum et practicarum ad invicem penes sub et supra. 396. Sed nunc occurrit dubitatio si mechanicae subalternantur scientiis speculativis, an omnes necne, et quae quibus. 397. Deinde, quare magis subalternantur activae speculativis quam 20 e converse ? 398. Tertio, quare nulla activa subalternatur metaphysicae, aut si aliqua ei subalternatur, dicatur quae et quomodo ? 399. Quarto, quare activa moralis nulli speculativae subalternatur, et quomodo se habet ad alias ? 25 400. Quinto etiam, quomodo sese habent ad invicem duae partes activae, scilicet moralis et mechanica, et an aliquo modo sit una sub alia? 401. Ad primum dicendum, ut mihi videtur, quod omnes mechanicae subalternantur scientiis speculativis, quamvis alicubi inveniatur in 30 eis plenior ratio subalternationis, in aliquibus minus plena. Sub physica 8 numerorum: de nutnero a' 9 omnino: ideo a' 12 de2 otn. c 18 necne et quae quibus: ei subiciantur, nee non et si non omnes quae et quae non E 19 Deinde: quaeritur add. ¥pV 22 ei om. a' subalternatur: subalternetur EN 23 subalternatur: subalternetur a' 25 etiam om. ApN sese: se FLNV 29 alicubi: alicui aS2V aliter^O 1 Arist., Anal. post, i, 13 (78b39~79a3); AL iv 1-4, p. 32 (PL 64: 7268): Fere autem univoce sunt harum quedam scientiarum, ut astrologia mathematicaque et navalis est, et armonica mathematicaque est et secundum auditum. Hie enim ipsum quia sensibilium est scire, sed propter quid mathematicorum . . .
i4o
DE ORTU SCIENTIARUM
enim sunt medicina et alchimia, quae non incongrue reducitur ad mercaturam quae ditativa est. Eodem modo lanificium et armatura et architectonica et agricultura et cibativa, ratione eorum quae considerant, multum iuvantur a physica, et physica habet dicere propter quid multorum de quibus istae dicunt quia sunt. Similiter navigatio, 5 quae ad mercaturam pertinet, et agricultura multum iuvantur ab astronomia propter considerationem temporum et motuum astrorum, et multa supponunt quorum astronomia vel astrologia habet dicere propter quid. Similiter ars numerativa, quae propter computationes bene reducitur ad mercaturam, sub arithmetica est, et ars harmonicae 10 instrumentalis, quae bene potest reduci ad medicinam, sub harmonica mathematica est. Similiter architectonica, fabrilis et armatura quoad modum operandi sub geometria sunt, quia ipsa habet dicere propter quid multorum de quibus ipsae dicunt tantum quia. Similiter lanificium quoad modum puto esse sub arithmetica et geometria. Numerum enim 15 et texturam filorum et rnensuram telarum et formam considerat dicens in omnibus quia sic est vel sic, cum eorundem causae ad arithmeticam vel geometriam spectent. Item medicina non tantum a physica iuvatur sed ab astrologia, et per consequens ab astronomia, sine qua nequit sciri astrologia. Similiter in aliis mechanicis ubique invenies 20 quod ipsae sint sub aliqua speculativa vel aliquibus, et hoc ratione materiae vel formae vel utriusque, ita quod speculativa dicet propter quid eorum quae mechanica supponit tantum quia sunt. Et causa est quia speculativa est per se causarum considerativa, mechanica vero corporalis operationis et operis. 25 402. Ad secundum dicendum quod duplex potest esse ratio quare mechanicae subalternantur speculativis et non e converso. Una, quia omnem operationem praecedit veri operandi cognitio, sed non e converso, et speculativae, ut dictum est,1 intendunt veritatis cognitionem, et mechanicae operationem et opus. Alia, quia speculativae res naturales 30 considerant, et mechanicae operationes humanas et opera super easdem res naturales adiecta. Et ideo considerant easdem res naturales quas speculativae prout sunt aptae humanis usibus. Et ideo multum iuvant speculativae ad mechanicas et subalternant eas et non e converso, quia mechanicae sunt ex appositione respectu speculativarum. 35 403. Ad tertium dicendum quod mechanicae non possunt subalteri alchimia: astronomia a' 2 ditativa: dicativa DM 3 ratione: ratio c 17 quia: quod GD om. SM cum: et FKP 18 spectent: spectant a'CLI 19 sed: et add. RB 21 quod: quia a sint: sunt RLENO 24 quia: quod AIBO 1
Supra, ch. 42: 394, n. i.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
141
nari metaphysicae nisi improprie. Habent enim considerate res physicas prout aptae sunt humanis usibus, ut dixi. Sed metaphysica non considerat res physicas proprie, sed quae praecedunt eas, ut patet ex praecedentibus.1 Et ideo subalternari possunt natural! scientiae et 5 mathematicae, quae res physicas considerant, sed non proprie metaphysicae. Item quamvis metaphysica considerat ens secundum quod huiusmodi, et mechanicae aliqua partialia entia, non tamen potest ibi esse propter hoc subalternatio vera, sicut neque aliae speculativae eidem propter hoc subalternantur, ut praeostensum est.2 10 404. Ethica etiam eidem non subalternatur, eo quod licet metaphysica habeat considerare spiritus creatos et eorum naturam, mores tamen et operationes voluntarias secundum quod sunt ad virtutem et a virtute non considerat; et si etiam voluntates consideret, non excedit in eis terminos naturae. Ethica autem considerat voluntarias operationes et 15 mores ut sunt ad virtutem vel ab ilia, et voluntatem ipsam non habet considerare ut natura est, sed ut virtuosa est vel vitiosa, et ut principium bonarum vel malarum actionum. Item ethica considerat humanas operationes et voluntates, non dico separatas, sed quas homo gerit in corpore mortali. Haec autem considerare proprie non pertinet ad meta20 physicum, quia ipse considerat spiritus separates et physicus coniunctos secundum quod coniuncti sunt, sed solum quoad naturam eorum. Et ideo non potest subalternari metaphysicae. 405. (Ad 4) Sed nee potest subalternari aliis speculativis, quia omnes considerant veritatem quae inest rebus naturalibus secundum 25 quod naturae sunt, et dico modo naturak prout dividitur contra voluntarium. Ethica autem considerat operationem voluntariam virtuosam vel vitiosam. Nunc autem naturale non subalternat sibi voluntarium, quia natura est principium motuum potens tantum uno modo agere, sed voluntas est principium potens agere opposita. Et sicut voluntas 30 est principium nobilius quam natura, sic omnes speculativae ordinantur ad ethicam, non ut ei subalternentur sed ut ei famulentur. Sicut enim virtus apprehensiva ordinantur ad motivam et omnino veri cognitio ad opus bonum vel ad actionem bonam interiorem vel exteriorem, sic omnes speculativae ordinantur ad primam speculativam, scilicet ad 35 metaphysicam, et ei famulantur ut per cognitionem entium causatorum cognoscatur causa prima omnium, ut docet Aristoteles in I Metaphysicae.3 4-5 et mathematicae: et metaphysicae ADMV om. p 6 considerat: consideret AKPCcNO ens: eas a om. PO 7 mechanicae: mechanica NO aliqua: alia ASDO 8 sicut: patet add. p 15 sunt: sicut a 16 vel vitiosa om. a' 31 enim om. cG 1 3
Supra, ch. 28: 235. Arist., Metaph. i, 2 (982b2-Q83aii).
* Supra, ch. 32: 325-6.
142
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Et inde ulterius illius summi veri cognitio, quod est causa prima, ordinatur ad amorem eius et ad operationem virtute perfectam per quam ipsum summum verum tandem sine aenigmate videamus, et idem summum bonum habeamus et ipso fruamur. Et ita totus finis scientiae speculativae ordinatur ad finem ethicae, et tota speculativa ad ethicam, 5 et ei famulatur, et sic patet quartum. 406. Ad quintum dicendum quod sicut omnes speculativae famulantur metaphysicae et eidem subsunt tamquam fini, ut dictum est, nee tamen eidem subalternantur, sic omnino mechanica famulatur ethicae et eidem subest tamquam fini, nee tamen eidem subalternatur. Omne 10 enim bonum corporale quod intendit mechanica ad bonum spirituale ordinari debet, quod intenditur ab ethica, ut scilicet per adminiculum mechanicarum facilius et melius possit vita mortalis virtuose deduci. 407. Eodem modo et in ipsis partibus ethicae, politica et oeconomica ad moralem ordinantur. Quod enim homo bene agit in regimine civi- 15 tatis aut familiae ad beatitudinem ordinare debet, qua ipse perficiendus est. Et ita beatitude est finis ethicae proprius, magis tamen proprie moralis quam oeconomicae vel politicae; est etiam finis remotus omnis operativae scientiae. 408. Et hoc docet Aristoteles manifeste in I Ethicorum1 dicens quod 20 omnis ars et omnis doctrina similiter et actus et electio bonum quoddam appetere videtur, et deinde2 docet quod licet quaedam sit differentia finium et bonorum proprie intentorum a diversis artibus, tamen aliquis finis est operabilium quern propter ipsum volumus et alia propter ilium. Alioquin enim esset processus in infinitum, et esset vacuum et inane 25 desiderium. Et ideo iste ultimus finis ad quern sunt alii est bonus et optimus. Et infra3 etiam dicit quod iste finis complectitur fines aliarum activarum cum ipse sit finis optimae activarum, scilicet ethicae, et ideo iste est humanum bonum. 409. Hinc igitur satis patet quod omnes activae scientiae ordinantur 30 ad ethicam et ei famulantur, nee non etiam et omnes speculativae et maxime ad moralem. Et ita finis ultimus quodammodo totius philosophiae est ethica moralis et finis eius ultimus finis omnium finium intentorum in philosophia et partibus eius, et per consequens totius 13 mortalis: moralis K/> 16 ordinare: ordinari A1 LDNO 24est om. c ilium: ipsum pRN 26 iste: ille a'RLcG actualiter aCRLc actualium^ 31 et2 om. AFQLDO 1
21 et2om. a'N 28 activarum:
Arist., Eth. NIC. i, i (io94ai-2); tr. Grosseteste, ed. Mercken, p. 7. Arist., Eth, Nic. i, 2 (1094*18-20); tr. Grosseteste, ed. Mercken, p. 21: ... volumus, alia vero . . . 3 Arist., Eth. Nic. i, 2 (iO94b6~7); tr. Grosseteste, ed. Mercken, p. 28: ... huius finis complectitur utique eos qui aliarum. 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
143
philosophiae, et ita omnis philosophia et omne quod a philosophia intenditur ad beatitudinem ordinatur. Tantum dictum sit de comparatione speculativarum et activarum ad invicem et mechanicae ac ethicae.
Cap. XLIV De appropriatione istorum vocabulorum: practi5 cum, activum et operativum; et proprietate ac differentia. 410. Deinde quaeritur quae sit differentia inter praxim, actum, opus et operationem, ut sciatur quae scientia proprie dicitur practica, quae activa, et quae operativa, et an differenter conveniant istae denominationes mechanicae et ethicae et illi practicae quae in scientiis speculativis 10 invenitur. 411. Et dicendum secundum commentatorem super I Ethicae1 quod praxis Graece transfertur in actum Latine, et energia in operationem, ex quo patet quod pro eodem accipiendum est praxim et actum, et practicum et activum', similiter energiam et operationem, et energiatum 15 et operativum. Dicit autem ibidem quod praxis sive actus est secundum electionem hominis (energia, id est) operatio. Energia autem sive operatio est naturalis uniuscuiusque substantiae virtus et motus, vel naturalis omnis substantial innatus motus, vel naturalis et manifestativa uniuscuiusque substantiae virtus, vel naturalis et prima semper mobilis virtus intellectivae 20 animae. Ex quibus definitionibus patet quod operatio proprie accepta est in plus quam actus, quia actus non est proprie nisi apud humanam operationem electivam, et est electio, ut ibi dicitur, indicium hominis duobus propositis unum alteri praeponens. Unde patet quod ilia actio sive praxis quae est in speculativis magis proprie dicitur operatio quam 25 praxis vel actus. Ratiocinatio enim et meditatio et huiusmodi actiones 5 activum: ethicum A*F*KtPtQ 6 Deinde: Demum a'RB 11 dicendum: quod add. AB sciendum quod DO I: principium CB 13 est om. a' 16 (energia id est) Eustr. In Eth.: om. mss. 18 manifestativa: manifestiva KSDN manifests LEI 19 intellectivae: intellectiva Flp intellectivam AK 22 ibi: ibidem a' 23 praeponens: proponens QDM 1 Eustratius, In Eth. Nic. i, I (ad 1094*1-2); ed. Mercken, p. 12: Praxis autem (quod consueverunt transferre in actum) est secundum electionem hominis energeia, id est operatio. (Energeia autem sive operatio est naturalis uniuscuiusque substantiae virtus et motus. Et rursus: Energeia est naturalis omnis substantiae innatus motus. Describunt etiam energeiam et sic: Energeia est naturalis et manifestativa uniuscuiusque substantiae virtus. Et rursus: Energeia est naturalis et prima semper mobilis virtus intellectivae animae, hoc est semper mobilis ipsius ratio naturaliter ex ipsa semper irrigata. Dicuntur etiam energeiae, id est operationes, praxeis, id est actus vel actiones, ut loqui, ambulare, comedere, bibere et huiusmodi. Passiones quoque naturales multotiens energeiae sive operationes dicuntur ut fames et sitis et huiusmodi. Dicitur rursus energeia opus virtutis, id est quod a virtute operatum est.) .. . Electio vero est duobus propositis iudicium hominis, hoc prae altero praeponens.
144
DE ORTU SCIENTIARUM
veri inquisitivae potius sunt secundum naturam quam secundum voluntatis electionem, et patet quod actio sive operatic quae est in activis bene dicitur praxis vel actus, quia est secundum humanam electionem. 412. Parum autem infra1 traditur ibidem haec differentia operationis et operis, quod operatic est motus ipse vel actio qua aliquid manens 5 post operationem constituitur aut qua nihil aliud ab ipsa operatione constituitur. Opus autem est effectus manens postquam desierit operatic. Unde quarundam artium finis est operatio sola, ut musicae finis est cantare concorditer vel organo uti harmonice secundum traditas rationes a musica. Quarundam autem finis est aliquod opus, ut fabrilis 10 finis est scamnum vel mensa vel aliquid huiusmodi manens postquam cessaverit operatio. 413. Potest igitur non incongrue scientia dici operativa cuius finis est operatio et cuius finis est opus aliquod, sed differenter, quia ilia dicitur operativa ab operatione et haec ab opere. Quia igitur, secundum 15 Aristotelem in I Ethicae? finis ethicae est actus perfectus secundum virtutem, et constat mechanicae finem pro maxima parte esse aliquod opus, bene dicitur utraque operativa, sed ethica ab operatione et mechanica ab opere. 414. Infra etiam idem commentator super I Ethicorum3 dividit artem ao in speculativam, operativam et factivam, et dicit quod operativae sunt quae per operationem per artem factam non relinquunt opus manens, ut ars citharizandi et ars cantandi. Factivae sunt quae post operationem 3 quia: quod ID 5 et operis om. a'c 6 qua: quo a' 17 finem: factum est AF1 est factam K 18 bene: unde a'CL unde bene S 20 Infra: Inde LDO idem: ibidem LMN 21 operativam: operationem c 1 Z 22 per : post L S Eustr. in Eth. 1 Eustratius, In Eth. NIC. i, i (ad iO94a3~5); ed. Mercken, pp. 14-15: Artium enim ait et methodorum duplex videtur finium differentia, ut hi quidem sint harum operationes, hi vero opera. Dicit autem opera quae graece dicuntur 'apotelesmata', quae et operationibus quiescentibus manent et subsistunt. Verbi gratia musico quidem operante secundum musicam, id est cantante vel secundum musicam utente organo, et operante per illud, deinde quiescente, nullum opus ipsius restat aut relinquitur. Fabro autem quae fabrilis artis sunt et operante et quiescente, opus aliquod praeter operationem subsistens relinquitur ut sedile vel mensa vel huiusmodi aliquod. Musici enim finis cantare concorditer vel organo uti harmonice secundum traditas rationes a musica. Haec autem sunt operationes. Fabri autem sunt opera quae dicta sunt 'apotelesmata' ut ea quae supra dicta sunt, sedile videlicet et mensa et reliqua quaecumque fabrilis ars componere potest. 2 Arist., Eth. Nic. i, 10 (1101*14-16). Cf. supra, ch. 36: 352, n. 2. 3 Eustratius, In Eth. Nic. i, 2 (ad io94bi3~i4); ed. Mercken, p. 32: In tria enim artibus divisis, in speculativam, in operativam, in factivam, ex factivis ostendit quod dictum est scilicet quod non oportet in omnibus similiter quaerere certitudinem. Sunt autem operativae artes quae post operationem per artem factam non relinquunt opus manens, ut ars citharizandi et ars cantandi. Factivae autem sunt quae post operationem relinquunt opus manens, ut frenifactiva et navifactiva.
DE ORTU SCIENTIARUM
145
relinquunt opus manens, ut frenifactiva et navifactiva. Et secundum hanc divisionem ethica bene dicitur simpliciter operativa, quia eius finis est actus perfectus secundum virtutem, et mechanica pro maxima parte factiva. Et intelligendum est opus manens artis factivae aliquid manens 5 extra animam apud sensum, sicut accidit in mechanicis fere omnibus, et dicofere omnibus propter artem cantandi et citharizandi et huiusmodi quae ad medicinam reduci possunt ex parte ilia qua considerat occasiones. 415. Ex his omnibus talis potest colligi divisio quod artium quaedam 10 sunt operativae secundum quid ut omnes speculativae, quaedam simpliciter ut omnes practicae, et harum quaedam sunt operativae tantum ut ethicae, quaedam sunt operativae factivae ut mechanicae. Utraque tamen, scilicet ethica et mechanica, potest vere dici operativa, ut patet ex praedictis, magis tamen mechanica quae intendit operationem et 15 opus quam ethica quae intendit operationem tantum. Utraque etiam vere dicitur practica sive activa, quia utraque operativa secundum humanam electionem, magis tamen forte ethica quia magis eligibilia sunt quae intendit quam quae mechanica, et magis ibi indigemus rationabili et discreta electione. Sic igitur patet de appropriatione 20 istorum verborum, practicum, activum et operativum, respectu dictarum artium. Communiter tamen unumquodque eorum pro alio accipi solet, et sic hucusque locutus sum in hoc tractatu.
Cap. XLV De differentia inter artem et scientiam sive disciplinam. 25
416. Si quis autem, quia supra dictas artes aliquando scientias, aliquando artes nominavimus, quaerat proprietates et differentias inter artem et scientiam, dicendum quod ars dicitur quando aliquid verisimile atque opinabile tractatur, disciplina sive scientia quando ex his quae aliter se habere non possunt aliquid disseritur. Quam differential!! 1 o 3 plane ponit commentator super I Ethicorum, et ipsam supra posuimus quando quomodo practica pertinet ad philosophiam determinavimus.2 Alia etiam solet poni differentia quam et Hugo ponit cum praedicta,3 2-3 eius finis est: est finis et c finis et G 7-8 occasiones: actiones QDM 12 operativae: et add. a'O 13 scilicet: secundum DO1 16 operativa: est add. RcGMN 18 ibi: etiam AKp om. F 21 eorum am. a' 26 nominavimus : nominamus CRLGDMO 27 dicendum: sciendum a' 31 philosophiam: physicam CLISMO 1 3
2 Supra, ch. 41: 383, n. 2. Supra, ch. 41: 379-82. Hugh of St. Victor, Didasc. ii, i; ed. Buttimer, p. 24: ... ut architectura . . .
4141C75
L
146
DE ORTU S C I E N T I A R U M
scilicet quod ars est quae fit in subiecta materia et explicatur per operationem, ut architectonics.; disciplina vero sive scientia quae in speculatione consistit et per solam explicatur ratiocinationem, ut logica et omnes scientiae speculativae secundum quod tales sunt. Hanc autem differentiam videtur insinuate Aristoteles in fine Posteriorum1 dicens quod uni- 5 versale existens in anima principium est artis et scientiae, et siquidem circa generationem, artis est principium, si vero circa esse, scientiae. Saepe tamen communiter accipitur ars pro scientia et e converse.
Cap. XLVI De ortu sermocinalis scientiae in genere. 417. Modo restat de ortu sermocinalis scientiae aliquid dicere. 10 Sciendum igitur quod sicut in mechanicis artibus est quod prius sunt in usu quam in arte, quia per usum acquiritur ars ut per usum fabricandi fabricatoria et per usum militandi ars militaris, sic erat in liberalibus, scilicet quod prius erant in usu quam in arte. Priusquam enim esset arithmetica res numerabant, et priusquam esset musica canebant, 15 et priusquam esset geometria agros mensurabant, et priusquam esset astronomia per cursus stellarum discretiones temporum capiebant, et sic de ceteris erat. 418. Sed dum solum erant in usu, multa in eis erant diminuta, multa superflua et multa prava; nee mirum quia exercitium earum 20 natura tantum et casu gubernabatur. Hinc fuerunt variae opiniones et multae erroneae et falsae in omnibus artibus et scientiis sicut patet in naturalibus, adhuc et in moralibus, ex recitatione Aristotelis. Considerantes igitur studiis liberalibus dediti tantam varietatem et contrarietatem opinionum circa easdem res non posse veras esse, immo 25 quod verum circa eandem rem uno modo se habet necessario, admirati sunt unde esset ista varietas opinionum, et quid posset in illis verum esse, et quomodo illud verum posset inveniri, verbi gratia cum quidam posuerunt principia naturalia multa et quidam tantum unum, et illud quidam mobile, quidam immobile, quidam finitum, quidam infinitum, 30 et qui posuerunt multa, quidam finita, quidam infinita, et qui finita adhuc multis modis. Similiter cum quidam posuerunt summum bonum 4 sunt om. a'KLc 6 siquidem: si quid LSO est add. a' 29 posuerunt: posuerint AKCIB
15 et om. RIG
26 verum:
1 Arist., Anal. post, ii, 19 (iooa6-9); AL iv 1-4, pp. 105-6 (PL 64: 76iA): Ex experimento autem aut ex omni quiescente universali in anima, uno preter multa, quodcumque in omnibus unum sit illis idem est, artis principium et scientie, si quidem est circa generationem, artis est, si vero circa esse, scientie.
DE ORTU SCIENTIARUM
147
esse voluptatem corporis, quidam divitias, quidam honores, quidam scientiam, quidam virtutem et huiusmodi, viderunt philosophantes circa veritatem et circa inventionem eius solliciti quod aut unus horum modorum necessario verus esset, aut nullus, quia contraria de eodem 5 non sunt simul vera. 419. Inquirentes igitur veritatis certitudinem et causam deviationis ab ilia perceperunt ipsam causam esse ratiocinandi imperitiam. Quilibet enim quod sibi ratiocinabatur statuere voluit tamquam verum. Viderunt etiam quod qui veram ratiocinandi peritiam haberet verum inveniret 10 certitudinaliter. Ideoque modum ratiocinandi qui in usu fuerat sub regimine naturae et casus ipsi satagerunt reducere in artem, inquirentes quis modus ratiocinandi semper fallit, quis numquam, quis mediocriter se habet. Et distinxerunt modum ratiocinandi fallacem a modo vero, et modum verum per ilium qui ex probabilibus probabilia concludit, 15 et ilium qui ex necessariis necessaria, ut sic sciretur quae ratiocinatio in scientiis vitanda esset quando quaeritur veritas et quae sumenda, et ut sciretur quae ratiocinatio sumenda faceret scientiam et quae opinionem. Et sic artem ratiocinandi digesserunt in ordinem et compleverunt, et hoc per semetipsam. 20 420. Alias etiam scientias quae in usu fuerant adhuc omnes per artem ratiocinandi inventam digesserunt et compleverunt, superflua resecantes, diminuta supplentes, prava et falsa corrigentes. Et ideo scientia ratiocinandi dicitur ars artium vel scientia scientiarum, quia ipsa est digestiva, completiva et rectiva sui et aliarum, sicut manus 25 dicitur organum organorum, quia rectificat non solum quae circa se sunt, sed etiam quae circa alia membra corporis. 421. Et tarn sibi quam illis habitus praeparat necessaries quia etiam nee sermo ratiocinativus nee aliqua scientia vel disputatio aut mentis conceptio satis congrue et satis commode ab aliis intelligitur univer30 saliter si tantum natura vel casu significetur. Viderunt multam incommoditatem et intelligendi ac addiscendi tarditatem ex hoc accidere quod modus loquendi et scribendi non esset redactus in artem. Ideoque propter commoditatem addiscendi et docendi et omnino mutuos conceptus animi exprimendos modum loquendi et scribendi, qui prius 35 in solo usu erat, per studii diligentiam redegerunt in artem. 422. Sicque de sermone humano pars philosophiae constituta est quae docet artificialiter loqui, scribere et ratiocinari. Sicut igitur aliae scientiae prius fuerunt in usu quam in arte, sic et sermocinales. Prius 3 horum: eorum a' 8 voluit: voluerit CLD 17 ratiocinatio: ratio a 23 vel: et INO am. LD 25 organorum om. a 26 etiam: et IOV om. ESGD 31 et om. a'E 34 animi: non QL qui: quae FEN 35 redegerunt: redigerunt H'CIGBNV 38 fuerunt: erant Cb
148
DE ORTU S C I E N T I A R U M
enim loquebantur homines, scribebant et ratiocinabantur quam esset grammatica, logica vel rhetorica. Et istae sermocinales et propter se et propter alias inventae sunt, ut praedictum est. Ex quo patet quod sermocinalis scientia ultima est in humana inventione, prima tamen debet esse in ordine humanae doctrinae, et ideo ante alias doceri debet. 5 423. Ex his perpendi potest subiectum sermocinalis scientiae in genere, scilicet sermo et partes eius; finis etiam, scilicet peritia recte loquendi, scribendi et ratiocinandi in omnibus. Patet etiam definitio eius ex dictis talis: Sermocinalis scientia est pars philosophiae de sermone docens recte loqui, scribere et ratiocinari. Et haec communi 10 nomine logica dicitur, ut infra patebit.1
Cap. XLVII An de sermone possit esse scientia, et quomodo. 424. Sed nunc occurrit quaerere quomodo de sermone et de modo sermocinandi possit esse scientia et de ratiocinatione et modo ratio- 15 cinandi. Sermo enim transit mox cum prolatione et scientia debet esse de permanentibus, quia de non ente omnino non est scientia. 425. Item sermo sensibilis est quia offert se sensui aliud derelinquens intellectui sicut alia signa sensibilia. Sed scientia est de intelligibilibus tantum, quia scientia est cognitio intellectiva, et sensibile non est 20 intelligibile, ut videtur. 426. Item scientia omnis docetur per sermonem. Igitur si quis docetur scientiam de sermone, docetur per sermonem; ergo talis scientia fit in addiscente per sermonem et est de sermone, et ita idem est de quo est et per quod. Sed prius est per quod fit aliquid quam 25 de quo secundum quod huiusmodi, quia hoc adhuc est in potentia et illud iam in actu. Ergo idem seipso prius est et posterius. 427. Ad haec dicendum quod de sermone bene potest esse scientia, hoc est de modo artificialiter sermocinandi. 428. Et ad primum dicendum quod non oportet semper esse perma- 30 nens in actu de quo est scientia, ut patet ex praecedentibus,2 sed nee in potissimis demonstrativis. Demonstratur enim eclipsis lunae per oppositionem rectam eius ad solem et terrae interpositionem, et eclipsis solis per interpositionem corporis lunaris inter aspectum nostrum et solem, nee tamen semper est eclipsis nee huiusmodi inter- 35 12 An: Utrum A* om. F'K* 14 quomodo: an QD CLESDNO 23 docetur1: docet a'E docetur2: docet PLE 28 bene om. pNO 1
Infra, ch. 53: 492.
2
15 et2: de add. 27 est om. c
Supra, ch. 44: 412-14.
DE ORTU SCIENTIARUM
149
positio et oppositio, et est in his demonstratio certissima nullo modo fallens. Verumtamen hoc sciendum quod de nullo modo ente non est scientia, et loquor de vera scientia quae est causalis cognitio et de affirmativa. 5 429. Est enim triplex esse rei super quod fundari potest vera scientia affirmativa de re: unum, esse actuale quod est manifestum per se; aliud, esse potentiale, quando scilicet res non est in actu sed sua principia sunt per quae potest prodire aliquando in actum, sicut patet de eclipsi, et quod res visa in aqua maioris quantitatis videatur quam suae verae— 10 hoc enim demonstrari potest certissime etiam quando nihil in aqua videtur—et huiusmodi; tertium, esse aptitudinis quod est minus quam esse potentiale. Aptitudo enim dicitur hie incompleta potentia. Oculus enim caecatus in iuventute aptus natus est videre, nee est ibi potentia completa ad visum, sed aliquid de ilia cum defectu, quia est ibi potentia 15 animae visiva, sed desunt ei materiales dispositiones organi. Dico igitur quod vera scientia scitur et causaliter quod caecus est aptus natus videre et tamen in eo nee est visus actu nee potentia. Eodem modo scitur de truncate quod est aptus natus gradi et tamen neque actu graditur neque potest gradi. Ubi autem deest omne huiusmodi esse, puto quod 20 non cadit scientia nisi forte negativa. Quamvis ergo sermo sit res transiens cum prolatione, manent tamen principia naturalia in quibus semper est potentia vel aptitudine. Semper enim homo habet potentiam loquendi vel aptitudinem, et ita sermo etiam nullo loquente in actu habet esse sufficiens ad scientiam. 25 430. Ad secundum dicendum quod haec est falsa: Sensibile non est intelligibile. Mihi enim videtur quod omne sensibile est intelligibile, sed non e converse, et ratio huius est quia omne cognitum ab inferiori et exteriori virtute cognosci potest a superiori et interiori, et hoc patet sensibiliter secundum rationem. Sensus enim non ratiocinatur sed 30 solus intellectus, et ille non ratiocinatur nisi de his quae aliquo modo novit. Ratiocinatur autem saepe de sensibilibus et singularibus, temporibus, locis, personis, negotiis et huiusmodi. Ergo novit et intelligit ea aliquo modo. Similiter sensus non sermocinatur sed intellectus. Et nos saepissime de sensibilibus et singularibus sermocinamur. Ergo 35 intellectu ilia novimus. Et ita puto quod omne sensibile est intelligibile et similiter omne singulare. 2 non om. NO 3 causalis: talis RLc 5 quod: quo aCc 7 esse: est esse />RN est CL in om. a'CLEI 8 de: in DN 9 suae verae: sitae naturae a sic naturae R sit in re vere p sit vera quantitas N quantitatis add. C V i o nihil: denarius E 13 iuventute: vivente GB2OV 17 visus: in add. NO in eo add. M 20 ergo: autem p om. a 33 non om. c 36 similiter: ita a'
ISO
DE ORTU S C I E N T I A R U M
431. Et si dicis quod sensibile et intelligibile sunt opposita, dico quod non, nisi sicut est diversitas inter id quod est in plus et id quod est in minus, quia multa sunt intelligibilia quae non sunt sensibilia, sed nihil est sensibile quod non intelligibile. 432. Similiter si dicis quod singulare et intelligibile opponuntur, 5 dico quod non, sed potius singulare et universale, et non solum universale est intelligibile, ut praedictum est. 433. Si autem quaeris utrum sensibile in quantum sensibile sit intelligibile, distinguo: aut enim fit reduplicatio ratione naturae quae a sensu cognoscibilis est; aut ratione actus sentiendi. Si primo modo, 10 concedo quod sensibile in quantum tale est intelligibile, quia is est sensus: in quantum habet naturam a sensu cognoscibilem, habet et ab intellectu cognoscibilem; quod aestimo verum esse, eo quod nihil est cognoscibile a sensu quod non eo ipso sit cognoscibile ab intellectu, quia eius cognitio totaliter ad intellectivam ordinatur. Si secundo modo, 15 tune est sensus: sensibile in quantum sensatum est est intelligibile; et sic est duplex. Aut enim sensatum dicit actum sentiendi ut habitum, vel ut actum. Si ut habitum, sic non contrahitur ad singularem sensationem, et concedi debet. Si ut actum, tune contrahitur ad singularem sensationem et est sensus in quantum sensatum hie et nunc sensatione 20 singulari. 434. Et tune similiter distinguendum est ex parte praedicati hoc quod dicit intelligibile, quia si sumatur secundum habitum, aut secundum actum. Ut habitum verum est quod sensibile in quantum tale est intelligibile, quia is est sensus: sensibile in quantum actualiter hie 25 et nunc sensatum est habet naturam in se qua intelligatur vel potest intelligi. Nihil enim omnino neque res neque modus rei sentitur quod non intelligi possit. Si autem sumatur secundum actum ut actum, falsa est, quia sensus est: sensibile in quantum hie et nunc sentitur actu intelligitur; quod falsum est. Sentiuntur enim aliqua quando non 30 intelliguntur. 435. Similiter concedo istam: Singulare in quantum singulare est intelligibile, multo potius quam hanc: in quantum singulare est sensibile. Multa enim sunt singularia insensibilia, sed nullum est non intelligibile. Patet igitur ex praedictis quod licet sermo sit sensibilis, 35 nihilominus potest esse de eo scientia quae est tantum de intelligibili. Cum sit enim sensibilis, est intelligibilis. 436. Aliud etiam est in quo peccat ilia secunda ratio. Innuit enim i Et si dicis: Si dicas a 4 non: sit add. /»REN est add. CLM 5 dicis: dicas p 10 actus: cognoscendi vel add. a' 13 cognoscibilem: cognoscibile 3 orL 16 est : om. a'GN 28 ut actum om. a'lN 30 quod ont. a'cG 33 hanc: singulare add. a' 34 non om. MV 35 sermo: sor (Sor or Socrates) a'
DE ORTU SCIENTIARUM
151
quod de sensibili nequit esse scientia, quod manifeste falsum est cum sit physica pro magna parte de sensibilibus et de modo et actu sentiendi. Est enim considerare sensibile et sensum secundum habitum et secundum actum, et secundum actum aut secundum actum ut habitum, 5 aut secundum actum ut actum. Et primis duobus modis cadunt in consideratione scientifica. Tertio vero modo, quando sensus et sensibile determinant sibi hie et nunc signata, non cadunt in consideratione scientifica proprie, et tamen illo modo sunt intelligibilia, ut dixi, sed non sunt tune universalia, et scientifica speculatio est tantum circa 10 universalia, secundum philosophum. Quando igitur de calido vel frigido vel aliquo sensibili determinat physicus, abstrahit illud a singular! et a signato hie et nunc. Similiter sermocinalis philosophus determinans modum loquendi vel ratiocinandi, et ideo tractans de sermone abstrahit ilium a sermone singulari sensato hie et nunc, et de ipso in natura uni15 versalitatis suae determinat. 437. Ex his manifestum est quod aliud est esse sensibile et aliud esse singulare, et quod esse sensibilis non repugnat esse universalis, et ideo de sensibili potest esse scientia quae est de solo universali. Sed de singulari secundum quod huiusmodi non est scientia quia esse 20 singularis contradicit esse universalis, quia singulare secundum quod tale est hie et nunc praecipue in corporalibus, sed universale secundum quod huiusmodi ubique est et semper. 438. Et si obicis illud Aristotelis,1 sensibile extra sensum factum incertum est, dicendum quod loquitur de sensibili signato existenti hie 25 et nunc, et ideo sensibile ibi nihil aliud est quam singulare sensibile, et ideo de illo non est scientia quae est cognitio certa et firma. Nee tamen ex his nego singulare vagum quod abstrahit a signatis hie et nunc cadere in consideratione scientifica, sed singulare signatum per certum hie et nunc. Singulare enim sic abstractum quoddam universale 30 est, sed tune vere singulare est et oppositum universali quando certo loco et certo tempore vel certo ubi et quando designatur per veram individuationem. 439. Ad tertium dicendum quod in sermocinali scientia gradus quidam sunt doctrinae per quorum primos docentur posteriores, verbi 2 actu sentiendi: de actu cognoscendi a' 4 et secundum actum om. a'RcGNOV1 aut secundum actum om. FKP habitum: est add. a'S 5 cadunt: cadit a'Cc 6 quando: quae FKI quo AE qui Q quia S 7 cadunt: cadit a'Lc 14 ilium om. NO 22 est om. cGBD 24 existenti: existente QENV 25 aliud om. a 1
Arist., Topica v, 3 (i3ib22-23); tr. Boethii, ed. Minio-Paluello, AL v 1-3, p. 94 (PL 64: 9580).
152
DE ORTU SCIENTIARUM
gratia cum scitur ars componendi terminos et faciendi orationes et propositiones, inde et per earn docetur ars connectendi ratiocinationes. Item ars faciendi orationes et propositiones docetur per artem cognoscendi simplices dictiones et partes orationis in suis significationibus et consignificationibus, et haec iterum cognoscitur per artem syllabicandi 5 et scribendi praeambulam, sed hanc non praecedit alia in scientia sermocinandi quia litterae sunt prima elementa in ilia. 440. Si autem quaeris quomodo docetur ars syllabicandi et scribendi, dico quod aut in eadem lingua per sermonem inertem et usualem, aut in alia lingua. Verbi gratia, Latinus docens Latinum cognoscere litteras 10 Latinas propositis ei figuris litterarum loquitur ei Latinum, si forte instruendus novit Latinum ex usu et non ex arte. Aut loquitur ei Hispanum vel Gallicum vel Anglicum vel aliud idioma in quo communicat, et dicit: Tails figura litterae sic vocatur, et talis sic, et ex talium coniunctione talis resultat sonus, et ex talium talis, donee per assuescen- 15 tiam huiusmodi doctrinae per artem cognoscat, coniungat et scribat litteras quas ignoravit. Et sic sermo artificialis per sermonem usualem et inertem forte addiscitur. 441. Si autem quaeris de ipso sermone usuali quomodo addiscitur et an sermone—et dico usualem sermonem idioma in quo quis primo 20 loquitur—dicendum quod ipse semetipsum quodammodo docet et seipso addiscitur, id est ipse in una persona docet se in alia, sicut docet Augustinus in libro I Confessionum.1 Quando enim pueri nondum norunt exprimere affectus suos, vellent tamen et ad hoc nituntur, et quia non intelliguntur, gemitus et ploratus vagientes emittunt. Ex quadam 25 rationis naturali sollertia advertunt homines loquentes et motus eorum corporales aut nutus ad res de quibus loquuntur, et ipsos sermones ac vocabula auditu naturaliter recipientes per consuetudinem audiendi retinent et consimiliter proferre nituntur. Et ex coniunctis motibus corporalibus sive nutibus quos in loquentibus vident respectu rerum 30 de quibus loquuntur significationes vocabulorum et omnino sermonum accipiunt et cognoscunt. Et sic per usum audiendi et videndi et naturalem industriam colligendi memoriter quae vident et audiunt, et per visum consimiliter exprimendi affectiones suas aliis addiscunt pueri idiomata eorum inter quos educantur. Sic igitur sermo per 35 5 syllabicandi: syllogizandi AFO 8 syllabicandi: syllogizandi AFN 13 vel1: aut a'CLcG vel Anglicum: aut Anglicum a'CLIS om. EG 16 huiusmodi: huius a'RLcD 23 I: II GD III Cc norunt: noverint FKQ noverunt AP 27 nutus: motus «L ad: aut a'R 29 consimiliter: similiter MO 30 vident: viderunt a' 33 quae om. a' 34 consimiliter: similiter KCO aliis: alias a 1
Augustine, Confess, i, 8, § 13; ed. Knoll, CSEL 33: 11-12.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
153
sermonem addiscitur usque ad primum sermonem quern homo addiscit. 442. Quando igitur dicis quod scientia de sermone addiscitur per sermonem, verum est, nee tamen idem per se, sed sermo artificialis et 5 ignotus per inertem et notum, quia usualis est, et sermo in universal! quoad modum artis per sermonem sensibilem et singularem, et sermo unius idiomatis simpliciter per sermonem unius personae, et sic non est idem prius se. Nee mirandum est istud, scilicet quod de sermone addiscitur sermo, quia sermo est signum potentissimum non solum alia 10 designans sed et semetipsum, et quia sermo est opus rationis, et ratio non solum dirigit se in alias res a se sed etiam in suas actiones convertitur et supra seipsam reflectitur. Et ideo sicut sermocinatur de aliis rebus, sic et de suo sermone. 443. Si autem quaeris, cum per sermonem doceatur modus sermoci15 nandi, quis est modus quo docetur modus loquendi sermone prirno quern homo loquitur, dicendum quod cum quis addiscit modum loquendi ex arte, cum prius nullum modum artis haberet, addiscitur modus artificialis loquendi per modum usualem. Sed modus usualis primus seipso addiscitur, sed seipso differenti secundum numerum. 20 Modus enim ille in scientibus loqui docet semetipsum in nescientibus loqui; nee mirum, quia sic est in aliis artibus et doctrinis. Modus enim fabricandi ex arte per modum fabricandi ex usu addiscitur, et ille modus usualis addiscitur inspiciendo alios fabricantes et audiendo illos.
25
Cap. XLVIII Quomodo de ratiocinatione possit esse scientia, et quomodo ipsa est subiectum scientiae unius et adminiculans omnibus.
444. Sed adhuc est dubitatio difficilis quomodo de ratiocinatione possit esse scientia. Quod enim commune est omnibus scientiis nulli videtur esse proprium. Sed ratiocinatio omnibus est communis, quia 30 omnes utuntur ea eo quod sine ilia non est scientia. 445. Item cum omnis scientia constituatur in esse per ratiocinationem, ilia etiam quae est de ratiocinatione constituetur per ratiocinationem. Ergo ratiocinatio non est constituta ante illam. Sed si fiat 3 dicis: dicitur />LDO 5 quia: qui />N in universal!: universalis £BN 8 istud: illud a'CISGN 9 potentissimum: potissimum a'G 12 seipsam: se ipsum MO Et om. a'CRLISGNV sicut: sic c 17 cum: et a' 19 differenti: differente EN 20 ille om. a'RN 33 Ergo: Igitur 16 fiat: fuerit «'
154
DE ORTU
SCIENTIARUM
ilia scientia per ratiocinationem, tune ratiocinatio iam prius constituta est, et ita idem prius se. 446. Et dicendum quod est scientia de ratiocinatione et per ratiocinationem. 447. Et ad primum dicendum quod idem potest esse uno modo 5 multis commune et alio modo uni proprium, ut puteus unius tantum est per possessionem, multorum tamen per usum, et cultellus unius tantum est per essentiam et multorum per usum. Sic est et de ratiocinatione quae est propria logicae per essentiam aut ut subiectum, multis tamen, immo omnibus, scientiis communis secundum usum. Et hoc 10 est quod dicitur quod ratiocinatio potest considerari ut est aliquid in se et per se, vel ut est adminiculans ad alias scientias. Primo enim modo est subiectum cuiusdam partis sermocinalis scientiae, secundo modo instrumentum eius et omnium aliarum scientiarum; et primo modo ratiocinativa scientia proprie scientia dicitur, secundo modo potius ars. 15 Istam distinctionem ratiocinationis et ratiocinativae scientiae tangit Aristoteles in I Topicorum1 in defmitione problematis dialectici dicens quod est ut ipsum vel ut adminiculans, et quamvis non exprimat hoc de aliis modis ratiocinationum, aestimo tamen hoc esse verum, ut scientia syllogizandi simpliciter considerare potest syllogismum ut ipsum vel 20 ut adminiculantem, et scientia demonstrativa similiter potest considerare demonstrationem ut ipsa aliquid est vel ut adminiculans est, et primo omnium horum modorum pertinet ratiocinatio ad logicum et est in logica subiectum, secundo modo ad omnem scientem et est omnium instrumentum. 25 448. Sed tune quaeret aliquis quae sit differentia inter ratiocinationem sic et sic consideratam. Aut enim est diversitas in materia vel in forma vel in utraque vel in neutra. Et dicendum quod in materia est aliqua diversitas, sed in forma non. Et non loquor de diversitate inter modos ratiocinationis, sed de ilia quae est inter ratiocinationem simpliciter 30 vel quemlibet modum eius consideratum ut ipsum est, et consideratum ut adminiculatur. In forma, dico, non est diversitas, quia utrimque modus et figura secundum unam et eandem artem ratiocinandi est. 5 Et om. a'NV 6 uni: unius a' 8 essentiam: efficientiam EDO effectivam G et2 om. a'CRLB'MNO 9 essentiam: efficientiam IBDO 12 et: vel a'C enim om, a'L 21 similiter: simpliciter DN om. pR 28 utraque: utroque a'L in2 om. a'CLGBDM neutra: neutro a' 31 est: vel add. b
1 Arist., Top. i, ii (io4bi-s); tr. Boethii, ed. Minio-Paluello, AL v 1-3, pp. 16-17 (PL 64: 9160): Problema autem dialecticum est speculatio contendens vel ad electionem et fugam vel ad veritatem et scientiam, aut ipsum aut ut adminiculans ad aliquid aliud huiusmodi; de quo aut neutro modo opinantur aut contrarie plurimi sapientibus aut sapientes plurimis aut utrique idem eisdem.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
155
In materia est, quia cum sint res ipsae praedicamentales et modi sive rationes rerum, ratiocinatio considerata ut adminiculans super ipsas res decurrit et in ipsis operatur, et ratiocinatio considerata ut ipsa est in se aliquid super modos sive rationes rerum decurrit et de ipsis proprie 5 est. 449. Verbi gratia, geometer vel naturalis concludit quod quia omne continuum est divisibile, et omnis linea est continua, quod omnis linea divisibilis; et isti termini, linea, continuum et huiusmodi, de praedicamento quantitatis sunt et significant veras res praedicamentales— 10 omnino similiter ratiocinatur arithmeticus in numeris et quilibet philosophus in rebus quas considerat proprie sua scientia—sed super istas res non esset decursus rationis huiusmodi nisi inessent rebus quidam modi mediantibus quibus ratio decurreret super illas. Nisi enim esset divisibile universale respectu lineae, id est in plus ad ipsum vel 15 universaliter de ipso praedicabile, et divisibilitas similiter se haberet ad continuum, non sic connecteret terminos in propositiones universales affirmativas, nee concluderet unum terminum de alio universaliter et affirmative nisi esset inter illos medium quo connecterentur. Similiter nee concluderet negativam nisi esset medium extraneum ab altero ao extremorum. 450. Quia igitur rebus insunt universalitas et particularitas sive antecedentia et consequentia et extraneitas, similiter extremitas et medietas, et nisi extremitatum una esset ut primum et alia ut postremum, numquam ratio decurreret ratiocinando super huiusmodi res praedica25 mentales neque super terminos designantes eas. Isti igitur modi rerum sive rationes concrete cum rebus faciunt res rationabiles. Hoc modo est ratiocinatio instrumentum cuiuslibet scientis et decurrit super res veras praedicamentales quibus tamen insunt modi sive rationes a quibus sunt rationabiles. 30 451. Sed modo licet bene ration! abstrahere dictos modos a rebus et considerare eos apud se et comparare ipsos ad invicem eodem modo quo iam per ipsos comparatae sunt res, sic: quia primum dicitur de toto medio et medium de toto postremo, ideo extremum primum de toto extreme postremo; vel sic: quia primum removetur a toto medio et i praedicamentales: praedicabiles a 7 et om. a' quod: quia IV ergo HQL 9 praedicamentales: praedicabiles a' n proprie: in add. a'EO 13 decurreret: decurret ISGMN decurrit a' 15 haberet: habet a' i6non: nee Re connecteret: converteret QEMO 19 altero: alio a' 24 decurreret : decurret RLDM 24-25 praedicamentales: praedicabiles a'CS 26 rationabiles: rationales FHp ratiocinates LS ratiocinabiles EB 28 praedicamentales: praedicabiles a'LSGMN 29 rationabiles: rationales QMN ratiocinales LS ratiocinabiles EBD2O 31 eos: eas QSN om. DMO ipsos: eos/>CRLDN 32 iam: vere a' vere add. Q
156
DE ORTU SCIENTIARUM
medium inest toti postremo, ideo primum removetur a toto postremo. Possunt etiam poni termini qui nullius facultatis res significant, sed ab omnibus abstrahant, ut A, B, C. 452. Non solum sic est de ratiocinatione syllogistica in genere, sed et de modis eius. Cum enim speciales demonstrativae demonstrent 5 speciales et proprias passiones de propriis subiectis et per causas proprias, ut eclipsim de luna opposita soli diametraliter per interpositionem terrae et huiusmodi, ratio sumit istos modos qui sunt passio, causa, subiectum, et in demonstrativis tantummodo sunt proprie, et abstrahit a rebus praedicamentalibus et comparat ipsos ad 10 invicem modo eodem demonstrative quomodo res per ipsos comparantur. 453. Similiter est et de dialectica. Dum enim connectit res physicas vel ethicas vel logicas probabiliter, adminiculans est et instrumentalis; dum rationes rerum communes abstrahit et eodem modo probabili 15 eas connectere docet, ipsa in se stat pars logicae, et scientia est. 454. Quando igitur rationes rerum communes abstrahit quae non magis in rebus disciplinalium scientiarum sunt quam in aliis, nee in disciplinalibus magis respiciunt conclusiones quam principia, dialectica est; et tales rationes sunt totum, pars, genus, species, contrarium, 20 simile et huiusmodi a quibus trahuntur loci dialectici. Quando autem abstrahit rationes rerum quas considerant scientiae disciplinales quae solum respiciunt ibi conclusiones et principia propria, demonstrativa est; et tales rationes sunt passio, subiectum, causa. Quando autem abstrahit rationes utrimque inventas, cuiusmodi sunt antecedens, 25 consequens, extraneum, universale, particulare, extremum, medium et huiusmodi, et in eis considerat formam ratiocinandi communem dialecticae et demonstrativae, syllogistica est simpliciter. 455. Ars igitur sive modus ratiocinandi decurrens super res ipsas praedicamentales, quae considerantur a scientiis realibus, ars dici 30 potest congrue, et sic est omnium instrumentum et omnibus adminiculans. Eadem autem decurrens super modos sive rationes rerum abstractas a rebus, scientia est, et est una distincta ab aliis non adminiculans aliis; et primo modo est ratiocinatio eius instrumentum, secundo modo subiectum. 35 456. Et sciendum quod scientia ratiocinativa non solum est adminiculans aliis scientiis sed etiam sibi ipsi. Prius enim ratiocinationem docet 4 ratiocinatione: ratione a'O 5 demonstrent: demonstrant a'LcG u quomodo: quo HPRLN 13 est om. a'CRLc 21 autem: enim Gb 26 extremum: extraneum a'G 27-28 dialecticae et demonstrativae: dialectico et demonstrative a' 30 praedicamentales: praedicabiles a'SMN 33 una om. a' 34 eius om. DN
DE ORTU SCIENTIARUM
157
constituere et constituit, deinde constituta utitur tarn circa res proprias quam circa alienas, sicut faber cultellum docet facere et facit et deinde facto utitur ipse et aliis tradit utendum, et ipse eo utitur non solum in propriis sed etiam in alienis. Quia igitur nullus sciens docet modum 5 ratiocinandi nisi logicus, ideo omnes indigent prius scire logicam et ipsa informari, et ideo ratiocinatio dicitur omnium instrumentum et logica omnium scientiarum et scientium forma secundum quod huiusmodi, et ideo est adminiculans omnibus. 457. Hinc patere potest quare logica dicitur modus scientiarum, de 10 qua dicit Aristoteles in II Metaphysicae1 quod malum est simul quaerere aliquant scientiam et modum secundum quern declaratur. Ipsa enim in se modos rerum consideratarum in aliis scientiis et in semetipsa contemplatur, et modum etiam inquirendi verum docet in omnibus cum scientia non sit nisi veri cognitio. 15 458. Patet etiam quare dicitur ratiocinalis scientia. Modi enim praedicti rerum quas considerant scientiae non sunt nisi rationes earum sic dictae, quia per illas distinguit eas ratio et discernendo connectit ac dividit discurrens ab uno termino in alium sive per solum intervallum, sicut in propositione accidit, sive per medium terminum, 20 sicut in ratiocinatione. Quia igitur tales rationes rerum principaliter considerat logica, ideo ratiocinalis scientia dicitur. Alia potest dici ratio, scilicet quia est de ratiocinatione de qua infra dicetur. 459. Hinc etiam patet quare dicitur esse de secundis intentionibus et de nominibus significantibus secundas intentiones. Res enim ipsae 25 sunt primae intentiones, et nomina eas significantia, cuiusmodi sunt substantia, quantitas et huiusmodi, sunt nomina primarum intentionum; sed rationes rerum, cuiusmodi sunt universale, particulare, antecedens, consequens et huiusmodi, sunt secundae intentiones, et nomina eas significantia nomina secundarum intentionum. Et dicuntur 30 illae primae et istae secundae, quia primo comprehenduntur res et deinde ex consideratione et collatione rerum ad invicem colliguntur rationes earum. 460. Patet etiam ex praedictis quare logica dicitur ars artium, 2 et2 om. o'RLEM 8 est om. AB 10 II: I CD n modum: sciendi add. DN 12 consideratarum: considerat Aristoteles M considerat DO 13 docet om. a' 15 ratiocinalis: rationalis a'RLISGBNO 18 discurrens: decurrens a' sive per: super c 21 ratiocinalis: rationalis a'RLSB2N 22 scilicet om. a' de1: in a'CRcG 28 antecedens: et add. GMV intentiones: intentionis CD1 33 etiam: igitur a' artium: et add. CREIBM 1
35B.
Arist., Metaph. ii, 3 (995ai3~i5); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 15, fol.
158
DE ORTU S C I E N T I A R U M
scientia scientiarum, scilicet quia ipsa est sui et aliarum omnium rectificativa et perfectiva. 461. Ex his satis colligi potest quomodo ratiocinatio et ratiocinativa diversimode pertinent ad solum sermocinalem philosophiam, et quomode ad omnem philosophiam, et quae diversitas est eius in se con- 5 sideratae et adminiculantis. 462. Ad secundum dicendum quod ilia scientia quae est de ratiocinatione ut de subiecto, constituta est in esse per ratiocinationem, nee tamen idem seipso prius et posterius nisi secundum diversa esse sui. Et hoc non est inconveniens, scilicet quod aliquid sub uno esse 10 sit prius seipso sub alio esse. Dicendum igitur quod eadem est ratiocinatio de qua est scientia ratiocinandi et per quam constituta est et ordinata eadem scientia. Sed prius fuit inventa ars ratiocinandi, deinde per doctrinam scripti vel verbi expressa. Ars igitur ratiocinandi, quae est una scientiarum et de ratiocinatione sicut de subiecto, est ilia quae 15 per doctrinam tradita est scripto vel verbo, et eius subiectum est ratiocinatio, non secundum esse inventionis, sed secundum esse traditionis et doctrinae. Eadem tamen est in re quae prius inventa est et postmodum per doctrinam tradita, et ipsa sub esse inventionis est per quam tradita est ipsa eadem sub esse doctrinae. Sicut igitur verbum mentis unum et 20 idem secundum rem prius est in cogitatione et postmodum in signo sensibili exterius, et ipsum ut est in cogitatione est ordinatum sui ut est in signo sensibili, sic modus ratiocinandi artificialiter prius est inventus et in cogitatione sola versatus, postmodum per doctrinam sensibilem editus. Et ipse ut inventus est et in cogitatione existens est 25 ordinativus et constitutive sui ut in doctrina editus est. Ratiocinatio igitur doctrinata subiectum est scientiae ratiocinativae, sed ratiocinatio inventa est eiusdem scientiae constitutiva et ordinativa. Et dico ratiocinationem modum ratiocinandi ex arte, et totum idem est in subiecto non differens nisi penes esse mentale et sensibile sive potius penes esse 30 inventionis et doctrinae. 463. Si quaeritur, cum omnis ars ratiocinandi super aliquid fundetur, quid sit subiectum illius artis ratiocinandi secundum quod in inventione est, dicendum quod rationes rerum et modi per quos res sunt rationai aliarum: scientiarum add. BN 3 ratiocinativa: scientia add. RES 5 philosophiam: pertinent add. DMO 5-6 consideratae: considerare FRIMO 9 seipso : est add. pE 14 ratiocinandi: est add. a i$etom. DM 21 cogitatione: cognitione AFHQCLEIGN vel cognitione add. O 22 cogitatione: cognitione HQLEINO 24 cogitatione: cognitione a'CLcGN2 versatus: et add. cG postmodum: est add. aRLcG 25 est1 om. NO cogitatione: cognitione HQC LcGN 27 doctrinata: est add. a doctrina pM 32Si:SedDNO 33 quid: quod CD 34~p. 159:1 rationabiles: rationales FHPCN ratiocinales KQS ratiocinabiles BM2O
DE ORTU S C I E N T I A R U M
159
biles, cuiusmodi sunt antecedens, consequens, extraneum, universale, particulare, extremum, medium et consimilia, ut praedixi,1 et eius forma consistit in figura et modo in inventione existentibus. 464. Si dicis quod de huiusmodi ratiocinatione sive arte ratiocinandi 5 est scientia ratiocinativa per doctrinam expressa, verum est, sed non secundum illam rationem inventionis, sed secundum rationem doctrinae. Sicut enim verbum mentale est de re cuius est verbum et in mente, et verbum vocale est de mentali verbo nee tamen exprimit illud sub esse quo mentale est sed sub esse quo sensibile est, sic ars ratiocinandi 10 inventa est de rationibus rerum et modis rationalibus, et ars ratiocinandi per doctrinam expressa est de arte ratiocinandi inventa, sed non exprimit illam sub esse suae inventionis quo latet in memoria invenientis, sed sub esse doctrinae quo in communione et usu hominum sese manifestat. 15 465. Si quaeris qua arte ratiocinandi ilia ratiocinatio inventa, sive ars ilia sub esse inventionis, est ratiocinata, dicendum quod seipsa et non alia. Ipsa enim est sibi modus et ars. Ad ipsam tamen venitur non per artem sed per modum ratiocinandi ex usu habitum et per studium. Unde sicut ad universale quod est principium artis et scientiae venitur 20 per sensum et experimentum et non per universale, et cum ad ipsum perventum est, est universale non per aliud quod det sibi esse universalis sed seipso universale est, et ipsum est principium scientiae non per aliud prius principium sed per seipsum, sic ad artem ratiocinandi ex inventione habitam venitur per usualem ratiocinationem ex natura 25 et usu habitam et per studium diligens, ad quam cum pervenitur ipsa per seipsam ratiocinata est et non aliunde habet artem qua ratiocinetur, et ipsa est principium ordinativum et ratiocinativum omnis doctrinae non per aliam ratiocinationem nee sub alio esse priori sed per semetipsam sub ratione inventionis. 30 466. Nee est illud mirandum, quia in omni genere denominationum ubi unum denominat multa per prius et posterius oportet quod illud primum denominans omnia semetipsum denominet, cum ad ipsum perventum est. Et ratio est quia ipsum est simplicissimum et omnium mensura in illo genere, verbi gratia albedo est quanta quia corpus cui 35 inest est quantum, et corpus est quantum quia quantitas est quanta, et ipsa quantitas per quam alia praedicta sunt quanta non est aliunde i antecedens: et add. ALESDO 7 et1 om. a'L 8 est om. p 10 et1: de add. CGD rationalibus: ratiocinalibus SNO ratiocinabilibus RIB2V rationabilibus FKCEGB1 16 ratiocinata: ratiocinativa FpCb 28-29 semetipsam: ut add. a'RcG neadd.K 30 illud: istud />RLEIBV quia: quod CDM cum add. a' 31 ubi om. a' 32 denominet: denominat a 35 est1 om. FHRLSG 1
Supra, par. 454.
160
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quanta sed seipsa. Similiter corpus est candidum quia superficies eius est Candida, et superficies est Candida quia candor qui est in superficie est candidus, quia sicut dicit Augustinus in VII libro De Trinitate,1 Absurdum est dicere candidum non esse candorem. Similiter ignis agit per formam suam, et forma agit per virtutem, virtus per actionem, sed 5 actio non alio agit sed seipsa. Similiter corpus vivit anima sua, et anima vivit vita sua, vita autem vivit seipsa et non aliunde. 467. Similiter homo ratiocinatur per rationem suam, ratio per ratiocinationem, quia ratiocinatio est motus rationis, sed ratiocinatio ratiocinatur seipsa. Similiter speciales doctrinae ratiocinatae sunt per 10 doctrinam ratiocinandi, scilicet logicam quae est quodammodo communis illis saltern secundum usum. Doctrina autem ratiocinandi per ratiocinationem inventam est ratiocinata, sed ratiocinatio inventa semetipsa ratiocinata est. Isto etiam modo dicitur unitas una, divisio divisa, universalitas universalis, singularitas singularis et alia talia 15 innumerabilia. Ex his igitur constat satis quod de sermone simpliciter et de ratiocinatione potest esse scientia et quomodo.
Cap. XLIX De divisione scientiae sermocinalis. 468. Consequenter dividenda est sermocinalis scientia, et quia sermo totaliter signum est, quia, ut dicit Plato,2 ad hoc inventus est sermo 20 ut praesto sint mutuae voluntatis indicia, et signum est totaliter ad aliud, ideo scientia sermocinalis totaliter ordinatur ad aliud, scilicet ad alias scientias, et hoc patuit prius ex ortu eius.3 Igitur ex fine potissime accipienda est divisio sermocinalis scientiae sic: sermo aut est significativus eorum quae iam nota sunt, aut inquisitivus eorum quae adhuc ignota 25 sunt. Primo modo est grammatica, secundo modo logica et rhetorica. Sermo enim inquisitivus ignoti, cum ignotum in quaestione ponatur, est inquisitivus circa quaestionem aliquam. Sed quaestionis duae sunt species secundum Boethium in I Topicorum* scilicet thesis et hypothesis. Sermo igitur inquisitivus veri ignoti circa thesim est syllogismus 30 5 agit ont. RNO 12 secundum: per Cb 13 inventam: inventa CREGINO 23 prius om. a' 27 cum ignotum: veri ut notum a 1 Augustine, De Trin. vii, i, § 2; ed. Mountain, CCSL 50: 248. * Plato, Timaeus (4700); tr. Chalcidius, ed. Waszink, pp. 44-45: Eadem vocis quoque et auditus ratio est ad eosdem usus atque ad plenam vitae hominum instructionem datorum, siquidem propterea sermonis est ordinata communicatio ut praesto forent mutuae voluntatis indicia; quantumque per vocem utilitatis capitur ex musica, totum hoc constat hominum generi propter harmoniam tributum. 3 Supra, ch. 48: 455-7. 4 Boethius, De differentiis topicis, i; PL 64: 11770.
DE ORTU SCIENTIARUM
161
et species eius, de quibus est logica; sed circa hypothesim oratio rhetorica sive ratiocinatio rhetorica quod idem est, de qua rhetorica est. 469. Est autem thesis:1 quaestio quae de re circumstantiis nuda quaerit ac disserit. Et haec in doctrinalibus scientiis demonstrativo 5 syllogismo determinatur, in disser(ta)tionibus probabilibus dialectico, qui ut adminiculans est, nunc est logicus, ut circa hanc thesim: utrum ad syllogismum sunt necessarii tres termini et duae propositiones; nunc ethicus ut hie: utrum summum bonum voluptas; nunc physicus ut hie: utrum generatio est ex contrariis. 10 470. Est autem hypothesis,2 quae et a rhetoribus dicitur constitutio vel causa, quaestio personis, temporibus, factis ceterisque circumstantiis implicita ut: lurene Cicero in exilium dubio rei publicae tempore detrudatur quia iussu populi cives Romanos necaverit. Sunt autem circumstantiae ut dicit Boethius in IV Topicorum:3 quis, quid, ubi, quando, 15 cur, quomodo, quibus auxiliis, quae ordine verborum mutato versum faciunt sic:4 quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando. Et hae omnes in praedicto exemplo Boethii in I Topicorum posito inveniuntur. Quis, Cicero. Quid, detrudatur; quid enim factum quaerit. Ubi, in exilium. Quibus auxiliis, iussu populi. Cur, quia cives necaverit. 20 Quomodo, iure. Quando, tempore dubio rei publicae. 471. Haec autem iam dicta distinctio logicae et rhetoricae aliter sumi potest sic: quaestio autem quaerit de re universali abstracta a singularibus; aut de re singulari, scilicet persona vel negotio singulari. Primo modo est quaestio pertinens philosophis, secundo oratoribus, secundum 25 Boethium in I Topicorum.5 472. Et prima est scientifica quae per dialecticam terminatur et per i quibus: quo CINOV oratio om. a' 2 rhetorica1 om. Cb 5 disser(ta)tionibus: definitionibus a' distinctionibus R descriptionibus O rationibus E dissertionibus cet. 7 sunt: sint a'cG 8 bonum: sit add. REN est add. Q 12-13 detrudatur: detrudetur a' 16 quis, quid: quisquisaM 17 posito: positae a 21 sumi: poni a' patere c 24 secundo: modo add. PNO 26 prima: ipsa MN 1 Ibid.: Quaestionis autem duae sunt species: una quae dicitur a dialecticis; thesis; haec huiusmodi est quae de re caeteris circumstantiis nuda quaerit ac disserit, quales a dialecticis maxime ad disputationem sumuntur, ut voluptasne summum bonum sit ? 2 Ibid.: Altera vero quae a Graecis vocatur hypothesis, a nobis dicitur causa; haec quaestio est personis, temporibus, factis, caeterisque circumstantiis implicita; ea est huiusmodi: lurene Cicero in exsilium dubio reipublicae tempore detrudatur, quia iniussu populi cives Romanos necaverit. 3 Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 120500: . . . quibus adminiculis. 4 Cf. Gundis., Dediv.phil., cap. De rhetorica; ed. Baur, pp. 65-6:... que circumstancie in hoc versiculo designantur: 'Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo quando.' 5 Boeth., De diff. top. i; PL 64: n82A.
4141C76
M
i6z
DE ORTU S C I E N T I A R U M
demonstrativam, sed per illam non immediate habetur scientia, licet, ut dicit Aristoteles in I Topicorum,1 valeat ad secundum philosophiam disciplinas, sed per illam obtinetur opinio quae disponit ad scientiam. Per demonstrativam autem immediate habetur scientia. Et ideo sermo inquisitivus de huiusmodi quaestione spectat ad logicam. 5 473. Secunda autem questio quae oratoribus congruit, civilis dicitur, et est de qua inquisitio spectat ad rhetoricam. Rhetorica enim est pars civilis scientiae et ethicae deservit. Hanc autem differentiam quaestionum plane habemus a Boethio in fine IV Topicorum2 ubi ponit differentiam inter locos dialecticos et rhetoricos. Ibi enim docet quod et ipsae facul- 10 tates, scilicet dialectica et rhetorica, et earum loci differunt secundum universalitatem et particularitatem, quia dialectica est universalis et rhetorica particularis. Circumstantiae enim quas considerat rhetorica faciunt causas sive quaestiones singulares. Et ideo loci rhetorici aut non iuvant dialecticum omnino aut nonnisi accidentaliter, scilicet si forte 15 descenderit ad personam singularem vel negotium singulare. Sed rhetor semper indiget dialecticis, quia ipsi sunt universales continentes in se locorum rhetoricorum vim et non e converso, sicut universale continet in se particulare et non e converso, et ideo iuvat universale ad concludendum de particulari et non e converso. Sic igitur patet distinctio 20 trium scientiarum sermocinalium penes fines ad quos sunt. 474. Ex eisdem etiam potest sumi distinctio penes subiecta. De sermone enim significative per se est grammatica. De ratiocinativo per se aliae duae, ita quod de ratiocinativo circa theses et circa universalia et scientifica logica, et de ratiocinativo circa hypotheses et res singulares 25 circumstantiatas et civiles rhetorica. 475. Ex his patet quod non incongrue sic definiri potest sermocinalis scientia, scilicet quod sit scientia de sermone docens recte significare quod notum est et recte ratiocinando investigare quod ignotum est. Et est haec definitio eadem secundum rem cum ilia quam 30 supra dedimus.3 2 secundum: secundam A1GDO 6 congruit: convenit QRLESM communiter I 7 qua: quo a' 10 quod: quia a' n earum: eorum DMO 14 aut om. a' 16 descenderit: descendit a' 23 ratiocinativo: ratiocinatione QLDN 25 et2 om. SDN 26 circumstantiatas: circumstantias a'ES 27 patet: nota a'
1 Arist., Top. i, 2 (101*34-36); AL v 1-3, p. 7; Ad secundum philosophiam autem disciplinas quoniam potentes ad utraque dubitare facile in singulis speculabimur verum et falsum. 2 Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12150-12168. 3 Supra, par. 468.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
163
Cap. L Verificatio pridem factae distinctionis inter sermocinales scientias per oppositiones et responsiones. 476. Circa iam dicta posset forte movere quempiam quod dixi grammaticam ab aliis distingui per hoc quod considerat sermonem 5 significativum. Similiter enim videtur quod aliae faciant. Sermo enim ratiocinativus etiam significativus est. 477. Item si prius est ignotum quaerere quam inventum significare, videtur quod aut grammatica sequatur alias duas, aut male ponatur quod ipsa sit de sermone significativo et aliae de ratiocinativo. 10 478. Item quomodo distinguuntur logica et rhetorica penes thesim et hypothesim? Hoc non videtur quia Boethius distinguit in Topicis1 inter dialecticam et rhetoricam penes illas, sed logica est in plus quam dialectica quia continet illam sicut quandam partem eius. 479. Ad primum dicendum quod licet sermo ratiocinativus sit signi15 ficativus, tamen aliunde significativus est et aliunde ratiocinativus. Significativus enim est penes congruas coaptationes dictionum ad invicem in debitis consignificationibus. Ratiocinativus penes rectum decursum rationis a termino uno in alterum per medium, ut per illud terminus de termino concludatur vel ab eodem amoveatur. Nunc autem 20 grammaticae est docere de sermone quomodo apte significativus sit, sed aliarum duarum quomodo apte ratiocinativus. 480. Ad aliud dicendum quod ignotum quaeri nequit nisi per notum, et ideo quando per sermonem quaeritur quod adhuc ignotum est, oportet sermonem ilium fieri de rebus notis, alioquin enim nihil certifi25 cari posset nee inveniri quod ignotum est. Et ideo licet circa eandem rem numero ignotam prius sit inquisitio et deinde significatio, tamen simpliciter prior est significatio in sermone quam inquisitio, sicut actus simpliciter prior est potentia, sed circa idem numero prior est potentia quam actus. Si quaeritur quomodo in notitiam rerum venitur quae 3o significantur per sermonem inquisitivum ignotorum, dicendum quod statim cum incipit homo habere usum sensuum et rationis naturaliter aliqua incipit noscere sine obstaculo omni per quae postea de ignotis inquirit. 481. Ad tertium dicendum quod ratiocinatio distinguitur per illam i pridem factae: prius factae AtFtKtP*Q praedictae factae PCN1 praedictae LED praefate O quaestionis add. AK 6 etiam: et a 10 distinguuntur: est E om. IS 18 decursum om. c 19 amoveatur: removeatur/>RENV moveatur IO 29 Si: Sed QLNOV 30 significantur: significatur El significant AF significat KPM 32 omni: omnium SNV 1
Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12050, 12060, 12150-12168.
164
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quae est ex necessariis et illam quae est ex probabilibus, et utraque ratiocinatur circa thesim, sed ilia per se circa scibilem, et haec circa opinabilem, quae ab Aristotele in Dialecticis1 vocatur problema. Ilia autem quae est ex probabilibus, quaedam est ex probabilibus simpliciter secundum definitionem probabilis datam in I Topicorum,2 scilicet quod 5 videtur omnibus vel pluribus vel sapientibus, et illis vel omnibus vel pluribus vel maxime notis et praecipuis, quaedam ex probabilibus alicui ut oratori; aut sic: quaedam ex probabilibus circa quaestionem physicam, quaedam ex probabilibus circa quaestionem civilem. 482. Sic igitur patet quod licet dialectica sit inquisitiva circa thesim, 10 nihilominus et demonstrativa, sed aliter et aliter, ut iam dictum est. Et sic distinxi superius logicam totam quae docet ratiocinari demonstrative et dialectice contra rhetoricam per determinationem thesis. Boethius autem in Topicis3 non intendit de utroque modo ratiocinandi, scilicet qui est ex necessariis et qui ex probabilibus, sed tantum de illo 15 qui est ex probabilibus. Et ideo non loquitur nisi de dialectica et rhetorica quae ex probabilibus ratiocinantur, et ideo sua distinctio non est contra illam quam supra feci, sed est pars illius, quantum scilicet attinebat ad intentionem eius.
Cap. LI
De ortu grammaticae, subiecto, fine ac definitione.
20
483. Nunc de singulis sermocinalibus scientiis aliquid dicendum, et primo de grammatica. Ortus igitur grammaticae ex praedictis patere potest. Cum enim sermo in usu fuisset diutius et ab impositione humana inventus natura vel casu regeretur, perceperunt philosophiae amatores 25 plures deesse loquentibus et audientibus commoditates ex hoc quod sermocinabantur sine arte, et hoc tarn in communi sermone quam in communicatione scientiae per doctrinam. Minus enim bene communiter loquentes possunt suos conceptus exprimere et minus bene intelliguntur quando casualiter loquuntur et inuniformiter et quando 3° i et2 om. a' 2 scibilem om. c 7 praecipuis: praecipue a'N 8 quaedam: est add, a'RIS 13 contra: circa aCO 15 qui2: est add. ^>EDN 17 ratiocinantur : ratiocinatur KQLDN 18 contra: circa a 22 dicendum: est add. DN 28 bene: bonum a 30 inuniformiter: unirbrmiter AHPSNO 1
Arist., Top. i, ii (io4bi ff.); AL v 1-3, pp. 16-17 (PL 64: 9160). Arist., Top. i, 10 (ic»4a8-i2); AL v 1-3, p. 15 (PL 64: QIOA): Est autem propositio dialectica interrogatio probabilis aut omnibus aut pluribus aut sapientibus, et his vel omnibus vel pluribus vel maxime notis, non extranea; ponet enim aliquis quod videtur sapientibus, nisi contrarium sit plurium opinionibus. 3 Supra, par. 478, n. i. 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
165
quilibet pro arbitrio suo sermonem vel modum sermocinandi sibi fingit. Minus etiam bene et tardius tradunt scientias qui eas noverunt quando minus congrue et minus artificialiter loquuntur, et minus bene intelliguntur et tardius. Ideoque curaverunt sapientes tollere istas 5 incommoditates, et videntes quod tollerentur per artificiosum et congruum ac uniformem modum sermocinandi et quod sermo posset in artem reduci ad hoc ut congrue et uniformiter et proprie ac prompte omnia per ipsum significarentur, scientiam super hoc constituerunt, et haec est grammatica, sic dicta ab elementis suis primis. Gramma 10 enim Graece littera est Latine.1 484. Ex his patent subiectum, finis et defmitio huius scientiae. Subiectum enim sermo significativus est secundum quod huiusmodi; finis, congruus et aptus modus significandi omnem mentis conceptionem; definitio, scientia de sermone docens omnem animi concepti15 onem congrue significare.
Cap. LII Verificatio eorum quae proximo dicta sunt per oppositionem et responsionem. 485. Forsitan movebit aliquem quod dixi subiectum grammaticae esse sermonem significativum secundum quod huiusmodi, turn quia agit 20 de litteris et syllabis quae nihil significant per se, turn quia non de omni significative videtur agere, cum aliqua vox naturaliter significet de qua non agit, turn quia etiam consuetudo est dicere quod grammatica sit de oratione congrua secundum quod huiusmodi. 486. Item dubitabit aliquis quomodo dicatur quod docet congrue 25 significare, cum alii, et praecipue Gundissalinus,2 dicant ipsam esse scientiam recte scribendi et recte loquendi. 487. Et dicendum ad primum quod illud est subiectum scientiae quod continet omnia de quibus agitur in ilia, au tsicut partes subiectivas vel integrates, aut sicut principia aliqua, aut proprietates et 30 huiusmodi. Quia igitur littera et syllaba sunt partes et principia sermonis, ideo de illis agit grammaticus. Unde dicendum quod non i sibi: qui a 22 etiam om. SMO KRSNO
7 ad: ac a' de F ut: quod a'IV 24 quod: quia Ap 25 esse om. Lc
12 enim om. DO 29 aliqua: alia
1 Cf. Isid., Etymol. i, 5; ed. Lindsay, § i; and Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 28, ed. Buttimer, p. 44. 2 Gundis., De div. phil., cap. De grammatica; ed. Baur, p. 44: Grammatica est ars vel scientia gnara recte loquendi, recte scribendi.
166
DE ORTU S C I E N T I A R U M
oportet subiectum scientiae continere omnia de quibus ipsa agit tamquam partes subiectivas ut de illis praedicetur. 488. Similiter dicendum quod non agit de omni voce significativa, sed de sermone significative secundum quod huiusmodi, et per hoc quod dico sermonem intelligitur vox ad placitum significativa. Omnis 5 enim sermo est vox humana imposita ad significandum secundum placitum humanum. Et quamvis omnis sermo sit significativus et non e converse, non tamen est nugatio cum dicitur sermo significativus secundum quod huiusmodi, quia per hanc determinationem, significativus, intenditur natura sermonis praecise ex ilia parte qua significa- 10 tivus est, ut sic distinguatur a semetipso secundum quod ratiocinativus est. Sic enim supradictum est quod non inconvenienter additur mobile super corpus in subiecto physicae, quamvis omne corpus sit mobile.1 489. Similiter dicendum quod ponentes quod subiectum grammaticae est oratio congrua secundum quod huiusmodi non discrepant ab eo 15 quod dictum est ipsam esse de sermone significative secundum quod huiusmodi. Oratio enim congrua continet omnia de quibus est grammatica et sermo congrue significativus similiter, sed sermo congrue significativus de pluribus praedicatur quam oratio. Agit enim grammatica de voce, littera, syllaba, dictione et oratione et de partibus ora- 20 tionis singulis singillatim docens naturam earum in significando et consignificando. Et hoc facit Priscianus in sexdecim libris maioris voluminis. Deinde docet partium ad invicem constructionem penes earum significationes et consignificationes. Et hoc facit Priscianus in duobus libris minoris voluminis, de quibus omnibus praeterquam de 25 voce, littera et syllaba praedicatur sermo significativus secundum quod talis est. Sed oratio non praedicatur de dictione nee de aliqua parte orationis per se. Sic igitur utrumque bene dicitur de subiecto grammaticae et non discrepant ab invicem ilia duo dicta secundum veritatem. Verumtamen illud quod dicit subiectum esse sermonem ut ordinatur ad 30 congrue significandum vel sermonem congrue significatum secundum quod huiusmodi plus dat intelligere quam illud quod dicit subiectum esse orationem congruam. Dat enim intelligere cum subiecto finem et distinctionem evidentem eius ab aliis scientiis sermocinalibus. 490. Ad aliud dicendum quod ea quae nobis nota sunt significare 35 possumus alii praecipue duplici signo: scriptura absenti, loquela praesenti. Et ideo quia grammatica intendit modum artificiosum docere 14 dicendum: est add. E,b 15 congrua: enim congrua add. p 16 ipsam: ipsum c 21 earum: eorum ACLSG 26 et om. aD 36 praecipue: praecipuo BMOV 1
Supra, ch. 9: 36 ff.
DE ORTU SCIENTIARUM
167
significant omne quod mente concipitur, docet et modum scribendi recte et loquendi recte. Unde ilia definitio quae dicit quod grammatica est scientia recte scribendi et recte loquendi idem dicit cum ilia quam supra dedi, sed ista dicit specialius et explicite quae ilia dixit generalius 5 et involute. 491. Et nota quod ad hanc scientiam reducuntur ars dictandi et poemata fingendi, quae dicitur poesis vel poetica, ex parte qua congrue intendunt aliquid significare aut ut prosint aut ut delectent, quae duo praecipue poetis congruunt quia autprodesse volunt aut delectare poetae.1 10 Carmina tamen poetica ex parte qua numeraliter coaptata sunt et harmonicae ad iudicium musici pertinent, ut praedictum est.2 Est autem poetica secundum Gundissalinum,3 scientia componendi carmina metrice. Et metrum secundum eundem est distincta pedum et temporum varietate modulata oratio. Et pes, ut dicit, est syllabarum et temporum 15 certa dinumeratio.
Cap. LIII De nomine logicae et ortu, sufficientia, subiecto, fine ac definitione. 492. De logica sciendum quod nomen ipsum aequivocum est, quia, ut dicit Hugo de Sancto Victore in suo Didascalicon^ hoc nomen 20 sumitur a Graeco nomine logos, quod apud eos significat sermonem et rationem, et ita apud illos est aequivocum. Et ideo logica apud nos uno modo est scientia sermocinalis, et sic comprehendit grammaticam, rhetoricam et logicam proprie dictam. Alio modo est scientia rationalis, et sic est una trivialis scientia divisa contra grammaticam et rhetoricam, 25 et sic de ilia modo intendimus. 493. De qua sciendum quod non ideo rationalis scientia dicitur quia considerat res rationis ut apud solam rationem sunt, quia sic non 4 explicite: explicatae CGBD 7 poemata: poedi a' poetisandi Q poeticam E poetica G quae dicitur: quaedam a 12 poetica: poeta a 15 certa om. a' 22 grammaticam: et add. a'RLcG 27 quia1: quod a' 1 Horace, De arte poetica, line 333; ed. Oxford (1891), p. 420. * Supra, ch. 21: 151. 3 Gundis., De div. phil., cap. De poetica; ed. Baur, p. 54: Quid ipsa sit sic diffinitur: 'Poetica est scientia componendi carmina metrice'.—metrum est temporum et pedum distincta varietate modulata oracio; et dicitur metrum a mensura, eo quod certis pedum mensuris atque spaciis terminarur, neque ultra dimensionis tempora constituta progreditur. mensura enim grece metrum dicitur; tempus autem consideratur in productione vel corrupcione sillabe; pes est sillabarum et temporum certa dinumeracio. 4 Hugh of St. Victor, Didasc. i, i r, ed. Buttimer, pp. 20-21: Logica dicitur a Graeco logos, quod nomen geminam habet interpretationem. dicitur enim logos sermo sive ratio, et inde logica sermocinalis sive rationalis scientia dici potest.
i68
DE ORTU S C I E N T I A R U M
esset proprie sermocinalis scientia, sed quia docet modum ratiocinandi non solum in mente existentem sed etiam in sermone, et quia res rationis considerat et rationes quibus res sunt rationabiles a mente per sermonem explicitas. Hinc enim est quod syllogismus dicitur oratio in qua ex quibusdam positis ex necessitate sequitur conclusio. Haec igitur 5 scientia ratiocinativa est sive rationalis, quia motu rationis docet uti artificialiter, et sermocinalis, quia docet ilium artificialiter sermocinari. 494. Huius autem scientiae ortus, ut praetactum est,1 talis erat. Cum in philosophicis multae essent opinionum contrarietates et ideo multi errores, quia non sunt contraria simul vera de eodem, perceperunt 10 studiosi hoc esse ex imperitia ratiocinandi, et quod non posset esse certitude scientiae sine peritia ratiocinandi. Et ideo studuerunt modum ratiocinandi redigere in artem, et istam scientiam constituerunt per quam et semetipsam et alias omnes compleverunt et ordinaverunt, et est haec scientia de modo ratiocinandi in omnibus. 15 495. Traditur enim in libro Priorum forma ratiocinandi non solum in dialecticis et demonstrativis sed et in rhetoricis et universaliter in omni arte et ubicumque fides est, ut testatur Aristoteles versus finem Priorum, capitulo De inductione.2 Haec tamen forma accommodata rebus universalibus scientificis quas considerant philosophi, qui theses 20 discutiunt, proprie logicae considerationis est; accommodata autem rebus singularibus et sensibilibus quas considerant oratores, qui hypotheses pertractant, considerationis rhetoricae. 496. Ut igitur parum altius videamus logicae sufficientiam in modis ratiocinandi et in eius partibus, notandum quod circa quaestiones 25 philosophicas terminandas contingit ratiocinari ex propriis et ex communibus. 497. Ex propriis dico quando ex talibus argumentatio est quae secundum illam scientiam sunt in qua est quaestio terminanda, et secundum quod talia sunt, verbi gratia ut cum concluditur tres angulos 30 trianguli esse aequales duobus rectis per angulum extrinsecum qui aequipollet duobus intra oppositis, et cum concluditur lunam eclipsari 3 rationabiles: rationales FKpSMN ratiocinabiles B 4 explicitas: explicatas LID enim om. ESNV ex om. o'CESGMNO 17 et2: etiam AN om. LDM 18 et: etiam a' 21 discutiunt: discurrunt a discernunt/) 24 modis: modum SDM 26 ex2 om. a'ID 32 oppositis: positis PCLB appositis RO 1
Supra, ch. 46: 418-19. Arist., Anal, prior, ii, 23 (68b9-i3>; tr. Boethii, ed. Minio-Paluello, AL iii 1-4, PP- 133-4 (PL 64: 7080): Quoniam autem non solum dialectici et demonstrativi syllogismi per praedictas fiunt figuras, sed et rhetorici et simpliciter quaecumque fides et secundum quamque artem, nunc erit dicendum. 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
169
diametraliter oppositam soli per umbram terrae interpositae, et huiusmodi. Talia enim media causae sunt propriae talium conclusionum. 498. Ex communibus dico quando sumitur argumentatio ex talibus quae sunt communiter in rebus omnis scientiae, et possunt aptari ad 5 omnes scientias, et ad principia etiam omnium et non solum ad conclusiones. Dialectica enim ad omnium methodorum principia viam habet, ut docet Aristoteles in I Topicorum.1 Huiusmodi autem communia sunt rationes totius et partis, contrarii, similis et communiter accidentis et huiusmodi, a quibus loci dialectic! sumi possunt, verbi gratia ut si 10 ostendatur triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis per hoc quod omne per se accidens inest suo per se subiecto, et habitus trium angulorum est per se accidens trianguli, et si ostendatur lunam oppositam soli eclipsari quia absconditur ab illustratore, aut solem eclipsari quia absconditur a visibus nostris, et huiusmodi. In dictis 15 enim sumitur medium a communiter accidentibus, et potest adaptari adeo bene aliis conclusionibus et scientiis sicut dictis. 499. Inde autem est quod ad conclusiones scientificas argumentamur turn ex propriis turn ex communibus, et ad principia etiam ex communibus, quia saepe occulta est veritas nobis, et nostra cognitio 20 incipit ab universalioribus et tendit ad propriora. Et ideo primo ratiocinamur per media communia probabilia donee fiat opinio, et deinde penetramus ad proprias causas, et sic fit vera scientia, si tamen comprehendantur ut propriae causae. Quia igitur alius modus inveniendi, iudicandi, proponendi et disputandi omnino habendus est in propriis 25 cuiuslibet disciplinae, et alius in communibus, quia hinc inveniri debet medium probabile tantum, inde necessarium, quorum primum fit multipliciter, et secundum uno modo aut paucis ad eandem conclusionem, et inde proponendum cum interrogatione et disputandum ex communi consensu respondentis, ex alia parte sine interrogatione et 30 disputandum festinando ad conclusionem etiam si non consentiat respondens, ut docet Aristoteles in VIII Topicorum2- et in I Elenchorum,3 ideo ad logicam, quae est modus scientiarum et debet docere modum inveniendi verum in illis, pertinet tradere artem ratiocinandi ex propriis et ex communibus. Et ilia quae docet ratiocinari ex propriis 35 logica demonstrativa dicitur, et traditur in libro Posteriorum Aristotelis; 6 Dialectics enim: Sicut sunt termini dialecticae quae p 30 disputandum: disputando p 3 i V I I I : I V G D VII N 1
14 a om. aRLc
Arist., Top. i, 2 (ioib3~4); AL v 1-3, p. 7 (PL 64: 9110). Arist., Top. viii, i (i55b3-28); AL v 1-3, pp. 156-7 (PL 64: 99300). s Arist., De soph. el. i, 2 (i6sa38-bii); PL 64: 10090. 2
170
DE ORTU SCIENTIARUM
et ilia quae ex communibus dialectica, et traditur in libro Topicorum Aristotelis. 500. Item quia istae differentiae ratiocinationum ex propriis et ex communibus sumuntur ex parte materiae, quia ex parte rerum et mediorum unde ratiocinantur, et forma ratiocinationis eadem est in 5 ornni materia, ideo oportuit logicam facere tractatum de modo ratiocinandi in genere prout abstrahit ab omni materia propria vel communi, ad quam videlicet respiceret tarn demonstrator quam dialecticus ratiocinari volens. Eadem enim est forma syllogistica in utraque materia, scilicet necessaria et probabili. 10 501. Nota tamen quod non ita abstrahitur haec forma quod determinetur de ipsa sine omnimoda materia, quia hoc esse non posset. Sed sicut mathematica abstrahuntur a materia physica tantum et nihilominus ipsa habent suam materiam intelligibilem, ut in praecedentibus ostendimus,1 sic forma syllogistica et omnino ratiocinativa abs- 15 trahitur a materia communi et propria, id est probabili et necessaria. Habet tamen secum quandam materiam simpliciorem quae est intra utramque dictam, scilicet tres terminos, duo extrema et medium unum ex quibus connectuntur duae propositiones. 502. De forma autem syllogistica et omnino ratiocinativa in libro 20 Priorum2 Aristotelis determinatur, ubi ponuntur semper tres termini constituentes duas propositiones, sed tales qui abstrahant a materia probabili et necessaria. Et docetur quot modis et quibus et quot figuris et quibus possit in eis fieri vera ratiocinatio in omni materia ut inde formam habeat ratiocinandi tarn demonstrator quam dialecticus. Docet 25 igitur Aristoteles in Prioribus modum ratiocinandi per omnimodam combinationem possibilem propositionum omnimodarum, et hoc in triplici figura, ostendens quod alia figura non est nee alia combinatio vera quam illae quas ponit, quale etiam debet esse medium et qualiter inveniendum. Tandem autem versus finem libri docet alios modos 30 ratiocinationum quae non videntur syllogismi nullam vim ratiocinandi habere nisi per syllogismum et per figuras et modos praedeterminatos ibi, et hoc ostendit de inductione, exemplo, deductione, instantia et enthymemate. 503. Deinde in Posterioribus docet modum ratiocinandi ex propriis 35 uniuscuiusque facultatis scientificae ad constituendum syllogismum demonstrativum et perquirendum veram scientiam. Nee hoc facit 3 quia: et DO 5 ratiocinantur: ratiocinatur a'IS 12 sine om. a' 17 materiam om. a' intra: inter HRNV 22 abstrahant: abstrahantur a 33 deductione: de inductione b 1
Cf. supra, ch. 25: 205.
2
Arist., Anal, prior, i, 4 (25b32 ff.).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
171
aliam formam syllogisticam determinans quam prius, nee eandem replicans, sed quasdam materiales conditiones syllogism! determinat per quas syllogismus simpliciter contrahitur ad demonstrationem, ut quod potissima demonstratio debet esse ex principiis primis rei con5 cludendae et veris et quae sunt per se et universalia et causae immediatae et huiusmodi. Extendendo tamen potest aliquando fieri ex conclusionibus quae conclusae sunt per principia vera et prima, et aliquando ex effectu, aliquando ex particulari causa et huiusmodi. Docet etiam quot et quae sunt quaestiones ad quas considerat demon10 strator et cuiusmodi medium debet esse demonstrativum et quomodo inveniendum. 504. Et isti duo libri sunt eiusdem continuationis sicut patet ex communi prooemio in principio Priorum1 ubi datur intentio respectu libri Posteriorum, et ex communi epilogo versus finem Posteriorum2 15 ubi epilogatio brevis fit de utroque libro, et ideo vocantur resolutoria sive Analytica Priora et Posteriora. Causa autem huius continuationis potest esse quod potissimus modus syllogizandi et principaliter ac finaliter intentus, quo habito quiescit humana inquisitio, demonstrativus est. Dialecticus enim et sophisticus non intenduntur propter se princi20 paliter, ut iam patebit,3 sed propter scientiam habendam tandem per demonstrativum. Et ideo cum forma syllogistica simpliciter in eadem continuatione statim traditur modus demonstrandi. 505. Alia causa potest esse quia multum oportet adesse iudicium tarn circa syllogismum simpliciter quam circa demonstrativum. Oportet 25 enim in syllogismo simpliciter iudicare de terminis et eorum coniunctione, de figura, de modo qui consistit in dispositione propositionum, quorum unumquodque multis modis accidit, ut patet fere per totum librum Priorum. Oportet etiam in demonstratione considerare si principia quae praemittuntur sint causae vel non, et si sic, utrum mediatae 30 vel immediatae, utrum universales vel particulares et cetera multa, sicut in I Posteriorum docetur. Et sic plurimum est utrimque de iudicio. Et ideo uterque liber vocatur analyticus vel resolutorius quia de facto i prius, nee: in libro Priorum, sed p 7 principia om. p 9 ad om. p 16 Priora et Posteriora: Priorum et Posteriorum a' huius: huiusmodi CM om. SGB 19 intenduntur: intendunt ac propter: per DN 23 adesse: addere a' esse QLE 24 demonstrativum: demonstrationem a'cG 26 figura: et add. a' 28 etiam: enim a'L 1 Arist., Anal, prior, i, i (24bi2-i4); tr. Boethii, ed. Minio-Paluello, AL iii 1-4, p. 6 (PL 64: 6390): Quid ergo est propositio, et quid differt syllogistica et demonstrativa et dialectica, subtiliter quidem in sequentibus dicetur . . . 2 Arist., Anal. post, ii, 19 (99bi5-i7); AL iv 1-4, p. 104 (PL 64: 7588): De sillogismis quidem igitur et demonstratione, quidque unumquodque sit et quomodo fit, manifestum est, simul autem et de scientia demonstrativa; idem enim est. 3 Infra, pars. 506-14.
172
DE ORTU S C I E N T I A R U M
syllogismo per resolutionem eius iudicatur. Modicum autem est utrimque de inventione respectu iudicii, sicut patet in I Priorum ubi docet medium syllogisticum invenire, et in II Posteriorum ubi docet invenire medium demonstrativum. 506. Docet autem in libro Topicorum modum ratiocinandi ex commu- 5 nibus ad omnem scientiam, scilicet ex probabilibus ad constituendum syllogismum dialecticum, quo per duorum inquisitionem opponendo et respondendo perquiratur opinio, non ut ibi stetur, sed ut per earn fiat perfectus et facilior aditus ad certam scientiam. Et ibi docet per quasdam materiales conditiones contrahere formam syllogisticam sim- 10 pliciter ad syllogismum dialecticum. Et quia dialectica valet ad tria, scilicet ad disciplinas philosophicas, ut inveniatur in eis veritas, et ad obviationem et ad exercitationem, de ipsa secundum omnem triplicem eius finem determinat; et primo usque ad librum octavum de principali fine quo ordinatur ad veri cognitionem in scientiis, distinguens quatuor 15 genera problematum iuxta quatuor genera praedicatorum, scilicet essentiale convertibile et non convertibile, et accidentale convertibile et non convertibile, et docens ex probabilibus syllogizare ad utramque partem cuiuslibet problematis. 507. In quibus notandum, quod non docet determinare utrum genus 20 vel proprium vel definitio insit simpliciter vel non insit, sed utrum insit ut genus vel ut proprium vel ut definitio. Et ideo non est problema de genere ubi quaeritur de eo quod est genus, sed ubi quaeritur utrum aliquid insit ut genus, et similiter dico de proprio et definitione. Ista enim tria problemata per hoc cognoscuntur quod non quaerunt nisi 25 de modo inhaerendi. Problema autem de accidente dupliciter cognoscitur, scilicet si quaeritur an aliquid insit simpliciter, et si quaeritur cum modo, scilicet an insit ut accidens. Unde quodcumque fuerit praedicatum de cuius inhaerentia simplici quaeritur, semper problema de accidente est. Omne enim tale reducitur ad accidentis determinationem, turn quia 30 accidentis proprium est inesse, turn quia cum contingat aliquid inesse simpliciter et secundum quid, uterque modus inhaerendi invenitur in accidente, sed in aliis inesse simpliciter tantummodo. Et ideo quaestio de inhaerentia simplici potius accidenti tribuitur quam aliis. 508. In VIII autem Topicorum1 determinatur dialectica obviativa 35 5 autem: etiam DMO 8 perquiratur: per quern acquiratur/) 10 quasdam: quas a syllogisticam: syllogistice a 20 notandum: est add. Cb 22 non om. El problema : probabile c 24 similiter: simpliciter FH1KQG1 26 cognoscitur: contingit a' cognitio Cb 27 cum modo: quomodo/>LN 28 Unde om. a' 29 simplici: simpliciter a' 31 cum om. a'CDO contingat: contingit a'CGD 1
Arist., Top. viii, i (156*6 ff.), and 5 (iS9a25 ff.).
DE ORTU SCIENTIARUM
173
et exercitativa, et, ni fallar, istae duae non propter se sunt, sed propter dialecticam veri inquisitivam, scilicet ut habiliores simus ad ipsam. Hoc tamen non expresse dicit Aristoteles, quamvis verba eius hoc innuant versus principium Topicorum.1 Ex his liquet dictorum trium 5 librorum necessitas et sufficientia in logica. 509. Sed quia nihil oportet notius esse oppositis principiorum, ut dicit Aristoteles in Posterioribus,2 et ratiocinatio tarn demonstrativa quam dialectica est principium cognoscendi et inveniendi veritatem, et iuxta utramque accidit decipi incautum, ideo oportet logicam deter10 minare deceptiones quae possunt accidere iuxta eas, ut vitentur, et sic expeditius ad verum veniatur et certius cognoscatur. Ratiocinatio igitur deceptiva sophistica vocatur, quia apparet aliquomodo facere scientiam cum non facial, quae si accidit iuxta demonstrativum syllogismum in propriis alicuius facultatis dicitur paralogismus disciplinae quia paralo15 gizat ex propriis cuiusque disciplinae, vel syllogismus ignorantiae quia facit ignorantiam dispositionis quae est habitus falsus oppositus scientiae, ut docet Aristoteles in I Posteriorum.3 Nonnulli etiam vocant ipsum syllogismum deceptorium propter quid, quem nominat Aristoteles in I Elenchorum^ quia non dicit causam quam tamen videtur dicere, et ideo 20 decipit. Et iste paralogismus, secundum Aristotelem in I Topicorum5 et in I Posteriorum^ ex utraque vel altera praemissa falsa concludit, sed ex propriis et in propriis terminis ratiocinatur et concludit ex necessitate, quia non peccat contra formam syllogisticam, sed contra rationem demonstrationis, quae debet esse semper ex veris. De isto determinat 25 Aristoteles in eodem libro cum demonstratione, scilicet in I Posteriorum. 510. Ilia vero ratiocinatio deceptoria quae fit iuxta syllogismum dialecticum in communibus omnibus facultatibus litigiosus syllogismus vocatur in Topicis et in Elenchis, et de isto est liber Elenchorum. Et iste 4 principium: finem CL 8 et inveniendi om. a' n cognoscatur: cognoscitur QDN 13 accidit: accidat a'N 18 quid: quod A om. FHK 20 secundum Aristotelem om. MN 21 in I: om. DO 25 cum demonstratione om. ISD 1
Arist., Top. i, 2 (ioia25-b4); AL v 1-3, p. 7 (PL 64: 91100). Arist., Anal. post, i, 2 (72a37~b3); AL iv 1-4, p. 9 (PL 64: 7iSA): Magis autem debentem habere scientiam per demonstrationem non solum oportet principia magis cognoscere et magis ipsis credere quam ei quod demonstratur, sed neque aliud ipso credibilius esse neque notius oppositis principiis, ex quibus erit sillogismus contrarie deceptionis, si quidem oportet scientem simpliciter non incredibilem esse. 3 Arist., Anal. post, i, 12 (77bi9~22); AL iv 1-4, p. 28 (PL 64: 7243): Et utrum secundum ignorantiam sillogismus sit qui est ex oppositis sillogismis, aut TrapoAoyta/io?, secundum geometriam autem, aut ex alia arte . . . 4 Arist., De soph. el. n (i7ib7~i2); cap. 10 (PL 64: 10190). 5 Arist., Top. i, i (ioias-8); AL v 1-3, p. 6 (PL 64: 91 IA). 6 Arist., Anal. post, i, 16-17 (79a23~8ia37) passim. 2
174
DE ORTU SCIENTIARUM
revera multis modis est. Aut enim facit quod non deberet, aut non facit quod deberet. Ille autem facit quod non deberet qui introducit propositionem vel conclusionem falsam ad faciendum habitum falsum, quod non deberet facere ratiocinatio. Et iste est tribus modis, secundum Aristotelem in I Topicorum,1 quia aut peccat in forma tantum, scilicet 5 quando consequentia non tenet, ut: omnis homo est animal, asinus non est homo, ergo non est animal; aut in materia tantum, scilicet quando consequentia bona est sed aliqua praemissarum est falsa et improbabilis, quae tamen apparet probabilis, ut: omnis statua est naturalis, figura Herculis est statua, ergo est naturalis—prima quae est falsa et improba- 10 bilis potest apparere per fallaciam accidentis sic: omnis statua est aes, et omne aes est naturale, ergo omnis statua est naturalis—aut peccat in materia et in forma, ut: omnis homo est animal, risibile non est homo, ergo non est animal. Minor est falsa et improbabilis. Potest tamen videri alicui probabilis per fallaciam accidentis sic: nullum proprium 15 est homo, risibile est proprium, ergo non est homo. Peccavit etiam dicta ratio in forma quia arguit a destructione antecedentis. 511. De his modis in Elenchis agitur, quia de eo qui peccat in forma in ilia parte ubi agitur de locis sophisticis in dictione et extra dictionem,2 ibi enim agitur de apparenti syllogismo, et hie est qui peccat in forma. 20 In illo autem capitulo I Elenchorum, Quoniam autem habemus,3 aestimo Aristotelem determinare de illo qui peccat in materia, quern ibidem vocat sophisticum ut semetipsum exponit. Et ex his relinquitur satis esse determinatum de illo qui peccat in materia et in forma. 512. Ille autem sophisticus non facit quod deberet, qui, cum sit 25 ex probabilibus et concludat ex necessitate, tamen ex hoc decipit quod promittit scientifice concludere aliquam conclusionem ex propriis, et concludit ex communibus quae solam fidem facere possunt, cuiusmodi fuit syllogismus Brissonis de quadratura circuli talis, ut dicitur: in quocumque genere est reperire maius et minus aliquo in 30 eodem est reperire aequale, sed in genere quadratorum est reperire maius et minus circulo, ergo et contingit reperire quadratum aequale circulo. Iste syllogismus est sophisticus non quia falsa sit consequentia, neque quia syllogizet ex apparentibus probabilibus—concludit enim 2 deberet2: debet a' 7 ergo: asinus add. a'REDMN 10 est naturalis: et cetera DM n sic: sicut c 14 ergo: risibile add. QREDMN 16 ergo: risibile add. RLEB Peccavit: Peccat CRLMN 26 concludat: concludit a'LDN 32 et2 om. ASMN 34 apparentibus: et add. a'Lc falsis add. D 1 2 3
Arist., Top. i, i (ioob23-ioiai8). Arist., De soph. el. 4-6 (i6sb24-i68ai6). Arist., De soph. el. 8 (i6Qbi8 ff.); cap. 7 (PL 64: ioi6c).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
175
ex necessitate et ex probabilibus—sed ideo dicitur sophisticus et litigiosus, quia est ex communibus, et dialecticus, cum deberet esse ex propriis et demonstrativis. Unde Aristoteles in I Elenchorum1 dicit quod per orationem Brissonis quadratur circulus, tamen quia non est secundum 5 rem, ideo est sophisticus. Et iste syllogismus est tertius modus falsae orationis de modis quod ponit Aristoteles in VIII Topicorum,2 scilicet quando oratio concluditur ad propositum non tamen secundum propriam disciplinam; et hoc est quando quae non est medicinalis videtur medicinalis esse, out quae non est geometrica videtur geometrica. De isto modo syllo10 gismi litigiosi determinatur, ut mini videtur, in I Elenchorum in illo capitulo, Et syllogismus litigiosus et sophisticus quidem est unus apparens, etc.3 Istum etiam reputaret aliquis ilium quern in eodem capitulo cito post principium4 vocat Aristoteles deceptorium propter quid, eo quod inde deceptorius est quod ex communibus est, cum deberet causam 15 rei proferre et facere scire propter quid. 513. Litigiosus igitur syllogismus dictis modis est, et de ipso secundum omnes hos modos est liber Elenchorum, quia, cum dialectica sit ex communibus circa omnes artes et litigiosus sit deceptorius circa communia et ex communibus, pertinebit ad dialecticum consideratio 20 litigiosi omnino sicut ad demonstratorem paralogismi disciplinae. Oppositorum enim eadem est disciplina. Et ideo unus continuus tractatus est de communibus circa omnes artes et scientias totaliter ad dialecticum pertinens, liber Topicorum et Elenchorum, qui a plerisque solet vocari ars inveniendi, quia multum oportet ibi invenire et parum 25 iudicare. Circa enim dialecticum problema construendum vel destruendum innumerabilibus modis potest medium excogitari in quibus omnibus non amplius iudicare oportet nisi quod medium inventum sit i quia: quod a 2 et: ut a' 13 inde om. DMO 23 qui a: quia F quia a AHCLO plerisque: pluribus a'RLcG 24 vocari: appellare p 1 Arist., De soph. el. n (i7ibi7-i8); cap. 10 (PL 64: IO2OA): . . . sed ut Brysso quadravit circulum, et tametsi quadraretur circulus, quia tamen non secundum rem, ideo sophisticus . . . 2 Arist., Top. viii, 12 (i62b8-io); AL v 1-3, pp. 174-5 (PL 64: IOOSA): . . . aut ad propositum quidem concluditur, non tamen secundum propriam disciplinam. Hoc autem est, quando quae non est medicinalis videtur medicinalis esse aut quae non est geometrica videtur geometrica aut quae non est dialectica dialectica, sive verum sive falsum sit quod accidit. 3 Arist., De soph. el. n (i7ib7~9); cap. 10 (PL 64: IOIQD): Et syllogismus contentiosus (al. tr.: litigiosus) et sophisticus, unus quidem est apparens syllogismus, circa ea de quibus dialectica tentativa est, quamvis vera sit conclusio . . . 4 Arist., De soph. el. n (i7ibio-i2); cap. 10 (PL 64: 10190): . . . nam eius quod est propter quid, hallucinatorius (al. tr.: propter quid, deceptorius) est, et quaecunque (cum non sint) secundum cujusque disciplinam captiosae ratiocinatione, videntur esse secundum artem.
176
DE ORTU S C I E N T I A R U M
probabile, et bene concludat. Sic enim docet Aristoteles in VIII Topicorum1 de iudicio dialectico quod primo considerandum si oratio concludit, secundo utrum verum vel fahum, tertio ex qualibus, quoniam melior est quae concludit ex falsis dummodo probabilibus quam quae ex veris improbabilibus, sed pessima est quae ex falsis et improbabilibus. 5 Circa litigiosum vero syllogismum tot modis est inventio quot modis ipse fit. ludicium vero quoad opponentem non est nisi quod habeat apparentiam in materia vel in forma vel in utraque; quoad respondentem tot modis quot sunt causae apparentiae, sicut patet in II Elenchorum. 514. Hinc igitur manifestum est quare solet dici quod Topica et 10 Elenchi sunt ars inveniendi, Priora quidem et Posteriora ars iudicandi. A maiori enim parte fit denominatio cum tamen in singulis aliquid sit de inventione et aliquid de iudicio, licet secundum plus et minus prout necessitas et aptitudo materiae requirit. 515. Patet etiam quod totus tractatus de syllogismo dialectico et 15 litigioso ad dialecticum pertinet, turn quia uterque est ex communibus, turn quia oppositorum eadem est disciplina. Et hoc manifeste ostendit Aristoteles in Elenchorum libro I, capitulo Secundum autem quae arguunt qui elenchis utuntur,2 et hoc testatur totius tractatus continuitas quia communis praemittitur prolocutio in principle Topicorum3 20 et communis sequitur epilogus in fine Elenchorum.4 Hinc etiam patet quod errant qui dicunt librum Elenchorum esse de syllogismo sophistico secundum totam communitatem suam. Ille enim sophisticus qui paralogizat ex propriis alicuius disciplinae non spectat ad dialecticum sed ad demonstratorem, ut ostendit Aristoteles in dicto capitulo I Elenchorum, 25 Secundum autem quae arguunt,3 et ideo de illo determinatur in Posterioribus. 2 iudicio: iudicando syllogismo p 8 utraque: utroque a'N 11 Posteriora: sunt add. p 20 prolocutio: prologus SN 23-24 paralogizat: syllogizat Cb
1 Arist., Top. viii, 12 (i62b24~3o); AL v 1-3, p. 175 (PL 64: 10050): Quare palam quoniam prima quidem consideratio orationis per se si concludit, secunda autem utrum verum vel falsum, tertia vero ex qualibus quibusdam. Nam si ex falsis quidem probabilibus autem rationalis, si vero ex existentibus quidem improbabilibus autem, prava. Si autem et falsa et valde improbabilia, palam quoniam prava, aut simpliciter aut ad rem. 2 Arist., De soph. el. 9 (i7oa2o ff.); cap. 8 (PL 64: 10170). 3 Arist., Top. i, i (iooai8-24); AL v 1-3, p. 5 (PL 64: 9090). 4 Arist., De soph. el. 34 (i83a27-bi5); ii, 8 (PL 64: 1039800). s Arist., De soph. el. 9 (i7oa36-39); cap. 8 (PL 64: ioi7D-ioi8A): Nam ii communes sunt ad omnem artem et potentiam, et earn quidem quae est secundum unamquamque disciplinam, redargutionem scientis est considerare sive cum non est, apparet, sive cum est, et quare est; earn autem quae ex communibus est, et sub nulla arte cadens, dialecticorum.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
177
516. Ex praedictis aliquo modo perpendi potest sufficientia in genere de modis ratiocinandi quos determinat Aristoteles in quatuor libris logicae suae, scilicet in Prioribus, Posterioribus, Topicis et Elenchis. 517. Quia vero ratiocinatio est inquisitio rationis decurrens ab uno 5 termino in alium per medium, quod non contingit nisi prius componat terminos cum medio, aut unum componat et reliquum ab illo dividat, ut sic consequantur compositionem terminorum ad invicem vel eorum divisionem ab invicem, ideo, antequam doceatur ars ratiocinandi, oportet habere artem componendi terminos et dividendi. Et quia com10 positio et divisio species sunt propositionis sive enuntiationis, oportuit Aristotelem determinare de enuntiatione et speciebus eius ac natura earum, et ad hoc fecit librum Perihermeneias. 518. Item quia compositio et divisio quas facit intellectus debent respicere esse et non esse rerum extra intellectum, oportet enim in 15 enuntiationibus considerare verum et falsum, ex quo ratiocinatio quae fundatur super illas verum et falsum inquirit quae sunt ignota. Et enuntiationes non aliter sunt verae vel falsae nisi per respectum ad esse vel non esse rerum extra intellectum. Ideo oportuit logicum aliquam notitiam rerum habere et naturam earum cognoscere quantum ad hoc 20 quod competit earum per intellectum componibilitati et divisibilitati, et ad hoc fecit Aristoteles Praedicamenta. 519. Ex his iam patere potest tota sufficientia in genere librorum et partium logicae Aristotelis. Cum enim ratiocinatio sit opus rationis componentis et dividentis apud se secundum quod est extra in rebus, ad 25 hoc ut hoc per artem fiat primo requiritur rerum componibilium et divisibilium cognitio quae traditur in Praedicamentis, secundo earum artificialis compositio et divisio quae traditur in ceteris libris. 520. Sed quia ratiocinatio non est quaevis compositio et divisio rationis, sed ilia quae est extremorum per unum medium, ideo ad 30 scientiam ratiocinandi primo oportet scire quomodo artificialiter fiat quaevis compositio et divisio duorum terminorum per rationem, et secundo quomodo fiat compositio extremorum vel divisio per medium. Praeiacet enim prima secundae, et per primam currit ratio in secundam. Ex propositionibus enim decurrit ratio in conclusionem. Primum in 35 Perihermeneias traditur, secundum in ceteris libris. 521. Quia vero compositio et divisio extremorum per medium potest esse per medium simpliciter abstrahens ab omni materiali conditione—et dico in hoc genere materiam (medium) probabile vel neces2 de modis: demonstrationis a 12 earum: eorum a'CL 17 vel: et RLE autp 12 fecit: facit a'cG 24 extra om. a' 28 quia: quare a 37 abstrahens: abstrahendo a' 38 (medium) om. mss. Cf. p. 186:18 probabile: probabilem HCcG2N 38-p. 178: i necessarium: necessariam AEIN 4U1C76
N
i?8
DE ORTU SCIENTIARUM
sarium sive commune omnibus scientiis vel proprium cuilibet—vel per medium contractum materialiter, ideo primo oportuit tradere artem ratiocinandi simpliciter communem omni materiae communi et propriae, probabili et necessariae in terminis et propositionibus non significativis sed applicabilibus omni materiae et potentibus stare pro omni, 5 cuiusmodi sunt A, B, C, et hoc fit in Prioribus; secundo artem ratiocinandi specialiter in utraque materia, et hoc fit in aliis libris. 522. Et quia ratiocinatio quae est ex necessariis et propriis cuilibet scientiae facit scientificam cognitionem, et ilia quae est ex probabilibus et omni scientiae communibus facit cognitionem opinativam, quarum 10 prima est potior et a ratiocinantibus finaliter intenta, ideo de prima primo docetur in libro Posteriorum, et haec dicitur demonstratio; et de secunda secundo in libro Topicorum, et dicitur syllogismus dialecticus; et quia iuxta utramque harum ratiocinationum cadit obliquitas et deceptio quam ut vitetur necesse est notam esse, ideo de paralogismo 15 disciplinae qui est deceptorius iuxta demonstrationem determinatur in Posterioribus, et de syllogismo litigioso qui est deceptorius iuxta dialecticum in Elenchis. Et sic sufficienter determinatum est de arte ratiocinandi. 523. Ex his perpendi potest facile subiectum logicae et finis atque 20 definitio. Subiectum enim ratiocinatio est. Ad ipsam enim reducuntur omnia quae in logica traduntur tamquam partes subiectivae vel integrates vel aliquo tali modo. Qui autem ponunt eius subiectum syllogismum in idem redeunt. Omnes enim modi ratiocinationum, sicut docet Aristoteles in Prioribus,1 vim habent ex syllogismo et in ipsum reducun- 25 tur. Unde qui ponunt ratiocinationem subiectum, ponunt illud quod communiter praedicatur de omni modo ratiocinandi; et qui ponunt syllogismum, ponunt ratiocinationem potissimam in quam omnes modi ratiocinationum reducuntur. Finis autem est veritatis ignotae investigatio praecipue circa theses quae ad philosophicam considerationem 30 pertinent. Definitio talis colligitur ex his. Logica est scientia de ratiocinatione docens modum investigandi veritatem ignotam circa thesim vel circa quaestionem philosophicam. Ex iam dictis aliquo modo breviter colligitur ratio nominis logicae et ortus et sufficientiae subiecti, finis et defmitionis. 35 i commune: communem LESN proprium: propriam LN cuilibet: cuiuslibet a'CRLcO 5 pro omni am. a' 8 cuilibet: cuiuslibet a'CRLcGN 1 2 ii prima : ipsa a' 12 et om. CDN 14 harum om. a'L 15 necesse est: tamquam E om. ISM 24 sicut: ut o'RLcG 26 illud: idRLISB idem G 28 quam: qua b 33 Ex: his add. QV breviter: bene a'L ut videtur E videtur G om. CSN 1
Arist., Anal, prior, ii, 23 (68b8~37).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
179
Cap. LIV De arte dividend! et definiendi, quomodo pertineant ad logicam et ubi determinentur. De arte etiam inveniendi et iudicandi, quomodo se habeant ad illas. 524. Circa iam dicta plura possent aliquos movere. Prime de eo 5 quod nihil iam tactum est de arte dividend! et diffiniendi quarum utraque ad logicam pertinet. Cum enim logica sit modus scientiarum et in scientiis oportet habere notitiam incomplexorum et complexorum, et complexorum cognitio fiat per ratiocinationem, et incomplexorum per divisionem quae est per posteriora natura et per definitionem quae est 10 ex prioribus natura, oportet logicam non solum artem ratiocinandi docere sed et definiendi ac dividendi. Inde est quod omnis scientiae modus et forma in tribus consistit, scilicet in divisione, definitione et collectione. 525. Cum enim subiectum in omni scientia sit primum ante quod 15 nihil in ilia, nulla scientia ex semetipsa proprium subiectum definire potest. Quod si facit, aliunde mutuatur eius definitionem aut ex posterioribus colligit notificationem. Ideo ex se non habet scientia unde notificet suum subiectum nisi per divisionem. Diviso autem genere subiecto in partes et species eius, ex diviso et differentiis dividentibus 20 colligit definitiones partium et specierum eius. Tertio autem per definitiones ratiocinatur de partibus illis et speciebus proprietates earum sive passiones. Inde etiam est quod Boethius logicam suam sic tradidit quod in uno libro de divisione ageret,1 in alio de definitione,2 in tertio de ratiocinatione.3 Quaeritur igitur an in logica Aristotelis ista tria tradan25 tur, et si sic, ubi, et quare non in libris separatis. 526. Simulque quaeritur quomodo ad ilia tria sese habent ars inveniendi et iudicandi, de quibus supra tactum est.4 Quomodo et ubi tradantur in arte ratiocinandi ? 527. Ad hoc dicendum quod, sicut ostensum est, ad logicam spectat 30 triplex praedicta ars, scilicet dividendi, definiendi et ratiocinandi, et ipsas determinat Aristoteles, nee tamen in libris separatis sicut Boethius 2 determinentur: determinantur AAtFF*KKtPI determinetur EE'Q 4 possent: possunt QCV eo: hoc a' n et om. cDMN 13 collectione: collatione o'O 15 nulla om. a definire: non add. a' 18 Diviso: divisio QV dio HKREIG6 19 diviso: divisio EIG divisione QL 26 Simulque : Similis RG Similiter QD 27 tactum: dictum a'RLc 30 dividendi: et add. aRIGDM 1
Boeth., De divisione; PL 64: 875D-892A. Ps.-Boethius (Victorinus), De definitione; PL 64: 8918-9108. 3 Boeth., Introductio adsyllogismos categoricos; PL 64: 7618-7918. De syllogismo categarico, libri duo; PL 64: 79OC-832A. De syllogismo hypothetico, libri duo; PL 64: SSIA8760. 4 Supra, ch. 53: 514. 2
i8o
DE ORTU S C I E N T I A R U M
quia diversa fuit eorum consideratio. Mihi enim videtur quod Aristoteles ea sategit determinate quae fuerunt de esse artis; Boethius autem propter iuniores quaedam addidit quae sunt magis de bene esse. Et ideo Aristoteles in logica sua artem definiendi determinat quatenus investigari potest definitio causalis, quae est medium in syllogismo demonstra- 5 tivo, et ibidem etiam artem dividendi quatenus per ipsam investigare potest definitio. Nee est necessarium logicae, quae est modus omnium scientiarum, propter aliud artem definiendi docere quam propter medium demonstrativum sumendum, nee artem dividendi nisi propter huiuscemodi definitionem quae est medium in demonstratione. Boethius 10 autem multos modos divisionum congregavit propter iuniorum instructionem et inde librum fecit. Similiter multos modos defmitionum congregavit in alio libro propter eandem causam, qui omnes fere sunt de bene esse logicae potius quam de esse. 528. Aristoteles etiam considerans quod incomplexorum cognitio 15 non intenditur in scientiis nisi propter principia, quorum cognitio dicitur intellectus ab Aristotele in I Posteriorum versus finem,1 et illorum etiam cognitio non intenditur nisi propter conclusiones, quarum cognitio est scientia secundum Aristotelem in eodem,2 et ita scientia quae est habitus conclusionis est finis ad quern stat motus 20 rationis in omni scientia; considerans etiam quod ad scientiam non venitur in demonstratione potissima nisi per definitionem causalem, et ad illam nonnisi per divisionem, et ita definitio et divisio totaliter ordinantur ad scientiam, simul propterea cum syllogismo demonstrativo secundum quod exegit ars determinavit de arte dividendi et definiendi, 25 quantum ad logicum pertinebat, et hoc facit in II Posteriorum.3 Boethius autem magis videtur considerasse haec tria tamquam tres partes integrantes logicam habentes tamen inter se ordinem, sed iste minus fecit secundum artem. 529. Si enim ars definiendi et dividendi necessaria esset ad omne 30 genus ratiocinationum, congrue videretur egisse magis quam Arii enim om. a'L 2 sategit: satagit HQCRLEIGDMO 3 addidit: addit QDM io huiuscemodi: huiusmodi />LEGNO 15 etiam: autem IDMO 24 ordinantur: ordinatur C1BMV 25 exegit: exigit HQLEMNO 26 pertinebat: pertineat FHKPB pertinet AD 27 tres om. LED 28 integrantes: integrales RLDNO 31 congrue: non incongrue p videretur: videtur CD 1 Arist., Anal. post, i, 33 (88b3S-37); AL iv 1-4, p. 65 (PL 64: 7420): At vero neque intellectus (dico enim intellectum principium scientie), neque scientia est indemonstrabilis; hoc autem est opinio inmediate propositionis. 2 Arist., Anal. post, i, 2. 3 On division: Arist., Anal. post, ii, 5 (9ibn-92as); AL iv 1-4, pp. 75-77 (PL 64: 747BCD). On definition: ii, 6-7 (92a6~92b37); AL iv 1-4, pp. 77-80 (PL 64: 748A749C).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
181
stoteles. Nunc autem quia non est ita, sed necessaria est ad solam ratiocinationem demonstrativam, melius videtur egisse Aristoteles et magis secundum artem de ea determinans in eodem libro cum syllogismo demonstrativo. Quamvis enim dialecticus aliquando argumentetur 5 per locum a definitione et divisione, et aliquando ad constructionem vel ad destructionem definitionis, non tamen artem dividendi docere potest vel defmiendi. Ars enim docet certam rei cognitionem et veram ac essentialem ex propriis. Dialecticus autem solam opinionem facit et cognitionem probabilem ex quibusdam communibus quae apparent, nee 10 aliter aliqua considerat nee alium habitum intendit secundum quod talis est. Et ideo ad demonstratorem pertinet ars certa defimendi et dividendi qui propria uniuscuiusque scientiae percurrit et scientiam facit et omnem specialem doctrinam triplici modo informat, scilicet divisivo, definitive et collective. 15 530. Ad id quod quaerebatur de inventione et de iudicio dicendum quod sunt partes totius logicae in omni triplici arte dividendi, defmiendi et colligendi. Unde sicut oportet in arte colligendi invenire medium et de invento iudicare, sic in divisione oportet invenire genus aut differentias proprias et essentiales aut utraque et de inventis iudicare. Similiter 20 est et in arte definiendi. In hoc tamen est differentia, quod inventio et iudicium remotiora sunt ab invicem in arte colligendi quam in aliis duabus, adeo quod diversis regulis oportet medium invenire et de invento iudicare; sed in arte dividendi et definiendi ita propinqua sunt quod eisdem regulis fit inventio et iudicium, et ideo non sunt ibi partes 25 separatae penes inventionem et iudicium sicut in arte colligendi. 531. Ex iam habitis manifestum est quod licet logica habeat partem inventivam et iudicativam, partem etiam divisivam, definitivam et collectivam, tamen recte dicitur esse de ratiocinatione vel syllogismo quia reliqua aut in ratiocinatione continentur aut ad earn ordinantur.
3o
Cap. LV De syllogismo temptativo quis sit, et quot modis, et ubi determinatur in logica Aristotelis. 532. Sed iam occurrit dubitatio. Si enim de syllogismo vel de ratiocinatione sit logica, debet de omni modo ratiocinandi et syllogizandi 4 aliquando ont. a' 5 vel: et IGD 6 ad om. />LMNO 12 qui: quia CLEIM quae S 14 divisivo . . . collective: divisio, definitio et collectio AHR 1 1 18 sic: et add. Cb 19 et : aut a' 20 et om. LSMN 22 quod: quia a' 27 etiam: et />MN et add. G om. LD divisivam: et add. a' 30-31 De . . . 2 Aristotelis om. A'F'K'P'Q 32 de om. CRBDN
i8a
DE ORTU SCIENTIARUM
agere. Ubi igitur de syllogismo temptativo agit, qui est instrumentum disputationis temptativae ? 533. Et dicendum quod sicut sunt quaedam communia omnibus scientiis et quaedam singulis propria, sic temptare contingit aliquem circa communia et circa propria. Temptare autem nihil aliud est quam 5 experimentum de ignorantia sumere. Tune autem sumitur experimentum de ignorantia communium, quando propositis apparentibus probabilibus ipsa conceduntur tamquam essent probabilia. Tune enim certum est quod ignorantur probabilia quando apparentia probabilia conceduntur pro probabilibus. Huiusmodi autem experimentum sumitur per 10 syllogismum litigiosum peccantem in materia, quia ipse est ex apparentibus probabilibus. Et ideo de huiusmodi temptativo determinatum est ubi de syllogismo litigioso peccante in materia, quia idem sunt secundum rem et sola ratione differunt. Qui enim dicitur litigiosus ex apparentibus probabilibus, quia syllogizat ex his quae videntur probabilia et 15 non sunt, idem dicitur temptativus circa communia, quia sumit experimentum de ignorantia communium. De huiusmodi autem syllogismo determinatur in I Elenchorum, capitulo Quaniam autem kabemus, unde ibidem statim in principio capituli1 dicit quod ibi agit de litigioso qui non secundum rem arguit et monstrat ignorantes quod est proprium tern- zo ptativae. Potest enim syllogizare falsum propter ignorantiam eius qui dot orationem. Ideo autem dicit quod non arguit secundum rem quia arguit ex apparentibus probabilibus cum deberet arguere ex probabilibus. 534. Tune autem sumitur experimentum de ignorantia propriorum, quando sumuntur communia tamquam essent propria, ut quando accipi- 25 tur syllogismus dialecticus pro demonstrativo in aliqua facultate, sicut contingit in syllogismo Brissonis. Et ideo de syllogismo temptativo circa propria ibi determinatum est ubi de syllogismo litigioso qui est ex communibus circa propria, de quo supra dixi2 quod non peccat faciendo habitum quern non debet sed non faciendo quern facere debet. Iste 30 enim syllogismus verus dialecticus est, quia ex probabilibus, et est litigiosus secundum aliquid, quia ex communibus arguit ad conclusionem propriam alicuius facultatis, est et temptativus, quia sumit i Ubi igitur: verbi gratia MN 6-7 experimentum: experientia a'N 7 apparentibus : apparenter QD 14 Qui: Quia AH Quin FI 19 statim om. a' 2 23 cum: quando a' 29 quo: quibus a 30 debet : deberet QCRISGBNOV Iste: Illea' 1 Arist., De soph. el. 8 (i69b23~27); PL 64: ioi6co: Sunt autem illae, quae (al. tr.: hi qui) non secundum rem redarguunt, et quae monstrant ignorantes, quod quidem erat proprium tentativae. Est autem tentativa, pars dialecticae; ilia autem potest syllogizare falsum, propter ignorantiam eius qui dat orationem. 2 Supra, ch. 53: 512.
DE ORTU SCIENTIARUM
183
experientiam de ignorantia propriorum. Si enim commune medium dialecticum accipiatur tamquam proprium et scientificum in aliqua propria facultate, iam constat sic accipientem ignorare propria in ilia facultate. Ideo cum de tali litigioso syllogismo determinaverit Aristo5 teles in I Elenchorum, capitulo Et syllogismus litigiosus et sophisticus,1 mox subdit aliud capitulum in quo ostendit quod idem est temptativus circa propria, quod sic incipit: TaUs autem et temptativa2 ubi ostendit quod temptativus talis non est ex propriis alicuius scientiae sed ex communibus, quibus scitis non est necesse artem sciri, et quibus 10 ignoratis necesse est earn ignorari; et est illud capitulum de tali temptativo. 535. Ex his manifestum est quod satis de temptativo syllogismo determinatum est, ubi determinatum est de litigioso peccante in materia et de litigioso qui est ex communibus circa propria, qui est in subiecto 15 idem syllogismo dialectico, praesertim cum in eisdem locis doceatur, ut dictum est, quod illi sunt temptativi, licet alia ratione dicantur litigiosi et alia temptativi. 536. Manifestum est etiam ex dictis quod universaliter syllogismus temptativus est quidam dialecticus. Ille enim qui experimentum sumit 20 circa communia est verus syllogismus secundum formam, sed peccat contra dialecticum in materia; et ille qui sumit experimentum circa propria neque in materia neque in forma peccat contra dialecticum, sed est idem ei. Et ideo in illo capitulo, Quoniam autem habemus,3 ubi determinat de priori temptativo, dicit Aristoteles quod temptativa est 25 pars dialecticae, et in illo capitulo, Talis autem et temptativa* ubi determinat de posteriori temptativo, dicit quod temptativus syllogismus utitur arte syllogistica. i experientiam: experimentum a'RSD 2 scientificum: et add. a'RcGM. 3 iam: sic a 4 determinaverit: determinavit AKRSDMN 10 earn: artem pRED 13 determinatum est1: determinatur a'E determinat I 14 est1 om. EI subiecto: subiecta p 15 idem: cum add. pEN 18 etiam: aut a autem p 1
Arist., De soph. el. n (i7i b 7ff.); cap. 10 (PL 64: IOIQD). Arist., De soph. el. n (172*22 ff.); cap. n (PL 64: IOZIA): Talis autem est tentativa, nam tentative non talis est qualis est geometria, sed qualem utique haberet non sciens aliquis. Fieri enim potest ut periculum sumat, et is qui nescit rem de eo qui nescit, siquidem et dat non ex quibus scit, neque ex propriis, sed ex consequentibus, quae omnia talia sunt quae scientem quidem nihil prohibet nescire arte, nescientem autem necesse est ignorare. 3 Arist., De soph. el. 8 (i69b2s). Cf. supra, par. 533, n. i. 4 Arist., Desoph. el. n (172*29-31, 34-36); cap. n (PL 64:1021 AB): ... namomnes artes utuntur quibusdam communibus. Ideoque omnes illiterati quodam modo utuntur dialectica et tentativa . . . Redarguunt igitur omnes, nam sine arte quidem eo participant, cuius artificialiter est dialectica, et arte syllogistica, tentativus, dialecticus. 2
184
DE ORTU S C I E N T I A R U M
537. Manifestum est etiam ex dictis quod duplex est temptativa, et cuiusmodi syllogismo utraque utitur, et ubi utraque determinatur in logica Aristotelis. Nee arbitror modo oportere exempla ponere de istis, quia satis patent supra1 ubi exemplificatum est de modis syllogismi litigiosi. 5 538. Notandum etiam quod bene dicitur temptativa quaedam dialectica, non solum quia syllogismus temptativus est quidam dialecticus, ut iam dictum est, sed etiam quia syllogismus dialecticus ex probabilibus simpliciter est et temptativus ex probabilibus alicui, scilicet respondent!, et quia syllogismus dialecticus facit fidem simpliciter, sed 10 temptativus fidem de ignorantia. 539. Si quis quaerat an temptativa utatur aliquando litigioso apparente, scilicet qui peccat in forma, dicit Aristoteles2 quod non, quia etiam sciens potest impediri huiusmodi orationibus, et ideo non faciunt manifestum si ignorat. 15 540. Si autem sit aliqua temptativa quae aliter temptet a modis praedictis ut per paralogismum disciplinae et per quaestiones et huiusmodi, et an Aristoteles earn determinaverit in aliquo alio libro a praedictis, neque scio neque multum euro.
Cap. LVI De ratiocinatione defectiva circa syllogismum 2o simpliciter et modos eius qui sunt dialecticus et demonstrativus. 541. Cum iam videatur quod sufEcienter determinaverit logica Aristotelis de omni ratiocinatione quae est verus syllogismus, iam adhuc restat dubitatio de ratiocinatione defectiva an sufEcienter egerit. Sicut 25 enim paralogismus disciplinae est ratiocinatio defectiva iuxta demonstrativum syllogismum, de quo determinatur in Posterioribus, et syllogismus litigiosus iuxta dialecticum, de quo in Topicis, sic videtur quod aliqua erit iuxta syllogismum simpliciter, de quo determinatur in Prioribus. Quae si est, non videtur esse alia quam syllogismus sophisticus 30 communiter complectens paralogismum disciplinae et syllogismum litigiosum, sicut syllogismus simpliciter communiter complectitur i etiam: aut a' 12 quaerat: quaerit a' 17 per1 om. KpG teles om. pi 24 quae: qui Cb 29 syllogismum om. c
om. c 1 2
Supra, ch. 53: 510-12. Arist., De soph. el. n (i7ib4-7); cap. 10 (PL 64: IOIQD).
18 Aristo32 syllogismus
DE ORTU S C I E N t l A R U M
185
demonstrativum et dialecticum syllogismum. Et ita erit insufficiens Aristoteles non definiens syllogismum sophisticum communem paralogismo disciplinae et syllogismo litigioso, sicut definit syllogismum simpliciter communem demonstrative et dialectico. Si autem dicatur 5 quod non est ille sophisticus communiter dictus qui peccat contra syllogismum simpliciter, quaeritur tune cuiusmodi sit ratiocinatio qui iuxta ilium peccat, et quomodo vocari debet, et ubi determinetur, et quare sophisticus in communi nusquam definitur. 542. Secundo quaeritur de ratiocinatione peccante iuxta demon10 strativum syllogismum. Sicut enim in communibus contingit peccare contra syllogismum dialecticum tarn in forma quam in materia, sic et in propriis cuiuslibet facultatis. Sicut ergo paralogismus disciplinae peccat in materia quia est ex falsis, sic et videtur quod possit peccare in forma quia non teneat consequentia, ut si quis in propriis terminis 15 geometriae sic argumentetur: omnis circulus unica linea continetur, et omnis circulus est figura, ergo omnis figura unica linea continetur. Hie enim est fallacia consequentis et syllogismus apparens in terminis propriis geometriae. Si quis autem diceret quod quia omnes lineae exeuntes a centre circuli ad circumferentiam sunt aequales per defi20 nitionem circuli, ideo duabus protractis recta et curva ipsae sunt aequales, peccatum est in materia, quia ex falso intellecta arguit et ex male protractis lineis. Potest ergo peccare paralogismus disciplinae qui est ex propriis tam bene in forma quam in materia, sicut et litigiosus, ut videtur. Quid est igitur quod dicit Aristoteles in I Topicorum1 quod 25 paralogismus disciplinae ex convenientibus disciplinae sumptis, non veris autem syllogismumfacit; et quod in I Posteriorum,2 ubi de tali paralogismo tractat, solum docet quod ex falsis syllogizat, et quot modis, et nusquam dicit neque insinuat quod peccet in consequentia ? 543. Tertio quaeritur de ratiocinatione peccante iuxta syllogismum 30 dialecticum, videlicet quare de syllogismo litigioso determinatur in alio i syllogismum om. ADN 3 definit: definitivum b 6 qui: quae a'CLcDM 8 nusquam: numquam a'LD 14 teneat: tenet B'NO terminis om. c 15 argumentetur: argumentaretur a' unica: una FLc 18 quia om. KQGD 20 protractis: propositis a' sunt: sint a'CEIBV 21 intellecta: intellectu a'IN intellectum CLO intellect© RS 24 est igitur: enim a est ergo pE 26 quod om. KDO 28 peccet: peccat />LDMO 30 determinatur : determinetur a' 1
Arist., Top. i, i (101*9-15); AL v 1-3, p. 6 (PL 64: QIIB): Videtur autem modus hie differre praedictis syllogismis; nam neque ex veris et primis syllogizat falsigraphus neque ex probabilibus. Nam in diffmitionem non cadit; neque enim quae omnibus videantur sumit neque quae pluribus neque quae sapientibus, et his neque omnibus neque pluribus neque probabilioribus: sed ex convenientibus quidem disciplinae sumptis, non ex veris autem syllogismum facit. 2 Arist., Anal. post, i, 16-17 (79b32 ff.); AL iv 1-4, pp. 34 ff. (PL 64: 7270 ff.).
186
DE ORTU S C I E N T I A R U M
libro quam de dialectico, cum de paralogismo disciplinae et syllogismo demonstrativo determinetur in eodem libro;1 et similiter de syllogismo simpliciter et de coniugatione inutili quae peccat iuxta ilium. 544. Ad primum dicendum quod est aliqua ratiocinatio peccans contra syllogismum simpliciter abstrahentem a demonstrativo et a 5 dialectico, sed ille non est syllogismus sophisticus abstrahens simpliciter a paralogismo disciplinae et syllogismo litigioso. Hoc enim esse non potest. Syllogismus enim sophisticus secundum quod illis communis est, partim peccat in materia et partim in forma, partim circa communia, partim circa propria. Sed syllogismus simpliciter qui est communis 10 demonstrativo et dialectico secundum quod huiusmodi non concernit aliquam differentiam materialem, quia non magis respicit propria quam communia de se; et ideo ratiocinatio defectiva circa ipsum per se nullam materiam respicit secundum quod huiusmodi. Et ideo non potest esse peccans ex parte materiae, cum syllogismus simpliciter consideratus 15 absque demonstrativo et dialectico nullam respiciat materiam—et dico modo materiam sicut in praecedentibus saepe,2 videlicet quae contrahit syllogismum ad probabile medium vel necessarium. Et ideo ratiocinatio peccans contra syllogismum simpliciter consideratum non est nisi peccans in forma, qui in Elenchis3 vocatur apparens syllogismus eo quod 20 ibi tractatur de causa apparentiae eius. 545. Et iste determinatur in Prioribus4 simul cum differentiis syllogismi simpliciter considerati. Nee tamen ibi vocatur apparens, quia non agitur ibi de causis apparentiae eius, sed vocatur communiter coniugatio inutilis, et ratione bona. Quia enim syllogismi fiunt in omni 25 figura ex duabus propositionibus per combinationem quatuor differentiarum, scilicet universalis et particularis, affirmativae et negativae, necesse fuit in Prioribus ubique combinando procedere, verbi gratia cum duae sint propositiones in syllogismo, aut utraque est universalis, aut utraque particularis, aut prima universalis et secunda particularis, 30 aut e converse. Et unaquaeque istarum quatuor differentiarum dividitur in quatuor penes affirmativum et negativum, quia si utraque sit universalis, aut utraque est affirmativa, aut utraque negativa, aut prima i de1: in DMO 5 a2 om. AQCRINO 9 et om. />RSDNO 17 quae: quod DN 18 probabile: probabilem FHpEIG medium: modum 1 a'EI 25-26 omni figura: communi a' 27 et om. AQLESBN 29 sint: sunt ID 32 penes: affirmationem et negationem sive add. p 2 Ibid. Supra, ch. 53: 521. Arist., De soph. el. n (i7ib7~9); cap. 10 (PL 64: IOIQA): Et syllogismus contentiosus et sophisticus, unus quidem est apparens syllogismus, circa ea de quibus dialectica tentativa est . . . 4 Arist., Anal, prior, i, 4-26 (25b26~43ai9) passim. 1
3
DE ORTU SCIENTIARUM
187
affirmativa et secunda negativa, aut e converse; eodem modo si utraque sit particularis, vel una universalis et alia particularis. Has combinationes discutiendo ubique proceditur in Prioribus quia non aliter fit bonus syllogismus quam aliqua istarum combinationum. Et quia non s omnes sunt utiles ad syllogizandum, nee omnes inutiles, sed quaedam sic et quaedam sic, ideo exigebat ars illius processus ut utilitatem utilium mox ostenderet et inutilitatem inutilium. Et ideo quamvis combinatio quae est ex maiore particulari in prima figura vel ex minore negativa et huiusmodi possit habere causam apparentiae secundum con10 sequens vel accidens vel aliam fallaciam, non tamen illic agitur de ilia causa. Et ideo illic non vocatur syllogismus apparens, sed in Elenchts1 ubi de ilia tractatur; sed vocatur communiter a disputantibus et legentibus inutilis coniugatio, quia combinando propositiones syllogisticas modo nuper dicto ostenditur utilium consequentia necessaria 15 et inutilium consequentia falsa. 546. Causa autem quare nusquam definit Aristoteles syllogismum sophisticum secundum quod est genus ad paralogismum disciplinae et ad syllogismum litigiosum, sicut definit syllogismum secundum quod est genus ad demonstrativum et ad dialecticum, potest ad praesens 20 esse duplex. 547. Una, quia non est aliqua una causa univoca sophisticationis in illis sicut est aliqua causa univoca necessariae consequentiae in omnibus veris syllogismis. Consequentia enim syllogistica a parte formae procedit quae est una in omnibus secundum genus; deceptio 25 autem in sophisticis sive sophisticatio partim a parte materiae, partim a parte formae, quae sunt causae omnino diversae. Et eadem ratione forte nusquam definitur syllogismus litigiosus in sua communitate, sed solum dividitur, ut patet in I Topicorum,2 de cuius differentiis exsequitur in Elenchis.* 30 548. Alia, quod logicus de vero syllogismo intendit principaliter, quia per ilium acquiritur vera scientia, sed de sophistico secundario, scilicet ne impediatur via syllogistica ducens in scientiam. Et ita ars necessariae rationis et verae per se et directe facit ad scientiam; ars autem deceptoriae ratiocinationis et eius cognitio per accidens et in35 directe. Et ideo non pertinebat ad logicam tarn sollicita determinatio de 8 maiore: maiori QRLS minore a'MN (mi. D): minori cet. 10 accidens: antecedens FQCIN 14 modo nuper dicto am. a' 19 ad8 om. a'RcGNO az aliqua: una add. KLEIGOV causa: una add. pKD 34 ratiocinationis: rationis ApSG 1 2 3
Supra, par. 544, n. 3. Arist., Top. i, i (ioob23 ff.); AL v 1-3, pp. 6 f. (PL 64: 9100 ff.). Arist., De soph. el. 3 (^"iz-za); PL 64: ioo9D ff.
z88
DE ORTU S C I E N T I A R U M
syllogismo sophistico sicut de non sophistico, et ideo forte nusquam eum definit Aristoteles. Ex his patet responsio ad primum quaesitum. 549. Ad secundum dicendum quod non est paralogismus disciplinae qui peccat in forma, nee spectat ad considerationem demonstatoris sed dialectici. Demonstrator enim propria cuiusque facultatis considerat 5 et secundum rationes proprias. Unde medium et illud cuius est medium comparat ad invicem secundum rationes proprias ipsarum rerum et essentiales, verbi gratia cum ostendit quod tres anguli trianguli aequipollent duobus rectis per hoc medium, scilicet quia angulus extrinsecus est aequalis duobus intrinsecis oppositis, non loquitur de angulo 10 extrinseco ut est alicuius antecedens vel consequens vel alicuius genus aut species aut totum aut pars aut huiusmodi, sed secundum quod id quod est in essentia sua aequipollet duobus intra oppositis consideratis in se et in sua essentia id quod sunt. Eodem modo et qui paralogismum disciplinae facit non considerat propria nisi secundum rationes proprias, 15 sed falsum aliquid sumit vel implicat. 550. Dialecticus autem non tantum considerat terminos communes quibus in omni facultate argumentatur, cuiusmodi sunt totum, pars, genus, species, simile, dissimile et huiusmodi, sed etiam proprios in quantum sub his rationibus cadunt. Considerat enim triangulum in 20 quantum genus est vel species, universale vel particulare et huiusmodi, et similiter figuram, et par et impar, et omnia propria scientiarum. Et ideo omnis ratiocinatio decurrens super terminos proprios alicuius scientiae per medium commune, ut illud: omne proprium inest ei cuius est proprium, habitus trium angulorum aequalium duobus rectis 25 est proprium trianguli, ergo ei inest, et ita triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis; et omnis ratiocinatio decurrens super terminos proprios per medium proprium, non tamen per vim propriam medii et essentialem sed per aliquam eius rationem communem et accidentalem, ut: omnis triangulus est figura, isosceles est triangulus, ergo 30 est figura—ista enim ratiocinatio decurrit super rationes universalis et particularis quae sunt in hoc medio triangulus respectu duorum extremorum—omnis inquam talis ratiocinatio secundum quod talis pertinet ad dialecticum. Et ideo omnis syllogismus apparens ad ipsum pertinet sive fiat in terminis propriis alicuius scientiae sive in communibus. 35 Talis enim ratiocinatio sumit principium apparentiae non ex parte propriae naturae medii et essentialis, sed ex parte rationum communium 5 enim ont. a'R 9 quia: quod AQLSGM 10 angulo: triangulo a'b' 12 quod am. a'CSD 13 aequipollet: aequivalet CS6 16 falsum om. a' 18 quibus: qui Cb 20 his: istis Cb 21 et: vel a'RE 22 et2 om. a' 25 trium angulorum: triangulorum QISG 31 super: omnes add. a' 35 sive2: vel a'
DE ORTU SCIENTIARUM
189
quae accidunt naturae propriae, verbi gratia cum dicitur quod omnis circulus unica linea continetur, et omnis circulus est figura, ergo omnis figura unica linea continetur. Fallacia consequentis est a positione consequentis habens inde apparentiam, quia quod universaliter dicitur 5 de antecedente apparet universaliter dici de consequente. Unde circulus ibi est medium non magis ad concludendum apparenter de figura quam de quovis alio praedicato de circulo, nee magis est circulus ibi medium apparens quam esset quodcumque antecedens circuli. Sic est et in aliis syllogismis apparentibus. Ubique enim fit decursus per 10 extraneas considerationes vel rationes, et non per puram essentialem naturam terminorum. Et ideo nihil ad demonstratorem de illis secundum quod huiusmodi. Ipse enim propria cuiusque facultatis considerat secundum proprias et essentiales eorum naturas, et per ipsas sic ad invicem collatas ratiocinatur. Et ideo in Posterioribus nihil debuit 15 tangere de syllogismo apparente, sed potius in tractatu pertinente ad dialecticum. 551. Ad tertium dicendum quod secundum Aristotelem forsitan unus est totalis liber totius tractatus Topicorum et Elenchorum distinctus per plures partiales libellos, licet moderni distinguant per nomina Topica 20 et Elenchos, cui videtur attestari quod in principio Topicorum1 datur intentio super his quae in Elenchis aguntur sicut de his quae in Topicis, et quod in fine Elenchorum2 fit epilogus dictorum in Topicis sicut et dictorum in Elenchis, et quod inceptio libri Elenchorum* praetendit continuationem cum praecedenti, cum dicitur De sophisticis autem elen25 chis. Non enim mos est philosophis nee hoc expedit proprietas sermonis quod novus tractatus a coniunctione incohetur. Simile est de Prisciano maioris et minoris voluminis. Unum est enim totale volumen apud ipsum, sed homines postea diviserunt propter compendium et utilitatem iuniorum instruendorum in grammaticis. 30 552. Hoc tamen sciendum quod seorsum a syllogismo dialectico tractatur de litigioso quia oportuit de ipso sollicite tractare duplici de causa. 553. Una est quia multiplicius fit quam inutilis coniugatio peccans iuxta syllogismum simpliciter et quam paralogismus disciplinae peccans 35 iuxta syllogismum demonstrativum. Paralogismus enim disciplinae i quod om. LGB'DN 4 inde: tamen AFNV quia om. a'G 10 puram: propriam a' 12 Ipse: Ipsa RIG 15 potius: post a' primo Q 23 praetendit: praecedit a 25 expedit QDMO: expetit cet. 30 Hoc: Hie LO Sed a' 1 3
Supra, ch. 53: 515, n. 3. Arist., De soph. el. i (164*20); PL 64: 10070.
2
Ibid., n. 4.
i9o
DE ORTU S C I E N T I A R U M
tantum in materia peccat; inutilis coniugatio tantum in forma; sed litigiosus aliquando dicitur tantum quia non facit quod deberet, aliquando quia facit quod non deberet, et iste peccat turn in materia turn in forma turn in utraque. Et qui peccat in forma, aliquando caret modo syllogistico reali tantum, aliquando vocali et reali, verbi gratia: 5 omnis aqua est naturalis, sed aliquod balneum est aqua, ergo est naturale. Hie nullus est defectus in modificatione vocali sed reali tantum. Sed si sic dicatur: omnis aqua est naturalis, nulla siccitas est aqua, ergo nulla siccitas est naturalis, peccatum est etiam in modo vocali, a quia minor est negativa in prima 10 554. Alia est quod inutilis coniugatio secundum quod huiusmodi non vertitur inter opponentem et respondentem, sed tune primo cum incidit in litigiosum apparentem, sicut nee syllogismus simpliciter vertitur inter opponentem et respondentem secundum quod huiusmodi, sed tune primo cum incidit in aliquam specierum eius. Similiter et 15 licet demonstrator disputet, non tamen attendit consensum respondentis, et ideo in demonstrativis non est ars instruens respondentem, sed in dialecticis omnino oportet opponentem attendere respondentem et ex his procedere quae ipse concedit. Et ideo illic oportet instrui tarn opponentem quam respondentem, et ideo est alia et alia pars voluminis 20 instruens opponentem et respondentem tam in Topicis quam in Elenchis, quia ad dialecticum pertinet omnis consideratio de communibus, sive fiat syllogismus dialecticus sive apparens sive temptativus, ut plane docet Aristoteles in I Elenchorum, capitulo Secundum autem quae arguunt.1 Maxime autem hoc fuit necessarium circa syllogismum 25 apparentem facere ut aperte et distincte scirentur causae apparentiae et non existentiae, et modi interrogandi et respondendi, turn quia ibi disputatur plerumque ad hominem et propter gloriam, turn quia per huiusmodi orationes etiam sapientes decipiuntur, ut dicit Aristoteles,2 et utrumque horum impedit profectum in scientiam. Et ideo propter 30 cognitionem apparentis syllogismi manifestam et eius vitationem a dialectico et demonstratore oportuit logicum sollicite de ipso determinare. Et ideo seorsum tractatur de illo et universaliter de litigioso postquam de dialectico tractatum est, et non oportuit de coniugatione 4 utraque: utroque a' 6 aliquod om. DN 8 si om. CIG'M 9 vocali: totali a'Q reali Q 11 quod1: quia ApLIM 24 capitulo: illo add. RN 29 etiam: et a 30 horum: eorum HCb 34 postquam: quam ubi P ubi Q
om. a
1 Arist., De soph. el. 9 (i7ob8-u); cap. 8 (PL 64: ioi8A): Quare manifestum est quoniam dialectic! est posse sumere propter quaecunque fit per communia, vel quae est redargutio, vel quae apparet redargutio, vel dialectica, vel apparens dialectica, vel tentativa. 2 Arist., (?). We have been unable to locate this reference.
DE ORTU SCIENTIARUM
191
inutili et de paralogismo disciplinae ita seorsum tractari post syllogismum simpliciter et post demonstrativum complete tractatum propter rationes contrarias.
Cap. LVII De comparatione dialecticae et demonstrativae s ad invicem, et earum differentia et convenientia. 555. Adhuc restat difficilis dubitatio de dialectica et de demonstrativa, quae sunt quaedam partes logicae, quomodo differant. Demonstrativa enim docet ostendere propriam passionem de specie cuius est, et hoc nihil aliud est quam ostendere proprium. Item docet ostendere multo10 tiens definitionem, quia quae materialis est ostenditur per formalem eo quod forma est causa materiae, ut accensus sanguinis circa cor demonstratur per appetitum contrarii doloris, quae sunt duae definitiones irae. Sed et dialectica docet ostendere tam proprium quam definitionem. Item demonstrativa utitur pro medio causa et definitione, sed et dia15 lectica similiter. Arguit enim per locum a causa et per locum a definitione. Item demonstrativa nonnumquam ostendit causam per effectum, ut quod prope sunt stellae ostenditur quia non scintillant, sed et dialectica ab effectu arguit. Quaeritur igitur quomodo differant cum eisdem mediis utantur et ad easdem conclusiones. 20 556. Simul etiam quaeritur quomodo differenter adminiculentur, cum utraque possit considerari in seipsa et ut est adminiculans. Sic enim et tota scientia ratiocinativa dupliciter considerari potest. 557. Ad primum dicendum quod differunt demonstrativa et dialectica tam in ostensione proprii quam definitionis, primo ex parte medii, 25 quia dialectica multis locis intrinsecis, extrinsecis et mediis ratiocinatur ad omne genus problematis terminandum, et hoc ad utramque partem, et probabilibus tantum atque communibus, quia locus a causa vel definitione vel toto vel huiusmodi ut consideratur a dialectico, nunc largitur medium ad problema de accidente, nunc ad problema de genere, 30 et similiter ad alia, nunc etiam argumentum dat in ethicis, nunc in physicis, nunc in logicis. 558. Sed demonstrativa non utitur multitudine tali mediorum, sed si potissimo modo demonstret, ex causa proxima et immediata demonstrat et solum, extendendo autem sumpta ex causa proxima et immedi35 ata, et ex causa remota ac mediata, quandoque etiam et ab effectu, 6 Adhuc: Sed adhuc a' dubitatio: quaestio a' et am. a 14 et2: in o'c etiam in M 20 Simul: Similiter QDM 24 proprii quam: propinqua a' 27 et: ex EN om. a' 33 modo om. a' 33~34 demonstrat: demonstret MO 35 et8 om. CENOV
192
DE ORTU SCIENTIARUM
quod autem per definitionem ostendit, hoc est quia definitio causam dicit cum sit ex prioribus, vel quia dicit effectum si forte dicatur definitio ex posterioribus. His modis contenta est demonstrativa. Neque argumentatur ad partem utramque contradictionis, sed ad veram tantum, et hoc per vera et necessaria et propria. Non enim considerat 5 causam vel effectum vel definitionem in ratione communi, sed in ratione propria et essentiali qua hoc est huius propria causa vel effectus vel definitio, et essentialiter ipsam rem indicans. Et ideo apud demonstratorem non consideratur locus ut communis multis, sed ut proprius est unicuique conclusioni suus locus, et illis quae a conclusione propria 10 et prima descendunt per demonstrationem particularem. 559. Secundo differunt ex parte conclusi. Dialectica enim utitur arte ratiocinandi ad multa genera propriorum terminanda, quorum aliqua complexa assignantur et aliqua incomplexa, ut patet ex V Topicorum.1 Omne enim praedicatum accidentale et convertible dicitur 15 proprium apud dialecticum. Demonstrativa autem propriam passionem conatur demonstrare quae de subiecto dicitur secundo modo per se. Et illud est proprium incomplexum, et convenit omni et soli et semper et etiam secundum quod ipsum est, si sit demonstratio ex immediatis. 560. Similiter et dialectica arguit ad omne genus definitionis termi- 20 nandum, sive sit ex partibus integralibus constitutum, sive ex essentialibus, et similiter per quamcumque causam assignetur definitio. Vocat enim definitionem: omne praedicatum essentiale convertibile.2 Sed demonstrativa non ostendit aliquam definitionem nisi cuius est aliqua causa alia, ut definitio quae est medium sit causa propria et essentialis 25 definitionis ostensae. Licet ergo utraque proprium ostendat et definitionem, magna tamen est diversitas, ut patet. 561. Item licet argumentetur utraque per definitionem et causam et effectum, valde tamen dissimiliter. Dialecticus enim considerat suum medium tamquam probabile et possibile aliter se habere, et ideo 30 non acquirit per ipsum nisi opinionem quae est cognitio variabilis. Sed demonstrator considerat ipsum tamquam necessarium et essentiale, et non possibile aliter se habere, et ideo acquirit scientiam quae est cognitio certa et invariabilis. 562. Unde notandum est quod contingit eundem per idem medium 35 6 communi: quid a g sed: sive DO 10 suus: finis a' 14 aliqua1: alia A/>RSG aliqua2: alia A/>RSGO 18 illud: istud EIGBV isto R 19 si: sed aN sit: sic a fit PV 31 cognitio: opinio a 33 est om. a'RS 1 2
Arist., Top. v, i (i28bi4-iz9ai6); AL v 1-3, pp. 86-87 (PL 64: 9538-9540). Cf. Arist., Top. i, 4 (ioib2O-2i); and vii, 3 (i53ai5-23).
DE ORTU S C I E N T I A R U M
193
numero et de eodem numero prius habere opinionem et postmodum scientiam, aut simul tempore unum habere opinionem de aliquo per aliquod medium et alium scientiam de eodem per idem medium, sicut docet Aristoteles versus finem I Posteriorum.1 Docet enim ibi quod sicut 5 de eodem secundum rem solum diversificato secundum rationem potest esse opinio vera et falsa, similiter de eodem secundum rem diversificato secundum rationem et per idem medium secundum rem solum ratione diversificatum potest esse scientia et opinio. Et docet quod haec est ilia diversitas secundum rationem quod qui novit conclusionem per 10 essentiam et secundum veritatem puram, et ipsam percipit non posse aliter se habere, et arbitratur medium per quod novit earn similiter non posse aliter se habere, non opinatur sed vere scit. Qui autem considerat conclusionem et medium eius tamquam posse aliter se habere, opinatur et non scit vere. Verbi gratia, qui novit lunam oppositam soli eclipsari 15 per hoc quod cadit in umbra terrae, et arbitratur quod aliter se possit hoc habere, quia forte putat quod aliunde potest eclipsari quam ab umbra terrae, ut ab umbra nubis vel alterius corporis vel per conversionem sui globi secundum illos qui putaverunt quod pars eius esset lucida et pars opaca, et per conversionem diversarum partium ad nos 20 appareat eius crementum et decrementum, opinionem habet et non scientiam. Qui autem perspexerit umbram terrae esse veram causam eclipsis lunae et essentialem et quod non aliter possit esse, scientiam habet. Sic igitur eisdem mediis utuntur dialecticus et demonstrator, sed modis diversis, ut dictum est. 25 563. Nee utitur demonstrator aliis mediis quam definitione et causa, quia non contingit proprie scire nisi per causam, et definitio causam dicit, excepto quod aliquando utitur effectu, et tune oportet quod effectus sit convertibilis et notior quam causa, sicut docet in I Posteriorum.2 Dialecticus autem multis aliis mediis utitur et istis iam dictis 30 multiplicius quam demonstrator, quia multipliciter valde potest homo incurrere in opinionem. 564. Ad secundum dicendum quod demonstrativa in Posterioribus tradita adminiculatur ad alias scientias constituendo ipsas et constitutas augendo. Demonstratione enim primo acquiritur scientia et postmodum i prius: praedicato a' 6 et: vel QDM diversificato: diversificatur a 7 ratione om. a'O 8 diversificatum: diversificatur RG secundum rationem add. a' 9 rationem: positionem a' om. CN 12 scit: sit GB1O 15 hoc om. MO 17 ut: vel a' 25 mediis: modis a 28 docet: Aristoteles add. AQSN 31 in om. a'LNO 1
Arist., Anal. post, i, 33 (89*1 i-b6); AL iv 1-4, pp. 66-67 (PL 64: 742D-744A). Arist., Anal. post, i, 13 (78*26); AL iv 1-4, p. 29 (PL 64:725AB):... alio vero modo per non media quidem, sed non per causam sed per convertentia per notius. 2
4141C76
O
194
DE ORTU S C I E N T I A R U M
acquisita augetur. Sed dialectica in Topicis tradita adminiculatur ad ipsas, solum promovens rationem ad quendam gradum notitiae variabilem citra scientiam quae est invariabilis, per quam ei aperiatur via ad veram scientiam quae est habitus conclusionum, vel ad intellectum qui dicitur habitus principiorum. Et ideo dicit Aristoteles in I Topi- 5 corum1 quod cum tria sint genera propositionum et problematum, scilicet ethica, ut utrum potius parentibus obediendum an legibus si dissentiant, et physica, ut utrum mundus sit aeternus, et logica, ut utrum oppositorum eadem disciplina, de omnibus negotiatur philosophica consideratio quae et demonstrativa dicitur secundum veritatem, 10 sed dialectica secundum opinionem. 565. Forsitan autem dialectica potius dicitur adminiculans et verius quodammodo quam demonstrativa, turn quia adminiculari est pattern adiutorii dare et non totum facere, et dialectica aliquid iuvat versus scientiam sed non earn constituit, demonstrativa autem ipsam efficit 15 et complet; turn quia in omnibus partibus philosophiae, scilicet ethica, physica et logica, probabiles rationes facile inveniuntur, sed forte non sic demonstrationes, quia in ethicis non facile est demonstrare aut omnino impossibile, et similiter in aliquibus naturalibus, ut in superioribus dictum est ubi dictum est quomodo practicae scientiae partes sunt 20 philosophiae.2 566. Verumtamen in hoc dicitur scientia demonstrativa quae in logica traditur adminiculari aliis scientiis, quia omnes per earn constituuntur et augentur et complentur, et ipsa primitus praebet unicam vel paucas conclusiones, deinde ex his multas. Et dico omnes quantum 25 possibilitas entium permittit de quibus sunt scientiae. Non enim in omnibus aequalis necessitas aut forsitan omnino necessitas inveniri potest. 567. Et hoc notandum quod quando partes philosophiae dicuntur physica, ethica et logica, per physicam intelligitur tota scientia specula- 30 3 citra: circa OISGi ultra E 9 oppositorum: sit add. QRGN eadem: sit add. a'EI est add. CLD disciplina: quae add. a' 10 demonstrativa: demonstratio a'CRc 12 dialectica: dialecticus a' 16 scilicet om. a' 24et1ow.DNO 29Et:Exo'LIS 1 Arist., Top. i, 14 (iosbio-26, 30-31); AL v 1-3, pp. 20-21 (PL 64: 91800): Est autem ut figuraliter complecti propositionum et problematum partes tres. Nam aliae sunt ethicae propositiones, aliae physicae, aliae logicae. Ethicae quidem sunt huiusmodi, ut utrum oporteat parentibus magis vel legibus oboedire si dissentiant; logicae vero ut utrum contrariorum eadem disciplina vel non, physicae autem ut utrum mundus aeternus vel non.... Ergo ad philosophiam quidem secundum veritatem de his negotiandum, dialectice autem ad opinionem. 2 Supra, ch. 41: 379 ff.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
195
tiva quae de rebus divinis est, quia ilia naturas omnium entium speculatur et comprehendit physicam proprie dictam et mathematical!! et metaphysicam, et per logicam intelligitur tota scientia trivialis dicta a logos quod est sermo. Sed mechanica cadit extra hanc divisionem, quia 5 non solebant philosophantes circa earn multum sollicitari, aut forte ipsa potest reduci ad ethicam tamquam eius ministra, aut ad physicam, quia quodammodo subalternatur mechanica physicae communiter dictae ratione rerum physicarum circa quas operatur vel ratione modi operandi, sicut supra dictum est ubi de comparatione scientiarum specu10 lativarum et practicarum ad invicem determinatum est.1 568. Ex his igitur patet differentia dialecticae et demonstrativae tam in seipsis quam in adminiculando. De syllogistica vero vel ratiocinativa in genere quomodo adminiculetur omnibus scientiis iam non oportet quaerere, quia patet quod adminiculum praestat in suis speciebus, 15 dialectica et demonstrativa, dum ipsae illis adminiculantur, nee aliter potest esse sicut per se patet. Non enim descendit iuvando in aliqua scientia nisi dum ratiocinatur per communia et probabilia, et sic est dialectica, aut per propria et necessaria, et sic est demonstrativa.
Cap. LVIII De comparatione logicae, sophisticae et metaphysicae penes convenientiam et differentiam.
20
569. Adhuc restat aliquid dicere de comparatione logicae et metaphysicae, quia utraque communis scientia est. Dicit igitur Aristoteles in IV Metaphysicae2 quod metaphysici est determinare de ente simpliciter et de accidentibus eius propriis, et ideo non tantum de substantiis 25 sed de accidentibus earum in genere et de proprietatibus consequentibus genera entium secundum quod huiusmodi, quales sunt antecedens, consequens, genus, species, universale, particulare, contrarium, unum, perfectum, idem et diversum et huiusmodi. Et ideo dicit ibidem quod eius est considerare omnia in universali, et hoc ipsum etiam dicit in 30 I eiusdem.3 Dicit etiam in IV Metaphysicae* inter praedicta verba quod 1-2 speculator: speculantur AMO 2 et3 om. CDO 4 quod est am. a' mechanica: mathematica a 13 iam om. a' 16 aliqua: alia DO 19 sophisticae om. DO 23 IV: III p 29 etiam om. FCcG 30 etiam: enim a' 1
Supra, ch. 43: 396 ff. Arist., Metaph. iv, 2 (ioo3a33~bi6); cf. supra, ch. 26: 216, n. 2. 3 Arist., Metaph. i, 2 (982a8-io); cf. supra, ch. 26: 217, n. 5. 4 Arist., Metaph. iv, 2 (ioo4bi7-27); tr. Arab.-lat., ed. Venice (1574), text 5, fol. 7OBC: Et signum eius est, quoniam Logic! et Sophistae laborant in hoc, quod Philosophus debet laborare. Scientia enim Sophistica est scientia deceptoria tantum. Logic! 2
ig6
DE ORTU S C I E N T I A R U M
scientiae sophisticae et logicae reducuntur in idem genus subiectum cum prima philosophia, qui omnes loquuntur de omnibus rebus. Et dicit ibi differentiam. talem quod differt prima philosophia a logica modo virtutis, et a sophistica per considerationem regiminis vitae. Logicus enim scit illud quod scit primus philosophus; sophista autem 2&stimat se scire et mscit 5 in rei veritate. Ex his dictis Aristotelis manifestum est quod logica et sophistica idem genus subiectum considerat cum prima philosophia, et quod illud subiectum est ens simpliciter cum suis propriis accidentibus et proinde omnia in genere. 570. Circa quae primo quaero quid per logicam intendit Aristoteles. 10 Et videtur per Commentatorem ibi1 quod dialecticam tantum, eo quod ipse exponens differentiam quam dat ibi Aristoteles inter primam philosophiam et logicam dicit quod differunt in modo virtutis, quia primus philosophus considerat de ente consideratione demonstrativa, logica autem consideratione probabili, et constat quod talis consideratio ad 15 dialecticam pertinet tantum. 571. Sed istud non videtur sufficere, quia, cum omnis scientia demonstrativa formam demonstrandi sumat a logica, prima philosophia, quae considerat de ente consideratione demonstrativa, sumit formam demonstrandi a logica, et ita logica demonstrativa adeo vere facit de 20 ente considerationem sicut logica dialectica. Item cum tres sint partes philosophiae, scilicet ethica, physica et logica, sicut de omnibus negotiatur dialecticus secundum opinionem, sic philosophus et demonstrator de omnibus quantum materia permittit negotiatur secundum veritatem, ut in proximo capitulo praecedenti dictum est per Aristotelem in I 25 Topicorum.2 Ergo non solum dialectica est communis scientia cum prima philosophia, sed etiam demonstrativa quamvis aliquo modo magis communis sit dialectica quam demonstrativa. Et ita per logicam non solum videtur intelligendum esse dialecticam in verbis Aristotelis, sed i sophisticae: sophistae BD logicae: logici QCBM8V loci EIG 3 logica: in add. a'L 5 sophista: sophistica a'CLSDOV sophisticus QN 17 istud: illud a'N 18 sumat: sumit a 23 sic: sicut CLSBO philosophus: physicus a'CRE autem loquuntur de omnibus rebus, et ens est scientia communis omnibus. Et manifestum est, quod isti loquuntur de istis rebus, quae sunt propriae Philosophiae. Scientia enim Sophistarum et Logicorum reducuntur in unum genus, scilicet genus Philosophiae. Sed differt Philosophia ab altera illarum modo virtutis, ab alia autem per considerationem regiminis vitae. Logicus enim scit illud, quod scit Philosophus: Sophista autem existimat scire, et nescit in rei veritate. 1 Averr., In Metaph. iv, 2 (ad ioo4bi7~27), text 5, ed. Venice (1574), fol. 701: Sed philosophia vera differt a Logica per modum scientiae. Philosophia enim considerat de ente consideratione demonstrativa; Logica autem consideratione probabili. 2 Supra, ch. 57: 564, n. i.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
197
ipsam totam scientiam ratiocinativam circa thesim, quae complectitur dialecticam et demonstrativam. Et hoc puto verum esse, et per logicam intelligo veram ratiocinationem, per sophisticam ratiocinativam deceptoriam. 5 572. Deinde quaere utrum illic accipi debent logica et sophistica ut per se considerantur vel prout adminiculantur. Et videtur quod primo modo, quia prout adminiculantur potius sunt artes quam scientiae, et ideo potius circa omnia sunt quam de omnibus, quia ratiocinativa adminiculans est aliis scientiis forma. Nunc autem vult Aristoteles quod 10 sint de eodem genere subiecto de quo metaphysica, et ita videtur quod ipsae ut scientiae sunt et in se consideratae cadunt in dictis verbis Aristotelis, quod et puto verum esse. 573. Sed tune plura occurrunt dubitabilia. Primum, quomodo logica sit de ratiocinatione vel de syllogismo; et quomodo sit pars scientiae 15 sermocinalis si sit de ente simpliciter sicut metaphysica, et per consequens de omnibus in genere ? 574. Secundum, quomodo differunt consideratio primi philosophi, logici et sophistae circa ens, si omnes idem considerent; et quomodo intelligenda est differentia Aristotelis nuper dicta ? 20 575. Tertium, quomodo sese habent ad invicem istae scientiae, cum enim quaelibet earum sit communis omnibus scientiis ? Quia quaelibet considerat in genere omnia, quaelibet est communis aliis duabus, et per consequens etiam sibi. Si enim metaphysica est communis omnibus scientiis, ergo et sibi, item ergo et logicae. Sed logica est communis 25 omnibus eadem ratione, ergo et sibi et metaphysicae. Sed si metaphysica est communis logicae et logica metaphysicae, ergo metaphysica sibi. Eodem modo et aliae erunt sibi et aliis communes per eandem rationem. 576. Quartum, quo genere communitatis sint istae scientiae com30 munes, utrum scilicet subalternationis an aliter ? 577. Ad primum dicendum quod, sicut supra ostensum est ubi de sufficientia logicae actum est,1 scientia ratiocinativa est collativa rerum ad invicem penes compositionem et divisionem assimilatam esse et non esse rerum, et hoc primo sine medio, sicut in simplici propositione, 3 intelligo: intelligit a' ratiocinationem: ratiocinativam a'RGB et add. Cl ratiocinativam: ratiocinationem CLEO 18 sophistae: sophistici RLO sophisticae HQSD considerent: considerant FHQCLS 24 ergo1: igitur CNO 29 quo: quomodo CO sint: sicut RI sunt LNV 32 actum: dictum a 33 assimilatam: assimilativa HQ1RI
1
Supra, ch. 53: 518.
i98
DE ORTU S C I E N T I A R U M
deinde terminorum distantium per medium, sicut in ratiocinatione completa. Et non facit ratio huiusmodi compositionem et divisionem apud se nisi intuendo ad esse rerum et non esse. Et ideo non solum considerat ratiocinans ipsas suas compositiones et divisiones quas apud se facit, sed et res respectu quarum eas facit. Quod autem sic componit 5 et dividit habet ex quibusdam proprietatibus sive modis ipsarum rerum quibus videt res ab invicem differre vel convenire, et cum conveniunt videt convenire sicut convertibile et idem, vel sicut universale et particulare, et antecedens et consequens, quae non omnino sunt idem. Hinc enim sumit rationes extraneitatis, antecedentis, consequentis, 10 convertibilis, subiecti, praedicati, extremi, medii et huiusmodi per quas connectit propositiones et ratiocinationes tarn negativas quam affirmativas. Et quia huiusmodi rationes sive proprietates non magis inveniuntur in uno genere entium quam in alio sed communiter in omni, constat quod sunt proprietates entis simpliciter secundum quod 15 ens est. Et ideo considerans res simpliciter in genere sub dictis proprietatibus, considerat ens simpliciter secundum quod ens est et in genere omnia. 578. Est igitur logica ratiocinalis scientia quia modum ratiocinandi docet et rationes entium considerat. Est et sermocinalis quia agit de 20 ratiocinatione per sermonem expressa et non solum in mente latente. Unde bene dicitur esse de sermone ratiocinativo vel de ratiocinatione sermocinata. Est et de ente simpliciter sive de omnibus in genere sicut metaphysica, quia non docet ratiocinari figmentaliter, sed per comparationem ad id quod in rebus invenitur de esse et non esse, ut per id 25 quod de rebus notum est, veniatur ad id quod ignotum est. Et hoc facit indifferenter in rebus omnibus per conditiones entis generales quae consequuntur ens secundum quod ens est, super quas discurrit sua consideratio componens et dividens, ut iam ostensum est. Sic igitur manifestum est quod logicae subiectum uno modo dicitur ratiocinatio, 30 alio modo sermo ratiocinativus, tertio modo ens simpliciter ratiocinabile vel omnia in genere sermone ratiocinativo ad invicem collata, et haec omnia tria in idem redeunt quia unumquodque eorum secum alia duo portat et sine illis non est. 579. Ad secundum dicendum quod metaphysica considerat ens sim- 35 pliciter secundum rationem entitatis quae est in rebus et proprietates generales entis secundum quod ens in ratione entitatis consideratur. 16 Et om. aL, 17 et om. PIM 19 ratiocinalis: rationalis QRDN 20 et2: etiam EDM igitur IG 22 ratiocinativo: ratiocinatio a de2 om. a'RISN 23 sermocinata: sermocinativa QCESN et: etiam QEDO 25 ut: om, aR2 28 discurrit: decurrit a'V 29 igitur om. NV 31 ratiocinabile: rationabile AIGV rationale QR 36 entitatis: entis a'S 37 entitatis: entis a'G
DE ORTU S C I E N T I A R U M
199
Logica vero considerat eadem secundum quod rationabilia sunt, vel a ratione componibilia et divisibilia, et hoc est quod dicit Aristoteles quod differunt in modo virtutis.1 Virtus enim earum est considerare ens simpliciter et eius propria accidentia, sed differunt in modo iam dicto. 5 Hinc est quod metaphysicus docet artem definiendi, et logicus similiter, sed ille ut cognoscatur unumquodque ens tarn substantia quam accidens secundum quod ens est, iste ut cognoscatur unumquodque demonstrabile per definitionem causalem per quam et demonstrari debet. Unde logicus in ilia parte tradit artem definiendi in qua artem demon10 strandi, quia definitio causalis debet esse medium demonstrationis. Sophistica vero considerat ens simpliciter et eius proprietates in quantum rationi per compositionem et divisionem subiciuntur, et in hoc convenit cum logica. Sed cum metaphysica et logica intendant ipsam veritatem, ipsa sophistica intendit apparentiam veritatis, ut per apparentem 15 sapientiam quam male ratiocinando praetendit acquirat gloriam et humanum favorem, et hoc est quod dicit Aristoteles2 quod ipsa differt ab illis per considerationem regiminis vitae. Ex his patet quomodo circa idem different consideratio metaphysica, logica et sophistica. 580. Ad tertium dicendum quod unaquaeque dictarum trium scien20 tiarum est communis omnibus scientiis aliis a se. Cum enim ratiocinatio et sermo ratiocinativus sit aliquod ens, de ipso secundum quod ens est habet considerare primus philosophus, quia eius est considerare omne ens secundum quod ens, scilicet non solum ens completum sed et ens diminutum, et hoc duplex, ut docet Aristoteles in fine 25 VI Metaphysicae* scilicet ens casuale et verum quod est in anima tantum, et ita metaphysica est communis logicae. Item cum ens et eius proprietates secundum rationem entitatis considerata sint aliqua rationabilia, de eis secundum quod huiusmodi sunt habet considerare logica, et ita logica est communis metaphysicae. Nee tamen sequitur 30 quod eadem scientia sit sibi communis quasi eadem sit universalis sibi et particularis. Non enim sequitur quod si aliqua istarum sit omnibus scientiis communis, quod sit sibi communis, sed omnibus aliis a se. Nee sequitur quod si metaphysica sit communis logicae et logica metaphysicae, quod eadem metaphysica sibi, quia diversimode i rationabilia: ratiocinalia HRS ratiocinabilia PEM 9 logicus: logica a' parte om. c 10 causalis: talis a'RLIG 17 illis: aliis LESN 27 entitatis: entis a'L aliqua: alia AKCOV 28 eis: his a' 29 Nee: Non a'GB 30 sibi om. Cb 1 3
3.4-
Supra, par. 569, n. 4. * Ibid. Arist., Metaph. vi, 2 (1026*33 ff.) and 4 (iO27bi7 ff.); cf. supra, ch. 26: 216, notes
200
DE ORTU S C I E N T I A R U M
est una reliquae communis et e converse, ut patet ex iam dictis1 secundum quod diversae sunt considerationes earum circa ens. Eodem modo dicendum de sophistica, ut patet ex praecedentibus.2 581. Non nego tamen quod eadem sit sui rectiva et aliarum. Logica enim sic est sibi et aliis communis quod ipsa est dispositiva et ordinativa 5 tarn sui quam aliarum. Quod quomodo sit determinatum est supra3 ubi dictum est quomodo de ratiocinatione possit esse scientia. Similiter et metaphysica quodammodo sui explanativa est. Ipsa enim est prima scientia supra quam vel ante quam non est alia in philosophia, et ideo oportet sua principia talia esse quae sibi sint fides sine adhibita demon- 10 stratione, et hoc ita quod aut non indigeant etiam explanatione omnino propter sui evidentiam—ut huiusmodi: De nullo eodem simul afHrmatio et negatio—aut si indigeant levi ratiocinatione vel declaratione narrativa innotescant. Sophistica, etiam secundum quod sophistica est, sui explanativa est vel ostensiva. Principia enim prima sophisticae sunt 15 principia apparentiae ubi non subest existentia, quae, si quis velit ostendere habere existentiam, apparenter hoc faciet et non vere, et ita per principia apparentiae non habentis existentiam quia per sophismata. Qui autem ostenderit principia apparentiae in sophistica non habere existentiam, non aget ut sophista et per sophisticam, sed per dialecti- 20 cam vel demonstrativam et sicut dialecticus vel demonstrator, et haec ostensio non est per principia sophisticae sed dialecticae vel demonstrativae, et ad ipsas pertinet, non ad sophisticam. Sic igitur patet quomodo sese habent ad invicem istae communes scientiae, et quaelibet ad se. 25 582. Ad quartum dicendum quod non sunt communes communitate subalternationis. Et hoc de metaphysica est ostensum supra4 ubi determinatum est de comparatione primae philosophiae ad alias scientias speculativas. De logica autem manifestum est, et de sophistica, quia non continentur subiecta aliarum sub subiectis earum, nee descendit 30 demonstratio ab ipsis in illas. 583. Est autem, ut mihi videtur, metaphysica communis scientia alias consummando. Quod enim deest aliis de completa cognitione entium hoc ipsa determinat. Aliae enim scientiae determinant de partialibus entibus quoad naturam eorum propriam. Geometria enim de 35 5 quod: quia QNO 8 est2 om. BM 10 sint: sunt p sicut ID ii quod: quia c aut om. a' etiam om. CDN 18 sophismata: sophistica pCSGN 19 ostenderit: ostendit o'EG 20 aget: agit QDN 31 in: ad BN 35 eorum:eiusa uniuscuiusque/> 1 3
Supra, par. 579, and par. 569, n. 4. Supra, ch. 48: 444 a ff.
2
4
Ibid. Supra, ch. 32: 322 ff.
DE ORTU SCIENTIARUM
201
magnitudine determinat secundum proprias passiones magnitudinis tantum. Similiter arithmetica de numero tantum secundum proprias passiones numeri, et sic de aliis. Sed adhuc est unumquodque eorum aliquod ens, et secundum rationem entitatis in illis habent quasdam 5 passiones communes omni generi entium, cuiusmodi sunt unum, multum, simile, dissimile, genus, species et multa talia. Particularia igitur entia de quibus tractant speciales scientiae non cognoscuntur complete per illas, quia naturam propriam sui subiecti determinat quaelibet earum, sed naturam entis omnibus communem nulla. Et hoc facit 10 metaphysica ut consummet de cognitione entium hoc quod deest specialibus scientiis. 584. Item omnibus partialibus scientiis sunt aliqua communia principia, ut: De quolibet affirmatio vel negatio, et: De nullo eodem simul affirmatio et negatio, et huiusmodi. Similiter et definitio omnibus 15 demonstrativis scientiis principium est. Quod autem multis commune est a nulla earum determinatur. Commune enim secundum quod tale prius est, et nulla scientia considerat per se priora suo genere subiecto. Metaphysica igitur ista principia universalia demonstrationum omnium et demonstrativarum scientiarum considerat et pertractat, et ita 20 supplet quae desunt particularibus scientiis. Quod autem haec omnia metaphysicae sint considerationis, in IV Metaphysicae1 determinat Aristoteles. Alia etiam considerat ad quae non pertingit consideratio mathematica neque physica, ut principia substantiae antecedentia omnem motum et mutabilitatem, et substantias separatas, ut supra 25 dictum est,2 quae revera sunt causae et principia omnium ceterorum entium. Sic igitur patet de communitate metaphysicae ad alias. 585. Logica vero communis est omnes informando. Omnes enim per ipsam diriguntur et ordinantur. Ipsa enim modus est omnium eo quod omnis scientia ratiocinatione acquiritur et constituitur. 30 586. Sophistica autem in quantum talis communis est potius deformando omnes, quia in omni genere entium contingit sophisticae ratiocinari et circa omnem scientiam, sed per ipsam non pervenitur ad scientiam directe sed magis per illam deviatur a scientia. In quantum tamen ipsa cognoscitur ut sophistica vitetur. Sic operatur ad omnem 35 scientiam, sed hoc non est nisi indirecte. Ex his ad praesens satis patet quomodo communes sunt dictae scientiae. 8 determinat: determinant HK/>I 14 et^velalV 18 ista om. a' 21 sint: sunt aCLG 23 mathematica PCGBN: metaphysica cet. 26 igitur: 1 ergo a'RcG 27 omnes om. C6 28 diriguntur: distinguuntur />SM digeruntur EGB 34 sophistica: sophisma BV omnem: communem DOV 1
Arist., Metaph. iv, 3 f. (ioo5b6ff.).
2
Supra, ch. 26: 212.
202
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Cap. LIX De ortu rhetoricae, subiecto, fine et definitione. 587. Nunc demum de ortu rhetoricae dicendum qui talis est. Quia ethica civilis sive politica debet totius civitatis vel patriae vel regni rem publicam bene et congrue administrare—hoc autem fieri nequit nisi 5 consulatur iustitiae, utilitati et honestati totius rei publicae et cuiuslibet personae—necesse est ethicae civili providere quomodo per omnia servari possit iustitia, utilitas atque honestas. Hoc autem multam habet difficultatem, turn ex bonorum inexperientia circa res humanas, turn ex malorum simulatione et perversitatis eorum occultatione, turn ex 10 emergentium casuum perplexitate. Et ideo oportuit crescente hominum genere ad rem publicam bene et congrue administrandum ut iustum, utile vel honestum adhuc ignotum propositarum quaestionum discussione investigaretur. Hinc igitur est quod cives de moribus et pace hominum curantes, reges quoque ac principes, fora statuerunt in quibus 15 proponerentur quaestiones civiles inquirentes de iusto, utili et honesto, et rationibus discuterentur. Et quia facilius, melius, citius et verius discuti possent huiusmodi quaestiones, si certa ars ratiocinandi circa eas traderetur, excogitata est huiusmodi scientia quae et dicitur rhetorica. 588. Quaestio autem civilis quam discutit rhetorica disputatio 20 multipliciter nominatur. Dicitur enim quaestio civilis, hypothesis, causa, status, constitutio. Haec enim omnia crebro pro eodem sumuntur licet ratione diversentur. Quaestio enim civilis dicitur quia quaerit de his quae pertinent ad debitam civilitatis administrationem, cuiusmodi sunt iustum, utile et honestum; hypothesis, id est suppositio, quia 25 supponitur thesi. Thesis1 enim est quaestio non contracta circumstantiis, hypothesis quaestio circumstantiata, et ideo quodammodo subest thesi sicut minus commune magis communi. Causa dicitur, secundum Gundissalinum,2 quia causari dicitur de aliqua re aliquem impetere vel in litem ducere, et hoc in quaestionibus civilibus fieri solet, vel, ut idem 30 dicit, ideo dicitur causa quia antiqui dicebant causare de aliqua re querelare et inde dicitur causa quasi de aliqua re querela. Status a stando dicitur, 2 et: ac AA'FF'KPP'QR'LEE'I 4 sive: seu a' 8 Hoc: Haec Ccb ii emergentium: mergentium KISD ingentium AFHE perplexitate: prolixitate CRGM 12 ut: et a' 17 et3 om. a'E 18 possent: possunt ACRGN 19 et om. £ENO 23 diversentur: diversificentur/»ES2N 24 civilitatis: civitatis RD
1 2
Cf. Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12050. Gundis., De div. phil., cap. De rhetorica; ed. Baur, p. 65.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
203
forte quia stando mos est oratoribus allegare, vel, ut dicit Isidorus,1 quia ibi stat pars contra pattern ut utraque alteram impugnet, vel quia utraque pars ibi consistat, scilicet rei et actoris. Constitutio dicitur vel quia partes ambae ibi consistunt simul, ut dictum est, vel quia sic 5 statutum est a magistratibus discuti quae ignorantur in quaestionibus civilibus. Ex his manifestum est quod rhetorica pars est civilis scientiae et ethicae civili deserviens. 589. Patet etiam iam subiectum rhetoricae, scilicet ratiocinatio rhetorica. De modo enim ratiocinandi circa civilem quaestionem 10 terminandam est rhetorica, sicut logica de modo ratiocinandi circa quaestionem philosophicam. Haec autem ratiocinatio rhetorica quandoque instrumentum oratoris dicitur, sicut demonstratio est instrumentum demonstratoris, quandoque autem oratio rhetorica nuncupatur. Et habet sex partes, scilicet prooemium sive exordium, narrationem, 15 partitionem sive divisionem, confirmationem, confutationem sive reprehensionem, conclusionem sive perorationem, quae sic a Tullio in Secunda rhetorica2 definiuntur. Exordium est principium orationis per quod animus auditoris aut iudicis constituitur vel apparatur ad audiendum. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio. Divisio est per 20 quam aperimus quid conveniat, quid in controversia sit, et per quam exponimus quibus de rebus simus acturi. Confirmatio est nostrorum argumentorum expositio cum assertione. Confutatio est contrariorum locorum dissolutio. Conclusio est artificiosus orationis terminus. Ex his sex partibus constat oratio sive ratiocinatio rhetorica quae est subiectum huius 25 scientiae. 590. Patet etiam finis rhetoricae ex iam dictis quia est investigatio veri circa quaestionem civilem. Unde Gundissalinus3 dicit quod quaestio i oratoribus: oratorius El oratoris S 5 ignorantur: ignorabantur a'KLc 9 De modo: Demonstratio c enim: etiam CBN 14 sive: seu a 15 sive1: 2 seu a' sive : seu a' 16 sive: seu a'l 17 Secunda om. GD 19 aut ut gestarum: aut ingestarum LG om. HCS 21 quibus: quatenus AP quatinus FHK est om. a 26 quia: quae a' 1 Isid., Etymol. ii, 5; ed. Lindsay, § i: Status apud Rhetores dicitur ea res, in qua causa consistit, id est constitutio. Graeci autem statum a contentione crraow dicunt. Latini autem non solum a gumpna, per quam expugnent propositionem adversarii, sed quod in eo pars utraque consistat. 2 Pseudo-Cicero, Rhetorica ad Herennium, i, 3/4; ed. Baiter and Kayser, p. 2: . . de rebus simus dicturi; . . . expositio cum adseveratione . . . 3 Gundis., De div. phil., cap. De rhetorica; ed. Baur, p. 65: Hypothesis vero sive causa est res, que habet in se controversiam in dicendo positam de certo facto vel dicto alicuius certe persone ut hec controversia; an horestes iure occiderit matrem suam. non autem dico homicidium vel furtum vel aliquid huiusmodi esse materiam artis rethorice, set rem in controversia posita, que probabilibus argumentis aut vera aut falsa esse ostendi potest, ut cum argumentis probabilibus ostenditur an horestes iure matrem suam occiderit.
204
DE ORTU S C I E N T I A R U M
civilis est res quae habet in se controversiam in dicendo positam de certo facto vel dicto alicuius personae quae probabilibus argumentis vera vel falsa esse ostendi potest, ut: An Horestes iure occideret matrem suam? 591. Ex his elici potest definitio rhetoricae talis: Rhetorica est sermocinalis scientia ratiocinativa circa quaestionem civilem terminandam. 5 Quia autem orator quaestionem per semetipsum terminare non potest, nee etiam ambae partes simul actoris et rei in iudicio constitutae hoc possunt, sed ratiocinantur ad persuadendum iudici qui debet quaestionem terminare, propterea nonnumquam persuasio ponitur finis rhetoricae. Unde Boethius in IV Topicorum1 dicit quod finis oratoris 10 est turn in ipso oratore, scilicet bene dixisse et apposite ad persuasionem, turn in altero, videlicet iudice, et hoc persuasisse; et secundum hunc finem definit Hugo de Sancto Victore in Didascalicon sic:2 Rhetorica est disciplina ad persuadendum quaeque idonea; et Isidorus, libro II, cap. i, sic:3 Rhetorica est bene dicendi scientia in civilibus quaestionibus ad per- 15 suadendum iusta et bona in rerum, personarum negofrbrumque causa. Verumtamen quia orator non intendit persuadere nisi propter quaestionis terminationem, ut iustum, utile vel honestum quod prius latuit per sententiam elucescat, ideo terminationem quaestionis civilis posui finem rhetoricae tamquam id quod principaliter et finaliter ab arte 20 intenditur.
Cap. LX Verificatio iam dictorum circa subiectum rhetoricae. 592. Ad dictorum evidentiam quaeri potest quomodo ratiocinatio rhetorica possit esse subiectum. Materia enim artis et subiectum 25 videntur esse idem. Et Boethius dicit in IV Topicorum4 quod materia 6 potest: posset a' 8 ratiocinantur: ratiocinatur HLSG HREIGDM 12 turn: cum HCEIGDM 14 est om. a 1 a 19 posui: positi HL potest poni p 20 finem: finis a' 1
n turn: cum 17 quia: quod
Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12080: Finis autem turn in ipso, turn in altero. In ipso quidem bene dixisse, id est dixisse apposite ad persuasionem; in altero vero persuasisse. * Hugh of St. Victor, Didasc. ii, 30; ed. Buttimer, p. 47. 3 Isid., Etymol. ii, i; ed. Lindsay, § i: Rhetorica est bene dicendi scientia in civilibus quaestionibus, [eloquentia copia] ad persuadendum iusta et bona (some mss. add: in rerum personarumque negotia e causa). 4 Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12070: Materia vero huius facultatis est, omnis quidem res proposita ad dictionem. Fere autem est civilis quaestio.
DE ORTU SCIENTIARUM
205
rhetoricae facultatis est omnis res proposita ad dictionem quod non est aliud in re quam civilis quaestio. 593. Item cum rhetorica de multis aliis tractet, ut de tribus generibus causarum quae sunt iudiciale, deliberativum, demonstrativum, de 5 inventione etiam dispositione, elocutione, memoria et pronuntiatione, quorum prima secundum Boethium1 sunt species artis rhetoricae, et alia quinque eiusdem partes, quid est quod oratio rhetorica subiectum ponitur ? 594. Item quomodo dicitur oratio rhetorica ratiocinatio ? Nihil enim 10 ad ratiocinationem de exordio, narratione et partitione, ut videtur ex eorum definitionibus prius datis. Sunt tamen partes rhetoricae orationis, licet non ratiocinationis, et ita non videntur idem oratio rhetorica et ratiocinatio. 595. Item quid ad ratiocinationem pertinet reprehensio, quae est 15 contrariorum locorum infirmatio? 596. Item conclusio non videtur pars ratiocinationis proprie cum sit terminus eius. 597. Ad primum dicendum quod sicut differunt scientia et ars, sic subiectum et materia. Scientia enim in speculatione consistit et est de 20 subiecto. Ars autem in actione consistit et agit circa materiam vel in materia. Sicut igitur dialectica secundum seipsam considerata est scientia et de ratiocinatione dialectica sicut de subiecto, sed secundum quod adminiculatur est ars operativa circa problema dialecticum terminandum, sic est rhetorica theorica et practica. Et ipsa theorica de 25 ratiocinatione rhetorica est tamquam de subiecto, et ipsa practica circa quaestionem civilem terminandam operatur. Et secundum istos duos modos differunt rhetor et orator, quia rhetor est qui docet, orator qui postulat vel dicit in causis. Et ideo ad rhetorem pertinet theorica, ad oratorem practica. Quod igitur dicit Boethius2 materiam rhetoricae 30 facultatis esse civilem quaestionem non est contra hoc quod dixi eius subiectum esse ratiocinationem rhetoricam. Habet enim subiectum et materiam: subiectum secundum quod theorica est, et sic locutus sum de ilia; materiam secundum quod practica est, et sic locutus est Boethius de ilia. 5 etiam: et />LGN elocutione: electione FcGO 6 prima: tria add. L8 12 oratio: ratio cG 16 ratiocinationis: orationis p 17 terminus: genus El 22 et om. CcG 24 theorica1 om. PMN Et2 am. a' theorica*: rhetorica a' rhetorica theorica N 28 theorica: rhetorica C'MO 32 theorica: rhetorica PSGOV 1 2
Boeth., De diff. top. iv: species (PL 64: 12078); partes (PL 64: i2o8A). Supra, par. 592, n. 4.
206
DE ORTU S C I E N T I A R U M
598. Ad secundum dicendum quod sicut in dialectica oportet medium invenire et de ipso iudicare, unde inventio et iudicium sunt partes quodammodo integrantes perfectam ratiocinationem dialecticam, sic in rhetorica inventio, dispositio, elocutio, memoria et pronuntiatio partes sunt rhetoricae orationis, ita quod in omni parte eius oportet 5 eas adesse, unde dicit Boethius in IV Topicorum1 quod nisi in exordiis quinque sint rhetoricae partes ut inveniat, eloquatur, disponat, meminerit, pronuntiet, nihil agit orator. Eodem modo et reliquae fere partes instrumenti, nisi habeant omnes rhetoricae partes, frustra sunt. 599. Sunt igitur dictae quinque partes orationis rhetoricae, quia sunt 10 partes partium eius et sunt partes quasi integrates, quia ut dicit Boethius in eodem IV Topicorum2 partes idcirco vocantur quia si quid earum defuerit orationi imperfecta facultas est. Patet igitur quod de his quinque agitur propter orationem rhetoricam et in ipsa continentur et ad ipsam reducuntur. Et ideo hoc non impedit rhetoricam esse de oratione vel ratio- 15 cinatione rhetorica quod ipsa tractat de inventione, dispositione, et ceteris. Non enim oportet quod subiectum scientiae praedicetur de omnibus quae in ilia tractantur, sed quod vel de eis praedicetur, vel aliquo modo contineat, ita quod omnia ad ipsum reducantur et omnia propter illius notitiam tractentur. 20 600. Si quis autem nesciat dictarum partium rhetoricae definitiones, satisfacit ei Tullius in Secunda rhetorica3 dicens quod inventio est rerum verarum excogitatio out verisimilium quae causam probabilem reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum quae demonstrant quid quibus locis sit collocandum. Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad 25 inventionem accommodatio. Memoria estfirma animi rerum et verborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est vocis, vultus, gestus moderatio cum venustate. 601. Quod autem obiectum est de tribus generibus causarum notandum quod genera causarum in rhetorica sunt sicut genera problematum 30 in dialectica. Unde sicut in quolibet problemate terminando oportet adesse totum syllogismum dialecticum cum arte inveniendi et iudicandi, sic in quolibet genere causae terminando oportet adesse totam oratio4 dispositio: et add. cG 7 sint: sunt LGBN meminerit: meminit CL meminet A am. p 8 nihil: vel p 17 enim om. a' scientiae om. a' 19 omnia1 om. a' 31 in dialectica om. a' 33 causae terminando: esse terminando DO determinando RM 1
Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12080. Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 1208A: Partes autem vocantur idcirco, quia si aliquid harum defuerit oratori, imperfecta facultas est. 3 Ps.-Cic., Rh. adHeren. i, 2/3; ed. Baiter and Kayser, p. 2:... quae demonstrat quo quidque loco . . . 2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
207
nem sive ratiocinationem rhetoricam cum inventione, dispositione, elocutione, memoria, prommtiatione. Et ideo ista tria genera causarum vocat Boethius1 species rhetoricae facultatis, quia tota ars ingreditur quodlibet eorum et quodlibet est quaedam rhetorica in se completa, 5 sicut et disputatio cuiuslibet problematis dialectici est quaedam dialectica in se completa. Et quia tota oratio rhetorica inest dictis speciebus sive generibus, et inventio, dispositio, elocutio, memoria et pronuntiatio insunt toti orationi, ideo inventio, dispositio, et cetera, insunt omni parti rhetoricae, ita quod nihil agitur in ilia cuius illae partes non sint, 10 et ideo dicuntur partes non solum orationis sed et totius rhetoricae facultatis. 602. Igitur sicut dialectica est de syllogismo dialectico ut de subiecto et non de problemate, turn quia syllogismus dialecticus est unus in omni problemate terminando et ita complectitur omne problema, turn 15 quia non distinguuntur problemata nee tractantur in dialectica nisi propter syllogismum dialecticum ut sciatur quibus regulis invenienda sunt et iudicanda media probabilia in illis omnibus, sic oratio rhetorica est subiectum in rhetorica et non genus causae propter rationes easdem. 603. Si quis autem ignorat trium generum causarum distinctionem 20 et definitiones satisfacit ei Tullius in Secunda rhetorica2 dicens quod tria genere sunt causarum quae recipere debet orator, demonstrativum, deliberativum, iudiciale: demonstrativum, quod tribuitur in alicuius personae laudem aut vituperationem; deliberativum est in consultatione quae habet in se suasionem et dissuasionem; iudiciale est quodpositum in contro25 versia habet accusationem aut petitionem cum defensione. Notandum praeterea quod differunt secundum tempora, quia demonstrativum praecipue spectat ad praesens, deliberativum ad futurum, iudiciale ad praeteritum. Item secundum loca, quia demonstrativum tractabatur in Martio Campo apud Romanes, deliberativum in Capitolio, iudiciale 30 in Foro. Item secundum fines,3 quia demonstrativum tendit ad honestum, deliberativum ad utile, iudiciale ad iustum. Item secundum personas, quia demonstrativum genus tractabat totus populus, deliberativum senatores, iudiciale tres personae, scilicet actor, reus et iudex. 604. Ad tertium dicendum quod ratiocinatio aliquando dicitur 4 quodlibet2: eorum tota add, a' eorum add. R 8 cetera: oratio CNV 9 sint: sunt oCLESG 15 distinguuntur: omnia add. a' 16 syllogismum om. a' 22 demonstrativum: est add. LN 24 positum: propositum C& 1
Supra, par. 593, n. i. * Ps.-Cic., Rh. ad Heren. i, 2/2; ed. Baiter and Kayser, pp. 1-2: . .. consultatione quod ... 3 Cf. Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12070.
208
DE ORTU S C I E N T I A R U M
medium breviter duabus propositionibus expressum vel praemissa propositione et sequente conclusione; aliquando dicitur tota disputatio ad imam conclusionem facta quae ratione finis est ratiocinatio una vel oratio. Et isto secundo modo accipitur oratio vel ratiocinatio apud oratores. Unde sicut in disputatione dialectica quaedam sunt de esse 5 orationis, ut propositio maior et minor, quaedam de bene esse, ut propositiones praeter necessariae, scilicet inductivae, celativae, magnificativae et explanativae, quae omnes unius disputationis oratione vel ratiocinatione continentur, sic est in oratione vel ratiocinatione rhetorica. Non enim sola media nuda continet quae ad propositum valent, quae 10 sunt de esse disputationis, sed et alia quae sunt de bene esse. 605. Exordium enim est quasi inductiva oratio, non quia ex singularibus inducat universale, sed quia inducit animum auditoris vel iudicis ad audiendum. Narratio est tamquam oratio magnificativa et partitio tamquam explanativa, sicut patet ex definitionibus suis. Cela- 15 tivae autem, quae est in dialectica, non respondet aliqua pars orationis rhetoricae, quia non decet ibi celare verum vel aliquam fraudem facere ubi intenditur iustum, honestum vel utile. In dialectica autem obviativa aliqua intenditur gloria et exercitatio etiam animorum, et ideo ibi non est inconveniens quandoque celare propositum. 20 606. (Ad 4) Item reprehensio multum (valet) ad oratorem, quia non satis propositum ostendit qui adversarii rationibus non respondet, et ideo ipsa est pars ratiocinationis dialecticae. 607. (Ad 5) Similiter et conclusio pars est licet sit terminus orationis. Est enim terminus rei extra vel intra: extra, sicut consensus et fides 25 respondentis terminus est syllogismi dialectici, et sicut corpus extra ambiens aliquod corpus intra se contentum, et sic terminus non est pars rei terminatae; intra, duobus modis est. Aut enim est terminus divisibilis aut indivisibilis: indivisibilis, ut punctus terminat lineam et linea superficiem et superficies corpus, et sic adhuc terminus non est pars; 30 divisibilis, ut digitus et pes et vertex sunt termini corporis, et talis terminus pars est. Huiusmodi autem terminus in oratione rhetorica est conclusio. 608. Sic igitur patet quod ratiocinatio rhetorica continet omnes sex supradictas partes secundum quod ratiocinatio sumitur in rhetorica, 35 et quod eadem est ratiocinatio et oratio rhetorica, et eaedem partes utriusque. 3 unam am. a' 4 isto: ita a' 6 et: vel ABMV 8 explanativae: exemplativae a exemplificativae p 10 continet om. a' 17 decet: docet a'CLG2NO occurrit D i8vel:etaRI om. pS 19 exercitatio: exercitio IGD etiam om. a'RLc 21 SN: om. cet. oratorem: oratores a' 31 et1 om. />LDN 34 ratiocinatio: ratio a'
DE ORTU S C I E N T I A R U M
209
Cap. LXI De comparatione rhetoricae et logicae ad invicem secundum convenientiam et differentiam. 609. Quia tarn logica quam rhetorica est scientia ratiocinativa, de earum comparatione ad invicem posset alicui esse dubitatio. Primo, 5 quare rhetorica formam syllogizandi simpliciter non tradit sicut logica ? 610. Secundo, quare non formam demonstrandi ? 611. Tertio, quare non distinguatur per quadruplex problema sicut dialectica, cum utraque ratiocinetur ex probabilibus, et quomodo differant dialectica et rhetorica? Utraque enim ex probabilibus docet 10 ratiocinari aut simpliciter aut alicui et ut nunc. 612. Quarto, quare iudicium est pars logicae et non rhetoricae, et quare dispositio et elocutio et memoria et pronuntiatio partes sunt rhetoricae et non logicae ? 613. Ad primum dicendum quod quia rhetor docet arguere ex solis 15 probabilibus, nihil (pertinet) ad ipsum de syllogismo simpliciter, qui est communis materiae probabili et necessariae. Item quia, ut dicit Boethius in IV Topicorum,1 diakcticus utitur perfectis syllogismis, et orator enthymematum brevitate contentus est. Item quia rhetor docet arguere ex coniecturis, ut: quia circuit de nocte, ideo sit fur, si assu20 merentur universales propositiones quibus utitur syllogismus, quia syllogismus sine universali fieri non potest, fierent falsae et forte improbabiles, ut si quis proponeret quod omnis de nocte circuiens est fur, et ideo non multum (pertinet) ad rhetoricum de syllogismo. Verumtamen si quandoque contingat ipsum syllogismo uti, formam syllogi25 zandi mutuatur a logica, quia logicae est tradere formam ratiocinandi in omni materia et scientia, et hoc facit in libro Priorum, ut docet Aristoteles in eodem versus finem, capitulo De inductione? et sic non pertinet ad rhetorem de syllogismo simpliciter determinare. 614. Ad secundum dicendum quod demonstrator docet et facit 30 scientiam in discipulo, et ideo necessaria concludit, et hoc per causas certas et necessarias vel per effectum qui sit simpliciter notior et convertibilis. Et horum nihil potest rhetor vel orator, quia non potest facere nisi quandam fidem vel suspicionem, et concludit propter hoc contingentia et per coniecturas non minus contingentes. Unde non arguit 35 a causa vel ab effectu, sed a circumstantiis personae et negotii, et propterea etiam non habet determinare rhetor de definitione et divisione 5 tradit: intendit a' saria: necessario />LEN 1 2
19 sit: fit RLSGDV 21 fieri: esse a' 31-32 et convertibilis am. a1
Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12060. Arist., Anal, prior, ii, 23 (68b9~i3); cf. supra, ch. 53: 495, n. z.
4141C75
P
30 neces-
zio
DE ORTU SCIENTIARUM
de quibus determinat demonstrator propter demonstrationem, ut praedictum est. 615. Ad tertium dicendum quod dialecticus fidem intendit per quam facilius veniatur ad scientiam, et ideo distinguit quadruplex problema penes quadruplex praedicatum de cuius inhaerentia vel modo in- 5 haerendi nititur sibi vel alii facere fidem. Orator autem fidem non intendit nisi propter sententiam iudicis in qua consistit iustum vel utile vel honestum. Unde finaliter intendit iustum, utile vel honestum, et ideo penes ista tria distinguit triplex genus causae, ut praedictum est.1 616. Quamvis autem dialectica et rhetorica in hoc conveniant quod 10 ex probabilibus arguant, differunt tamen multipliciter: turn quia dialectica thesim considerat et rhetorica hypothesim, sed haec est differentia totius logicae ad rhetoricam, ut praedictum est,2 turn quia dialectica interrogatione et responsione interpositis intercise ratiocinatur, sed rhetorica continue sua media ponit donee peroraverit, turn quia 15 dialectica perfectis utitur syllogismis, sed rhetorica enthymematibus, turn quia in disputatione dialectica ille fert sententiam qui adversarius est—interrogatio enim opponentis elicit responsionem a respondente tamquam sententiam—sed in disputatione rhetorica actor habet iudicem alium ab adversario qui inter eos disceptat et sententiam profert, turn 20 quia loci dialectic! communiores sunt et rhetorici particulariores, et ideo nonnumquam utiles sunt loci dialectici rhetoribus, raro autem e converso. Loci enim rhetorici certum factum et certam personam respiciunt. Sumuntur enim ex adiunctis personae et negotio, ut patet in Secunda rhetorica diffusius et in IV Topicorum Boethii succinctius. Loci 25 autem dialectici potius aliquod commune considerant, et si ad certum factum vel certam personam descendant, non est hoc principaliter sed accidentaliter. Omnes hae differentiae in IV Topicorum Boethii positae sunt.3 617. Si obicit quis quod non est rhetorica scientia, si de certis 30 personis et factis consideret, quia circa singularia non est consideratio scientifica, dicendum quod ipsa rhetorica abstrahit ab hoc facto singulari et illo, et ab ilia persona singulari et ilia, docens quomodo agendum est artificialiter circa factum singulare simpliciter in genere personae 4 veniatur: veniat a' distinguit: distinguitur a 8 intendit: tendit a ii arguant: arguunt />CRES1N tamen am. p 18 opponentis: oppositis a 21 sunt om. a particulariores: particulares QRcGD 22 nonnumquam: numquam IM 30 Si: Sed a'CG 31 consideret: considerat a'RLIS 33 ilia1: hac a'CN 1 2 3
Supra, ch. 59: 587. Supra, ch. 50: 478, 481, 482. Boeth., De diff. top. iv; PL 64: 12050, 12060, i2iSD-i2i6A.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
211
singularis simpliciter in genere. Unde abstrahit a singular! signato sed non a singulari vago. Et ideo scientia est et de universal!, quia singulare vagum aequipollet universali. Quod autem rhetorica theorica docet sic in universali, hoc applicat rhetorica practica materiae singulari signatae, 5 ut per illud commune quod traditur in theorica concludat de facto singulari vel persona singulari signatis hie et nunc. Et hoc rectum est quia rhetor docet tractare causas quascumque in communi secundum artem, sed orator tractat ipsas singulares; et ad rhetorem pertinet theorica proprie, et ad oratorem practica. 10 618. Ad quartum dicendum quod in logica disputatione iudicat ille qui opponit de medio quod invenit, iudicat et ille qui respondet, et huic iudicio ibi statur tamquam rectae sententiae. Statur enim in demonstrativis iudicio opponentis, quia opponens ibi docet, et oportet discentem credere docenti. Statur et in dialecticis iudicio respondentis. 15 Interrogatur enim ibi et quaeritur a respondente consensus, quia non proceditur ibi nisi ex concessis, et inde est quod propositio dialectica dicitur interrogatio, sed non sic propositio demonstrativa. Statur igitur in disputatione logica iudicio quod fit in ea sive a parte opponentis sive a parte respondentis secundum quod natura disputationis requirit, et 20 non expectatur aliud iudicium ibi. Fit etiam iudicium per ea quae logicae artis sunt, et ideo iudicium bene ponitur pars logicae. 619. Opposite modo est in disputatione rhetorica. Licet enim orator faciat aliquod iudicium de mediis quae invenit et opponit, et adversarius etiam respondens de eisdem iudicet nitens ea infirmare, neutrius 25 tamen iudicio ibi statur, sed expectatur iudicium tertii, scilicet iudicis, qui habet de utriusque oppositione et responsione iudicare, et illud iudicium non est pars disputationis rhetoricae quia soli actor et reus disputant ibi, sed nee iudicatur ibi per artem rhetoricam, sed per iura civilia vel canonica. Non enim docet rhetorica sententias proferre sed 30 ratiocinari ad persuadendum ei qui debet sententiare. Quia igitur iudicium finaliter intentum et expectatum ab oratore extra disputationem est et extra rhetoricam, ideo non ponitur iudicium pars rhetoricae. 620. Item in disputatione rhetorica orator continue allegat mediorum multitudinem, et ideo necesse est ibi habere artem disponendi et 35 memorandi ut sciat tarn opponens quam respondens media peroranda i simpliciter in genere om. a' 2 et2 om. QCLEDMO 3 theorica am. aM. 5 concludat: concludit aCRG 8 rhetorem: rhetoricam aLE 9 theorica: rhetorica GDM 10 iudicat: disputat a' n respondet: respondit a'lD 13 quia opponens om. a opponens . . . et om. p 17 igitur: enim a'L ibi MO 19 a parte om. ESG 20 etiam: enim a' 22 orator: non add. a 24 infirmare: insinuare a affirmare MO 25 expectatur: expectat a 28 sed2 om. a' 30 igitur: ibi DO 32 rhetoricam: et add. MN 34 est om. a 35 peroranda: perorando a'
2i2
DE ORTU S C I E N T I A R U M
vel perorata, per artem disponendi apud se colligere et proponere ordine debito, et per artem memorandi prompte eadem promere cum oportet et retinere firmiter donee oporteat. Sed neutra istarum est necessaria logicis, quia non est ibi talis orationis prolixitas, sed statim propositione vel simplici medio proposito adhibetur responsio abne- 5 gando vel consentiendo. 621. Item quia orator cupit suadere iudici pro sua parte, ideo captat benevolentiam eius per modum ornatum dicendi et gerendi se, et ideo ei necessaria est ars eloquendi quoad sermonem et ars pronuntiandi quantum ad gestum, et ideo partes rhetoricae sunt elocutio et pro- 10 nuntiatio. Sed non sic est de logico, qui non curat de benevolentia alicuius, sed ut ei respondeatur simplici consensu vel dissensu, et ideo non sunt dictae duae partes logicae. Ex his patent quaesita de comparatione rhetoricae et logicae.
Cap. LXII Quomodo se habeat sermocinalis scientia ad 15 speculativam et practicam, et utrum sub aliqua earum contineatur. 622. Adhuc brevis quaedam restat quaestio de tota sermocinali scientia in genere. Cum enim ipsa sit pars philosophiae, et philosophia dividitur per theoricam et practicam sive per speculativam et activam, 20 ut in praecedentibus claruit, posset ab aliquo quaeri ad quam partem philosophiae se habeat sermocinalis scientia, et quomodo ad utramque se habeat. Non enim videtur sermocinalis scientia contineri sub practica parte philosophiae quia non agit de operibus et operationibus humanis sicut ethica et mechanica; sed neque sub speculativa quia, ut dicit 25 Aristoteles in VI Metaphysicae,1 tres sunt modi essentiales philosophiae speculativae, scilicet physicus, mathematicus et divinus, et sub his non continetur sermocinalis. 623. Et dicendum, ut mihi videtur, quod neutra pars philosophiae, scilicet neque speculativa neque activa secundum quod cadunt in di- 30 versas scientias, continet proprie sermocinalem scientiam. Immo ilia divisio spectat ad partem philosophiae quae de rebus est proprie in 7 cupit: intendit/) captat: captant a 12 vel dissensu om. a' 18 tota: nota a 19 enim om. a' 20 dividitur: dividaturf>REN theoricam: rhetoricam aG sive: vel a' 26 sunt om. a 29 ut: quod CDOV 31 continet: continent a'S 1
Arist., Metaph. vi, i (1026*18-19); cf. supra, ch. 5: 15, n. 3.
DE ORTU SCIENTIARUM
213
quibus vel verum quaeritur vel bonum. Sermocinalis autem de signo est, scilicet de sermone, cuius excogitatio facta est propter scientias speculativas et practicas. Rhetorica enim excogitata est propter ethicam civilem, ut praedictum est,1 et sic quodammodo ad earn reducitur, 5 scilicet per modum famulantis et non per modum subalternatae vel per modum partis subiectivae. Logica autem excogitata est universaliter propter omnes scientias, praecipue tamen propter speculativas, quia docet investigare verum in omnibus ratiocinando, sed principaliter circa theses quae sunt quaestiones philosophicae et scientificae. Et sic 10 logica deservit maxime philosophiae speculativae, et sic quodammodo ad earn reducitur. Grammatica autem maxime utilis est ad speculativam partem, licet et conferat ad omnem scientiam quae docetur et ad omnem motum animi exprimendum, quia ilia maxime docetur sermone. Et ideo ad illam necessaria est maxime ars significandi aliquid per ser15 monem, et hoc spectat ad grammaticam, ut praedictum est.2 Sic igitur grammatica famulatur omnibus doctrinis sed maxime speculativis. Igitur sermocinalis scientia quodammodo reducitur tamquam famula ad philosophiam speculativam et activam proprie dictam, sed non tamquam ei subalternata nee tamquam pars eius subiectiva. 20 624. Verumtamen sicut aliae scientiae omnes aliquid habent de speculatione et aliquid de actione, ut in praecedentibus habitum est,3 sic et sermocinalis. Unde in grammatica, speculativus est qui docet quomodo recte loquendum et scribendum ut recte significetur quod significari debet, activus autem qui ex arte recte loquitur et scribit. 25 Similiter in logica, speculativus est qui docet modum disputandi et verum investigandi per ratiocinationem, activus autem qui ex arte recte disputat et ratiocinatur. Eodem modo in rhetorica, speculativus est rhetor qui docet quomodo dicendum in quaestionibus civilibus, activus est orator qui dicit in eis, quia, ut dicit Boethius in IV Topi30 corum,4 rhetoricae facultatis effector orator est cuius officium est apposite dicere ad persuasionem. Haec ad praesens de sermocinali scientia sufficiant. 4 et: ut a 7 omnes: universales a' 9 Et om. a' 10 philosophiae am. a' n ad earn om. IGM 16 sed: et a'CRLcM scilicet D 21 habitum : dictum a' 23 quomodo: quodammodo a' 24 recte om. HQRMNO 1 25 et om. a 26 arte: et add. a' 29 dicit : docet CGD 30 officium: effectum RLEI apposite: composite DN 1
Supra, ch. 59: 588. Supra, ch. 51: 483 ff. Supra, ch. 42: 393~4* Boeth., De dtff. top. iv; PL 64: I2o8n. 2
3
2i 4
DE ORTU SCIENTIARUM
Cap. LXIII De ordine scientiarum triplici, scilicet secundum inventionem et secundum naturam et doctrinam. 625. Postquam de ortu partium philosophiae pro modulo nostro diximus, nunc restat aliquid de earum ordine ad invicem dicendum. Considerari autem potest in eis ordo triplex, scilicet ordo inventionis 5 vel ortus earum, et ordo naturae, et ordo doctrinae. 626. Ordo autem inventionis et ortus earum forte ignoratur a modernis, nee mirum quia iam inveteraverunt scientiae et non habentur historiae quae tempora ortus earum narrando distinguant. Sed nee multum de hoc curandum sicut nee de nominibus inventorum, quia 10 haec duo plus habent curiositatis quam utilitatis. Non incongrue tamen videtur quod primo inventa sit mechanica maxime pro aliqua specie sua vel aliquibus speciebus. Cum enim omnis scientia excogitata sit pro aliquo humano defectu sublevando in corpore vel in anima, rationabile videtur quod sicut primo innotuit homini defectus suus corpo- 15 ralis, a sensu scilicet qui est prima cognitio eius, sic primo sategit defectui corporali sub venire. Nee tamen oportet quod omnes mechanicae excogitatae sint ante inventionem alicuius artis liberalis. De ordine autem inventionis mechanicarum non euro ad praesens. 627. Postmodum autem inventa putari potest pars philosophiae 20 speculativa etiam ante ethicam, et hoc quia filii Adae sollicitiores fere semper et ubique se ostenderunt circa inventionem veri quam acquisitionem virtutis et circa scientiam quam circa mores. In ipsis autem speculativis aestimatur congrue ille ordo inventionis qui superius servatus est de illis tractando. Penetrans enim humana ratio ab exteriori- 25 bus substantiae sensibilis pervenit ad intima, et sic a rebus infimis ascendit in cognitionem supremarum. Unde incipiens a physicis et transiens per mathematica tandem pervenit ad metaphysicam. Similiter etiam in ipsis mathematicis aestimo fuisse ordinem inventionis vel fere qui supra tractando de earum ortu servatus est et propter dictam 30 rationem, scilicet quia cognitio humana procedit ab his quae sunt notiora sensui ad ea quae sunt remotiora a sensu et notiora intellectui. De hoc supra satis tactum est ubi de ortu speculativarum tractatum est. 628. Tertio loco congrue putatur inventa ethica propter pacem servandam et mores hominum componendos. 35 629. Quarto autem sermocinalis propter alias scientias inventas 2 et2: secundum add. A'FKPP'QEN 3 nostro om. pED 14-15 rationabile: rationale DO 15-16 corporalis om. a' 16 qui: quae a'E sategit: satagit RLEIGB 21 sollicitiores: solliciores L^M soliciores IGO 22 quam: circa add. jf>RLN 26 sic a: scitis a' 29 etiam: et aRLSGB om. />EI 31 cognitio: cogitatio CV 32 a sensu: sensui a
DE ORTU SCIENTIARUM
215
sed nondum consummatas neque secundum artem traditas, in qua forte primo grammatica excogitata est, secundo rhetorica, et tertio logica. Ipsa enim difficilioris fuit inventionis ceteris. Unde videtur Aristoteles velle in fine Elenchorum1 quod logica non fuit inventa ante ipsum, 5 scilicet secundum artem. Rhetorica tamen multum ante fuit inventa et artificiose aucta a diversis, ex quo constat quod adhuc antea erat inventa grammatica. Rhetorica enim facultas, cum sit scientia bene dicendi et ornate, necessario praesupponit sibi grammaticam quae est scientia recte significandi. Ultimo igitur videtur inventa logica, quam omnes 10 aliae iam inventae et auctae a diversis expectaverunt, ut per earn ordinarentur, certificarentur et omnino consummarentur. Is igitur forte erat ordo inventionis partium philosophiae vel fere ut ratione conici potest. 630. Ordo vero naturalis earum multum alius est, et iste triplex 15 est. Potest enim ordo considerari in illis penes subiecta vel fines vel formam, scilicet penes certitudinem in modo ostendendi. 631. Ordo vero penes subiecta idem est quod ordo subiectorum. Et ideo sicut res divinae de quibus sunt scientiae speculativae priores sunt rebus humanis, sic in hoc genere ordinis priores sunt scientiae 20 speculativae practicis et sermocinalibus. Ordo autem speculativarum est penes subiectorum simplicitatem et penes prioritatem naturae in illis, propter quam quaedam sunt maioris abstractionis quam aliae, et ideo ibi quanto abstractiores tanto priores sunt ratione subiecti. De hoc ordine tarn trium speculativarum principalium inter se quam quatuor mathe25 maticarum satis factum est supra, cap. 25.2 632. Cum autem res humanae sint operatic et sermo, congrue putatur operatic prior sermone, eo quod operatic corporalis communis est homini et bruto, sermo autem homini proprius. Sicut enim sensus prior est naturaliter intellectu, dico in homine eo quod sensus homini 30 et bruto inest, sed intellectus homini non bruto, quamvis sensus humanus quodammodo rationalis sit et brutalis non, sic operatic humana corporalis prior reputatur sermone eo quod corporalis operatic pluribus inest quam homini et sermo soli homini, licet operatic humana corporalis quodammodo rationalis sit, sed brutalis minime. Sic igitur 35 secundum ordinem subiectorum prior est activa scientia sermocinali. 2 et om. QRLEDMN 6 quo: quibus a' antea: ante RSDN n Is: Hic/> om. aO forte om. a'RLc 19 sunt1 am. a 30 homini: et add. FNO 1 Arist., De soph. el. 34 (i83b34~36); ii, 9 (PL 64: 10403): Huius autem negotii non hoc quidem erat exploratum, illud autem non erat, verum nihil ipsius prorsus erat. . . 2 Supra, ch. 25: 195 ff.
216
DE ORTU SCIENTIARUM
633. Et quia operationum quaedam est moralis quam considerat ethica et quaedam mechanica quam attendit ars mechanica, quarum prior est operatic moralis naturaliter eo quod ipsa esset necessaria semper etiamsi homo non peccasset, sed mechanica nonnisi propter malum poenae quod per peccatum contractum est vel propter peccatum in- 5 flictum, ideo congrue ethica prior est mechanica. Et hoc ordine ultima est sermocinalis scientia. 634. Posset tamen non incongrue dici quod sermocinalis subiectum sit naturaliter medium inter moralem operationem et mechanicam, et ita sermocinalis scientia ratione subiecti erit media inter ethicam et ar- 10 tern mechanicam hac ratione. Operatio moralis partim est extra et partim intra, et operatio interior est amor veri boni sine quo operatic exterior non est vere moralis. Sed amor veri boni prius inest homini quam sermo eo quod ille a natura inest, ut dicit Boethius in III Consolationum1 sic: Est enim mentibus hominum veri boni naturaliter inserta 15 cupiditas, sed ad falsa devius error abducit. Sed iste scilicet sermo non a natura inest sed ex doctrina, ut dicit Aristoteles in libro IV De animalibus2 sic: Figura vocis non est naturalis, neque locutio, sed secundum doctrinam docentium. Est igitur operatio moralis naturaliter prior sermone. Sed sermo est prior operatione mechanica quia sermo institutus est ante 20 peccatum et eius usus necessarius fuisset etsi non peccasset homo, non sic autem operatio mechanica, ut videtur. Mechanica enim non est nisi ut subveniat defectibus corporis, et illi non fuissent si homo non peccasset. 635. Demum in sermocinalibus non est ordo subiectorum nisi per diversas considerationes sermonis, et ideo quia prius est sermo in 25 ratione significantis quod notum est quam in ratione inquirentis quod ignotum est, ut ostensum est in praecedentibus,3 et sermo inquirens quod ignotum est prius est in ratione inquirentis circa thesim quam circa hypothesim, sicut universale est prius particulari, ideo prior in hoc ordine est grammatica, secunda logica, ultima rhetorica. De mechani- 30 carum ad invicem ordine relinquo sollicitudinem his qui curam earum gerunt. Talis igitur est naturalis ordo partium philosophiae penes ordinem subiectorum. 636. Penes fines autem alius est ordo, et loquor de finibus propriis 4 etiamsi: etsi a'EMN 5 peccatum2: est add. a' 16 abducit: adducit LSGNO inducit D iste: ille a' 17 ex:a/>LGMO 19 igitur: ergo a' zi etsi: etiamsi RLENO 30 ultima: ultimo LE tertia PRDN tertio Q 32 est om. cG 1
Boeth., De cons. phiL iii, prosa 2; ed. Bieler, CCSL 94: 38, § 4. Arist., De animalibus iv, 9 (536bi7-i8); tr. M. Scot, Vat. Chigi E viii 251, fol. 19™, 30-3I3 Supra, ch. 49: 468 ff. 2
DE ORTU SCIENTIARUM
217
penes quos supra assignatae sunt singularum definitiones sicut et penes subiecta. Quia autem, ut dicit Averroes super III Metaphysicae,1 illud quod disponitur per bonum est causa finalis, ideo ordo scientiarum penes fines attendendus est penes bonitatem finium. Quia igitur bonum 5 spirituale simpliciter melius est corporali, et mechanicae finis est bonum corporale, aliarum vero aliquod bonum spirituale, simpliciter meliores sunt aliae scientiae quam mechanicae, et ideo in hoc ordine priores. Et quia de spiritualibus bonis melior est virtus scientia, quarum ethica virtutem intendit et aliae scientiam, melior est aliis ethica, et hoc ordine 10 prior. In aliis autem quia melior est ipsa veritas rerum cognita quam inquisitio eius vel significatio, quarum speculativa intendit ipsam rerum veritatem et sermocinalis ipsius veritatis inquisitionem vel significationem, meliores sunt speculativae sermocinalibus, et ideo priores. In ipsis autem speculativis tanto melior est veritas quae inten15 ditur quanto ipsa certior est et de certiori; certior autem est veritas et de certiori quae cum sit certa est de simpliciori et priori et abstractiori, et ideo speculativae in ordine finium servant ordinem subiectorum, de quo supra dictum est. In sermocinalibus autem quiddam melius est inquisitio veri ignoti quam modus significandi iam notum, turn quia 20 totius scientiae investigativa est et sine ea non est scientia, turn quia includit in se modum significandi tamquam praeambulum, quia non fit ignoti inquisitio per sermonem nisi significando quae nota sunt. Item melius quiddam est inquisitio veri circa theses quam circa hypotheses, quia ilia roborat istam et non e converso, et certius ostendit quam ista, 25 et ideo in tribus sermocinalibus melior et prior videtur logica ceteris, secunda rhetorica, ultima grammatica. In ordine igitur naturali penes bonitatem propriorum finium prima est ethica et ultima mechanica et aliae mediae modo iam dicto secundum ordinem finium quos intendunt. 637. Penes formam autem, quam voco certitudinem in modo osten30 dendi, alius est in eis ordo a praedictis. Cum enim quaedam certis demonstrationibus utantur et quaedam coniecturis et quibusdam probabilibus rationibus, illae in hoc ordine priores sunt quae demonstrant, et illae posteriores quae dialectice vel rhetorice ostendunt. Et sic rationabiliter priores sunt speculativae quam activae, et inter speculativas 2 Averroes: Aristoteles DO 18 quiddam: quamvis£ quoddam RL qui dicendum I 23 quiddam: quidem QEGO quoddam RL 24 ista: ipsa c 27 propriorum: priorum KRL 33~34 rationabiliter: rationaliter QSG 1 Averr., In Metaph. iii, 2 (ad 996*28), text 3; ed. Venice (1574), fol. 4ID: Et debes scire, quod illud, quod disponitur per bonum est causa finalis. Bonum enim est desiderabile; et causa finalis est desiderabilis.
218
DE ORTU S C I E N T I A R U M
illae priores quae maioris sunt abstractionis et de rebus immutabilioribus ostendunt, et inter activas ethica prior mechanica secundum quod supra dictum est cap. 41.' 638. In hoc autem ordine cum absque dubio physica sit posterior metaphysica et mathematica, aliquis tamen diceret mathematicam esse 5 priorem metaphysica propter certissimas demonstrationes quae sunt in mathematica. Aliquis forte diceret e converse eo quod metaphysica est suprema philosophiae pars, et ideo eius principia oportet esse per se notissima et aliorum communium principiorum specialium scientiarum explanativa. Et forte utrumque verum est, scilicet quod mathe- 10 rnatica est certior et prior in demonstrando, sed metaphysica certior et prior in explanando et alias declarando. Sed quia istis scientiis sive demonstrativis sive alias ostensivis non est aliqua certitude nisi ex logica, constat logicam certissimam esse, adeo ut ipsa sit et sibi et aliis certitude, sicut et supra ostensum est in tractando de ortu eius,2 et 15 ideo ipsa dicitur scientia scientiarum, forma etiam et modus earum. In hoc igitur ordine logica est prima et aliae subsequuntur ordine iam dicto. Rhetorica autem, quia coniecturalis scientia est, non incongrue ordinari potest inter ethicam et mechanicam, quia deservit uni parti ethicae et totaliter humana negotia considerat quae in civili quaestione 20 versantur. Grammatica autem, quia partim fundatur super naturam, partim super humana instituta, quantum ad id quod de natura habet, in gradu certitudinis philosophicae congrue collocari potest, quantum ad id quod de humana institutione habet, in gradu aliquo inferiori. Coniunctiones enim partium orationis in grammatica et consignifi- 25 cationes venientes a natura significatorum naturales rationes adsciscunt. Inflexiones vero vocales tales vel tales, et prolationes illae vel illae non a natura sunt, sed ab humana impositione. Talis igitur mihi videtur ordo partium philosophiae penes formam sive penes certitudinem in ostendendo, et sic patet ordo naturalis earum triplex. 30 639. Ultimus est ordo doctrinae qui talis est. Quia omnes scientiae ratiocinantur, praecipue liberates—illae enim manifeste ratiocinantur ex arte, sed mechanicae occulte a casu vel natura—ideo logica prae omnibus discenda est. Sed quia necesse est ratiocinanti intelligere loquentes et scire bene significare proprios conceptus, ideo adhuc ante 35 1-2 immutabilioribus: immutabilibus LGBXD 2 prior: est add. LNO 4 sit: est NO 15 in om. NO 16 ideo om, CDN scientia om. NO 17 subsequuntur: consequuntur QDMO consequuntur vel subsequuntur C 26 adsciscunt: addiscunt CLcDMO 27 prolationes: probationes EID 34 ratiocinanti : ratiocinari aRLE1SG 1
Supra, ch. 41: 391.
* Supra, ch. 46: 419-20.
DE ORTU S C I E N T I A R U M
219
logicam discenda est grammatica. Deinde addiscendae sunt aliae hoc ordine. Quia notitia rerum creatarum multum prodest humili ad amorem creatoris et proximi et omnino veri notitia ad virtutem, primo addiscendae sunt speculativae et deinde ethica. Quidam tamen non irrationabiliter 5 praeponerent addiscentibus ethicam philosophiae speculativae, et hoc quia prae omnibus quaerendi sunt boni mores et vita virtuosa, et deinde scientia ad virtutem ordinanda est. Primo enim oportet habere notitiam finis principalis, et deinde ilia quaerenda sunt quae ad ilium consequendum possunt promovere. 10 640. Inter speculativas autem aliqui forte praeponerent metaphysicam, quia communis scientia est et quodammodo socia logicae, ut praehabitum est.1 A communioribus enim ad minus communia decurrit humana ratiocinatio, et ipsa est de communissimis et abstractissimis. Aliqui autem praeponerent mathematicam ut per habilitationem mentis 15 in certis demonstrationibus et ordinatis facilius permearentur postea aliae. Alii forsitan praeponerent physicam, quia ipsa de sensibilibus est et minime abstractis quae concernunt motum et materiam, et a talibus incipit humana notitia, quia humana cognitio intellectiva ex sensu quodammodo oritur. Mihi autem videtur magis sensibilibus 20 hominibus hanc viam ultimam esse tenendam, multum autem vigentibus secundum intellectum viam primam, multum autem vigentibus secundum imaginationem viam mediam. 641. Cum ethica et propter illam addiscenda sunt iura et rhetorica praecipue propter illam quae civilis est, ut ilia sciantur antequam cura 25 rei publicae suscipiatur. Qui vult autem et potest omnem philosophiam in speciali agnoscere tandem addiscat mechanicam, vel potius contentus liberalibus scientiis dimittat mechanicas obtusis ingeniis quae non facile aditum inveniunt aut profectum in liberalibus. Obtusi enim et inepti ad artes liberates primo addiscant mechanicas et in illarum usu per30 maneant, et unusquisque talium tali primo detur mechanicae cui secundum ingenium et usum corporis aptior est. Deinde ad alias, si valet, proficiat. Haec de ordine diverse partium philosophiae ad praesens dixisse sufficiat. 2 humili: homini pLESN hominum D 4 non om. RL 13 et abstractissimis om. Ap 15 permearentur: permerentur LI promearentur MO promerentur D promereantur N promoverentur />CV 16 aliae om. a' 17 materiam: naturam QCD 25 philosophiam: physicam aCLM 26 agnoscere : cognoscere a'CI 27 mechanicas: et add. a 29 mechanicas om. El 31 Deinde: Unde CNV 33 sufficiat: sufficiant QGD
1
Supra, ch. 58: 5696°.
220
DE ORTU S C I E N T I A R U M
Cap. LXIV De comparatione partium philosophiae ad invicem penes utilitatem quam habet una ad aliam. 642. Cum de fine proprio et intrinseco uniuscuiusque partis philosophiae superius tactum sit,1 nunc de finibus communibus et extrinsecis aliquid dicendum. Et hoc est dicere de utilitate quam habent ad 5 invicem inter se, videlicet quomodo una valet ad aliam et quomodo cognitio unius scientiae respicit aliam tamquam finem extrinsecum. 643. Notandum igitur quod ethica confert ad omnes alias, non quo aliae per earn certius cognoscantur tamquam per demonstrantem suppositiones illarum, sed quo facilius aliae addiscantur et utilius; facilius, 10 quia magis expedite addiscunt virtuose viventes eo quod non distrahuntur per concupiscentias, et quia propius accedunt ad illud lumen quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum;2 utilius etiam, quia addiscunt ad meritum, alii autem magis ad gloriam vel honorem vel ad aliquod transitorium commodum et ita ad demeritum. 15 Confert etiam e converse quaelibet aliarum ad ethicam quod patet inducenti per singulas, et hoc pro parte supra declaratum est cap. 43.3 Ibi enim ostensum est manifeste quod tota speculativa et mechanica ad ethicam ordinantur, et fines earum ad finem eius, et quod etiam ethica oeconomica et politica ad moralem ordinantur. De sermocinali 20 cito potest ostendi quod valet ad ethicam. Rhetorica enim, ut saepe dictum est,4 deservit ethicae politicae. Logica autem ad omnem philosophiam valet per veri inquisitionem, et grammatica per veri noti debitam significationem. Sed omnis philosophia valet ad ethicam, ut dictum est; ergo tarn logica quam grammatica ad earn valet. Similiter 25 et ceterae partes philosophiae fere singulae ad omnes conferunt. 644. Metaphysica enim, quae de ente simpliciter considerat et eius proprietatibus secundum quod huiusmodi, est quasi consummativa specialium scientiarum, sermocinalium, speculativarum et activarum, ut determinet id quod est omnibus entibus commune, quod ipsae non 30 possunt cum solum proprias naturas entium partialium determinent. Et ideo ipsis omnibus confert et principia communia illarum declarat quibus unaquaeque deinde utitur secundum quod sufficit in proprio genere. Sed et e converse omnes aliae conferunt ad illam eo quod ipsa 8 quo: quodjpCRLS 9 cognoscantur: cognoscuntur QRLD 10 iliarum: earum a' aliarum CD facilius8 om. a' n addiscunt: addiscant IV addiscantur a 12 propius: proprius AHRLG 15 ad1 om. QIS 18 quod: quid a 27 quae: est add. a' considerat: considerato a' 29 specialium: spiritualium RMN 34 et om. a'CISN 1 3
Supra, ch. 63: 636. Supra, ch. 43: 396 a
ff.
4
z John i: 9. Supra, ch. 59: 588.
DE ORTU SCIENTIARUM
221
non tradit nisi scientiam universalem de entibus et aliae tradunt propriam scientiam de propriis entibus, et constat quod quaelibet earum aliam iuvat ut sit una completa scientia de toto ente. Item metaphysica de ente primo increato determinate habet, et ad eius 5 notitiam operatur omnis creaturae cognitio per effectum, et ideo ceterae scientiae, quae de creaturis agunt, ad metaphysicam valent, quae de creatore considerat. 645. Deinde mathematica non solum iuvat ad ethicam et metaphysicam, ut iam ostensum est per praedicta, verum etiam iuvat multum ad 10 mechanicam, quod quomodo sit supra ostensum est cap. 43.' Iuvat etiam multum ad physicam turn pro perspectiva quae est naturalis et iuvatur a geometria, turn pro scientia elementorum et elementatorum quae iuvatur ab astronomia, ut ex supra tractatis manifestum est2, turn quia considerat uterque tarn mathematicus quam physicus numerum et 15 magnitudinem sed diversimode, et utriusque consideratio aliam iuvat ad perfectam eorum notitiam. Iuvat etiam mathematica scientiam sermocinalem, primo grammaticam quoad harmonicam compositionem litterarum in syllabis et syllabarum in dictionibus, deinde logicam quoad demonstrativam generalem quam tradit, quae facile docetur et addisci20 tur, si per exempla mathematica explanetur. Ad rhetoricam autem non video quomodo iuvet nisi forte ad partem eius quae dicitur elocutio propter verborum exornationem, ubi requiritur quaedam vocum harmonia. luvant etiam mathematicae sese ad invicem non singulae omnes, sed priores posteriores, de quo supra actum est cap. 22.3 25 646. Iuvat autem physica, ut patet ex praedictis, ad ethicam et metaphysicam, similiter et ad mathematicam quia communicant saepe in subiectis physica et mathematica, licet diversimode considerent. Physicus enim considerat sonos et similiter musicus. Item physicus considerat caelestia corpora et similiter astronomus. Item conside30 rat numerum et magnitudinem sicut arithmeticus et geometer eos considerant, licet aliter. Et quia concurrunt circa idem subiectum consideratio physica et mathematica multum confert necessario utraque ad reliquam. Confert et physica ad mechanicam, ut supra ostensum est cap. 3 earum: aliarum a' 4 increato: incausato G1BDO in tanto IM intento E 8 iuvat: valet a' n turn: cum a'RIDO pro: quia LM om. a'lO 12 et elementatorum om. RMN 14 mathematicus: metaphysicus CRMV 16 eorum: earum a'CL 17 harmonicam: astronomicam a' 22-23 harmonia: atthonomia a anathonia P 24 quo: quibus EIGO 26 et om. CRLIV saepe: sese a'L, se C 30 eos om. RMN 33 et: etiam pEN 1 2
Supra, ch. 43: 401. Supra, ch. 17: 116ff.and ch. 12: 66 a
ff.
3
Supra, ch. 22: 152 ff.
222
DE ORTU SCIENTIARUM
43.1 Confert et ad sermocinalem scientiam: primo ad grammaticam, quia ipsa plurimum fundatur in natura et ratione natural! rerum, ut patet in significationibus partium orationis et modis significandi et constructionibus earum ad invicem; secundo ad logicam, ut per exempla naturalia explanentur dialectica et demonstrativa de quibus agit logica; tertio 5 ad rhetoricam sicut ad dialecticam, scilicet propter exempla naturalia quandoque probabilitatem afferentia. 647. Quomodo autem conferat sermocinalis scientia ad alias patet, quia logica et grammatica ad omnes iuvant, haec in significando cum docentur, ilia in ratiocinando cum instituuntur primo et cum postea 10 docentur. Rhetorica vero specialiter confert ad ethicam civilem pro duabus tamen eius partibus, scilicet elocutione et pronuntiatione. Multum iuvare potest ad omnes cum docentur. Si enim servetur eloquentia debita et pronuntiatio in docendo, facilius addiscuntur omnia quae docentur. 15 648. Mechanica autem quomodo prodest ad ethicam per seipsam, supra ostenditur cap. 43.2 Prodest etiam et ipsa ad alias omnes liberales scientias quo liberius, quietius et securius addiscantur. Ad has enim conditiones studii multum conferunt commoda corporalia quae per mechanicas afferuntur, et per consequens in ipsis adhuc prodest ethicae, quia 20 omnes aliae liberales ab ethica ad ethicam ordinantur, ut praeostensum est.3 Ex his manifestum est quod fere quaelibet pars philosophiae utilis est ad omnes alias, et quod principaliter sermocinales ordinantur ad reales, et illae ulterius omnes ad ethicam, et ethicae partes ad moralem. Quapropter omnis philosophia ad moralem ethicam ordinatur, et ita 25 omnis scientia ad virtutem et beatitudinem. Et de utilitate quam habent partes philosophiae ad invicem tantum dictum sit ad praesens, et ita patent fines extrinseci et communes earum.
Cap. LXV De modo communi agendi in omni parte philosophiae qui spectat ad causam formalem. 649. Cum de subiectis et finibus partium philosophiae tam communibus quam propriis aliquid tactum sit secundum loca tractatui congruentia, nunc aliquid restat breviter tangere de forma, scilicet de modo earum. Notandum igitur quod modus omnis scientiae in tribus i et: etiam a'RSN 7 quandoque: quandam p 18 Ad om. aRSGM 19 commoda: commodum a' o'L 33 congruentia: convenientia a' 1 3
Supra, ch. 43: 401. Supra, ch. 43: 409; also ch. 63: 636.
10 cum2 om. pSM 28 communes: ratione 2
Supra, ch. 43: 406.
30
DE ORTU S C I E N T I A R U M
223
consistit de quibus logica disseret, scilicet in definitione, divisione et collectione sive ratiocinatione. Divisio autem et definitio sunt necessariae propter cognitionem incomplexorum. 650. Divisio (est necessaria) ut cognoscatur subiectum scientiae per 5 ipsam. Non enim potest aliqua scientia ex semetipsa definire proprium subiectum per definitionem proprie dictam, eo quod subiectum est primum in scientia, et omnis vera definitio ex prioribus est. Ideoque si aliqua definit suum subiectum, aut est notificatio aliqua et non vera definitio, aut si est, ab alia priori scientia earn mutuatur. 10 651. Definitio est necessaria propter partes et species subiecti, ut diviso genere subiecto per proprias differentias seu partes ipsae partes aut species per priora se definitive cognoscantur. 652. Collectio vero sive ratiocinatio est necessaria propter cognitionem complexorum, ut ostendantur propriae passiones de partibus et 15 speciebus subiecti. 653. Istis autem tribus utuntur omnes scientiae secundum plus et minus et secundum esse nobilius et ignobilius secundum quod expedit et permittit uniuscuiusque materia quam tractat. Est enim analogia in partibus philosophiae secundum quod supra ostensum est cap. 4I,1 et 20 nuper cap. 63,2 ubi de ordine earum dictum est secundum formam sive secundum certitudinem ostensionis. De ortu igitur philosophiae et partibus eius, subiectis etiam et finibus et forma in genere in tantum ad praesens dictum sit.
Cap. LXVI Recapitulatio totius processus a principio. 25
654. Epilogus huius tractatus in summa ut pateat processus eius talis est. Scientiarum quaedam divina est, scilicet quae Deo auctore tradita est, quaedam humana, scilicet quae humanis rationibus est inventa. Prima est theologia de qua alias poterit tractari. Secunda duplex est, quia quaedam licita et dicitur philosophia, scilicet quae divino lu30 mine interius illustrante inventa est, quaedam illicita et dicitur magica, scilicet quae ex humana perversa voluntate et malignorum spirituum instinctu duxit originem. 655. De ilia quae philosophia est tractavimus hoc processu. Philosophiae quaedam pars est de rebus divinis, scilicet quae Dei effectus sunt io Definitio: Divisio a 13 sive: seu a' 17 ignobilius: nobilius a expedit: expetita'cGB Expeti K expectit R competit L 20 earum: harum a' 22 etiam am. QRENO in2 om. REIMOV 31 scilicet om. CL6 33 philosophia: philosophica CY 1
Supra, ch. 41: 391.
2
Supra, ch. 63: 637-8.
224
DE ORTU S C I E N T I A R U M
per seipsum, quaedam de humanis, scilicet quae homo facit. Et prima dicitur pars philosophiae speculativae, quae dividitur in tres: aut enim est de rebus mobilibus et materialibus, et sic eas considerat, et est physica; aut de rebus mobilibus et materialibus quas non ut tales considerat, sed abstrahendo a motu et a materia, et est mathematica; aut de rebus 5 omnino separatis a motu et a materia, et est metaphysica. 656. Mathematicarum vero quatuor modi sunt. Res enim existentes in motu et in materia et abstractibiles ab eis quantitates sunt seu quanta secundum quod quanta. Quantitas autem aut est multitudo aut magnitude. Multitude vero aut consideratur absolute abstrahendo ab omni 10 materia physica, et sic de ea est arithmetica; aut concernendo res harmonice compositas, et sic de ea est harmonica sive musica. Magnitude autem aut consideratur absolute abstrahendo ab omni materia physica, et sic de ea est geometria; aut concernendo materiam primam et potissimam cuiusmodi sunt corpora caelestia, et sic de ea est astro- 15 nomia. 657. Res vero humanae non sunt nisi operationes et sermones cum effectibus suis. Pars igitur philosophiae quae est de rebus humanis aut considerat humanas operationes aut sermones, quarum prima dicitur operativa vel practica sive activa, secunda sermocinalis. Practica duplex 20 est; aut enim considerat operationes morales intendens spirituale bonum hominis quod est eius verum bonum, et est ethica; aut considerat operationes mechanicas intendens bonum corporale humanum quod est bonum secundum tempus et ut nunc, et est mechanica. 658. Ethica tres habet partes, scilicet moralem specialiter dictam seu 25 monasticam seu solitariam per quam homo sciat seipsum regere ut oportet; oeconomicam seu dispensativam seu privatam per quam homo sciat familiam regere; politicam, publicam vel civilem per quam homo sciat regere civitatem, provinciam vel regnum. 659. Mechanica septiformis est in genere respondens septem arti- 30 bus liberalibus. Tres enim mechanicae spectant ad interius corporis, scilicet terraecultus, cibativa seu nutritiva et medicina. Quatuor autem aliae ad exterius corporis, scilicet vestitiva vel coopertiva, armatura vel armativa, architectonica et mercatura. 660. Sermocinalis vero aut est de sermone secundum quod signifi- 35 cativus est veri iam noti, aut secundum quod inquisitivus est veri ignoti; 3 de: in CDOV 4 mobilibus: immobilibus GY 8 seu: sive a 13 absolute om. a'L1 14 est om. a 19 aut . . . prima: et sicp 20 secunda sermocinalis: aut considerat sermones et sic est sermocinalis add. p 25 moralem: ethicam p 27 seu2: sive K/>EY 28 regere: propriam add. p 30 septem: tribus FK om. ARSN 33 coopertiva: cooperativa FKCSMV 34 et: vel BNOV
DE ORTU S C I E N T I A R U M
225
et hoc dupliciter, quia aut est inquisitivus veri ignoti circa theses aut circa hypotheses. Prima est grammatica, secunda logica, tertia rhetorica. 661. De istarum scientiarum ortu et definitionibus causisque materialibus et finalibus et formalibus in genere dictum est. Amplius etiam de 5 earum convenientia et differentia et de quibusdam dubitabilibus circumstantibus eas aliquid dictum est. De earum inventoribus si quis curat, inveniet in Didascalicon Hugonis.1
Cap. LXVII De artibus magicis brevis sermo secundum Hugonem.2 10
662. Nunc de magicis apponam ea quae Hugo apponit in fine eiusdem libri. Dicit igitur quod magicae artis primus repertor creditur Zoroastres, rex Bactrianorum, quern nonnulli putant fuisse Cham, filium Noe. Hanc postea Democritus ampliavit tempore quo Hippocrates in medicina insignis habebatur. Magica autem in philosophiam non recipitur 15 quia omnis iniquitatis et malitiae magistra est de vero mentiens et veraciter laedens, animos seducit a religione divina, culturam daemonum suadet, morum corruptionem ingerit et ad omne scelus mentes sequacium impellit. 663. Haec generaliter accepta quinque complectitur genera, scilicet 20 manticen, mathematicam vanam, sortilegia, maleficia, praestigia. 664. Mantice, ut dicit, sonat idem quod divinatio, et continet quinque species: primam, necromantiam quod interpretatur divinatio, quae fit per sacrificium sanguinis humani—ipsum enim daemones sitiunt et in eo delectantur oblato—secundam, geomantiam quod interpretatur divi25 natio in terra; tertiam, hydromantiam quod interpretatur divinatio in aqua; quartam, aeromantiam quod interpretatur divinatio in acre; quintam, pyromantiam quod interpretatur divinatio in igne. 665. Mathematica vana tres habet species, scilicet aruspicinam, augurium vel auspicium, et horoscopicam. Aruspices sunt dicti quasi 30 horuspices, id est horarum inspectores qui observant tempora in rebus i quia . . . ignoti: aut a' 3 ortu: motu a' 4 etiam: autem ESGNY 8 brevis sermo om. AAtFFtKKtPE 12 rex: res GDM 20 manticen: mathicen GO 21 dicit: Hugo add. EY 23 sacrificium: sacrilegium a' 24 quod: quae QE 25 quod: quae QE 26 quod: quae QE 27 quod: quae RcGBV 1
Hugh of St. Victor, Didasc. iii, 2; ed. Buttimer, pp. 49~52. This entire chapter is simply an edited transcription of the chapter on magic found as an appendix to the Didascalicon. Hugh of St. Victor, Didascalicon vi, 15; ed. Buttimer, pp. 132-3. 2
4U1C75
Q
226
DE ORTU SCIENTIARUM
agendis, vel aruspices quasi aras inspicientes qui in extis et fibris sacrificiorum futura considerant. Augurium et auspicium sunt divinatio circa aves, et pertinet augurium ad aures et dicitur quasi garritus avium qui aure percipitur. In garritu enim avium sclent divinare de futuris. Auspicium vero ad oculos quasi avispicium, quia in motu et volatu 5 avium attenditur qui oculo percipitur. Horoscopica quae et constellatio dicitur est quando in stellis fata hominum quaeruntur, sicut genethliaci faciunt qui nativitates observant, qui olim specialiter magi nuncupabantur. 666. Sortilegi sunt qui sortibus divinationes quaerunt. 10 667. Malefici sunt qui per interpretationes vel characteres vel ligaturas vel alia quaecumque execrabilia remediorum genera cooperatione daemonum vel instinctu nefanda perficiunt. 668. Praestigiatores sunt qui per fantasticas illusiones circa rerum immutationem sensibus humanis arte diabolica illudunt. 15 669. Praestigia Mercurius dicitur primus invenisse. Auguria Phryges invenerunt. Aruspicinam Tages primus Etruscis tradidit. Hydromantia primum a Persis venit. 670. Haec Hugo de magicis docet. Et sunt in universo artes undecimae, scilicet necromantia, geomantia, hydromantia, aeromantia, pyro- 20 mantia, aruspicina, augurium vel auspicium, horoscopica, sortilegium, maleficium, praestigium. Benedicta sit Sancta Trinitas atque indivisa unitas. Confitebimur ei semper. Explicit liber De ortu scientiarum. 7 dicitur om. CNV fata: facta EDN 11 interpretationes: imprecationes BN 13 nefanda: nefando a' perficiunt: proficiunt a'IG 20 scilicet om. SMN geomantia om. a'LG
INDEX A U C T O R U M [ALHAZEN] 'auctor Perspectivae' Optica (ed. Risner, Basel, 1572) i. 5: 122 ARISTOTELES Analytica posteriora (tr. lacobi, ed. L. Minio-Paluello et B. G. Dod, Aristoteles Latinus, iv, 1-4, 1967) i, i (7iai-2): 7, 220, 222 2 (7ib9-i2): 6 (72ai-s): 135 (72a37-b3): 509 (?): 528 5 (74a4ss): 379, 3§i 6 (74b5ss): 379, 382 7 (75ba38-39): 96 (754-6): in, 114 (75bi4-i7): 145 9 (76a9-i3): *45 (76=22-25): 114 12 (77bi9-22): 509 13 (78a26): 563 (78b32-39): 77, "2, 145 (78bb39~79aa3): 395 (78 39-79 6): 151 (79aio-i3): 78 16-17 (79a23-8ia37): 509 16-17 (79b32ss): 542, 543 18 (8ia38-4o): 7 (8ibi-6): 196 27 (87a3i-35): *54 (87a3S-37): 207 31 (87b37-39): 196 33 (88ba35-37): 6, 528 (89 u-b6): 562 a ", 3 (90bb35-9i "): 331 5 (9i n-92a5): 528 a b 6-7 (92 6- 37): 528 19 (99bbi5-i7):b 504 (99 2o-ioo 3): n (iooa6-9): 416 Analytica priora (tr. Boethii, ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, iii, 1-4, 1962) i, i (24bi2-i4): 504 4-26 (25b26-43ai9): 545 4 (25b32ss): 502 ii, 23 (68b8-37): 523 (68b9-i3): 495, 613
De anima (tr. Vetus, ed. M. Alonso, Pedro Hispano. Obras filosdficas, iii, Madrid, 1952) i, i (403bi2-i9): 15 ii, 2 (4i3ba24): 55 4 (4i6 i6-i7): 82, 182 (4i6b8ss): 45 8 (4i9b4-42ia7): 49 »i, 4-5 (429aio-43oa25): 55 7 (43iai4-i7,b2): 223 8 (43ib24-26): 5 De animalibus (tr. M. Scoti, Ms. Vat. Chigi E viii, 251) iv, 9(536bi7-i8): 634 De caelo et mundo (tr. Vetus, Ms. Vat. Urb. lat. 206) i, 3 (27oa25): 251, 255 9 (278an): 254 (278b4-5, 279a7~8): 256, 263 (279a9~n): 256 iii, 4 (303a3ss): 83 Categoriae (tr. Composita, ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, i, 1-5, 1961) 6 (4b2o-22): 207 (4b22-23, 32-37): 148, 194 Ethica Nicomachea (tr. R. Grosseteste, ed. H. P. F. Mercken, The Greek Commentaries on the N.E., i, Leiden, 1973; ed. R.-A. Gauthier, Aristoteles Latinus, xxvi, fasc. primus, Leiden, 1973; tr. Antiquissima, ed. R.-A. Gauthier, Aristoteles Latinus, xxvi, fasc. secundus, Leiden, 1972) i, i (io94ai-2): 408 (i094a2): 397 2 (io94ai8-2o): 408 (io94b6-7): 408 2 [3] (i094bn-i3): 387 (io94bi9-22): 387 10 (noiai4-i6): 352,413 ii, 2 (ii04ai-io) tr. Antiq.: 388, 390 vi, 5 (ii40a33-b2): 381 x, 7 (ii77ai2-i3): 352
228
INDEX AUCTORUM
ARISTOTELES (cont.): De generatione et corruptione (tr. Vetus, Ms. Vat. Urb. lat 206) i, 2 (3isb25-3i6b22): 83 5 (320bi5-i6): 254 ii, 10 (336a3i-bi5): *9 Metaphysica (tr. Arab.-lat.,ed. Venice, 1574; tr. Composita, ed. G. Vuillemin-Diem, Aristoteles Latinus, xxv, i-ia, Leiden, 1970) i, i (Q8oa2i) tr. Comp.: 6 (g8oa2i-b25): 126 (g8oa26-27): 126 (98oa27-98iai2): 8, n 2 (g82a8-io): 217, 569 (982aai9-25): 238 (982 2i-22): 217 (982^3-26): 328 (982b2-983an): 405 (g82b9-io): 215, 323 (982bi2-i7): 17 9 (992bi2-is): 168 », i (993b2i-22): 394, 402 3 (995ai3-i5): 457 iii, 2 (Q96a29-32): 85 iv, 2 (ioo3a33-bi6): 216, 569 (ioo4bi5-22): 238 (ioo4bi7-27): 569, 579 580 (ioosai3-i8): 238 3 (ioosa22-26): 331 33 (ioosb6ss): 584 4 (ioosb3sss): 327 (ioo6ai-i6): 331 vi, i (io2Sbi8-io26a6): 333, 335 (io26aio-i6): 243 (io26ai3-i6): 15, 21 (io26ai8-i9): 15, 165, 622 2 (io26a33ss): 216, 580 4 (io27bi7ss): 216, 580 (io27b25-27): 348 vii, 7 (io32a2o-22): 255, 321 10 (1036^-12): 250 13 (i039ai7): 189 viii, 2 (io43ab5-7): 3°o, 315 6 (io45 i6-i9): 261 ix, 7 (io49ai8-2o): 310 (1049^0-24): 312 (io49a24~26): 312 x, 4 (io55a26-32): 249, 257 8 (io58a23-24): 257, 270 (?):2 7 i ('xi') xii, i (io69a36-b2): 319 2 (io69b24~26): 254 6 (io72a9~i8): 19 8 (io73a36-io74ai4): 233
De ntorte et vita 4-6 (467bio-47obs): 18 Physica (tr. Vetus, Ms. Vat. Urb. lat. 206) i, 2 (i8sb2-3): 180 4 (i87bb36-37):a 181 7 (i89 30-i9i 22): 291, 295 ii, i (i92b2i-23): 180 2 (i93bb35): 195a (i93 36-i94 i): 196, 202 (i94a7-i2): 117, 122, 123, 181, 198, 210 iii, 5 (204b2o): 183 6 (2o6ai4-i8): 171, 180 (2o6bi4-i6): 190 (2o6bi6-2o): 181 (2o7a7-8): 179 vi, i (23ia2i-bi8): 163 viii, 7 (26oa20-26ia26): 19 8 (263a28-3o): 175 De sensu et sensato (tr. Vetus, Ms. Vat. Urb. lat. 206) i (437a3~5): 126 5 (44ibi2-is): 18 6 (445bi-446ai7): 284 (445b29-3i): 185 (446a7): 185 De sophisticis elenchis (tr. Boethii, ed. Pavia, 1521) 1 (i64a2o): 551 2 (i6Sba38-bii):499 3 (i6s i2-22): 547 4-6 (i6sb24-i68ai6): 511 8 (i69bi8ss): 511 (i6gb23-27): 533, 536 9 (i7oa2oss): 515 (i7oa36-39): 515 (i7ob8-n): 554 ii (i7ib4-7): 539 (i7ib7-9): 512, 534, 544, 545 (i7ib7-i2): 509 (i7ibio-i2): 512 (i7ibi7-i8): 512 (i72a22ss): 534 (i72a29-3i, 34-36): 536 34 (i83a27-bis): 515, 551 (i83bi6-26): 17 (i83b34-36): 629 Topica (tr, Boethii, ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, v, 1-3, Leiden, 1969) i, i (iooai8-24): 515 (ioob23ss): 547 (ioob23~ioiai8): 510
INDEX AUCTORUM a
2 4 10 11 14 v, i 3 vii, 3 viii, i 5 12
(ioi s-8): 509 (ioia9-is): 542 (ioia25-b4): 508 (ioia34-36): 472 (ioibs-4): 498 (ioib2O-2i): 560 (iO4a8-i2): 481 (io4biss): 481 (i04bi-s): 447 (io5bi9-26, 30-31): 564, 571 (i28bi4-i29ai6): 559 (i3ib22-23): 438 (i53bai5-23): 560 (iS5 3-28): 499 (i56a6ss): 508 (i59a25ss): 508 (i62b8-io): 512 (i62b24-3o): 513
?: 554 AUGUSTINUS
Confessiones (ed. P. Knoll, CSEL 33, Vienna, 1896) i, 8 §13: 441 vii, 6 § 9-10: 70 De Genesi ad litteram (ed. J. Zycha, CSEL 28: 3, 2, Vienna, 1894) xii, 7-10: 222 De Trinitate (ed. W. J. Mountain, CCSL 50-503, Turnholt, 1968) vii, i § 2: 466 xiii, 4 §7: 353 8 § n : 352 AVERROES
De caelo (ed. Venice, 1574) i, text. 21: 251 Metaphysica (ed. Venice, 1574) i, text. 46: 168 iii, text. 3: 636 iv, text. 5: 327, 570 v, text. 18: 193 vii, text. 39: 232 x, text. 26: 252, 258 xii, text. 14: 289, 293, 301, 303 Physica (ed. Venice, 1562) iii, text. 59: 183 text. 60: 181, 190 text. 71: 181 text. 72: 179
229
BOETHIUS De consolatione philosophiae (ed. L. Bieler, CCSL 94, Turnholt, 1957) iii, prosa 2 § 2: 353 prosa 2 § 4: 634 De differentiis topicis (ed. J. P. Migne, PL 64) i, PL 64: 11770: 468, 469, 470 n82A: 471 iv, 12050: 588 1205CD: 470 12050, 12060, 1215012163: 478, 482, 616 12060: 613 12073; 593, 601 12070: 592, 597 12070: 603 I208A: 593, 599 12080: 591, 598, 624 12150-12168: 473 De institutione arithmetica (ed. G. Friedlein, Leipzig, 1867) i, praef. PL 63: io8oA: 136 1 io8iB: 72, 88, 138, 157 108100: 170, 178 21-24 10990-11010: 139 De institutione musica (ed. G. Friedlein, Leipzig, 1867) i, i, PL 63: 11680: 209 11680-11710: 129 2 11710-11720: 131 3 11730: 127, H7 7 117500: 127 10 H78A: 127 34 II9&A: 151 ii96ABc: 151 ii, 3 11973:72,88 11983: 138 EUCLIDES Elementa geometriae (tr. Adelhardi, MS. Oxford Bodl. Digby 119) i, petitio 2: 181 props, i, 5, 9, 10: 64 props. 9, 10: 184 iii, prop. 10: 64 v, prop. 5: 64 vii-ix: 87 xi, defs. i, a: 183
230
INDEX AUCTORUM
EUSTRATIUS
Comtn. in Ethica Nicomachea (tr. Grosseteste, ed. H. P. F. Mercken, The Greek Commentaries on the N.E., i, Leiden, 1973) i, i (10943 1-2): 411 (1094 a 3-5) =412 (1094324-26): 383, 384, 385, 416 2 (1094 b 13-14): 4H GUNDISSALINUS
De divisione philosophiae (ed. Baur, BGPM iv, 2-3, Miinster, 1903) Prologus: i De grammatics: 486 De poetica: 491 De rhetorics: 470, 588, 590 De arithmetics: 137 De musics: 134 De astronomis: 75 HORATIUS De arte poetica (ed. Oxford, 1891) lin. 333: 491 HUGO DE SANCTO VICTORS Didascalicon (ed. Buttimer, Washington, 1939) i, 9= 359, 360 n: 492 ii, i: 416 3=71 7: 136 10: 69 19= 356 20-27: tit. xxxix 20: 362, 363 21: 364 22: 365 23: 366 24: 367 25:368 26: 369 27: 370 28:483 30= 59i iii, 2: 661 vi, 15: 71, tit. Ixvii ISIDORUS Etymologiae (ed. Lindsay, Oxford, 1911) i, 5 §1:483,588
ii, i §i: 591 24 §i: 3 §9= 3 §16: 355 iii, i § 1-2: 136 10 §i: 60 15 §i: 131 16 §2: 131 17 §1-3: 129 24 §i: 72 27 § i : 69 iv, 1-13: 371 xv, 1-16: 371 xvi, 1-24: 371 25-27: 371 xviii, 1-14: 371 16-69: 371 59: 373 xix, 1-5: 371 6-19: 371 20-34: 371 xx, 1-3= 37i 4-16: 371 [JOHN OF HOLYWOOD (DE SACROBOSCO)] Computus ecclesiasticus (?): 29 LIBER DE CAUSIS (tr. Gerardi, ed. Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconis XII, Oxford, 1935) prop. 10 comment.: 298 PLATO Timaeus (tr. Chalcidii, ed. J. H. Waszink, Leiden, 1962) 47CD: 468 PS.-ARISTOTELES De plantis (ed. E. H. F. Meyer, Leipzig, 1841) i, 19: 5i Ps.-ClCERO
Rhetorica ad Herennium (edd. J. G. Baiter et C. L. Kayser, Leipzig, 1860-1869) i, 2/2: 603 2/3: 600 3/4: 589 PTOLEMAEUS Almagest v, i: 67 viii, 3: 67
INDEX AUCTORUM SCRIPTURA SACRA Genesis i, 1=359 12: 359 3, 7= 359 4, 21: 127 8, 21: 354 jfosue
10,13: 29
J Stow. 16, 23: 129 Johannes i, 9= 643 i, 19: i
Eph. 5, 29: 358
231
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM Numeri arabici sectiones textus respiciunt; numeri Romani titulos capitulorum. A, B, C 451, 521; A, B, C, D 274 ablatio 177 ablativus 310, 312 absconditum 69 absolutio 207 absolutus 138, 141; -ior 150, 207 abstractabilior 23 abstractio 135, 136, 141, 165, 166, xxv, 196-8, 202, 203, 205-7, 2°9» 329, 335. 380, 631, 637 abstractus 62, xv, 137, 140, 160, 198; -ior xxi, 150, 207, 218 abstrahens 195, 199, 200 abstrahere 22, 81, 83, 94, 119, 187, 195, 196, 201, 237, 250, 451, 454, 501, 502 abundantia 99 accensus 555 acceptio 9, 15, 76, 177, 351 accessus 19 accidens 4, 22, 24, 52, 68, 72, 77,196, 200, 203, 209, 211, 214-16, 229, 235, 238, 269, 271, 303, 320, 498, 507, 545, 557, 569, 579; per accidens passim accidentaliter 113, 303 accommodatio 600 accusatio 603 acquisitio 357, 627 actio 25, 45, 54, 82, 83, 100, 119, 147, 149, 150, 185, 186, 249, 258, 284, 295, 340, 341, 348, 349, 351, 354, 370, 394, 404, 405, 412, 466, 597, 624 activa (i.e. scientia) 349, 350, xxxvi, 381, 397> 398, 400, 408, 409, 411, 622, 637; activa moralis 399 activum xliv, 411, 415 activus pers. 339, 394, 624 actor 588, 591, 603, 616, 619 actualitas 173, 274, 302, 309 actus 5, 39, 56, 172-7, 189, 216, 248, 261, 262, 272, 274, 288, 301-3, 306, 309, 3i5» 352. 408, 410, 411, 413, 414, 426, 428, 429, 433, 434, 436, 480 acutius 147 Adam 627 additio 37, 113, 155, 172, 173, 308 aditus 506, 641 adiutorium 78, 153, 565 adminiculans xlviii, 447, 448, 453, 455, 456, 461, 469, 556, 565, 572
adminiculum 406, 568 administratio 588 admiratio 17, 126 adolescentia 354 adulterinus 359 adversarius 606, 616, 619 aegritudo 69, 369 Aegyptii 60 aenigma 405 aequalitas 139 aequipollere 497, 549, 617 aequivocatio 227, 270, 286 aequivocus 169, 252, 492 aer 43, 47, 147, 245, 281, 282, 369, 664 aeromantia 664, 670 aes 310, 510 affectio 441 affectus 350, 441 affirmatio 331, 581, 584 affirmativus 545 agens 84 ager 367, 376, 417 agricultura 363, 367, 369, 371, 376, 401 albedo 292, 316, 466 alchimia 401 alea 370 algoristica mathematica (i.e. ars) 156; operativa 156; v. ars alietas 114 aliquis 52, 57, 120, 179, 216, 243; alius 282 alteratio 18, 29, 45 alterativus 97 alter itas 114 altimetria 61 altitudo 183 ambiare 179 ambitus 95, 178 amator 483 amor 225, 347, 405, 634, 639 amotio 223 amphibologicus 210 amphitheatrum 370, 373 analogia 226, 228, 280, 285, 286, 294, 295> 318; a. philosophiae 391, 653; analogice 285 analyticus 504, 505 anatomia 52 Anglicus 440
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM angulus 28, 61, 64, 118, 163, 175, 176, 184, 497, 498, 549, 550 angustium 369 anima 7, 13, 20, 25, 32, 35, 48, 50, 63, 73, 118, 132, 137, 209, 216, 223, 230, 233, 303, 316, 321, 358, 369, 411, 414, 416, 466, 580, 626 animal 8, 20, 22, 29, 52, 316, 510 animatus 46, 48 animus 129, 362, 370, 421, 484, 589, 600, 605, 623, 662 annus 19, 130; a. magnus 29 annuus 19 antecedens 153, 450, 454, 459, 463, 510, 549, 569, 577 antiqui 588 anulus 178 apis 8 Apostolus 358 apparatus 368, 369, 377 apparentia 513, 514, 544, 545, 550 apparitio i, 104, 105, 106 appetitus 4, 12, 61, 347, 555; a. materiae 263 appositio 112, 113, 143, xxiv, 163, 172, 174-7 apprehensio 83 apprehensivus 48 appropiatio 102 appropriatio xliv approximatio 74 aptitude 246, 429, 514 aqua 43, 99, 117, 281, 282, 360, 424, 553, 664 aquilo 104 ara 665 arbitrium 483 arbor 360 architectonica (i.e. ars) 365, 373, 378, 401, 416, 659 arena v. harena ares 136 argentum 285 argilla 385 argumentatio 497, 498 argumentum 557, 589, 590 arismetica (v. arithmetica). Aristoteles 16, x, 43, 55, 58, 115, 169, 222, 258,295,321,332,337,418,517, 519, 525, 527-9, lv, 537, 540, 54i, 546, 548, 554, 57°, 572, 574 Analyticaposteriora 6, 7, n, 77, 78, 96, in, 112, 114, 135, 145, 151, 154, 196, 207, 220, 222, 331, 379, 381, 382, 395, 416, 499, 503-5, 509, 514-16, 522, 528, 541-3, 550, 5624 Analytica priora 495, 502, 504, 505, 5 J 4, 5i6, 521, 523, 541, 545, 613
233
De anima 5, 15, 32, 45, 48, 49, 55, 82, 182, 223 Liber animalium 48, 52, 57, 634 De caelo et mundo 43, 45, 58, 94, 98, 251, 254-6, 263 Categoriae (Praedicamenta) 148, 194, 207, 518, 519 Ethica Nicomachea (Ethicorum) 347, 352,381,387, 388,408,413 De generatione 19, 45, 254 Metaphysica 6, 8, n, 15, 17, 19, 21, 85, 126, 165, 168, 189, 215-17, 233, 238, 243, 249, 250, 254, 255, 257, 261, 270, 271, 300, 310, 312, 315, 319, 321, 323, 327, 328, 331, 335, 348, 394,405,457, 569, 579, 580,584, 622 Liber meteororum 47 De morte et vita 18, 48, 49 Perihermeneias 517, 520 Physica 19, 32, 37, 41, 58, 117, 122, 123, 163, 171, 175, 179-81, 183, 190, 195, 196, 198, 202, 210, 291, 295 De sensu et sensato 18, 48, 126, 185, 284 De somno et vigilia 48, 49 De sophisticis elenchis 17, 499, 509-16, 522,533,534,536, 539,544,545,547, 551, 554, 629 Topica 438, 447, 472, 481, 498, 499, 506, 508-10, 512-16, 522, 541, 542, 547, 55i, 554, 559, 564, 57* Ps.-Aristoteles, Liber vegetabilium 48, 51 arithmetica 89, in, 112, 114, 125, xix, 135, 136, xx 138, 140, 141, 145, xxii, 152-6, 207, 210, 330, 393, 395, 401, 41?, 583, 656; arismetica 136 Arithmetica Nicomachi 136 arithmeticus pers. 143, 207, 394, 449, 646 arma 365 armatura (i.e. ars) 363, 365, 371, 373, 378, 401, 659 armativa (i.e. ars) 378, 401, 659 armor 358 ars 9, 10, 70, 90, 105, 127, 131, 227, 354, 360, xxxviii, 371, 372, 374, xli, 383-6, 390, 408, 412, 415, xlv, 416, 417, 419, 421, 422, 439, 440, 443, 447, 465, 483, 494, et saepe; algoristica 155, 156; artium 420, 460; cantandi 414; citharizandi 414; coopertiva 374; deceptoria 548; definiendi 524, 527-30, 5795 demonstrandi 579; diabolica 668; dictandi 491; disponendi 620; dividendi liv, 524,527-30; eloquendi 621; geometrica 115; gubernativa 384; harmonica instrumentalis 401; inveniendi 514, 526, 601; liberalis xxxviii, 362, 363, 371, 372, 378, 417, 626, 641, 659; logica 618; magica Ixvii, 662; mechanica 370,
234
INDEX N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
ars (cont.): 384, 417, 633, 634; medicinalis 384; memorandi 620; mensoria 61; mensurandi 60, 61, 67, 68, 103; mercandi 375; militaris 417; numerandi 395; numerativa 401; operativa 352, 358, 361; operativa factiva 415; practica 379> 3Qo; pronunciandi 621; ratiocinandi 419, 420, 455, 462-5, 499, 517, 522, 527, 559, 587; rhetorica 593; significandi 623; speculativa 414; syllabicandi 440; syllogistica 536; vestitiva 374; ex arte 443, 624, 639 artifex 227, 381, 384 artificiatum 227 artisfactum 344 aruspices 665 aruspicina 665, 669, 670 asinus 510 aspectus 12, 14, 21, 64, 72, 73, 78, 132, 133, 137, 219, 348, 350, 428 assertio 589 assimilatio 227 assuescentia 440 astrolabium 115 astrologia xii, 69, 71-73, 75, 76, 99, 198, 210, 401 astronomia xii, 66, 68, 69, 72, 76, 77, 88, 92, xvi, 94, 96, 99, 101, 103, 108, 113, 115, 119, 125,146, 155, 156, 192, 198, 393, 401, 645, 656; mathematica 156, 210, 395 astronomus 29, 72, 95, 97, 99, 102, 104, IO 7. 155. J 59» 207, 646; mathematicus 100 astrum 17, 68, 69, 72, 99, 103, 401 atomus 83 atrocitas 373 auctor i, 16, 654; a. Perspectivae 122,123 aucupium 368 auditor 589, 605 auditus i, 8, 121, 147, 441 augmentatio 45, 181 augmentum 18, 19, 22, 45, 79, 82, 83, 182, 183, 191 augurium 665, 669, 670 Augustinus 224; Confessiones 70, 441; Super Genesim (De Genesi) 222; De Trinitate 352, 353, 466 auris 49, 665 aurum 285 auspicium 665, 670 auxilium 136 Averroes (Commentator) 256, 321 (v. Commentator); De caelo 251; Metaphysica 168, 193, 232, 252, 258, 289, 293, 3oi, 303, 327, 570, 636; Physica 179, 181, 183, 190 avis 665
Bactriani 662 balneum 553 baptismum 373 basis 64 beatitude 352-4, 357, 407, 409, 648 bellum 129 benevolentia 621 bestia 360 bipartitus 69 bis diapason 127 Boethius 91, 94, xx, 141, 171, 525, 527, 528; Arithmetica 72, 88, 136, 138, 139, 157, 170, 178; De consolatione 353, 634;Mimca72, 88, 127, 129, 131, 138, 147,151, 209; Topica 468-71, 473, 478, 482, 591-3. 597-9. 601, 613, 616, 624 bonitas 637 bonum 84, 347~52, 357, 35&, 408, 623; spirituale 406, 657; corporale 636 botrum 369 brevitas 49, 105, 613 Brisson v. syllogismus brutum 8, 53, 632 cacumen 360 caecatus 429 caecus 429 caelum 19, 29, 31, 73, 85, 104, 105, 159, xxx, 256, 257, 359 caementaria 115, 365 caementarius pers. 393 calamus 127 calidum 18, 130, 149, 436 calor 18, 24, 370 calumnia 25 campana 151 Campus Martius 603 candor 466 cantilena 148, 151, 194 cantus 134 capax 8 Capitolium 603 carmen 151, 491 carnifex 368 caro 181, 203, 205, 358, 369 Carpentaria 115, 365 carpentarius pers. 393 casus 417, 419, 421, 483, 587, 639 catholicus 2, 16, 352, 353, 372, 373, 378 caupo 368 causa 5, 6, 17-19, 20 vii, 22, 24-27, 29, 31, 41, 49, 60, 61, 66, 84-86, 105, 135. 136, xxiv, 166, 208, 213, 215, 228, 240, 241, 247, 295, 323, 362, 383, 394, 419, 452, et saepe; efficiens 85; finalis 85; formalis 85, Ixv; prima 215, 217, 325, 328, 405
I N D E X N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM causalitas 227, 240 celativus adj, 604, 605 cellaria 369 centrum 542 certitude 388, 419, 494, 630, 637, 638, 653 Cham 662 character 667 chirurgia 369 chorda 127 chorea 370 Christianus adj. 373 cibativa (i.e. ars) 377, 378, 401, 659 cibus 368 Cicero 470, v. Tullius circensis 373 circularis 43, 166 circulus 19,64,69,102,106,175,281, 330, 512, 542 circumcapere 178, 179 circumferentia 542 circumiacens 176 circumlocutio 307 circumscribere 147 circumstantia 469, 470, 473, 588, 614 cithara 151, 373 civilis (i.e. scientia) 658 civilitas 588 civis 587 civitas 355, 407, 587, 658 clavis subintroducta 479 clima 95, 104, 105 coaptatio 129, 134, 479 cognitio 3, 6, 7, 14, 21, 50, 58, 64, 72, 73, 78, 132, 133, 137, 219, 220, 222-4, 238, 321, 332, 348, 391, 405, 425, 499, So6, 519, 524, 528, 529, 548, 561, 583, 626, 642, 644, 649, 652; causalis 428; intellectiva 222, 223, 225, 640; scientifica 222, 522; sensitiva 220, 224 cointelligere 199 collatio 61, 229, 236, 459 collectio 271, 524, 649, 652 color 25, 49, 78 combinatio 502, 545 commendabilis i Commentator (Averroes) 168, 169, 179, 181, 190, 193, 251, 252, 258, 289, 293, 301, 327, 386, 587, v. Averroes commentator super Eth. (Eustratius) 383-5,411,414,416 commentum 321 comminutivus 47 commoditas 483 commodum 643 communicatio 305, 483 communio 464 communitas 308, 313, 547, 582, 584
235
comparatio xliii, 409, Ivii, 567, Iviii, 569, 582, Ixi 609, 621 Ixiv complementum 183, 261 complexio 53, 69 componibilitas 518 compositio 49, 244, 517-21, 577, 579, 645 compositior 143 compositum 199, 246, 316 computatio 401 conceptio xxiv; c. mentis 421, 484 conceptus 199, 421, 483, 639 concha 360 conchylia 360 conclusio 6, 64, 155, 184, 389, 454, 493, 497-9,503,5io,512, 520,528, 534, 555, 558, 562, 564, 566, 589, 596, 604, 607 concordantia xx concordia 127 concrescere 170 concretio 140, 143, 192, 278, 316, 318, 320, 324 concretus 160, 276 concupiscentia i, 643 conditio 30, 38, 141, 216, 294, 503, 506, 521, 578, 648 confirmatio 589 confutatio 589 congruentia 372 coniectura 613, 614, 637 coniugatio 543, 545, 553, 554 coniunctio 68, 71, 72, 99, 102, 106, 155, 440, 505, 55i, 638 coniungere no connectio 324 consensus 499, 554, 607, 618, 621 consequens 35, 123, 463, 450, 454, 459, 510, 512, 542, 545, 547, 549, 569, 577 consideratio, considerare passim consignificatio 439, 479, 489, 638 consilium 390 consonans 127, 139, 147 constellatio 69, 71, 665 constellator 71 constitutio 470, 588 constructio 381, 489, 529, 646 consuetude 441, 485 consultatio 603 consummativus 217, 644 contactus 61, 77, 118 contemplatio 394 contentivus 98, 217 continere no contingens 390, 391 continuatio 504, 551 continuitas 101, 102, 192, 206, 208, 515 continuum 154, 167, 170, 174, 176, 179, 190, 193, 449
236
INDEX N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
contractio 108-10, 112 contradictio 383-6, 558 contrahere 38, no contrarietas 18, 19, 249, 291, 295, 330, 417, 494 contrarium n. 18, 252, 259, 418, 454, 498 contrarius adj. 24, 257 controversia 589, 590, 603 convallis 360 convenientia xxiv, 227, xxviii, xxix, 305, Ivii, Iviii, Ixi, 661 conventiculum 370 conversio 77, 562 convivium 370 coopertiva (i.e. ars) 378, 659 coquina 369 coquus 368 cor 354, 355 corium 358 corporeitas 34, 205 corpus 19, 20, 24, 36, 45, 48, 53, 54, 56, 58, 60-62, 91, 122, 181, 182, 203, 208, 212, 234, 246, 252, 258-60, 264, 270, 271, et saepe', aeternum 254; animatum 35, 48, 50, 316; brutale 53; caeleste 19, 27, 3i, 35, 43, 66, 67, 72, 73, 94, 97, 103, 155, 159, 251, 253, 254, 260-4, 285, 294, 646, 656; circulare 166, 263; complexionatum 204; elementare 253; generabile 285; humanum 53, 57, 82; inferius 19, 20; intellectivum 53, 56, 57; mobile 20, 21, viii, 32-35, ix, 36-38, 40-42, 44, 46, 58, xiv, 80,84,85, 90, 166; mortale 404; naturale 82, 83, 86, xvi, 181, 182, 185, 337; minimum naturale 284; nobile 251, 255; physicum 183, 185, 186; quiescibile ix, 37; sensitivum 52, 56; superius 20; vegetativum 53 corruptio 18, 49, 662 creator 55, 221, 639, 644 creatura 5, xxvii, 221, 225-7, 229, 265, 297, 301, 302,644 crementum 179, 562 crudelitas 373 cultellus 456 cultura 662 cupiditas 634 cur 470 cura 2, 142, 353, 635, 641 curiositas 127, 626 currus 370 cursus 72, 74, 258, 417 cutis 344 daemon 373, 662, 664, 667 David 129 deceptio 70, 509, 522 decimus 282
declaratio 581 declinatio 106 decrementum 18, 562 decuplus 281 decursus 33, 449, 479, 550 deductio 502 defectus 18, 284, 358, 429, 626, 634 defensio 603 deferens 247, 268 definitio ii, 3, iv, 14, vi, 21, xi, xii, 72, xiii, xviii, 132-4, xix, 137, 168, xxvi, 216, 219, 315, 3i6, 331, xxxv, 350, 351, xxxvi, 357, xxxvii, 361, 378, 411, et saepe deitas 220 delectatio 126 deliberativus 593, 603 demeritum 643 Democritus 662 demonstratio 6, 67, 69, 71, 77, 92, 96, 108, in, 112, 114, 115, 117, 118, 120, 123, 145, 154, 155, 241, 324,329-31, 380-2, 394, 428, 503, 509, 522, 559, 564, 565, et saepe demonstrativa (i.e. logica) 454, 472, 482, 499, 57i demonstrativus adj. 504, 505, Ivii, 555, 557-6o, 564, 565, 568, 593, 603 demonstrator 500, 502, 503, 513, 515, 549, 550, 554, 56i-3, 57i, 58i, 589, 614 denominatio 466, 514 denominativus 310, 311 denudare 288 depoposcere 170 descriptio 78 desiderium 7, 13, 21, 72, 131, 349, 354, 358, 408 destructio 510, 529 determinatio 141, 482, 507 Deus i, 5, 13, 14, 16, 28, 58, 70, 218, xxvii 220-8, 234, 256, 297, 301, 302, 333, 340, 353, 358-6o, 370, 373, 654, 655 deviatio 419 diabolus 373 dialectica (i.e. logica) 453, 454, 472, 473, 478, 482, 498, 499, 5°6, Ivii, 555, 557, 559, 56o, 564, 565, 568, 570, 571, 597, 598, 601, 602, 6n, 616, obviativa et exercitativa 508 dialecticus pers. 500, 502, 504, 512, 513, 515, 522, 529, 549, 550, 554, 559, 561-3, 57i, 581, 613, 615 diameter 67, 95 diapason 127; d. ac diapente 127 diatesseron 127 dictio 439, 479, 489, 511, 592, 645 dies 104, 105
a differentia xii, 88, 92, no, 126, xxiv, 166, 183, 197, 198, 223, xxviii, 234, 235, xxix, 245, 248, 249, 251, 259-62, 288, 292, 301, 308, 310, 314, 325, xliv, 410, et saepe difficultas 587 digitus 607 diligentia 421 diluvium 127 dimensio 61, 72, 97, 100-2, 122, 154, 159, 166, 181, 183-7, 192, 193, 205, 246, 254, 258, 393 dimensionare 102 diminutio 18, 19, 79, 83, 176, 181, 184-6, 191, 302 dinumeratio 491 directio 77 directivus 47 disciplina 7, 136, 220, 380, 383, xlv, 416, 472, 499, 5o6, 509, 513, 515, 540, 542, 564, 591 disciplinabilis 8 disciplinalis 126 discipulus 614 discretio 417 discretus 154, 167 discussio 587 disparatio 108, 114, 227 dispensativa (i.e. ethica) 355, 658 dispersio 242 dispositio 154, 290, 339, 353, 429, 505, 5°9, 593,598-601, 612 disputatio 421, 532, 588, 604, 616, 618-20 dissensus 621 disser
237
doctrina 7, 53, 57, 58, 74, 78, 91, 92, 96, 126, 220, 353, 408, 422, 439, 440, 443, 462, 464, 467, 483, 529, 623, Ixiii, 634, 639 doctus 372; -ior 108, 123, 139 dolor 57, 555 dominus i domus 316, 360, 381 dubitabile 220, 661 dubitatio 23, 36, 138, 229, 251, 396, 444, 532, 54i, 555, 609 dubium 121, 236, 470 dupla 127 eclipsis 68, 72, 428, 429, 452 editus 462 effector 624 effectus 20, 51, 66, 68, 86, 100, 130, 217, 346, 350, 356, 37i, 402, 503, 555, 558, 561, 563, 614, 655, 657 efficiens 84, 85 electio 408, 411, 415 electuarium 369 elementatum 18, 29, 44, 46, 49, 74, 99, 295, 645 elementum 18, 24, 29, 44, 45, 58, 74, 85, 99, H7, 149, 234, 249, 263, 439, 483, 645 elocutio 593, 598, 600, 601, 612,621,647, 649 elongatio 28, 102 eloquentia 647 emplastrum 369 energia 411 energiatum 411 enodare 161 ens n. 175, 216, 217, 219, 226, 234, 235, 238, 239, 243, 323, 325, 326, 332, 333, 337, 403, 428, 566, 567, 569-71, 574, 577-80, 583, 584, 586, 644; particip. 39, 279, 286, 303; non ens 424; ens actu 272; casuale 580; causatum 405; completum 216, 580; diminutum 216, 580; partiale 325, 328-30, 583; per accidens 216; potentia 272; in potentia 274, 292, 306, 309; primum increatum 644; simpliciter 325, 328-30, 569, 573, 577-9, 644 enthymema 502, 613, 616 entitas 235, 239, 302, 328, 329, 336, 337 579,580,583 enuntiatio 517, 518 epilogatio 504 epilogus 504, 515, 551, 654 equus 370 erraticus 390 error 494, 634 esca 371
238
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM
esse «. i, 84, 172, 173, 190, 200, 203, 279, 286, 415, 445, 462, 464, 465, 518, 577, 578, 604; secundum esse 241-3, 245, 250, 277, 279, 305, 320, 335, 653; non esse 518, 577, 578; esse actu 171; actuale 280, 429; actualitatis 302; artis 527; concretum 303; divinum 297; doctrinae 462, 464; inventionis 462, 464, 465; mentale 462; nobilitatis 302; possibilitatis 302; potentia 171, 172; sensibile 437, 462; singulare 437; specificum 329; substantiae 208; traditionis 462 essentia 49, 147, 149, 183, 188, 225, 261, 279, 285, 286, 292, 294, 303, 305, 308, 316, 318, 329, 549; per essentiam 188, 200, 241, 242, 279, 280, 297, 300-2, 447,562; secundum essentiam 245,276, 278, 279 essentialiter 153, 193, 226, 280, 285, 294, 303 ethica (i.e. scientia) 5 xxxvi, 352, 354, 357> 379, 390-2, 404-10, 413-15, 473, 565, 567, 57i, 622, 627, 628, 633, 634, 636-9, 641, 643, 645, 646, 648, 657, 658; civilis 587, 623, 647; moralis409; oeconomica 643 ethicus pers. 339, 469 Etrusci 669 etymologizare 194 Euclides 64, 87, in, 183, 184 euphonia 127 eventus 68, 69, 71, 73, 75, 99 evidentia 581 excogitatio 600, 623 exemplum 25, 470, 502, 537, 645, 646 exercitatio 362, 506, 605 exercitium 418 exigentia 56 exilium 470 existens 175, 301 existentia n. 149, 581 exordium 589, 594, 598, 605 exornatio 645 experientia 534 experimentum 8-12, 67, 465, 533, 534, 536 expers 151, 378 explanatio 31, 331, 581 explanativus 604, 605 expositio 589 exta 665 extensio situalis 246 extractio radicum 155 extraneitas 450, 577 extraneum 454, 463 extremitas 450 extremum «. 454, 463, 501, 520, 521, 577 exutus 276, 286
faber 456 fabricatoria (i.e. ars) 417 fabrilis 365, 373, 401, 412 factiva (i.e. ars) 374, 414 factum n. 470, 616, 617 facultas 451, 473, 497, 503, 509, 510, 534, 549, 550, 542, 592, 599, 601, 624, 629 fallacia 70, 545; accidentis 510; consequentis 542, 550 falsitas 199 falsum 348 et saepe familia 355, 407, 658 famula 623 famulari 405, 406, 409; -ans 332, 623 fanum 370 fas 179 fatum 665 favor 579 febris 9, 10 felicitas 352 ferina 368 ferrum 358 fertilitas 68, 69 fibra 665 fictitius 99 fides 222, 494, 512, 538, 581, 607, 614, 615; Christiana 375 figmentum animae 289, 303 figura 38, 61, 109, 140, 154, 163, 175-7, 339, 394, 44°, 448, 463, 505, 510, 542, 545, 550,553,634 figuralis 140 filius 342, 362, 627, 662 filurn 401 finis 3, iv, 13, vi, 21, x, 58, xi, 63, xii, 72, xiii, 78, 84, 85, xviii, 132, 133, xix, 137, 179, xxvi, 219, xxxv, 350, xxxvi, 353, 357, xxxvii, 358, 361, 374, 378, 389, et saepe
finitas 190 finitum n. 179 finitus 163, 170, 175, 178, 179, 181-3 fixio 39 flatus 151 flexibilis 47 floccus 364 foedus 129 forma 32, 41, 77, 84, 100, 147, 154, 166, 182, 188-90, 199, 2OO, 2OI, 2O8, 211,
229, 232, 237, 245, 246, 248-50, 253, 255, 256, 260, 263, 265, 269, 277-80, 285, 286, et saepe', activa 184; artificial 227; continuans et non distinguens 242; corporalis i, 245, 246, 259, 260, 290, 291, 294, 295, 340; corporis caelestis 253, 285; demonstrandi 571, 610; distinguens aut extendens 241, 242; generalissima 208, 274, 275, 277, 301, 340; (generis) generalissimi 166,
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM 208, 246, 272, 273, 277; naturalis 81, 83, 100, 182, 185; physica 182, 183, 186; ratiocinandi 495, 502, 613; scientiae 456, 524, 638; scientis 456; sensibilis 227; spiritualis 259, 290, 291, 294, 295; substantialis 25, 241, 262; syllogistica 501-4; syllogizandi 609, 613; universalis 303 forum 356, 587; Forum 603 fortitude 356 fortuitus 216 fractip77, 117, 155 frangibilis 47 fraus 605 frenefactiva (i.e. ars) 414 frigidus 18, 130, 149, 436 frigus 18 frivolus 233 fructus 51 frui 405 fruitio 353 frumentum 30 frustra 28 fundamentum 83, 181, 182, 316 fusoria (i.e. ars) 365 fur 613 futurum 8, 69, 603 Gabaon 29 gabula 370 galea 344 Gallicum 440 garritus 665 gemitus 441 generalitas 330 generatio 17-19,22,45,51,52,71,416,469 genethliaci 71, 665 gentiles 370, 372, 378 genus 58, 62, 87, no, 113, 114, 137, 168, 169, 227, 257-9, 270, 273, 275, 277, 294, 300, 305-10, 3I3-IS, 3i8, 319, 322,324,326, 329-31, 333-6, 345, 349, 360, et saepe; in genere passim', genus generalissimum 166, 305 (v. forma (generis) generalissimi); subiectum 96, 167, 525, 569, 572, 584, 651 geomantia 664, 670 geometer 394, 449, 646; geometra 85, xxiv, 180-4, J86, 187, 191, 207 geometria xi, 60, 61, 64, 66, 68, 77, 78, 85, xv, 87, 89-93, xvi, 95, 96, 103, 107, 108, in, 113, 115, 118-21, 124, 125, 154, 155, 181, 207, 209, 210, 393, 395, 401, 417, 542, 583, 645, 656 gesta 370 gestus 600, 621 glaeba 58 globus 562 gloria 554, 579, 605, 643
239
gradus 102, 248, 285, 286, 309, 329, 564, 638; abstractionis 203, 329, 335; doctrinae 439; entitatis 302; essentiae 292; intelligibilium 335 Graecus 20, 60, 127, 131, 136, 354, 411, 483, 492 gramma 483 grammatica (i.e. scientia) 422, 468, 474, 476, 477, 479, li, 483, 485, 489, 49Q, 492, 551, 623, 624, 629, 635, 636, 638, 639, 643, 645, 647, 660 grammaticus pers. 487 grando 48, 360 granum 30, 280 gravis 43, 130, 149, 166 grossius 285 gubernatio 388 Gundissalinus 75, 134, 137, 461, 491, 588, 590 gustus 369 gymnasium 370 habere cum inf. 18, 23, 33, 38, 85, 95, 101, 112, 144, xxiv, 215, 216, et saepe habitabilis 95, 105 habitans 104, 105 habitatio 640 habitator 105 habitatus 105 habitudo xxxii, 322, 332, 334, 342, 343 habitus 295, 339, 344, 360, 421, 433, 434, 436, 498, 509, 528, 529, 534, 550, 564 harena (arena) 365, 370, 373 harmonia 112, 129, 130-2, 134, 139, 209 harmonica (i.e. scientia) 112, 125, 131, xxi, 145, 146, 154, 192, 198, 209, 330, 656; audibilis 209; mathematica 209, 395, 401 harmonicus (pers.) 194, 207 haurire 7, n haustorium 7 herba 359 Hercules 310, 510 hie et nunc 200, 201, 204, 381, 434, 436-8, 617 Hippocrates 662 Hispanus 440 historia 626 hoc aliquid 265 homo passim homogeneus 58, 285 honestas 587 honor 417, 643 hora 665 hordeum 30 Horestes 590 horoscopica 665, 670 hortus 367, 376 horuspices 665
240
INDEX N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
Hugo de Sancto Victore, Didascalicon 71, iners 440, 442 136, 356, 359, 360, 362, xxxix, 363, 370, inexperientia 587 372, 374, 378, 416, 492, 591, 661, Ixvii, inexpertus 378 infinitas 170, 177, 180, 182, 187, 190 662, 670 humana (i.e. scientia) i, 654 infinities 188, 189, 284 infinitum n. xxiv, 171-5, 178-80, 191, humidus 18, 130, 149 283; in infinitum 79, 83, 163, 170-2, humor 18 176,181-4, I86, 284 hydromantia 664, 669, 670 hypothesis 274, 468, 470, 474, 478, 494, infinitus adj. 62, 83, 122, 163, 170, 172-5, 177, 178, 181-3, 187, 188, 190, 283, 588, 616, 635, 636, 660 284 infirmatio 595 inflexio 638 idem 569, et saepe ingenium 641 identitas 96, 342 inhaerentia 615 idioma 440, 441 inquisitio 131, 345, 473, 480, 504, 506, lesus i ignis 18, 24, 43, 47, 82, 85, 245, 281-4, 517, 636, 643 466, 664, 670 insania 373 ignobilitas 302 insensibiliter 28 ignorantia 509, 533, 534, 538 inspectio 69 inspector 665 ignotum 477, 480 illummatio 339 inspirationes internae 339 illusio 668 instans 389, 502 illustrator 498 instinctus 654, 667 imaginatio 640 institutio 638 imaginativa (i.e. vis) 8, 222 instructio 527 instrumentalis 453 imago 222, 223, 310 imber 360 instrumentum 25, 49, 67, 115, 147, 151, immissio i 365, 370, 447, 450, 455, 532, 589 immobilitas 88 integrans 43 immutatio 668 intellect!vus 48, 56, 199 intellectus 6, 27, 53, 57, 135, 136, 149, imperitia 419, 494 impositio 483, 638 151, 153, 175, 177, 195, 199, 200, 222, impotentia 339 223, 246, 247, 250,258, 261, 285,31, impudicitia 373 332, 34i, 425, 430, 433, 5i8, 528, 564 impraesentia 69 627, 632 intelligentia 335; -ae 233, 244, 325 impressio 47, 118 intelligibile 48, 177, 335, 425, 430, 431, impurus 172; -ius 285 inaequalitas 139 433, 435 inanimatus 46, 47 intentio 57, 330, 459, 482, 504, 551 interpositio 428, 452 inanitio 369 interpretatio 667 inceptio 551 interrogatio 499, 616, 618 incessus 77, 106, 123, 137 intersectio 106 inclinatio 84 incola 61 intervallum 458 incommoditas 421, 483 intimum 211 indagatrix 170 intraiacens 176 intueri 222 indicium 468 indisciplinabilis 8 inutilitas 545 indistinctio formalis 293 inventio 135, 334, 345, 418, 422, 462-5, individuare 303 505, 5i3, 5H, 530, 593, 598, 599-6oi, individuatio 266, 438 Ixiii, 626, 627, 629 individuum 29, 258, 277, 280, 305, 308, inventor 661 investigatio 135, 523, 590 312, 315 indivisibile 163, 184 involutus 280 ira 369 indivisio 271 iris 78, 118 inductio 495, 502 irradiare 25 inductivus 604, 605 irradiatus 122 industria 16, 212, 354, 360
INDEX N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM Isidorus, Etymologiarum 3,60,69,72,129, 131. 136, 355, 37i, 373, 588, 591 isosceles 109, 329, 550 lubal 127 iudex 589, 591, 603, 615, 616, 619, 621 iudiciale 593, 603 iudicium 411, 505, 513, 514, 530, 591, 598, 612, 618, 619 iumentum 360 iunctura 369 iuniores 527, 551 ius 356, 470, 619, 641 iustitia 356, 587 iuventus 429
longaevitas 49 longitude 61, 105, 127, 164, 183 loquela 25, 490 ludus 370, 373 lumen i, 28, 74, 98, 119, 122, 643; divinum 654 luminosus 97 luna 17, 43, 67, 428, 452, 497, 498, 562 lutum 316 lux 28 luxuria 373 macellum 369 machinativa (i.e. ars) 114, 115, 395 magica i, 654, 662 magister 138, 662 magistratus 588 magnificativus 604, 605 magnitude 49, 62, 64, 66, 72, 79, 81-83, 85, 86, xv, 87, 88, 90, 92-94, 96, 97, 100-3, 107, 108, no, in, 113, 136, 140,149,153,154,157-60,163,170-2, 175, et saepe magus 665 maleficium 663, 670 maleficus 667 malleatoria 365 malleus 127 malum 348, 354, 358; m. poenae 633 mantice 663, 664 manus 82, 420 matematica v. mathe-. matematicus v. mathemater 152, 590 materia 15, 21, 30, 32-34, 41, 84, 119, 159, 182, 183, 185, 187-90, 192, 200-3, 207, 211, 227, 229, 232, 237, 241-4, 248-50, xxx, 251-7, 259, 261, 264, xxxi, et saepe; artificialis 312; caelestis corporis 260-4, 294; corporalis 245, 263, 320, 361; corporea 212; denudata 285; elementaris corporis 260-4, 294; generabilis et corruptibilis 255, 265, 295; intelligibilis 250, 501; intransmutabilis 320; mathematica xxix, 247, 250; naturalis 62, 182, 185, 194, 312; nuda 187, 285; physica 119, 187, 195, 205, 234, xxix, 245, 250,339; prima 187, 208, 286, 289-91, 293, 294, 298, 301, 303, 312, 317, 318, 320, 656; omnino prima 275, 276, 280, 281, 285, 341; prima physica 248; pure prima 246; primaria 277; probabilis 502; sensibilis 204, 250; signata 200, 201, 204; situ carens 320; situalis 192; situata 320; spiritualis 320; subiecta 187, 244, 387, 416; transmutabilis 295, 320 materialis 15, 30, 208, 243, 310, 316, 544; -ior 143
labor 353 laetitia 347, 369 lana 358, 360, 374 lanificium 363, 364, 371, 374, 401 lapis 47, 365 Latinus 136, 354, 410, 440, 483 latitude 61, 105, 164, 183 latus n. 163, 175, 176 laus 370, 603 levis 43, 130, 149, 166 lex i, 68, 72, 564 libellus 551 liber, -bri passim liber, -beri 362 liberalis (i.e. ars) 648, v. ars. liberum arbitrium 69 ligatura 667 lignum 311, 316, 365 limes 58, 60 limitatio 320, 338, 345 limum 60 linea 60, 61, 64, 83, in, 117, 118, 121-4, 168, 175, 181, 182, 184, 187, 389, 449, 542, 607 lingua 25, 147, 440 linum 364, 374 liquidus 222 lis 356, 588 littera 148, 194, 439, 440, 483, 485, 487, 489, 645 locus 20, 29, 32, 34, 35, 4*, 5i, 84, 97, 106, 164, 193, 343, 370, 430, 438, 529, 535, 555, 557, 558, 595, 600; loca accus. plur. 31, 105, 603; loci dialectic! 454, 473, 498, 616; sophistici 511 locutio 346, 634 logica (i.e. scientia) 327, 346, 416, 422, 423, 447, 453, 456-8, 460, 467, 468, 471, 472, 474, 478, 482, liii, 492, 495, 496,499,500, 508, 509, 519, 533, Kv-lv, Iviii, Ixi, et saepe logicuspers. 238, 447, 456, 469, 518, 528, 548, 564, 569, 574, 579, 621 logos 346, 492, 567 4141C75
241
a]
243
I N D E X N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
materialitas 143 materiatus 285, 307, 312, 316 materies 285, 290 mathematica (i.e. scientia) v, 15, 59, 71, 74, 79, 94, 95, "6, 117, 119, 126, 135, 136, xxi, 145, xxii, 152, 158, 160, 161, 164, 166, 192, 195, 196, 198, 202, 210, 2ii,et saepe, v. scientia; matematica71; mathematica speculativa 395; vana 663, 665 mathematicum n. 501 mathematicus pers. 22, 38, 71, xiv, 7983, 85, 165, 203, 205, 206, 239, 247, 338, 339, 342, 645; matematicus 71 mechanica (i.e. scientia vel ars) 5, 114, xxxvi, 352, xxxvii, 358-61, xxxviii, 362, xxxix, 363, 371, xl, 372, 377-9, 390-2, 395, 396, 400-2, 406, 409, 410, et saepe, v. ars mechanicus pers. 344, 394 mediatius 155 medicina 57, 363, 369, 371, 373, 378, 388, 390, 401, 414, 659, 662 medicinalis 512 medietas 450 meditatio 348, 351, 362, 411 medium 117, 122, 272-4, 309, 335, 449, 454, 463, 479, 497-503, 5i3, 517, 520, 521, 527, 530, 544, 549, 550, 555, 557, 558, 561, 562, 577, 579, 598, 602, 604, 616-20, 634; demonstrativum 505, 527; dialecticum 534; syllogisticum 505 membrum 15, 420 memorativus 8 memoria 8, 9, n, 12, 464, 593, 598, 600, 601, 612 memoriter 9 mendacium 15, 70, 195, 199, 200 mendax 69, 99 mens 170, 178, 179, 191, 222, 462, 464, 484, 490, 493, 578, 634, 640, 662 mensa 412 mensura 60, 63, 95, 103, 107, 182, 401, 466 mensuratio 61, 107 mentio 127 mercatura 378, 401, 659 merces 366, 375 Mercurius 669 meridies 95, 104 meritum 365, 643 meta 58 metallum 47, 365 metaphysica (i.e. scientia) 86, 196, 202, 218, 235, xxix, 236, 238, 243, 244, 320, xxxii, 322, 325, 327-32, 337, 34°, 392, 398, 403, 404, 406, 567, Iviii, 569, 572, 575, 578-84, 627, 638, 640, 644-6, 655; philosophica 16
metaphysica adj. 231, 234, 235, xxix, 247, 339, 584 metaphysicus pers. 38, 39, 86, 166, 203, 206, 217, xxviii, 232, 233, 235, 238-40, 243, 320, 331, 336-9, 341, 342, 404, 569, 579 methodus 387, 498 metrum 194, 491 miliarius 67 minera 47 minimum 281 ministerium 71 ministra 567 minutum 155 miraculum 29 mirari 60 mixtio 24, 45, 47, 174 mixtura 29, 74 mobilis ix, 36-38, 487, et saepe, v. corpus mobilitas 39, 84, 85, 88 moderatio 600 moderni 127, 551, 626 modicus 82, 185, 281, 282, 284 modificatio 134, 553 modo adv. 21, 29, 31, 195, 262, 417, 537 modulatio 129, 132, 134, 150, 158 modulus 625 modus 17, 18, 25, 34, 46, 61, 78, 97, 99, 112, 128, 139, 157, 175, 176, 185, 207, 214-18, 245, 256, 258, 303, 320, 325, 335, 339, 353, 360, 374, 375, 378, 390, 392, 400, 418, et saepe; considerandi 161, 210; demonstrandi 77, 504; disputandi 499, 624; fabricandi 443; inhaerendi 507, 615; inveniendi, iudicandi, proponendi et disputandi 499; loquendi 443, 490; operand! 567; philosophiae speculativae 15, 165, 622; ratiocinandi 419, 424, 455, 456, 462, 465, 482, 494, 496, 500, 503, 506, 516, 523, 532, 578, 589; ratiocinationis 448; scientiarum 457,499,524,527,638,649; scribendi 490; sermocinandi 424, 427, 443, 483; significandi 484, 490, 636, 647; syllogizandi 504, 532; videndi 78, 116, 118, 121; virtutis 569, 570, 579; vivendi 2 momentum 29 monastica (i.e. ethica) 355, 658 mons 360 moralis (i.e. ethica) 354, 355, 400, 407, 409, 648; moralis ethica 648; moralis pers. 394 mors 99 mos 52, 69, 129, 354, 355, 357, 404, 551, 587, 588, 627, 628, 639, 662 motivus 48, 97 motor 20, 27, 31, 98; caelestis 230, 233; primus 32, 35
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM
243
motus 15, 19-21, vii, 22, 27, 31, 34, 39, 4i, 43, 54, 72, 79, 84, 85, 93, 98, 101, 102, 147, 150, 159, 173, 203, 205, 232, 234, xxix, 237, 243, 245, 250, 321, 325, 335, ft saepe; alterativus 203; caeli 27; circularis 43; corporalis 441; localis 19; motoris corporis caelestis 31; physicus 119, 340, 341; rationis 528 multi 91 multiplicatio 155, 246, 279 multitude 87, 157, 158, 160, 163, 170, 289, 314, 656 multus passim; -um 583 mundus i, 43, 47, 67, 73, 97, 130, 159, 281, 564, 643 musa 131 rnusica (i.e. scientia) 112, xviii, 126, 128, 131-4, xx, 138, 141-5, ISO, 393, 412, 417, 656; mathematica 151 musicus pers. 143, 144, 146, 150, 151, 491, 646; mathematicus 151; mechanicus 151 mutabilitas 60, 147, 224, 232, 341, 584 mutatio 18, 31, 147, 232
3/5, 3i6, 346, xxxvii, 362, 374, 459, liii, 492, 523, 626 nominatio 359 notificatio 525, 650 notitia 63, 72, 480, 518, 524, 564, 599, 639, 640, 645 notum 480 Novum Testamentum i nox 104, 105, 613 nubes 562 nugatio 488 nugatorium 28 numerabilis 89, 153 numeraliter no, in numeratio 395 numeratus 154 numerositas 188 numerus xv, 87-89, 108, 110-12, 131, 135-40, 143, 148, 150, 153, 157, 158, 164,168,174,192,200,202,207-9,232, 241, 246, 271, 277, 279, 280, 289, 291, 293, 295, et saepe; numeratus 154 nuncupatio 372, 374 nutritiva (i.e. ars) 659 nutus 84, 441
narratio 388, 589, 594, 605 natio 363 nativitas 69, 71, 665 natura 6, 13, 14, 18, 20, 24, 29, 35, 39, 41, 43, 48, 53, 55, 56, 58, 70, 85, 102, 146, 148, 159, 183, 193, 199, 200, 204, 227, 244, 248, 321, 324, 329, 336, 338, 354, 359. et saepe. naturalis (i.e. scientia) v, 15, 17, 94, 99, xvii, 116, 117, xxi naturalis pers. 18, 33, 35, 38, 39, xiv, 79, 80-84, 86, 94, 97, 100-2,146,147,150, xxiv, 166, 180-5, I9i> I92~4, 4495 n. physicus 93, 394 naturaliter 35 nauta 56 navalis (i.e. scientia) 395 navifactiva (i.e. ars) 414 navigatio 363, 366, 371, 375, 390, 401 navis 56 necessitas 361, 508, 509, 512, 514, 566 necromantia 664, 670 negatio 313, 331, 581, 584 negativus 545 negotiatio 366 negotium 430, 471, 473, 591, 614, 616, 638 nemus 367, 376 Nilum 60 nobilis 332; -ior 23, 25, 391, 405 nobilitas 263, 302 Noe 662 nomen 5, 49, 68, 69, 76, 91, 252, 310, 312,
obiectio 351 oblectamentum 127 obliquitas 522 obliquus 19, 311 obscurior 292 obstaculum 480 obviatio 506 obviativus 605 occasio 369, 373, 414 occasus 18, 19, 68, 69, 105, 159 occidens 95 occidentalis 105 occultatio 104, 105, 587 oculus 25, 49, 178, 225, 429, 665 oda 148, 194,370 odium 358 odor 51 oeconomica (i.e. ethica) 355, 407, 658 officium 356, 368, 624 operatic 53, 156, 184, 346, 348, 350, 354, 362, 369, 378, 379, 388, 391, 394, 401, 402, 404, 405, 410-16, 622, 632, 634, 657 operativa (i.e. ars) 410, 414, 415; factiva 415; mechanica 57 operativum xliv, 411, 415 operator 378 operimentum 360 opinabilis 481 opinio 48, 188, 190, 278, 280, 287, 291, 293-5,300,352,390,417,419,472,494, 499, 506, 529,561-4, 571 opponens 554, 616, 618, 620
244
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM P O T I O R U M
oppositio 68, 72, 106, 112, 155, 283, 395, 428,1, lii, 619 opus 5, 9, 57, 151, 155, 175, 359, 360, 373, 379, 394, 395, 401, 402, 405, 410, 412-15, 442, 519, 622 oratio 148, 164, 194, 439, 468, 485, 489, 49i, 493, 512, 513, 533, 539, 554, 594, 598, 599, 601, 602, 604, 605, 607, 608, 620, 638, 646 orator 471, 473, 481, 495, 588, 591, 597, 603, 604, 606, 613-15, 619-21, 624 orbicularis 72 orbs 19, 28, 43, 67, 106 ordinatio 70, 92 ordo 58, 126, 209, 355, 422, 600, 620, Ixiii, 625, 631, 633, 635, 636, 638, 653; abstractionis 206; doctrinae 639; inventionis 625, 626, 629; naturalis 636; penes finem 636; penes formam 637; subiectorum 631 organum 412, 420, 429 oriens 95 orientalis 105 origo 91, 103, 654 ortus ii, 4, iv, 6, 12, vi, 17-19, 40, xi, 60, xii, 66, 68, 69, xiii, 77, 79, 86, 104, 105, xviii, 126, xix, 135, 159, 166, xxvi, an, 223,225,240,328,332,345, 346,et saepe os, oris ratio 194 ossa 369 ostensio 581, 653 otium 362 ovis 360 pannus 374 paralogismus disciplinae 509, 513, 522, 540-4, 546, 549, 553 paralogizare 515 parens 564 paries 316 pars 33, 35, 51, 52, 56, 58, 64, 69, 73, 98, 99, 121, 130, 132, 156, 158, 172, 175-7, J 79> 207, 220, 242, 250, 280-2, 284, 316, 333, 345, 346, 350, 356, 454, 498, 525, 550, 588, 608, 651-3; integralis 374, 487, 560, 599; potentialis 283, 523; subiectiva 33, 35, 487, 523, 623 participatio 227 participative 226 particulare 454, 459, 463, 473, 545, 550, 569, 577, 635 particularitas 330, 450, 473 partitio 589, 594, 605 parvitas 49, 181 pascuum 367, 376 passibilis 18; qualitas 339 passio 17, 18, 21, 33, 35, 38, 45, 48, 64, 80, 84, 85, 117, 119, 136, 147, 149, 150,
193, 249, 267, 295, 311, 316, 329, 330, 339, 34i, 452, 454, 525, 555, 559, 583, 652 passivus 18, 22 pater 342 patria 587 pax 356, 587, 628 peccatum 542, 633, 634 pellis 364, 374 penna 360 pentagonus 163, 176 penus 369 perceptio 600 perfectio 21, 72, 219, 348, 350, 353, 357 periculum 384 peritia 63, 134, 362, 419, 423, 494 peritus 71, 96 perizoma 359 permanens 39, 172 peroratio 589 perpendi 119 perplexitas 587 Persi 689 persona 430, 441, 442, 470, 471, 473, 587, 590, 591, 603, 614, 616, 617 perspectiva (i.e. scientia) xiii, 77, 92, xvii, 116-20, 123, 198, 210, 645 perspectivus pers. 121 persuasio 591, 624 perversitas 587 pes 82, 194, 370, 491, 607 pestilentia 99 petitio 2, 181, 603 phantasma 223 Phryges 669 philosophia i, i, ii, 3-5, iii, 14, 16, 17, 170, 238, 321, 345, xxxiv, 346, 350, 357,xli, 379-8i, 391, 393,409,416,422, 423, 461, 472, 483, 565, 567, 581, 622, et saepe; analogia philosophiae 391; philosophia naturalis vi; operativa 361; prima xxvi, 211, 212, 214, 218, 220, 229, 569-71, 582; sermocinalis 436, 461; speculativa iv, 6, 12, v, 15, 16, 64, 623, 655 philosophans 418 philosophare 17, 126 philosophus pers. 136, 138, 217, xxvii, 238, 339, 353, 354, 378, 436, 449, 471, 495, 55 *> 571! philosophi 202; antiqui 335, 352; moderni 378; philosophus primus 569, 570, 574, 580 phisica 20 phisicum 20 phisim 20 physica (i.e. scientia) viii, ix, 36, 196, 202, 211, 218, 235, 379, 389-92, 4°i, 436, 488, 565, 567, 571, 584, 638, 640, 645, 646, 655
I N D E X N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM physicus pers. 35, 38, 79, 83-85, 203, 204, 206, xxviii, 233-5, 320, 337-43, 436, 469, 645, 646; naturalis physicus 93 pictura 311 pilus 344, 358, 360, 364, 374 piscatura 368 piscis 360 pistor 368, 377 pistrinum 369 planimetria 61 planta 29, 51 Plato 9, 468 plebeius 362 ploratus 441 pluralitas 277; p. formarum 289, 293 pluvia 47 poerna 491 poena 633 poesis 491 poeta 151, 491 poetica (i.e. ars) 491 politica (i.e. ethica) 355, 407, 587, 643, 658, v. ethica polliceri 51 polus 108 pompa 373 pondus 127 populus 370, 603 portio 282, 283 positio 75, 179, 207, 225, 246, xxxi, 285, 301, 313, 550 positivus 293 possessio 60, 447 possibilitas 302, 349, 566 potentia 39, 57, 171, 172-7, 189, 190, 216, 246, 248-50, xxx, 253, 254, 259, 260, 262-4, 279, 280, 284, 286, 290, 292, 294, 301-3, 3o6, 308, 309, 339, 385, 386, 426, 480; activa 20, 260; apprehensiva 48; impura 172, 173; incompleta 429; intellectiva 48, 53, 55—7; mixta 172; motiva 48; operandi 381; pura 172, 272, 274; recordativa 48; reminiscitiva 48; sensitiva 48, 53, 56, 57; vegetativa 48, 53, 54, 57, 199 potestas 16 potio 9, 10, 369 potus 369, 371 practica (i.e. scientia) 347, 349, 380, 389-91, 393, 410, 415, Ixii, 622, 631, 657 practicum xlix, 411, 415 praeambulus 439, 636 praeceptum 354 praedicamentum xxxiii, 333, 335, 336, 340, 449 praedicatio 310, 315, 316, 374 praedicatum 316, 434, 506, 559, 577, 615
245
praeiudicium 108, 123, 139, 330, 372 praemissa 389, 509 praesens 8, 490, 603 praestigiator 668 praestigium 663, 669, 670 praeteritus 8, 603 praevericator 373 praxis xlii, 393, 410, 411 primum per se subsistens 268 princeps 587 principium 4, 6, 7, 10, 16, 17, 20, 21, 33-35, 37, 39, 56, xiv, 80, 81, 83-86, 155, 211, 214, 215, 229, 233, 303, 319, 323, 325, 331, 337, 338, 389, 404, 405, 416, 417, et saepe prioritas 631 Priscianus 489, 551 privabilis 34 privata (i.e. ethica) 355, 356, 658 privatio 34, 39, 41, 179, 224, 225, 229, 232, 293, 295, 313. privativus 293 probabile 481, 482, 512, 533, 611, 613, 616 probabilitas 646 problema 447, 481, 506, 507, 513, 557, 564, 597, 601, 602, 611, 615 processus 55, 58, 217, 408, 545, Ixvi, 654, 655 profectus 18, 554 professor 71 profunditas 61 progressio 72 prolatio 424, 429, 638 prolixitas 620 prolocutio 515 prologus 15 pronuntiatio 593, 596, 600, 601, 612, 621, 647 prooemium 504, 589 prophetia 339 propior, -ius 135, 643 proportio 61, 127-30, 132, 136, 140, 143, 147-50, 154 proportionalitas 140 propositio 222, 383, 439, 449, 458, 469, SGI, 502, 505, 510, 517, 520, 521, 545, 564, 577, 604, 613, 620 proprietas 199, 200, 216, 229, 316, 328, 337, 374, xliv, 416, 487, 525, 551, 569, 577, 579, 644 proprium 507 propter quid 77, 78, 96, 112, 118, 151, 156, 323, 327, 38o, 395, 401 protractio 394 providentia 356 provincia 658 proximus 639 prudentia 8
246
INDEX N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
Ptolemaeus, Almagest 67 publica (i.e. ethica) 355, 356, 658 puer 441 pugil 370 pulsus 47, 151 pulvis 156 punctum 28, 207, 246, 389, 607 purior, -ius 285, 292 puritas 203, 294 puteus 447 pyromantia 664 Pythagoras 127 quadrangulus 163, 175, 176 quadratum 512 quadrivium 363, 378 quadruvialis 71 quaestio 161, 169, 195, 275, 333, 379, 468-73, 481, 497, 503, 540, 587, 622; civilis 588-92, 597, 624, 638; philosophica 496, 523, 623 qualitas 18, 20, 21, vii, 22, 24, 25, 27, 119, 180, 200, 227, 248, 333, 334, 340, 342 qualitativus 314 quando 334, 343, 470 quantitas 18, 20, vii, 22-24, 26, 27, 59, 64, 67-69, 72, 80, 82, 83, 87, 138, 148, 158, xxiv, 161, 162, 165-8, 180, 181, 183, 188, 192, 193, 194, 205, 207, 211, 227, et saepe; continua 61-63, 66, xiv, 79, 117, 200 quantitativus 314 quarta n. 19 quia (i.e. scientia 'quia') 77, 78, 96, 112, 118, 151, 156, 179, 314, 323, 380, 395, 401 quibus auxiliis 470 quid 470 quidarn 281, 418 quies 39, 369 quis 470 quo est 256, 268 quod est 256, 265, 268 quomodo 470 radius 28,66, 67, 77,78,117,118,122-4 radix 393 rarus 17 ratio i, 9, 16, 18, 22, 57, 61, 72, 85, 92, 93, 104, 129, 136, 140, 146, 170, 175, 180, 183, 191, 194, 205, 248, 261, 280, 283, 286, 287, 291, 301, 318, 336, 358, 360, 362, et saepe; aeterna i; seminalis 20, 30, 260, 261, 280 ratiocinatio 331, 411, 416, 419, 424, 439, xlviii, 444-8, 452, 456, 458, 461, 462, 464, 465, 468, 481, 500, 502, 510, 517-20, 522-S, 529, 53i, 532, Ivi, 541-4, et saepe
ratiocinativus 479, 509 rationabilis 450, 463, 493 raucius 147 recapitulatio Ixvi receptibilitas 285 receptio 267, 341 receptus 298 recessus 19 recipiens 298 recordativus 48 rectivus 217 rectus 43, 166 redintegrare 178 reduplicatio 433 reflexio 77 regimen 356, 407, 419; vitae 569, 579 regio 67, 69 regitivus 97, 98 regnum 587, 658 regula 354, 530, 602 relatio 139-41, H3, 334, 342 relatus 141 religio divina 662 reminiscitivus 48 remotio 74, 329, 335 renovatio 31 repertor 662 repletio 369 replicabilis 188 replicatio 241, 242, 279 reprehensio 589, 595, 606 res passim; divina 3, 4, iii, 5, iv, 6, 14, 16, 333, 567, 631, 655; humana 3, 4, iii, 5, xxxiv, 346, 350, 357, 631, 632, (655); publica 470, 587, 641 residuum 371 resolutio 244 resolutorius 504, 505 respectus 518 respondens 499, 554, 618, 620 responsio 201, 317, 1, Iii, 616, 619, 620 retentio n retrogradatio 72 reus 588, 591, 603, 619 rex 587, 662 rhetor 470, 473, 597, 613, 614, 617, 624 rhetorica (i.e. scientia vel ars) 422, 468, 47i, 473, 474, 478, 482, 492, 495, lix, 587-91, Ix, 593, 597, 598, 600-2,608, Ixi, 609, 611, 612, 617, 619, 621, 623, 624, 629, 635, 636, 638, 641, 643, 646, 647, 660 rhythmus 370; rithmus 136 Romani 603 rotunditas 67, 105 rudis 126 sacrificium 664, 665 salus 2, 356, 384
INDEX N O M I N U M ET VERBORUM POTIORUM sanguis 555, 664 sanitas 69, 369, 388 sapiens 217, 238, 483, 554 sapientia 76, 579 sapor 18, 49, 368, 369 Saul 129 scamnum 311, 412 scelus 662 scibilis 481 sciens 38, 71, 86, 336, 450, 456, 539 scientia i, a-n, 16, 20, 33, 38, 40, 57, 61, 66, 68-70, 73, 76-79, 83, 89, 90, 92, 96, 99, 108, 109, 112-14, 116, 118, 127, 131, I3S-9, 142, i4S, 163, 164, 167, 169, et saepissime; activa xxxv, 349, 350, 409, 410, 644; astronomica 115; civilis 473, 588; coniecturalis 638; demonstrativa 381, 447, 557, 566, 571, 584, 638; disciplinalis 454; divina 16, 165, 166, 218; doctrinalis 71, 469; humana 178; instrumentalis 365; de iride 78, 118; liberalis 639, 641, 648; ludorum 370; mathematica 66, xvi, 94, xvii, 116, 136, xxiii, 157, xxiv, 161, 162, * 65,193, xxv, 196, 207; mechanica 151; mensurandi 60, 65, 66; naturalis 20,21, 32, 35, x, 40, 50, 57-59, 65, 73-75, xvi, 98, 99, 117, 118, xxi, 150, 165, 166, 210, 236, 403; de numero 136, 137; operativa 346, 361, 394, 407, 410, 413; perspectiva 77; practica 346, 349, xli, 380-2, 385, 386, xlii, xliii, 410, 565, 567, 623; prima 214, 215, 218, 581; ratiocinalis 458, 578; ratiocinandi 462, 520; ratiocinativa 447, 456, 462, 464, 493, 556, 571, 577, 609; rationalis 492, 493; scientiarum 420, 460, 638; sermocinalis xlvi, 417, 423, 439, xlix, 468, 473,475,1, 483,489, 492, 493, 573, 59*, Ixii, 622-4, 629, 632-4, 636, 644-8; sermocinandi 439; sophistica 569; speculativa 13-15, 21, 58, 72, 73, 78, J 32, 133, 137, 165, xxv, 202, 206, 218, 243, 331, xxxiii, 333-45, 35*, 380, xlii, 394, xliii, 396, 401, 405, 416, 567, 582, 623, 631, 644; spirituum separatorum 339J syllogizandi 447; trivialis 492, 567; vituperabilis i scriptura 490 sculptoria 365 secundum n. 155 senator 603 sensatio 433 sensibile 430, 431, 433, 434, 436-38 sensualitas 183 sensus 7-9, n, 12, 53, 126, 135, 175, 201, 204, 210, 220, 223, 225, 328, 329, 332, 335, 354, 362, 391, 414, 425, 430, 433, 436, 465, 480, 632, 640, 668
247
sententia 168, 169, 363, 591, 600, 615, 616, 618, 619 separatio 68, 102, 106 separatus 15, 185, 202, xxix, 243, 245 septenarium 372, 373, 378 septentrio 95 serenitas 69 sermo 5, 58, 69, 99, 233, 346, 387, 388, 421-3, xlvii, 424-7, 429, 435, 440-3, 467, 468, 472, 474-7, 479, 480, 483-5, 488, 489, 492, 493, 551, 567, 578, 580, 621, 623, 632, 634, 635, 657, 660, Ixvii sermocinalis (i.e. scientia) 5, xxxiv, 422, 624, 629, 631, 634-6, 643, 644 sesquitertius 127 siccitas 18, 99, 553 siccum 18, 130, 149 signatus 200, 381, 436 significatio 439, 441, 480, 489, 636, 643, 646 signum 102, 425, 442, 462, 468, 490, 623 simplicitas 207, 208, 225, 631 simulatio 587 singulare 9, 10, 379, 430, 432, 435, 437, 438, 617; singularia signata 381; vaga 381 singularitas 467 situalis 246 situatio 192 situs 29, 43, 68, 69, 72, 77, 99, 135, 159, 249, 320, 343 socia n. 640 Socrates 9 sol 17, 19, 29, 67, 428, 452, 497, 498, 562 solitaria (i.e. ethica) 355, 356, 658 sollertia 170, 356, 441 sollicitudo 60 solutio xxiv somnium 49 somnus 369 sonorus 131 sonus 49, 126, 128, 144, 149, 151, 194, 440, 646 sophisma 581 sophista 569, 574, 581 sophisticatio 547 sophistica (i.e. scientia) 509, Iviii, 569, 572, 579, 580-2, 586 sophisticus pers. 504, 511, 512, 515 sopitus 186 sors 70, 666 sortilegium 663, 670 sortilegus 666 spatium 68, 91, 103, 159, 170, 176, 177 specialitas 330 species 7, 8, 25, 43, 44, 58, 109, 122, 164, 193, 275, 277, 305, 308, 312, 315, 341, 354, xxxix, xl, 454, 517, 525, 549, 55<>,
248
I N D E X N O M I N U M ET V E R B O R U M POTIORUM
species (cont,): 554, 555, 568, 569, 583, 593, 601, 626, 651, 652 specificatio 316 speculatio 58,151, 238, 248, 339, 345, 381, 391, xlii, 393, 394, 416, 597, 624 speculativa (i.e. scientia) 5, 16, 58, 59, 114, 203, 244, xxxii, 328-30, 333, 334, 337, 345, 35i, 380, 393, 39?, 399, 4Oi, 402, 405, 406, 409, 411, 415, Ixii, 622, 627, 631, 636,637 speculativus pers. 624; physicus 339 speculum 77, 225 spes 347 sphera 43, 115 spiritus 20, 166, 207-9, 212, 266, 267, 269-72, 275, 285, 288; angelicus 321; bonus 70; causatus xxxi; creatus 212, 224, 230, 404; divinus 218; insensibilis 223; malignus i, 654; separates 202, 339, 340, 404 spissitudo 164, 183 squama 360 statua 310, 360, 510 status 190, 320, 321, 588 Stella 19, 28, 29, 67, 71-74, 99, 102, 104-6, 417, 555, 665 sterilitas 68, 69 steriometria 61 studiosi 494 studium 3, 20, 61, 65, 77, 362, 418, 421, 465, 648 suasio 324 sub xliii subalternans 324 subalternare 89,92, 96, in, 114,115, 118, 145, 152, 154, xxxii, 322, 327, 396-9, 401-5, 567 subalternatio xvi, 96, 108, 112, 114, 115, 120,125,145,324,401, 403, 576, 582 subalternatus adj. xvi, 96, 108, 145, 396, 623 subiectum 3-5, iv, 13, vi, 21, 24, 32, 33, ix, x, 40, 58, xi, 62, xii, 72, 73, xiii, 78, 84, 92, xvi, 96, 97, 103, 108, 109, 112, 113, 117, 119, 120, 123, xviii, 132, 133, et saepissime; subiectum de quo est 3, 12; in quo 12. subinvicem 242, 280, 286 sublime n. 118 subsidium 358 subsistens 256 subsistere 265 substantia 16, 18, 20, vii, 22-27, 31, 34, 35,38,166,180,196, 200,202,203,206, 207, 209, 211-14, 216, 226, 229,232-6, 240, 242, 247, 249, 253, 260, 262-4, et saepe; aeterna 216, 319, 389; creatrix aeterna 213; causata 212, 213; com-
posita 245, 247; corporalis 325; corporea 244, 250, 251; corporea nuda 166; ingenerabilis et incorruptibilis 98; pura 211; separata 328; 584; spiritualis 212 substantialiter 279, 280 subtilior 285, 292 subtilitas 294 subtractio 155 subtrahere 393 successivum n. 173 succus 51 sufficientia 15, 58, xxiii, 157, liii, 496, 508, 516, 519, 523, 577 suggestio i sunima n. 97 summum bonum 418 superficies 122, 168, 183, 193, 466, 607 superstitiosus 69 supplementum 361 suppositio 588, 643 supra xliii suspicio 614 syllaba 194, 485, 487, 489, 491, 645 syllogismus 380, 447, 468, 493, 503, 505, 5", 523, 53i, 533, 536, 537, Ivi, 541, 545, 547, 548, 553, 554, 573, 613, 616; apparens 544, 545; Brissonis 512, 534; deceptorius 509, 512; demonstrativus 469, 528, 529, 541-3, 5531 dialecticus 506, 510, 515, 522, 533, 534, 541-3, 552, 554, 601, 602, 607; ignorantiae 509; litigiosus 510, 512, 513, 522, 533, 537, 541, 543, 544, 546, 547, 552; sophisticus 541, 544, 546; temptativus Iv, 532, 534-6, 538 symbolum 244.
171 tabula 175, 176 Tages 669 tarditas 68, 72, 421 tectum 401 tela 401 temperantia 356 tempestas 68, 69 temptamentum 354 temptare 532 temptativus 532-40 tempus3i,32,35,4i,5i,97,102,106,164, 173, 193, 248, 343, 388, 393, 417, 430, 438, 470, 491, 562, 603, 626, 657, 665 terminatio 183, 591 terminatus 62-64 terminus 170, 174, 181-3, 193, 404, 439, 449-51, 458, 469, 479, Soi, 502, 505, 509, 5i7, 520, 521, 542, 550, 577, 589, 596, 607 tensio 127
I N D E X N O M I N U M ET V E R B O R U M P O T I O R U M terra 18, 28, 29, 31, 43, 47, 58, 60, 61, 66-68, 85, 91, xvi, 95, 97, 104, 159, 281-4, 359, 428, 452, 497, 562, 664 terraecultus 376, 378, 659 terraemotus 47 textura filiorum 401 theatrica (i.e. ars vel scientia) 363, 370, 371, 373 theatrum 370, 373 theologia 16, 371, 654 theorica (i.e. scientia) 622 thesis 468, 469, 474, 478, 481, 482, 495, 523, 57i, 588, 616, 623, 635, 636, 660 tibia 151, 373, 393 tonitrus 47 totalitas 43, 45 tractatus 50, 53, 137, 415, 500, 513, 515, 550, 55i, 554, 649, 654 traditio 462 tranquillitas 68 translatio 254 transmutare 18 transmutatio 204, 236, 244, 255, 295 triangulus 38, 64, 109, 163, 176, 329, 330, 497, 498, 55° trigonus 64 tripartitus 69 tristitia 369 trivium 363, 378 truncatus 429 tuba 129, 151, 373 Tullius, Secunda rhetorica 589, 600, 603, 616 tumor 104 tunica 344 typus 388 ubi 34, 249, 254, 334, 340, 343, 438, 470 umbra 497, 562 unguentum 369 unguis 344 unitas 166, 167, 169, 207, 226, 227, 246, xxxi, 271, 277, 286, 293, 303, 304, 317, 319, 467; analogiae 226, 294, 295 universalen. 7,8,10-12,196,280,298,301, 303,335,379, 381, 416, 436-8,449,454, 459, 463, 465, 473, 550, 569, 577, 635 universalitas 330, 436, 450, 467, 473 universitas 4 universum n. 17, 43, 177 univocare 334 usualis 440-3, 465 usus 131,402, 403,417-20, 422, 440,441, 447, 464, 465, 467, 480, 634, 641 utilitas 58, 355, 545, 551, 587, 626, Ixiv, 642, 648
vacuum 408 vagus 381 vanitas 2
249
varietas 418, 491 Vegetabilium, liber 48, 51 vegetativus v. potentia velocitas 68, 72 venatio 363, 368, 369, 371, 377 ventus 47, 48 venustas 600 verbum i, 41, 301, 315, 462, 464, 569, 571, 572, 600, 645 verificatio xx, 1, Hi, Ix veritas 2, 64, 103, 170, 209, 350, 387, 394, 402, 418, 419, 489, 499, 506, 509, 523, 562, 564, 571, 579, 636; catholica 352 vertex 607 vestigium 225 vestimentum 360 vestis 358 vestitiva (i.e. ars) 378 vetare 319 veteres 131, 136 Vetus testamentum i via 106, 498, 548, 564, 640 vigilia 369 vimen 364 vinum 369 virtuosus 404, 405, 639; -e adv. 643 virtus 8, 28, 29, 31, 53, 68, 69, 73, 74, 83, 149,185,186, 284,339,348,352-4,356, 357, 369, 385, 386, 393, 404, 411, 413, 4H, 430, 466, 569, 57°, 579, 627, 636, 639, 648; consuetudinalis 352-4; theologica 352 vis 8, 58, 129, 136, 170, 315, 502, 550 visibilis adj. 117, 119, 121 visio 25, 78, 352; corporalis, spiritualis, intellectualis 222 visus i, 25, 77, 117, 119, 121, 126, 429, 441, 498 vita 2-4, 49, 51, 71, 98, 220, 221, 223, 339, 352, 353, 356, 406, 466, 569, 579, 639; moralis 354 vitatio 554 vitiosus 404, 405 vitium 354, 373 vitrum 117 vituperabilis v. scientia. vituperatio 603 vocabulum 354, xliv, 441 volatus 665 volucris 360 volumen 51, 489, 551, 554 voluntarius 405 voluntas 222, 354, 359, 379, 404, 468, 654 voluptas 2, 418, 469 vox i, 140, 144, 147, 149, 194, 485, 488, 489, 600, 634, 645 vultus 600 Zoroastres 662
BIBLIOGRAPHY The following bibliography is divided into three sections: 1. List of manuscripts consulted and cited other than those containing the De ortu scientiarum. 2. Bibliography of the most important books and articles pertaining to Robert Kilwardby. 3. Bibliography of other works actually cited in our edition. 1. M A N U S C R I P T S
Oxford. Bodleian. Digby 119. Paris. Bibl. Nat. lat. 16617. Reims. Bibl. de la Ville 864. Vatican City. Bibl. Vat. Chigi E viii 251. Vatican City. Bibl. Vat. Urb. lat. 206 Worcester. Cathedral. F 43. 2. K I L W A R D B Y
BAUR, LUDWIG. Dominicus Gundissalinus: De divisions philosophiae. BGPM iv: 2-3 (1903)BIRKENMAJER, ALEXANDER. 'Der Brief Robert Kilwardbys an Peter von Conflans und die Streitschrift des Agidius von Lessines', BGPM xx: 5 (1922), 36-65. CALLUS, DANIEL A. The Condemnation of St. Thomas at Oxford. Aquinas Society of London, Aquinas Papers, no. 5. Oxford, 1946. 'The "Tabulae super Originalia Patrum" of Robert Kilwan Studia Mediaevalia in honor em R. jf. Martin. Bruges: De Tem pp. 243-70. CHENU, M. D. 'Le "De conscientia" de Robert Kilwardby, O.P. RSPT 16 (1927), 318-26. - 'Le "De spiritu imaginative" de Robert Kilwardby (d. 1279 (1926), 507-17• 'Les reponses de s. Thomas et de Kilwardby a la consultation Verceil (1271)', Melanges Mandonnet (Bibl. Thomiste, xiii). Vol. i. F DO. IQI—222. 'Robert Kilwardby', Dictionnaire de the'ologie catholique. viii: 2 (1925), cols. 2354-6. EHRLE, FRANZ. 'Bin Schreiben des Erzbischofs von Canterbury Robert Kilwardby zur Rechfertigung seiner Lehrverurtheilung vom 18 Marz 1277', Archivfur Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters 5 (1889), 607-35. EMDEN, A. B. A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500. 3 vols. Oxford: University Press, 1957-9. G(ARROD), H. W. The injunctions of Archbishop Kilwardby (on his Visitation of the University of Oxford in 1276). Oxford, 1929. GILLON, L.-B. 'Structure et genese de la foi d'apres Robert Kilwardby', Revue Thomiste 55 (1955), 629-36. GLORIEUX, PALEMON. La Faculte des arts et ses maitres au XIIIs asiecle. Eludes de philosophic medievale. Vol. lix. Paris: J. Vrin, 1971.
BIBLIOGRAPHY
251
GRABMANN, MARTIN. 'Die "Sophismata logicalia et grammaticalia" des Robert Kilwardby', BGPTM xxxvi: i (1940), 41-50. GROSSMANN, WALTER. Die einleitenden Kapitel des Speculum musicae von Johannes de Muris: ein Beitrag zur Musikanschauung des Mittelalters. Sammlung musikwissenschaftlicher Einzeldarstellungen. Heft III. Leipzig: Breitkopf und Hartel, 1924. Pp. 94-96. HAREAU, BARTHELEMY. Notices et extraits de quelques manuscripts latins de la Bibliotheque Nationale. Tome v. Paris, 1892. Pp. 115-31. HINNEBUSCH, WILLIAM A. The Early English Friars Preachers. Institutum Historicum FF. Praedicatorum Romae ad S. Sabinae. Fasc. XIV. Rome: S. Sabina, 1951. HOOK, W. F. Lives of the Archbishops of Canterbury. Vol. iii, Middle Age Period. London: R. Bentley, 1865. LOHR, Charles H. 'Medieval Latin Aristotle Commentaries: Robertus-Wilgelmus', Traditio 19 (1973), 108-13. MARTIN, RAYMOND-M. 'Quelques "premiers" maitres dominicains de Paris et d'Oxford et la soi-disant ecole dominicaine augustinienne (1229-1279),' RSPT 9 (1920), 556-80. PALMER, C. F. R. 'Fasti Ordinis Fratrum Praedicatorum: The Provincials of the Friar-Preachers, or Black Friars of England', Archaeological Journal 34 (1878), 134-65QUETIF, JACQUES, and JACQUES ECHARD. Scriptores ordinis praedicatorum. 2 vols. in 4. Paris, 1719-23. Reprint New York: Burt Franklin, 1959. RUSSELL, J. C. Dictionary of Writers of Thirteenth-century England. London: Longmans, Green, 1936. SHARP, D. E. 'The Condemnation of 1277', The New Scholasticism 8 (1934), 306-18. 'The De ortu scientiarum of Robert Kilwardby (11279)', The New Scholasticism 8 (1934), 1-30. 'Further Philosophical Doctrines of Kilwardby', The New Scholasticism 9 (i935), 39-55SOMMER-SECKENDORFF, ELLEN M. F. 'Robert Kilwardby und seine philosophische Einleitung', Historisches Jahrbuch 55 (1935), 312-24. Studies in the life of Robert Kilwardby O.P. Institutum Historicum FF. Praedicatorum Romae ad S. Sabinae. Fasc. VII. Rome: S. Sabina, 1937. STEGMULLER, F. 'Les Questions du commentaire des sentences de Robert Kilwardby', RTAM 6 (1934), 55~79, 215-28. Roberti Kilwardby O.Pr.: De natura theologiae. Opuscula et Textus, Series Scholastica. Fasc. XVII. Munich: Aschendorff, 1935. 'Der Traktat des Robert Kilwardby O.P. 'De imagine et vestigio Trinitatis'", Archives d'histoire doctrinale et littdraire du moyen age 10—n (1935—6), 324-407THOMPSON, S. H. 'Robert Kilwardby's Commentaries In Priscianum and In Barbarismum Donati', The New Scholasticism 12 (1936), 52-65. TOUT, T. F. 'Robert Kilwardby', Dictionary of National Biography. Vol. xxxi. New York: Macmillan, 1892. Pp. 120-2. TREVET [TRIVET], NICHOLAS. Annales sex regum Angliae. Ed. A. Hall. 2 vols. Oxford, 1719. WEISHEIPL, JAMES A. 'Robert Kilwardby', New Catholic Encyclopedia. Vol. xii. New York: McGraw-Hill, 1967. P. 533.
252
BIBLIOGRAPHY
WILTSHIRE, LELAND E. 'Were the Oxford Condemnations of 1277 Directed Against Aquinas?' The New Scholasticism 48 (1964), 125-32. 3. OTHER WORKS CITED
ALBERTUS MAGNUS. Opera Omnia. Ed. A. Borgnet. 38 vols. Paris: Vives, 1890-9. Opera Omnia. Ed. Cologne, 1951- . ALHAZEN. Optica. Ed. Risner. Basel, 1572. ARISTOTLE. Analytica posteriora. Ed. alt. transl. loan, et Gerardi; ed. prima transl. lacobi et Moerb. Edd. L. Minio-Paluello and B. G. Dod. AL iv: 1-4. Leiden: Brill and Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1968. Analytica priora. Transl. Boeth. (rec. duae) et Anon., Scholia. Ed. L. Minio-Paluello. AL iii: 1-4 (1962). Categoriae. Transl. Boeth., Compos., Moerb., Lemm. Simplicii, Ps.Augustini Paraphr. Ed. L. Minio-Paluello. AL i: 1-5 (1961). De anima. Transl. Vetus. Ed. M. Alonso in Pedro Hispano. Obrasfilosoficas, III: Expositio libri de anima. Consejo superior de investigaciones cientificas, Institute filosofico 'Luis Vives', Serie A, 4. Madrid, 1952. De interpretatione. Transl. Boeth. et Moerb. Edd. L. Minio-Paluello and G. Verbeke. AL ii: 1-2 (1965). De sophisticis elenchis. Ed. Pavia, 1521. Ethica Nicomachea. Transl. Antiquissima Libr. II-III sive 'Ethica Vetus' et Transl. Antiquioris quae supersunt sive 'Ethica Nova', 'Borghesiana', 'Hoferiana'. Ed. R. A. Gauthier. AL xxvi: 1-3, fasc. secundus (1972). Ethica Nicomachea. Transl. Grosseteste. See Eustratius. Ethica Nicomachea. Transl. Grosseteste. Ed. R. Gauthier. AL xxvi: fasc. primus (i973)Metaphysica. Lib. I-IV: 4, Transl. lacobi (Vetustissima) et Composita (Vetus). Ed. G. Vuillemin-Diem. AL xxv: i-ia (1970). Metaphysica. Transl. Scoti sive Arab.-lat. See Averroes. Topica. Transl. Boeth. (cum fragm. Recens. alt.) et Anon. Ed. L. MinioPaluello. AL v: 1-3 (1969). AUGUSTINE. Confessiones. Ed. P. Knoll. CSEL 33. Vienna, 1896. De Genesiadlitteram. Ed. J. Zycha. CSEL 28, sect. 3, part. 2. Vienna, 1894. De Trinitate. Ed. W. J. Mountain. CCSL 50-503. Turnholt: Brepols, 1968. AVERROES. Aristotelis opera cum Averrois commentariis. Ed. Venice, 1562-74. BACON, ROGER. Liber primus communium naturalium, parts i and 2. Ed. R. Steele. OHI ii. Oxford: Clarendon Press, n.d. (1905?). Quaestiones supra librum de causis. Ed. R. Steele. OHI xii. Oxford: Clarendon Press, 1935. Quaestiones supra quatuor libros primae philosophiae. Ed. R. Steele. OHI xi. Oxford: Clarendon Press, 1932. BANDINI, A. M. Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae sub auspicibus Petri Leopoldi. Tome iv. Florence, 1776. BOETHIUS. De differentiis topicis. PL 64: 1175-1216. De divisione. PL 64: 875-92. De institutione arithmetica. Ed. G. Friedlein. Leipzig, 1867. De institutione musica. Ed. G. Friedlein. Leipzig, 1867. De syllogismo categorico, libri duo. PL 64: 790-832.
BIBLIOGRAPHY
253
De syllogismo hypothetico, libri duo. PL 64: 831-76. Introductio ad syllogismos categoricos. PL 64: 761-91. Porphyrii in Isagogen Commenta, Ed. prima. Edd. G. Schepss and S. Brandt. CSEL 48. Vienna, 1906. Philosophiae consolatio. Ed. L. Bieler, CCSL 94. Turnholt: Brepols, 1957. BRICQUET, C. Les filigranes: Dictionnaire historique des marques du papier des leur apparition vers 1282 jusqu'en 1600. Jubilee ed. by A. Stevenson. 4 vols. Amsterdam: Paper Publ. Soc., 1968. CALLUS, DANIEL A. 'The Date of Grosseteste's Translations and Commentaries on Pseudo-Dionysius and the Nicomachean Ethics', RTAM 14 (1947), 186-210. COXE, H. O. Catalogus codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie adservantur. Vol. i, Collegii Mertonensis. Oxford: University Press, 1852. DELISLE, L. Le Cabinet des manuscrits de la Bibliotheque Imperiale. 3 vols. Paris: Imprimerie Imperiale, 1868-81. 'Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, conserves a la Bibliotheque Imperiale sous les nos. 15176-16718 du fonds latin', Bibliotheque de VEcole des Charles 31 (1870), 1-50, 135-61. DENIFLE, H., and E. CHATELAIN. Chartularium Universitatis Parisiensis. 4 vols. Paris, 1889-97. DE POORTER, A. Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque de la Ville de Bruges. Catalogue ge'ne'ral des manuscrits de bibliotheques de Belgique. Vol. ii. Gembloux: Duculot, 1934. DE RICCI, S., and W. J. WILSON. Census of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada. 3 vols. New York: Wilson, 1935-40. DE Rossi, J. B. Inventarium Codicum Latinorum Bibliothecae Vaticanae. Tome XII, a n° 9020 ad 9445 (1856-1871). DUHEM, PIERRE. Le Systeme du monde; histoire des doctrines cosmologiques de Platon a Copernic. 5 vols. Paris: A. Hermann, 1913-17. DUIN, J. J. 'La bibliotheque philosophique de Godefroid de Fontaines (fc. 1306)', Estudios Lulianos 3 (1959), 21-36, 137-60. EUCLID. Elementa geometriae. Ed. I. L. Heiberg. Euclidis Opera Omnia. Vols. 1-5. Leipzig: Teubner, 1883-8. EUSTRATIUS. In Eth. Nicom. Arist. Ed. H. Paul F. Mercken. The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (^1253). Vol. I: Eustratius on Book I and The Anonymous Scholia on Books II, III, and IV. Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, vi: i. Leiden: Brill, 1973. GOTTLIEB, T. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs. Bd. I, Niederosterreich. Wien: Holzhausen, 1915. GRABMANN, MARTIN. 'Eine fiar Examinazwecke abgefasste Quaestionensammlung der Pariser Artistenfakultat aus der ersten Halfte des XIII. Jahrhunderts', MG ii (1936), 183-99. 'Die logischen Schriften des Nikolaus von Paris (Clm. 14460 und Vat. lat. 3011) und ihre Stellung in der aristotelischen Bewegung des 13. Jahrhunderts', BGPM Supplemeniband II: Abhandlungen zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Festgabe zum 70. Geburtstage Clemens Beaumkers (1923), 119-46.
254
BIBLIOGRAPHY
GUNDISSALINUS. De divisione philosophiae. See Baur (Bibliog. 2). HORACE. De arte poetica. Opera omnia. Vol. ii. Oxford: The Clarendon Press, 1891. HUGH OF ST. VICTOR. Didascalicon. Ed. C. H. Buttimer. Hugonis de Sancto Victore Didascalicon. De studio legendi. The Catholic Univ. of America: Studies in Medieval and Renaissance Latin. Vol. x. Washington D.C.: Catholic University Press, 1939. The Didascalicon of Hugh of St. Victor. Transl. by J. Taylor. New York: Columbia University Press, 1961. ISIDORE. Etymologiae. Ed. W. M. Lindsay. Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum sive originum libri XX. 2. vols. Oxford: Clarendon Press, 1911. KAEPPELI, THOMAS. Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi. Vol. i, A-F. Rome: S. Sabina, 1970. KIBRE, P. 'A Fourteenth-century Scholastic Miscellany', The New Scholasticism 15 (1941), 261-71. LAURENT, M. H. Fabio Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVle siecle, d'apres le ms. Barb. Lot. 3185. Studi e Testi, 105. Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1943. LEHMANN, P. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Bd. ii. Munich, 1928. a LOTTIN, ODO. Psychologic et morale aux XIF et XIIIe siecles. 7 vols. Louvain: Abbaye du Mont Cesar and Gembloux: Duculot, 1942-60. MACRAY, W. D. Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae Pars Nona: Codices a Kenelm Digby. Oxford: Clarendon Press, 1883. MEERSSEMAN, G. Laurentii Pignon Catalogi et Chronica, accedunt Catalogi Stamensis et Upsalensis Scriptorum O.P. Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, xviii. Rome, 1936. MIGNE, J. P., ed. Patrologiae cursus completus . . . Series latina. 221 vols. Paris, 1884-65. MYNORS, R. A. B. Catalogue of the Manuscripts in Balliol College Library. Oxford: Clarendon Press, 1963. NARDUCCI, H. Catalogus Codicum Manuscriptorum praeter Graecos et Orientales in Bibliotheca Angelica olim Coenobii Sancti Augustini de Urbe. Tomus Prior. Rome: Cecchini, 1892. PELZER, A. 'Les versions latines des ouvrages de morale conserves sous le nom d'Aristote en usage au XIII 6 siecle,' Revue neo-scolastique de philosophic 23 (1921), 316-41, 378-412. PETER TARENTAISE (INNOCENT V). In libros IV Sententiarum commentaria. 4 vols. Toulouse: A. Colomerium, 1649-52. Reprint Ridgewood, N.J.: Gregg Press, 1964. PLANTA, J. A Catalogue of the Manuscripts in the Cottonian Library deposited in the British Museum. 1802. PLATO. Timaeus. Transl. Chalcidii. Ed. J. H. Waszink. Warburg Institute, London. Leiden: Brill, 1962. PODLAHA, A. Soupis Rukopisu Knihovny Metropolitni Prazke. Druha cast: F-P. Prague, 1922. POWICKE, F. M. The Medieval Books of Merton College. Oxford: Clarendon Press, 1931.
BIBLIOGRAPHY
255
PSEUDO-ARISTOTLE. De plantis. Ed. E. H. F. Meyer. Nicholas Damasci: De plantis. Leipzig, 1841. PsEUDO-BoETHius (ViCTORiNUS). De definitione. PL 64: 891-910. PSEUDO-CICERO. Cornificii Rhetoricorum ad C. Herennium. M. Tullii Ciceronis opera quae supersunt ornnia, I. Edd. J. G. Baiter and C. L. Kayser. Leipzig: B. Tauchnitz, 1860-9. PTOLEMY. Almagest. English transl. by R. C. Taliaferro. Great Books of the Western World, xvi. Encyclopaedia Britannica Inc., 1952. ROUSE, R. H. 'The Early Library of the Sorbonne', Scriptorium 21 (1967), 42-71, 227-51. RUF, P. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Bd. iii: 3. Munich, 1939. RUYSSCHAERT, JOSE. 'Nouvelles recherches au sujet de la bibliotheque de Pier Leoni, medecin de Laurent le Magnifique', Communications: Bulletin de la Classe de Lettres et des Sciences Morales et Politiques. $e serie, Tome xliv. Bruxelles: Palais des Academies, 1960. Pp. 59 ff. SCHUM, W. Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Plandschriftensammlung zu Erfurt. Berlin, 1887. THOMAS AQUINAS. Opera omnia. Ed. Leonina. Rome, 1882- . TRUHLAR, J. Catalogus Codicum Manu Scriptorum Latinorum qui in C. R. Bibliotheca Publica atque Universitatis Pragensis Asservantur. Pars prior. Prague, 1905. WISLOCKI, W. Catalogus Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, I. Krakow: Univ., 1870-81.
