Cyfres Hanes Cymdeithasol yr Iaith Gymraeg: 'Eu Hiaith a Gadwant? Y Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif

CYFRES HANES CYMDEITHASOL YR IAITH GYMRAEG

Golygydd Cyffredinol: Geraint H. Jenkins

HANES CYMDEITHASOL YR IAITH GYMRAEG

Cyfrolau a gyhoeddwyd eisoes yn y gyfres: Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb: Yr Iaith Gymraeg cyn y Chwyldro Diwydiannol, golygydd Geraint H. Jenkins (Gwasg Prifysgol Cymru, 1997) Statistical Evidence relating to the Welsh Language 1801–1911 / Tystiolaeth Ystadegol yn ymwneud â’r Iaith Gymraeg 1801–1911, Dot Jones (Gwasg Prifysgol Cymru, 1998) Iaith Carreg fy Aelwyd: Iaith a Chymuned yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg, golygydd Geraint H. Jenkins (Gwasg Prifysgol Cymru, 1998) Miliwn o Gymry Cymraeg! Yr Iaith Gymraeg a Chyfrifiad 1891, Gwenfair Parry a Mari A. Williams (Gwasg Prifysgol Cymru, 1999) Gwnewch Bopeth yn Gymraeg: Yr Iaith Gymraeg a’i Pheuoedd 1801–1911, golygydd Geraint H. Jenkins (Gwasg Prifysgol Cymru, 1999)

‘Eu Hiaith a Gadwant’? Y Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif

Golygyddion GERAINT H. JENKINS a MARI A. WILLIAMS

CAERDYDD GWASG PRIFYSGOL CYMRU 2000

h

Prifysgol Cymru © 2000

Cedwir pob hawl. Ni cheir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy na’i drosglwyddo mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng electronig, mecanyddol, ffotogopïo, recordio, nac fel arall, heb ganiatâd ymlaen llaw gan Wasg Prifysgol Cymru, 6 Stryd Gwennyth, Cathays, Caerdydd, CF2 4YD. Y mae cofnod catalogio’r gyfrol hon ar gael gan y Llyfrgell Brydeinig. ISBN 0–7083–1657–3

Diolchir i Fwrdd Gwybodau Celtaidd Prifysgol Cymru am gymorth ariannol tuag at gostau cyhoeddi’r gyfrol hon.

Dyluniwyd y clawr gan Elgan Davies, Cyngor Llyfrau Cymru. Cysodwyd yng Nghaerdydd gan Wasg Prifysgol Cymru. Argraffwyd yng Nghymru gan Cambrian Printers, Aberystwyth

Oblegid yr iaith fyw, yn y troedle cwtogedig hwn sy’n aros heddiw, yr ydym yn Bobl. J. R. Jones, Prydeindod (Llandysul, 1966)

This page intentionally left blank

Cynnwys

Mapiau a ffigurau

ix

Cyfranwyr

xi

Rhagair

xii

Byrfoddau

xv

Hynt yr Iaith Gymraeg 1900–2000: Rhagymadrodd Geraint H. Jenkins a Mari A. Williams

1

1. Yr Iaith Gymraeg 1921–1991: Persbectif Geo-ieithyddol John W. Aitchison a Harold Carter

27

2. Yr Iaith Gymraeg a’r Dychymyg Daearyddol 1918–1950 Pyrs Gruffudd

107

3. Y Ferch a’r Gymraeg yng Nghymoedd Diwydiannol De Cymru 1914–1945 Mari A. Williams

133

4. Mudiad yr Iaith Gymraeg yn Hanner Cyntaf yr Ugeinfed Ganrif: Cyfraniad y Chwyldroadau Tawel Marion Löffler

173

5. Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif Gwilym Prys Davies

207

6. Agwedd y Pleidiau Gwleidyddol tuag at yr Iaith Gymraeg J. Graham Jones

239

7. Newyddiaduraeth a’r Iaith Gymraeg Robert Smith

267

8. Darlledu a’r Iaith Gymraeg Robert Smith

299

9. Y Wladwriaeth Brydeinig ac Addysg Gymraeg 1914–1991 W. Gareth Evans

331

10. Yr Iaith Gymraeg a Chrefydd D. Densil Morgan

357

CYNNWYS

viii

11. Llenyddiaeth Gymraeg oddi ar 1914 R. Gerallt Jones

381

12. Golud y Gorffennol? Cofnodi’r Tafodieithoedd Beth Thomas

405

13. Rhyfel y Tafodau: Ymatebion Eingl-Gymreig Cynnar i Ddiwylliant Llenyddol Cymru John Harris

421

14. Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 1962–1998 Dylan Phillips

445

15. Mudiad yr Iaith Gymraeg a Dwyieithrwydd: Beth All Cymdeithasau Lleol ei Gyflawni? Marion Löffler

473

16. Pa Bris y Croeso? Effeithiau Twristiaeth ar y Gymraeg Dylan Phillips

507

17. Yr Iaith Gymraeg a Chymunedau Amaethyddol yn yr Ugeinfed Ganrif Garth Hughes, Peter Midmore ac Anne-Marie Sherwood

531

18. Yr Iaith Gymraeg a Chynllunio Awdurdodau Lleol yng Ngwynedd 1974–1995 Delyth Morris

557

19. Yr Ieithoedd Celtaidd Eraill yn yr Ugeinfed Ganrif Glanville Price

581

20. Ieithoedd Llai eu Defnydd a Lleiafrifoedd Ieithyddol yn Ewrop oddi ar 1918: Arolwg Cyffredinol Robin Okey

607

21. Adfer yr Iaith Colin H. Williams

641

Mynegai

667

Mapiau a Ffigurau

Dosbarthiad y newidynnau adeileddol sy’n effeithio ar fywiogrwydd ethno-ieithyddol (yn ôl Giles, Bourhis a Taylor) Newid ieithyddol: Model demograffig Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1931 (yn ôl D. T. Williams) Newidiadau ym mhoblogaeth Cymru 1931–51 Ardaloedd lle’r oedd dros 80 y cant yn siarad Cymraeg ym 1931 a 1951 Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1961–71: gostyngiadau absoliwt Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1961 Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1971 Y boblogaeth Gymraeg ei hiaith: newid canrannol 1961–71 Y berthynas rhwng yr ardal lle’r oedd 70 y cant yn siarad Cymraeg a thair dengradd uchaf y gwahaniaeth yng nghanran siaradwyr / ysgrifenwyr Cymraeg ym 1971 Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1971–81: gostyngiadau absoliwt Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1971–81: cynnydd absoliwt Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1981 Y boblogaeth Gymraeg ei hiaith: newid canrannol 1971–81 Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1961–71 a 1971–81 Patrymau mudo yng Ngwynedd 1976–84 (yn ôl Adran Gynllunio Cyngor Sir Gwynedd) Caerdydd: wardiau Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg yng Nghaerdydd ym 1981 Canran yr aelwydydd yn nosbarthiadau cymdeithasol 1 a 2 yng Nghaerdydd ym 1981 Niferoedd absoliwt y siaradwyr Cymraeg ym 1991 Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1991 Y ganran o’r boblogaeth 3–15 oed a fedrai siarad Cymraeg ym 1991

28 28 35 39 44 49 51 52 55

56 61 62 64 66 67 73 77 78 79 85 87 91

x

MAPIAU A FFIGURAU

Y ganran o’r boblogaeth 65 oed a throsodd a fedrai siarad Cymraeg ym 1991 Y ganran o siaradwyr Cymraeg a fedrai ddarllen ac ysgrifennu Cymraeg ym 1991 Y ganran o’r boblogaeth a aned yng Nghymru yn ôl cyfrifiad 1991 Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1921 (yn ôl Trevor Lewis) Rhaniadau ieithyddol yn sir Gaernarfon ym 1935 (yn ôl D. T. Williams) Rhaniadau ieithyddol yn sir Y Fflint a sir Ddinbych ym 1935 (yn ôl D. T. Williams) Rhaniadau ieithyddol yn sir Benfro ym 1935 (yn ôl D. T. Williams) Tiriogaeth yr ‘æ fain’ (trwy ganiatâd Gwasg Taf) Dosbarthiad ffurfiau tafodieithol Cymraeg am y gair Saesneg gate yn sir Forgannwg

92 94 95 113 114 114 117 411 416

Cyfranwyr

Yr Athro John W. Aitchison, Athro Gregynog mewn Daearyddiaeth Ddynol, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Yr Athro Emeritws Harold Carter, Cyn-Athro Gregynog mewn Daearyddiaeth Ddynol, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Yr Arglwydd Gwilym Prys Davies, Cyfreithiwr Y diweddar Dr W. Gareth Evans, Darllenydd, Adran Addysg, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Dr Pyrs Gruffudd, Darlithydd, Adran Ddaearyddiaeth, Prifysgol Cymru, Abertawe Dr John Harris, Ymchwilydd Cyswllt, Adran Astudiaethau Gwybodaeth a Llyfrgellyddiaeth, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Mr Garth Hughes, Darlithydd, Sefydliad Astudiaethau Gwledig Cymru, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Yr Athro Geraint H. Jenkins, Cyfarwyddwr, Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru Mr J. Graham Jones, Archifydd Cynorthwyol, Yr Archif Wleidyddol Gymreig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru Y diweddar R. Gerallt Jones, Cyn-Warden Gregynog Dr Marion Löffler, Cymrawd Ymchwil, Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru Yr Athro Peter Midmore, Sefydliad Astudiaethau Gwledig Cymru, Prifysgol Cymru, Aberystwyth

xii

CYFRANWYR

Dr D. Densil Morgan, Uwch-ddarlithydd, Ysgol Ddiwinyddiaeth ac Astudiaethau Crefyddol, Prifysgol Cymru, Bangor Dr Delyth Morris, Darlithydd mewn Cymdeithasol, Prifysgol Cymru, Bangor

Cymdeithaseg

a

Pholisi

Dr Robin Okey, Uwch-ddarlithydd, Adran Hanes, Prifysgol Warwick Dr Dylan Phillips, Cymrawd Ymchwil, Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru Yr Athro Emeritws Glanville Price, Cyn-Athro Adran Ieithoedd Ewropeaidd, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Ms Anne-Marie Sherwood, Ymchwilydd Cyswllt, Sefydliad Astudiaethau Gwledig, Prifysgol Cymru, Aberystwyth Dr Robert Smith, Cymrawd Ymchwil, Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru Dr Beth Thomas, Curadur Bywyd Diwylliannol, Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan Yr Athro Colin H. Williams, Athro Ymchwil, Adran y Gymraeg, Prifysgol Cymru, Caerdydd Dr Mari A. Williams, Cymrawd Ymchwil, Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru

Rhagair

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif yr oedd 929,824 o bobl yn siarad Cymraeg yng Nghymru, sef hanner y boblogaeth. Erbyn diwedd y ganrif yr oedd y ffigur hwn wedi gostwng i oddeutu hanner miliwn (18.6 y cant) ac yr oedd y Gymraeg wedi hen beidio â bod yn unig iaith mwyafrif ei phobl. Er bod ‘pwnc’ neu ‘dynged’ yr iaith Gymraeg yn destun myfyrdod, trafod a dadl ymhell cyn i Saunders Lewis brocio cydwybod y Cymry Cymraeg ym 1962, hon yw’r gyfrol gyntaf i geisio esbonio pryd a phaham y digwyddodd y gostyngiad yn nifer y Cymry Cymraeg, y modd y newidiodd agwedd pobl Cymru at y famiaith yn sgil ymdreiddiad cyflym ac anorfod yr iaith Saesneg, a’r ymdrechion a wnaed i adennill y tir a gollwyd, yn enwedig o safbwynt statws a delwedd gyhoeddus y Gymraeg. Afraid dweud mai stori gymhleth iawn yw hanes cymdeithasol y Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif, ond ymgysurwn yn y ffaith mai pennaf swyddogaeth Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru yw mynd i’r afael â’r ‘cwestiynau paham mawr’, chwedl yr hanesydd Lawrence Stone, a bod gan y Ganolfan dîm o gymrodyr ymchwil dawnus, ynghyd â charfan gref o arbenigwyr yn sefydliadau cyfansoddol Prifysgol Cymru a thu hwnt sy’n bleidiol iawn i’r prosiect hwn, i ymgymryd â’r her. Pleser yw diolch i bob un o’r cyfranwyr am eu cydweithrediad llwyr. Trist yw nodi bod dau ohonynt, sef Dr W. Gareth Evans a Mr R. Gerallt Jones, wedi marw cyn i’r gyfrol hon ymddangos. Bydd y sawl a gafodd y fraint o adnabod a chydweithio â’r ddau ysgolhaig hyn nid yn unig yn teimlo’r golled i’r byw ond hefyd yn diolch am eu cyfraniadau parhaol i ddysg a llenyddiaeth ein gwlad. Fel golygydd cyffredinol y gyfres hon, dyletswydd bleserus yw diolch yn gynnes iawn i Dr Mari A. Williams, cyd-olygydd y gyfrol, am ei chyfraniad amhrisiadwy i’r gwaith o osod trefn ar y gwaith hwn ac am arwain y prosiect mor ddeheuig. Y mae arnaf ddyled drom hefyd i aelodau Pwyllgor Ymgynghorol prosiect ‘Hanes Cymdeithasol yr Iaith Gymraeg’, sef yr Athro Emeritws Harold Carter, yr Athro Emeritws Ieuan Gwynedd Jones, Dr Brynley F. Roberts a’r Athro Emeritws J. Beverley Smith, am eu cyngor doeth a’u diddordeb brwd yn y fenter hon. Pwyswyd yn drwm ar gymwynasgarwch swyddogion Llyfrgell Genedlaethol Cymru a staff

RHAGAIR

xiv

Geiriadur Prifysgol Cymru. Bu gallu cyfrifiadurol Mr Andrew Hawke yn allweddol bwysig a mawr yw ein diolch hefyd i Mr Ian Gulley a Mr Antony Smith, cartograffwyr yn y Sefydliad Daearyddiaeth ac Astudiaethau Daear, Prifysgol Cymru, Aberystwyth, am lunio’r mapiau. Manteisiwyd yn helaeth ar wybodaeth Mrs Dot Jones a Dr Huw Walters, ar lygaid barcud Mr Dewi Morris Jones a Mrs Meinir McDonald, ar waith dylunio Mr Elgan Davies ac ar ddoniau mynegeio Mr William H. Howells. Y mae’r Ganolfan yn dra ffodus o gael swyddog golygyddol eithriadol o effeithiol ac, ar ran pob un o’r cyfranwyr, diolchaf o waelod calon i Mrs Glenys Howells. Mawr yw fy niolch hefyd i Mrs Aeres Bowen Davies, Ms Siân Lynn Evans a Ms Elin Humphreys am gefnogaeth weinyddol gwbl ddibynadwy. Gorchwyl hyfryd yw diolch i Ruth Dennis-Jones am lywio cyfrol drwchus arall drwy’r wasg heb gwyno dim. Dywedir mai trengi yw tynged pob iaith yn y pen draw, ond ar drothwy milflwyddiant newydd y mae’n haws (ac yn ddoethach) edrych yn ôl nag edrych ymlaen. Eto i gyd, hoffwn feddwl mai adrodd stori anorffenedig a wneir yn y gyfrol hon, ynghyd â’r gyfres y mae’n rhan ohoni, ac y bydd trafod helaeth ar y Gymraeg fel iaith fyw a llewyrchus am ganrifoedd lawer i ddod. Mehefin 2000

Geraint H. Jenkins

Byrfoddau

AC BBCS CW CHC CLlGC FHSJ LlGC PH TCHSG THSC TIBG

Archaeologia Cambrensis Bulletin of the Board of Celtic Studies Contemporary Wales Cylchgrawn Hanes Cymru Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru Flintshire Historical Society Journal Llawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru Pembrokeshire Historian Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon Transactions of the Honourable Society of Cymmrodorion Transactions of the Institute of British Geographers

This page intentionally left blank

Hynt yr Iaith Gymraeg 1900–2000: Rhagymadrodd GERAINT H. JENKINS a MARI A. WILLIAMS

NI WAETH o ba gyfeiriad yr edrychir arni, ni ellir gwadu na fu’r ugeinfed ganrif yn gyfnod cythryblus yn hanes y byd. Ar lawer cyfrif pwysig, yr oedd bywyd yn dra gwahanol i ddim a brofwyd neu a ddychmygwyd cyn hynny. Ni chafwyd newidiadau ar y raddfa hon erioed o’r blaen. Bu arswyd rhyfeloedd diarbed, gwawr a machlud llywodraethau totalitaraidd, gwrthsemitiaeth, hil-laddiad, glanio ar y lleuad, argyfwng ecolegol, bygythiad difodiant niwclear, a’r dechnoleg newydd bob un yn fodd i greu argraff ddofn ar feddwl y sawl a gafodd fyw i weld y rhan fwyaf o’r ganrif. Yr un mor bwysig i’r hanesydd cymdeithasol a’r cymdeithasegydd iaith sy’n ymddiddori yn hynt yr ieithoedd Celtaidd a’r ieithoedd llai eu defnydd yng ngorllewin Ewrop oedd dyrchafiad y Saesneg i fod yn iaith ac iddi statws gwirioneddol ryngwladol.1 Yn ystod y ganrif daeth Saesneg yn brif gyfrwng cyfathrach ac yn iaith lywodraethol mewn meysydd megis busnes, academia, hysbysebu, diplomyddiaeth, systemau gwybodaeth, hamdden, chwaraeon a llawer peth arall. Fel y lledaenai’r Saesneg drwy’r byd, diflannai ieithoedd eraill ar raddfa na welwyd mo’i thebyg erioed o’r blaen. Yn wir, y mae’n bur debygol y bydd mwyafrif helaeth yr ieithoedd a siaredir ar y ddaear wedi trengi cyn diwedd yr unfed ganrif ar hugain.2 Y paradocs, serch hynny, yw fod cynnydd diwrthdro’r Saesneg drwy’r byd wedi tynnu sylw at bwysigrwydd ieithoedd llai eu defnydd ac at eu hunaniaeth ddiwylliannol. Un o’r ieithoedd gwarchaeedig hyn yw’r Gymraeg, yr iaith hynaf ym Mhrydain ac un o ieithoedd llenyddol hynaf Ewrop. A hithau wedi bod yn gyfrwng cyfathrebu byw ac egnïol i’r rhan fwyaf o bobl Cymru ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, fe’i cafodd ei hun yn ymladd am ei

1

2

Gw. David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of the English Language (Cambridge, 1995); idem, English as a Global Language (Cambridge, 1997). Steven Pinker, The Language Instinct: The New Science of Language and Mind (London, 1994), tt. 259–61.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

2

heinioes wrth i’r blynyddoedd fynd rhagddynt.3 Y mae Francis Fukuyama wedi ein hatgoffa i’r ugeinfed ganrif ein gwneud yn besimistiaid cyn belled ag y mae hanes yn bod,4 ac y mae’n ddigon posibl fod y Gymraeg hithau bellach ar drothwy dirywiad terfynol o ganlyniad i ddylanwadau cymhleth a chynyddol megis moderneiddio, trefoli, rhyfeloedd diarbed, diboblogi, mewnfudo, grym y farchnad a chyfathrebu ar draws ffiniau cenedlaethol. O’r holl ymadroddion a fathwyd yn ystod yr ugeinfed ganrif nid oes yr un mwy cyforiog o arwyddocâd i Gymry Cymraeg na ‘Tynged yr Iaith’, sef teitl a thestun arloesol Darlith Flynyddol y BBC a draddodwyd gan Saunders Lewis ym 1962 ac sy’n dal i blagio neu i ysbrydoli caredigion yr iaith frodorol ar drothwy’r milflwyddiant newydd.5 Y mae dwy wedd ar hanes yr iaith Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif, sef y gostyngiad yn nifer y siaradwyr a’r frwydr am gydnabyddiaeth swyddogol. Ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd safle’r Gymraeg ym mywyd y genedl yn ymddangos yn gwbl ddiogel, ac er gwaethaf rhagolygon prudd ambell sylwebydd fin de siècle nid oedd lle i gredu bod ei dyfodol yn y fantol. Yn wir, yn ôl tystiolaeth cyfrifiad 1901 yr oedd sefyllfa’r iaith yn gadarn: fe’i siaredid gan 929,824 o bobl (49.9 y cant o’r boblogaeth), ac yr oedd 280,905 (30.2 y cant) o’r rheini yn uniaith Gymraeg. Trigai’r rhan fwyaf o’r siaradwyr uniaith hyn yn ‘Y Fro Gymraeg’, lle’r oedd dros 90 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Yn y rhannau hynny o’r wlad yr oedd yn berffaith bosibl i unigolion a theuluoedd fyw eu bywyd bron yn gyfan gwbl drwy gyfrwng eu mamiaith. Yr oedd nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg o hyd ym Maes Glo De Cymru ac yn y rhan fwyaf o’r wlad daliai’r iaith ei thir yn y cartref a’r gymdogaeth, yn ogystal ag ym meysydd crefydd, diwylliant poblogaidd a llenyddiaeth, a hyd yn oed ym maes gwleidyddiaeth. Ond, fel y dengys cyfrifiad 1991, daeth tro ar fyd. Erbyn hynny yr oedd siaradwyr uniaith Gymraeg wedi darfod amdanynt, y Fro Gymraeg wedi crebachu yn ddim bron, a phedwar o bob pump o’r boblogaeth yn ddi-Gymraeg. 3

4 5

Ymhlith yr astudiaethau a gafwyd hyd yn hyn, gw. Harold Carter, ‘Dirywiad yr Iaith Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl V: Ysgrifau ar Hanes Cymru (Llandysul, 1990), tt. 147–76; Janet Davies, The Welsh Language (Cardiff, 1993); eadem, ‘The Welsh Language’ yn Trevor Herbert a Gareth Elwyn Jones (goln.), Post-War Wales (Cardiff, 1995), tt. 55–77; John Davies, Hanes Cymru (London, 1990), penodau 9 a 10; Bedwyr Lewis Jones, ‘Welsh: Linguistic Conservatism and Shifting Bilingualism’ yn Einer Haugen, J. Derrick McClure a Derick Thomson (goln.), Minority Languages Today (Edinburgh, 1990), tt. 40–52; R. Merfyn Jones, Cymru 2000: Hanes Cymru yn yr Ugeinfed Ganrif (Caerdydd, 1999), pennod 11; Robert Owen Jones, Hir Oes i’r Iaith: Agweddau ar Hanes y Gymraeg a’r Gymdeithas (Llandysul, 1997), tt. 327–436; idem, ‘The Sociolinguistics of Welsh’ yn Martin J. Ball (gyda James Fife) (goln.), The Celtic Languages (London, 1993), tt. 536–605; Marion Löffler, Englisch und Kymrisch in Wales: Geschichte der Sprachsituation und Sprachpolitik (Hamburg, 1997), tt. 110–88; Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973); Colin H. Williams, ‘Language Contact and Language Change in Wales, 1901–71: A Study in Historical Geolinguistics’, CHC, 10, rhif 2 (1980), 207–38; idem, ‘The Anglicisation of Wales’ yn Nikolas Coupland (gol.), English in Wales: Diversity, Conflict and Change (Cleveland, 1990), tt. 19–47. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (London, 1992), t. 3. Saunders Lewis, Tynged yr Iaith (London, [1962]).

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

Ym 1991 dim ond 508,098 (18.6 y cant) a fedrai’r iaith frodorol, ac yr oedd 56 y cant o’r rheini yn byw yng Ngwynedd a Dyfed. Y mae’r ffigurau trawiadol hyn yn dystiolaeth sobreiddiol.6 Ond erbyn degawdau olaf y ganrif, yn baradocsaidd braidd, yr oedd y Gymraeg, wrth i’w thiriogaeth leihau, wedi ennill statws cyfreithiol amgenach a mwy o ddylanwad gwleidyddol ac economaidd.7 Y mae cyfrolau eraill yn y gyfres hon wedi dangos bod y Gymraeg dan fygythiad cynyddol o du iaith ei chymdoges agosaf hyd yn oed ar ddiwedd oes Victoria.8 Er i gyfrifiad 1911 gofnodi’r nifer mwyaf o siaradwyr Cymraeg (977,366) a welwyd erioed, yr oedd y Gymraeg yn iaith leiafrifol (43.5 y cant) yn ei gwlad ei hun am y tro cyntaf yn ei hanes. Yr oedd dwyieithrwydd yn fwy cyffredin nag erioed o’r blaen a chymaint fu’r mewnlifiad o weithwyr Saesneg eu hiaith i siroedd diwydiannol Morgannwg a Mynwy fel nad oedd modd eu cymathu yn y gymdeithas Gymraeg. Erbyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf gwelwyd tuedd ddigamsyniol o blaid y Saesneg fel iaith ffyniant, ffasiwn a phopeth modern. Yn anochel, cafodd y Rhyfel Mawr effaith andwyol ar nifer y siaradwyr Cymraeg, ac y mae’r cofgolofnau sy’n sefyll yn nhrefi a phentrefi Cymru yn dystion mud i’r colledion enbyd hyn. Lladdwyd oddeutu 35,000 o’r c.280,000 o ddynion a ymunodd â’r lluoedd arfog, a gellid tybio bod nifer sylweddol ohonynt yn Gymry Cymraeg.9 Lleisiodd y bardd R. Williams Parry ofid ingol y genedl pan soniodd am ‘y rhwyg o golli’r hogiau’,10 a chafwyd enghraifft symbolaidd a dwysbigol nid yn unig o seithuctod rhyfel ond hefyd o’r perygl a wynebai’r iaith pan ddyfarnwyd Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mhenbedw ym 1917 i Ellis Humphrey Evans (Hedd Wyn), ac yntau eisoes wedi marw ar faes y gad. Buan y sylweddolai’r Cymry Cymraeg wedi iddynt ymuno â’r lluoedd arfog fod eu mamiaith yn iaith eilradd. Er i’r awdurdodau fynd i gryn drafferth i gynhyrchu a dosbarthu posteri a ffurflenni recriwtio Cymraeg, gan geisio ennyn brwdfrydedd a chefnogaeth y cyhoedd drwy ddwyn i gof enwau hen dywysogion Cymru, gwahaniaethid yn erbyn Cymry Cymraeg yn y lluoedd, a hyd at ddyddiau olaf y rhyfel gwaherddid iddynt ddefnyddio eu hiaith eu hunain.11 Yn ôl Lewis 6 7

8

9 10

11

Gw. Pennod 1. Gw. Pennod 5; Gwilym Prys Davies, ‘Yr Iaith Gymraeg a Deddfwriaeth / The Welsh Language and Legislation’ yn Rhian Huws Williams, Hywel Williams ac Elaine Davies (goln.), Gwaith Cymdeithasol a’r Iaith Gymraeg / Social Work and the Welsh Language (Caerdydd, 1994), tt. 41–73; idem, ‘Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif’, Y Traethodydd, CLIII (1998), 76–95. Geraint H. Jenkins (gol.), Iaith Carreg fy Aelwyd: Iaith a Chymuned yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (Caerdydd, 1998); Gwenfair Parry a Mari A. Williams, Miliwn o Gymry Cymraeg!: Yr Iaith Gymraeg a Chyfrifiad 1891 (Caerdydd, 1999); Geraint H. Jenkins (gol.), Gwnewch Bopeth yn Gymraeg: Yr Iaith Gymraeg a’i Pheuoedd 1801–1911 (Caerdydd, 1999). Angela Gaffney, Aftermath: Remembering the Great War in Wales (Cardiff, 1998), tt. 150–1. Alan Llwyd (gol.), Cerddi R. Williams Parry: Y Casgliad Cyflawn 1905–1950 (Dinbych, 1998), t. 66. Aled Eurig, ‘Agweddau ar y Gwrthwynebiad i’r Rhyfel Byd Cyntaf yng Nghymru’, Llafur, 4, rhif 4 (1987), 60; Gervase Phillips, ‘Dai Bach y Soldiwr: Welsh Soldiers in the British Army 1914–1918’, ibid., 6, rhif 2 (1993), 101.

3

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

4

Valentine, ‘tuedd y swyddogion oedd edrych arnom ni’r Cymry fel dynion gwyllt o’r mynydd ac yn hanner gwâr’. Gwnaed hwyl fawr am ben y Cymry nad oedd ganddynt fawr o grap ar y Saesneg,12 a châi siaradwyr Cymraeg na allent gysoni tywallt gwaed ar Ffrynt y Gorllewin â’u gwerthoedd Cristnogol eu dilorni’n gyhoeddus a’u curo yn y dirgel.13 Yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel câi’r ‘conshi’ (sef y gwrthwynebydd cydwybodol) ei atgoffa’n feunyddiol o’i ddiffyg asgwrn cefn gan gofgolofnau dirifedi yn dwyn y geiriau ‘Gwell Angau na Chywilydd’. Yr oedd hi’n anodd hefyd i’r milwr cyffredin arddel cyfundrefn a warafunai iddo ysgrifennu llythyr yn ei famiaith yn sôn am erchyllterau’r ffosydd. Er bod anogaeth ar filwyr i ganu ‘Hen Wlad fy Nhadau’ ac emynau Cymraeg wrth ddringo dros ymyl y ffos, cwynai llawer fod pob llythyr Cymraeg a anfonid ganddynt at eu ceraint yn cael ei ddychwelyd ‘fel pe bai’n geiniog ddrwg’.14 Nid achosai dim fwy o ddrwgdeimlad ymhlith teuluoedd mewn cymunedau uniaith Gymraeg na derbyn neges yn Saesneg oddi wrth y Swyddfa Ryfel yn eu hysbysu bod perthynas wedi marw.15 Yr oedd yn arwydd hefyd o ddiffyg statws y Gymraeg mai dim ond megis wrth-fynd-heibio y penderfynid cynnwys arysgrif yn Gymraeg wrth ymyl y rhai Saesneg a Lladin ar gofgolofnau rhyfel ac mai yn Saesneg yn ddieithriad y cynhelid y seremonïau dadorchuddio. Ystrydeb yw dweud i’r Rhyfel Mawr ddynodi toriad hanfodol â’r gorffennol. O ran cyd-ddistryw a chyd-ddioddef, ni welwyd erioed ei debyg, ac yng nghyddestun iaith a diwylliant, hefyd, yr oedd iddo oblygiadau pellgyrhaeddol. Gan fod y boblogaeth mor symudol a phropaganda yn cael ei daenu mor helaeth, deuai pobl fwyfwy i gysylltiad â’r Saesneg. Rhwng 1911 a 1921 gostyngodd canran y Cymry uniaith o 8.5 y cant i 6.3 y cant, ac yr oedd 10 y cant o’r siaradwyr dwyieithog yn y gr{p 15–25 oed ym 1911 wedi mynd yn uniaith Saesneg erbyn 1921.16 A hwythau wedi profi erchyllterau’r ffosydd, yr oedd llawer o’r milwyr a ddychwelodd i’r wlad y dywedwyd amdani mai gwlad i arwyr ydoedd eisoes wedi cefnu ar y ffydd Gristnogol. Yr oedd crefydd y capeli dan warchae ac amharwyd ar ei delwedd gyhoeddus ymhellach pan gyhoeddwyd My People gan Caradoc Evans ym 1915.17 Eto i gyd, yn rhyfedd iawn gwnaeth ofnadwyaeth rhyfel a’i effeithiau dramatig ar arferion ac ymddygiad pobl ryw gymaint i hyrwyddo buddiannau’r Gymraeg. Er enghraifft, wfftiai Lewis Valentine a Saunders Lewis, dau a oedd wedi profi cigeidd-dra rhyfel, at rethreg Brydeinig, gan arddel 12

13 14

15

16

17

Lewis Valentine, Dyddiadur Milwr a Gweithiau Eraill, gol. John Emyr (Llandysul, 1988), t. 11; Gerwyn Wiliams, Tir Neb: Rhyddiaith Gymraeg a’r Rhyfel Byd Cyntaf (Caerdydd, 1996), t. 13. Gw. Ithel Davies, Bwrlwm Byw (Llandysul, 1984), tt. 62–79. Alan Llwyd ac Elwyn Edwards, Y Bardd a Gollwyd: Cofiant David Ellis (Cyhoeddiadau Barddas, 1992), tt. 59, 93. Am bortread gwych o brofiad teulu chwarelyddol a gollodd anwyliaid yn y Rhyfel Mawr, gw. Kate Roberts, Traed mewn Cyffion (Aberystwyth, 1936). Glyn Lewis, ‘Migration and the Decline of the Welsh Language’ yn Joshua A. Fishman (gol.), Advances in the Study of Societal Multilingualism (The Hague, 1978), tt. 295–6. Sam Adams a Gwilym Rees Hughes (goln.), Triskel One: Essays on Welsh and Anglo-Welsh Literature (Llandybïe, 1971), t. 79.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

ymwybyddiaeth newydd o Gymreictod a oedd yn seiliedig ar yr iaith a’r diwylliant Cymraeg. Yn Miraumont ar ddydd G{yl Dewi 1917, ysgrifennodd Valentine fel hyn yn ei ddyddiadur: ‘Gwn heddiw ym mêr fy esgyrn fod yn rhaid i mi fod byth mwy ynghlwm wrth achos Cymru.’18 Maes o law byddai teimladau fel hyn yn hwb ac yn dân ar groen bywyd diwylliannol Cymru. Cafwyd newidiadau demograffaidd, cymdeithasol ac economaidd ysgubol yn ystod y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, ac effeithiodd y rhain yn ddwfn ar hynt yr iaith Gymraeg.19 Dinoethwyd gwendidau hanfodol yr economi a difethwyd bywyd miloedd o bobl gan ddiweithdra, afiechyd ac amodau byw truenus. Yr oedd hi’n fain ar amaethwyr ac y mae’n anodd cyfleu cyflwr trallodus y cymoedd diwydiannol. Caewyd 241 o byllau ym Maes Glo De Cymru rhwng 1921 a 1936, gan roi ymron hanner y gweithlu o 270,000 o ddynion ar y clwt. Digwyddodd allfudo sylweddol yn sgil y dirwasgiad amaethyddol a chwymp y glofeydd. Yr oedd Cymry’r bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi meddiannu eu gwlad eu hunain, ond allfudo ar raddfa anferth oedd hanes eu disgynyddion. Lle gynt y bu mudo yn fynegiant o egni ac asbri, yr oedd bellach yn dynodi gwaedlif dychrynllyd. Yn sgil gwella cyflwr y ffyrdd a’r rheilffyrdd, daeth yn llawer haws i bobl chwilio am waith mewn mannau eraill ac, o ganlyniad i allfudo gorfodol neu drwy gymorth, collwyd 442,000 o bobl o Gymru i drefi diwydiannol newydd canolbarth a de-ddwyrain Lloegr rhwng 1920 a 1939. Yr oedd tua 66 y cant o’r rhai a ganodd yn iach i’w mamwlad dan 30 oed ac 87 y cant dan 45 oed.20 Yr oedd y goblygiadau i’r Gymraeg yn gwbl amlwg. Ymfudai’r bobl ifainc gweithgar, gan adael ar eu hôl y canol oed a’r hen, gyda’r canlyniad na châi’r Gymraeg ei throsglwyddo i’r genhedlaeth newydd. At hynny, yn negawdau cynnar y ganrif yr oedd siroedd diwydiannol de Cymru yn dechrau profi canlyniadau mewnlifiad o siaradwyr uniaith Saesneg.21 Wrth fwrw golwg yn ôl, pwysleisiodd y bardd Harri Webb sgileffeithiau ieithyddol andwyol y gwasgaru demograffaidd hwn: until about that time [1914] Wales was still fifty per cent Welsh-speaking, and the other fifty per cent were culturally inert – unassimilated immigrants or denaturalised natives. A generation later, assimilation was under way, and there was in existence a large population, Welsh in feeling, but English in language, something totally new in our history.22

18 19

20

21 22

Valentine, Dyddiadur Milwr, t. 43. Mari A. Williams, ‘ “In the Wars”: Wales 1914–1945’ yn Gareth Elwyn Jones a Dai Smith (goln.), The People of Wales (Llandysul, 1999), tt. 179–206. Andrew J. Chandler, ‘The Re-making of a Working Class: Migration from the South Wales Coalfield to the New Industry Areas of the Midlands c.1920–1940’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1988), tt. 3–4, 14. Gw. Pennod 3. Llythyr gan Harri Webb at Meic Stephens, 7 Hydref 1966, a gyhoeddwyd yn Poetry Wales, II, rhif 3 (1966), 37.

5

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

6

Wrth reswm, daliai rhannau helaeth o gefn gwlad y gogledd a’r gorllewin i arddel yr iaith, ond nid oedd y gostyngiad trawiadol yn nifer y siaradwyr Cymraeg yng nghadarnleoedd traddodiadol Morgannwg yn argoeli’n dda: rhwng 1921 a 1951 plymiodd nifer y siaradwyr Cymraeg o 30,948 i 14,538 ym Mwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, ac o 68,519 i 31,215 yn Nosbarth Trefol y Rhondda.23 Yn ôl geiriau diflewyn-ar-dafod W. J. Gruffydd, ‘prif gythraul y Cymry’ fel y’i galwai ei hun, yn Y Llenor: y ffaith anhyfryd [yw] (1) bod y Gymraeg yn marw yn gyflym ym mhob rhan o Forgannwg i’r dwyrain o afon Nedd; (2) bod rhannau helaeth ohoni’n barod wedi mynd mor Seisnig â Sir Faesyfed neu Sir Fynwy; (3) mai hoelen arall yn arch y Gymraeg yw pob ymgais i guddio’r ffeithiau ac i gymryd arnom fod popeth o’r gorau.24

Yr oedd cysylltiad hefyd rhwng y symudiadau demograffaidd ac ieithyddol hyn a newidiadau dramatig mewn symudoledd a thechnoleg, newidiadau a chanddynt y potensial i danseilio’r iaith frodorol hyd yn oed yn ei chadarnleoedd. Yn sgil cyfryngau cyfathrebu amgenach a chynnydd yn y defnydd o geir, bysys a threnau, gallai pobl deithio ymhellach a chyrraedd y canolfannau gwyliau a hamdden mwyaf poblogaidd yn gynt. Erbyn 1938 yr oedd 55,000 o gerbydau trwyddedig yn ne Cymru a 21,000 yn y gogledd.25 Yn sgil dyfodiad y telegraff a’r teleffon, ac yn enwedig y radio ddiwifrau, gallai’r Saesneg groesi ffiniau cenedlaethol a threiddio i aelwydydd lle na chlywid fawr o Saesneg cyn hynny. Nid oedd hyd yn oed mynyddoedd ysgithrog Cymru bellach yn wrthglawdd rhag llif y diwylliant Eingl-Americanaidd. Dyfais arwyddocaol iawn o safbwynt diwylliannol oedd y radio oherwydd tanseiliai arwahanrwydd y cartref.26 Yn ogystal â darparu gwybodaeth ar yr aelwyd, dylanwadai hefyd ar feddwl ac arferion gwrandawyr. Defnyddiai’r BBC ei rheolaeth lwyr dros y cyfrwng yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel i wireddu breuddwyd John Reith o uno’r ‘genedl’ Brydeinig.27 Ni chredai Reith y dylid darparu ar gyfer diddordebau lleiafrifol pitw, a gwell peidio 23 24

25

26 27

John Williams, Digest of Welsh Historical Statistics (2 vols., Cardiff, 1985), I, t. 83. ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, X, rhif 2 (1931), 66. Am sylwadau cyffelyb, gw. Gwynfor Evans, ‘ “Eu Hiaith a Gadwant” – ?’, Y Ddraig Goch, XI, rhif 7 (1937), 8: ‘Cerddodd y cancr ymhell i gorff cymoedd y Rhondda, Ogwr, Rhymni, Aberdâr a Merthyr Tydfil; lle bu bron ddim ond Cymraeg hanner canrif yn ôl, Saesneg yw iaith y mwyafrif erbyn hyn, ac ni chlywir gair o Gymraeg ar enau’r plant wrth chwarae ar yr heol.’ Gw. hefyd Ceri W. Lewis, ‘The Welsh Language: Its Origin and Later History in the Rhondda’ yn K. S. Hopkins (gol.), Rhondda Past and Future (Rhondda Borough Council, d.d.), tt. 210–11. Deian Hopkin, ‘Social Reactions to Economic Change’ yn Trevor Herbert a Gareth Elwyn Jones (goln.), Wales between the Wars (Cardiff, 1988), t. 57. Gw. Pennod 8. David Cardiff a Paddy Scannell, ‘Broadcasting and National Unity’ yn James Curran, Anthony Smith a Pauline Wingate (goln.), Impacts and Influences: Essays on Media Power in the Twentieth Century (London, 1987), t. 157. Gw. hefyd Asa Briggs, The BBC: The First Fifty Years (Oxford, 1985), t. 55.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

â chrybwyll yma rai o’i ragfarnau am y bobloedd Celtaidd a’u hieithoedd. O ganlyniad, defnyddid radio sain Saesneg ei gyfrwng i fynegi ‘Prydeindod’ drwy ddarllediadau brenhinol ac amryw byd o ddathliadau, gwyliau a defodau. Atgyfnerthwyd y benarglwyddiaeth ddiwylliannol hon gan y duedd i ganoli papurau newydd yn nwylo llai o berchenogion dylanwadol.28 Ni allai papurau newydd Cymraeg obeithio cystadlu yn erbyn grym ymerodraeth Berry, ac arwydd o’r amserau oedd tranc Y Darian (Tarian y Gweithiwr cyn hynny) ym 1934 a’r ffaith i’r Genedl Gymreig, a oedd wedi ceisio ymgyrraedd at fod yn bapur newydd Cymraeg cenedlaethol, gael ei draflyncu gan gwmni’r Herald ym 1932. Ymddangosai fod hyd yn oed yr Eisteddfod Genedlaethol wedi ymostwng yn llwyr i’r drefn Seisnig. Erbyn 1931 Saesneg oedd prif iaith y llwyfan, y beirniadaethau a seremonïau Gorsedd y Beirdd; yn ôl W. J. Gruffydd, ‘ein hen fagnel ni ydyw wedi mynd i ddwylo’r gelyn’.29 Ffactor arall a achosai gryn ansicrwydd ymhlith y Cymry Cymraeg oedd y dirywiad yn nylanwad Cristnogaeth.30 Buan y peidiodd yr angerdd a grëwyd gan y diwygiad ysbrydol mawr olaf ym 1904–5 ac, fel y gwelsom eisoes, yr oedd llawer o’r bobl a brofasai erchyllterau rhyfel diarbed wedi cefnu ar eu magwraeth Gristnogol. Cwynai gweinidogion wrth i bobl ifainc, a gasâi bregethau tân a brwmstan ac emynau prudd, ddechrau cadw draw. Yng nghymunedau trefol y de yr oedd mwy a mwy o’r genhedlaeth iau heb fedru’r Gymraeg,31 ac ym 1927 honnwyd fel a ganlyn: ‘Mewn llawer o eglwysi pregethir yr Efengyl i’r hen a’r canol oed yng ng{ydd yr ieuainc, ac ni cheir arwydd fod y rheiny yn deall dim ond pan ddyfynno’r pregethwr rywbeth o’r Saesneg.’32 Yn sgil twf y mudiad llafur a syniadau gwyddonol ac athronyddol newydd, daethpwyd i gysylltu’r iaith Gymraeg â gwleidyddiaeth Ryddfrydol henffasiwn a bywyd mewnblyg cefn gwlad.33 Yng nghymunedau diwydiannol a threfol y de yn enwedig, nid oedd gan 28

29 30

31 32

33

Aled Gruffydd Jones, Press, Politics and Society: A History of Journalism in Wales (Cardiff, 1993), tt. 200, 202, 209; idem, ‘The Newspaper Press in Wales 1804–1945’ yn Philip Henry Jones ac Eiluned Rees (goln.), A Nation and its Books: A History of the Book in Wales (Aberystwyth, 1998), tt. 209–20. ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, X, rhif 4 (1931), 193. Gw. ‘The English Language and the Welsh Churches’, The Welsh Outlook, 1 (1914), 247; M. H. Jones, ‘The Sunday School in Wales’, ibid., VII (1920), 68–70; John Jenkins (Gwili), ‘Y Gymraeg yn ei Pherthynas ag Addysg ac â Chrefydd Heddyw’, Y Geninen, XXXVIII, rhif 3 (1920), 141–4; D. Tecwyn Evans, ‘Yr Iaith Gymraeg a Chrefydd Cymru’, ibid., XLII, rhif 1 (1924), 17–23; W. R. Watkins, ‘Y Bedyddwyr a’r Comisiwn ar y Gymraeg’, Seren Gomer, XVIII, rhif 6 (1926), 225–37; Annie E. Jones a Gwladys Thomas, ‘Yr Iaith Gymraeg a Chrefydd Cymru’, Yr Efrydydd, IX, rhif 8 (1933), 197–9. Gw. Pennod 10. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927), tt. 141–2. D. Miall Edwards, ‘The Present Religious Situation’, The Welsh Outlook, VII (1920), 141–3; Robert Pope, Building Jerusalem: Nonconformity, Labour and the Social Question in Wales, 1906–1939 (Cardiff, 1998); idem, Seeking God’s Kingdom: The Nonconformist Social Gospel in Wales, 1906–1939 (Cardiff, 1999).

7

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

8

y sawl a safai mewn rhes y tu allan i’r ceginau cawl neu a ddioddefai warth y Prawf Moddion fawr i’w ddweud wrth grefydd y capeli a osodai gymaint o bwys ar rinweddau megis cymedroldeb, parchusrwydd a chynildeb. O ganlyniad, yr oedd pethau newydd a mwy deniadol yn dwyn eu bryd. Erbyn canol y 1930au yr oedd y ‘Lluniau Llafar’ yn eu hanterth,34 a mwy o sinemâu fesul pen yn ne Cymru nag yn unman arall trwy Brydain. ‘Thank God for the pictures’, meddai aelodau’r dosbarth gweithiol wrth geisio dygymod â chyni economaidd.35 Ni allai gweithgareddau sidêt, Cymraeg eu hiaith megis y seiat a’r ysgol gân gystadlu yn erbyn Hollywood ac atyniadau rhad a chyffrous yr holl rialtwch Americanaidd, a daeth sêr y sinema a gwroniaid y maes chwarae yn arwyr mewn cymunedau dosbarth-gweithiol. Eto i gyd, ni ddylid gorbwysleisio dirywiad crefydd ymhlith y Cymry Cymraeg. Daliai’r capeli eu gafael ar fywyd pobl o leiaf hyd y 1960au, yn enwedig yn yr ardaloedd gwledig, a bu dylanwad yr ysgol Sul, y cwrdd gweddi, y Gobeithlu, yr eisteddfod, y cwmni drama a’r gymdeithas ddirwest i gyd yn fodd i wrthsefyll twf dylanwadau Seisnig. Un o nodweddion amlycaf y cyfnod oedd y galw am ysgolion Saesneg yn yr ardaloedd poblog lle’r oedd manteision dysgu Saesneg ar draul y Gymraeg yn eglur.36 Er y byddai mamau yn annog eu meibion a’u merched i fagu eu plant i ‘wilia Cwmbreg’, y mae’n ddiau fod plant a fuasai gynt yn ddwyieithog yn troi’n oedolion uniaith Saesneg, gan ymwrthod â’r Gymraeg am ei bod, yn eu tyb hwy, yn annigonol at ddibenion y byd modern.37 Y mae ffyniant unrhyw iaith yn dibynnu ar ei gwerth cymdeithasol ac economaidd, a’r gwir yw fod pwysau seicolegol grymus ar rieni i gefnu ar y Gymraeg heb feddwl ddwywaith am yr etifeddiaeth a gollwyd. Gwthiwyd y syniad i’w pennau fod dysgu a chynnal y Gymraeg yn gwbl ofer. Os oeddynt am ‘ddod ymlaen yn y byd’, Saesneg oedd yr iaith i’w pharchu a thestun cywilydd oedd yr heniaith. ‘What do they want to speak [Welsh] for?’, ‘Welsh doesn’t pay’ a ‘No good fiddling about with Welsh’: dyma’r math o sylwadau a glywid wrth i’r Saesneg ddod yn iaith gyffredin yr ysgol a’r iard fel ei gilydd yn y de diwydiannol.38 Wrth reswm, amrywiai arferion ieithyddol rhwng y naill ardal a’r llall, ac yn y Fro Gymraeg câi polisïau addysg Seisnig lai o ddylanwad. Ond daeth cenhedlaeth newydd i gyplysu’r ‘heniaith’ â 34 35

36 37

38

David Berry, Wales and the Cinema: The First Hundred Years (Cardiff, 1994), tt. 113–95. Stephen Ridgwell, ‘South Wales and the Cinema in the 1930s’, CHC, 17, rhif 4 (1995), 595. Gw. hefyd Peter Miskell, ‘Imagining the Nation: The Changing Face of Wales in the Cinema 1935–1955’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1996). Gw. Pennod 9. D. Hywel Davies, ‘South Wales History which almost Excludes the Welsh’, New Welsh Review, 26 (1994), 11; Hywel Francis, ‘Language, Culture and Learning: The Experience of a Valley Community’, Llafur, 6, rhif 3 (1994), 85–96. Glyn Jones, The Dragon Has Two Tongues: Essays on Anglo-Welsh Writers and Writing (London, 1968), tt. 9, 21, 24; Fiona Bowie ac Oliver Davies (goln.), Discovering Welshness (Llandysul, 1992), t. 119; Dafydd Johnston, ‘Idris Davies a’r Gymraeg’ yn M. Wynn Thomas (gol.), DiFfinio Dwy Lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1995), t. 108.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

‘hen arferion Cymru fu’,39 ac er eu bod yn ymwybodol o’u Cymreictod ni falient ryw lawer yngl}n â thranc yr iaith. Un o ganlyniadau’r gweddnewidiad ieithyddol sylweddol hwn oedd fod lleisiau newydd yn llefaru wrth y Cymry trwy gyfrwng yr iaith Saesneg.40 Wrth reswm, nid oedd pob awdur Eingl-Gymreig yn elyniaethus i’r iaith frodorol. Er enghraifft, er bod Idris Davies o’r farn y byddai’r Saesneg yn concro’r byd ni welai unrhyw reswm paham y dylai’r Eingl-Gymry esgeuluso eu mamiaith: ‘I shall cling to it as long as I live.’41 Ond yr oedd rhai awduron yn ddibris iawn o’r Gymraeg ac yn benderfynol o wireddu potensial creadigol llenyddiaeth Gymreig yn Saesneg. Fe’u dilornid gan y deallusion Cymraeg: ‘A oes Llenyddiaeth EinglGymreig?’ oedd cwestiwn brathog Saunders Lewis.42 Ymateb gr{p o lenorion anarferol o ddawnus megis Jack Jones, Glyn Jones, Margiad Evans, Alun Lewis, Dylan Thomas, Gwyn Thomas a Vernon Watkins oedd tynnu sylw at Gymru drwy annog eu cyd-wladwyr i ysgrifennu yn iaith y mwyafrif. Yn Wales, cylchgrawn pryfoclyd Keidrych Rhys, ac yng nghylchgrawn dyfeisgar Gwyn Jones, The Welsh Review, gwelwyd doniau newydd a enillai’r fath fri rhyngwladol nes peri eiddigedd ymhlith llenorion Cymraeg eu hiaith.43 Honnwyd yn ddiweddar y dylai llenorion yn y ddwy iaith werthfawrogi’r ffaith eu bod yn hanu o gefndir diwylliannol cyffelyb ac yn rhannu’r un profiadau cymdeithasol,44 ond ni ellir gwadu nad oedd caredigion y Gymraeg y pryd hwnnw o’r farn fod gweithgarwch to o awduron Eingl-Gymreig pryfoclyd yn arwydd pellach o dwf Seisnigrwydd yng Nghymru yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. Efallai mai’r gorau y gellir ei ddweud yw i’r ddau ddiwylliant lwyddo i gyd-fyw yn ystod y cyfnod hwnnw, er bod y naill a’r llall yn bur ddrwgdybus o’i gilydd. Yn wyneb yr holl dueddiadau hyn, buasai’n syndod o’r mwyaf pe na bai carfan o Gymry Cymraeg llafar ac addysgedig wedi dod i’r adwy dros yr iaith. Gan nad oedd trwch y boblogaeth yn dirnad maint a goblygiadau’r cyfnewidiadau ieithyddol sylweddol a gafwyd, ynghyd â’r newidiadau llai amlwg o ran agwedd ac ymarweddiad, mater i’r deallusion oedd ymladd yn erbyn y dyb gyffredin fod yr iaith frodorol yn ddibwys a’i thranc yn anochel. Wrth i’r naill gyfrifiad ar ôl y llall ddatgelu bod yr iaith ar drai, lansiwyd mentrau newydd i ennyn hyder yn y Gymraeg ac yn ei gallu i ddygymod ag anghenion a gofynion y bywyd cyfoes.45 39

40

41 42 43 44 45

John Stuart Williams a Meic Stephens (goln.), The Lilting House: An Anthology of Anglo-Welsh Poetry 1917–67 (Llandybïe, 1969), t. 184. Ceir yr ymadrodd ‘the old, abandoned ways’ yng ngherdd Herbert Williams, ‘The Old Tongue’. Gw. Jones, The Dragon Has Two Tongues; Raymond Garlick, An Introduction to Anglo-Welsh Literature (Cardiff, 1970); Roland Mathias, Anglo-Welsh Literature: An Illustrated History (Bridgend, 1986). LlGC Llsgr. 10812D, t. [87], 26 Rhagfyr 1939. Saunders Lewis, Is there an Anglo-Welsh Literature? (Caerdydd, 1939). Gw. Pennod 13. M. Wynn Thomas, Corresponding Cultures: The Two Literatures of Wales (Cardiff, 1999), t. 73. Gw. Pennod 4.

9

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

10

Gwnaed y gwaith caib a rhaw gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, a lwyddodd, trwy gyfrwng canghennau a sefydlwyd ledled Cymru, i ledaenu’r neges y gallai’r iaith ymgynnal drwy’r dyddiau anodd.46 Gan ymbellhau’n fwriadol oddi wrth genedlaetholdeb gwleidyddol, cadwai’r Undeb lygad barcud ar effeithiau addysg a darlledu trwy gyfrwng y Saesneg ar bobl ifainc, ac enillwyd ambell fân fuddugoliaeth trwy lobïo’n ddiwyd. Ond yr oedd y mudiad ieuenctid Cymraeg, Urdd Gobaith Cymru, a sefydlwyd gan Ifan ab Owen Edwards ym 1922 gyda’r nod o arddel llenyddiaeth, traddodiadau ac iaith Cymru, yn fwy llwyddiannus a hirhoedlog. Cymeradwywyd ymdrechion y mudiad hwnnw i feithrin yr iaith ymhlith pobl ifainc yn adroddiad y Bwrdd Addysg, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (1927), adroddiad yr oedd ôl digamsyniol barn W. J. Gruffydd arno. Dwysbigodd gydwybod y Cymry ar bwnc y diffyg defnydd neu’r defnydd cyfyngedig a wneid o’r Gymraeg mewn addysg a darlledu. Dechreuodd dylanwad academyddion Prifysgol Cymru ei amlygu ei hun, yn enwedig ar dudalennau’r Llenor lle y mynegwyd realaeth gymdeithasol ac y drylliwyd delwau gan feirdd megis R. Williams Parry, T. H. Parry-Williams a D. Gwenallt Jones (Gwenallt).47 Er bod llawer yn credu bod Prifysgol Cymru wedi ymwrthod â’r werin a’i cododd drwy wneud y Saesneg yn iaith addysg a gweinyddiaeth ei cholegau, chwaraeodd Pwyllgor Darlledu’r Brifysgol ran bwysig yn yr ymgyrch dros sefydlu Rhanbarth Cymreig o’r BBC ym 1937.48 Er mai bychan oedd nifer y rhaglenni Cymraeg, bu mentrau Sam Jones ym Mangor yn fodd i herio’r dyb mai sefydliad mawr a hunanbwysig (‘Big Bumptious Concern’)49 oedd y BBC. Cymaint, yn wir, oedd dylanwad Sam Jones ar ddarlledu yng ngogledd Cymru nes bod pobl yn credu’r ‘gwirionedd anwadadwy ac amlweddog’ a fynegid yn y llinell enwog ‘Babi Sam yw’r BiBiSî’.50 Daethai’n amlwg erbyn hynny, fodd bynnag, nad oedd gan y Blaid Lafur, a oedd yn dal yr awenau etholiadol yng Nghymru, yn enwedig yn yr ardaloedd diwydiannol, fawr o ddiddordeb yn nhynged yr iaith Gymraeg ac nad oedd yn debygol o ddatrys y problemau a ddeilliai o ddiffyg parch tuag ati. Yr unig blaid wleidyddol a oedd yn cymeradwyo’r Gymraeg, yn ei defnyddio’n helaeth, ac yn ymgyrchu dros ennill amgenach statws iddi oedd Plaid Genedlaethol Cymru, plaid a gefnogid yn bennaf o 1925 ymlaen gan ddeallusion dosbarth-canol.51 Ei nod cychwynnol oedd sefydlu ‘Cymru Gymraeg’, ond oherwydd ei chanlyniadau etholiadol truenus ni feddai ar unrhyw rym gwleidyddol. Yr oedd ei pholisïau yn 46

47 48

49 50

51

Marion Löffler, ‘ “Eu Hiaith a Gadwant”: The Work of the National Union of Welsh Societies, 1914–1941’, THSC, cyfres newydd, 4 (1998), 124–52. Gw. Pennod 11. John Davies, Broadcasting and the BBC in Wales (Cardiff, 1994), t. 79; J. Gwynn Williams, The University of Wales 1893–1939 (Cardiff, 1997), tt. 385–6. R. Alun Evans, Stand By! Bywyd a Gwaith Sam Jones (Llandysul, 1998), t. 60. Dyfnallt Morgan (gol.), Babi Sam yn Dathlu Hanner Can Mlynedd o Ddarlledu o Fangor, 1935–1985 (Bangor a Chaernarfon, 1985), t. 15. Gw. Pennod 6.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

drwm dan ddylanwad Saunders Lewis, a fuasai’n aelod o’r Blaid o’r dechrau ac yn llywydd arni rhwng 1926 a 1939. Yr oedd Lewis yn ffigur o bwys ar lawer cyfrif a cheir cyfeiriad ato ym mhob pennod bron yn y gyfrol hon. Nid oes amheuaeth nad yr ysgolhaig a’r beirniad diwylliedig elitaidd hwn, a safai ar adain dde y sbectrwm gwleidyddol, oedd llenor a beirniad llenyddol galluocaf ei oes. Ac yntau’n argyhoeddedig fod lles diwylliannol ac undod cymdeithasol yn deillio o unplygrwydd moesol ac ysbrydol yr unigolyn, aberthodd Lewis ei yrfa fel llenor er mwyn pleidio achos y Gymraeg. Canmolwyd a ffieiddiwyd ei syniadau pryfoclyd i’r un graddau. Anogai ei gyd-lenorion a’i gyd-ymgyrchwyr i ymwrthod â dylanwadau Seisnig, gan arddel yn hytrach estheteg frodorol ac Ewropeaidd. Fel Leavis, tybiai fod diwydiannaeth wedi llygru cymdeithas a’i gwanhau. Casâi Lewis sosialaeth fel y casâi gyfalafiaeth ac er nad oedd ei raglen ‘yn ôl i’r wlad’ o reidrwydd yn adweithiol52 cythruddwyd aelodau o’r Blaid Lafur ganddi a chodwyd gwrychyn siaradwyr di-Gymraeg. Prin y cafodd yr un o’i ddadleuon effaith ar drwch y boblogaeth, fodd bynnag, a dengys synnwyr trannoeth fod ei ddehongliad o hanes Cymru yn dra diffygiol. Eto i gyd, cyflawnodd ddwy weithred wleidyddol eithriadol bwysig o blaid buddiannau’r iaith ar ddwy adeg dyngedfennol yn ei hanes – sef ym 1936 ac ym 1962 – a chafodd y naill a’r llall ddylanwad pellgyrhaeddol ar feddylfryd y Cymry. Yr oedd y weithred symbolaidd gyntaf – sef llosgi’r ysgol fomio ym Mhenyberth ym Medi 1936 – yn bwysig nid yn unig oherwydd iddi ddinoethi diffygion aelodau seneddol Cymru ond hefyd oherwydd iddi dynnu sylw at statws israddol y Gymraeg. Bu’r ffaith i’r achos llys gael ei drosglwyddo i’r Old Bailey ac i’r diffynyddion wrthod siarad Saesneg yn fodd i ennyn cydymdeimlad â’r iaith. Yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd ym 1938 lansiodd y bargyfreithiwr Dafydd Jenkins ddeiseb genedlaethol anenwadol ac anwleidyddol, a’i obaith oedd y byddai miliwn o bobl yn ei llofnodi.53 Fel y digwyddodd, daeth dros 360,000 o enwau i law o blaid diddymu ‘cymal iaith’ Deddf Uno 1536. Yr oedd y rhyfel wedi dechrau erbyn i Ddeiseb yr Iaith Gymraeg gael ei chyflwyno gerbron T}’r Cyffredin ym 1941, a diwedd yr ymgyrch oedd Deddf Llysoedd Cymru 1942, deddf a ystyrid yn frad gan lawer. Er mai hon oedd y ddeddf gyntaf i roi peth cydnabyddiaeth i’r Gymraeg, ni chaniatâi i ddiffynnydd a thyst ddefnyddio’r iaith yn y llys fel y dymunent. Pa ryfedd, felly, fod ymgyrchwyr dros yr iaith yn teimlo nad oedd ganddynt unrhyw ffydd bellach yn sefydliadau canolog y llywodraeth. Serch hynny, ar sawl cyfrif yr oedd statws cyfreithiol y Gymraeg yn llai pwysig na dirywiad yr iaith fel cyfrwng beunyddiol. Petai cyfrifiad wedi ei gynnal ym 1941, y mae’n ddiau y byddai wedi dangos bod y Gymraeg mewn trafferthion enbyd. Pwnc sy’n haeddu sylw llawnach yw effaith y rhyfel ar Seisnigo Cymru, 52

53

Gw. Pennod 2; Pyrs Gruffudd, ‘Tradition, Modernity and the Countryside: The Imaginary Geography of Rural Wales’, CW, 6 (1994), 45. J. Graham Jones, ‘The National Petition on the Legal Status of the Welsh Language, 1938–1942’, CHC, 18, rhif 1 (1996), 92–124.

11

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

12

ond y mae profion ddigon na fu o les i’r iaith. Yr oedd y mwyafrif o bobl Cymru yn naturiol yn gefnogol i’r rhyfel ac yn fodlon ufuddhau i ymdrechion y llywodraeth i hyrwyddo undod Prydeinig. Golygai gofynion y rhyfel, serch hynny, fod llai o adnoddau ar gael i’r iaith Gymraeg ac yn ystod y chwe blynedd o frwydro daeth ymron hanner miliwn o ddeiliaid trwydded radio yng Nghymru yn gyfarwydd â phropaganda ar ran ‘Prydain Fawr’ a chyflenwad beunyddiol o raglenni Saesneg. Crëwyd cryn anesmwythyd yn sgil dyfodiad miloedd o noddedigion a anfonwyd o ganolfannau trefol Lloegr i ddiogelwch cefn gwlad Cymru. Yn ôl adroddiadau lleol, deuai’r plant hyn â’u chwain a’u llau gyda hwy i’w cartrefi newydd, yn ogystal ag acenion dinasoedd Lerpwl, Birmingham a Llundain. Fel y dywedodd Swyddog Addysg Cyngor Sir Môn, yr oeddynt yn siarad ‘a different language and had generally formed different habits from the native children’.54 Ond er i’w dyfodiad gael effaith niweidiol ar iaith y Cymry Cymraeg ifainc yn y tymor byr, cymathwyd y noddedigion mewn byr o dro a daeth o leiaf rai o’r rheini a ymgartrefodd yn barhaol yng nghefn gwlad Cymru yn siaradwyr Cymraeg rhugl. Cythruddwyd pleidwyr y diwylliant Cymraeg hefyd gan benderfyniad y llywodraeth yn ystod y rhyfel i feddiannu tir. Ym 1940 meddiannwyd 54 o dai ar Fynydd Epynt yn sir Frycheiniog at ddibenion milwrol, a gyrrwyd 219 o bobl o’u cartrefi heb nac eglurhad nac iawndal.55 Galwyd Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru ynghyd ym mis Rhagfyr 1939 i rwystro datblygiadau o’r fath, ond methwyd atal atafaelu tir a gawsai ei drin gan deuluoedd Cymraeg ers cenedlaethau. Ni wrandawyd ar brotestiadau cyhoeddus Saunders Lewis nac Iorwerth C. Peate, a hyd yn oed pan ymunodd y Pwyllgor ag Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg i ffurfio Undeb Cymru Fydd ym 1941 daliai’r llywodraeth i ddiystyru barn yr ymgyrchwyr. Yn ystod ‘rhyfel y bobl’, tanseilio trefn Hitler oedd y brif flaenoriaeth, ac am mai yn ystod y rhyfel y meddiannwyd 40,000 erw o dir ar Fynydd Epynt ni welwyd yn y digwyddiad yr arwyddocâd symbolaidd a dadogwyd ar Benyberth neu Dryweryn. Bu’r Ail Ryfel Byd, felly, yn fodd i gyflymu tueddiadau tymor hir a oedd eisoes yn amlwg erbyn diwedd y 1930au. O ganlyniad i’r ffaith fod pobl yn gallu teithio’n gynt nag erioed o’r blaen a hefyd dwf y cyfryngau torfol, yr oedd Saesneg yn ysgubo trwy’r ardaloedd mwyaf anghysbell. Erbyn 1951 yr oedd nifer y siaradwyr Cymraeg wedi disgyn i 714,686 (sef 28.9 y cant o’r boblogaeth dros dair oed). Treiddiasai arferion newydd Saesneg i’r Fro Gymraeg ar hyd arfordir y gogledd yn ogystal ag o gyfeiriad y dwyrain. Yr oedd oedolion uniaith Gymraeg 54

55

Gillian Wallis, ‘North Wales Receives – An Account of the First Government Evacuation Scheme, 1939–40’, FHSJ, 32 (1989), 128. Gw. hefyd eadem, ‘North Wales: A Case Study of a Reception Area under the Government Evacuation Scheme, 1939–1945’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1979). Ronald Davies, Epynt without People . . . and Much More (Talybont, 1971); Herbert Hughes, ‘Mae’n Ddiwedd Byd Yma . . .’: Mynydd Epynt a’r Troad Allan yn 1940 (Llandysul, 1997); Ann Gruffydd Rhys, ‘Colli Epynt’, Barn, 366–7 (1993), 30–4.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

bellach mor brin â sofrenni aur ac yn nhrefi Saesneg eu hiaith y Gymru ddiwydiannol ystyrid y Gymraeg yn iaith wahanglwyfus. Ymddangosai fod tuedd anorfod at fwy o ddylanwadau Saesneg, llai o gymhwysedd – yn llafar, ac yn sicr yn ysgrifenedig – yn Gymraeg, a diffyg hyder o ran defnyddio iaith a oedd yn amlwg ar drai. Prin fod unrhyw statws cyhoeddus yn perthyn i’r Gymraeg. Ni cheid arwyddion na hysbysiadau cyhoeddus yn Gymraeg, ac uniaith Saesneg oedd pob ffurflen swyddogol a gynhyrchid gan lywodraeth leol a chanolog. Dilornid pob gweithred o anufudd-dod sifil a gyflawnwyd gan Eileen a Trefor Beasley o Langennech a’u tebyg, ac yr oedd tynged yr iaith yn ymddangos mor druenus nes i Islwyn Ffowc Elis anfon ei brif gymeriad, Ifan, ar ddwy daith i’r dyfodol yn ei nofel wyddonias, Wythnos yng Nghymru Fydd (1957). Taith galonogol iawn i Gymru ddwyieithog, annibynnol a hunanhyderus oedd y gyntaf o’r ddwy, ond profiad ysgytiol oedd yr ail. Cafodd y prif gymeriad ei hun mewn gwlad a gollasai ei hiaith ac a ddaethai’n dalaith orllewinol ddi-Gymraeg o Loegr. Wrth deithio drwy’r wlad druenus hon cyfarfu â hen wraig orffwyll yn Y Bala, a cheisiodd ddwyn perswâd arni i adrodd gydag ef y drydedd salm ar hugain yn Gymraeg. Ymunodd hi ag ef, gan adrodd geiriau clo’r salm cyn llithro’n ôl i’r Saesneg. Dyna pryd y sylweddolodd Ifan ei fod ‘wedi gweld â’m llygaid fy hun farwolaeth yr iaith Gymraeg’.56 Degawd digalon oedd y 1950au i ymgyrchwyr yr iaith, a daethai’n fwyfwy amlwg mai dim ond her effeithiol ac efallai hunanaberthol a fyddai’n deffro cydwybod y cyhoedd i gyflwr affwysol yr iaith frodorol. Clywyd yr her gyffrous honno ym mis Chwefror 1962 pan ddychwelodd Saunders Lewis i’r llwyfan cyhoeddus ar ôl blynyddoedd o encil wedi’r rhyfel i draddodi ei ddarlith radio hanesyddol Tynged yr Iaith. Ynddi proffwydodd y byddai’r Gymraeg yn darfod amdani yn gynnar yn yr unfed ganrif ar hugain petai’r sefyllfa ieithyddol yn parhau fel yr oedd.57 Megis ym 1936, ei nod oedd cywilyddio ei gyd-Gymry, yn enwedig aelodau Plaid Cymru, a’u cymell i ddatblygu strategaeth gydlynol ac effeithiol a sicrhâi ddyfodol i’r iaith a garai uwchlaw popeth. Datganodd unwaith eto ei hen gred fod achub yr iaith yn bwysicach nag ennill hunanlywodraeth. Er na wyddys faint o bobl a glywodd y ddarlith y noson honno, atseiniodd ei chynnwys drwy Gymru am flynyddoedd wedi hynny. Yn wir, y mae’n anodd dychmygu sut y buasai pethau wedi bod oni bai am y ddarlith heriol ac amserol hon. Daethpwyd â thynged yr iaith i sylw’r cyhoedd a’i gosod ar agenda gwleidyddion mewn modd hollol newydd. Yr oedd neges Lewis yn gwbl eglur: dim ond chwyldro a fyddai’n achub y cam a wnaed â’r Gymraeg. Felly, er i nifer y siaradwyr Cymraeg ostwng 17.3 y cant yn ystod y 1960au, yr eironi yw fod Tynged yr Iaith wedi sicrhau ymrwymiad o’r newydd o blaid adfer y Gymraeg. Agorodd ddrws gwleidyddiaeth i bobl ifainc yn anad neb.

56 57

Islwyn Ffowc Elis, Wythnos yng Nghymru Fydd (Caerdydd, 1957), t. 214. Lewis, Tynged yr Iaith, t. 5.

13

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

14

Degawd o weithredu gan fyfyrwyr oedd y 1960au, degawd nodedig am ei ddelfrydau, ei ddewrder a’i fenter. Nod angen yr hyn a alwai Martin Luther King yn ‘eithafiaeth greadigol’ (‘creative extremism’)58 oedd anufudd-dod sifil, di-drais, ac yng Nghymru yr iaith oedd prif ffocws y mudiad hawliau sifil. Yr oedd y ffaith fod tri pherson di-Gymraeg am bob un a siaradai’r iaith yn her i’r myfyrwyr ifainc cymharol gefnog a ymunodd â Chymdeithas yr Iaith Gymraeg o 1962 ymlaen, gan gychwyn ymgyrch i ddyrchafu bri yr iaith Gymraeg ym mywyd cyhoeddus Cymru.59 Er mai yn anaml y cododd nifer yr aelodau uwchlaw 2,000, yr oedd eu dylanwad yn llawer mwy na’u rhif.60 Disodlwyd dulliau cyfansoddiadol a chwrteisi eu rhagflaenwyr gan weithredu uniongyrchol di-drais a oedd yn bwriadol gymell ymyrraeth o du’r heddlu, ynghyd ag erlyniadau, dirwyon a charchar. Dyfeisiwyd amrywiaeth o ddulliau hurt ac arwrol er mwyn ennill cyhoeddusrwydd – anffafriol gan mwyaf – ac er mwyn gorfodi’r awdurdodau i gymryd pwnc yr iaith o ddifrif. Dros y blynyddoedd hefyd cyhoeddodd y Gymdeithas sawl maniffesto soffistigedig a gryfhâi’r brwydrau symbolaidd ac a ddarparai ddulliau o adfer yr iaith. Er i George Thomas, Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, gondemnio’r Gymdeithas a’i ‘madcap campaign’,61 rhaid ei deall yng nghyd-destun y sylweddoliad fod colli iaith yn gyfystyr â cholli hunaniaeth ddiwylliannol, sydd yn ei dro yn golled i ddynoliaeth. Ategwyd a chyfreithlonwyd gweithgareddau’r Gymdeithas, yng ngeiriau’r athronydd J. R. Jones, gan y ‘profiad o wybod, nid eich bod chwi yn gadael eich gwlad, ond fod eich gwlad yn eich gadael chwi, yn darfod allan o fod dan eich traed chwi, yn cael ei sugno i ffwrdd oddiwrthych, megis gan lyncwynt gwancus, i ddwylo ac i feddiant gwlad a gwareiddiad arall’.62 Ar ôl cael ei rwystro cyhyd gan syrthni a difaterwch traddodiadol swyddogion llywodraeth Prydain, darganfu mudiad yr iaith fod ganddo’r gallu i ysgogi pobl i weithredu. Yn groes graen braidd ildiwyd ar faterion megis arwyddion ffyrdd dwyieithog, trwyddedau ceir a dogfennau swyddogol, a daeth galw am ddeddfu buan. Ond yr oedd Deddf yr Iaith Gymraeg 1967, deddf a bleidiai rinweddau dilysrwydd cyfartal, yn siom enbyd i ymgyrchwyr yr iaith gan na osodai ddyletswydd ar gyrff cyhoeddus i ddefnyddio’r Gymraeg nac i alluogi siaradwyr i fynnu gwasanaeth yn Gymraeg. Hyd yn oed cyn i’r inc sychu ar y ddeddfwriaeth hon, clywid galw croch am gydnabyddiaeth lawnach i’r Gymraeg ym mywyd 58

59 60

61

62

Arthur Marwick, The Sixties: Cultural Revolution in Britain, France, Italy, and the United States, c.1958–c.1974 (Oxford, 1998), t. 288. Gw. hefyd Norman F. Cantor, The Age of Protest (London, 1970). Gw. Pennod 16. Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998), t. 62. Gw. hefyd idem, ‘ “Crea Anniddigrwydd drwy Gyrrau’r Byd”: Oes y Brotest a Brwydr yr Iaith yng Nghymru’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XIII: Ysgrifau ar Hanes Cymru (Llandysul, 1998), tt. 165–95. Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .?, tt. 253–4; Colin H. Williams, ‘Non-Violence and the Development of the Welsh Language Society, 1962–c.1974’, CHC, 8, rhif 4 (1977), 426–55. J. R. Jones, Gwaedd yng Nghymru (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1970), tt. 81–2.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

cyhoeddus y wlad ac am ymateb cadarnhaol i’r cyfnewidiadau cymdeithasol ac economaidd a oedd yn bygwth yr etifeddiaeth ddiwylliannol. Daeth methiant yr awdurdodau darlledu i gwrdd â’u disgwyliadau yn brif flaenoriaeth ymhlith ymgyrchwyr o blaid y Gymraeg. O’r 1970au ymlaen daeth darlledu sain a theledu yn bwnc llosg. Yn hwyr yn y dydd, yr oedd y rhai a ymgyrchai dros yr iaith wedi sylweddoli bod y teledu yn ddylanwad grymus o blaid Seisnigo a bod taer angen am wasanaeth yn yr iaith Gymraeg. Yn wir, yn nhyb Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, hwn oedd ‘Yr Unig Ateb’ a oedd yn debygol o fodloni’r Cymry Cymraeg a’r di-Gymraeg fel ei gilydd. Daeth y teledu yn symbol o dynged yr iaith, yn enwedig pan gyhoeddodd Gwynfor Evans, cenedlaetholwr uchel ei barch, ei fod yn bwriadu ymprydio i farwolaeth oni fyddai’r llywodraeth yn glynu wrth ei haddewid i sefydlu pedwaredd sianel ar gyfer darlledu yn Gymraeg. Daeth tro ar fyd ym mis Tachwedd 1982 pan ddechreuodd Sianel Pedwar Cymru (S4C) ddarlledu dwy awr ar hugain o raglenni Cymraeg yr wythnos, ac yn nhyb Geraint Stanley Jones, yr oedd y ffaith fod hanner miliwn o bobl yn gallu cynnal gwasanaeth radio63 a theledu cymhleth drwy gyfrwng iaith dan warchae yn gryn orchest greadigol, gwleidyddol ac economaidd.64 Dros gyfnod maith hefyd buasai amrywiaeth mawr o ymgyrchwyr yn brwydro dros addysg Gymraeg. Am gyfnod ar ôl 1945 caniateid i awdurdodau addysg lleol sefydlu cynlluniau dysgu Cymraeg yn ôl anghenion a dymuniadau’r gymuned leol, ond arweiniodd hyn nid yn unig at ddarpariaeth anwastad ond hefyd at gryn anfodlonrwydd. Erbyn 1961 yr oedd llai nag un plentyn o bob pump rhwng pump a phymtheg oed yn gallu siarad neu ddeall Cymraeg.65 Buan y daeth yn eglur fod achub yr iaith yn dibynnu’n rhannol ar estyn darpariaeth addysg Gymraeg a dwyieithog fel y byddai nid yn unig o fewn cyrraedd teuluoedd mewn ardaloedd Cymraeg cadarn ond ar gael hefyd i rieni mewn ardaloedd diwydiannol neu drefol a oedd naill ai wedi methu trosglwyddo’r iaith i’w plant neu yn gwarafun iddi ei lle ym mywyd cyhoeddus Cymru. Sylweddolwyd bod rhaid trochi plant yn y Gymraeg ac esgorodd hyn ar ffurfio’r Mudiad Ysgolion Meithrin ym 1971, mudiad a fu’n llwyddiant ysgubol. Erbyn 1998–9 yr oedd tua mil o gylchoedd chwarae, grwpiau rhieni a phlant, ac ysgolion meithrin Cymraeg yn cynnig amrediad cyflawn o weithgareddau i blant dan oedran ysgol.66 Ni ellir gorbwysleisio dylanwad y mudiad hwn fel sail i addysg ddwyieithog lwyddiannus. 63

64

65 66

Cychwynnwyd darlledu rhaglenni Cymraeg ar Radio Cymru ym 1977 ac ail-lansiwyd y gwasanaeth ar donfedd VHF ym 1979. Geraint Stanley Jones, ‘A Sense of Place’ yn Patrick Hannan (gol.), Wales in Vision: The People and Politics of Television (BBC Cymru Wales, 1990), t. 157; Hugh Mackay ac Anthony Powell, ‘Wales and its Media: Production, Consumption and Regulation’, CW, 9 (1996), 8–39. Gareth Elwyn Jones, Modern Wales: A Concise History c.1485–1979 (Cambridge, 1984), t. 291. Mudiad Ysgolion Meithrin, Adroddiad Blynyddol / Annual Report 1998–99. Am astudiaeth gynhwysfawr, gw. Catrin Stevens, Meithrin: Hanes Mudiad Ysgolion Meithrin 1971–1996 (Llandysul, 1996).

15

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

16

Bu sefydlu ysgolion cyfrwng Cymraeg cynradd ac uwchradd yn fodd i chwalu’r dyb mai Saesneg oedd yr unig gyfrwng addysg buddiol ac effeithiol. I nifer sylweddol o rieni di-Gymraeg daeth yr iaith, a fuasai gynt yn destun cywilydd, yn rhywbeth i’w drysori fel arwydd o hunaniaeth a hunan-werth. Fel y ffynnai addysg ddwyieithog, felly y collai y Gymraeg ei chysylltiadau negyddol. Gyda’r Ddeddf Diwygio Addysg ym 1988 daeth yn bwnc gorfodol, fel iaith gyntaf neu ail iaith, yng nghwricwlwm yr ysgolion cynradd a blynyddoedd cynnar yr ysgolion uwchradd. Ar y llaw arall, methodd Prifysgol Cymru, un o sefydliadau cenedlaethol diwedd oes Victoria, â denu meibion a merched disglair drwy ddarparu ar eu cyfer arlwy boddhaol o gyrsiau cyfrwng Cymraeg. Hyd y 1960au cyfyngwyd addysg drwy gyfrwng y Gymraeg i adrannau’r Gymraeg, Hanes Cymru ac Astudiaethau Beiblaidd, ac er i ystod eang o bynciau yn y dyniaethau gael eu dysgu yn Gymraeg oddi ar hynny, wfftiwyd at y syniad o sefydlu Coleg Cymraeg. Yr oedd y ddarpariaeth dameidiog hon fel petai’n ategu dyfarniad Saunders Lewis fod diffyg dewrder moesol a phenderfyniad affwysol ynghylch y Gymraeg i’w canfod mewn addysg uwch.67 Felly, er mai academyddion Cymru a fu’n bennaf cyfrifol am ffyniant ysgrifennu llenyddol creadigol a hanesyddol yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel, yr eironi yw i’w myfyrwyr gael eu hamddifadu o’r cyfle i ddatblygu eu doniau drwy gyfrwng y Gymraeg. At ei gilydd, serch hynny, bu datblygiad addysg ddwyieithog yn ystod ail hanner y ganrif yn sylfaen gadarn i ddadeni ieithyddol.68 Ym maes crefydd, cadarnle’r iaith Gymraeg dros y canrifoedd, bu’r stori yn wahanol. Er bod cyswllt hanesyddol wedi bodoli rhwng pynciau ysbrydol ac addysgol, ni theimlai’r Cymry yn y cyfnod ar ôl 1945 unrhyw awydd i gynnal eu hetifeddiaeth ysbrydol. Yn wir, cefnodd lluoedd ohonynt arni. Nid oedd bod yn Gristion mwyach yn rhan annatod o fod yn Gymro neu’n Gymraes. Gostyngodd aelodaeth yr eglwysi o 808,161 ym 1905 i 523,100 ym 1982, sef cwymp o 36 y cant.69 Yr oedd y llanw wedi troi yn erbyn addoliad ac arferion Cristnogol. Yn sgil twf seciwlariaeth a chyfystyru Ymneilltuaeth ag arferion henffasiwn, profodd miloedd o bobl nid yn unig ddadrithiad â chrefydd sefydledig ond hefyd argyfwng ffydd. Ychydig o amynedd a oedd gan y Gymru ôl-fodern â duwioldeb y gorffennol, ac er gwaethaf ymdrechion cadwraethwyr, caniatawyd i gapeli a fu gynt yn destun balchder i’w cynulleidfaoedd fynd yn adfeilion, neu gael eu troi yn 67

68

69

Lewis, Is there an Anglo-Welsh Literature?, t. 13. Gw. hefyd Dafydd Glyn Jones, ‘Problem Prifysgol’, Y Traethodydd, CLIII (1998), 71–5. Gw. gwaith ysgogol Colin Baker, yn enwedig Aspects of Bilingualism in Wales (Clevedon, 1985), Key Issues in Bilingualism and Bilingual Education (Clevedon, 1988), Attitudes and Language (Clevedon, 1992) a (gyda Sylvia Prys Jones), Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education (Clevedon, 1998). Glanmor Williams, The Welsh and their Religion (Cardiff, 1991), t. 72. Gw. hefyd Chris Harris, ‘Religion’ yn Richard Jenkins ac Arwel Edwards (goln.), One Step Forward? South and West Wales Towards the Year 2000 (Swansea, 1990), tt. 49–59; Christopher Harris a Richard Startup, The Church in Wales: The Sociology of a Traditional Institution (Cardiff, 1999), tt. 37–9; D. Densil Morgan, The Span of the Cross: Christian Religion and Society in Wales 1914–2000 (Cardiff, 1999).

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

sinemâu, yn dafarnau neu yn neuaddau bingo.70 Ym 1991 ofnai Glanmor Williams mai gwelw ac ysbeidiol oedd fflamau’r tân ar allorau Cymru mwyach.71 Yr oedd goblygiadau diwylliannol i’r fath ddadrithiad oherwydd o gyfnod y Diwygiad Protestannaidd ymlaen, yn enwedig yn sgil cyhoeddi’r Beibl Cymraeg cyntaf ym 1588, buasai’r Gymraeg yn iaith crefydd yng Nghymru. Rhoddai hynny urddas iddi, gan sicrhau mai hi oedd prif iaith y capeli a’r eglwysi am yn agos i bedwar can mlynedd wedi hynny. Ond pan ddirywiodd crefydd i fod yn ddylanwad ymylol ar fywyd cymunedol Cymru yn ystod ail hanner yr ugeinfed ganrif, collodd yr iaith frodorol un o’i pheuoedd mwyaf grymus a pharchus. Dylid pwysleisio hefyd fod y Cymry Cymraeg a ymwrthododd â Christnogaeth wedi cefnu yn ogystal ar etifeddiaeth lenyddol gyfoethog a oedd yn cynnwys rhyddiaith William Morgan, Charles Edwards ac Ellis Wynne, rhethreg pregethwyr fel John Elias a Christmas Evans, ac emynau Williams Pantycelyn ac Ann Griffiths. Mewn gwlad a adwaenid ar un adeg fel ‘gwlad y Llyfr’, prin fod sail bellach i haeriad William Owen Pughe fod y Gymraeg yn ‘iaith y nefoedd’, ac y mae’n anodd dychmygu y bydd y Gymraeg yn sugno nerth byth mwy o fyd crefydd. Wrth i ddylanwad crefydd ddechrau cilio yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel, daeth yn fwyfwy amlwg fod y diwylliant llyfr a oedd wedi cynnal diwylliant Cymru er dyddiau ysgolheigion y Dadeni hefyd yn debygol o ddiflannu oni cheid cryn gymorth ariannol o du’r wladwriaeth. Ym 1952 tynnodd Adroddiad Ready sylw at bwysigrwydd ceisio nawdd y wladwriaeth ar gyfer cyhoeddi yn Gymraeg: A bookless people is a rootless people . . . if Welsh goes, a bastardised vernacular will take its place, lacking both pride of ancestry and hope of posterity.72

Gan fod llyfrau a chylchgronau Cymraeg atyniadol mor brin, peth anodd oedd gwrthsefyll y llif geiriau, priod-ddulliau ac ymadroddion Saesneg a effeithiai ar gyfoeth llafar a thafodieithol y Gymraeg.73 Gan fod y cyfryngau torfol yn ddylanwad diwylliannol mor rymus, yr oedd angen strategaeth gydlynol i feithrin darllengarwch a llythrennedd yn yr iaith frodorol.74 Fel y sylwodd Colin Baker, y mae iaith lafar heb lythrennedd yn debyg i gorff heb aelodau.75 Trwy lafur mentrus Alun R. Edwards, Llyfrgellydd Sir Aberteifi ar y pryd, sefydlwyd y Cyngor Llyfrau Cymraeg (Cyngor Llyfrau Cymru wedi hynny) ym 1961. Bu’r Cyngor Llyfrau, ar y cyd â Chyd-Bwyllgor Addysg Cymru (a sefydlwyd ym 1948) a Chyngor Celfyddydau Cymru (a sefydlwyd ym 1967), yn gyfrifol am 70 71 72

73 74

75

Anthony L. Jones, Welsh Chapels (arg. diwygiedig, Stroud, 1996), tt. 118–20. Williams, The Welsh and their Religion, t. 72. Gwilym Huws, ‘Welsh-Language Publishing 1919 to 1995’ yn Jones a Rees (goln.), A Nation and its Books, t. 343. Gw. Pennod 12. Gwynfor Evans, Byw neu Farw? Y Frwydr dros yr Iaith a’r Sianel Deledu Gymraeg / Life or Death? The Struggle for the Language and a Welsh T.V. Channel (d.d.), t. [9]. Baker, Aspects of Bilingualism, t. 21.

17

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

18

adnewyddu’r diwylliant llyfrau Cymraeg. Cynyddodd nifer y llyfrau Cymraeg a gyhoeddwyd o 109 ym 1963 i 573 ym 1998–9 ac agorwyd siopau llyfrau Cymraeg ledled Cymru. Yng nghyd-destun ieithoedd llai eu defnydd yng ngorllewin Ewrop, yr oedd hon yn gamp ryfeddol.76 Er bod rhan helaeth o’r deunydd hwn wedi ei fwriadu ar gyfer plant ysgol, daliai’r diwylliant llenyddol ehangach i ffynnu. Parhaodd Kate Roberts, brenhines rhyddiaith Gymraeg, i gyhoeddi nofelau a storïau byrion hyd y 1980au, ac yn y 1950au dechreuodd Islwyn Ffowc Elis (yr awdur Cymraeg mwyaf poblogaidd erioed, yn ôl arolwg barn a gynhaliwyd gan y Western Mail ym 1999) gyhoeddi cyfres o nofelau tra darllenadwy a roes hwb i’r cyfrwng ac a ddenodd do newydd o ddarllenwyr. Y mae’r cyfnod ôl-fodern diweddar wedi gweld cyhoeddi ffuglen arbrofol gan awduron ifainc hynod hyderus megis Robin Llywelyn, Mihangel Morgan a Wiliam Owen Roberts,77 ac effeithiwyd ar haneswyr hefyd gan y dadeni hwn a chan dwf cenedlaetholdeb. Nod y cyhoeddiad blynyddol llwyddiannus Cof Cenedl a lansiwyd ym 1986 yw ailsefydlu’r syniad fod cenedl iach yn ysgrifennu ei hanes ei hun yn ei hiaith ei hun, syniad a wireddwyd yn y gyfrol ysblennydd Hanes Cymru (1990) o waith John Davies, yr ymdriniaeth gyntaf yn Gymraeg i gwmpasu holl rychwant hanes Cymru. Y mae’n werth nodi hefyd fod llenorion Cymraeg a’r rhai a elwid ar un adeg yn awduron Eingl-Gymreig wedi cymodi, a bod rhai o ffigurau amlycaf y byd llenyddol di-Gymraeg, sef R. S. Thomas, Emyr Humphreys a Gillian Clarke, ymhlith siaradwyr mwyaf ymroddedig yr heniaith. Erbyn y 1990au yr oedd llenorion y ddau ddiwylliant yn barotach i ganolbwyntio ar yr hyn a oedd yn gyffredin iddynt yn hytrach na’r hyn a’u gwahanai,78 a charreg filltir o bwys yn hanes y cymodi hwn oedd cyhoeddi Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru a’i gymar Saesneg, The Oxford Companion to the Literature of Wales, ym 1986. Ond wrth i’r diwylliant llenyddol ffynnu, edwinai’r farchnad newyddiadurol Gymraeg. Collwyd amryw byd o deitlau wrth i bapurau newydd ildio dan bwysau cystadleuol o du’r radio, y teledu, y sinema ac adloniant torfol yn gyffredinol. Ymddangosai fod y freuddwyd o sefydlu papur dyddiol Cymraeg yn fwy anymarferol fyth pan ddarfu am Sulyn, y papur dydd Sul cyntaf yn Gymraeg, ar ôl dim ond pedwar rhifyn ar ddeg ym 1983. Ergyd drom arall oedd tranc cylchgrawn hirhoedlog Y Faner dan amgylchiadau cecrus ym 1992, ac arwydd o golli’r arfer o ddarllen ar yr aelwyd oedd cylchrediad cymharol fychan wythnosolion fel Y Cymro a Golwg. Stori fwy calonogol, serch hynny, oedd twf y ‘papurau bro’ y tystia rhai o’u teitlau – Y Cardi Bach, Eco’r Wyddfa, Y Gloran a Llanw Ll}n – i’w gwreiddiau lleol. Sefydlwyd 52 ohonynt rhwng 1973 a 1988 ac yr oedd cyfanswm eu 76 77

78

Gw. Pennod 20 a Glanville Price (gol.), Encyclopedia of the Languages of Europe (Oxford, 1998). Am gefndir y datblygiadau hyn, gw. Dafydd Johnston (gol.), A Guide to Welsh Literature c.1900–1996 (Cardiff, 1998). Gw. Thomas, Corresponding Cultures ac idem (gol.), DiFfinio Dwy Lenyddiaeth Cymru, a’r gyfres Welsh Writing in English: A Yearbook of Critical Essays (1995– ).

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

cylchrediad oddeutu 70,000 a chyfanswm y darllenwyr oddeutu 280,000 bob mis. Erbyn 1990 yr oedd mwy o bobl yn darllen y cyhoeddiadau cymunedol hyn nag a ddarllenai’r Daily Post a’r Western Mail gyda’i gilydd.79 Ar y llaw arall, daliai’r Cymry i dderbyn llu o bapurau tabloid Saesneg a oedd yn mynegi meddylfryd estron ac yn dylanwadu’n drwm ar ieithwedd y Gymraeg. Bu’r cenllif newyddiadurol hwn, felly, yn gyfrifol am chwyddo’r llanw Seisnig ym mhob rhan o Gymru. Yr oedd profiad Eisteddfod Genedlaethol Cymru braidd yn wahanol erbyn ail hanner y ganrif. Buasai ei hagwedd at y Gymraeg yn amwys a dweud y lleiaf er dyddiau Hugh Owen, a chredai hyd yn oed ei phleidwyr mwyaf selog ei bod yn bwysicach i’r Brifwyl gyfathrebu â’r byd Saesneg ei iaith na gwarchod a hyrwyddo’r Gymraeg fel iaith fyw. Eto i gyd, pan sefydlwyd y rheol Gymraeg yn Eisteddfod Caerffili ym 1950 daeth yr achlysur blynyddol hwn yn gefn pwysig i iaith a diwylliant Cymru.80 Er gwaethaf ei gwendidau – ei safonau llenyddol anwastad, ei beirniadaethau mympwyol a’i datganiadau anwleidyddol – bu’r Eisteddfod yn gatalydd i ddysgwyr Cymraeg ac yn fodd i ddwyn doniau llenyddol, cerddorol a dramatig i’r amlwg.81 Yr oedd ganddi swyddogaeth hollbwysig hefyd yn meithrin y diwylliant barddol iach a ffynnai ar ôl yr Ail Ryfel Byd ac a gâi ei adlewyrchu yn llwyddiant Barddas, misolyn y Gymdeithas Cerdd Dafod, ac yn ymrysonau ‘Talwrn y Beirdd’. Yr oedd y dadeni barddol, a fynegid yn y diddordeb newydd mewn cynghanedd a hefyd yng nghyfansoddiadau cenhedlaeth newydd o fenywod, yn arwyddocaol am fod y rhai a feistrolai’r grefft farddol yn dod yn geidwaid cof yr iaith. Arwydd o sicrwydd a hyder newydd oedd y bri a roddid i brifeirdd. Er gwaethaf y dystiolaeth (gymysg, rhaid cyfaddef) hon fod y llanw yn troi, cafwyd tystiolaeth ddigamsyniol yng nghyfrifiad 1971, 1981 a 1991 fod yr iaith yn marw. Gostyngodd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg o 542,425 ym 1971 i 508,207 ym 1981 ac i 508,098 ym 1991. Yr oedd a wnelo’r dirywiad hwn â chyfuniad o broblemau cymdeithasol ac economaidd, gan gynnwys mewnfudo, diboblogi, dad-ddiwydiannu, tlodi a’r amgylchedd, ac yr oedd pob un o’r rhain fel petai’n tanlinellu’r ffaith nad oedd deddfwriaeth ac ysgolion Cymraeg ar eu pen eu hunain yn ddigon i gynnal yr iaith. Yr oedd yr ardaloedd traddodiadol Gymraeg wedi crebachu mor enbyd erbyn y 1990au fel nad oedd yn bosibl nac yn ystyrlon sôn mwyach am Gymru Mewnol ac Allanol, am Y Fro Gymraeg a’r Berfeddwlad,

79

80

81

Gw. Pennod 7; Emyr W. Williams, Y Papurau Bro – Y Presennol a’r Dyfodol (d.d.); Gwilym Huws, ‘Papurau Bro’, Planet, 83 (1990), 55–61. Hywel Teifi Edwards, ‘Eisteddfod Genedlaethol Caerffili, 7–12 Awst 1950’ yn idem (gol.), Ebwy, Rhymni a Sirhywi (Llandysul, 1999), tt. 190–218. Idem, The Eisteddfod (Cardiff, 1990), t. 43.

19

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

20

nac am Graidd, Pau a Pherifferi.82 Yr oedd y darlun cyffredinol yn llawer iawn mwy cymhleth na hynny. Yr oedd hyd yn oed yr ymadrodd poblogaidd (a niwlog) hwnnw ‘Y Fro Gymraeg’, y buasai daearyddwyr a haneswyr cymdeithasol y 1960au a’r 1970au mor hoff ohono, bellach yn amherthnasol. Daeth yn amlwg fod amryw byd o newidiadau ymgysylltiol ar waith. Gwaethygwyd problem oesol diboblogi gan ddyfodiad y dechnoleg newydd a dirywiad y ffermydd bychain a oedd wedi cynnal teulu a thylwyth am genedlaethau. O ganlyniad i’r argyfwng tlodi a lethai rannau helaeth o gefn gwlad Cymru, ciliodd y bobl ifainc a fuasai’n gynheiliaid y diwylliant Cymraeg o’r tir.83 Ar yr un pryd cafwyd llif deublyg o fewnfudwyr di-Gymraeg o drefi Lloegr.84 Cam cyntaf y mewnlifiad hwn oedd dyfodiad pobl wedi ymddeol, cymudwyr, twristiaid a hyd yn oed rhai hipis yn chwilio am ail gartrefi yn ardaloedd mwyaf dymunol a phrydferth yr arfordir ac yng nghefn gwlad Cymru.85 Yr ail gam oedd dyfodiad pobl a elwasai ar bolisïau economaidd Thatcheraidd yn y 1980au. Yr oedd rhai o’r mewnfudwyr hyn yn ddigon cyfoethog i allu prynu tai yng Nghymru i fod yn gartrefi parhaol iddynt, ac i dalu ag arian parod yn aml. Digwyddodd y mewnlifiad hwn mor gyflym fel y cafodd effaith ddiwylliannol ddybryd ar gymunedau gwledig a fuasai cyn hynny’n gymharol rydd rhag dylanwadau Seisnig. Pan gynhaliwyd arolwg o bedair cymuned wledig yn gynnar yn y 1990au, cafwyd sylwadau megis ‘English immigrants are swamping the village and changing the character’ a ‘There’s so many strangers in the village now’.86 Er i rai o’r mewnfudwyr hyn ddysgu Cymraeg a magu eu plant yn ddwyieithog, glynu’n dynn wrth y Saesneg a wnâi’r rhan fwyaf ohonynt, gan anwybyddu’n llwyr ddiwylliant ac arwahanrwydd Cymru. Cafodd y mewnfudo effaith andwyol ar ddulliau dysgu, ar faint cynulleidfa mewn capel ac eglwys, ac ar gyfrwng iaith cyngor bro, swyddfa bost a siop leol. Achoswyd hefyd broblemau dwys i awdurdodau lleol wrth iddynt geisio diogelu cydbwysedd ieithyddol a diwylliannol eu hardaloedd. O ganlyniad i’r mudoledd daearyddol hynod hwn, ynghyd â dirywiad yr hen ddiwydiannau a dirwasgiad ym myd amaeth, cafwyd cyfnewidiadau ieithyddol 82

83 84

85 86

Cwbl hanfodol yn y cyd-destun hwn yw John Aitchison a Harold Carter, The Welsh Language 1961–1981: An Interpretative Atlas (Cardiff, 1985); Harold Carter, Mewnfudo a’r Iaith Gymraeg / Inmigration and the Welsh Language (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1988); idem, ‘Patterns of Language and Culture: Wales 1961–1990’, THSC (1990), 261–80; John Aitchison a Harold Carter, ‘Cultural Empowerment and Language Shift in Wales’, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 90, rhif 2 (1999), 168–83; idem, Language, Economy and Society: The Changing Fortunes of the Welsh Language in the Twentieth Century (Cardiff, 2000). Gw. Pennod 17. Graham Day, ‘ “A Million on the Move”? Population Change and Rural Wales’, CW, 3 (1989), 137–59. Gw. Pennod 14. Paul Cloke, Mark Goodwin a Paul Milbourne, ‘ “There’s so many Strangers in the Village Now”: Marginalization and Change in 1990s Welsh Rural Life-Styles’, CW, 8 (1995), 47–74. Gw. hefyd Llinos Dafis (gol.), Yr Ieithoedd Llai – Cymathu Newydd-Ddyfodiaid: Trafodion Cynhadledd a gynhaliwyd yng Nghaerfyrddin, 1991 (Caerfyrddin, 1992).

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

tyngedfennol a greodd alw o’r newydd am weithredu gwleidyddol ar ffurf polisïau iaith cynhwysfawr. Un eironi chwerw yn hanes Cymru yw fod llywodraethau Ceidwadol, y bu eu polisïau economaidd yn gyfrifol am ddwysáu problemau cymdeithasol a diwylliannol Cymru yn ystod y cyfnod 1979–97, wedi ceisio tawelu anfodlonrwydd y bobl a chymodi ymgyrchwyr o blaid y Gymraeg drwy gynnig nifer o gonsesiynau pwysig. Tra oedd y Blaid Lafur yn hen law ar wneud dim ar fater yr iaith, creodd y Blaid Geidwadol y fframwaith gwleidyddol a arweiniodd at sefydlu Bwrdd yr Iaith Gymraeg ym 1988, gan roi iddo’r gwaith o lunio polisïau iaith a darparu’r ffordd ar gyfer deddfwriaeth a fyddai’n gryfach na Deddf anfoddhaol 1967. Bum mlynedd yn ddiweddarach sefydlodd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 – deddf a siomodd ddisgwyliadau y rhan fwyaf o’r rhai a ymgyrchai dros yr iaith – Fwrdd yr Iaith Gymraeg statudol. Yn ei strategaeth a gyhoeddwyd ym 1996 mabwysiadodd y Bwrdd y nod o gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, o ddarparu cyfleoedd i bobl ddefnyddio’r iaith a’u hannog i fanteisio ar y cyfleoedd hynny, ac o atgyfnerthu’r Gymraeg fel iaith gymunedol.87 O gofio’r cyfnewidiadau technolegol a chymdeithasol cyflym sydd ar y gweill, dichon mai’r cyntaf a’r olaf o’r amcanion hyn a fydd y rhai anhawsaf i’w cyflawni. Fel y treigla’r ugeinfed ganrif i’w therfyn, gweddus yw oedi am ennyd uwchben cyflwr presennol yr iaith, gan ystyried, yn betrus braidd, ei rhagolygon. Y mae’n amlwg fod sawl proses allweddol, a gwrthgyferbyniol weithiau, ar waith. Ymddengys fod dwy duedd baradocsaidd – difaol ac adferol – yn cydfodoli a gwaith anodd yw pwyso a mesur tystiolaeth sydd yn aml yn amwys, yn oddrychol ac yn anghyson. Eto i gyd, gellir cynnig y sylwadau cyffredinol canlynol. Ar lawer ystyr bwysig, y mae’r Gymraeg yn gadarnach yn 2000 nag yr oedd ym 1900. Y mae ei safle sefydliadol yn rymusach, ac er na roddwyd iddi gydraddoldeb â’r Saesneg gan Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1993 y mae ei statws cyhoeddus yn uchel. Fe’i ceir ar ffurflenni swyddogol, ar arwyddion cyhoeddus ac mewn enwau lleoedd, ac y mae lle amlwg iddi ym meysydd addysg, y cyfryngau, y gyfraith a llywodraeth leol. Nid yw ei siaradwyr yn ei hystyried yn faen tramgwydd nac yn fwgan, a dim ond nifer bychan o bobl o’r tu allan i Gymru sy’n parhau i’w dilorni neu i’w thrin yn nawddoglyd. Ar y llaw arall, y mae niferoedd y Cymry Cymraeg ar drai. Yn ystod y ganrif y mae cyfartaledd y siaradwyr Cymraeg sy’n byw yng Nghymru wedi gostwng o tua 50 y cant ym 1901 i 18.6 y cant ym 1991 a’r nifer absoliwt wedi haneru bron. Cafwyd lleihad cyfatebol ym maint ei thiriogaeth naturiol yn ogystal â chyfnewidiad ieithyddol sylweddol. Erbyn hyn ni chysylltir y Gymraeg yn bennaf ag amaethyddiaeth, chwareli llechi, pyllau glo, capeli ac eisteddfodau. Yn sgil erydu a dryllio’r Fro Gymraeg, fe’i cysylltir bellach â’r dosbarth canol dwyieithog hyddysg a hyderus sy’n prysur feddiannu ystod eang o 87

Colin H. Williams a Jeremy Evas, Y Cynllun Ymchwil Cymunedol: Adroddiad a Baratowyd ar gyfer Bwrdd yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1997).

21

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

22

swyddi ym myd masnach, y diwydiant gwasanaethau a’r cyfryngau yn nhrefi a dinasoedd Seisnigedig y de-ddwyrain lle y mae mwy o fri economaidd a chymdeithasol yn perthyn i’r Gymraeg nag erioed o’r blaen.88 Law yn llaw â hyn dirywiodd y Gymraeg fel iaith gymunedol. Y mae nychdod amaethyddol, cwymp yr hen ddiwydiannau trwm, effeithiau allfudo a mewnfudo, a dylanwad twristiaeth i gyd wedi cyfrannu at golli cymunedau Cymraeg eu hiaith. Diflannodd y ffiniau a nodweddai oruchafiaeth y Gymraeg ym 1900 ac erbyn hyn y mae amlder a dosbarthiad siaradwyr yr iaith yn dameidiog a brau. Gellir dweud, felly, fod proffil ieithyddol Cymru yn llawer mwy amrywiol a bregus nag yr oedd gan mlynedd yn ôl, ac amser a ddengys i ba raddau y bydd y cynnydd yn nifer y siaradwyr dwyieithog yn yr ardaloedd trefol (rhwng 1981 a 1991 bu cynnydd o 18 y cant i 24.9 y cant yn y rhai 3–15 oed a fedrai siarad Cymraeg) yn gwneud iawn am ddirywiad yr iaith yn ei chadarnleoedd traddodiadol. Nid yw’r argoelion yn dda ac, fel y dywedodd David Greene, ‘a network is no substitute for a community’.89 Y mae cyfran helaeth o’r boblogaeth yn hen, cyfradd ysgariadau yn uchel a theuluoedd un rhiant ar gynnydd.90 Y mae arwyddocâd tyngedfennol i barhad yr iaith yn yr holl ffactorau hyn. Ceir nifer brawychus o siaradwyr Cymraeg yn byw mewn gwagle ieithyddol. Mewn 51 y cant o gartrefi nid oes ond un person sy’n siarad Cymraeg ac mewn 70 y cant o gartrefi ni cheir plant sy’n siarad Cymraeg.91 Yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf mor isel â 56 y cant ym 1992, a chanran y cartrefi lle’r oedd yr oedolion a’r plant i gyd yn siarad Cymraeg mor isel â 2.5 y cant o’r boblogaeth.92 Er amlder y dosbarthiadau Cymraeg i oedolion, y mae nifer y mewnfudwyr o ardaloedd trefol sy’n gallu siarad Cymraeg neu sydd wedi ei dysgu yn druenus o isel. Gan fod rhwydweithiau’r iaith mor denau, prin fod y Gymraeg yn cyffwrdd â bywyd pedwar o bob pump o bobl yng Nghymru, er gwaethaf y ffaith fod ei statws yn uwch. Teg gofyn felly: a oes modd i iaith nad oes ganddi gnewyllyn o siaradwyr uniaith na chymuned gadarn oroesi?93 88

89 90

91

92

93

John Aitchison a Harold Carter, ‘Language and Class in Wales: New Data from the 1991 Census’, Planet, 105 (1994), 11–16; David Blackaby a Stephen Drinkwater, ‘Welsh-Speakers and the Labour Market’, CW, 9 (1996), 158–70. Haugen, McClure a Thomson (goln.), Minority Languages Today, t. 8. Jane Aaron, Teresa Rees, Sandra Betts a Moira Vincentelli (goln.), Our Sisters’ Land: The Changing Identities of Women in Wales (Cardiff, 1994), tt. 20–1, 30. John Aitchison a Harold Carter, ‘Household Structures and the Welsh Language’, Planet, 113 (1995), 31–2. Idem, ‘The Welsh Language Today’ yn David Dunkerley ac Andrew Thompson (goln.), Wales Today (Cardiff, 1999), t. 98. Robyn Parri, ‘Facing Reality’, Planet, 136 (1999), 40–6. Am safbwynt mwy optimistaidd, gw. Robert Owen Jones, ‘The Welsh Language: Does it Have a Future?’ yn Ronald Black, William Gillies a Roibeard Ó Maolalaigh (goln.), Celtic Connections: Proceedings of the 10th International Congress of Celtic Studies. Volume One. Language, Literature, History, Culture (East Linton, 1999), tt. 425–56. Gw. hefyd J. W. Aitchison a Harold Carter, ‘The Regeneration of the Welsh Language: An Analysis’, CW, 11 (1998), 167–85.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

Gan nad yw teuluoedd a chymunedau yn magu digon o siaradwyr Cymraeg a chan fod traean y plant sy’n siarad Cymraeg yn dysgu’r iaith y tu allan i’r cartref, y mae gan addysg swyddogaeth hollbwysig. Bu’r datblygiadau a gafwyd yn y maes hwn yn ystod y cyfnod er yr Ail Ryfel Byd yn gyfrifol am ddod ag arfer canrif a mwy i ben, a phrin y gellid bod wedi cyflawni hyn heb gynllunio goleuedig a llafur diflino.94 Eto i gyd, nid yw’r canlyniadau’n llwyr gyfateb i’r rhethreg oherwydd dim ond un plentyn ym mhob pump sy’n rhugl yn y Gymraeg yn saith oed. Y mae’r gyfran yn dirywio ymhellach yn yr ysgol uwchradd ac erbyn cyfnod TGAU a Safon Uwch dim ond 5.7 y cant a 5.2 y cant sy’n sefyll arholiadau yn yr iaith. Y mae pedwar o bob deg o’r rhai sy’n gadael yr ysgol yn mynychu prifysgolion yn Lloegr a chanran y myfyrwyr addysg uwch sy’n dilyn cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg ym mhrifysgolion Cymru (1.6 y cant) yn wirioneddol druenus.95 Dadlennwyd yn ddiweddar fod y dulliau dysgu a ddefnyddir mewn dosbarthiadau i oedolion yn rhai ffug a chyfeiliornus, ac y mae’r ffaith fod cynifer o ddysgwyr yn rhoi’r ffidil yn y to yn destun pryder mawr.96 Y mae’n amlwg, felly, na all addysg ar ei phen ei hun sicrhau dyfodol yr iaith, hyd yn oed pan fo adnoddau digonol ar gael a gweithlu o athrawon brwdfrydig a llawn dychymyg yn derbyn tâl anrhydeddus am eu gwaith. Y mae dyfodol yr iaith hefyd yn dibynnu ar rwydweithiau diwylliannol, boed y rheini yng ngofal y wladwriaeth neu wirfoddolwyr. Y mae’n anodd rhag-weld beth a ddaw, ond y mae’n amlwg ar hyn o bryd fod cyhoeddi yn yr iaith Gymraeg yn llawer rhy ddibynnol ar gefnogaeth gyhoeddus, fod ffigurau gwerthiant a chylchrediad yn siomedig (prin fod hyd yn oed y cofiant neu’r nofel fwyaf poblogaidd yn gwerthu mwy na 5,000 o gopïau) a bod y gagendor rhwng y gallu i siarad yr iaith a’r gallu i’w hysgrifennu yn argoeli’n wael ar gyfer y dyfodol.97 Hyd yn hyn ni chafwyd papur newydd dyddiol Cymraeg. Y mae’n amlwg hefyd fod teledu cebl a lloeren yn dylanwadu’n drwm ar genadwri ddiwylliannol darlledu Cymraeg, a chan y bydd modd i deledu digidol gynnig cannoedd o sianelau i’r gynulleidfa (a’r rhan fwyaf ohonynt yn Saesneg) cyfyngir ymhellach yn y dyfodol ar allu BBC, HTV ac S4C (sianel deledu sy’n hawlio mwy o arian cyhoeddus nag unrhyw sianel arall yn y byd) i gynnal yr iaith. Eisoes cafwyd arwyddion fod Radio Cymru ac S4C yn barod i ddi-Gymreigio cynnwys eu rhaglenni ac i brysuro dirywiad yr iaith er mwyn gwella ffigurau gwrando a gwylio, ac y mae’r ffaith fod gwasanaethau a sefydlwyd er mwyn cynnal yr iaith yn troi’n gyfryngau dwyieithrwydd wedi corddi gwrandawyr a gwylwyr 94 95

96

97

Yng Ngwynedd y gweithredwyd y polisi dwyieithog mwyaf goleuedig. Gw. Pennod 18. Colin Baker a Meirion Prys Jones, Dilyniant mewn Addysg Gymraeg / Continuity in Welsh Language Education (Bwrdd yr Iaith Gymraeg / Welsh Language Board, 1999). Jeremy Evas, ‘Rhwystrau ar Lwybr Dwyieithrwydd’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1999), pennod 5. Am amddiffyniad cadarn o ddosbarthiadau dysgwyr i oedolion, gw. Bobi Jones, Language Regained (Llandysul, 1993). D. Roy Thomas, ‘Welsh-Language Publications: Is Public Support Effective?’, CW, 9 (1996), 40–55.

23

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

24

traddodiadol. Fel y gwelsom hefyd, y mae llenyddiaeth Gymraeg, sydd hithau’n derbyn cefnogaeth ariannol helaeth gan y wladwriaeth, yn gorfod chwilio am ffyrdd newydd o’i mynegi ei hun, er ei bod yn werth cofio na all yr un cyfnod gystadlu â’r ugeinfed ganrif o ran maint ac ansawdd ei llenyddiaeth Gymraeg.98 At hynny, er gwaethaf safon isel llawer iawn o Gymraeg llafar,99 y mae sefydliadau megis yr Eisteddfod Genedlaethol, Urdd Gobaith Cymru, Merched y Wawr a Mudiad y Ffermwyr Ifainc yn parhau i ddiogelu’r traddodiad diwylliannol Cymraeg. Y mae lle i gredu y gall newidiadau cyfansoddiadol diweddar hybu egni creadigol yr iaith oherwydd ni ellir gwadu nad yw sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol wedi gwneud Cymreictod yn beth cyffrous. Fodd bynnag, ni all pleidio’r iaith frodorol yn frwd wneud iawn am ddiffyg defnydd rheolaidd o’r Gymraeg yng ngweithrediadau cyhoeddus y Cynulliad. Yn ystod blwyddyn gyntaf ei fodolaeth, dim ond rhwng 10 a 12 y cant o’r cyfraniadau o’r llawr a wnaed yn Gymraeg, a dylai esiampl Iwerddon ein rhybuddio o allu gwleidyddion i adael i iaith farw’n dawel.100 Gall sefydlu corff gwleidyddol wthio’r iaith i’r ymylon fel pwnc gwleidyddol ac y mae posibilrwydd na fydd y Cynulliad yn ystyried y Gymraeg yn nod angen cenedligrwydd mewn gwlad lle nad yw pedwar o bob pump yn ei siarad. Y mae’n bosibl dadlau hefyd y bydd twf sefydliadau gwleidyddol yng Nghymru o 1964 ymlaen yn arwain at ddiwylliant wedi ei seilio ar ddinasyddiaeth gyffredin yn hytrach nag ar ystyriaethau ieithyddol. Y posibilrwydd arall yw y bydd yr awydd cynyddol i arddel hunaniaeth Ewropeaidd ehangach yn cymell y Cymry i wreiddio eu hunaniaeth Ewropeaidd yn yr iaith frodorol. Fel y dywed Ned Thomas: ‘Mae bod yn lleiafrif ieithyddol . . . yn golygu rhannu profiad Ewropeaidd cyffredin iawn, bod yn normal yn ei hannormalrwydd, a rhannu nod cyffredin ar lefel Ewrop – sef normaleiddio’n statws fel y deuwn ninnau’n un darn ymhlith eraill mewn brithwaith ieithyddol a diwylliannol helaeth.’101 Erys un broblem barhaol, sef grym cynyddol yr iaith Saesneg, yr iaith gyntaf wirioneddol fyd-eang. Ystrydeb yw dweud mai’r Saesneg yw’r iaith lafar ac ysgrifenedig fwyaf cyffredin yn y byd a bod ei goruchafiaeth yn debygol o arwain 98

Johnston (gol.), A Guide to Welsh Literature, t. vii. Gw., er enghraifft, Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith yn yr Ugeinfed Ganrif (Llandysul, 1976) a John Rowlands (gol.), Sglefrio ar Eiriau (Llandysul, 1992). 99 Gw. Pennod 15; Dafydd Glyn Jones, John Morris-Jones a’r ‘Cymro Dirodres’ (Undeb y Gymraeg, 1997); Dafydd Jenkins, ‘Cyfarthion Corieithgi’, Taliesin, 102 (1998), 66–77; Heini Gruffudd, ‘Young People’s Use of Welsh: The Influence of Home and Community’, CW, 10 (1998), 200–18. 100 Gw. Y Cymro, 29 Rhagfyr 1999; Dylan Phillips, Pa Ddiben Protestio Bellach? (Talybont, 1998), tt. 11–12. 101 Ned Thomas, ‘Cymry Cymraeg fel Lleiafrif yn y Gymuned Ewropeaidd / Welsh Speakers as a Territorial Linguistic Minority in the European Community’ yn Williams, Williams a Davies (goln.), Gwaith Cymdeithasol a’r Iaith Gymraeg / Social Work and the Welsh Language, t. 157. Gw. hefyd Penodau 19 a 21.

HYNT YR IAITH GYMRAEG 1900–2000: RHAGYMADRODD

at dranc y diwylliannau hynny a fynegir trwy gyfrwng ieithoedd gwahanol. Y mae dyfodol hanner miliwn o siaradwyr Cymraeg yn ansicr iawn yn wyneb y 56 miliwn o siaradwyr Saesneg ym Mhrydain a’r 221 miliwn yn America.102 Sut y bydd y Gymraeg yn dygymod â byd sy’n dod fwyfwy dan ddylanwad y cyfrifiadur a’r ffôn symudol, y ffacs a theledu lloeren, dyfeisiau amlgyfrwng, ac yn enwedig y We Fyd-eang? Saesneg yw sail y technolegau cyfathrebu a gwybodaeth hyn i gyd ac y mae’r goblygiadau i dynged yr ieithoedd lleiafrifol yn amlwg.103 Yr her i Gymru fydd cynnal ei hunaniaeth ieithyddol a diwylliannol trwy gyfranogi o’r oes dechnoleg gwybodaeth newydd hon a hefyd gyfrannu ati. Fel y dangosodd Geiriadur Prifysgol Cymru, y mae’r Gymraeg yn iaith hyblyg, a gall ymaddasu’n rhwydd i ddygymod ag ystod eang o anghenion cyfoes. Y mae llecynnau ar y We Fyd-eang amhersonol a hollgynhwysol i ieithoedd lleiafrifol, ac y mae lle yn sicr i fersiynau Cymraeg o dudalennau ar y We ac i safleoedd penodol. Yn yr un modd ag y manteisiodd y Cymry Cymraeg ar y wasg argraffu yng nghyfnod y Tuduriaid, felly y mae’n rhaid iddynt bellach greu delwedd flaengar o’u hiaith drwy gofleidio’r dechnoleg gyfathrebu hynod hon sy’n datblygu ar raddfa mor arswydus o gyflym. Er gwaethaf yr arwyddion calonogol a welwyd yng nghyfrifiad 1991, y mae’r duedd o hyd yn arwain at dranc yr iaith. Dim ond cynllunio doeth a phellweledol a all wrthweithio’r duedd hon drwy sicrhau bod y Gymraeg yn dal yn gyfrwng cyfathrebu normal mewn amrywiaeth o feysydd, gan gynnwys hamdden ac adloniant. Y mae profiad y Mentrau Iaith yn Yr Wyddgrug, Llanelli, Dyffryn Aman, Cwm Gwendraeth, Dyffryn Teifi a Chwm Tawe wedi dangos bod angen adnoddau ariannol anferth i gynnal y Gymraeg fel iaith gymunedol a’i galluogi i ffynnu ymhlith pobl ifainc.104 Oni chaiff yr adnoddau i weithredu fel corff cynllunio ieithyddol, ni fydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg yn ddim byd mwy na chwmni cysylltiadau cyhoeddus hunanfodlon. Ni flinai Saunders Lewis ar ddweud mai difaterwch caredig ac ewyllys da goddefol yw prif elynion yr iaith, ac fel y mae rhagair yr ail argraffiad o Tynged yr Iaith, a gyhoeddwyd ym 1972, yn ein hatgoffa, parhau o hyd y mae’r frwydr: Y mae’n iawn ymdrechu tra galler dros gynnal yr iaith Gymraeg yn iaith lafar ac yn iaith lên oblegid mai felly’n unig yn y darn daear hwn y gellir parchu’r ddynoliaeth a fagwyd arno ac y sydd eto’n ei arddel. Dirmygu dyn yw bodloni i iaith a fu’n etifeddiaeth i’n tadau ni fil a hanner o flynyddoedd farw. Gwae’r gymdeithas a ddirmygo ddyn.105 102

Price (gol.), Encyclopedia of the Languages of Europe, t. 148. Gw. John Naughton, A Brief History of the Future: The Origins of the Internet (London, 1999) a The Encarta World English Dictionary (London, 1999). 104 Gw. Pennod 21; Colin H. Williams, Welsh Language Planning: Opportunities and Constraints (Cardiff, d.d.); idem, ‘Governance and the Language’, CW, 12 (1999), 130–54. Yr astudiaeth ddiweddaraf ar gynllunio a’r defnydd o’r Gymraeg yw Delyth Morris a Glyn Williams, Language Planning and Language Use (Cardiff, 2000). 105 Lewis, Tynged yr Iaith (ail arg., Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1972), tt. 5–6. 103

25

This page intentionally left blank

1 Yr Iaith Gymraeg 1921–1991: Persbectif Geo-ieithyddol JOHN W. AITCHISON a HAROLD CARTER

Rhagarweiniad: Fframwaith Cysyniadol YN Y BENNOD hon dadansoddir y newidiadau sydd wedi nodweddu dosbarthiad gofodol yr iaith Gymraeg yn ystod y cyfnod rhwng 1921 a 1991. Ymdriniaeth geo-ieithyddol ydyw, sydd, yn ogystal â phwysleisio amrywiaethau a thueddiadau rhanbarthol, yn cynnig fframwaith dadansoddol mwy o lawer na dehongliad cartograffig o ddata iaith.1 Fel y dengys Ffigurau 1a ac 1b,2 y mae unrhyw asesiad cynhwysfawr o’r patrymau a’r prosesau a luniodd ddaearyddiaeth yr iaith Gymraeg yn ystod y rhan fwyaf o’r ugeinfed ganrif yn galw am ystyried amrywiaeth eang o newidynnau sy’n gweithredu ar wahanol raddfeydd. Sôn yr ydym am gadwyn o ddylanwadau economaidd-gymdeithasol, demograffig a gwleidyddol, pob un yn perthyn yn agos i’w gilydd. Yn Ffigur 1a nodir cyfres o newidynnau ffurfiannol y gellir awgrymu iddynt ddylanwadu ar yr iaith Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif. Nodir yma dair elfen ddiffiniol bwysig, sef y newid yn statws yr iaith, ei chyd-destun demograffig ac ymddangosiad gwahanol fathau ar gefnogaeth sefydliadol. Y mae’r dosbarth ‘statws’ yn cynnwys dwy elfen: statws cymdeithasol, sef faint o barch y mae’r gr{p ieithyddol yn ei roi iddo’i hun, a statws economaidd, sef faint o reolaeth y mae’r gr{p ieithyddol wedi ei ennill dros fywyd economaidd ei genedl, ei ardal neu ei gymuned. At y rhain ychwanegir statws cymdeithasolhanesyddol neu werth symbolaidd yr iaith a gwerthusiad o’r iaith o’r tu mewn a’r tu allan. Y mae’r ail gyfres o newidynnau yn rhai ‘demograffig’ ac yn cynnwys 1

2

Gw. Colin H. Williams, ‘Language Contact and Language Change in Wales, 1901–1971: A Study in Historical Geolinguistics’, CHC, 10, rhif 2 (1980), 207–38; idem, ‘An Introduction to Geolinguistics’ a William F. Mackey, ‘Geolinguistics: Its Scope and Principles’ yn Colin H. Williams (gol.), Language in Geographic Context (Clevedon, 1988), tt. 1–19, 20–46. Am drafodaeth bellach ar y thema hon, gw. Geolinguistics: The Journal of the American Society of Geolinguistics a Colin H. Williams (gol.), Discussion Papers in Geolinguistics (Adran Ddaearyddiaeth ac Astudiaethau Hamdden, Coleg Politechnig Swydd Stafford, 1981– ). H. Giles, R. Y. Bourhis a D. M. Taylor, ‘Towards a Theory of Language in Ethnic Group Relations’ yn H. Giles (gol.), Language, Ethnicity and Intergroup Relations (London, 1977), tt. 307–48.

28

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

BYWIOGRWYDD ETHNO-IEITHYDDOL STATWS ↓ STATWS ECONOMAIDD STATWS CYMDEITHASOL

DEMOGRAFFEG ↓ DOSRANIAD : Tiriogaeth Genedlaethol : Crynhoad : Cyfrannedd

CEFNOGAETH SEFYDLIADOL ↓ FFURFIOL : Y Cyfryngau Torfol : Addysg : Gwasanaethau Llywodraeth

STATWS CYMDEITHASOLHANESYDDOL STATWS IEITHYDDOL : Mewnol : Allanol

NIFEROEDD : Niferoedd Absoliwt y Genedigaethau : Priodasau Cymysg : Mewnfudiad : Allfudiad

ANFFURFIOL : Diwydiant : Crefydd : Diwylliant

Ffigur 1(a). Dosbarthiad y newidynnau adeileddol sy’n effeithio ar fywiogrwydd ethno-ieithyddol (yn ôl Giles, Bourhis a Taylor)

Ffigur 1(b). Newid ieithyddol: Model demograffig

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

dwy elfen. Y gyntaf yw’r berthynas rhwng iaith a thiriogaeth, ynghyd â niferoedd a chyfraneddau’r siaradwyr o fewn y diriogaeth honno. Yn perthyn yn agos i’r nodweddion hyn ceir prosesau demograffig safonol y newid mewn poblogaeth, gan gynnwys cynnydd neu golled trwy achosion naturiol (mwy o enedigaethau nag o farwolaethau, neu fel arall), a thrwy fewnfudiad neu allfudiad. Yr unig elfen anarferol yn y cynllun hwn yw’r un sy’n ymwneud â phriodasau cymysg, gan ei bod yn amlwg yn effeithio ar unrhyw newid ieithyddol. Ceisir crynhoi’r symudiadau demograffig hyn a’u canlyniadau tebygol o safbwynt niferoedd y siaradwyr Cymraeg ar ffurf model syml yn Ffigur 1b. Yn ogystal â’r newidynnau poblogaeth a nodwyd, cymerir i ystyriaeth ddwy elfen arall, sef dysgu’r Gymraeg fel ail iaith a cholli’r iaith (hynny yw, y modd y mae siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf neu ddysgwyr yn ymwrthod â’r iaith yn ddiweddarach). I wahanol raddau, gall pob un o’r symudiadau hyn effeithio’n arwyddocaol ar nifer y siaradwyr o fewn rhanbarthau arbennig. Y mae’r drydedd gyfres o newidynnau yn ymwneud â chefnogaeth sefydliadol; y mae’n pwysleisio’r holl ffynonellau ffurfiol ac anffurfiol sy’n cynnal ac yn atgynhyrchu’r iaith. Y mae’r rhain yn cynnwys swyddogaeth y llywodraeth, y cyfryngau, addysg a chrefydd, ynghyd â nifer helaeth o elfennau eraill. Er bod y tri maes trafod hyn yn cyflwyno’r amrywiol elfennau sy’n gweithredu o fewn peuoedd yr iaith, erys un mater arall i’w ystyried, sef bod mapio iaith yn fodd i ddatgan mewn ffordd ddiriaethol natur y diwylliant. Drwy ystyried iaith yn agwedd ar ddiwylliant, gellir ystyried hefyd gyfres gyfan newydd o gysylltiadau, er enghraifft, y berthynas rhwng iaith, hunaniaeth ethnig a chenedligrwydd. Er bod y rhain yn bynciau pwysig, nid ymdrinnir â hwy yn yr astudiaeth hon.3 Prif nod y bennod hon fydd olrhain hynt yr iaith Gymraeg o 1921 hyd y presennol, fel y’i dadlennir yn nosbarthiad rhanbarthol y gwahanol fynegeion iaith. Materion Ystadegol a Thechnegol Y brif ffynhonnell ar gyfer y sawl a fyn ddisgrifio ac esbonio newid ieithyddol yng Nghymru yn ystod yr ugeinfed ganrif yw data’r cyfrifiad. Ond nid yw’r ffynhonnell hon heb ei phroblemau o ran dehongli patrymau a thueddiadau ieithyddol.4 Y broblem gyntaf yw fod yn rhaid i’r astudiaeth ddibynnu’n bennaf ar ystadegau cyfanredol, hynny yw, data ar gyfer rhanbarthau daearyddol (e.e. plwyfi/cymunedau) a gesglir trwy gyfrif unigolion o fewn eu teuluoedd. Oherwydd hyn cyfyngir ar y casgliadau a wneir. Y mae’r rheini yn sicr un cam i ffwrdd oddi wrth y prosesau newid iaith sy’n digwydd megis yn y fan a’r lle (e.e. 3

4

Ceir peth trafodaeth ar y mater hwn yn John Aitchison a Harold Carter, A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff, 1994), tt. 1–13. Gw. hefyd R. Y. Bourhis a H. Giles, ‘Language as a Determinant of Welsh Identity’, European Journal of Social Psychology, 3 (1973), 447–60. Gw. W. T. R. Pryce a Colin H. Williams, ‘Sources and Methods in the Study of Language Areas: A Case Study of Wales’ yn Williams (gol.), Language in Geographic Context, tt. 167–237.

29

30

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

o fewn y teulu). Er enghraifft, gellir gweld y proses newid iaith yn dechrau pan fydd geiriau neu ymadroddion o’r iaith fwyafrifol yn cael eu cynnwys ym mhatrymau llafar y rhai sy’n defnyddio’r iaith leiafrifol (h.y. cymysgu cod). Y cam nesaf yw pan fydd pobl ar adegau arbennig neu o fewn cyd-destun penodol yn troi i’r iaith fwyafrifol (h.y. switsio cod). Y canlyniad terfynol yw fod yr iaith fwyafrifol yn cael ei defnyddio’n fwyfwy aml, gan ddileu’r iaith leiafrifol yn gyfan gwbl yn y pen draw. Y mae nifer helaeth o ffactorau yn dylanwadu ar y proses hwnnw ac y mae’n rhaid eu didoli a’u mesur. Ond nid oes modd cyflawni hynny trwy ddadansoddi data cyfanredol sy’n dweud dim wrthym am gymhellion ac ymddygiad unigolion. A dyma’r allwedd i’r broblem; dim ond astudiaethau ymddygiadol ar raddfa unigol, wedi eu gosod o fewn cyd-destun cymdeithasol arbennig, a all amlygu’r agweddau hollbwysig hyn o newid ieithyddol. Ni ellir dangos dim ond casgliadau bras trwy ddadansoddiad cyfanredol (aggregate analysis). Er hynny, nid yw’r anawsterau hyn yn effeithio mewn unrhyw fodd ar ddilysrwydd astudiaethau cyfanredol. Gall y dull hwn amlygu patrymau cyffredinol, llawer ohonynt yn deillio o’u lleoliad gofodol neu ranbarthol (e.e. ystyriaethau yngl}n â hygyrchedd, cyferbyniadau trefol/gwledig). Gellir defnyddio mapiau i brofi ac i awgrymu damcaniaethau yngl}n â newidiadau ieithyddol, a thrwy hynny gyfleu’r newid ym mywiogrwydd yr iaith yn ofodol a thros amser. Cyn mynd ymlaen i ystyried pynciau mwy sylweddol y mae’n rhaid tynnu sylw at ddadleuon technegol eraill yn ymwneud â’r data cyfrifiad y seilir y bennod hon, i raddau helaeth, arnynt. Yn gyntaf, dylid nodi bod cwestiwn ar yr iaith Gymraeg wedi ei gynnwys ym mhob cyfrifiad dengmlwyddol a gynhaliwyd yng Nghymru er 1891, ond na chynhwyswyd cwestiwn o’r fath yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Yn ail, cafwyd cryn amrywiaeth yn ffurf a rhychwant y cwestiynau a ofynnwyd. Er enghraifft, y mae ffurf y cwestiwn a ofynnwyd ym 1991, sef ‘A ydyw’r person yn siarad Cymraeg?’, yn wahanol i’r hyn a gafwyd cyn hynny. Y mae’n amlwg, sut bynnag y geiriwyd y cwestiwn yn y cyfrifiad, fod agwedd pobl at y math hwn o gwestiwn wedi newid ar hyd y blynyddoedd. Felly hefyd natur yr atebion, yn enwedig parodrwydd pobl i arddel neu i wadu eu gallu i siarad Cymraeg. Gellir egluro’r pwynt olaf hwn trwy gyfeirio at gyfrifiad 1951 pan benderfynodd y Cofrestrydd Cyffredinol dderbyn bod pawb a honnai eu bod yn uniaith Gymraeg, ond a lanwodd y ffurflen a’i dychwelyd yn Saesneg, yn medru siarad Saesneg. Yr awgrym yw fod y ‘ffeithiau’ ar y cyfryw ffurflenni yn adlewyrchu agwedd arbennig yn hytrach na’r wir sefyllfa. At hynny, ni holwyd ynghylch y gallu i ddarllen ac ysgrifennu Cymraeg hyd y flwyddyn 1971 ac ym 1991 dilëwyd y rhan o’r cwestiwn a holai ynghylch y gallu i siarad Saesneg a gynhwyswyd cyn hynny. Pwynt technegol arall i’w ystyried yw’r ffaith y gellir prosesu a mapio data’r cyfrifiad mewn sawl ffordd ac at wahanol ddibenion, a bod y dewis a wneir yn effeithio i raddau helaeth ar y dehongliad terfynol. Gyda golwg ar y boblogaeth

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Gymraeg ei hiaith, er enghraifft, gellir llunio mapiau sy’n dangos naill ai niferoedd absoliwt y siaradwyr neu ganran y siaradwyr. Bydd y patrymau a amlygir yn y ddau fap yn wahanol iawn ac, o ddefnyddio’r mapiau i olrhain maint a natur y newid, gall y canlyniadau ddangos tueddiadau sy’n groes i’w gilydd. Felly, gall nifer absoliwt y siaradwyr Cymraeg mewn ardal arbennig fod wedi cynyddu a chanran y siaradwyr Cymraeg fod wedi gostwng. Wrth reswm, gall y gwrthwyneb hefyd fod yn wir. Yn olaf, rhaid cyfeirio at wahanol seiliau ystadegol yr amryw gyfrifiadau. Un elfen hollbwysig sy’n gallu effeithio’n ddifrifol ar y canlyniadau yw’r dull a ddefnyddiwyd i gasglu a chyhoeddi’r data. Hyd 1971, er enghraifft, câi person ei gyfrif yn y man lle’r oedd yn digwydd bod ar noson y cyfrifiad. Creai hynny broblemau, yn enwedig mewn perthynas ag ymwelwyr a gyfrifid fel preswylwyr parhaol. Creodd hyn anhawster pellach ym 1921, pan gynhaliwyd y cyfrifiad ym mis Mehefin, gan fod y canlyniadau yn hollol wahanol i ganlyniadau’r cyfrifiadau blaenorol ac olynol a gynhaliwyd yn ddi-feth yn y gwanwyn. Ond gall cynnal cyfrifiad yn y gwanwyn achosi problemau hefyd, oherwydd bod tymhorau’r prifysgolion a’r colegau yn gallu cynhyrchu anghysonderau difrifol mewn trefi bychain. Ym 1981, oherwydd yr anghysonderau hyn, newidiwyd y sail ac, yn fwy rhesymegol, cyfrifwyd unigolion yn ôl eu ‘preswylfa arferol’. Y pris i’w dalu am hynny oedd diffyg dilyniant wrth geisio cymharu data. Ym 1981 hefyd cafodd teuluoedd ‘cyfan gwbl absennol’ eu hepgor ond, i ychwanegu at y dryswch, ym 1991 fe’u cynhwyswyd naill ai trwy gyfrwng ffurflen gyfrifiad ychwanegol neu fe’u ‘dyfalwyd’, gan achosi rhagor o broblemau o ran diffyg dilyniant. Yn wir, arweiniodd hyn at gamddealltwriaeth. Cyfanswm y siaradwyr Cymraeg ym 1981 oedd 503,549 a’r cyfanswm a gyhoeddwyd ar gyfer 1991, ar y sail newydd, oedd 508,098. Croesawyd y cynnydd hwn a thybid ei fod o’r pwys mwyaf, gan ei fod yn awgrymu tro ar fyd yn nifer y siaradwyr ar ôl degawdau o ostyngiad parhaol. Ond, o gyfrif ar yr un sail â 1981, y mae gwir gyfanswm y siaradwyr Cymraeg ym 1991, sef 496,530, yn dal i ddangos gostyngiad bychan. Mater arall sy’n gallu achosi cymhlethdodau pellach yw’r ffaith fod newidiadau wedi digwydd yn yr unedau tiriogaethol y ceir data ar eu cyfer. Yn ystod y cyfnod dan sylw y mae ad-drefnu gweinyddol a newid ffiniau wedi ei gwneud hi’n fwyfwy anodd, onid yn amhosibl, i gynhyrchu mapiau ar gyfer gwahanol ddyddiadau fel y gellir eu cymharu â’i gilydd. Yng Nghymru achosodd y newid o blwyfi sifil i gymunedau, ynghyd â’r addasiadau helaeth a ddigwyddodd yn ystod y proses hwnnw, anawsterau dybryd. Nid yw hyn yn hanfodol bwysig wrth gymharu mapiau yn gyffredinol ar ddyddiadau gwahanol, ond y mae’n tanseilio’n llwyr y proses o fapio newidiadau ar raddfa leol, lle y mae’n amlwg yn hanfodol fod y ffiniau yn ddigyfnewid. Ar gyfer y cyfnod rhwng 1961 a 1981 llwyddwyd i ddatrys y broblem trwy gyfrwng proses cymhleth o ad-drefnu ardaloedd rhifo ar sail 1961, gan ddefnyddio lleoliad preswylwyr ar noson y cyfrifiad fel maen prawf. Ond y mae maint y newid, hyd yn oed mewn ardaloedd rhifo, wedi peri bod hynny’n amhosibl ar gyfer 1991.

31

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

32

A ninnau wedi cyfeirio at y problemau technegol ac ystadegol hyn, y mae modd bellach symud ymlaen i ystyried y newidiadau sydd wedi nodweddu daearyddiaeth yr iaith Gymraeg yn y cyfnod rhwng 1921 a 1991. Y Blynyddoedd Rhwng y Rhyfeloedd Tabl 1. Canran y boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg a chanran y siaradwyr Cymraeg a oedd yn Gymry uniaith, 1901, 1921 a 1931

Sir

1901 Siaradwyr Cymraeg

1921 1931 Uniaith Siaradwyr Uniaith Siaradwyr Uniaith Gymraeg Cymraeg Gymraeg Cymraeg Gymraeg

Aberteifi Brycheiniog Caerfyrddin Caernarfon Dinbych Y Fflint Maesyfed Meirionnydd Môn Morgannwg Mynwy Penfro Trefaldwyn

93.0 45.9 90.4 89.6 61.9 49.1 6.2 93.7 91.7 43.5 13.0 34.4 47.5

54.2 20.2 39.3 53.1 29.6 15.3 3.7 54.0 52.3 15.2 5.6 34.6 32.8

82.1 37.2 82.4 75.0 48.4 32.7 6.3 82.1 84.9 31.6 6.4 30.3 42.3

32.5 12.2 20.0 34.9 17.5 7.1 7.4 36.1 36.5 6.9 3.6 19.2 21.0

87.0 37.3 82.3 79.2 48.5 31.7 4.7 86.1 87.4 30.5 6.0 30.6 40.7

22.9 5.4 11.1 27.1 11.1 3.0 0.7 25.6 27.4 2.6 2.0 13.1 16.7

Cymru

49.9

30.2

37.1

16.9

36.8

10.7

Y mae Tabl 1 yn crynhoi statws rhifiadol yr iaith Gymraeg yn ystod y cyfnod rhwng y ddau ryfel. At bwrpas cymhariaeth, cynhwyswyd y data ar gyfer 1901 yn ogystal er mwyn cyfleu’r sefyllfa ar ddechrau’r ganrif. Yr oedd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg ym 1921 yn 922,092 o gymharu â 929,824 ym 1901. Wrth ddehongli’r ffigurau hyn dylid cofio i gyfrifiad 1921 gael ei gynnal yn ystod yr haf. Y mae’n debyg mai hyn, yn ogystal â’r modd y geiriwyd y cwestiwn, sy’n gyfrifol am y ffaith na chwblhawyd yr adran iaith mewn ymron 87,000 o ffurflenni; y mae hyn yn cymharu â 2,751 o ffurflenni nas cwblhawyd ym 1901. Yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg ym 1901 yn 49.9 y cant, sef tua hanner y boblogaeth dros 3 oed. Erbyn 1921 yr oedd y ffigur hwn wedi gostwng i 37.1 y cant; ym 1931 yr oedd ychydig yn is eto, sef 36.8 y cant. Dros y cyfnod yr oedd yn amlwg fod nifer a chanran y rhai a oedd yn medru’r Gymraeg yn gostwng, er nad efallai i’r un graddau ag y gellid bod wedi disgwyl o gofio’r gwelliannau mewn dulliau cyfathrebu a gafwyd yn rhan olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg a hefyd holl

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

brofiadau cythryblus y Rhyfel Byd Cyntaf.5 Yn wir, dim ond gostyngiad o 7,732 (0.8 y cant) a gafwyd yn nifer siaradwyr y Gymraeg, a gostyngiad pellach o 12,831 (1.4 y cant) rhwng 1921 a 1931. Er bod cyflymdra’r gostyngiad yn cynyddu i bob golwg, y mae’r ffigurau hyn yn dangos gwydnwch yr iaith, yn enwedig o gofio bod iddi statws cymdeithasol isel a bod y gyfundrefn addysg Seisnigedig yn gweithio mor gryf yn ei herbyn. Rhaid cyfaddef, serch hynny, fod ystadegau cyfrifiadol eraill yn awgrymu tueddiadau llai cadarnhaol. Fel y dengys Tabl 1, ar ddechrau’r ganrif Cymraeg yn unig a siaradai dros 50 y cant o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith mewn pedair sir; y ganran gyfatebol dros Gymru gyfan oedd 30.2 y cant. Erbyn 1921 yr oedd y ganran am Gymru wedi disgyn i 16.9 y cant ac erbyn 1931 i 10.7 y cant. O ran niferoedd absoliwt yr oedd poblogaeth uniaith Gymraeg y wlad wedi disgyn o 280,905 ym 1901 i 155,989 ym 1921 (44.5 y cant), a bu gostyngiad pellach o 58,057 (37.2 y cant) yn y degawd 1921–31. Oni bai am y ffaith fod y gostyngiad rhwng 1911 a 1931 wedi bod yn uwch ymhlith menywod (49.5 y cant) nag ymhlith dynion (47.6 cant), hawdd y gellid honni mai’r Rhyfel Mawr a oedd yn gyfrifol am hyn. Eto i gyd, y mae’n werth nodi bod yr Arglwydd Kitchener wedi gorchymyn nad oedd gan filwr hawl i siarad Cymraeg ar y parêd na hyd yn oed yn y biledau; gall fod hyn wedi cael rhywfaint o effaith o leiaf ar recriwtiaid uniaith. Ar y llaw arall, deil Gervase Phillips fel a ganlyn: ‘the widely held view that Welshmen were prevented from speaking Welsh, while serving in the First World War seems to be incorrect . . . and, by 1918 at least, the Army seems to have provided for, rather than discriminated against, Welsh speakers in France’.6 Beth bynnag am hynny, y mae’n amlwg i’r Cymry ymgynefino fwyfwy â’r iaith Saesneg yn ystod blynyddoedd yr heldrin. Er gwaethaf y tueddiadau cyffredinol hyn, ar drothwy’r ugeinfed ganrif yr oedd dros 90 y cant o’r boblogaeth yn medru’r Gymraeg yn y siroedd hynny y daethpwyd i’w hadnabod yn ddiweddarach fel ‘Y Fro Gymraeg’, a thros 50 y cant o’r rheini yn Gymry uniaith (Tabl 1). Y mae hyn yn ategu’r farn fod diwylliant a ffordd o fyw hollol Gymraeg yn parhau i fodoli mewn rhai ardaloedd o leiaf. Yn ystod y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, fodd bynnag, newidiodd y sefyllfa yn llwyr a buan y trawsnewidiwyd cymunedau uniaith yn rhai dwyieithog ym mhob rhan o’r wlad. Yr oedd y tueddiad hwn yn arwyddocaol oherwydd y mae dwyieithrwydd yn amlwg yn gam pendant yn y proses o golli iaith; gellir ei ystyried yn rhywbeth sy’n gyfwerth yn gyfanredol â chymysgu cod.

5

6

Gw. Dot Jones, ‘Dyfodiad y Rheilffordd a Newid Iaith yng Ngogledd Cymru 1850–1900’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Gwnewch Bopeth yn Gymraeg: Yr Iaith Gymraeg a’i Pheuoedd 1801–1911 (Caerdydd, 1999), tt. 131–49; Angela Gaffney, Aftermath: Remembering the Great War in Wales (Cardiff, 1998). Gervase Phillips, ‘Dai Bach y Soldiwr: Welsh Soldiers in the British Army 1914–1918’, Llafur, 6, rhif 2 (1993), 101.

33

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

34

Y mae’r data a gyflwynir yn Nhabl 1 yn awgrymu y gellir gwahaniaethu rhwng pum gr{p o siroedd (gan gynnwys dwy sir unigol) o ran nodweddion iaith. Y mae’r gr{p cyntaf yn cynnwys siroedd Meirionnydd, Aberteifi, Môn, Caernarfon a Chaerfyrddin. Yr oedd y siroedd hyn yn hollol Gymraeg eu hiaith trwy gydol y cyfnod, a chyfran y siaradwyr Cymraeg dros 80 y cant yng nghyfrifiad 1921 a 1931. Dylid nodi mai’r hyn sy’n esbonio’r ganran isel o siaradwyr Cymraeg a gafwyd yn sir Gaernarfon ym 1921 yw fod y cyfrifiad wedi ei gynnal ym mis Mehefin – elfen arwyddocaol mewn sir lle’r oedd twristiaeth yn dechrau ffynnu, yn enwedig ym mhenrhyn y Creuddyn. Er mai dim ond un rhan o dair o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith a oedd yn uniaith Gymraeg ym 1921 – ac yr oedd y gyfartaledd yn llai na hynny ym 1931 – yr oedd y pum sir hyn yn bendant yn cynrychioli’r Gymru Gymraeg. Yr oedd yr ail gr{p o siroedd yn cynnwys Dinbych, Trefaldwyn, Brycheiniog a Phenfro, pob un ohonynt ar y Gororau a’u hardaloedd dwyreiniol, neu ddeheuol yn achos sir Benfro, yn Seisnig iawn eu cymeriad. Fe’u gosodir yn yr un gr{p oherwydd bod y ffin rhwng y Gymru Gymraeg a’r Eingl-Gymru yn rhedeg trwyddynt. Amrywiai’r ffin o ran ei diffiniad yn rhannol oherwydd natur y diriogaeth ffisegol, yn enwedig lle y ceid tir uchel anghyfannedd yn nodi’r rhaniad, ac weithiau oherwydd rhesymau hanesyddol. Yr oedd ar ei hamlycaf yn sir Benfro lle y nodai’r Landsker hen ffin benodedig. Cynigiodd Denis Balsom fodel o Gymru wedi ei rhannu’n dair gan ei fod yn credu nad oedd y rhannau deheuol diwydiannol yn gweddu’n rhwydd i raniad syml o Gymru Gymraeg/Eingl-Gymru.7 I raddau ategir hyn gan y data yn Nhabl 1, lle y mae’r gostyngiad cyflymach yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg a’r siaradwyr uniaith Gymraeg yn awgrymu sefyllfa rhywfaint yn wahanol. Eto i gyd, y mae sir ddiwydiannol Y Fflint yn debyg iawn i sir Forgannwg a gallai gynrychioli ardal ogleddol gyfatebol. Gellir ystyried sir Faesyfed yn unigryw gan iddi gael ei Seisnigeiddio bron yn gyfan gwbl yn bur gynnar. Gan mai dim ond 4.7 y cant a oedd yn medru’r Gymraeg ym 1931 ac mai dim ond 0.7 y cant o’r rheini a oedd yn uniaith Gymraeg, yr oedd y sir yn cynrychioli parth Eingl-Gymreig. Y mae sir Fynwy hithau yn sefyll ar ei phen ei hun, ond dim ond am fod Blaenau Gwent yn cydweddu â sir Forgannwg a Bro Gwent yn cydweddu â sir Faesyfed. Felly, er bod cymhlethdodau yn ein gorfodi i gymhwyso’r cynllun sy’n rhannu Cymru yn ddwy, y gwrthgyferbyniad rhwng y Gymru Gymraeg yn y gogledd a’r gorllewin a’r Eingl-Gymru yn y de a’r dwyrain yw’r fframwaith mwyaf priodol. Cadarnheir hyn yn llawn wrth ddadansoddi canlyniadau cyfrifiad 1931 ar sail graddfa fanylach y plwyfi.8 Y pryd hwnnw, diffiniwyd y Gymru Gymraeg gan 7

8

Denis Balsom, ‘The Three-Wales Model’ yn John Osmond (gol.), The National Question Again: Welsh Political Identity in the 1980s (Llandysul, 1983), tt. 1–17. D. Trevor Williams, ‘A Linguistic Map of Wales according to the 1931 Census, with some Observations on its Historical and Geographical Setting’, The Geographical Journal, LXXXIX, rhif 2 (1937), 146–51.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 2. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1931 (yn ôl D. T. Williams)

35

36

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

isopleth argyhoeddiadol iawn (yn dangos 80 y cant o’r boblogaeth yn siaradwyr Cymraeg) (Ffigur 2); at hynny, wrth ei groesi fe’i nodweddid gan raddfa serth o ddirywiad dros y rhan fwyaf o’i hyd. Ceid rhai mannau, hyd yn oed, lle’r oedd y ffigur uchaf o 80 y cant yn ffinio ar y ffigur isaf o dan 20 y cant. Er bod y rhaniad deublyg yn pennu dosbarthiad yr iaith Gymraeg yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd, ceid hefyd arwyddion o golli tir yng nghadarnleoedd yr iaith. Ymddangosodd y cyntaf o’r rhain yng nghanol dyffryn Conwy ac ar hyd afonydd Llugwy a Nantgwryd, sef darn o hen gantref Arllechwedd neu Ddosbarth Gwledig Geirionnydd, fel yr oedd ym 1931. Yr oedd y canrannau isaf yn cynnwys ardal yn ymestyn o Fetws-y-coed i Gapel Curig. Cyflwynir y data perthnasol yn Nhabl 2 lle y ceir bod rhan ogleddol Dosbarth Gwledig Geirionnydd, dosbarth a chanddo gymeriad lled-drefol, yn gwrthgyferbynnu â’r rhan ddeheuol. Yma, er mawr syndod, cofnodwyd bod 100 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg ym mhlwyf Eidda ym 1931, a bod 65.9 ohonynt yn Gymry uniaith. Tabl 2. Canran y boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg a chanran y siaradwyr Cymraeg a oedd yn Gymry uniaith, Dosbarth Gwledig Geirionnydd, 1931

Plwyf Betws-y-coed Capel Curig Llanrhychwyn Trefriw Dolwyddelan Maenan Penmachno Eidda

Siaradwyr Cymraeg

Uniaith Gymraeg

69.8 77.3 77.0 81.0 91.6 93.0 96.1 100.0

12.2 21.0 25.7 10.9 31.4 19.5 47.7 65.9

Hawdd esbonio’r gwahaniaeth hwn o fewn ardal lle’r oedd dros 80 y cant yn siarad Cymraeg: dyma’r mannau lle’r oedd twristiaeth yn dechrau ffynnu ar raddfa helaeth. Yr oedd Betws-y-coed eisoes yn dref y tyrrai ymwelwyr iddi ac yr oedd Capel Curig hefyd wedi datblygu’n ganolfan ar gyfer cerddwyr a dringwyr. O ganlyniad câi ymwelwyr a gw}r busnes, y naill gr{p fel y llall yn ddi-Gymraeg, eu denu i’r ardal. Y mae ffigurau isel y siaradwyr uniaith Gymraeg ym Metws-y-coed ac yn Nhrefriw yn arbennig o arwyddocaol gan eu bod yn arwydd o’r newid i’r Saesneg fel y dull arferol o gyfathrebu mewn ardaloedd lle’r oedd twristiaeth ar gynnydd. Ni allai’r cyferbyniad ag Eidda, a oedd ond ychydig filltiroedd i ffwrdd, fod yn fwy eglur. Dengys yr ail ardal o ddirywiad yn y berfeddwlad yr un proses yn union. Law yn llaw â thwf twristiaeth ar hyd glannau gogledd Cymru, o Brestatyn a’r Rhyl yn

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

y dwyrain i Landudno ac ymhellach i’r gorllewin, cafwyd dirywiad cynyddol yng nghanrannau’r siaradwyr Cymraeg. Y mae Llandudno yn nodweddiadol yn hyn o beth: dim ond 32.5 y cant o’i phoblogaeth a fedrai’r Gymraeg ym 1931 ac 1.4 y cant yn unig o’r rheini a gofnodwyd yn uniaith Gymraeg. Y mae hefyd yn nodweddiadol o swyddogaeth y dref fod 1,933 o’r 4,306 a oedd yn medru’r Gymraeg yn ddynion, ond bod 2,373 yn fenywod. Amlygir y swyddogaeth honno hefyd yng nghanrannau isel iawn y siaradwyr Cymraeg (23.1 y cant) a gofnodwyd yng nghyfrifiad Mehefin 1921. Hyd yn oed erbyn 1931, felly, yr oedd llwybr y Seisnigeiddio ar hyd glannau’r gogledd wedi hen ennill ei blwyf. Yn wir, nid oedd ond estyniad bychan o’r ‘ardal 80 y cant’ hyd at yr arfordir cyn cyrraedd Bangor. Ceid hefyd estyniad cyfatebol ar hyd arfordir sir Fôn o Borthaethwy i Fiwmares. Ymdebygai’r drydedd ardal o ddirywiad i’r hyn a welwyd yn nyffryn Conwy gan ei bod yn gorwedd o fewn y berfeddwlad ei hun, sef arfordir Meirionnydd rhwng aberoedd Dyfi a Mawddach. Fodd bynnag, fel y gellid disgwyl, o gofio ei lleoliad gorllewinol, yr oedd y canrannau ychydig yn uwch yma na’r rhai a gafwyd ar hyd glannau’r gogledd. Yr oedd 64.4 y cant yn medru’r Gymraeg yn Abermo, ond dim ond 3 y cant ohonynt a oedd yn uniaith Gymraeg; y ffigurau cyfatebol ar gyfer Tywyn oedd 74.3 y cant a 9.9 y cant. Unwaith eto twristiaeth, sef gwyliau glan y môr, a oedd yn gyfrifol am hyn. Efallai mai’r agwedd bwysicaf ynghylch sefyllfa’r iaith ar hyd glannau Meirionnydd yw ei bod yn dangos ffin newydd o ymgilio ar hyd arfordir y gorllewin, nodwedd a fyddai’n datblygu yn ystod y degawdau dilynol. Y mae dwy nodwedd arall yn perthyn i Ffigur 2 sy’n haeddu sylw. Y gyntaf yw’r canrannau is o lawer o siaradwyr Cymraeg yn y trefi, sef un o’r nodweddion hirsefydlog a ddadansoddwyd gan Stephen W. Williams.9 Yn rhannol, ffrwyth y gorffennol oedd y crynodiad trefol hwn o siaradwyr di-Gymraeg, oherwydd creadigaethau Eingl-Normanaidd oedd trefi Cymru gan mwyaf ac yr oeddynt yn ganolfannau lle y ffynnai dylanwadau Seisnig.10 Yr oedd hefyd i raddau yn ganlyniad i’r ffaith fod y trefi yn gweithredu fel canolfannau lle’r oedd cryn gymysgu yn digwydd yn eu poblogaeth a lle y defnyddid Saesneg yn brif iaith feunyddiol. Nodwedd arall yw’r ffaith na chafwyd yn y meysydd glo raddiant sydyn ar draws y ffin iaith. Y mae hyn i’w weld yn glir yn y gogledd-ddwyrain, ond y mae’n amlycach fyth yn y de lle y ceir strimynnau llydain yn hytrach na rhaniad pendant ar bob un o’r gwerthoedd cyfrannol a fapiwyd. At hynny, y mae’r isoplethau sy’n diffinio’r strimynnau hyn yn troi tua’r gorllewin wrth iddynt ddynesu at arfordir sir Forgannwg, gan lunio’r patrwm adnabyddus o’r iaith Gymraeg yn cryfhau o’r dwyrain i’r gorllewin ac o’r de i’r gogledd ar draws y maes glo. Yn y 1930au tybid 9

10

Stephen W. Williams, ‘The Urban Hierarchy, Diffusion and the Welsh Language: A Preliminary Analysis 1901–71’, Cambria, 8, rhif 1 (1981), 35–50. Harold Carter, ‘Whose City? A View from the Periphery’, TIBG, 14, rhif 1 (1989), 4–23.

37

38

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

bod Cwm Nedd yn nodi rhaniad yn naearyddiaeth economaidd a diwylliannol y maes glo gan ei fod yn diffinio’r ffin rhwng glo meddal y dwyrain a glo caled y gorllewin. Adlewyrchid gwahanol ddyddiadau a phatrymau’r diwydiannu yn y patrymau iaith. Ond bellach ni ddynodai Cwm Nedd raniad ieithyddol clir gan fod Seisnigeiddio wedi ymwthio ymhellach i’r gorllewin. Prif arwyddocâd y nodweddion hyn yn nosbarthiad 1931 yw’r ffaith fod pob un ohonynt yn nodi dechrau’r patrwm o erydiad a ddeuai’n hollbwysig yn ystod y degawdau dilynol. Yn ogystal â’r nodweddion gofodol arbennig hyn cafwyd proses mwy cyffredinol o ddirywiad a ddeilliai o amgylchiadau economaiddgymdeithasol a demograffig ehangach y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Bu allfudo helaeth yn sgil dirwasgiad diwydiannol ac ad-drefnu amaethyddol y cyfnod hwnnw. O gofio anawsterau cyfrifiad 1921 a’r ffaith na chafwyd cyfrifiad ym 1941 oherwydd y rhyfel, y mae’n rhaid egluro’r sefyllfa trwy ystyried y newidiadau a ddigwyddodd rhwng 1931 a 1951. Dengys Ffigur 3 y sefyllfa ddemograffig. Cafwyd gostyngiad ym mhoblogaeth y rhan fwyaf o’r Gymru Gymraeg oherwydd allfudo. Ni cheir unrhyw dystiolaeth fod y mudo yn gysylltiedig â’r iaith mewn unrhyw ffordd, hynny yw, fod siaradwyr Cymraeg yn fwy tebygol o fudo na rhai di-Gymraeg, ond tanseiliwyd cryfder yr iaith gan nifer y colledion. Hefyd, yr oedd y rhan fwyaf o’r allfudwyr yn bobl ifainc, a golygai hynny fod y boblogaeth a oedd ar ôl yn gynyddol h}n. O ganlyniad, disgynnodd y cynnydd naturiol i lefel is na’r cyfryw ar gyfer marwolaethau, a gostyngodd y boblogaeth hefyd trwy golled naturiol. Y mae’r ardaloedd helaeth yng Nghategori A yn Ffigur 3 yn nodi’r ardaloedd hynny a brofodd golledion o ganlyniad i fudo a cholled naturiol; y mae eu perthynas â’r Gymru Gymraeg yn eglur. Er enghraifft, gostyngodd poblogaeth Dosbarth Gwledig Machynlleth 10.5 y cant rhwng 1931 a 1951; yr oedd 9 y cant o’r gostyngiad hwnnw yn ganlyniad allfudo. Gostyngodd y boblogaeth Gymraeg ei hiaith 11.3 y cant yn ystod yr un cyfnod. Dengys Tabl 3 ganrannau’r boblogaeth gyfan (3 oed a throsodd) mewn grwpiau dethol yn ôl oedran, ynghyd â’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith, rhwng 1901 a 1931. Dengys y boblogaeth gyfan ogwydd tuag at y grwpiau h}n, ond y mae’n arwyddocaol fod y gogwydd yn gryfach ymhlith y siaradwyr Cymraeg. Ym 1901 yr oedd 24.8 y cant o’r siaradwyr Cymraeg yn perthyn i’r gr{p ieuengaf, ond erbyn 1931 yr oedd y ffigur hwn wedi disgyn i 17.2 y cant. Yn achos y ddau gr{p hynaf, hynny yw, y rhai a oedd dros 45 oed ac felly, drwodd a thro, yn rhy hen i gael plant, yr oedd y canrannau wedi codi o 24.7 y cant i 35.8 y cant. Y mae’n ddiau fod y colledion hyn mewn rhai lleoliadau arbennig yn tanseilio’r iaith ac yn dwysáu ofnau ynghylch ei dyfodol. Y mae’n werth nodi hefyd mai yn yr EinglGymru y lleolid ymron pob un o’r ardaloedd lle y cafwyd enillion o ganlyniad i fudo ac achosion naturiol. Yn eironig braidd, cafwyd bod yr unig ardaloedd cyffelyb yn y Gymru Gymraeg yn ganlyniad sefydlu canolfannau milwrol yn ystod y rhyfel yn Nhonfannau ym Meirionnydd ac yn y Fali yn sir Fôn, dau le a fu’n gyfrifol am ddwyn dylanwadau Seisnig i mewn i’r wlad.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 3. Newidiadau ym mhoblogaeth Cymru 1931–51

39

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

40

Tabl 3. Y ganran o’r boblogaeth gyfan a’r ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym mhob gr{p oedran (3 oed a throsodd), 1901, 1921 a 1931

Gr{p oedran 3–14 15–24 25–44 45–64 65+

1901 1921 1931 Poblogaeth Siaradwyr Poblogaeth Siaradwyr Poblogaeth Siaradwyr gyfan Cymraeg gyfan Cymraeg gyfan Cymraeg 28.7 20.7 30.0 15.6 5.1

24.8 19.8 30.6 18.3 6.4

25.7 19.2 30.5 19.0 5.6

21.0 17.8 30.4 23.0 7.8

23.0 17.7 30.4 21.8 7.1

17.2 16.1 30.9 26.2 9.6

Yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd hefyd cafwyd rhagflas o’r ymateb i’r arwyddion hyn o ddirywiad a fyddai’n nodweddu’r cyfnod ar ôl 1945. Yr oedd yn amlwg fod y gyfundrefn addysg yn un o’r bygythiadau pennaf i’r iaith. Er dyddiau Adroddiad y Comisiynwyr ar Gyflwr Addysg ym 1847 a Deddf Addysg Ganolradd Cymru ym 1889, uniaethid cynnydd o bob math ag addysg yn yr iaith Saesneg. Ym mis Rhagfyr 1896, gerbron cyfarfod o reolwyr Ysgol Ganolradd newydd Aberystwyth, mynegodd Mary Vaughan Davies, gwraig AS Rhyddfrydol sir Aberteifi, y farn na ddylid dysgu’r Gymraeg o gwbl gan nad oedd unrhyw ddefnydd iddi y tu hwnt i ffiniau’r sir. Yn ei thyb hi, byddai’n llawer mwy buddiol, o safbwynt masnachol, i drwytho plant yr ardal yn Ffrangeg ac Almaeneg.11 Dadlennol iawn yw’r cyplysu hwn rhwng y Gymraeg a dwy iaith dramor. Trafodir y Gymraeg mewn addysg mewn penodau eraill yn y gyfrol hon, ond gellir nodi yma fod pwyllgor adrannol, ar ôl sefydlu Adran Gymreig y Bwrdd Addysg ym 1907, wedi cyhoeddi adroddiad Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (1927), a oedd yn ddigwyddiad pwysig yn y proses o adennill un o beuoedd yr iaith.12 Ar lawer ystyr byddai tynged yr iaith Gymraeg yn dibynnu ar ei gallu i adennill peuoedd coll, a dengys y data yn Nhabl 3 yn eglur mor bwysig oedd addysg yn hyn o beth. Cafwyd cynnydd hefyd ym maes y gyfraith a gweinyddiaeth. Trwy Ddeddf Llysoedd Cymru 1942 caniatawyd defnyddio’r Gymraeg yn y llysoedd.13 Yn y sector ‘gwirfoddol’ un ymateb i’r pryder yngl}n â dyfodol y Gymraeg oedd twf Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac, yn ystod blynyddoedd y 11

12

13

Cambrian News, 25 Rhagfyr 1896. Gw. hefyd W. Gareth Evans, ‘The Aberdare Report and Cardiganshire: An Assessment of Educational Conditions and Attitudes in 1881’, Ceredigion, IX, rhif 3 (1982), 221. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927). Robyn Lewis, ‘The Welsh Language and the Law’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), tt. 196–7; J. A. Andrews ac L. G. Henshaw, The Welsh Language in the Courts (Aberystwyth, 1984), tt. 12–17.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

rhyfel, uno amryw o sefydliadau diwylliannol Cymraeg dan faner Undeb Cymru Fydd ym 1941.14 Ond y mae’n ddiau mai’r datblygiad pwysicaf oedd sefydlu Urdd Gobaith Cymru gan Ifan ab Owen Edwards ym 1922.15 Yn nhyb Dafydd Glyn Jones, y mae hanes yr Urdd yn gyfuniad trawiadol o ddelfrydiaeth, brwdfrydedd ac uchelgais ar y naill law a chynllunio manwl a defnydd medrus o adnoddau ar y llaw arall. Dyna, yn wir, oedd allwedd ei lwyddiant.16 Cafwyd gweithredu uniongyrchol hefyd cyn y rhyfel. Mewn gweithred symbolaidd ym mis Medi 1936 taniwyd yr ysgol fomio ym Mhenyberth, Ll}n, gan Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams. Yn ei araith gerbron y rheithgor yn ystod yr achos llys cyntaf yng Nghaernarfon, meddai Saunders Lewis: It is the plain historical fact that, from the fifth century on, Lleyn has been Welsh of the Welsh, and that so long as Lleyn remained unanglicised, Welsh life and culture were secure. If once the forces of anglicisation are securely established behind as well as in front of the mountains of Snowdonia, the day when Welsh language and culture will be crushed between the iron jaws of these pincers cannot be long delayed. For Wales, the preservation of the Lleyn Peninsula from this anglicisation is a matter of life and death.17

Byddai’r neges hon i’w chlywed yn uwch ac yn fwyfwy croch wedi’r rhyfel wrth i niferoedd y siaradwyr Cymraeg barhau i ostwng. Y mae hefyd yn werth ei nodi, o gofio cyd-destun y bennod hon, fod llenor fel Saunders Lewis wedi mabwysiadu ieithwedd geo-ieithyddol i fynegi ei ddadl. Erbyn diwedd y rhyfel, felly, nid dirywiad yr iaith, pa mor amlwg bynnag yr oedd hwnnw, oedd y prif ddatblygiad, ond yn hytrach y ffaith fod y boblogaeth uniaith Gymraeg bron wedi diflannu’n llwyr. Dyma a gafodd yr effaith fwyaf andwyol ar gyfanrwydd yr iaith. Yn ogystal, yr oedd patrymau daearyddol cyffredinol y dirywiad wedi eu sefydlu ac yn sicr o ehangu. At hynny, yr oedd adwaith i’r dirywiad bellach yn bodoli. Yn y degawdau dilynol byddai’r dirywiad a’r adwaith yn dod yn fwyfwy amlwg, gan greu cyfnod o wrthdaro. Dirwasgiad ac Argyfwng y Cyfnod wedi’r Rhyfel: 1951–71 Heb unrhyw amheuaeth, yn y cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd y disgynnodd y Gymraeg i’w hisafbwynt. Ym 1931 yr oedd 909,261 o bobl, sef 36.8 y cant o’r 14

15 16

17

Gw. Marion Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’: Ymgyrchu dros yr Iaith Gymraeg rhwng y Ddau Ryfel Byd (Aberystwyth, 1995); eadem, ‘ “Eu Hiaith a Gadwant”: The Work of the National Union of Welsh Societies, 1913–1941’, THSC, cyfres newydd, 4 (1998), 124–52; R. Gerallt Jones, A Bid for Unity: The Story of Undeb Cymru Fydd 1941–1966 (Aberystwyth, 1971). Gw. R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I. 1922–1945 (Aberystwyth, 1971). Dafydd Glyn Jones, ‘The Welsh Language Movement’ yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today, t. 288. Dafydd Jenkins (gol.), Tân yn Ll}n: Hanes Brwydr Gorsaf Awyr Penyberth (Aberystwyth, 1937), t. 130.

41

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

42

Tabl 4a. Y ganran o’r boblogaeth rifedig a fedrai siarad Cymraeg fesul sir, 1931–71 Sir

1931

1951

1961

1971

Aberteifi Brycheiniog Caerfyrddin Caernarfon Dinbych Y Fflint Maesyfed Meirionnydd Môn Morgannwg Mynwy Penfro Trefaldwyn

87.0 37.3 82.3 79.2 48.5 31.7 4.7 86.1 87.4 30.5 6.0 30.6 40.7

79.5 30.3 77.3 71.7 38.5 21.1 4.5 75.4 79.8 20.3 3.5 26.9 35.1

74.8 28.1 75.1 68.3 34.8 19.0 4.5 75.9 75.5 17.2 3.4 24.4 32.3

67.6 22.9 66.5 62.0 28.1 14.7 3.7 73.5 65.7 11.8 2.1 20.7 28.1

Cymru

36.8

28.9

26.0

20.8

Tabl 4b. Newid canrannol yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg fesul sir, 1931–711 Sir

1931–51

1951–61

1961–71

Aberteifi Brycheiniog Caerfyrddin Caernarfon Dinbych Y Fflint Maesyfed Meirionnydd Môn Morgannwg Mynwy Penfro Trefaldwyn

–12.2 –20.5 –9.8 –1.9 –14.5 –14.5 –12.0 –15.7 –6.3 –34.8 –43.4 –8.8 –18.6

–5.2 –9.5 –5.5 –6.1 –7.3 –6.6 –7.8 –7.3 –3.5 –13.2 +2.3 –6.0 –11.3

–7.1 –21.2 –14.2 –8.5 –14.5 –10.2 –17.1 –10.4 –0.03 –15.0 –35.9 –10.7 –14.8

Cymru

–21.4

–8.2

–17.3

1

Gan na chynhaliwyd cyfrifiad ym 1941, rhoddir gwybodaeth yn y golofn gyntaf (1931–51) ar gyfer cyfnod o ugain mlynedd. Cyfeiria’r ffigurau hyn at y boblogaeth Gymraeg ei hiaith yn unig.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

boblogaeth (3 oed a throsodd), yn ei siarad. Erbyn 1951 yr oedd y nifer wedi disgyn i 714,686, neu 28.9 y cant o’r boblogaeth, ac erbyn 1961 cafwyd dirywiad pellach i 656,002, sef cyn lleied â 26 y cant. Dangosir y colledion fesul sir yn Nhablau 4a a 4b. Dengys Tablau 4a a 4b gyflwr o ‘inexorable decay’, chwedl J. Gareth Thomas, wrth gloi ei astudiaeth o’r iaith adeg cyfrifiad 1951.18 Ac eithrio un enghraifft anrheolaidd o gynnydd yn sir Fynwy, lle’r oedd y niferoedd beth bynnag yn fychan ac ansicr, cafwyd patrwm cyffredinol o ddirywiad sylweddol. Hyd yn oed erbyn 1971 ni welid unrhyw arwydd calonogol; yn wir, cofnodwyd y golled fwyaf o siaradwyr Cymraeg yn unrhyw gyfrifiad yn ystod y degawd 1961–71. At hynny, yr oedd statws yr iaith Saesneg ar gynnydd. Yn ei astudiaeth o Dregaron ym 1947, ar adeg pan oedd y dref yn gymuned hollol Gymraeg, dywedodd Emrys Jones: ‘in spite of the children’s ability in spoken Welsh and even their preference for it in conversation, they prefer to express themselves in English in writing’. Yn ogystal, cafodd fod merched ifainc yn defnyddio Saesneg fel symbol o soffistigeiddrwydd a moesgarwch. Yn ei dyb ef, ‘the stress on English is a result of the belief that it is the language of success’.19 Os oedd y tueddiadau hyn ar waith yn Nhregaron, hawdd y gellir dychmygu cymaint cryfach oedd dylanwadau o’r fath mewn ardaloedd lle’r oedd y ddwy iaith mewn cyswllt uniongyrchol â’i gilydd. Erbyn y cyfnod hwn hefyd yr oedd patrwm daearyddol y dirywiad a fyddai’n parhau trwy ail hanner y ganrif yn bur amlwg. Fe’i gwelir yn eglur yn y patrymau a amlygir trwy arosod map D. Trevor Williams am 1931 ar un J. Gareth Thomas am 1951 (Ffigur 4). Yr elfen gyntaf yn y patrwm hwnnw oedd gogwydd yr hen raniad rhwng y Gymru Gymraeg a’r Eingl-Gymru tua’r gorllewin. Buasai’r ffin honno yn gymharol sefydlog ers cryn dipyn o amser. Yn wir, yn eu dadansoddiad o gyfrifiad 1961 soniodd Jones a Griffiths am ‘a predominantly Welsh Wales, fairly sharply divided from a highly anglicized area, and yielding territorially only reluctantly to the small peripheral advances of the latter’.20 Ond y gwir yw fod y cynnydd ffiniol hwn, a welir yn Ffigur 4, yn datblygu’n arwydd clir o ddirywiad y Gymraeg. Gellir dangos hyn orau trwy dynnu dau drawslun ar y rhaniad, y naill yn y gogledd a’r llall yn y de. Fe’u gwelir yn Nhablau 5a a 5b. Rhaid cofio, wrth gwrs, ei bod hi’n anodd dewis plwyfi sy’n rhoi trawslun taclus. Yn y gogledd y mae’r saith plwyf yn ffurfio llinell gyffredinol sy’n lledu dros ffin ddwyreiniol Mynydd Hiraethog i’r de a’r gorllewin o Ddinbych. Y mae’n amlwg fod cyfartaledd y rhai a oedd yn siarad Cymraeg wedi dal ei dir yn hynod o dda rhwng 1931 a 1951. Ym 1931, o’r holl blwyfi a chanddynt ganran o 80 y cant a throsodd, dim ond un, sef Efenechdyd, y 18

19

20

J. Gareth Thomas, ‘The Geographical Distribution of the Welsh Language’, The Geographical Journal, CXXII, rhan 1 (1956), 71–9. Emrys Jones, ‘Tregaron: The Sociology of a Market Town in Central Cardiganshire’ yn Elwyn Davies ac Alwyn D. Rees (goln.), Welsh Rural Communities (Cardiff, 1960), tt. 101–2. Emrys Jones ac Ieuan L. Griffiths, ‘A Linguistic Map of Wales: 1961’, The Geographical Journal, 129, rhan 2 (1963), 195.

43

44

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 4. Ardaloedd lle’r oedd dros 80 y cant yn siarad Cymraeg ym 1931 a 1951

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Tabl 5a. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg, Dwyrain Mynydd Hiraethog, 1931–71 Plwyf

1931

1951

1961

1971

Cerrigydrudion Nantglyn Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch Y Gyffylliog Clocaenog Llanynys Efenechdyd

94.5 90.8 88.5 97.6 91.0 84.9 82.9

89.3 85.9 84.2 86.2 89.1 80.7 71.0

90.8 82.8 87.6 86.6 88.9 79.4 74.4

89.6 77.1 80.1 75.0 75.0 72.8 69.8

Tabl 5b. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg, Bannau Brycheiniog – Fforest Fawr – Y Mynydd Du, 1931–71 Plwyf

1931

1951

1961

1971

Llanddeusant Traean-glas Crai Senni Glyn Modrydd

96.3 85.7 80.8 81.8 36.9 32.5

91.4 76.5 78.0 81.1 35.9 22.0

85.1 67.1 77.8 71.6 25.7 16.7

81.8 54.2 60.8 57.7 15.6 12.5

plwyf mwyaf dwyreiniol ohonynt, a oedd wedi disgyn islaw’r ffigur hwnnw erbyn 1951. Erbyn 1971, fodd bynnag, dim ond dau allan o’r saith a oedd dros 80 y cant, a phrin gyrraedd y nod a wnaeth un o’r rheini, sef Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch. Pe cymerid llinell ar 80 y cant i ddynodi’r ffin, y mae’n eglur ei bod wedi symud cryn dipyn i’r gorllewin yn ystod y cyfnod dan sylw. Y mae’r ail gyfres o blwyfi yn y de wedi eu trefnu o’r gorllewin i’r dwyrain yn Nhabl 5b ac yn dilyn cyfres o fryniau sy’n rhedeg o Aberhonddu i’r gorllewin trwy Fforest Fawr i’r Mynydd Du ar ochr ddeheuol Llandeilo. Yma y mae’r rhaniad yn fwy pendant, gyda dirywiad sylweddol rhwng Senni a Glyn. Os cymerir y rhaniad rhwng y Gymru Gymraeg a’r Eingl-Gymru yn 70 y cant, ym 1931 yr oedd i’w ganfod rhwng y ddau blwyf hyn. Ond erbyn 1971 yr oedd wedi cilio cryn dipyn i’r gorllewin ac yn gorwedd rhwng Llanddeusant a Thraean-glas. Un esboniad am yr encilio hwn oedd i lawer o dir Brycheiniog gael ei gipio at ddibenion milwrol, yn enwedig y meysydd tanio ar Fynydd Epynt, gan orfodi brodorion Cymraeg eu hiaith i ymadael.21 Gwelir yr effaith ar yr iaith Gymraeg yn eglur yn y data perthnasol a geir yn Nhabl 5c. 21

Gw. Herbert Hughes, ‘Mae’n Ddiwedd Byd Yma . . .’: Mynydd Epynt a’r Troad Allan yn 1940 (Llandysul, 1997), tt. 79–106.

45

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

46

Tabl 5c. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg, Mynydd Llangynidr a Mynydd Epynt, 1931–71 Plwyf

1931

1951

1961

1971

Llangatwg Llangynidr Merthyr Cynog Llanfihangel Nant Brân

13.7 24.4 49.9 72.6

5.8 16.0 36.2 63.6

6.4 8.7 31.9 46.0

5.3 8.0 23.4 48.0

Tabl 6. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym mharth y Landsker yn sir Benfro, 1931–71 Plwyf

1931

1951

1961

1971

Cyfres 1 Breudeth Cas-lai Trefgarn Llantydewi Treamlod Dwyrain Waltwn Llys-y-frân Y Mot Trefelen Llanhuadain Llanddewi Felffre

71.5 84.7 55.8 94.2 79.1 64.1 79.1 89.9 84.6 45.0 88.5

61.4 69.7 50.5 85.9 68.8 48.2 83.5 78.2 82.0 36.5 74.4

22.3 68.1 37.5 65.7 69.5 46.2 74.2 68.5 68.3 37.5 68.7

36.3 53.7 40.0 55.6 57.4 39.1 76.9 61.5 50.0 32.9 58.2

Cyfres 2 Llan-lwy St Lawrence Treletert Casnewydd-bach Cas-mael Cas-fuwch Castellhenri Llan-y-cefn Gorllewin Llandysilio

90.6 85.3 87.3 97.1 95.9 97.5 96.7 94.1 91.3

78.2 66.4 78.1 83.4 87.4 87.6 89.1 96.3 94.3

77.2 85.1 71.0 86.2 96.3 92.0 88.8 82.2 88.2

74.2 63.2 59.6 83.3 88.2 75.0 80.8 78.8 78.5

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Tabl 7. Cyfanswm y boblogaeth (3 oed a throsodd), cyfanswm y boblogaeth Gymraeg ei hiaith a’r ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg, mewn rhai ardaloedd gweinyddol ym Maes Glo De Cymru, 1951–71

Poblogaeth gyfan

Siaradwyr Cymraeg

Canran y siaradwyr Cymraeg

1951 Mynyddislwyn Rhondda Castell-nedd Pontardawe Cwmaman Glynebwy Merthyr Tudful

13544 106098 36962 31179 4400 27779 58058

747 31215 17563 24699 4007 1054 14538

5.5 29.4 44.2 79.2 91.1 3.8 25.0

1961 Mynyddislwyn Rhondda Castell-nedd Pontardawe Cwmaman Glynebwy Merthyr Tudful

14718 95846 39089 29491 4107 27218 56244

724 23233 14710 22483 3755 1049 11169

4.9 24.2 37.6 76.2 91.4 3.9 19.9

1971 Mynyddislwyn Rhondda Castell-nedd Pontardawe Cwmaman Glynebwy Merthyr Tudful

14635 85140 38980 28245 3810 24730 52725

390 11295 10035 18565 3395 410 5945

2.7 13.3 25.7 65.7 89.1 1.7 11.3

Y mae’r ddau drawstoriad yn Nhablau 5a a 5b yn dangos gwrthgiliad y ffin a chrebachu’r ‘Fro Gymraeg’, fel y’i gelwid maes o law. Yn fwy arwyddocaol fyth oedd gwrthgiliad cyfatebol yn yr ardal honno lle y ceid y rhaniad cliriaf a mwyaf sefydlog, sef y Landsker yn sir Benfro. Ym 1971 honnodd Brian S. John: ‘the present day divide is a cultural feature of surprising tenacity; it is quite as discernible, and only a little less strong, than the divide of four centuries ago. In the Landsker we have a unique cultural heritage’.22 22

Brian S. John, ‘The Linguistic Significance of the Pembrokeshire Landsker’, PH, rhif 4 (1972), 27.

47

48

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Dengys Tabl 6 gyfres o blwyfi sy’n ymestyn i’r dwyrain a’r gorllewin ar hyd y Landsker. Y mae Cyfres 1 yn agos i’r ffin draddodiadol a Chyfres 2 i’r gogledd o Gyfres 1 ac yn dilyn llethrau deheuol mynyddoedd Preselau. Y mae pob tystiolaeth yn y tabl hwn yn dadlennu dirywiad sylweddol yng nghyfartaledd y rhai a oedd yn siarad Cymraeg. Ym 1951 yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg yn uwch na 60 y cant yn wyth o’r un plwyf ar ddeg yn y gyfres hollbwysig ar hyd y Landsker (Cyfres 1): erbyn 1961 yr oedd y nifer wedi disgyn i saith, ac erbyn 1971 dim ond dau blwyf a oedd â chanran o dros 60 y cant. Y mae dwy ardal arall ar ffiniau’r Gymru Gymraeg sy’n arwyddocaol iawn ac yn haeddu sylw. Y gyntaf ohonynt yw Maes Glo De Cymru. Dangosir maint y colledion o ran siaradwyr Cymraeg yn Nhabl 7 a Ffigur 5. Y prif reswm am y colledion hyn oedd yr allfudo a oedd yn nodwedd mor amlwg o ddemograffi de Cymru cyn ac ar ôl yr Ail Ryfel Byd, ac a achoswyd gan ddad-ddiwydiannu. Dengys Tabl 7, felly, faint y golled yn yr ardaloedd hynny sy’n ymestyn ar draws y maes glo o’r dwyrain i’r gorllewin. Cynhwyswyd hefyd ddwy o’r trefi haearn a dur, sef Merthyr Tudful a Glynebwy. Y mae’r ffigurau’n ymwneud â’r boblogaeth 3 oed a throsodd. Yr oedd poblogaeth y Rhondda wedi disgyn o 134,603 ym 1931 i 106,098 ym 1951 ac i 95,846 erbyn 1961. Y mae’n amlwg fod cyfran o’r rhain yn siaradwyr Cymraeg ac felly rhan o’r esboniad am y colledion yw fod cynifer o bobl wedi symud i ardaloedd y tu allan i Gymru. Arferai’r llenor Gwyn Thomas honni iddo ddringo i fynwent uwchben Trealaw yn y Rhondda a gweld carreg fedd ac arni’r geiriau ‘Not dead but gone to Slough’. At hyn y mae’n rhaid ychwanegu’r ffaith fod colledion ieithyddol wedi digwydd oherwydd methiant rhieni i drosglwyddo’r Gymraeg i’w plant. Dyma’r adeg pan dybid nad oedd yr iaith o werth yn y byd o ran ennill bywoliaeth; yn wir, fe’i hystyrid yn faen tramgwydd. Yr oedd dysgu Saesneg a magu acen Seisnig yn fwy buddiol i’r sawl a fynnai dreulio ei ddyfodol yn Lloegr. Felly, dengys yr ystadegau yn Nhabl 7 fod y golled yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg yn gyson uwch na chyfran gyfartal o’r cyfanswm. Rhwng 1951 a 1961, cyfnod pan gafwyd gostyngiad o 9.66 y cant ym mhoblogaeth y Rhondda, yr oedd y gostyngiad yn y boblogaeth Gymraeg ei hiaith yn 25.57 y cant. Ni chollodd Dosbarth Gwledig Castell-nedd ond 1.52 y cant o’i boblogaeth yn ystod y blynyddoedd hyn, ond yr oedd y gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn 16.24 y cant. Y mae trefniant yr ardaloedd yn Nhabl 7 yn dangos yn eglur fel yr oedd yr iaith yn encilio o’r dwyrain i’r gorllewin, ond dengys hefyd fod maes y glo caled yn y gorllewin yn gwrthsefyll y newid yn gadarnach o lawer, a bod y Gymraeg yn parhau yn ei grym i’r gorllewin o Gwm Nedd. Disgynnodd poblogaeth Dosbarth Gwledig Pontardawe 5.4 y cant rhwng 1951 a 1961 a chanran y siaradwyr Cymraeg 8.97 y cant. Ym maes glo y dwyrain yr oedd y gwahaniaeth canrannol gryn dipyn yn fwy. Cafwyd colledion difrifol yn hen drefi haearn ffiniau gogleddol y maes glo hwnnw. Dim ond 3.17 y cant oedd y cwymp ym mhoblogaeth Merthyr Tudful yn y degawd dan sylw, ond gostyngodd nifer y siaradwyr Cymraeg 23.27 y cant. Dengys Ffigur 5, sy’n

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 5. Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1961–71: gostyngiadau absoliwt

49

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

50

Tabl 8. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg, arfordir gogledd Cymru: Conwy i Fangor, 1931–71 Plwyf

1931

1951

1961

1971

Bangor Llandygái Llanllechid Aber Llanfairfechan Penmaen-mawr Conwy

76.1 93.0 95.4 86.1 74.0 72.3 57.2

69.8 88.9 91.1 82.2 65.1 62.8 47.9

65.6 82.3 87.0 77.5 65.7 58.1 42.1

53.4 73.5 77.1 69.8 56.5 46.5 34.7

ymwneud â’r degawd dilynol, yr un proses o ddirywiad enbyd yn y maes glo, a’r modd y gwthiwyd unrhyw beth y gellid ei gyfrif yn rhan o’r Gymru Gymraeg ymhellach tua’r gorllewin. Yr ail ardal ar ffiniau’r Fro Gymraeg yw arfordir y gogledd, ardal y cyfeiriwyd ati eisoes fel un a chanddi ran amlwg yn y proses o enciliad yr iaith. Ceir y data perthnasol yn Nhabl 8. Unwaith eto y mae’r un patrwm o edwino wrth symud o’r dwyrain i’r gorllewin yn dod i’r amlwg, ac eithrio yn achos Bangor, sy’n dangos effaith trefoli. Ond amlygir yn ddigamsyniol effaith y Seisnigeiddio. Ym 1931 cofnodwyd dros 70 y cant o’r boblogaeth yn siaradwyr Cymraeg yn chwech allan o’r saith plwyf; erbyn 1971 dim ond mewn dau blwyf y ceid dros 70 y cant o siaradwyr Cymraeg. Tra oedd ardaloedd y ffin, gan gynnwys holl ardal y Gororau, yn cynyddol Seisnigeiddio, amlycach fyth yn ystod y cyfnod wedi’r rhyfel oedd ymlediad pellach yr ardaloedd Seisnig o fewn y berfeddwlad. Yr oedd yn eglur fod yr iaith dan warchae ym 1931 yn nyffryn Conwy a’i hisafonydd rhwng Capel Curig a Betws-y-coed (Tabl 2). Erbyn 1951 yr oedd y Seisnigeiddio wedi ymledu’n sylweddol ac erbyn 1961 (Ffigur 6) yr oedd yn rhan o linell a oedd yn torri trwy Eryri o Gonwy i’r de-orllewin i gyfeiriad Porthmadog. Erbyn 1971 (Ffigur 7) yr oedd wedi ymledu a dyfnhau ymhellach a chanrannau’r rhai a siaradai Gymraeg, a gofnodwyd yn Nhabl 2, wedi lleihau’n ddirfawr. Yng Nghapel Curig yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg wedi disgyn o 77.3 y cant ym 1931 i 45.5 y cant. Yr oedd ymlediad y Saesneg ar hyd arfordir y gorllewin, proses a oedd wedi cychwyn erbyn 1931, wedi dod yn fwy amlwg. Yr oedd canrannau’r siaradwyr Cymraeg yn llawer o’r cymunedau o Harlech yn y gorllewin i benrhyn Tyddewi yn y de wedi disgyn yn sylweddol ac yn parhau i wneud hynny. Yng nghanolbarth Cymru yr oedd llinell y Seisnigeiddio wedi ymwthio ar hyd dyffryn Hafren a hefyd i barthau uchaf afon Gwy. Felly, er nad oedd y ganran isel o siaradwyr Cymraeg mewn trefi fel Y Drenewydd a’r Trallwng, sef tua 10 y cant, wedi newid fawr ddim, yr oedd y ganran gyfatebol yn yr ardaloedd ymhellach i’r berfeddwlad wedi disgyn. Dim ond 18.7 y cant o siaradwyr Cymraeg a

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 6. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1961

51

52

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 7. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1971

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

gofnodwyd yn Llandinam ym 1931 ac erbyn 1961 yr oedd y ffigur wedi disgyn i 15.8 y cant. Disgynnodd y ganran ar gyfer Llanidloes o 33.4 i 21.2 y cant ac yn Llangurig, pentref yng nghanol mynydd-dir y canolbarth, gwelwyd gostyngiad o 64.5 y cant i 45.9 y cant yn ystod yr un cyfnod. O ganlyniad, gyrrwyd c}n o Seisnigrwydd drwy ganolbarth Cymru. Y mae un ardal arall yn haeddu sylw, sef yr ardal i’r gogledd-ddwyrain o Fae Caerfyrddin, ar hyd dyffryn Tywi gan mwyaf, lle y cafwyd gostyngiad yng nghanrannau’r siaradwyr Cymraeg. Creodd hyn hefyd lwybr o Seisnigeiddio a ymwthiai rhwng dwy ardal lle’r oedd y Gymraeg yn dal yn llewyrchus, sef ardal y maes glo caled, a’r rhannau hynny o dde sir Aberteifi a gogledd sir Gaerfyrddin lle’r oedd yr iaith hefyd yn gryf. O ganlyniad i’r newidiadau hyn yn y berfeddwlad dechreuodd yr ardaloedd Cymraeg ymrannu. Yr oedd y proses hwn, a oedd i’w weld yn eglur erbyn 1961 (Ffigur 6), wedi gwaethygu’n ddifrifol iawn erbyn 1971 (Ffigur 7). Creodd yr ymwthio ar hyd arfordir y gogledd, ynghyd â dirywiadau ar hyd glannau Môn, doriad ieithyddol a oedd yn cyfateb i doriad ffisegol afon Menai. Yr oedd y llinell ar draws Eryri yn gwahanu craidd Cymraeg Ll}n ac Arfon, neu Ddwyfor fel y gelwid y Dosbarth yn nes ymlaen, a’r craidd arwyddocaol arall ym Meirionnydd a oedd â’i wreiddiau yn ardal Penllyn. Gwahenid craidd Meirionnydd a’r un yn Nyfed wledig gan y llwybr ar hyd Hafren/Gwy, tra oedd y llinell o Seisnigeiddio ar hyd ffiniau Dyfed wledig yn gwahanu’r craidd hwnnw oddi wrth yr unig ardal ddiwydiannol Gymraeg yn nwyrain Dyfed a Gorllewin Morgannwg. Mewn gwirionedd, torrwyd yr hyn a fuasai’n berfeddwlad barhaol o siaradwyr Cymraeg yn gyfres o greiddiau bychain ar wahân i’w gilydd. Gellid cymharu darniad y berfeddwlad y pryd hwnnw i lyn yn sychu ac yn troi o fod yn llyn mawr cyfan i fod yn gyfres o lynnoedd bychain gwahanedig, a fyddai, yn y pen draw, yn diflannu. Yr oedd patrwm daearyddol clir i’w ganfod yn mynegi’n ddigamsyniol ddirywiad yr iaith Gymraeg. Hyd yn hyn pwysleisiwyd canrannau y siaradwyr Cymraeg yn y cyfnod wedi’r rhyfel. Pe ychwanegid at hynny adolygiad o’r newidiadau yn y niferoedd absoliwt, gwelid bod sefyllfa’r iaith yn enbytach fyth. Dangosir y colledion rhwng 1961 a 1971 yn Ffigur 5. Nodwyd eisoes y dirywiad enfawr o 656,002 i 542,425 a ddigwyddodd yn ystod y degawd 1961–71. Fel y dengys Ffigur 5 yn eglur iawn, yng nghymoedd diwydiannol de Cymru y cafwyd y colledion mwyaf. Erbyn 1971 yr oedd 11,938 yn llai o siaradwyr Cymraeg yn byw yn y Rhondda, 5,224 yn llai ym Merthyr Tudful a 5,039 yn llai yn Aberdâr. Ymhellach i’r gorllewin cafwyd gostyngiad o 6,517 ym mhoblogaeth Gymraeg Abertawe a gostyngiad o 5,035 ym mhoblogaeth Gymraeg Llanelli. Cyfeiriwyd eisoes at y rhesymau diwydiannol a oedd yn gyfrifol am hyn. Yr oedd yr un peth yn wir yn y gogledd: yn ystod yr un cyfnod collodd cymuned Rhosllannerchrugog 1,778 o’i phoblogaeth Gymraeg. Cofnodwyd colledion cyffelyb, os nad mor ddramatig, gan gymunedau ar lannau Dyfrdwy, a hefyd ar hyd arfordir gogledd Cymru. Elfen

53

54

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 9. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg a’r newid canrannol, yn ôl nifer y cymunedau, 1961–71 Adrannau

1961

1971

Newid canrannol

Llai na 5 y cant 5–20 y cant 21–35 y cant 36–50 y cant 51–65 y cant 66–80 y cant Dros 80 y cant

194 239 59 47 61 114 279

224 243 51 60 76 148 191

15.5 2.1 –13.6 27.7 24.6 29.8 –31.5

arall a gyfrannodd at y gostyngiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg oedd y ganran uchel o bobl oedrannus a drigai yn ardaloedd diwydiannol de a gogleddddwyrain Cymru, ynghyd ag yn yr ardaloedd hynny ar hyd arfordir y gogledd a oedd yn denu pobl i ymddeol ynddynt. Ond y peth pwysicaf i’w nodi yma yw na ddigwyddodd y gostyngiad o angenrheidrwydd yn y mannau hynny lle’r oedd y gostyngiad canrannol ar ei waethaf, ond yn hytrach ei fod wedi gwanhau’r iaith yn yr ardaloedd hynny lle y disgwylid iddi fod gryfaf. Yr oedd y diffyg ynni hwn, ynghyd â’r gostyngiad canrannol mewn cyd-destun daearyddol, yn argoeli’n ddrwg ar gyfer y dyfodol. Y mae’r holl dystiolaeth a gyflwynwyd hyd yn hyn yn awgrymu y gellir ystyried y 1960au yn gyfnod o ddirywiad sylweddol yn hanes yr iaith Gymraeg, o leiaf hyd y gellir barnu ar sail ffigurau’r cyfrifiad. Dengys Tabl 4b, sy’n cynnwys y colledion canrannol ar gyfer 1961–71, mai’r degawd hwn oedd y gwaethaf yn y ganrif. Collwyd nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg ym mhob sir ac yng Nghymru gyfan cafwyd colled o 17.3 y cant. Fel y dengys Tabl 9, yr oedd y golled yn y cymunedau lle’r oedd 80 y cant a throsodd o’r boblogaeth yn medru’r Gymraeg hefyd yn ffaith nodedig iawn. Yn ôl y map a ddengys ganrannau y siaradwyr Cymraeg ym 1971 (Ffigur 7), yr oedd y berfeddwlad wedi ei rhwygo’n ddarnau mân yn sgil y ffaith fod yr ardaloedd hynny a brofasai ddirywiad sylweddol er y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd, dirywiad a oedd wedi gwaethygu gyda phob cyfrifiad oddi ar hynny, wedi lledu a dyfnhau. Gwir fod modd adnabod y berfeddwlad o hyd, ond dim ond trwy ostwng lefel y diffiniad o’r Gymru Gymraeg i 65 y cant. Y mae’n gydnabyddedig na ellir ystyried iaith yn iaith feunyddiol oni bai ei bod yn cael ei defnyddio mewn ystod eang o beuoedd gan ganran sylweddol o’r boblogaeth. Anodd, fodd bynnag, yw taro ar leiafswm canrannol derbyniol, ond diau y byddai 65 y cant yn is nag y byddai’r rhan fwyaf yn ei dderbyn. A hyd yn oed pe derbyniem y diffiniad is hwn o’r berfeddwlad, yr oedd y darnio a nodwyd eisoes yn bennaf nodwedd y dirywiad mor eglur ag erioed. O archwilio’r ffigurau absoliwt (Ffigur 5), gwelir bod y dystiolaeth o ddirywiad yn amlycach fyth. Gwelir colledion ledled y wlad,

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 8. Y boblogaeth Gymraeg ei hiaith: newid canrannol 1961–71

55

56

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 9. Y berthynas rhwng yr ardal lle’r oedd 70 y cant yn siarad Cymraeg a thair dengradd uchaf y gwahaniaeth yng nghanran siaradwyr / ysgrifenwyr Cymraeg ym 1971

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle’r oedd y siaradwyr Cymraeg yn fwyaf niferus, sef rhannau dwyreiniol a gorllewinol Maes Glo De Cymru, yr ardal o amgylch Wrecsam yn y gogledd, ac aber afon Dyfrdwy. Prin iawn oedd yr ardaloedd hynny lle y cafwyd cynnydd, a chan amlaf yr oeddynt yn ganlyniad maestrefoli. Yng nghyfrifiad 1971 y gofynnwyd i bobl am y tro cyntaf a oeddynt, yn ogystal â siarad Cymraeg, yn gallu ei darllen a’i hysgrifennu, ac o hynny ymlaen, felly, daeth yn bosibl mesur llythrennedd. Nid yw’n hawdd adnabod arwyddocâd y gwahaniaeth rhwng siarad, darllen ac ysgrifennu iaith. Pan fo’r gallu i ysgrifennu iaith wedi ei golli, neu heb ei ddysgu o gwbl, gellid dadlau nad yw’r iaith yn bodoli, ac eithrio mewn peuoedd cyfyng iawn, a bod y diffyg hwnnw ynddo’i hun yn arwydd o’r posibilrwydd y collir yr iaith yn llwyr. Dengys Ffigur 9 y berthynas rhwng yr ardal lle’r oedd dros 70 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg ym 1971, a thair dengradd uchaf y gwahaniaeth yng nghanran siaradwyr/ysgrifenwyr yr iaith fesul cymuned. Y mae dwy nodwedd yn hawlio sylw. Y gyntaf yw’r berthynas agos rhwng y ffin a’r plwyfi hynny a nodwyd, sy’n awgrymu bod colli iaith yn digwydd trwy broses o golli llythrennedd yn gyntaf; unwaith eto gellir ystyried hyn yn adlewyrchiad cyfanredol o switsio cod. Yr ail nodwedd yw’r ardal sylweddol o lythrennedd isel yn y de-orllewin, yn enwedig yn rhannau diwydiannol dwyrain sir Gaerfyrddin a gorllewin sir Forgannwg. Y mae hyn yn cyd-daro â’r colledion sylweddol yn y niferoedd a nodwyd eisoes ac yn tanlinellu cyflwr enbyd yr iaith mewn ardal lle gynt y ceid y niferoedd uchaf o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru. Cadarnheir hyn oll yn y map sy’n dangos colledion canrannol y siaradwyr Cymraeg rhwng 1961 a 1971 (Ffigur 8). Yn sicr, ceir yma gymhlethdodau. Y colledion yw’r elfen amlycaf ac y mae’r adrannau sy’n dangos y colledion pennaf yn cyfateb i’r ardaloedd tyngedfennol a nodwyd eisoes. Felly, gellir nodi echel Porthmadog–Conwy fel llinell o ddirywiad mwy. Ond ceir hefyd gynnydd yno, y gellir priodoli peth ohono i dwf y maestrefi. Yn arwyddocaol iawn, cafwyd y cynnydd pennaf yn yr ardaloedd mwyaf Seisnig; yn wir, ceid cynnydd tebyg yn yr ardaloedd ar y Gororau. Dangosai’r rhain fod newidiadau ar droed a fyddai’n hebrwng y Gymraeg ar lwybr tra gwahanol yn y dyfodol. Er mwyn deall y newidiadau hyn y mae’n rhaid dychwelyd i ddechrau’r 1960au. Soniwyd eisoes am ragflaenwyr mudiad yr iaith yn y cyfnod rhwng y rhyfeloedd. Ond ni ddechreuwyd pleidio ei hachos tan ar ôl yr Ail Ryfel Byd, pan sylweddolwyd maint y bygythiad i’w dyfodol. Yn ddiau, y digwyddiad allweddol yn y proses hwnnw oedd Tynged yr Iaith, y ddarlith radio a draddodwyd ym 1962 gan Saunders Lewis, un o’r tri g{r a garcharwyd am eu gweithred yn erbyn y sefydliad milwrol yn Ll}n ym 1936. Nod y ddarlith oedd deffro’r Cymry i’r posibilrwydd y gallai eu mamiaith drengi. Meddai Saunders Lewis: ‘Mi ragdybiaf y bydd y ffigurau a gyhoeddir cyn hir [cyfrifiad 1961] yn sioc ac yn siom i’r rheini ohonom sy’n ystyried nad Cymru fydd Cymru heb Gymraeg. Mi ragdybiaf hefyd

57

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

58

y bydd terfyn ar y Gymraeg yn iaith fyw, ond parhau’r tueddiad presennol, tua dechrau’r unfed ganrif ar hugain.’23 Nid at rymoedd oddi allan i Gymru yr anelai Lewis ei eiriau ond yn hytrach at ddibristod a dirmyg y Cymry eu hunain at eu hiaith. Hwy, yn ei dyb ef, a fyddai’n elyniaethus tuag at unrhyw ymdrechion a wneid i hybu’r iaith – ‘O Gymru . . . y deuai’r gwrthwynebiad, yn gras, yn ddialgar, yn chwyrn’.24 Meddai: ‘Yn fy marn i, pe ceid unrhyw fath o hunanlywodraeth i Gymru cyn arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o’n gwlad, ni cheid mohoni’n iaith swyddogol o gwbl, a byddai tranc yr iaith yn gynt nag y bydd ei thranc hi dan Lywodraeth Loegr.’25 Nid awgrymodd Saunders Lewis unrhyw bolisi eglur ar gyfer achub yr iaith yn ei ddarllediad, ac eithrio galw am ddefnyddio’r iaith mewn bywyd cyhoeddus. Ond o ganlyniad i’w ddarlith radio ffurfiwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn yr un flwyddyn, gan agor cyfnod newydd yn hanes y frwydr i hybu, cynnal a defnyddio’r iaith mewn dull llawer mwy brwdfrydig a phenderfynol.26 Ymddangosodd hefyd amryw o sefydliadau a gweithgareddau â’u bryd ar hybu’r iaith. Ymhlith y mwyaf nodedig a dylanwadol o’r rhain oedd y rhai a oedd yn gysylltiedig â’r byd addysg. Mor gynnar â 1953 yr oedd y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru), dan Adran Gymreig y Weinyddiaeth Addysg, wedi cyhoeddi adroddiad yn dwyn y teitl The Place of Welsh and English in the Schools of Wales. Gan bwysleisio’r berthynas rhwng iaith a diwylliant, honnwyd yn yr adroddiad fod diwylliant Cymru a’i mamiaith yn annatod glwm ac y dylid dysgu Cymraeg a Saesneg i holl blant Cymru yn ôl eu gallu i elwa ar y cyfryw hyfforddiant.27 Sefydlwyd yr ysgol Gymraeg gyntaf dan nawdd awdurdod lleol yn Llanelli ym 1947 ac yn sgil y dechreuad bregus hwn y tyfodd cyfundrefn addysg Gymraeg a dwyieithog effeithiol a chymhleth yn ymestyn o’r ysgol feithrin i astudiaethau ôlraddedig. Hwyrach mai’r datblygiad mwyaf arwyddocaol oedd twf addysg feithrin o’r dyddiau cynnar ym Maesteg ym 1949 hyd at sefydlu Mudiad Ysgolion Meithrin yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor ym 1971.28 Yn ystod y cyfnod hwn o gyffro o blaid yr iaith sefydlwyd pwyllgor dan gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry ym 1963 i ystyried statws cyfreithiol y Gymraeg, a chyhoeddwyd eu hadroddiad ddwy flynedd yn ddiweddarach.29 Ym 23 24 25 26

27

28 29

Saunders Lewis, Tynged yr Iaith (London, [1962]), t. 5. Ibid., t. 22. Ibid., t. 30. Gw. Cynog Dafis, ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today, tt. 248–63; Janet Davies, The Welsh Language (Cardiff, 1993), tt. 94–7; Gwilym Tudur, Wyt Ti’n Cofio? Chwarter Canrif o Frwydr yr Iaith (Talybont, 1989); Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998). Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales (London, 1953), tt. 52, 55. Catrin Stevens, Meithrin: Hanes Mudiad Ysgolion Meithrin 1971–1996 (Llandysul, 1996). Y Swyddfa Gymreig, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg: Adroddiad y Pwyllgor dan Gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry, 1963–1965 (Llundain, 1965).

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

1967, yn sgil yr argymhellion a wnaed yn yr adroddiad hwnnw, pasiwyd Deddf yr Iaith Gymraeg, deddf a roes yr hawl ddilyffethair i ddefnyddio’r Gymraeg mewn llysoedd barn.30 Ond, yn ôl y farn gyffredinol, ychydig a gyflawnwyd yn sgil Deddf 1967, a’r cam nesaf oedd sefydlu Cyngor yr Iaith Gymraeg. Yn yr adroddiad, a gyhoeddwyd ganddo ym 1978 dan y teitl Dyfodol i’r Iaith Gymraeg, honnwyd fel a ganlyn: ‘Teimlwn fod y syniad o “ddilysrwydd cyfartal” yn hollol annigonol ar gyfer anghenion yr iaith Gymraeg heddiw. Nid ydym, ychwaith, yn cytuno â syniad Hughes-Parry am ddwyieithrwydd. I ni, ystyr dwyieithrwydd yw y dylai pob unigolyn ledled Cymru gael ei alluogi a’i annog i fod yn ddigon abl yn y Gymraeg a’r Saesneg i ddewis pa un o’r ddwy iaith i’w defnyddio ar unrhyw achlysur ac at unrhyw ddiben yng Nghymru.’31 Ni weithredwyd pob un o argymhellion yr adroddiad, ond yr oedd natur y cynigion yn brawf o’r newid agwedd a gafwyd mewn perthynas â’r iaith. Ymdrinnir yn llawnach mewn penodau eraill yn y gyfrol hon â datblygiadau ym meysydd mudiadau iaith, addysg a statws cyfreithiol, ond cynhwyswyd amlinelliad byr yma er mwyn ceisio cyfleu’r agwedd newydd a oedd bellach yn bodoli tuag at yr iaith. Efallai fod plant Tregaron ym 1947 yn synied am y Gymraeg fel iaith seml, wledig a oedd yn perthyn i’r gorffennol, ond erbyn y 1970au ystyrid yr iaith yn symbol o hunaniaeth ddiwylliannol ac iddi ddyfodol newydd a gwahanol. Yr oedd y newid yn amlycach ym myd y cyfryngau nag yn unman arall. Pryderid yn ddirfawr yngl}n â dylanwad Seisnig y teledu.32 Trwy gydol y 1970au cynyddai’r galw am sianel deledu Gymraeg a phwysleisiwyd yr angen yn yr adroddiad Dyfodol i’r Iaith Gymraeg. Yn ôl seithfed argymhelliad yr adroddiad: ‘Yn achos y Gymraeg, y dylanwad allanol mwyaf grymus sy’n effeithio ar y cartref ar hyn o bryd yw darlledu . . . Argymhellwn hefyd y dylai’r Llywodraeth, yn y dyfodol agos iawn, ddarparu arian i sefydlu a chynnal y bedwaredd sianel deledu yng Nghymru.’33 Ym 1982, yn sgil gweithredu pendant iawn gan rai Cymry dylanwadol, sefydlwyd Sianel Pedwar Cymru (S4C). Dylid ychwanegu at yr agwedd hon ar waith y cyfryngau y galw am gyhoeddi llyfrau yn Gymraeg ac yn enwedig sefydlu’r Cyngor Llyfrau Cymraeg ym 1961. I grynhoi. Bu’r 1960au a’r 1970au cynnar yn gyfnod o wrthgyferbyniadau amlwg iawn. Dengys yr holl dystiolaeth ddibynadwy, megis cofnodion cyfrifiad 1971, batrwm o ddirywiad parhaol a difrodus, gan lwyr ategu proffwydoliaeth Saunders Lewis y byddai’r iaith yn marw erbyn y ganrif ddilynol. Ar y llaw arall, gwelwyd dechrau datblygiad sydyn a chynyddol i adfer yr iaith. Ond ni ddigwyddodd hyn oll mewn gwagle. Yr oedd newidiadau mawr ar droed yn 30

31 32

33

Lewis, ‘The Welsh Language and the Law’ yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today, tt. 199–210; Andrews a Henshaw, The Welsh Language in the Courts, tt. 27–8. Cyngor yr Iaith Gymraeg, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1978), t. 7. Alwyn D. Rees, ‘The Welsh Language in Broadcasting’ yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today, tt. 174–94. Cyngor yr Iaith Gymraeg, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg, tt. 21–2.

59

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

60

economi Cymru. Yr oedd ail-lunio sylfaenol yn digwydd ym myd amaeth a diboblogi yn parhau. Yn ogystal, yr oedd y proses o drawsnewid diwydiannol llwyr, a fyddai’n nodweddu’r 1980au, ar fin dechrau. Felly, rhaid symud ymlaen, gan roi sylw i’r cyfnod pwysig hwnnw ac i dystiolaeth cyfrifiad 1981. Her ac Ymateb Newydd: 1971–81 Ar yr olwg gyntaf yr oedd cyfrifiad 1981 yn cynnig rhywfaint o obaith fod yr iaith Gymraeg wedi goroesi cyfnod o ddirywiad difrifol. Yr elfen fwyaf calonogol oedd y ffaith nad oedd nifer y siaradwyr Cymraeg (ar sail ffigurau 1971) wedi gostwng mwy na 6.34 y cant i 508,207 (Tabl 10), o gymharu â gostyngiad o 17.31 y cant yn y degawd blaenorol. Ar y llaw arall, dengys archwiliad o’r mapiau perthnasol fod y tueddiadau a sefydlwyd yn ystod y degawdau blaenorol wedi dwysáu; yn wir, yr oedd bygythiadau newydd wedi ymddangos. Ym 1971 ceid 191 o gymunedau lle’r oedd dros 80 y cant o’r bobl yn siarad Cymraeg (Tabl 9); erbyn 1981 yr oedd y nifer wedi disgyn i 66 o gymunedau. Eto i gyd, dengys Tabl 10 fod rhai siroedd wedi cofnodi enillion a bod y colledion mwyaf arwyddocaol wedi digwydd yn y prif siroedd diwydiannol. Cofnodir yn Ffigur 10 y colledion absoliwt yn nifer y siaradwyr Cymraeg rhwng 1971 a 1981. Dangosir yn eglur mai yn ardaloedd diwydiannol de a gogledd-ddwyrain Cymru y cafwyd y rhan fwyaf o’r colledion, er bod y gwir Tabl 10. Newid canrannol yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg fesul sir (cyn 1974), 1961–71 a 1971–81 Sir (cyn 1974)

Newid 1961–71

Newid 1971–81

Aberteifi Brycheiniog Caerfyrddin Caernarfon Dinbych Y Fflint Maesyfed Meirionnydd Môn Morgannwg Mynwy Penfro Trefaldwyn

–7.10 –21.18 –14.15 –8.49 –14.45 –10.22 –17.09 –10.37 –0.03 –14.96 –35.85 –10.74 –14.80

–1.79 –10.30 –10.27 –2.28 –6.99 –4.48 58.17 –4.77 5.98 –29.79 27.78 –2.98 –3.74

Cymru

–17.31

–6.34

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 10. Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1971–81: gostyngiadau absoliwt

61

62

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 11. Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1971–81: cynnydd absoliwt

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

nifer yn llai na’r nifer cyfatebol ar gyfer y degawd blaenorol. Problem ddwysach oedd gogwydd y colledion i gyfeiriad y gorllewin yn ne Cymru, gan awgrymu bod y niferoedd wedi syrthio i lefel mor isel ym maes glo Morgannwg fel na ellid disgwyl rhagor o golledion mawr mwyach. Trwy’r Gymru wledig yr oedd y dirywiad yn llai. Cafwyd colledion cymharol uchel yn nhrefi prifysgol Aberystwyth a Bangor, sef 775 a 951, o bosibl oherwydd absenoldeb myfyrwyr o’r cofnodion, ond hefyd oherwydd y dirywiad ym mhoblogaeth canol y trefi wrth i’r proses o faestrefoli gynyddu. Felly, dangosai’r cymunedau yn union o amgylch y trefi gynnydd. Dangosir y cynnydd hwn yn Ffigur 11. Ar wahân i’r maestrefi, y brif nodwedd oedd cynnydd trawiadol yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn ne-ddwyrain a gogledd-ddwyrain Cymru. Cafwyd peth cynnydd gwasgaredig ar hyd ardaloedd y Gororau yn ogystal. Dengys dosbarthiad canrannau’r siaradwyr Cymraeg y dirywiad a ddigwyddodd yn ystod y cyfnod. Fe’i gwelir gliriaf yn yr ardaloedd lle’r oedd dros 80 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Nodwyd eisoes fod y mannau hynny ym 1951 yn cynnwys ardal solet a di-dor y gellid yn rhesymol ei galw’n Fro Gymraeg. Yr oedd hynny’n dal yn wir ym 1961. Y pryd hwnnw yr oedd yn dal yn bosibl i deithio o Lanfair-yng-Nghornwy ym mhen eithaf gogledd-orllewin sir Fôn cyn belled â Chydweli ar arfordir sir Gaerfyrddin yn ne Cymru heb fynd trwy unrhyw gymuned (neu blwyf yr adeg honno) lle’r oedd llai nag 80 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Yn fwy rhyfeddol fyth, gellid bod wedi gwneud hynny trwy deithio o’r gorllewin i’r dwyrain, sef o ben pellaf Ll}n bron at y ffin â Lloegr ar ymyl de-orllewinol plwyf Llanrhaeadr-ym-Mochnant yn sir Drefaldwyn. Erbyn 1971, fodd bynnag, nid oedd modd gwneud hynny mwyach oherwydd bod y craidd parhaol o 80 y cant wedi ei ddosrannu yn gyfres o is-greiddiau a’r diffiniad canrannol o graidd parhaol ar gyfer siaradwyr Cymraeg wedi gostwng i 65 y cant. Ym 1981 dim ond cyfres o ddarnau digyswllt a oedd yn weddill o’r ‘ardal 80 y cant’ (Ffigur 12) ac y mae hyd yn oed y rheini’n cael gormod o sylw oherwydd natur y map a atgynhyrchir. Mewn map cyfatebol yn Atlas Cenedlaethol Cymru,34 gadawyd yr ardaloedd anghyfannedd yn wag, ac felly y mae’r tir mynyddig helaeth yn ddi-liw. O ganlyniad, cwtogwyd yn bur sylweddol ar wir faint yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith, yn enwedig yr ardal unigol fwyaf, sef Meirionnydd Nant Conwy. At hynny, er mwyn ceisio profi bod ardal ddi-dor o siaradwyr Cymraeg yn bodoli, byddai’n rhaid gostwng y ganran ddiffiniol i 60 y cant. Y mae’r cynnydd ym mhrif linellau’r gostyngiad ar hyd arfordir y gogledd, echel Conwy–Porthmadog, dyffryn Hafren hyd yr arfordir yn Aberystwyth, a’r llinell sy’n gwahanu’r Ddyfed wledig a’r Ddyfed ddiwydiannol, yn ddigon amlwg. Ond deil rhai cymhlethdodau eraill sy’n llawer amlycach, er nad ydynt yn

34

John W. Aitchison a Harold Carter, ‘Yr Iaith Gymraeg, 1981: Canran yn Siarad Cymraeg’ yn Harold Carter (gol.), Atlas Cenedlaethol Cymru (Caerdydd, 1989), Map 3.4b.

63

64

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 12. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1981

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Tabl 11. Niferoedd y siaradwyr Cymraeg: categorïau’r newid,1 1961–71 a 1971–81

Categorïau 1 2 3 4 5 6 1

Nifer y cymunedau

Canran cymedr 1961–71

Canran cymedr 1971–81

143 277 87 260 80 82

–15.6 –24.1 58.2 –24.1 100.5 19.5

–28.1 –12.6 –34.5 40.1 24.3 55.4

Gw. Ffigur 15 am ddiffiniad o’r chwe chategori.

newydd. Fe’u gwelir gliriaf yng Ngheredigion. Ar y naill law, ceir profion ddigon o edwino, ynghyd â rhai enghreifftiau o ddirywiad argyfyngol. Disgynnodd canran y siaradwyr Cymraeg yng nghymuned hollol Gymraeg Llangeitho o 92 y cant ym 1961 i 83 y cant erbyn 1971, gan ostwng drachefn i 54.5 y cant erbyn 1981. Digwyddasai mewnfudo sylweddol o bobl ddi-Gymraeg i berfeddwlad yr iaith Gymraeg ac erbyn 1981 nid oedd ond 54.2 y cant o boblogaeth Llangeitho wedi eu geni yng Nghymru. Ar y llaw arall, cafwyd cynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg mewn cymunedau heb fod ymhell o Langeitho. Yn Llanybydder, er enghraifft, yr oedd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg wedi disgyn o 937 i 920 rhwng 1961 a 1971, ond erbyn 1981 yr oedd y nifer wedi codi i 1,059. Yn Llangynnwr hefyd, cynyddodd y cyfanswm o 845 ym 1961 i 1,140 ym 1971 ac i 1,321 erbyn 1981. Yn Ffigur 13, sy’n canolbwyntio ar y newidiadau a ddigwyddodd yn ystod y degawd 1971–81, dangosir ardaloedd y gostyngiad yn ogystal â’r cymhlethdod mawr a gyflwynwyd gan y tueddiadau amrywiol hyn. Dangosir hefyd y cynnydd sylweddol yn yr ardaloedd trefol a ffiniol hynny y cyfeiriwyd atynt eisoes. Yn Ffigur 14 dosberthir cymunedau yn ôl patrymau’r newid yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg ar gyfer dau gyfnod rhyng-gyfrifiadol, ac yn Nhabl 11 rhestrir nifer y cymunedau, ynghyd â chanrannau cymedrig y newid yn ystod y degawdau dan sylw. Cynhwysir yng Nghategori 1 y cymunedau hynny lle y disgynnodd nifer y siaradwyr Cymraeg yn gyson dros y ddau ddegawd a lle y gwaethygodd y dirywiad rhwng 1971 a 1981. Er eu bod yn wasgaredig, o’u harchwilio’n fanwl gwelir eu bod yn cyfateb yn fras i’r ardaloedd hynny lle y bu’r bygythiad mwyaf i’r iaith trwy gydol yr ugeinfed ganrif. Y mae arc yn dilyn y llinell o Borthmadog i Gonwy ac wrth gyrraedd Conwy y mae’n ymestyn ar hyd glannau gogledd Cymru. Yn hanner gogleddol y wlad gwelir arc cyfatebol ar hyd y ffin iaith sy’n cilio. Gellir awgrymu hefyd fod y categori hwn yn perthyn yn agos i linell yr

65

66

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 13. Y boblogaeth Gymraeg ei hiaith: newid canrannol 1971–81

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 14. Newidiadau yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg 1961–71 a 1971–81

67

68

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

enciliad o Hafren i arfordir y gorllewin ac i’r ffin iaith ddwyreiniol, er nad yw mor amlwg yn y de. Yn y berfeddwlad ei hun ceir ardaloedd gwasgaredig o ddirywiad arwyddocaol yng nghanol ardaloedd lle y cafwyd hefyd gynnydd. Y mae Categori 2, sy’n dangos colledion a leihaodd dros y degawd, yn cynnwys y nifer mwyaf o gymunedau. Gellir ei ddisgrifio fel y categori ‘cefndirol’ i’r Gymru Gymraeg er ei fod, yn y gogledd a’r de, yn ymestyn tua’r dwyrain. Y mae’r ffaith fod y gostyngiad yn arafu yn profi bod y camau a’r gweithgareddau a nodwyd ar gyfer y cyfnod blaenorol yn dechrau cael dylanwad a bod y gostyngiad a fuasai mor rymus ym mherfeddwlad yr iaith o’r diwedd wedi ei wrthbwyso. Y mae Categori 3 yn cynnwys y cymunedau hynny lle y bu cynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn ystod 1961–71 ond lle y ceid bellach ddirywiad. Nid oedd ond 87 cymuned o’r fath, pob un ohonynt wedi ei lleoli ar ffiniau Cymru. Gan fod y niferoedd mor fychan, y mae’n anodd cynnig unrhyw esboniad am y gwrthdroi hwn o’r tueddiadau arferol. I’r gwrthwyneb, y mae Categori 4 yn un arwyddocaol iawn, gan mai yma y mae’r cymunedau lle y cafwyd enillion yn y degawd 1961–71 o’i wrthgyferbynnu â cholledion yn y cyfnod 1971–81. Ceir y crynhoad mwyaf cyson ohonynt ar hyd y ffin yn y dwyrain, yn enwedig yn ne Morgannwg. Y mae hyn yn cadarnhau patrwm cyffredinol y cynnydd a nodweddai ardaloedd a fuasai gynt yn rhai Seisnig iawn. Ceir patrwm cyfatebol ar hyd arfordir y gorllewin, ond yno bu’n rhan o batrwm yr enillion a’r colledion a nodwyd eisoes. Ceid heterogenedd cyffelyb yn y gogledd ond bod maestrefoli yno wedi cynhyrchu ardaloedd o gynnydd o amgylch y trefi. Dengys Categori 5 ddosbarthiad sy’n cyfateb i Gategori 4 a gellir yn rhwydd gysylltu’r ddau â’i gilydd. Yn olaf, y mae Categori 6 yn cynnwys cymunedau a ddangosai enillion cynyddol. Yr oedd tystiolaeth o’r cynnydd hefyd i’w weld yn rhai o ardaloedd y Gororau, gan dystio i’r twf yn niferoedd y bobl a oedd yn siarad Cymraeg yno. Yr un eithriad clir oedd sir Fôn, lle y cafwyd cymunedau o gynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn gymysg â rhai a ddangosai ddirywiad cynyddol. Yr oedd tri dylanwad sylfaenol wrth wraidd y newidiadau cadarnhaol a negyddol a amlinellwyd. Yr oedd y cyntaf, er ei fod i bob golwg yn lleol o ran ei darddiad, yn adlewyrchu tueddiadau Ewropeaidd mwy cyffredinol. Deilliai’r ddau arall o ddylanwadau gorllewinol ehangach. Gellir crynhoi’r holl ddylanwadau lleol hyn o amgylch y newid mwyaf hanfodol ohonynt oll, sef dyrchafu statws cymdeithasol yr iaith Gymraeg (Ffigur 1a). Trwy gydol yr ugeinfed ganrif ni roddid fawr o bwyslais ar fanteision economaidd a gwerth cymdeithasol yr iaith, ac o’r herwydd ni wnaed fawr o ymdrech i’w diogelu. Ond, diolch i ymdrechion diflino carfanau pwyso, ynghyd ag ymateb y llywodraeth, llwyddwyd yn y pen draw i droi’r fantol. Cychwynnodd y proses hwn pan sefydlwyd mudiadau gwasgedd yn y 1960au ac enillwyd tir yn y degawdau dilynol. Nodwyd eisoes ymateb y llywodraeth i hyn oll, ac felly y bu yn y 1980au yn ogystal. Yn ffurfiol, y weithred fwyaf nodedig oedd i’r Ysgrifennydd

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Gwladol, ym 1988, greu corff arall a chanddo gyfrifoldeb am anghenion yr iaith. Cyfrifoldeb y corff hwnnw, sef Bwrdd yr Iaith Gymraeg, oedd cynghori ar faterion cyffredinol yn ymwneud â’r iaith, a hyrwyddo defnydd ehangach o’r Gymraeg yn y sector cyhoeddus ac yn y sector preifat. Amlinellodd y Bwrdd gynllun ar gyfer y cyfnod 1989–94 a gydnabu’r angen i ‘[g]reu fframwaith neu isadeiladwaith o ddwyieithrwydd’ ac ‘i sicrhau fod y ddwy iaith/y ddwy gymuned ieithyddol yn gallu cyd-fyw a ffynnu’.35 Er i’r Bwrdd roi pwyslais ar ddwyieithrwydd, yr oedd yn derbyn ei bod hi’n afrealistig i ddisgwyl bod popeth yn cael ei ddarparu’n ddwyieithog ledled y wlad, gan gynnwys yn yr ardaloedd hynny lle y byddai’r gwrthwynebiad gwleidyddol a chymdeithasol gryfaf. Eto i gyd, pwysleisiwyd y syniad o ‘normaleiddio’. Defnyddir yr ymadrodd normaleiddio yn rheolaidd mewn perthynas ag ieithoedd llai eu defnydd yn Ewrop ac fe’i dehonglir gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg i olygu ‘ei bod hi’n bosibl, yn gyfleus ac yn normal i bawb, ym mhob sefyllfa lle y rhoir gwasanaeth, ddewis pa iaith a ddefnyddir’.36 Er bod hyn yn cyfeirio at ddyddiad ar ôl y cyfnod y buwyd yn sôn amdano, y mae’n dangos yn eglur yr agweddau a ddatblygasai yn ystod y degawd blaenorol neu hyd yn oed cyn hynny. Ceir crynodeb helaeth o’r mentrau hyn yn yr adroddiad Strategaeth Iaith, 1991–2001 a gyhoeddwyd gan y Fforwm Iaith Genedlaethol,37 ac ymdrinnir â hwy mewn penodau eraill yn y gyfrol hon. Eto i gyd, rhaid wrth drafodaeth fer ar ddwy agwedd ar y datblygiadau hyn oherwydd eu harwyddocâd arbennig. Y gyntaf yw addysg, maes lle y cafwyd cynnydd sylweddol. Daliai’r Mudiad Ysgolion Meithrin i ehangu. Yn wir, erbyn 1990 yr oedd 553 o grwpiau meithrin a 345 o grwpiau ‘mam a’i phlentyn’ wedi eu sefydlu, gan ddarparu ar gyfer oddeutu 13,000 o blant i gyd. Yn ogystal, yr oedd nifer yr ysgolion cynradd ac uwchradd Cymraeg yn ehangu’n gyson. Gwelwyd effaith hyn oll yn y cynnydd yng nghanran y bobl ifainc a oedd yn siarad Cymraeg. Ym 1971 yr oedd 14.95 y cant o blant rhwng 3 a 14 oed yn siarad Cymraeg; erbyn 1981 yr oedd y ffigur hwn wedi codi i 17.75 y cant. Yr ail faes sy’n haeddu sylw yw’r cyfryngau. Bu sefydlu Radio Cymru ym 1977 yn gyfraniad arwyddocaol o safbwynt hyrwyddo’r iaith, ond yr oedd sefydlu S4C ym 1982 yn anhraethol bwysicach. I raddau helaeth creodd twf poblogrwydd y teledu broblem newydd i’r iaith. Yn y gorffennol cyfyngid effaith yr iaith Saesneg ar y Gymraeg i feysydd lle y câi ddylanwad uniongyrchol. Dyna’r rheswm dros enciliad yr iaith ar y ffin ddwyreiniol a’r colledion amlwg pan ddeuai twristiaeth â phobl ddi-Gymraeg i mewn i’r berfeddwlad. Ond yn sgil dyfodiad y teledu, yn fwy hyd yn oed na’r radio, deuai’r iaith Saesneg yn syth i mewn i’r cartref, sef un o’r peuoedd lle y buasai’r Gymraeg yn bur ddiogel. Ar un olwg, achubwyd y blaen ar yr elfen ddaearyddol a rhoddwyd y Gymraeg dan bwysau mawr iawn ym mhob math ar 35 36 37

Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Yr Iaith Gymraeg: Strategaeth i’r Dyfodol (Caerdydd, 1989), t. 5. Ibid. Fforwm Iaith Genedlaethol, Strategaeth Iaith 1991–2001 (Caernarfon, 1991).

69

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

70

leoliad. Dyna paham yr oedd y sianel deledu Gymraeg mor hanfodol bwysig. At hynny, byddai’n darparu gwaith i lawer o siaradwyr Cymraeg ifainc. Awgryma’r drafodaeth uchod fod newid agwedd a newid ymddygiad pwysig wedi digwydd yng Nghymru. Diau fod hynny’n wir, ond rhaid pwysleisio ar yr un pryd fod y newidiadau lleol hyn yn adlewyrchu mudiadau llawer ehangach. Os bu mudiadau cyffredinol y byd modern at ei gilydd yn fygythiad i’r iaith, nid felly yn y byd ôl-fodern.38 Gellir diffinio ôl-foderniaeth fel ‘yr eithafbwynt mewn eclectiaeth’ ac os yw hynny yn ddiffiniad annigonol y mae o leiaf yn rhoi rhyw syniad o’r hyn sydd wedi nodweddu’r degawdau diweddar. Gwelwyd yn y byd gorllewinol fudiadau mawr grymus yn dirywio ac yn cael eu darnio yn syniadau a mudiadau sy’n llawer mwy bratiog eu natur ac yn llai agored i dybiaethau traarglwyddiaethol traddodiadol. Y mae datblygiad y Gymuned Ewropeaidd, trwy amau rhagoriaeth y genedl-wladwriaeth, wedi ailfywiogi ceisiadau a hawliau ‘rhanbarthau’; y mae bodolaeth Biwro Ewropeaidd yr Ieithoedd Llai ynddo’i hun yn ddatblygiad arwyddocaol. At hynny, y mae’r cynnydd yn niferoedd y sawl a elwir yn ‘ffanatig y ddadl unigol’, sef yr ymgyrchwr sy’n rhoi ei holl egni i hyrwyddo un pwnc yn unig nad yw wrth raid yn perthyn i unrhyw athroniaeth safonol na chydlynol – er enghraifft, hawliau anifeiliaid, gwrth-ysmygu, materion gwyrdd – yn gysylltiedig â hyn. Y mae gan hyn oll oblygiadau ieithyddol. Gellir dadlau mai Cymdeithas yr Iaith Gymraeg oedd un o’r mudiadau pwnc unigol cyntaf. Wrth i hen athroniaethau y dde a’r chwith, ceidwadaeth Thatcher a sosialaeth bur ddirywio i fod yn ddim byd mwy na ffurf wahanol ar bragmatiaeth, yr oedd modd i Gymdeithas yr Iaith ennill dylanwad. Ynghyd â mudiadau eraill, llwyddodd i osod yr iaith yng nghanol yr agenda wleidyddol mewn modd na fuasai’n bosibl pan oedd pleidiau monolithig a’u hathroniaeth yn tra-arglwyddiaethu ar y byd gwleidyddol. Y mae’r agwedd gydredol at y genedl-wladwriaeth hefyd wedi bod yn berthnasol iawn. Datblygodd llawer o wladwriaethau yn y cyfnod modern cynnar trwy gydgasglu tiriogaethau, naill ai trwy goncwest neu drwy briodas. Bellach y mae rhannau cyfansoddol y cyfuniadau hyn wedi dechrau mynnu eu hawl i lywodraethau annibynnol neu ddatganoledig ac yn pwysleisio eu hunaniaeth ddiwylliannol eu hunain. O ganlyniad, yn lle’r gwrthdaro a gafwyd gynt yn hanes y pwerau mawr, ceir gwrthdrawiadau rhanbarthol. Nid yw’r cyfnod presennol yn dyst i ‘ddiwedd hanes’ yn gymaint ag i hanes ôl-fodern gwahanol. Y mae’r syniad o wladychu mewnol wedi colli ei rym erbyn hyn, ond gellir dadlau bod dadwladychu rhannau allanol o’r ymerodraeth wedi’r Ail Ryfel Byd yn cael ei ddilyn gan ddadwladychu mewnol, a bod hynny’n cydnabod y darnau diwylliannol gwahanol y crëwyd gwladwriaethau modern ohonynt. O ystyried Cymru yn y cyd-destun hwn, hawdd dadlau bod y tueddiadau hyn yn debygol o fod o gryn fantais i’r iaith. Y mae’r gogwydd eglur at ddatganoli ar y Cyfandir yn 38

Gw. Harold Carter, Yr Iaith Gymraeg mewn Oes Ôl-Fodern (Caerdydd, 1992).

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

bendant o fantais. Nid yw mudiadau sylweddol bellach yn fygythiad i ieithoedd llai eu defnydd ac y mae’r gwerthoedd a’r ideolegau newydd bellach o blaid y ‘rhanbarthau’. Dyna paham y mae’n rhaid ystyried llwyddiant y mudiad iaith yng Nghymru fel rhan o’r trawsnewidiadau cymhleth sy’n digwydd ledled y byd gorllewinol. Yr ail ddylanwad ar yr iaith oedd mewnfudiad pobl ddi-Gymraeg o Loegr. Yr oedd hyn yn rhan o fudiad cyffredinol ar draws y byd gorllewinol, mudiad a elwir gan amlaf yn wrthdrefoli, neu yn enciliad gwledig.39 Y mae’r ffaith fod y naill ymadrodd yn tarddu o America a’r llall o Awstralia yn dangos yn eglur iawn natur ryngwladol y ffenomen. Adwaith ydoedd yn erbyn y ffordd drefol o fyw, ffordd o fyw a ystyrid yn fwyfwy materyddol. At hynny, yr oedd yr amgylchedd drefol yn mynd yn fwy llygredig o hyd a throsedd a thrais yn dod yn fwyfwy cyffredin. Yn eironig, buasai maestrefoli cyn hynny yn ymgais i ddianc rhag problemau canol y ddinas, ond bellach yr oedd y maestrefi hwythau dan fygythiad. Un ateb oedd dianc i’r wlad. Y canlyniad oedd gwrth-chwyldro syfrdanol: gadawai pobl y dinasoedd mawr er mwyn ceisio ffordd o fyw mewn trefi a phentrefi gwledig neu yn y cefn gwlad diarffordd. Yr oedd symud o fan i fan gymaint yn haws erbyn hynny, gan fod pawb bron yn berchen ar gar. Golygai hyn na allai’r Gymraeg ei hynysu ei hun rhag grym dylanwadau Seisnig. Dymchwelwyd amddiffynfeydd traddodiadol yr iaith gan ddyfodiad y teledu a chan fewnfudiad estroniaid diGymraeg i’r ardaloedd mwyaf gwledig. Ni fyddai newidiadau ieithyddol bellach o raid yn gyfyngedig i ardaloedd lle’r oedd y ddwy iaith yn dod i gysylltiad â’i gilydd ac felly dyma ddechrau proses newydd o newid a chanddo botensial andwyol iawn. Yr oedd dau gam i’r proses hwn. Gelwir y cyntaf weithiau yn ‘faestrefoli tymhorol’, hynny yw, pan fydd pobl o’r tu allan yn prynu ail gartrefi neu dai haf yng Nghymru. Yn sgil cyfrifiad 1981 paratôdd Adran Gynllunio Cyngor Sir Gwynedd gyfres o Daflenni Gwybodaeth Cyfrifiadol a Bwletinau Ymchwil. Dengys y rhain fod canrannau cwbl anarferol o ail gartrefi mewn sawl cymuned yn y sir. Dengys Tabl 12 yr ystadegau perthnasol ar gyfer y cymunedau lle y ceid y canrannau uchaf o dai haf yng Ngwynedd. Er bod rhywfaint o amrywiaeth yn y canrannau hyn, y mae’r effaith niweidiol ar y Gymraeg mewn cymunedau a fuasai’n gynheiliaid cryf i’r famiaith i’w gweld yn amlwg. Yr ail ddatblygiad oedd mewnfudiad uniongyrchol i’r Gymru wledig. Dengys Ffigur 15 batrwm y mewnfudo a’r allfudo yng Ngwynedd yn ystod dau gyfnod rhwng 1976 a 1984 yn ôl grwpiau oedran. Gellir cael y cyfryw ddata gan Bwyllgorau Meddygon Teulu y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Dengys y ffigurau mewnfudo fwyafrif annisgwyl o bobl yn eu harddegau diweddar a’u hugeiniau cynnar o gyferbynnu â’r hyn y byddid yn ei ddisgwyl, sef mwy o bobl wedi 39

Anthony G. Champion, Counterurbanization: The Pace and Nature of Population Decentralization (London, 1989).

71

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

72

Tabl 12. Y ganran o ail gartrefi ym 1981, a’r ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg yn rhai cymunedau dethol yng Ngwynedd, 1961–81

Cymuned Penmachno Beddgelert Llanbedrog Llanengan Llangelynnin Llangywer Tal-y-llyn

Canran yr ail gartrefi 1981

Siaradwyr Cymraeg 1961

Siaradwyr Cymraeg 1971

Siaradwyr Cymraeg 1981

37 30 33 34 34 30 30

86.8 55.2 59.9 78.3 58.6 85.3 92.0

84.4 51.5 58.3 74.8 56.0 90.9 80.0

69.5 46.7 60.2 67.0 45.0 73.8 66.0

ymddeol – er bod y duedd ddisgwyliedig o gynnydd ymhlith pobl rhwng 55 a 65 oed hefyd yn amlwg. Dengys yr allfudiad, serch hynny, fwyafrif eglur o bobl ifainc ac oedolion ifainc. Dyma agwedd hanfodol bwysig ar y cyd-destun demograffig gan ei bod yn dangos bod diboblogi gwledig sylweddol yn dal i ddigwydd. Er bod y Gymru wledig yn cynnig dihangfa i rai pobl rhag pwysau ac anfanteision y ddinas, ychydig iawn yr oedd yn ei gynnig i bobl ifainc lleol o ran swyddi deniadol. Yn y 1970au diweddar bu Nicholas J. Ford yn cyf-weld cant o fewnfudwyr i’r sir ar gyfer ei astudiaeth, ‘Consciousness and Lifestyle: Alternative Developments in the Culture and Economy of Dyfed’.40 Daethai tri ar hugain o’r mewnfudwyr hynny o Lundain, chwech ar hugain o’r ardal a elwir Roseland (gweddill deddwyrain Lloegr), a dim ond saith o ran arall o Gymru. Ym mhob achos bron ymddengys eu bod yn chwilio am ffordd newydd o fyw neu eu bod yn awyddus i gyfoethogi rhai agweddau ar eu hen ffordd o fyw. Penderfynodd llawer o’r bobl hyn ymgymryd â rhywbeth newydd – medr newydd, er enghraifft mewn garddio, ffermio, crefftwaith neu gelf; yn fwy haniaethol, yr oedd llawer ohonynt am ‘ail greu’ eu hunain neu ‘ymburo’. Yng ngolwg y rhai a oedd yn ceisio datblygu bywyd mwy ystyrlon, yr oedd symud i Gymru wledig yn golygu ymwrthod ag elfennau diangen a geriach y farchnad nwyddau traul. Y sefyllfa hon a’i heffaith ar yr iaith a barodd i Adran Gynllunio Cyngor Sir Dyfed gynhyrchu adroddiad arbennig ar fudo.41 Fel y dengys Tabl 13, yr oedd patrymau mudo’r sir yr un fath yn union ag yng Ngwynedd, gyda’r allfudo yn cael ei gydbwyso a mwy gan y mewnfudo. Dengys Tabl 14 (ac eithrio sir Benfro) y mewnfudiad sylweddol i’r wlad yn erbyn y patrwm cyffredinol o golled naturiol. Bu effaith y newidiadau 40

41

Nicholas J. Ford, ‘Consciousness and Lifestyle: Alternative Developments in the Culture and Economy of Rural Dyfed’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1982). Adran Gynllunio Cyngor Sir Dyfed, Ymfudo yn Nyfed (Papur Technegol Rhif 3, Caerfyrddin, 1989).

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 15. Patrymau mudo yng Ngwynedd 1976–84 (yn ôl Adran Gynllunio Cyngor Sir Gwynedd)

73

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

74

Tabl 13. Patrymau mudo yn Nyfed, 1984–8 Blwyddyn 1984–5 1985–6 1986–7 1987–8

Mewnfudwyr

Allfudwyr

Gwir gydbwysedd

10091 11584 13122 15324

8511 9120 9599 10354

+1580 +2464 +3523 +4970

Tabl 14. Nodweddion y boblogaeth yn Nyfed, 1971–87

Ardal

Newid naturiol 1971–81 1981–7

Gwir fudo 1971–81

Caerfyrddin Ceredigion Dinefwr Llanelli Preseli Penfro De Penfro

–1300 –2000 –1600 –2200 +600 +200

–900 –900 –800 –900 +600 +200

+2100 +9200 +1700 – +3500 +2000

+3500 +5100 +1800 –1300 +1000 +2500

Dyfed

–6300

–2800

+18500

+12600

1981–7

hyn ar yr iaith Gymraeg yn gyflym ac eglur, ac y maent yn gymorth i egluro patrymau’r colledion a olrheiniwyd eisoes yn y mapiau dosbarthiad. Y drydedd elfen a effeithiodd yn fawr ar yr iaith ac a oedd yn fyd-eang ei tharddiad oedd y proses cymhleth o ddad-ddiwydiannu a datblygiad y ddinas weithrediadol. Y mae’r hen ddiwydiannau simneiau a fu mor bwysig yn economi Cymru wedi diflannu bron yn llwyr. Lle bynnag y cafwyd cynnydd mewn diwydiannau electronig ‘high-tech’ newydd, digwyddodd hynny mewn lleoliadau newydd ac mewn galwedigaethau yn seiliedig ar drin a phrosesu gwybodaeth. Rhan arwyddocaol o hyn oll yw’r diwydiannau gwasanaeth sy’n cynnal biwrocratiaeth sylweddol. Deil Blackaby ac eraill, mewn arolwg diweddar o economi Cymru: As for the distribution of total employment within Wales, the largest employing sector is the service sector, where roughly seven out of every ten employees are employed. Of its constituent industries it is Education, Health and Other Services and Wholesale, Distribution, Hotels, Catering and Repairs which make up the main-stay of employment . . . Meanwhile, manufacturing employment accounts for approximately one quarter of all employees, with electrical engineering and electronic manufacture being an important component of this. The overall picture, though, is one of a service-

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

sector based economy . . . traditional heavy industry playing a small role in industrial employment.42

Er bod y dyddiad yn dwyn y drafodaeth ymlaen i’r 1990au (pwnc a drafodir yn nes ymlaen), disgynnodd y niferoedd a gyflogid mewn amaethyddiaeth yng Nghymru 5.26 y cant rhwng 1992 a 1995, a chafwyd gostyngiad o 27.27 y cant yn nifer y rhai a gyflogid mewn ynni a chyflenwad d{r. Mewn cyferbyniad â hyn, cafwyd codiad o 19.72 y cant yn nifer y rhai a gyflogid ym maes bancio a chyllid.43 Yr ardaloedd a elwodd fwyaf yng Nghymru oedd y rhai ar hyd traffordd yr M4, parhad o goridor M4 Lloegr, a’r rhai a oedd yn agos i’r A55 newydd yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Bu effaith y newidiadau hyn ar yr iaith yn ddeublyg. Bu cwymp y diwydiant glo a’r diwydiannau trwm yn gyffredinol yn gyfrifol i raddau am y gostyngiad sylweddol yn nifer y siaradwyr Cymraeg yng nghymoedd de Cymru a bu’r lleihad mewn swyddi amaethyddol yn gyfrifol am allfudiad siaradwyr Cymraeg o’r berfeddwlad wledig. Ond creodd datblygiad y gwasanaethau cyllidol a gwasanaethau eraill yn y de-ddwyrain a’r gogledd-ddwyrain ddosbarth canol newydd a oedd yn perthyn yn agos i ddau faes a oedd ar eu prifiant o ran cyflogaeth, sef y fiwrocratiaeth weinyddol a’r cyfryngau, yn enwedig y cyfryngau Cymraeg. Yr oedd medru siarad Cymraeg, os nad yn hanfodol, yn fantais fawr ar gyfer llawer o’r swyddi hyn. Mewn ymateb i alwadau’r ymgyrchwyr iaith dros normaleiddio, cynyddwyd yn sylweddol y cyfleoedd am swyddi i’r rhai a oedd yn medru’r iaith. O ganlyniad, cafwyd cynnydd amlwg iawn yn nifer a chyfraneddau’r siaradwyr Cymraeg yng nghanolfannau gweithrediadol Cymru, yn enwedig yng Nghaerdydd. Nid oedd y cynnydd hwn yn ddim byd mwy nag adlewyrchiad o ddatblygiadau pwysig yn economi a chymdeithas y byd gorllewinol yn gyffredinol. Mewn mannau eraill yn Ewrop yr oedd grwpiau o ddeallusion yn weithgar yn hyrwyddo hunaniaeth ranbarthol. Yr oedd y g{r deallus, cynnyrch Prifysgol Cymru yn aml iawn, wedi disodli’r diwydiannwr fel y prif ysgogydd yn natblygiad y genedl. Ceir cadarnhad o hyn oll yn Nhabl 15, sy’n dangos y ganran o siaradwyr Cymraeg a geid yn rhai o’r hen drefi sirol. Ar yr olwg gyntaf nid ymddengys fod y ffigurau hyn yn cefnogi’r ddadl a gyflwynwyd uchod. Ond ym mhob achos, ac eithrio Abertawe, yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg, yn groes i’r duedd gyffredinol, naill ai heb newid neu wedi cynyddu. At hynny, yr oedd llawer o’r cynnydd wedi digwydd yn rhanbarthau maestrefol a chymudol y mannau hyn. Cynhwyswyd un enghraifft yn unig yn Nhabl 15, sef Llandrindod Wledig. Yn draddodiadol, yr oedd hon yn ardal Seisnig iawn ond y mae’r canrannau’n dangos bod dosbarth canol newydd Cymraeg ei iaith wedi ymddangos ac yn graddol gipio’r awenau. 42

43

D. Blackaby, P. Murphy, N. O’Leary ac E. Thomas, ‘Wales: An Economic Survey’, CW, 8 (1995), 236. Ibid., 237 (Tabl 11.12).

75

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

76

Tabl 15. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg yn nhrefi sirol Cymru, 1961–81 Tref

1961

1971

1981

Caernarfon Caerdydd Caerfyrddin Llandrindod Casnewydd Yr Wyddgrug Abertawe Llandrindod Wledig

87.9 5.0 57.2 8.6 2.2 18.9 17.5 4.1

86.5 4.9 51.8 6.8 1.7 16.7 12.9 4.1

86.5 5.7 50.0 8.9 2.3 18.4 10.4 8.9

A ninnau wedi ystyried y newidiadau ieithyddol yn fras, y mae’n awr yn briodol i ddangos cymhlethdod y newidiadau a oedd yn digwydd gyda chymorth tair enghraifft. Y mae arwyddocâd datblygiad dosbarth canol Cymraeg ei iaith yn ystod ail ran y 1970au i’w ganfod gliriaf ym mhrifddinas Caerdydd a’r ardal o’i hamgylch.44 Cafwyd y data a gyflwynir isod yn Ystadegau Ardaloedd Bach cyfrifiad 1981. Yr uned sylfaenol yw’r ardal rifo. Ceid 575 ohonynt yn yr ardal (heb sôn am ugain ardal rifo sefydliadol), ond cyfeirir hefyd at y 25 ward a geid yn y ddinas (Ffigur 16). Dengys Ffigur 17 gyfrannedd y boblogaeth (3 oed a throsodd) a oedd yn medru’r Gymraeg yn ardaloedd rhifo’r ddinas yn ôl cyfrifiad 1981. Y mae’r patrwm a geir yn gylchrannol ei ffurf gan mwyaf, gyda thri sector clir o ganrannau uwch na’r ganran gyffredinol, gan amlaf yn fwy na 9 y cant. Y mae’n ymestyn allan o ganol y dref ac yn y pen draw yn cyfuno yn y ffiniau maestrefol a gwledig. Y mae’r cyntaf a’r mwyaf amlwg o’r sectorau hyn yn rhedeg trwy Landaf i Radur a Sain Ffagan (gw. Ffigur 16 am y lleoliadau). Y mae’r ddau sector arall sy’n werth tynnu sylw atynt yn fwy tameidiog ac yn cyfuno â’i gilydd yn ne-ddwyrain y ddinas yn Y Rhath. Oddi yno ymestyn un rhimyn o ardaloedd rhifo i’r gogleddorllewin i gyfeiriad Llanisien a Rhiwbeina tra bo’r llall yn ymwthio i’r gogledd trwy Pen-y-lan – y ward sy’n cynnwys y nifer mwyaf o siaradwyr Cymraeg (2,244) – i Lys-faen. Y mae’r sectorau yn cyfuno mewn ardal ffiniol o gyfraneddau cymharol uchel, ac eithrio hen ardal ddiwydiannol Tongwynlais yn y gogleddddwyrain, Trelái yn y de-orllewin a Llaneirwg ar ochr ddwyreiniol y ddinas. Oherwydd bod y ffiniau wedi newid nid oes modd cyfrif y newid canrannol yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn ystod y degawd 1971–81 yn ôl ardaloedd rhifo. Ond dengys y data ar lefel ward yn Ffigur 17 (mewnosodedig) fod y cynnydd cyffredinol mwyaf wedi digwydd yn y sectorau a nodwyd uchod. Mewn wyth 44

J. W. Aitchison a Harold Carter, ‘The Welsh Language in Cardiff: A Quiet Revolution’, TIBG, 12, rhif 4 (1987), 482–92.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL 77

Ffigur 16. Caerdydd: wardiau

78 ‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 17. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg yng Nghaerdydd ym 1981

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL 79

Ffigur 18. Canran yr aelwydydd yn nosbarthiadau cymdeithasol 1 a 2 yng Nghaerdydd ym 1981

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

80

ward, pob un ohonynt yn y sectorau hyn, gwelwyd dros 25 y cant o gynnydd yn y cyfnod rhwng 1971 a 1981. Yn unol â’r dadansoddiad a gafwyd yn yr adran flaenorol, y mae’n briodol cysylltu’r patrwm hwn â threfn dosbarth cymdeithasol ac oedran o fewn y ddinas. Yn Ffigur 18 rhestrir ardaloedd rhifo Caerdydd yn ôl canran yr aelwydydd yn nosbarthiadau cymdeithasol 1 a 2 fel y’u diffinnir yn y cyfrifiad. Yn gynwysedig yn y rhain y mae cartrefi lle y mae’r penteulu yn berson proffesiynol sy’n gweithio yn yr hyn a elwir yn fath ‘canolraddol’ o gyflogaeth. Y mae’n rhaid pwysleisio bod y data yn seiliedig ar sampl 10 y cant ac yn cynnwys pob cartref, nid cartrefi Cymraeg eu hiaith yn unig, gan nad oes modd datgrynhoi data 1981 yn ôl yr iaith a siaredid. Beth bynnag fo’r anawsterau, fodd bynnag, y mae’r ddau ddosbarthiad – Ffigurau 17 a 18 – yn bur debyg i’w gilydd. Y mae’r ardaloedd sectoraidd a’r rhai ffiniol a nodwyd uchod yn parhau’n amlwg fel, yn wir, y mae’r toriadau yn y ffin allanol yn Nhrelái, Tongwynlais a Llaneirwg. O fewn y sectorau y mae dros hanner y cartrefi yn llawer o’r ardaloedd rhifo yn perthyn i ddosbarthiadau cymdeithasol 1 a 2. Y mae canrannau llai na 15 y cant yn nodweddu’r ardaloedd hynny sydd â chyfrannedd isel iawn o siaradwyr Cymraeg, megis Y Grange Mawr, De Caerdydd, Y Sblot a rhannau o Drelái. Ymddengys Y Rhath yn eithriad, ond y gwir yw ei bod yn ardal rifo sylweddol iawn sy’n cynnwys cymuned fach o ffermydd llaeth ar Lefelau Gwynll{g. Er gwaethaf holl ddiffygion y data, y mae’r patrymau hyn yn awgrymu bod cysylltiad amlwg iawn rhwng yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith ac ardaloedd o statws cymdeithasol uchel. Y mae’r sefyllfa hon yn dra gwahanol i’r patrymau blaenorol. Fodd bynnag, er mwyn cadarnhau’r ffaith fod y cysylltiadau cymdeithasol hyn yn gallu amrywio’n ofodol, y mae’n werth cymharu’r astudiaeth hon ag astudiaeth a wnaed gan Glyn Williams yng ngogledd Cymru.45 Y mae Tabl 16 wedi ei ddethol o’i waith ef. Cyfeiria Williams at ddamcaniaeth y bu anghytuno mawr yn ei chylch, sef ‘gwladychiaeth fewnol’ Hechter,46 sy’n dadlau bod rhaniad diwylliannol ymhlith y gweithlu a bod y gwladychwyr newydd yn dal y swyddi mwyaf dylanwadol a grymus. Meddai Williams: the argument focusing on the cultural division of labour can be substantiated by looking, for example, at an area such as the county of Gwynedd where there have been profound developments of branch plant and new manufacturing industries. The most obvious feature of such development is that . . . most of the higher-level managerial or professional posts will be held by in-migrants. On the other hand, the proletarian labour will be local. There are, therefore, two different labour markets for different class locations.47

45

46

47

Glyn Williams, ‘Recent Trends in the Sociology of Wales’ yn I. Hume a W. T. R. Pryce (goln.), The Welsh and their Country (Llandysul, 1986), tt. 176–92. Michael Hechter, Internal Colonialism: The Celtic Fringe in British National Development, 1536–1966 (London, 1975). Williams, ‘Recent Trends in the Sociology of Wales’, t. 187.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

81

Tabl 16. Gor- a than-gynrychiolaeth1 siaradwyr Cymraeg a’r boblogaeth a aned y tu allan i Gymru fesul grwpiau cymdeithasol-economaidd, Gwynedd, 1981

Grwpiau cymdeithasol-economaidd Cyflogwyr/rheolwyr sefydliadau mawrion Cyflogwyr/rheolwyr sefydliadau bychain Gweithwyr proffesiynol: hunan-gyflogedig Gweithwyr proffesiynol: cyflogwyr Gweithwyr medrus Gweithwyr lled-fedrus Gweithwyr anfedrus 1

Siaradwyr Cymraeg – – – – + + +

Graddfa’r Poblogaeth a gor/tan aned y tu gynrychiolaeth allan i Gymru 10.8 21.6 12.6 29.2 9.3 4.7 12.2

+ + + + – – –

Dynoda’r arwydd lleihau dan-gynrychiolaeth a’r arwydd plws or-gynrychiolaeth yr ystadegau perthnasol.

Dengys Williams oblygiadau ieithyddol y proses hwn trwy ddefnyddio data cyfrifiad anghyhoeddedig yn ymwneud â’r ardal (Tabl 16). Yn ôl y rhain, ceid ‘a heavy over-representation of non-Welsh born and an under-representation of Welsh-speakers at the top four official socio-economic groups used in the census tabulations’.48 Yr oedd Williams, fodd bynnag, yn fodlon cydnabod bod cynnydd arbennig wedi digwydd yn statws yr iaith o ganlyniad i’w phwysigrwydd i’r dosbarth canol newydd. Cadarnheir y casgliadau a gyflwynwyd gan Williams mewn astudiaeth a wnaed gan Delyth Morris yn Ynys Môn ym 1987.49 Yn sgil ymyrraeth y wladwriaeth yn yr economi leol, sefydlwyd diwydiannau cynhyrchu yn yr ardal, gan ddefnyddio rheolwyr o’r tu allan a llafur lleol, rhan-amser, isel eu cyflog (llawer ohonynt yn ferched).50 Yn ôl Morris, cipiwyd y cytundebau ar gyfer gweithfeydd cyfalaf sylweddol ar yr ynys gan gwmnïau o’r tu allan a deuai’r rheini â’u gweithlu medrus a di-fedr gyda hwy. At hynny, mewnfudwyr di-Gymraeg yn bennaf a oedd wrthi’n datblygu’r diwydiant twristiaeth ac yn cael yr elw a ddeuai yn sgil hynny. Dwyseid y sefyllfa gan y problemau a achosid gan dai haf a’r mewnlifiad o bobl h}n a ddeuai i’r ynys i ymddeol. Ceir darlun, felly, o economi ranedig, gyda dosbarth cymdeithasol llwyddiannus o Saeson yn ymwneud â’r prif weithfeydd cyfalaf ac â thwristiaeth, a dosbarth ymylol yn cynnwys Cymry Cymraeg gan mwyaf.51 Y mae astudiaeth Morris yn ymwneud â rhwydweithiau cymdeithasol 48 49

50 51

Ibid. Delyth Morris, ‘A Study of Language Contact and Social Networks in Ynys Môn’, CW, 3 (1989), 99–117. Ibid., 115. Ibid., 116.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

82

lle y mae cysylltiadau clòs y Cymry yn cael eu gosod mewn cyferbyniad â chysylltiadau llai cydlynol y mewnfudwyr. Canlyniad hynny oedd drwgdeimlad pur gyffredinol ymhlith y Cymry at y mewnfudwyr Seisnig. Yr oedd cefnogaeth eang i’r galw am wneud gwybodaeth o’r Gymraeg yn angenrheidiol ar gyfer swyddi proffesiynol a swyddi rheoli dan Gyngor Sir Gwynedd hyd yn oed ymhlith pobl na fyddent yn gymwys i ymgeisio amdanynt. Felly, er bod hyn yn ymddangos yn gwbl groes i’r sefyllfa yng Nghaerdydd, y mae’r math o adwaith a esgorodd ar y sefyllfa honno yn amlwg. Ymddengys oddi wrth y dadansoddiad o fapiau dosbarthiad cyfrifiad 1981 ac ystyriaeth o’r astudiaethau manylach fod cyfres gyfan o dueddiadau croes i’w gilydd yn gweithredu yn ystod y 1970au a’r 1980au cynnar. Y mae’r gyntaf o’r rhain yn ymwneud â lleoliad yr iaith yn ôl dosbarth cymdeithasol. Dangoswyd bod y newidiadau sylfaenol yn natur yr economi Gymreig wedi creu trawsnewidiad cymdeithasol ac wedi cynhyrchu dosbarth canol Cymraeg addysgedig a llafar a oedd yn ddylanwadol iawn, yn enwedig ym myd y cyfryngau. Enillodd yr iaith gefnogaeth a statws newydd. Ar y llaw arall, a derbyn casgliadau Williams a Morris, yr oedd yr hen raniad diwylliannol ymhlith y llafurlu yn dal yn gryf ym myd busnes a diwydiant, a’r rhaniad rhwng y sector rheolaethol Saesneg a’r llafurlu Cymraeg yn bodoli o hyd. O ganlyniad, er gwaethaf y dystiolaeth yngl}n â rhaniad diwylliannol llafur, yr oedd yr iaith wedi ennill statws uwch. Ni châi bellach ei hystyried yn iaith israddol; câi gefnogaeth yn hytrach na dirmyg. Yn hyn o beth yr oedd sefydlu Biwro Ewropeaidd yr Ieithoedd Llai o gryn bwys. Ystyrid y Gymraeg nid yn achos ar wahân ond yn hytrach yn un o nifer o ieithoedd amrywiol a hawliai barch a chydnabyddiaeth gyfartal. Eto i gyd, ceid hefyd wrth-fudiad cyhoeddus iawn ymhlith rhai pobl ddeallus, ddi-Gymraeg gan mwyaf, a gredai fod yr iaith yn rhwystr i unrhyw gynnydd economaidd, a hyd yn oed i gynnydd gwleidyddol mewn rhai achosion, ac mai dirywio fyddai ei hanes yn y pen draw. Y mae’r ail o’r nodweddion gwrthwynebol hyn yn ymwneud ag ardaloedd gwledig y rhanbarth a adwaenir fel y Fro Gymraeg. Yn baradocsaidd, yn ei chadarnleoedd y datblygodd y grymoedd mwyaf gelyniaethus tuag at yr iaith. Yr oedd diboblogi yn parhau i ddigwydd yn yr ardaloedd gwledig, a chan fod swyddi mor brin yr oedd yn amlwg na fyddai’r sefyllfa yn newid yn y dyfodol agos. Ar y llaw arall, yr oedd gwrthdrefoli wedi creu ffrwd gyson o fewnfudwyr di-Gymraeg. Nid oedd pawb o’r newydd-ddyfodiaid hyn, wrth reswm, yn wrthwynebus i’r iaith Gymraeg. Yr oedd llawer ohonynt yn fodlon dysgu’r iaith fel rhan hanfodol o’u ffordd newydd o fyw ac yn annog eu plant i’w dysgu yn ogystal. Ond y gwir yw fod sefyllfa o wrthdrawiad wedi codi yn ymwneud â’r iaith Gymraeg. Y trydydd anghysondeb yw’r un hynaf. Datblygwyd y ddadl hon yn llawn gan Brinley Thomas.52 Mynnai ef fod y trefi a’r pentrefi diwydiannol a ddatblygodd 52

Brinley Thomas, ‘Pair Dadeni: Y Boblogaeth a’r Iaith Gymraeg yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg’ yn Jenkins (gol.), Gwnewch Bopeth yn Gymraeg, tt. 79–98.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi diogelu yng Nghymru filoedd o siaradwyr Cymraeg a fyddai fel arall wedi ymfudo i wledydd tramor. Yn wahanol i Iwerddon, ni ddirywiodd yr iaith i fod yn un a siaredid gan ddyrnaid o bobl mewn rhyw Gaeltacht orllewinol bell: Yn ystod yr ugeinfed ganrif, ni allai plant Cymru fod wedi aros ar y tir; fel y Gwyddelod, byddai raid iddynt fod wedi mudo i Loegr neu dramor. O ganlyniad, y mae’n debygol mai cymdeithas wledig, oedrannus, a fyddai cenedl y Cymry, rhyw casa geriatrica o le, yn hytrach na chymdeithas fawr drefol o bobl ifainc a all fforddio sefydliadau diwylliannol i fynegi a chryfhau eu hunaniaeth genedlaethol.53

Ond ar yr un pryd, canlyniad anochel y tyfiant trefol a chymysgu’r boblogaeth oedd dirywiad yr iaith yn y pen draw. Y mae hyn yn parhau yn anomaledd. Yn ôl y rhifau, y mae’r Gymraeg yn awr yn iaith drefol er bod ei thraddodiadau yn hanfodol glwm wrth y berfeddwlad wledig. Y mae’r bygythiad pennaf, mewn cyd-destun rhanbarthol, i’w ganfod yn y dirywiad parhaol sy’n digwydd yn y rhannau hynny o’r wlad a elwid yn orllewin Morgannwg a dwyrain Dyfed. Paradocs arall yw’r ffaith fod llawer o’r mudiadau sydd fwyaf cefnogol i’r iaith, yn eu plith y Mudiad Ysgolion Meithrin, wedi deillio o’r ardaloedd diwydiannol. Yn bedwerydd, ac o ganlyniad i’r newid addysgol, yr anghysondeb olaf yw fod plant yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a rhan gyntaf yr ugeinfed ganrif yn siarad Cymraeg gartref a Saesneg yn yr ysgol; bellach, mewn rhai achosion o leiaf, y maent yn siarad Cymraeg yn yr ysgol a Saesneg gartref. Cafodd yr holl amodau uchod effaith arwyddocaol ar yr iaith ac y maent yn dal i wneud hynny. Ceir cadarnhad o hyn yn y data a ildiwyd gan gyfrifiad 1991. Cyfrifiad 1991 Yn ôl cyfrifiad 1991 yr oedd cyfanswm y boblogaeth Gymraeg ei hiaith yn 508,098, sef 18.6 y cant o’r boblogaeth sefydlog gyfan (3 oed a throsodd). Dengys Tabl 17 ddosbarthiad y siaradwyr Cymraeg fesul sir. Gwelir mai siroedd Dyfed a Gwynedd oedd prif gaerau’r iaith a bod mwy na hanner holl siaradwyr y Gymraeg (283,411 neu 55.7 y cant) yn byw yn y ddwy sir hyn. Ar y pegwn arall ceid siroedd Gwent, Powys a De Morgannwg lle’r oedd y boblogaeth Gymraeg ei hiaith ym mhob achos yn llai na 25,000. Yr un yw’r patrwm rhanbarthol o gymryd canrannau yn hytrach na ffigurau absoliwt; yng Ngwynedd a Dyfed yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg yn 61 y cant a 43.7 y cant o’u cymharu â 2.4 y cant a 6.5 y cant yng Ngwent a De Morgannwg. Ym Mhowys, fodd bynnag, er gwaethaf y ffaith fod y rhifau absoliwt yn is, yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg yn 20.2 y cant, o’i gymharu ag 8.4 y cant ym Morgannwg Ganol, lle y cofnodwyd 43,263 o siaradwyr. 53

Ibid., t. 96.

83

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

84

Tabl 17. Cyfanswm y boblogaeth sefydlog, cyfanswm y boblogaeth Gymraeg ei hiaith a’r ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg 1991

Sir Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys Cymru

Poblogaeth sefydlog (3 oed a throsodd)

Siaradwyr Cymraeg

Canran y siaradwyr Cymraeg

392812 375857 331528 347779 423794 226862 511656 113335

71405 24541 144998 52268 10339 138413 43263 22871

18.2 6.5 43.7 15.0 2.4 61.0 8.4 20.2

2723623

508098

18.6

Dengys Ffigur 19 ddosbarthiad absoliwt y siaradwyr Cymraeg ym 1991 ar sail ward. Y mae’n cadarnhau goruchafiaeth dwy ardal. Y mae’r gyntaf, sef y prif grynodiad, yn cynnwys rhannau trefol a diwydiannol yr hyn y gellir parhau i’w alw yn faes glo gorllewinol de Cymru. Ceid dros 2,000 o siaradwyr Cymraeg mewn wardiau fel Y Tymbl (2,770), Treforys (2,755), Gors-las (2,602), Gwauncaegurwen (2,204), Ystalyfera (2,110) a Phontardawe (2,093). Y mae’n amlwg fod maint y ward yn effeithio ar y rhifau, ond cafwyd dirywiad clir o fewn ac i’r dwyrain o Gwm Nedd. Y mae’r ffaith na chofnodwyd mwy na mil o siaradwyr Cymraeg yn yr un o wardiau Cwm Nedd, ac mai dim ond mewn dwy, sef Glyn-nedd (893) a Blaendulais (621), y cofnodwyd dros 500, yn arwydd clir o enciliad yr iaith o fewn y maes glo. I’r dwyrain o Gwm Nedd ceid cnwd o wardiau lle y cofnodwyd niferoedd cymharol fychan o siaradwyr Cymraeg. Ym Morgannwg Ganol dim ond yng Ngorllewin Aberdâr (1,098) a Threorci (1,048) y cofnodwyd dros fil o siaradwyr Cymraeg. Ceid clwstwr cryfach o lawer yng nghyffiniau Caerdydd. Y mae hyn oll yn cadarnhau’r tueddiadau a nodwyd eisoes. Y mae’r ail brif grynodiad i’w weld ar hyd glannau’r gogledd o Brestatyn i Gaernarfon, ynghyd â’r rhimyn ar hyd aber Dyfrdwy i gyfeiriad Wrecsam a Rhiwabon. Ceid dau grynodiad o fewn y rhanbarth hwn, y cyntaf ar hyd afon Menai ac yn cynnwys wardiau maestrefol Caernarfon a Bangor, a’r llall o amgylch penrhyn y Creuddyn a threfi Conwy a Llandudno. Yn ychwanegol at y ddau brif ddosbarthiad hyn, ceid crynodiadau eraill ar hyd arfordir y gorllewin mewn trefi fel Caergybi, Pwllheli, Porthmadog, Blaenau Ffestiniog, Dolgellau, Aberystwyth ac Aberteifi, llinell y gellid ei hymestyn i gynnwys Abergwaun a Chaerfyrddin. Mewn mannau eraill yr oedd y trefi marchnad yn bur amlwg: Llandeilo yn nyffryn Tywi, Dinbych a Rhuthun yn nyffryn Clwyd, Llanrwst yn nyffryn Conwy, Y Bala ym Mhenllyn ac o bosibl Y Drenewydd yn nyffryn Hafren. Y mae’n amlwg

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 19. Niferoedd absoliwt y siaradwyr Cymraeg ym 1991

85

86

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

fod nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg yn byw ym mherfeddwlad wledig Gwynedd a Dyfed, ond eu bod yn wasgaredig. Yn wir, y mae’r ffaith fod wardiau mwy o faint wedi eu sefydlu yn yr ardaloedd gwledig yn tueddu i orliwio’r crynodiad a oedd yn bodoli yn yr ardaloedd hynny. Felly, y mae’r ffigurau hyn yn pwysleisio nodwedd bwysig a grybwyllwyd eisoes, sef bod yr iaith Gymraeg bellach i raddau helaeth yn iaith drefol. Trown yn awr at ddosbarthiad y cyfraneddau neu’r canrannau a oedd yn siarad Cymraeg ym 1991. Er gwaethaf rhyw ychydig o ailadrodd, y mae’n werth nodi’r proses a fu’n gyfrifol am ddarnio ardal graidd yr iaith Gymraeg yn y gogledd a’r gorllewin yn ystod yr ugeinfed ganrif. Y mae’r patrymau canlynol, a seiliwyd ar dystiolaeth y cyfrifiadau, yn crynhoi’r sefyllfa: 1901 Gellid adnabod prif graidd amlwg lle’r oedd dros 90 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Ceid rhai arwyddion o ddirywiad mewn rhai rhannau o’r ardal. 1931 Yr oedd y sefyllfa yn gyffredinol yn debyg iawn i’r hyn ydoedd ar ddechrau’r ganrif, ond bu’n rhaid gostwng y lefel amodol ar gyfer craidd parhaol i 80 y cant. 1951 Yr oedd modd adnabod yr ardal graidd o hyd, er bod y ganran amodol yn nes at 75 y cant. Erbyn hyn gellid canfod llinellau o rwygo mewnol. 1961 Er mwyn sefydlu ardal graidd bu’n rhaid gostwng y ganran amodol i 65 y cant, lefel lle’r oedd hi’n annhebygol fod yr iaith yn cael ei defnyddio’n feunyddiol ym mhob un o’i pheuoedd. Erbyn hyn yr oedd pedair llinell o rwygo wedi dod i’r amlwg: • afon Menai • y llinell o Gonwy i Borthmadog yn ymestyn drwy berfeddwlad Eryri • y toriad rhwng afonydd Hafren a Dyfi ar draws canolbarth Cymru • y toriad rhwng Dyfed wledig a Dyfed ddiwydiannol, gan ddilyn yn fras afon Tywi 1971 Yr oedd y llinellau rhwyg yn amlwg iawn erbyn hyn a chan na ellid cynnal craidd parhaol drwy gadw lefel amodol o 65 y cant bu’n rhaid dynodi nifer o is-greiddiau, sef: • Ynys Môn • Ll}n ac Arfon • Meirionnydd Nant Conwy • ardal wledig Dyfed, i’r gogledd o’r Landsker ac i’r gorllewin o afon Tywi • ardal ddiwydiannol dwyrain Dyfed a Gorllewin Morgannwg, i’r gorllewin o Gwm Nedd

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 20. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1991

87

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

88

1981 Yr oedd y proses a fuasai’n amlwg er diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf wedi parhau a’r berfeddwlad wedi lleihau yn sylweddol o safbwynt canran y siaradwyr Cymraeg. Yr oedd y ffigur bellach yn nes at 60 y cant a’r ardaloedd lle y bu dros 80 y cant yn siarad yr iaith wedi crebachu yn gyfres o ddarnau digyswllt, y rhan fwyaf ohonynt yn Nwyfor a Meirionnydd. Ni cheid unrhyw ardal gyffelyb yn y rhannau gwledig o Ddyfed. Dengys y dosbarthiad ar gyfer 1991 (Ffigur 20) ddatblygiad pellach o’r un tueddiadau.54 Er mwyn ceisio adnabod ardal graidd yn y gorllewin a’r gogledd, y mae’n rhaid gostwng y ganran amodol i 50 y cant. Yr oedd yr ardaloedd lle’r oedd 80 y cant yn siarad yr iaith wedi prinhau ac ni ellir bellach gyfiawnhau cyfeirio atynt fel is-greiddiau gan nad oes ond ynysoedd bychain ar ôl. Er mwyn canfod prif gaerau’r Gymraeg, nid chwilio am wardiau lle y mae mwy nag 80 y cant yn siarad Cymraeg a wneir bellach ond yn hytrach wardiau lle y mae’r ganran yn uwch na 65 y cant. Y mae’n werth nodi mai’r ardal ddi-dor fwyaf lle y ceid dros 65 y cant o siaradwyr Cymraeg oedd Meirionnydd Nant Conwy, lle y mae’r rhan fwyaf o’r tir yn fynydd-dir ac yn llwyfandir uchel anghyfannedd. Felly, y mae’r ardal mewn gwirionedd dipyn llai nag y mae’n ymddangos ar y map. Oherwydd y newidiadau yn y sail boblogaeth ar gyfer cyfrifiad 1991 a’r addasu ar ffiniau cymunedau, y mae’n amhosibl cofnodi symudiadau manwl o ran niferoedd a chanrannau’r siaradwyr Cymraeg. Gellir cyfeirio, serch hynny, at ystadegau ar gyfer y siroedd cyfansoddol. Dengys Tabl 18 mai 1.4 y cant oedd y gostyngiad cyffredinol yn nifer y siaradwyr Cymraeg o’i gymharu â 6.3 y cant am y degawd blaenorol. Amrywiai’r newidiadau yn y siroedd yn fawr, fodd bynnag, gan gydymffurfio â’r tueddiadau a nodwyd eisoes. Bu cynnydd uchel o 14 y cant yn Ne Morgannwg yn sgil y prosesau economaidd-gymdeithasol a nodweddai’r rhan honno o’r wlad. Ar y llaw arall, bu colled enfawr o 11.2 y cant yng Ngorllewin Morgannwg, ardal gwbl allweddol o safbwynt dyfodol yr iaith. Mewn ardaloedd eraill gwelir effaith mewnfudiad yn y gostyngiad o 2.7 y cant a gofnodwyd ar gyfer Dyfed. Y mae proffiliau oedran y siaradwyr Cymraeg yn hynod o arwyddocaol wrth geisio dehongli’r tueddiadau hyn a’r tueddiadau ar gyfer y dyfodol. Y mae tri thabliad yn gymorth i dynnu sylw at y prif nodweddion. Dengys Tabl 19 gynllun oedran y boblogaeth Gymraeg ei hiaith am Gymru gyfan rhwng 1921 a 1991; dengys Tabl 20 y newidiadau yn nifer a chyfrannedd y siaradwyr Cymraeg rhwng 3 a 15 oed rhwng 1981 a 1991, a dengys Tabl 21 broffiliau oedran y siaradwyr Cymraeg yng nghyfrifiad 1991. Dadlennir yn Nhabl 19 y newidiadau arwyddocaol a ddigwyddodd yn strwythur oedran y boblogaeth Gymraeg ei hiaith. Hyd 1971 yr oedd pob degawd 54

Gw. John Aitchison a Harold Carter, ‘The Welsh Language in 1991 – A Broken Heartland and a New Beginning?’, Planet, 97 (1993), 3–10; idem, ‘Patrymau Iaith Cymru’ yn Merfyn Griffiths (gol.), Addysg Gymraeg (Caerdydd, 1997), tt. 21–3.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

89

Tabl 18. Nifer y siaradwyr Cymraeg a’r newid canrannol, 1981–91 (ar sail 1981) Sir

1981

1991

Newid canrannol

Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys

69578 20684 146213 57408 10550 135067 42691 21358

69945 23393 142209 50976 9936 135366 42150 22355

0.5 14.0 –2.7 –11.2 –5.8 0.2 –1.3 4.7

Cymru

503549

496530

–1.4

Tabl 19. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg yn ôl gr{p oedran, 1921–91 Gr{p oedran

1921

1931

1951

1961

1971

1981

1991

3–4 5–9 10–14 15–24 25–44 45–64 65+

26.7 29.4 32.2 34.5 36.9 44.9 51.9

22.1 26.6 30.4 33.4 37.4 44.1 49.9

14.5 20.1 22.2 22.8 27.4 35.4 40.7

13.1 16.8 19.5 20.8 23.2 32.6 37.2

11.3 14.5 17.0 15.9 18.3 24.8 31.0

13.3 17.8 18.5 14.9 15.5 20.7 27.4

16.1 24.7 26.9 17.1 14.5 17.3 22.6

Tabl 20. Y ganran o’r boblogaeth 3–15 oed a fedrai siarad Cymraeg a’r newid canrannol, 1981–91 (ar sail 1981)

Sir Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys

Canran y siaradwyr 1981 18.6 7.4 40.3 9.3 2.3 69.3 8.6 16.7

Canran y Nifer y siaradwyr siaradwyr 1991 1981 27.9 11.9 47.7 15.0 4.8 77.6 16.1 30.0

13796 5152 23163 6064 1921 28785 8906 3284

Nifer y Newid siaradwyr canrannol 1991 1981–91 18617 7690 25811 8719 3490 27889 14604 5436

31.7 49.3 11.4 43.8 81.1 –3.1 64.0 66.4

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

90

Tabl 21. Nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg dan 15 oed a thros 65 oed, 1991

Sir

Dan 15 oed Nifer Canran

Dros 65 oed Nifer Canran

Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys

18335 7888 26086 8810 3558 28256 14786 5517

15187 3028 33820 16527 1456 25974 9801 5100

25.7 32.1 18.0 16.9 34.4 20.4 34.2 24.1

21.3 12.3 23.3 31.6 14.1 18.7 22.7 22.3

wedi dangos gostyngiad parhaol yn y ganran a oedd yn siarad Cymraeg ym mhob gr{p oedran, ond wedi hynny newidiodd y sefyllfa yn ddramatig. Dechreuodd y tri gr{p ieuengaf ddangos cynnydd yng nghanran y siaradwyr Cymraeg ac erbyn 1991 yr oedd cynnydd i’w weld hefyd yn y gr{p 15–24 oed. Dengys pob un o’r grwpiau h}n y gostyngiad parhaol a ddisgwylid. Y mae’r data hyn yn dynodi newid patrwm sylweddol wrth i ddysgu Cymraeg yn ysgolion Cymru ddechrau dwyn ffrwyth. Hefyd, yn groes i rai awgrymiadau, y mae’r ffaith fod y cynnydd wedi ymestyn i’r gr{p 15–24 oed yn awgrymu bod pobl yn parhau i ddefnyddio’r iaith ar ôl gadael yr ysgol. Dengys Tabl 20 fod canran y siaradwyr Cymraeg yn y gr{p 3–15 oed wedi codi ym mhob sir, er bod y rhifau fel y cyfryw wedi disgyn yng Ngwynedd. Er iddynt gael eu seilio ar rifau cymharol fychan, yr oedd y cynnydd a gofnodwyd yn rhai siroedd yn syfrdanol. Rhwng 1981 a 1991 cofnodwyd cynnydd o dros 60 y cant mewn tair o’r wyth sir, a chynnydd o dros 40 y cant mewn dwy sir arall. Dengys Tabl 21 broffiliau oed y siaradwyr Cymraeg ar sail sir, gan gyferbynnu’r canrannau ar gyfer siaradwyr dan 15 oed â’r rhai dros 65 oed. Cadarnheir y patrymau a nodwyd eisoes. Dengys Gwent a De Morgannwg y cyferbyniad disgwyliedig rhwng y canrannau uchel yn y gr{p ieuengaf a chanrannau is yn y gr{p dros 65 oed. Ond erys ardal Gorllewin Morgannwg yn broblem, gan ei bod yn gwrthdroi’r sefyllfa a gafwyd yn y ddwy sir arall. Y mae’r data hyn yn dangos bod adfywiad nodedig wedi digwydd yn hanes y Gymraeg ymhlith pobl ifainc ac yn awgrymu y dangosir cynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain.55 Ond rhaid bod yn bur ochelgar wrth wneud proffwydoliaethau o’r fath. Gellid dadlau ei bod hi’n debygol na fydd iaith a ddysgwyd yn bennaf yn yr ysgol yn dal i gael ei defnyddio 55

John Aitchison a Harold Carter, ‘Rural Wales and the Welsh Language’, Rural History, 2, rhif 1 (1991), 61–79.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 21. Y ganran o’r boblogaeth 3–15 oed a fedrai siarad Cymraeg ym 1991

91

92

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 22. Y ganran o’r boblogaeth 65 oed a throsodd a fedrai siarad Cymraeg ym 1991

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

yn y gweithle. Y mae’n bosibl iawn hefyd fod rhieni sy’n llenwi ffurflenni’r cyfrifiad ar ran eu plant yn tueddu i orliwio eu rhuglder yn yr iaith. Y mae Ffigurau 21 a 22 yn mapio dosbarthiad y siaradwyr Cymraeg ym 1991 yn ôl eu hoedran ar sail ward. Gwelir yn Ffigur 21, sy’n dangos dosbarthiad y rhai dros dair oed ond dan bymtheg, fod adran sylweddol lle y mae’r siaradwyr Cymraeg ifainc hyn yn cyfrif am rhwng 15 a 25 y cant o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith. Gan mwyaf y mae’r adran hon yn cynnwys ardaloedd Cymraeg gorllewinol a gogleddol y Gymru wledig. Fe’i hamgylchynir gan ardal ffiniol afreolaidd ond hollol eglur lle y mae’r canrannau yn uwch. Er bod y rhifau absoliwt yn fach, dyma’r ardaloedd lle y cafodd y datblygiad diweddar ym myd addysg Gymraeg effaith arwyddocaol. Yr oedd y canrannau yn aml yn uwch na 35 y cant ac yn rhai wardiau yr oedd dros 45 y cant o’r bobl ifainc yn honni eu bod yn medru’r Gymraeg. Ar y llaw arall, y mae’r map sy’n dangos dosbarthiad siaradwyr Cymraeg dros 65 oed yn llawer mwy darniog (Ffigur 22). Y mae’n werth nodi mai yng Ngorllewin Morgannwg a rhannau gorllewinol Morgannwg Ganol, gan gynnwys cymoedd Ogwr a Garw, y ceid y crynodiad mwyaf. Ceid graddiant serth a thrawiadol yn rhannu’r ardal hon oddi wrth ardaloedd De Morgannwg lle’r oedd y siaradwyr Cymraeg ifainc yn tra-arglwyddiaethu. Er gwaethaf natur amrwd y categorïau hyn, dengys llawer o’r Gymru wledig yr un patrwm unffurf. Cafwyd yng nghyfrifiad 1991 lawer mwy o fanylion yn ymwneud â medrau iaith nag yn unrhyw gyfrifiad blaenorol. Cofnodwyd bod 546,551 o bobl yn medru siarad neu ddarllen neu ysgrifennu Cymraeg, cyfanswm uwch o lawer nag o siaradwyr yn unig. Petai cwestiwn wedi ei ychwanegu yngl}n â dealltwriaeth o’r iaith, byddai’r cyfanswm yn uwch fyth. Dengys Ffigur 23 gyfrannedd y siaradwyr Cymraeg a oedd hefyd yn medru darllen ac ysgrifennu’r iaith, yn ôl ward. Y mae’n ddosbarthiad diddorol gan ei fod yn cynnwys nifer o nodweddion a nodwyd eisoes. Y mae perfeddwlad y gogledd a’r gorllewin i’w gweld yn bur eglur, ond gellir gweld hefyd fod yr is-greiddiau yn ardaloedd a chanddynt ganrannau uchel o bobl lythrennog. Gwelir y prif gyferbyniad yn rhannau gorllewinol yr hen faes glo. Ceir ardal o lythrennedd isel yn ymestyn tua’r gogledd-ddwyrain o Fro G{yr ac ar hyd Cwm Nedd. Y mae’n cyfateb i’r ardal o siaradwyr oedrannus a welir yn Ffigur 22. Yma eto, ceir prawf o gyflwr bregus yr iaith yn yr ardal hon oherwydd os yw colli llythrennedd yn arwydd o ddirywiad, dyma dystiolaeth ychwanegol o fygythiad i’r Gymraeg mewn ardal lle y ceir y nifer mwyaf o siaradwyr. Ni ddylid anghofio ychwaith mai yng Ngorllewin Morgannwg y cafwyd y gostyngiad mwyaf yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn y cyfnod 1981–91 (gw. Tabl 18). Ar y llaw arall, cofnodwyd canrannau uchel o lythrennedd yn yr ardaloedd lle y ceid y niferoedd uchaf o siaradwyr ifainc, ynghyd ag yn yr ardaloedd a ddangosodd y cynnydd mwyaf rhwng 1981 a 1991. Er nad oedd y canrannau hyn mor uchel ag yn y berfeddwlad, yr oeddynt yn fwy o dipyn na’r rhai a gafwyd ar ymylon y berfeddwlad honno. I raddau, felly, y mae dosbarthiad llythrennedd yn ddrych i’r amrywiol ddylanwadau ar yr iaith yn y cyfnod diweddar.

93

94

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 23. Y ganran o siaradwyr Cymraeg a fedrai ddarllen ac ysgrifennu Cymraeg ym 1991

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Ffigur 24. Y ganran o’r boblogaeth a aned yng Nghymru yn ôl cyfrifiad 1991

95

96

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Yn olaf, ceir darn ychwanegol o dystiolaeth sy’n berthnasol os ydym am ddeall patrwm y siaradwyr Cymraeg. Ceir yn y cyfrifiad wybodaeth yngl}n â man geni’r boblogaeth. Ym 1991 yr oedd tua 77 y cant o’r boblogaeth sefydlog wedi eu geni yng Nghymru. Dengys Ffigur 24 ddosbarthiad y 77 y cant hyn ar sail ward. Gwelir bod un ardal yn tra-arglwyddiaethu, sef hen ardal ddiwydiannol a glofaol de Cymru. Yno y mae’r canrannau yn gyffredinol dros 80 y cant, a cheir nifer o wardiau lle y mae’r canrannau dros 90 y cant. Mewn mannau eraill, ni cheir ond dosbarthiad gwasgaredig o wardiau a chanddynt ganrannau uchel, a thros y Gymru wledig tuedda’r ffigurau i fod rhwng 60 a 70 y cant. Dengys ardaloedd y Gororau ganran isel, fel y byddid yn disgwyl, ond dyna hefyd yw’r patrwm yn yr ardaloedd yr effeithiwyd arnynt yn drwm gan fewnfudiad. Saif arfordir gogledd Cymru allan yn eglur, fel y gwna arfordir y gorllewin, ac yn enwedig cefnwlad Ceredigion. Y mae’n rhan o’r gyfres o baradocsau y cyfeiriwyd atynt eisoes fod llawer o’r ardaloedd a ystyrir yn hanfodol Gymraeg eu natur yn cynnwys canrannau uwch o bobl a aned yn Lloegr. Diddorol nodi hefyd fod ymron 10 y cant (48,919) o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith (508,098) wedi eu geni y tu allan i Gymru. Nid yw’n bosibl dweud pwy yw’r rhain: ai newydd-ddyfodiaid a aeth ati i ddysgu Cymraeg oeddynt, er enghraifft, ynteu pobl a oedd yn perthyn i deuluoedd Cymraeg ac eisoes yn siarad yr iaith cyn dod i Gymru. Y mae’n dangos, fodd bynnag, fod rhai mewnfudwyr o leiaf wedi ymdrechu i ddysgu’r iaith. Yng nghyfrifiad 1991 cynhwyswyd am y tro cyntaf dabliad o fewnfudwyr a’u medrau ieithyddol. Nid yw’r wybodaeth yn werthfawr iawn, fodd bynnag, gan ei bod yn seiliedig ar newid cyfeiriad yn ystod y flwyddyn cyn y cyfrifiad. O ganlyniad, y mae’r rhan fwyaf o’r mudo a gofnodir yn seiliedig ar symud o fewn yr un sir. Eto i gyd, ceir tystiolaeth fod mudo parhaol i’r Gymru wledig Gymraeg yn parhau i ddigwydd. O’r 29,833 o bobl Dyfed y cofnodwyd eu bod wedi symud, yr oedd 19,682 wedi ailymgartrefu o fewn y sir. O’r 10,151 a oedd yn weddill yr oedd 6,486 yn dod o ardaloedd o’r tu allan i Gymru a 732 neu 11.3 y cant o’r rheini yn siarad Cymraeg. Y mae hyn yn awgrymu bod rhai ohonynt wedi dychwelyd i fro eu mebyd, gan ei bod hi’n annhebygol y byddai llawer ohonynt wedi dysgu Cymraeg mewn blwyddyn. Eto i gyd, y mae’r ffigur o 11.3 y cant yn is o lawer na chanran y siaradwyr Cymraeg yn Nyfed, sef 43.1 y cant. Felly, yr oedd y duedd gyffredinol o Seisnigeiddio yn parhau, fel y nodwyd ar gyfer y degawd blaenorol. Symudodd 5,060 o bobl i mewn i Wynedd yn ystod y flwyddyn; dim ond 16.6 y cant o’r rheini a fedrai siarad Cymraeg o gymharu â’r ffigur sirol o 58.8 y cant. Y mae’n werth nodi hefyd fod De Morgannwg yn cofnodi 3,475 o fewnfudwyr o fannau eraill yng Nghymru a bod 557 neu 16 y cant o’r rheini yn siarad Cymraeg, sef tipyn mwy na’r ganran sirol o 6.5 y cant. Gwaetha’r modd, y mae’r data hyn sydd ar sail sir yn unig yn ddiffygiol. Serch hynny, y maent yn cadarnhau’r casgliadau a gyflwynwyd ynghynt yngl}n â’r prosesau mudo a’u heffaith ar yr iaith.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

97

Tabl 22. Proffil galwedigaethol siaradwyr Cymraeg, 1991

Galwedigaeth Rheolwyr corfforaethol a gweinyddwyr Rheolwyr/perchenogion ym maes gwasanaethau amaethyddol Gweithwyr proffesiynol ym maes gwyddoniaeth a pheirianneg Gweithwyr proffesiynol ym maes iechyd Gweithwyr proffesiynol ym maes addysg Gweithwyr proffesiynol eraill Gweithwyr proffesiynol cysylltiol ym maes gwyddoniaeth a pheirianneg Gweithwyr proffesiynol cysylltiol ym maes iechyd Gweithwyr proffesiynol cysylltiol eraill Swyddi clerigol Swyddi ysgrifenyddol Masnach adeiladu medrus Masnach peirianneg medrus Masnach medrus arall Gwasanaethau amddiffyn Gwasanaethau personol Prynwyr, broceriaid a gwerthwyr Swyddi prynu eraill Gweithwyr/adeiladwyr peiriannau ac offer diwydiannol Gyrwyr a gweithwyr peiriannau symudol Swyddi eraill yn y sector amaeth/coedwigaeth/pysgota Swyddi elfennol eraill Di-waith Myfyrwyr (yn economaidd anweithredol) Yn barhaol sâl, wedi ymddeol ac eraill sy’n economaidd anweithredol 1

Canran Perthynas siaradwyr i gyfanswm Cymraeg y ganran1 12.99 25.30 11.16 19.24 33.28 20.36

– + – o + o

14.28 21.66 18.70 15.72 14.29 18.60 13.05 14.40 15.35 17.27 13.88 13.84 11.49 16.70 41.86 14.22 11.61 23.94

– + o o – o – – o o – – – o + – – +

18.60

o

Yn y golofn ‘Perthynas i gyfanswm y ganran’, dangosir perthynas canran pob gr{p â chyfanswm y ganran o siaradwyr Cymraeg (17.49 y cant). Lle y mae’r ganran 3 y cant yn fwy na’r ganran genedlaethol, ceir y symbol +; lle y mae’r ganran 3 y cant yn is na’r ganran genedlaethol, ceir y symbol –. Lle y mae’r ganran o fewn graddfa o 3 y cant i’r ganran genedlaethol, ceir y symbol o. Seilir y data ar sampl 10 y cant.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

98

Yn wahanol i’r cyfrifiadau blaenorol, ceir yng nghyfrifiad 1991 rychwant ehangach o ddata nid yn unig mewn perthynas â symudiadau poblogaeth ond hefyd yngl}n â newidynnau allweddol fel galwedigaeth, dosbarth cymdeithasol a strwythur teuluol. Ymddengys fod yr wybodaeth ystadegol a gyflwynir yn Nhabl 22 yn ategu llawer o’r gosodiadau cyffredinol a wnaed eisoes yngl}n â’r berthynas rhwng iaith a galwedigaeth. Felly, o ran rheolaeth busnes, canrannau isel o siaradwyr Cymraeg a geir, ac y mae hynny’n cadarnhau’r syniad yngl}n â rhaniad diwylliannol llafur. Ar y llaw arall, y mae’n arwyddocaol hefyd fod nifer y siaradwyr Cymraeg yn y ‘galwedigaethau elfennol’ a’r categorïau ‘di-waith’ hefyd yn fychan. Y mae’r ffaith fod cynrychiolaeth annigonol iawn yn y galwedigaethau proffesiynol ym meysydd gwyddoniaeth a pheirianneg a hefyd mewn galwedigaethau eraill sy’n gysylltiedig â’r rhain yn dangos ymrwymiad cyfyngedig iawn i’r iaith Gymraeg yn y meysydd hynny ac efallai ôl rhaniad diwylliannol llafur mewn diwydiant. Ceir y canrannau uchaf o siaradwyr Cymraeg yn y meysydd sy’n ymwneud ag amaethyddiaeth, gan adlewyrchu sail wledig yr iaith a hynny er gwaethaf y ffaith ei bod ar ei chryfaf mewn ardaloedd trefol. Y maes nodedig arall yw addysg, lle y mae canran y siaradwyr Cymraeg ymhlith addysgwyr proffesiynol a myfyrwyr yn llawer uwch na’r ganran gyffredinol. Gellir ehangu’r casgliadau cyfyngedig braidd a geir o’r data cyhoeddedig trwy ddefnyddio setiau sampl o ddata a ddarperir gan y Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth (Office of Population Censuses and Surveys). Fe’u gelwir yn Samplau o Gofnodion Dienw (Samples of Anonymized Records neu SARs).56 Y mae’r sampl yn 2 y cant ar gyfer unigolion ac un y cant ar gyfer teuluoedd, gan roi gwybodaeth am 11,152 o siaradwyr Cymraeg a 44,574 o siaradwyr diGymraeg. Prif fantais y data hyn yw eu bod yn caniatáu croes-dablu gyda newidynnau eraill. Y mae’r syniad o ddosbarth, o’i gyferbynnu â grwpiau galwedigaethol, yn anodd i’w ddiffinio, ond yn Nhabl 23 defnyddir categori chwe dosbarth safonol OPCS.57 Ar yr olwg gyntaf ymddengys fod y data hyn yn groes i’r hyn a geir yn Nhabl 22, ond y mae’n debyg fod yr anghysondeb yn dibynnu ar gyfrannedd uchel y cyflogwyr amaethyddol sy’n siaradwyr Cymraeg ac sy’n cael eu gosod yn y dosbarth rheolaethol. Ar yr wyneb, fodd bynnag, awgryma’r ffigurau nad oes bellach unrhyw anfantais gymdeithasol ynghlwm wrth yr iaith Gymraeg. Yn Nhabl 24 dangosir i ba raddau y mae mewnfudwyr wedi llwyddo i esgyn i’r dosbarthiadau cymdeithasol uwch. Yma ceir rhaniad yn ôl man geni er mwyn gallu gosod siaradwyr di-Gymraeg a aned yng Nghymru (Eingl-Gymry) ochr yn ochr â siaradwyr di-Gymraeg a aned y tu allan i Gymru. Dengys y tabl fod gan y mewnfudwyr di-Gymraeg gynrychiolaeth gryfach o lawer yn y dosbarthiadau 56

57

Darparwyd y Samplau o Gofnodion Dienw ar gyfer defnydd academaidd gan ESRC/JISC/DENI a CMU. Y maent yn Hawlfraint y Goron. Gw. hefyd John Aitchison a Harold Carter, ‘Language and Social Class in Wales’, Planet, 105 (1994), 11–16.

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Tabl 23. Y ganran o’r siaradwyr Cymraeg a’r di-Gymraeg a gyflogir ym mhob dosbarth cymdeithasol, 1991 Canran a gyflogir Siaradwyr Cymraeg

Dosbarth cymdeithasol Proffesiynol Rheolaeth/proffesiynol Medrus: heb fod yn weithwyr llaw Medrus: gweithwyr llaw Lled-fedrus Anfedrus

3.5 31.6 21.2 20.1 16.9 6.7

Siaradwyr di-Gymraeg 3.4 23.9 22.0 23.1 19.4 8.1

Tabl 24. Dosbarth cymdeithasol yn ôl grwpiau ethno-ieithyddol, 1991 Dosbarth cymdeithasol

Canran a gyflogir ym mhob gr{p ethno-ieithyddol Siaradwyr EinglMewnfudwyr Cymraeg Gymry di-Gymraeg

Proffesiynol 3.5 Rheolaeth/technegol 31.6 Medrus: heb fod yn weithwyr llaw 21.2 Lled-fedrus 16.9 Anfedrus 6.7

2.2 20.1 22.1 21.1 9.3

6.2 32.6 21.7 15.7 5.5

cymdeithasol uwch na’r siaradwyr Cymraeg a’r Cymry di-Gymraeg. Gellid yn amlwg ddefnyddio’r ystadegau hyn i gefnogi’r syniad o raniad diwylliannol llafur. Ond yn groes i’r hyn a ddywedir gan amlaf, dengys y data mai’r Eingl-Gymry yn hytrach na’r gymuned Gymraeg ei hiaith sydd dan anfantais, a hynny am ddau reswm. Ar y naill law, ni allant gynnig am swyddi lle y mae gwybodaeth o’r Gymraeg naill ai’n gymhwyster angenrheidiol neu’n ddymunol, ac ar y llaw arall, y mae’n rhaid iddynt wynebu cystadleuaeth gref o du mewnfudwyr a siaradwyr Cymraeg. Y mae’r data hyn yn egluro i raddau yr anghysonderau a ddeilliodd o ddadansoddi ffigurau cyfrifiad 1981. Sicrhawyd llwyddiant ymddangosiadol y siaradwyr Cymraeg a’r mewnfudwyr di-Gymraeg ar draul y Cymry di-Gymraeg, sef y difreintiedig rai.58 Gellir taflu goleuni pellach ar y sefyllfa trwy ystyried yr amrywiad rhanbarthol yn y data uchod. Yn Nhabl 25 cofnodwyd canrannau’r grwpiau ethno-ieithyddol mewn tri chategori o ddosbarth cymdeithasol: categori ‘uwch’, sy’n cynnwys gweithwyr proffesiynol a gweithwyr rheolaethol/technegol, categori ‘canol’, sy’n cyfeirio at weithwyr medrus (heb fod yn weithwyr llaw), a chategori ‘is’, sy’n cynnwys gweithwyr lled-fedrus a gweithwyr anfedrus. Mewn pedair sir, sef 58

John Giggs a Charles Pattie, ‘Wales as a Plural Society’, CW, 5 (1992), 25–63.

99

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

100

Tabl 25. Dosbarth cymdeithasol a grwpiau ethno-ieithyddol yn ôl sir, 1991

Sir

Canran a gyflogir ym mhob gr{p ethno-ieithyddol Uwch Canol Is C EG DG C EG DG C EG DG

Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys

35 53 34 36 54 29 40 38

20 27 25 20 22 22 20 33

34 44 41 39 41 41 35 39

43 37 41 42 34 42 41 36

48 50 45 48 46 50 48 41

43 38 37 38 41 38 42 38

21 10 25 23 12 29 19 26

32 24 30 32 33 28 32 26

23 18 22 23 18 22 24 23

C = siaradwyr Cymraeg; EG = Eingl-Gymry; DG = mewnfudwyr di-Gymraeg

Gwent, De Morgannwg, Morgannwg Ganol a Chlwyd, ceir cynrychiolaeth gryfach o ddosbarthiadau cymdeithasol uwch ymhlith y boblogaeth Gymraeg ei hiaith nag yn y naill na’r llall o’r ddau gategori arall. Ymddengys fod hwn yn arwydd o’r cynnydd yn y cyfleoedd am swyddi i bobl ddwyieithog yn ardaloedd economaidd mwyaf egnïol Cymru. Fel y gwelwyd eisoes, y mae’n eironig fod yr iaith yn ennill tir yn awr yn yr hen ardaloedd Seisnig hyn – datblygiad sy’n amlwg yn gysylltiedig â’r cynnydd mewn cyflogaeth yn y gwasanaethau gwladol a lleol a’r gwasanaethau cyhoeddus eraill. Y mae darparu cyfleusterau ar gyfer addysg trwy gyfrwng y Gymraeg ar y Gororau ac yn y trefi, patrwm a nodwyd ynghynt, hefyd yn arwydd pellach o’r tueddiadau cymdeithasol cyfoes. Ar y llaw arall, dengys Tabl 25 hefyd mai’r mewnfudwyr di-Gymraeg sydd â’r gynrychiolaeth fwyaf o ran swyddi da ym mhrif ardaloedd perfeddwlad Cymru. Yn Nyfed, Gwynedd a Gorllewin Morgannwg y mae tua 40 y cant o’r gr{p hwn mewn swyddi proffesiynol neu swyddi rheoli. Y mae’r canrannau cyfatebol ar gyfer siaradwyr Cymraeg yn amrywio o 29 y cant yng Ngwynedd i 34 y cant yn Nyfed. Y mae hyn yn cadarnhau casgliadau Williams a Morris y cyfeiriwyd atynt eisoes. Yn fwy nag unman arall, yn yr ardaloedd gwledig bregus hyn ac yn sir ddiwydiannol ddirywiedig Gorllewin Morgannwg y mae cysyniad Hechter yngl}n â rhaniad diwylliannol llafur yn fwyaf perthnasol. Yn olaf, gellir nodi mai ymhlith yr Eingl-Gymry y ceid y canrannau isaf yng nghategori’r dosbarth cymdeithasol uwch, sef rhwng rhyw 20 a 25 y cant. Ceir hefyd yn y cyfrifiad dystiolaeth yngl}n â’r iaith mewn perthynas â strwythur teuluol. Lluniwyd Tabl 26 ar sail Tabl 5 yn yr adroddiad cyhoeddedig

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

Tabl 26. Strwythur teuluol a’r iaith a siaredir, 1991 Cyfanswm yr aelwydydd

1111689 Canran

Aelwydydd heb unrhyw blant dibynnol Dim oedolion yn siarad Cymraeg Rhai oedolion yn siarad Cymraeg Pob oedolyn yn siarad Cymraeg

762898 589278 56786 116834

77.24 7.44 15.31

Aelwydydd a chanddynt blant dibynnol Dim oedolyn yn siarad Cymraeg Plant dan 3 oed Dim plant yn siarad Cymraeg Rhai plant yn siarad Cymraeg Pob plentyn yn siarad Cymraeg

38201 208544 8663 23549

86.62 3.60 9.78

Aelwydydd a chanddynt blant dibynnol Rhai oedolion yn siarad Cymraeg Plant dan 3 oed Dim plant yn siarad Cymraeg Rhai plant yn siarad Cymraeg Pob plentyn yn siarad Cymraeg

4469 13002 2483 15139

42.43 8.10 49.41

Aelwydydd a chanddynt blant dibynnol Pob oedolyn yn siarad Cymraeg Plant dan 3 oed Dim plant yn siarad Cymraeg Rhai plant yn siarad Cymraeg Pob plentyn yn siarad Cymraeg

4114 2215 899 27513

7.23 2.94 89.83

ar yr iaith Gymraeg yng nghyfrifiad 1991.59 Cyflwynir ynddo ddata ar yr iaith ar gyfer pob cartref yng Nghymru ac y mae’n cadarnhau’n gyffredinol y casgliadau a wnaed ynghynt.60 Gwelir bod y Gymraeg yn cael ei siarad gan o leiaf un person yn rhyw 21.9 y cant o gartrefi. Fodd bynnag, nid yw’r aelwydydd cwbl Gymraeg, lle y mae’r holl oedolion a’r plant (3 oed a throsodd) yn siarad Cymraeg, yn cyfrif am fwy nag 13.5 y cant o’r cyfanswm. Ar y llaw arall, ar yr aelwydydd hynny lle nad oedd yr un oedolyn yn siarad Cymraeg, cofnodwyd bod rhai o’r plant yn 59

60

Cyfrifiad 1991 / 1991 Census, Welsh Language / Cymraeg: Wales / Cymru (London, 1994), tt. 70–1 (Tabl 5). Gw. hefyd John Aitchison a Harold Carter, ‘Household Structures and the Welsh Language’, Planet, 113 (1995), 25–32; idem, ‘Language Reproduction: Reflections on the Welsh Example’, Area, 29, rhif 4 (1997), 357–66.

101

102

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 27. Nodweddion ieithyddol a mathau o aelwydydd, 1991

Mathau o aelwydydd

Canran yr aelwydydd o fewn pob gr{p

Math 1. Pob aelwyd (i) Aelwydydd heb siaradwyr Cymraeg (ii) Aelwydydd a chanddynt siaradwyr Cymraeg

100 73.6 26.4

Math 2. Aelwydydd a chanddynt siaradwyr Cymraeg (i) Aelwydydd cyfan gwbl Gymraeg eu hiaith (ii) Aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith

100 53.6 46.4

Math 3. Strwythur teuluol a’r iaith Gymraeg a. Aelwydydd cyfan gwbl Gymraeg eu hiaith (i) Â phlant (ii) Di-blant b. Aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith (i) Â phlant Cymraeg eu hiaith (ii) Â phlant di-Gymraeg (iii) Di-blant

100 53.6 10.9 42.7 46.4 18.9 5.8 21.7

Math 4. Maint a strwythur teuluol a’r iaith Gymraeg a. Aelwydydd cyfan gwbl Gymraeg eu hiaith (i) Â phlant (ii) Aelwydydd un person: Cymraeg eu hiaith (iii) Di-blant: mwy nag un siaradwr Cymraeg b. Aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith (i) Aelwydydd â phlant Cymraeg eu hiaith: siaradwr unigol (ii) Aelwydydd â phlant Cymraeg eu hiaith: mwy nag un siaradwr Cymraeg c. Aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith ond heb blant Cymraeg eu hiaith (i) Siaradwr Cymraeg unigol (ii) Mwy nag un siaradwr Cymraeg ch. Aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith ond heb blant (i) Siaradwr Cymraeg unigol (ii) Mwy nag un siaradwr Cymraeg

100 53.6 10.9 21.3 21.5 46.4 6.2 12.7 4.9 0.9 18.6 3.1

siarad yr iaith yn 3.6 y cant o achosion a’r plant i gyd yn siarad Cymraeg yn 9.78 y cant o achosion. Yn y cartrefi lle’r oedd rhai oedolion yn siarad Cymraeg y canrannau cyfatebol oedd 8.1 a 49.4 y cant, a lle’r oedd yr oedolion i gyd yn siarad Cymraeg y canrannau oedd 2.94 ac 89.83 y cant. Y mae’r ffigurau uchel hyn ar gyfer aelwydydd di-Gymraeg yn adlewyrchu llwyddiant addysg Gymraeg, ond, ar y llaw arall, y mae’n achos pryder fod oddeutu 7.23 y cant o deuluoedd lle nad

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

oedd yr un plentyn yn siarad Cymraeg er gwaethaf y ffaith fod yr oedolion i gyd yn medru’r iaith. Os edrychir ar yr aelwydydd yng Ngorllewin Morgannwg lle’r oedd yr holl oedolion yn siarad Cymraeg, ceir y patrwm canlynol: aelwydydd lle nad oedd yr un o’r plant yn siarad Cymraeg (17.9 y cant); aelwydydd lle’r oedd rhai o’r plant yn siarad Cymraeg (3.3 y cant); ac aelwydydd lle’r oedd y plant i gyd yn siarad Cymraeg (78.7 y cant). Gellir symlhau’r canrannau fel cymarebau o 18:3:79 a’u cymharu â’r gymhareb genedlaethol o 7:3:90. Y mae’n gwbl amlwg nad oedd yr iaith yn cael ei throsglwyddo o’r naill genhedlaeth i’r llall yn yr ardal hon. Y gymhareb gymharol ar gyfer De Morgannwg oedd 12:4:84, sy’n adlewyrchu’r gwahaniaeth rhwng agweddau at yr iaith yn yr ardaloedd newydd hyn ac yn yr ardaloedd diwydiannol h}n. Y mae’r gymhareb ar gyfer Gwynedd, sef 2:2:96, yn awgrymu bod y proses o drosglwyddo’r iaith yn ddiogel yn y berfeddwlad er gwaethaf y mewnfudo. Y mae modd defnyddio Samplau o Gofnodion Dienw 1991 hefyd i archwilio’n fanylach y berthynas rhwng iaith a strwythur teuluol. Ceir yn Nhabl 27 ddosbarthiad hierarchaidd o aelwydydd yn ôl nifer a chyfansoddiad y rhai sy’n siarad Cymraeg. Y mae’r ymraniad cyntaf rhwng cartrefi a chanddynt o leiaf un siaradwr Cymraeg, y cyfeirir atynt o hyn ymlaen fel aelwydydd Cymraeg eu hiaith, a’r rheini heb unrhyw un yn siarad Cymraeg: y mae’r gymhareb rhyngddynt yn 26.4 y cant a 73.6 y cant. Y mae hyn yn cydymffurfio’n weddol agos â’r 24.8 y cant a 75.2 y cant a geir yn y data cyfan yn y cyfrifiad. Ond, o ddadansoddi’r data ymhellach, gwelir nad oes ond un siaradwr Cymraeg i’w gael ym mwy na hanner (51 y cant) yr holl aelwydydd Cymraeg eu hiaith. Y mae hon yn gymhareb uchel iawn ac yn un arwyddocaol iawn. Y gwir amdani yw nad yw hi’n bosibl i fwy na hanner y siaradwyr Cymraeg ddefnyddio’r iaith ar yr aelwyd. Ymddengys fod dylanwad yr aelwyd, a fu erioed yn un o beuoedd cryfaf yr iaith, yn colli ei rym. Y mae’n werth ychwanegu bod yr aelwydydd hynny lle y ceir ond un aelod yn siarad yr iaith yn cyfrif am 28 y cant o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith a bod ymron 37 y cant o’r rhain dros 65 oed. Gellir symud ymlaen yn awr i archwilio’r aelwydydd Cymraeg er mwyn gweld a ydynt yn gartrefi cyfan gwbl Gymraeg neu rannol Gymraeg (Tabl 27: Mathau 2i a 2ii). Dengys y data mai dim ond 14 y cant o gartrefi Cymru sy’n gyfan gwbl Gymraeg eu hiaith a bod tua 12 y cant yn ieithyddol gymysg. O’r aelwydydd sydd â dim ond un siaradwr Cymraeg, y mae 42 y cant yn gartrefi un person. Gellir isrannu ymhellach y gr{p o aelwydydd sy’n gyfan gwbl Gymraeg, sef y rhai sydd â phlant (3–17 oed) a’r rhai sydd heb blant (Tabl 27: Mathau 3ai a 3aii). Y mae’r darlun a geir yma eto yn peri pryder oherwydd, o’r holl gartrefi yng Nghymru, dim ond 3 y cant sy’n aelwydydd cyfan gwbl Gymraeg ac sydd hefyd â phlant. At hynny, y mae mwyafrif mawr y cartrefi sy’n gyfan gwbl Gymraeg, sef tua 89 y cant ohonynt, yn ddi-blant. Ceir patrwm cyffelyb yn achos yr aelwydydd rhannol Gymraeg eu hiaith. Un person yn unig sy’n siarad Cymraeg yn ymron deuparth

103

104

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

(64 y cant) y rhain ac y mae’r mwyafrif ohonynt yn aelwydydd di-blant. Y mae’n werth nodi hefyd fod canran uchel o gartrefi Cymraeg (30 y cant) lle y mae’r penteulu yn siarad yr iaith ond lle nad oes sôn am na g{r na gwraig na chydbreswylydd. Y mae’r gymhareb uchel hon yn cadarnhau bod mwyafrif sylweddol o bobl sengl, y rhan fwyaf ohonynt yn oedrannus, ymhlith y boblogaeth Gymraeg ei hiaith. Daw un casgliad amlwg iawn i’r golwg yn sgil y dadansoddiad hwn. Yr oedd canran uchel iawn o siaradwyr Cymraeg wedi eu hynysu’n ieithyddol o fewn eu cartrefi eu hunain. Yr oedd tua 28 y cant naill ai yn byw ar eu pennau eu hunain neu hwy oedd yr unig aelod o’r teulu a siaradai Gymraeg. Yn arwyddocaol, yr oedd 70 y cant o gartrefi Cymraeg eu hiaith yn ddi-blant, ac yr oedd yr aelwyd, y pau traddodiadol lle y diogelwyd y Gymraeg dros y blynyddoedd, mewn perygl enbyd. Eto i gyd, rhaid cofio mai dyma’r sefyllfa ar ôl cyfnod hir o ddirywiad ac efallai ei fod yn arwydd o’r gorffennol yn hytrach na’r dyfodol. Efallai fod canrannau uchel y siaradwyr Cymraeg ymhlith pobl ifainc yn arwydd y gallai sefyllfa’r Gymraeg newid yn helaeth yn ystod y degawdau sydd i ddod os deil pob to ifanc i gynnal yr iaith wrth symud o’r naill gr{p oedran i’r llall a sicrhau bod eu plant hwythau yn dysgu’r iaith. Diweddglo Yn y bennod hon ceisiwyd olrhain y prif newidiadau a nodweddai ddaearyddiaeth yr iaith Gymraeg oddi ar gyfrifiad 1921. Yn anochel, pwysleisiwyd y dirywiad cynyddol yn y rhanbarth lle y bu’r Gymraeg gryfaf, sef y Fro Gymraeg. Erbyn 1991 yr oedd dwy elfen yn amlwg. Byddai’n rhaid naill ai mabwysiadu cyfran mor isel â 50 y cant er mwyn cyfiawnhau ac adnabod ardal barhaol o siaradwyr Cymraeg yng ngogledd a gorllewin Cymru neu dderbyn bod darnio eisoes wedi digwydd yn y berfeddwlad draddodiadol, gan adael dim ond olion ynysedig o’r craidd traddodiadol Cymraeg ei iaith. Nid yw’r rhaniad clir rhwng y Gymru Fewnol a’r Gymru Allanol yn bodoli bellach. Daeth hynny’n fwy amlwg nag erioed yn yr adfywiad iaith sy’n digwydd ymhlith bwrgeiswyr dosbarth-canol y trefi a’r dinasoedd, tuedd sydd wedi cryfhau’r iaith yn yr ardaloedd hynny lle’r oedd ar ei gwannaf ar un adeg. Ceir nifer o baradocsau yn ymhlyg yn y newidiadau hyn. Y mae’r anghysonderau sy’n gysylltiedig â hen raniad diwylliannol llafur, dylanwad newydd cymdeithasol y bwrgeiswyr Cymraeg, effaith y gwrthdrefoli yng Nghymru wledig, natur drefol newydd yr iaith a rhan addysg yn adfywiad yr iaith i gyd yn gyfrifol am greu Cymru newydd. Gwelir rhan o’r trawsnewidiad yn y dirywiad amlwg yn nylanwad dau o’r peuoedd pwysicaf a gadwodd yr iaith yn fyw yn ystod canrifoedd o esgeulustod a gorthrwm, sef y capel a’r cartref. Y mae seciwlariaeth wedi hen danseilio arwyddocâd y capel, yn enwedig yr ysgol Sul, a chymdeithas wedi cefnu ar ei hen werthoedd. Y mae’n anodd cyfleu’r newidiadau

YR IAITH GYMRAEG 1921–1991: PERSBECTIF GEO-IEITHYDDOL

hyn, ond mewn dadansoddiadau o’r amryw refferenda yngl}n ag agor tafarnau ar y Sul dangoswyd sut y mae’r grefydd Ymneilltuol a’r iaith wedi encilio law yn llaw tua’r gorllewin.61 Yn anad dim, y mae’n symptom o’r dirywiad yn nylanwad y capel. Yn yr un modd, wrth ystyried strwythur y teulu, dangoswyd mor fregus bellach yw’r cartref a’r aelwyd. Y mae hyn, wrth reswm, i raddau yn ganlyniad strwythur oed, ond y mae hefyd yn adlewyrchu patrwm newydd o fyw lle nad yw’r teulu clòs cnewyllol, lle y meithrinwyd ac y diogelwyd yr iaith, yn bodoli bellach. Gallai’r holl nodweddion cymdeithasol hyn sy’n perthyn i’r ugeinfed ganrif awgrymu bod dirywiad yr iaith yn cyflymu. Ond y gwir yw nad felly y mae hi. Os gwan yw dylanwad yr hen beuoedd, adenillwyd rhai peuoedd allweddol. Yn y cyd-destun hwn y pwysicaf o’r rhain yw addysg. Os collodd yr ysgol Sul ei swyddogaeth fel ceidwad yr iaith, daeth yr ysgol feithrin a’r ysgol gynradd Gymraeg i gymryd ei lle, yn ogystal ag addysg i oedolion, gan nad oedd yr ysgol Sul yn gyfyngedig i blant o bell ffordd. Y mae addysg ar bob lefel wedi datblygu i fod yn sail rymus ar gyfer cyflwyno’r iaith nid yn unig i Gymry Cymraeg brodorol ond hefyd i blant mewnfudwyr uniaith Saesneg y mae eu rhieni’n dymuno iddynt ddysgu siarad Cymraeg. Daw hyn â ni at y cysyniad o statws. Nid oes amheuaeth na chwyldrowyd statws yr iaith yng Nghymru. Ar ddechrau’r cyfnod dan sylw nid oedd unrhyw ragoriaeth gymdeithasol ynghlwm wrth yr iaith, ond erbyn heddiw y mae siarad Cymraeg yn dwyn manteision cymdeithasol ac economaidd yn ei sgil. Yn bwysicach fyth efallai, y mae’r ffaith honno yn cael ei chydnabod. Y mae hyn hefyd, i raddau, yn rhan o’r proses o adennill peuoedd coll, proses a ymgorfforir yn Neddf yr Iaith Gymraeg 1993. Sefydlodd y Ddeddf ‘gorffolaeth gorfforedig a elwir Bwrdd yr Iaith Gymraeg . . . swyddogaeth y Bwrdd fydd hyrwyddo a hwyluso defnyddio’r iaith Gymraeg’. Yn ôl y Ddeddf y mae’n ofynnol fod pob corff cyhoeddus sy’n darparu gwasanaethau i’r cyhoedd yng Nghymru neu yn ymarfer swyddogaethau statudol mewn perthynas â darparu gwasanaethau gan gyrff cyhoeddus eraill i’r cyhoedd yng Nghymru yn ‘paratoi cynllun i bennu’r mesurau y bwriada eu cymryd . . . yngl}n â defnyddio’r iaith Gymraeg’.62 Y mae’n sicrhau’r hawl i ddefnyddio’r Gymraeg yn y llysoedd barn, cyhyd ag y rhoddir rhybudd teg, ac yn gorchymyn bod pob ffurflen a rhestr gylchol swyddogol yn cael ei darparu yn Gymraeg. Dyma dystiolaeth ffurfiol o adennill y peuoedd ieithyddol a gollwyd pan unwyd Cymru a Lloegr.

61

62

Harold Carter a J. G. Thomas, ‘The Referendum on the Sunday Opening of Licensed Premises in Wales as a Criterion of a Culture Region’, Regional Studies, 3, rhif 1 (1969), 61–71; Harold Carter, ‘Y Fro Gymraeg and the 1975 Referendum on Sunday Closing of Public Houses in Wales’, Cambria, 3, rhif 2 (1976), 89–101. Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 (pennod 38) (Llundain, 1993), tt. 1–2.

105

106

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Y gwir amdani yw fod newidiadau sylfaenol wedi digwydd yn natur y gymdeithas orllewinol y mae Cymru yn rhan ohoni. Cafodd seciwlariaeth, materoliaeth, chwalu’r teulu cnewyllol fel yr uned gymdeithasol safonol, oll eu heffaith ac ni ellir eu gwrthdroi. Y mae’r iaith Gymraeg yn wynebu dyfodol gwahanol a heriol. Os yw’r Gymru wledig, neilltuedig ac uniaith wedi diflannu am byth, y mae dyfodol newydd y Gymru ddwyieithog yno i’w ennill.

2 Yr Iaith Gymraeg a’r Dychymyg Daearyddol 1918–1950 PYRS GRUFFUDD

Cyflwyniad AWGRYMWYD mewn sawl astudiaeth ddiweddar1 na ellir bellach ystyried y genedl yn realaeth faterol; yn hytrach, math o fynegiant ydyw lle y mae prosesau dychmygus yn anorfod yn cael blaenoriaeth. Dadleua Benedict Anderson mai ‘cymuned ddychmygedig’ yw cenedl, sy’n clymu ei haelodau ynghyd drwy rwydweithiau diwylliannol a seicolegol yn gymaint â rhai penodol wleidyddol.2 Rhoddir mwy o bwyslais o’r herwydd ar ddulliau cyfathrebu, megis ieithoedd ‘cenedlaethol’ neu gyfryngau ‘cenedlaethol’. Yn yr un modd, y mae gan raglen ideolegol cenedlaetholdeb agweddau materol a diwylliannol, a’i nod yw cipio strwythurau grym yn ogystal â theithi meddwl y bobl. Felly, y mae’r cysyniad o ‘hunaniaeth genedlaethol’ yr un mor bwysig mewn dadleuon academaidd ag agweddau mwy materol cenedligrwydd. Y mae arwyddocâd daearyddol i’r prosesau hyn o ddychmygu ac ail-greu oherwydd, yn ôl Colin Williams ac Anthony D. Smith, ‘Whatever else it may be, nationalism is always a struggle for control of land; whatever else the nation may be, it is nothing if not a mode of constructing and interpreting social space.’3 Y mae’r syniad o ddaearyddiaeth, tiriogaeth a gofod cenedlaethol yn hanfodol i amgyffred datblygiad gwleidyddiaeth genedlgarol. Ond, fel y mae amryw o ddaearyddwyr wedi nodi, bydd tiriogaeth yn cael ei diriaethu yn fynych, yn enwedig mewn astudiaethau o’r cenedlaetholdebau gwladol gwreiddiol, lle y mae gorfodi unrhywiaeth ddiwylliannol ar diriogaeth newydd ei huno yn tynnu sylw at brosesau biwrocratig.4 Os ydym am astudio’r modd y mae cenedl yn llunio 1

2 3

4

Gw., er enghraifft, Homi K. Bhabha (gol.), Nation and Narration (London, 1990); Andrew Parker, Mary Russo, Doris Sommer a Patricia Yaeger (goln.), Nationalisms and Sexualities (London, 1992); Raphael Samuel (gol.), Patriotism: The Making and Unmaking of British National Identity (3 cyf., London, 1989). Benedict Anderson, Imagined Communities (London, 1991). Colin Williams ac Anthony D. Smith, ‘The National Construction of Social Space’, Progress in Human Geography, 7, rhif 4 (1983), 502. Gw., er enghraifft, R. J. Johnston, David B. Knight ac Eleonore Kofman (goln.), Nationalism, Selfdetermination and Political Geography (London, 1988).

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

108

gofod cymdeithasol, rhaid ymchwilio i’r berthynas rhwng gwleidyddiaeth, tiriogaeth a hunaniaeth oherwydd, fel y dadleua James Anderson, nid yw cenhedloedd wedi eu gosod yn syml mewn gofod daearyddol, ‘rather they explicitly claim particular territories and derive distinctiveness from them. Indeed nationalists typically over-emphasise the particular uniqueness of their own territory and history’.5 Er mwyn deall swyddogaeth tiriogaeth mewn perthynas â chenedlaetholdeb, rhaid bod yn ymwybodol o’r cyd-destun daearyddol, hanesyddol a diwylliannol. Y mae Williams a Smith yn tynnu sylw at wyth prif agwedd ar diriogaeth genedlaethol sydd i’w gweld o fewn ideolegau cenedlaetholdeb.6 Er enghraifft, y mae syniadau ynghylch ‘cynefin’ a ‘diwylliant gwerin’ yn ymgorffori’r cenedlaetholdeb rhamantaidd sy’n cyferbynnu llygredd trefol â phurdeb gwledig, ac y mae’r cysyniad o ‘famwlad’ yn pwysleisio arwyddocâd symbolaidd tiriogaeth yn hytrach na’i swyddogaeth: ‘History has nationalized a strip of land, and endowed its most ordinary features with mythical content and hallowed sentiments.’7 Y mae’r cydadwaith rhwng tir ac iaith yn agwedd hanfodol ar y mytholegu a’r cenedlaetholi hwn. Bellach ceir gwerthfawrogiad cynyddol o briodoleddau symbolaidd tir a thirlun a’u swyddogaeth yn y proses o lunio ac ysgogi hunaniaeth genedlaethol. Yn fynych iawn, dibynnir yn helaeth ar ddelweddau a mythau daearyddol wrth greu traddodiadau cenedlaethol, a dengys Anthony Smith sut y mae ‘chwedlau a thirluniau’ neu, i’r un graddau, ‘fapiau a moesoldebau’ yn cynnig dealltwriaeth daearyddol i bobl o’u cenedl.8 Ym maes daearyddiaeth ddiwylliannol, ystyriwyd delweddaeth dirluniol yn rhan hanfodol o hunaniaeth genedlaethol ers tro, ac edrychir ar ddelweddau gweledol neu destunol o dirlun fel cyfres o ymdriniaethau iconograffig a wreiddiwyd mewn dadleuon diwylliannol a gwleidyddol ehangach.9 Rhoddir swyddogaeth emblematig i dirluniau arbennig wrth fynegi hunaniaeth genedlaethol ac, o’r herwydd, gall dadleuon ynghylch diogelu’r tirluniau hynny fabwysiadu arwyddocâd symbolaidd ehangach. Yn y modd hwn daw prosesau gwladol ymddangosiadol ‘niwtral’, megis cynllunio gwlad a thref, yn bynciau llosg tra emosiynol a gwleidyddol ddadleuol. Yn y bennod hon ymdrinnir â’r modd y datblygwyd fersiwn neilltuol o hunaniaeth genedlaethol Gymreig drwy gyfrwng tir a thirlun. Asesir sut y crëwyd 5

6 7 8

9

James Anderson, ‘Nationalist Ideology and Territory’ yn Johnston et al. (goln.), Nationalism, Selfdetermination and Political Geography, t. 18. Williams a Smith, ‘The National Construction of Social Space’, 502–18. Ibid., 509. Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations (Oxford, 1986); idem, National Identity (Harmondsworth, 1991). Gw. hefyd Eric Hobsbawm a Terence Ranger (goln.), The Invention of Tradition (Cambridge, 1983). Gw. Landscape Research, 16 (1991), rhifyn arbennig ar ‘Landscape and National Identity’; Denis Cosgrove a Stephen Daniels (goln.), The Iconography of Landscape (Cambridge, 1988); Stephen Daniels, Fields of Vision: Landscape Imagery and National Identity in England and the United States (Cambridge, 1993).

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

hunaniaeth genedlaethol wedi ei gwreiddio mewn tiriogaeth gan academyddion, yn enwedig daearyddwyr, a sut y’i hadlewyrchwyd yn nhrafodaethau a gweithrediadau gwleidyddol cenedlgarol yng Nghymru yn ystod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif. Hunaniaeth ddaearyddol oedd hon yn y bôn, gan ei bod yn lleoli Cymreictod o fewn amgylchedd gwledig neilltuol a math o ‘economi foesol’ wledig. Yr oedd hefyd yn amlygu ymwybyddiaeth gref diriogaethol yn ei hamddiffyniad o ‘ofod cenedlaethol’, pwnc a ystyrir yma yng nghyd-destun meddiannu tir gan y fyddin yng Nghymru. Yn olaf, arweiniodd y dealltwriaeth cenedlgarol o diriogaeth at syniadaeth ynghylch adeiladu cenedl, syniadaeth a ymgorfforai weithredoedd symbolaidd a materol. Fodd bynnag, y mae’r iaith Gymraeg a’i harwyddocâd gwleidyddol yn ganolog i unrhyw ddealltwriaeth o’r prosesau hyn. Yr oedd i’r iaith le canolog yn y dychymyg daearyddol cenedlaethol – fel symbol o barhad diwylliannol, fel ffon fesur i gadw llygad ar ymdreiddiad Seisnigrwydd, ac fel hanfod y byddai’n rhaid ei warchod rhag yr ymdreiddio hwn ac y byddai’n rhaid ei hybu er mwyn adeiladu’r genedl. Gwelir mai’r iaith yn y pen draw oedd craidd hanfodol y dychymyg daearyddol cenedlgarol. Diffinio’r Genedl A hithau heb dderbyn cydnabyddiaeth wleidyddol lawn er y Deddfau Uno, ‘cenedl ddychmygedig’ yw Cymru ar lawer golwg, ac y mae’r dychymyg diwylliannol wedi bod â rhan mewn trafodaethau gwleidyddol Cymreig erioed.10 Awgryma astudiaeth Prys Morgan o’r ‘Gymru a ddyfeisiwyd, Cymru’r dychymyg’ yn y ddeunawfed ganrif fod hanesyddiaeth a’r dychymyg diwylliannol yn hanfodol i agenda wleidyddol radicalaidd.11 Yr hyn sy’n berthnasol yma yw swyddogaeth daearyddiaeth yn y dychymyg hwn a’i pherthynas ag arwyddion eraill o hunaniaeth, megis iaith. Awgryma Gwyn A. Williams i Gymreictod gael ei drafod mewn dwy ffordd – o safbwynt y werin wledig ac o safbwynt y dosbarth gweithiol diwydiannol – a bod gan y ddwy garfan eu dychymyg daearyddol eu hunain.12 Ymdrinnir â’r gyntaf ohonynt yma. O’r cyfnod Rhamantaidd ymlaen, y mae gwladgarwyr Cymreig wedi ystyried yr ardaloedd gwledig a’r werin fel cynheiliaid nerth a moesoldeb y genedl. Yr oedd y werin ddefosiynol, Gymraeg ei hiaith, a oedd yn byw mewn rhyw fath o berthynas gynaladwy â’r tir, yn ymgorfforiad o’r syniad Ewropeaidd rhamantaidd ehangach o’r völk. Canolbwyntiodd y drafodaeth ar y graddau y gellid ystyried yr hunaniaeth wledig fel yr

10

11 12

Gw. Tony Curtis (gol.), Wales: The Imagined Nation. Essays in Cultural and National Identity (Bridgend, 1986). Prys Morgan, ‘Keeping the Legends Alive’ yn ibid., t. 29. Gwyn A. Williams, When was Wales? A History of the Welsh (London, 1985), tt. 237–40.

109

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

110

un fwyaf ‘dilys’ ei Chymreictod,13 ond y mae’n amlwg fod rhagdybiaethu yngl}n â chymeriad ac amgylchedd cenedlaethol Cymru yn elfen gyson yn hanes yr ymdriniaeth o’n hunaniaeth genedlaethol ac y mae i’r elfen wledig swyddogaeth bwysig yn y drafodaeth honno. Gellir dadlau i’r cysyniad o’r werin barhau’n ddigyfnewid hyd y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd pan brofwyd cyfres o newidiadau diwylliannol ac economaidd – y cafodd y rhan fwyaf ohonynt gryn effaith ar ddaearyddiaeth Cymru – a newidiodd y prosesau dychmygol a oedd ynghlwm wrth y Gymru wledig. Cafodd astudiaethau academaidd yn y cyfnod hwn, a osodai’r hunaniaeth Gymreig yng nghyd-destun cymdeithas wledig anghysbell y gorllewin Celtaidd, ddylanwad ar y syniad o Gymru wledig dan fygythiad. Tybiai H. J. Fleure, Athro Daearyddiaeth ac Anthropoleg Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, o 1917 ymlaen, fod Cymru wledig yn adnodd ysbrydol, yn warchodfa hen ffyrdd a hen deipiau, fel y profwyd gan dystiolaeth anthropolegol ac archaeolegol.14 Er bod Fleure yn credu mai teipiau corfforol oedd y prif ffactor – cawsai ei hyfforddi fel swolegydd a bu’n astudio’r berthynas esblygiadol rhwng organebau a’r amgylchedd – yr oedd yr iaith Gymraeg hithau’n allweddol. Astudiai amrywiadau tafodieithol lleol fel adlewyrchiad o wahanol deipiau corfforol, a chwedlau gwerin fel cofnod o newidiadau hanesyddol megis cysylltiadau diwylliannol.15 Sut bynnag, y peth mwyaf arwyddocaol efallai oedd swyddogaeth yr iaith fel symbol o barhad diwylliannol ac o ddaearyddiaeth ddychmygedig y Gymru wledig: The hill countries of Europe keep alive inheritances from the remote past, though in most cases the languages of the plains have spread up the valleys and have ousted ancient forms of speech save for a few words used in the farmyard or the kitchen. There are, however, a few old tongues surviving here and there, Basque on the Franco-Spanish frontier in the west, Romansch, Ladin and Frioul in the Eastern Alps. In none of the cases just mentioned does the ancient language gather around it powerful emotional associations affecting large numbers of people, but this is the case in Wales. We may say that in many ways Wales is the refuge and repository of ancient heritages England once possessed, but we must also say that associations gathering in comparatively recent times around the Celtic language, still widely spoken and possessing a growing literature, have

13

14

15

Er enghraifft, deil Kenneth O. Morgan mai yng nghanol ffwrneisi a pheirianwaith diwydiannol tref ddosbarth-gweithiol Merthyr Tudful yr oedd crud yr adfywiad Cymraeg cenedlaethol, yn hytrach nag yn yr ardaloedd amaethyddol a goleddid gan bleidwyr y ‘diwylliant gwerinol’. Kenneth O. Morgan, ‘Welsh Nationalism: The Historical Background’, Journal of Contemporary History, 6, rhif 1 (1971), 156. H. J. Fleure, ‘Problems of Welsh Archaeology’, AC, LXXVIII (1923), 233. Ar Fleure a’i waith maes, gw. Pyrs Gruffudd, ‘Back to the Land: Historiography, Rurality and the Nation in Interwar Wales’, TIBG, 19, rhif 1 (1994), 61–77. Gw., er enghraifft, H. J. Fleure a T. C. James, ‘Geographical Distribution of Anthropological Types in Wales’, Journal of the Royal Anthropological Institute, XLVI (1916), 35–153; H. J. Fleure, ‘The Place of Folklore in a Regional Survey’, Folklore, XLII, rhif 1 (1931), 51–4.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

helped to keep up and even in some ways to accentuate distinctions that are rooted in a long and involved history.16

Yn ôl Fleure, daearyddiaeth oedd yr allwedd i’r bywiogrwydd diwylliannol hwn. Yr oedd safle gorllewinol Cymru a’r tir uchel, gyda’r afonydd yn rhedeg o’r dwyrain i’r gorllewin o wahanfur uwchdiroedd Cymru, wedi bod yn rhwystr i’r genedl ddatblygu canolfan wleidyddol, sef prifddinas, ond yr oedd hefyd wedi hybu parhad diwylliannol a pharhad yr iaith Gymraeg. Yng ngeiriau Fleure: the Celtic fringe is in a sense the ultimate refuge in the far west, wherein persist, among valleys that look towards the sunset, old thoughts and visions that else had been lost to the world . . . The physical features of the country, the framework of mountainmoorland that separates the Wye and Severn region from the valleys that radiate out to sea, have broken the force of many waves of change ere they have reached the quiet western cwms.17

Cafwyd yr un math o athronyddu am y Gymru wledig, a dygnwch yr iaith fel arwydd o barhad, mewn mannau eraill. Yn ei lyfr The Personality of Britain (1932), rhannwyd Prydain gan yr archaeolegydd Cyril Fox yn iseldir cyfnewidiol ac ucheldir digyfnewid.18 Yr oedd yr ‘iaith Geltaidd’ yn un o’r elfennau a ddangosai mor wydn oedd y diwylliant gorllewinol, ynghyd â pharhad hen wehelyth a phwysigrwydd arferion llwythol a thylwyth.19 Mwy dylanwadol oedd Iorwerth C. Peate, un o ddisgyblion cyntaf Fleure. Ar gyfer ei ddoethuriaeth ymchwiliodd i’r cysylltiad rhwng teipiau corfforol a thafodiaith yn nyffryn Dyfi; darganfu berfeddwlad lle y ceid parhad yn ogystal â ffin Seisnig a oedd yn graddol nesáu (thema y rhoddir ystyriaeth iddi isod).20 Yn ei waith diweddarach ar y crefftau gwledig a’r cymunedau organig a’u cynhaliai, dadleuai fod yr iaith yn ganolog i unrhyw ddealltwriaeth o barhad cymdeithasol gwledig: ‘Tradition and language in Wales are as weft and warp; without either the final pattern of our society is ruined.’21 Yn nhyb Peate, yn ogystal, yr oedd Cymru – yn enwedig y gorllewin – yn noddfa rhag tonnau’r diwylliannau newydd a oedd wedi golchi dros y dwyrain. Yr oedd yn storfa o barhad diwylliannol a gwydnwch ieithyddol. Yr allwedd i’r 16

17 18

19 20

21

Idem, ‘Wales’ yn Alan G. Ogilvie (gol.), Great Britain: Essays in Regional Geography (Cambridge, 1928), t. 230. H. J. Fleure, Wales and her People (Wrexham, 1926), t. 1. Cyril Fox, The Personality of Britain: Its Influence on Inhabitant and Invader in Prehistoric and Early Historic Times (Cardiff, 1932). Ibid., t. 32. Iorwerth C. Peate, ‘The Dyfi Basin: A Study in Physical Anthropology and Dialect Distribution’, Journal of the Royal Anthropological Institute, LV (1925), 58–72. Idem, ‘The Crafts and a National Language’ yn Edgar L. Chappell (gol.), Welsh Housing and Development Year Book 1933 (Cardiff, 1933), t. 77; gw. hefyd idem, ‘The Social Organization of Rural Industries’ yn Chappell (gol.), Welsh Housing and Development Year Book 1928 (Cardiff, 1928), tt. 103–5.

111

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

112

parhad hwn oedd daearyddiaeth Cymru a’i gallu i wrthwynebu newid diwylliannol: ‘Fe welir yn yr iaith megis ag a welir mewn agweddau eraill o’r gymdeithas Gymreig yr un ymddibyniaeth ar ddaearyddiaeth. Ni ellir yn sicr wahanu iaith oddi wrth ei bro.’22 Mapio Diwylliant Fodd bynnag, yr oedd y cysyniadau daearyddol hyn am y Gymru wledig yn dechrau simsanu yn ystod y cyfnod rhwng y rhyfeloedd. Yr oedd y gorllewin Celtaidd dan fygythiad ac, yn oes y siarabang, y radio ac addysg gyffredinol, credai Fleure na ellid bellach ystyried daearyddiaeth Cymru yn rhwystr diwylliannol effeithiol.23 Yr oedd y diwydiant ymwelwyr, darlledu a chwricwlwm yr ysgolion yn peri bod Cymru wledig yn fwy hygyrch ac, yn y proses, yn gweddnewid ei daearyddiaeth foesol. Yr oedd Peate hefyd yn ymwybodol iawn o’r modd yr oedd diwylliant Seisnig yn goresgyn yr hen rwystrau daearyddol: Daeth cerbyd modur a bws yn gyffredin i ddwyn gwlad a thref yn nes nag erioed; esgorodd hynny ar ffyrdd newyddion a dorrai trwy ardaloedd a fu gynt yn anhygyrch. Tyfodd olion digamsyniol y fasnach foduron fel dolurion cochion ar eu hyd. Datblygodd y radio trwy’r gwledydd megis ar amrantiad gan wneud y byd yn llai fyth a dwyn iaith pob gwlad i geginau Cymru. Ond yn arbennig yr iaith Saesneg a’r holl ddiwylliant a oedd ynghlwm â’r iaith honno ac a welid eisoes megis haenen amryliw o olew tros wyneb dyfroedd llonydd yr hen ddiwylliant.24

Tra oedd dadleuon eraill am y berthynas rhwng traddodiad a moderniaeth yn troi o gwmpas rhai eiconau allweddol, megis y malurion ochr ffordd a grybwyllwyd gan Peate,25 yr elfen bwysicaf dan fygythiad yma oedd yr iaith Gymraeg. Rhoes y cyfrifiadau poblogaeth ar ddechrau’r ganrif dystiolaeth bendant am y tro cyntaf fod nifer y siaradwyr Cymraeg ar drai. Cyn bo hir ategwyd y proses ieithyddol a chymdeithasol hwn gan ddadleuon daearyddol a heriai’r syniad o gefn gwlad sefydlog a amlinellwyd uchod. Yn yr astudiaeth ddaearyddol gyntaf o’r iaith Gymraeg a seiliwyd ar ystadegau’r cyfrifiad, olrheiniodd Trevor Lewis ddirywiad yr iaith o oresgyniad Edward I ymlaen (Ffigur 1).26 Seiliwyd ei ddadansoddiad yn 22 23 24 25

26

Iorwerth C. Peate, Cymru a’i Phobl (Caerdydd, 1931), t. 84. Fleure, Wales and her People, t. 2. Iorwerth C. Peate, Diwylliant Gwerin Cymru (Lerpwl, 1942), tt. 124–5. Am enghraifft o’r berthynas ymddangosiadol hon rhwng trefn esthetig a chymdeithasol, gw. Pyrs Gruffudd, ‘ “Propaganda for Seemliness”: Clough Williams-Ellis and Portmeirion, 1918–1950’, Ecumene, 2, rhif 4 (1995), 399–422. Trevor Lewis, ‘Sur la distribution du parler gallois dans le Pays de Galles d’après le recensement de 1921’, Annales de Géographie, XXXV, rhif 197 (1926), 413–18. Oherwydd ansawdd gwael y map gwreiddiol, ni ellid gwahaniaethu rhwng ardaloedd lle’r oedd rhwng 50 ac 80 y cant a rhwng 80 a 100 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Cyfunwyd y ddwy ardal (50–100 y cant) ar gyfer y map a atgynhyrchwyd yma.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

Ffigur 1. Y ganran o’r boblogaeth a fedrai siarad Cymraeg ym 1921 (yn ôl Trevor Lewis)

113

Ffigur 2. Rhaniadau ieithyddol yn sir Gaernarfon ym 1935 (yn ôl D. T. Williams)

Ffigur 3. Rhaniadau ieithyddol yn sir Y Fflint a sir Ddinbych ym 1935 (yn ôl D. T. Williams)

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

rhannol ar nodweddion biolegol a chymdeithasol rhannau o boblogaeth Cymru (yn seiliedig ar arolygon corfforol Fleure), ar ddynameg diboblogi gwledig ac ar ffactorau hanesyddol megis twf Ymneilltuaeth. Ond un thema ganolog oedd y cydadwaith rhwng topograffeg a pharhad diwylliannol. Yn ei hanfod yr oedd y dirywiad yn ei amlygu ei hun yng nghilio graddol ardaloedd Cymraeg eu hiaith o’r de a’r dwyrain i berfeddwlad ucheldirol y gogledd a’r gorllewin, dan gysgod mur amddiffynnol uwchdiroedd Cymru: ‘ancient Gwynedd, the north west corner of Wales, remains the fortress of the old language’.27 Ond, yn ychwanegol at y tresmasu graddol hwn, yr oedd dylanwadau Seisnig yn ymdreiddio i’r berfeddwlad yn gyflymach drwy gysylltiadau cludiant megis y rheilffordd o Lundain i Gaergybi, a thrwy’r diwydiant ymwelwyr yn y lleiniau arfordirol a oedd yn cwrdd ag anghenion trigolion dosbarth-gweithiol Ardal y Crochendai. Yn ddiweddarach, ceisiodd D. Trevor Williams gynnig dadansoddiad mwy soffistigedig o’r sefyllfa ieithyddol. Beirniadodd ddiffyg cywirdeb mapiau a seiliwyd ar dystiolaeth cyfrifiadau, gan gynnwys y map a gynhyrchwyd gan Lewis, a oedd, yn ôl Williams, wedi rhoi cyfrif rhy isel o’r boblogaeth Gymraeg ei hiaith – a rhoes grynodeb o’r peryglon a wynebai’r ymchwiliwr: The County Borough of Swansea for example extends 3–4 miles inland from the coast over an area in which the Welsh language is dominant, and yet the entire district is represented as one in which there are between 60–80 per cent English monoglots. South, from Abergele, on the north coast of Wales, a long, narrow belt of anglicization is shown extending into the uplands, but the parish so represented, Llanfair Talhaiarn, has a population of only thirty-one individuals, aged three years and over, of whom seventeen are English monoglots. The writer has attempted elsewhere to overcome this limitation by personal investigation and survey in such areas.28

Er bod dadansoddiad Williams o ffigurau cyfrifiad 1931 yn tueddu i atgyfnerthu canlyniadau cynharach Trevor Lewis, cynigiodd yn ogystal y cysyniad o raniad ieithyddol, sef ffin wedi ei seilio ar ffigurau ar gyfer plwyfi a ategid gan waith maes yn yr ardaloedd ffiniol tybiedig rhwng y Gymraeg a’r Saesneg. Dadlennai’r rhaniad y ffin ieithyddol yn fanylach, ac er nad oedd ond yn prin gyffwrdd â chadarnleoedd megis sir Gaernarfon (Ffigur 2) adlewyrchai wir bryder am sefyllfa’r iaith mewn mannau eraill: ‘From the neighbourhood of Chirk the boundary is drawn through Cefnmawr . . . thence within a mile west of Ruabon and through Johnstown, Rhostyllen, one and a half miles west of Wrexham, and Moss to the environs of Caergwrle. From Caergwrle the language frontier follows

27 28

Ibid., 417–18. D. Trevor Williams, ‘A Linguistic Map of Wales according to the 1931 Census, with some Observations on its Historical and Geographical Setting’, The Geographical Journal, LXXXIX, rhif 2 (1937), 146.

115

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

116

closely the main road in the Vale of Alyn to Mold’ (Ffigur 3).29 Ond, yn ogystal, credid bod y rhaniad ieithyddol yn gysyniad a oedd yn berthnasol i’r profiad o Gymreictod gan ei fod yn diffinio’r ffin rhwng ardal Gymraeg a Saesneg: ‘It defines the limits of anglicisation, the area in which Welsh is no longer the medium of cultural interpretation or of ordinary conversation to the majority of the population.’30 Felly, ‘At Pentyrch, only seven miles from Cardiff, the parish meetings are still held entirely in Welsh and the minutes recorded in that language. However, this hamlet is becoming a residential suburb of Cardiff, and the language change is shown by the necessity to give, at the annual parish meeting, the minutes in English as well as in Welsh.’31 Cyflwynai’r rhaniad ieithyddol hefyd synnwyr dynamig a strategol o batrymau a phrosesau iaith a oedd, mewn perthynas â lledaeniad y Saesneg, yn hynod o rymus. Felly, dangoswyd bod ystadau tai Townhill a Mayhill ar y trumiau ucheldirol i’r gogledd o Abertawe yn disodli’r bywyd amaethyddol sefydlog Cymraeg ei iaith a bod trefi ymwelwyr ar yr arfordir gorllewinol yn gnewyll o Seisnigrwydd.32 Yn sir Frycheiniog ystyrid bod y Saesneg bron yn gyfrwng gweithredol, er ei bod wedi ei hwyluso gan ddylanwad cymdeithas ar y tirlun: The English tongue has spread across the river into Breconshire and is customarily spoken by all, except the very old, along the entire valley from Rhayader to Newbridge and Builth. It has also spread westwards for some miles along the Irfon Valley from Builth towards Llangammarch. Communication by road and rail and the construction of many bridges have aided the linguistic change during the last fifty years . . . The anglicising influence of the town of Builth is seen spreading westwards in a semi-circle of gradually increasing radius.33

Ceir adlais o’r dull dynamig a strategol hwn o ddeall iaith yng ngwaith Iorwerth C. Peate. Dylanwadwyd arno gan y syniad o ‘ffin’ – y rhoddid cryn goel arno ym maes daearyddiaeth y pryd hwnnw – a fynnai fod egnïoedd mwyaf creadigol diwylliant yn eu hamlygu eu hunain ar yr ymylon. Awgrymodd mai hyn a roes fod i ddatblygiad daearyddol Ymneilltuaeth Cymru.34 Credai Peate, fodd bynnag, fod rhwng ffin Cymru a ffin Lloegr (a amlygid ym mywiogrwydd barddonol a llenyddol swydd Amwythig, er enghraifft) ardal ‘hanner yn hanner’ a 29

30

31 32

33 34

Idem, ‘Linguistic Divides in North Wales: A Study in Historical Geography’, AC, XCI, rhan 2 (1936), 198. Idem, ‘Linguistic Divides in South Wales: A Historico-geographical Study’, ibid., XC, rhan 2 (1935), 240. Ibid., 260. Idem, ‘Gower: A Study in Linguistic Movements and Historical Geography’, ibid., LXXXIX, rhan 2 (1934), 302–27. Idem, ‘Linguistic Divides in South Wales’, 246. Iorwerth C. Peate, ‘Lle’r Ffiniau yn Natblygiad Annibyniaeth yng Nghymru’, Y Cofiadur, rhif 7 (1929), 3–21.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

Ffigur 4. Rhaniadau ieithyddol yn sir Benfro ym 1935 (yn ôl D. T. Williams)

Seisnigeiddiwyd – tir neb a oedd wedi colli cysylltiad â thraddodiad wrth golli’r iaith. Yr oedd y modd yr esgeuluswyd y crefftau traddodiadol Gymreig yn nwyrain sir Drefaldwyn, er enghraifft, yn adlewyrchiad o hyn.35 At hynny, bylchwyd ffiniau Cymreictod ac, o ganlyniad, enciliai’r Fro Gymraeg. Cyfeiriodd Peate at ‘dafodau tir isel’ – llain arfordirol gogledd Cymru a dyffrynnoedd afonydd megis Hafren a Gwy – a ymdreiddiai i uwchdiroedd Cymru o’r dwyrain Seisnig: ‘Pyrth y dwyrain yw’r tafodau tir isel hyn, llwybrau hawdd o iseldir Lloegr i galon mynydd-dir y gorllewin. Ac ar eu hyd daeth yn eu tro don ar ôl ton o arferion newydd, pobl newydd, iaith newydd a diwylliant newydd.’36 Yn arwyddocaol, yr oedd y rhaniad diwylliannol rhwng Cymreictod a Seisnigrwydd yn rhaniad daearyddol yn ogystal – y wahanfa dd{r rhwng afonydd Dyfi a Hafren y cyfeiriodd Peate ati fel ‘rhaniad Talerddig’.37 Ond nid oedd gan Peate, fodd bynnag, 35 36 37

Idem, ‘The Crafts and a National Language’, tt. 75–6. Idem, Cymru a’i Phobl, t. 9. ‘Rhaniad bwlch Talerddig’ neu’r ‘Talerddig divide’ oedd ‘y wahanfa dd{r rhwng afonydd Dyfi a Hafren, y ffin rhwng pethau Cymreig a Chymraeg a phethau Seisnig, a’r amddiffynfa rhag goresgyniad gan Sacsoniaid y dwyrain’. Peate, ‘The Dyfi Basin’, 59. Yr oedd y ‘rhaniad’ hwn nid nepell o’i bentref genedigol, sef Llanbryn-mair, pentref ar y ‘goror’, y mawrygai Peate fel un a chanddo arwyddocâd arbennig yn hanes Cymru. Sylwodd H. J. Fleure, yn ogystal, ar arwyddocâd ‘rhaniad bwlch Talerddig’ yn ei ddisgrifiad o daith ar y trên o Loegr i gefn gwlad Cymru: ‘the talk in a railway compartment changes from betting to chapels, or from horse-racing to the eisteddfod. It is this simple peasant heritage that is even now struggling to escape destruction’. Fleure, ‘The Celtic West’, Journal of the Royal Society of Arts, LXXXVIII, rhif 4571 (1940), 883.

117

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

118

gymaint o ffydd â Cyril Fox yng ngwydnwch di-ildio’r ucheldir: ‘Ac fel y llwydda’r bobl a’u harferion, yr iaith a’i diwylliant i drawsnewid y mynydd-dir o gwmpas y pyrth, lledaenir eu dylanwad tros fywyd cysefin y wlad ac ansicr fydd parhad diwylliant y mynydd-dir oni cheir rhyw gyfnewidiad rheolaeth.’38 Yr oedd yr esboniad a gynigid gan Williams a Peate am y symudiadau ieithyddol hyn wedi ei wreiddio yn hanes cynnar a modern y berthynas wleidyddol, ddemograffig ac economaidd rhwng Cymru a Lloegr a gwledydd Ewropeaidd eraill. Yn nhyb Williams, fodd bynnag, yr oedd ymwybyddiaeth ddofn fod rhwystrau daearyddol wedi eu goresgyn yn chwarae rhan bwysig yn hanes mwy diweddar yr iaith Gymraeg: ‘Modern expansion, new cultural influences made possible by rapid transport, the cinema, the wireless, and the powerful influence of the teachers in the elementary schools since 1870 all enter into the linguistic changes that are taking place in . . . Wales to-day.’39 Yn sgil trafnidiaeth daethai economi Seisnig, a moesol efallai, y meysydd glo a’r chwareli; yn fwy diweddar, fodd bynnag, yr oedd y ffyrdd a’r rheilffyrdd wedi hwyluso teithio hamdden, a daethai rhannau o ogledd Cymru yn feysydd chwarae tymhorol i ymwelwyr o ardaloedd diwydiannol poblog ac, i ryw raddau, yn bentrefi noswyl i ddiwydianwyr mwy cefnog.40 Yr oedd symudiad organig y ffin, fel petai, wedi ei oddiweddyd gan foderniaeth. Yn sir Benfro, yn ogystal â rhaniad hanesyddol y Landsker, cafwyd Seisnigeiddio yn gysylltiedig â’r twf mwy diweddar mewn trafnidiaeth (Ffigur 4), ac yn sir Aberteifi, ystyrid poblogaeth uniaith Saesneg Aberystwyth, sef 35 y cant o’r cyfanswm, yn adlewyrchiad posibl o’i chymeriad trefol, ei diwydiant ymwelwyr, ei choleg prifysgol a’i gorsaf reilffordd.41 Yr oedd agwedd amwys Williams at oes fyrhoedlog twristiaeth a hamdden yn bur gyffredin,42 ond, fel yr awgrymasai Fleure a Peate, yr oedd rhwystr uwchdiroedd Cymru yn dod yn llai effeithiol yn sgil moderneiddio a moderniaeth, gan greu bygythiad difrifol i barhad diwylliannol. Gwleidyddiaeth Ddaearyddol Mewn ymateb i’r teimlad o golli hunaniaeth Gymreig yn sgil moderneiddio a newidiadau daearyddol y ffurfiwyd Plaid Genedlaethol Cymru ym 1925. Bu cryn ddadlau bod y Blaid yn fwy o fudiad diwylliannol ac addysgol, a geisiai ailsefydlu hunaniaeth draddodiadol, organig a gwledig, nag o blaid wleidyddol yn ystod yr ugain mlynedd cyntaf: ‘The formation of the Welsh Nationalist Party was an 38 39 40 41 42

Peate, Cymru a’i Phobl, t. 9. Williams, ‘Gower’, 325. Idem, ‘Linguistic Divides in North Wales’, 204. Idem, ‘Linguistic Divides in South Wales’, 263. Er enghraifft, awgrymodd H. J. Fleure y gallai poblogaethau gwledig a ddaethai i ddibynnu yn gyfan gwbl ar yr ymwelydd trefol ddirywio’n gymdeithasol, ac argymhellodd sefydlu cynlluniau datblygu economaidd cydweithredol er mwyn gwrthsefyll y ddibyniaeth hon. Gw. Gruffudd, ‘Back to the Land’, 61–77.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

explicit challenge to the growing idea of British nationality, and an attempt to resist and reverse all those trends that were assimilating Wales into England.’43 Yr oedd dylanwad aruthrol Saunders Lewis, llywydd y Blaid, yn seiliedig ar nid yn gymaint g{ynion economaidd neu wleidyddol ond ar fygythiadau i hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig. Yn ôl Colin H. Williams, yr oedd Lewis wedi ymrwymo i genedlaetholdeb ‘organig’ yn hytrach na ‘gwladol’, sef athroniaeth a oedd yn seiliedig ar barhad diwylliannol ac nid ar yr hyn a alwai yn fateroliaeth genedlgarol.44 Nod y Blaid Genedlaethol oedd creu ymdeimlad o hunaniaeth ethnig gyffredin, a hynny’n bennaf drwy warchod a hyrwyddo’r iaith Gymraeg, ac yr oedd y berthynas rhwng iaith, diwylliant a thiriogaeth yn rhan hanfodol o’i hathroniaeth. Yr oedd mabwysiadu’r Triban (a gynrychiolai’r mynyddoedd) fel arwydd y Blaid ym 1933 yn dyst i bwysigrwydd y dychymyg daearyddol i feddylwyr cenedlgarol. Croesawyd yr arwydd gan J. E. Jones, ysgrifennydd y Blaid: ‘Y mynyddoedd! Tystion tragwyddol ein hanes, a chefndir digyfnewid ein hiaith: gallwn ei fynegi mewn ffurf symbolig – gan hynny ein harwydd – arwydd y Blaid – y TRIBAN.’45 Ymestynnwyd yr hanesyddiaeth ddaearyddol hon gan Iorwerth C. Peate yn Y Ddraig Goch, papur y Blaid. Dadleuai y gellid edrych ar Gymru, oherwydd ei nodweddion ffisegol, fel ‘ryw nucleus anfarwol yn cynnwys . . . r[h]uddin goreu traddodiadau’r byd gorllewin. Ac felly fe dyfodd i fyny yng Nghymru gymdeithas a feddai etifeddiaeth o draddodiadau digymar, ac a feddai ddiwylliant mor hen bron a’r byd ei hunan’.46 A hwythau wedi cael eu geni i gymdeithas mor berffaith, yr oedd gan y Cymry ddyletswydd i sicrhau parhad eu cenedl. Golygai hyn fod yn rhaid gwrthwynebu dylanwad diwylliant y Sais. Yr oedd y dimensiwn daearyddol i wleidyddiaeth Plaid Genedlaethol Cymru hefyd ynghlwm wrth y syniad moesol o werin ac o gefn gwlad fel storfa gwareiddiad yr iaith Gymraeg a’r hunaniaeth Gymreig. Dadleuid bod y Blaid yn deillio o fywyd cefn gwlad Cymru, ac yr oedd amryw o’i haelodau, yn feirdd a llenorion yn fwyaf arbennig, yn cyfrannu at y syniadaeth fod Cymreictod yn perthyn i gefn gwlad. Yr oedd delfrydu cefn gwlad yn gyffredin yn Ewrop hefyd, ymhlith y Chwith a’r Dde fel ei gilydd. Yn Iwerddon, er enghraifft, ystyrid y Gaeltacht yn ganolbwynt dyheadau diwylliannol y Gwyddelod oherwydd ei chadernid ieithyddol a pharhad ei diwylliant gwledig.47 Yng Nghymru 43

44

45 46 47

D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925–1945: A Call to Nationhood (Cardiff, 1983), t. vii. Colin H. Williams, ‘Separatism and the Mobilization of Welsh National Identity’ yn idem (gol.), National Separatism (Cardiff, 1982), tt. 145–201; idem, ‘Minority Nationalist Historiography’ yn Johnston et al. (goln.), Nationalism, Self-determination and Political Geography, tt. 203–21. J. E. Jones, Tros Gymru: J.E. a’r Blaid (Abertawe, 1970), t. 92. Iorwerth C. Peate, ‘Y Genedl ac Awdurdod’, Y Ddraig Goch, 1, rhif 2 (1926), 4. Gw., er enghraifft, Nuala C. Johnson, ‘Building a Nation: An Examination of the Irish Gaeltacht Commission Report of 1926’, Journal of Historical Geography, 19, rhif 2 (1993), 157–68; Catherine Nash, ‘ “Embodying the Nation”: The West of Ireland Landscape and Irish Identity’ yn Barbara O’Connor a Michael Cronin (goln.), Tourism in Ireland: A Critical Analysis (Cork, 1993), tt. 86–112.

119

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

120

arweiniodd y cytgord hwn rhwng daearyddiaeth, iaith a hunaniaeth at ymgyrchu yn erbyn tueddiadau trefol addysg fodern. Gresynai llenorion megis W. Ambrose Bebb yn Y Ddraig Goch ynghylch diflaniad llewyrch a bywiogrwydd cefn gwlad, gan feio’r gyfundrefn addysg Seisnig am greu rhwyg rhwng y werin-bobl a’u gwreiddiau diwylliannol a daearyddol.48 Yn fwy radicalaidd, dadleuai Saunders Lewis mai ‘amaethyddiaeth a ddylai fod yn brif ddiwydiant Cymru ac yn sylfaen ei gwareiddiad’.49 Un o bolisïau canolog y Blaid oedd dychwelyd i’r tir, gan ailgyflwyno eu treftadaeth ddiwylliannol i bobl ddifeddiant yr ardaloedd diwydiannol Seisnig. Dadleuai Saunders Lewis y dylid ailgartrefu gweithwyr diwydiannol mewn trefedigaethau amaethyddol, a mynnai Moses Gruffydd, llefarydd amaethyddol y Blaid, fod y polisi hwn yn hanfodol os oedd y genedl Gymreig i oroesi: ‘The Welsh Nation is a nation with its roots in the country and the soil.’50 Ond yr oedd y polisi hefyd yn cyfuno rhesymeg economaidd a diwylliannol. Yr oedd cart{n a ymddangosodd yn Y Ddraig Goch ym 1936 yn hollol idealistig yn ei bortread o hagrwch afrosgo y cyfalafwr ac urddas y ffermwr gwerinol, ond y mae’r darlun o’r cyfalafwr yn crefu ar y ffermwr, er mwyn y farchnad rydd, i beidio â dod yn hunangynhaliol yn cyfleu’r syniad o annibyniaeth economaidd i Gymru.51 Yr oedd gwrthwynebu cyfalafiaeth ddiwydiannol yn golygu gwrthwynebu dylanwadau Seisnig ac ymgyrraedd at genedligrwydd. Amddiffyn y Genedl Cafodd y dealltwriaeth damcaniaethol hwn o swyddogaeth ddiwylliannol daearyddiaeth mewn gwleidyddiaeth genedlgarol Gymreig ei sianelu i ymgyrchoedd lle y rhoddid swyddogaeth faterol a symbolaidd i amddiffyn a rheoli tiriogaeth Cymru. Dangosai’r ymgyrchoedd hyn ymwybod dwfn â daearyddiaeth iaith a dynameg Seisnigeiddio, sef ffrwyth ymchwil academaidd y 1930au. Yn raddol datblygodd ymwybyddiaeth strategol o’r bygythiad i undod daearyddol Cymreictod, yn enwedig yn yr ardaloedd gwledig, ac o’r posibilrwydd o ailddiffinio Cymru fel rhan o Brydain. Daeth y themâu hyn i’r amlwg mewn modd dramatig ar ddiwedd y 1930au pan feddiannwyd tiroedd helaeth iawn gan yr awdurdodau milwrol ar gyfer gweithfeydd gwneud arfau a mannau hyfforddi. Yr oedd lleoliad y mannau hyfforddi hyn yn hynod o ddadleuol gan eu bod yn fygythiad i’r cymunedau gwledig organig a oedd yn sylfaen i ddiffiniad y 48 49

50

51

W. Ambrose Bebb, ‘Bywyd Gwledig Cymru Heddiw’, Y Ddraig Goch, 1, rhif 12 (1927), 4. Saunders Lewis, ‘Deg Pwynt Polisi’ yn idem, Canlyn Arthur: Ysgrifau Gwleidyddol (Aberystwyth, 1938), t. 12. Dyfynnir yn Davies, The Welsh Nationalist Party, t. 92. Cydweithiodd Gruffydd yn agos ag R. George Stapledon, y gwyddonydd amaethyddol a fynegodd syniadau dylanwadol yngl}n â phwysigrwydd cymdeithasol-ddiwylliannol y gwareiddiad gwledig ar fferm arbrofol Prifysgol Cymru ger Aberystwyth. Gw. R. George Stapledon, The Land Now and Tomorrow (London, 1935) ac Anna Bramwell, Ecology in the Twentieth Century: A History (London, 1989). Y Ddraig Goch, 10, rhif 8 (1936), 7.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

cenedlaetholwyr o genedl ac i’w delfryd o reolaeth diriogaethol genedlaethol. Arweiniodd un cynllun i feddiannu tir at ddigwyddiad allweddol yn hanes cenedlaetholdeb Cymreig. Ym mis Mai 1935 cyhoeddwyd cynlluniau i sefydlu maes awyr ym Mhorth Neigwl ym Mhenrhyn Ll}n, mewn ardal a ystyrid yn gnewyllyn diwylliannol gan y rhai a bleidiai Gymreictod. Gwrthwynebai’r Blaid Genedlaethol ‘i genedl arall feddiannu ein tiroedd ni i unrhyw bwrpas, ac yn arbennig ei feddiannu ar gyfer ei budrwaith’.52 Yr oedd ‘dychymyg daearyddol’ y Blaid – cyfuniad o safiadau tiriogaethol, ieithyddol a moesol – yn diffinio’r ymateb hwn a’i gwrthwynebiad i unrhyw hawl a wneid ar diroedd Cymru cyn, yn ystod, ac ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Nod yr adran ganlynol yw ystyried y modd y gweithredwyd y dychymyg daearyddol hwn, ac yn enwedig y dehongliad o undod organig rhwng y werin a’r tir. Yna rhoddir ystyriaeth i sut y daethpwyd i ddehongli’r targedau hyn fel pynciau strategol bwysig i’r genedl Gymreig, mewn perthynas â daearyddiaeth yr iaith. Un o brif ddiffinwyr cyfraniad y werin at Gymreictod yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel oedd Iorwerth C. Peate. Mewn ymateb i’r cynllun i adeiladu maes awyr, mynnai Peate fod poblogaeth Penrhyn Ll}n yn enghraifft wych o gymuned werinol ansoffistigedig, ac mai pechod erchyll fyddai adeiladu unrhyw fath o wersyll yn yr ardal.53 Diffiniwyd gwrthwynebiad i’r cynllun yn nhermau bygythiad gan ‘wareiddiad estron’ i undod diwylliannol a daearyddol y genedl Gymreig. Honnai Peate nad oedd y penrhyn wedi ei gyffwrdd gan ddiwydiant y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif a’i fod yn dir gwyryfol nad effeithiwyd arno o gwbl gan adeiladau modern na thwristiaeth na dylanwadau Seisnig.54 Yr oedd pellter a diffyg datblygu rhwydweithiau trafnidiaeth yn rhannol gyfrifol am y parhad hwn; nid oedd y rheilffordd yn mynd ymhellach na Phwllheli ac yr oedd y rhan fwyaf o’r ffyrdd yn gul a heb eu gwella. Yr oedd daearyddiaeth, felly, wedi gosod sylfaen ar gyfer parhad diwylliannol Ll}n ac yr oedd y penrhyn o’r herwydd, megis eraill yng ngorllewin Ewrop, wedi dod yn storfa i’r traddodiad Celtaidd. Cynigiai bywyd gwerin a oedd yn fodern yn ei hanfod wybodaeth bwysig i gymdeithasegwyr ac ethnograffwyr. Cyfeiriodd Peate at ymchwil Trevor Lewis yn Annales de Géographie ac awgrymodd fod Ll}n yn uniaith Gymraeg i raddau uwch nag unrhyw ran arall o’r wlad. Aeth ymlaen i ddadlau fel a ganlyn: 52 53

54

Ibid., 9, rhif 7 (1935), 1. LlGC, Papurau CPRW 9/19, llythyr gan Iorwerth C. Peate at Clough Williams-Ellis, 31 Mai 1935. Yr oedd ymgyrch Peate yn gysylltiedig â’r gr{p cadwraethol ‘The Council for the Preservation of Rural Wales’ (CPRW). Yn sgil amharodrwydd y CPRW i brotestio, fe’i hystyrid yn fudiad Seisnig a chanddo nemor ddim dealltwriaeth o’r deongliadau brodorol o fywyd a thirlun gwledig. Yr oedd hyn yn rhan o’r drafodaeth ehangach am ‘ystyr’ tirlun Cymru a wyntyllid yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd. Gw. Pyrs Gruffudd, ‘Landscape and Nationhood: Tradition and Modernity in Rural Wales, 1900–1950’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Loughborough, 1989). LlGC, Papurau CPRW 9/19, Iorwerth C. Peate, The Ll}n Peninsula: Some Cultural Considerations. Anfonwyd at y CPRW, 27 Gorffennaf 1935.

121

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

122

The purity of the linguistic tradition, with its comprehensive agricultural and craft vocabularies unadulterated by any mass-borrowing from English, is a fact of the greatest importance to the linguistic scholar. To introduce any extraneous element into this homogeneous society, by developing the peninsula or any part of it on modern lines or by any other form of exotic settlement would therefore be most unfortunate. It would destroy evidence in all the directions indicated which would be a loss to international scholarship and culture.55

Hynny yw, yr oedd yn hanfodol fod y penrhyn yn diogelu purdeb syml y traddodiad brodorol.56 Ceid yma, felly, brif themâu daearyddiaeth ddiwylliannol Cymru yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. Rhoddid pwys mawr ar barhad diwylliannol ac ieithyddol, ar ddoethineb gwerinol, ac ar fodolaeth cymuned organig. Yn y modd hwn, daeth yr achos yn symbol i Blaid Genedlaethol Cymru o’r frwydr i ddiffinio ac amddiffyn ei fersiwn dewisedig hi o’r hunaniaeth Gymreig genedlaethol. Dadleuodd Saunders Lewis yn The Listener y byddai maes awyr Porth Neigwl, yr argymhellid ei adeiladu bedwar can mlynedd union ar ôl y Ddeddf Uno gyntaf, yn ddim mwy na garsiwn Seisnig (‘English garrison’): set up in an area where the Welsh language has ever since the fifth century been established and undisturbed, where Welsh speech has moulded a countryside rich in intelligence, noble in the purity of its idiom, and with its native culture harmoniously developed through fifteen centuries of unbroken tradition . . . In the Lleyn Peninsula the English Air Ministry threatens . . . one of the few remaining homes of Welsh national culture and pure idiom.57

Yr oedd seiliau diwylliant cefn gwlad Cymru dan fygythiad mewn mannau eraill yn ogystal. Ym 1940 disgrifiodd Iorwerth C. Peate ddinistr parhad diwylliannol ar Fynydd Epynt yng nghanolbarth Cymru, lle y meddiannwyd 40,000 erw o dir ar gyfer hyfforddi milwrol. Yno hefyd ceid gwerin organig Gymraeg ei hiaith. Yr oedd Peate yn dyst i farwolaeth cymuned Gymraeg: Canys er imi deithio tua phedwar can milltir yn ôl ac ymlaen, ar hyd ac ar draws y fro, ni chlywais odid ddim Saesneg. Rhyw ddau neu dri a gyfarfûm na ddeallent Gymraeg. Trwy wasgaru gwerin Mynydd Epynt, drylliwyd un o’r darnau cadarn olaf – o unrhyw faint – o’r diwylliant Cymraeg ym Mrycheiniog. Ac er y gellir o bosibl ail-boblogi’r fro pan ddêl dynion atynt eu hunain o’r gwallgofrwydd presennol, nid gwerin Mynydd 55

56 57

Ibid. Adleisiwyd yr un thema gan unigolion eraill a gyfrannodd at y drafodaeth. Mewn llythyr a gyhoeddwyd yn y Western Mail, 30 Mehefin 1936, defnyddiodd Iorwerth Jones o Abertawe jargon cyfoes y cadwraethwyr: ‘Lleyn to Wales is a linguistic national park, to be guarded jealously while the language and Welsh life remain separate from the cosmopolitan tide of modern life. And England should have enough sense and consideration to realise this fact . . .’ LlGC, Papurau CPRW 9/19, Peate, The Ll}n Peninsula. Saunders Lewis, ‘The Case for Welsh Nationalism’, The Listener, XV, rhif 383, 13 Mai 1936, 915.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

Epynt fydd yno, nid gw}r a gwragedd a’u gwreiddiau ers canrifoedd yn y fro, a’r iaith gynhenid ar eu gwefusau ond yn hytrach ‘ddynion dwad’. Ac fe gymer ganrifoedd eto i’r rheini wreiddio yn y tir fel y gwreiddiasai’r gymdeithas a lofruddiwyd yn 1940. Nid oes ond gobeithio – a gofalu – mai’r Gymraeg fydd eu hiaith hwythau.58

Yr oedd gwerin mynyddoedd Preselau yng ngogledd Penfro, lle y bwriadai’r Swyddfa Ryfel gadw 16,000 o erwau ar ôl y rhyfel, hefyd yn cynrychioli rhan o gyfoeth diwylliannol y genedl. Mor ddiweddar â 1930 honnid bod 80 y cant o boblogaeth pentref Mynachlog-ddu yn mynychu’r capel a bod 99 y cant o’r plwyfolion yn siarad Cymraeg.59 Mynnai ymgyrchwyr fod yr ardal wedi magu diwinyddion, pregethwyr ac ysgolheigion a phwysleisiai eu harweinwyr eglwysig werthoedd ysbrydol a chrefyddol y werin a oedd yn dal i fyw yno. Cyferbynnid doethineb bydol a greddfol pobl a aned ac a fagwyd ar y bryniau â materoliaeth pobl y gwastadeddau: ‘I ni, y mae’r mynydd yn fara’r bywyd, ac yn sagrafen gysegredig. Mae ein bywyd ni wedi ei wau i’w hanfod. Os collwn y mynyddoedd ni bydd dim yn aros ond “snobbery” a siop “chips”.’60 Yr oedd disgrifiadau o gadernid diwylliannol yr ardaloedd a oedd dan fygythiad yn eu cyplysu â diffiniadau o’r genedl, ond yr oeddynt hefyd yn eu gosod ar ran ganolog arall o ddychymyg daearyddol Cymru, sef y map diwylliannol cenedlaethol. Gwnaed hawliadau sylfaenol a phendant am dir Cymru – ‘Cymru’n rhydd, bob modfedd ohoni – dyna bolisi Plaid Cymru’61 – ond ceid hefyd ddealltwriaeth strategol o oblygiadau’r cynlluniau. Yn yr un modd ag yr oedd astudiaethau ar yr iaith Gymraeg wedi tynnu sylw at ‘gaerau’, ‘rhaniadau’ a ‘ffiniau’, mabwysiadodd gwleidyddion ddadleuon geo-wleidyddol i ymdrin â’r ymrafael rhwng y diwylliannau Seisnig a Chymreig am y cadarnleoedd gorllewinol ac ucheldirol. Credai Saunders Lewis fod maes awyr Porth Neigwl yn fygythiad i berfeddwlad ddiwylliannol o bwysigrwydd cenedlaethol: ‘Yno o leiaf, gellid tybio hyd yn ddiweddar iawn, fe gedwid purdeb yr iaith Gymraeg er gwaethaf pob cyfundrefn addysg estron. Tra byddai Ll}n yn Gymraeg ni ddarfyddai am genedl y Cymry.’62 Ond mynnai hefyd: ‘Y mae’r bygythiad hwn gan y Fyddin Awyr yn anelu’n union ac yn ddiffael at galon ac at einioes ein hiaith a’n llenyddiaeth a’n diwylliant a’n bodolaeth fel cenedl.’63 Dehonglid Cymreictod mewn cyd-destun daearyddol, fel y dengys llythyr hynod a anfonwyd i’r wasg gan gr{p o genedlaetholwyr, heddychwyr a diwinyddion amlwg:

58 59 60 61 62

63

Iorwerth C. Peate, ‘Mynydd Epynt’, Y Llenor, XX, rhif 4 (1941), 185. Janet Davies, ‘The Fight for Preseli, 1946’, Planet, 58 (1986), 3–9. Baner ac Amserau Cymru, 5 Chwefror 1947. Y Ddraig Goch, 21, rhif 5 (1947), 2. Saunders Lewis, ‘Paham y Gwrthwynebwn yr Ysgol Fomio?’, Y Ddraig Goch, 10, rhif 3 (1936), 6–7. Ibid.

123

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

124

The advance of Anglicising influences along the northern seaboard, powerful and disturbing though they were, could still be regarded with a certain qualified equanimity, so long as the mountains of Snowdonia offered a barrier behind which, in the profoundly Welsh peninsula of Lleyn, the forces of defence, and ultimately of counter-attack could safely rally. The value of Lleyn, Welsh of the Welsh as it is, is absolutely irreplaceable in our national life, and any blow to the security of Welsh culture here is a mortal blow. The establishment of the bombing school here will do for modern Welsh culture what the occupation of Anglesey by Edward I in the thirteenth century did for Welsh political independence – destroy it by cutting its communications and vital supplies.64

Y mae delweddaeth geo-wleidyddol a rhethreg y llythyr yn dangos yn eglur rym y dychymyg daearyddol a nodweddai ddisgw´rs diwylliannol a gwleidyddol Cymru rhwng y ddau ryfel. Gyda’r cynllun hwn disodlwyd y proses o ymlediad a fuasai’n graddol Seisnigeiddio Cymru ers canrifoedd gan drefedigaethu mewnol, a threchwyd y mynyddoedd, amddiffynwyr traddodiadol Cymru: If the plan is persevered with the future holds for Welsh life and culture a black outlook indeed. Taken in front and rear by the forces of Anglicisation, its total destruction can only be a matter of years. If the Government had deliberately set out to deal them as deadly a wound as it possibly could, it could hardly have made a more diabolically effective choice.65

Datblygwyd dadleuon geo-wleidyddol cyffelyb mewn mannau eraill cyn, yn ystod ac ar ôl y rhyfel. Dywedwyd ar un adeg mai Alsace Cymru oedd Epynt.66 Fel y nodwyd uchod, credai Iorwerth C. Peate y byddai’r maes tanio yn dinistrio un o gadarnleoedd ieithyddol olaf sir Frycheiniog, ond o edrych ar y cynllun ochr yn ochr â chynigion eraill yn y cyfnod ar ôl y rhyfel, yr oedd yn amlwg ei fod yn bygwth rhannu Cymru yn dde a gogledd, gan amddifadu’r rhan ddeheuol drefol a Seisnigeiddiwyd o’i chysylltiadau brau â Chymreictod gwledig ac ieithyddol ‘bur’: ‘Linguistically, it [the Epynt range] has driven the border of Welsh-speaking Wales back ten miles towards Llanwrtyd, where the position is more than precarious, and whence another huge training area reaches out towards the Cardigan coast. When the War Office went to Epynt a part of Wales died.’67 Yr 64

65 66 67

Llofnodwyd y llythyr gan George M. Ll. Davies, y Parchedig Peter Hughes-Griffiths, yr Athro W. J. Gruffydd, y Parchedig W. Harris Hughes, y Parchedig J. J. Williams a’r Athro J. E. Daniel. Cyhoeddwyd y llythyr yn y Western Mail, 24 Mawrth 1936, mewn erthygl yn dwyn y teitl ‘Hellsmouth Bombing School – Opposition Falsely Based – Pilgrims’ Way Untouched’ a oedd yn ymddangosiadol gefnogol i’r ysgol fomio yng ngogledd Cymru ac yn mynegi syndod fod gwrthwynebiad i’r argymhellion. Rhoddwyd yr isbenawdau ‘Bones of Saints’ a ‘Welsh Culture’ i’r erthygl. Ibid. Y Ddraig Goch, 14, rhif 6 (1940), 1. Welsh Nationalist Party, Havoc in Wales: The War Office Demands (Cardiff, 1947), t. 12.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

oedd hyn yn bygwth tanseilio undod daearyddol a diwylliannol y genedl ei hun. Y mae ffin hanesyddol y Landsker yn sir Benfro yn gwahanu’r gogledd Cymreig oddi wrth y de Seisnig, ond yr oedd maes tanciau y Preselau yn bygwth Seisnigeiddio’r gogledd, gan gyflawni (yn ôl un papur newydd lleol) yr hyn a fethodd y Sacsoniaid, y Normaniaid a’r Ffleminiaid ei wneud.68 Yn ôl y Parchedig R. Parri Roberts, byddai hyn yn crisialu swyddogaeth Cymru fel dim ond safle gorllewinol i’r fyddin Seisnig. Hwyluswyd datblygiadau o’r fath gan y ffaith fod y ffyrdd yn rhedeg o ddwyrain i orllewin Cymru (o Loegr i Gymru) yn hytrach nag o’r gogledd i’r de.69 Crynhowyd y sefyllfa yr un mor ddwys gan Blaid Cymru. Bu’r mynyddoedd a’r ucheldiroedd am ganrifoedd yn gaer fewnol i Gymru ac yn ffynhonnell ei chadernid ysbrydol a gwleidyddol: To this wild hinterland her people withdrew when attacked, until they were strong enough to recover their lost territory. What is now threatened is geographically the very heart of Wales, and to do violence to it endangers not her welfare only, but her very existence.70

Cafodd yr ymgyrchoedd hyn a’u hapêl at wleidyddiaeth ddiwylliannol a daearyddol y Cymry wahanol raddau o lwyddiant. Y mae’r gwrthdystio yn erbyn ysgol fomio Penyberth a’r ymosodiad arni yn rhan annatod o hanes cenedlaetholdeb ac nid oes angen ymdrin ag ef yma.71 Yr oedd y protestiadau ar ôl yr Ail Ryfel Byd yr un mor daer, fodd bynnag, gyda hanner miliwn o erwau (ymron 10 y cant) o dir Cymru yn dal yn nwylo’r fyddin. Apeliai’r ymgyrchwyr at deimladau’r werin: ‘the yeomen of Wales still have the power to defeat the militarists who would desecrate and destroy their homes. Though they have none of the mechanism of slaughter with which to defend their birthright, they have justice on their side. Their right is their might’.72 Yr oedd cwlwm annatod rhwng Cymreictod a’r tir, ac ystyrid pob bygythiad unigol yn her i undod tiriogaethol y genedl. Yn sgil rhyfel a ymladdwyd i bob golwg er mwyn gwarchod hawliau cenhedloedd bychain, yr oedd yn eironig gweld llywodraeth sosialaidd y cyfnod yn bygwth bywyd Cymru. Gobaith Plaid Cymru oedd y gellid, yn sgil ysbryd gwrthryfelgar yr ymgyrch, ‘sweep away the last vestiges of alien misrule from Wales, and to found a new Welsh civilisation with a sound re-organisation of our economic, social and cultural life’.73

68 69 70 71

72 73

Western Telegraph, 28 Tachwedd 1946. ‘Cymru – Gwersyll Milwrol Lloegr’, Baner ac Amserau Cymru, 25 Rhagfyr 1946. Welsh Nationalist Party, Havoc in Wales, tt. 3–4. Gw., er enghraifft, Dafydd Jenkins (gol.), Tân yn Ll}n: Hanes Brwydr Gorsaf Awyr Penyberth (Aberystwyth, 1937). The Welsh Nationalist, XVI, rhif 7 (1947), 1. Ibid., XVII, rhif 4 (1948), 4

125

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

126

Ailadeiladu’r Genedl Fel yr awgryma’r dyfyniad uchod, dim ond un o nodweddion rhaglen y cenedlaetholwyr oedd y diffiniad o hunaniaeth Gymreig wedi ei gwreiddio yn y pridd a’r ddyletswydd i amddiffyn y pridd hwnnw. Yn ôl Williams a Smith, gall y cysyniad o ‘famwlad’ ysbrydoli ‘a project of self-renewal, achieved by externalizing the struggle for collective identity in acts of environmental manipulation and by attaining mastery over a recalcitrant nature’.74 Yr oedd y syniad o dir, tiriogaeth ac iaith hefyd yn chwarae rhan ganolog yn yr ad-drefnu arfaethedig ar fywyd Cymru – y proses o adeiladu cenedl. Felly, ochr yn ochr â’r diffiniad o gadernid diwylliannol Cymru, ceid ymdrech gyfatebol i integreiddio gwleidyddiaeth ieithyddol i bob agwedd ar ‘genedlaetholi’ a rheoli tiriogaeth Cymru, gan greu ‘cenedl’ a oedd yn ddiwylliannol unedig allan o frodwaith o ranbarthau anghydweddol ac ansefydlog. Credai Plaid Cymru fod y wladwriaeth Brydeinig yn trin Cymru fel rhanbarth ymylol o Brydain, gan wrthwynebu pob galwad am ragor o annibyniaeth. Câi hyn ei adlewyrchu mewn nifer o ffyrdd, er enghraifft, yr agwedd swyddogol at yr iaith. Ond yr oedd cynllunio a rheoli tiriogaeth hefyd wedi cadw Cymru o fewn gofod Prydeinig ehangach ac yr oedd i hyn oblygiadau o ran daearyddiaeth ieithyddol. Yr oedd dirywiad goruchafiaeth y Rhyddfrydwyr wedi gadael Cymru dan ddylanwad Plaid Lafur a oedd at ei gilydd yn drwgdybio cenedlaetholdeb Cymreig. Ni ddymunai aelodau seneddol Llafur Cymru wyro lled troed oddi wrth y canoli sosialaidd traddodiadol a ddarparai’r fframwaith sylfaenol ar gyfer cynllun economaidd integredig i Brydain gyfan.75 Ychwanegai cynigion ailadeiladu’r llywodraeth yn y 1940au, a oedd yn rhan o drafodaeth ar lunio cenedl Brydeinig, at bryder Plaid Cymru a ‘chenedlaetholwyr’ eraill. Ymosododd Iorwerth C. Peate ar Adroddiad Scott ar ddefnydd tir mewn ardaloedd gwledig, a gyhoeddwyd ym 1942 ac a ystyriai gefn gwlad yn ardal ‘amwynderol’ a ddibynnai ar y trefi.76 Yn ôl Peate, yr oedd y rhaniad hwn yn estron i Gymru, gan ei bod yn wlad lle’r oedd gweithgareddau gwledig a diwydiannol wedi eu hintegreiddio’n hanesyddol. Dadleuai fod y ‘cymeriad cenedlaethol’ yn ffrwyth patrymau cydweithredol diwydiannau gwledig, y ceisiai eu hadfer ar sail technolegau newydd megis trydaneiddio. Trwy wrthod cydnabod bod lle i gefn gwlad ddatblygu, rhoddai Adroddiad Scott yr argraff ei fod yn ymosod ar swyddogaeth allweddol cefn gwlad o fewn hunaniaeth genedlaethol Cymru. Rhagwelai Peate ddyfodol o ddiboblogi, marweidd-dra economaidd a ‘thwristiaeth treftadaeth’ arwynebol. Yr oedd Plaid Cymru hefyd yn feirniadol o dybiaethau’r adroddiad hwn ac adroddiadau eraill y dylid trin Cymru a Lloegr, oherwydd y cysylltiadau a oedd eisoes yn bodoli, fel un uned at ddibenion cynllunio. Yr oedd Cymru yn 74 75 76

Williams a Smith, ‘The National Construction of Social Space’, 511. Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), tt. 297–8. Iorwerth C. Peate, ‘Yr Ardaloedd Gwledig a’u Dyfodol’, Y Llenor, XXII, rhifau 1 a 2 (1943), 10–18.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

genedl a chanddi ei rhesymeg ddaearyddol ac economaidd ei hun ‘ac ni ddylid un amser ganiatáu i gysylltiadau daearyddol ac economaidd rhwng ardaloedd yng Nghymru ac ardaloedd yn Lloegr beryglu cyfanrwydd ac undod a phersonoliaeth y gymdeithas Gymreig honno. Byddai hynny’n bechod yn erbyn gwareiddiad’.77 Dadl Plaid Cymru oedd fod angen cynllun cenedlaethol ar Gymru a fyddai’n adfywio’r ardaloedd gwledig a ddiboblogwyd ac yn rhoi sail diriogaethol i ddyheadau cenedlaethol y Cymry. Dadleuai un cynrychiolydd fod perthynas glòs iawn rhwng cynllunio, neu ddiffyg cynllunio, a pharhad gwleidyddol a diwylliannol y genedl.78 Yr oedd y gyfundrefn gynllunio y pryd hwnnw, fodd bynnag, yn ddiffygiol o’r safbwynt diwylliannol a gwleidyddol gan na allai ymateb i effaith andwyol diwydiant ar fywyd Cymru. Gan lynu wrth eu dadl fod Cymreictod yn perthyn i gefn gwlad Cymraeg ei iaith, mynnai Plaid Cymru fod y chwyldro diwydiannol wedi dinistrio’r gymuned genedlaethol Gymreig, a gedwid ynghyd ar un adeg gan iaith, diwylliant a thraddodiad, ac a ddisodlwyd gan y proletariat di-genedl. Felly, ‘If it is part of the planner’s job to replace the dark satanic mills of last century by industrial towns fit to live in, it is in Wales also his task to counteract, as far as it lies in his field, the tide of anglicisation and the shattering of community life which resulted from the chaotic industrial exploitation of the past.’79 Edrychai amryw o genedlaetholwyr at Awdurdod Dyffryn Tennessee am ysbrydoliaeth. Iddynt hwy, yr oedd adfywiad cynhwysfawr y bywyd gwledig yno yn fodel deniadol o ymreolaeth wedi ei noddi gan y wladwriaeth. Mewn dadl a ysgogwyd gan ddatblygiadau trydan-d{r ar raddfa eang yng Nghymru, gwelodd sawl cenedlaetholwr gyffelybiaethau posibl rhwng Cymru a Tennessee ac ystyrient drydan yn rym adfywiol a allai ailadeiladu hen drefn gymdeithasol wledig ar seiliau newydd.80 Y Ffordd i Uno Cymru Byddai trydaneiddio yn un elfen yng ngwaith awdurdod cynllunio democrataidd integredig. Câi hwn gefnogaeth rymus yr ysbryd cenedlaethol, a byddai’n sylweddoli ei fod yn cynllunio ar gyfer cenedl yn hytrach na rhanbarth.81 Fodd bynnag, argymhellid yn aml bolisi arall a oedd yn fwy chwyldroadol byth gan mai ei nod oedd symud gogwydd daearyddol Cymru i ffwrdd oddi wrth Loegr ac ailuno’r genedl yn gorfforol. Yr oedd hefyd yn perthyn yn amlwg i’r dychymyg daearyddol gwledig a’i ddimensiynau ieithyddol, fel yr amlinellwyd uchod. At ei gilydd, yr oedd ffyrdd Cymru yn rhedeg o’r dwyrain i’r gorllewin, gan uno 77 78 79 80

81

Y Ddraig Goch, 16, rhif 9 (1942), 1. Roy A. Lewis, ‘This is not what we want’, The Welsh Nationalist, XVIII, rhif 8 (1949), 1. Ibid., 8. Ar drydan, gw. Pyrs Gruffudd, ‘ “Uncivil Engineering”: Nature, Nationalism and Hydro-Electrics in North Wales’ yn Denis Cosgrove a Geoff Petts (goln.), Water, Engineering and Landscape: Water Control and Landscape Transformation in the Modern Period (London, 1990), tt. 159–73. Welsh Nationalist Party, TVA for Wales (Caernarfon, 1945), t. 15.

127

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

128

Cymru yn ymarferol â Lloegr, ac mor gynnar â 1917 dadleuwyd y byddai ffordd o ogledd i dde Cymru yn gwneud mwy i uno’r genedl na chenedlaethau o gyfarfodydd gwladgarol.82 Yr oedd Plaid Genedlaethol Cymru wedi trafod cynllun o’r fath ar ddechrau’r 1930au ac atgyfodwyd y syniad ym 1936 mewn erthygl yn Y Ddraig Goch.83 Yn ôl y Blaid, yr oedd gan y cynllun nifer o rinweddau economaidd, gan gynnwys adfywio’r chwareli a’r mwyngloddiau plwm yng ngogledd a chanolbarth Cymru a hybu amaethyddiaeth a diwydiannau cysylltiedig. Gellid neilltuo rhannau o dir amaethyddol ar gyfer ailsefydlu teuluoedd Cymreig o’r ardaloedd diwydiannol fel rhan o bolisi’r Blaid ar ddychwelyd i’r tir. Felly, er ei bod yn cadw gogwydd rhamantus, yr oedd y Blaid yn mynd i’r afael â phob agwedd ar economi’r genedl. Cynigiwyd sawl amrywiad ar y cynllun, mewn cyfres o erthyglau’n clodfori ei rinweddau economaidd, gan y Western Mail.84 Ond i Blaid Cymru yr oedd y ffordd hefyd yn cynnig cyfleoedd gwleidyddol a diwylliannol. Wrth i’r bobl ymgynnull i adeiladu ffyrdd yr oedd yn bosibl y deuai’r proletariat yn ymwybodol o’i le yn y genedl Gymreig. Byddai gwersylloedd gwaith yn dod yn ‘centres of Welsh culture and social life as well as of economic activity, and a means of revivifying the district where they were situated; the workers would be conscious that they were engaged for the first time on work for their own nation’.85 Byddai’r ffordd hefyd yn integreiddio iaith, diwylliant a thiriogaeth mewn dwy ystyr. Yn gyntaf, byddai’n hybu ffurfio tiriogaeth greiddiol Gymreig drwy symud canolbwynt bywyd cenedlaethol o ardaloedd Seisnig hygyrch y glannau a’r Gororau. Dilynai lwybr eofn ar draws ucheldir canolbarth Cymru, gan uno de a gogledd. Byddai, o ran ei hunion leoliad, yn symbol o Gymru newydd a noddai adfywiad cenedlaethol yn hytrach na rhanbarthol neu leol. Fel yr honnodd R. O. F. Wynne, y cenedlaetholwr pybyr: ‘A scheme such as this would require the patriotic support of the whole nation, and would achieve that vital object – the unification of Wales.’86 Yn ail, drwy redeg drwy uwchdiroedd canolbarth Cymru – ‘tarddle a noddfa’r bywyd Cymreig’87 – byddai’r ffordd yn tynnu ar berfeddwlad ddiwylliannol y genedl. Wrth deithio drwy’r ardal hon byddai’r boblogaeth drefol yn dod i gysylltiad â’i threftadaeth ddiwylliannol ac amgylcheddol, gan ddod yn rhan o’r genedl unwaith yn rhagor. Yn ôl y sawl a’i cefnogai, byddai’r ffordd, yn 82

83 84

85

86 87

J. H. Davies, ‘The Development of Transport in Rural Wales’ yn Chappell (gol.), Welsh Housing and Development Year Book 1917 (Cardiff, 1917), t. 57. Oswald Rowlands, ‘Asgwrn Cefn Newydd i Gymru’, Y Ddraig Goch, 10, rhif 12 (1936), 7, 9. Gw. yr adroddiad am araith a draddodwyd gan Robert Webber, cyfarwyddwr y Western Mail yn The Times, 20 Awst 1937. D. J. Davies a Nöelle Davies, Can Wales Afford Self-Government? (Caernarfon, 1939), t. 60. Am gymhariaeth â’r agwedd hon ac eraill ar y rhaglen adeiladu ffyrdd, gw. James D. Shand, ‘The Reichsautobahn: Symbol for the Third Reich’, Journal of Contemporary History, 19 (1984), 189–200. R. O. F. Wynne, ‘A Trunk Road for Wales’, The Welsh Nationalist, VI, rhif 9 (1937), 9. Rowlands, ‘Asgwrn Cefn Newydd i Gymru’, 9.

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

faterol a symbolaidd, yn cael gwared â’r gwahaniaethau diwylliannol, ieithyddol ac economaidd rhwng de a gogledd ac yn diogelu diwylliant Cymreig cefn gwlad. Ond yr oedd y lleisiau a godai yn erbyn y cynllun ffordd yn mynegi cysyniad daearyddol hollol wahanol o’r genedl Gymreig. Cynrychiolai cefnogwyr y cynllun foderneiddwyr a gredai y gellid cynhyrchu ymwybyddiaeth genedlaethol. Tanlinellent y berthynas ddwyochrog a gâi ei chreu rhwng gogledd a de, cefn gwlad a’r ardaloedd diwydiannol. Daeth y gwrthwynebiad mwyaf iddynt o du Iorwerth C. Peate a’i gysyniad mwy organig o Gymreictod wedi ei wreiddio mewn parhad daearyddol a diwylliannol.88 Yn ôl Peate a Fleure, ymhlith eraill, yr oedd daearyddiaeth Cymru wedi diogelu ei diwylliant, a byddai trawsnewid y ddaearyddiaeth honno yn bygwth y parhad hwn. Nid oedd Peate yn wrth-fodern; ef oedd moderneiddiwr mwyaf brwd yr achos cenedlaethol mewn llawer ffordd, a chroesawai dechnoleg newydd a oedd â’r potensial i adfywio bywyd cefn gwlad Cymru. Ond heb ennill sofraniaeth i Gymru yn gyntaf, byddai goresgyn ei daearyddiaeth yn agor y drws i Seisnigeiddio cefn gwlad: Petai Cymru’n wladwriaeth, petai’n rheoli ei hun, petai’n trefnu ei bywyd a’i thrafnidiaeth ar ‘dir hollol genedlaethol’ gyda grym gwladwriaeth Gymreig y tu ôl iddi; petai ganddi allu gwladwriaethol i osod yr iaith Gymraeg ar sylfaen sicr ym mhob ysgol trwy Gymru; petai addysg Cymru yn fagwriaeth i’r traddodiad cenedlaethol, yna’n sicr ni cheid dim hyfrytach na’r ffordd hon o draethau Hafren hyd at lannau Menai i greu gytgord a chymdogaeth dda a masnach rhwng holl siroedd Cymru.89

Ond, fel y dadleuai Peate, yr oedd Cymreictod dan fygythiad sylweddol, ac uwchdiroedd y gogledd a’r gorllewin oedd yr amddiffynfeydd olaf yn erbyn grymoedd Seisnig y byd oddi allan. Yn yr uwchdiroedd yr oedd yr iaith a’r ffordd o fyw a oedd yn ddibynnol arni yn wirionedd beunyddiol. Ond, mynnai Peate, pe câi’r ‘ffordd i uno Cymru’ ei hadeiladu cyn ennill ymreolaeth, yna ‘Daw’r dylanwadau a foddodd gymreictod bro Morgannwg a dyffryn Hafren a Cholwyn Bay fel llifogydd coch Awst tros wastadeddau Pumlumon, ac at draed yr Aran.’90 Byddai ffordd yn deillio’n naturiol o undod ac yn symbol o’r undod hwnnw, er, dadleuai Peate yn rymus, na allai arwain at undod. Yr oedd awgrymu y gellid adeiladu’r genedl yn llythrennol yn arwydd o wendid Cymreictod. Gan elwa ar ei ddealltwriaeth o ddaearyddiaeth ac anthropoleg Cymru, daeth Peate i’r casgliad canlynol: ‘Yn y lleoedd anhygyrch yn unig heddiw y ceir Cymru, yn ei hiaith a’i thraddodiadau, yn ei gogoniant. A ydym yn barod i’w lladd yn ei noddfa olaf?’91

88 89 90 91

Iorwerth C. Peate, ‘Ffordd i “Uno Cymru” ’, Heddiw, 3, rhif 4 (1937), 126–9. Ibid., 128. Ibid. Ibid., 129.

129

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

130

Diweddglo Yn ôl Gwyn A. Williams: Wales . . . is a process, a process of continuous and dialectical historical development, in which human mind and human will interact with objective reality. Wales is an artefact which the Welsh produce; the Welsh make and remake Wales day by day and year after year. If they want to.92

Dadleuwyd yn y bennod hon fod y dychymyg daearyddol yn nodwedd ganolog o’r ail-wneud hwn, ac mai rhan o’r proses o ysbrydoli pobl at ddibenion cenedlgarol yw gwleidyddoli’r dreftadaeth ddiwylliannol drwy feithrin ‘tiriogaethau barddol’ y genedl. Ond cafodd Cymru ei hail-wneud, gyda’i ‘thiriogaethau barddol’ yn sylfaen i’r proses, mewn ffordd neilltuol ac integreiddiol. Ar y naill law, credid bod Cymru yn fynegiant o hunaniaeth ethnig ac ieithyddol, a daethpwyd i ddiffinio Cymreictod fel rhywbeth gwledig yn unig. Yr oedd ardaloedd gwledig ymhell o ddylanwadau Seisnig yr iseldiroedd hygyrch yn lloches i’r ‘iaith genedlaethol’ a’r ‘cymeriad cenedlaethol’, ac felly yr oedd gwleidyddiaeth genedlgarol yn canolbwyntio ar oruchwylio ac amddiffyn yr undod diwylliannol hwnnw. Yn y pen draw, nod y wleidyddiaeth hon oedd ailgyflwyno’r dadfreintiedig i’w treftadaeth ddiwylliannol drwy eu symud yn ôl i’r tir. Ceid felly genedlaetholdeb integreiddiol yn seiliedig ar ragdybiaeth o sofraniaeth dros diriogaeth. Yn anorfod, arweiniodd yr ymdeimlad o undod cenedlaethol at alwadau am yr hawl i reoli a threfnu gofod cenedlaethol. I Blaid Cymru, golygai hyn greu undod economaidd, ac, yn bwysicach efallai, undod diwylliannol a seicolegol rhwng y de Seisnig diwydiannol a’r gogledd Cymreig gwledig. Y mae’n amlwg fod gan y ffordd o’r gogledd i’r de botensial mawr yn faterol ac yn symbolaidd. Eto i gyd, yr oedd deallusion megis Peate – a oedd wedi chwarae rhan allweddol yn darganfod trysorfa ddiwylliannol y Gymru wledig a dynameg y bygythiadau iddi – yn amau a fyddai adeiladu cenedl a moderneiddio cenedlaethol yn arwain at undod diwylliannol. Yn nhyb Peate, sofraniaeth oedd yr allwedd i fynegiant ieithyddol a diwylliannol. Parhaodd y ddadl hon yngl}n ag undod diwylliannol, tiriogaeth genedlaethol a chynllunio ymhell i’r cyfnod ar ôl y rhyfel. Cafwyd yr ymdriniaeth ddamcaniaethol fwyaf nodedig ohono gan J. R. Jones yn ei gyfrol Prydeindod, a gyhoeddwyd ym 1966, gwaith a ganolbwyntiai ar gydymdreiddiad iaith a thir.93 Yn ôl Jones, pan fo pobl yn teimlo eu bod yn rhan annatod o’r tir, caiff hyn ei fynegi drwy gyfrwng iaith, megis enwi mynyddoedd a dyffrynnoedd, afonydd a phentrefi – gan gynysgaeddu’r tir â chenedligrwydd, hanes a mytholeg: ‘fe welir Pobl megis yn gafaelyd yn eu tir a’i gymhathu i mewn i wead eu bywyd yng 92 93

Gwyn A. Williams, The Welsh in their History (London, 1982), t. 200. J. R. Jones, Prydeindod (Llandybïe, 1966).

YR IAITH GYMRAEG A’R DYCHYMYG DAEARYDDOL 1918–1950

nghyfryngwriaeth eu hiaith. Byddant, fel petai, yn gweld a thrafod a charu eu daear yn nrych eu hiaith’.94 Mewn rhai rhannau o Gymru gyfoes parhaodd cydymdreiddiad tir ac iaith i atgoffa’r Cymry y gallent o hyd fod yn bobl ar wahân, ond yr hyn a oedd yn nodweddiadol o’r gweddill o Gymru oedd trai Cymreictod a thwf Prydeindod. Y cyfan a oedd yn weddill oedd enwau lleoedd. Collwyd rhannau o Gymru megis Tryweryn a Chwm Gwendraeth eisoes, ac nid darnau o dir yn unig oedd y rhain ond gwir hanfod y Cymry. Difodwyd y bobl wrth i’w troedle ar y ddaear gael ei amsugno i diriogaeth ehangach fel rhan o genedl arall. Dyfynnwyd Tillich gan Jones: ‘Being means having space . . . This is the reason for the tremendous importance of geographical space and the fight for its possession by power groups. The struggle is not simply the attempt to remove another group from a given space. The real purpose is to draw this space into a larger power field, to deprive it of a centre of its own.’95 Nid oedd gan bobl Cymru – fel y dangosodd boddi Tryweryn a’r cynigion i sefydlu tref newydd yng nghanolbarth Cymru ar gyfer gorlif gorllewin canolbarth Lloegr – ganolbwynt grym i wrthwynebu’r genedl Seisnig/Brydeinig. Awgrymodd David Harvey: ‘Appeals to mythologies of place, person and tradition, to the aesthetic sense, have played a vital role in geopolitical history.’96 Y mae hyn yn sicr yn wir am y wleidyddiaeth ddaearyddol a frigodd yng Nghymru yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. O ystyried swyddogaeth tiriogaeth yn yr ideoleg genedlgarol, y mae’n amlwg fod astudio cenedl o’r safbwynt hanesyddol a daearyddol yn caniatáu dealltwriaeth dyfnach o ddynameg mudiadau cenedlgarol a strwythur eu dadleuon gwleidyddol. Y mae perygl, fodd bynnag, o gynhyrchu darlun caeedig a hanfodaethol o hunaniaeth. Awgryma J. R. Jones: ‘Daw hunaniaeth Pobl, meddaf, o gydymdreiddiad un priod dir ag un briod iaith; hynny yw, eu gwahanrwydd deuglwm a bair mai’r Bobl arbennig hynny ydynt ag iddynt eu henw a’u hanes arbennig.’97 Y mae’n cydnabod bod graddau rhwng bod yn berchen ar hunaniaeth lawn a diffyg hunaniaeth llwyr – bod y Cymry diGymraeg yn rhannol Gymreig – ond edrychir ar hunaniaeth Gymreig mewn ffordd gymharol gaeedig a neilltuol sy’n rhoi pwyslais ar iaith. Mewn cyfnod pan fo dylanwadau byd-eang ar gynnydd, y mae angen i ni symud tuag at yr hyn a eilw Doreen Massey yn ‘progressive sense of place’.98 Y mae hyn yn herio’r syniad fod lleoedd yn cynnwys neu’n adlewyrchu hunaniaethau unigol, sefydlog, hanfodol. Y mae’n golygu, yn hytrach, edrych ar yr hunaniaethau amryfal a geir yn unrhyw un ardal, a gweld lleoedd fel prosesau ar gerdded. Yn ogystal, ystyrir bod lleoedd 94 95 96

97 98

Ibid., t. 14. Ibid., t. 15. David Harvey, ‘Between Space and Time: Reflections on the Geographical Imagination’, Annals of the Association of American Geographers, 80, rhif 3 (1990), 430. Jones, Prydeindod, tt. 15–16. Doreen Massey, ‘Power-Geometry and a Progressive Sense of Place’ yn J. Bird, B. Curtis, T. Putnam, G. Robertson ac L. Tickner (goln.), Mapping the Futures: Local Cultures, Global Change (London, 1993), tt. 59–69.

131

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

132

dan ddylanwad llifau a rhwydweithiau sy’n peri bod adeiladu ffiniau o’u cwmpas yn ddiangen. Nid oes dim o hyn, fodd bynnag, yn gwadu unigrywiaeth na phwysigrwydd lle: ‘what gives a place its specificity is not some long internalized history but the fact that it is constructed out of a particular constellation of relations, articulated together at a particular locus.’99 Byddai’r ymagwedd hon yn gymorth i ni weld y genedl yn gyffredinol a Chymreictod yn fwy penodol fel rhywbeth cyfnewidiol a dadleugar sydd, yn y pen draw, yn ddychmygedig.

99

Ibid., t. 66.

3 Y Ferch a’r Gymraeg yng Nghymoedd Diwydiannol De Cymru 1914–1945 MARI A. WILLIAMS

YM 1927 cyhoeddwyd llith o eiddo’r Parchedig W. R. Jones (Gwenith Gwyn) yng ngholofn Gymraeg un o bapurau newydd wythnosol sir Forgannwg ar destun a oedd eisoes wedi ennyn sylw helaeth yn y wasg Gymraeg y flwyddyn honno.1 A hithau’n flwyddyn cyhoeddi adroddiad swmpus Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, hawdd y gallesid tybio mai cyfrannu at y drafodaeth fywiog a godasai yn sgil y cyhoeddiad hwnnw fyddai nod Gwenith Gwyn, gan dynnu ar ei brofiadau fel gweinidog gyda’r Bedyddwyr ym Morgannwg er 1894.2 Penderfynodd, fodd bynnag, ganolbwyntio ar un agwedd yn unig ar fater dyrys ‘yr iaith’, sef ei bryder yngl}n â methiant cynifer o famau a merched Cymru i ddiogelu eu hiaith a’u diwylliant cynhenid. Gan mai’r fenyw oedd ‘colofn a sylfaen, bywyd a bwyd iaith’, pryderai’n ddirfawr o weld cynifer ohonynt yn cefnu ar eu diwylliant brodorol. Yn ôl Gwenith Gwyn a’i debyg, felly, ar ysgwyddau’r mamau yr oedd y cyfrifoldeb am drosglwyddo’r iaith Gymraeg i’w plant, am ei chynnal a’i meithrin yn eu cartrefi, ac am ei gwarchod a’i throsglwyddo i genedlaethau’r dyfodol. Wrth reswm, yr oedd disgwyl i un garfan o fewn y gymdeithas ysgwyddo’r fath gyfrifoldeb yn hollol afresymol. Yn ystod y cyfnod dan sylw wynebai cymunedau Cymraeg y cymoedd diwydiannol gyfnewidiadau cymdeithasol digyffelyb na ellid eu gwrthsefyll yn hawdd. Chwyldrowyd patrymau diwylliannol traddodiadol gan ddylanwad dau ryfel byd a chwalwyd sefydlogrwydd cymunedol gan erwinder y dirwasgiad economaidd. Dioddefodd bywyd Cymraeg y cymoedd yn enbyd oherwydd y wasgfa ddiwylliannol a gafwyd yn sgil hyn oll, a daeth y Saesneg yn ben ym myd addysg, gwleidyddiaeth a masnach. Y mae sawl hanesydd wedi ceisio dadansoddi’r berthynas gymhleth rhwng iaith a chymdeithas yn y de diwydiannol er mwyn esbonio cymhellion a meddylfryd y rheini a droes eu cefn ar yr iaith

1 2

Barry and District News, 28 Hydref 1927. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927).

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

134

Gymraeg.3 Eto i gyd, y mae angen ymchwil bellach i amryw agweddau ar hanes cymdeithasol yr iaith Gymraeg yng nghymoedd y de.4 Yn wyneb sylwadau ysgubol Gwenith Gwyn a’i debyg yngl}n â swyddogaeth ieithyddol merched, y mae’n amlwg fod angen edrych yn fanylach ar y berthynas arbennig rhwng merched a’r iaith Gymraeg yn y cyfnod dan sylw. Wrth drafod profiadau ieithyddol a diwylliannol y garfan arbennig hon, rhaid rhoi sylw i swyddogaeth yr iaith Gymraeg yn rhai o beuoedd llai ffurfiol y gymuned lofaol, gan ystyried arwyddocâd ieithyddol y cysylltiadau cymdeithasol a grëwyd gan ferched yn eu rhwydweithiau llafar â theulu ac â chydnabod. Ar lefel ffurfiol a chyhoeddus, gwyddys bod gan yr iaith Saesneg eisoes gryn afael ar fywyd beunyddiol cymoedd dwyreiniol Morgannwg ar drothwy’r Rhyfel Mawr. Hi oedd iaith swyddogol yr awdurdodau gweinyddol a llywodraethol, yr iaith a gysylltid â busnes, masnach a chynnydd economaidd, a phrif iaith y wleidyddiaeth newydd, sef sosialaeth. Yn ôl tystiolaeth cyfrifiad 1911 yr oedd mwyafrif llethol y boblogaeth yn ardaloedd y Rhondda, Aberdâr, Ogwr a Garw yn medru’r Saesneg, ac yr oedd dros hanner y dynion a’r merched yn y grwpiau oedran iau, yn enwedig yng nghymoedd Ogwr, Garw a’r Rhondda, yn uniaith Saesneg. Eto i gyd, dengys ffigurau cyfrifiad 1911 fod dros hanner poblogaeth y Rhondda (55 y cant) ac Aberdâr (64 y cant) yn medru’r Gymraeg a rhaid cydnabod bod i’r iaith honno swyddogaeth arbennig ym mywyd beunyddiol ei siaradwyr.5 Wrth i’r cyfle i ddefnyddio’r Gymraeg gael ei gyfyngu fwyfwy i gylchoedd cymdeithasol anffurfiol, deuai cyfraniad diwylliannol yr aelwydydd Cymraeg yn bwysicach. A phan ystyrir mai 14.4 y cant yn unig o ferched y Rhondda a oedd mewn gwaith amser llawn ym 1911, a bod 76 y cant o’r merched rhwng 20 a 40 oed yn wragedd priod, nid yw’n anodd deall paham y

3

4

5

Ieuan Gwynedd Jones, ‘Language and Community in Nineteenth Century Wales’ yn David Smith (gol.), A People and a Proletariat: Essays in the History of Wales 1780–1980 (London, 1980), tt. 47–71; David Smith, ‘The Future of Coalfield History in South Wales’, Morgannwg, XIX (1975), 57–70; Dai Smith, Wales! Wales? (London, 1984), tt. 98–106, 161–2; Sian Rhiannon Williams, ‘Iaith y Nefoedd mewn Cymdeithas Ddiwydiannol: Y Gymraeg a Chrefydd yng Ngorllewin Sir Fynwy yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg’ yn Geraint H. Jenkins a J. Beverley Smith (goln.), Politics and Society in Wales 1840–1922: Essays in Honour of Ieuan Gwynedd Jones (Cardiff, 1988), tt. 47–60; eadem, Oes y Byd i’r Iaith Gymraeg: Y Gymraeg yn Ardal Ddiwydiannol Sir Fynwy yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (Caerdydd, 1992); T. I. Williams, ‘Patriots and Citizens. Language, Identity and Education in a Liberal State: The Anglicisation of Pontypridd 1818–1920’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1989); idem, ‘Language, Religion and Culture’ yn Trevor Herbert a Gareth Elwyn Jones (goln.), Wales, 1880–1914 (Cardiff, 1988), tt. 73–105. Dyfnallt Morgan, Y Wlad Sydd Well (Llanbedr Pont Steffan, 1984); Colin Morgan, adolygiad o Oes y Byd i’r Iaith Gymraeg gan Sian Rhiannon Williams, CHC, 17, rhif 1 (1994), 130–2; D. Hywel Davies, ‘South Wales History which almost Excludes the Welsh’, New Welsh Review, 26 (1994), 8–13. Census of England and Wales, 1911, Vol. XII, Language Spoken in Wales and Monmouthshire (London, 1913), tt. 27, 31.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

gosodid y cyfrifoldeb o ddiogelu iaith y cartref yn gadarn ar ysgwyddau’r menywod.6 Ni ddylid, felly, ddibrisio arwyddocâd arbennig profiadau ieithyddol merched yn y cymoedd diwydiannol, gan mai ar yr aelwyd y penderfynid cynnal y Gymraeg neu ei gollwng. Er y dylid gochel rhag cyffredinoli ar sail profiadau gwahanol deuluoedd, y mae lle i gredu, fel yr awgryma’r hanesydd Ieuan Gwynedd Jones (g. 1920), mai yn y cartref y llunnid agweddau ieithyddol a chymdeithasol y boblogaeth: y mae fy mhrofiad personol innau yn blentyn yn y 1920au, mewn rhan Seisnigedig o Forgannwg, yn fy argyhoeddi fod hyn yn wir . . . mewn cyfnod pan oedd addysg, ar y gorau, yn brofiad tameidiog, byrhoedlog, a digon cyffredin ei ansawdd, mae’n bur debyg fod y teulu o’r pwys mwyaf o safbwynt addysg a thwf cymdeithasol yr ifanc.7

Dibynnai profiadau ieithyddol gwahanol deuluoedd ar nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys eu cefndir ieithyddol a daearyddol, natur ieithyddol eu cymdogaeth, a chryfder eu cysylltiadau â rhwydweithiau neu sefydliadau Cymraeg eu hiaith. Dylid cofio mai cymunedau cymharol ifainc, cymysg eu poblogaeth a geid yn yr ardaloedd diwydiannol, ac y gellid canfod teuluoedd o sawl cefndir diwylliannol yn byw ochr yn ochr â’i gilydd. Nid oes amheuaeth na chafodd graddfa a natur y mewnfudo i siroedd Morgannwg a Mynwy yn ystod degawd cyntaf y ganrif ddylanwad sylweddol ar iaith a diwylliant brodorol y cymunedau diwydiannol hyn, yn enwedig gan mai o Loegr y daethai 63 y cant o’r mewnfudwyr i sir Forgannwg rhwng 1901 a 1911.8 Daethai llawer hefyd o wledydd mwy pellennig, a thrigai dros 2,000 o dramorwyr yn y Rhondda yn unig ym 1911.9 Amlygir amlieithrwydd y gymdeithas ddiwydiannol hon yn nisgrifiad B. L. Coombes o un o gyfarfodydd y glowyr yng Nghwm Nedd: What a mixture of languages and dialects were there sometimes! Yorkshire and Durham men, Londoners, men from the Forest of Dean, North Welshmen – whose language is much deeper and more pure than the others from South Wales – two Australians, four Frenchmen, and several coloured gentlemen.10

6

7 8 9

10

Dot Jones, ‘Serfdom and Slavery: Women’s Work in Wales, 1890–1930’ yn Deian R. Hopkin a Gregory S. Kealey (goln.), Class, Community and the Labour Movement: Wales and Canada, 1850–1930 (Llafur/CCLH, 1989), tt. 86–100. Ieuan Gwynedd Jones, Ar Drywydd Hanes Cymdeithasol yr Iaith Gymraeg (Aberystwyth, 1994), t. 6. John Davies, Hanes Cymru (London, 1990), t. 471. Census of England and Wales, 1911, Vol. IX, Birthplaces of Persons Enumerated in Administrative Counties, County Boroughs, &tc., and Ages and Occupations of Foreigners (London, 1913), tt. 258–9, 276–7. B. L. Coombes, These Poor Hands: The Autobiography of a Miner Working in South Wales (London, 1939), t. 88.

135

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

136

Er mai dynion sengl oedd mwyafrif y mewnfudwyr, byddai eu teuluoedd a’u partneriaid yn fynych yn dod yn eu sgil. Hanai 12.9 y cant o boblogaeth fenywaidd y Rhondda ym 1911 o siroedd Lloegr a 34.5 y cant o barthau eraill o Gymru (siroedd Aberteifi a Chaerfyrddin yn bennaf). Yr oedd ychydig dros eu hanner, fodd bynnag, wedi eu geni yn y Rhondda, cyfartaledd tipyn uwch na’r nifer o ddynion a oedd wedi eu geni yno. I’r gogledd-ddwyrain, yn Aberdâr, ardal a oedd wedi profi datblygiad diwydiannol cynharach, yr oedd sefydlogrwydd cymharol y boblogaeth fenywaidd yn llawer mwy trawiadol. Ganed 60.9 y cant o’r gwragedd yn yr ardal, a dim ond 9.2 y cant a hanai o Loegr.11 Sicrhaodd y patrymau mudo hyn mai o blith y gwragedd y ceid y cyfartaledd uchaf o siaradwyr Cymraeg. Ym 1911 yr oedd 73 y cant o’r gwragedd dros 25 oed yn Aberdâr yn medru’r Gymraeg a 66.3 y cant yn y Rhondda.12 Ni ellir gwadu, fodd bynnag, nad oedd y llif o fewnfudwyr a gyrhaeddodd yn ystod degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif wedi gweddnewid natur ieithyddol y cymunedau diwydiannol, gan beri i rai, megis H. Parry Jones, a ysgrifennai ym 1914, ymboeni’n ddirfawr ynghylch dyfodol yr iaith a’r diwylliant brodorol: Yn y rhuthr i’r pyllau glo a’r gweithfeydd, daeth Morgannwg a Mynwy yn grochan y cenhedloedd. Cleddir y wythïen Gymreig o’r golwg ymron o dan haenau tewion o Saeson, Gwyddelod, Ysbaenwyr, Eidalwyr, Negroaid, ac agos bob cenedl dan haul, fel y mae’n anodd ofnadwy i’r Gymraeg gadw’i phen yn y siroedd hynny.13

Wrth ddwyn i gof gyfnod ei blentyndod yn Nowlais yn y 1920au, credai’r llenor Dyfnallt Morgan mai proses anochel oedd y glastwreiddio ieithyddol a diwylliannol a ddigwyddodd dros y degawdau canlynol. Yn ei dyb ef, ni allai’r fath ‘gymysgfa o Gymry Cymraeg, Cymry di-Gymraeg, Gwyddelod, Saeson, Iddewon, Sbaenwyr ac eraill’ fyth ‘feddu ar gof cyffredinol’ na chynnal ‘unrhyw fath ar draddodiad’.14 Efallai’n wir fod y disgrifiadau a geid o gymunedau’r Rhondda yn y 1920au fel cymunedau ‘hotch-potch’, lle y ‘trigai’r estron bron yn ail ddrws a’r Brython’, yn bur agos i’w lle.15 Nid gormodiaith fyddai dweud bod y Gymraeg dan warchae yng nghymoedd dwyreiniol Morgannwg erbyn canol y 1920au wrth i ddatblygiadau cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol ffafrio’r Saesneg. Buan yr amlygwyd yr angen i’r Gymraeg geisio dal ei gafael ar y rhwydweithiau a’r sefydliadau Cymraeg a fodolai eisoes, a throes llawer o siaradwyr Cymraeg y cymoedd eu golygon at eu cartrefi. 11 12 13 14 15

Census of England and Wales, 1911, Vol. IX, tt. 258–9, 276–7. Ibid., Vol. XII, tt. 27, 31. H. Parry Jones, ‘Y Gymraeg a’r Ugeinfed Ganrif’, Y Beirniad, IV, rhif 3 (1914), 166–7. Morgan, Y Wlad Sydd Well, t. 11. D. J. Saer, F. Smith a J. Hughes, The Bilingual Problem: A Study Based Upon Experiments and Observations in Wales (Wrexham, 1924), t. 90; ‘Bedford’, ‘Iaith a Chenedlaetholdeb’, Y Geninen, XLIII, rhif 3 (1925), 155.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

Dylid cofio mai yn gymharol ddiweddar y sefydlwyd llawer o’r cymunedau diwydiannol hyn ac mai disgynyddion y mewnfudwyr cyntaf o’r ardaloedd gwledig oedd mwyafrif y bobl. Fodd bynnag, fel yr addefodd colofnydd yn un o’r papurau Cymraeg ym 1916, pa mor gadarn bynnag yr oedd cefndir Cymraeg y trigolion, tasg anodd oedd cynnal Cymreictod ar aelwydydd y gymdeithas drefol a diwydiannol hon: Ond wele chwi yn ceisio codi plant yng Nghwm y Rhondda, lle y mae amgylchedd eich teulu mor wahanol ag y gallai fod i amgylchedd eich plentyndod, ac mewn oes sydd mor wahanol i’r oes o’r blaen ag y bu unrhyw oes i’w blaenorydd. Yr ydych yn byw ymhlith pobl o bob math, wedi ymdyrru at eu gilydd o bob rhan o’r byd. Yn yr un ystryd a chwi triga rhai o ddynion goreu a gwaethaf Cymru a Lloegr, a rhai o wehilion yr Ysbaen a’r Eidal. Y mae papurau Northcliffe a Bottomley yn gwthio eu hunain i’r aelwydydd, ac yn bygwth gyrru allan y Beibl a chylchgronau Cymru. Ymladda cyfarfodydd yr eglwys, yr eisteddfod a’r gyngherdd am eu bodolaeth gyda’r chwaraedy, y rhedegfeydd ceffylau a’r sinema.16

Llwyddai llawer o deuluoedd i gynnal eu cysylltiadau Cymraeg drwy ymweld yn gyson â’u perthnasau yng nghefn gwlad. I blant y cymoedd, yr oedd y cyswllt hwn yn ddolen bwysig gan ei bod yn rhoi chwistrelliad o Gymreictod iddynt ac yn cryfhau eu hymlyniad wrth yr iaith a’r diwylliant Cymraeg. Gwyddai Dyfnallt Morgan mai trwy ymweld yn rheolaidd â Llanddewibrefi yn sir Aberteifi y llwyddodd i ymarfer ei Gymraeg a ‘chadarnhau’ ei afael arni.17 Wrth chwarae gyda chefndryd nad oeddynt bob amser yn rhugl eu Saesneg, rhaid oedd defnyddio’r Gymraeg i gyfathrebu, ac yng ng{ydd aelodau hynaf y teulu yr oedd hynny yn orfodol. Yn wir, câi’r rheini a fentrai gyfarch eu perthnasau oedrannus yn Saesneg bryd o dafod am eu hyfdra.18 Yn ôl y llenor Glyn Jones (1905–95), g{r a fagwyd ar aelwyd a oedd yn prysur golli gafael ar yr iaith ym mwrlwm ‘cymysgfa ethnig’ Merthyr Tudful, bu’r cysylltiad teuluol agos â modryb Gymraeg ei hiaith yn hynod o bwysig, ‘a hwyrach taw hi oedd y ddolen gydiol gryfaf rhyngof i a’r iaith Gymraeg pan oeddwn yn fachgen’.19 Ar aelwydydd lle’r oedd rhwydweithiau Cymraeg eu hiaith yn gymharol gryf a lle’r oedd cyfle i glywed yr iaith a’i harfer yn feunyddiol, yr oedd gobaith iddi barhau’n fyw ar wefusau plant. Ond ni ellid gwarantu parhad yr iaith mewn cymdeithas amlddiwylliannol ei natur lle y deuai unigolion o gefndiroedd gwahanol i gysylltiad cyson â’i gilydd. Ymddengys i’r ‘briodas gymysg’ rhwng 16 17

18

19

‘Yr Atwebyd’, ‘At Fy Nghydwladwyr: Llythyr II’, Y Darian, 15 Mehefin 1916. Dyfnallt Morgan, ‘ “. . . Deigryn am a fu”: Atgofion am Ddowlais 1917–1935’, Taliesin, 71 (1990), 41–8. Amgueddfa Werin Cymru [AWC], tâp 7537, tystiolaeth gwraig o Gwm Ogwr (g. 1921); Llyfrgell Glowyr De Cymru [LlGDC], tâp 115, tystiolaeth g{r o Fedlinog (g. 1915). Alun Oldfield-Davies (gol.), Y Llwybrau Gynt. I (Llandysul, 1971), tt. 64–5.

137

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

138

siaradwyr Cymraeg a siaradwyr di-Gymraeg ddod yn fwyfwy cyffredin yng nghymunedau diwydiannol y de, ac yr oedd yn anorfod y byddai’r Saesneg, o’i defnyddio’n feunyddiol gan ddau gymar, yn ei sefydlu ei hun yn brif iaith yr aelwyd a’r plant. Gan nad oes gennym wybodaeth fanwl yn y cyfrifiadau, fodd bynnag, anodd iawn yw canfod faint yn union o ryngbriodi a ddigwyddai, heb sôn am wybod pa iaith a leferid ar yr aelwydydd hynny. Dengys cofrestri priodas tri o gapeli Cymraeg Cwm Rhondda mai pur anaml y byddai eu haelodau yn priodi â phobl nad oeddynt o’r cyffiniau, ac er na ellir canfod pa iaith a ddefnyddid ar aelwydydd y rhai a briodwyd yn y capeli hyn, y mae’n bur debyg nad oedd ‘priodasau cymysg’ yn gyffredin iawn, o leiaf ymhlith aelodau’r capeli Cymraeg.20 Gellid tybio, fodd bynnag, ar sail tystiolaeth sylwebyddion yr oes, mai’r ‘briodas gymysg’ oedd melltith ieithyddol bennaf y cyfnod, gan mai’r Gymraeg, bron yn ddieithriad, a fyddai’n ildio ei lle ar y cyfryw aelwydydd.21 Dywedid bod y priodasau ‘mwngleraidd’ hyn yn ‘gwanychu Cymru’ oherwydd ‘nad oes gan yr estron, bydded {r neu wraig, tad neu fam, nemawr o honynt serch ac atdyniad at ddelfrydau Cymreig’.22 Ni ellir profi, serch hynny, i’r priodasau hyn fod yn fwy niweidiol i’r Gymraeg na phriodasau rhwng siaradwyr Cymraeg difater yngl}n â’u hiaith. Ond ym 1932 argyhoeddwyd un sylwebydd mai’r ‘briodas gymysg’ a oedd yn gyfrifol am lygru iaith trigolion y cymoedd diwydiannol. Yn ei dyb ef, yr oedd y fratiaith a glywid o enau plant o ‘Flaen Cwm Rhondda i Bontypridd ac o’r Mardy i’r Porth’ yn ddigon i ‘dynnu d{r i’ch llygaid’.23 Wrth drafod ffaeleddau’r ‘briodas gymysg’, cytunai sylwebyddion yr oes y byddai rhywfaint o obaith i’r Gymraeg gael ei throsglwyddo i’r plant petai’r fam yn medru’r Gymraeg. Awgrymid mai ei thueddiadau ieithyddol hi fyddai fwyaf dylanwadol yn y pen draw.24 Gan nad oedd gan ferched priod y cymunedau diwydiannol hyn yr hawl na’r cyfle i ddal swyddi amser llawn a’u bod, felly, yn treulio’r rhan helaethaf o’u hamser yng nghwmni eu plant ar yr aelwyd, y mae’n bur debyg fod cryn sail i’r honiad. Cadarnhawyd hynny yn adroddiad Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg ym 1927: ‘Nid gwaeth pa mor eiddgar fyddo’r tad . . . y fam sy’n effeithio fwyaf ar fywyd y plant, a hi sydd yn eu trin yn y cyfnod pan

20

21

22 23 24

LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd O25/1–2. Cofrestri Priodas Jerusalem, Tonpentre 1913–32, 1935–45; O27/1 Cofrestr Priodas Bethesda, Blaenrhondda, 1912–47; O29/1 Cofrestr Priodas Horeb, Treherbert, 1908–48. L. F. Taylor, ‘Welsh v. English: The Position in Industrial South Wales as Revealed by the Census of 1911’, Wales, V, rhif 3 (1914), 161–3; Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 273. Y Darian, 21 Mehefin 1923, 31 Rhagfyr 1931. Ibid., 7 Ionawr 1932. LlGC Llsgr. 9356E. Memorandwm rhif 82, tystiolaeth Eglwys Bresbyteraidd Cymru gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg; William Jones, ‘Dylanwad ac Addysg Mam’, Y Drysorfa, LXXX, rhif 959 (1910), 412–14; D. Miall Edwards, Iaith a Diwylliant Cenedl (Dolgellau, 1927), t. 67.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

ellir dylanwadu fwyaf arnynt.’25 Tystiodd yr awdur, Robert Morgan, g{r a fagwyd ym Mhenrhiw-ceibr yn y 1920au, mai Saesneg oedd iaith yr aelwyd oherwydd na fedrai ei fam y Gymraeg: ‘At home my father spoke in English, for my mother was not Welsh speaking, consequently my sisters and I grew up with only a smattering of the language.’26 Chwaraeai’r fam ran allweddol, felly, yn addysg gynnar ei phlentyn a diau fod cryn sail i’r honiad mai hi oedd yr ‘athrawes bwysicaf’ a’r un a ‘benderfynai ei iaith’.27 Yr oedd ystyr ddyfnach, felly, i gerdd gellweirus Thomas Jacob Thomas (Sarnicol), ‘Iaith fy Mam’, a gyhoeddwyd ym 1935: ‘Cymraeg yw’ch iaith chwi, ond, Dadi, pam ’Rych chwi yn ei galw yn Iaith fy Mam?’ ‘Am fod dy fam, mae’n debyg, Johnny, Yn siarad llawer mwy ohoni.’28

Mewn rhai achosion, gallai ymdrech mam i drosglwyddo’r iaith Gymraeg i’w phlant, yn groes i ewyllys ei chymar, arwain at wrthdaro. Priododd gwraig o Glydach Vale Babydd o Wyddel ond, ar ôl cyfnod hir o anghytuno a ffraeo, ymadawodd y g{r ym 1917, gan honni i’w wraig dorri eu cytundeb priodasol drwy fynnu siarad Cymraeg â’u mab, darparu llyfrau Cymraeg ar ei gyfer, a’i fagu mewn capel Ymneilltuol.29 Eithriad prin oedd achos fel hwn, fodd bynnag, ac anodd credu y byddai llawer o ferched yn fodlon aberthu eu priodas er lles y Gymraeg. Eto i gyd, credai rhai o garedigion y Gymraeg y dylai pob mam gydwybodol wneud safiad o blaid ei hiaith frodorol, gan ymroi i’w chyfrifoldeb diwylliannol ar yr aelwyd. Drwy bwysleisio swyddogaeth y fam yn y proses cymhleth o drosglwyddo iaith, rhoddid grym arbennig i’r ddadl dros ddiogelu cysegredigrwydd y cartref a chynnal urddas y ferch fel mam a gwraig. Yn eu hymgyrchoedd dygn i ennill teyrngarwch ieithyddol y mamau, tynnai’r cymdeithasau Cymraeg a cholofnwyr y papurau Cymraeg sylw arbennig at hyn. Gresynai ‘Eluned’, a ysgrifennai yn Tarian y Gweithiwr ym 1914, fod merched Cymru yn poeni mwy am ennill y bleidlais nag am ennill teyrngarwch ieithyddol eu plant. Gobeithiai y megid ‘cwmni o “suffragettes” yng Nghymry [sic], nid i hawlio’r “vote” a chael myned i St. Stephan i siarad ynfydrwydd, ond i hawlio fod

25

26 27

28 29

Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 276. Gw. hefyd LlGC Llsgr. 9354E. Memorandwm rhif 35, tystiolaeth Mrs J. E. Evans, Abertawe (athrawes yn Ysgol Gynradd Palmerston Road, Y Barri), gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg, 10 Hydref 1925. Robert Morgan, My Lamp Still Burns (Llandysul, 1981), t. 20. Sylwadau’r Parchedig R. J. Jones gerbron Cinio G{yl Dewi Cymrodorion Aberdâr, Tarian y Gweithiwr, 12 Mawrth 1914; a’r colofnydd ‘Yr Atwebyd’, Y Darian, 30 Tachwedd 1916. Thomas Jacob Thomas (Sarnicol), ‘Iaith fy Mam’, Blodau Drain Duon (Llandysul, 1935), t. 35. Rhondda Leader, 17 Chwefror 1917.

139

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

140

pob Cymraes i siarad Cymraeg a’i phlentyn’.30 Cri un garfan benodol oedd hon, wrth reswm, ac un a leisid yn bennaf yng ngholofnau Cymraeg y papurau lleol ac ar dudalennau’r cyfnodolion enwadol a llenyddol. Nid damwain ydoedd, felly, fod sawl golygydd ar ddechrau’r 1930au wedi cyhoeddi cerdd y diweddar R. J. Derfel (1824–1905), ‘Magwch Blant i Gymru’, gan ddisgwyl, y mae’n rhaid, y byddai’r neges yn pigo cydwybod darllenwyr.31 Yr oedd yr ‘apêl at famau’ yn thema gyson yn llenyddiaeth y cyfnod, fel y dengys y gadlef hon o eiddo Walter Morgan (Murmurydd), bardd-löwr o’r Gelli, y Rhondda: Famau Cymru, ymwrolwch Dewch ymaflwch yn y llyw Dewch o ddifrif ymegnïwch Os am gadw’r iaith yn fyw; Famau, rhowch yng ngenau’r plentyn Y Gymraeg – iaith ore’r byd, Dewch lledaenwch ein hiaith ddillyn O! parablwch hi o hyd.32

Honnid yn aml, felly, mai’r fam a oedd yn gyfrifol am y dirywiad ieithyddol ar aelwydydd y cymoedd diwydiannol. Cyhoeddodd y Parchedig T. Eli Evans, Aberdâr, heb flewyn ar ei dafod gerbron gwesteion yng nghinio G{yl Dewi Cymrodorion y dref ym 1914 fod ‘Seisnigeiddiwch Aberdâr i’w briodoli i’r mamau ac nid i’r tadau’.33 Ym 1927 aeth gweinidog arall mor bell â honni pe byddai’r Gymraeg farw y byddai ‘ei gwaed ar ben y rhywdeg’.34 Mewn gwirionedd, yr oedd beio mamau am fethiannau ieithyddol eu plant yn hen g{yn gan bleidwyr y Gymraeg. Dywedid bod merched nid yn unig yn rhy barod i ildio i’r Saesneg ar eu haelwydydd, ond hefyd yn ddigon digywilydd i wneud ymdrech fwriadol i gyflwyno’r Saesneg i’w plant.35 Honnwyd ym 1932 mai peth cyffredin oedd clywed ‘mamau Cymru yn gwastraffu eu Saesneg gwael ac yn Cymreigyddio eu Saesneg am na allant wneuthur yn well’.36 Fel y nododd ‘Yr Atwebyd’ yn ei golofn bryfoclyd ar gyfer ei ‘Gydwladwyr’: ‘y plant sydd yn siarad y Saesneg waethaf yw’r plant a ddysgant Saesneg carbwl oddiwrth famau allent ddysgu Cymraeg da iddynt . . . ac – o’r arswyd – y fath Saesneg’.37 Yr oedd yr enghraifft 30 31 32 33 34 35

36 37

Tarian y Gweithiwr, 21 Mai 1914. Gw. Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 26 Awst 1933; Aberdare Leader, 26 Awst 1933. Y Darian, 24 Chwefror 1927. Tarian y Gweithiwr, 12 Mawrth 1914. LlGC, Papurau Gwenith Gwyn A/4. Williams, Oes y Byd i’r Iaith Gymraeg, t. 17; Dan Isaac Davies, 1785, 1885, 1985, neu Tair Miliwn o Gymry Dwy-ieithawg mewn Can Mlynedd (Dinbych, 1886), t. 22; Owen Morgan (Morien), History of Pontypridd and Rhondda Valleys (Pontypridd, 1903), t. 9. E. J. Jones, Eneideg Cenedl a Phwnc yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1932), t. 9. ‘Yr Atwebyd’, ‘At Fy Nghydwladwyr’, Y Darian, 30 Tachwedd 1916.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

a roddwyd gerbron cynulleidfa o Fedyddwyr yn ystod eu cynhadledd ym Mheny-bont ar Ogwr ym 1928 yn nodweddiadol, y mae’n debyg, o’r ‘Saesneg carbwl a siaredir gan lawer o famau ar yr aelwydydd: “I know it’s my umbrella by its leg.” Gwaradwyddant eu hunain wrth geisio siarad Saesneg’.38 Ni ellir osgoi’r ffaith fod pwysau cymdeithasol ac economaidd yn dylanwadu’n drwm ar ddewisiadau ieithyddol llawer o famau cyffredin. Y mae’n bur debyg fod rhai mamau yn siarad Saesneg â’u plant gan dybio mai’r iaith honno a fyddai’n fwyaf defnyddiol iddynt yn y dyfodol. Dyna, yn sicr, oedd barn Lewis Morgan o’r Cymer, g{r a gredai fod nifer o deuluoedd Cymraeg y Rhondda yn esgeuluso eu mamiaith gan ‘mai Saesneg sy’n rispectabl ac yn allwedd i gymdeithas y bobl fawr’.39 Y meddylfryd hwn oedd ‘gwreiddyn y mater yn ddiddadl’, yn ôl ysgrifennydd un o gapeli Cymraeg Pontypridd a sylwodd ym 1925 fod nifer o rieni a oedd yn mynychu’r capel hwnnw ‘yn barod i gredu eu bod yn iselhau eu hunain wrth siarad yr Iaith Gymraeg’.40 Mamau ‘cyffredin’ a ddeuai dan y lach fynychaf am weithredoedd ‘bradwrus’ o’r fath, ond dylid nodi bod cryn feirniadu hefyd ar agwedd ragrithiol aelodau o’r ‘sefydliad’ Cymraeg yn y cyd-destun hwnnw. Honnid bod ‘gwladgarwyr proffesiynol’ ymhlith y garfan a oedd waethaf am waradwyddo’r Gymraeg ar eu haelwydydd. Collfernid gweinidogion ac athrawon blaenllaw am fod yn ‘Ddic-Siôn-Dafyddol’: yn condemnio difrawder ieithyddol trwch y boblogaeth tra oedd y Gymraeg yn alltud ar eu haelwydydd eu hunain.41 Ym 1921 anogodd golygydd y Rhondda Leader y cymdeithasau Cymraeg i ddiarddel aelodau rhagrithiol o’r fath: the schoolmaster who bans Welsh in his own school, the minister who has neglected to bring up his own children in the knowledge of the mother tongue, the tradesman who persists in conducting his business in English, and the snobs of the Welsh churches who speak the alien tongue as soon as they are out of the chapel.42

Ni synnai gohebydd Cymraeg y Rhondda Socialist fod yr iaith Gymraeg yn prysur golli tir a pharch yn y Rhondda ym 1913, gan fod ‘llawer o’r bobl hyny a wylant ddagrau hidl am golli’r famiaith yn siarad Saesneg efo’u plant ar yr aelwyd’.43 Wrth i fywyd teuluol a chymdeithasol ddatblygu a newid, yr oedd yn anorfod y byddai’r agweddau cymdeithasol a feithrinwyd yn sgil profiadau y tu allan i’r 38

39

40

41 42 43

Sylw a wnaed gan S. Griffiths, Pen-y-bont ar Ogwr, gerbron Cwrdd Dosbarth Bedyddwyr Pen-ybont a’r Cylch, Y Darian, 8 Mawrth 1928. Geiriau Lewis Morgan mewn araith ar y testun ‘Adfer y Gymraeg’, a draddodwyd gerbron Cymdeithas Cymry’r Porth a’r Cylch ym 1926, Y Darian, 23 Mai 1929. LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd C2/23. Holiadur Cyfarfod Misol Methodistiaid Calfinaidd Dwyrain Morgannwg ar yr iaith Gymraeg, tystiolaeth T. J. Perrott, Ysgrifennydd Soar, Trehopcyn, 15 Hydref 1925. Y Darian, 4 Awst 1921. Rhondda Leader, 13 Ionawr 1921. Rhondda Socialist, 15 Mawrth 1913.

141

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

142

cartref yn dylanwadu ar agweddau ieithyddol ar yr aelwyd. Yr oedd newidiadau mawr ar droed eisoes yn y cyfnod cyn y Rhyfel Mawr a lleisiwyd pryder gan rai gweinidogion yngl}n â’u heffaith ar swyddogaeth draddodiadol yr aelwyd.44 Ym 1920 barnai D. Miall Edwards, Athro mewn Diwinyddiaeth yng Ngholeg Coffa Aberhonddu, fod yr aelwyd draddodiadol a fu ‘gynt yn gyfuniad o ysgol, eisteddfod, senedd, ac eglwys’ wedi ei thanseilio’n llwyr gan ddatblygiadau’r oes. Yn ei dyb ef, yr oedd yn hollbwysig ‘ail-gyfannu’r aelwyd fel undod cymdeithasol’ os oeddid am geisio adfer ‘diwylliant Cymreig yr aelwyd’.45 Anodd iawn, fodd bynnag, oedd brwydro yn erbyn y datblygiadau grymus ym myd trafnidiaeth a chyfathrebu a oedd yn milwrio yn erbyn cyrraedd y nod hwnnw. Bu chwyldro ym mhatrymau teithio’r boblogaeth gyda’r twf aruthrol yn narpariaeth gyhoeddus y cwmnïau bysys lleol a chyda dyfodiad y modur preifat. Ac nid oedd yn angenrheidiol ychwaith i adael clydwch y cartref i brofi seiniau ac awyrgylch dieithr gan fod y datblygiadau ym myd darlledu a chyhoeddi bellach yn treiddio’n ddwfn i’r aelwydydd mwyaf Cymraeg. I wragedd a dreuliai gryn amser gartref, yr oedd dyfodiad y set radio, neu’r ‘teleffôn di-wifr’, ym 1922, o bwys arbennig.46 Yn wir, yn ei ymgyrch hysbysebu ym 1923, honnodd gwerthwr setiau radio o Bontypridd fod y teclyn hwnnw yn gaffaeliad gwirioneddol i wraig y t}.47 Gresynai ymgeleddwyr y Gymraeg fod cynifer o Gymry yn prynu’r setiau hyn, gan weddnewid naws ac awyrgylch eu cartrefi: ‘Ar yr aelwyd lle na chlybuwyd cyn hyn yr un iaith ond y Gymraeg . . . bellach clywir yno fiwsig y jazz.’48 Honnodd Eluned Bebb yn Yr Efrydydd ym 1937 fod y sefyllfa yng nghartrefi Cymru wedi dirywio’n enbyd a bod y rhagolygon ar gyfer yr iaith a’i diwylliant yn bur ddu. Bellach sefydliadau prin iawn oedd yr ‘aelwydydd gwirioneddol Gymreig, lle na chlywir gair o Saesneg’ ac nid oedd bywyd y mwyafrif o gartrefi Cymru ‘namyn drych egwan o fywyd estron’.49 Yr oedd hefyd nifer o ffactorau ymarferol yn gyfrifol am wanhau dylanwad diwylliannol yr aelwyd Gymraeg. Tybiai Murmurydd fod safon wael y tai yng Nghwm Rhondda yn effeithio’n uniongyrchol ar ddyfodol yr aelwyd draddodiadol, gan ei bod yn gorfodi ei thrigolion i ‘[l]lygru eu meddyliau dirf yn y 44

45 46

47 48

49

Gw., er enghraifft, R. G. R. [R. Gwylfa Roberts], ‘Cerrig Llam: Yr Aelwyd Gymreig’, Y Dysgedydd, 93 (1914), 127–33; D. Price, ‘Lle’r Cartref ym Mywyd y Genedl’, Seren Gomer, VI, rhif 3 (1914), 113–21; T. Mason, ‘Dylanwad yr Aelwyd’, Glamorgan Free Press, 11 Ionawr 1917. D. Miall Edwards, ‘Y Rhagolwg Newydd yng Nghymru’, Y Beirniad, VIII, rhif 4 (1920), 236. LlGC, Llsgrau. Jack Jones 146. ‘Report on a Survey of the Social Effects of the Coming of Broadcasting in South Wales for the BBC, 1938.’ Rhondda Gazette, 13 Hydref 1923. T. Davies, ‘Dylanwad Estronol ym Mywyd y Cymro Heddiw’, Y Tyst, 28 Mai 1931. Gw. hefyd sylwadau a wnaed ynghylch dylanwad darlledu drwy gyfrwng yr iaith Saesneg gan ‘Gymry sir Forgannwg (Caerdydd yn bennaf)’ ym 1930: ‘Our children hear enough in the streets, and in the schools, but they never heard anything but Welsh on the hearth; now with the wireless English has invaded our very Hearth.’ LlGC, Papurau Thomas Jones, Dosbarth H, cyf. 18, rhif 25, 18 Chwefror 1930. Eluned Bebb, ‘Ni Ellir Cenedl Heb y Cartrefi’, Yr Efrydydd, II, rhif 3 (1937), 38.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

chwaraedai gwagedd ac yn awyrgylch afiach y darluniau byw cyffrous’.50 Yn sicr, yr oedd amodau byw truenus nifer o wragedd a merched ifainc yn peri i lawer ohonynt chwilio am ddiddanwch a chysur mewn canolfannau o’r fath.51 Pa ryfedd, felly, mai gwragedd a merched ifainc, fe ddywedid, oedd ‘mynychwyr mwyaf selog y cinema’ yn ystod y blynyddoedd llwm rhwng y rhyfeloedd.52 I wraig i löwr fel Meri Williams, cymeriad yn un o straeon byrion D. Jacob Davies, yr unig gysur mewn bywyd oedd ei hymweliad wythnosol â’r sinema, lle y câi ‘ymollwng i freichiau melfed y gadair esmwyth a rhoi pleth ar ei meddwl blin. Iddi hi, a garcharwyd yn rhy ifanc ynghanol damprwydd ac anghysur 12, Miners Row, yr oedd y Plaza yn rhyw Afallon o foethusrwydd a’i lusern cuddiedig yn bwrw enfys hud o olau ar y llen arian’.53 O gofio mor boblogaidd oedd y sinemâu yn ystod y cyfnod hwn, hawdd dychmygu bod delweddau Americanaidd wedi llwyddo i swyno eu cynulleidfaoedd. Credai Dorothy Roberts ym 1924 fod y sinema wedi disodli’r seiat fel dylanwad cymdeithasol grymus, ac ategwyd hynny gan W. Haydn Davies ym 1933.54 Ymddengys, felly, fod sail i’r pryderon ynghylch effaith y canolfannau adloniant newydd ar y diwylliant brodorol Cymraeg. Nid gwaith hawdd, fodd bynnag, oedd darbwyllo trwch y boblogaeth o’r goblygiadau ieithyddol hirdymor. Yn y Rhondda ym 1918 ceisiodd y sefydliad Ymneilltuol apelio’n uniongyrchol at ‘famau’r Cwm’ a’u hannog i ddefnyddio eu dylanwad ar yr aelwyd er mwyn dileu’r arferion cymdeithasol newydd ac annymunol hyn.55 Fodd bynnag, fel y nododd ‘Llais Llafur’, llythyrwr a gefnogai’r ymgyrch i agor neuaddau trwyddedig ar y Sul, ni allai’r ‘bobl sydd “yn cael byd da yn helaethwych beunydd” ’ fyth amgyffred y diflastod a brofid ar aelwydydd teuluoedd cyffredin y Rhondda nac ychwaith sylweddoli mor amherthnasol oedd eu hapêl at famau’r Cwm: Nid yw bywyd fel y mae yn werth ei fyw i gannoedd o famau’r Cwm, ac ofnwyf nad oes gobaith iddynt am ddyddiau gwell o gyfeiriad pulpudau’r lle . . . Famau’r Rhondda, y rhai a wyddoch beth ydyw chwerwder bywyd, y rhai ydych yn gyfarwydd a gwrando ar gwynion eich priod a’ch bechgyn ynglyn a’r driniaeth anheg a dderbyniant yn y 50 51

52 53 54

55

Glamorgan Free Press, 17 Ebrill 1919. Rhondda Leader, 2 Medi 1920; Madeline Rooff, Youth and Leisure: A Survey of Girls’ Organisations in England and Wales (Edinburgh, 1935), t. 85. Y Darian, 18 Chwefror 1932. D. Jacob Davies, ‘Ar Goll’, Y Dyddiau Main: Cyfrol o Storïau (Llandybïe, 1967), tt. 16–17. Dorothy E. Roberts, Oriau Hamdden ac Adloniant (Wrecsam, 1924), t. 2; Walter Haydn Davies, ‘The Influence of Recent Changes in the Social Environment on the Outlook and Habits of Individuals, with Special Reference to Mining Communities in South Wales’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1933), t. 67. Gw. anerchiad gan H. H. Evans, Cilfynydd, Llywydd Undeb Bedyddwyr Dwyrain Morgannwg, gerbron Cynhadledd Flynyddol yr Undeb ym Mhontypridd, Glamorgan Free Press, 11 Gorffennaf 1918. Gw. hefyd awgrym y Parchedig Rowland Hughes, gweinidog capel yr Annibynwyr, Tylorstown, y dylid ‘consyltio efo mamau’r Cwm’ cyn gwneud penderfyniad yngl}n â chaniatáu i neuaddau trwyddedig yr ardal agor ar y Sul. Y Darian, 11 Mai 1916.

143

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

144

gwaith, y rhai ydych yn gaeth i’ch dyledswyddau teuluaidd o flwyddyn i flwyddyn, yn gorfod byw mewn tai anghyfleus ac amgylchoedd anffafriol, rhowch help eich llaw i daflu gorthrwm ymaith.56

I lawer o famau cyffredin, yr oedd ceisio dal y ddeupen ynghyd yn ddigon o gyfrifoldeb heb orfod poeni am ‘ddirywiad’ diwylliannol a chymdeithasol. Oherwydd prinder arian yr oedd nifer helaeth ohonynt eisoes yn rhannu eu t} ag eraill, naill ai drwy gynnig llety i unigolion neu drwy osod ystafelloedd i deuluoedd eraill. Gan eu bod yn byw dan yr un to, yr oedd iaith ac arferion y lletywyr yn sicr o ddylanwadu ar fywyd beunyddiol gweddill y trigolion, a than y fath amgylchiadau, pan nad oedd y cartref bellach ‘yn eiddo i’r teulu’, anodd iawn oedd gwrthsefyll dylanwad lletywyr di-Gymraeg.57 Fel y canfu Rhobet Esmor, cymeriad yn nofel hunangofiannol Rhydwen Williams, Y Siôl Wen, yr oedd presenoldeb lletywyr di-Gymraeg yn tanseilio nodweddion Cymraeg y cartref. Yn wir, ‘nid oedd yn rhy si{r ai cymdoges a dderbyniasai ei fam i’w llochesu ai ryw fath o elyn estronol a gyraeddasai i wenwyno awyrgylch yr aelwyd a sarhau iaith yr aelwyd a pheryglu bywyd yr aelwyd’.58 Yn eironig, drwy ei ymwneud â Will Kingston, y lletywr, daeth Rhobet Esmor ei hun dan ddylanwadau Seisnig ac, er mawr siom i’w fam, yn y diwedd gwadodd ei ‘Welsh ffôl a merchetaidd a neisneis’ gan fynnu ei hateb yn Saesneg.59 Yn wir, yn amlach na pheidio, deuai’r pwysau a arweiniai at newid ieithyddol ar aelwydydd y cymoedd o du’r plant, wrth iddynt geisio ‘unoli eu bywyd meddyliol trwy fynnu defnyddio un iaith yn unig ar bob achlysur’.60 Fel y cadarnhawyd gan astudiaeth a wnaed ym 1924, mewn cyfnod pryd y treuliai plant gryn amser y tu allan i’w cartrefi, yn aml yn cymysgu â chyfeillion o gefndir diGymraeg, yr oedd perygl mawr i’r Saesneg dreiddio i’w sgwrs feunyddiol a meddiannu iaith yr aelwyd.61 Yn ystod yr un flwyddyn honnodd Rhys Elias, Cyfarwyddwr Addysg Merthyr Tudful, fod tueddiadau ieithyddol y maes chwarae yn dylanwadu mwy ar iaith plant yr ardal nag a wnâi iaith y cartref.62 Ac yn ôl tyst a ddaeth gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg yn ystod yr un cyfnod, ni allai cyfarwyddyd rhieni na gweinidogion nac athrawon gystadlu â dylanwad cyfoedion a chyfeillion di-Gymraeg.63 Ymhlith plant yn enwedig, yr oedd yr awydd i gydymffurfio yn gryf, a byddai’r ofn o gael eu hystyried yn wahanol yn 56 57 58 59 60

61 62

63

Y Darian, 11 Mai 1916. LlGC Llsgr. 9356E. Memorandwm rhif 82, t. 19. Rhydwen Williams, Y Siôl Wen (Llandybïe, 1970), t. 132. Ibid., t. 139. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 273. Saer, Smith a Hughes, The Bilingual Problem, t. 44. Merthyr Tydfil Education Committee, Director’s Report on the Teaching of Welsh (Merthyr Tydfil, 1924), t. 3. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 273.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

peri i rai wadu eu bod yn medru’r Gymraeg.64 Ym 1919 sylwodd prifathro ysgol Blaenrhondda ar y modd y byddai plant Fernhill yn siarad Cymraeg â’i gilydd y tu hwnt i gyffiniau’r ysgol ond yn troi i’r Saesneg wrth chwarae yn yr iard ymhlith disgyblion di-Gymraeg.65 Dan yr amgylchiadau, nid oedd dim y gallai rhieni ei wneud i atal y newidiadau ieithyddol hyn gan fod eu plant hwythau yn mynnu eu hateb yn Saesneg. Tystiodd g{r o Flaenllechau, a aned ym 1928, mai’r anghysondeb hwn rhwng bywyd Cymraeg yr aelwyd a Seisnigrwydd yr ysgol a’r stryd a barodd i’w rieni ef roi’r gorau i ddefnyddio’r Gymraeg gartref.66 Bu pwysau cyffelyb yn gyfrifol am greu gwrthdaro mewn llawer o gartrefi wrth i blant wrthod ymateb neu ufuddhau i orchmynion Cymraeg eu rhieni.67 Ar aelwydydd mor rhanedig yr oedd yn anorfod y byddai ymddieithrio yn digwydd ‘rhwng rhieni Cymraeg a’u plant’, ac y byddai’r famiaith yn mynd yn ddim byd mwy nag ‘iaith cyfrinach yr aelwyd rhwng y tad a’r fam’.68 Tybiai llawer o sylwebyddion mai’r gyfundrefn addysg a oedd ar fai, ac mai Seisnigrwydd ysgolion y cymoedd a oedd yn bennaf cyfrifol am lygru iaith y plant. Mewn araith a draddodwyd gerbron cyfarfod o Gymdeithas Cymry’r Porth ym 1915 condemniwyd yr ysgolion yn hallt am iddynt agor ‘llif-ddor’ o Seisnigrwydd a oedd yn bygwth boddi holl ddylanwadau llesol yr aelwyd.69 Eiliwyd y cyhuddiad hwnnw yn Y Darian gan golofnydd a dybiai mai diwrnod du iawn oedd diwrnod cyntaf plentyn yn yr ysgol, gan mai dyna pryd ‘y dechreu[ai] gofidiau’r fam gyda’r Cymro bach’.70 Honnodd y Parchedig Fred Jones, Treorci, mewn llythyr at Gyfarwyddwr Addysg Merthyr Tudful ym 1924, fod rhieni cyffredin yn ‘torri eu calon ymhen chwe’ wythnos ar ôl i’r plentyn hynaf fyned i’r ysgol’.71 Pryderai’r capeli, yn ogystal, ynghylch dylanwad andwyol yr ysgolion ar iaith eu haelodau iau. Nododd ysgrifennydd capel Cymraeg y Methodistiaid Calfinaidd yn Nhonyrefail ym 1925 fod llawer o rieni yn cael trafferth i ‘gadw eu plant yn Gymry’ wedi iddynt ddechrau ar eu haddysg yn yr ysgolion lleol.72 Serch hynny, ymddengys fod swyddogion y capeli a charedigion yr iaith yn ymwybodol 64 65

66

67

68

69 70 71 72

AWC, tâp 7019, tystiolaeth gwraig o Lwynypia (g. 1904). LlGC Llsgr. 9354E. Memorandwm rhif 36, adroddiad gan O. Jones Owen, prifathro Ysgol Blaenrhondda, gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg, 16 Hydref 1925. Tystiolaeth Elfed Evans (g. 1928) yn Dei Treanor et al. (goln.), Green, Black and Back: The Story of Blaenllechau (Treorchy, 1994), t. 57. LlGDC, tâp 83, tystiolaeth gwraig o’r Maerdy, a thâp 148, tystiolaeth gwraig o Flaendulais (g. 1921); tystiolaeth Gwyneth Fricker yn Mark Davies (gol.), The Valleys’ Autobiography: A People’s History of the Garw, Llynfi and Ogmore Valleys (Bridgend, 1992), t. 59; Morgan, My Lamp Still Burns, tt. 20–1. Gw. Jones, ‘Y Gymraeg a’r Ugeinfed Ganrif’, ac adroddiad o araith Megfam gerbron Cynhadledd Flynyddol Adran Dwyrain Morgannwg a Mynwy o Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Y Porth, 30 Ebrill 1921. Y Darian, 5 Mai 1921. Y Darian, 9 Rhagfyr 1915. Ibid., 9 Mawrth 1916. Ibid., 10 Ebrill 1924. LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd C2/23. Tystiolaeth David Adam, ysgrifennydd Capel y Ton, Tonyrefail, 31 Awst 1925.

145

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

146

mai ar yr aelwyd yr oedd y diffyg pennaf, ac mai difaterwch rhieni, yn anad dim, a oedd yn gyfrifol am y cyfnewid ieithyddol a ddigwyddai yn y mwyafrif o gartrefi’r cymoedd. Dengys sawl arolwg yn yr ysgolion gan awdurdodau addysg lleol fod niferoedd y plant a fedrai’r Gymraeg yn gostwng, er gwaethaf y ffaith fod eu rhieni yn Gymry Cymraeg. Canfu adroddiad a luniwyd gan Bwyllgor Addysg Pontypridd ym 1911 mai dim ond 5 y cant o blant eu hysgolion a oedd yn siarad Cymraeg â’u rhieni, ac adroddwyd gan banel o arolygwyr ysgolion yn Aberpennar ym 1914 fod y Gymraeg eisoes yn ‘iaith estron’ i blant mewn ysgolion lleol.73 Nodwyd mewn adroddiad a baratowyd gan Gymanfa Ddwyreiniol Bedyddwyr Morgannwg ym 1915 fod prinder Cymraeg ymhlith y genhedlaeth iau yn peri anawsterau lu i’r capeli Cymraeg. Datgelwyd bod 86 y cant o eglwysi’r Gymanfa yn y Rhondda yn dioddef oherwydd na fedrid y Gymraeg gan eu haelodau ac felly hefyd yn 82 y cant o eglwysi ym Mhontypridd, 73 y cant yn Rhymni a 70 y cant yn nosbarth Merthyr Tudful.74 Yn ofer yr erfyniai swyddogion y capeli am fwy o gymorth gan rieni. Er bod llawer o rieni yn parhau i anfon eu plant i’r oedfaon a’r ysgol Sul, ni allai’r rhai ieuaf yn eu plith ddeall fawr ddim a ddywedid yno.75 Honnwyd ym 1921 fod pregethwyr yng nghapeli ac eglwysi Morgannwg yn gorfod traddodi pregethau ‘in hotch-potch, half Welsh, half English – neither fish, flesh nor fowl – but a wretched mixture of both languages’.76 Honnodd y bardd a’r diwinydd John Jenkins (Gwili) iddo glywed ‘fwy nag unwaith’ fod ‘gwasanaeth y capel Cymraeg fel rhyw lith mewn Groeg i gannoedd o ieuenctid’ y Rhondda yn nechrau’r 1920au.77 Collfernid rhieni’r aelodau ifainc hyn yn hallt gan garedigion y Gymraeg, a mawr oedd dirmyg D. Arthen Evans, ysgrifennydd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, tuag at rieni a fagai eu plant ‘fel estroniaid yn eu cartrefi eu hunain’, gan ddisgwyl i eraill wneud iawn am eu diffygion ieithyddol.78 Y mae’n anodd esbonio paham y gollyngwyd y Gymraeg ar gynifer o aelwydydd. Rhaid bod nifer o rieni wedi penderfynu na allent bellach frwydro yn erbyn dylanwadau grymus y gymdeithas Seisnig. Fel y cydnabu tyst a ddaeth 73 74

75

76 77

78

Pontypridd Observer, 20 Mehefin 1914; Aberdare Leader, 21 Chwefror 1914. Cymanfa Ddwyreiniol Bedyddwyr Morgannwg, Cwestiwn yr Iaith Gymraeg, sef Ymchwil yn Egluro Dwys Gyfyngder y Cyfnod parthed Anwybodaeth y Plant a’n Hieuenctid o’r Iaith Gymraeg, yn bennaf yn eu Perthynas a’r Gwasanaeth Crefyddol (Aberdâr, 1915), t. 14. Gw. Y Tyst, 27 Hydref 1915; LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd C2/23. Tystiolaeth D. R. Morgan, Ysgrifennydd Bethania, Llwynypia, 15 Medi 1925; Adroddiad Capel y Bedyddwyr, Tabernacl, Pontypridd am y flwyddyn 1925 (Pontypridd, 1926), t. 4; Adroddiad Capel y Tabernacl MC, Abercynon am y flwyddyn 1927 (Abercynon, 1928), t. 2. Rhondda Leader, 20 Hydref 1921. John Jenkins (Gwili), ‘Y Gymraeg yn ei Pherthynas ag Addysg ac â Chrefydd Heddyw’, Y Geninen, XXXVIII, rhif 3 (1920), 143. D. Arthen Evans, ‘Cymry Heddyw’, ibid., XLI, rhif 5 (1923), 268. Gw. hefyd Caleb Rees, ‘Dysgu’r Gymraeg yn yr Ysgolion’, Y Beirniad, I, rhif 4 (1911), 225–40; D. Tecwyn Evans, ‘Yr Iaith Gymraeg a Chrefydd Cymru’, Y Geninen, XLII, rhif 1 (1924), 17–23.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg, ofnid y gallai’r ‘gwrthdaro’ rhwng bywyd Cymraeg yr aelwyd a bywyd Saesneg yr ysgol arwain at ‘deleterious “interferences” ’ ym meddwl yr ifanc.79 Yn ôl colofnydd a ysgrifennai yn Y Ddraig Goch ym 1929, bu’r awydd i sicrhau ‘parhad didor’ rhwng bywyd y cartref a bywyd yn y gymuned yn gyfrifol am weddnewid y cyfrwng ieithyddol ar sawl aelwyd Gymraeg.80 Hawdd deall paham y teimlai rhai cynghorau ac awdurdodau addysg lleol mai ofer oedd ymdrechu i hyfforddi plant drwy gyfrwng iaith a gâi ei hesgeuluso mor aml gan rieni ar yr aelwyd.81 Ym 1922, gweld bai ar ‘y mamau gartref’ a wnaeth prifathrawes un o ysgolion Aberdâr, gan wadu’n daer fod ei hysgol hi yn euog o ‘ddirmygu’r Gymraeg’.82 Er i rai unigolion, megis O. Jones Owen, prifathro ysgol Blaenrhondda, geisio darbwyllo rhieni’r ardal y gallai’r Gymraeg fod o ddefnydd gwirioneddol i’w plant yn y dyfodol,83 yr oedd yn amlwg na ellid newid agwedd y mwyafrif, yn enwedig y rheini a oedd eisoes wedi gollwng y Gymraeg ar eu haelwydydd ac a deimlai’n flin fod eu plant yn derbyn cyfran o’u haddysg drwy gyfrwng yr iaith ‘orfodol’ honno.84 Yn ôl J. Vyrnwy Morgan, teimlai llawer o rieni y gallent hwy ddarparu hyfforddiant digonol drwy gyfrwng y Gymraeg ac mai priod waith yr ysgol oedd dysgu drwy gyfrwng yr iaith fasnachol, gystadleuol a gwirioneddol ddefnyddiol honno, sef y Saesneg.85 Yr oedd hon yn farn gyffredin ymhlith rhieni a fynnai roi pob cyfle i’w plant i sicrhau gwaith neu ddilyn gyrfa.86 Yn nhyb Herbert Morgan, darlithydd a gweinidog a fagwyd yn y Rhondda, yr oedd cyfuniad o agweddau cymdeithasol a thueddiadau economaidd wrth wraidd blaenoriaethau ieithyddol rhieni’r ardal: ‘a certain servile and snobbish attitude which regarded the English language as the cachet of a superior education, and . . . the well intentioned but utilitarian desire of parents to provide their children with better opportunities for self-advancement’.87

79

80

81

82 83

84

85 86

87

LlGC Llsgr. 9356E. Memorandwm rhif 105, tystiolaeth D. T. Davies, Arolygwr Cynorthwyol Ysgolion ei Mawrhydi, gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg. Daisy Harker, ‘Ymuno â’r Blaid Genedlaethol – Sut yr Edrych Merch ar y Mater’, Y Ddraig Goch, 3, rhif 9 (1929), 7. Glamorgan Free Press, 20 Ebrill 1916; LlGC Llsgrau. 9353E a 9355E. Memoranda rhif 12 a 62, tystiolaeth Undeb Cenedlaethol yr Athrawon (NUT) a Phwyllgor Addysg Aberdâr gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg. Y Darian, 30 Mawrth 1922. O. Jones Owen, The Value of the Welsh Language for English Youth in Wales (Tonpentre, 1917); idem, Welsh for the English: English for the Welsh (Wrexham, 1925). Am dystiolaeth ynghylch gwrthwynebiad rhai o rieni’r cylch i’r bwriad o wneud addysg Gymraeg yn orfodol, gw. Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 16 Hydref 1925; ibid., 13 Tachwedd 1925; Rhondda Gazette, 14 Tachwedd 1925. J. Vyrnwy Morgan, The Welsh Mind in Evolution (London, 1925), t. 136. Gw. J. Parry Lewis, ‘The Anglicisation of Glamorgan’, Morgannwg, IV (1960), 28–49; Colin H. Williams, ‘The Anglicisation of Wales’ yn Nikolas Coupland (gol.), English in Wales: Diversity, Conflict and Change (Clevedon, 1990), tt. 19–47. LlGC Llsgr. 9356E. Memorandwm rhif 90, tystiolaeth Herbert Morgan gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg.

147

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

148

Yr oedd y dasg o frwydro yn erbyn yr holl ddylanwadau Seisnig yn ormod o faich i lawer.88 Mewn llythyr a anfonwyd at W. J. Gruffydd yng nghanol y 1920au, nododd George Davies o Dreorci fod yr ‘anhawsterau lu’ a wynebai teuluoedd cyffredin y Rhondda wedi esgor ar ‘oerni a difaterwch’ diwylliannol.89 Ildiai’r teuluoedd mwyaf Cymreig i bwysau’r iaith Saesneg, fel y dangosodd Elizabeth Mary Jones (Moelona) yn ei nofel, Ffynnonloyw (1939).90 Fel y tystiodd sawl un a fagwyd ar aelwydydd Cymraeg yn ystod y cyfnod hwnnw, yr oedd gofyn i’w rhieni ddyfalbarhau yn egnïol i ddiogelu’r Gymraeg yn eu cartrefi.91 Ei hawydd i atgoffa mamau Cymru o’u cyfrifoldeb a symbylodd Catherine John (Megfam) i gyfrannu cyfres o erthyglau i’r Darian ym 1917 yn cynnig cyngor a chyfarwyddyd i famau ifainc ar ‘Sut i Fagu’r Baban yn Gymro’.92 Ar sail ei phrofiad personol o fod yn fam yn Senghennydd, gwyddai nad gorchwyl hawdd oedd ymladd tueddiadau ‘anffafriol’ y gymuned ddiwydiannol, ond credai’n gryf mai ei dyletswydd oedd magu ei phlant yn Gymry Cymraeg. Ym mis Rhagfyr 1928, mewn cyfarfod a drefnwyd dan nawdd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, galwodd Megfam ar famau Cymru i fynnu mai Cymraeg yn unig a siaradai eu plant ar yr aelwyd.93 Yr un oedd neges ‘Yr Atwebyd’, colofnydd arall yn Y Darian: erfyniodd ef ar famau i ‘droi clust fyddar’ i unrhyw eiriau Saesneg a leferid gan eu plant ar yr aelwyd a’u trwytho yn hen chwedlau, hwiangerddi ac alawon gwerin Cymru.94 Yr oedd yn bur amlwg, fodd bynnag, fod llawer o famau Cymraeg eu hiaith eisoes wedi ildio i’r Saesneg ar eu haelwydydd. Ni allai ‘Meiriona’, gwraig a gyfrannai’n gyson i’r papurau Cymraeg ar y thema hon, lai na dychryn wrth feddwl nad oedd ‘mwyafrif merched Cymru mewn cydymdeimlad a dyheuadau goreu ein cenedl’.95 Amlygid patrwm disodliad graddol y Gymraeg yng ngwahanol alluoedd ieithyddol plant o fewn yr un teulu. Ym 1922 bu raid i Megfam gydnabod bod ‘byddin y mamau oedd yn gwrthsefyll y llifeiriant, yn mynd yn llai, a’r plant ieuengaf mewn llawer teulu Cymreig yn Saeson’.96 Ymddengys fod hon yn ffenomen gyffredin ar lawer o aelwydydd yn y cymoedd diwydiannol, sef bod y rhieni wedi llwyddo i fagu eu plant hynaf drwy’r Gymraeg

88

89 90 91

92 93 94 95 96

Gw. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Emily Stanley Davies, ‘Y broblem o fagu plentyn Cymraeg mewn tre’ Saesneg a cheisio cymodi’r ddau fywyd yn ei brofiad’, darlledwyd 27 Ebrill 1938. LlGC, Papurau W. J. Gruffydd II, 207, llythyr gan George Davies, Treorci, at Gruffydd [d.d.]. Elizabeth Mary Jones (Moelona), Ffynnonloyw (Llandysul, 1939), t. 69. AWC, tâp 7019; LlGDC, tâp 103, tystiolaeth g{r o Fedlinog (g. 1899); Morgan, ‘ “. . . Deigryn am a fu” ’. Y Darian, 1 ac 8 Chwefror 1917, 1 Mawrth 1917, 10 Mai 1917, 21 a 28 Mehefin 1917. Western Mail, 3 Rhagfyr 1928. Y Darian, 30 Tachwedd 1916. Meiriona, ‘Ein Hiaith – Ei Choledd a’i Chadw’, Cymru, LX, rhif 358 (1921), 209. Y Darian, 6 Gorffennaf 1922.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

ond wedi methu diogelu’r iaith honno ar wefusau eu plant ieuengaf.97 Yn wir, wrth i Kate Roberts drafod thema ei nofel arfaethedig â Saunders Lewis ym 1932, nofel a fyddai’n portreadu profiadau teulu glofaol cyffredin Cymraeg yn yr ardal, mynegodd ei bwriad i ddangos ‘y newid graddol a ddaeth dros y teulu a theuluoedd eraill cyffelyb yn y Rhondda; e.e. fe {yr y plant hynaf Gymraeg ond nid y plant ieuangaf’.98 Yr oedd profiad y llenor Gwyn Thomas, a aned yn Y Cymer ym 1913, yn enghraifft amlwg o’r math hwn o lithriad ieithyddol. Dim ond y chwe phlentyn hynaf a fedrai’r Gymraeg. Chwedl Thomas ei hun ym 1979: ‘The death of Welsh ran through our family of twelve children like a geological fault.’99 O ddadansoddi tystiolaeth y cyfrifiad yn ogystal ag adroddiadau ysgolion unigol, buan y daw graddfa’r newid ieithyddol o fewn cartrefi Cymraeg yr ardal i’r amlwg. Rhwng 1911 a 1931 disgynnodd nifer y plant rhwng 3 a 9 oed a fagwyd drwy gyfrwng y Gymraeg yn y Rhondda o 43.9 i 27.7 y cant, ac ym Merthyr Tudful bu cwymp mwy sylweddol fyth, o 37.4 i 17.3 y cant.100 Dadlennwyd difrifoldeb y sefyllfa droeon yn yr archwiliadau a wnaed gan bwyllgorau addysg lleol. Dangosodd adroddiad gan brifathrawon rhai o ysgolion ardaloedd y Rhondda ac Aberdâr ym 1927 mai dim ond 8.8 y cant a 15.7 y cant o holl gartrefi disgyblion y ddwy ardal a oedd yn hollol Gymraeg, er gwaethaf y ffaith fod mwy na hanner y rhieni yn medru’r Gymraeg.101 Ym 1928 dim ond 2.3 y cant o’r 9,529 o blant a fynychai ysgolion Pontypridd a oedd yn medru’r Gymraeg, ac yn yr un flwyddyn datgelodd ymchwiliad a wnaed gan Bwyllgor Addysg Aberpennar mai Saesneg a leferid yn 78.7 y cant o gartrefi’r 8,897 o ddisgyblion dan eu gofal, er bod ymron 40 y cant o’r rhieni yn medru’r Gymraeg.102 Er gwaethaf y colledion difrifol hyn ymhlith y genhedlaeth iau, yr oedd canran uchel o blith y grwpiau oedran h}n yn parhau i siarad y Gymraeg yn feunyddiol wrth gymdeithasu. Dibynnai gwragedd yn y cymunedau diwydiannol yn helaeth ar eu rhwydweithiau llafar anffurfiol ac, fel y canfu Beth Thomas yn ei hastudiaeth o batrymau ieithyddol trigolion benyw Pont-rhyd-y-fen, yr oedd natur gyfyng a cheidwadol eu cysylltiadau cymdeithasol yn cadarnhau eu hymlyniad wrth yr iaith

97

LlGDC, tâp 148, tystiolaeth gwraig o Flaendulais (g. 1921); Mary Wiliam, Blas ar Iaith Blaenau’r Cymoedd (Llanrwst, 1990), t. 6; tystiolaeth Vernon Evans yn Davies (gol.), The Valleys’ Autobiography, t. 59. 98 Dafydd Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders: Gohebiaeth 1923–1983 (Aberystwyth, 1992), t. 89. 99 Gwyn Thomas, The Subsidence Factor (Cardiff, 1979), t. 13. 100 Census of England and Wales, 1911, Vol. XII, tt. 30–1; Census of England and Wales, 1931, County of Glamorgan (Part I) (London, 1932), tt. 36–7. 101 LlGC Llsgr. 9353E. Memorandwm rhif 14, tystiolaeth Ffederasiwn Prifathrawon Cymru gerbron Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg. 102 Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 28 Gorffennaf 1928; Aberdare Leader, 7 Gorffennaf 1928.

149

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

150

Gymraeg.103 Y mae’n anodd amcangyfrif faint yn union o Gymraeg a ddefnyddid wrth sgwrsio’n anffurfiol, ond o gofio bod dros 60 y cant o’r gwragedd dros 45 oed yn ardaloedd y Rhondda a Merthyr Tudful ym 1931 yn medru’r Gymraeg, ac ymron 70 y cant o’r gwragedd yn Aberdâr yn yr un flwyddyn, hawdd tybio bod cryn dipyn o’r ymgomio yn Gymraeg.104 Er bod dwyieithrwydd bellach yn norm a bod yr iaith Saesneg wedi disodli’r Gymraeg fel iaith yr aelwyd i raddau helaeth iawn, gallai’r Gymraeg barhau i ddiwallu angen arbennig iawn ymhlith gwragedd y cymoedd diwydiannol, a throid iddi yn fynych i drafod materion preifat mewn cwmni dethol neu er mwyn cadw cyfrinachau rhag y plant.105 Wrth astudio cymunedau dosbarth-gweithiol, y mae nifer o haneswyr wedi tynnu sylw at yr hyn a elwir yn ‘ddiwylliant benywaidd’, sef y diwylliant hunangynhaliol, annibynnol a gyflawnai swyddogaeth arbennig ym mywyd beunyddiol merched.106 Gan mai pur anaml y câi merched cyffredin gyfle i rannu’r un profiadau cymdeithasol â’u gw}r, yr oeddynt wedi creu is-ddiwylliant a oedd yn diwallu eu hanghenion. I raddau helaeth, yr oedd natur bersonol ac anffurfiol eu rhwydweithiau cymdeithasol yn adlewyrchiad o’u statws economaidd a gwleidyddol cymharol isel o fewn eu cymunedau. Tueddid, felly, wrth gymharu natur ac ansawdd eu profiadau gwahanol, i ddibrisio ac wfftio at arwyddocâd arbennig y cysylltiadau anffurfiol a fodolai ymhlith merched.107 Yn wir, aeth awduron adroddiad a baratowyd ar gyfer y Weinyddiaeth Iechyd ym 1921 ar y gymdeithas lofaol mor bell ag awgrymu nad oedd merched yn cyfrannu dim i fwrlwm cymdeithasol y cymunedau hynny: A characteristic feature of working-class life in this Region is that males and females, both children and adults, to a large extent take their recreations separately, or perhaps it would be truer to say that adult females do not as a rule indulge in games at all. The men after their day’s work resort to their clubs or public houses or other places of entertainment, and it is comparatively rare for girls to accompany their male friends or wives their husbands to the various resorts.108 103

Beth Thomas, ‘Differences of Sex and Sects: Linguistic Variation and Social Networks in a Welsh Mining Village’ yn Jennifer Coates a Deborah Cameron (goln.), Women in their Speech Communities: New Perspectives on Language and Sex (New York, 1988), tt. 51–60. 104 Census of England and Wales, 1931, County of Glamorgan (Part I), tt. 36–7. 105 Gw. tystiolaeth yr awdur Alun Richards (g. 1929, Pontypridd) yn Meic Stephens (gol.), Artists in Wales (Llandysul, 1971), t. 57; Eileen Baker, Yan Boogie: The Autobiography of a Swansea Valley Girl (Johannesburg, 1992), t. 49. 106 Gw., er enghraifft, Gerda Lerner, The Majority Finds its Past: Placing Women in History (Oxford, 1981); ‘Culture and Gender: The Separate Worlds of Men and Women’, golygyddol History Workshop Journal, 15 (1983), 1–3; Ellen Ross, ‘Survival Networks: Neighbourhood Sharing in London Before World War I’, ibid., 4–27; Elizabeth Roberts, A Woman’s Place: An Oral History of Working-Class Women 1890–1940 (Oxford, 1984). 107 Rhys Davies, Print of a Hare’s Foot (London, 1969), t. 88; Walter Haydn Davies, Blithe Ones (Port Talbot, 1979), t. 20; Stuart Macintyre, Little Moscows: Communism and Working-Class Militancy in Inter-War Britain (London, 1980), t. 139. 108 Report of the South Wales Regional Survey Committee for the Ministry of Health (London, 1921), t. 58.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

Gwnâi dehongliad gor-syml fel hwn gam mawr â merched y rhanbarth, gan na cheisiai bwyso a mesur eu diddordebau hamdden a’u gweithgarwch cymdeithasol o fewn cyd-destun cymdeithasol a diwylliannol ehangach. Gan nad oedd gan fenywod dosbarth-gweithiol fawr o amser hamdden nac o arian i’w wario ar weithgareddau cymdeithasol ffurfiol, yr oedd eu rhwydweithiau llafar bywiog nid yn unig yn gyfrwng adloniant a difyrrwch pwysig, ond yr oeddynt hefyd yn cryfhau’r cwlwm rhwng cymdogion a charennydd ac, o ganlyniad, yn meithrin ymdeimlad o undod a chyfeillach gymunedol. Rhydd natur ddaearyddol cymoedd glofaol de Cymru, â’u rhesi o derasau culion, arwyddocâd arbennig i’r cysyniad hwn, a gwyddys bod cymunedau hynod glòs wedi eu meithrin oherwydd bod teuluoedd a chyfeillion yn byw mor agos at ei gilydd. At hynny, fel y sylwodd Barrie Naylor, yr oedd y cysylltiadau cymdogol hyn yn gynhaliaeth ysbrydol a materol o bwys yn ystod cyfnodau blin: In the ‘old’ days in the Rhondda the street was the natural unit where good-neighbourliness was whole-hearted and spontaneous. A strong community spirit was forged by two things . . . the closeness forged by sharing dangerous working conditions and the necessity of a neighbour’s support in the hard daily toil which was the woman’s lot.109

Gan fod gwragedd yn treulio rhan helaeth o’u diwrnod yn ymroi i’w gorchwylion ar yr aelwyd, yr oedd yn naturiol mai ar garreg drws y t}, yn y stryd neu yn y siop y meithrinid cysylltiadau â menywod eraill. Ar yr adegau pan oedd eu gw}r wrth eu gwaith, yr oedd diwylliant y stryd yn rhan bwysig iawn o fywyd beunyddiol gwragedd a phlant. Er enghraifft, wrth gyflawni gorchwylion megis golchi dillad neu lanhau carreg y drws, manteisid ar y cyfle i sgwrsio â chymdogesau wrth iddynt hwythau ymgymryd â thasgau cyffelyb.110 I ryw raddau, felly, gellid dadlau bod elfen ‘ffurfiol’ i’r agwedd hon ar fywyd cymunedol, gan mai hwn oedd y dull cydnabyddedig o drosglwyddo a derbyn newyddion. Yr oedd yr arfer o ‘eistedd allan’ o flaen y t} er mwyn cadw llygad ar y plant a chlustfeinio ar y straeon diweddaraf yn fwynhad i lawer o wragedd.111 Eto i gyd, tueddid i ddirmygu rhai agweddau ar y diwylliant llafar bywiog hwn.112 Ystyrid ymddiddan rhwng merched yn ddim ond ‘cleber wast’. Nodwedd 109

Barrie Naylor, Quakers in the Rhondda, 1926–1986 (Brockweir, Chepstow, 1986), t. 15. Rosemary Crook, ‘ “Tidy Women”: Women in the Rhondda between the Wars’, Oral History, 10, rhif 12 (1982), 40–6; S. Minwel Tibbott a Beth Thomas, O’r Gwaith i’r Gwely: Cadw T} 1890–1960 / A Woman’s Work: Housework 1890–1960 (Cardiff, 1994). 111 Gwyn Evans, ‘Onllwyn: A Sociological Study of a South Wales Mining Community’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1961), t. 31; tystiolaeth Olwen Eddy yn Treanor et al. (goln.), Green, Black and Back, t. 44; Mary Davies Parnell, Block Salt and Candles: A Rhondda Childhood (Bridgend, 1991), tt. 127–8. 112 Gw. Rosemary Jones, ‘ “Sfferau ar wahân”? Menywod, Iaith a Pharchusrwydd yng Nghymru Oes Victoria’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Gwnewch Bopeth yn Gymraeg: Yr Iaith Gymraeg a’i Pheuoedd 1801–1911 (Caerdydd, 1999), tt. 175–205. 110

151

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

152

yn perthyn i wraig ddiog oedd y ‘dafod rydd’, a châi gwraig o’r fath ei beirniadu’n llym gan sylwebyddion a gredai y dylai fod ganddi amgenach pethau i’w gwneud â’i hamser.113 Piwis iawn oedd llith un o ohebwyr Cymraeg y Rhondda ym 1936: fe’i siomwyd ef yn fawr wrth weld haid o wragedd yn ‘chwedleua â’u gilydd ganol y bore, a’u gwallt yn flêr a’u gwisg yr un mor flêr, a’u crwyn heb weled d{r ers dyddiau’. Ni allai ymatal rhag cyhoeddi englyn y diweddar Robert Owen Hughes (Elfyn) yn y gobaith o’u diwygio: Er ei ch’wilydd, rhoi ei chalon – mae hi Ar bob math o straeon; Aed i’w th}, a doeth i hon F’ai seibiant hefo sebon.114

Mynegid yr un rhagfarnau dilornus am drafodaethau merched hyd yn oed pan ddeuent ynghyd ar achlysuron ffurfiol. Yn nofelau’r awduron Lewis Jones a T. Rowland Hughes ceir cyfeiriadau gwawdlyd at gyfarfodydd gwleidyddol a chymdeithasol gwragedd y cymoedd glofaol. Yn nhyb eu cymeriadau gwryw, nid oedd Clwb y Merched a’r Urdd Gydweithredol yn ddim byd mwy na ‘Chlwb Clebran’ a ‘Siop Siarad’.115 Er gwaethaf y fath sylwadau difrïol, yr oedd dylanwad arbennig gan rwydweithiau llafar gwragedd cyffredin. Dyma’r cyfrwng a roddai ryw gymaint o awdurdod iddynt ac a’u galluogai i gywiro ymddygiad cymdeithasol annerbyniol. Drwy gyfrwng y ‘clecs’, ceisid cynnal safonau moesol a chymdeithasol penodol a oedd yn fodd i sicrhau sefydlogrwydd ac unoliaeth gymunedol.116 Cosbid unigolion y tybid eu bod wedi ymddwyn yn ‘anghymdeithasol’ drwy godi cywilydd arnynt yn gyhoeddus. Penyd llawer gwaeth, serch hynny, oedd alltudio’r ‘droseddwraig’ drwy ei hanwybyddu a’i diarddel o rwydweithiau llafar y gymuned. Defnyddid tactegau geiriol yn gyson yn ystod anghydfodau diwydiannol, yn enwedig yn achos cynffonwyr a bradwyr.117 Profiad cyffredin oedd clywed gwragedd yn defnyddio eu 113

Rhondda Fach Gazette, 13 Gorffennaf 1929. Gw., er enghraifft, cerdd Murmurydd i’r ‘Glepwraig’, Y Darian, 14 Rhagfyr 1922. 114 Free Press and Rhondda Leader, 14 Mawrth 1936. 115 Lewis Jones, We Live (London, 1939), t. 15; T. Rowland Hughes, William Jones (Aberystwyth, 1944), t. 245. 116 Am drafodaeth bellach ar y mater hwn, gw. Melanie Tebbutt, ‘Women’s Talk? Gossip and “Women’s Words” in Working-Class Communities, 1880–1939’ yn Andrew Davies a Steven Fielding (goln.), Workers’ Worlds: Cultures and Communities in Manchester and Salford, 1880–1939 (Manchester, 1992), tt. 49–73; eadem, Women’s Talk? A Social History of ‘gossip’ in Working-Class Neighbourhoods, 1880–1960 (Aldershot, 1995). 117 Angela V. John, ‘A Miner Struggle? Women’s Protests in Welsh Mining History’, Llafur, 4, rhif 1 (1984), 72–90; Rosemary A. N. Jones, ‘Women, Community and Collective Action: The “Ceffyl Pren” Tradition’ yn Angela V. John (gol.), Our Mothers’ Land: Chapters in Welsh Women’s History, 1830–1939 (Cardiff, 1991), tt. 17–41. Defnyddid yr un math o dactegau gan wragedd Maes Glo De Cymru yn ystod streic y glowyr, 1984–5; gw. Hywel Francis a Gareth Rees, ‘ “No Surrender in the Valleys”: The 1984–85 Miners’ Strike in South Wales’, Llafur, 5, rhif 2 (1989), 41–71; Vicky Seddon (gol.), The Cutting Edge: Women and the Pit Strike (London, 1986), t. 271.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

‘prif arf ymosodol’, chwedl un sylwebydd, i dafodi bradwyr.118 Yn wir, credid bod dioddef y fath driniaeth gan ferch yn hytrach na chan {r yn dwyn mwy o warth ac anfri ar droseddwr. Rhaid bod yn ofalus, felly, rhag portreadu’r cymunedau glofaol fel rhai unedig a chytûn, lle’r oedd pawb yn elwa ar wead clòs y gymdeithas. Fel y dengys Joanna Bourke yn ei hastudiaeth o ddiwylliant cymunedau dosbarth-gweithiol, ni ddylid cymryd yn ganiataol fod agosrwydd daearyddol ac unffurfiaeth profiad yn arwain at gytgord cymunedol.119 Mewn cymunedau diwydiannol cymysg eu poblogaeth, lle y trigai pobloedd gwahanol eu hiaith a’u diwylliant ochr yn ochr â’i gilydd, yr oedd yn anorfod y byddai rhai yn ymddieithrio. I’r sawl a deimlai, am amryfal resymau, nad oedd wedi rhannu’r un profiadau cymdeithasol â’r mwyafrif, neu a oedd yn ei gyfrif ei hun yn wahanol i eraill, anodd iawn oedd dygymod â’r pwysau i gydymffurfio a chael ei dderbyn yn rhan o gymdogaeth glòs. Ym 1919 nododd D. Lleufer Thomas, ynad cyflogedig Pontypridd a’r Rhondda, fod merched lleol yn llawdrwm iawn ar ymddygiad cymdeithasol a moesol ei gilydd a’u bod yn gallu bod yn dra chreulon wrth weithredu’n dorfol yn erbyn unigolion.120 Ym Mlaen-cwm ym 1930 ymgasglodd tua dwsin o ferched y tu allan i d} gwraig yr honnid ei bod yn butain, ac mewn dau achos gwahanol yn Clydach Vale ar ddechrau’r 1930au ymosodwyd yn gorfforol ar wragedd ‘amhoblogaidd’ a lluniwyd deisebau yn eu herbyn.121 Gellid honni, felly, fod agwedd anoddefgar a chul iawn i’r is-ddiwylliant hwn gan fod unigolion ‘gwahanol’ yn darged mor hawdd. Mewn rhai ardaloedd lle nad oedd y Gymraeg mor gyffredin, gallai gwybodaeth o’r Gymraeg neu anallu i siarad Saesneg yn rhugl ennyn dirmyg cymdogion. Mewn achos llys ym Margoed ym 1921 dirwywyd gwraig o Ystradmynach am fygwth ei chymdoges uniaith Gymraeg. Datgelwyd bod y ddioddefwraig, a hanai o ogledd Cymru, wedi dioddef gwawd ei chymdogion ers cryn amser oherwydd na fedrai air o Saesneg.122 Yn ôl Katie Olwen Pritchard, a symudodd gyda’i theulu o bentref Tal-y-sarn yn sir Gaernarfon i’r Gilfach-goch ym 1916, bu’r profiad o fwrw gwreiddiau yno yn ddirdynnol o anodd: ‘bywyd garw ac estronol oedd ein tynged, ac ychwanegodd diffyg iaith a modd i gymuno at ein cyfyngderau’. Câi ei mam hi’n anodd iawn i ddygymod â byw mewn pentref mor Seisnigaidd, a byddai’r ymdrech i gyfathrebu ag eraill yn aml yn ei llethu.123 Rhoddai culni’r diwylliant Ymneilltuol bwysau ychwanegol ar ferched Cymraeg eu hiaith i gydymffurfio ac ymddwyn yn briodol. Yn amlach na pheidio, 118

Rhondda Leader, 20 Ebrill 1918; Western Mail, 18 Ionawr 1930. Joanna Bourke, Working-Class Cultures in Britain, 1890–1960: Gender, Class and Ethnicity (London, 1994), t. 142. 120 Glamorgan Free Press, 30 Ionawr 1919. 121 Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 8 Tachwedd 1930, 28 Mai 1932, 23 Medi 1933. 122 Glamorgan Free Press, 16 Medi 1921. 123 Katie Olwen Pritchard, Y Glas a’r Coch (Darlith Flynyddol Llyfrgell Penygroes, 1980/81) (Cyngor Sir Gwynedd, 1981), tt. 20–2. 119

153

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

154

methiant unigolyn i gynnal gwerthoedd aruchel y diwylliant hwnnw a fyddai wrth wraidd nifer o’r ymrysonau geiriol a glywid mor fynych ymhlith gwragedd yn y cymunedau diwydiannol. Amlygid hynny gan y pwys aruthrol a roddid ar ddiogelu ‘enw da’ a gochel rhag dod yn destun trafod. Dengys adroddiadau’r wasg, fodd bynnag, fod nifer mawr o ferched a dynion yn dioddef gwaradwydd cyhoeddus, yn aml drwy gyfrwng y Gymraeg, oherwydd eu hymddygiad moesol annerbyniol.124 Wrth reswm, collfarnai’r sefydliad Ymneilltuol yn hallt arfer a oedd mor wamal ac amharchus. Os oes coel ar sylwadau ynadon, gwehilion cymdeithas yn unig a oedd yn ymddwyn fel hyn ac nid oedd yr ymgecru llafar yn weddus i glustiau merched, heb sôn am eu tafodau! Yn ôl ynad yn Nhonpentre, peth hollol ‘ffiaidd’ oedd clywed mam o Gwm-parc yn defnyddio iaith anweddus, ac ym Mhontypridd ym 1919 cyhuddwyd gwraig briod 49 oed o ddwyn anfri ar wragedd parchus, canoloed, drwy ddefnyddio iaith goch wrth sarhau ei chymdoges.125 Yn aml datblygai’r cega yn ysgarmesoedd corfforol ffyrnig, a cheir disgrifiadau lliwgar iawn o ferched yn ymladd fel ‘cathod Kilkenny’ ac fel ‘teigrod gwyllt’ ar y stryd.126 Torrwyd coes Margaret Wilde o Gaerffili, mam y bocsiwr Jimmy Wilde, mewn gornest yn erbyn gwraig arall y tu allan i un o dafarndai’r dref ym 1920 wrth iddi geisio efelychu campau ei mab!127 Ar ôl gwrando ar dystiolaeth Gymraeg un o wragedd cwerylgar Abercwmboi ym 1922, awgrymodd ynad o Aberdâr y dylid anfon cenhadon yno ar frys i wareiddio menywod gwyllt y pentref.128 Yn ôl ‘Cynllwyndu’, yr oedd merched Ferndale hefyd yn rhai glew am ymladd, er nad oedd safon eu Cymraeg llafar cystal ag y dymunai’r bardd iddo fod: Mi glywais ddwy fenyw – a dwy hyll eu grân, Mewn ymdrech tafodi a’u llygaid ar dân, ‘A nawr te stand allan’, meddai Martha o’r wlad ‘I will to be sure dy sathru dan drad’; Y llall oedd Gardïes a gwaeddai heb freg ‘Mi ripia dy liver, ’rol scriwio dy geg’.129

Awgrymai Cynllwyndu mai merched na hidient ddim am na safon na chyfrwng eu hiaith a ymladdai ar y strydoedd, ac aeth rhai sylwebyddion mor bell â honni nad oedd y Gymraeg yn iaith gymwys i fynegi’r wedd amharchus ar y diwylliant llafar hwn. Yn ystod achos llys ym 1919 yn erbyn gwraig briod o Ben-y-graig a gyhuddwyd o fygwth ei chymdoges a defnyddio iaith anweddus yn ei herbyn, 124

Dengys yr enghreifftiau canlynol o achosion a ddaeth gerbron llysoedd lleol yr ystyrid y Gymraeg yn iaith addas ar gyfer enllibio: Aberdare Leader, 7 Mehefin 1919, 21 Medi 1935; Rhondda Leader, 28 Gorffennaf 1921. 125 Rhondda Leader, 26 Chwefror 1916; Glamorgan Free Press, 30 Ionawr 1919. 126 Rhondda Leader, 15 Medi 1917; Aberdare Leader, 25 Hydref 1930. 127 Glamorgan Free Press, 21 Ionawr 1921. 128 Aberdare Leader, 29 Gorffennaf 1922. 129 Y Darian, 8 Mehefin 1922.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

honnodd ei chyfreithiwr na ellid ei dyfarnu’n euog o’r cyfryw droseddau gan mai yn Gymraeg yr oedd wedi siarad â’i chymdoges! Yn yr un modd, yn ystod achos llys yn erbyn g{r o Aber-fan a gyhuddwyd o enllibio Eidales, awgrymodd cadeirydd y fainc i’r wraig wneud cam â’r Gymraeg wrth honni bod y cyhuddedig wedi defnyddio ei famiaith: ‘There is no dirty language in Welsh, you can take that from me.’130 Yr oedd y ffaith fod cynifer o ferched Cymraeg eu hiaith yn cael eu cysylltu ag arferion masweddus o’r fath yn tanseilio’r darlun traddodiadol o’r ‘wir Gymraes’,131 ond parhaodd dylanwad y diwylliant Ymneilltuol ar barchusrwydd cyhoeddus a gweddustra llafar mor rymus fel y gallai bennu’r hyn a ystyrid yn gymwys i’w drafod drwy gyfrwng y Gymraeg a thrwy gyfrwng y Saesneg nid yn unig gan ferched ond hyd yn oed yng nghwmni merched. Ni chaniatawyd i ferched fynychu cyfarfod cyhoeddus a drefnwyd gan Adran Gymraeg Cyngor Eglwysi Rhyddion Aberdâr ym 1914 fel rhan o’r ‘Crwsâd dros Burdeb a Moes’: tybid y byddai natur sensitif y drafodaeth yn anaddas i ferched ac y byddai’n haws hebddynt i ddynion siarad yn rhydd ar destunau dyrys.132 Ond, er gwaethaf yr hyn y dymunai’r capeli a sylwebyddion eraill ei gredu, yr oedd merched Cymraeg eu hiaith yn rhan annatod o’r is-ddiwylliant ffraeth a bywiog hwn. Nid oedd hyd yn oed y merched a oedd yn aelodau o gapeli yn hollol ddi-fai. Honnwyd bod dwy wraig a gyhuddasid o chwarae rhan flaenllaw mewn ymosodiad ar gynffonnwr ym Mhen-coed yn ystod yr anghydfod diwydiannol a ddilynodd Streic Gyffredinol 1926 yn ferched ‘uchel eu parch’, a bod un ohonynt yn aelod selog o gapel Bedyddwyr y pentref.133 Byddai sawl cweryl personol a digon annymunol yn destun trafod yn y cwrdd a’r seiat hyd yn oed, a chofnodir hanes cweryl ffyrnig a ddigwyddodd y tu allan i ffair capel Bedyddwyr Cymraeg Senghennydd ar ôl i griw o ferched anghytuno ar fater yn ymwneud yn benodol â’r iaith Gymraeg.134 Eto i gyd, ceisiai rhai wadu bod merched Cymraeg eu hiaith yn gallu ymddwyn yn y fath fodd. Ym 1922 honnodd Llewelyn Morgan, gweinidog gyda’r Wesleaid yn Ferndale, mai mewnfudwyr a oedd wrth wraidd pob gweithred ddifaol yng nghymoedd y Rhondda. Ategwyd ei farn gan ohebydd i’r wythnosolyn lleol a gredai’n gryf mai’r ‘elfen estron’ a oedd yn gyfrifol am anfoesoldeb ac anniweirdeb yn y cymoedd diwydiannol. Honnodd hwnnw mai ymhlith mewnfudwyr o Loegr y ceid ‘filthy mouthed and immoral 130

Rhondda Leader, 1 Tachwedd 1919; Aberdare Leader, 1 Awst 1931. Gw. Sian Rhiannon Williams, ‘Y Frythones: Portread Cyfnodolion Merched y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg o Gymraes yr Oes’, Llafur, 4, rhif 1 (1984), 43–56; eadem, ‘The True “Cymraes”: Images of Women in Women’s Nineteenth-Century Welsh Periodicals’ yn John (gol.), Our Mothers’ Land, tt. 69–91. 132 Aberdare Leader, 21 Mawrth 1914. 133 South Wales News, 23 Awst 1926. 134 Michael Lieven, Senghennydd: The Universal Pit Village, 1890–1930 (Llandysul, 1994), t. 98. Yng nghofnodion un o achosion Ymneilltuol Cymraeg y Rhondda, nodir i’r gweinidog a’r swyddogion orfod ymyrryd i ddatrys anghydfod a gododd wedi i un o’r aelodau benyw gyhuddo dau o’i chyd-aelodau o gael perthynas odinebus. LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd E118/2. Llyfr Cofnodion Libanus, Blaenclydach, 25 Ionawr 1914, 2 Mai 1914. 131

155

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

156

companions, unfaithful and intemperate wives and mothers’, ac fe’u cyhuddodd o lygru merched lleol.135 Ond hawdd gwrthbrofi’r farn hiliol hon. Ceir tystiolaeth helaeth yn adroddiadau’r llysoedd lleol am ferched Cymraeg eu hiaith yn sefyll eu prawf am droseddau mor amrywiol ag erthylu, hap-chwarae, meddwdod ac anweddustra llafar. Mynychai llawer ohonynt y llysoedd er mwyn gwysio dynion lleol i arddel eu cyfrifoldeb am blant anghyfreithlon.136 Er bod D. Lleufer Thomas, ynad cyflogedig Pontypridd a’r Rhondda, yn ddigon cyfarwydd â’r math hwn o dystiolaeth, dewisodd yntau ddatgan yr un rhagfarnau hiliol gerbron y Comisiwn Brenhinol ar Drwyddedu ym 1930: ‘Welsh women, I mean, particularly those of Welsh up-bringing, very rarely acquire the drinking habit. It is only women who come into Wales from other parts that as a rule have or acquire this habit.’137 Lleisiodd Elisabeth Williams, gwraig Griffith John Williams, darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd, yr un farn gerbron cyfarfod o Fudiad Mamau a Merched Cymru yng Nghaerdydd ym 1932: honnodd mai’r ‘bobl a barcha lanweithdra ac ymddangosiad graenus fwyaf yw’r Cymry Cymreig ac nid y bobl a gollodd eu hiaith a’r Saeson a’r Gwyddelod sy’n byw yn ein mysg’.138 Mynegwyd rhagfarnau cyffelyb ym 1936 mewn adroddiad ar ddiweithdra ymhlith ieuenctid y de diwydiannol: nododd yr awdur fod tai gwragedd brodorol y Rhondda yn daclus a glân bob amser ac yn bur wahanol i gartrefi merched o dras estron ym Merthyr, cartrefi na fyddai ef wedi mentro bwyta pryd o fwyd ynddynt!139 Tybiai Kate Roberts fod gwragedd y Rhondda wedi llwyddo i ddygymod â’u hamgylchiadau yn ystod blynyddoedd y dirwasgiad oherwydd eu cefndir diwylliannol gan eu bod, yn wahanol i’w cymdogesau yn sir Fynwy, wedi etifeddu traddodiad a barchai grefft a glanweithdra: Yn y boreau, yn y stryd hon, fe glywch gorws o s{n rhwbio rhywbeth tebyg i rud hyd gerrig y drws i’w gwneud yn wynion; er, mae’n rhaid imi addef, mai gwastraff ar amser yw ceisio gwneuthur cerrig drws yn wyn yn yr ardaloedd hyn. Eto i gyd, fe ddengys fod gan y gwragedd awydd i’w codi eu hunain uwchlaw’r amgylchedd. Yng Nghwm Rhondda y gwelais i’r dillad glanaf a welais erioed ar y leiniau dillad ar ddydd Llun. Ni welir ond gydag eithriad ddillad pyg ar y leiniau yma, ac fe ddywedir wrthyf, er yr holl dlodi, fod y plant yn dwt ac yn lân yn yr ysgolion . . . Nid yw ysbryd crefft wedi marw’n hollol yma. Dyma’r gwahaniaeth mawr a welais i rhwng y cymoedd yma a chymoedd Sir Fynwy. Nid yw’n dlotach yno nag yma, ond mae tai Sir Fynwy yn ofnadwy i’r 135

Llewelyn Morgan, Cwm Rhondda a Fu ac a Sydd (Aberdâr, 1922); Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 3 Tachwedd 1922, 7 Mehefin 1930. 136 Aberdare Leader, 30 Hydref 1915; Rhondda Leader, 5 Gorffennaf 1919; Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 25 Mai 1923. Gw. Archifdy Sir Forgannwg, Q/S M38–40, Cofnodion Llysoedd Chwarter Sir Forgannwg, 1926–44. 137 Royal Commission on Licensing (England and Wales), Minutes of Evidence, 16th Public Session, Tuesday, 21 January 1930 (London, 1930), cwestiwn 6994/22. 138 Y Darian, 3 Mawrth 1932. 139 Gwynne Meara, Juvenile Unemployment in South Wales (Cardiff, 1936), t. 97.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

llygad . . . ni welais erioed ddim byd truenusach. Pob t} bron yn ddibaent a’u ffenestri’n flêr. Y plant a’r merched ar bennau’r drysau ac yn fudr. Ni wn sut i gyfrif am y gwahaniaeth; onid hyn, bod rhywfaint o falchter ar ôl yng Nghwm Rhondda oherwydd bod rhywfaint o’r ysbryd Cymreig ar ôl yma.140

Prif gynheiliaid y farn hon oedd y merched a ddaeth ynghyd i ffurfio Mudiad Mamau a Merched Cymru ym mis Medi 1920. Yn sgil cyfarfod i ddathlu canmlwyddiant geni Evan Jones (Ieuan Gwynedd) (1820–52), cyfarfu carfan o ferched i’w anrhydeddu drwy ymrwymo i gadw’r Gymraeg ar aelwydydd Cymru ac i ‘ddiogelu, meithrin ac hyrwyddo rhinweddau Cristnogol, yn neilltuol diweirdeb a moes ym mysg y rhyw fenywaidd’.141 Mudiad adweithiol ac iddo nodau ac amcanion pendant oedd hwn, ond hyd a lled ei brif weithgarwch oedd trefnu gwibdeithiau achlysurol i feddrodau beirdd ac emynwyr o fri ym Mro Morgannwg a phererindod flynyddol at fedd Ieuan Gwynedd yn Y Groes-wen.142 Er gwaethaf apêl gyfyng y cyfryw fudiad, rhaid pwysleisio bod cymdeithasau fel hyn wedi rhoi cyfle i lawer o ferched Cymraeg eu hiaith i siarad yn gyhoeddus am y tro cyntaf. Dan nawdd Mudiad y Mamau ac amryw gymdeithasau Cymraeg lleol y datblygodd unigolion megis Megfam a Moelona yn siaradwyr profiadol. Tynnent yn helaeth ar eu profiadau fel athrawon yn y cymoedd diwydiannol wrth areithio’n gyhoeddus ar yr hyn y gallai gwragedd ei gyfrannu i ddyfodol y Gymraeg.143 Cawsai Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ei feirniadu ym 1918 am fynnu gwahodd dynion i draddodi ar y pwnc pwysig hwn, gan ‘anwybyddu’r gwragedd a ddylai wybod mwy am gylch yr aelwyd a’i dylanwad’.144 Tybid bod angen am wasanaeth gwragedd yn benodol gan mai hwy a wyddai orau am y cyfraniad allweddol y gellid ei ddisgwyl gan famau yn unrhyw ymgyrch i ddiogelu’r Gymraeg. Felly, parhau i bwysleisio swyddogaeth y ferch ar yr aelwyd a wnâi’r unigolion hyn yn eu hareithiau ac, yn wir, tybiai Megfam na ddylai unrhyw wraig ymgymryd â gwaith cyhoeddus ar draul ei chyfrifoldebau yn y cartref.145 Er bod Megfam a’i thebyg yn gadarn o’r farn mai’r cartref oedd priod le y fam, ni ellir gwadu na châi ‘merched y cymdeithasau’ gyfle digyffelyb i drafod a dadlau’n gyhoeddus drwy gyfrwng y Gymraeg. Yn wir, trefnid nosweithiau arbennig gan ferched pryd y traddodid papurau amrywiol ar destunau hanesyddol

140

Kate Roberts, ‘Cwm Rhondda’, Y Ddraig Goch, 6, rhif 12 (1932), 4. Y Darian, 30 Medi 1920; Western Mail, 13 Medi 1920. 142 Y Darian, 5 Mehefin 1930. 143 Am fanylion bywgraffyddol yngl}n â Megfam, gw. Lieven, Senghennydd, tt. 88–9, ac am hanes Moelona gw. Y Genhinen, V, rhif 11 (1955), 101–7. 144 Y Darian, 28 Mawrth 1918. 145 Ibid., 20 Medi 1917. Ategodd Megfam eiriau Ellen Hughes, Llanengan, a ddywedodd ym 1910 ei bod yn ‘teimlo fod gloewi fy esgidiau yn llawn mor ddyrchafol a bod mewn Pwyllgor!’ Ellen Hughes, ‘Merched a Chyhoeddusrwydd’, Y Gymraes, XIV, rhif 169 (1910), 167. 141

157

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

158

a llenyddol, a daethant yn nodwedd gyson o raglenni blynyddol cymdeithasau diwylliannol Cymraeg cymoedd y de.146 Wrth i nifer y siaradwyr Cymraeg brinhau, y mae’n bur debyg fod y cysylltiadau ffurfiol hyn â sefydliadau Cymraeg eu hiaith wedi datblygu’n elfennau llawer pwysicach ym mywydau merched Cymraeg y cymoedd. Yn ystod y 1920au bu twf aruthrol yn nifer y cymdeithasau diwylliannol Cymraeg yng nghymoedd Morgannwg, a diau fod eu poblogrwydd aruthrol yn adlewyrchu awydd eu cefnogwyr i gymdeithasu drwy gyfrwng y Gymraeg. Cynhelid amrywiaeth eang o gyfarfodydd cyhoeddus, nosweithiau drama, eisteddfodau, cyngherddau a darlithoedd dan adain y cymdeithasau hyn.147 Yr oedd y capel Cymraeg yn fan cyfarfod pwysig i Gymry’r ardaloedd diwydiannol ac nid oedd pall ar brysurdeb yr aelodau drwy’r wythnos. Y mae’n debyg, serch hynny, mai pwysau o du eu rhieni a barai i ferched ifainc fynychu cyfarfodydd y capeli yn rheolaidd: capeli oedd yr unig gyrchfannau cymdeithasol a ystyrid yn addas i ferched Cymraeg ‘deche’.148 Eto i gyd, rhaid cydnabod bod y capel yn sefydliad canolog ym mywyd cymdeithasol merched gan mai yno, yn ogystal ag yn y ‘monkey parades’ a ddilynai’r cyrddau neu’r cymanfaoedd, y caent gyfle i gymysgu â gw}r ifainc ac i gyfarfod â chymar.149 Diwallai’r capeli angen cymdeithasol ac ysbrydol gwragedd h}n. Caent ynddynt gyfle arbennig i weithredu’n ymarferol er lles eu cymunedau, a thrwy gyfrwng y mudiad dirwestol datblygodd llawer ohonynt yn ddarlithwyr cyhoeddus galluog ac yn aelodau o bwyllgorau.150 Yn y blynyddoedd a ddilynodd y Rhyfel Mawr cafodd y gwragedd hyn gyfle newydd i hybu eu hachosion drwy gyfrannu i bwyllgorau’r ‘Zenana’, yr ysgol Sul, y Gobeithlu ac, yn fwyaf arbennig, y pwyllgorau cyllid a chodi arian.151 Ac er mai ychydig iawn o ferched a etholwyd 146

Gw. yr enghreifftiau canlynol o raglen Cymrodorion Aberdâr: Tachwedd 1915, papurau gan Rosina Williams, ‘Eu Hiaith a Gadwant’, M. R. Owen, ‘D. Emlyn Evans, y Cerddor’, H. J. Watkin, ‘Prifysgol Cymru’; Tachwedd 1922, papurau gan Dilys Griffiths, ‘Cranogwen’, Sarah Evans, ‘Tanymarian’, Mariel Morgan, ‘John Gibson – y Cerfluniwr’; Chwefror 1925, papurau gan L. M. Williams, ‘Owain Glynd{r’, Ann Morgan, ‘Hiwmor Daniel Owen’. Aberdare Leader, 13 Tachwedd 1915, 11 Tachwedd 1922, 14 Chwefror 1925. 147 Gw. Menna Davies, ‘Traddodiad Llenyddol y Rhondda’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1981), t. 263; Selwyn Jones, ‘Y Seiat Rydd’, Yr Efrydydd, IV, rhif 7 (1928), 190–2. 148 AWC, tâp 1375, tystiolaeth gwraig o Dreorci (g. 1875), a thâp 7019; Beth Thomas, ‘Accounting for Language Shift in a South Wales Mining Community’, Papurau Gwaith Ieithyddol Cymraeg Caerdydd / Cardiff Working Papers in Welsh Linguistics, rhif 5 (Amgueddfa Werin Cymru, 1987), tt. 55–100. 149 Thomas, ‘Accounting for Language Shift in a South Wales Mining Community’; George Ewart Evans, The Strength of the Hills: An Autobiography (London, 1983), t. 44; tystiolaeth Violet Lorraine Norman (g. 1917, Llanelli) yn Jeffrey Grenfell-Hill (gol.), Growing Up in Wales: Collected Memories of Childhood in Wales 1895–1939 (Llandysul, 1996), t. 151. 150 LlGC, Papurau Undeb Dirwestol Merched De Cymru (‘Merched y De’), 190, 289; Ceridwen Lloyd-Morgan, ‘From Temperance to Suffrage’ yn John (gol.), Our Mothers’ Land, tt. 135–58. 151 D. Ben Rees, Chapels in the Valley: A Study in the Sociology of Welsh Nonconformity (Upton, 1975), tt. 211–12.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

yn ddiaconiaid yn y cyfnod cyn yr Ail Ryfel Byd, un o brif nodweddion capeli’r cyfnod oedd y twf aruthrol yn nylanwad a gwaith y chwiorydd. Drwy ddewis mynychu cyfarfodydd y capeli neu’r cymdeithasau Cymraeg yr oedd y gwragedd hyn yn amlygu ymrwymiad pendant i’r Gymraeg a’i diwylliant. Llwyddai’r Gymraeg, felly, i ddiwallu eu hanghenion cymdeithasol ac ymroes llawer ohonynt i weithgarwch brwd ar ran Urdd Gobaith Cymru a’r amrywiol gymdeithasau drama a llên. Mewn ysgrif yn disgrifio gweithgarwch gwragedd yn y Rhondda yn y 1930au honnodd Gareth Alban Davies mai hwy oedd ‘prif gynheiliaid y bywyd diwylliannol Cymraeg yn y ddau Gwm’.152 Fodd bynnag, oherwydd y gostyngiad cyffredinol yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg, âi’r gwaith o gynnal y gweithgareddau hyn drwy gyfrwng y Gymraeg yn llawer anos. Erbyn canol y 1920au drwy gyfrwng y Saesneg y cynhelid ymron pob cyfarfod cyhoeddus yn y cymoedd diwydiannol ac eithrio’r rheini a drefnid gan y capeli.153 Yr oedd teyrngarwch mynychwyr y capeli a’r cymdeithasau i’r iaith Gymraeg yn simsan iawn, ac ni ellid bod yn sicr hyd yn oed mai Cymraeg a siaredid yn eu cyfarfodydd hwy. Wrth annerch cyfarfod o Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yng Nghaerdydd ym 1928, collfarnodd Megfam y chwiorydd hynny a glywsai’n ‘baldorddi yr iaith fain wrth fynd a dod o’r capel Cymraeg’, ac apeliodd arnynt i wneud eu gorau i gynnal pob cyfarfod cysylltiedig â’r capel drwy gyfrwng y Gymraeg.154 Parai rhagrith ieithyddol y Cymry ‘diwylliedig’ hyn ofid mawr i D. Arthen Evans hefyd, ac ym 1921 apeliodd ar aelodau’r cymdeithasau Cymraeg i ‘dorri drwy’r arferiad ffiaidd hon’. Gwyddai’n dda mai’r Saesneg a glywid amlaf ‘ar fin cannoedd a channoedd o Gymry’r De’, a hynny ‘er cymaint eu hymlyniad wrth Gymdeithas ac Eglwys Gymraeg’.155 Honnid mai yn Saesneg y cynhelid rhai o gyfarfodydd y ‘Zenana’ yng nghapeli Cymraeg Morgannwg, a dengys adroddiad blynyddol Undeb Dirwestol Merched y De ym 1913 fod eu cyfarfodydd hwythau eisoes yn dilyn yr un patrwm.156 Gresynai Moelona fod dylanwad aelodau o ganghennau’r de diwydiannol wedi peri bod ‘cymaint o siarad Saesneg heb ei eisieu’ yng nghyfarfod blynyddol y mudiad yng Nghastellnewydd Emlyn ym 1921: ‘Troid i’r Saesneg, megis yn ddiarwybod, fel y gwneir yn rhannau dwyieithog Cymru.’157 Mewn gwirionedd, yr oedd y cymysgu ‘diarwybod’ hwn rhwng dwy brif iaith y cymoedd yn adlewyrchu natur glòs eu perthynas feunyddiol. Nid oedd bywyd cymdeithasol y cymoedd yn ymrannu’n daclus yn ddau begwn ieithyddol a diwylliannol ac awgryma’r dystiolaeth fod siaradwyr Cymraeg yn ei chael hi’n

152

Gareth Alban Davies, ‘Y Got Ffwr’, Taliesin, 75 (1991), 33. Y Darian, 25 Tachwedd 1926. 154 Ibid., 19 Gorffennaf 1928. 155 Ibid., 27 Hydref 1921. 156 Ibid.; Adroddiad o Weithrediadau a Chyfrifon Arianol Undeb Dirwestol Merched De Cymru, 1913. 157 Y Darian, 3 Tachwedd 1921. 153

159

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

160

rhwydd iawn newid o’r Gymraeg i’r Saesneg wrth gymdeithasu.158 Ond yr oedd cyflymder y cymathu rhwng y ddwy iaith a rhwng y ddau draddodiad yn prysur lastwreiddio’r Gymraeg, a’r canlyniad anochel oedd dirywiad enbyd yn ei safon a’i statws. Ceid achwyn mawr yn y wasg Gymreig yngl}n â safon wallus Cymraeg llafar a glywid yn y cymoedd ac ofnid bod yr arfer o ‘fixio Saesneg’ yn arwain at Gymraeg carbwl a’r hyn a elwid yn ‘Rhondda English’.159 Dywedid bod siaradwyr Cymraeg yn yr ardaloedd diwydiannol yn arddel iaith fratiog, gymysgryw a oedd yn ‘merwino clustiau pobl chwaethus’ – ‘a wretched mixture of both languages, most objectionable to a Welshman and to an Englishman’.160 Arswydai un gohebydd lleol at safon druenus y ‘Gymraeg’ a glywid yn rheolaidd yn y cymoedd, a dyfynnodd yr erchyllwaith canlynol: ‘Our Bill ni said to me last night: Mam, cofia I must have my dillad gwaith ready bore fori and put them by the tân to dry. My scitsha newi wants new lassis; remember bara caws for the box bwyd.’161 Tybiai gohebydd anhysbys o Aberdâr fod pob sgwrs yn y dref yn cynnwys, ar gyfartaledd, ‘40 per cent Welsh, 40 per cent English and 20 per cent in “unknowname” language’.162 Cythruddwyd Cynllwyndu, bardd o Ferndale, i gymaint graddau gan fratiaith trigolion y Rhondda Fach ym 1922 nes iddo deimlo rheidrwydd i gyfleu ei ‘brofedigaeth’ i ddarllenwyr Y Darian ar ffurf cerdd, yn y gobaith o ‘godi cywilydd ar rai o honom a’n gwneud yn fwy teyrngar i ni’n hunain’: Mor flin ydyw clywed rhyw estron o aeg A Chymry unieithog yn mwrdro’r Gymraeg. Wrth gerdded un bore trwy Heol y Llyn, Mi glywais rhyw fenyw yn dwedyd fel hyn, ‘Wna’r plant ma ddim washo, mor black yw eu crwyn, Jack, dyma dy boot lace a weipa dy drwyn’, A mam yn Brynhyfryd a waeddai yn groch, ‘Run to school, Johnny, mae just ten o’r gloch’.163

Ochr yn ochr â’r dirywiad yn safon yr iaith lafar, bu cwtogi yn y gefnogaeth a roddid i ddeunydd darllen yn Gymraeg. Cwynai aelodau o’r cymdeithasau Cymraeg nad oedd digon o lenyddiaeth Gymraeg ar gael mewn llyfrgelloedd a 158

Gw. Hywel Francis, ‘Language, Culture and Learning: The Experience of a Valley Community’, Llafur, 6, rhif 3 (1994), 85–96. 159 W. W. Harris (Arthan), ‘Gall Pobun Wella ar ei Gymraeg’, Y Ford Gron, V, rhif 8 (1935), 185, 189. Am drafodaeth ar ‘Rhondda English’, iaith gymysgryw yn cynnwys elfennau o’r Gymraeg a thafodieithoedd ‘Somerset, Wilts, and Devon’, gw. Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 28 Ionawr 1923. 160 Jones, Eneideg Cenedl a Phwnc yr Iaith Gymraeg, t. 9; Glamorgan Free Press, 21 Hydref 1921. 161 Glamorgan Free Press, 13 Ionawr 1922. 162 Aberdare Leader, 18 Rhagfyr 1915. 163 Y Darian, 8 Mehefin 1922.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

darllenfeydd cyhoeddus.164 Ond y gwir yw mai prin iawn oedd y defnydd a wneid gan ddarllenwyr o’r hyn a ddarperid ar eu cyfer. Dywedwyd ym 1914 fod llyfrau Cymraeg yng nghasgliad helaeth Darllenfa’r Gweithwyr yn Nhreharris yn cael cymaint o ‘esmwythder ar yr estyll o flwyddyn i flwyddyn’ nes bod ‘bys du esgeulusdod wedi ysgrifennu mewn llwch ar eu cloriau’.165 Yn ystod 1922–3 dim ond 357 o lyfrau Cymraeg a fenthyciwyd o lyfrgell gyhoeddus Aberdâr, cyfanswm isel iawn o ystyried bod 51,344 o lyfrau Saesneg i blant wedi eu benthyg yn ystod yr un cyfnod. Er bod cynnydd cyffredinol yn y defnydd a wneid o lyfrgelloedd yn ystod y blynyddoedd llwm hyn, parhaodd y bwlch rhwng benthyciadau llyfrau yn y naill iaith a’r llall yn enfawr. Yn ystod 1934 benthyciwyd 165,280 o lyfrau o ddarllenfa Aberdâr, ond dim ond 581 ohonynt a oedd yn llyfrau Cymraeg.166 Ychydig o gefnogaeth a gâi’r wasg Gymraeg a bu’n rhaid i’r wythnosolyn Llais Llafur newid ei enw ym 1915 i Labour Voice, gan gadarnhau drwy hynny dueddiadau ieithyddol yr oes.167 Brwydrodd Y Darian, a gyhoeddid yn Aberdâr, i ddarparu papur wythnosol uniaith Gymraeg ar gyfer darllenwyr de Cymru, ond wedi rhai blynyddoedd o ansicrwydd ariannol daeth yntau i ben ei daith ym mis Hydref 1934. Tybiai ei olygydd, M. Henry Lloyd (Ap Hefin), mai ‘anystyriaeth neu ddiffyg meddwl Cymry’r Deheudir’ a’i lladdodd, gan ategu cwyn rhyw ohebydd fod ‘ystraeon ysmala o’r Tit-bits neu’r Comic Cuts’ bellach yn mynd â bryd y Cymry Cymraeg ifainc.168 Wrth i drigolion y cymoedd ymbellhau fwyfwy oddi wrth yr iaith Gymraeg, daeth yn amlwg i rai beirniaid fod angen gweithredu’n ddi-oed. Yn nhyb W. J. Gruffydd a W. Ambrose Bebb, gan na ellid mwyach ddibynnu ar ewyllys da i gynnal yr iaith, yr oedd gwir angen polisi blaengar i ddyrchafu ei statws drwy sicrhau lle iddi fel pwnc ysgol gorfodol. Oni enillai’r Gymraeg ei lle ym mhob rhan o fywyd cyhoeddus a chael ei hystyried yn iaith ac iddi urddas a gwerth, ni fyddai gobaith am ddyfodol llewyrchus.169 Ar ddechrau’r 1920au cafwyd dadl gyhoeddus yn y wasg Gymreig rhwng y gw}r hyn a ‘phroffwydi iaith y cartref’.170 Mynnai Gruffydd mai ‘methiant truenus’ fu polisi ‘gwladgarwyr yr aelwyd . . . Yn enw ein hunan-barch ac yn enw rheswm, ai trwy gadw ein hiaith yn rhyw law forwyn mewn ffedog fras yn y gegin yr ydym yn debig o gael pobl i siarad Cymraeg?’171 Cafodd gyfle i ailadrodd ei neges yn adroddiad y Bwrdd Addysg ym 1927, ac i argymell cynlluniau uchelgeisiol a fyddai’n sicrhau lle ‘urddasol’ i’r iaith 164

Ibid., 25 Ionawr 1917. Tarian y Gweithiwr, 26 Chwefror 1914. 166 Y Darian, 10 Mawrth 1923; Aberdare Leader, 23 Mehefin 1934. 167 Gw. Labour Voice, 9 a 16 Ionawr 1915. 168 Y Darian, 11 a 25 Hydref 1934. 169 W. J. Gruffydd, ‘Yr Iaith Gymraeg a’i Gelynion’, Y Llenor, II, rhif 1 (1923), 11–19; W. Ambrose Bebb, ‘Achub y Gymraeg: Achub Cymru’, Y Geninen, XLII, rhif 4 (1924), 169–80. 170 Ymddangosodd digrifluniau yn y wasg Gymreig yn darlunio’r ffrae rhwng Bebb a Gruffydd a’r Athro W. Morgan Watkin, a ddadleuai yn erbyn polisi iaith gorfodol. Gw. Western Mail, 15 a 16 Awst 1924. 171 Gruffydd, ‘Yr Iaith Gymraeg a’i Gelynion’, 17. 165

161

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

162

yn y gyfundrefn addysg.172 Gyda sêl bendith yr adroddiad hwnnw, llwyddwyd i ehangu’r ddarpariaeth Gymraeg yn sylweddol yn nifer o ysgolion y cymoedd, ac o ganlyniad credid bod cyfnod helaeth o ymdrechu dygn gan y cymdeithasau a’r capeli Cymraeg wedi dwyn ffrwyth o’r diwedd. Fodd bynnag, dibynnai’r ddarpariaeth yn y gwahanol ardaloedd ar fympwy awdurdodau addysg lleol, ac er i rai ysgolion unigol gyflawni gwaith arloesol, megis yn y Rhondda a Chilfynydd, yr oedd y llwyddiannau hynny i’w priodoli’n bennaf i weledigaeth bersonol rhai athrawon neu swyddogion addysg.173 Yr oedd yr angen am ymgyrch gyffelyb ar aelwydydd y cymoedd yn parhau yn fater o bwys i lawer o’r ymgyrchwyr hyn, gan gynnwys y Parchedig Fred Jones, Treorci. Credai ef nad oedd diben ehangu darpariaeth addysg Gymraeg yn y Rhondda heb sicrhau ymrwymiad i’r iaith yn y cartrefi.174 Mynegodd D. Rees Williams ofnau tebyg mewn erthygl a gyhoeddwyd yn The Welsh Outlook ym mis Chwefror 1926: ‘unless the people themselves wish to foster Welsh and unless and until it becomes the language of the hearth all efforts to make it compulsory in the schools will be misplaced energy and even damaging to the cause of national progress’.175 Rai misoedd yn gynharach, ym Mai 1925, yr oedd Kate Roberts, athrawes yn Ysgol y Merched Aberdâr ar y pryd, wedi awgrymu bod gwir angen ymgyrch gan iddi hi sylwi ‘fod llawer llai o siarad Cymraeg ymysg y plant, er i’r Gymraeg fod yn gyfrwng dysgu’r Gymraeg. Â’r plant adref ac i’r stryd i siarad Saesneg’.176 Buan y sylweddolwyd mai dyma’r patrwm a fyddai’n nodweddu arferion ieithyddol yn y cymunedau diwydiannol. Gan fod cynifer wedi troi cefn ar y Gymraeg, yr oedd y bwlch diwylliannol rhwng dwy genhedlaeth gymaint yn fwy, yn enwedig o fewn cymdeithas glòs y capeli Cymraeg. Yn ei drama fer, Beth Wnawn Ni? (1937), dangosodd Megfam sut yr oedd gwrthdaro diwylliannol wedi creu rhwyg ymysg pwyllgor o chwiorydd a geisiai benderfynu sut i godi arian dros y capel. Dadleuai’r to iau fod y ‘ddarlith yn rhy hen ffasiwn, fel y Magic Lantern’, ac ni fynnai’r gwragedd h}n ganiatáu iddynt gynnal dawns na gyrfa chwist.177 Y gwir yw fod y neuaddau dawns, y meysydd chwarae a’r sinemâu yn prysur ddisodli’r capeli fel cyrchfannau cymdeithasol poblogaidd i ferched ifainc ac anodd oedd cystadlu â hwy.178 Gwyddai’r cymdeithasau Cymraeg hyn a syrthiai rhai ohonynt ar eu bai drwy gydnabod bod ‘y mwyafrif o’r cymdeithasau fel pe’n 172

Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 176. 173 Rhondda Urban District Council, Education Committee, Report by R. R. Williams (Deputy Director of Education) on the Teaching of Welsh in the Bi-lingual Schools of the Authority (Treherbert, 1925); LlGC Llsgr. 22147D, Llyfr Cofnodion yr Undeb Athrawon Cymreig, 1926–38; LlGC ex. 1128. 174 Y Darian, 12 Chwefror 1925. 175 D. Rees Williams, ‘Wales and the Future’, The Welsh Outlook, XIII, rhif 2 (1926), 39. 176 Y Darian, 21 Mai 1925. 177 LlGC, Llsgrau. yr Eisteddfod Genedlaethol. Eisteddfod Genedlaethol Machynlleth, 1937, rhif 31. 178 Roberts, Oriau Hamdden ac Adloniant, t. 2; Royal Commission on Licensing, Minutes of Evidence, cwestiwn 6994/14.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

mynd wrth eu pwysau, ynghlwm wrth draddodiad ddoe a dim gweledigaeth ganddynt i gyfarfod ag amgylchiadau heddiw’.179 Nid oedd y Gymraeg yn ddigon hyblyg i ddiwallu anghenion cymdeithasol ac economaidd y genhedlaeth iau, a thalodd bris uchel am hynny yn y pen draw. Yr oedd maint y cyfnewid ieithyddol ymhlith y grwpiau oedran iau yn argoeli’n ansicr iawn i ddyfodol yr iaith Gymraeg ac i’r sefydliadau a oedd ynghlwm wrthi. Dwyseid y pryderon hyn wrth i sylwebyddion resynu bod merched ifainc yn llawer tebycach na’u cyfoedion gwryw o ymwrthod â’r iaith, gan danseilio swyddogaeth draddodiadol merched fel ceidwaid yr iaith. Tybiai W. J. Gruffydd fod merched Cymru ‘ar y cyfan, yn bur anwybodus am eu gwlad a’u hiaith’ a bod eu difaterwch diwylliannol yn bygwth dyfodol y Gymraeg.180 Collfernid merched cyffredin am eu difrawder diwylliannol yn fynych yn y wasg Gymraeg, mewn pulpudau ac ar lwyfannau cyhoeddus.181 Mewn araith a draddodwyd o’r Maen Llog yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon ym 1921 honnodd y Parchedig D. Tecwyn Evans mai merched Cymru oedd y ‘pechaduriaid pennaf yn y cyfeiriad hwn’.182 Rhoes adroddiad y Bwrdd Addysg ym 1927 sêl swyddogol ar ei gyhuddiad drwy nodi ‘fod merched Cymru yn llawer mwy chwannog na’r bechgyn i droi i’r Saesneg’.183 Eto i gyd, yn nhyb ‘Llanc’, g{r ifanc anhysbys a oedd wedi ei ddiflasu’n llwyr gan fratiaith ei gyfoedion benyw, rheitiach fyddai iddynt lynu wrth eu mamiaith, gan mai ‘rhyw erthyl o beth . . . ac nid Saesneg’ a glywid ganddynt fynychaf.184 Yn ôl Caerwyn, ‘mursendod yr oes’ a barai i ferched gredu mai ‘arwydd o ddiffyg diwylliant’ oedd siarad Cymraeg, ‘a bod y sawl a barabla Saesneg, er i’r Saesneg fod mor garbwl â cherrig palmant, yn fwy coeth ac uwchradd’.185 Yr oedd ymddygiad flappers Aberdâr yn brawf pendant o hynny, yn ôl gohebydd o’r dref honno a gywilyddiai o weld ‘merched glan gloew o waed coch Cymreig cyfan yn gnithir epaod o’u hunain ishta’r arferiad sydd o hyd yn nodweddu’r Dic-Shon-Dafyddion . . . pe dim ond er mwyn, fel y creta nhw, fod yn y ffashwn ac up-to-date!’186 Tybiai colofnydd lleol arall fod merched ifainc Aberdâr yn casáu Cymraeg â chas perffaith: ‘Undoubtedly, it is a type of snobbery that has taken root in the town with the advent of wireless (and Oxford accents),

179

Y Darian, 30 Tachwedd 1933. Gruffydd, ‘Yr Iaith Gymraeg a’i Gelynion’, 16. 181 Ibid. Gw. anerchiad damniol y Parchedig W. R. Jones (Gwenith Gwyn), a draddodwyd gerbron Cynhadledd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Hebron, Tonpentre, 12 Mai 1928. LlGC, Papurau Gwenith Gwyn A/4; Glamorgan Free Press, 19 Mai 1928. 182 LlGC Llsgr. 15797D. Llyfr Lloffion T. E. Richards, Treherbert. 183 Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 176. 184 ‘Cylch y Merched: Barn Llanc am ein Merched Ifainc’, Y Ddraig Goch, 3, rhif 7 (1928), 6. Ymddengys mai Morris T. Williams, a briododd Kate Roberts ym 1928, oedd awdur y llythyr hwn. Gw. Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders, t. 51. 185 Y Darian, 13 Medi 1923. 186 Aberdare Leader, 1 Mehefin 1929. 180

163

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

164

college education, baby cars, dancing, coffee drinking in cafés, and berets and leather coats.’187 Nodwyd gan sawl ieithydd-cymdeithasol fod tuedd gyffredinol ymhlith merched i addasu eu hiaith dan bwysau cymdeithasol a diwylliannol,188 a chredai sylwebyddion y cyfnod dan sylw hefyd mai diddordeb ‘cynhenid’ merched mewn pethau ffasiynol a rhodresgar a oedd wrth wraidd eu tuedd i ffafrio’r iaith fain. Honnodd awduron adroddiad y Bwrdd Addysg ym 1927 fod ‘merched yn llawer mwy eiddgar na bechgyn i ddilyn defodau cymdeithas ac i ymarweddu’n gwrtais’, a’i bod yn naturiol iddynt ‘ym mlodau eu hieuenctid ac yn nyddiau caru dybied eu bod yn arddangos mwy o ledneisrwydd wrth siarad Saesneg’.189 Cynddeiriogwyd Iorwerth C. Peate ym 1931 wrth glywed criw o ferched yn ‘parablu Saesneg gwael y naill wrth y llall’ y tu allan i un o gapeli Cymraeg de Cymru, ‘a hynny am y tybiant eu bod yn genteel’.190 Mewn cyfnod pan osodid pwys cynyddol ar wybodaeth o’r iaith Saesneg – ‘iaith ffasiwn a “good form” ’ – ni allai’r Gymraeg ‘osod safon o syberwyd a diwylliant i ferched Cymru’.191 Yr oeddynt yn troi i’r Saesneg oherwydd ni allent fynegi eu profiadau cymdeithasol yn llawn drwy gyfrwng y Gymraeg. Fodd bynnag, fel y dengys ymchwil Beth Thomas i rwydweithiau diwylliannol a chymdeithasol cymuned ddiwydiannol Pont-rhyd-y-fen, rhaid wrth ymchwil leol er mwyn cael darlun llawn o dueddiadau ieithyddol gwahanol y ddwy ryw.192 Er yr holl gyhuddiadau a leisid yn erbyn menywod, nid oes gennym dystiolaeth gadarn i brofi’r honiad eu bod yn fwy tueddol na gwrywod i ddefnyddio’r iaith Saesneg. Yn wir, dengys ffigurau’r cyfrifiad fod canran uwch o ferched nag o fechgyn dan 24 oed yn medru’r Gymraeg yn y Rhondda ym 1931, sef 32.4 y cant o gymharu â 30.4 y cant, ac ymhlith yr un gr{p oedran yn ardal Ogwr a Garw yr oedd 21 y cant o ferched yn medru’r Gymraeg o gymharu â 18.1 y cant o fechgyn.193 Ni ellid, serch hynny, leddfu pryderon pleidwyr yr iaith yngl}n â goblygiadau hirdymor y gostyngiad yn niferoedd y merched ifainc a siaradai Gymraeg. Ofnid y byddai eu tueddiadau cynyddol Seisnig yn cael effaith andwyol ar iaith cartrefi a phlant y dyfodol. Wedi’r cyfan, petai mamau’r dyfodol yn mynnu siarad Saesneg ‘tra yn rhag-gyfeillachu’, Saesneg fyddai iaith yr aelwyd ac 187

Ibid., 8 Awst 1931. Am dystiolaeth bellach o ddirmyg trigolion Aberdâr at yr iaith Gymraeg, gw. ibid., 18 Mawrth 1933. 188 Gw., er enghraifft, Peter Trudgill, On Dialect: Social and Geographical Perspectives (Oxford, 1983), tt. 161–8; Ralph Fasold, The Sociolinguistics of Language (Oxford, 1990), tt. 89–118; Jennifer Coates, Women, Men and Language: A Sociolinguistic Account of Gender Differences in Language (London, 1993); Suzanne Romaine, Language in Society: An Introduction to Sociolinguistics (Oxford, 1994), tt. 116–25. 189 Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, t. 176. 190 Iorwerth C. Peate, ‘Y Capeli a’r Gymraeg’, Y Tyst, 31 Rhagfyr 1931. 191 Gruffydd, ‘Yr Iaith Gymraeg a’i Gelynion’, 16; Aberdare Leader, 26 Mai 1923, 8 Awst 1931. 192 Thomas, ‘Differences of Sex and Sects’, tt. 51–60. 193 Census of England and Wales, 1931, County of Glamorgan (Part I), tt. 36–7.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

ni throsglwyddid y Gymraeg i’r genhedlaeth nesaf.194 Gan fod ‘tynged y Gymraeg yn nwylaw crotesi pymtheng mlwydd oed, a than hynny’, ofnai Gwenith Gwyn fod ‘ei hoedl yn y fantol’ oherwydd y duedd gynyddol ymhlith merched ifainc y cymoedd i ‘gefnu’ arni.195 O gofio’r ofnau hyn, pa ryfedd mai ymateb llugoer iawn a gafwyd o du’r ‘sefydliad’ Cymraeg i’r datblygiadau gwleidyddol a chymdeithasol a oedd yn bygwth gweddnewid profiadau beunyddiol merched Cymru yn y blynyddoedd wedi’r Rhyfel Mawr. Er i lawer roi cefnogaeth frwd i’r ymgyrch dros ganiatáu mwy o hawliau i ferched a dwysáu eu hymwybod â’u cyfrifoldebau gwleidyddol a chymdeithasol, ofnent yr un pryd fod y syniadaeth wleidyddol newydd hon yn bygwth dyfodol yr iaith Gymraeg. I gefnogwyr y ‘gwir Gymraes’, yr oedd ymddygiad y ‘fenyw rydd’ neu’r flapper yn ymylu ar fod yn sarhaus, gan fod ei phwyslais ar hawliau cyfartal a’i ‘gwanc am bleserau a chwaraeon’ yn bygwth dyfodol yr aelwyd ‘draddodiadol’ fel magwrfa i’r iaith a’r diwylliant Cymraeg.196 Digalonnai’r hen löwr, Murmurydd, wrth weld merched yn cael eu hudo gan ‘ffwlbri iselwael’ adloniant yr oes ac erfyniai arnynt i ‘ymestyn mwy at baentio eu meddyliau na phaentio eu hwynebau’.197 Yn wir, yn nhyb arch-foesolwyr fel y Parchedig J. Vyrnwy Morgan a’r Parchedig T. D. Gwernogle Evans, nid oedd merched ifainc yr oes yn cymharu’n ffafriol â’u mamau o ran rhinweddau: The Welsh girl of this generation is very ignorant in spite of her schooling; indolent, undomesticated and wasteful. She is anxious to appear in the latest fashion and to be attractive; fond of chapel or church, and equally fond of the cinema, or places of amusement, because they all alike serve the same purpose, that is, to keep her in evidence; with the result that she gets married very easily, though, generally speaking, she proves worthless as a wife.198

Yr oedd yr ofn y gallai ‘mamau’r dyfodol’ fynd ‘yn ysglyfaeth i bethau gwamal ac arwynebol yr oes’ yn peri pryder cyffredinol ledled Cymru,199 ond achosai’r colledion ieithyddol a oedd yn ymhlyg yn y datblygiadau hyn ofid arbennig yn y de diwydiannol. Ymddangosai portreadau gwatwarus yn llenyddiaeth yr oes yn pwysleisio’r gwahaniaeth rhwng cymeriad y ferch benchwiban a ‘siaradai

194

LlGC, Archif y Methodistiaid Calfinaidd C2/23. Tystiolaeth W. J. Nicholas, Ysgrifennydd Horeb, Treherbert, 17 Medi 1925. 195 Barry and District News, 28 Hydref 1927. 196 Y Darian, 11 Hydref 1934; E. Aman Jones, ‘Y Foesoldeb Newydd a’r Teulu’, Y Traethodydd, II (1933), 170–80. 197 Y Darian, 11 Tachwedd 1920. 198 Morgan, The Welsh Mind in Evolution, t. 112. Gw. hefyd T. D. Gwernogle Evans, Smoking, a Message of Love to the Daughters of Wales (Neath, 1934), t. 3. 199 Aled Gwyn Job, ‘Agweddau ar Syniadau Cymdeithasol a’r Farn Gyhoeddus ym Môn rhwng y Ddau Ryfel Byd’ (traethawd MPhil anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1990), t. 18.

165

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

166

Gymraeg chwithig’ a’i chwaer rinweddol, sef y ‘Gymraes o’r iawn ryw’.200 Er enghraifft, yr oedd Eleri, nith y prif gymeriad yn nofel T. Rowland Hughes am dde Cymru yn y 1930au, William Jones (1944), yn ymgorffori’r gogwydd diwylliannol hwn. Ar ôl iddi ddechrau cael blas ar fynychu’r neuaddau dawnsio a’r sinemâu, aeth yn anufudd ac yn anystywallt, gan wrthod cynorthwyo ei mam â’i gorchwylion ar yr aelwyd.201 Bu datblygiadau gwleidyddol y blynyddoedd wedi’r Rhyfel Mawr yn arwyddocaol iawn i ferched cymoedd de Cymru wrth i’r frwydr i ennill y bleidlais a sicrhau cynrychiolaeth wleidyddol ar awdurdodau lleol a chenedlaethol ddwyn ffrwyth. Yn unol â thueddiadau gwleidyddol glowyr y cymoedd dwyreiniol, troi i’r Saesneg a wnâi mudiadau gwleidyddol y merched wrth daenu eu neges sosialaidd. Wrth i ferched gipio seddau ar gynghorau a phwyllgorau lleol, cryfheid eu cysylltiadau â rhwydweithiau ffurfiol, Saesneg eu hiaith. Ac wrth i feichiau cymdeithasol ac economaidd digymar blynyddoedd y dirwasgiad bwyso hyd yn oed yn drymach ar fywyd beunyddiol merched cyffredin, rhoddid ystyriaethau diwylliannol o’r neilltu. Dioddefai gwragedd y cymoedd yn enbyd wrth geisio dal y ddeupen ynghyd, a dengys adroddiadau swyddogion iechyd y cyfnod iddynt aberthu’n ddrud yn eu hymgais i gynnal eu teuluoedd.202 Prif flaenoriaeth y gwragedd hyn oedd uno o fewn eu cymunedau yn erbyn tlodi a gormes, a phrin fod unrhyw le i ystyriaethau ieithyddol yn eu hymgyrchoedd torfol yn erbyn anghyfiawnderau cymdeithasol. Er gwaethaf brwdfrydedd a dyfalbarhad y rhai a weithiai’n ddiflino o blaid y ‘pethau Cymraeg’, nid oedd ‘problem yr iaith’ yn cyfrif dim i bobl ar eu cythlwng. Yng ngeiriau Cassie Davies: ‘Rhaid bod y frwydr gyson am waith ac amodau byw wedi gorbwyso pob ystyriaeth arall ac wedi gwthio gwerthoedd iaith a diwylliant a chenedl i’r cysgod.’203 Wrth i’r dirwasgiad economaidd dynhau ei afael ar gymunedau’r cymoedd glofaol, sylweddolid y byddai’n rhaid i lawer o bobl chwilio am waith mewn ardaloedd eraill. Nid peth hawdd, fodd bynnag, oedd cefnu ar y gymdeithas a’r diwylliant brodorol, a nodwyd mewn arolwg diwydiannol ym 1932 fod Cymry Cymraeg yn arbennig o gyndyn i adael eu cymunedau ac ymuno â chynlluniau trawsfudo’r llywodraeth.204 Ond prin fod gan ferched ifainc unrhyw ddewis, a 200

Gw., er enghraifft, ‘Drama i Tair o Ferched’, Y Darian, 15 Hydref 1919; O. H. G., ‘Dadl: Yr Iaith Gymraeg – Gwen a Lili’, Y Gymraes, XXII, rhif 261 (1918), 89–90; H. Griffith, ‘Ymgom rhwng Dwy Ferch’, ibid., XXX, rhif 352 (1926), 12–13; A. E. Hughes, ‘Cartrefi Cysegredig’, ibid., XXI, rhif 362 (1926), 170–1. 201 Hughes, William Jones, t. 185. 202 Gw., er enghraifft, Rhondda Urban District Council, Annual Reports of Medical Officer of Health and School Medical Officer, 1920–38; Aberdare Urban District Council, Annual Reports of Medical Officer of Health and School Medical Officer, 1920–39; Ogmore and Garw Urban District Council, Annual Reports of Medical Officer of Health, 1916–45. Gw. hefyd Carol White a Sian Rhiannon Williams (goln.), Struggle or Starve: Women’s Lives in the South Wales Valleys between the Two World Wars (Dinas Powys, 1998). 203 Cassie Davies, Hwb i’r Galon (Abertawe, 1973), t. 126. 204 Board of Trade, Industrial Survey of South Wales (London, 1932), t. 153.

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

gorfu i filoedd ohonynt adael eu cartrefi am ddinasoedd pell a dieithr. Yn ystod blwyddyn y Streic Gyffredinol ym 1926, sylwodd gweinidog un o gapeli’r Rhondda mai’r ‘chwiorydd yn bennaf’ a fyddai’n gadael am ‘Lundain a lleoedd ereill’ er mwyn lleddfu’r baich ariannol ar eu teuluoedd.205 Ar ôl sicrhau swydd fel gweinyddes neu forwyn mewn siop, gwesty neu d} preifat, anfonai merched ifainc gyfraniadau ariannol yn ôl i’w teuluoedd tlawd. Nodwyd mai un o effeithiau mwyaf ‘sobr ac annisgwyliadwy’ blynyddoedd y dirwasgiad oedd y ffaith fod ‘cynifer o rianedd y Sowth’ wedi gorfod gadael am brifddinas Lloegr i chwilio am waith, ac amcangyfrifwyd bod dros 10,000 o ferched de Cymru yn gweithio fel morynion yn Llundain erbyn 1931.206 Daethai’n amlwg erbyn dechrau’r 1930au fod mwy o fenywod ifainc nag o ddynion yn gadael eu cartrefi yn ne Cymru a chadarnhaodd y Weinyddiaeth Lafur fod dwywaith yn fwy o ferched nag o ddynion rhwng 14 a 18 oed wedi gadael am Loegr rhwng 1930 a 1934.207 At hynny, tueddai’r mudwyr benyw i fod yn iau o lawer na’r gwrywod a fudai. O blith y rheini a anfonwyd gan y llywodraeth o dde Cymru i ardal Rhydychen rhwng 1921 a 1931 yr oedd 77.3 y cant o’r merched dan 30 oed, o gymharu â 59.4 y cant o’r dynion.208 Nid ymunai pawb â chynlluniau gorfodol y wladwriaeth, fodd bynnag, ac y mae’n anodd iawn amcangyfrif faint o ferched a fudai ar eu liwt eu hunain neu a symudai i aros gyda chyfeillion neu deuluoedd a oedd eisoes yn alltud. Eto i gyd, gwyddys bod oddeutu 47,000 o bobl wedi gadael ardal y Rhondda yn unig rhwng 1921 a 1935, gan ymgymryd â thaith a ddisgrifiwyd gan un gohebydd ‘fel caethglud Babilon heb ddim ond tlodi o’u hol a blynyddoedd o ansicrwydd o’u blaen’.209 Er bod rhai, megis y Parchedig W. Glynfab Williams, yn barod iawn i gollfarnu’r rhain am fradychu eu gwlad a’u hiaith, nid oedd pawb mor greulon o unllygeidiog.210 Cydymdeimlai’r Parchedig W. D. Lewis, Trecynon, llywydd Cymrodorion Aberdâr, â’r rhai na welent unrhyw fudd mewn cynnal y Gymraeg a’i diwylliant gan mai symud i Loegr fyddai eu tynged.211 I’r miloedd o ferched ifainc a aeth i chwilio am waith yn ninasoedd Lloegr, yr oedd y gallu i siarad Saesneg cywir yn gymhwyster angenrheidiol, a’r Gymraeg yn ymddangos yn gwbl ddiwerth. Tybiai un ferch o Aberdâr a oedd yn gweini yn Llundain mai ofer oedd poeni ynghylch dyfodol y Gymraeg ac y dylai merched de Cymru anelu at wella 205

Adroddiad Eglwys y Bedyddwyr, Libanus, Treherbert am y flwyddyn 1926 (copi). Aberdare Leader, 17 Gorffennaf 1926; Second Industrial Survey of South Wales (3 cyf., Cardiff, 1937), II, t. 81. 207 A. J. Chandler, ‘The Re-making of a Working Class: Migration from the South Wales Coalfield to the New Industry Areas of the Midlands’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1988), tt. 176–7; Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 320, 2213 (25 Chwefror 1937). 208 Goronwy H. Daniel, ‘Labour Migration and Age-Composition’, Sociological Review, XXXI, rhif 3 (1939), 281–308. 209 A. D. K. Owen, ‘The Social Consequences of Industrial Transference’, Sociological Review, XXXIX, rhif 4 (1937), 333; Free Press and Rhondda Leader, 9 Mehefin 1934. 210 Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 14 Tachwedd 1936. 211 Aberdare Leader, 17 Hydref 1936. 206

167

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

168

eu Saesneg: ‘Welsh is no use outside Wales . . . Welsh may be useful at home in Wales but in other places it is useless.’212 Yn ei arolwg o fywyd a chymdeithas Cymru ym 1938, canfu’r awdur Rhys Davies mai felly y byddai llawer o bobl ifainc yn ymagweddu at y Gymraeg. Yr oedd y mwyafrif yn ddi-hid yngl}n â’r iaith ac yn amheus o’i gwerth: Young men and women particularly are not eager to bother with the language. I have asked many of them their opinion, and the average reply is a vague: ‘It’s all right as a language’, followed by a more definite: ‘But it’s no use.’ They mean it’s of no value to them in that climb through the world’s activities with which the mind of the young is occupied – even if only with activities of amusement.213

Yn ôl Harold Carter, yr oedd pobl yn gyndyn i ddefnyddio a chynnal iaith a oedd mor gyfyngedig ei hapêl a’i gwerth.214 Ac, fel yr awgrymodd yr hanesydd John Davies, y mae’n bur debyg na fyddai mamau’r cymoedd wedi gweld unrhyw ‘ddiben trosglwyddo’r Gymraeg i epil na welent unrhyw ddyfodol ond mewn mannau fel Luton a Dagenham’.215 Pa ryfedd, felly, fod nifer cynyddol o’u plant yn cael eu magu drwy gyfrwng y Saesneg. Erbyn 1938, dim ond 5 y cant o blant ysgolion elfennol y Rhondda a oedd yn medru’r Gymraeg.216 Yn ddi-ddadl, effeithiodd y mudo helaeth yn andwyol iawn ar y Gymraeg. Eto i gyd, sylwid bod nifer o Gymry Cymraeg alltud yn llwyddo i gynnal eu rhwydweithiau diwylliannol a hynny oherwydd eu tuedd i briodi â Chymry eraill ac i greu cymunedau bychain Cymraeg o’u cwmpas.217 Tasg anodd iawn, serch hynny, oedd cynnal y diwylliant a’r iaith frodorol mewn awyrgylch mor ddieithr. Canfu g{r a gwraig a symudodd gyda’u merch a’u pedwar mab o Gastell-nedd i Rydychen ym 1934 fod profiad yr alltud yn annymunol dros ben: they were all very dissatisfied with their lives. They missed the social life of their village in Wales. They wished they could speak Welsh to every one and resented such things as having to cook in a gas-oven instead of an ordinary one. The parents grieved that their children were growing up outside the chapel and beginning to lose their mother tongue. Every member of the family would prefer to live in Wales, even if the wages were much less.218 212

Ibid., 19 Hydref 1929. Rhys Davies, My Wales (London, 1938), t. 236. 214 Harold Carter, ‘Dirywiad yr Iaith Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl V: Ysgrifau ar Hanes Cymru (Llandysul, 1990), tt. 151–2. 215 Davies, Hanes Cymru, t. 559. 216 Free Press and Rhondda Leader, 15 Hydref 1938. 217 Goronwy H. Daniel, ‘Labour Migration and Fertility’, Sociological Review, XXXI, rhif 4 (1939), 381; Peter D. John, ‘The Oxford Welsh in the 1930s: A Study in Class, Community and Political Influence’, Llafur, 5, rhif 4 (1991), 102. 218 Goronwy H. Daniel, ‘Some Factors Affecting the Movement of Labour’, Oxford Economic Papers no. 3 (Oxford, 1940), t. 176. 213

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

Gan nad oedd ganddynt gwmnïaeth teulu a ffrindiau, yr oedd gofyn i ferched ifainc a adawsai eu cynefin i wasanaethu mewn tai preifat wneud ymdrech arbennig i gadw cysylltiad â chyfeillion a sefydliadau Cymraeg. Haeddai’r ‘eneth unieithog’ yn ‘Llundain bell’, a bortreadwyd yng ngherdd Ben Davies, glod arbennig, felly, am ei hymdrech lew i fynychu capel Cymraeg ar y Sul.219 Yn ôl gohebydd a drigai yn Llundain, yr oedd dieithrwch y brifddinas yn llethu llawer o’r merched a ddaethai yno i chwilio am waith. Tystiai llawer ohonynt eu bod wedi teimlo’n ‘fwy unig yng nghanol miliynau Llundain nag ar ben mynydd yng Nghymru neu anialdir Affrica’.220 Yr oedd cynnal y sefydliadau diwylliannol a chymdeithasol Cymraeg yn faich cynyddol i’r rhai a arhosodd yn eu cynefin. Dioddefai’r capeli yn enbyd oherwydd diffyg cefnogaeth ariannol ac ysbrydol, a phorthid difaterwch ymhlith yr aelodaeth gan dueddiadau seciwlar yr oes.221 Cyflwynid darlun du iawn o sefyllfa’r eglwysi yn eu hadroddiadau blynyddol: tynnid sylw nid yn unig at effaith colli cynifer o bobl ifainc ond hefyd at dlodi ysbrydol a materol yr aelodau a oedd wedi aros.222 Gofidiai’r Parchedig T. Alban Davies, gweinidog capel Bethesda, Tonpentre, yn fawr yngl}n â’r colledion hyn, ac ofnai fod y dirwasgiad wedi gwanhau’r gymdeithas a’i ‘hamddifadu bron yn llwyr o’r elfen ifanc a fyddai yn ôl pob deddf yn sicrhau ei threigl a’i pharhad, a chreu hefyd broblemau echrydus oddimewn’.223 Ymddengys fod aelodau benyw y capeli, fodd bynnag, wedi parhau’n selog i’w hachosion a thystia adroddiadau’r gwahanol enwadau iddynt ymroi’n ddygn i gynorthwyo eu heglwysi a’u cyd-aelodau yn ystod blynyddoedd anodd y dirwasgiad.224 Byddai’r chwiorydd nid yn unig yn casglu arian er mwyn clirio dyledion capeli unigol, ond hefyd yn trefnu nosweithiau a dosbarthiadau a roddai gyfle i wragedd ddod ynghyd i rannu gofidiau a beichiau mewn cyfnod mor adfydus. Yr oedd arwyddocâd diwylliannol arbennig i golledion y blynyddoedd hyn. Fel y rhybuddiodd A. D. K. Owen ym 1937: ‘social capital is not all that there is to be lost to the nation. Whilst their importance cannot be measured in economic 219

Ben Davies, ‘Y Gymraes’, Free Press and Rhondda Leader, 30 Gorffennaf 1938. Y Cymro, 18 Ionawr 1936. 221 Gw. John Roberts, ‘Cyflwr Crefydd yn yr Ardaloedd Diwydiannol’, Y Drysorfa, CI, rhif 1202 (1931), 74–6. 222 Gw., er enghraifft, Adroddiadau Blynyddol Eglwys Nazareth MC, Aberdâr, 1929, 1930; Adroddiad Blynyddol Bethesda, Ton-Pentre, 1935, 1936; LlGC Llsgr. 12524D. Adroddiadau Chwarterol y Methodistiaid Calfinaidd yn Ne Cymru, 1936–8; Rhondda Gazette, 22 Mehefin 1935, 25 Medi 1937. 223 T. Alban Davies, ‘Rhai Sylwadau ar Adroddiad Ymchwil yr Athro H. A. Marquand, yn Ne Cymru’, Yr Efrydydd, III, rhif 1 (1937), 23. 224 Gw. LlGC Llsgr. 12524D; Adroddiad Blynyddol Eglwys y MC yn Jerusalem, Ton, Ystrad, 1937 (Pentre, 1937); Bethesda, Ton-Pentre, Jiwbili y Ddyled, Braslun o Hanes yr Eglwys 1876–1938 (Pentre, 1938), t. 21; S. L. George, Bethania, Llwynypia, Braslun o Hanes yr Eglwys ar Achlysur Dathlu Jiwbili Clirio’r Ddyled (1945), t. 18. Gw. hefyd B. B. Thomas, ‘Yesterday and To-Day in a Mining Valley’, The Welsh Outlook, XX, rhif 12 (1933), 327–30. 220

169

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

170

terms, the devitalization of provincial life and of the vigorous and distinctive national culture of Wales must surely be deplored’.225 Llesteirid gwaith y cymdeithasau Cymraeg yn fawr gan ddiffyg diddordeb yn yr iaith a diffyg cefnogaeth iddi. Nodwyd bod gwyliau drama, a fuasai ddeng mlynedd ynghynt yn llwyfannau pwysig i gynyrchiadau Cymraeg eu hiaith, bellach yn cael anhawster i ddenu cwmnïau Cymraeg.226 Er bod bywyd cymdeithasol y cymoedd yn parhau yn dra byrlymus, yr oedd cyfrwng ieithyddol y gweithgarwch hwnnw wedi newid. Wrth i’r iaith Saesneg gadarnhau ei gafael ar fywyd beunyddiol y gymdeithas, ychydig iawn o ddefnydd a wneid o’r Gymraeg y tu allan i gapel a chartref. Testun tristwch i Cassie Davies, athrawes a chenedlaetholwraig bybyr, oedd gweld yr elfennau Cymraeg ym mywyd y cymoedd yn crebachu, a gafael y capel a’r cartref ar y to iau yn llacio: ‘Y canlyniad yw colli’r min a’r awch a ddaw o hogi meddwl, a thlodi mewn cymeriad a phersonoliaeth.’227 Erbyn diwedd y 1930au credai sylwebydd arall fod cymeriad y gymdeithas ddiwydiannol wedi ei weddnewid: Aflan ac amhur yw d{r Afon Rhondda, a phob budreddi yn cael ymarllwys iddo o bob cyfeiriad. Ac y mae’r un peth yn wir am gyflwr ysbrydol a diwylliannol y cwm . . . Y mae’r ymfudo helaeth yn gyfrifol i raddau, ond ar wahân i hynny aeth bywyd yr ardal yn anghymreig ac yn wrth-Gymreig, a dylanwadau basaf Lloegr ac America yn ben arno.228

Ym 1939 cychwynnodd yr Ail Ryfel Byd a buan y sylweddolwyd bod goblygiadau diwylliannol pellgyrhaeddol i’r ymgyrch filwrol. Yn ddi-os, cafodd y rhyfel effaith andwyol ar arferion a chonfensiynau cymdeithasol oherwydd chwyldrowyd patrymau gwaith a hamdden gan ofynion y wladwriaeth. Treiddiai dyheadau Prydeinig yn ddwfn i’r isymwybod Cymreig a chawsant effaith ddofn ar agweddau ieithyddol a diwylliannol trwch y boblogaeth. Chwalwyd sefydlogrwydd cartrefi a rhwydweithiau cymunedol wrth i bobl gael eu symud ar draws gwlad a thros y byd i gwrdd ag anghenion milwrol. Anfonwyd rhai miloedd o ferched, yn hen ac ifanc, o’r cymoedd diwydiannol i weithio yn ffatrïoedd arfau de Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Glasgoed, Hirwaun, Caerdydd a Threfforest, ac i ganolfannau diwydiannol canolbarth a de Lloegr lle y daethant i gysylltiad â phobl o bob rhan o Brydain.229 Llifai miloedd o noddedigion i’r cymoedd o drefi mawrion Lloegr, ac yr oedd yn anorfod y byddai’r 33,000 o 225

Owen, ‘The Social Consequences of Industrial Transference’, 351. Aberdare Leader, 19 Tachwedd 1927, 31 Hydref 1936; Glamorgan Free Press and Rhondda Leader, 26 Ionawr 1929, 30 Ionawr 1932. 227 Cassie Davies, ‘Yr Urdd a’r Iaith’, Heddiw, 3, rhif 1 (1937), 28. 228 J. Gwyn Griffiths, ‘Cwm Rhondda’, ibid., 5, rhif 6 (1939), 296. 229 Gw. Mari A. Williams, ‘Where IS Mrs Jones Going?’ Women and the Second World War in South Wales (Aberystwyth, 1995); eadem, ‘ “A Forgotten Army”: The Female Munitions Workers of South Wales, 1939–45’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1999). 226

Y FERCH A’R GYMRAEG YNG NGHYMOEDD DIWYDIANNOL DE CYMRU 1914–1945

famau a phlant y dywedir iddynt gael lloches yn y Rhondda yn gadael eu hôl ar iaith yr ysgolion a’r cartrefi.230 Yn un o gapeli Cymraeg y cwm adroddwyd mai cynulleidfa o ansawdd ieithyddol ‘gymysg’ a ddeuai ynghyd i’r gwasanaethau bellach, ac ym 1943 aeth un sylwebydd lleol mor bell â honni y clywid acen y Cocni ar strydoedd y Rhondda Fach yn llawer amlach na seiniau’r Gymraeg.231 O ganlyniad i’r cyfyngiadau llym ar gynnal cyfarfodydd cyhoeddus, darniwyd rhwydweithiau cymdeithasol y cymoedd ac ychydig iawn o weithgareddau Cymraeg eu hiaith a gynhelid yn ystod blynyddoedd y rhyfel. Yn ôl un cyfnodolyn Cymraeg yr oedd yr ‘iaith yn ymladd am ei hanadl einioes’ ac yn ‘dihoeni’n weladwy’.232 Anodd oedd proffwydo ar y pryd i ba raddau y gellid adfer peth o’r bywyd hwn ar ôl yr heldrin, ond ofnai gweinidog capel Jerusalem, Tonpentre, ym 1940 nad oedd y rhagolygon yn obeithiol, gan i’r rhyfel ‘[f]ylchio a nychu pob peth ymron’.233 Wrth i ddylanwad y capel edwino’n raddol yr oedd dirywiad ieithyddol yn sicr o ddilyn ac adroddwyd ym 1943 mai ychydig iawn o bobl ifainc a lwyddai i ddal eu gafael ar yr iaith Gymraeg wedi iddynt ymadael â’r capeli.234 Cadarnhawyd yr ofnau hyn gan dystiolaeth arolwg a wnaed gan Undeb Cymru Fydd ym mis Rhagfyr 1943. Adroddwyd bod tueddiadau Saesneg trefi’r cymoedd wedi cryfhau oherwydd bod profiadau newydd y gweithle a’r cartref wedi ehangu gorwelion a chysylltiadau’r trigolion â phobl o gefndiroedd diwylliannol gwahanol. Honnwyd bod y Saesneg wedi llwyr ddisodli’r Gymraeg fel iaith sefydliadau a chymdeithasau yn nhref Aberdâr, ac ym Maesteg a Nantgarw cofnodwyd bod y rhyfel wedi cael ‘effaith andwyol dros ben’ ar arferion moesol a chymdeithasol. Ymhlith y to iau, y sinema, y neuadd ddawns a’r dafarn a apeliai fwyaf, a dywedid mai’r Iancs oedd yr atyniad mwyaf poblogaidd ymhlith merched ifainc Yr Hengoed ac Ystradmynach!235 Wrth ddwyn i gof effaith yr Ail Ryfel Byd ar gymdeithas a diwylliant Y Gilfach-goch, ni allai Katie Olwen Pritchard lai na chredu bod y profiad wedi gweddnewid pob agwedd ar fywyd y pentref glofaol: Ar ddiwedd y rhyfel sylweddolwyd fod cymeriad y cwm wedi ei llwyr drawsnewid. Daeth chwyldroad arall i’w hanes. Bu dylanwad y ffoaduriaid ar y Gymdeithas yn anferth. Profodd yr heddwch mor anodd â’r brwydro. Pan ddychwelodd y merched a’r bechgyn o’r lluoedd arfog ’roeddynt yn ymwybodol o’r cyfnewidiadau. Diflannodd bywyd egnïol crefyddol yr Eglwysi a gwelwyd safonau newydd israddol yn meddiannu’r gymdeithas.236 230

E. D. Lewis, The Rhondda Valleys (London, 1959), t. 261. Adroddiad Blynyddol Eglwys y MC yn Jerusalem, Ton, Ystrad, 1940 (Pentre, 1941), t. 4; Rhondda Gazette, 25 Rhagfyr 1943. 232 Golygyddol, ‘Y Dyfodol’, Heddiw, 7, rhif 1 (1941–2), 5. 233 Adroddiad Blynyddol Eglwys y MC yn Jerusalem, Ton, Ystrad, 1940, t. 4. 234 Western Mail, 21 Ebrill 1943. 235 LlGC, Papurau Undeb Cymru Fydd (casgliad Tachwedd 1960), 165. Atebion i Holiadur Ymchwil Undeb Cymru Fydd i Gyflwr Bywyd Cymdeithasol Cymru, Rhagfyr 1943. 236 Pritchard, Y Glas a’r Coch, t. 30. 231

171

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

172

Nid gormodiaith oedd sôn am brofiadau’r rhyfel fel ‘chwyldroad’ cymdeithasol oherwydd profasai trigolion y cymoedd diwydiannol gyfnewidiadau sylfaenol yn eu bywyd beunyddiol. Helaethwyd cylch cymdeithasol y mwyafrif gan batrymau newydd gwaith a hamdden, a threiddiai dylanwad Seisnig y cyfryngau torfol yn ddwfn i’r cymunedau mwyaf anghysbell. Yn sgil y newidiadau hyn daeth pobl yn fwy cyfarwydd â theithio ymhell o’u cartrefi i gyfarfod â ffrindiau neu i gyrraedd eu gweithleoedd. Wrth i ferched y cymoedd greu cysylltiadau cymdeithasol newydd, yr oedd yn anorfod bron y collai’r iaith Gymraeg ei lle yn eu hymddiddan anffurfiol. Ni chyfyngid eu profiadau cymdeithasol bellach i gylch caeedig yr aelwyd a’r gymdogaeth leol oherwydd defnyddid yr iaith Saesneg yn gyfrwng beunyddiol g{yl a gwaith. Yn raddol, gwanychwyd y rhwydweithiau cymunedol clòs a fuasai mor bwysig i ffyniant yr iaith Gymraeg a’i diwylliant ar hyd y blynyddoedd. Yng nghymoedd dwyreiniol Morgannwg yr oedd yn gynyddol anodd cymdeithasu drwy gyfrwng y Gymraeg y tu hwnt i furiau capel neu aelwyd. Yn wir, cwynai un gohebydd ym 1945 fod ‘Cymry’r De yn rhewi allan o fodolaeth’ mewn awyrgylch diwylliannol mor estron ac anghynnes.237 Yn y bôn, cadarnhau a chyfnerthu datblygiadau diwylliannol a fuasai ar droed ers rhai degawdau a wnaeth yr Ail Ryfel Byd. Ar drothwy’r Rhyfel Byd Cyntaf yr oedd yr iaith Gymraeg eisoes wedi ei hynysu i ryw raddau gan bwysau economaidd, gwleidyddol a chymdeithasol. Hyrwyddo’r proses hwnnw a wnaeth profiadau blin y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel byd, gan alltudio’r iaith Gymraeg fwyfwy i gylchoedd cymdeithasol cyfyng. Yn ystod yr un cyfnod bu newid yn safle cymdeithasol merched y cymoedd diwydiannol wrth i ddatblygiadau gwleidyddol ac economaidd weddnewid natur eu profiadau beunyddiol. Yr oedd yn anochel, felly, y byddai mwyafrif y merched ifainc a fagwyd yn ystod y cyfnod dan sylw yn coleddu gwerthoedd diwylliannol ac ieithyddol gwahanol iawn i eiddo eu mamau. A hwythau yn arddel syniadau gwleidyddol a chymdeithasol pur wahanol, dilornai’r merched ifainc agwedd geidwadol ac amddiffynnol ymgeleddwyr yr iaith Gymraeg at ‘famau’r dyfodol’. Eto i gyd, dylid cofio bod y Gymraeg wedi parhau i ddiwallu anghenion diwylliannol a chymdeithasol nifer mawr o bobl, yn enwedig ymhlith y genhedlaeth h}n. Ni ellir datgan yn ddiamod, felly, fod pob aelod o’r gymdeithas ddiwydiannol wedi mynd ati yn ymwybodol ac yn fwriadol i fwrw o’r neilltu yr iaith Gymraeg ynghyd â’r gwerthoedd diwylliannol a oedd yn perthyn iddi. Yn y pen draw, pwysau economaidd a fu’n gyfrifol am bennu patrymau ieithyddol ymhlith trigolion cymoedd de Cymru yn ystod y cyfnod dan sylw. I’r graddau hynny, nid oedd ffydd Gwenith Gwyn a’i debyg yng ngallu’r rhyw deg i ddiogelu’r iaith Gymraeg ar yr aelwyd, a thrwy hynny sicrhau dyfodol ffyniannus iddi, yn ddim ond breuddwyd gwrach. 237

Baner ac Amserau Cymru, 29 Awst 1945.

4 Mudiad yr Iaith Gymraeg yn Hanner Cyntaf yr Ugeinfed Ganrif: Cyfraniad y Chwyldroadau Tawel MARION LÖFFLER

GWAETHA’R MODD, nid yw haneswyr â’u bryd ar ddeall a dehongli newidiadau cymdeithasol enfawr hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif wedi rhoi sylw dyledus hyd yn hyn i fudiad hybu’r Gymraeg yn y cyfnod. Ymgais yw’r bennod hon i unioni’r cam hwnnw. O droad y ganrif ymlaen yr oedd rhwydwaith o bobl frwdfrydig yn argyhoeddedig fod cyswllt annatod rhwng yr iaith Gymraeg a hunaniaeth y genedl. Aethant ati i geisio ennill cefnogaeth i’w hachos ymhlith eu cyd-Gymry, er bod y rheini at ei gilydd yn bur gyndyn i’w rhoi. Trwy droedio llwybr cul a chanolbleidiol yr oeddynt yn agored i ymosodiadau o ddau gyfeiriad, sef o du deallusion radicalaidd Plaid Genedlaethol Cymru ac o du carfanau ceidwadol Eingl-Gymreig a Seisnig. Wedi’r Ail Ryfel Byd ac yn sgil gweithredoedd mwy trawiadol cenhedlaeth newydd o selogion, anghofiwyd i raddau helaeth am y chwyldro tawel a gyflawnwyd ganddynt hwy. Drwy fwrw golwg ar rai o brif fudiadau’r cyfnod dan sylw, cawn weld sut yr arweiniodd yr ymdeimlad o argyfwng ymhlith aelodau’r dosbarth canol Cymraeg, yn wyneb dylanwad cynyddol yr iaith Saesneg, at weithredu trefnus a chyson er lles y Gymraeg. Y bobl hyn a fu’n plannu syniadau ac yn gosod sylfeini ar gyfer llwyddiannau’r cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd.1 Yn rhifyn Chwefror 1901 o’r cylchgrawn Celtia cyhoeddwyd mai canrif y cenhedloedd bychain fyddai’r ganrif newydd.2 Ceid digon o argoelion i ategu’r farn honno. Gan efelychu eu cymdogion yn nwyrain Ewrop, aeth cyrff diwylliannol amryw o genhedloedd bychain ati o ddifrif i geisio achub eu hieithoedd brodorol ac i gefnogi’r mudiadau a ymgyrchai o blaid ymreolaeth. Ym 1891 sefydlwyd An Comunn Gàidhealach (Cymdeithas yr Ucheldir) yn yr Alban. Buasai Yn Çheshaght Ghailckagh (Y Gymdeithas Fanaweg) yn weithredol er 1899, ac ym 1901 ffurfiwyd y Gymdeithas Geltaidd-Gernywaidd yng Nghernyw. Llwyddodd Conradh na Gaeilge (Y Cynghrair Gwyddelig) i gyrraedd mwy nag un nod addysgol o bwys cyn 1910. Ym 1990 sefydlwyd cymdeithas Geltaidd newydd nid 1 2

Ni thrafodir Eisteddfod Genedlaethol Cymru na’r mudiad drama yng Nghymru yn y bennod hon. Celtia, I, rhif 2 (1901), 17; cyhoeddwyd y cylchgrawn rhwng 1901 a 1908.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

174

yn gymaint er mwyn trafod cwestiynau astrus ynghylch ethnoleg Geltaidd ond er mwyn diogelu’r ieithoedd cenedlaethol yn y pum gwlad Geltaidd.3 Prif orchwyl y fenter, a oedd wedi ei lleoli yn Nulyn, oedd trefnu Cyngres Geltaidd yn Nulyn (1901), yng Nghaernarfon (1904) ac yng Nghaeredin (1907), a chyhoeddi’r cylchgrawn Celtia – ‘the organ of militant Celticism directed mainly against the deadening and demoralising influences of modern Anglo-Saxondom’.4 Nid oedd a wnelo’r cylchgrawn â hynafiaetheg. Y bwriad, yn hytrach, oedd cyflwyno gweithiau creadigol mewn Gwyddeleg modern, yn y Fanaweg a’r Gymraeg, yn ogystal ag yn Saesneg ac Esperanto. Cyrhaeddodd y mudiad ei anterth yn y Gyngres Geltaidd a gynhaliwyd yng Nghaernarfon. Daeth mwy na phedwar cant o bobl ynghyd o Ynysoedd Prydain ac o ddwyrain Ewrop – yn ddysgedigion, yn rhamantwyr ac yn radicaliaid – a manteisiwyd ar y cyfle i rannu profiadau y rhai a weithiai ym maes ieithoedd lleiafrifol yn negawd cyntaf y ganrif newydd. Â theimladau cymysg y croesawyd yr ugeinfed ganrif yng Nghymru. Ar y naill law, synhwyrai ymwelwyr â’r wlad ryw ddeffroad cenedlaethol newydd. Cychwynnwyd sefydliadau cenedlaethol a pherfformiwyd pasiantau lliwgar i gyflwyno agweddau ar hanes y genedl, ac yr oedd yr ymgyrch i ddatgysylltu Eglwys Loegr yng Nghymru yn ennill cefnogaeth. Dal i gynyddu yr oedd nifer y siaradwyr Cymraeg ac yr oedd to newydd o ysgolheigion yn coethi a gloywi’r iaith. Trawyd nodyn gobeithiol yn y gyfrol Cymru: Heddyw ac Yforu a gyhoeddwyd ym 1908: ‘Adlewyrchir yma wynebpryd ieuanc teg ei Chenedlaetholdeb sy’n codi, a bywyd ymeangol ei phobl. Nid llyfr yn adgofio’r hyn a fu ydyw; y mae ei lygaid wedi eu sefydlu ar y presennol, ond yn taflu ambell gipdrem i’r dyfodol.’5 Clywid lleisiau eraill, serch hynny, yn rhybuddio ynghylch ‘y llanw Seisnig’ a oedd yn bygwth gorlifo siroedd Morgannwg a Mynwy. Cwynent hefyd ynghylch Seisnigo’r Eisteddfod Genedlaethol a chyfarfodydd y capeli, a phryderent ynghylch tynged y Gymraeg yn y genhedlaeth nesaf.6 Yr oedd cymysgedd o optimistiaeth ac ofn wrth wraidd y symudiad i sefydlu ac ailfywiogi nifer cynyddol o gymdeithasau a oedd yn ymboeni ynghylch parhad y Gymraeg. Y gymdeithas anenwadol gyntaf i hyrwyddo defnydd o’r Gymraeg ymhlith plant oedd Urdd y Delyn a sefydlwyd gan Mallt Williams ym 1896. Cyflwynwyd y gymdeithas hon drwy gyfrwng tudalennau Cymru’r Plant, cylchgrawn newydd O. M. Edwards.7 Parhaodd y gymdeithas tan 1906 ac erbyn hynny yr oedd Mallt

3 4 5

6

7

Ibid., I, rhif 1 (1901), 15. Ibid. Thomas Stephens (gol.), Cymru: Heddyw ac Yforu (Caerdydd, 1908), t. xiii. Yr oedd fersiwn Saesneg o’r llyfr wedi ei gyhoeddi flwyddyn ynghynt. Gw. D. Arthen Evans, ‘Y Gymraeg a’r Llanw Seisnig’, Cymru, XXXVII, rhif 216 (1909), 34; J. Tywi Jones, ‘Y Gymraeg yn y Teulu a’r Eglwys’, Tarian y Gweithiwr, 10 a 17 Ebrill 1913. Pwysleisiodd O. M. Edwards sawl tro mai ‘Miss Mallt L. Williams, Aberclydach yn nyffryn y Wysg’ oedd sylfaenydd Urdd y Delyn. Gw. O. M. Edwards, ‘At Ohebwyr’, Cymru, XIV, rhif 79 (1898), 87, 100; Celtia, III, rhif 1 (1903), 9.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

Williams wedi darbwyllo Gwyneth Vaughan i’w chynorthwyo gyda’r gwaith o sefydlu Undeb y Ddraig Goch, cymdeithas a chanddi’r amcanion canlynol: 1) diogelu a hybu’r famiaith; 2) adfer y delyn deires; 3) cefnogi diwydiannau cartref; 4) meithrin dramâu Cymraeg.8 Er mai am ddegawd yn unig y bu’r Undeb mewn bodolaeth, sef o 1901 hyd oddeutu 1910, croesawyd yn gynnes ei ymdrechion i wneud y Gymraeg yn fwy deniadol i blant a phobl ifainc trwy gynnig gwobrau eisteddfodol am ganu cerdd dant a chanu’r delyn ac am wybodaeth am lenyddiaeth Gymraeg.9 Erbyn 1899 yr oedd y ‘Society for Utilizing the Welsh Language for the Purpose of Serving a Better and More Intelligent Knowledge of English’ (1885) wedi newid ei henw i ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ ac ym 1904 dechreuodd gynnal ysgolion haf trwy gyfrwng y Gymraeg. Sefydlwyd mudiad arall, mwy milwriaethus, ar gyfer plant Cymru ym 1911, sef Byddin Cymru, ac, fel yn achos Urdd y Delyn, cafodd y mudiad hwn eto gyhoeddusrwydd ar dudalennau Cymru’r Plant. Wedi ei hysbrydoli gan fudiadau ieuenctid yn Iwerddon, trefnai Byddin Cymru ralïau y byddai’r aelodau yn eu mynychu mewn gwisgoedd unffurf – trywsusau gwyrdd a sgarffiau coch. Daeth y wisg a’r ralïau i’r amlwg eto pan sefydlwyd mudiad arall gan Ifan ab Owen Edwards, un o aelodau cyntaf y ‘Fyddin’, bedair blynedd wedi iddi ddod i ben ym 1918.10 Gwelwyd amryw o fudiadau eraill yn codi ac yna’n darfod. Dyna fu hanes yr Undeb Darllen Cymraeg a sefydlwyd gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1907, y Gymdeithas Siarad Cymraeg a hysbysebwyd gan R. Gwylfa Roberts (Gwylfa) ym 1916, a Byddin yr Iaith (yr oedd ei haelodau’n gwisgo bathodyn ac yn addo siarad Cymraeg yn unig) a gychwynnwyd gan R. W. Melangell Evans ym 1923.11 Llwyddodd rhai o’r mudiadau a sefydlwyd yn ystod blynyddoedd penllanw cenedlaetholdeb ac yn fuan wedi hynny i oroesi a ffynnu. Yn eu plith yr oedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ei hun (1899), Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg (1913), Urdd Gobaith Cymru (1922), a’r Undeb Athrawon Cymreig (1926), yn ogystal â’r Cymrodorion, y Cymreigyddion a chymdeithasau llenyddol lleol eraill. Nod y bennod hon yw canolbwyntio ar y prif agweddau ar waith y mudiadau hyn a fu’n weithredol trwy gydol y cyfnod hyd at yr Ail Ryfel Byd. Ym 1959 dadleuodd Brinley Thomas, yn groes i’r farn gyffredinol, fod diwydiannu wedi achub y Gymraeg. Oddi ar hynny, nid yw ysgolheigion wedi 8

9

10

11

Undeb y Ddraig Goch (Union of the Red Dragon), English Report for 1904 (Carmarthen, 1905), t. 3. Celtia, III, rhif 9 (1903), 146; Cymru, XXVIII, rhif 166 (1905), 260; ibid., XXXI, rhif 183 (1906), 190; Y Gymraes, VIII, rhifynnau 88–94 (1904). ‘Byddin Cymru. Ysbiwyr y Frenhines. Y Rhestr Gyntaf: rhifau 35 a 36. Ifan ab Owen, Hâf, merch Owen, Neuadd Wen, Llanuwchllyn’, Cymru’r Plant, XX (1911), 156; ‘Gwisg Ysbiwyr’, ibid., XXII (1913), 136; Tarian y Gweithiwr, 12 Mehefin 1913; Urdd Gobaith Cymru, Gwisg yr Urdd (Corwen, d.d.). Adroddiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am 1907 (Casnewydd-ar-Wysg, 1908), t. 26; R. Gwylfa Roberts, ‘Cymdeithas Siarad Cymraeg’, Y Tyst, 13 Medi 1916; R. W. Melangell Evans, ‘Byddin yr Iaith’, Cymru, LXIV, rhif 381 (1923), 159.

175

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

176

bod yn unfarn ar y mater, ond y mae’n amlwg fod siaradwyr y Gymraeg wedi mynd â’r iaith i’w canlyn wrth fudo i ardaloedd diwydiannol ac wedi meithrin eu diwylliant eu hunain yn y mannau hynny.12 Hyd yn oed pan ddechreuodd y Gymraeg a’i diwylliant edwino yn sgil dyfodiad mewnfudwyr Saesneg eu hiaith, llwyddai ynysoedd o siaradwyr Cymraeg i ddal eu tir mewn sawl ardal drefol. Perthynai llawer o’r Cymry i’r dosbarth canol ac yr oeddynt, felly, yn ddigon atebol i amddiffyn eu mamiaith a’u traddodiadau. Yn wahanol i Iwerddon ac Ucheldir yr Alban, gallai Cymru ymffrostio bod y Gymraeg i’w chlywed ym mhob rhan o’r wlad ac yn y trefi mwyaf hyd at Glawdd Offa: ‘Here are to be found . . . vigorous and influential groups and societies of Welsh-speaking Welshmen ready at all times to press the needs of Wales and of the language.’13 Yr oedd y rhain nid yn unig yn diogelu’r Gymraeg yn eu hardaloedd eu hunain ond yn ymestyn allan hefyd i’r Gymru Gymraeg, lle y rhoddid pwys mawr ar feistroli’r Saesneg. Ceisient yn ogystal ddylanwadu ar drigolion ardaloedd y Gororau lle y buasai’r Saesneg drechaf ers cenedlaethau lawer. O ganlyniad, trosglwyddid i’r ardaloedd gwledig yr ofnau ynghylch sefyllfa fregus y Gymraeg yn y trefi. Er bod diwydiannu wedi paratoi’r ffordd ar gyfer mewnfudiad niferoedd mawr o siaradwyr Saesneg, rhoes fod hefyd i fudiad a ymboenai am y Gymraeg, mudiad a chanddo’r gallu a’r grym i weithio er ei lles. Yng nghanolfannau trefol a rhanbarthau lled-Seisnig y de a’r gogledd-ddwyrain y cychwynnwyd sefydlu ac adfywio cymdeithasau diwylliannol Cymraeg. Yr oedd y rhesymau dros hyn yn eglur, fel y dengys adroddiad Cymdeithas Lenyddol Llangollen am hanes ei sefydlu ym 1901: Yr oedd y pryd hwnnw yn y dref gymdeithas Saesneg gref, er mai Cymry oedd y rhan fwyaf o’i haelodau. Tuedd honno ar brydiau oedd bychanu y Cymry, eu hanes a’u traddodiadau . . . Yr oedd gennym felly ddigon o resymau dros sefydlu’r gymdeithas uchod i lanw bwlch na wnai’r gymdeithas Saesneg mohono.14

Sylweddolai’r Cymry Cymraeg, yn enwedig yn ne Cymru, eu bod yn prysur droi’n lleiafrif, fod y Gymraeg yn diflannu fel iaith bywyd cyhoeddus, ac nad oedd hi bellach yn ddiogel hyd yn oed yn ei chadarnleoedd, sef yn y cartref a’r addoldy: Un o beryglon mawrion Gwent a Morgannwg heddyw yw colli’r Gymraeg fel iaith y teulu a’r gwasanaeth crefyddol. Collwyd hi eisoes fel iaith yr heol. Tyrr y llanw Seisnig 12

13 14

Gw. Brinley Thomas, ‘Wales and the Atlantic Economy’, Scottish Journal of Political Economy, VI, rhif 3 (1959), 169–92; idem, ‘The Industrial Revolution and the Welsh Language’ yn Colin Baber ac L. J. Williams (goln.), Modern South Wales: Essays in Welsh Economic History (Cardiff, 1986), tt. 6–21; idem, ‘Pair Dadeni: Y Boblogaeth a’r Iaith Gymraeg yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Gwnewch Bopeth yn Gymraeg: Yr Iaith Gymraeg a’i Pheuoedd 1801–1911 (Caerdydd, 1999), tt. 79–98; E. G. Millward, ‘Industrialisation did not save the Welsh Language’, Welsh Nation, rhif 69 (1960), 4. D. Parry-Jones, Welsh Country Upbringing (London, 1948), t. 104. T. Carno Jones, ‘Cymdeithas Lenyddol Llangollen’, Cymru, XLI, rhif 240 (1911), 13–14.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

megis tonn anferth dros yr holl fro, ac ofnwn mai gorchuddio’r Gymraeg wna fel y gorchuddiwyd Cantref y Gwaelod gynt.15

Yn wyneb y bygythiad hwn, tybiai ‘gweinidogion, offeiriaid ac ysgolfeistri’,16 sef arweinyddion cymdeithasau lleol y Cymrodorion, fod rhaid iddynt newid eu dulliau a’u hamcanion ac ymuno â’i gilydd er mwyn cryfhau eu dylanwad. Yn sgil cyfres o gynadleddau, aeth y Parchedig J. Tywi Jones, perchennog a golygydd Y Darian, a D. Arthen Evans, ysgolfeistr ac ysgrifennydd Cymrodorion Y Barri, ati i ffurfio Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yng Nghastell-nedd ym mis Tachwedd 1913. Erbyn 1914 yr oedd 72 o gymdeithasau yn ne Cymru wedi ymuno â’r Undeb, ond yr oedd ei arweinwyr yn awyddus i’r mudiad ymledu i rannau eraill o’r wlad.17 O 1919 ymlaen ceisiodd ysgrifennydd cyffredinol yr Undeb, D. Arthen Evans, gydweithio â chymdeithasau yng ngogledd Cymru, ond bu’n rhaid iddo gydnabod ym 1923 fod pethau’n anodd ym Mhowys a Gwynedd: ‘Their Literary Societies are not so aggressive as they are in the industrial districts.’18 Bu’r ymgyrch ym 1925 i gynnal cyfarfodydd cyhoeddus ‘o blaid cenedlaetholdeb’ yn yr ardaloedd hyn yn fwy llwyddiannus.19 Ymunodd cymdeithasau llenyddol newydd â’r Undeb, yn bennaf ar hyd arfordir y gogledd ac yn y trefi mawrion lle y teimlid y dylanwadau Seisnig fwyaf a lle y trigai’r un math o bobl ddosbarth-canol ag a oedd yn flaenllaw yn rhengoedd yr Undeb yn y de. Mor ddiweddar â 1938, fodd bynnag, tybiai rhai o drigolion Môn nad oedd angen canghennau o unrhyw fudiad gwladgarol mewn sir mor Gymreigaidd â hi.20 Yn y gogledd yr oedd prif ganolfannau’r gweithgarwch ar hyd y ffin ddwyreiniol, yn enwedig o gwmpas Crewe ac yng nghyffiniau Wrecsam.21 Yr un pryd â’r cynnydd yn y gogledd-ddwyrain bu dirywiad yn ne Cymru oherwydd y dirwasgiad economaidd, y gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg yno a’r anobaith a deimlent. Collwyd dolen gyswllt werthfawr ac aeth cyfathrebu’n anos pan ddaeth Y Darian – Papur Cymdeithasau Cymraeg a’r Eisteddfod i ben ym 1934. Ar y llaw arall, hysbysid darllenwyr Y Brython, a gyhoeddid yn y gogledd, am weithgareddau’r Undeb a’r prif fudiadau gwladgarol eraill, sef y Blaid Genedlaethol ac Urdd Gobaith Cymru.22 Er gwaethaf pob anhawster, diogelodd 15 16 17

18

19

20 21 22

Evans, ‘Y Gymraeg a’r Llanw Seisnig’, 34. Y Darian, 22 Ebrill 1920. Tarian y Gweithiwr, 9 Ionawr 1913, 6 a 27 Mawrth 1913, 31 Gorffennaf 1913, 20 a 27 Tachwedd 1913; Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg (UCCC), Llawlyfr 1914 (1914), tt. 6–9. LlGC, Papurau E. T. John 5552, D. Arthen Evans, ‘The Tenth Anniversary of the Formation of the National Union of Welsh Societies’, tt. 3–4. LlGC, Bocs XHS 1816, pamffledi Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg; Y Darian, Rhagfyr 1924–Mai 1925; Y Brython, Ionawr–Mawrth 1925. Cynhaliwyd cyfarfodydd ym Mlaenau Ffestiniog, Caernarfon, Bae Colwyn, Dolgellau, Llanbedr Pont Steffan, Machynlleth, Y Rhyl a Wrecsam. Y Brython, 19 Mai 1938. T. I. Ellis, ‘Undeb Cymru Fydd’, Pamffledi Cymru, rhif 1 (1943), t. 2. Y Brython, 7 Ionawr 1937, 24 Mawrth 1938.

177

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

178

yr Undeb ei aelodaeth o ryw drigain i ddeg a thrigain o gymdeithasau lleol a wasanaethai oddeutu deng mil o bobl. At hynny, yr oedd oddeutu trigain o gymdeithasau llenyddol lleol eraill yn weithredol trwy gydol y cyfnod cyn yr Ail Ryfel Byd, a byddai rhai ohonynt yn cydweithio â’r Undeb.23 Amlygid nodweddion cyffelyb yn nosbarthiad daearyddol mudiadau eraill. Yn ne Cymru y lleolid yr Undeb Athrawon Cymreig, ac yno y gwerthid y rhan fwyaf o’r ddwy fil o gopïau o’i gylchgrawn deufisol, Yr Athro (1928). Yno hefyd y ceid mwyafrif ei 500–600 o aelodau mewn rhyw ugain o ganghennau.24 Er i’r Undeb hwn geisio ehangu ei weithgareddau yng ngogledd Cymru, daeth yntau ar draws yr un math o broblemau ag a wynebai Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg.25 Ar y llaw arall, yn ystod blynyddoedd cynnar Urdd Gobaith Cymru, at blant ac athrawon yn siroedd Caernarfon, Dinbych a Meirionnydd yr apeliai’r mudiad hwnnw yn bennaf, mwy na thebyg am fod ei sefydlydd yn byw ym Meirionnydd a Cymru’r Plant wedi ei anelu, i bob golwg, at ddarllenwyr yn yr ardaloedd hynny. Serch hynny, buan yr ymledodd Urdd Gobaith Cymru i dde Cymru gyda chefnogaeth Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, y capeli Cymraeg a’r cymdeithasau llenyddol, yn ogystal â thrwy gymorth yr Undeb Athrawon Cymreig. Trefnodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg i Ifan ab Owen Edwards draddodi darlithoedd mewn gwahanol fannau, gan apelio am gefnogaeth iddo. Bu rhai cymdeithasau unigol o’r Cymrodorion, y capeli ac athrawon yn gyfrifol am sefydlu neu gefnogi canghennau o Urdd Gobaith Cymru.26 Pan benderfynodd Ifan ab Owen Edwards ac R. E. Griffith, trefnydd llawn-amser cyntaf y mudiad, ganolbwyntio ar ganghennau annibynnol a dibynnu llai ar yr ysgolion, gwelwyd mai yn ne Cymru ac ar hyd arfordir y gogledd yr oedd yr ardaloedd mwyaf gweithgar. Yr oedd rhannau helaeth o siroedd Môn ac Aberteifi yn parhau yn ddifater.27 Gan nodi bod yr Urdd yn llawer mwy gweithgar yn ardaloedd Seisnig Cymru nag yn yr ardaloedd Cymreiciaf, a bod mwy o frwdfrydedd i’w ganfod lle’r oedd y Gymraeg mewn perygl, honnodd R. E. Griffith fod rhywbeth o’i le naill ai ar yr Urdd neu ar yr ardaloedd gwledig Cymraeg eu hiaith.28 Yr eglurhad tebygol yw nad oes angen ymdrechion amlwg i gynnal iaith sy’n rhan annatod a chynhenid o’r gymuned. Dim ond ar yr adegau hynny ac yn yr ardaloedd hynny lle y mae perygl i un iaith drechu un arall y bydd y cyfryw fudiadau diwylliannol yn ennill tir. 23

24 25 26

27 28

Seilir ffigurau aelodaeth ar y rhestrau o gymdeithasau a oedd wedi ymaelodi a’u tâl tanysgrifio, a gyhoeddwyd yn flynyddol yn yr adroddiad ac yng nghyfrifon Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg. Yr Athro, IV, rhif 1 (1931), 3; ibid., IV, rhif 5 (1931), 196–7; ibid., IX, rhifau 8 a 9 (1936), 229. ‘Nodiadau Golygyddol’, ibid., VII, rhif 2 (1934), 53–5; ibid., VII, rhif 5 (1934), 139. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1924), t. 10; Cymru’r Plant, XXXIV (1925), 398 (Abercynon); ibid., XXXV (1926), 397 (Abercynon, Cilfynydd, Ynys-y-b{l, Pontypridd); ‘At y Plant’, ibid., XXXVII (1928), 255, 286; Cronicl yr Urdd, II, rhif 2 (1930), 29–30 (Dinbych), 40–1 (Llanelli). Cronicl yr Urdd, II, rhif 3 (1930), 40; ibid., II, rhif 10 (1930), 154. ‘Urdd Notes’, Western Mail, 15 Rhagfyr 1937.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

Yn wahanol i’r mudiadau eraill a grybwyllwyd, tyfodd dylanwad yr Urdd yn gyflym iawn. Ym mis Chwefror 1923, pan nad oedd y mudiad ond blwydd oed, llwyddodd ei 784 o aelodau, o fewn llai na thair wythnos, i gasglu oddeutu saith mil o lofnodion yn gwrthwynebu boddi Glyn Ceiriog.29 Cododd cylchrediad Cymru’r Plant o 6,250 copi y mis ym 1920 i fwy na 15,000 ym 1928–9, sef y nifer uchaf er ei sefydlu.30 Erbyn Rhagfyr 1930 yr oedd gan yr Urdd 26,454 o aelodau, nifer cryn dipyn yn fwy na’r 16,091 aelod a oedd gan y Sgowtiaid, sef y mudiad ieuenctid mwyaf o’i fath yng Nghymru cyn hynny. Erbyn 1940 yr oedd gan yr Urdd fwy o aelodau na’r holl fudiadau ieuenctid eraill yng Nghymru gyda’i gilydd, sef 57,548 mewn 670 o ganghennau ar hyd a lled y wlad, rhai yn gysylltiedig ag ysgolion neu gapeli, ac eraill yn annibynnol.31 Yr oedd dulliau gweithredu’r gwahanol fudiadau yn ddigon tebyg i’w gilydd. Wedi’r cyfan, yr un oedd diben eu bodolaeth, sef achub y Gymraeg. Eto i gyd, amrywiai maes eu llafur a’r math o bobl yr oeddynt yn darparu ar eu cyfer. Parhaodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn garfan fechan o addysgwyr a oedd â’r nod o hyrwyddo’r defnydd o’r Gymraeg fel cyfrwng addysg ac o wella safonau dysgu’r iaith ym mhob rhan o Gymru.32 Aed â’r amcanion hyn gam ymhellach gan yr Undeb Athrawon Cymreig, corff a sefydlwyd yn ddiweddarach ac a ysbrydolwyd gan feddylfryd mwy radicalaidd y 1920au: Credwn fod Cymru yn wlad ag iddi hunaniaeth genedlaethol, a . . . daliwn mai Cymraeg a phynciau diwylliannol Cymreig a ddylai gael y flaenoriaeth yn nhrefniant addysg ein gwlad. Dyna’n hawl, ac ni ofynnwn am ddim llai. Rhwymyn ein cyfamod yw, ‘Cymraeg i Gymru’, a’r neb nid oes ganddo Gymraeg, nid ydyw Gymro ychwaith.33

Prif amcanion yr Undeb oedd sicrhau blaenoriaeth i’r iaith Gymraeg ac i lenyddiaeth, cerddoriaeth a hanes Cymru yn yr ysgolion. Gwnâi hynny drwy gynnig llwyfan i athrawon Cymru, hwyluso rhagor o gydweithredu rhyngddynt, paratoi ystadegau ar gyflwr y gyfundrefn addysg, a darparu deunyddiau dysgu yn Gymraeg.34 29 30

31

32 33 34

Cymru’r Plant, XXXII (1923), 59, 133. D. Tecwyn Lloyd, ‘Hanes Masnachol Rhai o Gyhoeddiadau Syr O. M. Edwards’, CLlGC, XV, rhifyn 1 (1967–8), 55–71. Cronicl yr Urdd, II, rhif 12 (1930), 177; Fourth Annual Report of the Welsh Scout Council for the year ending 30 September 1930 (1930), t. 3; LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru (A1989/30), A56. Y mae’n bwysig nodi bod gofyn i aelodau Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a’r Undeb Athrawon Cymreig ailymaelodi bob blwyddyn ond, yn y cyfnod cyn yr Ail Ryfel Byd, byddai aelodau Urdd Gobaith Cymru yn cofrestru unwaith yn unig, sef pan ddeuent yn aelodau. Ymunai rhwng 2,000 a 4,000 o blant â’r Urdd yn flynyddol. The Welsh Language Society, Scheme and Rules of the Society (Bangor, 1901), t. 16. Tom Jones, ‘Rhagair: Ein Safbwynt a’n Hamcanion’, Yr Athro, I, rhif 1 (1928), 3. Ibid.

179

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

180

Yr oedd gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac Urdd Gobaith Cymru amcanion ehangach ac apelient at rychwant llawer ehangach o bobl. Gwnaent bob ymdrech i fod yn fudiadau gwerinol eu hapêl a fyddai’n hybu defnydd o’r Gymraeg ym mhob agwedd ar fywyd. ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’ oedd thema un o gyfarfodydd cychwynnol yr Undeb yn Eisteddfod Genedlaethol Y Fenni ym 1913: Ni waeth pa mor gyfoethog ei llenyddiaeth, na pha mor ddyfal y’i hefrydir gan ysgolheigion byd, na pha faint o arian a werir i’w dysgu yn yr ysgolion dyddiol, na pha mor ddiffuant y’i molir gan Wasg a Llwyfan, bydd yr Iaith Gymraeg farw oni SIAREDIR hi. Felly, heddyw, yn nydd du ei hesgeulusdod ar aelwyd, mewn capel, a masnach, a chymdeithas, os am achub rhag difancoll yr Iaith Gymraeg a phopeth a olyga hi i Gymru . . . rhaid Siarad Cymraeg, Gohebu’n Gymraeg, Darllen Cymraeg.35

Yr oedd cynorthwyo â’r gwaith o sefydlu cymdeithasau newydd ledled Cymru a gweithredu fel dolen gyswllt rhyngddynt ymhlith yr amcanion a nodwyd yn llawlyfr cyntaf yr Undeb. Bwriadai ‘noddi’r Gymraeg a’i llên; a sicrhau iddynt eu lle dyladwy ymhob cylch o fywyd yng Nghymru’. Byddai’n gwasanaethu ar lefel genedlaethol drwy ‘[f]eithrin yr ysbryd cenedlaethol, a gwrthwynebu pob mudiad a’i rhwystro’.36 Digon tebyg hefyd oedd amcanion Urdd Gobaith Cymru, fel y dangosid ar bob tystysgrif aelodaeth. Ymhlith pethau eraill, addunedai’r aelodau ifainc i ‘siarad Cymraeg gyda phob plentyn Cymreig, darllen a phrynu llyfrau Cymraeg, canu caneuon Cymraeg, chwarae bob amser yn Gymraeg a pheidio byth â gwadu mai Cymry oeddynt, na bradychu eu gwlad’.37 Ym 1932 ychwanegwyd yr addewid triphlyg i fod yn ffyddlon ‘i Gymru, i Gyd-ddyn, ac i Grist’.38 Glynai’r cymdeithasau i gyd yn ddeddfol wrth ddulliau cyfansoddiadol wrth geisio dylanwadu ar y farn gyhoeddus a newid agwedd sefydliadau. Trwy ddeisebu a gwrthdystio parchus y gwneid hyn fel arfer, yn ogystal â thrwy gynnal cyfarfodydd a threfnu adloniant Cymraeg. Yr oedd, serch hynny, amrywiol ffyrdd o gael y maen i’r wal. Dileu’r anthem ‘God Save the King’ oddi ar eu rhaglen a wnaeth y Cymry a fynychodd y Gyngres Geltaidd ym Mangor ym 1927,39 ond aeth yr Urdd gam ymhellach ac annog eu haelodau i weithredu’n uniongyrchol: Fe’r ydym wedi sylwi mai ychydig iawn o barch a gaiff ein hanthem genedlaethol gennym ni yn ein cyrddau yng Nghymru. A wna bechgyn yr Urdd, gan hynny, sefyll 35 36 37

38 39

UCCC, Y Cymdeithasau Cymreig: Gweithrediadau Cyfarfod Y Fenni, Awst 7, 1913 (1913), t. 6. Idem, Llawlyfr 1914 (1914), t. 5. Cymru’r Plant, XXI (1922), 6. Am enghraifft o dystysgrif aelodaeth, gw. Marion Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’: Ymgyrchu dros yr Iaith Gymraeg rhwng y Ddau Ryfel Byd (Aberystwyth, 1995), t. 12. R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I. 1922–1945 (Aberystwyth, 1971), t. 132. Dilëwyd yr anthem dros nos, gw. Morning Post, 22 Gorffennaf 1927.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

ger drysau pob cyfarfod y digwyddant fod ynddo tua’i ddiwedd, a rhwystro pobl allan tra chenir ‘Hen Wlad fy Nhadau’. Trwy hyn, dysgwn y Cymry i barchu eu hanthem genedlaethol eu hunain.40

Rhaid edmygu’r hyn a gyflawnwyd gan fudiadau gwirfoddol yng Nghymru ar adeg o argyfwng economaidd a chydag ond y mymryn lleiaf o gymorth ariannol o du’r wladwriaeth. Disgrifiwyd polisi’r wladwriaeth honno ar adegau fel un o ‘benign neglect’ tuag at y Gymraeg.41 Dibynnai’r holl gymdeithasau a grybwyllwyd eisoes bron yn llwyr ar danysgrifiadau eu haelodau ac ar roddion sylweddol gan unigolion. Er enghraifft, cyfrannodd Mallt Williams a J. M. Howell £200 a alluogodd Ifan ab Owen Edwards i gynnal y gwersyll haf cyntaf ar gyfer aelodau’r Urdd. Buont hefyd yn noddi gwobrau am adrodd mewn eisteddfodau ac am ysgrifennu dramâu, ac yn talu costau mynediad aelodau’r Urdd a fynychai’r Eisteddfod Genedlaethol. Yn ogystal â rhoi cymhorthdal i Cymru’r Plant yn y 1920au, bu rhodd o £1,000 gan J. M. Howell yn fodd i sefydlu’r Urdd yn gwmni cyfyngedig ac i hwyluso’r ffordd i’r mudiad ehangu’n aruthrol yn y 1930au. Talodd rhodd ddiweddarach o £500 gostau cynhyrchu’r ffilm gyntaf â thrac sain Cymraeg.42 Oddi ar yr ysgol haf Gymraeg gyntaf talodd Mallt Williams gostau hyd at dri o athrawon bob blwyddyn. Talodd hefyd danysgrifiadau sylweddol i Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, i Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac, yn ddiweddarach, i’r Blaid Genedlaethol.43 Peth prin oedd unrhyw gefnogaeth gan y llywodraeth. Yr unig gymorth ariannol a dderbyniodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ac Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg oedd cymorth ar ffurf grantiau’r awdurdodau addysg i athrawon allu mynychu cyrsiau haf, a grantiau tuag at ddosbarthiadau Cymraeg neu ddosbarthiadau llenyddiaeth neu hanes Cymru a gynhelid ar y cyd â Chymdeithas Addysg y Gweithwyr (WEA) neu ag adrannau efrydiau allanol Prifysgol Cymru. Wedi i’r grantiau i athrawon ddod i ben yn y 1930au methodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg â chynnal ei ysgol haf. Derbyniai mudiadau ieuenctid Saesneg eu hiaith gymorth ariannol gan elusennau megis y Carnegie Trust yn ogystal â chan y llywodraeth. Cafodd Ffederasiwn Clybiau Bechgyn De Cymru (South Wales Federation of Boys’ Clubs) gymhorthdal o ryw £12,000 ym 1931–2 a derbyniodd y National 40 41

42

43

Cronicl yr Urdd, IV, rhif 37 (1932), 20. Phillip M. Rawkins, ‘The Politics of Benign Neglect: Education, Public Policy and the Mediation of Linguistic Conflict in Wales’, International Journal of the Sociology of Language, 66 (1987), 27–48. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I, tt. 78, 94–5; ‘Cronfa yr Urdd’, Y Capten, I, rhif 10 (1931), 222. D. James, ‘Yr Ysgol Haf Gymraeg, 1904’, Cymru, XXVII, rhif 160 (1904), 229–35; idem, ‘Yr Ysgol Haf Gymraeg’, ibid., XXXII, rhif 186 (1907), 65–72; Gerald Morgan, ‘Dannedd y Ddraig’ yn John Davies (gol.), Cymru’n Deffro: Hanes y Blaid Genedlaethol 1925–75 (Talybont, 1981), t. 23; adroddiadau blynyddol Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac Urdd Gobaith Cymru. Am fwy o wybodaeth yngl}n â bywyd a diddordebau Mallt Williams, gw. Marion Löffler, ‘A Romantic Novelist’, Planet, 121 (1997), 58–66.

181

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

182

Association of Boys’ Clubs £40,000 ym 1937–8. Rhoddwyd £10,000 i’r National Association of Girls’ Clubs ar gyfer eu llyfrgelloedd yn unig, a chafodd Mudiad y Ffermwyr Ifainc gefnogaeth gan y Weinyddiaeth Amaeth a Physgodfeydd. Bu’n rhaid i’r Urdd, serch hynny, aros tan 1935 cyn derbyn ei grant cyntaf gan y llywodraeth ar gyfer ei gwaith mewn ardaloedd dirwasgedig. Ym 1938 sefydlodd y llywodraeth y National Fitness Council gyda’r bwriad o baratoi ieuenctid Prydain ar gyfer y rhyfel a oedd ar y trothwy. Yn sgil hynny, derbyniodd canghennau’r Urdd oddeutu £12,350, yn bennaf i brynu neu i helaethu adeiladau. Ym 1939 y daeth y grant cyntaf i’r Urdd gan y Bwrdd Addysg.44 Ni dderbyniai cyhoeddiadau Cymraeg unrhyw nawdd. Oherwydd trafferthion ariannol, rhoddwyd y gorau i gyhoeddi’r Darian ym 1934, ac er bod cylchrediad Cymru’r Plant yn uchel, yr oedd yn faich ariannol ‘llethol’ ar Ifan ab Owen Edwards trwy gydol y 1920au a’r 1930au, a thrwy roddion gan unigolion y cadwyd y cylchgrawn rhag suddo.45 Daeth Y Capten, cylchgrawn uchelgeisiol i’r plant hynaf a’r rheini yn eu harddegau, i ben ym 1933 ar ôl tair blynedd yn unig. Llwyddodd Yr Athro i oroesi, yn bennaf oherwydd ei fod yn cynnwys hysbysebion ac am fod yr holl gyfranwyr yn ysgrifennu’n ddi-dâl.46 Nid prinder arian oedd yr unig broblem a wynebai’r mudiadau diwylliannol Cymraeg. Yr oedd hi’n hollbwysig, yn enwedig yn y cyfnod yn dilyn sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ac yn sgil y tyndra a deimlid yn niwedd y 1930au, i’r mudiad diwylliannol gadw’r pellter rhyngddo a gwleidyddiaeth wrth barhau i weithio dros yr iaith Gymraeg a thros y genedl. Yr oedd hon yn broblem neilltuol o anodd i Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac i Urdd Gobaith Cymru, gan iddynt arddel dyheadau gwleidyddol cyn 1925. Drwy bleidlais yn y cyfarfod cyffredinol blynyddol ym 1919, penderfynodd aelodau’r Undeb y byddent yn ‘defnyddio pob moddion cyfreithlawn i bwysleisio hawl Cymru i Ymreolaeth’.47 Fodd bynnag, pan godwyd y mater eto ym 1922 gohiriwyd penderfyniad oherwydd gwrthwynebiad rhai o aelodau blaenllaw’r cyngor.48 Er iddo roi hwb i’r Blaid Genedlaethol ar sawl lefel,49 penderfynodd yr Undeb gefnu 44

45

46 47 48

49

J. Glynn-Jones, ‘Boys’ Clubs and Camps’, The Welsh Outlook, XX, rhif 8 (1933), 214–17; A. E. Morgan, The Needs of Youth: A Report Made to King George’s Jubilee Trust (London, 1939), tt. 280, 322, 343; National Fitness Council for England and Wales, Report of the Grants Committee to the President of the Board of Education for the period ended 31st March 1939 (London, 1939), tt. 14–55. LlGC, Papurau W. J. Gruffydd II, 252, llythyr gan Ifan ab Owen Edwards at W. J. Gruffydd, 14 Mawrth 1936. Yr Athro, IV, rhif 6 (1931), 211; ibid., XII, rhif 12 (1939), 341. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1919), t. 5. LlGC, Papurau E. T. John 3138–4133, gohebiaeth rhwng D. Arthen Evans ac E. T. John 1922–3; UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1922), t. 3; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1923), t. 5. Yn adroddiad rhanbarth Dyfed ar gyfer y flwyddyn 1924 nodir i’r darlithwyr canlynol draddodi yn ystod y cyfarfod blynyddol: ‘Mr Ambrose Bebb, MA, o Brifysgol Paris’ a ‘Mr D. J. Williams, BA, Yr Ysgol Sir, Abergwaun’. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1924), t. 6. Rhaid gofyn a oedd y cyfarfod blynyddol yn rhan o ‘ymgyrch arbennig’ yr Undeb ‘o blaid Cenedlaetholdeb’. Ar wahân i’r unigolion uchod a oedd ymhlith sefydlwyr y Blaid Genedlaethol,

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

ar wleidyddiaeth a chanolbwyntio ar ddiogelu’r Gymraeg. Mewn llythyr at H. R. Jones, trefnydd y Blaid Genedlaethol, dywedodd D. Arthen Evans, ysgrifennydd cyffredinol yr Undeb, y byddai’r mudiad o hynny ymlaen yn gweithio ‘ym myd yr iaith neu yn narn yr iaith o faes mawr cenedlaetholdeb’, gan adael ‘y darn politicaidd o’r maes hwnnw’ i’r Blaid Genedlaethol.50 Trwy hynny, gellid canolbwyntio adnoddau ar achub y Gymraeg a sicrhau yr un pryd y byddai’r Undeb yn fwy derbyniol gan y dosbarth canol Cymraeg nag oedd y ‘Welsh Sinn Feiners’, fel y llysenwai rhai y Blaid Genedlaethol. Dengys llythyrau ac erthyglau Ifan ab Owen Edwards ei fod ef yn ystyried yr Urdd yn offeryn nid yn unig i ddiogelu’r Gymraeg ond hefyd i greu ymdeimlad o hunaniaeth genedlaethol, rhywbeth na feddai’r to h}n arno.51 Ar ôl yr ymgyrch gynnar dros ‘Ymreolaeth i Gymru’, cafodd gwleidyddiaeth ei gwahardd yn swyddogol o agenda’r Urdd. Fodd bynnag, yr oedd y mudiad mewn sefyllfa anodd ac yn agored i feirniadaeth o ddau gyfeiriad.52 Fe’i collfernid gan rai oherwydd ei gysylltiadau honedig â’r Blaid Genedlaethol, a chan eraill am beidio â bod yn ddigon cenedlgarol. Dro ar ôl tro, pwysleisiodd Ifan ab Owen Edwards ac R. E. Griffith mai mudiad hollol anwleidyddol ac anenwadol oedd yr Urdd: ‘Unwaith ac am byth’, meddent yn bendant ym 1930, ‘nid oes dim cysylltiad o gwbl rhwng yr Urdd a’r Blaid Genedlaethol.’53 Ac yntau’n aelod o’r Blaid honno, cwynai R. E. Griffith ym 1942: Fe synnech cymaint yr ydym ni wedi gorfod ei ddioddef yn dawel oherwydd y pethau y mae’r Blaid yn sgrifennu amdanom, ac yn eu dweud amdanom. Mae’r Llywodraeth yn disgyn arnom am bob dim a glywir neu a welir, a swyddogion y Ministry of Information ar eu heithaf yn casglu pob tystiolaeth fel yna.54

Yn ddiamau, câi cyhoeddusrwydd o’r fath effaith andwyol. Er enghraifft, bu trafferthion gyda chychwyn Deiseb yr Iaith Gymraeg 1938 ar lannau Mersi am mai Saunders Lewis a gymerodd yr awenau yn y cyfarfod agoriadol ac nid ysgrifennydd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yn y rhanbarth

50

51 52 53 54

byddai H. R. Jones, ysgrifennydd cyntaf y Blaid, R. E. Jones, ail ysgrifennydd y Blaid, a Saunders Lewis yn darlithio yng nghyfarfodydd yr Undeb yn aml yn ystod 1924 a 1925. Gwasanaethodd H. R. Jones ac R. E. Jones fel ysgrifenyddion i’r Undeb hefyd, H. R. yn Eifionydd ac Arfon ac R. E. ym Mlaenau Ffestiniog. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1925), t. 19. Ceir tystiolaeth yngl}n â’r modd y defnyddiwyd mudiadau fel yr Undeb gan sefydlwyr Plaid Genedlaethol Cymru yn T. Robin Chapman, ‘ “Ein Ffydd Genedlaethol Ni”: Tri Llenor a Chychwyn y Blaid Genedlaethol’, Taliesin, 94 (1996), 101–17. LlGC, Archifau Plaid Cymru B2, llythyr gan D. Arthen Evans at H. R. Jones, 30 Gorffennaf 1926. Ifan ab Owen Edwards, ‘A yw y Cymry’n Genedl?’, Cymru, LXIII, rhif 372 (1922), 1–3. ‘Hunan Lywodraeth i Gymru’, Cymru’r Plant, XXXII (1923), 286. Cronicl yr Urdd, II, rhif 10 (1930), 154. LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru A58, llythyr gan R. E. Griffith at J. O. Williams, 7 Mai 1942.

183

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

184

hwnnw. Nid oedd pobl yn awyddus i’w cysylltu eu hunain ag ymgyrchoedd y Blaid Genedlaethol, ond yr oeddynt yn barod i gefnogi ymgyrch a drefnid ar sail genedlaethol ond anwleidyddol.55 Nid gwleidyddiaeth plaid a esgorai ar bob ymosodiad. Yr oedd y wasg Saesneg ac Eingl-Gymreig bob amser yn barod i ddirmygu ymgyrchoedd yn ymwneud â’r iaith Gymraeg ac i leisio cwynion siaradwyr Saesneg. Cyhoeddwyd cwynion nifer o Gymry di-Gymraeg ym mhapurau newydd y de ac, yn sgil protest ynghylch camynganu enwau Cymraeg ar y radio, ymddangosodd llawer o benillion dychanol mewn papurau ledled Prydain ym 1927 dan benawdau megis ‘Wales Wails’.56 Gwnaeth Punch hwyl am ben yr ymgyrch i sicrhau sieciau dwyieithog ym 1929, gan ddweud: ‘we should hate to hear our bank manager saying what he thought of our overdraft in Welsh’.57 Rhaid bod y sefyllfa ar brydiau yn ymddangos yn anobeithiol. Y mae cerddi megis ‘Cwynfan Gwent’ ac ‘Angladd y Gymraeg’, y ddwy yn gysylltiedig â chyfarfodydd y Cymrodorion yn ne Cymru, yn mynegi’r ymdeimlad dwfn hwnnw: Mae’r Iaith Gymraeg yn marw, a’r Beibl yn ei llaw, A’i phlant yn llawn mursendod ffol, a’u Saesneg brâs, di-daw; Nid gormes Llan na Chapel yw’r achos, medde nhw, Ond pawb o’r Cymry yn ’u tai’n baldorddi, – ‘How d’ye do?’ . . . Mae Cymrodorion Ebbw, bob gaea’n noddi’r Iaith, Ond Saesneg drwy y flwyddyn hir, ar Sul, a Gwyl, a Gwaith; Diflanna swyn y Ddrama, a’r Ddarlith bob yn ail, Tra’r hên Estrones yn y t} yn cloddio dan eu sail.58

Yr oedd polisi iaith y BBC, poblogrwydd y ffilmiau llafar (‘talkies’) a’r holl nofelau Saesneg a werthid yn rhad yng Nghymru, i gyd yn bygwth yr iaith Gymraeg, ac yn ogystal yr oedd yr hen broblemau, sef y ffaith fod yr iaith yn cael ei hesgeuluso ym myd addysg a chan gyrff cyhoeddus, ac yn cael ei chau allan o’r gyfundrefn gyfreithiol, yn dal heb eu datrys. Ar y llaw arall, gyda sefydlu’r Blaid Genedlaethol ym 1925 cafwyd rhagor o gyfle i ledaenu syniadau radicalaidd o fewn y mudiadau diwylliannol.59 O ganlyniad, cynyddodd y gweithgarwch yn ymwneud â diogelu’r iaith ar lefel ranbarthol a chenedlaethol, ym meysydd 55 56

57 58

59

Liverpool Daily Post, 25 Mawrth 1939, 2 Mehefin 1939; Wrexham Leader, 28 Ebrill 1939. South Wales Daily News, 8 Mehefin 1923. Am enghreifftiau o’r penillion, gw. Yorkshire Observer, 14 Mehefin 1927; Daily News, 16 Mehefin 1927. Western Mail, 27 Mai 1929; Punch, 5 Mehefin 1929. Evan Price (Ieuan Gorwydd), ‘Cwynfan Gwent’, Cymru, LXII, rhif 371 (1922), 212–13; H. Lloyd, ‘Angladd y Gymraeg’, ibid., LXVIII, rhif 404 (1925), 86–7. D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925–1945: A Call to Nationhood (Cardiff, 1983), tt. 3–58.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

addysg, darlledu, cyhoeddi a’r byd swyddogol, gan gyrraedd ei anterth yn y blynyddoedd yn union cyn yr Ail Ryfel Byd. Rhoddir sylw yn awr i bob un o’r meysydd hyn yn ei dro. Ymladdwyd y brwydrau cyntaf dros ailgyflwyno’r iaith Gymraeg i faes addysg seciwlar gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg yn chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trwy ymdrechion aelodau’r Gymdeithas y cydnabu Deddf Addysg Ganolradd Cymru 1889 y Gymraeg yn bwnc arbennig, a datblygodd hynny wedyn yn y Cod Addysg ym 1907. Dilyn y cynllun a benderfynwyd gan y Gymdeithas yn negawd cyntaf y ganrif newydd a wnaeth yr awdurdodau addysg hynny a ganiatâi ddysgu’r Gymraeg fel pwnc yn eu hysgolion.60 Ym 1910 datblygwyd cynllun manylach gan David James (Defynnog), ysgrifennydd y Gymdeithas, a’i gyhoeddi.61 Ac yntau’n un o brif selogion y mudiad iaith, aeth Defynnog ymlaen yn ddiweddarach i gyhoeddi mwy na dwsin o bamffledi a llyfrau ar ddysgu’r Gymraeg a hanes Cymru. Cryfhawyd dylanwad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg pan sefydlwyd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ym 1913. O’r cychwyn cyntaf bu’r Undeb yn gyfrifol am drefnu cynadleddau cyhoeddus ac am lobïo sefydliadau’r llywodraeth er mwyn tynnu sylw at le’r Gymraeg ym maes addysg. Ym 1915 cyhoeddodd yr Undeb Adroddiad ar Safle Addysgu Llên Cymru yn ein Hysgolion Canolraddol,62 ac o 1916 ymlaen cynhaliodd gynadleddau ar ddysgu’r Gymraeg.63 Ym 1921, yn sgil Deddf Addysg Fisher, cyhoeddodd Schemes of Welsh Studies, gan fynnu bod y Pwyllgor Adrannol ar Drefniadaeth Addysg Uwchradd yng Nghymru yn gwneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol ym mhob sefydliad addysgol yng Nghymru.64 Yn ei gynhadledd flynyddol ym 1923 erfyniodd yr Undeb ar i’r Bwrdd Addysg drefnu ymchwiliad i safle’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg. Dadleuid bod y Gymraeg yng Nghymru yn haeddu’r un sylw ag a gâi’r Saesneg yn ysgolion Lloegr.65 Cafwyd datganiadau tebyg yn y wasg yn sgil cynhadledd flynyddol yr Undeb yn Y Barri ym 1925, sef y flwyddyn y penodwyd comisiwn i ymchwilio i safle’r iaith Gymraeg yng nghyfundrefn addysg Cymru.66 Yr oedd Philip Thomas, cadeirydd yr Undeb, 60

61

62

63

64

65 66

The Welsh Language Society, Scheme and Rules of the Society, tt. 5–6; idem, Adroddiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am 1906 (Casnewydd-ar-Wysg, 1907), tt. 5–12; idem, Adroddiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am 1910, 1911, a 1912 (Caerdydd, 1913), tt. 5–10. Rhondda Scheme for Teaching Welsh, Compilers: D. James, Treherbert; H. Howells, Treorchy (at the request of the Rhondda Head Teachers’ Association) (Cardiff and London, 1910). Undeb y Cymdeithasau Cymraeg, Adroddiad ar Safle Addysgu Llên Cymru yn ein Hysgolion Canolraddol, gan T. Matthews (Dundalk, 1915). Gw. ‘Addysg Mewn Cymraeg’ (Caerdydd), Y Darian, 30 Mawrth 1916; ‘Y Gymraeg ar yr Aelwyd ac yn yr Eglwysi’ (Caerdydd), UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1916); ‘Addysg Genedlaethol’ (Abertawe), Y Darian, 8 Ionawr 1920. UCCC, Schemes of Welsh Studies, or, Proposals for Securing for the Welsh Language its Proper Place in a System of Education in Wales and Monmouthshire, under the Education Act, 1918 (Barry, 1921), t. 2. Idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1923), t. 8. Gw. copi o gynigion a baratowyd gan E. T. John yngl}n ag addysg yng Nghymru ar gyfer cynhadledd Y Barri, LlGC, Archifau Plaid Cymru B2, llythyr gan L. May Roberts at H. R. Jones, 20 Mawrth 1925.

185

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

186

D. Lleufer Thomas, un o’i gyn-lywyddion, ac Ellen Evans, pennaeth Coleg Hyfforddi’r Barri ac un o gefnogwyr mwyaf selog yr Undeb, ymhlith aelodau’r pwyllgor a fu’n llunio’r adroddiad dylanwadol terfynol. Ellen Evans oedd yr unig ferch ar y pwyllgor.67 Wedi cyhoeddi’r adroddiad ym 1927 aeth William George, llywydd yr Undeb, ac Ellen Evans ati i drefnu cyfarfodydd cyhoeddus i drafod yr argymhellion a wnaed ynddo ac i ddatblygu cynlluniau i’w gweithredu.68 Bu’r adroddiad yn destun trafod yng Nghymru am fisoedd lawer, os nad am flynyddoedd, a daeth statws y Gymraeg ym myd addysg yn bwnc o bwysigrwydd cenedlaethol. Er na lwyddwyd i weithredu llawer o’r argymhellion tan ar ôl yr Ail Ryfel Byd, bu’r adroddiad yn sail i grwpiau lleol ac unigolion fynnu hawliau newydd ac arbrofi rhywfaint. Er enghraifft, gwelodd Ellen Evans gyfle i wireddu ei breuddwyd o drefnu cylchoedd chwarae Cymraeg mewn ardaloedd diwydiannol Seisnig. Ar adeg pan oedd hi mor anodd i famau ymorol am fwyd a dillad i’w plant heb sôn am ddim arall, nid oedd gan lawer ohonynt yr amser i ymboeni ynghylch pa iaith a siaradent ar yr aelwyd, ac yn nhyb Ellen Evans: byddai sefydlu ‘Ysgolion Meithrin’ i blant Cymraeg o ddwy flwydd i bum oed, yn arbennig yn yr ardaloedd poblog . . . yn help sylweddol i gadw iaith plant Cymry Cymreig yn bur a dilediaith hyd at oedran dechrau yn yr ysgol.69

Bwriodd Ellen Evans ati gydag egni ac ymroddiad eithriadol.70 Wedi ymweld ag ysgolion meithrin a oedd eisoes yn bodoli, trefnodd gynhadledd yn Y Barri i osod sylfaen ar gyfer ysgolion o’r fath yn ne Cymru. Agorwyd yr ysgol feithrin gyntaf yn Nowlais ar 10 Hydref 1930.71 Cyhoeddodd Yr Athro hanesion am lwyddiannau addysgol eraill a ddaeth yn sgil adroddiad 1927, gan ddefnyddio’r rhain fel esiamplau i’w dilyn. Sefydlwyd ysgol elfennol yn Llandudno ym 1930 a châi oddeutu trigain o blant rhwng pump a saith oed eu dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. O 1930 ymlaen dysgid hanner y gwersi yn Ysgol y Bechgyn Cilfynydd yn Gymraeg, a chan fod y plant, o’r herwydd, yn rhugl yn y Gymraeg a’r Saesneg gallai’r prifathro, John Phillips, ddangos bod modd i ysgol fod yn ddwyieithog, hyd yn oed yn sir Forgannwg.72 Wrth i ddatblygiadau cenedlaethol ddod i’r 67

68 69 70 71 72

Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927), t. xvii. Rhoddwyd tystiolaeth gan nifer o aelodau’r Undeb. Am argymhellion yr Undeb, gw. tt. 146–8 yr adroddiad. Wrexham Advertiser, 10 Medi 1927 (Harlech); Western Mail, 22 Chwefror 1928 (Tonypandy). Ellen Evans, ‘Y Plant Bach a Phwyllgor Ymchwil y Gymraeg’, Yr Athro, I, rhif 2 (1928), 42. Am bortread o Ellen Evans, gw. Cassie Davies, Hwb i’r Galon (Abertawe, 1973), tt. 71–4. Y Ddraig Goch, 7, rhif 11 (1933), 3. Katie Griffith, ‘Babanod Llandudno a Barddoniaeth’, Yr Athro, VI, rhif 4 (1933), 137; ‘Nodiadau Golygyddol: Llwyddiant Eithriadol y Gymraeg mewn Ysgol’, ibid., VI, rhif 3 (1933), 97–8; ‘Nodiadau Golygyddol: Ysgol Bechgyn Cilfynydd ar y Blaen’, ibid., VIII, rhifau 8 a 9 (1935), 236; Pontypridd Education Committee, ‘A Scheme of Welsh in a Bilingual System of Education as Practised at the Cilfynydd Boys’ Council School, Pontypridd’, ibid., IX, rhifau 8 a 9 (1936), 249–55.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

amlwg yma a thraw, yn aml ymledai ymgyrchoedd lleol i weddill y wlad. O’r 1920au cynnar bu cymdeithasau’r Cymrodorion, y capeli ac, yn ddiweddarach, yr Undeb Athrawon Cymreig, mor daer yn deisebu Awdurdod Addysg y Rhondda nes iddo gytuno i gynnal arbrawf mewn addysg ddwyieithog ym Mlaenrhondda, Treherbert, Treorci, Ton, Clydach Vale, Alaw a Maerdy rhwng 1920 a 1925.73 Adroddwyd am lwyddiant yr arbrawf gan R. R. Williams ym 1925, ac o ganlyniad i ragor o ddeisebu mabwysiadodd yr awdurdod lleol ganllawiau blaengar ar gyfer dysgu’r Gymraeg yn yr ysgolion ac wrth hyfforddi darpar athrawon.74 Rhannodd Pwyllgor Addysg Cyngor Dosbarth Trefol y Rhondda yr ysgolion dan ei ofal yn: ‘Grade A. – to include those schools which are situated in districts favourable to the development of the work and which have previously been recognised as Bilingual Schools’, a ‘Grade B. – to include all other schools’.75 Y lefel isaf o gyrhaeddiad a ddisgwylid yn yr ysgolion – hyd yn oed gan yr ysgolion Gradd B – oedd: ‘all instruction in Infants’ Schools shall be through the medium of Welsh at the end of three years, and all the Upper Schools . . . shall be bilingual in ten years’.76 O 1928 ymlaen y bwriad oedd diswyddo athrawon nad oeddynt yn meddu ar y cymhwyster angenrheidiol i ddysgu’r Gymraeg. Sicrhâi’r canllawiau hyn fod holl ddisgyblion yr ysgolion elfennol yn derbyn oddeutu tair awr o hyfforddiant yn Gymraeg bob wythnos a bod y Gymraeg yn rhan orfodol o’r arholiad mynediad i ysgolion uwchradd yr ardal. Yn sgil cynnig ym 1937 na ddylai’r Gymraeg bellach fod yn bwnc angenrheidiol ar gyfer mynediad i ysgolion uwchradd, trefnwyd ail ymgyrch gan gymdeithasau a chapeli yn y Rhondda.77 Cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus, anfonwyd holiaduron at ymgeiswyr mewn etholiadau lleol ac aeth dirprwyaeth i gyfarfod ag aelodau’r Bwrdd Addysg. Y tro hwn, aflwyddiannus fu ymdrechion y cymdeithasau, yn bennaf oherwydd gwrthwynebiad Cymdeithas y Prifathrawon nad oedd erioed wedi llwyr gytuno â’r rheoliadau newydd.78 Serch hynny, yr oedd rhai yn benderfynol o ddilyn esiampl y Rhondda. Ym 1924, mewn ‘Deiseb ar Ddysgu’r Gymraeg’ a gyflwynwyd gan Gymdeithas Cymrodorion Abertawe i’r pwyllgor addysg lleol, gofynnwyd, a hynny ar ôl ystyried yn ofalus ‘y cynlluniau y rhoddwyd cynnig iddynt gan y gwahanol Awdurdodau’, am gynllun addysg ddwyieithog. Dylid penodi trefnydd i’r Gymraeg, sefydlu’r egwyddor fod cymhwyster i ddysgu drwy 73

74

75 76 77

78

Y Darian, 25 Tachwedd 1920, 18 Mehefin 1925, 10 Medi 1925; Western Mail, 28 Gorffennaf 1921, 4 Ionawr 1923; O. J. O., ‘Llwybr Addysg Cymru’r Dyfodol’, Cymru, LXII, rhif 370 (1922), 163. Rhondda Urban District Council, Education Committee, Report by R. R. Williams (Deputy Director of Education) on the Teaching of Welsh in the Bi-lingual Schools of the Authority (Treherbert, 1925). Yr oedd R. R. Williams yn un o sefydlwyr yr Undeb Athrawon Cymreig. Idem, Scheme for the Teaching of Welsh in the Schools of the Authority (Treherbert, 1926), t. 6. Ibid., t. 7. Y Brython, 25 Mawrth 1937, 1 Ebrill 1937, 6 Mai 1937, 13 Ionawr 1938; Western Mail, 11 a 31 Mawrth 1937, 3 Mehefin 1937. ‘Welsh Federation of Head Teachers: Annual Conference’, The Head Teachers’ Review, XXI, rhif 2 (1930), 58–61; Western Mail, 8 Ebrill 1937, 6 Mai 1937.

187

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

188

gyfrwng y Gymraeg yn hanfodol wrth gyflogi athrawon, a chydnabod y Gymraeg yn yr arholiadau am ysgoloriaethau mynediad i’r ysgolion uwchradd. Ar ffurf atodiad i’r cais, cynigiwyd sampl o gynllun dwyieithog i’w ystyried.79 Mewn cylchlythyr ym 1925 anogodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yr holl awdurdodau addysg i ddilyn y penderfyniadau a gymerwyd gan Bwyllgor Addysg Sir Forgannwg a Phwyllgor Addysg Sir Gaerfyrddin.80 Erbyn 1928 yr oedd y Gymraeg yn bwnc gorfodol yn yr arholiad mynediad i ysgolion uwchradd yn siroedd Caernarfon, Caerfyrddin a Morgannwg.81 Er mwyn cyfnerthu’r ymdrechion i wella safle’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg darperid peth cymorth ymarferol ar gyfer athrawon a ddefnyddiai’r iaith fel cyfrwng neu a gyflwynai’r Gymraeg fel pwnc, yn ogystal ag ar gyfer y sawl a ddymunai ddysgu’r iaith. Yr oedd yr ysgol haf Gymraeg y bu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn ei chynnal er 1903 yn cynnig pythefnos o hyfforddiant i athrawon. Er na chyrhaeddodd nifer y mynychwyr yr uchafswm cynnar o 179 a gafwyd ym 1904, y mae’n wir i ddweud bod oddeutu 90 o athrawon, rhwng 1903 a 1939, wedi derbyn hyfforddiant yn y gwaith o ddysgu iaith a llenyddiaeth Gymraeg yn ogystal â hanes Cymru.82 Trefnodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ysgol ‘wyliau’ arall rhwng 1918 a 1933, gan gynnig pythefnos o wersi iaith, yn ogystal â gwersi ar lenyddiaeth, hanes a chrefydd Cymru, i oddeutu trigain o bobl o wahanol alwedigaethau. Y Gymraeg, wrth gwrs, oedd iaith swyddogol y ddwy ysgol. Cyhoeddwyd trafodion ysgolion haf yr Undeb fel cyflwyniadau i’r iaith Gymraeg, ei llenyddiaeth a’i chanu gwerin.83 Cynigiai cymdeithasau Cymraeg lleol a changhennau’r Urdd nifer cynyddol o ddosbarthiadau Cymraeg, yn aml mewn cydweithrediad â sefydliadau megis adrannau efrydiau allanol Prifysgol Cymru a Chymdeithas Addysg y Gweithwyr, sefydliad yr oedd yr Undeb wedi tanysgrifio iddo er 1920.84 Cynhaliwyd dosbarthiadau yng Nghaerfyrddin, Cefncoedycymer, Merthyr Tudful, Pontypridd, Deiniolen, Penfforddelen, Y Drenewydd ac Abergwaun.85 Yn ôl adroddiad ar ddosbarth Pen-y-parc ym 1922, ystyrid y rhain yn ‘un o’r arfau goreu i gadw’r Gymraeg yn 79

80 81 82 83

84 85

Swansea Cymrodorion Society, Memorial on the Teaching of Welsh, presented by the Swansea Cymrodorion Society to the Swansea Education Authority / Deiseb ar Ddysgu’r Gymraeg a gyflwynir gan Gymdeithas Cymrodorion Abertawe i Bwyllgor Addysg Abertawe (Wrecsam, 1924), tt. 5–8. LlGC, Papurau E. T. John 5550. Yr Athro, I, rhif 5 (1928), 147. James, ‘Yr Ysgol Haf Gymraeg, 1904’, 229–31. Ni chynhaliwyd ysgol haf rhwng 1916 a 1919. Cyflwynid adroddiadau ynghylch yr ysgol ‘wyliau’ yn adroddiadau blynyddol Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg rhwng 1919 a 1934. Y cyfrolau a gyhoeddwyd oedd Doethineb Llafar (Abertawe, 1925), Camre’r Gymraeg (Abertawe, 1926) ac Alawon Cymru (Abertawe, 1927). Y Darian, 25 Mawrth 1920; UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1920), t. 4. Y Darian, 15 Ionawr 1920, 8 Ebrill 1920, 18 Tachwedd 1920, 5 Mawrth 1925, 22 Hydref 1925; UCCC, Cylchlythyr Gorphennaf (1915); idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1930), tt. 14–15; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1933), t. 13; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1939), t. 7.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

fyw ymhlith y werin’.86 Byrhoedlog fu rhai ohonynt, ond parhaodd eraill, megis dosbarthiadau Cymraeg Treforys a Rhydaman, am flynyddoedd lawer, gan ddysgu mwy na deg ar hugain o efrydwyr bob blwyddyn.87 Y dosbarth mwyaf oedd y dosbarth Cymraeg a ddechreuwyd gan Gymrodorion Treorci ym 1920. Erbyn 1922 yr oedd 32 o bobl wedi ymrwymo i ddilyn cwrs uwch a fyddai’n parhau am dair blynedd dan arweiniad y Parchedig Fred Jones, a mwy na chant yn mynychu tri dosbarth paratoadol.88 Yr oedd gan unigolion o bob oedran a chefndir yr hawl i ymaelodi â’r dosbarthiadau yn yr un modd ag y caent berthyn i’r cymdeithasau llenyddol eu hunain. Cafwyd newydd calonogol am ddosbarth Rhydlewis yn sir Aberteifi: ‘Merched a bechgyn ifanc yw’r rhan fwyaf, yn cerdded pellter ffordd i fod yn bresennol.’89 Ceid myfyrwyr rhwng un ar bymtheg a thrigain oed yn y dosbarth llenyddiaeth Gymraeg a gynhelid dan ofal R. Williams Parry yn Llanrug, ac yn eu plith chwarelwyr, ffermwyr, masnachwyr, athrawon, swyddogion cyhoeddus, graddedigion, a rhai o ddisgyblion hynaf yr ysgol sir leol.90 Erbyn diwedd y 1930au trefnid dosbarthiadau a chyrsiau dan nawdd yr Urdd hefyd. Ym 1936–7, er enghraifft, gallai’r 233 o aelodau ifainc a berthynai i Aelwyd Aberystwyth ddewis rhwng cwrs ar hanes Cymru, a gynigid ar y cyd ag Adran Efrydiau Allanol y Brifysgol, ac amryw o ddosbarthiadau Cymraeg dan nawdd yr awdurdod addysg lleol.91 Yn ne Cymru yn enwedig, dechreuwyd ‘adrannau dysgwyr’ er mwyn sicrhau bod yr aelodau’n ymgyfar-wyddo ag iaith a llenyddiaeth eu gwlad. Adlewyrchir grym y mudiad yn nifer y llyfrau a fenthyciwyd gan ddosbarthiadau oedolion o’r Llyfrgell Genedlaethol. O’r 4,603 o lyfrau a anfonwyd allan ym 1927–8, yr oedd 2,056 ar gyfer dosbarthiadau economeg a gwleidyddiaeth, a 656 ar gyfer dosbarthiadau iaith a llenyddiaeth Gymraeg. Erbyn 1930–1 yr oedd cyfanswm y llyfrau a fenthyciwyd yn 7,846, ac o’r rhain yr oedd 1,537 yn llyfrau economeg a 1,984 yn ymwneud â’r Gymraeg a’i llenyddiaeth.92 Darparwyd cymorth ymarferol gwahanol gan yr Undeb Athrawon Cymreig. Neilltuwyd tudalennau cylchgrawn yr Undeb, Yr Athro, bron yn gyfan gwbl i gyflwyno deunyddiau dysgu Cymraeg, yn amrywio o hwiangerddi a gwersi enghreifftiol i blant pum mlwydd oed i eirfa wyddonol a disgrifiadau manwl o arbrofion mewn cemeg i blant yr ysgolion sir. At hynny, yn yr ysgolion haf

86 87 88 89 90 91 92

‘Atodiad i Cymru’, Cymru, LXIII, rhif 377 (1922), 1. Ibid., 2–3. Ibid., 4–5. ‘Atodiad i Cymru’, ibid., LXIV, rhif 378 (1923), 4. ‘Atodiad i Cymru’, ibid., LXIV, rhif 381 (1923), 2. Y Brython, 27 Mai 1937. ‘Editorial Notes’, Cambria, rhif 5 (1931), 3.

189

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

190

rhoddai aelodau’r Undeb wersi i arddangos y dulliau modern o ddysgu’r Gymraeg a’r ‘dull chwarae’ o ddysgu’r iaith i’r plant lleiaf.93 Bu sefydlu’r ysgol Gymraeg gyntaf yn Aberystwyth yn goron ar weithgarwch y cyfnod cyn yr Ail Ryfel Byd. Nid ffrwyth ymgyrch faith fu hynny, eithr syniad un dyn a oedd eisoes wedi troi breuddwyd yn ffaith ar fwy nag un achlysur, gan drawsnewid sawl agwedd ar fywyd y Gymru Gymraeg. Sylweddolodd Ifan ab Owen Edwards yr angen am sefydlu ysgol breifat ym 1939 pan gyrhaeddodd llu o noddedigion ifainc yr ysgol fach leol a fynychid gan ei fab hynaf, gan newid ei chymeriad a’i hiaith dros nos. Gan ei fod yn anfodlon aros i’r awdurdod addysg lleol newid ei bolisi, agorodd ei ysgol breifat ei hun ac ynddi saith o ddisgyblion. Erbyn 1944 fe’i mynychid gan 56 o ddisgyblion, ac ymhen pedair blynedd arall cydnabuwyd ei bod yn gymwys i’w chynnwys ar restr y Weinyddiaeth Addysg o ysgolion ‘effeithlon’. Erbyn hynny, yr oedd ysgolion cyffelyb wedi eu sefydlu hefyd yng Nghaerdydd, Treffynnon, Llandudno, Llanelli, Y Rhyl a’r Wyddgrug.94 Trwy gyfrwng ‘diwylliant parod’ y radio a’r sinema, a oedd mor boblogaidd ymhlith yr ifainc, sleifiai’r iaith Saesneg i mewn i’r ardaloedd Cymreiciaf, gan fygwth disodli’r adloniant traddodiadol. Yn fuan wedi i’r BBC ddechrau darlledu rhaglenni radio, adroddodd cyngor Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg y byddai’n gwylio’n ofalus beth fyddai effaith ‘y diwifr’ ar yr iaith Gymraeg, ac ymwelwyd â gorsafoedd darlledu er mwyn sicrhau sylw dyladwy i’r iaith ac i faterion Cymreig yn y rhaglenni.95 Daethpwyd â’r broblem gerbron T}’r Cyffredin ym 1926 pan ofynnodd Ellis Davies, AS Rhyddfrydol Sir Ddinbych, am orsaf drosglwyddo ym Mae Colwyn er mwyn darlledu ‘Welsh addresses, lectures and religious services’. Yn ôl John Davies: ‘Thereafter, such appeals and protests loom so large that there may be a tendency, in discussing the history of broadcasting in Wales, to give them disproportionate attention.’96 Y mae’n amlwg, serch hynny, na fyddai Rhanbarth Cymreig y BBC wedi ei sefydlu erbyn 1937 oni bai am brotestiadau o’r fath ac y byddai darlledu yng Nghymru o’r herwydd wedi dilyn trywydd hollol wahanol. Wrth gollfarnu polisïau’r BBC rhoes yr adroddiad Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (1927) lais mwy awdurdodol i’r protestiadau a fynegasid cyn hynny gan unigolion a chymdeithasau gwirfoddol: 93

94

95 96

G. H. Livens, ‘Addysgu Mesuroniaeth yn yr Ysgolion’, Yr Athro, I, rhif 3 (1928), 78–80 ac ibid., II, rhif 1 (1929), 18–21; C. Harris Leonard, ‘Gwersi Syml ar Wyddoniaeth’, ibid., VI, rhif 1 (1933), 32–4; ibid., VI, rhif 2 (1933), 80–2; ibid., VII (1934) [cyfres o erthyglau]; Thomas D. Jenkins, ‘Ymarferion gyda’r Geiriadur ar gyfer Dosbarthiadau sy’n Dysgu’r Gymraeg fel Ail Iaith’, ibid., XII, rhifau 8 a 9 (1939), 237; Liverpool Post and Mercury, 19 Awst 1931; Manchester Guardian, 17 Awst 1931. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I, t. 347; idem, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol II. 1946–1960 (Aberystwyth, 1972), tt. 74–7. LlGC, Papurau E. T. John 5548, ‘Adroddiad Cyngor yr Undeb 1924–25’, t. 3. John Davies, Broadcasting and the BBC in Wales (Cardiff, 1994), t. 35. Am amlinelliad manwl o’r blynyddoedd cyn sefydlu’r Rhanbarth Ddarlledu Gymreig, gw. ibid., pennod 2, tt. 39–100.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

Y mae’r ddyfais hon [y teliffon di-wifr] yn cwblhau’r gwaith o seisnigeiddio bywyd deallol y genedl, ac y mae’r un peth yn digwydd i’r iaith. Credwn fod polisi’r B.B.C. heddiw yn fwy perygl nag odid ddim arall i fywyd yr iaith, ac ofnwn y bydd i’r pethau a gymeradwywn golli llawer o’u gwerth oni ellir sicrhau gwelliant yn y cyfeiriad hwn . . . Ni eill dim fod yn foddhaol namyn gwneuthur llawn ddefnydd o’r iaith Gymraeg, pa fodd bynnag y gellir dwyn hynny i ben.97

Cafwyd protestio di-baid o bob cyfeiriad am flynyddoedd wedyn. Anfonai Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg femoranda yn rheolaidd at y BBC ac at y Blaid Seneddol Gymreig, gan erfyn am sefydlu gorsaf radio ar wahân ar gyfer Cymru. Byddai’r Undeb hefyd yn lleisio’r farn gyhoeddus trwy wrthwynebu polisïau’r gorfforaeth ar bob cyfle ac annog ei aelodau i anfon llythyrau protest yn Gymraeg i’r pencadlys.98 Ceid galwadau mynych yng nghylchgronau’r Urdd a’r Undeb Athrawon Cymreig yn pwyso ar yr aelodau i apelio am orsaf radio i Gymru.99 Bu cyrff cyhoeddus, megis Llys Llywodraethwyr Prifysgol Cymru, awdurdodau lleol a chynghorau sir hefyd yn protestio ac yn deisebu, a bu’r Blaid Genedlaethol yn ystyried annog pobl i wrthod prynu trwydded radio. Derbyniodd pencadlys y BBC bentyrrau o lythyrau gan wrandawyr yn cwyno’n hallt am y sefyllfa. Ym 1928 llwyddodd ‘Pwyllgor Ymgynghorol’ o gynrychiolwyr amryw o gymdeithasau diwylliannol i godi’r gwaharddiad ar Gymraeg llafar ar y radio. Ym 1932 sicrhaodd pwyllgor darlledu’r Blaid Seneddol Gymreig (a ffurfiwyd ym 1931) fod rhaglen Gymraeg ac oedfa grefyddol Gymraeg yn cael eu darlledu pob pythefnos. Cafwyd llawer dirprwyaeth a chomisiwn eto cyn i Gyngor Prifysgol Cymru, ym 1933, benodi pwyllgor o ddeg i ystyried y sefyllfa. Ymhlith yr aelodau yr oedd gw}r megis Emrys Evans, David Lloyd George, William George, W. J. Gruffydd a Saunders Lewis. Er gwaethaf y gwahanol safbwyntiau gwleidyddol a gynrychiolid ganddynt, yr oeddynt yn unfryd unfarn y dylid sefydlu gwasanaeth radio teilwng yn yr iaith Gymraeg. Yn raddol, llwyddodd y pwyllgor i ddylanwadu ar y BBC ac erbyn 1937 sicrhawyd saith awr yr wythnos o raglenni Cymraeg i’w darlledu gan y Rhanbarth Cymreig a oedd newydd ei sefydlu.100 Yr un pryder ag a barodd i eraill gollfarnu’r sinema ar gyfrif ei dylanwad Seisnig101 a ysgogodd Ifan ab Owen Edwards i fwrw ati i greu’r ffilm Gymraeg 97

Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, tt. 163–4. 98 UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1927), t. 20; Manchester Guardian, 5 Hydref 1926; Western Mail, 13 Mehefin 1927, 26 Mai 1931. 99 ‘At y Plant’, Cymru’r Plant, XXXVII (1928), 121; Cronicl yr Urdd, III, rhif 34 (1931), 238–9, 283; ibid., III, rhif 36 (1931), 283; Y Capten, II, rhif 5 (1932), 101; ‘Nodiadau Golygyddol’, Yr Athro, I, rhif 4 (1928), 109; ibid., II, rhif 5 (1929), 150–1; ibid., IX, rhif 4 (1936), 100. 100 Davies, Broadcasting and the BBC in Wales, tt. 46–72; William George, Atgof a Myfyr (Wrecsam, 1948), tt. 197–9. 101 Y Brython, 6 Ionawr 1938; William George, ‘Brwydr yr Iaith yng Nghymru’, Seren Gomer, XXIV, rhif 4 (1932), 173.

191

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

192

gyntaf. Y cyfarwyddwr ac awdur y sgript oedd John Ellis Williams, a rhwydwyd actorion o blith aelodau’r Urdd ym Mlaenau Ffestiniog. Rhwng 1935 a 1940 bu’r ‘Sinema Gymraeg’ yn dangos y ffilm lafar gyntaf yn y Gymraeg, sef Y Chwarelwr, yn ogystal â ffilmiau’n dangos mabolgampau’r Urdd, mewn mwy na 120 o ganolfannau ar hyd a lled y wlad bob gaeaf.102 Er chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg buasai’r diwydiant cyhoeddi Cymraeg yn graddol ddirywio, yn bennaf oherwydd y gostyngiad yn nifer y Cymry uniaith. Nid oedd cyhoeddwyr wedi sylweddoli bod angen ymaddasu ar gyfer math gwahanol o ddarllenwyr a moderneiddio cynnwys a diwyg eu llyfrau a’u cylchgronau.103 Ceisiodd mudiadau megis Byddin Cymru, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Undeb y Ddraig Goch, Urdd y Delyn, Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac Urdd Gobaith Cymru annog rhagor o Gymry ifainc i ddarllen trwy gynnal cystadlaethau seiliedig ar lenyddiaeth Gymraeg a rhoi llyfrau yn wobrau. Bu sawl ymgais hefyd i sefydlu clybiau llyfrau er mwyn hyrwyddo darllen yn y cartref. Gofidiai Ifan ab Owen Edwards yn fawr ynghylch y sefyllfa, fel y gwnaethai ei dad, Owen M. Edwards, a mynegodd ei bryderon mewn llythyr at T. Gwynn Jones ym 1920: ‘Fel y gwyddoch anhawdd iawn yw cael llyfrwerthwyr i stocio llyfrau Cymraeg, ac felly, am na welant hwy, tuedd y werin yw peidio prynu’r llyfrau ddarperid ar eu cyfer. Cyn bo hir fe ddaw pethau i’r fath sefyllfa na fydd yn bosibl cyhoeddi llyfr Cymraeg.’104 Bwriadai Edwards unioni hyn trwy ailgychwyn yr hen arferiad o werthu llyfrau Cymraeg mewn ffeiriau cefn gwlad. Ym 1921, gyda chefnogaeth Cyngor Llyfrau Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, cyhoeddodd Ifan ab Owen Edwards sefydlu Urdd y Cyni. Disgwylid i’r aelodau brynu o leiaf un llyfr Cymraeg y mis am y flwyddyn ddilynol.105 Ond, fel yn hanes nifer o ymgyrchoedd cyffelyb, ni pharhaodd y cynllun hwn yn hir. Serch hynny, llwyddwyd i ddenu 480 o aelodau erbyn mis Tachwedd 1921, a phe bai pob aelod wedi cadw at ei addewid i brynu un llyfr y mis byddid wedi llwyddo i werthu o leiaf 2,000 o lyfrau Cymraeg.106 Bu’r clwb llyfrau a gychwynnodd E. Prosser Rhys yn Aberystwyth yn fwy llwyddiannus: rhwng 1937 a marwolaeth Rhys ym 1945 cyhoeddwyd 44 o gyfrolau.107 Yr oedd cymdeithasau lleol y Cymrodorion yn hynod bryderus ynghylch prinder llyfrau 102

Cwmni Urdd Gobaith Cymru, Pumed Adroddiad Blynyddol ynghyd â’r Cyfrifon am y flwyddyn Ebrill 1af 1935–Mawrth 31ain 1936 (Aberystwyth, 1936), t. 9; LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru (A1989/30), A55, A56. 103 Yr wyf yn ddyledus i Philip Henry Jones am yr wybodaeth hon. 104 LlGC, Papurau T. Gwynn Jones G1154, llythyr gan Ifan ab Owen Edwards at T. Gwynn Jones, 27 Tachwedd 1920. 105 ‘Apêl ar ddydd Gwyl Dewi, 1921’, Cymru, LX, rhif 355 (1921), 97; LlGC, Papurau E. T. John 5548, ‘Y Pwyllgor Cyhoeddi Llyfrau, Cyfarfod, 8 Hydref 1921’; UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1921), t. 7. 106 Cymru, LX, rhif 357 (1921), 145; ibid., LX, rhif 358 (1921), 177; ibid., LX, rhif 359 (1921), 214; ibid., LXI, rhif 360 (1921), 36; ibid., LXI, rhif 361 (1921), 49; ibid., LXI, rhif 363 (1921), 121; ibid., LXI, rhif 364 (1921), 167. 107 J. Tysul Jones, ‘John David Lewis a Hanes Gwasg Gomer’, Ceredigion, VIII, rhifyn 1 (1976), 42.

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

Cymraeg yn y llyfrgelloedd cyhoeddus newydd a theimlent fod hynny’n annheg â’r darllenwyr.108 Un o’r pethau cyntaf a wnaeth Cymrodorion Y Barri, cymdeithas a sefydlwyd ym 1906, oedd casglu decpunt i brynu llyfrau Cymraeg ar gyfer llyfrgell gyhoeddus y dref.109 Fel rhan o gynhadledd yn ymwneud â lle’r Gymraeg ar yr aelwyd ac yn y capel a gynhaliwyd yng Nghaerdydd ym 1915, trefnodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg y gyntaf o nifer o arddangosfeydd o lyfrau Cymraeg. Cynhaliwyd yr @yl Lyfrau Gymraeg gyntaf i ddathlu G{yl Dewi yn y flwyddyn 1930. Adroddwyd yn y Western Mail: ‘The late Sir Owen Edwards, who will be best remembered for his efforts in the expansion of modern Welsh literature, a reaction from the almost tyrannous supremacy of the English tongue in education in Wales, would have been gladdened in heart could he have been present at the exhibition.’110 Byddai wedi bod yn falchach fyth o weld atgyfodi syniad yr oedd ef ei hun wedi ei bleidio cyn troad y ganrif ac un y bu ei fab yn gysylltiedig ag ef ar ôl yr Ail Ryfel Byd, sef sefydlu canolfan lle y gellid cael gafael ar yr holl lyfrau Cymraeg diweddaraf.111 Rhwng 1930 a 1939 trefnwyd naw arddangosfa genedlaethol o lyfrau Cymraeg ar wahanol themâu, yn cynnwys ‘Datblygiad Economaidd a Chymdeithasol Cymru’ (1932), ‘Crefydd yng Nghymru’ (1933), ‘Cyfraniad Cymru i Wyddoniaeth’ (1937), ac ‘Yr Eisteddfod Ddoe a Heddiw’ (1938).112 Yr oedd ymweliad â’r arddangosfa yn rhan o ddathliadau G{yl Dewi llawer ysgol, a thrwy hynny mynychai oddeutu pedair mil o blant, o dde Cymru yn bennaf, yr arddangosfa bob blwyddyn.113 Rhoddid sylw i’r gwyliau hyn ar y rhaglen radio ‘Welsh Interlude’, gan hybu gwerthiant llyfrau Cymraeg ymhellach. Y gyfres arddangosfeydd yng Nghaerdydd oedd yr {yl lyfrau gyntaf i’w chynnal mewn dinas ym Mhrydain. Yr oedd Cymru yn amlwg ar y blaen i Loegr yn dilyn ffasiwn y Cyfandir yn hyn o beth. Yn sgil y gweithgarwch yng Nghaerdydd trefnwyd arddangosfeydd mewn gwahanol fannau i gyd-fynd â chynadleddau ac ag ysgolion undydd yng Ngholeg Harlech, yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, ac yn nhrefi’r Bala, Machynlleth, Abertawe a Llanelli.114 Bu’r Brython yn hael ei glod i’r ymdrechion hyn: 108

Gw. T. Elwyn Griffiths, ‘Caernarvonshire and its Libraries: Development of the First County Library in Wales’, TCHSG, 33 (1972), 170–89. 109 LlGC, Papurau O. M. Edwards, Bocs 7, Dosbarth A: Gohebiaeth Gyffredinol 1900–6, Bwndel 1906 12(d), llythyr gan D. Arthen Evans at O. M. Edwards, 17 Tachwedd 1906. 110 Western Mail, 24 Chwefror 1930. 111 Ibid. Yr wyf yn ddyledus i Philip Henry Jones am y cyfeiriad hwn at Syr O. M. Edwards. 112 Western Mail, 26 Tachwedd 1929, 26 Chwefror 1930, 23 Chwefror 1931, 22 Chwefror 1933, 26 Chwefror 1934, 21 Chwefror 1938; Radio Times, 12 Chwefror 1932; Manchester Guardian, 25 Chwefror 1935; Sunday Times, 19 Chwefror 1939. 113 Yn ôl y ffigurau ar gyfer 1931 ymwelodd 4,872 o blant ysgol a 1,347 o oedolion â’r arddangosfa y flwyddyn honno. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1933), t. 18. Yn ôl y Western Mail, 21 Mehefin 1938, ymwelodd oddeutu 3,500 o blant a 2,000 o oedolion â’r {yl ym 1938. 114 Y Darian, 30 Ionawr 1930; Y Brython, 25 Mawrth 1937 (Harlech), 11 Tachwedd 1937 (Y Bala), 10 Tachwedd 1938 (Wrecsam).

193

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

194

Y mae’n ddyled arnom i gydnabod gwasanaeth ymarferol y mudiadau a’r cymdeithasau Cymreig a roddodd hwb amserol i lenyddiaeth Gymraeg yn ddiweddar . . . Cyfeiriwn yn arbennig at ymdrech fawr Urdd Gobaith Cymru, at gymwynas werthfawr Undeb y Cymdeithasau Cymraeg, ac at feddylgarwch y rhai a drefnodd arddangosfeydd o lyfrau Cymraeg mewn amryw leoedd . . . Yr oedd yn ddrwg gennym ddeall na lwyddodd yr Undeb i gael gwerthwr llyfrau i deithio o fan i fan. Credwn y gellid llwyddo gydag antur felly gyda dyfalwch a chynllunio doeth.115

Er mai methiant fu pob ymdrech i adfywio swydd y llyfrwerthwr teithiol, llwyddodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg i gychwyn Undeb y Cyhoeddwyr a’r Llyfrwerthwyr Cymreig mewn cyfarfod a gynullwyd gan Ernest Hughes a Gwilym Brynallt Williams (Brynallt) ym mis Chwefror 1938.116 Gan i’r Ail Ryfel Byd atal gweithgarwch yr Undeb newydd hwnnw, fe’i hailffurfiwyd ym 1945 yn sgil yr Ymgyrch Lyfrau a drefnwyd gan Urdd Gobaith Cymru. Nod y gystadleuaeth a ddyfeisiwyd gan R. E. Griffith ym 1938 oedd gwerthu’r nifer mwyaf posibl o lyfrau Cymraeg yn yr wythnosau cyn G{yl Dewi. Yn y flwyddyn gyntaf gwerthodd 14 o adrannau’r Urdd 1,025 o lyfrau, ond ym 1944, pryd y cyrhaeddodd yr ymgyrch ei hanterth, gwerthwyd cynifer â 54,043 o lyfrau Cymraeg gan 219 o adrannau.117 Dal i ffynnu fu hanes Undeb y Cyhoeddwyr a’r Llyfrwerthwyr Cymreig a’r Ymgyrch Lyfrau hefyd ymhell ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Ym mis Mehefin 1951 drafftiwyd memorandwm gan Undeb y Cyhoeddwyr ac arweiniodd hynny at benodi Pwyllgor Cyhoeddi Llyfrau Cymraeg. Yn sgil cyhoeddi adroddiad gan y pwyllgor hwnnw ar ‘Argyfwng Cyhoeddi yn Gymraeg’, cafwyd cymhorthdal o goffrau’r llywodraeth o 1956 ymlaen ac, yn ddiweddarach, sefydlwyd y Cyngor Llyfrau Cymraeg.118 Erbyn adeg yr Ymgyrch Lyfrau olaf dan nawdd yr Urdd ym 1965 yr oedd aelodau’r mudiad wedi gwerthu 415,329 o lyfrau Cymraeg.119 Trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg bu defnyddio’r Gymraeg yn y byd cyhoeddus yn asgwrn cynnen.120 Oherwydd y gobeithion yn ystod dau ddegawd cyntaf yr ugeinfed ganrif y sicrheid ymreolaeth i Gymru, bu cryn drafod ar statws cyfreithiol tebygol yr iaith Gymraeg yn y dyfodol. Er i’r mwyafrif roi’r gorau i’w 115

Y Brython, 1 Ebrill 1937. Ibid., 17 Chwefror 1938. Am brofiadau gwerthwr llyfrau yn y 1930au, gw. F. G. Payne, ‘Pacmon yng Ngheredigion’, Y Llenor, XI, rhif 2 (1932), 90–8; ibid., XI, rhif 3 (1932), 140–57. 117 Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I, tt. 204, 290, 338. 118 Home Office, Report of the Committee on Welsh Language Publishing / Adroddiad y Pwyllgor Cyhoeddi Llyfrau Cymraeg (London, 1952) (PP 1951–52 (Cmd. 8661) XVIII). 119 R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol III. 1960–1972 (Aberystwyth, 1973), t. 397. 120 Hywel Moseley, ‘Gweinyddiad y Gyfraith yng Nghymru’, THSC (1974), 16–36; Watkin Powell, ‘Y Llysoedd, yr Awdurdodau a’r Gymraeg: Y Ddeddf Uno a Deddf yr Iaith Gymraeg’ yn T. M. Charles-Edwards, Morfydd E. Owen a D. B. Walters (goln.), Lawyers and Laymen (Cardiff, 1986), tt. 287–315; Hywel Teifi Edwards, ‘Helynt Homersham Cox’ yn idem, Codi’r Hen Wlad yn ei Hôl 1850–1914 (Llandysul, 1989), tt. 173–86. Yr wyf yn ddiolchgar i Mark Ellis Jones am y cyfeiriadau hyn ynghyd â chyfeiriadau eraill yn ymwneud â’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. 116

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

breuddwyd am annibyniaeth wleidyddol, daliai llawer o bobl i ddyheu am gydnabyddiaeth swyddogol i’r Gymraeg. Y Gymraeg oedd iaith swyddogol Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Urdd Gobaith Cymru a’r Undeb Athrawon Cymreig yn ogystal â’r Blaid Genedlaethol. Yn Gymraeg yr oedd y mudiadau hyn yn cyhoeddi eu llenyddiaeth, yn cynnal cynadleddau, cyfarfodydd ac ysgolion haf, ac yn cadw eu cyfrifon. Ni cheid unrhyw wyro o’r drefn hon ac eithrio pan anfonid datganiadau i’r wasg Saesneg, neu ddeisebau a memoranda dwyieithog at yr awdurdodau. Glynai Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a’r Blaid Genedlaethol yn gadarn wrth bolisi pendant yngl}n â sicrhau statws cyfreithiol cyfartal i’r Gymraeg a’r Saesneg yng Nghymru. Er bod diogelu’r Gymraeg yn un o amcanion gwreiddiol Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, bu’n rhaid aros tan y 1920au i’r Undeb fabwysiadu polisi clir o ddwyieithrwydd swyddogol i Gymru yn sgil cyfres o ddarlithiau gan W. Morgan Watkin, Athro’r Ffrangeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd.121 Y ‘nod neilltuol’ o 1923 ymlaen oedd ‘sicrhau cydraddoldeb trwyadl rhwng y Gymraeg a’r Saesneg ymhob rhyw gylch yng Nghymru. Er cyrraedd hyn, dalier ar bob cyfle i ddefnyddio’r Gymraeg – mewn llan a llys, mewn cyrddau cyhoeddus, cynadleddau, swyddfeydd &c. Dylai pob Cymro fanteisio ar ei hawl deg i ddefnyddio ei famiaith yn ei holl weithrediadau’.122 Mabwysiadodd y Blaid Genedlaethol bolisi iaith â’r nod o wneud y Gymraeg yn unig iaith swyddogol yng Nghymru, er gwaethaf rhybudd Watkin y gallai’r fath strategaeth fod yn ddigon ‘i rannu’r wlad fel y rhannwyd Iwerddon ar bwnc arall’.123 Fodd bynnag, gan i safbwynt y Blaid ar y mater hwn newid droeon cyn yr Ail Ryfel Byd, ni fu ymgyrchu cyson i droi’r freuddwyd yn ffaith.124 Yn ystod etholiadau cyffredinol 1922, 1923, a 1924 anfonodd Undeb y Cymdeithasau Cymraeg holiaduron at yr holl ymgeiswyr yng Nghymru a sir Fynwy yn gofyn a oeddynt o blaid ymreolaeth i Gymru ac o blaid gwneud y Saesneg a’r Gymraeg yn ieithoedd swyddogol yng Nghymru, i’w trin yn gydradd ac i feddu ar yr un rhyddid, hawliau a breintiau.125 Er syndod, efallai, ym 1922 derbyniwyd atebion cadarnhaol neu led-gadarnhaol oddi wrth fwy na 45 ymgeisydd, eu hanner yn aelodau seneddol eisoes.126 Dyna’r unig gwestiynau Cymreig a ofynnwyd yn yr etholiadau hynny. Ym 1924 cafwyd yr ymgais gyntaf gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg i ddylanwadu ar agwedd corff cyhoeddus: pwyswyd ar y Postfeistr Cyffredinol i osod rhestr o enwau lleoedd Cymraeg ym mhob swyddfa bost yng Nghymru er mwyn sicrhau na fyddai’r un llythyr wedi ei gyfeirio yn Gymraeg yn mynd ar goll nac yn cael ei ddal yn ôl.127 121

Morgan Watkin, ‘Polisi Ieithyddol i Gymru’, Y Geninen, XLI, rhif 1 (1923), 16–29. UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1923), t. 3. 123 Watkin, ‘Polisi Ieithyddol i Gymru’, 20. 124 Gw. Davies, The Welsh Nationalist Party, tt. 73–9. 125 UCCC, Yr Etholiad Gyffredinol, Tachwedd 15, 1922: Gofyniadau i Ymgeiswyr (Y Barri, 1922). 126 Idem, Cymru ac Ymreolaeth (Y Barri, 1922). 127 Idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1927), t. 22. 122

195

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

196

Gwnaed yr un cais eto ym 1927 ac, am na chafwyd rhestr, penderfynwyd y dylai’r Undeb ei hun baratoi un. Gyrrwyd copi ohoni at y Postfeistr Cyffredinol ym 1929, ynghyd â chais pellach i wybodaeth o enwau lleoedd Cymraeg fod yn anghenraid wrth gyflogi gweithwyr yn swyddfeydd post Cymru.128 Wedi i rai o aelodau seneddol Cymru godi’r mater, cafodd y rhestr ei chydnabod yn swyddogol ym 1929. Er na olygai hynny o reidrwydd fod pawb yn defnyddio’r rhestr, yr oedd o leiaf yn caniatáu’r defnydd o enwau lleoedd Cymraeg wrth anfon llythyr a thelegram. Wedi i William George gael ei ethol yn llywydd ym 1926, ceisiodd yr Undeb a’i ganghennau orfodi’r awdurdodau i gydnabod yr iaith trwy annog eu aelodau i ohebu â chyrff swyddogol yn Gymraeg a chyfeirio llythyrau ac ysgrifennu sieciau yn yr iaith. Yn cydredeg â’r polisi hwn, bu gwasgu ar gyrff cyhoeddus i dderbyn y Gymraeg yn iaith swyddogol a bu protestio hefyd yn erbyn penodi siaradwyr uniaith Saesneg i swyddi cyhoeddus pwysig.129 Yr oedd nifer o’r ymdrechion hyn yn arwyddocaol oherwydd eu bod yn llwyddo i herio arferion ac agweddau’r cyfnod ac i dynnu sylw at broblemau siaradwyr Cymraeg mewn meysydd neilltuol. Cafwyd trafferthion wrth geisio sicrhau’r hawl i ddefnyddio sieciau Cymraeg. Printiwyd siec Gymraeg gan Fanc Barclays yn Aberystwyth, ond fe’i gwrthodwyd gan y Swyddfa Gyfrif.130 Bu ymgyrchoedd eraill yn fwy llwyddiannus. Ym 1931, yn sgil eu trafodaethau â’r Cofrestrydd Cyffredinol, llwyddodd yr Undeb i sicrhau cyflenwad o ffurflenni cyfrifiad Cymraeg yn hawl i bob siaradwr Cymraeg, boed uniaith neu ddwyieithog.131 Anfonwyd pamffledi G{yl Dewi at bob cymdeithas leol yn cynghori pobl i ddefnyddio’r ffurflenni Cymraeg, ac ymddangosodd erthygl i’r perwyl hwnnw yn Y Ford Gron.132 Gwelwyd prawf o lwyddiant yr ymgyrch yn y darn isod a geir yn adroddiad y cyfrifiad: Census schedules printed in Welsh were provided, as at previous Censuses, for the use of those householders who were unable to speak English and care was taken to appoint enumerators able to write and speak Welsh for duty in those parts of Wales in which such persons were likely to be enumerated. It was not contemplated, at this or any previous Census, that schedules printed in Welsh would be demanded for use by

128

Idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1928), t. 8. Y Darian, 14 Mai 1925, 23 Hydref 1930; Y Brython, 25 Tachwedd 1937; UCCC, Cylchlythyr Dechrau’r Flwyddyn (1923); idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1924), t. 13; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1927), tt. 8, 22; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1932), t. 11; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1935), t. 13. 130 Western Mail, 27 Mai 1929, 13 Mehefin 1931. 131 UCCC, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1930), t. 10; idem, Rhaglen Cyfarfodydd y . . . Gynhadledd Flynyddol (1931), t. 1. 132 Idem, Cylchlythyr Gwyl Dewi (1931); ‘Ein Barn Ni: Cyfri’r Bobl’, Y Ford Gron, I, rhif 6 (1931), 3. 129

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

persons able to speak both English and Welsh, yet such was the case at the 1931 Census.133

Dyna fel y dechreuodd degawd o ymgyrchu, lobïo a dadlau ynghylch hawliau ieithyddol siaradwyr Cymraeg. Amrywiai’r galwadau o geisio’r hawl i gadw cofnodion cynghorau lleol a chynnal ymchwiliadau cyhoeddus yn Gymraeg i sefydlu gwasanaeth teleffon Cymraeg a phenodi swyddogion a fedrai’r Gymraeg.134 Ym 1938 lansiodd ‘Y Felin’, Cymdeithas Gymraeg Coed-poeth, ymgyrch lwyddiannus i hybu’r iaith ar aelwydydd lleol ac mewn cylchoedd swyddogol ac, yn ôl y Manchester Guardian: ‘Scores of families had pledged themselves to support the language, and the parish council had capitulated, following the threats by individuals and local bodies to ignore communications in English from the council.’135 Prif ymgyrch y 1930au, serch hynny, oedd sicrhau statws cyfartal i’r Gymraeg yn y llysoedd barn yng Nghymru. Cychwynnwyd y ddadl gyhoeddus gan y Barnwr Ivor Bowen yn ei ddarlith ar ‘Quarter Sessions and Grand Juries in Wales’. Datgelodd Bowen na chafodd ‘cymal iaith’ anfad Deddf Uno 1536 erioed mo’i ddiddymu, ac felly fod defnyddio’r Gymraeg mewn cyddestun cyfreithiol yn parhau yn anghyfreithlon.136 Mewn adroddiad a gomisiynwyd gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac a gyhoeddwyd ym 1935, pwysleisiwyd y dylai’r Gymraeg fod yn gyfartal ei statws â’r Saesneg ac na ddylid penodi siaradwyr di-Gymraeg i wasanaethu ar y fainc.137 Ategwyd y farn hon gan Syr Thomas Artemus Jones a’r Barnwr H. W. Samuel gerbron y Comisiwn Brenhinol ar Weinyddu Busnes yn Adran Mainc y Brenin.138 Yn eu hadroddiad, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 1936, addefodd y comisiynwyr iddynt glywed ‘the evidence of a representative deputation which presented a Welsh national petition demanding the appointment of a High Court Judge who could not only understand but speak Welsh and who would be capable of conducting a case throughout in the Welsh language’, ond daethant i’r casgliad y byddai’n amhosibl iddynt ganiatáu’r fath gais. Eto i gyd, cydnabyddent: ‘it is vital that there should be attached to every court a competent interpreter and a shorthand writer capable of recording evidence in shorthand in Welsh as well as in English’.139 Bu methiant y Comisiwn Brenhinol i gydsynio â chais y ddirprwyaeth yn siom i lawer a gredai gynt fod y gyfundrefn gyfreithiol Brydeinig yn un deg a diduedd. 133

Census of England and Wales, 1931, General Report (London, 1950), ‘Part VII – Welsh Language’, t. 182. Yr wyf yn ddiolchgar i Dr W. T. R. Pryce am y cyfeiriad hwn. 134 J. Graham Jones, ‘The National Petition on the Legal Status of the Welsh Language, 1938–1942’, CHC, 18, rhif 1 (1996), 111. Cyflwynir hanes Deiseb yr Iaith Gymraeg yn llawn yn yr erthygl hon. 135 Manchester Guardian, 13 Mehefin 1938. 136 Western Mail, 14 Chwefror 1934. 137 Ithel Davies, Adroddiad ar Weinyddu’r Gyfraith yng Nghymru a Lle’r Gymraeg yn ein Llysoedd Barn (Abertawe, 1935). 138 Manchester Guardian, 15 Ebrill 1935. 139 Ibid., 31 Ionawr 1936.

197

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

198

Yn sgil yr achos llys enwog yn erbyn Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams wedi iddynt losgi ysgol fomio’r Awyrlu ym Mhenyberth ym Mhenrhyn Ll}n ym 1936, aeth y ddadl ynghylch statws y Gymraeg ym myd y gyfraith yn fwyfwy chwerw. Eto i gyd, dal i obeithio y byddai’r Senedd yn gweithredu’n gadarnhaol a wnâi cenedlaetholwyr diwylliannol, hyd nes i Fesur Preifat Ernest Evans, AS Prifysgol Cymru, ar Weinyddiad Cyfiawnder yng Nghymru gael ‘ei siarad allan’ ar ei Ail Ddarlleniad ar 26 Chwefror 1937.140 Daeth llygedyn o obaith o gyfeiriadau eraill. Cafwyd adroddiad yn y Manchester Guardian ym mis Tachwedd 1937 am gyfarfod pwysig a gynhaliwyd yng Nghaernarfon: The launching of a national movement to have the Welsh language established as the official language of the courts of Wales was suggested in a discussion on ‘Welsh in the courts’ at the Cymmrodorion Society here to-night. The society adopted a resolution asking Mr E. V. Stanley Jones . . . Mr W. R. P. George . . . and Mr Hugh Griffith . . . to collaborate in furthering the idea and to consider means of arousing national feeling in favour of it, with a view to the Government being asked at the opportune time to promote the necessary legislation.141

Yn y misoedd dilynol bu William George yn darlithio i amryw o gymdeithasau’r Cymrodorion, gan fynnu y dylid dileu’r ‘gwarthrudd’ a osodwyd ar Gymru gan y Ddeddf Uno.142 Ym mis Mehefin 1938 anfonodd y Parchedig John Pierce, ysgrifennydd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ym Môn ac aelod o’r Blaid Genedlaethol, lythyr agored i’r papurau Cymraeg yn awgrymu trefnu deiseb genedlaethol i ddyrchafu statws cyfreithiol yr iaith.143 Yng nghynhadledd flynyddol yr Undeb ar 11 Mehefin, cyhoeddodd William George ei bod hi’n hen bryd sefydlu ‘Mudiad Ymosodol o Blaid yr Iaith’. Dylai aelodau’r Undeb, y Blaid Genedlaethol ac Urdd Gobaith Cymru ymuno i ‘ffurfio math o Blaid Cymru am y tro i . . . (d)refni [sic] Deiseb Genedlaethol at y llywodraeth yn gofyn am ddiddymiad Deddf orthrymus Harri’r Wythfed, ac am roi’r Gymraeg ar yr un tir a’r Saesneg yn y llysoedd’.144 Ym mis Gorffennaf 1938 mynegodd y Blaid Genedlaethol ei bwriad i ganolbwyntio ei holl adnoddau ar fudiad unedig i ymgyrchu am ddeddf iaith.145 Mewn cyfarfod o bymtheg cymdeithas a gynullwyd gan yr Undeb yn yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerdydd ym 1938, penderfynwyd ffurfio pwyllgor gweithredol.146 140

Western Mail, 9 Tachwedd 1936, 27 Chwefror 1937. Manchester Guardian, 20 Tachwedd 1937. 142 William George, ‘ “Beth a Wnawn Ni?”: Polisi Ymarferol i Gymdeithasau Cymraeg’, Yr Eurgrawn, CXXIX, rhif 12 (1937), 454. 143 Y Brython, 9 Mehefin 1938. 144 William George, Mudiad Ymosodol o Blaid yr Iaith (Pontarddulais, 1938); Y Brython, 16 a 23 Mehefin 1938. 145 Y Ddraig Goch, 12, rhif 7 (1938), 8. 146 Y Brython, 11 Awst 1938. 141

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

O ddyddiad ei sefydlu ym mis Medi 1938, cafodd Pwyllgor Deiseb yr Iaith Gymraeg a’i ysgrifennydd llawn-amser, Dafydd Jenkins, gartref ym mhencadlys Urdd Gobaith Cymru yn Aberystwyth. Cyn pen mis, cyhoeddodd ddeiseb ac iddi ddau nod penodol, sef, yn gyntaf, gosod y Gymraeg yn gydradd â’r Saesneg ym mhob gweithgarwch yn ymwneud â gweinyddu cyfiawnder a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ac yn ail, dileu’r gofynion statudol a wnâi’r Saesneg yn unig iaith swyddogol yng Nghymru.147 Rhwng mis Tachwedd 1938 a mis Chwefror 1939 cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus ar hyd a lled y wlad, yn bennaf dan nawdd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg.148 Dechreuodd aelodau’r Undeb, yr Urdd, a’r Blaid Genedlaethol gasglu llofnodion o d} i d}. Ym mis Mawrth, pan ddychwelwyd y rhestrau i’r swyddfa ganolog yn Aberystwyth, daeth yn amlwg fod mwy na 90 y cant o’r boblogaeth mewn llawer ardal wedi torri eu henwau arnynt. Yn rhai mannau, er enghraifft Betws Leucu, Llangernyw a Lledrod, yr oedd y ffigur yn 100 y cant.149 Casglwyd mwy na 360,000 o lofnodion mewn llai na blwyddyn ac ym mis Hydref 1939 cyflwynwyd y ddeiseb i’r Senedd. Ym 1942 pasiwyd Deddf Llysoedd Cymru, ac er ei bod yn ddiffygiol ar lawer ystyr, llwyddodd o’r diwedd i ddiddymu ‘cymal iaith’ y Ddeddf Uno.150 Cofir y cyfnod rhwng y rhyfeloedd yn bennaf am y streicio a’r gorymdeithio torfol ond, yn baradocsaidd braidd, dyna pryd y dechreuwyd rhoddi sylw i weithgarwch oriau hamdden. Yr oedd mentrau masnachol, mudiadau gwirfoddol a’r wladwriaeth ei hun hyd yn oed yn ymddiddori yn y defnydd a wnâi pobl o’u hamser hamdden.151 Erbyn 1920 yr oedd yr wythnos waith oddeutu 48 awr, ac yn fyrrach o gryn dipyn nag ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.152 Yn llawer o’r ardaloedd gwledig Cymraeg eu hiaith, y capeli oedd canolbwynt y gweithgarwch cymdeithasol – yr ysgol Sul, y cyfarfod gweddi, y seiat, yr eisteddfod, y gymanfa ganu, yn ogystal â’r ffair sborion a’r te parti.153 Fodd bynnag, wrth i ddiddordebau a chymdeithasau newydd ymledu i bob rhan o Gymru, ymdreiddiai’r iaith Saesneg fwyfwy hefyd. Yn yr ardaloedd trefol yn enwedig, Saesneg oedd iaith yr adloniant torfol, megis y sinema, rasio a dawnsio, bron yn llwyr, ond cynigid adloniant, yn ogystal ag addysg, yn Gymraeg yn y sector gwirfoddol, yn bennaf gan gymdeithasau llenyddol lleol a chan Urdd Gobaith 147

Deiseb yr Iaith Gymraeg (Aberystwyth, 1939), t. 1. Carmarthen Journal, 18 Tachwedd 1938; Y Brython, 24 Tachwedd 1938; Wrexham Advertiser, 2 Rhagfyr 1938; Manchester Guardian, 5 Rhagfyr 1938; Llandudno and North Wales Weekly News, 19 Ionawr 1939. 149 Manchester Guardian, 13 a 22 Ebrill 1939; Welsh Gazette, 25 Mai 1939. 150 Jones, ‘The National Petition’, 123. 151 Gw. Dorothy E. Roberts, Oriau Hamdden ac Adloniant (Wrecsam, 1924); H. Durrant, The Problem of Leisure (London, 1938). 152 Stephen G. Jones, Workers at Play: A Social and Economic History of Leisure 1918–39 (London, 1986), tt. 34–86. 153 Alwyn D. Rees, Life in a Welsh Countryside: A Social Study of Llanfihangel yng Ngwynfa (Cardiff, 1961), tt. 131–41. 148

199

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

200

Cymru. Yn ychwanegol at y dosbarthiadau nos a drafodwyd eisoes, o’r 1930au ymlaen cynigiai’r cymdeithasau llenyddol ac aelwydydd yr Urdd weithgareddau yn Gymraeg, yn cynnwys dysgu gwau, dawnsio a llwyfannu dramâu, gan roi cyfle hefyd i bobl gymdeithasu. Unwaith yr wythnos, neu yn llai mynych na hynny, y byddai’r cymdeithasau llenyddol yn cyfarfod, ond cyfarfyddai aelodau’r Urdd hyd at bum gwaith yr wythnos weithiau, gan roi cynnig ar gyflwyno diddordebau newydd. Treulid llawer o amser yn paratoi ar gyfer eisteddfodau lleol gyda’r nod o gymryd rhan rywbryd yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Buasai eisteddfodau plant yn boblogaidd mewn amryw o ardaloedd er canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ym 1918, ar gais Rhys J. Huws a chyda chymorth athrawon a chymdeithasau’r Cymrodorion yn ne Cymru, cychwynnwyd diwrnod y plant yn yr Eisteddfod Genedlaethol.154 Daeth y diwrnod hwnnw, a gynhelid dan nawdd yr Urdd, yn un o brif atyniadau’r Genedlaethol cyn i’r mudiad sefydlu ei brifwyl eisteddfodol ei hun ym 1929. O hynny ymlaen cynhaliai’r Urdd oddeutu deg ar hugain o eisteddfodau lleol neu ranbarthol bob blwyddyn yn arwain at yr Eisteddfod Genedlaethol. Yr oedd Cymreictod cadarn Eisteddfod yr Urdd, a oedd yn seiliedig ar reol Gymraeg y mudiad, yn cymharu’n ffafriol â’r Eisteddfod Genedlaethol ei hun, sef prifwyl y genedl, a gwnaeth argraff ddofn ar ohebwyr megis yr un a oedd yn bresennol yn Aberystwyth ym 1938: While I was at the Eisteddfod several aspects of the festival greatly impressed me. One of these was the future of the Welsh Nation. We have often been told that the native tongue of our forefathers is in imminent danger of becoming extinct, but I have no further trepidation. The sight of five thousand children reciting and singing in the Welsh language dispelled from my mind any fears which I might have had . . . But perhaps one of the most inspiring scenes of the entire eisteddfod was the procession on Saturday morning. Never will I forget the thrill which I received when I saw six thousand of the youth of Wales attired in the colourful dress of the Urdd, marching through the streets of the town headed by three brass bands and their beloved leader.155

Bu’r to iau yn feirniadol o’r genhedlaeth h}n am argraffu tocynnau’r eisteddfod yn Saesneg, am ganiatáu defnyddio’r Saesneg ar y llwyfan, ac am roi gormod o bwys ar wobrau ariannol.156 Diau fod hyn wedi megino’r ddadl yn y protestiadau cyn Eisteddfod Genedlaethol Machynlleth 1937. Gan ddilyn esiampl W. J. Gruffydd, ymddiswyddodd wyth o feirniaid oherwydd y bwriad i wahodd Caradoc Evans i feirniadu cystadleuaeth y nofel, ac Arglwydd Londonderry i fod yn llywydd yr {yl. O ganlyniad, cafwyd rhywbeth hollol newydd, sef Eisteddfod Genedlaethol 154

O. M. Edwards, ‘Y Plant a’r Eisteddfod’, Cymru, LV, rhif 328 (1918), 129–30. Wrexham Advertiser, 24 Mehefin 1938; Western Mail, 3 Mehefin 1929; ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, XII, rhif 2 (1933), 68–9. 156 Western Mail, 1 Mehefin 1929; Wrexham Advertiser, 22 Awst 1931; Y Capten, I, rhif 8 (1931), 169. 155

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

gyfan gwbl Gymraeg, yn Hen Golwyn ym 1941, ac arweiniodd hynny maes o law at fabwysiadu’r rheol Gymraeg.157 Gwnâi cymdeithasau lleol y Cymrodorion ac Urdd Gobaith Cymru gyfraniad gwerthfawr yn trefnu gweithgareddau haf trwy gyfrwng y Gymraeg. Câi aelodau’r cymdeithasau lleol gyfle i ddysgu rhagor am eu treftadaeth trwy ymweld â chartrefi enwogion a mannau hanesyddol eraill, a rhoes yr Urdd wedd Gymreig ar y ffasiwn o gerdded a heicio trwy drefnu pererindodau i leoedd diddorol yng Nghymru. Yr un modd, yr oedd y mudiad yn ymwybodol iawn o’r gystadleuaeth o du’r nifer cynyddol o wersylloedd dan nawdd y Clybiau Bechgyn a’r Clybiau Merched yn ne Cymru, a’r Welsh Schoolboys’ Camp Movement.158 Dyma fyrdwn neges Ifan ab Owen Edwards ym 1927: ‘Ar hyn o bryd nid oes dim yn sicr iawn, ond y mae un peth yn hanfodol, rhaid cael gwersylloedd haf i’r aelodau hynaf . . . Rhaid dysgu gwers y symudiadau Saesneg, – mai trwy gyd-fyw a chydchwarae y rhaid datblygu cymeriadau plant.’159 O 1928 ymlaen cynhaliai’r Urdd wersylloedd haf Cymraeg ar gyfer yr aelodau hynny a fedrai siarad Cymraeg. Yn ôl rheolau’r gwersyll, gallai aelod gael ei ddiarddel am siarad Saesneg.160 Ym 1930 cynigiwyd gwyliau i 600 o blant yn y gwersylloedd Cymraeg, ac erbyn 1938 yr oedd y nifer wedi codi i 1,443.161 Yn yr un flwyddyn mynychodd 72 o bobl ifainc y gwersyll gwyliau Cymraeg cyntaf i oedolion.162 Dyma ddatblygiad pur chwyldroadol a chafwyd llu o geisiadau. Rhwng 1934 a 1939 daeth cyfle i’r sawl a allai fforddio’r arian a’r amser i fynd ar fordaith mewn awyrgylch hollol Gymraeg. Yn ystod y blynyddoedd hynny treuliodd oddeutu 500 o Gymry Cymraeg wyliau ar yr Orduña, llong a logwyd gan Ifan ab Owen Edwards, yn ymweld â gwahanol rannau o Ewrop, o Sgandinafia i Fôr y Canoldir.163 Gellid dadlau mai cyfraniad pwysicaf Urdd Gobaith Cymru i barhad yr iaith Gymraeg yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel oedd parodrwydd a gallu’r mudiad i Gymreigio ffasiynau a thueddiadau’r byd cyfoes. Yn wahanol i fudiadau diwylliannol eraill, nid gweithredu’n amddiffynnol a wnâi’r Urdd. Yr oedd yr arweinyddion yn argyhoeddedig mai’r unig ffordd i achub y Gymraeg oedd datblygu ac ehangu’r defnydd ohoni. Felly, aed ati i gynnig y cyfan a oedd ar gael 157

Western Mail, 22 Chwefror 1937. Ceir crynodeb o ddadl 1937 yn ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, XVI, rhif 2 (1937), 65–8; ‘Eisteddfod Hen Golwyn’, Y Ddraig Goch, 15, rhif 9 (1941), 3. 158 T. I. Ellis, ‘The Welsh Schoolboys’ Camp Movement’, Cambria, rhif 2 (1930), 36; Glynn-Jones, ‘Boys’ Clubs and Camps’, 214–17; Margaret E. George, ‘Girls at Camp’, The Welsh Outlook, XX, rhif 10 (1933), 269–72. 159 Ifan ab Owen Edwards, ‘Ar Ddiwedd Un Mlynedd ar Bymtheg ar Hugain’, Cymru, LXXII, rhif 431 (1927), 163. 160 ‘Cronicl yr Urdd’, Cymru’r Plant, XXXVI (1927), 455; ‘Torri Rheolau’r Gwersyll’, Gwersylloedd yr Urdd 1932 (1932), t. 3. 161 Cronicl yr Urdd, II, rhif 1 (1930), 3; Cwmni Urdd Gobaith Cymru, Wythfed Adroddiad Blynyddol ynghyd â’r Cyfrifon am y flwyddyn Ebrill 1af 1938–Mawrth 31ain 1939 (Aberystwyth, 1939), t. 8. 162 Western Mail, 24 Awst 1938. 163 LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru (A1989/30), C3; Yr Ail Fordaith Gymraeg: Trefniadau Miri Orduña (Liverpool, 1934); Gareth Alban Davies, ‘Y Got Ffwr’, Taliesin, 75 (1991), 30.

201

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

202

gan fudiadau megis y Sgowtiaid a’r Geidiaid, y Boys’ Brigades ac Urdd Sant Ioan. Yng nghylchgrawn yr Urdd, Cymru’r Plant, eglurwyd rheolau rygbi a phêl-droed, a hynny, fwy na thebyg, am y tro cyntaf erioed yn Gymraeg. Ym 1931 sefydlwyd Cymdeithas Genedlaethol Pêl-droed Urdd Gobaith Cymru a threfnwyd cynghrair ar gyfer yr aelodau.164 Uchafbwynt ymdrechion Ifan ab Owen Edwards i gyflwyno chwaraeon yn Gymraeg i’r ifainc oedd y mabolgampau a gynhaliwyd o 1932 ymlaen. Yr oedd y math hwn o chwarae a chystadlu yn hynod boblogaidd yn Nenmarc, Sweden a’r Almaen, ac eisoes yn rhan o jamborî y Sgowtiaid.165 Wedi eu llwyr Gymreigio gan Ifan ab Owen Edwards a Tom Davies, trefnydd chwaraeon y mudiad yn ne Cymru, yr oeddynt yn symbyliad i adrannau ac aelwydydd i ymarfer amrywiol gampau ar hyd y flwyddyn, a buont yn werthfawr i’r Urdd o ran cyhoeddusrwydd hefyd. Denai’r chwaraeon filoedd o ieuenctid bob blwyddyn a dyna’r unig raglen chwaraeon a ddarlledid gan y BBC yng Nghymru y pryd hwnnw. Gan wfftio’r cyhuddiad fod yr Urdd yn militareiddio Cymry ifainc, meddai R. E. Griffith: trwy wrthwynebu a llwyr ymwrthod y bydd i’r datblygiad hwn beryglu bywyd y genedl fwyaf. Yr unig ffordd i rwystro hynny yw trwy ni ei Gymry [sic] ymroddi i’r gwaith o sicrhau’r datblygiad corfforol newydd hwn yn unol â’n traddodiadau ni fel cenedl.166

Cyflwynwyd gwyddoniaeth a thechnoleg hefyd i aelodau’r Urdd ar dudalennau Cymru’r Plant ac yng nghylchgrawn Y Capten rhwng 1931 a 1933. Anelid Y Capten at blant h}n a phobl ifainc, a cheid ynddo erthyglau megis ‘Teithio yn y Dyfodol’ lle yr eglurid datblygiadau modern, yn cynnwys gwneuthuriad hofrenyddion a cheir. Cyhoeddwyd rhifyn arbennig i ymdrin â radio a thrydan a chyfrannodd aelodau o’r gymdeithas newydd, Cymdeithas Diogelu Cymru Wledig, gyfres o erthyglau ar gadwraeth cefn gwlad.167 Yr oedd rhaid i fudiadau eraill a ddarparai ar gyfer plant ac ieuenctid Cymru ddewis rhwng cydweithredu â’r Urdd neu gystadlu yn ei erbyn. Penderfynu cydweithredu a wnaeth Urdd Sant Ioan. Byddai’r Cymry Cymraeg yn cael eu hyfforddi o fewn Urdd Gobaith Cymru a thrwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn derbyn eu tystysgrifau yn Gymraeg gan Urdd Sant Ioan. Cyfieithwyd y llenyddiaeth angenrheidiol i’r Gymraeg.168 Ar y llaw arall, nid oedd y berthynas â’r 164

‘At y Plant’, Cymru’r Plant, XXXVI (1927), 33; ‘Cymdeithas Pêl Droed yr Urdd’ yn Urdd Gobaith Cymru (gol.), Llawlyfr yr Urdd (Aberystwyth, 1932), t. 63; idem (gol.), Llawlyfr Cymdeithas Genedlaethol Pêl Droed Urdd Gobaith Cymru: Rheolau (Conwy, d.d. [c.1931]). 165 Walter Z. Laqueur, Young Germany: A History of the German Youth Movement (London, 1962), tt. 87–203. 166 Y Brython, 6 Ionawr 1938. 167 ‘Car bach Cyflym – Awyren Enfawr’, Y Capten, II, rhif 3 (1932), 60–1; ‘Teithio yn y Dyfodol’, ibid., II, rhif 4 (1932), 84–5; ibid., II, rhif 5 (1932) [cyfrol arbennig ar drydan a radio]; ‘Y Prydferth yng Nghymru’, ibid., III (1933) [cyfres o erthyglau]. 168 Cronicl yr Urdd, III, rhif 27 (1931), 69; ibid., IV, rhif 44 (1932), 190; R. Davies, Amgeledd i’r Anafus (Wrecsam, 1931); idem, Nyrsio Gartref (Wrecsam, 1931).

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

Sgowtiaid a’r Geidiaid mor esmwyth gan fod eu syniadaeth hwy yn seiliedig ar gyfraniad arwyr ymerodrol, megis Wellington a Nelson, ac felly’n estron i heddychiaeth Henry Richard ac eraill a fawrygid yn Cymru’r Plant ac yn llawlyfrau’r Urdd.169 Er bod aelodau’r Urdd yn cael gwybod ar dudalennau eu cylchgrawn fod ‘Sgowtio’ yn ddifyrrwch digon parchus, fe’u cynghorid yr un pryd i ystyried yn ofalus a oedd amcanion y Sgowtiaid yn briodol i blant Cymru.170 Datgelir mewn gohebiaeth breifat nad da gan y ddau fudiad ei gilydd mewn gwirionedd. Brwydrent yn erbyn ei gilydd am aelodau a thiriogaeth.171 Erbyn y 1930au yr oedd yr Urdd yn amlwg yn ennill y dydd a dal i gynyddu yr oedd yr aelodaeth ym 1933, pan oedd niferoedd y Sgowtiaid a’r Geidiaid yn graddol ostwng. Nid oes amheuaeth ynghylch dylanwad yr Urdd ar y defnydd o’r iaith Gymraeg ymhlith plant a phobl ifainc. Er troad y ganrif, serch hynny, mynd i’r gwellt a wnaethai pob ymgais i sefydlu mudiad Cymraeg ei iaith ac o gyffelyb statws ar gyfer merched.172 Yn hyn o beth, y mae’n eironig mai yn Llanfair Pwllgwyngyll, sir Fôn, ym 1915 y sefydlwyd y Women’s Institute cyntaf ym Mhrydain, ac i hynny gychwyn mudiad a gysylltid â Seisnigrwydd. Mewn ardaloedd gwledig yr agorid canghennau o’r WI neu Sefydliad y Merched, a daeth y mudiad yn hynod boblogaidd yng ngogledd a chanolbarth Cymru. Fe’i canmolid gan rai am ei ysbryd democrataidd a’i wasanaeth i fenywod cyffredin cefn gwlad, a’i feirniadu gan eraill am fod yn Seisnigaidd.173 Bydd angen rhagor o ymchwil i allu cloriannu ei ddylanwad ieithyddol yn deg a manwl, ond y mae’n amlwg mai Saesneg oedd iaith rhaglenni y rhan fwyaf o’r canghennau, a bod y Gymraeg wedi ei neilltuo ar gyfer achlysuron arbennig megis G{yl Dewi a’r eisteddfod flynyddol. Ymddengys hefyd mai yn Saesneg y traddodid y sgyrsiau a’r darlithiau gan amlaf. Gallai’r hanesyn canlynol a draddodwyd yn ail gynhadledd adran gogledd Ceredigion o’r Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru fod yn wir am sawl ardal wledig arall: Pan gyrhaeddais y gegin y noson honno yr oedd y fam hithau yno, a’r llanc un ar bymtheg, sydd yn yr Ysgol Sir . . . Cymraeg yw’r iaith rhyngddi hi a’i g{r a’r bechgyn, ond yn Saesneg bron yn ddieithriad y sieryd â’i merch, sydd erbyn hyn oddi cartref, yn nyrs, yn Llundain . . . O ie, ni ddylid anghofio’i ffyddlondeb i’r Women’s Institute. Teimla hi’n fraint aruthrol i gael eistedd yn yr un ystafell â gwraig y Plas – llywyddes flynyddol y gymdeithas, a chael siarad Saesneg trefol a swyddogol, ac ymfalchïo’n dawel bach bod ei Saesneg yn debycach i eiddo’r llywyddes na nemor un o’r aelodau eraill 169

Gw. ‘Henry Richard’, Cymru’r Plant, XXXII (1923), 152–3; Urdd Gobaith Cymru, Llawlyfr yr Urdd, tt. 15–16; idem, Llawlyfr yr Urdd (ail arg., Aberystwyth, 1933), t. 4 (portread). 170 ‘Cronicl yr Urdd’, Cymru’r Plant (1929), 114; Cronicl yr Urdd, III, rhif 25 (1931), 20. 171 LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru (A1989/30), A55, llythyr gan R. E. Griffith at Tom Davies, 29 Tachwedd 1939; ibid., A56, llythyr gan Tom Davies at Ifan ab Owen Edwards, 1 Ionawr 1940; ibid., A57, llythyr gan G. P. Hopkin Morris at R. E. Griffith, 14 Gorffennaf 1941. 172 Gw. Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’, tt. 10–11. 173 Gwenllian Morris-Jones, ‘Women’s Institutes’, The Welsh Outlook, XX, rhif 9 (1933), 239–41; Yr Herald Cymraeg, 16 Chwefror 1926.

203

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

204

. . . Nid oes angen sôn rhyw lawer i’n pwrpas yma am John. Achubodd Cwrs Cymraeg yr Ysgol Sir ef i Gymru. Ymfalchïa’n fwy llafar na’i dad mai Cymro yw. G{yr hanes ei wlad, a chryn dipyn am ei llenyddiaeth . . . Y mae’n aelod selog o’r Urdd hefyd . . . Synnwn i ddim na bydd yn Aelod o’r Blaid Genedlaethol hefyd . . . 174

Bu cychwyn yr Ail Ryfel Byd yn drobwynt pwysig yn hanes mudiad yr iaith Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif. Gwaethygodd yr argyfwng ym myd cyhoeddi yn Gymraeg a bu lleihad yn yr oriau darlledu yn Gymraeg. Daeth niferoedd mawr o noddedigion a ffoaduriaid i fyw mewn cymunedau Cymraeg ac, ar yr un pryd, gadawodd llawer o Gymry ifainc eu mamwlad. Er gwaethaf yr anawsterau hyn, teimlai rhai pobl fod yna her a chyfle i ddatblygu cysylltiadau a mudiadau newydd. Yn sgil cyhoeddi llythyr gan Saunders Lewis a J. E. Daniel yn y Manchester Guardian ar 8 Mai 1939, penderfynodd Cyngor yr Eisteddfod Genedlaethol gynnull ‘Cynhadledd er Diogelu Diwylliant Cymru’ a daeth cynrychiolwyr pump ar hugain o wahanol gymdeithasau ynghyd. O ganlyniad, sefydlwyd y Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru, a bu rhai megis W. Ambrose Bebb, Ifan ab Owen Edwards, Ellen Evans, William George, W. J. Gruffydd a Saunders Lewis yn gwasanaethu arno er mwyn ceisio gwrthweithio effeithiau’r rhyfel. Trafodwyd ymhlith pynciau eraill fewnlifiad y noddedigion i Gymru, effaith y gwasanaeth ieuenctid gorfodol, meddiannu Mynydd Epynt gan y fyddin, sefyllfa siaradwyr Cymraeg yn y lluoedd arfog, a’r defnydd o’r Gymraeg ar y radio adeg y rhyfel.175 Yn Eisteddfod Genedlaethol Hen Golwyn ym 1941 ymunodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a’r Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru â’i gilydd i ffurfio cymdeithas newydd, sef Undeb Cymru Fydd.176 Ym mis Rhagfyr 1941 cyhoeddodd y llywodraeth Gylchlythyr 1577 yn galw ar bawb rhwng un ar bymtheg a deunaw oed i gofrestru gyda mudiad ieuenctid. Golygai hyn fod yr Urdd yn gallu sefydlu rhagor o glybiau ieuenctid Cymraeg eu hiaith.177 Gyda’r Ail Ryfel Byd daeth diwedd ar y cyfnod o ddatblygu ymdrechion a syniadau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Dyma’r cyfnod pan osodwyd seiliau cadarn ar gyfer y mudiad iaith yn ail hanner yr ugeinfed ganrif. Bu’r ymgais i sefydlu cymdeithasau diwylliannol, torfol eu hapêl, ac i adfywio canghennau lleol o’r Cymrodorion a’r Cymreigyddion ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn weddol lwyddiannus. Erbyn 1925 sefydlwyd ystod eang o fudiadau gwirfoddol a ddarparai ar gyfer gwahanol fathau o genedlaetholdeb a gwahanol garfanau o blith y siaradwyr Cymraeg. O ran aelodaeth ac ideoleg, Urdd Gobaith Cymru oedd y sefydliad mwyaf grymus o ddigon. Tua diwedd y 1930au llwyddodd i gyrraedd 174

T. Eirug Davies, ‘Diogelu’n Diwylliant’, Yr Efrydydd, VII, rhif 1 (1941), 10–11. LlGC, Archifau Urdd Gobaith Cymru (A1989/30), A56, Memorandwm Y Gynhadledd Genedlaethol er Diogelu Diwylliant Cymru (Dinbych, 1940). 176 R. Gerallt Jones, A Bid for Unity: The Story of Undeb Cymru Fydd 1941–1966 (Aberystwyth, 1971), tt. 18–21. 177 Board of Education, Circular 1577: Registration of Youth (London, 1941). 175

CYFRANIAD Y CHWYLDROADAU TAWEL

canran uwch o blant a phobl ifainc Cymraeg eu hiaith nag a wnaeth unrhyw fudiad ieuenctid arall yng Nghymru na chynt na chwedyn. Cafodd ei ideoleg honedig anwleidyddol ddylanwad dwfn ar fywyd Cymru, gan ysbrydoli cenhedlaeth gyfan a rhoi hyder newydd i Gymry ifainc. Trefnwyd ymgyrchoedd mwy gwleidyddol amlwg gan fudiadau megis Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a’i ganghennau lleol, gan gymdeithasau llenyddol, gan yr Undeb Athrawon Cymreig a chan y Blaid Genedlaethol. Yr oeddynt oll yn gytûn, fodd bynnag, ar faterion a ystyrid yn rhai o dragwyddol bwys i barhad y Gymraeg. Yr ymgyrchoedd a gynhaliwyd ar y cyd fu’r allwedd i lwyddiant mewn meysydd megis darlledu. Hynny a argyhoeddodd swyddogion o Saeson nad ‘eithafwyr’ yn unig a gefnogai’r ymgyrchoedd hyn ond bod cymedrolwyr hefyd yn ymgyrchu ac y dylid gwrando arnynt. Yn achos Deiseb yr Iaith Gymraeg ym 1938 safodd y genedl fel un g{r y tu ôl i’r ymgyrchwyr, heb falio am wleidyddiaeth plaid. Yr oedd sefydlu Rhanbarth Darlledu Cymru ym 1937 ac ymgyrch Deiseb yr Iaith Gymraeg ym 1938 yn gerrig milltir tra arwyddocaol yn hanes y Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif. Ochr yn ochr â’r ymgyrchoedd cenedlaethol hynny, ymladdwyd brwydrau lleol di-rif dros yr iaith. Er na chafwyd llwyddiant bob tro, codwyd ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch yr iaith Gymraeg a’r anawsterau a brofai ei siaradwyr yn feunyddiol. Dichon nad oedd yr ymgyrchoedd lleol a’r gwaith ymarferol o gynnal dosbarthiadau dysgu Cymraeg neu o gyhoeddi deunydd dysgu yn y Gymraeg yn denu cymaint o sylw â Deiseb yr Iaith Gymraeg, ond gosododd y pethau hyn sylfeini i adeiladu arnynt ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Yn olaf, yng nghanol pob math o gymdeithasau, sefydliadau a chlybiau Seisnig eu naws ac mewn oes o gyfryngau newydd ac adloniant torfol Saesneg, rhoes y cymdeithasau diwylliannol Cymraeg rywfaint o gyfle i bobl i fwynhau gweithgareddau hamdden trwy gyfrwng y Gymraeg.

205

This page intentionally left blank

5 Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg yn yr Ugeinfed Ganrif GWILYM PRYS DAVIES

AR DROAD y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd statws cyfreithiol y Gymraeg yn y llysoedd ac yng ngweinyddiad cyhoeddus Cymru yn parhau i fod dan reolaeth adran 17 (y ‘cymal iaith’) Deddf Uno gyntaf 1536.1 Gorchmynnai’r adran hon mai’r Saesneg fyddai iaith y llysoedd yng Nghymru, mai yn Saesneg y lleferid pob llw, affidafid, rheithfarn a dedfryd, mai yn Saesneg y cedwid pob cofnod, ac na châi neb ddal swydd gyhoeddus heb fedru siarad Saesneg. Yn fyr, statws iaith estron oedd statws cyfreithiol y Gymraeg yng Nghymru. Serch hynny, ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, fel yn y canrifoedd er y Ddeddf Uno, yr oedd y llysoedd weithiau yn caniatáu i’r sawl a blediai ‘Cymraeg os gwelwch yn dda’ siarad yr iaith oni bai fod y ple yn rhwystr bwriadol (‘obstructiveness’). Eto i gyd, nid oedd na statud, cyfraith achosion na Rheolau Llys yn diffinio sail a therfynau’r disgresiwn ac yr oedd cryn ansicrwydd yn bodoli. Oherwydd bod gan bob llys yr hawl i bennu ar ba amodau y byddai parti yn cael pledio yn Gymraeg, dibynnai llawer ar farn bersonol cadeirydd neu farnwr y llys unigol. Yng ngholofn olygyddol un o bapurau newydd gogledd Cymru ym 1872 croesawyd agwedd oleuedig yr Arglwydd Brif Ustus, yr Arglwydd Cockburn, a’r Barwn Channell oherwydd iddynt ganiatáu i siaradwyr Cymraeg a ddaethai ger eu bron yn y brawdlysoedd roi tystiolaeth yn eu mamiaith.2 Ym 1890, mewn anerchiad yn ystod Brawdlys yr Haf yn Nolgellau (gerbron yr Uchel-Reithgor, yn ôl pob tebyg), rhoes yr Arglwydd Brif Ustus, yr Arglwydd Coleridge, sêl ei fendith ar yr egwyddor y dylid caniatáu i’r sawl a fedrai siarad Saesneg yn rhesymol o dda ond a arferai siarad Cymraeg roi ei dystiolaeth yn ei famiaith.

1

2

Bernid mewn rhai cylchoedd fod Deddf Adolygu Statud Cyfreithiol 1887 wedi diddymu ‘cymal iaith’ y Ddeddf Uno, ond o ganlyniad i ddryswch yngl}n â rhifo Deddf 1887 ni lwyddwyd i fynd â’r maen i’r wal. Hyd yn oed petai’r cymal wedi cael ei ddiddymu gan Ddeddf 1887, gellid dadlau y byddai dwy Ddeddf Siôr II wedi sicrhau mai yn Saesneg y cynhelid achosion llys yng Nghymru. Carnarvon and Denbigh Herald, 12 Hydref 1872, golygyddol.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

208

Barnai fod hynny yn hollol ‘naturiol’.3 At hynny, er 1872, mewn ymateb i ddeisebau ac i bwysau seneddol, daethai yn arfer i benodi siaradwyr Cymraeg yn farnwyr ac yn gofrestrwyr yn holl lysoedd sirol Cymru, ac eithrio yng nghylchdaith Caerdydd–Casnewydd.4 Cawn gipolwg ar y sefyllfa yn y gogledd mewn llythyr a ysgrifennwyd ym 1907 gan y Barnwr Moss, Barnwr Llysoedd Sirol Gogledd Cymru: ‘there is hardly a County Court where I do not try one, & sometimes 3 or 4 cases entirely in Welsh. (I believe this is not strictly legal, by the way, but all my notes are in English . . .).’5 Yn wyneb y datblygiadau hyn, daeth Syr John Rh}s a D. Brynmor-Jones i’r casgliad fod y llysoedd sirol modern a’r driniaeth decach a dderbyniasai tystion Cymraeg eu hiaith gan farnwyr yr Uchel Lys yn ystod y blynyddoedd blaenorol wedi lliniaru cryn dipyn ar broblemau pobl Cymru ym maes y gyfraith. Yn eu cyfrol, The Welsh People (1900), mynegasant y farn ganlynol: The establishment of the modern county courts, and the gentler and more tactful treatment of Welsh witnesses by the judges of the High Court during recent years, have done much to remove any grievances special to the people of Wales in regard to the administration of justice.6

Eto i gyd, y mae lle i amau’r casgliad optimistaidd hwn. Heb geisio bychanu’r dylanwad a gawsai barnwyr Uchel Lys megis Cockburn a Coleridge ar agweddau’r llysoedd is eu statws, rhaid derbyn bod y siaradwr Cymraeg na ddeallai nemor ddim Saesneg ac a ddeuai gerbron llys yng Nghymru ar ddechrau’r ugeinfed ganrif dan anfantais ddybryd am nifer o resymau. Gallai ei gais am roi tystiolaeth yn ei famiaith gael ei wrthod. Gallai gael ei fychanu. Ni allai gymryd y llw yn Gymraeg heblaw trwy gyfieithydd ac nid oedd ganddo hawl i brawf gan reithgor a ddeallai ei iaith. Gallai’r gwaith o gyfieithu ei dystiolaeth i’r Saesneg er 3

4

5

6

Llyfrgell Prifysgol Cymru Bangor [LlPCB] Llsgrau. 27634–28204, Papurau’r Barnwr Syr Thomas Artemus Jones KC, dyfyniad o’i bapurau. Yn annisgwyl iawn, nid adroddwyd y gosodiad hwn yn gyhoeddus. Yn Llyfr Cofnodion y Brawdlys (Llys y Goron) ASS 61/24 1883–95, ni cheir cyfeiriad at unrhyw achos pryd y codwyd pwnc yr iaith. Y mae’n debygol, felly, i’r gosodiad hwn gael ei wneud yn ystod ei siars gerbron yr Uchel-Reithgor. Ym 1846, pan sefydlwyd y system Llysoedd Sirol, datganodd yr Arglwydd Ganghellor y byddai’n ddymunol petai barnwyr yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith yn medru siarad Cymraeg. Nid aethpwyd ati i fynnu’r hawl hwnnw tan 1872, fodd bynnag, pan gyflwynodd George Osborne Morgan 89 deiseb gerbron y Senedd. Parliamentary Debates (Hansard), 3edd gyfres, cyf. 209, 1648 (8 Mawrth 1872). Ym 1928 anogodd Hopkin Morris y dylid ymestyn ‘yr arfer’ hwn a’i weithredu wrth benodi barnwyr yn yr Uchel Lys. Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 213, 830–1 (14 Chwefror 1928). Eto i gyd, aeth Moss ymlaen i gadarnhau bod cryn sail i’r cwynion ynghylch y dulliau cyfieithu yn y brawdlysoedd, PRO LCO 2/4420 (3201/3). Am brofiadau cyfreithiwr yn Llysoedd Ynadon Sir Fôn yn y cyfnod 1905–14, gw. Cyril O. Jones, ‘Cydraddoldeb yr Iaith Gymraeg a’r Iaith Saesneg’ yn Aled Rhys Wiliam (gol.), Arolwg 1967 (Abercynon, 1968), tt. 28–30. John Rhys a David Brynmor-Jones, The Welsh People: Chapters on their Origin, History and Laws, Language, Literature and Characteristics (5ed arg., London, 1909), t. 392.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

budd y llys gael ei gyflawni gan y clerc, gan swyddog llys neu gan aelod o’r heddlu, a gallai fod o safon ddifrifol wael,7 ac ni fyddai neb yn trosi i’r Gymraeg er ei fwyn ef y dystiolaeth Saesneg a roddid yn ei erbyn. Mewn achosion sifil yn y brawdlysoedd ac ym mhob achos a glywid yn llysoedd yr ynadon, gallai’r cyhuddedig gael ei orfodi i dalu am y cyfieithu.8 Ceir tystiolaeth sy’n awgrymu mai yn y llysoedd ynadon yr oedd llawer o’r drwg i’w ganfod ar ddechrau’r ugeinfed ganrif.9 Yn y cyswllt hwn, y mae’n bwysig nodi’r ffaith syfrdanol i 54,512 o achosion, sef 59.6 y cant o’r 91,421 achos llys a glywyd yng Nghymru gyfan yn ystod 1900, gael eu clywed yn y llysoedd ynadon, o’u cymharu â dim ond 578 o achosion a glywyd yn yr Uchel Lys, 300 yn y Sesiynau Chwarter a 36,031 yn y llysoedd sirol (2,938 ohonynt gerbron barnwr).10 O bryd i’w gilydd, daethpwyd â rhai cwynion yn ymwneud â’r llysoedd i sylw’r llywodraeth ganolog a’r Senedd.11 Ym 1911, er enghraifft, trafodwyd dwy g{yn yn Nh}’r Cyffredin.12 Ond, er ei bod yn amlwg fod angen deddfwriaeth i ddatrys y problemau a godai yn y llysoedd, tybiai swyddogion a gweinidogion na ellid gwneud dim ac nad oedd angen gwneud dim ychwaith.13 7

8

9

10

11

12

13

LlPCB Llsgr. 28108, memorandwm, tt. 1–2, 4; Parliamentary Debates (Hansard), 3edd gyfres, cyf. 209, 1648 (8 Mawrth 1872), araith gan George Osborne Morgan. Dan Orchymyn Statudol a basiwyd ym 1858 yr oedd gan y Llys yr awdurdod i dalu lwfans rhesymol mewn achosion troseddol a glywid yn y brawdlysoedd. Ym 1892 cynghorodd yr Ysgrifennydd Cartref nad oedd gan lysoedd yr ynadon unrhyw ryddid i ymyrryd â mater costau os oedd y swm yn un rhesymol, PRO HO 45/16838/A46949/9, llythyr gan Herbert Asquith at A. H. Thomas, 25 Tachwedd 1892. Gw. dyfarniad Llys Ynadon Is-dulas, sir Ddinbych, a wrthododd gais yr erlyniad am gostau, Parliamentary Debates (Hansard), 3edd gyfres, cyf. 347, 339–40 (18 Gorffennaf 1890). Gw. ‘Yr Iaith Gymraeg mewn Llysoedd Barn’, Baner ac Amserau Cymru, 16 Chwefror 1881, ac Ithel Davies, Adroddiad ar Weinyddu’r Gyfraith yng Nghymru a Lle’r Gymraeg yn ein Llysoedd Barn (Abertawe, 1935), t. 7. Y mae’r farn hon hefyd yn unol â’r beirniadu cyson a fu ar yr ynadaeth yng Nghymru yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Judicial Statistics, England and Wales, 1900 (PP 1902 (Cd. 953), CXVII); County Courts (Plaints and Sittings) (PP 1901 (329) LXI). Ym 1902–3 gwrthododd yr Arglwydd Ganghellor gais o sir Gaernarfon am benodi cyfieithydd ar gyfer achosion sifil, ond ar 13 Rhagfyr 1911, o ganlyniad i ddadl yn Nh}’r Cyffredin ac ymdrechion David Lloyd George a W. Llewelyn Williams, cyhoeddwyd llythyr gan y Trysorlys (rhif 21103 II) yn awdurdodi defnyddio arian cyhoeddus i dalu costau cyfieithwyr mewn achosion sifil a glywid ym mrawdlysoedd Cymru, ond ymddengys i’r llythyr hwn gael ei anwybyddu gan Gylchdaith De Cymru tan 1942. Ym mis Ebrill 1942, yn Sesiwn Fach Llangadog, gorchmynnwyd i’r diffinyddion dalu costau’r cyfieithydd. Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 27, 4–5 (19 Mehefin 1911), cwestiwn gan W. Llewelyn Williams; ibid., cyf. 30, 414–19 (26 Hydref 1911), Dadl Ohirio ar gynnig Ellis Davies. PRO HO 45/16838; ibid., A46949/9, gohebiaeth rhwng Abraham H. Thomas a Herbert Asquith, 1892; PRO LCO 2/4420 (3201/3), llythyr gan J. Herbert Lewis at yr Arglwydd Ganghellor, 20 Rhagfyr 1906; Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 30, 414–19 (26 Hydref 1911), Dadl Ohirio ar gynnig Ellis Davies, ond gw. hefyd PRO HO 45/16838, llythyr gan yr Ysgrifennydd Cartref at yr Arglwydd Brif Ustus Alverstone a’r ateb 17 Tachwedd 1911, a PRO LCO 2/4420 (3201/Rhan 3), gohebiaeth rhwng W. Llewelyn Williams a’r Trysorlys, Awst–Rhagfyr 1911; LlPCB Llsgr. 27856, llythyr gan W. J. Gruffydd at T. Artemus Jones yngl}n â’r achos Rex v. Sweeney, Brawdlys Caernarfon c.1892–4; Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 213, 830–1 (14 Chwefror 1928); Justice of the Peace, XCII, rhif 8, 25 Chwefror 1928, 137.

209

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

210

Yr oedd sefyllfa’r iaith Gymraeg ym maes gweinyddiaeth gyhoeddus ar drothwy’r ugeinfed ganrif yr un mor druenus. Ac eithrio ar gyfer nifer bychan o swyddogaethau cyfyngedig ym maes polisïau cymdeithasol a lles, parhâi’r Gymraeg yn waharddedig.14 Yn ystod hanner olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg cyhoeddwyd tair statud15 ac oddeutu deg ar hugain o grynodebau rheoliadau diwydiannol yn Gymraeg,16 ond, ysywaeth, ni pharhaodd y datblygiad hwn yn y ganrif ddilynol. Ym 1889 collwyd cyfle euraid i sicrhau statws swyddogol i’r iaith Gymraeg ym maes gweinyddiaeth gyhoeddus pan benderfynodd yr awdurdod lleol newydd, Cyngor Sir Meirionnydd, dderbyn cyngor y Twrnai Cyffredinol, Syr Richard Webster, na ellid cadw cofnodion cyfarfodydd y Cyngor yn Gymraeg. Er i’r mater gael ei godi yn Nh}’r Cyffredin,17 ni heriwyd ei farn yn gyfreithiol ac fe’i derbyniwyd gan holl gynghorau sir Cymru.18 Chwarter canrif yn ddiweddarach, yn sgil ystyried dosbarthu cardiau cyfraniadau Yswiriant Iechyd Gwladol yn Gymraeg, penderfynodd Bwrdd Iechyd Cymru fod dyfarniad Webster yn parhau yn ddilys a gwrthodwyd y syniad.19 Erbyn 1913 yr oedd arweinyddion cymdeithasau diwylliannol Cymraeg, yn enwedig yn ne Cymru, yr ardal a oedd yn dioddef y mewnfudiad Saesneg mwyaf, yn gweld yr angen am garfan bwyso effeithiol ‘i hyrwyddo a diogelu’r Gymraeg’. I’r diben hwn y sefydlwyd y corff ambarél, Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg. Erbyn 1920 yr oedd oddeutu cant o gymdeithasau wedi ymuno, a’r rheini’n cynrychioli cyfanswm o ryw ddeng mil o aelodau.20 Ymgyrchodd yr Undeb yn egnïol i ddiwygio statws yr iaith nid yn unig ym Morgannwg ond hefyd yn llysoedd ac ysgolion Cymru. Erbyn 1925 fe’i hystyrid gan Adran Gymreig y Bwrdd Addysg yn gorff dylanwadol, yn enwedig yn ne Cymru.21 Rhwng 1912 a 1921 tawelodd y cwynion ynghylch sefyllfa’r Gymraeg yn y llysoedd barn yng Nghymru. Ond buan y newidiodd hynny yn sgil dyfarniad gan 14

15

16

17 18

19

20

21

Yr oedd Deddf Cofrestru Genedigaethau a Marwolaethau 1837 yn caniatáu i briodasau gael eu cofrestru yn Gymraeg mewn ardaloedd Cymraeg eu hiaith; yr oedd Deddf Amlblwyfaeth 1838 yn rhoi hawl i esgobion Cymru fynnu bod clerigwyr yn medru’r iaith Gymraeg; yr oedd Deddf Rheoliadau Pyllau Glo 1887, Deddf Chwareli 1894 a Deddf Ffatrïoedd 1901 oll yn gwneud darpariaeth ar gyfer penodi arolygwyr diogelwch Cymraeg eu hiaith yng ngweithfeydd Cymru. Deddf Llywodraeth Leol 1888, Deddf Llywodraeth Leol 1894 a Deddf Addysg Ganolradd (Cymru) 1889. Am restr gyflawn, gw. Royal Commission on Land in Wales and Monmouthshire, Report (London, 1896), tt. 93–4, ac Atodiad A yn Bibliographical, Statistical, and Other Miscellaneous Memoranda, being Appendices to the Report (London, 1896), tt. 1–78. Parliamentary Debates (Hansard), 3edd gyfres, cyf. 333, 1155 (7 Mawrth 1889). Eto i gyd, penderfynodd sawl cyngor dosbarth a phlwyf yn yr ardaloedd lle’r oedd y Gymraeg yn bennaf iaith anwybyddu’r dyfarniad hwn. LlGC, Papurau D. Lleufer Thomas, tystiolaeth Bwrdd Iechyd Cymru gerbron ymchwiliad Pwyllgor Adrannol y Bwrdd Addysg ar safle’r Gymraeg yng nghyfundrefn addysg Cymru, 1927 (copi). Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Rhaglen y Seithfed Gynhadledd Flynyddol a gynhelir yng Nghaerfyrddin (Barry, 1920). PRO ED 91/57 W/490, cofnod Adran Gymreig y Bwrdd Addysg, G. Prys Williams at Syr Alfred T. Davies.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Daniel Lleufer Thomas, ynad cyflogedig Pontypridd a’r Rhondda, ar 21 Chwefror 1923.22 Er bod hynny’n groes i’r graen,23 gorfododd D. Lleufer Thomas genedl y Cymry i wynebu statws cyfreithiol israddol eu mamiaith ac i fynnu gwelliant; dyfarnodd na ellid cymryd y llw yn Gymraeg ond trwy gyfieithydd. Gan gydymdeimlo â thyst a ymddangosodd ger ei fron ym Mhontypridd, anogodd Thomas ef i gysylltu â’i aelod seneddol yn y gobaith y byddai hwnnw’n dwyn pwysau ar yr Ysgrifennydd Cartref i ddod â Mesur gerbron a fyddai’n rhoi’r iaith Gymraeg ar sail cydraddoldeb â’r Saesneg o ran tyngu llw. Codwyd y mater gan William Cope, AS Llandaf a’r Barri. Ar 28 Chwefror cadarnhaodd yr Ysgrifennydd Cartref fod y dyfarniad yn gywir, ond ni welai ei ffordd yn glir i ddeddfu. Dal ati a wnaeth D. Lleufer Thomas. Cymerodd y cam anghyffredin o ymhelaethu ar ei ddyfarniad mewn llythyrau maith a gyhoeddwyd yn y Western Mail a’r South Wales News.24 Rhestrai’r ail lythyr – a dderbyniodd gefnogaeth colofn olygyddol y Western Mail – y gwelliannau yr oedd eu hangen ac y credai Lleufer Thomas y gellid eu sicrhau trwy ddiwygio’r Mesur Cyfiawnder Troseddol a oedd gerbron y Senedd ar y pryd: dylid cyhoeddi fersiynau Cymraeg o ddogfennau yn amrywio o lwon i rybuddion; dylai fod ganddynt ddilysrwydd cyfartal â’r fersiynau Saesneg gwreiddiol o ran statws; a dylai’r llysoedd dalu am y gwaith cyfieithu. Dair blynedd yn ddiweddarach, darparodd Syr Alfred T. Davies, Ysgrifennydd Parhaol Adran Gymreig y Bwrdd Addysg, fforwm lle y gallai D. Lleufer Thomas gyflwyno’r ddadl dros ddiwygio. Ym mis Mawrth 1925 sefydlodd y Bwrdd Bwyllgor Adrannol i ymchwilio i le’r iaith Gymraeg yn ysgolion Cymru. Y gobaith oedd y byddai’r pwyllgor yn llwyddo i wneud dros y Gymraeg yr hyn a wnaethai Pwyllgor Adrannol 1919 dros y Saesneg yn ysgolion Lloegr.25 Ymhlith aelodau’r pwyllgor yr oedd D. Lleufer Thomas26 a W. J. Gruffydd, gw}r a fyddai’n sicrhau y byddai’r pwyllgor yn ymestyn terfynau ei orchwyl i’w alluogi i ystyried safle’r Gymraeg yn y llysoedd. Cyhoeddodd y pwyllgor ei adroddiad, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, ym mis Awst 1927.27 22

23 24 25

26

27

Yr oedd D. Lleufer Thomas yn un o sefydlwyr Cymdeithas Dafydd ap Gwilym, yn ysgrifennydd y Comisiwn Brenhinol ar Dir yng Nghymru (1893–6), yn llywydd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg (1914–16), ac yn gadeirydd panel Cymreig y Comisiwn ar Anniddigrwydd Diwydiannol (1917–18). Am oleuni pellach ar ei farn ar statws yr iaith Gymraeg yn y llysoedd, gw. D. Lleufer Thomas, ‘Y Sessiwn yng Nghymru’, Y Geninen, X, rhif 2 (1892), 19–22. Y Tyst, 28 Chwefror 1923. Western Mail, 12 Mawrth 1923, 7 Ebrill 1923; South Wales News, 12 Mawrth 1923, 7 Ebrill 1923. Departmental Committee on the Position of English in the Educational System of England, The Teaching of English in England (London, 1921). Yn y ‘rhestr ddiwygiedig derfynol’ a luniwyd o aelodau posibl, disgrifiwyd D. Lleufer Thomas fel cadeirydd y Pwyllgor. PRO ED 91/57 W/40, rhestr ar 12 Chwefror 1925. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927). Er i’r adroddiad ennyn ymateb tra ffafriol mewn cylchoedd addysgol a diwylliannol yng Nghymru, nid oedd pawb yn cytuno â’i brif argymhellion: gw. Herbert M. Vaughan, ‘The Welsh Language in Life and Education’, Edinburgh Review, 247, rhif 504 (Ebrill 1928), 262–73. Ymddengys hefyd fod y Swyddfa Gartref yn feirniadol iawn o gynnwys yr adroddiad, PRO HO 45/16838/A46949/39.

211

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

212

Er ei fod yn cydnabod budd ‘y driniaeth hynaws a doeth’ a gawsai tystion Cymraeg yn y llysoedd yn ystod y blynyddoedd diweddar, argymhellai’r adroddiad y mesurau canlynol i wella’r sefyllfa: y dylid diddymu ‘cymal iaith’ y Ddeddf Uno (argymhelliad 70); y dylid darparu cyfieithiad Cymraeg o’r ffurfiau cyfreithiol a ddefnyddid wrth gymryd llw neu wrth wneuthur datganiad, yn ogystal â chyfieithiad o ffurfiau cyfreithiol eraill, megis y gofyniadau a’r rhybuddion a’r eglurhad yngl}n â’r cyhuddiad (argymhelliad 71); y dylai pob llys yng Nghymru gael yr un cyfarwyddiadau yngl}n â chyfieithu, ac y dylai’r wladwriaeth fod yn gyfrifol bob amser am y cyfryw ddarpariaeth a thalu amdani (argymhelliad 72).28 Pwynt newydd oedd y cyntaf, a’r ddau arall yn ail ddrafft o’r cynigion a wnaethid yn y llythyrau a anfonwyd i’r wasg gan D. Lleufer Thomas ym 1923. Dengys yr ohebiaeth rhwng gwahanol adrannau o’r llywodraeth fod ystyriaeth frys wedi ei rhoi i atal cyhoeddi’r argymhellion hyn, ond rhoddwyd y gorau i unrhyw gynlluniau o’r fath yn fuan.29 Ar 23 Chwefror 1928 gofynnwyd i’r Ysgrifennydd Cartref yn Nh}’r Cyffredin a dynnwyd ei sylw at argymhellion y pwyllgor ac a fyddai’n diddymu adran 17 o’r Ddeddf Uno. Atebodd yntau fod diddymu yn codi cwestiynau pwysig ac addawodd ystyried y mater. Erbyn mis Ebrill yr oedd y Swyddfa Gartref wedi cwblhau ei hadolygiad o’r argymhellion ac wedi crynhoi ei chasgliadau mewn cofnod hir, manwl ac amddiffynnol.30 Wrth gyfeirio’n benodol at yr achos cyffredinol dros ddiwygio, honnodd mai ysbeidiol yn unig fu’r ymgyrchu o blaid hynny yn ystod y blynyddoedd diweddar. Nid oedd fawr ddim yn adran 17 y gellid dadlau yn ei erbyn, a byddai diddymu’r adran yn ‘gam difrifol iawn’. O ran cymryd y llw yn Gymraeg, nid oedd angen unrhyw ddarpariaeth. Ar fater talu am gyfieithwyr llafar ac am drosi dogfennau, adroddwyd mai llond dwrn yn unig o gwestiynau a godasid yn ystod y deugain mlynedd blaenorol. Ystyrid, felly, y byddai trosi dogfennau Saesneg i’r Gymraeg yn gostus a thrafferthus ac yn agor drysau na ellid eu cau. Bernid mai gwiriondeb llwyr fyddai trefnu cyfieithu dogfennau Cymraeg i’r Saesneg. Tybiai swyddogion y llywodraeth fod y Pwyllgor Adrannol yn dymuno darparu nid yn unig ar gyfer anghenion y Cymry a fyddai dan anfantais pe bai rhaid iddynt ddefnyddio’r Saesneg yn y llysoedd, ond hefyd ar gyfer y Cymry dwyieithog hynny y byddai’n well ganddynt ddefnyddio’r Gymraeg yn y llysoedd ond na fyddent dan anfantais wrth orfod rhoi tystiolaeth yn Saesneg. Yr oedd y llysoedd eisoes yn ymdrin â’r garfan gyntaf, a bernid nad oedd angen gwneud unrhyw ddarpariaeth ar gyfer yr ail. Daeth awdur y cofnod i’r casgliad mai ar sail ‘sentiment’ y lleisiwyd y cwynion yn bennaf ac nad oedd angen gweithredu: 28

29

30

Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, tt. 284–5. PRO LCO 2/4418 (3201/3 Rhan 1 a 3201/2 Rhan 7). Esbonia hyn arwyddocâd y nodyn ar t. xx o’r adroddiad sy’n egluro na ddisgwylid i’r adroddiad arwain at ddiwygio unrhyw ddeddfwriaeth yn y meysydd nad oedd gan y Bwrdd Addysg gyfrifoldeb drostynt. PRO LCO 2/4418 (3201/3 Rhan 1), cofnod Welsh in the Courts (copi).

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Having begun with a good deal of sympathy for Welsh feeling, I find no case for action. The Committee went outside the terms of reference . . . only, I think, under the personal influence of Mr D. Lleufer Thomas; and, in doing so, the Committee had no real hardship or grievance in mind.

Ychwanegodd: one cannot help feeling that the Committee is fighting a losing battle against the natural tendencies of their own people, and that Welsh is now doomed to gradual extinction as the tongue of every day life.

Anfonwyd y cofnod i Swyddfa’r Arglwydd Ganghellor. Cyn pen yr wythnos atebodd Syr Claud Schuster, yr Ysgrifennydd Parhaol, fod yr Arglwydd Ganghellor o’r farn na fyddai angen gweithredu: ‘he sees no reason to suppose that the circumstances are such as to call for any action at any time’.31 Er i’r Pwyllgor Adrannol adfywio’r ymgyrch a gychwynnwyd ym 1923 gan D. Lleufer Thomas (y gwyddom bellach iddo ennill cefnogaeth gadarn Syr Alfred Davies),32 bu’r penderfyniad hwn yn atalfa. Yn ystod y 1930au, fodd bynnag, amlygwyd yr angen am ddiwygio yn sgil pedwar achos llys arwyddocaol a arweiniodd at fanllefau o brotest ynghylch y driniaeth a gâi’r Gymraeg yn y llysoedd. Ym 1933 daeth achos gerbron Sesiwn Chwarter Sir Gaernarfon lle’r oedd y diffynnydd, y tystion, y llysddadleuwyr, y rheithgor a’r cadeirydd (David Lloyd George) yn medru siarad Cymraeg. Awgrymodd y cadeirydd y dylid cynnal yr achos yn Gymraeg, ond gan nad oedd ysgrifennydd llaw-fer y llys yn medru’r Gymraeg bu’n rhaid cynnal yr achos yn Saesneg.33 O ganlyniad, penderfynodd Cyngor Sir Caernarfon benodi ysgrifennydd llaw-fer a siaradai Gymraeg, er mwyn diwallu anghenion y Sesiwn Chwarter. Byddai’r penodiad yn amodol ar dderbyn cymeradwyaeth yr Arglwydd Ganghellor a’r Arglwydd Brif Ustus. Ym mis Mawrth 1936, ar ôl oedi am ddwy flynedd a phedwar mis, gwrthodwyd rhoi cymeradwyaeth. Ymgynghorodd Lloyd George â Dirprwy Gadeirydd y Sesiwn, y Barnwr Syr Thomas Artemus Jones. Gwelai ef y digwyddiad yn rhan hanfodol o fater ehangach (‘part and parcel of the bigger question’), sef gweinyddu 31 32

33

Ibid., llythyr (copi). PRO ED 91/57 W/145, llythyr gan Syr Alfred T. Davies at Lywydd y Bwrdd Addysg, 12 Ebrill 1923 (copi), lle y gwnaed apêl gref am gefnogaeth i argymhellion D. Lleufer Thomas – ‘a Welshman of high repute who knows what he is talking about’. Gw. hefyd PRO HO 45/16838/A46949/27, cofnod gan Lywydd y Bwrdd Addysg at yr Ysgrifennydd Cartref (copi) a’r ateb nacaol, 24 Ebrill 1923. Am farn wahanol iawn ymhlith y diwygwyr ifainc ynghylch yr egwyddor o gyfartaledd rhwng y ddwy iaith, gw. W. Ambrose Bebb, ‘Achub y Gymraeg: Achub Cymru’, Y Geninen, XLI, rhif 3 (1923), 113–26. LlPCB Llsgr. 28108, tt. 2–5; Y Barnwr Syr Thomas Artemus Jones, Without my Wig (Liverpool, 1944), tt. 166–82.

213

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

214

cyfiawnder mewn cymdeithas ddwyieithog. Lluniodd femorandwm yn amlinellu’r diwygiadau y tybiai ef eu bod yn angenrheidiol.34 Anfonwyd copïau o’r memorandwm at Lloyd George, Syr Claud Schuster, W. J. Gruffydd a David Hughes Parry. Daeth rhagor o g{ynion yngl}n ag anghyfiawnder yn y llysoedd i’r amlwg yn ystod 1933 yn sgil dau ddyfarniad dadleuol. Y cyntaf oedd un y Llys Apêl Troseddol yn achos Rex v. Robert Llewelyn Thomas (1933 IKB 48), apêl o Sesiwn Chwarter Sir Feirionnydd. Cafwyd yr apeliwr yn euog o ladrata defaid a’i ddedfrydu i ddeuddeg mis o garchar a llafur caled. Gofynnodd am ganiatâd i apelio yn erbyn y ddedfryd ar y sail, ymhlith eraill, fod dau o’r rheithwyr yn Gymry Cymraeg heb feddu ar ddigon o Saesneg i’w galluogi i ddilyn y gweithrediadau a gynhaliwyd yn rhannol yn Saesneg ac yn rhannol yn Gymraeg. Gwrthodwyd ei apêl. Ystyrid mai’r penderfyniad hwn oedd y camwedd gwaethaf yn erbyn Cymru ers llawer blwyddyn.35 Ar yr union ddyddiad y cyhoeddwyd y dyfarniad hwn, yr oedd yr un pwynt gerbron Pwyllgor Barnwrol y Cyfrin Gyngor yn achos Ras Behari Lal v. The King Emperor (50 TLR). Achos yn ymwneud ag apêl o’r India yn erbyn dyfarniad o lofruddiaeth oedd hwn, a hynny ar y sail na ddeallai un o’r rheithwyr Saesneg, sef yr iaith a ddefnyddiwyd i roi rhan o’r dystiolaeth, i draddodi areithiau’r bargyfreithwyr, ac i roi cyfeiriad i’r rheithgor. Dilëwyd y penderfyniad gan y Cyfrin Gyngor. Yr hyddysg Arglwydd Atkin o Aberdyfi a gyhoeddodd y dyfarniad ac anghytunai ef yn bendant â’r dyfarniad yn achos Thomas. Yn ei farn ef, yr oedd caniatáu i unigolyn nad oedd yn medru dilyn gweithrediadau’r llys wasanaethu fel aelod o’r rheithgor yn gwneud cam mawr â’r cyhuddedig. Golygai hynny y naceid i’r cyhuddedig ran hanfodol o’r amddiffyniad a ganiatâi’r gyfraith iddo; felly, yr oedd canlyniad yr achos dan sylw yn aflwyddiant cyfiawnder. Yn amlwg, yr oedd y ddau benderfyniad hyn yn croes-ddweud ei gilydd. Daethpwyd i’r farn yng Nghymru (a thu hwnt) y dylai’r egwyddor a fynegwyd gan yr Arglwydd Atkin fod mewn grym trwy’r holl Ymerodraeth. Gwir ganlyniad y ddau achos fu i ddarpar reithwyr Cymraeg na ddeallent Saesneg orfod tynnu’n ôl a chael eu hatal rhag gwasanaethu mewn prawf. Er hynny, dangosodd y drefn newydd fod rhywbeth sylfaenol annheg mewn cyfundrefn gyfreithiol a amddifadai siaradwr uniaith Gymraeg o’i hawl gyfansoddiadol i wasanaethu ar reithgor yn ei wlad ei hun a hynny yn unig oherwydd na fedrai siarad Saesneg, tra gallai Sais uniaith eistedd mewn barn arno mewn llys yng Nghymru.

34

35

LlPCB Llsgr. 28108; PRO LCO 2/4418 (3201/3 Rhan 1). Ailgynhyrchir y memorandwm ymron yn ei gyfanrwydd yn ei Ddarlleniad Grawysol, ‘Bilingual Justice’, a draddodwyd ar 29 Ebrill 1937 gerbron Aelodau Anrhydeddus y Deml Ganol a cheir adroddiad byr amdano yn y Times, 30 Ebrill 1937; gw. T. Artemus Jones, ‘Deddf Harri VIII yng Ngolau’r Gwreiddiol’, Y Llenor, XV, rhif 4 (1936), 232–7. LlPCB Llsgr. 28108, t. 10.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Yr un adeg, daeth y Barnwr Artemus Jones yn ymwybodol fod swyddogion y llysoedd yn cael eu cyhuddo yn y wasg o arddel agwedd wrth-Gymreig (‘court officials are accused in the press of an anti-Welsh attitude’). Mynnai ef, fodd bynnag, nad ar swyddogion y llys yr oedd y bai, ond yn hytrach ar y drefn gyfreithiol nad oedd yn gweithredu’n llwyr ddwyieithog nac yn llwyr unieithog.36 Yn ystod cyfarfod o gyngor Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a gynhaliwyd ar 3 Chwefror 1934, ymatebodd yr aelodau i’r anfodlonrwydd cynyddol yngl}n â’r sefyllfa yn y llysoedd drwy alw am i’r iaith Gymraeg gael ei chydnabod yn iaith swyddogol ochr yn ochr â’r Saesneg yn y llysoedd drwy Gymru benbaladr.37 Anfonwyd y penderfyniad at y Prif Weinidog, Ramsay MacDonald. Wedi cydnabod ei dderbyn, fe’i hanfonodd i’r Swyddfa Gartref ac i Adran yr Arglwydd Ganghellor gyda’r cwestiwn ‘Is this a matter for you?’, ac yna ei ffeilio o’r golwg.38 Ni ellid bod wedi dangos statws israddol y Gymraeg yn fwy amlwg nag yn Rex v. Saunders Lewis, Lewis Edward Valentine and David John Williams. Dyma’r achos a gododd yn sgil llosgi ysgol fomio’r Awyrlu ym Mhenyberth yn Ll}n ym 1936 gan dri chenedlaetholwr.39 Fel petai agwedd drahaus y barnwr at y Gymraeg ddim yn ddigon, rhoes penderfyniad annoeth y Twrnai Cyffredinol i symud yr ail brawf o Gaernarfon i’r Old Bailey (wedi i’r rheithgor fethu â chytuno ar ei rheithfarn) halen ar y briw.40 Ystyrid hyn yn sarhad ar reithgorau Cymreig ac ar Gymru. Arweiniodd at adwaith yn y Senedd, ond nid cyn i T. A. Levi, Athro’r Gyfraith yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ysgrifennu i’r News Chronicle ym mis Hydref 1936 yn annog tystion Cymraeg eu hiaith i sefyll yn fud a gwrthod rhoi tystiolaeth heblaw yn eu mamiaith, tacteg a gawsai ei defnyddio yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.41 Ym mis Chwefror 1937, yn fuan ar ôl carcharu’r tri chenedlaetholwr yn Wormwood Scrubs, wedi iddo ymgynghori ag Artemus Jones cyflwynodd Ernest Evans, AS Prifysgol Cymru, Fesur Aelod Preifat, ‘The Administration of Justice (Wales) Bill’, i sicrhau’r hawl i Gymry Cymraeg ddefnyddio eu mamiaith yn llysoedd Cymru (cymal 1), ac i amodi na ellid symud unrhyw brawf ac eithrio o un sir i sir arall yng Nghymru (cymal 2). Dadl fer a siomedig a gafodd Ail Ddarlleniad y Mesur ar 26 Chwefror 1937, a daeth diwedd ar ei daith drwy’r Senedd. Fe’i gwrthwynebwyd gan y Twrnai Cyffredinol ar y sail fod y cymal cyntaf yn annerbyniol a’r ail gymal yn ddiangen. Yna ymyrrodd Lloyd George mewn modd trawiadol: 36 37 38

39 40

41

LlPCB Llsgr. 2804, llythyr gan J. E. Daniel at T. Artemus Jones. LlPCB Llsgr. 28101, t. 10. LlGC Llsgr. 17023C, Llyfr Cofnodion Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, 3 Chwefror 1934. Gw. Dafydd Jenkins (gol.), Tân yn Ll}n: Hanes Brwydr Gorsaf Awyr Penyberth (Aberystwyth, 1937). Yn ddiweddarach cyfaddefodd y Twrnai Cyffredinol wrth Schuster mai camgymeriad oedd y penderfyniad i symud y prawf, ond er iddo ailfeddwl a mynegi ei barodrwydd i gynnal yr achos yng Nghaerdydd, ni chafwyd unrhyw ymateb gan y diffinyddion; PRO LCO 2/4419, cofnod 25 Chwefror 1937. News Chronicle, 27 Hydref 1936.

215

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

216

Supposing a Welshman understands English and can speak it, but he prefers to give his evidence in his own language. Would the judge be entitled in that case to say: ‘You understand English and speak it well; therefore I cannot allow you to speak in Welsh?’42

Pan atebodd y Twrnai Cyffredinol y byddai’r ateb yn ôl disgresiwn y barnwr, amlygwyd y gwendid sylfaenol. Cawsai’r Mesur gefnogaeth gref gan wahanol gyrff yng Nghymru, yn enwedig felly gan y corff effro hwnnw, Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg. Yr oedd, hefyd, i raddau helaeth yn adlewyrchu egin rhyw weddnewid yn y farn gyhoeddus yng Nghymru. Dyna oedd barn y newyddiadurwr craff E. Morgan Humphreys a ysgrifennodd yn y Liverpool Daily Post ym mis Ionawr 1937: There are indications, I think, of a complete reorientation of Welsh thought upon political questions. In the past we have been inclined to think of Welsh success in terms of the personal success of individual Welshmen. We have rejoiced in the triumphs of our fellow-countrymen outside Wales. We have gloried in the political promotion – very small promotion sometimes – of Welshmen and in their success in commerce, in science, and in other walks of life. In future, I think, we shall think more of service to Wales than of individual success.43

Y flwyddyn ganlynol gwnaed ymgais aflwyddiannus arall yn Nh}’r Cyffredin i godi statws yr iaith yn y llysoedd, a hynny yn ystod cyfnod Pwyllgor yr ‘Administration of Justice (Miscellaneous Provisions) Bill’ 1938. Cawsai Cymru ei hysgwyd nid yn unig gan y digwyddiadau hyn ond hefyd gan y ffaith fod sefyllfa’r iaith yn dirywio yn y llysoedd ynadon, fel y nodwyd ar y pryd gan Ithel Davies yn ei adroddiad i Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ym 1935.44 Ar ôl ystyried yr holl gofnodion, cychwynnodd yr Undeb ar ymgyrch newydd. Yng nghyfarfod cyngor yr Undeb ym mis Hydref 1937 galwyd ar holl aelodau seneddol Cymru i ‘gymryd camau uniongyrchol’ i sicrhau diddymiad Deddf dramgwyddus Harri VIII o’r llyfr statud. Dim ond chwe aelod a drafferthodd ateb, ac felly penderfynwyd yn y gynhadledd flynyddol ym mis Mehefin 1938 apelio at y farn gyhoeddus yng Nghymru i fynnu diddymu adran 17, a threfnu Deiseb Genedlaethol i’r diben hwnnw i’w chyflwyno gerbron T}’r Cyffredin.45 Lansiwyd y ddeiseb mewn cynhadledd genedlaethol yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd, yn ystod Eisteddfod Genedlaethol 1938 a’r Henadur William George yn cadeirio. Yr oedd rhai aelodau seneddol yn bresennol, a hefyd Saunders Lewis. Galwai’r ddeiseb am: 42 43 44 45

Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 320, 2428 (26 Chwefror 1937). Liverpool Daily Post, 21 Ionawr 1937. Davies, Adroddiad ar Weinyddu’r Gyfraith yng Nghymru, t. 7. LlGC Llsgr. 17203C, 29–30 Hydref 1937, 18–19 Mawrth 1938 a 10–11 Mehefin 1938.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

D[d]eddf Seneddol a wna’r Iaith Gymraeg yn unfraint â’r Iaith Saesneg ym mhob agwedd ar Weinyddiad y Gyfraith a’r Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru.

Ledled Cymru, trefnwyd cyfarfodydd cyhoeddus, cynadleddau a chanfasio trylwyr o ddrws i ddrws, a chafwyd cefnogaeth gan bobl o bob plaid wleidyddol yn ogystal â chan rai nad oedd cysylltiad ganddynt ag unrhyw blaid.46 Yn ddiarwybod i’r cyhoedd yng Nghymru, yn gynnar ym 1939 derbyniodd Adran yr Arglwydd Ganghellor dri memorandwm yn galw am ddiwygio statws cyfreithiol yr iaith. Lluniwyd y memorandwm cyntaf gan David Hughes Parry mewn ymgynghoriad â’r Barnwr Artemus Jones. Athro Cyfraith Sifil yn Ysgol Economeg Llundain oedd Hughes Parry ac aelod o Bwyllgor y Ddeiseb Genedlaethol. Ym mis Tachwedd 1938 penderfynodd y ddau geisio cyfarfyddiad buan â Syr Claud Schuster er mwyn ei ddarbwyllo bod achos cryf dros sefydlu pwyllgor adrannol i ystyried safle’r Gymraeg yn y llysoedd, gyda golwg ar gael gwared â’r rhwystrau. Tua’r un adeg yr oedd Robert Richards, AS Llafur Wrecsam, yn mynegi ei amheuaeth a fyddai’r ddeiseb o unrhyw fudd. Oni allai Hughes Parry ac Artemus Jones apelio’n uniongyrchol at Adran yr Arglwydd Ganghellor? Yr oedd Richards yn adnabod Schuster yn dda a chytunwyd y dylai ef fynd i’w weld. Trefnwyd iddynt gyfarfod â Schuster ar 30 Ionawr. Wrth baratoi ar gyfer y cyfarfod hwnnw, anfonodd Hughes Parry gopi o’r Ddeiseb Genedlaethol ynghyd â’r memorandwm chwe thudalen y cytunwyd arno ag Artemus Jones at Schuster.47 Ysgrifennwyd y memorandwm mewn arddull glir a dadansoddol, gan arddel gwladgarwch Hughes Parry. Dadleuai o blaid diddymu’r cymal tramgwyddus a chaniatáu rhyw fesur o statws swyddogol i’r iaith Gymraeg (‘the grant of a measure of official recognition to the Welsh language’). Seiliodd yr achos ar ddwy ddadl wahanol. Y gyntaf oedd y ddadl ‘genedlaethol’, sef y camwahaniaethu yn erbyn siaradwyr Cymraeg a waherddid rhag mynegi eu hunain yn eu mamiaith mewn llys barn yn eu gwlad eu hunain, a’r ymdeimlad o amarch ac o gywilydd a ddeilliai o hynny. Yr ail oedd y ddadl gyfreithiol, sef y gallai siaradwyr Cymraeg fod dan anfantais wrth ymarfer tair hawl gyfreithiol sylfaenol: deall natur y cyhuddiad; croesholi tystion; a chyflwyno eu hamddiffyniad gerbron y llys yn eu hiaith eu hunain. Dyma argymhelliad Hughes Parry: So far the movement in Wales is non-political. I have some fear – and this feeling is shared by His Honour Judge Sir Thomas Artemus Jones K.C. – that political capital may be made out of it. If some steps could be taken to deal with these questions fairly 46

47

LlGC, Papurau Undeb Cymru Fydd (casgliad Tachwedd 1960), 154a, Llyfr Cofnodion Deiseb Genedlaethol yr Iaith Gymraeg. LlPCB Llsgr. 28121, llythyr gan David Hughes Parry at T. Artemus Jones, 28 Tachwedd 1938 a’r ateb 3 Rhagfyr 1938; PRO LCO 2/4419, llythyrau gan David Hughes Parry at Syr Claud Schuster, 17 Rhagfyr 1938 a 26 Ionawr 1939.

217

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

218

soon, there would be a good deal of satisfaction felt throughout the Principality and our fears lest the question should become more complicated by its growth into a political one would be removed.

Apeliai’r memorandwm cymedrol hwn at Schuster. Eto i gyd, ni chrybwyllai’r ddogfen statws yr iaith mewn gweinyddiaeth gyhoeddus. Yr esboniad tebygol am hynny yw fod y pwnc hwnnw y tu hwnt i gyfrifoldebau’r Arglwydd Ganghellor. Fodd bynnag, yn ystod y cyfarfod â Schuster crybwyllwyd pedwar pwnc: sefyllfa rheithwyr uniaith neu led-uniaith, penodi cyfieithwyr, yr angen am gyfieithiad Cymraeg swyddogol o’r llw, a diddymu’r cymal iaith.48 Bu Schuster yn ystyried hyn oll. Wythnos yn gynharach, ar 23 Ionawr, ysgrifennwyd llythyr tra diddorol at y Twrnai Cyffredinol gan J. Pentir Williams, Crwner Sir Gaernarfon, a oedd ar fin ymddeol o fod yn glerc Cyngor Tref Bangor.49 Dywedodd fod cryn anniddigrwydd yng Nghymru ar y pryd yngl}n â’r anghyfiawnder tybiedig yn sgil y darpariaethau ieithyddol ac y cynhelid cyfarfodydd ledled Cymru yn gwahodd pobl i lofnodi’r ddeiseb. Awgrymodd y dylid cyflwyno Mesur byr i ddileu’r anghyfiawnder. Credir mai Cymry uniaith oedd rhieni Pentir Williams. Byddai, felly, yn sylweddoli’n llawn yr anawsterau posibl a allai wynebu’r naill neu’r llall petaent yn barti, yn dyst neu yn rheithiwr mewn llys barn. Gan ei fod yn aelod o Fwrdd Ymgynghorol Prifysgol Cymru ar y Gyfraith (a wnaethai argymhelliad i’r Comisiwn Brenhinol ar ‘Despatch of Business at Common Law’ ym 1935 y dylai tyst fod â’r hawl i roi tystiolaeth yn Gymraeg),50 yr oedd yn bur hyddysg yn hanes statws cyfreithiol y Gymraeg. Ystyriai’r Twrnai Cyffredinol ei lythyr yn ddigon pwysig i geisio barn Swyddfa’r Cwnsler Seneddol. Cyn pen yr wythnos yr oedd yr Ail Gwnsler, John Stainton, wedi llunio memorandwm grymus yn adolygu rhinweddau a gwendidau diddymu adran 17.51 Un o’r dadleuon cryfaf o blaid diddymu oedd ei bod yn gywilyddus fod trafodion cyfreithiol yn cael eu cynnal yn Saesneg mewn gwlad Gymraeg ei hiaith (‘scandalous that legal proceedings should be conducted in English in a Welsh-speaking country’). Yn ei farn ef, yr oedd y penderfyniad yn Rex v. Thomas yn warthus. Ar y llaw arall, ei ddadl sylfaenol yn erbyn diddymu oedd y byddai cydnabod y Gymraeg yn iaith swyddogol y llys o 48

49

50

51

PRO LCO 2/4419 (3201/3 Rhan 2), nodyn o’r cyfarfod. Cytunodd y ddau gyfreithiwr i awgrym gan Schuster y dylid cyflwyno memorandwm gerbron Pwyllgor yr Arglwydd Roche ar Amodau Gwasanaeth Clercod (yr Ynadon) a oedd yn cyfarfod ar y pryd, a gwnaethpwyd hynny ar 4 Ebrill 1939 er na chydnabyddir hynny yn adroddiad y pwyllgor, Report of the Departmental Committee on Justices’ Clerks (London, 1944) (PP 1943–4 (Cmd. 6507) IV). Ceir copi o’r memorandwm yn LlPCB Llsgr. 28109. PRO LCO 2/4419 (3201/3 Rhan 2), llythyr (copi). Gw. Yr Herald Cymraeg, 23 Ionawr 1939, am adroddiad o araith gan Pentir Williams gerbron cyfarfod misol eglwysi Methodistiaid Calfinaidd Arfon. University of Wales, Minutes of the Proceedings at the Annual Collegiate Meeting of the University Court, held at Bangor, 21 and 22 July 1936 (Cardiff, 1936). PRO LCO 2/4419 (3201/3 Rhan 2), memorandwm (copi).

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

reidrwydd yn hybu’r mudiad cenedlaethol yng Nghymru, gan esgor ar ganlyniadau gwleidyddol a allai fod yn annymunol (‘the recognition of Welsh as an official language of the Court would necessarily give impetus to the Welsh national movement with political consequence which may be undesirable’). Daeth i’r casgliad na fyddai diddymu yn beth dymunol. Serch hynny, nid oedd y Twrnai Cyffredinol mor si{r. Ar 31 Ionawr anfonodd gopi o femorandwm Stainton at Schuster, gan honni bod barn groes yn bosibl. Credai y gallai’r Cymry ystyried geiriad adran 17 yn wrthun, ac y gallai fod yn sail i g{yn ‘[which] is not altogether easy to answer’. Yn ffodus, yr oedd Schuster eisoes wedi darllen memorandwm Hughes Parry ac wedi cael budd o gyd-drafod ag ef ac Artemus Jones y diwrnod cynt. Anghytunai’n llwyr â swm a sylwedd papur Stainton ac fe’i beirniadodd yn llym wrth y Twrnai Cyffredinol: Stainton writes of the Welsh language . . . as if it were on a par with any other foreign language . . . It is far too late to attempt to persist in this point of view.52

Ychwanegodd am Stainton ‘[he] appears to me not to realise what really takes place on the political and national situation in Wales’. Ymhen mis, meddai Stainton yntau wrth yr Ysgrifennydd Parhaol yn y Weinyddiaeth Iechyd am y Twrnai Cyffredinol: ‘[he] has gone all Welsh lately’.53 Yn fuan wedyn ymddangosodd dogfen annisgwyl a fu’n fodd i gryfhau argraff Schuster o’r sefyllfa wleidyddol yng Nghymru, sef Memorandwm Iwi.54 Cyfreithiwr yn Llundain oedd Edward F. Iwi a byddai’n ymhél â phynciau cyfansoddiadol cymhleth.55 Bu’n byw yn Llandudno rhwng 1913 a 1925 a chafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg John Bright. Ar 30 Mawrth 1939 cyflwynodd femorandwm rhyfeddol i’r Arglwydd Maugham yn dwyn y teitl, ‘The Problem of North Wales’. Ynddo rhybuddiodd fod arwyddion o anniddigrwydd cynyddol yng Nghymru ac y gallai hynny, gyda’r bygythiad o ryfel Ewropeaidd ar y gorwel, beryglu undod a nerth Prydain. Credai mai’r polisi Seisnigo a gyrhaeddodd ei uchafbwynt yn y Ddeddf Uno a oedd wrth wraidd yr holl gwyno ynghylch yr iaith, ac y byddai’n rhaid unioni’r cam hanesyddol hwnnw. Cynigiai hefyd y dylid creu’r teitl ‘dugiaeth Cymru’ i’w drosglwyddo i ferch hynaf y brenin, er mwyn cryfhau’r ddolen rhwng y Goron a’r Dywysogaeth. Nid oedd a wnelo’r Arglwydd Ganghellor â chynnwys yr ail awgrym, ond yr oedd yr awgrym cyntaf o fewn terfynau ei gyfrifoldeb.

52 53 54

55

Ibid., gohebiaeth. Ibid. PRO LCO 2/4419, memorandwm (copi). Ym mis Medi anfonodd Iwi femorandwm ar yr un pwnc i’r Swyddfa Gartref ond ni fu’n bosibl cael hyd iddo. Who was Who 1961–1970. Volume VI (London, 1972), t. 585.

219

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

220

Gwnaeth y ddogfen hon gymaint o argraff ar yr Arglwydd Ganghellor nes iddo anfon copi yn gyfrinachol at yr Uwchgapten Gwilym Lloyd George, AS Rhyddfrydol Cenedlaethol Sir Benfro, a’i wahodd i’w drafod ag ef.56 Derbyniwyd y gwahoddiad, ond nid yw’r ffeiliau’n cynnwys manylion y cyfarfod hwnnw, os digwyddodd o gwbl. Ceir hefyd yn llythyr Maugham dystiolaeth fod yr Adran yn ystyried diwygio statws cyfreithiol yr iaith, ond, wrth i Brydain gael ei llethu gan ryfel, rhoddwyd y mater o’r neilltu neu fe’i gohiriwyd. Yng Nghymru, fodd bynnag, aethpwyd i’r afael â’r ymgyrch o ddifrif. Cydiodd Undeb Cymru Fydd yn yr awenau oherwydd y gofid ynghylch y peryglon a godai i’r iaith yn sgil y rhyfel. Grymuswyd yr ymdrechion i gasglu llofnodion er mwyn cyflwyno’r ddeiseb i’r Senedd yn fuan.57 Ar 15 Hydref 1941 cyflwynodd ysgrifennydd y Blaid Seneddol Gymreig y Ddeiseb Genedlaethol gerbron T}’r Cyffredin. Llofnodwyd y ddeiseb gan gynifer â 365,000 o bobl ac fe’i cefnogwyd gan 30 o’r 36 aelod seneddol Cymreig. Ar 4 Chwefror 1942, ar gais y Blaid Seneddol Gymreig, ac am y tro cyntaf, cyfarfu’r Ysgrifennydd Cartref, Herbert Morrison, ynghyd â’i Ysgrifennydd Parhaol a Syr Claud Schuster, â dirprwyaeth o’r Blaid Seneddol dan arweiniad ei Chadeirydd, Syr Henry Morris-Jones, AS Rhyddfrydol Cenedlaethol Sir Ddinbych, er mwyn trafod y ddeiseb.58 Bu’n sesiwn cyfeillgar. Crybwyllwyd amcanion y rhyfel. Soniodd yr Ysgrifennydd Cartref ‘yn answyddogol’ ei fod ef yn bersonol yn ‘cydymdeimlo yn fawr â’r achos’, ac awgrymodd y dylai’r Blaid Seneddol Gymreig ganolbwyntio ar y camau ymarferol y gellid eu cymryd. Ymhen wythnosau yr oedd y Blaid Seneddol Gymreig wedi llunio’r cynigion canlynol: y dylid rhoi’r Gymraeg ar sail cyfartal â’r Saesneg yn y llysoedd; y dylid diddymu adran 17; y dylid darparu holl ddogfennau ffurfiol y llysoedd yn Gymraeg ac yn Saesneg; y dylai fod gan bawb yr hawl i’w hachos gael ei glywed yn Gymraeg yn unrhyw lys yng Nghymru; mai’r wladwriaeth a ddylai dalu costau cyfieithu; y dylid cyfieithu pob deddf newydd i’r Gymraeg; ac yn unrhyw lys lle y defnyddid y Gymraeg neu lle y ceid achos i weinyddu cyfiawnder yn yr iaith Gymraeg, dylai’r fainc fedru cynnal y trafodion yn Gymraeg.59 Parhaodd y dadlau rhwng gwahanol adrannau’r llywodraeth am fisoedd. Wrth gymryd yr awenau, honnai yr Arglwydd Ganghellor, yr Is-iarll Simon, fod ganddo ‘ddiddordeb personol ac arbennig’ yn y diwygio a’i fod yn ‘hanner Cymro’. Er bod Simon yn credu mai ar sail sentiment yn bennaf yr oedd y galw am ddiddymu adran 17, yr oedd yn bendant o blaid ei dileu. Ond nid aeth i’r afael â’r egwyddor sylfaenol, sef a oedd gan Gymry Cymraeg yr hawl i dystiolaethu yn Gymraeg mewn llys yng Nghymru. Yn ei farn ef, dylid cyfyngu’r hawl gyfreithiol i 56 57

58 59

PRO LCO 2/4419 (3201/3), llythyr gan Schuster at Gwilym Lloyd George (copi). Gw. R. Gerallt Jones, A Bid for Unity: The Story of Undeb Cymru Fydd 1941–1966 (Aberystwyth, 1971). PRO LCO 2/4419 (3201/3), cofnod o’r cyfarfod. Ibid., cofnod ar bapur ysgrifennu T}’r Cyffredin.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

dystiolaethu yn Gymraeg i’r achosion hynny lle y byddai siaradwyr Cymraeg dan anfantais wrth dystiolaethu yn Saesneg, am mai’r Gymraeg oedd eu hiaith naturiol. Ym mis Mai 1942 cymerodd gam tra anarferol drwy lunio drafft cyntaf y Mesur.60 (Yr oedd hyn yn groes i’r arfer oherwydd er pan sefydlwyd Swyddfa’r Cwnsler Seneddol ym 1869 prin eithriadol fu’r achosion o unrhyw Adran yn llunio Mesur a hyrwyddid ganddi; ond adeg rhyfel oedd hi, wrth reswm.) Cynhwysai drafft Simon dri phrif gynnig: darparu ar gyfer defnyddio cyfieithwyr pan fyddai parti yn defnyddio’r Gymraeg fel ‘ei iaith cyfathrebu naturiol’; diddymu adran 17; a rhoi’r hawl i gymryd y llw yn Gymraeg. Nid felly yr oedd y Cwnsler Seneddol yn synied. Argymhellai ef y dylid cyflwyno dau fesur yr un adeg: dylid cyflwyno Mesur yr Iaith Gymraeg yn Nh}’r Arglwyddi a fyddai’n osgoi’r angen am ddiddymiad, a dylid cyflwyno yn Nh}’r Cyffredin Fesur Taliadau i Gyfieithwyr a fyddai’n berthnasol i gyfieithwyr yn holl lysoedd Prydain pa bryd bynnag y byddai rhywun yn rhoi tystiolaeth mewn iaith estron.61 Tra oedd Simon yn anghydweld â Swyddfa’r Cwnsler Seneddol, yr oedd y Blaid Seneddol Gymreig yn anesmwytho ynghylch yr oedi. Ym mis Mehefin pwysodd am brysuro’r ddeddfwriaeth i ddiddymu adran 17 a chaniatáu hawl ddiamod i dystiolaethu yn Gymraeg. Ar 10 Gorffennaf rhoes Simon rybudd: Legislation in war time on a matter not arising out of war is, as you know, difficult and I should fear that unless there is agreement as to the proposal legislation, the chance of introducing and passing it would be by no means improved, so I hope you and your friends will do your utmost to co-operate; you know where my sympathies on the matter lie.62

Mewn cyfarfod o’r Blaid Seneddol Gymreig ar 22 Gorffennaf, daeth David Lloyd George â’r ymrafael i ben. Darbwyllodd ei gyd-aelodau seneddol o Gymru i alw am gyfarfod ar y cyd â’r Arglwydd Ganghellor a’r Ysgrifennydd Cartref ac i godi’r mater ar lawr y T}. Mynnodd weld y Prif Chwip a’r Llefarydd yn bersonol er mwyn sicrhau Dadl Ohirio ar 6 Awst. Ymddengys mai’r ymyrraeth hon oedd cysylltiad cyntaf Lloyd George â’r Mesur, gan beri i Morris-Jones bendroni paham yr oedd wedi penderfynu gwthio ei big i mewn. Ai ei gariad at Gymru ynteu ei gasineb at Simon a’i hysbardunodd? Ni chafwyd ateb ganddo.63 Tybed ai cysylltiad ei frawd William oedd yr ateb? Wythnos yn ddiweddarach cyfarfu dirprwyaeth gref o’r Blaid Seneddol Gymreig â Morrison a Simon am y tro olaf. Y noswaith honno ysgrifennodd Morris-Jones yn ei ddyddiadur: ‘Morrison is direct and straight. Simon was 60 61 62 63

Ibid., cofnod gan yr Is-iarll Simon. Ibid., cofnod gan y Cwnsler Seneddol. Ibid., llythyr gan yr Is-iarll Simon at James Griffiths, 10 Gorffennaf 1942 (copi). Archifdy Clwyd [CRO], Papurau Syr Henry Morris-Jones, dyddiadur Morris-Jones.

221

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

222

wriggly and uncertain.’64 Ond credai fod arwyddion o ddatblygiad. Felly, penderfynwyd peidio â chynnal y Ddadl Ohirio ac ymadawodd yr aelodau Cymreig â Llundain. Er bod ffurf y Mesur wedi ei gytuno gan y gweinidogion erbyn 21 Medi, yr oedd un gwendid sylfaenol yn aros o hyd yn y cymal agoriadol hollbwysig a ddiffiniai natur yr hawl i dystiolaethu yn Gymraeg. Dridiau yn ddiweddarach, pan ddigwyddodd yr Arglwydd Ganghellor daro ar Clement Davies, AS Rhyddfrydol Sir Drefaldwyn, dywedodd wrtho ei fod wedi cadw at ei air, ond na fyddai’n hyrwyddo’r Mesur oni fyddai’r Blaid Seneddol Gymreig yn ei drin fel un annadleuol. Atebodd Davies: it would make all the difference if LG was spoken to about it before-hand in which case he might give the Bill his blessing, and all would be well. On the other hand, if he made some disgruntled comments this would have more effect than any harm anyone else could do.65

Gan weithredu ar yr wybodaeth hon a gafodd gan Simon, a chan gredu hefyd y byddai hynny’n boddhau Lloyd George, galwodd Morrison i’w weld y prynhawn canlynol. Mentro’n ofalus, fel petai, oedd hyn, ond cafodd Morrison ei gefnogaeth. Ar 29 Medi rhoes y Pwyllgor Deddfwriaeth sêl ei fendith ar gyflwyno’r Mesur, ar yr amod ei fod yn dderbyniol gan yr aelodau Cymreig. Drannoeth, cyrhaeddodd Lloyd George gyfarfod y Blaid Seneddol Gymreig â chopi o’r Mesur. Ceir yn nyddiadur Morris-Jones yr unig gofnod y gwyddys amdano o’r cyfarfod hwnnw: LG brought in a Bill in draft of ‘Welsh Language in Court’. Says Morrison Home Secretary had sent it to him saying the PM has said ‘Show it to LG and if he approves it, it is alright for us (War Cabinet)’.66

Fe’i cymeradwywyd gan Lloyd George. Ar sail ei awdurdod ef ac o gofio rhybudd cynharach Simon y gellid colli’r Mesur yn gyfan gwbl, nid syndod fod taw wedi ei roi ar yr aelodau hynny a allai fod ag amheuaeth ddofn ynghylch geiriad cymal 1, yr un a gynhwysai wendid cynhenid y Mesur. Ar 7 Hydref 1942 cyflwynwyd Mesur Llysoedd Cymru yn Nh}’r Cyffredin. Nid oedd yn Fesur swmpus; pedwar cymal yn unig a oedd ynddo. Yr oedd cymal 1 yn diddymu adran 17, trwy ddatgan ‘the Welsh language may be used in any court in Wales by any party or witness who considers that he would otherwise be at any disadvantage by reason of his natural language of communication being Welsh’. Rhoddai cymal 2 ddyletswydd ar ysgwyddau’r Arglwydd Ganghellor i lunio 64 65 66

Ibid. PRO LCO 2/4419 (3201/3), llythyr gan yr Is-iarll Simon at Herbert Morrison (copi). CRO, dyddiadur Morris-Jones.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

rheolau yn pennu ffurfeiriad Cymraeg unrhyw lw neu gadarnhad; a rhoddai cymal 3 (i) yr awdurdod iddo lunio rheolau ar gyfer cyflogi cyfieithwyr a thalu iddynt. Ond sicrhaodd cymal 3 (ii) fod yn rhaid cadw’r cofnodion yn Saesneg o hyd. Yr oedd Pwyllgor Cymdeithas Cyfreithwyr Cymru (Associated Law Society of Wales) wedi protestio’n chwyrn wrth yr Arglwydd Ganghellor a’r Swyddfa Gartref yn erbyn diddymu adran 17 yng nghanol rhyfel.67 O’r tu arall, beirniadwyd y Mesur yn llym gan Blaid Genedlaethol Cymru am fod yn hollol annigonol.68 Eto i gyd, cafodd Ail Ddarlleniad diwrthwynebiad ac ni fu angen cyfnod Pwyllgor. Ar ôl dadl yr Ail Ddarlleniad, ysgrifennodd Morris-Jones fel hyn yn ei ddyddiadur: ‘Great triumph for Wales: for the Parliamentary Party and for me. It terminates my year of office in great style.’ Ond dengys ei ddyddiadur nad oedd pawb yn gorfoleddu: ‘Just as I sat down after my speech a telegram [was] handed to me from the Welsh Nationalists saying we would be traitors if we did not oppose the measure.’69 Cyn pen blwyddyn, gwrthododd Llys Ynadon Llandudno i ddiffynnydd Cymraeg ei iaith dystiolaethu yn Gymraeg. Aeth y dyfarniad hwn at graidd yr amwysedd yn adran 1 y Ddeddf. A oedd gan y llys ddisgresiwn wrth benderfynu a gâi parti ddefnyddio’r Gymraeg ai peidio? Ar 24 Medi 1943 cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Cartref yn Nh}’r Cyffredin nad oedd gan y llys y fath ddisgresiwn, a’r wythnos ganlynol rhoes ei Adran gyfarwyddyd i’r perwyl hwnnw. Ond bum mlynedd ar hugain yn ddiweddarach, pan ddaeth yr Uchel Lys i gasgliad tra gwahanol yn Reg. v. Justices of Merthyr Tydfil ex. parte Jenkins (1967 1AER 636), profwyd bod y cyfarwyddyd hwn yn ddiwerth. Dyfarnodd yr Arglwydd Brif Ustus nad oedd yn ddigon i barti honni ei fod dan anfantais; yr oedd yn rhaid bodloni’r llys naill ai fod y person dan anfantais neu ei fod yn tybio’n ddidwyll ei fod dan anfantais. Ni chyflawnodd Deddf 1942 amcanion y Ddeiseb Genedlaethol o bell ffordd. Ffaith na chrybwyllir mohoni bron yw fod y Memorandwm Ariannol (a ardystiwyd ar y Mesur) yn dangos bod yr Adran yn rhagdybio’n gywir na fyddai’n arwain at fawr o wariant ychwanegol.70 Mewn rhai mannau yr oedd ymdeimlad dwfn o fradychu’r ddeiseb, a bu cryn edliw bai.71 Ymgysurai Morris-Jones yn y gred na fyddai statws y Gymraeg yn debygol o gael ei ddatrys y tu allan i Senedd 67

68

69 70

71

PRO LCO 2/4419 (3201/3 Rhan 2), llythyrau gan Bwyllgor Cymdeithas Cyfreithwyr Cymru (Associated Law Society of Wales) at Schuster a’r Swyddfa Gartref yn honni eu bod yn siarad ar ran oddeutu 800 o aelodau o’r Cymdeithasau Cyfraith lleol, Mawrth ac Ebrill 1942. Ibid., llythyr gan lywydd ac ysgrifennydd Plaid Genedlaethol Cymru at yr Arglwydd Ganghellor, 21 Hydref 1942. CRO, dyddiadur Morris-Jones. Yn y Memorandwm Ariannol nodir bod £8.8.0 wedi ei wario ar gyflogi cyfieithwyr yn ystod 1939–40, £6.16.6 ym 1940–1 a £1.10.0 ym 1941–2. Am asesiad sinigaidd, gw. PRO BD 23/170, cofnodion rhwng G. P. Coldstream ac E. C. Martin, 9 a 24 Tachwedd 1942: ‘It is quite obvious that nothing whatever needs to be done, and that everything will go on as before.’ R. E. Jones, Bradychwyd y Ddeiseb (Caernarfon, 1943).

223

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

224

Gymreig.72 Y mae’r beirniadu’n parhau. Ym 1992 disgrifiwyd y Ddeddf gan y Barnwr Watkin Powell fel ‘erthyl’.73 Er gwaethaf yr holl feirniadaeth ddigon haeddiannol, y mae’r Ddeddf hon yn garreg filltir. Gellir ei hystyried y cam deddfwriaethol cyntaf er y Ddeddf Uno tuag at adfer cyfreithlonrwydd y Gymraeg yn llysoedd Cymru. Arweiniodd yn uniongyrchol at gyhoeddi Rheolau Llysoedd Cymru (Llwon a Chyfieithwyr) 1943 (Offeryn Statudol 1943 683/L14). Pennodd y Rheolau gyfieithiadau Cymraeg o ddau ar hugain o lwon a chadarnhadau a ddefnyddid yn gyson ar y pryd. Cymeradwywyd y cyfieithiadau gan yr ysgolhaig, yr Athro Ifor Williams. Anfonodd Schuster y Gorchymyn mewn drafft at John Morgan, Cymro Cymraeg a Chlerc y Brawdlys ar gylchdaith Caer a Gogledd Cymru, er mwyn cael ei sylwadau. Y mae’r rheini’n amlygu agwedd uwch-fiwrocrat at dystion Cymraeg eu hiaith.74 Rhagwelai y ceid, yn ôl pob tebyg, ar ôl 1942 ddau ddosbarth o’r cyfryw bobl. Byddai’r ‘pre-Act type, the monoglot Welshman’ a byddai hefyd fath arall a ddisgrifid ganddo fel ‘the Welshman of higher education who may claim his right although he understands and speaks English as perfectly as anyone in Court’: For the pre-Act type of witness the interpreter we already have in the Criminal Court is suited. He is of the working type and is to them ‘one of us’. There is nothing professorial or ‘high brow’ about him. But I doubt whether his Welsh will be sufficiently classical for the second class. The witness who gives his evidence in Welsh merely as a matter of principle might prove something of a problem. ‘Pidgin’ Welsh would not do for him, although even he might occasionally find himself in some difficulty. For although for agricultural purposes Welsh is a complete every day language, it is not so for industrial purposes. The advent of industry seems to have caught the Welsh language napping. English words, pronounced in a Welsh way are constantly used in industry.

Yna anfonodd Schuster y Gorchymyn drafft at yr Arglwydd Brif Ustus, yr Arglwydd Ustus Caldecote, am sêl ei fendith. Ond dengys ateb swta’r Arglwydd Brif Ustus nad oedd ganddo fawr o gydymdeimlad â’r Gorchymyn: ‘It [Welsh] is of course a foreign language to me and, to tell you the truth, I do not know that 72 73

74

Syr Henry Morris-Jones, Doctor in the Whips’ Room (London, 1955), t. 125. Dewi Watkin Powell, Iaith, Cenedl a Deddfwriaeth: tuag at Agweddau Newydd / Language, Nation and Legislation: Towards New Attitudes (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1990), t. 18. Am farn wahanol, gw. CRO, Papurau Morris-Jones, llythyr gan Dr William George at Morris-Jones, 19 Hydref 1942: ‘Nid yw, o lawer, yn ateb llawn i gais y Ddeiseb, ond yn fy meddwl i y mae’n gam sylweddol i’r iawn gyfeiriad’; PRO LCO 2/4419 (3201/3 Rhan 2), nodyn gan T. Artemus Jones at Schuster; yn nhyb golygydd y Times, 13 Hydref 1942, rhoddai’r Mesur gydnabyddiaeth hir-ddisgwyliedig i’r iaith Gymraeg (‘a recognition long overdue’); yn nhyb yr hanesydd Kenneth O. Morgan, rhoes statws cyfreithiol i’r defnydd o’r Gymraeg yng ngweithredoedd y llysoedd (‘[it] gave legal validity to the use of Welsh in court proceedings’), Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 270. PRO LCO 2/4422 (3201/3 Rhan 6), llythyr 9 Tachwedd 1942.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

I feel very sympathetic to this plan for keeping alive what, like Erse and Gaelic is really a dying language.’75 Wedi i Ddeddf Llysoedd Cymru 1942 ddod i ben ei thaith, buan yr arafodd y momentwm gwleidyddol a fu y tu ôl iddi. Yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel, pan oedd Cymru yn ymgodymu â’r her enfawr o ailsefydlu ei heconomi ac o adeiladu ei chyfundrefn les, nid ystyrid statws yr iaith yn fater mor ganolog. Cododd helynt trawiadol ym mis Mai 1953 pan ryddhaodd y barnwr ym Mrawdlys Dolgellau (John Morgan oedd y clerc) ddau ddarpar reithiwr Cymraeg eu hiaith a oedd wedi gofyn am yr hawl i gymryd y llw yn Gymraeg76 – gweithred a oedd yn groes i ddarpariaethau Deddf 1942 – ond nid tan ddechrau’r 1960au y dechreuodd cyfnod newydd o ddiwygio. Daethpwyd â chwestiwn statws cyfreithiol yr iaith, ac yn wir parhad yr iaith, i ganol y llwyfan gan gyfuniad o dri pheth, sef dyfarniad yn yr Uchel Lys, darlith radio, ac adroddiad gan bwyllgor ymgynghorol sefydlog y llywodraeth. Achos yn ymwneud â deiseb etholiad oedd yr achos Uchel Lys, Evans v. Thomas (1962 2QB). Yn ystod etholiad cyngor yn Rhydaman ym 1961 gwrthodwyd ffurflen enwebu wedi ei llenwi yn Gymraeg am nad oedd, yn ôl y swyddog etholiad, yn y ffurf briodol. Taerai ei bod yn ofynnol iddi fod yn Saesneg. Aed â deiseb i’r Uchel Lys ac ym mis Mai 1962 barnodd y llys fod y ffurflen enwebu Gymraeg ‘ar ffurf debyg’ (‘to the like effect’) i’r ffurflen Saesneg benodedig ac y gellid addasu honno ‘yn ôl yr amgylchiadau’ (‘so far as circumstances require’); oherwydd hynny, nid oedd hawl gan y swyddog etholiad i wrthod yr un Gymraeg. Ystyrid y dyfarniad hwn yn fuddugoliaeth bwysig gan gefnogwyr y Gymraeg. Yn wir, fe’i disgrifiwyd gan Saunders Lewis fel y ‘dyfarniad pwysicaf yn yr Uchel Lys yn Llundain i Gymru ers dwy ganrif os nad rhagor’.77 Ond i’r un graddau, yr oedd yn achos gofid, oherwydd gwrthododd y llys ddadl Watkin Powell, cwnsler y deisebwr, fod y Gymraeg wedi ennill statws cyfreithiol cydradd â’r Saesneg yn sgil Deddf Llysoedd Cymru 1942. Y ffeithiau neilltuol a gyflwynwyd gerbron y llys, sef bod 79 y cant o’r etholwyr yn siarad Cymraeg a bod aelodau o staff y swyddog etholiad yn siarad Cymraeg oedd sail y dyfarniad. Nid oedd y dyfarniad wedi gosod unrhyw gynsail i’r gosodiad y byddai ffurflen enwebu Gymraeg yn ddilys bob amser ym mhob rhan o Gymru. Yn hytrach, byddai popeth yn dibynnu ar y ffeithiau. Yn nhyb y diwygwyr, pe bai ffurflen enwebu ar gyfer unrhyw etholiad yn unrhyw ran o Gymru yn un Gymraeg dylid ei hystyried yn un ddilys oni bai ei bod yn annilys am resymau eraill. Arweiniodd hyn at alwad i roi statws ‘iaith swyddogol’ i’r Gymraeg. Mynegwyd hyn yn groyw, yn enwedig 75 76

77

Ibid., llythyr 12 Ebrill 1943. Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 515, 177–8, Atebion Ysgrifenedig (21 Mai 1953). Gw. hefyd PRO LCO 2/5273 (3485/6), cyfnewid cofnodion rhwng y Twrnai Cyffredinol a Schuster, a John Morgan, Clerc y Brawdlys, a Schuster. Saunders Lewis, ‘Tynged Darlith’, Barn, 5 (1963), 143.

225

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

226

gan Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) mewn llythyrau a anfonwyd ym mis Medi 1961 at y Gweinidog dros Faterion Cymreig ac at y Blaid Seneddol Gymreig. Gwelir yn y man sut yr achosodd y llythyrau hynny newidiadau pwysig. Ond nid dyna’r unig ffactorau a oedd ar waith. Yr oedd y feteran genedlaetholwr Saunders Lewis wedi dychwelyd i faes y gad. Ar 13 Chwefror 1962 traddododd ei ddarlith radio nodedig, Tynged yr Iaith.78 Yn y ddarlith rhagdybiai Lewis dranc y Gymraeg fel iaith fyw tua dechrau’r unfed ganrif ar hugain, a bwrw ‘parhau’r tueddiad presennol’.79 Anogodd bobl Cymru i ffurfio mudiad iaith cryf a fyddai’n defnyddio dulliau chwyldro yn yr ardaloedd lle’r oedd y Gymraeg ‘yn iaith lafar feunyddiol’ er mwyn sicrhau y deuai’r Gymraeg ‘yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol’.80 Ni chafodd unrhyw ddarllediad Cymraeg arall y fath ddylanwad. Cyn pen chwe mis yr oedd cenhedlaeth ifanc ddiamynedd wedi ymateb i’w alwad ac wedi sefydlu’r mudiad iaith herfeiddiol, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Mynnai ei haelodau nid yn unig yr hawl i ddefnyddio’r Gymraeg wrth ymwneud ag awdurdodau cyhoeddus, ond hefyd fod yr awdurdodau yn defnyddio’r Gymraeg yn eu hymwneud â hwythau.81 Nid oedd Whitehall heb sylwi ar y datblygiad hwn.82 Dygwyd llu o achosion llys yn erbyn aelodau’r Gymdeithas am dorri’r gyfraith mewn protest yn condemnio polisïau’r llywodraeth, polisïau yr ystyrient eu bod yn cyfyngu ar eu hiawnderau sylfaenol fel siaradwyr Cymraeg. Rai blynyddoedd yn ddiweddarach synnwyd Whitehall o weld cydymdeimlad agored llawer o ynadon mewn ardaloedd Cymraeg eu hiaith (ac nid yn unig yn y mannau hynny ychwaith) at ymgyrchwyr iaith a ddeuai gerbron y llysoedd am droseddau gwleidyddol eu cymhelliad.83 Yn y cyfamser, sefydlwyd panel gan Gyngor Cymru a Mynwy, sef corff ymgynghorol sefydlog y llywodraeth ar faterion Cymreig a gynhwysai chwech ar hugain o Gymry adnabyddus. Penodwyd yr Athro Richard I. Aaron, Cadeirydd y Cyngor, yn gadeirydd y panel a’r gorchwyl oedd ‘i astudio safle bresennol yr iaith Gymraeg a chyflwyno adroddiad’. Casglodd y panel dystiolaeth enfawr ynghylch maint y defnydd o’r Gymraeg. Achosai rhai o’r ffeithiau bryder dirfawr. Datgelodd llythyr ‘personol’ at ysgrifennydd y panel gan swyddog yn y Swyddfa Gartref fod ei Adran ef ac un yr Arglwydd Ganghellor wedi peidio yn fwriadol â monitro gweithredu Deddf 1942: 78 79 80 81

82 83

Idem, Tynged yr Iaith (London, [1962]). Ibid., t. 5. Ibid., tt. 29–30. Llys Ynadon Aberystwyth, 2 Ionawr 1963. Achos yn erbyn Geraint Jones ac Emyr Llewelyn – dau a wrthododd dderbyn gw}s Saesneg. PRO MO/1295/62, cofnod gan Blaise Gillie, 12 Chwefror 1963. Ym 1970 gwrthododd ynad o Abertawe osod dirwy am y cyfryw drosedd ac ym 1972 fe’i diarddelwyd o’r fainc. Ym mis Ebrill 1972 rhyddhaodd ynad cyflogedig Caerdydd ddau ddiffynnydd a oedd wedi pledio’n euog o ddefnyddio set deledu heb drwydded er mwyn tynnu sylw at ddiffygion yn narpariaeth rhaglenni teledu Cymraeg. Wedi i’r Arglwydd Ganghellor ei hysbysu bod ei ymddygiad yn amhriodol, syrthiodd yr ynad cyflogedig ar ei fai.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

I should be glad if you would not put the contents of this letter before the Council. As you know, the use of Welsh is a surprisingly explosive issue . . . and we are particularly uneasy about the effect of any inquiry about the proportion of Welsh-speaking clerks and assistants. We fear that this, coming from us, would be regarded as the first in a move to make knowledge of Welsh a requirement for employment, and would thus stir up a hornets’ nest. We could not in any case make the inquiry about justices; this would be for the Lord Chancellor’s Office, and they have shown no enthusiasm for the making of any enquiry at all.84

Ymddengys na chafodd aelodau’r panel wybod am y llythyr hwn. At hynny, yr oedd tystiolaeth lafar clercod yr awdurdodau lleol yng Nghymru ar fater defnyddio’r Gymraeg mewn llywodraeth leol yr un mor ddigalon: ‘Tybient i gyd nad oedd iddi ddyfodol, yn arbennig yn wyneb y duedd i sefydlu unedau llywodraeth leol mwy.’85 Cwblhawyd adroddiad cynhwysfawr y panel, Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw, erbyn diwedd 1962 ac fe’i cyflwynwyd i’r Gweinidog Materion Cymreig ym mis Ebrill 1963.86 ‘Safbwynt sylfaenol’ y Cyngor oedd ei ddymuniad i weld yr iaith Gymraeg yn byw, a chafodd yr adroddiad dderbyniad gwresog yng Nghymru. Yr oedd ynddo 34 o argymhellion, ond yn y ddau a nodwyd gan Aaron yn y Western Mail ar 21 Tachwedd 1963 fel ‘y pwysicaf oll’ y mae ein diddordeb ni yn y bennod hon, sef y dylai’r Gymraeg fod yn iaith swyddogol ar gyfer dibenion penodol ac y dylid ‘codi sefydliad parhaol i ofalu am fuddiannau’r iaith’. Cysyniad newydd oedd iaith swyddogol ar gyfer dibenion penodol. Yr oedd Aaron wedi astudio’n ofalus sefyllfa’r Wyddeleg yn ystod y 1950au cynnar. At hynny, cawsai drafodaethau preifat ag uwch-swyddogion yn yr Adran Addysg yn Nulyn ar 17–18 Hydref 1961 ynghylch cyflwr yr iaith Wyddeleg, a dichon fod yr argymhelliad hwn wedi deillio o’i ddehongliad ef o erthygl 8 (3) o Gyfansoddiad Iwerddon 1937.87 Yr oedd y cynnig i gael corff parhaol yn newydd hefyd. Argymhelliad gan yr arloeswr Alun R. Edwards, Llyfrgellydd Sir Aberteifi, oedd tarddiad hwn ac apeliai’r syniad yn fawr at Aaron.88 Ni thrafodwyd yn yr adroddiad fanylion llawn y ddau gynnig allweddol hyn, ond pe bai’r egwyddor wedi bod yn dderbyniol gan y gweinidogion, byddai’r arbenigedd mewn drafftio ac mewn cyfraith gyfansoddiadol wedi bod ar gael i’r llywodraeth i’w datblygu. Ond yr oedd y ddau gynnig yn annerbyniol i’r gweinidogion. Y mae’n annhebyg i’r ymateb negyddol hwn beri syndod mawr i Aaron,89 ond rhaid ei fod yn siom 84 85 86 87 88

89

PRO BD 23/177, llythyr gan R. L. Jones at B. H. Evans, 6 Mawrth 1962. PRO BD 23/170, cofnod 22 Medi 1961. Cyngor Cymru a Mynwy, Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw (London, 1963). PRO BD 23/170, llythyr gan Richard I. Aaron at B. H. Evans, 16 Gorffennaf 1961. LlGC, Papurau Richard I. Aaron. Yr hyn a oedd mewn golwg gan Edwards oedd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru neu Ymddiriedolaeth Andrew Carnegie (yn y DU). PRO BD 25/120, llythyr gan Richard I. Aaron at Blaise Gillie, 5 Gorffennaf 1962 a’r ateb 13 Gorffennaf 1962.

227

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

228

enfawr iddo, ac yntau wedi dewis gweithio’n adeiladol gyda’r gweinidogion. Trwy gyfrwng yr adroddiad hwn, serch hynny, yr oedd Aaron wedi cyflwyno syniadau grymus i Gymru, rhai a fyddai’n bwnc dadl yn y dyfodol. Tra oedd y Panel yn astudio sefyllfa’r iaith yr oedd UCAC wedi cysylltu â’r Blaid Seneddol Gymreig yn sgil Achos Rhydaman (Evans v. Thomas) er mwyn galw am gydnabyddiaeth swyddogol i’r Gymraeg. Mewn ymateb, yn ei chyfarfod ym mis Hydref 1961, gofynnodd y Blaid Seneddol Gymreig i ddau o’i haelodau, a oedd yn gyfreithwyr, baratoi memorandwm ar y materion dan sylw. Ystyriwyd y rhain mewn dogfen a baratowyd gan John Morris, AS Llafur Aberafan.90 Wedi iddo adolygu Deddfau 1536 a 1942, cynghorodd Morris nad oedd unrhyw sail i rwystro defnydd o’r Gymraeg mewn unrhyw ffurf (‘there was nothing to prohibit the use of Welsh in any form’) o ganlyniad i ddiddymu adran 17. Serch hynny, er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, cynghorodd y Blaid Seneddol Gymreig i ofyn i’r llywodraeth: to introduce a Bill, in the nature of an Interpretation Act, which would merely state that any form, minute or document, written in the Welsh language would have equal validity as if it were written in the English language.

Derbyniodd ei gyd-aelodau ei farn a cheisiwyd cyfarfod â’r gweinidogion. Ymhen hir a hwyr, ar 6 Tachwedd 1962 cynhaliwyd cyfarfod rhwng R. A. Butler, yr Ysgrifennydd Cartref, Syr Keith Joseph, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a Materion Cymreig, a dirprwyaeth o’r Blaid Seneddol Gymreig dan arweiniad y Fonesig Megan Lloyd George.91 Lluniwyd briff amddiffynnol gan Blaise Gillie, yr uwch-was sifil galluog, os ecsentrig, yn swyddfa’r Weinyddiaeth Tai a Llywodraeth Leol yng Nghaerdydd.92 Dywedodd wrth y gweinidogion y gallai fod rhyw ddeg aelod seneddol a oedd ‘o ddifrif’ yn ffafrio dyrchafu’r Gymraeg yn iaith swyddogol, ond mai ychydig iawn o’r gweddill a fyddai am dynnu nyth cacwn i’w pennau trwy wrthwynebu. Ond ni chodwyd y mater. Eglurodd y Fonesig Megan Lloyd George fod y pryder yn deillio o Achos Rhydaman. Pan awgrymodd John Morris a Goronwy Roberts y dylid penodi pwyllgor adrannol i archwilio’r mater, ymatebodd Joseph â chydymdeimlad, ond dywedodd y byddai’n rhaid i’r gweinidogion ystyried y goblygiadau a threfnu i gyfarfod â’r Blaid Seneddol Gymreig eto.

90 91

92

PRO BD 24/186, memorandwm (copi). PRO MO/1295/62, cyfarwyddyd 29 Hydref 1962. Oherwydd ei bod yn ystyried nad oedd unrhyw ansicrwydd yngl}n â’r gyfraith, dewisodd Adran yr Arglwydd Ganghellor beidio ag ymyrryd yn y mater. Ibid., cofnod 9 Tachwedd 1962.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Wedi gwrando ar y drafodaeth, rhoes Gillie wybod i’r Ysgrifennydd Parhaol, y Fonesig Evelyn Sharpe, mai llugoer oedd y cyflwyniad.93 Cefnogai ef ymchwiliad gan mai dyna’n aml oedd y dull hawsaf i ddarbwyllo pawb nad oedd llawer o sylwedd yn y mater (‘the simplest way of satisfying everybody that there is really not much in it’), ond ni chytunai hi â hynny.94 Hyd yn oed wedi i’r gweinidogion gytuno mewn egwyddor i sefydlu pwyllgor ymchwil bychan, pur ochelgar oedd y Fonesig Evelyn Sharpe o hyd: This could be a dangerous exercise as it could be difficult to assemble a committee of persons who understand the Welsh language, who could be regarded as sympathetic, and who yet wouldn’t go hay-wire over having Welsh much more widely used despite the relatively few people who can understand it.95

Gan fod y gweinidogion wedi mynnu cael ymchwiliad, gwnaeth hi bopeth yn ei gallu i sicrhau canlyniadau a fyddai’n dderbyniol gan ei Hadran hi. Bu gweision sifil yn ymholi ynghylch ymgeiswyr am y gadair. Dywedodd rhyw isel aelod o staff Gillie fod Aaron yn gadeirydd effeithiol, ond nad oedd bob amser yn wrthrychol (‘his objectivity was sometimes clouded’).96 Wedi i’r Arglwydd Ganghellor benderfynu nad oedd yr ymchwiliad yn ddigon pwysig i gyfiawnhau penodi barnwr yr Uchel Lys, daeth David Hughes Parry yn ymgeisydd blaenllaw. Ofnai’r Swyddfa Gartref ar y dechrau ei fod yn rhy agos at lobi’r Cymry Cymraeg, er nad oes tystiolaeth ei bod yn gyfarwydd â’i waith y tu ôl i’r llenni ym 1939. Yn y diwedd, cytunwyd i’w benodi: Not only is he highly regarded in Wales, but his reputation in legal matters generally is for conservatism and caution. These qualities may not be unimportant in the Chairman of an enquiry of the kind in contemplation.97

Cafwyd cefnogaeth amodol y Fonesig Evelyn Sharpe: ‘If we can feel satisfied that Sir David Hughes Parry would be safe enough, we should go for him as chairman.’98 Ychwanegodd y byddai ar y pwyllgor hefyd angen ‘a very hardheaded secretary as we don’t want to get landed with suggestions for a considerable enlargement of people’s legal rights to use the Welsh language’.99 Penodwyd i’r swydd y cynghorwr cyfreithiol a oedd ar fin ymddeol o swyddfa’r Weinyddiaeth Iechyd yng Nghaerdydd. 93 94 95 96 97 98 99

Ibid., cofnod 15 Gorffennaf 1963. Ibid., cofnod 12 Chwefror 1963. PRO BD 23/170, cofnod 22 Medi 1961. Ibid. Ibid. Ibid. Ibid.

229

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

230

Ar 30 Gorffennaf 1963, yn ateb i gwestiwn a drefnwyd ymlaen llaw, cyhoeddodd Syr Keith Joseph yn Nh}’r Cyffredin ei fod yn penodi pwyllgor bychan ac iddo’r gorchwyl cyfyng ‘i egluro statws cyfreithiol yr iaith Gymraeg ac i ystyried a ddylid gwneud cyfnewidiadau yn y gyfraith’. Y cadeirydd fyddai Syr David Hughes Parry, a oedd yn ddeg a thrigain mlwydd oed erbyn hynny. Golygai hyn fod argymhellion Aaron wedi eu rhoi o’r neilltu, er nad oedd hynny’n glir ar y pryd. Cymerodd y pwyllgor ddwy flynedd i baratoi ei adroddiad, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg.100 Wedi casglu tystiolaeth, bu’n ystyried a ddylid seilio statws yr iaith yn y dyfodol ar unrhyw un o dair egwyddor: angenrheidrwydd (h.y. egwyddor Deddf 1942, sef y gellid defnyddio’r Gymraeg pan fyddai unigolyn yn cyfrif y byddai dan anfantais yn y Saesneg am mai’r Gymraeg oedd ei iaith naturiol wrth gyfathrebu a’r pryd hwnnw yn unig); dwyieithedd (h.y. byddai pob trafodaeth gyfreithiol a gweinyddol yn Saesneg a Chymraeg ochr yn ochr); a dilysrwydd cyfartal (h.y. fod pob gweithred a phob ysgrifen neu beth bynnag a wneid yn Gymraeg yng Nghymru â’r un grym cyfreithiol â phe gwneid hynny yn Saesneg). Ni fu sôn am yr egwyddor o iaith swyddogol ar gyfer dibenion penodol (argymhelliad y Cyngor i Gymru ac un a gefnogwyd mewn cyflwyniad manwl i’r pwyllgor gan UCAC). Gwrthodai’r adroddiad yn ddibetrus y ddau ddewis cyntaf ac argymhellai yn unfrydol y dylid cydnabod statws dilysrwydd cyfartal y Gymraeg â’r Saesneg at ddibenion cyfreithiol ac mewn gweinyddiad cyhoeddus yng Nghymru; y dylai’r statws hwn weithredu’n ddieithriad a heb amrywiaeth ledled Cymru, ac y dylid corffori’r statws newydd mewn statud. Gwnaeth y pwyllgor ryw ddeg ar hugain o argymhellion eraill a ystyrid gan lawer yn lasbrint i weithredu’r egwyddor newydd yn gyflawn. Y mae tebygrwydd trawiadol rhwng prif argymhelliad yr adroddiad, sef ‘dilysrwydd cyfartal’, a’r cynnig ‘dilysrwydd cyfartal’ yn adroddiad Morris i’r Blaid Seneddol Gymreig. Dywed John Morris eu bod yn gasgliadau y daethant iddynt yn annibynnol ar ei gilydd.101 Ond gan fod cynnig Morris – a gawsai groeso cynnes gan y Blaid Seneddol Gymreig – yn berthnasol iawn i ymchwiliad y pwyllgor, y mae’n bur debygol fod ei femorandwm ef wedi ei drafod â’r pwyllgor, hyd yn oed os nad oedd cynrychiolwyr y Blaid Seneddol Gymreig wedi ei ddangos i’r pwyllgor. Pan gwblhaodd y pwyllgor ei adroddiad, fe’i cyflwynwyd i’r Senedd yn ddi-oed gan James Griffiths, Ysgrifennydd Gwladol cyntaf Cymru. Sicrhaodd yr Wrthblaid Swyddogol ddadl arno yn yr Uwch-bwyllgor Cymreig ar 14 Rhagfyr 1964. Agorwyd y drafodaeth gan Peter Thomas (Llefarydd yr Wrthblaid ar faterion Cymreig). Traddododd araith gefnogol wedi ei seilio ar ymchwil drylwyr. Nid oedd amheuaeth ynghylch ymroddiad Griffiths a Goronwy Roberts, ei Weinidog Gwladol, a fu’n agor a chloi’r ddadl yn eu tro. Yr oedd y 100

Y Swyddfa Gymreig, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg: Adroddiad y Pwyllgor dan Gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry 1963–1965 (Llundain, 1965). 101 Cyfweliad â John Morris, Rhagfyr 1994.

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

ddau wedi ymgynghori â Hughes Parry. Ond, fel Peter Thomas, yr oeddynt ill dau yn gadarn yn erbyn camwahaniaethu cadarnhaol o blaid yr iaith. Ar y llaw arall, gwrthwynebus, yn ôl y disgwyl, oedd eu meincwyr cefn, Iorwerth Thomas, AS Gorllewin y Rhondda, a Leo Abse, AS Pont-y-p{l. Cynrychiolai’r ddau hyn garfan sylweddol o’r Blaid Lafur Gymreig ac un na allai llywodraeth Lafur fforddio ei digio. Adleisiwyd rhai o’u pwyntiau beirniadol gan Peter Thorneycroft, AS Mynwy, wrth gloi’r ddadl ar ran yr Wrthblaid. Serch hynny, y noson honno gallai gweinidogion y Swyddfa Gymreig ymgysuro ac ymgalonogi o glywed byrdwn y ddadl, er eu bod yn gwybod yn dda y gallai rhagor o wrthwynebiad godi maes o law. Yn sgil etholiad cyffredinol Ebrill 1966 ad-drefnwyd y Cabinet. Daeth tîm newydd o weinidogion i’r Swyddfa Gymreig. Penodwyd Cledwyn Hughes yn Ysgrifennydd Gwladol a George Thomas yn Weinidog Gwladol. O ran eu dyheadau ar gyfer y Gymraeg, yr oedd y ddau ymhell o fod yn gydnaws. Yn ddiamau, sicrhaodd y Gweinidog Gwladol fod y sylwadau beirniadol a leisiwyd gan Iorwerth Thomas a Leo Abse yn yr Uwch-bwyllgor Cymreig yn dod i’r wyneb eto yn y Swyddfa Gymreig.102 Ar y llaw arall, yr oedd yr iaith wedi bod yn rhan hanfodol o fagwraeth yr Ysgrifennydd Gwladol newydd. Fe’i hystyriai yn nodwedd gynhenid o genedligrwydd y Cymry a dymunai sicrhau cytundeb a fyddai’n rhoi i’r Gymraeg statws teilwng o iaith genedlaethol. Yr oedd Cledwyn Hughes yn un o arweinyddion y Gymru Gymraeg. Yr oedd yn wleidydd pragmataidd a anelai bob amser at ennill consensws. Ond yr oedd amgylchiadau’n cynllwynio yn ei erbyn. Rhwng y bygythiad yn sgil buddugoliaeth annisgwyl Plaid Cymru yn yr isetholiad yng Nghaerfyrddin (Gorffennaf 1966) a’i llwyddiant trawiadol yn yr isetholiad yng Ngorllewin y Rhondda, perfeddwlad Llafur, codwyd dychryn ar aelodau seneddol Llafur de Cymru. Buasai Cledwyn Hughes yn gweithio ers rhai blynyddoedd ar gynigiad i sefydlu cyngor etholedig i Gymru gyfan ac iddo bwerau gweithredol, fel rhan o ddiwygio llywodraeth leol yng Nghymru. Bellach yr oedd llawer o’i feincwyr cefn yn ffyrnig eu gwrthwynebiad i’r cynigiad i gael Cyngor Cymreig etholedig ac i’r egwyddor o ‘ddilysrwydd cyfartal’, gan eu hystyried yn rhan annatod o agenda’r cenedlaetholwyr. Tua’r un adeg yr oedd aelodau Cymdeithas yr Iaith hefyd yn ymosod ar yr Ysgrifennydd Gwladol, gan ei gyhuddo o ddiffyg cyfeiriad ac egni. Âi ei sefyllfa yn anos fyth yn wyneb sefydlu’r Ffrynt Wladgarol gan Fyddin Rhyddid Cymru, gweithgareddau Pwyllgor yr Ymgyrch Wrth-Arwisgiad a’r ymgyrch fomio a drefnwyd gan y gr{p cudd, Mudiad Amddiffyn Cymru. Yn y fath awyrgylch o dyndra, yr oedd yr Ysgrifennydd Gwladol mewn cryn gyfynggyngor. Chwarter canrif yn ddiweddarach, dyma oedd ei sylwadau: ‘The practical course was to introduce a short enabling Bill, because a longer and detailed Bill,

102

George Thomas, Mr Speaker: The Memoirs of the Viscount Tonypandy (London, 1985), t. 96.

231

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

232

which I would have preferred, would have attracted even more bitter opposition.’103 Cafodd Cledwyn Hughes bob cymorth a chefnogaeth gan ei Ysgrifennydd Parhaol, Goronwy Daniel. Yr oedd ef yn uwch-was sifil eithriadol a ddeallai’n llwyr bwysigrwydd y Gymraeg i bobl Cymru. Gwyddai hefyd am ddulliau Whitehall o wneud pethau a sylweddolai’n well na neb arall mai sefydliad ifanc iawn oedd y Swyddfa Gymreig newydd sbon. Un o’i ddyletswyddau pennaf ef ar ôl Ebrill 1966 oedd canfod y ffordd ymlaen gydag uwch-swyddogion y prif adrannau perthnasol. Cafodd fod Adran yr Arglwydd Ganghellor yn ddigydymdeimlad, ac ategwyd hynny gan ymyrraeth annisgwyl yr Arglwydd Ganghellor yn ystod dadl Ail Ddarlleniad y Mesur.104 Ceir tystiolaeth y byddai gwrthwynebiad cyndyn i’r ddeddfwriaeth arfaethedig wedi parhau o fewn Whitehall oni bai am rai penderfyniadau allweddol a gymerwyd yngl}n ag Arwisgiad Tywysog Cymru ym 1969 – penderfyniadau y bu Daniel yn cynghori yn eu cylch. Erbyn gwanwyn 1967 yr oedd y llywodraeth a’r Palas wedi cytuno y byddai’r Tywysog Charles yn ymbaratoi ar gyfer yr Arwisgiad trwy dreulio tymor y gwanwyn 1969 yn astudio ‘the history and problems of Wales and its language and literature’ yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Cytunwyd hefyd, yn wahanol i gynsail 1911, y rhoddid i’r Gymraeg le anrhydeddus yn y seremoni Arwisgo ei hun yng Nghastell Caernarfon. Y mae lle i gredu bod y sêl bendith brenhinol hwn wedi hwyluso pethau yn Whitehall.105 Aeth tîm y Mesur ymlaen â pharatoi cyfarwyddiadau i’r Cwnsler Seneddol. Fe’u hanfonwyd ar ffurf drafft at Hughes Parry i gael ei sylwadau. Wedi ymgynghori â’r ddau aelod o’i bwyllgor, awgrymodd ychydig o fân newidiadau – pwyntiau drafftio, mae’n debyg – ac ni fu problem yn eu cylch.106 O’r diwedd, ym mis Mai 1967, cymeradwywyd y Mesur drafft gan Swyddfa’r Arglwydd Ganghellor. Yn ei femorandwm ategol at y Pwyllgor Deddfwriaeth, eglurodd yr Ysgrifennydd Gwladol fod egwyddor dwyieithrwydd wedi ei gwrthod yn llwyr, ac na fyddai yna ‘absolute right to have business conducted in Welsh excepting a right to speak Welsh in legal proceedings’, ac y byddai gweinidogion yn cadw’r hawl i benderfynu pa bryd y defnyddid y Gymraeg yn eu hadrannau.107 Credai y byddai’r Mesur yn codi statws yr iaith ac ‘as such it should be acceptable to all shades of opinion in Wales’. Y mae geiriad y memorandwm yn adlewyrchu’r tocio a’r atodi a fu o fewn Gr{p Cymreig y Blaid Lafur Seneddol a’r cyfaddawdu a ddigwyddodd o fewn adrannau Whitehall. Yr oedd Deddf 1967 yn cynnwys pum adran. Yn y rhaglith cydnabuwyd ei bod yn briodol i’r rhai a ddymunai hynny gael defnyddio’r iaith Gymraeg yn rhydd ar 103

Cyfweliad â Cledwyn Hughes, Gorffennaf 1994. Parliamentary Debates (Hansard) (T}’r Arglwyddi), 5ed gyfres, cyf. 284, 89–91 (27 Mehefin 1967). 105 Gwybodaeth breifat. 106 LlGC, Papurau Syr David Hughes Parry. 107 Emyr Price, Yr Arglwydd Cledwyn o Benrhos (Bangor, 1990), t. 54. 104

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

wrandawiad achosion cyfreithiol yng Nghymru a sir Fynwy. Aed ymlaen i ddatgan y dylid gwneud darpariaeth ychwanegol ar gyfer defnyddio’r Gymraeg gyda’r un effaith â’r Saesneg, wrth gynnal busnes swyddogol neu gyhoeddus arall, ond ni chafwyd eglurhad ar union ystyr ‘darpariaeth ychwanegol’. Yn adran 1 cywirwyd y diffyg cynhenid yn adran 1 Deddf 1942 drwy roi’r hawl i unrhyw un, yn ôl ei ddymuniad, i ddefnyddio’r Gymraeg mewn unrhyw weithrediadau cyfreithiol. Yr oedd adrannau 2 a 3 yn galluogi gweinidog i bennu fersiynau Cymraeg o ddogfennau statudol neu ffurf ar eiriau, ar yr amod mai’r Saesneg a fyddai drechaf pe bai unrhyw anghysondeb rhwng y ddau destun. Cadwodd y Ddeddf y cymal mai’r Saesneg fyddai iaith y cofnodi. Fel y gwnaed ym 1942, pasiwyd y Mesur yn ddiwrthwynebiad ac ni osodwyd unrhyw welliannau gerbron. Aeth drwy’r pwyllgor ar amnaid. Dichon yr ymddengys hyn yn rhyfedd o gofio’r amgylchiadau ym 1967 pan oedd llawer o’r aelodau seneddol yn ymwybodol fod yr anghydfod maith a blin o 1952 hyd 1961 rhwng Eileen a Trefor Beasley a Chyngor Dosbarth Gwledig Llanelli wedi golygu bod y pâr priod wedi ymddangos gerbron y llysoedd un ar bymtheg o weithiau am fynnu bod Cyngor Llanelli yn anfon biliau treth yn Gymraeg. Yn ychwanegol, beth a ddaethai o’r deg aelod a oedd, yn ôl Gillie, yn dymuno rhoi ‘statws swyddogol’ i’r iaith? Hwyrach fod arnynt ofn peryglu’r cyfaddawd a enillwyd. Cymysg oedd ymateb cylchoedd gwleidyddol, diwylliannol a chyfreithiol yng Nghymru i’r Ddeddf. Fe’i collfarnwyd yn ddi-dderbyn-wyneb gan Alwyn D. Rees yn y cylchgrawn Barn108 a derbyniad oer iawn a gafwyd gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg. Ond ymddengys nad oedd Hughes Parry yn siomedig â ffrwyth ei lafur ac ni ellid ei ddenu i feirniadu’r llywodraeth. Yn union ar ôl pasio’r Ddeddf, adroddwyd yn Y Cymro ei fod o’r farn fod y Ddeddf yn ‘gam pwysig ymlaen’, er ei fod yn credu y byddai angen rhagor o ddeddfwriaeth i roi’r egwyddor newydd mewn grym.109 Yn ddigwestiwn, cododd y Ddeddf statws yr iaith, ond buan y daeth ei gwendid i’r amlwg, sef ei diffyg dannedd. Mater o ddewis oedd y penderfyniad i fabwysiadu dilysrwydd cyfartal ac i ba raddau y gwneid hynny. Tra oedd awdurdodau lleol Gwynedd a rhai o awdurdodau lleol Dyfed yn manteisio i’r eithaf ar yr egwyddor newydd, yr oedd y rhan fwyaf o’r gweddill yn ei gweithredu cyn lleied ag yr oedd modd. Cyfrannai dwy ffactor yn neilltuol at lesteirio disgwyliadau’r Ddeddf. Yr oedd hi’n anodd goresgyn rhagdybiaethau, gwerthoedd ac arferion yr oedd pobl wedi hen gynefino â hwy ers cenedlaethau. Yr oedd swyddogion a gwleidyddion lleol nad oedd ganddynt gydymdeimlad â’r Gymraeg yn aml yn fwriadol rwystrol eu hagwedd. Felly, prin oedd y gobaith y byddai cyrff cyhoeddus ar hyd a lled Cymru yn llamu i weithredu polisi iaith seiliedig ar ddilysrwydd cyfartal. O ganlyniad, mewn sawl rhan o Gymru, parhau 108 109

Barn, 57 (1967), golygyddol. Y Cymro, 10 a 17 Awst 1967.

233

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

234

yn welliant a oedd eto i’w wireddu ac yn symbol gobaith o’r hyn y dylai statws yr iaith fod yr oedd dilysrwydd cyfartal. Erbyn diwedd y 1960au, wrth i’r bwlch rhwng egwyddor dilysrwydd cyfartal ac arfer dilysrwydd cyfartal ddod yn fwyfwy amlwg, galwai diwygwyr am gomisiwn sefydlog ar yr iaith Gymraeg, ar y llinellau a argymhellwyd gan Aaron a’r Cyngor i Gymru. Cefnogid yr alwad gan Urdd Gobaith Cymru, Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, a chan Gymry dylanwadol megis Syr Ben Bowen Thomas a Syr Goronwy Daniel. Ym mis Medi 1973, yn ymateb i bwysau, penododd Peter Thomas, Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, bwyllgor ymgynghorol anstatudol dan yr enw, Cyngor yr Iaith Gymraeg. Ben G. Jones, cyfreithiwr adnabyddus yn Llundain a g{r blaenllaw yng nghylchoedd y Cymmrodorion, oedd y cadeirydd. Er mai ychydig o ddylanwad uniongyrchol a oedd gan y Cyngor, cynhyrchodd rai papurau buddiol, gan gynnwys yr adroddiad sylweddol, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (1978).110 Argymhellai’r adroddiad y dylai’r llywodraeth weithredu i ‘achub yr iaith Gymraeg’ a mabwysiadu ‘polisi pendant o ddwyieithrwydd effeithiol’. At hynny, cynigiai y dylid disodli’r Cyngor cyn gynted ag y byddai modd gan gorff parhaol. Cyflwynwyd yr adroddiad i John Morris, a ddaethai’n Ysgrifennydd Gwladol, ond er bod gan Morris ymrwymiad cadarn i’r iaith, yr oedd ef ar y pryd yn canolbwyntio ar y cynllun i sefydlu Cynulliad Cymreig etholedig erbyn 1979. Barnai nad doeth dan yr amgylchiadau hynny fyddai mabwysiadu prif argymhellion yr adroddiad. Yn ei dyb ef, gallai ymateb yn wahanol wanychu prif bolisi’r llywodraeth o sefydlu Cynulliad etholedig. Bid a fo am hynny, ym marn y rhai a oedd â chysylltiad agos â hyrwyddo’r polisi datganoli, yr oedd ei benderfyniad, dan yr amgylchiadau ym 1978, yn un hollol gyfiawn. Ni thrafodwyd yn gyhoeddus a ddylid wedyn fod wedi annog y llywodraeth i benodi Comisiwn Brenhinol i archwilio pwnc yr iaith gyda golwg ar lunio sylfaen i bolisi ar gyfer gweithredu yn y dyfodol – cyfraniad a fyddai gyfwerth ag un Comisiwn Kilbrandon ar y cyfansoddiad. Fel y bu hi, ni chyflawnodd adroddiad Cyngor yr Iaith Gymraeg unrhyw newidiadau o bwys. Yn sgil cwymp y polisi i sefydlu Cynulliad Cymreig ym 1979 ac ethol llywodraeth Geidwadol â’i phwyslais ar gystadleuaeth a grymoedd y farchnad, bu rhaid i’r diwygwyr ailystyried eu blaenoriaethau. Yr oedd anniddigrwydd oherwydd na ddaeth fawr ddim o adroddiadau Cyngor yr Iaith Gymraeg, a chryn ofid hefyd yngl}n â’r hyn fyddai polisi’r llywodraeth newydd ynghylch yr iaith. Lleisiwyd y pryderon hyn mewn cyfarfod cyhoeddus a gynullwyd gan y Cymmrodorion yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon ym 1979. Yr oedd Pabell y Cymdeithasau dan ei sang a phenderfynwyd anfon dirprwyaeth at yr Ysgrifennydd Gwladol newydd, Nicholas Edwards. Am resymau nad ydynt yn eglur, fodd bynnag, nid aeth y Cymmrodorion ati i drefnu cyfarfod ag Edwards.

110

Cyngor yr Iaith Gymraeg, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1978).

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Eto i gyd, symudodd yr Ysgrifennydd Gwladol yn gyflym. Ym mis Ebrill 1980, mewn anerchiad pwysig gerbron cynrychiolwyr Cyngor Sir Gwynedd yn Llanrwst, eglurodd bolisi’r llywodraeth parthed y Gymraeg. Ac yntau’n fodlon fod statws cyfreithiol yr iaith wedi ei sefydlu yn sgil Adroddiad Hughes Parry, yr oedd yn awyddus i hybu’r defnydd ohoni fel iaith fyw, ond ni fyddai’n cefnogi ‘un polisi ar gyfer pobman a hwnnw wedi ei gyfeirio at ddwyieithrwydd i bawb’. Gwrthwynebai sefydlu ‘ “Quango” newydd a chostus’. Ni fyddai unrhyw elfen o orfodaeth. I gryfhau ei ddadl, cyhoeddodd mai’r cynghorau unigol a fyddai’n penderfynu o hynny ymlaen drefn blaenoriaeth y ddwy iaith ar arwyddion ffyrdd dwyieithog. Y cyhoeddiad hwn oedd yr enghraifft gyntaf o wyro oddi wrth yr egwyddor o unffurfiaeth a sefydlwyd gan Hughes Parry, ond o’r braidd y sylweddolwyd goblygiadau hynny ar y pryd.111 Erbyn dechrau 1982 galwai Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am gychwyn ymgyrch dros Ddeddf Iaith Newydd. Yng Ngorffennaf y flwyddyn ddilynol, mewn cyfarfod tenau iawn o ran cynulleidfa yn Y Drenewydd, a’r Athro Dafydd Jenkins yn y gadair, sefydlwyd Gweithgor Deddf Newydd yr Iaith Gymraeg i ymchwilio i arwyddocâd Deddf 1967 ac i baratoi argymhellion. Am ryw saith mlynedd cydweithiodd y Gweithgor a Chymdeithas yr Iaith – a Dr Meredydd Evans yn ddolen gyswllt rhyngddynt – i fynnu Deddf newydd. Dechreuodd yr ymgyrch gyhoeddus o ddifrif gyda chyhoeddi pamffled i gyd-ddigwydd â chynhadledd genedlaethol ar 3 Tachwedd 1984 yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd, dan lywyddiaeth cyn-Archesgob Cymru, y Parchedicaf G. O. Williams.112 Wedi hynny, daeth mudiad Cefn a’r Fforwm Iaith i atgyfnerthu’r ymgyrch. Erbyn mis Gorffennaf 1986 yr oedd Mesur Aelod Preifat a drafft Fesur wedi eu paratoi a’u hanfon i’r Swyddfa Gymreig.113 Cyn pen tri mis, gwahoddodd yr Ysgrifennydd Gwladol sylwadau ar eu cynnwys gan yr holl gyrff cyhoeddus yng Nghymru – cyfanswm o ryw ddau gant.114 Ni chyhoeddwyd yr atebion, ond yr oedd arwyddion eu bod, ac eithrio’r rhai gan y cyrff enwebedig – yn gefnogol i’r egwyddor o ddeddfwriaeth newydd. Ac etholiad cyffredinol 1987 ar y gorwel, y mae’n bosibl nad oedd gan Edwards, wrth lansio’r proses ymgynghori, unrhyw fwriad mwy na dangos rhywfaint o gydymdeimlad ac ar yr un pryd greu esgus iddo’i hun i osgoi penderfynu ar rinweddau’r achos. Ond yr oedd ei benderfyniad i ymgynghori yn hynod o bwysig i’r Gweithgor. Ag un ergyd, fel petai, trechwyd y ddadl nad oedd achos o blaid cael deddfwriaeth newydd. Ar yr un pryd, bu’r penderfyniad yn gymorth i baratoi’r farn gyhoeddus i dderbyn bod angen newid. Yn sgil etholiad cyffredinol 1987 penodwyd Peter Walker yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Er lleied a wyddai am yr iaith Gymraeg, yr oedd yn hynod 111

Y Swyddfa Gymreig, Yr Iaith Gymraeg. Ymrwymiad a Her: Polisi’r Llywodraeth ar gyfer yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1980), tt. 3–4. 112 Gweithgor Deddf Newydd yr Iaith Gymraeg, Deddf Newydd i’r Iaith: Argymhellion ([1984]). 113 Cyflwynwyd y Mesur Aelod Preifat gan Dafydd Wigley AS ac fe’i cefnogwyd gan un ar ddeg o aelodau seneddol eraill; cyflwynwyd y Mesur Drafft gan Weithgor Deddf Newydd yr Iaith Gymraeg. 114 Llythyr ymgynghorol, 1 Hydref 1986.

235

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

236

obeithiol ynghylch ei dyfodol. Ym mis Gorffennaf 1988, gan ymateb i bwysau cynyddol am Ddeddf Iaith newydd, penderfynodd sefydlu pwyllgor iaith ymgynghorol arall, a’i alw wrth yr enw Bwrdd yr Iaith Gymraeg. Yr oedd i’r Bwrdd gadeirydd ac wyth aelod y gwyddid eu bod yn gefnogol i’r iaith, ond a oedd heb fawr o brofiad uniongyrchol o fywyd gwleidyddol Cymru.115 Gan ddilyn cyfarwyddyd Walker, paratôdd y Bwrdd ganllawiau gwirfoddol ar gyfer y sectorau cyhoeddus a phreifat, ond tybir mai ychydig o sylw a gymerwyd ohonynt.116 Yna lluniodd y Bwrdd ddrafft Fesur a’i anfon at yr Ysgrifennydd Gwladol ym mis Tachwedd 1989. Dilynwyd hwnnw ym mis Chwefror 1991 gan fersiwn diwygiedig ac iddo dri nod: rhoi i’r iaith Gymraeg statws ‘iaith swyddogol’; darparu meini prawf i egluro ystyr ‘dilysrwydd cyfartal’ a gweithrediad ymarferol ohono; a sefydlu bwrdd statudol i hyrwyddo’r Gymraeg ac i hwyluso defnydd ehangach ohoni.117 Er bod y rhai a ddymunai weld diwygio’r ddeddfwriaeth o’r farn fod Mesur y Bwrdd Iaith ar sawl cyfrif wedi methu dysgu o brofiad Deddf 1967, yr oedd y Mesur, serch hynny, yn gyfraniad sylweddol, a dichon iddo beri syndod i’r Swyddfa Gymreig. Trwy gydol y 1980au buasai’r llywodraeth yn ddiwyro yn ei gwrthwynebiad i ddeddfwriaeth newydd ar gyfer yr iaith. Ond erbyn 1992, am resymau anhysbys, yr oedd wedi newid ei hagwedd, ac ar 27 Chwefror 1992, ar drothwy etholiad cyffredinol arall, cyhoeddodd David Hunt, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, yn Nh}’r Cyffredin y byddai’r llywodraeth yn cyflwyno deddfwriaeth newydd a fyddai’n rhoi effaith ymarferol i egwyddor ‘dilysrwydd cyfartal’. Ni fu, hyd y gwyddys, unrhyw ymgynghori rhwng y Swyddfa Gymreig ac unrhyw blaid arall ynghylch y Mesur ar wahân i drafodaethau â’r Bwrdd Iaith – Bwrdd yr oedd ei gadeirydd yn feirniadol o rai o’r darpariaethau ym Mesur y llywodraeth. Dadlennwyd y Mesur hirddisgwyliedig ar 17 Rhagfyr 1992. Sefydlodd Fwrdd Statudol yr Iaith Gymraeg, ac iddo swyddogaethau ymgynghorol a hyrwyddol a chanddo ei ysgrifenyddiaeth ei hun. Yr Ysgrifennydd Gwladol a fyddai’n penodi cadeirydd ac aelodau’r Bwrdd ac yr oedd y Bwrdd i weithredu dan gyfarwyddyd yr Ysgrifennydd Gwladol. Ond yr oedd bodolaeth Bwrdd statudol yn gydnabyddiaeth gan y llywodraeth fod y wladwriaeth ei hun dan ddyletswydd i hybu a hwyluso defnyddio’r Gymraeg ym mywyd cyhoeddus Cymru. Yn y Ddeddf newydd disodlwyd egwyddor Deddf 1967 o ddilysrwydd cyfartal (‘equal validity’) gan y term ‘sail cydraddoldeb’ (‘basis of equality’) (adran 3 (2) (b)). Gellir cymharu’r term, fodd bynnag, â ‘footing of equality’, sef term a ddefnyddiwyd gyntaf, yn ôl pob golwg, gan D. Lleufer Thomas ym 1923 ac a ddefnyddiwyd hefyd yn y Ddeiseb Genedlaethol ym 1938. Nid yw’n eglur a oes unrhyw 115

Datganiad gan Peter Walker, 20 Gorffennaf 1988. Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Polisi Dwyieithog: Canllawiau ar gyfer y Sector Cyhoeddus (Caerdydd, 1989); idem, Dewisiadau Ymarferol ar gyfer defnyddio’r Gymraeg mewn Busnes (Caerdydd, 1989). 117 Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Argymhellion ar gyfer Deddf Newydd i’r Iaith Gymraeg: Adroddiad gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg i Ysgrifennydd Gwladol Cymru, y Gwir Anrhydeddus David Hunt MBE AS (Chwefror 1991). 116

STATWS CYFREITHIOL YR IAITH GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

arwyddocâd yn gyfreithiol neu yn ymarferol yn y newid terminoleg hwn. Bach iawn o wahaniaeth sydd rhwng y ddau derm, ond gellid dadlau bod y gair ‘cydraddoldeb’ (‘equality’) yn gryfach o ran ei ystyr na ‘dilysrwydd’ (‘validity’). Yr hyn sy’n debygol yw na all yr egwyddor newydd weithio’n iawn oni fydd ynghlwm wrth ‘gynllun iaith’, ond nid yw hynny wedi ei brofi eto. Syniad newydd arall a gyflwynwyd gan y Ddeddf oedd y ‘cynllun iaith’. Y bwriad yw i hwn fod yn fodd i alluogi’r cyrff cyhoeddus a enwir yn y Ddeddf i drawsffurfio’r egwyddor ‘sail cydraddoldeb’ yn bolisi manwl ac ymarferol mewn cynllun lleol neu benodol o wasanaeth. Galwai’r Ddeddf ar y Bwrdd i lunio canllawiau statudol yn dynodi’r materion y dylid eu hadlewyrchu mewn cynllun iaith ‘cyn belled ag y bo’n briodol dan yr amgylchiadau ac yn rhesymol ymarferol’ (adrannau 5 a 12). Yng ngoleuni’r cyfyngiadau hyn, mynegwyd pryder mai adlewyrchu’r status quo y byddai’r cynllun iaith i raddau helaeth ac na welid gwelliannau sylweddol na buan ym mholisi iaith cyrff cyhoeddus. Calonogid eraill gan y ffaith fod y drefn o lunio cynllun iaith yn rhoi cyfle i’r Bwrdd orfodi cyrff cyhoeddus, pa mor anfoddog bynnag, i ddatblygu polisi iaith mwy cefnogol ar gyfer eu gweithrediadau yn y dyfodol. Nid yw methiant corff cyhoeddus i gyflawni ei ymrwymiadau dan ei gynllun iaith yn ddigon ynddo’i hun i beri iddo gael ei gosbi, ond gall fod yn achos cwyn gan y Bwrdd neu g{yn i’r Bwrdd (adran 18). Gallai hwnnw wedyn gynnal ymchwiliad ffurfiol (adran 17) a allai arwain at argymhelliad gan y Bwrdd i’r corff cyhoeddus weithredu i unioni’r cam. Pe byddai’n methu gweithredu yn unol â’r argymhelliad, gallai’r Bwrdd gyfeirio’r mater i sylw’r Ysgrifennydd Gwladol (adran 20). Gallai yntau roi cyfarwyddyd i’r corff cyhoeddus, a phe bai’n gwrthod cydymffurfio, gallai, yn ôl ei ddymuniad, wneud cais i’r llys am orchymyn cydymffurfiaeth. Ni all neb ond yr Ysgrifennydd Gwladol alw ar wasanaeth y llys. Amser a ddengys i ba raddau y bydd y drefn, cwyn / ymchwiliad ffurfiol / argymhelliad / cyfarwyddyd, yn darparu peirianwaith effeithiol. Yr oedd y Ddeddf yn ail-ddeddfu bod hawl ddiamod i ddefnyddio’r Gymraeg yn y llysoedd. Yn ychwanegol, awdurdodwyd yr Arglwydd Ganghellor i lunio rheolau ar gyfer defnyddio dogfennau Cymraeg mewn gweithrediadau cyfreithiol. Diddymwyd darpariaethau 1942 a 1967 a hawliai gadw cofnodion llys yn Saesneg, a diddymwyd hefyd ragdybiaeth 1967 mai’r Saesneg fyddai drechaf pe digwyddai unrhyw anghysondeb rhwng testun Cymraeg a thestun Saesneg. Ymdrechwyd yn galed yn y Senedd i gryfhau ac i ehangu cwmpas y ddeddfwriaeth newydd, ond bychan iawn fu dylanwad y gwrthbleidiau. Yr oedd y llywodraeth yn bendant yn erbyn unrhyw welliannau a fyddai’n newid y Mesur mewn unrhyw fodd o bwys. O ganlyniad, nid oedd Deddf 1993 yn cynnwys nifer o faterion allweddol a oedd yn ymwneud ag egwyddor bwysig: er bod y ffin rhwng y sector cyhoeddus a’r sector preifat yn aneglur ar ôl 1979, cyfyngwyd gweithredu’r Ddeddf i’r cyrff cyhoeddus yn unol â’r diffiniad yn adran 6 (1), gan adael allan, felly, y corfforaethau cyhoeddus a breifateiddiwyd; nid oedd yn datrys y gwrthdrawiad

237

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

238

posibl rhwng amod cyflogaeth sy’n gofyn am hyfedredd ieithyddol a’r darpariaethau hynny yn Neddf Cysylltiadau Hiliol 1976 rhag camwahaniaethu; nid oedd yn rhoi hawl i barti y clywir ei achos yn Gymraeg neu’n sylweddol yn Gymraeg fynnu cael y prawf gerbron rheithgor Cymraeg ei iaith; ac nid oedd yn rhoi hawl i unigolyn hawlio neu adfer iawndal am iddo ddioddef colled yn sgil tor-darpariaeth cynllun iaith. Ond y prif achos unigol o bryder oedd fod y llywodraeth wedi gwrthod corffori ‘cymal pwrpas’ a fyddai’n datgan bod y Gymraeg yn iaith swyddogol yng Nghymru.118 Byddai mabwysiadu cymal o’r fath wedi bod yn fynegiant o statws cyfansoddiadol uchel yr iaith. Byddai wedi rhoi pwrpas pendant i’r Ddeddf a phe codai amheuaeth ynghylch gweithredu unrhyw un o’i darpariaethau, byddai wedi gosod arweiniad i’r adran weithredol a’r llysoedd. Cafwyd lobïo egnïol o du awdurdodau cyhoeddus, eglwysi a mudiadau gwirfoddol yn galw am gorffori datganiad ‘iaith swyddogol’ yn y Mesur. Gosodwyd gwelliannau priodol gerbron y ddau D}, ond sicrhaodd y llywodraeth mai eu trechu a gâi’r rheini. Yr oedd ymateb y llywodraeth yn dipyn o syndod. Honnai’r Prif Weinidog a’r gweinidogion fod gwelliannau o’r fath yn ddianghenraid gan fod y Gymraeg eisoes yn iaith swyddogol yng Nghymru. ‘We believe’, meddai John Major yn Nh}’r Cyffredin ar 13 Gorffennaf 1993, ‘Welsh already enjoys official status in Wales.’ Nid oedd yr honiad hwn yn argyhoeddi, gan nad oedd yn cyfateb i’r sefyllfa ym mywyd Cymru. Ond os oedd dadl y Prif Weinidog yn gywir, paham na ellid cynnwys yr egwyddor yn y Mesur? Daeth Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 i rym ym mis Rhagfyr 1993. Er ei bod hi’n rhy gynnar inni farnu’n bendant ynghylch ei heffaith a’i dylanwad, dichon mai hon fydd y bwysicaf o’r tair Deddf ddiwygiadol yn ymwneud â’r iaith Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif. Er gwaethaf y rhwystrau dwfn a’r diffyg dealltwriaeth a geid yn Whitehall, yn ogystal â’r syrthni a hyd yn oed y gwrthwynebiad a fodolai ymhlith llu o swyddogion ac aelodau cyrff cyhoeddus yng Nghymru, bu symudiad sylweddol iawn yn ystod yr ugeinfed ganrif i adfer yr iaith Gymraeg i’w phriod le fel iaith genedlaethol Cymru. Ar ddechrau’r ganrif yr oedd ei statws yn ddibynnol ar ddisgresiwn. Erbyn diwedd y ganrif yr oedd ganddi statws cyfreithiol ar sail cyfartal â’r Saesneg. Gellid ystyried bod ei safle wedi newid o fod yn un o amarch a dibyniaeth ar oddefiad anstatudol i fod yn un o fri yn seiliedig ar gyfreithlondeb statudol. Hwyrach fod y symudiad hwn yn rhan o ddarlun ehangach, ond camsyniad fyddai tybio i’r trawsnewid fod yn esmwyth a dirwystr. Bu’n rhaid brwydro amdano. Fe’i hyrwyddwyd gan ddyrnaid o ddeallusion, ynghyd â dyfalbarhad dyfeisgar cenedlaethau o ddiwygwyr, a hynny ar gryn gost iddynt eu hunain ar brydiau.

118

Am ystyr y ‘cymal pwrpas’, gw. The Preparation of Legislation: Report of a Committee appointed by the Lord President of the Council (London, 1975) (PP 1974–5 (Cmnd. 6053) XII), tt. 62–3.

6 Agwedd y Pleidiau Gwleidyddol tuag at yr Iaith Gymraeg J. GRAHAM JONES

YM 1866 honnodd John Thaddeus Delane yng ngholofnau’r Times mai ‘melltith ar Gymru’ a rhwystr i lwyddiant a ffyniant blynyddoedd pur oludog oes Victoria oedd parhad yr iaith Gymraeg.1 Mewn gwirionedd, er y llwyddiant cymharol a gafwyd erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg o ran sefydlu’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg, ni chafwyd yr un llewyrch ym meysydd gweinyddiaeth, y gyfraith a masnach. Yn wir, honnwyd bod y Cymry ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn gyndyn iawn i ymladd dros eu hiawnderau ieithyddol.2 Er bod y Cymry Cymraeg yn fwy niferus o lawer na’r Ymneilltuwyr, câi hawliau cyfiawn y siaradwyr Cymraeg eu hanwybyddu bron yn gyfan gwbl yn ystod yr ymgyrch i ddatgysylltu’r ‘Eglwys estron’. Prin oedd y colofnau Cymraeg a ymddangosai yn y South Wales Daily News, papur newydd dyddiol Rhyddfrydol Caerdydd. Hyd ei dranc ym 1928 braidd yn ddi-fflach ydoedd o’i gymharu â chyhoeddiad mwy bywiog y papur newydd Ceidwadol, y Western Mail. Er bod y Blaid Ryddfrydol wedi ei sefydlu ei hun fel y blaid a gynrychiolai Gymru ac fel cyfrwng i’w hymwybyddiaeth genedlaethol, ni wnâi unrhyw ymdrech benodol i hyrwyddo’r iaith Gymraeg.3 Yr oedd arwyddocâd gwleidyddol arbennig yn perthyn i’r gostyngiad trawiadol yn niferoedd y Cymry uniaith rhwng 1891 a 1911 a’r cynnydd yn y boblogaeth ddwyieithog, yn enwedig yn yr ardaloedd ar hyd arfordir y de a’r gogleddddwyrain. Gwelwyd mabwysiadu agweddau newydd o ganlyniad i’r trawsnewid yng nghyfansoddiad ieithyddol Cymru. Tybid bod cyfiawnhad cryf dros roi blaenoriaeth i’r Saesneg mewn gweithgareddau lleol ac nad oedd mwyach angen cwmpas eang o lenyddiaeth yn Gymraeg ar bob pwnc oherwydd bod y deunydd a gyhoeddid yn Saesneg o fewn cyrraedd y boblogaeth gyfan bron. Ofnid bod yr iaith Gymraeg yn cael ei thanseilio yn ddyddiol yng nghymoedd diwydiannol Morgannwg a Mynwy gan ddylanwadau Seisnig. Y pennaf o’r rheini oedd 1 2 3

The Times, 8 Medi 1866. Janet Davies, The Welsh Language (Cardiff, 1993), t. 52. Kenneth O. Morgan, ‘The New Liberalism and the Challenge of Labour: The Welsh Experience, 1885–1929’, CHC, 6, rhif 3 (1973), 290.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

240

dylanwad y mewnfudwyr a ddaethai i’r cymoedd i chwilio am waith a hefyd ddylanwad y dechnoleg ddiwydiannol newydd. Law yn llaw â’r twf sydyn ym mhoblogaeth Maes Glo De Cymru daeth sosialaeth, undebaeth lafur a gwleidyddiaeth lafur i’r amlwg fel grymoedd pwerus. Yn sgil streic faith a chwerw y glowyr ym 1898, sefydlwyd Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac, ym 1900, etholwyd J. Keir Hardie yn AS y Pwyllgor Cynrychiolaeth Lafur ym Merthyr Tudful. Merthyr oedd canolbwynt y gwrthdaro diwydiannol ar y pryd a byddid yn ei ddisgrifio maes o law fel ‘hotbed of anticapitalist and syndicalist propaganda’.4 Denwyd llawer o Gymry dosbarthgweithiol i ymuno ag undebau llafur Prydeinig nad oedd ganddynt unrhyw gydymdeimlad â materion penodol Gymreig, gan gynnwys yr iaith Gymraeg. Yn wir, ystyrid y Gymraeg gan rai yn gyfrwng a allai rannu’r gymdeithas a thanseilio’r delfrydau a goleddid am undeb a brawdgarwch. Yng ngeiriau’r nofelydd Gwyn Thomas: ‘The Welsh language stood in the way of our fuller union and we made ruthless haste to destroy it. We nearly did.’5 Yn ei hunangofiant, honnodd Wil Jon Edwards, brodor o Aberdâr, yr ystyrid yr athroniaeth sosialaidd newydd yn bennaf oll yn ffrwyth ‘syniadau Seisnig’.6 Gan fod y llinyn a gysylltai Ryddfrydiaeth wleidyddol, Ymneilltuaeth grefyddol a’r iaith Gymraeg mor dynn, tybid y byddai cefnu ar unrhyw un o’r tri yn arwain o reidrwydd at ymwrthod â’r tri yn gyfan gwbl. Tra buasai’r iaith Gymraeg yn y gorffennol yn ddolen gyswllt rhwng Rhyddfrydiaeth ac Ymneilltuaeth, yr oedd y Blaid Lafur ifanc fwyfwy yn gartref gwleidyddol naturiol i radicaliaid Cymru. Yr oedd yn fudiad a ymfalchïai yn ei gysylltiadau rhyngwladol a chosmopolitaidd, a châi ei gyfrif fwyfwy yn fudiad seciwlar, Saesneg ei iaith. Er i Keir Hardie ei gyflwyno ei hun i etholwyr Merthyr Tudful fel ‘a Welsh nationalist’7 ac er i gynhadledd y Blaid Lafur ym 1918 ddadlau o blaid cynulliadau statudol annibynnol ar gyfer yr Alban, Cymru a Lloegr,8 ni roes y Blaid Lafur ifanc fawr o sylw i’r iaith Gymraeg. Seisnig iawn oedd dylanwad ac ethos yr efengyl sosialaidd a ysgubai drwy dde Cymru ar drothwy’r Rhyfel Byd Cyntaf. Yr oedd y llyfrau ar silffoedd llyfrgelloedd y glowyr yn adlewyrchu hyn: cyfrolau niferus ar athroniaeth, economeg, gwleidyddiaeth a hanes cymdeithasol a’r rheini bron yn ddieithriad yn Saesneg eu hiaith. Pan ddaeth Llais Llafur, y papur dylanwadol ac eang ei gylchrediad a gyhoeddid yn Ystalyfera yng nghanol Cwm Tawe Cymraeg ei iaith, o’r wasg gyntaf ym 1898, yr oedd tua 85 y cant o’i gynnwys yn Gymraeg. Chwarter canrif yn ddiweddarach, hwn oedd y prif bapur newydd Llafur yng 4

5 6 7

8

LlGC, Papurau Thomas Jones, llythyr gan Thomas Jones at Neville Chamberlain, 13 Awst 1920 (copi). Gwyn Thomas, A Welsh Eye (London, 1964), t. 103. Wil Jon Edwards, From the Valley I Came (London, 1956), t. 36. Kenneth O. Morgan, ‘The Merthyr of Keir Hardie’ yn Glanmor Williams (gol.), Merthyr Politics: The Making of a Working-Class Tradition (Cardiff, 1966), t. 70. Cynnig XIII ar ‘Ddatganoli Cyfansoddiadol’ (‘Constitutional Devolution’), Report of the Eighteenth Annual Conference of the Labour Party (London, 1918), t. 70.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Nghymru,9 ond erbyn hynny fe’i gelwid yn Labour Voice a chyfyngid y cyfraniadau Cymraeg i ambell golofn achlysurol. Yr oedd y Rhondda Socialist, a gyhoeddwyd gyntaf ym 1912, yn bapur Saesneg gan mwyaf, ac yr oedd ei olygyddion yn fwy na pharod i daflu eitemau Cymraeg o’r neilltu pe deuai gormod o ddeunydd i law. Yn bur anaml bellach y cynhaliai’r Blaid Lafur a’r undebau llafur gyfarfodydd drwy gyfrwng y Gymraeg. Ni roesai Rhyddfrydwyr Cymru fawr o sylw i hyrwyddo’r iaith Gymraeg; eu prif ddiddordebau hwy oedd crefydd, addysg, dirwest ac, yn bennaf oll, efallai, hyrwyddo eu huchelgais personol. Mynegent eu gwladgarwch Cymreig drwy gyfrwng arddangosiadau o barch tuag at y Frenhiniaeth a llwyddiannau’r Ymerodraeth Brydeinig. Yr oedd hyn oll yn wrthun i aelodau’r Blaid Lafur Annibynnol (yr ILP) yng Nghymru a ymfalchïai yn nhwf a grym dosbarth gweithiol Cymru a datblygiad sefydliadau democrataidd newydd. Penderfynodd Cynhadledd Flynyddol yr ILP, a ddaeth ynghyd ym 1911, y dylid uno’r holl ganghennau yn uned weinyddol a’i galw nid wrth yr enw Plaid Lafur Annibynnol Cymru (the Welsh ILP) ond yn hytrach yn ‘Division 8’. Yr oedd asiantwyr y glowyr, gw}r megis Charles Stanton yn Aberdâr, David Watts Morgan yn y Rhondda a Vernon Hartshorn ym Maesteg, yn gwbl ymrwymedig i’r Blaid Lafur Brydeinig ac yr oedd y pwyslais newydd hwn yn ernes fod gwleidyddiaeth gonsensws yr hen ‘Lib-Lab’ yn ymddatod. Eto i gyd, ymhlith cefnogwyr Mesur E. T. John ar Lywodraeth Cymru, mesur unigryw a gyflwynwyd gerbron T}’r Cyffredin ym mis Mawrth 1914, yr oedd dau o brif hyrwyddwyr Ffederasiwn Glowyr De Cymru. Y naill oedd y llywydd, William Brace, a’r llall oedd yr ysgrifennydd cyffredinol, Thomas Richards.10 Yr oedd ymgyrch ddi-fudd John dros ymreolaeth, serch hynny, yn drwm dan ddylanwad traddodiad Cymru Fydd. Senedd San Steffan oedd ei chanolbwynt a cheisiwyd ennyn cefnogaeth a chydweithrediad yr Albanwyr. Yn ôl John, byddai Senedd i Gymru yn ateb i broblemau cymdeithasol ac economaidd y wlad. Ni soniwyd dim, fodd bynnag, am ddimensiwn ieithyddol neu ddiwylliannol yn ei ymgyrch ac ychydig o sylw a roddwyd i dystiolaeth cyfrifiad 1911. Ymosododd yr Ambrose Bebb ifanc, cyn-olygydd Y Wawr, ar y Mesur hwn, gan ddadlau y dylai’r Gymraeg gael ei hystyried o leiaf yn gyfartal â’r Saesneg drwy ganiatáu statws swyddogol iddi.11 Dirmygid ymdrechion taer John hefyd gan ‘syndicalwyr’ cymoedd de Cymru a dybiai y byddai Senedd Gymreig yn sefydliad elitaidd, bourgeois. Fel yr ysgrifennodd ‘Llafurwr’ ym mhapur newydd y Rhondda Socialist ym 1912:

9

10 11

Robert Griffiths, Turning to London: Labour’s Attitude to Wales, 1898–1956 (dim man cyhoeddi, [1980]), t. 5. J. Graham Jones, ‘E. T. John and Welsh Home Rule, 1910–14’, CHC, 13, rhif 4 (1987), 453–67. W. Ambrose Bebb, ‘The Welsh Home Rule Bill’, The Welsh Outlook, VI, rhif 5 (1919), 136–7.

241

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

242

Gair mawr rhyw bobl heddyw ydyw Cenedlaetholdeb Cymreig . . . Beth ydyw? Beth a olyga i weithwyr Cymru? Pa fodd y mae yn cyfarfod ag anesmwythyd y werin a’i chri am well amodau bywoliaeth? Yn mha le y saif Plaid Llafur yn ei pherthynas a’r peth? etc. Cydnabyddwn nad ydym yn glir ar y pwnc hwn.12

Nid oedd agwedd aelodau seneddol Rhyddfrydol yn y cyfnod cyn y Rhyfel Byd Cyntaf fawr gwell ychwaith. Ychydig o awydd ymladd dros ymreolaeth i Gymru na thros ennill statws swyddogol i’r iaith Gymraeg a amlygid gan y dosbarthiadau proffesiynol a masnachol a oedd yn asgwrn cefn i’r Blaid Ryddfrydol. Câi hyd yn oed Lloyd George, nad oedd neb yn amau ei Gymreictod,13 ei feirniadu am ei ddiffyg diddordeb ymddangosiadol mewn materion Cymreig. Eto i gyd, yn y rhan fwyaf o Gymru croesawyd ei ddyrchafiad i frig gwleidyddiaeth ym mis Rhagfyr 1916 gyda’r fath orfoledd fel y gwnaed i bobl anghofio erchyllterau’r Rhyfel Byd Cyntaf. Collwyd cenhedlaeth gyfan o siaradwyr Cymraeg brodorol, cynifer ag ugain mil o bobl o bosibl, yn ystod y Rhyfel Mawr. Diau mai’r mwyaf adnabyddus ohonynt oedd Ellis Humphrey Evans (Hedd Wyn), y bardd o fugail o Drawsfynydd, a laddwyd ar faes y gad ym 1917. Gyda dyfodiad y rhyfel hefyd daeth ymyrraeth y wladwriaeth – a dylanwad yr iaith Saesneg yn sgil hynny – yn fwyfwy amlwg ym mywyd y Cymro cyffredin. Yng ngeiriau A. J. P. Taylor: ‘Until August 1914 a sensible, law-abiding Englishman could pass through life and hardly notice the existence of the state, beyond the post office and the policeman.’14 Ond yn sgil yr ehangu gorwelion a ddigwyddodd yn ystod blynyddoedd y rhyfel, cafodd miloedd o Gymry ifainc gyfle i fentro y tu hwnt i Gymru am y tro cyntaf erioed, a phrofi yn ffosydd Fflandrys a Ffrainc fyd tra gwahanol i’w broydd genedigol. Yn ystod y blynyddoedd wedi’r rhyfel, chwalwyd consensws y Rhyddfrydwyr, tanseiliwyd optimistiaeth yr Ymneilltuwyr, a gwelwyd yr arwyddion cyntaf o’r anghydbwysedd diwydiannol ac economaidd a ragflaenai’r dirwasgiad mawr. Ychydig o fudd a ddaeth drwy werthu rhannau o’r ystadau mawrion – canolfannau Seisnigrwydd er yr unfed ganrif ar bymtheg – ac ofnid bod cymunedau gwledig wedi eu tynghedu i ddioddef anrhaith y dirwasgiad a’r diboblogi. Ym 1919, gan rag-weld yr argyfwng diwylliannol a oedd ar ddigwydd, cyhoeddodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ddatganiad ffurfiol o blaid ymreolaeth a mabwysiadu tactegau mwy grymus wrth bwyso am gydnabyddiaeth i’r iaith Gymraeg. Yn etholiad cyffredinol Tachwedd 1922 bu’r Undeb yn gyfrifol am ddosbarthu holiaduron ymhlith ymgeiswyr yng Nghymru yn gofyn a oeddynt o blaid ymreolaeth i Gymru a hybu’r Gymraeg mewn ysgolion, yn y gwasanaeth sifil ac yn y Senedd. Atebodd pedwar ymgeisydd ar hugain yn gadarnhaol ac un yn nacaol, ond ni chafwyd ymateb o gwbl gan y rhan 12 13 14

Rhondda Socialist, 14 Medi 1912. Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 139. A. J. P. Taylor, English History, 1914–1945 (Harmondsworth, 1970), t. 25.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

fwyaf ohonynt.15 Yr oedd yr Undeb, fe ymddengys, yn brwydro mewn diffeithwch gwleidyddol, ac yn ystod y blynyddoedd yn union wedi’r rhyfel nid elwodd y Gymraeg ddim o’r ymgyrchu llugoer o blaid rhywfaint o ymreolaeth ar ffurf Senedd i Gymru neu benodi Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru.16 Mewn erthygl nodedig yn y cyfnodolyn gwladgarol, The Welsh Outlook, ym 1919, disgrifiwyd aelodau seneddol Cymru gan Watkin Leyshon fel ‘an undisciplined mob of time-servers and office-seekers’.17 Tristwch ac anobaith oedd ymateb cefnogwyr yr iaith pan ddatgelodd y dystiolaeth a gasglwyd ar gyfer cyfrifiad 1921 fod canran y siaradwyr Cymraeg wedi gostwng i 37.1 y cant. Am y tro cyntaf, dangosodd y canlyniadau ddirywiad absoliwt o 55,271 yn nifer y siaradwyr Cymraeg er y cyfrifiad blaenorol ym 1911. Dirywio’n ddifrifol hefyd yr oedd niferoedd y Cymry uniaith. Er bod rhywfaint o amheuaeth yngl}n â chywirdeb y cyfrifiad,18 yr oedd y canlyniadau terfynol yn bur ddigalon. I genedlaetholwyr megis W. Ambrose Bebb, yr oedd yr argoelion ar gyfer yr iaith Gymraeg yn ddu: ‘One fact faces [the Welshman], and stares him in the eyes. And that is that the number of those able to speak Welsh is decreasing. Slowly perhaps; but surely for all that.’19 Yr oedd W. Morgan Watkin, Athro’r Ffrangeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd, yr un mor bryderus yngl}n â dyfodol y Gymraeg. Mewn cynllun beiddgar anogodd lansio ymgyrch i fynnu cydraddoldeb i’r Gymraeg a’r Saesneg ar sail deddfwriaeth a oedd eisoes yn bodoli gogyfer â’r ieithoedd Saesneg ac Affricaneg yn Ne Affrica: Dylai fod y ddwy iaith a leferir yng Nghymru yn meddu cyfartal hawl i’w harfer yn yr ysgolion, yn adrannau gweinyddol gwlad, ym mharatoad, yn nadleuad ac yng nghyhoeddiad pob cyfraith a phob rheol a gosodiad y byddis yn eu llunio er budd Cymru. Dylid trefnu sefydliadau addysgol Cymru yn y fath fodd fel y gallo pob disgybl dderbyn rhan sylweddol o elfennau ei addysg yn ei iaith naturiol ef ei hun.20

Galwodd ar genedlaetholwyr i beidio â rhoi gormod o bwyslais ar ddelfrydau rhy uchelgeisiol ar gyfer yr iaith: Goreu po gyntaf, yn fy ngolwg i, yr ymwrthodo pob diwygiwr â’r gredo fod yn ddichon ar yr unfed awr ar ddeg yr ydym yn byw ynddi wneuthur y Gymraeg yn unig iaith swyddogol Cymru o dan Ymlywodraeth . . . Byddai ymgais benderfynol i

15 16

17 18 19

20

Gerald Morgan, The Dragon’s Tongue: The Fortunes of the Welsh Language (Cardiff, 1966), tt. 58–9. J. Graham Jones, ‘E. T. John, Devolution and Democracy, 1917–24’, CHC, 14, rhif 3 (1989), 439–69. Watkin Leyshon, ‘Honour and Honours’, The Welsh Outlook, XI, rhif 2 (1919), 31. Baner ac Amserau Cymru, 1 Mai 1924. Dyfynnwyd yn D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925–1945: A Call to Nationhood (Cardiff, 1983), t. 73. Morgan Watkin, ‘Polisi Ieithyddol i Gymru’, Y Geninen, XLI, rhif 1 (1923), 19.

243

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

244

wneuthur Cymraeg yn unig iaith swyddogol Cymru yn ddigon i rannu’r wlad fel y rhannwyd Iwerddon ar bwnc arall.21

Er i strategaeth uchelgeisiol Watkin ennill sêl bendith Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, tybiai Bebb na fyddai’r strategaeth yn llwyddo oni chynhwysid ynddi elfen o orfodaeth (fel y ceid eisoes mewn gwledydd eraill).22 I Saunders Lewis, yntau, yr oedd yr iaith yn gwbl allweddol i ffyniant y traddodiad Cymreig: Ffrwyth cymdeithas yw iaith, peth hanfodol i wareiddiad, a thrysorfa holl brofiadau ac atgofion cenedl. Hi sy’n cadw dychmygion a dyheadau a breuddwydion y genedl, ac yn eu trysori mewn llenyddiaeth. Hyhi sy’n cadw atgof y genedl, ei gwybodaeth am ei dechreu, ei hieuenctid, ei blinderau a’i helbulon a’i buddugoliaethau, – y cwbl sy’n cyfansoddi hanes cenedl.23

Seiliwyd y rhaglen a fabwysiadwyd gan Y Mudiad Cymreig, mudiad newydd a ffurfiwyd ym 1924, ar werthoedd Bebb a Lewis.24 Yr oedd cenedlaetholwyr pybyr megis Saunders Lewis a W. Ambrose Bebb yn argyhoeddedig na ddeuai unrhyw fantais na lles i’r iaith Gymraeg drwy gyfrwng na’r Blaid Ryddfrydol na’r Blaid Lafur. Yn sgil methiant y gynhadledd Ryddfrydol yn Amwythig ym mis Mawrth 1922, cyfarfod a ddisgrifiwyd fel ‘fiasco . . . uninstructed and degenerate beyond words’,25 nid oedd gan y Rhyddfrydwyr gwantan unrhyw hygrededd mwyach o ran materion yn ymwneud â Chymru. Pan ddiswyddwyd Lloyd George ychydig fisoedd yn ddiweddarach, tasg hawdd oedd hi i’r Blaid Lafur geisio gwisgo amdani y fantell a ddiosgwyd ganddo ef. Yn fuan wedyn, mewn colofn olygyddol feiddgar yn dwyn y teitl ‘Labour and Nationalism’, honnodd y Labour Voice: ‘There is no national cause of which the Labour Party is not the natural champion. The Welsh language, Welsh education, the Eisteddfod, Welsh literature, are in safer keeping with Labour than with Liberalism or Toryism.’26 Yn eisteddfod gadeiriol Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg a gynhaliwyd yn Aberpennar ym mis Mai 1923, bu Morgan Jones, AS Llafur Caerffili ac un o hoelion wyth yr ILP,27 yn flaenllaw yn yr ymgyrch i wahardd defnyddio’r Saesneg yng ngweithgareddau’r {yl. Bu’r rheol Gymraeg newydd yn destun dadlau a chynnen ac ymosododd y 21 22 23 24 25 26 27

Ibid., 19–20. W. Ambrose Bebb, ‘Achub y Gymraeg: Achub Cymru’, Y Geninen, XLI, rhif 3 (1923), 122. Baner ac Amserau Cymru, 6 Medi 1923. Davies, The Welsh Nationalist Party, tt. 35–8. The Welsh Outlook, IX, rhif 5 (1922), 103–4. Labour Voice, 20 Ionawr 1923. Gw. Dylan Rees, ‘Morgan Jones, Educationalist and Labour Politician’, Morgannwg, XXXI (1987), 66–83; Keith Robbins, ‘Morgan Jones in 1916’, Llafur, 1, rhif 4 (1975), 38–43.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Western Mail yn ffyrnig ar y ‘Welsh Sinn Feiners’.28 Er i wleidyddion Llafur Cymreig amlwg megis T. I. Mardy Jones, AS Pontypridd, a Robert Richards, AS Wrecsam, ymateb drwy amddiffyn yr iaith Gymraeg, yr oedd eu diddordebau diwylliannol ac ieithyddol yn gwbl ar wahân i’w syniadau am wleidyddiaeth a’r economi. Yn ddiau yr oedd o leiaf hanner aelodau Ffederasiwn Glowyr De Cymru yn siarad Cymraeg yn feunyddiol yn ystod y 1920au, ond prin oedd y cyfeiriadau at fodolaeth yr iaith yng nghylchgrawn y Ffederasiwn, The Colliery Workers’ Magazine. Yn ôl datganiad a wnaed gan W. W. Henderson, ysgrifennydd Cyd-Adran Gyhoeddusrwydd Cyngres yr Undebau Llafur a’r Blaid Lafur, ac a gyhoeddwyd yn y Labour Voice ar drothwy etholiad cyffredinol mis Rhagfyr 1923: ‘Under a Labour Government every facility would be afforded for fostering the Welsh language.’29 Ond pan ddaeth llywodraeth Lafur leiafrifol i fodolaeth ychydig wythnosau yn ddiweddarach, yr unig gam a gymerwyd i’r cyfeiriad hwnnw oedd penodi pwyllgor ymchwil ar ddatganoli, a hynny, yn ôl y Prif Weinidog Ramsay MacDonald, AS Aberafan, er mwyn braenaru’r tir.30 Ymladdwyd etholiadau cyffredinol 1922, 1923 a 1924 ar sail materion a oedd yn bennaf oll yn Brydeinig eu natur. O blith yr 81 o ymgeiswyr yn y rhanbarthau Cymreig ym mis Rhagfyr 1923, dim ond 19 a aeth i’r drafferth i ymateb i holiadur a ddosbarthwyd gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg. Wrth gwyno, dywedwyd hyn gan ysgrifennydd yr Undeb, D. Arthen Evans: ‘Comparatively small consideration is given to Welsh questions and Welsh Nationalism at a general election . . . Wales and Welsh questions do not loom large in the political world at the present moment.’31 ‘Welsh politics’, cytunai’r South Wales News, ‘have been dormant, if not dead, for a quarter of a century.’32 Er cyhoeddi llenyddiaeth etholiadol yr ymgeiswyr Rhyddfrydol yng Nghymru yn Gymraeg, nid oedd un cyfeiriad ynddi at yr iaith Gymraeg.33 Pan syrthiodd y llywodraeth Lafur ymhen blwyddyn, gan arwain at etholiad cyffredinol arall, honnodd The Welsh Outlook: ‘at no election that we remember has so little 28 29 30 31 32

33

Western Mail, 24 Mai 1923. Labour Voice, 1 Rhagfyr 1923. Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 173, 2189–90 (21 Mai 1924). South Wales News, 7 Rhagfyr 1923. Ibid. Yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol 1923, ysgrifennodd D. Arthen Evans at E. T. John: ‘Y mae Cymru yn un a Lloegr yn wleidyddol. Nid oes fawr os dim son am dani yn yr etholiad hwn ac ni ddefnyddir fawr o Gymraeg ychwaith mewn cyfarfodydd.’ LlGC, Papurau E. T. John 4052, llythyr gan D. Arthen Evans at E. T. John, 1 Rhagfyr 1923. Yn ei ateb, nododd John fod hyn yn wir am dde Cymru ond bod y sefyllfa yn wahanol iawn yn y gogledd: ‘Er feallai na ddefnyddir y Gymraeg rhyw lawer yn eich cyffiniau chwi, y mae y pethau yn wahanol iawn yma yn y Gogledd, ac yr wyf yn deall y defnyddir y Gymraeg yn y Gogledd, yn Sir Aberteifi, ac mi gredaf yn Sir Gaerfyrddin. Yr oeddwn hefyd yn cynhal cyfarfodydd yn Gymraeg mewn cryn nifer o ardaloedd yn Mrycheiniog a Maesyfed.’ Ibid., 4053, llythyr gan E. T. John at D. Arthen Evans, 3 Rhagfyr 1923 (copi). Chris Rees, ‘The Welsh Language in Politics’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), t. 235.

245

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

246

attention been paid in Welsh constituencies to purely Welsh questions.’34 Gresynai eisoes, gyda pheth cyfiawnhad, fod gwleidyddiaeth cenedl y Cymry ar drai.35 Y mae’n amlwg fod gan gefnogwyr y Gymraeg le i ofidio a thystiai amlder y grwpiau cenedlaetholgar a ffurfiwyd gyda’r bwriad o gynnal yr iaith i hynny. Yn eu plith yr oedd Byddin yr Iaith36 a Chymdeithas Cymru Well, dan arweiniad William George, brawd Lloyd George.37 Ar y blaen yr oedd y Gymdeithas Genedlaethol Gymreig, neu ‘Y Tair G’ fel y’i gelwid, a ffurfiwyd yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, mor gynnar â 1921.38 Fe’i cyhuddwyd gan wasg de Cymru o ddynwared tactegau de Valera,39 ond llwyddodd y gymdeithas newydd hon i ennill parch ac edmygedd Saunders Lewis.40 Yng nghanol y pryder hwn am gyflwr cynyddol adfydus yr iaith a’r anobaith yngl}n â difaterwch a syrthni’r Blaid Ryddfrydol a’r Blaid Lafur y daeth Plaid Genedlaethol Cymru (Plaid Cymru yn ddiweddarach) i fodolaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli ym mis Awst 1925. Canlyniad uno dau fudiad oedd y blaid hon: y naill, Y Mudiad Cymreig a ffurfiwyd ym mis Ionawr 1924 ym Mhenarth, a’r llall, Byddin Ymreolwyr Cymru, gr{p a sefydlwyd ym mis Medi 1925 yng ngogledd Cymru gan H. R. Jones, gwerthwr ifanc o sir Gaernarfon, a oedd wedi ei gyfareddu gan ymgyrch y cenedlaetholwyr yn Iwerddon.41 O’r cychwyn, Saunders Lewis oedd damcaniaethwr mwyaf blaenllaw y mudiad ac ef a fu’n gyfrifol am lunio’r syniadau a fyddai’n sylfaen i athroniaeth y blaid newydd. Mynnai mai creu Cymru Gymraeg drwy ddefnyddio’r Gymraeg yn gyfrwng mynegiant awdurdodau lleol ac addysg a ddylai fod yn brif nod i Blaid Genedlaethol Cymru. Yr oedd hefyd yn benderfynol y dylai’r mudiad newydd fod yn gwbl annibynnol ar y pleidiau gwleidyddol eraill ac yn wir y dylai ymgeiswyr llwyddiannus mewn etholiadau seneddol ymwrthod â Senedd San Steffan.42 Ymddangosodd rhifyn cyntaf papur Cymraeg y Blaid, sef Y Ddraig Goch, ym mis Mehefin 1926. Bu’n rhaid aros tan 1932, wedi adolygiad cynhwysfawr ar bolisïau’r Blaid, i bapur Saesneg ei gyfrwng, y Welsh Nationalist, ymddangos. Yn ysgol haf gyntaf y Blaid a gynhaliwyd ym Machynlleth ym mis Awst 1926, dichon mai’r ddarlith fwyaf arwyddocaol a draddodwyd oedd ‘Egwyddorion Cenedlaetholdeb’ gan Saunders Lewis. Ynddi dadleuai y dylai’r Gymraeg gael ei gosod oruwch, yn hytrach na chyfuwch, ym meysydd addysg, llywodraeth a bywyd Cymru ac y dylai gael ei chydnabod yn 34 35 36 37 38 39 40 41

42

The Welsh Outlook, XI, rhif 11 (1924), 288. Ibid., X, rhif 3 (1923), 60. Baner ac Amserau Cymru, 6 Medi 1923. Ibid., 16 Awst 1923. J. E. Jones, Tros Gymru: J. E. a’r Blaid (Abertawe, 1970), t. 25. South Wales News, 11 Awst 1923. LlGC, Papurau Moses Gruffydd, llythyr gan Saunders Lewis at Moses Gruffydd, 14 Awst 1923. J. Graham Jones, ‘Forming Plaid Cymru: Laying the Foundations, 1923–26’, CLlGC, XXII, rhif 4 (1982), 427–61. LlGC, Archifau Plaid Cymru, llythyr gan Saunders Lewis at H. R. Jones, 1 Mawrth 1925.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

unig iaith swyddogol y wlad. Yr iaith, yn nhyb Lewis, oedd hanfod Cymreictod a hunaniaeth genedlaethol Cymru.43 Gwnaeth ei safiad digymrodedd yn hyn o beth yn gwbl eglur yn Canlyn Arthur (1938): ‘Drwg, a drwg yn unig, yw bod Saesneg yn iaith lafar yng Nghymru. Rhaid ei dileu hi o’r tir a elwir Cymru: delenda est Carthago.’44 Oherwydd y pwyslais hwn, materion deallusol, diwylliannol a moesol a âi â bryd y blaid ifanc hon yn hytrach na materion gwleidyddol. Yn rhyfedd ddigon, ni ddaeth hunanlywodraeth yn rhan o faniffesto swyddogol Plaid Genedlaethol Cymru tan 1932. Yr oedd nifer o’r ysgogiadau a arweiniodd at ffurfio Plaid Genedlaethol Cymru ym 1925 eisoes wedi dod i’r amlwg dair blynedd ynghynt pan sefydlwyd mudiad newydd i wasanaethu ieuenctid Cymraeg Cymru, sef Urdd Gobaith Cymru. Dyma fudiad a oedd wedi ei drwytho ym moesoldeb Cristnogaeth ac a geisiai ysbrydoli ieuenctid Cymru i garu eu hiaith a’u diwylliant brodorol.45 O’r dechrau, delfrydau gwladgarol oedd ysbrydoliaeth yr Urdd, ac ymgedwid rhag gwleidyddiaeth. Adeg ei sefydlu, safai Plaid Genedlaethol Cymru hithau ar wahân i’r prif bleidiau gwleidyddol yng Nghymru. Ar y blaen yr oedd y Blaid Lafur lewyrchus a lwyddasai i ennill cefnogaeth ardaloedd diwydiannol de Cymru a hefyd i fentro i etholaethau mwy gwledig eu natur. Yn ail yr oedd y Blaid Ryddfrydol a oedd eisoes wedi cilio i’w chadarnleoedd gwledig yng ngogledd a gorllewin y wlad. Ychydig o sylw o roesai’r ddwy blaid hyn i hawliau cenedlaethol Cymru, a llai fyth i ddyfodol yr iaith Gymraeg. Yr oedd rhyw ddeuoliaeth ryfedd yn agwedd y Blaid Lafur at faterion o’r fath yn ystod y 1920au. Ar y naill law, yr oedd ei haelodau seneddol (ac eithrio dyrnaid o gynrychiolwyr yr ILP megis Morgan Jones, Ramsay MacDonald ac R. C. Wallhead) ac, yn fwy felly, ei chynghorwyr a’i henaduriaid wedi eu trwytho yn yr hen draddodiad ‘Lib-Lab’. A hwythau’n Ymneilltuwyr rhonc (yr oedd nifer ohonynt yn ddiaconiaid ac yn bregethwyr lleyg), daethai’r rhan fwyaf ohonynt i fri yn y diwydiant glo a’r undebau llafur ac etholwyd llawer ohonynt yn asiantwyr glowyr ac atalbwyswyr yn Ffederasiwn Glowyr De Cymru. Yr oedd aelodau seneddol Llafur megis Vernon Hartshorn, Will John a William Jenkins, ac ychydig yn ddiweddarach, w}r mwy dylanwadol megis James Griffiths ac S. O. Davies, yn perthyn i’r traddodiad hwn. Gallent siarad a darllen Cymraeg yn rhugl ac ysgrifennent Gymraeg yn rheolaidd. Byddai rhai ohonynt yn eu galw eu hunain yn ‘Genedlaetholwyr Cymreig’ yn eu hanerchiadau a’u taflenni etholiadol dwyieithog. Ond, ar yr un pryd, rhoddai’r ‘sosialaeth newydd’ a ddaethai i’r 43

44 45

Ar athroniaeth wleidyddol Saunders Lewis, gw. Dafydd Glyn Jones, ‘His Politics’ yn Alun R. Jones a Gwyn Thomas (goln.), Presenting Saunders Lewis (Cardiff, 1973), tt. 23–78; Richard Wyn Jones, ‘Saunders Lewis a’r Blaid Genedlaethol’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XIV: Ysgrifau ar Hanes Cymru (Llandysul, 1999), tt. 163–92. Saunders Lewis, Canlyn Arthur: Ysgrifau Gwleidyddol (Aberystwyth, 1938), t. 59. Gwennant Davies, The Story of the Urdd 1922–72 (Aberystwyth, 1973); R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru (3 cyf., Aberystwyth, 1971–3).

247

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

248

amlwg yn sgil methiant streic gyffredinol Mai 1926 a chyfnod hir o gloi’r glowyr allan o’r pyllau glo fri ar gymedroldeb, parchusrwydd a chyfansoddiadaeth. Gobaith y Blaid Lafur oedd y gellid, trwy hyn oll, ynghyd â phwysleisio materion cymdeithasol ac economaidd, brofi ei bod yn blaid a oedd yn deilwng o lywodraethu ac yn fudiad a allai ennill ymddiriedaeth yr etholwyr. Yr oedd nifer o aelodau seneddol Llafur Cymru – James Griffiths, S. O. Davies, Aneurin Bevan, Ness Edwards a W. H. Mainwaring yn eu plith – wedi astudio yng Ngholeg Llafur Canolog Marcsaidd Llundain, sefydliad a gâi ei ariannu gan Undeb Cenedlaethol Gweithwyr y Rheilffyrdd ar y cyd â Ffederasiwn Glowyr De Cymru. Nod y sefydliad hwn oedd sicrhau bod gan y cyfryw weithwyr yr wybodaeth angenrheidiol i’w galluogi i gyflawni eu gorchwylion diwydiannol a gwleidyddol.46 O fewn ei faes llafur caeth nid oedd cyfle i astudio iaith, llenyddiaeth, hanes a diwylliant Cymru a’i dosbarth gweithiol, ac yr oedd unrhyw sôn am ranbartholdeb neu genedlaetholdeb yn gwbl annerbyniol. Pe bai Cynghrair Gwerin De Cymru (the South Wales Plebs League) – mudiad yr oedd cysylltiad agos rhyngddo a Noah Ablett a James Winstone – wedi llwyddo i sefydlu Coleg Llafur De Cymru ym 1909, gallai gwleidyddiaeth Lafur Gymreig fod wedi dilyn trywydd hollol wahanol – tebyg, efallai, i hanes y myfyrwyr a fynychai Goleg Llafur yr Alban. Dichon wedyn, yng ngeiriau Robert Griffiths, y byddai gwleidyddion Cymru wedi gallu cau eu llygaid i’r ‘socialist mirage fabricated by the obsessions with nationalisation and winning a majority in the English Parliament. The long line of sub-marxist British Parliamentarians, from Bevan through Michael Foot to Neil Kinnock, might never have begun’.47 Fel y digwyddodd hi, er i Gymry Cymraeg gael eu dyrchafu i uchel-swyddi dylanwadol wedi 1945, Prydain a gâi’r flaenoriaeth ganddynt uwch pob dim arall.48 Rhyw ffugio cefnogi achos yr iaith a wnaeth y gr{p bychan o aelodau seneddol Rhyddfrydol o Gymru a ddychwelwyd i’r Senedd tua diwedd y 1920au. Daeth diwedd ar gynrychiolaeth aelodau seneddol Rhyddfrydol ym Morgannwg a Mynwy wedi i Senedd 1924–9 ddod i ben. Nodweddwyd etholiad cyffredinol cyffrous 30 Mai 1929 yn anad dim gan ymgais Lloyd George i fynd i’r afael â phla diweithdra a’r problemau cymdeithasol ac economaidd cysylltiedig. Crynhowyd ei bolisi yn y ‘Llyfr Oren’ enwog, We Can Conquer Unemployment, a gyhoeddwyd ar drothwy’r etholiad. Cyhoeddwyd cyfieithiad o’r ddogfen bolisi hon gan y Cambrian News, Aberystwyth, dan y teitl Gallwn Goncro Diffyg Gwaith.49 Cefnogai’r maniffesto hwn nifer o daflenni Rhyddfrydol yn Gymraeg, megis Dylai Merched Votio i’r Rhyddfrydwyr a Rhowch y Ffermwyr yn Rhydd, ond yr oeddynt yn aml yn rhodresgar o ran arddull ac weithiau yn wallus o ran gramadeg 46

47 48 49

LlGC, Papurau James Griffiths A1/15, cyfrol wedi ei rhwymo gyda’r teitl ‘The Labour College, 1922’ ar y meingefn, t. 3. Griffiths, Turning to London, t. 21. Morgan, The Dragon’s Tongue, t. 60. Yr Herald Cymraeg, 30 Ebrill 1929.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

a chystrawen.50 Erbyn hynny, prin fod dimensiwn penodol Gymreig yn perthyn i wleidyddiaeth Ryddfrydol. Er i Lloyd George olynu Asquith fel arweinydd y Blaid ym 1926, Saeson oedd ei gynghorwyr a’i gyd-weithwyr agosaf. Cefnodd nifer o aelodau seneddol Rhyddfrydol Cymru ar ei bolisïau a’i addewidion. Ni chafwyd unrhyw newid arwyddocaol yn agwedd y pleidiau gwleidyddol at yr iaith Gymraeg yn ystod y 1930au. Dyma’r adeg y dirywiodd y Gymraeg yn enbyd yng nghymunedau dwyreiniol Maes Glo De Cymru – cadarnle adain wleidyddol Llafur – o ganlyniad i fudo ar raddfa fawr i Luton, Dagenham a threfi eraill. Yng nghyd-destun yr anrhaith a’r difrod a achoswyd gan y dirwasgiad, yr oedd y Gymraeg yn ymddangos yn fwyfwy amherthnasol. Erbyn canol y 1930au yr oedd y Saesneg yn ddiau wedi ennill y blaen arni fel cyfrwng ieithyddol y rhan fwyaf o’r gweithgareddau a drefnid gan y Blaid Lafur a’r undebau llafur, hyd yn oed yng ngogledd a gorllewin Cymru. Dwysawyd y duedd hon ymhellach gan ddadfeiliad y wasg Gymraeg a fuasai mor bleidiol i Lafur. Yng Ngwynedd cyhoeddwyd rhifyn olaf y newyddiadur dylanwadol, Y Dinesydd Cymreig, ym 1929, a’r un fu tynged Y Werin ym 1937. Crebachodd Llais Llafur, a fuasai yn ei anterth yn gynheiliad y mudiad Llafur Cymraeg yn ne Cymru, i fod yn daflen newyddion Saesneg ei chyfrwng a phrin ei thanysgrifwyr yng nghymoedd gorllewin Morgannwg. Fe’i hailfedyddiwyd yn Labour Voice ac, yn ddiweddarach, yn South Wales Voice, a bwriwyd yr elfennau gwleidyddol radicalaidd allan ohoni bron yn gyfan gwbl. Erbyn y 1930au newyddion lleol, diwylliannol a chrefyddol yn unig a geid yn Tarian y Gweithiwr a gyhoeddid yng nghanol y maes glo yn Aberdâr. Adlewyrchai ei deitl newydd, Y Darian, y cywasgu a fu ar ei gylchrediad a’i ddylanwad. Yr oedd pob papur Llafur Cymraeg wedi diflannu erbyn dechrau’r 1930au ac yr oedd hynny’n symbol o’r ffaith mai Seisnigo fwyfwy a wnâi iaith ac agwedd y bobl.51 Gwelwyd cynnydd pellach yn y duedd hon wrth i bapurau newydd o Lundain dreiddio i bob cwr o Gymru ac wrth i werthiant cyfnodolion a phapurau Cymraeg leihau. Bygythiad arall i ddyfodol y Gymraeg oedd poblogrwydd cynyddol y sinema o 1927 ymlaen a dechrau darlledu rhaglenni Saesneg o Gaerdydd ym 1923 ac o Abertawe ym 1924. Yr oedd y colledion difrifol yn nifer y siaradwyr uniaith Gymraeg hefyd yn arwyddocaol. Yn wyneb hyn oll, yr oedd y nod a roesai Saunders Lewis i Blaid Genedlaethol Cymru, sef diogelu Cymru uniaith Gymraeg, yn hollol anacronistig ac anymarferol. Beirniadodd R. T. Jenkins obsesiwn Lewis yngl}n â’r Cymry uniaith yn hallt: There are those among us who regret in particular the rapid shrinkage in the number of Welsh monoglots, whom they regard as essential to the preservation of the language – a view which, whether tenable or not in theory, is in practice rapidly becoming irrelevant. Isolation has undoubtedly preserved Welsh in the past. But nowadays, 50

51

J. Graham Jones, ‘The General Election of 1929 in Wales’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1980), II, tt. 474–6. Griffiths, Turning to London, t. 22.

249

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

250

universal teaching of English in the schools, English daily papers on every breakfasttable, a steady bombardment of Welsh ears, in the remotest recesses of the country, by English broadcast transmissions, have radically altered the conditions. Most Welshmen would agree that if Wales cannot be bilingual, it cannot be Welsh-speaking at all.52

Mynnai Lewis, fodd bynnag, anwybyddu’r fath feirniadaeth. Honnai mai prif nod ei Blaid oedd ‘tynnu . . . oddi wrth Gymry eu taeogrwydd ysbryd . . . tynnu oddi ar ein gwlad annwyl ni farc a gwarth ei choncwest’.53 Nid pawb o fewn y Blaid, serch hynny, a oedd yn cyd-fynd â’i syniadau, ac weithiau byddai rhai yn ei herio. Gwyrdrowyd y polisi o ymwrthod â Th}’r Cyffredin ym 1930. Wedi hynny, dadleuai D. J. Davies, cymeriad lliwgar a hanai o’r maes glo carreg, y dylai’r Blaid ymgyrchu’n frwd mewn cymunedau Saesneg yng Nghymru. Enillwyd cefnogaeth pobl ddylanwadol o ganlyniad i hynny. Fodd bynnag, drwy gydol y 1930au mudiad Cymraeg ei gyfrwng oedd Plaid Genedlaethol Cymru yn bennaf oll. Yn ystod hanner cyntaf 1938 gwerthwyd 7,000 o gopïau o’r Ddraig Goch bob mis ar gyfartaledd, ond ni lwyddwyd i werthu mwy na 2,000 o gopïau o’r Welsh Nationalist.54 Penllanw gweithgareddau’r Blaid yn y 1930au oedd penderfyniad Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams i losgi ysgol fomio’r Awyrlu ym Mhenyberth, ger maes awyr Penrhos, ym Mhenrhyn Ll}n. Enynnwyd diddordeb y cyhoedd ymhell y tu hwnt i rengoedd y Blaid Genedlaethol gan yr achosion llys a ddilynodd hynny. Anfonwyd y tri llosgwr i sefyll eu prawf gerbron Brawdlys Caernarfon, ond pan drosglwyddwyd yr achos i’r Old Bailey honnwyd y câi’r diffynyddion eu profi gan ‘gyfraith, iaith a moesoldeb estron’.55 Bu’r modd y dyfarnwyd y tri yn ‘euog’, eu carcharu yn Wormwood Scrubs a’u dychweliad buddugoliaethus i Gymru yn fodd i ddwyn sylw at statws israddol y Gymraeg ym myd y gyfraith. Yn sgil y cefnu symbolaidd ym Mhenyberth ar y traddodiad Cymreig o beidio â gwrthwynebu’r drefn, troes nifer o aelodau cyffredin y Blaid Genedlaethol at weithredu di-drais. Yng nghynhadledd y Blaid yn Y Bala ym 1937 mabwysiadwyd cynnig y dylid sefydlu ‘mudiad anghydweithredol’ i ymgyrchu o blaid dyrchafu statws y Gymraeg. Gwynfor Evans, myfyriwr ifanc huawdl o Rydychen, oedd y prif siaradwr yn y gynhadledd.56 Cyn hir yr oedd aelodau mwy blaengar y Blaid yn pwyso am ddefnyddio’r Gymraeg ar bob achlysur posibl, gan wasgu ar aelodau’r pwyllgor gwaith i wrthod llenwi ffurflenni swyddogol Saesneg neu i’w llenwi yn

52

53 54 55 56

R. T. Jenkins, ‘The Development of Nationalism in Wales’, The Sociological Review, XXVII, rhif 2 (1935), 180–1. Dyfynnwyd yn John Davies, Hanes Cymru (London, 1990), t. 567. LlGC, Archifau Plaid Cymru, Adroddiad Blynyddol 1938. The Welsh Nationalist, VI, rhif 1 (1937), 1. Y Ddraig Goch, XI, rhif 9 (1937), 1.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Gymraeg.57 Cytunodd y pwyllgor gwaith i gefnogi ymgyrch peidio â thalu treth incwm ac apeliwyd am ragor o syniadau cyffelyb.58 Llosgi’r ysgol fomio ym Mhenyberth a’r sylw a roddwyd wedi hynny i statws cyfreithiol israddol yr iaith Gymraeg a fu’n rhannol gyfrifol am y penderfyniad i drefnu deiseb fawr i’w chyflwyno i’r Senedd yn galw am ddiwygiadau. Lansiwyd y mudiad gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd ym 1938.59 Ffurfiwyd pwyllgorau sirol ledled Cymru, gwnaed ymdrech fawr i godi arian, a chyhoeddwyd casgliad sylweddol o lenyddiaeth ddwyieithog a’i dosbarthu. Ar derfyn yr ymgyrchu, ym mis Gorffennaf 1941 cyflwynwyd deiseb hirfaith i’r Senedd yn cynnwys oddeutu 365,000 o enwau, gan gynnwys 30 o’r 36 o aelodau seneddol Cymreig. Galwai’r ddeiseb am Ddeddf Seneddol a fyddai’n rhoi i’r Gymraeg statws ‘yn unfraint â’r Iaith Saesneg’ ym mhob agwedd ar weinyddiaeth y gyfraith a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Canlyniad yr ymgyrchu dwys oedd Deddf Llysoedd Cymru 1942. Deddf hynod o siomedig ydoedd a roddai i dyst yr hawl i gyflwyno ei dystiolaeth mewn llys barn yn Gymraeg os tyngai lw y byddai dan anfantais pe’i gorfodid i ddefnyddio’r Saesneg. O hynny ymlaen telid y gost o gael cyfieithwyr o gronfeydd arian cyhoeddus yn hytrach na chan y carcharor neu’r tyst.60 Buddugoliaeth wag oedd hon i bob pwrpas ac enynnodd lawer o siom a chwerwder. Erbyn i’r cynnwrf gyrraedd ei benllanw, fodd bynnag, yr oedd nifer o ffactorau yn bygwth bwrw pwnc yr iaith i’r cysgodion: gorfodaeth filwrol, dylanwad Seisnig noddedigion o Loegr ar Gymru, a grym y llywodraeth yn dwyn gweithwyr Cymru oddi arni.61 Trefnwyd cynhadledd genedlaethol ym mis Rhagfyr 1939 a arweiniodd at sefydlu Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru. Aethpwyd ati i drefnu amryw o wahanol weithgareddau ac unwyd y Pwyllgor maes o law ag Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg i ffurfio Undeb Cymru Fydd ym mis Awst 1941.62 Selogion y Blaid Genedlaethol oedd mwyafrif llethol cefnogwyr y corff newydd hwn, ond yr oeddynt yn argyhoeddedig fod angen gweithio drwy sefydliadau amhleidiol yn ystod y rhyfel. At ei gilydd, serch hynny, edwino ymhellach a wnaeth y Gymraeg yn ystod y rhyfel dan ddylanwad cynyddol papurau newydd Saesneg a rhaglenni newyddion Saesneg ar ffilm ac ar y radio. Ofnai rhai y dilëid arwahanrwydd Cymru ymhellach pe ceid rhyfel diarbed. Yn ôl W. J. Gruffydd, un o gefnogwyr mwyaf pybyr safiad Prydain yn ystod y rhyfel, ‘bydd dylanwad hwn [y rhyfel] ar ddyfodol Cymru a’r iaith Gymraeg yn 57 58 59 60 61

62

Ibid. LlGC, Archifau Plaid Cymru, Cofnodion y Pwyllgor Gwaith, Ionawr 1938. Baner ac Amserau Cymru, 9 Awst 1938. Cadeirydd y mudiad oedd William George. J. A. Andrews ac L. G. Henshaw, The Welsh Language in the Courts (Aberystwyth, 1984), t. 12. Gw. llythyr Saunders Lewis a J. E. Daniel a ymddangosodd yn y Manchester Guardian, 8 Medi 1939. Undeb Cymru Fydd, Undeb Cymru Fydd, 1941–1947 (Aberystwyth, 1947), t. 2; R. Gerallt Jones, A Bid for Unity: The Story of Undeb Cymru Fydd 1941–1966 (Aberystwyth, 1971), t. 19.

251

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

252

anhraethol fwy [na dylanwad y Rhyfel Mawr] . . . bydd rhaid i ni yng Nghymru sylweddoli y gall Lloegr ennill y rhyfel a Chymru ei cholli’.63 Di-sail oedd yr ofnau hyn, fodd bynnag: traean y nifer a glwyfwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf a anafwyd yn yr Ail Ryfel Byd; pan symudwyd tua 200,000 o noddedigion i Gymru, am gyfnod byr yn unig yr arhosodd yr oedolion yn eu plith, a llwyddwyd i gymathu’r plant o Saeson a letyid ar aelwydydd Cymraeg yn gymharol fuan. Dychwelwyd y rhan fwyaf o’r tir a feddiannwyd gan y Swyddfa Ryfel at ddefnydd lleol wedi 1945, ac eithrio Mynydd Epynt, ardal 40,000 erw a ddaeth yn wersyll hyfforddi milwrol parhaol. Yno gwasgarwyd cymuned Gymraeg glòs o ryw 200 o drigolion. Anwybyddwyd rhaniadau gwleidyddol yn ystod blynyddoedd yr Ail Ryfel Byd drwy gytundeb rhwng y pleidiau. Ni chafwyd yr un etholiad cyffredinol am ddeng mlynedd wedi 1935. Ni chynhaliwyd y cyfrifiad ym 1941. Ond arweiniodd penodi Ernest Evans yn farnwr at isetholiad mileinig a chwerw yn etholaeth Prifysgol Cymru ym mis Ionawr 1943. Enwebwyd Saunders Lewis, gyda chefnogaeth rhestr hir o enwebwyr, yn ymgeisydd Plaid Genedlaethol Cymru. Yn groes i’r disgwyl, yr Athro W. J. Gruffydd (is-lywydd y Blaid yn y 1930au) oedd yr ymgeisydd Rhyddfrydol. Creodd y sefyllfa rwyg ddofn ymhlith y cenedlaetholwyr yng Nghymru am genhedlaeth gyfan. Cipiodd Gruffydd y fuddugoliaeth yn rhwydd ac fe’i hailetholwyd â mwyafrif cyfforddus yn etholiad cyffredinol mis Gorffennaf 1945. Yn gyffredinol, fodd bynnag, i’r chwith, fel yng ngwleidyddiaeth Lloegr, yr oedd y gogwydd yng ngwleidyddiaeth Cymru yn ystod blynyddoedd y rhyfel, yn bennaf am nad oedd neb yn awyddus i brofi drachefn dlodi a chaledi’r 1930au. Y duedd oedd i athroniaeth sosialaidd ganmol rhinweddau cynllunio canolog nad oedd iddo unrhyw ddimensiwn penodol Gymreig. Anwybyddwyd y galw am benodi Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru ym 1943, fel y gwnaethid ym 1938, ond cytunodd llywodraeth Glymblaid y rhyfel i sefydlu ‘Diwrnod Cymreig’ yn Nh}’r Cyffredin. Yn ystod y ddadl gyntaf ar 17 Hydref 1944 ni chrybwyllwyd statws yr iaith Gymraeg yn ystod y trafodaethau, gan mai datrys anawsterau megis diweithdra a lleoliad diwydiant a systemau cyfathrebu wedi’r rhyfel a gâi’r brif flaenoriaeth. Yn union cyn yr etholiad, ymddangosodd datganiad polisi dan y teitl ‘Labour and Wales’ a gynigiai weledigaeth gymylog braidd: The true freedom of Wales depends not only on political control of her own life, but on economic control as well . . . True freedom for Wales would be the result and product of a Socialist Britain, and only under such conditions could self-government in Wales be an effective and secure guardian of the life of the nation.64 63

64

‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, XVIII, rhif 3 (1939), 132–3. Gw. hefyd Davies, The Welsh Nationalist Party, t. 232. Amgueddfa Genedlaethol Hanes Llafur, Manceinion, Archifau’r Blaid Lafur, Papurau Morgan Phillips, drafft o ‘Labour and Wales’, Mehefin 1945.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Yn ddiddorol ddigon, ni chodwyd pwnc yr iaith fel mater a hawliai sylw arbennig gan y sosialwyr Cymreig mwyaf gwladgarol hyd yn oed. Cyhoeddodd ymgeiswyr Llafur gwladgarol yng ngogledd-orllewin Cymru, megis Cledwyn Hughes a Goronwy Roberts, ddogfen bolisi answyddogol, ‘Llais Llafur’, yn argymell sefydlu swydd Ysgrifennydd Gwladol, creu awdurdod cynllunio economaidd a chorfforaeth radio i Gymru, rhoi diwedd ar yr allfudo, ac adeiladu ffordd gyswllt rhwng y gogledd a’r de. Ond ni chyfeiriwyd at yr iaith Gymraeg. Ym mis Gorffennaf 1946, pan wrthododd y Prif Weinidog Clement Attlee ystyried penodi Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru, bu ymateb chwyrn. Y mae’r geiriau canlynol gan W. H. Mainwaring, AS Dwyrain Rhondda, yn crynhoi’r teimladau: ‘There is a growing conviction that, in present government circles, Wales does not count as a nation, that at best it is a province of England, with little or no claim to its special development.’65 Ddeufis ynghynt cawsid cadarnhad o agwedd lugoer y llywodraeth at Gymru gan Syr Stafford Cripps, Llywydd y Bwrdd Masnach, yn ystod dadl a gynhaliwyd ar y ‘Diwrnod Cymreig’: ‘With an area and population so small as that of Wales’, meddai, ‘it would be quite impossible to maintain the standard of administration in purely Welsh services, as high as that which is possible when these services cover the entire country’ [h.y. Prydain].66 Mewn gwirionedd, digon pitw oedd y consesiynau a ganiatawyd i genedlaetholdeb Cymreig, ond yn hydref 1948, yn groes i’r graen braidd, sefydlwyd Cyngor Ymgynghorol dros Gymru a Mynwy, corff a oedd yn cynnwys aelodau enwebedig.67 Elwodd Cymru yn fawr ar bolisïau radicalaidd llywodraethau Llafur Attlee wedi’r rhyfel o ran economi, diwydiant ac iechyd ond, at ei gilydd, llugoer oedd eu hagwedd at yr ymwybod cenedlaethol Cymreig a’r iaith Gymraeg. Pan heriwyd rheol Gymraeg yr Eisteddfod Genedlaethol gan rai gwleidyddion Llafur ar ddechrau’r 1950au, cafwyd ymateb chwyrn gan Hywel D. Lewis yn ei anerchiad gerbron chwarelwyr gogledd Cymru: ‘Nid yw neb sy’n siarad fel yna yn gwybod faint yw hi o’r gloch yng Nghymru Gymreig, ond ofnaf fod hynny’n wir am amryw o’n harweinwyr Llafur yng Nghymru.’68 Eto i gyd, nid oedd trefniadaeth y Blaid Lafur yng Nghymru yn gwbl ddall i bwysigrwydd yr iaith. Yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol mis Hydref 1951 sicrhaodd y Blaid fod canfaswyr Cymraeg yn cael eu hanfon i ardaloedd lle y trigai cyfran fawr o etholwyr Cymraeg.69 Yn yr etholiad cyffredinol nesaf ym mis Mai 1955 aeth ymgeiswyr pob plaid, yn enwedig ymgeiswyr Plaid Cymru a’r Blaid Ryddfrydol, ati i gyhoeddi o leiaf rannau o’u hanerchiadau etholiadol yn Gymraeg.70 Y gwir 65 66 67 68 69 70

The Observer, 17 Rhagfyr 1946. Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 428, 314–15 (28 Hydref 1946). PRO, CAB 129/29 CP (48) 228 (11 Hydref 1948). Hywel D. Lewis, ‘Sosialaeth Bur’, Y Crynhoad (1952), 7. D. E. Butler, The British General Election of 1951 (London, 1952), t. 205. Idem, The British General Election of 1955 (London, 1955), t. 30.

253

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

254

amdani, fodd bynnag, yw fod diwyg a chynnwys ieithyddol anerchiadau etholiadol yn y rhan fwyaf o Gymru yn y 1950au yn debyg iawn i’r rhai a gyhoeddid yn y 1880au.71 Ychydig cyn i lywodraeth Attlee gael ei disodli, dangosodd cyfrifiad 1951 – y cyntaf i’w gynnal ers ugain mlynedd – fod lle i bryderu yngl}n â dyfodol yr iaith Gymraeg. Gostyngodd nifer y siaradwyr Cymraeg i 714,686 (28.9 y cant), a bu’r gostyngiad mwyaf brawychus, sef 33 y cant, yn sir Forgannwg. Erbyn ail hanner y ganrif, yr oedd y Gymraeg fel cyfrwng cyfathrebu beunyddiol wedi ei chyfyngu i’r ardaloedd gwledig yn bennaf. Siaredid yr iaith frodorol gan lai na 10 y cant o boblogaeth Caerdydd. Yr oedd y boblogaeth uniaith Gymraeg wedi diflannu i bob pwrpas.72 Amlygai canlyniadau cyfrifiad 1951 ar gyfer cymunedau byrlymus megis Treorci ac Aberdâr yn drawiadol effeithiau deublyg y dirwasgiad a’r rhyfel. Ataliwyd y dirywiad i ryw raddau yn sgil sefydlu ysgolion cynradd Cymraeg; agorwyd yr ysgol Gymraeg swyddogol gyntaf yn Llanelli ym 194773 ac, ymhen pedair blynedd, yr oedd dwsin arall wedi eu sefydlu. Erbyn 1970 yr oedd cyfanswm o 41 o ysgolion Cymraeg yn bodoli. Tueddai’r Blaid Lafur i ffafrio sefydlu unedau Cymraeg o fewn ysgolion a oedd eisoes yn bodoli, arfer a ddirmygid gan addysgwyr a rhieni fel ei gilydd. Yn wyneb y galw am addysg uwchradd Gymraeg, sefydlwyd ysgolion uwchradd Cymraeg eu cyfrwng hefyd – Ysgol Glan Clwyd ym 1956, Ysgol Maes Garmon ym 1961 (y ddwy yn sir Y Fflint) ac Ysgol Rhydfelen ym Morgannwg ym 1962. Ochr yn ochr â hyn oll bu cynnydd yn y ddarpariaeth Gymraeg yng ngholegau cyfansoddol Prifysgol Cymru. Er dyrchafu statws yr iaith o fewn y gyfundrefn addysg, fodd bynnag, nid oedd ganddi unrhyw statws swyddogol. Gwelid arwydd dwyieithog ar ffin ambell sir, ond yn Saesneg yr oedd ffurflenni a hysbysiadau cyhoeddus bron yn ddieithriad. Fel rheol, Saesneg oedd iaith arwyddion ffyrdd ac nid oedd lle o gwbl i’r Gymraeg yng ngweithgareddau Swyddfa’r Post na’r gwasanaeth teleffon. Ym 1952 dechreuodd Eileen a Trefor Beasley o Langennech ar ymgyrch hir i fynnu papurau treth dwyieithog gan Gyngor Dosbarth Gwledig Llanelli; y canlyniad fu atafaelu eu heiddo ac ymgyrchu diflino hyd nes i’r cyngor ildio yn y pen draw ym 1960. Erbyn hynny yr oedd Plaid Cymru yn ei hamlygu ei hun fwyfwy ar y llwyfan gwleidyddol yn genedlaethol ac yn lleol. Yn etholiad cyffredinol 1955 llwyddodd un ymgeisydd ar ddeg i ennill cyfanswm o 45,119 o bleidleisiau ac yna, ym 1959, llwyddodd ugain ymgeisydd i gynyddu’r cyfanswm i 77,000 o bleidleisiau. Aeth y Blaid o nerth i nerth yn sgil galw brwd am sefydlu Swyddfa Gymreig. Hwb pellach i Blaid Cymru fu ymddiswyddiad dramatig Huw T. Edwards ym mis 71 72 73

Rees, ‘The Welsh Language in Politics’, tt. 234–5. Davies, The Welsh Language, tt. 65–6. Yr oedd Urdd Gobaith Cymru wedi sefydlu ysgol gynradd Gymraeg breifat yn Aberystwyth mor gynnar â 1939.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Hydref 1958 o’i swydd fel cadeirydd y Cyngor i Gymru ac fel aelod o’r Blaid Lafur, er mwyn ymuno â’i rhengoedd hi. Datblygodd consensws barn yngl}n â materion gwleidyddol penodol Gymreig a chafwyd gan y Blaid Lafur a’r Blaid Geidwadol gyhoeddiadau a oedd yn ymwneud â Chymru yn benodol ac a roddai rywfaint o sylw i’r Gymraeg. Yr oedd y ddwy blaid fawr bellach yn cydnabod bodolaeth yr iaith ac yn mynegi pryder yngl}n â’i dyfodol, er na luniwyd ganddynt erioed unrhyw raglen weithredu benodol. Tuedd y Blaid Lafur oedd cymeradwyo’r hyn a wnaethid eisoes yn hytrach nag arwain y ffordd. Yn y ddwy ddogfen Labour’s Policy for Wales (1954) a Forward with Labour (1959), ni wnaeth ddim mwy na chefnogi’r galw am sefydlu ysgolion Cymraeg eu cyfrwng. Er bod aelodau’r Blaid Geidwadol ei hun yn cael eu hystyried yn unoliaethwyr Seisnig rhonc, ni fu’r llywodraethau Ceidwadol o 1951 hyd 1964 yn gwbl lugoer ynghylch yr iaith. Rhoes gweinyddiaeth Anthony Eden gefnogaeth ariannol i gyhoeddi llyfrau Cymraeg ar ffurf grant o £1,000 ym 1956, swm a gynyddwyd wedi hynny. Yn benllanw ar hyn oll, sefydlwyd y Cyngor Llyfrau Cymraeg ym 1961. Sefydlwyd Cwmni Theatr Cymru yn rhan o’r Welsh Theatre Company ym 1962 gyda chymorth y llywodraeth ac yn sgil Mesur Aelod Preifat a gynigiwyd gan Peter Thomas, AS Conwy, g{r a ddaeth yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru dan lywodraeth Geidwadol ym 1970, caniatawyd i awdurdodau lleol ddefnyddio eu trethi i estyn cymorth ariannol i’r Eisteddfod Genedlaethol. Ni roddwyd i’r Ceidwadwyr y clod dyledus am hyrwyddo’r Gymraeg yn y meysydd hyn. Cafodd hanes boddi Tryweryn a’r penderfyniad ym 1960 i benodi gwraig ddi-Gymraeg, Rachel Jones, yn Gadeirydd Cyngor Darlledu Cymru lawer mwy o sylw.74 Yr oedd cryn wirionedd yn honiad Tom Hooson nad oedd y diwylliant Cymraeg yn gwbl estron i’r Ceidwadwyr,75 ond lliwiwyd barn y werin-bobl gan y penderfyniad i roi blaenoriaeth i godi pont ar draws afon Gweryd yn hytrach na thros afon Hafren,76 a chan fethiant y llywodraeth i ddatblygu polisïau effeithiol i adfywio ardaloedd dirwasgedig Cymru. Dan lywodraeth Geidwadol, serch hynny, y cwblhaodd y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru) ei adroddiad ym 1953, sef The Place of Welsh and English in the Schools of Wales. Pwysleisiodd yr adroddiad yn ddigyfaddawd y berthynas rhwng yr iaith Gymraeg a’r hunaniaeth ethnig Gymreig: ‘The culture of Wales is so bound up with its linguistic expression that separated from the latter it has very little meaning or worth.’77 Taer argymhellwyd y canlynol: Having due regard, therefore, to the varied abilities and aptitudes of pupils, and of the varied linguistic patterns in which, at present, they live, the children of the whole of 74 75 76 77

The Times, 3 Mehefin 1960. Tom Ellis Hooson, ‘St. David’s Day Speech’, Wales, VII, rhif 38 (1959), 33. The Times, 12 Medi 1957, 11 Hydref 1957. Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales (London, 1953), t. 52.

255

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

256

Wales and Monmouthshire should be taught Welsh and English according to their ability to profit from such instruction.78

Yn wir, ar ryw olwg, yr oedd agwedd y Ceidwadwyr at yr iaith Gymraeg a’i diwylliant yn iachach o lawer nag eiddo’r Blaid Lafur. Ym maniffesto’r Blaid Lafur, Labour’s Policy for Wales (1954), dogfen y bu disgwyl eiddgar amdani, aethpwyd ati i ymosod yn chwyrn ar yr ymgyrch i sefydlu Senedd i Gymru ac i amddiffyn yr hyn a wnaethpwyd dros Gymru gan lywodraeth Lafur 1945–51. Argymhellwyd adolygu cyfansoddiad Cyngor Cymru a Mynwy a chadw swydd Gweinidog dros Faterion Cymreig (swydd a grëwyd gan y llywodraeth Geidwadol ym 1951), ynghyd â sedd yn y Cabinet ond heb gyfrifoldebau adrannol.79 Yn y ddogfen bolisi gynhwysfawr hon, tri pharagraff byr yn unig a neilltuwyd i’r iaith Gymraeg; ni chynigiwyd dim oll ynddynt, fodd bynnag, i hyrwyddo’r iaith nac i’w hamddiffyn. Yr oedd gwleidyddion Llafur at ei gilydd naill ai yn ddifater yngl}n â’r Gymraeg neu yn elyniaethus tuag ati. Bu nifer o awdurdodau lleol a oedd dan reolaeth y Blaid Lafur yn araf i ymateb i’r galw eiddgar o du rhieni am addysg Gymraeg i’w plant. Cyhuddwyd BBC Cymru gan eraill o lochesu ‘a nest of Nationalist plotters’, honiadau a arweiniodd at ymchwiliad swyddogol ym 1956 gan y Postfeistr Cyffredinol. Yn ei adroddiad terfynol gwrthbrofwyd yr honiad yngl}n â chynllwynio, ond nodwyd bod y gorfforaeth wedi camfarnu wrth ddarlledu ar faterion gwleidyddol. Ar sawl achlysur ar ddechrau’r 1960au tynnodd Leo Abse, AS Pont-y-p{l, nyth cacwn am ei ben drwy godi’r mater hwn. Canlyniad hynny, yn ôl Robert Griffiths, oedd fod y dosbarth gweithiol yn amheus o’r fân-fwrgeisiaeth gynyddol, Gymraeg ei hiaith, ym mywyd cyhoeddus Cymru.80 Eto i gyd, yr oedd yna gefnogwyr i’r iaith yn rhengoedd y Blaid Lafur, yn enwedig ymhlith cynghorwyr lleol ym Morgannwg a Llanelli a oedd yn arloesi ym maes addysg Gymraeg, ac ymhlith aelodau seneddol megis James Griffiths ac S. O. Davies. Yr oedd agwedd Aneurin Bevan, serch hynny, yn amwys. Er ei fod yn elyn i arwahanrwydd,81 amddiffynnai yr iaith yn frwd iawn ar adegau. Mewn erthygl a ymddangosodd yn y cylchgrawn Wales ym 1947, dan y teitl ‘The Claim of Wales’, meddai: People from other parts of the country are surprised when they visit Wales to find how many Welsh people still speak Welsh, and how strong and even passionate, is the love of the Welsh for their country, their culture and their unique institutions.82 78 79 80 81

82

Ibid., t. 55. Labour’s Policy for Wales (Cardiff, 1954), tt. 11–12. Griffiths, Turning to London, t. 22. Kenneth O. Morgan, The Red Dragon and the Red Flag: The Cases of James Griffiths and Aneurin Bevan (Aberystwyth, 1989), t. 11. Aneurin Bevan, ‘The Claim of Wales’, Wales, VII, rhif 25 (1947), 152.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Yn ystod dadl a gynhaliwyd ar y ‘Diwrnod Cymreig’ (achlysur y bu’n feirniadol ohono adeg ei sefydlu) ar 8 Rhagfyr 1953, honnodd: Although those of us who have been brought up in Monmouthshire and in Glamorganshire are not Welsh-speaking, Welsh-writing, Welshmen, nevertheless we are all aware of the fact that there exists in Wales, and especially in the rural areas and in North Wales, a culture which is unique in the world. It is a special quality of mind, a special attitude towards mental things which one does not find anywhere else. We are not prepared to see it die.83

Eto i gyd, yr oedd yn feirniad cyson o reol Gymraeg yr Eisteddfod Genedlaethol ac yr oedd ei ymwybod â diwylliant Eingl-Gymreig ei ardal enedigol yng nghymoedd sir Fynwy mor gryf fel y byddai ar brydiau yn baranoiaidd ynghylch y Gymraeg. Ym mis Hydref 1946 rhybuddiodd ei gyd-aelodau seneddol: the culture and cultural institutions of Wales do not belong entirely to North Wales or Mid-Wales. There exists in the English-speaking populations of Monmouthshire, Glamorganshire, and some parts of Carmarthenshire, a culture as rich and profound as that which comes from the Welsh speaking people of North Wales. There is too great a tendency to identify Welsh culture with Welsh-speaking . . . What some of us are afraid of is that, if this psychosis is developed too far, we shall see in some of the English speaking parts of Wales a vast majority tyrannised over by a few Welsh speaking people in Cardiganshire . . . the whole of the Civil Service of Wales would be eventually provided from those small pockets of Welsh-speaking, Welsh-writing zealots, and the vast majority of Welshmen would be denied participation in the government of their country. 84

Ni roes Bevan unrhyw gefnogaeth i’r ymgyrch dros Senedd i Gymru ar ddechrau’r 1950au,85 ac ni fwriodd ei bleidlais dros Fesur S. O. Davies ar Lywodraeth Cymru yn Nh}’r Cyffredin ym mis Mawrth 1955. Llwyddodd yr ymgyrch, fodd bynnag, i ennill cefnogaeth pum aelod seneddol Llafur annibynnol eu barn. Cymraeg oedd prif iaith yr ymgyrch ar lefel weithredol ac, er ei bod yn honni annibyniaeth lwyr ar y prif bleidiau gwleidyddol, fe’i cysylltid yn agos â Phlaid Cymru. Yn wir, pan benodwyd Elwyn Roberts yn drefnydd cenedlaethol i’r ymgyrch ym mis Medi 1953, caniatawyd hynny drwy ei ryddhau o’i ddyletswyddau fel swyddog i Blaid Cymru. Peth hawdd ydoedd felly i wrthwynebwyr yr ymgyrch honni y deuai’r Gymraeg yn orfodol mewn Senedd Gymreig a thrwy hynny ddyfnhau’r rhaniadau a dwysáu’r tensiynau a fodolai yng Nghymru. 83 84 85

Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 521, 1920 (8 Rhagfyr 1953). Ibid., cyf. 428, 400–1 (28 Hydref 1946). J. Graham Jones, ‘The Parliament for Wales Campaign, 1950–56’, CHC, 16, rhif 2 (1992), 207–36.

257

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

258

Disgrifiodd Peter Stead flynyddoedd yr ymgyrchu dros Senedd i Gymru rhwng 1950 a 1956 fel ‘strange and angry years . . . a period with an anguish and a temper all of its own’.86 Yn y 1960au, serch hynny, yr oedd consensws yn datblygu o blaid yr iaith Gymraeg. Yn ôl cyfrifiad 1961 yr oedd oddeutu 650,000 o bobl yn medru’r iaith, gyda’r canrannau uchaf o ddigon yn siroedd Aberteifi, Caernarfon, Caerfyrddin, Meirionnydd a Môn. Hyd yn oed ym Morgannwg yr oedd 198,960 (17 y cant o’r boblogaeth) yn siarad yr iaith. Yn sgil Adroddiad Pilkington ym 1964, aeth dogfen bolisi’r Blaid Lafur, ‘Signposts to the New Wales’ (1966), gam ymhellach trwy argymell sefydlu gwasanaeth teledu yn cynnwys deunydd Cymreig yn y ddwy iaith. Gwnaethid penderfyniad cyffelyb eisoes gan Gyngor Rhanbarthol Cymreig Llafur ym 1961, arwydd fod agwedd Llafur at y Gymraeg yn lliniaru. Dichon fod a wnelo’r cynnydd yn rhengoedd Plaid Cymru â hyn, cynnydd a ddeilliai yn rhannol o helynt Tryweryn ar ddiwedd y 1950au ac, yn fwy arbennig, o’r pryder cynyddol yngl}n â dyfodol yr iaith Gymraeg yng ngoleuni canlyniadau brawychus cyfrifiad 1961. Mynegid y pryder hwn yn yr ymgyrchoedd egnïol i hybu ysgolion Cymraeg eu cyfrwng mewn ardaloedd Seisnig yn bennaf, yn y protestiadau taer yn erbyn cau ysgolion bach y wlad, ac yn yr ymgyrch am fwy o ddarpariaeth Gymraeg ar radio a theledu. Dechreuodd rhai bwyso am wasanaeth teledu Cymraeg ar wahân. Cynyddu hefyd (yn sgil safiad herfeiddiol Eileen a Trefor Beasley) a wnâi’r galw am statws cyfreithiol a swyddogol amgenach i’r iaith.87 Daeth mater swyddogaeth a statws y Gymraeg i’r amlwg yn ystod haf 1962 pan sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn sgil darlledu darlith Saunders Lewis, sef Tynged yr Iaith, y mis Chwefror blaenorol. Wrth i’r Gymdeithas ddechrau ar ei hymgyrchoedd radical, tynnwyd sylw pellach at statws annigonol yr iaith yn yr Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw (1963), adroddiad a baratowyd gan Gyngor Cymru a Mynwy a fu’n adolygu swyddogaeth y Gymraeg mewn gwahanol agweddau ar fywyd. Daeth ystadegau a gwybodaeth werthfawr i’r golwg, yn enwedig yngl}n â statws yr iaith mewn llywodraeth leol ac yn y cynghorau sir. Yr oedd argymhellion yr adroddiad yn bellgyrhaeddol: pleidiwyd yr hawl i ddefnyddio’r Gymraeg mewn llysoedd barn, ymchwiliadau cyhoeddus a thribiwnlysoedd; i gyhoeddi dogfennau yn ymwneud â Chymru yn ddwyieithog; ac i gynyddu’r defnydd o’r iaith mewn llywodraeth leol, mewn etholiadau, ac mewn dogfennau megis papurau’r dreth. Bu sefydlu’r Swyddfa Gymreig a phenodi Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru ym 1964 a chanddo sedd yn y Cabinet – uchafbwynt rhyw bedwar ugain mlynedd o ymgyrchu ysbeidiol – yn gerrig milltir tra phwysig oherwydd iddynt greu cyddestun newydd ar gyfer pob trafodaeth yngl}n â lle’r iaith ym mywyd cyhoeddus 86

87

Peter Stead, ‘The Labour Party and the Claims of Wales’ yn John Osmond (gol.), The National Question Again: Welsh Political Identity in the 1980s (Llandysul, 1985), t. 104. Morgan, The Dragon’s Tongue, tt. 68–72.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

Cymru. Digon siomedig, fodd bynnag, oedd pwerau a chyfrifoldebau’r Swyddfa Gymreig ar y cychwyn. Ym 1964 nid oedd yn ddim amgen nag asiantaeth yng Nghymru i gydlynu polisïau Whitehall ac, o ganlyniad, bu’n fodd i fegino tân y mudiad cenedlaethol. Eto i gyd, yr oeddid wedi llwyddo i ennill buddugoliaeth symbolaidd, buddugoliaeth y gellid adeiladu arni yn y dyfodol. Dyfnhawyd ymwybod y cyhoedd â statws israddol y Gymraeg gan Adroddiad Hughes Parry – Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg – a gyhoeddwyd ym mis Hydref 1965.88 Ynddo honnwyd yn ddiflewyn-ar-dafod fod peirianwaith y wladwriaeth Brydeinig wedi anwybyddu’r Gymraeg ym mhob maes ac eithrio addysg.89 Ym myd y gyfraith a gweinyddiaeth gyhoeddus yr oedd y Saesneg yn ben: ‘nid oes gylch o weithgarwch lle y gall gafael traddodiad fod mor dynn ar arfer ag yw’r ddau faes hyn’.90 O fewn adrannau’r llywodraeth ganol prin oedd y defnydd a wneid o’r Gymraeg, ac yr oedd y sefyllfa hyd yn oed yn llai boddhaol o fewn y diwydiannau gwladoledig a’r gwasanaeth iechyd.91 Er bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio i raddau mewn cyfarfodydd llywodraeth leol, fel rheol nid oedd y ddarpariaeth yn cynnwys cofnodion y cyfarfodydd, nac adroddiadau na ffurflenni; yr unig fymryn o gysur oedd y ffaith y gwneid defnydd helaeth o’r Gymraeg gan y cynghorau plwyf. Argymhellai’r adroddiad sefydlu panel cyfieithu yn gysylltiedig â’r Swyddfa Gymreig a phenodi mwy o swyddogion Cymraeg eu hiaith. Rhagwelid y byddai dileu y rhan fwyaf o’r rhwystrau cyfreithiol rhag defnyddio’r iaith yn arwain at alw rhesymol am ddarpariaeth helaethach ac y byddai awdurdodau lleol hwythau yn eu tro yn ymateb yn ffafriol.92 Tra oedd y Gymraeg yn datblygu yn bwnc trafodaeth wleidyddol o bwys, rhoddwyd hwb i fywyd gwleidyddol yng Nghymru gan fuddugoliaeth ddramatig Gwynfor Evans dros Blaid Cymru yn isetholiad Caerfyrddin ar 14 Gorffennaf 1966. Gweddnewidiwyd statws ei blaid a’i rhagolygon ar unwaith gan ganlyniad y bleidlais; disodlwyd y difaterwch a’r dadrithiad gan hyder ac egni newydd. Gellid priodoli buddugoliaeth Plaid Cymru i fethiant enbyd polisïau economaidd llywodraeth Wilson ac i ddicter trigolion Cwm Gwendraeth a Dyffryn Aman oherwydd cau’r pyllau glo yn hytrach nag i’w pryder yngl}n â chyflwr yr iaith, ond trawodd Gwynfor Evans ergyd symbolaidd dros yr iaith yn y Senedd drwy ddatgan ei fwriad i dyngu’r llw o deyrngarwch yn Gymraeg.93 Thema arall a ddaeth i’r amlwg y pryd hwnnw hefyd oedd agwedd ddidostur Cyngor Sir Caerfyrddin, dan reolaeth Llafur, at sefyllfa ysgolion gwledig. Gwelwyd sgileffeithiau buddugoliaeth Evans yng nghanlyniadau calonogol isetholiadau 88

89 90 91 92 93

Y Swyddfa Gymreig, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg: Adroddiad y Pwyllgor dan Gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry, 1963–1965 (Llundain, 1965). Ibid., t. 32. Ibid. Ibid., tt. 28–31. Ibid., t. 52. Morgan, The Dragon’s Tongue, tt. 92–3.

259

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

260

Gorllewin y Rhondda (1967) a Chaerffili (1968), ardaloedd yn y de diwydiannol a fuasai’n dalcen caled i Blaid Cymru erioed. Law yn llaw â’r ymchwydd cenedlaethol hwn daeth Deddf yr Iaith Gymraeg i rym ym 1967. Rhoddwyd i’r Gymraeg ‘ddilysrwydd cyfartal’ â’r iaith Saesneg, ac enillwyd yr hawl i ddefnyddio’r Gymraeg mewn llysoedd barn. Bu Adroddiad Gittins (1967) yn ysgogiad pellach i drafodaeth ynghylch swyddogaeth y Gymraeg yn y gyfundrefn addysg a bu hefyd yn ddylanwad ar y farn gyhoeddus. Degawd yn ddiweddarach, cyhoeddodd Cyngor yr Iaith Gymraeg – corff a sefydlwyd ym 1973 – adroddiad yn dwyn y teitl, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (1978). Yn hwnnw dywedwyd yn ddiflewyn-ar-dafod: Teimlwn fod y syniad o ‘ddilysrwydd cyfartal’ yn hollol annigonol ar gyfer anghenion yr iaith Gymraeg heddiw. Nid ydym, ychwaith, yn cytuno â syniad Hughes-Parry am ddwyieithrwydd. I ni, ystyr dwyieithrwydd yw y dylai pob unigolyn ledled Cymru gael ei alluogi a’i annog i fod yn ddigon abl yn y Gymraeg a’r Saesneg i ddewis pa un o’r ddwy iaith i’w defnyddio ar unrhyw achlysur ac at unrhyw ddiben yng Nghymru.94

Digwyddodd y datblygiadau arwyddocaol hyn yn ystod cyfnod pan oedd llywodraethau Llafur mewn grym yn y 1960au a’r 1970au. Yn ystod yr un cyfnod hefyd bu newid yng nghyfansoddiad cymdeithasol y Blaid Lafur Seneddol; perthyn i’r dosbarthiadau proffesiynol yr oedd nifer mawr o aelodau seneddol Llafur bellach, yn newyddiadurwyr, yn ddarlithwyr, yn athrawon ysgolion uwchradd ac yn gyfreithwyr. Erbyn 1970 S. O. Davies, AS Merthyr Tudful, a Gwilym Davies, AS Dwyrain y Rhondda, oedd yr unig aelodau i’w henwebu yn uniongyrchol gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr, er bod cynifer â deg aelod seneddol yn cynrychioli’r glowyr mewn etholaethau yng Nghymru gwta un mlynedd ar ddeg cyn hynny ym 1959. Nid oedd unrhyw grap ar y Gymraeg gan lawer o’r to newydd o aelodau seneddol. Erbyn dechrau’r 1970au dim ond 14 o’r 36 aelod seneddol Cymreig a fedrai’r Gymraeg. Eto i gyd, yr oedd yr iaith bellach yn bwnc gwleidyddol llosg. Trafodid ei thynged o fewn y tair plaid wleidyddol ‘Brydeinig’, ond yr oedd y farn gyffredinol yn ei chylch mor wahanol fel na ellid cael consensws.95 Yn rhengoedd y Blaid Lafur yr oedd cefnogwyr yr iaith a’i gwrthwynebwyr yn uchel iawn eu cloch. Ac yntau ar wibdaith drwy etholaethau gogledd Cymru yn ystod etholiad cyffredinol 1970, anogodd George Brown, dirprwy arweinydd y Blaid, ei wrandawyr i anghofio am y ‘bloody language’. Digon tebyg oedd barn George Thomas, AS Gorllewin Caerdydd, Ysgrifennydd Gwladol Cymru rhwng 1968 a 1970. Yr oedd ef mor awyddus i ddiogelu hawliau siaradwyr di-Gymraeg yng Nghymru fel y tybiai fod angen ffurfio mudiad i amddiffyn y mwyafrif a oedd 94 95

Cyngor yr Iaith Gymraeg, Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1978), t. 7. Rees, ‘The Welsh Language in Politics’, t. 244.

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

dan fygythiad. Yr oedd Leo Abse yn fwy na pharod i gynnal ei freichiau. Pwysai rhai awdurdodau lleol a reolid gan Lafur ar Gyngor yr Eisteddfod Genedlaethol i liniaru ei ymrwymiad i’r rheol Gymraeg. Ar y llaw arall, yr oedd Tom Ellis, AS Wrecsam, yn frwd dros sefydlu gwasanaeth teledu Cymraeg a gosod arwyddion ffyrdd dwyieithog ac, ar fwy nag un achlysur, awgrymodd Elystan Morgan, AS Sir Aberteifi, y dylid sefydlu Comisiwn Llywodraethol i ddiogelu a hyrwyddo’r iaith. Beirniadodd y Cymro di-Gymraeg, Arthur Probert, AS Aberdâr, ddiffyg cydnabyddiaeth y Gymuned Economaidd Ewropeaidd i’r Gymraeg.96 Ond gan mai digon amwys oedd agwedd y pleidiau gwleidyddol ‘Prydeinig’ at y Gymraeg, rhoddent yr argraff nad oeddynt yn gwbl ymrwymedig i’r Gymraeg. Ar ddechrau’r 1970au honnai’r Blaid Geidwadol mai ei dymuniad oedd hybu’r diwylliant Cymraeg, ac apeliodd cadeirydd y Rhyddfrydwyr Cymreig am gynulliad amlbleidiol i drafod sefyllfa’r iaith. Eto i gyd, ni ffurfiwyd yr un gr{p astudiaeth swyddogol i ystyried y mater gan unrhyw un o’r pleidiau ac ni phenodwyd yr un llefarydd swyddogol ychwaith i fod yn gyfrifol am faterion yn gysylltiedig â’r iaith.97 Daeth y difaterwch ymddangosiadol hwn fwyfwy i’r amlwg ar ôl i ganlyniadau cyfrifiad 1971 ddatgelu gostyngiad trawiadol yn nifer y siaradwyr Cymraeg. Datgelwyd hefyd mai yng ngogledd, canolbarth a gorllewin Cymru yr oedd y canrannau uchaf o siaradwyr Cymraeg i’w canfod, ardaloedd lle’r oedd diweithdra yn uchel a’r rhagolygon am swyddi i’r to ifanc yn dywyll iawn. A hithau’n ymddangos yn argyfwng ar y Gymraeg, cyrhaeddodd y Blaid Lafur anterth ei grym a’i dylanwad yng Nghymru pan lwyddodd i gipio 32 sedd o’r 36 a ymladdwyd yng Nghymru yn etholiad cyffredinol Mai 1966. Llwyddodd hefyd i drechu’r pleidiau eraill mewn etholiadau llywodraeth leol yn yr ardaloedd diwydiannol. Yr unig blaid i geisio herio goruchafiaeth Llafur oedd Plaid Cymru, plaid a adfywiwyd yn sgil ei llwyddiant mewn isetholiadau seneddol ac mewn etholiadau ar gyfer rhai cynghorau dosbarth dinesig. Ciliasai’r Blaid Ryddfrydol ymhell cyn hynny i ardaloedd gwledig y gogledd a’r canolbarth, sef un o gadarnleoedd prin y Blaid yn ystod y blynyddoedd wedi 1945.98 O’r deuddeg aelod seneddol Rhyddfrydol yn y Senedd yn y blynyddoedd rhwng 1945 a 1950, yr oedd cynifer â saith yn cynrychioli etholaethau yng Nghymru ac yr oedd pob un ohonynt yn Gymry Cymraeg brodorol. Siaradai dau ohonynt yn gyson o blaid datganoli – Clement Davies, AS Sir Drefaldwyn, a oedd wedi arwain y Blaid rhwng 1945 a 1956, a’r Fonesig Megan Lloyd George, AS Sir Fôn rhwng 1929 a 1951. Ond ni wnaeth un aelod seneddol Rhyddfrydol safiad dros yr iaith Gymraeg. Yn ail hanner y 1970au, fodd bynnag, yr oedd y ddau aelod Rhyddfrydol a oedd 96 97 98

Ibid., tt. 244–5. Ibid. J. Graham Jones, ‘The Liberal Party and Wales, 1945–79’, CHC, 16, rhif 3 (1993), 326–55; Lord Hooson, Rebirth or Death? Liberalism in Wales in the Second Half of the Twentieth Century (Aberystwyth, 1994).

261

262

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

yn weddill – Emlyn Hooson, AS Sir Drefaldwyn, a Geraint Howells, AS Sir Aberteifi – yn Gymry Cymraeg brodorol a ymfalchïai yn eu hiaith. Erbyn hyn yr oedd dyfodol yr iaith yn argoeli’n fwy ffafriol. Gwelwyd cynnydd calonogol yn nifer y plant ysgol a oedd yn ddwyieithog, datblygiad a adlewyrchai yn rhannol agwedd fwy goleuedig ar ran rhieni Saesneg eu hiaith. Yr oedd mwy o ewyllys da hefyd ymhlith awdurdodau lleol, mwy o sensitifrwydd ymhlith adrannau’r llywodraeth, a chynnydd cyson yn nifer yr oriau a glustnodid ar gyfer rhaglenni Cymraeg gan y BBC ac HTV. Ym mis Gorffennaf 1978 rhoes llywodraeth Lafur James Callaghan sêl ei bendith ar sefydlu pedwaredd sianel deledu wedi ei neilltuo’n gyfan gwbl i ddarlledu Cymraeg. Er hynny, ni chafodd yr iaith fawr o sylw yn y ddadl ar ddatganoli a enillodd le blaenllaw yng ngwleidyddiaeth Cymru yn y cyfnod rhwng cyhoeddi Adroddiad Kilbrandon ym 1973 a’r refferendwm a gynhaliwyd ar 1 Mawrth 1979. Yn ystod y cyfnod cyn y bleidlais dyngedfennol, pwysleisiai gwrthwynebwyr datganoli y byddai’r iaith yn peri rhwyg. Yr oedd Neil Kinnock, AS Bedwellte, a Leo Abse, AS Pont-y-p{l, ymhlith y gwrthwynebwyr selocaf, ill dau o’r farn y gallai Cynulliad i Gymru beryglu buddiannau’r mwyafrif di-Gymraeg. Dadleuai rhai cenedlaetholwyr yn eu tro y byddai siaradwyr Cymraeg hwythau dan fygythiad pe rheolid y Cynulliad yng Nghaerdydd gan gynrychiolwyr niferus siroedd poblog Morgannwg a Gwent. Dygai’r ddadl hon â’r un math o agweddau i gof ag a amlygwyd yn ystod y cyfarfod yng Nghasnewydd ym mis Ionawr 1896, cyfarfod a arweiniodd at gwymp Cymru Fydd. Ychydig wythnosau ar ôl y refferendwm etholwyd llywodraeth Geidwadol adain-dde i San Steffan. Argoelai hynny’n ddrwg i Gymru a’r iaith Gymraeg. Tra buasai agwedd Edward Heath yn ddifater braidd ynghylch materion Cymreig, yr oedd ei olynydd, Margaret Thatcher, yn agored ddirmygus. Yng Nghymru nodweddid y cyfnod yn union wedi ethol llywodraeth Thatcher gan yr ymgyrch llosgi tai haf a’r achosion llys a ddaeth i’w chanlyn. Ond darlledu rhaglenni Cymraeg oedd y prif destun trafod yng Nghymru ar ddechrau’r 1980au. Yn sgil ‘brad’ honedig y llywodraeth ar fater neilltuo’r bedwaredd sianel i raglenni Cymraeg, cychwynnwyd ymgyrch fawr o anufudd-dod sifil gan aelodau o Blaid Cymru: gwrthododd 2,000 ohonynt dalu am eu trwydded deledu. Datganodd Gwynfor Evans ei fwriad i ymprydio hyd farwolaeth o 6 Hydref 1980 ymlaen oni fyddai’r llywodraeth yn newid ei meddwl. Ac yn wir, digwyddodd tro pedol ar 17 Medi pan gyhoeddwyd y byddid yn darlledu’r rhaglenni Cymraeg cyntaf ar Sianel Pedwar Cymru (S4C) ar 1 Tachwedd 1982. Bu farw Saunders Lewis, tad cenedlaetholdeb Cymreig, ym mis Medi 1985. Credai llawer fod ei bwyslais diildio ef ar le canolog yr iaith o fewn y mudiad cenedlaethol wedi dwyn ffrwyth ym myd darlledu’r Gymraeg ac yn y rhwydwaith o ysgolion dwyieithog a oedd bellach wedi hen ennill eu plwyf. Yn ystod ail hanner y degawd, trodd y sylw yn gynyddol at y ddarpariaeth a geid yn y Mesur Addysg newydd ar gyfer dysgu’r Gymraeg. Awgrymai arwyddion

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

cychwynnol y llywodraeth na fyddai’r Gymraeg yn cael ei chynnwys ymhlith y prif bynciau, ond enynnodd hynny brotestiadau brwd. Arweiniodd hyn at gyfaddawd, sef yr ystyrid y Gymraeg yn bwnc ‘craidd’ yn yr ysgolion a ddysgai drwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn bwnc ‘sylfaen’ mewn ysgolion eraill yng Nghymru. Ochr yn ochr â’r protestio yngl}n â lle’r Gymraeg o fewn y gyfundrefn addysg, ceid protestiadau chwyrn Cymdeithas yr Iaith, ac ymgyrch arswydus Meibion Glynd{r yn erbyn y cynnydd yn nifer y tai haf yng nghefn gwlad Cymru. Mewn llawer o ardaloedd yr oedd ysgolion traddodiadol Gymraeg yn ei chael hi’n fwyfwy anodd i gymathu plant di-Gymraeg. Ymateb Peter Walker, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, oedd gwrthod yr alwad am Ddeddf Iaith Gymraeg newydd, a sefydlu yn hytrach fwrdd anstatudol, Bwrdd yr Iaith Gymraeg, y cyhoeddwyd ei adroddiad cyntaf ym mis Mehefin 1989. Er gwaethaf hyn, mynd rhagddi wnaeth yr ymgyrch am Ddeddf Iaith newydd ac ym mis Tachwedd yn yr un flwyddyn cyhoeddodd y Bwrdd fersiwn drafft ar gyfer Mesur Iaith. Yr un oedd themâu y 1990au, yn enwedig y pryderon yngl}n â’r mewnlifiad cynyddol o Saeson i’r Fro Gymraeg yn Nyfed, Gwynedd a Phowys. Daeth mater dysgu’r Gymraeg mewn ysgolion yn asgwrn cynnen ffyrnig yn Nyfed lle’r oedd Dr Alan Williams, AS Llafur Caerfyrddin, yn corddi dadleuon chwerw. Mwy calonogol oedd canlyniad cyfrifiad 1991 a ddatgelodd dueddiadau gobeithiol, yn enwedig cynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg ymhlith y genhedlaeth iau yn yr ardaloedd mwy Seisnigedig.99 Ym mis Rhagfyr 1992 cyhoeddwyd mesur hirddisgwyliedig, sef Mesur yr Iaith Gymraeg, ond fe’i beirniadwyd ar unwaith am na roddai hawliau cyfartal i siaradwyr Cymraeg. Pan fabwysiadwyd y Mesur ym mis Gorffennaf 1993 cyhoeddodd y Prif Weinidog John Major yn Nh}’r Cyffredin fod y Gymraeg eisoes yn iaith swyddogol yng Nghymru. Yn fuan wedi hynny sefydlwyd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, a’r Arglwydd Elis-Thomas, cyn aelod seneddol Plaid Cymru ym Meirionnydd Nant Conwy, yn gadeirydd arno. Rhoddwyd hwb pellach i swyddogaeth yr iaith Gymraeg ym mywyd llywodraethol a gwleidyddol Cymru ym mis Chwefror 1995 yn sgil cyhoeddiad John Major yn Nh}’r Cyffredin ei bod yn fwriad gan y llywodraeth sefydlu Cynulliad ar gyfer Gogledd Iwerddon. Yr oedd hwn yn gam pwysig a awgrymai fod y Ceidwadwyr yn cefnu ar eu hegwyddor draddodiadol o wrthwynebu sefydlu cynulliadau rhanbarthol a allai arwain at chwalu’r Deyrnas Unedig. Pan gyhoeddodd y Blaid Lafur ei chynlluniau ar gyfer Cynulliad Cymreig ym mis Mai, ymddangosai fod y Blaid, dan arweinyddiaeth Tony Blair, yn llai ymrwymedig i ddatganoli. Ym mis Mehefin 1996 cyhoeddodd Blair (ar ei liwt ei hun, yn ôl pob golwg) gynigion y Blaid Lafur i gynnal refferenda cyn sefydlu cynulliadau cenedlaethol yng Nghymru a’r Alban. Awgrymai ei agwedd ddiseremoni fod rhwygiadau dwfn yn rhengoedd y Blaid Lafur yng Nghymru ar fater datganoli, fel ag a geid yn ystod ymgyrch refferendwm 1979. Eto i gyd, yr oedd cefnogaeth 99

Davies, The Welsh Language, tt. 67–8.

263

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

264

gyhoeddus yng Nghymru o blaid datganoli ac yr oedd ffyniant yr iaith Gymraeg ar gynnydd. Atgyfnerthwyd y brwdfrydedd hwnnw yn rhannol gan wendid ymddangosiadol y 22 awdurdod unedol newydd a sefydlwyd yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ar 1 Ebrill 1996. Ym mis Mai 1997 ysgubwyd y Blaid Lafur i rym gyda mwyafrif llethol: enillwyd 418 sedd o’r 659 yn Nh}’r Cyffredin, gan gynnwys 34 etholaeth o’r 40 yng Nghymru, gan adael y Blaid Geidwadol heb yr un aelod seneddol Cymreig. Penodwyd Ron Davies, AS Caerffili, yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac ymrwymodd yntau i fath newydd o wleidyddiaeth ‘gynhwysol’ fel rhan o’i bolisi ar ddatganoli. Cynhaliwyd y refferendwm dyngedfennol ar 18 Medi 1997. Bu’r canlyniad yn y fantol hyd nes i’r cyfrif olaf o sir Gaerfyrddin roi sêl bendith ar gynlluniau datganoli’r llywodraeth. Enillwyd y dydd o drwch blewyn – 559,419 (50.3 y cant) o blaid a 552,698 (49.7 y cant) yn erbyn. Nid yn annisgwyl, yr oedd y gefnogaeth i’r cynulliad ar ei chryfaf yn ardaloedd Cymraeg gogledd a gorllewin Cymru, ond gwelwyd hefyd bleidlais gref o blaid datganoli yng nghymoedd Seisnigedig y de. Ym mis Rhagfyr 1997 sefydlwyd Gr{p Ymgynghorol gan yr Ysgrifennydd Gwladol i baratoi canllawiau ar gyfer gweithrediadau’r Cynulliad Cenedlaethol. Yn ei ddogfen ymgynghorol a’i argymhellion terfynol a gyhoeddwyd ym 1998, rhoes y Gr{p gefnogaeth gref i nifer o argymhellion ynghylch iaith y gweithrediadau: cefnogid hawl aelodau’r Cynulliad i ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg yn nadleuon y Cynulliad ac mewn cyfarfodydd pwyllgor, a hawl aelodau’r cyhoedd i ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg wrth gyfathrebu â’r Cynulliad. Dylai cyhoeddiadau, dogfennau a phapurau a gyhoeddid gan y Cynulliad ac a gyflwynid iddo fod ar gael yn Gymraeg a Saesneg, a dylid defnyddio offer cyfieithu ar y pryd yn ystod sesiynau llawn a chyfarfodydd pwyllgor.100 Er i ymgyrchwyr dros yr iaith dynnu sylw at y rhwystrau ymarferol a fyddai’n debygol o lesteirio’r proses o weithredu polisi dwyieithog cynhwysfawr ac effeithiol,101 ni ellid gwadu mwyach nad oedd yr iaith Gymraeg yn rhan annatod o’r agenda wleidyddol yng Nghymru. I gloi. Er bod oddeutu miliwn o bobl yn siarad Cymraeg ym 1911, mynegid ofnau y gwelid ei thranc cyn diwedd y ganrif. Yn wir, yn anterth y Rhyfel Byd Cyntaf proffwydodd The Welsh Outlook y byddai wedi darfod amdani erbyn canol y ganrif. Eto i gyd, ymhen ychydig flynyddoedd, cychwynnwyd ar ymgyrch egnïol i ddiogelu ac i hybu’r Gymraeg yn sgil sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ym mis Awst 1925 ac, i ryw raddau, sefydlu Urdd Gobaith Cymru ym 1922. Pan sylweddolwyd bod yr iaith yn colli tir yn gyson, yn enwedig yng nghymoedd diwydiannol y de ac ar y Gororau, aethpwyd ati i ddwysáu’r ymdrechion i’w diogelu. Nid oedd unrhyw sail athrawiaethol i rwystro unrhyw blaid wleidyddol 100 101

Papur Ymgynghori Gr{p Ymgynghori y Cynulliad Cenedlaethol (1998), tt. 26–7. Elin Haf Gruffydd Jones, ‘Y Gymraeg yn y Cynulliad’, Tafod y Ddraig, 3, rhif 1 (1998), 5–7; Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Dwyieithrwydd Gweithredol / A Working Bilingualism (Aberystwyth, 1998).

AGWEDD Y PLEIDIAU GWLEIDYDDOL TUAG AT YR IAITH GYMRAEG

rhag ymuno â’r frwydr. Yr oedd gan y Blaid Gomiwnyddol, yn haeddiannol ddigon, yr enw o fod yn gefnogol i ymgyrchoedd i ddiogelu ieithoedd mewn gwahanol rannau o’r byd. Ystyrid gwarchod buddiannau lleiafrifoedd yn rhan hanfodol o’r athroniaeth Ryddfrydol draddodiadol, a hawdd y gallai sosialwyr Cymreig fod wedi rhoi blaenoriaeth i hybu iaith frodorol gwerin Cymru. Dichon hefyd y gallai diogelu’r Gymraeg fod wedi ysgogi’r Ceidwadwyr, yn enwedig gan fod parch at draddodiad yn rhan ganolog o’u hathroniaeth wleidyddol. Ond y gwir yw mai prin oedd yr ymdrechion a wnaed i gryfhau sefyllfa’r iaith ac i hybu hyder yn ei dyfodol. Er y 1960au yn unig y daeth pwnc yr iaith yn rhan fwy canolog o fywyd gwleidyddol Cymru a hynny o ganlyniad i benderfyniad diysgog a llwyddiannau mudiad yr iaith, ynghyd â thwf sefydliadau yn sgil sefydlu’r Swyddfa Gymreig.

265

This page intentionally left blank

7 Newyddiaduraeth a’r Iaith Gymraeg ROBERT SMITH

Gellir dweyd am y newyddiaduron eu bod yn un o anhebgorion cymdeithas, a’u lliosowgrwydd yn ddiogelwch i fuddiannau y wlad. Y mae gan y wasg newyddiadurol yng Nghymru heddyw ddylanwad nerthol ac uniongyrchol ar fywyd cymdeithasol ein cenedl, ac y mae wedi treiddio yn helaeth a dwfn i mewn i’r cyfryw fywyd. Gallwn ymffrostio yn ein gwasg newyddiadurol dyddiol ac wythnosol y deil gydmariaeth ffafriol âg unrhyw un. Bu yn foddion i eangu gwybodaeth y bobl, i gynhyddu eu dyddordeb yn symudiadau cymdeithasol, a’u cynorthwyo i ffurfio barn ar bynciau cyhoeddus.1

CYHOEDDWYD y geiriau hyn o eiddo’r Parchedig Thomas Jones yn y cylchgrawn Cymru ym 1899 pan oedd y wasg newyddiadurol Gymraeg ar ei hanterth. Nid oedd yr un dref sylweddol heb bapur wythnosol a gofnodai hynt a helynt y gymdogaeth ac a geisiai arwain y farn gyhoeddus ar bynciau llosg y dydd. Yr oedd gan Thomas Jones ffydd aruthrol yng ngallu’r wasg. Ym mhapurau Cymru, meddai, rhoddid llwyfan i bob barn ddilys a chynhelid gwerthoedd gorau’r genedl. Cynhwysai llawer ohonynt adroddiadau ar waith y Senedd a cheid yn eu herthyglau golygyddol sylwebaeth fanwl a threiddgar ar bynciau’r dydd. Adlewyrchid yn eu tudalennau ysbryd hyderus gwlad a oedd yn byrlymu yn sgil cynnydd economaidd a newidiadau cymdeithasol trawiadol oes Victoria. Amlygid yr un hyder yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif yn ogystal. Yr oedd y cyfnod hwnnw hefyd yn fwrlwm o syniadau gwleidyddol a diwinyddol newydd, ac yn sgil buddugoliaeth ysgubol y Rhyddfrydwyr yn etholiad 1906 troes gwleidyddion eu sylw at faterion a oedd o ddiddordeb i Gymru, megis datgysylltiad. Yn ystod y blynyddoedd cyn y Rhyfel Byd Cyntaf, ffynnai’r economi wrth i ddiwydiant yng Nghymru elwa o ganlyniad i’w gysylltiadau bydeang. Er bod rhai yn darogan dirywiad yr economi yng Nghymru ac yng ngweddill Prydain, dengys colofnau’r papurau newydd fod arweinwyr y genedl yn hyderus y byddai’r Cymry yn chwarae rhan allweddol yn yr Ymerodraeth 1

T. Jones, ‘Cynnydd Trigain Mlynedd’, Cymru, XVI, rhif 95 (1899), 297.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

268

Brydeinig, gan ennyn parch eu cyd-wladwyr. Ond chwalwyd y ddelwedd gan brofiad erchyll y Rhyfel Byd Cyntaf. Edwinodd yr economi a phrofwyd cyni difrifol yn y trefi a’r ardaloedd gwledig fel ei gilydd. Gwelwyd newid yn agwedd wleidyddol a chymdeithasol y Cymry wrth i nifer cynyddol ohonynt ymwrthod â rhai o werthoedd y genhedlaeth flaenorol a sylweddoli cyn lleied a gyflawnid gan y bobl a ystyrid ganddynt yn arweinwyr. Yn yr hinsawdd hwn, yr oedd yn gyfrifoldeb ar y wasg i roi ystyriaeth ddwys i’r argyfwng a wynebai’r genedl mewn cyfnod o ansicrwydd mawr. Yn y bennod hon ystyrir ymateb y wasg i’r drafodaeth yngl}n â’r iaith Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif, gan roi sylw manwl i bedwar degawd – y 1920au, y 1940au, y 1960au a’r 1980au, ynghyd â pheth sylw i’r degawdau eraill. Daeth dyfodol yr heniaith yn bwnc amlwg yn sgil canlyniadau brawychus cyfrifiad 1921, pryd y darbwyllwyd rhai o arweinwyr y genedl fod dirfawr angen ymgyrch gadarn a phwrpasol i atal ei dirywiad. Yn wyneb yr argyfwng, gwelwyd ysbryd newydd yn cyniwair ymhlith cymdeithasau Cymraeg ledled Cymru. Cafwyd arweiniad cadarn o du Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, sefydliad a wnaeth gyfraniad aruthrol yn ystod y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd yn ceisio darbwyllo’r llywodraeth ganol a’r awdurdodau yng Nghymru fod angen amddiffyn a hybu’r famiaith. Yn ystod y 1940au dechreuwyd goresgyn y problemau economaidd a fuasai’n ddraenen yn ystlys y genedl, ond ni lwyddwyd i atal dirywiad y Gymraeg. Erbyn y 1960au sylweddolwyd bod angen ymgyrchu’n llawer mwy egnïol er mwyn diogelu’r iaith yn y gymuned a sicrhau iddi statws cyfreithiol ac, yn ddiweddarach, le teilwng yn y byd addysg ac ar y cyfryngau torfol. Profwyd peth llwyddiant yn ystod y 1980au yn sgil sefydlu’r sianel deledu Gymraeg, ond er hynny yr oedd y cymunedau Cymraeg yn parhau i wynebu problemau economaidd astrus. Yr oedd llawer o Gymry ifainc wedi mudo o’r ardaloedd gwledig a nifer sylweddol o fewnfudwyr o Loegr wedi ymgartrefu yng nghefn gwlad Cymru, gan danseilio’r Gymraeg yn ei chadarnleoedd. Yn y bennod hon, felly, olrheinir datblygiad y drafodaeth ynghylch yr iaith yn y wasg, a thrafodir yr amrywiol syniadau a goleddid, yn ogystal â’r modd y ceisiai’r wasg arwain y farn gyhoeddus. Buasai’r wasg newyddiadurol yng Nghymru ar ei mwyaf dylanwadol yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg pryd y cyhoeddwyd nifer sylweddol o bapurau lleol ac y cafwyd bri mawr ar bapurau enwadol a gwleidyddol.2 Ni fyddai’r papurau lleol, fodd bynnag, yn eu cyfyngu eu hunain i newyddion eu hardaloedd, a cheid yn llawer ohonynt adroddiadau a sylwebaeth ar faterion yn ymwneud â Phrydain a’r byd. Eto i gyd, ni lwyddwyd i gynhyrchu papur dyddiol cenedlaethol Cymraeg ei iaith. O’r papurau Saesneg a gyhoeddid yng Nghymru, y Western Mail, a sefydlwyd ym 1868, oedd yr unig un a aeth ati’n fwriadol i’w 2

Trafodir datblygiad y wasg yng Nghymru yn Aled Gruffydd Jones, Press, Politics and Society: A History of Journalism in Wales (Cardiff, 1993).

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

gyflwyno ei hun fel papur cenedlaethol Cymru, ac erbyn y 1940au gellid ei brynu ym mhob cwr o’r wlad. Serch hynny, ni ellid cymharu ei statws â statws y Scotsman yn yr Alban neu’r Irish Times yn Iwerddon, yn bennaf am fod y Western Mail yn ceisio apelio at ystod eang o ddarllenwyr, ond hefyd am nad oedd gogwydd gwleidyddol ei golofnau golygyddol yn adlewyrchu barn trwch y boblogaeth.3 Y mae’n amlwg nad oedd dosraniad daearyddol papurau newydd Cymru yn adlewyrchu dosbarthiad y boblogaeth. Yr oedd gwasg Gymraeg egnïol yn bodoli yng ngogledd Cymru a chynhyrchid mwy o bapurau ar gyfer pob unigolyn yno nag yn ardaloedd poblog y de. Yn naturiol, adlewyrchai’r papurau hynny agwedd a diddordebau trigolion yr ardaloedd Cymraeg. Ar y llaw arall, ni allai papurau Cymraeg y de wrthsefyll y Seisnigeiddio a oedd yn bygwth eu hardaloedd. Dyna a oedd wrth wraidd dirywiad Y Darian, papur Cymraeg a wasanaethai ganol Morgannwg, a ddaeth i ben ar ddechrau’r 1930au. Dangosai profiad y papur hwnnw na fedrai’r cymoedd diwydiannol bellach gynnal papur Cymraeg wythnosol, ac ategwyd hynny gan hanes Llais Llafur, papur a wasanaethai rai o gymdogaethau Cymraeg gorllewin Morgannwg. Trowyd hwn yn bapur Saesneg, sef Labour Voice, ym 1915. Nid oes amheuaeth nad diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd oes aur y wasg newyddiadurol Gymraeg a Saesneg yng Nghymru. Erbyn y cyfnod dan sylw yn y bennod hon yr oedd nifer o bapurau eisoes wedi ymuno â phapur arall neu wedi dod i ben. Ar lawer ystyr yr oedd hyn yn gysylltiedig â’r lleihad yn nifer y golygyddion a oedd yn berchen ar eu papurau eu hunain, sef y math o berchenogaeth a nodweddai gyfran helaeth o’r newyddiaduron Cymraeg yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Prynwyd llawer o’r papurau gan gwmnïau mawr a daethpwyd â rhai ohonynt i ben mewn ymgais ar ran y perchenogion newydd i ddileu cystadleuaeth a chreu monopoli i un papur lleol mewn ardaloedd a wasanaethid gynt gan amryw.4 Dwysaodd y duedd hon yn ystod y 1920au, yn bennaf oherwydd datblygiadau mewn dulliau eraill o gyfathrebu a chynnydd mewn costau cynhyrchu. Ymatebodd nifer o bapurau lleol i’r wasgfa hon drwy brynu deunydd oddi ar asiantaethau, gan ychwanegu tudalen neu ddau o newyddion lleol a chaniatáu lle ar gyfer nifer cynyddol o hysbysebion. Yn wir, erbyn chwarter olaf yr ugeinfed ganrif yr oedd llawer o’r papurau lleol yn eiddo i ddyrnaid o gwmnïau mawr. Yn ôl arolwg a gyhoeddwyd ym 1981 yr oedd cwmni Celtic Press, a oedd yn rhan o gwmni ehangach y Thomson Group (perchenogion y Western Mail), yn berchen ar un ar ddeg o newyddiaduron lleol a chanddynt gylchrediad o 115,000 yn ne Cymru, a chwmni annibynnol y North 3

4

Un rheswm paham y câi’r Scotsman, a sefydlwyd ym 1860, a’r Irish Times, a sefydlwyd ym 1859, eu cydnabod yn bapurau cenedlaethol yn yr Alban ac Iwerddon oedd nad oedd papurau Llundain mor hawdd eu cael yn y gwledydd hynny. Gellid dosbarthu papurau Lloegr yng Nghymru heb fawr o drafferth. Wynford Vaughan Thomas, Trust to Talk (London, 1980), tt. 93–5.

269

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

270

Wales Newspapers yn berchen ar wyth o newyddiaduron a chanddynt gylchrediad o 120,000 yn y gogledd.5 Y fantais o berthyn i gwmnïau o’r fath oedd eu bod yn rhoi sail ariannol gadarn i’r papurau a hynny yn bennaf oherwydd eu llwyddiant yn denu hysbysebwyr. Yr anfantais oedd ei bod hi’n fwy anodd i olygydd ddatgan barn annibynnol, a cheid yn aml newid yn safbwynt llawer o bapurau yn sgil y ffaith iddynt newid dwylo. Yn y bennod hon rhoddir ystyriaeth fanwl i dystiolaeth tri phapur newydd a ddewiswyd oherwydd eu bod yn cynrychioli tri safbwynt gwahanol tuag at yr iaith Gymraeg. Yr oedd Yr Herald Cymraeg yn un o bapurau Cwmni’r Herald yng Nghaernarfon, cwmni a oedd hefyd yn berchen y Carnarvon and Denbigh Herald. Buasai’r ddau bapur yn gadarn o blaid y Rhyddfrydwyr ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, er bod y papur Saesneg yn dipyn mwy cymedrol o safbwynt ei Ryddfrydiaeth na’r papur Cymraeg. Yr oedd y ffaith fod y ddau bapur yn gwasanaethu dwy gynulleidfa wahanol yn y gogledd yn esbonio i raddau paham yr oedd gogwydd gwleidyddol y papur Cymraeg yn fwy radical. At hynny, yr oedd dylanwad radical R. J. Rowlands (Meuryn), golygydd Yr Herald Cymraeg rhwng 1922 a 1954, yn drwm ar y papur Cymraeg. Newyddiadur cymharol newydd oedd Y Cymro, papur annibynnol ac iddo ogwydd crefyddol, a gychwynnwyd yn Nolgellau ym 1920 gan William Evans.6 Amcan y sylfaenydd oedd cynhyrchu papur beiddgar, hyderus a modern a fyddai’n cynnal moesoldeb a chrefydd ac yn hybu diwylliant y genedl. Ym mis Gorffennaf 1921 cyhoeddwyd atodiad Saesneg i’r Cymro, yn rhannol yn sgil y cynnydd mewn addoli trwy gyfrwng y Saesneg. Byrhoedlog fu parhad yr atodiad hwnnw, fodd bynnag, ond dengys yr ymgais hon i gynyddu cylchrediad y papur mor bryderus oedd perchenogion y newyddiaduron Cymraeg oherwydd y lleihad ym mhoblogrwydd y papurau hynny yn y 1920au. Hawliai papur dyddiol y Western Mail ei fod yn bapur cenedlaethol, honiad yr oedd rhyw gymaint o sail iddo yn ystod y blynyddoedd wedi’r Ail Ryfel Byd gan fod modd ei brynu ym mhob cwr o Gymru. Eto i gyd, o ran ei ddiddordebau a’i ogwydd golygyddol, parhâi’r Western Mail i fod yn bapur ar gyfer de Cymru yn unig. Fel papurau dyddiol eraill Cymru, megis y South Wales Daily Post a’r Cambrian Daily Leader, papur Saesneg oedd y Western Mail, er y ceid ynddo rai erthyglau Cymraeg o bryd i’w gilydd. Papur Ceidwadol ydoedd, a adlewyrchai farn perchenogion pyllau glo de Cymru, ac yr oedd y farn a goleddid yn ei golofnau golygyddol yn wahanol iawn i’r daliadau radical a nodweddai fywyd Cymru ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Yr oedd y 1920au yn ddegawd pwysig iawn yn hanes y Gymraeg gan mai yn ystod y blynyddoedd hynny y disodlwyd yr agwedd ddidaro a ddangosid ati gan arweinwyr Cymru yn y ganrif flaenorol. Er mai papur Rhyddfrydol oedd 5 6

Arcade, 4 Medi 1981. Cyhoeddwyd rhifyn olaf Y Cymro ym mis Medi 1931. Fe’i prynwyd gan Rowland Thomas a’i aillansio ar ffurf tra gwahanol ym mis Rhagfyr 1932.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

Yr Herald Cymraeg yn ystod y 1920au, ysbrydolwyd y papur gan syniadau cenedlaetholwyr, yn enwedig ar bwnc yr iaith. Bu’r Cymro hefyd yn gadarn o blaid y Gymraeg, er iddo amlygu peth difaterwch yngl}n â’i dyfodol o bryd i’w gilydd. Yr oedd agwedd y Western Mail at yr iaith hefyd, at ei gilydd, yn gadarnhaol, er ei fod yn simsanu weithiau, yn ôl yr amgylchiadau ar y pryd. Nid newid yn yr olygyddiaeth a oedd yn gyfrifol am y safbwyntiau hyn gan mai’r un golygyddion a fuasai wrth y llyw yn achos y tri phapur trwy gydol y 1920au. Yr oedd y tri hefyd yn Gymry Cymraeg. Yr oedd Meuryn, golygydd Yr Herald Cymraeg, yn fardd cadeiriol ac yn enwog am ei gyfraniad ym maes llenyddiaeth plant (yn enwedig ei storïau cyffrous) yn ogystal ag am yr ymrysonau barddol a gynhelid ganddo ledled Cymru. Yr oedd William Evans, golygydd Y Cymro, yn {r amlwg gyda’r Methodistiaid Calfinaidd; ei ddymuniad oedd y byddai’r Cymro yn etifeddu traddodiadau’r Goleuad, wythnosolyn ei enwad, a drafodai bynciau gwleidyddol yn ogystal â materion moesol a chrefyddol. Brodor o Dalyllychau yn sir Gaerfyrddin oedd William Davies, golygydd y Western Mail, ond treuliodd y rhan fwyaf o’i oes yn ardaloedd Seisnigedig diwydiannol de Cymru, ac er ei fod yn Gymro Cymraeg, araf iawn ydoedd i sylweddoli bod dyfodol ei famiaith yn y fantol. Dengys y dystiolaeth a gasglwyd ar gyfer y bennod hon fod y tri phapur yn ymwybodol fod dylanwadau Saesneg yn prysur fygwth dyfodol yr iaith, hyd yn oed yn yr ardaloedd Cymraeg traddodiadol. Yn Yr Herald Cymraeg a’r Cymro, er enghraifft, cyfeiriwyd at effaith niweidiol y radio a’r gramoffon, a ddeuai â’r Saesneg yn uniongyrchol i’r aelwydydd Cymraeg, a hynny, yn aml, am y tro cyntaf.7 Er hynny, ni chymerwyd camau pendant i wrthsefyll y datblygiadau hyn. Ym 1926 cyhoeddwyd erthygl yn Y Cymro yn gresynu bod cyn lleied o Gymraeg i’w glywed ar y gwasanaeth radio a ddarlledid o Fanceinion ar gyfer gwrandawyr yng ngogledd Cymru,8 ond er i’r papur ddatgan bod angen ymgyrch daer, ni roddwyd sylw cyson i’r pwnc. Dim ond yn achlysurol y ceid cyfeiriad yn y golofn olygyddol at yr angen i gynyddu’r ddarpariaeth Gymraeg ac yn anaml iawn y cyfeirid at y mater mewn rhannau eraill o’r papur. Yr oedd y gweithgareddau diwylliannol newydd a gysylltid yn aml â’r neuaddau pentref a oedd yn ymddangos ledled Cymru hefyd yn bygwth y diwylliant Cymraeg traddodiadol. Bu’r Herald Cymraeg yn hynod o feirniadol o weithgareddau Sefydliad y Merched yn ogystal ag o’r chwaraeon a gynhelid trwy gyfrwng y Saesneg mewn ardaloedd Cymraeg.9 Eto i gyd, credai’r papur mai o du’r Cymry Cymraeg y deuai’r bygythiad mwyaf i’r iaith. Ymosodai ar y Cymry a ddaliai i goleddu’r syniad nad

7

8 9

Y Cymro, 21 Ionawr 1925. Am drafodaeth fanwl ar y dadleuon a gyflwynwyd i’r BBC ynghylch darlledu rhaglenni Cymraeg, gw. John Davies, Broadcasting and the BBC in Wales (Cardiff, 1994), tt. 46–66. Y Cymro, 18 Awst 1926. Yr Herald Cymraeg, 16 Chwefror 1926.

271

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

272

oedd unrhyw werth i’r iaith frodorol10 a gresynai fod pobl yn troi i’r Saesneg, er cwrteisi, yng ng{ydd pobl ddi-Gymraeg.11 Lleisid pryderon ynghylch dyfodol y Gymraeg yng ngholofnau’r Herald Cymraeg ymhell cyn i ganlyniadau cyfrifiad 1921 gael eu cyhoeddi, a bu’r dystiolaeth a grynhowyd gan y cyfrifiad yn ysbardun pellach i’r papur geisio amddiffyn buddiannau’r iaith. Ond ni chafodd canlyniadau’r cyfrifiad fawr o effaith ar olygydd Y Cymro. Er iddo gyfaddef bod y dystiolaeth yn hynod siomedig, credai fod y dirywiad pennaf wedi digwydd rhwng 1911 a 1921, ‘blynyddoedd diffrwyth’ yn hanes y genedl yn gyffredinol, a bod y dyfodol yn argoeli’n well o safbwynt yr iaith.12 Agwedd bwyllog oedd agwedd y Western Mail, er i’r papur rybuddio na ddylid ar unrhyw gyfrif anwybyddu’r dystiolaeth fod y Gymraeg yn dirywio. Er bod cyfrifiad 1921 wedi dangos gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg, yr oedd cymdogaethau Cymraeg gwydn yn dal i fodoli ym mhob sir yng Nghymru, ac eithrio sir Fynwy. Yr oedd y Western Mail yn dra ymwybodol o’r ffaith fod llawer o Gymry Cymraeg yn cefnu ar eu hiaith13 a chollfarnai w}r amlwg ym mywyd cyhoeddus Cymru am arddel eu Cymreictod ar ddydd G{yl Dewi yn unig.14 Yr oedd y Seisnigeiddio i’w weld yn amlwg o fewn yr enwadau Ymneilltuol. Yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg gwelwyd cynnydd yn nifer y capeli Ymneilltuol Saesneg a geid yng Nghymru, yn enwedig yn ardaloedd Seisnig y de. Cafwyd mwy o gynnydd eto erbyn y 1920au, gan adlewyrchu’r gred gyffredin y dylai’r enwadau Ymneilltuol gymhwyso eu trefn a’u hiaith (os nad eu diwinyddiaeth) at ofynion y gymdeithas fodern. Dadleuai’r Cymro yn frwd o blaid darparu ar gyfer anghenion addolwyr di-Gymraeg,15 ond yr oedd Yr Herald Cymraeg yn ffyrnig yn erbyn y cyfryw newidiadau ac yn feirniadol iawn o weinidogion a oedd yn eu hybu: Ofnwn fod yr eglwysi yn ddyfnach na neb yn y camwedd o adael i’r ieuenctid lithro gyda’r lli Seisnig. Mae lliaws o’r gweinidogion, yn wir, yn gwneuthur eu goreu i helpu’r llanw estronol. Gwyddom am ambell un sydd yn malu Saesneg yn fingul ddigon mewn capel lle mae pob un o’r aelodau yn deall Cymraeg yn llawer gwell na Saesneg . . . Gweinidogion fel y rhain sydd yn gwneuthur mwyaf i ladd ein hiaith.16

Bach iawn o le a gawsai’r iaith Gymraeg yn yr Eglwys wladol yn y gorffennol ac erbyn y cyfnod dan sylw yr oedd llawer o offeiriaid amlwg yn dal i fod yn 10 11 12 13 14 15 16

Ibid., 20 Ebrill 1920. Ibid., 7 Mawrth 1922. Y Cymro, 27 Ebrill 1927. Western Mail, 19 Ebrill 1927. Ibid., 26 Mawrth 1928. Y Cymro, 6 Gorffennaf 1927. Yr Herald Cymraeg, 7 Awst 1923.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

wrthwynebus iddi, gan ddylanwadu ar agwedd yr Eglwys yn gyffredinol. Credai llawer y byddai datgysylltu’r Eglwys (ac, yn sgil hynny, ddemocrateiddio ei chyfansoddiad) yn gyfle i sicrhau lle amlycach i’r Gymraeg, ochr yn ochr â’r Saesneg, ym mywyd yr Eglwys. Eto i gyd, barnai’r Western Mail na ddylid rhoi lle rhy amlwg i’r Gymraeg yn yr Eglwys yng Nghymru, gan ddadlau bod gormod o bwyslais wedi ei roi ar hen raniadau ac nad oedd cyfrwng yr addoli yn fater o bwys.17 Er diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd pobl o’r farn fod y gyfundrefn addysg wedi cyfrannu’n helaeth at ddirywiad y Gymraeg. Erbyn y 1920au, fodd bynnag, yr oedd ymgyrchwyr o blaid yr iaith yn argyhoeddedig y gallai’r gyfundrefn addysg ei hachub. Adlewyrchid hyn yng ngalwad Yr Herald Cymraeg am newid yn awyrgylch ac amcanion ysgolion Cymru mewn perthynas â’r Gymraeg.18 Galwodd y papur ar Awdurdod Addysg Sir Gaernarfon i sicrhau bod pob athro ac athrawes a benodid yn medru’r Gymraeg,19 ac fe’i beirniadwyd am fethu hybu ymwybyddiaeth o Gymreictod yn ysgolion y sir.20 Ategwyd y farn hon yn Y Cymro, a ddadleuai y dylai’r awdurdodau addysg roi cyfle i athrawon i fynychu dosbarthiadau er mwyn gloywi eu Cymraeg,21 ac y dylent wneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol yn arholiadau’r ysgolion elfennol.22 Cytunai’r Western Mail, gan honni bod dysgu Cymraeg yn ffordd i hogi’r meddwl ifanc.23 Mewn erthygl olygyddol ym 1923 tynnwyd sylw at y ffaith fod llawer o drigolion y Cyfandir yn ddwyieithog ac nad oedd plant a siaradai ddwy iaith dan anfantais.24 Nid oedd gan y Western Mail ychwaith unrhyw gydymdeimlad â’r athrawon hynny a gwynai fod y Gymraeg yn iaith anodd i’w dysgu, a cheryddai’r papur y rheini a fynnai nad oedd cymhwyster yn y Gymraeg o unrhyw ddefnydd ymarferol.25 Eto i gyd, yr oedd anghysondeb yn nadl y Western Mail a cheid adlais o hyn mewn datganiadau eraill o eiddo’r papur yn ystod y cyfnod dan sylw. Ddwy flynedd wedi i’r erthygl o blaid dwyieithrwydd ymddangos, cyhoeddwyd erthygl olygyddol yn rhybuddio na ddylid cyflwyno’r Gymraeg i blant yn rhy gynnar. O wneud hyn, byddai gafael y disgyblion ar y naill iaith a’r llall yn dioddef a’r Cymry yn cael anhawster i’w mynegi eu hunain ac yn cael eu hystyried yn genedl israddol o safbwynt addysgol.26 At hynny, yr oedd y Western Mail yn gwrthwynebu

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Western Mail, 17 Mehefin 1926. Yr Herald Cymraeg, 23 Mawrth 1920. Ibid., 17 Mehefin 1924. Ibid., 15 Ebrill 1924. Y Cymro, 6 Ebrill 1921. Ibid., 28 Awst 1929. Western Mail, 21 Gorffennaf 1921. Ibid., 17 Hydref 1923. Ibid., 7 Gorffennaf 1921. Ibid., 6 Tachwedd 1925.

273

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

274

gwneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol yn yr ysgolion.27 Er enghraifft, ym 1925 cefnogodd y papur ymgyrch gan sir Faesyfed i wrthsefyll unrhyw orfodaeth ar awdurdodau addysg i lunio polisïau a fyddai’n cynnal a hybu’r Gymraeg. Gan seilio’i ddadl ar fethiant honedig gorfodaeth o’r fath yn Iwerddon, meddai’r Western Mail: It is not everybody who is sufficiently racially-conscious or politically-minded to view with sympathy the compulsory (or even voluntary) restoration of a national language, especially where it is suspected that the revival would injure one’s own children in respect of convenience and adequacy of study and language-utilisation in after-years.28

Gwelwyd yr un amwyster yn ymateb y papur i adroddiad y llywodraeth ar safle’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg ym 1927;29 yn ôl y Western Mail, dylid meithrin ymwybyddiaeth o Gymru ac ymdeimlad o Gymreictod yn y plant yn hytrach na’u gorfodi i ddysgu’r iaith.30 Yn baradocsaidd, fodd bynnag, bu’r papur hefyd yn gefnogol i gynyddu gwariant ar adnoddau dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg ac ar gynhyrchu gwerslyfrau yn yr iaith.31 Pwysleisiai fod angen pwyll ac amynedd wrth ymdrin â phwnc yr iaith, ac y dylid meithrin goddefgarwch ymhlith y gwahanol garfanau a gochel rhag gwneud unrhyw benderfyniadau byrbwyll.32 Troes y wasg Gymraeg ei sylw hefyd at swyddogaeth y sefydliadau addysg uwch mewn perthynas â chadwraeth yr iaith Gymraeg. Mewn erthygl a gyhoeddwyd yn Awst 1922 ymosododd Yr Herald Cymraeg ar Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, am ‘fagu snobyddion Sais-addolgar’: Dywedir bod hyd yn oed rhai athrawon mewn Cymraeg yno yn gwrthod siarad yr iaith pan gyferchir hwy yn Gymraeg, a bod eu plant yn bricsiwn hyd y dref, fel enghreifftiau o Ddic Sion Dafyddion.33 27

28 29

30

31 32 33

Ibid., 28 Ionawr 1926. Ategwyd hyn gan ymateb y Western Mail i adroddiad y Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927). Western Mail, 7 Tachwedd 1925. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, tt. 277–85. Western Mail, 13 Chwefror 1928. Yr oedd y drafodaeth yngl}n â’r modd y dylid creu ‘awyrgylch Gymreig’ yn ysgolion Cymru yn bwnc pwysig trwy gydol y cyfnod dan sylw a chafwyd adlais cryf o hyn wrth i’r llywodraeth ystyried y ‘Cwricwlwm Cymreig’ ar ddiwedd y 1980au. Ibid., 29 Awst 1927, 10 Chwefror 1928. Ibid., 29 Awst 1927. Yr Herald Cymraeg, 1 Awst 1922. John Jones (Jac Glan-y-gors) (1766–1821) a greodd y cymeriad dychmygol Dic Siôn Dafydd, gwerinwr anllythrennog a wnaeth ei ffortiwn yn gweithio fel teiliwr yn Llundain. Yr oedd yn {r ffroenuchel a chymerai arno nad oedd yn siarad Cymraeg. Daeth tro ar fyd, fodd bynnag. Dychwelodd i Gymru yn ddyn tlawd ac fe’i hysgymunwyd gan y gymdogaeth leol. Yn yr ugeinfed ganrif daeth ei enw’n gyfarwydd fel llysenw ar bobl sy’n gwadu eu Cymreictod. Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (arg. newydd, Caerdydd, 1997), t. 193.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

Daeth agwedd Coleg y Brifysgol ym Mangor dan y lach yn ogystal. Yn ôl pob sôn, yr oedd Bangor yn ynys o Seisnigrwydd yng nghanol môr o bentrefi cwbl Gymraeg. Cefnogid ymosodiadau Beriah Gwynfe Evans ar y modd yr hyfforddid ymgeiswyr am y weinidogaeth trwy gyfrwng y Saesneg gan Yr Herald Cymraeg,34 a dadleuai’r Cymro mai’r unig ffordd o atal datblygiadau o’r fath oedd trwy sicrhau bod siaradwyr Cymraeg yn cael eu penodi i swyddi academaidd yng Nghymru. Pwysleisiai’r papur fod angen meithrin y cysylltiad rhwng y Brifysgol a’r werin er mwyn i’r Brifysgol gyflawni ei dyletswydd ym mywyd y genedl.35 Nid trwy benodi Saeson uniaith, fel y gwnaed yn y coleg newydd yn Abertawe, y cyflawnid y ddyletswydd honno.36 Braidd yn wahanol oedd agwedd y Western Mail. Yr oedd gan y papur ddiddordeb byw yng ngwaith ysgolheigion Cymru a chefnogai ymdrech y Brifysgol i annog y llywodraeth i gomisiynu adroddiad ar statws yr iaith. Eto i gyd, nid oedd o blaid rhoi blaenoriaeth i siaradwyr Cymraeg wrth benodi staff ac yr oedd yn amau gwerth dysgu cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg. Agwedd arall ar y drafodaeth yngl}n â’r Gymraeg yn y 1920au oedd ymgais rhai o garedigion yr iaith i ehangu’r defnydd ohoni mewn bywyd cyhoeddus, ym myd masnach ac yn y llysoedd. Yr oedd y Western Mail ar flaen y gad yn yr ymgyrch o blaid defnyddio’r Gymraeg yn y llysoedd. Dadleuai fod ysgymuno’r Gymraeg o’r llysoedd yn arwydd o israddoldeb yr iaith ac yn warth ar y genedl, bod siaradwyr Cymraeg, llawer ohonynt yn Gymry uniaith, wedi methu rhoi tystiolaeth eglur mewn iaith estron, a bod hynny wedi arwain, mewn rhai achosion, at gamweinyddu cyfiawnder.37 Ni chytunai’r Western Mail, fodd bynnag, â’r Cymro38 a’r Herald Cymraeg39 ynghylch y defnydd o’r Gymraeg ym myd busnes a masnach, a gwrthwynebai i’r Gymraeg gael ei hystyried yn gymhwyster ar gyfer swyddi cyhoeddus a’r gwasanaeth sifil. Er y byddai gwybodaeth o’r Gymraeg yn ddymunol, nid oedd yn angenrheidiol gan fod y mwyafrif llethol o bobl Cymru yn medru siarad Saesneg. Yn wir, Saesneg oedd unig iaith y rhan fwyaf ohonynt.40 Mater arall a oedd dan drafodaeth ar y pryd oedd lle’r Gymraeg ym maes llywodraeth leol. Y cynghorau lleol a benderfynai pa iaith a ddefnyddid yn eu hamryfal bwyllgorau a bu llawer yn pwyso ar gynghorau yn yr ardaloedd Cymraeg i ddefnyddio’r iaith frodorol.41 Dadleuai’r Herald Cymraeg yn gryf o blaid y pwnc hwn, gan atgoffa awdurdodau lleol o’u dyletswydd i ddefnyddio’r famiaith, yn enwedig yn ardaloedd Cymraeg y gogledd-orllewin. Yn ôl colofn ‘Twr yr Eryr’:

34 35 36 37 38 39 40 41

Yr Herald Cymraeg, 23 Mawrth 1926. Y Cymro, 6 Mai 1925. Ibid., 3 Mehefin 1925. Western Mail, 24 Chwefror 1928. Y Cymro, 4 Awst 1926. Yr Herald Cymraeg, 13 Gorffennaf 1927. Western Mail, 11 Mawrth 1926. Gwilym Prys Davies, Llafur y Blynyddoedd (Llandysul, 1991), tt. 129–66.

275

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

276

y mae’n sicr na roddir hanner digon o le i’r iaith Gymraeg yng nghynghorau cyhoeddus Cymru. Yr iaith Gymraeg a ddylai fod yr iaith swyddogol ym mhob un ohonynt, gyda chaniatad i’r Sais o fewn ein pyrth i siarad Saesneg, os dymuna gael ei ystyried yn ddyn anwybodus.42

Prin, fodd bynnag, oedd yr arwyddion o lwyddiant. Er i gynghorwyr Blaenau Ffestiniog43 a Phwllheli44 benderfynu cadw eu cofnodion yn y ddwy iaith, dengys adroddiadau yn y wasg fod mwyafrif y cynghorwyr yn gwrthwynebu hyn, a hynny’n bennaf oherwydd y gost.45 Y mae’n amlwg hefyd fod llawer ohonynt yn derbyn barn y swyddogion ar y mater hwn.46 Adlewyrchir siom Yr Herald Cymraeg mewn erthygl yng ngholofn ‘Y Llen Lliain’ a gyhoeddwyd ym mis Chwefror 1929: Lle i gwyno sy gennym ni yng Nghymru na roddir i’n hiaith ei lle priodol yn mywyd cyhoeddus y wlad. Clywir beunydd am swyddogion na feddant yr wybodaeth leiaf o’n hiaith, na’r gronyn lleiaf o gydymdeimlad a’n cenedligrwydd, yn cael eu penodi i swyddi cyhoeddus pwysig, hyd yn oed yn y rhanbarthau mwyaf Cymreig o Gymru. Yr ym ninnau, greaduriaid diysbryd, yn goddef y cyfan, ac yn fynych yn llyfu’r llaw sy’n tynhau’r gadwyn am ein gyddfau.47

Fel yn achos sawl pwnc llosg arall, bu’r Herald Cymraeg yn gadarn ac unplyg o blaid rhoi lle priodol i’r Gymraeg ym mywyd cyhoeddus Cymru. Mabwysiadodd Y Cymro agwedd fwy cymedrol. Prif neges y papur oedd bod angen ehangu’r defnydd o’r iaith Gymraeg ac y dylai ymgeiswyr ar gyfer y gwasanaeth sifil orfod sefyll arholiad sylfaenol yn y Gymraeg.48 Ni thrafodwyd y mater yn y Western Mail, a hynny i raddau oherwydd nad oedd mor berthnasol yn ardaloedd diwydiannol y de, lle’r oedd y mwyafrif yn derbyn mai Saesneg oedd iaith byd busnes a llywodraeth leol. Y mae’r ffaith fod papur a honnai fod yn ‘bapur cenedlaethol’ wedi anwybyddu pwnc mor bwysig yn bur arwyddocaol. Y mae hanes dirwasgiad economaidd enbyd y 1930au, pryd y gorfodwyd miloedd o Gymry i gefnu ar eu mamwlad i chwilio am waith, yn bur hysbys. Effeithiodd y dirwasgiad ar yr ardaloedd gwledig a’r ardaloedd diwydiannol fel ei gilydd ac nid oes amheuaeth na ddioddefodd yr iaith Gymraeg yn ddirfawr yn sgil y cyni hwn. Heidiai siaradwyr Cymraeg ifainc o’r ardaloedd cefn gwlad a pharhaodd sgil-effeithiau andwyol yr allfudo hwnnw am flynyddoedd maith. Dengys tystiolaeth y papurau newydd fod y wasg Gymraeg wedi sylweddoli maint 42 43 44 45 46 47 48

Yr Herald Cymraeg, 28 Chwefror 1922. Ibid., 30 Ionawr 1923. Ibid., 1 Mai 1923. Ibid. Ibid., 7 Chwefror 1928. Ibid., 26 Chwefror 1929. Y Cymro, 14 Rhagfyr 1921.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

y broblem, a beirniadwyd y llywodraeth yn hallt am annog pobl i symud o’u cynefin ac am wneud nemor ddim i adfer economi Cymru. Gorfodwyd miloedd o Gymry i fyw ar nawdd cyhoeddus ac i ddygymod â Phrawf Moddion a phroblemau eraill megis amgylchiadau byw gwael a diffyg addysg, ac yn sgil hyn rhoddid sylw cynyddol i bynciau megis yr angen i adfer yr economi a diwydiant yng Nghymru. O ganlyniad, ciliodd pwnc yr iaith i’r cefndir a llesteiriwyd gweithgareddau diwylliannol Cymraeg gan effaith y dirwasgiad. Ac eithrio’r oedfaon ar y Sul, bach iawn o weithgarwch a geid yng nghapeli Cymraeg y de gan mor ddifrifol oedd eu problemau ariannol. At hynny, Saesneg oedd iaith gweithgareddau megis y grwpiau trafod a’r clybiau radio a drefnid gan y pleidiau gwleidyddol a’r mudiadau dyngarol. Er i’r Gymraeg ddal ei thir mewn llawer cymdogaeth yn y cefn gwlad, yr oedd yn anochel y byddai bywyd diwylliannol yr ardaloedd hynny yn dioddef mewn cyfnod mor adfydus â hwn. Er gwaethaf y ffaith mai anawsterau economaidd a hawliai sylw’r rhan fwyaf o Gymry yn y cyfnod hwn, yr oedd gwarchod yr iaith yn flaenoriaeth ymhlith un garfan, sef Plaid Genedlaethol Cymru, a sefydlwyd ym 1925. Bu aelodau’r blaid honno yn ymgyrchu’n ddiflino er mwyn tynnu sylw at y modd y diystyrid y Gymraeg ym mywyd cyhoeddus y genedl, gan gymryd rhan amlwg, ynghyd ag Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, yn yr ymgyrch i geisio darbwyllo’r BBC i gynhyrchu mwy o raglenni Cymraeg, ymgyrch a brofodd beth llwyddiant yn sgil sefydlu Rhanbarth Darlledu Cymru ym 1937. Yn ystod yr un cyfnod ceid cryn anniddigrwydd yng Nghymru o ganlyniad i benderfyniad y llywodraeth i sefydlu ysgol fomio ym Mhenyberth ym Mhenrhyn Ll}n. Gwrthwynebid y cynllun gan arweinwyr diwylliannol y genedl, a honnai y byddai’r ysgol fomio yn tanseilio’r Gymraeg yn un o’i chadarnleoedd. Lleisid gwahaniaethau barn pur ddwfn yngl}n â Phenyberth a daeth y drafodaeth i’w hanterth wedi i dri chenedlaetholwr amlwg roi’r ysgol fomio ar dân ym mis Medi 1936.49 Tua’r un adeg, ymdrechid yn galed i hybu’r iaith trwy ddulliau cyfansoddiadol. Bu Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yn arwain ymgyrch i sicrhau Deddf Iaith a roddai sylfaen gyfreithiol i’r Gymraeg, a chynyddodd y gefnogaeth i’r ymgyrch honno ar ddiwedd y 1930au. Er hynny, ac er gwaethaf pwysigrwydd dyfodol yr iaith i ymgyrchwyr brwdfrydig tebyg i aelodau’r Undeb, ni lwyddwyd i danio dychymyg y cyhoedd. Lleiafrif bychan o bobl Cymru a ymunodd â brwydr yr iaith. Perthynai’r rhan fwyaf ohonynt i’r dosbarth proffesiynol a oedd, yn wahanol i gynifer o deuluoedd Cymru a brofodd gyni difrifol yn ystod y 1930au, yn gymharol gyfforddus eu byd. Erbyn 1940, fodd bynnag, sylweddolwyd bod yr hyn a ddaroganwyd yng ngholofnau’r Herald Cymraeg mor gynnar â’r 1920au yn wir, sef bod dyfodol yr iaith mewn perygl a bod angen gweithredu ar frys i’w hachub. Ond yna daeth y 49

Trafodir y pynciau hyn yn Dafydd Jenkins (gol.), Tân yn Ll}n: Hanes Brwydr Gorsaf Awyr Penyberth (Aberystwyth, 1937), tt. 15–68.

277

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

278

rhyfel, ac yn ei sgil gyfnod diffrwyth yn hanes yr iaith Gymraeg. Gan mai’r rhyfel a gâi’r flaenoriaeth gan bob corff cyhoeddus, ni roddid llawer o sylw i ddyfodol y Gymraeg ac ni chynhaliwyd y cyfrifiad arferol ym 1941. Eto i gyd, datgelwyd mewn amryw o ffynonellau fod dyfodol y Gymraeg yn ansicr.50 Er i’r llywodraeth fynd ati i gasglu gwybodaeth fanwl am gyflwr y wlad a’i phobl yn ystod y rhyfel, ni chasglwyd unrhyw wybodaeth am sefyllfa’r Gymraeg. Ni wnaed unrhyw ymgais i ganfod faint o siaradwyr Cymraeg a oedd yn byw yn Lloegr na faint o Saeson a oedd yn byw yng Nghymru. Er hynny, bu rhai unigolion wrthi’n ddygn yn casglu tystiolaeth ynghylch yr iaith yn ystod y cyfnod hwn.51 Dengys yr adroddiadau hyn fod dylanwadau Seisnig yn bygwth y cymdogaethau Cymraeg a lleisiwyd pryderon gan rai sylwebyddion craff y byddai cyfrifiad 1951 yn datgelu lleihad sylweddol yn nifer y siaradwyr Cymraeg.52 Yn ddiamau, cynyddodd dylanwad y Saesneg yn ystod hirlwm y rhyfel. Ymadawodd llawer o Gymry Cymraeg â’u mamwlad i ymuno â’r lluoedd arfog, gan ddwysáu’r mudo a oedd eisoes ar waith, a meddiannwyd llawer o dir Cymru at amcanion milwrol. Bu’r polisi o anfon plant o ddinasoedd Lloegr i bentrefi yng Nghymru hefyd yn achos pryder. Daeth llawer o noddedigion o Loegr i Gymru ac mewn rhai ardaloedd yr oedd tua 20 y cant o’r boblogaeth yn fewnfudwyr. Rhybuddiodd Yr Herald Cymraeg y câi’r polisi hwn effaith andwyol ar y Gymraeg, a’r un oedd neges Y Cymro, er bod datganiadau’r papur hwnnw yn fwy cymedrol. Yn ôl y Western Mail, fodd bynnag, byddai Cymru ar ei hennill o ganlyniad i’r mewnlifiad. Dadleuai’r papur fod dirwasgiad y 1930au wedi achosi gostyngiad sylweddol ym mhoblogaeth cefn gwlad Cymru a bod y diboblogi hwn wedi cael effaith andwyol ar ffyniant yr economi leol ac ar fywyd cymdeithasol y pentrefi.53 Proffwydai’r papur y byddai’r mewnfudwyr yn dod â bywyd ac egni newydd i gymdogaethau a oedd ar drai.54 Yn ôl y Western Mail, yr unig rai a wrthwynebai’r ffaith fod plant o ddinasoedd Lloegr yn cael lloches yng nghefn gwlad Cymru oedd: 50

51

52 53

54

Mewn adroddiad ym 1942, dywedodd T. I. Ellis fod dyfodol y Gymraeg yn ansicr iawn yn Aberystwyth. Yr oedd cartrefi’r bobl broffesiynol, gan gynnwys rhai a oedd yn weithgar yn y bywyd Cymraeg, yn Seisnigaidd iawn ac felly hefyd yr ysgol sir leol. Er ei bod wedi ei lleoli yng nghanol y Gymru Gymraeg, Urdd Gobaith Cymru oedd yr unig sefydliad a ddarparai weithgarwch diwylliannol seciwlar, Cymraeg ei iaith yn y dref. Y Cymro, 24 Ionawr 1942. Canfu arolwg gan Gyngor Sir Dinbych mai dim ond 30 y cant o blant y sir a oedd yn medru’r Gymraeg a bod y ganran mor isel â 2 y cant mewn rhannau o Wrecsam. Y Cymro, 14 Mawrth 1947. Trafodir effaith diboblogi yn yr ardaloedd gwledig mewn adroddiad a baratowyd gan Gyngor Cymru a Mynwy. Council for Wales and Monmouthshire, A Memorandum by the Council on its Activities: Report of the Panel on Depopulation of Rural Areas (London, 1950) (PP 1950 (Cmd. 8060) XIX), tt. 20–64. Arweiniodd y diboblogi at ddirywiad economaidd a effeithiodd ar fusnesau bach yn enwedig. Byddai’r holl sylw a roddwyd i’r broblem hon yn ystod y 1930au gan fudiadau megis Cymdeithas Diogelu Cymru Wledig, Cymdeithas Tai a Datblygu Cymru, Cyngor Gwasanaeth Cymdeithasol De Cymru a Sir Fynwy a’r Gymdeithas Cynllunio Trefol Cenedlaethol wedi dylanwadu ar y Western Mail hefyd. Western Mail, 12 Chwefror 1941.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

a small group of disgruntled Nationalists who are so obsessed by morbid and imaginary grievances, and so hostile to the Government, as to be quite incapable of viewing the problems created by the war impartially, while their general conception of ‘culture’ is positively abhorrent to the common-sense of the Welsh people. Their real concern is not culture but their forlorn political prospects. They have manufactured a bogey which they fondly believe will persuade the Welsh people that they and they alone are the only faithful custodians of our national traditions.55

Serch y darogan gwae, ni chafodd dyfodiad y plant yr effaith andwyol a ofnid. Er bod ambell draethawd ysgol o waith y noddedigion yn dilorni’r Cymry yn null Caradoc Evans, at ei gilydd yr oedd perthynas dda yn bodoli rhyngddynt hwy a’r gymdogaeth frodorol.56 Yn wir, honnodd Saunders Lewis fod rhai ohonynt wedi dangos mwy o ymrwymiad i’r diwylliant Cymraeg a mwy o falchder yn yr iaith na llawer o’r Cymry eu hunain,57 ac ategwyd ei farn gan Y Cymro wedi i un o ohebwyr y papur ymweld ag ardal Llanbryn-mair.58 Yn ystod blynyddoedd y rhyfel llwyddodd y rhai a ymgyrchai o blaid yr iaith i sicrhau rhai consesiynau o du’r llywodraeth. Bu Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yn ymgyrchu dros Ddeddf Iaith er diwedd y 1930au ac ym 1942 gwireddwyd eu dymuniad. Yn sgil pasio Deddf Llysoedd Cymru gellid cynnal achosion llys trwy gyfrwng y Gymraeg pan nad oedd hynny yn gwyro cwrs cyfiawnder. Croesawyd y Ddeddf yn gynnes gan y Western Mail. Er nad oedd yn gwneud dim mwy na chyfreithloni hen arfer yn llysoedd Cymru, honnai ei fod yn gam ymlaen ac yn tystio i’r ffaith fod pob plaid yn y Senedd yn cydymdeimlo ag anghenion Cymru ac yn awyddus i geisio eu diwallu.59 Fodd bynnag, nid oedd Deddf Llysoedd Cymru yn cwrdd â disgwyliadau’r ymgyrchwyr iaith ac, yn ôl Undeb Cymru Fydd, nid oedd yn ddim amgenach na rhagarweiniad ar gyfer deddf lawer grymusach. Ategwyd y farn honno gan Y Cymro,60 a haerai fod y Ddeddf yn amwys ac nad oedd modd sefydlu hawliau cyfreithiol cadarn ar bwnc yr iaith oherwydd bod cynifer o faterion i’w penderfynu yn lleol, yn unol ag arfer y llys yn hytrach na than awdurdod cyfraith gwlad. Cadarnhawyd y pryderon hyn yn sgil amharodrwydd rhai ynadon i ganiatáu’r Gymraeg yn eu llysoedd61 a daeth yn amlwg fod Deddf 1942 yn gwbl annigonol yng ngolwg y rhai a oedd am sicrhau cydraddoldeb i’r Gymraeg. Fel hyn y mynegodd colofnydd ‘Y Llen Lliain’ ei anfodlonrwydd yn Yr Herald Cymraeg: 55 56 57 58 59 60 61

Ibid., 17 Ebrill 1940. Y Cymro, 17 Mai 1941. Ibid., 26 Gorffennaf 1941. Ibid., 14 Medi 1940. Western Mail, 15 Hydref 1942. Y Cymro, 26 Rhagfyr 1942. Bu’n rhaid i ddau ddiffynnydd dalu costau cyfieithu yn Llangadog ym mis Ionawr 1942. Western Mail, 30 Ionawr 1942. Gwrthododd ynadon Llandudno ganiatáu i ddau dyst gyflwyno eu tystiolaeth yn Gymraeg mewn achos a gynhaliwyd ym mis Hydref 1943. Y Cymro, 2 Hydref 1943.

279

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

280

Cynyddu a chryfhau y mae’r argyhoeddiad mai mesur diwerth hollol oedd Mesur yr Iaith. Rhoddwyd pwyslais ar hynny yn ynadlys Caernarfon ddydd Llun pan ganfuwyd na ellid gorfodi’r bargyfreithiwr a erlynai i siarad Cymraeg, er ei fod yn Gymro, ac er mai yn Gymraeg yr oedd y gweithrediadau . . . Ni bydd neb yng Nghymru yn fuan heb gredu mai bradychu achos Cymru a wnaeth yr aelodau a dderbyniodd yr erthyl hwnnw o fesur.62

Cafwyd ymateb llawer mwy ffafriol i gynllun y gweinidog addysg, R. A. Butler. Yn ôl y Western Mail, profai agwedd Butler fod swyddogion y Bwrdd Addysg wedi cefnu ar y math o agwedd wrth-Gymraeg a welwyd yn Adroddiad Addysg enwog 1847 ac na ellid mwyach briodoli dirywiad y Gymraeg i agwedd elyniaethus y llywodraeth ganol ati. Yn hytrach, mynnai’r papur fod gwahaniaeth mawr rhwng y modd y pwysai’r naill weinidog addysg ar ôl y llall am amgenach cyfleusterau i’r Gymraeg yn ysgolion Cymru ac agwedd awdurdodau addysg a llywodraethwyr ysgolion.63 Croesawyd gofynion Deddf Addysg 1944 gan Yr Herald Cymraeg a’r Cymro yn ogystal,64 ac ni chyfeiriodd y naill na’r llall at unrhyw ddiffygion yn yr argymhellion a wnaed mewn perthynas â dysgu’r Gymraeg ac addysg trwy gyfrwng y Gymraeg. Er gwaethaf agwedd gadarnhaol y Bwrdd Addysg a rhai awdurdodau lleol at y Gymraeg a’u hymrwymiad i gefnogi addysg trwy gyfrwng y Gymraeg, daliai rhai i wrthsefyll y polisi. Ysgogwyd trafodaeth hirfaith ar y pwnc yn y Western Mail yn ystod haf 1949 yn sgil cyfres o erthyglau gan Percy Rees, perchennog ysgol breifat yn Llanelli, yn ymosod ar argymhellion Deddf Addysg 1944 yngl}n â’r iaith Gymraeg. Gwrthwynebai ef yr argymhellion yngl}n â dysgu’r Gymraeg fel pwnc yn ogystal â chynlluniau rhai awdurdodau lleol i ddatblygu addysg trwy gyfrwng y Gymraeg. Yn ei dyb ef, cenedlaetholwyr yn y gwasanaeth sifil a oedd yn gyfrifol am hybu’r iaith yn ysgolion Cymru. Credai mai ofer fyddai ceisio canfod unrhyw ragoriaeth mewn llenyddiaeth Gymraeg; ni allai fyth gystadlu â mawredd llenyddiaeth Saesneg (a gynhwysai – yn ôl Rees – weithiau gan Aeschylus a Dante yn ogystal â chan Milton a Shakespeare).65 Cafwyd ymateb chwim a chwyrn i’w sylwadau, ac yr oedd dros 90 y cant o’r llu o lythyrau a dderbyniwyd gan y Western Mail yn taranu yn erbyn Rees. Ymhlith ei feirniaid mwyaf croch oedd trigolion rhai o ardaloedd Seisnig de Cymru.66 Ni wnaeth y Western Mail unrhyw sylw ar gynnwys pryfoclyd yr erthyglau ond, o ddarllen colofnau golygyddol y papur, ymddengys nad oedd gan y golygydd fawr o gydymdeimlad â’r gohebydd 62 63 64 65 66

Yr Herald Cymraeg, 15 Chwefror 1943. Western Mail, 18 Mehefin 1942. Yr Herald Cymraeg, 19 Hydref 1942; Y Cymro, 31 Gorffennaf 1943. Western Mail, 19 Gorffennaf 1949. Yr oedd llawer na ellid eu galw’n ‘genedlaetholwyr’ ymhlith beirniaid yr erthyglau hyn. Yn eu plith yr oedd Idris Davies, Rhymni, ac eraill a oedd yn troi yn yr un cylchoedd â’r llenorion EinglGymreig yn ne Cymru.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

o Lanelli. Yr oedd agwedd unigolion tebyg i Percy Rees yn anathema i’r Herald Cymraeg. Er gwaethaf yr adnoddau ychwanegol a roddwyd i addysg Gymraeg a’r ffaith fod Bwrdd Canol Cymru wedi cychwyn ar waith ymchwil manwl yn y maes, parhâi’r papur yn anfodlon ag ethos yr ysgolion Cymraeg: Y drwg andwyol heddiw ydyw mai awyrgylch Seisnig hollol sydd i’r rhan fwyaf o lawer o ysgolion Cymru, hyd yn oed a chyfrif yr ardaloedd Cymraeg. Mae dylanwad y prifathro yn falltod mewn ambell ysgol yn yr ystyr yma. Sut y gall awyrgylch ysgol yng Nghymru fod yn iach a’r prifathro’n gwrthod siarad yr un gair byth o Gymraeg â’i ddisgyblion, er ei fod yn Gymro trwyadl?67

Daeth diwedd y rhyfel â newidiadau a fyddai’n bygwth dyfodol y Gymraeg. Yr oedd y ffaith fod cynifer o deuluoedd di-Gymraeg wedi penderfynu ymsefydlu yng Nghymru a bod nifer helaeth o ffermydd bellach yn eiddo i fewnfudwyr o Loegr a Gwlad Pwyl yn achos cryn bryder.68 Dwysawyd y pryderon gan y ffaith fod tai yn ardaloedd gwledig Cymru yn cael eu troi yn ail gartrefi, pwnc a ddenodd sylw’r Cymro mor gynnar â mis Hydref 1945.69 Daeth y Comisiwn Coedwigaeth dan lach Y Cymro hefyd am ddifrodi cymdogaethau Cymraeg trwy blannu coedwigoedd.70 Yr oedd dylanwad y Saesneg i’w ganfod ym mhob cwr o Gymru, hyd yn oed yn y pentrefi mwyaf anghysbell, ac at ei gilydd methiant fu pob ymgais i wrthsefyll y dylanwadau hynny. Er enghraifft, cymerodd Y Cymro ran flaenllaw yn yr ymgyrch dros arwyddion ffyrdd dwyieithog newydd ar ddiwedd y 1940au, ond aflwyddiannus fu’r ymgyrch ac ychydig o gefnogaeth a gafwyd gan y cyhoedd.71 Nid oedd modd atal dylanwad y Saesneg yn ystod y 1950au wrth i effeithiau hirdymor yr Ail Ryfel Byd adael eu hôl. Gorfodwyd cenhedlaeth o Gymry ifainc, yn fechgyn a merched, i adael Cymru am gyfnod i wasanaethu yn y lluoedd arfog, neu i weithio mewn ffatrïoedd mewn rhannau eraill o Brydain, ac nid yw’n syndod i hyn danseilio eu hymrwymiad i’r iaith a’r diwylliant Cymraeg. Tystia papurau lleol Cymru fod dawnsio wedi dod yn fwyfwy atyniadol yn ystod y 1950au ac mai Saesneg oedd iaith caneuon poblogaidd y dydd. Cafwyd adfywiad yn y diwydiant ffilm ym Mhrydain yn ystod y cyfnod hwn a denid miloedd o Gymry Cymraeg i’r sinemâu i wylio ffilmiau a gynhyrchid mewn stiwdios megis Ealing. Yr oedd hwn yn ddiwylliant byd-eang, yn drwm dan ddylanwad

67 68 69 70 71

Yr Herald Cymraeg, 12 Tachwedd 1945. Y Cymro, 26 Mawrth 1948. Ibid., 19 Hydref 1945. Ibid., 19 Medi 1947. Yn ystod y rhyfel tynnwyd arwyddion ffyrdd i lawr er mwyn drysu’r gelyn. Bu’n rhaid i’r Weinyddiaeth Drafnidiaeth gynhyrchu arwyddion newydd ar ôl y rhyfel gan fod y rhan fwyaf o’r hen rai wedi cael eu defnyddio fel sgrap.

281

282

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

diwylliant yr Unol Daleithiau, a chynigiai i drigolion Cymru gyfle i fwynhau profiad diwylliannol nad oedd ddim gwahanol i’r hyn a fwynhâi eu cyfoeswyr yn unrhyw dref neu bentref arall ym Mhrydain. Brawychwyd rhai o arweinwyr cyhoeddus Cymru gan ddylanwad diwylliant estron a oedd, yn eu tyb hwy, yn gwbl anghydnaws â’r traddodiad Cymreig. Gofidient hefyd am ddirywiad diwylliant festri’r capel, yr eisteddfodau lleol a’r cylchoedd llenyddol. Ofnent na fyddai mwy na dyrnaid o selogion oedrannus yn mynychu gweithgareddau o’r fath ac y byddai’r lluoedd yn tyrru i’r sinemâu a’r dawnsfeydd a gynhelid ledled y wlad. Tua’r un adeg, o ganlyniad i fethiant mesurau cynllunio economaidd y llywodraeth i atal diboblogi yn ardaloedd gwledig Cymru, amddifadwyd cymunedau cefn gwlad o bobl ifainc dalentog a allai fod wedi cyfrannu at gynnal diwylliant Cymraeg egnïol yn y broydd hynny. Gwelwyd newidiadau mawr yng ngwedd a chynnwys y papurau newydd yn y cyfnod hwn, a hynny’n rhannol dan ddylanwad papurau dyddiol megis y Daily Mirror. Yr oedd yr arddull benrhydd a diymatal newydd yn bur wahanol i draddodiad syber a difrifol y wasg Gymraeg. Gwrthod newid ei arddull a wnaeth Yr Herald Cymraeg, fodd bynnag. Glynodd wrth ei ffurf draddodiadol o ran cyflwyniad a chynnwys, gyda’r canlyniad ei fod yn ymddangos yn henffasiwn iawn o’i gymharu â phapurau eraill y cyfnod. Profodd y Western Mail yn fwy hyblyg yn wyneb y tueddiadau newydd, gan osod newyddion ar y dudalen flaen a gwneud gwell defnydd o benawdau er mwyn ceisio denu darllenwyr. Ond Y Cymro a lwyddodd orau i ymateb i ofynion yr oes. Gwireddwyd breuddwyd John Roberts Williams, y golygydd, o greu papur wythnosol Cymraeg cyfoes ei apêl, ac erbyn canol y 1950au yr oedd ei gylchrediad yn fwy nag 20,000. Canmolid y papur am ei ddefnydd gwych o benawdau a lluniau, ac am ddarparu amrywiaeth eang o golofnau a fyddai’n apelio at ystod eang o ddarllenwyr. Yr oedd y dull o ysgrifennu yn glir a chryno ac yn profi y gellid trafod profiadau a phynciau’r oes fodern trwy gyfrwng y Gymraeg. Prif nodwedd y papur oedd safon uchel y drafodaeth a geid ynddo. Yn wir, mewn oes pan oedd papurau Stryd y Fflyd yn troi at faterion cnawdol er mwyn denu darllenwyr, yr oedd Y Cymro yn enghraifft brin o bapur poblogaidd uchel ei safon. Er bod llawer o arweinwyr Cymru yn gofidio bod diwylliant newydd y 1950au yn argoeli’n ddrwg o safbwynt y Gymraeg, yr oedd rhai arwyddion calonogol i’w canfod. Bu ymdrechion Undeb Cymru Fydd i hyrwyddo’r iaith yn allweddol yn y cyfnod hwn, ac fel ei ragflaenydd, Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, llwyddodd i oresgyn ymraniadau gwleidyddol. Gwasgwyd ar y BBC i ddarparu rhaglenni teledu Cymraeg yn ogystal â rhaglenni radio, a darbwyllwyd Prifysgol Cymru i ddatblygu ei ddarpariaeth o gyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg. Wedi ymgyrch faith, llwyddwyd i ddarbwyllo’r llywodraeth i roi cymhorthdal i gyhoeddi llyfrau Cymraeg ac ehangwyd y cynllun yn raddol trwy gydol y degawd. Bu’r trefniant hwn yn hwb pwysig i ffyniant llenyddiaeth Gymraeg ac yn gyfraniad arbennig o ran hybu llenyddiaeth greadigol Gymraeg a darparu llyfrau i

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

blant a phobl ifainc.72 At hyn, gwelwyd cynnydd yn nifer yr ysgolion cynradd Cymraeg eu cyfrwng, yn enwedig mewn ardaloedd di-Gymraeg. Er i agwedd gadarnhaol llawer o gyrff cyhoeddus ac ymgyrchu effeithiol Undeb Cymru Fydd sicrhau bod yr iaith Gymraeg yn destun trafod pwysig yng Nghymru yn ystod y 1950au, ymddengys nad oedd modd atal ei dirywiad. Dangosodd cyfrifiad 1961 fod canran y siaradwyr Cymraeg wedi disgyn o 28.9 y cant o’r boblogaeth ym 1951 i 26 y cant ym 1961.73 Ymatebodd golygydd Y Cymro i’r sefyllfa ar unwaith. Ym 1960 yr oedd y papur eisoes wedi rhybuddio y byddai’r Gymraeg yn edwino fel iaith fyw ymhen cenhedlaeth oni lwyddid i wyrdroi’r tueddiadau a amlygid ar y pryd.74 Ym mis Mai 1962 cyhoeddodd y papur ganlyniadau brawychus arolwg a ddangosai y byddai’r iaith yn marw hyd yn oed yn yr ardaloedd Cymreiciaf oni wneid rhywbeth ar fyrder.75 Nid yw’n syndod, felly, i’r Cymro gefnogi’r alwad a wnaed gan Saunders Lewis yn ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith ym 1962: Y perygl – ac nid yw heb ei ragweld – yw y bydd y bobl yn cael y feddyginiaeth yn waeth na’r dolur. Canys mae’n galw am safiad unol a gwrol. Heddiw ychydig o bobl sy’n barod i sefyll, ychydig sy’n wrol dros egwyddorion; aeth egwyddor yn beth prin.76

Dychwelodd y papur at yr un pwnc mewn erthygl olygyddol a gyhoeddwyd ar ddydd G{yl Dewi yr un flwyddyn: Trwy’r blynyddoedd yr ydym wedi ceisio mynd o leiaf hanner y ffordd i gyfarfod pob math o bobl a sefydliadau ac awdurdodau ar fater y Gymraeg. Efallai i ni gael ein trwytho’n ormodol a’r gyfran honno o grefydd y Sais sy’n dweud mai’r peth i’w wneud a phob egwyddor yw ei bargeinio ymaith hyd oni ddaw’n rhywbeth sy’n dod a chytundeb tawel a digyffro rhwng anghredinwyr. Ond yn awr yr ydym yn dechrau gweld na fedrir bargeinio ag egwyddorion, a rhaid troi at bobl fel Mr Saunders Lewis a Dr Peate, gan gydnabod i ddechrau nad oes Gymru heb y Gymraeg. Os medrwn argyhoeddi ein hunain o hynny – mae gobaith i ni.77

72

73

74 75 76 77

Gan fod cyhoeddiadau Cymraeg, a oedd wedi eu cyfyngu’n bennaf i gofiannau, llyfrau hanes a llyfrau crefyddol, yn henffasiwn, nid oedd gobaith iddynt fedru cystadlu â’r llyfrau Saesneg poblogaidd a gyhoeddid yn y cyfnod wedi’r Rhyfel Byd Cyntaf. John Aitchison a Harold Carter, A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff, 1994), tt. 41–4. Nid y cyfrifiad oedd yr unig dystiolaeth ystadegol a oedd ar gael. Mewn arolwg a gomisiynwyd gan Y Cymro, nododd D. Jacob Davies fod canran y plant a oedd yn siarad Cymraeg yn sir Gaerfyrddin wedi gostwng o 80 y cant ym 1936 i 45 y cant erbyn 1960, a bod y gostyngiad mwyaf wedi digwydd er 1950. Y Cymro, 3 Awst 1961. Ibid., 24 Mawrth 1960. Ibid., 24 Mai 1962. Ibid., 15 Chwefror 1962. Ibid., 1 Mawrth 1962.

283

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

284

Yn annisgwyl braidd, cydymdeimlai’r Western Mail ag apêl Saunders Lewis. Yr oedd dirfawr angen datgan y caswir, sef bod dyfodol y Gymraeg yn y fantol: Not only have we absorbed waves of immigrants, but legislation since the Act of Union has mitigated against the continuance of Welsh. Universal free education in English, the vast availability of English newspapers and books, better transport and then radio and television have accelerated the process. In recent years efforts have been made to stem the tide. Over most of the country children are given regular Welsh lessons. The recent surveys in Carmarthenshire and Flintshire show that even this is not saving the language. Significantly, even in homes where both parents speak Welsh the trend is obvious . . . If Wales is to save her own language she must spontaneously show more signs of wanting to preserve and expand its present use.78

Pan gyhoeddwyd canlyniadau tywyll cyfrifiad 1961 yn ystod y flwyddyn ganlynol yr oedd y Western Mail yn bendant fod angen ymdrech ddiarbed i amddiffyn yr iaith ac atal ei dirywiad.79 Nid felly agwedd Yr Herald Cymraeg, fodd bynnag. Erbyn 1960 yr oedd newid sylfaenol wedi digwydd ym mholisi golygyddol y papur, o safbwynt gwleidyddol ac ieithyddol. Yn sgil penodi J. T. Jones (John Eilian) yn olygydd ym 1954 gwelwyd y papur yn ymrwymo i gefnogi’r Blaid Geidwadol ac yn mabwysiadu safbwynt pur elyniaethus at yr iaith Gymraeg, a hynny ar adeg pan oedd y gefnogaeth o’i phlaid yn cynyddu. Yn nhyb y golygydd, nid oedd darlith radio Saunders Lewis – er ei bod yn dwyn i gof erthyglau golygyddol yr Herald yn ystod y 1920au a’r 1940au – ond galarnad i iaith a oedd yn wynebu ei thranc: rhyw siarad niwlog o’r gell ydyw siarad fel hyn. Y gwir am yr iaith Gymraeg ydyw ei bod hi eisoes wedi hen farw o Forgannwg, Sir Frycheiniog, Sir Faesyfed, ac o ran helaeth o Sir Benfro, Sir Drefaldwyn, Sir Ddinbych a Sir Fflint . . . mewn geiriau eraill yn y Gogledd-Orllewin a’r Gorllewin yn unig y siaredir hi’n helaeth. Lle mae’r iaith wedi colli ’does dim gobaith ei chael yn ôl . . . Rhyw duedd i geisio ‘gosod’ yr iaith sydd wedi bod – ei gosod a hyd yn oed, i raddau, ei gorfodi. Ond ’thâl hyn ddim ac y mae arnom ofn y bydd ffigyrau siroedd eraill y Gogledd (a’r Sensws) yn dangos yr un duedd ag a ddengys ffigyrau methiannus Sir Fflint.80

Nid oes unrhyw amheuaeth, fodd bynnag, nad oedd y pwysau ar y llywodraeth a’r awdurdodau lleol i lunio polisïau penodol er diogelu’r Gymraeg wedi cynyddu erbyn y cyfnod hwn. Fel rhan o’u hymgyrch o anufudd-dod sifil, trefnwyd 78 79 80

Western Mail, 15 Chwefror 1962. Ibid., 12 Medi 1962. Yr Herald Cymraeg, 19 Chwefror 1962.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

gwrthdystiadau grymus gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, a sefydlwyd yn sgil darlith radio Saunders Lewis, a chafwyd ymateb cymysg hyd yn oed ymhlith caredigion yr iaith.81 Rhybuddiodd Y Cymro fod perygl i’w gweithgarwch godi gwrychyn Cymry Cymraeg,82 a dwysawyd yr ofnau yn wyneb datganiad Dafydd Iwan fod ymgyrchoedd y Gymdeithas yn ‘rhy ddof’.83 Fodd bynnag, nid oedd y teimladau hyn, o angenrheidrwydd, yn adlewyrchu barn darllenwyr y papur. Cefnogid gweithredu uniongyrchol aelodau’r Gymdeithas yn y golofn ‘Piniwn’,84 a droeon lleisiwyd y farn mai gwrthwynebwyr y Gymdeithas, yn hytrach na’i haelodau, a oedd yn gyfrifol am yr ymddygiad treisgar a gafwyd yn rhai o’r protestiadau.85 Ceid yn yr erthyglau golygyddol beth cydymdeimlad â rhai o amcanion penodol y Gymdeithas. Ym 1966, er enghraifft, beirniadwyd ynfydrwydd y drefn o brosesu ceisiadau am dreth car, trefn a olygai fod pawb a oedd am lenwi ffurflen Gymraeg yn gorfod anfon eu cais i’r swyddfa Cyllid Gwladol ond bod y rhai a oedd yn fodlon llenwi ffurflen Saesneg yn gallu codi eu trwydded yn ddi-oed yn eu swyddfa bost leol.86 At hynny, mewn ymgais i oresgyn agwedd wrth-Gymraeg rheolwyr y Swyddfa Bost yn Lloegr, galwodd y papur am greu rhanbarth ar wahân ar gyfer Cymru,87 polisi y gellid ei roi mewn grym mewn perthynas â’r gwasanaeth teleffon yn ogystal. Gwrthwynebid syniadau o’r fath gan Yr Herald Cymraeg, a adlewyrchai safbwynt gelyniaethus John Eilian at ddwyieithrwydd. Ym 1963 lansiodd y papur ymosodiad deifiol ar Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, gan ddadlau bod Cymru yn wlad ddwyieithog ac y gellid, felly, drafod busnes yn y naill iaith neu’r llall. Mynnai’r papur fod yn well gan y mwyafrif helaeth o Gymry, hyd yn oed yn yr ardaloedd Cymreiciaf, ymdrin â’u busnes swyddogol trwy gyfrwng yr iaith Saesneg:88 ’Does neb tebyg i’r rhai selog dros y Gymraeg am wrthod wynebu ffeithiau ac felly am wneud drwg i’w hachos eu hunain . . . Saesneg ydyw’r bwysicaf o’n dwy iaith, ond nid ydyw hynny yn ddim rheswm dros inni beidio â choleddu a gloywi’n Cymraeg.89 81

82 83 84 85

86 87 88 89

Yn ei golofn yn Y Cymro, beirniadodd I. B. Griffith aelodau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am fod mor haerllug â honni mai hwy yn unig a oedd yn fodlon ymrwymo i achub yr iaith, ac fe’u rhybuddiodd fod eu gweithgareddau yn debygol o godi gwrychyn llawer o Gymry Cymraeg pybyr. Y Cymro, 2 Mawrth 1967. Ibid., 22 Hydref 1969. Ibid., 28 Rhagfyr 1968. Ibid., 13 Hydref 1966. Ibid. Gw. hefyd ibid., 22 Hydref 1969. Ym mis Chwefror 1963 cyhuddwyd heddlu sir Aberteifi o beidio â rhwystro gwrthwynebwyr y Gymdeithas rhag ymosod ar yr aelodau yn ystod protest yn Aberystwyth. Ibid., 7 Chwefror 1963. Ym mis Hydref 1966 honnodd y papur mai gwrthwynebwyr y Gymdeithas, ac nid yr aelodau, a oedd yn gyfrifol am y trais a welwyd yn ystod protest yng Nghaerdydd. Ibid., 13 Hydref 1966. Ibid., 6 Hydref 1966. Ibid., 9 Rhagfyr 1965. Yr Herald Cymraeg, 15 Gorffennaf 1963. Ibid., 28 Mai 1962.

285

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

286

Fodd bynnag, cafwyd newid yn agwedd y Western Mail at yr ymgyrch i sicrhau ffurflenni Cymraeg. Ym 1963 gwatwarwyd y rhai a fynnai gael dogfennau swyddogol yn Gymraeg, a dadleuwyd nad oedd ffurflenni erioed wedi achub unrhyw iaith.90 Ond dair blynedd yn ddiweddarach, dadleuai’r papur fod gan bob unigolyn hawl sylfaenol i gael ffurflenni yn ei famiaith a bod yr ymgyrch i sicrhau hynny yn rhan allweddol o’r frwydr i ddiogelu’r Gymraeg: Unless it is ensured by statutory action there can be little hope that Welsh, with all that it has meant and still means for our cultural traditions, will survive as a living tongue.91

Yn ystod y 1960au rhoddwyd sylw manwl i le’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg yn ogystal. Ym 1961 galwodd Y Cymro am ymchwiliad i statws yr iaith yn y colegau technegol, gan fynnu y dylid darparu adnoddau ychwanegol er budd dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg.92 Y brif ymgyrch ym myd addysg, fodd bynnag, oedd y galw cynyddol am ysgolion Cymraeg. Ymhyfrydai rhai o awdurdodau addysg Cymru yn eu hymrwymiad i’r iaith, ond daethai’n amlwg, yn yr ardaloedd Cymraeg a’r ardaloedd di-Gymraeg fel ei gilydd, fod y ddarpariaeth a gynigid ar y pryd yn annigonol. Araf iawn fu’r cynnydd yn nifer yr ysgolion Cymraeg, er ei bod yn amlwg fod ysgolion o’r fath yn llwyddo i ddenu plant a’u bod yn cynnal safonau addysgol pur nodedig. Ym 1968 croesawyd yn frwd argymhelliad Adroddiad Gittins y dylai addysg Gymraeg fod ar gael i bob plentyn a ddymunai hynny,93 er i’r Cymro ddatgan y byddai’n rhaid wrth adnoddau ychwanegol i wireddu cynlluniau o’r fath. Yn gysylltiedig â’r twf yn nifer yr ysgolion Cymraeg cafwyd cynnydd yn y galw am ddatblygu cyrsiau dysgu Cymraeg fel ail iaith, a gwnaed gwaith arloesol pwysig yn siroedd Y Fflint a Morgannwg. Fel y gellid disgwyl, o gofio agwedd John Eilian, yr oedd Yr Herald Cymraeg yn amau gwerth y datblygiadau hyn. Fe’u cefnogid gan y Western Mail, fodd bynnag, ac ychydig o sylw a roddid yn y papur i unrhyw ymdrechion i wrthwynebu’r polisi.94 Bu’r Western Mail yr un mor gefnogol i argymhellion Undeb Cymru Fydd y dylid gwahodd plant o ardaloedd Seisnig i dreulio peth o’u gwyliau haf yng nghefn gwlad Cymru er mwyn iddynt gael eu trwytho mewn awyrgylch Gymraeg.95 Serch hynny, nid oedd y papur yn gyfan gwbl o blaid addysg Gymraeg a chyfeiriodd at y perygl o ‘apartheid ieithyddol’ wrth drafod ymdrechion i sefydlu neuaddau preswyl Cymraeg ar gyfer myfyrwyr prifysgol. Honnai’r papur y byddai myfyrwyr yn fwy ar eu colled nag ar eu hennill o gael eu hamddifadu o’r

90 91 92 93 94 95

Western Mail, 1 Mawrth 1963. Ibid., 10 Hydref 1966. Y Cymro, 9 Mawrth 1961. Ibid., 25 Ionawr 1968. Western Mail, 6 Rhagfyr 1966, 17 Ionawr 1969. Ibid., 2 Mawrth 1968.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

awyrgylch gosmopolitaidd a oedd yn rhan o fywyd prifysgol, ac y byddai ‘ynysu llwythol’ o’r math hwn yn groes i ysbryd academia:96 both Welsh hostels and a Welsh college are entirely opposed to the true purposes of university education. These are, among other things, to broaden the mind, to teach tolerance and to experience it by living alongside a wide range of fellow students. None of these purposes would be served by isolating Welsh-speaking students in a monolinguistic cultural camp. If there have been frictions between Welsh and English students they could have been resolved by discussion and by commonsense compromises . . . Fortunately, the all-Welsh hostels may yet defeat themselves by lack of support.97

Eto i gyd, yr oedd y rhan fwyaf o drigolion yr ardaloedd Cymraeg yn sylweddoli bod angen gweithredu ar fyrder er mwyn diogelu’r Gymraeg a chodi ei statws. O ganlyniad, ceid llai a llai o gefnogaeth i’r safbwyntiau a fynegid yn Yr Herald Cymraeg ac, yn rhannol oherwydd y newid yn y farn gyhoeddus ac oherwydd bod dylanwad John Eilian wedi cilio am gyfnod,98 lliniarwyd peth ar ddatganiadau gwrth-Gymraeg y papur. Ym 1965, er enghraifft, dadleuwyd achos gweithwyr Cwmni Brewer Spinks ym Mlaenau Ffestiniog wedi i rai ohonynt gael eu diswyddo am wrthod ymatal rhag siarad Cymraeg ar lawr y ffatri.99 Ceir adlewyrchiad clir o safbwyntiau gwahanol y tri phapur yn eu hymateb i Adroddiad David Hughes Parry ar statws cyfreithiol y Gymraeg, a gyhoeddwyd ym 1965, ac i’r Ddeddf Iaith a ddaeth yn ei sgil. Prif amcan yr adroddiad oedd dadansoddi sefyllfa’r iaith a gosod sylfaen ar gyfer deddfwriaeth a fyddai’n cryfhau ei statws cyfreithiol. Yn ôl Y Cymro, yr oedd argymhellion Hughes Parry yn rhai ‘beiddgar ond ymarferol’. Galwai’r Herald Cymraeg, ar y llaw arall, am gyfnod o ymbwyllo. Gochelgar oedd agwedd y Western Mail yn ogystal. Ym 1963 yr oedd y papur wedi dadlau nad oedd nemor ddim gelyniaeth at y Gymraeg yn bodoli, ond yn ddiweddarach mynnai y byddai rhoi statws ffug-gyfartal iddi yn beth costus ac anymarferol. Ym 1965, mewn erthygl olygyddol, ailadroddwyd y ddadl y gallai gorfodi’r iaith ar y mwyafrif di-Gymraeg beryglu’r ewyllys da a geid tuag ati yn yr ardaloedd Seisnig, a rhybuddiwyd mai dyna fyddai canlyniad unrhyw 96

97 98

99

Ibid., 27 Tachwedd 1967. Yn ei arolwg o fyfyrwyr blwyddyn gyntaf Bangor ym 1963, nododd Euryn Ogwen Williams mai 122 o’r cyfanswm o 445 myfyriwr a hanai o Gymru, ac mai dim ond 42 o’r rheini a oedd yn siarad Cymraeg. Yn ei dyb ef, polisi derbyn y coleg, yn ogystal â’r ffaith fod mwy o fyfyrwyr o Gymru yn cael eu denu i brifysgolion Lloegr, a oedd yn gyfrifol am hyn. Y Cymro, 10 Hydref 1963. Western Mail, 7 Mai 1968. Dewiswyd John Eilian yn ymgeisydd Ceidwadol ar gyfer etholaeth Môn ym mis Mawrth 1964 a bu’n ymgeisydd yn etholiadau 1966 a 1970. Rhag ofn y byddai hyn yn codi amheuon ynghylch tueddiadau gwleidyddol y papur, rhoddwyd cyfrifoldebau eraill i John Eilian am gyfnod a bu eraill yn llunio’r erthyglau golygyddol. Yr Herald Cymraeg, 21 Mehefin 1965.

287

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

288

bolisi a fynnai fod y gallu i siarad Cymraeg yn gymhwyster angenrheidiol ar gyfer swyddi cyhoeddus:100 The danger of the Hughes-Parry recommendations is that under the guise of righting an ancient wrong, a minority in Wales would be imposing on the majority an irrelevant and hampering burden. The Welsh language, as the tongue of the hearth and the living literature of our nation, must be helped in every way possible – but short of sacrificing sense and logic in the conduct of our public affairs.101

Ond ymhen llai na mis wedi i’r erthygl hon ymddangos, yr oedd y Western Mail wedi lleddfu rhywfaint ar ei ddadleuon. Nododd y papur mor dawedog fu’r ymateb i Adroddiad Hughes Parry ac addawodd adnewyddu ei gefnogaeth i’r iaith, gan gyfeirio yr un pryd at lwyddiant y polisi a geid yn Israel o blaid hybu’r iaith Hebraeg. Er i Ddeddf 1942 gael ei chryfhau yn sylweddol gan Ddeddf Iaith 1967 ac i statws yr iaith gael ei ddiffinio yn fwy eglur ynddi, cymysg oedd yr ymateb i’r mesur. Barn Y Cymro – a lynodd wrth yr un safbwynt am weddill y degawd – oedd ei fod yn gam i’r cyfeiriad iawn, er y byddai angen cryfhau gofynion y Ddeddf yn raddol cyn y gellid sicrhau dilysrwydd cyfartal i’r Gymraeg a’r Saesneg.102 Erbyn diwedd y 1960au yr oedd Yr Herald Cymraeg hefyd, at ei gilydd, yn gefnogol i’r Ddeddf Iaith. Eto i gyd, ceid yn y papur gyfeiriadau lawer at yr anniddigrwydd a fodolai ymhlith darllenwyr a ystyriai fod argymhellion y mesur yn annigonol, ac ar ddechrau’r 1970au adlewyrchid y farn honno yng ngholofn olygyddol y papur yn ogystal. Yr oedd y Western Mail yn falch fod y llywodraeth, trwy Ddeddf yr Iaith Gymraeg, wedi gwrthsefyll galwadau’r ‘eithafwyr’ a diogelu goruchafiaeth y Saesneg fel prif iaith yr ardaloedd Seisnigedig. Er hynny, meddai’r papur, profodd y llywodraeth ei bod o ddifrif ynghylch sicrhau tegwch i’r iaith Gymraeg. Ond er bod y Western Mail o blaid statws cyfartal i’r Gymraeg, nid oedd gan y papur unrhyw gydymdeimlad â Chymdeithas yr Iaith Gymraeg a’i hymgyrchoedd milwriaethus. Condemniwyd yn hallt yr ymgyrch ‘ddisynnwyr’ dros arwyddion ffyrdd dwyieithog, a mynnid y dylai’r Gymdeithas ddiarddel unrhyw aelod a gâi ei ddyfarnu’n euog o ymddwyn yn dreisgar. Yn ystod y 1970au cynyddodd y gefnogaeth i’r achos cenedlaethol a’r frwydr dros yr iaith, a chafwyd cynnydd sylweddol yng ngweithgareddau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Yn ogystal â’r ymgyrch arwyddion ffyrdd, canolbwyntiwyd ar ymgyrchu o blaid sefydlu sianel deledu Gymraeg. Ar yr un pryd bu eraill yn gweithio’n ddygn trwy ddulliau cyfansoddiadol, gan ddwyn pwysau ar y llywodraeth ganol ac ar awdurdodau lleol. Yn ystod y cyfnod hwn sefydlwyd nifer 100

Western Mail, 21 Tachwedd 1963. Ibid., 26 Hydref 1965. 102 Y Cymro, 15 Mehefin 1967. 101

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

o ysgolion uwchradd Cymraeg, amryw ohonynt mewn broydd Cymraeg yn hytrach nag mewn ardaloedd Seisnig, lle nad oedd addysg cyfrwng Cymraeg bellach yn un o brif flaenoriaethau’r awdurdodau lleol. Un o arwyddion calonogol eraill y cyfnod hwn oedd y 48 papur bro a lansiwyd rhwng 1971 a 1979 o ganlyniad i ymdrechion dygn gwirfoddolwyr mewn gwahanol rannau o Gymru.103 Er mai prif amcan y papurau bro oedd cofnodi newyddion lleol ac na fynegid unrhyw farn olygyddol yn y rhan fwyaf ohonynt, daethant yn gyfrwng gwerthfawr i ledaenu gwybodaeth ac adroddiadau am weithgarwch Cymraeg ac i wyntyllu syniadau ar sut y gellid hybu’r diwylliant Cymraeg mewn ardaloedd Cymraeg a Saesneg fel ei gilydd. Profwyd twf yn y mudiad addysg Gymraeg i oedolion hefyd, er na fu’r nifer cynyddol o ddysgwyr yn ddigon i gael unrhyw effaith ar ffigurau’r cyfrifiad. Er gwaethaf yr holl weithgarwch, fodd bynnag, parhau i ostwng a wnaeth nifer y siaradwyr Cymraeg. Yr oedd i broblemau economaidd dybryd dechrau’r 1980au eu harwyddocâd yn ogystal. Ofnai llawer y byddai miloedd yn gorfod gadael Cymru i chwilio am waith, fel y digwyddodd yn ystod y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel byd. Daeth pryderon eraill yn sgil dylanwad ideoleg yr adain dde a oedd yn bygwth syniadaeth Maynard Keynes, sef bod anghenion cymdeithas yr un mor bwysig â gwneud elw wrth lunio polisïau economaidd. Ofnid hefyd fod dyfodol pentrefi anghysbell a Chymraeg eu hiaith yn y fantol. Ar ddechrau’r 1980au cyhoeddwyd ystadegau a brofai nad oedd yr ymdrechion i atal dirywiad yr iaith wedi dwyn ffrwyth. Ym 1971 yr oedd 20.9 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg, ond erbyn 1981 yr oedd y ganran wedi disgyn i 18.9 y cant.104 Dengys tystiolaeth y cyfrifiad fod y gostyngiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg wedi arafu a bod arwyddion calonogol o gynnydd yn rhai ardaloedd, yn enwedig yn y de-ddwyrain. Er hynny, parhâi niferoedd y siaradwyr i ostwng mewn ardaloedd Cymraeg megis gorllewin Cymru,105 ac ymddangosai dyfodol yr iaith yn ansicr iawn mewn ardaloedd lle y buasai gynt yn gwbl ddiogel. Mewn mannau megis Caerfyrddin, Dinefwr, Llanelli a Dyffryn Lliw, er enghraifft, câi’r iaith ei chysylltu fwyfwy â phobl oedrannus.106 Parodd hyn i Bedwyr Lewis Jones, a oedd ar y pryd yn Athro’r Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, ddatgan yn y Western Mail yn Chwefror 1982 fod perygl i’r Gymraeg ddatblygu yn iaith elitaidd ac na fyddai’r duedd honno byth yn ddigon cryf i wrthsefyll dirywiad yr iaith yn ei chadarnleoedd.107 Er ei fod yn ymwybodol o’r arwyddion gobeithiol a ddaethai i’r amlwg yn y de-ddwyrain, cydsynio â’r pryderon hyn a wnaeth y Western Mail: 103

1971 (1 papur), 1973 (2 bapur), 1974 (4 papur), 1975–7 (8 papur bob blwyddyn), 1978 (7 papur) a 1979 (10 papur). Er mai byrhoedlog fu parhad rhai ohonynt, goroesodd y rhan fwyaf, gan ddod yn rhan annatod o’r bywyd Cymraeg yn eu cymdogaethau. 104 Aitchison a Carter, A Geography of the Welsh Language, t. 50. 105 Western Mail, 28 Ebrill 1982. 106 Aitchison a Carter, A Geography of the Welsh Language, tt. 50–8. 107 Western Mail, 3 Chwefror 1982.

289

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

290

That [the] decline has actually been reversed in some areas, and the increase in its use is not at all confined to the ‘new middle class’ efforts in the South-East to revive the language as a cultural accomplishment. At the same time there is cause for real concern in the growing disuse of the language in its traditional community strongholds like Carmarthen, Dinefwr and Llanelli – sometimes apparently through misplaced fear among parents that to pass it on to their children would put them at a disadvantage in making careers.108

Er mawr syndod, o gofio agwedd y papur at ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn y 1970au, talwyd teyrnged i’r Gymdeithas am newid agwedd y cyhoedd at y Gymraeg ac am fynnu bod dyfodol yr iaith yn parhau yn destun trafod.109 Cyhoeddwyd yr ystadegau hyn ar adeg pan oedd dyfodol economaidd ardaloedd gwledig a diwydiannol Cymru yn ymddangos yn bur ansicr.110 Yn wyneb hyn penderfynodd Y Cymro mai’r angen i adfer yr economi a fyddai wrth wraidd ei bolisi iaith o hynny allan. Mynegai’r farn y dylai’r frwydr yn erbyn dadddiwydiannu Cymru gael blaenoriaeth ar ymgyrchoedd megis ymgyrch y sianel.111 Er hynny, ni welwyd fawr o newid yn amcanion y mudiad iaith; fel yn ystod yr ugain mlynedd flaenorol canolbwyntiwyd ar bedair agwedd, sef statws y Gymraeg mewn bywyd cyhoeddus, addysg, y mewnlifiad, a darlledu. Cafwyd peth llwyddiant yn sgil yr ymgyrchoedd addysg a darlledu, ond parhâi’r anawsterau mewn perthynas â’r mewnlifiad a’r ymgais i sicrhau bod pawb a oedd yn dal swydd gyhoeddus yng Nghymru yn medru’r Gymraeg. Dro ar ôl tro gydol y 1980au trafodid y cwestiwn o wneud cymhwyster yn y Gymraeg yn amod ar gyfer rhai swyddi cyhoeddus, yn enwedig yn y gogledd a’r gorllewin. Daeth cyrff megis Awdurdod Iechyd Gwynedd, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, ac, i raddau llai, Gyngor Sir Gwynedd dan y lach am beidio â mynnu bod y rhai a benodid i’r prif swyddi yn medru’r Gymraeg.112 Ar y llaw arall, cafodd y polisi o benodi siaradwyr Cymraeg ei herio yn y llysoedd. Ar fwy nag un achlysur bu anghydfod rhwng y Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol a Chyngor Sir Gwynedd ar sail polisi penodi’r Cyngor, a ystyrid yn hiliol am ei fod yn gwahardd ymgeiswyr

108

Ibid., 28 Ebrill 1982. Ibid., 11 Gorffennaf 1983. 110 Sylwyd ar hyn mewn adroddiad digalon iawn gan Gyngor Sir Gorllewin Morgannwg ar effaith y dirwasgiad ar yr iaith Gymraeg. Nodwyd bod yr iaith ar drai mewn ardaloedd megis Cwm Afan, Cwm Dulais a Chwm Tawe, lle’r oedd prinder swyddi yn gorfodi teuluoedd ifainc i symud i chwilio am waith. Ibid., 13 Awst 1982. 111 Y Cymro, 29 Ionawr 1980. 112 Ibid., 17 Mawrth 1981. Er enghraifft, ym 1981 penodwyd ymgeisydd di-Gymraeg i swydd prif weithredwr Awdurdod Iechyd Gwynedd. Beirniadwyd Cyngor Sir Dyfed, Prifysgol Cymru a’r Swyddfa Gymreig hefyd am benodi ymgeiswyr di-Gymraeg i swyddi uchel. 109

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

di-Gymraeg.113 Cefnogwyd y Cyngor gan y Western Mail, a fuasai, ar adegau, yn bur amheus o bolisi a fynnai fod yn rhaid wrth staff a fedrai siarad Cymraeg: Many inmates of the residential homes concerned use Welsh as their first language. Life for the elderly and the handicapped, in even the happiest of such homes, is sufficiently unsettling in itself, without the added strangeness of being dealt with by helpers who do not understand or speak what is to them the language of normal life. It should have been seen that Gwynedd County Council . . . was carrying out a humane duty.114

Seiliwyd agwedd y Western Mail nid ar y gred y dylid rhoi statws swyddogol i’r Gymraeg fel mater o egwyddor, ond ar y ddadl fod y Gymraeg yn gymhwyster gwir angenrheidiol ar gyfer rhai swyddi, yn enwedig ym maes gofal plant neu ofal yr henoed. Yr oedd y mewnfudo sylweddol i ardaloedd cefn gwlad Cymru ar ddiwedd y 1970au ac ar ddechrau’r 1980au a’i effaith ar yr iaith Gymraeg yn destun cryn bryder i’r Cymro a’r Herald Cymraeg. Ychydig iawn o unigolion a oedd o blaid yr ymgyrch llosgi tai haf, ac yn sicr nis cefnogwyd gan yr un o’r newyddiaduron a astudiwyd ar gyfer y bennod hon. Eto i gyd, daeth cwestiwn tai haf yn bwnc trafod pwysig ar ddechrau’r 1980au, yn enwedig oherwydd bod nifer cynyddol o fewnfudwyr yn dewis ymsefydlu yn barhaol yn ardaloedd gwledig Cymru. Yn sgil y mewnlifiad cyson tanseiliwyd yr iaith yn rhai o’r mannau Cymreiciaf. Yr oedd awdurdodau addysg megis Dyfed a Gwynedd yn wynebu sefyllfa lle’r oedd dros hanner y plant yn yr ysgolion yn dod o gartrefi di-Gymraeg, ac o ganlyniad dwysawyd y problemau a ddeuai yn sgil ceisio gweithredu’r polisïau addysg Gymraeg yr oedd y siroedd hynny newydd eu sefydlu.115 Dewisodd y Western Mail beidio ag argymell newidiadau yn y gyfraith yn ymwneud â thai neu gynllunio ar sail ystyriaethau ieithyddol. Yn hytrach, dadleuai y dylid cynyddu nifer yr athrawon bro a darparu cyrsiau carlam er mwyn dysgu Cymraeg i blant.116 Gwelwyd newid yn agwedd Yr Herald Cymraeg yn ystod y cyfnod hwn, yn rhannol oherwydd ymwybod dwys y cymunedau Cymraeg ag effeithiau andwyol y mewnlifiad, a hefyd yn sgil penodi golygyddion a chanddynt ymrwymiad dwfn i achos y Gymraeg. Erbyn 1989 yr oedd safbwynt y papur yn gwbl bendant a diamwys:

113

Ym 1985 cefnogwyd dwy ofalwraig ddi-Gymraeg gan y Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol wedi iddynt honni i Gyngor Sir Gwynedd wahaniaethu yn eu herbyn. Western Mail, 15 Awst 1985. 114 Ibid., 16 Awst 1985. 115 Cododd y problemau hyn yng Ngwynedd, ibid., 6 Ionawr 1982, ac yn ddiweddarach yn Nyfed, Y Cymro, 18 Mehefin 1985. Nododd Cynog Dafis fod 30 y cant o blant ysgolion cynradd Dyffryn Teifi yn dod o gartrefi di-Gymraeg. Arweiniodd eu methiant i ddysgu Cymraeg yn rhugl at broblemau cymathu difrifol. Western Mail, 19 Ionawr 1980. 116 Ibid., 7 Mai 1982.

291

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

292

Am ormod o amser, rydan ni wedi bwriadol anwybyddu’r mewnfudiad cyson sy’n boddi’n pentrefi. A’r pris rydan ni’n ei dalu am hyn ydi prysur fynd yn estroniaid yn ein gwlad ein hunain. Mewn geiriau eraill, mae’r sefyllfa’n dechrau mynd yn anobeithiol. A ddylen ni byth anghofio peth mor ddifrifol ydi anobaith. Mewn anobaith y mae trais yn ffynnu . . . Heb inni fedru gwneud rhywbeth yngl}n â’r llifeiriant estron, bydd yr holl gonsesiynau a enillwyd i’r Gymraeg dros y blynyddoedd dwytha’n ddiwerth, a’r holl ymgyrchu drosti wedi bod yn gwbl ofer.117

Yn ôl Y Cymro, yr oedd yn ofynnol i awdurdodau lleol ystyried yr oblygiadau i’r iaith Gymraeg wrth lunio polisïau cynllunio, a bu’r papur yn annog cynghorau Cymru i ddilyn esiampl awdurdodau cynllunio Ardal y Llynnoedd, lle y gwnaed ymgais fwriadol i atal mewnfudo ar raddfa eang.118 Ond er gwaethaf y cynnydd yn y galw am fesur i atal mewnfudo, gwrthwynebai’r Swyddfa Gymreig bob ymdrech i gyfyngu ar y farchnad dai, er bod y newid dirfawr ym mhatrwm ieithyddol cynifer o’r cymdogaethau Cymraeg yn argoeli’n ddrwg i ddyfodol yr iaith. Golygai’r ffaith fod cynifer o Gymry Cymraeg ifainc yn ymadael â’u cynefin mai pobl oedrannus fyddai mwyafrif y siaradwyr Cymraeg mewn sawl cymdogaeth,119 a phrofwyd dirywiad ym mywyd cymdeithasol a diwylliannol Cymraeg y pentrefi wrth i fewnfudwyr di-Gymraeg gymryd yr awenau. Er gwaethaf y bygythiad i sefyllfa’r Gymraeg yng nghefn gwlad Cymru, cafwyd yn ystod y 1980au rai arwyddion gobeithiol. Yn ogystal â’r twf mewn addysg Gymraeg yn ne Cymru, sefydlwyd canolfannau iaith deniadol megis Nant Gwrtheyrn (bro a oedd wedi dioddef yn enbyd yn sgil diboblogi), a brofodd gryn lwyddiant er gwaethaf anawsterau ariannol dybryd.120 Tua’r un pryd, er gwaethaf y ffaith fod y llywodraeth yn gwrthod deddfu ar faterion yn ymwneud â thai a chynllunio, gwelwyd cynnydd yng ngwariant y Swyddfa Gymreig ar yr iaith. Un o’r rhesymau am hyn oedd bod Nicholas Edwards, Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, yn awyddus i wrthbrofi’r honiadau fod y Blaid Geidwadol yn wrthGymraeg.121 Profwyd gwelliannau mawr yn sgil y cynnydd mewn gwariant ym maes darlledu. Un o g{ynion mawr y mudiad iaith trwy gydol y cyfnod dan sylw yn y bennod hon oedd bod y gwasanaeth Cymraeg a ddarperid gan y BBC ac HTV yn annigonol. Cafwyd storm o brotest ledled Cymru yn ystod gaeaf 1979 wedi i’r llywodraeth gyhoeddi na sefydlid sianel deledu Gymraeg wedi’r cwbl. Credai’r Western Mail a’r Cymro fod penderfyniad y llywodraeth i dorri eu gair ac ymwrthod â’r cytundeb ymhlith y pleidiau gwleidyddol ar yr angen i neilltuo’r bedwaredd sianel gogyfer â rhaglenni Cymraeg yn gwbl annerbyniol. Ond rhoes Yr Herald Cymraeg, a oedd ar y pryd yn dal i adlewyrchu barn John Eilian, groeso 117

Yr Herald Cymraeg, 11 Mawrth 1989. Y Cymro, 24 Tachwedd 1981. 119 Yr Herald Cymraeg, 14 Hydref 1989. 120 Ibid., 20 Ebrill 1982. 121 Western Mail, 16 Ebrill 1980. 118

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

gwyliadwrus i’r cyhoeddiad. Yn wahanol i’r ddau bapur arall, credai’r Herald Cymraeg mai gwell fyddai darlledu mwy o raglenni Cymraeg ar y sianelau a oedd yn bodoli eisoes na sefydlu sianel newydd na fyddai mwyafrif llethol pobl Cymru byth yn ei gwylio.122 Wedi i’r llywodraeth benderfynu cadw at ei haddewid i sefydlu sianel Gymraeg, ymateb llugoer a gafwyd gan Yr Herald Cymraeg: Pan wnaeth Mr Gwynfor Evans ei apêl at Angau, fe ganwyd yn iach i bwyll a gwybodaeth a barn, ac fe guddiwyd yr holl fusnes gan ddryswch a thristhad . . . Problem y ddwy A fawr sy’n ein hwynebu yn y diwedd, sef Arian ac Adnoddau. Mae mwy o oriau’n golygu mwy o staff, a phentyrru costau, i’r BBC a’r teledu masnachol, a bydd y cwmni masnachol . . . mewn gwaeth twll am ei fod yn dibynnu ar hysbysebion gwerthu nwyddau a’r rheiny’n gyndyn (fel ar hyn o bryd) i ganlyn rhaglenni Cymraeg.123

Fel y sylwyd eisoes, rhoddid pwyslais mawr yn y 1980au ar bwysigrwydd addysg yn y frwydr i ddiogelu’r iaith rhag dylanwadau estron yn yr ardaloedd Cymraeg, yn ogystal ag i hybu’r iaith yn ardaloedd di-Gymraeg y de. Lansiodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ymgyrch dros sefydlu Corff Datblygu Addysg Gymraeg, corff a fyddai’n gyfrifol am gydlynu a datblygu addysg Gymraeg ledled Cymru. Un o’r rhesymau dros yr ymgyrch oedd cwynion Arolygwyr Ei Mawrhydi fod safon dysgu Cymraeg yn yr ysgolion yn anfoddhaol a bod angen gwella’r ddarpariaeth, yn enwedig ar gyfer dysgu Cymraeg fel ail iaith. Yng ngholofnau’r Western Mail, tynnwyd sylw at adroddiadau digalon a gyfeiriai at fethiant ysgolion i gyflwyno’r Gymraeg fel rhan o’r cwricwlwm, a methiant disgyblion i ddefnyddio’r Gymraeg ar ôl gadael yr ysgol.124 Yn ôl Y Cymro, yr ymgyrch dros Gorff Datblygu Addysg Gymraeg oedd yr ymgyrch bwysicaf yn hanes Cymdeithas yr Iaith: Drwy hap a damwain a brwdfrydedd unigolion y cadwyd pethau gystal ag y maent. Corff parhaol i gytgordio’r ymdrechion a darparu adnoddau a chyngor proffesiynol drwy’r wlad yw’r unig ffordd i sicrhau nad yn ofer fu holl ymdrechion y gorffennol.125

Er hynny, rhybuddiodd y papur na fyddai ymgyrch debyg i hon yn ysbrydoli’r cyhoedd i’r un graddau â’r ymgyrch arwyddion ffyrdd, er enghraifft, oherwydd bod y manteision o sefydlu corff o’r fath yn fwy annelwig. Pan oedd yr ymgyrch 122

Yr Herald Cymraeg, 23 Medi 1980. Yn annisgwyl, o ystyried ei gefnogaeth ddiysgog i ddarlledu Cymraeg, cytunai’r Athro Jac L. Williams o Aberystwyth â’r safbwynt hwn, a bu’n dadlau’n gyson o blaid darlledu mwy o raglenni Cymraeg yn ystod yr oriau brig ar y sianelau a oedd yn bodoli eisoes, yn hytrach na chreu sianel newydd. Cefnogwyd y dadleuon hyn gan Yr Herald Cymraeg am resymau ariannol. 123 Ibid. 124 Western Mail, 23 Mehefin 1981, 30 Ionawr 1987. 125 Y Cymro, 26 Chwefror 1985.

293

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

294

ar ei hanterth mynegodd Yr Herald Cymraeg ei gefnogaeth trwy alw am sefydlu corff cwbl newydd a fyddai’n rhydd o ddylanwad Cyd-Bwyllgor Addysg Cymru a’r awdurdodau addysg lleol: er y gall y Cyd-Bwyllgor Addysg fod yn rhan o beirianwaith gweithredu’r bwriad, mae’n rhaid i’r ysgogiad a’r arweiniad ddod o gorff cwbl newydd na fydd ar drugaredd maffia gwrth-Gymraeg nifer o’n siroedd. Mewn gair, mae’n rhaid rhoi’r gwin newydd mewn costrelau newydd.126

Gwireddwyd amcanion Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, i raddau beth bynnag, ym 1987 yn sgil sefydlu gweithgor i ystyried dyfodol yr iaith yn y gyfundrefn addysg. Sefydlwyd y pwyllgor hwn ar adeg dyngedfennol yn ystod y drafodaeth gyffredinol ynghylch y priodoldeb o wneud y Gymraeg yn rhan annatod o’r cwricwlwm yng Nghymru. Barn y gweithgor oedd y byddai’n briodol gwneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol i bob plentyn rhwng 5 ac 16 oed.127 Derbyniwyd yr argymhelliad ym 1988,128 ond caniatawyd i rai ysgolion gael eu heithrio. Mewn ymateb brwd i’r argymhellion, honnai’r Western Mail y byddai’r polisi hwn yr un mor bwysig o safbwynt hanes yr iaith â chyfieithu’r Beibl: The vast majority of people in Wales, whether they speak Welsh or not, recognise the language as a priceless heritage which they would like, if possible, to pass on to their children – even if they themselves never had the opportunity to learn. Their active support is also required if the vision is to become a reality.129

Yng nghanol y 1980au hefyd lleisiwyd yr angen am Ddeddf Iaith gryfach na’r un a oedd yn bodoli eisoes,130 er i’r Cymro bwysleisio na fyddai deddf, ar ei phen ei hun, yn ddigon i ddiogelu’r iaith.131 Yr oedd y rhai a ymgyrchai o blaid mesur newydd ym 1987 mewn safle tipyn cryfach na’u rhagflaenwyr ugain mlynedd ynghynt. Dengys yr ymateb i’r ddogfen ymgynghorol a gyhoeddwyd gan y llywodraeth fod mwyafrif llethol y rhai yr ymgynghorwyd â hwy o blaid deddfwriaeth i amddiffyn y Gymraeg, ac mai’r unig wahaniaeth barn yn eu plith oedd beth yn union y dylid ei gynnwys yn y ddeddfwriaeth.132 Ymateb cymysg a gafwyd i ddogfen ymgynghorol Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Yr Iaith Gymraeg: 126

Yr Herald Cymraeg, 6 Mai 1985. Western Mail, 2 Hydref 1987. 128 Ibid., 10 Chwefror 1988. 129 Ibid., 7 Gorffennaf 1989. 130 Ym 1985, er enghraifft, cyhoeddodd Dafydd Wigley a Gwilym Prys Davies ddau gynnig gwahanol ac fe’u hanfonwyd at gyrff cyhoeddus yng Nghymru. Gwrthwynebwyd cynllun Dafydd Wigley ond rhoddwyd gwell croeso i gynlluniau Gwilym Prys Davies, a oedd yn llawer mwy radical na’r hyn a geid yn Neddf 1967. 131 Y Cymro, 6 Tachwedd 1984. 132 Western Mail, 2 Ionawr 1987. 127

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

Strategaeth i’r Dyfodol (1989), a hynny yn bennaf oherwydd nad oedd y ddogfen yn argymell gwneud newidiadau sylfaenol i’r ddeddfwriaeth bresennol. Argymhelliad Bwrdd yr Iaith Gymraeg oedd y dylid pasio deddfwriaeth a fyddai’n sicrhau dilysrwydd cyfartal i’r Gymraeg a’r Saesneg, gan ddadlau na ellid creu gwlad ddwyieithog trwy ddeddf yn unig. Er bod y ddogfen yn derbyn bod angen mesur o ddeddfwriaeth er mwyn sicrhau bod yr iaith yn ystyriaeth wrth lunio polisi ar gyfer datblygu’r economi ac adeiladu tai, mynnai Bwrdd yr Iaith Gymraeg y dylid parchu rhyddid cwmnïau preifat ac mai canllawiau gwirfoddol a oedd yn briodol yn y cyswllt hwn. At hynny, byrdwn neges Bwrdd yr Iaith oedd nad sicrhau statws y Gymraeg a oedd yn bwysig ond, yn hytrach, y dylid ei hybu a’i gwneud yn atyniadol fel bod pobl yn awyddus i’w dysgu. Croesawyd yr argymhellion gan y Western Mail, er bod y papur yn cydnabod y byddai angen ymrwymiad cryf o du asiantaethau’r llywodraeth os oedd y cynlluniau i ddwyn ffrwyth: the board is out to win the hearts and minds of the majority to the view that Welsh is a priceless asset and that it can be conserved and developed for the benefit of all in Wales. It is a strategy to be applauded. It now needs a sympathetic Government and Secretary of State, and a statutory board with the resources for the job.133

Yn ôl Y Cymro, fodd bynnag, yr oedd cynnwys y ddogfen yn sarhaus a’r egwyddor o ddilysrwydd cyfartal yn gwbl annigonol. A chan nad oedd a wnelo’r argymhellion â chwmnïau masnachol, ni fyddent yn berthnasol i gyfran helaeth a dylanwadol o’r genedl. Cyhuddwyd Bwrdd yr Iaith Gymraeg o golli golwg ar bob gweledigaeth wrth geisio dod i gasgliadau a fyddai’n dderbyniol i’r Ysgrifennydd Gwladol: Gellid maddau i rywun am ddyfalu mai dull y Bwrdd o weithredu oedd rhagdybio yn gyntaf beth a fyddai’n dderbyniol i Peter Walker a’r Senedd a mynd am hynny yn hytrach na chymryd safiad a dweud beth sydd ei wir angen er gwaethaf amhoblogrwydd hynny yn y Swyddfa Gymreig. Adroddiad y pragmatydd yw hwn yn hytrach nag un o weledigaeth . . . Saunders Lewis a ddywedodd mai trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae adfer yr iaith Gymraeg. Dydi hwn ddim yn ymddangos yn adroddiad sy’n mynd i esgor ar chwyldro – boed hwnnw yn chwyldro tawel yr ydym oll yn ei ddeisyfu. Trwy nacau’r un peth pwysig [Deddfwriaeth] y mae’n debycach o esgor ar ragor o ymgecru a ffraeo y gallem yn hawdd wneud hebddo.134

Cyhoeddwyd y Mesur Iaith newydd ym mis Rhagfyr 1992. Fe’i croesawyd â dirmyg gan Y Cymro a’r Herald Cymraeg, ond yr oedd agwedd y Western Mail yn fwy cymedrol. At ei gilydd, y cyfan a wnaethpwyd oedd lliniaru peth ar y 133 134

Ibid., 23 Mehefin 1989. Y Cymro, 28 Mehefin 1989.

295

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

296

cynigion mwy radical a gyhoeddwyd gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg ym 1989. Yr oedd y siom yn amlwg yn ymateb Y Cymro: Wedi deng mlynedd o feichiogrwydd ymddengys mai esgoriad braidd yn hunllefus a gafodd babi Nadolig y Mesur Iaith. A’r argraff gyntaf yw nad yw’n plesio, gyda’r Llywodraeth ei hun yn son am fân driniaethau llawfeddygol iddo hyd yn oed cyn inni i gyd ei weld yn iawn a chael cyfle i graffu arno.135

Dangosodd y papur fod anghysondebau yn y Mesur, a olygai fod y cynigion, ar lawer ystyr, yn wannach na mesurau Deddf 1967. At hynny, mynegwyd pryder na wnaed unrhyw gyfeiriad at y cwmnïau preifat a oedd bellach yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau cyhoeddus. Gwrthododd y llywodraeth bob gwelliant a gynigiwyd yn ystod y drafodaeth yn y Senedd ac o ganlyniad ffyrnigodd ymateb y mudiad iaith yng Nghymru a chafwyd adlais o hyn yng ngholofnau’r Cymro a’r Herald Cymraeg. Gresynai’r Cymro nad oedd y llywodraeth wedi llwyddo i lunio Deddf a fyddai’n ddigon cadarn i ddatrys pwnc yr iaith yn llwyr: Y tristwch yw y bydd yn rhaid gwastraffu eto fyth ynni y goreuon o’n pobl ifainc yn ymgyrchu dros rywbeth a ddylid fod wedi cael ei ennill yn barod.136

Adlewyrchir y safbwyntiau gwahanol a nodweddai’r tri phapur yn ystod y 1980au yn eu hymateb i Ddeddf 1993. Erbyn 1984 yr oedd Yr Herald Cymraeg a’r Cymro yn mynnu bod angen gweithredu ar fyrder er mwyn amddiffyn y Gymraeg rhag ffactorau megis effaith y mewnlifiad, a bu’r ddau bapur yn dadlau bod angen hybu’r Gymraeg trwy gryfhau ei statws cyfreithiol. Yr oedd agwedd y Western Mail yn fwy ymarferol ac, er iddo gydnabod bod y mesurau a argymhellid gan Y Cymro a’r Herald Cymraeg yn ddymunol, barn y papur oedd bod angen sicrhau bod cefnogaeth eang i’r ddeddfwriaeth a bod hynny yn galw am gymedroldeb. *

*

*

Dengys y bennod hon fod cryn amrywiaeth yn safbwyntiau’r tri phapur ar faterion yn ymwneud â’r iaith Gymraeg, a bod dylanwad y golygydd yn allweddol yn hyn o beth. Adlewyrchid barn y golygydd yn ddi-feth yn natganiadau’r Western Mail. Yr oedd gan William Davies (1901–31) gryn gydymdeimlad â’r iaith, ond yr oedd ei ddatganiadau ar y pwnc yn anghyson. Nid ystyriai D. R. Prosser (1942–56) fod mater yr iaith o dragwyddol bwys yn ystod cyfnod y rhyfel a’r blynyddoedd canlynol, ond erbyn y 1960au, dan D. G. H. Rowlands (1959–64), J. G. Davies (1964–5) a J. C. Giddings (1965–73), mynegai’r papur ei gefnogaeth i’r iaith, er ei 135 136

Ibid., 23 Rhagfyr 1992. Ibid., 21 Gorffennaf 1993.

NEWYDDIADURAETH A’R IAITH GYMRAEG

fod yn hynod feirniadol o’r dulliau a ddefnyddid gan y rhai a ymgyrchai o’i phlaid. Parhaodd yr agwedd gefnogol hon dan olygyddiaeth J. S. Rees (1981–7) ac yn enwedig John Humphries ar ddiwedd y 1980au. Dylanwadai barn y golygydd yn drwm ar y papurau Cymraeg yn ogystal. Yr oedd penodi John Roberts Williams yn olygydd Y Cymro ym 1946 yn gam pwysig o ran atgyfnerthu ymrwymiad y papur i’r Gymraeg, ac y mae’r papur, i raddau helaeth, wedi parhau yn driw i’w weledigaeth ef.137 Yn yr un modd, y mae’n amlwg fod safbwynt adweithiol John Eilian yn ddylanwad pwysig ar gynnwys erthyglau golygyddol Yr Herald Cymraeg hyd 1983. Wedi i’w ddylanwad ef edwino, gwelwyd newid trawiadol yn agwedd y papur a datblygodd yn lladmerydd digymrodedd o blaid y Gymraeg. Ni ellir priodoli’r newid hwn yn gyfan gwbl i ddylanwad y golygydd, fodd bynnag, gan i’r papur wneud ymdrech wirioneddol i geisio adlewyrchu barn ei ddarllenwyr yn ardaloedd Cymraeg Gwynedd a gorllewin Clwyd, lle’r oedd yr ymwybyddiaeth o Gymreictod o safbwynt yr iaith a’r ymlyniad gwleidyddol ar gynnydd. Lle bu’r papur ar un adeg yn pregethu neges Dorïaidd i’w ddarllenwyr, yr oedd bellach yn adlewyrchu barn y gymdeithas leol, gan ddangos sut y gallai trigolion ardal ddylanwadu ar gynnwys eu papur lleol. Seiliwyd y bennod hon ar dystiolaeth tri phapur newydd a adlewyrchai safbwyntiau pwysig yngl}n â’r iaith Gymraeg yn y cyfnod er 1918. Coleddid ynddynt syniadau gwahanol iawn am ddyfodol y Gymraeg a dengys eu cynnwys fod natur y drafodaeth wedi newid yn ystod y cyfnod dan sylw. Gwelwyd newidiadau pwysig yn agwedd y cyhoedd tuag at yr iaith Gymraeg. Nifer bach iawn a wrthwynebai’r ffaith fod angen diogelu’r Gymraeg, ond yr oedd gwahaniaeth barn dybryd ynghylch y dulliau a ddefnyddid i wneud hynny. Yr oedd y drafodaeth yn frwd ac, ar brydiau, yn danbaid, ond llwyddwyd, er hynny, i osgoi casineb hiliol. Yn bennaf oll, golygai’r holl sylw a roddid i bwnc yr iaith fod y difrawder a’r difaterwch a fodolai yn ystod degawdau cyntaf yr ugeinfed ganrif bellach wedi eu trechu.

137

Robert Smith, ‘Y Papur a Afaelodd yn Serchiadau’r Bobl’: John Roberts Williams a’r Cymro 1945–62 (Aberystwyth, 1996).

297

This page intentionally left blank

8 Darlledu a’r Iaith Gymraeg ROBERT SMITH

Wales is finding itself these days, and in this cultural renaissance we want the radio to play its part. The BBC should not have to be conscripted for this crusade; it should be in the joyous forefront of the battle, of its own free will.1

FELLY YR ysgrifennodd J. C. Griffith-Jones, gohebydd radio’r Western Mail, ym 1931. Fel amryw o’i gyfoeswyr, tybiai Griffith-Jones fod gweithgarwch deallusol a llenyddol yr oes yn arwydd o ddatblygiad diwylliannol ehangach yng Nghymru. Serch hynny, y mae ei eiriau yn datgelu hefyd faint ei siom yngl}n ag ymdrechion cynnar y BBC yng Nghymru. Yn wir, ar y cychwyn ystyrid darlledu yn fygythiad i’r iaith, fel y tystia ofnau sylwebyddion fel R. J. Rowlands yn Yr Herald Cymraeg. Yr oedd Rowlands, a ysgrifennai yn yr un cyfnod, yn dra ymwybodol y gallai darlledu gyrraedd y cartrefi mwyaf pellennig a thrwy hynny danseilio cadarnleoedd y diwylliant Cymraeg trwy feithrin hoffter at raglenni Saesneg.2 Dwyseid yr ofnau hynny gan dwf gweithgareddau cymdeithasol Seisnig, a adlewyrchid yn niwylliant neuadd y pentref a Sefydliad y Merched.3 Yr oedd y farn a fynegwyd gan Griffith-Jones a Rowlands yn gyfraniadau cynnar at y drafodaeth barhaus yngl}n â swyddogaeth darlledu ym mywyd y genedl. Yn y ddadl honno daeth yr iaith Gymraeg yn anochel yn un o’r prif ystyriaethau. Nod y bennod hon yw ystyried sut y penderfynwyd ar bolisi darlledu yng Nghymru a sut yr ymatebodd y llunwyr polisi i’r ddadl gyhoeddus yr oedd yr iaith yn fater o’r pwysigrwydd mwyaf ynddi. Trafodir yn fras hefyd ddatblygiad y ddarpariaeth radio a theledu ar sail y sylwadau beirniadol a gyhoeddwyd yn y wasg yng Nghymru. Cyfrannodd y pryderon a fynegwyd gan Griffith-Jones a Rowlands at drafodaeth a oedd eisoes wedi ei hagor yngl}n â’r strwythurau y gallai darlledu eu defnyddio i ateb anghenion cenedl ddwyieithog. Ym mis Rhagfyr 1926 1 2

3

Western Mail, 1 Rhagfyr 1931. Yr Herald Cymraeg, 10 Mai 1927. Gw. hefyd Y Tyst, 28 Mai 1931. Yr wyf yn ddiolchgar i Mari A. Williams am y cyfeiriad hwn ac am amryw o gyfeiriadau eraill. Y Ddraig Goch, 8, rhif 4 (1934).

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

300

dadleuodd Y Cymro dros gorfforaeth Gymreig ar wahân a bu’r Herald Cymraeg yr un mor ddiamwys, gan annog symud stiwdio’r gorfforaeth yng Nghymru o Gaerdydd i un o gadarnleoedd y Gymraeg yn y gogledd-orllewin, yn rhannol er mwyn meithrin cryfach synnwyr o hunaniaeth Gymreig ymhlith y staff.4 Yr oedd y datganiadau hyn yn rhan o ymgyrch lawer ehangach wrth i sefydliadau diwylliannol, a gynrychiolid gan Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, fabwysiadu agwedd gynyddol ddiflewyn-ar-dafod.5 Ysgogwyd Llys Prifysgol Cymru i sefydlu pwyllgor i ymchwilio i ddatblygiad darlledu yng Nghymru, yn rhannol o ganlyniad i bwyso ar ran yr aelodau dan arweiniad William George.6 Cychwynnodd y Llys ei ymchwiliadau ei hun, gan ddod i’r casgliad nad oedd y BBC wedi llwyddo i feithrin diwylliant Cymru, yn enwedig ym myd cerddoriaeth a drama. At hynny, mynnodd y dylai Cymru gael cynrychiolydd a oedd yn hyddysg yn ei hiaith a’i diwylliant ar gorff llywodraethol y BBC,7 ac y dylid gwneud mwy o ymdrech i ddarparu gwasanaeth ar gyfer y niferoedd sylweddol o siaradwyr Cymraeg a ddymunai wasanaeth yn eu hiaith eu hunain.8 Ymunodd y Blaid Seneddol Gymreig, corff trawsbleidiol a sefydlwyd i roi pwysau ar y llywodraeth yngl}n â materion Cymreig, â’r ymgyrch a bu’n arbennig o uchel ei chloch wrth fynnu parch cyfartal i Gymru a’r Alban.9 Arweiniodd methiant cynrychiolwyr y farn gymedrol yng Nghymru i sicrhau consesiynau gan y BBC at ymdrech lawer mwy egnïol ar ran Plaid Genedlaethol Cymru.10 Beirniadwyd y BBC yn gyson yng nghyfnodolyn y Blaid, Y Ddraig Goch, am esgeuluso Cymru ac yn enwedig yr iaith Gymraeg.11 Yn arwyddocaol, ceisiodd y Blaid ateb y dadleuon technegol a ddefnyddid gan y BBC trwy gyhoeddi casgliadau E. G. Bowen, ffisegydd a g{r amlwg yn y mudiad cenedlaethol, a gyhuddodd y BBC o wastraffu tonnau awyr y gellid eu defnyddio i ddarparu gwasanaeth ar wahân i Gymru.12 Y mae’n amlwg fod y farn gyhoeddus wedi ei chythruddo gan yr argraff nad oedd gan y BBC fawr ddim diddordeb mewn goresgyn yr anawsterau a achosid gan dirwedd mynyddig a chan yr hyn a ystyrid yn ddifrawder ynghylch dyheadau siaradwyr Cymraeg. At hynny, nid 4 5

6

7

8

9 10

11 12

Y Cymro, 15 Rhagfyr 1926; Yr Herald Cymraeg, 10 Mai 1927. Western Mail, 14 Hydref 1930. Am fanylion yngl}n ag Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, gw. Marion Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’: Ymgyrchu dros yr Iaith Gymraeg rhwng y Ddau Ryfel Byd (Aberystwyth, 1995). Western Mail, 16 Rhagfyr 1933; Prifysgol Cymru, Cofnodion Cyfarfod Colegol Llys y Brifysgol, Rhagfyr 1933. Western Mail, 22 Gorffennaf 1931; Prifysgol Cymru, Cofnodion Cyfarfod Colegol Llys y Brifysgol, Gorffennaf 1933. Western Mail, 1 Rhagfyr 1928; Prifysgol Cymru, Cofnodion Cyfarfod Colegol Llys y Brifysgol, Rhagfyr 1928. Western Mail, 10 Tachwedd 1932. Y mae’r ffaith fod aelodau o’r Blaid Genedlaethol wedi ystyried cychwyn ymgyrch yn annog pobl i beidio â phrynu trwydded radio yn dangos eu bod o ddifrif ynghylch sicrhau sianel ar wahân i Gymru. Western Mail, 26 Mai 1932. Ibid., 17 Tachwedd 1933. Ibid., 14 Chwefror 1933.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

oedd yr anfodlonrwydd hwn yn gyfyngedig i gylchoedd cenedlaetholgar yn unig. Mewn ymgyrch faith yng ngholofnau’r Western Mail dadleuodd Gwilym Davies, g{r blaenllaw yn y mudiad rhyngwladol a diwygiwr cymdeithasol brwd, dros annibyniaeth ar y radio.13 Yr oedd Davies yn un o’r rhai cyntaf i sylweddoli perthnasedd y cyfrwng newydd i Gymru ac i’r Gymraeg. Yn ei dyb ef, yr oedd y cysyniad o ‘Wales and the West’ yn annerbyniol, yn bennaf oherwydd nad oedd unrhyw wir synnwyr o gymuned yn bodoli yn y rhanbarth hwnnw ac nad oedd y trefniant yn hybu ymwybyddiaeth genedlaethol.14 Eto i gyd, yr oedd y BBC yn ymwybodol iawn o wahanol gymhellion y rhai hynny a bleidiai newid, ac y mae’n amlwg iddo geisio creu rhwyg rhwng y rhai hynny a ddadleuai dros wasanaeth Cymraeg a’r sawl a ddymunai weld mwy o annibyniaeth i ddarlledu Cymreig yn ei gyfanrwydd.15 Fel yr honnai un o bamffledi’r gorfforaeth ym 1932: There are some who would even say that nothing but Welsh should be broadcast over Wales, but whilst the BBC broadcasts a great deal of Welsh material from its studios each week, it believes that it can best serve Wales by giving also the best of British and international art. In following this policy it believes that it has the support of the vast majority of Welsh people.16

Honnai’r BBC hefyd nad oedd digon o ddiddordeb mewn rhaglenni Cymraeg nac mewn rhaglenni yn ymwneud â Chymru i gyfiawnhau creu gwasanaeth ar wahân. Yn wir, yr oedd gwrthwynebiad y BBC i’r gofynion o Gymru mor ddiildio nes i’r Western Mail holi a oedd y gorfforaeth mewn gwirionedd yn credu ym modolaeth Cymru fel endid cenedlaethol neu hyd yn oed fel rhanbarth unedig.17 Efallai mai’r hyn a gythruddodd y farn gyhoeddus fwyaf oedd y boddhad hunanfodlon braidd a gymerai’r BBC yn ei gonsesiynau i’r Gymraeg. Ni wnaeth y tudalen Cymraeg a gynhwyswyd yn adroddiad blynyddol y gorfforaeth am 1931 fawr o argraff ar J. C. Griffith-Jones: Consciously or otherwise, the BBC has conveyed the impression that we are rather a troublesome little people, that for such a handful we are rather impertinent in our demands. When the Corporation has given, it is in a somewhat patronising way, and it does not hesitate to use its gifts in evidence against us.18

13

14 15 16 17 18

Alun Oldfield Davies, ‘Gwilym Davies and Broadcasting’ yn Ieuan Gwynedd Jones (gol.), Gwilym Davies, 1879–1955: A Tribute (Llandysul, 1972), tt. 38–59. Western Mail, 19 Ebrill 1934, 13 Chwefror 1935. Ibid., 30 Awst 1927. Ibid., 9 Rhagfyr 1932. Ibid., 16 Tachwedd 1929. Ibid., 1 Rhagfyr 1931.

301

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

302

Er gwaethaf gwrthwynebiad cychwynnol rheolwyr y BBC yng Nghymru, sicrhaodd yr ymgyrch fod Cymru yn cael ei hystyried yn rhanbarth darlledu ar wahân.19 Cyhoeddwyd hynny ym 1934 ac arweiniodd y cyhoeddiad at ddarogan hyderus fod Cymru ar drothwy chwyldro mewn darlledu ar y di-wifr. Ond yr oedd yn amlwg fod tasg enfawr yn parhau i wynebu Cymru. Fel y rhybuddiai’r Western Mail: It is not enough to have a Welsh region and a Welsh director. What is now required is that there shall be organised national co-operation to provide the best possible programmes, and this cannot be wholly achieved by the staff, however competent. There is no dearth of talent in Wales, but much of it is waiting to be discovered by the BBC, and to maintain and extend the distinctively Welsh character of the programmes will necessitate the introduction of many newcomers to the microphone.20

Y mae’n amlwg hefyd fod materion arwyddocaol heb eu datrys, megis i ba raddau y dylai’r gwasanaeth rhanbarthol newydd ganolbwyntio ar ddarparu rhaglenni yn Gymraeg. Adlewyrchid y ffaith fod teimladau siaradwyr Cymraeg yn flaenllaw ym meddyliau rheolwyr y gorfforaeth yn yr ymdrechion taer a wnaed i benodi siaradwr Cymraeg yn gyfarwyddwr rhanbarthol.21 Ystyrid y penodiad, sef Rhys Hopkin Morris, yn dderbyniol i raddau helaeth oherwydd ei gefndir Ymneilltuol ac am iddo fod yn feirniadol o’r BBC yn ystod y 1920au.22 Ond er gwaethaf hynny, yr oedd Morris yn gwbl ymroddedig i’r BBC ac i’r egwyddor o ddiogelu un gorfforaeth ddarlledu ym Mhrydain. Rhag colli golwg ar farn y bobl, ymgymerodd â rhaglen drom o ymrwymiadau cyhoeddus ledled Cymru, ond daethpwyd i gredu fwyfwy fod ei ymdrechion i ymgynghori yn cynnig mwy o gyfle iddo ef i geisio argyhoeddi arweinwyr barn yngl}n â rhinweddau’r gorfforaeth nag o gyfle iddynt hwy i leisio eu cwynion. Yr oedd Morris yr un mor benderfynol y dylai polisi’r BBC yng Nghymru adlewyrchu dyheadau’r trigolion Saesneg eu hiaith ag yr oedd i sicrhau nad Cymraeg fyddai unig gyfrwng darlledu’r rhanbarth newydd. Yn ei dyb ef, dylid creu gwasanaeth a fyddai’n adlewyrchu amrywiol gymunedau Cymru ac anghenion y ddwy gymuned ieithyddol.23 Gwobrwywyd ei ymdrechion i ryw raddau, yn enwedig pan grëwyd corff bychan o gynhyrchwyr yr amlygwyd eu galluoedd creadigol yn ansawdd y darllediadau o stiwdios Caerdydd ac Abertawe. Creodd hyn hyder yng ngallu darlledwyr yng Nghymru i ddarparu gwasanaeth gwerthfawr ac i ennill parch i’r BBC ymhlith carfan ddylanwadol o siaradwyr Cymraeg. 19 20 21 22

23

Ibid., 12 Mehefin 1935. Ibid., 5 Gorffennaf 1937. Ibid., 25 Chwefror 1936. John Emanuel a D. Ben Rees, Bywyd a Gwaith Syr Rhys Hopkin Morris (Llandysul, 1980), tt. 48–58. Western Mail, 16 Ionawr 1937.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

Yn sgil cyhoeddi’r rhyfel ym 1939 mabwysiadodd y BBC gynllun argyfwng. O ganlyniad, cyfyngwyd ar ddarlledu yn Gymraeg, a hynny’n rhannol er mwyn sicrhau mai un neges a gâi ei darlledu ledled y Deyrnas Unedig ac yn rhannol er mwyn rhyddhau tonnau awyr fel y gellid trosglwyddo darllediadau’r Cynghreiriaid i’r Cyfandir. Er i’r cyfyngiadau ar ddarlledu yn Gymraeg leihau yn raddol wrth i’r rhyfel fynd rhagddo, nid adferwyd y gwasanaeth Cymraeg llawn tan ar ôl 1945. Yr oedd papurau newydd Cymru yn anarferol o dawedog yn eu hymateb i’r mater hwn. Nid oedd darlledu yn ystod y rhyfel ymhlith blaenoriaethau Yr Herald Cymraeg wrth iddo ystyried dulliau o warchod diwylliant Cymru ym mis Hydref 1939,24 ac yr oedd Y Cymro, yntau, yn derbyn bod angen cymryd camau argyfwng ar adeg fel hyn.25 Yn sgil y cwtogi enbyd a gafwyd yn y Rhanbarth Cymreig a’r ad-drefnu a oedd yn yr arfaeth, naill ai er mwyn adfer y gwasanaeth blaenorol neu er mwyn datblygu darpariaeth newydd, daeth darlledu yn fwyfwy pwysig fel testun trafodaeth gyhoeddus yng Nghymru wrth i’r rhyfel dynnu tua’i derfyn. Er mor bwysig yr ystyrid dyfodiad y radio gan hyrwyddwyr y Gymraeg yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, yr oeddynt hefyd yn poeni ynghylch ei effaith bosibl. Golygai’r dirwasgiad economaidd difrifol a effeithiai ar y Gymru ddiwydiannol a’r Gymru wledig fel ei gilydd nad oedd y radio yn treiddio i nifer mawr o gartrefi Cymru. Erbyn diwedd y rhyfel, fodd bynnag, nid rhywbeth i’r lleiafrif yn unig ydoedd, gan i’r awydd naturiol i wrando ar fwletinau newyddion rheolaidd arwain at gynnydd trawiadol yn nifer y cartrefi a oedd yn berchen ar set radio. O ganlyniad, yr oedd y ddadl yngl}n â darlledu yng Nghymru bellach yn berthnasol i lawer mwy o bobl. Adfywiwyd y ddadl hon gan yr ad-drefnu disgwyliedig a gafwyd ar ôl y rhyfel. Yn ystod y cyfnod hwn rhagwelwyd y byddai ehangu ar y gwasanaeth Cymreig, ond ar yr un pryd bu galw am ehangu a chryfhau’r gwasanaeth a sefydlwyd cyn y rhyfel.26 Bu dau ddatblygiad yn allweddol i’r drafodaeth hon. Yn gyntaf, drwy sefydlu Cyngor Ymgynghorol Cymreig y BBC ym 1946, cafwyd canolbwynt i lawer o’r dadleuon yngl}n â dyfodol darlledu yng Nghymru. Yn ail, cafodd sefydliadau yng Nghymru gyfle i ystyried ac i fynegi barn yngl}n â’r amgylchiadau newydd wedi’r rhyfel yn sgil penodi pwyllgor ym 1949, dan gadeiryddiaeth Syr William Beveridge, i ymchwilio i ddarlledu ym Mhrydain. Er bod consensws yng Nghymru o blaid mwy o annibyniaeth i ddarlledwyr Cymreig yn y 1930au, awgryma trafodaethau’r Cyngor Ymgynghorol fod rhaniadau dyfnion hefyd yn bodoli, yn bennaf ynghylch pennu’r cydbwysedd priodol rhwng y gwasanaeth Cymraeg a’r gwasanaeth Saesneg. Cyhuddai’r nofelydd Kate Roberts ei chyd-aelodau ar y Cyngor yn gyson o fod ag obsesiwn yngl}n â sefyllfa siaradwyr Saesneg yng Nghymru. Tasg anodd i’r BBC oedd cadw 24 25 26

Yr Herald Cymraeg, 2 Hydref 1939. Y Cymro, 7 Hydref 1939. Ibid., 26 Ionawr 1942.

303

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

304

cydbwysedd rhwng y ddau safbwynt gwrthgyferbyniol hyn.27 Yn sicr, yr oedd llawer o aelodau blaenllaw o’r staff o’r farn na fyddai angen gwasanaeth ar wahân i Gymru oni bai am fodolaeth yr iaith Gymraeg. Creodd y ddadl hon elyniaeth ymhlith y genhedlaeth newydd o lenorion Eingl-Gymreig a gwynai, â pheth cyfiawnhad, fod gwaith y rheini a ysgrifennai yn Gymraeg gryn dipyn yn fwy tebygol o gael ei ddarlledu na’u gwaith hwy.28 Cafodd y safbwyntiau hyn eu mynegi’n huawdl pan drosglwyddwyd arweinyddiaeth y BBC yng Nghymru ym 1945 i Alun Oldfield-Davies, siaradwr Cymraeg a chanddo ymlyniadau Ymneilltuol cryf, a fyddai’n tra-arglwyddiaethu ar weithgareddau’r gorfforaeth am genhedlaeth. Datblygodd ddull pragmataidd o weithredu, gan geisio sicrhau mwy o annibyniaeth i Gymru drwy osgoi dylanwad Llundain yn hytrach na thrwy wrthdaro agored. Er ei fod yn dra ymwybodol o ofynion siaradwyr Cymraeg, yr oedd yr un mor bryderus y gallai siaradwyr Saesneg gael eu temtio i droi at y gwasanaeth a ddeuai o orllewin Lloegr, gan amddifadu’r gwasanaeth Cymraeg o gynulleidfa bosibl ac amddifadu’r gwrandawyr Cymraeg hefyd o raglenni Saesneg ac iddynt ddimensiwn Cymreig.29 Câi’r syniadau gwahanol yngl}n â swyddogaeth darlledu yng Nghymru eu hadlewyrchu hefyd yn y cyflwyniadau a wnaed i Bwyllgor Beveridge, y cyntaf o bedwar pwyllgor a benodwyd gan y llywodraeth i ystyried swyddogaeth darlledu ym Mhrydain.30 Yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith canolbwyntiai byrdwn y trafodaethau ar y galw am gorfforaeth ddarlledu annibynnol i Gymru. Yn ôl papurau fel Yr Herald Cymraeg, yr oedd y mater o’r pwys mwyaf. Neilltuai’r papur gryn sylw i’r pwnc yn ei golofnau golygyddol, gan adlewyrchu’r pryder newydd ynghylch dyfodol y Gymraeg a’r pwyslais a roddid ar swyddogaeth darlledu yn y gwaith o’i diogelu.31 Lansiodd Undeb Cymru Fydd, a ffurfiwyd ym 1941 gan ymgorffori Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, ymgyrch egnïol hefyd dros fwy o annibyniaeth i Gymru, a maes o law byddai’n dadlau dros sefydlu corfforaeth ddarlledu ar wahân. Adlewyrchai’r gofynion hyn y galw a geid am ragor o ryddid ym maes darlledu yn yr Alban, er mai prin oedd y sefydliadau Albanaidd a aeth cyn belled â mynnu corfforaeth ar wahân.32 Yng Nghymru grymuswyd y galw am gorfforaeth annibynnol gan yr angen i wasanaethu cymuned ddwyieithog.33 Câi’r farn fod corfforaeth Gymreig yn angenrheidiol i hyrwyddo ymwybod dyfnach â chenedligrwydd Cymreig ac i gryfhau iaith a diwylliant Cymru ei 27 28 29

30

31 32 33

Archif BBC Cymru, 3605. Ibid. Er enghraifft, anogodd Cymdeithas Trethdalwyr Sir Fynwy eu haelodau i droi eu herialau radio i gyfeiriad Bryste os oeddynt yn anfodlon â’r gwasanaeth o Gymru. Pwyllgor Beveridge (1949), Pwyllgor Pilkington (1963), Pwyllgor Crawford (1974) a Phwyllgor Annan (1977). Yr Herald Cymraeg, 5 Awst 1946. Western Mail, 19 Gorffennaf 1944. PRO, HO 254/10.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

hybu’n frwd gan glymblaid eang a gynhwysai Blaid Cymru, y Blaid Seneddol Gymreig a nifer sylweddol o awdurdodau lleol Cymru.34 Ond nid oedd y gefnogaeth i’r syniad o sefydlu corfforaeth ar wahân yn unfrydol o bell ffordd, hyd yn oed o fewn y gymuned Gymraeg. Rhybuddiodd Y Cymro, papur nad oedd amheuaeth yngl}n â’i ymrwymiad i’r iaith, na ddylid gweithredu ar frys, gan na fyddai gwasanaeth heb adnoddau i ddarparu rhaglenni o safon yn cryfhau hunanbarch y Cymry.35 O ganlyniad i’r diffyg unfrydedd hwn (ynghyd â’r ffaith i’r BBC ymdrechu’n ddygn er mwyn diogelu ei fonopoli tros ddarlledu), gwrthodwyd y cynnig i roi i Gymru ei chorfforaeth ei hun. Yn hytrach, dan y ddeddfwriaeth newydd, dyrchafwyd statws y Rhanbarth Cymreig i fod yn gyfartal â’r Alban a Gogledd Iwerddon, ac yn uwch na rhanbarthau Lloegr.36 Canolbwyntiai’r rhan helaethaf o’r ddadl hon ar ddarlledu yng Nghymru ar ddylanwad a photensial radio. Ond yr oedd eisoes yn amlwg mai teledu fyddai’r cyfrwng darlledu mwyaf grymus maes o law.37 Nid oedd y ffordd y dechreuwyd darparu rhaglenni Cymraeg ar ôl 1953 yn argoeli’n dda38 oherwydd bu’r BBC o’r cychwyn yn amharod i roi caniatâd i orsafoedd y tu allan i Lundain i ddatblygu cyfleusterau ar gyfer paratoi rhaglenni.39 Nodwyd yr agwedd hon gan Aneirin Talfan Davies: There is a metropolitan belief, seldom stated in plain honest words, that these [Welsh television programmes] are deviationist exercises by a few romantic Celts on the Cardiff staff. Welsh language programmes either are or are not the obligation of the BBC; according to its charter and crown ministers in parliament they are. Their demands on staff and equipment should therefore be recognised categorically.40

Rhoddwyd ysgogiad pellach i’r ddadl yngl}n â theledu a’r iaith gan ddatblygiad teledu masnachol ar ôl 1955.41 Yr oedd darlledu masnachol yn codi amheuon, i raddau oherwydd ofnid y byddai’r pwyslais ar arian a’r modd y câi rhaglenni eu dosbarthu yn ôl eu gallu i wneud elw neu beidio yn golygu’n anorfod mai

34 35 36 37 38

39 40 41

Ibid. Y Cymro, 18 Awst 1944, 14 Ebrill 1950. PRO, HO 256/55, HO 256/57. LlGC, Papurau Aneirin Talfan Davies, Blwch 17. Darlledwyd y rhaglen gyntaf ar ddydd G{yl Dewi 1953, ond dim ond gwasanaeth achlysurol a ddarparwyd tan tua 1956. Western Mail, 12 Medi 1955. Archif BBC Cymru, 3606/4. Y Cymro, 12 Tachwedd 1954. Yr oedd aelodau seneddol Llafur Cymru yn feirniadol iawn o’r penderfyniad i gychwyn teledu masnachol. Honnodd Ness Edwards, g{r a chanddo gyfrifoldeb am ddarlledu pan oedd yn Bostfeistr Cyffredinol ym 1950–1, mai cynllwyn i fudrelwa oedd teledu masnachol. Western Mail, 30 Tachwedd 1953.

305

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

306

ychydig o raglenni Cymraeg a gâi eu darparu.42 Ond er gwaethaf yr amheuon cychwynnol hyn, ystyrid y rhaglenni Cymraeg a gynhyrchwyd gan y cwmnïau masnachol yn arbrofion dychmygus. Honnodd Y Cymro, er enghraifft, fod darpariaeth Granada o raglenni Cymraeg yn esiampl y byddai’n dda i’r BBC ei dilyn,43 ac yr oedd y gwasanaeth a ddarparai Television Wales and West (TWW) i siaradwyr Cymraeg ymhell o fod yn dila. Ond erbyn 1960 tybid nad oedd y BBC na’r cwmnïau masnachol a oedd yn bodoli ar y pryd yn darparu gwasanaeth digonol ar gyfer gwylwyr yng Nghymru.44 Ysgogodd hyn ymdrech i ddatblygu gwasanaeth llawn i Gymru: ym 1961 sefydlwyd cwmni masnachol Cymreig arbennig, Wales West and North (WWN). Un o brif gymhellion WWN (a fabwysiadodd yr enw ‘Teledu Cymru’) oedd yr awydd i gyfyngu’r elw er mwyn noddi rhaglenni Cymraeg ar yr oriau brig.45 Ymhlith cyfarwyddwyr y cwmni ceid nifer o unigolion a wnaethai gyfraniad nodedig i fywyd llenyddol a diwylliannol Cymru: yr oedd B. Haydn Williams yn arloeswr addysg trwy gyfrwng y Gymraeg yn sir Y Fflint, T. I. Ellis yn ysgrifennydd Undeb Cymru Fydd, a T. H. ParryWilliams a Thomas Parry yn academyddion blaenllaw. Bwriadai WWN gynhyrchu rhaglenni a oedd cystal os nad gwell na rhai’r BBC ac nid oedd yr ariangarwch a gysylltid â chwmnïau masnachol eraill yn y cyfnod hwn yn rhan o’i ethos. Eto i gyd, llesteiriwyd y cwmni gan anawsterau ariannol a thechnegol a chan y ffaith fod y rhanbarth darlledu a neilltuwyd iddo yn hynod anodd ei wasanaethu.46 Yn y diwedd, bu WWN yn fethiant masnachol ac, yn sgil hynny, unwyd y rhanbarth â rhanbarth TWW. Creodd y profiad hwn ymwybyddiaeth o anawsterau darlledu yn Gymraeg ar orsaf fasnachol. Y gwir yw mai yn ystod y rhaglenni Saesneg y ceid yr incwm hysbysebu uchaf ac o’r herwydd yr oedd cwmnïau yn hynod amharod i ddarparu rhaglenni Cymraeg yn ystod yr oriau brig. Yn rhannol o ganlyniad i fethiant WWN a’r ffaith nad oedd cwmni a ddarparai’n bennaf ar gyfer cynulleidfa Gymraeg yn fasnachol hyfyw, ceisiwyd annog cydweithrediad rhwng y BBC a’r cwmnïau masnachol er mwyn cynhyrchu rhaglenni Cymraeg. Nid oedd y syniad o gydweithredu yn un newydd, er i awgrymiadau blaenorol gael eu gwrthod, yn enwedig gan yr Arglwydd 42

43 44

45 46

Byddai rhaglenni a lwyddai i ddenu cynulleidfa luosog yn gwneud elw oherwydd bod hysbysebwyr yn awyddus i arddangos eu nwyddau yn ystod y rhaglenni hynny, a rhaglenni a ddenai gynulleidfa fechan yn gwneud colled am nad oeddynt yn denu hysbysebwyr. Gan mai nifer cymharol fychan o bobl a wyliai raglenni Cymraeg, yr oedd yn anorfod y byddent yn gwneud colled. Y Cymro, 19 Medi 1957. Yr oedd llawer o bobl, yn enwedig aelodau o Undeb Cymru Fydd, wedi dod i’r casgliad hwn ac o ganlyniad cynhaliwyd cynhadledd yng Nghaerdydd ym mis Hydref 1959 i drafod y pwnc. Y gynhadledd hon oedd man cychwyn y trafodaethau a arweiniodd at sefydlu WWN. PRO, BD 23/50. Western Mail, 26 Mehefin 1962. Y Cymro, 14 Rhagfyr 1961, 2 Mai 1963.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

Macdonald47 a chynrychiolwyr eraill y BBC.48 Ar y cychwyn cydymdeimlai Alun Oldfield-Davies â’r syniad, ond newidiodd ei farn yn ddiweddarach ar sail y tensiynau anorfod a fyddai’n codi rhwng ethos ‘gwasanaeth cyhoeddus’ y BBC a chymhelliant ‘gwneud elw’ y cwmnïau masnachol.49 O ganlyniad, ni fyddai’r cysyniad o gydweithredu er mwyn gwasanaethu’r gymuned Gymraeg ei hiaith yn cael ei wireddu am genhedlaeth arall. Yn yr hinsawdd hwn y lluniwyd adroddiad Pwyllgor Pilkington, pwyllgor a benodwyd gan y llywodraeth, ar ddarlledu ym Mhrydain. Yr oedd yn amlwg o’r cyflwyniadau a dderbyniwyd o Gymru fod yr anfodlonrwydd yn parhau. I raddau helaeth yr oedd y sefydliadau a geisiodd ddylanwadu ar y farn gyhoeddus ar ddechrau’r 1960au – Urdd Gobaith Cymru, Undeb Cymru Fydd a Llys yr Eisteddfod Genedlaethol – yn rhannu’r un meddylfryd â’r rhai a oedd wedi ymgyrchu’n llwyddiannus o blaid newidiadau yn y 1930au.50 Adlewyrchid y rhwystredigaeth gynyddol a fodolai mewn cylchoedd Cymreig yn y cyflwyniad a wnaed gan bwyllgor teledu Llys Prifysgol Cymru: The few years that have elapsed since the introduction of television have made it abundantly clear that the grievously inadequate space and time given to programmes of a Welsh character, whether in Welsh or in English, under the existing unsatisfactory arrangements must have disastrous consequences for the future survival of the national culture and for the distinctive contributions that Wales can make to the common stock . . . The undue absence of things Welsh from the programmes of the television services in Wales must unconsciously affect the attitude of the Welsh people, and especially the young, towards their traditional culture and the language which is its principal organ.51

Yn arwyddocaol, rhoes Adroddiad Pilkington ystyriaeth lawn i’r cyflwyniadau hynny a phleidio sefydlu BBC Wales fel uned ddarlledu teledu yn ogystal â radio.52 Felly, er y byddai’r cwmnïau masnachol yn cadw’r cysylltiad rhwng Cymru a gorllewin Lloegr, byddai un gwasanaeth o leiaf yn darparu ar gyfer Cymru gyfan. Er gwaethaf y datblygiadau pwysig a sicrhawyd yn sgil Adroddiad Pilkington, nid oeddynt yn ddigon i fodloni’r farn gyhoeddus yng Nghymru, ac yn enwedig aelodau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.53 Canolbwyntiai ymgyrch y Gymdeithas ar ddwy agwedd yn bennaf. Ar y naill law, ystyrient fod nifer yr oriau a neilltuid ar gyfer rhaglenni Cymraeg yn annigonol a’r amser y caent eu darlledu yn 47 48 49 50 51 52 53

Western Mail, 22 Rhagfyr 1958. Ibid., 27 Medi 1961. Ibid., 30 Mehefin 1958. PRO, BD 23/151. Ibid. Western Mail, 28 Mehefin 1962. Y Cymro, 11 Ionawr 1968, 1 Chwefror 1968.

307

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

308

anghyfleus. Ar y llaw arall, yr oeddynt yn amau ethos gwaith darlledwyr Cymru, gan honni bod effaith y diwylliant Seisnig a ddeilliai o’r dylanwad metropolitanaidd i’w weld ar lawer ohonynt.54 Ymatebodd y BBC yn wyliadwrus i’r anfodlonrwydd hwn, ond erbyn diwedd 1971 yr oedd Cyngor Darlledu Cymru, corff a sefydlwyd ym 1964 i gymryd lle Cyngor Ymgynghorol Cymru,55 a John Rowley, Rheolwr y BBC yng Nghymru, wedi cydnabod y byddai’n ddymunol sefydlu sianel Gymraeg ar wahân.56 O fewn dwy flynedd yr oedd Cyngor Darlledu Cymru hefyd wedi ymrwymo i’r syniad o gydweithio â chwmnïau masnachol er mwyn cynhyrchu rhaglenni ar gyfer y gwasanaeth Cymraeg, penderfyniad pur arwyddocaol i gorfforaeth a lynai’n dynn wrth y syniad o ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus.57 Rhoddwyd ysgogiad pellach i ddatblygiad y sianel Gymraeg gan adroddiad Pwyllgor Crawford, adroddiad a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 1974 ac a gefnogai sefydlu sianel ar wahân ar unwaith. Derbyniodd y llywodraeth yr argymhellion o ran egwyddor er na weithredwyd arnynt ar unwaith oherwydd anawsterau technegol. Ystyrid penderfyniad y llywodraeth i ymchwilio i’r anawsterau hynny, fodd bynnag, yn arwydd o lusgo traed ac o ganlyniad aeth Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ati’n egnïol i ailddechrau ymgyrchu dros sianel Gymraeg ym mis Awst 1975. Un o’r prif themâu a adleisid yn y cyflwyniadau o Gymru a wnaethpwyd gerbron Pwyllgor Annan, a sefydlwyd ym 1974, oedd fod y llywodraeth yn oedi’n fwriadol ar y mater hwn. Yr oedd agwedd pobl wedi caledu eisoes yn sgil y ffaith fod gweithredu’r polisi wedi cael ei ohirio eilwaith oherwydd prinder arian. Mynegwyd y rhwystredigaeth a deimlid gan lawer yng Nghymru yng nghyflwyniad Urdd Gobaith Cymru: As a movement we do not participate in sit-ins or law-breaking activities, but we can, however, understand the sincere feelings of the many Welshmen who are driven to act in this way by the very serious state of affairs prevailing at the present time . . . One prominent Welshman has said that no dictator wishing to make a captive nation forget its identity could have devised a more effective way than the one in which the television and broadcasting services have been developed in Britain. It has also been said that television must be seen to any intelligent Welsh speaker as a machine for brainwashing his children out of their language and culture . . . The people of Wales will tell you that when such a sane and moderate movement as the Urdd talks in such strong language, there must be something radically wrong and that the sooner it is righted the better. We speak on behalf of 50,000 children and young people, their parents, teachers and leaders; we have their interests at heart. We cannot remain silent when we witness the erosion and the decline of our national language; it is the time for

54 55 56 57

Archif BBC Cymru, 3453. Y Cymro, 14 Ebrill 1971. Ibid., 11 Awst 1971. Ibid., 20 Medi 1973.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

all of us to make our voices heard and to act in a direct and practical way, strictly within the law of course, before it is too late.58

Er gwaethaf cryfder y farn o blaid sefydlu sianel Gymraeg, ni chefnogwyd yr argymhelliad yn unfrydol. Yn rhai o’r cyflwyniadau gerbron Pwyllgor Annan dadleuwyd y byddai sefydlu’r sianel yn esgor ar gostau diangen. Cafwyd dadl arall yn erbyn ymwahanu gan gr{p bychan, ond arwyddocaol, nad oedd unrhyw amheuaeth yngl}n â’i ymrwymiad i’r Gymraeg. Mewn darllediad radio ym 1972 rhybuddiodd Aneirin Talfan Davies yn erbyn peryglon sefydlu ‘anialwch Gwladfaol’ ar sianel ar wahân y gallai ei gwasanaeth annigonol fethu denu gwylwyr. Yr un pryd, amheuai gymhellion rhai o brif ladmeryddion y cynnig: When I see Mr George Thomas and Mr Leo Abse, and others of their kind, rushing to embrace Mr Dafydd Iwan, I would suggest that only the most naïve of God’s children would be prepared to believe their motives were the same.59

Yn ei dyb ef, y dewis gorau fyddai sianel i Gymru, a fyddai’n seiliedig ar yr egwyddor o wasanaeth cyhoeddus yn hytrach na darlledu masnachol, a lle y darlledid rhaglenni Cymraeg yn gymysg â rhaglenni Saesneg yn ymwneud â Chymru. Er i Davies newid rhywfaint ar ei farn yn ddiweddarach, ni chymerodd ran flaenllaw yn yr agwedd hon ar y ddadl. Lleisiwyd yr un amheuon, a hynny’n rymus, gan Jac L. Williams, Athro Addysg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ac un o bleidwyr tanbaid yr iaith. Canolbwyntiai ef ar y perygl o ynysu’r Gymraeg ar un sianel, gan ddwyn oddi ar siaradwyr Saesneg yng Nghymru y cyfle i glywed yr iaith frodorol.60 Yn ei dyb ef, ateb cyfleus, yn hytrach nag ateb addas, oedd ymwahanu: A separate channel system would annoy very few people. It may give great satisfaction to a tiny minority of Welsh speakers, but knowing that minority well, I can assure you that it will immediately start complaining of the low quality of the all-Welsh channel. Broadcasting, in my view, should have a more noble aim than soothing the lips and ears of a cultural minority on its deathbed. It should help to extend their culture and promote the revival of the Welsh language by spreading awareness of it among the population in general.61

Ond ni dderbyniodd y dadleuon hyn unrhyw gefnogaeth arwyddocaol. Yr oedd y galw am sianel Gymraeg ar wahân yn syniad hawdd ei amgyffred, a denodd gryn 58

59 60 61

PRO, HO 245/714; mynegwyd yr un math o sylwadau miniog gan sefydliadau diwylliannol eraill a chan Orsedd y Beirdd a’r enwadau crefyddol. PRO, HO 245/745; HO 245/296; HO 245/704. LlGC, Papurau Aneirin Talfan Davies, Blwch 3. Y Cymro, 26 Gorffennaf 1973. PRO, HO 245/732.

309

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

310

gefnogaeth o du arweinwyr cyhoeddus ac o blith y cyhoedd yng Nghymru. Derbyniodd y llywodraeth yr egwyddor, ond pan dorrodd y llywodraeth Geidwadol newydd ei haddewid yngl}n â’r sianel, addewid a gynhwyswyd ym maniffesto 1979, bu trafod brwd ar y mater. Yn sgil y posibilrwydd o golli’r sianel Gymraeg cafwyd siom enbyd, onid dicter, mewn llawer cylch yng Nghymru. Yn un o’i ddatganiadau cryfaf erioed condemniwyd y polisi gan y Pwyllgor Darlledu Cenedlaethol, corff a gynrychiolai hanner cant o sefydliadau Cymreig.62 Lansiwyd ymgyrch yn galw ar bobl i beidio â phrynu trwydded deledu a dechreuodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ar un o’i chyfnodau mwyaf gweithgar, gan drefnu gwrthdystiadau trawiadol ac ennill cefnogaeth nifer o grwpiau gwleidyddol.63 Ymdynghedodd Gwynfor Evans i ymprydio hyd angau oni fyddai’r llywodraeth yn ailystyried ei phenderfyniad, ac erbyn haf 1980 yr oedd arweinwyr y Ceidwadwyr yn bur gyndyn i ymweld â Chymru oherwydd yr anawsterau economaidd a chynlluniau’r ymgyrchwyr iaith. O ganlyniad i’r protestio brwd a’r pwysau o du cynrychiolwyr y farn gymedrol yng Nghymru, yn enwedig dirprwyaeth yr Arglwydd Cledwyn o Benrhos, yr Archesgob G. O. Williams a Syr Goronwy Daniel, a gyfarfu â’r Ysgrifennydd Cartref ym mis Gorffennaf 1980, gorfodwyd y llywodraeth i ildio. Yr oedd disgwyl i’r gwasanaeth ddarparu o leiaf bedair awr ar hugain o raglenni yr wythnos, deg gan y BBC, naw gan HTV a phump gan gynhyrchwyr annibynnol. Darlledwyd y rhaglenni cyntaf ar y gwasanaeth newydd ar 1 Tachwedd 1982. Am y tro cyntaf erioed, yr oedd y BBC yn cydweithredu â chwmnïau masnachol, ac yn anorfod golygai hynny gytundebau cymhleth ar faterion fel hysbysebu a chyllid. Yr oedd ethos y ddau sector yn wahanol ac yn amlwg ni ddylid dyblygu syniadau. Er enghraifft, er gwaethaf anawsterau cychwynnol yngl}n â’r union ffin rhwng casglu newyddion (cyfrifoldeb y BBC) a materion cyfoes (a roddwyd yn nwylo HTV), datblygodd consensws cyffredinol mai cynnal gwasanaeth ar wahân i siaradwyr Cymraeg ym maes darlledu sain a theledu oedd y ffordd fwyaf addas o ddarparu gwasanaeth cynhwysfawr ar eu cyfer yn ystod yr oriau brig. Ym 1985, pan ddaeth hi’n bryd adolygu gwaith y sianel, yr oedd Sianel Pedwar Cymru (S4C) wedi ennill tir i’r fath raddau fel nad ystyriwyd o ddifrif ei diddymu, a chadarnhawyd y farn honno yn ddiweddarach yn y Papur Gwyn ar Ddarlledu a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 1988. Un o nodweddion pwysig y Papur Gwyn oedd cydnabod y llwyddiant a gafwyd wrth ddarparu gwasanaeth o safon uchel ar gyfer cynulleidfa gymharol fechan a’r potensial ar gyfer datblygiadau pellach. Nid oes amheuaeth na fywiogwyd yr iaith Gymraeg yn sgil sefydlu S4C. Rhoddai’r diwydiant teledu gyfle i siaradwyr Cymraeg gyflawni eu gwaith pob dydd i raddau helaeth trwy gyfrwng eu mamiaith a galluogwyd cenhedlaeth o ddarlledwyr a chynhyrchwyr i ddatblygu arbenigedd proffesiynol yn y maes. 62 63

Y Cymro, 16 Hydref 1979. Ibid., 2 Hydref 1979.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

Arweiniodd hyn at gryn fuddsoddi mewn darlledu Cymraeg, a oedd ynddo’i hun yn arwydd o hyder newydd yn nyfodol yr iaith. Bu ehangu’r sector annibynnol a’r penderfyniad i leoli’r rhan fwyaf o’r gweithgarwch mewn ardaloedd Cymraeg, yn enwedig yng Ngwynedd, yn gyfrifol am adfywiad economaidd mewn ardaloedd o’r fath. Er na fu’r diwydiant yn ateb i broblemau megis diboblogi gwledig a diffyg cyfleoedd gwaith yn yr ardaloedd hyn daeth â pheth gobaith i gymunedau a oedd wedi dioddef yn sgil y ffaith nad oeddynt o fewn cyrraedd y diwydiant cynhyrchu.64 Ystyrir gallu siaradwyr Cymraeg i gynnal gwasanaeth darlledu llawn yn gryn gamp. Yn wir, ynghyd â chryfhau statws cyfreithiol yr iaith, y mae ymhlith prif gyflawniadau mudiad yr iaith yn ystod yr ugeinfed ganrif. Cefnwyd ar agweddau hunanfodlon a di-asgwrn-cefn y 1920au yn wyneb pwysau cyson ac ymgyrchu tanbaid. Yn ddiamau, cyfrannodd y pwysau o du cenedlaetholwyr yn y 1930au a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg o’r 1960au ymlaen at y newidiadau hynny. Eto i gyd, y mae’n wir hefyd i ymdrechion brwd cynrychiolwyr barn fwy cymedrol yng Nghymru, oddi mewn ac oddi allan i’r awdurdodau darlledu, fod yn hanfodol i ddatblygiad darlledu yng Nghymru. Rhaid aros i weld a fydd darlledu yn cyfrannu at gynnydd yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg ynteu yn gohirio’r dirywiad yn eu niferoedd yn unig. *

*

*

Erbyn hyn mae rhaglenni’r Noson Lawen o Neuadd y Penrhyn, Bangor, wedi cyrraedd enwogrwydd. Cafodd Sam Jones afael ar dîm o ddynion a merched y buasai’n anodd cael eu gwell at bwrpas rhaglenni ysgafn fel hyn. Yr oedd y Noson Lawen, nos Fawrth diwethaf yn un o’r goreuon a gafwyd eto . . . Y mae’r rhaglenni hyn yn bwysig, oherwydd cychwynasant draddodiad o hiwmor ysgafn Cymreig, peth yr oedd llawer wedi mynd i gredu nad oedd yn bod o gwbl nes darganfod y talentau hyn.65

Ysgrifennwyd y geiriau hyn gan ‘Alun Trygarn’, sylwebydd radio’r Cymro, yn fuan wedi’r Ail Ryfel Byd. Y mae ei eiriau yn adlewyrchu’r modd y daeth nifer sylweddol o Gymry Cymraeg i fwynhau’r rhaglenni a gynhyrchid gan Sam Jones a’i gyd-weithwyr yn y BBC yn ystod y 1940au a’r 1950au a’r modd y llwyddwyd i ennill cynulleidfa eang ledled Cymru. Cynnyrch Cymraeg y BBC a’r cwmnïau masnachol a oedd yn cryfhau’r galw am ddatblygu gwasanaeth Cymraeg ar wahân a nod darlledwyr oedd creu gwasanaeth a oedd yn bodloni anghenion a chwaeth ystod eang o siaradwyr Cymraeg. Yn yr adran hon trafodir i ba raddau y llwyddwyd i gyflawni hyn ac edrychir yn fanwl ar yr adwaith cyhoeddus i sampl o raglenni Cymraeg. Yn ogystal, ystyrir a oedd gan y rhaglenni hyn eu cynnwys a’u 64 65

Wales Monthly Monitor, rhif 16 (1988). Y Cymro, 26 Gorffennaf 1946.

311

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

312

harddull unigryw eu hunain ai ynteu adlewyrchu’r hyn a ddarperid gan y rhwydwaith Prydeinig yn Saesneg yn unig a wnaent. At hynny, ymdrinnir ag ymateb y beirniaid a’r cyhoedd yn gyffredinol. Yn olaf, trafodir dylanwad darlledu ar yr iaith ysgrifenedig a’r iaith lafar, yn enwedig mewn perthynas â’r ddadl rhwng y sawl a bleidiai ddarlledu ffurf safonol ar y Gymraeg a’r sawl a oedd o blaid defnyddio ffurfiau mwy sathredig. Trwy gydol blynyddoedd cynnar y 1930au ychydig o gyfeiriadau a geid gan sylwebyddion yng Nghymru at y rhaglenni eu hunain, er i rai gael eu cythruddo gan y ffaith fod rheolau llym y gorfforaeth yn cyfyngu ar arddull rhaglenni. Sgyrsiau neu ddarlithoedd a barhâi am chwarter awr gan amlaf oedd mwyafrif y darllediadau o Gymru. Dylanwadwyd ar eu harddull gan yr ysgrif lenyddol a arloeswyd gan T. H. Parry-Williams, a darlledodd ef ei hun lawer o sgyrsiau yn y cyfnod hwn. Y mae’r ffaith i sgyrsiau o’r fath gael eu cyhoeddi mewn casgliadau megis Dal Llygoden a Trwm ac Ysgafn gan T. J. Morgan a Meddwn I ac I Ddifyrru’r Amser gan Ifor Williams yn tystio i’r modd y rhoes darlledu hwb i lenyddiaeth Gymraeg.66 Cynhaliwyd y traddodiad hwn gan y BBC am flynyddoedd lawer ar ôl y rhyfel, gan ddarlledu rhyddiaith a barddoniaeth ar y radio a chyhoeddi detholiadau ohonynt. Yr oedd lansio’r cylchgrawn Llafar dan olygyddiaeth Aneirin Talfan Davies ym 1951 yn garreg filltir arwyddocaol a roes ffurf barhaol i weithiau llenyddol o’r fath. Amlygir y datblygiad cyflym yn arddull y sgwrs radio gan y gwahaniaeth rhwng sgyrsiau parchus a chyfeillgar Cymru Ddoe ac Echdoe, cyfres a gyflwynwyd gan y pregethwr a’r bardd poblogaidd H. Elvet Lewis (Elfed), a chyfraniadau diflewyn-ar-dafod ysgolheigion fel Thomas Parry a Saunders Lewis,67 nad oeddynt bob amser yn cydymffurfio â rheol y BBC na ddylai darlledwyr fod yn feirniadol o ran eu sylwadau nac o ran y deunydd a ddewisent.68 Crëwyd traddodiad llawn cyn bwysiced drwy sefydlu darlith flynyddol y BBC ym 1938, darlith a draddodid yn Gymraeg ac yn Saesneg bob yn ail flwyddyn. Bu sawl un o’r darlithoedd hyn yn garreg filltir yn natblygiad syniadaeth y Gymru gyfoes, ac achubwyd cyfle i gyflwyno sylwadau treiddgar ar Gymru a’r Gymraeg gan bobl mor amrywiol â W. J. Gruffydd (1938), J. D. Vernon Lewis (1954), T. H. ParryWilliams (1958), Ifor Williams (1960) a Saunders Lewis (1962).69 Er gwaethaf arddull fwy rhydd y sgwrs radio a ddatblygodd yn y 1930au, daliwyd i honni bod rhaglenni’r BBC yn ddi-fflach. Mynegwyd y farn hon yn dra grymus gan sylwebyddion radical megis ‘Dwyryd’ o’r Daily Herald, a gwynai fod awdurdodau’r BBC yn Llundain yn tanseilio rhaglenni Cymraeg, yn rhannol trwy 66

67 68 69

T. J. Morgan, Dal Llygoden ac Ysgrifau Eraill (Dinbych, 1937); idem, Trwm ac Ysgafn: Cyfrol o Ysgrifau (Caerdydd, 1945); Ifor Williams, Meddwn I (Llandybïe, 1944); idem, I Ddifyrru’r Amser (Caernarfon, 1959). Y Cymro, 11 Medi 1937. Western Mail, 2 Tachwedd 1936. Y ddarlith flynyddol gyntaf i’w darlledu gan y gorfforaeth yng Nghymru oedd darlith W. J. Gruffydd ar Ceiriog (1938). Ni thraddodwyd darlith flynyddol rhwng 1939 a 1950.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

rwystro darllediadau ac iddynt flas Cymreig unigryw rhag cael eu cynhyrchu.70 Yng Nghymru, fel yn yr Alban, yr oedd y BBC yn hwyrfrydig i gydnabod hunaniaeth genedlaethol benodol ac, fel y dadleuodd Paddy Scannell a David Cardiff, ni werthfawrogid bod hunaniaeth unigryw yn galw am wahanol fathau o raglenni.71 Ni ddiflannodd y cwynion hyn pan ddaeth Cymru yn rhanbarth darlledu ym 1937. Yng nghynadleddau ‘Leisure and Listening’ y BBC gwneid apêl am ragor o raglenni Cymraeg yn rheolaidd.72 Yn amlach fyth, gelwid am newid yn natur yr hyn a ddarperid. Mewn cynhadledd yn Abertawe galwodd Ithel Davies am ragor o raglenni yn ymdrin â hanes, llenyddiaeth a barddoniaeth.73 Dymuniad Gwenan Jones, hithau, oedd gweld rhagor o raglenni addysgol a llenyddol, a gofidiai ynghylch y lleihad mewn rhaglenni’n ymwneud â phynciau cymdeithasol a gwleidyddol.74 Mynnai Evan D. Jones y dylid rhoi mwy o gydnabyddiaeth i’r Sul traddodiadol Cymreig, gan ddadlau ei bod yn briodol iawn i ddarlledu sgyrsiau crefyddol ar nos Sul yng Nghymru.75 Adlewyrchai sylwadau o’r fath syniadau llawer o arweinwyr diwylliannol Cymru. Ond yr oedd John Ellis Williams, g{r blaenllaw ym myd y ddrama Gymraeg, yn arbennig o feirniadol o duedd yr awdurdodau darlledu yng Nghymru i esgeuluso adloniant ysgafn a chyfyngu eu darpariaeth i themâu crefyddol. Sylwadau tebyg a geid gan ‘Theomemphus’, beirniad darlledu Heddiw, a gyfeiriai’n gyson at y bwlch rhwng gwendidau proffesiynol gwasanaeth y BBC a doniau perfformwyr amatur.76 Eto i gyd, aeth y BBC i’r afael â’r anghenion diwylliannol hyn, yn enwedig ym maes y ddrama Gymraeg, maes y llesteiriwyd ei ddatblygiad yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn rhannol yn sgil agwedd elyniaethus Ymneilltuaeth. Er i nifer o grwpiau drama lleol ddod i’r amlwg yn y blynyddoedd yn union wedi’r Rhyfel Byd Cyntaf, pur amrwd oedd eu cynyrchiadau. At hynny, yr oedd dramâu da yn brin a chyfyngid eu cynnwys i bynciau fel dirwest, anfoesoldeb a gwrthsefyll temtasiwn.77 Câi’r rhan fwyaf o gynyrchiadau eu perfformio gerbron cynulleidfaoedd bychain gwerthfawrogol ac ychydig o feirniadu a geid arnynt.78 Bu tro ar fyd, fodd bynnag, yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel. Dan ddylanwad dramodwyr fel R. G. Berry a D. T. Davies cafwyd gwelliant yn ansawdd y sgriptiau ac ychwanegwyd at nifer y themâu a drafodid. Mewn ymgais i hybu datblygiadau pellach, dechreuodd y BBC noddi gwobr yn yr Eisteddfod 70 71

72 73 74 75 76 77

78

Daily Herald, 19 Rhagfyr 1936. Paddy Scannell a David Cardiff, A Social History of British Broadcasting, Cyf. 1, 1922–39: Serving the Nation (Oxford, 1991), t. 333. Western Mail, 13 Chwefror 1935, 4 Mawrth 1935. Ibid., 25 Hydref 1937. Gwenan Jones, ‘Radio Cymru’, Yr Efrydydd, II, rhif 3 (1937), 60–2. Evan D. Jones, ‘Radio Cymru’, ibid., III, rhif 3 (1938), 46–9. Theomemphus, ‘Drama a Radio’, Heddiw, II, rhif 6 (1937), 221–3. Idwal Jones, ‘Y Ddrama yng Nghymru’, Cambria, I, rhif 1 (1930), 31–2 a D. Haydn Davies, ‘Y Ddrama yng Nghymru’, ibid., I, rhif 7 (1932), 32–5. Dafydd Gruffydd, ‘Radio a Theledu’ yn Meredydd Evans (gol.), G{r wrth Grefft (Llandysul, 1974), tt. 48–9.

313

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

314

Genedlaethol a threfnwyd cyfres o weithdai ar gyfer darlledwyr dibrofiad.79 O ganlyniad, agorwyd drysau’r BBC yng Nghymru i lawer mwy o gyfranwyr allanol nag yn Lloegr, ffactor o gryn bwys o ran datblygiad rhaglenni Cymraeg yn y blynyddoedd i ddod. At hynny, dechreuwyd comisiynu gwaith gwreiddiol. Yn ystod yr achos cyfreithiol a ddaeth yn sgil llosgi’r ysgol fomio ym Mhenyberth, comisiynwyd Saunders Lewis i ysgrifennu drama â’i chefndir yn oes y saint. Buchedd Garmon oedd y ddrama a ddaeth i law, drama fydryddol a gyfansoddwyd mewn cell yn Wormwood Scrubs ac a ddarlledwyd ar 2 Mawrth 1937. Yr oedd y darllediad hwn, a gynhyrchwyd gan T. Rowland Hughes ac a gynhwysai gerddoriaeth gan Arwel Hughes, yn enghraifft ragorol o safon uchel gwaith y gr{p bychan o gynhyrchwyr a weithiai i’r BBC yng Nghymru. Yr oedd yr awydd i feithrin doniau y tu hwnt i staff y gorfforaeth ei hun yn cynnwys perfformwyr yn ogystal. Chwiliwyd cymoedd de Cymru am Gymry Cymraeg talentog, yn enwedig ar gyfer darllediadau i ysgolion,80 a chafodd cynlluniau o’r fath gymeradwyaeth eang. Gwnaed argraff arbennig ar Collie Knox, gohebydd radio’r Daily Mail: South Wales has taught the BBC a whale of a lesson. If the BBC wishes to keep or to regain any sort of reputation in this country it will clasp this lesson to heart.81

Yr oedd y cynlluniau hyn yn cyd-fynd ag awydd y BBC i asio darlledu â bywyd y gymuned ac fe’u hadlewyrchid hefyd yng ngwaith arloesol Owen Parry, swyddog addysg y gorfforaeth rhwng 1934 a 1937.82 Dylanwadodd ei ymdrechion ef yn fawr ar bolisi’r BBC yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel, yn enwedig o ran meithrin doniau amatur. Ond i ran Sam Jones, cynrychiolydd y gorfforaeth ym Mangor, y daeth y llwyddiant mwyaf nodedig, gan i’w allu ef i ddarganfod a meithrin talentau lleol esgor ar rai llwyddiannau ysgubol, fel y nodir isod.83 Yn anorfod, serch hynny, bu mabwysiadu’r polisi hwn yn achos cenfigen rhwng rhanbarthau ac ardaloedd. Cwynai Evan D. Jones mai prin oedd y cyfleoedd i dynnu ar ddoniau canolbarth Cymru gan fod y stiwdio yn Aberystwyth yn gwbl annigonol.84 Yn yr un modd, cwynai grwpiau drama yng ngogledd Cymru, dan arweiniad Albert Evans-Jones (Cynan), na châi’r gogledd chwarae teg, er gwaethaf ymdrechion gwiw Sam Jones, ac mai acenion y de a dra-arglwyddiaethai 79

80 81 82

83

84

Huw Ethall, R. G. Berry: Dramodydd, Llenor, Gweinidog (Abertawe, 1985), tt. 37–61; Y Cymro, 14 Awst 1937; Western Mail, 15 Medi 1938. John Davies, Broadcasting and the BBC in Wales (Cardiff, 1994), t. 116. Daily Mail, 22 Chwefror 1937. Western Mail, 31 Hydref 1934. Bu Owen Parry yn gyfrifol am ddatblygu cysylltiadau agos rhwng y gorfforaeth a mudiadau tebyg i’r Cyngor Gwasanaeth Cymdeithasol yn ne Cymru a oedd yn awyddus iawn i gychwyn cylchoedd gwrando ymhlith y di-waith a’u hannog i gyfrannu. North Wales Pioneer, 3 Rhagfyr 1936; Robin Williams, ‘Y Noson Lawen’ yn Dyfnallt Morgan (gol.), Babi Sam yn Dathlu Hanner Can Mlynedd o Ddarlledu o Fangor, 1935–1985 (Caernarfon a Bangor, 1985), tt. 83–92; R. Alun Evans, Stand By!: Bywyd a Gwaith Sam Jones (Llandysul, 1998). Jones, ‘Radio Cymru’, 46–9.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

ar donnau’r awyr.85 Ond er gwaethaf mân gynhennu o’r fath a sylwadau gwrthwynebus elitiaid a gredai fod unrhyw ddefnydd o actorion ‘amatur’ yn debygol o arwain at ostwng safonau, daeth defnyddio doniau lleol yn un o gryfderau darlledu o Gymru yn Gymraeg ac, i raddau llai, yn Saesneg.86 Wedi i’r rhyfel dorri ym 1939, cafwyd dau ddatblygiad a fyddai o gryn bwys yn ddiweddarach. Yn gyntaf, rhoddwyd ysgogiad newydd i’r ymgais i sefydlu ffurf safonol ar y Gymraeg, ffurf a fyddai’n ddealladwy ym mhob cwr o’r wlad. Er dyddiau cynharaf darlledu trwy gyfrwng y Gymraeg bu diffyg iaith safonol yn destun pryder i sylwebyddion.87 Ni cheid gair Cymraeg ar gyfer llawer o dermau technegol modern ac yr oedd gwir angen datblygu ffurf ar yr iaith a fyddai’n taro man canol rhwng tafodiaith a ‘Chymraeg y pulpud’. Yr oedd y mater hwn yn arbennig o berthnasol yn ystod y rhyfel wrth i eiriau fel air raid, aeroplane a ration amlhau. Gwnaed cynnydd rhyfeddol yn hyn o beth, i raddau helaeth trwy ymdrechion Alun Llywelyn-Williams, llenor a gredai fod moderneiddio geirfa’r Gymraeg a darganfod idiom lafar briodol yn hanfodol i lwyddiant darlledu yn yr iaith.88 Digwyddodd ail ddatblygiad a fu’n hanfodol i lwyddiant darlledu yn Gymraeg yn sgil ymateb i gyfarwyddyd y llywodraeth i gynhyrchu rhaglenni poblogaidd a fyddai’n codi ysbryd y gwrandawyr yn ystod hirlwm y rhyfel. Yr oedd y pwyslais newydd hwn i’w weld yn amlwg yn Sut Hwyl (BBC), rhaglen amrywiol a lansiwyd ym 1942 ac a gynhyrchid yn Abertawe gan John Griffiths. Ymgais oedd hon i greu rhaglen Gymraeg a oedd yn cyfateb i’r rhaglen boblogaidd ITMA.89 Llwyddodd Sut Hwyl i ddangos bod modd i raglenni Cymraeg ymdrin â materion ysgafn a bu’n gymorth i ddenu cynulleidfa iau.90 Yr oedd y ffaith i’r rhaglen, at ei gilydd, gael ei hysgrifennu a’i chyflwyno gan arweinwyr cwmnïau drama amatur yn ardal Abertawe yn rhannol gyfrifol am ei llwyddiant ac am ei hiwmor a’i hidiom unigryw. Daliai’r arbrawf hwn i gyfoethogi darlledu yn Gymraeg yn ystod y cyfnod yn union wedi’r rhyfel, gan gynnig dewis arall yn lle’r arddull barchus, batriarchaidd bron, a anogid gan y BBC yn Llundain. Yn hyn o beth yr oedd ar ddarlledu yn Gymraeg ddyled arbennig i Sam Jones. Pwysleisiai ei agwedd ryddfrydig ef y manteision a ddeuai o agor y tonnau awyr i ddoniau lleol. Ond disgwyliai hefyd safonau uchel iawn o ran sgriptio a chyflwyno.91 Ceisiai sicrhau bod rhaglenni 85 86 87 88

89

90 91

Manchester Guardian, 11 Mai 1936. Carnarvon and Denbigh Herald, 6 Chwefror 1937. Archif BBC Cymru, 3605. Ibid., 3463; Daily Express, 23 Medi 1938; Alun Llywelyn-Williams, ‘Y Gymraeg ar y Radio’, Y Llenor, XIX, rhif 3 (1940), 143–54 ac idem, Gwanwyn yn y Ddinas (Dinbych, 1975), tt. 111–57. Mewn erthygl yn Y Cymro dangosodd John Roberts Williams fod rhai Cymry yn gresynu bod Tommy Handley a’i dîm ar y rhaglen ITMA mor boblogaidd ymhlith Cymry cyffredin. Y Cymro, 14 a 21 Ionawr 1949. South Wales Evening Post, 20 Hydref 1952. Cambrian News, 21 Mehefin 1946; Y Cymro, 26 Gorffennaf 1946.

315

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

316

Cymraeg yn rhoi mwynhad ac yn cyflwyno gwybodaeth fel na fyddai raid i neb bellach wrando ar raglen wael o ran dyletswydd. At hynny, gofalai fod gan y gwasanaeth Cymraeg ddigon o ddeunydd i gyfiawnhau’r galw am ragor o oriau.92 Dan ei gyfarwyddyd ef datblygodd Bangor yn ysgol i ddoniau newydd a ddaeth i’r amlwg trwy’r rhaglen boblogaidd Noson Lawen (BBC), a ddarlledid ar nos Sadwrn o wahanol neuaddau lleol. Denai’r rhaglen hon gynulleidfa eang ledled Cymru, yn bennaf oherwydd ei ffresni ac amrywiol ddoniau cyfranwyr talentog fel ‘Triawd y Coleg’ (Meredydd Evans, Robin Williams a Cledwyn Jones), a arbenigai mewn canu ysgafn, cyflwynwyr fel Huw Jones, a’r dynwaredwr Richard Hughes (Y Co’ Bach), a gyflwynai fonologau yn nhafodiaith Cofis Caernarfon.93 Er gwaethaf natur leol y rhaglen, yr oedd yn hynod boblogaidd ar hyd a lled y wlad. Yr oedd yr agwedd ddychmygus a ddatblygwyd yng Nghymru yn amlwg hefyd mewn darllediadau allanol fel Brethyn Cartref (BBC, 1950),94 cyfres a adlewyrchai’r cyfoeth o dalent a brwdfrydedd a fodolai mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith ac a fu hefyd yn hwb i lawer o grwpiau diwylliannol lleol y dibynnai’r cymunedau hynny arnynt.95 Bu cryn ddatblygiad hefyd mewn dau faes arall, sef rhaglenni plant a chwaraeon. Atgyfnerthwyd y gwasanaeth i blant trwy adeiladu ar sylfeini Awr y Plant (BBC), rhaglen a lansiwyd ym 1939 ac a gynhyrchwyd gan Nest Jenkins i ddechrau a chan Nan Davies yn ddiweddarach. Adfywiwyd Awr y Plant yn y blynyddoedd yn union wedi’r rhyfel a gwnaeth gyfraniad anfesuradwy i feithrin yr ifanc yn y Gymraeg. Ceid canmoliaeth uchel i Jim Cro Crwstyn (BBC, 1955), rhaglen geisiadau i blant, a Wil Cwac Cwac (BBC, 1953), dwy raglen yn yr un arddull gartrefol ag Awr y Plant.96 Gwnaethpwyd ymgais arloesol i ddarparu cyfres dditectif yn Gymraeg i blant ac, er gwaethaf peth defnydd ystrydebol o iaith, llwyddodd Galw Gari Tryfan (BBC, 1952) i ennill cynulleidfa deyrngar ymhlith cenhedlaeth o blant h}n a oedd, y pryd hwnnw, yn arbennig o agored i ddylanwadau Seisnig grymus y sinema a’r diwylliant poblogaidd Saesneg. Cafodd y penderfyniad i annog y defnydd o’r Gymraeg ymhlith pobl ifainc ei adlewyrchu hefyd yn nifer y rhaglenni a baratowyd yn arbennig ar eu cyfer. Trwy gymryd rhan mewn rhaglenni megis Llwyfan yr Ifanc (BBC, 1952),97 Ymryson Areithio 92 93

94

95 96

97

Gruffydd, ‘Radio a Theledu’ yn Evans (gol.), G{r wrth Grefft, t. 50. British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1950–51 (London, 1951) (PP 1950–1 (Cmd. 8347) VIII), tt. 34–5; Williams, ‘Y Noson Lawen’ yn Morgan (gol.), Babi Sam, tt. 83–92. British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1953–54 (London, 1954) (PP 1953–4 (Cmd. 9269) X), tt. 40–2; dilynwyd yr un patrwm gan raglenni eraill megis Ein Pentre Ni (BBC, 1950), Curwch Hon (BBC, 1950) a Raligamps (BBC, 1951). British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1950–51, tt. 34–5. Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1953–54, tt. 40–2; idem, Annual Report and Accounts for the Year 1955–56 (London, 1956) (PP 1955–6 (Cmd. 9803) XI), tt. 124–6. Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1952–53 (London, 1953) (PP 1952–3 (Cmd. 8928) VII), tt. 92–3.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

(BBC, 1955),98 a Clorian yr Ifanc (BBC, 1956)99 cafodd pobl ifainc gyfle na chafwyd mo’i debyg o’r blaen i ddod yn gyfarwydd â thechnegau darlledu ac i fynegi barn ar yr awyr.100 Ym maes chwaraeon yr arloeswyr oedd Eic Davies a Jack Elwyn Watkins, a fyddai’n darlledu bob nos Sadwrn o stiwdio Abertawe, gan adolygu digwyddiadau’r dydd ar y maes rygbi a chynnig cyngor craff, ac annhebygol weithiau, i ddewiswyr timau Cymru. Ymsefydlodd y gwasanaeth chwaraeon yn gyflym fel rhan annatod o radio yn Gymraeg a gwnaeth gyfraniad aruthrol trwy fathu termau Cymraeg ar gyfer geiriau fel ‘lock’ (clo), ‘outside half’ (maswr) a ‘second row’ (ail reng), termau a enillodd eu plwyf mewn byr o dro. Ehangwyd y gwasanaeth yn raddol i gynnwys pêl-droed i ddechrau a chwaraeon eraill yn ddiweddarach. Yn wir, yn sgil sefydlu S4C daeth chwaraeon yn un o feysydd cryfaf y ddarpariaeth Gymraeg, ac wrth i’r sianel sicrhau’r unig hawliau darlledu uniongyrchol ar gyfer rhai digwyddiadau llwyddai i ddenu gwylwyr na fyddent, o bosibl, wedi troi at y sianel fel arall. Law yn llaw â’r datblygiadau ym myd adloniant, rhaglenni plant a chwaraeon yn y cyfnod yn union wedi’r Ail Ryfel Byd cafwyd ymdrech lew i ehangu’r ddarpariaeth ym myd y ddrama Gymraeg. Gwelodd y BBC yn dda i gomisiynu deunydd gwreiddiol a ysgrifennwyd yn benodol ar gyfer ei ddarlledu. Comisiynwyd cyfieithiadau o weithiau dramatig mawr Ewrop; cynhyrchwyd cyfresi drama yn seiliedig ar addasiadau o weithiau llenyddol a deunydd newydd; a darlledwyd dramâu llwyfan Cymraeg adnabyddus.101 Cyflwynwyd addasiadau llwyddiannus o rai o glasuron llenyddiaeth Gymraeg, megis William Jones (BBC, 1946) a Chwalfa (BBC, 1948), dwy nofel gan T. Rowland Hughes, a oedd yn gyn-gynhyrchydd gyda’r BBC yng Nghymru ac yn gwbl gyfarwydd ag ysgrifennu ar gyfer y radio.102 Darlledwyd hefyd addasiadau o glasuron Cymraeg eraill fel G{r Pen y Bryn (1952) gan E. Tegla Davies a Tywyll Heno (1960) gan Kate Roberts.103 Gwelwyd ehangu ym myd y ddrama ysgafn hefyd gyda’r gyfres boblogaidd Teulu T} Coch (BBC, 1951), cyfres a oedd yn seiliedig ar fywyd pob dydd ac wedi ei chyflwyno mewn Cymraeg llafar.104 Deuai’r cast i raddau helaeth o’r un cylchoedd amatur ag a 98

Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1955–56, tt. 124–6. Ibid. 100 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1958–59 (London, 1959) (PP 1958–9 (Cmd. 834) IX), tt. 130–2. 101 Gruffydd, ‘Radio a Theledu’ yn Evans (gol.), G{r wrth Grefft, t. 52. 102 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1948–49 (London, 1949) (PP 1948–9 (Cmd. 7779) XII), tt. 16–17; Edward Rees, T. Rowland Hughes: Cofiant (Llandysul, 1968), tt. 141–2. 103 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1969–70 (London, 1970) (PP 1970–1 (Cmnd. 4520) VI), tt. 191–4; D. Tecwyn Lloyd, ‘Y Nofelydd’ yn Islwyn Ffowc Elis (gol.), Edward Tegla Davies: Llenor a Phroffwyd (Lerpwl, 1956), tt. 84–105; Huw Ethall, Tegla (Abertawe, 1980), tt. 45–214. 104 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1951–52 (London, 1952) (PP 1951–2 (Cmd. 8660) VIII), tt. 37–9. 99

317

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

318

ddefnyddid ar gyfer Sut Hwyl yn ystod y rhyfel, a deilliai llwyddiant y rhaglen o’i gallu i ennill cynulleidfa deyrngar yn yr ardaloedd diwydiannol a oedd yn prysur Seisnigeiddio.105 Parhaodd y gyfres tan 1952,106 pan ildiodd ei lle i Teulu’r Siop (BBC, 1955), cyfres lawn mor llwyddiannus a ddilynai batrwm tebyg i Teulu T} Coch, er bod hon wedi ei lleoli mewn pentref yng ngogledd Cymru.107 Ni rwystrodd y pwyslais hwn ar lenyddiaeth frodorol y BBC rhag darparu deunydd diwylliannol ehangach trwy gyfrwng y Gymraeg. Comisiynwyd cyfieithiadau o nifer o glasuron llenyddol Ewrop, gan gynnwys cyfieithiad nodedig W. J. Gruffydd o Antigone (BBC, 1950) a chyfieithiad Saunders Lewis o Le Médecin Malgré Lui gan Molière (BBC, 1950).108 Sicrhawyd cyfraniad pwysig i lenyddiaeth Gymraeg hefyd drwy gomisiynu dramâu mydryddol yn y gyfres Pryddestau Radio (BBC, 1951). Y mae gweithiau fel Angau (1951) gan Rhydwen Williams a S{n y Gwynt sy’n Chwythu (1952) gan J. Kitchener Davies ymhlith campweithiau llenyddol y Gymru fodern a bu iddynt gyfrannu at gadarnhau swyddogaeth y BBC fel noddwr ysgrifennu creadigol yn y Gymraeg yn y blynyddoedd yn union wedi’r rhyfel. Yr oedd cynyrchiadau o’r fath yn galw am berfformwyr a oedd yn gyfarwydd â thechnegau darlledu ac, o ganlyniad, cyflogid gr{p bychan o bobl, yn rhan-amser gan amlaf, i gymryd rhan mewn dramâu a darllediadau eraill. Nid oedd y mwyafrif ohonynt yn ddarlledwyr proffesiynol ac o’r herwydd yr oedd i’r elfen amatur ran lawer pwysicach yn y byd darlledu yng Nghymru nag yn Lloegr.109 Er mai academyddion a gweinidogion yr Efengyl oedd cyfran sylweddol o’r doniau amatur hyn, gwnaethpwyd ymdrech i ddatblygu talentau’r gymuned gyfan ac i gynnwys y ‘werin’ ddiwylliedig yn y rhaglenni. Yr oedd hyn yn gwbl gyson â gweledigaeth Aneirin Talfan Davies ac Alun Oldfield-Davies, ac fe’i hamlygwyd orau yn ymdrechion Sam Jones ym Mangor a John Griffiths yn Abertawe.110 Yr oedd cytundeb cyffredinol ymhlith sylwebyddion Cymraeg y dylai’r tonnau awyr adlewyrchu’n gywirach y gymuned a wasanaethent ac na ddylai gwrandawyr dderbyn yn oddefol raglenni a gâi eu creu gan gr{p bychan ynysig o ddarlledwyr proffesiynol. Yr oedd y rhain yn syniadau clodwiw; eto i gyd, camgymeriad fyddai ystyried Rhanbarth Cymreig y BBC yn arloeswr math newydd ar ddarlledu. Deilliai’r pwyslais ar gyfraniadau amatur i raddau helaeth o brinder perfformwyr ac awduron proffesiynol, ac ni ddylid gorbwysleisio maint y gyfranogaeth boblogaidd, a oedd at ei gilydd yn gyfyngedig i faes adloniant ysgafn. Yng Nghymru, fel yn Lloegr, ar wahân i rai eithriadau prin, y deallusion a glywid mewn sgyrsiau mwy difrifol ac mewn rhaglenni trafod. Wrth i’r adnoddau 105

Western Mail, 3 Tachwedd 1952. South Wales Evening Post, 1 Gorffennaf 1952. 107 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1955–56, tt. 40–2. 108 Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1950–51, tt. 34–5. 109 Geoff Mulgan, ‘Culture’ yn David Marquand ac Anthony Seldon (goln.), The Ideas that Shaped Post-war Britain (London, 1996), t. 205. 110 Western Mail, 14 Tachwedd 1949. 106

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

gynyddu, daeth darlledu trwy gyfrwng y Gymraeg yn fwyfwy proffesiynol ac yn raddol rhoddwyd y gorau i ddibynnu ar gyfraniad aelodau o’r gymuned.111 Yr oedd y ffaith fod awdurdodau darlledu Cymru wedi dewis proffesiynoldeb yn hytrach nag amaturiaeth – dewis ddull Sam Jones – yn golygu bod un llwybr posibl yn y proses o ddatblygu arddull ddarlledu unigryw Gymreig wedi ei gau. Daeth teledu yn ffactor o bwys yn yr ehangu ar ddarlledu cyflogedig yng Nghymru ac arweiniodd at newidiadau sylfaenol mewn technegau darlledu ac yn natur a chynnwys rhaglenni. Ym mis Awst 1954 amddifadwyd y BBC o’i fonopoli mewn perthynas â darlledu teledu ac o hynny ymlaen bu’n rhaid iddo wynebu cystadleuaeth o du’r gwasanaeth nerthol a phoblogaidd a ddarperid gan gwmnïau masnachol. Nodweddid eu rhaglenni hwy gan arddull feiddgar a ffraeth a oedd yn gwrthgyferbynnu’n drawiadol â chynyrchiadau difrifol a syber braidd y BBC. Ar y dechrau gwrthodwyd y cyfle i ddarlledwyr Cymraeg gyfrannu at ddatblygiad y cyfrwng newydd. Câi rhaglenni Cymraeg eu cyfyngu i raddau helaeth i’r bregeth achlysurol ar ddydd G{yl Dewi112 ac addasiadau arbrofol o storïau byrion Cymraeg.113 Ar y llaw arall, yr oedd y gwasanaeth Cymraeg a ddarperid gan y sector masnachol ar ddiwedd y 1950au yn fwy boddhaol. O’r cychwyn bwriedid i deledu masnachol ddatblygu arddull ranbarthol, ac yr oedd cytundebau’r cwmnïau yn nodi eu cyfrifoldeb i ddarparu rhaglenni a adlewyrchai nodweddion arbennig y rhanbarthau a wasanaethent. Nid datblygu gwasanaeth i Gymru oedd pennaf diddordeb TWW na Granada, ond nid oedd eu gwasanaeth i siaradwyr Cymraeg yn un dibwys ac ar lawer ystyr yr oedd yn helaethach na’r gwasanaeth a ddarperid gan y BBC. Gwnaethpwyd gwaith arloesol gan Granada (cwmni nodedig am ei ymrwymiad i gynhyrchu rhaglenni ac iddynt flas rhanbarthol arbennig)114 a TWW, dau gwmni a ddangosai barodrwydd i arbrofi ag amrywiaeth o dechnegau a phynciau trwy ddarlledu rhaglenni cylchgrawn blaengar megis Amser Te (TWW, 1958)115 a Dewch i Mewn (Granada, 1958).116 Er gwaethaf ei ffurf ffuantus braidd, rhaid cydnabod ymdrech lew Dewch i Mewn, rhaglen yr oedd ei llwyddiant i raddau helaeth yn ddyledus i apêl bersonol cyflwynwyr fel Rhydwen Williams, D. Jacob Davies a John Ellis Williams.117 111

Digwyddodd hyn mewn cyfnod pan oedd sylwebyddion megis Raymond Williams yn dechrau dadlau o blaid yr egwyddor o ddarlledu agored a democrataidd fel mater o bolisi yn hytrach na rheidrwydd ariannol. Raymond Williams, Communications (London, 1962), tt. 111–29. 112 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1953–54, tt. 40–2. 113 Er enghraifft, darlledwyd Cap Wil Tomos gan Islwyn Williams ym 1955. Yr oedd Williams yn awdur storïau byrion profiadol a lluniodd lawer o ddeunydd ar gyfer y radio; British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1955–56, tt. 124–6. 114 Caroline Moorhead, Sidney Bernstein (London, 1984), tt. 244–6. 115 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1966–67 (London, 1967) (PP 1966–7 (Cmnd. 3425) XXIII), tt. 162–5. 116 Y Cymro, 8 Mehefin 1961. Yr oedd y rhaglenni hyn yn cynnwys amrywiaeth o ganeuon Cymraeg, eitemau ar fwyd neu deithio, a sgyrsiau â phobl amlwg. 117 J. Ellis Williams, Inc yn fy Ngwaed (Llandybïe, 1963), tt. 134–7; Donald Evans, Rhydwen Williams (Cardiff, 1991), tt. 20–9.

319

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

320

Rhoes yr ymdrechion hyn hwb newydd i ddatblygiad gwasanaeth teledu Cymraeg y BBC, gwasanaeth a gymerodd gamau breision ymlaen yn sgil Adroddiad Pilkington. Un nodwedd nodedig o’r ehangu hwn oedd y cynnydd yn nifer y staff a gyflogid yn barhaol ym maes darlledu yng Nghymru. Bellach yr oedd modd i actorion fel Rachel Thomas, Dilys Davies a Charles Williams ganolbwyntio ar waith yn y Gymraeg, a recriwtiwyd yn ogystal actorion eraill a wnaethai waith arloesol ym myd y ddrama radio Gymraeg. Er mai ychydig o hyfforddiant cychwynnol ffurfiol a dderbyniasai llawer o’r actorion hyn, cymerasant ran mewn nifer o gynyrchiadau o fri, gan ddangos cryn hyblygrwydd a meistrolaeth gadarn ar Gymraeg llafar a Chymraeg safonol. Law yn llaw â’r ehangu ym maes y ddrama bu ehangu ar y gwasanaeth newyddion a materion cyfoes Cymraeg, proses a hybwyd trwy recriwtio rhai o’r newyddiadurwyr print gorau yng Nghymru, yn eu plith John Roberts Williams, T. Glynne Davies a Harri Gwynn.118 Er i’w hymddangosiad yn ddiamau gyfoethogi newyddiaduraeth ddarlledu, yr oedd hefyd yn wir, yn sgil y rheolau llym ynghylch amhleidgarwch, i Gymru fethu elwa ar farn sylwebyddion profiadol a threiddgar mewn cyfnod pan oedd dadansoddi a myfyrio aeddfed yn aml yn brin. Arweiniodd yr ehangu a ddigwyddodd yn y cyfnod hwn at gynnydd rhyfeddol yn ansawdd a nifer rhaglenni Cymraeg. Yn wir, y mae sawl cynhyrchiad llwyddiannus yn dangos i ba raddau yr oedd y gwasanaeth teledu Cymraeg wedi aeddfedu mewn cyfnod cymharol fyr. Bu’r rhaglen gyfoes Heddiw (BBC), a lansiwyd ym 1963, yn llwyddiant ysgubol, yn rhannol oherwydd y modd y cyfunid newyddion ac eitemau mwy cyffredinol, a hefyd oherwydd iddi adnabod tueddiadau cymdeithasol amlwg. Cafwyd yr un agwedd ffres mewn nifer o raglenni dogfen nodedig, yn enwedig O Tyn y Gorchudd (BBC, 1964), rhaglen am fywyd tri brawd dall o Ddinas Mawddwy,119 Ymhell o Bwyl (BBC, 1964), astudiaeth o’r gymuned Bwylaidd ym Mhenrhyn Ll}n a oedd wedi ymwrthod â gweddill y gymuned,120 a’r Llygad Coch (BBC, 1965), portread arbennig o deimladwy o fywyd yn nyffryn Nantlle.121 Llwyddiant arall yn y cyfnod hwn oedd Nant Dialedd, rhaglen ddogfen a oedd yn nodedig oherwydd ansawdd gwaith camera Wil Aaron. Dylanwadwyd ar Aaron gan waith Zavattini, cynhyrchydd o’r Eidal a oedd yn benderfynol o ddatblygu gwaith teledu a gyfatebai i’r math o ddiwylliant darlledu hygyrch a chynrychioliadol a bleidiwyd ar gyfer darlledu sain ar ddiwedd y 1940au ac yn y 1950au. Yr oedd rheolau’r BBC yn ogystal â gwrthwynebiad darlledwyr proffesiynol i gynnwys perfformwyr amatur mewn rhaglenni yn llyffethair i waith o’r fath, ac o ganlyniad prin oedd yr effaith a gafodd y cysyniad o ddarlledu democrataidd ar athroniaeth darlledwyr 118

Ceir manylion am y penodiadau hyn yn John Roberts Williams, Yr Eiddoch yn Gywir (Pen-ygroes, 1990), t. 144. 119 Y Cymro, 15 Hydref 1964. 120 Ibid., 9 Ebrill 1964. 121 Ibid., 14 Hydref 1965.

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

Cymru.122 Nid oedd y gwelliant graddol yn ansawdd teledu Cymraeg yn gyfyngedig i’r BBC. Datblygodd y cwmnïau masnachol wasanaeth newyddion a materion cyfoes gwahanol ond nid llai llwyddiannus yn y Gymraeg. Edmygid Y Dydd (TWW), rhaglen a lansiwyd ym 1963, am gyflwyno newyddion mewn ffordd ddychmygus, ac yn fwyaf arbennig am ei defnydd o is-deitlau a ffilm. Yn yr un modd, yr oedd Yr Wythnos (TWW), rhaglen materion cyfoes atodol i’r Dydd, hithau hefyd wedi ei lansio ym 1963, yn nodedig am ansawdd y cyflwyno a hefyd am y modd aeddfed a diflewyn-ar-dafod yr ymdrinnid â digwyddiadau.123 Nodwedd arbennig arall o’r cyfnod hwn oedd datblygiad y BBC fel noddwr ysgrifennu creadigol yn Gymraeg. Mewn cyfnod pan nad oedd cefnogaeth arall ar gael ar gyfer awduron Cymraeg llawn-amser, telid symiau sylweddol o arian bob blwyddyn am gerddi, dramâu, ysgrifau, sgyrsiau, rhaglenni nodwedd a deunydd darlledu arall. Ymfalchïai Aneirin Talfan Davies yn y ffaith fod y BBC yng Nghymru yn gymwynaswr gwiw: [it is] a loyal patron and supporter of the community in all its multifarious activities. It has done this not only because it has recognised Wales as an entity. It has always been conscious that it is serving a nation with a language of its own, traditions of its own, and all this symbolised in national institutions . . . The advent of the BBC gave to the writer in the Welsh language a market for his products; and more than a market, it gave him adequate payment for his labours. If you have been a constant reader of journals and books in the Welsh language during the last quarter of a century, you cannot have helped noticing how much they have owed to the existence of the BBC as a patron of the arts. This has been, perhaps, one of the more worthwhile functions of the BBC in a country where the language is in decline. I believe it to be worthwhile because I believe the maintenance of the Welsh language in Wales is of the utmost importance not only for the sake of Welsh speaking Wales, but for the whole of the nation, whether they use it or not.124

Buan yr enillodd llenorion fel John Gwilym Jones,125 John Ellis Williams, Idwal Jones ac Islwyn Ffowc Elis126 eu plwyf fel awduron ar gyfer darlledu sain yn y 1950au ac nid oes amheuaeth na chyfrannodd ffyniant drama sain yn y Gymraeg at lwyddiant diweddarach y ddrama deledu. Yn ogystal â chomisiynu gweithiau newydd, parhaodd y BBC i gynhyrchu addasiadau teledu llwyddiannus o weithiau llenyddol Cymraeg. Cafodd yr addasiad teledu o Chwalfa (BBC, 1966) dderbyniad da gan y beirniaid,127 ac felly hefyd Lleifior (BBC, 1969), cyfres yn seiliedig ar 122

Wil Aaron, ‘Byd y Ffilmio’ yn Evans (gol.), G{r wrth Grefft, t. 64. Y Cymro, 26 Mai 1971. 124 LlGC, Papurau Aneirin Talfan Davies, Blwch 3. 125 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1967–68 (London, 1968) (PP 1967–8 (Cmnd. 3779) XVII), tt. 170–4; John Rowlands, ‘Agweddau ar Waith John Gwilym Jones’ yn J. E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol III (Dinbych, 1967), t. 223. 126 Gerwyn Wiliams, ‘Holi Doethor Lleifior’, Taliesin, 82 (1993), 14–20. 127 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1966–67, tt. 170–4. 123

321

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

322

ddwy o nofelau Islwyn Ffowc Elis, sef Cysgod y Cryman ac Yn Ôl i Leifior.128 Lluniwyd gweithiau eraill, gan John Gwilym Jones ac Islwyn Ffowc Elis yn arbennig, a amlygai barodrwydd darlledwyr Cymraeg i gynhyrchu deunydd a heriai syniadau traddodiadol am Gymru drwy ymdrin ag agweddau mwy dadleuol ar fywyd.129 Yr oedd llawer yn gyffredin rhwng y rhain a realaeth gymdeithasol cynyrchiadau ffilm yn Saesneg ar ddiwedd y 1950au a dechrau’r 1960au, ac er i brofiadau dinesig a diwydiannol Cymru gael eu hesgeuluso ar y cychwyn, yr oedd rhaglenni o’r fath yn ernes o’r awydd i gynnig portread gonest o fywyd yn yr ardaloedd mwyaf Cymraeg, gan gynnwys yr agweddau mwy di-chwaeth ar y bywyd hwnnw. Bu’r 1960au yn dyst i ddatblygiad cymeriadu gonest a realistig a heriai draddodiad ymostyngol darlledu Prydeinig.130 Atgyfnerthwyd y datblygiad hwn yn Broc Môr (BBC, 1968), rhaglen a holai gwestiynau pwysig yngl}n â’r berthynas rhwng y dosbarth o weithwyr proffesiynol Cymraeg a oedd yn codi a’r gwerthoedd cymunedol yr oeddynt yn eu cymeradwyo ond heb fod yn eu cynnal bellach.131 Cynhwysai gwaith y genhedlaeth newydd o lenorion ddramâu gan Gwenlyn Parry, yn enwedig T} ar y Tywod (BBC, 1969), a chynhyrchiad diweddarach, Y T{r (BBC, 1980), dwy ddrama a oedd yn nodedig am symlder eu ffurf (tri chymeriad a geid yn y naill a’r llall) ac am eu hymdriniaeth effeithiol ag arwyddocâd ffydd grefyddol mewn cyd-destun modern.132 Câi’r erydu ar y cysyniad traddodiadol o Gymreictod (yn enwedig dirywiad Ymneilltuaeth) ei adlewyrchu’n gryf yn y gweithiau hyn ac yr oedd yn amlwg hefyd mewn dramâu radio, yn enwedig Yr Oedfa (BBC, 1971) gan John Gwilym Jones. Rhagflaenai’r gweithiau heriol hyn ddramâu eraill a ddarlledwyd ar ddiwedd y 1970au a dechrau’r 1980au ac a adlewyrchai ymwybod mwy cyffredinol â dadrithiad cymdeithasol.133 Wrth reswm, amrywiol oedd yr ymateb i’r gweithiau hyn. Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r dramâu a ddarlledwyd ar ddiwedd y 1970au a dechrau’r 1980au gan genhedlaeth newydd o ddramodwyr a oedd wedi ymwrthod â’r syniadau traddodiadol am Gymru. Dramâu seciwlar oeddynt, at ei gilydd, wedi eu gosod yn gyson mewn cyd-destun trefol, ac yn aml yn ymdrin â’r wedd ysgeler ar y natur ddynol. Prif nodweddion gweithiau o’r fath oedd eu haeddfedrwydd a’u beiddgarwch. Crëwyd nifer o gyfresi llwyddiannus trwy 128

Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1969–70, tt. 191–4. Idem, Annual Report and Accounts for the Year 1964–65 (London, 1966) (PP 1965–6 (Cmnd. 2823) IV), tt. 174–5; ymhlith y mwyaf nodedig yr oedd Pry Ffenast (BBC, 1964) a G{r Llonydd (BBC, 1966) gan John Gwilym Jones, Gwanwyn Diweddar (BBC, 1964) gan Islwyn Ffowc Elis a Cariad Creulon (BBC, 1966) gan R. Bryn Williams. 130 David Cardiff a Paddy Scannell, ‘Broadcasting and National Unity’ yn James Curran, Anthony Smith a Pauline Wingate (goln.), Impacts and Influences: Essays on Media Power in the Twentieth Century (London, 1987), t. 170. 131 Y Cymro, 8 Awst 1968. 132 Dewi Z. Phillips, Dramâu Gwenlyn Parry: Astudiaeth (Caernarfon, 1982), tt. 13–65, 92–131; Y Cymro, 2 Ionawr 1969. 133 Y Faner, 24 Mawrth 1978, 12 a 26 Rhagfyr 1980. Yn eu plith yr oedd Mater o Egwyddor (BBC, 1978) gan R. Gerallt Jones, Nos Sadwrn Bach (BBC, 1980) gan Michael Povey, a Marwolaeth yr Asyn o’r Fflint (BBC, 1980) a’r Graith (BBC, 1980) gan Siôn Eirian. 129

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

addasu nofelau Cymraeg. Ym maes y ddrama hanesyddol y cafwyd y datblygiadau mwyaf llwyddiannus, sef addasiadau nodedig o nofelau Marion Eames, Y Stafell Ddirgel (BBC, 1971)134 a’r Rhandir Mwyn (BBC, 1973), ac addasiad o Enoc Huws (BBC, 1975) gan Daniel Owen.135 Sail llwyddiant y cyfresi hyn oedd cryfder yr ysgrifennu a pharodrwydd y BBC i neilltuo cryn adnoddau ar gyfer cynhyrchu dramâu cyfnod o’r fath. Bu datblygu sylweddol hefyd ym maes adloniant ysgafn, agwedd ar ddarlledu a fu dan y lach yn aml ar ddiwedd y 1950au a dechrau’r 1960au. Yr oedd diffygion rhaglenni adloniant Cymraeg yn gwrthgyferbynnu’n drawiadol â’r rhaglenni poblogaidd a oedd ar gael yn Saesneg, yn enwedig y rhai a gynhyrchid gan y sector masnachol. O ganlyniad, datblygodd y cwmni masnachol TWW fformat a gynhwysai gryn dipyn o gomedi, gemau a chyfweliadau ysgafn,136 fformiwla a oedd yn gwarantu cynulleidfa sylweddol i deledu masnachol yng Nghymru. Serch hynny, nid oedd unrhyw nodweddion Cymreig neilltuol na gwreiddioldeb creadigol arbennig yn perthyn i’r rhaglenni hyn;137 y mae’n drawiadol hefyd mai ychydig iawn o newid a fu yng nghynnwys rhaglenni o’r fath dros y blynyddoedd. Er enghraifft, bach iawn oedd y gwahaniaeth rhwng rhaglenni fel Hamdden, Dan Sylw a Ble yn y Byd, a ddarlledwyd gan HTV ym 1976, a rhaglenni fel Cymru fy Ngwlad, Dringo’r Ysgol ac Amser Swper, a ddarlledwyd gan TWW ddeng mlynedd ynghynt.138 Rhoes y BBC newidiadau sylweddol ar waith yn ystod y blynyddoedd hyn. Cafwyd adfywiad ym maes adloniant ysgafn Cymraeg yn sgil penodi Dr Meredydd Evans yn bennaeth yr adran. Yr oedd ‘Merêd’, a ymunodd â’r gorfforaeth ym 1963, yn adnabyddus fel un o ddiddanwyr mwyaf poblogaidd y rhaglenni Noson Lawen a ddarlledwyd o Fangor ar ddiwedd y 1940au, a gwerthfawrogai’r doniau amatur a fu’n gonglfaen i raglenni Sam Jones. Yr un pryd, sylweddolai’r angen i gyfuno’r traddodiad hwnnw ag agwedd fodern at adloniant ysgafn. Yr oedd ganddo brofiad uniongyrchol o beryglon yr adloniant masnachol ei ogwydd a dra-arglwyddiaethai yn yr Unol Daleithiau ac ymwrthodai â’r farn y dylai adloniant ysgafn Cymraeg geisio efelychu rhaglenni Saesneg. Yr oedd yn benderfynol o sicrhau bod Cymru yn datblygu ei harddull ei hun a lansiodd nifer o raglenni arloesol. Daeth Stiwdio B (BBC, 1966), rhaglen a ymdebygai ar yr wyneb i’r rhaglen ddychanol Saesneg That Was The Week That Was, yn adnabyddus fel rhaglen feiddgar a dychanol nad oedd yn ofni cythruddo sylwebyddion cysetlyd.139 Cyflwynwyd nifer o bersonoliaethau newydd ar 134

Y Cymro, 17 Chwefror 1971. Ibid., 13 Mai 1975. 136 Ibid., 5 Gorffennaf 1962. 137 Er enghraifft, yr oedd Siôn a Siân yn un o raglenni mwyaf poblogaidd TWW (a HTV yn ddiweddarach). Yr oedd patrwm y rhaglen yn debyg iawn i’r rhaglen Mr and Mrs, hithau hefyd yn un o gynyrchiadau HTV ac yn cael ei darlledu ar y rhwydwaith. 138 Davies, Broadcasting and the BBC in Wales, t. 270. 139 Y Cymro, 5 Awst 1965. 135

323

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

324

Stiwdio B, pobl megis Ryan Davies,140 Ronnie Williams, Hywel Gwynfryn a Derek Boote. Byddai’r gw}r hyn yn chwarae rhan bwysig yn natblygiad rhaglenni ysgafn fel Hob y Deri Dando (BBC, 1965), Disc a Dawn (BBC, 1969) ac Alaw ac Olwen (BBC, 1969).141 Er bod rhaglenni o’r fath yn cynnwys elfennau traddodiadol megis cerddoriaeth werin Gymreig, caent eu cyflwyno yn yr idiom fodern.142 Bu cryn gynnydd hefyd ym maes comedi. Daeth Ryan Davies a Ronnie Williams yn hynod o lwyddiannus, yn rhannol oherwydd bod eu sioeau yn cyfuno fformat poblogaidd parau comedi Saesneg a hiwmor Cymreig. Yn cyd-daro â llwyddiant Ryan a Ronnie cafwyd nifer o gomedïau sefyllfa poblogaidd fel Y Dyn Swllt (BBC, 1964)143 ac Ifas y Tryc (BBC), a lansiwyd ym 1966,144 y ddwy wedi eu hysgrifennu gan W. S. Jones (Wil Sam)145 a’r prif rannau yn cael eu chwarae gan Charles Williams a Stewart Jones, dau actor cymeriad rhagorol.146 Comedi fwyaf llwyddiannus y cyfnod hwn, fodd bynnag, oedd Fo a Fe (BBC, 1970), a ysgrifennwyd gan Gwenlyn Parry a Rhydderch Jones. Deilliai llwyddiant y gomedi hon o’i defnydd clyfar o dri achos gwrthdaro – y berthynas rhwng dwy genhedlaeth, dwy ffordd wrthgyferbyniol o fyw, sef y clwb a’r capel, a safbwyntiau gwrthgyferbyniol y ‘Gòg’ a’r ‘Hwntw’. Gallai pob un o’r elfennau hynny fod wedi creu sylfaen i gyfres gomedi ond, o’u cyfuno’n fedrus, sicrhawyd llwyddiant na welwyd mo’i debyg. Yn bwysicaf oll, yr oedd y gyfres, yn ei hanfod, yn ‘Gymreig’. Yn y cyfnod hwn hefyd llwyddwyd i wireddu uchelgais arall a fuasai’n freuddwyd gan ddarlledwyr Cymru ers amser maith, sef cynhyrchu cyfres lwyddiannus yn croniclo bywyd pob dydd, genre a oedd yn gofyn am gryn fuddsoddiad ariannol yn ogystal â chast sylweddol. Cynnig cyntaf y BBC oedd Byd a Betws (BBC, 1967),147 cyfres a enynnodd beth beirniadaeth oherwydd ei phortread henffasiwn o’r bywyd Cymreig ac y penderfynwyd rhoi’r gorau iddi yn y pen draw. Yr un oedd hanes yr ail gynnig, sef Tresarn (BBC, 1971).148 Cafwyd mwy o lwyddiant gyda’r trydydd cynnig, Pobol y Cwm (BBC), a lansiwyd ym 1974, a hynny’n bennaf oherwydd bod y cast yn cynnwys actorion profiadol, y fformat yn syml a’r cymeriadau yn gredadwy. Er i safon y ddeialog gael ei beirniadu’n aml, llwyddai’r rhaglen i roi darlun dilys o gymuned Gymreig, a hynny heb gymryd agwedd 140

Rhydderch Jones, Cofiant Ryan (Abertawe, 1979), tt. 52–72. British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1969–70, tt. 191–4; yr oedd llwyddiant Disc a Dawn yn rhyfeddol o ystyried cyn lleied a delid i’r perfformwyr. Er enghraifft, ym 1972 datgelwyd mai £10 yn unig a dalwyd i un artist proffesiynol am ddeuddeg awr o waith. O gofio hyn, yr oedd safon y rhaglen yn syndod o dda. 142 British Broadcasting Corporation, Annual Report and Accounts for the Year 1964–65, tt. 174–5. 143 Y Cymro, 1 Hydref 1964. 144 Ibid., 7 Ebrill 1966. 145 Gwenno Hywyn (gol.), Wil Sam (Caernarfon, 1985). 146 Y Cymro, 16 Ionawr 1969. Bu canmol mawr ar gynyrchiadau doniol a threiddgar megis Y Drwmwr (BBC, 1969), a oedd yn seiliedig ar waith Islwyn Williams. 147 Y Cymro, 4 Mai 1967. 148 Ibid., 17 Tachwedd 1971. 141

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

foesol nac ymgyrchol amlwg.149 Yn wythnosol yn ystod misoedd yr hydref a’r gaeaf y darlledid y gyfres i ddechrau ond buan yr enillodd ei phlwyf ymhlith rhaglenni mwyaf poblogaidd y Gymraeg, nes cael ei darlledu maes o law yn ddyddiol drwy gydol y flwyddyn. Erbyn y 1990au yr oedd cyfanrif gwylwyr Pobol y Cwm yn uwch o lawer nag unrhyw raglen deledu Gymraeg arall. Er gwaethaf llwyddiannau o’r fath, amrywiol oedd safon rhaglenni teledu Cymraeg ar ddiwedd y 1970au a dechrau’r 1980au ac amrywiol hefyd oedd yr ymateb iddynt, a hynny, y mae’n debyg, oherwydd bod y gwasanaeth yn ceisio darparu ar gyfer pob chwaeth a phob gr{p oedran. Y gwir amdani yw nad oedd gan ddarlledwyr teledu Cymraeg yr adnoddau i ddarparu gwasanaeth cynhwysfawr a fyddai’n plesio pawb, a bu’r diffyg hwn yn gyfrwng i rymuso’r ymgyrch dros wasanaeth Cymraeg ar wahân. Yr oedd gwrthgyferbyniad trawiadol rhwng y gwasanaeth teledu Cymraeg annigonol a geid yn y cyfnod hwn a’r gwasanaeth radio clodwiw a gâi ei ddarparu. Daeth yn amlwg yn sgil lansio Radio Cymru ym 1977 fod digon o ddoniau i’w cael ym maes darlledu i gynnal gwasanaeth helaeth trwy gyfrwng y Gymraeg. Bu’r orsaf newydd yn gyfrifol am lansio rhaglenni hynod lwyddiannus fel Helô Bobol (BBC), rhaglen foreol a lansiwyd ym 1977 ac a gyflwynid mewn dull ysgafn gan Hywel Gwynfryn, a Pupur a Halen (BBC, 1981), rhaglen ddychanol ffraeth a fu’n llwyddiannus ar adeg pan oedd adloniant teledu ar ei wannaf. Er gwaethaf y ffaith fod ffurf y rhaglen yn perthyn i’r 1950au, yr oedd Talwrn y Beirdd (BBC, 1977) hefyd yn hynod lwyddiannus, a hynny’n bennaf oherwydd yr hiwmor cynhenid a’r ddawn naturiol a amlygid yng nghyfraniadau’r beirdd. Nid oedd unrhyw amheuaeth nad oedd y gwasanaeth radio newydd o ansawdd uchel ond, serch hynny, cyfyngid ar faint y gynulleidfa gan y ffaith fod mwyafrif y rhaglenni yn cael eu darlledu yn ystod y dydd ac yn gynnar gyda’r nos. Er gwaethaf pwysigrwydd cynlluniau’r awdurdodau darlledu ym myd radio, rhaid cydnabod mai’r teledu oedd y cyfrwng mwyaf grymus. Bu lansio S4C ym 1982 yn her newydd i ddarlledwyr teledu Cymraeg. Eu tasg oedd profi bod modd cynnal gwasanaeth yr oedd ei ansawdd yn cymharu’n ffafriol â’r hyn a ddarperid gan sianelau eraill. Taniwyd dychymyg nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg gan bosibiliadau’r sianel newydd. Dangosai ffigurau gwylio misoedd cyntaf S4C ac adwaith y beirniaid fod y cyhoedd at ei gilydd yn cymeradwyo’r rhaglenni a ddarlledwyd a’r adnoddau a neilltuwyd ar eu cyfer.150 Bu canmol mawr ar y rhaglenni newyddion a materion cyfoes, yn enwedig ymchwiliadau manwl Y Byd ar Bedwar (HTV), a lansiwyd ym 1982, a’r ffordd ddoniol y câi materion difrifol eu trafod ar Y Byd yn ei Le (HTV, 1982). Denai 149 150

Y Faner, 4 Mai 1979. Er enghraifft, amcangyfrifwyd bod tua 200,000 o bobl yn gwylio Pobol y Cwm yn rheolaidd yn ystod y misoedd cyntaf. Llwyddodd y sianel hefyd i ddenu cynulleidfa sylweddol dros y Nadolig. Y Faner, 15 Gorffennaf 1983.

325

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

326

Almanac (Ffilmiau’r Nant), cyfres hanesyddol boblogaidd a lansiwyd ym 1982 ac a seiliwyd ar waith ymchwil trwyadl, gynulleidfa eang oherwydd arddull ddigymar ei chyflwynydd, Hywel Teifi Edwards, yn ogystal ag amrywiaeth y testunau a drafodid.151 Yr un cynhyrchwyr a fu, yn ddiweddarach, yn gyfrifol am Hel Straeon (Ffilmiau’r Nant), rhaglen amrywiol o gyfweliadau ac eitemau o ddiddordeb cyffredinol, a lansiwyd ym 1982 ac a ymdebygai i fersiynau cynnar Heddiw yn y 1960au. Elwai rhaglenni plant hefyd ar lwyddiant rhaglenni fel Miri Mawr (HTV), a lansiwyd ym 1971, a Teliffant (BBC), a lansiwyd ym 1975. Yn wir, o’r holl raglenni a ddarlledwyd ar y sianel newydd, y rhaglenni ar gyfer y plant iau a gâi’r adolygiadau gorau. Nid oedd y ddarpariaeth ar gyfer ieuenctid mor llwyddiannus, fodd bynnag, a châi rhai rhaglenni eu beirniadu’n gyson am eu diffyg menter a’u hobsesiwn yngl}n â phersonoliaethau’r cyfryngau.152 Daeth adloniant ysgafn yn destun trafod cyson yn y wasg Gymraeg a thu hwnt. Cystadlaethau a gemau, llawer ohonynt yn seiliedig ar raglenni Saesneg, oedd cyfran helaeth o’r cynyrchiadau hyn, er mawr siom i’r beirniaid. Ac eto yr oedd i raglenni o’r fath eu manteision i weinyddwyr darlledu; yn un peth yr oeddynt yn rhad i’w cynhyrchu. Esgorodd y rhaglenni comedi hefyd ar drafodaeth frwd. Yr oedd addasiadau o weithiau fel Storïau’r Henllys Fawr a Hufen a Moch Bach yn apelio at garfan sylweddol o wylwyr, er nad oedd eu hiwmor at ddant y gynulleidfa iau. Yn wir, prin oedd y cyfresi comedi a lwyddodd i ddifyrru gwylwyr i’r fath raddau ag y gwnaethai Fo a Fe a Glas y Dorlan yn y 1970au. Er gwaethaf yr hwb a roddwyd i’r ddrama Gymraeg gan y sianel newydd, yr oedd anawsterau ariannol yn dal i gyfyngu ar nifer y dramâu y gellid eu cynhyrchu. Y mae’n wir i ddweud i’r gweithiau a gafodd eu darlledu, yn enwedig dramâu Siôn Eirian153 a Michael Povey,154 gynnal y traddodiad o bortreadau cymdeithasol dwys a sefydlwyd ar ddiwedd y 1960au. Eto i gyd, gellir dweud i’r cyfresi drama a gynhyrchwyd ar gyfer S4C dorri cwys newydd yn hanes darlledu yn Gymraeg. Nod y sianel oedd apelio at gynulleidfa eang, denu gwylwyr newydd nad oeddynt wedi gwylio rhaglenni Cymraeg o’r blaen, a chynhyrchu gweithiau amrywiol ac arloesol a oedd yn adlewyrchu chwaeth gyfnewidiol trwch y boblogaeth. Yn anorfod, ni phlesiwyd y beirniaid bob tro, er i rai ymdrechion brofi’n hynod boblogaidd. Ni châi’r profiad diwydiannol a dinesig Cymreig ei esgeuluso mwyach a gwnaethpwyd ymdrech fwriadol i ymwrthod ag agweddau mewnblyg a phlwyfol. Ni ellir gwadu na fu’r trafod mynych a geid bellach ar raglenni Cymraeg yn fodd i godi proffil yr iaith. At hynny, er bod llawer yn anhapus â chynnwys rhaglenni, ychydig iawn a oedd yn amau gwerth y cysyniad o sianel deledu Gymraeg. 151

Ibid., 11 Chwefror 1983. Barn, 322 (1989), 34–5. 153 Y Faner, 6 Mawrth 1987. 154 Ibid., 12 Rhagfyr 1980. 152

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

*

*

*

Trwy gydol y cyfnod sydd dan sylw yn y bennod hon, bu darlledu Cymraeg yn bwnc trafod bywiog ac egnïol. Yr oedd y cysyniad o wasanaeth Cymraeg ar wahân wedi ei sefydlu’n gadarn, a dim ond lleiafrif bychan iawn bellach a amheuai briodoldeb S4C a Radio Cymru. Yr oedd natur y gwasanaeth a ddarperid, serch hynny, yn parhau’n destun trafod, a materion fel effaith darlledu ar ansawdd yr iaith lafar yn dal heb eu datrys. Câi darlledwyr yn aml eu hystyried yn hyrwyddwyr Cymraeg safonol ac nid oes amheuaeth na fu bwletinau newyddion a chyfraniadau a sgriptiwyd yn dda yn fodd i nifer mawr o wrandawyr gynefino â dull mynegiant a oedd yn parchu safonau traddodiadol a dod yn gyfarwydd â geirfa newydd a weddai i anghenion bywyd modern. Yr un pryd, fodd bynnag, yn sgil defnydd cynyddol o gyfleusterau recordio parod a chyfweliadau di-sgript ar radio a theledu, clywid iaith lafar hynod fratiog yn aml. Yr oedd hyn yn arbennig o wir pan gyfwelid arbenigwyr pwnc yr oedd eu meistrolaeth ar yr iaith yn ddiffygiol. Ar y llaw arall, deuai gwrandawyr i werthfawrogi’r ffaith fod pobl mewn amrywiol alwedigaethau yn gwneud ymdrech gymeradwy i drafod materion cymhleth yn Gymraeg. Yr oedd materion ieithyddol eraill yn gallu achosi cyfyng-gyngor i wneuthurwyr rhaglenni hefyd, yn enwedig wrth geisio portreadu cymunedau Cymraeg mewn ardaloedd Seisnigedig lle y byddai’n afrealistig i beidio â chydnabod presenoldeb cymuned Saesneg ei hiaith.155 Purdeb yn hytrach na dilysrwydd a ddewisid yn achos llawer o ddramâu Cymraeg, yn enwedig rhaglenni a gâi eu his-deitlo ar gyfer dysgwyr. Ar y llaw arall, câi’r Gymraeg ei glastwreiddio mewn rhai rhaglenni er mwyn denu cynulleidfa ehangach. Un o’r enghreifftiau amlycaf o hyn yw’r rhaglen Heno (Agenda), a lansiwyd ym 1992 ac a ddarlledid o Abertawe gyda’r nod o ddenu gwylwyr yn neorllewin diwydiannol Cymru. Dechreuwyd cyflwyno cymysgedd o Gymraeg glastwraidd, cyfweliadau Saesneg a chaneuon Saesneg ar raglenni Radio Cymru ym 1994, unwaith eto mewn ymgais i apelio at gynulleidfa iau ac ehangach. Esgorodd y penderfyniad ar ddadlau tanbaid wrth i’r awdurdodau darlledu gael eu beirniadu am beidio â chywiro gwallau gramadegol a chyflwyno esgeulus. Yr oedd yr angen i ateb gofynion dysgwyr y Gymraeg hefyd yn destun trafod cyson. Cydnabu darlledwyr Cymraeg eu hiaith eu cyfrifoldeb i’r gr{p arwyddocaol a thra llafar hwn. Yr oedd poblogrwydd dosbarthiadau Cymraeg yn cyd-daro â datblygiad y Brifysgol Agored a daeth y dulliau a berffeithiwyd gan raglenni addysgol yn batrwm pwysig ar gyfer rhaglenni fel Croeso Christine a darllediadau radio. At hynny, cyhoeddwyd llyfrau yn gysylltiedig â’r rhaglenni hynny, ac yr oedd llawer ohonynt yn nodedig o ran safon y cyflwyno a’r cynnwys. Yr oedd goblygiadau’r angen i ddarparu ar gyfer dysgwyr Cymraeg hefyd yn berthnasol i raglenni ‘prif ffrwd’. Erbyn diwedd y 1980au yr oedd 155

Golwg, 7 a 14 Chwefror 1991.

327

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

328

is-deitlo yn bosibilrwydd technegol a ddefnyddid yn llawn fel ffordd o gynorthwyo dysgwyr y Gymraeg ynghyd â’r rhai hynny nad oeddynt yn gwbl rugl yn yr iaith. Câi anghenion dysgwyr eu hystyried hefyd mewn perthynas â safon y Gymraeg a oedd i’w darlledu, er nad oes cytundeb o hyd ynghylch faint o Saesneg sy’n dderbyniol ac i ba raddau y dylid glastwreiddio iaith a chynnwys rhaglenni. Pwnc arall a godai ei ben o dro i dro oedd faint o amser a neilltuid ar gyfer ardaloedd unigol. Yn ystod y 1930au beirniadwyd y BBC am ganolbwyntio ar Gaerdydd ac yn enwedig am beidio â rhoi sylw dyledus i’r gymuned Gymraeg sylweddol a drigai yng ngogledd-orllewin Cymru. Yn ystod blynyddoedd cynnar S4C honnwyd bod Caerdydd a Gwynedd yn derbyn gormod o sylw ar draul ardaloedd eraill ond, yn ôl ymchwil S4C ei hun, nid oedd hyn yn rhwystro’r sianel rhag denu cynulleidfa sylweddol ledled y wlad.156 Yn hanesyddol y mae darlledu wedi cyfrannu at gryfhau undod y genedl y mae’n ei gwasanaethu.157 Yn ystod y 1930au gwnaeth y BBC ymgais fwriadol i gryfhau undod y Deyrnas Unedig drwy sicrhau bod un gwasanaeth cyffredin ar gael i bob ardal, a hynny er mwyn datblygu ymdeimlad o hunaniaeth gymunedol. Yn rhannol yn unig y digwyddodd hyn yng Nghymru. Aeth darlledwyr ati i ddwysáu’r ymwybyddiaeth Gymreig a llwyddwyd i wneud defnydd o’r cyfoeth doniau a oedd ar gael mewn gwahanol ardaloedd. Symudwyd y rhwystrau rhwng siaradwyr Cymraeg y gogledd a’r de, a meithrinwyd ynddynt well ymwybyddiaeth o’u treftadaeth gyffredin, ynghyd â gwerthfawrogiad o’r manteision a allai ddeillio o’r amrywiaeth a geid yng Nghymru. Eto i gyd, nid oedd darlledu ar ei ben ei hun yn ddigon i hyrwyddo hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig, yn rhannol oherwydd y rhaniadau ieithyddol rhwng darlledu yn Gymraeg a darlledu yn Saesneg yng Nghymru.158 Y mae’n arwyddocaol fod darllediadau Cymraeg yn llai unigryw yn y 1990au nag yr oeddynt yn y cyfnodau cynharach. Fel y nodwyd eisoes, yr oedd nodweddion Cymreig yn amlwg ym maes adloniant ysgafn yn y 1940au a’r 1960au. Yn llawer o weithiau’r cyfnod hwnnw, yn enwedig y dramâu, pwysleisid nodweddion megis ymlyniad wrth grefydd, cariad at ddysg, a’r ddelwedd o bobl oleuedig. Yn ôl dosbarthiad David Jenkins, ‘Buchedd A’ a gynrychiolid ar y tonnau awyr, a châi rhai agweddau llai parchus ar y cymeriad Cymreig eu hanwybyddu. Ond yr oedd hyn hefyd yn wir am ddarlledu yn Saesneg. Gyda rhai eithriadau nodedig, unffurf iawn oedd y darlun o Loegr a gyflwynid gan ddarlledwyr. O ran cywair, safbwynt ac acenion, yr hyn a adlewyrchid yn y bôn oedd gwerthoedd ardaloedd mwyaf breintiedig Lloegr a’r

156

Wales Monthly Monitor, rhif 28 (1991); Golwg, 17 Mehefin 1993. Cardiff a Scannell, ‘Broadcasting and National Unity’ yn Curran, Smith a Wingate (goln.), Impacts and Influences, t. 157. 158 Am ymdriniaeth ar swyddogaeth y cyfryngau o ran datblygu ymwybyddiaeth genedlaethol yng Nghymru, gw. Emyr Humphreys, Diwylliant Cymru a’r Cyfryngau Torfol (Aberystwyth, 1977), tt. 21–4. 157

DARLLEDU A’R IAITH GYMRAEG

dosbarthiadau proffesiynol.159 Er bod y darlun cyfatebol a gyflwynid yng Nghymru hefyd yn gul o safbwynt y modd y portreedid gwahanol ddulliau o fyw, cynrychiolid mwy o grwpiau cymdeithasol. Yn ystod y pum mlynedd ar hugain ar ôl yr Ail Ryfel Byd, cynhyrchai awdurdodau darlledu Cymru eu deunydd eu hunain, gan lwyddo i wrthsefyll dylanwad y diwylliant Americanaidd nerthol a oedd yn graddol effeithio ar ddarlledu trwy gyfrwng y Saesneg ac i ymwrthod â’r pwyslais ar yr etholedig rai a oedd yn nodweddu cyfran sylweddol o gynnyrch y BBC yn Llundain. Yn eironig ddigon, serch hynny, wrth i ddarlledu yng Nghymru ddatblygu’n fwyfwy annibynnol o’r 1980au ymlaen cafwyd lleihad amlwg yn yr arwahanrwydd hwn. Yr oedd hyn yn rhannol yn ganlyniad i’r angen i ddarparu gwasanaeth radio a theledu cynhwysfawr yn Gymraeg gydag adnoddau cyfyng. Ond y mae hefyd yn wir fod efelychiadau o raglenni Saesneg ac Americanaidd yn cael eu darlledu yn fwriadol er mwyn ehangu apêl y sianel Gymraeg. Yr oedd yn bur hysbys erbyn hynny fod y gymdeithas Gymraeg draddodiadol a oedd â’i gwreiddiau yng nghefn gwlad ac yn y gwerthoedd a gynrychiolid gan Alun Oldfield-Davies ac Aneirin Talfan Davies, ar drai. Yr oedd elfen o’r hyn a ddisgrifiwyd gan Raymond Williams fel ‘residual culture’ (yng Nghymru cysylltid hyn â’r dreftadaeth ddiwydiannol, Ymneilltuaeth a radicaliaeth wleidyddol) yn parhau i ddylanwadu ar wneuthurwyr rhaglenni yng Nghymru, ond yr oedd ganddynt ddarlun llawer llai eglur o Gymru erbyn diwedd y 1990au nag a oedd gan eu rhagflaenwyr.160 Cymhlethwyd y gynrychiolaeth o Gymru ar y tonnau awyr gan y mewnfudo o Loegr i ardaloedd Cymraeg a chynnydd yn nifer y Cymry Cymraeg yn y deddwyrain, ynghyd â thueddiadau eraill megis dirywiad yn nylanwad Ymneilltuaeth a mwy o amrywiaeth mewn patrymau cyflogi. Wrth i grwpiau newydd o fewn y gymuned Gymraeg fynnu llais ar yr awyr, bu’n rhaid i ddarlledwyr wynebu’r angen i gydbwyso gwahaniaethau o ran chwaeth a gofynion, gan ddiogelu nodweddion unigryw yr un pryd. Yng nghyd-destun diwylliant darlledu byd-eang a chynyddol rymus, yr oedd yr her i’r sawl a geisiai gyflawni hyn yn enfawr – yr her fwyaf, o bosibl, y bu’n rhaid i ddarlledu yng Nghymru ei hwynebu erioed.

159

Ystyrir yr agweddau hyn yng ngwaith Arthur Marwick, British Society since 1945 (London, 1982), t. 138, a Mulgan, ‘Culture’ yn Marquand a Seldon (goln.), The Ideas that Shaped Post-war Britain, tt. 195–213. 160 Gw. Cardiff a Scannell, ‘Broadcasting and National Unity’ yn Curran, Anthony a Wingate (goln.), Impacts and Influences, t. 157.

329

This page intentionally left blank

9 Y Wladwriaeth Brydeinig ac Addysg Gymraeg 1914–1991 W. GARETH EVANS

AR DROTHWY’R Rhyfel Mawr yr oedd y graddau y byddai’r iaith Gymraeg yn gallu ennill troedle ym maes addysg yn fater o gryn ddyfalu. Erbyn 1914 yr oedd Adran Gymreig y Bwrdd Addysg wedi ymrwymo i hyrwyddo polisi dwyieithog yn ysgolion a cholegau Cymru. Yr oedd cyhoeddi pamffled dwyieithog – Dydd G{yl Dewi (St David’s Day) – ym mis Ionawr 1914, yn cynnig awgrymiadau i athrawon ynghylch rhaglenni gwaith addas ar gyfer dydd G{yl Dewi, yn ernes o’r gefnogaeth swyddogol i fuddiannau’r genedl ac o’r awydd i alluogi ieuenctid Cymru i werthfawrogi delfrydau gwladgarol uwch.1 Ymhlith yr ysgolion haf a gynhaliwyd yng Nghymru yn ystod 1914 gyda chefnogaeth yr Adran Gymreig yr oedd un a drefnwyd yn Aberhonddu gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg er mwyn rhoi cyfle i athrawon ysgolion elfennol ac ysgolion uwchradd i ennill gwybodaeth am ddulliau dysgu’r iaith Gymraeg a’i llên.2 Yn Whitehall ym 1916 honnodd Alfred T. Davies, Ysgrifennydd Parhaol Adran Gymreig y Bwrdd Addysg, gyda chryn gyfiawnhad, na ellid cyhuddo’r Adran o fod yn gyndyn i ddangos ei bod yn sylweddoli pwysigrwydd defnyddio’r iaith Gymraeg a’i meithrin i’r graddau helaethaf posibl.3 Gwrthgyferbynnai’r gefnogaeth gyson a gawsai’r iaith frodorol yn adroddiadau blynyddol y Bwrdd a chan arolygwyr ysgolion â’r difaterwch sylweddol a oedd mor amlwg mewn llawer rhan o Gymru. Yn ei dyb ef, yr oedd yn hwyr bryd i awdurdodau lleol a phobl Cymru benbaladr ddeffro a gwneud eu rhan dros y Gymraeg.4 Er mwyn manteisio i’r eithaf ar y polisïau a gefnogid gan yr Adran Gymreig, honnai y byddai’n rhaid ennill cefnogaeth y bobl hynny a allai ddylanwadu ar y farn gyhoeddus.5 Dan arweiniad yr Ysgrifennydd Parhaol, Alfred T. Davies, a’r Prif Arolygwr, O. M. Edwards, parhaodd yr Adran Gymreig yn ddiflino ei chefnogaeth i’r iaith Gymraeg ym myd addysg. Fodd bynnag, yr oedd yr agweddau llugoer a amlygid 1 2 3 4 5

Board of Education (Welsh Department), Dydd G{yl Dewi (St David’s Day) (London, 1914), t. 4. Idem, Table of Summer Schools in Wales (London, 1914), t. 7. PRO ED 91/57, llythyr 1 Gorffennaf 1916. Ibid., llythyr 6 Gorffennaf 1916. Ibid.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

332

mewn llawer rhan o Gymru, yn enwedig yng nghyd-destun yr ysgolion canolradd, yn dra gwahanol i frwdfrydedd yr Adran. Yn y Regulations for Secondary Schools in Wales (1917), dogfen a ddisodlodd y rheoliadau a oedd wedi bod mewn grym er 1909, dywedwyd eto y dylai’r Gymraeg gael ei defnyddio mewn ardaloedd lle y siaredid Cymraeg, fel yr iaith, neu fel un o’r ieithoedd, ychwanegol at y Saesneg. Pennwyd, yn ogystal, y gellid dysgu unrhyw un o bynciau’r cwricwlwm (yn yr ardaloedd lle’r oedd hynny’n briodol) yn rhannol neu yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Gymraeg.6 Mewn gwirionedd, fodd bynnag, nid oedd y Gymraeg yn cael sylw digonol yng nghwricwlwm yr ysgolion, yn enwedig o gymharu â’r amser a ganiateid i ddysgu’r Ffrangeg. Hyd yn oed pan ddysgid y Gymraeg, Saesneg oedd cyfrwng yr addysg, a neilltuid gormod o amser i ramadeg. Yn ychwanegol, daethai’n amlwg fod llawer o ddisgyblion yn ceisio osgoi’r Gymraeg oherwydd safonau uchel arholiadau’r Bwrdd Canol, safonau a ystyrid yn anodd hyd yn oed i siaradwyr brodorol. Dan y fath amgylchiadau, nid oedd yn syndod fod rhai prifathrawon yn cynghori eu disgyblion i astudio iaith haws.7 Eto i gyd, derbynnid mai yn rhannol yn unig yr oedd y gyfundrefn arholiadau yn gyfrifol am sefyllfa anfoddhaol yr iaith Gymraeg yn yr ysgolion canolradd. Yn adroddiad blynyddol y Bwrdd Addysg ar gyfer 1920 cyfeiriwyd at ddifaterwch rhieni ac at ddifaterwch, a hyd yn oed wrthwynebiad, prifathrawon ac athrawon.8 Nid oedd dulliau dysgu henffasiwn o fawr gymorth ychwaith. Ym 1915 yr oedd O. M. Edwards wedi croesi cleddyfau â Phwyllgor Addysg y Rhondda oherwydd ei wrthwynebiad i gynnig gan brifathro Ysgol Elfennol Uwch Tonypandy y dylid cynnwys Ffrangeg a Lladin yng nghwricwlwm yr ysgol. Tybid bod gwybodaeth o’r Ffrangeg a’r Lladin yn bwysicach o lawer er mwyn sicrhau dyfodol cymdeithasol a gyrfa lewyrchus i blant o deuluoedd dosbarth-gweithiol na’r Gymraeg a’r addysg dechnegol a argymhellai’r Prif Arolygwr.9 Yr oedd y flwyddyn 1920 yn garreg filltir bwysig yn hanes addysg Gymraeg. Yn ei adroddiad, Report of the Departmental Committee on the Organisation of Secondary Education in Wales, argymhellodd y Pwyllgor Adrannol ar Drefniadaeth Addysg Uwchradd yng Nghymru, dan gadeiryddiaeth W. N. Bruce, y dylid sefydlu Cyngor Addysg Cenedlaethol i Gymru. Er na roddwyd fawr o sylw i sefyllfa’r iaith Gymraeg yn yr adroddiad, cafwyd cydnabyddiaeth fod y Cymry yn ‘benderfynol’ o warchod eu hiaith.10 Bu farw O. M. Edwards yn Llanuwchllyn ar 6

7

8 9

10

Board of Education (Welsh Department), Regulations for Secondary Schools in Wales (London, 1917) (PP 1917–18 (Cd. 8571) XXV), t. 13. Idem, Report of the Board of Education under the Welsh Intermediate Education Act, 1889, for the year 1914 (London, 1915) (PP 1914–16 (239) XVIII), t. 7; idem, Report . . . for the year 1917 (London, 1918) (PP 1918 (39) IX), tt. 6–7; idem, Report . . . for the year 1919 (London, 1920) (PP 1920 (Cmd. 689) XV), tt. 3–4. Idem, Report . . . for the year 1920 (London, 1921) (PP 1921 (Cmd. 1282) XI), t. 9. W. Gareth Evans, ‘Secondary and Higher Education for Girls and Women in Wales 1847–1920’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1987), t. 630. Board of Education, Report of the Departmental Committee on the Organisation of Secondary Education in Wales (Adroddiad Bruce) (London, 1920), t. 92.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

15 Mai 1920 yn 62 oed. Yn y teyrngedau a dalwyd iddo adeg ei farw annhymig pwysleisiwyd ei gyfraniad aruthrol fawr i achos addysg yng Nghymru. Yr oedd ei genhadu diflino dros ddysgu’r iaith Gymraeg yn ganolog i’w athroniaeth addysgol a’i ymdrech i greu trefn newydd yn addysg Cymru; yn wir, honnwyd bod yr enw ‘O. M.’ yn gyfystyr â dweud Gwladgarwr, Ymgyrchydd, ac Arloeswr.11 Parhaodd ei ddylanwad ar bolisïau’r Adran Gymreig ar ôl ei farw. Yn nhyb Alfred T. Davies, a fu’n gyd-weithiwr iddo am bedair blynedd ar ddeg, yr oedd ei wasanaeth i Gymru, i’w hiaith, ei haddysg a’i diwylliant yn gyffredinol, yn anghymharol.12 Tybiai Wynne Lloyd, y Prif Arolygwr yn yr Adran Gymreig ym 1962, mai pennaf gyfraniad ei ragflaenydd enwog oedd peri i newidiadau sylfaenol ddigwydd, gan roi cyfeiriad newydd i addysg ei gyd-wladwyr a delfryd gydlynol a ysbrydolai’r rhai a weithiai ym myd addysg yng Nghymru.13 Fodd bynnag, nid oedd pob athro, prifathro, gweinyddwr a rhiant yn edmygu’r polisïau addysg a bleidiwyd gan O. M. Edwards. Er bod barn haneswyr amdano at ei gilydd yn ffafriol iawn, tynnodd Gareth Elwyn Jones sylw at y bwlch a fodolai rhwng gofynion pobl Cymru a gweledigaeth y Prif Arolygwr: ‘It was his personal achievement, not his educational principles, which exerted most influence.’14 Dymunai’r Cymry gael addysg academaidd, yn seiliedig ar arholiadau, a fyddai’n gyfrwng i alluogi disgyblion i ddringo’n gymdeithasol er mwyn ennill swyddi coler-wen y tu hwnt i ffiniau eu cymunedau lleol. Dan ddylanwad ei fagwraeth ym Meirionnydd wledig a syniadau Ruskin, coleddai O. M. Edwards athroniaeth o addysg a roddai sylw arbennig i’r iaith Gymraeg, i lenyddiaeth a hanes Cymru ac i’w chrefftwaith. Yr oedd yn awyddus i ysgolion Cymru ddiwallu anghenion cymunedau Cymru a gwasanaethu eu buddiannau hwy yn hytrach na cheisio efelychu ysgolion gramadeg Lloegr. Eto i gyd, condemniwyd yn hallt y cwricwlwm academaidd caeth yr honnid i’r Bwrdd Canol ei orfodi a chododd tensiynau yn sgil ymdrechion i weithredu’r polisi. Ychydig iawn a gyflawnwyd erbyn adeg marw Edwards ac, yn wir, cyn 1944. Pan oedd de Cymru dan reolaeth y Blaid Lafur yn ystod y blynyddoedd cythryblus rhwng y ddau ryfel byd, nifer bychan yn unig a gâi eu denu gan y syniadau anacronistig hyn. Ym 1989 honnwyd i O. M. Edwards ymddwyn yn ‘adweithiol’ ac yn ‘drefedigaethol’.15 Yr oedd trigolion ardaloedd diwydiannol de Cymru wedi gwrthod athroniaeth y Prif Arolygwr yngl}n â’r ‘werin Gymraeg’ gan ei bod yn ymddangos yn amherthnasol 11

12 13

14

15

Alfred T. Davies (gol.), ‘O. M.’ (Sir Owen M. Edwards): A Memoir (Cardiff & Wrexham, 1946), t. 10. Ibid., t. 64. Wynne Ll. Lloyd, ‘Owen M. Edwards (1858–1920)’ yn Charles Gittins (gol.), Pioneers of Welsh Education: Four Lectures (Swansea, 1962), tt. 98–9. Gareth Elwyn Jones, Controls and Conflicts in Welsh Secondary Education 1889–1944 (Cardiff, 1982), t. 18. T. I. Williams, ‘Patriots and Citizens. Language, Identity and Education in a Liberal State: The Anglicisation of Pontypridd 1818–1920’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1989), t. 174.

333

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

334

i fywyd plant dosbarth-gweithiol.16 Yn anacronistig braidd, dadleuodd yr Athro J. E. Caerwyn Williams fod O. M. Edwards wedi methu dirnad peryglon dwyieithrwydd ac y gallai fod wedi ceisio hyrwyddo’r iaith Gymraeg fel iaith y genedl gyfan yn hytrach nag iaith rhan o’r genedl yn unig.17 Ni ellir gwadu nad oedd yr Adran Gymreig, yn ystod y cyfnod 1907–20, yn aml ar y blaen i’r farn gyhoeddus yng Nghymru ar fater pwysigrwydd y Gymraeg ym myd addysg. Amlygai adroddiadau blynyddol y Bwrdd Canol ymrwymiad cadarn i’r Gymraeg er nad argymhellid gorfodi dysgu’r iaith i bob disgybl. Ym 1917 pwysleisiodd y Prif Arolygwr, William Edwards, ei bod yn ddyletswydd ar yr ysgolion canolradd i wneud popeth o fewn eu gallu i ddiogelu a chryfhau sefyllfa’r Gymraeg ym mywyd deallusol y genedl.18 Eto i gyd, i lawer yng Nghymru, yr oedd addysg yn gyfystyr â meistroli Saesneg. Beirniadwyd rhieni yn hallt gan y Prif Arolygwr am iddynt ddadlau nad oedd angen neilltuo amser yn yr ysgol i ddysgu’r famiaith gan y gallai honno, yn eu tyb hwy, ofalu amdani ei hun.19 Credai eraill fod dysgu’r Ffrangeg yn fwy defnyddiol na dysgu’r Gymraeg. Yn aml, gorfodid disgyblion i ddewis rhwng eu mamiaith a’r Ffrangeg oherwydd agwedd prifathrawon ysgolion uwchradd a rheoliadau arholiadau’r Bwrdd Canol. Ym 1918 condemniodd Dr G. Perrie Williams reoliadau arholiadau’r Bwrdd Canol a oedd, meddai, drwy grwpio pynciau yn troi pobl yn erbyn astudio’r Gymraeg.20 Nid oedd yn bosibl i ddisgyblion astudio’r Gymraeg ochr yn ochr â’r ieithoedd Ffrangeg a Lladin gan ei bod hithau hefyd yn cael ei hystyried yn iaith dramor ac yn cael ei thrin felly.21 Er gwaethaf cefnogaeth Adran Gymreig y Bwrdd Addysg a Phrif Arolygwr y Bwrdd Canol, simsan iawn oedd safle’r iaith Gymraeg yn yr ysgolion uwchradd. Un ffactor pwysig a lesteiriai waith yr ysgolion oedd prinder athrawon cymwys. Er bod 141 o fyfyrwyr yn astudio’r Gymraeg yn y colegau hyfforddi erbyn 1920, gofidiai G. Prys Williams AEM nad oedd digon o athrawon. Ym 1920 dim ond 3,853 o ddisgyblion mewn 82 ysgol a arholwyd yn y Gymraeg, o gymharu â 5,924 o ddisgyblion mewn 101 ysgol a safodd arholiad yn y Ffrangeg a 4,988 o ddisgyblion mewn 102 ysgol a safodd arholiad yn yr iaith Ladin. Ym 1917 honnodd Frank Smith, a oedd eisoes yn cyflawni gwaith ymchwil pwysig yn Aberystwyth ym maes dwyieithrwydd, y byddai defnyddio’r ansoddair ‘llugoer’ i ddisgrifio’r dysgu Cymraeg a wneid mewn llawer o ysgolion yn ddisgrifiad

16 17 18

19

20 21

Ibid., t. 204. J. E. Caerwyn Williams, ‘Gweledigaeth Owen Morgan Edwards’, Taliesin, rhif 4 [1962], 26. Central Welsh Board, General Report: Inspection and Examination of County Schools, 1917 (Cardiff, 1917), Appendix A, Chief Inspector’s General Report, t. 25. Ibid., General Report . . . 1918 (Cardiff, 1918), Appendix A, Chief Inspector’s General Report, t. 31. Gw. hefyd idem, General Report . . . 1919 (Cardiff, 1919), Appendix A, Chief Inspector’s General Report, t. 21. G. Perrie Williams, Welsh Education in Sunlight and Shadow (London, 1918), t. 27. Ibid., t. 26.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

gor-garedig: ‘it would be charitable to describe the Welsh teaching of many schools as half-hearted; in very truth it is grotesquely inadequate and mischievously amateur’.22 Er gwaethaf blynyddoedd anodd y Rhyfel Byd Cyntaf a llawer o ddifaterwch ynghylch dysgu’r Gymraeg, cafwyd gweithredu gwirfoddol nid ansylweddol gan gymdeithasau ac unigolion i gefnogi’r iaith Gymraeg. Yr oedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi ei hatgyfodi ym 1901 a than anogaeth ei hysgrifennydd ymroddgar, David James (Defynnog), parhaodd â’i gweithgareddau i gefnogi’r famiaith trwy drefnu ysgolion haf ac ysgolion nos i hyrwyddo dysgu’r Gymraeg.23 Yn llawn brwdfrydedd ac optimistiaeth, daeth nifer o gymdeithasau Cymraeg at ei gilydd ym 1913 i ffurfio Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg. Cynhaliai’r Undeb gynadleddau ac ysgolion haf, trefnai ddosbarthiadau Cymraeg ar y cyd â Chymdeithas Addysg y Gweithwyr (WEA) ac ag adrannau efrydiau allanol, anfonai ddeisebau at y Bwrdd Canol a’r Adran Gymreig, a phwysai ar awdurdodau addysg lleol i hybu dysgu’r Gymraeg. Cydweithiai hefyd ag Urdd Gobaith Cymru a sefydlwyd ym 1922 i bwysleisio gwerth y Gymraeg, a dylanwadai ar Blaid Genedlaethol Cymru a sefydlwyd ym 1925.24 Yn ystod y cyfnod hwn cyhoeddodd nifer o unigolion gynlluniau gyda’r bwriad o ysbarduno dysgu mwy effeithiol o’r Gymraeg. Yn eu plith yr oedd Dysgu’r Gymraeg (1916) gan D. Arthen Evans, The Value of the Welsh Language for English Youth in Wales (1917) gan O. Jones Owen, a’r Gymraeg yn yr Ysgolion (1916) gan Huw J. Huws, cyhoeddiad a luniwyd er mwyn cynorthwyo athrawon Casnewydd. Ym 1921 cyhoeddodd William Phillips The Theory and Practice of Teaching Welsh to Englishspeaking children, without the aid of English. Yr oedd rhai awdurdodau addysg hefyd yn dechrau amlygu agwedd fwy cadarnhaol at yr iaith Gymraeg. Yn ôl amodau Deddf Addysg 1918, gallai awdurdodau addysg lleol gynnwys darpariaeth ar gyfer dysgu’r Gymraeg yn eu cynlluniau i’w cynnig gerbron y Bwrdd Addysg. Fodd bynnag, oherwydd y cyfyngiadau ariannol a ddaeth yn sgil ‘Bwyell Geddes’ (1921), ni fu modd helaethu’r arfer o ddysgu’r Gymraeg. Yng Nghasnewydd gwrthododd yr awdurdod addysg o fwyafrif bychan argymhelliad gan ei bwyllgor elfennol ei hun ym 1913 i roi’r gorau i ddysgu’r Gymraeg. Anogodd O. M. Edwards yr arolygwr lleol, R. E. Hughes AEM, i ddwyn pwysau ar Awdurdod Addysg Lleol 22

23

24

Frank Smith, ‘Welsh Schools and the Language Problem’, The Welsh Outlook, IV, rhif 1 (1917), 27. Gwilym Arthur Jones, ‘David James (Defynnog) 1865–1928, in the Context of Welsh Education’, THSC (1978), 267–84. Undeb y Cymdeithasau Cymraeg, Adroddiad ar Safle Addysgu Llên Cymru yn ein Hysgolion Canolraddol, gan T. Matthews (Dundalk, 1915); Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Schemes of Welsh Studies, or, Proposals for Securing for the Welsh Language its Proper Place in a System of Education in Wales and Monmouthshire, under the Education Act, 1918 (Barry, 1921). Gw. hefyd Marion Löffler, ‘ “Eu Hiaith a Gadwant”: The Work of the National Union of Welsh Societies, 1913–1941’, THSC, cyfres newydd, 4 (1998), 124–52.

335

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

336

Casnewydd i barhau i ddysgu’r Gymraeg.25 Ym 1914, er gwaethaf gwrthwynebiad sylweddol, gwnaed y Gymraeg yn ddewisol yn Safonau 1–4 a’i hestyn ar yr un amodau i’r adrannau h}n. Yn Abertawe ym mis Ionawr 1914 cyflwynodd T. J. Rees, Goruchwyliwr Addysg yr awdurdod, adroddiad yn dwyn y teitl The Teaching of Welsh in Elementary Schools a oedd yn argymell dysgu’r Gymraeg yn hytrach na’r Ffrangeg. Ond yr oedd amrywiol agweddau prifathrawon at y Gymraeg yn llesteirio’r bwriad o sefydlu polisi unffurf. Esgeulusid y Gymraeg yn ysgolion Castell-nedd, ond ceid llawer mwy o gefnogaeth iddi yn Y Barri, yn enwedig ar ôl i gynhadledd athrawon a gynhaliwyd ym 1913 lunio’r ‘Barry Syllabus’ ar gyfer dysgu’r Gymraeg. Yn y Rhondda, lle y dysgid y Gymraeg mewn ysgolion elfennol erbyn 1911, arweiniodd deiseb gan aelodau Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg ac arweinyddiaeth ddylanwadol R. R. Williams, y Dirprwy Gyfarwyddwr Addysg, at ddynodi ysgolion elfennol ym Mlaenrhondda, Treherbert, Treorci, Ton, Clydach Vale, Alaw a’r Maerdy ym 1920 ac ym 1925 yn ysgolion dwyieithog lle y gellid cyflawni gwaith arbrofol.26 Ym 1926 penderfynodd Pwyllgor Addysg y Rhondda fabwysiadu’r Gymraeg yn gyfrwng addysg yn yr ysgolion babanod. Penderfynwyd hefyd ei dysgu ym mhob ysgol uwchradd ac argymell ei defnyddio yn gyfrwng dysgu pynciau eraill. Eto i gyd, ni welwyd brwdfrydedd cyffelyb yn sir Gaerfyrddin, nac ychwaith yn sir Aberteifi. Yn wir, sail polisi ieithyddol Awdurdod Addysg Sir Aberteifi ym 1907 oedd yr athroniaeth amheus ganlynol: ‘During the 1st and 2nd years of the school life of the normal Welsh child, his reading should be Welsh; there should be composition in Welsh throughout the school; but the time devoted to Welsh should be diminished as the time devoted to English increased up the school.’27 Yn ystod y 1920au cynyddai diddordeb academaidd mewn astudio dwyieithrwydd. Yn Adran Addysg Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, esgorodd yr ymchwil empirig gyntaf o bwys i ddwyieithrwydd gan D. J. Saer, Frank Smith a John Hughes, ar nifer sylweddol o gyhoeddiadau a chynadleddau.28 Ym misoedd Mawrth a Mehefin 1922 cyhoeddodd Saer ddau bapur ar bwnc dwyieithrwydd yn The Journal of Experimental Pedagogy. Ym mis Gorffennaf 1923 ymddangosodd ei erthygl ‘The Effect of Bilingualism on Intelligence’ yn The British Journal of Psychology.29 Cyhoeddwyd erthygl gan Frank Smith ar ‘Bilingualism and Mental

25 26

27

28

29

PRO ED 91/57 W/490. Marion Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’: Ymgyrchu dros yr Iaith Gymraeg rhwng y Ddau Ryfel Byd (Aberystwyth, 1995), tt. 5–6. Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales (London, 1953), t. 18. W. Gareth Evans (gol.), Fit to Educate? A Century of Teacher Education and Training 1892–1992 / Canrif o Addysgu a Hyfforddi Athrawon (Aberystwyth, 1992), tt. 119–22. D. J. Saer, ‘The Effect of Bilingualism on Intelligence’, British Journal of Psychology, XIV, rhan 1 (1923), 25–38.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

Development’ yn yr un cylchgrawn ym mis Ionawr 1923.30 Arweiniodd y cyhoeddiadau hyn at gryn ddadlau a thrafod yn y wasg Saesneg a Chymraeg. Ym 1924 cyhoeddwyd The Bilingual Problem: A Study based upon Experiments and Observations in Wales.31 Ar sail ymchwil empirig i berfformiad plant ysgol dwyieithog a phlant uniaith, dadleuwyd bod plant uniaith yn cael mwy o fanteision deallusol o’u haddysg nag y gwnâi plant dwyieithog. Honnwyd hefyd fod canlyniadau’r profion deallusrwydd a safwyd gan 939 o fyfyrwyr yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, dros gyfnod o dair blynedd yn ategu’r ffaith fod deallusrwydd myfyrwyr uniaith yn uwch nag eiddo myfyrwyr dwyieithog a bod hynny’n awgrymu bod y gwahaniaeth mewn gallu ymenyddol yn wahaniaeth parhaol ei natur.32 Denodd yr ymchwil hon gryn sylw. Tybiai rhai ei bod yn ymosodiad ar ddwyieithrwydd gan fod yr ymchwil yn awgrymu bod dwyieithrwydd yn rhwystro datblygiad deallusol plant. Yr oedd eraill yn bur amheus o’r canlyniadau. Yn nhyb Ellen Evans, Prifathrawes Coleg Hyfforddi Y Barri, gwraig y dyfarnwyd iddi radd MA ym 1924 am draethawd ar ddwyieithrwydd, yr oedd y gwahaniaethau a gofnodwyd gan Saer a Smith i’w priodoli i’r ffaith i’r famiaith gael ei hesgeuluso fel cyfrwng addysgu. Dadleuai hi fod yr ymchwil yn tanlinellu’r angen i blant gael eu dysgu drwy gyfrwng eu mamiaith yn gyntaf.33 Yn y 1930au cododd gwaith ymchwil pellach gan Ethel M. Barke a D. E. Parry Williams yng Nghaerdydd a W. R. Jones ym Mangor amheuon ynghylch dilysrwydd yr ymchwil a gyflawnwyd yn Aberystwyth.34 Dangoswyd mai ychydig o wahaniaeth a fodolai rhwng sgôr plant uniaith Saesneg a phlant dwyieithog pan ddefnyddid profion CD dieiriau. Awgrymwyd mai adlewyrchu natur y profion eu hunain a wnâi’r sgôr wahanol mewn profion CD geiriol yn hytrach na chadarnhau bod plant dwyieithog yn llai deallus. Cododd y Bwrdd Canol hefyd amheuon ynghylch dilysrwydd yr ymchwil. Ym 1923 mynegwyd amheuaeth a oedd yr ymchwil, er mor ddyfeisgar a manwl ydoedd, yn cyfiawnhau’r casgliadau gan fod y cyfan yn dibynnu ar y driniaeth a gawsai’r plant dwyieithog cyn hynny.35 Yn yr Adran Gymreig, sylweddolodd Alfred T. Davies, a fuasai’n gadeirydd y pwyllgor ar ‘Ddysgu Dwyieithog’ yn y 30 31

32 33

34

35

Frank Smith, ‘Bilingualism and Mental Development’, ibid., XIII, rhan 3 (1923), 271–82. D. J. Saer, Frank Smith a John Hughes, The Bilingual Problem: A Study based upon Experiments and Observations in Wales (Wrexham, 1924). Ibid., t. 53. Ellen Evans, The Teaching of Welsh: An Investigation into the Problem of Bilingualism together with a Discussion of Schemes for the Teaching of Welsh (Cardiff & London, 1924), t. 49. Ethel M. Barke a D. E. Parry Williams, ‘A Further Study of the Comparative Intelligence of Children in Certain Bilingual and Monoglot Schools in South Wales’, British Journal of Educational Psychology, VIII, rhan I (1938), 63–77; W. R. Jones, ‘Tests for the Examination of the Effect of Bilingualism on Intelligence’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1933). Central Welsh Board, General Report: Inspection and Examination of County Schools, 1923 (Cardiff, 1923), Appendix A, Chief Inspector’s General Report, t. 31.

337

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

338

Gynhadledd Imperial ar Addysg, y gallai gwaith ymchwil Saer yn Aberystwyth beri chwithdod neu, hyd yn oed, fygwth polisïau’r Bwrdd Addysg o gefnogi’r iaith Gymraeg.36 Yr oedd hwn yn gyfnod pan oedd yr ymwybod â natur Seisnigedig ysgolion canolradd ac anfodlonrwydd yngl}n â’r sylw annigonol a roid i’r iaith Gymraeg ar gynnydd yng Nghymru. Galwai E. T. John, AS Dwyrain Sir Ddinbych, awdur Cymru a’r Gymraeg, yn gyson am sylw dyledus i’r Gymraeg mewn ysgolion hyd at lefel matricwleiddio.37 Honnai D. J. Williams y dylai rhywfaint o wybodaeth o’r iaith Gymraeg fod yn orfodol ar gyfer y dystysgrif gadael-ysgol,38 a thybiai W. Ambrose Bebb y dylid mabwysiadu ‘dulliau eithafol i ddysgu’r iaith a’i gorfodi’.39 Ar ran y Cymrodorion, cyflwynodd W. Morgan Watkin, Athro’r Ffrangeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd, ddeiseb i’r Arglwydd Faer yn galw am driniaeth gyfartal i’r Saesneg a’r Gymraeg fel ei gilydd. Yn sgil cyhoeddi Adroddiad Newbolt ar ddysgu’r Saesneg yn Lloegr ym 1921, cynyddodd y galw am ymchwiliad cyffelyb i ddysgu’r Gymraeg.40 Ysgrifennodd G. Perrie Williams at Alfred T. Davies yn galw am ‘Newbolt Cymraeg’.41 Yn ôl Ellen Evans, yr oedd Lloegr erbyn hynny yn sylweddoli pwysigrwydd hyfforddiant arbennig yn y famiaith.42 Yr oedd yn hanfodol sicrhau, felly, fod yr iaith Gymraeg yn chwarae rhan lawer mwy canolog yn ysgolion Cymru. Ym 1922 lansiodd yr Adran Gymreig gyfres o gyrsiau cenedlaethol ar gyfer athrawon er mwyn hyrwyddo dysgu’r Gymraeg ac astudio llên a hanes Cymru. Cynhaliwyd y rheini bob haf tan 1938. Nododd adroddiadau blynyddol y Bwrdd effeithiau andwyol gofynion arholiadau’r Bwrdd Canol a’i gwnâi’n angenrheidiol i ddisgyblion ddewis rhwng y Ffrangeg a’r Gymraeg. Beirniadwyd hefyd ddifaterwch y cyhoedd. Erbyn 1924 yr oedd Prifysgol Cymru a’r Bwrdd Canol fel ei gilydd yn pwyso ar y llywodraeth i benodi pwyllgor i adrodd ar safle’r iaith Gymraeg yn sefydliadau addysgol Cymru ac i awgrymu ffyrdd i wella dysgu’r iaith. Ar y cychwyn yr oedd Alfred T. Davies yn gyndyn i gytuno i ymchwiliad swyddogol rhag ofn y byddai dadlennu’r rhwygiadau barn ar bwnc yr iaith mewn addysg yn gam yn ôl.43 Fodd bynnag, yn wyneb y galwadau cynyddol gan Brifysgol Cymru, Y Bwrdd Canol ac Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg yn benodol, bu’n rhaid i’r Adran Gymreig weithredu. Ymwelodd dirprwyaeth yn cynrychioli Prifysgol Cymru a’r Bwrdd Canol â’r Bwrdd Addysg ar 19 Chwefror 1925. Yr oedd yr Ysgrifennydd Parhaol yn ymwybodol o natur 36 37 38 39 40

41 42 43

PRO ED 91/57. E. T. John a J. Dyfnallt Owen, Cymru a’r Gymraeg (Y Barri, 1916), tt. 21–8. D. J. Williams, ‘Compulsory Welsh for Matriculation’, The Welsh Outlook, XII, rhif 5 (1925), 129. W. Ambrose Bebb, ‘Achub y Gymraeg: Achub Cymru’, Y Geninen, XLI, rhif 3 (1923), 125. Departmental Committee on the Position of English in the Educational System of England, The Teaching of English in England (London, 1921). PRO ED 91/57, llythyr 11 Tachwedd 1921. Evans, The Teaching of Welsh, t. 4. Williams, ‘Patriots and Citizens’, t. 241.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

sensitif pwnc dwyieithrwydd a llwyddodd i osgoi ymchwiliad eang a phellgyrhaeddol i’r mater drwy gyfyngu ar gylch gorchwyl y pwyllgor a benodwyd ym 1925 i ymchwilio i safle’r iaith Gymraeg a’i llenyddiaeth yng nghyfundrefn addysg Cymru ac i gynnig arweiniad ar y ffordd orau o hyrwyddo astudio’r Gymraeg. Dadleuwyd mewn astudiaeth ddiweddar fod Alfred T. Davies wedi llywio cylch gorchwyl y pwyllgor drwy ofalu na fyddai’n codi amheuon ynghylch manteision dysgu’r iaith a rhoi rhan allweddol i’r iaith frodorol.44 Nid yw’n syndod ychwaith i aelodau’r Pwyllgor Adrannol, a oedd yn cynnwys Ellen Evans, W. J. Gruffydd a D. Lleufer Thomas, gael eu dewis â’r gofal mwyaf. Yr oedd Alfred T. Davies wedi datgan ym mis Ionawr 1923 ei bod yn weddol sicr nad oedd unrhyw adran lywodraethol o fewn yr Ymerodraeth Brydeinig nac ychwaith unrhyw lywodraeth ganol wedi mynegi’r fath gefnogaeth wresog i’r famiaith dros yr un mlynedd ar bymtheg flaenorol ag y gwnaethai’r Adran Gymreig.45 Tybiai ef mai pennu cylch gorchwyl i’r Pwyllgor Adrannol a phenodi aelodau i’r pwyllgor hwnnw oedd ei benderfyniad olaf a phwysicaf cyn ymddeol. Yn ôl cylch gorchwyl 23 Mawrth 1925, yr oedd y Pwyllgor Adrannol i ymchwilio i safle’r iaith Gymraeg yng nghyfundrefn addysg Cymru ac i gynnig cyngor i Lywydd y Bwrdd Addysg yngl}n â sut i hyrwyddo’r iaith mewn sefydliadau addysgol o bob math. Mynegwyd yn hollol glir, serch hynny, na fyddai gan y pwyllgor unrhyw bwerau gweithredu na deddfu. Cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus yng Nghaerdydd, Abertawe, Caerfyrddin, Aberystwyth a Bangor, ac fe’u mynychwyd gan gynulleidfaoedd niferus a amlygodd ‘ddiddordeb rhyfeddol’ yn y materion dan sylw. Clywyd tystiolaeth lafar cynifer â 170 o dystion a chyflwynodd nifer o unigolion a chyrff eraill ddatganiadau ysgrifenedig. Cyhoeddwyd yr adroddiad terfynol, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, a oedd yn cynnwys dros 300 o dudalennau, ym 1927.46 Cafwyd ynddo arolwg a dadansoddiad cynhwysfawr o’r sefyllfa ieithyddol y pryd hwnnw. Daeth i’r casgliad fod amddiffynfeydd traddodiadol yr iaith Gymraeg wedi eu gwanychu’n ddirfawr dros yr hanner canrif a aethai heibio. Yn y dyfodol byddai achubiaeth yr iaith Gymraeg yn dibynnu ar ddylanwad yr ysgolion. Pwysleisiwyd yn arbennig y berthynas rhwng iaith, diwylliant a hunaniaeth: ‘Ei phriod iaith ydyw arwydd allanol hunaniaeth cenedl. O golli ei hiaith fe gyll ran hanfodol o’i chymeriad fel cenedl.’47 Yr oedd yn angenrheidiol, felly, gwarchod genedigaeth fraint y genedl. Dylid siarad yr iaith er ei mwyn ei hun. Ond nodwyd hefyd agwedd lugoer llawer o rieni ac athrawon Cymraeg eu hiaith at yr iaith frodorol. Er gwaethaf polisïau cefnogol Adran Gymreig y Bwrdd Addysg at ddysgu’r Gymraeg er 1907, ‘nis

44 45 46

47

Ibid., t. 242. PRO ED 91/57, memorandwm at y Llywydd, 4 Ionawr 1923. Pwyllgor Adrannol ar y Gymraeg yng Nghyfundrefn Addysg Cymru, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (Llundain, 1927). Ibid., t. 169.

339

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

340

gwnaethpwyd yn unman yn brif iaith yr ysgol’.48 Yn wir, fe’i defnyddid yn aml fel atodiad i’r Saesneg. Er bod y defnydd a wneid o’r Gymraeg fel cyfrwng hyfforddiant yn amrywio o ardal i ardal, honnid bod y Gymraeg nid yn unig yn iaith y Cymry ond hefyd yn ‘iaith y gymdeithas a alwn yn Gymru, dyma offeryn y bywyd cenedlaethol’.49 Yr oedd yn hanfodol felly rhoi bri ar y Gymraeg drwy ei gwneud yn rhan o ddiwylliant cyffredinol y wlad fel y’i cyflwynid yn yr ysgolion. Mewn ardaloedd Seisnigedig yr oedd llawer o athrawon yn gwrthwynebu dysgu’r Gymraeg ac yn argymell cyflwyno’r Ffrangeg, ond byddai dysgu’r Gymraeg fel ail iaith yn debygol o fod yn fwy effeithiol na chyflwyno iaith dramor fel y Ffrangeg.50 Cyfeiriwyd y 72 o brif argymhellion at y Bwrdd Addysg, Colegau’r Brifysgol, colegau hyfforddi a cholegau diwinyddol, awdurdodau addysg lleol, y Bwrdd Canol, athrawon a chymdeithasau Cymraeg. Pwysleisiwyd y byddai angen polisïau dysgu dwyieithog mwy egnïol yn yr ysgolion os oeddid i atal dirywiad yr iaith a sicrhau ei pharhad. Anogwyd awdurdodau addysg lleol i sicrhau y câi eu cynlluniau ar gyfer dysgu’r Gymraeg eu gweithredu’n fwy effeithiol a hefyd i ddarparu cyrsiau hyfforddi a gloywi yn y dulliau gorau o ddysgu’r Gymraeg.51 Byddai sicrhau cyflenwad digonol o athrawon hyfforddedig yn allweddol ar gyfer dysgu’r Gymraeg yn effeithiol. Anogwyd y Bwrdd Canol i gynorthwyo ysgolion uwchradd er mwyn sicrhau na fyddai trefniadau ar gyfer cwricwlwm ac arholiadau yn y Ffrangeg yn cael effaith andwyol ar ddysgu’r Gymraeg. Rhoddwyd pwyslais hefyd ar ddarparu llyfrau addas yn yr iaith Gymraeg, ynghyd â gwneud y defnydd mwyaf posibl o’r Gymraeg ym maes darlledu. Argymhellwyd dosbarthu ysgolion a’u polisïau iaith yn dri chategori yn ôl eu sefyllfa ieithyddol.52 Ni chafwyd yn yr adroddiad argymhellion ar gyfer ardaloedd lle’r oedd y Saesneg yn brif iaith neu yn unig iaith y trigolion. Sylweddolid na fyddai awdurdodau lleol yn argyhoeddedig y byddai dysgu’r Gymraeg yn fanteisiol, ond gobeithid y deuai manteision medru’r Gymraeg – ym myd diwydiant, busnes a bywyd cymdeithasol – yn amlwg drwy Gymru benbaladr maes o law. At ei gilydd, cafodd yr adroddiad dderbyniad teg gan y wasg. Fe’i disgrifiwyd fel adroddiad cymedrol, rhesymegol ei gwmpas, ac ynddo argymhellion gwerthfawr.53 Fe’i beirniadwyd, serch hynny, oherwydd iddo beidio ag argymell polisi o ddwyieithrwydd llwyr a fyddai’n galw am wneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol.54 Yn fwy diweddar, honnwyd bod yr adroddiad yn garreg filltir bwysig ond nad oedd ei argymhellion yn ysgytwol o newydd.55 Er ei fod yn amlwg frwd o blaid yr iaith Gymraeg, ni chafwyd unrhyw argymhellion chwyldroadol, a llwyddwyd i 48 49 50 51 52 53 54 55

Ibid., t. 211. Ibid., t. 172. Ibid., t. 206. Ibid., tt. 95–6. Ibid., tt. 181–200. South Wales News, 29 Awst 1927, golygyddol. Baner ac Amserau Cymru, 6 Medi 1927. Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 250.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

osgoi dweud fawr ddim am faes peryglus dwyieithrwydd.56 Cawsai’r Pwyllgor Adrannol ei lywio oddi ar drywydd astudiaeth drylwyr o’r materion dadleuol arferol ynghylch dwyieithrwydd. Yr oedd y pwyslais ar bwysigrwydd diwylliannol ac addysgol yr iaith Gymraeg yn dwyn i gof y dadleuon a oedd wedi eu cyflwyno gan O. M. Edwards a’r Adran Gymreig er 1907, ac yr oedd dosbarthu ysgolion elfennol yn ôl eu gwahanol amgylcheddau ieithyddol a diwylliannol eisoes wedi bod yn amlwg yn adroddiadau’r Adran. Nid aeth yr adroddiad ychwaith mor bell ag argymell gwneud y Gymraeg yn orfodol i bob disgybl. Rhoddwyd mwy o sylw ynddo i ddysgu’r Gymraeg fel pwnc yn hytrach nag i ehangu’r defnydd ohoni fel cyfrwng hyfforddiant. Bu’r adroddiad hwn yn ysbrydoliaeth i lawer o addysgwyr Cymru, a sicrhaodd sylw cenedlaethol i statws yr iaith Gymraeg mewn addysg ac i lawer o’r materion eraill a bwysleisiwyd ynddo. Ar 3 Medi 1927, yn sgil agor Coleg Harlech, trafodwyd yr adroddiad gan Blaid Genedlaethol Cymru, a oedd newydd ei sefydlu, ac anfonodd y Blaid apêl arbennig at awdurdodau addysg lleol a sefydliadau eraill yn erfyn arnynt i weithredu’r argymhellion.57 Eithr yn hinsawdd ariannol ac economaidd blin y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel byd, pryd yr oedd ysgolion yn brin eu hadnoddau a phan geid lefelau uchel o ddiweithdra, cyfyngiadau ariannol, allfudo o ardaloedd gwledig a threfol, a lleihad yn nifer y siaradwyr Cymraeg, prin oedd y gobeithion o weithredu’r argymhellion. I fwyafrif rhieni a chynghorwyr Cymru, yn enwedig yn y de-ddwyrain Seisnigedig, yr oedd brwydro i ddileu’r ffïoedd a’r Prawf Moddion atgas er mwyn gwarantu darparu addysg uwchradd yn ddi-dâl yn bwysicach nag ymgyrchu dros safle uwch i’r Gymraeg yn yr ysgolion. Ym 1931, ym mhamffled rhif 88 y Bwrdd Addysg, Educational Problems of the South Wales Coalfield, pwysleisiwyd yr effaith ddinistriol a gâi diweithdra torfol, yn enwedig diweithdra ymhlith yr ifanc, tlodi ac allfudo ar sefyllfa’r iaith Gymraeg.58 Ond gwelwyd hefyd gychwyn tri mudiad cenedlaethol yn y 1920au, sef Urdd Gobaith Cymru ym 1922, Plaid Genedlaethol Cymru ym 1925 a’r Undeb Athrawon Cymreig (yn ddiweddarach Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru [UCAC]) ym 1926. Byddai’r tri hyn ar flaen y gad yn ystod yr hanner canrif dilynol yn yr ymgyrchoedd i geisio blaenoriaeth i’r Gymraeg ac i addysg Gymraeg ei chyfrwng mewn ysgolion a cholegau.59 Ysgogwyd Ifan ab Owen Edwards, sylfaenydd yr Urdd, gan awydd i danio pobl ifainc Cymru â balchder yn eu Cymreictod ac yn enwedig yn yr iaith Gymraeg ar adeg pan oedd honno’n ymladd am ei heinioes a’r Cymry wedi eu cyflyru i fod yn ddifater ynghylch ei 56 57 58

59

Jones, Controls and Conflicts in Welsh Secondary Education, tt. 125–8. Western Mail, 5 Medi 1927. Board of Education, Educational Pamphlet no. 88, Educational Problems of the South Wales Coalfield (London, 1931). R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru (3 cyf., Aberystwyth, 1971–3); D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925–1945: A Call to Nationhood (Cardiff, 1983); Mel Williams (gol.), Hanes UCAC: Cyfrol y Dathlu (Adran Lenyddiaeth UCAC, 1991).

341

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

342

dyfodol.60 Yr oedd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg hefyd yn weithgar. Enillodd gefnogaeth Will John, AS Gorllewin y Rhondda, a gwynodd i’r Bwrdd Addysg droeon yn y 1920au ynghylch methiant Coleg Llanymddyfri i gyflawni ei ddyletswydd statudol i ddysgu’r Gymraeg. Yn sgil cwestiynau i’r Arglwydd Eustace Percy, Llywydd y Bwrdd Addysg, yn Nh}’r Cyffredin ar 21 Mawrth a 25 Gorffennaf 1929, aeth y Bwrdd ati yn fwy egnïol byth i wyntyllu problem yr iaith Gymraeg yn Llanymddyfri. Pwysleisiodd y Bwrdd y dylai’r ysgol gymryd camau pendant i argyhoeddi’r rhieni fod cyfrifoldeb arbennig gan yr ysgol tuag at yr iaith Gymraeg. Ym 1931 penodwyd W. Beynon Davies, g{r a oedd wedi graddio gydag anrhydedd yn y dosbarth cyntaf yn y Gymraeg, i ddysgu’r iaith yno, a ffurfiwyd cymdeithas Gymraeg ym 1932. Buasai W. J. Gruffydd, aelod blaenllaw o’r Pwyllgor Adrannol a golygydd y chwarterolyn Cymraeg dylanwadol Y Llenor, hefyd yn llym ei feirniadaeth ar Goleg Llanymddyfri am esgeuluso’r Gymraeg. Daeth yr Archesgob A. G. Edwards, cyn-warden Coleg Llanymddyfri rhwng 1875 a 1885 ac Archesgob Cymru er 1920, yn drwm dan ei lach: fe’i cyhuddwyd, nid heb achos, o fodelu Coleg Llanymddyfri ar ysgolion bonedd Seisnig ac o ysgymuno’r iaith Gymraeg.61 Yn adroddiad 1927 argymhellwyd y dylai’r Bwrdd Addysg gynnwys pennod ar ddysgu’r Gymraeg yn ei Suggestions for the Consideration of Teachers cyn gynted ag y byddai hynny’n ymarferol ac y dylai arolygwyr gyfeirio’n benodol at safle’r Gymraeg mewn ysgolion unigol. Ym 1929 cyhoeddodd yr Adran Gymreig femorandwm rhif 1, Education in Wales: Suggestions for the Consideration of Education Authorities and Teachers, gyda’r bwriad o gynnig arweiniad yn unol â’r adroddiad hwnnw. Er derbyn y byddai gwahanol amgylchiadau ieithyddol yn arwain at wahanol fathau o ysgolion cynradd, galwai am agwedd gadarnhaol ym mhob rhan o Gymru. Yn wir, anogid awdurdodau lleol i sylweddoli y gallai maint y sylw a roddid i’r Gymraeg yn yr ysgolion effeithio ar bob plentyn a geisiai yrfa yng Nghymru. Eto i gyd, bernid mai doeth fyddai sicrhau rhieni na cheid effaith andwyol ar feistrolaeth y plentyn o’r Saesneg nac ar ei ddisgwyliadau fel un o ddinasyddion yr Ymerodraeth Brydeinig yn y dyfodol.62 Rhesymu ac annog cymedrol yn hytrach na gorfodi oedd sail polisi’r Adran Gymreig mewn perthynas â’r iaith Gymraeg ar ddiwedd y 1920au a’r 1930au. Ym 1930 pwysleisiodd memorandwm rhif 2, Entrance Tests for Admission to Secondary Schools, fod hawl gan bob ymgeisydd, beth bynnag oedd amgylchiadau ieithyddol y gymdogaeth y trigai ynddi, i sefyll papur iaith yr arholiad mynediad yn y naill iaith neu’r llall, neu yn rhannol yn Gymraeg ac yn rhannol yn Saesneg, a

60 61

62

Gwennant Davies, The Story of the Urdd 1922–72 (Aberystwyth, 1973), t. 8. W. Gareth Evans, A History of Llandovery College: The Welsh Collegiate Institution (Llandovery, 1981), tt. 92–7. Board of Education (Welsh Department), Memorandum no. 1, Education in Wales: Suggestions for the Consideration of Education Authorities and Teachers (London, 1929), tt. 27–8.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

hynny i raddau amrywiol.63 Mewn sawl ardal trefnodd yr Adran Gymreig gyrsiau i athrawon, gan arolygu dulliau dysgu’r Gymraeg. Pwysleisiwyd eto egwyddorion dysgu iaith y tynnwyd sylw atynt eisoes yn adroddiad 1927 ac ym memorandwm 1929. Canmolwyd Awdurdod Addysg Sir Aberteifi ac athrawon ei ysgolion elfennol ym 1931 am eu hymateb deallus a diffuant i’r dogfennau a gyhoeddwyd gan y Bwrdd Addysg,64 ond cydnabyddid hefyd ei bod bron yn amhosibl cyflawni’r nod o greu plant ‘hafalieithog’ (equilingual) yn yr ysgolion elfennol. Eto i gyd, parhau i ystyried yr iaith Gymraeg yn broblem ieithyddol a wnâi adroddiadau swyddogol y 1930au. Ym 1930 nododd adroddiad y Pwyllgor Adrannol, Education in Rural Wales, fod ‘problem dwyieithrwydd’ yn peri cryn anhawster mewn cyfnod o gyni ariannol ac o ad-drefnu ysgolion elfennol poboed yn unol â’r egwyddorion a fynegwyd yn Adroddiad Hadow (1926), The Education of the Adolescent.65 Ond ni wnaed unrhyw ymgais benodol i ddadansoddi ‘problem’ yr iaith nac i argymell defnydd helaethach o’r iaith frodorol fel cyfrwng addysg mewn ardaloedd gwledig. Tybid bod meistroli’r Saesneg yn bwysig ac yn gwbl angenrheidiol a bod adroddiad 1927, Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, a memorandwm 1929 yn cynnig arweiniad digonol ar faterion yn ymwneud â’r iaith Gymraeg mewn addysg.66 Er i Adroddiad Hadow ym 1926, The Education of the Adolescent, fethu gwerthfawrogi cymhlethdodau’r sefyllfa ieithyddol yng Nghymru, cafwyd yn Adroddiad Hadow ym 1931, The Primary School, adran fer ar ‘The Problem of the Two Languages in Primary Schools in Wales’.67 Honnwyd y byddai’r ffordd yr ymdriniai’r adroddiad â’r cwricwlwm, a’r pwyslais ar weithgaredd a phrofiadau yn hytrach nag ar gasglu a storio gwybodaeth a ffeithiau, yn symleiddio’n ddirfawr yr anawsterau ieithyddol yn ysgolion Cymru.68 Golygai’r diffiniad hwnnw y gellid dysgu’r ail iaith – Saesneg neu Gymraeg – fel iaith fyw nes y byddai’n graddol ddatblygu yn gyfrwng mynegiant a hyfforddiant i ryw raddau.69 Yr oedd yn derbyn mai iaith y cartref – Saesneg neu Gymraeg – fyddai’r unig iaith i’w defnyddio yn ysgol y babanod, ond argymhellai y dylid dechrau cyflwyno’r ail iaith yn ffurfiol, boed Saesneg neu Gymraeg, i’r plant yn saith oed. Ond ni fyddai caniatáu defnydd o’r iaith Gymraeg yn peryglu rhugledd y plant yn y Saesneg yn y pen draw,70 oherwydd byddai’r Saesneg yn fwy defnyddiol i’r plentyn o Gymro 63 64

65

66 67

68 69 70

Idem, Memorandum no. 2, Entrance Tests for Admission to Secondary Schools (London, 1930), tt. 1–2. Cardiganshire Education Committee, A Statement based on an Investigation into the Teaching of Welsh in the Elementary Schools of the County of Cardigan, by Her Majesty’s Inspectors of Schools (Aberystwyth, 1932), tt. 18–19. Departmental Committee on the Public System of Education in Wales and Monmouthshire in Relation to the Needs of Rural Areas, Education in Rural Wales (London, 1930), tt. 78–9. Ibid. Board of Education, Report of the Consultative Committee on the Primary School (London, 1931), tt. 165–7. Ibid., t. 165. Ibid., t. 166. Ibid., t. 167.

343

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

344

Cymraeg ei iaith yn ddiweddarach yn ei oes nag y byddai’r Gymraeg i blentyn Saesneg ei iaith. Cafwyd yn Adroddiad Spens ym 1938, adroddiad a argymhellai system deiran i addysg uwchradd ar gyfer Cymru a Lloegr, bennod yn dwyn y teitl ‘Welsh Problems’.71 Honnodd iddi fod yn bolisi gan y Bwrdd Addysg a’r awdurdodau addysg lleol ers blynyddoedd i roi lle blaenllaw i’r Gymraeg yn eu cwricwlwm. Nid anogwyd defnydd helaethach o’r Gymraeg yn yr ysgolion uwchradd newydd, ac eithrio argymhelliad am ddarpariaeth hael o lyfrau Saesneg a Chymraeg. Yn yr adroddiad hwn, fel yn y rhai a’i rhagflaenodd, yr oedd y Gymraeg yn gyfystyr â phroblem dwyieithrwydd. Fodd bynnag, tybid y dylid caniatáu’r iaith frodorol gan fod y pwyllgor ymgynghorol yn hyderus na fyddai’r safon y disgwylid i fachgen neu ferch mewn ysgol ramadeg yng Nghymru ei chyrraedd yn y Saesneg o anghenraid yn is na’r safon yn ysgolion gramadeg Lloegr.72 Yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, yr oedd y Bwrdd Canol yn ymwybodol o’r feirniadaeth a fu ar ei gyfundrefn arholiadau am wthio’r iaith Gymraeg i’r cyrion yn yr ysgolion uwchradd. Yn aml, nid oedd yn ddim byd mwy nag ail gwael i’r Ffrangeg. Ond mynnai’r Bwrdd Canol mai cyfyng oedd ei allu i ddylanwadu ar ysgolion. Honnai fod y datganiadau a wneid o’r gadair, ynghyd ag adroddiadau ei arolygwyr, yn rhoi anogaeth lwyr i ddysgu’r Gymraeg ac i’w defnyddio.73 Eto i gyd, yr oedd llawer o brifathrawon a chyrff llywodraethol yn parhau’n wrthwynebus i’r iaith Gymraeg. Ym 1938 cwynodd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg wrth y Bwrdd Canol oherwydd bod y Gymraeg yn llai poblogaidd na Saesneg, Ffrangeg a Lladin yn yr ysgolion uwchradd. Ar drothwy’r Ail Ryfel Byd yr oedd llawer llai o ymgeiswyr yn yr arholiadau am y Dystysgrif Ysgol (School Certificate) a’r Dystysgrif Ysgol Uwch (Higher School Certificate) yn y Gymraeg nag yn Ffrangeg, Lladin a Saesneg. Er gwaethaf polisïau’r Adran Gymreig a chyhoeddi Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd ym 1927, sefyll yn ei hunfan a wnaeth addysg uwchradd a pharhau’n dra Seisnig. Gan wrthgyferbynnu agwedd oleuedig yr Adran Gymreig – ‘Whitehall “Seisnig” ’ – ag arafwch, gwrthwynebiad a bradychiad achos y Gymraeg gan brifathrawon, cynghorwyr ac awdurdodau lleol, condemniodd W. J. Gruffydd yn hallt eu methiant i weithredu ar argymhellion adroddiad 1927.74 Fodd bynnag, ar adeg pan oedd tensiynau ar gynnydd ac anobaith yn lledu dros Ewrop, yr oedd rhyw lygedyn o obaith o hyd i’r iaith Gymraeg. Ac yntau’n ymwybodol iawn o’r perygl cynyddol i’r Gymraeg yn sgil dyfodiad noddedigion Saesneg eu hiaith, agorodd Ifan ab Owen Edwards ysgol gynradd fach annibynnol, Gymraeg ei

71

72 73

74

Board of Education, Report of the Consultative Committee on Secondary Education with Special Reference to Grammar Schools and Technical High Schools (London, 1938), tt. 342–8. Ibid., t. 346. Central Welsh Board, General Report: Inspection and Examination of County Schools (Cardiff, 1925), Appendix A, tt. 30–1; idem, General Report (Cardiff, 1933), Appendix A, t. 26. ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, XXI, rhif 4 (1942), 106–7.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

chyfrwng, yn Swyddfa’r Urdd yn Aberystwyth ar 25 Medi 1939. Bu Ysgol Gymraeg Aberystwyth yn llwyddiant a chafodd ddylanwad mawr ar dwf addysg Gymraeg yn ystod y blynyddoedd ar ôl y rhyfel. Er bod dyfodiad noddedigion o Lerpwl i Aberystwyth wedi codi ofnau ynghylch Seisnigo, daliai’r Gymraeg ei thir fel y prif gyfrwng cyfathrebu mewn nifer o gymunedau gwledig, a daeth llawer o’r newydd-ddyfodiaid ifainc yn rhugl eu Cymraeg yn fuan iawn. At ei gilydd, serch hynny, bu sefydlu diwydiannau rhyfel a gwersylloedd milwrol yn ogystal â phresenoldeb y noddedigion – 10,000 o blant yn siroedd Caernarfon a Chaerfyrddin, 4,000 yn sir Aberteifi, 3,000 yn siroedd Meirionnydd a Threfaldwyn, 2,000 ym Môn a 33,000 ym Morgannwg – yn ddylanwad Seisnig pellach mewn llawer o gymunedau Cymraeg.75 Er i’r Ail Ryfel Byd gael effaith aflonyddol a difaol ar gymdeithas Prydain, llwyddodd hefyd i ddeffro grymoedd pwerus ac adeiladol. Tynnodd sylw at ddiffygion cymdeithasol a’r angen i ailadeiladu a diwygio. Ym mis Tachwedd 1940 dechreuodd swyddogion y Bwrdd Addysg ar y gwaith o gynllunio ailadeiladu addysg ar ôl y rhyfel. Y Papur Gwyn, Educational Reconstruction (1943), oedd sail y Ddeddf Addysg (1944) a’i dilynodd.76 Ym 1942 amlygodd R. A. Butler, Llywydd y Bwrdd Addysg, agwedd gadarnhaol at yr iaith Gymraeg drwy ymwrthod ag agwedd ‘dywyllfrydig’ comisiynwyr ‘Brad y Llyfrau Gleision’ 1847. Mynegodd ei awydd i wneud iawn am ddiffygion y comisiynwyr ac anogodd awdurdodau addysg lleol i ddatblygu polisïau iaith cadarn ac i gymryd rhan mewn cyrsiau a hyrwyddid gan y Bwrdd Addysg.77 Cadarnhaodd Papur Gwyn 1943 y daliadau hyn, gan gydnabod nad fel un pwnc ychwanegol yn y cwricwlwm y dylid ystyried safle’r iaith yn yr ysgolion: ‘if it is to be handled hopefully and successfully, it must . . . become a live part of the social as well as the intellectual life of each pupil’.78 Eto i gyd, ni chafwyd argymhelliad clir a diamwys o blaid cynnig addysg gynradd ac uwchradd Gymraeg ei chyfrwng. Yn arwyddocaol, ystyrid dyheadau cenedlaethol Cymru yn ystod y cyfnod hwnnw yn gyfystyr â syniadau ynghylch ‘addysg uwchradd ddi-dâl’ ac ‘addysg uwchradd i bob plentyn’. Ym mis Hydref 1942 dosbarthodd yr Adran Gymreig Gylchlythyr (Cymru) rhif 182, The Teaching of Welsh, ymhlith holl awdurdodau addysg lleol a holl ysgolion a cholegau Cymru yn gofyn am ailystyried y sefyllfa o ran dysgu’r Gymraeg.79 Y flwyddyn ganlynol cyhoeddwyd Adroddiad Norwood, Curriculum and Examinations in Secondary Schools, adroddiad a oedd yn cynnwys pennod ar Gymru a dysgu’r Gymraeg. Mynegai’r farn ei bod yn rhaid i fater cynnal yr iaith gael lle blaenllaw yn 75

76 77 78 79

Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales, t. 20. Board of Education, Educational Reconstruction (London, 1943) (PP 1942–3 (Cmd. 6458) XI). Parliamentary Debates (Hansard), 5ed gyfres, cyf. 380, 1411 (16 Mehefin 1942). Board of Education, Educational Reconstruction, t. 31. Board of Education (Welsh Department), Circular (Wales) 182, The Teaching of Welsh (London, 1942).

345

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

346

narpariaeth addysg yng Nghymru.80 Dylai holl ddisgyblion ysgolion uwchradd Cymru ymgynefino ag iaith, hanes a thraddodiadau Cymru. Er i’r adroddiad gydnabod y berthynas angenrheidiol rhwng addysg a’r gymdeithas y perthyn plentyn iddi, ni wnaeth ddim i hybu achos yr iaith frodorol drwy argymell ysgolion uwchradd Cymraeg eu cyfrwng. Gan fod y Cymro, yn ogystal â bod yn un o ddinasyddion Cymru, hefyd yn aelod o’r Ymerodraeth Brydeinig,81 yr oedd yn hanfodol fod safonau addysg yng Nghymru yn gymaradwy â safonau lleoedd eraill. Cofnodwyd daliadau o’r fath eisoes mewn datganiadau blaenorol. Er gwaethaf ei agwedd ymddangosiadol oleuedig, felly, yr oedd Adroddiad Norwood yn frith o baradocsau’r gorffennol.82 Ym mis Mai 1944 cydnabu Adroddiad McNair, Teachers and Youth Leaders, mai’r Gymraeg oedd mamiaith hanner y boblogaeth. Pwysleisiwyd eto ddeuoliaeth yr hunaniaeth Gymreig a Phrydeinig, ac argymhellwyd y dylai Prifysgol Cymru a’i cholegau cyfansoddol fod yn gyfrifol yn y dyfodol am addysg a hyfforddiant proffesiynol athrawon yng Nghymru.83 Yn ogystal â hyfforddi athrawon i ddysgu’r iaith Gymraeg a dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, byddai’n angenrheidiol iddynt hwy a’u disgyblion fod yn ymwybodol eu bod yn perthyn i’r gymuned Brydeinig ac ‘wedi eu cymhwyso ac yn rhydd i wasanaethu ar delerau cyfartal o fewn y gymuned honno’ (‘fully qualified and free to serve on equal terms within it’).84 Ni cheir yn Neddf Addysg 1944, carreg gopa ailadeiladu addysg yn ystod y rhyfel, unrhyw gyfeiriad penodol at yr iaith Gymraeg. Serch hynny, byddai rhai cymalau yn y ddeddfwriaeth newydd yn dra phwysig yn yr ymdrech i hyrwyddo’r Gymraeg yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel.85 Ac yntau wedi ei awdurdodi i sicrhau datblygiad a chynnydd sefydliadau a oedd yn gysylltiedig â gwella addysg pobl Lloegr a Chymru, byddai’n rhaid i’r Gweinidog Addysg roi sylw dyledus i’r iaith Gymraeg. Byddai hefyd yn ddyletswydd arno i sicrhau cyflenwad digonol a chymwys o athrawon ar gyfer yr ysgolion. Yn ogystal, dan adran 76, yr oedd plant i dderbyn addysg yn unol â dymuniadau eu rhieni cyd â bod hynny’n gyson â darparu addysg a hyfforddiant effeithiol ac yn osgoi gwariant cyhoeddus afresymol. Rhoddwyd prawf buan ar arwyddocâd y cymal hwn gan rieni a hawliai addysg gynradd ac uwchradd Gymraeg ei chyfrwng ar gyfer eu plant.

80

81 82 83

84 85

Board of Education, Curriculum and Examinations in Secondary Schools: Report of the Committee of the Secondary School Examinations Council appointed by the President of the Board of Education in 1941 (London, 1943), t. 134. Ibid., t. 135. Jones, Controls and Conflicts in Welsh Secondary Education, t. 192. Board of Education, Report of the Committee appointed by the President of the Board of Education to Consider the Supply, Recruitment and Training of Teachers and Youth Leaders (London, 1944), t. 127. Ibid., t. 126. ‘Sir Ben Bowen Thomas in Dublin’, Y Ddinas: The London Welsh Magazine, 12, rhif 1 (1957), 17.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

Yn y blynyddoedd yn union ar ôl y rhyfel cafwyd cnwd pellach o gyhoeddiadau swyddogol, cyrsiau i athrawon a chynadleddau ac adroddiadau yn tynnu sylw at bwysigrwydd yr iaith Gymraeg. Yr oedd Ben Bowen Thomas, Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Gymreig, g{r gwaraidd wedi ei drwytho yn niwylliant Cymru, yn frwd o blaid dysgu’r Gymraeg. Ym 1945 ceisiodd pamffled rhif 1 yr Adran Gymreig, Dysgu Iaith yn Ysgolion Cynradd, adolygu sefyllfa dysguiaith mewn ysgolion yng ngoleuni’r profiad a’r datblygiadau er cyhoeddi memorandwm rhif 1 ym 1929. Yr oedd yn cydnabod bod yr amrywiaeth sylweddol a fodolai yn adlewyrchu gwahaniaethau daearyddol, economaidd a diwylliannol. Drwy rannu ardaloedd yn dri chategori yn ôl iaith – ardaloedd Cymraeg, rhai cymysg eu hiaith a rhai di-Gymraeg – efelychwyd yr hyn a wnaed yn Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd (1927). Ond nid oedd fawr ddim yn newydd yn y pamffled ac yr oedd yn gyndyn i dynnu sylw at rinweddau dwyieithrwydd. Yr esgus tila braidd a gynigiwyd dros hynny oedd na ellid gwneud datganiad pendant ynghylch effaith dwyieithrwydd yng Nghymru oherwydd mai cyfyng fu’r gwaith ymchwil a wnaed i’r pwnc.86 Byddai’n ofynnol, felly, gymhwyso polisi iaith yn yr ysgol gynradd i ateb y sefyllfa ieithyddol ar y pryd a’r anghenion ar gyfer y dyfodol.87 Hanfod polisi iaith diogel oedd sicrhau sylfaen gadarn ar gyfer iaith yr aelwyd, boed honno’n Saesneg neu’n Gymraeg, ac ar ôl hynny gyflwyno’r ail iaith. Mewn cyfnod o Seisnigo cynyddol, ni chyfeiriwyd o gwbl at y posibilrwydd o efelychu’r fenter newydd yn Ysgol Gymraeg Aberystwyth. Cyfrifoldeb pob awdurdod addysg lleol oedd hi o hyd i greu a gweithredu polisi iaith addas ar gyfer ysgolion ardal yn gyffredinol ac ar gyfer ysgolion unigol o fewn yr ardal honno. Ym 1947, ar achlysur canmlwyddiant Brad y Llyfrau Gleision, cyhoeddodd yr Adran Gymreig bamffled rhif 2, Addysg yng Nghymru 1847–1947. Yn y rhagair a luniwyd gan y Gweinidog Addysg, George Tomlinson, condemniwyd Comisiynwyr Addysg 1847 am gollfarnu’r iaith Gymraeg. Ymddangosodd dau bamffled pellach ym 1949: pamffled rhif 3, Addysg Wledig yng Nghymru, a phamffled rhif 4, Y Broblem Ddwyieithog yn yr Ysgol Uwchradd yng Nghymru. Pwysleisiwyd ynddynt yr angen am ddilyniant polisi iaith o’r ysgolion cynradd i’r uwchradd. Yr oedd yr Adran Gymreig yn amlwg yn fwyfwy beirniadol o’r sefyllfa ieithyddol yn yr ysgolion uwchradd. Ceryddwyd ysgolion uwchradd ardaloedd gwledig Cymraeg eu hiaith am eu hawyrgylch Seisnig ac fe’u hanogwyd yn blwmp ac yn blaen i ailystyried eu perthynas â’r gymuned leol. Beirniadwyd yr ysgolion uwchradd gan Ben Bowen Thomas am beidio â rhoi ystyriaeth ddyledus i’r iaith Gymraeg fel cyfrwng hyfforddi a rhoi iddi le boddhaol yn y

86

87

Ministry of Education (Welsh Department), Pamphlet no. 1, Language Teaching in Primary Schools / Dysgu Iaith yn Ysgolion Cynradd (London, 1945), t. 19. Ibid., t. 11.

347

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

348

cwricwlwm.88 Yr oedd digon o dystiolaeth i gyfiawnhau beirniadaeth o’r fath. Ym 1946 dim ond 21,515 (41 y cant) allan o gyfanswm o 52,412 o ddisgyblion yn yr ysgolion gramadeg a astudiai’r Gymraeg; câi’r ieithoedd Saesneg, Ffrangeg, Almaeneg a Lladin y flaenoriaeth ar yr iaith frodorol. Dim ond 34 y cant o ddisgyblion (8,198) a arholwyd yn y Gymraeg yn arholiad y Dystysgrif Ysgol a dim ond mewn 10 o blith 151 ysgol uwchradd yr oedd yr holl ddisgyblion yn astudio’r Gymraeg hyd at lefel y Dystysgrif Ysgol. Nid yw’n syndod fod y defnydd o’r Gymraeg fel cyfrwng hyfforddi yn llai boddhaol fyth. Yn hyn o beth, yr oedd y colegau hyfforddi a Phrifysgol Cymru lawn mor euog â’r ysgolion uwchradd.89 Collfernid ysgolion uwchradd Cymru am geisio efelychu ysgolion gramadeg Seisnig eu cwricwlwm a’u dulliau ac am beidio â datrys eu problemau ieithyddol eu hunain.90 Yn yr un flwyddyn, mynegwyd yr un safbwynt drachefn yn adroddiad cyntaf y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru), sef Dyfodol Addysg Uwchradd yng Nghymru: ‘Gresyn fod mwy o addysgu Ffrangeg na Chymraeg yn ysgolion Uwchradd Cymru . . . Pur amheus ydym a yw’r pwyslais presennol ar Ffrangeg ar gost esgeuluso Cymraeg yn iawn o safbwynt addysg.’ Pwysleisid bod ‘astudio’r Gymraeg yn meddu pwysigrwydd arbennig ym mywyd pob plentyn yng Nghymru’. Yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith, pwysleisid ei gwerth masnachol hefyd.91 Yno, dylai’r iaith frodorol nid yn unig fod yn bwnc i’w astudio ond hefyd yn gyfrwng hyfforddi. Mewn ardaloedd cymysg eu hiaith, dylid arfer dwy ffrwd – ffrwd Gymraeg ei chyfrwng a ffrwd Saesneg ei chyfrwng.92 Yr oedd Ysgol Uwchradd Ardwyn yn Aberystwyth yn enghraifft o ysgol lle yr esgeulusid y Gymraeg: er bod 306 o’r 543 o ddisgyblion yn medru’r Gymraeg ym 1948, dim ond yn y gwersi iaith a llenyddiaeth Gymraeg y defnyddid y Gymraeg yn gyfrwng hyfforddi. Heblaw am hynny, yn ôl yr adroddiad, Saesneg oedd cyfrwng yr addysg a Seisnig oedd awyrgylch yr ysgol.93 Mewn cyferbyniad â hyn, derbyniodd yr Ysgol Gymraeg, a oedd wedi ei lleoli yn Lluest, Aberystwyth, er 1946, adroddiad ffafriol dros ben gan arolygwyr ym 1948. Canmolwyd yn hael safon y gwaith, y cwricwlwm cyfoethog, yr addysg wirioneddol ddwyieithog a bywiogrwydd y gymuned Gymraeg.94 O ganlyniad, manteisiwyd ar y cyfle i rannu mil o gopïau o’r adroddiad er mwyn rhoi cyhoeddusrwydd i’r arbrawf hwn mewn addysg Gymraeg ei chyfrwng. Priodolid 88

89 90 91

92 93

94

Idem, Pamphlet no. 4, Bilingualism in the Secondary School in Wales / Y Broblem Ddwyieithog yn yr Ysgol Uwchradd yng Nghymru (London, 1949), t. 2. Ibid., t. 9. Ibid., t. 22. Y Weinyddiaeth Addysg, Adroddiad y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru): Dyfodol Addysg Uwchradd yng Nghymru (Llundain, 1949), t. 133. Ibid., t. 135. Ministry of Education (Welsh Department), H.M.I. Report 1948: Ardwyn Secondary School Aberystwyth (London, d.d.), t. 2. Idem, Report by H. M. Inspectors on Ysgol Gymraeg (The Welsh School), Aberystwyth, Cardiganshire. Inspected on 13 February 1948 (London, d.d.).

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

llwyddiant yr ysgol nid yn unig i ysgogiad Ifan ab Owen Edwards ond hefyd i arweiniad ei phrifathrawes, Norah Isaac, ac i unplygrwydd rhieni, y mwyafrif ohonynt yn bobl broffesiynol a dosbarth-canol. Erbyn 1950 yr oedd yr ysgol wedi mynd yn faich ariannol ar yr Urdd, a chychwynnwyd trafod telerau ag Awdurdod Addysg Sir Aberteifi a fuasai er 1951 yn ystyried y posibilrwydd o sefydlu ysgol gynradd Gymraeg ei chyfrwng.95 Eisoes yr oedd egwyddor ysgol gynradd benodol Gymraeg ei chyfrwng wedi ei derbyn gan yr Adran Gymreig. O ganlyniad, yn sgil llawer o drafod a pheth gwrthwynebiad o du’r cyhoedd, ad-drefnwyd addysg gynradd yn Aberystwyth. Agorwyd ysgol Gymraeg ei chyfrwng gan yr awdurdod addysg lleol ym mis Medi 1952, ac ynddi 164 o ddisgyblion. Eto i gyd, Llanelli biau’r anrhydedd o agor yr ysgol gynradd gyntaf Gymraeg ei chyfrwng gan awdurdod addysg lleol. Pwysodd rhieni – y mwyafrif ohonynt yn bobl broffesiynol – ar Awdurdod Addysg Sir Gaerfyrddin a’i berswadio i agor Ysgol Gymraeg Dewi Sant, Llanelli, ar ddydd G{yl Dewi 1947, ac ynddi 34 o ddisgyblion.96 Cynyddai’r galw am ysgolion Cymraeg eu cyfrwng ar hyd a lled Cymru, gan gynnwys y rhannau Seisnigedig. Yn sir Y Fflint, tybiai’r Cyfarwyddwr Addysg, Dr B. Haydn Williams, fod yr iaith Gymraeg dan fygythiad gan mai mewn 57 yn unig o ysgolion cynradd y sir y dysgid y Gymraeg fel pwnc ym 1948. Ym mis Medi 1948 rhoddwyd cynigion gerbron yr awdurdod addysg lleol i sefydlu nifer o ysgolion penodedig Gymraeg eu cyfrwng ac erbyn y flwyddyn ganlynol darperid addysg drwy gyfrwng y Gymraeg mewn trefi Seisnigedig fel Y Rhyl, Yr Wyddgrug a Threffynnon. Er bod gwrthwynebiad i’r datblygiad hwn, cafodd y Cyfarwyddwr gefnogaeth cynghorwyr di-Gymraeg yn ogystal â’r rhai a siaradai Gymraeg. Mewn rhannau eraill o Gymru bu Cassie Davies, AEM â chyfrifoldeb am y Gymraeg, yn fawr ei dylanwad o blaid sefydlu ysgolion Cymraeg. Erbyn 1950 yr oedd pedair ar ddeg o ysgolion penodedig Gymraeg wedi eu sefydlu gan saith awdurdod addysg lleol ac ynddynt gyfanswm o 926 o ddisgyblion. Ffurfiwyd mudiad newydd, Undeb Cymdeithasau Rhieni Ysgolion Cymraeg, mudiad a oedd yn dynodi gwawr cyfnod newydd yn hanes yr iaith Gymraeg yn ysgolion cynradd Cymru. Ond parhau yn anedifeiriol Seisnig eu naws a’u hagwedd a wnâi’r ysgolion uwchradd. Ym 1951 argymhellodd adroddiad Cyngor Canol ar Addysg (Cymru), sef Y Coleg Sir yng Nghymru, y dylid darparu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ar gyfer pobl ifainc 15–18 oed yn y colegau sir a leolid yn yr ardaloedd lle y siaredid Cymraeg yn bennaf. Yn yr ardaloedd lle y siaredid Saesneg yn bennaf, Saesneg fyddai cyfrwng yr hyfforddiant. Ond nid oedd yn fater mor syml â hyn mewn ardaloedd cymysg eu hiaith. Byddai’n rhaid meddwl a dyfeisio ffordd i ddatrys y problemau yno, efallai drwy ddosbarthu myfyrwyr yn ôl eu hiaith.97 Ym 95 96

97

Davies, The Story of the Urdd, tt. 179–81. Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales, t. 34. Idem, The County College in Wales / Y Coleg Sir yng Nghymru (London, 1951), t. 15.

349

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

350

mhamffled rhif 6, The Curriculum and the Community in Wales (1952), cydnabu’r Adran Gymreig nad tasg hawdd fyddai creu’r berthynas briodol rhwng addysg a’r gymuned mewn gwlad ddwyieithog: ‘The coexistence of Welsh and English, especially when one is a minor tongue and the other a dominating world language, poses serious educational problems.’98 Yr oedd yn anochel y byddai graddfa’r feistrolaeth ar y Gymraeg yn amrywio’n sylweddol o ardal i ardal ond dywedwyd, yn arwyddocaol, y dylai plant â’r Gymraeg yn famiaith iddynt gael eu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ym mha ardal bynnag yr oeddynt yn byw, a hynny nid yn yr ysgol gynradd yn unig ond hefyd i’r graddau helaethaf posibl yn yr ysgol uwchradd.99 Er eu bod yn ymwybodol o’r gwrthwynebiad i’r defnydd estynedig o’r Gymraeg ar sail rhesymau fel diffyg geirfa dechnolegol, gofynion arholiadau a phrinder athrawon cymwys, tybid nad oedd yr anawsterau hynny yn rhai na ellid eu goresgyn. Yn wir, cynhelid cyrsiau athrawon i ymdrin â phroblemau dysgu ail iaith. Cafwyd tystiolaeth yn adroddiad y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru) a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 1953, sef The Place of Welsh and English in the Schools of Wales, o’r gwaith mawr a gyflawnwyd i hyrwyddo achos yr iaith Gymraeg. Eto i gyd, yr oedd gwahaniaethau sylweddol yn parhau i fodoli rhwng awdurdodau addysg lleol nid yn unig o ran eu polisïau iaith ond hefyd o ran eu dulliau a’u hymroddiad i weithredu’r polisi a argymhellwyd gan yr Adran Gymreig. Nodwyd hefyd y gallai’r ysgolion cynradd Cymraeg a oedd wedi eu sefydlu yn ddiweddar fod yn arwydd o gyfeiriadau newydd yn addysg Cymru. Pwysleisiai’r adroddiad ei ymrwymiad i bolisi dwyieithog ar gyfer ysgolion Cymru. Dylid dysgu’r Gymraeg a’r Saesneg i ddisgyblion yn unol â gallu’r disgyblion hynny i elwa ar yr hyfforddiant hwnnw.100 Yn ôl yr adroddiad, yr oedd yn angenrheidiol i holl blant Cymru ddod yn ddwyieithog ond di-fudd fyddai gosod yr un nod i bob plentyn.101 Awdurdodau addysg lleol ac athrawon unigol a fyddai yn y sefyllfa orau i farnu ac i weithredu’r dysgu ail-iaith mwyaf priodol. Er mwyn gweithredu’r polisi dwyieithog, byddai angen cyflenwad digonol o athrawon wedi eu hyfforddi’n gymwys. Yr oedd gofyn ailfeddwl ynghylch cyrsiau colegau hyfforddi ac argymhellwyd cyflwyno cyrsiau arbenigol mewn addysg ddwyieithog. Argymhellwyd ymhellach y dylid sefydlu coleg i hyfforddi athrawon yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Gymraeg. Byddai sefydliad o’r fath, meddid, yn rhoi statws a bri i’r iaith Gymraeg.102 Tybid hefyd fod angen sefydlu Cyngor Ymchwil i Addysg er mwyn ymchwilio ymhellach i agweddau seicolegol a chymdeithasegol dwyieithrwydd.103 98

Ministry of Education (Welsh Department), Pamphlet no. 6, The Curriculum and the Community in Wales (London, 1952), t. 6. 99 Ibid., t. 55. 100 Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales, t. 55. 101 Ibid., t. 56. 102 Ibid., t. 61. 103 Ibid., t. 72.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

Nid oedd dwyieithrwydd gorfodol a datblygiad cyflym ysgolion cynradd ac uwchradd Cymraeg eu cyfrwng yn rhan o’r cynllunio swyddogol ar fater yr iaith Gymraeg mewn addysg yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel. Eto i gyd, gwnaethai’r adroddiad argymhellion cadarn dros estyn addysg ddwyieithog a thros sicrhau statws amgenach i’r iaith Gymraeg. Ailadroddwyd yr argymhellion hynny yn y cylchlythyr a ddosbarthwyd gan yr Adran Gymreig ar ddydd G{yl Dewi 1953. Anogwyd awdurdodau addysg lleol i ystyried Cymru yn wlad ddwyieithog ac i ddiffinio eu polisïau yn fwy manwl. Mewn rhai ardaloedd, dysgid y Gymraeg bellach fel ail iaith mewn nifer cynyddol o ysgolion. Yr oedd hefyd ar gynnydd fel cyfrwng hyfforddiant a phenodwyd ymgynghorwyr iaith i hybu dysgu’r Gymraeg. Ond parhau yn ddifater ac yn ddi-hid eu hagwedd at yr iaith a wnâi llawer o awdurdodau addysg lleol ac ysgolion unigol. Mewn rhai ysgolion uwchradd, hyd yn oed yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith, yr oedd y Gymraeg yn parhau i fod yn bwnc i’w ddewis yn lle’r Ffrangeg, ac yn y 1950au Saesneg oedd prif gyfrwng addysgu a dysgu ym mhob ysgol uwchradd yng Nghymru. Seisnig yn bendifaddau oedd ethos yr ysgolion gramadeg. Hyd yn oed yng Ngwynedd, dim ond mewn deuddeg ysgol uwchradd y defnyddid y Gymraeg yn gyfrwng hyfforddiant a hynny, yn aml, ar gyfer dysgu Ysgrythur yn unig.104 Sefydlwyd cyrsiau Cymraeg eu cyfrwng ar gyfer athrawon yng Ngholeg Normal Bangor ac yng Ngholeg y Drindod, Caerfyrddin, ond methiant truenus fu ymdrechion Cyfadran Addysg Prifysgol Cymru ym 1955–6 i sefydlu canolfan ymchwil ar gyfer addysg ddwyieithog, a hynny yn bennaf oherwydd anghydweld rhwng Bangor ac Aberystwyth ynghylch ei lleoliad.105 Cynyddu’n gyson a wnaeth nifer yr ysgolion cynradd Cymraeg eu cyfrwng yn y 1950au, yn bennaf oherwydd pwysau gan rieni a phenderfyniad goleuedig gweinyddwyr addysg lleol, prifathrawon ac athrawon. Erbyn 1962 yr oedd 36 o ysgolion cynradd Cymraeg penodedig ac ynddynt gyfanswm o 3,795 o ddisgyblion. Mwy arwyddocaol na hyn hyd yn oed oedd i ddwy ysgol uwchradd ddwyieithog gael eu hagor yn ardal Seisnigedig sir Y Fflint, sef Ysgol Glan Clwyd ym 1956, â 93 o ddisgyblion, yn Y Rhyl i ddechrau ac yna yn Llanelwy, ac Ysgol Maes Garmon yn Yr Wyddgrug ym 1961 â 109 o ddisgyblion. Bu unplygrwydd a gweledigaeth Dr B. Haydn Williams, yn gwbl allweddol yn hyn o beth. Yn yr un modd, chwaraeodd rhieni sir Forgannwg, hwythau, ran allweddol yn y frwydr i sefydlu Ysgol Gyfun Rhydfelen ym 1962 ag 80 o ddisgyblion. Er mai parhau ar ymylon astudiaethau yr oedd yr iaith Gymraeg ym Mhrifysgol Cymru, gwelwyd rhai datblygiadau unigol pwysig. Ym 1952–3 cychwynnwyd cwrs atodol i athrawon mewn astudiaethau dwyieithog yn Adran Addysg Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Dan adain y Gyfadran Addysg a sefydlwyd ym 104 105

H. M. I. (Wales), Welsh-medium work in Secondary Schools: Education Survey 9 (London, 1981), t. 6. D. Gerwyn Lewis, The University and the Colleges of Education in Wales 1925–78 (Cardiff, 1980), tt. 129–31.

351

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

352

1949, cyflawnwyd ymchwil bwysig ym maes dwyieithrwydd, a threfnwyd cyrsiau a chynadleddau ar gyfer athrawon.106 Dechreuwyd y gwaith hwn dan arweiniad yr Athro Idwal Jones yn y 1950au a’i ddatblygu dan arweiniad gofalus ei olynydd, yr Athro Jac L. Williams, yn y 1960au a’r 1970au.107 Daeth cynnydd mewn gwaith Cymraeg ei gyfrwng yn rhan annatod o bob agwedd ar ddatblygiad yr Adran a’r Gyfadran. Mewn mannau eraill hefyd, gwnaed rhai penodiadau i swyddi Cymraeg eu cyfrwng mewn adrannau prifysgol ac yn y colegau addysg ym Mangor a Chaerfyrddin. Yn y 1960au daeth statws yr iaith Gymraeg yn ganolbwynt llawer o sylw beirniadol nid yn unig yn y gyfundrefn addysg ond hefyd mewn meysydd cymdeithasol a chyfreithiol. Amlygodd cyfrifiad 1961 leihad pellach yn nifer y siaradwyr Cymraeg ac i lawer, gan gynnwys Saunders Lewis, yr oedd dyfodol yr iaith mewn perygl enbyd. Cafodd ei ddarlith radio, Tynged yr Iaith (1962), ddylanwad mawr mewn llawer maes, gan gynnwys addysg. Bu hefyd yn ysbrydoliaeth i nifer cynyddol o rieni geisio amgenach safle i’r Gymraeg drwy’r gyfundrefn addysg gyfan. Daethpwyd i ystyried ysgolion Cymru yn elfen allweddol o safbwynt parhad yr iaith Gymraeg. Pwysleisiwyd natur argyfyngus y sefyllfa ieithyddol ymhellach ym 1963 yn nogfen Cyngor Cymru a Mynwy, Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw. Darlun pesimistaidd ydoedd, gan mai’r hyn a ddaeth i’r amlwg oedd y ‘lleihad sylweddol’ yn nifer y disgyblion Cymraeg eu hiaith.108 Gan mai araf a chyfyng iawn oedd y cynnydd a wnâi disgyblion Saesneg eu hiaith yn y Gymraeg, atgoffwyd awdurdodau addysg lleol a llywodraethwyr ysgolion o’u cyfrifoldeb i weithredu polisi iaith ‘yng ngoleuni’r patrwm iaith yn eu hardaloedd’.109 Pwysleisiwyd pwysigrwydd datblygu addysg feithrin Gymraeg ei chyfrwng, ymchwilio i ddulliau dysgu’r Gymraeg, sicrhau cyflenwad digonol o athrawon Cymraeg cymwys, a chynyddu dysgu Cymraeg ei gyfrwng yn y Brifysgol. Uwchlaw pob dim, yr oedd yn amlwg y byddai’n rhaid i’r Gymraeg ennill statws swyddogol. Ym 1965 cyhoeddwyd adroddiad Pwyllgor Hughes Parry, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg, ac o ganlyniad i’r dadleuon ynddo o blaid dilysrwydd cyfartal i’r Gymraeg cafwyd Deddf yr Iaith Gymraeg ym 1967. Dadl yr adroddiad oedd y byddai statws uwch i’r Gymraeg yn rhoi mwy o bwrpas a gwerth ar ddysgu’r iaith yn yr ysgol.110 Ym 1966 cafwyd arwydd pellach o dwf yr ymwybod cenedlaethol a roddai bwys sylweddol ar addysg Gymraeg ei chyfrwng pan etholwyd Gwynfor Evans yn AS Sir Gaerfyrddin. Yn y flwyddyn ganlynol galwodd Adroddiad Gittins, Addysg Gynradd Cymru, am bolisi pendant o ddwyieithrwydd yn yr ysgolion cynradd. Yn 106

Idwal Jones (gol.), A Review of Problems for Research into Bilingualism and Allied Topics (Aberystwyth, 1953). 107 Evans (gol.), Fit to Educate?, tt. 147–66. 108 Cyngor Cymru a Mynwy, Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw (Llundain, 1963), t. 118. 109 Ibid., t. 95. 110 Y Swyddfa Gymreig, Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg: Adroddiad y Pwyllgor dan Gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry, 1963–1965 (Llundain, 1965), t. 33.

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

yr adroddiad nodedig hwn croesawyd yr ysgolion Cymraeg a oedd wedi eu sefydlu yn yr ardaloedd Seisnigedig: cyfeiriwyd atynt fel ‘un o ddatblygiadau mwyaf arwyddocaol y 30 mlynedd diwethaf’.111 Galwyd hefyd am ehangu gwaith Cymraeg ei gyfrwng yn yr ysgolion uwchradd. Serch hynny, dangosodd arolwg o agwedd rhieni a wnaed ar gyfer Pwyllgor Gittins fod traean rhieni plant ysgolion cynradd yn ddi-hid ynghylch yr iaith Gymraeg. Eto i gyd, cynyddai’r galw am addysg Gymraeg ei chyfrwng yn gyson yn y 1960au a’r 1970au. Erbyn 1980 yr oedd 54 o ysgolion cynradd Cymraeg penodol wedi eu sefydlu ac ynddynt 9,769 o ddisgyblion; cynyddodd hynny yn raddol i 64 o ysgolion a 10,788 o ddisgyblion ym 1984, ac i 69 o ysgolion a 12,475 o ddisgyblion ym 1989.112 Cynyddodd y nifer o ysgolion uwchradd dwyieithog hefyd, fel y dengys Tabl 1. Sefydlwyd Tabl 1. Nifer yr ysgolion uwchradd dwyieithog penodedig yng Nghymru a nifer y disgyblion, 1965–90 Blwyddyn 1965 1970 1975 1980 1985 1990

Nifer yr ysgolion

Nifer y disgyblion

5 6 8 11 16 18

142 2843 5504 8281 10332 11519

ysgolion uwchradd dwyieithog yn yr ardaloedd mwy Seisnigedig – Llanhari, Caerdydd, Cwm Rhymni, Llandudno, Pont-y-p{l, Tre-g{yr a Llanelli; ond hefyd yn Ystalyfera, Aberystwyth, Bangor, Cwm Gwendraeth, Caerfyrddin a Llandysul. Powys oedd yr unig ardal heb ysgol uwchradd ddwyieithog benodol. Yn gymharol araf ac yn raddol yr ehangodd ysgolion uwchradd eraill, fel arfer yn y Fro Gymraeg, eu darpariaeth o addysg Gymraeg ei chyfrwng. Bu cynnydd hefyd yn nifer y rhai a safai arholiadau Cyd-bwyllgor Addysg Cymru yn Gymraeg.113 Yr oedd twf dosbarthiadau meithrin Cymraeg eu cyfrwng lawn mor arwyddocaol. Cychwynnwyd dosbarthiadau meithrin rhan-amser gwirfoddol yng Nghaerdydd ac yng Nghaerfyrddin ym 1943 ac yn Y Barri ym 1951. Wedi hynny, cynyddodd eu nifer yn araf ac yn ysbeidiol, gyda chymorth Cronfa Glynd{r a sefydlwyd gan 111

Y Cyngor Canol ar Addysg (Cymru), Addysg Gynradd Cymru (Llundain, 1967), t. 223. Y Swyddfa Gymreig, Ystadegau Addysg yng Nghymru: Ysgolion, rhif 3 (Gwasanaeth Ystadegau’r Llywodraeth, 1989), t. 52. 113 Illtyd R. Lloyd, ‘A Period of Change – Working for Progress: Secondary Education in Wales, 1965–1985’ yn Gareth Elwyn Jones (gol.), Education, Culture and Society: Some Perspectives on the Nineteenth and Twentieth Centuries. Essays Presented to J. R. Webster (Cardiff, 1991), t. 104. 112

353

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

354

Trefor a Gwyneth Morgan. Ffurfiwyd Mudiad Ysgolion Meithrin ym 1971 a chynyddodd nifer y cylchoedd meithrin o 65 ym 1971 i 553 ym 1990, ac i ragor na 650 ym 1996 gyda chymorth grantiau gan y llywodraeth; cynyddodd y rheini o £5,500 yng nghanol y 1970au i dros £500,000 ym 1996.114 Erbyn 1998 yr oedd dros 14,000 o blant yn gysylltiedig ag ysgolion meithrin Cymraeg eu cyfrwng.115 I bwysau gan rieni unigol a chan Gymdeithasau Ysgolion Cymraeg y mae’r diolch pennaf am y twf yn addysg ddwyieithog ac addysg Gymraeg ei chyfrwng; yn fwy felly nag i ddylanwad gweinyddwyr addysg, arolygwyr ac athrawon, er pwysiced oedd eu cefnogaeth hwythau. Yn y dechrau, y deallusion oedd llawer o’r ymgyrchwyr – rhieni Cymraeg o’r Fro Gymraeg, pobl broffesiynol yn codi yn y byd; pobl wedi symud i ardaloedd Seisnigedig y de-ddwyrain a’r gogleddddwyrain ar drywydd swyddi mewn gweinyddiaeth, gyda’r cyfryngau ac mewn addysg. Mwy o syndod efallai yn y 1970au a’r 1980au oedd y gefnogaeth gynyddol o du rhieni di-Gymraeg. O ganlyniad i lwyddiant academaidd yr ysgolion dwyieithog, yr ymwybyddiaeth gliriach o berthyn i genedl – a ddaeth i’r amlwg yn sgil sefydlu’r Swyddfa Gymreig – a manteision diwylliannol ac economaidd dwyieithrwydd, bu galw cynyddol am addysg ddwyieithog. Sylweddolwyd hefyd mor andwyol y gallai effaith mewnfudo fod ar ddyfodol yr iaith frodorol. Yr oedd dadleuon argyhoeddiadol, seiliedig ar gyfiawnder naturiol a chwarae teg, a’r cadarnhad nad oedd addysg ddwyieithog yn effeithio’n andwyol ar gyraeddiadau addysgol yn ffactorau eraill a gyfrannodd at y twf cyffredinol mewn addysg ddwyieithog. Bu unigolion ac amryfal grwpiau a mudiadau, gan gynnwys Urdd Gobaith Cymru, Undeb Cymdeithasau Rhieni Ysgolion Cymraeg, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, UCAC, Merched y Wawr a Phlaid Cymru, i gyd yn ddylanwadol yn hyn o beth. Parhâi’r Swyddfa Gymreig a’r Adran Addysg a Gwyddoniaeth i gefnogi polisi addysg dwyieithog a oedd wedi ei hen sefydlu a’i ailddatgan mewn amryw arolygon ac adroddiadau fel Welshmedium Work in Secondary Schools (1981) a Welsh in the Secondary Schools of Wales (1984). Noddwyd prosiectau ymchwil gan Bwyllgor Cymru y Cyngor Ysgolion a threfnwyd cynadleddau yn ymwneud â dwyieithrwydd yn y 1960au a’r 1970au er mwyn ceisio hyrwyddo defnyddio’r Gymraeg yn gyfrwng dysgu.116 Sefydlwyd Uned Iaith Genedlaethol dan adain Cyd-bwyllgor Addysg Cymru er mwyn ymchwilio i faes dysgu’r Gymraeg fel ail iaith. Rhoddwyd cymorth ariannol i’r Cyd-bwyllgor i gyhoeddi gwerslyfrau Cymraeg ac i awdurdodau addysg lleol er mwyn sefydlu cyfundrefn o athrawon Cymraeg teithiol. Yn unol â Deddf Diwygio Addysg 1988, daeth y Gymraeg yn bwnc statudol, gorfodol – yn bwnc craidd neu yn bwnc sylfaen – am y tro cyntaf erioed yn holl ysgolion cynradd ac 114

Catrin Stevens, Meithrin: Hanes Mudiad Ysgolion Meithrin 1971–1996 (Llandysul, 1996). Mudiad Ysgolion Meithrin, Adroddiad Blynyddol / Annual Report 1997–98, t. 9. 116 ‘Two Languages for Life’ – A Report of a Schools Council Committee for Wales Conference (Cardiff, 1976). 115

Y WLADWRIAETH BRYDEINIG AC ADDYSG GYMRAEG 1914–1991

uwchradd Cymru o ddechrau’r flwyddyn academaidd 1990–1. Pa ryfedd i Syr Wyn Roberts, y Gweinidog Gwladol â chyfrifoldeb dros addysg yng Nghymru, danlinellu arwyddocâd pwysig y ddeddfwriaeth o safbwynt dyfodol yr iaith Gymraeg. Yr oedd twf rhyfeddol addysg ddwyieithog a llwyddiant ysgolion dwyieithog yn y 1970au a’r 1980au yn eglur ddigon, ond nid mor amlwg oedd y gefnogaeth i’r statws newydd a roddwyd i’r Gymraeg. Ni ddylid ychwaith orliwio’r newid ieithyddol a ddigwyddodd ledled Cymru yn ystod y degawdau hyn. Ym 1976 nid oedd 25.8 y cant o ysgolion cynradd Cymru yn dysgu Cymraeg o gwbl. Sefydliadau cyfan gwbl Saesneg eu hiaith oedd 23.4 y cant o ysgolion cynradd ym 1984. Mewn llawer sir yr oedd canrannau uchel o ysgolion cynradd nad oeddynt yn dysgu’r Gymraeg: cynifer â 98.1 y cant yng Ngwent, 37 y cant yn Ne Morgannwg, 10.7 y cant ym Mhowys a 9.7 y cant yn Nyfed. Ym 1983–4 ni ddysgid yr iaith Gymraeg i 121,116 disgybl, sef 52.1 y cant o holl ddisgyblion yr ysgolion uwchradd.117 Ym 1988 dim ond 13 y cant o ddisgyblion ysgolion cynradd ledled Cymru a oedd yn rhugl eu Cymraeg, ac ni siaradai 74 y cant o ddisgyblion ysgolion cynradd ddim Cymraeg. Er bod y Gymraeg yn cael ei dysgu i dros 80 y cant o ddisgyblion yn eu blwyddyn gyntaf yn yr ysgol uwchradd, 28 y cant yn unig a oedd yn dysgu’r Gymraeg yn eu pedwaredd flwyddyn.118 Nid oedd y ddarpariaeth o gyrsiau Cymraeg eu cyfrwng mewn colegau addysg nac yng ngholegau Prifysgol Cymru yn ddigonol a denai’r cyrsiau hynny nifer cymharol fychan o fyfyrwyr. Yn y cyfnod ar ôl Adroddiad Gittins, yr oedd gwahaniaethau arwyddocaol yn parhau rhwng polisïau iaith awdurdodau addysg lleol a hefyd rhwng ysgolion uwchradd unigol o ran nifer ac ystod y pynciau a gynigid drwy gyfrwng y Gymraeg. Mewn rhai ardaloedd, yr oedd pob ysgol yn penderfynu yn unigol faint ei hymrwymiad i ddwyieithrwydd, ar sail ei hamgylchiadau ei hun.119 Amrywiol iawn oedd y graddfeydd o gefnogaeth a roddid gan awdurdodau addysg lleol. Yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ym 1974, gweithredai Awdurdod Addysg Gwynedd bolisi dwyieithog llwyddiannus iawn. Mewn ardaloedd eraill, serch hynny, yn enwedig yng Ngorllewin Morgannwg, yr oedd llawer o ddifaterwch a llusgo traed. Pur anaml yr agorid ysgol uwchradd benodol ddwyieithog, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymraeg, heb lawer iawn o ddrwgdeimlad a gwrthdaro. Bu dadlau cyhoeddus brwd a llawer o wrthwynebiad cyn sefydlu Ysgol Penweddig yn Aberystwyth, Ysgol Bro Myrddin yng Nghaerfyrddin ac Ysgol Tryfan ym Mangor. Weithiau clywid Cymry Cymraeg yn uchel eu cloch 117

Y Swyddfa Gymreig, Ystadegau Addysg yng Nghymru, rhif 9 (Gwasanaeth Ystadegau’r Llywodraeth, 1984), t. 45. 118 John Aitchison a Harold Carter, A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff, 1994), t. 70. 119 Addysg Uwchradd yn y Gymru Wledig: Adroddiad gan Gr{p Polisi Aberystwyth (Aberystwyth, 1985), tt. 38–43.

355

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

356

ymhlith gwrthwynebwyr addysg Gymraeg ei chyfrwng, ac ni wnâi mudiadau fel y Language Freedom Movement yn Aberystwyth yn y 1970au ac Education First yn Nyfed yn y 1990au unrhyw ymdrech i gelu eu hatgasedd at yr iaith Gymraeg. Ar brydiau, cyhuddid pobl a oedd yn cefnogi addysg Gymraeg ei chyfrwng o fod yn gymdeithasol elitaidd ac o hyrwyddo cenedlaetholdeb afiach. Gellid dadlau bod twf cymharol gyfyng addysg ddwyieithog ac addysg Gymraeg ei chyfrwng yng Nghymru ar ôl y rhyfel yn adlewyrchiad o natur y gyfundrefn addysgol. Y bartneriaeth rhwng y llywodraeth ganol a’r awdurdodau addysg lleol a osodai’r cywair ar gyfer llunio polisïau a gweinyddu addysg. O ddyddiau O. M. Edwards ymlaen, argymhellwyd polisi addysg dwyieithog gan y llywodraeth ganol, drwy’r Adran Gymreig (y Swyddfa Gymreig ar ôl 1964) yn ogystal â thrwy adroddiadau nifer mawr o bwyllgorau, ond ni chafwyd unrhyw orfodaeth statudol tan 1988. Dibynnai gweithredu polisi dwyieithog a hyrwyddo’r Gymraeg mewn addysg ar gefnogaeth amrywiol awdurdodau addysg lleol a phrifathrawon. Hyd nes i gwricwlwm cenedlaethol gael ei gyflwyno yn sgil Deddf Diwygio Addysg 1988, buasai’r llywodraeth ganol yn anfodlon mentro cyflwyno polisi iaith cenedlaethol gorfodol na gorfodi awdurdodau addysg lleol i weithredu’n gadarnhaol a sefydlu ysgolion Cymraeg eu cyfrwng.120 Ar adeg pan oedd llywodraeth Lafur y 1970au yn gadarn a di-ildio ar fater addysg gyfun, yr oedd cyndynrwydd amlwg i gymryd yr un agwedd ar fater dysgu’r Gymraeg ac addysg Gymraeg ei chyfrwng. Ofnai John Morris, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sathru ar gyrn unrhyw un o awdurdodau addysg y wlad. Meddai: ‘In education, local authorities get an enormous amount of guidance. But they also have a great amount of expertise. If I were to tread on the toes of county education committees I would be in very great difficulty.’121 Er bod cefnogaeth y Swyddfa Gymreig i addysg Gymraeg ei chyfrwng er 1964 yn hanfodol bwysig, gellid dadlau hefyd fod addysg Cymru wedi cael rhwydd hynt i ddatblygu yn ei ffordd neilltuol ei hun am fod holl sylw’r llywodraeth ganol wedi ei hoelio ar faterion addysgol eraill. Wrth olrhain yr ymdrech i sefydlu addysg gyfun, honnodd Gareth Elwyn Jones mai mater o bwys ymylol yn unig i lywodraethau San Steffan fu ildio rhai hawliau i’r iaith Gymraeg.122

120

Jac L. Williams, ‘Troi’r Cloc yn Ôl? A yw Cylchlythyr 2/69 yn Torri Traddodiad?’, Barn, 85 (1969), 9. 121 Dyfynnwyd yn Clive Betts, Culture in Crisis: The Future of the Welsh Language (Upton, 1976), t. 101. 122 Gareth Elwyn Jones, Which Nation’s Schools? Direction and Devolution in Welsh Education in the Twentieth Century (Cardiff, 1990), t. 195.

10 Yr Iaith Gymraeg a Chrefydd D. DENSIL MORGAN

Y gwir yw fod rhan fawr ac anhepgor o’n crefydd ni fel Cymry yn gymhlethedig â’n hiaith. I’r mwyafrif mawr o Gymry crefyddol golygai colli’r iaith golli eu crefydd hefyd.1

DYNA FARN Annibynnwr a weinidogaethai yn nwyrain Morgannwg pan fygythiai’r ‘dilyw Saesneg’ ysgubo popeth o’i flaen yn ystod ail ddegawd yr ugeinfed ganrif. Nid pob crefyddwr a fynnai glymu tynged y Gymraeg mor dynn wrth dynged y ffydd, ond nid oes amheuaeth na fu’r cysylltiad rhyngddynt yn glòs iawn. Yn ôl un hanesydd, dim ond trwy ddadansoddi’n fanwl y cysylltiad hwnnw a natur y newid a gafwyd o ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ymlaen y ‘gellir canfod yr allwedd bwysicaf nid yn unig i swyddogaeth crefydd ond hefyd i swyddogaeth [yr] iaith mewn cymdeithas’.2 Nod llai uchelgeisiol sydd i’r bennod hon, sef olrhain hanes Cristnogaeth yng Nghymru rhwng 1914 a’r 1990au, gan awgrymu sut yr effeithiodd yr iaith Gymraeg, ynghyd ag agwedd pobl ati a’u hymwybyddiaeth ohoni, ar yr hanes hwnnw. Patrwm Crefydd ac Iaith erbyn 1914 Yn ôl cyfrifiad 1901 yr oedd cynifer â hanner poblogaeth Cymru yn siarad Cymraeg, ond ymhen deng mlynedd yr oedd y ganran honno wedi disgyn i 43.5 y cant. Gellir cymharu’r patrwm hwn â’r patrwm crefyddol: ym 1905 yr oedd dau o bob pump o bobl Cymru yn perthyn i ryw eglwys, sef 743,361 allan o boblogaeth o 1,864,696. O’u dosbarthu yn enwadol, yr oedd 193,081 (25.9 y cant) yn gymunwyr Anglicanaidd, 175,147 (23.5 y cant) yn Annibynwyr, 170,617 (23 y cant) yn Fethodistiaid Calfinaidd, 143,835 (19.2 y cant) yn Fedyddwyr, 40,811 (5.4 y cant) yn Fethodistiaid Wesleaidd a 19,870 (3 y cant) yn perthyn i 1 2

Arthur Jones, ‘Yr Eglwysi a’r Gymraeg’, Y Dysgedydd (Mawrth 1916), 135. Ieuan Gwynedd Jones, Ar Drywydd Hanes Cymdeithasol yr Iaith Gymraeg (Aberystwyth, 1994), t. 17.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

358

enwadau llai megis yr Undodiaid, y Brodyr Cristnogol, Byddin yr Iachawdwriaeth ac yn y blaen. O ran daearyddiaeth yr oedd dros hanner poblogaeth siroedd y gorllewin, sef Môn, Caernarfon, Meirionnydd, Aberteifi, Caerfyrddin a Phenfro, yn perthyn i eglwys, ond yr oedd y ganran yn lleihau wrth fynd tua’r dwyrain: 45.2 y cant oedd y cyfartaledd yn sir Drefaldwyn a 27.7 y cant yn sir Y Fflint. Nid oedd fawr ddim gwahaniaeth rhwng y patrwm yng nghefn gwlad a’r hyn a geid yn nhrefi’r siroedd hyn. O droi at yr ardaloedd poblog a’r trefi mwy sylweddol, canfyddir ar unwaith fod nifer y cymunwyr yn llai, yn enwedig yn y dwyrain: 16.8 y cant oedd y cyfartaledd yng Nghaerdydd, 27.1 y cant yn Aberdâr, 29.3 y cant ym Merthyr Tudful, a 34.9 y cant yn y Rhondda. Yr oedd gwell graen ar bethau yn y gorllewin: 40.3 y cant yng Nghastell-nedd, 47.5 y cant ym Maesteg, 52.8 y cant yn Llanelli a 67.9 y cant yn Rhydaman.3 O gymharu’r ystadegau hyn â dosbarthiad y Gymraeg, gwelir yn fras gryn gyfatebiaeth rhwng gwybodaeth a defnydd o’r iaith ac aelodaeth eglwysig. ‘A chaniatáu eithriadau’, meddai R. Tudur Jones, ‘y rheol gyffredin oedd, os oedd mwy na 60 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg, yr oedd rhywle dros hanner y boblogaeth yn aelodau eglwysig ond os oedd llai na 30 y cant yn Gymry Cymraeg, anaml yr oedd mwy na thraean y boblogaeth yn aelodau eglwysig.’4 Nid yw’n syndod, felly, fod llawer yn cyfystyru Cristnogaeth mewn rhyw ffordd neu’i gilydd â’r ‘ffordd Gymreig o fyw’. Nid oedd y defnydd a wneid o’r Gymraeg yn cyfateb ym mhob achos i agwedd pobl ati. Gan mai’r Gymraeg oedd yr unig gyfrwng mynegiant i laweroedd, yr oedd ei bodolaeth yn gwbl anhepgor i ffyniant crefydd, yn enwedig yn y gorllewin. Ond yr oedd ei statws bron yn ddieithriad yn is na’r Saesneg ac achosai hynny gryn anesmwythyd ar brydiau. Darparai’r prif enwadau foddion gras ar gyfer y ddwy gymuned ieithyddol, ac yr oedd gan bob un ohonynt eu hachosion Saesneg. Byth er 1880, pan wrthododd Lewis Edwards ordeinio Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan), bu mater darparu eglwysi Saesneg eu hiaith, ‘yr Inglis Côs’, yn bwnc llosg ymhlith Methodistiaid Calfinaidd. Nid yr awydd i gyflwyno’r efengyl i’r di-Gymraeg oedd asgwrn y gynnen yn gymaint â’r ymdeimlad o wahaniaeth statws rhwng y naill iaith a’r llall. Os ‘iaith y werin’ oedd y Gymraeg, Saesneg oedd iaith masnach, cynnydd a’r Ymerodraeth, a gallai awydd diffuant i genhadu ymhlith y di-Gymraeg yn aml fod yn fodd i gelu’r awydd i fod yn ffasiynol yng ngolwg y byd. Yn ystod y 1880au yr oedd cyflymdra’r newid yn iaith addoliad eglwysi Ymneilltuol sir Fynwy (ac eithrio’r rheini ym mhen uchaf 3

4

R. Tudur Jones, Ffydd ac Argyfwng Cenedl: Cristionogaeth a Diwylliant yng Nghymru (2 gyf., Abertawe, 1982), I, tt. 25–7, yn seiliedig ar ystadegau a gofnodwyd gan y Royal Commission on the Church of England and Other Religious Bodies in Wales and Monmouthshire (London, 1910) (PP 1910 (Cd. 5432) XIV). Nid yw’r amcangyfrif hwn yn cynnwys yr 80,000 o aelodau o Eglwys Rufain a oedd yng Nghymru ar y pryd, y mwyafrif ohonynt yn byw yng Nghasnewydd a Chaerdydd a rhannau o sir Y Fflint. Jones, Ffydd ac Argyfwng Cenedl, t. 30.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

Cwm Rhymni), ynghyd â’r parodrwydd i gefnu ar eu hen etifeddiaeth, yn awgrymu bod pwysau cymdeithasol mawr ar waith, a diau fod hynny’n wir am fannau eraill yn ogystal.5 Cymhlethid y sefyllfa yn ystod y blynyddoedd hynny gan yr ymgyrch o blaid datgysylltiad. Er tua 1890, ac er gwaethaf y pwyslais a roddid ar hybu achosion Saesneg, tybiai arweinwyr Ymneilltuaeth mai eu henwad hwy a oedd yn mynegi hunaniaeth y Cymry orau. Ond y gwir yw nad oedd dim neilltuol Gymreig yn perthyn i Ymneilltuaeth. O Loegr y deilliai’r Annibynwyr, y Bedyddwyr a’r Wesleaid, a’r unig enwad cynhenid Gymreig oedd y Methodistiaid Calfinaidd. At ei gilydd, peth pragmatig oedd Cymreigrwydd y capeli ac nid ffrwyth egwyddor na bwriad. Ar wahân i unigolion fel Michael D. Jones ac Emrys ap Iwan, prin iawn oedd yr Ymneilltuwyr a oedd yn argyhoeddedig o werth cynhenid y Gymraeg, ac yr oedd llawer, megis J. R. Kilsby Jones, eisoes yn paratoi’n eiddgar ar gyfer ei thranc. Ond fel y cynyddai’r ymdeimlad cenedlaethol, deuai’r berthynas rhwng crefydd a chenedligrwydd yn fater tra dadleuol. I Eglwyswr fel Henry T. Edwards, deon Bangor, yr oedd Cymru a’r Gymraeg yn faterion o bwys. Ar hyd canrifoedd maith eu hanes bu’r Eglwys a’r genedl yn un. Bu’r saint Celtaidd, megis Dyfrig ac Illtud, Dewi a Theilo, yn cynrychioli gwareiddiad Cristnogol a oedd yn h}n o lawer na Christnogaeth Caer-gaint, gwareiddiad nad amharwyd dim arno gan yr uniad gwleidyddol rhwng Lloegr a Chymru ym 1536. Bu’r eglwys hon yn wir ‘Eglwys y Cymry’ am fileniwm a mwy, ac felly y byddai wedi parhau oni bai am bolisi difaol y wladwriaeth Stiwartaidd, polisi a ddwysawyd wedyn gan yr Hanoferiaid. ‘The policy which arrayed all the forces of nationality against the Church was not adopted in Wales until the eighteenth century’, meddai Edwards; ‘at that point its effect was to make the Welsh people not Romanist, but Nonconformist.’6 Nid cefnu ar yr Eglwys am resymau crefyddol a wnaeth y Cymry, meddai, ond oherwydd bod eu harweinwyr wedi cefnu arnynt hwy. Gan ddadlau’n angerddol, honnai’r Deon Edwards fod modd diwygio’r Eglwys wladol, ac mai hi, yn hytrach nag Ymneilltuaeth, a oedd yn cynrychioli gwir ddyheadau gwerin-bobl Cymru. Er bod llawer o glerigwyr cyffredin yn cydymdeimlo â dadansoddiad Deon Edwards, yr oedd cryn sylwedd i’r feirniadaeth mai sefydliad estron oedd yr Eglwys, sef mai Eglwys Loegr yng Nghymru ydoedd. Yn eironig iawn, brawd Deon Edwards, sef A. G. Edwards, prif amddiffynnydd hawliau’r Eglwys yn ystod yr ymgyrch dros ddatgysylltu, oedd y g{r a wnaeth fwy na neb i hyrwyddo’r dyb hon. Etholwyd ef yn esgob Llanelwy ym 1889 a dewisodd ymateb i her y datgysylltwyr trwy bwysleisio safle gymdeithasol freiniol yr Eglwys a’i chysylltiadau â chyfundrefn y wladwriaeth. Yn wahanol i Henry T. Edwards, yr 5

6

Gw. Brynmor Pierce Jones, Sowing Beside All Waters: The Baptist Heritage of Gwent (Cwmbrân, 1985), tt. 53–61, 84–92, 101–39. Henry T. Edwards, Wales and the Welsh Church (London, 1889), tt. 318–19.

359

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

360

oedd ei agwedd at Gymreigrwydd yn amwys tu hwnt: ‘I am half an Englishman and half a Welshman and I have been labouring between the two all my life.’7 Er ei fod yn medru’r Gymraeg, ni allai lai nag ystyried yr iaith yn anwar a chyntefig: ‘Welsh, the last refuge of the uneducated’, meddai,8 safbwynt a enynnodd sylw W. J. Gruffydd fod yr esgob ‘yn enwog am ei elyniaeth at iaith y Cymry’.9 Daeth amwysedd A. G. Edwards ynghylch Cymreictod, ynghyd â’i ddirmyg at yr iaith, yn nod angen ei bolisi esgobaethol ac yn sail hefyd i’w ymdrech egnïol i amddiffyn hawliau’r Eglwys sefydledig yng Nghymru trwy gydol yr ymgyrch dros ddatgysylltu.10 Gadawodd hyn ei ôl ar yr Eglwys gyfan. Er mai’r Gymraeg oedd cyfrwng y gwasanaethau yn yr ardaloedd Cymraeg, ac unig iaith yr addoliad mewn llawer plwyf, ni chaniateid iddi unrhyw statws benodol: Saesneg oedd iaith weinyddol yr Eglwys yn y pedair esgobaeth a chyfrwng cyfathrach rhwng yr uwch-glerigwyr a’i gilydd ac â llawer iawn o’r mân glerigwyr hefyd. Yr oedd yn ffasiynol iddynt siarad Saesneg ymhlith ei gilydd ac yn aml iawn fagu eu plant yn ddi-Gymraeg, a byddai hyn, ynghyd â’r Seisnigo cyffredinol a oedd yn digwydd eisoes, yn gwanhau’r ymdeimlad Cymraeg yn yr Eglwys ymhellach. Er bod darpariaeth ar gyfer gwasanaethau Cymraeg yn y rhan fwyaf o blwyfi poblog Llandaf, y teimlad cyffredinol oedd fod yr iaith ar fin diflannu o’r esgobaeth. Yr argraff a geir o ddarllen sylwadau a wnaed gan William Thomas, ficer Y Cymer a’r Porth, gerbron y Comisiwn Brenhinol ar Eglwys Loegr a Chyrff Crefyddol eraill yng Nghymru a sir Fynwy, yw mai gorau po gyntaf yr enillai Saesneg oruchafiaeth lwyr dros y Gymraeg. Saesneg oedd iaith plant ym mhobman ac, yn ei dyb ef, ofer oedd gwneud dim ynghylch y mater: ‘A very large proportion of those who do worship seemingly in Welsh know very little about Welsh. I doubt if they are capable of understanding a Welsh sermon . . . the question is becoming a very serious one – how to provide for the youth of the district, owing to the fact that they are incapable of grasping a Welsh sermon.’11 Ceid argoelion hefyd fod hollt rhwng y diwylliant eglwysig Cymraeg a’r diwylliant a oedd yn gysylltiedig ag Ymneilltuaeth boblogaidd. Dau o w}r mwyaf sylweddol y Rhondda yn y cyfnod hwn oedd y Canon William Lewis, ficer Ystradyfodwg a deon gwlad y Rhondda, a’r Parchedig William Morris (Rhosynnog), Noddfa, Treorci, y mwyaf dylanwadol o weinidogion Bedyddwyr y cwm. Yr oeddynt yn Gymry gwlatgar, yn debyg o ran eu hargyhoeddiad diwinyddol, yn frwd o blaid pob ymdrech ddyngarol ac, er gwaethaf y tensiynau a 7 8 9 10

11

George Lerry, Alfred George Edwards: Archbishop of Wales (Oswestry, d.d.), t. 54. Dyfynnwyd yn Owain W. Jones, Glyn Simon: His Life and Opinions (Llandysul, 1981), t. 55. ‘Nodiadau’r Golygydd’, Y Llenor, VIII, rhif 3 (1929), 129. Gw. Roger L. Brown, ‘Traitors and Compromisers: The Shadow Side of the Church’s Fight against Disestablishment’, Journal of Welsh Religious History, 3 (1995), 35–53. Royal Commission on the Church of England and Other Religious Bodies in Wales and Monmouthshire, Minutes of Evidence. Vol. II. Book I (London, 1910) (PP 1910 (Cd. 5433) XV), cwestiynau 6112 a 6120.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

achosid gan y frwydr dros ddatgysylltiad, yn ddigon cyfeillgar â’i gilydd. Ond o ran diwylliant nid oeddynt yn byw yn yr un byd. Yr oedd Morris yng nghanol prif ffrwd y diwylliant Ymneilltuol Cymraeg, gan ymroi i weithgarwch côr a chantata, a’i fryd ar lenyddiaeth, dramâu a darlithoedd cyhoeddus, ond, fel y cyfaddefai Lewis, prin iawn oedd y ddarpariaeth ddiwylliannol mewn cylchoedd eglwysig. Mewn plwyf a oedd yn cynnwys 22,000 o bobl, dim ond 90 copi o’r Cyfaill Eglwysig a ddosberthid a llai fyth o’r Church Evangelist. Ni wneid unrhyw ymgais ychwaith i hybu llythrennedd, heb sôn am gynnal diwylliant a dysg ymhlith y plwyfolion. Ar y llaw arall, yng nghapel Noddfa byddai dosbarth o ddynion ifainc yn dod ynghyd yn wythnosol i astudio gramadeg Dewi Môn a meithrin eu gallu mewn Cymraeg ysgrifenedig ac yn yr iaith lafar. Ac yr oedd darllen helaeth ar gylchgronau megis Y Greal, Seren Gomer, Yr Heuwr, Seren yr Ysgol Sul, Y Geninen a’r papur newydd Seren Cymru. Pan ofynnwyd i’r deon pa mor gyfarwydd ydoedd â chynnyrch llenyddol ei gymdogion Ymneilltuol, sef pobl megis David James (Defynnog), Cynon Evans, Lewis Jones, Treherbert, Lewis Probert, Ben Bowen, David Bowen (Myfyr Hefin), D. M. Davies, Tylorstown, a’r Parchedig William Morris ei hun, bu rhaid iddo gyfaddef na ddarllenasai air o’u gwaith erioed!12 Nid peth unigryw oedd y dieithrio diwylliannol hwn nac ychwaith yr anghytundeb rhwng Eglwyswr ac Ymneilltuwr ynghylch y rhagolygon ar gyfer y Gymraeg. Tybiai’r Parchedig R. E. Peregrine, gweinidog dysgedig eglwys Annibynnol Seion, Rhymni, fod cyflwr y Gymraeg mor iach yn lleol fel nad oedd rhaid iddo wneud dim trwy gyfrwng y Saesneg,13 ond fel arall y syniai Daniel Fisher, person y plwyf, am ddyfodol yr iaith: ‘The tendency of the rising generation I think is really to go in for English more than Welsh.’ Rhagflaenydd Fisher fel ficer Rhymni oedd y Canon William Evans, llenor Cymraeg coeth a golygydd ymroddgar Y Cyfaill Eglwysig, ond pan ofynnwyd i’w olynydd ef faint a wyddai am ei lafur llenyddol, cyfaddefodd na wyddai nemor ddim. Ni wyddai ychwaith am John Davies (Ossian Gwent), Thomas Jones (Gwenffrwd), David Jones (Dafydd o Went) na neb arall o lenorion Ymneilltuol ei blwyf ei hun.14 Yr oedd y rhwyg diwylliannol rhwng Eglwyswr ac Ymneilltuwr yn cydredeg â’r rhwyg tristach rhwng Eglwyswyr pybyr eu Cymreictod a’r rheini a oedd yn ddifater yngl}n â’u cefndir diwylliannol. Yr oedd fel petai etifeddiaeth Henry T. Edwards yn cael ei thanseilio gan ei frawd, sef y g{r a etholwyd ym 1920 yn archesgob cyntaf yr Eglwys ddatgysylltiedig newydd. Byddai degawdau yn mynd heibio cyn y byddai modd i’r Eglwys yng Nghymru fwrw ymaith y ddelwedd glaear a gwrth-Gymreig hon.

12

13 14

Ibid., cwestiynau 5823–67; am atebion y Parchedig William Morris (Rhosynnog), gw. cwestiynau 8971–9739. Ibid., cwestiwn 11524. Ibid., cwestiynau 10815–969.

361

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

362

Cristnogaeth, Sosialaeth a Hunaniaeth Genedlaethol 1914–c.1940 Rhwng dechrau’r Rhyfel Mawr ym 1914 a’i derfyn ym 1918 gwasanaethodd cynifer â 280,000 o Gymry yn y lluoedd arfog. Bu farw tua 14 y cant ohonynt. Nid oedd na thref na phentref trwy’r wlad na wybu golled, trallod a galar. Nid tan yn ddiweddarach y dechreuwyd tafoli effaith yr ymladd o ddifrif, ond gwyddai pawb y pryd hwnnw fod yr hen fyd wedi darfod ym mwg a tharth y Somme. Daeth cwpled Hedd Wyn yn gyffes ffydd i genhedlaeth gyfan: Gwae fi fy myw mewn oes mor ddreng A Duw ar drai ar orwel pell.15

Cymysg oedd dylanwad y rhyfel ar y dystiolaeth Gristnogol. Yn achos rhai, dwysaodd y drin eu ffydd yn Nuw, ond yn achos eraill cadarnhaodd yr ymladd yr amheuon dwfn a oedd ganddynt eisoes. Dyma’r bobl na lwyddodd yr eglwysi i’w hadennill. Ar ben hynny, yn hytrach na dychwelyd i wlad a oedd yn deilwng i arwyr fyw ynddi, wynebu dirwasgiad economaidd a thrychineb cymdeithasol na welwyd eu tebyg erioed o’r blaen a wnaeth llawer o’r milwyr a’r morwyr a lwyddodd i ddianc yn fyw. Yn sgil newidiadau mewn technoleg llongau a datblygiadau ym maes trafnidiaeth yn gyffredinol, darfu’r galw rhyngwladol am lo ager de Cymru, ac o ddechrau’r 1920au ymlaen prynid glo rhad o lofeydd yr Eidal, Sbaen, Gwlad Pwyl a’r Unol Daleithiau. Darfu am farchnadoedd rhyngwladol ar gyfer dur Cymru. Yn ychwanegol at ddiswyddiadau eang yn y maes glo, gadawyd miloedd o ddynion yn segur yn sgil cau gweithfeydd dur Cyfarthfa (1921), Blaenafon (1922), Glynebwy (1929) a Dowlais (1930). Erbyn 1925 yr oedd 16.5 y cant o’r boblogaeth yn ddi-waith; cododd y gyfran hon i 19.5 y cant ymhen dwy flynedd, gan gyrraedd 26 y cant erbyn 1930. Dirywiodd sefyllfa anodd yn un gwbl enbyd. Yn Awst 1932 yr oedd 42.8 y cant o weithwyr gwrywaidd Cymru yn segur ac eisoes tociwyd ar y nawdd ariannol a estynnid gan y wladwriaeth, gan roi Prawf Moddion ar bob cais am gymorth. Yn yr ardaloedd diwydiannol lle’r oedd yr iaith yn encilio, sef dwyrain sir Forgannwg a sir Fynwy, y bu’r dioddefaint mwyaf, a gwelwyd ymfudo o’r fro ar raddfa fawr. Yno hefyd, yn fwy o bosibl nag mewn mannau eraill, wynebai’r eglwysi broblemau diwinyddol ac ymarferol arbennig ynghylch natur eu cenhadaeth. Ymhell cyn y dirwasgiad bu’n rhaid i’r eglwysi sefydlu perthynas â’r mudiad llafur. Yr oedd sosialwyr cynnar megis Keir Hardie wedi defnyddio iaith ysgrythurol a delweddau beiblaidd er mwyn ceisio ennill capelwyr Cymru i’w hachos. Yn nhyb Hardie, rhaglen wleidyddol i ddiriaethu delfrydau’r Bregeth ar y Mynydd a thrwy hynny greu Teyrnas Dduw ar y ddaear oedd sosialaeth, yn hytrach na chred foesegol neu ddogma economaidd. ‘Cyfundeb Sosialaidd yw hi’, 15

Hedd Wyn, Cerddi’r Bugail (Y Bala, 1918), t. 146.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

meddai R. Silyn Roberts, ‘ac yng ngolwg mwyafrif ei haelodau crefydd yw Sosialaeth. I rai argyhoeddiad deallol yw Sosialaeth; i eraill credo drefnidol neu wleidyddol ydyw; ond i naw deg a naw y cant o aelodau’r B.L.A. [y Blaid Lafur Annibynnol] medd Sosialaeth rym bywiol gwirionedd crefyddol mawr.’16 Er i’r Parchedig T. E. Nicholas (Niclas y Glais) ddod i arddel argyhoeddiadau trwyadl Farcsaidd ynghylch y rhyfel dosbarth, ef oedd prif bropagandydd Cymraeg y Blaid Lafur Annibynnol yn ne Cymru yn ystod y blynyddoedd cynnar hyn, a chynrychiolai ef yn berffaith y berthynas a oedd yn datblygu rhwng yr hen Ymneilltuaeth radical Gymreig a’r wleidyddiaeth newydd. Denwyd rhai o’r galluocaf o blith y gweinidogion iau i rengoedd y sosialwyr, yn eu plith John Jenkins (Gwili), John Morgan Jones (Aberdâr, a Bala-Bangor yn ddiweddarach), Herbert Morgan ac R. Silyn Roberts. Dylanwadodd sosialaeth ‘Ymneilltuol’ Gymreig yn drwm ar James Griffiths, a ddaeth yn arweinydd glowyr de Cymru, a gwerthfawrogai’r dylanwad mawr a gawsai Silyn Roberts ar y genhedlaeth a ddaeth i’w hoed oddeutu dechrau’r Rhyfel Mawr: Yr oedd i’w ddyfodiad ef arwyddocâd arbennig i ni ieuenctid Deheudir Cymru. Yr oedd ef yn ddolen yn cydio’r hen a’r newydd, ac yr oedd gan yr hen eto ddigon o afael arnom i beri inni deimlo fod eisiau dolen i’n cydio wrtho. Silyn oedd y ddolen. Pregethai Dduw a Datblygiad. Yr oedd yn weinidog ac yn Sosialydd . . . Efe oedd ein hysbrydoliaeth, a’n cyfiawnhad hefyd. Gallem ddweud wrth ein rhieni a ofnai’r efengyl newydd yma y soniem gymaint amdani, ‘Ond mae Silyn Roberts yn credu fel ni.’ Faint o dadau duwiolfrydig pryderus a gymodwyd â Sosialaeth eu meibion gan y wybodaeth hon? Yr oedd ef yn cydio De Cymru Evan Roberts wrth Dde Cymru Keir Hardie.17

‘Efengyl’ oedd y sosialaeth newydd hon, ac am ei bod yn siarad iaith crefydd ni welid dim anghymarus rhyngddi a chapela. Trwy gydol y 1920au ceisiai Ymneilltuaeth flaengar gymathu’r wleidyddiaeth sosialaidd i’w bywyd ei hun. ‘It is rather late in the day to utter this nonsense [ynghylch unrhyw rwyg rhwng crefydd a Sosialaeth]’, meddai un sylwebydd, ‘for there are thousands of Welshmen to-day who can find no inconsistency in singing “Diolch Iddo” and “Ar Ei Ben Bo’r Goron” with the Welsh hwyl at one meeting, and then proceeding to another meeting to sing “The Red Flag” with the same intense enthusiasm.’18 Ond yr oedd problemau mawr ynghlwm wrth y cyfuno hwn. Ofnai Ymneilltuwyr traddodiadol fod credoau Cristnogaeth a sosialaeth yn cael eu cyfuno ar draul diogelu sylwedd y ffydd. Bernid bod y rhai a oedd fwyaf brwd o blaid sosialaeth a’r ‘Efengyl Gymdeithasol’ yn symud yn bur bell oddi wrth wirioneddau canolog Cristnogaeth hanesyddol. 16 17 18

R. Silyn Roberts, Y Blaid Lafur Anibynnol: Ei Hanes a’i Hamcan (Blaenau Ffestiniog, 1908), t. 6. Dyfynnwyd yn David Thomas, Silyn (Robert Silyn Roberts), 1871–1930 (Lerpwl, 1956), t. 77. Labour Voice, 14 Ebrill 1923.

363

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

364

Os oedd R. Silyn Roberts yn pregethu Duw a Darwiniaeth, credai T. E. Nicholas fod gwir Gristnogaeth yn cydnabod dwyfoldeb dyn nid yn gymaint fel creadur syrthiedig ond fel un a oedd yn mynd rhagddo’n barhaus i lefelau uwch o fodolaeth ac a oedd wedi ei gynysgaeddu â phosibiliadau diddiwedd (‘true Christian religion recognises the divinity of man, made in the likeness of God, and having the spirit of God within him, who is not a fallen being, but is continually advancing to higher levels, and who is endowed with unlimited possibilities’).19 Câi athrawiaethau uniongred megis Pechod Gwreiddiol, yr Ymgnawdoliad, y Drindod, dehongliad clasurol Person Crist a’r Iawn naill ai eu dehongli o’r newydd ar sail cymdeithasol a naturiolaidd neu eu bwrw i’r naill ochr fel creiriau diwerth.20 Ar yr un pryd tueddai llawer o arweinwyr yr eglwysi i ymatal rhag unrhyw ymrwymiad gwleidyddol, adwaith i raddau i’r gorgysylltu a welwyd gynt rhwng yr enwadau a’r Blaid Ryddfrydol. O ran eu perthynas â Llafur, tueddid i wisgo sosialaeth ddyneiddiol mewn dillad dydd Sul yn hytrach na llunio diwinyddiaeth gymdeithasol gytbwys ac iach. Yr oedd allanolion crefydd yn cyfrif o hyd i lawer, sef canu emynau, parchu’r Sabath a gwerthfawrogi saernïaeth pregeth dda, ond yr oedd argyhoeddiadau ysbrydol yn gwanhau beunydd. Trwy ddehongli Cristnogaeth yn unol ag Idealaeth ffasiynol, gwnâi rhyddfrydwyr diwinyddol neu ‘fodernwyr’ eu gorau i greu synthesis rhwng dyneiddiaeth a ffydd. Yr oedd crefyddwyr cyffredin a oedd yn frwd o blaid y wleidyddiaeth newydd yn ddigon parod i’w dilyn. Ond methiant, yn y pen draw, fu eu hymgais. Trwy ymwrthod ag athrawiaethau clasurol, amddifadwyd Cristnogion Cymru o’r union ddeunydd a fyddai wedi eu galluogi i ddehongli angen cymdeithasol dyn yn fwy effeithiol ac yn unol â chanonau’r ffydd. Bu rhaid aros am ddegawd a mwy cyn i rai o arweinwyr crefyddol Cymru ddechrau sylweddoli oblygiadau hyn. Cyrhaeddodd cyfanrif aelodaeth yr eglwysi Ymneilltuol ei anterth ym 1926 pan gofnodwyd bod 530,000 o oedolion yn gymunwyr yn perthyn i’r gwahanol enwadau.21 Ond yr oedd elfen dwyllodrus yn perthyn i’r rhifau hyn. Er bod cyfanrif yr aelodaeth ffurfiol yn cynyddu, yr oedd cwyno parhaus yn yr eglwysi fod aelodau yn esgeuluso gwasanaethau’r Sul, heb sôn am yr anffyddlondeb cyffredinol i weithgareddau eraill y cysegr. Yn fwy na dim yr oedd cylch y ‘gwrandawyr’, sef y rheini a fyddai’n mynychu oedfaon yn gyson, ond heb fod yn aelodau cyflawn, yn lleihau. Felly hefyd oedd y patrwm yn achos plant. Erbyn y 1930au ofnid bod Ymneilltuaeth yn wynebu dyddiau dreng.22 Tristwch pethau oedd na wyddai arweinwyr yr eglwysi sut i ddygymod â’r broblem hon. Tybiai 19 20

21

22

David W. Howell, Nicholas of Glais: The People’s Champion (Clydach, 1991), t. 29. Gw. Robert Pope, ‘Y Drindod: Profiad Personol a Chymdeithasol’, Diwinyddiaeth, XLV (1994), 92–108; idem, Seeking God’s Kingdom: The Nonconformist Social Gospel in Wales, 1906–39 (Cardiff, 1999), passim. John Williams (gol.), Digest of Welsh Historical Statistics (2 gyf., Cardiff, 1985), II, tt. 272, 294, 324, 342. Gw. R. Tudur Jones, Hanes Annibynwyr Cymru (Abertawe, 1966), tt. 278–95; T. M. Bassett, Bedyddwyr Cymru (Abertawe, 1977), tt. 374–5.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

rhai mai trwy fentro ar hyd llwybr gweithredu cymdeithasol y deuai gwaredigaeth, ond yr oedd meddylfryd yr unigolyn wedi gafael mor dynn yn yr ymwybod Ymneilltuol fel na ddaeth dim o’r bwriad hwnnw. Gwendid sylfaenol Yr Eglwys a Chwestiynau Cymdeithasol (1921), adroddiad Pwyllgor V a luniwyd gan Gomisiwn Ad-drefnu y Methodistiaid Calfinaidd, a Cenadwri Gymdeithasol yr Efengyl (1923), adroddiad yr Annibynwyr, oedd eu hunigolyddiaeth. Er i’r ddau adroddiad ddadansoddi’r effaith a gâi strwythurau cymdeithas ar amodau byw, ni chynigient ateb boddhaol i’r sefyllfa a wynebent y pryd hwnnw. Yr angen, meddent, oedd cymhwyso ‘egwyddorion’ Cristnogol at bwrpas cymdeithasol. Gallai’r unigolyn wneud hynny a thrwy ei ymdrechion ef gellid hwyluso newidiadau yn y drefn wleidyddol, gymdeithasol ac economaidd. Pelagiaeth oedd hyn (a siarad yn ddiwinyddol), a ‘Rhyddfrydiaeth’, o ran athroniaeth os nad yn benodol o ran ymlyniad plaid, mewn termau gwleidyddol. Tra gweithredai sosialaeth ddiledryw y Blaid Lafur ac athroniaeth yr undebau llafur er lles trwch y dosbarth gweithiol, yr oedd ffydd yr enwadau yn parhau yng ngrym yr unigolyn. Aeth Ymneilltuaeth yn amherthnasol i lawer am ei bod yn anwybyddu hawliau dosbarth ac yr oedd i’r Gymraeg ei rhan yn y cefnu hwn. Daeth yn bur amlwg y byddai crefydd dan warchae cynyddol yn y blynyddoedd i ddod. Yr oedd seciwlariaeth yn lledu: tanseiliwyd apêl y capeli gan boblogrwydd adloniant newydd megis y sinema; effeithiodd rhagdybiaeth yr Aufklärung, sef fod addysg yn hanfodol ddiduedd o ran gwerthoedd crefyddol, ar y maes llafur a ddysgid yn ysgolion a cholegau’r wlad; ac erbyn y 1920au a’r 1930au cafwyd adwaith chwyrn yn erbyn piwritaniaeth y gydwybod Ymneilltuol a’r safonau a oedd ynghlwm wrthi. O ganol y 1920au ymlaen yr oedd y capeli yn colli mwy o aelodau nag yr oeddynt yn eu hennill ac am bob gweithiwr a lwyddai i gyfuno crefydd ac undebaeth yr oedd un arall a dybiai fod crefydd a sosialaeth yn ‘opiwm y werin’. ‘The people now that became socialists in South Wales’, meddai’r Comiwnydd Dai Dan Evans, ‘became automatically irreligious.’23 Er gwaethaf yr ymgais gynharach i ddwyn ynghyd sosialaeth, Ymneilltuaeth a’r Gymraeg, yr oedd y clymau bellach fel petaent yn ymddatod. Golygai sosialaeth gyfoesedd, modernrwydd a chynnydd, tra oedd y Gymraeg yn gyfystyr â phiwritaniaeth a Rhyddfrydiaeth y gorffennol. ‘The language of socialism was English’, meddai Ieuan Gwynedd Jones (wrth sôn am brofiad de Cymru), ac felly ‘. . . to abandon Welsh became not only a valuational but also a symbolic gesture of rejection and of affirmation; the rejection of the political philosophy and the sham combination of Lib-Labism and the affirmation of new solidarities and new idealisms based upon a secular and anti-religious philosophy’.24 23

24

Dyfynnwyd yn Robert Pope, Building Jerusalem: Nonconformity, Labour and the Social Question in Wales, 1906–1939 (Cardiff, 1998), t. 104. Ieuan Gwynedd Jones, ‘Language and Community in Nineteenth Century Wales’ yn Paul H. Ballard a D. Huw Jones (goln.), This Land and People: A Symposium on Christian and Welsh National Identity (Cardiff, 1979), t. 36.

365

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

366

Erbyn canol a diwedd y 1930au cynrychiolid dyheadau gweithwyr de Cymru gan Aneurin Bevan, AS Glynebwy, g{r digrefydd, di-Gymraeg, a materolwr rhonc o ran athroniaeth bywyd.25 Byddai crefydd a’r Gymraeg yn cyd-edwino yn y Gymru seciwlar a oedd yn ymffurfio yn y cymoedd diwydiannol a thu hwnt. Pan aeth y Parchedig E. Cynolwyn Pugh yn weinidog ar gapel y Methodistiaid Calfinaidd yn Nhonyrefail yn sir Forgannwg ym 1921 fe’i sicrhawyd mai Cymraeg oedd iaith y gymuned a’r eglwys fel ei gilydd, ond wedi iddo gyrraedd sylweddolodd fod hynny ymhell o fod yn wir. Glowyr a’u teuluoedd oedd trwch yr aelodau ac yr oedd dosbarth y ‘gwrandawyr’ – ‘dynion oeddynt o’r hanner cant oed i’r deg a thrigain’ – yn helaeth o hyd. Ond Saesneg oedd iaith yr ieuenctid: ‘ychydig iawn o’r bobl ieuainc a fedrai siarad Cymraeg a dim mwy na hanner dwsin o’r plant allan o bedwar ugain ohonynt, a rhai o’r blaenoriaid yn mynnu taeru nad oedd dim problem nac anhawster!’26 Cynrychioli’r hen gyfundrefn a wnâi blaenoriaid yr eglwys ac anwybyddent y gweddnewidiad cymdeithasol a ddigwyddai o’u cwmpas ym mhobman. Yr oedd y genhedlaeth iau eisoes yn pleidio modernrwydd, a Saesneg oedd ei chyfrwng.27 Cristnogaeth, y Gymraeg ac Ymwybyddiaeth Genedlaethol 1920–45 Nid pob Cristion, fodd bynnag, a fynnai ildio i’r sefyllfa hon, a rhwng y rhyfeloedd daeth galw am adfer y Gymraeg i safle o fri ac anrhydedd yn ei gwlad ei hun. Yn ogystal ag ennill statws dominiwn i Gymru dan Goron Prydain, nod Plaid Genedlaethol Cymru a ffurfiwyd ym mis Awst 1925 oedd diogelu gwareiddiad Cymru, yn bennaf trwy warchod buddiannau’r iaith Gymraeg. Ymhlith ei sylfaenwyr yr oedd y Parchedig Fred Jones a Griffith John Williams, ill dau yn Annibynwyr, W. Ambrose Bebb, a ddaeth maes o law yn flaenor Methodist, y gweinidog o Fedyddiwr Lewis Valentine, a Saunders Lewis, mab, {yr a gorwyr i weinidogion Calfinaidd dylanwadol. Lewis oedd yr hynotaf yn eu plith a’r mwyaf annibynnol ei feddwl. Er ei fod yn Fethodist Calfinaidd o ran ymlyniad ffurfiol, yr oedd eisoes wedi mynegi ei anghytundeb â phrif drywydd crefyddol yr oes. ‘Fe ymddengys i mi’, meddai ym mis Medi 1923, ‘mai’r duedd at amhendantrwydd credo yw prif nodwedd diwinyddiaeth [heddiw], – y cyflwr a elwir yn “modernism”.’28 ‘Erbyn heddiw’, meddai ym mlwyddyn cyhoeddi Y Geiriadur Beiblaidd (1926), gwaith a oedd yn drwm dan ddylanwad diwinyddiaeth ryddfrydol, ‘y mae mwyafrif gweinidogion ymneilltuol Cymru, sy hefyd yn ysgolheigion o ryw fath, yn Foderniaid.’ Eu tuedd, meddai: 25

26 27

28

Kenneth O. Morgan, The Red Dragon and the Red Flag: The Cases of James Griffiths and Aneurin Bevan (Aberystwyth, 1989). E. Cynolwyn Pugh, Ei Ffanffer ei Hun (Aberystwyth, 1958), tt. 56–7. Am sefyllfa gyffelyb ymhlith yr Annibynwyr yn ystod yr un cyfnod, gw. D. Eurof Walters, ‘Yr Annibynwyr a’r Dylifiad Saesneg’ yn J. E. Lloyd et al., Hanes ac Egwyddorion Annibynwyr Cymru (Abertawe, 1939), tt. 169–80. Baner ac Amserau Cymru, 6 Medi 1923.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

yw ymwadu â phob cred mewn miragl, yn y cwbl a elwid ers talm yn ‘oruwchnaturiol’. Nid oes mewn sacrament – neu, yn yr hen ddull, sagrafen – ystyr iddynt o gwbl. Nid yw’n ddim ond peth i helpu’r cof a thynnu sylw, peth y gallai’r Cristion cryf ei hepgor yn rhwydd. Yn wir, gwlad ddisagrafen yw Cymru ymneilltuol heddiw.29

Er ei bod yn ddieithr i gynifer o’r Cymry, yr oedd yr Eglwys Babyddol yr ymunodd Saunders Lewis â hi eisoes yn pleidio arwahanrwydd Cymru ac iaith a diwylliannau cenhedloedd bychain. Er 1895 ystyrid Cymru yn ficeriaeth apostolig ar wahân a chyn diwedd y ganrif ffurfiwyd ohoni esgobaeth Mynyw, gyda Francis Mostyn, mab teulu uchelwrol y Mostyniaid, Talacre, sir Y Fflint, yn esgob arni. ‘The idea of a Welsh diocese, a Welsh bishop, and a bilingual clergy would not only make a special appeal to Welsh Catholics’, meddai Cardinal Vaughan o Westminster, ‘but would break down prejudice and encourage a sympathy in the non-Catholic Welsh, and so open way to conversions.’30 Aeth cydlyniad y Babaeth â Chymru yn ddyfnach fyth yn sgil cyhoeddi Cambria Celtica, llythyr apostolig y Pab Benedict XV ym 1916, llythyr a greodd Archesgobaeth Caerdydd, gyda Mynyw bellach yn esgobaeth ar wahân. ‘Wales’, meddai, ‘a nation of Celtic origin, differs so much from the rest of England in language, traditions, and ancient customs that it would seem in the ecclesiastical order also to call for separation from the other churches and for the possession of its own hierarchy.’31 Flwyddyn yn ddiweddarach, yn ei lythyr Maximum Illud, soniodd Benedict am yr angen i offeiriaid fod yn un â’u pobl o ran cefndir, diwylliant ac iaith, ac yn Rerum Ecclesiae (1926) pwysleisiodd Pius XI, yntau, yr angen i gyrraedd pobl trwy gydymdeimlo â’u priod nodweddion a’u harferion cenedlaethol. Lladin, wrth gwrs, oedd iaith yr Eglwys Babyddol, a phobl o dras Wyddelig, nid Cymry, oedd mwyafrif ei haelodau. Ond trwy gydol y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel cafwyd Pabyddion selog a oedd yn frwd o blaid y Gymraeg. Er bod Francis Mostyn yn brin ei Gymraeg, gofalodd gynnwys Cymraeg yn ei lythyrau bugeiliol ym Mynyw ac yng Nghaerdydd, lle y symudodd yn sgil ei ethol yn archesgob ym 1921. Byddai ei olynydd ym Mynyw, Francis Vaughan, mab i un arall o hen deuluoedd reciwsantaidd Cymru, sef teulu Courtfield, hefyd yn rhoi lle dyledus i’r Gymraeg yn ei lythyrau. Penododd bwyllgor ym 1934 er mwyn paratoi llyfr emynau Cymraeg ac apeliai yn daer a chyson am offeiriaid Cymraeg eu hiaith. Er 1904 dysgid Cymraeg i ddarpar offeiriaid yng Ngholeg Mair, Treffynnon, coleg a symudwyd i Aberystwyth ym 1924, ac ym 1926 cyfeiriodd Dafydd Crowley o’r Venerabile, y Coleg Saesneg yn Rhufain (lle y buasai Morys 29 30

31

Ibid., 8 Gorffennaf 1926. Dyfynnwyd yn Anselm Wilson, The Life of Bishop Headley (London, 1930), t. 130. Am y cefndir, gw. Trystan Owain Hughes, Winds of Change: The Roman Catholic Church and Society in Wales, 1916–62 (Cardiff, 1999). Dyfynnwyd yn Donald Attwater, The Catholic Church in Modern Wales: A Record of the Past Century (London, 1935), t. 149.

367

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

368

Clynnog yn brifathro), at frwdfrydedd rhai o’r Cymry alltud o blaid iaith ac arferion eu gwlad.32 Gymaint oedd ymlyniad yr offeiriaid Paul Hook a T. P. Kane a’r lleygwr James O’Brien wrth eu diwylliant mabwysiedig nes eu derbyn yn aelodau o Orsedd Beirdd Ynys Prydain. Ond y mwyaf pendant ei ymlyniad wrth achos Cymru a’r Gymraeg oedd Michael McGrath, Gwyddel a ddaeth i esgobaeth Mynyw ym 1921 ar wahoddiad Francis Mostyn ac a swynwyd yn llwyr gan hanes a diwylliant y Cymry. Meistrolodd y Gymraeg ar fyrder a thra oedd yn offeiriad plwyf yn Aberystwyth ymunodd â dosbarthiadau’r Athro T. Gwynn Jones ar lenyddiaeth yr Oesoedd Canol. Ef oedd olynydd Francis Vaughan fel esgob Mynyw ym 1935 ac ymhen deunaw mis yr oedd yn ymweld â Saunders Lewis yn Wormwood Scrubs yn sgil llosgi’r ysgol fomio yn Ll}n. ‘The Bishop of Menevia . . . came here last Thursday morning’, ysgrifennodd Lewis at Margaret, ei wraig, ar 13 Ebrill 1937, ‘was altogether delightful; approved definitely of the Porth Neigwl action and had let his clergy know so.’33 Ymddengys mai McGrath, felly, yn hytrach na phrif arweinwyr Ymneilltuaeth Gymraeg, oedd y mwyaf diamwys ei gefnogaeth i weithred Penyberth. Yr oedd Pabyddiaeth yn rhoi gwerth ar y Gymraeg am ddau reswm, sef, am y gallai defnyddio’r iaith fod yn gyfrwng i adennill y bobl i’r ‘hen Ffydd’, ac am fod ynddi werth cynhenid fel creadigaeth Duw. ‘The language question is, without doubt, the distinctive problem to be faced in any attempt to re-Catholicize Wales’, meddai R. O. F. Wynne ym 1934, ‘for the Welsh people are very deaf to all attempts made to “reach” them in English’,34 barn a ategwyd gan Donald Attwater flwyddyn yn ddiweddarach: ‘Those Catholics who maintain that the language question has nothing to do with the conversion of Wales have usually had very little intimate association with the common people; and, quite simply, they are talking nonsense.’35 Faint a wyddai Attwater am y Cymry cyffredin sy’n gwestiwn. Yn siroedd Y Fflint a Mynwy, sef cadarnleoedd Pabyddiaeth gynhenid Gymreig, iaith leiafrifol oedd y Gymraeg erbyn 1931: fe’i siaredid gan 31.7 y cant o drigolion sir Y Fflint a 6 y cant o drigolion sir Fynwy. Erbyn hynny yr oedd mwy o Babyddion yn byw ym Morgannwg, lle’r oedd canran y siaradwyr Cymraeg yn 30.5 y cant a’u niferoedd yn gostwng.36 Mewnddyfodiaid diGymraeg a’u disgynyddion oedd mwyafrif Pabyddion Cymru ac nid oedd ganddynt fawr o ddiddordeb yn yr iaith nac awydd ychwaith i efengyleiddio ymhlith y Cymry anghatholig. ‘The major portion is of Irish or English extraction’, meddai T. P. Ellis ym 1936, ‘with little interest in Wales as Wales. 32 33

34

35 36

D. Crowley, ‘The Exile’s Corner: The Welshman in Rome’, The Welsh Outlook, XIII (1926), 24. Mair Saunders Jones, Ned Thomas a Harri Pritchard Jones (goln.), Saunders Lewis: Letters to Margaret Gilcriest (Cardiff, 1993), t. 594. R. O. F. Wynne, ‘The Conversion of Wales and the Need for Welsh’, The Tablet, CLXIV, rhif 4926 (1934). Attwater, The Catholic Church in Modern Wales, t. 214. Robert Owen Jones, ‘Hir Oes i’r Iaith’: Agweddau ar Hanes y Gymraeg a’r Gymdeithas (Llandysul, 1997), t. 340.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

They dwell and earn their livelihood in Wales; and that is about all.’37 Serch hynny, ceid rhai Pabyddion (megis Ellis ei hun) a oedd yn gwbl ymrwymedig i’r iaith ac yn eirias eu hawydd i’w swcro. Teimlai’r garfan ddisglair o droëdigion cenedlaetholgar a ymunodd â’r Eglwys Babyddol yn ystod y 1930au ac a sefydlodd ‘Y Cylch Catholig’ ym 1941, sef Saunders Lewis, Catherine Daniel, H. W. J. Edwards ac eraill, yn ddigon cartrefol yn eu plith. Er bod arlliw Pabyddol ar y Blaid Genedlaethol yn ystod ei blynyddoedd cynnar, Ymneilltuwyr oedd mwyafrif ei haelodau. Safodd Lewis Valentine fel ei hymgeisydd seneddol cyntaf yng Nghaernarfon ym 1929, a charcharwyd ef a Saunders Lewis, ynghyd â’r Methodist Calfinaidd tra amhiwritanaidd D. J. Williams, yn Wormwood Scrubs wedi iddynt losgi’r ysgol fomio ym Mhenyberth, Ll}n, ym 1936. Ddyfned oedd yr ymdeimlad erbyn hynny o blaid gwarchod cenedligrwydd fel y gallai’r Parchedig J. Dyfnallt Owen (Dyfnallt) ddatgan o gadair Undeb yr Annibynwyr: ‘Nid Hitler a’i fath yw apostolion gwir genedlaetholdeb, ond Michael D. Jones o’r Bala, Emrys ap Iwan, Thomas Davis, Mazzini, Grundtvig a Masaryck.’ Yn nhyb Dyfnallt, hanfod arwahanrwydd Cymru oedd ei hiaith: ‘Hi yw ein gwaddol cyfoethocaf. Hi yw nôd angen ein bod. Hebddi ni byddem namyn bastardiaid digymeriad.’38 Crefyddwr tra phwysig ymhlith y cenedlaetholwyr oedd J. E. Daniel, Athro Athrawiaeth Gristnogol yng Ngholeg Annibynwyr Bala-Bangor, a’r g{r a arweiniodd yr adwaith yn erbyn y ddiwinyddiaeth ryddfrydol y byddai Ymneilltuwyr Cymru yn ei chysylltu ag enw Karl Barth.39 Ar wahân i’w waith academaidd, prif ddiddordeb Daniel oedd gweithgareddau’r Blaid Genedlaethol. Ymladdodd mewn etholiadau cyffredinol ddwywaith yn ei henw, a bu’n llywydd gweithredol arni tra oedd Saunders Lewis yn y carchar, gan ddod yn llywydd cyflawn rhwng 1939 a 1943. Ar ei ysgwyddau ef, yn anad neb, y syrthiodd y cyfrifoldeb o amddiffyn y mudiad rhag y cyhuddiadau o Ffasgaeth a wneid yn ei erbyn, nid yn lleiaf gan Ymneilltuwyr megis yr Athro W. J. Gruffydd a’r Parchedig Gwilym Davies. Ond erbyn y 1940au dechreuodd fynegi syniadau a bontiai’n uniongyrchol ei grefydd a’i genedlaetholdeb. Yn ei ysgrif ‘Y Syniad Seciwlar am Ddyn’ darluniodd y gwahaniaeth sylfaenol rhwng cenedlaetholdeb a oedd yn seiliedig ar ragdybiaethau naturiolaidd a hwnnw a oedd yn deillio o gynnwys y Testament Newydd. Yn ei bregeth ‘Gwaed y Teulu’, dadleuodd fod achlesu Cymru a’r Gymraeg ymhell o fod yn fygythiad i undod dynolryw, a’i bod, yn hytrach, yn ychwanegu at yr amrywiaeth a’r cyd-ddealltwriaeth a geid rhwng y cenhedloedd:

37 38

39

Western Mail, 18 Mai 1936. Adroddiad Cyfarfodydd yr Undeb a gynhaliwyd ym Mangor . . . 1936, XI, rhif 3 (Abertawe, 1941), t. 129; R. Tudur Jones, Yr Undeb: Hanes Undeb yr Annibynwyr Cymraeg, 1872–1972 (Abertawe, 1975), t. 253. Gw. D. Densil Morgan, ‘ “Ysgolhaig, Gwladgarwr, Cristion”: J. E. Daniel a’i Gyfraniad’, Y Traethodydd, CLII (1997), 5–22.

369

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

370

A chredwn yn y Pentecost tragwyddol y bydd Bernard yno yn canu ei Jesu, dulcis memoria, a Luther ei Ein feste Burg ist unser Gott, a Watts ei When I survey the wondrous cross, a Phantycelyn ei ‘Iesu, Iesu, rwyt Ti’n ddigon’, heb i Bernard anghofio ei Ladin, na Luther ei Almaeneg, na Watts ei Saesneg, na Phantycelyn ei Gymraeg, a heb i hynny rwystro mewn unrhyw fodd gynghanedd berffaith eu cyd-ddeall a’u cydganu.40

Er prinned ei gynnyrch printiedig, rhoes Daniel i Ymneilltuaeth Gymraeg apologia grymus o blaid cenedlgarwch Cristnogol a oedd yn seiliedig ar y Gair, a darbwyllodd lawer iawn o’i gweinidogion fod teyrngarwch i’r Gymraeg yn wedd ar dystiolaeth grefyddol. Ond ymgodymai Eglwyswyr Cymraeg hefyd â mater hunaniaeth. Perthynent bellach i Eglwys ddatgysylltiedig, ddidoledig oddi wrth y wladwriaeth ac yn rhydd oddi wrth ddylanwad uniongyrchol Caer-gaint. Ar ôl gohirio’r Mesur Datgysylltiad a basiwyd ym 1914 tan ar ôl y rhyfel, sefydlwyd yr Eglwys yng Nghymru ar 1 Ebrill 1920. Ei harchesgob cyntaf oedd A. G. Edwards, esgob Llanelwy, prelad mwyaf dylanwadol Cymru ers tro ac, yn nhyb W. J. Gruffydd, ‘y g{r mwyaf trychinebus a welodd Cymru erioed’.41 Nodwyd eisoes ei farn am Gymru a’r Gymraeg. Cyndyn iawn oedd swyddogion yr Eglwys newydd a llawer o’i haelodau i ildio’r safle freiniol a fuasai ganddynt pan oedd y cysylltiad â’r wladwriaeth yn ddiogel. Yr oedd statws cymdeithasol yn cyfrif gymaint ag erioed ac erbyn 1935 cynhwysai corff llywodraethol yr Eglwys chwe barwn, deg barwnig, pum marchog, un ar ddeg o foneddigesau, tri mab i arglwyddi, dau gadfridog, un is-lyngesydd, un brigadydd, un cyrnol ar bymtheg, yn ogystal ag amrywiaeth lliwgar o gyn-swyddogion milwrol ac uchelwyr eraill.42 Eto i gyd, bu dau ddatblygiad yn gymorth i adfer yr hen draddodiad gwerinol a Chymraeg ymhlith aelodau o’r ‘hen Fam’. Yng Ngholeg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, coleg anhraethol bwysig i fywyd yr Eglwys, y digwyddodd y newid cyntaf. Gan mai yno yr addysgid y rhan fwyaf o’i chlerigwyr, yr oedd cyfle gan y Coleg i ddylanwadu’n sylweddol ar fywyd y plwyfi. Cynhyrchu ‘bonheddwyr Torïaidd o eglwysyddiaeth gymedrol’ fuasai nod y sefydliad dan y Prifathrawon Llewellyn Bebb a Gilbert Cunningham Joyce,43 ond yn sgil penodi Dr Maurice Jones ym 1923 daeth tro ar fyd. Mab i grydd o Drawsfynydd oedd y prifathro newydd a chefnder cyfan i’r gweinidog Methodist enwog, y Parchedig J. Puleston Jones. Yr oedd Maurice Jones yn ysgolhaig cadarn ac yn awdur toreithiog. Rhwng 1923 a’i ymddeoliad ym 1938 rhoddwyd y coleg ar seiliau ariannol diogel, cynyddwyd cyfanrif y myfyrwyr o 90 40

41 42 43

J. E. Daniel, Torri’r Seiliau Sicr: Detholiad o Ysgrifau J. E. Daniel gyda Rhagymadrodd gan D. Densil Morgan (Llandysul, 1993), tt. 171–5. Dyfynnwyd yn T. I. Ellis, Ym Mêr fy Esgyrn (Lerpwl, 1955), t. 41. Gw. A. J. Edwards, Archbishop Green: His Life and Opinions (Llandysul, 1986), t. 87. D. T. W. Price, A History of Saint David’s University College, Lampeter. Volume Two: 1898–1971 (Cardiff, 1990), tt. 35–6.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

i 200, denwyd mwy o lawer o ymgeiswyr am urddau o’r ysgolion gramadeg sirol nag o’r ysgolion bonedd yn Llanymddyfri ac Aberhonddu, a sicrhawyd lle amlycach i’r Gymraeg ym maes llafur a gweithgareddau’r sefydliad. Er bod hynny’n peri anesmwythyd i rai Eglwyswyr uchel-ael, arhosodd Jones yn werinwr i’r carn ac nid oedd ganddo fymryn o gywilydd o’i Gymreictod. Cafodd hyn effaith iachus iawn ar ei fyfyrwyr a thrwyddynt hwy ar y dalaith gyfan. Yr ail ddatblygiad o bwys yn y proses o Gymreigio’r Eglwys oedd penodi ym 1931 Timothy Rees yn olynydd i’r hynafgwr Joshua Pritchard Hughes fel esgob Llandaf. Ac yntau’n aelod o ‘Gymuned yr Atgyfodiad’ yn Mirfield, swydd Efrog, yr oedd Rees, fel Maurice Jones, wedi treulio’r rhan fwyaf o’i weinidogaeth y tu allan i Gymru ond, yn wahanol i Jones, yr oedd yn Uchel Eglwyswr. Gwyddai’r Cymry hyn yn burion ond ni sylweddolent fod Uchel Eglwysyddiaeth yr esgob newydd yn llawer mwy radical na’r math ceidwadol a phietistig a arddelid gan Dractariaid Cymru, a’i fod yn ymffrostio ym mhob agwedd ar y diwylliant Cymraeg. Er ei fod yn gwbl ddigyfaddawd ei gatholigiaeth, yr oedd Rees yn bregethwr grymus, yn emynydd coeth yn y ddwy iaith, ac yn fawr ei edmygedd o’r duwioldeb Ymneilltuol y’i magwyd ynddo yn sir Aberteifi. Efengyleiddiwr catholig ydoedd ac yn ymgorfforiad o holl werthoedd y diweddar Ddeon Henry T. Edwards. Er bod y ffurfwasanaeth ar gyfer cysegru esgobion wedi ei gynnwys yn fersiwn Cymraeg y Llyfr Gweddi Gyffredin er 1662, ni ddefnyddiwyd mohono nes i Rees gael ei sefydlu yn esgob Llandaf. Datblygiad cwbl newydd oedd hwn a chredai llawer, gan gynnwys Ymneilltuwyr, fod ei ddyfodiad ef i Landaf yng nghanol y dirwasgiad yn argoeli gwawr newydd yn hanes yr Eglwys yng Nghymru.44 Gwaetha’r modd, fflam yn llosgi’n eirias am ychydig yn unig fu gyrfa Rees yn Llandaf. Bu’n ddiflino o blaid cymod a chynhorthwy yn y maes glo ac, fel yr Annibynnwr y Parchedig T. Alban Davies, Tonpentre, mynnodd fynd ag achos y bobl i Whitehall er mwyn crefu am gynhaliaeth economaidd gan y llywodraeth. Fodd bynnag, wrth i’r sefyllfa gymdeithasol a gwleidyddol waethygu, dirywiodd ei iechyd a bu farw ym mis Ebrill 1939. Ergyd drom i dystiolaeth yr Eglwys yng Nghymru oedd hynny, a hefyd i ymgais rhai o’i chlerigwyr a’i haelodau i ymuno â phrif ffrwd bywyd y genedl a’r werin Gymreig. A chyda hynny daeth y rhyfel. Ni fu rhyfel 1939–45 agos mor drawmatig yn hanes y genedl â’r Rhyfel Mawr ac fe’i harbedwyd rhag y dioddef enbyd a’r dinistr a fu’n rhan o brofiad cynifer o wledydd Ewrop. Yr oedd yr awyrgylch ym 1939 yn rhydd o’r jingoyddiaeth a gafwyd ym 1914, a bu’r farn gyffredinol ar erchylltra Hitleriaeth yn fodd i ddatrys yr amwysedd ynghylch amcanion y rhyfel a flinai’r genhedlaeth flaenorol. Gweinyddwyd y polisi o orfodaeth filwrol mewn modd a laciai’r tensiynau rhwng y rhai a ddewisodd ymuno â’r lluoedd arfog a’r rhai na fynnai wneud, a châi safiad gwrthwynebwyr cydwybodol ei dderbyn a’i barchu 44

Gw. J. Lambert Rees, Timothy Rees of Mirfield and Llandaff: A Biography (London, 1945), t. 101; Dafydd Jenkins, ‘Timothy Rees CR, Esgob Llandaf ’, Ceredigion, XI, rhif 4 (1992), 405–24.

371

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

372

gan mwyaf. Y prif wahaniaeth rhwng agwedd Eglwyswyr a Phabyddion Cymreig at yr ymladd ac eiddo yr enwadau Ymneilltuol oedd fod heddychiaeth yn fwy hyglyw ymhlith capelwyr Cymru.45 Y Gymraeg ac Argyfwng Ymneilltuaeth c.1945–75 O ran crefydd a’r iaith Gymraeg, adeg bryderus oedd y cyfnod rhwng 1945 a chanol y 1960au. Yn ôl cyfrifiad 1951 yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg wedi disgyn i 28.9 y cant ac erbyn 1961 disgynasai eto i 26 y cant. Yr oedd patrwm daearyddol yr iaith Gymraeg yn newid. Gwledig oedd y Gymru Gymraeg bellach, gyda’r iaith wedi cilio’n sylweddol o Forgannwg ddiwydiannol (ar wahân i rannau o Gwm Tawe uwchlaw Clydach) ac o ardaloedd poblog sir Ddinbych a sir Y Fflint.46 At hynny, yr oedd y Cymry uniaith yn darfod o’r tir. Hen bobl oedd mwyafrif llethol siaradwyr Cymraeg de a gogledd-ddwyrain Cymru mwyach, ac yr oedd fwy neu lai holl siaradwyr Cymraeg y gorllewin yn gallu siarad Saesneg yn ogystal. Byddai i hyn oblygiadau dwys i’r genhadaeth Gristnogol ledled y wlad. Digon digalon oedd ystadegau crefydd hefyd. Rhwng 1945 a 1955 syrthiodd rhif aelodaeth y Methodistiaid Calfinaidd o 172,954 i 150,027, yr Annibynwyr o 160,519 i 142,597, y Bedyddwyr o 110,328 i 79,750, a’r Methodistiaid Wesleaidd o 45,089 i 40,945. Syrthiodd cyfanrif plant ysgolion Sul yr holl enwadau (heb gyfrif y Wesleaid) o 363,190 ym 1935 i 219,282 ym 1955.47 Ond er gwaethaf y cwymp yn aelodaeth y capeli, yr oedd Ymneilltuaeth yn fudiad grymus o hyd. Mewn gwlad a chanddi ddwy filiwn a hanner o bobl, gallai’r prif enwadau hawlio teyrngarwch tua 505,000 o’r Cymry – ffigur tra sylweddol – ac yn yr ardaloedd gwledig a diwydiannol lle’r oedd y Gymraeg yn iaith fyw, sef dwyrain sir Ddinbych o gwmpas Rhosllannerchrugog, ardaloedd y chwareli ym Meirion ac Arfon, Cymoedd Gwendraeth ac Aman a bro Llanelli yn sir Gaerfyrddin, a rhannau o orllewin Morgannwg, ni ellid anwybyddu cyfraniad helaeth y capeli i’r bwrlwm cymdeithasol a diwylliannol. Yng nghanol dathliadau G{yl Prydain ym 1951, testun llawenydd i W. J. Gruffydd oedd dylanwad Ymneilltuaeth ar fywyd y genedl: ‘By the end of the first quarter of the 19th century, Wales had become what it substantially is today, a nation of Evangelical Christians.’48 Nid felly y syniai eraill am wir gyflwr ysbrydol y genedl. ‘Gweld y Gymru Gymraeg yr ydym ni yn mynd yn anghrefyddolach o flwyddyn i flwyddyn’, meddai Lewis Valentine ym 1954, ‘a’i gafael ar Gristnogaeth yn eiddilach.’49 Wyth mlynedd yn ddiweddarach, arswydai rhag oerni ‘y blynyddoedd blwng a 45

46 47 48

49

Gw. Dewi Eirug Davies, Protest a Thystiolaeth: Agweddau ar y Dystiolaeth Gristionogol yn yr Ail Ryfel Byd (Llandysul, 1993). Jones, ‘Hir Oes i’r Iaith’, tt. 344–5. Williams (gol.), Digest of Welsh Historical Statistics, II, tt. 273, 295, 325, 328. W. J. Gruffydd, ‘A Portrait of South Wales’ yn Geoffrey Grigson (gol.), South Wales and the Marches (London, 1951), t. 57. ‘Nodiadau Golygyddol’, Seren Gomer, XLVI, rhif 1 (1954), 5.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

sarrug diwethaf hyn . . . [d]yddiau’r ffydd amhendant, a dyddiau’r hanner credu niwlog, dyddiau’r addoli llugoer ysbeidiol, a’r gwrando rhew, a’r ymwrthod digywilydd â chyfrifoldeb’.50 Nid Jeremia oedd Valentine wrth reddf, ond trwy gydol y 1950au a’r 1960au cynnar rhagolygon dwys a geid ganddo a rhybuddion cyson ynghylch dyfnder y pydew y syrthiai’r eglwysi iddo. Yn Y Dysgedydd ym 1955 cyfeiriodd yr Annibynnwr Iorwerth Jones, gweinidog Pant-teg, Ystalyfera, at gyflwr eglwys ‘gref’ yn un o drefi’r de-orllewin na ddeuai 44 y cant o’r 324 aelod ar ei chyfyl. Amrywiai’r esboniad am eu habsenoldeb: afiechyd (32), blinder (25), anghydfod â chyd-aelodau (19), blino ar y galw cyson am arian (17) ac anfodlonrwydd â’r gweinidog (8). Mwy difrifol na hynny oedd y rhesymau crefyddol penodol a roddid dros beidio â mynychu oedfaon. Ni châi 27 unrhyw fudd o’r gwasanaethau a gwrthodai 14 dywyllu’r eglwys am eu bod yn anghredinwyr, er eu bod yn aelodau bedyddiedig cyflawn. Ar ryw olwg, yr oedd yr atebion a roes y mynychwyr cyson yn fwy brawychus fyth. Deuai 62 oherwydd grym arferiad, 34 ‘er mwyn y plant’, 27 ‘o barch i’r gweinidog’, 12 oherwydd y canu, a 12 o bobl ifainc oherwydd gorfodaeth eu rhieni. Ymhlith y mynychwyr cyson dim ond 34 a ddeuai ‘i addoli Duw’. Buasai’r gweinidog yn llafurio yn eu plith ers pymtheng mlynedd ar hugain ac yr oedd, yn ôl pob sôn, ‘yn bregethwr golau a gwych’. ‘Y tebygolrwydd trist’, meddai Iorwerth Jones, ‘yw bod mwyafrif llethol ein heglwysi mewn sefyllfa gyffelyb.’51 Blinid y Methodistiaid Calfinaidd hefyd gan y dirywiad a’r difaterwch. ‘Anodd cael ein pobl i sylweddoli bod yr hyn sydd gan yr Efengyl i’w gynnig yn fater bywyd’, meddai J. E. Hughes, Brynsiencyn, ‘Mae gormod o’n pobl yn rhy hunanfodlon a hunan-ddigonol, yn rhy esmwyth arnynt yn Seion. Nid ydyw geiriau fel “Pechod” a “Gras” yn cyfleu nemor ddim iddynt, a llyfr caeëdig iddynt ydyw y nerthoedd ysbrydol.’52 Gan lenor o Fethodist Calfinaidd y cafwyd yr ymateb mwyaf angerddol i’r argyfwng, sef W. Ambrose Bebb. Yn ei destament olaf, Yr Argyfwng, a gyhoeddwyd yn fuan ar ôl ei farw ym 1955, yr oedd ei eiriau yn ysgytwol: Yr Eglwys? Dduw Dad, a oes gennym ni’r dirgelwch hwnnw heddiw? Yr Eglwys? Onid hi – neu’r sefydliadau sy’n derbyn yr enw – sy’n cadw draw? Y mae Crist yn galw ac yn denu, â’i Groes yn denu ac yn tynnu sylw. Ond, am yr Eglwys, y mae hi, mor aml â pheidio, yn gyrru oddi wrthi. A ydwyf fi’n dweud celwydd, neu’n cablu, wrth fwrw drwyddi fel hyn? Ofn sydd arnaf nad ydwyf fi ddim. Mi roddwn i lawer iawn am weled gwir Eglwys, deilwng o Grist, yng Nghymru heddiw, ac yn denu’r myrdd miloedd i mewn i’w chôl. Ond nis gwelaf ar hyn o bryd.53

50 51 52 53

‘Araith Llywydd yr Undeb’, ibid., LIV, rhif 2 (1962), 42. ‘Dyddlyfr y Dysgedydd’, Y Dysgedydd (Medi 1955), 239–41. J. E. Hughes, ‘Pregethu’r Efengyl i’n Hoes’, Y Drysorfa, CXXI, rhif 10 (1951), 255. W. Ambrose Bebb, Yr Argyfwng (Llandybïe, 1955), t. 29.

373

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

374

Y symbol mwyaf gweladwy o’r hen biwritaniaeth oedd ‘y Sul Cymreig’ ac yr oedd y ffaith fod yr awydd i’w ddiogelu yn edwino yn arwydd o’r newid cymdeithasol a oedd ar droed. Trwy gydol y 1950au cynnar dyfarnodd cynghorau Y Rhyl, Wrecsam, Caerdydd, Abertawe a threfi eraill o blaid agor sinemâu ar y Sul, a daeth yr arfer o gynnal chwaraeon a gweithgareddau hamdden eraill ar ddydd cyntaf yr wythnos yn fwyfwy derbyniol. A hwythau’n sefydliadau preifat, gallai clybiau yfed y gweithwyr neu’r rheini a oedd yn gysylltiedig â chlybiau rygbi a phêl-droed agor eu drysau ar y Sul. Ym 1961 cydnabu’r llywodraeth ddylanwad hanesyddol Ymneilltuaeth ar fywyd y genedl trwy ganiatáu pleidlais, yn ôl amodau’r Ddeddf Trwyddedu newydd, i benderfynu fesul ardal a agorid y tafarnau ar y Sul ai peidio. Daeth ‘cwestiwn yr agor’ yn ffocws ar gyfer y gydwybod Ymneilltuol a gysylltid o hyd ym meddwl llawer â’r ‘ffordd Gymreig o fyw’. Yn y refferendwm a gynhaliwyd ym mis Tachwedd bu gafael y capeli ar yr ardaloedd Cymraeg yn ddigon tyn i sicrhau bod siroedd Môn, Caernarfon, Dinbych, Meirionnydd, Aberteifi, Penfro, Trefaldwyn a Chaerfyrddin yn pleidleisio o blaid aros yn ‘sych’. Ond pleidiol i agor y tafarnau ar y Sul yr oedd ardaloedd poblog a Seisnigedig Morgannwg, Mynwy, Brycheiniog, Maesyfed, Y Fflint, Caerdydd ac Abertawe. ‘It was a somewhat pathetic commentary on the waning authority of organized religion’, meddai Kenneth O. Morgan am ganlyniadau’r refferendwm.54 Daeth yn amlycach nag erioed fod y gydwybod Ymneilltuol, drwy ymhél â materion fel dirwest, gamblo a chadwraeth y Sabath, yn mynd yn fwyfwy amherthnasol yn yr oes fodern gymhleth. Mewn cyfnod o gynnydd materol ar y naill law ac ofnau ynghylch rhyfel niwclear ar y llall, yr oedd negyddiaeth grintachlyd y capeli a’u naws foesegol, unigolyddol, yn ymddangos yn anghydnaws â’r oes. Deuai’n anos i Ymneilltuaeth argyhoeddi ei haelodau o werth yr etifeddiaeth biwritanaidd, heb sôn am geisio moldio cymdeithas gyfan yn unol â’i safonau. Oherwydd hyn islais o bryder prudd a nodweddai’r dathliadau a gynhaliwyd ym 1962 i nodi trichanmlwyddiant y ‘troad allan’ ym 1662 a greodd Ymneilltuaeth fodern. Ymhlith yr holl lenyddiaeth a gyhoeddwyd i nodi’r achlysur, gan y Parchedig R. Ifor Parry, gweinidog yr Annibynwyr yn Aberdâr, y cafwyd y dadansoddiad mwyaf gonest a threiddgar o’r sefyllfa. Ni ellid gwadu, meddai, nad oedd Ymneilltuaeth yn wynebu’r argyfwng dwysaf erioed ac ymhlith y rhesymau am hynny oedd ei chysylltiad â’r Gymraeg. ‘At ei gilydd’, meddai, ‘lle bynnag y ceidw pobl eu Cymraeg, cadwant hefyd at y capel . . . O ganlyniad, y mae tynged Ymneilltuaeth ynghlwm wrth dynged yr iaith mewn llawer ardal.’55 Er gwaethaf dirywiad Ymneilltuaeth Gymraeg, rhoes yr ymchwydd cenedlaethol a brofwyd yn sgil darlledu darlith radio Saunders Lewis, Tynged yr Iaith, ym 1962 rywfaint o wynt newydd dan ei hwyliau. Degawd o gryn egni 54 55

Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 355. R. Ifor Parry, Ymneilltuaeth (Llandysul, 1962), tt. 192–3.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

deallusol oedd hwn, a gadawodd y berw diwinyddol a achoswyd mewn llawer rhan o Brydain gan gyfrol boblogaidd John A. T. Robinson, Honest to God (1963), gan ddiwinyddiaeth seciwlar Paul Tillich, Rudolf Bultmann a’u dilynwyr, a chan fudiad ‘marwolaeth Duw’ yn yr Unol Daleithiau, ei ôl ar y meddwl diwinyddol Cymreig. Ceid trafodaethau hynod fywiog ar dudalennau Barn, cylchgrawn a sefydlwyd ym 1962 ac a ddaeth, dan olygyddiaeth Alwyn D. Rees, yn gyfrwng i fynegi’r asbri newydd a nodweddai’r mudiad cenedlaethol. Ysbardunwyd y drafodaeth gan ymgais yr Athro J. R. Jones i gymhwyso rhai o gategorïau Tillich i’r sefyllfa yng Nghymru. Er i Jones fathu’r ymadrodd cofiadwy ‘Yr Argyfwng Gwacter Ystyr’ i ddisgrifio cyflwr diwylliannol y gorllewin ar y pryd, mympwyol ac idiosyncratig oedd ei ddiwinyddiaeth ac am y pegwn ag unrhyw ddehongliad clasurol o ystyr y ffydd. Ond yr oedd yn {r eithriadol o ddeallus a thraethai ei argyhoeddiadau yn angerddol ac mewn Cymraeg anarferol o rywiog.56 Enillodd gefnogwyr brwd i’w safbwynt, sef Gwilym O. Roberts a Dewi Z. Phillips (ei olynydd yng nghadair Athroniaeth Coleg Prifysgol Cymru, Abertawe), ynghyd â gwrthwynebwyr grymus yn Hywel D. Lewis, Athro Athroniaeth Grefyddol yng Ngholeg y Brenin, Llundain, ac R. Tudur Jones. Yr hyn a roddai fin ar y ddadl oedd ei chysylltiad (anuniongyrchol) â phwnc yr iaith. Er nad oeddynt yn arddel yr un pwyslais o ran athrawiaeth, yr oedd J. R. Jones ac R. Tudur Jones yn flaenllaw yn y mudiad cenedlaethol ac yr oedd eu hymwybod â’r argyfwng crefyddol yn annatod glwm wrth eu pryder am ddyfodol Cymru a’i mamiaith. Yn nydd ei hargyfwng, credai’r ddau ohonynt fod gan Ymneilltuaeth Gymraeg ran bwysig yn y dasg o amddiffyn buddiannau ysbrydol y genedl. Er bod y Gymraeg ac Ymneilltuaeth dan warchae o hyd a’u dyfodol erbyn hynny mewn perygl amlwg, bu diwedd y 1960au a’r 1970au cynnar yn gyfnod ffrwythlon o safbwynt y berthynas rhwng crefydd a’r iaith Gymraeg. Tynnai rhai o weithredwyr ifainc Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ysbrydoliaeth o’r traddodiad Ymneilltuol radical ac ymhlith yr arweinwyr tybiai Dafydd Iwan a Ffred Ffransis fod protest yn ffurf ar ddisgyblaeth Gristnogol. Ceid elfennau Cristnogol amlwg yn nelfrydiaeth ddi-drais y Gymdeithas, ac ar un cyfnod gwasanaethai cynifer â thri gweinidog Ymneilltuol ar ei senedd. ‘Dyletswydd pob Cymro, a Christion o Gymro’n enwedig, yw ceisio deall yr hyn sy’n digwydd ym mywyd y genedl ar hyn o bryd,’ meddai un sylwebydd, a daeth natur y berthynas rhwng y Gymraeg a Christnogaeth yn fater myfyrdod drachefn: Yng nghanol y deffroad cenedlaethol a’r berw cyfoes gwelir yr Iaith Gymraeg – y Gymraeg ac arwyddion-ffyrdd a’r teledu a’r llysoedd a bythynod-cefn-gwlad ac ymprydiau ac ymgyrchoedd protest. A diau yn y man fe bwysleisir y berthynas sydd rhwng y Gymraeg a Christnogaeth oblegid bu’r iaith Gymraeg ynghlwm wrth y Ffydd

56

J. R. Jones, Ac Onide (Llandybïe, 1970).

375

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

376

o’r pryd y ganed Cymru’n genedl yn oes dadfeiliad yr Ymerodraeth Rufeinig ac ‘Oes y Saint’ – Dewi, Illtyd, Dyfrig, Teilo, Padarn, arweinwyr un o’r diwygiadau mwyaf a welodd Cymru erioed.57

Nid y lleiaf o gymwynasau diwinyddion y pryd hwnnw oedd dwys ystyried o’r newydd natur y berthynas rhwng iaith, cenedligrwydd a’r datguddiad Cristnogol, a chafwyd gan R. Tudur Jones, Pennar Davies a Bobi Jones gorff o waith a erys yn gyfraniad gwreiddiol a phraff i’n dealltwriaeth ohonom ni ein hunain.58 Eglwysyddiaeth, Pabyddiaeth a’r Gymraeg 1945–70 Os digalon oedd y sefyllfa ymhlith Ymneilltuwyr, nid felly yr oedd pethau ymhlith Eglwyswyr. Bywiogrwydd ac optimistiaeth a nodweddai’r Eglwys yng Nghymru o ddiwedd yr Ail Ryfel Byd ymlaen. Adlewyrchid hyn yng Nghyngor Ieuenctid y Dalaith, a sefydlwyd ym 1945, ac ym mudiad ieuenctid ‘Cymry’r Groes’. Er bod cwynion i’w clywed o hyd fod y dylanwad Seisnig uchelwrol yn rhy drwm ar Eglwysyddiaeth Gymreig, yr oedd profion ddigon fod ‘yr Hen Fam’ wedi closio at y bobl gyffredin a’i bod yn dangos mwy o gydymdeimlad â’r diwylliant Cymraeg. Gymaint oedd ei hapêl mwyach fel y gallai ymffrostio iddi ddenu i’w rhengoedd leygwyr gwladgarol fel T. I. Ellis (a fuasai’n aelod ohoni ers tro), Aneirin Talfan Davies a D. Gwenallt Jones (Gwenallt), ac offeiriaid megis y beirdd galluog Euros Bowen a G. J. Roberts, a gw}r dysgedig fel Gwynfryn Richards, H. Islwyn Davies a G. O. Williams. Cyn-Ymneilltuwyr oedd pob un o’r rhain, a bu’r Eglwys ar ei hennill o rwydo arweinwyr amlwg ym mywyd cyhoeddus a diwylliannol Cymru. Y ddau esgob mwyaf allweddol yn y cyfnod hwn oedd John Charles Jones ym Mangor a Glyn Simon yn Llandaf. Methodist Calfinaidd o Lan-saint, sir Gaerfyrddin, oedd Jones, a throes yn Eglwyswr yn ei ddyddiau coleg. Cyn ei benodi’n ficer Llanelli bu’n genhadwr yn Uganda, a nodweddid ei waith yn esgobaeth Bangor (1949–56) gan sêl efengylaidd. Cymathai nwyd cenhadol, diwinyddiaeth Eingl-Gatholig a gwerthoedd ysbrydol y werin Gymraeg eu hiaith, ac yn hynny o beth yr oedd yn debyg iawn i’r Esgob Timothy Rees. Bu ei farw annhymig ym 1956 yn gryn ergyd i’r Eglwys. O ran naws a chefndir yr oedd Glyn Simon, esgob Llandaf (1957–71) yn gwbl wahanol. Yn fab i offeiriad, fe’i magwyd yn s{n brwydrau datgysylltiad ac, er ei fod yn gyfoeswr â J. E. Daniel yng Ngholeg Iesu, Rhydychen, nid oedd ganddo’r cydymdeimlad lleiaf â’r Gymru Ymneilltuol na’i gwerthoedd na’i hiaith. Mewn gwirionedd, cynrychiolai Simon 57 58

Seren Cymru, 16 Chwefror 1973. R. Tudur Jones, The Desire of Nations (Llandybïe, 1975); Bobi Jones, Crist a Chenedlaetholdeb (Peny-bont ar Ogwr, 1994) a’r amrywiol ysgrifau yn y cyfrolau cyfansawdd canlynol: Dewi Eirug Davies (gol.), Gwinllan a Roddwyd (Llandybïe, 1972), a Ballard a Jones (goln.), This Land and People.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

y math o offeiriad aristocrataidd y byddai A. G. Edwards wedi bod yn falch iawn i’w arddel. O ystyried y cefndir hwn, yr oedd ei ymateb i ethol Alfred Edwin Morris yn Archesgob Cymru ym mis Tachwedd 1957 yn syndod i lawer. Sais oedd Morris a bu’n Athro Diwinyddiaeth yng Ngholeg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, cyn ei benodi, heb brofiad o ofalu am blwyf, yn esgob Mynwy ym 1940. Protestiodd Gwenallt yn daer yn erbyn y penodiad hwn cyn ymadael â’r Eglwys a dychwelyd at Fethodistiaeth Galfinaidd ei fagwraeth.59 Nid oedd ymateb Simon, er yn fwy cynnil, yn llai llym. ‘The recent elections’, meddai, ‘have revealed an anti-Welsh and pro-English trend, and, in some cases a bigotry as narrow and illinformed as any to be found in the tightest and most remote of Welsh communities.’60 Fel yn achos Gwenallt, prif feirniadaeth esgob Llandaf ar y penodiad oedd fod Morris yn ddi-Gymraeg. O hynny ymlaen cynyddodd ei sêl o blaid Cymreictod a’r Gymraeg ac fe’i cafodd ei hun mewn cytgord â’r adfywiad cenedlaethol a nodweddai’r 1960au. Erbyn Arwisgiad Tywysog Cymru yng Nghastell Caernarfon ym 1969 yr oedd Glyn Simon wedi ei ddyrchafu yn Archesgob Cymru ac nid y lleiaf o’i weithredoedd beiddgar y pryd hwnnw oedd ymweld â Dafydd Iwan, Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, a garcharwyd am ei ran yn yr ymgyrch o blaid arwyddion ffyrdd dwyieithog. Byrdwn cyson pennaeth newydd yr Eglwys yng Nghymru oedd: ‘There is nothing unscriptural or un-Christian in nationalism as such.’61 Eto i gyd, lleiafrif o Eglwyswyr a Phabyddion yng Nghymru a oedd yn awyddus i arddel popeth Cymreig a Chymraeg. Er gwaethaf dylanwad esgobion fel Simon a G. O. Williams oddi mewn i’r Eglwys yng Nghymru, ynghyd â brwdfrydedd yr Archesgob McGrath ac, i raddau llai, Esgob Daniel Hannon (a ddysgodd Gymraeg) a John Petit a’i dilynodd ym Mynyw ym 1948, adlewyrchu tueddiadau’r gymdeithas seciwlar a wnâi’r eglwysi, a thrwy gydol y degawdau hyn colli tir fu hanes y Gymraeg. I’r rhan fwyaf o bobl yr oedd Cymreictod yn parhau yn gyfystyr ag Ymneilltuaeth. ‘The chapels are the outposts of traditional Wales in these areas,’ meddai J. M. Cleary ym 1956; ‘the Catholic churches are sure to have statues of St Patrick, and the Cork Weekly Examiner on sale at the door.’62 Ym 1960 gallai Pabydd mor selog â Victor Hampson-Jones gyfaddef ei fod yn teimlo fel ‘alien inside the Church’ oherwydd ei hymlyniad wrth y Gymraeg.63 Pan gyhoeddwyd Sacrosanctum Concilium, sef cyfansoddiad Ail Gyngor y Fatican ar litwrgi ym 1963 a fynnai y dylid dathlu’r offeren yn yr ieithoedd brodorol yn gyfan gwbl, ildio i’r Saesneg a wnaeth y Lladin yng Nghymru ac nid i’r Gymraeg. Bu hyn yn ergyd i amryw o Babyddion Cymru, gan gynnwys Saunders Lewis a’i gyfaill, y bardd Eingl-Gymreig a’r artist David Jones. Soniodd Jones am ‘the 59 60 61 62 63

D. Gwenallt Jones, ‘Yr Eglwys yng Nghymru’, Y Genhinen, VIII, rhif 2 (1958), 86–91. Dyfynnwyd yn John S. Peart-Binns, Edwin Morris: Archbishop of Wales (Llandysul, 1990), t. 119. Jones, Glyn Simon: His Life and Opinions, t. 124. J. M. Cleary, ‘The Irish and Modern Wales’, The Furrow, 7, rhif 4 (1956), 205. Western Mail, 17 Chwefror 1960.

377

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

378

possibilities of a most ironical situation arising in Wales whereby Yr Eglwys Lân Rufeinig might attach to herself the stigma of anglophilism and anglicization which once attached to the Church of England in Wales’.64 Suddodd Saunders Lewis i bydew o ddigalondid. ‘Alas,’ meddai wrth R. O. F. Wynne yn Nhachwedd 1965, ‘I have no atom of influence with the bishops. I had rather a fierce quarrel with his Grace of Cardiff over the vernacular liturgy and we are barely on speaking terms.’ Awgrymodd Lewis y gallai Caerdydd a Mynyw gyfuno at bwrpas addoliad er mwyn cael mwy o wasanaethau Cymraeg, ond negyddol oedd ymateb yr esgob: ‘Not he’, meddai Lewis, ‘He couldn’t interfere in Menevia, and he was a dutiful and obedient son of the Church. I told him that that was the Nazi officials’ excuse for Belsen. And so we finished.’65 Hyd at ganol yr ugeinfed ganrif ac wedi hynny yn yr ardaloedd lle’r oedd y Gymraeg yn parhau yn brif iaith, crefydd oedd yr unig faes lle y câi’r Gymraeg droedle cadarn. Saesneg oedd cyfrwng popeth arall – llywodraeth, masnach, addysg (ac eithrio’r ysgolion cynradd), y cyfryngau torfol, megis radio, teledu, y sinema a’r prif bapurau newydd, a’r diwylliant Eingl-Americanaidd cyfoes. Bu’r hollt hwn yn gwbl ddifaol i grefydd ac i’r Gymraeg fel ei gilydd. Y mae unrhyw ddeuoliaeth rhwng y sanctaidd a’r seciwlar yn andwyol i grefydd am ei bod yn cyfyngu ar sofraniaeth Duw ac yn gwadu arglwyddiaeth Crist dros ei greadigaeth gyfan. Mewn ardaloedd Cymraeg eu hiaith, tueddid i gyfyngu ‘crefydd’ i weithgareddau penodol grefyddol megis capela, addoli, gweddïo, cynnal ysgolion Sul ac ymarfer rhai agweddau ar foesoldeb unigol. Yn union fel na châi crefydd dra-arglwyddiaethu ar faterion seciwlar, boed mewn gwleidyddiaeth, economeg, estheteg neu foeseg gymdeithasol, ni châi’r Gymraeg ychwaith fod gyfled â bywyd yn ei gyfanrwydd gan mai Saesneg oedd iaith ‘y byd’. Erbyn y 1950au a’r 1960au cynnar yr oedd y seciwlariaeth a oedd eisoes ar gerdded trwy Ewrop wedi cyrraedd Cymru, gan gynnwys y Gymru Gymraeg. Creai hyn broblem genhadol neilltuol i’r eglwysi, sef sut i warchod yr etifeddiaeth ysbrydol ac ar yr un pryd geisio ymestyn cylch arglwyddiaeth Crist mewn cymdeithas nad oedd mwyach yn gyfarwydd â’r cynseiliau Cristnogol. Ond arall oedd problem y Gymraeg. Er mwyn i’r iaith oroesi byddai’n rhaid iddi ymwreiddio mewn meysydd seciwlar lle na fu ganddi hawl i dresmasu o’r blaen. I grefyddwyr a oedd hefyd yn Gymry gwlatgar, gallai hyn greu tensiynau mawr. Mynegodd H. W. J. Edwards benbleth nid annhebyg yng nghyd-destun Pabyddiaeth Gymraeg: ‘As a Catholic I am glad that there are more Catholics. As a Cymro I am afraid that . . . the rise of Roman Catholicism in Wales will mean the destruction of Welsh speech and ways.’66 Erbyn y 1960au yr oedd credinwyr Cristnogol o bob cefndir yn ofni y byddai ymestyn peuoedd y Gymraeg yn mynd 64 65 66

LlGC, Papurau David Jones, Blwch I/3. Hazel Walford Davies, Saunders Lewis a Theatr Garthewin (Llandysul, 1995), t. 369. Western Mail, 18 Rhagfyr 1952.

YR IAITH GYMRAEG A CHREFYDD

law yn llaw â seciwlareiddio’r genedl. Wrth reswm, ni allent lai nag ymfalchïo yn y ffaith fod y Gymraeg yn ennill statws amgenach, ond gwyddent hefyd fod peryglon ynghlwm wrth hynny.67 Erbyn diwedd y 1970au, felly, bu rhaid i Gristnogion ddod i delerau â lluosedd crefyddol a diwylliannol. Cristnogaeth, Lluosedd a’r Iaith Gymraeg c.1979–90 Pan gyhoeddwyd ym 1983 ganlyniadau arolwg a wnaed ar gyflwr eglwysi Cymru, yr oedd yn bur amlwg fod crefydd gyfundrefnol yn prysur golli ei grym a’i dylanwad. Allan o boblogaeth o c.2,850,000, yr oedd cyfanswm yr aelodau eglwysig ym 1982 yn 523,100 (24 y cant). Yr oedd rhif y mynychwyr yn sylweddol lai, sef 280,000, ac yr oedd 45 y cant o’r rhain dros 50 oed. Yr oedd gan yr Eglwys yng Nghymru, sef yr enwad cryfaf o ran aelodaeth, 137,000 o gymunwyr, y Pabyddion 129,600, y Methodistiaid Calfinaidd 79,900, yr Annibynwyr 65,200, y Bedyddwyr 50,200, y Methodistiaid Wesleaidd 25,300 a’r enwadau eraill 35,300. O gymharu’r dystiolaeth â’r arolwg a wnaed ym 1978, gwelir bod pob enwad, ac eithrio’r Pabyddion, wedi colli aelodau. Er bod aelodaeth yr Eglwys yng Nghymru yn gyffredinol wedi gostwng, yr oedd rhif mynychwyr ei hoedfaon wedi cynyddu, a bu’r cynnydd gymaint â 14 y cant yn Nyfed. Y tu hwnt i’w chadarnle yn y gogledd-orllewin yr oedd Methodistiaeth Galfinaidd yn prysur wanhau, gyda’r cwymp yng Nghlwyd a Dyfed yn sylweddol ac ym Morgannwg yn argyfyngus. ‘Difrifol yw sefyllfa’r Presbyteriaid yn Ne Cymru’, meddai un o’u gweinidogion, ac wrth sôn am Forgannwg, dywedodd, ‘mae’n amlwg nad yw’r eglwysi Cymraeg . . . wedi elwa ar lwyddiant Ysgolion Cymraeg y cylch’.68 Ymhlith yr Annibynwyr ni chafwyd gostyngiad difrifol yng nghyfartaledd yr aelodau; ni phrofwyd cynnydd ymhlith y Bedyddwyr, ac eithrio yn eglwysi Saesneg Gwent, ac yr oedd cyflwr y Wesleaid Cymraeg yn ddigalon iawn. Saesneg oedd cyfrwng addoli ymhlith yr enwadau llai, megis y 169 o eglwysi Pentecostaidd a oedd bellach wedi ymwreiddio ledled y wlad, yr eglwysi Bedyddiedig a oedd yn gysylltiedig ag Undeb Bedyddwyr Prydain Fawr ac Iwerddon, a hefyd yr amrywiol eglwysi efengylaidd a charismataidd. Er eu bod wedi eu lleoli yng Nghymru, cwbl Seisnig oedd naws y cynulleidfaoedd hyn.69 Erbyn degawd olaf y ganrif, rhagdybiau seciwlar oedd eiddo’r sefydliadau Cymraeg, yn enwedig y cyfryngau (er gwaethaf presenoldeb helaeth ‘meibion y mans’ ymhlith eu swyddogion a’u staff), ac er bod yr eglwysi yn parhau i gynnal eu cenhadaeth, sefydliadau ymylol oeddynt mwyach. Eto i gyd, cafwyd enillion 67 68

69

Gw. Jones, ‘Hir Oes i’r Iaith’, tt. 361 ymlaen. D. Ben Rees, ‘Daearyddiaeth Crefydd yng Nghymru’ yn Peter Brierley a Byron Evans (goln.), Yr Argoelion yng Nghymru: Adroddiad o Gyfrifiad yr Eglwysi, 1982 (London, 1983), t. 10. Gw. D. W. Bebbington, Evangelicalism in Modern Britain: A History from the 1730s to the 1980s (London, 1989), tt. 229–76; Adrian Hastings, A History of English Christianity, 1920–1990 (London, 1991), tt. 602–71.

379

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

380

solet o hyd mewn rhai meysydd crefyddol – y mwyaf sylweddol heb amheuaeth oedd cyhoeddi’r Beibl Cymraeg Newydd ym 1988, ffrwyth llafur enfawr ac un o gampweithiau ysgolheigaidd y ganrif. Cafwyd gwerthiant syfrdanol, ac enillodd y Beibl Newydd ei blwyf yn fuan fel cyfieithiad eglur a deniadol o Air Duw ar gyfer y genhedlaeth gyfoes. Cafwyd enillion hefyd ym maes ecwmeniaeth a chydddealltwriaeth eglwysig, yn enwedig yn sgil sefydlu Cytûn, corff newydd a ddisodlodd Gyngor Eglwysi Cymru ym mis Medi 1990. Y gwahaniaeth mawr rhwng Cytûn a’r Cyngor oedd y ffaith fod yr Eglwys Babyddol bellach yn aelod gweithgar ohono. Pwysicach na hynny oedd y newid hinsawdd ymhlith Cristnogion Cymru a’r ysbryd llai drwgdybus, llai cecrus a mwy creadigol a ffynnai yn eu plith. Ac yr oedd yr un peth yn wir ymhlith credinwyr o argyhoeddiad mwy efengylaidd. I’r Cynghrair Efengylaidd, corff a sefydlwyd yng Nghymru ym 1986, yr oedd y diolch pennaf am hynny, gan ei fod yn fwy goddefgar ei naws na Mudiad Efengylaidd Cymru a fu ar y maes er 1955. Erbyn y 1990au yr oedd Cristnogion Cymru yn barotach i werthfawrogi’r hyn a oedd yn eu huno, yn enwedig yn wyneb y grymoedd seciwlar o’u cwmpas.70 Er gwaethaf llawer cymhlethdod ac amwysedd, at ei gilydd bu’r berthynas rhwng crefydd a’r Gymraeg yn hynod o glòs gydol yr ugeinfed ganrif. Bu ei thynged yn fater o bwys i gredinwyr, gan gynnwys y sawl a roddai bris ar bragmatiaeth ac ymarferoldeb ar ddechrau’r ganrif a hefyd y sawl a goleddai ystyriaethau mwy athrawiaethol ac egwyddorol mewn cyfnod diweddarach. Nid yw hyn yn syndod, o gofio bod crefydd, o ran ei natur, yn ymwneud â gwerthoedd pobl, a bod Cristnogaeth, ymhlith yr holl grefyddau, yn seiliedig ar ddatguddiad o’r Gair. Beth bynnag a ddaw yn y milflwyddiant newydd, bydd y defnydd a wnaed o’r iaith Gymraeg at ddibenion crefyddol yn ystod yr ugeinfed ganrif yn parhau i adlewyrchu’n bendant ei gwerth i’r gymuned ehangach.

70

Gw. D. Densil Morgan, The Span of the Cross: Christian Religion and Society in Wales 1914–2000 (Cardiff, 1999), tt. 260–79.

11 Llenyddiaeth Gymraeg oddi ar 1914 R. GERALLT JONES

Mae’r hen delynau genid gynt Yng nghrog ar gangau’r helyg draw, A gwaedd y bechgyn lond y gwynt A’u gwaed yn gymysg efo’r glaw.1

FEL YNA y cyhoeddwyd, ym mhennill olaf telyneg fer a digon disylw ar y pryd, fod y byd wedi newid dros byth, ac y byddai’n rhaid i lenyddiaeth newid i’w ganlyn. Digwyddodd peth digon tebyg i lenyddiaeth Saesneg hefyd, mwy neu lai, rhwng 1914 a 1918. At ei gilydd, yr un ydoedd agwedd beirdd Sioraidd Lloegr wrth wynebu’r Rhyfel Mawr â’r agwedd hwyliog ramantaidd honno a nodweddai’r genhedlaeth o’u blaenau at y buddugoliaethau imperialaidd a’r antur fawr honno draw yn Ne Affrica; yr un hefyd oedd yr eirfa. Ond newidiwyd yr eirfa honno gan y rhyfel, gan ddechrau gyda cherdd Rupert Brooke ‘Grantchester’ a diweddu gydag ‘Anthem for Doomed Youth’ gan Wilfred Owen. Yng Nghymru, yr oedd mwy o eironi fyth yn y ffaith mai awdur y sylwadau Cymraeg craffaf am y rhyfel, sef Ellis Humphrey Evans (Hedd Wyn), oedd y Cymro enwocaf i fynd yn ysglyfaeth i’r rhyfel. Camgymeriad yw cysylltu llenyddiaeth yn rhy glòs â digwyddiadau cymdeithasol a gwleidyddol yr un cyfnod, wrth gwrs, oherwydd cydredeg yn gyfochrog â’r digwyddiadau hynny y mae llenyddiaeth yn hytrach na chael ei chreu ganddynt. Ymateb awduron unigol i angerdd y profiadau sy’n dod i’w rhan fel unigolion yw llenyddiaeth, fel pob celfyddyd arall, ac y mae profiadau unigol yn ddiddiwedd o ailadroddllyd yn ogystal â bod yn ddiddiwedd o amrywiol. Cariad yw cariad a marwolaeth yw marwolaeth, pa un ai yng Nghymraeg y Canol Oesoedd neu ynteu mewn Saesneg modern yr ysgrifennir amdano. Eto i gyd, y mae rhai elfennau allweddol nad oes modd dianc rhagddynt ar unrhyw adeg neilltuol mewn rhannau arbennig o’r byd. Yn achos awduron o Gymru a fu’n ysgrifennu yn Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif daw dwy elfen allweddol o’r 1

Hedd Wyn, Cerddi’r Bugail (Y Bala, 1918), t. 146.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

382

fath i’r brig ymhlith llawer o rai llai pwysig, sef y Rhyfel Mawr a statws a chyflwr yr iaith ei hun. Mewn ysgrif graff dan y teitl ‘Llên Cyni a Rhyfel’ disgrifiodd D. Tecwyn Lloyd y Rhyfel Mawr fel ‘y clwy na all byth gau’.2 Yn yr un ysgrif y mae’n tynnu sylw at y ffaith mai cymharol ychydig o ‘lenyddiaeth rhyfel’ a ysgrifennwyd yn Gymraeg yn ystod ac yn union wedi’r Rhyfel Mawr, a hynny am ddau reswm. Yn gyntaf, ni fu gan yr awduron cydnabyddedig canol-oed a fuasai fwyaf amlwg ar y llwyfan llenyddol yn ystod y blynyddoedd rhwng 1914 a 1918 – beirdd ac academyddion megis John Morris-Jones, John Jenkins (Gwili) a John Owen Williams (Pedrog) – unrhyw ran yn y rhyfel. Daliai’r rhain i fyw ac i ysgrifennu fel pe bai’r prynhawngwaith Edwardaidd hamddenol yn debygol o barhau am byth. A phan ddarfu’r rhyfel ymhen hir a hwyr aethant ati i gollfarnu’n ddiddeall agweddau moesol gwahanol ac ymddygiad y gw}r ifainc a ddychwelai o’r ffosydd. Hwy, yn eu dydd, a oedd wedi llusgo barddoniaeth Gymraeg o gors y moesoli brygowthlyd y suddasai iddi yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gan adfer rhai o’r meini prawf hynny o ran chwaeth esthetig a phurdeb ieithyddol a oedd wedi hen fynd i ddifancoll, ac nid oeddynt yn barod i wynebu chwyldro arall, un gwrthgyferbyniol i bob golwg, mor fuan. Yn eilbeth, nid oedd gan y gw}r ifainc unrhyw awydd ysgrifennu am y rhyfel; dewisach ganddynt ei anghofio a bwrw ymlaen â’u bywyd newydd. Fel y dywed D. Tecwyn Lloyd, ar ddiwedd y 1920au ac ymlaen drwy’r 1930au wedyn, wrth i grafangau’r dirwasgiad dynhau, daeth yn amlwg nad oedd modd gwireddu’r gobeithion a’r breuddwydion y buasai’r dynion yn ymladd drostynt yn y Rhyfel Mawr, ac mai rhith oedd yr addewid am ‘fyd addas i arwyr’. Mewn byr eiriau: ‘Cyni’r dirwasgiad fu’r allwedd i ddatgloi llifddorau’r digofaint ac enbydrwydd profiad a gadwesid o’r golwg ar ddiwedd y rhyfel.’3 Y gwir yw fod y rhyfel wedi newid popeth, er i feirdd megis Eliseus Williams (Eifion Wyn) ac eraill, a oedd yn ymgorfforiad ar fwy nag un ystyr o’r rhamantiaeth cyn-y-rhyfel rhwydd braf honno (yr oedd chwyldro esthetig diwedd y ganrif John Morris-Jones eisoes wedi ildio iddi) ddal ati i gyfansoddi fel pe na bai unrhyw ryfel wedi bod. Yn sicr, yr oedd y profiadau a gawsai gw}r ifainc megis Saunders Lewis, T. H. Parry-Williams, R. Williams Parry a W. J. Gruffydd (a fyddai’n datblygu’n awduron o bwys wrth i’r ganrif fynd rhagddi) y tu mewn a’r tu allan i’r rhyfel, wedi effeithio’n ddwfn iawn arnynt mewn amryfal ffyrdd. Ond rhaid cofio hefyd fod y rhyfel yn drychineb byd-eang a roes ergyd farwol i fywyd gwledig nad oedd, o ran ei ddiwylliant, wedi newid yn ei hanfod ers pum can mlynedd. Cefn gwlad yn bennaf oedd Cymru ym 1914, er gwaethaf yr holl ddiwydiannau a godasai yng nghymoedd y de, gwlad lle’r oedd cymunedau bychain gwledig, traddodiadol eu ffyrdd yn tra-arglwyddiaethu, a’r rheini’n 2 3

D. Tecwyn Lloyd, Llên Cyni a Rhyfel a Thrafodion Eraill (Llandysul, 1987), t. 36. Ibid., t. 37.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

trosglwyddo ceidwadaeth y cymunedau pentrefol hynny i fod yn rhan o batrymau newydd bywyd trefol yr ardaloedd diwydiannol. Er eu bod yng nghrafangau’r pyllau glo a’r melinau dur, clwstwr o gymunedau pentref oedd cymoedd diwydiannol y de yn eu hanfod o hyd, ac ni wnaethant etifeddu gwerthoedd dinesig Caerdydd ac Abertawe tan ar ôl yr Ail Ryfel Byd, yr un pryd â gweddill Cymru. Ymhlith y cymunedau Cymraeg eu hiaith, nid oedd yr anrhaith a achoswyd gan ddiwydiant nac anrhaith y fintai orfod, yr oedd y cof amdani yn dal i beri arswyd ar hyd yr arfordir, yn ddim o’u cymharu ag anrhaith diddiwedd rhyfel, fel y’i crynhoir yn y cymal ‘Y rhwyg o golli’r hogiau’.4 Gellir synhwyro’r dryswch a greodd y colledion hyn ym meddwl pobl ddeallus drwy grwydro i mewn i unrhyw eglwys wledig neu oedi wrth gofgolofn unrhyw bentref. Coffeir ar y gofgolofn ym mynwent un pentref anghysbell yn ucheldir Ceredigion w}r ieuainc y mae enwau eu ffermydd yn llawn atgofion, ac yn cyfleu yn huawdl sefydlogrwydd a pharhad – Garth-fawr, Llaindelyn, Hafod-las Isaf, Gilfach-goed, Penglan-owen Fawr – er eu bod hwythau’n gorwedd yn farw ‘ar faes y gad’. Ac yna rhestrir yn eu tro yr holl enwau hynny sydd bellach yn gyfystyr â’r Rhyfel Mawr – Ypres, y Somme, Gallipoli, a’r Dardanelles.5 Beth oedd y cysylltiad rhwng y naill restr enwau a’r llall? Bu’n rhaid i hyd yn oed gymunedau a oedd wedi hen galedu i greulondeb dynion ac anwadalwch ffawd ofyn pa dynged filain a oedd wedi cipio’r gw}r ifainc hyn, a miloedd o rai eraill tebyg iddynt, o’u caeau cynefin i’w lladd ymhell o gartref? Dyma gwestiwn a fyddai’n aflonyddu mewn gwahanol ffyrdd ar lenyddiaeth a lywodraethid o hynny ymlaen gan yr ymchwil am hunaniaeth mewn byd ysig, byd lle na fyddai llenyddiaeth Gymraeg byth eto yn gynnyrch cymunedau sefydlog a chyd-ddibynnol. Yn achos yr awdur a ysgrifennai yn Gymraeg, dyfnheid yr angst a boenydiai Ewrop gyfan wedi’r rhyfel gan bryder anorfod yngl}n â chyflwr yr iaith ei hun, raison d’être y llenor. Nid oedd dirywiad yr iaith yn nodwedd newydd. Cyn belled ag y gellir barnu, yr oedd canran y siaradwyr Cymraeg wedi bod yn gostwng oddi ar ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond cyfrifiad 1901 a ddangosodd gyntaf mai lleiafrif o’r boblogaeth oedd y Cymry Cymraeg.6 Ac yn achos llenyddiaeth Gymraeg yr oedd y ffigurau hyn, hyd yn oed, yn gamarweiniol, oherwydd er bod rhai rhannau o Gymru yn Seisnigeiddio, neu wedi Seisnigeiddio, ac er bod esgeulustod a ymylai ar fod yn elyniaeth o fewn y gyfundrefn addysg wedi bod yn dyfal ddifa’r iaith fel cancr dros gyfnod maith, yr oedd y mwyafrif o lenorion a aethai i’r rhyfel, ynghyd â’r genhedlaeth o’u blaenau, wedi eu magu mewn cymdeithasau gwledig yng ngogledd a gorllewin Cymru a oedd yn dal yn uniaith i bob pwrpas, yn enwedig o ran cyfathrebu ar lafar o ddydd i ddydd. O ran eu 4

5

6

O’r englyn ‘Ar Gofadail’ gan R. Williams Parry, a gyhoeddwyd yn Yr Haf a Cherddi Eraill (Y Bala, 1924), t. 110. Saif y gofeb arbennig hon ymhlith y cerrig beddau ym mynwent eglwys Llangwyryfon, Ceredigion. Yn ôl cyfrifiad 1901 yr oedd 49.9 y cant o boblogaeth Cymru yn medru’r Gymraeg.

383

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

384

profiad hwy eu hunain, felly, yr oedd yr iaith yn dal yn ddigon iach. Ysbardunodd y Rhyfel Mawr a’r hyn a ddaeth yn ei sgil ddirywiad amlwg a chyflymach a barhaodd hyd nes y cyhoeddwyd canlyniadau cyfrifiad 1991 a oedd fel pe baent yn awgrymu o’r diwedd fod y dirywiad wedi ei atal.7 Ond gadewch i ni ddychwelyd i 1914 a’r ffaith mai trwy gyfrwng profiadau unigol yn unig y gwelwn newidiadau cymdeithasol a gwleidyddol, a newidiadau ieithyddol hyd yn oed, mewn llenyddiaeth. Ym 1914 yr oedd Saunders Lewis, dramodydd gorau’r Gymraeg drwy ei holl hanes, ac ysgolhaig a beirniad craffaf a mwyaf dysgedig y ganrif, yn dal i astudio Ffrangeg a Saesneg ym Mhrifysgol Lerpwl. Cyn bo hir byddai’n gwasanaethu yn Ffrainc, ac yna yn yr Eidal a Gwlad Groeg, fel swyddog gyda Chyffinwyr De Cymru. Yr oedd T. H. Parry-Williams, a fyddai’n datblygu i fod yn un o’n beirdd pwysicaf maes o law ac yn dad yr ysgrif bersonol yn Gymraeg i bob pwrpas, wedi dod i amlygrwydd eisoes yn sgil ei fuddugoliaethau yn yr Eisteddfod Genedlaethol, ac ar fin cychwyn ar ei yrfa academaidd fel darlithydd ifanc yn Aberystwyth.8 Cyn y deuai’r rhyfel i ben byddai’n dioddef profiadau enbyd oherwydd ei heddychiaeth, profiadau a fyddai’n parhau’n rhan ohono hyd ddiwedd ei oes.9 Yr oedd ei gefnder R. Williams Parry, y mwyaf hydeiml ac artistig o blith beirdd modern Cymraeg yn nhyb llawer, wedi gwneud enw iddo’i hun hefyd, yn bennaf yn sgil yr awdl arloesol ‘Yr Haf’. Athro ysgol yng nghefn gwlad Cymru ydoedd ar y pryd ond cyn bo hir llusgwyd yntau i ganol y gwrthdaro ac ysgrifennai lythyrau digalon adref o’r gwersylloedd diogel, diflas hynny yn ne Lloegr lle’r oedd yn filwr cyffredin, o fewn clyw i ynnau mawr Fflandrys. Yr oedd W. J. Gruffydd, golygydd hynod ddylanwadol, a deifiol yn aml, Y Llenor rhwng 1922 ac 1951, yn darlithio yn Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Cymru, Caerdydd; byddai yntau’n aelod o’r Llynges cyn bo hir, ar ddyletswydd yng Ngwlff Persia ac yn darganfod, fel y dywedodd un o’i gofianwyr, fod undonedd gwledydd yr anialwch a syrffed y Môr Coch yn wirioneddol annioddefol.10 Yno cafodd falaria a dysenteri, dau glefyd a fyddai’n parhau i’w boeni ar hyd y blynyddoedd a’i wneud yn hynod o flin a diamynedd.11 Yn y cyfnod hwn yr oedd Kate Roberts, awdur rhyddiaith gorau’r ugeinfed ganrif, yn cwblhau ei chwrs gradd ym Mangor dan John Morris-Jones; erbyn 1918 byddai hithau wedi colli un brawd yn y rhyfel a byddai brawd arall yn dioddef weddill ei ddyddiau oherwydd ei anafiadau. Tystiodd Kate Roberts ei

7 8

9

10 11

Yn ôl cyfrifiad 1921 yr oedd 37.1 y cant o boblogaeth Cymru yn medru’r Gymraeg. Yn Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam ym 1912 enillodd y Gadair am ei awdl ‘Y Mynydd’ a’r Goron am ei bryddest ‘Giraldus Cambrensis’. Ailadroddodd y gamp ym Mangor ym 1915 gyda’i awdl ‘Eryri’ a’i bryddest ‘Y Ddinas’. O’r rhain, dim ond ‘Y Ddinas’ a ystyriai o unrhyw werth yn ddiweddarach. Ceir adroddiad manwl o’r digwyddiadau hyn a’u heffaith ar T. H. Parry-Williams yn David Jenkins, Thomas Gwynn Jones: Cofiant (Dinbych, 1973), tt. 267–71. T. J. Morgan, W. J. Gruffydd (Cardiff, 1970), t. 42. Ibid.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

hun mai galar a’i hysbardunodd i ysgrifennu a hynny fel math o therapi personol.12 Yr oedd Albert Evans-Jones (Cynan), yr unig fardd heblaw am Hedd Wyn i gynnwys ei brofiadau rhyfel mewn modd ystyrlon yn ei farddoniaeth – ac yn enwedig yn ei bryddest ‘Mab y Bwthyn’ – wedi gwasanaethu yn y lluoedd trwy gydol y rhyfel, fel milwr cyffredin ar y dechrau, ond fel caplan yn nes ymlaen, gan dueddu fwyfwy at heddychiaeth fel yr âi’r rhyfel rhagddo. Cyn diwedd y rhyfel byddai hyd yn oed D. Gwenallt Jones (Gwenallt), nad oedd ond pymtheg oed ym 1914, ac a fyddai’n ysgrifennu’n rymus yn ddiweddarach am y tlodi a brofasai yn ne Cymru diwydiannol, wedi treulio cyfnodau yn Wormwood Scrubs a Dartmoor fel gwrthwynebydd cydwybodol. Deilliai ei safiad ef o gyfuniad grymus o Gristnogaeth heddychol a sosialaeth ryngwladol, ac un o’r rhesymau gwreiddiol am y cyfuniad hwn oedd fod ei dad wedi marw trwy syrthio i gafn o fetel tawdd.13 Ar yr adeg hon hefyd yr oedd prif awdur y genhedlaeth flaenorol, T. Gwynn Jones, a oedd yn 43 oed pan dorrodd y rhyfel ym 1914, yn cychwyn ar ail yrfa fel ysgolhaig yn Aberystwyth, ac oherwydd bod eraill i ffwrdd yn y rhyfel bu’n gweinyddu Adran y Gymraeg yno i bob pwrpas nes y penodwyd ef yn swyddogol i Gadair Gregynog mewn Llenyddiaeth Gymraeg ym 1919. Dylanwadodd y rhyfel yn drwm arno ef hefyd, er mai dylanwad anuniongyrchol ydoedd, a mynegodd ei deimladau yn rymus mewn cerddi symbolaidd campus.14 Nid y rhyfel a greodd y mwyafrif o’r awduron hyn; yr oeddynt i gyd, ac eithrio Kate Roberts a Gwenallt, yn awduron a oedd eisoes wedi ennill eu plwyf. Yr hyn a ddigwyddodd yn hytrach oedd fod eu profiadau oddi mewn ac oddi allan i’r rhyfel wedi newid y ffordd yr edrychent ar y byd ac wedi dylanwadu’n sylfaenol ar eu gweithiau llenyddol mwyaf aeddfed, ac i hynny wedyn ddylanwadu ar holl gyfeiriad ysgrifennu yn Gymraeg ar ôl y rhyfel. Gwelsai T. H. Parry-Williams y cymylau’n crynhoi cyn 1914. Ar ôl gyrfa ddisglair fel myfyriwr yn Aberystwyth a Rhydychen, aethai i Baris a Freiburg i astudio Ieitheg Gymharol. Brawychwyd ef gan yr hyn a welsai yn y ddau le hyn, yn enwedig yn Freiburg. Yn yr Almaen daeth wyneb yn wyneb ag agweddau rhyfelgar a militaraidd llawer o’r gw}r ifainc a gyfarfu yn y brifysgol15 a phan ddechreuodd yn ei swydd fel darlithydd yn Aberystwyth mynegodd ei broffwydoliaethau llawn gwae mewn cerddi ac ysgrifau a gyhoeddwyd yn Y Wawr, cylchgrawn y coleg.16 Ysgogwyd ef gan y profiadau a gawsai o fywyd dinas Paris i ddisgrifio’n fyw lygredd a phuteindra 12 13

14

15

16

Kate Roberts, Y Lôn Wen (Dinbych, 1960). Trafododd Gwenallt y digwyddiad hwn a’r cefndir iddo yn ei nofel hirddisgwyliedig ac anorffenedig, Ffwrneisiau (Llandysul, 1982). ‘Madog’ (1917), ‘Broséliâwnd’ (1922), ‘Anatiomaros’ (1925), ‘Argoed’ (1927). Yr oeddynt oll yn nodedig hefyd am eu defnydd arbrofol o’r mesurau caeth. Fe’u cyhoeddwyd yn ddiweddarach yn T. Gwynn Jones, Caniadau (Wrecsam, 1934). Daw hyn i’r amlwg yn yr ysgrif a gyfrannodd i gylchgrawn Coleg Diwinyddol Aberystwyth ym mis Tachwedd 1914. T. H. Parry-Williams, ‘Criafol’, The Grail (Y Greal), VIII, rhif 23 (1914), 24–5. Idem, ‘Y Pagan’, Y Wawr, III, rhif 1 (1915), 9; idem, ‘Yr Hen Ysfa’, ibid., III, rhif 3 (1916), 88–92.

385

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

386

yn y bryddest ‘Y Ddinas’ a enillodd iddo ei ail goron ym 1915. Ond nid oedd yn syndod o fath yn y byd i Eifion Wyn, un o’r beirniaid yn y gystadleuaeth honno, roi ei gas perffaith ar y gerdd. Diau iddo synhwyro wrth ei darllen, yn ymwybodol neu’n anymwybodol, fod ei gyfnod braf ef wedi darfod amdano. Fodd bynnag, ni ddigwyddodd y newid hwn dros nos. Pan sefydlodd W. J. Gruffydd Y Llenor ym 1922 yr oedd ganddo ddigon o reswm dros ddweud y drefn am yr agweddau henffasiwn a rhagrithiol ac nid oedd arno ofn mynegi hynny; yr oedd ei chwaeth farddonol ef ei hun eisoes yn ddigon modernaidd. Yn wir, dywedodd yn y cyflwyniad i’w Flodeugerdd Gymraeg (1931) – cyfrol y bu defnydd mawr arni ac a fu’n uchel ei pharch am gyfnod – fod yn fwy hoff gan y Cymry delyneg nag epig; y mae cynnwys Y Flodeugerdd Gymraeg yn adlewyrchu estheteg John Morris-Jones yn weddol ffyddlon hefyd.17 Yr oedd newidiadau, felly, ar droed. Un arwydd pendant o hynny oedd y ffaith fod corff gwirioneddol o ffuglen Gymraeg yn graddol ddatblygu y gellid ei osod ochr yn ochr â’r hyn a oedd yn dal i fod yn draddodiad barddol i raddau helaeth. Gwir fod Daniel Owen wedi ysgrifennu nofelau ardderchog ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a bod eraill hefyd wedi troi eu llaw at ysgrifennu nofelau – ond defnyddio’r nofel fel cyfrwng propaganda moesol a chymdeithasol a wnaent hwy gan mwyaf. Yr oedd Daniel Owen, yntau, yn ffenomen hynod ac unigryw. Ond os oedd unrhyw un a fynnai gael ei gymryd o ddifrif fel llenor yng Nghymru cyn y rhyfel, yna rhaid oedd bod yn fardd. Er bod rhai gweithiau pwysig wedi paratoi’r ffordd ar gyfer traddodiad rhyddiaith creadigol, yn enwedig rhai o storïau byrion Richard Hughes Williams (Dic Tryfan) a W. Llewelyn Williams, bu’n rhaid aros tan y cyhoeddwyd nofel E. Tegla Davies, G{r Pen y Bryn, ym 1923, ac O Gors y Bryniau, cyfrol gyntaf Kate Roberts o storïau, ym 1925, cyn gweld gosod y seiliau ar gyfer datblygu traddodiad modern. Dangosai’r ddwy gyfrol hyn yn amlwg, o ran eu hagweddau a’u defnydd o iaith, fod rhywbeth newydd ar droed. Yn achos E. Tegla Davies, rhagflas yn unig a gafwyd oherwydd, er bod yr hanes am ffermwr cefnog a’i frwydr yn ystod Rhyfeloedd y Degwm yn y 1880au yn dangos synwyrusrwydd artistig a gwir gynildeb, dyma ei unig gynnig gwirioneddol ar ysgrifennu nofel. Yn achos Kate Roberts, cynrychiola ei chyfrol gyntaf ddechrau gyrfa faith ac unigryw fel awdur ffuglen yn Gymraeg. Erbyn ei marw ym 1985, yn 94 oed, yr oedd wedi cyhoeddi deg casgliad o storïau byrion, chwe nofel a hunangofiant cwbl nodedig, ac nid oes modd gorbwysleisio’r dylanwad a gafodd ar y to a’i dilynodd.18 17

18

Ymgorfforir chwaeth Morris-Jones yn ei astudiaeth o fydryddiaeth Gymraeg, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925), ac yn ei feirniadaethau eisteddfodol. Y cyfrolau a gyhoeddwyd yn y cyfamser oedd: Deian a Loli (Caerdydd, 1927); Rhigolau Bywyd (Caerdydd, 1929); Laura Jones (Aberystwyth, 1930); Traed mewn Cyffion (Aberystwyth, 1936); Ffair Gaeaf (Dinbych, 1937); Stryd y Glep (Dinbych, 1949); Y Byw sy’n Cysgu (Dinbych, 1956); Te yn y Grug (Dinbych, 1959); Y Lôn Wen (Dinbych, 1960); Tywyll Heno (Dinbych, 1962); Hyn o Fyd (Dinbych, 1964); Tegwch y Bore (Llandybïe, 1967); Prynu Dol (Dinbych, 1969); Gobaith (Dinbych, 1972); Yr Wylan Deg (Dinbych, 1976); Haul a Drycin (Dinbych, 1981).

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

Yn bennaf, yr oedd Kate Roberts yn gwbl fodern a phendant yn ei hagweddau. Bwriodd ati i ddehongli’n foel a digyfaddawd ymdrech arw’r bobl y magwyd hi yn eu plith i oroesi o ddydd i ddydd – teuluoedd y chwarelwyr a oedd yn byw ac yn gweithio ar y bryniau rhwng Caernarfon ac o gylch y rhwydwaith anferth o chwareli llechi o amgylch Llanberis. Nid cymunedau cwbl ddiwydiannol oeddynt, fodd bynnag, gan fod y mwyafrif o’r teuluoedd yn cadw mân dyddynnod er mwyn ychwanegu mymryn at eu hincwm bychan ac ansicr yn nannedd y graig. Cymunedau oeddynt a ymboenai’n enbyd am gael deupen llinyn ynghyd. Y mae holl weithiau cynnar Kate Roberts – gan ddechrau gydag O Gors y Bryniau, ac yna Rhigolau Bywyd (1929), Ffair Gaeaf (1937) a’i nofel gyntaf Traed mewn Cyffion (1936) – yn ymdrin â’r ymdrech galed i ddal pen uwchben y d{r mewn cymdeithas fel hon ac yn disgrifio enbydrwydd y byw hwnnw â gonestrwydd sy’n ymylu ar fod yn faich poenus. Dim ond pan yw’n disgrifio plant y gymdeithas honno, yn Deian a Loli (1927) ac yn fwy diweddar o lawer yn y gyfrol hyfryd, heulog Te yn y Grug (1959), y mae’n caniatáu i ochr ysgafnach y gymdeithas befrio trwodd, sef ei diniweidrwydd anorfod a’i symlrwydd. At ei gilydd, yn achos oedolion beth bynnag, o drwch blewyn yn unig y mae pobl a natur ddynol yn goroesi, a datblygodd Kate Roberts arddull briodol gynnil, onid piwritanaidd, fel cyfrwng i adrodd ei stori. Yn ymhlyg yn yr arddull hon, fel dyrnaid hael o gyraints mewn pwdin, ceir geiriau a dywediadau a godwyd o draddodiad llafar cyfoethog y gymdeithas uniaith, a chystrawennau sy’n adleisio’r patrymau ieithyddol a glywsai pan oedd yn blentyn. Nid yw’n ormodiaith honni bod modd cymharu dylanwad Kate Roberts â gwaith yr Esgob William Morgan: yn union fel y bu i gyfieithu’r Beibl ym 1588 uno ffurfiau tafodieithol a chlasurol nes creu patrwm ysgrifennu rhyddiaith a barhaodd am dros dri chan mlynedd, felly yr unodd Kate Roberts, hithau, ffurfiau llafar ei phlentyndod a chystrawennau clasurol cynnil, gan greu model cyfoes hyblyg a oedd yn wahanol iawn ac yn fwy creadigol na’r patrwm a geid ym Meibl William Morgan ar gyfer pregethwyr ac eraill a hwnnw’n batrwm a fyddai’n parhau am flynyddoedd lawer i ddod. Wrth ffurfio’r model hwnnw ac adeiladu corff o waith llenyddol a fyddai wedi gosod stamp llenor o bwys arni yn unrhyw iaith, yr oedd un ffaith bwysig o blaid Kate Roberts y cyfeiriodd hi ei hun ati fwy nag unwaith yn ei hunangofiant.19 Gwelai fod aelodau’r gymdeithas a’i magodd, ac yr ysgrifennodd hithau amdani, yn defnyddio’r iaith Gymraeg mewn modd creadigol i gyfleu emosiynau cyfoes; hynny yw, yr oedd yn gyfrwng byw a oedd yn dal i ddatblygu. At hynny, cymdeithas ydoedd a’i diwylliant yn dal i fod yn un llenyddol yn bennaf oll, a chymdeithas hefyd a roddai gryn bwyslais ar ddefnyddio iaith. Dywed yn ei hunangofiant nad sefydliad crefyddol yn bennaf oedd y capel, yn ôl ei hadnabyddiaeth hi ohono, eithr canolfan ddiwylliannol.20 Ac yr oedd 19 20

Roberts, Y Lôn Wen, t. 48. Ibid.

387

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

388

swyddogaeth y capel fel canolfan ddiwylliannol yn un a roddai lawer o bwys ar iaith. Y mae’n wir y cynhelid ymarferion canu sol-ffa yn rheolaidd, ond yr oedd mwy fyth o gyfleoedd i ddysgu ar y cof ac adrodd barddoniaeth, boed o’r ysgrythur neu beidio, ac i ysgrifennu traethodau, cynnal dadleuon a hyd yn oed berfformio dramodigau digon parchus eu natur. Trwy gydol y 1920au a’r 1930au gweithredai’r llenor Cymraeg o fewn fframwaith diwylliannol a oedd yn ymwybodol lenyddol ac ieithyddol. Yn hwyr yn ei oes y dechreuodd D. J. Williams lenydda, ond yr oedd yn taro cywair tebyg i waith Kate Roberts gyda’i gasgliadau penigamp o storïau byrion a leolwyd yng nghefn gwlad sir Gaerfyrddin – Storïau’r Tir Glas (1936), Storïau’r Tir Coch (1941) a Storïau’r Tir Du (1949) – a gallai’r ddau lenor fel ei gilydd gymryd yn ganiataol fod ganddynt ddarllenwyr ac iddynt gefndir llenyddol cyffredin. Ac felly, heb unrhyw dwyllo artistig, gallent bortreadu cymdeithas yr oedd yr iaith lafar a’r iaith ysgrifenedig yn bwysig iddi. Yn Storïau’r Tir Glas yn enwedig, ac yn y gyntaf o’i gyfrolau hunangofiannol Hen D} Ffarm (1953), creodd D. J. Williams dde Cymru a gyfatebai i Rosgadfan Kate Roberts, yn wahanol ac eto’r un yn ei hanfod.21 Wrth i’r 1930au droi’n 1940au ac i ryfel arall ddirwyn i ben, diddorol yw sylwi bod D. J. Williams yn gallu gweld y gymdeithas hon yn newid dan ei ddwylo, fel petai. Y mae ei drydedd gyfrol, Storïau’r Tir Du, yn wahanol iawn i’r gyntaf o ran arddull a chynnwys; ynddi portreedir cymdeithas sy’n dadfeilio, yn foesol ac yn ieithyddol. Ceir yng ngwaith mwy diweddar Kate Roberts, yn ei thyb hi, y dadfeiliad moesol ac ieithyddol diamheuol a oedd yn ganlyniad i’r dirywiad yn yr agweddau moesol a’r daliadau piwritanaidd llym a welid yn Rhosgadfan, a phortreedir yr un proses yr un mor amlwg (ac yn gynyddol felly gydag amser) yng ngwaith D. J. Williams yntau, er ei fod ef wedi ei ddarlunio yn dynerach. Yn y 1940au ysgrifennai T. Rowland Hughes hefyd am yr un cymunedau chwarelyddol â Kate Roberts. Er bod ei nofelau ef wedi eu lleoli ym mhentrefi diwydiannol gweddol o faint Llanberis a Bethesda yn bennaf, gallai yntau dynnu ar brofiadau tebyg a chymryd yn ganiataol fod ganddo’r un gynulleidfa ddarllengar. Fel nofelydd, yr oedd Hughes yn grefftwr ymwybodol. Llwyddodd i bortreadu dioddefaint pobl yn effeithiol mewn cyfres o gyfrolau – yn enwedig Chwalfa (1946), nofel sy’n ymdrin â phwnc hanesyddol streic chwarelwyr y Penrhyn ar ddechrau’r ganrif a’r ‘cloi allan’ a ddilynodd – a’r dioddef hwnnw yng nghyd-destun ehangach diwydiant y chwareli, y berthynas rhwng y gweithwyr a’r rheolwyr a’r amodau gwaith yn hytrach na’r olwg gysact a chyfyng a gafwyd gan Kate Roberts.22 Wrth gwrs, yr oedd yr hyn a oedd yn wir yn achos awduron rhyddiaith yn wir am feirdd hefyd. Parry-Williams, Williams Parry a Gwenallt oedd y genhedlaeth 21

22

Cyhoeddwyd yr ail gyfrol chwe blynedd yn ddiweddarach. D. J. Williams, Yn Chwech ar Hugain Oed (Aberystwyth, 1959). Y cyfrolau eraill oedd: O Law i Law (Llandysul, 1943); William Jones (Llandysul, 1944); Yr Ogof (Llandysul, 1947).

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

olaf o feirdd i godi a chyfansoddi o blith cymunedau a oedd nid yn unig yn naturiol Gymraeg ond a oedd hefyd yn hyddysg yn y Beibl; felly, gallai crynswth y delweddau a ddefnyddiai’r beirdd hyn fod yn gyfeiriadau ysgrythurol. Ffurfiai hynny ddolen gyswllt rhwng y bardd a’i gynulleidfa, er na ddefnyddid y cyfeiriadau Beiblaidd o raid at ddibenion diwinyddol. Wedi’r cyfnod hwn, fodd bynnag, ni fyddai’r ddolen gyswllt hon yn berthnasol i unrhyw artist byth mwy.23 Gwelwyd ymdrechion cynyddol yn llenyddiaeth y 1920au a’r 1930au, o ran ei chynnwys ac o ran agweddau’r awduron, i geisio dygymod â’r newidiadau sylfaenol a ddigwyddasai i’r gymdeithas Gymraeg oddi ar y Rhyfel Mawr, ac a oedd yn dal i ddigwydd, yn enwedig y ffaith nad cyfres o gymdeithasau gwledig hunangynhaliol oedd y Gymru Gymraeg bellach. Yr oedd y byd mawr y tu allan, a dreiddiasai mor ddigywilydd i ganol y gymdeithas hon yn ystod y Rhyfel Mawr, bellach yn chwistrellu dognau anniddig o syniadau newydd, a gwerthoedd newydd dinesig, dieithr a pheryglus o ryddfrydol i’r hen rigolau yn ddi-baid. O hynny ymlaen llenyddiaeth unigolion a ddigwyddai siarad Cymraeg fyddai llenyddiaeth Gymraeg, yn hytrach na llenyddiaeth a oedd yn gynnyrch cymunedau integredig. Ym myd barddoniaeth, Parry-Williams eto oedd yr arloeswr a orfododd lenyddiaeth Gymraeg i ddygymod â’r agwedd lenyddol newydd, arbrofol ac arloesol y daethpwyd i’w hadnabod yn ddiweddarach fel ‘moderniaeth’ ac a barai i’r bardd fyfyrio yn hytrach nag areithio, ac ymddiddan yn hytrach na phyncio. Chwarter canrif ynghynt yr oedd y genhedlaeth a ysgogwyd ac a addysgwyd gan John Morris-Jones a’i gyfrol Cerdd Dafod (1925) wedi ymwrthod â moesoli geiriog a rhyddieithol cyfnod Victoria, gan gofleidio yn hytrach arddull ymwybodol ‘farddonol’ bwrpasol ar gyfer testunau ‘barddonol’ dethol – cariad ‘rhamantaidd’ (hynny yw, canu serch, trwy ddiffiniad, heb ddim manylion rhywiol amlwg), cerddi a oedd yn canu clodydd rhai o bethau tlws byd natur, ac yn y blaen. Ac er nad oedd hynny mor amlwg yr oeddynt hefyd wedi ymwrthod ag apologiaeth Ymneilltuol oes Victoria, gan ffafrio estheteg fwy bydol, os nad agnostig. Yng ngwaith Parry-Williams chwalwyd y meddalwch hwn gan agwedd ddeallusol galetach a mwy dadansoddol, ac o dipyn i beth tanseiliwyd rhamantiaeth dechrau’r ganrif gan y foderniaeth newydd hon. Er bod cyfrol farddoniaeth gyntaf R. Williams Parry yn cynnwys cerddi coffa agnostig iawn i’r rhai hynny a laddwyd yn y Rhyfel Mawr,24 prif nodwedd y gyfrol yw ei bod yn dangos y fath feistr ydoedd ar lunio telynegion. Yn bendifaddau, Keats oedd ei dduw yn ystod ei flynyddoedd cynnar a byddai amryfal ymbiliadau’r bardd 23

24

Yn sgil y feirniadaeth ar gystadleuaeth y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd ym 1960, pan ataliwyd y wobr am awdl ar y testun ‘Dydd Barn a Diwedd Byd’, nododd Gwenallt gerbron cynulleidfa’r Babell Lên na allai beirdd ysgrifennu’n argyhoeddiadol ar y pwnc hwn bellach gan nad oeddynt, at ei gilydd, yn credu yn Nydd y Farn. Williams Parry, Yr Haf a Cherddi Eraill. Y mae’n ddiddorol nodi nad oedd yr un o’r cerddi hyn yn cynnwys unrhyw elfen Gristnogol obeithiol yngl}n â’r atgyfodiad.

389

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

390

hwnnw, o ‘Beauty is Truth, Truth Beauty; that is all ye know on earth and all ye need to know’ hyd at ‘O for a life of emotions rather than of thoughts’, wedi cyddaro i’r dim â’i agwedd yntau at farddoniaeth yn y cyfnod cynnar. Er i’r Rhyfel Mawr gael effaith ar R. Williams Parry nid oes unrhyw amheuaeth nad y weithred symbolaidd ym Mhenyberth ym 1936 oedd yr arwydd terfynol fod yr hen fyd yn dirwyn i ben a bod byd newydd llai sefydlog a llai gwasaidd ar fin dod. Y mae nifer o’r cerddi a ysgrifennodd Williams Parry ar ôl 1936 yn rhagargoeli rhyfel arall. O hynny ymlaen yr oedd ei themâu, at ei gilydd, yn fwy ymwybodol yn gymdeithasol, ei iaith yn fwy cynnil a thinc llawer miniocach i’r canu. Yr oedd y Williams Parry a amlygwyd yn y gyfrol Cerddi’r Gaeaf (1952) mor wahanol i’r Williams Parry a adwaenid gan bawb fel ‘Bardd yr Haf’ fel y siomwyd yn arw lawer iawn o bobl a oedd yn dal i wledda ar felyster Eifion Wyn, gan ddyheu am gael dianc i fyd llenyddol ar wahân a oedd mor annhebyg ag y bo modd i’r byd real o’u cwmpas. A dyna W. J. Gruffydd hefyd – mor fawreddog ramantaidd yn ei delyneg fawr ‘Ywen Llanddeiniolen’, a cherddi cynnar cyffelyb – a oedd fel pe bai’n fardd gwahanol pan gyhoeddodd ‘Gwladys Rhys’ a’r cerddi diweddar eraill ar fesurau afreolaidd, y gwelir ynddynt lawer o ddychan cymdeithasol nodiadau golygyddol Y Llenor. Yr oedd T. Gwynn Jones yntau, mewn cyfres wych o gerddi caeth a luniwyd ganddo rhwng 1917 a 1927, ac yn anuniongyrchol hefyd mewn chwedlau a mythau Celtaidd, wedi mynegi trasiedi’r dyn modern yn ôl ei gred ef, sef ei fod wedi ei feddiannu gan fateroliaeth philistaidd ac mewn perygl o golli’n llwyr nodweddion hydeiml y gymdeithas wâr. Ond yn ei gyfrol olaf mentrodd ysgrifennu gydag agwedd fwy gwrthrychol mewn vers libre, gan gondemnio barbariaeth i’r eithaf. Y mae’n sicr ei bod yn arwyddocaol ei fod wedi teimlo rheidrwydd i gyhoeddi’r gyfrol hon dan ffugenw.25 Ond T. H. Parry-Williams a’i gyfrol gyntaf Cerddi (1931), ynghyd â’r gyfrol gyntaf o ysgrifau creadigol ganddo, Ysgrifau (1928), oedd yr un a ddangosodd y gweddnewidiad gliriaf; ar lawer ystyr, y ddwy gyfrol hyn a gyflwynodd i’r Gymru Gymraeg y dehongliad modernaidd o lenyddiaeth. Llwyddodd i greu, yn yr un modd ag y gwnaeth Kate Roberts ym maes rhyddiaith, eithr ar raddfa ehangach, ei eirfa ei hun ar gyfer y modd y dymunai gyfleu pethau, yn enwedig yn ei ysgrifau a oedd mor gwbl wahanol i’r ysgrifau belles lettres ar bynciau megis ‘Bedknobs’ a oedd yn dod yn boblogaidd mewn cyfnodolion ar y pryd, er ei bod yn ddigon posibl mai’r rhain oedd ei fan cychwyn yntau. Defnyddiodd Parry-Williams yr ysgrif fel cyfrwng i astudio ei brofiad ef ei hun yn fanwl, ac fel corff o waith y mae’r ysgrifau hyn yn ffurfio hunangofiant ysbrydol a deallusol sydd ar yr un pryd yn amwys ac yn anniffiniol. Y maent yn perthyn yn nes i waith Montaigne nag i ysgrifwyr Saesneg Sioraidd. 25

[T. Gwynn Jones], Y Dwymyn (Llandysul, 1944). Cyhoeddwyd y gyfrol dan y ffugenw ‘Rhufawn’, ac y mae’n cynnwys un o’i gerddi mwyaf, sef ‘Cynddilig’. Yr oedd y gyfres o gerddi a gasglwyd ynghyd yn Y Dwymyn eisoes wedi eu cyhoeddi’n unigol yn ystod y 1930au yn Y Traethodydd, cyfnodolyn y Methodistiaid Calfinaidd.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

Yn ei ysgrifau cymer arno agwedd y dyn ar y stryd, gan rannu ei feddyliau mewn iaith pob dydd ag unrhyw un a fynnai wrando arno. Er hynny, y mae’r ysgrifau sy’n gymhleth ac yn ddigyfaddawd o ran y gwaith meddwl sydd ynddynt yn llawn o ddyfeisiadau ieithyddol seiliedig ar yr iaith lafar a gofiai o’i ardal enedigol yn Rhyd-ddu, ac o ganlyniad yn hynod o fyw ac uniongyrchol eu harddull ryddiaith. Nid oes amheuaeth yngl}n â’u dylanwad yn hyn o beth, er bod yn rhaid dweud bod llawn cymaint wedi dal ati i ysgrifennu barddoniaeth yn yr hen ddull fel pe na baent yn sylweddoli bod amser yn cerdded. Ymddengys hefyd nad oedd fawr o syniad gan lawer o’r ysgrifwyr a ddynwaredai T. H. Parry-Williams rhwng y ddau ryfel ynghylch natur arbennig ei gyfraniad ef. Defnyddient hwy yr ysgrif fel cyfrwng ar gyfer pensynnu’n hunanfaldodus mewn arddull a oedd yn fwy priodol ar gyfer dihangfa fin de siècle na her y ganrif newydd. Cyn bo hir, fodd bynnag, daeth cenhedlaeth iau o feirdd i ddilyn yn ôl troed Parry-Williams: Gwenallt, nad oedd ond deuddeng mlynedd yn iau nag ef, ond a gymerodd fwy o amser i gynhesu iddi,26 Caradog Prichard,27 Gwilym R. Jones,28 J. M. Edwards,29 Aneirin Talfan Davies,30 W. H. Reese, E. Prosser Rhys a J. T. Jones (John Eilian).31 Dyma feirdd a oedd yn llefaru â lleisiau ffres yn y 1920au a’r 1930au, pob un yn ei ffordd ei hun, weithiau’n defnyddio mesurau afreolaidd, dro arall yn cynnwys yn eu cerddi eiriau o fyd diwydiant a thechnoleg a bob amser bron yn herio’r hyn a ystyrient hwy yn agweddau henffasiwn eu brodyr h}n. Pan ysgrifennodd E. Prosser Rhys am gariad cyfunrywiol mewn pryddest eisteddfodol ym 1924,32 a phan heriodd Gwenallt yr arfer o fod yn swil wrth ymdrin â rhyw yn ei awdl yntau ym 1928,33 bu cwyno mawr ynghylch gwarth y peth a gofynnwyd yr un hen gwestiynau yngl}n â’r hyn a oedd yn briodol ag a glywyd adeg helynt ‘Y Ddinas’ T. H. Parry-Williams.

26 27

28

29

30

31

32 33

Cyhoeddwyd ei gyfrol gyntaf o gerddi, Ysgubau’r Awen, yn Llandysul ym 1939. Newyddiadurwr a weithiai yn Llundain; enillodd Goron yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1927, 1928 a 1929, gyda cherddi a oedd yn dra phersonol, yn gyfoes ac i ryw raddau yn ddadleuol. Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1962. Golygydd Baner ac Amserau Cymru rhwng 1945 a 1977, ac un o’r ychydig sydd wedi ennill y tair prif wobr lenyddol yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Enillodd y Goron dair gwaith yn ogystal. Ysgrifennodd gryn dipyn ar ddylanwad diwydiant a thechnoleg ar fywyd cyfoes, yn arbennig felly yn ei gerdd ‘Peiriannau’. Yn ddiweddarach, fe’i penodwyd yn Bennaeth Rhaglenni gyda BBC Cymru ac fe’i hystyrid yn feirniad llenyddol eang ei faes. Daeth i sylw cyhoeddus am y tro cyntaf gyda’i gyfrol o gerddi rhydd, Y Ddau Lais, a gyhoeddwyd ar y cyd â W. H. Reese ym 1937. Ymhen rhai blynyddoedd daeth yn olygydd cyntaf Y Cymro, yn sylfaenydd Y Ford Gron, ac am flynyddoedd lawer yn brif olygydd papurau’r Herald yng Nghaernarfon. Cyhoeddodd gyfrol o gerddi cyfoes, Gwaed Ifanc, ar y cyd ag E. Prosser Rhys ym 1923, ac enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1947 a’r Goron ym 1949. ‘Atgof ’. Llwyddodd i ennill y Goron er gwaethaf anesmwythyd y beirniaid. ‘Y Sant’. Cytunai Elfed a’r Parchedig J. J. Williams â’u cyd-feirniad, John Morris-Jones, nad oedd yr awdl ond ‘pentwr o aflendid’. Gw. E. Vincent Evans (gol.), Cofnodion a Chyfansoddiadau Eisteddfod Genedlaethol 1928 (Treorci) (Caerdydd, 1928), t. 4.

391

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

392

Gydol y cyfnod hwn yr oedd Saunders Lewis yn hofran y tu ôl i lenni’r llwyfan, a chynrychiolai ef ymateb gwahanol iawn i’r berw newidiadau. Yr oedd ei holl waith yn y cyfnod hwn yn ddadleuon o blaid dwyn ynghyd werthoedd ysbrydol a moesol trwy weithredu’n wleidyddol: ei gyfnod rhwng 1926 a 1939 fel llywydd Plaid Genedlaethol Cymru; ei ddramâu cynnar, yn seiliedig ar themâu o hanes Cymru yn y cyfnod cynnar; yr ysgrifau gwleidyddol i’r Ddraig Goch, papur y Blaid Genedlaethol, rhwng 1926 a 1937 ac a barhawyd yn Baner ac Amserau Cymru yn ddiweddarach; ei waith beirniadol yn dehongli o’r newydd brif gymeriadau llenyddol Cymru, ac yn olaf, ond nid yn lleiaf, y portread symbolaidd a gafwyd ganddo o ddirywiad moesol cyfoes yn ei nofel Monica (1930). Tybiai ef y gallai Cymru adfer ei henaid a gwrthsefyll materoliaeth fodern ar ei gwaethaf trwy ddod yn genedl annibynnol a fyddai’n gyfrifol am ei gweithredoedd ei hun, ac o wneud hynny byddai hefyd yn gallu ymfalchïo unwaith eto yn ei hanes gorau. Yr oedd Saunders Lewis yn {r dysgedig iawn, tra chyfarwydd â llenyddiaeth Ladin, Ffrangeg ac Eidaleg, ac yn sicr dymunai feddwl am Gymru yng nghyd-destun byd ehangach. Yn ei achos ef, byd yn dilyn trefn y Gwledydd Cred Catholig oedd hwnnw, byd yn ymestyn yn ôl at feirdd canu caeth mawr y bedwaredd ganrif ar ddeg a’r bymthegfed ganrif. Dyheai Saunders Lewis am gael gweld adlewyrchu’r bydysawd cytbwys hwnnw mewn llenyddiaeth Gymraeg gyfoes a chredai y byddai hynny’n bosibl pe bai Cymru yn wlad annibynnol, wedi ei gwahanu oddi wrth Loegr, ei chymdoges agosaf. Yr oedd am weld adfer yr ymdeimlad o sefydlogrwydd a geir yn y cymunedau clòs traddodiadol a gallai’n hawdd fod wedi amenio cwpled enwog Yeats: ‘How but in custom and in ceremony/Are innocence and beauty born?’34 Mewn gwirionedd, buasai Yeats yn ddylanwad cynnar arno, ac felly hefyd Maurice Barrès a’r llenor Cymraeg Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan), er iddo, wrth aeddfedu, droi fwyfwy at waith awduron Pabyddol Ffrengig fel Claudel, Mauriac a Maritain, a beirniaid o Eidalwyr megis Croce. Derbyniwyd Lewis yn aelod o Eglwys Rufain ym 1932 ac yn ystod gweddill y ganrif cafodd ei ymateb trawiadol o wahanol i broblemau’r byd modern o’i gymharu â’r esthetwyr cynnar a’r modernwyr sylw cynyddol gan awduron Cymraeg. Datblygodd llawer o ysgrifennu Cymraeg i fod yn fwy agored wleidyddol a chenedlaetholgar ac ymhlith y beirdd a ddaeth i’r amlwg ar ôl yr Ail Ryfel Byd gwelwyd amryw ohonynt yn datgan eu ffydd grefyddol unwaith eto, boed Babyddol neu beidio. A chymryd mai barddoniaeth, rhyddiaith a drama yw tair cangen llenyddiaeth ddychmygus, dechreuodd rhyddiaith ddod i’w safle briodol ochr yn ochr â barddoniaeth yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd, a’r ddrama oedd y chwaer fach dlos a gâi gam. Y mae ar y ddrama angen fframwaith llawer mwy datblygedig i’w chynnal na’r ddwy gangen arall. Er pwysleisio swyddogaeth yr awdur unigol yn y gwaith o greu llenyddiaeth, eto y mae’n wir dweud bod yn 34

Dyfyniad o’r gerdd ‘A Prayer for my Daughter’, a gyfansoddwyd ym mis Mehefin 1919.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

rhaid i unrhyw gorff o lenyddiaeth sydd am ddatblygu ffurf a chyfeiriad gael fframwaith i fod yn gefn iddo o fewn ei gymdeithas. Gellid dadlau y gall bardd ddal i gynhyrchu gwaith o safon pa un a oes ganddo gynulleidfa a modd i’w gyhoeddi ai peidio. Ond y mae’r nofelydd yn cymryd yn ganiataol fod ganddo gynulleidfa ac y mae rhyw ffurf ar gyhoeddi yn hanfodol ar gyfer ei raison d’être. Eto i gyd, y dramodydd yw’r un sy’n ddibynnol ar elfennau allanol mewn gwirionedd; nid yw drama ar bapur yn ddim heb ei pherfformio, a rhaid cael theatr, actorion a chynulleidfaoedd i’r dramodydd allu gweithredu’n llwyddiannus. Nid oedd theatr yn bodoli yng Nghymru, fel y dywedodd Saunders Lewis ei hun yn chwerw fwy nag unwaith. Pan ofynnwyd iddo, yn annheg braidd, un tro paham yr oedd ei waith mor ‘drwm’ a phaham nad oedd yn ysgrifennu mwy o gomedïau, atebodd fod angen sgiliau actio arbennig i berfformio comedi, sgiliau nad oeddynt i’w cael yn y Gymru Gymraeg; a rhag i unrhyw un dybio mai cellwair yr ydoedd, dywedodd yr un peth drachefn mewn rhagair i un o’i ddramâu.35 Er bod yma draddodiad amatur ffyniannus, troi a wnâi hwnnw o gwmpas neuadd y pentref a festri’r capel, ac y mae angen mwy na hynny ar gyfer drama go iawn. Mewn gwirionedd, yr oedd tua phum cant o gwmnïau drama amatur yng Nghymru rhwng y ddau ryfel, a’r rheini’n perfformio yn Gymraeg yr hyn a elwid yn boblogaidd yn ‘ddramâu pentref’.36 Bodlonai’r rhan fwyaf o’r awduron a oedd yn darparu deunydd ar gyfer y cwmnïau hyn ar sgetsys arwynebol, ond ceid yn eu plith rai awduron gwirioneddol ddawnus fel R. G. Berry, J. O. Francis a D. T. Davies a geisiai ymdrin â materion o bwys cymdeithasol yn eu dramâu, er mai gweithredu mewn gwagle yr oeddynt i raddau helaeth iawn. Yr oedd eraill megis T. Gwynn Jones a W. J. Gruffydd yn canolbwyntio yn bennaf ar feysydd eraill, ond gan gyfrannu dramâu gwreiddiol a chyfieithiadau yn ogystal. Wrth i’r ganrif fynd rhagddi sefydlwyd nifer bychan o theatrau mewn ysguboriau a oedd wedi eu haddasu; yr enwocaf ohonynt oedd theatr R. O. F. Wynne ym mhlasty Garthewin. Ffynnodd y rhain am gyfnod byr nes i’r gefnogaeth iddynt bylu yn sgil dyfodiad y teledu. Dibynnai dramodwyr y gweithiau difrif a ddaeth i’r amlwg wedi’r rhyfel, megis John Gwilym Jones, Huw Lloyd Edwards a Gwenlyn Parry, ar eu swyddi darlithio mewn coleg neu brifysgol (neu yn achos Gwenlyn Parry, ar ei swydd fel golygydd drama y BBC) am gwmnïau parod a chynulleidfaoedd dethol: dyma a’u galluogai i ysgrifennu a chynhyrchu dramâu o bwys; fel arall, ni fyddai actorion wedi bod ar gael i berfformio eu dramâu na chynulleidfaoedd i’w gwerthfawrogi. Gweithiai John Gwilym Jones a Huw Lloyd Edwards ill dau yng ngholegau Bangor, y naill yng Ngholeg y Brifysgol a’r llall yn y Coleg Normal, a byddai John Gwilym Jones, yn enwedig, yn ysgrifennu ei ddramâu ar gyfer ei gwmni 35 36

Saunders Lewis, Problemau Prifysgol (Llandybïe, 1968). ‘Drama’ yn Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Gymraeg (arg. newydd, Caerdydd, 1997), t. 200; Hywel Teifi Edwards, Codi’r Llen (Llandysul, 1998).

393

394

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

myfyrwyr yn bennaf. Yr oedd yntau yn gyfarwyddwr drama dawnus. Yn ystod y blynyddoedd diweddar ailgrëwyd dramâu gwych fel Y G{r Llonydd (1958), Y Tad a’r Mab (1963), Hanes Rhyw Gymro (1964) a’r campwaith Ac Eto Nid Myfi (1976) ar gyfer y teledu, ond cyn hynny byddai’r awdur yn cynhyrchu’r ddrama ei hun i bob pwrpas ar gyfer taith neu, ambell dro, ar gyfer fersiynau i’w darlledu ar y radio. Ysgrifennwyd rhai o ddramâu mwy diweddar John Gwilym Jones yn benodol ar gyfer y radio; buasai ef ei hun yn gynhyrchydd dramâu radio cyn ymuno ag Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor. Dioddefodd damhegion cyfoes crefftus Huw Lloyd Edwards fwy byth oherwydd diffyg cyfle i’w perfformio a phrin oedd y perfformiadau proffesiynol eu safon a gafwyd o ddramâu pwysig fel Y G{r o Gath Heffer (1961), Y G{r o Wlad Us (1961) a Pros Kairon (1967). Yr oedd dramodwyr talentog eraill yn weithgar mewn colegau a’r unig gyfle a gaent i weld perfformio eu gwaith o gwbl oedd cynyrchiadau gan gwmnïau amatur da yr oedd eu nifer yn lleihau’n gyson ac ambell gynhyrchiad yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Mewn sefyllfa felly, bu galw fwy nag unwaith am theatr broffesiynol genedlaethol yng Nghymru a chafwyd sawl ymgais aflwyddiannus i sefydlu theatr o’r fath. Âi’r rhain i’r gwellt bob amser er y gwnaed gwaith da gan Gwmni Theatr Cymru, a sefydlwyd ym 1968 gyda chefnogaeth Cyngor Celfyddydau Cymru a Wilbert Lloyd Roberts yn gyfarwyddwr, nes peidiodd y gefnogaeth ariannol angenrheidiol. Daeth proffesiynoldeb i fyd y theatr drwy ddrws arall yn nes ymlaen ac ar raddfa dipyn llai. Ymgasglodd grwpiau o actorion i ffurfio cwmnïau teithiol bychain, ambell dro ar sail cynllun theatrmewn-addysg awdurdod addysg lleol. Llwyddai’r goreuon o blith y cwmnïau hyn i gyflwyno perfformiadau o safon uchel trwy ganolbwyntio ar bynciau cymdeithasol cyfoes, yn enwedig cwmnïau Bara Caws a Brith Gof o blith y rhai a berfformiai yn Gymraeg. Ond yn eu cynyrchiadau rhoddid sylw i feimio, symudiadau, cerddoriaeth ac yn y blaen a hynny ar draul sgript osod, ac er iddynt hybu math newydd o ysgrifennu ar gyfer y theatr nid oedd noddi’r gair ysgrifenedig ymhlith blaenoriaethau’r cwmnïau hyn. Yr oedd gan Gwenlyn Parry, un o’r dramodwyr Cymraeg pwysicaf, safle freintiedig o fewn y BBC ac yr oedd y rhan fwyaf o’i ddramâu, a oedd yn drwm dan ddylanwad technegau gwrthnaturiolaidd Theatr yr Abswrd yn Ffrainc, yn weddol hawdd i’w haddasu ar gyfer y teledu hefyd. Ond dyn y theatr oedd Gwenlyn Parry yn y bôn ac y mae’r sefyllfaoedd tra theatrig a geir mewn dramâu megis T} ar y Tywod (1968) a’r T{r (1978) yn gofyn am gynhyrchu theatrig o’r safon uchaf posibl er mai prin, os o gwbl, y cafwyd hynny. Un o drasiedïau llenyddiaeth Gymraeg yw’r ffaith fod y cyfnod wedi’r rhyfel wedi cynhyrchu criw o ddramodwyr dawnus, cwbl gyfarwydd a llawn cydymdeimlad â’r tueddiadau diweddar ym myd y theatr yn Ewrop, a fyddai, y mae’n debyg, wedi gallu cyflwyno i theatr broffesiynol fyw gnwd neilltuol o ddramâu blaengar, pe bai theatr o’r fath wedi bodoli. Ac eithrio’r Eisteddfod Genedlaethol, prin a thlodaidd iawn oedd y strwythurau i gynnal llenyddiaeth yn y Gymru Gymraeg rhwng y 1920au a’r

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

1950au. Rhoddai’r Eisteddfod y sylw blaenaf i farddoniaeth, gan leisio agweddau henffasiwn yn aml. Er hynny, yr oedd yr Eisteddfod yn sefydliad tra phwysig cyn belled â bod hybu awduron yn gyhoeddus yn y cwestiwn, gan gadarnhau ymdeimlad y cyhoedd fod llenyddiaeth yn rhan hanfodol o fywyd trwy ddarparu fforwm ar gyfer dadleuon cenedlaethol am safonau llenyddol a thrwy anrhydeddu awduron llwyddiannus, dros dro o leiaf. Ond nid yw’n gyd-ddigwyddiad o fath yn y byd mai cerddi buddugol yr Eisteddfod yw llawer o gerrig milltir llenyddol y cyfnod dan sylw. Anghyson a mympwyol oedd y gefnogaeth i gyhoeddi llyfrau, fel y buasai bob amser yng Nghymru. Yr oedd nifer o argraffwyr a oedd wedi hen ymsefydlu megis Gwasg Gee yn Ninbych, Hughes a’i Fab yn Wrecsam a’r Gomerian Press (Gwasg Gomer yn ddiweddarach) yn Llandysul, yn gyhoeddwyr yn ogystal â noddwyr papurau newydd a chyfnodolion pwysig, a chyhoeddent hefyd lyfrau fel prosiectau unigol.37 Ond nid oedd gan unrhyw un ohonynt raglen gyhoeddi llyfrau o’r iawn ryw ac nid oedd eu gweithgareddau wedi eu cydlynu mewn unrhyw ffordd o gwbl. Felly hefyd y cyfnodolion llenyddol hynny a fuasai’n rhan mor annisgwyl o bwysig yn hanes llenyddiaeth Gymraeg oherwydd nad oedd strwythur priodol wedi ei ddatblygu ar gyfer cyhoeddi. Er mai’r Llenor oedd y ceffyl blaen, cynigiai amrywiaeth o gyfnodolion eraill lwyfan i awduron gobeithiol o’r 1920au hyd y 1950au. Gwnaed cyfraniad yn hyn o beth gan yr hirhoedlog Traethodydd a’r Gen(h)inen – ac er mai cyfnodolyn a fwriedid yn bennaf ar gyfer alltudion o Gymru oedd Y Ford Gron a gyhoeddwyd rhwng 1930 a 1935, y mae’n bosibl ei fod yn cyfleu naws y 1930au yn well nag unrhyw un o’r lleill. Er mai materion diwinyddol ac athronyddol oedd prif faes trafod y cyfnodolion enwadol, darparai’r rhain hefyd gyfle ar gyfer ysgrifennu creadigol. Dan olygyddiaeth y bardd E. Prosser Rhys, daeth bywyd newydd i Baner ac Amserau Cymru, a sefydlwyd ym 1859, a diddordeb newydd mewn llenyddiaeth hefyd. Rhoddid cryn sylw i lenyddiaeth yn ogystal yn Y Cymro, a sefydlwyd ym 1932, dan ei olygydd cyntaf John Eilian. Gwnaed cyfraniad gan y papurau newydd rhanbarthol hyd yn oed, megis Yr Herald Cymraeg a gyhoeddid yng Nghaernarfon. Bu’r holl weithgaredd hwn yn fodd i sicrhau y cyhoeddid barddoniaeth a rhyddiaith yn rheolaidd ar gyfer y cyhoedd a chyfrannai’r rhan fwyaf o awduron profiadol yn aml i un neu ragor o’r cyfnodolion hyn. Er bod y bywyd llenyddol yn fywiog ac yn amrywiol, braidd yn ddigyswllt a ffwrdd-â-hi oedd y cyfan ac ni ellid honni bod strwythur cynnal trefnus yn bodoli. Yn ddiweddarach y daeth hynny. Ni chafodd dyfodiad yr Ail Ryfel Byd yr un effaith amlwg ddirdynnol ar lenyddiaeth Gymraeg â dyfodiad y Rhyfel Byd Cyntaf. Ar lawer ystyr yr oedd y difrod eisoes wedi digwydd ac yr oedd rhyw ymdeimlad ar led fod y sefyllfa yn

37

Er enghraifft, cyhoeddwyd Baner ac Amserau Cymru gan Wasg Gee, Y Gen(h)inen gan Wasg Gomer a’r Llenor gan Hughes a’i Fab.

395

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

396

anorfod. At hynny, ceid chwerwder cynyddol a dadrithiad a oedd wedi dyfnhau gydol y 1930au. Y mae’n sicr i’r rhyfel ei hun gyflymu’r gostyngiad a oedd yn dal i ddigwydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg, a rhoes derfyn ar lawer o weithgareddau llenyddol a gawsai gychwyn ddiwedd y 1930au, yn enwedig cyhoeddi’r ddau gylchgrawn Heddiw a Tir Newydd.38 Eithr o ran natur a chynnwys y llenyddiaeth a gynhyrchid yn union cyn ac wedi’r rhyfel, ni fu’r Ail Ryfel Byd yn gymaint o drobwynt â’r Cyntaf. Parhaodd y prif awduron a oedd eisoes wedi ennill eu plwyf i lenydda, ac ni chynhyrchodd y rhyfel fawr o awduron newydd, er iddo ddylanwadu’n drwm ar waith dau fardd pwysig. Ym 1944 cyhoeddodd Alun Llywelyn-Williams, a oedd yn adnabyddus yn bennaf am ei waith yn golygu Tir Newydd ddiwedd y 1930au, gyfrol gyntaf o gerddi rhyfel telynegol a theimladwy,39 a throes yn ôl at ei brofiadau rhyfel yn llawer o’i gerddi mwy diweddar, gan gymryd arno agwedd stoicaidd, dawel a diwylliedig yn wyneb barbariaeth rhyfel a bywyd modern wedi’r rhyfel. Ar y llaw arall, canfu Waldo Williams, bardd cyfriniol a chanddo weledigaeth arbennig, mai’r cyfan a wnaeth y rhyfel oedd dyfnhau ac aeddfedu’r syniadau a’r agweddau a deimlai pan oedd yn blentyn yn ystod y Rhyfel Mawr. Buasai ei rieni yn heddychwyr ill dau a choleddai barch mawr atynt hwy a’u hagweddau. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd dioddefodd ysgytwad personol enbyd na fu iddo byth wella ohono’n llwyr pan fu farw ei wraig gwta flwyddyn ar ôl iddynt briodi. Dioddefodd galedi oherwydd ei heddychiaeth ef ei hun a gofidiai’n fawr hefyd ynghylch y bygythiad i gymunedau mynyddoedd Preselau yn sir Benfro – cymunedau a fawrygai fel enghreifftiau o fywyd cydweithredol syml mewn cytgord â natur – pan feddiannwyd 16,000 erw o dir yn faes tanio. Yr oedd yn {r deallus, doniol a dawnus dros ben, yn gymdeithasol wrth natur ac yn storïwr tra digrif yn aml. Gwnaeth y rhyfel ef yn heddychwr hynod gadarn ac yn genedlaetholwr gwleidyddol gweithgar; fe’i carcharwyd yn ddiweddarach am wrthod talu trethi i gynnal rhyfel. Fel Cristion, câi gysur mawr o fod yn aelod o fudiad y Crynwyr. Bu ei effaith ar feirdd iau yn sylweddol – a hynny ar gyfrif ei ddaioni, ei ymroddiad llwyr i’r frawdoliaeth rhwng dynion, a hefyd yn sgil ei unig gyfrol o farddoniaeth, sef Dail Pren, a gyhoeddwyd ym 1956.40 Fel llenor bu’n fawr iawn ei ddylanwad yn ystod y cyfnod wedi’r rhyfel. Y mae’n arwyddocaol fod y ddau fardd pwysig hyn wedi codi o gefndiroedd gwahanol iawn i eiddo’r genhedlaeth yn union o’u blaenau hyd yn oed. Treuliodd Waldo Williams saith mlynedd gyntaf ei oes ar aelwyd Saesneg ei hiaith yn Hwlffordd yn ne sir Benfro; ni siaredid dim Cymraeg yno ac, yn wir, ystyrid yr 38

39

40

Cyhoeddodd Gwasg Heddiw 58 rhifyn o Heddiw, dan olygyddiaeth Aneirin ap Talfan (Aneirin Talfan Davies) a Dafydd Jenkins, rhwng 1936 a 1942, a chyhoeddwyd 17 rhifyn o Tir Newydd, dan olygyddiaeth Alun Llywelyn-Williams, yng Nghaerdydd rhwng 1935 a 1939. Alun Llywelyn-Williams, Cerddi 1934–1942 (Llundain, 1944). Cyhoeddodd gasgliad o gerddi dan y teitl Y Golau yn y Gwyll ym 1979. Waldo Williams, Dail Pren (Aberystwyth, 1956).

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

iaith yn rhywbeth dieithr. Cafodd dröedigaeth i fywyd Cymraeg cefn gwlad pan symudodd y teulu i Fynachlog-ddu ac iddo yntau ddysgu Cymraeg gan y plant yno. Ganed Alun Llywelyn-Williams yng Nghaerdydd, yn fab i feddyg, a glynodd osgo ac agweddau’r dyn tref wrtho.41 Cynrychiolai’r ddau awdur fel ei gilydd y ffaith y byddai’r llenyddiaeth a ddatblygai yn y cyfnod wedi’r rhyfel yn adlewyrchu ystod ehangach o brofiadau a defnydd iaith na’r hyn a gafwyd yn ystod hanner cyntaf y ganrif. Eto i gyd, byddai’r ail ystyriaeth, sef defnydd iaith, yn achosi llawer o hunanymholi a sylwadau beirniadol gan fod yr iaith yn dlotach ei geirfa a’i hidiomau yn sgil chwalu’r hen gymuned wledig. Golwg ddigalon ar bethau a gafwyd gan Thomas Parry ym 1945 yn yr atodiad i’w gyfrol safonol Hanes Llenyddiaeth Gymraeg.42 Yr oedd yn amlwg fod diffyg yr hyn a ystyriai ef yn agwedd ymroddedig ymhlith y llenorion eu hunain, ynghyd â threfn gyhoeddi a dosbarthu llyfrau a oedd yn fylchog a bregus, wedi peri gostyngiad sylweddol mewn gweithgareddau llenyddol. Annigonol oedd ymdrechion dewr megis ymgais y Clwb Llyfrau Cymraeg, a gychwynnwyd yn y 1930au, gan rychwantu blynyddoedd y rhyfel, i lenwi’r bwlch. Yn ystod y cyfnod yn union wedi’r rhyfel pan oedd arian yn brin iawn daeth y byd cyhoeddi i ddibynnu fwyfwy ar y cylchgronau a oedd mewn print. Dyma sylwebydd arall, Islwyn Ffowc Elis, yn disgrifio’r sefyllfa fel y gwelai ef hi mor ddiweddar â 1950: Rhyw 50 o lyfrau Cymraeg a gyhoeddid mewn blwyddyn i oedolion, a rhywbeth tebyg ar gyfer y plant. Doedd dim grant i’w chael o unman at gyhoeddi na llyfr na chylchgrawn Cymraeg, dim Cyngor Llyfrau Cymraeg, dim Cyngor Celfyddydau Cymru. Doedd y mwyafrif o awduron Cymraeg yn derbyn yr un ddimai goch am ysgrifennu llyfr; roedd y cyhoeddwyr yn cyhoeddi’n aml ar golled.43

Y mae’r geiriau uchod, a ysgrifennwyd ym 1986 yn Llais Llyfrau, cylchgrawn y Cyngor Llyfrau Cymraeg, yn arwydd o’r newidiadau a oedd eisoes ar y gweill erbyn hynny. Nid oes unrhyw amheuaeth, er gwaetha’r holl lenyddiaeth newydd a’r ffaith fod agwedd fwy trefol wedi datblygu o fewn gorwelion ehangach, nad newidiadau i’r fframwaith cynnal yn hytrach nag i lenyddiaeth fel y cyfryw oedd datblygiadau mwyaf arwyddocaol ail hanner yr ugeinfed ganrif. Trawsnewidiwyd sefyllfa’r awdur Cymraeg yn y cyfnod wedi’r rhyfel gan y newidiadau hyn, ochr yn ochr â sefydlu gwasanaeth teledu Cymraeg gan fod hwnnw’n cynnig profiad cyffredin i bawb a siaradai’r iaith. Er bod yr Eisteddfod Genedlaethol yn dal yn bwysig fel ffocws i ysgrifenwyr ac fel corff a ddarparai friwsion ariannol i enillwyr y prif gystadlaethau, teimlai rhai awduron yn gynyddol anniddig oherwydd bod nawdd yr Eisteddfod i lenyddiaeth 41 42 43

Alun Llywelyn-Williams, Gwanwyn yn y Ddinas: Darn o Hunangofiant (Dinbych, 1975). Thomas Parry, Llenyddiaeth Gymraeg 1900–1945 (Lerpwl, 1945). Islwyn Ffowc Elis, ‘Doedd Neb yn Ddiogel Rhagddo’, Llais Llyfrau (Hydref 1986), 4.

397

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

398

ac yn enwedig i farddoniaeth yn gyfan gwbl seiliedig ar gystadlaethau. Yr oedd mwy o bryder fyth mai’r unig beth a gymhellai rai beirdd i gyfansoddi oedd ceisio ennill prif wobrau. Amddiffynnai eraill yr Eisteddfod, gan honni ei bod yn {yl werin unigryw ac mai ei phrif ddyletswydd oedd gwarchod y gwerthoedd traddodiadol a gysylltid â’r werin, gan ychwanegu bod ennill bywoliaeth fel llenor proffesiynol yn anghyson â’r traddodiad Cymraeg. Daliodd y ddadl hon i fudferwi am tuag ugain mlynedd, heb wneud unrhyw les yn y byd, ond daeth i ben yn y diwedd fel y deuai’n gynyddol amlwg fod llenyddiaeth Gymraeg yn ennill ei lle yn y byd newydd, a llenydda’n datblygu’n weithgaredd noddedig a lledbroffesiynol. Ym 1959 sefydlwyd yr Academi Gymreig yn arbennig i warchod a chynnal safonau rhagoriaeth ym myd llenyddiaeth, a thynnodd y sefydliad hwn gryn dipyn o wynt o hwyliau cefnogwyr y werin. Yr oedd y bardd Bobi Jones, un o sefydlwyr yr Academi, ymhlith cymeriadau amlycaf y ddadl lenyddol hon. Maes o law datblygodd yr Academi swyddogaeth i’w chroesawu a ganed epil Saesneg ei iaith ar gyfer awduron Eingl-Gymreig.44 Er na fu i’r naill na’r llall o adrannau’r Academi wireddu gobeithion eu sefydlwyr yn gyfan gwbl, cyflawnwyd gwaith gwerthfawr o fewn fframwaith cynnal a oedd yn cryfhau’n gyson. Cyhoeddwyd nifer o gyhoeddiadau o bwys gan y ddwy adran a noddai’r adran Gymraeg gylchgrawn llenyddol pwysig, sef Taliesin. Ond nid oes unrhyw amheuaeth nad yr Eisteddfod Genedlaethol oedd y ffocws cymdeithasol pwysicaf trwy gydol y cyfnod hwn. Trwy gryfhau’r ‘rheol Gymraeg’ gwnaed yr Eisteddfod yn symbol hanfodol o genedligrwydd diwylliannol ar adeg pan oedd llai o bobl yn defnyddio’r iaith, hyd yn oed os oedd cynnyrch y prif gystadlaethau, gan gynnwys cynigion cystadleuaeth y Fedal Ryddiaith, a ychwanegwyd at y Gadair a’r Goron ym 1937, yn anwastad o ran eu safon.45 Cafwyd dadl ddiddorol a soffistigedig yn ystod y 1960au yngl}n â dyletswydd y llenor fel propagandydd a hyd yn oed fel un a gymerai ran weithredol yn y protestiadau a’r gwrthdystiadau cynyddol filwriaethus am fwy o gydnabyddiaeth swyddogol i’r Gymraeg a ddigwyddodd yn sgil ffurfio Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1962.46 Yr oedd rhai o’r farn nad t{r ifori cyfforddus y llenor oedd priod le Cymro o waed coch cyfan mewn cyfnod pan oedd y frwydr i achub yr iaith yn ferw cynddeiriog ar bob tu. Credai eraill mai prif ddyletswydd y llenor oedd ysgrifennu ac y dylai llenyddiaeth gyfleu rhyw agwedd ar y gwirionedd yngl}n â phrofiad dyn, waeth beth fyddo’r amgylchiadau ar y pryd. Yr oedd eraill o’r farn mai dyletswydd yr awdur oedd gwneud defnydd o’r talentau a oedd 44

45

46

Sefydlwyd yr adran Saesneg ym 1968. Am ddisgrifiad o’r cyfarfod cyntaf, gw. Meic Stephens, ‘Yr Academi Gymreig and Cymdeithas Cymru Newydd’, Poetry Wales, 4, rhif 2 (1968), 7–11. Cymraeg fu iaith swyddogol yr Eisteddfod Genedlaethol er 1937, ond parheid i ddefnyddio peth Saesneg hyd 1950 pan ddaeth y ‘Rheol Gymraeg’ y glynir mor gadarn wrthi heddiw i rym. Am fanylion pellach yngl}n â sefydlu a ffurfio’r Gymdeithas, gw. Cynog Dafis, ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), tt. 248–63; Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998).

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

ganddo neu ganddi i ddenu rhagor i ddarllen llenyddiaeth drwy sicrhau bod eu cynnyrch yn apelio at gynulleidfa eang, gan gyfrannu felly at barhad yr iaith. Un o arweinwyr amlycaf y garfan hon oedd Alun R. Edwards, Llyfrgellydd egnïol a charismatig sir Aberteifi. Dyfeisiodd ef yr ymadrodd ‘sothach da’ i ddisgrifio’r math o lenyddiaeth boblogaidd a oedd yn angenrheidiol, yn ei dyb ef, i berswadio’r bobl a fynychai’r llyfrgelloedd dan ei ofal i fenthyca ac i ddarllen llyfrau Cymraeg.47 Ymatebodd rhai awduron i’r alwad hon, yn eu plith Islwyn Ffowc Elis, nofelydd gwirioneddol ddawnus a aeth ati’n fwriadol i gynhyrchu nofelau a fyddai’n denu cynulleidfaoedd ehangach. Gyda’r amcan hwn mewn golwg, cyhoeddodd gyfrol bob blwyddyn ar gyfartaledd rhwng diwedd y 1950au a dechrau’r 1960au.48 Yr oeddynt yn storïau modern darllenadwy a ddenodd gynulleidfa ifanc oherwydd eu ffresni a’u cyfoesedd. Llwyddodd yr awdur i greu arddull fodern a bywiog – cyfuniad o’r feistrolaeth lwyr ar yr iaith a feddai ac o’i ddawn anffurfiol, a datblygodd yr arddull hon yn fodel a efelychwyd gan awduron eraill. Honna rhai o’r beirniaid llymach fod Islwyn Ffowc Elis wedi aberthu ei botensial i fod yn nofelydd mawr ar allor poblogeiddrwydd, ond nid oes unrhyw ddadl o gwbl nad ef a sefydlodd y nofel fel cyfrwng dilys ar gyfer llenydda yn yr oes fodern. Ac Islwyn Ffowc Elis, i fwy graddau o lawer na Kate Roberts, a fraenarodd y tir ar gyfer cenedlaethau newydd o awduron rhyddiaith. Ond poblogeiddio neu beidio, y mae’n amlwg ei bod yn amhosibl i unrhyw awdur anwybyddu cyflwr yr iaith a’r frwydr am ei heinioes a oedd ar droed ar y pryd ac y mae’n anorfod fod hynny wedi ei adlewyrchu yn llawer o lenyddiaeth Gymraeg y cyfnod, er bod y rhagargoeli’n wahanol yn aml i’r hyn a gafwyd yn y 1930au. Dan hyn i gyd gorweddai un gwirionedd cyson yngl}n ag ysgrifennu yn y Gymraeg: ni waeth pa mor ddifrifol oedd amcanion y llenor Cymraeg na pha mor broffesiynol ei agwedd, gyrfa lenyddol ddarniog ac anghyflawn a gâi ar y gorau, wrth iddo orfod ysgrifennu fel y deuai’r cyfle ond gan ennill ei fara menyn wrth ryw waith arall bob amser. Cyn dyddiau’r sianel deledu Gymraeg, nid oedd yn bosibl byw fel awdur Cymraeg proffesiynol; gweithgaredd amaturaidd oedd llenydda, rhywbeth a oedd yn gorfod ffitio i’r oriau rhwng gwaith a bywyd cartref, a bu’n rhaid i rai llenorion talentog iawn fodloni ar yrfa bytiog a bylchog fel awdur. Nid cyd-ddigwyddiad yw’r ffaith i Kate Roberts, yr awdur mwyaf proffesiynol ac ymroddedig o’r cyfan, gyhoeddi bron ddwywaith cymaint o lyfrau ar ôl ei phen blwydd yn drigain ag a wnaethai cyn hynny. Yr oedd bob amser yn debygol, er na sylwodd Thomas Parry a beirniaid eraill ar y ffenomen, mai 47

48

Ceir hanes ymgyrchoedd Alun R. Edwards yn ei gyfrol goffa, Rheinallt Llwyd (gol.), Gwarchod y Gwreiddiau: Cyfrol Goffa Alun R. Edwards (Llandysul, 1996). Y cyfrolau hyn oedd: Cysgod y Cryman (Aberystwyth, 1953); Yn Ôl i Leifior (Aberystwyth, 1956); Wythnos yng Nghymru Fydd (Caerdydd, 1957); Blas y Cynfyd (Aberystwyth, 1958); Tabyrddau’r Babongo (Aberystwyth, 1961). Yr oedd Ffenestri Tua’r Gwyll (Aberystwyth, 1955) yn llyfr gwahanol iawn ac ymddengys iddo gael ei anelu at wahanol fath o gynulleidfa. Fodd bynnag, ni chafodd dderbyniad da ac yn ei gyfrol nesaf dychwelodd Elis at arddull a bwriad Cysgod y Cryman.

399

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

400

cynnyrch awduron ifainc awyddus a phensiynwyr fyddai tynged llenyddiaeth Gymraeg am byth. Yn sicr, nid cyd-ddigwyddiad mo’r ffaith mai gweinidogion yr efengyl ac ysgolheigion oedd trwch awduron Cymraeg yr ugeinfed ganrif, ac ni all cyfuniad mor gyfyng gynhyrchu corff o lenyddiaeth gwirioneddol amrywiol a chynrychioliadol. Mewn ymateb i ymdeimlad cynyddol yn ystod y blynyddoedd wedi 1945 fod ein diwylliant mewn argyfwng, ac ar argymhelliad Cyngor Cymru a Mynwy, dan gadeiryddiaeth yr Huw T. Edwards egnïol a llengar, sefydlodd Syr David Maxwell Fyffe, y Gweinidog dros Faterion Cymreig, bwyllgor i ystyried anghenion y byd cyhoeddi yng Nghymru. Cyhoeddwyd adroddiad y pwyllgor, a ddaeth yn adnabyddus fel Adroddiad Ready (A. W. Ready, un o gyfarwyddwyr y cwmni cyhoeddi Bell and Sons oedd ei gadeirydd), ym mis Hydref 1952. Cydnabyddid yn yr adroddiad fod diffygion mawr yn bodoli a chyflwynwyd nifer sylweddol o argymhellion. Y mae’n ddiddorol sylwi i Huw T. Edwards grynhoi’r anghenion yn y geiriau canlynol mewn llythyr at y gweinidog: ‘It appears to me that they have recommended the only successful approach to what is a very difficult problem, i.e. the setting up of a Welsh Books Foundation.’49 Ond er bod hyn yn amlwg ddigon i Edwards, nid oedd mor amlwg i’r gweinidog a’i weision sifil, ac er i Alun R. Edwards ac eraill gychwyn nifer o brosiectau i wella’r sefyllfa, ni sefydlwyd y Cyngor Llyfrau Cymraeg tan 1961. Ac nid unrhyw weithredu o du’r llywodraeth ganolog a oedd y tu cefn i’w sefydlu y pryd hwnnw ychwaith, ond yn hytrach gyd-ymdrech nifer o awdurdodau lleol a’r Undeb Cymdeithasau Llyfrau Cymraeg a oedd wedi ei ffurfio cyn hynny. Nod penodol y Cyngor Llyfrau oedd hybu cynhyrchu a marchnata llyfrau ‘poblogaidd’ ar gyfer oedolion, eithr lledodd ei derfynau yn rhyfeddol gyda’r blynyddoedd ac erbyn 1990 yr oedd y Cyngor yn ymwneud â holl faes cynhyrchu llyfrau. Ym 1979 hefyd, yr oedd y Cyngor Llyfrau, ar y cyd gyda Chyngor Celfyddydau Cymru, wedi sefydlu Canolfan Genedlaethol Llenyddiaeth Plant, wedi ei lleoli yn ddiweddarach ar yr un safle â’r Cyngor ei hun yn Aberystwyth. Dechreuodd y Cyngor ar ei waith drwy weithredu cynllun i dalu grantiau i awduron, cynhyrchu tocynnau llyfrau i’w cyfnewid am lyfrau Cymraeg ac, yn olaf, er nad yn lleiaf, sefydlu canolfan ddosbarthu gyfanwerthol. Yr oedd Cyngor Celfyddydau Cymru, a sefydlwyd fel corff ar wahân ym 1967,50 yn un o brif ffynonellau cyllid y Cyngor Llyfrau a bu’n fodd i’r Cyngor Llyfrau ehangu yn sylweddol nes gallu cynnig gwasanaeth canolog i awduron, cyhoeddwyr a llyfrwerthwyr maes o law trwy gyfrwng ei adrannau golygyddol, dylunio, cyhoeddusrwydd a marchnata. Yr oedd Adran Lenyddiaeth Cyngor Celfyddydau Cymru ei hun, dan arweiniad ei gyfarwyddwr egnïol Meic Stephens, yn cefnogi gwaith llenyddol yr ystyrid bod 49 50

Llwyd (gol.), Gwarchod y Gwreiddiau, t. 120. Swyddogaeth lawer mwy cyfyngedig a fuasai gan y Cyngor cyn hyn, sef Pwyllgor Cymreig Cyngor Celfyddydau Prydain Fawr.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

iddo ragoriaeth arbennig drwy ddyfarnu grantiau cynhyrchu, ysgoloriaethau i awduron, grantiau i gylchgronau ac yn y blaen. Erbyn canol y 1990au yr oedd Adran Lenyddiaeth Cyngor Celfyddydau Cymru yn dosbarthu dros filiwn o bunnau mewn grantiau, a’r Cyngor Llyfrau Cymraeg (Cyngor Llyfrau Cymru o 1995 ymlaen) yn dosbarthu dros £600,000 o arian y llywodraeth bob blwyddyn, gan greu cyfundrefn gymorth sylweddol i bob agwedd ar lenyddiaeth drwy gyfrwng gwasanaeth 42 aelod o staff llawn-amser yn ei bencadlys yn Aberystwyth. Pan gofiwn fod Cyd-bwyllgor Addysg Cymru51 hefyd yn gyfrifol am ddatblygu gwerslyfrau Cymraeg, y mae’n deg honni bod fframwaith cynnal cadarn ar gyfer ysgrifennu yn Gymraeg yn bodoli erbyn diwedd yr ugeinfed ganrif. Pa wahaniaeth a wnaeth hyn? Ni newidiodd y sefyllfa yn ei hanfod oherwydd yr oedd yn dal yn amhosibl i awdur ennill cyflog llawn-amser wrth lenydda, ac eithrio dros gyfnod, ar sail ysgoloriaeth neu gomisiwn penodol. Ond yr oedd yn golygu bod awduron llyfrau a gyhoeddid yn cael eu talu, er nad oedd y tâl a gaent yn ddigonol bob amser, a bod corff cyfan o drefnwyr, golygyddion, dylunwyr, cyfieithwyr a chyhoeddwyr hyd yn oed, yn ennill bywoliaeth ar ymylon llenyddiaeth. Bu cynnydd sylweddol hefyd yn nifer ac amrywiaeth y llyfrau Cymraeg a gyhoeddid. Hanner cant o deitlau a gyhoeddwyd ym 1950. Erbyn 1972 codasai’r nifer i 199, i 390 erbyn 1982, ac i 550 erbyn 1992, gan gynnwys ailargraffiadau. Yn y byd llenyddol cododd cenhedlaeth newydd o awduron rhyddiaith yng nghysgod Islwyn Ffowc Elis ar ddiwedd y 1950au a dechrau’r 1960au, awduron a ysgrifennai nofelau yn hytrach na storïau byrion. Cafwyd cyfres o nofelau ganddynt yn ymdrin â phroblemau a ddaethai i’r amlwg ym mywyd pobl yn y cyfnod wedi’r rhyfel: gwrthryfel ieuenctid, diffyg gwreiddiau, cysgod y bom, yn ogystal â phatrymau’r bywyd gwledig. Yr oedd llenorion megis John Rowlands, Eigra Lewis Roberts, Harri Pritchard Jones, Marion Eames, Jane Edwards a Rhiannon Davies Jones yn awduron ffuglen o sylwedd a chafwyd cyfraniadau neilltuol yn ogystal gan lenorion cydnabyddedig a oedd yn fwy adnabyddus am eu gwaith mewn meysydd eraill, ond a droes eu llaw at ysgrifennu nofelau, yn eu plith Pennar Davies, Caradog Prichard a T. Glynne Davies. Parhaodd Pennar Davies, awdur nofelau arbrofol eu ffurf a chyfriniol bron wrth natur, i ysgrifennu rhyddiaith farddonol dros ben.52 Ac er bod gwendidau yn Marged, nofel hanesyddol faith T. Glynne Davies, y mae’n ddarn o waith uchelgeisiol a llawn bywyd.53 Cafwyd gan Caradog Prichard Un Nos Ola Leuad, nofel hunangofiannol 51

52

53

Sefydlwyd y Cyd-bwyllgor Addysg ym 1948 i gynrychioli holl awdurdodau addysg lleol Cymru ac er 1949 i weithredu fel prif fwrdd arholi Cymru. Oddi ar hynny, y mae wedi chwarae rhan fwyfwy arwyddocaol, yn enwedig drwy weinyddu grantiau sylweddol er Deddf Addysg 1980, gan noddi a chomisiynu gwerslyfrau a llyfrau darllen Cymraeg i blant ysgol. Ymhlith y mwyaf nodedig o’i weithiau ffuglennol y mae Anadl o’r Uchelder (Abertawe, 1958); Meibion Darogan (Llandybïe, 1968) a Mabinogi Mwys (Llandybïe, 1979). T. Glynne Davies, Marged (Llandysul, 1974).

401

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

402

ryfedd ac ysblennydd, wedi ei hysgrifennu yn nhafodiaith lafar ardaloedd chwareli Bethesda.54 Dichon mai dyma’r darn unigol gorau o ryddiaith greadigol a ysgrifennwyd yn ystod yr ugeinfed ganrif. Daeth cenhedlaeth arall i ganlyn hon, ac er mai awduron o ferched a oedd flaenaf, megis Manon Rhys, Angharad Tomos ac Angharad Jones, yr oedd yn eu plith hefyd un nofelydd o bwys, sef Aled Islwyn. Cafwyd cyfraniadau grymus hefyd gan ddau {r ifanc hyderus a pharod i droi cefn ar ffurfiau a fframweithiau’r nofel draddodiadol, y naill ohonynt yng nghyd-destun hanes a’r llall ym myd chwedl a ffantasi. Y mae Y Pla,55 gan Wiliam Owen Roberts, a Seren Wen ar Gefndir Gwyn,56 gan Robin Llywelyn, yn dangos fel ei gilydd fod y nofel Gymraeg yn barod i gefnu ar ei swyddogaeth draddodiadol fel croniclydd naturiolaidd y bywyd Cymraeg ac am droi i feysydd mwy arbrofol. Daliai’r beirdd i gyfansoddi fel erioed. Gosodwyd y cywair gan Bobi Jones, yr hynotaf o’r beirdd iau, yn fuan ar ôl y rhyfel yn Y Gân Gyntaf, ei gyfrol gyntaf o farddoniaeth a gyhoeddwyd ym 1957.57 Fel Waldo Williams, ganed yntau i deulu Saesneg ei iaith, yng Nghaerdydd yn ei achos ef, dysgodd Gymraeg yn yr ysgol, ac yn fuan iawn cafodd dröedigaeth at yr iaith a chenedlaetholdeb ac yn ddiweddarach at Gristnogaeth, gan gofleidio pob un o’r tri ag angerdd llwyr. Tynnodd ei gyfrol gyntaf o farddoniaeth sylw yn syth yn rhinwedd ei delweddau beiddgar a’i defnydd anghyffredin a herfeiddiol o iaith, ac oddi ar hynny y mae wedi parhau i fod yn ffigur radicalaidd, heriol a dadleuol ym myd llenyddiaeth Gymraeg.58 Yn ei ddyddiau cynnar yr oedd yn ddeifiol ei feirniadaeth o waith ei hynafiaid, ond aeddfedodd yn ddiweddarach, gan esbonio a dehongli gwaith ei gyfoeswyr ynghyd â llenorion iau. Ymladdai’n gyson i warchod safonau llenyddol, gan wneud cyff gwawd o’r cysyniad o lenyddiaeth boblogaidd; bu’n ysbrydoliaeth i lenorion ifainc a diau mai ef yw’r awdur mwyaf ei sylwedd i ddod i’r amlwg yn y byd llenyddol yng Nghymru er y rhyfel. Ond nid ef oedd yr unig fardd o bwys o bell ffordd. Ni ddechreuodd yr offeiriad eglwysig Euros Bowen – a aned yn y Rhondda ym 1904, yn fab i weinidog Ymneilltuol – farddoni o ddifrif tan ar ôl y 54 55

56

57

58

Caradog Prichard, Un Nos Ola Leuad (Dinbych, 1961). Cyn hyn cyhoeddodd nofel idiosyncratig arall, sef Bingo (Penygroes, 1985). Derbyniodd Y Pla (Caernarfon, 1987) ganmoliaeth feirniadol eang ac fe’i cyfieithwyd i’r Saesneg a’r Almaeneg yn ddiweddarach. Enillodd Seren Wen ar Gefndir Gwyn (Llandysul, 1992) Fedal Ryddiaith yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1992. Ailadroddodd yr awdur ei gamp ym 1994 gyda nofel fythegol arall, O’r Harbwr Gwag i’r Cefnfor Gwyn (Llandysul, 1994). Bobi Jones, Y Gân Gyntaf (Llandysul, 1957). Cyflwynwyd y cerddi yn y lle cyntaf ar gyfer cystadleuaeth a drefnwyd gan Gyngor y Celfyddydau, a derbyniasant ganmoliaeth uchel gan y beirniaid, Saunders Lewis, Pennar Davies ac Alun Llywelyn-Williams. Y mae hefyd yn cyhoeddi gweithiau ysgolheigaidd a beirniadaeth lenyddol dan ei enw llawn, R. M. Jones. O ran ei weithiau creadigol, y mae wedi cyhoeddi wyth cyfrol o farddoniaeth, dwy nofel, pum cyfrol o straeon byrion ac un gerdd hir. Y mae wedi cyfrannu’n helaeth ar bynciau llenyddol i’r holl brif gyfnodolion, yn enwedig Barddas, a deil i ysgrifennu dan y ddau enw gydag egni di-ball.

LLENYDDIAETH GYMRAEG ODDI AR 1914

rhyfel. Rhwng 1946 a 1952 bu’n golygu’r cylchgrawn llenyddol Y Fflam gyda’r bwriad o ddarparu llwyfan ar gyfer llenorion iau. Yna, ym 1957, cyhoeddodd Cerddi, ei gyfrol gyntaf o farddoniaeth ac, fel yn hanes Bobi Jones yntau, dilynwyd honno gan lif cyson o weithiau llenyddol – barddoniaeth yn bennaf.59 Rhaid ychwanegu at gynnyrch sylweddol Bobi Jones ac Euros Bowen waith ‘Cylch Cadwgan’, cylch o feirdd a arferai gyfarfod yng nghartref J. Gwyn Griffiths yn y Rhondda yn ystod y rhyfel ac wedi hynny. Yr oedd y cylch yn cynnwys Rhydwen Williams, a luniodd nofelau swmpus yn ddiweddarach, ynghyd â Pennar Davies, Gareth Alban Davies a J. Gwyn Griffiths ei hun. Erbyn diwedd y 1960au yr oedd beirdd iau a mentrus yn cyfrannu’n sylweddol, yn eu plith Gwyn Thomas, bardd a drodd yn ôl at ddefnyddio arddulliau a themâu mwy syml a dealladwy, Nesta Wyn Jones, Bryan Martin Davies, Gwynne Williams ac eraill a oedd eisoes wedi cyhoeddi un neu ragor o gyfrolau. Cafwyd cnwd toreithiog o farddoniaeth newydd ac amrywiol yn ystod y pum mlynedd ar hugain ar ôl yr Ail Ryfel Byd, barddoniaeth fodernaidd yn llawn delweddau a chyfeiriadau, ar y mesurau rhydd gan mwyaf. Yr oedd barddoniaeth fwy traddodiadol a chonfensiynol wedi parhau i lifo’n gyfochrog â’r llanw hwn o farddoniaeth newydd, ac yn gysylltiedig â’r Eisteddfod Genedlaethol yn aml. Ond ar ddiwedd y 1970au gwelwyd datblygiad ffenomen annisgwyl, sef adfywiad cryf iawn mewn canu caeth ymhlith y genhedlaeth ieuengaf o feirdd, fel yr oeddynt y pryd hwnnw. Nid oes unrhyw amheuaeth nad llwyddiannau eisteddfodol Alan Llwyd,60 arweinydd yr ysgol hon, ac un arall a gyflawnodd yr un gamp, sef Donald Evans,61 a oedd yn gyfrifol i raddau am hyn. Cefnogai Alan Llwyd achos y canu caeth yn egnïol a bu’n annog beirdd ifainc trwy gyfrwng cylchgrawn dylanwadol yr oedd yn olygydd arno, sef Barddas, a thrwy gyhoeddi eu gwaith dan faner y wasg a sefydlwyd ganddo yn ddiweddarach dan yr un enw. Ymhen amser ymledodd gorwelion y ddau, gan ddarparu cefnogaeth effeithiol ac eang i farddoniaeth o bob math. Yr oedd Alan Llwyd ei hun yn fardd mawr a gyfansoddai yn y mesurau caeth yn bennaf, yn ogystal â pheth canu rhydd, ac yn rhinwedd ei waith ef ei hun, ei gylchgrawn a’i d} cyhoeddi, gellid dadlau mai ef oedd llenor mwyaf dylanwadol diwedd yr ugeinfed ganrif. Daliai barddoniaeth fwy modernaidd i ffynnu, dan ddylanwad ysgolion ac unigolion o’r tu allan i Gymru, o Seamus Heaney i Roger McGough, a chlywid lleisiau newydd o bwys, beirdd megis Iwan Llwyd, Menna Elfyn, Gerwyn Wiliams, Gwyneth Lewis ac eraill, a ofidiai am broblemau cymdeithasol ac a fynnai gysylltiad uniongyrchol 59

60

61

Fel T. Gwynn Jones, arbrofodd Euros Bowen yn helaeth yn y mesurau caeth, gan ennill Coron yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1950 gyda cherdd o’r fath, sef ‘Difodiant’. Yr oedd eisoes wedi ennill y Goron ym 1948. Cyhoeddodd bymtheg cyfrol o gerddi ynghyd â chyfieithiadau o ddramâu yn yr iaith Roeg ac o gerddi Lladin a Ffrangeg. Enillodd Alan Llwyd Gadair a Choron yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1973, a chyflawnodd yr un gamp dan amgylchiadau dadleuol yn Aberteifi ym 1976 pan ddiarddelwyd Dic Jones o gystadleuaeth y Gadair gan ei fod yn aelod o un o bwyllgorau’r Eisteddfod. Enillodd Donald Evans y ddwy brif wobr ym 1977 a 1980.

403

404

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

rhwng barddoniaeth Gymraeg a digwyddiadau ar lwyfan y byd, o Bosnia i Dde Affrica. Cafwyd trobwynt allweddol ym 1982 pan sefydlwyd Sianel Pedwar Cymru (S4C). Yn sgil y sianel daeth cyfle i awduron Cymraeg i addasu eu doniau er mwyn cyflenwi anghenion operâu sebon a chomedïau sefyllfa. Bellach y teledu oedd y dylanwad pwysicaf oll ar ysgrifennu yn Gymraeg. Arallgyfeiriwyd egnïon darpar ddramodwyr a darpar nofelwyr tuag at y sgrin a chynhyrchodd S4C gryn nifer o gyfresi drama ac addasiadau, gan alluogi awduron megis Eigra Lewis Roberts, Wiliam Owen Roberts, Manon Rhys, Gareth Miles ac Ifan Wyn Williams i arbenigo yn y maes a chynhyrchu gwaith mwy confensiynol yr un pryd. Sianelwyd talentau nifer mwy o lawer o awduron i ysgrifennu ar gyfer yr opera sebon hirhoedlog, Pobol y Cwm – gwaith llai uchelgeisiol ei nod ond tra hael ei wobrau ariannol. Daeth S4C â drama drwy gyfrwng y Gymraeg i sylw llawer o bobl nad oedd ganddynt unrhyw brofiad o lenyddiaeth Gymraeg o unrhyw fath cyn hynny. Ond rhaid i’r sylw terfynol ymwneud â chynulleidfa’r llenyddiaeth a gyhoeddir yn Gymraeg. Ar yr adeg hon yn ei hanes, pan fo fframwaith cynnal boddhaol yn bodoli o’r diwedd ar gyfer llenyddiaeth ac amrywiaeth eang o lenyddiaeth safonol yn cael ei gynhyrchu – llawer ohono gan ysgrifenwyr ifainc – onid yw’n eironig fod nifer y bobl sy’n prynu ac yn darllen llenyddiaeth Gymraeg ddychmygus yn druenus o isel? Y mae lle i gredu nad yw’r mewnlifiad o oedolion sydd wedi dysgu Cymraeg – gan effeithio’n gadarnhaol ar ganlyniadau’r cyfrifiad ym 1981 ac i raddau mwy fyth ym 1991 – yn ddarllenwyr llenyddiaeth Gymraeg hyddysg. Y mae llawer o’r bobl dra llengar a fagwyd ar gynnyrch Kate Roberts a T. H. Parry-Williams wedi ein gadael bellach, ac ni ddaeth cenhedlaeth newydd o ddarllenwyr niferus i gymryd eu lle. Go brin y gall hynny ddigwydd byth eto mewn oes lle y mae delweddau gweledol yn teyrnasu. Digwyddodd adfywiad ym myd llenyddiaeth Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif, adfywiad na fu ei debyg oddi ar y bymthegfed ganrif o ran ei ehangder a’i amrywiaeth, ei safon uchel a’i sylwedd, ond rhaid aros i weld ai hon fydd y ganrif lawn olaf yn hanes maith llenyddiaeth Gymraeg.

12 Golud y Gorffennol? Cofnodi’r Tafodieithoedd BETH THOMAS

Nid rhaid i mi egluro i chwi y gwaith y bwriedir ymgymryd ag ef. Cofnodi holl lên y werin ac astudio’r iaith a siaredir ym mhob cwr o’r wlad. Dylid bod wedi gwneuthur hyn hanner can mlynedd yn ôl. Heddiw, mae’r cof am a fu yn pallu, hyd yn oed yn yr ardaloedd lle y parheir i siarad Cymraeg. Ond y mae’r sefyllfa’n wir argyfyngus mewn llu o gylchoedd yn siroedd y dwyrain. Gwn am lawer plwyf a phentref lle na cheir namyn ryw un neu ddau a eill siarad Cymraeg. Bûm i fy hun yn sgwrsio â’r Cymro Cymraeg olaf mewn llawer pentref ym Morgannwg – profiad trist iawn. Wedi ei farw, wele gladdu holl olud gorffennol y pentre hwnnw.1

AGWEDDAU digon cymysg fu gan y Cymry at eu tafodieithoedd erioed. Ar y naill law, deil rhai fod angen safoni’r iaith, ond dywed eraill fod tafodieithoedd yn rhan annatod o’n hunaniaeth. Bu brogarwch erioed yn nodwedd genedlaethol amlwg, ynghyd â rhyw hiraeth am gyfnod tybiedig pan oedd y Gymraeg yn ‘bur’ ac yn rhydd o ddylanwad y Saesneg. Ond yn ystod yr ugeinfed ganrif chwalwyd y rhwydweithiau clòs, amlbleth lleol a fu’n gynheiliaid mor bwysig i iaith a thafodiaith. Er cynifer o welliannau a gafwyd o ran statws cyhoeddus y Gymraeg, ni ellir peidio â theimlo bod yr iaith ar yr un pryd mewn perygl o golli’r nodweddion lleol hynny a fu ar un adeg mor allweddol i’w pharhad. Yn nhyb rhai, priod waith y tafodieithegydd yw diogelu ‘purdeb y tafodieithoedd’. Eithr nid rhywbeth sylfaenol a diymwad mewn iaith yw ‘purdeb’ a ‘chywirdeb’. Disgrifio’r iaith fel y mae a wna’r tafodieithegydd, nid fel yr hoffai iddi fod. Wedi dweud hynny, ni ellir gwadu nad yw meddylfryd a phroblemau ei oes ef ei hun yn dylanwadu ar y tafodieithegydd. Er mwyn deall cynnyrch astudiaethau tafodieithol o’r Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif, rhaid eu gosod yn eu cefndir methodolegol a hanesyddol.

1

Amgueddfa Werin Cymru [AWC], tâp rhif 71G/C 570–24, apêl radio gan yr Athro Griffith John Williams ar ran AWC, 1958.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

406

Araf iawn fu’r Cymry i fabwysiadu dulliau ieithyddol modern wrth gofnodi Cymraeg llafar. Hyd at y 1930au, sef y cyfnod pan oedd George Wenker2 a Jules Gilliéron3 yn ymgymryd â llunio atlasau cynhwysfawr o dafodieithoedd yr Almaen a Ffrainc, ar gasgliadau geirfaol y rhoddid y pwyslais yng Nghymru.4 Fodd bynnag, yn sgil cyhoeddi astudiaeth O. H. Fynes-Clinton ar dafodiaith Bangor ym 1913,5 a gwaith Alf Sommerfelt ar iaith Cyfeiliog ym 1925,6 dechreuwyd ehangu’r maes i gynnwys lefelau ieithyddol eraill. Yn ystod y 1930au lluniwyd nifer o draethodau MA Prifysgol Cymru ar ffurf monograffau tafodieithol disgrifiadol.7 Y mwyaf arloesol a gwyddonol ohonynt o ran methodoleg oedd traethawd J. J. Glanmor Davies ar Gymraeg llafar ardal Ceinewydd. Bu’r astudiaeth hon yn garreg filltir bwysig yn hanes astudio tafodieithoedd y Gymraeg oherwydd iddi fanteisio ar y datblygiadau diweddaraf ym maes ieithyddiaeth, ynghyd â’r dulliau gwyddonol a ddefnyddid eisoes mewn gwledydd eraill. Hyd y gwyddys, yr ymgais gyntaf i wneud recordiad sain o enghreifftiau o Gymraeg llafar oedd rholiau ffonograff Rudolf Trebitsch, ieithydd o Awstria a ymddiddorai yn y Gymraeg ac a recordiodd nifer o siaradwyr ym 1907–8. Cedwir y rholiau gwreiddiol yn Phonogrammarchiv yr Österreichische Akademie der Wissenschaften yn Fienna, ond ceir copïau ohonynt ar dâp yn archif sain Amgueddfa Werin Cymru.8 Gwael iawn, fodd bynnag, yw ansawdd y sain, ac o’r braidd y gellir clywed, heb sôn am ddadansoddi, yr enghreifftiau a recordiwyd. Mewn cyfnod diweddarach, gwnaeth Bwrdd Gwybodau Celtaidd Prifysgol Cymru ymdrech i gofnodi tafodiaith y de-ddwyrain trwy ddefnyddio peiriant torri disgiau copr. Rhwng Ionawr 1933 a Gorffennaf 1938 recordiwyd deuddeg o siaradwyr oedrannus o Gaerdydd a’r cyffiniau a dau o dde-ddwyrain sir Frycheiniog. Y mae’r disgiau hyn hefyd ar gadw yn archifau’r Amgueddfa Werin, a than yn

2

3 4

5 6 7

8

Dechreuodd George Wenker ar ei arolwg o dafodieithoedd yr Almaen yn y 1870au, ond syrthiodd y gwaith o geisio cyhoeddi’r swmp anferth o ddeunydd a gasglodd (dros 52,000 o holiaduron gorffenedig) i ddwylo Werde a Mitzka, ei olynwyr ym Mhrifysgol Marburg. Gw. F. Werde (wedi ei gwblhau gan W. Mitzka), Deutsche Sprachatlas (Marburg, 1926–56). Jules Gilliéron ac E. Edmont, Atlas Linguistique de la France (Paris, 1902–10). Am ymdriniaeth fanylach o dwf tafodieitheg yng Nghymru, gw. Robert Owen Jones, ‘Datblygiad Gwyddor Tafodieitheg yng Nghymru’, BBCS, XXXIII (1986), 18–40; D. A. Thorne, Cyflwyniad i Astudio’r Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1985). O. H. Fynes-Clinton, The Welsh Vocabulary of the Bangor District (Oxford, 1913). Alf Sommerfelt, Studies in Cyfeiliog Welsh: A Contribution to Welsh Dialectology (Oslo, 1925). Daniel G. Evans, ‘Tafodiaith Cwmtawe’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1930); Cyril B. H. Lewis, ‘Tafodiaith Hen Blwyf Llangatwg (Castellnedd)’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1932); Thomas I. Phillips, ‘The Spoken Dialect of the Ogwr Basin, Glamorgan’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1933); J. J. Glanmor Davies, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Ardal Ceinewydd: Ei Seineg gydag Ymchwiliadau Gwyddonol, ei Seinyddiaeth a’i Ffurfiant gyda Geirfa Lawn, a Chyfeiriad at ei Semanteg’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1934); Rees O. Rees, ‘Gramadeg Tafodiaith Dyffryn Aman’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1936). AWC, tâp rhif 6832.

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

ddiweddar nid oedd modd gwrando ar eu cynnwys gan nad oedd offer priodol a gweithredol ar gael.9 Yn niwedd y 1930au gwnaethpwyd ymgais fwy llwyddiannus a pharhaol i recordio llafar tafodieithol gan T. J. Morgan, a oedd ar y pryd yn ddarlithydd yn Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Cymru, Caerdydd. Yn ei gyfrol Trwm ac Ysgafn (1945),10 soniodd am y profiad o gyfarfod â’r siaradwyr Cymraeg olaf yn ardal Grwyne Fechan, cwm ar y ffin â Lloegr yn yr hen sir Frycheiniog. Mewn ymgais i sicrhau recordiadau o safon uchel, llwyddodd i berswadio’r BBC i gydweithredu â’r Bwrdd Gwybodau Celtaidd ac i anfon fan recordio o Lundain i ymgymryd â’r gwaith. Ym 1939 recordiwyd ar ddisg ddeg o bobl yn hanu o wahanol ardaloedd y de, gan gynnwys Grwyne Fechan. Anodd heddiw yw amgyffred mor drafferthus oedd recordio yn y maes yn y cyfnod hwnnw. Ni lwyddodd T. J. Morgan, am resymau ymarferol, i recordio pob un o’r pum siaradwr Cymraeg a oedd wedi goroesi yng Ngrwyne Fechan. Wrth ateb llythyr ato gan Vincent H. Phillips ym 1974, soniodd am rai o’r anawsterau dybryd: Fe allaf gofio’n awr pam nad oes disg o iaith Miss Parry. Yr oedd yn byw mewn rhywbeth a oedd yn fwy distadl na thyddyn ar ochr y mynydd, y t} ‘cynteficaf’ a welais erioed . . . Llwyddais i fynd â’r car nes fy mod o fewn 80 llath i’r t}, er bod y ffordd yn hollol anaddas i fodur, ac erbyn bod men recordio’r BBC yn cyrraedd, nid oedd ganddynt gable digon hir i gyrraedd y t}. Ein bwriad oedd mynd yr ail dro a dod â Miss Parry i lawr i dafarn yn Llanbedr . . . ond yr oedd Miss Parry yn rhy fusgrell i gael ei symud . . . gyda llaw, yr oedd y fen a’r staff o Lundain, gan nad oedd dim o’r fath beth gan y BBC yng Nghaerdydd . . . Fel y dywedais, fe ddaeth 1939 ac ni ddaeth cyfle arall inni gael y fen recordio.11

Gyda dyfodiad yr Ail Ryfel Byd, daeth taw ar weithgarwch tafodieithegol yng Nghymru. Nid ailgydiwyd yn y gwaith tan y 1950au, pan welwyd cynnyrch to newydd o dafodieithegwyr, yn eu plith T. Arwyn Watkins, Vincent H. Phillips, Alan R. Thomas a Ceinwen H. Thomas.12 Er iddynt barhau’r traddodiad o lunio 9

10 11 12

Y mae’r disgiau hyn a’r offer a ddefnyddiwyd i’w recordio wedi eu rhoi ar adnau i Amgueddfa Werin Cymru gan y Bwrdd Gwybodau Celtaidd (rhif derbynodi AWC F69.329). T. J. Morgan, Trwm ac Ysgafn: Cyfrol o Ysgrifau (Caerdydd, 1945), tt. 14–20. Gw. gohebiaeth dderbynodi AWC, rhif F69.329. T. Arwyn Watkins, ‘Tafodiaith Plwyf Llansamlet’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1951); Vincent H. Phillips, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Dyffryn Elái a’r Cyffiniau’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1955); Evan J. Davies, ‘Astudiaeth Gymharol o Dafodieithoedd Llandygwydd a Dihewyd’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1955); Alan R. Thomas, ‘Astudiaeth Seinegol o Gymraeg Llafar Dyffryn Wysg’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1958); E. Christopher Rees, ‘Tafodiaith Rhan Isaf Dyffryn Llwchwr’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1958); David G. Lewis, ‘Astudiaeth o Iaith Lafar Gogledd-orllewin Ceredigion’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1960); Ceinwen H. Thomas, ‘A Phonological Conspectus of the Welsh Dialect of Nantgarw, Glamorgan’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Llundain, 1960–1).

407

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

408

monograffau a sefydlwyd yn y 1930au, yr oeddynt hefyd dan ddylanwadau a chyfrifoldebau newydd. Dylanwad a bwysai’n drwm ar feddyliau tafodieithegwyr yn y cyfnod hwnnw oedd sefyllfa fregus yr iaith Gymraeg, yn enwedig yn yr ardaloedd de-ddwyreiniol lle y gweithiai’r mwyafrif ohonynt. Datblygiad pellgyrhaeddol arall oedd dyfeisio peiriannau recordio a oedd yn defnyddio tâp magnetig. Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd, dan arweiniad yr Athro Griffith John Williams, oedd y cyntaf i fanteisio ar botensial y dechnoleg newydd hon ar gyfer gwneud recordiadau sain o dafodieithoedd y Gymraeg. Yn gynnar yn y 1950au prynodd yr Adran recordydd tâp ac anfonwyd Vincent H. Phillips, a oedd ar y pryd yn fyfyriwr ymchwil yn yr Adran, i recordio rhai o siaradwyr olaf y Gymraeg yn y de-ddwyrain, yn enwedig ym Mro Morgannwg a sir Fynwy. Dyma, felly, esgor ar gyfnod newydd yn hanes tafodieitheg y Gymraeg. Ond daeth problemau a dewisiadau newydd yn sgil hynny. Rhyddhawyd y tafodieithegydd o’r baich o drawsgrifio geiriau’r siaradwr yn seinegol ar y pryd, cam pwysig a ddisgrifiwyd gan W. N. Francis fel ‘permitting the fieldworker to operate as a linguist as well as a recording machine’.13 Ar yr un pryd ychwanegwyd elfen arall at y cyfrifoldebau a bwysai eisoes ar ysgwyddau tafodieithegwyr yn y cyfnod wedi’r rhyfel, sef yr angen i ddewis rhwng llunio atlas cymharol o’r tafodieithoedd, ynteu gyflawni astudiaethau monograffyddol manwl o dafodieithoedd ardaloedd unigol, neu ynteu gofnodi cynifer a oedd yn bosibl o’r tafodieithoedd ar dâp cyn iddynt ddiflannu. Wedi sefydlu Amgueddfa Werin Cymru ym 1948 dechreuwyd cynllunio’r gwaith o gasglu tystiolaeth lafar drwy waith maes uniongyrchol. Eisoes yr oedd y gwaith recordio gwych a gyflawnwyd gan y Sefydliad ar gyfer Ymchwil i Dafodieithoedd a Llên Gwerin Sweden, a Chomisiwn Llên Gwerin Iwerddon, wedi tanlinellu diffygion y gwaith cyfatebol a wnaed yng Nghymru. Ym 1957, gyda nawdd y llywodraeth, penodwyd Vincent H. Phillips i fod yn gyfrifol am y gwaith. Ar y dechrau, yr unig offer technegol a oedd ganddo i ymgymryd â’r gwaith oedd y peiriant recordio hwnnw a oedd yn eiddo i Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Caerdydd. Ym 1958, er mwyn codi arian at brynu offer angenrheidiol, darlledodd yr Athro Griffith John Williams apêl radio y dyfynnwyd darn ohono ar ddechrau’r bennod hon. Gyda’r ‘ceiniogau prin’ a gasglwyd yn sgil y darllediad, ynghyd â grant o £1,500 a gafwyd gan y Sefydliad Gulbenkian, prynwyd cerbyd Land Rover a pheiriant recordio er mwyn galluogi’r Amgueddfa i fwrw ymlaen â’r gwaith. Dechreuwyd casglu archif yng Nghastell Sain Ffagan, gyda’r bwriad o wneud arolwg o draddodiadau llafar a thafodieithoedd Cymru gyfan.14 13 14

W. N. Francis, Dialectology: An Introduction (London, 1983), t. 94. Vincent H. Phillips, Tape Recording and Welsh Folk Life (papur trafod Amgueddfa Werin Cymru, Caerdydd, 1983).

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

Bu’r Athro Griffith John Williams hefyd yn pwyso’n daer ar ei sefydliad ei hun, sef Coleg Prifysgol Cymru, Caerdydd, i hybu ymchwil ar dafodieithoedd y Gymraeg. O ganlyniad, ym 1958 penodwyd Ceinwen H. Thomas yn ddarlithydd cynorthwyol mewn Tafodieitheg yn Adran y Gymraeg. Yn ddiweddarach, ym 1967, sefydlwyd Uned Ymchwil Ieithyddol Gymraeg er mwyn astudio pob agwedd ar dafodieitheg ac ieithyddiaeth y Gymraeg. Gweithiai ymchwilwyr yr Uned ar un ardal ar y tro, gan gyf-weld a recordio yn ddwys. Rhwng 1965 a chanol y 1980au cynhyrchodd yr Uned nifer o fonograffau, yn bennaf ar dafodieithoedd y de-ddwyrain.15 Yr oeddynt oll yn dilyn yr un patrwm unffurf, sef dadansoddiad ffonemig strwythurol o seiniau’r dafodiaith dan sylw, ynghyd â geirfa. Y prif amcan oedd cynhyrchu cyfres o astudiaethau cyffelyb y gellid eu cymharu yn systematig â’i gilydd. Yn ystod yr un cyfnod bu Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, yn cynhyrchu traethodau ymchwil tafodieithegol, gyda’r pwyslais ar gasglu geirfa yn hytrach na manylu ar ddadansoddiadau ffonemig, fel y gwnâi monograffau Caerdydd.16 Er i rai o staff Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ddechrau llunio atlas tafodieithol o Gymru yn y 1950au, nid aethpwyd â’r maen i’r wal tan y 1960au pan gyflawnwyd arolwg gan Alan R. Thomas, gwaith a gyhoeddwyd yn ddiweddarach ar ffurf The Linguistic Geography of Wales,17 cyfrol a ddaeth yn feibl i bob tafodieithegydd a fu’n gweithio ar y Gymraeg oddi ar hynny. 15

16

17

Mary Middleton, ‘Astudiaeth Seinyddol, gan gynnwys Geirfa, o Gymraeg Llafar Ardal Tafarnau Bach, Sir Fynwy’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1965); Lynn Davies, ‘Astudiaeth Seinyddol gan gynnwys Geirfa o Dafodiaith Merthyr Tudful a’r Cylch’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1969); Gilbert E. Ruddock, ‘Astudiaeth Seinyddol o Dafodiaith Hirwaun, ynghyd â Geirfa’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1969); John T. Bevan, ‘Astudiaeth Seinyddol o Gymraeg Llafar Coety Walia a Rhuthun ym Mro Morgannwg’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1971); David A. Thorne, ‘Astudiaeth Seinyddol a Morffolegol o Dafodiaith Llangennech’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1971); Olwen M. Samuel, ‘Astudiaeth o Dafodiaith Gymraeg Cylch y Rhigos’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1971); David A. Thorne, ‘Astudiaeth Gymharol o Ffonoleg a Gramadeg Iaith Lafar y Maenorau oddi mewn i Gwmwd Carnwyllion yn Sir Gaerfyrddin’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1977); Glyn E. Jones, ‘Astudiaeth o Ffonoleg a Gramadeg Tair Tafodiaith ym Mrycheiniog’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1984). Traethodau yn yr un traddodiad oedd cynnyrch Coleg Prifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan, yn y 1980au cynnar: Philip J. Brake, ‘Astudiaeth o Seinyddiaeth a Morffoleg Tafodiaith Cwm-ann a’r Cylch’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1981); Elizabeth P. Davies, ‘Astudiaeth Seinyddol a Morffolegol o Dafodiaith Trimsaran gan gynnwys Geirfa’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1983). Gareth D. Jones, ‘Astudiaeth Eirfaol o Gymraeg Llafar Rhosllannerchrugog’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1962); Anna E. Roberts, ‘Geirfa a Ffurfiau Cymraeg Llafar Cylch Pwllheli’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1973); David W. Griffiths, ‘Astudiaeth Eirfaol o Gymraeg Llafar Llanfair Caereinion’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1975). Cynnyrch Coleg Prifysgol Cymru, Bangor, yn yr un cyfnod oedd gwaith Robert Owen Jones, ‘A Structural Phonological Analysis and Comparison of Three Welsh Dialects’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1967). Alan R. Thomas, The Linguistic Geography of Wales: A Contribution to Welsh Dialectology (Cardiff, 1973).

409

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

410

Erbyn diwedd y 1960au, felly, yr oedd y rhagolygon ar gyfer datblygiad tafodieitheg yng Nghymru yn olau, gan fod nifer o brosiectau tafodieithol ar y gweill a phob un ohonynt i bob golwg yn wahanol o ran pwyslais. Yr oedd gobaith y gellid cofnodi’r holl dafodieithoedd a defnyddio gwahanol ddulliau a fyddai’n cydweddu â’i gilydd. Ond, am nifer o resymau, ni fu’r ymdrechion hyn yn gwbl lwyddiannus. Bylchog yw’r data sydd gennym erbyn heddiw ac anodd yw olrhain nodweddion ieithyddol penodol dros Gymru gyfan. Diflannodd rhai tafodieithoedd heb fod disgrifiad ohonynt o gwbl ac erys eraill heb eu cofnodi a’u dadansoddi’n fanwl. Gan mai yn araf y cymhwyswyd dulliau ieithyddol modern at gofnodi’r iaith lafar, yr oedd y dasg a wynebai tafodieithegwyr yn y cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd yn anferthol. Rhed pwysau’r cyfrifoldeb o gofnodi ar gyfer ‘yr oesoedd a ddêl’ fel llinyn parhaus trwy bob astudiaeth ac arolwg. Fel y cyfaddefodd T. Arwyn Watkins, anodd oedd gwybod ymhle i ddechrau: Superficially this geographical distribution of decline would suggest that the attention of Welsh dialectologists should be concentrated at the present time on the areas of rapid anglicisation . . . In the western and north-western parts of the country the language has held its own remarkably from the point of view of numbers. Nevertheless there is good reason not to neglect these ‘safe’ areas in a dialect survey . . . The growth of bilingualism has had a remarkable effect on the development of the Welsh language.18

Er mai prin oedd yr adnoddau dynol i gyflawni’r gwaith, dechreuwyd ar brosiectau tra uchelgeisiol. Er enghraifft, un agwedd yn unig ar waith yr Amgueddfa Werin oedd tafodieitheg. Yn anorfod, ar gasglu a recordio ystod ehangach o dystiolaeth lafar yr oedd y pwyslais yn nyddiau cynnar yr archif, ac araf hefyd oedd y gwaith o ddisgrifio tafodieithoedd ar ffurf monograffau manwl ar draws ardal eang. Oherwydd y pwyslais ar hyfforddi myfyrwyr yn nulliau dadansoddi ffonemig yng Nghaerdydd a cholegau eraill Prifysgol Cymru, tueddai’r astudiaethau i fod yn ailadroddus a gwastraffus ar adnoddau dynol. Dyblygwyd yr elfennau digyfnewid yn hytrach na chanolbwyntio ar nodweddion cyfnewidiol y tafodieithoedd. Oherwydd arafwch y gwaith, yr oedd cenhedlaeth o wahaniaeth rhwng siaradwyr yr astudiaethau cynharaf a’r rhai mwy diweddar. Wrth grynhoi tystiolaeth y gwahanol astudiaethau er mwyn cael darlun cyffredinol o ddosbarthiad nodweddion tafodieithol, rhaid cadw’r ystyriaethau hyn mewn cof. Un o nodweddion ffonolegol mwyaf trawiadol tafodieithoedd y canolbarth a’r de-ddwyrain, er enghraifft, yw defnyddio llafariad hir hanner agored (neu’r ‘æ fain’ fel y’i gelwir yn gyffredin) yn lle’r ‘â hir’ a geir yn y rhan fwyaf o’r wlad. Clywir felly tæn yn lle tân, a glæs yn lle glas. Yn ôl y dystiolaeth 18

T. Arwyn Watkins, ‘Background to the Welsh Dialect Survey’, Lochlann, II (1962), 42–3.

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

Ffigur 1. Tiriogaeth yr ‘æ fain’ (trwy ganiatâd Gwasg Taf)

411

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

412

sydd ar gael, ymestyn tiriogaeth y sain yn y de-ddwyrain drwy Forgannwg hyd at ddyffryn Afan a gogledd yr hen sir; yn y canolbarth fe’i clywir o ddyffryn Dyfi hyd at Drawsfynydd, Rhyd-y-main a Llanrhaeadr-ym-Mochnant (Ffigur 1).19 Rhaid cofio, fodd bynnag, fod yr wybodaeth ar gyfer y canolbarth yn seiliedig ar waith Thomas Darlington ac Alf Sommerfelt ar ddechrau’r ugeinfed ganrif,20 a bod dosbarthiad y sain yn y de-ddwyrain yn adlewyrchu gwaith maes ymchwilwyr yng Nghaerdydd o’r 1950au hyd at y 1980au. Hyd nes y dadansoddir ffrwyth ymchwil arolwg diweddaraf y Bwrdd Gwybodau Celtaidd o ddosbarthiad nodweddion ffonolegol a morffoffonolegol y tafodieithoedd ledled Cymru,21 ni ellir dweud faint o newid a fu yn nhiriogaeth yr ‘æ fain’ yn y canolbarth. Y mae gennym dystiolaeth, fodd bynnag, na fu’r nodwedd ieithyddol hon yn sefydlog ers tro yn nhafodiaith y de-ddwyrain. Ceir y cyfeiriad cyhoeddedig cyntaf at ddosbarthiad y nodwedd ffonolegol hon mewn erthygl yn dwyn y teitl ‘Tafodieithoedd Morgannwg’ gan Thomas Jones yn Y Greal ym 1911.22 Sonnir yn ddiddorol iawn am statws gwarthnodedig yr ‘æ fain’ ar ddechrau’r ugeinfed ganrif a thuedd pregethwyr i’w hepgor wrth draddodi’n ffurfiol. Cadarnheir hyn gan dystiolaeth a gasglwyd gan Vincent H. Phillips a Ceinwen H. Thomas sy’n dangos bod defnyddio’r ‘æ fain’ yn amrywio yn ôl cenhedlaeth yn nyffryn Elái a Nantgarw. Ymddengys fod siaradwyr iau yn cywilyddio o’i phlegid: Gydag ychydig iawn o eithriadau, perthyn pobl o dan y trigain i un dosbarth. Y maent yn aelodau o gapeli, ond Cymraeg bratiog, ansicr, sydd ganddynt, heb odid ddim gafael ar y dafodiaith. Y mae eu geirfa Gymraeg yn eithriadol o gyfyngedig, ac yma fe welir newid mawr yn seiniau’r dafodiaith. Nid ydynt yn caledu culseiniaid yn gywir, ac a: a ddefnyddiant mewn geiriau fel tad, tan, da yn lle (æ) y dafodiaith.23 . . . hon yw’r unig sain y mae’r siaradwyr ieuengaf yn orymwybodol ohoni pan fyddant yng ng{ydd siaradwyr tafodieithoedd eraill.24

Ffiniol iawn yw dyffryn Afan o safbwynt dosbarthiad daearyddol yr ‘æ fain’. Ni chlywir yr amrywyn mewn ardaloedd i’r gorllewin o Bont-rhyd-y-fen nac ychwaith yng Nghwmafan, y pentref nesaf i lawr y cwm. Clywir brodorion Cwmafan yn defnyddio’r nodwedd i ddifrïo trigolion Pont-rhyd-y-fen, gan 19

20

21 22 23 24

Ffynhonnell: Beth Thomas a Peter Wynn Thomas, Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg . . . Cyflwyno’r Tafodieithoedd (Caerdydd, 1989), t. 37. Thomas Darlington, ‘Some Dialectal Boundaries in Mid Wales: With Notes on the History of the Palatalization of Long A’, THSC (1900–1), 13–39; Sommerfelt, Studies in Cyfeiliog Welsh. Alan R. Thomas (gol.), The Welsh Dialect Survey (Cardiff, 2000). Thomas Jones, ‘Tafodieithoedd Morgannwg’, The Grail (Y Greal), IV, rhif 13 (1911), 110–13. Phillips, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Dyffryn Elái’, II, t. 6. Ceinwen H. Thomas, Tafodiaith Nantgarw (2 gyf., Caerdydd, 1993), I, t. 13.

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

ddweud eu bod ‘ishta defid – mê mê ar ’yd lle i gyd’. Ond, er i’r sain gael ei huniaethu yn lleol ag ‘iaith Pont-rhyd-y-fen’, daeth yn amlwg wrth recordio yn yr ardal mai lleiafrif o siaradwyr Cymraeg yn y gymuned, sef gwragedd a aned cyn y 1930au ac a fynychai’r ddau gapel ar ochr ddwyreiniol y pentref, a wnâi ddefnydd ohoni.25 Ni ellir darganfod patrymu cymdeithasol o’r math hwn ond trwy samplu cymdeithasol-ieithyddol manwl – gwaith sy’n milwrio yn erbyn cofnodi’r iaith ar un pwynt mewn amser ar draws tiriogaeth eang. Gan mai canolbwyntio ar ffonoleg a geirfa a wna’r rhan fwyaf o astudiaethau manwl o’r tafodieithoedd, y mae’n amhosibl mapio rhai nodweddion gramadegol. Er bod lle i gredu, er enghraifft, fod ffurfiau benywaidd ansoddeiriau yn amlach eu defnydd yn y gogledd, dim ond tystiolaeth o bedair ardal a ddefnyddiwyd yn y gyfrol Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg i ddangos hynny,26 gan fod bylchau yn yr wybodaeth a groniclir yn y gwahanol fonograffau. Gwelir yn Nhabl 1 grynhoad o rai o’r ffeithiau hysbys yngl}n â defnydd deg o ffurfiau ansoddeiriol benywaidd yn ardaloedd Bangor, Ceinewydd, Cyfeiliog, a dyffryn Elái.27 Rhaid gochel hefyd rhag tynnu casgliadau rhy fanwl am ddosbarthiad daearyddol nodweddion ieithyddol ar sail tystiolaeth siaradwyr o wahanol genedlaethau. Ganed y siaradwyr o Fangor y cofnodwyd eu hiaith yn The Welsh Vocabulary of the Bangor District rhwng 1835 a 1859. Ceir dwy golofn ar gyfer siaradwyr J. J. Glanmor Davies yng Ngheinewydd; cyfeiria’r gyntaf at iaith pobl a oedd eisoes yn hen ym 1934 (fe’u ganed rhwng 1850 a 1882) a’r ail at iaith yr ifanc yn y 1930au. Dengys y gwahaniaeth trawiadol rhwng y ddwy genhedlaeth mor gyflym y ciliodd y ffurfiau benywaidd yn yr ardal honno. Ym 1934 yr oedd ffurfiau benywaidd yn niferus yn iaith y genhedlaeth hynaf yng Ngheinewydd ac ymddengys nad oedd fawr o wahaniaeth rhwng patrymau’r bobl hyn ac eiddo’r siaradwyr o Fangor. Ond yn iaith y rhai o Geinewydd a aned yn ystod degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif, yr oedd y rhan fwyaf o’r ffurfiau benywaidd wedi eu colli, a’r rhestr yn debyg iawn i eiddo pobl o ddyffryn Elái yn nwyrain Morgannwg a aned rhwng 1865 a 1899. Felly, cymysgedd yw’r darlun a geir yma o newidiadau dros amser a newidiadau dros diriogaeth. Yr unig astudiaeth i gofnodi dosbarthiad data yn systematig ledled Cymru yn yr un cyfnod yw The Linguistic Geography of Wales gan Alan R. Thomas. Llwyddodd 25

26 27

Beth Thomas, ‘Differences of Sex and Sects: Linguistic Variation and Social Networks in a Welsh Mining Village’ yn Jennifer Coates a Deborah Cameron (goln.), Women in their Speech Communities: New Perspectives on Language and Sex (New York, 1988), tt. 51–60; eadem, ‘Amrywio Sosioieithyddol yn Nhafodiaith Pont-rhyd-y-fen’ yn Martin J. Ball, James Fife, Erich Poppe a Jenny Rowland (goln.), Celtic Linguistics / Ieithyddiaeth Geltaidd: Readings in the Brythonic Languages: Festschrift for T. Arwyn Watkins (Amsterdam/Philadelphia, 1990), tt. 41–52; eadem, ‘Tyfu Mâs o’r Mæs: Pontrhyd-y-fen a’r æ fain’ yn Hywel Teifi Edwards (gol.), Llynfi ac Afan, Garw ac Ogwr (Llandysul, 1998), tt. 138–62. Thomas a Thomas, Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg, tt. 52–3. Fynes-Clinton, The Welsh Vocabulary of the Bangor District; Davies, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Ceinewydd’; Sommerfelt, Studies in Cyfeiliog Welsh; Phillips, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Dyffryn Elái’.

413

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

414

Tabl 1. Y defnydd a wneir o ddeg ffurf ansoddeiriol benywaidd yn ardaloedd Bangor, Ceinewydd, Cyfeiliog a Dyffryn Elái

gwen melen ber cron trom bront cre(f) gwleb sech defn

Bangor

Ceinewydd (hen)

Cyfeiliog

Ceinewydd (ifanc)

Dyffryn Elái

+ + + + + + + + + +

+ + + + + + + + – –

+ + + + + – – – – –

+ + – – – – – – – –

+ +/– – – – – – – – –

yr astudiaeth hon oherwydd iddi ddiffinio tasg a oedd yn ymarferol bosibl, sef bodloni ar gyfyngu ar hyd a chynnwys yr holiadur a’i weithredu trwy gymorth canolwyr a’r gwasanaeth post. Bu’r dulliau hyn yn effeithiol drwy’r wlad, ac eithrio yn y de-ddwyrain, lle nad oedd modd i fethodoleg samplu yr atlas ymgodymu’n effeithiol â chymhlethdod y sefyllfa ieithyddol a chymdeithasol a fodolai yno. Yn yr ardal gymhleth honno, fodd bynnag, nid The Linguistic Geography of Wales oedd yr unig astudiaeth i wynebu anawsterau. Ym mhob gwlad, canolbwyntia tafodieitheg draddodiadol ar y wedd ddaearyddol; rhoddir pwyslais ar gofnodi nodweddion tafodieithol ar sail dosbarthiad daearyddol, cyn gwau i’r patrwm hwnnw ddatblygiadau mewn addysg, trafnidiaeth, cyfathrebu, a dylanwad ieithoedd eraill. Ceir elfen hanesyddol gref i’r gwaith hefyd, gan fod diddordeb yn parhau mewn canfod hen ffurfiau yn fyw yn y tafodieithoedd, er eu bod wedi hen ddiflannu o’r iaith safonol. Y mae’n naturiol, felly, i’r tafodieithegydd traddodiadol ganolbwyntio ar yr elfen fwyaf ceidwadol yn y boblogaeth, sef hen bobl gymharol ddiaddysg a sefydlog. Y mae hyn yn berffaith ddilys, ar yr amod fod yr ymchwilydd yn berffaith gyson ac onest yngl}n â natur ei sampl. Yr oedd dewis y genhedlaeth hynaf yn anorfod mewn nifer o astudiaethau o ardaloedd yn ne-ddwyrain Cymru gan mai hwy oedd siaradwyr olaf y Gymraeg yn y parthau hynny. Tueddid hefyd, i gymaint graddau â phosibl, i ganolbwyntio ar iaith pobl a oedd yn byw mewn ardaloedd amaethyddol; fel y dywedodd T. Arwyn Watkins ym 1955: ‘We agree with Professors Orton and Dieth that dialect material is best preserved in agricultural communities.’28 Ond nid oedd y garfan geidwadol hon o siaradwyr mor niferus pan symudwyd i astudio’r cymoedd glofaol. Nid peth hawdd i gysylltwyr lleol 28

Watkins, ‘Tafodiaith Plwyf Llansamlet’, t. 32.

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

Alan R. Thomas, er enghraifft, oedd cael hyd i siaradwyr addas i lanw’r holiaduron mewn ambell ardal: ‘Y mae’r bobl yr ymddiddanaf â hwynt yn Gymraeg, er eu bod wedi treulio blynyddoedd yma, yn hanu o Sir Fôn, Arfon, Ceredigion a Sir Benfro’ oedd cwyn un ohonynt wrth ddychwelyd yr holiadur.29 Oherwydd yr anallu i reoli’r samplu, patrymau cymysg iawn oedd i’r atebion a gafwyd o’r de-ddwyrain. Dewisodd Alan R. Thomas bwyntiau holi naill ai ym mhen uchaf dyffrynnoedd neu ar briffyrdd, gyda’r bwriad o gymharu’r encilion ceidwadol â phrif lwybrau cyfathrebu’r wlad.30 Yn nyffryn Afan, er enghraifft, yr unig bwynt holi a oedd ganddo oedd Blaengwynfi, ym mhen eithaf y dyffryn. Yn wahanol i gymunedau cyffelyb mewn ardaloedd gwledig, hon oedd y gymuned fwyaf diweddar ac ansefydlog yn nyffryn Afan, gan iddi dyfu ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn sgil datblygu’r diwydiant glo yn y cylch. Pobl dd{ad, neu blant i bobl dd{ad, o’r gorllewin oedd y rhan fwyaf o siaradwyr Cymraeg yr ardal pan aeth staff yr Uned Ymchwil Ieithyddol Gymraeg yno i recordio ar ddiwedd y 1970au. Yn ddiweddarach, lluniodd Peter Wynn Thomas astudiaeth yn seiliedig ar sampl o siaradwyr o gefndir amaethyddol yn unig, gan ddefnyddio holiadur geirfaol y Linguistic Geography of Wales.31 Amlygwyd patrymau daearyddol yn y data a oedd yn bur wahanol i’r darlun ‘typically mixed’ a oedd, yn nhyb Alan R. Thomas, mor nodweddiadol o’r de-ddwyrain. Gwelir yn Ffigur 2 fap Peter Wynn Thomas o ddosbarthiad y geiriau a arferid ym Morgannwg am y gair Saesneg gate (eitem rhif 105a; ffigur 108 yn The Linguistic Geography of Wales).32 ‘The area to the east of the Nedd is typically mixed’ oedd dyfarniad Alan R. Thomas ar yr atebion a gawsai i’r eitem eirfaol hon ar gyfer ei atlas.33 Er mai clwyd oedd yr ateb mwyaf cyffredin, cafwyd hefyd enghreifftiau ynysig o ffurfiau a oedd yn perthyn i rannau eraill o Gymru, megis llidiart y gogledd a iet y de-orllewin, yn ogystal â gât, sy’n nodweddu gorllewin Morgannwg a dwyrain Dyfed. Gwahanol iawn oedd y patrwm unffurf a ganfu Peter Wynn Thomas wrth gyfyngu’r casglu i siaradwyr o dras amaethyddol: cafwyd mai clwyd yw’r gair dwyreiniol brodorol, er bod y dybledau yng ngorllewin y sir yn awgrymu bod y gair benthyg gât yn ymestyn ei diriogaeth tua’r dwyrain. Diddorol yw nodi mai’r de-ddwyrain yw cartref yr unig air Cymraeg brodorol sydd gennym ar gyfer y 29

30

31

32

33

Dyfynnwyd yn Peter Wynn Thomas, ‘Putting Glamorgan on the Map’, Papurau Gwaith Ieithyddol Cymraeg Caerdydd / Cardiff Working Papers in Welsh Linguistics, rhif 2 (Amgueddfa Werin Cymru, 1982), t. 95. Alan R. Thomas, ‘A Contribution to Welsh Linguistic Geography’, Studia Celtica, III (1968), 66–78. Peter Wynn Thomas, ‘Dimensions of Dialect Variation: A Dialectological and Sociological Analysis of Aspects of Spoken Welsh in Glamorgan’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1990). Ffynhonnell: Peter Wynn Thomas, ‘Glamorgan Revisited: Progress Report and Some Emerging Distribution Patterns’, Papurau Gwaith Ieithyddol Cymraeg Caerdydd/ Cardiff Working Papers in Welsh Linguistics, rhif 3 (Amgueddfa Werin Cymru, 1984), t. 122. Thomas, The Linguistic Geography of Wales, t. 183.

415

416 ‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ffigur 2. Dosbarthiad ffurfiau tafodieithol Cymraeg am y gair Saesneg gate yn sir Forgannwg

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

gwrthrych arbennig hwn: geiriau benthyg o’r Saesneg yw llidiart, iet, giât a gât. Yr hynaf ohonynt, yn ôl pob tebyg, yw llidiart (o’r Saesneg tafodieithol lidyate) a fenthyciwyd rywbryd cyn y bedwaredd ganrif ar ddeg. Ganrifoedd lawer yn ôl, disodlwyd y gair hwn o rannau helaeth o’i diriogaeth yn y gogledd gan y benthyciad diweddarach giât. Benthyciad arall o dafodieithoedd Saesneg dros y ffin yw iet yn y de-orllewin. Bellach, enwau lleoedd fel Yate (ger Bryste) a Lydiate (yn swyddi Caerwrangon a Chaerhirfryn) yw unig olion y geiriau tafodieithol hyn yn Lloegr, tra pery iet a llidiart yn fyw yng Nghymru. Dyma ddangos nad ffenomen ddiweddar yw mabwysiadu geiriau Saesneg. Y mae’r eirfa amaethyddol a nodir yn The Linguistic Geography of Wales yn frith o fenthyciadau sy’n aml yn allweddol wrth geisio diffinio ardaloedd geirfaol. Dangoswyd gan Peter Wynn Thomas bwysigrwydd methodoleg samplu wrth geisio llunio casgliadau ar sail unrhyw astudiaeth ieithyddol. Nid un haen ieithyddol a geid ymhlith Cymry Cymraeg y de-ddwyrain, hyd yn oed ymhlith y siaradwyr hynaf, ond yn hytrach nifer o rwydweithiau a’r rheini’n gorgyffwrdd, ac yn dra amrywiol eu cefndir a’u profiad ieithyddol. Yn hytrach na cheisio astudio’r cymhlethdod hwn, tuedd y monograffwyr oedd canolbwyntio ar iaith nifer cyfyngedig o siaradwyr dethol, tra cheidwadol eu hiaith, a’u defnyddio i gynrychioli Cymraeg cymunedau cyfan. Wrth symud i ardaloedd lle’r oedd mwy o ddewis o siaradwyr oedrannus, tueddid i ddewis y sawl a oedd yn cydymffurfio â rhagfarnau’r ymchwilydd yngl}n â nodweddion y dafodiaith gynhenid, a hepgor o’r sampl y sawl a oedd yn gwyro oddi wrth y ddelfryd honno. Nid yw’n syndod, felly, i’r monograffwyr ganfod yn eu deunydd y patrymau unffurf yr oeddynt yn chwilio amdanynt. O ganlyniad, methodd yr ymgais gychwynnol i gofnodi olion tafodiaith a oedd ar fin diflannu i gyfleu’r wir sefyllfa ieithyddol a chymdeithasol. Hyn sydd i gyfrif am y ddau ddarlun tra gwahanol a geir o iaith y de-ddwyrain, sef yr ardal ‘typically mixed’ a geir yn The Linguistic Geography of Wales a’r ‘stable dialect area, in which there had been no important linguistic upheaval’ a geir gan Ceinwen Thomas.34 Collwyd y cyfle i astudio’r pair ieithyddol a thafodieithol a fodolai yng nghymoedd y de. Ni ellir gwadu nad oedd gwahaniaethau rhwng profiadau ieithyddol cymunedau a’i gilydd, a bod hynny’n dibynnu ar gyfnod, maint a chyfeiriad y mewnfudo. Ar draws rhannau dwyreiniol helaeth o’r maes glo, boddwyd y Gymraeg gan don o fewnfudwyr Saesneg eu hiaith cyn i batrwm tafodieithol newydd ymsefydlu a chyn i ieithyddion fedru ei gofnodi. Mewn rhai cymunedau yng nghymoedd y gorllewin, ymddengys fod y dafodiaith frodorol wedi brigo i’r wyneb er gwaethaf yr ymfudo sylweddol o’r ardaloedd mwy gorllewinol. Dengys astudiaethau ieithyddol mwy cymdeithasegol eu gogwydd mai dylanwadau diweddarach sy’n bygwth tafodieithoedd brodorol yr ardaloedd hyn. 34

Ceinwen H. Thomas, ‘Some Phonological Features of Dialects in South-east Wales’, Studia Celtica, X/XI (1975–6), 347.

417

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

418

Er y 1950au y mae ieithyddion yn America, ac yn ddiweddarach ym Mhrydain, wedi mabwysiadu dulliau cymdeithasegol o samplu siaradwyr, gan geisio rhoi cyfrif am yr amrywio ieithyddol a geid o fewn cymunedau ac o fewn iaith lafar unigolion.35 Robert Owen Jones oedd y cyntaf i addasu’r dulliau hyn at astudio’r Gymraeg yn ei waith ar y Wladfa.36 Er y 1980au bu cynnydd cyson yn y math hwn o astudiaeth yng Nghymru, yn bennaf ym Mhrifysgolion Cymru Abertawe a Chaerdydd.37 Fel yn achos yr astudiaethau tafodieithegol traddodiadol a wnaethpwyd o’u blaen, tueddant i ganolbwyntio ar sefyllfa’r iaith yn y de-ddwyrain, yn enwedig yng ngorllewin Morgannwg a dwyrain Dyfed. Byrdwn y mwyafrif ohonynt yw’r modd y mae addysg ddwyieithog ar y naill law a chwalu rhwydweithiau cymunedol dwys ar y llall wedi arwain at golli’r nodweddion tafodieithol a gysylltir â’r broydd hynny.38 Un o nodweddion hynotaf tafodieithoedd y deddwyrain yw calediad, sef defnyddio’r cytseiniaid p, t, ac c mewn geiriau fel sgupor (ysgubor), catw (cadw) ac eclws (eglwys), lle y ceir b, d, ac g mewn ardaloedd eraill. Fel hyn y disgrifia Robert Owen Jones sefyllfa gyfoes y nodwedd dafodieithol hon yn iaith Cwm Tawe: O’r canol oed i fyny ’roedd diffyg calediad neu ganran digwyddiad is bron yn ddieithriad ynghlwm wrth lefel addysg yn y Gymraeg ac ymwybyddiaeth o batrymau’r iaith lenyddol. Ym mysg y canol oed ifanc a’r plant, y prif erydwr yw’r gyfundrefn addysgol Gymraeg . . . Nid yw caledu bellach yn nodwedd gynhyrchiol yn llafar y cenedlaethau iau. Peidiodd y broses yn yr union gysylltiadau seinegol lle digwyddai’n

35

36

37

38

Am gyflwyniad manylach i faes cymdeithaseg iaith, gw. K. M. Petyt, The Study of Dialect: An Introduction to Dialectology (London, 1980), tt. 132–70; W. Downes, Language and Society (London, 1984); J. Holmes, An Introduction to Sociolinguistics (London, 1992). Robert Owen Jones, ‘Astudiaeth o Gydberthynas Nodweddion Cymdeithasol ag Amrywiadau’r Gymraeg yn y Gaiman, Dyffryn y Camwy’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1984). Am restr o’r traethodau ar gymdeithaseg iaith mewn perthynas â thafodiaith Cwm Tawe, gw. Robert Owen Jones, ‘Tafodiaith Cwm Tawe’ yn Hywel Teifi Edwards (gol.), Cwm Tawe (Llandysul, 1993), t. 239. Gw. hefyd A. Kevin Campbell, ‘Astudiaeth Gymdeithasegol Ieithyddol o Gymraeg Cwmaman (Dyfed)’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1984); Ann Eleri Jones, ‘Erydiad Geirfaol ym Mhentrefi Clunderwen, Efailwen a Llandysilio’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1984); Martin J. Ball, ‘Sociolinguistic Aspects of the Welsh Mutation System’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1985); Nia Gruffydd Jones, ‘Astudiaeth o Erydiad Geirfaol ym Mhontyberem’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1986); Christine M. Jones, ‘Astudiaeth o Iaith Lafar y Mot (Sir Benfro)’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1987); Siân Elizabeth Thomas, ‘A Study of Calediad in the Upper Swansea Valley’ yn Martin J. Ball (gol.), The Use of Welsh: A Contribution to Sociolinguistics (Clevedon, 1988), tt. 85–96. Gw. hefyd astudiaeth safonol ddiweddar Mari C. Jones, ‘Language and Dialect Death in Contemporary Wales’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Caergrawnt, 1993); eadem, Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities (Oxford, 1998). Gw. Beth Thomas, ‘Here Today, Gone Tomorrow? Language and Dialect in a Welsh Community’, Folk Life, 36 (1991–2), 84–95.

GOLUD Y GORFFENNOL? COFNODI’R TAFODIEITHOEDD

ddifeth ar un adeg. Olion yn unig a erys a hynny heb fywiogrwydd a chyfoeth y gorffennol.39

Ers cenedlaethau bu teyrngarwch i’r Gymraeg ynghlwm wrth deyrngarwch i wreiddiau lleol. Eironi’r sefyllfa ieithyddol gyfoes yw fod yr ymdrechion i adfer yr iaith yn peryglu parhad yr amrywiadau lleol a fu’n rhan mor annatod o’n hunaniaeth. Nid diogelu’r hyn a fu a wneir bellach, ond yn hytrach greu sefyllfa ieithyddol a chymdeithasegol gwbl newydd. Nid yw’r un sefyllfa ieithyddol yn ddigyfnewid. Un o sgil-effeithiau defnyddio peiriannau recordio i gofnodi iaith oedd hoelio sylw am y tro cyntaf ar yr effaith y gallai’r proses o holi ei gael ar ymateb siaradwyr. Daeth yn fwyfwy anodd anwybyddu’r ffaith mai astudio pobl yr oeddid, a bod ganddynt eu barn yngl}n â’u hiaith a phriodoldeb gwahanol arddulliau ar gyfer gwahanol sefyllfaoedd. Teg dweud bod diddordeb ymchwilwyr academaidd, ynghyd â’r cyfryngau, mewn tafodiaith wedi gadael ei ôl ar siaradwyr. Ar y naill llaw, ceir yr hen agwedd at dafodiaith – y cymhlethdod a’r gwyleidd-dra sy’n peri i rai gredu na ellir eu hystyried yn Gymry go iawn. Ar y llaw arall, gwelwyd dros y blynyddoedd effaith dylanwadau allanol ar rai carfanau cymdeithasol. Trwy ddylanwad darlithwyr coleg, gweinidogion, a’r cyfryngau, dechreuwyd magu balchder yn y ‘dafodiaith’, fel y tystia’r geiriau canlynol gan wraig o Bont-rhyd-y-fen: Wy’n cofio Norah (Isaac) yn dod chimod . . . i siarad a’r pwyllgor rieni, a’dd ’i’n gweud, ‘Mae’n ’yfryd i gâl ysgolion Cymrâg . . . ond cofiwch, pidwch â angofio’ch tafodiath’ . . . Ma tafodiath gida pob pentra chwel, a ma’n neis i gadw fe.40

Mewn amrywiol ffyrdd daethpwyd i gysylltiad mwy uniongyrchol â Chymry o ardaloedd eraill a chwalwyd rhai o’r mythau a’r rhagfarnau ieithyddol a fodolai gynt. Dyrchafwyd ‘tafodiaith’ – neu ddelfryd o dafodiaith heb unrhyw eiriau Saesneg ynddi – yn arddull ieithyddol a chanddi bellach ddigon o statws i’w defnyddio’n gyhoeddus. Er i’r datblygiadau hyn arwain yn aml at feithrin mwy o falchder yn y dafodiaith leol, gallant ar yr un pryd filwrio yn erbyn ei chadw. Yn rhy fynych, gall atgyfnerthu rhwydweithiau Cymraeg allanol wanhau rhwydweithiau o fewn cymuned. Yn hyn o beth, diddorol yw nodi cyfeiriadau at wahaniaethau rhwng merched a dynion yn eu teyrngarwch at dafodiaith leol. Ym Mhont-rhyd-y-fen, er enghraifft, merched yw ceidwaid olaf yr ‘æ fain’ yn iaith y gymuned;41 yn ei astudiaeth o’r dull o dreiglo yng Nghwm Tawe, darganfu Martin Ball fod merched yn defnyddio mwy o ffurfiau ansafonol na dynion.42 39 40 41 42

Jones, ‘Tafodiaith Cwm Tawe’, t. 226. AWC, tâp rhif 8455. Thomas, ‘Tyfu Mâs o’r Mæs’. Martin J. Ball, ‘Variation in the Use of Initial Consonant Mutations’ yn idem (gol.), The Use of Welsh, t. 79.

419

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

420

Cynigia’r sefyllfa ieithyddol yng Nghymru faes toreithiog ar gyfer y sawl sy’n astudio’r iaith lafar, a’r her sy’n wynebu tafodieithegwyr y Gymraeg ar ddiwedd yr ugeinfed ganrif yw croniclo a cheisio deall y prosesau cymdeithasol a’u heffaith ar yr iaith, a hynny yn y broydd Cymreiciaf yn ogystal â’r ardaloedd hynny lle y mae’r Gymraeg ar fin diflannu. Yn ei draethawd ar dafodiaith dyffryn Elái ym 1955, gosododd Vincent H. Phillips nod hollol amhosibl iddo ef ei hun ac i dafodieithegwyr eraill y Gymraeg: Un o’n prif broblemau fel tafodieithwyr yw ceisio . . . sicrhau popeth a fydd o ddefnydd inni, ac nid yn unig i ni heddiw, ond hefyd i oesoedd y dyfodol, cyn ei bod yn rhy ddiweddar. Oni wnawn hyn, geill cenedlaethau diweddarach . . . ein beio’n arw am na wnaethom y gorau o’r defnyddiau sydd ar gael yn ein cyfnod ni.43

Ni ellir gwadu nad yw tafodieithegwyr y Gymraeg, er lleied yr adnoddau ac er mor fylchog y data, wedi cyflawni diwrnod rhagorol o waith yn cofnodi’r iaith lafar yn yr ugeinfed ganrif. Gellir gweld hyn yn eglur yn The Linguistic Geography of Wales, yn y degau o ddisgrifiadau manwl sydd gennym o dafodieithoedd ardaloedd unigol, ac yn y miloedd o dapiau sain sydd yn Amgueddfa Sain Ffagan ac ym Mhrifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan.44 Hawdd yw gweld diffygion wrth fwrw golwg yn ôl, ond y gwir yw na fu gennym erioed yr adnoddau dynol angenrheidiol i groniclo’r hyn a oedd ar fin darfod yn ogystal â chofnodi’r proses o newid ieithyddol. Fel yr ysgrifennodd Robert Owen Jones: Rhaid gochel . . . rhag synied mai casglu er mwyn gwarchod yw prif swyddogaeth y tafodieithegydd. Nid i’r archif yn unig y perthyn y tafodieithoedd. Rhan o’r gwaith yw’r casglu a’r cadw; rhaid dadansoddi a dehongli’r deunydd a gasglwyd ac a gesglir.45

Ein greddf fel Cymry fu ceisio achub cyfoeth ein tafodieithoedd daearyddol rhag ‘archifau’r bedd’. Ond dyletswydd y tafodieithegwyr bellach yw cofnodi’r newid sy’n digwydd i’r iaith lafar ym mhob cwr o’r wlad, oherwydd dim ond trwy ddehongli a deall hwnnw y mae modd amddiffyn yr hyn sy’n weddill o’n treftadaeth dafodieithol.

43 44 45

Phillips, ‘Astudiaeth o Gymraeg Llafar Dyffryn Elái’, I, t. 86. Gw. Christine Jones a David Thorne, Dyfed: Blas ar ei Thafodieithoedd (Llandysul, 1992), t. 88. Jones, ‘Datblygiad Gwyddor Tafodieitheg yng Nghymru’, 35.

13 Rhyfel y Tafodau: Ymatebion Eingl-Gymreig Cynnar i Ddiwylliant Llenyddol Cymru JOHN HARRIS

The very first time that I heard the late, revered, D. J. Williams was at the Plaid Cymru Conference in Cardiff in 1960. He asked one of the lecturers to explain why so many Anglo-Welsh writers were so antagonistic and contemptuous towards the Welsh language and indeed, to the nation itself . . . I wanted to get up and protest, but realised that a contrary case would be difficult to argue.1 (Harri Webb)

YR HYN a oedd gan D. J. Williams mewn golwg yn y darn uchod oedd y dull o feddwl a gysylltid â charfan iau a niferus o lenorion Saesneg eu hiaith a ddaeth i’r amlwg yn ystod y 1930au gyda’r fath lwyddiant nes peri sôn am ddadeni llenyddol Cymreig; yn eu plith yr oedd Rhys Davies, Richard Hughes, Margiad Evans, Jack Jones, Dylan Thomas, Geraint Goodwin, Gwyn Jones, Glyn Jones, Lewis Jones, David Jones, Idris Davies a Richard Llewellyn – i enwi dim ond yr enwocaf erbyn 1939. Y mae prif nodweddion y datblygiad hwn yn gyfarwydd. Gan ei fod o bwys i’r hunaniaeth Eingl-Gymreig ac i’w hyder cynyddol, rhaid pwysleisio rhychwant yr hyn a gyflawnwyd yn llenyddol, ei effaith amlwg ar safonau beirniadol ac ar y farchnad, a’r bwrlwm cyhoeddi cynyddol wrth i’r degawd fynd rhagddo. Gallai llenyddiaeth Eingl-Gymreig amlygu moderniaeth (Dylan Thomas, David Jones), llais proletaraidd dilys (Idris Davies, Lewis Jones), awduron poblogaidd y brif ffrwd (Jack Jones, Off to Philadelphia in the Morning, a Richard Llewellyn, How Green Was My Valley), ynghyd ag apêl ganol y ffordd (yn enwedig Rhys Davies). Yr oedd Richard Hughes, fel Richard Llewellyn yntau, wedi taro tant catholig, ond nid trwy lunio deunydd Cymreig; daeth A High Wind in Jamaica yn boblogaidd ledled y byd, gan ennill iddo wobr ryngwladol, y gyntaf i’w dyfarnu i lenor o Gymro. Ond nid oes angen bwrw mwy na chipolwg ar y rhestr hon i sylweddoli mor wahanol i’w gilydd yr oedd yr Eingl-Gymry hyn, hyd yn oed cyn i Alun Lewis, Emyr Humphreys, Gwyn Thomas ac R. S. Thomas ymddangos yn y 1940au. Nid 1

‘Harri Webb’ [ysgrif hunangofiannol] yn Meic Stephens (gol.), Artists in Wales, 3 (Llandysul, 1977), t. 91.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

422

gr{p ffurfiol a chanddo faniffesto cyffredin mo hwn, er i Keidrych Rhys roi cynnig ar lunio un. Yr oedd hyd yn oed y label ‘Eingl-Gymreig’ yn ennyn gwrthwynebiad chwyrn, gyda’r rhan fwyaf o awduron yn dygymod ag ef fel disgrifiad llenyddol o ran hwylustod yn unig.2 Sut, felly, y medrwn fwrw un rhwyd i gynnwys Rhys Davies ac Emyr Humphreys a’r gwahanol agweddau ar Gymreictod a gynrychiolir ganddynt? Yn nhyb Davies, yr oedd y Gymraeg yn iaith ac iddi arlliw’r machlud (‘sunset-tinted’), yn iaith hyfryd a wahoddai arbrofi llenyddol tawel, ond yn iaith a ddefnyddid i ormod graddau i gynnal y rhith ein bod yn wahanol i bawb arall.3 I Emyr Humphreys, yr oedd y Gymraeg wrth wraidd ei hunaniaeth, yn gwbl anhepgor i ddedwyddwch Edenaidd. Fel yr awgrymodd wrth gynulleidfa Eisteddfod: ‘Am fod delfryd yn llechu yng ngwaelod enaid pob Cymro am wlad yn llawn o Gymry uniaith Gymraeg: Gardd Eden uniaith ar y ddaear hon, Cymru cyn y cwymp lle nad oes s{n Saesneg, na sisial sarff ar gyfyl y fan.’4 Rhaniad diwylliannol oedd y rhaniad ieithyddol, ac yr oedd iddo israniadau mewn crefydd a gwleidyddiaeth lawn cymaint ag ym maes llenyddiaeth. Yr oedd y rhaniad yn gwbl amlwg yn nechrau’r 1930au ac fe’i derbynnid bron fel rhagamod i ymddangosiad yr Eingl-Gymry. Lleisiodd eu lladmerydd poblogaidd cyntaf nodyn ymosodol: daethai’r llenorion Cymreig yr oedd Glyn Roberts, newyddiadurwr o sir Aberteifi, yn eu hedmygu i’r amlwg er gwaethaf diwylliant brodorol a folai ‘bedagogiaid a phedlerwyr ystrydebau’.5 Byddai unrhyw lenor o Gymro a ysgrifennai yn Saesneg bron yn sicr o orfod wynebu rhagfarn blwyfol, os nad camddealltwriaeth a difenwi plentynnaidd. Nid rhyfedd fod y rhai a drechodd yr elyniaeth hon yn gymeriadau cadarn a oedd yn teimlo’n gryf iawn yr awydd i’w mynegi eu hunain. Sôn am Caradoc Evans yr oedd Roberts a hefyd yr ymateb gorffwyll i Nothing to Pay (1930). ‘It is called “realism” in the jargon of the modern school’, eglurodd y Western Mail, ‘We prefer to call it filth.’6 Cafwyd galw am wahardd y nofel a chryn anghymeradwyaeth o’r pulpud – oni allai un o aelodau seneddol Cymru godi’r mater yn y Senedd? – ac anogwyd llyfrwerthwyr i beidio â’i gwerthu yn eu siopau (fe’i cedwid o dan y cownter yn Llyfrgell Gyhoeddus Caerdydd). Llwyddodd Nothing to Pay i hawlio sylw sylweddol i’r materion hynny a oedd yn ymwneud â chyfrifoldeb artistig a pherthynas â chynulleidfa – materion a oedd, 2

3 4

5 6

Ymddengys i’r term gael ei ddefnyddio am y tro cyntaf gan Idris Bell yn The Welsh Outlook, IX, rhif 8 (1922). Erbyn mis Gorffennaf 1931 yr oedd y Western Mail yn ei ddefnyddio yn niffyg ymadrodd gwell (‘for want of a better term’), ac y mae’n absennol o weithiau Glyn Roberts. Erbyn 1936, fodd bynnag, yr oedd wedi ei dderbyn fel term i ddynodi math arbennig o lenyddiaeth. Rhys Davies, My Wales (London, 1937), tt. 218–20. Anerchiad Emyr Humphreys, llywydd y dydd, Eisteddfod Genedlaethol Y Rhyl a’r Cyffiniau, 7 Awst 1985. Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Llawlyfr ac Adroddiad 1985 (Eisteddfod Genedlaethol Cymru, 1985), t. 91. Glyn Roberts, ‘The Welsh School of Writers’, The Bookman, LXXXIV, rhif 503 (1933), 248–9. Western Mail, 28 Awst 1930.

RHYFEL Y TAFODAU

i raddau helaeth, yn gwahanu awduron Saesneg oddi wrth eu cyd-awduron Cymraeg. Fflangellwr cymdeithas oedd Evans yr awdur: dyma’r artist camweddus, gelyniaethus a oedd yn gwbl anghydnaws â’i gyfnod. Prin oedd yr enghreifftiau yn llenyddiaeth Cymru o’r swyddogaeth hon – nid yw’r Cymry yn deall dychan, meddai Glyn Roberts, ac Evans oedd pennaf ddychanwr ei bobl ei hun er dyddiau Swift – ac yr oedd y llenorion brodorol hynny a allai, trwy eu defnydd o’r Saesneg, gyrraedd cynulleidfa ryngwladol yn destun dicter. Llawforwyn cenedligrwydd oedd llenyddiaeth, nid cyfrwng i amlygu diffygion cenedlaethol tybiedig yng ngolwg darllenwyr a fyddai’n fwy na pharod i ddilorni Cymru. Tra byddai Caradoc Evans yn ysgrifennu fel hyn, byddai’r Saeson yn llawenhau,7 ac am ei fod yn rhyngu bodd cynulleidfa o’r fath câi dâl anrhydeddus am ei frad. Byddai canmoliaeth Saeson i Caradoc Evans yn cynddeiriogi sylwebyddion o Gymry; yn wir, yn ôl un gwrthwynebydd, yr oedd cymeradwyaeth Middleton Murry i My People (1915) yn waeth na’r llyfr ei hun. Eglurodd Murry nad yng ngorllewin Cymru yr oedd ei ddiddordeb yn gymaint ag ymateb un g{r i orllewin Cymru, llenor yr oedd ei ddicter disgybledig wedi creu campwaith artistig. Adleisiwyd hyn gan Rhys Davies – yr oedd yntau hefyd wedi ei gystwyo am bortreadu Cymru yn anffafriol – pan soniodd am agwedd blwyfol at lenyddiaeth a ddeilliai o deimlad o israddoldeb. Credai na ddylai pethau ysgytiol mewn llyfr crefftus beri niwed i unrhyw un cytbwys ei farn, ac y dylai darllenwyr ddysgu gwerthfawrogi gwerth gwirionedd personol: What is the real Wales? . . . Surely every genuine writer finds his own Wales. I don’t ask people to accept my picture of Wales as the real one; it is inevitable that as people differ in temperament, in views, in beliefs, many should reject my picture of our country, should find certain elements exaggerated, others omitted. A piece of writing is mainly a sort of flowering, a fulfilment of oneself.8

Credai fod yn rhaid gwybod sut i ddarllen llyfr ac na ddylid chwilota mewn nofelau am enghreifftiau o ddifrïo Cymru. Y gwir oedd, meddai, fod y Cymry yn gyndyn i wneud mwy na llunio portreadau rhamantaidd ohonynt eu hunain (‘love of land we call it’). O ran natur y gynulleidfa, yr oedd ennill cydnabyddiaeth i lenyddiaeth Cymru dramor yn rhywbeth i’w groesawu’n gynnes. Yr oedd hwn yn safbwynt EinglGymreig cyson. Fel y dywedodd Richard Hughes wrth Adran Cymmrodorion yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1931, yr oedd y syniad y gellid anelu llenyddiaeth genedlaethol yn gyfan gwbl at gynulleidfa genedlaethol yn anacronistaidd: y mae awdur uchelgeisiol yn naturiol yn ceisio’r gynulleidfa ehangaf posibl ac, o ran ei 7 8

Carmarthen Journal, 5 Medi 1930. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Rhys Davies, ‘How I Write’, a ddarlledwyd 17 Ionawr 1950.

423

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

424

ddeunydd, rhaid i’r llenor o Gymro sy’n ysgrifennu yn Saesneg, fel awduron ym mhobman, ysgrifennu am yr hyn sy’n ei gyffroi fwyaf, boed y sefyllfa yn berthnasol i Gymru ai peidio. ‘If he is a true Welshman . . . and if he writes what comes from under his skin, his writing will be truly Welsh literature – as truly as “Romeo and Juliet” is English literature.’9 Os yw’r farn hon yn ymddangos yn rhesymol heddiw, nid dyna farn y mwyafrif y pryd hwnnw – yn ôl Glyn Jones, yr unig beth a ddylai fod yn Seisnig yngl}n â llenor Eingl-Gymreig oedd ei iaith.10 Yn ôl y ffon fesur hon, dyn d{ad oedd Hughes ei hun, ‘yn y cwmni ond nid yn un ohonynt’ (yn ôl y Keidrych Rhys ifanc) er bod unrhyw Gymro a oedd yn awdur llawn-amser yn greadur i’w edmygu. Rhai cyffrous oedd y gw}r llên proffesiynol hyn (‘They fed our imagination and provided what literary atmosphere existed’), ac wrth ymchwilio i’r traddodiad Eingl-Gymreig portreedir gan Keidrych Rhys gwmni lliwgar: Ernest Rhys, providing a link with the Nineties and the Rhymer’s Club, W. H. Davies, the lyricist and super-tramp, Arthur Machen who’d survived Grub Street . . . Richard Hughes with a sailor’s beard, people of bohemian stamp like their fellow countryman Augustus John.11

Ar y pegwn arall, ymddangosai’r byd llenyddol Cymraeg yn amaturaidd a chul, yn gynnyrch nid yn unig awdur-bregethwyr ond cyhoeddwyr-bregethwyr hefyd. Câi’r Gwyddelod a’r Albanwyr anogaeth gan gymdeithasau a chan y wasg, meddai Caradoc Evans wrth fyfyrwyr Bangor, ‘[but] if you want a platform in Wales you must buy one in a chapel . . . If you want a thing printed you must submit it to some Liberal Nonconformist newspaper’.12 (Yr oedd yn eithrio Y Llenor a’r Western Mail.) Gan na chaent fynegi eu barn, yr oedd y bobl yn gaeth i safbwynt eu meistri: they have dominated us for so many generations that they have fashioned our mind. They have built a wall about us. Within that wall – within that Nonconformist compound – we are born and spend our days as captives . . . He [the Welshman] may escape from Wales, he may break his tethering cord, but as long as he lives he will not escape the consequences of Nonconformity.13

9 10

11

12

13

Richard Hughes, ‘The Relation of Nationalism to Literature’, THSC (1930–1), 127. Glyn Jones, The Dragon Has Two Tongues: Essays on Anglo-Welsh Writers and Writing (London, 1968), t. 208. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Keidrych Rhys, ‘Welsh Writing, 1938–1948’, a ddarlledwyd 14 Medi 1948. Dyfyniadau o anerchiad a draddodwyd gerbron y Gymdeithas Lenyddol a Dadlau, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, 7 Tachwedd 1924, a ymddangosodd yn y Western Mail a’r Liverpool Daily Post, 8 Tachwedd 1924. Ibid.

RHYFEL Y TAFODAU

Honnai Evans fod bywyd deallusol Cymru yng nghrafangau dosbarth offeiriadol a’i llenyddiaeth yn ddim byd mwy na gwag siarad sentimental a hunandybus. Fe’i ffurfiwyd gan yr Eisteddfod ddosbarth-canol, y sioe fawreddog honno a wobrwyai ‘the masters of the commonplace – little preachers and little lawyers, who scurry home with their money in their pockets and are heard of no more until next year’. Nid ar wobrau eisteddfodol y byddai byw llenyddiaeth greadigol, meddai, ond ar fara a chaws y chwysid i’w hennill.14 Er bod eraill yn adleisio collfarn Evans (ond heb fod mor fileinig yn gyhoeddus), nid dyna’r unig safbwynt Eingl-Gymreig. Atebodd Geraint Goodwin honiad Evans fod yr Eisteddfod yn brin o hygrededd artistig – nad âi ‘arian na choron â’r buddugwr i unman’ – trwy ddangos nad oedd hynny’n wir, a hyd yn oed os oedd yn wir, nad oedd hynny o bwys yn y byd. Os oedd coel ar honiad Evans, yr oedd John Ceiriog Hughes (Ceiriog), ‘the most sublime lyric poet Wales has produced’, yn fethiant llwyr.15 Y mae syniadaeth Goodwin yn fwy cydnaws â barn Richard Hughes am ddiwylliant Cymreig, sef ei fod yn ei hanfod yn wasgarog a chymunedol (yn hytrach na chanolog a metropolitanaidd). Oherwydd ei ymwneud â’r Portmadoc Players, gallai Hughes siarad o brofiad. ‘The natural corollary of a country without a capital is an art independent of a few superlatively great artists’, meddai wrth y Cymmrodorion.16 Nid oedd angen yr Eisteddfod er mwyn dod â llenyddiaeth fawr i’r amlwg – byddai anfon parsel at gyhoeddwr yn ddigon i wneud hynny: ‘No. The chief value of an Eisteddfod, and the peculiar values, in my eyes, of all Welsh culture, lies in the quite unparalleled public interest in literature and art and music which it exemplifies.’17 Yn y cyfamser yr oedd gweithiau newydd yn dod i’r amlwg: ffuglen gan Goronwy Rees, Margiad Evans, Jack Jones a Geraint Goodwin, a barddoniaeth gan Glyn Jones a Dylan Thomas. Y mae Gwyn Jones, yr ymddangosodd ei nofel gyntaf ym 1935, wedi cyfeirio at fath o ‘spontaneous combustion’ a ddigwyddodd y pryd hwnnw, gan honni mai ymateb a wneid, i raddau, i amodau cymdeithasol na chafwyd eu bath na chynt na chwedyn: ‘The Anglo-Welsh writers of my generation grew up in both hard and mind-stirring times. Socialism and the class struggle . . . And mustering on the horizon the murk of Fascism and Communism.’18 Tybiai hefyd fod dirywiad Ymneilltuaeth yn rhagamod (‘the well-meaning moralist is the emasculator of art’) a bod y blaguro llenyddol hwn yn arwydd o ymwybod cryfach â chenedligrwydd, hyd yn oed os oedd cydwybod cymdeithasol llawer llenor yn fwy effro na’i gydwybod cenedlaethol. 14 15

16 17 18

Ibid. Geraint Goodwin, ‘Are Celtic Festivals Worthwhile?’, Evening News [Glasgow], 4 Awst 1935, [Atodiad dydd Sadwrn], 1. Hughes, ‘The Relation of Nationalism to Literature’, 126. Ibid., 119. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Gwyn Jones, ‘Welsh Writing, 1938–1948’, a ddarlledwyd 7 Medi 1948.

425

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

426

Er mai fel casgliad o lenorion unigol y cychwynnodd llenyddiaeth EinglGymreig, buan y ffurfiwyd grwpiau. Cnewyllyn y cynharaf ohonynt oedd Dylan Thomas, y g{r ifanc rhyfeddol o Abertawe y bu i’w 18 Poems (1934) beri cyffro a phenbleth. Cyfeiriodd y Spectator at ei hynodrwydd – ‘He is neither English nor American, he is not in any ordinary sense a political poet, and he has avoided the universities’ – ynghyd â’i ffordd newydd o drin iaith: ‘His poems are written more for the voice and less for the eye . . .’ 19 Yr oedd Thomas yn ‘fodern’ ac yn ‘anodd’ a thrwy ddylanwadu ar Lundain rhoes hwb cynnar a sylweddol i’r Eingl-Gymry (‘leaks from Dylan Thomas’s petrol can’, meddai Keidrych Rhys yn gellweirus am y gweddill). Gallai Cymru o’r diwedd hawlio lle yn y rheng flaen lenyddol. Erbyn 1934 yr oedd Glyn Jones wedi cwrdd â Dylan Thomas a sylweddoli ei fod yntau hefyd yn dyheu am weld cyfnodolyn a fyddai’n gwasanaethu llenorion Saesneg Cymru. Dyna oedd breuddwyd trydydd bardd ifanc, sef Keidrych Rhys. Ac yntau’n {r ifanc ugain mlwydd oed, curodd Rhys ar ddrws Glyn Jones yn Rhiwbeina yn ystod haf 1936 a’i gyflwyno ei hun fel sylfaenydd y cyfnodolyn llenyddol Cymreig nesaf. Gydag anogaeth Dylan Thomas a Glyn Jones, aeth yn ei flaen i lansio Wales ym mis Gorffennaf 1937. Y mae Keidrych Rhys yn hawlio sylw pellach ar gyfrif ei safle allweddol ymhlith yr Eingl-Gymry cynnar. Ac yntau’n fab i denant o ffermwr, treuliodd ei blentyndod yn sir Gaerfyrddin, ardal Gymraeg ei hiaith lle’r oedd y trigolion yn ‘good, sane, happy and simple-hearted’.20 Ar ôl gadael yr ysgol ramadeg yn Llanymddyfri rhoes ei fryd ar yrfa newyddiadurol: daeth yn fodernydd llenyddol ac yn genedlaetholwr, nodweddion a fyddai’n dân ar groen aelodau o’r ddwy garfan lenyddol. G{r cynhennus oedd Rhys a byddai wrth ei fodd yn dadlau, yn enwedig ar dudalennau Wales lle y byddai ei golofn olygyddol ymosodol yn pledu ystod eang o dargedau. Cyfrwng i awduron Cymreig blaengar o’r to iau oedd y ‘cylchgrawn bychan’ nodweddiadol hwn. Cytunai Dylan Thomas y dylai’r cynnwys fod, yn yr ystyr orau, yn ‘gyfoes’ (‘new and alive and original’).21 Yr oedd ei gyfraniadau ef ei hun yn ateb y gofyn hwn (‘like no poetry that has ever come out of Swansea’, yn nhyb syml yr Herald of Wales). Ond gwnâi Rhys ddefnydd hefyd o sylfeini poblogaidd llenyddiaeth Gymraeg – llenyddiaeth a gyfoethogwyd nid gan ‘moneyed dilettantes, but by the small shopkeepers, the blacksmiths, the non-conformist ministers, by the miners, quarrymen, and the railwaymen’. Ac nid malu awyr Celtaidd oedd hyn oll ychwaith: yr oedd Glyn Jones, yntau, yn chwilio am leisiau newydd ymhlith y dosbarth gweithiol, ac yr oedd Rhys yn gyfarwydd â chefn gwlad lle’r oedd enw bardd yn cyfrif. Y drafferth oedd fod llenyddiaeth broletaraidd yn henffasiwn. Rhywfodd byddai’n rhaid i 19

20

21

Desmond Hawkins, adolygiad o Twenty-five Poems gan Dylan Thomas, The Spectator, rhif 5659, 11 Rhagfyr 1936, 1058. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Keidrych Rhys, ‘Childhood in Carmarthenshire’, a ddarlledwyd 14 Tachwedd 1950. LlGC Llsgr. 22745D, llythyr gan Dylan Thomas at Keidrych Rhys [d.d.].

RHYFEL Y TAFODAU

Rhys geisio cysoni ei awydd i hybu’r poblogaidd ar y naill law a’i edmygedd o’r arloesol elitaidd ar y llall. Lleisiwyd y cyfyng-gyngor hwn gan Goronwy Rees: can we speak of ourselves as rooted in Wales when so much of the idiom in which Wales is written is that of contemporary English letters of the most fashionable and Bloomsbury kind . . . If, as you say, you really are of the People, you must write a language that the people can read.22

Dwysâi gwleidyddiaeth y dryswch, yn enwedig gan fod gwleidyddiaeth Rhys ei hun (yng ngeiriau’r Western Mail) yn anarchiaeth bersonol iawn, er bod ganddo gydymdeimlad â’r Blaid Genedlaethol. Yr oedd cenedlaetholdeb yn atyniad ysbrydol i Rhys, ynghyd â serch at ‘the ever-fascinating rural-intellectual repository that is the Principality’.23 Fe’i diffiniai ei hun yn ôl ei wrthwynebwyr, ac yr oedd y rheini yn ddieithriad yn cynrychioli’r sefydliad Cymraeg a Saesneg. Yn ei faniffesto achwynai ar y Saeson (‘a few individuals may be highly cultured, but the people as a whole are crass’), gan hawlio ei fod yn amddiffyn yr iaith yr oeddynt hwy wedi ei cham-drin mewn modd mor ddigywilydd. Credai Rhys fod ei safbwynt yn un cymedrol – ‘beyond the bigotry of unintelligent fascist nationalism’. Ymwrthodai Dylan Thomas â’r dimensiwn gwleidyddol (wfftiai at bopeth ‘stridently Welsh in tone’) ac yr oedd rhefru cyhoeddus Rhys yn codi cywilydd ar Glyn Jones. Sut yn y byd, meddai, yr oedd diwylliant Cymraeg yn mynd i wella cyflwr de Cymru? Paham na fyddid yn dweud yn blwmp ac yn blaen ein bod ni yng Nghymru o blaid sosialaeth?24 Ond yn wahanol i fwyafrif ei gyfranwyr, ni ddenwyd Rhys erioed gan sosialaeth gan ei bod, yn ei dyb ef, yn gwthio ystyriaethau mwy sylfaenol i’r cyrion. Ychydig yn ddiweddarach, honnodd y byddai’n dda ganddo petai’r adain chwith yng Nghymru a Lloegr yn rhoi mwy o sylw i genedlaetholdeb ac iaith, i’r gwahaniaeth rhwng y proletariat Seisnig a’r pobloedd Celtaidd, ac i ddiwylliant yn gyffredinol.25 Yr her oedd dyfnhau ymwybod cenedlaethol ei gyfoedion Eingl-Gymreig, carfan annelwig o ran ei ffurf ond un yr oedd ganddi, serch hynny, gysylltiad llac â rhanbarth o Gymru ac un y gellid eto ei thrawsffurfio yn rym effeithiol i weithio er lles delfrydau diwylliannol Cymreig. Yr oedd y rhain yn cynnwys lles yr iaith (‘our separate identity ceases when the Welsh language ceases’). Ac yntau’n drwm dan ddylanwad Saunders Lewis, y modernydd a’r cenedlaetholwr pendefigaidd, daeth Rhys hyd yn oed i gredu mai ffenomen fyrhoedlog oedd llenyddiaeth EinglGymreig, ond eto’n gyfrwng i’w ddefnyddio dros dro, gyda’r nod o ddychwelyd at ddefnyddio’r Gymraeg ar gyfer pob mynegiant llenyddol yng Nghymru (yr 22 23

24 25

Ibid., llythyr gan Goronwy Rees at Keidrych Rhys, Awst 1937. Keidrych Rhys, ‘Contemporary Welsh Literature (ii)’, The British Annual of Literature, Vol. 3 (London, 1946), t. 19. LlGC Llsgr. 22745D, llythyr gan Glyn Jones at Keidrych Rhys [d.d.]. ‘Letter from Wales’, Twentieth-Century Verse, 18 (1939), 60–1.

427

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

428

oedd yn symbolaidd iddo hysbysebu Wales yn Gymraeg mewn un cylchgrawn Llundeinig). ‘The best sort of crank’, oedd disgrifiad Dylan Thomas o’r dyn a enillodd serch ymron pob un o garfanau’r Eingl-Gymry. Bu cenedlaetholwyr yn arbennig o deyrngar iddo, ac fe’i hystyrid gan Harri Webb yn un o fawrion ei oes, yn ddyn a greodd bron ar ei ben ei hun ymdeimlad o gymuned ymhlith llenorion Saesneg. Honnodd Glyn Jones hefyd fod Wales wedi darparu fforwm allweddol. Lle bu gynt ddiffeithwch diwylliannol enfawr, bellach: one could now believe in the existence of other writers, and even correspond with them and, if one was fortified sufficiently against disillusion, one could actually meet and get to know them personally. One could also read their work and compare it with one’s own and come to some opinion about it.26

Yr oedd syniadau tanllyd Rhys yn ysgogiad cyson, a byddai eraill llai ymfflamychol hefyd yn tanio weithiau: yr oedd Geraint Goodwin, er enghraifft, llenor a gythruddwyd gan sylw dibris y Western Mail ynghylch The Heyday of the Blood (1936) mai ‘hwyl i Philistiaid’ ydoedd,27 yn ysgrifennu yn null Caradoc Evans. Ymatebodd trwy honni bod doniau gorau Cymru yn dioddef oherwydd esgeulustod a cham-drin difrïol.28 Nid anghofiodd Goodwin yr ymrafael hwn, oherwydd yr oedd yn gas ganddo’r rhagfarn ymhlith y Cymry yn erbyn llenorion Eingl-Gymreig (‘It is not nationalism: it [is] more like trade unionism’).29 Gobeithiai y byddai digon o lenorion o Gymru yn deall y gallai person a fodlonai ar dderbyn cymeradwyaeth ei gyd-wladwyr yn unig (a chyfran fechan yn unig o’r rheini) fod yn ‘hell of a big fellow to them but a hell of a small one to a lot of others’.30 Bu rhai awduron mwy profiadol yn fwy gwrthrychol. Er enghraifft, fel yr holai Richard Hughes, a ellid meddwl am yr un Cymro a chanddo air da i’w ddweud am unrhyw beth a ysgrifennwyd am y Gymru fodern ar gyfer cynulleidfa y tu allan i Gymru?31 Ond hawdd anghofio mor ddinistriol y gall beirniaid gelyniaethus fod ar ddechrau gyrfa llenor. Gwnaed y pwynt hwn droeon gan Keidrych Rhys mewn perthynas â Caradoc Evans, llenor a enynnai deimladau cryfion yn ddieithriad: gellid ei ystyried yn enllibiwr celwyddog a wnaeth ddrwg i’r traddodiad Eingl-Gymreig neu, fel yr honnai Rhys, yn bleidiwr hawl yr artist i ymwrthod â phlwyfoldeb. Mewn sgwrs y gwaharddwyd ei darlledu ar y radio ond a gyhoeddwyd ym mis Chwefror 1937,32 daliai Caradoc Evans i daranu, gan wawdio cenedlaetholdeb 26 27 28 29

30 31

32

Glyn Jones, Setting Out: A Memoir of Literary Life in Wales (Cardiff, 1982), t. 14. Western Mail, 31 Hydref 1936. Ibid., 5 Tachwedd 1936. LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Geraint Goodwin at Gwyn Jones, 25 Hydref 1938. Ibid., llythyr gan Geraint Goodwin at Gwyn Jones, 31 Hydref 1938. Richard Hughes, ‘Wales through the Looking-Glass’, The Listener, XLV, rhif 1160, 24 Mai 1951, 838. Western Mail, 3 Chwefror 1937.

RHYFEL Y TAFODAU

Cymreig fel modd i ymgyrraedd at swyddi arian-am-ddim-byd, na chynigient ddim mwy i Gymru na geiriau gwag a llyfrau a wthid i lawr corn gwddf plant ysgol diniwed. Eto i gyd, nid oedd arno awydd cecru â phlaid a dybiai fod geiriau yn codi cofebau; onid oedd y llosgi symbolaidd ym Mhenyberth wedi profi mai’r cenedlaetholwyr oedd ‘the Shadrachs, Mesachs and Abednegos of our chapellers; boys bach who scream for a fiery oven because they know there isn’t one’? Gwnaed y sylwadau hyn yng nghyd-destun cythrwfl mawr. Dechreuodd yr helynt pan gyhoeddwyd y newyddion syfrdanol fod Evans wedi ei ddewis yn feirniad ar gystadleuaeth y nofel yn Eisteddfod Genedlaethol Machynlleth ym 1937 (yn Aberafan ni ellid hyd yn oed ddangos portread ohono rhag digio cenedlaetholwyr). Derbyniodd Evans y gwahoddiad, ond go brin iddo wneud hynny mewn ysbryd cymodlon. Yn ei dyb ef, nid oedd yr Eisteddfod o unrhyw bwys artistig; fe’i trowyd yn faes ymarfer i wleidyddion ‘who hunger for a bite of the Welsh electorate’. Pa ryfedd fod hyn wedi arwain at ohebiaeth yn y Western Mail yngl}n â sefyllfa’r Eingl-Gymry mewn perthynas â’r Eisteddfod? Credai Huw Menai y dylid croesawu’r Eingl-Gymry; trwy ganoneiddio Evans, meddai, onid oedd Cymru fach, a hithau ar foddi, yn cydio mewn gwelltyn? (I Kate Roberts, yr Eingl-Gymry a oedd yn boddi; ar ôl methu yn Lloegr, sef eu maes ymryson naturiol, ceisient bellach nodded ymhlith llenorion Cymru.) Yn y cyfamser, ymddiswyddodd wyth o feirniaid llenyddol o banel Machynlleth mewn protest yn erbyn y Seisnigo cynyddol ar yr {yl (ni chrybwyllwyd penodiad Evans yn neilltuol, er i Thomas Parry addef yn breifat i hynny fod yn ystyriaeth bwysig). Bu Evans, yntau, yn bwydo’r tân; ofer disgwyl i nofelau’r Eisteddfod, meddai wrth y wasg, fod cystal eu safon ag unrhyw nofel Saesneg tra oedd ffuglen Gymraeg yng nghrafangau gweinidogion Ymneilltuol a dybiai mai eiddynt hwy yn unig oedd llenyddiaeth Gymraeg. Yr oedd digon o ddawn yng Nghymru, ond prinder llwyfannau y tu allan i wleidyddiaeth lle y gellid ei meithrin. Gobeithiai Evans y deuai enghreifftiau o ddawn o’r fath gan ‘a poor man who can afford to pay and can write’ – oherwydd oni fyddai safon y gwaith a gyflwynid yn well nag yn y gorffennol byddai’n atal y wobr.33 Ni chafodd gyfle; erbyn mis Mawrth 1937 yr oedd pwyllgor yr Eisteddfod wedi ei ryddhau, gan egluro na fyddai’r beirniaid cenedlaetholgar a oedd wedi ymddiswyddo yn gallu eu beio hwy am agor y drws i ddylanwadau gwrth-Gymreig ar gystadlaethau llenyddol. Yn nhyb Evans, yr oedd hyn yn gadarnhad na feiddiai beirniaid yr Eisteddfod fynegi’r gwir. I’r pair diwylliannol hwn y lansiodd Rhys ei gylchgrawn Wales. Adolygwyd y rhifyn cyntaf yn dra chwyrn gan Iorwerth C. Peate, un o’r beirniaid a oedd wedi ymddiswyddo.34 Yn ôl Peate, yr oedd y cylchgrawn wedi peri iddo ‘deimlo’n hen iawn’, ac meddai am ryddiaith Dylan Thomas, ‘digon yw dweud ei fod megis g{r

33 34

Ibid., 20 Chwefror 1937. Heddiw, 3, rhif 1 (1937), 37.

429

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

430

a feddwodd ar seico-analysis yn sbïo trwy wydrau budron ar gorff ac enaid wrth waith’. Crisialwyd yr holl fater anffodus hwn yn agoriad cerdd Glyn Jones: This is the scene, let me unload my tongue Discharge perhaps some dirty water from my chest.

Yr oedd Keidrych Rhys yn mwynhau gwrthdaro, a chafodd yn Peate arch gocyn hitio: honnai fod y dyn hwn a’i giwed yn gwneud eu gorau glas i ddinistrio Wales – ac efallai’n llwyddo (erbyn diwedd 1937 wynebai’r cylchgrawn gryn anawsterau ariannol). Serch hynny, cafwyd un adolygiad o’r tu mewn i’r gymuned Gymraeg a oedd yn llawer mwy canmoliaethus, sef adolygiad y gellir yn ddiogel ei briodoli i’r beirniad craff a chadarn ei farn, Pennar Davies.35 Yr oedd rhieni Davies yn hanu o’r ddwy ochr i’r rhaniad ieithyddol yn sir Benfro, ac yr oedd yntau wedi dysgu Cymraeg ac wedi dechrau ysgrifennu cerddi yn y ddwy iaith. Casâi’r ddrwgdybiaeth a oedd yn bodoli rhwng llenorion Cymraeg a Saesneg Cymru a daeth i gredu, fel y gwnâi Rhys, fod posibiliadau diwylliannol yn perthyn i’r Eingl-Gymry, pe gallent ffrwyno ‘a raging subjectivism that persists in ignoring the audience’. Byddai’n rhaid i lenyddiaeth, fel cyfrwng a ddylanwadai ar y cyhoedd, fod yn rhan o ateb cymdeithasol. Eto i gyd, yr oedd yn eiddigus o hyder ac egni’r Eingl-Gymry, a gobeithiai y byddai Rhys yn gorfodi ei gyfranwyr i lynu wrth ryw bolisi unffurf. Yn y cyfamser, yr oedd dylanwad yr Eingl-Gymry yn cynyddu’n sylweddol. Yn raddol ymffurfiai eu safbwynt neilltuol ar y ‘Welsh Home Service’, sef y byddent yn llais i’r ail genedl fawr yn eu plith a oedd yn siarad, yn ysgrifennu ac yn meddwl yn Saesneg.36 Yr oeddynt hefyd yn gynyddol bwysig yn y byd cyhoeddi Saesneg. Er bod yr Eingl-Gymry cynnar at ei gilydd yn llenorion rhanamser, yr oedd eu diwylliant llenyddol yn broffesiynol. Llwyddasant i sicrhau cyhoeddwyr blaenllaw (Faber, Cape, Dent, Gollancz) a chychwyn ar berthynas allweddol â golygyddion llenyddol, gan ennill profiad o’r hyn a alwyd gan Richard Church (Dylan Thomas oedd ganddo yn ei feddwl) yn ‘the machinery of a great publishing house’, sef y grym i greu sôn am awdur, a gwerthiant i’w lyfrau o ganlyniad i hynny. Beth bynnag oedd anghenion awduron, byddai’n rhaid i’w llyfrau werthu. Byddai’n rhaid i ffactorau economaidd yn ogystal â ffactorau eraill roi ffurf i gymeriad ac apêl eu celfyddyd, oherwydd nid cynulleidfa ddethol o gyfeillion oedd eu cynulleidfa hwy eithr maes cystadleuol agored.37 Mynnai Rhys Davies fod llenyddiaeth egnïol a chyhyrog yn gofyn am un neu ddau o lenorion llawn-amser, a bod yr amharodrwydd i fentro ar hyd y llwybr hwn wedi peri bod 35 36

37

The Welsh Nationalist, VI, rhif 8 (1937), 8. Y mae’r adolygiad yn ddienw. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Gwyn Jones, ‘Anglo-Welsh Authors’, a ddarlledwyd 30 Medi 1937. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Charles Davies, ‘Anglo-Welsh Authors’, a ddarlledwyd 15 Mawrth 1938.

RHYFEL Y TAFODAU

cyhoeddi yng Nghymru yn ymddangos yn ddiraen a nychlyd – nid oedd ond rhaid edrych ar y llyfrau Cymraeg ar y stondin ail-law ym marchnad Abertawe, ‘with that dusty dead look which testifies to the great unopened’.38 Os oedd campweithiau mewn llenyddiaeth Gymraeg, beth am drefnu i’w cyfieithu? Hyd nes y digwyddai hynny, yr oedd yn anorfod y byddai awduron Saesneg yn cynrychioli Cymru yn y byd mawr y tu allan. Erbyn hynny gallai’r Eingl-Gymry honni bod oddeutu deg ar hugain o lenorion yn eu plith, yn ogystal â detholiad gan Faber a oedd yn garreg filltir, sef Welsh Short Stories (1937), cyfrol 500 tudalen a oedd yn amlygu eu talent mewn genre a gysylltid fwyfwy â hwy (yr oedd y casgliad hefyd yn cynnwys pedwar cyfieithiad o’r Gymraeg). Parhâi Dylan Thomas i flodeuo, gan gyhoeddi ei gasgliad cyntaf gan Dent ac ennill lle yng nghyfrol ddylanwadol Michael Roberts, Faber Book of Modern Verse (1936). Ond bu llyfrau cyntaf gan Glyn, David a Lewis Jones (y cyfan ym 1937) yr un mor arwyddocaol. Cyfarchwyd In Parenthesis o’r dechrau fel campwaith Eingl-Gymreig: ‘brilliant from what Dylan told me’, meddai Vernon Watkins wrth Keidrych Rhys. Canmolwyd y gwaith i’r cymylau ac, er mawr foddhad i Keidrych Rhys, enillodd wobr Hawthornden. Yr oedd yr Eingl-Gymry yn cyrraedd uchelfannau newydd. Yn unol â nod ei gyhoeddwr denodd Cwmardy gan Lewis Jones fath gwahanol iawn o gynulleidfa. Adran gyhoeddi Plaid Gomiwnyddol Prydain oedd Lawrence a Wishart a bu’r teitlau a gyhoeddwyd ganddynt o waith Lewis Jones yn fodd i greu darlun o un o arweinwyr y gweithwyr yr oedd ei waith ysgrifennu yn hanfodol i’r frwydr chwyldroadol. Dyma {r a ysgrifennai yn ystod munudau sbâr rhwng cyfarfodydd, pwyllgorau, gwrthdystiadau, gorymdeithiau a gweithgareddau eraill. Yn ddwy a deugain oed, cafwyd Lewis Jones yn farw mewn fflat yng Nghaerdydd ar ôl treulio diwrnod ym mis Ionawr yn y Rhondda yn apelio am fwyd ar gyfer pobl Sbaen (bu’n annerch oddeutu deg ar hugain o gyfarfodydd o fan-fodur). Fel y datganai siaced lwch We Live (1939), dyma’r math o lyfr a roddai wir ystyr i lenyddiaeth y proletariat. Yr oedd Jones yn un o nifer o awduron Cymreig a fynegai’r ymwybod newydd â dosbarth. Rhestrwyd y rhain yn y Left Review ym 1937 – Rhys Davies, Gwyn Jones, Glyn Jones, Jack Jones, Lewis Jones, Goronwy Rees a Welsh Short Stories Faber. Yr oedd ysbryd y sosialaeth filwriaethus a’r awydd i roi llais i ymwybyddiaeth ddiwydiannol unigryw yn ymgasglu o amgylch yr awduron hyn. ‘The outcry of a community as well as that of an individual’, meddai’r broliant ar gyfer Gwalia Deserta (1938), gwaith gan Idris Davies a oedd yn mynegi gobeithion, bradychiad a dioddefaint pobl de Cymru. Pennod ar weithwyr de Cymru, yn hytrach na phennod ar lenyddiaeth, oedd yr hwyaf yn My Wales (1938) gan Rhys Davies. Er ei bod, fel y dywedodd Lewis Jones, yn rhamantu bywyd y gweithwyr, ceir ynddi ddarnau trawiadol: 38

Davies, My Wales, t. 227.

431

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

432

Almost entirely within the boundaries of one Welsh county, Glamorgan, has been concentrated for the last hundred or so years a struggle which is the very breath of modern life. It is in this struggle that Wales is linked up with the rest of the world and becomes important. All other aspects of Welsh life to-day – and how charming and picturesque those aspects can be! – fade before this vital chronicle, which is not yet finished. A gloomy, bitter, tragic chronicle that is yet strangely exhilarating. Exhilarating because it contains such elements of nobility, passion, determination, and bravery.39

Tybiai’r Eingl-Gymry nad oedd adnoddau cyfoethog de Cymru wedi elwa fawr ddim ar y diwylliant traddodiadol. Mynnent dynnu sylw at y diffyg cyd-gyswllt rhwng y ddau begwn, gan bwysleisio’r gwrthgyferbyniad rhwng y proletariat a’r gwerinwr, rhwng cymdeithas egnïol, flaengar, ddiwydiannol a chymuned wledig henffasiwn, lyffetheiriol a phiwritanaidd. Yn anochel, ymgasglai elfennau negyddol o amgylch yr iaith Gymraeg: fe’i cysylltid â chrefydd neu ysgerbwd crefydd, Rhyddfrydiaeth wleidyddol a oedd ar drai, a diwylliant mewnblyg a warchodid rhag dylanwadau cyfoes gan iaith a chrefydd. Yr oedd rhai llenorion yn adnabod y ddau fyd, naill ai oherwydd eu bod wedi byw mewn gwahanol leoedd neu oherwydd eu cysylltiadau teuluol. Un ohonynt oedd Goronwy Rees. Datgelodd ef y gwrthdaro rhwng dau ddiwylliant drwy ysgrifennu am y cyfnod pan symudodd fel plentyn o’r mans yn Aberystwyth i un o faestrefi Caerdydd.40 Bu’n rhaid i’w dad, gweinidog gyda’r Methodistiaid Calfinaidd, fentro i blith yr annuwiol, glowyr a ddeuai o’u pyllau ‘fel anwariaid o’u hogofâu’. Yr oedd yn rhaid wynebu’r baganiaeth newydd, er ei fod yn golygu pregethu yn Saesneg – ‘just as missionaries in strange lands must use the language of the heathen if he is to touch their hearts’. Straffaglai’r plentyn Goronwy trwy’r byd newydd hwn, gan gymysgu â bechgyn yr oedd eu cyneddfau wedi eu miniogi trwy fyw mewn amgylchedd mwy cymhleth. Fe’u cyfarfu unwaith o’r blaen mewn gwersyll haf. Yr oedd fel petai’n Rhufeiniwr yn wynebu’r Gothiaid. Yr oeddynt yn fwy garw, yn galetach, yn wawdlyd ac yn frwnt eu hiaith: but they also seemed freer and more adult and less inhibited than the boys I had known, scornful of authority, untouched by the miasma of bigotry and hypocrisy which emanated from the twenty-five chapels of our little town.

Gallai Rees ymuniaethu â’r bechgyn hyn a dyfasai’n weithwyr sosialaidd. Dyma’r rhai a ffurfiodd hanes y dosbarth gweithiol, a thrwy sefydlu Ffederasiwn Glowyr De Cymru yr oeddynt eisoes wedi amlygu balchder ac annibyniaeth rhyfedd, ynghyd ag awch am hunanlywodraeth. ‘What would be and is bombast in other 39 40

Ibid., tt. 44–5. Goronwy Rees, A Chapter of Accidents (London, 1972), tt. 22 et seq.

RHYFEL Y TAFODAU

Welshmen is the plain truth in the Welsh miners . . . Among them we can find our nationality.’41 Yn ystod ei gyfnod yn Lloegr, daeth Rees i goleddu syniadau am natur radical a democrataidd y gymdeithas yng Nghymru; credai fod y Cymry yn bobl unedig o’u cymharu â’r Saeson, a bod eu hawydd am newid cymdeithasol a chynnydd yn fynegiant o’u hunoliaeth.42 Yn Aberystwyth, gwelai bethau’n wahanol. Yr hyn a’i trawai bellach oedd ceidwadaeth ddiwylliannol a deallusol eithafol y Cymry a’u hunanfodlonrwydd ynghylch eu rhinweddau cenedlaethol. Ai gwahaniaeth trefol/gwledig ydoedd? Ynteu mater o ddosbarth, fel y tybiai Nigel Heseltine? (Gan rybuddio Keidrych Rhys yngl}n â’r cenedlaetholwyr, meddai: ‘The bourgeois Welshman is narrow, intolerant, ignorant on all subjects outside his own, and perpetually whining.’)43 Mewn man arall eglurodd Goronwy Rees paham y dewisodd fod yn llenor Saesneg: ‘It was as if, choosing the language of my childhood, I should have chosen to remain a child for ever . . . The trouble was, I suppose, that I wanted to grow up and felt that I could not do it in Welsh.’44 Er bod y mynegiant yn bryfoclyd, y mae cysylltu penderfyniad o’r fath â diwedd llencyndod yn cyd-daro â’r hyn a ddywedodd Glyn Jones, y daeth ei sylwadau ar ddewis iaith llenor yn dra adnabyddus: It seems to me that the language which captures his heart and imagination during the emotional and intellectual upheavals of adolescence, the language of his awakening, the language in which ideas – political, religious, aesthetic – and an understanding of personal and social relationships first dawn upon his mind, is the language likely to be the one of his creative work.45

Yn hyn o beth gellid yn hawdd grybwyll profiad Idris Davies, llenor a gyfareddwyd gan Ramantwyr Lloegr, ond ceir cefnogaeth i’r ddamcaniaeth hefyd gan un o gyfoedion Goronwy Rees yn Ysgol Uwchradd Caerdydd. Symudodd Alun Llywelyn-Williams i’r pegwn arall, gan drosglwyddo ei deyrngarwch o’r Saesneg i’r Gymraeg wrth ddod yn ymwybodol o ysgrifennu creadigol Cymraeg. Bu darganfod yr etifeddiaeth gyfoethog hon yn ystod ei lencyndod yn brofiad trawmatig. Wrth i lenyddiaeth Eingl-Gymreig gael ei chyplysu fwyfwy â’r cymoedd diwydiannol, datblygodd dosbarth llenyddol newydd yn ne Cymru fel gwrthbwynt i Keidrych Rhys a Wales. (Y rhyfeddod yw fod cylchgrawn mor filwriaethus wedi hanu o sir Gaerfyrddin.) Yr oedd yn briodol mai yng Ngholeg 41 42

43 44 45

Idem, ‘From a Welshman Abroad’, The Bookman, LXXXVII, rhif 518 (1934), 105. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Goronwy Rees, ‘Beyond the Dyke’, a ddarlledwyd 8 Mehefin 1938. LlGC Llsgr. 22744D, llythyr gan Nigel Heseltine at Keidrych Rhys, 24 Rhagfyr 1937. Rees, A Chapter of Accidents, t. 34. Jones, The Dragon Has Two Tongues, t. 25.

433

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

434

Prifysgol Cymru, Caerdydd, y cynlluniodd Gwyn Jones gylchgrawn diwylliannol ehangach, mwy sylweddol a chwaethus. Yr oedd Gwyn Jones, a aned yng Nghoed-duon, o dras Gymreig a Seisnig ac felly yn wahanol i’r Rhys tanllyd. Yr oedd yn wahanol mewn ffyrdd pwysig eraill hefyd: yr oedd gryn wyth mlynedd yn h}n nag ef, yn fwy o ysgolhaig (cyhoeddasai Gollancz bedair nofel o’i eiddo eisoes) ac, yn ôl un darllenydd praff, yr oedd ei lais yn ‘graff a doeth a chwerw’. Erbyn hydref 1938 yr oedd Jones yn bwrw ei rwyd am gyfranwyr tebygol, gan gynnwys llenorion Cymraeg. Dylid nodi bod Wales yn cyhoeddi cerddi yn Gymraeg gan feirdd a oedd â mwy o gydymdeimlad â’r de diwydiannol, yn eu plith D. Gwenallt Jones (Gwenallt), Alun Llywelyn-Williams, Pennar Davies, T. E. Nicholas ac Aneirin Talfan Davies, ond nod Gwyn Jones oedd cyhoeddi’r ffuglen Gymraeg orau mewn cyfieithiadau o’r un safon. Yn ei golofn olygyddol agoriadol yn Welsh Review (Chwefror 1939), cyflwynodd ei syniadau am lenyddiaeth Eingl-Gymreig: honnodd ei fod yn cynrychioli meddylfryd de Cymru, gan ddehongli Cymru i’r byd a chan addo, ar yr un pryd, adfywio llenyddiaeth Saesneg. Yr oedd y rhwyg rhwng llenorion Cymraeg a Saesneg yn gwbl wrthun ganddo a gobeithiai allu ei bontio trwy glymu’r Cymry di-Gymraeg yn dynnach wrth eu mamwlad; yn hytrach na sarhau’r diwylliant brodorol, byddai’r Welsh Review yn gwneud ei orau i’w gyfoethogi trwy gynnig llwyfan i’w gynrychiolwyr a thrwy bolisi o gyhoeddi cyfieithiadau o safon uchel.46 Cafwyd ateb diddorol gan Saunders Lewis i’w wahoddiad. Gwrthododd gyfrannu, gan egluro mai dim ond gwleidyddiaeth ac economeg a fyddai’n ei demtio i droi i’r Saesneg; yr oedd darlith y bwriadai ei thraddodi yng Nghaerdydd yn peri pryder iddo, serch hynny, gan ei bod ar destun llenyddol ac i’w thraddodi yn Saesneg: ‘You see, I am willing to sacrifice for political propaganda for Welsh Nationalism, but not for anything less.’47 Teitl y ddarlith hon oedd ‘Is there an Anglo-Welsh Literature?’, ac fe’i traddodwyd gerbron cynulleidfa yn y Brifysgol ar 10 Rhagfyr 1938. Atebodd Lewis ei gwestiwn ei hun yn gyfan gwbl yn y negyddol, yn bennaf trwy gymhariaeth â’r Eingl-Wyddyl, a chan ddadlau nad oedd y fath beth yn bod â chymdeithas Eingl-Gymreig organaidd a chanddi ei thafodiaith a’i hidiom arbennig ei hun. Yr oedd llenor yn perthyn i gymuned, ac fel rheol, ysgrifennai ar gyfer y gymuned honno.48 At ei gilydd, ni wnâi’r EinglGymry mo hynny; ysgrifau deongliadol oedd eu llyfrau hwy, a’u nod oedd cyfoethogi’r dychymyg Saesneg. Yr oedd y diffyg ymwybod hwn â swyddogaeth yn wir am y rhan fwyaf o lenorion Cymru ac, yn nhyb Saunders Lewis, yn ganlyniad i ddirywiad y gymdeithas yng Nghymru; dim ond trwy wleidyddiaeth y gellid gweddnewid y sefyllfa. 46 47

48

Welsh Review, I, rhif 1 (1939), 4. LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Saunders Lewis at Gwyn Jones, 30 Tachwedd 1938. Saunders Lewis, Is there an Anglo-Welsh Literature? (Caerdydd, 1939), t. 3.

RHYFEL Y TAFODAU

Cafwyd ymateb gan Jack Jones ar unwaith – ni allai ef weld unrhyw synnwyr yn y ddadl; ac yntau’n löwr, yr oedd yn ddigamsyniol yn Gymro, ond gan ei fod yn nofelydd o löwr, a’i wreiddiau’n ddwfn yn y Gymru ddiwydiannol, ni châi arddel ei genedligrwydd. Ond, ac eithrio Jack Jones, tawel oedd yr ymateb i’r ddarlith, a hynny i raddau am nad oedd ei neges yn newydd, sef fod y Gymraeg yn hanfod hunaniaeth ac mai hi oedd yr unig iaith a allai fynegi ‘enaid Cymru’. Yn nhyb Lewis, yr oedd de Cymru wedi ei mwngreleiddio a’i diraddio, ac yn ddiffeithwch anaele o Philistiaeth (honnodd Peate wrth wfftio at Wales na chredasai erioed ym modolaeth yr Eingl-Gymry) ac, uwchlaw popeth, credai fod y llenorion Eingl-Gymreig a ysgrifennai yn Saesneg yn bobl a oedd wedi ymddieithrio ac yn llunio eu llenyddiaeth ar gyfer darllenwyr Saesneg estron. At hynny, nid oedd gan lawer o bobl ffydd yn Saunders Lewis fel sylwebydd diwylliannol; yr oedd obsesiynau’r llosgwr gorffwyll, fel yr ystyrid ef gan Harri Webb y pryd hwnnw, yn amherthnasol o ystyried y rhyfel a oedd ar y gorwel. Dyma oedd y cyfyng-gyngor drwy gydol y 1930au, sef sut i gysoni gwrthwynebu’r rhyfel a’r gyfundrefn gymdeithasol lwgr gartref â gwrthsefyll Ffasgaeth yn Ewrop. Ond erbyn diwedd 1938 yr oedd Saunders Lewis wedi ymgilio i ffantasi wleidyddol. Arwydd o hynny oedd ei ganmoliaeth i Hitler a’i awydd am gymod llwyr ar fater Sudetenland. Ar dudalen blaen y Welsh Nationalist ym mis Hydref 1938, honnodd fod holl luoedd propaganda Lloegr yn uno i ddarlunio Hitler a’r Almaen fel prif ysgogwyr y rhyfel,49 ac i bob golwg yr oeddynt wedi llwyddo. Yr oedd casineb y Saeson ato wedi lliwio barn y Cymry, ac yr oedd yn ofid iddo fod Cymry Cymraeg cefn gwlad yn ystyried Hitler yn wallgofddyn. Tybiai Lewis fod Hitler yn ddyn tra rhesymol, ac uwchlaw popeth yn llawn syniadau newydd. Oni chytunai’r Saeson ag amcanion Hitler, hwy ac nid yr Almaenwyr a fyddai’n foesol gyfrifol am unrhyw ryfel a ddigwyddai. Glynai’r Blaid Genedlaethol hithau wrth y ddadl hon: yr oedd yr Almaen i’w chosbi oherwydd ei chryfder – ‘It is the treatment the Philistines meted out to Samson.’50 Gellid ystyried ymosodiad gan y fath ddadansoddwr yn rhinwedd gadarnhaol; ac os oedd y Gymru wledig y tu hwnt i’w ddirnadaeth, pa faint mwy oedd ei anwybodaeth yngl}n â de Cymru? Beth yw hanfodion Cymreictod? Nid ardal nac iaith, yn ôl Glyn Jones. Yn ei dyb ef, gellid byw bywyd Cymreig ym Merthyr ddiwydiannol drwy gyfrwng y Saesneg: Wel, os ydyw diwylliant gwerinol, ac ysbryd radicalaidd, a’r ymdeimlad o berthyn i gymdeithas ddemocrataidd, gydraddol, yn elfennau yn y syniad o gymdeithas Gymraeg – roedd Merthyr yn llawer mwy Cymreigaidd na Sir Gâr. Welais i ddim llyfr, chlywais i ddim cân, na thrafodaeth ar unrhyw bwnc llenyddol, na pholiticaidd, na chrefyddol, erioed, yng nghartref fy ewythr ar y fferm – doedd y diwylliant enwog cefn gwlad ddim 49 50

The Welsh Nationalist, VII, rhif 10 (1938), 1. Ibid., VIII, rhif 10 (1939), 1.

435

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

436

yn bod yn yr ardal hon, hyd y gallwn i weld. Ar y llaw arall, welais i neb ym Merthyr yn moes-ymgrymu, fel y gwnâi fy modrabedd ym mhresenoldeb y perchnogion tir, Cymry cyfoethog di-Gymraeg. Y mae Cymreictod yn golygu llawer mwy i mi na’r gallu i siarad Cymraeg.51

Ond yr oedd gan Saunders Lewis ei edmygwyr ymhlith yr Eingl-Gymry, yn enwedig Keidrych Rhys. Er i Rhys ymwrthod â safbwynt Lewis ar y rhyfel, credai fod ‘ein Cymro mwyaf’ wedi dweud bron y cyfan y gellid ei ddweud ar bwnc llenyddiaeth Eingl-Gymreig yn ei ddarlith yng Nghaerdydd. Yn ymhlyg yn y ddarlith hon yr oedd Saunders Lewis yn cydnabod dylanwad yr Eingl-Gymry, ac yn nhyb Rhys yr oedd yn rhaid eu hannog i feithrin gweledigaeth fwy unedig o Gymru. Ymhlith ei gefnogwyr yr oedd Pennar Davies, a oedd hefyd yn gofidio ynghylch y rhwyg diwylliannol (‘a conglomeration of minds which, when they think of Wales, do not think of the same thing’).52 Cynigiodd y ddau y dylid sefydlu Academi Lenyddol ddwyieithog a’i galw y New Wales Society/ Cymdeithas Cymru Newydd. Nod yr academi hon fyddai ‘to substitute energy and responsibility for the dilettantism and provincialism of Welsh life and literature’.53 Yn ystod haf 1939 cysylltwyd â deugain o lenorion ifainc, gan gynnwys, ar yr ochr Saesneg, Idris Davies, Emyr Humphreys, Glyn Jones (ond nid Gwyn), Goronwy Rees, Dylan Thomas a Vernon Watkins. Dengys eu hatebion mor ddifrifol oedd y rhwygiadau yngl}n â gwleidyddiaeth ac iaith: atebodd Idris Davies y byddai am i bob aelod o’r Gymdeithas arfaethedig fod yn sosialydd yn gyntaf ac yn Gymro yn ail, tra mynnai Emyr Humphreys, wrth annog rhoi blaenoriaeth i enw Cymraeg y Gymdeithas, y dylai araith fer ond tra arwyddocaol Saunders Lewis yn Eisteddfod Genedlaethol Dinbych fod yn sail i unrhyw faniffesto.54 Yn yr araith honno yr oedd Lewis wedi datgan bod problemau llenyddiaeth Cymru yn rhai gwleidyddol yn hytrach na llenyddol – dadleuai fod yn rhaid cael cenedl cyn y gellid cael llenyddiaeth – ac nad oedd obaith i Gymru hyd nes y deuai’n uniaith Gymraeg: ‘Dim ond cenedl uniaith a allai feddu llenyddiaeth fyw: pan gollid iaith, fe gollid yr holl dafodieithoedd oedd yngl}n â hi.’55 (Dylid nodi bod llawer o aelodau’r Blaid Genedlaethol yn anghytuno â’u llywydd ac o’r farn na allai’r Gymraeg na’r Saesneg ar eu pennau eu hunain uno’r genedl. Yn eu tyb hwy, gwell fyddai derbyn y diwylliant Saesneg ac ymdrechu i’w wneud mor Gymreig â phosibl.) Nid oedd fawr neb yn disgwyl ymateb gan Goronwy Rees a Dylan Thomas, er bod gan Rees, ac yntau’n olygydd cynorthwyol y Spectator, gyfle i hybu 51

52 53 54 55

‘Glyn Jones’ [ysgrif hunangofiannol] yn Alun Oldfield-Davies (gol.), Y Llwybrau Gynt I (Llandysul, 1971), tt. 71–2. Western Mail, 10 Awst 1939. LlGC Llsgr. 20784D. Ibid. Adroddwyd yn Baner ac Amserau Cymru, 16 Awst 1939.

RHYFEL Y TAFODAU

buddiannau Cymru ymhlith ‘the better English minds’. Yn wir, yr oedd eisoes wedi defnyddio’r Spectator i gefnogi cenedlaetholdeb Cymreig, gan ddadlau nad oedd unrhyw ddiwylliant yn ddiogel nac mewn sefyllfa i ffynnu heb fod ganddo gyfrifoldeb gwleidyddol.56 Ond er nad oedd cenedlaetholdeb yn fwgan iddo, ymwrthodai â’r rhai a gynrychiolai’r mudiad hwnnw yng Nghymru; yn wir, yn sgil ymateb y Blaid Genedlaethol i’r bygythiad Natsïaidd ysgogwyd dychan deifiol ganddo ac yr oedd mor gadarn yn erbyn ffasgaeth fel yr ymunodd â’r lluoedd arfog. Er bod Dylan Thomas, g{r a wnaeth fwy dros ei gyd-wladwyr llenyddol nag a gydnabyddir yn aml (byddai’n darllen eu cerddi yn gyhoeddus a’u helpu i ddod o hyd i gyhoeddwyr), yn dymuno’n dda i’r fenter, ni allai fagu brwdfrydedd dros grwpiau neu gymdeithasau ffurfiol. Ni chredai fod unigrwydd yr artist fel artist yn niweidiol mewn unrhyw ffordd. ‘I don’t think it does any harm to the artist to be lonely as an artist. (Let’s all “get together”, if we must, and go to the pictures)’, oedd ei ateb i Pennar Davies.57 Pan ddaeth y rhyfel rhoddwyd y gorau i brosiect Cymdeithas Cymru Newydd, er iddo godi ei ben eto am gyfnod byr ym 1942. Synnwyd Pennar Davies yn ddirfawr gan ateb haerllug braidd gan Vernon Watkins. Fel Dylan Thomas, tybiai Watkins fod awduron yn ysgrifennu orau yn annibynnol, ond cynigiodd gyngor ychwanegol, sef y dylai’r cenedlaetholwyr hynny a oedd wedi chwerwi fwyaf ar y pryd geisio gwahaniaethu rhwng diffygion eu gwlad a diffygion eu harddull.58 Brathodd y colyn yn egr a chwerwodd Davies at yr Eingl-Gymry. Er bod Saunders Lewis wedi cynhesu rhywfaint at Dylan Thomas (ynghyd â llenorion eraill a ysgrifennai yn Saesneg), mynnai Pennar Davies fod Thomas yn brin o ruddin moesol ac nad oedd ganddo unrhyw deyrngarwch cenedlaethol, nac ychwaith gymdeithasol, na chrefyddol. Honnai fod ei ddylanwad yn andwyol, yn enwedig ar Glyn Jones. Mewn ôl-nodyn i’w gasgliad cyntaf o gerddi, Poems (1939), eglurodd Jones paham y bu iddo amau ei syniadau blaenorol, syniadau a ddeilliai o sosialaeth (ac o’r Hen Benillion), ynghylch llenyddiaeth gymunedol, sef un a grëir gan y bobl ac er eu mwyn. Ni phoenai Thomas fawr ddim am y darllenwyr a dilynodd Glyn Jones ei esiampl, gan roi’r gorau i’w gynlluniau breuddwydiol i ‘farddonoli’ y werin. Credai Pennar Davies fod Poems yn llyfr eithriadol o bwysig oherwydd ei fod yn cynnig arweiniad beirniadol i’r Eingl-Gymry.59 Ond ymwrthododd yn llwyr ag ef, gan annog pob llenor o Gymro i efelychu Hugh MacDiarmid, ‘[a] militant high-brow and convinced believer in the intelligence and taste of the common people’. Yn ei dyb ef, yr oedd y dyfodol yn perthyn i unigolion egnïol fel Keidrych Rhys yn hytrach nag i’r ysgol ‘fynachaidd’ o lenorion goddrychol. 56 57 58 59

Goronwy Rees, ‘In Defence of Welsh Nationalism’, The Spectator, rhif 5698, 10 Medi 1937, 417. Paul Ferris (gol.), The Collected Letters of Dylan Thomas (London, 1985), t. 388. LlGC Llsgr. 20784D, llythyr gan Vernon Watkins at Pennar Davies, Gorffennaf 1939. Y bwriad gwreiddiol oedd cyhoeddi’r adolygiad yn Wales, ond ymddangosodd yn Poetry (London), 5 (Mawrth–Ebrill 1941), 153–6.

437

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

438

Ond yr oedd Rhys yn gelyniaethu ei bobl. Ac yntau’n honni ei fod yn llefaru dros ei genhedlaeth ef, cystwyai geidwadaeth lenyddol y Cymry. Yn ei dyb ef, yr oedd y dadeni llenyddol Cymraeg wedi colli ei rym wrth i’w arweinwyr ymgilio i fyd o Sioraeth farddonol a synfyfyrion Tir na n-Ógaidd. Yr oedd gormod o awduron academaidd Cymraeg wedi gwirioni ar Palgrave a Keats ac yr oedd deallusion a fuasai ar un adeg yn fentrus bellach yn gor-ddweud yr ystrydebol, gan ganmol unrhyw fath o ‘sothach piwritanaidd’ oherwydd eu bod yn credu ei fod yn cadw’r iaith yn fyw. Chwilient yn eiddgar am y modernaidd i warchod eu ‘hethos Cymreig’. I rai fel Iorwerth C. Peate, er enghraifft, yr oedd dinistrio’r Cymry a ysgrifennai yn Saesneg cyn bwysiced â dymchwel Hitler, ac efallai, yn ôl Rhys, ‘ychydig yn bwysicach’.60 Yr oedd yn gas gan Rhys weld bod Peate yn cefnogi ‘cylchgrawn mwy urddasol ac ariannog’61 – ond yr oedd hwnnw hefyd wedi methu, fel yr oedd cylchgrawn Keidrych ei hun, erbyn diwedd 1939. Ailymddangosodd Wales ym 1943, a’r Welsh Review ym 1944, ac ar y naill ben a’r llall i’r cyfnod rhyngddynt cafwyd dau gasgliad arall, unwaith eto gan Gwyn Jones a Rhys. Ym 1940 cyhoeddodd Penguin Books Welsh Short Stories, dan olygyddiaeth Gwyn Jones, cyfrol a gynhwysai rai cyfieithiadau o’r Gymraeg (yn eu plith ‘Samuel Jones’ gan E. Tegla Davies – y credai ei gyfieithydd, Dafydd Jenkins, mai hi o bosibl oedd y stori fer orau yn yr iaith). O gofio sêl Gwyn Jones dros gyfieithu, yr oedd yn rhyfedd iddo siomi D. J. Williams drwy beidio â chynnwys cyfieithiad o ‘Y Cwpwrdd Tridarn’ yn y Welsh Review newydd. Yr oedd Williams, a dybiai fod colofnau golygyddol Jones yn ffres a gafaelgar, yn ymddiddori yn y cylchgrawn, er ei fod yn amau faint a apeliai at y siaradwyr Saesneg (pwysleisiwyd droeon yn ystod y cyfnod hwn mai darllenwyr cylchgronau Cymraeg oedd y rhai mwyaf effro i’w neges). Yr oedd D. J. Williams yn fodlon iawn â chyfieithiad Dafydd Jenkins o ‘Y Cwpwrdd Tridarn’ ac fe’i cynigiodd yn hyderus i’w gyhoeddi. Ond nid ymddangosodd ‘The Court Cupboard’ yn y Welsh Review oherwydd bod Gwyn Jones yn teimlo bod byrdwn y stori, yn enwedig ffieidd-dod Harri, y g{r o Gaeo, at fwriad ei nai i ymuno â’r fyddin, yn annerbyniol ar adeg o ryfel, sef 1944. Deallai D. J. safbwynt Gwyn Jones, er nad oedd y stori, hyd y gwyddai, wedi peri tramgwydd o fewn cylch ei gydnabod ef: ‘And until an Anglo-Welsh magazine can recognize the existence of such a point of view in Wales it will not be exercising its full function as an interpreter of the Welsh people to a wider public beyond Wales.’62 Yn fuan ar ôl diwedd y rhyfel derbyniwyd y cyfieithiad gan Keidrych Rhys a’i gyhoeddi yn Wales. Flwyddyn ynghynt yr oedd Rhys wedi llwyddo i gael blodeugerdd o waith dros ddeg ar hugain o lenorion o’r genhedlaeth iau o Eingl-Gymry wedi ei derbyn 60 61 62

Western Mail, 23 Awst 1939. Ibid., 28 Awst 1939. LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan D. J. Williams at Gwyn Jones, 10 Gorffennaf 1944.

RHYFEL Y TAFODAU

ar restr nodedig Faber & Faber. Detholiad mentrus oedd hwn – yr oedd deuparth y beirdd heb gyhoeddi eu casgliadau cyntaf ac yr oedd ei gynnig i’r wasg yn gam gwirioneddol fentrus; tybiai Rhys fod y cyfraniad hwn yn cynnig gwell darlun o’r ethos Cymreig nag unrhyw nofel boblogaidd. Er y gellid ystyried bod y teitl Modern Welsh Poetry yn bryfoclyd, trwy ddefnyddio ‘Welsh’ yn hytrach nag ‘Anglo-Welsh’ honnodd Rhys ei fod yn ceisio dynodi undod Cymru: diwylliant y genedl gyfan oedd y diwylliant Cymreig yn hytrach na’r math ‘Cymraeg’ yn unig. Byddai dull manylach o enwi (‘Cymric’, ‘Welsh’) yn gymorth i rwystro’r rhaniad peryglus rhwng ‘Cymry’ a ‘Saeson’ ac yn cryfhau teyrngarwch yr ardaloedd Seisnigedig.63 Byddai Keidrych Rhys a Gwyn Jones, dau a oedd mor ddygn dros hyrwyddo llenyddiaeth, yn gwylio ei gilydd yn ddi-ball, a daeth y ddau i gredu bod angen rhaglen gyhoeddi llyfrau er mwyn hybu ysgrifennu brodorol ac er mwyn cynnal eu cylchgronau (yr oedd hyn cyn oes y cymorthdaliadau). Ym 1945 bwriadai Gwyn Jones lansio adran lyfrau Penmark Press (cyhoeddwyr y Welsh Review) nid â gwaith Eingl-Gymreig ond â chyfieithiad o waith Kate Roberts. Yr oedd eisoes wedi cyhoeddi ei gwaith yn y Welsh Review a hefyd yn ei lyfr ar gyfer Penguin ym 1940, a chydsyniai â’r gred gynyddol fod Kate Roberts yn awdur y gallai Cymru ei gynnig yn hyderus i’r byd. Yr oedd lle i fod yn obeithiol gan fod wyth o’i straeon byrion eisoes wedi ymddangos mewn cyfnodolion Saesneg (yr oedd Life and Letters Today wedi cyhoeddi rhifyn arbennig ar Kate Roberts). Yr oedd cael ei thaflu i ganol diwylliant llenyddol estron yn brofiad cyffrous i Kate Roberts ond yn brofiad a oedd yn ei harswydo ar yr un pryd. Gallai ddisgwyl elw yn sgil hyn – nid oedd stori wreiddiol yn Gymraeg, meddai wrth Gwyn Jones, yn ennill dimai, ond yr oedd Life and Letters wedi talu rhwng dwy a thair gini am bob mil o eiriau. Ond yn ogystal â’r wobr deuai ergydion hefyd; fe’i clwyfwyd i’r byw gan sylw George Orwell, sef bod ei gwaith yn ddim byd mwy na ‘pointless little sketches about fundamentally uninteresting people’. Oherwydd hyn tybiai y dylai gwaith W. J. Gruffydd neu Gwyn Jones ei hun gael y flaenoriaeth gan Penmark. Yn y diwedd dewiswyd The Buttercup Field gan Gwyn Jones, ond llwyddwyd i ddwyn perswâd ar Kate Roberts i’w ddilyn. Yr oedd y ffaith fod y golygydd academaidd (a oedd bellach yn Athro’r Saesneg yn Aberystwyth) hefyd yn llenor creadigol yn help i ddarbwyllo Kate Roberts i gyfrannu i fenter Penmark; ceisiodd gyngor Gwyn Jones, gan elwa ar ei awgrymiadau. At ei gilydd fe’i plesiwyd gan y cyfieithiadau – credai fod cyfieithiadau Dafydd Jenkins yn ysgubol a bod un darn yn Saesneg gan Wyn Griffith yn well na’r gwreiddiol – ond yr oedd cyhoeddi gwaith Kate Roberts yn gryn her, gan nad oedd yr un cyhoeddwr yn y gorffennol wedi ceisio creu marchnad Saesneg ar gyfer llenor Cymraeg modern. I gynorthwyo’r fenter recriwtiwyd Storm Jameson, awdur medrus a wasanaethai fel llywydd PEN yn 63

Western Mail, 14 Mawrth 1944.

439

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

440

Llundain. Ond y mae llyfr yn fwy na’i destun, ac yn ogystal â’i fedrau fel golygydd comisiynu rhoddai Gwyn Jones gryn bwys ar ddylunio llyfrau ac ar farchnata proffesiynol. Yr oedd Kate Roberts wrth ei bodd: ‘It really is a beautiful book . . . I hope the reviewers will find the stories worthy of such a handsome get-up.’64 Yr oedd sicrhau adolygiadau dylanwadol yn ganolog i’r ymgyrch farchnata ryfeddol hon. Bu Gwyn Jones yn dra uchelgeisiol, gan sicrhau adolygiadau (yn y papurau cenedlaethol ac ar y radio) a thrafod cytundebau â chadwyni siopau llyfrau ar gyfer argraffiad o 3,000. Ar 14 Mehefin 1946 derbyniodd Kate Roberts flaendal ar y breindal am y tro cyntaf yn ei hanes; erbyn mis Tachwedd cyraeddasai ail siec. Bu’r adolygwyr yn dra charedig: honnodd Rosamond Lehmann fod y fenter yn ffenestr i ddiwylliant estron (‘our ignorance of it is only matched by our incuriosity’) ac yn bur wahanol i ffuglen de Cymru y daethai ei nodweddion yn or-gyfarwydd: ‘No fallen angels, no blood, lust, sin, guilt, hysteria.’65 Bu A Summer Day (1946) gan Kate Roberts yn benllanw cydweithrediad ar draws y ffin ieithyddol, a chafwyd y cyhoeddwr delfrydol ar gyfer y gyfrol oherwydd yr oedd Gwyn Jones nid yn unig yn gwerthfawrogi gwaith yr awdur ac yn ymwybodol o’r angen i sicrhau cyfieithiad o safon, ond hefyd yn deall y byd cyhoeddi Saesneg i’r dim. Diolchodd Kate Roberts iddo am ei holl ymdrechion ar ei rhan: ‘The book was published in record time and everything has been very efficiently done.’66 Nod Keidrych Rhys oedd cyhoeddi llyfrau gwreiddiol yn effeithiol ac, er iddo gyhoeddi un teitl Cymraeg, yr oedd ei Druid Press yn ddrych o fenter Penmark. Yr oedd sylwadau Rhys ar y fasnach lyfrau yng Nghymru yn rhai craff a threiddgar: galwai am fwy o broffesiynoldeb a pheth nawdd cyhoeddus: Authors must be paid for their work. There must be more concern for typography. Publishing must be segregated from printing. There must be more pride in the business – the End isn’t merely having a job for your printer to do. There must be more bookshops. There should be ‘Book Pages’ in the Welsh newspapers. And there should be one central Wholesaler. The doyens of the Welsh book-trade still visualize an old man with a sack of books and periodicals on his back crossing the hills to remote white farmsteads on the skyline.67

Yr oedd y dewis a wnaeth Rhys ar gyfer ei lyfr cyntaf yn feiddgar ac yn ysbrydoledig, fel y profodd hanes llenyddiaeth, os nad cyllid y Druid Press, maes o law. Cyhoeddwyd The Stones of the Field (1946), casgliad cyntaf o gerddi gan R. S. Thomas, bardd anadnabyddus i bawb ac eithrio darllenwyr cylchgronau fel y 64

65 66

67

LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Kate Roberts at Gwyn Jones, 14 Mehefin 1946. The Listener, XXXVI, rhif 915, 25 Gorffennaf 1946, 122. LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Kate Roberts at Gwyn Jones, 12 Tachwedd 1946. Keidrych Rhys, ‘Welsh Commentary’, Books: News Sheet of the National Book League, rhif 191 (Awst 1945), 58.

RHYFEL Y TAFODAU

Dublin Review a Wales. Ar yr wyneb yr oedd hwn yn ieuo anghymharus, ond rhannai’r ddau syniadau cyffelyb am fywyd llenyddol yng Nghymru. Bwriai Thomas hefyd ei lach ar yr awduron hynny a werthai bortreadau llwyfan o’u gwledydd i gyhoeddwyr cyfalafol o Saeson68 ac, fel Rhys o’i flaen, daeth i gredu mai ffenomen fyrhoedlog fyddai llenyddiaeth Eingl-Gymreig, ‘a stepping-stone back to the vernacular, as in Scotland the revival of Lallans was seen as hopefully a half-way house on the way back to Gaelic’.69 Unwaith eto y mae’n amlwg fod dylanwad Saunders Lewis arno’n drwm (at Caradoc Evans yn Aberystwyth yr âi Dylan Thomas, ond cwmnïa â Saunders Lewis a wnâi R.S.), ac yn enwedig y syniad am lenorion Eingl-Gymreig fel rhai déraciné, heb unrhyw berthynas hanfodol â chymuned. Yr oedd parhad y Saesneg fel iaith lenyddol yng Nghymru yn rhan o gyffes ffydd yr Eingl-Gymry, ond ni dderbyniodd R. S. Thomas erioed mo hynny. Yng nghanol y 1940au troes at y traddodiad barddol Cymraeg ‘purach, mwy parhaol’ er mwyn ceisio darganfod idiom Eingl-Gymreig hynotach. Fel cyhoeddwr ceisiai Keidrych Rhys adlewyrchu ei bryderon. Meddai’r broliant: ‘These are essentially nature poems, but they are not written in the English tradition. Their imagery is more akin to that of those early Welsh writers, whose clarity of vision was born out of a mystical attachment to their environment.’ Yn aml cyplysir The Stones of the Field â The Little Kingdom gan Emyr Humphreys fel dau waith a ymddangosodd ym 1946 ac a nodai drobwynt mewn llenyddiaeth Eingl-Gymreig – yr ailgynghreirio y cyfeiriwyd ato mor drawiadol gan Pennar Davies fel ‘those of artistic chastity – David Jones, Glyn Jones, Emyr Humphreys, R. S. Thomas and a growing number of others – who can use English words for Babylon’s overthrow’.70 Yr oedd amcanion Humphreys yn ddiamwys, fel y tystia ei ymateb i Gymdeithas Cymru Newydd. Dilynai ef Saunders Lewis hyd yn oed yn ei agwedd at y rhyfel: tybiai mai gwrthdaro ydoedd rhwng dau rym imperialaidd, ac imperialaeth Lloegr oedd gelyn Cymru. Unwaith eto honnodd fod llenyddiaeth Gymraeg gynnar, ynghyd â chynildeb epigramataidd y traddodiad barddol Cymraeg, yn peri bod ei arddull rhyddiaith ef ei hun yn gryno ac ymataliol o’i gyferbynnu ag ysgol ‘farddol’ de Cymru. Ymbellhâi yn fwriadol oddi wrth yr ysgol hon a’i diddordebau proletaraidd diwydiannol, gan wfftio at un o nofelau Jack Jones fel ‘a large jelly of sentiment, made from wind, water, and words’.71 Yn ei dyb ef, câi’r gogledd gam gan lenyddiaeth yr EinglGymry; yn wir, yr oedd lle i gredu mai dileu’r gogledd yn llwyr oedd y nod. Parhaodd Emyr Humphreys ac R. S. Thomas yn deyrngar iawn i Wales, a mynegodd Thomas yn eglur ei anfodlonrwydd yngl}n ag ailymddangosiad y 68 69 70

71

Western Mail, 12 Mawrth 1946. R. S. Thomas, Cymru or Wales? (Llandysul, 1992), t. 5. ‘Pennar Davies’ [ysgrif hunangofiannol] yn Meic Stephens (gol.), Artists in Wales (Llandysul, 1971), t. 127. Emyr Humphreys, adolygiad o Off to Philadelphia in the Morning gan Jack Jones, The New English Review, XV, rhif 4 (1947), 374.

441

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

442

Welsh Review. Meddai mewn llythyr at Keidrych Rhys: ‘After all Wales was first in the field; if the professor wishes to pursue a similar policy, why not join forces with you? If he intends to differ, he must answer to the charge that “he who is not for us, is against us”.’72 Siomwyd Gwyn Jones gan y rhai a oedd, yn ei dyb ef, yn eu gosod eu hunain ar wahân ar sail eu gwladgarwch amgenach. Dirywiodd y berthynas, yn enwedig ar ôl i bortread o Saunders Lewis yn y Welsh Review (Gaeaf 1946) ddweud yn ddiflewyn-ar-dafod paham y dylai mwy o genedlaetholwyr fod y tu allan i’w blaid nag o’i mewn. Yr oedd yr ysgrif hon yn ffraeth a deifiol, er bod yr awdur yn addef y posibilrwydd y gallai Plaid Cymru, wrth glosio at realaeth gymdeithasol, ddatblygu’n blaid radicalaidd fodern yng Nghymru. Ac yr oedd ei gasgliad yngl}n â Lewis yn broffwydol: ‘Rejected by his people as their political leader, he may be after all the apostle of their new awakening.’73 Yr oedd gan Blaid Cymru lawer i ddiolch amdano yn y Welsh Review. Wrth danysgrifio, diolchodd Gwynfor Evans i Gwyn Jones am ei gefnogaeth feddylgar yn ei golofnau golygyddol, gan nodi bod sylwebaeth hael o’r fath yn llawer rhy brin iddo beidio â’i chydnabod, ac y byddai’r Blaid yn sicr yn gryfach pe câi gydymdeimlad ei ysgrifbin dylanwadol yn amlach.74 Un canlyniad uniongyrchol i’r portread o Saunders Lewis oedd na chafodd Jones argraffu ‘The Essence of Welsh Literature’, un o chwe darllediad gan ysgolheigion blaenllaw ar draddodiad llenyddol Cymru. Y bwriad gwreiddiol oedd eu cyhoeddi fel un o gyfrolau Penmark, ond penderfynwyd yn hytrach eu cynnwys yn y Welsh Review. Ymddangosodd pump mewn un rhifyn (Gaeaf 1947), ond anfonodd Lewis ei erthygl ef i Wales. Er mor gystadleuol oeddynt, teg pwysleisio ymroddiad rhyfeddol Gwyn Jones a Keidrych Rhys i’r cysyniad o Eingl-Gymry, a sut y bu iddynt, gyda’u synnwyr o berthyn i genhedlaeth dra gwahanol, hybu eu cyfoedion ag egni cwbl ddiarbed. Yr oedd y gystadleuaeth rhyngddynt yn adlewyrchu cysylltiadau llenyddol y 1940au, oherwydd cyfnod oedd hwn pan guddiai’r rhyfel bob math o frwydro a gwrthdaro llenyddol a hefyd ambell enghraifft annhebygol o gydweithio. Tybiai Keidrych Rhys mai rhaniad rhwng gwahanol genedlaethau deallusol ydoedd yn hytrach na rhaniad rhwng y llenorion Cymraeg a’r Eingl-Gymry, ac fe’i calonogwyd o weld bod Saunders Lewis fel petai’n cydnabod hynny mewn ysgrif a oedd yn canmol yr Eingl-Gymry newydd y cyhoeddwyd eu gwaith yn Modern Welsh Poetry. (Credai Lewis fod y casgliad hwn o’r arwyddocâd mwyaf i Gymru a bod ei safon yn uwch o lawer na’r hyn y gallai beirdd Cymraeg iau ymgyrraedd ati.) O’r diwedd yr oedd llenorion Saesneg yn bwrw gwreiddiau yn y tir ac yr oedd eu bri hefyd ar gynnydd y tu allan i Gymru. 72 73

74

Wales, rhif 4 (1944), 106. ‘Welsh Profile, 4: Saunders Lewis’, Welsh Review, V, rhif 4 (1946), 263. Y mae’r portread yn ddienw ond y mae’n debyg mai Gwyn Jones oedd yr awdur. LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Gwynfor Evans at Gwyn Jones, 7 Mai 1947.

RHYFEL Y TAFODAU

Nid amheuai Pennar Davies boblogrwydd llenyddiaeth Eingl-Gymreig; tybiai fod Cymreictod bellach yn nodwedd a allai ‘redeem talented mediocrity into impassioned genius’.75 Diau mai’r clodfori ar Dylan Thomas a oedd wedi ei gythruddo, er i Davies awgrymu hefyd fod enwogrwydd Alun Lewis i’w briodoli yn rhannol i fath derbyniol o Gymreictod. Petai Lewis wedi bod yn Gymro mwy ymosodol, meddai, ni ellid byth fod wedi ei dderbyn fel delfrydwr o fardd-filwr Saesneg yn llinach Rupert Brooke. Yn y Welsh Nationalist yr oedd yn well gan Davies gymeradwyo rhai fel Emyr Humphreys, R. S. Thomas a Keidrych Rhys a oedd yn cydnabod cenedligrwydd y Cymry. Yr oedd eu hagweddau hwy yn wahanol iawn i eiddo Eingl-Gymry di-sêl megis Vernon Watkins, g{r yr oedd ei gerddi yn rhy aml yn ‘mere decorations upon next to nothing’.76 Ni allai Pennar Davies anghofio’r sylw y dylai cenedlaetholwyr Cymreig feithrin eu harddull yn hytrach na’u cwynion, ac fe’i cythruddwyd hefyd fod Rhys Davies – ‘lost on the heaving ocean of English life’ – yn honni ei fod yn llefarydd cenedlaethol. Nid rhywbeth ar yr un gwastad â rhyw ddamcaniaethau rhyfedd yngl}n â chymeriad hiliol oedd Cymreictod, eithr bywyd cenedlaethol a oedd yn datblygu; byddai’n rhaid siarad â Chymru, nid ysgrifennu amdani. Deilliai hyder beirniadol Pennar Davies o’i weledigaeth gadarn ynghylch swyddogaeth y llenor. Mentrodd feirniadu hyd yn oed Emyr Humphreys yngl}n â’i bortread angharedig o genedlaetholdeb Cymreig yn The Little Kingdom a bu’n hael ei glod i waith Gwyn Thomas, y nofelydd o’r Rhondda, y tybiai fod y Cymry ar ddiwedd y 1940au yn hynod o ddibris ohono. Yr oedd eraill, meddai, heb fod ganddynt brin owns o ddawn a gweledigaeth Gwyn Thomas, yn cael eu clodfori a’u parchu gan athrawon prifysgol a’u hefelychu gan fyfyrwyr.77 Adlewyrchai agwedd negyddol Pennar Davies at Dylan Thomas amwysedd dyfnach y Cymry at fardd mwyaf adnabyddus y genedl. Mewn cyfnod diweddarach, soniodd Gwyn Thomas am ei arwyddocâd eiconograffig: ‘He was a sort of living revenge on all the restrictions and respectabilities that have come near to choking the life out of the Welsh mind.’78 Yr oedd Keidrych Rhys yn llai edmygus, ac ym 1946 honnodd y byddai’n anodd i unrhyw un gredu bod Dylan Thomas ac Alun Lewis erioed wedi teimlo na meddwl fel Cymry.79 Dyma gyfnod bri mawr Thomas. Yn hinsawdd newydd y rhyfel, yr oedd ei gerddi’n amlygu uniongyrchedd a hygyrchedd newydd, yn enwedig Deaths and Entrances (1946), gwaith a enillodd ganmoliaeth eang. Meddai golygydd Life and Letters wrth Gwyn Jones: ‘And how quietly he just goes on, getting better and better – no careerism, no starting “movements” or belonging to them – just quietly going on – not 75

76 77 78 79

Davies Aberpennar, ‘Anti-Nationalism among the Anglo-Welsh’, The Welsh Nationalist, XVII, rhif 2 (1948), 3. Idem, ‘Vernon Watkins’, Welsh Nation, XVIII, rhif 8 (1949), 6. Idem, ‘A Novelist Worth Noting’, ibid., XVIII, rhif 10 (1949), 4. Gwyn Thomas, A Welsh Eye (London, 1964), t. 64. Rhys, ‘Contemporary Welsh Literature’, 19.

443

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

444

without its humour, really, as in private he is so far from quiet!’80 Gwyddai Thomas lawer am fudiadau llenyddol, gan gynnwys rhai yng Nghymru, ac mewn darllediad radio ym 1946 fe’i datgysylltodd ei hun yn llwyr oddi wrth genedlaetholwyr barddonol: There is a number of young Welshmen writing poems in English who, insisting passionately that they are Welshmen, should, by rights, be writing in Welsh, but who, unable to write in Welsh or reluctant to do so because of the uncommercial nature of the language, often give the impression that their writing in English is only a condescension to the influence and ubiquity of a tyrannous foreign tongue. I do not belong to that number.81

Honnodd fod y Cymry wedi cyfansoddi rhai cerddi da yn Saesneg oherwydd eu bod yn feirdd da yn hytrach nag am eu bod yn Gymry da: ‘It’s the poetry, written in the language which is most natural to the poet, that counts, not his continent, country, island, race, class, or political persuasion.’ Ymhelaethodd Gwyn Jones ar y safbwynt hwn mewn darllediad radio (1948) wrth fwrw golwg dros ddegawd o lenyddiaeth Eingl-Gymreig: That literature should be the handmaiden of nationality, politics, theology, what you will, appears to me both stultifying and unnatural. It may in the nature of the special case be any one of these, but inclusive and exclusive demands upon the artist are in their nature evil. The choice is the artist’s and, emphatically not the legislator’s.82

Nid argyhoeddwyd R. S. Thomas gan y ddadl hon; dri mis yn ddiweddarach, ar dudalennau’r Welsh Nationalist, taer anogodd y darpar lenor o Eingl-Gymro i astudio hanes a llenyddiaeth Cymru, ac yn wir bopeth Cymreig, ac yna i ysgrifennu yn Saesneg ar sail yr wybodaeth a’r ymwybyddiaeth gyflawn honno – pe gallai!83 Dichon fod angen i ni ein hatgoffa ein hunain mai llenorion ifainc ar ddechrau eu gyrfa oedd y rhain. Y mae’r ymagweddu i’w ddisgwyl, ac felly hefyd y ffordd y derbyniasant yn ddiweddarach ofynion y bywyd llenyddol, sef ei bod yn bwysicach i fod yn llenor nag yn Gymro, ac mai ymrwymiad i’w gelfyddyd yw ymrwymiad yr artist. O fwrw golwg yn ôl dros helyntion y cyfnod, ar y dryswch o egwyddorion a rhagfarnau, y safiadau ffyrnig a’r haeriadau diwylliannol croch, y mae’n anodd peidio â chytuno â sylw Dylan Thomas: ‘too many of the artists of Wales spend too much time talking about the position of the artists of Wales. There is only one position for an artist anywhere: and that is, upright’.84 80

81 82

83 84

LlGC, Papurau Gwyn Jones, gohebiaeth y Welsh Review, llythyr gan Robert Herring at Gwyn Jones, 2 Mai 1946. Ralph Maud (gol.), Dylan Thomas: The Broadcasts (London, 1991), t. 31. LlGC, Archifau BBC (Cymru): Sgriptiau, Sgwrs Radio gan Gwyn Jones, ‘Welsh Writing, 1938–1948’, a ddarlledwyd 7 Medi 1948. R. S. Thomas, ‘Anglo-Welsh Literature’, The Welsh Nationalist, XVII, rhif 12 (1948), 3. Maud (gol.), Dylan Thomas, t. 220.

14 Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 1962–1998 DYLAN PHILLIPS

ERBYN dechrau’r 1960au yr oedd yn hysbys i garedigion y Gymraeg fod yr heniaith yn colli un siaradwr bob awr a hanner. Ni allent lai na chredu bod yr iaith yn wynebu’r argyfwng mwyaf yn ei hanes, yn enwedig gan fod canlyniadau cyfrifiad 1961 wedi cadarnhau tueddiad y trigain mlynedd flaenorol, sef gostyngiad cyson yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg. Gan ymateb i’r canlyniadau hyn, meddai golygydd Baner ac Amserau Cymru: ‘Ofnasom na byddai llawer o galondid i garedigion y Gymraeg yn y ffigurau y tro hwn a chywirwyd yr ofnau.’1 Ar yr olwg gyntaf, yr oedd rhywfaint o galondid yng nghanlyniadau’r cyfrifiad gan fod ynddo dystiolaeth ddigamsyniol fod y dirywiad carlamus a brofwyd rhwng cyfrifiadau 1931 a 1951 wedi arafu rhywfaint. Y pryd hwnnw buasai’r Gymraeg ar gyfartaledd yn colli un siaradwr bob 54 munud. Eto i gyd, fel y nododd Alwyn D. Rees wrth ystyried ffigurau 1961 yn y cylchgrawn Barn: ‘Dylid sylweddoli hefyd nad yw tap ar waelod casgen yn rhedeg mor gryf pan â’r lefel yn isel.’2 Oddi ar ddechrau’r ugeinfed ganrif yr oedd canrannau siaradwyr y Gymraeg wedi bod yn gostwng ynghynt nag erioed o’r blaen yn hanes Cymru. Yng nghyfrifiad 1901 cofnodwyd bod 929,824 o bobl yn gallu siarad Cymraeg, sef ymron hanner holl boblogaeth y wlad. Erbyn cyfrifiad 1961, fodd bynnag, yr oedd eu nifer wedi gostwng i 656,002, sef 26 y cant o’r boblogaeth – colled o chwarter miliwn o siaradwyr er dechrau’r ganrif. Yr oedd y Gymraeg ar encil hyd yn oed yn ei chadarnleoedd yng nghefn gwlad y gorllewin a’r gogledd, ac wedi disgyn yn raddol o fod yn brif iaith naw o bob deg o drigolion y parthau hynny ym 1901 i fod yn brif iaith saith o bob deg erbyn 1961. Ond yr hyn a oedd yn fwy brawychus fyth i garedigion yr iaith oedd y gostyngiad arswydus yn niferoedd y Cymry Cymraeg uniaith. Yr oedd 15 y cant o boblogaeth y wlad, sef 280,905 o unigolion, yn Gymry uniaith ym 1901, ond erbyn 1961 dim ond 26,223 a oedd yn weddill, sef prin un y cant o’r boblogaeth.3 1 2 3

‘Gwersi’r Cyfrifiad’, Baner ac Amserau Cymru, 20 Medi 1962. Alwyn D. Rees, ‘Cyfri’r Cymry’, Barn, 2 (1962), 40–1. Am ymdriniaeth ystadegol o sefyllfa’r iaith, gw. John Aitchison a Harold Carter, A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff, 1994).

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

446

Dychrynwyd caredigion y Gymraeg gan ffigurau moel y cyfrifiad, ac anobeithiai llawer ohonynt am ei dyfodol. Yr oedd y newyddion, yn ôl Y Cymro, yn ‘bur ddigalon’, ac yn ‘distressing’ yn ôl y Western Mail. Ac eithrio golygydd ymerodrol y Times, a ymfalchïai yn y ffigurau, gan awgrymu’n garedig ei bod hi’n hen bryd i’r Cymry ymryddhau oddi wrth hualau’r gorffennol ac ymuno â gweddill y byd modern, testun wylofain oedd canlyniadau’r cyfrifiad i olygyddion, newyddiaduron a chylchgronau Cymru. Sylweddolwyd bod y Gymraeg yn wynebu cyfnod tyngedfennol a bod ei dyfodol fel iaith fyw yn y fantol. Drannoeth cyhoeddi’r ffigurau, meddai golygydd y Liverpool Daily Post: ‘the period between now and the 1981 census is vital; in that period the language will be saved, or lost beyond recall’. A chyhoeddodd Baner ac Amserau Cymru yn ofidus: ‘Rhaid inni ymysgwyd – mae ffigurau cyfrifiad 1961 yn rhoi inni’r rhybudd olaf ynghylch ein hiaith a’n diwylliant.’4 Yr Angen am Fudiad Newydd Mynegwyd cryn ofid yngl}n â dyfodol y Gymraeg er dyddiau cyfrifiad 1891, sef y cyntaf o’i fath i gynnwys gwybodaeth am yr iaith. Oherwydd hynny cafwyd sawl ymgyrch i geisio ei diogelu a’i hadfer, a sefydlwyd sawl mudiad a chymdeithas gyda’r nod hwnnw.5 Ond er gwaethaf gwaith rhagorol mudiadau fel Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Urdd Gobaith Cymru ac Undeb Cymru Fydd, yr oedd nifer o bleidwyr yr iaith yn anesmwytho erbyn y 1950au oherwydd bod y Gymraeg yn parhau i edwino. Yr oedd yr holl broblemau economaidd a chymdeithasol a oedd yn milwrio yn erbyn yr iaith ar gynnydd, sef dadfeiliad diwydiannau traddodiadol y broydd Cymraeg, allfudiad y Cymry Cymraeg, a mewnlifiad teuluoedd di-Gymraeg yn chwilio am gartref newydd ymhell o broblemau’r trefi a’r dinasoedd. At hynny, yr oedd dylanwad cynyddol y cyfryngau torfol Saesneg eu hiaith a Seisnig eu harlwy yn peri pryder mawr, yn enwedig gan fod y teledu yn treiddio i bron bob cartref, gan fygwth yr iaith ar ei haelwyd ei hun. Nid ymddangosai ychwaith fod yr ymdrechion i sefydlu ysgolion Cymraeg eu cyfrwng yn llwyddo i rwystro’r trai yn nifer y plant a fedrai siarad yr iaith. Ond y prawf amlycaf o israddoldeb y famiaith oedd ei diffyg statws cyhoeddus. Ni ddefnyddid yr iaith o gwbl gan adrannau’r llywodraeth yng 4

5

‘Rhimyn Arian’, Y Cymro, 13 Medi 1962; ‘Figures behind the Facts’, Western Mail, 12 Medi 1962; ‘The Pedigree of Nations’, The Times, 12 Medi 1962; ‘Decline of a Language’, Liverpool Daily Post, 12 Medi 1962; ‘Gwersi’r Cyfrifiad’, Baner ac Amserau Cymru, 20 Medi 1962. Am gefndir rhai o’r mudiadau hyn, gw. J. Elwyn Hughes, Arloeswr Dwyieithedd: Dan Isaac Davies 1839–1887 (Caerdydd, 1984); Robin Okey, ‘The First Welsh Language Society’, Planet, 58 (1986), 90–6; Marion Löffler, ‘Iaith Nas Arferir, Iaith i Farw Yw’: Ymgyrchu dros yr Iaith Gymraeg rhwng y Ddau Ryfel Byd (Aberystwyth, 1995); R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru, 1922–1972 (3 cyf., Aberystwyth, 1971–3); Cassie Davies, Undeb Cymru Fydd: 1939–1960 (Aberystwyth, 1960); Dafydd Glyn Jones, ‘The Welsh Language Movement’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), tt. 287–357.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Nghymru na chan yr awdurdodau lleol. Saesneg oedd unig iaith pob ffurflen a llythyr swyddogol, a dim ond Saesneg a oedd i’w gweld ar arwyddion ffyrdd ac i’w chlywed mewn cylchoedd ffurfiol.6 Yr oedd sefyllfa’r iaith yn dod yn destun gofid i fwyfwy o Gymry. Cyhoeddid llythyrau ac ysgrifau yn gyson yn y wasg trwy gydol y 1950au yn honni nad oedd holl ymdrechion y mudiadau iaith cyn hynny wedi llwyddo i’w diogelu. Galwai caredigion anfoddog am fesurau dewrach nag eiddo’r llywodraeth ac am gamau pendant i roi i’r Gymraeg statws cyfartal â’r Saesneg fel iaith swyddogol, a statws pwnc gorfodol yn yr ysgolion. Meddai E. G. Millward yn Y Genhinen ym 1958: Rhagrith noeth (neu ddallineb anfaddeuol) ydyw clegar byth a hefyd am Gymru ddwyieithog a pholisi dwyieithog heb geisio sicrhau statws swyddogol i’r Gymraeg . . . Onis defnyddir ymhob cylch o’n bywyd, trengu a wna’r Gymraeg, a bydd yn haeddu marwolaeth.7

Erbyn dechrau’r 1960au, felly, ac ar drothwy cyhoeddi ffigurau cyfrifiad 1961, yr oedd gofidiau caredigion y Gymraeg ar eu hanterth. Dechreuodd rhai cenedlaetholwyr honni ei bod hi’n bryd cefnu ar ddulliau ymgyrchu’r gorffennol a mabwysiadu dulliau cwbl newydd. Cyhoeddwyd llythyr gan John Davies yn y Welsh Nation ym mis Tachwedd 1960 yn awgrymu y dylid sefydlu mudiad newydd a fyddai’n trefnu ymgyrch genedlaethol i bwyso ar lywodraeth ganol a llywodraeth leol ac ar gyrff cyhoeddus a busnesau preifat am fwy o chwarae teg i’r iaith – a hynny trwy ddulliau anghyfansoddiadol petai raid. Yr ysbrydoliaeth y tu cefn i’w apêl am anufudd-dod sifil oedd safiad digymrodedd Eileen a Trefor Beasley yn Llangennech, sir Gaerfyrddin. Oddi ar 1952 yr oeddynt hwy wedi gwrthod talu eu trethi i Gyngor Dosbarth Gwledig Llanelli oherwydd na chaent anfonebau Cymraeg. Fe’u cosbwyd yn llym am eu protest wrth i’r cyngor gyflogi beilïaid i ddwyn eiddo cyfwerth â’u dyledion o’u cartref, ond yn y diwedd y teulu a orfu a chawsant ryw lun ar anfoneb Gymraeg.8 Credai John Davies mai gweithredu anghyfansoddiadol fyddai’r unig ddull effeithiol o sicrhau statws swyddogol i’r Gymraeg.9 Rhennid ei rwystredigaeth â’r dulliau traddodiadol o wleidydda gan amryw o’i gyd-wladwyr a dybiai nad oedd mudiadau iaith y gorffennol wedi cyflawni fawr ddim o werth, gan fod yr iaith yn prysur golli tir. Nid oedd y pleidiau gwleidyddol yn weithredol dros y Gymraeg ychwaith: ystyrid y Blaid Geidwadol yn blaid estron a Seisnig gan lawer o Gymry; brithid y Blaid Lafur ag aelodau 6

7 8

9

Gw. Janet Davies, The Welsh Language (Cardiff, 1993); Aitchison a Carter, A Geography of the Welsh Language; a’r ysgrifau amrywiol yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today. E. G. Millward, ‘Cymru Ddwyieithog’, Y Genhinen, VIII, rhif 4 (1958), 216–20. Ceir yr hanes gan Eileen Beasley, ‘Papur y Dreth yn Gymraeg’, Y Ddraig Goch, XXXI, rhif 3 (1959), 3. John Davies, ‘Reforming Plaid Cymru’, Welsh Nation, Tachwedd 1960.

447

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

448

gwrth-Gymraeg megis Iorwerth Thomas, George Thomas, Ness Edwards, a Leo Abse; ac ofnid bod Plaid Cymru yn cefnu ar yr iaith wrth iddi ymgyrchu fwyfwy ym mroydd di-Gymraeg y de diwydiannol. At hynny, yr oedd llawer o genedlaetholwyr y cyfnod yn agored feirniadol o ddiymadferthedd Plaid Cymru. Llythyr yn galw am ddiwygio’r Blaid oedd llythyr John Davies, ac adlewyrchai anniddigrwydd cyfran sylweddol o’r genhedlaeth ifanc a oedd yn prysur golli amynedd â’i diffyg llwyddiant etholiadol. Oddi ar ei sefydlu ym 1925 nid oedd Plaid Cymru, erbyn dechrau’r 1960au, wedi ennill yr un sedd mewn etholiad seneddol: o ganlyniad, dechreuodd carfan helaeth o fewn ei rhengoedd bwyso am newid yn ei strategaeth a’i dulliau gweithredu, yn ogystal ag yn ei harweinyddiaeth. Ym mis Hydref 1960 cynhaliwyd cyfarfod yn Aberystwyth i drafod dulliau anghyfansoddiadol o hyrwyddo’r achos cenedlaethol, a ffurfiwyd gr{p hollt o’r enw ‘Cymru Ein Gwlad’ gan nifer o aelodau a chefnogwyr anniddig a oedd yn awyddus i hybu dulliau uniongyrchol.10 Cynyddodd y dicter tuag at Blaid Cymru ymhellach pan fethodd ei hymdrechion i rwystro Corfforaeth D{r Lerpwl rhag boddi pentref Capel Celyn, ac o ganlyniad achosodd rhai o’i haelodau ddifrod i beiriannau gwaith Tryweryn ym 1962 ac eto ym 1963.11 Dechreuodd rhai ddadlau bod dyfodol yr iaith yn bwysicach na’r ymgyrch i sicrhau hunanlywodraeth i Gymru, gan nad Cymru fyddai Cymru heb y Gymraeg. Prif ladmerydd y ddadl hon oedd Saunders Lewis, llywydd Plaid Cymru rhwng 1926 a 1939. Erbyn 1962 yr oedd ef o’r farn mai ymgyrch yr iaith oedd yr ‘unig fater politicaidd y mae’n werth i Gymro ymboeni ag ef’.12 Yr oedd wedi hen flino ar strategaeth y ‘wên fêl yn gofyn fôt’ ac wedi alaru ar fethiannau’r mudiadau iaith. Ar nos Fawrth, 13 Chwefror 1962, darlledwyd darlith nodedig ganddo dros donfeddi’r radio yn argymell ymgyrch o anufudd-dod sifil o blaid y Gymraeg. Nod Tynged yr Iaith oedd deffro’r Cymry i’r argyfwng a wynebai’r iaith: ‘mi ragdybiaf . . . y bydd terfyn ar y Gymraeg yn iaith fyw’, meddai Lewis, ‘ond parhau’r tueddiad presennol, tua dechrau’r unfed ganrif ar hugain.’13 Galwodd ar Blaid Cymru a’i harweinwyr i roi’r gorau i’w hymgyrchoedd etholiadol ac i ddefnyddio’r iaith Gymraeg fel erfyn gwleidyddol. Safiad y teulu Beasley oedd sail ei ysbrydoliaeth yntau hefyd, a chredai fod modd trefnu ymgyrch anghyfansoddiadol a fyddai’n ei gwneud hi’n ‘amhosibl dwyn ymlaen fusnes llywodraeth leol na busnes llywodraeth ganol heb y Gymraeg’: 10

11

12 13

Alan Butt Philip, The Welsh Question: Nationalism in Welsh Politics 1945–1970 (Cardiff, 1975), tt. 88–92; Phil Williams, ‘Plaid Cymru a’r Dyfodol’ yn John Davies (gol.), Cymru’n Deffro: Hanes y Blaid Genedlaethol 1925–75 (Talybont, 1981), tt. 121–46. Am hanes boddi Capel Celyn a Chwm Tryweryn, gw. Watcyn L. Jones, Cofio Tryweryn (Llandysul, 1988), tt. 155–283; Gwynfor Evans, Rhagom i Ryddid (Bangor, 1964), tt. 34–54; Owain Williams, Cysgod Tryweryn (Caernarfon, 1979). Am hanes y rhwystredigaeth oddi mewn i Blaid Cymru yn sgil Tryweryn, gw. Butt Philip, The Welsh Question, pennod 5. Saunders Lewis, Tynged yr Iaith (London, [1962]), t. 29. Ibid., t. 5.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Hawlier fod papur y dreth yn Gymraeg neu yn Gymraeg a Saesneg. Rhoi rhybudd i’r Postfeistr Cyffredinol na thelir trwyddedau blynyddol oddieithr eu cael yn Gymraeg. Mynnu fod pob gw}s i lys yn Gymraeg . . . Hawlio fod pob papur etholiad a phob ffurflen swyddogol yn ymwneud ag etholiadau lleol neu seneddol yn Gymraeg. Codi’r Gymraeg yn brif fater gweinyddol y dosbarth a’r sir.14

Dylanwadodd darlith Saunders Lewis yn aruthrol ar garedigion yr iaith ac eraill, a bu cryn drafod ar ei neges ledled Cymru. Gwnaethpwyd argraff fawr ar fyfyrwyr Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ac ar aelodau cangen Plaid Cymru yn y dref honno. Yr oedd un o’r aelodau, sef Gareth Miles, eisoes yng nghanol ymrafael cyfreithiol â’r heddlu ynghylch iaith gwysion llys. Arestiwyd ef ym mis Ionawr 1962 am gario cyfaill yn anghyfreithlon ar far ei feic, ac fe’i gwysiwyd i ymddangos gerbron y llys. Gwrthododd ufuddhau i’r w}s am fod honno yn uniaith Saesneg a gorfu iddo dreulio noson yng nghelloedd yr heddlu am beidio â thalu dirwy.15 Penderfynodd cangen Aberystwyth gefnogi ei safiad ac aethpwyd â chynnig gerbron cynhadledd flynyddol Plaid Cymru ym Mhontarddulais ym mis Awst yn galw ‘ar ganghennau’r Blaid i drefnu gweithgareddau a fyddai’n gorfodi’r awdurdodau i roi statws swyddogol i’r Gymraeg’. Dechreuwyd rhoi cynllun Saunders Lewis ar waith. Wrth gyflwyno’r cynnig dadleuodd E. G. Millward y byddai angen mudiad newydd i gyd-drefnu’r ymgyrch hon o blaid statws yr iaith, ac eiliwyd ei gynnig gan John Davies. Etholwyd y ddau yn ysgrifenyddion y mudiad newydd, ac yn ei gyfarfod cyntaf yn nhafarn y Ceffyl Gwyn yn Aberystwyth ym mis Hydref 1962 rhoddwyd iddo’r enw ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’.16 Yr Ymgyrch Gyntaf Cam pwysig iawn yn yr ymgyrch i ddiogelu’r iaith oedd sefydlu’r Gymdeithas ym 1962. Golygai newid cyfeiriad arwyddocaol iawn yn strategaeth a dulliau’r gorffennol, a chychwyn ar gyfnod newydd o ymgyrchu a gwleidydda heriol a phrotestgar. Gwyddai sylfaenwyr y Gymdeithas yn dda fod angen ymgyrch weithredol ac uniongyrchol i sicrhau goroesiad ac adferiad y Gymraeg. Sylweddolent fod eu rhagflaenwyr wedi eu llyffetheirio gan eu hymddygiad cwrtais a pharchus a chan eu hawydd i gadw ymgyrch yr iaith oddi allan i’r ffau wleidyddol. Ond gan mai gweithred wleidyddol oedd alltudiaeth y Gymraeg o bob cylch swyddogol a 14 15 16

Ibid., t. 29. Gw. Gareth Miles, ‘Incident at Aberystwyth’, Welsh Nation, Awst 1962. Am ymdriniaethau manylach â hanes sefydlu’r Gymdeithas, gw. John Davies, ‘Blynyddoedd Cynnar Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ yn Aled Eirug (gol.), Tân a Daniwyd: Cymdeithas yr Iaith 1963–76 (Abertawe, 1976), tt. 5–39; Gwilym Tudur, Wyt Ti’n Cofio? (Talybont, 1989), tt. 13–26; Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998), passim.

449

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

450

chyfreithiol oddi ar Ddeddf Uno 1536, tybid bellach fod yn rhaid ymgyrchu yn wleidyddol er mwyn ei hadfer. Sylweddolid hefyd y byddai angen defnyddio dulliau llawer mwy mentrus nag a ddefnyddiwyd o’r blaen er mwyn ennill sylw teilwng i’r ymgyrch, ac felly rhoddwyd cychwyn i ‘frwydr yr iaith’. Nid yw’n rhyfedd, wrth gwrs, fod y Gymdeithas wedi dewis defnyddio dulliau protest fel ei phrif arf yn y frwydr. Wedi’r cyfan, yr oedd dechrau’r 1960au yn gyfnod o anesmwythyd a chyffro ym mhedwar ban byd. Mewn sawl gwlad a chymdeithas yr oedd lleiafrifoedd a gwerin-bobl yn codi eu llais yn sgil eu dadrithiad â’r proses gwleidyddol cyfansoddiadol. Cafwyd protestiadau ym Mharis yn erbyn polisi llywodraeth Ffrainc yn nhrefedigaethau Algeria; gorymdeithiau anferth yn Llundain yn enw heddwch; streiciau a therfysgoedd yn Ne Affrica yn erbyn anghyfiawnderau apartheid; protestiadau gan fyfyrwyr o Galiffornia i Warsaw yn enw rhyddid barn; a gwrthdystiadau anufudd-dod sifil o blaid hawliau cyfartal i bobl dduon ledled Unol Daleithiau America.17 Blynyddoedd cyffrous oedd y 1960au ledled y byd, a gobaith rhai o bleidwyr y Gymraeg yng Nghymru oedd y gellid dyrchafu statws eu mamiaith drwy efelychu dulliau eu cefndryd rhyngwladol. Yn sgil hyn dechreuodd y Gymdeithas ei gyrfa wleidyddol trwy dynnu sylw at amryfal anghenion y Gymraeg ac at ei diffyg statws cyhoeddus. Brwydr gyntaf y Gymdeithas oedd ei hymgyrch dros wysion llys Cymraeg. Yr oedd gw}s yn symbol cryf iawn o rym y gyfraith a hefyd o israddoldeb y Gymraeg. Trwy wrthod derbyn gwysion uniaith Saesneg a mynnu rhai Cymraeg, heriai aelodau’r Gymdeithas gymal iaith Deddf Uno 1536 a oedd yn deddfu mai Saesneg oedd unig iaith gweinyddiaeth a chyfraith yng Nghymru. Cam cyntaf yr ymgyrch oedd i’r ddau ysgrifennydd ddilyn helynt Gareth Miles drwy ofyn i ynadon sir Aberteifi am wysion llys dwyieithog, ond pan fethodd y cyfnod hir o lythyru ddwyn ffrwyth cychwynnwyd ymgyrch o anufudd-dod sifil. Torrwyd y gyfraith yn fwriadol gan rai o’r aelodau trwy gyflawni mân-droseddau yn ymwneud â rheolau’r ffordd fawr. Mentrodd dau arall efelychu trosedd wreiddiol Miles trwy farchogaeth beic yn simsan heibio i heddwas ar strydoedd Aberystwyth. Ar ôl cael eu gwysio i ymddangos o flaen eu gwell, gwrthododd y troseddwyr ufuddhau i’w gwysion uniaith Saesneg fel protest yn erbyn iaith y llys.18 Methodd y gweithredu hwn ddwyn perswâd ar yr ynadon, fodd bynnag, a phenderfynodd arweinwyr y mudiad fod angen cynnal protest dorfol i ddwyn y maen i’r wal.

17

18

Am wybodaeth bellach yngl}n â phrotestiadau o’r fath, gw. Robert Benewick a Trevor Smith (goln.), Direct Action and Democratic Politics (London, 1972); Norman F. Cantor, The Age of Protest (London, 1970); Terry H. Anderson, The Movement and the Sixties: Protest in America from Greensboro to Wounded Knee (Oxford, 1995). ‘Students refuse to pay 10s. fines’, Western Mail, 25 Ionawr 1963; Y Cymro a Baner ac Amserau Cymru, 31 Ionawr 1963; John Davies, ‘Blynyddoedd Cynnar Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’, tt. 13–14; Tudur, Wyt Ti’n Cofio?, t. 21.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Swyddfa’r Post oedd prif darged y brotest a gynhaliwyd yn Aberystwyth ar 2 Chwefror 1963, gan ei bod yn cynrychioli wyneb cyhoeddus y llywodraeth yng Nghymru ac yn gorff a oedd yn gyfan gwbl Saesneg ei weinyddiaeth. Prif nod y brotest oedd sicrhau bod cynifer o brotestwyr â phosibl yn cael eu harestio ac yn cael cyfle i wrthod eu gwysion. Hysbysebwyd y brotest yn eang a daeth deg a thrigain o aelodau a chefnogwyr ynghyd i’r dref, y mwyafrif helaeth ohonynt yn fyfyrwyr ym Mangor ac Aberystwyth. Gorymdeithiodd y dorf i’r swyddfa bost, gan osod posteri yn dwyn y geiriau ‘Defnyddiwch yr Iaith Gymraeg’ a ‘Statws i’r Iaith Gymraeg’ ar ffenestri a muriau’r adeilad. Gan nad arestiwyd neb, aeth y protestwyr ati i addurno adeiladau’r cyngor a swyddfa’r heddlu. Yn wyneb diffyg ymateb ar ran yr heddlu drachefn, penderfynodd rhai o’r protestwyr, er gwaethaf amheuon y trefnwyr, fynd cyn belled â Phont Trefechan ac eistedd ar ganol y ffordd gan rwystro’r llif trafnidiaeth i mewn i’r dref. Er nad arestiwyd neb yn y fan honno ychwaith, sicrhawyd cyhoeddusrwydd eang i’r brotest ar y cyfryngau a gwelwyd penawdau gogleisiol megis ‘They Fight for the Language of Heaven’, ‘A Whole Town “Welshed” On’, a ‘Posters, Squatters and Fights Help Give Welsh Equal Status?’ mewn papurau newydd ledled Cymru a Lloegr.19 O ganlyniad i’r brotest hon cafwyd ymateb cyflym i’r ymgyrch o blaid gwysion Cymraeg. Paratowyd gw}s Gymraeg gan ynadon Caerdydd o fewn ychydig wythnosau, a datgelwyd hefyd fod yr Is-Ysgrifennydd Gwladol yn y Swyddfa Gartref wedi anfon llythyr at ynadon Aberystwyth yn nodi: ‘The magistrate appears to be legally entitled to issue a summons in Welsh or English with a translation into Welsh.’20 Er mai araf ac anwastad oedd ymateb y llysoedd eraill, sicrhawyd buddugoliaeth gyntaf y Gymdeithas. Yn sgil yr ymgyrch hon rhoes gychwyn ar ei dull milwriaethus a digyfaddawd o wleidydda, gan fabwysiadu am y tro cyntaf erioed ddulliau uniongyrchol ac anghyfansoddiadol o bleidio achos y Gymraeg. Y 1960au: Dechrau ‘Brwydr yr Iaith’ Yn sgil ei bedydd tân ym mhrotest Aberystwyth a llwyddiant ei hymgyrch gyntaf, yr oedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi profi bod angen mudiad iaith trefnus. O ganlyniad, aeth ati yn ystod y misoedd canlynol i gryfhau ei threfniadaeth. Rhaid cofio nad oedd gan y mudiad newydd unrhyw fath o gyfundrefn weinyddol na threfniadaeth ffurfiol, ac mai’r unig swyddogion oedd y ddau ysgrifennydd a benodwyd yn y cyfarfod sefydlu. Felly, ym mis Mai 1963 etholwyd Siôn Daniel i’r gadair a dechreuwyd casglu aelodau yn ystod y misoedd canlynol. Gosodwyd hysbysebion yn rhai o’r papurau Cymraeg yn gwahodd pobl i ymuno â’r mudiad newydd, gan ddatgan: 19

20

Gw. adroddiadau yn y Western Mail, y Daily Express, y Daily Herald, y Liverpool Daily Post, y Times a’r Guardian, 4 Chwefror 1963; Y Cymro, 7 Chwefror 1963; Cambrian News, 8 Chwefror 1963. Davies, ‘Blynyddoedd Cynnar Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’, tt. 14–15.

451

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

452

Y mae aelodaeth yn y Gymdeithas yn agored i bawb a fyn statws swyddogol i’r iaith Gymraeg yng Nghymru, ac a fyddai’n barod i wneud rhywbeth amgen dros y cyfryw nod na gwisgo bathodyn brithliw.21

Yng nghyfarfod mis Mai hefyd cyhoeddwyd mai ei swyddogaeth a’i nod oedd ‘sicrhau statws swyddogol i’r Gymraeg yn gydradd â’r Saesneg mewn gweinyddiaeth a llywodraeth . . . [ac] ym myd masnach’. At hynny, ychwanegwyd y rhybudd: ‘Lle bo dulliau cyfreithlon yn methu, mae’r Gymdeithas yn barod i ddefnyddio dulliau anghyfreithlon.’22 Yn sgil llwyddiant yr ymgyrch o blaid gwysion llys dwyieithog, penderfynwyd canolbwyntio ar ymgyrchu o blaid statws cyhoeddus yr iaith. Yn y cyfarfod cyffredinol blynyddol cyntaf a gynhaliwyd ym mis Awst 1963, fodd bynnag, penderfynodd yr arweinwyr ohirio’r ymgyrch dorcyfraith. Erbyn hynny, yr oedd y llywodraeth wedi penodi Syr David Hughes Parry i ffurfio pwyllgor a fyddai’n trafod statws cyfreithiol y Gymraeg, ac anogwyd aelodau a chefnogwyr y Gymdeithas i gasglu tystiolaeth i’w chyflwyno gerbron y pwyllgor. Yn ystod y ddwy flynedd ganlynol ymroes y swyddogion i ohebu’n helaeth ag awdurdodau lleol a chyrff eraill megis Swyddfa’r Post, Rheilffyrdd Prydain a’r Bwrdd Croeso yngl}n â statws yr iaith yn eu gweinyddiaeth a’u gwasanaethau i’r cyhoedd. Pwyswyd am ffurflenni treth incwm yn Gymraeg, enwau Cymraeg ar arwyddion ffyrdd, anfonebau teleffon a thrydan dwyieithog, a cheisiwyd cau pen y mwdwl ar yr ymgyrch hirfaith i sicrhau sieciau dwyieithog.23 Yr oedd pwyslais y Gymdeithas ar statws cyhoeddus yr iaith yn gwbl fwriadol, gan mai sicrhau’r moddion i’r Cymry fedru defnyddio’r Gymraeg yn eu hymwneud â gweinyddiaeth swyddogol, heb orfod troi i’r Saesneg, oedd nod yr holl ymgyrchoedd amrywiol hyn. Wedi’r cyfan, yr oedd ei statws israddol wedi cyflyru llawer iawn o Gymry ar hyd y blynyddoedd i gredu mai iaith ddiwerth oedd y Gymraeg ac nad oedd unrhyw bwrpas ei throsglwyddo i’w plant. Daeth y cadoediad i ben ym mis Tachwedd 1965 pan drefnwyd protest dorfol fawr yn swyddfa bost Dolgellau, a hynny ar ddiwedd ymgyrch hir o blaid gosod yr arwydd ‘Dolgellau’ yn lle ‘Dolgelley’ ar y llythyrdy. Ar ôl gorymdeithio o amgylch y dref meddiannwyd yr adeilad gan dros ddau gant o aelodau a chefnogwyr, ac unwaith eto denodd y brotest sylw helaeth o du’r wasg a’r cyfryngau. Y tro hwn, fodd bynnag, penderfynwyd parhau i ddwyn pwysau ar yr awdurdodau; meddiannwyd llythyrdy Llanbedr Pont Steffan ym mis Rhagfyr, a llythyrdy Machynlleth ym mis Ionawr.24 Yr oedd yn amlwg erbyn hynny fod nifer 21 22 23

24

John Davies, llythyr agored yn Y Crochan, 1 (1963), 2. LlGC, Papurau John Davies 13. Cerdyn aelodaeth Cymdeithas yr Iaith, 1963. Davies, ‘Blynyddoedd Cynnar Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’, tt. 29–31; Tudur, Wyt Ti’n Cofio?, tt. 21, 29. Gw. Western Mail, 29 Tachwedd 1965; Y Cymro a Baner ac Amserau Cymru, 2 Rhagfyr 1965; Western Mail, 13 Rhagfyr 1965; Y Cymro a Baner ac Amserau Cymru, 16 Rhagfyr 1965; Western Mail, 31 Ionawr 1966; Y Cymro, 3 Chwefror 1966; Baner ac Amserau Cymru, 10 Chwefror 1966.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

cynyddol o aelodau’r Gymdeithas yn awyddus i ddwysáu’r ymgyrch anghyfansoddiadol. Yr oedd carfan newydd o aelodau ar Bwyllgor Canol y mudiad yn llai amyneddgar na’r to gwreiddiol o arweinwyr ac yn barotach i dorri’r gyfraith. Sylweddolwyd bod anufudd-dod sifil yn dwyn nifer o fanteision yn ei sgil. Yn gyntaf, gorfodai’r awdurdodau i weithredu o blaid yr iaith gan eu bod yn awyddus i osgoi’r cyhoeddusrwydd anffafriol a gâi eu polisïau diffygiol o ganlyniad i brotestiadau Cymdeithas yr Iaith. At hynny, yr oedd y cyhoeddusrwydd a geid yn y wasg ac ar y cyfryngau yn rhoi llwyfan i aelodau’r Gymdeithas i daenu eu neges. Ond y prif fantais oedd bod protest hefyd yn gorfodi aelodau’r cyhoedd i ymateb i weithgareddau’r mudiad, i ystyried ei neges, ac i benderfynu o blaid neu yn erbyn gwneud safiad ar fater yr iaith. Yn hyn o beth yr oedd strategaeth anghyfansoddiadol y Gymdeithas yn ymdebygu i strategaethau nifer o fudiadau pwnc unigol a oedd yn weithgar ledled y byd yn ystod y 1960au. Byddai mudiadau fel CND, mudiadau’r bobl dduon yn America, a’r mudiadau myfyrwyr i gyd yn defnyddio protest ac anufudd-dod sifil i hyrwyddo a dwyn sylw at eu hymgyrchoedd o blaid diarfogi, hawliau cyfartal, a gwelliannau yn y gyfundrefn addysg. Oherwydd effeithiolrwydd y strategaeth hon cynyddwyd pwyslais y Gymdeithas ar anufudd-dod sifil ar ddiwedd mis Hydref 1965, ac ymrwymodd aelodau Pwyllgor Canol y mudiad i wrthod trethu eu ceir er mwyn pwyso ar y Weinyddiaeth Drafnidiaeth i gyhoeddi ffurflen gais ddwyieithog. Yn sgil yr ymgyrch hon arestiwyd nifer o aelodau am yrru cerbyd heb dreth ffordd, ac yn ystod y blynyddoedd canlynol dirwywyd llawer gan y llysoedd a chafodd eraill eu carcharu. Y cyntaf i’w garcharu oedd Geraint Jones, a hynny ym mis Ebrill 1966 am iddo wrthod talu dirwyon gwerth £16 a gawsai am yrru cerbyd heb dreth ffordd.25 Manteisiwyd yn helaeth ar y sylw a gafwyd yn y wasg i daenu propaganda’r mudiad, fel y gwnaeth y suffragettes gynt wrth ymgyrchu o blaid yr etholfraint i fenywod, a’r heddychwyr yn America wrth alw am derfyn i’r rhyfel yn Fietnam. Defnyddiai’r Gymdeithas yr achosion llys fel llwyfan effeithiol i daenu’r alwad am statws cyfartal i’r Gymraeg, a dedfrydwyd oddeutu dau gant o bobl i gyfnod o garchar yn sgil ei hamryfal ymgyrchoedd er 1962.26 Er bod protestio a gweithredu difrifol yn bolisi gan y Gymdeithas glynai hefyd wrth ei hegwyddor o ymgyrchu di-drais, egwyddor a fu’n rhan o bolisi swyddogol y mudiad er 1966, pan benderfynodd y cyfarfod cyffredinol ymwrthod â ‘thrais dwrn, trais tafod, a thrais calon’.27 Yr arweinwyr ysbrydol o safbwynt yr 25 26

27

Gw. Western Mail, 29 Ebrill 1966; Y Cymro a Baner ac Amserau Cymru, 5 Mai 1966. Am drafodaeth fanylach ar ddefnydd y Gymdeithas o anufudd-dod sifil, gw. Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .?, pennod 4. LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 40 a 4/2. Cofnodion Pwyllgor Canol, 22 Hydref 1966, a chyfarfod cyffredinol arbennig 1966. Gw. hefyd Cynog Davies, ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ yn Stephens (gol.), The Welsh Language Today, t. 278; Dafydd Iwan, Dafydd Iwan (Caernarfon, 1981), t. 54.

453

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

454

egwyddor ddi-drais oedd Mahatma Gandhi a Martin Luther King, a mawr fu dylanwad eu dysgeidiaeth a’u gweithredoedd ar rai o arweinwyr y Gymdeithas, fel y dengys y cyfeiriadau mynych atynt mewn datganiadau gerbron llysoedd barn ac mewn areithiau ac ysgrifau. Mewn neges at yr aelodau ym mis Ionawr 1969, meddai Dafydd Iwan: ‘rhaid inni bwyso’n drwm ar . . . y gwerthoedd hynny a amlygwyd ym mywyd Crist. Dylai brwydr Cymru fod yn rhan o’n Cristnogaeth ymarferol ninnau, fel yr oedd eu brwydrau hwy i Martin Luther King a Gandhi’.28 Cyflyrwyd aelodau eraill i dderbyn y dull hwn o weithredu am resymau pragmataidd a gwleidyddol ymarferol. Yn hytrach na choleddu argyhoeddiad dwfn yng ngwerth cydwybodol ac ysbrydol dulliau di-drais, credent, fel y gwnâi Thoreau, mai nod anufudd-dod sifil a gweithredoedd anghyfansoddiadol oedd dwyn pwysau ar yr awdurdodau a’u gorfodi i blygu i ofynion protestwyr. Honnodd Emyr Llewelyn ym 1966 fod rheidrwydd tactegol ar y Gymdeithas i fabwysiadu dulliau di-drais gan na wyddai’r awdurdodau sut i ymateb i weithredu heddychlon. Hawdd gwastrodi terfysg â thrais, ond nid mor hawdd dygymod â rhai cannoedd o brotestwyr yn gwrthdystio’n dawel. Byddai defnyddio dulliau treisgar o weithredu hefyd yn colli cydymdeimlad ac ewyllys da’r cyhoedd tuag at amcanion a nod y mudiad.29 Bu’n rhaid aros tan 1969 cyn i’r frwydr dreth ffordd gael ei hennill yn llawn. Digwyddodd hynny’n bennaf wedi i garfan helaeth o’r to h}n ac uchel eu parch yng Nghymru roi eu hysgwydd dan y baich. Diolch yn bennaf i Alwyn D. Rees, a oedd yn awyddus i’r genhedlaeth h}n gael cyfle i ddangos eu hedmygedd o ymgyrchwyr ifainc y Gymdeithas, fe’u trefnwyd yn ail reng effeithiol trwy golofnau’r misolyn Barn lle y casglwyd rhestr helaeth o gefnogwyr. Dychrynwyd yr awdurdodau pan ddatgelwyd bod dros chwe chant a hanner o ddarllenwyr y cylchgrawn wedi ymrwymo i wrthod arddangos disg treth ffordd Saesneg hyd nes y ceid addewid am ffurflenni a disgiau dwyieithog o du’r llywodraeth. Enillwyd y dydd yn bur gyflym wedi hynny ac anghofiwyd dros nos yr esgusodion a’r problemau ymarferol honedig, megis costau ariannol ac anawsterau cyfrifiadurol, a fu’n rhwystr rhag cyfieithu ffurflenni i’r Gymraeg.30 Mewn gwirionedd, bu’r Gymdeithas yn ffodus i fedru dibynnu ar gefnogaeth y to h}n ar sawl achlysur: ymunent yn uniongyrchol â’i phrotestiadau, ysgrifennent lythyrau o gefnogaeth i’r wasg, amddiffynnent y mudiad ar goedd mewn cyfarfodydd, a thalent ddirwyon ar ran yr aelodau. Eto i gyd, daethai’n fwyfwy amlwg erbyn diwedd y 1960au mai mudiad pobl ifainc oedd Cymdeithas yr Iaith ac mai myfyrwyr oedd 28

29

30

Dafydd Iwan, ‘O Gwmpas dy Draed’, Tafod y Ddraig, 17, Ionawr 1969. Gw. hefyd Gareth Miles, ‘Torri Cyfraith Anghyfiawn’, Baner ac Amserau Cymru, 23 Mai 1968; Ffred Ffransis, ‘Cymdeithas yr Iaith a’r Deyrnas’, Tafod y Ddraig, 33, Mehefin 1970; Rhodri Williams, ‘Anufudd-dod Dinesig’, Efrydiau Athronyddol, XLII (1979), 42–56. Araith Emyr Llewelyn yng nghyfarfod cyffredinol arbennig 1966. Fe’i cyhoeddwyd dan y pennawd ‘Trais neu Di-drais?’, Baner ac Amserau Cymru, 1 Rhagfyr 1966. Adroddwyd hanes yr ymgyrch ar y pryd yn Barn, 77–83 (1969).

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

mwyafrif helaeth ei harweinwyr. Wedi’r cyfan, ni lethid y genhedlaeth iau gan gyfrifoldebau teulu a gwaith, ac yr oeddynt yn rhydd i ganolbwyntio ar yr achos a gweithredu’n ddigyfaddawd dros yr hyn y credent ynddo.31 Erbyn diwedd y 1960au yr oedd y Gymdeithas wedi cychwyn ymgyrchoedd a hawliai bob math o ffurflenni a chyhoeddiadau swyddogol dwyieithog, megis anfonebau trydan, anfonebau treth incwm, trwyddedau teledu a radio, sieciau cyflog, taliadau pensiwn, a thystysgrifau priodi, geni a marw. Er i garedigion yr iaith lwyddo i orfodi’r llywodraeth Lafur i basio Deddf yr Iaith Gymraeg ym 1967, yr oedd israddoldeb y famiaith yn parhau mor amlwg ag erioed.32 Gan hynny, ni fu pall ar weithgareddau’r Gymdeithas o hynny ymlaen. Ym 1967 rhoes gychwyn ar ei hymgyrch enwocaf, sef yr ymgyrch yn erbyn arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg – symbolau tra gweladwy o israddoldeb y Gymraeg ym mywyd cyhoeddus Cymru. Cafwyd gweithred gyntaf yr ymgyrch honno, mewn gwirionedd, ym mis Awst 1964 pan symudwyd arwyddion pentref ‘Trevine’ liw nos, gan osod arwyddion Cymraeg ‘Tre-fin’ yn eu lle. Ailgydiwyd o ddifrif yn yr ymgyrch ym mis Hydref 1967 wedi i dri myfyriwr o Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, fynd ar gyrch o gwmpas yr ardal, heb ganiatâd Pwyllgor Canol y Gymdeithas, yn difrodi arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg. Drannoeth rhoddwyd sêl bendith y cyfarfod cyffredinol ar yr ymgyrch newydd a chyhoeddwyd canllawiau manwl i weithredwyr yn rhifyn mis Ionawr 1969 o Tafod y Ddraig, misolyn y mudiad, gan gynnwys pa arlliw o baent gwyrdd i’w ddefnyddio.33 Ymunodd rhai cannoedd â’r ralïau peintio arwyddion a gynhaliwyd yn ardaloedd Wybrnant a Chefn-brith, a mynychwyd rali beintio Post-mawr ym mis Rhagfyr 1970 gan dros ddau gant o aelodau. Denwyd rhagor eto i’r cyrchoedd liw nos pan efelychwyd Merched Beca trwy dynnu neu chwalu miloedd o arwyddion Saesneg ledled y wlad. Yr oedd bod yn rhan o’r miri hwnnw yn denu ieuenctid o bob rhan o Gymru i ymaelodi â’r mudiad, a chwyddodd ei rhengoedd i dros ddwy fil o aelodau ar anterth yr ymgyrch arwyddion. Tystia Dafydd Iwan i’r hwyl a’r asbri yn ei hunangofiant: Er mor ddwys a difrifol oedd y sefyllfa, ac er mor gynhyrfus y teimlem, roedd hwyl yn y gwmnïaeth bob amser. Fedra’ i ddim pwysleisio gormod ar hyn oherwydd roedd yn nodwedd o holl gwmnïaeth ac ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn ystod y blynyddoedd hynny. Credem i gyd yn gryf ac yn ddwfn yn yr achos yr ymladdem drosto. Ond doedd hynny byth yn trechu’r hwyl a’r asbri naturiol oedd yn rhan ohonom. Ymhob sefyllfa roedd yna achos i dynnu coes ac i chwerthin. Oni bai am hynny, mae’n debyg, byddai wedi bod yn llawer iawn anos dioddef yr amgylchiadau.34 31

32 33

34

Am drafodaeth fanylach ar natur yr aelodaeth, gw. Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .?, pennod 1. Gw. Robyn Lewis, Second-Class Citizen (Llandysul, 1969), tt. 59–101. Gw. Western Mail, 4 Awst 1964 a’r Cymro, 6 Awst 1964; Tudur, Wyt Ti’n Cofio?, t. 49; ‘Cyfarwyddiadau ynghylch Peintio Arwyddion’, Tafod y Ddraig, 17, Ionawr 1969, 6–7. Iwan, Dafydd Iwan, t. 82.

455

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

456

Cynhaliwyd dros 185 o achosion llys ledled Cymru yn erbyn aelodau’r Gymdeithas am achosi difrod troseddol i arwyddion ffyrdd. Ond beirniadwyd y mudiad yn hallt iawn gan awdurdodau lleol a’r wasg, a phan deithiodd protestwyr trwy Rhaeadr Gwy ar eu ffordd i rali Cefn-brith ym 1969 ymosodwyd arnynt yn gorfforol gan rai o’r trigolion lleol.35 Yn wir, diau nad oedd g{r mwy amhoblogaidd yng Nghymru yn y cyfnod hwnnw na chadeirydd y Gymdeithas, Dafydd Iwan, a dderbyniodd nifer o lythyrau a galwadau ffôn bygythiol oddi wrth elynion y mudiad.36 Bu’r ymgyrch arwyddion yn mudlosgi am rai blynyddoedd oherwydd ystyfnigrwydd yr Ysgrifenyddion Gwladol, sef George Thomas, Peter Thomas a John Morris, a ddadleuai y byddai gosod arwyddion dwyieithog ar y ffordd fawr yn rhy gostus a hyd yn oed yn rhy beryglus. Serch hynny, yn sgil yr ymchwydd enfawr a gafwyd yn y gefnogaeth boblogaidd i’r alwad am arwyddion dwyieithog, bu raid i’r llywodraeth ildio. Dathlwyd y fuddugoliaeth enwog a phwysig hon drwy gyfrwng y diwylliant poblogaidd Cymraeg, yn enwedig ar ffurf cân brotest Dafydd Iwan, ‘Peintio’r Byd yn Wyrdd’, a chaneuon hwyliog grwpiau megis y Tebot Piws.37 O ganlyniad, sicrhawyd lle anrhydeddus i’r ymgyrch arwyddion yn chwedloniaeth ddiweddar y Gymru Gymraeg. Y 1970au: Ehangu’r Frwydr Erbyn diwedd y 1960au, felly, yr oedd ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith o blaid statws i’r Gymraeg wedi dyrchafu’r mudiad i safle o gryn enwogrwydd yng Nghymru. Ei ddulliau milwriaethus a fu’n bennaf cyfrifol am hynny, ynghyd â’i ddefnydd o anufudd-dod sifil di-drais. Dysgodd arweinwyr y mudiad yn gynnar iawn mor effeithiol oedd dulliau protest a thorcyfraith o ran dwyn pwysau uniongyrchol ar yr awdurdodau i weithredu o blaid yr iaith, a hefyd o ran dwyn sylw cenedlaethol at yr holl anghyfiawnderau a lesteiriai ffyniant y Gymraeg yn ei gwlad ei hun. Serch hynny, ceid rhai anfanteision i’r dull hwn o ymgyrchu. Oherwydd y pwyslais ar ddulliau uniongyrchol, collfernid aelodau’r Gymdeithas yn fynych gan yr awdurdodau a gw}r y wasg a’u galw’n eithafwyr a fandaliaid. Parai’r dulliau milwriaethus fod y mudiad yn annerbyniol gan yr awdurdodau, a rhoddai hynny esgus i Ysgrifenyddion Gwladol a swyddogion llywodraeth leol wrthod ystyried ei ofynion. Eto i gyd, yr oedd torcyfraith wedi profi’n ddull effeithiol iawn o ennyn sylw yn yr ymgyrch o blaid statws amgenach i’r Gymraeg yn y 1960au. Ond er gwaethaf llwyddiant yr ymgyrchoedd cynnar, sylweddolwyd erbyn dechrau’r 1970au nad digon, bellach, oedd ymgyrchu o blaid statws yr iaith yn unig, a bod yn rhaid i’r mudiad geisio atebion gwleidyddol i’r bygythiadau a 35 36 37

‘10 Scuffle with Sign Daubers’, Western Mail, 17 Chwefror 1969. Iwan, Dafydd Iwan, t. 43. Diau fod gostwng oedran pleidleisio o un ar hugain i ddeunaw oed ym 1967 hefyd wedi cael effaith ar y gostyngiad a welwyd yng nghyfartaledd oedran aelodau’r Gymdeithas, gan i fwy o bobl ifainc ymaelodi.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

wynebai’r Gymraeg. Oherwydd hynny, datblygodd uchelgais y Gymdeithas ymhell y tu hwnt i eiddo Saunders Lewis yn Tynged yr Iaith, lle y canolbwyntiwyd yn gyfan gwbl ar statws yr iaith fel cyfrwng cyfathrebu rhwng y llywodraeth a’r cyhoedd. Hyd yn oed mor gynnar â 1965–6 buasai’r Gymdeithas yn ymestyn i feysydd ymgyrchu newydd, megis addysg a’r cyfryngau torfol, gan ymgyrchu dros wella polisi iaith ysgolion cynradd sir Aberteifi, a thros sicrhau gwasanaeth darlledu amgenach yn Gymraeg. Ond y mae’n sicr mai ymgyrch fwyaf mentrus y mudiad cyn diwedd y 1960au oedd ei wrthwynebiad i arwisgiad mab hynaf y frenhines yn Dywysog Cymru ym 1969. Er gwaethaf amheuon llawer o’i gefnogwyr, ymroes y mudiad yn egnïol i drefnu gwrthdystiadau a ralïau gwrthArwisgiad, gan ennyn rhagor o feirniadaeth o du’r awdurdodau, y cyfryngau a’r cyhoedd yn gyffredinol. Er enghraifft, yn y Western Mail ym mis Gorffennaf 1968 fe’i collfarnwyd am fod yn ‘society of extremists, hooligans and anarchists’, ac am ymddwyn mewn modd ‘shameful and disgusting’ yn ystod ymweliad y tywysog ifanc â Chaerdydd.38 Serch hynny, trwy grwydro oddi ar lwybr cul yr ymgyrch iaith, llwyddodd protestiadau’r Arwisgo i orfodi arweinwyr y Gymdeithas i ystyried yn ddwys ei safle o fewn y cyd-destun gwleidyddol ehangach yng Nghymru ac i ddatblygu ei strategaeth ymgyrchu a’i pholisïau. O ganlyniad, datblygodd y Gymdeithas nifer o ymgyrchoedd mwy gwleidyddol a chymdeithasol eu natur na’r ymgyrchoedd statws cyfyng y canolbwyntiwyd arnynt cyn hynny. Dylanwadwyd hefyd ar nifer o’i harweinwyr gan syniadau’r Athro J. R. Jones, a rybuddiodd yn ei lyfr Prydeindod ym 1966 fod bodolaeth y Cymry Cymraeg mewn perygl enbyd a bod eu harwahanrwydd fel pobl yn cael ei ddileu. O golli’r iaith, meddai, byddai’r Cymry yn rhwym o golli eu hunaniaeth ac yn peidio â bod yn bobl wahanol.39 Yr oedd goblygiadau pwysig iawn i aelodau Cymdeithas yr Iaith yn neges J. R. Jones, a sylweddolwyd, os oedd y Gymraeg i fyw, y byddai raid diogelu cymunedau Cymraeg eu hiaith. Cafwyd y datganiad huotlaf ar bwyslais newydd y Gymdeithas ar gymuned gan Dafydd Iwan yn Baner ac Amserau Cymru ym 1969: Ni ellir ysgaru iaith oddi wrth y gymdeithas y mae’n gyfrwng iddi. Nid rhywbeth i’w hystyried ar ei phen ei hun yw iaith, ond rhan annatod o wead cymdeithas gyflawn. Nid brwydro dros yr iaith Gymraeg er ei mwyn ei hun yr ydym ni yn y Gymdeithas hon ychwaith, eithr brwydro dros hanfod y bywyd Cymraeg. Ag eithrio ei bod ynghlwm wrth y bywyd hwnnw, does fawr o werth na phwrpas i’r Gymraeg.40

Yn unol â’r agwedd meddwl newydd hwn y safodd aelodau’r Gymdeithas ym 1969 gyda thrigolion Cwm Senni yn erbyn Awdurdod Afon Wysg a oedd am foddi’r tir i greu cronfa dd{r, gan fynnu bod y cynllun nid yn unig yn bygwth 38 39 40

‘Prince of Wales’, llythyr gan Gwynne Williams, Treherbert, Western Mail, 2 Gorffennaf 1968. J. R. Jones, Prydeindod (Llandybïe, 1966), tt. 9–33. Dafydd Iwan, ‘Anadl Einioes Cenedl’, Baner ac Amserau Cymru, 4 Rhagfyr 1969.

457

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

458

cynhaliaeth y ffermwyr ond hefyd y gymuned Gymraeg ei hiaith. Bu’r mudiad hefyd yn cynorthwyo rhieni ysgol gynradd Bryncroes ym Mhen Ll}n yn eu safiad yn erbyn penderfyniad Cyngor Sir Caernarfon i’w chau; meddiannwyd yr adeilad a chynhaliwyd ysgol answyddogol yno dros dro.41 Sylweddolai’r Gymdeithas fod nifer yr ardaloedd hynny lle’r oedd hi’n bosibl i Gymry Cymraeg fyw eu bywyd yn gyfan gwbl drwy gyfrwng eu mamiaith yn crebachu, ac na ellid diogelu’r iaith mewn gwagle, waeth faint o ffurflenni ac arwyddion dwyieithog y gellid eu hennill. Cychwynnwyd cyfnod newydd, felly, yn strategaeth y Gymdeithas ar ddechrau’r 1970au drwy iddi symud ymlaen o’r hen ddull o ymgyrchu dros hawliau penodol. O ganlyniad i’r angen i gasglu ynghyd nodau ac amcanion y Gymdeithas mewn un ddogfen gynhwysfawr, cyhoeddwyd Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1972. Yn y ddogfen honno gosodwyd problem yr iaith yn ei chyd-destun hanesyddol ehangach ac esboniwyd yn ofalus yr isafswm angenrheidiol o amodau ‘chwyldroadol’ y tybid bod angen eu creu er mwyn sicrhau adfywiad yn hanes y Gymraeg. Yn nhyb aelodau’r Gymdeithas, cynhwysai’r amodau hynny sicrhau i’r iaith statws cyfreithiol a swyddogol cyfartal â’r Saesneg yn y llysoedd barn, mewn llywodraeth ganol a llywodraeth leol, ac yng ngweithrediadau cyrff cyhoeddus; sicrhau dwyieithrwydd ym myd masnach, busnes a hysbysebu; rhoi blaenoriaeth i’r Gymraeg yn y gyfundrefn addysg; darparu gwasanaeth radio a theledu addas i Gymru; a chymryd camau i ateb anghenion lleol o ran diogelu gwaith a chartrefi yng nghefn gwlad. Adlewyrchai’r Maniffesto y datblygu a’r ehangu a gafwyd yn ymgyrchoedd y Gymdeithas, ac yn enwedig y pwyslais newydd ar ddiogelu cymunedau.42 Er mwyn gallu cyfuno’r holl ymgyrchoedd newydd yn effeithiol, ffurfiwyd cyfundrefn Senedd ym 1970 i weithredu fel corff rheoli newydd i’r mudiad, a sefydlwyd cyfres o grwpiau ymgyrchu i fod yn gyfrifol am bob math o wahanol agweddau yn ymwneud â’r iaith, gan gynnwys statws, addysg, darlledu, cynllunio a thai, a’r economi. Erbyn hynny hefyd yr oedd gan y Gymdeithas oddeutu dwy fil o aelodau ac yr oedd mawr angen rhoi ryw lun o drefn ar ei gweinyddiaeth. Ym mis Hydref 1970 penodwyd Ffred Ffransis yn ysgrifennydd llawn-amser cyntaf y Gymdeithas a bu’n gweithio’n ddyfal yn trefnu’r holl ymgyrchu o’i swyddfa uwchben Siop y Pethe yn Aberystwyth. Cymaint oedd pwysau’r gwaith erbyn canol y 1970au fel y bu’n rhaid cyflogi dau neu dri swyddog ar y tro. Serch hynny, rhwystrwyd y mudiad rhag datblygu cyfundrefn weinyddol effeithiol gan ei anallu i godi arian ac, er gwaethaf cefnogaeth ariannol llawer o gefnogwyr h}n, llithrodd o’r naill argyfwng ariannol i’r llall trwy gydol y 1970au. Yn naturiol, cyfyngai hynny’n sylweddol ar yr hyn y gallai ei gyflawni. Felly, er i gynifer ag ugain o ysgrifenyddion a threfnyddion rhanbarthol gael eu cyflogi yn ystod y 41 42

Gw. Y Cymro, 27 Mai a 12 Awst 1970; Western Mail, 24 Mehefin a 6 Awst 1970. Cynog Davies, Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Aberystwyth, 1972).

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

1970au, parhau yn fudiad gwirfoddol a wnaeth y Gymdeithas yn ei hanfod. Yr aelodau eu hunain a oedd yn gyfrifol am strategaeth a chyfeiriad y mudiad, ac am yr ymgyrchu cyfansoddiadol ac anghyfansoddiadol. O ganlyniad, cafwyd ymdrech fawr ar ddechrau’r 1970au i sefydlu celloedd ledled Cymru er mwyn hwyluso’r gwaith o ymgyrchu mewn amryw o ardaloedd, a hefyd er mwyn dwyn neges y mudiad i sylw ehangach.43 Seiliwyd ymgyrchoedd y Gymdeithas yn y 1970au ar Maniffesto 1972 a chynyddwyd y pwyslais ar y ffactorau economaidd a chymdeithasol a effeithiai’n andwyol ar y Gymraeg. Nid mudiad pwnc unigol oedd y Gymdeithas bellach ond mudiad a chanddo weledigaeth ehangach. Er enghraifft, gan mai ‘rhannau annatod o’r un frwydr fawr dros Bobl Cymru’ oedd ‘brwydr yr iaith’ a ‘brwydr y tir’ ac na ellid, yn nhyb Dafydd Iwan, eu gwahanu,44 trefnwyd ymgyrchoedd i sicrhau ‘Tai a Gwaith i Gadw’r Iaith’. Yn yr ardaloedd gwledig ymgyrchid yn erbyn tai haf a thros rymoedd i alluogi cynghorau newydd Cymru i brynu tai gwag i’w gosod i bobl leol. Mynnid bod awdurdodau lleol yn gwrthod caniatâd cynllunio i adeiladwyr i godi ystadau mawrion diangen ac yn ehangu eu polisïau cynllunio i gynnwys diwylliant ac ystadegau iaith. Pwysid ar yr awdurdodau hefyd i greu cyfleoedd gwaith a fyddai’n atal yr allfudiad cynyddol o bobl ifainc o gefn gwlad, ac yn yr ardaloedd diwydiannol ymgyrchid yn ddygn yn erbyn cau gweithfeydd a ffatrïoedd, megis yn Shotton a Glynebwy. Ym 1975 gwelwyd y Gymdeithas yn camu o ddifrif i faes addysg am y tro cyntaf drwy gyhoeddi Addysg Gymraeg: Rhai Pynciau Trafod. Yng nghyfarfod cyffredinol y flwyddyn honno cyhoeddwyd ‘mai addysg gyflawn Gymraeg a Chymreig o’r ysgolion meithrin hyd at ac yn cynnwys addysg uwch yw ein nod ym mhob rhan o Gymru’.45 Galwyd am gyrsiau carlam a chanolfannau ar gyfer hwyrddyfodiaid di-Gymraeg gan fod y plant hyn yn cael effaith andwyol ar iaith ysgolion gwledig. Galwyd am bolisi addysg bellach a roddai bwyslais ar hyfforddi pobl ifainc ar gyfer gwaith yn eu cymunedau lleol. Trefnwyd gwersylloedd a chyrsiau ar gyfer dysgwyr, cychwynnwyd ymgyrch newydd yn canolbwyntio ar effeithiau twristiaeth, ac estynnwyd yr ymgyrch statws i dargedu siopau, banciau a’r sector preifat. Yn sgil llwyddiant ymgyrchu brwd y Gymdeithas, aeth lleiafrif gwrth-Gymraeg ati i ffurfio mudiadau gwasgedd gyda’r bwriad o ymgyrchu yn erbyn sicrhau statws cyfartal i’r iaith, ac yn enwedig yn erbyn addysg Gymraeg. Ym 1973 bygythiodd George Thomas sefydlu ‘English Language Society’ er mwyn dad-wneud yr hyn a gyflawnwyd gan ymgyrchoedd y Gymdeithas.46 Ym mis Mai 1977 ffurfiwyd y 43

44 45 46

Am drafodaeth helaethach ar drefniadaeth a strwythur y Gymdeithas, gw. Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .?, pennod 2. Dafydd Iwan, ‘Byddwn yn Parhau’r Pysgota Anghyfreithlon’, Y Ddraig Goch, Ebrill 1972, 3. LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 4/3. Cyfarfod cyffredinol 1975. David Blundy, ‘Welsh Nats out to Capture Labour Votes’, Sunday Times, 7 Ionawr 1973. Ceir rhai llythyrau yng nghasgliad papurau George Thomas yn datgan cefnogaeth i’w safiad yn erbyn Cymdeithas yr Iaith, ac yn gofyn am gael ymaelodi â’r ‘English Language Society’ arfaethedig. LlGC, Papurau’r Is-iarll Tonypandy 48, 51, 56, 93, 115.

459

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

460

Language Freedom Movement gan gylch o academyddion yn Aberystwyth er mwyn ymgyrchu yn erbyn gwneud y Gymraeg yn bwnc gorfodol yn yr ysgolion, ac ym 1978 ffurfiwyd y mudiad Parents for Optional Welsh gyda’r bwriad o wrthwynebu polisi addysg Gwynedd. Achoswyd cryn ddrwgdeimlad a dicter yn y 1990au hefyd pan sefydlwyd Education First, ymgyrch a gysylltid yn bennaf â Dr Alan Williams, AS Llafur Caerfyrddin.47 Er nad ymgyrchu yn uniongyrchol yn erbyn y Gymdeithas a wnâi’r mudiadau hyn, teg dweud iddynt gael eu hysgogi gan lwyddiant ymgyrchoedd y Gymdeithas ac mai eu nod oedd tanseilio’r hinsawdd ffafriol o blaid y Gymraeg a feithrinwyd er 1962. Trwy gydol y 1970au canolbwyntiodd y Gymdeithas ei hegni ar yr ymgyrch ddarlledu a’r ymgyrch o blaid sianel deledu Gymraeg. Ofnid bod effaith y teledu ar yr iaith yn fwy andwyol nag odid un cyfrwng arall, gan fod oriau o adloniant a gwerthoedd Seisnig yn llifo i mewn i aelwydydd Cymraeg ledled Cymru bob dydd. Cychwynnwyd yr ymgyrch ar ddiwedd y 1960au pan benderfynwyd ehangu’r frwydr o blaid sicrhau trwyddedau radio a theledu dwyieithog i fod yn frwydr yn erbyn diffyg Cymreigrwydd y BBC yn gyffredinol. Yn wir, datgelwyd bod y BBC yn darlledu mwy o oriau o Arabeg ar y radio nag o Gymraeg. Yn y lle cyntaf ymgyrchwyd trwy gyfrwng llythyrau, deisebau, cyfarfodydd cyhoeddus a ralïau, ond dwysaodd yr ymgyrch ym mis Tachwedd 1968 pan feddiannwyd stiwdios y BBC yn Llandaf ac ym Mangor oherwydd amharodrwydd y gorfforaeth i gynyddu’r ddarpariaeth Gymraeg.48 Erbyn diwedd 1970 yr oedd y protestio wedi treiddio y tu hwnt i Glawdd Offa. Ym mis Rhagfyr y flwyddyn honno bu protestwyr yn rhwystro llif trafnidiaeth trwy eistedd ar ganol y ffordd fawr y tu allan i bencadlys a stiwdios y BBC yn Llundain gan weiddi ‘Cymraeg ar yr Awyr’ a ‘Sianel Gymraeg yn Awr’. Erbyn hynny hefyd yr oedd y Gymdeithas wedi cymhwyso ei galwad am wasanaeth darlledu amgenach yn Gymraeg, gan fynnu dwy donfedd radio a dwy sianel deledu i Gymru (y naill yn Gymraeg a’r llall yn Saesneg), ynghyd â chorfforaeth ddarlledu annibynnol er mwyn sicrhau gwasanaeth darlledu teilwng i Gymru.49 Nodweddid yr ymgyrch yn ystod gweddill y 1970au gan brotestiadau torfol, gweithredoedd anghyfansoddiadol mentrus, a thorcyfraith mynych. Trefnwyd gwrthdystiadau a ralïau y tu mewn a’r tu allan i ganolfannau’r BBC, HTV a’r Awdurdod Darlledu Annibynnol; dringwyd trosglwyddyddion teledu, gan rwystro darllediad rhaglenni; darlledwyd rhaglenni radio ar donfedd anghyfreithlon ‘Y Ceiliog’; torrwyd ar draws gweithgareddau T}’r Cyffredin a Th}’r Arglwyddi; a thorrwyd i mewn i stiwdios teledu a gorsafoedd darlledu yng 47

48 49

‘Call for Language Ombudsman by Freedom Group’, Western Mail, 3 Mehefin 1977; ‘Parents Call for “Optional Welsh” ’, Liverpool Daily Post, 10 Awst 1978; ‘Parents Group Formed as Labour Councillor Backs Review Demand’, Cardigan & Tivyside Advertiser, 15 Mehefin 1990. Gw. Western Mail, 30 Tachwedd 1968; Baner ac Amserau Cymru, 5 Rhagfyr 1968. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Darlledu yng Nghymru: Cyfoethogi neu Ddinistrio Bywyd Cenedlaethol? (Aberystwyth, 1970).

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Nghymru a Lloegr gan ddifrodi offer. Talodd rhai o aelodau’r Gymdeithas yn ddrud iawn am eu safiad yn yr ymgyrch hon, a charcharwyd dros hanner cant am gyfnodau yn amrywio o un noson yng nghelloedd yr heddlu i flwyddyn gyfan mewn carchar yn Lloegr. Ymunodd rhai cannoedd o gefnogwyr yn yr ymgyrchoedd i wrthod talu am drwydded deledu, ac ymddangosodd dros 500 o bobl mewn dros 250 o achosion llys rhwng 1971 a 1981 am y drosedd honno.50 Fodd bynnag, gweithred hynotaf yr ymgyrch gyfan oedd penderfyniad Gwynfor Evans ym mis Mai 1980 i fygwth ymprydio hyd at farwolaeth oni fyddai’r llywodraeth Geidwadol newydd yn anrhydeddu ei haddewid etholiadol i sefydlu sianel deledu Gymraeg. Dilynwyd y cyhoeddiad hwnnw gan ragor fyth o brotestiadau ledled Cymru ac ymdrech benderfynol gan amryw o wladweinwyr pwysig i ddarbwyllo’r llywodraeth i sefydlu’r sianel. Yn lle gorfod wynebu canlyniadau dwys merthyrdod llywydd Plaid Cymru, penderfynodd y llywodraeth mai doethach fyddai ymostwng i’r pwysau, a lluniwyd mesur seneddol i sefydlu sianel deledu Gymraeg a fyddai’n cychwyn darlledu ym 1982.51 Ar ôl degawd cyfan o ymgyrchu caled a drud, enillodd y Gymdeithas ei buddugoliaeth enwocaf. Y 1980au: Ailadeiladu a Chyfnerthu Er gwaethaf ei buddugoliaeth ym maes teledu yr oedd y Gymdeithas wedi llwyr ymlâdd ar ôl rhoi cymaint o’i hegni, ei hamser a’i hadnoddau i ganolbwyntio ar ennill yr ymgyrch. O ganlyniad, ac eithrio ambell brotest a gwrthdystiad lleol yn y rhanbarthau, cyfnod digon diymadferth fu dwy flynedd gyntaf y 1980au yn hanes brwydr yr iaith. Am rai misoedd wedi i ymgyrch y sianel ddod i ben yr oedd rhai aelodau yn dal i gael eu cosbi. Dedfrydwyd Wayne Williams i naw mis o garchar am gynllwynio (yn rhinwedd ei swydd fel cadeirydd rhwng 1979 a 1981) i achosi difrod i orsafoedd darlledu yn ne-orllewin Lloegr, a chafodd ei ddiswyddo o’i waith fel athro ysgol yn Llanidloes. Disgynnodd cyfanswm aelodaeth y mudiad yn is nag y bu er canol y 1960au, a dechreuodd rhai sylwebyddion awgrymu bod y Gymdeithas wedi colli cyfeiriad. Nid y Gymdeithas yn unig a oedd yn straffaglu ar ddechrau’r 1980au, fodd bynnag. Yr oedd gweddill y mudiad cenedlaethol yng Nghymru yn dioddef o ryw lethdod anghyffredin yn sgil siom enbyd canlyniad y refferendwm dros ddatganoli ar ddydd G{yl Dewi 1979 ac ethol llywodraeth Geidwadol newydd dan arweiniad Margaret Thatcher.52 Gan sylweddoli’r angen am gyfeiriad pendant i’r ymgyrchu ac er mwyn crisialu ei nod, cyhoeddodd y Gymdeithas ei hail Faniffesto ym 1982: 50

51

52

Ceir hanes yr ymgyrch yn llawn yn idem, S4C – Pwy Dalodd Amdani? Hanes Ymgyrch Ddarlledu Cymdeithas yr Iaith (Aberystwyth, 1985). Gw. Western Mail, 18 Medi 1980; Y Cymro, 23 Medi 1980; Liverpool Daily Post, 2 Hydref 1980; Y Cymro, 7 Hydref 1980. John Davies, Hanes Cymru (London, 1990), tt. 654–6; Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), tt. 405–7; Gwyn A. Williams, When was Wales? A History of the Welsh (London, 1985), tt. 296–300.

461

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

462

Er hybu y broses chwyldroadol o finiogi ymwybyddiaeth penderfynwyd ysgrifennu Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ar ei newydd wedd; pwrpas y Maniffesto yw gosod allan ein polisïau a’n hamcanion fel mudiad er mwyn sicrhau trafodaeth adeiladol a gweithredu pwrpasol.

Credai’r arweinwyr ‘[na] fydd byw yr iaith Gymraeg ar ewyllys da a statws symbolaidd yn unig’ a bod raid sicrhau iddi sail gymunedol iach fel ei bod yn rhan annatod o bob agwedd ar fywyd Cymru.53 I raddau helaeth, penllanw trafodaeth athronyddol y Gymdeithas ar ddiwedd y 1970au oedd sylfaen Maniffesto 1982, a’r hyn a ddisgrifiwyd fel ‘Cymdeithasiaeth’. Egwyddor gymdeithasol ac economaidd uchelgeisiol oedd Cymdeithasiaeth (term a ddefnyddiwyd yn wreiddiol gan R. J. Derfel ar gyfer ‘sosialaeth’), wedi ei seilio ar ddatganoli, democratiaeth gyfranogol, cydweithrediad, a gwerthoedd cymdeithasol yn hytrach na rhai masnachol. Adwaith ydoedd yn erbyn cyfalafiaeth a thuedd llywodraeth ac awdurdodau cyhoeddus i ganoli. Ond yr oedd hefyd yn sgil-effaith pwyslais y Gymdeithas er diwedd y 1960au ar bwysigrwydd cymunedau.54 Felly, crynhowyd ym Maniffesto 1982 gyfres o bolisïau ac ymgyrchoedd yn ymwneud ag addysg, tai, twristiaeth, cynllunio ieithyddol a chymdeithasol, a’r economi, yn unol ag egwyddor Cymdeithasiaeth. Gan fod ‘cynnal sylfeini materol cymdeithasau lleol’ yn brif nod i bolisi tai, cynllunio ac economaidd y Gymdeithas, tybid ei bod yn rheidrwydd fod gan gymdeithasau lleol ‘reolaeth dros amodau eu tynged’. Oherwydd hynny, yr oedd arlliw sosialaidd cryf ar gynnwys y polisïau a dystiai i’r ffaith fod y Gymdeithas wedi aeddfedu’n wleidyddol er ei ffurfio ym 1962. Meddai’r Maniffesto: Sylweddolwyd nad oes modd i’r Gymraeg barhau oni sefydlir yng Nghymru drefn economaidd a gwleidyddol a weinyddir o’i bôn i’w brig yn ôl egwyddorion sosialaeth Gymreig.

Gan fod y Gymraeg yn dal i wynebu problemau economaidd a chymdeithasol yn ymwneud â thai haf, chwalu ffermydd, mewnfudiad estroniaid i gefn gwlad, allfudiad pobl ifainc, cau ysgolion, sgil-effeithiau twristiaeth, a’r angen am gynllunio ieithyddol, rhaid oedd datblygu polisïau sosialaidd ‘gan mai ynddynt hwy yn unig y gwelai y Gymdeithas amodau byw i’r iaith Gymraeg’.55 O ganlyniad i’r weledigaeth newydd hon, esgorwyd ar nifer o ymgyrchoedd ‘bara a chaws’ a fyddai’n diogelu seiliau economaidd cymunedau Cymru. Yn sgil ergyd dost y cwotâu llaeth a’r argyfwng a wynebai’r diwydiant amaethyddol yn ystod y 1980au, cefnogodd y Gymdeithas yr ymdrech i ddiogelu buddiannau’r 53 54

55

Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Maniffesto 1982 (Aberystwyth, 1982), tt. 4, 45. Am drafodaeth fanylach ar athroniaeth wleidyddol a strategaeth y Gymdeithas, gw. Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .?, pennod 3. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Maniffesto 1982, tt. 6, 46.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

ffermwyr trwy ymuno yn yr ymgyrchoedd yn erbyn cau Hufenfa Castellnewydd Emlyn ym 1983 a Hufenfa Tre Ioan, Caerfyrddin, ym 1986.56 Bu aelodau’r Gymdeithas hefyd yn amlwg iawn yn eu cefnogaeth i streic y glowyr ym 1984–5. Casglwyd bwyd ac arian i’r glowyr a’u teuluoedd, a chynigiwyd gwyliau i’w plant; cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus ledled Cymru, gan esbonio’r angen i ddiogelu’r cymunedau glofaol er mwyn cynnal yr iaith; a safodd aelodau’r Gymdeithas gyda phicedwyr y tu allan i byllau Aber-nant, Y Parlwr Du a Chynheidre.57 Croesawyd cefnogaeth y Gymdeithas gan y ffermwyr a’r glowyr, er bod rhai sylwebyddion yn amheus iawn o gymhellion sosialaidd y mudiad. Wedi’r cyfan, yr oedd yn parhau i ddibynnu’n drwm iawn ar y dosbarth canol addysgedig am ei haelodaeth, ac i bob pwrpas wedi methu, fel mewn cyfnodau cynt, â denu cefnogaeth dorfol o du’r dosbarth gweithiol. Ond ar sail profiadau’r ymgyrchoedd hyn dros y cymunedau amaethyddol a glofaol, datblygodd y Gymdeithas ymwybod dyfnach ag anghenion yr iaith. Serch hynny, ni roddwyd y gorau i ymgyrchu mewn meysydd mwy cyfarwydd. Yn sgil cyhoeddi Maniffesto 1982 aethpwyd ati i lunio rhaglen waith hirdymor i’r mudiad, gan osod cyfres o dargedau i’w cyrraedd erbyn diwedd y degawd. Ymhlith y rheini yr oedd galwadau am ddeddf iaith ddiwygiedig yn argymell gwneud defnydd llawn o’r Gymraeg yn orfodol ym mhob maes o weinyddiaeth a gwasanaeth cyhoeddus; sefydlu corff newydd o gynrychiolwyr y byd addysg i fod yn gyfrifol am ddatblygu addysg Gymraeg ym mhob rhan o’r wlad; polisïau tai ar gyfer awdurdodau lleol a oedd yn seiliedig ar anghenion y gymuned leol, a pholisïau cynllunio a oedd yn rhoi ystyriaeth lawn i anghenion a buddiannau’r Gymraeg.58 Gwnaed rhai newidiadau pwysig hefyd i drefniadaeth y mudiad er mwyn ei alluogi i ymgymryd â’r holl ymgyrchoedd hyn yn effeithiol. O 1982 ymlaen, yn lle cyflogi dau ysgrifennydd llawn-amser yn y swyddfa yn Aberystwyth, cyflogwyd un ysgrifennydd a threfnydd cenedlaethol a fyddai’n trefnu ymgyrchoedd yn y rhanbarthau. Ymdrech seithug fu’r gwaith o sefydlu cyfundrefn o gelloedd yn y 1970au, gan fod y rheini’n tueddu i ddibynnu’n ormodol ar frwdfrydedd unigolion allweddol am eu parhad. Bu’r mudiad yn ffodus, felly, i gael gwasanaeth Jên Dafis a Helen Greenwood fel ysgrifenyddion trwy’r 1980au, oherwydd gosododd y ddwy hyn stamp proffesiynol ar y mudiad a chryn sefydlogrwydd i’w weinyddiaeth. Manteisiodd y Gymdeithas hefyd ar gyfraniad cadeiryddion deallus a medrus megis Angharad Tomos, Toni Schiavone a Siân Howys, pobl a roes i’r mudiad yr arweiniad priodol i’w alluogi i 56

57

58

LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 30. Cyfarfod cyffredinol 1983. Gw. hefyd Western Mail, 25 Mehefin 1984, 9 Awst 1984, 15 a 29 Ionawr 1988, 8 a 13 Chwefror 1988. LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 30. Cyfarfod cyffredinol 1985. Tony Heath, ‘Bridge over Troubled Water’, Radical Wales (Gaeaf 1984), 13; Western Mail, 19 Awst 1984; Cambrian News, 17 Awst 1984; Liverpool Daily Post, 27 Chwefror 1986; Y Cymro, 10 Chwefror 1988. LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 49.3. Rhaglen Waith Dros Dymor Hir (Aberystwyth, Hydref 1982).

463

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

464

ymgyrchu’n gryf o blaid yr amodau a oedd yn angenrheidiol i ffyniant y Gymraeg, fel y’u hamlinellwyd yn y rhaglen waith hirdymor. Yn sgil yr holl ymgyrchu a fu gydol y 1960au a’r 1970au i ddyrchafu statws yr iaith, aethpwyd ati i gyfuno’r holl g{ynion ynghylch diffygion polisïau iaith y llywodraeth ganol, yr awdurdodau lleol, y gwasanaethau cyhoeddus a’r sector preifat yn un alwad gynhwysfawr am ‘Ddeddf Iaith Newydd’. Nodwyd mor gynnar â mis Ebrill 1975 fod angen pwyso am ddeddf ddiwygiedig i ddisodli Deddf Iaith annigonol 1967, ond ni ddechreuwyd ymgyrchu tan ar ôl cyhoeddi Maniffesto 1982. Atgyfnerthwyd penderfyniad y Gymdeithas i geisio mesur seneddol yn rhoi statws cyfartal i’r Gymraeg a’r Saesneg gan agwedd laissez-faire y llywodraeth Geidwadol at yr iaith. Ar ddechrau tymor y llywodraeth honno gwnaeth Nicholas Edwards, Ysgrifennydd Gwladol Cymru rhwng 1979 a 1987, ddatganiad ysgubol yn honni mai dewis personol ar ran pobl Cymru a fyddai’n sicrhau parhad yr iaith ac nid deddfwriaeth seneddol.59 Yr oedd y Gymdeithas, ar y llaw arall, yn gwbl argyhoeddedig mai dyletswydd a chyfrifoldeb y llywodraeth oedd ymyrryd yn uniongyrchol â hynt yr iaith a chymryd pa gamau bynnag yr oedd eu hangen i’w diogelu a’i hyrwyddo. Cyhoeddwyd y llyfryn Llyfr Du ar Statws ym 1983 er mwyn tynnu sylw at ddiffygion Deddf Iaith 1967 a statws israddol y Gymraeg, a chynhaliwyd ymgyrchoedd niferus trwy gydol y 1980au yn protestio yn erbyn diffyg dwyieithrwydd cyrff megis Awdurdod Iechyd Gwynedd, Rheilffyrdd Prydain, Swyddfa’r Post a Thelecom Prydain. Erbyn cyfarfod cyffredinol 1986 yr oedd y Gymdeithas wedi cyhoeddi ei drafft ei hun o ddeddf iaith newydd i’r Gymraeg. Ond er gwaethaf y gefnogaeth eang i’r alwad am ddeddf newydd, glynodd y Ceidwadwyr wrth eu polisi a’r unig gonsesiwn a gafwyd oedd penderfyniad Peter Walker ym mis Awst 1988 i sefydlu Bwrdd yr Iaith Gymraeg i ymgynghori ar yr angen am ddeddf newydd. Tacteg gyfrwys oedd hon ar ran y llywodraeth i danseilio’r alwad am ddeddf newydd, ond ymatebodd y Gymdeithas trwy ddwysáu’r ymgyrchu anghyfansoddiadol. Ymunodd cannoedd o aelodau mewn ymgyrch boblogaidd i beintio blychau post a blychau ffôn, gan ddwyn i gof holl gyffro’r ymgyrch arwyddion. Ymunodd nifer o’r genhedlaeth h}n â’r ymgyrchu unwaith eto, gan beintio sloganau yn galw am ‘Ddeddf Iaith Newydd’ ar furiau’r Swyddfa Gymreig yng Nghaerdydd, tra bu aelodau iau’r mudiad yn torri i mewn i swyddfeydd y llywodraeth, gan chwalu ffeiliau a difrodi offer.60 Ysgogwyd ymateb gan y Prif Weinidog Margaret Thatcher ei hun: ‘Ultimately this sort of violence does nothing but harm to the image of Wales’, meddai.61

59

60

61

Y Swyddfa Gymreig, Yr Iaith Gymraeg. Ymrwymiad a Her: Polisi’r Llywodraeth ar gyfer yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1980). Casglwyd hanes yr ymgyrch yn Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Deddf Iaith Newydd: Yr Hanes 1983–1989 (Aberystwyth, 1989). ‘PM’s Fury at Blackmail’, Liverpool Daily Post, 10 Gorffennaf 1990.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Cafwyd ymgyrchu brwd a beiddgar ym maes addysg yn ogystal trwy gydol y 1980au. Prif ymgyrch addysg y Gymdeithas er 1982 oedd honno dros Gorff Datblygu Addysg Gymraeg. Nod y Corff (a sefydlwyd gan y llywodraeth fel ‘Pwyllgor’) fyddai gweithredu fel fforwm genedlaethol i gydgysylltu ymdrechion yr holl weithwyr ym maes addysg, bod yn ffynhonnell ar gyfer ymchwil a chyfarpar dysgu, ac ennill a chlustnodi cyllid i weithredu polisïau adeiladol i ateb anghenion yr iaith. Defnyddiwyd holl arfau traddodiadol y Gymdeithas yn yr ymgyrch hon, gan gynnwys llythyru, deisebu, lobïo, cynnal cyfarfodydd cyhoeddus a ralïau, yn ogystal â dulliau uniongyrchol. Un o brif gerrig milltir yr ymgyrch oedd gweithred Meinir Ffransis, Lleucu Morgan a Dafydd Morgan Lewis yn torri i mewn i bencadlys y Blaid Geidwadol yng Nghaerdydd ym 1984, gan achosi gwerth £5,000 o ddifrod i ffeiliau, offer, dodrefn, a llun y Prif Weinidog.62 Pwyswyd hefyd ar golegau addysg bellach i sefydlu rhagor o gyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg; cefnogwyd ymgyrchoedd rhieni ym Morgannwg a Gwent am ragor o addysg Gymraeg; ymgyrchwyd yn ddygn yn erbyn cau ysgolion gwledig; a cheisiwyd mynd i’r afael â’r problemau dybryd a wynebai’r gyfundrefn addysg yn yr ardaloedd Cymraeg o ganlyniad i fewnlifiad plant uniaith Saesneg i ysgolion lleol. Datblygwyd hefyd yr ymgyrchoedd tai a statws cynllunio. Ymgyrchwyd yn ddiflino yn erbyn cynlluniau uchelgeisiol i adeiladu marinas a datblygiadau ymwelwyr eraill y tybid eu bod yn anghydnaws ag anghenion y gymdeithas leol; parhawyd i wrthwynebu datblygiadau tai ‘diangen’; ac ym 1987 sefydlwyd y gweithgor ‘Nid yw Cymru ar Werth’. Nod y gweithgor hwn oedd canolbwyntio ar achosion lle’r oedd tai, busnesau, a thir Cymru yn cael eu prynu gan gwmnïau o’r tu allan. Oherwydd bod prisiau tai yng nghefn gwlad Cymru mor isel o’u cymharu â’r sefyllfa yn ninasoedd a siroedd cyfoethog de-ddwyrain Lloegr, profwyd mewnlifiad estron anferth yn sgil ymchwydd yr economi yng nghanol y 1980au. Gwasgwyd Cymry lleol allan o’r farchnad dai, a pharodd hyn rwystredigaeth enbyd. Galwodd y Gymdeithas ar y llywodraeth i gymryd camau i reoli’r farchnad dai ac i roi blaenoriaeth i bobl leol, ac er mwyn tynnu sylw at hyn meddiannwyd tai haf, peintiwyd sloganau ar swyddfeydd arwerthwyr tai, a chynhaliwyd ralïau arwyddion ‘Ar Werth’ ledled Cymru.63 Pwysodd y Gymdeithas hefyd ar y cynghorau dosbarth i ddrafftio cynlluniau iaith manwl ar gyfer eu hardaloedd, a chafwyd buddugoliaeth fawr ym 1988 pan gytunodd y Swyddfa Gymreig i gyhoeddi canllawiau yn caniatáu hawl i’r awdurdodau lleol i wrthod ceisiadau cynllunio a ystyrid yn niweidiol i’r iaith.64 62 63 64

Ceir hanes yr ymgyrch yn Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Yr Ergyd Gyntaf (Aberystwyth, 1985). Gw. idem, For Sale. Na! Meddai CYIG – Nid yw Cymru ar Werth (Aberystwyth, 1987). Mewn ateb i gwestiwn seneddol gan Dafydd Elis Thomas AS ym mis Hydref 1986, cyhoeddodd Wyn Roberts ei bod yn gymwys i awdurdodau cynllunio roi statws cynllunio i’r iaith Gymraeg. Parliamentary Debates (Hansard), 6ed gyfres, cyf. 103, 8 Atebion Ysgrifenedig (27 Hydref 1986). O ganlyniad cyhoeddodd y Swyddfa Gymreig Cylchlythyr 53/88. Yr Iaith Gymraeg: Cynlluniau Datblygu a Rheoli Cynllunio (Caerdydd, 1988). Gw. hefyd Toni Schiavone, ‘Cynllunio: Buddugoliaeth Llanrhaeadr’, Tafod y Ddraig, 201 a 202, Chwefror a Mawrth 1988.

465

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

466

Y 1990au: Diwedd y Frwydr? Ni pheidiodd y Gymdeithas ag ymgyrchu yn ystod y 1990au; yn wir, cynyddodd y gweithredu anghyfansoddiadol wrth i dair prif ymgyrch y mudiad ennill cefnogaeth sylweddol. Erbyn hyn, honnid bod yr ymgyrch o blaid amgenach statws i’r Gymraeg ‘wedi blino aros’, geiriau a fynegai rwystredigaeth ynghylch amharodrwydd y llywodraeth i ymateb i’r alwad am ddeddf iaith newydd. Sut bynnag, enillwyd y fuddugoliaeth honno ym 1993 pan roddwyd statws statudol parhaol i Fwrdd yr Iaith Gymraeg a phan gyhoeddwyd canllawiau yn gorfodi pob corff cyhoeddus i lunio cynllun iaith a fyddai’n rhoi i’r Gymraeg ddilysrwydd cyfartal â’r Saesneg yn ei holl wasanaethau. Nid oedd Deddf 1993 wrth fodd y Gymdeithas, fodd bynnag, a galwyd yn groch am ‘Ddeddf Iaith gynhwysfawr’.65 Daeth siopau, banciau a’r cyfleustodau cyhoeddus dan lach y mudiad gan eu bod wedi eu heithrio o ofynion y Ddeddf. Trefnwyd picedau, meddiannwyd swyddfeydd, peintiwyd ffenestri a gludwyd cloeon di-rif, yn enwedig yng Nghaerdydd, lle’r oedd cell y brifddinas yn ymgyrchu’n dra effeithiol. Gorfu i’r Gr{p Addysg dreulio tair blynedd gyntaf y 1990au yn amddiffyn bodolaeth a pharhad y Pwyllgor Datblygu Addysg Gymraeg (PDAG). Penderfynodd Peter Walker ym 1989 mai Bwrdd yr Iaith Gymraeg a ddylai fod yn gyfrifol am waith PDAG a diddymwyd y corff ifanc ym 1993 cyn iddo allu cyflawni dim o wir werth.66 Erbyn canol y 1990au yr oedd yr ymgyrch addysg yn ymwneud mwy â threfniant y gyfundrefn addysg ei hun yng Nghymru na’i chynnwys, a chyda’r gadlef ‘Trefn Addysg Deg’ yn atseinio yng nghlustiau’r aelodau cychwynnwyd ymgyrch dorcyfraith yn galw am drefn addysg annibynnol i Gymru.67 Yr oedd yr ymgyrch dai a chynllunio erbyn dechrau’r 1990au wedi datblygu i fod yn ymgyrch o blaid ‘Deddf Eiddo i Gymru’. Seiliwyd yr alwad am ddeddfwriaeth yn y maes hwn ar dair egwyddor sylfaenol, sef y dylid ‘ystyried tai ac eiddo fel angen yn hytrach nag fel nwydd masnachol’; y dylid ‘sicrhau mynediad i bobl leol i’r stoc bresennol o dai ac eiddo’; ac y ‘dylai prisiau tai ac eiddo adlewyrchu’r farchnad leol’.68 Buwyd yn ymgyrchu’n fentrus a herfeiddiol, ac arweiniodd hyn at gyfres bellach o weithredoedd torcyfraith difrifol yn ystod y ddwy flynedd ganlynol, gan gynnwys torri ar draws arwerthiannau, meddiannu tai haf a phicedu cyfarfodydd pwyllgorau cynllunio.69 Serch hynny, cyndyn oedd y llywodraeth i gynhesu at ofynion y Ddeddf Eiddo gan ei bod yn herio ymlyniad y Blaid Geidwadol wrth y farchnad rydd ac egwyddor laissez-faire. 65 66 67 68 69

Cen Llwyd, ‘Beth Nesaf? Deddf Iaith Newydd!’, Tafod y Ddraig, 250, Gorffennaf–Awst 1993, 7. ‘Diolch a Ffarwél – Bwffe ar Gael’, ibid., 250, Gorffennaf–Awst 1993, 22–3. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Rhyddid i Gymru mewn Addysg (Aberystwyth, 1994). Idem, Llawlyfr Deddf Eiddo (Aberystwyth, 1992). Carcharwyd Alun Llwyd a Branwen Niclas ym 1991 am achosi difrod gwerth £15,000 i swyddfeydd y llywodraeth yn Llandrillo-yn-Rhos. Gw. Western Mail, 3 Ionawr 1991; Liverpool Daily Post, 5 Ionawr 1991; Y Cymro, 9 Ionawr 1991.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

Arweiniodd y gwrthdaro hwn rhwng athroniaeth Thatcheriaeth a phwyslais y Gymdeithas ar y gymuned at gyhoeddi trydydd Maniffesto ym 1992. I fudiad a oedd yn pleidio gwleidyddiaeth gymunedol, cydweithrediad a democratiaeth, yr oedd holl bwyslais Thatcheriaeth a’r llywodraeth Geidwadol ar yr economi breifat, ar gystadleuaeth ac ar fuddiannau’r unigolyn yn wrthun. Datblygwyd, felly, gyfres o bolisïau yn ymwneud â statws, addysg, tai a chynllunio a fyddai’n herio’r ‘Farchnad Rydd’ Thatcheraidd ac yn coleddu gweledigaeth y ‘Gymuned Rydd’. O ganlyniad i fodolaeth y ‘llywodraeth Brydeinig fwyaf gelyniaethus erioed i’r holl gysyniad o gymunedau Cymraeg’, rhybuddiwyd bod ‘pob rheswm yn dweud mai marw a wna’r Gymraeg fel iaith gymunedol fyw tu fewn i’r drefn bresennol’. Nod y Gymdeithas yn ystod y 1990au, felly, oedd rhoi dewis syml i bobl Cymru, sef rhwng ‘Gwleidyddiaeth y Farchnad Rydd’ a ‘Gwleidyddiaeth y Gymuned Rydd’: Mae’r gallu i ddefnyddio’r iaith ym mhob rhan o fywyd yn gymaint mynegiant o’r rhyddid hwnnw ag ydyw’r hawl i gael cartref neu waith yn y gymuned ac y mae’r hawl i gael addysg Gymraeg yn rhan o frwydr y gymuned am reolaeth dros ei threfn addysg ei hun.70

Ond y datblygiad pwysicaf a ddaeth yn sgil y gwrthdrawiad athronyddol hwn oedd sylweddoli y byddai’n rhaid i’r Gymdeithas ymgyrchu o blaid creu trefn wleidyddol newydd yng Nghymru os oedd y Gymraeg i oroesi. Yn y gorffennol, dau ‘elyn’ pennaf y Gymdeithas oedd y llywodraeth ganol a llywodraeth leol. Yn erbyn polisïau’r rheini yr anelwyd yr holl ymgyrchu ym maes statws, addysg, tai a chynllunio, a chanddynt hwy yr enillwyd consesiynau. Erbyn dechrau’r 1990au, fodd bynnag, yr oedd trefn wleidyddol newydd wedi ymsefydlu yng Nghymru, trefn a oedd yn ymddiried llawer iawn o gyfrifoldebau llywodraeth ganol a lleol i gyrff lled-annibynnol a weithredai ar ran y llywodraeth, sef y cwangos.71 Gan mai hwy, bellach, a oedd yn gyfrifol am bennu amcanion, llunio polisïau, a chlustnodi cyllid mewn llawer iawn o feysydd, gan gynnwys statws yr iaith (Bwrdd yr Iaith Gymraeg), addysg Gymraeg (Awdurdod Cwricwlwm ac Asesu Cymru), a thai a chynllunio (Tai Cymru), tybid bod y cwangos hyn yn dargedau addas i ymgyrchoedd y Gymdeithas. Erbyn cyhoeddi Maniffesto 1992, felly, yr oedd ymgyrchoedd y Gymdeithas ym maes statws, addysg, tai a chynllunio wedi datblygu i fod yn ymgyrchoedd yn erbyn y datblygiad annemocrataidd hwn: ‘Nid yw ein brwydr’, meddid, ‘yn ddim llai na chreu democratiaeth yng Nghymru.’72 Galwyd am sefydlu cyrff democrataidd, 70

71

72

Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Maniffesto 1992: Gweledigaeth y Gymuned Rydd (Aberystwyth, 1992), tt. 1–9. Gw. John Osmond, ‘The Dynamic of Institutions’ yn idem (gol.), The National Question Again: Welsh Political Identity in the 1980s (Llandysul, 1985), tt. 225–55. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Maniffesto 1992, t. 9.

467

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

468

etholedig yn lle’r cwangos, fel bod y drefn lywodraethol yng Nghymru yn fwy cynrychioliadol ac atebol i bobl Cymru. Trefnwyd ymgyrchoedd anghyfansoddiadol dwys yn ystod y ddwy flynedd ganlynol i dynnu sylw at anghyfiawnder y drefn lywodraethol yng Nghymru ac i alw ar aelodau’r gwahanol gwangos i ymddiswyddo.73 Nid pawb a oedd yn fodlon â chyfeiriad newydd y mudiad ac fe’i beirniadwyd yn hallt iawn gan nifer o gefnogwyr, yn enwedig am dargedu aelodau o Fwrdd yr Iaith Gymraeg. Dibynnai llawer o apêl y Gymdeithas ar y ffaith ei bod yn ymgyrchu yn erbyn targedau amlwg a dystiai i’r bygythiadau a’r anghyfiawnderau a lesteiriai ddyfodol yr iaith. Dyna a fu’n gyfrifol am boblogrwydd ymgyrchoedd torfol megis yr ymgyrch yn erbyn arwyddion uniaith Saesneg, yr ymgyrch o blaid sianel deledu Gymraeg, a’r ymgyrch yn erbyn gorddatblygu pentrefi gwledig. Ond nid oedd y cwangos yn dargedau mor amlwg ag arwyddion ffyrdd, a’r unig ffordd i ymgyrchu yn eu herbyn oedd trwy beintio waliau swyddfeydd dinod yr olwg ar gyrion y brifddinas.74 Serch hynny, parhaodd y Gymdeithas i ganolbwyntio ar y cwangos. ‘Nod y frwydr’, meddai datganiad a wnaed yng nghyfarfod cyffredinol 1994 oedd ‘ennill democratiaeth go iawn i Gymru.’75 Erbyn 1995 yr oedd y Gymdeithas wedi datblygu’r alwad am drefn ddemocrataidd i’w heithaf a phenderfynwyd mai gwir angen Cymru a’r Gymraeg oedd y rhyddid i benderfynu ei thynged ei hun. O ganlyniad, unwyd yr holl ymgyrchoedd mewn un ymgyrch fawr ac iddi’r gadlef ‘Rhyddid i Gymru’. Yng nghyfarfod cyffredinol y flwyddyn honno galwodd y Gymdeithas yn ffurfiol ar ei haelodau i gefnogi’r ymgyrch o blaid ‘Senedd i Gymru’.76 Yn ogystal â pharhau â’r ymgyrchoedd unigol o blaid ‘rhyddid’ o fewn y gyfundrefn addysg, statws yr iaith, a thai a chynllunio, cynhaliodd y Gymdeithas rali fawr yng Nghaerdydd ym mis Tachwedd 1996 lle y proffwydwyd cwymp buan y llywodraeth Geidwadol. Gwireddwyd y broffwydoliaeth honno ymhen chwe mis, sef ym mis Mai 1997, pan etholwyd y Blaid Lafur i San Steffan gyda mwyafrif ysgubol ledled Prydain. Yr oedd sefydlu Senedd i Gymru bellach yn bosibilrwydd gwirioneddol, gan fod datganoli grym llywodraeth ganol yn rhan annatod o faniffesto etholiadol Llafur. Ond er bod y Gymdeithas wedi gwneud mwy na neb yng Nghymru i dynnu sylw at drefn anghyfiawn y cwangos ac i beri bod y llywodraeth Geidwadol mor amhoblogaidd, penderfynwyd peidio ag arwain ymgyrch proffil uchel i fynnu Senedd i Gymru. Ofnai llawer o gefnogwyr datganoli y byddai cysylltu’r Gymdeithas â’u hymgyrch yn dieithrio’r rheini ymhlith y Cymry di-Gymraeg a ystyriai’r iaith yn fygythiad. Serch hynny, bu llawer iawn o aelodau’r Gymdeithas 73 74

75 76

Idem, Quangos: Dull y Toris o Reoli Cymru . . . a Sut i’w Chwalu (Aberystwyth, 1993). Cafwyd trafodaeth ar gyfeiriad ymgyrch cwangos Cymdeithas yr Iaith ar y rhaglen deledu Taro Naw, a ddarlledwyd ar 8 Awst 1994, a cheir ymateb arweinwyr y mudiad yn Tafod y Ddraig, 256, Medi 1994. LlGC, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 85.1. Cyfarfod cyffredinol 1994. Ibid., Cyfarfod cyffredinol 1995.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

yn weithgar yn canfasio o blaid yr ymgyrch ‘Ie dros Gymru’ yn ystod y misoedd cyn y refferendwm, ac ym mis Awst trefnwyd taith gerdded genedlaethol o Gaernarfon i Gaerdydd yn datgan ‘Mwy Nag Ie’. Amcan y daith oedd galw am fwy na’r hyn a gynigid gan y llywodraeth Lafur, sef Senedd gyflawn a chanddi’r hawl i ddeddfu a threthu a’r ewyllys i weithredu’n gadarnhaol o blaid yr iaith.77 Cafodd y Gymdeithas achos i ddathlu ar 18 Medi 1997 pan bleidleisiodd etholwyr Cymru, trwy fwyafrif bychan, o blaid cefnogi cynlluniau’r llywodraeth i sefydlu Cynulliad Cenedlaethol. Yr oedd hon yn garreg filltir o bwys mawr i Gymdeithas yr Iaith, ac mewn cyfarfod arbennig o’i Senedd ym mis Ionawr 1998, cydnabuwyd yn gyhoeddus mai sefydlu’r Cynulliad oedd un o’r digwyddiadau pwysicaf yn holl hanes y mudiad.78 Buasai’r Gymdeithas yn ymgyrchu yn erbyn polisïau llywodraeth estron yn Llundain er 1962, ond bellach byddai ganddi ganolbwynt newydd i’w hymgyrchoedd a’i pholisïau yng Nghaerdydd. Yr oedd lle cryf hefyd i gredu y byddai’r Cynulliad yn ddatblygiad pwysig yn hanes y Gymraeg, gan y byddai ganddo’r grym a’r awdurdod angenrheidiol i lunio polisïau a mesurau adeiladol i ddiogelu’r iaith a hyrwyddo ei ffyniant. Pan luniwyd Deddf Llywodraeth Cymru yn ystod 1998 rhoddwyd statws cyfartal llawn i’r Gymraeg a’r Saesneg yn holl gyfundrefnau a gwasanaethau’r Cynulliad.79 Yn wyneb y datblygiadau rhyfeddol hyn, awgrymwyd gan rai fod brwydr yr iaith wedi dirwyn i ben. Gan y byddai’r Gymraeg yn iaith genedlaethol swyddogol yn y Cynulliad, a chan fod ganddi bellach sianel deledu, tonfedd radio, cyfundrefn addysg ddwyieithog, statws cynllunio llawn, a chorff llywodraethol statudol Bwrdd yr Iaith Gymraeg i’w hyrwyddo, credai rhai na fyddai diben mwyach i Gymdeithas yr Iaith Gymraeg. Honnid bod dyddiau’r protestio a’r ymgyrchu anghyfansoddiadol wedi hen fynd heibio. Yn wir, ym mis Awst 1998 aeth un o gyn-gadeiryddion y Gymdeithas (a benodwyd yn ddiweddarach yn gadeirydd ar y Bwrdd Iaith) mor bell â honni nad oedd gan y mudiad mwyach yr adnoddau deallusol angenrheidiol i fedru ymgyrchu o blaid yr iaith.80 Ond gweld cyfle euraid i gychwyn cyfnod newydd yn ei hanes a wnâi’r Gymdeithas. Atebodd ymosodiadau ei beirniaid trwy ymdrechu’n ddygn i roi trefn ar ei gweinyddiaeth; cyflogwyd swyddogion newydd ac agorwyd swyddfa newydd yn Aberystwyth. Cynhaliwyd trafodaethau pwysig yn ei Senedd er mwyn 77

78

79

80

Swyddfa Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Aberystwyth, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, cofnodion Senedd, 10 Mai 1997, 14 Mehefin 1997. Swyddfa Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Aberystwyth, Papurau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, cofnodion Senedd benwythnos, 9–11 Ionawr 1998. Gw. hefyd Angharad Tomos, ‘Mae’r Cynulliad yn Cynnig Cyfle i Greu Gwell Ymdeimlad o Berthyn’, Yr Herald Gymraeg, 17 Ionawr 1998. Deddf Llywodraeth Cymru 1998 (pennod 38) (Llundain, 1998), Rhan III, Adran 47 (1–3), ac Adroddiad Gr{p Ymgynghorol y Cynulliad Cenedlaethol i’r Ysgrifennydd Gwladol, Awst 1998, Adran 4.1, argymhelliad 22. Gw. Western Mail, 10 a 14 Chwefror 1998, ibid., (Agenda), 8 Awst 1998, a Tafod y Ddraig, 3.1, Eisteddfod 1998.

469

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

470

rhoi nodau pendant i’r mudiad, a rhoddwyd ystyriaeth ddwys i’w swyddogaeth fel mudiad gwasgedd ac i’w ddulliau o weithredu. Ond y datblygiad pwysicaf oedd llunio ymgyrchoedd newydd a chyhoeddi Agenda ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym mis Awst 1998. Yn ogystal â rhestru’n fras rai o brif anghenion yr iaith ym maes statws cyhoeddus, addysg, tai a chynllunio, a’r cyfryngau torfol, galwai’r Agenda am sicrwydd y byddai’r Gymraeg yn rhan greiddiol o holl weithgareddau’r Cynulliad. Er bod y ddogfen yn rhybuddio bod yr iaith yn dal i wynebu argyfwng, at ei gilydd yr oedd ei naws yn obeithiol a hyderus. Meddai Siân Howys, prif awdur y ddogfen: Ar ddiwedd yr ugeinfed ganrif mae sefyllfa’r Gymraeg yn ddigon brau a bregus. Eto, nid oes dim byd anorfod am dranc y Gymraeg. O gael llywodraeth yng Nghymru sydd yn barod i fabwysiadu a gweithredu polisïau clir a phendant parthed creu dyfodol i’r Gymraeg gallai’r Gymraeg fwynhau dyfodol llwyddiannus gan felly gyfoethogi bywydau pobl a chymunedau Cymru i’r mileniwm nesaf.81

Adlewyrchai’r ddogfen hon y datblygiad sylweddol a fu ym mholisïau ac ymgyrchoedd y mudiad er 1962 a hefyd y newid pwysig yn sefyllfa wleidyddol Cymru. Trwy gydol y cyfnod hwnnw yr oedd y Gymdeithas wedi chwarae rhan allweddol bwysig yng ngwleidyddiaeth iaith Cymru, gan beri dyrchafu statws y Gymraeg o fod yn iaith eilradd i fod yn un o ddwy iaith swyddogol y wlad. O ganlyniad i’w hymgyrchu digyfaddawd sicrhawyd nifer mawr o enillion pwysig i’r iaith, gan gynnwys dwyieithrwydd cyhoeddus swyddogol, sianel deledu a thonfedd radio Gymraeg, statws craidd i’r Gymraeg mewn addysg, a statws cynllunio i’r iaith. Ond er pwysiced yr enillion hyn yn yr ymdrech i sicrhau parhad y Gymraeg fel iaith hyfyw, nid yn ôl nifer y consesiynau a enillwyd y mae mesur llwyddiant y Gymdeithas. Fel y dywedodd Dafydd Iwan ym 1974: ‘nid ei “mân lwyddiannau” sy’n bwysig, ond yr effaith a gafodd ar feddyliau pobl Cymru’.82 Wedi’r cyfan, nod pennaf mudiad gwasgedd fel Cymdeithas yr Iaith oedd cyffroi a chynhyrfu. Trwy lunio polisïau mentrus neu weithredu’n anghyfansoddiadol, gorfodai pobl i ystyried ei raison d’être, sef yr angen i weithredu’n ymosodol ac yn feiddgar er mwyn achub yr iaith. Pwysleisiodd John Davies nad buddugoliaeth lwyr ar fater gwysion Cymraeg oedd yr elfen allweddol ar y cychwyn, ‘eithr codi’r tymheredd ar bwnc y Gymraeg er mwyn meithrin to o bobl a fyddai’n mynnu cael eu gweinyddu yn Gymraeg a mynnu cael eu hamgylchynu â Chymraeg cyhoeddus’.83 Elfen hollbwysig o waith y Gymdeithas,

81

82 83

Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Agenda ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru: Y Gymraeg yn y Mileniwm Nesaf? (Aberystwyth, 1998), t. 10. Dafydd Iwan, ‘Pam y Safaf dros y Blaid’, Tafod y Ddraig, 68, Ionawr 1974, 6. Davies, ‘Blynyddoedd Cynnar Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’, t. 18.

HANES CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG 1962–1998

felly, oedd cymell y Cymry eu hunain i gofleidio’r iaith a pheri iddynt sylweddoli mai hi oedd trysor mwyaf gwerthfawr y genedl. Newid agwedd y Cymry eu hunain tuag at y Gymraeg oedd y ‘chwyldroad’ y galwodd Saunders Lewis amdano yn Tynged yr Iaith ym 1962, sef eu darbwyllo o werth cynhenid yr iaith a’r pwysigrwydd o’i diogelu. Ni chollodd y Gymdeithas erioed olwg ar y nod hwnnw: pan gyflwynwyd yr Agenda i’r Cynulliad ym 1998, atgoffwyd yr aelodau mai ‘dim llai na chwyldro’ fyddai’r dasg o ‘herio a thrawsnewid canrifoedd o ormes, diffyg grym a gwahaniaethu yn erbyn y Gymraeg’.84 Ac er bod statws y Gymraeg yn anhraethol gryfach ar ddiwedd yr ugeinfed ganrif nag yr oedd ddeugain mlynedd cyn hynny, byddai Cymdeithas yr Iaith yn parhau i ymgyrchu. Yn wir, bathwyd cadlef newydd ar gyfer y mudiad yn yr unfed ganrif ar hugain: ‘Popeth yn Gymraeg – Y Gymraeg ym Mhopeth’.

84

Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Agenda ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru, t. 10.

471

This page intentionally left blank

15 Mudiad yr Iaith Gymraeg a Dwyieithrwydd: Beth All Cymdeithasau Lleol ei Gyflawni? MARION LÖFFLER

Anybody who learns a second language becomes to some degree bilingual, but the degree becomes significant only when he habitually uses two languages.1

YR OEDD diwedd yr Ail Ryfel Byd yn gychwyn cyfnod o newidiadau pellgyrhaeddol yn economi, cymdeithas a gwleidyddiaeth Cymru. Wrth i amrywiol ddiwydiannau ddatblygu yn yr ardaloedd trefol, cafwyd diboblogi yng nghefn gwlad. Yr oedd y dirywiad ym myd crefydd yn fwy amlwg nag yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, ac ym maes gwleidyddiaeth daeth Llafur i ddisodli’r Rhyddfrydwyr fel y blaid gryfaf. Cynigiai’r byd newydd gyfleoedd gwahanol i bobl, ond daeth hefyd â bygythiadau newydd i’r iaith. Trwy’r cyfryngau torfol electronig cyrhaeddai dylanwadau Seisnig ardaloedd y buasai’r Gymraeg yn gyfrwng naturiol cyfathrebu ynddynt drwy’r canrifoedd, a lle na chlywid fawr ddim Saesneg. Wrth i nifer cynyddol o bobl ddod yn berchen car a bod mwy yn gallu fforddio’r amser a’r arian i deithio, datblygodd yr ardaloedd hyn yn gyrchfannau poblogaidd i dwristiaid. O ganlyniad i hyn a’r ffaith fod rhai o’r twristiaid yn ymgartrefu mewn ardaloedd o’r fath, cyflymodd y proses Seisnigo a gwelwyd gostyngiad sylweddol yn nifer y cymunedau lle’r oedd mwyafrif y boblogaeth yn siarad Cymraeg. Yn sgil y datblygiadau hyn, cryfhau a wnaeth cenedlaetholdeb gwleidyddol a hefyd fudiad yr iaith. Arddelid bellach athroniaeth ac amcanion newydd a newidiwyd tactegau er mwyn sicrhau cefnogaeth mwy o bobl. Gan adeiladu ar y sylfeini a osodwyd gan gymdeithasau diwylliannol er dechrau’r ugeinfed ganrif, tyfodd mudiad yr iaith yn gyflymach yn yr hanner can mlynedd rhwng 1945 a 1995 nag y gwnaethai yn ystod y ddau can mlynedd rhwng sefydlu Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751 a diwedd yr Ail Ryfel Byd. Gwelodd pob degawd yn ail hanner yr ugeinfed ganrif sefydlu rhyw gymdeithas newydd neu’i gilydd gyda’r bwriad o ledu’r ymgyrch dros y Gymraeg i bob maes cymdeithasol, a datblygwyd dulliau newydd o weithredu o blaid yr iaith. 1

Bruce Pattison, ‘Foreword’ yn W. R. Jones, Bilingualism in Welsh Education (Cardiff, 1966), t. xi.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

474

Efelychodd amryw o gymdeithasau newydd ymdrechion cynnar yr Undeb Athrawon Cymreig (sef. 1926) i hyrwyddo defnydd o’r Gymraeg ym myd addysg. Bu unigolion wrthi cyn yr Ail Ryfel Byd yn sefydlu cylchoedd chwarae Cymraeg a chorfforwyd y rhain pan sefydlwyd Mudiad Ysgolion Meithrin ym 1971.2 Er mwyn hybu defnydd o’r Gymraeg mewn addysg gynradd ac uwchradd, sefydlwyd Undeb Cymdeithasau Rhieni Ysgolion Cymraeg ym 1956 (er 1983, Rhieni dros Addysg Gymraeg). Y mae’r mudiad yn parhau i weithredu fel carfan bwyso ac yn cefnogi rhieni sy’n dymuno i’w plant dderbyn eu haddysg trwy gyfrwng y Gymraeg.3 Daeth athrawon Cymru at ei gilydd i sefydlu undeb newydd, sef Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) ym 1943.4 Ym 1948 sefydlwyd Cyd-bwyllgor Addysg Cymru i ddatblygu deunyddiau dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ac i gydlynu gweithgareddau’r mudiadau gwirfoddol. Sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1962 i drefnu ymgyrchoedd di-drais o anufudd-dod sifil o blaid y Gymraeg ac i fynnu iddi statws cyfreithiol cydradd â’r Saesneg. Buan yr ehangodd ei hathroniaeth i gynnwys materion megis diogelu cymunedau Cymraeg a chreu cyfryngau torfol electronig yn Gymraeg.5 Sefydlwyd Cefn ym 1985 i gynnig cefnogaeth i siaradwyr Cymraeg a oedd wedi dioddef cam ac i dynnu sylw at achosion o’r fath. Gwneid hyn er mwyn dadlennu camwahaniaethu cudd yn erbyn y Cymry a’r Gymraeg.6 Byddai Cefn yn ymgymryd ag achosion unigolion y treisiwyd eu hawliau sifil oherwydd camwahaniaethu yn eu herbyn am iddynt ddefnyddio’r Gymraeg.7 Wrth i ysgolion Cymraeg penodedig ddwyn yr iaith yn nes at blant yr ardaloedd Seisnigedig, ardaloedd trefol yn bennaf, daeth yn amlwg fod y mewnfudo cynyddol i gefn gwlad yn bygwth y Gymraeg yn ei hen gadarnleoedd. Arweiniodd hyn at sefydlu mudiadau a chwiliai am atebion mwy sylfaenol i broblemau Cymru wledig a’r bygythiad i’r iaith. Ceisiodd Adfer, a sefydlwyd ym 1970, roi cychwyn o’r newydd i gnewyllyn Cymraeg ei iaith yn yr hyn a oedd yn weddill o’r Fro Gymraeg ond, am amryw resymau, cyfyng fu ei apêl.8 Bu ymdrechion eraill i hybu’r economi wledig a’r iaith Gymraeg yn fwy llwyddiannus. Ym 1989 sefydlwyd Menter a Busnes, asiantaeth datblygu economaidd Gymraeg ei hiaith, i hyrwyddo potensial busnes siaradwyr Cymraeg.9 Yn ei sgil daeth mentrau rhanbarthol eraill, megis Menter Cwm Gwendraeth (1991) ac 2 3 4 5

6 7 8

9

Catrin Stevens, Meithrin: Hanes Mudiad Ysgolion Meithrin 1971–1996 (Llandysul, 1996). Rhieni dros Addysg Gymraeg, Adroddiadau Blynyddol, 1956–98. Mel Williams (gol.), Hanes UCAC: Cyfrol y Dathlu (Adran Lenyddiaeth UCAC, 1991). Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998). Cefn – Pwy Ydym Ni / Who We Are (dim man na dyddiad cyhoeddi). Eleri Carrog, ‘Deg Oed Eleni . . . 1985–1995’, Asgwrn Cefn, rhif 3 (1995), 2–3. Emyr Llewelyn, Adfer a’r Fro Gymraeg (Pontypridd, 1976); idem, ‘What is Adfer?’ yn Ian Hume a W. T. R. Pryce (goln.), The Welsh and their Country (Llandysul, 1986), tt. 244–52. ‘Wales. Report by Adam Price, Project Manager, Menter a Busnes’ yn Llinos Dafis (gol.), Economic Development and Lesser Used Languages: Partnerships for Action. September 24–26 1993, Proceedings (Aberaeron, 1993), t. 89.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Antur Teifi (1992). Cynhaliodd pob un o’r rhain arolygon ynghylch y berthynas rhwng yr economi leol a’r Gymraeg, a chynorthwyasant Gymry i sefydlu neu ddatblygu eu busnesau eu hunain. Cefnogid hefyd unrhyw fusnes a geisiai weithredu polisi dwyieithog.10 Bu Iaith Cyf yn gweithio yn yr un maes er 1990, gan drefnu gweithdai ar broblemau rhanbarthau lleiafrifol a chyhoeddi llenyddiaeth, yn ogystal â rhoi cymorth ymarferol i fusnesau yngl}n â dwyieithrwydd. Canolbwyntio ar godi statws y Gymraeg a wnâi’r rhan fwyaf o’r cymdeithasau a enwyd uchod, tra anelai eraill at hybu defnydd o’r iaith yn y cymunedau. Ym 1947 sefydlwyd Urdd Siarad Cymraeg, a daeth Undeb y Gymraeg Fyw ym 1965 i feithrin yr iaith a’i hybu ymhlith siaradwyr cynhenid a dysgwyr. Canfu’r ddau fudiad fod newid graddol ar droed yn y modd yr ymagweddai pobl at y Gymraeg. Dyma dystiolaeth Urdd Siarad Cymraeg ym 1966: Ymunodd 168 o aelodau o’r newydd yn Eisteddfod Aberafan. Y syndod yw bod cynifer ohonynt o siroedd y gogledd. Bu cyfnod pan oedd sôn am U.S.C. yn y gogledd yn wallgofrwydd – roedd pawb yn chwerthin a gwneud sbort am ben ‘Mudiad Saeson bach y De’. Hwyrach erbyn hyn fod rhai ym Môn ac Arfon wedi gweld nad ydy ‘Statws’ fawr o werth i iaith farw.11

Prif nod Urdd Siarad Cymraeg oedd darbwyllo siaradwyr Cymraeg o’r angen i ddefnyddio’r iaith ym mhob maes ac ym mhob sefyllfa gymdeithasol. I gyflawni’r nod ac er mwyn codi ymwybyddiaeth ynghylch y Gymraeg, gelwid ar ardaloedd Seisnigedig i gychwyn Seiadau Siaradwyr.12 Ceisiai Undeb y Gymraeg Fyw gefnogi’r iaith yn yr ardaloedd gwledig yn bennaf, trwy gynnal digwyddiadau poblogaidd, ymgyrchu o blaid defnyddio’r Gymraeg yn y byd cyhoeddus ac ym myd addysg ar bob lefel, a thrwy gydweithredu â mudiadau eraill. Bu’n casglu rhestrau o eiriau a thermau Cymraeg ac yn eu cyhoeddi, yn gofalu am ‘Golofn y Dysgwyr’ yn Y Cymro, yn trefnu dosbarthiadau Cymraeg, ac yn ceisio sefydlu cylchgrawn ar gyfer dysgwyr.13 Erbyn y 1970au cynnar, fodd bynnag, yr oedd gweithgareddau’r Undeb wedi eu cyfyngu yn bennaf i sir Fôn a’i sioe flodau flynyddol.14 Yn ystod ail hanner yr ugeinfed ganrif daeth ‘y dysgwr Cymraeg’ i amlygrwydd. Bu llawer o drin a thrafod dulliau dysgu newydd, yn enwedig ar gyfer oedolion. Sefydlwyd cylchoedd a grwpiau dan adain Merched y Wawr a 10

11 12 13 14

Ibid.; Menter a Busnes / Iaith Cyf, Y Defnydd o’r Gymraeg ym Musnesau Ceredigion: Adroddiad ar Gynllun Cyngor Dosbarth Ceredigion (Aberystwyth, 1993). ‘Urdd Siarad Cymraeg’ yn Aled Rhys Wiliam (gol.), Arolwg 1966 (Abercynon, 1966), t. 73. ‘Urdd Siarad Cymraeg’ yn R. Gerallt Jones (gol.), Arolwg 1968 (Lerpwl, 1969), tt. 65–6. ‘Cornel y Dysgwyr’, Y Cymro, 6 Ionawr 1966; Siarad, rhifynnau 1–2 (1969–70). Dafydd Glyn Jones, ‘The Welsh Language Movement’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), tt. 296–7.

475

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

476

mudiadau eraill i gynorthwyo dysgwyr i siarad yr iaith mewn sefyllfa gymdeithasol. Ym 1974 rhoddwyd fframwaith cenedlaethol i’r ymdrechion hyn pan sefydlwyd Cyd-bwyllgor Dysgwyr Cymraeg (Cyngor y Dysgwyr neu CYD, yn ddiweddarach).15 Ym 1997 yr oedd gan CYD 85 o ganghennau lleol ledled y wlad.16 O’r 1980au ymlaen sefydlwyd canolfannau iaith, megis Canolfan Iaith Nant Gwrtheyrn ar Benrhyn Ll}n, i ddarparu cyrsiau preswyl i ddysgwyr, ac i drefnu gweithgareddau a gwyliau Cymraeg. Urdd Gobaith Cymru a Merched y Wawr oedd y ddau brif fudiad o ran darparu gweithgareddau drwy’r Gymraeg o fewn cymunedau lleol. Sefydlwyd yr Urdd ym 1922 ar gyfer plant Cymraeg eu hiaith er mwyn gwrthweithio dylanwad mudiadau megis y Sgowtiaid a’r Geidiau, a chyrhaeddodd ei anterth yn union cyn yr Ail Ryfel Byd.17 Yn wahanol i lawer o’r mudiadau ieuenctid eraill a sefydlwyd ym Mhrydain yn y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel, llwyddodd yr Urdd i gadw nifer ei haelodaeth yn gymharol uchel ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Yr oedd hyn yn rhannol oherwydd ei chysylltiad agos ag ysgolion, a hefyd am ei bod mor barod i fabwysiadu datblygiadau diwylliannol cyfoes. Ym mis Gorffennaf 1997 yr oedd 49,015 o blant ac ieuenctid wedi eu cofrestru yn aelodau o Urdd Gobaith Cymru. Dengys Tabl 1 eu dosbarthiad daearyddol. Yn eironig braidd, yn Llanfair Pwllgwyngyll yn sir Fôn y cychwynnodd Sefydliad y Merched (neu’r WI) ym Mhrydain.18 Daeth y Sefydliad yn hynod boblogaidd ac ychwanegid at ei hygrededd gan y ffaith fod gwragedd, merched ac wyresau rhai gw}r amlwg yn gysylltiedig ag ef – unigolion megis Anita George (gwraig William George), Gwenllian Morris-Jones (merch John Morris-Jones) a Mrs W. E. Jones (wyres y Parchedig John Elias).19 Serch hynny, yn amlach na pheidio, ni fyddai’r swyddogion lleol yn siarad Cymraeg, argreffid y rhaglenni yn Saesneg fel arfer, a Saesneg oedd iaith swyddogol y mudiad. Er i amryw, trwy gydol y cyfnod hwnnw, fynegi eu hofn fod Sefydliad y Merched yn Seisnigo merched Cymru, methu a wnaeth pob ymgais i sefydlu mudiad Cymreiciach. Wedi’r Ail Ryfel Byd, yr oedd Plaid Cymru ac Undeb Cymru Fydd yn ymwybodol o’r broblem, a cheisiwyd unioni’r diffyg trwy gyhoeddi colofnau ar gyfer merched yn rheolaidd mewn papurau megis Y Ddraig Goch. O 1958 ymlaen ymddangosai atodiad yn Y Cymro, sef T} Ni, dan olygyddiaeth Adran Merched Undeb Cymru Fydd. Ym mis Ebrill 1956 galwodd yr Adran gynhadledd yn Aberystwyth i drafod dulliau o ddiogelu’r diwylliant Cymraeg yn y cartref a’r ysgol, 15

16 17 18

19

Bobi Jones (gol.), Cyd yn Cydio: Deng Mlynedd yn Hanes y Mudiad i Oedolion sy’n Adfer yr Iaith ar Wefusau Pobl mewn Oed 1984–1994 (Aberystwyth, 1994). Cadwyn CYD, rhif 27 (1997), 5. R. E. Griffith, Urdd Gobaith Cymru: Cyfrol I. 1922–1945 (Aberystwyth, 1971). Constance Davies, A Grain of Mustard Seed: An Account of the Founding of the First Women’s Institute in Great Britain, with Extracts from its Minute Books (Bangor, 1954). Gwenllian Morris-Jones, ‘Women’s Institutes’, The Welsh Outlook, XX, rhif 9 (1933), 239–41; Davies, A Grain of Mustard Seed, t. 79; Dorothy Drage, The Growth of Women’s Institutes in Wales (Caernarfon, 1956), t. 7.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Tabl 1. Dosbarthiad aelodau Urdd Gobaith Cymru, 1997 Ardal Morgannwg Ganol Myrddin Gwent Abertawe Eryri Ceredigion Caerdydd Fflint Maelor Penfro Conwy Môn Dinbych Trefaldwyn Meirionnydd De Powys Tu allan i Gymru Cyfanswm

Aelodau 5630 5261 4603 4111 3974 3895 3326 2949 2914 2902 2676 2325 2114 1401 917 17 49015

Ystadegau aelodaeth anghyhoeddedig Urdd Gobaith Cymru. Fe’u cafwyd trwy garedigrwydd Deian Creunant a Tomos Davies, Urdd Gobaith Cymru.

ac mewn mudiadau eraill a fodolai eisoes.20 Yn gam cyntaf i’r cyfeiriad hwnnw, dechreuwyd ym mis Rhagfyr 1957 gyhoeddi Llythyr Ceridwen, sef chwarterolyn newyddion. Yn yr ail rifyn pwysleisiodd Kate Roberts yr angen am gymdeithas seciwlar i ferched: Mae cymdeithasau felly yn bod mewn llawer lle, megis Sefydliadau’r Merched a chymdeithasau chwiorydd mewn capeli. Eithr mae i’r cymdeithasau hyn eu hanfanteision er cystal ydynt. Yn Saesneg y cynhelir y rhan fwyaf o gyfarfodydd Sefydliadau’r Merched yng Nghymru, hyd yn oed mewn ardaloedd hollol wledig ac ardaloedd Cymreig . . . Mae gweithgarwch cymdeithasau chwiorydd y capeli wedi ei gyfyngu yn naturiol i waith y capel, a phrin y disgwyliem iddynt ymddiddori ym mhob dim sydd a wnelo â’n bywyd fel Cymry. Credaf felly y byddai’n beth da ffurfio cymdeithasau Cymraeg i ferched ymhob tref a phentref drwy Gymru.21

Ffurfiwyd oddeutu dwsin o gymdeithasau lleol, yn bennaf i drefnu dosbarthiadau Cymraeg a chylchoedd lle y gallai dysgwyr gyfarfod â Chymry 20 21

‘Cynhadledd Aberystwyth, Ebrill 1956’, Llythyr Ceridwen, rhif 1 (Rhagfyr 1957), 1. Kate Roberts, ‘Cymdeithasau Merched’, ibid., rhif 2 (Dydd G{yl Dewi, 1958), 1.

477

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

478

Cymraeg, ond i weithredu hefyd fel carfan bwyso o blaid yr iaith.22 Eto i gyd, yr oedd Cylchoedd y Merched ymhell o fod yn fudiad cenedlaethol ar gyfer merched Cymraeg eu hiaith. Ym mis Mawrth 1967 daeth T} Ni i ben yn Y Cymro. Yr oedd eisoes wedi crebachu o fod yn atodiad wyth tudalen i un golofn yn unig. Erbyn gwanwyn 1968 yr oedd yn amlwg fod Llythyr Ceridwen a Hon, cylchgrawn arall uchelgeisiol ond byrhoedlog i ferched, wedi methu ennill cefnogaeth ledled y wlad. Ofnid unwaith eto fod merched Cymru wedi encilio i’w cartrefi ac i’r WI. Tua’r un adeg, fodd bynnag, sefydlwyd mudiad newydd, un a fyddai’n dal dychymyg y genedl mewn modd nid annhebyg i gychwyniad Urdd Gobaith Cymru ym 1922. Ar 25 Tachwedd 1965 sefydlwyd cangen o Sefydliad y Merched ym mhentref bychan Parc ger Y Bala. Fel yng nghanghennau eraill yr ardal, caniateid defnyddio’r Gymraeg yn y cyfarfodydd, ond Saesneg oedd iaith weinyddol y mudiad ac ni cheid gair o Gymraeg yn argraffiad gogledd Cymru o gylchgrawn y mudiad, Home and Country.23 Eithriad oedd y geiriau Cymraeg ‘Sefydliad y Merched’ ar fathodyn yr aelodau. Gwrthodwyd pob cynnig i gynnwys adroddiadau yn Gymraeg yn y cylchgrawn. Felly, penderfynodd aelodau cangen newydd y Parc atal eu tâl aelodaeth hyd nes y ceid ffurflenni Cymraeg, gan hysbysu’r swyddogion sirol eu bod yn gwrthwynebu bod y tâl aelodaeth yn cyfrannu tuag at gynhyrchu taflenni uniaith Saesneg. Canlyniad hyn fu diarddel cangen y Parc o rengoedd y WI ym mis Rhagfyr 1966. Ar ôl bod yn gangen annibynnol am gyfnod byr, penderfynodd yr aelodau ffurfio mudiad i ferched a fyddai’n defnyddio’r Gymraeg yn ei holl weithrediadau. Trafodwyd y syniad yng nghynhadledd flynyddol Adran Merched Undeb Cymru Fydd yn Llansannan ym mis Mai 1967, ac wedyn yn yr Eisteddfod Genedlaethol a gynhaliwyd yn Y Bala ym mis Awst 1967. Erbyn hynny yr oedd y mudiad newydd wedi cael enw, sef Merched y Wawr, ac yr oedd ail gangen wedi ei ffurfio yn Y Ganllwyd ger Dolgellau.24 Erbyn diwedd 1967 yr oedd gan y mudiad 14 o ganghennau, 54 erbyn 1968, a mwy na 90 erbyn diwedd 1969.25 O’i ddechreuad, prif nod Merched y Wawr oedd hybu’r iaith a’r diwylliant Cymraeg trwy gynnig amrywiol weithgareddau yn Gymraeg i aelodau’r canghennau lleol. Ym 1968 sefydlwyd cylchgrawn chwarterol ar gyfer yr aelodau, sef Y Wawr. Yr oedd ei gylchrediad ym 1996 oddeutu 7,920, ond yn ystod y 1970au a’r 1980au bu’r ffigur dros 10,000. Yn ôl pob tebyg, nid cyd-ddigwyddiad oedd fod Merched y Wawr wedi cychwyn yn yr un ardal ag y cychwynnodd yr Urdd 45 mlynedd cyn hynny. 22 23

24 25

‘Nodion o’r Canghennau’, ibid., rhif 27 (1967), 25–8. Ni chyhoeddai Sefydliad y Merched rifyn arbennig o’r cylchgrawn Home and Country ar gyfer Cymru. Darperid ar gyfer merched gogledd Cymru yn y North Wales Edition, ac ar gyfer merched y De yn yr Hereford, Monmouth and South Wales Edition. Zonia Bowen, Merched y Wawr: Y Dyddiau Cynnar (Y Bala, 1977). ‘Merched y Wawr’ yn Jones (gol.), Arolwg 1968, t. 81; ‘Merched y Wawr’ yn Ednyfed Hudson Davies (gol.), Arolwg rhif 5 (Lerpwl, 1970), t. 65.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Tabl 2. Dosbarthiad aelodau Merched y Wawr, 1996 Ardal

Aelodau

Ceredigion Caerfyrddin, Llanelli, Dinefwr Meirionnydd Môn Dwyfor Caernarfon Glyn Maelor Colwyn Maldwyn, Powys Gorllewin Morgannwg Aberconwy Penfro De a Chanol Morgannwg, a Gwent Alun Dyfrdwy

1301 1009 771 670 574 511 473 457 445 440 426 350 291 202

Cyfanswm

7920

Ystadegau anghyhoeddedig. Fe’u cafwyd trwy garedigrwydd Eleri Non Griffiths, Merched y Wawr.

Trawiadol hefyd yw fod dosbarthiad canghennau’r ddau fudiad yn bur debyg, er bod aelodaeth Merched y Wawr yn fwy cyfyngedig i ardaloedd gwledig. Dengys Tabl 2 y sefyllfa ym mis Ionawr 1996. O’r cychwyn cyntaf pwysleisiai Urdd Gobaith Cymru a Merched y Wawr mai mudiadau cymunedol oeddynt, yn trefnu gweithgareddau hamdden drwy gyfrwng y Gymraeg mewn cymunedau ledled Cymru. Er mwyn asesu eu swyddogaeth a’u cyfraniad yn y fan a’r lle, yn ogystal â chyfraniad rhai grwpiau diwylliannol eraill, penderfynwyd cynnal arolwg o ganghennau Merched y Wawr ac Urdd Gobaith Cymru yn Aberaeron ac Abergwaun, dwy dref fechan ar lannau Bae Ceredigion. Dewiswyd y ddwy gymuned hyn am amryw resymau. Trefi bychain glan môr yw’r ddwy, y naill a’r llall yn gwasanaethu’r ardal wledig o’u cwmpas, ac yn dibynnu ar amrediad cyfyngedig o swyddi: swyddi gweinyddol yn bennaf yn Aberaeron, a swyddi cysylltiedig â chludiant yn bennaf yn Abergwaun.26 Ceir canran uwch o siaradwyr Cymraeg yn yr ardaloedd gwledig cyfagos nag yn y trefi eu hunain. Oherwydd iddynt ddatblygu’n drefi ar adegau gwahanol i’w gilydd, y mae un gwahaniaeth pwysig rhwng y ddwy gymuned, sef eu proffil ieithyddol. Lle bychan oedd Aberaeron hyd nes i’r Parchedig Alban Thomas Jones Gwynne benderfynu adeiladu porthladd a thref yno ym 1807. Wedi i’r porthladd gael ei gwblhau, buan y tyfodd y dref, gan ddatblygu’n ganolfan adeiladu llongau 26

Harold Carter, The Towns of Wales: A Study in Urban Geography (Cardiff, 1965), tt. 83, 107, 110.

479

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

480

a morwriaeth, yn enwedig yn y cyfnod rhwng 1845 a 1883.27 Yn sgil datblygiad llongau ager a dyfodiad y rheilffordd i sir Aberteifi, fodd bynnag, collodd y porthladd ei bwysigrwydd fel canolfan fasnachu ac adeiladu llongau. Rhwng 1921 a 1961 bu gostyngiad yn y boblogaeth (3 oed a throsodd) ym mhob degawd hyd nes i’r don gyntaf o fewnfudwyr gyrraedd Cymru wledig; yna dechreuodd y boblogaeth gynyddu eto, o 1,167 ym 1961 i 1,460 ym 1991. Ers cyn cof, bu’r ardaloedd cefn gwlad yng nghyffiniau Aberaeron ymhlith y Cymreiciaf yn y wlad ac, yn ddiamau, cyfrannodd hynny, ynghyd â’r ffaith fod poblogaeth y dref wedi parhau’n weddol gyson hyd ail hanner yr ugeinfed ganrif, at ei Chymreictod. Gwelir yn y man, serch hynny, sut y dylanwadodd y mewnfudiad diweddar ar broffil ieithyddol y dref. Yn ôl cyfrifiad 1991, yr oedd 1,040 (71.3 y cant) o drigolion Aberaeron yn ddwyieithog, a dim ond 419 o bobl (28.7 y cant) yn uniaith Saesneg.28 Disgrifir Abergwaun fel tref farchnad yn Atlas Speed 1611, ond ni ddatblygodd lawer tan ddechrau’r ugeinfed ganrif. Er bod y dref yn agos at ffin ieithyddol y Landsker, parhaodd yr iaith yn gryf yno trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fel y dengys cyfrifiad 1891 yn eglur.29 Adeiladu llongau i’w defnyddio’n lleol a physgota oedd y prif ddiwydiannau, ac nid ymddengys fod llawer o symud poblogaeth wedi digwydd. Serch hynny, yn nechrau’r ugeinfed ganrif gwireddwyd hen gynlluniau i ymestyn y porthladd. Ym 1906 sefydlwyd cysylltiad â Rosslare yn Iwerddon trwy gyfrwng llongau ager ac ym 1911 agorwyd y rheilffordd i Lundain.30 Newidiwyd cymeriad y dref yn gyflym yn sgil y datblygiadau hyn. Rhwng 1901 a 1911 cynyddodd y boblogaeth (3 oed a throsodd) ryw 65 y cant, o 1,602 i 2,656. Yn ystod yr un cyfnod gostyngodd canran y siaradwyr Cymraeg o 90.3 y cant i 74.7 y cant, a chododd canran y siaradwyr uniaith Saesneg o 9.7 y cant i 25.3 y cant.31 O hynny ymlaen, cyd-dyfodd y dref â’r porthladd ac, ochr yn ochr â’r cynnydd cyson yn y boblogaeth, bu gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg. Erbyn 1991 yr oedd 1,845 (60.7 y cant) o’r 3,042 o bobl a drigai yn Abergwaun yn uniaith Saesneg a 1,197 (39.3 y cant) yn ddwyieithog.32 Ym 1991 yr oedd y ddwy gymuned yn nau begwn cyferbyniol y continuum dwyieithog: yr oedd 70 y cant o drigolion Aberaeron yn siarad Cymraeg, a mwy 27

28

29

30

31

32

J. M. Howell, ‘The Birth and Growth of Aberayron’, Transactions of the Cardiganshire Antiquarian Society, 4 (1926), 7–14; W. J. Lewis, Aberaeron (Aberaeron, 1988), tt. 8–16; Lewis Cozens, Aberayron Transport (London, 1957), t. 5. General Register Office, Census 1961, Wales (including Monmouthshire), Report on Welsh Speaking Population (London, 1962), t. 5; The 1991 Census on CD-ROM (Cambridge, 1994), Tabl 67. Gwenfair Parry, ‘Abergwaun’ yn eadem a Mari A. Williams, Miliwn o Gymry Cymraeg! Yr Iaith Gymraeg a Chyfrifiad 1891 (Caerdydd, 1999), tt. 231–47. Great Western Railway, Fishguard, the Ocean Port: Its History, Situation, Development, Facilities and Advantages (London, 1911); David John Owen, The Origin and Development of the Ports of the United Kingdom (London, 1939), tt. 273–4. Census of England and Wales, 1911, Vol. XII, Language Spoken in Wales and Monmouthshire (London, 1913), t. 46. The 1991 Census on CD-Rom, Tabl 67.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

na 60 y cant o drigolion Abergwaun yn uniaith Saesneg. O’r herwydd, gellid mesur sut ac i ba raddau yr oedd bod yn aelod o wahanol fudiadau, yn ogystal â’r amgylcheddau ieithyddol o fewn y continuum dwyieithog, yn dylanwadu ar ddewis iaith. Aethpwyd ati i greu darlun manylach o’r sefyllfa ieithyddol bresennol yn y ddwy gymuned drwy astudio’r papurau newydd lleol, cyf-weld unigolion allweddol, a dosbarthu holiaduron i aelodau’r cymdeithasau dan sylw. Er mwyn cael grwpiau i’w cymharu â’r mudiadau diwylliannol Cymraeg, Urdd Gobaith Cymru a Merched y Wawr, penderfynwyd ymweld â changhennau’r WI yn y ddwy dref, yn ogystal â Chlwb yr Ysgol neu’r ‘School Club’ yn Aberaeron, a Chlwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun. Dosbarthwyd holiaduron a chynhaliwyd cyfweliadau ag aelodau. Yr oedd ambell agwedd ar y gwaith maes yn haws na’r disgwyl, ac eraill yn fwy cymhleth. Yr oedd ‘cwestiwn yr iaith’ yr ymchwilid iddo yn fater sensitif i lawer, pa un ai Saesneg neu Gymraeg oedd eu mamiaith. Serch hynny, yr oedd y ffaith nad oedd yr ymchwilydd yn Gymraes nac yn Saesnes yn fantais, ac eithrio yn achos rhai Saeson uniaith a ymagweddai’n amddiffynnol ar unwaith yng ng{ydd unrhyw un a oedd yn rhugl yn Gymraeg. Adlewyrchir cymhlethdod y sefyllfa hon yn rhai o’r ymatebion a gafwyd yn ystod cyfarfod o’r WI yn Aberaeron. Wedi rhannu’r holiaduron ymhlith yr aelodau, eglurwyd iddynt amcanion yr ymchwil a gwahoddwyd y gynulleidfa i ofyn cwestiynau: Dywedodd rhyw hen wraig a eisteddai yn y rhes flaen fod yr aelodau’n siarad Saesneg o ran cwrteisi, a hyd yn oed pan fyddai pawb heblaw dwy neu dair yn medru’r Gymraeg, byddent yn siarad Saesneg er mwyn bod yn foesgar. Ar hynny, yn y rhes flaen, atebodd menyw iau wedi’i gwisgo’n ffasiynol, efallai iddynt fod yn rhy foesgar yn rhy hir. Gofynnodd menyw yng nghanol yr ystafell a ddylai hithau lenwi’r holiadur gan nad oedd hi’n siarad Cymraeg. Dywedais fod angen atebion y siaradwyr Saesneg yn ogystal neu, fel arall, ni chaent eu cynrychioli. A phrun bynnag, efallai fod ei rhieni neu ei phlant hi’n siarad Cymraeg. Atebodd wedyn nad oedd dim Cymraeg o gwbl yn y teulu. Ychwanegodd nad oedd siaradwyr Cymraeg, yn ei phrofiad hi, bob amser yn gwrtais ac iddi fod mewn sefyllfa pryd y cyflwynodd hi siaradwr a phawb wedyn yn siarad Cymraeg a hithau’n deall dim un gair. Tybiai fod hynny’n anfoesgar iawn. Aeth ymlaen i ddweud iddi fod yn dysgu Cymraeg i blant yn ne Cymru fel athrawes beripatetig. Dywedais innau rhaid ei bod hi felly’n gwybod rhywfaint o’r iaith. Atebodd ei bod hi, ond na allai ei siarad. Gofynnais wedyn a gafodd hi’r argraff yr adeg honno fod y plant a ddysgai yn dangos cynnydd. Dywedodd eu bod yn dod ymlaen yn dda ac ystyried bod y rhan fwyaf ohonynt yn dod o deuluoedd di-Gymraeg. Gofynnodd rhywun a oeddwn i’n siarad Cymraeg. Atebais: ‘Odw. Wy’n siarad Cymrâg’. Clywais rai yn sibrwd rhywbeth. Dywedodd menyw arall, ‘Ugh, you are stirring up something here’ . . . Yna diolchodd y llywydd imi, a dymuno’n dda imi . . . a gofyn a oeddwn i’n meddwl yn Gymraeg . . . Dywedodd amryw o’r aelodau ei bod hi’n amlwg fy mod i’n meddwl yn Gymraeg o’r ffordd yr oeddwn yn siarad Saesneg.33 33

Nodiadau gwaith maes, 8 Ionawr 1997.

481

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

482

Dangosodd ymatebion amrywiol y merched mor amwys yr oedd y Cymry Cymraeg yn ymagweddu at eu hiaith yng ng{ydd pobl y tybid eu bod yn ddiGymraeg. Daeth ymagwedd amddiffynnol rhai siaradwyr uniaith Saesneg hefyd i’r amlwg. Deuai ymagweddu ac ymatebion o’r fath i’r golwg eto, ac fe’u hategid gan yr ystadegau hefyd. Yn ystod y gwaith maes dosbarthwyd 185 o holiaduron dwyieithog ymhlith y rheini o aelodau’r gwahanol gymdeithasau a oedd yn bresennol yn eu cyfarfodydd, hynny yw, 62 y cant o’r holl aelodaeth. Derbyniwyd atebion gan 99 o aelodau, yn cynrychioli 33 y cant o’r holl aelodaeth a 54 y cant o’r aelodau a oedd yn bresennol yn y cyfarfodydd. O ddadansoddi’r ffigurau aelodaeth a phatrwm oedran y cymdeithasau, hawdd y gellid credu eu bod yn ffynnu. Yn ôl eu hysgrifenyddion, yr oedd 37 o aelodau ym Merched y Wawr Aberaeron, 45 yn WI Aberaeron, 20 ym Merched y Wawr Abergwaun a 40 yn WI Abergwaun. O ran dyddiad ei sefydlu, Merched y Wawr Aberaeron oedd yr ieuengaf o ddigon o’r cymdeithasau merched, ond nid oedd yr aelodau mor niferus â’r disgwyl oherwydd bod mwy na hanner aelodau’r WI, a weithredai drwy’r Saesneg, yn siaradwyr Cymraeg. Yr oedd llawer o’r merched hynny wedi bod yn aelodau o’r WI, a sefydlwyd yn y dref ym 1935, ymhell cyn i Ferched y Wawr gael ei sefydlu yno ym 1967. Yn Abergwaun yr oedd nifer aelodau’r ddwy gymdeithas wedi bod yn gostwng ac yr oedd yr aelodau yn h}n ar gyfartaledd na rhai Aberaeron. Dichon fod a wnelo hynny â’r ffaith fod tref Abergwaun yn cynnig amrediad ehangach o weithgareddau hamdden nag a wnâi Aberaeron. Yr oedd aelodaeth Merched y Wawr eisoes wedi gostwng i oddeutu ugain, ac er bod cyfartaledd oedran yr aelodau yn is na chyfartaledd oedran aelodau’r WI, nid oedd y rhagolygon yn rhy dda. Tueddu i gynyddu a gostwng bob yn ail a wnâi aelodaeth y cymdeithasau ieuenctid, yn bennaf oherwydd natur grwpiau o’r fath. Rhyw dyfu i mewn i fudiad ac yna dyfu allan ohono a wna pobl ifainc ac o ganlyniad, yr oedd gofyn i’r arweinyddion ddenu aelodau newydd o hyd. Er nad oedd cangen yr Urdd na Chlwb yr Ysgol yn Ysgol Gyfun Aberaeron yn cadw ystadegau aelodaeth, credai’r ddwy gymdeithas fod gan y naill a’r llall oddeutu deugain aelod ym 1997.34 Yr oedd hanes cangen yr Urdd yn Ysgol Uwchradd Abergwaun yn fwy anwastad. Ym 1994, pan gynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd yn yr ardal, cynyddodd yr aelodaeth i ryw 120, sy’n brawf o bwysigrwydd yr {yl fel elfen Gymreigio. Byddai tua thrigain aelod yn y gangen fel arfer, ond erbyn 1996–7 yr oedd y nifer wedi gostwng i ryw ddeg ar hugain.35 Nid oedd gan arweinydd y 34

35

Eto i gyd, yn ôl ystadegau’r Urdd yn ganolog yr oedd 115 o aelodau yn Ysgol Gyfun Aberaeron ym 1997–8. Yn ôl dau aelod o Glwb yr Ysgol, nid oedd ond 16 disgybl yn perthyn i’w cymdeithas, a derbyniasant oll holiadur. Gw. cyfweliadau â siaradwyr 2/19 a 2/20. Fodd bynnag, y mae’r canrannau wedi eu cyfrifo yn ôl yr ystadegau swyddogol. Yr athrawes leol a ddarparodd yr ystadegau hyn. Yn ôl yr Urdd yn ganolog yr oedd gan Ysgol Uwchradd Abergwaun 88 o aelodau ym 1997–8.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

483

gangen unrhyw esboniad am hynny. Yr oedd aelodaeth Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun hefyd wedi gostwng. Ym 1996–7, 48 aelod a oedd ganddynt. Fel yn achos y cymdeithasau merched, gallai’r gostyngiad yn yr aelodaeth fod yn gysylltiedig â datblygiad y dref a’r amrywiaeth cynyddol o weithgareddau hamdden lleol a oedd ar gael. Dengys cefndir ieithyddol y sampl o’r aelodau (Tabl 3) fod canghennau Merched y Wawr Aberaeron ac Abergwaun yn denu eu haelodau bron yn llwyr o blith siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf yr oedd eu dau riant yn Gymry Cymraeg. Yr oedd hyn yn rhannol gyfrifol am yr anhawster a gâi Merched y Wawr Abergwaun i ddenu aelodau newydd, gan fod cefndir ieithyddol siaradwyr Cymraeg y dref yn mynd yn fwyfwy cymysg: Tabl 3. Cefndir ieithyddol aelodau Merched y Wawr a Sefydliad y Merched (WI) yn Aberaeron ac Abergwaun

Iaith y rhieni C1af + C1af C2il + C1af Di-Gym + C1af C2il + C2il Di-Gym + C2il Di-Gym + Di-Gym

MyW 1 Nifer 7 – – – – –

% 100.0 – – – – –

MyW 2 Nifer % 7 1 – – – –

87.5 12.5 – – – –

WI 1 Nifer

%

WI 2 Nifer

%

5 – 5 – 1 4

33.3 – 33.3 – 6.7 26.7

2 – – – 1 9

16.7 – – – 8.3 75.0

MyW 1: Merched y Wawr Aberaeron; MyW 2: Merched y Wawr Abergwaun; WI 1: Sefydliad y Merched Aberaeron; WI 2: Sefydliad y Merched Abergwaun. C1af: siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf; C2il: siaradwyr Cymraeg ail-iaith; Di-Gym: siaradwyr di-Gymraeg.

O’r rhai a fagwyd ar aelwydydd lle’r oedd un rhiant yn unig yn siarad Cymraeg, nifer bychan iawn a ddatblygodd i fod yn siaradwyr Cymraeg eu hunain: yr oedd 75 y cant wedi defnyddio ‘Saesneg yn unig’ ar yr aelwyd, 12.5 y cant wedi defnyddio’r ddwy iaith, a dim ond 12.5 y cant wedi defnyddio ‘Cymraeg yn unig’. O gofio mai peth prin iawn oedd addysg cyfrwng Cymraeg pan oedd yr aelodau hynny yn yr ysgol, ac nad oedd unrhyw draddodiad o ddysgu’r Gymraeg fel ail iaith, nid yw’n syndod nad oedd plant priodasau cymysg yn tyfu’n siaradwyr Cymraeg. Yr oedd y sefyllfa yn wahanol ac yn fwy cymhleth ymhlith y to iau (Tabl 4). Cangen yr Urdd yn Aberaeron a Chlwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun a oedd â’r ganran uchaf o aelodau yn perthyn i deuluoedd hollol Gymraeg. Ymddengys fod y ddwy gymdeithas yn darparu ffocws i siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf. Fodd bynnag, tra oedd yr Urdd yn Aberaeron yn naturiol yn defnyddio’r Gymraeg yn

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

484

Tabl 4. Cefndir ieithyddol aelodau’r cymdeithasau ieuenctid yn Aberaeron ac Abergwaun Iaith y rhieni C1af + C1af C2il + C1af Di-Gym + C1af C2il + C2il Di-Gym + C2il Di-Gym + Di-Gym

Urdd 1 Nifer 14 – – 1 – –

%

CFfI Nifer

%

93.3 – – 6.7 – –

5 1 1 – – –

71.4 14.3 14.3 – – –

Urdd 2 Nifer % 8 4 1 3 2 5

CY Nifer

%

2 – – 1 2 6

18.2 – – 9.1 18.2 54.5

34.8 17.4 4.3 13.0 8.7 21.7

Urdd 1: Urdd Gobaith Cymru Aberaeron; Urdd 2: Urdd Gobaith Cymru Abergwaun; CFfI: Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun; CY: Clwb Ysgol Aberaeron. C1af: siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf; C2il: siaradwyr Cymraeg ail-iaith; Di-Gym: siaradwyr di-Gymraeg.

ei holl weithgareddau ac felly yn cynnig cyfle delfrydol i bobl ifainc i gymdeithasu â’i gilydd yn Gymraeg, trwy gyfrwng y Saesneg y gweithredai Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun. Anodd fu canfod, trwy arsylwi a chyf-weld, faint yn union o Gymraeg a ddefnyddid yng Nghlwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun, ond yr oedd yn amlwg mai Saesneg a gâi’r lle blaenaf. Yn Saesneg y cynhelid y rhan fwyaf o’r cyfarfodydd a fynychwyd gan yr ymchwilydd, er y clywyd rhywfaint o sgwrsio yn Gymraeg cyn y cyfarfod ac ar ei ôl. Yr oedd sylwadau’r aelodau ar y mater yn gwrth-ddweud ei gilydd.36 Yr oedd cefndir ieithyddol cymysg aelodau’r Urdd yn Abergwaun yn tanlinellu ymdrechion y rhieni i roi cyfle i’w plant i ddal gafael yn eu treftadaeth ddiwylliannol, neu i’w hadennill. Clwb Ysgol Aberaeron oedd y mwyaf Seisnig o’r cymdeithasau ieuenctid, er ei fod wedi ei leoli mewn cymuned Gymreigaidd iawn. Awgryma hyn fod rhaniad ieithyddol yn bodoli o fewn yr ysgol, ffaith a grybwyllwyd gan yr holl ieuenctid a gafodd eu cyf-weld.37 Gwahoddwyd pob aelod a oedd yn bresennol mewn cyfarfod penodol o’r cymdeithasau merched a’r cymdeithasau ieuenctid hyn i lenwi holiadur dwyieithog yn ei ddewis iaith, gan ychwanegu unrhyw sylwadau y tybiai eu bod yn bwysig a nodi hefyd a fyddai yn fodlon cael ei gyf-weld yn ddiweddarach. Defnyddiwyd yr ychwanegiadau, ynghyd â’r nodiadau maes a’r cyfweliadau, yn wybodaeth atodol i’r ystadegau a gasglwyd trwy’r holiadur. Nid oedd perthynas eglur rhwng yr iaith a ddewiswyd i lenwi’r holiadur a gallu ieithyddol yr unigolion. Yn wir, daeth yn amlwg droeon yn ystod yr astudiaeth hon na ellir gwneud cysylltiad uniongyrchol rhwng gallu ieithyddol a’r defnydd o iaith, hyd 36 37

Gw., er enghraifft, y cyfweliadau â siaradwyr 2/38 a 2/51. Cyfweliadau â siaradwyr 2/15, 2/19 a 2/20.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

485

Tabl 5. Canran yr aelodau a ddewisodd ateb yr holiadur yn Gymraeg, wedi eu dosbarthu yn ôl eu gallu ieithyddol Gallu ieithyddol yn y Gymraeg

MyW1

MyW2

WI 1

C1af C2il rhugl gweddol dda ychydig eiriau

100.0 – – –

100.0 – – –

50.0 0.0 0.0 0.0

WI 2 Urdd 1 0.0 – – 0.0

100.0 100.0 – –

Urdd 2

CFfI

CY

88.9 25.0 0.0 0.0

42.9 – – –

0.0 0.0 0.0 0.0

Dynoda’r llinell fer nad oedd unrhyw aelod yn perthyn i’r categori ieithyddol hwnnw. Fel arall defnyddir canrannau. MyW 1: Merched y Wawr Aberaeron; MyW 2: Merched y Wawr Abergwaun; WI 1: Sefydliad y Merched Aberaeron; WI 2: Sefydliad y Merched Abergwaun; Urdd 1: Urdd Gobaith Cymru Aberaeron; Urdd 2: Urdd Gobaith Cymru Abergwaun; CFfI: Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun; CY: Clwb Ysgol Aberaeron. C1af: siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf; C2il rhugl: siaradwyr Cymraeg ail-iaith rhugl.

yn oed pan fo’r Gymraeg yn iaith fwyafrifol. Dewisodd 78 y cant o’r siaradwyr iaith gyntaf lenwi’r holiadur yn Gymraeg, ond o blith y siaradwyr ail-iaith dim ond 17 y cant o’r rhai a oedd yn rhugl yn yr iaith Gymraeg a wnaeth hynny. Dewis ateb yn Saesneg a wnaeth y rheini a ddywedodd eu bod yn siarad Cymraeg yn weddol dda neu’n siarad ychydig eiriau, er i’r cyfweliadau ddatgelu’n ddiweddarach fod rhai ohonynt yn rhugl yn yr iaith. O fewn rhengoedd y siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf, dylanwadwyd yn drwm ar y dewis iaith gan gysylltiadau diwylliannol yn ogystal â chan gymeriad ieithyddol eu cymuned. Fel y dengys Tabl 5, dewisodd holl aelodau Merched y Wawr Aberaeron ac Abergwaun, holl aelodau’r Urdd yn Aberaeron a’r rhan fwyaf o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun lenwi’r holiadur yn Gymraeg. Dylid nodi y gallai hyn fod wedi golygu cryn ymdrech i rai o’r merched h}n na chawsant nemor ddim addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Ar y llaw arall, dim ond 43 y cant o siaradwyr iaith gyntaf Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun a ddefnyddiodd y Gymraeg. O’r sampl gyfan, dim ond dau siaradwr ail-iaith rhugl, ill dau yn aelodau o’r Urdd, y naill yn Aberaeron a’r llall yn Abergwaun, a atebodd yr holiadur yn Gymraeg. Saesneg a ddewisodd y siaradwyr ail-iaith eraill a oedd yn aelodau o’r Urdd yn Abergwaun, hynny yw, 58 y cant o’r sampl aelodaeth. Felly hefyd bob un o’r siaradwyr iaith gyntaf a’r siaradwyr ail-iaith yng Nghlwb Ysgol Aberaeron, a holl aelodau WI Abergwaun. Dynoda hyn fod y cysylltiad rhwng gallu ieithyddol a defnydd o’r iaith yn fwy bregus fyth yn achos siaradwyr ail-iaith.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

486

Yn achos iaith leiafrifol, cydnabyddir yn gyffredinol mai dylanwad y cartref a’r bywyd teuluol a phersonol sydd bwysicaf o ran trosglwyddo’r iaith o’r naill genhedlaeth i’r llall. Ystyrir yn gyntaf, felly, y defnydd o iaith gydag aelodau o wahanol genedlaethau o fewn yr un teulu; yn ail, mesurir faint o Gymraeg a siaredir â chyfeillion, mewn clybiau a chymdeithasau lleol, ac ar achlysuron cymdeithasol yn y gymuned. Yn olaf, cymherir ymagwedd siaradwyr at yr ieithoedd fel yr amlygir hynny yn eu hymarweddiad ieithyddol wrth gychwyn sgwrs, ac yng ng{ydd pobl y tybir eu bod yn siaradwyr uniaith Saesneg. Er mwyn casglu gwybodaeth ynghylch yr iaith a ddefnyddid o fewn y teulu, gofynnwyd i aelodau’r holl gymdeithasau ddynodi ai ‘y Gymraeg bob amser neu gan amlaf’, ‘y Gymraeg a’r Saesneg’, ynteu’r ‘Saesneg bob amser neu gan amlaf’ a ddefnyddient gyda pherthnasau o’r un genhedlaeth â’u rhieni, gyda pherthnasau o’u cenhedlaeth eu hunain ac, yn achos y cymdeithasau merched, gyda’u plant. Dangosai’r darlun cyffredinol a ddeuai i’r amlwg mai’r prif ffactorau a oedd i gyfrif am y defnydd o’r Gymraeg o fewn y teulu oedd presenoldeb siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf ac, i raddau llai, gryfder y Gymraeg yn y gymuned leol. Cyflwynir yn gyntaf y canfyddiadau ynghylch y siaradwyr iaith gyntaf ac yna ynghylch y siaradwyr ail-iaith. Yr oedd 96 y cant o’r siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf yn sampl y cymdeithasau merched yn briod ag unigolion o’r un cefndir ieithyddol â hwy. Wrth gyfathrebu â’r genhedlaeth h}n yn eu teuluoedd, defnyddiai 88 y cant Gymraeg bob amser neu gan amlaf, defnyddiai 4 y cant Gymraeg a Saesneg, a defnyddiai 4 y cant Saesneg bob amser. Yr oedd y rhai na ddefnyddient y Gymraeg gyda’r genhedlaeth h}n bob amser neu gan amlaf naill ai yn briod â siaradwr Cymraeg ail-iaith neu yn byw yn Abergwaun. Yr oedd 90 y cant o aelodau Merched y Wawr Aberaeron ac Abergwaun yn defnyddio’r Gymraeg bob amser neu gan amlaf gyda pherthnasau o’u cenhedlaeth eu hunain, ac felly hefyd siaradwyr iaith gyntaf WI Aberaeron, ond tueddai siaradwyr iaith gyntaf WI Abergwaun i ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg. Honnai 91 y cant o’r sampl eu bod yn defnyddio’r Gymraeg gyda’u plant bob amser neu gan amlaf, a 9 y cant eu bod yn defnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg.38 Gellir datgan yn eithaf pendant mai’r Gymraeg oedd y prif gyfrwng cyfathrebu yn nheuluoedd y siaradwyr iaith gyntaf yn sampl y merched. O blith yr aelodau hynny yn y sampl a oedd yn siaradwyr ail-iaith rhugl, yn siarad Cymraeg yn weddol dda neu yn gwybod ychydig eiriau yn unig, yr oedd 90 y cant yn briod â siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf. Gellir ystyried y gr{p hwn, felly, yn arwydd teg o’r patrwm ieithyddol mewn teuluoedd lle y mae’r cymar gwryw yn siaradwr Cymraeg iaith gyntaf. Wrth gyfathrebu â pherthnasau o’r 38

Nid oedd yr iaith a ddefnyddid gyda’r ail, y trydydd a’r pedwerydd plentyn yn gwahaniaethu’n sylweddol oddi wrth y patrwm a ddaeth i’r amlwg o ddadansoddi’r iaith a siaredid â’r plentyn cyntaf. Cyfeirir yma felly at y plentyn cyntaf yn unig. Ymdrinnir â brodyr a chwiorydd y rheini a oedd yn perthyn i’r mudiadau ieuenctid yn yr un modd.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

genhedlaeth h}n, defnyddiai 10 y cant o aelodau’r sampl Gymraeg gan amlaf, 30 y cant y ddwy iaith, ond defnyddiai 60 y cant Saesneg bob amser neu gan amlaf. Gyda’u cenhedlaeth eu hunain, defnyddiai 30 y cant y ddwy iaith, ond Saesneg a ddefnyddiai 70 y cant bob amser neu gan amlaf. Dim ond 29 y cant o’r sampl a ddefnyddiai’r Gymraeg a’r Saesneg gyda’r genhedlaeth iau; defnyddiai 71 y cant Saesneg bob amser neu gan amlaf. Eto i gyd, ac y mae hyn yn arwyddocaol, dywedodd 71 y cant o’r sampl fod eu plant yn siaradwyr Cymraeg rhugl, er mai dim ond 14 y cant a’u disgrifiai fel siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf. Daeth nodweddion cyffelyb i’r amlwg wrth ddadansoddi patrymau iaith aelodau y cymdeithasau ieuenctid o fewn eu teuluoedd. Cymraeg a ddefnyddiai’r holl siaradwyr iaith gyntaf a oedd yn aelodau o’r Urdd yn Aberaeron bob amser wrth siarad â’u mamau a’u tadau a’u brodyr a’u chwiorydd, a oedd yn siaradwyr iaith gyntaf bob un. Cymraeg a ddefnyddiai’r ddau siaradwr iaith gyntaf a oedd yn aelodau o Glwb Ysgol Aberaeron bob amser neu gan amlaf. Mewn cymhariaeth, dim ond 77 y cant o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun a ddefnyddiai’r Gymraeg yn unig gyda’u rhieni, a’u brodyr a’u chwiorydd; defnyddiai’r gweddill y Gymraeg a’r Saesneg, neu’r Saesneg gan amlaf. O holl aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun, defnyddiai 71 y cant Gymraeg yn unig gyda’u tadau, ac 86 y cant Gymraeg yn unig gyda’u mamau a’u brodyr a’u chwiorydd, tra defnyddiai’r lleill Gymraeg a Saesneg gyda’u rhieni, a Saesneg gan amlaf neu bob amser gyda’u brodyr a’u chwiorydd. Yr oedd canran is y siaradwyr Cymraeg yn y gymuned wedi arwain at ragor o briodasau cymysg a llai o Gymraeg o fewn teuluoedd siaradwyr iaith gyntaf. Yr oedd dau gr{p yn y sampl o aelodau’r cymdeithasau ieuenctid yn ddigon mawr i’n galluogi i’w cymharu. Saesneg yn unig a ddefnyddiai’r rhan fwyaf o siaradwyr ail-iaith rhugl Clwb Ysgol Aberaeron ar eu haelwydydd. Defnyddiai oddeutu 80 y cant Saesneg yn unig gyda’u tadau, 60 y cant Saesneg yn unig gyda’u mamau, ac 80 y cant Saesneg yn unig gyda’u brodyr a’u chwiorydd. Yr oedd 50 y cant o siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun yn defnyddio Saesneg yn unig gyda’u tadau, 25 y cant yn defnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg, a 25 y cant yn defnyddio’r Gymraeg yn unig. Fodd bynnag, defnyddiai 75 y cant ohonynt Saesneg yn unig gyda’u mamau, a defnyddiai’r 25 y cant arall Saesneg gan amlaf. Gyda’u brodyr a’u chwiorydd, defnyddiai 50 y cant Gymraeg a Saesneg, 25 y cant Saesneg gan amlaf, a’r 25 y cant arall Saesneg bob amser. Er bod aelodau Clwb Ysgol Aberaeron yn byw mewn cymuned a chanddi ganran uwch o siaradwyr Cymraeg, gwelwyd eu bod yn defnyddio llai o Gymraeg gyda’u teuluoedd nag unrhyw gr{p arall. Yr oedd bod yn aelod o gymdeithas neilltuol yn dylanwadu mwy ar gymeriad ieithyddol cylch o gyfeillion nag a wnâi’r iaith a siaredid o fewn y teulu. Dywedodd holl aelodau’r Urdd yn Aberaeron a Merched y Wawr Abergwaun eu bod yn defnyddio’r Gymraeg gyda thri chwarter eu cyfeillion neu fwy. Felly hefyd y gwnâi 71 y cant o Ferched y Wawr Aberaeron, ond dim ond hanner

487

488

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 6. Y defnydd a wnâi aelodau’r gwahanol gylchoedd o’r iaith Gymraeg wrth siarad â’u cyfeillion Cymdeithas a gallu ieithyddol yr aelodau Urdd 1: C1af MyW 2: C1af MyW 1: C1af WI 1: C1af Urdd 1: C2il rhugl CY: C1af Urdd 2: C1af CFfI: C1af WI 2: C1af WI 1: C2il rhugl WI 1: gweddol dda WI 2: ychydig eiriau Urdd 2: C2il rhugl CY: C2il rhugl Urdd 2: gweddol dda CY: ychydig eiriau Urdd 2: ychydig eiriau CY: gweddol dda WI 1: ychydig eiriau

Nifer yr % o gyfeillion y defnyddid y Gymraeg gyda nhw aelodau 100 75–99 50–74 25–49 1–24 0 14 8 7 6 1 2 9 7 2 2 2 3 4 5 10 1 1 3 3

10 7 1 2 1 1

4 1 3 1 1 1 1

3 3 4 2 2 2 2 1

1

1 3 3

1 1 1 1

3 1 2

1 6

2 2 1 1 3 3

MyW 1: Merched y Wawr Aberaeron; MyW 2: Merched y Wawr Abergwaun; WI 1: Sefydliad y Merched Aberaeron; WI 2: Sefydliad y Merched Abergwaun; Urdd 1: Urdd Gobaith Cymru Aberaeron; Urdd 2: Urdd Gobaith Cymru Abergwaun; CFfI: Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun; CY: Clwb Ysgol Aberaeron. C1af: siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf; C2il rhugl: siaradwyr Cymraeg ail-iaith rhugl.

siaradwyr iaith gyntaf WI Aberaeron a wnâi hynny. Defnyddiai 29 y cant o aelodau Merched y Wawr Aberaeron Gymraeg gyda rhwng hanner a thri chwarter eu cyfeillion, ac felly hefyd y gwnâi’r 50 y cant a oedd yn weddill o siaradwyr iaith gyntaf y WI. Dengys Tabl 6 fod siaradwyr iaith gyntaf Clwb Ysgol Aberaeron, ynghyd â’r WI, yr Urdd a Chlwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun yn llawer mwy anghyson eu defnydd o’r iaith gyda’u cyfeillion: defnyddiai rhai aelodau’r Gymraeg gyda thri chwarter eu cyfeillion neu ragor ond ni fyddai eraill byth yn defnyddio’r Gymraeg. Er bod holl siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun yn defnyddio’r Gymraeg gyda 25–49 y cant neu ragor o’u cyfeillion, dim ond hanner y cyfryw siaradwyr yng Nghlwb yr Ysgol yn Aberaeron a wnâi hynny; ni siaradai’r hanner arall Gymraeg o gwbl gyda’u cyfeillion. Nid oedd neb o blith aelodau’r Urdd yn Abergwaun a ddywedodd eu bod yn siarad Cymraeg yn weddol dda yn defnyddio’r Gymraeg gyda mwy na chwarter eu cyfeillion; yn wir, ni ddefnyddiai’r rhan fwyaf ohonynt Gymraeg o gwbl. Yn achos y rhai na fedrent

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

ond ychydig eiriau o Gymraeg, nid yw’n syndod na fyddent yn defnyddio’r iaith yn eang o fewn eu cylch cyfeillion. Yn achos y ddau WI, amrywiai’r defnydd a wnâi siaradwyr ail-iaith o’r Gymraeg yn ôl oedran yr aelodau. Tueddai’r aelodau h}n i ddefnyddio’r Gymraeg gyda chanran uwch o’u cyfeillion nag y gwnâi’r siaradwyr ail-iaith iau. Amgylchiadau dysgu’r Gymraeg a oedd wrth wraidd hyn: yn y gymuned y dysgodd y merched h}n Gymraeg yn hytrach nag yn yr ysgol, fel yn achos y siaradwyr ail-iaith iau. Yr oedd y to h}n nid yn unig wedi meistroli’r iaith ond hefyd wedi meithrin yr hyder sy’n angenrheidiol i siarad unrhyw iaith yn llwyddiannus y tu hwnt i’r ystafell ddosbarth. Yr oedd dwyieithrwydd llawer o’r siaradwyr ail-iaith iau, ar y llaw arall, yn parhau i fod yn artiffisial: yr oeddynt wedi dysgu Cymraeg yn yr ystafell ddosbarth ac yr oedd eu defnydd o’r iaith yn gyfyngedig i’r fan honno.39 Tabl 7. Cymdeithasau, clybiau a mudiadau yn Aberaeron ac Abergwaun, 19971 Aberaeron

Clwb Cinio, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Cymdeithas y Tabernacl, Cymdeithas Llên a Chân Peniel, Mudiad Ysgolion Meithrin, Ladies’ Circle.

Y ddwy dref

Clwb Bridge, Corau, Tîm Pêl-droed, Dosbarth Cadw’n Heini, Merched y Wawr, Mothers’ Union, Tîm Rygbi, Sgowtiaid/Geidiau/Cadetiaid, Urdd Gobaith Cymru, Undeb Amaethwyr Cymru, Clwb Chwist, Sefydliad y Merched (WI).

Abergwaun

Chwaeroliaeth y Tabernacl, Chwiorydd Hermon, Civic Society, Cymdeithas y Cymrodorion, Fforwm Iaith Abergwaun, Fishguard Ladies’ Luncheon Club, Floral Art Society, Gateway Club, Historical Society, Ladies’ Lifeboat Guild, Soroptimists, Clwb Ffermwyr Ifainc.

1

Seiliwyd y rhestr hon ar yr wybodaeth a gasglwyd o adroddiadau papurau newydd lleol a’r cymdeithasau a enwyd gan aelodau’r sampl yn yr holiadur.

Mewn cymuned fechan y mae bywyd cymdeithasol pobl (y tu allan i’w cylch o gyfeillion) yn tueddu i ymwneud â gweithgarwch cymdeithasau gwirfoddol ac â’r achlysuron cymdeithasol a drefnir ganddynt. Yr oedd y cymdeithasau, y clybiau a’r mudiadau uchod yn bodoli ar y pryd yn y ddwy dref dan sylw, ac aelodau o’r sampl yn mynychu eu cyfarfodydd. Gofynnwyd i holl aelodau’r sampl restru’r cymdeithasau yr oeddynt yn aelodau ohonynt a nodi pa iaith a siaradent ynddynt. Dangosai’r ymateb mai siaradwyr iaith gyntaf a oedd yn aelodau o un neu ragor 39

Am astudiaeth o’r syniad o ‘gymhwyster cymdeithasol’, gw. Alf Isak Keskitalo, ‘The Status of the Sámi Language’ yn Einar Haugen, J. Derrick McClure, Derick Thomson (goln.), Minority Languages Today (Edinburgh, 1980), tt. 158–61. Am y gwahaniaeth rhwng dwyieithrwydd ‘naturiol’ a dwyieithrwydd ‘artiffisial’, gw. Marion Löffler, Englisch und Kymrisch in Wales: Geschichte der Sprachsituation und Sprachpolitik (Hamburg, 1997), t. 16.

489

490

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

o’r cymdeithasau Cymraeg a oedd fwyaf tebygol o ddefnyddio’r iaith yn y nifer mwyaf o’r clybiau neu’r cymdeithasau eraill (Tabl 7). Defnyddid y Gymraeg gan bob aelod o Ferched y Wawr Aberaeron mewn oddeutu tair cymdeithas arall, a defnyddiai aelodau’r Urdd yn Aberaeron a Merched y Wawr Abergwaun yr iaith mewn rhyw ddwy gymdeithas arall. Yn achos siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun a Chlwb Ysgol Aberaeron, gostyngodd nifer y clybiau/cymdeithasau lle y defnyddient y Gymraeg i un. Dim ond un o bob dau siaradwr iaith gyntaf a berthynai i’r WI a’r Clwb Ffermwyr Ifainc yn Abergwaun a ddefnyddiai’r Gymraeg yn unrhyw gymdeithas arall. Dim ond un o bob pedwar siaradwr ailiaith rhugl yn yr Urdd yn Abergwaun a ddefnyddiai’r Gymraeg yn unrhyw gymdeithas leol arall a dim ond un o bob pump o’r cyfryw aelodau yng Nghlwb Ysgol Aberaeron a wnâi hynny. Dengys y ddwy enghraifft olaf gyn lleied o’u sgiliau ieithyddol a ddefnyddid gan siaradwyr ail-iaith rhugl Aberaeron y tu hwnt i furiau’r ysgol. Defnyddid y Gymraeg mewn amrediad ehangach o gymdeithasau lleol yn Aberaeron nag y gwneid yn Abergwaun ond, eto i gyd, nid oedd aelodau Clwb Ysgol Aberaeron yn manteisio ar y cyfle i siarad Cymraeg yn y cymdeithasau hynny i gymaint graddau ag y gwnâi siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun. Trwy ehangu ar sbectrwm y cymdeithasau gwirfoddol lle y defnyddid y Gymraeg, cafwyd rhagor o wybodaeth am ddewisiadau’r aelodau ac am statws yr iaith yn y gymuned y tu allan i’r sector amlwg Gymraeg. Defnyddiai aelodau Merched y Wawr Aberaeron Gymraeg yn unig, neu gymysgedd o Gymraeg a Saesneg, mewn tair ar ddeg o gymdeithasau eraill yn y dref a’r cyffiniau, y mwyafrif ohonynt naill ai yn gymdeithasau traddodiadol Gymraeg neu yn gysylltiedig â’r gymuned amaethyddol neu wledig o’u hamgylch. Y gangen leol o Blaid Cymru oedd y dewis amlycaf ganddynt, ac yna’r ddwy gymdeithas ddiwylliannol a oedd yn gysylltiedig â’r capeli, a mudiadau Cymraeg eraill, megis CYD, Mudiad Ysgolion Meithrin, Urdd Gobaith Cymru a Theatr Felin-fach. Siaradent Gymraeg hefyd, neu’r ddwy iaith, wrth chwarae chwist ac yn y gr{p crosio, y gr{p les bobin a’r cylch cinio. Yr oedd siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf y WI hefyd yn mynychu ‘cymdeithasau craidd’ Plaid Cymru a chymdeithasau diwylliannol y capeli, ond dewisent yn ogystal fathau gwahanol o glybiau, megis dosbarthiadau cadw’n heini, Cantorion Aeron a’r clwb bridge, lle y tueddent i ddefnyddio’r ddwy iaith neu’r Saesneg yn unig. Dim ond mewn chwe chymdeithas arall yn y dref y defnyddid y Gymraeg gan y siaradwyr iaith gyntaf a gynhwyswyd yn sampl y merched yn Abergwaun. Ymunai holl aelodau Merched y Wawr Abergwaun yng ngweithgareddau’r Cymrodorion, a pherthynai’r mwyafrif ohonynt naill ai i Chwaeroliaeth y Tabernacl neu i Chwiorydd Hermon. Mewn naw cymdeithas arall defnyddid Saesneg yn unig gan siaradwyr Cymraeg o blith sampl merched y dref. Yr oedd aelodau’r Urdd yn Aberaeron bron i gyd yn perthyn yn ogystal i Glwb Ffermwyr Ifainc yn y gymuned wledig y tu allan i’r dref. Dywedent oll eu bod yn defnyddio’r Gymraeg yng ngweithgareddau’r mudiad ac nid yw hynny’n syndod

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

gan fod y mwyafrif o glybiau ffermwyr ifainc Ceredigion yn cynnal eu gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg. Yr oedd pum aelod hefyd yn perthyn i gwmni drama Cymraeg a dau aelod yn perthyn i’r mudiad iaith radical, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Yn naturiol, drwy gyfrwng y Gymraeg y cynhelid gweithgareddau’r uchod i gyd. Defnyddid yr iaith Gymraeg hefyd yng nghlybiau criced a rygbi’r dref. Er bod tri siaradwr iaith gyntaf Clwb Ysgol Aberaeron yn mynychu un o’r cymdeithasau craidd Cymraeg, sef y Clwb Ffermwyr Ifainc lleol, Saesneg a ddefnyddient yn eu gweithgareddau hamdden arferol eraill. Dyna’r sefyllfa gyda siaradwyr iaith gyntaf y WI yn y dref hefyd. Ni ddefnyddiai’r un o siaradwyr ail-iaith Clwb Ysgol Aberaeron y Gymraeg yn unrhyw gymdeithas wirfoddol yn y dref a’r cyffiniau. Saesneg yn unig a ddefnyddid ganddynt wrth ddilyn eu diddordebau hamdden arferol. Defnyddiai’r siaradwyr Cymraeg ifainc o sampl Abergwaun lai ar y Gymraeg yn gymdeithasol nag a wnâi’r gr{p cyfatebol yn Aberaeron. Yr oedd 50 y cant o siaradwyr iaith gyntaf cangen yr ysgol o’r Urdd yn Abergwaun yn aelodau hefyd o Aelwyd yr Urdd Carn Ingli. Defnyddiai dau o’r siaradwyr iaith gyntaf y Gymraeg yng nghlybiau ffermwyr ifainc yr ardal hefyd.40 O blith holl aelodau’r Urdd yn Abergwaun a oedd yn siaradwyr ail-iaith rhugl neu’n siarad Cymraeg yn weddol dda, dim ond un a ddefnyddiai’r Gymraeg mewn mudiad arall, sef yn un o glybiau’r ffermwyr ifainc, tra mynychai pum aelod arall glybiau ffermwyr ifainc lle y siaradent Saesneg. Defnyddiai aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun y Gymraeg mewn tri mudiad arall, sef yng nghyfarfodydd Merched y Wawr, yn y ganolfan hamdden yng Nghaerfyrddin ac mewn cangen leol o gymdeithas elusennol. Ni ddywedodd neb o’r aelodau eu bod yn defnyddio’r ddwy iaith gyda’i gilydd yn unrhyw glwb na chymdeithas. Saesneg a ddefnyddid gan y siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf a’r siaradwyr ail-iaith fel ei gilydd yn y mwyafrif o’u gweithgareddau hamdden arferol. Y mae digwyddiadau a dathliadau cyhoeddus a drefnir ar gyfer y gymuned gyfan, neu rannau ohoni, yn wedd arall fwy achlysurol ar fywyd cymdeithasol unrhyw gymuned. Yn ystod y flwyddyn cyn cyflawni’r gwaith maes, cynhaliwyd nifer o achlysuron yn y ddwy ardal dan sylw (gweler Tabl 8). Gofynnwyd i holl aelodau’r samplau ddynodi pa ddigwyddiadau cymdeithasol o blith yr isod a fynychwyd ganddynt a pha iaith/ieithoedd a ddefnyddiwyd ganddynt yno. Yn ychwanegol, yr oedd lle yn yr holiadur i nodi unrhyw achlysuron eraill a fynychwyd. Aelodau Merched y Wawr Abergwaun a oedd wedi mynychu’r nifer mwyaf (mwy na chwech) o ddigwyddiadau ar gyfartaledd, gan ddefnyddio’r Gymraeg ym mhob un. Y mae hyn yn adlewyrchu rhwydwaith cymdeithasol clòs y capel, y cymdeithasau a’r digwyddiadau yr oeddynt yn cymryd rhan ynddynt.41 40

41

O’r pymtheg Clwb Ffermwyr Ifainc yn sir Benfro, dim ond dau a ddefnyddiai’r Gymraeg fel iaith swyddogol. Y mae’r ddau, Hermon ac Eglwyswrw, gerllaw Abergwaun. Am astudiaeth o’r modd y mae rhwydweithiau clòs yn gweithredu, gw. Beth Thomas, ‘Differences of Sex and Sects: Linguistic Variation and Social Networks in a Welsh Mining Village’ yn Jennifer Coates a Deborah Cameron (goln.), Women in their Speech Communities: New Perspectives on Language and Sex (New York, 1988), tt. 51–60.

491

492

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 8. Digwyddiadau cyhoeddus a gynhaliwyd yn Aberaeron ac Abergwaun, 1996–7 Aberaeron

carnifal, regata, diwrnod agored y Clwb Bowlio, rygbi saith-bob-ochr, tynnu torch.

Y ddwy dref cymanfaoedd canu, disgos, eisteddfodau, nosweithiau llawen, perfformiadau gan fandiau, darlithoedd cyhoeddus yn Gymraeg ac yn Saesneg, treialon c{n defaid, perfformiadau o ddramâu yn Gymraeg ac yn Saesneg. Abergwaun

dathliadau gefeillio â Loctudy, ARTS-fest, cyngerdd y Cymrodorion, sioe Nadolig y Geidiau, G{yl Gwaun, g{yl gerdd, g{yl Spirit of Youth.

Mynychodd pob aelod o Ferched y Wawr Aberaeron bedwar digwyddiad cyhoeddus lle y defnyddiwyd y Gymraeg ganddynt yn bennaf, a bu un o bob dwy aelod yn un digwyddiad lle y defnyddiwyd y Saesneg. Mynychodd siaradwyr iaith gyntaf WI Aberaeron, ar gyfartaledd, ddau ddigwyddiad yr un, lle y defnyddiwyd y Gymraeg ganddynt yn bennaf. Serch hynny, buont hefyd yn un digwyddiad yr un, ar gyfartaledd, lle y defnyddiwyd y ddwy iaith. Mynychodd siaradwyr iaith gyntaf WI Abergwaun ddau ddigwyddiad yr un ar gyfartaledd, y naill lle y siaradwyd Cymraeg a’r llall lle y siaradwyd Saesneg. Yn drawiadol, mynychodd siaradwyr ail-iaith rhugl WI Aberaeron dri digwyddiad yr un lle y defnyddiwyd Saesneg yn bennaf, ond dim ond un lle y siaradwyd Cymraeg. Bu to iau y siaradwyr iaith gyntaf yn Aberaeron, aelodau’r Urdd ac aelodau Clwb yr Ysgol, mewn chwe achlysur cyhoeddus yr un lle y defnyddiwyd y Gymraeg. Yn ychwanegol, mynychodd aelodau Clwb yr Ysgol rhwng un a dau ddigwyddiad lle y defnyddiwyd yr iaith Saesneg. Mynychodd siaradwyr iaith gyntaf a siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun rhwng dau a thri digwyddiad lle y defnyddiwyd y Gymraeg, ac felly hefyd siaradwyr ail-iaith rhugl Clwb yr Ysgol yn Aberaeron, ond bu’r ddau gr{p hyn mewn tri digwyddiad arall lle y defnyddiwyd y Saesneg. Prinnach oedd y defnydd cymdeithasol a wnaed o’r Gymraeg gan aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun, pob un ohonynt yn siaradwyr iaith gyntaf. Bu pob un mewn dau ddigwyddiad, lle y siaradwyd Cymraeg yn unig neu’r ddwy iaith, ond buont hefyd mewn dau ddigwyddiad lle y defnyddiwyd y Saesneg yn unig. Y mae amrywiaeth y digwyddiadau lle y defnyddiwyd y Gymraeg yn rhoi gwybodaeth ychwanegol ynghylch statws yr iaith ym mywyd cymdeithasol ei siaradwyr. O edrych ar fras gyfrif o’r nifer a oedd yn bresennol mewn gwahanol ddigwyddiadau, gwelir bod yr achlysuron Cymraeg traddodiadol ymhlith y mwyaf poblogaidd yn y ddwy gymuned a chyda’r ddau gr{p oedran. Yn Aberaeron, eisteddfod a pherfformiad o ddrama Gymraeg a ddenodd y niferoedd mwyaf o blith yr holl grwpiau sampl. Yn Abergwaun, cyngerdd y Cymrodorion a

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

chymanfa ganu a ddenodd y niferoedd mwyaf o sampl y merched, a noson lawen ac eisteddfod a ddenodd y nifer mwyaf o bobl ifainc. Gwelir, felly, fod achlysuron sy’n ymwneud â’r diwylliant Cymraeg yn ganolog i fywyd cymdeithasol y ddwy gymuned a’u bod o ddiddordeb i drwch y boblogaeth. Y mae dadansoddiad manwl o broffil ieithyddol y digwyddiadau cymdeithasol hyn yn ategu’r gwahaniaethau y sylwyd arnynt eisoes yngl}n â’r iaith a ddefnyddir gan unigolion o wahanol grwpiau oedran a gallu ieithyddol yn eu clybiau a’u cymdeithasau lleol. Yn Aberaeron mynychodd bron pob aelod o Ferched y Wawr eisteddfod, noson lawen, cymanfa ganu a pherfformiad o ddrama Gymraeg, ac felly hefyd oddeutu hanner siaradwyr iaith gyntaf y WI. At hynny, defnyddiai mwyafrif aelodau Merched y Wawr, yn ogystal â rhai siaradwyr iaith gyntaf y WI, Gymraeg mewn achlysuron megis carnifal a darlithiau cyhoeddus, er bod canran y siaradwyr Cymraeg a ddefnyddiai’r Gymraeg mewn digwyddiadau cyhoeddus yn llai o lawer ymhlith aelodau’r WI nag ydoedd ymhlith aelodau Merched y Wawr. O’r holl grwpiau sampl, aelodau’r Urdd yn Aberaeron a fynychodd yr amrediad ehangaf o ddigwyddiadau cymunedol lle y defnyddiwyd y Gymraeg ganddynt. Yr oedd y rhan fwyaf wedi mynychu eisteddfod, noson lawen, cymanfa ganu a pherfformiad o ddrama Gymraeg, ac wedi siarad Cymraeg mewn gornest tynnu torch, carnifal, rygbi saith-bob-ochr a disgo ysgol. Yn gyffredinol, defnyddiwyd y Gymraeg mewn amrediad o bedwar ar ddeg o ddigwyddiadau cymunedol gan aelodau’r Urdd. Amlygir trwy hynny hyder y siaradwyr ifainc mewn sefyllfaoedd nad ydynt yn cael eu hystyried yn rhai traddodiadol Gymraeg eu hiaith. Tueddai aelodau Clwb Ysgol Aberaeron, yn siaradwyr iaith gyntaf ac yn siaradwyr ail-iaith rhugl, i ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg, neu’r Saesneg yn unig. Fodd bynnag, defnyddiodd y ddau siaradwr iaith gyntaf Gymraeg mewn chwech o amrywiol achlysuron cyhoeddus, a defnyddiodd nifer bychan o siaradwyr ail-iaith rhugl y Gymraeg yn yr un achlysuron â’r lleill. Tueddid i siarad Saesneg mewn digwyddiadau megis disgo’r ysgol, perfformiadau o ddramâu Saesneg, a pherfformiadau byw gan grwpiau pop Saesneg, ac mewn digwyddiadau a oedd yn gysylltiedig â’r ysgol. O gasglu’r wybodaeth ynghyd, datgelwyd y defnyddiwyd y Gymraeg mewn wyth achlysur a restrwyd gan y merched yn Aberaeron, defnyddiwyd y Saesneg mewn chwe digwyddiad, a’r ddwy iaith mewn chwech arall. Siaradwyd Cymraeg ym mhedwar ar ddeg o’r digwyddiadau cymdeithasol a restrwyd gan y to iau yn Aberaeron, Saesneg mewn un digwyddiad ar ddeg, a’r ddwy iaith mewn pedwar digwyddiad. Ymddengys fod y Gymraeg wedi ennill tir drwy’r cenedlaethau ar draul dwyieithrwydd ond nid ar draul yr iaith Saesneg. Yn Abergwaun defnyddiwyd y Gymraeg gan aelodau Merched y Wawr yn un ar ddeg o’r deuddeg achlysur a oedd ar restr eu gr{p oedran. Mynychodd pob un gyngerdd y Cymrodorion a chymanfa ganu, a bu’r rhan fwyaf mewn perfformiad o ddrama Gymraeg ac mewn eisteddfod, ac yn cymryd rhan mewn noson lawen.

493

494

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Ar y llaw arall, Saesneg a siaradodd aelodau’r WI bron yn ddi-ffael yn yr un amrediad o ddigwyddiadau, ac eithrio yn y noson lawen a’r gymanfa ganu. Ymhlith y to iau, adloniant Cymraeg traddodiadol, megis noson lawen, eisteddfod a pherfformiad o ddrama Gymraeg oedd y digwyddiadau mwyaf poblogaidd gan y siaradwyr iaith gyntaf, ond yr oedd y ganran a fynychodd achlysuron o’r fath ac a siaradodd Gymraeg ynddynt yn llawer is nag ydoedd yn Aberaeron. Saith o’r naw siaradwr iaith gyntaf a fynychodd y digwyddiad mwyaf poblogaidd, sef noson lawen, ond dim ond pump ohonynt a siaradodd Gymraeg yno. Ar y llaw arall, mynychodd tri o’r pedwar siaradwr ail-iaith rhugl a oedd yn perthyn i gangen yr Urdd yn Abergwaun yr eisteddfod a’r noson lawen a defnyddio’r Gymraeg yno. O blith y deg aelod o’r Urdd yn Abergwaun a siaradai Gymraeg yn weddol dda, aeth oddeutu pump i’r eisteddfod neu i’r noson lawen a defnyddio’r Gymraeg yno. Y mae’n amlwg fod aelodau ail-iaith yr Urdd yn Abergwaun wedi gwneud ymdrech i fynychu digwyddiadau diwylliannol Cymraeg a siarad yr iaith ynddynt. Serch hynny, un neu ddau ar y mwyaf oedd nifer yr aelodau eraill, siaradwyr iaith gyntaf gan mwyaf, a ddywedodd iddynt ddefnyddio eu Cymraeg mewn amrywiol ddigwyddiadau eraill. Felly, camarweiniol fyddai honni i’r Gymraeg gael ei defnyddio mewn deuddeg o’r pedwar digwyddiad ar bymtheg. Y tu hwnt i faes adloniant traddodiadol Cymraeg, Saesneg oedd yr iaith a siaredid fynychaf gan aelodau’r Urdd yn Abergwaun. O’r saith aelod o Glwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun, dim ond un neu ddau a fynychodd ddigwyddiadau Cymraeg. At ei gilydd, Cymraeg a ddefnyddiwyd ganddynt yn wyth o’r pedwar digwyddiad ar bymtheg, Saesneg mewn pum digwyddiad, a’r ddwy iaith mewn tri digwyddiad. Hyd yn oed a chymryd bod aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun yn ôl pob tebyg yn mynd allan yn llai aml nag unrhyw gr{p arall, isel iawn oedd eu proffil ieithyddol fel gr{p a’u cyfradd presenoldeb mewn digwyddiadau Cymraeg. I bob golwg, ym mhrofiad y to iau yn Abergwaun, Saesneg oedd iaith perfformiadau byw gan grwpiau pop ac iaith y disgos a gynhelid mewn amrywiol fannau. Dim ond tri aelod o’r sampl gyfan o un ar ddeg ar hugain, er enghraifft, a fynychodd berfformiad byw gan gr{p Cymraeg yn ystod y flwyddyn cyn yr holiadur, a dim ond un aelod a oedd wedi siarad Cymraeg yno. Y mae pob amgylchiad cymdeithasol yn rhoi cyfle i bobl i sgwrsio’n anffurfiol â’i gilydd. Ymagwedd y siaradwyr sy’n penderfynu pa iaith a ddefnyddir y pryd hwnnw. Po leiaf o Gymraeg a glywir yn gymdeithasol o gymharu â’r Saesneg, lleiaf tebygol yn y byd y bydd o gael ei derbyn fel y cyfrwng cyfathrebu ‘normal’ yn nhyb ei siaradwyr, ac o ganlyniad bydd pobl, os ydynt yn ansicr, yn dewis Saesneg neu’n troi i’r Saesneg. Eto i gyd, o glywed Cymraeg mewn amryfal sefyllfaoedd ac achlysuron cymdeithasol, meithrinir agwedd gadarnhaol a bydd siaradwyr iaith gyntaf ac ail-iaith yn fwy hyderus wrth ddefnyddio’r iaith. Er mwyn asesu ymarweddiad siaradwyr wrth gychwyn sgwrs â rhywun, gofynnwyd iddynt ddynodi ym mha iaith y byddent yn cyfarch siaradwr iaith gyntaf, ‘dysgwr’, h.y. rhywun sy’n amlwg yn siaradwr ail-iaith, a dieithryn yn y gymuned.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Ceisiwyd darganfod pa mor gadarn a hyderus yr oedd siaradwyr Cymraeg mewn sefyllfa ieithyddol gymysg trwy ofyn iddynt pa mor debygol y byddent o droi i’r Saesneg yng ng{ydd y sawl y tybient eu bod yn ddi-Gymraeg. O ran cychwyn sgwrs â phobl y gwyddid eu bod yn siaradwyr iaith gyntaf, yr oedd yr ymateb yn gadarnhaol iawn. Dweud y byddent yn cyfarch y cyfryw rai yn Gymraeg bob amser neu gan amlaf a wnaeth holl aelodau Merched y Wawr a’r Urdd yn Aberaeron, yr holl siaradwyr iaith gyntaf a’r siaradwyr ail-iaith rhugl yn WI Aberaeron, pawb ond un o aelodau Clwb Ysgol Aberaeron, holl siaradwyr iaith gyntaf a siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun, a holl aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun. Yn yr un modd, cyfarch siaradwr iaith gyntaf yn Gymraeg bob amser neu gan amlaf a wnâi 75 y cant o Ferched y Wawr Abergwaun, hanner aelodau’r WI yno, a hanner aelodau’r WI yn Aberaeron a siaradai’r Gymraeg yn weddol dda. Ar y llaw arall, dim ond 30 y cant o siaradwyr gweddol dda yr Urdd yn Abergwaun a wnâi hynny. Yr oedd y nifer a gyfarchai rywun y gwyddid ei fod yn ‘ddysgwr’ bob amser neu gan amlaf yn Gymraeg yn llai. Cafwyd y ganran uchaf ymhlith Merched y Wawr Aberaeron, lle y byddai 86 y cant yn cychwyn sgwrs yn Gymraeg â siaradwr ail-iaith. Byddai 67 y cant o siaradwyr iaith gyntaf WI Aberaeron, a 64 y cant o’r Urdd yno yn gwneud hynny hefyd. Byddai 50 y cant o aelodau Merched y Wawr Abergwaun yn cyfarch siaradwyr ail-iaith yn Gymraeg bob amser neu gan amlaf, a’r un ganran eto o aelodau ail-iaith rhugl yr Urdd ac o aelodau WI Abergwaun a siaradai’r Gymraeg yn weddol dda. Mewn ail gr{p, byddai mwyafrif yr aelodau yn cyfarch siaradwr ail-iaith yn Gymraeg neu yn Gymraeg a Saesneg. Dyna a wnâi 86 y cant o aelodau’r Clwb Ffermwyr Ifainc, 80 y cant o siaradwyr ail-iaith rhugl Clwb Ysgol Aberaeron, a 78 y cant o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun. Cyfarch y cyfryw siaradwyr yn y ddwy iaith a wnâi holl siaradwyr iaith gyntaf Clwb Ysgol Aberaeron ac aelodau WI Abergwaun, ac felly hefyd siaradwyr ail-iaith rhugl WI Aberaeron a’r siaradwr ailiaith rhugl yng nghangen yr Urdd yn Aberaeron. Fodd bynnag, cyfarch ‘dysgwr’ yn Saesneg bob amser neu gan amlaf a wnâi mwyafrif y rhai a siaradai’r Gymraeg yn weddol dda neu a siaradai ychydig eiriau yn unig. Yr oedd y manylion ynghylch cyfarch ‘dieithriaid’ o fewn y cymunedau yn ategu’r ymagweddau a ddaeth i’r amlwg yn yr holl gyfweliadau. Dywedodd yr holl siaradwyr mai Saesneg a ddewisent pan fyddai amheuaeth ynghylch iaith neu dras y cyd-sgwrsiwr. O’r holl gymdeithasau, dim ond yng nghangen Aberaeron o Ferched y Wawr y byddai’r mwyafrif (57 y cant) bob amser neu gan amlaf yn cyfarch dieithriaid yn Gymraeg. Byddai 29 y cant arall yn eu plith yn defnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg. Yn annisgwyl, byddai un o’r ddau siaradwr iaith gyntaf yng Nghlwb Ysgol Aberaeron yn gwneud yr un fath. Mewn ail gr{p, lleiafrif o’r cymdeithasau dan sylw a fyddai’n cyfarch dieithriaid yn Gymraeg. Dyna a wnâi 29 y cant o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Aberaeron ac o’r Clwb Ffermwyr Ifainc yn Abergwaun, 25 y cant o Ferched y Wawr Abergwaun, a siaradwyr ail-iaith

495

496

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

rhugl yr Urdd yn y dref. Byddai 11 y cant o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun yn cyfarch dieithriaid yn Gymraeg. Yng ngweddill y sampl, cyfarch dieithriaid yn y ddwy iaith a wnâi 33 y cant o siaradwyr iaith gyntaf y WI yn Aberaeron a’r aelodau hynny o Glwb Ysgol Aberaeron a siaradai’r iaith yn weddol dda. Yn Saesneg y byddai’r lleill i gyd yn cyfarch dieithriaid. Y mae’r duedd i ddefnyddio’r Saesneg i gyfarch rhywun nas adwaenir yn bersonol yn arwydd o ansicrwydd ieithyddol cynyddol y siaradwyr o fewn eu cymunedau. Daw hyn yn fwy amlwg fyth ymhlith y to iau. Efallai nad yw hyn yn ffactor mor bwysig mewn cymunedau bychain, lle y mae’r rhan fwyaf o bobl yn adnabod ei gilydd ac yn gwybod pa iaith i’w defnyddio. Fodd bynnag, y mae’n llawer mwy arwyddocaol mewn cymunedau trefol megis Aberaeron ac Abergwaun sydd, er yn fychan, yn rhy fawr i bawb fod yn adnabod ei gilydd yn bersonol. O ganlyniad, lleihau a wna’r defnydd digymell o’r Gymraeg, hyd yn oed os bydd mwyafrif y boblogaeth yn medru siarad yr iaith. Er mwyn darganfod i ba raddau y gallai siaradwyr Cymraeg gynnal sgwrs yn yr iaith mewn amgylchiadau cymysg-iaith, fe’u gwahoddwyd i ddynodi pa mor debygol y byddent o droi o’r Gymraeg i’r Saesneg yng ng{ydd pobl y tybient eu bod yn ddi-Gymraeg. Yr unig grwpiau a oedd ag unrhyw aelodau a ddywedodd na fyddent yn troi i’r Saesneg ond yn anaml, neu byth, oedd canghennau’r Urdd yn Abergwaun ac Aberaeron, lle y mynegwyd hynny gan 33 y cant a 27 y cant o’r siaradwyr iaith gyntaf. Ar y llaw arall, dywedodd 22 y cant o siaradwyr iaith gyntaf yr Urdd yn Abergwaun a 53 y cant yn Aberaeron eu bod weithiau yn troi i’r Saesneg yng ng{ydd siaradwyr di-Gymraeg. Dim ond un gr{p bychan arall a gynhwysai fwyafrif a fyddai weithiau yn troi o’r Gymraeg i’r Saesneg yng ng{ydd siaradwyr di-Gymraeg. Dywedwyd hyn gan 57 y cant o aelodau Merched y Wawr Aberaeron a chan un o’r ddau siaradwr Cymraeg iaith gyntaf yng Nghlwb Ysgol Aberaeron. Mewn trydydd gr{p, byddai lleiafrif yr aelodau yn troi i’r Saesneg weithiau. Yn y gr{p hwn yr oedd 33 y cant o aelodau Clwb Ysgol Aberaeron a siaradai’r Gymraeg yn weddol dda, 25 y cant o siaradwyr iaith gyntaf Merched y Wawr Abergwaun, holl siaradwyr ail-iaith rhugl yr Urdd yn Abergwaun, 17 y cant o siaradwyr iaith gyntaf y WI yn Aberaeron, a 14 y cant o aelodau Clwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun. Fodd bynnag, dywedodd mwy na hanner y sampl (53 o bobl) eu bod bob amser neu gan amlaf yn troi i’r Saesneg yng ng{ydd siaradwyr diGymraeg. Canlyniad anochel y duedd hon yw fod Saesneg yn disodli’r Gymraeg ym mhob sefyllfa ddwyieithog. Yn y rhan fwyaf o ‘achlysuron siarad’ nad ydynt yn ymwneud â’r diwylliant Cymraeg fel y cyfryw y mae siaradwyr di-Gymraeg yn debygol o fod yn bresennol, yn enwedig mewn cymunedau lle nad yw’r siaradwyr Cymraeg yn y mwyafrif. Dengys y canlyniadau uchod fod sefyllfaoedd o’r fath yn arwain fwyfwy at gefnu ar y Gymraeg. Hyd nes y llwyddir i wrthdroi hyn, bydd cyfraniad cymdeithasau diwylliannol a digwyddiadau Cymraeg yn dal i lenwi bwlch pwysig: yn fynych, y rhain yw’r unig gyfle sydd ar gael i siaradwyr ddefnyddio’r iaith Gymraeg mewn cymunedau megis Abergwaun.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Trwy arsylwi cyffredinol a thrwy gymorth nodiadau ychwanegol ar yr holiaduron, cafwyd gwybodaeth na allai’r ystadegau moel eu rhoi, yn enwedig yngl}n ag ymagwedd siaradwyr. Er enghraifft, yn ychwanegol at dicio blwch, ysgrifennodd un o’r merched wrth ateb cwestiwn ynghylch pa iaith a ddefnyddiai hi wrth gyfarch dieithriaid: ‘Os Cymro yw – Cymraeg.’42 Y mae’r ateb hwn yn un disynnwyr ar un olwg, ond y mae’n amlygu rhyw reol gadarn ymhlith llawer o siaradwyr iaith gyntaf (a rhai siaradwyr ail-iaith): defnyddir y Gymraeg gyda phobl y gwyddys eu bod yn Gymry Cymraeg. Nid yw hi’n gyfrwng cyfathrebu â dieithriaid yn gyffredinol nac ychwaith â rhai a allai fod wedi dysgu’r iaith. Ar y llaw arall, bydd siaradwyr ail-iaith yn fynych yn teimlo’n fwy cartrefol gyda ‘dysgwyr’ eraill. Yn ystod ymweliad cyntaf yr ymchwilydd ag Ysgol Gyfun Aberaeron, er enghraifft, holwyd bachgen oddeutu un ar bymtheg oed a ddigwyddai fod yn sefyll o flaen yr adeilad: ‘Allet ti ddweud wrtho fi ble ma’ swyddfa’r athrawes Gymraeg?’ – ‘Ble ma’ Mrs D., yr athrawes Gymraeg?’ – ‘Ie’ – ‘Sai’n siarad Cymraeg, Saesneg wy i’ – ‘Wel, wyt ti’n swnio’n ddigon da i fi’ – ‘Na, dysgu Cymraeg.’43

Yr oedd yr un bachgen ymhlith aelodau Clwb yr Ysgol a gwblhaodd holiadur. Ychwanegodd y sylwadau canlynol ar dudalen olaf ei gopi: You may have noticed that although I speak Welsh and am able to cope in a conversation, I rarely do converse in the language . . . I notice there is some antiEnglish sentiment – it is complained about that we don’t try to talk in Welsh. However, when I talk in Welsh I am often laughed at or given strange looks by the very people who want me to talk Welsh.44

Yr oedd un eneth a oedd yn aelod o Glwb Ysgol Aberaeron wedi ei geni yn yr ardal i deulu o fewnfudwyr o Loegr. Er ei bod yn rhugl ei Chymraeg ac yn ei hystyried ei hun yn Gymraes, dywedodd iddi gael ei bwlio am ei bod yn Saesnes.45 Ysgrifennodd siaradwraig ail-iaith rugl arall o Abergwaun, a dreuliodd ei phlentyndod cynnar yn Aberdaugleddau, ei bod hi’n defnyddio ‘more Welsh with friend 1 and 2 than before. I’m not sure why but I think it’s because I’m now considered “Welsh” ’.46 Mewn cyfweliad diweddarach dywedodd hyn am un o’i chyfeillion, a oedd yn Gymraes iaith gyntaf:

42 43 44 45 46

Siaradwr 1/23, cwestiwn 30. Nodiadau gwaith maes, 20 Tachwedd 1996. Siaradwr 2/24, cwestiwn 51. Cyfweliad â siaradwr 2/19. Siaradwr 2/37, cwestiwn 51.

497

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

498

Os dwi’n gallu siarad Cymraeg, dwi yn, achos, practiso fe beth bynnag. Ond ma’ hi yn gwbod bod . . . Cymraeg yw’n ail iaith i, felly ma’ hi’n siarad Saesneg yn ôl, a ma’ hwnna’n really mynd ar ’yn nerfe o achos mi rydw i’n siarad Cymrâg ond hi’n ateb yn ôl yn Saesneg. A dwi wedi dweud lot o weithie, ‘paid wneud hwnna’, ond ma’ hi’n teimlo bo’ fe’n annaturiol ne’ rhywbeth.47

Ymddengys fod siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf yn datblygu agwedd gul o’r fath yn ifanc iawn. Yr oedd merch chwe blwydd oed un o aelodau Merched y Wawr Aberaeron yn bresennol pan gyfwelwyd ei mam. Gofynnodd ei mam iddi pa iaith a siaradai yn iard chwarae’r ysgol gynradd Gymraeg a fynychai. Atebodd hithau ei bod hi’n siarad Cymraeg â’i ffrind gorau, ond Saesneg ag E. Ymatebodd y fam: ‘Ond mae E yn medru siarad Cymraeg, on’d yw hi?’ Atebodd y ferch fach: ‘Ie, ond Saesneg yw hi, ni’n siarad Saesneg.’ Gan ei bod hi wedi clywed yr eneth arall yn siarad Saesneg â’i rhieni pan ddeuent i’w chasglu o’r ysgol, daethai i’r casgliad mai Saesnes oedd hi.48 Oherwydd y rheol ddiwylliannol anysgrifenedig hon, yr oedd y siaradwyr iaith gyntaf o bob oed yn Aberaeron yn barod iawn i ddefnyddio’r Gymraeg yn helaeth ymhlith ei gilydd, ond yr oeddynt naill ai heb gymysgu llawer â siaradwyr ail-iaith neu yn teimlo’n chwithig wrth sgwrsio â hwy yn Gymraeg. O ganlyniad, y mae’r siaradwyr ail-iaith yn teimlo eu bod yn cael eu cau allan ac yn bobl ar wahân. Dyma ymgais i egluro hynny: O ie, ma’ probleme mawr gyda’r Cymry Cymraeg. Achos rhai ohonyn nhw, yn ofnus iawn gyda’r dysgwyr . . . Wel, ma’ dwy rheswm yn fy marn i. Un, ma’ ofan ’da nhw bod Cymraeg y dysgwyr yn well na Cymraeg nhw. Ac, y rheswm arall, fod y bobl yn meddwl mae’n gormod o straen i ddysgwyr i siarad i rywun rhugl.49

Yn yr ysgol uwchradd yr oedd siaradwyr iaith gyntaf a siaradwyr ail-iaith yn ymwahanu’n ddwy garfan bendant a chydnabyddai pawb mai dyna’r sefyllfa: Ma’ rhyw fath o segregation i gael yn ysgol. Wel, tamed bach. Ma’ rhai pobl, ma’ un gr{p o Cymry Cymrâg, a dy’n nhw ddim really yn siarad ’da pobl sy ddim yn siarad Cymraeg, sy, fi’n meddwl bach yn wael. Fi’n meddwl bach bo’ fi yn y canol, fi’n siarad â rhai Cymry Cymrâg, ffrindie fi, a rhai Saesneg. A wedyn ma’ rhai Saesneg sy’n siarad â neb sy’n siarad Cymrâg. Ne’, os wyt ti yn siarad ’da nhw, wyt ti’n gorfod siarad Saesneg. So, ma’ fe bach fel ’na.50

47 48

49 50

Cyfweliad â siaradwr 2/37. Cyfweliad â siaradwr 1/2. Yn baradocsaidd, yr oedd rhieni plentyn E yn siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf ond yr oeddynt wedi dewis magu eu plentyn drwy gyfrwng y Saesneg. Cyfweliad â siaradwr 1/13. Cyfweliad â siaradwr 2/15.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

Adlewyrchir hyn ym marn siaradwyr ail-iaith am fywyd cymdeithasol eu cyfoedion: Because . . . in secondary school all my friends are English. And I’m friendly with other Welsh people, totally Welsh people, but they all seem to be English, there’s four of them, and they are all English, and it’s really odd. I talk to Welsh people and things like that, but, it’s just turned out like that and Welsh people go round with Welsh people and they never seem to mix, and that’s really strange.51

Arweiniodd hyn at gamfarnu difrifol ynghylch y sefyllfa ieithyddol yn Aberaeron: B: There’s hardly any pure Welsh speaking there. I mean, they’re all, well, Welsh, speak English all the time; or else English, and, that’s what the school’s like. Has very few people who are Welsh and speak Welsh. That’s the way I feel about the school. . . . A: I always assume, well, the Welsh language seems to be dying out anyway, anywhere you look.52

Defnyddid y Gymraeg yn helaeth yn Aberaeron gan ei siaradwyr iaith gyntaf y tu allan i’r ysgol uwchradd a’r cylch cyfeillion, a dangosai’r genhedlaeth iau fwy o hyder na’r rhai h}n. Ysgol Gymraeg ei chyfrwng yw’r ysgol gynradd leol ac mewn egwyddor dylai pob plentyn fod yn rhugl erbyn ei fod yn chwe blwydd oed. Ategwyd hyn gan riant a chanddi ddau blentyn ifanc. Dyna’r gwir yn ei phrofiad hi.53 Ni chafwyd yn sampl Aberaeron yr un person yn ei arddegau nad oedd yn siarad rhywfaint o Gymraeg, a dywedodd 22 o’r 26 (85 y cant) yn y sampl eu bod yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf neu fel ail iaith. Y mae hyn yn cyfateb i dystiolaeth ystadegol cyfrifiad 1991, pryd y cofnodwyd ymron 90 y cant o drigolion Aberaeron yn y gr{p oedran 5–15 yn ddwyieithog, a dyna farn dau siaradwr ail-iaith hefyd: A: But nobody in school can’t speak, has the ability not to speak any Welsh at all, and everybody in school knows a bit of Welsh. . . . B: During assembly and stuff like that they say, ‘how would you like to sing a carol?’, ‘I don’t know any Welsh’, and they do. Of course they do.54

Hawdd y gellid tybio bod y cynnydd yn nifer y plant a’r bobl ifainc sy’n medru siarad yr iaith yn argoeli’n dda ar gyfer dyfodol y Gymraeg yn Aberaeron. Serch hynny, y mae gagendor amlwg yn y defnydd o’r iaith rhwng siaradwyr iaith gyntaf a mwyafrif y siaradwyr ail-iaith. Dim ond un siaradwr ail-iaith rhugl yn y sampl a 51 52 53 54

Cyfweliad â siaradwr 2/19. Ibid.; cyfweliad â siaradwr 2/20. Cyfweliad â siaradwr 1/2. The 1991 Census on CD-ROM, Tabl 67; cyfweliadau â siaradwyr 2/19 a 2/20.

499

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

500

gymerai ran yng ngweithgareddau’r Urdd. Dywedodd mewn cyfweliad mai nifer bychan iawn o ddysgwyr eraill yn yr ysgol a ymaelodai â’r Urdd fel arfer.55 O’r herwydd, buan y collid y gallu i gymdeithasu yn naturiol drwy gyfrwng y Gymraeg a enillwyd yn yr ysgol gynradd. Dyma a ddywedodd dau aelod o Glwb Ysgol Aberaeron yn y cyfweliad: in primary, we did loads of things, after school every Tuesday . . . We had different activities, I mean doing different things gives you sort of a variation of language, sometimes we did sort of a mini-sort of sports day outside, it was only sort of an hour and a half after school, I mean it was brilliant, we cooked, we made paper lamps . . . cards for Mother’s Day when the occasion came around.56

Ond ni pharhaodd y cysylltiad â’r Urdd wedi iddynt fynd i’r ysgol gyfun. Yn lle hynny, ymunodd y ddwy â Chlwb yr Ysgol a gynhelid yn Saesneg. Mynegodd siaradwyr Cymraeg h}n eu siom am nad oedd cymdeithasau Cymraeg ar gael ar gyfer plant iau yn y dref. Saesneg oedd iaith y Cub Scouts er bod mwyafrif yr aelodau a ymunodd, mwy na thebyg, yn medru siarad Cymraeg.57 Ar y llaw arall, nododd y rhai a holwyd bod y Clwb Ffermwyr Ifainc lleol yn ddylanwad da: Ma’ . . . brawd fi’n aelod nawr hefyd. A ’na’r un lle lle ma’ pawb yn siarad Cymraeg â fe. Ma’ hynna’n un lle pan, es i ’na pan o’n i’n yr ail flwyddyn ysgol uwchradd, a fi’n credu gwellodd Cymraeg fi lot.58

Y mae’n amlwg fod cymdeithasau gwirfoddol sy’n rhoi cyfle i gymdeithasu yn Gymraeg wedi bod yn fuddiol i siaradwyr iaith gyntaf, ond yn anaml, gwaetha’r modd, y byddai siaradwyr ail-iaith yn ymuno â’r rhain, a theimlent, o ganlyniad, fod eu sgiliau ieithyddol yn cael eu gwastraffu: B: We don’t speak enough Welsh at all, we got all this language, and we don’t use it and it’s such an old language. . . . A: I’ll make sure I don’t, I mean I’m gonna carry on talking to people [in Welsh]. I mean I’m trying a bit more actually, because it’s just the waste, I mean all those years, what is it, sort of nine years in a Welsh school?59

Ceisiodd un oedolyn a oedd wedi dysgu’r iaith egluro paham y byddai rhai siaradwyr ail-iaith yn osgoi cyfathrebu â siaradwyr iaith gyntaf:

55 56 57 58 59

Cyfweliad â siaradwr 2/15. Cyfweliadau â siaradwyr 2/19 a 2/20. Cyfweliad â siaradwr 1/2 a nodiadau gwaith maes, 20 Tachwedd 1996. Cyfweliad â siaradwr 2/15. Cyfweliadau â siaradwyr 2/19 a 2/20.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

O, fi’n iawn gyda’r dysgwyr, achos ma’ pawb yn yr un sefyllfa, a ’sdim ots os ti’n gwneud camgymeriade, pawb yn gwneud camgymeriade, neb yn berffaith. Ond, y person arall bydda i’n mwy cyffyrddus byddai’r tiwtor, mae’n fel doctor, mae’n deall yr holl brobleme.60

Awgryma nodweddion eraill sy’n perthyn i’r sefyllfa ieithyddol yn Aberaeron fod difaterwch yn bodoli yno ynghylch y Gymraeg a bod hynny, yn ogystal â mewnfudiad cyson siaradwyr Saesneg, yn achosi gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg. Cafodd golygydd Llais Aeron, y papur bro lleol, drafferth i gael gafael ar ohebwyr ar gyfer y dref, er bod y papur yn gwerthu’n bur dda yno.61 Capel cyfan gwbl Gymraeg oedd Peniel, ond nododd arweinyddion y capeli a’r eglwysi eraill fod y Cymry Cymraeg ymhlith yr aelodau yn barod i dderbyn y newid iaith – o’r Gymraeg i ddwyieithrwydd neu i’r Saesneg yn yr oedfaon.62 Nid oedd gan y Gymraeg fawr o ‘bresenoldeb cyhoeddus’ yn y dref. Cwynodd un o’r rhai a holwyd ynghylch perchenogion y tafarnau, ac ynghylch yr hysbysebion uniaith Saesneg a geid yn y siopau, er gwaethaf y ffaith fod y rhan fwyaf o’r perchenogion a’r bobl a weithiai ynddynt yn siaradwyr Cymraeg.63 Ychydig iawn o lyfrau a gâi eu harddangos yn y siop lyfrau Gymraeg, a’r rheini’n rhai crefyddol yn bennaf.64 O ran derbyn adloniant yn Gymraeg, dibynnai’r siaradwyr Cymraeg ar yr ardaloedd gwledig o gwmpas ac yn enwedig ar Theatr Felin-fach. Adlewyrchai hyn y ffaith fod y pentrefi cyfagos yn llawer Cymreiciach na’r dref ei hun ac nad oedd cyfle ynddi i siaradwyr ail-iaith ymarfer eu Cymraeg.65 Yn Abergwaun yr oedd profiadau siaradwyr Cymraeg o’r sefyllfa ieithyddol yn amrywio yn ôl eu hoedran. Yr oedd y to h}n yn y sampl yn byw mewn cymuned glòs ac yn cael digon o gyfle i gymdeithasu yn Gymraeg. Gwelent agosrwydd y rhan Saesneg o sir Benfro yn fygythiad i’r Gymraeg ond ar yr un pryd yn ysgogiad iddynt weithredu i’w gwarchod. Nid syndod oedd clywed bod y garfan hon wedi brwydro yn erbyn anghyfiawnder ieithyddol yn y dref. Yr oedd gan y Cymrodorion fwy na chant o aelodau ym 1996–7 a honnodd gweinidog capel Hermon fod yr aelodaeth yn cynyddu. Safai gweinidogion y tri chapel Cymraeg yn gadarn yn erbyn defnyddio’r Saesneg yn eu haddoldai. Gwelid adroddiadau yn Gymraeg yn rheolaidd yn y papur bro lleol, Y Llien Gwyn, am weithgareddau yn Abergwaun.66 Cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn yr ardal ym 1986 ac yn ei sgil daeth llewyrch newydd i ddiwylliant y dref. Y mae’r côr a sefydlwyd ar gyfer yr Eisteddfod – Côr Ffilharmonig Abergwaun – yn dal i ffynnu. Ym mis Mai 1987 cychwynnwyd G{yl Gwaun, g{yl Gymraeg flynyddol, ‘fel dilyniad 60 61 62 63 64 65 66

Cyfweliad â siaradwr 1/13. Nodiadau gwaith maes, 15 Hydref 1996. Nodiadau gwaith maes, 16 Hydref 1996, 14 a 19 Mawrth 1997. Cyfweliadau â siaradwyr 1/1 ac 1/2. Cyfweliad â siaradwr 1/2. Cyfweliadau â siaradwyr 1/1 ac 1/2. Nodiadau gwaith maes, 6, 20 a 24 Chwefror 1997, 13 ac 20 Mawrth 1997.

501

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

502

naturiol o’r Eisteddfod Genedlaethol y llynedd’.67 Ym 1994 bu Cyngor Tref Abergwaun yn bygwth atal eu cymorth ariannol i’r {yl am fod y trefnwyr wedi anfon cais uniaith Gymraeg atynt. O ganlyniad i hynny, sefydlwyd Fforwm Iaith Abergwaun i weithredu fel carfan bwyso, ac yr oedd oddeutu deugain o aelodau yn perthyn iddo ym 1997.68 Ym 1997 hefyd, wedi dadl gyhoeddus faith, llwyddodd y Fforwm o’r diwedd i ddarbwyllo Cyngor Sir Penfro i osod arwyddion dwyieithog ledled y sir.69 Bu’r Fforwm hefyd yn cynorthwyo mânwerthwyr i gael grantiau o Ewrop ar gyfer arwyddion dwyieithog.70 Er 1996 bu siop newydd yn y dref, Siop DJ, yn gwerthu amrywiaeth o lyfrau Cymraeg yn ogystal â llyfrau Saesneg am Gymru ar gyfer mewnfudwyr ac ymwelwyr. Yn sgil y datblygiadau diweddar hyn, y mae’r Gymraeg yn fwy gweladwy yn y dref ac y mae hynny eisoes wedi dylanwadu ar amgyffrediad pobl o broffil ieithyddol y gymuned. Soniodd amryw eu bod yn defnyddio mwy ar y Gymraeg nag o’r blaen oherwydd bod y siopau ‘yn neud mwy o ymdrech . . . ne’ ma’n nhw’n neud e’n fwy amlwg fod staff yn siarad Cymraeg’.71 Pwysleisiodd un siaradwraig ail-iaith ifanc ei bod hi’n defnyddio’r Gymraeg weithiau, yn enwedig pan welai’r arwydd ‘Siaredir Cymraeg yma’.72 At ei gilydd, fodd bynnag, pobl ganol-oed a’r to h}n sy’n trefnu ac yn cynnal gwelliannau o’r fath. Ymddangosai i’r bobl ifainc fod y Gymraeg wedi ei chyfyngu i ddigwyddiadau, achlysuron a chymdeithasau amlwg Gymraeg. Nid oedd neb ifanc yn rhan o’r gweithgarwch i hybu’r iaith, er bod nifer a chanran y plant a’r bobl ifainc yn eu harddegau a fedrai siarad Cymraeg yn prysur gynyddu. Ym 1991 cofnodwyd bod 28 y cant o boblogaeth Abergwaun a oedd yn y gr{p oedran 5–15 yn ddwyieithog, o gymharu â 14 y cant ym 1981.73 Dywedodd 20 o’r 31 person ifanc (65 y cant) yn sampl Abergwaun eu bod yn siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf neu yn ddysgwyr rhugl, ac nid oedd yr un yn eu plith na fedrai rhywfaint o Gymraeg. Yn ôl un athrawes gynradd a holwyd, yr oedd canran y disgyblion a dderbyniai eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg wedi codi yn raddol. Ym 1997, am y tro cyntaf, dechreuodd cynifer â 50 y cant o’r plant newydd eu haddysg yn ffrwd Gymraeg yr ysgol. Priodolir y gwelliant hwn yn bennaf i’r newid agwedd ymhlith rhieni sydd yn awr yn awyddus i’w plant fod yn rhugl yn yr iaith. Serch hynny, o’r deuddeg disgybl newydd ym Medi 1997, dim ond un a ddeuai o deulu Cymraeg ei iaith. Oni chaiff yr un plentyn ar ddeg arall ddigon o gyfle i gymdeithasu yn Gymraeg, y mae’n fwy na thebyg y byddant hwythau’n datblygu’r un agweddau ac yn wynebu’r un problemau yn eu 67

Geiriau Shân Griffiths wrth aelodau’r pwyllgor, 3 Rhagfyr 1986. Casgliad preifat, Llyfr Cofnodion G{yl Gwaun. 68 County Echo, 11 a 18 Mawrth 1994; nodiadau gwaith maes, 24 Chwefror 1997. 69 County Echo, Mawrth 1996–Mawrth 1997, passim. 70 Ibid., 6 Medi 1996. 71 Cyfweliadau â siaradwyr 2/37 a 2/51: ‘Ond mae fel Boots, a banciau, yn neud mwy o ymdrech . . . ne’ ma’n nhw’n neud e’n fwy amlwg fod staff yn siarad Cymraeg.’ 72 Cyfweliad â siaradwr 2/37. 73 The 1991 Census on CD-Rom, Tabl 67.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

harddegau ag a wynebodd y bobl ifainc a holwyd ar gyfer yr astudiaeth hon. Yr oedd nifer bychan a chanran isel y siaradwyr iaith gyntaf yn Ysgol Uwchradd Abergwaun, ynghyd â’r gred na ddylid siarad Cymraeg yng ng{ydd siaradwyr ailiaith a dysgwyr, yn llesteirio eu defnydd hwy o’r iaith Gymraeg: Na, ma’ lot mwy o Saesneg yn yr ysgol nawr. Ma’ rhai sy’n siarad Cymrâg, ti’n gwbod, small percentage, a wedyn pobl arall sy ddim yn deall Cymrâg, ma’n nhw’n meddwl, ‘O ma’n nhw tipyn bach yn thick ma’n nhw’n siarad Cymrâg’, o God, tamed bach o hyn yw e dwi’n meddwl.74

Yn achos pobl ifainc a fyddai’n siarad rhywfaint o Gymraeg â’u cyfeillion, tystient eu bod yn troi i’r Saesneg pan fyddai trydydd person, nad oedd yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf, yn ymuno â hwy: Pryd ’dyn ni ’da’n gily’, dim ond y ddou ohonon ni, tymo, ’dyn ni’n siarad Cymraeg wedyn, ond os ma’ ffrindie ’da ni, o achos ma’n nhw i gyd yn Saesneg, tipyn bach, ni’n siarad Saesneg wedyn . . . Shelley, Joanne a Keith yw ffrindie fi gore, i mynd ma’s gyda, a’r . . . Saesneg, ti’n gwbod, yw’u iaith gyntaf.75

Arferai un ohonynt ddwrdio ei chyfeillion am siarad Cymraeg: Ma’ un o ffrindie fi, Nia, ma’ hi’n byw lan yn Gwdig, a ma’ Nia â habit o hyd, siarad Cymrâg â fi. A dwi’n gweud wrthi, ‘Nia, Saesneg,’ a ‘ma’ fe’n rude.’ Does dim rhaid ishe upseto ffrindie erill . . . Ma’s, wedwch ar nos Sadwrn, ma’ chwech ohonon ni, ambell waith deg. A dwi’n teimlo’n agos i lot o’n ffrindie i. Sai’n ypseto nhw i unrhywun troi rownd i gweud ‘Oh, she’s Welsh, she speaks Welsh in front of us, we don’t understand what they’re saying.’ Achos ma’ hyn yn mynd i troi nhw yn erbyn yr iaith Gymrâg, a ’na’r peth diwetha’ ych chi am neud.76

Ategwyd yr agwedd hon gan bob un o’r bobl ifainc eraill yn eu harddegau a holwyd. Dyna hefyd un o’r rhesymau a gynigiwyd gan siaradwyr iaith gyntaf dros beidio â defnyddio’r Gymraeg yng Nghlwb Ffermwyr Ifainc Abergwaun.77 Yng nghyfarfodydd mudiad y Geidiau yn y dref ceryddid siaradwyr Cymraeg ifainc am sgwrsio yn Gymraeg yng ng{ydd aelod nad oedd yn gyfarwydd â’r iaith.78 O ganlyniad i’r ganran isel o siaradwyr iaith gyntaf a’r agwedd ataliol ymhlith cynifer ohonynt, yr oedd y cyfle i siarad Cymraeg y tu allan i’r cartref a’r ysgol yn gyfyngedig i ychydig iawn o gymdeithasau a sefyllfaoedd amlwg Gymraeg neu i 74 75 76 77 78

Cyfweliad â siaradwr 2/37. Cyfweliad â siaradwr 2/38. Cyfweliad â siaradwr 2/57. Ibid.; cyfweliad â siaradwr 2/38. Cyfweliad â siaradwr 2/37.

503

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

504

sgyrsiau preifat. Achosai hyn i’r bobl ifainc golli hyder yn eu gallu ieithyddol eu hunain. Dywedodd amryw ohonynt yn y cyfweliadau nad oedd eu Cymraeg yn ddigon da: Os dwi’n cael, ti’n gwbod, y choice i neud yn Saesneg. Achos, ma’ rhai geirie sai’n deall, t’weld, dim ond yn y dosbarth, ti’n gwbod, dysgu, sy ddim yn wneud geirie galed galed am arholiad, ’sdim rhaid i ni, ac wedyn sai’n deall nhw i gyd . . . Pryd dwi’n gweld mam-gu, a pethe, ma’n nhw’n siarad Cymraeg ambell waith ond dwi’n troi i’r Saesneg achos, sai’n lico fe ambell waith. [Pam?] Dwi ddim yn gwbod shwd i, ti’n gwbod, ma’ rhai geirie, a dwi’n embarrassed.79

Y mae’r broblem hon yn waeth fyth yn achos siaradwyr ail-iaith a dysgwyr: Ie . . . ma’n nhw mewn dosbarth ail-iaith, ma’n nhw’n gael spelling tests a phethe, a ma’n nhw’n trio dysgu fi amser brêc. Wedyn edrych ar y rhestr, sai’n gwbod hanner y geirie. Felly, mewn rhai ffordd, ma’ Cymrâg nhw yn fwy grammatical correct na un fi. Ond, falle, o achos mae’n ail iaith, ’se ni’n meddwl ni’n fluent, o achos . . . os dwi’n edrych mewn i geiriadur Cymrâg, ma’ ’na billions o’r geirie fyna sai’n gwbod. Ac wedyn fi’n meddwl sai’n rhugl, chi’n weld.80

Y mae’r un broblem wedi bod yn gyfrifol hefyd am newid amgyffrediad y to iau o’r hyn yw normalrwydd ieithyddol o fewn eu cymunedau. Dywedodd pob unigolyn a holwyd yn Abergwaun mai’r Saesneg a gâi’r lle blaenaf yn y dathliadau gefeillio â Loctudy yn Llydaw ac yn y dathliadau a oedd ar fin cychwyn i nodi daucanmlwyddiant glaniad y Ffrancwyr. Fodd bynnag, tra oedd y to h}n yn ystyried hynny’n anghyfiawn ac wedi mynd ati i sicrhau bod rhywfaint o Gymraeg yn y seremonïau, gwelai’r to iau y sefyllfa o safbwynt gwahanol. Ceisiai un aelod o’r Urdd gyfiawnhau defnyddio’r Saesneg fel a ganlyn: ’Na, pryd o’n nhw’n siarad, o’n nhw’n siarad Saesneg, dim byd, ’sai bobl yn siarad Cymraeg ’da’i gily’, ond pryd ma’n nhw’n wneud, ti’n gwbod, speech a popeth, ’smo nhw’n wneud e Cymraeg a Saesneg, dim ond Saesneg, achos, ti’n gwbod, pobl o Ffrainc yn dod draw, a, ti’n gwbod, ma’n nhw’n deall tamed bach o Saesneg, ond ’sdim cliw ’da nhw ambyti’r Gymraeg.81

Yr oedd rhai disgyblion yn fwy gwrthwynebus fyth tuag at yr iaith Gymraeg: Mewn ’n ysgol i, ’sdim lot o pobl yn siarad Cymrâg o gwbwl, really. Ma’r rhan fwyaf yn siarad Saesneg, a so’n nhw’n enthusiastic ambyti’r iaith o gwbwl, a ma’n nhw’n gweud, 79 80 81

Cyfweliad â siaradwr 2/38. Cyfweliad â siaradwr 2/37. Gw. hefyd siaradwr 2/57. Cyfweliad â siaradwr 2/38.

MUDIAD YR IAITH GYMRAEG A DWYIEITHRWYDD

‘o dwi ishe dropo fe’, a ma’n nhw’n really bitter o achos ma’ raid iddyn nhw siarad Cymrâg, i neud e fel TGAU. Felly, mewn ysgol ni, fydda i’n dweud fy hunan, falle bydd rhai pobl yn anghytuno, ond fi’n meddwl . . . dyw e ddim yn boblogaidd iawn, really.82

Ymddengys mai yng nghangen yr Urdd yn Ysgol Abergwaun yn unig y gellid ymarfer y Gymraeg mewn sefyllfa nad oedd yn un addysgol. Serch hynny, am fod y gangen ynghlwm â pharatoi ar gyfer cystadlaethau, nid oedd hyn ond yn rhannol wir. Yr unig ddau sefydliad arall lle y byddai siaradwyr Cymraeg ifainc yn cymdeithasu yn naturiol yn yr iaith oedd Aelwyd Carn Ingli a’r ddau Glwb Ffermwyr Ifainc Cymraeg eu hiaith yn y sir. Ychydig iawn o’r bobl ifainc yn y sampl a oedd yn aelodau o unrhyw un o’r rhain.83 Prinhau o hyd y mae’r cyfleoedd i siaradwyr ifainc yn enwedig i gymdeithasu’n naturiol drwy gyfrwng y Gymraeg mewn sefyllfa nad yw yn amlwg ddiwylliannol. Canlyniad hyn yw diffyg hyder ac ymagwedd lai cadarnhaol at yr iaith. Datgelodd un enghraifft gymaint y gellir ei gyflawni mewn modd eithaf syml hyd yn oed mewn cymuned fel Abergwaun, gan brofi hefyd fod ymdrechion lleol i godi statws yr iaith lawn cyn bwysiced ag yw ymgyrchoedd cenedlaethol. Yr oedd pob un a holwyd o’r to iau yn gyfarwydd ag enw un gr{p pop Cymraeg, er mor gyfyngedig oedd eu gwybodaeth am y byd diwylliannol Cymraeg a’r defnydd a wnaent o’r cyfryngau Cymraeg. Yr oedd y gr{p neilltuol hwnnw yn boblogaidd ymhlith ieuenctid yr ardal am y rheswm syml iddo berfformio amryw o weithiau yng Ng{yl Gwaun.84 *

*

*

Yn ôl y Cambrian News, ym 1932 cynhaliwyd cyfarfod yn Aberystwyth gyda’r nod canlynol: to form a club to preserve the Welsh language which was in danger of being superseded by the English language . . . Welsh parents spoke English to their children with the result that a large number of children in Aberystwyth could speak neither Welsh nor English properly. Another inclination in young people was to regard Welsh as a chapel language. They would listen to a sermon delivered in Welsh and sing Welsh hymns, but on leaving the chapel would converse among themselves in English . . . One danger to persons removing from rural parts into Aberystwyth was that they had no further opportunity of using their own language, and thus in time took a preference for speaking English.85 82 83 84 85

Cyfweliad â siaradwr 2/37. Ym 1997–8, deg aelod a oedd gan Aelwyd Carn Ingli. Llyfr Cofnodion G{yl Gwaun; Rhaglen G{yl Gwaun 1992; Rhaglen G{yl Gwaun 1994. Cambrian News, 18 Mawrth 1932.

505

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

506

Dros gyfnod o drigain mlynedd a mwy oddi ar y cyfarfod hwnnw, amlhau a wnaeth y bygythiadau i’r Gymraeg, ond y mae symptomau tranc yr iaith mewn cymunedau trefol yn dal yr un fath o hyd: cefnu ar un iaith a throi at y llall, a mwy a mwy o bobl yn gwneud hynny mewn myrdd o sefyllfaoedd. Bu gwaith cyrff gwirfoddol, fel y dangoswyd yn yr enghreifftiau mewn dwy gymuned, yn fodd i unioni rhywfaint ar y fantol trwy ddarparu gweithgareddau hamdden cyfrwng Cymraeg a chyfleodd i arfer yr iaith. Serch hynny, rhaid cytuno â’r farn a fynegir gan Joshua A. Fishman yn ei glasur, Reversing Language Shift: Without intergenerational mother tongue transmission . . . no language maintenance is possible. That which is not transmitted cannot be maintained. On the other hand, without language maintenance (which is a post-transmission process) the pool from which successive intergenerational transmission efforts can draw must become continually smaller.86

Dim ond siaradwyr sy’n weithredol ddwyieithog a all drosglwyddo’r iaith yn llwyddiannus i’r genhedlaeth nesaf, siaradwyr sy’n gyfarwydd â defnyddio eu sgiliau ieithyddol ym mhob math o sefyllfaoedd, o’r sgwrs o fewn y teulu i’r cymdeithasu mewn amgylchiad cymysg ei iaith. Felly, os yw’r Gymraeg i fyw, rhaid sicrhau rhagor o ddatblygiadau ar raddfa fechan o fewn cymunedau er mwyn cynnig cyfleoedd i siaradwyr iaith gyntaf, siaradwyr ail-iaith a dysgwyr i ddefnyddio’r iaith.

86

Joshua A. Fishman, Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages (Clevedon, 1991), t. 113.

16 Pa Bris y Croeso? Effeithiau Twristiaeth ar y Gymraeg DYLAN PHILLIPS

YN YSTOD yr ugeinfed ganrif y mae’r diwydiant croeso rhyngwladol wedi profi twf aruthrol fawr. Ym 1950 amcangyfrifwyd bod oddeutu 25 miliwn o bobl ledled y byd yn mynd ar wyliau tramor, ond erbyn 1998 yr oedd y ffigur hwn wedi chwyddo i 625 miliwn. Yn wir, ymhen ugain mlynedd arall rhagwelir y bydd mwy na 1.6 biliwn o bobl bob blwyddyn yn teithio i wlad dramor ar wyliau.1 O ganlyniad, ychydig iawn o wledydd y byd sydd heb brofi dylanwad twristiaeth ar eu cymunedau. Rhoddwyd pwyslais mawr oddi ar yr Ail Ryfel Byd ar ddatblygu’r diwydiant croeso fel modd o hybu economïau cenedlaethol ym mhedwar ban byd. Sylweddolwyd yn bur gynnar fod elw mawr yn gysylltiedig â thwristiaeth, a manteisiodd sawl gwlad ar y diwydiant i hybu incwm cenedlaethol eu gwledydd ac i greu swyddi ar gyfer eu trigolion. Yn ôl Antonio Enriquez Savignac, Ysgrifennydd Cyffredinol y World Tourism Organization ym 1993: Tourism undeniably acts as a driving force for world development. Its growth has overtaken that of international trade which in turn progresses faster than the creation of wealth . . . Tourism contributes to the transfer of wealth from North to South and from the industrialized to the developing countries . . . For them international tourism is unquestionably paramount as a creator of jobs and the most readily exploitable source of foreign earnings to finance investments or reduce foreign debt.2

Y mae twristiaeth yn ddiwydiant hollbwysig yn y gwledydd datblygedig ac yng ngwledydd datblygol y Trydydd Byd. Cynhyrchodd twristiaeth dramor gyllid rhyngwladol o 444.7 biliwn o ddoleri ym 1998. Amcangyfrifir bod y farchnad twristiaeth ddomestig yn werth deg gwaith yn fwy na thwristiaeth dramor i gyllid

1

2

World Tourism Organization, WTO News, 1 (1999), 1 a 3; idem, World Tourism 1970–1992 (Madrid, 1993). Gw. hefyd Paul Gallaghan, Phil Long a Mike Robinson (goln.), Travel and Tourism (ail arg., Newcastle, 1994), t. 259. World Tourism Organization, The World Tourism Organization and Technical Cooperation. I: Objectives and Procedures (Madrid, 1993).

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

508

genedlaethol mwyafrif y gwledydd datblygedig megis Prydain.3 Oherwydd y cyfraniad pwysig hwn ystyrir twristiaeth gan lawer yn ddiwydiant grymus a chanddo’r gallu i ysgogi buddiannau economaidd a chymdeithasol sylweddol.4 Ond er gwaethaf ymdrechion clodwiw i ddatblygu twristiaeth er lles economaidd amryw o wledydd, yn enwedig y gwledydd sy’n datblygu, erys amheuon cryf iawn yngl}n ag effeithiau’r diwydiant croeso. Rhoddwyd sylw mawr yn ddiweddar i effeithiau niweidiol twristiaeth ar yr amgylchedd, yn enwedig y duedd mewn sawl gwlad i reibio adnoddau naturiol er mwyn datblygu canolfannau gwyliau. Yn wir, gellid dadlau bod twristiaeth yn un o’r bygythiadau mwyaf sy’n wynebu eco-systemau brau y byd.5 Cyhuddwyd twristiaeth hefyd o ddwyn torcyfraith, puteindra a phroblemau cyffuriau yn ei sgil i amryw o wledydd datblygol.6 Ac er bod cryn bwyslais yn cael ei roi erbyn hyn ar gefnogi twristiaeth werdd a chynaladwy sy’n hybu dealltwriaeth rhwng gwahanol ddiwylliannau, y mae llawer o gymunedau eisoes wedi eu handwyo gan y penrhyddid llwyr a gafodd y diwydiant i ddatblygu yn ei ddyddiau cynnar. Yn ôl Koson Srisang, cynYsgrifennydd Gwaith yr Ecumenical Coalition on Third World Tourism: In short, tourism, especially Third World tourism, as it is practised today, does not benefit the majority of people. Instead it exploits them, pollutes the environment, destroys the ecosystem, bastardises the culture, robs people of their traditional values and ways of life and subjugates women and children in the abject slavery of prostitution. In other words, tourism epitomises the present unjust world economic order where the few who control wealth and power dictate the terms. As such, tourism is little different from colonialism.7

Nid gwledydd datblygol yn unig sydd wedi dioddef yn sgil y diwydiant ymwelwyr. Y mae problemau megis cynnydd mewn trafnidiaeth, adeiladau digynllun sy’n amharu ar olygfeydd, miloedd o ymwelwyr yn boddi cymunedau tawel, a chystadleuaeth rhwng twristiaid a thrigolion lleol am wasanaethau a 3

4

5

6

7

World Tourism Organization, WTO News, 1 (1999), 1 a 3. Yr oedd hyn yn cyfateb i £274.5 biliwn, yn ôl cyfraddau cyfnewid arian 30 Gorffennaf 1998. Alister Mathieson a Geoffrey Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts (London, 1982), t. 1. Gw., er enghraifft, E. Goldsmith, ‘Pollution by Tourism’, The Ecologist, 48, rhif 1 (1974), 47–8; A. Crittendon, ‘Tourism’s Terrible Toll’, International Wildlife, 5, rhif 3 (1975), 4–12; G. Mountfort, ‘Tourism and Conservation’, Wildlife, 17 (1975), 30–3; M. Tangi, ‘Tourism and the Environment’, Ambio, 6 (1977), 336–41. Gw. hefyd Colin Hunter a Howard Green, Tourism and the Environment (London, 1995). Gw., er enghraifft, L. R. McPheters a W. B. Stronge, ‘Crime as an Environmental Externality of Tourism: Florida’, Land Economics, 50 (1974), 288–92; Nelson H. H. Graburn, ‘Tourism and Prostitution’, Annals of Tourism Research, 10, rhif 3 (1983), 437–43; A. Pizam, ‘Tourism’s Impacts: The Social Costs to the Destination as Perceived by its Residents’, Journal of Travel Research, 16, rhif 4 (1978), 8–12. Koson Srisang, ‘Third World Tourism – The New Colonialism’, Tourism Concern in Focus, 4 (1992), 2–3.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

mwynderau lleol, yn gyffredin i bob cymuned dwristaidd. Felly, er gwaethaf y manteision economaidd amlwg, daw twristiaeth ag amryw o anfanteision yn ei sgil yn ogystal. Fel y nododd Jost Krippendorf: the mass phenomena of modern tourism has initiated the paradoxical process ‘Tourism destroys tourism’. The landscape loses its tourist value through its use, or rather overuse, by the tourist.8

Er bod twristiaeth yn rhoi cyfle i gyrchfannau ddatblygu’n economaidd a chynnal y boblogaeth leol, y mae ar yr un pryd yn dinistrio’r union bethau hynny y daw’r ymwelydd i’w gweld, sef tirlun hardd a chymdeithas unigryw. Diwydiant paradocsaidd, felly, yw’r diwydiant croeso, yn frith o fanteision economaidd ac o anfanteision cymdeithasol ac amgylcheddol.9 Agweddau’r Cymry at Dwristiaeth Diwydiant paradocsaidd yw’r diwydiant croeso yng Nghymru hefyd. Er bod y mwyafrif yn croesawu’r manteision economaidd a’r gyflogaeth a ddaw yn ei sgil, y mae eraill yn feirniadol o’r diwydiant am amharu ar yr amgylchedd, y tirlun a’r gymdeithas. Ym 1988 cyhoeddwyd astudiaeth gan Ganolfan Diwylliannau Traddodiadol a Rhanbarthol Ewrop (ECTARC) i effeithiau cymdeithasol, diwylliannol ac ieithyddol twristiaeth ar Gymru. Fel rhan o’r astudiaeth honno holwyd barn unigolion, cymdeithasau, mudiadau a sefydliadau cyhoeddus yngl}n â manteision ac anfanteision y diwydiant croeso i Gymru. Cadarnhaodd yr astudiaeth dueddfryd y Cymry i synio am dwristiaeth mewn ffordd ddeublyg, baradocsaidd. Fel y nododd Evan Lewis yn ei dystiolaeth ef yn rhinwedd ei swydd fel Ysgrifennydd Cyffredinol Undeb Amaethwyr Cymru, tueddai llawer yng Nghymru i feddwl am dwristiaeth fel ‘[a] necessary evil’.10 Yr oedd yn amlwg hefyd fod rhai o’r ymwelwyr eu hunain yn ymwybodol o agwedd ddeublyg y Cymry. Yn nhyb A. C. King, un o arolygwyr y Clwb Gwersylla a Charafanio: Most local authorities in Wales seem to suffer from a form of schizophrenia where tourism is concerned. From extensive experience . . . I have formed the opinion that the majority feels obliged to pay lip service to the encouragement of tourism, as a means 8

9

10

Jost Krippendorf, ‘Towards New Tourism Policies: The Importance of Environmental and Sociocultural Factors’, Tourism Management, 3, rhif 3 (1982), 135–48. Am drafodaeth lawn ar effeithiau cadarnhaol a negyddol twristiaeth mewn gwledydd ym mhedwar ban byd, gw., er enghraifft, Mathieson a Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, a Mike Robinson a Priscilla Boniface (goln.), Tourism and Cultural Conflicts (Wallingford, Oxon, 1999). ECTARC, Astudiaeth o Effaith Gymdeithasol, Diwylliannol ac Ieithyddol Twristiaeth yng Nghymru ac ar Gymru (Caerdydd, 1988). Tystiolaeth Evan Lewis, Ysgrifennydd Cyffredinol Undeb Amaethwyr Cymru, llythyr dyddiedig 25 Mawrth 1987.

509

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

510

of economic salvation, whilst wishing that the ‘foreigners’ could be turned back at the frontier, preferably leaving their money behind first.11

Canfu ECTARC fod y mwyafrif helaeth o drigolion lleol Llanberis, Castellnewydd Emlyn a’r Rhondda yn falch o groesawu twristiaid a’u bod o’r farn mai prif fanteision twristiaeth oedd creu gwaith i bobl leol a dod ag arian i fusnesau a siopau lleol. Serch hynny, tybid hefyd fod twristiaeth yn anharddu neu’n difetha’r amgylchedd, yn achosi problemau trafnidiaeth a pharcio, ac yn gorboblogi ardaloedd Cymraeg eu hiaith.12 Mewn gwirionedd, ategwyd casgliadau nifer o astudiaethau blaenorol gan waith ymchwil ECTARC. Er enghraifft, yr oedd Pauline Sheldon a Turgut Var wedi dangos yn eu hastudiaeth o dwristiaeth yng ngogledd Cymru ym 1984 fod y trigolion yn ymwybodol iawn o’r manteision economaidd, ond ar yr un pryd yn bur amheus ynghylch yr effaith ar y gymdeithas a’r amgylchedd.13 Ceir rhan o’r esboniad am yr agwedd ddeublyg hon yn y ffaith fod llawer o’r farn fod y math anghywir o dwristiaeth wedi ei ddatblygu yng Nghymru ar hyd y blynyddoedd. Er eu bod yn gwerthfawrogi’r buddiannau economaidd a’r swyddi ychwanegol, y mae mwyafrif trigolion yr ardaloedd gwyliau yn anfodlon â strwythur a delwedd y diwydiant. Un symbol gweladwy o’r hyn a ystyrir yn dwristiaeth anghydnaws yw’r meysydd carafannau sefydlog. Yng nghanol y 1960au amcangyfrifwyd bod dros 40,000 o garafannau ar oddeutu 1,000 o safleoedd ledled Cymru. Yr oedd ymron traean yr holl feysydd hyn yng ngogledd Cymru. Ceid digon o welyau ar gyfer oddeutu 55,000 o bobl yng ngharafannau sefydlog Ynys Môn a Gwynedd yn unig, a darperid gwelyau ar gyfer oddeutu 70,000 o bobl ar hyd arfordir y gogledd rhwng Glannau Dyfrdwy a Llandudno.14 Achosodd y twf mawr mewn gwersylloedd sefydlog gryn anesmwythyd oherwydd eu heffaith andwyol ar y tirlun a’r amgylchfyd naturiol o’u cwmpas, ac ar gymdeithas y cymunedau derbyn. Ar ddiwedd 1966 bu raid i Fwrdd Croeso Cymru ffurfio Pwyllgor Carafanio a Gwersylla er mwyn ceisio rheoli’r datblygiadau hyn.15 Eto i gyd, er gwaethaf y ffaith i awdurdodau lleol fabwysiadu mesurau rheoli llymach ac i gyrff megis y Parciau Cenedlaethol ac Ymgyrch Diogelu Cymru Wledig ymgyrchu yn erbyn datblygu rhagor o safleoedd, yr oedd llawer o’r difrod eisoes wedi ei wneud. Ac ymddengys fod y garafán sefydlog yr 11

12 13

14

15

Ibid., tystiolaeth A. C. King, ‘Club Surveyor’ y Clwb Gwersylla a Charafanio, llythyr dyddiedig 5 Rhagfyr 1986. Ibid., rhan III, tt. 75–83. Pauline J. Sheldon a Turgut Var, ‘Resident Attitudes to Tourism in North Wales’, Tourism Management, 5, rhif 1 (1984), 40–7. Gw. hefyd Bwrdd Croeso Cymru, Survey of Community Attitudes towards Tourism in Wales (Caerdydd, 1981). W. T. R. Pryce, ‘The Location and Growth of Holiday Caravan Camps in Wales, 1956–65’, TIBG, 42 (1967), 129–31, 140–1. Gw. hefyd Department of the Environment / The Welsh Office, Report of the Mobile Homes Review (London, 1977). Lyn Howell, The Wales Tourist Board: The Early Years (Cardiff, 1988), t. 5.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

un mor boblogaidd gan ymwelwyr ar ddiwedd yr ugeinfed ganrif. Yn ôl ffigurau’r Bwrdd Croeso ym 1999, yr oedd y sector gwersylla a charafannau yn darparu oddeutu 45 y cant o’r holl leoedd gwely ar gyfer ymwelwyr yng Nghymru.16 Problem arall a gysylltir yn benodol â’r diwydiant twristiaeth yng Nghymru yw tai haf. Yn sgil y mewnfudiad mawr o ymwelwyr i ardaloedd harddaf y glannau a chefn gwlad Cymru o’r 1930au ymlaen, cafwyd cynnydd mawr hefyd yn nifer y bobl a ddymunai, ac a allai fforddio, rhentu neu brynu ail gartref. Caniatâi’r ymchwydd a brofwyd mewn incwm personol yn y degawdau wedi’r Ail Ryfel Byd i filoedd o bobl brynu ail gartrefi yng Nghymru gan fod prisiau tai mor isel. Profwyd y twf mwyaf yn ystod y 1960au a’r 1970au. Ym 1978 amcangyfrifwyd bod oddeutu 26,000 o dai haf yng Nghymru a bod 28.6 y cant ohonynt yng Ngwynedd ac Ynys Môn.17 Yn ôl Roof, cylchgrawn misol Shelter Cymru, yr oedd cyfanswm y tai haf wedi codi i 30,000 erbyn mis Medi 1983.18 Yn ôl ystadegau cyfrifiad 1991, ym Mhen Ll}n y ceid y dwysedd uchaf; yn Llanengan, er enghraifft, yr oedd 37 y cant o holl dai’r ardal yn ail gartrefi.19 Effeithiai’r datblygiad hwn ar bentrefi cyfain ledled Cymru ac y mae’n ddiau fod tai haf yn symptom o ddirywiad cymunedau cefn gwlad yn gyffredinol. Ni allai pobl leol gystadlu yn y farchnad dai oherwydd bod dieithriaid da eu byd yn gallu cynnig prisiau uwch. Er enghraifft, ar gyfartaledd, £28,000 oedd gwerth t} ar Ynys Môn ym 1983, ond yr oedd y pris hwnnw ymhell y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o deuluoedd gan fod cyflogau yno 20 y cant yn is na’r cyfartaledd drwy weddill Prydain.20 Parhau i gynyddu a wnâi prisiau tai ar yr Ynys, gan gyrraedd cyfartaledd o £64,535 erbyn mis Gorffennaf 1997.21 Deuai’r tai haf â phob math o broblemau cymdeithasol yn eu sgil, problemau megis allfudiad parau ifainc a oedd yn methu fforddio prynu eu cartrefi eu hunain, ysgolion lleol yn cau oherwydd prinder teuluoedd ifainc, a gwasanaethau cyhoeddus, megis y gwasanaeth bysys lleol, siop y pentref a’r swyddfa bost, yn cael eu tocio. Penllanw’r proses yn aml oedd bod 16

17

18 19

20

21

Bwrdd Croeso Cymru, Twristiaeth yng Nghymru – Papur Safbwynt (Caerdydd, 1999), t. 9. Gw. hefyd Paul Ronald Fidgeon, ‘Holiday Caravanning in Wales’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1984). Ym 1997 yr oedd 24 y cant o’r holl nosweithiau a dreuliodd twristiaid domestig ar wyliau yng Nghymru mewn carafannau sefydlog. Bwrdd Croeso Cymru, taflen wybodaeth ymchwil 1997: ‘Analysis of the Domestic (UK) Visitor to Wales’, t. 4. Chris Bollom, Attitudes and Second Homes in Rural Wales (Cardiff, 1978), t. 2; Richard de Vane, Second Home Ownership: A Case Study (Bangor, 1975), t. 14. Anne Grosskurth, ‘North Wales: The Fire Next Time’, Roof, 8, rhif 5 (1983), 19–22. Cyngor Dosbarth Dwyfor, Cynllun Lleol Dwyfor (Atodiad drafft i’w archwilio, Mehefin 1995), Tabl 8: ‘Aelwydydd a Phreswyliaeth – Ardaloedd Cynghorau Cymuned Dwyfor, Dosbarthau, Gwynedd a Chymru – Cyfrifiad Poblogaeth 1991’. Grosskurth, ‘North Wales: The Fire Next Time’, 19–22. Am ganlyniadau ymchwil i gefndir perchenogion tai haf a dadansoddiad o’u hincwm, gw. de Vane, Second Home Ownership, tt. 21–5. Cyngor Sir Ynys Môn, Strategaeth Dai a Chynllun Gweithredol, 1998/9 (Llangefni, 1998), t. 7. Gw. hefyd Adran Gynllunio Cyngor Dosbarth Ynys Môn, Ymchwil i’r Farchnad Dai (Llangefni, 1988); Dewi Gareth Lloyd, ‘Monitoring Migration and Housing Demands in Anglesey: Analysis and Policy Perspective’ (Diploma Cynllunio Trefol, Prifysgol Cymru Caerdydd, 1990).

511

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

512

nid yn unig tai unigol ond pentrefi cyfain yn wag am gyfnodau hir o’r flwyddyn.22 O ganlyniad, yr oedd y broblem dai haf yn uchel ar yr agenda wleidyddol yng Nghymru trwy gydol y 1970au a’r 1980au. Arweiniwyd ymgyrch gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg i fynnu deddfwriaeth a fyddai’n rheoli’r farchnad dai, a chafwyd adwaith eithafol iawn yn enw Meibion Glynd{r pan ddechreuwyd llosgi tai haf ym mis Rhagfyr 1979.23 At hynny, ofnid yn aml fod y ddelwedd o Gymru a gyflwynid gan dwristiaeth yn anghydnaws â diwylliant a chymdeithas y bobl. Ac eithrio cyhoeddi lluniau o ferched Cymru yn y wisg draddodiadol mewn teithlyfrau ac ar gardiau post, ni wnaed unrhyw ymdrech tan yn ddiweddar i bortreadu Cymru fel gwlad a chanddi hanes a diwylliant unigryw. O ganlyniad, ychydig iawn o wahaniaeth a fyddai rhwng twristiaeth glan-môr Llandudno a Brighton neu Ddinbych-y-Pysgod a Skegness. Cwynid bod Bwrdd Croeso Cymru yn neilltuo gormod o adnoddau i farchnata Cymru yn Lloegr yn hytrach na cheisio denu Cymry i ymweld ag ardaloedd gwahanol yn eu gwlad eu hunain. Beirniadwyd yn enwedig gynlluniau uchelgeisiol i adeiladu marinas ar hyd yr arfordir, megis ym Mhwllheli ac Aberystwyth, datblygiadau a oedd, yn nhyb rhai, yn atgyfnerthu’r syniad nad oedd Cymru yn ddim mwy na maes chwarae ar gyfer ymwelwyr o Loegr.24 Meddai Robert Minhinnick, pleidiwr syniadau’r Blaid Werdd, ym 1993: ‘tourism is doing its level best to destroy what many people consider the two essential characteristics of Wales – its environment and its culture’.25 O bryd i’w gilydd, trefnid ymgyrchoedd marchnata a oedd yn ddibris o hanes a diwylliant unigryw’r genedl, megis pan drefnodd y Bwrdd Croeso @yl Cestyll ’83 i ddathlu codi’r cestyll a fuasai’n rhan o gynllun Edward I i ddarostwng a goresgyn Cymru.26 Prin ychwaith y gellid honni bod y diwydiant wedi gwneud unrhyw ymdrech tan yn ddiweddar iawn i gynnig croeso Cymreig a Chymraeg i ymwelwyr. Delwedd Seisnig oedd i dwristiaeth, a phrin iawn oedd yr arwyddion a’r llenyddiaeth ddwyieithog mewn sefydliadau twristiaeth ledled y wlad.27 Gan mai math anghydnaws o dwristiaeth a ddatblygwyd yng Nghymru ar hyd y blynyddoedd, teimlai llawer o Gymry, yn enwedig Cymry Cymraeg, mai diwydiant estron a orfodwyd arnynt gan ddieithriaid ydoedd.

22

23 24 25 26 27

Ceir nifer o astudiaethau ar effaith tai haf mewn sawl gwlad arall hefyd. Gw., er enghraifft, Michael Barke a Lesley A. France, ‘Second Homes in the Balearic Islands’, Geography, 73, rhif 2 (1988), 143–5; Michael Barke, ‘The Growth and Changing Pattern of Second Homes in Spain in the 1970s’, Scottish Geographical Magazine, 107, rhif 1 (1991), 12–21. Gw. Nick Gallent, Gary Higgs a Mark Tewdwr-Jones, Second Homes in Focus (Cardiff, 1996). Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Twristiaeth i Bwy? – Twyll y ‘Marinas’ (Aberystwyth, 1984). Robert Minhinnick, A Postcard Home: Tourism in the Mid-’nineties (Cardiff, 1993), t. 5. Angharad Tomos, ‘Dileu Symbolau’, Y Faner, 11 Mawrth 1983, 6. Dyma un o brif gasgliadau’r ymchwil a wnaed ar gyfer cynllun ‘Croesawiaith’. Menter a Busnes, Croesawiaith Môn (Aberystwyth, 1993), tt. 17–20, par. 4.3.1–4.3.7.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

Twristiaeth a’r Gymraeg Erbyn heddiw y mae’r mwyafrif o dwristiaid yn fwy gwybodus yngl}n â’r Gymraeg a’r diwylliant brodorol nag yr oedd eu rhagflaenwyr. Serch hynny, dengys sawl astudiaeth yn ymwneud ag agweddau’r Cymry at dwristiaeth eu bod yn parhau i synio amdani fel diwydiant estron. Dadleuodd Sheldon a Var ym 1984 fod y Cymry Cymraeg yn fwy cyndyn i gydnabod manteision economaidd y diwydiant nag yr oedd y Cymry di-Gymraeg a holwyd ganddynt, a’u bod hefyd yn fwy sensitif i’w hanfanteision cymdeithasol a diwylliannol.28 Ategwyd y casgliadau hyn mewn astudiaeth lawnach a manylach a wnaed gan Richard Prentice a Jayne Hudson ym 1993.29 O ganlyniad, bu Cymry Cymraeg yn llawer llai parod nag eraill i fanteisio ar y cyfleoedd economaidd a ddeuai yn sgil twf y diwydiant. Cymaint oedd gofid asiantaeth Menter a Busnes yngl}n â’r tueddiad hwn fel y cychwynasant gynllun ‘Croesawiaith’ ym 1998 er mwyn darbwyllo Cymry Cymraeg i fentro i’r maes. Mewn arolwg o’u hagwedd at dwristiaeth, dangosodd cynllun peilot ‘Croesawiaith’ yn Ynys Môn fod arweinwyr barn y Gymru Gymraeg yn dangos ‘difaterwch, amheuon diffuant, ac weithiau atgasedd tuag at y diwydiant’. Er bod pobl ifainc, meddai’r adroddiad, ‘yn datblygu safbwynt mwy cytbwys ac adeiladol tuag at y maes, erys agweddau caled, styfnig ac weithiau afiach ymhlith y rhai h}n, dylanwadol’.30 Y mae’n ddiau fod tuedd Cymry Cymraeg i ymwrthod â thwristiaeth yn adlewyrchu i ryw raddau eu hamheuon a’u gofidiau yngl}n ag effaith y diwydiant croeso ar eu mamiaith. Ers rhai blynyddoedd y mae daearyddwyr a haneswyr wedi rhestru twristiaeth ymhlith y ffactorau sydd wedi achosi dirywiad enbyd yng nghanrannau a niferoedd siaradwyr Cymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif. Meddai J. Gareth Thomas ym 1956: Not only does English become the essential commercial language for Welsh people living in these regions, but their population also contains a considerable English element, not merely connected with the tourist industry, but purely as a residential class of retired people who at their time of life are not likely to learn a new language.31

Cyfeiriodd E. G. Bowen a Harold Carter, hwythau, at effaith twristiaeth ar y Gymraeg ym 1974: 28 29

30 31

Sheldon a Var, ‘Resident Attitudes to Tourism in North Wales’, 44. Richard Prentice a Jayne Hudson, ‘Assessing the Linguistic Dimension in the Perception of Tourism Impacts by Residents of a Tourist Destination: A Case Study of Porthmadog, Gwynedd’, Tourism Management, 14, rhif 4 (1993), 298–306. Serch hynny, rhybuddient na ddylid cymryd yn ganiataol fod barn pobl am dwristiaeth o reidrwydd yn dibynnu’n gyfan gwbl ar yr iaith a siaradent. Menter a Busnes, Croesawiaith Môn, t. 4, par. 2.1–2.2. J. Gareth Thomas, ‘The Geographical Distribution of the Welsh Language’, The Geographical Journal, 122, rhan 1 (1956), 71–9.

513

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

514

Tourism . . . in attracting English entrepreneurs and foreign workers and bringing in its train second home ownership and retirement, must be regarded as a strong anglicising agent.32

Ac wrth drafod cyflwr yr iaith ar Ynys Môn, meddai John Aitchison a Harold Carter ym 1994: In Anglesey the growth of tourism and the popularity of the region for retirement contributed significantly to the Anglicization of the coastal communities, with a subsequent encroachment on the strong central Welsh-speaking core area. Between 1961 and 1981 such communities as Llanbadrig, Llaniestyn Rural, Llaneilian, Llanfair Mathafarn Eithaf, Pentraeth, Llanddona, Llandegfan, Llangeinwen and Llanynghenedl, all experienced major reductions in the proportions able to speak Welsh, that is percentage differences between the dates of over 20 per cent.33

Bu’r mudiad iaith hefyd yn wyliadwrus iawn ynghylch effaith twristiaeth ar y Gymraeg. Galwyd am reolaeth lymach ar ddatblygiad y diwydiant er dechrau’r 1970au. Rhybuddiodd Cynog Dafis ym Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1972: ‘datblygir y diwydiant ymwelwyr er mantais Lloegr sy’n dwyn i Gymru’r lleiafswm posibl o fudd economaidd, a’r mwyafswm o hylldra a datgymaliad cymdeithasol’. Ofnai Cymdeithas yr Iaith fod Cymru yn troi ‘yn faes chwarae, yn anialwch lliwgar a gwyllt a blodeuog at wasanaeth y conwrbasiynau anferth sy’n gorwedd ar hyd ei chyrion’. ‘Yn awr’, meddai Dafis, ‘mae gorlif y diwydiant ymwelwyr yn difodi pentrefi mor llwyr a sicr ag y boddodd y d{r Gapel Celyn. Trwy’r fasnach dai gwyliau ac oherwydd gwendid cyffredinol yr economi wledig, mae sylfeini cymdeithasol ardaloedd Cymreiciaf Cymru yn cael eu dinistrio.’34 Oherwydd y gofid hwn ymgyrchai’r Gymdeithas yn erbyn tai haf, marinas, a datblygiadau gwyliau eraill y tybid eu bod yn anghydnaws â’r gymuned leol ac yn bygwth buddiannau trigolion lleol. Yn yr un modd, tybiai Adfer fod y diwydiant twristiaeth yn ‘dadsefydlogi a difrodi cymunedau brodorol, a thrwy hynny’n cyfrannu at ddilead y genedl Gymreig’.35 Astudiaethau ar Effeithiau Twristiaeth ar Ddiwylliant Nid yw’r gofidiau ieithyddol hyn yn unigryw i Gymru. Y mae pleidwyr diwylliannau lleiafrifol ledled Ewrop wedi mynegi’r un amheuon ynghylch drwg32

33

34 35

E. G. Bowen a Harold Carter, ‘Preliminary Observations on the Distribution of the Welsh Language at the 1971 Census’, ibid., 140, rhan 3 (1974), 432–40. John Aitchison a Harold Carter, A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff, 1994), t. 52. Cynog Davies, Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Aberystwyth, 1972), tt. 24, 39–40. Mudiad Adfer, Maniffesto Adfer (Penrhosgarnedd, 1987), t. 9.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

effeithiau twristiaeth ar eu hieithoedd brodorol hwythau. Serch hynny, maes cymharol newydd yw perthynas twristiaeth ac iaith yn y byd academaidd.36 Dim ond yn gymharol ddiweddar y dechreuwyd pwyso a mesur effeithiau negyddol y diwydiant yn unrhyw faes. Digwyddodd hyn yn rhannol oherwydd y rhagdybiaeth mai’r manteision economaidd a oedd bwysicaf. O ganlyniad, cafwyd llu o astudiaethau yn canolbwyntio ar sut i gynyddu a datblygu’r manteision yn ymwneud â’r economi a chyflogaeth. Rheswm arall paham yr anwybyddwyd anfanteision twristiaeth yn y gorffennol oedd nad oedd y problemau amgylcheddol a chymdeithasol a oedd yn gysylltiedig â’r diwydiant wedi dod i’r amlwg. Ond wrth i’r diwydiant ddechrau gorddatblygu yn y 1970au cynyddai’r gofid ynghylch effeithiau negyddol twristiaeth ar y cymunedau derbyn. O ganlyniad, daeth y diwydiant dan bwysau cynyddol i ddatblygu twristiaeth werdd a chynaladwy, a dechreuwyd astudio’r effeithiau amgylcheddol a chymdeithasol yn ofalus. Eto i gyd, ychydig iawn o astudiaethau a wnaed hyd yn hyn i effeithiau twristiaeth ar ddiwylliant ac iaith y cymunedau derbyn. Y mae hyn yn syndod, yn enwedig o gofio bod llawer iawn o ganolfannau twristiaeth poblogaidd, yn enwedig ar y Cyfandir, wedi eu lleoli mewn ardaloedd lle y ceir diwylliannau ac ieithoedd lleiafrifol.37 Y gwir yw ei bod hi’n anodd iawn mesur effaith twristiaeth ar iaith. Fel y pwysleisiodd astudiaeth ECTARC ym 1988, y mae’n amhosibl priodoli dirywiad y Gymraeg yn gyfan gwbl i dwristiaeth pan fo cymaint o ffactorau cymdeithasol ac economaidd eraill – megis addysg gyfundrefnol, diffyg statws cyhoeddus, y cyfryngau torfol, mewnfudo, allfudo, ac yn y blaen – yn milwrio yn ei herbyn.38 Eto i gyd, y mae’r rhan fwyaf o gymdeithasegwyr yn cydnabod bod twristiaeth yn sicr o gael effaith ar iaith a diwylliant lleiafrifol. Wedi’r cyfan, y mae twristiaeth yn gyfrifol am greu sefyllfa lle y mae pobl sy’n siarad ieithoedd gwahanol ac yn perthyn i ddiwylliannau a thraddodiadau gwahanol a chanddynt ffordd o fyw wahanol yn dod i gysylltiad cyson â’i gilydd ac yn gorfod cyfathrebu â’i gilydd. Dyma yn sicr yw prif gasgliad yr ychydig astudiaethau a wnaed yn y maes hyd yn hyn. Un o’r rheini yw astudiaeth Davydd Greenwood ar effeithiau twristiaeth ar dref Fuenterrabia yng Ngwlad y Basg ym 1972. Er nad oes ganddo unrhyw gyfeiriadau at yr effaith ar Fasgeg, nodir bod y newidiadau cymdeithasol ac economaidd a ddaeth i’r dref honno yn sgil twristiaeth wedi effeithio’n drwm ar y ffordd draddodiadol o fyw. Meddai: 36

37

38

Gwaetha’r modd, ychydig iawn o astudiaethau cynhwysfawr a gafwyd hyd yn hyn ar effaith twristiaeth yng Nghymru, a nemor ddim sy’n canolbwyntio ar ei effaith ar yr iaith Gymraeg. Fodd bynnag, y mae’n fwriad gan Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru gyhoeddi canlyniadau ei hastudiaeth ar y berthynas rhwng twristiaeth a’r Gymraeg yng ngogleddorllewin Cymru cyn bo hir. Allan Wynne Jones, ‘Indigenous Cultures Close to Home’, Tourism Concern in Focus, 8 (1993), 14–15. ECTARC, Astudiaeth o Effaith . . . Twristiaeth yng Nghymru ac ar Gymru, rhan IV, tt. 91–3.

515

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

516

Fuenterrabia’s cultural heritage has become a commodity, a neo-Basque facade packaged and promoted for tourists. As for the Basques themselves, some have identified with the new consumer way of life, whereas the rest appear to be receding into ever more private cultural worlds, leaving only the outward forms of their life for touristic consumption. In the future Fuenterrabia promises to become nearly indistinguishable from all the other tourist towns on the coast of Spain.39

Daeth Theron Nunez yntau i gasgliad cyffelyb: dadleuodd ef fod datblygiad twristiaeth ym mhentref Cajititlán ym Mecsico o 1960 ymlaen wedi ymdebygu i goncwest gan ormeswyr. Datblygodd y pentref gwledig hwn yn ganolfan wyliau boblogaidd ar gyfer ymwelwyr o’r dinasoedd cyfagos a ddymunai fwrw’r Sul ar lan y llyn hardd gerllaw. Codwyd tai newydd i letya’r ymwelwyr a thrawsnewidiwyd y pentref i’w wneud yn fwy deniadol iddynt. Canlyniad hyn oedd i’r arferion diwylliannol lleol ddiflannu wrth i weithgareddau traddodiadol y pentrefwyr, megis rasio ceffylau, cario pistolau a hela gyda drylliau, gael eu gwahardd. At hynny, gwaharddwyd y trywsusau cotwm gwyn traddodiadol (calzones) a wisgid yn yr ardal oherwydd eu bod yn ymdebygu i ddillad isaf ac felly’n anweddus. Ac, wrth gwrs, defnyddiwyd llawer o dir amaethyddol da ar gyfer adeiladu cabanau gwyliau a thai haf.40 Gwnaed rhywfaint o waith ymchwil hefyd ar effaith y diwydiant croeso ar Aeleg yr Alban yng nghymuned Sleat ar Ynys Skye. Yr oedd lleiafrif sylweddol o drigolion yr ardal honno hefyd o’r farn fod twristiaeth yn cael effaith negyddol gan fod presenoldeb yr ymwelwyr yn eu rhwystro rhag ymarfer eu hiaith a’u diwylliant neilltuol.41 Ond diau mai’r astudiaeth bwysicaf ar effeithiau twristiaeth ar iaith leiafrifol a gafwyd hyd yn hyn yw astudiaeth P. E. White ar gymunedau Románsh yn y Swistir ym 1974. Yn ei ragair, meddai’r awdur: In the last ten years a small but increasing body of studies has come to the conclusion that tourist development most often serves the interests of the tourists and does not truly act as a local economic and social stimulant, but as a superimposed irritant in the receiving areas.42

Dangosodd White fod cysylltiad uniongyrchol rhwng twristiaeth a dirywiad yr iaith Románsh yn Kanton Graubünden yn ne-ddwyrain y Swistir. Trwy gymharu canran siaradwyr yr iaith â dwysedd twristiaeth yn yr ardal, dangosodd fod 39

40

41

42

Davydd J. Greenwood, ‘Tourism as an Agent of Change: A Spanish Basque Case’, Ethnology, 11, rhif 1 (1972), 80–91. Theron A. Nunez Jr., ‘Tourism, Tradition, and Acculturation: Weekendismo in a Mexican Village’, ibid., 2, rhif 3 (1963), 347–52. J. E. Brougham ac R. W. Butler, The Impact of Tourism on Language and Culture in Sleat, Skye (Scottish Tourist Board, 1977). P. E. White, The Social Impact of Tourism on Host Communities: A Study of Language Change in Switzerland (Oxford, 1974), t. 2.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

Románsh ar ei gwannaf mewn ardaloedd lle y ceid dwysedd uchel iawn o dwristiaeth ac ar ei chryfaf lle y ceid dwysedd isel o dwristiaeth. Yn y canolfannau twristaidd poblogaidd yn Engadin Uchaf y ceid y niferoedd isaf o siaradwyr Románsh; yn St Moritz a Pontresina, er enghraifft, yr oedd llai na 25 y cant o’r boblogaeth yn gallu siarad Románsh. Ar y llaw arall, yr oedd Románsh ar ei chryfaf yn ardaloedd gwledig Engadin Isaf, lle y ceid ychydig iawn o dwristiaeth. Meddai’r awdur: The mechanism of language change in the whole study area over the last eighty years is thus inextricably tied up with tourism. Where tourism has consistently been at a high level relative to the average position for the whole area the proportion of the population claiming Romansch as first language has declined at a much faster rate than in the communes where tourism has been at a relatively lower level.43

Manteision Twristiaeth i’r Gymraeg Y mae’n ddiau mai pennaf fantais twristiaeth i Gymru yw ei gwerth economaidd a’r swyddi a grëir ganddi. Oddi ar yr Ail Ryfel Byd rhoddwyd pwyslais mawr ar dwristiaeth fel dull o adfywio economi Cymru. Meddai adroddiad cyntaf y Welsh Reconstruction Advisory Council ym 1944: ‘In the magnificent scenery of her mountains and coasts, Wales possesses a capital asset no less important than her resources of coal or slate, and any balanced plan of national development must provide for the full utilisation of this asset.’44 Amcangyfrifwyd bod 35,000 o ymwelwyr wedi dod i Gymru ym 1950 a’u bod wedi gwario cyfanswm o £35 miliwn mewn gwahanol ganolfannau gwyliau ledled y wlad.45 Ym 1961 treuliodd dros 4 miliwn o bobl oddeutu 28 miliwn o nosweithiau o wyliau yng Nghymru, sef tua 10 y cant o dwristiaid domestig Prydain. Amcangyfrifwyd hefyd eu bod wedi gwario oddeutu £50 miliwn yn ystod eu harhosiad. Golygai hyn mai twristiaeth oedd y pumed diwydiant mwyaf yng Nghymru yn y 1960au; y pedwar arall oedd haearn, dur, glo ac amaethyddiaeth.46 Ym 1997 amcangyfrifwyd bod twristiaid domestig wedi treulio 41.8 miliwn o nosweithiau o wyliau yng Nghymru, a thwristiaid tramor 6.4 miliwn o nosweithiau. Golygai hyn fod twristiaeth ddomestig yn werth dros £1.1 biliwn i Gymru, a thwristiaeth dramor 43

44

45 46

Ibid., t. 23. Am drafodaethau eraill ar effeithiau twristiaeth ar ddiwylliant mewn gwledydd ledled y byd, gw., er enghraifft, Louis Turner a John Ash, The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery (London, 1975); Mathieson a Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts; Robinson a Boniface (goln.), Tourism and Cultural Conflicts. Welsh Reconstruction Advisory Council, First Interim Report (London, 1944), t. 59. Dyfynnwyd yn William J. Jones, ‘The Economics of the Welsh Tourist Industry’ (traethawd MA anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1951), t. 9. Jones, ‘The Economics of the Welsh Tourist Industry’, tt. 26, 35. Cyngor Cymru a Mynwy, Report on the Welsh Holiday Industry (London, 1963) (PP 1962–3 (Cmnd. 1950) XXV), t. 11. Dyfynnwyd yn Pryce, ‘The Location and Growth of Holiday Caravan Camps in Wales, 1956–65’, 129.

517

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

518

yn werth £226 miliwn. At hynny, ychwanegai ymwelwyr undydd £550 miliwn at economi’r wlad.47 Yn wir, ar sail ei chyfraniad i’r Cynnyrch Mewnwladol Crynswth (GDP), ymddengys fod twristiaeth yr un mor bwysig i economi Cymru ag ydyw mewn gwledydd megis Sbaen a Gwlad Groeg.48 Y mae twristiaeth hefyd yn rhoi gwaith i lawer iawn o bobl. Ym 1926 amcangyfrifwyd bod 10,040 o bobl yn cael eu cyflogi yn y sector arlwyo yng Nghymru. Cynyddodd y ffigur hwn i 31,080 ym 1950, pan gynhwyswyd gweithwyr gwestai yn y sector arlwyo am y tro cyntaf.49 Erbyn 1997 yr oedd cynifer â 60,000 o bobl yng Nghymru yn gwasanaethu ymwelwyr a thwristiaid.50 Ond yn ogystal â darparu a diogelu swyddi amlwg megis trefnu gwyliau, cadw llety, a threfnu gweithgareddau gwyliau, y mae’r diwydiant croeso hefyd yn cynnal swyddi eraill sy’n gwasanaethu’r sector twristiaeth, megis trafnidiaeth, manwerthu a gwasanaethau cyhoeddus. Ar sail hyn, gellir honni bod mwy na 30,000 o swyddi ychwanegol yn cyflenwi’r diwydiant twristiaeth. Erbyn heddiw, felly, y mae modd dadlau bod oddeutu 90,000 o swyddi yng Nghymru yn dibynnu ar dwristiaeth, sef mwy na 9 y cant o holl weithlu Cymru.51 Ac ni ellir amau na fu twristiaeth yn allweddol bwysig i ardaloedd Cymraeg eu hiaith yn ystod y cyfnod pan brofodd prif ddiwydiannau traddodiadol yr ardaloedd hynny ddirwasgiad anodd. Yn sgil cau’r chwareli llechi ac wrth i bwysau moderneiddio a chystadleuaeth ryngwladol andwyo’r diwydiant amaethyddol, y mae twristiaeth wedi cynnal cymunedau a fyddai fel arall wedi profi caledi enbyd. Nid oes ryfedd, felly, fod cymaint o bwyslais yn cael ei roi bellach ar dwristiaeth fel ffynhonnell elw a swyddi i Gymru, a’i bod yn rhan annatod o strategaeth economaidd awdurdodau lleol.52 Erbyn diwedd yr ugeinfed ganrif, felly, y mae twristiaeth wedi datblygu i fod yn gyflogwr pwysig yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith ac yn elfen anhepgor o’u heconomi. Profodd astudiaeth a wnaed gan Sefydliad Ymchwil Economaidd, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, ym 1973 mor hanfodol bwysig oedd twristiaeth i Wynedd y pryd hwnnw. Rhwng mis Mehefin a mis Medi 1973 47

48

49 50

51 52

Bwrdd Croeso Cymru, taflenni gwybodaeth ymchwil 1997: ‘Tourism in Wales’, ‘Analysis of the Domestic (UK) Visitor to Wales’, ac ‘Overseas Visitors to Wales’. Gw. hefyd idem, Adroddiad Blynyddol 1996/1997 (Caerdydd, 1997). Ym 1987 yr oedd twristiaeth yn cynrychioli rhwng 4.5 a 5.5 y cant o GDP Cymru, a rhwng 3 a 4 y cant o GDP Prydain Fawr. Gw. Stephen F. Witt, ‘Economic Impact of Tourism on Wales’, Tourism Management, 8, rhif 4 (1987), 306–16. Yn ôl Bwrdd Croeso Cymru, yr oedd twristiaeth yn cyfrif am 7.5 y cant o GDP Cymru erbyn 1999. Bwrdd Croeso Cymru, Twristiaeth yng Nghymru – Papur Safbwynt, t. 3. Gw. hefyd Tim Beddoes, ‘Tourism in the Welsh Economy’, Welsh Economic Review, 6, rhif 2 (1993), 40–50. Jones, ‘The Economics of the Welsh Tourist Industry’, t. 66. Bwrdd Croeso Cymru, taflen wybodaeth ymchwil 1997: ‘Tourism in Wales’. Gw. hefyd idem, Adroddiad Blynyddol 1996/1997. Ibid. Jeremy Alden, Review of Structure Plan Policies for Tourism in Wales (Cardiff, 1992). Gw. hefyd Kenneth D. George a Lynn Mainwaring, ‘The Welsh Economy in the 1980s’, CW, 1 (1987), 7–37.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

ymwelodd 2.8 miliwn o dwristiaid â Gwynedd. Treuliodd 1.8 miliwn (67 y cant) ohonynt noson yn y sir ac yr oedd 905,000 ohonynt yn ymwelwyr undydd. Amcangyfrifwyd bod y twristiaid hyn wedi gwario dros £41 miliwn yn ystod eu gwyliau a bod hyn wedi cynhyrchu (trwy effaith lluosogi) gyfanswm o £47.5 miliwn i drosiant busnes Gwynedd yn ystod y tri mis hynny. Dangosodd yr astudiaeth hefyd fod twristiaeth ym 1973 yn gyfrifol am 15.3 y cant o holl incwm uniongyrchol Gwynedd, o gymharu â 17.9 y cant o incwm a ddeuai o amaethyddiaeth ac 11 y cant o’r diwydiannau cynhyrchu.53 Erbyn 1999 amcangyfrifwyd bod twristiaeth yn werth £181 miliwn y flwyddyn i economi Ynys Môn yn unig.54 At hynny, y mae twristiaeth yn gyflogwr hynod o bwysig. Mewn astudiaeth a wnaed gan Peter Sadler, Brian Archer a Christine Owen ym 1973, dangoswyd fel yr oedd effaith lluosogi twristiaeth hefyd yn chwyddo rhengoedd gweithlu Ynys Môn: am bob naw swydd a grëid ar yr Ynys o ganlyniad uniongyrchol i wariant twristiaid, crëid un swydd ychwanegol o fewn yr economi leol o ganlyniad i’r effaith lluosogi.55 Y mae twristiaeth, felly, wedi tyfu i fod yn rhan hanfodol o economi Cymru. Wrth reswm, ceir hefyd amryw ddiffygion mewn economïau sy’n orddibynnol ar dwristiaeth. Diwydiant tymhorol ac ansefydlog ydyw, sydd ar drugaredd ffactorau megis chwyddiant, dirwasgiad a ffasiwn, heb sôn am y tywydd. Cwynir yn aml mai swyddi rhan-amser yw llawer o’r rhai sy’n gysylltiedig â’r diwydiant, a’u bod yn talu’n wael ac yn gosod y boblogaeth leol mewn safle cymdeithasol israddol drwy eu gorfodi i weini ar ddieithriaid. Ac er bod rhengoedd y gweithlu yn cael eu chwyddo yn ystod misoedd yr haf, segurdod yw’r pris a delir am hynny yn y gaeaf.56 Dangosodd astudiaeth Brian Archer a Sheila Shea ym 1977 mai 54 y cant yn unig o weithwyr y sector lletya yng Nghymru a gyflogid trwy’r flwyddyn, a bod y gweddill yn cael eu cyflogi ar benllanw’r tymor gwyliau yn unig.57 Ac er bod twristiaeth wedi cyfoethogi economi Cymru, nid yw’r diwydiant, fel y’i datblygwyd yn y gorffennol, wedi cyfrannu cymaint ag y gallai. Yn ôl yr astudiaeth a wnaed ym Mangor ym 1973, y math lleiaf proffidiol o dwristiaeth a ddatblygwyd ar hyd y blynyddoedd yng Ngwynedd oedd gwyliau hunan-arlwy mewn carafán neu d} haf. Cyfyng iawn oedd manteision economaidd gwyliau o’r fath gan mai twristiaid incwm isel, at ei gilydd, a ddenid i’r meysydd carafannau a bod y rheini, yn ogystal â 53

54

55

56 57

Brian Archer, Sheila Shea a Richard de Vane, Tourism in Gwynedd: An Economic Study (Cardiff, 1973). Cyngor Sir Ynys Môn, Arolwg Ymwelwyr Ynys Môn, 1997/98 (Llangefni, 1998), ‘Crynodeb o’r Canfyddiadau’, t. 16. Gw. hefyd Western Mail, 1 Chwefror 1999. Peter Sadler, Brian Archer a Christine Owen, Regional Income Multipliers: The Anglesey Study (Bangor, 1973). Gw. ‘Reports Clash on Tourism’s Ability to Generate Jobs’, The Times, 21 Mai 1986. Brian Archer a Sheila Shea, Manpower in Tourism: The Situation in Wales (Cardiff, 1977), t. 16. Gw. hefyd R. M. Ball, ‘Some Aspects of Tourism, Seasonality and Local Labour Markets’, Area, 21, rhif 1 (1989), 35–45.

519

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

520

pherchenogion tai haf, yn tueddu i ddod â’u bwyd eu hunain, gan gyfrannu fawr ddim at yr economi leol. Dangoswyd mai’r math mwyaf proffidiol o lety gwyliau oedd llety gwely a brecwast a gwestai (ar yr amod fod y rheini’n eiddo i drigolion lleol) gan fod yr arian a werid gan yr ymwelwyr yn fwy tebygol o aros yn yr ardal a chyfoethogi’r gymuned leol.58 Serch hynny, gan fod y diwydiant wedi datblygu ac aeddfedu yng Nghymru erbyn hyn, rhoddir mwy o sylw ac ystyriaeth i anghenion economaidd a chymdeithasol trigolion a chymunedau Cymru. Yn ystod y pymtheng mlynedd diwethaf y mae Bwrdd Croeso Cymru wedi ymdrechu’n galed i ddatblygu diwydiant sy’n dwyn y buddiannau economaidd mwyaf a’r anfanteision cymdeithasol lleiaf. Fel y nodwyd eisoes, y mae’r arian a werir gan dwristiaid yn treiddio trwy wahanol gylchoedd o fewn cymdeithas, gan gynnwys siopau, tafarnau a busnesau bychain lleol. Mewn llawer o westai a bwytai darperir cynnyrch lleol, megis d{r, caws, cigoedd a physgod, ac y mae hyn yn rhoi bywoliaeth i fwy o drigolion lleol. Yn achos yr economi amaethyddol hefyd, y mae twristiaeth yn dod ag incwm ychwanegol i ffermydd sy’n darparu gwely a brecwast.59 Yn ogystal, y mae twristiaeth yn galluogi cymunedau lleol i gynnal cwmpas ehangach o weithgareddau a gwasanaethau nag a fyddai’n bosibl fel arall, megis trafnidiaeth gyhoeddus.60 O ganlyniad, y mae twristiaeth yn gallu bod o fudd i’r Gymraeg. Trwy roi iddynt sail economaidd gadarnach, gall twristiaeth gyfrannu at gynnal cymunedau Cymraeg eu hiaith. Bellach y mae Bwrdd Croeso Cymru yn cydnabod bod cynnal cymunedau o’r fath yn rhan bwysig o’i waith. Mewn adroddiad a gyhoeddwyd gan Bwyllgor Dethol Cymreig T}’r Cyffredin ym mis Ebrill 1987, honnwyd y dylai’r Bwrdd Croeso gynnwys yn ei bolisi y nod canlynol: ‘To conserve the unique way of life, culture and environment of Wales, which gives tourism in the Principality its distinctive character.’61 Ym mis Hydref y flwyddyn honno cyhoeddwyd y cymal canlynol yn y ddogfen Twristiaeth yng Nghymru – Datblygu’r Potensial: ‘cred y Bwrdd fod twristiaeth, o ystyried popeth, o fudd sylweddol i achos cynnal hunaniaeth ddiwylliannol ac ieithyddol Cymru, ac y gellir cryfhau balchder a diddordeb yn yr etifeddiaeth fyw hon trwy dwristiaeth’.62 Ym 1998 lansiwyd cynllun ‘Croesawiaith’ ar y cyd rhwng y Bwrdd Croeso a 58 59

60

61

62

Archer, Shea a de Vane, Tourism in Gwynedd: An Economic Study. Gw. W. Dyfri Jones a D. A. G. Green, Farm Tourism in Hill and Upland Areas of Wales (Aberystwyth, 1986) ac E. T. Davies a D. C. Gilbert, ‘A Case Study of the Development of Farm Tourism in Wales’, Tourism Management, 13, rhif 1 (1992), 56–63. Gw. hefyd Peter Midmore, Garth Hughes a David Bateman, ‘Agriculture and the Rural Economy: Problems, Policies and Prospects’, CW, 6 (1994), 7–32. Adran Gynllunio Cyngor Sir Gwynedd, Cynllun Fframwaith Gwynedd: Papur Polisi ar Dwristiaeth ac Adloniant (Caernarfon, 1985), t. 7, par. 5.9. Committee on Welsh Affairs, Tourism in Wales (London, 1987), I, t. vi., isadran 3. Gw. hefyd ‘Dylai Twristiaeth Gyd-fynd â Dymuniadau Lleol’, Y Cymro, 1 Ebrill 1987. Bwrdd Croeso Cymru, Twristiaeth yng Nghymru – Datblygu’r Potensial (Caerdydd, 1987), t. 20, par. 3.14–3.16.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

Menter a Busnes er mwyn ‘cynyddu’r ymwybyddiaeth a’r ddealltwriaeth o dwristiaeth o fewn y diwylliant Cymraeg, a dangos ei berthnasedd a’i botensial i’r economi leol a chenedlaethol’.63 Sylweddolwyd o’r diwedd y gallai twristiaeth hyrwyddo defnydd ehangach o’r Gymraeg. Dangosodd ymchwil a gomisiynwyd gan y Bwrdd Croeso fod canran sylweddol o ymwelwyr i Gymru yn ymddiddori yn yr iaith Gymraeg a’i diwylliant, a bod llawer ohonynt wedi nodi y byddai’n dda ganddynt weld a chlywed mwy o’r iaith.64 O ganlyniad, dan y cynllun ‘Naws am Le’, y mae’r Bwrdd Croeso wedi dechrau rhoi grantiau i fusnesau preifat i’w galluogi i godi arwyddion dwyieithog.65 Gall arwyddion dwyieithog a llenyddiaeth ddwyieithog fod yn rhan bwysig nid yn unig o’r ymdrech i addysgu tramorwyr yngl}n â bodolaeth yr iaith Gymraeg ac arwahanrwydd y Cymry ond hefyd yn gyfraniad pwysig iawn i’r gwaith o normaleiddio’r Gymraeg ac o annog y Cymry eu hunain i wneud defnydd helaethach ohoni. Anfanteision Twristiaeth i’r Gymraeg Er gwaethaf y potensial sydd gan y diwydiant croeso i gefnogi, hyrwyddo ac adfywio’r Gymraeg, y mae llawer yn parhau’n ddrwgdybus iawn ynghylch ei effeithiau ar yr iaith frodorol a’i diwylliant. Dengys profiad gwledydd a diwylliannau eraill mai grym andwyol fu twristiaeth mewn perthynas ag ieithoedd brodorol. Wrth gloi ei astudiaeth ar y Románsh, meddai P. E. White: All over Europe today – for example in southern Italy, Languedoc, and western Scotland – tourism is bringing great changes which are of benefit to the regional economic balance sheet, but which may be highly disturbing to established social patterns and maintenance of a vibrant social and cultural identity. The evidence of this paper is that tourism generally acts as a destructive force in this sphere, and one that must be weighed against the desire for general economic development.66

Er gwaethaf ymdrechion presennol y Bwrdd Croeso a’r awdurdodau lleol i ddatblygu diwydiant sy’n sensitif i anghenion yr iaith Gymraeg a’i diwylliant, y mae lle i gredu bod y pryf eisoes yn y pren. Fel y nodwyd yn barod, yn y gorffennol bu twristiaeth yn gyfrifol am lawer iawn o ddatblygiadau a oedd yn anghydnaws â chymdeithas Cymru a’r Gymraeg. At hynny, effeithiodd ar ffyniant yr iaith mewn modd llawer mwy uniongyrchol a dinistriol. Trwy beri mewnfudiad o estroniaid i’r gymuned dderbyn, y mae’n amlwg fod twristiaeth yn effeithio’n uniongyrchol ar iaith. Fel y rhybuddiodd papur Cyngor 63 64 65

66

Menter a Busnes, Croesawiaith Môn, t. 4, par. 2.1–2.2. Ibid., tt. 14–16, par. 4.2.1–4.2.7. Bwrdd Croeso Cymru a Menter a Busnes, Naws am Le: Canllaw i Arwyddion Dwyieithog (Caerdydd, 1994). White, The Social Impact of Tourism on Host Communities, t. 35.

521

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

522

Sir Gwynedd ar dwristiaeth a hamdden ym 1985: ‘Gall y mewnlifiad blynyddol o ymwelwyr, sydd yn fwy na’r boblogaeth leol sawl gwaith trosodd mewn rhai llefydd, gyda’u hieithoedd a’u diwylliannau eu hunain, wanhau diwylliant lleol, iaith a ffordd o fyw draddodiadol y boblogaeth breswyl Gymreig yn raddol.’67 Yn ôl swyddog cynllunio Cyngor Dosbarth Meirionnydd ym 1975, amcangyfrifwyd bod poblogaeth y dosbarth yn chwyddo o 31,000 yn ystod misoedd y gaeaf i 100,000 yn ystod uchafbwynt y tymor gwyliau yn yr haf. Yn yr ardaloedd ar hyd y glannau ceid pedair gwaith mwy o dwristiaid nag o drigolion lleol. Nid oes ryfedd, felly, fod canran y siaradwyr Cymraeg wedi crebachu’n enbyd mewn cymunedau megis Aberdyfi, Tywyn ac Abermo yn ystod ail hanner yr ugeinfed ganrif.68 Yn ogystal â’r mewnfudiad tymhorol o ymwelwyr y mae twristiaeth yn fynych iawn hefyd yn arwain at fewnfudo parhaol wrth i bobl sydd wedi mwynhau gwyliau mewn ardal arbennig benderfynu ymgartrefu yno. Nid dod am bythefnos ar y tro ac yna gadael y bydd y dieithriaid hyn, ond yn hytrach ymsefydlu yn barhaol gan ddod â’u gwerthoedd a’u diwylliant a’u hiaith gyda hwy. Mewn llythyr a gyhoeddwyd yn y Western Mail ym 1986, honnodd Royston Jones fod y mewnfudiad i gefn gwlad Cymru yn ganlyniad uniongyrchol i dwristiaeth: ‘today’s tourist is tomorrow’s immigrant’. Cyfeiriodd at lannau gogledd Cymru fel ‘a seaside suburb of Liverpool’: An area that once was Welsh, has, through uncontrolled and indiscriminate tourism followed by immigration become what it is today, a hideous expanse of funfair, followed by caravan park for mile after nauseating mile, scouse in speech and sentiment. This is the future that tourism offers the rest of Wales.69

Er mai polemig oedd y llythyr hwn, nid yw’r sylwadau hyn yn gwbl ddi-sail gan fod lle cryf i gredu bod twristiaeth yn gysylltiedig â thri math o fewnfudo, sef mewnfudo economaidd, mewnfudo gwrth-drefol, a mewnfudo trwy ymddeol. Un o sgil-effeithiau amlycaf twf twristiaeth yw’r mewnfudiad o bobl sy’n chwilio am waith yn y diwydiant, sef yr hyn a alwodd P. E. White yn ‘fewnfudo economaidd’. Y mae twristiaeth yn ddiwydiant llafur dwys a lle bynnag y ceir diwydiant llewyrchus ceir hefyd gyfleoedd am gyflogaeth a chyfleoedd i fentro mewn busnes. O ganlyniad, bydd llawer yn mudo i rai o brif ardaloedd twristaidd Cymru bob haf yn y gobaith o gael gwaith. Yn sgil llwyddiant a llewyrch y diwydiant, bydd unigolion mentrus a chanddynt y cyfalaf angenrheidiol wrth gefn yn symud i gyrchfannau poblogaidd yn y gobaith o brynu busnes lleol megis siop y pentref neu’r swyddfa bost, neu dafarn neu fwyty, neu brynu t} a’i addasu i fod yn llety gwely a brecwast. Yn achos gwestai a gwersylloedd gwyliau mawrion, 67 68 69

Cyngor Sir Gwynedd, Papur Polisi ar Dwristiaeth ac Adloniant, t. 7, par. 5.9. G. F. Broom, ‘Tourism in Meirionnydd’, Cambria, 2, rhif 1 (1975), 52–5. ‘Costa Geriatrica’, llythyr gan Royston Jones, Western Mail, 11 Awst 1986.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

dygir llawer o’r staff rheoli i mewn o’r tu allan i’r gymuned dderbyn. Golyga hyn mai dim ond y swyddi mwyaf di-nod a gynigir i drigolion lleol. Yn fynych iawn hefyd daw’r cyfalaf angenrheidiol ar gyfer buddsoddi yn y diwydiant twristiaeth o’r tu allan i’r gymuned dderbyn. O ganlyniad, rheolir y diwydiant o’r tu allan a chollir yr elw hefyd wrth iddo lifo i ddwylo perchenogion estron. Cafwyd sawl enghraifft o hyn yn digwydd mewn gwahanol gyrchfannau twristiaeth poblogaidd ledled y byd.70 Ar sail ei astudiaeth o bentref Trentino Alto-Adige yn ardal Kanton Graubünden yn y Swistir, dangosodd P. E. White ym 1974 fod saith gwesty yn yr ardal yn cyflogi cyfanswm o 120 o bobl pan fyddai’r tymor gwyliau ar ei anterth yn ystod yr haf a’r gaeaf, ond mai tri yn unig o’r rheini a oedd yn frodorion o’r pentref. Mewnfudwyr oedd y gweddill – 90 ohonynt wedi dod o’r Eidal i chwilio am waith. Mewn pentref arall lle’r oedd deg gwesty yn cyflogi rhwng deuddeg ac ugain person yr un, yr oedd 90 y cant o’r staff yn dod o Ddeheubarth Tirol.71 Nododd Davydd Greenwood fod y diwydiant twristiaeth yn Fuenterrabia yng Ngwlad y Basg yn dibynnu’n llwyr ar fuddsoddiad cyfalaf o’r tu allan i’r dref a bod rheolaeth y diwydiant yn nwylo dieithriaid: ‘[Tourism] provides economic growth, but for whom? In this case Spain has profited, but the people of Fuenterrabia are being excluded.’72 Mewnfudiad cyfalaf a rheolwyr estron yw un o brif g{ynion cymunedau derbyn ledled y byd. Y mae’r broblem hon yn arbennig o amlwg mewn gwledydd megis Hawäi, Fiji, India’r Gorllewin ac Affrica.73 Ond y mae hefyd yn broblem yn Ynysoedd Prydain. Er enghraifft, dangosodd astudiaeth Gareth Shaw ac Allan M. Williams o’r sector twristiaeth yn Looe, tref fechan yng Nghernyw a chanddi boblogaeth barhaol o 4,500 o bobl, fod oddeutu 90 y cant o’r gweithwyr wedi eu geni y tu allan i Gernyw a Dyfnaint.74 Yng Nghymru hefyd cafwyd yr un math o fewnfudo economaidd yn sgil llewyrch y diwydiant croeso. Yn yr astudiaeth drylwyr a wnaed ym 1989 gan R. M. Ball ar fewnfudo economaidd i ogledd Cymru, dangoswyd bod llawer iawn o weithwyr yn y sector twristiaeth mewn canolfannau megis Llandudno a Bae Colwyn wedi mudo yno o’r tu allan i’r ardal. Drwy astudio’n fanwl un ganolfan wyliau o bwys yng ngogledd-orllewin Cymru, dangosodd mai 15 y cant yn unig o’r staff a hanai o Gymru, a bod y gweddill wedi symud yno o Loegr. Deuai deuparth yr holl staff o ogledd-orllewin Lloegr – oddeutu 30 y cant ohonynt o

70

71 72 73

74

Am restr o astudiaethau ar y math hwn o fewnfudo mewn gwledydd eraill, gw. fel man cychwyn, Mathieson a Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, tt. 61–2. White, The Social Impact of Tourism on Host Communities, t. 17. Greenwood, ‘Tourism as an Agent of Change’, 90–1. Er enghraifft, gw. P. van der Werff, ‘Polarizing Implications of the Pescaia Tourist Industry’, Annals of Tourism Research, 7 (1980), 197–223; R. B. Potter, ‘Tourism and Development: The Case of Barbados, West Indies’, Geography, 68, rhif 1 (1983), 46–50. Gareth Shaw ac Allan Williams, ‘Tourism and Employment: Reflections on a Pilot Study of Looe, Cornwall’, Area, 20, rhif 1 (1988), 23–34.

523

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

524

Fanceinion a Lerpwl.75 O ganlyniad i’r mewnfudo economaidd hwn, y mae’r diwydiant twristiaeth yng Nghymru wedi bod yn Seisnig iawn ei naws a’i iaith. Profwyd hynny gan Garth Hughes ac Anne-Marie Sherwood mewn astudiaeth a wnaethant o ystadegau cyflogaeth Cymru ar ran Menter a Busnes ym 1991. Yn ôl yr ymchwil hon, yr oedd canran uwch o siaradwyr uniaith Saesneg yn y sector dosbarthu, gwestai ac arlwyaeth ym mhob sir yng Nghymru nag yn unrhyw sector arall o’r gweithlu. Yng Ngwynedd yr oedd y diwydiant twristiaeth yn eithriadol o Seisnig: dim ond 3,450 (40.2 y cant) o weithlu’r sector gwestai ac arlwyaeth yng Ngwynedd a oedd yn gallu siarad Cymraeg ym 1991 o gymharu â’r 55,220 (60.2 y cant) o holl weithlu’r sir a oedd yn medru’r Gymraeg. Yr oedd cyfartaledd y Cymry Cymraeg a oedd yn rheolwyr o fewn y sector hwn (25.9 y cant), neu’n berchen ar eu busnesau twristiaeth eu hunain (24.3 y cant), yn llai fyth.76 Ceir yn ogystal lawer o dystiolaeth lafar sy’n awgrymu bod cysylltiad agos rhwng twristiaeth a mewnfudo. Tystiodd sawl unigolyn a sefydliad a holwyd fel rhan o astudiaeth ECTARC ym 1987 fod twristiaeth yn annog mewnfudo economaidd. Yn ôl J. R. Thomas, Swyddog Cyswllt Cymdeithas Merlota a Marchogaeth Cymru, yr oedd 95 y cant o’u canolfannau yng Nghymru yn nwylo mewnfudwyr o Loegr, ac felly hefyd, yn ôl Eleri Carrog o’r mudiad Cefn, y mwyafrif llethol o ganolfannau crefft Cymru.77 Ar gychwyn y tymor ymwelwyr ym mis Mehefin 1986 honnwyd yn erthygl olygyddol Yr Odyn, papur bro Nant Conwy, fod 90 y cant o’r diwydiant ymwelwyr yng Ngwynedd yn nwylo estroniaid.78 Yr oedd modd i dwristiaeth hefyd ysgogi mewnfudo economaidd nad oedd o reidrwydd yn gysylltiedig â’r diwydiant ei hun. Yn eu hastudiaeth o fewnfudo economaidd i Landudno ym 1973, honnodd C. M. Law ac A. M. Warnes fod 27.7 y cant o holl fewnfudwyr cyflogedig Llandudno wedi treulio gwyliau yn y dref cyn penderfynu ymgartrefu yno’n barhaol.79 Yr oedd hwn yn brofiad cyffredin. Dangosodd astudiaeth Shaw a Williams yng Nghernyw i fwyafrif llethol y mewnfudwyr yn Looe symud yno am resymau cymdeithasol yn hytrach na rhai economaidd, ond iddynt gychwyn busnesau yno yn ddiweddarach.80 75

76

77

78 79

80

R. M. Ball, ‘Some Aspects of Tourism, Seasonality and Local Labour Markets’, 40–3. Gw. hefyd idem, ‘A Study of Seasonal Employment in the UK Labour Market with Particular Reference to Seasonally-sensitive Industries and Seasonal Voluntary Labour Supplies in North Wales and the North and South Midlands’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Birmingham, 1986). Garth Hughes ac Anne-Marie Sherwood, Economic Activity and Linguistic Characteristics in Wales: Analysis of Census of Population Results, 1981–1991 (Aberystwyth, 1995), t. 10, tabl 3.1, a t. 13. ECTARC, Astudiaeth o Effaith . . . Twristiaeth yng Nghymru ac ar Gymru, tystiolaeth J. R. Thomas, Swyddog Cyswllt Cymdeithas Merlota a Marchogaeth Cymru, ac Eleri Carrog, ar ran Mudiad Cefn, llythyrau dyddiedig 27 Mawrth 1987 ac 11 Ebrill 1987. Gw. hefyd ysgrif Eleri Carrog, ‘Twristiaeth – Diwydiant Estron’, Barn, 423 (1998), 19–21. ‘Twristiaeth’, Yr Odyn, Mehefin 1986. C. M. Law ac A. M. Warnes, ‘The Movement of Retired People to Seaside Resorts’, The Planning Review, 44 (1973), 373–90. Shaw a Williams, ‘Tourism and Employment’, 23–34.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

Felly, nid rhesymau economaidd, o anghenraid, sydd wrth wraidd y mewnfudo parhaol sy’n digwydd yn sgil twristiaeth. Y mae rhai pobl yn chwilio am amgenach byd neu’n awyddus i ffoi rhag prysurdeb y ddinas ac eraill yn dewis ymddeol i Gymru. Er na ellir beio twristiaeth yn unig am y math hwn o fewnfudo, ceir digon o dystiolaeth i awgrymu bod llawer o fewnfudwyr wedi dewis ymgartrefu mewn man arbennig oherwydd eu cysylltiadau blaenorol â’r ardal fel twristiaid. Wedi’r cyfan, onid yr un math o resymau sy’n denu’r ddwy garfan, nodweddion megis tirwedd hardd ac amgylchedd anllygredig, llonyddwch a thawelwch ac awelon balmaidd y môr?81 Dangosodd astudiaeth a wnaed ym 1986 fod perthynas agos rhwng twristiaeth a’r mewnfudiad gwrth-drefol i ucheldiroedd ac ynysoedd yr Alban, sef rhai o ardaloedd harddaf a mwyaf poblogaidd y wlad.82 Cafwyd astudiaethau cyffelyb yng Nghymru ar ffenomen twristiaeth amgen, gwrth-drefol.83 Nodwyd mewn astudiaeth a wnaed gan y Sefydliad Materion Cymreig ym 1988 fod 30 y cant o’r mewnfudwyr a holwyd wedi dewis ymgartrefu yng Nghymru oherwydd amgylchfyd heddychlon, iachus a phrydferth ei chefn gwlad, gan droi cefn ar fywyd dinesig prysur. Y dadleniad mwyaf trawiadol, fodd bynnag, oedd bod mwyafrif y mewnfudwyr hynny wedi bod ar wyliau yn yr ardal yr oeddynt wedi ymgartrefu ynddi.84 Math arall o fewnfudo sy’n gysylltiedig â thwristiaeth yng Nghymru yw mewnfudo yn sgil ymddeol. Y mae canolfannau twristiaeth yn draddodiadol wedi denu llawer iawn o fewnfudwyr sydd wedi ymddeol.85 Sefydlwyd y patrwm hwn yn bur gynnar, fel y dangosodd astudiaeth Law a Warnes ym 1973: nodwyd bod 50 y cant o’r mewnfudwyr a oedd wedi ymddeol i Landudno wedi bod ar wyliau yn y dref.86 Dengys cyfrifiad 1991 fod gan lawer iawn o ardaloedd twristaidd mwyaf poblogaidd Cymru gyfartaledd uwch na’r cyffredin o bobl dros oed ymddeol. Yn un ardal yn Ynys Môn, er enghraifft, gwyddys bod cysylltiad uniongyrchol rhwng twristiaeth, mewnfudo trwy ymddeol, a dirywiad yr iaith. Ar lannau dwyreiniol yr Ynys bu Llanbedr-goch yn gyrchfan boblogaidd iawn i dwristiaid er degawdau cyntaf yr ugeinfed ganrif. Caiff degau o filoedd o ymwelwyr eu denu bob haf i fwynhau golygfeydd hardd yr ardal a’r traeth 81 82

83

84

85

86

Harold Carter, Mewnfudo a’r Iaith Gymraeg (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1988). Huw Jones, James Caird, William Berry a John Dewhurst, ‘Peripheral Counter-urbanization: Findings from an Integration of Census and Survey Data in Northern Scotland’, Regional Studies, 20, rhif 1 (1986), 15–26. Gw., er enghraifft, D. Forsythe, ‘Urban Incomers and Rural Change’, Sociologia Ruralis, XXII (1982), 23–39, a Richard H. Morgan, ‘Population Trends in Mid Wales: Some Policy Implications’ yn Glyn Williams (gol.), Crisis of Economy and Ideology: Essays on Welsh Society, 1840–1980 (Bangor, 1983), tt. 88–102. Sefydliad Materion Cymreig, Cymru Wledig: Newidiadau mewn Poblogaeth ac Agweddau Cyfredol (Caerdydd, 1988), I, t. 41. H. W. Mellor, ‘Retirement to the Coast’, Town Planning Review, 33 (1962), 40–8; L. Lepape, ‘Etude de la population des retraités et des personnes âgées inactives dans les villes touristes littorales’, Bull. Association de Geographes Français, 381 (1970), 123–33. Law a Warnes, ‘The Movement of Retired People to Seaside Resorts’, 373–90.

525

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

526

nodedig sy’n ymestyn o Draeth Coch i Fenllech. Serch hynny, bu’r mewnfudo anferthol o bobl a ddewisodd ymddeol i’r ardal er y 1960au yn gyfrifol am weddnewid strwythur oedran y gymuned. Ymhen deng mlynedd ar hugain dyblwyd cyfanswm y boblogaeth. Erbyn 1991 yr oedd 30 y cant o boblogaeth Llanbedr-goch dros 65 oed, o gymharu â 17.6 y cant o boblogaeth yr Ynys gyfan. At hynny, yn ôl y cyfrifiad, yr oedd 70.7 y cant o’r bobl dros 65 oed a oedd yn byw yn Llanbedr-goch yn uniaith Saesneg, o’u cymharu â chyfartaledd cyfatebol o 42.4 y cant am Fôn yn gyfan. Pa ryfedd fod cyfeirio gwawdlyd at Ynys Môn mewn rhai cylchoedd fel ‘Môn merch Lerpwl’? Profwyd hefyd fod cysylltiad annatod rhwng tai haf a phobl ymddeoledig. Dangosodd astudiaeth a wnaed gan Richard de Vane ym 1975 fod 65 y cant o’r perchenogion tai haf a holwyd ganddo wedi treulio cryn dipyn o amser ar wyliau yn yr ardal cyn prynu eiddo yno. Yn wir, yr oedd 31.3 y cant o’r perchenogion wedi prynu t} haf yn benodol er mwyn ymddeol iddo yn ddiweddarach. Mewn astudiaeth gyffelyb a wnaed gan Adran Gynllunio Cyngor Sir Caernarfon ddwy flynedd ynghynt nodwyd bod 59 y cant o berchenogion tai haf y sir yn bwriadu ymddeol i fyw yn yr ardal.87 Ym 1983 amcangyfrifodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg y byddai dros 7,000 o berchenogion tai haf Gwynedd yn byw yn barhaol yn y sir erbyn 1985.88 Fel y dywedodd Geraint Jones am benderfyniad Cyngor Dwyfor i ganiatáu cynllun i godi 700 o dai haf ym Morfa Bychan: ‘Un wennol ni wna wanwyn – ond mae saith gant o wenoliaid yn bownd o greu gaeaf dinistriol.’89 Ond yn ogystal ag effeithiau uniongyrchol y mewnfudo hwn ar ddyfodol y Gymraeg, ceir hefyd effeithiau anuniongyrchol. Cafwyd sawl achos yn y gorffennol o fewnfudwyr yn ymgyrchu yn erbyn addysg Gymraeg gan nad oeddynt wedi sylweddoli cyn symud i’r ardal mai Cymraeg fyddai cyfrwng yr ysgol leol. Cafwyd sawl enghraifft hefyd o fewnfudwyr a oedd yn berchen ar westai a thai bwyta yn gwrthod caniatáu i’w staff siarad Cymraeg yn y gweithle.90 Pan oedd ECTARC yn ymgynghori’n gyhoeddus, ysgrifennwyd at fudiadau a chymdeithasau diwylliannol yng Nghymru i holi eu barn am eu profiadau hwy o effeithiau’r diwydiant. Un o’r rhai a ymatebodd, gan nodi cysylltiad amlwg rhwng twristiaeth a dirywiad y Gymraeg, oedd Gwyneth Stephens, a ysgrifennai ar ran Rhanbarth Ceredigion o Fudiad Ysgolion Meithrin. Meddai:

87

88 89 90

C. B. Pyne, Second Homes (Adran Gynllunio Cyngor Sir Caernarfon, 1973). Y mae’n werth nodi hefyd fod 49 y cant o berchenogion tai haf yn hanu o orllewin canolbarth Lloegr, 25 y cant o ogledd-orllewin Lloegr, 9 y cant o’r de-ddwyrain, a 7 y cant o ddwyrain canolbarth Lloegr. Gw. de Vane, Second Home Ownership, t. 21. ‘Sefyllfa Anghyfiawn’, Y Cymro, 20 Medi 1983. Geraint Jones, ‘Wele dy Dduwiau, O Ddwyfor!’, Y Faner, 30 Mai 1986. Gw., er enghraifft, adroddiadau ar ddau achos yn Y Cymro, ‘Mil o Bunnau Sharon’, 10 Hydref 1990; Yr Odyn, ‘Sacio G{r am Siarad Cymraeg yn ei Waith’, Mehefin 1993; ac Asgwrn Cefn, rhifynnau 1 a 2, Mehefin a Gorffennaf 1993.

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

Efallai mai breuddwyd ff{l yw credu y gall twristiaeth gyfoethogi’r bywyd diwylliannol. Fel canlyniad credwn yn ddi-wahân fod dylanwad twristiaeth yn elyniaethus i’n ffordd o fyw. Credwn mai twristiaeth, yn rhannol sydd wedi creu’r mewnlifiad estron . . . Yn sgil hyn gwelwn ddiwylliant ac iaith estron yn ffynnu yn y Gymru wledig, tra bo’r Gymraeg, a’i ffordd o fyw yn prysur wanychu. Dyna’n barn ar effeithiau’r diwydiant ymwelwyr ar Geredigion yn rhannol am mai dyna’r ffrwyth a welwn yn ein hysgolion Meithrin.91

Trwy’r proses ‘goddiwylliannu’, gall twristiaeth hefyd danseilio iaith leiafrifol trwy effeithio ar feddyliau, arferion, diwylliant a phatrymau iaith y brodorion. Yn ôl rhai ysgolheigion: Acculturation comprehends those phenomena which result when groups of individuals having different cultures come into continuous first-hand contact, with subsequent changes in the original cultural patterns of either or both groups.92

Cymathiad diwylliannol yw pen draw y proses hwn: y mae’r naill ddiwylliant yn efelychu neu’n benthyg mor helaeth oddi ar y diwylliant arall nes cael ei danseilio yn gyfan gwbl. Mewn cyrchfannau twristiaeth poblogaidd, y mae iaith a diwylliant y twristiaid yn fynych iawn yn gwrthdaro yn erbyn iaith a diwylliant cynhenid yr ardal dwristaidd. Yn y cyfryw sefyllfaoedd, y mae’r twristiaid yn cynrychioli diwylliant ‘cyfrannol’ a’r trigolion lleol yn cynrychioli diwylliant ‘derbyn’.93 Tasg anodd iawn yw mesur effaith y cysylltiad uniongyrchol rhwng twristiaid sy’n siarad iaith ddieithr a phobl leol, a’r modd y mae pobl leol yn ymateb neu’n adweithio i’r cysylltiad hwnnw.94 Fodd bynnag, dengys ymchwil a wnaed ym 1963 gan William Labov yn Martha’s Vineyard, Massachusetts, fod trigolion ardal dwristaidd boblogaidd yn adweithio’n gymdeithasol ac yn ieithyddol i fewnfudwyr ac ymwelwyr. Nodwyd bod brodorion yr ynys naill ai’n cryfhau eu tafodiaith frodorol wrth gyfarfod ag estroniaid neu yn ei gwadu’n llwyr.95 Y mae’r polareiddio sy’n digwydd mewn cyfarfyddiadau o’r fath yn bwysicach fyth mewn cyrchfannau twristiaeth lle y siaredir ieithoedd lleiafrifol. Os yw’r cysylltiadau rhwng estroniaid a brodorion yn sgil twristiaeth yn golygu bod angen 91

92

93

94 95

ECTARC, Astudiaeth o Effaith . . . Twristiaeth yng Nghymru ac ar Gymru, tystiolaeth Gwyneth Stephens, ar ran Rhanbarth Ceredigion o Fudiad Ysgolion Meithrin, llythyr diddyddiad. Robert Redfield, Ralph Linton a Melville J. Herskovits, ‘Memorandum for the Study of Acculturation’, American Anthropologist, 38, rhif 1 (1936), 149–52. Nunez Jr., ‘Tourism, Tradition, and Acculturation’, 347–52. Gw. hefyd Mathieson a Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, tt. 160–2. White, The Social Impact of Tourism on Host Communities, tt. 8–9. William Labov, ‘The Social Motivation of a Sound Change’ yn Word: Journal of the Linguistic Circle of New York, 19, rhif 3 (1963). Ailgyhoeddwyd yn idem, Sociolinguistic Patterns (Oxford, 1972), tt. 1–42.

527

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

528

defnyddio iaith yr ymwelydd (yn hytrach na’r iaith frodorol) yn gynyddol ar gyfer cyfathrebu llafar neu ysgrifenedig, gall effeithiau goddiwylliannu fod yn ddinistriol iawn.96 Po fwyaf o gysylltiad sydd rhwng twristiaid a thrigolion lleol, mwyaf i gyd yw’r pwysau ar yr iaith leiafrifol, a gall hyn beri crebachiad sylweddol ym mheuoedd yr iaith frodorol, yn enwedig y tu allan i’r cartref, megis yn y gweithle, y siop a’r swyddfa bost leol. Gall niferoedd helaeth o dwristiaid uniaith mewn cymdeithas ddwyieithog, felly, beri newid iaith mewn rhai peuoedd wrth i’r iaith fwyafrifol gael ei defnyddio ar draul yr iaith leiafrifol frodorol. Dros gyfnod o flynyddoedd gall y pwysau demograffig hwn ar iaith beri i bobl iau mewn teuluoedd lleol ddefnyddio’r iaith estron.97 Er enghraifft, wrth drafod effaith twristiaeth ar frodorion yr Algarve ym Mhortiwgal, cyfeiriodd Jim Lewis ac Allan M. Williams ym 1989 at ‘the considerable cultural dilution in the intenselydeveloped coastal strips where the language, behaviour and expenditure patterns of the foreign tourists have often become dominant’.98 Y mae’r ffaith fod dau ddiwylliant yn dod i gysylltiad â’i gilydd yn gallu achosi bygythiad difrifol. Wrth gyfeirio at dwristiaeth, nodwyd: ‘the intercourse of cultures can rapidly degenerate into the destruction of the economically weaker one’.99 Yn achos Cymru, goblygiadau hyn yw fod defnydd helaethach o Saesneg yn yr ardaloedd twristaidd Cymraeg eu hiaith yn sicr o arwain at Seisnigo’r diwylliant lleol a gwanhau’r Gymraeg. Gwelodd P. E. White y proses hwnnw ar waith yn ardal Engadin yn y Swistir: It is anyway the immigration of tourist workers that appears to be at least as influential in social change as the influx of the tourists themselves. Although the individuals may in certain cases change their whole social outlook, in the study case through the adoption of a new language as their ‘mother tongue’, it is largely the increase in the number of roles played by non-local people – their invasion of more sociolinguistic domains – that changes the sociocultural make-up of the whole community and the dominance of the original language.100

Gall presenoldeb twristiaid di-Gymraeg hefyd danseilio hyder y boblogaeth frodorol yn eu hiaith a’u diwylliant. Dangosodd nifer o astudiaethau diweddar fod tuedd ymhlith brodorion i deimlo’n israddol oherwydd bod y twristiaid yn dod o gefndiroedd mwy cefnog neu’n arddel safonau moesol gwahanol neu oherwydd 96

ECTARC, Astudiaeth o Effaith . . . Twristiaeth yng Nghymru ac ar Gymru, rhan II, t. 23. White, The Social Impact of Tourism on Host Communities, tt. 6–7. 98 Jim Lewis ac Allan M. Williams, ‘A Secret No More: Europe Discovers the Algarve’, Geography, 74, rhif 2 (1989), 156–8. 99 I. Cosgrove ac R. Jackson, The Geography of Recreation and Leisure (London, 1972), t. 42. Gw. hefyd S. Petit-Skinner, ‘Tourism and Acculturation in Tahiti’ yn B. Farrell, Social and Economic Impact of Tourism on Pacific Communities (Santa Cruz, 1977), tt. 85–7. 100 White, The Social Impact of Tourism on Host Communities, t. 36. 97

PA BRIS Y CROESO? EFFEITHIAU TWRISTIAETH AR Y GYMRAEG

eu bod yn siarad iaith fwyafrifol.101 O ganlyniad, bydd rhai brodorion, mewn ymdrech i oresgyn eu statws israddol, yn ceisio dynwared ac efelychu’r ymwelwyr. Mewn cymunedau derbyn yn y Trydydd Byd y gwelir canlyniadau’r ‘effaith arddangos’ hon fel rheol oherwydd y gwahaniaethau mawr rhwng cefndir, safon byw a diwylliant y brodorion a’r twristiaid. Ond gall hyn hefyd ddigwydd mewn gwledydd a diwylliannau datblygedig. Mewn astudiaeth a wnaed gan Hugh Clout ar agweddau at dai haf yn ardal wledig Auvergne yn Ffrainc, dosbarthwyd y trigolion lleol yn garfanau a adlewyrchai dueddiadau ‘blaengar’ a ‘cheidwadol’. Tueddai’r trigolion mwyaf ‘blaengar’ i geisio efelychu gwerthoedd cymdeithasol y perchenogion tai haf mewn ymdrech i wella eu byd eu hunain. Felly, effaith y farchnad dai haf yn Auvergne oedd cymell y boblogaeth frodorol leol i newid ei gwerthoedd cymdeithasol a thrwy hynny beri iddi gael ei goddiwylliannu.102 Gall y rheidrwydd i weini ar dwristiaid, yn ogystal â’r ffaith fod ganddynt hwy gyfleusterau neilltuol megis traethau, meysydd chwarae a phyllau nofio, gael effaith seicolegol ddwys ar drigolion lleol, gan atgyfnerthu’r ymdeimlad o statws eilradd ac arwain, o bosibl, at wrthdaro a gelyniaeth.103 Gall trigolion lleol hefyd deimlo’n chwithig pan wrthodir cynlluniau i ddatblygu mentrau diwydiannol oherwydd eu bod yn gwrthdaro â buddiannau twristiaeth. Profwyd gwrthdaro fel hyn yng Ngwlad y Basg. Wrth sôn am y berthynas rhwng y twristiaid a’r rheini sy’n gweini arnynt, meddai Davydd Greenwood: Wherever tourism occurs, this appears to present a potential source of conflict. Most Basques, though content with the economic rewards, find the tourist trade unpleasant and conflictful. The summer invasion, once it is under way, is resented by all, and September is greeted by manifestations of relief that the tourists are gone.104

Er pob ymdrech i sicrhau bod twristiaeth yn cynnal cymunedau Cymru mewn modd sy’n ystyried anghenion a buddiannau’r boblogaeth a’r diwylliant cynhenid, rhaid cydnabod bod twristiaeth a’r modd y’i datblygwyd yn y gorffennol wedi peri difrod mawr i lawer o gymunedau Cymraeg eu hiaith. Y mae cyfrifoldeb mawr ar gyrff tebyg i Fwrdd Croeso Cymru a’r awdurdodau lleol i sicrhau nad ailadroddir camgymeriadau’r gorffennol wrth lunio eu strategaethau ar gyfer y 101

Mathieson a Wall, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, tt. 143–7. Gw. hefyd P. Rivers, ‘Tourist Troubles’, New Society, 23, rhif 539 (1973), 250; J. Jafari, ‘The Socio-economic Costs of Tourism to Developing Countries’, Annals of Tourism Research, 1 (1974), 227–59; Turner ac Ash, The Golden Hordes, t. 197. 102 Hugh D. Clout, ‘Social Aspects of Second-home Occupation in the Auvergne’, Planning Outlook, 9 (1970), 33–49. 103 Am hanes gwrthdaro rhwng twristiaid a thrigolion lleol, gw., er enghraifft, Rivers, ‘Tourist Troubles’, 250, a Jafari, ‘The Socio-economic Costs of Tourism to Developing Countries’, 227–59. Dengys ymchwil gan Delyth Morris fel y gall iaith a mewnlifiad achosi gwrthdaro rhwng grwpiau gwahanol o fewn cymdeithas. Delyth Morris, ‘A Study of Language Contact and Social Networks in Ynys Môn’, CW, 3 (1989), 99–117. 104 Greenwood, ‘Tourism as an Agent of Change’, 90.

529

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

530

dyfodol. Gall twristiaeth fod o fudd mawr i’r iaith, yn enwedig trwy gynnig gwaith a chynhaliaeth i Gymry Cymraeg yn eu cymunedau lleol ac atal y math o allfudiad o bobl ifainc a gafwyd yn y gorffennol. Gall hefyd wneud llawer i hyrwyddo’r proses o normaleiddio ieithyddol a magu hyder yn y famiaith. Ond, wedi pwyso a mesur effaith twristiaeth ar y Gymraeg yn ystod ail hanner yr ugeinfed ganrif, anodd osgoi’r canlyniad mai andwyol at ei gilydd fu ei dylanwad. Dioddefodd sawl ardal ddirywiad ieithyddol enbyd oherwydd y modd y datblygwyd twristiaeth ac oherwydd sgil-effeithiau megis mewnfudo a goddiwylliannu. Yn Hawäi, gwlad sy’n hen gyfarwydd â manteision ac anfanteision y diwydiant ‘aloha’ enillfawr, disgrifia’r brodorion dwristiaeth fel math newydd o siwgr – yn felys ei flas ond yn ddamniol i’r dannedd.105 Ar sail y dystiolaeth sydd gennym, yr un yw profiad Cymru hefyd.

105

Gw. Terry Stevens, ‘Twristiaeth – Y Briwsion o’r Bwrdd’, Y Faner, 18 Chwefror 1983.

17 Yr Iaith Gymraeg a Chymunedau Amaethyddol yn yr Ugeinfed Ganrif GARTH HUGHES, PETER MIDMORE ac ANNE-MARIE SHERWOOD

YMDRINNIR yn y bennod hon â’r newidiadau economaidd diweddar yn y byd amaeth a’r economi wledig ac ag effeithiau’r rheini ar yr iaith Gymraeg. Ar un adeg byddai gwaith ymchwil a gyflawnid ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth, ar economeg amaethyddol yn cwmpasu maes llawer ehangach na dim a welwyd wedi hynny tan yn gymharol ddiweddar. Y mae hyn yn arbennig o wir am waith yr ysgolhaig, A. W. Ashby, a ddaliodd gadair mewn economeg amaethyddol rhwng 1926 a 1946 – y gadair gyntaf yn y maes hwn yn y Deyrnas Unedig.1 Yr oedd ganddo ef ddiddordeb nid yn unig mewn economeg cynhyrchiant amaethyddol ond hefyd mewn materion ehangach megis yr amgylchedd naturiol a chymdeithaseg wledig. Ar ôl ei gyfnod ef, fodd bynnag, bu ymchwil ym maes economeg amaethyddol yn llawer mwy cyfyng yn Aberystwyth ac mewn canolfannau eraill fel ei gilydd. Canolbwyntiwyd ar amaethyddiaeth a chynhyrchu bwyd, gan esgeuluso llawer o agweddau ar y gymdeithas wledig yr ymddiddorai Ashby ynddynt. Gellir ystyried y bennod hon, felly, yn gyfraniad i’r proses o ailsefydlu traddodiad Ashby gan ei bod yn rhoi sylw i rai o’r materion diwylliannol ehangach sy’n gysylltiedig â datblygiad economi wledig. Y mae tuedd gynyddol ymhlith economegwyr modern i gydnabod bod diwylliant yn ddylanwad pwysig ar ymddygiad economaidd yn ogystal â bod yn un o’i gynhyrchion. Fel y dywedodd Francis Fukuyama: We can think of neoclassical economics as being, say, eighty percent correct: it has uncovered important truths about the nature of money and markets because its fundamental model of rational, self-interested human behaviour is correct about eighty percent of the time. But there is a missing twenty percent of human behavior about which neoclassical economics can give only a poor account. As Adam Smith well understood, economic life is deeply embedded in social life, and it cannot be understood apart from the customs, morals and habits of the society in which it occurs. In short, it cannot be divorced from culture.2 1

2

David Bateman, ‘A. W. Ashby: An Assessment’, Journal of Agricultural Economics, XXXI, rhif 1 (1980), 1–14. Francis Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity (London, 1995), t. 13.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

532

Cydnebydd damcaniaethwyr ieithyddol fod parhad ieithoedd lleiafrifol yn dibynnu ar eu gallu i hawlio lle canolog mewn rhai agweddau ar fywyd, er enghraifft, yr addoldy, y cartref neu’r gweithle.3 Cadarnheir y dyb hon gan astudiaethau anthropolegol a daearyddol clasurol o rai o gymunedau gwledig Cymru, sef Life in a Welsh Countryside (1950) gan Alwyn D. Rees a Welsh Rural Communities (1960), cyfrol a olygwyd gan Elwyn Davies ac Alwyn D. Rees. Byddwn yn dangos yn y bennod hon fod amaethyddiaeth yn fagwrfa bwysig i’r iaith Gymraeg heddiw, fel yr oedd yn y gorffennol, oherwydd niferoedd y siaradwyr Cymraeg a gyflogir yn y sector ac oherwydd strwythur y fferm deuluol. Felly, y mae sefydlogrwydd cymdeithasol ac economaidd amaethyddiaeth yn hollbwysig i barhad yr iaith. Chwaraeodd polisïau cyhoeddus ran allweddol yn y cyswllt hwn yn y gorffennol. Er y 1930au y mae ymyrraeth gynyddol y wladwriaeth mewn amaethyddiaeth wedi dylanwadu ar ansawdd bywyd cymunedau amaethyddol Cymru. Daeth hyn â rhyw gymaint o sefydlogrwydd i’r sector amaethyddol, er enghraifft, o safbwynt prisiau. Fodd bynnag, yn y 1990au bu chwyldro yn fframwaith y polisi amaethyddol, gan ddechrau gyda diwygio’r Polisi Amaethyddol Cyffredin (PAC) ym 1992 a chytundeb GATT (Cytundeb Cyffredinol ar Fasnach a Thollau) ym 1993. Y mae hyn wedi newid natur cymorth economaidd gan y wladwriaeth i amaethyddiaeth ac y mae yn anorfod y bydd newidiadau pellach yn digwydd yn ystod yr unfed ganrif ar hugain. Caiff y newidiadau hyn ddylanwad nid yn unig ar ffyniant amaethyddiaeth a’r economi wledig ond hefyd ar wead cymdeithasol-ddiwylliannol ardaloedd gwledig. A ninnau ar drothwy’r milflwyddiant, ymddengys mai priodol iawn yw adolygu’r berthynas rhwng amaethyddiaeth a’r iaith Gymraeg, a chynnig disgrifiad o’r newidiadau economaidd sy’n debygol o ddigwydd ym myd amaethyddiaeth. Newidiadau yng Nghymunedau Amaethyddol Cymru Y mae pob rhanbarth datblygedig wedi profi dirywiad hirdymor ym mhwysigrwydd absoliwt a chymharol amaethyddiaeth fel ffynhonnell cyflogaeth o fewn eu heconomïau, a hwn yw’r newid mwyaf a wynebwyd gan gymunedau amaethyddol yng Nghymru yn ystod yr ugeinfed ganrif. Cyfrifiad amaethyddol blynyddol (cyfrifiad mis Mehefin) a gynhelir gan Adrannau Amaethyddol y llywodraeth4 a’r cyfrifiad poblogaeth a gynhelir bob degawd yw’r ddau brif gofnod o’r dirywiad hwn yng Nghymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Yn ystod cyfrifiad Mehefin cynhelir arolwg o bob fferm yn y Deyrnas Unedig, ar wahân i’r unedau bychain iawn y cyfeirir atynt fel mân ddaliadau neu rai 3

4

Colin H. Williams, ‘New Domains of the Welsh Language: Education, Planning and the Law’, CW, 3 (1989), 41–76. Cynhelir y cyfrifiad blynyddol o ffermydd yn Lloegr gan y Weinyddiaeth Amaeth, Pysgodfeydd a Bwyd, yng Nghymru gan Adran Amaeth y Swyddfa Gymreig, yn yr Alban gan Adran Amaeth a Physgodfeydd yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon gan Adran Amaeth Gogledd Iwerddon.

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

dibwys o safbwynt ystadegol.5 Ymhlith ystadegau manwl y cyfrifiad hwn, ceir niferoedd y bobl sy’n cyflawni gwaith amaethyddol ar y fferm ar ddyddiad y cyfrifiad, ynghyd â’u statws; hynny yw, ai ffermwr neu weithiwr yw’r person, ai aelod o’r teulu neu was cyflog ydyw, ai llawn-amser neu ran-amser yw’r gwaith, ac ai achlysurol neu dymhorol ydyw. Y mae arolygon yr Adrannau Amaethyddol yn nodi deunaw categori o weithiwr, a cheir ystadegau ar gyfer plwyfi, siroedd, a rhanbarthau, ynghyd â ffigurau cenedlaethol. Gwaetha’r modd, ni chynhwysai’r cyfrifiad amaethyddol ystadegau yngl}n â niferoedd y ffermwyr yn y gweithlu hyd 1970, ffaith annisgwyl braidd gan i’r cyfrifiad gael ei gynnal er canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ceir gwybodaeth am y gweithlu amaethyddol yn y cyfrifiad poblogaeth fel rhan o’r ymchwiliad cyffredinol i gyflogaeth yn holl ddiwydiannau a galwedigaethau y Deyrnas Unedig, a chyflwynir ystadegau ar gyfer unedau mor fach ag ardaloedd rhifo unigol.6 Yn wahanol i’r cyfrifiad amaethyddol, fodd bynnag, prif alwedigaeth y person yn unig a gofnodir, ac felly ni chynhwysir y bobl hynny sy’n cyflawni gwaith amaethyddol yn rhan amser ac yn dilyn galwedigaeth arall yn llawn amser. Gall hyn fod yn arwyddocaol iawn. Y mae un amcangyfrif a wnaed ym 1981 yn awgrymu bod prif alwedigaeth cynifer ag 28 y cant o’r rhai a restrir yn y cyfrifiad amaethyddol am y flwyddyn honno y tu allan i’r byd amaethyddol.7 Serch hynny, gan fod cynifer o ffermwyr yn gweithio o fewn y sector amaeth yng Nghymru ond heb eu cynnwys yn y cyfrifiad amaethyddol hyd yn ddiweddar, yn yr astudiaeth hon defnyddir yr wybodaeth a ddarperir yn y cyfrifiad poblogaeth i fwrw golwg hirdymor dros y newidiadau absoliwt a chymharol o fewn y gweithlu amaethyddol yng Nghymru. Dengys y cyfrifiadau poblogaeth ddirywiad cyson mewn amaethyddiaeth fel ffynhonnell gyflogaeth yng Nghymru yn ystod yr ugeinfed ganrif mewn termau absoliwt a chymharol. Serch hynny, yr oedd natur y dirywiad yn hollol wahanol i’r hyn a welwyd yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yr adeg honno, ehangu sylweddol yn y sector diwydiannol a galw diderfyn am lafur oedd y prif reswm dros y newid, galw a atebwyd yn rhannol gan y sector amaethyddol brodorol ond yn bennaf gan fewnfudiad o wahanol rannau o’r Deyrnas Unedig. Rhwng 1851 a 1911 bu lleihad o tua 50,000 yn y gweithlu amaethyddol yng 5

6

7

Y mae’r wybodaeth ar gyfer y ffermydd hyn yn seiliedig ar ganlyniadau arolygon achlysurol arbennig. Ystyrir fferm yn un fechan pan fydd yn cwrdd â’r canllawiau canlynol: ei bod yn llai na chwe hectar o ran maint, bod nifer yr oriau gwaith angenrheidiol ar y fferm yn llai nag 800 y flwyddyn, nad oes arni ffermwr neu weithiwr llawn-amser, nad oes t} gwydr mwy na 100 metr sgwâr, ac nad yw’r preswylydd yn ei gofnodi ei hun yn gyson mewn cyfrifiad ar gyfer unrhyw fferm arall. Yng Nghymru ym 1993 yr oedd oddeutu 6,800 o ffermydd bychain o’u cymharu ag oddeutu 30,000 o ffermydd yng nghyfanswm cyfrifiad mis Mehefin. Ystadegau Amaethyddol Cymru (Y Swyddfa Gymreig, 1995). Gweinyddir cyfrifiad y boblogaeth gan y Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth (OPCS) a seilir y tablau gweithgarwch economaidd ar sampl 10 y cant. Garth O. Hughes, ‘Agriculture and Employment in Wales’, Journal of the Agricultural Society, University College of Wales, 68 (1987–8), 160–95.

533

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

534

Tabl 1. Newidiadau yn y gweithlu amaethyddol yng Nghymru a Chymru Wledig, 1851–19911 Cymru Wledig2 Canran a gyflogir Cyfanswm Gweithlu yn y sector Cyfanswm Gweithlu Blwyddyn y gweithlu amaethyddol amaethyddol y gweithlu amaethyddol Cymru

18513 1861 1871 1881 1891 1901 1911 19214 19115 19216 1931 1951 1961 1971 19817 19917 1 2

3

4

5

6

7

511820 570151 621383 644393 677870 836173 1024275 1093556 1023275 1093556 1078811 1093073 1124590 1167620 1039670 1110180

169191 149353 125356 110754 108293 104027 116147 106094 122563 106835 101116 89724 67700 52750 37880 35560

33.1 26.2 20.2 17.2 16.0 12.4 11.3 9.7 12.0 9.8 9.4 8.2 6.0 4.5 3.6 3.2

265982 280492 282062 274205 278814 274792 296798 293092 296798 293012 279980 271943 265360 264360 246980 275590

Canran a gyflogir yn y sector amaethyddol

116618 102582 87057 77178 74952 70676 78621 70248 81473 70641 66199 58467 44230 34490 25834 24210

43.8 36.6 30.8 28.1 26.9 25.7 26.5 23.9 27.5 24.1 23.6 21.5 16.7 13.0 10.5 8.8

Y boblogaeth gyflogedig, sef y rhai hynny sydd mewn gwaith a’r rhai sy’n chwilio am waith. Siroedd Dyfed, Gwynedd a Phowys a hen siroedd Aberteifi, Caerfyrddin, Penfro, Môn, Caernarfon, Meirionnydd, Brycheiniog, Maesyfed a Threfaldwyn. Ailddosbarthwyd ffigurau cyfrifiadau 1851 hyd 1911 ar sail dosbarthiad galwedigaethol cyfrifiad 1911. Cynrychiola’r ffigurau ar gyfer 1921 ymgais i ailddosbarthu’r wybodaeth a geir yng nghyfrifiad 1921 ar yr un sail â chyfrifiadau 1851 hyd 1911. Cynrychiola’r ffigurau ar gyfer 1911 ymgais i ailddosbarthu’r wybodaeth a geir yng nghyfrifiad 1911 ar yr un sail â chyfrifiadau 1921 hyd 1971. Ailddosbarthwyd ffigurau cyfrifiadau 1921 hyd 1971 ar sail dosbarthiad galwedigaethol cyfrifiad 1951. Cyfeiria ffigurau 1981 a 1991 at y rhai sy’n gyflogedig.

Ffynhonnell: John Williams, Digest of Welsh Historical Statistics (2 gyf., Cardiff, 1985), I.

Nghymru, ond cynyddodd cyfanswm y boblogaeth gyflogedig ymron ddwywaith i dros filiwn o weithwyr. Yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd traean y llafurlu yn gweithio yn y sector amaethyddol, ond erbyn 1911 yr oedd y ffigur hwn wedi gostwng i un o bob naw. Oddi ar hynny, y mae’r gweithlu yng Nghymru wedi bod yn gymharol sefydlog, ac ni chafwyd ond twf bychan o’i gymharu â’r ymchwydd a welwyd yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwelwyd gostyngiad cyson, fodd bynnag, yn nifer y gweithwyr amaethyddol, sef

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

o tua 120,000 yng nghyfrifiad 1911 i 35,560 yng nghyfrifiad 1991 – gostyngiad o oddeutu 12 y cant o gyfanswm y boblogaeth gyflogedig i 3 y cant (Tabl 1). Er bod y ffigur hwn yn gymharol fychan o’i gymharu â’r nifer a gyflogir yn y sectorau gweithgynhyrchu a gwasanaethau yng Nghymru, y mae’n cuddio pwysigrwydd amaethyddiaeth fel cyflogwr o fewn yr economi wledig. Yn yr ardal y gellir ei galw’n Gymru wledig, sef, yn fras, hen siroedd Dyfed, Gwynedd a Phowys, ardal sy’n cwmpasu tua thri chwarter tiriogaeth Cymru, yr oedd bron 9 y cant o’r llafurlu yn gweithio yn y sector amaethyddol ym 1991 o’i gymharu â 25 y cant ar ddechrau’r ugeinfed ganrif. Y mae amaethyddiaeth yn effeithio ar yr economi wledig ehangach mewn sawl ffordd ac o ystyried yr effeithiau anuniongyrchol hyn gwelir bod cyfraniad amaethyddiaeth i incwm a chyflogaeth yn llawer mwy nag y tybiwyd. Er enghraifft, amcangyfrifwyd y gall colli un swydd ym myd amaeth arwain at golli tua thri chwarter swydd mewn sector arall o’r economi. Amcangyfrifwyd hefyd fod cyfraniad amaethyddiaeth at gyflogaeth leol o fewn ardal Bwrdd Datblygu Cymru Wledig, yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, rhwng 15 ac 20 y cant.8 Diddorol hefyd yw nodi sut y gall y dull o fesur a’r diffiniad a ddefnyddir ddylanwadu ar amcangyfrifon o bwysigrwydd diwydiant neilltuol. Rhestrwyd trigain o wahanol ddiwydiannau yng nghyfrifiad poblogaeth 1991, yn eu plith amaethyddiaeth. Ar sail y cyfrifiad, amaethyddiaeth oedd y degfed cyflogwr o ran pwysigrwydd yng Nghymru gyfan, y prif gyflogwr ym Mhowys, yr ail yn Nyfed a’r seithfed yng Ngwynedd. Fel yr esboniwyd eisoes, nid yw’r ffigurau hyn yn cynnwys y nifer sylweddol o bobl sy’n gweithio yn y sector amaeth yn ychwanegol at eu prif alwedigaeth mewn diwydiant arall, nac ychwaith yn cynnwys y gweithwyr mewn diwydiannau atodol. Y mae sawl rheswm cydnabyddedig dros y dirywiad ym mhwysigrwydd absoliwt a chymharol amaethyddiaeth fel ffynhonnell gyflogaeth; rhesymau cysylltiedig â phroses datblygiad economaidd ydynt ac y maent yr un mor berthnasol i Gymru ag yr ydynt i unrhyw wlad arall. I ddechrau, y mae’r cynnydd chwyldroadol mewn gwyddoniaeth a thechnoleg wedi gweddnewid cynhyrchiant amaethyddol. Hefyd, yn sgil datblygiad economaidd a chyflogau uwch, y mae’r galw am nwyddau diwydiannol yn cyflymu a’r galw am fwyd yn arafu. Felly, y mae newid yn y galw am nwyddau a gwasanaethau mewn ymateb i dwf a ffyniant economaidd o reidrwydd yn golygu bod adnoddau economaidd, a llafur yn arbennig, yn cael eu hailddosbarthu o amaethyddiaeth i weddill yr economi. Atgyfnerthwyd hyn, yn achos llafur, gan y ffaith ei bod yn broffidiol disodli llafur â chyfalaf. Y mae arbenigo mewn cynhyrchu yn golygu hefyd fod rhai gweithgareddau a wneid ar y ffermydd ar un adeg bellach wedi tyfu’n ddiwydiannau mawr annibynnol: er enghraifft, y mae cynhyrchu ymenyn a chaws erbyn 8

David Bateman, Nigel Chapman, Michael Haines, Garth Hughes, Tim Jenkins, Nic Lampkin a Peter Midmore, Future Agricultural Prospects in Mid Wales: A Report to the Development Board for Rural Wales (Aberystwyth, 1991), t. 53.

535

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

536

heddiw wedi symud o’r fferm i’r ffatri, ac o ganlyniad y mae’r gweithwyr sydd ynghlwm wrth y proses yn rhan o’r sector cynhyrchu bwyd yn hytrach nag o’r sector amaeth. Bu newid sylfaenol ym mhwysigrwydd absoliwt a chymharol y gweithlu amaethyddol yng Nghymru, a bu newidiadau sylweddol hefyd yn natur cymunedau amaethyddol, eu hamodau byw a gwaith. Y mae diflaniad y gwas fferm, gostyngiad yn nifer y ffermwyr sy’n denantiaid a chynnydd yn nifer y ffermwyr sy’n berchen ar eu ffermydd eu hunain ymhlith y newidiadau mwyaf trawiadol a ddigwyddodd o fewn y gweithlu amaethyddol.9 Daeth yn fwy cyffredin i ffermwyr ennill incwm o wahanol ffynonellau yn sgil twf amlweithgaredd yn y diwydiant amaeth;10 newidiodd y diffiniad o ffermwr bach wrth i bwysau economaidd arwain at ehangu didrugaredd ym maint ffermydd, a newidiodd perthynas amaethyddiaeth â gweddill yr economi.11 Eto, er mai’r un yn ei hanfod yw’r cynnyrch amaethyddol – dibynnir o hyd ar gig eidion, cig oen a chynhyrchu llaeth12 – y mae’r dulliau cynhyrchu a maint y ffermydd wedi newid yn sylweddol mewn ymateb i newidiadau economaidd a thechnegol.13 Yn ystod yr ugeinfed ganrif hefyd, ac yn enwedig er y 1930au, cymerodd y wladwriaeth ran lawer amlycach mewn penderfyniadau ynghylch maint a strwythur amaethyddiaeth, swm a natur y cynnyrch, a’r incwm a geid drwy gynhyrchu. Dyma un o’r nodweddion pwysicaf a mwyaf pellgyrhaeddol o safbwynt economi amaethyddol Cymru yn yr ugeinfed ganrif. Y mae’r rhan a chwaraewyd gan y wladwriaeth yn haeddu sylw pellach gan mor bwysig ydyw, ac yn yr adran nesaf trafodir natur polisïau’r wladwriaeth, gan bwyso a mesur y cymorth a roddir i amaethyddiaeth yng Nghymru. Tynnir sylw at y ffaith i’r newidiadau mwyaf 9

10

11

12

13

Y mae’r cynnydd yn niferoedd y perchenddeiliaid wedi ei gofnodi’n fanwl eisoes. Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif dim ond tua 10 y cant o ffermydd a thiroedd amaethyddol Cymru a oedd yn eiddo i berchenddeiliaid, ond erbyn y 1940au cynnar yr oedd y cyfartaledd wedi codi i oddeutu 33 y cant; erbyn 1970 yr oedd 60 y cant o ffermydd ac ychydig dros hanner y tir amaethyddol yn nwylo perchenddeiliaid. John Williams, Digest of Welsh Historical Statistics (2 gyf., Cardiff, 1985), I, t. 239. David Bateman, Garth Hughes, Peter Midmore, Nic Lampkin a Chris Ray, Pluriactivity and the Rural Economy in the Less Favoured Areas of Wales (Aberystwyth, 1993). Un enghraifft ystadegol o’r modd y mae amaethyddiaeth wedi ei chyfuno fwyfwy â gweddill yr economi yw’r ffaith fod oddeutu deuparth yr arian a dderbynia ffermwyr am eu cynnyrch yn cael ei wario ar brynu porthiant, gwrtaith a mewngynhyrchion canolog oddi wrth ddiwydiannau eraill. Er na cheir ystadegau cymharol ar gyfer degawdau cynnar yr ugeinfed ganrif, y mae’r dystiolaeth sydd ar gael yn awgrymu bod llai o ddibyniaeth ar fewngynhyrchion y tu allan i’r fferm a bod y gyfundrefn ffermio yn llai arbenigol nag yw hi heddiw. O blith oddeutu 30,000 o ffermydd yng Nghymru, y mae dros 12,000 yn arbenigo mewn gwartheg a defaid, oddeutu 5,000 mewn defaid yn unig a 4,500 mewn cynhyrchu llaeth. Fel y gellid disgwyl, o gofio bod ffermydd da byw mor niferus, daw 28 y cant o incwm ffermwyr drwy gynhyrchu gwartheg, tua’r un ganran drwy fagu defaid, ac ychydig dros 30 y cant drwy gynhyrchu llaeth. Yn ystod yr ugeinfed ganrif bu chwyldro technolegol ym myd amaeth wrth i fecaneiddio effeithio hyd yn oed ar y ffermydd lleiaf. Ym 1930 yr oedd 70 y cant o ffermydd Cymru yn ffermydd bychain hanner can erw neu lai, ond erbyn heddiw y mae’r gyfrannedd oddeutu 40 y cant.

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

sylfaenol mewn polisïau amaethyddol ddigwydd yn negawd olaf yr ugeinfed ganrif a thrafodir eu goblygiadau i gymunedau amaethyddol Cymru. Effeithiau Polisïau Amaethyddol yr Ugeinfed Ganrif Y mae ymyrraeth y llywodraeth mewn amaethyddiaeth yn ystod yr ugeinfed ganrif yn hen hanes bellach. Dechreuodd y proses hwn yn y 1930au pan gafwyd rhyw gymaint o gymorth gan y llywodraeth. Cyn hynny, bychan iawn oedd ymyrraeth y wladwriaeth, ac eithrio’r mesurau argyfwng a sefydlwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. O gyfnod diddymu’r Deddfau ^d ym 1846 hyd ddechrau’r 1930au ni wnaed fawr ddim i warchod amaethyddiaeth rhag cystadleuaeth dramor. Felly, yr oedd y prisiau gartref at ei gilydd yn adlewyrchu prisiau ar draws y byd, a rhaid oedd i ffermwyr Cymru ennill eu bywoliaeth mewn hinsawdd a ddibynnai i raddau helaeth ar anwadalwch y farchnad ryngwladol. Pan fu dirywiad mewn gweithgaredd economaidd yn y 1930au a chynnydd mewn diweithdra o ganlyniad i hynny, bu newid pwyslais ym mholisi economaidd tramor Prydain; yn hytrach na hybu’r fasnach rydd rhoddwyd blaenoriaeth i warchod y marchnadoedd cartref. Hynny, ac nid unrhyw amgylchiadau arbennig o fewn y byd amaeth, a arweiniodd at nifer o fesurau ad hoc gan y llywodraeth i helpu’r diwydiant yn y degawd cyn cychwyn yr Ail Ryfel Byd. Yr oedd peth cymorth wedi ei roi gan y llywodraeth yn y 1930au, ond yn y cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd sefydlwyd cyfundrefn gynhwysfawr i gefnogi amaethyddiaeth. Cyflwynwyd mesurau argyfwng yn ystod y rhyfel er mwyn cynyddu cynnyrch amaethyddol a dogni bwyd ac ni ddiddymwyd y gefnogaeth i amaethyddiaeth pan ddaeth y rhyfel i ben fel y gwnaethid wedi’r Rhyfel Byd Cyntaf. Eithr yr oedd y llywodraeth wedi ei hargyhoeddi y dylid rhoi cymorth i amaethyddiaeth mewn cyfnod o heddwch yn ogystal, a chyflwynwyd Deddf Amaethyddiaeth 1947. Gosododd y ddeddf honno gynsail ar gyfer ymyrraeth gynyddol a pharhaus y wladwriaeth mewn amaethyddiaeth, polisi a dderbyniwyd at ei gilydd gan lywodraethau a gwrthbleidiau wedi hynny. Yr oedd hyn yn sicrhau prisiau gwarantedig am gynnyrch (y taliadau diffyg)14 yn ogystal â chymorthdaliadau mewngynhyrchu. Drwy ddilyn polisi o’r fath, yn hytrach na threthu mewnforion, gellid rhoi cymorth i amaethyddiaeth heb droi cefn ar y traddodiad Prydeinig o alluogi defnyddwyr i brynu’r bwyd rhataf ar farchnad y byd, traddodiad a oedd yn dyddio o adeg diddymu’r Deddfau ^d ym 1846. Cyfeirid ato yn aml fel ‘polisi bwyd rhad’. Yr oedd hyn yn hollol groes i’r polisi o ddarparu cymorth drwy godi tollfur, y polisi a ddilynid yn y rhan fwyaf o Ewrop ac un a wthiai gostau ar y defnyddiwr drwy ei orfodi i dalu prisiau uwch am fwyd, yn 14

Math o gymhorthdal yw’r taliad diffyg a delir i ffermwyr. Bydd y taliad yn gyfwerth â’r gwahaniaeth rhwng pris gwarantedig a bennir gan y llywodraeth am nwydd a chyfartaledd pris y farchnad am y cynnyrch hwnnw. Pennir y pris gwarantedig yn flynyddol yn ystod ‘Arolwg Blynyddol’.

537

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

538

hytrach na rhoi’r baich ar y trethdalwr, fel y gwneid ym Mhrydain. Bu’r agwedd hon, a oedd yn dra gwahanol i’r polisi amaethyddol traddodiadol, yn bwnc pwysig yn y drafodaeth a gafwyd ar y Farchnad Gyffredin yn y Deyrnas Unedig cyn iddi benderfynu ymuno â’r Gymuned Economaidd Ewropeaidd ym 1973, gan mai’r ‘dull Ewropeaidd’ yn seiliedig ar drethu mewnforion15 a fabwysiadwyd ar gyfer y PAC.16 Pan ymunodd Prydain â’r Gymuned Economaidd Ewropeaidd (y cyfeirir ati o hyn ymlaen fel yr Undeb Ewropeaidd neu UE), dychwelodd y Deddfau ^d i’r Deyrnas Unedig wedi absenoldeb o 127 o flynyddoedd. Er i ddulliau cymorth newid o ganlyniad i ymuno â’r Undeb Ewropeaidd, at ei gilydd yr un oedd yr amcanion (cymharer Deddf Amaethyddiaeth 1947 â Chytundeb Rhufain 1957). Y mae’r rhesymau a roddwyd o blaid y polisi yn awgrymu bod y prif amcanion fel a ganlyn. Yn gyntaf, un o’r amcanion sylfaenol oedd darparu gwell incwm i ffermwyr, incwm a fyddai yn debygol o ddisgyn i lefelau annerbyniol a rhy ansefydlog mewn marchnad heb ei rheoleiddio. Yr ail nod oedd cynnal y boblogaeth mewn ardaloedd gwledig. Yn drydydd, yr oeddid am weld cynnydd mewn cynhyrchu bwyd gartref (ac mewn effeithlonedd technegol) er mwyn diogelu Prydain, er bod lleihau mewnforion i hybu’r fantol daliadau wedi bod yn bwysig i’r Deyrnas Unedig cyn iddi ddod yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd. Yn olaf, o’r 1980au ymlaen daeth cyfyngu ar gynhyrchu a hyrwyddo dulliau amaethu mwy cyfeillgar i’r amgylchedd yn bwysig. Sianelwyd arian mawr i ardaloedd gwledig o ganlyniad i bolisïau amaethyddol yr UE, yn ogystal ag adnoddau ariannol sylweddol a dynnwyd o gyllidebau cenedlaethol yr aelod-wladwriaethau. At hynny, elwodd ffermwyr yn yr UE ar y ffaith fod y PAC yn gwarchod marchnadoedd mewnol ac yn eu galluogi i anfon allforion wedi eu sybsideiddio i farchnadoedd y byd. Y mae’n weddol hawdd mesur gwariant cyhoeddus ar amaethyddiaeth yng Nghymru drwy fwrw golwg ar ystadegau’r llywodraeth. Y mae mesur y cymorth a roddir i gynnal pris y farchnad (er enghraifft, drwy rwystrau masnach) yn llawer anos gan y byddai’n rhaid amcangyfrif beth fyddai’r prisiau a’r cynnyrch pe na bai’r PAC yn bodoli. Er enghraifft, ar ddiwedd y 1980au yr oedd gwariant cyhoeddus ar amaethyddiaeth yng Nghymru tua £110 miliwn y flwyddyn, sef tua 12 y cant o gyfanswm incwm amaethyddol blynyddol y wlad. Fodd bynnag, yr oedd y cymorth i bris y farchnad yn ychwanegu’n sylweddol at y ffigur hwn, gan fod y marchnadoedd llaeth, cig

15

16

Cafwyd cefnogaeth i’r polisi hwn trwy ymyrraeth y Gymuned Economaidd Ewropeaidd yn y farchnad gartref – y gyfundrefn ymyrraeth, fel y’i gelwir, sef prynu nwyddau er mwyn rhwystro’u prisiau rhag gostwng yn is na’r lefelau gosodedig. Y gyfundrefn hon a roes fod i’r storfeydd bwyd enfawr ledled y Gymuned Ewropeaidd. Er i’r dull hwn o weithredu osod baich ariannol ar y defnyddiwr yn hytrach nag ar y trethdalwr, dylid nodi, hyd yn oed gyda’r polisi hwn, fod y trethdalwr yn dal i orfod wynebu costau sylweddol o ganlyniad i gefnogaeth fewnol i’r farchnad yn sgil pryniadau yn y Gymuned Ewropeaidd ar brisiau gosodedig, a thaliadau uniongyrchol yn gysylltiedig ag allgynhyrchion a mewngynhyrchion i ffermwyr.

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

eidion a chig oen, y dibynnai amaethyddiaeth Cymru mor drwm arnynt, yn cael cymorth sylweddol yn y modd hwn. Er mwyn ystyried pob math o gymorth i amaethyddiaeth (yr uniongyrchol a’r anuniongyrchol) ac er mwyn cymharu rhwng gwledydd a rhwng cynhyrchion, datblygwyd dull y cywerth cymhorthdal cynhyrchydd (producer subsidy equivalent).17 Felly, er enghraifft, drwy gymhwyso amcangyfrifon y Sefydliad Cydweithredu a Datblygu Economaidd (OECD) o gywerthau cymhorthdal cynnyrch nwyddau’r UE at Gymru, awgrymir y gallai gwerth cymorth amaethyddol rhwng 1988 a 1990 fod cyfuwch â 58 y cant o werth cyfartalog cyfanswm cynnyrch ffermydd Cymru, sef tua £500 miliwn. At hynny, y mae amcangyfrifon a wnaed gan Fwrdd Datblygu Cymru Wledig yn dangos maint dibyniaeth Cymru wledig ar gymorth amaethyddol. O gyfanswm cynnyrch o £259 miliwn ym 1988, amcangyfrifwyd bod y gwariant cyhoeddus canfyddadwy ar amaethyddiaeth yn £50 miliwn a lefel cymorth cywerth cymhorthdal cynhyrchydd yn £160 miliwn. O gymharu â hyn, amcangyfrifwyd mai £8 miliwn yn unig oedd y gwariant cyhoeddus canfyddadwy o fewn sectorau eraill yn ardal Bwrdd Datblygu Cymru Wledig.18 Y mae dylanwad polisi ar gymunedau amaethyddol yn amrywiol a chymhleth ond, er ei bod yn anodd dadansoddi’r deunydd, gellir dod i nifer o gasgliadau sy’n berthnasol i’r astudiaeth hon yngl}n â sefyllfa’r iaith Gymraeg mewn cymunedau amaethyddol. Yn gyntaf, ar sail yr hyn a wyddys eisoes, y mae rheswm da dros gredu y byddai llai o ffermydd yng Nghymru heddiw oni bai am y polisi o roi cymorth i amaethyddiaeth.19 Bydd cynnig cymorthdaliadau er mwyn cynnal prisiau amaethyddol yn hybu cynnyrch neu allbwn a thrwy hynny yn hybu’r galw am fewnbynnau. O ganlyniad, bydd mwy o alw am lafur a mwy o gyfleoedd cyflogaeth nag a fyddai pe na bai’r polisi yn bodoli. Bydd incwm ffermydd yn cynyddu, yn y tymor byr o leiaf, fel nad oes cymaint o awydd ehangu busnes y fferm, er enghraifft, drwy gyfuno ffermydd, na chwilio am waith y tu allan i amaethyddiaeth.20 Bydd prisiau tir yn uwch hefyd a bydd hyn yn peri bod ehangu drwy gyfuno ffermydd nid yn unig yn anos ond hefyd yn bur ddrud o’i gymharu â dulliau eraill o ehangu. Elwodd amaethyddiaeth yng Nghymru nid yn unig ar ddarpariaeth gyffredinol y cymorthdaliadau, ond hefyd ar bolisïau rhanbarthol penodol sy’n gweithredu o’i phlaid. Enghraifft bwysig o hyn yw polisi’r Ardaloedd Llai Ffodus, sy’n pwysleisio’r angen i gefnogi cymunedau amaethyddol lle y mae ffermio yn waith 17 18

19

20

OECD, Agricultural Policies, Markets and Trade: Monitoring and Outlook 1991 (Paris, 1991). Garth O. Hughes, David I. Bateman a Peter Midmore, ‘Agriculture and the Rural Economy of Wales’ yn Jeffery I. Round (gol.), The European Economy in Perspective: Essays in Honour of Edward Nevin (Cardiff, 1994), t. 215. Alan Swinbank, ‘A Note on Price Support Policy and Hired Farm Labour’, Journal of Agricultural Economics, XXXVI, rhif 2 (1985), 259–61. David R. Colman a W. Bruce Traill, ‘Economic Pressures on the Environment’ yn A. Korbey (gol.), Investing in Rural Harmony: A Critique (Reading, 1984), t. 34.

539

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

540

anodd iawn. Perthyn tua 80 y cant o Gymru i’r categori hwn a bu’r cymorthdaliadau da byw a ddarperid gan y polisi (Symiau Digolledu ar gyfer Da Byw Mynyddig) yn bwysig iawn i’r cymunedau amaethyddol hyn. Rhoes polisïau prisio a marchnata y Bwrdd Marchnata Llaeth rhwng 1933 a 1996 hefyd gymorth allweddol i nifer o ffermwyr llaeth Cymru. Dan y ddeddfwriaeth marchnata llaeth, yr oedd yn rhaid i bob fferm, pa le bynnag yr oedd wedi ei lleoli, werthu ei llaeth i’r Bwrdd am bris cyfartalog y farchnad, tra gellid disgwyl i’r prisiau amrywio yn ôl y pellter o’r prif ganolfannau poblogaeth mewn marchnad rydd. Felly, yr oedd ffermydd llaeth mewn ardaloedd anghysbell yn derbyn mwy am eu llaeth nag a wnaethent o’r blaen oherwydd y polisi hwn. Bu deddfwriaeth tenantiaeth amaethyddol hefyd yn gyfrifol am gryfhau’r fferm deuluol ac am sefydlogi’r boblogaeth amaethyddol drwy roi sicrwydd deiliadaeth ac, yn anuniongyrchol, drwy hyrwyddo perchenddeiliadaeth. Y mae’r asiantaethau datblygu, yn enwedig Bwrdd Datblygu Cymru Wledig ac Awdurdod Datblygu Cymru, wedi helpu yn anuniongyrchol i ddiogelu amaethyddiaeth drwy ddarparu rhagor o gyfleoedd ar gyfer gwaith rhan-amser ac arallgyfeirio incwm ffermydd.21 Yn olaf, y mae amaethyddiaeth fwy ffyniannus, yn cael ei chynnal gan bolisi, wedi cyfrannu at gyflogaeth yn gyffredinol mewn ardaloedd gwledig o ganlyniad i’r cysylltiadau rhwng amaethyddiaeth a gweddill yr economi.22 Y mae’n debyg fod y polisi wedi sicrhau parhad mwy o ffermydd bach nag a fyddai wedi goroesi hebddo, ond gall y nifer o weithwyr fferm ar y llaw arall fod yn is oherwydd disodli llafur gan gyfalaf a disodli llafur cyflogedig gan lafur teuluol.23 Er bod nifer y gweithwyr amaethyddol yng Nghymru wedi gostwng yn sylweddol, nid yw nifer y ffermwyr wedi newid nemor ddim ers amser maith. Y mae hefyd yn wir na fu pob polisi o gymorth i gadw llafur ar y tir. Er enghraifft, arweiniodd cynnig cymorthdaliadau cyfalaf at leihau’r galw am lafur cyflogedig. Yn sgil gwrthwynebiad cynyddol i’r polisïau hyn yn ystod y 1980au, daeth galw am newid; arweiniodd hyn at gytundeb yr UE ym 1992 pan ddigwyddodd y newid mwyaf arwyddocaol yn ei bolisi amaethyddol oddi ar ei sefydlu ac, yn achos y Deyrnas Unedig, oddi ar iddi ymuno â’r Gymuned ym 1973. Arweiniodd diwygio’r PAC ym 1992 at newid cyfeiriad sylfaenol, gan gynnwys newidiadau mawr mewn dulliau cymorth. Yn hytrach na chadw prisiau’r farchnad 21

22

23

Gunther Schmitt, ‘Why is the agriculture of advanced Western economies still organized by family farms? Will this continue to be so in the future?’, European Review of Agricultural Economics, 18 (1991), 443–58. Er bod yr awduron yn cydnabod bod y polisïau amrywiol a restrwyd yn y paragraffau blaenorol wedi bod o ryw gymorth i gynnal ffermydd teuluol, nid yw’n dilyn o anghenraid mai dyma’r dull mwyaf effeithiol y gellid bod wedi ei fabwysiadu i wireddu’r amcan hwn. Am drafodaeth ar ‘effeithiau cysylltwaith’, gw. Peter Midmore, ‘Input–Output Forecasting of Regional Agricultural Policy Impacts’, Journal of Agricultural Economics, 44, rhif 2 (1993), 284–300. Swinbank, ‘A Note on Price Support Policy and Hired Farm Labour’; Bruce Traill, ‘The Effect of Price Support Policies on Agricultural Investment, Employment, Farm Incomes and Land Values in the UK’, Journal of Agricultural Economics, XXXI, rhif 3 (1982), 369–85.

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

cynhyrchion amaethyddol yn gymharol uchel drwy warchod y farchnad Ewropeaidd rhag cystadleuaeth dramor, caniateid i brisiau ostwng at lefel prisiau marchnad y byd a rhoddid cymorth i ffermwyr drwy daliadau uniongyrchol. Yr oedd y diwygiad hefyd yn cadarnhau ac yn atgyfnerthu dimensiwn amgylcheddol y polisi amaethyddol. Ceir trafodaeth lawn ar y newidiadau hyn a’u heffaith ar Gymru wledig yn yr adroddiad, An Integrated Agricultural Strategy for Rural Wales.24 Er i’r polisi gael ei ddiwygio ym 1992, dylid pwysleisio bod diwygiadau eraill yn anorfod. Y mae’n bur debyg y digwydd newidiadau pellach pan ddaw’r chwe gwlad o ddwyrain Ewrop, yr arwyddwyd Cytundebau Cyswllt â hwy, yn aelodau o’r UE.25 Byddant yn anorfod er mwyn i’r Undeb allu cwrdd â’i gyfrifoldebau presennol i hybu masnach ryngwladol fwy rhydd dan amodau GATT, ynghyd â rhwymedigaethau posibl eraill a gyfyd dan olynydd GATT, Sefydliad Masnach y Byd. Y mae’n ddiau y ceir rhagor o drafodaethau rhyngwladol ac y bydd ehangu’r UE yn gwthio llunwyr polisi yr UE i gyfeiriad mwy radical. Deil Davenport, er enghraifft, fel a ganlyn: The momentum for more reform is probably unstoppable . . . Even without such special factors [for example, enlargement], the conviction that the rules that have governed the international trading system as far as industrial products are concerned should be extended to agricultural products – and incidentally, to the other main hitherto excluded textiles and clothing sector – has overwhelmingly won the day. Until the last few years the agricultural sector was, to use deliberately a French phrase, a chasse gardée, which could be translated as ‘out of bounds’ to the GATT and international rules in general. That is no longer the case.26

O ganlyniad, y mae’r tueddiadau polisi a’r pwysau a welwyd yn y 1990au yn awgrymu bod posibilrwydd gwirioneddol y gwelir newid sylweddol yn y polisi hirdymor yn gynnar yn yr unfed ganrif ar hugain. Dan yr amgylchiadau hyn, bydd ffermwyr Cymru yn wynebu marchnadoedd amaethyddol mwy agored i gystadleuaeth dramor, prisiau a fydd yn sicr o fod yn is, a chymorth o du’r wladwriaeth yn gynyddol ar ffurf taliadau uniongyrchol. Y mae’n debyg hefyd y bydd y cymorth hwn yn amodol ar ddiogelu’r amgylchedd neu yn seiliedig ar ddadleuon fod ffermwyr rywsut yn haeddu ystyriaeth arbennig. Yn ogystal, y mae diogelwch bwyd yn fater pwysig, ac y mae’r argyfwng sydd wedi datblygu yn y farchnad cig eidion yn sgil y perygl posibl o ledaenu Llid Meddalu’r Ymennydd (BSE) yn bygwth bywoliaeth llawer o ffermwyr yng 24

25 26

Peter Midmore, Garth Hughes, David Bateman, Nigel Chapman, Chris Ray, Michael Haines a Nic Lampkin, An Integrated Agricultural Strategy for Rural Wales: A Report to the Development Board for Rural Wales (Aberystwyth, 1993). Bwlgaria, Gweriniaeth Tsiec, Hwngari, Gwlad Pwyl, Rwmania a Gweriniaeth Slofac. Michael S. Davenport, ‘Changes in the Pattern of World Trade in Agricultural Products’ yn B. J. Marshall ac F. A. Miller (goln.), Priorities for a New Century – Agriculture, Food and Rural Policies in the European Union (Reading, 1995), t. 80.

541

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

542

Nghymru sy’n dibynnu i raddau helaeth ar fagu da byw ac ar allforio. Yn wir, y mae’n debyg y bydd effeithiau BSE yn bellgyrhaeddol. Hwyrach yr effeithir nid yn unig ar sectorau eraill amaethyddiaeth a’r economi wledig ond hefyd ar natur polisïau bwyd ac amaethyddiaeth, ar y sefydliadau sy’n llunio’r polisïau hyn efallai, a hyd yn oed ar berthynas y Deyrnas Unedig â gwledydd eraill. Yn y tymor byr, bu taliadau iawndal yn fodd i liniaru effeithiau posibl y newidiadau yn y PAC. Yn sicr, bu’r taliadau hyn, ynghyd â dibrisio’r bunt werdd, graddfeydd llog is a gostyngiad mewn chwyddiant, o gymorth i ffermwyr Cymru ar ddiwedd y 1980au a dechrau’r 1990au pan oedd eu hincwm yn disgyn. Yn y tymor hir, fodd bynnag, y mae gogwydd y polisi amaethyddol yn awgrymu y bydd pwysau cynyddol ar incwm ffermydd ac ar gyflogaeth mewn rhanbarthau megis Cymru, ac y bydd hynny’n bygwth parhad cymunedau gwledig.27 Os bydd gostyngiad cyson mewn swyddi amaethyddol, bydd hynny yn fwy na thebyg o effeithio ar y ffermwyr eu hunain yn hytrach nag ar weithwyr amaethyddol llawnamser ac, os pery’r prinder gwaith rhan-amser y tu allan i amaethyddiaeth, bydd strwythur y fferm deuluol draddodiadol dan fygythiad. Afraid dweud y bydd canlyniadau cymdeithasol yn ogystal â rhai economaidd yn deillio o hyn a gallent effeithio’n andwyol ar gymunedau Cymraeg eu hiaith. Yn y rhan nesaf, felly, ystyrir y berthynas rhwng gweithgaredd economaidd, yn enwedig amaethyddiaeth, a’r iaith Gymraeg. At hynny, y mae’n debygol y bydd i’r newidiadau sydd ar droed mewn amaethyddiaeth oblygiadau llawer ehangach o safbwynt dyfodol hirdymor yr iaith Gymraeg. Bydd y cyfryw newidiadau yn cael dylanwad uniongyrchol drwy eu heffaith ar strwythur cymdeithasol ffermio teuluol. Cânt hefyd ddylanwad anuniongyrchol, gan y bydd presenoldeb cymuned amaethyddol Gymraeg ei hiaith yn gymorth i sicrhau parhad fframwaith is-adeileddol ehangach yn y Gymru wledig, un a fydd yn adlewyrchu ac yn cynnal amrywiaeth ieithyddol yr ardal y mae’n ei gwasanaethu. Y mae’n briodol, felly, i gyflenwyr amaethyddol a diwydiannau eraill sy’n darparu gwasanaethau fferm yng Nghymru gyflogi siaradwyr Cymraeg. Y mae disgwyl hefyd i athrawon mewn ysgolion cynradd gwledig, lle y mae mwyafrif y disgyblion yn Gymry Cymraeg, allu siarad Cymraeg. Yn yr un modd, cyflogir nifer helaeth o siaradwyr Cymraeg mewn banciau yn yr ardaloedd gwledig er mwyn cynnig gwasanaeth dwyieithog i gwsmeriaid y mae llawer ohonynt yn gweithio yn y sector amaethyddol. Y mae’r berthynas rhwng newidiadau economaidd a’u heffeithiau diwylliannol yn bwysig: os bydd dirywiad mewn ffyniant a swyddi amaethyddol yn cael effaith adfydus ar ‘Gymreigrwydd’ cymunedau gwledig, y mae’n dilyn y gellir gweld gostyngiad hefyd yn y galw am wasanaethau a ddarperir drwy gyfrwng y Gymraeg. Mewn ardaloedd gwledig, gall y newidiadau hyn arwain hefyd at beryglu ansawdd gwasanaethau a chwtogi nifer y 27

Garth Hughes, Anne-Marie Sherwood a Peter Midmore, Welsh Agriculture into the New Millennium: CAP Prospects and Farming Trends in Rural Wales (Aberystwyth, 1996).

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

gwasanaethau eu hunain, gan fygwth sefydlogrwydd cymharol cymunedau Cymraeg eu hiaith. Y mae’r wireb y cyfeiriodd Colin H. Williams ati mewn perthynas â’r Gaeltacht yr un mor wir am Gymru: ‘no jobs, no people; no people, no Gaeltacht’.28 Deil ei bod yn hanfodol i barhad y Gymraeg fod siaradwyr yr iaith yn byw mewn cymunedau sy’n llwyddo yn economaidd. Gweithgaredd Economaidd ac Amrywiaeth Ieithyddol yng Nghymru Er gwaethaf y cysylltiad rhwng diwylliant a gweithgaredd economaidd, hyd yn gymharol ddiweddar ychydig iawn a gyhoeddwyd ar weithgareddau economaidd siaradwyr Cymraeg. Serch hynny, y mae data a gomisiynwyd gan y Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth (OPCS) yn cynnig sylfaen ar gyfer astudiaeth gychwynnol o’r gweithgareddau hyn.29 Defnyddiodd yr astudiaeth honno groesdabliadau o statws ieithyddol a chyflogaeth ddiwydiannol, fel y’u diffiniwyd gan y Dosbarthiad Diwydiannol Safonol (SIC),30 ar gyfer pob un o ardaloedd sirol Cymru yng nghyfrifiad 1981. Yr oedd y data yn unigryw i’r graddau nad oeddynt yn rhan o’r ystadegau a gyhoeddwyd gan yr OPCS, ac nad oedd unrhyw ymchwilydd wedi gofyn amdanynt hyd hynny. Gwerth cyfyngedig oedd i ddata 1981 ar eu pen eu hun, fodd bynnag, gan eu bod bron yn ddeg oed ac yn rhoi darlun o’r amgylchiadau economaidd ar un adeg benodol. Pan ymddangosodd cyfrifiad poblogaeth 1991 daeth yn bosibl turio’n fwy manwl, ac yna ym 1992 comisiynwyd cyfres o groesdabliadau pellach gan yr OPCS. Derbyniwyd y data hyn ym mis Tachwedd 1994 ac y maent yn ffynhonnell newydd o wybodaeth am y boblogaeth Gymraeg ei hiaith. Y mae’r gronfa ddata hon yn cynnwys tystiolaeth dra diddorol ynghylch y berthynas rhwng amaethyddiaeth a’r iaith Gymraeg.31 Dengys y Dosbarthiad Diwydiannol Safonol fod elfennau tebyg ac elfennau annhebyg ym mhatrymau cyflogaeth siaradwyr Cymraeg a’r di-Gymraeg. Fodd bynnag, wrth gymharu swyddi y ddau gr{p ieithyddol yn fras (Tabl 2), gwelir bod gwahaniaethau amlwg yn y sectorau gweithgynhyrchu, amaethyddiaeth, coedwigaeth a physgota. Amlygwyd y gwahaniaethau hyn yng nghyfrifiad 1981 ac felly hefyd yn y cyfrifiad canlynol. Yn ôl cyfrifiad 1991, yr oedd 10 y cant o’r 28 29

30

31

Williams, ‘New Domains of the Welsh Language’, 46. M. Elin Jones, ‘The Linguistic Implications of Agricultural Change in Wales’ (traethawd MSc anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1989); Nigel Chapman, Garth Hughes ac M. Elin Jones, Dadansoddiad o Gyfrifiad 1981 ar Weithgaredd Economaidd a’r Iaith Gymraeg / Analysis of the 1981 Census for Economic Activity and the Welsh Language (Aberystwyth, 1990). Central Statistical Office, Standard Industrial Classification, Revised 1980 (London, 1979); Office of Population Censuses and Surveys, Census 1981, General Report, England and Wales (London, 1983); Census 1991, Definitions, Great Britain (London, 1991); Cyfrifiad 1991 / 1991 Census, Welsh Language / Cymraeg: Wales / Cymru (London, 1994). Garth Hughes ac Anne-Marie Sherwood, Economic Activity and Linguistic Characteristics in Wales: Analysis of Census of Population Results, 1981–1991 (Aberystwyth, 1995); Garth Hughes, Peter Midmore ac Anne-Marie Sherwood, Language, Farming and Sustainability in Rural Wales (Aberystwyth, 1996).

543

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

544

Tabl 2. Dosbarthiad siaradwyr Cymraeg a siaradwyr di-Gymraeg cyflogedig yn ôl diwydiant, Cymru, 1981–19911

Dosbarth diwydiannol

Siaradwyr Cymraeg 1981 1991

Siaradwyr di-Gymraeg 1981 1991

0 Amaethyddiaeth 1 Ynni 2 Gweithgynhyrchu 3 Gweithgynhyrchu 4 Gweithgynhyrchu 5 Adeiladu 6 Dosbarthu 7 Cludiant 8 Cyllid 9 Gwasanaethau eraill (Heb eu dosbarthu) Cyfanswm

% 10.3 5.9 4.6 6.5 5.6 7.4 16.1 5.5 4.5 33.7 – 100.0

% 9.6 2.7 3.0 5.1 5.0 8.0 16.9 4.4 6.8 36.9 (1.6) 100.0

% 2.5 5.9 7.2 10.5 7.8 7.7 19.7 6.3 5.3 27.1 – 100.0

% 2.2 2.4 4.4 9.8 8.5 8.0 20.7 5.2 7.9 29.5 (1.5) 100.0

182850

187590

863020

922590

Pawb 1

Fel arfer, y boblogaeth sefydlog gyflogedig (gan gynnwys y rheini ar gynlluniau hyfforddi’r llywodraeth). Lluosogwyd canlyniadau’r sampl â 10 (sampl 10 y cant): brasamcenir y cyfeiliornad safonol gan wreiddnod nifer y sylwadau sampl ym mhob dosbarth.

Ffynhonnell: Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth.

gweithlu Cymraeg yn gweithio mewn amaethyddiaeth o’i gymharu â 2 y cant o’r gweithlu di-Gymraeg. Yr oedd cyfran fwy o weithwyr di-Gymraeg, sef tua 23 y cant, yn gweithio yn y diwydiannau gweithgynhyrchu o’i chymharu â 13 y cant o weithwyr Cymraeg. Ceir darlun eglurach o’r gwahaniaethau rhwng y ddau gr{p ieithyddol drwy archwilio’n fanylach ddata cyfrifiad 1991. Yn Nhabl 3 rhestrir y deuddeg isddosbarth diwydiannol lle y ceir y nifer mwyaf o siaradwyr Cymraeg. Gwelir mai ym myd addysg yr oedd y nifer mwyaf o siaradwyr Cymraeg yn gweithio: yr oedd dros 30 y cant o’r holl weithwyr Cymraeg eu hiaith a gynhwyswyd yn yr adran ‘gwasanaethau eraill’ ym 1991 yn gweithio yn y maes hwn. Fe’i dilynid gan amaethyddiaeth a garddwriaeth (gweithgareddau cod 01, SIC), dosbarthu adwerth, a gwasanaethau meddygol a gwasanaethau iechyd eraill. Nid yw’r isddosbarthiadau sy’n cyfrannu at y sector gweithgynhyrchu wedi eu cynnwys ar y gofrestr o gyflogwyr pennaf. At bwrpas cymharu, y mae un golofn yn Nhabl 3 yn nodi safle cyfatebol pob un o’r isddosbarthiadau diwydiannol yn ôl y nifer o bobl ddi-Gymraeg a gyflogid ganddynt. Yn yr achos hwn, y mae deg o’r deuddeg isddosbarth yn cael eu hail-

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 3. Amcangyfrif o nifer y siaradwyr Cymraeg a gyflogir yn y deuddeg prif ddosbarth diwydiannol, Cymru, 1991 Safleoedd yr isddosbarthiadau diwydiannol (SIC)1

Siaradwyr Siaradwyr Cyfanswm Cymraeg di-Gymraeg2 personau

Cyfanswm cyflogedig Cod diwydiannol 93 Addysg 01 Amaethyddiaeth a garddwriaeth 64/65 Dosbarthu adwerth 95 Meddygol a gwasanaethau iechyd eraill; gwasanaethau milfeddygol 91 Gweinyddiaeth gyhoeddus; amddiffyn cenedlaethol 50 Adeiladu 96 Gwasanaethau cyhoeddus eraill 66 Gwestai ac arlwyaeth 83 Gwasanaethau busnes 61 Dosbarthu cyfanwerth (ar wahân i ddelio mewn sgrap a gwastraff) 97 Gwasanaethau hamdden a gwasanaethau diwylliannol eraill 81 Bancio a chyllid 1

2

187590

922590

1110180

21460 17290 16190

5ed 16eg 1af

77950 35560 116510

15700 15190 15100 8240 8170 6470

4ydd 3ydd 2il 8fed 6ed 7fed

81270 85400 88470 43810 58650 47210

4900

10fed

30710

4840 3790

14eg 18fed

24860 18940

Grosiwyd canlyniadau’r sampl ddeng gwaith yn ôl nifer y siaradwyr Cymraeg a gyflogid ym mhob isddosbarth diwydiannol. Safleoedd cymharol.

Ffynhonnell : Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth.

drefnu, gan fod tri chwarter y deuddeg uchaf yn gyffredin i’r ddau gr{p ieithyddol. Fel y gellid disgwyl, y prif gyflogwr unigol yn achos y di-Gymraeg oedd y sector adwerthu, gyda’r diwydiant adeiladu yn ail a gweinyddiaeth gyhoeddus yn drydydd. Yn achos y di-Gymraeg, rhestrir y diwydiannau gweithgynhyrchu yn nawfed, unfed ar ddeg a deuddegfed, gan adlewyrchu’r ffaith fod mwy ohonynt hwy yn gweithio yn y diwydiannau hyn. Gosodwyd amaethyddiaeth a garddwriaeth yn yr unfed safle ar bymtheg. Y mae asesiad o gryfder cymharol yr iaith Gymraeg o fewn pob rhaniad diwydiannol bras yn ategu safleoedd absoliwt pob gr{p ieithyddol a ddisgrifiwyd yn Nhabl 3. O gofio bod oddeutu 17 y cant o’r boblogaeth gyflogedig yng Nghymru yn siaradwyr Cymraeg, gwelwyd y gyfran uchaf o siaradwyr Cymraeg ym myd amaethyddiaeth (49 y cant), coedwigaeth (28 y cant), a physgota (23 y cant), sef 47 y cant o gyfanswm y gweithwyr a gyflogid yn y meysydd hyn yng Nghymru ym 1991. Yr oedd oddeutu un rhan o bump o’r gweithlu mewn gwasanaethau eraill yn siarad Cymraeg (er bod hyn yn codi i 28 y cant yn y sector addysg) ac yr oedd 19 y cant yn gweithio yn y diwydiant ynni a chyflenwi d{r. At ei gilydd, fodd bynnag, ychydig iawn o siaradwyr Cymraeg a geid yn y

545

546

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

diwydiannau gweithgynhyrchu. Nid oedd ond un o bob deg o’r gweithlu gweithgynhyrchu ym 1991 yn gallu siarad Cymraeg. Y mae daearyddiaeth yr iaith Gymraeg, gan gynnwys agosatrwydd at y ffin â Lloegr, yn dylanwadu ar nodweddion ieithyddol cyflogaeth yng Nghymru, ac adlewyrchir hyn ar raddfa ranbarthol. Y mae amaethyddiaeth yn gyflogwr pwysig yn y siroedd gwledig lle y mae’r iaith Gymraeg at ei gilydd yn gryf iawn mewn cymunedau lleol. Ar y llaw arall, y mae swyddi yn y sectorau gweithgynhyrchu a gwasanaethau yn fwy niferus yn ardaloedd trefol a diwydiannol Seisnig de Cymru. O ganlyniad, yr oedd y gyfran fwyaf o’r gweithlu Cymraeg ei iaith a gyflogid yn Nyfed a Phowys ym 1991 yn gweithio ym myd amaeth (cod 01), a Chlwyd yn ail agos iddynt. Nid oedd y sefyllfa mor syml yng Ngwynedd oherwydd maint y boblogaeth Gymraeg ei hiaith yn gyffredinol: yr oedd tua 10 y cant o’r gweithlu Cymraeg ei iaith yn gweithio yn yr isddosbarthiadau adwerthu, addysg ac adeiladu, sef tua 2 y cant yn fwy nag a gyflogid mewn amaethyddiaeth a garddwriaeth. Yn ne Cymru, yn siroedd Canol, De a Gorllewin Morgannwg a Gwent, addysg yn hytrach nag amaethyddiaeth oedd prif gyflogwr y gweithlu Cymraeg ei iaith ym 1991. Fodd bynnag, daw dwy ffaith i’r amlwg wrth ystyried cyfansoddiad ieithyddol cyflogaeth ar raddfa ranbarthol, sef mai cyfran gymharol fach o bobl ddi-Gymraeg a oedd yn gweithio mewn amaethyddiaeth yn siroedd mwyaf gwledig Cymru, a bod cyfran gymharol fawr ohonynt yn cael eu cyflogi mewn gweithgynhyrchu yn ardaloedd mwy diwydiannol de Cymru. Cyfyngwyd ein hastudiaeth i’r siroedd gwledig yn bennaf, gan mai yno y ceir y canlyniadau mwyaf diddorol yn y cyfrifiad. Yn Nhabl 4 cymherir cyfran y siaradwyr Cymraeg yn y diwydiant amaethyddol â chyfanswm y gweithlu amaethyddol ar gyfer ardaloedd Cymreig unigol. Ac eithrio yn siroedd Gwent a De Morgannwg, yn ardaloedd mwyaf Seisnig Brycheiniog a Maesyfed ym Mhowys, yn Wrecsam Maelor yng Nghlwyd a Chwm Rhymni ym Morgannwg Ganol, cyflogid cyfran fwy o siaradwyr Cymraeg mewn amaethyddiaeth nag y disgwylid o ystyried strwythur ieithyddol pob ardal. Nid oedd hyn yn wir am unrhyw ddiwydiant arall o fewn y Gymru wledig nac oddi allan iddi, er mai nifer bach iawn a oedd yn gweithio mewn amaethyddiaeth y tu allan i’r cymunedau gwledig. Yn achos y siroedd mwyaf gwledig, yr oedd y berthynas rhwng amaethyddiaeth a’r Gymraeg yn arbennig o gryf yn ardaloedd Colwyn a Glynd{r (Clwyd) (lle’r oedd 75 y cant a 70 y cant o’r gweithwyr amaethyddol yn siarad Cymraeg), yng Nghaerfyrddin, Ceredigion a Dinefwr (Dyfed) ac yng Ngwynedd, lle’r oedd dros 75 y cant o’r gweithlu amaethyddol ym mhob ardal yn gallu siarad Cymraeg. Yn fwy arwyddocaol fyth, yn yr ardaloedd hynny lle nad oedd cynifer o siaradwyr Cymraeg – er enghraifft, Y Preselau ac Aberconwy – y Gymraeg oedd iaith y rhai a weithiai ym myd amaeth. Hyd yn oed ym Morgannwg Ganol a Gorllewin Morgannwg yn ne Cymru, lle’r oedd llai nag un y cant o’r gweithlu yn gweithio mewn amaethyddiaeth, yr

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 4: Siroedd a dosbarthiadau lleol Cymru Gwerthoedd chi-sgwâr1 1981 1991

1991: Siaradwyr Cymraeg Amaeth.2 Cyfanswm3

Sir

Dosbarth

Clwyd

Alyn a Glannau Dyfrdwy 38.53 Colwyn 179.87 Delyn 93.74 Glynd{r 79.94 Rhuddlan 57.00 Wrecsam Maelor 94.86

50.42 192.85 64.53 142.22 58.56 90.15

% 23.6 75.2 30.4 69.9 54.5 4.8

% 5.7 26.4 14.5 39.2 13.9 10.5

Dyfed

Caerfyrddin Ceredigion Dinefwr Llanelli Preselau De Penfro

55.61 30.84 22.73 66.84 142.38 9.94

69.17 66.66 29.79 40.06 166.62 18.81

73.3 73.6 76.4 64.3 53.4 9.3

56.1 59.3 66.5 42.8 25.2 7.0

Gwent

Blaenau Gwent Islwyn Mynwy Casnewydd Torfaen

9.69 3.84 43.94 27.36 6.68

17.09 17.26 24.86 37.63 14.69

0.0 0.0 1.0 2.3 0.0

1.2 2.7 1.9 2.3 2.2

Gwynedd

Aberconwy Arfon Dwyfor Meirionnydd Ynys Môn

120.24 35.01 59.28 61.67 44.50

91.45 29.58 67.18 100.63 86.98

76.0 80.6 84.0 88.7 90.8

35.0 72.8 75.1 65.4 62.8

Morgannwg Ganol

Cwm Cynon Merthyr Tudful Ogwr Rhondda Cwm Rhymni Taf-Elái

67.08 25.82 78.52 27.11 26.95 75.72

33.48 25.06 65.82 52.79 36.66 75.90

9.1 18.2 15.9 20.0 0.0 12.5

6.7 4.0 5.6 4.1 5.8 7.5

Powys

Brycheiniog Trefaldwyn Maesyfed

95.95 72.66 13.50

49.13 105.16 25.62

13.2 35.2 1.3

18.5 18.7 3.5

219.45 58.03

245.95 37.63

5.9 4.7

6.1 5.7

48.51 24.27 19.89 47.78

43.11 51.90 24.10 47.58

50.0 22.2 14.3 9.5

32.0 10.1 6.5 8.2

De Morgannwg Caerdydd Bro Morgannwg Gorllewin Morgannwg

1

2 3

Dyffryn Lliw Castell-nedd Port Talbot (Afan) Abertawe

Gweithredwyd prawf chi-sgwâr yn achos y 37 dosbarth lleol ar sail y siaradwyr Cymraeg a’r siaradwyr diGymraeg a gyflogid yn y 10 prif sector diwydiannol yn y cyfrifiad. Canlyniad hyn ym mhob ardal fu tabl 11 wrth 2 (gan gynnwys y gr{p ‘eraill na ddosbarthwyd mewn man arall’). O’u profi ar lefelau tebygolrwydd 1 y cant a 5 y cant, 18.3 a 23.3 (gyda 10 gradd o ryddid) oedd gwerthoedd critigol yr ystadegyn chi-sgwâr. Siaradwyr Cymraeg fel cyfartaledd y cyfanswm a gyflogir yn y sector amaeth, coedwigaeth a physgota. Siaradwyr Cymraeg fel cyfartaledd y cyfanswm a gyflogir ym mhob ardal.

547

548

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

oedd y sector amaeth yn dal i gyflogi cyfran gymharol fawr o siaradwyr Cymraeg, er bod y cymunedau lleol wedi eu Seisnigeiddio. Yr oedd hyn yn arbennig o wir yn ardaloedd Merthyr Tudful, y Rhondda a Chastell-nedd. Yn yr un modd, yn ardal fwyaf amaethyddol Dyffryn Lliw yng Ngorllewin Morgannwg yr oedd hanner y rhai a gyflogid mewn amaethyddiaeth yn gallu siarad Cymraeg, o gymharu â 32 y cant o’r gweithlu yn gyffredinol o fewn y rhanbarth. Y mae’r gwahaniaethau a ddaw i’r amlwg rhwng gweithgareddau economaidd y siaradwyr Cymraeg a’r di-Gymraeg yn seiliedig ar ganlyniadau un arolwg sampl a wnaed adeg pob cyfrifiad. Bydd yn rhaid, felly, ystyried y posibilrwydd o ganlyniadau siawns cyn penderfynu bod y gwahaniaethau yn nodweddion cyflogaeth y samplau Cymraeg a’r di-Gymraeg yn adlewyrchu gwir wahaniaethau yn y boblogaeth. Yn gyntaf, cymerir yn ganiataol nad oes unrhyw berthynas rhwng gweithgaredd economaidd a statws ieithyddol yng Nghymru, a bod y ddwy agwedd hon yn hollol annibynnol. Gelwir y dybiaeth hon yn ‘rhagdybiaeth nwl’, ac, os derbynnir hi, bydd yn awgrymu mai mater o hap a damwain yw unrhyw wahaniaethau a welir rhwng y ddau gr{p ieithyddol. Yn ail, cyfrifir ystadegyn chi-sgwâr yn seiliedig ar ganlyniadau sampl arsylwedig, a chymherir y gwerth hwn â gwerthoedd critigol ar gyfer yr ystadegyn ar y lefel arwyddocâd sydd ei hangen, gan ddefnyddio tablau dosrannu chi-sgwâr. Os yw’r gwerth a gyfrifir ar gyfer y chi-sgwâr yn is na’r gwerth critigol derbynnir y rhagdybiaeth nwl, ond os yw’n uwch na’r lefel gritigol gwrthodir y rhagdybiaeth, gan ddangos bod gwahaniaethau real ac arwyddocaol rhwng patrymau cyflogaeth siaradwyr Cymraeg a’r di-Gymraeg. Cymhwyswyd y prawf at y gweithlu, wedi ei rannu yn ddeg gr{p diwydiannol yn 37 ardal sirol Cymru, a cheir crynodeb o’r canlyniadau yn Nhabl 4. Yn y rhan fwyaf o achosion, yr oedd y gwerthoedd chi-sgwâr a gyfrifwyd yn llawer uwch na’r gwerthoedd critigol (18.3 a 23.2, gyda 10 gradd o ryddid) ar y lefelau tebygolrwydd 1 a 5 y cant. Awgryma hynny fod cysylltiad ystadegol pwysig rhwng y gallu i siarad Cymraeg a’r diwydiant cyflogi (gan wrthod y rhagdybiaeth nwl), ac nad oes yn y dybiaeth hon ond tebygolrwydd bach iawn o gyfeiliornad. At hynny, dangosodd archwiliad manylach o’r data mai amaethyddiaeth oedd y prif gyfrannwr i’r gwerth chi-sgwâr ar lefel ardal, a bod cysylltiad cryf rhwng cyflogaeth amaethyddol a defnydd o’r iaith Gymraeg. Felly, y prif gasgliad sy’n deillio o archwilio data yr OPCS yw fod perthynas amlwg rhwng y gallu i siarad Cymraeg a’r diwydiant cyflogi a bod amaethyddiaeth yn ffactor pwysig yn y cysylltiad hwn. Yn yr adran ganlynol byddwn yn trafod y rhesymau dros hyn. Amaethyddiaeth a’r Iaith Gymraeg Pery’r sector amaethyddol yng Nghymru i gyflogi nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg ac, o’r herwydd, y mae’n ffynhonnell incwm bwysig o safbwynt cymunedau Cymraeg eu hiaith ac o safbwynt yr economi wledig ehangach. Yn yr

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 5. Siaradwyr Cymraeg a siaradwyr di-Gymraeg cyflogedig yn ôl oedran, Cymru, 1991

Poblogaeth gyflogedig1

Siaradwyr di-Gymraeg Cyfanswm cyflogedig Rheolwyr/perchenogion ym myd amaeth a gwasanaethau Galwedigaethau eraill Siaradwyr Cymraeg Cyfanswm cyflogedig Rheolwyr/perchenogion ym myd amaeth a gwasanaethau Galwedigaethau eraill Poblogaeth gyflogedig Cyfanswm cyflogedig Rheolwyr/perchenogion ym myd amaeth a gwasanaethau Galwedigaethau eraill Canran y siaradwyr Cymraeg (a) Cyflogedig (b) Yn gweithio ym myd amaeth (c) Yn gweithio mewn galwedigaethau eraill Cymhareb (b) i (a) 1

Pob 16–29 30–44 45 hyd Oed ymddeol oedran oed oed oed ymddeol a throsodd %

%

%

%

%

100.0

29.2

38.5

29.6

2.7

100.0 100.0

19.5 30.0

37.3 38.6

37.7 28.9

5.5 2.4

100.0

26.8

36.6

32.6

4.0

100.0 100.0

16.2 28.2

33.6 37.0

39.3 31.7

10.9 3.0

100.0

28.8

38.2

30.1

2.9

100.0 100.0

18.7 29.7

36.4 38.4

38.1 29.4

6.8 2.5

17 25

16 22

16 23

18 26

23 40

16

15

16

17

19

1.50

1.40

1.44

1.42

1.72

Hepgorwyd y rhai ar gynlluniau hyfforddiant y llywodraeth.

Ffynhonnell: Swyddfa Cyfrifiadau ac Arolygon Poblogaeth (OPCS)

adran hon ystyrir rhai o’r rhesymau posibl dros y cysylltiad pwysig hwn rhwng amaethyddiaeth a’r iaith Gymraeg. Y mae’n ddiau fod oedran yn ffactor pwysig. Dengys y gymhariaeth rhwng siaradwyr Cymraeg cyflogedig a’r di-Gymraeg yn Nhabl 5 fod cyfran bur fawr o’r gweithwyr amaethyddol yn y ddau gr{p ieithyddol yn perthyn i’r categorïau oedran h}n. At hyn, o gymharu â’r gweithlu cyfan, y mae cyfran fwy o’r rhai a gyflogir ym myd amaeth yn perthyn i’r categorïau oed h}n yn achos y ddau gr{p ieithyddol. Ymhlith y grwpiau hyn

549

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

550

hefyd y ceir o hyd rai o’r gwerineiriau a’r priod-ddulliau a fuasai’n frith pan oedd amaethyddiaeth yn brif gyflogwr a phan oedd y rhan fwyaf o bobl yn rhannu’r un dreftadaeth ddiwylliannol.32 Gellir cael amcan o effaith rymus hyn drwy gymharu canran y siaradwyr Cymraeg sy’n gweithio mewn amaethyddiaeth â’r gweithlu yn gyffredinol yn achos pob gr{p oedran. Rhoddir y canlyniadau ar waelod Tabl 5. Dangosir bod y gallu i siarad Cymraeg yn nodweddiadol o’r rhai sy’n gweithio mewn galwedigaethau amaethyddol ar draws pob gr{p oedran, a bod hyn yn arbennig o wir am y rheini sydd dros oed pensiwn, er bod y rhifau absoliwt yn y categori hwn yn gymharol fach. Felly, y mae oedran yn ffactor cyfrannol yn y cysylltiad rhwng gwaith amaethyddol a’r iaith Gymraeg, ond nid dyma’r unig ffactor, a bydd rhaid ystyried achosion posibl eraill yn ogystal. Y mae’n bosibl fod cryfder y fferm deuluol yng Nghymru, ynghyd â’r sefydlogrwydd a’r cydlyniad cymdeithasol a rydd hyn i’r gymuned wledig Gymraeg ei hiaith, o gryn bwysigrwydd yn y cyswllt hwn. Gellir canfod pwysigrwydd y fferm deuluol mewn amaethyddiaeth yng Nghymru drwy ystyried ystadegau y llafurlu amaethyddol a luniwyd ar sail y cyfrifiad amaethyddol. Dengys y rhain nad yw gweision cyflog namyn cyfran fach o’r llafurlu ar ffermydd Cymru a bod y rhan fwyaf o’r gwaith yn cael ei gyflawni gan y ffermwyr eu hunain, eu gw}r a’u gwragedd ac aelodau eraill eu teulu. At hynny, dengys y cyfrifiad amaethyddol fod y rhan fwyaf o ffermwyr yn berchen ar eu ffermydd eu hunain yn hytrach nag yn eu rhentu. Y mae tuag 21,000 o ffermydd o’r ychydig dan 30,000 sydd yng Nghymru yn cael eu ffermio gan y perchennog, a 3,000 arall yn cael eu ffermio yn rhannol ganddynt. Y mae’r data am werthu ffermydd yn atgyfnerthu’r gred fod y strwythur amaethyddol yn gymharol sefydlog. Ychydig iawn o ffermydd sy’n newid dwylo, ac fel rheol unedau bychain yw’r rhai a gaiff eu hychwanegu at ffermydd mwy. Dim ond tuag un y cant o’r miliwn a hanner o hectarau o dir amaethyddol yng Nghymru sy’n cael ei werthu bob blwyddyn, sef tua 600 neu 2 y cant o ffermydd, ac y mae’r rhain fel arfer yn ffermydd bychain dan 100 hectar.33 Y mae’n anodd iawn cael mynediad i amaethyddiaeth, ac eithrio drwy briodas. Y mae’r ffactorau y cyfeiriwyd atynt eisoes, ynghyd â’r cyfalaf sylweddol sydd ei angen i brynu fferm (y tir, yr adeiladau a’r stoc) a’r gystadleuaeth o du ffermwyr lleol sydd am ehangu, yn peri ei bod yn anodd dechrau ffermio yng Nghymru. O ganlyniad, ychydig iawn o ffermydd yng Nghymru sy’n cael eu gwerthu i bobl o’r tu allan. Y mae’r nodweddion strwythurol hyn wedi sicrhau bod y boblogaeth amaethyddol yn fwy sefydlog. Etifeddir fferm o fewn y teulu, gan glymu cenedlaethau o siaradwyr Cymraeg wrth ardaloedd neilltuol yn gymdeithasol ac 32

33

David Jenkins, ‘Land and Community around the Close of the Nineteenth Century’ yn Geraint H. Jenkins ac Ieuan Gwynedd Jones (goln.), Cardiganshire County History. Volume 3. Cardiganshire in Modern Times (Cardiff, 1998), t. 96. Ystadegau Amaethyddol Cymru (Y Swyddfa Gymreig, amryw flynyddoedd).

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

yn economaidd, ac atgyfnerthu felly barhad y strwythur amaethyddol ac ieithyddol. At hynny, y mae ffermwyr yn ei chael yn anodd rhoi’r gorau i amaethu oherwydd nad oes ganddynt y medrau angenrheidiol i ddilyn galwedigaeth arall ac oherwydd eu hymlyniad cryf wrth ffermio fel ffordd o fyw. Dim ond nifer bychan o ffermwyr sy’n dewis troi cefn ar amaethyddiaeth, a hynny fel rheol oherwydd argyfwng ariannol neu bwysau arall o’r tu allan. Bu llawer iawn mwy o symud rhwng diwydiannau mewn sectorau eraill o’r economi, gan gynyddu’r cysylltiad rhwng cymunedau Cymraeg a’r di-Gymraeg. Ddechrau’r 1990au gwnaed arolwg o oddeutu 300 o ffermwyr yn nwy o’r ardaloedd mwyaf gwledig a’r Cymreiciaf yng Nghymru, sef uwchdiroedd Cymru a Phenrhyn Ll}n, arolwg a gasglodd dystiolaeth bellach am y berthynas rhwng ffactorau cymdeithasol a pharhad yr iaith Gymraeg mewn cymunedau amaethyddol.34 Dengys hwnnw fod y mwyafrif llethol o’r ffermwyr a holwyd yn teimlo bod y pleser a gaent yn eu gwaith yn allweddol i’w ffordd o fyw a’i fod yr un mor bwysig iddynt ag ennill bywoliaeth. Byddent yn amharod iawn i roi’r gorau i ffermio, hyd yn oed pe caent gynnig gwaith a fyddai’n talu’n well. Yr oedd nifer helaeth ohonynt wedi eu magu ar fferm y teulu, wedi bod yn ffermio ar hyd eu hoes, wedi etifeddu’r fferm ac wedi bod yn byw yn yr un ardal ers blynyddoedd. Gobeithiai amryw ohonynt y byddai aelod o’r teulu yn dilyn yn ôl eu troed. I grynhoi, y mae pellter daearyddol y ffermydd, strwythur traddodiadol y diwydiant a natur ffermio ei hun – y Clwb Ffermwyr Ifainc, diwrnod marchnad, patrwm y flwyddyn amaethyddol, cneifio, y cynhaeaf – i gyd yn hybu ymdeimlad o berthyn o fewn y gymuned amaethyddol, ac y maent wedi cynnal ffordd draddodiadol o fyw y mae’r iaith Gymraeg yn rhan annatod ohoni. Golwg Newydd ar Iaith ac Amrywiaeth Diwylliannol Erbyn hyn y mae gan yr UE a’r aelod-wladwriaethau bolisïau i gefnogi a gwarchod ieithoedd a diwylliannau lleiafrifol. Yn aml, lles a hawl yr unigolyn i gyfathrebu a thrafod busnes cyfreithiol a busnes arall drwy gyfrwng ei famiaith yw’r ddadl a gynigir o blaid y polisïau hyn, ond cydnabyddir hefyd fod agweddau eraill newydd a diddorol ar swyddogaeth ieithoedd a diwylliannau lleiafrifol. Er enghraifft, dywed Colin H. Williams: Questions about power, control, legitimacy, adequate employment, demography, development and planning are as central to the future of lesser-used language communities as are the more conventional elements of education, literature and communal values and behaviour . . . Conventionally, attention has been focused on formal education as the chief agency of language reproduction, but increasingly we are 34

Garth O. Hughes ac Anne-Marie Sherwood, Socio-Economic Aspects of Designating the Cambrian Mountains and the Lleyn Peninsula as Environmentally Sensitive Areas (Aberystwyth, 1992).

551

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

552

recognising the potency of regional planning, of economic development and of social policy in structuring the conditions which influence language vitality.35

Un ffordd o ystyried y berthynas rhwng amaethyddiaeth, datblygiadau gwledig a diwylliant yw trafod ystyr datblygiad cynaladwy. Er bod sawl ffordd o ddehongli ei ystyr,36 ymddengys ei fod yn golygu rhoi mwy o barch i ystyriaethau cymdeithasol a diwylliannol nag i fodelau traddodiadol datblygiad economaidd sydd wedi tueddu i roi’r argraff, yn gam neu yn gymwys, eu bod yn cyfrif amrywiaeth diwylliannol yn rhwystr i ddatblygiad a bod colli diwylliant yn bris y mae’n rhaid ei dalu am lwyddiant. Gall datblygiad cynaladwy ddiogelu diwylliant ac amrywiaeth diwylliannol mewn sawl ffordd. Yn gyntaf, gall iaith a diwylliant gryfhau hunaniaeth ranbarthol; y mae hyn yn esbonio’r galw am ddatganoli penderfyniadau, gan y byddai’n arwain at fwy o ymreolaeth a rheolaeth leol. Gallai fod yn bwysig o ran hyrwyddo datblygiad cynaladwy ac atal yr hyn nad yw’n gynaladwy. Un o argymhellion Agenda 21 – y cynllun gweithredu a luniwyd yn sgil Datganiad y Cenhedloedd Unedig yn Rio ym 1992 ar yr amgylchedd a datblygiad37 – oedd y dylai’r gymuned leol gymryd rhan amlycach yn y gwaith o lunio polisïau. Yn ail, drwy helpu i gynnal a chryfhau hunaniaeth ranbarthol a rheolaeth leol, gall amrywiaeth diwylliannol fod yn fodd i wrthweithio tuedd y marchnadoedd anrheoledig i grynhoi gweithgareddau economaidd yn un man. Gall y duedd honno fod yn anfanteisiol i gymdeithas lle y mae’r gweithgaredd economaidd ar ei brysuraf, er enghraifft, drwy achosi tagfeydd, ac yn ogystal mewn ardaloedd ar yr ymylon sy’n dirywio oherwydd eu bod, er enghraifft, yn methu cynnal gwasanaethau lleol.38 Felly, os gall amrywiaeth diwylliannol sicrhau rheolaeth annibynnol wasgaredig dros yr economi leol (yn unol ag Agenda 21), bydd iddo swyddogaeth bwysig o ran lleihau gweithgaredd dynol anghynaladwy. Y mae dwy ddadl arall dros gysylltu’r defnydd o ieithoedd lleiafrifol a chynaladwyedd yn gyffredinol, ac y mae dilysrwydd y naill a’r llall yn dibynnu ar gasglu tystiolaeth gydlynol o’u plaid. Y mae’r ddadl gyntaf yn ymwneud â natur newidiol gweithgaredd economaidd yng nghefn gwlad a’r modd y gellid addasu hyn er mwyn manteisio ar batrwm ysbeidiol y diwydiant ymwelwyr. Byrdwn yr ail ddadl yw fod tebygrwydd rhwng amrywiaeth ieithyddol a bioamrywiaeth, a bod modd cymharu esblygiad diwylliannol ag esblygiad genetig sy’n symud yn 35

36

37 38

Colin H. Williams, ‘Linguistic Minorities: West European and Canadian Perspectives’ yn idem (gol.), Linguistic Minorities, Society and Territory (Clevedon, 1991), tt. 3, 11. ‘While a great deal has been written about sustainable development, it is difficult to find rigorous definitions of it.’ David Pearce, Anil Markandya ac Edward B. Barbier, Blueprint for a Green Economy (London, 1989), t. 173. United Nations, The Declaration of Rio and its Agenda 21 Action Programme (New York, 1993). Gunnar Myrdal, Economic Theory and Under-developed Regions (London, 1957); Doreen Massey a John Allen (goln.), Uneven Re-development. Cities and Regions in Transition: A Reader (London, 1988).

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

gyson mewn ymateb i newidiadau amgylcheddol. Ystyrir yn awr rai o ganlyniadau’r ddwy ddadl. Y mae’r dirywiad hirdymor ym mhrisiau adnoddau naturiol (ynghyd ag yn yr incwm sy’n seiliedig arnynt, er nad yn y gyfradd gynhyrchu o anghenraid) wedi lleihau cyflogaeth mewn diwydiannau megis amaethyddiaeth, coedwigaeth, pysgota, a chloddio am lo, sydd at ei gilydd wedi eu gorgynrychioli mewn ardaloedd ymylol. Y mae’r ailddosbarthiad hwn a’r chwyldro technolegol wedi effeithio hefyd ar symudoledd y boblogaeth drefol a’r math o weithgareddau amser hamdden y mae galw amdanynt. Un o effeithiau’r dirywiad mewn twristiaeth dorfol gonfensiynol yw’r awch am brofiadau gwreiddiol sy’n agos at natur ac at ddull o fyw sy’n dra gwahanol i fwrlwm bywyd pob dydd.39 Gall amrywiaeth ieithyddol fod yn gaffaeliad mewn hinsawdd o’r fath gan ei fod yn cynrychioli traddodiad diwylliannol gwahanol, a gall fod yn ffynhonnell incwm a chyflogaeth newydd. O fewn y cyd-destun cyfoes hwn gall ‘twristiaeth ddiwylliannol’ fod o gymorth i gynnal cadernid diwylliannol y rhanbarthau ymylol. Dadl fregus yw hon, fodd bynnag, gan y gall ymwelydd heddiw ddod yn breswyliwr yfory, gan wanhau hanfod yr apêl diwylliannol.40 Y mae’r ail gyfres o ddadleuon hefyd yn seiliedig ar gyflwr bregus diwylliant. Byrdwn y dadleuon hyn yw fod amrywiaeth ieithyddol, fel y mae bioamrywiaeth, yn werthfawr o safbwynt gwyddonol ac yn rhan bwysig o’r plethwaith o systemau sy’n cynnwys ac yn cynnal y biosffer. Y mae gwyddonwyr ieithyddol wedi dadlau’n frwd o blaid amrywiaeth ieithyddol wrth amddiffyn ieithoedd sydd dan fygythiad: linguistic diversity is important to human intellectual life – not only in the context of scientific linguistic inquiry, but also in relation to the class of human activities belonging to the realms of culture and art.41

Seilir y dadleuon hyn ar yr angen i astudio amrywiaeth cystrawennau gramadegol er mwyn deall datblygiad iaith, sef sylfaen cymdeithasau dynol, yn yr un modd ag y gellid, er enghraifft, ddefnyddio adeiledd pridd mewn coetir lled naturiol fel rheolydd i ddarganfod maint yr erydiad a’r dirywiad mewn tir âr cyfagos.42 Y mae adeiledd morffolegol a ffonolegol iaith hefyd yn bwysig o safbwynt mynegiant diwylliannol, gan ei fod yn sylfaen i ddatblygiad hanesyddol barddoniaeth a cherddoriaeth, sy’n rhan annatod o ddiwylliant Cymru. Yn wahanol i’r sefyllfa 39 40

41

42

Gw. John Urry, The Tourist Gaze: Leisure and Travel in Contemporary Societies (London, 1990). Graham Day, ‘ “A Million on the Move?”: Population Change and Rural Wales’, CW, 3 (1989), 137–59; Bill Bramwell, ‘Rural Tourism and Sustainable Rural Tourism’, Journal of Sustainable Tourism, 2, rhifynnau 1 a 2 (1994), 1–6; Bernard Lane, ‘What is Rural Tourism?’, ibid., 7–21. Ken Hale, ‘Language Endangerment and the Human Value of Linguistic Diversity’, Language, 68, rhif 1 (1992), 35. George Peterken, Woodland Conservation and Management (ail arg., London, 1993), tt. 195–6.

553

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

554

gydag amrywiaeth genetig, wrth gwrs, datblygwyd technegau i gofnodi strwythurau ieithyddol. O ganlyniad, gellir dosbarthu ieithoedd nas siaredir gan y brodorion fel ieithoedd marw ac y mae modd eu hail-greu i ryw raddau (fel yn achos yr Hebraeg, a’r Gernyweg hefyd efallai). Serch hynny, gall elfennau nad ydym yn eu deall yn llawn ar hyn o bryd fod ynghlwm wrth broses esblygiad diwylliannol, elfennau y bydd yn rhaid eu cymathu ar sail astudiaethau a wneir o ieithoedd byw yn y dyfodol. Cymharodd Michael Krauss ieithoedd gwan â rhywogaethau biolegol sydd dan fygythiad: credir bod 10 y cant o’r 4,400 rhywogaeth o famolion a 5 y cant o’r 8,600 rhywogaeth o adar dan fygythiad difrifol neu wedi diflannu.43 Dywed Krauss y bydd 90 y cant o’r 6,000 o ieithoedd a geir ledled y byd naill ai yn marw neu yn gwanychu’n ddifrifol yn ystod yr unfed ganrif ar hugain, a bydd y dasg wyddonol o ymchwilio i esblygiad a hunaniaeth dyn yn llawer anos o’r herwydd. Wrth ddatblygu’r cyfryw ddadleuon esblygol gwneir defnydd o syniadau Richard Norgaard am gydesblygiad diwylliant a chymdeithas yng nghyd-destun eu hamgylcheddau naturiol.44 Awgryma ef fod yr amgylcheddau hyn wedi peri i gyfundrefnau ac arferion cymdeithasol gael eu haddasu i gyd-fynd ag amodau eu lleoliad, a bod ardaloedd daearyddol o amrywiaeth ieithyddol a diwylliannol ar un adeg o fewn y ffiniau naturiol a grëwyd gan y mynyddoedd, y moroedd, y diffeithdiroedd a’r afonydd. Bu dirywiad yn yr amrywiaeth hwn oherwydd lledaeniad cynyddol gwybodaeth, nwyddau, pobl ac, yn fwy diweddar, gwasanaethau. Dadleua Norgaard fod methu gwerthfawrogi natur gydesblygol newidiadau cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol wedi arwain at ddatblygiad diffygiol. Un o oblygiadau’r ddamcaniaeth hon yw fod agwedd gydesblygol yn meithrin lluosrywiaeth ddiwylliannol, a syniadaeth gonfensiynol (y cyfeiria Norgaard ati fel moderniaeth) yn wrthwynebus iddi. Diweddglo Yn y gorffennol bu amaethyddiaeth yn un o brif gyflogwyr siaradwyr Cymraeg ac, er gwaethaf y dirywiad yn ei phwysigrwydd economaidd, y mae’n parhau i fod yn feithrinfa bwysig i’r iaith Gymraeg. O’r herwydd y mae sefydlogrwydd economaidd a chymdeithasol cymunedau amaethyddol yng Nghymru (ynghyd â’r fframwaith o ffermydd teuluol) yn berthnasol i ddyfodol yr iaith. Gan fod polisïau economaidd y gorffennol wedi effeithio ar sefydlogrwydd y cymunedau hyn, y mae polisïau amaethyddol economaidd y dyfodol, yn ogystal â pholisïau ar gyfer rheoli’r dirywiad mewn amaethyddiaeth drwy ddatblygu cefn gwlad, yn faterion 43 44

Michael Krauss, ‘The World’s Languages in Crisis’, Language, 68, rhif 1 (1992), 7. Richard Norgaard, ‘Coevolution of Economy, Society and Environment’ yn Paul Ekins a Manfred Max-Neef (goln.), Real Life Economics: Understanding Wealth Creation (London, 1992), tt. 76–86; R. B. Norgaard, Development Betrayed: The End of Progress and a Coevolutionary Revisioning of the Future (London, 1994).

YR IAITH GYMRAEG A CHYMUNEDAU AMAETHYDDOL YN YR UGEINFED GANRIF

hollbwysig. Y mae hyn yn arbennig o wir yn hanes economi wledig Cymru heddiw oherwydd y newidiadau sylfaenol a gafwyd o ran polisi. Yn y gorffennol bu polisi cyhoeddus yn allweddol i ffyniant amaethyddiaeth yng Nghymru. Er nad oedd y polisi hwn yn ddelfrydol o bell ffordd nac ychwaith heb ei feirniaid, at ei gilydd bu’n gefnogol i’r diwydiant ac yn gymharol gyson o ran ei amcanion a’i ddulliau o’u cyflawni. Yn ystod y 1990au, fodd bynnag, gwelwyd newid mawr yn natur y polisi hwn a rhoddwyd ar waith newidiadau pellgyrhaeddol na wyddys yn union beth fydd eu goblygiadau. Y mae’n ddigon posibl y bydd y rhain yn eu tro yn arwain at newid pellach. Y mae gogwydd y polisi amaeth yn arwyddocaol iawn: diwygio PAC ym 1992, y pwysau i gwrdd â gofynion rhyngwladol masnachol a maint cymorth ariannol a’r dulliau o’i ddyrannu, nod amaethyddiaeth ‘gystadleuol’, a’r symudiad sydd ar y gweill tuag at brisiau’r farchnad fyd-eang. Y mae’r arwyddion hyn i gyd yn awgrymu y bydd pwysau cynyddol a pharhaus ar incwm a chyflogaeth amaethyddol mewn gwledydd fel Cymru ac ar barhad cymunedau gwledig. Bydd unrhyw ostyngiad pellach yn y gweithlu amaethyddol yng Nghymru yn effeithio’n gynyddol ar ffermwyr llawn-amser yn hytrach nag ar weithwyr amaethyddol, gan yr ymddengys fod y gostyngiad yn nifer y gweision fferm wedi cyrraedd ei isafbwynt. Gallai hyn, yn ogystal â phrinder swyddi y tu allan i amaethyddiaeth, danseilio’r fferm deuluol. O gofio’r ddolen gyswllt gref rhwng y gymuned amaethyddol yng Nghymru a’r defnydd o’r iaith Gymraeg, y mae’n amlwg y gellir disgwyl goblygiadau diwylliannol i ddatblygiadau o’r fath. Byddai hyn yn effeithio ar y gymuned ehangach hefyd. Ni fydd cefn gwlad wedi ei ddiboblogi yn denu pobl o’r tu allan a bydd hyn yn niweidiol i incwm y gymuned. Y mae poblogaeth amaethyddol Gymreig ffyniannus yn denu siopwyr, bancwyr ac athrawon Cymraeg eu hiaith, a byddai unrhyw ddirywiad pellach mewn amaethyddiaeth yn cael effaith andwyol ar y rhwydwaith hwn. Y mae’n amlwg fod angen cynnal astudiaeth gymharol o fewn yr UE gan fod amryw o’r cwestiynau y gellir eu gofyn yngl}n â thynged yr iaith Gymraeg yn debygol o fod yn berthnasol i ieithoedd a diwylliannau lleiafrifol eraill yn Ewrop. Mater arall y dylid ei drafod yw i ba raddau y gellir addasu polisïau datblygu er mwyn ystyried y dimensiwn diwylliannol. Gan fod hyn yn aml yn cynnwys rhoi sylw i ystyriaethau rhanbarthol cymhleth a sensitif yngl}n â chyfleoedd cyfartal a hawliau dynol, y mae’n debyg y bydd sawl rhwystr ymarferol rhag llunio’r cyfryw bolisi. Serch hynny, ceir arwyddion fod ymdrechion ar y gweill i ymdrin â materion o’r fath. Ceir tystiolaeth gynyddol o ymagwedd fwy cyfannol at amaethyddiaeth a datblygiad gwledig o fewn yr UE.45 Efallai mai gormodiaith yw honiad Von Meyer46 mai prif gyfraniad amaethyddiaeth i ddatblygiad cefn gwlad 45 46

European Commission, Bulletin of the European Community, 78–88 (Brussels, 1988). Dyfynnwyd yn Jonathan Ockenden a Michael Franklin, European Agriculture: Making the CAP Fit the Future (London, 1995), t. 94.

555

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

556

bellach yw gwarchod a hyrwyddo cyfleusterau cefn gwlad a chadernid ecolegol a hunaniaeth ddiwylliannol, yn hytrach na chynhyrchu bwyd. Y mae, serch hynny, yn adlewyrchu barn llawer o lunwyr polisi, sef y bydd rhaid integreiddio’r polisi amaethyddol fwyfwy â pholisïau ar gyfer datblygiad cefn gwlad ac y bydd rhaid i bolisïau datblygu roi ystyriaeth lawnach i’w canlyniadau cymdeithasol a diwylliannol.47

47

European Commission, European Conference on Rural Development, The Cork Declaration, Rural Europe – Future Perspectives, Corc, Iwerddon, 7–9 Tachwedd 1996.

18 Yr Iaith Gymraeg a Chynllunio Awdurdodau Lleol yng Ngwynedd 1974–1995 DELYTH MORRIS

Cyflwyniad PRIN Y GELLID dweud bod iaith y cynghorau sir ym Môn, Caernarfon a Meirionnydd cyn 1974 yn adlewyrchu iaith bob dydd trwch y boblogaeth,1 ond daeth tro ar fyd gyda sefydlu’r awdurdod newydd, sef Cyngor Sir Gwynedd. Yn sgil mabwysiadu polisi dwyieithog ag ymrwymiad ariannol ac ymarferol cryf yn gefn iddo, cychwynnodd Cyngor Sir Gwynedd ar gyfnod newydd yn hanes gweinyddiaeth gyhoeddus yn y rhanbarth, gan ddod â’r Gymraeg i ganol gweithgareddau na chawsai le ynddynt ers canrifoedd. Wedi ei hysgymuno o fywyd cyhoeddus Cymru yn sgil Deddf Uno 1536, ni fu gan y Gymraeg unrhyw statws swyddogol na dilysrwydd cyfartal â’r Saesneg tan yn gymharol ddiweddar. Ym 1963 sefydlwyd pwyllgor dan gadeiryddiaeth Syr David Hughes Parry i ystyried statws cyfreithiol yr iaith, ond yr oedd y Ddeddf a ddilynodd ym 1967 yn siom ar lawer cyfrif. Yn wir, dadleuwyd iddi wneud mwy o niwed nag o les oherwydd iddi ddynodi’r Gymraeg, yn swyddogol ac yn gyfreithiol, yn iaith leiafrifol ac israddol.2 Serch hynny, yn ystod y blynyddoedd dilynol, yn sgil newid yn yr hinsawdd wleidyddol, gwelwyd y defnydd o’r Gymraeg mewn bywyd cyhoeddus, gan gynnwys llywodraeth leol a’r cyfryngau, yn cynyddu fesul tipyn. Erbyn diwedd y 1960au yr oedd gweithgareddau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn dwysáu ymwybyddiaeth ac yn symbylu newid yn ystod cyfnod o weithredu gwleidyddol pur gynhyrfus.3 Gellid dadlau, felly, fod yr amser yn briodol, erbyn i Gyngor Sir Gwynedd ddod i fodolaeth ym 1974, i lunio polisi iaith a fyddai’n gydnaws â dyheadau llawer o drigolion y sir. Nid Cyngor Sir Gwynedd oedd yr unig gorff i fabwysiadu polisi dwyieithog. Penderfynodd y cynghorau dosbarth a’r cynghorau bwrdeistref – Aberconwy, 1 2

3

Cyngor Cymru a Mynwy, Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw (Llundain, 1963), t. 36. Glyn Williams, ‘Bilingualism, Class Dialect and Social Reproduction’, International Journal of the Sociology of Language, 66 (1987), 85–9. Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 383.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

558

Arfon, Dwyfor, Meirionnydd, ac Ynys Môn – fabwysiadu polisïau iaith a oedd yn adlewyrchu gwahanol raddau o ymrwymiad i’r Gymraeg, a phenderfynwyd yn achos Cyngor Dosbarth Dwyfor mai’r Gymraeg fyddai’r unig iaith weinyddol. Ym 1995–6 dechreuwyd unwaith yn rhagor ar broses o ad-drefnu llywodraeth leol yng Nghymru, a mabwysiadodd y cynghorau unedol newydd bolisïau iaith cyffelyb i bolisi yr hen gyngor sir. Yn wir, ni allent lai na gwneud hynny, gan fod polisi Cyngor Sir Gwynedd wedi codi disgwyliadau pobl a chreu galw mawr am wasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Yn hyn o beth, yr oedd y cam o sefydlu polisi iaith ffurfiol ym 1974 yn arloesol, er, efallai, nad oedd yr aelodau etholedig yn llawn sylweddoli hynny ar y pryd. Erbyn cyhoeddi canlyniadau ieithyddol cyfrifiad 1991 daeth yn amlwg nad rhamantu oedd sôn am ‘gadernid Gwynedd’ – yno y ceid y ganran fwyaf o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, a’r ganran fwyaf o ddigon o blant a phobl ifainc a allai siarad yr iaith.4 Wrth gwrs, ni ellir honni mai polisi iaith y cyngor sir yn unig a oedd yn gyfrifol am feithrin y defnydd o’r Gymraeg yng Ngwynedd, oherwydd yr oedd gan nifer o gyrff a mudiadau eraill ddiddordeb byw yn y maes yn ogystal. Rhaid cofio hefyd y cyfyngir ar allu awdurdodau lleol i hyrwyddo eu polisïau gan ffactorau allanol, megis yr hawliau sydd ganddynt dan ddeddf gwlad, yn ogystal ag ystyriaethau economaidd a gwleidyddol ehangach. Rhwng 1974 a 1996, sef cyfnod bodolaeth Cyngor Sir Gwynedd, bu newid gwleidyddol sylweddol ym Mhrydain. Achosodd hwnnw yn ei dro newid pwyslais ym mholisïau’r llywodraeth ganolog trwy osod cyfyngiadau cyfreithiol, ariannol ac ideolegol ar awdurdodau lleol. Ym mlynyddoedd olaf y cyfnod hwn hefyd y cafwyd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 ac, yn ei sgil, Fwrdd yr Iaith Gymraeg. Dylanwadodd y Bwrdd yn genedlaethol ar bolisïau iaith y cynghorau unedol newydd yng Nghymru, er i hynny ddigwydd o fewn cyd-destun disgw´rs neo-ryddfrydol sy’n dyrchafu dyheadau’r unigolyn yn hytrach na hawliau gr{p. Nid oes modd i’r gogwydd gwleidyddol neo-ryddfrydol, a’i bwyslais ar werthoedd y farchnad, weithio o blaid buddiannau grwpiau ieithoedd lleiafrifol; yn wir, gellid dadlau ei fod yn milwrio yn eu herbyn. Yr oedd yn rhaid, felly, i’r cynghorau unedol a ddaeth i rym ym mis Ebrill 1996 geisio gweithredu eu polisïau iaith o fewn y cyfyngiadau sylweddol a osodwyd arnynt gan yr ideoleg wleidyddol newydd, sefyllfa bur wahanol i’r un a wynebai cynghorwyr Gwynedd ym 1973–4. Yr adeg honno, yr oedd gan lywodraeth leol fesur lled helaeth o ymreolaeth, a gallai weithredu polisïau penodol ac egnïol mewn meysydd neilltuol, fel y gwnaeth Cyngor Sir Gwynedd yn achos y polisi addysg a fabwysiadodd ym 1975. Er bod ysgolion Gwynedd, a Chymru yn gyffredinol, yn llai parod nag ysgolion Lloegr i eithrio o ofal awdurdodau addysg lleol ar argymhelliad y llywodraeth, afraid dweud bod y newidiadau yn y polisïau addysg canolog wedi effeithio ar allu’r cynghorau newydd i weithredu eu polisïau eu 4

Y Swyddfa Gymreig, Briff Ystadegol. The Welsh Language: Children and Education (Caerdydd, 1995).

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

hunain. Y mae’n briodol cychwyn, felly, drwy ystyried yn fanylach y cyd-destun gwleidyddol ehangach y mae awdurdodau lleol Gwynedd yn rhan annatod ohono. Effeithiau’r ‘Dde newydd’ ar Bolisïau Llywodraeth Leol Yn ystod y 1980au bu gogwydd gwleidyddol newydd i gyfeiriad y dde ym Mhrydain a’r Unol Daleithiau wrth i Margaret Thatcher a Ronald Reagan hybu polisïau a bwysleisiai unigolyddiaeth a’r farchnad rydd, a chyfyngu ar ymyrraeth y wladwriaeth ym mywyd ei dinasyddion. Ystyrid mai swyddogaeth y llywodraeth oedd gosod trefn a chynnal awdurdod yn ôl gwerthoedd ceidwadol moesol a oedd yn hybu’r teulu, y genedl a thraddodiad.5 Dan y drefn newydd, yr oedd cysyniad hawliau dinasyddiaeth yn diflannu wrth i’r unigolyn gael ei ‘ryddhau’ y tu mewn i’r farchnad. Y mae cysyniad hawliau dinasyddiaeth wedi datblygu dros gyfnod o ddwy ganrif ac, yn ôl T. H. Marshall,6 y mae’n cynnwys hawliau sifil (rhyddid i fynegi barn a rhyddid i fod yn berchen ar eiddo), hawliau gwleidyddol (hawl i bleidleisio a chydraddoldeb cyfreithiol), a hawliau cymdeithasol (hawl i ddogn derbyniol o addysg, iechyd ac incwm). Dechreuwyd sefydlu’r hawliau hyn ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, a chadarnhawyd hawliau cymdeithasol a’u hatgyfnerthu ar ôl yr Ail Ryfel Byd wrth i’r wladwriaeth les ymestyn ei gweithgareddau. Arweiniodd hawliau dinasyddiaeth at leihau anghydraddoldeb mewn meysydd economaidd, gwleidyddol a chymdeithasol, a sefydlwyd cymdeithas fwy egalitaraidd ym Mhrydain ac yng ngwladwriaethau eraill y gorllewin. Tybiai’r ‘Dde newydd’, fodd bynnag, fod ymestyn yr hawliau hyn wedi gosod cyfyngiadau annerbyniol ar weithrediad y farchnad ac nad oedd cyfiawnhad dros geisio lleihau anghydraddoldeb cymdeithasol. I’r gwrthwyneb, credid bod anghydraddoldeb yn rhan hanfodol o weithrediad cymdeithas oherwydd bod modd, fe honnid, sicrhau cynnydd a datblygiad: os yw pawb yn gyfartal, dadleuir, pa gymhelliad sydd i bobl fod yn greadigol a mentrus? Yr oedd yn bwysig i’r Dde, felly, allu cynnal anghydraddoldeb cymdeithasol, a gwnâi hynny yn rhannol trwy geisio gwyrdroi’r drefn hanesyddol o ymestyn hawliau dinasyddiaeth, ac eithrio yng nghyswllt perchenogaeth eiddo, sef canolbwynt ei pholisïau. Yr oedd rhai rhyddfrydwyr o fewn y mudiad yn ymgyrchu o blaid ymestyn hawliau unigolion i berchenogaeth eiddo,7 ac ar yr un pryd yn cyfyngu i’r eithaf ar weithgaredd y wladwriaeth, er mwyn i’r unigolyn allu mwynhau’r raddfa fwyaf posibl o ryddid ac ymreolaeth. Nid oedd gan y rhyddfrydwyr hyn gydymdeimlad â syniadau’r neo-ryddfrydwyr a oedd yn pwysleisio gwerthoedd ceidwadol crefyddol a 5 6 7

David S. King, The New Right: Politics, Markets and Citizenship (London, 1987). T. H. Marshall, Citizenship and Social Class, and Other Essays (Cambridge, 1950). Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia (New York, 1974); Murray N. Rothbard, For a New Liberty: The Libertarian Manifesto (New York, 1973).

559

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

560

chymdeithasol, gan fod y rheini yn cyfyngu ar ryddid yr unigolyn. Fodd bynnag, yr oedd rhyddfrydwyr a neo-ryddfrydwyr y Dde newydd fel ei gilydd yn gytûn o blaid cyfalafiaeth ac yn erbyn y wladwriaeth. Y meddyliwr mwyaf amlwg a dylanwadol o blith deallusion yr asgell dde oedd F. A. Hayek;8 dadleuai ef yn groyw dros gyfyngu ar ymyrraeth economaidd a chymdeithasol y wladwriaeth. Yn wahanol i’r rhyddfrydwyr, gwelai Hayek yr angen i’r wladwriaeth gyflenwi rhai gwasanaethau cyhoeddus a chynnal fframwaith cyfreithiol gwladwriaethol; yr un pryd, fodd bynnag, honnai mai’r sector preifat a ddylai fod yn gyfrifol am gyflenwi’r rhan fwyaf o wasanaethau, yn hytrach na sector cyhoeddus biwrocrataidd a oedd, yn ei dyb ef, yn aneffeithiol a gwastraffus. Tynnai llywodraeth Margaret Thatcher yn helaeth ar syniadaeth Hayek a’i ddilynwyr wrth lunio ei pholisïau, er mai dewis eclectig a wnaed mewn gwirionedd trwy gyfuno syniadau’r Dde newydd ag ystyriaethau gwleidyddol pragmataidd tymor byr. Sut bynnag, nid oes amheuaeth nad oedd byrdwn polisïau Thatcher yn radical ac yn gwthio yn egnïol tuag at breifateiddio rhannau helaeth o’r sector cyhoeddus. Yn achos llywodraeth leol yng Nghymru, a Phrydain yn gyffredinol, yr oedd y goblygiadau yn ddramatig.9 Ym 1988 pasiwyd Deddf Cyllido Llywodraeth Leol a oedd yn diddymu’r dreth leol ar eiddo, a Deddf Diwygio Addysg a oedd yn dwyn oddi ar awdurdodau addysg lleol lawer o’u rheolaeth dros ysgolion. Yng Ngwynedd amcangyfrifwyd bod yr awdurdod addysg lleol wedi colli rheolaeth ar draean ei holl wariant o ganlyniad i’r newidiadau hyn.10 Yn ogystal, cafwyd Deddfau Tai 1988 a 1989 a effeithiodd ar reolaeth y cynghorau dosbarth ar y sector tai, a Deddf Llywodraeth Leol 1988 a’i gwnaeth yn orfodol i gynghorau breifateiddio eu gwasanaethau.11 Yr un pryd, gan fod newidiadau enfawr ym maes gofal yn y gymuned, yr oedd yn rhaid bellach gyflwyno cynnig am lawer o’r gwasanaethau yr arferai adrannau gwasanaethau cymdeithasol y cynghorau sir eu cyflenwi. Amcangyfrifwyd ar y pryd y byddai cynghorau sir Lloegr yn colli traean eu gwaith yn sgil y deddfau hyn,12 ac y mae’n deg tybio mai’r un fyddai’r effaith ar gynghorau sir Cymru yn ogystal. Yna, ym 1994, galwodd Deddf Llywodraeth Leol (Cymru) am sefydlu tri chyngor aml-bwrpas newydd i ddisodli Cyngor Sir Gwynedd ar 1 Ebrill 1996, sef Cyngor Bwrdeistref Aberconwy a Cholwyn, Cyngor Sir Caernarfon a Meirionnydd (a fabwysiadodd yr enw Cyngor Gwynedd yn ddiweddarach), a Chyngor Sir Ynys Môn. Oherwydd polisi’r llywodraeth o ganoli gwasanaethau, yr oedd llai o ddyletswyddau statudol gan y cynghorau unedol newydd nag a oedd 8

9 10 11 12

F. A. [von] Hayek, The Road to Serfdom (London, 1944); idem, The Constitution of Liberty (London, 1960); idem, Law, Legislation and Liberty: A New Statement of the Liberal Principles of Justice and Political Economy. Vol. I: Rules and Order (London, 1973). Ioan Bowen Rees, Cymuned a Chenedl: Ysgrifau ar Ymreolaeth (Llandysul, 1993). Ibid., t. 221. Ibid., t. 28. Ibid.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

gan yr hen gynghorau sir. Awdurdodau hwyluso fyddent, mewn gwirionedd, yn cydweithio â’r sector preifat er budd y ‘cwsmer’. Trwy brynu gwasanaethau gan y sector preifat, rhoddid mwy o ‘ryddid’ a ‘dewis’ i’r cwsmer, ceid ‘gwasanaeth o ansawdd’, a dilëid ‘gwastraff’. Yr oedd y rhethreg wleidyddol hon yn rymus a threiddgar, ac fe’i mabwysiadwyd ag arddeliad gan y cwangos niferus a sefydlwyd gan y Ceidwadwyr yng Nghymru o ddechrau’r 1980au ymlaen. Fe’i defnyddid yn helaeth, er enghraifft, gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg yn ei ganllawiau i’r sector cyhoeddus: soniai am ‘gost’ gweithredu cynlluniau iaith, y ‘fantais’ y gallai hynny ei rhoi i’r sefydliad, a’r ‘elw’ a ddeuai o fodloni’r cwsmer.13 Yr oedd y safbwynt hwn yn hollol wahanol i safbwynt polisi iaith yr hen Gyngor Sir Gwynedd, polisi a soniai am ‘hawl’ pobl i dderbyn gwasanaeth yn eu dewis iaith, boed honno yn Gymraeg neu yn Saesneg. Yn amlwg, yr oedd tensiwn rhwng awydd y wladwriaeth i chwarae rhan weithredol mewn darparu gwasanaethau ar gyfer ei dinasyddion ar y naill law ac, ar y llall, gyfrifoldeb yr unigolyn i wneud y dewis mwyaf addas. Yn achos yr ail, gallai’r wladwriaeth gilio unwaith ei bod wedi sefydlu’r fframwaith angenrheidiol, gan adael i’r gymdeithas weithredu yn ôl rheolau’r farchnad. O safbwynt cynllunio iaith leiafrifol, serch hynny, boed ar lefel genedlaethol neu lefel leol, y mae’r problemau yn bur ddyrys. Eto i gyd, fel y crybwyllwyd eisoes, yr oedd disgwyliadau pobl Gwynedd wedi cynyddu o ganlyniad i bolisïau’r awdurdodau lleol dros gyfnod o ugain mlynedd, ac yr oedd lle i gredu y byddai galw cynyddol am wasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg yn y siroedd unedol newydd. Yn ôl rhesymeg y Dde, felly, byddai angen i’r awdurdodau lleol newydd ymateb i’r galw hwn trwy lunio polisïau iaith priodol. Polisïau Iaith Awdurdodau Lleol Gwynedd Yn fuan ar ôl eu creu ym 1974, aeth Cyngor Sir Gwynedd a rhai o’r cynghorau dosbarth a bwrdeistref ati i drefnu is-bwyllgorau dwyieithrwydd er mwyn sefydlu egwyddor dwyieithrwydd o fewn fframwaith eu pwyllgorau, eu hadrannau a’u gwasanaethau. Yn ystod y blynyddoedd canlynol, cyfreithlonwyd defnyddio’r Gymraeg mewn nifer o gyd-destunau newydd, gan gynnwys addysg (o’r ysgol feithrin hyd at addysg bellach), gwasanaethau cymdeithasol, llyfrgelloedd, cynllunio a thai, ac, ymhen amser, yn y sefyllfa waith yn gyffredinol. Arweiniodd hynny, yn ei dro, at gynnydd yn y galw a wneid ar gyrff cyhoeddus eraill, gan gynnwys y gwasanaethau iechyd a’r cwmnïau trydan, d{r a theleffon, i ddarparu gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Penderfynodd Cyngor Sir Gwynedd a’r pum cyngor dosbarth lleol sefydlu Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd, corff a fyddai’n gallu arolygu’r ddarpariaeth ddwyieithog yn y sir. Ymunodd un ar bymtheg o brif gyrff cyhoeddus y rhanbarth â’r cynghorau sir a dosbarth i ffurfio’r 13

Glyn Williams, ‘Y Bwrdd a Chynllunio Iaith’, Barn, 387 (1995), 7–9.

561

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

562

fforwm hwnnw, sef Bwrdd Datblygu Cymru, Awdurdod Iechyd Gwynedd, Awdurdod Gwasanaeth Iechyd Teulu Gwynedd, Heddlu Gogledd Cymru, yr Awdurdod Afonydd Cenedlaethol, Bwrdd Croeso Cymru, Canolfan Iaith Nant Gwrtheyrn, Coleg Prifysgol Cymru, Bangor, y Comisiwn Coedwigaeth, y Cyngor Cefn Gwlad, D{r Cymru, Nwy Cymru, Rheilffyrdd Prydain, Sefydliad y Bancwyr Siartredig, TARGED a Telecom Prydain. Deuai’r corff hwn ynghyd yn rheolaidd i drafod polisïau, ond swyddogaeth ymgynghorol oedd ganddo yn bennaf gan na feddai unrhyw rym gweithredol.14 Serch hynny, yr oedd maes ei weithgarwch yn arwydd o’r newid a fu yn y defnydd o’r Gymraeg yng Ngwynedd. Yr oedd y polisi iaith a luniwyd gan Gyngor Sir Gwynedd ym 1974 ac a adolygwyd ym 1991 yn datgan ei fod yn berthnasol i holl weithgareddau’r cyngor ac eithrio addysg, gan fod polisi penodol wedi ei fabwysiadu yn y maes hwnnw ym 1975 a’i adolygu ym 1983. Yr oedd y cyngor i baratoi pob dogfen ac arwydd yn y ddwy iaith, gan roi blaenoriaeth i’r Gymraeg. Yn ogystal, yr oedd gan yr unigolyn hawl i ymwneud â’r cyngor yn Gymraeg neu yn Saesneg. Darperid gwasanaeth cyfieithu mewn cyfarfodydd pwyllgor, fel y gallai pob aelod gyfrannu yn ei ddewis iaith, ac anogid staff i ddefnyddio’r Gymraeg yng ngweinyddiaeth fewnol y cyngor. Wedi dweud hynny, yr oedd gan y staff hawl i weithio yn eu dewis iaith, oni bai fod hynny’n debygol o ‘amharu’n sylweddol ar effeithioldeb cyfathrebu mewnol’. Yn ymarferol, wrth gwrs, golygai hynny fod rhaid i weithwyr dwyieithog ddefnyddio’r Saesneg oni fedrai eu cyd-weithwyr y Gymraeg, a chafwyd bod mwyafrif gweithwyr y cyngor, ac eithrio mewn rhai adrannau penodol megis yr Adran Addysg, yn parhau i ddefnyddio’r Saesneg yn unig, neu’r Saesneg yn bennaf, i weinyddu’n fewnol. Fodd bynnag, dros gyfnod o flynyddoedd, crëwyd naws Gymraeg ymhlith staff y cyngor sir, yn rhannol o ganlyniad i’r arweiniad cryf a phendant a gafwyd gan nifer mawr o’r aelodau etholedig a siaradai Gymraeg bob cyfle a gaent. Rhoddid cyfle i staff di-Gymraeg fynychu cyrsiau dysgu Cymraeg a chaent eu rhyddhau o’u dyletswyddau i wneud hynny, er bod cymal yn y polisi yn caniatáu i uwch-swyddog wrthod rhyddhau gweithiwr oni ellid gweithredu yn effeithlon hebddo yn ystod ei absenoldeb. Eto i gyd, dysgwyd y Gymraeg yn effeithiol iawn gan lawer o weithwyr y cyngor sir. Nid oes dwywaith na fu’r gwasanaeth cyfieithu yn hanfodol i gynnal delwedd Gymraeg y cyngor sir, yn ogystal â’r cynghorau dosbarth a bwrdeistref. Rhoesai hen gynghorau sir Môn a Chaernarfon offer cyfieithu yn eu prif siambrau yn ystod y 1960au, er nad oedd yr un o’r ddau gyngor hyn wedi penodi cyfieithydd; yn hytrach, cyflogent gyfieithwyr achlysurol yn ôl yr angen. Ymddengys, felly, mai’r prif bwyllgorau yn unig a gâi wasanaeth cyfieithydd ac, yn ymarferol, ychydig a fentrai siarad Cymraeg hyd yn oed yn y cyfarfodydd hynny, gan ei bod yn anodd 14

Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd, Tuag at Strategaeth Iaith i Ogledd-Orllewin Cymru (Caernarfon, 1995).

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

gollwng hen arferion. Adeg sefydlu Cyngor Sir Gwynedd ym 1974, fodd bynnag, penodwyd prif gyfieithydd a thri chyfieithydd/gweinyddwr i gydweithio ag ef, yn ogystal â sicrhau gwasanaeth cyfieithu-ar-y-pryd o’r tu allan. Dilynodd y cynghorau eraill esiampl y cyngor sir, a phenododd Cyngor Bwrdeistref Ynys Môn, er enghraifft, gyfieithydd llawn-amser ym 1979, ail gyfieithydd ym 1983, ac un arall eto ym 1994. Ym 1974–5 ychydig iawn o gynghorwyr Môn a siaradai Gymraeg mewn pwyllgorau, ond erbyn 1995 y Gymraeg a ddefnyddid gan amlaf yn holl gyfarfodydd y cyngor, arferiad a dderbynnir yn ddigwestiwn bellach gan yr aelodau di-Gymraeg yn ogystal â’r cyhoedd. Yng nghanol y 1980au yr oedd mwyafrif yr aelodau etholedig yn y cyngor sir ac ym mhob cyngor dosbarth a bwrdeistref, ac eithrio Aberconwy (47 y cant), yn siaradwyr Cymraeg rhugl – Dwyfor (100 y cant), Meirionnydd (90 y cant), Arfon (90 y cant), Ynys Môn (86 y cant) a Chyngor Sir Gwynedd (82 y cant). Ac eithrio Aberconwy, lle’r oedd 77 y cant o’r staff yn ddi-Gymraeg, yr oedd mwyafrif helaeth staff yr holl gynghorau yn ddwyieithog, a golygai hynny fod modd gweithredu polisi dwyieithog yn bur llwyddiannus. Ar ddiwedd 1995 aeth y cynghorau unedol newydd ati i lunio eu polisïau a’u strategaethau ar gyfer y dyfodol, ac i benodi prif swyddogion. At ei gilydd, swyddogion dwyieithog a benodwyd i’r prif swyddi ym Môn ac yng Nghaernarfon–Meirionnydd ond, nid yn annisgwyl, yr oedd mwyafrif y swyddogion a benodwyd gan Gyngor Aberconwy–Colwyn yn ddi-Gymraeg.15 At hynny, mabwysiadwyd polisïau dwyieithog gan y tri chyngor, er bod eu hymrwymiad i’r Gymraeg yn amrywio, fel y gwnaethai ym 1974. Er enghraifft, penderfynodd Cyngor Sir Caernarfon–Meirionnydd mai’r Gymraeg fyddai iaith gweinyddiaeth fewnol yr awdurdod newydd, ac o’r herwydd byddai angen sicrhau bod unrhyw staff di-Gymraeg a benodid yn datblygu’r ‘rhwyddineb angenrheidiol’ yn yr iaith o fewn cyfnod penodol.16 Beirniadwyd y penderfyniad hwn yn y wasg a’r cyfryngau; honnodd rhai gwleidyddion fod y penderfyniad yn ‘hiliol’, a phryderai’r undeb llafur Unsain ynghylch buddiannau eu haelodau di-Gymraeg. Cododd dadl wleidyddol gyffelyb ym 1985 pan aeth y Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol â Chyngor Sir Gwynedd i dribiwnlys diwydiannol oherwydd iddo ‘ragfarnu’ yn erbyn dwy wraig o Fôn a fethodd gael gwaith yn un o gartrefi henoed y sir am na fedrent siarad Cymraeg. Penderfynodd y tribiwnlys eu bod wedi dioddef rhagfarn, ond apeliodd y cyngor sir yn erbyn y dyfarniad ac fe’i gwyrdrowyd yn ddiweddarach yn y Llys Apêl yn Llundain. Serch hynny, yr oedd peri bod y Gymraeg yn gymhwyster hanfodol ar gyfer swydd yn bwnc dadleuol o hyd. Mewn ymateb i ymholiad gan Gyngor Caernarfon–Meirionnydd ym mis Awst 1995, dyfarnodd cwnsler ar ran y 15

16

Enwau’r cysgod-gynghorau yn ystod cyfnod yr ad-drefnu ym 1995–6. Yn ddiweddarach, newidiwyd enwau’r cynghorau i Gyngor Sir Ynys Môn, Cyngor Gwynedd, a Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Cyngor Sir Caernarfon a Meirionnydd, Polisi Iaith / Language Policy (Caernarfon, 1995).

563

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

564

Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol fod y polisi cyfredol yn achos prima-facie o ragfarnu yn erbyn grwpiau ethnig di-Gymraeg fel Saeson neu Albanwyr.17 Tybiai aelodau etholedig y cyngor newydd, ar y llaw arall, mai medr y gellid ei ddysgu oedd iaith a’u bod yn awyddus i ymateb yn effeithlon i’r galw gan y cyhoedd am wasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg. Câi safbwynt y cyngor ei atgyfnerthu a’i gyfiawnhau i raddau helaeth gan Ddeddf yr Iaith Gymraeg a’r pwyslais neoryddfrydol newydd ar ymateb i anghenion a dyheadau cwsmeriaid. Er nad oedd y ddeddf yn gryf o safbwynt gorfodi newidiadau yn achos y Gymraeg, yr oedd yn hwyluso’r ffordd i gyrff a mudiadau a oedd yn awyddus i wneud newidiadau. Wrth i gynghorau unedol newydd Cymru greu cynlluniau a pholisïau iaith i gwrdd â galw tebygol cwsmeriaid am wasanaethau Cymraeg, ni allent lai na chydnabod rhan flaenllaw cynghorau Gwynedd dros gyfnod o ugain mlynedd cyn hynny yn y proses o normaleiddio defnyddio’r iaith mewn meysydd gwaith newydd, a’r cynnydd a gafwyd yn statws y Gymraeg yn sgil hynny. Polisi Iaith mewn Addysg Y mae’n ddiddorol nodi mai defnyddioldeb y Gymraeg yn y gweithle oedd un o gonglfeini’r ddadl o blaid y polisi dwyieithog a gyflwynwyd i rieni di-Gymraeg Gwynedd: ‘The ability to speak Welsh is a basic qualification for many posts in education, local government, broadcasting, and commerce in Gwynedd and Wales.’18 Gellid dadlau mai’r polisi hwn, a fabwysiadwyd ym 1975, oedd llwyddiant pennaf Cyngor Sir Gwynedd yng nghyd-destun hyrwyddo’r iaith Gymraeg oherwydd, yn ddiamau, dysgwyd miloedd o blant o gartrefi Cymraeg i ddarllen ac i ysgrifennu’r iaith yn hyderus, a miloedd o blant di-Gymraeg i’w siarad, ei darllen, a’i hysgrifennu. Prin y mae unrhyw gyngor arall yng Nghymru wedi profi cystal llwyddiant ym maes addysg ddwyieithog. Yr oedd hanfodion y polisi a fabwysiadwyd fel a ganlyn: Ysgolion Cynradd: Yn yr ysgolion traddodiadol Gymraeg a’r ‘ysgolion Cymraeg sefydledig’, prif gyfrwng dysgu yn yr ysgolion fydd y Gymraeg. Yn yr ardaloedd hyn, dylid dysgu’r Gymraeg ar fyrder i’r plant di-Gymraeg a ddaw i’r ysgolion, fel y gallant gymryd eu lle yn naturiol yn yr ysgol ac yn y gymdeithas cyn gynted ag y bo modd. Ar yr un pryd, dylid gwneud pob ymdrech i ddatblygu’r Saesneg, fel y bo cynnydd cytbwys yng ngwybodaeth y plant o’r ddwy iaith. Yn yr ardaloedd llai Cymraeg dylid dysgu’r Gymraeg i bob plentyn di-Gymraeg, gan ddechrau yn y dosbarthiadau meithrin. Dylid rhoi cyfran gyfartal o amser i’r Gymraeg 17

18

Eldred Tabachnik, Q.C., In the Matter of the Race Relations Act 1976: Advice (London, 1995), cyngor i’r Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol. Cyngor Sir Gwynedd, Your Children in their New Schools: An Introduction to the Bilingual Policy in Gwynedd’s Schools (Caernarfon, 1981), t. 7.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

a’r Saesneg fel ei gilydd. Ar gyfer y lleiafrifoedd Cymraeg yn yr ardaloedd hyn, dylid gofalu fod darpariaeth addas i ddiogelu a datblygu eu mamiaith. Ysgolion Uwchradd: Cymraeg fel mamiaith ac ail iaith – dylai holl ddisgyblion yr ysgolion uwchradd astudio’r Gymraeg a’r Saesneg hyd ddiwedd eu pumed blwyddyn a dylai’r holl blant sydd yn gymwys sefyll arholiadau allanol yn y ddau bwnc. Dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg – fel parhad i’r addysg ddwyieithog yn yr ysgolion cynradd, dylid sicrhau dilyniant o ddysgu trwy’r Gymraeg mewn nifer o bynciau yn yr ysgolion uwchradd a threfnu fod modd i’r plant sefyll arholiadau allanol yn y pynciau hyn trwy gyfrwng y Gymraeg.19

Yr oedd mabwysiadu’r polisi hwn yn ffurfioli i ryw raddau yr hyn a fodolai eisoes yn nifer o ysgolion Gwynedd, sef defnyddio’r Gymraeg yn brif gyfrwng dysgu. Yr oedd hefyd yn ymateb gwleidyddol i’r mewnfudiad cynyddol o bobl uniaith Saesneg dros y degawd blaenorol, mewnlifiad a ystyrid yn fygythiad i’r gymdeithas leol yng Ngwynedd. Mewn adroddiad a baratowyd gan Arolygwyr ei Mawrhydi ym 1977 ar sail arolwg a wnaethpwyd ym 1974, cyfeiriwyd at ostyngiad ‘sydyn a brawychus’ yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn ysgolion cynradd Gwynedd, Dyfed a Phowys dros y pum mlynedd ar hugain flaenorol. Un o’r problemau a ragwelai’r arolygwyr ar y pryd oedd y byddai hyn yn arwain maes o law at brinder athrawon a allai addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg, ond y broblem yr oedd angen ei datrys ar fyrder, fodd bynnag, oedd methiant yr ysgolion i ddysgu Cymraeg i fewnfudwyr a newydd-ddyfodiaid. Nodwyd mai 5 y cant yn unig o blant o gartrefi di-Gymraeg a oedd wedi dysgu Cymraeg ym Môn, 14 y cant yn sir Gaernarfon ac 20 y cant ym Meirionnydd.20 Derbyniodd Môn fwy o fewnfudwyr o Loegr nag a wnaeth rhannau eraill o Wynedd. Dangosodd astudiaeth gan Gyngor Bwrdeistref Ynys Môn ym 1977 fod poblogaeth yr ynys wedi cynyddu 13.2 y cant, sef 12,000 o bobl, rhwng 1971 a 1977. Yr oedd y rhan fwyaf o’r mewnfudwyr hyn yn ddi-Gymraeg: hanai dros 70 y cant ohonynt o Loegr, a thraean y rheini o ogledd-orllewin y wlad.21 Daethai’r mwyafrif i Fôn i chwilio am waith yn Atomfa’r Wylfa, gwaith Alwminiwm Môn yng Nghaergybi, ac yn y diwydiannau newydd a ddaethai i’r ardal yn sgil cynlluniau datblygu rhanbarthol y llywodraeth. Yr oedd proses ailstrwythuro economaidd wedi bod ar waith ym Môn a Gwynedd er diwedd y 1950au, ac erbyn y 1970au ymddangosai ei fod yn dechrau effeithio ar allu’r sefydliadau cymdeithasol, gan gynnwys sefydliadau addysgol, i hybu a chyfoethogi’r iaith Gymraeg. Dangosodd adroddiad yr arolygwyr ym 1977 mai 51 y cant o ddisgyblion Ysgol Uwchradd Amlwch a siaradai Gymraeg fel iaith 19 20 21

Idem (Adran Addysg), Polisi Iaith / Language Policy (Caernarfon, 1975), tt. 2–4. ‘Problem y Mewnfudwyr’, Y Cymro, 27 Medi 1977. Anglesey Borough Council, Anglesey Population Survey 1971–1977 (Llangefni, 1978).

565

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

566

Tabl 1. Cyfansoddiad yr aelwyd a’r iaith Gymraeg yng Ngwynedd ym 1981

Iaith y rhieni

Dau riant yn siarad Cymraeg Tad yn unig yn siarad Cymraeg Mam yn unig yn siarad Cymraeg Dau riant di-Gymraeg

1

Plant ddim yn siarad Cymraeg

Un neu fwy o blant yn siarad Cymraeg1

% 3.3 40.2 31.9 67.1

% 96.7 59.7 68.1 32.9

Delyth Morris, ‘Ailstrwythuro Economaidd a Ffracsiynu Dosbarth yng Ngwynedd’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1990).

gyntaf, o gymharu â 49 y cant yn Ysgol Uwchradd Porthaethwy, 76 y cant yn Ysgol Gyfun Llangefni a 25 y cant yn Ysgol Uwchradd Caergybi.22 Yn fwy arwyddocaol, efallai, dim ond 11 y cant o ddisgyblion di-Gymraeg Amlwch a oedd wedi llwyddo i ddysgu Cymraeg yn rhugl, o gymharu â 5 y cant ym Mhorthaethwy, 15 y cant yn Llangefni a 2 y cant yng Nghaergybi. Yr oedd y sefyllfa yn debyg yng ngweddill Gwynedd hefyd – yn sir Gaernarfon amrywiai’r ganran o siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf o 6 y cant yn Ysgol John Bright, Llandudno, i 86 y cant yn Ysgol Dyffryn Nantlle, Pen-y-groes. Dim ond 2 y cant o’r disgyblion di-Gymraeg yn Ysgol John Bright a oedd wedi dysgu’r Gymraeg yn rhugl o gymharu â 47 y cant o ddisgyblion Ysgol Brynrefail, Llanrug. At ei gilydd, yr oedd canrannau Meirionnydd yn uwch o ran siaradwyr iaith gyntaf a dysgwyr da, a gellid priodoli hynny yn bennaf i’r canrannau arbennig o uchel o siaradwyr iaith gyntaf (77 y cant) a dysgwyr da (60 y cant) a geid yn ardal Blaenau Ffestiniog. Ymddengys fod natur y gymuned yn elfen bwysig ym mhroses dysgu’r Gymraeg yn effeithiol fel ail iaith. Ni ellir gwadu nad oes cyswllt rhwng iaith yr aelwyd ac iaith yr ysgol, a chafwyd gostyngiad yn nifer y cartrefi Cymraeg eu hiaith oherwydd y cynnydd mewn priodasau cymysg eu hiaith.23 Fel y dengys Tabl 1, pan oedd dau riant yn siarad Cymraeg, câi’r iaith ei throsglwyddo’n llwyddiannus ar yr aelwyd. Ym 1981 yr oedd 58 y cant o blant Gwynedd yn dod o gartrefi lle’r oedd y ddau riant yn siarad Cymraeg, oddeutu 20 y cant o gartrefi heb yr un rhiant yn siarad Cymraeg, a’r gweddill o gartrefi lle’r oedd un rhiant yn siarad Cymraeg.24 Yn achos y teuluoedd hynny lle nad oedd yr iaith yn cael ei chynnal yn llwyddiannus ar yr aelwyd, yr oedd polisi iaith yr awdurdod addysg yn hynod bwysig ym mhroses dysgu’r iaith. Y mae’r ffaith fod traean y plant a oedd â 22 23 24

Y Cymro, 27 Medi 1977. Williams, ‘Bilingualism, Class Dialect and Social Reproduction’, 89. Delyth Morris, ‘Ailstrwythuro Economaidd a Ffracsiynu Dosbarth yng Ngwynedd’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1990), t. 357.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

Tabl 2. Cyrhaeddiad plant ysgolion cynradd Gwynedd yn y Gymraeg Gallu ieithyddol Siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf Dysgwyr rhugl Dysgwyr, ond heb fod yn rhugl Ychydig neu ddim Cymraeg Newydd-ddyfodiaid

1975 % 49.0 6.0 15.5 20.5 9.2

1985 % 41.4 14.1 14.5 26.2 3.8

1987 % 40.9 15.0 14.3 26.2 3.6

dau riant di-Gymraeg wedi dysgu’r iaith yn awgrymu bod yr ysgolion yn llwyddo. Yn Polisi Iaith Cyngor Sir Gwynedd (1983),25 sef adolygiad o’r polisi iaith gwreiddiol, hawliai’r awdurdod addysg fod y polisi yn llwyddiant: yr oedd, meddid, wedi ‘lledaenu . . . y defnydd o’r Gymraeg yn gyfrwng dysgu yn yr ysgolion a chodi . . . cyraeddiadau plant oedd â’r Gymraeg yn ail-iaith iddynt’, a hynny er gwaethaf y mewnlifiad a’r lleihad yn nifer y boblogaeth frodorol yn sawl rhan o’r sir. O ystyried yr ystadegau a gynhyrchwyd gan Awdurdod Addysg Gwynedd ei hun yn fwy manwl, fodd bynnag, gwelir mai rhannol yn unig oedd llwyddiant y polisi iaith yn ei nod o ddysgu’r Gymraeg i holl blant di-Gymraeg y sir. Mewn darlith a draddodwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Casnewydd ym 1988,26 dangosodd Gwilym Humphreys, Cyfarwyddwr Addysg Gwynedd y pryd hwnnw, mai cymysg oedd cyrhaeddiad plant ysgolion cynradd yn y Gymraeg yn ôl asesiad eu prifathrawon (Tabl 2). Dengys Tabl 2 fod canran y siaradwyr iaith gyntaf wedi gostwng o 49 y cant ym 1975 i 40.9 y cant erbyn 1987, yn bennaf oherwydd mewnfudiad, ond yr un pryd, ymddengys fod y proses hwnnw wedi arafu erbyn diwedd y cyfnod a bod canran y newydd-ddyfodiaid uniaith Saesneg wedi gostwng o 9.2 y cant ym 1975 i 3.6 y cant erbyn 1987. Ar hyd y cyfnod, fodd bynnag, gwelir mai lleiafrif o’r plant a hanai o gefndir di-Gymraeg a oedd yn llwyddo i ddysgu’r iaith yn rhugl yn yr ysgolion, er gwaethaf y buddsoddiad enfawr ar ran yr awdurdod addysg, gan gynnwys sefydlu canolfannau arbennig i ddysgu’r iaith i newydd-ddyfodiaid. Dangosodd cyfrifiad ysgolion ym mis Ionawr 1994 mai sefyllfa ddigon tebyg a fodolai ymhen saith mlynedd (Tabl 3). Er bod yr ysgolion wedi cael tipyn o lwyddiant, gyda bron 4,000 o blant wedi dysgu’r Gymraeg yn rhugl fel ail iaith, y mae’r nifer a fethodd wneud hynny fwy na dwywaith yn uwch, sef oddeutu 9,500 o blant. Yr oedd llawer o’r rhai na 25 26

Cyngor Sir Gwynedd, Polisi Iaith Cyngor Sir Gwynedd (Caernarfon, 1983). Gwilym E. Humphreys, Addysg Ddwyieithog yng Nghymru: Camu ’Mlaen yn Hyderus / Bilingual Education: Facing the Future with Confidence, Darlith Goffa Orleana Jones (Casnewydd, 1988), Tabl 4.

567

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

568

Tabl 3. Cyrhaeddiad plant ysgolion cynradd Gwynedd yn y Gymraeg ym 19941 (5 oed a throsodd)

Awdurdod Unedol

Ynys Môn Caernarfon–Meirionnydd Aberconwy–Colwyn Cyfanswm 1

Rhugl: iaith Ail-iaith Cyfanswm Heb fod yn Dim yr aelwyd rhugl rhugl rhugl Cymraeg % 35.2 51.7 11.7

% 21.2 24.0 13.5

% 56.4 75.7 25.1

% 31.3 21.3 56.2

% 12.3 3.0 18.7

6789

3955

10744

7224

2175

Ffynhonnell: Y Swyddfa Gymreig, Cyfrifiad Ysgolion (Caerdydd, 1994).

ddysgasant yr iaith yn mynychu ysgolion yn Llandudno, Caergybi a Bangor, lle, o bosibl, yr oedd diddordeb ac ymrwymiad rhieni a llywodraethwyr i’r Gymraeg yn llai. Rhaid cofio hefyd fod gweithredu’r polisi yn dibynnu i raddau helaeth ar ewyllys yr athrawon yn y gwahanol ysgolion ac yn ddiamau yr oedd rhai yn fwy brwd o blaid y polisi iaith nag yr oedd eraill. Er enghraifft, mewn dogfen a baratowyd gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1987, Polisi Iaith Gwynedd: Chwalu’r Myth, rhoddwyd tystiolaeth gan athrawon bro teithiol a oedd yn dysgu’r Gymraeg fel ail iaith yngl}n â’r math o broblemau a wynebent yn rhai o ysgolion Ynys Môn: ‘Gall plant gael eu haddysg yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Saesneg mewn ysgolion ym Môn . . . mewn llawer o ysgolion, derbynnir safon israddol yn Gymraeg . . . Y drefn yw siarad Cymraeg efo Cymry Cymraeg yn unig, a Saesneg efo’r dysgwyr bob tro. Wedi 7 mlynedd mewn ysgol gynradd, mae llawer heb grap o gwbl ar yr iaith.’27 Gellir dadlau bod yr ystadegau yn cefnogi’r honiadau hyn, ac yn tanlinellu’r perygl o greu polisi heb sefydlu fframwaith i’w fonitro’n ofalus a mesurau i sicrhau ei fod yn cael ei weithredu yn effeithiol a thrylwyr. Wedi dweud hynny, gwnaethid ymgais i fonitro’r polisi iaith o’r cychwyn trwy beri i ymgynghorwyr iaith cynradd ac uwchradd adrodd yn ôl yn flynyddol i’r pwyllgor addysg ar gynnydd ieithyddol y disgyblion. Gallent wneud hyn yn ystadegol fanwl oherwydd yr oedd timau o athrawon bro wedi datblygu cyfres o brofion i fesur cyrhaeddiad plant yn yr iaith. Mater arall, wrth gwrs, oedd gweithredu yn erbyn yr ysgolion a’r athrawon hynny nad oeddynt yn cyrraedd y nod, ac efallai mai hwn oedd diffyg pennaf y polisi. Erbyn diwedd y 1980au yr oedd yr arfer o fesur cyrhaeddiad ieithyddol dysgwyr wedi dod i ben gan fod dulliau gweithio athrawon bro wedi newid yn sgil newidiadau yn y cwricwlwm. Yr oedd holl gyfundrefn athrawon bro yn dechrau chwalu yn raddol o ganlyniad 27

Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Polisi Iaith Gwynedd: Chwalu’r Myth (Aberystwyth, 1987), t. 3.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

i’r dull newydd o gyllido ysgolion a’r ffaith fod byrddau llywodraethol ysgolion unigol yn pennu eu blaenoriaethau gwariant eu hunain. Ym 1991 dangosodd adroddiad a gyhoeddwyd gan Awdurdod Addysg Gwynedd mai dim ond 41 y cant o ddisgyblion uwchradd y sir a oedd wedi sefyll arholiad Cymraeg Iaith Gyntaf, 12 y cant yr arholiad Cymraeg Estynedig, a 24 y cant yr arholiad Cymraeg Sylfaenol. Hynny yw, yr oedd bron chwarter y disgyblion heb sefyll unrhyw fath o arholiad Cymraeg,28 canran siomedig o uchel o ystyried yr arian a wariwyd a’r egni a ddisbyddwyd yn hybu polisi dwyieithog dros y pymtheng mlynedd flaenorol. Yr un pryd, cwynai rhai fod dysgu Cymraeg i’r di-Gymraeg yn cael blaenoriaeth ar gyflwyno addysg trwy gyfrwng y Gymraeg i siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf y sir, yn enwedig yn yr ysgolion uwchradd a’r colegau addysg bellach. Yn nogfen Cymdeithas yr Iaith, Polisi Iaith Gwynedd: Chwalu’r Myth, cyfeirir at sawl enghraifft o fethiant y polisi iaith yn y cyswllt hwn. Meddai un rhiant wrth sôn am ei ddyddiau ysgol ef ei hun: ‘roeddwn yn dilyn cwrs lefel-A Hanes a bu raid i mi gyfieithu llawer. Teimlais yn ddigon cryf ar y pryd i ysgrifennu llythyr at Gyfarwyddwr Addysg Gwynedd. Yr ateb a dderbyniais ganddo oedd nad oedd arian digonol i gyflogi rhywun i sgwennu neu gyfieithu llyfrau.’29 Gofidiai rhieni eraill oherwydd bod y dewis o gyrsiau a gynigid trwy gyfrwng y Gymraeg yn llai na’r dewis amrywiol a llawn a gynigid yn Saesneg. Gorfodid Cymry iaith gyntaf mewn dosbarthiadau cymysg o ran iaith i siarad Saesneg yn ystod gwersi: ‘What’s that language you’re speaking? I don’t understand it. Speak English’, oedd y gorchymyn, yn ôl un tyst. At hynny, gwnaed honiadau fod rhai aelodau staff mewn sefydliadau addysg bellach yn wrth-Gymraeg, a mynegodd un rhiant syndod ei bod yn haws cael addysg Gymraeg yng Nghaerdydd nag yng Ngwynedd. Honnai Cymdeithas yr Iaith Gymraeg fod yr enghreifftiau o ddiffygion y polisi yn lluosog a bod Awdurdod Addysg Gwynedd yn poeni mwy am gynnal y myth fod ganddo bolisi arloesol a radical nag am realiti’r sefyllfa. Rhaid cofio, fodd bynnag, mai polisi dwyieithog oedd polisi yr awdurdod addysg ac o’r herwydd gellid dadlau na allai rhieni ddisgwyl cael addysg gwbl Gymraeg, na chwbl Saesneg, i’w plant. Gellid dadlau hefyd mai hyn oedd cryfder y polisi, oherwydd llwyddodd i greu consensws o’i blaid dros ugain mlynedd ei fodolaeth, er gwaethaf mân ymgecru mewn rhai ysgolion yng nghanol y 1970au. Y mae’n arwyddocaol fod yr unig ysgol gynradd yng Ngwynedd i eithrio o ofal yr awdurdod addysg, sef Ysgol Gynradd Caergeiliog (ysgol y mae canran sylweddol o’i disgyblion yn blant i staff Awyrlu’r Fali), yn arddel ‘polisi dwyieithog’ – enghraifft o’r normaleiddio sydd wedi digwydd yn sgil polisi iaith Awdurdod Addysg Gwynedd. Efallai fod hyn yn arwydd o’r hyn a fyddai’n digwydd wedi i oes Cyngor Sir Gwynedd ddirwyn i ben ym 1996 ac i fyrddau llywodraethol 28 29

Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd, Tuag at Strategaeth Iaith. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Polisi Iaith Gwynedd, t. 3.

569

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

570

ysgolion unigol gymryd cyfrifoldeb am lunio eu cynlluniau blynyddol eu hunain, yn ôl gofynion statudol. Llwyddodd polisi iaith Awdurdod Addysg Gwynedd i ddwysáu ymwybod rhieni â phosibiliadau dwyieithrwydd, ac y mae’n annhebygol y troir y cloc yn ôl mwyach. Y Gymraeg mewn Cynllunio Gwlad a Thref Maes arall a ystyrid yn bwysig mewn perthynas â diogelu safle’r Gymraeg ym mywyd y gymdeithas yng Ngwynedd oedd maes cynllunio gwlad a thref. Yn ôl John Osmond: ‘It was significant . . . that Gwynedd’s chief executive, Ioan Bowen Rees . . . told his authority that official bilingualism was not the most crucial factor in the battle for the language. It was more important, he said, to enact that the Welsh language could be a deciding factor in whether or not planning permission was given.’30 Yr oedd trafodaethau wedi dechrau yng nghanol y 1970au ynghylch defnyddio’r Gymraeg fel ffactor cynllunio – er enghraifft, ar 1 Mawrth 1978 cyhoeddodd gr{p o’r enw Cymdeithas Cynllunio Cymru ddogfen yn annog awdurdodau lleol Cymru i weithredu er mwyn ‘amddiffyn ac adfer y Gymraeg trwy ddefnyddio cynnwys y Ddeddf Gynllunio Gwlad a Thref 1971, a Rheolau Cynllunio Gwlad a Thref 1974’.31 Yr un pryd yr oedd y Gymdeithas yn awyddus i sicrhau statws cynllunio swyddogol i’r iaith Gymraeg. Cynhwysai datganiad y Gymdeithas y frawddeg arwyddocaol hon: ‘Gan na fyddai neb heddiw’n barod i dderbyn syniadau laissez-faire yngl}n â’r economi a rhan helaeth o’n bywyd cymdeithasol, mae’n hynod felly fod yr athroniaeth yma o’r ddeunawfed ganrif yn penderfynu agwedd y llywodraeth at yr iaith Gymraeg a diwylliant lleol Cymreig.’32 Yn eironig ddigon, flwyddyn yn ddiweddarach ysgubodd Plaid Geidwadol Margaret Thatcher i rym gydag ymrwymiad llwyr i’r union werthoedd hynny, a phrin y gallai Cymdeithas Cynllunio Cymru fod wedi dewis amser llai priodol i geisio cyfyngu ar y farchnad dai yn y modd hwnnw. Cydnabyddai’r ddogfen hefyd mai ‘tai a gwaith yw’r ddwy elfen bwysicaf yng nghyswllt diogelu’r iaith’,33 ond eto ni thrafodwyd gwaith o gwbl; yn hytrach, canolbwyntiwyd ar ddatblygiadau ystadau o dai a oedd yn denu mewnfudwyr, naill ai i ymddeol iddynt neu i’w defnyddio fel tai haf. Ond, wrth gwrs, ni ellir ysgaru datblygiadau yngl}n â thai oddi wrth yr economi, a honnodd Stephen Wyn Williams fod cyswllt yn bodoli rhwng datblygiad cymdeithasol-economaidd a dirywiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg.34 Dengys ymchwil ddiweddarach ym 30 31 32 33 34

John Osmond, ‘A Million on the Move’, Planet, 62 (1987), 115. Cymdeithas Cynllunio Cymru, Statws Cynllunio i’r Iaith (Caernarfon, 1987), t. 1. Ibid., t. 2. Ibid., t. 1. Stephen Wyn Williams, ‘Language Erosion: A Spatial Perspective’, Cambria, 6, rhif 1 (1979), 54–69.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

Môn, fodd bynnag, fod cysylltu’r ddau beth yn y modd hwn, gan awgrymu bod y naill yn achosi’r llall, yn gorsymleiddio’r sefyllfa.35 A chaniatáu bod ailstrwythuro economaidd yn arwain yn anochel at newidiadau yn y strwythur cymdeithasol, nid yw o anghenraid yn golygu bod defnydd o’r Gymraeg yn gwanhau, oherwydd gall grwpiau iaith ffurfio rhwydweithiau cymdeithasol sy’n gallu gwrthsefyll pwysau allanol. At hynny, y mae ffracsiynu dosbarth cymdeithasol yn un o effeithiau cymdeithasol yr ailstrwythuro economaidd a ddigwyddodd yng Ngwynedd er y 1950au. Gwelwyd cynghreiriau traws-ddosbarth seiliedig ar y Gymraeg yn ymffurfio, proses a oedd yn diogelu defnyddio’r Gymraeg mewn nifer o gyddestunau cymdeithasol.36 Fodd bynnag, ni ellir gwadu nad achosodd mewnlifiad y bobl uniaith Saesneg anawsterau o ran defnyddio’r Gymraeg yn y gymuned, ac mewn ymateb i’r broblem hon y lluniwyd y polisïau iaith a drafodwyd eisoes. Yn yr un modd ag yr oedd peri bod y Gymraeg yn hanfodol ar gyfer rhai swyddi cyhoeddus yn cyfyngu ar y farchnad lafur, yr oedd ymgais cynllunwyr i gyfyngu ar y farchnad dai yn rhwym o wrthdaro â gwerthoedd llywodraeth y dydd ar ôl 1979. Eto i gyd, hyd nes i’r llywodraeth ganol gwtogi yn sylweddol ar rym llywodraeth leol drwy basio cyfres o ddeddfau ym 1988 a 1989, yr oedd rhyddid i awdurdodau lleol ffurfio cynlluniau fframwaith a chynlluniau lleol yn ôl dyheadau’r aelodau, y swyddogion a’r trigolion lleol. Adlewyrchir y dyheadau hynny mewn nifer o ddogfennau trafod a baratowyd ar ddechrau’r 1980au, yn eu plith adroddiad swmpus a gyflwynwyd gerbron Pwyllgor Cynllunio Arfon ym mis Rhagfyr 1983.37 Defnyddiodd cynllunwyr Arfon ffigurau cyfrifiad 1981 yn sail i’w hadroddiad, a chyflwynwyd syniadau i’r aelodau ar sut i fynd ati i ddiogelu’r Gymraeg yn wyneb yr hualau deddfwriaethol a osodwyd arnynt. Cydnabuwyd nad oedd modd defnyddio’r Gymraeg fel yr unig ffactor cynllunio ac nad oedd modd ychwaith ymyrryd â’r farchnad breifat er mwyn ceisio rheoli mewnfudo. Ond er mor ofalus oedd datganiad y cyngor mai ‘cadw a meithrin hyd y mae hynny’n bosibl hunaniaeth unigryw’r ardal’ oedd y nod,38 nid oedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn fodlon derbyn elfennau o’r cynllun a fyddai, yn ei dyb ef, yn amharu ar hawliau dinasyddion i symud yn rhydd o fewn y Deyrnas Unedig. Cytunodd yr Ysgrifennydd Gwladol, fodd bynnag, y gellid cyfyngu datblygiad i ardaloedd penodol: yn sgil ei benderfyniad, dynodwyd ardal fwy Seisnig Bangor yn un o’r ardaloedd hynny, gan gyfyngu tref fwy Cymreig Caernarfon i dwf naturiol yn unig. Erbyn hynny, yr oedd yn amlwg na ellid, dan y ddeddfwriaeth a oedd yn bodoli, gyfyngu ar weithrediad y farchnad breifat ym maes tai a chynllunio. 35

36

37

38

Delyth Morris, ‘A Study of Language Contact and Social Networks in Ynys Môn’, CW, 3 (1989), 99–117. Eadem, ‘Language and Class Fractioning in a Peripheral Economy’, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 16, rhif 5 (1995), 373–87. Cyngor Dosbarth Arfon, Sefyllfa’r Iaith Gymraeg yn Arfon a’i Hoblygiadau Cynllunio / The Situation of the Welsh Language in Arfon and its Planning Implications (Caernarfon, 1983). Ibid., t. 2.

571

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

572

Serch hynny, aeth Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ati i ysgogi trafodaeth bellach ar bwnc cynllunio a’r Gymraeg mewn cynhadledd a gynhaliwyd yng Nghaerfyrddin ym mis Chwefror 1985. Tynnwyd sylw’r cyngor dosbarth lleol at y gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn yr ardal, sef o 87 y cant ym 1931 i 62 y cant ym 1981, ac aethpwyd ymlaen i ddarogan y byddai’r ganran yn gostwng ymhellach i 55.7 y cant erbyn 1991 petai’r mewnlifiad yn parhau i’r un graddau, gan greu bygythiad difrifol i barhad y Gymraeg fel iaith gymunedol fyw. Yn wyneb y newidiadau gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol sylweddol a oedd yn trawsnewid cymunedau ledled Prydain yn ystod blynyddoedd cyntaf y 1980au, yr oedd pryder neilltuol ymhlith ymgyrchwyr a charedigion yr iaith Gymraeg yng Nghymru: ‘Mae’n bum munud i hanner nos’ oedd un ymadrodd a glywyd droeon. Yr oedd diddordeb cyffredinol yn y ffigurau swyddogol a gyhoeddid gan y llywodraeth yngl}n â nifer y siaradwyr Cymraeg, yn enwedig ffigurau’r cyfrifiadau, ac yn y rhagolygon tywyll ynghylch dyfodol yr iaith a gyflwynid gan y cyfryngau a’r awdurdodau cynllunio, a chan ddeallusion y byd academaidd. Er enghraifft, yn ôl dogfen a baratowyd gan Adran Gynllunio Cyngor Sir Gwynedd ar ddechrau’r 1980au, yr oedd canran siaradwyr Cymraeg y sir wedi gostwng o 90.8 y cant ym 1891 i 61.2 y cant ym 1981; honnai’r ddogfen y byddai’r Gymraeg yn peidio â bod yn iaith y gymuned pan fyddai canran y siaradwyr Cymraeg yn llai na chwarter y boblogaeth. Honnwyd ymhellach fod y Saesneg yn wir fygythiad yn y cymunedau hynny lle nad oedd ond prin hanner y boblogaeth yn siarad Cymraeg: yr oedd 40 y cant o gymunedau Gwynedd yn y sefyllfa fregus honno ym 1981 o gymharu â dim ond 6 y cant ym 1891. Y mae angen pwyll, fodd bynnag, wrth ddehongli darlun statig fel hwn o sefyllfaoedd sydd yn eu hanfod yn rhan o rwydwaith cymdeithasol cymhleth, oherwydd nid oes tystiolaeth bendant sy’n cadarnhau gosod y trobwynt ar y lefelau hyn a phrin yw’r astudiaethau a wnaethpwyd hyd yma o ddefnydd y Gymraeg mewn gwahanol gyd-destunau cymdeithasol. Eto i gyd, gwnaethpwyd defnydd helaeth o’r math hwn o ddadansoddiad ystadegol wrth geisio hyrwyddo’r ddadl ynghylch dyrchafu’r Gymraeg yn ffactor cynllunio. Ysgogodd y ffigurau a gyflwynwyd gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg gynllunwyr Cyngor Dosbarth Caerfyrddin i baratoi ymateb a chyflwyno adroddiad maes o law i’r Pwyllgor Cynllunio yn trafod y posibilrwydd o ‘lunio polisi cynllunio a fyddai’n llesol i hyrwyddo ac amddiffyn yr iaith Gymraeg’.39 Yr oedd y ddeddfwriaeth yngl}n â pharatoi cynlluniau fframwaith a chynlluniau lleol yn caniatáu ystyried ‘ffactorau cymdeithasol’,40 a chredai’r cynllunwyr y gellid cynnwys yr iaith Gymraeg yn un o’r ffactorau hynny. Nodai cylchlythyr y Swyddfa Gymreig hefyd y gellid cyfyngu ar ddatblygiadau tai mewn ardaloedd 39

40

Cyngor Dosbarth Caerfyrddin, Cynllunio a’r Iaith Gymraeg / Planning and the Welsh Language (Caerfyrddin, 1985). Y Swyddfa Gymreig, Memorandwm ar Gynlluniau Fframwaith a Chynlluniau Lleol, Cylchlythyr 43/84 (Caerdydd, 1984), para 4.10.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

lle’r oedd angen gwarchod yr amgylchedd, gan gadw unrhyw ddatblygu o fewn terfynau yr hyn a oedd yn angenrheidiol i ddiwallu anghenion lleol yn unig.41 Nid oedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn derbyn, fodd bynnag, y gellid cyfyngu perchentyaeth i gategorïau arbennig o bobl, a chredai fod yr amodau a weithredwyd dan Gytundeb 52 mewn ardaloedd eraill a ddioddefai broblemau cyffelyb yn sgil ail gartrefi a thai ymddeol (megis Ardal y Llynnoedd yn Lloegr) yn rhagfarnllyd ac annerbyniol.42 Cydnabu’r cynllunwyr nad oedd y ddeddfwriaeth a oedd yn bodoli yn caniatáu defnyddio mesurau cynllunio i reoli’r mewnlifiad ac argymhellwyd gwneud arolwg o’r iaith Gymraeg yn yr ardal er mwyn galluogi cynllunwyr i ddefnyddio iaith yn ystyriaeth gynllunio mewn achosion priodol, er mai ystyriaeth eilaidd yn unig a fyddai. Dilynodd nifer o awdurdodau cynllunio Cymru esiampl Caerfyrddin drwy lunio arolygon cyffelyb yn eu hardaloedd eu hunain, gyda’r nod o gynnwys yr iaith Gymraeg yn ystyriaeth gynllunio yn eu cynlluniau fframwaith a’u cynlluniau lleol. Nid hawdd, fodd bynnag, yw gwrthod caniatâd cynllunio ar sail iaith, a dengys y ddau achos canlynol, y naill ym Môn a’r llall yn Nwyfor, y math o broblemau a all ddilyn ymgais i gyfyngu ar y farchnad dai. T}-croes, Ynys Môn Ym 1987 apeliodd yr Ysgrifennydd Amddiffyn i’r Swyddfa Gymreig wedi i Gyngor Bwrdeistref Ynys Môn fethu ymateb o fewn cyfnod penodol i gais cynllunio’r Weinyddiaeth Amddiffyn am gael datblygu pentref gwyliau ar hen safle’r fyddin yn Nh}-croes, ger Aberffro. O ganlyniad, cynhaliwyd ymchwiliad cyhoeddus yn Llangefni ym mis Gorffennaf 1987. Galwodd yr achwynwr ar bum arbenigwr cynllunio (tirfesurwyr yn bennaf ) i gefnogi’r achos, a galwodd Cyngor Môn ar ffermwyr, ac ar swyddogion cynllunio, cadwraeth a datblygu economaidd, yn ogystal ag arbenigwr ar sefyllfa’r iaith Gymraeg, sef yr Athro Harold Carter, i ddatgan eu gwrthwynebiad. Yn ôl tystiolaeth y Weinyddiaeth Amddiffyn, o safbwynt symud pobl nid oedd y datblygiad arfaethedig mor wahanol â hynny i’r sefyllfa a oedd wedi bodoli er 1941, ac nid oedd y tair mil o filwyr yn y gwersyll wedi amharu yn ormodol ar y gymuned leol. Ystyriaeth eilaidd oedd hon, fodd bynnag. Dadleuon amgylcheddol ac economaidd oedd y prif rai a gyflwynwyd: honnid, yn gyntaf, y byddai’r datblygiad arfaethedig yn gwella’r amgylchedd trwy gael gwared â hen adeiladau milwrol a oedd yn amharu ar harddwch naturiol yr ardal, ac, yn ail, y byddai’n arwain at greu nifer sylweddol o swyddi lleol. Nid yn annisgwyl, yr oedd yr addewid o greu swyddi yn atyniadol iawn i nifer o drigolion, ond amlygwyd cryn wrthwynebiad hefyd i’r cais, yn bennaf oherwydd yr effaith bosibl ar yr 41 42

Ibid., para 4.19. Rees, Cymuned a Chenedl, t. 19.

573

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

574

amgylchedd, ar ansawdd bywyd yn gyffredinol ac ar yr iaith a’r diwylliant Cymraeg. Ofnid y byddai datblygiad twristaidd sylweddol yn cael effaith andwyol ar gymuned a oedd ymhlith y Cymreiciaf yn Ynys Môn. Siaredid y Gymraeg gan 89 y cant o’i thrigolion. Yn ei gyflwyniad ceisiodd yr achwynwr dawelu’r ofnau hyn: There is no reason why a tourist facility should undermine the Welsh language and culture of the area . . . the Tourist Board . . . says that ‘one interesting feature of tourism in Wales has been an apparent new strength in the Welsh language due to the interest shown by visitors to Wales’.43

Afraid dweud bod llawer o fynychwyr yr ymchwiliad wedi rhyfeddu at naïfrwydd y Weinyddiaeth Amddiffyn, heb sôn am y Bwrdd Croeso. Ystyriaethau amgylcheddol ac ieithyddol a oedd wrth wraidd ymateb y cyngor. Nodwyd bod y datblygiad yn anaddas gan fod yr ardal yn un o harddwch naturiol arbennig ac o ddiddordeb gwyddonol neilltuol, a’i bod yn ymyl safle hanesyddol o bwys. Atgoffwyd yr Arolygwr hefyd fod gan y cyngor ymrwymiad i gynnal a diogelu hunaniaeth gymdeithasol a diwylliannol Ynys Môn yn ôl gofynion paragraffau 2.2.2, 2.3.4 a 2.3.7 y cynllun fframwaith, a dyfynnwyd ateb seneddol a roddwyd gan yr Is-Ysgrifennydd Gwladol Wyn Roberts ar 27 Hydref 1986: It is a requirement of local planning authorities in considering planning applications and of the Secretary of State and his Inspectors in considering planning appeals that they have regard to all material considerations. Policies which reflect the needs and interests of the Welsh language may properly be among those considerations.44

At hynny, galwyd arbenigwr ar sefyllfa’r Gymraeg i ategu dadleuon y cyngor. Yn ei dystiolaeth ef, honnodd yr Athro Harold Carter mai pum ardal greiddiol Gymraeg yn unig a oedd yn weddill yng Nghymru erbyn 1981, a bod Ynys Môn yn un o’r rheini. Tynnodd sylw at y ffaith fod rhagor nag 80 y cant o boblogaeth de-orllewin Ynys Môn yn siaradwyr Cymraeg – ffigur a oedd, yn ei dyb ef, o bwys tyngedfennol i’r Gymraeg fel iaith gymunedol: ‘the 80 per cent level is a critical point and even the smallest degree of change could have disproportionate repercussions’.45 Cyfeiriodd hefyd at ardaloedd eraill lle’r oedd datblygiadau twristaidd cyffelyb wedi digwydd, yn bennaf yng Nghlwyd ac ar hyd arfordir Meirionnydd, ac am yr effaith andwyol a gawsai’r rheini ar yr iaith. Wrth grynhoi, meddai: ‘I consider that the proposed development must have an adverse impact 43

44 45

The Welsh Office, Memorandum. Town and Country Planning Act 1971: Section 36, Appeal 36. Secretary of State for Defence – Proposed Holiday Complex at T} Croes Camp, Aberffraw, Anglesey (Cardiff, 1988). Ibid., t. 12. Ibid., t. 13.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

upon the Welsh language and that in an area where its maintenance is crucial for the future.’46 Er gwaethaf manylder a chryfder y dadleuon ynghylch yr effaith ar yr iaith Gymraeg, fe’u gwrthodwyd gan yr Arolygwr: ‘I am not convinced’, meddai, ‘that the proposed development would be likely to unduly harm the social and cultural fabric of the local community.’47 Credai ef fod y dadleuon economaidd ynghylch creu swyddi yn bwysicach na’r rhai ieithyddol. Eto i gyd, gwrthodwyd yr apêl, yn bennaf oherwydd rhesymau cynllunio, sef y byddai’r datblygiad arfaethedig yn digwydd mewn ardal o harddwch naturiol arbennig ac na ellid ei integreiddio’n llwyddiannus â’r amgylchedd. Nid oedd yr iaith Gymraeg yn elfen yn y penderfyniad hwnnw. Llanengan, Dwyfor Yn yr ail achos, a gynhaliwyd yn Nwyfor ym mis Tachwedd 1989, gwyrdrowyd penderfyniad Cyngor Dosbarth Dwyfor i osod ‘amod lleol’ ar lain o dir yn Llanengan. Golygai’r amod mai dim ond pobl a fu’n byw a/neu yn gweithio yn Nwyfor am gyfnod o dair blynedd a gâi fyw yn y tai a oedd i’w codi ar y llain. Nid oedd y perchennog yn derbyn yr amod ac apeliodd i’r Swyddfa Gymreig trwy gyfrwng ei asiant, tirfesurydd siartredig o Burton-upon-Trent. Yn ei ddyfarniad, nododd yr Ysgrifennydd Gwladol resymau’r cyngor dros osod yr amod: the Council are concerned about the increasing pressures for weekend and holiday homes and the profound effect they believe this is having on the social structure of existing communities . . . the district has a unique character and identity which is seen not only in its landscape but also in its communities, the majority of which are predominantly Welsh-speaking, and they are concerned that in a number of areas the degree and rate of change is such that it cannot be readily assimilated . . . the outward migration of young people and the inward movement of retired persons and ones occupying holiday homes has led to a decline in the Welsh language.48

Eto i gyd, er bod diogelu’r gymuned Gymraeg yn rhan o gynllun fframwaith Cyngor Dosbarth Dwyfor, nid oedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn gefnogol iddo. Er iddo gydnabod bod y mater yn gymhleth ac nad oedd yn awyddus i wneud datganiad awdurdodol ar yr egwyddor o osod amod lleol, caniataodd yr apêl yn erbyn yr amod am resymau economaidd (sef y byddai’n gostwng gwerth y tai a

46 47 48

Ibid. Ibid., t. 20. The Welsh Office, Memorandum. Town and Country Planning Act 1971: Section 36, Appeal by Trustees of the Estate of W. Freeman-Jones, Erection of 3 Dwellings on OS field 1395, Llanengan, Gwynedd (Cardiff, 1989).

575

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

576

godid) ac am fod caniatâd cynllunio diamod eisoes wedi ei ganiatáu gan Gyngor Dwyfor ym 1977 ac ym 1980. Ymddengys, felly, mai ychydig iawn o sylw a roddai’r Swyddfa Gymreig i amodau cynllunio a oedd yn ymwneud â’r Gymraeg, hyd yn oed ar argymhelliad swyddogion proffesiynol, a chyda chefnogaeth aelodau etholedig a chynlluniau fframwaith a chynlluniau lleol cynghorau Gwynedd. Yn wyneb yr ymateb hwn o du’r Swyddfa Gymreig, a’r hyn a ystyrid gan amryw yn fethiant i gydnabod y problemau enbyd a wynebai’r sir,49 lluniodd Cyngor Sir Gwynedd, ar y cyd â Chynghorau Aberconwy, Arfon a Dwyfor, femorandwm manwl a’i anfon at yr Ysgrifennydd Gwladol ym mis Gorffennaf 1988.50 Ynddo crybwyllwyd pryder cynghorau a thrigolion Gwynedd ynghylch yr effaith a gâi mewnfudwyr ar fywyd cymdeithasol a diwylliannol y sir, yn enwedig ar gyflwr yr iaith Gymraeg, a galwyd ar yr Ysgrifennydd Gwladol i ‘ymateb yn gadarnhaol i bolisïau a gynhwysir gan y Cynghorau yn y cynllun fframwaith arfaethedig newydd i Wynedd ac yn eu cynlluniau lleol’.51 Gofynnwyd hefyd i’r Ysgrifennydd Gwladol gefnogi’r ‘amod lleol’ wrth ystyried apeliadau yn erbyn gwrthod caniatâd cynllunio. Ni chafwyd ymateb cadarnhaol gan y Swyddfa Gymreig i’r memorandwm – yn wir, fe’i hanwybyddwyd i bob pwrpas.52 Gan fod y Swyddfa Gymreig, yn ei chylchlythyr 53/88, eisoes wedi atgoffa cynghorau Cymru y gellid defnyddio’r iaith Gymraeg yn ystyriaeth gynllunio,53 aeth Cyngor Sir Gwynedd ati i gynnwys cymal yn y cynllun fframwaith a fabwysiadwyd ganddo ym mis Ionawr 1991 yn ‘cydnabod bod yr iaith Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol wrth asesu goblygiadau datblygiad yng Ngwynedd. Gweithredir hyn mewn modd sy’n sicrhau y cyflawnir y nod o warchod a meithrin y defnydd o’r iaith Gymraeg yng Ngwynedd’.54 Yr oedd hwn yn gam ymlaen yn yr ystyr fod cynllunwyr bellach yn rhoi sylw i’r nod o ddiogelu’r defnydd o’r Gymraeg yn y sir yn hytrach na chanolbwyntio ar ganrannau siaradwyr Cymraeg fesul cymuned fel y gwnaethid yn y gorffennol. Ac er gwaethaf ymateb llugoer y Swyddfa Gymreig, yr oedd y proses democrataidd lleol yn rhoi cyfle i gynrychiolwyr yr etholwyr lunio polisïau cynllunio yn ôl eu doethineb hwy. Wedi i’r cynghorau unedol gymryd y cyfrifoldeb am gynllunio o fewn eu tiriogaeth o 1 Ebrill 1996 ymlaen, dibynnai’r defnydd a wneid o’r iaith Gymraeg yn amod cynllunio i raddau helaeth ar weledigaeth yr aelodau etholedig a’r swyddogion wrth iddynt lunio eu cynlluniau lleol. Awgryma tystiolaeth y 49 50

51 52 53

54

Rees, Cymuned a Chenedl, tt. 200–1. Cyngor Sir Gwynedd, Iaith, Cynllunio a Thai yng Ngwynedd: Memorandwm at Ysgrifennydd Gwladol Cymru / Language, Planning and Housing in Gwynedd: Memorandum to the Secretary of State for Wales (Caernarfon, 1988). Ibid., para 8.12. Rees, Cymuned a Chenedl, tt. 200–1. Y Swyddfa Gymreig, Cylchlythyr 53/88. Yr Iaith Gymraeg: Cynlluniau Datblygu a Rheoli Cynllunio (Caerdydd, 1988). Cyngor Sir Gwynedd, Cynllun Fframwaith Gwynedd: Datganiad Ysgrifenedig (Caernarfon, 1991), t. 2.

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

blynyddoedd diwethaf, fodd bynnag, mai cyfyng yw gallu unrhyw awdurdod lleol i ddiogelu’r iaith Gymraeg drwy’r proses cynllunio. Ni fu’r Gymraeg yn brif ffactor, na hyd yn oed yn ffactor pwysig, yng nghyd-destun gwrthod caniatâd cynllunio yn unman, ac yn y dyfodol nid yw llywodraethau yn debygol o ganiatáu i fuddiannau siaradwyr Cymraeg gael blaenoriaeth ar eu credoau sylfaenol yng ngrym y farchnad, rhyddid yr unigolyn i fyw a gweithio lle y myn, a datblygiad economaidd. Felly, fe ymddengys, oherwydd bod y grym gweithredol yn nwylo Ysgrifennydd Gwladol Cymru, unig lwyddiant awdurdodau lleol Gwynedd yn y maes cynllunio dros y blynyddoedd dan sylw oedd dyfnhau ymwybod y cyhoedd â’r posibilrwydd o ddefnyddio’r Gymraeg i rwystro datblygiadau amhriodol. Diweddglo Ar un adeg, yr oedd modd i lywodraeth leol geisio addasu polisïau’r Llywodraeth Ganol i rannau o Gymru. Ers deng mlynedd bellach, mae holl duedd deddfwriaeth a pholisïau cyllidol y Llywodraeth wedi bod yn gwanhau’r unig gyrff etholedig y gellir gweinyddu rhannau o Gymru yn wahanol drwyddynt.55

Fel y dengys geiriau Ioan Bowen Rees, y mae’r duedd wleidyddol er 1979 wedi tanseilio grym awdurdodau lleol i’r fath raddau fel bod eu gallu i hyrwyddo polisïau gwahanol a chryf ar lefel leol wedi diflannu mewn gwirionedd. Effeithiodd rhaglen herfeiddiol y llywodraeth Geidwadol o wanhau grym awdurdodau lleol pwerus yn Lloegr ar sawl haen o lywodraeth leol drwy Brydain gyfan. Yng Ngwynedd, y mae’r newidiadau gwleidyddol yn golygu nad yw’r cynghorau unedol newydd yn gallu creu polisïau iaith mor gynhwysfawr ag y gwnaeth yr hen gyngor sir oherwydd eu bod wedi colli cymaint o’u rheolaeth dros feysydd hanfodol megis addysg. Y mae’r strategaeth iaith a gyhoeddwyd gan Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd ym mis Medi 1995 yn cadarnhau’r realiti hwn. Yn y ddogfen hon, rhoddir pwyslais ar ‘ddewis yr unigolyn’, ‘cydweithredu’, ‘monitro perfformiad’, ‘adolygu ac ail-gyflwyno’ a ‘marchnata’,56 geirfa a chysyniadau neoryddfrydiaeth sy’n bur wahanol i’r hen werthoedd megis ‘iawnderau dinesig’ neu ‘hawliau bro’ a berchid yn y gorffennol. Ar y llaw arall, noda’r ddogfen fod yr iaith Gymraeg yng Ngwynedd mewn sefyllfa lawer iawn cryfach nag yr oedd ugain mlynedd yn ôl – er enghraifft, yn ôl ffigurau cyfrifiad 1991, gwelir bod y gostyngiad yn nifer y siaradwyr wedi ei atal. Nodir ymhellach fod hyder siaradwyr Cymraeg wedi cynyddu, a’u bod erbyn hyn yn fwy tebygol o ddefnyddio’r Gymraeg mewn sefyllfaoedd cymdeithasol amrywiol. Ategir honiadau’r Fforwm gan arolwg a wnaethpwyd ym 1994 o ddefnydd yr iaith Gymraeg (Tabl 4). Darganfu’r ymchwilwyr fod pobl Gwynedd 55 56

Rees, Cymuned a Chenedl, t. 220. Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd, Tuag at Strategaeth Iaith, tt. 48–58.

577

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

578

Tabl 4. Y defnydd a wneir o’r iaith Gymraeg yng Ngwynedd1 Sefyllfa gymdeithasol

Gyda’r meddyg Wrth brynu petrol Yn y siop bapur newydd Yn y dafarn Gydag athro/athrawes y plant Gyda’r cynghorydd lleol Gyda’r rheolwr banc 1

Yn siarad Cymraeg % 69 80 70 78 83 94 82

Ffynhonnell: Delyth Morris a Glyn Williams, Arolwg Defnydd Iaith (ymchwil anghyhoeddedig, Canolfan Ymchwil Cymru, Coleg Prifysgol Cymru, Bangor, 1995).

Tabl 5. Agweddau siaradwyr Cymraeg Gwynedd1 Gosodiad

Mae’n syniad da fod cynghorau’n gweinyddu yn Gymraeg yn unig Mae’n hanfodol fod plant Cymru i gyd yn dysgu Cymraeg Dylai pawb sy’n gweithio yn y sector cyhoeddus allu siarad Cymraeg Nid oes unrhyw le i’r Gymraeg yn y byd modern Nid yw’r Gymraeg yn addas ar gyfer busnes a gwyddoniaeth 1

Cytuno Anghytuno % 68 97 91 9 11

% 32 3 9 91 89

Ffynhonnell: Delyth Morris a Glyn Williams, Arolwg Defnydd Iaith (ymchwil anghyhoeddedig, Canolfan Ymchwil Cymru, Coleg Prifysgol Cymru, Bangor, 1995).

yn siarad Cymraeg pan oedd yn bosibl iddynt wneud hynny – h.y. pan fyddai’r meddyg neu’r swyddog yr oeddynt am ei weld yn medru’r iaith. Yr un pryd, yr oedd y disgwyliadau ynghylch cael gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg yn uwch yng Ngwynedd nag yr oedd mewn rhannau eraill o Gymru, ac agwedd trigolion y sir yn gyffredinol yn gadarnhaol iawn o blaid yr iaith (Tabl 5). Wrth symud ymlaen i gyfnod newydd yn hanes gweinyddiaeth llywodraeth leol yng Ngwynedd, nid oes amheuaeth nad yw’r newidiadau gwleidyddol a orfodwyd ar gynghorau lleol wedi llesteirio eu gallu i gynllunio’n strategol ar gyfer hyrwyddo’r Gymraeg. Yn hytrach, yn eu swyddogaeth newydd o ‘alluogi’, y mwyaf y gallant ddisgwyl ei gyflawni yw paratoi’r fframwaith angenrheidiol i bobl Gwynedd wneud eu dewis eu hunain ynghylch iaith y gwasanaethau y mae arnynt eu hangen. Cadarnhawyd hyn gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg mewn dogfen ddrafft a gyhoeddwyd ragor na blwyddyn ar ôl pasio Deddf yr Iaith Gymraeg

YR IAITH GYMRAEG A CHYNLLUNIO AWDURDODAU LLEOL YNG NGWYNEDD

1993, yn trafod cynlluniau iaith. Yn y ddogfen honno nodwyd bod rhaid i gynghorau Cymru, yn ogystal â chyrff cyhoeddus eraill, baratoi cynlluniau iaith a fydd yn dangos sut y bwriadant ddefnyddio’r iaith Gymraeg a darparu gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg.57 Er bod pwyslais y ddogfen ar farchnata ac ar ddewis yr unigolyn, ni warentir dewis cyflawn i’r siaradwr Cymraeg oherwydd nodir nad oes gorfodaeth gyfreithiol ar gynghorau lleol na chyrff cyhoeddus eraill i ddarparu gwasanaethau yn y Gymraeg os yw hynny’n ‘anymarferol’ neu’n ‘amhriodol’. Yn ôl y Bwrdd: Y diben . . . yw gweithredu, cyn belled ag y bo’n briodol o dan yr amgylchiadau ac yn rhesymol ymarferol, yr egwyddor, wrth gynnal busnes cyhoeddus a gweinyddu cyfiawnder yng Nghymru, y dylid trin y Gymraeg a’r Saesneg ar y sail eu bod yn gyfartal.58

Prin y gellir disgrifio sefyllfa o’r fath fel un o gyfartaledd ieithyddol, er i Brif Weithredwr Bwrdd yr Iaith Gymraeg geisio ei chyfiawnhau, gan ddadlau’n frwd mai dyma’r ffordd orau ymlaen i’r Gymraeg yn y Gymru gyfoes. Ni cheir consensws, fodd bynnag, ynghylch y ffordd orau o gynllunio iaith yng Nghymru, a chlywir gwrthwynebiad i athroniaeth a chynlluniau’r Bwrdd. Honnodd un cymdeithasegydd, er enghraifft, nad yw’r Bwrdd yn ddim mwy na ‘pheiriant difeddwl sy’n gweithredu’n dechnolegol ar ran y llywodraeth’,59 ac ymatebodd aelodau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg â dirmyg i alwad Cadeirydd Bwrdd yr Iaith ar iddynt roi’r gorau i’w dulliau anghyfreithlon o frwydro dros yr iaith. Fel y nododd Raymond Williams, nid yw rheolaeth hegemonaidd y wladwriaeth byth yn gyflawn – yn hytrach, y mae’n bodoli law yn llaw â dulliau a ffyrdd o feddwl a byw sy’n gwbl wahanol a chroes i’w gilydd.60 Er bod rhai o’r ffyrdd gwrthhegemonaidd hyn o feddwl yn cael eu hymgorffori yn y strwythur cymdeithasol llywodraethol a’u niwtraleiddio yn sgil hynny, y mae eraill yn parhau i weithredu y tu allan i’r drefn honno. Y mae i’r ‘gwerthoedd gweddilliol’ hyn le arbennig yn y proses o herio’r drefn sydd ohoni,61 a dichon y gellir cynnwys y ddemocratiaeth leol a fu’n hyrwyddo’r Gymraeg yng Ngwynedd dros y blynyddoedd diwethaf ymhlith y grymoedd mwyaf egnïol a radical hynny.

57

58 59 60 61

Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Canllawiau Drafft ynghylch Ffurf a Chynnwys Cynlluniau: Paratowyd yn Unol â Rhan II Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 (Caerdydd, 1994). Ibid., Rhan I, 1.1, t. 4. Williams, ‘Y Bwrdd a Chynllunio Iaith’, 9. Raymond Williams, Marxism and Literature (Oxford, 1977). Daniel Williams, ‘Dai, Kim and Raymond Williams’, Planet, 114 (1996), 30–7.

579

This page intentionally left blank

19 Yr Ieithoedd Celtaidd Eraill yn yr Ugeinfed Ganrif GLANVILLE PRICE

Y MAE sefyllfa’r pedair iaith Geltaidd (gan eithrio’r Gymraeg) a oedd yn fyw ar ddechrau’r ugeinfed ganrif wedi newid i’r fath raddau gyda’r blynyddoedd nes bod safle cymdeithasol-ieithyddol a rhagolygon pob un ohonynt yn dra gwahanol erbyn hyn.1 Yn gyffredinol, cafwyd dirywiad amlwg ac fe ddarfu am y Fanaweg yn llwyr. Ond mewn ffyrdd annhebyg i’w gilydd ym mhob achos, bu newidiadau cadarnhaol sy’n werth eu nodi yngl}n â’r Wyddeleg, Gaeleg yr Alban a’r Llydaweg. Ac er i’r Gernyweg beidio â bod yn gyfrwng cyfathrebu cyffredin oddeutu dau gan mlynedd yn ôl, dylid crybwyll bod digon o ddiddordeb cyfoes yn yr iaith nes peri bod pedair barn wahanol ynghylch y dull gorau i’w hadfywio fel cyfrwng llafar. Ymdrinnir yn gyntaf â’r ieithoedd Gaelaidd cyn troi i ystyried yr ieithoedd Brythonaidd. Gaeleg yr Alban Y nodwedd fwyaf trawiadol, a’r un fwyaf brawychus hefyd, ynghylch Gaeleg yr Alban yn ystod yr ugeinfed ganrif yw maint y golled o ran niferoedd ei siaradwyr a’i thiriogaeth.2 Ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg siaredid Gaeleg mewn ardaloedd eang, ond prin eu poblogaeth, yng ngogledd eithaf yr Alban ac mewn mannau eraill mwy deheuol yn ucheldiroedd swydd Perth. Erbyn hyn, fodd bynnag, y mae’r iaith bron â diflannu o ddwyrain a chanolbarth yr Ucheldir ac 1

2

Yr wyf yn ddyledus iawn i Kenneth MacKinnon, Máirtín Ó Murchú, Robert L. Thomson, Humphrey Lloyd Humphreys a Philip Payton am ddarllen a chynnig sylwadau, yn eu tro, ar ddrafftiau cynharach o’r adrannau ar Aeleg yr Alban, yr Wyddeleg, y Fanaweg, y Llydaweg a’r Gernyweg, ac am dynnu fy sylw at nifer o gamgymeriadau a diffygion eraill. Oherwydd cyfyngiadau ar hyd y testun, fodd bynnag, nid oedd modd i mi ymgorffori eu holl sylwadau, a chan na ofynnais iddynt ddarllen y drafft gorffenedig myfi yn unig sy’n gyfrifol am unrhyw gamgymeriadau a bylchau a erys. Am astudiaeth bwysig a chynhwysfawr, gw. Charles W. J. Withers, Gaelic in Scotland 1698–1981: The Geographical History of a Language (Edinburgh, 1984), yn enwedig y bennod ar y cyfnod diweddar, sef ‘A Century of Change: Gaelic in Scotland, 1881–1981’, tt. 209–51.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

582

wedi ei chyfyngu bron yn llwyr i ardaloedd arfordirol y gorllewin ac i Ynysoedd y Gorllewin. Cyn ystyried enciliad Gaeleg o ran ei thiriogaeth, rhaid yn gyntaf edrych ar gyfanswm y siaradwyr yn ôl y cyfrifiadau dengmlwyddol. Yr un pryd, rhaid cadw mewn cof na fu’r Aeleg erioed yn iaith yr Alban gyfan, ac mai Sgoteg neu Saesneg yw ieithoedd rhannau helaeth o Iseldir ac Ucheldir Deheuol y wlad ers canrifoedd lawer. Am y rheswm hwnnw, nid oes modd i’r ystadegau eraill sydd ar gael ynghylch siaradwyr Gaeleg ar hyd a lled yr Alban (a’r canrannau yn enwedig) fod mor arwyddocaol â’r ffigurau ar gyfer siaradwyr Gwyddeleg yn Iwerddon a siaradwyr Cymraeg yng Nghymru. Yn wir, y maent yn amherthnasol o ran asesu sefyllfa’r Aeleg ac o’r herwydd fe’u hanwybyddir yn yr arolwg hwn. Cyfrifiad 1881 oedd y cyntaf i gynnwys cwestiwn ieithyddol yn yr Alban, ond gan mai dim ond y rheini a honnai eu bod yn siarad Gaeleg yn gyson (‘habitually’) a gyfrifwyd, nid yw’r niferoedd o fudd ar gyfer yr astudiaeth hon. Gwelir y sefyllfa ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn y ffigurau (am yr Alban gyfan) ar gyfer 1891 a 1901 (Tabl 1). Er mai cymharol fychan (4 y cant) oedd y gostyngiad yn niferoedd y siaradwyr Gaeleg, gwelir bod nifer y siaradwyr uniaith wedi gostwng mwy na thraean (36 y cant). O hynny ymlaen, cafwyd darlun o ddirywiad cyflym (Tabl 2). Rhaid nodi, fodd bynnag, na ellir cymharu’n deg ffigurau’r tri chyfrifiad diwethaf (1971, 1981, 1991) gan fod geiriad y cwestiwn neu’r cwestiynau perthnasol wedi newid. Er bod cyfanswm y siaradwyr wedi gostwng, gwelwyd am y tro cyntaf gynnydd yn rhai ardaloedd, gan gynnwys Ynysoedd y Gorllewin a rhannau o Skye. Tabl 1. Siaradwyr Gaeleg yn yr Alban, 1891 a 1901 (3 oed a throsodd) Blwyddyn 1891 1901

Gaeleg yn unig

Gaeleg a Saesneg

Cyfanswm

43738 28106

210677 202700

254415 230806

Ystyrir yn awr enciliad tiriogaethol yr Aeleg. Gan gadw mewn cof y ffaith fod Sgoteg neu Saesneg wedi bod yn iaith frodorol rhannau helaeth o’r wlad ers amser maith, canolbwyntir ar y rhannau hynny o’r Alban lle y bu rhywfaint o siarad Gaeleg yn ystod yr ugeinfed ganrif. Hepgorir, felly, ardaloedd megis de-orllewin yr Alban lle y goroesodd rhyw gymaint o Aeleg am gyfnod ar ôl diwedd yr ail ganrif ar bymtheg (yn enwedig yn Glenapp), rhai plwyfi i’r de o Moray Firth yn Nairn, Moray, Banff, a rhannau mwyaf anghysbell swydd Aberdeen, lle, yn ôl y New Statistical Account of Scotland (1834–45), y parheid i siarad Gaeleg yn y 1830au, er bod Saesneg eisoes wedi hen ennill ei phlwyf yno.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Tabl 2. Siaradwyr Gaeleg yn yr Alban, 1911–91 (3 oed a throsodd) Blwyddyn 1911 1921 1931 1951 1961 1971 1981 1991

Gaeleg yn unig

Gaeleg a Saesneg

Cyfanswm

18400 9829 6716 2178 974 477 – –

183998 148950 129419 93269 80004 88415 – –

202398 158779 136135 95447 80978 88892 79307 65978

Felly, at ddiben y bennod hon, gellir rhannu’r Gàidhealtachd, sef y parth Gaeleg, yn dair ardal. O ran hwylustod ac yn unol â thraddodiad, defnyddir enwau’r siroedd cyn ad-drefnu llywodraeth leol ym 1975: (a) Yr Hebrides Allanol; (b) Yr Hebrides Mewnol; (c) Y Tir Mawr. (a) Yr Hebrides Allanol Ym 1901, yn Harris, Barra, Gogledd Uist, De Uist, ac yn y pedwar plwyf sifil ar Ynys Lewis, yr oedd dros 86 y cant o’r boblogaeth yn siarad Gaeleg: ac eithrio yn nhref Stornoway yr oedd y gyfran yn fwy na 90 y cant ym mhob man, ac yn 95 y cant yn rhai mannau. Trwy gydol deuparth cyntaf yr ugeinfed ganrif, gwelwyd dirywiad, ond nid oedd y gostyngiad yn un trychinebus. Ym 1961, er enghraifft, yr oedd y ganran yn gyffredinol yn fwy nag 80 y cant, heblaw am Stornoway lle y gostyngodd i 73 y cant. Yn ôl arolwg a wnaed ym 1957,3 Gaeleg oedd iaith gyntaf 73 y cant o blant ysgolion cynradd yr ynysoedd. Ond arwydd bygythiol i ddyfodol yr iaith oedd y ffaith mai 28 disgybl (4 y cant) yn unig o’r 667 yn Stornoway a nododd mai Gaeleg oedd eu hiaith gyntaf. Yn ôl cyfrifiad 1991, yr oedd 68 y cant o boblogaeth Ardal Ynysoedd y Gorllewin (cyfanswm o 19,546) yn siarad Gaeleg, Tabl 3. Canran siaradwyr yr Aeleg yn ôl gr{p oedran, 1991 (3 oed a throsodd)

3

Gr{p oedran

Siaradwyr Gaeleg

65+ 46–64 16–44 3–15

% 89.5 77.0 61.0 49.0

The Scottish Council for Research in Education, Gaelic-Speaking Children in Highland Schools (London, 1961).

583

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

584

ond achos pryder neilltuol oedd y gostyngiad yn nifer y siaradwyr o’r naill genhedlaeth i’r llall (Tabl 3). (b) Yr Hebrides Mewnol Ym 1901 yr oedd dros 85 y cant o drigolion y saith plwyf ar Skye yn siarad Gaeleg, ac mewn pum achos yr oedd y gyfran yn fwy na 90 y cant. Mor ddiweddar â 1961 yr oedd rhwng 66 y cant a 91 y cant o’r boblogaeth ym mhob plwyf heblaw Portree (55 y cant) yn siarad yr iaith. At hynny, ym 1901 yr oedd 80 y cant neu fwy o drigolion ynysoedd Coll, Tiree, Colonsay, Jura ac Islay, yn siarad Gaeleg, ac mewn rhai plwyfi yr oedd y gyfran dipyn mwy na 90 y cant. Erbyn 1961 amrywiai’r ganran o 57 y cant i 74 y cant ym mhob plwyf heblaw Jura (47 y cant). Yn yr arolwg a nodwyd uchod, cofnodwyd mai 51 y cant yn unig o blant ysgolion cynradd Skye a oedd â’r Aeleg yn iaith gyntaf iddynt ym 1957, 40 y cant yn Coll a Tiree (ar y cyd), a dim mwy na 17 y cant yn Islay. Dengys canlyniadau cyfrifiad 1991 mai 42 y cant o boblogaeth Skye ac ardal Lochalsh a siaradai’r iaith, a hyd yn oed yn Skye ar ei phen ei hun yr oedd llai na hanner y boblogaeth, sef 45.6 y cant, yn siarad Gaeleg. (c) Y Tir Mawr O’r gogledd i’r de y mae’r Tir Mawr yn cynnwys hen swydd Sutherland, y rhannau hynny o Ross a Cromarty, Inverness ac Argyll sydd ar y tir mawr, a’r hyn a elwir yn ‘Rhanbarth Ucheldirol’ swydd Perth (h.y. gogledd a gorllewin y sir). Erbyn hyn, y mae rhannau o’r ardal a oedd yn bennaf yn Aeleg ei hiaith hyd at o leiaf y Rhyfel Byd Cyntaf wedi eu Seisnigo yn llwyr. Ym 1914 gallai Athro Celteg yng Nghaeredin honni mai’r iaith Aeleg a siaredid yn bennaf yng ngorllewin a gogledd swydd Perth,4 ond erbyn 1971 yn y Rhanbarth Ucheldirol nid oedd ond 484 (4 y cant) o’r boblogaeth gyfan o 11,355 yn siarad Gaeleg. Diflannodd yr iaith hefyd i raddau helaeth o ardaloedd arfordir dwyreiniol gogledd yr Alban ac, yn wir, o lawer o’r gweddill, ac eithrio ychydig blwyfi anghysbell ger arfordir y gorllewin. Ym 1971 dim ond ychydig dros draean o’r boblogaeth ym mhedwar plwyf gogledd-orllewinol Sutherland a siaradai Aeleg, ac yn nes i’r de, dim ond ym mhlwyf Applecross yr oedd mwyafrif y boblogaeth yn siarad Gaeleg (54 y cant), gostyngiad sylweddol er 1961, pryd y cofnodwyd 71.5 y cant yn siaradwyr Gaeleg. Mewn saith plwyf arall nid oedd ond ychydig dros 30 y cant o’r boblogaeth yn siarad yr iaith. Amlygwyd diflaniad llwyr yr Aeleg ar y tir mawr mor ddiweddar â 1957 gan yr arolwg a wnaed ar sefyllfa’r iaith yn yr ysgolion. O’r cyfanswm o 18,901 o ddisgyblion ysgolion cynradd yn yr ardaloedd dan sylw, dim ond 136 (0.7 y cant) a nododd mai Gaeleg oedd eu hiaith gyntaf.5 4 5

W. J. Watson, ‘The Position of Gaelic in Scotland’, The Celtic Review, 10 (1914–16), 69–84. Am astudiaeth fanwl ar ddirywiad yr Aeleg, gw. Nancy C. Dorian, Language Death: The Life Cycle of a Scottish Gaelic Dialect (Philadelphia, 1981), a V. E. Durkacz, The Decline of the Celtic Languages (Edinburgh, 1983), cyfrol sydd, er gwaethaf ei theitl, yn canolbwyntio ar Aeleg yr Alban.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Un elfen sydd wedi effeithio’n ddirfawr ar yr Aeleg yw difaterwch a hyd yn oed elyniaeth at yr iaith ymhlith ei siaradwyr. Gan mai cyfyngedig oedd y defnydd ohoni yn y gymdeithas o’i gymharu â’r defnydd o’r Saesneg, daeth amryw i’r casgliad afresymol ond dealladwy dan yr amgylchiadau mai iaith israddol ydoedd ac nad oedd yn teilyngu parch. Mewn adroddiad ar ddysgu Gaeleg yn yr ysgolion a gyhoeddwyd ym 1936 gan An Comunn Gàidhealach (Cymdeithas yr Ucheldir), dyfynnir rhai o sylwadau’r athrawon; er enghraifft: ‘There exists an animus against the language’ a ‘Parents object to Gaelic as a waste of time’.6 Ac meddai ysgolhaig o Norwy am y sefyllfa ar Ynys Lewis ugain mlynedd yn ddiweddarach: The linguistic attitude is largely one of indifference. Although many speakers take a certain pride in their Gaelic mother tongue, they are fully aware of the practical advantages of English.7

Hawdd fyddai dyfynnu rhagor o sylwadau cyffelyb. Cofier hefyd eu bod, gan amlaf, yn deillio o ffynonellau cefnogol i’r iaith. Ym mhob agwedd ar fywyd gellir disgrifio statws yr Aeleg fel un difreintiedig, hyd yn oed o’i gymharu â statws y Gymraeg, sydd ymhell o fod yn freintiedig. Hyd at ganol yr ugeinfed ganrif, prin oedd y ddarpariaeth i ddysgu Gaeleg yn yr ysgolion, ond cafwyd peth gwelliant yn ail hanner y ganrif yn yr ystyr fod rhywfaint o gyfleoedd wedi eu creu. Y tristwch yw fod cyn lleied wedi manteisio ar y cyfleoedd hynny. Yng Nghod Ysgolion (Yr Alban) 1956, a ategwyd yn ddiweddarach gan Ddeddf Addysg (Yr Alban) 1962, nodwyd: In Gaelic-speaking areas reasonable provision shall be made in schemes of work for the instruction of Gaelic-speaking pupils in the Gaelic language and literature, and the Gaelic language shall be used where appropriate for instructing Gaelic-speaking pupils in other subjects.

Gwendid mawr oedd y termau anffodus ac annelwig ‘reasonable provision’ a ‘where appropriate’ a buont yn andwyol, fel y dengys sylw a wnaed wedi i’r ddarpariaeth hon fod mewn grym am fwy nag ugain mlynedd: The terms of the code have often been narrowly interpreted at Authority and school level, and provision has in general been related much more to the teaching of Gaelic as a subject than to its use as a medium in bilingual education programmes.8

6

7 8

An Comunn Gàidhealach, Report of Special Committee on the Teaching of Gaelic in Schools and Colleges (Glasgow, 1936), t. 8. M. Oftedal, The Gaelic of Leurbost, Isle of Lewis (Oslo, 1956), t. 14. Murdo MacLeod, ‘Scottish Gaelic (Gàidhlig)’ yn C. V. James (gol.), The Older Mother Tongues of the United Kingdom (London, 1978), t. 45.

585

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

586

Rhan o’r eglurhad, ond nid y cyfan, oedd prinder deunydd addysgu pwrpasol drwy gyfrwng yr iaith Aeleg. Y mae’r sefyllfa wedi gwella rhyw gymaint yn y cyfamser. Datblygiad gobeithiol yw penderfyniad Comhairle nan Eilean, sef yr awdurdod llywodraeth leol sy’n gyfrifol am Ardal Ynysoedd y Gorllewin i ehangu a chyfnerthu safle’r Aeleg yn yr ysgolion – er mai ar gyfer y disgyblion hynny sydd eisoes yn siarad yr iaith y darperir y cyfle hwn yn unig. Sefydlwyd hefyd nifer o ysgolion meithrin a dosbarthiadau cynradd mewn mannau eraill yn ystod y deng mlynedd ar hugain diwethaf. Serch hynny, y mae’r ddarpariaeth ar bob lefel o addysg yn dal i fod yn llawer is na’r hyn sydd ar gael ar gyfer y Gymraeg yng Nghymru. Hyd yn hyn, nid oes unrhyw ddarpariaeth ystyrlon ar gyfer dysgu pynciau drwy gyfrwng yr Aeleg yn y sector uwchradd.9 Agwedd arall sy’n dangos bod sefyllfa’r Aeleg yn yr ysgolion yn cymharu’n anffafriol ag un y Gymraeg yw na ddefnyddir hi fel iaith weinyddol yn yr ysgolion. Yn anorfod hefyd, oherwydd nifer bychan y darllenwyr posibl, y mae cyhoeddi yn yr Aeleg ar raddfa fach iawn o’i gymharu â’r Gymraeg. Cyhoeddir un cyfnodolyn Gaeleg, Gairm, a nifer bychan o ‘gylchgronau mewnol’ dan nawdd amrywiol gyrff, ac ymddengys ychydig o lyfrau yn weddol gyson – llawer o’r rhain yn llyfrau plant neu’n gyhoeddiadau addysgol. Er bod safle’r Aeleg ar radio a theledu wedi gwella’n ddirfawr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, y mae’r ddarpariaeth lawer iawn llai nag yn y Gymraeg. Yn ddiamheuol, bu datblygiadau cadarnhaol yn chwarter olaf yr ugeinfed ganrif. Serch hynny, dywed rhai ei bod hi’n rhy hwyr bellach i achub Gaeleg. Dichon mai’r ddwy ffactor fwyaf grymus sy’n gweithio yn ei herbyn yw’r ffaith amlwg ei bod hithau, fel y Gymraeg a’r Wyddeleg, yn gorfod cystadlu yn barhaus yn erbyn iaith fyd-eang a hynod ddylanwadol, a’r ffaith lai amlwg, ond fwy niweidiol, fod cynifer o’i siaradwyr (ond nid pawb) yn ddifater neu wedi anobeithio yngl}n â’i dyfodol.10 Fodd bynnag, ar drothwy’r unfed ganrif ar hugain, y mae Gaeleg yn dal yn fyw a gellir o leiaf ddweud dum spiro, spero. 9

10

Am arolwg diweddar ar sefyllfa’r Aeleg ym myd addysg, gw. Kenneth MacKinnon, ‘Scottish Gaelic Today: Social History and Contemporary Status’ yn Martin J. Ball gyda James Fife (goln.), The Celtic Languages (London, 1993), tt. 491–535. Y mae’r bennod yn cynnwys llawer o wybodaeth ar sawl agwedd arall ar y sefyllfa gyfoes a cheir llyfryddiaeth ddefnyddiol o weithiau diweddar yn ymwneud â sefyllfa gymdeithasol-ieithyddol yr Aeleg. Gw. hefyd idem, ‘Languagemaintenance and Viability in Contemporary Gaelic Communities: Skye and the Western Isles Today’ yn P. Sture Ureland a George Broderick (goln.), Language Contact in the British Isles: Proceedings of the Eighth International Symposium on Language Contact in Europe (Tübingen, 1991), tt. 495–533, a C. M. Dunn ac A. G. Boyd Robertson, ‘Gaelic in Education’ yn William Gillies (gol.), Gaelic and Scotland: Alba agus a’ Ghàidhlig (Edinburgh, 1989), tt. 44–55. Dyfynnir y canlynol fel un enghraifft o’r diffyg cefnogaeth gwirioneddol i’r ieithoedd hyn: ‘The fact that today many young mothers are keen for their children to acquire Gaelic – and will now even campaign for Gaelic-medium playgroups, nursery school and primary units does not overcome the fact that one quarter of Gaelic speaking parents [mewn arolwg a gynhaliwyd yn yr Ynysoedd Gorllewinol ym 1986–8] reported that their eldest child did not speak Gaelic.’ MacKinnon, ‘Scottish Gaelic Today’, t. 532.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Gwyddeleg Gofynnwyd cwestiwn yngl}n â’r Wyddeleg am y tro cyntaf ar ffurflen y cyfrifiad dengmlwyddol yn y Deyrnas Unedig (a hynny yn Iwerddon yn unig) ym 1851. Cofnodwyd dros filiwn a hanner o siaradwyr Gwyddeleg, sef bron chwarter y boblogaeth gyfan. Erbyn 1901 yr oedd cyfanswm y siaradwyr wedi ei haneru i 641,142 (14 y cant), a 21,000 o’r rheini yn Wyddelod uniaith, ac erbyn 1911, dyddiad y cyfrifiad olaf cyn i Iwerddon gael ei rhannu, yr oedd y nifer wedi gostwng i 582,446 (13 y cant).11 Yn sgil rhannu’r wlad ym 1922 nid aethpwyd ati i gasglu unrhyw fanylion ynghylch yr Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon.12 Rhaid bod yn wyliadwrus wrth ystyried data ieithyddol y cyfrifiadau yng Ngweriniaeth Iwerddon.13 Yn ôl y ffigurau, bu cynnydd o bron un rhan o bump yng nghyfanswm y siaradwyr Gwyddeleg yn y chwe sir ar hugain (h.y. gan hepgor y rheini yn y chwe sir a ddaeth i fod yn Ogledd Iwerddon) o 453,511 ym 1911 i 540,802 ym 1926. Credir mai’r eglurhad yw fod niferoedd mawr o’r rhai a ddysgodd rywfaint o Wyddeleg fel ail iaith wedi eu cofnodi (yn gyfreithlon ddigon mewn llawer o achosion) fel siaradwyr Gwyddeleg. Yn ddiweddarach, dal i gynyddu’n gyson a wnaeth y niferoedd (3 oed a throsodd), i 666,601 ym 1936, i 716,420 ym 1961, ac i 1,095,830 (h.y. 32.5 y cant o’r cyfanswm) ym 1991.14 Ym 1926 gwnaed ymgais i wahaniaethu rhwng siaradwyr brodorol a dysgwyr, ond gan nad oedd y canlyniadau yn gredadwy iawn ni chawsant eu cyhoeddi, ac nid ymddangosodd cwestiwn ynghylch hyn mewn cyfrifiadau diweddarach.15 Oherwydd hynny, rhaid dibynnu ar farn sylwebyddion i gael amcangyfrifon o’r niferoedd presennol o siaradwyr brodorol (pob un, gellir tybio, yn ddwyieithog). Awgrymir bod cyfanswm y siaradwyr, ar y mwyaf, rhwng hanner can mil a thrigain mil (h.y. yn is na’r ffigur ar gyfer Gaeleg yr Alban a oedd, yn ôl cyfrifiad 1991, ag oddeutu 66,000 o siaradwyr, y mwyafrif llethol ohonynt yn debygol o fod yn siaradwyr brodorol). Yn waeth fyth, dyma’r farn a fynegwyd gan yr Athro Máirtín Ó Murchú ym 1985: ‘It is fairly reliably estimated that no more than 25,000 of the 11

12

13

14 15

Am arolwg o’r data ar gyfer siaradwyr Gwyddeleg a gynhyrchwyd gan gyfrifiadau yn y Deyrnas Unedig ac, yn ddiweddarach, yn Iwerddon, gw. Reg Hindley, The Death of the Irish Language (London, 1990). Ailgyflwynwyd y cwestiwn ynghylch iaith yng nghyfrifiad 1991. Erbyn hynny, yn ôl pob tebyg, ac eithrio ychydig o frodorion Gweriniaeth Iwerddon (e.e. myfyrwyr o Donegal ym Mhrifysgol Ulster), byddai ymron pob un o’r siaradwyr Gwyddeleg yn unigolion a oedd wedi dysgu’r Wyddeleg fel ail iaith. Enw swyddogol y wlad oedd ‘Gwladwriaeth Rydd Iwerddon’, ond disodlwyd y term hwnnw yng Nghyfansoddiad 1937 gan ‘Éire/Iwerddon’. Cyflwynwyd yr enw ‘Gweriniaeth Iwerddon’ am y tro cyntaf ym 1948 ond, er cyfleustra, defnyddir y term ‘Y Weriniaeth’ wrth gyfeirio at y cyfnod oddi ar i’r wladwriaeth annibynnol gael ei sefydlu. Ac eithrio gostyngiad rhwng 1936 a 1946. Y mae’n bosibl y bydd yr atebion i’r cwestiynau a ychwanegwyd yng nghyfrifiad 1996 yngl}n â pha mor aml y defnyddir yr iaith yn arwain at ganlyniadau mwy dibynadwy.

587

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

588

Gaeltacht population now use Irish consistently in day-to-day communication.’16 (Gweler isod y diffiniad o’r ardaloedd Gaeltacht.) Yn ddiweddarach, sut bynnag, nododd Ó Murchú fod yr amcangyfrif hwn yn eithrio’r siaradwyr brodorol hynny nad ydynt yn siarad Gwyddeleg yn gyson am eu bod, er enghraifft, wedi priodi â rhywrai sydd heb fedru’r iaith. Honnodd hefyd fod ffigur cyfrifiad 1991, sef 56,469 ar gyfer y Gaeltacht, yn bur ddibynadwy ac y gallai’r ffigur am siaradwyr ‘cyson’ (‘habitual’) ledled y wladwriaeth fod cyfuwch â 100,000.17 Fwy nag ugain mlynedd yn ôl, sylwodd E. G. Bowen a Harold Carter ar y bygythiad i ddyfodol y Gymraeg wrth i ‘goridor o Seisnigrwydd’ trwy ganolbarth Cymru rannu’r Fro Gymraeg yn ddwy.18 Gwelent ddirywiad yr iaith yn debyg i lyn yn sychu: ‘The continuous expanse of water has disappeared and there remains a series of separate pools, patchy and uneven, slowly drying out.’ Dyma’r sefyllfa, a gwaeth na hynny, y mae’r Wyddeleg ynddi. Ym 1851 siaredid yr iaith gan o leiaf 25 y cant o’r boblogaeth, a chan 55 y cant mewn rhannau helaeth o’r wlad yn ymestyn o ogledd swydd Donegal ar draws gorllewin a de’r ynys cyn belled â swydd Waterford.19 Erbyn 1891 yr oedd arwyddion clir fod y diriogaeth hon yn ymrannu’n dri pharth – un gogleddol, un gorllewinol ac un de-orllewinol, ac ymhen ychydig o ddegawdau gwaethygodd y sefyllfa eto yn sgil rhagor o ddarnio o fewn pob parth. Ym 1926 cafwyd y diffiniad swyddogol cyntaf o’r ardaloedd Gwyddeleg (y Gaeltacht) mewn adroddiad gan gomisiwn y llywodraeth. Dynodai saith math o ardal a phob un20 i wahanol raddau yn cynnwys darnau o Fíor-Ghaeltacht (‘gwir Gaeltacht’), lle’r oedd 80 y cant neu ragor yn siarad Gwyddeleg, ac o BreacGhaeltacht (‘rhannol-Gaeltacht’), lle’r oedd rhwng 25 a 79 y cant yn siarad Gwyddeleg.21 Ymddengys mewn gwirionedd mai prin iawn oedd defnydd y genhedlaeth ifanc o’r iaith yn y Breac-Ghaeltacht a’i bod hi wedi dirywio y tu hwnt i achubiaeth mewn llawer man. Mewn darlith a draddododd ym 1950, gan seilio ei sylwadau ar y nifer a oedd yn gymwys ym 1947–8 i dderbyn grant ar gyfer plant o gartrefi Gwyddeleg eu hiaith, dyma a ddywedodd Brian Ó Cuív:

16 17 18

19

20

21

Máirtín Ó Murchú, The Irish Language (Dublin, 1985), t. 29. Gohebiaeth bersonol. E. G. Bowen a Harold Carter, ‘Preliminary Observations on the Distribution of the Welsh Language at the 1971 Census’, The Geographical Journal, 140, rhan 3 (1974), 432–40; idem, ‘The Distribution of the Welsh Language in 1971: An Analysis’, Geography, 60, rhan 1 (1975), 1–15. Am fapiau yn darlunio hyd a lled daearyddol yr ardaloedd Gwyddeleg eu hiaith mewn gwahanol gyfnodau, gw. Ó Murchú, The Irish Language, tt. 26–30, a Hindley, Death of the Irish Language, passim. Ac eithrio penrhyn Inishowen ym mhen eithaf gogledd-ddwyrain Donegal a oedd yn gyfan gwbl Breac-Ghaeltacht. Am asesiad o hyd a lled yr ardaloedd Gwyddeleg eu hiaith o ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg hyd at ganol yr ugeinfed ganrif, gw. Brian Ó Cuív, ‘The Gaeltacht – Past and Present’ yn idem, Irish Dialects and Irish-Speaking Districts (Dublin, 1951), tt. 7–32 (yn enwedig tt. 19–31).

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

In the Breac-Ghaeltacht . . . less than 3% of the homes with children of a school-going age have Irish as the home language, although according to the 1936 Census in those areas 41% of the people were Irish speakers. I could keep you here for a long time while I described my efforts to find even one local native Irish speaker in some of the so-called Breac-Ghaeltacht areas of Cork.22

Ailddiffiniwyd y Gaeltacht o fewn terfynau mwy cyfyng ym 1956 ac, er ymestyn rhywfaint ar ei ffiniau oddi ar hynny, y mae’r diriogaeth yn llawer llai nag yr oedd ym 1926. Ar hyn o bryd, y mae’n cynnwys tri phrif barth, pob un ohonynt ag ardaloedd bychain Gwyddeleg wedi eu gwahanu oddi wrth ei gilydd gan ardaloedd Saesneg eu hiaith. Y mae parth darniog o’r fath ym mhob un o’r hen daleithiau ar hyd arfordir yr Iwerydd: 1. yn Ulster, rhannau o swydd Donegal 2. yn Connacht, rhannau o swydd Mayo a swydd Galway (yn cynnwys Ynysoedd Aran) 3. yn Munster, tair ardal ar wahân yn swydd Kerry ac un ar dir mawr swydd Corc, ynghyd ag ynys fechan Cape Clear oddi ar arfordir deheuol swydd Corc ac yn nes i’r dwyrain, Gaeltacht bychan An Rinn (Ring), ger Dungarvan yn swydd Waterford. Y mae’r sefyllfa yn yr ardaloedd hyn yn swydd Corc ac An Rinn yn prysur ddirywio. At hyn, yn hen dalaith Leinster y mae dwy ardal yn Baile Ghib (Gibstown) a Ráth Cairn (Rathcarran) yn swydd Meath i’r gogledd-orllewin o Ddulyn, lle yr ymsefydlodd teuluoedd Gwyddeleg eu hiaith o rannau o’r Fíor-Ghaeltacht yn y cyfnod 1935–40.23 Y mae dyfodol yr Wyddeleg fel iaith frodorol dan fygythiad difrifol. Hyd yn oed yn y parthau Gaeltacht, dim ond 56,469 (71 y cant o’r boblogaeth) a honnai fedru siarad Gwyddeleg ym 1991 ac, fel y crybwyllwyd eisoes, tybir bod llai na hanner y rhain, sef oddeutu 25,000, yn defnyddio’r iaith yn gyson yn eu bywyd pob dydd. Yn ôl Ó Murchú, dechreuodd cyfnod newydd o ddirywiad yn y 1970au.24 Awgryma’r rhesymau canlynol am hyn: a modern industrialisation programme which greatly increased the number of Englishspeaking situations within the Gaeltacht and gave rise to an in-migration of Englishspeaking families; by the effects of predominantly English-speaking modern media,

22 23

24

Ibid., tt. 30–1. Hepgorwyd y ddwy ardal dan sylw, ynghyd â thrydedd ardal lawer llai ei maint, pan ail-luniwyd ffiniau’r Gaeltacht ym 1956, ond fe’u hailsefydlwyd ym 1967 (er na chafodd y drydedd ardal ei chynnwys). Ó Murchú, The Irish Language, t. 29.

589

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

590

especially television, on small rural communities; and by new patterns of mobility which have made journeys to English-speaking areas an everyday matter.25

Dylid cofio bod pob rhan o’r Gaeltacht o fewn ugain milltir i drefi a phentrefi sydd wedi eu llwyr Seisnigo.26 Achosir pryder mawr hefyd am fod rhieni, y dibynnir arnynt i gynnal cymuned fyw o siaradwyr brodorol yn y genhedlaeth nesaf, yn ddifater neu’n wangalon yn hyn o beth. O’r herwydd, y mae’r baich a’r cyfrifoldeb yn trymhau ar yr ysgolion. Yn wir, ymddengys fod rhai o gymunedau’r Gaeltacht yn dibynnu ar yr ysgolion i drosglwyddo’r iaith i’w plant.27 Eto i gyd, nid dyna’r darlun cyfan. Er bod gofyn bod yn ofalus iawn wrth ymdrin â ffigurau’r cyfrifiadau ynghylch siaradwyr Gwyddeleg, nid ydynt yn ddiwerth. Y mae’r ffaith fod dros filiwn o drigolion y Weriniaeth, sef ymron traean y boblogaeth, yn honni eu bod yn medru siarad Gwyddeleg o bwys ac yn arwyddocaol, a chamarweiniol fyddai rhoi’r argraff fod yr iaith ar fin marw. Er i arolwg a wnaed gan yr Institiúid Teangeolaíochta Éireann (Institud Ieithyddiaeth Iwerddon) ddangos mai 5 y cant o’r holl siaradwyr Gwyddeleg sy’n ei defnyddio’n gyson ar lafar neu ar bapur, yr oedd hyd at 25 y cant yn defnyddio rhyw gymaint arni, a chynifer â 75 y cant yn gwylio rhaglenni teledu Gwyddeleg.28 Wrth gyfeirio at hyn, meddai Ó Murchú, ‘a high degree of passive knowledge is closely matched by the existence of a high measure of favourable attitudes towards the maintenance of Irish’.29 Dyfynna ffigurau o’r un arolwg sy’n dangos bod dros 70 y cant o’r rhai a holwyd o blaid defnyddio’r Wyddeleg mewn meysydd cyhoeddus megis teledu, y gwasanaeth sifil, ffurflenni cyhoeddus a hysbysiadau. At hynny, credai mwy na dwy ran o dair ei bod hi’n bwysig i blant ddysgu’r iaith. Wedi sefydlu’r Weriniaeth ym 1922, gan adael Gogledd Iwerddon o fewn y Deyrnas Unedig, bu hynt yr iaith yn dra gwahanol yn nwy ran y wlad. Mynegir yng nghyfansoddiad y Weriniaeth: ‘the Irish language as the national language is the first official language’.30 Er bod cyfran dda o fusnes mewnol y gwasanaeth sifil wedi ei weinyddu yn yr Wyddeleg o’r 1930au tan yn ddiweddar,31 yn yr ail iaith swyddogol, sef y Saesneg, y trafodir y rhan helaethaf o’r busnes swyddogol, h.y. iaith y dadlau yn y Dáil, testun gwreiddiol deddfwriaeth, dogfennaeth, gohebiaeth 25 26

27

28

29 30 31

Ibid., tt. 29–30. Am asesiad o broblemau’r Gaeltacht, gw. Patrick Commins, ‘Socioeconomic Development and Language Maintenance in the Gaeltacht’, International Journal of the Sociology of Language, 70 (1988), 11–28. Bord na Gaeilge, The Irish Language in a Changing Society: Shaping the Future (Baile Átha Cliath, 1986), t. 11. A bod yn fanwl gywir, honnodd 18 y cant eu bod yn defnyddio’r Wyddeleg i sgwrsio, a 25 y cant eu bod yn siarad yr iaith ‘yn achlysurol’ ar eu haelwydydd. Ó Murchú, The Irish Language, t. 32. Bunreacht na hÉireann (Cyfansoddiad Iwerddon, 1937), adran 8.1. Ó Murchú, ‘Aspects of the Societal Status of Modern Irish’ yn Ball (gol.), The Celtic Languages, t. 477; gw. yr ysgrif hon am ei harolwg o sefyllfa’r Wyddeleg a’r llyfryddiaeth.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

ac ati. Y mae’r un peth yn wir, ac i raddau pellach hefyd, yn achos cyrff eraill lledswyddogol, masnachol, neu ddiwylliannol, ac eithrio sefydliadau megis Bord na Gaeilge (Bwrdd yr Iaith Wyddeleg) a’r Institiúid Teangeolaíochta Éireann, sefydliadau a chanddynt swyddogaeth benodol i hybu’r iaith. Yr oedd addysg yn faes arall lle y penderfynodd y wladwriaeth annibynnol newydd ymyrryd yn uniongyrchol er mwyn hybu a chyfnerthu safle’r iaith.32 Paratowyd cynlluniau i wneud dysgu’r Wyddeleg yn orfodol drwy’r holl gyfundrefn addysg ac i ddarparu hyfforddiant i athrawon gyda’r nod terfynol o gael holl blant yr ysgolion cynradd (a, maes o law, y rhai uwchradd hefyd) i dderbyn eu haddysg drwy gyfrwng yr Wyddeleg. Ond, ar ei orau, cyfyngedig fu llwyddiant y polisi hwn, a chefnwyd arno i raddau helaeth. Erbyn 1940–1 yr oedd mwy na hanner ysgolion cynradd y wlad yn dysgu naill ai’n rhannol neu’n gyfan gwbl (mewn 12 y cant o’r achosion) drwy gyfrwng yr Wyddeleg, ond erbyn 1980–1 dim ond 5 y cant o’r cyfryw ysgolion (cyfanswm o 161 a bron y cyfan ohonynt yn y Gaeltacht) a ddefnyddiai’r Wyddeleg yn unig, gydag un y cant arall yn dysgu rhywfaint drwy gyfrwng yr Wyddeleg. Nodir mewn adroddiad gan Bord na Gaeilge ym 1986 fod nifer yr ysgolion Gwyddeleg eu cyfrwng y tu allan i’r Gaeltacht wedi gostwng o 232 ym 1957–8 i 20 erbyn canol y 1980au. (Cafwyd cynnydd bychan wedi hynny.) Yn yr un cyfnod, gostyngodd nifer yr ysgolion ôlgynradd cyfrwng-Gwyddeleg y tu allan i’r Gaeltacht o 81 i 15, a bu lleihad yng nghanran y disgyblion a fynychai ysgolion uwchradd cyfrwng-Gwyddeleg o 28 y cant ym 1937–8 i gyn ised ag 1.4 y cant ym 1981–2.33 Y mae safle’r Wyddeleg yn y cyfryngau torfol gryn dipyn gwannach nag eiddo’r Gymraeg. Dim ond 2 y cant o’r cynnyrch ar y sianeli teledu cenedlaethol sydd yn yr Wyddeleg. Bychan iawn hefyd yw’r ddarpariaeth yn yr iaith ar y prif sianeli radio, er bod Raidió na Gaeltachta, a sefydlwyd ym 1972, ar gael ledled y wlad ar FM ac wedi bod yn darlledu yn yr Wyddeleg ers rhai blynyddoedd am ryw saith neu wyth awr bob dydd. Cyhoeddir oddeutu cant o lyfrau Gwyddeleg ar gyfartaledd bob blwyddyn, llawer ohonynt gyda chymorth grantiau gan Bord na Leabhar Gaeilge (y Cyngor Llyfrau Gwyddeleg) a sefydlwyd i’r diben hwnnw ym 1952. Cyhoeddir pedair neu bum gwaith y nifer hwn o lyfrau Cymraeg. Ym maes cylchgronau hefyd y mae sefyllfa’r Wyddeleg yn llawer llai boddhaol nag yn achos y Gymraeg. Yn olaf, dylid crybwyll bod Bord na Gaeilge, a sefydlwyd ym 1975, wedi ei gydnabod er 1978 fel yr asiantaeth swyddogol sy’n gofalu am gynlluniau i hyrwyddo’r iaith.

32

33

Gw., ymhlith pethau eraill, y gweithiau canlynol a’r llyfryddiaethau a geir ynddynt: Pádraig Ó Riagáin, ‘Bilingualism in Ireland 1973–1983: An Overview of National Sociolinguistic Surveys’, International Journal of the Sociology of Language, 70 (1988), 29–51; John Harris, ‘Spoken Irish in the Primary School System’, ibid., 69–87; Mícheál Ó Gliasáin, ‘Bilingual Secondary Schools in Dublin 1960–1980’, ibid., 89–108. Bord na Gaeilge, The Irish Language in a Changing Society, tt. 28, 42.

591

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

592

Yng Ngogledd Iwerddon, fodd bynnag, ni fu gan yr Wyddeleg statws o fath yn y byd tan yn ddiweddar iawn. Yng nghyfrifiad dengmlwyddol 1991 y cafwyd am y tro cyntaf gwestiwn ynghylch yr iaith, ac er bod Gwyddeleg yn cael ei dysgu yn yr ysgolion Pabyddol nid oedd unrhyw ddarpariaeth ar ei chyfer yn ysgolion y wladwriaeth cyn 1990. Yn y flwyddyn honno cydnabu’r Ddeddf Diwygio Addysg (Gogledd Iwerddon) fod swyddogaeth i’r Wyddeleg mewn addysg uwchradd a chaniatawyd dysgu’r iaith yn lle iaith dramor pe dymunid.34 Nid oedd lle o gwbl i’r Wyddeleg ym maes darlledu tan yn ddiweddar ychwaith, er bod rhywfaint o’r iaith erbyn hyn i’w chlywed yn rheolaidd ar BBC Radio Ulster. Yr oedd arwyddo Cytundeb Gwener y Groglith ym mis Ebrill 1998 yn garreg filltir bwysig yn hanes yr Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon. Yn ogystal â chydnabod yn swyddogol hawliau siaradwyr Gwyddeleg y dalaith, cafwyd ymrwymiad i hybu ac annog defnydd o’r iaith. Ceir isod farn gytbwys a theg am sefyllfa bresennol yr Wyddeleg a’r rhagolygon ar ei chyfer: There is . . . in the community as a whole with regard to Irish a solid core of active competence and use and a widespread passive competence. On the other hand, its continuing low ranking on a pragmatic scale leaves Irish constantly vulnerable to extensive abandonment in any period of rapid socio-economic change. For the present, though, it still fulfils an ideological and ethnic need for a majority in the population . . . On this fact, more than any other, its survival now depends.35

Manaweg Ym 1874, gan mlynedd union cyn marw’r siaradwr brodorol olaf, y gwnaed yr ymgais gyntaf i gasglu gwybodaeth ystadegol am nifer y siaradwyr Manaweg ar Ynys Manaw. Er mai un preifat ac answyddogol ydoedd, y mae’r ‘cyfrifiad’ cyntaf hwnnw yn werthfawr iawn. Ymgymerodd Henry Jenner â’r arolwg trwy anfon holiadur at reithor neu ficer pob plwyf ar yr ynys. Nod yr holiadur oedd ceisio gwybodaeth ynghylch yr ieithoedd a siaredid yn y plwyfi, niferoedd, gr{p oedran a dosbarth cymdeithasol siaradwyr uniaith Fanaweg, iaith neu ieithoedd y plant, maint y defnydd a wneid o’r Fanaweg yng ngwasanaethau’r eglwysi a gwaith y plwyfi, ac ansawdd y Fanaweg a siaredid.36 Wrth reswm, nid yw’r canlyniadau yn gwbl ddibynadwy a dylid eu trin yn ofalus. Y mae hyn yr un mor wir am unrhyw gyfrifiad iaith. Pe bai’r cyfrifiadau swyddogol diweddarach am y Fanaweg ac, yn 34

35 36

Er na chafwyd gwrthwynebiad i’r egwyddor o ddysgu’r Wyddeleg ar lefel cynradd, y gwir amdani yw nad yw ieithoedd ar wahân i’r Saesneg yn cael eu dysgu fel arfer mewn ysgolion cynradd. Ó Murchú, ‘Aspects of the Societal Status of Modern Irish’, t. 489. Ceir adroddiad manwl ar arolwg Jenner yn ei erthygl, ‘The Manx Language: Its Grammar, Literature and Present State’, Transactions of the Philological Society (1875–6), 172–97.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

wir, am yr ieithoedd Celtaidd eraill, wedi rhoi inni’r fath gyfoeth o fanylion, byddai gennym drysorfa o wybodaeth. Dangosodd arolwg Jenner fod 12,340 neu 30 y cant o’r boblogaeth gyfan, sef 41,084 (heb gyfrif tref Douglas, a oedd eisoes wedi ei Seisnigo bron yn gyfan gwbl), yn siarad Manaweg yn gyson (‘habitually’). (Golygai hynny, mwy na thebyg, fod cryn dipyn mwy a chanddynt grap go dda ar yr iaith.) O’r rhain, dim ond 190, llai na 0.5 y cant, a siaradai Fanaweg yn unig. Ymddengys fod cryn anghysondeb yn y ffigur cyfan rhwng y gogledd (y rhan fwyaf gwledig o’r ynys) a’r de, ond nid oes rheswm dros ei amau. Yn yr wyth plwyf gogleddol, cofnodwyd bod 48.5 y cant o’r boblogaeth yn siarad Manaweg, ond cyn lleied â 17.5 y cant yn y naw plwyf deheuol. Ar yr olwg gyntaf, gellid tybio bod y Fanaweg mewn cyflwr gweddol iach, yn enwedig yng ngogledd yr ynys y pryd hwnnw, ond y mae’r manylion yn yr atebion i’r cwestiynau eraill a osodwyd gan Jenner yn rhoi darlun llawer duach. Gwelir yng nghrynodeb Jenner o’r atebion i’r cwestiwn ynghylch pa ieithoedd a siaradai’r plant eu bod yn ddwyieithog mewn tri phlwyf yn unig allan o ddau ar bymtheg, eu bod yn siarad Saesneg ac ychydig o Fanaweg mewn tri phlwyf arall, ac mai Saesneg yn unig a siaradai’r plant yn yr un plwyf ar ddeg a oedd yn weddill. Ymddengys, felly, i Jenner gael cipolwg ar yr iaith ychydig cyn iddi ddarfod fel cyfrwng cyfathrebu ar hyd a lled cymunedau’r ynys. Nid syndod felly yw darllen sylwadau Syr John Rh}s wedi iddo ymweld ag Ynys Manaw ar wahanol adegau rhwng 1886 a 1893 er mwyn astudio’r iaith: ‘with regard to the prospects of Manx as a living language, one has frankly to say that it has none’.37 Testun gofid iddo oedd gweld mor fuan y ciliai’r genhedlaeth a fedrai siarad a darllen Manaweg. Nododd iddo ddod ar draws pysgotwyr ym mhentref Bradda, bron ym mhen pellaf y de-orllewin, a oedd yn sgwrsio â’i gilydd mewn Manaweg, ond yn siarad Saesneg â’u gwragedd a’u plant ar yr aelwyd. Tybiai fod yr iaith, o bosibl, yn gryfach ym mhentref Cregneish yn nes eto i’r de ar lannau afon Howe, lle’r oedd yn adnabod un teulu a ddaliai i siarad mwy o Fanaweg nag o Saesneg. Merch yn ei harddegau yn perthyn i’r teulu hwnnw oedd yr unig blentyn a glywsai’n siarad Manaweg yn unman ar yr ynys.38 Gwaetha’r modd, ni chynhwyswyd cwestiwn ynghylch y Fanaweg ar ffurflenni’r cyfrifiad dengmlwyddol tan 1901 – hanner can mlynedd ar ôl yr holi cyntaf am yr Wyddeleg ac ugain mlynedd ar ôl cynnwys cwestiwn am Aeleg yr Alban. Y mae canlyniadau’r cyfrifiad cyntaf hwnnw yn dyst i dranc yr iaith yn chwarter olaf y ganrif flaenorol, yn unol â darogan Jenner a phrofiad Rh}s. O’r boblogaeth gyfan ym 1901 (3 oed a throsodd), honnai 4,657 (9.1 y cant) eu bod 37

38

Cyflwynir sylwadau Rh}s ar sefyllfa’r iaith yn y rhagair i’w lyfr, Contributions to the Study of Manx Phonology (Edinburgh, 1894). Am arolwg mwy cynhwysfawr o ddirywiad y Fanaweg, gw. George Broderick, ‘The Decline and Death of Manx Gaelic’ yn Ureland a Broderick (goln.), Language Contact in the British Isles, tt. 63–125.

593

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

594

Tabl 4. Cyfanswm poblogaeth Ynys Manaw a nifer siaradwyr y Fanaweg, 1931–61 (3 oed a throsodd) Blwyddyn 1931 1951 1961

Cyfanswm y boblogaeth

Nifer siaradwyr y Fanaweg

47408 52897 46321

529 355 165

yn siarad Manaweg, ac yr oedd 59 ohonynt yn siaradwyr uniaith. Ni fanylir ar grwpiau oedran yn adroddiad y cyfrifiad, ond y tro nesaf y gofynnwyd cwestiwn am yr iaith ym 1921 yr oedd nifer y siaradwyr Manaweg wedi gostwng mor isel ag 1.1 y cant o’r boblogaeth (915, gan gynnwys 19 uniaith). Y casgliad anochel yw fod mwyafrif llethol y rhai a gyfrifwyd ugain mlynedd ynghynt yn perthyn i’r genhedlaeth hynaf o siaradwyr ac wedi marw yn y cyfamser. O’r siaradwyr a gyfrifwyd ym 1921, yr oedd rhyw 60 y cant yn 65 oed neu drosodd, a dim ond 128 (14 y cant) yn iau na phump a deugain. Oherwydd y rhyfel, ni chynhaliwyd cyfrifiad yn y Deyrnas Unedig ym 1941, ac erbyn 1971 bernid, mwy na thebyg, mai amherthnasol bellach fyddai holi ynghylch y Fanaweg. Dengys Tabl 4 y ffigurau ar gyfer gweddill y cyfrifiadau a gymerwyd yn ystod oes yr iaith. Erbyn 1931 nid oedd yr un siaradwr uniaith Fanaweg ar ôl, ac y mae lle i amau dilysrwydd y ffigurau am y siaradwyr dwyieithog yn y cyfrifiadau diwethaf hyn. Er enghraifft, nid yw’r cyfanswm o 355 ym 1951 yn cyd-fynd o gwbl â thystiolaeth ysgolheigion a fu wrthi yn y blynyddoedd wedi’r Ail Ryfel Byd yn chwilio’n ddyfal am y gweddill prin a siaradai’r Fanaweg. Mewn erthygl a gyhoeddwyd ym 1948 honnodd A. S. B. Davies mai dim ond ugain o bobl a siaradai’r Fanaweg fel iaith gyntaf ym mis Awst 1946.39 Pan ymwelodd Kenneth Jackson â’r ynys ar ddiwedd 1950, deg siaradwr yn unig a oedd ar ôl, y rhan fwyaf ohonynt dros bedwar ugain oed neu dros ddeg a phedwar ugain, ac erbyn i’w lyfr ymddangos ym 1955 yr oedd pedwar o’r rheini wedi marw.40 Ym mis Tachwedd 1957 derbyniodd awdur y bennod hon lythyr gan Walter Clarke, ysgrifennydd Yn Çheshaght Ghailckagh (Y Gymdeithas Fanaweg), yn dweud mai dim ond pedwar siaradwr brodorol a oedd yn dal yn fyw ar yr ynys, sef tri dyn ac un fenyw. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ym mis Mehefin 1962, anfonodd air i ddweud bod y fenyw olaf a oedd yn rhugl yn yr iaith, sef Mrs Kinvig, wedi marw fis ynghynt, ac nad oedd bellach ond un siaradwr brodorol ar ôl, sef ‘Mr Ned Maddrell of Glen Chiass, Port St Mary’. Bu yntau farw ym 1974 yn 97 oed. 39 40

A. S. B. Davies, ‘Cyflwr Presennol Iaith Geltaidd Ynys Manaw’, BBCS, XII (1947–8), 89–91. Kenneth H. Jackson, Contributions to the Study of Manx Phonology (Edinburgh, 1955).

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Er bod yr iaith bellach wedi darfod yn yr ystyr nad oes siaradwyr brodorol ar ôl, daliodd yn fyw hyd at gyfnod y recordydd tâp. O’r herwydd, gellir clywed o hyd acenion yr iaith lafar naturiol. Yng nghanol y 1950au sylweddolodd Yn Çheshaght Ghailckagh nad oedd ond dyrnaid o siaradwyr brodorol ar ôl, pob un ohonynt mewn gwth o oedran. Cafwyd gafael ar recordydd tâp a thrwy ddilyn canllawiau pendant a phwrpasol er mwyn defnyddio geirfa eang a thrafod amrywiaeth o bynciau llwyddwyd i recordio gwerth oddeutu ugain awr. Gan fod y tapiau hyn ar gael a bod rhai o ddysgwyr yr iaith yn y cyfnod yn union wedi’r rhyfel wedi efelychu goslef ac acen Ned Maddrell ac eraill o blith y siaradwyr brodorol olaf, yr oedd sylfaen gadarn a dilys yn bodoli ar gyfer adfywio’r Fanaweg. Nid oedd hynny’n bosibl yn achos y Gernyweg, a ddarfu o’r tir ryw ddau gan mlynedd yn ôl. Un o’r prif ddylanwadau ar yr adfywio ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd sefydlu Yn Çheshaght Ghailckagh ym 1899, cymdeithas yr oedd diogelu’r Fanaweg fel iaith genedlaethol Ynys Manaw ymhlith ei phrif amcanion.41 Yn y cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd y mae’r gymdeithas hon wedi annog pobl i ddysgu’r iaith mewn dosbarthiadau nos a chyfarfodydd cymdeithasol lle y gallant ymarfer yr iaith gyda rhai sydd eisoes yn rhugl. O gofio bod nifer o’r rhain wedi dysgu’r iaith o enau’r siaradwyr brodorol olaf, gellir cytuno â George Broderick pan ddywed fod y traddodiad o siarad Manaweg wedi parhau’n ddidor, a bod ynganiad yr iaith heddiw yr un fath yn ei hanfod ag un y siaradwyr brodorol olaf.42 Adlewyrchir llwyddiant y mudiad yn y ffaith fod cwestiwn ynghylch yr iaith wedi ei gynnwys unwaith eto yng nghyfrifiad 1991, er iddo gael ei hepgor ym 1971 a 1981. Ym 1991 honnai 643 o bobl eu bod yn medru siarad Manaweg, rhai ohonynt, mae’n si{r, yn fwy rhugl na’i gilydd. Ni wnaed unrhyw ddarpariaeth i ddysgu’r Fanaweg yn y ffurf ar Ddeddf Addysg Elfennol 1870 a fabwysiadwyd gan Ynys Manaw. Serch hynny, cafwyd caniatâd i ddysgu rhywfaint o’r iaith yn ôl dymuniad ysgolion unigol. Un ysgol yn unig a fanteisiodd ar hynny drwy gynnig un wers am hanner awr bob wythnos. Ond buan y daeth hynny i ben, ac aeth canrif arall heibio cyn i’r Fanaweg gael ei dysgu’n swyddogol yn ysgolion yr ynys. Anfantais ddifrifol, wrth reswm, oedd prinder athrawon cymwys i ddysgu’r iaith. Serch hynny, yn y 1970au penderfynwyd dysgu’r Fanaweg ar raddfa fechan mewn ychydig o ysgolion cynradd ac uwchradd. Ym 1982 sefydlwyd arholiad lefel-O, Tystysgrif Addysg Gyffredinol (TAG) yn y Fanaweg, gyda’r dysgwyr yn paratoi ar ei gyfer mewn dosbarthiadau nos. Daeth hynny i ben ym 1986 gyda dyfodiad y Dystysgrif Gyffredinol Addysg Uwchradd (TGAU). Ym 1991, wedi i arolwg barn gan 41

42

Yn yr adran sy’n dilyn, dibynnir yn helaeth ar y data a gyflwynir gan George Broderick yn ei erthygl, ‘Revived Manx’ yn Ball (gol.), The Celtic Languages, tt. 654–63. Gw. hefyd George Broderick, A Handbook of Late Spoken Manx (3 cyf., Tübingen, 1984–6), ac idem, ‘The Decline and Death of Manx Gaelic’ yn Ureland a Broderick (goln.), Language Contact in the British Isles, tt. 63–125. Broderick, ‘Revived Manx’, tt. 658–9.

595

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

596

Gallup ddangos bod 36 y cant o’r rhai a holwyd o blaid cyflwyno’r Fanaweg fel pwnc dewisol yn yr ysgolion, rhoes yr Adran Addysg sêl ei bendith ar benodi swyddog iaith a dau athro peripatetig. Y mae’r Adran yn awyddus i helaethu’r ddarpariaeth ac i gyflwyno ei thystysgrifau ei hun yn yr iaith. Cafwyd enghreifftiau hefyd o ddefnyddio’r Fanaweg fel cyfrwng ysgrifenedig. Yn ogystal â chyhoeddi chwedlau gwerin ac atgofion siaradwyr brodorol oedrannus, megis rhai Edward Faragher a fu farw ym 1908,43 aethpwyd ati i gyhoeddi adargraffiadau o destunau cynnar a deunyddiau addysgol ar gyfer y nifer cynyddol o ddysgwyr. Dywed Robert L. Thomson i rywfaint o ysgrifennu creadigol gael ei wneud gan rai a ddysgodd Fanaweg wrth draed y to olaf o siaradwyr brodorol yn Skeealaght (Adrodd Straeon) (1976), ac yng ngwaith John Gell, Cooinaghtyn my Aegid as Cooinaghtyn Elley (Atgofion Bore Oes ac Atgofion Eraill) (1977).44 Datblygiad pwysig mewn maes arall o gyfathrebu fu cynhyrchu rhwng 1983 a 1986 bump o ffilmiau45 (un ddwyieithog a phedair yn gyfan gwbl yn y Fanaweg) – cyfanswm o fwy na theirawr – gyda’r bwriad o ennyn diddordeb yn iaith a thraddodiadau Ynys Manaw. Llydaweg O’r Oesoedd Canol diweddar ymlaen, a chyn hynny hefyd o bosibl, gellir dweud mai er gwaethaf eu hamgylchfyd cymdeithasol a diwylliannol, ac nid o’i herwydd, y parhaodd yr holl ieithoedd Celtaidd hyn yn fyw. Hyd yn oed o’i chymharu â’i chwaer ieithoedd Celtaidd, bu’r Llydaweg dan anfantais ddybryd. Ers rhai canrifoedd, yng nghysgod y Saesneg, sefydliadau gwleidyddol, arferion, ymagweddau a dylanwadau Seisnig a Phrydeinig y bu’r Wyddeleg, Gaeleg yr Alban a’r Gymraeg (y Gernyweg a’r Fanaweg hefyd tra buont) yn ymlafnio byw. Ond bu’n rhaid i’r Llydaweg frwydro yn erbyn gormes y Ffrangeg a holl sefydliadau gwleidyddol ac arferion Ffrainc. Ar sawl achlysur trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg mynegwyd gelyniaeth gwladwriaeth Ffrainc a’i chynrychiolwyr at y Llydaweg yn gyhoeddus. A nodi un enghraifft yn unig ymhlith llawer, dyma eiriau un o swyddogion gweinyddol y llywodraeth wrth iddo annerch gr{p o athrawon ysgolion cynradd yn Llydaw ym 1845: ‘Cofiwch, foneddigion, mai eich unig swyddogaeth yw lladd y Llydaweg’ (‘Surtout, rappelez-vous, messieurs, que vous n’êtes établis que pour tuer la langue bretonne’). Parhaodd agweddau o’r fath ymhell i’r ugeinfed ganrif ac, er na fynegir hynny mor blaen heddiw (nid ar goedd beth bynnag), y mae llawer o Ffrancwyr yn dal i goleddu syniadau digon tebyg. Un o’r datganiadau 43

44

45

Gw. idem, ‘Manx Stories and Reminiscences of Ned Beg Hom Ruy’, Zeitschrift für celtische Philologie, 38 (1981), 113–78; ibid., 39 (1982), 117–94. Robert L. Thomson, ‘Manx Language and Literature’ yn Glanville Price (gol.), The Celtic Connection (Gerrards Cross, 1992), t. 162. Gw. Broderick, ‘Revived Manx’, t. 658.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

mwyaf cofiadwy yw’r un gan de Monzie, y Gweinidog Addysg ar y pryd, a ddywedodd ym 1925 ‘er mwyn undod ieithyddol Ffrainc, rhaid i’r Llydaweg ddiflannu’ (‘pour l’unité linguistique de la France, il faut que la langue bretonne disparaisse’).46 Dan y fath amgylchiadau, nid yw’n syndod fod sefyllfa gymdeithasol-ieithyddol y Llydaweg yn llai ffafriol nag unrhyw un o’r ieithoedd Celtaidd eraill a bod cyn lleied o wybodaeth amdani ar gael mewn dogfennau. Er bod cwestiynau ynghylch y defnydd o’r iaith berthnasol wedi eu gofyn yng nghyfrifiadau’r Deyrnas Unedig ers blynyddoedd maith, ni ofynnwyd cwestiwn felly erioed yn Ffrainc ynghylch yr ieithoedd lleiafrifol a siaredir yng ngwahanol ranbarthau’r wlad. Er mwyn cywain gwybodaeth am hynt y Llydaweg, rhaid defnyddio data anghyflawn a phur annibynadwy.47 Yn ôl Humphrey Lloyd Humphreys, gan Fanch Broudic ym 1987 y cafwyd y darlun mwyaf cyflawn a thrylwyr o sefyllfa’r Llydaweg ar ddechrau’r ugeinfed ganrif.48 Aeth Broudic ati i gasglu data o gofnodion y cyfrifiad poblogaeth a gynhaliwyd yn Ffrainc ym 1905 a’u cymharu ag adroddiadau manwl ar y sefyllfa gan yr awdurdodau sifil ac eglwysig ar adeg pan oedd pwysau mawr i gael gwared o’r Llydaweg er mwyn lledaenu’r Ffrangeg drwy’r holl wlad. Daeth i’r casgliad fod nifer y siaradwyr Llydaweg oddeutu 1,400,000 a bod rhyw 900,000 (60 y cant) o’r rhain yn siaradwyr uniaith. Os yw’r amcangyfrifon hyn yn weddol gywir, ac y mae lle i gredu eu bod, Llydaweg oedd yr iaith Geltaidd â’r nifer mwyaf o ddigon o siaradwyr, bron cynifer â holl siaradwyr y Gymraeg a’r Wyddeleg gyda’i gilydd (heb gyfrif y siaradwyr alltud). Yn ôl cyfrifiad y Deyrnas Unedig am 1901, yr oedd 929,824 yn siarad Cymraeg yng Nghymru, yn cynnwys 280,905 (30 y cant) o Gymry uniaith, a 641,142 o siaradwyr Gwyddeleg yn Iwerddon, yn cynnwys dim ond 20,953 (3 y cant) o Wyddelod uniaith. Tybiai Humphreys ei hun drigain mlynedd yn ddiweddarach fod oddeutu 686,000 o siaradwyr Llydaweg, cyfanswm sydd fymryn dros 50 y cant o boblogaeth gyfan Llydaw Isaf.49 Ar yr olwg gyntaf, y mae amcangyfrif bod dros hanner miliwn o siaradwyr Llydaweg yn ail hanner yr ugeinfed ganrif yn ymddangos yn dra chalonogol ac yn cynnig gobaith ynghylch dyfodol yr iaith. Serch hynny, os dadansoddir y 46

47

48 49

Am y farn hon a sylwadau tebyg, gw. Livre blanc et noir de la langue bretonne (3ydd arg., Brest, 1969), tt. 15–17. Yn yr adran sy’n dilyn dibynnir yn helaeth ar amcangyfrifon Humphrey Lloyd Humphreys o niferoedd y siaradwyr Llydaweg, yn ogystal ag ar ei ymdriniaeth â phob agwedd ar hanes cymdeithasol-ieithyddol yr iaith a’i sefyllfa bresennol. Gw. yn enwedig yr erthyglau canlynol o’i eiddo: ‘The Geolinguistics of Breton’ yn Colin H. Williams (gol.), Linguistic Minorities, Society and Territory (Clevedon, 1991), tt. 96–120; ‘The Breton Language’ yn Price, The Celtic Connection, tt. 245–75; ‘The Breton Language: Its Present Position and Historical Background’ yn Ball (gol.), The Celtic Languages, tt. 606–43; ‘Breton’ yn Glanville Price (gol.), Encyclopedia of the Languages of Europe (Oxford, 1998), tt. 35–40. Humphreys, ‘The Geolinguistics of Breton’, t. 111. Ibid., t. 112.

597

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

598

cyfansymiau ar sail unrhyw raddfa gymdeithasol-ieithyddol daw darlun llawer llai gobeithiol i’r golwg. Ystyrir yn gyntaf ddosbarthiad daearyddol siaradwyr Llydaweg. Rhown i’r term ‘y parth Llydaweg’ y diffiniad ehangaf posibl a’i gymryd fel y rhan honno o Lydaw lle y mae’r iaith yn dal yn fyw i ryw raddau fel iaith frodorol, hyd yn oed os yw hi’n gyfyngedig i ganran fach o bobl oedrannus. Golygir, felly, y tir i’r gorllewin o linell sy’n rhedeg fymryn i’r gogledd-orllewin o Saint-Brieuc hyd at fymryn i’r de-ddwyrain o Vannes.50 O fewn y ‘parth Llydaweg’ hwn, fodd bynnag, ceir ardaloedd eang heb ddim o’r iaith ar ôl ynddynt. O ganlyniad i amrywiol ffactorau cymdeithasol-ieithyddol, ymgartrefodd llawer o Ffrancwyr uniaith yn y prif drefi amser maith yn ôl. Yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg mewnfudodd nifer sylweddol o unigolion nad oeddynt yn Llydawyr i Brest, tref a dyfodd i fod yn brif ganolfan forwrol Ffrainc, ac i Lorient, a ddaeth i fod yn safle’r Compagnie des Indes. Ffrangeg oedd unig iaith weinyddol y mannau hyn, ac yr oedd llawer iawn o Ffrancwyr uniaith wedi ymgartrefu yno. Yn anorfod, a chan adlewyrchu’r sefyllfa ledled Ewrop lle y mae ieithoedd lleiafrifol wedi cyd-fyw ochr yn ochr â rhai o brif ieithoedd y byd (e.e. yr ieithoedd Celtaidd eraill â’r Saesneg, y Fasgeg â’r Ffrangeg a’r Sbaeneg, Románsh y Swistir â’r Almaeneg, y Sardeg â’r Eidaleg, y Ffriseg â’r Iseldireg, y Sorbeg â’r Almaeneg, a llawer mwy), wrth i’r Llydaweg gael ei gwthio allan o’r trefi, ymledai dylanwad y Ffrangeg i’r ardaloedd cyfagos hefyd. Er mai prin yw’r dogfennau sy’n cofnodi camau cynharaf y proses hwn, daeth Humphreys i’r casgliad fod magu plant trwy gyfrwng y Ffrangeg yn gyffredin ym mhob man erbyn y 1930au, ac eithrio’r bourgs gwledig lleiaf, ac i’r arfer ymestyn yn ystod y 1950au i’r ardaloedd cefn gwlad hefyd.51 Fel y mae Humphreys wedi dangos, ymddengys nad oes modd yn awr olrhain ffiniau eglur i’r ‘parth Llydaweg’. Oherwydd i gynifer gefnu ar y Llydaweg o fewn ei thiriogaeth draddodiadol y mae’r ffin ieithyddol yn llawer llai amlwg nag a fu, nid yn unig i sylwebyddion o’r tu allan ond i’r boblogaeth sefydlog yn ogystal.52 Mewn erthygl ddiweddarach, aeth Humphreys ymhellach, gan fynegi’r farn fod y ffin ieithyddol, a symudai’n raddol tua’r gorllewin ar ôl yr Ail Ryfel Byd, bellach wedi colli pob ystyr.53 Y mae ail ffactor gymdeithasol-ieithyddol nad yw’n amlwg yn yr ystadegau (neu’n hytrach yr amcangyfrifon) ynghylch nifer y siaradwyr Llydaweg, sef y ffaith fod yr iaith wedi ei chyfyngu i ddosbarth gweithiol gwledig, cymharol ddi-ddysg. Y mae trigolion y trefi, gan gynnwys masnachwyr a’r dosbarth proffesiynol mwy 50

51 52 53

Gw. ibid., t. 102, lle y ceir map sy’n dangos yn fwy manwl y rhaniad ieithyddol fel y’i cyfrifwyd ar gyfer gwahanol ddyddiadau o’r ail ganrif ar bymtheg hyd 1980, a hefyd fras amcangyfrifon ar gyfer y nawfed a’r ddeuddegfed ganrif; idem, ‘The Breton Language’, t. 246; idem, ‘The Breton Language: Its Present Position and Historical Background’, t. 622, ac idem, ‘Breton’, t. 38. Idem, ‘The Geolinguistics of Breton’, t. 106. Ibid., t. 105. Idem, ‘The Breton Language’, t. 251.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

dysgedig a soffistigedig, naill ai heb unrhyw Lydaweg neu, os digwyddant hanu o gefndir gwledig a bod ganddynt rywfaint o wybodaeth ohoni, yn penderfynu peidio â defnyddio’r iaith o gwbl na hyd yn oed ei harddel. Yn baradocsaidd, serch hynny, rhai o ddeallusion y dosbarth canol a fu fwyaf blaenllaw mewn mudiadau i feithrin a hybu’r Llydaweg mewn meysydd megis addysg, llenyddiaeth, y wasg a’r byd darlledu, ac yn y bywyd cyhoeddus yn gyffredinol. Deil Humphreys fod y boblogaeth sy’n siarad Llydaweg ar hyn o bryd yn ymrannu’n ddau gategori cyferbyniol.54 Y naill yw’r trwch o siaradwyr canoloed ac oedrannus yng nghefn gwlad, y mwyafrif ohonynt yn anllythrennog yn y Llydaweg ac yn gyndyn i siarad yr iaith gyda dieithriaid. Y llall yw’r nifer cymharol fychan, rhyw ddeng mil ar y mwyaf, o siaradwyr llythrennog a phybyr. Y mae llawer o’r rhain heb fod yn siaradwyr brodorol ac y maent, fel arfer, mewn swyddi proffesiynol neu weinyddol, ac yn byw ar wasgar mewn cymunedau lle y mae’r Ffrangeg yn tra-arglwyddiaethu. Ni ellir ystyried y garfan hon yn gymuned ieithyddol, eithr yn gasgliad o unigolion, ac o deuluoedd weithiau, sy’n defnyddio’r Llydaweg yn weddol anaml ac mewn modd bwriadus y tu allan i’r cartref. Nid hawdd yw pontio’r gagendor rhwng y ddau fath hyn o siaradwyr. Ar y naill law, y mae’r werin-bobl yn dibrisio eu mamiaith am na welant ynddi statws na gwerth o’i chymharu â’r Ffrangeg, ac ar y llaw arall, y mae’r selogion, sy’n cynnwys nifer mawr sydd wedi dysgu Llydaweg, yn frwdfrydig o’i phlaid ac yn barod i frwydro drosti. Y trydydd ffactor gwahaniaethol, ac un tra phwysig, rhwng y categorïau o siaradwyr yw’r bwlch rhwng y cenedlaethau. Amlygir hyn yn drawiadol mewn arolwg sampl a wnaed ym 1982 gan Humphreys mewn plwyf gwledig yn nwyrain y parth Llydaweg.55 Tra oedd 93 y cant o’r gr{p oedran 65 a throsodd yn siaradwyr Llydaweg rhugl, a dim ond 7 y cant yn siaradwyr uniaith Ffrangeg, yn y gr{p oedran 18–25 lleiafrif bychan (llai na 6 y cant) oedd yn siaradwyr Llydaweg rhugl a 44 y cant yn siaradwyr uniaith Ffrangeg. Gwelir patrwm eithaf tebyg mewn arolwg ar ffurf holiadur a wnaed yr un flwyddyn gan A.-M. Arzur mewn pentref yng ngogledd-orllewin Llydaw.56 Y mae Humphreys hefyd wedi dadansoddi data a gasglwyd mewn arolwg ym 1983 gan Radio Bretagne Ouest.57 Datgela’r arolwg hwn fod gostyngiad sylweddol yn digwydd o ran gallu a defnydd o’r iaith o’r naill genhedlaeth i’r llall. Dengys ostyngiad yn y ganran a honnai eu bod yn medru siarad Llydaweg o 73 y cant yn y gr{p oedran 65 a throsodd i 21 y cant yn achos y gr{p oedran 15–24, ac, ar ben hynny, ostyngiad o 52 y cant i 5 y cant yn nifer y rhai a ddefnyddiai’r iaith ‘yn aml’ neu’n ‘eithaf aml’. Golyga hyn fod cyfran y siaradwyr Llydaweg sy’n defnyddio’r iaith yn weddol reolaidd wedi gostwng o ddwy ran o dair i chwarter. Y mae hyn yn argoeli’n wael am ddyfodol yr iaith. 54 55 56 57

Idem, ‘The Geolinguistics of Breton’, t. 101. Ibid., tt. 112–15. Ibid., tt. 114–15. Ibid., tt. 115–18.

599

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

600

Y mae’r Llydaweg wedi parhau i fod yn iaith ddifreintiedig bron ym mhob agwedd ar y bywyd cyhoeddus, hyd yn oed o’i chymharu â’r ieithoedd Celtaidd eraill. Ym maes addysg, y farn gyffredinol drwy’r blynyddoedd oedd mai swyddogaeth ysgolion y wladwriaeth oedd lledaenu’r Ffrangeg. Golygai hyn nad oedd neb yn dysgu’r Llydaweg fel pwnc nac yn ei defnyddio fel cyfrwng. Yn waeth fyth, anogid pobl i gefnu arni ac fe’i gwaherddid ar brydiau. Câi plant a feiddiai siarad yr iaith, hyd yn oed wrth chwarae, eu cosbi mewn rhai ysgolion. Nid oes tystiolaeth fod rhieni wedi gwrthwynebu’r arfer hwn. Y rheswm tebygol am hynny oedd eu bod yn ystyried y Ffrangeg yn allwedd i lwyddiant mewn bywyd neu’n fodd i ddianc rhag tlodi enbyd. Ar y llaw arall, ystyrid siarad Llydaweg yn anfantais addysgol, economaidd a chymdeithasol, a dyna yw’r sefyllfa o hyd i raddau helaeth. Serch hynny, cafwyd rhai ymdrechion o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg ymlaen i roi lle teilwng i’r Llydaweg yng nghyfundrefn addysg y wladwriaeth.58 Er i un cynnig o’r fath ennill cefnogaeth hanner y cynghorau lleol yn y parth Llydaweg ym 1934, fel yn achos pob ymdrech flaenorol, ni ddaeth dim ohono. Wrth edrych yn ôl, gallwn weld mai peth anffodus oedd caniatáu dysgu rhywfaint o Lydaweg yn Finistère ym 1941, h.y. yn ystod goresgyniad Ffrainc gan yr Almaen. Yn ogystal â’r ffaith fod nifer bychan o genedlaetholwyr Llydewig asgell-dde eithafol wedi cydweithredu â llywodraeth Vichy a’r awdurdodau Almaenig, cafwyd ar derfyn y rhyfel adwaith hynod elyniaethus ymhlith nifer o siaradwyr Llydaweg ac eraill yn erbyn unrhyw beth a fyddai’n hybu’r diwylliant Llydewig. Bu hyn yn rhwystr difrifol i achos y Llydaweg, nid yn unig ym myd addysg ond hefyd mewn meysydd megis crefydd, y wasg, darlledu a’r bywyd cyhoeddus drwyddo draw. Gan anwybyddu ymgais aflwyddiannus 1941, cymerwyd y cam bychan cyntaf ymlaen ym 1951 pan basiwyd deddf a ganiatâi’r mymryn lleiaf o ddarpariaeth (yn wirfoddol o du’r athrawon a’r plant) i ddysgu pedair iaith ranbarthol – Llydaweg, Basgeg, Catalaneg ac Ocsitaneg – mewn ysgolion cynradd ac uwchradd. Ni fu datblygiad pellach am ugain mlynedd arall, pan ddechreuwyd gwella’r ddarpariaeth yn sylweddol o ran maint ac ansawdd yng nghanol y 1970au. Erbyn hynny, yr oedd trosglwyddo’r Llydaweg o fewn y teulu ar yr aelwyd bron wedi peidio â bod. Er 1979 y mae modd astudio’r Llydaweg am bedair awr yr wythnos yn ystod pedair blynedd olaf addysg uwchradd, ac yn nechrau’r 1980au sefydlwyd nifer bychan o ysgolion dwyieithog swyddogol. Er gwaethaf y dystiolaeth fod rhywfaint o ddysgu Llydaweg wedi digwydd mewn rhai ysgolion preifat (h.y. ysgolion Pabyddol) cyn gynhared â dechrau’r ugeinfed ganrif, nid oedd agwedd yr awdurdodau eglwysig fel rheol yn gefnogol. Erbyn hyn, yn ôl Humphreys, y mae’r ysgolion eglwysig, sy’n addysgu rhyw 40 y cant o holl ddisgyblion ysgol

58

Ar hyn ac ymdrechion diweddarach, gw. idem, ‘The Breton Language: Its Present Position and Historical Background’, tt. 634–6.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Llydaw, wedi eu llwyr integreiddio â’r gyfundrefn wladol o ran eu meysydd llafur.59 Cafwyd datblygiadau pwysig hefyd mewn addysg cyn ac ar ôl oed ysgol. Bu dosbarthiadau meithrin dan nawdd y mudiad gwirfoddol Diwan o 1977 ymlaen yn llwyddiannus iawn ac, o ganlyniad, trefnodd yr un mudiad ddosbarthiadau cynradd ac yna rai uwchradd. Bychan o hyd yw nifer y disgyblion ar bob lefel, ac fe’u rhifir wrth y cannoedd yn hytrach na’r miloedd. Ar ben arall y sbectrwm addysgol, oddi ar 1981 y mae myfyrwyr wedi gallu astudio am radd yn y Llydaweg mewn prifysgolion yn Brest a Rennes. Yr oedd rhai cyrsiau hyd at lefel gradd yn bodoli cyn hynny, ond nid oedd modd dilyn cwrs gradd cyflawn yn y pwnc. Yn ystod yr ugeinfed ganrif bu lleihad trychinebus yn y defnydd o’r Llydaweg yng ngweithgareddau’r Eglwys Babyddol. Hyd yn oed pan oedd y Lladin yn iaith yr offeren, yr iaith frodorol oedd y cyfrwng cyfathrebu arferol, yn enwedig wrth ddysgu’r catecism ac wrth bregethu. Dangosir mewn arolygon a wnaed yn niwedd y 1920au y defnyddid y Llydaweg yn eang yn yr ardaloedd gwledig, ond, fel y disgwylid, nid yn y trefi.60 Erbyn 1950, fodd bynnag, yn y Ffrangeg y dysgid y catecism ym mhobman bron. Parheid i bregethu yn Llydaweg am ychydig wedyn, ond cefnwyd ar hynny hefyd yn y 1960au.61 Gellid disgwyl y byddai’r diwygiadau litwrgïol yn sgil Ail Gyngor y Fatican (1962–5), a ganiatâi’r ieithoedd brodorol yn lle’r Lladin yn yr offeren, wedi hybu’r Llydaweg o’i defnyddio ochr yn ochr â’r Ffrangeg yn yr eglwysi. Digwyddodd hynny yn achos Basgeg yn ardaloedd Basgaidd Ffrainc, lle y parheid hefyd i drosglwyddo’r iaith i’r plant ar yr aelwyd. Ond, yn ôl Humphreys, y cyfan a wnaeth yr Eglwys fel sefydliad oedd cynnwys atodiad Llydaweg yn y tri llyfr emynau esgobaethol.62 Nid rhyfedd, felly, ar sail y gwahaniaeth mawr mewn darpariaeth addysgol ac, o’r herwydd, mewn llythrennedd yn y ddwy iaith, na fu cyhoeddi llyfrau na chylchgronau yn y Llydaweg erioed ar raddfa debyg i’r hyn sy’n wir am y Gymraeg. Serch hynny, bu cynnydd arwyddocaol yn ddiweddar. Yn ôl Humphreys, yr oedd tua dwsin o gyfnodolion yn bodoli erbyn 1983, er nad oedd argraffiad yr un ohonynt yn cyrraedd mil o gopïau. Yr oedd nifer y cyhoeddiadau eraill bob blwyddyn wedi codi o 32 yn ystod y degawd blaenorol i 58. Nid yw hyn ond rhyw chweched ran o’r nifer sy’n ymddangos yn y Gymraeg, a chyfyng iawn yw rhychwant y pynciau. Y mae’n bwysig nodi, fodd bynnag, mai llyfrau plant yw cyfran helaeth ohonynt.63 59 60

61 62 63

Ibid., t. 635. Am asesiad o’r arolygon hyn a sylwadau ar y sefyllfa fel y datblygodd yn ystod y degawdau dilynol, gw. idem, ‘The Geolinguistics of Breton’, tt. 106–9; idem, ‘The Breton Language’, t. 256; idem, ‘The Breton Language: Its Present Position and Historical Background’, tt. 633–4. Idem, ‘The Breton Language’, t. 256. Ibid. Ibid., t. 258; idem, ‘The Breton Language: Its Present Position and Historical Background’, tt. 636–7.

601

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

602

Rhoddir tipyn rhagor o sylw i’r Llydaweg yn y cyfryngau darlledu, gan gynnwys nifer o oriau bob wythnos ar y radio, yn enwedig radio lleol, ond llai na dwy awr yr wythnos ar deledu. Eto i gyd, y mae’r ffaith fod Llydaweg i’w chlywed o gwbl, er mor annigonol, yn bwysig gan fod hyn yn rhoi rhywfaint o fri ar yr iaith a hefyd yn peri i wrandawyr a gwylwyr gynefino â gwahanol acenion a thafodieithoedd. Gall hyn fod o gymorth i ddileu’r hen gred fod amrywiadau tafodieithol dieithr yn anodd eu deall. Y mae’r dybiaeth hon wedi achosi i siaradwyr Llydaweg o ardaloedd heb fod yn gyfagos droi i’r Ffrangeg wrth sgwrsio â’i gilydd. Trafodwyd uchod rai o’r rhesymau am ddirywiad y Llydaweg yn yr ugeinfed ganrif. Nid gormodiaith fyddai galw’r hyn sydd wedi digwydd yn chwalfa neu ddadfeiliad. Ymhlith y rhesymau eraill y dylid eu crybwyll y mae gwasanaeth milwrol gorfodol, sy’n gyrru aelodau o gartrefi Llydaweg eu hiaith i ganol byd Ffrangeg ac un gelyniaethus hefyd mwy na thebyg; priodasau cymysg lle y caiff plant eu magu i siarad Ffrangeg, yn enwedig os yw’r fam yn Ffrances uniaith; yr arfer tra chyffredin o anfon plant i ysgolion preswyl a hwythau wedyn am wythnosau heb gysylltiad â’u teuluoedd; moderneiddio byd amaeth a diboblogi cefn gwlad; a’r cynnydd enfawr yn ddiweddar mewn twristiaeth a gallu estroniaid i brynu eiddo yn Llydaw fel tai haf neu ail gartrefi. Wrth gloi, dyfynnir yma eiriau Humphreys am y darlun du a wêl ef ar gyfer yr iaith yn y dyfodol: Given its demographic and institutional fragility it is difficult to be optimistic about the future of Breton, whose territorial base looks as if it will have been completely eroded in fifty years’ time, although isolated family groups are likely to survive. Ironically, Breton has never been so favoured by the authorities in a general climate of opinion which has been coloured by ecologism and where the moral bases of the state are widely questioned. It is tempting to wonder to what extent the present relatively liberal attitude results from the assumption that as the traditional policies have virtually done their job and Breton now seems doomed, a show of tolerance will be a cheap enough gesture.64

Cernyweg Wrth ystyried yr ymdrechion i ‘adfywio’r’ Gernyweg, iaith a fu farw, yn ôl pob golwg, ddwy ganrif yn ôl, rhaid yn gyntaf ystyried yr hyn sy’n wybyddus yngl}n â’i dyddiau olaf a hefyd faint o’r iaith a oroesodd drwy’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ym 1768 ceisiodd Daines Barrington ddod o hyd i rywun a ddaliai i siarad yr iaith.65 O’r diwedd, darganfu hen wraig, Dolly Pentreath, ym mhentref 64 65

Ibid., t. 639. Gw. Daines Barrington, ‘On the Expiration of the Cornish Language’, Archaeologia, 3 (1776), 279–84.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

Mousehole a’i darbwyllo i siarad ag ef am ychydig o funudau ‘in a language which sounded very like Welsh’. Cafodd wybod yn ddiweddarach na fedrai hi siarad Saesneg nes ei bod dros ei hugain oed (sy’n awgrymu bod ei Chernyweg yn dda) a’i bod hi’n sicr nad oedd neb arall ar ôl a wyddai rywfaint o’r iaith. Tybir, felly, mai Dolly, a fu farw ym 1777, oedd yr olaf un i fod â’r Gernyweg yn famiaith iddi. Mewn erthygl ddiweddarach dyfynnodd Barrington o lythyr a dderbyniasai ym mis Gorffennaf 1776 gan William Bodinar, pysgotwr o Mousehole. Honnai’r pysgotwr iddo ddysgu Cernyweg gan ei dad a phum dyn arall wrth fynd allan ar y môr yn eu cwmni,66 ond erbyn hyn, meddai, nid oedd mwy na phedwar neu bump o bobl yn Mousehole, pob un ohonynt dros 80 oed, a fedrai siarad Cernyweg. Ymddengys fod Bodinar yn dyst dibynadwy ac y gellir derbyn ei haeriad fod rhyw ddyrnaid o bobl oedrannus yn dal i siarad rhywfaint o’r iaith er nad oeddynt, efallai, yn rhugl. Bu farw Bodinar ym 1789, a hyd yn oed os derbynnir mai ef, ac nid Dolly Pentreath, oedd yr olaf i fedru’r iaith, nid yw’n newid dim ar y ffaith i’r iaith farw oddeutu dau gan mlynedd yn ôl. Yn ofer yr aeth John Whitaker ati ym 1799, a Richard Warner ym 1808, i chwilio am siaradwyr yr iaith. Rhaid cytuno, felly, â barn P. A. S. Pool nad oes unrhyw dystiolaeth fod neb yn medru siarad Cernyweg yn rhugl ar ôl marwolaeth Bodinar.67 Serch hynny, erys ambell ddolen fregus rhwng yr adeg pan oedd Cernyweg yn iaith fyw a’r adeg y gwnaed yr ymdrechion cyntaf i’w ‘hadfywio’ a’i ‘hadfer’. Dywedwyd wrth y Tywysog Louis-Lucien Bonaparte gan Matthias Wallis, fod ei nain, Ann Wallis, a fu farw tua 1845 yn 90 oed, a hefyd Jane Barnicoate, a fu farw tua 1857, yn medru siarad Cernyweg, ond nid yw’n eglur beth yn hollol a olygir wrth hyn. Yn ddiweddarach, dywedwyd bod John Davey, Boswednack (1812–91) yn medru sgwrsio yn yr iaith am bynciau syml, er na chafodd John Westlake, a gasglodd lawer o eiriau Cernyweg gan Davey, erioed yr argraff fod hynny’n wir.68 Ni ellir diystyru’r dystiolaeth anecdotaidd ynghylch Ann Wallis, John Davey a’r lleill. Y mae’n ddigon i gyfiawnhau’r dybiaeth fod nifer o eiriau ac ymadroddion Cernyweg wedi eu trosglwyddo ar dafodleferydd o genhedlaeth i genhedlaeth a bod, yn yr ystyr gyfyngedig honno, ryw gymaint o Gernyweg llafar dilys i’w chlywed ym mlynyddoedd cynnar yr ugeinfed ganrif.

66

67 68

Idem, ‘Some Additional Information Relative to the Continuance of the Cornish Language’, ibid., 5 (1779), 81–6. P. A. S. Pool, The Death of Cornish (Penzance, 1975), t. 28. Ar ddibynadwyedd y rhain ac adroddiadau eraill ar oroesiad diweddar y Gernyweg, gw. ibid., tt. 28–30, ac R. Morton Nance, ‘When Was Cornish Last Spoken Traditionally?’ (darlith a draddodwyd ar ôl ei farwolaeth), Journal of the Royal Institution of Cornwall, VII, rhan 1 (1973), 76–82.

603

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

604

Cysylltir dechrau’r ‘adfywiad’ â Henry Jenner (1848–1934), a gyhoeddodd ei lyfr dylanwadol Handbook of the Cornish Language ym 1904. Bwriadwyd hwnnw’n bennaf ar gyfer ‘those persons of Cornish nationality who wish to acquire some knowledge of their ancient tongue, and to read, write and, perhaps even to speak it’.69 Un a ddechreuodd ddysgu’r iaith o lyfr Jenner oedd Robert Morton Nance (1873–1959), a ddaeth yn ddiweddarach yn un o brif ysgogwyr yr ‘adfywiad’. Ymhlith gweithiau eraill, cyhoeddodd werslyfr Cornish for All (1929) a chyfres o eiriaduron. Anelu at adfywio’r Gernyweg fel ag yr oedd hi yn union cyn ei thranc a wnaeth Jenner, ond seiliodd Nance ei waith ef ar iaith yr Ordinalia ac ar destunau Cernyweg eraill yr Oesoedd Canol diweddar, gan gyfundrefnu a safoni’r orgraff a’r gramadeg mewn modd nad oedd yn nodweddiadol o’r gwreiddiol. Aeth ati i lenwi’r bylchau yn yr eirfa trwy fathu geiriau o elfennau Cernyweg dilys neu drwy addasu o’r Llydaweg neu o’r Gymraeg. Daethpwyd i adnabod y ffurf hon ar yr iaith fel ‘Unified Cornish’ ac fe’i mabwysiadwyd gan y mwyafrif o’r rhai a geisiai ‘adfywio’r’ iaith, at amrywiol ddibenion, gan gynnwys rhyw gymaint o ysgrifennu gwreiddiol. Dyna’r ffurf a dderbyniwyd maes o law fel y safon swyddogol pan sefydlwyd Bwrdd y Gernyweg ym 1967. Mynegwyd mewn gwahanol gylchoedd amheuon ynghylch dilysrwydd yr ‘Unified’ a bu datblygiadau pwysig yn sgil hynny. Ym 1986 lluniodd K. J. George adroddiad ar gyfer Bwrdd y Gernyweg, sef The Pronunciation and Spelling of Revived Cornish, gan gynnig newidiadau yn yr orgraff yn seiliedig ar egwyddorion ffonemig, ynghyd â newidiadau yn yr ynganiad yn seiliedig ar ei ddadansoddiad ffonolegol o’r iaith fel yr oedd hi oddeutu 1500. Er bod ‘Kernewek Kemmyn’ neu ‘Common Cornish’ ar lawer cyfrif wedi ei sylfaenu ar seiliau cadarnach na’r ‘Unified’, y mae’r orgraff ymhellach fyth oddi wrth orgraff y testunau gwreiddiol, a mynegwyd amheuaeth ynghylch yr egwyddorion y tu ôl iddi.70 Achoswyd rhwyg ym Mwrdd y Gernyweg pan dderbyniodd y Bwrdd y ‘Kemmyn’ yn lle’r ‘Unified’ ym 1987. Gan orliwio rhywfaint, honnodd un o’r rhai a gefnogai’r ‘Unified’ mai creadigaeth hollol ffug yw’r ‘Kemmyn’ ac nad yw’n debyg i’r Gernyweg a ddefnyddid gan y Cernywiaid ar unrhyw adeg yn eu hanes.71 Er bod Nicholas Williams yn tybio bod yr ‘Unified’ yn gywir o ran egwyddor, deil yntau fod ynddi amryw o ddiffygion. Ceisiodd gael gwared o’r rhain trwy ddyfeisio fersiwn diwygiedig a elwir ganddo yn ‘Unified Cornish Revised’ neu ‘UCR’. Trafodir yr egwyddorion sydd wrth wraidd y diwygiadau, ynghyd â’r ochr

69

70

71

Dros chwarter canrif yn gynharach yr oedd Jenner wedi traddodi dwy ddarlith bwysig ar y pwnc, sef ‘The Cornish Language’ (a draddodwyd ym 1873), Transactions of the Philological Society (1893), 165–86, a ‘The History and Literature of the Ancient Cornish Language’, Journal of the British Archaeological Association, XXXIII (1877), 137–57. Am asesiad beirniadol ar waith George, gw. Charles Penglase, ‘Authenticity in the Revival of Cornish’, Cornish Studies, ail gyfres, 2 (1994), 96–107, ac N. J. A. Williams, Cornish Today (Sutton Coldfield, 1995), tt. 99–122. P. A. S. Pool, The Second Death of Cornish (Redruth, 1995), t. 6.

YR IEITHOEDD CELTAIDD ERAILL YN YR UGEINFED GANRIF

ymarferol ar hyn, yn ei lyfr Cornish Today (1995),72 ac y mae ei lawlyfr Clappya Kernowek: An Introduction to Unified Cornish Revised (1997)73 wedi ei anelu at ddysgwyr yr iaith. Yn y cyfamser yr oedd R. R. M. Gendall yn dilyn egwyddorion hollol wahanol. Gan wrthod yr ‘Unified’, cynigiodd (gan ddilyn Jenner) adfywiad seiliedig ar yr hyn y gellir ei ganfod am yr iaith yn nwy ganrif olaf ei bodolaeth fel iaith fyw ar sail ffynonellau ysgrifenedig ac olion y Gernyweg yn nhafodiaith Saesneg gyfoes West Penwith.74 Y mae orgraff, gramadeg a geirfa Gendall yn ei ‘Modern Cornish’, fel y’i gelwir ganddo, yn dibynnu ar enghreifftiau ysgrifenedig dilys, a’r ynganiad yn deillio o iaith lafar pobl oedrannus yn West Penwith sydd, yn ei dyb ef, wedi cadw llawer o nodweddion o ynganiad y Gernyweg.75 Y mae cefnogwyr ‘adfywio’r’ Gernyweg yn ymrannu’n bedair carfan, ac y mae pob un (yn enwedig yn achos ‘Kemmyn’ a ‘Modern’) yn argymell ffurfiau tra gwahanol o ran gramadeg, geirfa, ynganiad ac orgraff. At hynny, nid oes nemor ddim ‘presenoldeb cyhoeddus’ i’r Gernyweg ac eithrio nifer bychan o wersi a gynhelir mewn rhai ysgolion a dosbarthiadau nos,76 ambell oedfa neu achlysur arbennig, ac ychydig o gyhoeddiadau cyfyng eu cylchrediad.77 Wrth ystyried y ffactorau hyn gyda’i gilydd, ni welir fawr o obaith am unrhyw fath o lwyddiant i’r ymdrech i ‘adfywio’r’ Gernyweg.

72 73 74

75 76

77

Williams, Cornish Today, tt. 169–234. Idem, Clappya Kernowek: An Introduction to Unified Cornish Revised (Portreath, 1997). Gw., yn enwedig, R. R. M. Gendall, A Student’s Grammar of Modern Cornish (Menheniot, 1991); idem, A Student’s Dictionary of Modern Cornish, Part 1: English–Cornish (ail arg., Menheniot, 1991); ac idem, A Practical Dictionary of Modern Cornish, Part 1: Cornish–English (Menheniot, 1997). Am asesiad beirniadol ar ‘Modern Cornish’, gw. Williams, Cornish Today, tt. 123–59. Ar hyn, ac am asesiad mwy cyffredinol ar y problemau a wynebid gan yr ‘adfywiad’ yn ystod y degawdau diweddar, gw. Philip Payton a Bernard Deacon, ‘The Ideology of Language Revival’ yn Philip Payton (gol.), Cornwall since the War: The Contemporary History of a European Region (Redruth, 1993), tt. 271–90. Ar hyn a pheuoedd eraill lle y defnyddir y Gernyweg ar hyn o bryd, gw. Ken George, ‘Revived Cornish’ yn Ball (gol.), The Celtic Languages, tt. 644–54.

605

This page intentionally left blank

20 Ieithoedd Llai eu Defnydd a Lleiafrifoedd Ieithyddol yn Ewrop oddi ar 1918: Arolwg Cyffredinol ROBIN OKEY

RHODDIR sylw yn y bennod hon i’r Ewrop a ddeilliodd o Gynhadledd Heddwch Paris ym 1919. Un o’r hanesion enwocaf am y gynhadledd yw honno am Woodrow Wilson: wrth wneud ei ddatganiad enwog a gadarnhâi egwyddor yr hawl i genhedloedd benderfynu eu dyfodol drostynt eu hunain, cyfaddefodd yn ddigalon nad oedd yn gwybod hyd yn oed am fodolaeth llawer o’r grwpiau cenedlaethol a oedd erbyn hynny yn curo ar ei ddrws bob dydd. Y mae’n bwysig nodi, o ran ein thema ni, nad oedd y Cymry ymhlith y deisebwyr hyn. Ar ddechrau’r cyfnod yr ymdrinnir ag ef yma, dyfnhau a wnâi’r gagendor rhwng y gymuned Gymraeg ei hiaith a nifer o rai eraill yn Ewrop yr oedd eu hamgylchiadau hyd hynny, o safbwynt iaith beth bynnag, wedi ymddangos yn weddol debyg. Er mor amrywiol a chyfnewidiol fu hynt a helynt grwpiau ieithyddol bychain yn Ewrop wedi 1918, yn ystod dwy, yn fras, o’r tair cenhedlaeth a ddilynodd, atsain gwan yn unig ohonynt a gafwyd yng Nghymru. O’r 1960au ymlaen y mae profiad a diddordebau siaradwyr Cymraeg ac ieithoedd lleiafrifol mewn mannau eraill wedi ymdebygu fwyfwy i’w gilydd, gan adfer rhywfaint o’r cyffelybiaethau a fodolai yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, hyd yn oed os yw eu ffurf yn wahanol. Wrth eu cymharu â’i gilydd, y patrwm hwn o lanw a thrai sy’n gyfrifol am bennu ffurf a rhoi elfen o ddiddordeb i’r cyfnod wedi 1918. Nod y bennod hon yw trafod y gwahanol fathau o sefyllfaoedd lle y siaredid ieithoedd llai eu defnydd yn Ewrop wedi 1918, gan dynnu sylw at y materion, y dadleuon a’r strategaethau a ddeilliai o’r sefyllfaoedd hynny. Felly, y mae themâu cymdeithasol yn annatod glwm wrth rai gwleidyddol mewn cyfnod pan oedd pwysau ideoleg yn drwm ar bynciau ieithyddol. Rhoddir sylw i grwpiau ieithyddol bychain yn ogystal ag i aelodau o grwpiau ieithyddol mawr a oedd yn lleiafrif o fewn gwladwriaeth neilltuol. Y gobaith yw y bydd ymdrin â’r pwnc ar ffurf arolwg yn rhoi i’r darllenydd gipolwg ar gynifer â phosibl o’r elfennau a oedd yn debyg neu’n wahanol i’r profiad Cymreig, er bod hynny’n anorfod yn golygu nad oes modd ymdrin yn fanwl â phob agwedd. Oherwydd bod cysylltiad agos rhwng ffawd ieithoedd llai eu defnydd yn yr ugeinfed ganrif a’r datblygiadau yn

608

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

ystod y cyfnod blaenorol o ‘adfywiadau cenedlaethol’, y mae’n rhaid bwrw golwg yn gyntaf ar gefndir y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a hynny’n bennaf er mwyn sefydlu rhyw fath o sail ar gyfer cymhariaeth â’r sefyllfa yng Nghymru. Etifeddiaeth y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg Trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd y Gymraeg yn rhan o garfan fawr ac amrywiol o ieithoedd Ewropeaidd ‘anoruchafol’. Ni châi cryfder yr ieithoedd hyn yn eu cymunedau lleol ei adlewyrchu yn eu swyddogaeth ym meysydd gweinyddu, addysg na’r llysoedd. Yr oedd darostyngiad ieithoedd yn adlewyrchu darostyngiad gwleidyddol y rhan fwyaf o grwpiau ethnig y Cyfandir, ac yn gorgyffwrdd fel arfer ag elfennau o ddarostyngiad cymdeithasol ac, yn amlach na pheidio, ddarostyngiad crefyddol a etifeddwyd oddi wrth oes gynddemocrataidd. Yn ddiamau, yr oedd gan rai o’r ieithoedd hyn, hyd yn oed ar ddechrau’r ganrif, fwy o statws i’w siaradwyr nag a feddai’r Gymraeg yng Nghymru, boed hynny oherwydd bod elfennau o bendefigaeth neu hierarchaeth eglwysig yn dal i berthyn iddynt (Georgeg ac Armeneg; Serbeg a Chroateg) neu oherwydd bod cyfran sylweddol o bobl ddosbarth-canol yn parhau i’w siarad (Fflemineg, Catalaneg). Y mae’n debyg y dylid hefyd roi’r iaith Tsieceg yn y categori hwn oherwydd y miliynau o bobl a’i siaradai, ynghyd â’i phresenoldeb mewn trefi sylweddol, er na siaredid fawr arni gan neb uwch na dosbarth y petit bourgeois. Ceid sefyllfaoedd hefyd, wrth gwrs, lle’r oedd yr iaith frodorol yn llai amlwg nag ydoedd yng Nghymru: ymhlith grwpiau ieithyddol lleiaf Ewrop a’u niferoedd yn amrywio o ychydig filoedd i ychydig gannoedd o filoedd – megis y Ffrisiaid, Gaeliaid yr Alban, siaradwyr Románsh y Swistir, y Sami (Lapiaid), Sorbiaid Lwsatia neu Flachiaid y Balcanau – a hefyd ymhlith y niferoedd llawer helaethach a siaradai ieithoedd a ystyrid o hyd gan gyfoeswyr yn ddim amgen na thafodieithoedd o’r ieithoedd Romáwns, Germaneg neu Slafeg, er enghraifft, Belorwsieg ac Wcreineg. Yr oedd nifer o gymdeithasau eraill, fodd bynnag, lle’r oedd yr amgylchiadau yn ddigon tebyg i rai Cymru i’n galluogi i’w hystyried yn gr{p ar wahân. Yr oeddynt yn fychan ond nid yn bitw, yn amrywio (erbyn tua 1900) o’r hanner miliwn a siaradai Fasgeg, y filiwn a siaradai Gymraeg ac Estoneg, ychydig yn rhagor o siaradwyr Latfieg, Lithwaneg, Llydaweg a Slofeneg, i hyd at ymron ddwy filiwn o Slofaciaid. Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg nid oedd eu strwythur cymdeithasol yn wahanol iawn i un y Tsieciaid, ond ei fod ar raddfa lai, yn yr ystyr eu bod yn cynnwys elfennau o’r dosbarth canol trefol yn ogystal â gwerinwyr a chlerigwyr cydymdeimladol. Yn ogystal, yr oedd gan yr ieithoedd hyn i gyd ryw nifer o eiriaduron a gramadegau yn dyddio o’r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen, ac yr oedd iddynt le gweddol amlwg yn y bywyd crefyddol fel iaith litwrgi a/neu lenyddiaeth ddefosiynol. O fewn y gr{p hwn yr oedd y Gymraeg yn nodedig i raddau oherwydd hynafiaeth a chryfder ei threftadaeth lenyddol; ond yr iaith anoruchafol a oedd fwyaf anghyson â’i

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

chyd-ieithoedd oedd yr Wyddeleg, yr unig un a oedd eisoes yn iaith leiafrifol ymhlith plant ei pharth brodorol erbyn dechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.1 Tan y 1840au cynyddai’r pwysau o du ieithoedd y gwladwriaethau goruchafol ledled y Cyfandir, gan chwyddo nifer y siaradwyr dwyieithog ymhlith y poblogaethau anoruchafol.2 O’r adeg honno yr oedd grymoedd yr ‘adfywiad cenedlaethol’ yng nghanolbarth a dwyrain Ewrop wedi dechrau ffrwyno neu hyd yn oed wrth-droi’r proses hwn, proses a barhaodd i gyflymu yn y gorllewin. Y mae tair nodwedd gysylltiedig yn haeddu sylw. Yn gyntaf, i raddau helaeth daeth defnyddio safonau rhanbarthol gwahanol wrth ysgrifennu i ben, moderneiddiwyd geirfaoedd ieithoedd lleiafrifol, a chynyddodd cyhoeddiadau yn sylweddol o ran eu nifer ac amrywiaeth eu cynnwys. Ar y llaw arall, parhau heb eu safoni yr oedd yr ieithoedd gorllewinol a oedd yn ansafonedig cyn hynny: er enghraifft, unwyd tair o dafodieithoedd Llydaw ym 1911, ond parhawyd i ysgrifennu’r cyfnodolyn Llydaweg ehangaf ei gylchrediad yn y dafodiaith Lydaweg sy’n cyfateb i’r Wenhwyseg.3 Yr oedd y maes cyhoeddi yn y Gymraeg erbyn diwedd y ganrif mewn merddwr, a’i ystod yn culhau. O ran swmp y deunydd cyhoeddedig, o’r adeg honno yn unig y goddiweddwyd y Gymraeg gan ieithoedd y Baltig a’r Slofeneg, gan lamu yn eu blaenau wedi hynny. Yn ail, yr oedd datblygiad ac ymwybyddiaeth ieithyddol yn digwydd law yn llaw â deffroad cymdeithasol ymhlith grwpiau anoruchafol. Yn nheipoleg tri cham yr hanesydd Hroch o Tsiecoslofacia, sonnir am gam A, lle’r oedd y diddordeb mewn ieithoedd lleiafrifol wedi ei gyfyngu i nifer bychan o ysgolheigion ar sail hynafiaethol bron; cam B, lle y cofleidid yr achos eisoes gan garfan o blith y lleiafrif addysgedig ymhlith poblogaeth a oedd gan mwyaf yn ddifater; a cham C, cyfnod y mudiad torfol, a ddechreuodd ar ôl 1860 yn hanes y Tsieciaid, ychydig wedi hynny yn achos y Slofeniaid ac o 1890 ymlaen yn hanes pobl y Baltig.4 Datblygwyd proffil cymdeithasol llawnach ymhlith grwpiau anoruchafol wrth i’r werin-bobl, a gawsai eu rhyddfreinio ac a ddeuai’n fwyfwy llythrennog, ddechrau ymboeni am welliant economaidd ac wrth iddynt ddod yn ddigon niferus i orlifo i’r trefi a fu gynt yn lled 1

2

3

4

Am wybodaeth yngl}n â’r ieithoedd hyn, gw. José I. Hualde et al. (goln.), Towards a History of the Basque Language (Amsterdam, 1995); Jorj Gwegen, La langue bretonne face à ses oppresseurs (Quimper, 1975); R. L. Lencek, The Structure and History of the Slovene Language (Columbia, Ohio, 1982); D. V. Verges, Die Standardisierung der slowakischen Literatursprache vom 18. bis 20. Jahrhundert (Frankfurt, 1984); V. Ruke-Dravina, The Standardisation Process in Latvian (Stockholm, 1977); Máirtín Ó Murchú, The Irish Language (Dublin, 1985). Am arolwg cyffredinol, gw. Meic Stephens, Linguistic Minorities in Western Europe (Llandysul, 1978); V. E. Durkacz, The Decline of the Celtic Languages (Edinburgh, 1983). Ar dwf dwyieithrwydd ar y ffordd i gymathiad yn nwyrain Ewrop, gw. J. Chlebowczyk, On Small and Young Nations in Europe (Wroclaw, 1980), tt. 82–9. Enw’r cyfnodolyn hwn oedd Dihunamb, a gyhoeddwyd rhwng 1905 a 1944 yn nhafodiaith dra gwahanol Vannes. Miroslav Hroch, Die Vorkämpfer der nationalen Bewegungen bei den kleinen Völkern Europas (Praha, 1968).

609

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

610

ddieithr iddynt, trefi lle y codai bourgeoisie, dosbarth deallusol a dosbarth gweithiol modern o blith y brodorion. Nodweddid y cyfnod hwn gan y cysylltiad rhwng gwladgarwch ieithyddol a materion cymdeithasol, wrth i lawer o gwmnïau cydweithredol gael eu sefydlu gan grwpiau ethnig: cwmnïau benthyca arian, cwmnïau cynhyrchwyr a defnyddwyr, ynghyd ag ystafelloedd darllen, a chymdeithasau canu, gymnasteg, chwaraeon, ac yn y blaen.5 Ar ôl cyfnod dechreuol o dra-arglwyddiaeth y dosbarth canol bychan cenedlaetholgar, tebyg i’r hyn a gafwyd yng Nghymru gan bobl megis Henry Richard, y duedd, fel yng Nghymru, oedd i ymwybyddiaeth ddosbarth-gweithiol ddatblygu ar wahân dan ddylanwad sosialaeth. Serch hynny, yn wahanol i Gymru, gwanhau a wnaeth unrhyw duedd at newid ieithyddol ymhlith y dosbarth gweithiol mewn amgylchfyd amlhiliol (y Slofeniaid yn Trieste, y Latfiaid yn Riga, a’r Tsieciaid yn Bohemia Almaenaidd) yn ystod y degawdau olaf cyn 1914. Y rheswm, yn ddiamau, oedd y rhwydwaith ethnig cysylltiadol y cyfeiriwyd ato eisoes, a gwasg a adlewyrchai fuddiannau’r gweithiwr (yr oedd tua chwarter o’r 130 a rhagor o gyfnodolion Slofenaidd ar ddechrau’r ugeinfed ganrif yn darparu ar gyfer grwpiau o weithwyr, crefftwyr neu sosialwyr).6 Diau mai rheswm arall oedd y lle amlwg a roddid i’r famiaith, rhywbeth yr oedd y dosbarthiadau cynnar, lleiafrifol o bourgeoisie yn bennaf cyfrifol amdano. Yn ystod cam C gwelwyd, yn ogystal, gadarnhau’r don o wladgarwch ymhlith y grwpiau hyn a dueddai cyn hynny i gysylltu eu mamiaith â chulni a diffyg soffistigeiddrwydd, gan fynd mor bell ag ymwrthod â hi yn fwriadol, fel y gwnaeth llawer o’u cymheiriaid yng Nghymru.7 Trydedd nodwedd yr adfywiad oedd yr amlygrwydd cyhoeddus hwn a roddid i ieithoedd anoruchafol dwyrain Ewrop, a’r rhyngweithio rhyngddynt a gwahanol lywodraethau, rhai yn oddefgar ac eraill yn elyniaethus. Yn sicr, bu cydnabod yn ffurfiol yr egwyddor o gydraddoldeb rhwng cenhedloedd, megis yn Neddf Sylfaenol Awstria ym 1867, o gymorth i’r Tsieciaid ennill cyfundrefn addysg gyflawn yn eu mamiaith, ac i’r Slofeniaid ymgyrraedd at un. Ond pan gafwyd ymdrechion yn Rwsia’r Tsâr, ac yn Hwngari wedi 1867, i gyfyngu ar y ddarpariaeth mewn ieithoedd lleiafrifol, ni chawsant nemor ddim effaith ar fywiogrwydd yr ieithoedd dan sylw, a hynny oherwydd diffyg adnoddau’r gwladwriaethau, y darpariaethau mwy hael a roddasid yn y gorffennol, yn enwedig i addysg gynradd, a chyndynrwydd, hyd yn oed yn Rwsia unbenaethol, i gadw rheolaeth dotalitaraidd ar y wasg, cymdeithasau a hawliau eiddo personol, sef yr hyn a fyddai’n digwydd yn yr ugeinfed ganrif. Felly, yr oedd rhyw ychydig 5

6 7

Am enghraifft o’r proses hwn, gw. T. Hocevar, The Structure of the Slovene Economy, 1848–1963 (New York, 1965), pennod 5. Cyfrifwyd o waith J. Šlebinger, Slovenska bibliografija za let 1907–1912 (Ljubljana, 1913). Am achos o’r fath (Dezman), gw. P. Vodopivec, ‘Die sozialen und wirtschaftlichen Ansichten des deutschen Bürgertums in Krain vom Ende der 60-er Jahre bis zum Beginn der 80-er Jahre des 19. Jahrhunderts’ yn H. Rumpler ac A. Suppan (goln.), Geschichte der Deutschen im Bereich des heutigen Slowenien 1848–1941 (München, 1988), tt. 85–119.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

o amddiffynfeydd sefydliadol o natur ryddfrydig ar gael i gymunedau lleiafrifol mewn cyfnod o adfywiad ieithyddol. Yr unig amgylchiadau a oedd yn llestair i’r mudiad ieithyddol cenedlaethol oedd cwtogi addysg gynradd yn y famiaith ynghyd â diffyg cynrychiolaeth gref gan y gr{p ethnig mewn canolfan drefol bwysig. Yr oedd hynny’n wir yn achos Slofaciaid Hwngari cyn 1914.8 Elfen bwysig yngl}n â’r mudiad hwn oedd iddo ddatblygu’n gymdeithas genedlaethol a weithredai, yn ei sefydliadau mewnol, drwy’r famiaith yn unig. Yn ddiamau, digiwyd to iau o genedlaetholwyr yn y 1880au pan honnodd yr arweinydd Tsiecaidd oedrannus, František Rieger, ei bod yn angenrheidiol i ddeallusion Tsieceg feithrin gwybodaeth berffaith o’r iaith Almaeneg.9 Ymddengys, fodd bynnag, i Rieger dybio mai dysgu Almaeneg yn drylwyr fel pwnc ysgol, yn ogystal â dylanwadau cymdeithasol, a fyddai’n ateb y diben yn hytrach nag addysg ddwyieithog. Ar lefel ysgol gynradd yn enwedig, y rhai a bwysai am addysg ddwyieithog oedd yr awdurdodau a wrthwynebai’r mudiadau iaith. A oedd awydd rhieni Cymraeg eu hiaith yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg i’w plant ddysgu Saesneg yn yr ysgol gynradd yn dangos bod mwy o uchelgais a llai o syrthni ymhlith gwerin Cymru nag ymhlith pobloedd dwyrain Ewrop? Yn ogystal â dadleuon addysgwyr – dadleuon rhannol wladgarol a rhannol ymarferol – o blaid addysg drwy gyfrwng y famiaith, dylid cofio bod mwy o gyfleoedd i leiafrifoedd dwyrain Ewrop esgyn yn gymdeithasol drwy gyfrwng eu mamieithoedd wrth i ystod y rheini ehangu. Rhaid cofio hefyd y tueddai trigolion dwyrain Ewrop i ddibynnu ar ysgolion uwchradd ar gyfer bechgyn uchelgeisiol, a bod ganddynt hwy well darpariaeth o ysgolion o’r fath nag a geid yng Nghymru tan 1889. Sut y gellir esbonio cryfder y mudiadau ieithyddol yn nwyrain canolbarth Ewrop yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg? Y mae esboniadau deallusol sy’n sôn am gynnydd credoau yngl}n â phwysigrwydd iaith ar gyfer hunaniaeth ethnig ac fel cyfrwng ar gyfer ‘cenhadu’ dros genedl mewn math o ecoleg ddiwylliannol fyd-eang yn codi cwestiynau yngl}n â’r grym sydd gan syniadau i ffurfio bywyd cymdeithasol.10 Lleisiwyd deisyfiadau ac iddynt rym emosiynol tebyg gan lefarwyr mudiadau adfywio iaith yng ngorllewin Ewrop yn yr ugeinfed ganrif, heb ennyn ymateb tebyg. Cyfeiria esboniadau cymdeithasegol at y cyfleoedd yr oedd ‘moderneiddio’ a democrateiddio yn eu cynnig i grwpiau anoruchafol i ddringo’r 8

9 10

Am themâu’r paragraff hwn, gw. H. Hugelmann, Das Nationalitätenrecht des alten Österreich (Wien, 1930); P. Hanák (gol.), Die nationale Frage in der österreichisch-ungarischen Monarchie 1900–1918 (Budapest, 1966), ac am Hwngari, gw. penodau I. Dolmányos ac L. Katus; E. C. Thaden, Russification in the Baltic Provinces and Finland (Princeton, 1981). Gw. hefyd arolwg rhagorol R. J. W. Evans o sefyllfa’r Tsieciaid, y Slofeniaid a’r Slofaciaid, ‘Iaith a Chymdeithas yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg: Rhai Cymariaethau yng Nghanol Ewrop’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Iaith Carreg fy Aelwyd: Iaith a Chymuned yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (Caerdydd, 1998), tt. 385–413. O. Urban, Ceská spolecnost 1848–1918 (Praha, 1982), tt. 367–8. Gw., er enghraifft, H. Kohn, Panslavism (New York, 1953); Elie Kedourie, Nationalism (arg. diwygiedig, London, 1985).

611

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

612

ysgol gymdeithasol. Dadleuodd Ernest Gellner, mewn ymdriniaeth hynod ddylanwadol, fod amgylchiadau’r bywyd modern yn creu angen am ddulliau cyfathrebu diwylliannol safonedig, gan orfodi hwyrddyfodiaid sy’n symud i amgylchfyd trefol sy’n datblygu’n ddiwydiannol (gr{p anoruchafol B) i ddyrchafu eu diwylliant gwerin traddodiadol yn ‘uwch-ddiwylliant’ er mwyn osgoi helotiaeth dan law gr{p A, sef y gr{p goruchafol yn hanesyddol.11 Yr anhawster â’r ymdriniaeth hon yw fod Gellner yn cyfuno moderneiddio, trefoli a diwydiannu. Y mae fel pe bai’n rhoi pwyslais arbennig ar yr olaf ond, mewn gwirionedd, nid yw’n gywir yn hynny o beth. Yr oedd y mudiad iaith yn y gwledydd Tsiecaidd yr ymddengys fod Gellner, a aned yn Bohemia, wedi sylfaenu ei fodel arno, wedi blodeuo ymhell cyn ymchwydd diwydiannol diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a ddaeth â Tsieciaid i’r Sudetenland Almaenaidd yn ôl patrwm gr{p A/gr{p B. Ar y llaw arall, yn ystod yr un cyfnod nid esgorodd sefyllfaoedd gr{p A/gr{p B mewn ardaloedd a oedd yn datblygu yn ddiwydiannol megis de Cymru a Vizcaya, Gwlad y Basg, ar batrwm o fudoledd ieithyddol fel yr un a gafwyd yn Bohemia. Ymddengys na ellir edrych ar fudiadau ideolegol fel adwaith yn unig i brosesau cymdeithasol-economaidd. Os ceisir eu hesbonio yn y modd hwn ceir paradocs, sef bod y proses o ‘foderneiddio’ cymdeithasau anoruchafol yng nghyddestun diwylliant goruchafol yn dwyn yn ei sgil adfywiad ieithyddol, yn ôl haneswyr dwyrain Ewrop, ond cymathiad yn ôl y dybiaeth gonfensiynol yng Nghymru. Rhy hawdd yw esbonio’r paradocs hwn trwy ddadlau bod sefyllfa cymdeithasol-economaidd cenhedloedd bychain yng ngorllewin a dwyrain Ewrop yn sylfaenol wahanol i’w gilydd. Nid oedd llawer o wahaniaeth rhyngddynt o ran niferoedd, ac nid oedd siaradwyr Balteg nac Estoneg fymryn yn llai neilltuedig na’r Celtiaid. Yr oedd yn wir fod trefn cymdeithas pobl y Baltig a’r Slofeniaid yn fwy gwledig nag un y Cymry, er nad oedd hynny’n wir am y Llydawyr; y mae’n anodd mesur lefelau cymharol o unieithrwydd cyn yr adfywiadau. O safbwynt integreiddiad economaidd o fewn cyfanwaith mwy, trigai’r Tsieciaid ym mhwerdy’r frenhiniaeth Habsbwrgaidd, a chyfalaf Almaenaidd yn tra-arglwyddiaethu’n llwyr arnynt pan gychwynnodd y mudiad iaith. Yr un oedd hanes Slofeniaid Trieste, sef man cyswllt y byd Almaeneg ei iaith â’r môr. Yr oedd Riga yn dal yn ddinas fwy cosmopolitaidd na Chaerdydd ac, ar gyfartaledd, ymfudai mwy o Slofeniaid a Slofaciaid nag o Gymry i America. At hynny, yn yr ardaloedd hyn – economïau cenhedloedd bychain dwyrain Ewrop a oedd wedi ymdoddi i’r byd cyfalafol ehangach – y blodeuai’r dyheadau ieithyddol cryfaf, ymhlith y Tsieciaid a’r gymuned Slofenaidd ddynamig yn Trieste.12 11 12

Ernest Gellner, Nations and Nationalism (London, 1983). Am weithgaredd Slofenaidd yn Trieste, gw. Marina Cattaruzza, ‘Slovenes and Italians in Trieste, 1850–1914’ yn Max Engman (gol.), Ethnic Identity in Urban Europe: Comparative Studies on Governments and Non-Dominant Ethnic Groups in Europe, 1850–1940. Vol. VIII (Dartmouth, 1992), tt. 189–219.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

Prif gasgliad yr arolwg rhagarweiniol hwn yw y dylid ystyried yr amgylchfyd a esgorodd ar ideolegau iaith y bedwaredd ganrif ar bymtheg mewn termau ehangach na rhai cymdeithasol-economaidd yn unig. Yr oedd dewisiadau ieithyddol yn amrywio oherwydd gwahaniaethau yn y sefyllfa gyfan y teimlai gr{p anoruchafol ei fod yn rhan ohoni. Yma yr oedd moderneiddio gwleidyddol cyn bwysiced â moderneiddio cymdeithasol-economaidd. Yr oedd adeiledd gwleidyddol simsan dwyrain Ewrop, lle y teyrnasai ymerodraethau dynastaidd ar y cyd â grwpiau ethnig blaenllaw, yn cynnig mwy o gyfleoedd ar gyfer ambell bersbectif cwbl newydd na fyddai Cymry na Llydawyr y bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi eu dirnad: y mae’r syniad o ‘Slofenia unedig’ â safle swyddogol i’w hiaith yn dyddio o 1848. Yn y pen draw, yr oedd yn rhaid i ddyheadau o’r fath gael eu hystyried oherwydd bod cyfran mor fawr o bobl dwyrain Ewrop yn byw dan lywodraeth estron. Er y gellir, fesul un, gymharu safle cymdeithasol pobloedd bychain yn y gorllewin â rhai’r dwyrain, yn gyffredinol rhoddai cryfder rhifiadol y pobloedd anoruchafol yn y dwyrain lawer mwy o amlygrwydd torfol iddynt. Gellir nodi bod addysg gynradd yn y famiaith eisoes yn beth digon cyffredin cyn yr adfywiadau, a bod defnydd bwriadol wedi ei wneud o gyfnod yr Ymoleuo ymlaen o ysgolion uwchradd a cholegau diwinyddol (er mai yn yr iaith oruchafol yr oedd hynny) i greu carfanau defnyddiol o frodorion addysgedig. Parhawyd â’r traddodiad hwn ym mudiadau ieithyddol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mudiadau yr oedd bron pob un o’u harweinwyr wedi eu trwytho’n dda yn hanfodion y diwylliant Ewropeaidd fel y’i cyflwynid drwy gyfrwng yr Almaeneg mewn Gymnasien a/neu mewn prifysgolion. Dyna sy’n egluro’r agwedd ryngwladol a berthynai i fudiadau cenedlaethol dwyrain Ewrop, a pharodrwydd eu hyrwyddwyr i dderbyn ffasiynau rhyngwladol. Y mae hanes bywyd Ceiriog, fel y’i cofnodwyd mewn blodeugerdd ym 1906, yn ymddangos yn eironig mewn cymhariaeth: John Ceiriog Hughes was born September 25, 1832. He was for many years clerk in the Goods Station, London Road, Manchester, and was afterwards stationmaster on the Cambrian Line at Llanidloes, Towyn and Caersws successively. He died at Caersws April 23rd, 1887.13

Os yw’r cyfuniad cydgynhaliol o ideoleg ieithyddol gref ac amgylchiadau gwleidyddol a chymdeithasol a allai fod yn ffafriol yn egluro’r cefndir yn nwyrain Ewrop, faint o gymorth yw’r dehongliad hwn o ran bwrw goleuni ar gefndir ieithyddol y gorllewin? Gellir egluro’r mudiadau iaith amlycaf yno, yn Fflandrys a Chatalonia, yn nhermau’r cefndir cymdeithasol gweddol ffafriol (sef bourgeoisie brodorol), pwysau gwleidyddol y mwyafrif Ffleminaidd yng ngwlad Belg a gwendid gwladwriaeth Sbaen. Ond nid oedd yr un o’r ffactorau hyn yn ddigon cryf i greu ymhlith y mudiadau iaith angerdd ideolegol tebyg i’r hyn a feddai eu 13

Edmund O. Jones, Welsh Lyrics of the Nineteenth Century (Bangor, 1896), t. 53.

613

614

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

cymheiriaid yn nwyrain Ewrop, nac ychwaith i oresgyn yn llwyr arwahanrwydd rhanbarthol y grwpiau anoruchafol yng ngorllewin Ewrop. Yr oedd gan y mudiad Gwyddelig angerdd, ond yr oedd sail gymdeithasol yr iaith wedi edwino. Yr oedd yr hunaniaeth Lydewig wedi ei chaethiwo gan y gwrthgyferbyniad honedig rhwng cynnydd trefol rhyddfrydig ac adwaith clerigol gwerinol yr oedd siaradwyr Almaeneg wedi methu corlannu’r Tsieciaid a’r Slofeniaid iddo. Er bod ei chynnyrch llenyddol yn llawer mwy swmpus, ni lwyddodd y Gymraeg ychwaith i ddianc yn llwyr rhag yr un ffawd. Wrth i lythrennedd yn y Saesneg dyfu, dirywiodd traddodiad ‘yr wybodaeth fuddiol’ yn y Gymraeg. Yr oedd cynnwys Beiblaidd ei natur Y Gwyddoniadur yn gam yn ôl mewn termau cymharol, o’i gymharu â’r cyfieithiad, Addysg Chambers i’r Bobl. Er i Gatholigiaeth wleidyddol gael y llaw uchaf ar genedlaetholwyr rhyddfrydig diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn Slofenia, derbyniodd i raddau helaeth oruchafiaeth rhyddfrydiaeth wrth bennu’r agenda ddiwylliannol yn ôl y patrwm modern rhyngwladol. Ni pherthynai’r dyhead rhyngwladol hwn (a oedd yn wleidyddol ei gymhelliad, yn y pen draw) i’r diwylliant Cymraeg. Yn hytrach, darganfu’r diwylliant Cymraeg sail resymegol ddeublyg, sef fel gwarcheidwad etifeddiaeth lenyddol unigryw ac fel ‘iaith y nefoedd’. Nid oedd hynny’n ddigon grymus yn ideolegol i gynnal teyrngarwch i’r iaith yn wyneb newid cymdeithasol-economaidd. Bu trydedd sail resymegol, sef y Gymraeg fel ‘iaith y werin’, a oedd yn cwmpasu rhamantiaeth gyfandirol a naws ddemocrateiddiol yr oes, ond heb ymwrthod â’r etifeddiaeth lenyddol a chrefyddol, yn fodd i ddod â’r Gymraeg yn nes at ysbryd mudiadau iaith dwyrain Ewrop. Yr oedd ei lluniwr, yr academydd O. M. Edwards, yn cadarnhau’r hyn a honnwyd uchod yngl}n â swyddogaeth addysg soffistigedig mewn adfywio iaith. Yr oedd O. M. Edwards yn flaengar hefyd o ran adnabod y categori o Gymry Saesneg eu hiaith a oedd yn dechrau creu gwahaniaeth arwyddocaol rhwng y sefyllfa yng Nghymru a’r sefyllfa yn nwyrain Ewrop. Ond yn hynny o beth, ymddengys ei fod ar ei ben ei hun braidd, oherwydd nad oedd ei gyd-Gymry, yn ôl pob golwg, wedi mabwysiadu’r cysyniad hwn. Efallai fod y ffaith ei bod yn dal yn well gan Gymry addysgedig ddefnyddio’r Saesneg mewn sawl maes o’r ‘uwch ddiwylliant’, a defnyddio ymadrodd Gellner, yn areithiau gwladgarol T. E. Ellis, dyweder, neu yn A History of Wales gan J. E. Lloyd (1911), yn dangos eu parch ymwybodol i sefyllfa a oedd yn newid, ond ymddengys yn fwy tebygol mai parhad ydoedd o batrymau cynharach o ddiglosia, megis a fodolai mewn cymdeithasau anoruchafol yn nwyrain Ewrop cyn datblygiad cenedlaetholdeb ieithyddol. Pa ddehongliad bynnag sy’n gywir, yr oedd y dwyieithrwydd unochrog hwn a arddelid gan lawer o’r elît Cymraeg ei iaith yn llawn cymaint o wendid i’r iaith ag yr oedd bodolaeth niferoedd cynyddol o siaradwyr Saesneg – a gynhwysai o hyd lawer o ymfudwyr o Loegr – i’r maes glo a’r porthladdoedd mawr. Erbyn 1914, felly, yr oedd cydadwaith cymhleth rhwng ideoleg a ffurflywodraeth gymdeithasol (yr olaf yn pennu’r ffiniau ar gyfer y gyntaf, ond hefyd

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

yn cael ei llunio’n rhannol ganddi) wedi creu patrwm o wahaniaethau rhwng dau hanner Ewrop. Gellid dadlau bod safle cymdeithasol y Gymraeg yn parhau’n nes i eiddo’r Slofeneg a’r Estoneg nag un y Llydaweg neu’n sicr yr Wyddeleg. Yr oedd y llwybrau’n ymwahanu, fodd bynnag, a byddai newidiadau gwleidyddol 1918 yn ymestyn yn ddramatig y bwlch a oedd wedi agor yn ystod yr hanner canrif blaenorol. Y Profiad rhwng y Rhyfeloedd Yn ôl Woodrow Wilson, ymladdwyd y Rhyfel Byd Cyntaf er mwyn gwneud y byd yn lle diogelach i ddemocratiaeth. I ymgyrchwyr iaith, yr oedd yn golygu hefyd ddiwedd ar aristocratiaeth ieithoedd. Gwelid diwedd ar yr hen batrwm o nifer bychan o ieithoedd goruchafol ymhlith llu o wahanol raddau o ddarostyngiad, ac yn ei le deuai darlun mwy unffurf nad oedd lle ynddo, fodd bynnag, i ieithoedd megis y Gymraeg. Rhoddwyd cydnabyddiaeth swyddogol yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd i dri math o sefyllfa ieithyddol yn unig: iaith genedlaethol y genedl-wladwriaeth, sef y norm sylfaenol; ‘ieithoedd lleiafrifol’ o fewn y genedl-wladwriaeth, gydag ambell sicrhad rhyngwladol; ac – yn yr Undeb Sofietaidd yn unig – y statws arbennig a roddid i ieithoedd anoruchafol gan y dewis sosialaidd. Haeddant sylw yn eu tro. Y mae achos y cenedl-wladwriaethau newydd a grëwyd ym 1919 yn dangos gallu gwleidyddiaeth i newid safle cymdeithasol ieithoedd – hyd yn oed os cytunwn â’r awdur Tsiecaidd, Chmelar, fod y cytundeb heddwch yng nghanolbarth Ewrop ynddo’i hun yn ganlyniad anorfod i’r ‘awydd diatal am fywyd a thyfiant’ ymhlith ei bobloedd anoruchafol gynt.14 Tra oedd yr ynysoedd trefol Almaenaidd mewn môr Tsiecaidd, ynghyd â Ljubljana Almaeneiddiedig gynt, wedi eu boddi eisoes cyn 1914 gan y llanw Slafaidd, daeth (neu fe adferwyd) canolfannau eraill megis Bratislafa a Košice yn Slofacia, Maribor a Celje yn ne Styria a Novi Sad yn y Vojvodina yn drefi a chanddynt fwyafrifoedd Slofacaidd, Slofenaidd a Serbaidd rhwng y ddau ryfel yn unig, ac yn groes i’r duedd cyn y rhyfel. Ym 1913 yr oedd 40 y cant o boblogaeth Riga yn Latfiaid; erbyn 1939 yr oedd y ganran hon yn 63 y cant. Yr arwydd mwyaf trawiadol o benderfyniad y pobloedd taeog gynt i fynnu eu goruchafiaeth oedd y meddiannu ieithyddol a ddigwyddodd yn hanes prifysgolion dwyrain canolbarth Ewrop. Ym 1919 daeth Prifysgol Elizabeth yn Pozsony Hwngaraidd yn Brifysgol Tsiecoslofacaidd Cyrill a Methodius yn y ddinas a ailenwyd Bratislafa. Daeth y brifysgol Almaenaidd, ac yna Rwsiaidd, enwog yn Dorpat yn Brifysgol Estonaidd Tartu; daeth prifysgol Almaenaidd Brünn yn Brifysgol Tsiecaidd Brno, a phrifysgol Hwngaraidd Kolozsvár yn Brifysgol Rwmanaidd Cluj. Blodeuodd sefydliadau cyfatebol newydd ar gyfer y Slofeniaid 14

J. Chmelar, National Minorities of Central Europe (Prague, 1937), t. 10.

615

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

616

yn Ljubljana (1919), y Latfiaid yn Riga (1919) a’r Lithwaniaid yn Kaunas (1922). Cafwyd problemau cychwynnol yn ystod y proses hwn, ond nid oeddynt yn llethol, diolch i’r gwaith paratoi a wnaethpwyd gan y mudiadau iaith cyn 1914. Er enghraifft, yr oedd Cymdeithas Latfiaidd Riga wrthi er troad y ganrif yn trin a thrafod problemau terminoleg.15 Yr oedd cael hyd i staff cymwys yn fwy o broblem. Ymhlith y penodiadau cyntaf i Brifysgol Rwmanaidd Cluj yr oedd nifer o Ffrancwyr a ddysgai drwy’r Ffrangeg ac a godai wrychyn pobl oherwydd eu cyflogau uwch.16 Hanner yn unig o’r darlithoedd cynnar yn Riga a draddodid yn Latfieg, ac nid tan ddechrau’r 1930au y daeth staff Prifysgol Tartu yn weddol gadarn eu Hestoneg.17 Parhaodd dylanwad staff Tsiecaidd ym Mhrifysgol Bratislafa yn hwy. Sefydlwyd y gyfadran feddygol gan saith meddyg Tsiecaidd a ysgrifennodd at y Weinyddiaeth Addysg newydd yngl}n â’r angen i hyfforddi carfan o feddygon Slofaceg eu hiaith ac a benodwyd ar eu hunion, un ac oll.18 Yr oedd niferoedd y myfyrwyr, fodd bynnag, yn llewyrchus. Yr oedd mwy nag 80 y cant o’r myfyrwyr yn Tartu yn Estoniaid; yn y brifysgol Rwsiaidd cyn y rhyfel yr oedd 80 y cant yn Rwsiaid neu yn Iddewon. Yn sgil dyrchafiad cymdeithasol ieithoedd brodorol, ehangwyd eu gallu i’w mynegi eu hunain. Cyhoeddwyd un a thri chwarter gwaith yn rhagor o lyfrau a thaflenni – tua 25,000 ohonynt – yn Estoneg yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd nag yn ei holl hanes cyn hynny; perfformiwyd yr opera gyntaf gan gwmni cwbl Estonaidd ym 1918–19; ysgrifennwyd yr opera gyntaf yn Estoneg ym 1928; erbyn 1939 yr oedd deg o gwmnïau theatr Estonaidd parhaol, a saith ohonynt yn rhai proffesiynol.19 Cynyddodd cyfnodolion Slofenaidd i deirgwaith eu nifer yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd, gan ymdrin â themâu newydd; ym 1939 ceid pump yn ymdrin â gwyddoniaeth a thechnoleg; cyn 1914 ni cheid yr un.20 Sefydlu’r ieithoedd a fu gynt yn anoruchafol mewn addysg uwch oedd y cam olaf yn y proses o hyfforddi dosbarth o ddeallusion brodorol cystadleuol ac o gipio’r awenau cymdeithasol i’w rhoi at yr awenau gwleidyddol a oedd yn eu dwylo eisoes. Gan fod ugain miliwn o aelodau o grwpiau lleiafrifol (yn hytrach na’r trigain miliwn o bobl anoruchafol yn y cyfnod cyn y rhyfel) yn fygythiad posibl i awdurdod, parhau a wnaeth y frwydr ieithyddol. ‘Yn ogystal â dal grym gwleidyddol, y mae gennym gefnwlad y trefi . . . Gyda chystadleuaeth rydd, bydd y grymoedd hanfodol yn cwblhau’r proses o bureiddio a fydd yn dymchwel ceyrydd braint . . . yr ydym ni, yr elfen Rwmanaidd, yn gwbl ffyddiog o ennill 15 16 17

18

19 20

Ruke-Dravina, The Standardisation Process in Latvian, t. 71. Z. de Szász, The Minorities in Roumanian Transylvania (London, 1927), t. 288. A. Sons, ‘Die Entstehung der Universitäten im Baltikum und ihre weitere Entwicklung’, Acta Baltica, 22 (1982), 63–112. M. Tichý, ‘K dejinám lekárskej fakulty v Bratislave v rokoch 1918–39’, Historický Casopis, 37 (1989), 699–717. T. U. Raun, Estonia and Estonians (Stanford, 1991), pennod 8. Hocevar, The Structure of the Slovene Economy, t. 171.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

buddugoliaeth’, meddai papur Rwmanaidd Cluj ym 1924, wrth gyfeirio at y frwydr i Rwmaneiddio trefi Transylfania.21 Mater yr iaith a oedd wrth wraidd problem y lleiafrifoedd, yn ôl Hwngariad o’r un dalaith, a soniai ef am gyfres o orchmynion a waharddai swyddogion rhag siarad Hwngareg; er nad oedd modd cael Rwmaniaid yn lle pob un o’r rhain am rai blynyddoedd.22 Yn Transylfania, gogledd Serbia a Silesia Uchaf yng Ngwlad Pwyl, cyflwynodd y meistri gwleidyddol newydd ddeddfwriaeth yn gwahardd plant na allent siarad yr iaith leiafrifol eisoes rhag mynychu ysgolion lleiafrifol, gan eu bod yn ofni bod yr hen elît yn ddigon grymus o hyd i ddenu eu praidd i gorlan estron. Gan honni bod llawer o siaradwyr ieithoedd lleiafrifol yn gynnyrch dadwladoli cynharach, ceisient yn aml estyn y gwaharddiad hwn i gynnwys plant yr oedd eu henwau teuluol, fe honnid, yn bradychu tarddiad brodorol.23 Collodd mwy na 200 o athrawon Almaeneg eu hiaith eu swyddi yn ne Styria, ac yn eu lle yn aml rhoddid athrawon Slofenaidd a oedd wedi eu gwahardd o’r gororau Slafaidd yn yr Eidal y ceisiai Mussolini eu Heidaleiddio mewn modd ciaidd.24 Rhoddwyd hwb i ddiflaniad cymdeithasol yr hen ieithoedd elitaidd gan ymfudo. Ymfudodd oddeutu 350,000 o Hwngariaid, y bobl fwyaf cefnog yn bennaf, o’r ardaloedd lleiafrifol Hwngaraidd wedi 1918, gan symud i wlad Hwngari ei hun. Yn yr un modd, aeth llawer o Almaenwyr o Wlad Pwyl. Felly, ganed ‘problem y lleiafrifoedd’ rhwng y rhyfeloedd mewn awyrgylch o chwerwder a drwgdeimlad. Yr oedd pobl a berthynai i leiafrifoedd o ran hil, crefydd neu iaith yng Ngwladwriaethau’r Olyniaeth i fod i dderbyn darpariaeth ‘deg’ gan y wladwriaeth ar gyfer eu hanghenion diwylliannol, yn ôl ‘cytundebau lleiafrifoedd’ a gefnogwyd gan Gynghrair y Cenhedloedd.25 Ond yr oedd rhesymau rhai o swyddogion Swyddfa Dramor Prydain dros gefnogi deddfwriaeth lleiafrifoedd, fel cyfrwng i integreiddio lleiafrifoedd mewn gwladwriaethau newydd trwy oddefgarwch doeth, yn dangos eu bod wedi camfarnu’r sefyllfa. Fel hyn yr ysgrifennodd G. M. Gathorne-Hardy: It is often necessary and desirable that a specific language of the peasantry shall be recognised and used as the language of instruction in elementary or primary schools, but not in places of higher instruction; this is the situation which in fact exists in Wales and applies to those countries where the minority language is one with inferior cultural value.26 21

22 23

24 25 26

Sylvius Dragomir, The Ethnical Minorities in Transylvania (Geneva, 1927), tt. 53 et seq. Am safbwynt Rwmanaidd gyfoes a manwl, gw. Irina Livezeanu, Cultural Politics in Greater Romania: Regionalism, Nation Building and Ethnic Struggle, 1918–1930 (Ithaca & London, 1995). de Szász, The Minorities in Roumanian Transylvania, penodau 5–7. Ceir y dyfyniad ar d. 93. Am faterion ysgolion lleiafrifol, gw. ibid., pennod 14; Dragomir, Ethnical Minorities, penodau 5–6; ac S. Mesaros, Polozaj Madara u Vojvodini 1918–29 (Novi Sad, 1981), pennod 5. Hocevar, The Structure of the Slovene Economy, t. 214. L. P. Mair, The Protection of Minorities (London, 1928), t. 65. A. Sharp, ‘Britain and the Protection of Minorities at the Paris Peace Conference in 1919’ yn A. C. Hepburn (gol.), Minorities in History (London, 1978), t. 58.

617

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

618

Onid oedd y Cymry yn deyrngar i’r Ymerodraeth? Methiant oedd hyn i gydnabod y dyrchafiad a oedd wedi digwydd o ran statws cymdeithasol yr ‘ieithoedd gwerinol’ yn nwyrain Ewrop, ac i sylweddoli bod y lleiafrifoedd newydd mewn gwirionedd yn perthyn yn bennaf i’r grwpiau goruchafol traddodiadol, yn enwedig yr Almaenwyr a’r Hwngariaid. Yr oedd gwladwriaethau newydd hefyd yn gwrthwynebu’r cyfyngiadau a orfodid ar eu sofraniaeth gan y cytundebau lleiafrifoedd. Felly, cyn belled ag yr oedd modd, dehonglai’r gwladwriaethau hyn eu dyletswyddau yn unol ag ysbryd Gathorne-Hardy. Yn Iwgoslafia a Rwmania, caniateid y dewis o addysg trwy gyfrwng iaith nad oedd yn iaith y wladwriaeth am y pedair blynedd gyntaf o ysgol yn unig. Wedi hynny, fe’i hepgorid fesul tipyn (Rwmania) neu câi ei rhoi o’r neilltu’n gyfan gwbl (Iwgoslafia) a gwneud yr iaith swyddogol yn unig gyfrwng; fodd bynnag, yn ôl deddf ysgolion Rwmania ym 1925, trwy’r Rwmaneg yn unig y ceid dysgu’r iaith Rwmaneg, hanes a dinasyddiaeth. Cafwyd ymdrechion gan yr Hwngariaid i sefydlu Gymnasien preifat (yn Iwgoslafia) neu brifysgol breifat (yn Cluj, Rwmania), ond fe’u llesteiriwyd gan yr awdurdodau.27 Ar y llaw arall, mwynhaodd yr Almaenwyr yn Tsiecoslofacia gyfundrefn addysg gyflawn rhwng y rhyfeloedd, a chawsant gadw un o’r ddwy brifysgol a oedd ganddynt cyn y rhyfel; yr oedd ganddynt hawl hefyd i drin a thrafod â’r awdurdodau yn eu hiaith eu hunain yn yr ardaloedd hynny lle’r oeddynt yn 20 y cant o leiaf o’r boblogaeth, fel ag a oedd yn wir am 92 y cant ohonynt ym 1931.28 Y lleiafrifoedd mwyaf breintiedig oedd y rhai a drigai yng ngwledydd y Baltig a’r Ffindir.29 Câi siaradwyr Swedeg yn y Ffindir hawliau tebyg i’r Almaenwyr yn Tsiecoslofacia, gyda throthwy o ddim ond 10 y cant (6 y cant yn ddiweddarach). O ganlyniad i ddeddf a basiwyd ym 1925 rhoes Estonia hawl i leiafrifoedd o fwy na thair mil o drigolion i gael ymreolaeth ddiwylliannol dan nawdd y wladwriaeth trwy sefydliadau etholedig; câi ysgolion preifat y lleiafrifoedd dderbyn plant a chanddynt famiaith wahanol a châi unigolion ddewis eu cenedligrwydd eu hunain. Cynigid darpariaethau tebyg yn Latfia. Câi haelioni o’r fath ei hybu, mae’n si{r, gan faint bychan y lleiafrifoedd, ynghyd â lleihad cyffredinol yn yr ymdeimlad eu bod yn fygythiad i’r cenedl-wladwriaethau. Yr oedd pob lleiafrif y cyfeiriwyd ato hyd yma yn perthyn i grwpiau a fu gynt yn oruchafol. Yr oedd Wcreiniaid a Belorwsiaid dwyrain Gwlad Pwyl yn cyfateb yn well i ddisgrifiad Headlam-Morley o ‘werinwyr’. Ni chafodd y filiwn o Felorwsiaid a geid erbyn cyfrifiad 1931 (er bod 700,000 arall o bobl yr ardal yn 27 28

29

Gw. troednodyn 23. Chmelar, National Minorities of Central Europe, t. 23. Am astudiaeth fanwl o addysg leiafrifol Almaenig sy’n nodi i’r Almaenwyr golli nifer o ysgolion ar sail gormodedd yn y cyfnod cyn y rhyfel, gw. Wolfgang Mitter, ‘German Schools in Czechoslovakia 1918–1938’ yn Janusz Tomiak (gol.), Schooling, Educational Policy and Ethnic Identity: Comparative Studies on Governments and NonDominant Ethnic Groups in Europe, 1850–1940. Vol. I (Dartmouth, 1991), tt. 211–34. Gw. E. Maddison, Die nationalen Minderheiten Estlands und ihre Rechte (ail arg., Tallinn, 1930).

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

dweud eu bod yn siarad yr iaith ‘leol’!) ysgolion yn eu hiaith eu hunain tan warchae’r Almaen yn ystod y rhyfel, ond collwyd y rhain yng Ngwlad Pwyl rhwng y rhyfeloedd; erbyn 1937–8 dim ond mewn pum ysgol ddwyieithog a 44 ysgol cyfrwng Pwyleg y dysgid Belorwsieg fel pwnc. Yr oedd y 2,420 o ysgolion cynradd a oedd gan yr Wcreiniaid, a oedd yn fwy niferus a mwy ymwybodol o’u cenedligrwydd, wedi gostwng i 420 erbyn 1937–8, tra cynyddodd ysgolion dwyieithog i fwy na thair mil, yn bennaf oherwydd y ddarpariaeth yn neddf ysgolion 1924 y dylai’r addysg fod yn ddwyieithog os oedd ugain o blant Pwyleg eu hiaith mewn ardal. Er bod Iddew-Almaeneg yn famiaith i 87 y cant o Iddewon, gwrthododd y wladwriaeth dalu am addysg drwy’r iaith honno na thrwy’r Hebraeg. Yn olaf, gwelodd y gymuned Almaenaidd, a oedd yn cynnwys miliwn o bobl ym 1921 (ond 700,000 ddeng mlynedd yn ddiweddarach) nifer yr ysgolion Almaeneg eu cyfrwng yn gostwng o 1,039 yn y flwyddyn honno i 394 erbyn diwedd y 1930au, a dim ond traean ohonynt yn derbyn nawdd gan y wladwriaeth. Esgorodd hyn ar g{ynion cyson gan yr Almaenwyr i Gynghrair y Cenhedloedd, hyd nes yr ildiodd Gwlad Pwyl ei lle ym 1934. Cyfiawnhawyd y proses yn gyfrwys, fodd bynnag, gan Lywodraethwr Rhanbarthol Gwlad Pwyl. Ei bryder pennaf ef oedd prinder ysgolion mamiaith ar gyfer y lleiafrif Pwylaidd yn yr Almaen – na châi ei amddiffyn gan y Gynghrair.30 Yn eironig, nid oes tystiolaeth fod sêl genedlaetholgar gweinidogion addysg na rhaglawiaid rhanbarthol wedi cael unrhyw wir ddylanwad. Diogelodd grwpiau lleiafrifol eu cydlyniad cymdeithasol, a chynorthwywyd hwy yn hynny o beth gan y goddefgarwch cymharol a ddangoswyd at eu gweisg a’u cymdeithasau – adlais arall o batrymau diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Felly, yr oedd llai na hanner miliwn o siaradwyr Hwngareg yn Iwgoslafia yn cynnal pedwar papur dyddiol ac un ar ddeg o wythnosolion.31 Yn groes i obeithion y rhai a fynnai heddwch, llwyddodd yr ymrysona parhaus yngl}n ag iaith, yn enwedig ym maes addysg, i gadw pwnc y lleiafrifoedd yn fyw. Gwnaed natur y broblem a oedd wrth wraidd deddfwriaeth lleiafrifoedd yn eglur gan y cynigion a dderbyniwyd yn ail Gyngres y Lleiafrifoedd Cenedlaethol (mudiad a ysbrydolwyd yn bennaf gan yr Almaenwyr) ym 1926. Galwent am hunaniaeth ddiwylliannol ar batrwm Estonia, ail-lunio ffiniau gweinyddol i gyd-fynd â’r rhai ieithyddol, ac am i’r iaith leiafrifol feddiannu swyddogaethau iaith y wladwriaeth lle bynnag yr oedd gan ei siaradwyr fwyafrif tiriogaethol cyflawn.32 I wleidyddion y mwyafrif, yr hyn a wnâi galwadau o’r fath oedd cyfiawnhau’r amheuaeth y byddai hawliau lleiafrifol, yn hytrach na sicrhau integreiddiad y bobl dan sylw, yn cael eu defnyddio i gynnal rhwystrau yn 30

31 32

Janusz Tomiak, ‘Education of the Non-Dominant Ethnic Groups in the Polish Republic, 1918–1939’ yn idem (gol.), Schooling, Educational Policy and Ethnic Identity, tt. 185–209. Am wybodaeth bellach yngl}n â Grazynski, Llywodraethwr Rhanbarthol Silesia Uchaf, gw. A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowosc´iowej rza¸dów polskich w letech 1921–39 (Wroclaw, 1979), tt. 106–15. Mesaros, Polozaj Madara, t. 218. Mair, The Protection of Minorities, pennod 16.

619

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

620

erbyn integreiddio, gan gadw gwladwriaeth o fewn gwladwriaeth hyd nes y byddai modd unwaith eto ymwahanu oddi wrth y famwlad. Yr oedd yr amheuon ynghylch cymhellion ymwahaniadol yn gyfiawn weithiau, ond nid bob amser. Dan amodau modern yr oedd sail i ofnau’r lleiafrifoedd ieithyddol na allent ddibynnu bellach ar hunangynhaliaeth ddiwylliannol draddodiadol y werin; gallai’r pwysau am hunaniaeth ddiwylliannol fod yn gydnabyddiaeth amddiffynnol o’r ffaith hon yn hytrach nag yn rhagarweiniad i ymwahanu. Fodd bynnag, nid oedd modd tawelu meddyliau’r mwyafrifoedd newydd. Dymchwelwyd deddfwriaeth ynghylch hawliau lleiafrifoedd rhwng y rhyfeloedd oherwydd amheuon ar y naill du a’r llall a oedd teyrngarwch deuol – i’r wladwriaeth ac i ddiwylliant – yn bosibl mewn gwirionedd. Dyma lle yr honnai’r Undeb Sofietaidd iddo lwyddo i ddatrys y broblem ideolegol. Cafodd y teyrngarwch deuol a oedd yn amhosibl dan gyfundrefn gyfalafol ei gyflawni (fe honnwyd) dan sosialaeth, trwy egwyddor cyfundrefn ‘genhedlig ei ffurf, sosialaidd ei chynnwys’. Yn y bôn, golygai hynny fod comiwnyddiaeth yn siarad â phobl yn eu hiaith eu hunain. Golygai ffederaliaeth Sofietaidd unedau gwleidyddol a chanddynt graidd ieithyddol, oherwydd nid oedd y fath beth â gwir ddatganoli. At hynny, yr oedd yr unedau ffederal yn aml yn cyfateb yn fras iawn i’r ffiniau ieithyddol ac yr oedd llawer o’r cenhedloedd bychain mewn gwirionedd yn lleiafrifoedd yn eu tiriogaethau eponymaidd, a Rwsieg yn tra-arglwyddiaethu o hyd. Wedi dweud hynny, yr oedd yr ymdrech a wnaethpwyd i feithrin tafodieithoedd dirifedi y wladwriaeth Sofietaidd, a’r rheini’n aml heb draddodiad ysgrifenedig o gwbl, yn adlewyrchu gwir ddelfrydiaeth ar raddfa eang. Câi gwerslyfrau eu cynhyrchu mewn 25 o ieithoedd ym 1925 ac mewn 104 o ieithoedd erbyn 1934.33 Cynyddodd nifer y llyfrau a gyhoeddid yn Georgeg bum gwaith (i 650) rhwng 1921 a 1935,34 a Belorwsieg, na châi ei dysgu yn amser y Tsâr, oedd iaith yr addysg mewn 3,794 o ysgolion elfennol pedwar-dosbarth yng ngweriniaeth Belorwsia erbyn diwedd y 1920au, o’i gymharu â 27 yn unig o ysgolion Rwsieg eu hiaith.35 Wrth gwrs, yr oedd gofynion y delfryd sosialaidd yn cyfyngu ar adfywiad ieithoedd anoruchafol. Wynebai’r Wcreineg broblem gymdeithasol debyg i un ‘ieithoedd gwerinol’ y gorllewin ddegawdau cyn hynny: Rwsieg yn bennaf oedd iaith y trefi. Er bod Lenin o blaid Wcreineiddio’r trefi, rhywbeth a wnaethpwyd yn y 1920au gan Skrypnyk, pennaeth plaid yr Wcráin, gwrthdroi’r proses a wnaethpwyd yn ystod canoliaeth ddrwgdybus Stalin, ac ym 1933 gwnaeth

33

34

35

Michael Kirkwood, ‘Glasnost, “The National Question” and Soviet Language Policy’, Soviet Studies, 43, rhif 1 (1991), 62. B. G. Hewitt, ‘Aspects of Language Planning in Georgia (Georgian and Abkhaz)’ yn Michael Kirkwood (gol.), Language Planning in the Soviet Union (London, 1989), t. 130. James Dingley, ‘Ukrainian and Belorussian – a Testing Ground’ yn ibid., t. 183.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

Skrypnyk amdano’i hun.36 Ym 1938, yn lle’r wyddor Ladin a fabwysiadwyd yn y 1920au ar gyfer ieithoedd nad oeddynt yn rhai Slafaidd, dechreuwyd defnyddio’r wyddor Gyrilig, a daeth astudio Rwsieg yn orfodol. Gan fod prinder adnoddau i’w haddysgu yn effeithiol, fodd bynnag, ni wnaeth y mesur hwn fawr ddim i danseilio’r hwb rhyfeddol a roesai Bolsieficaeth i ieithoedd lleiafrifol. Nid yn y maes hwn y methodd â gwireddu ei phropaganda mawreddog, ond mewn modd mwy cynnil. Yr oedd yr Undeb Sofietaidd, a honnai fod yn fath uwch o gymdeithas, mewn gwirionedd yn parhau yn llai datblygedig na gweddill Ewrop. Yr oedd patrwm yr ieithoedd dirifedi a oedd ar wahanol raddau o ddatblygiad o amgylch y lingua franca, sef Rwsieg, yn gweithio nid yn unig oherwydd llaw haearn Stalin, nac ychwaith oherwydd yr ymwybyddiaeth sosialaidd newydd a ganmolwyd cymaint gan bropaganda, ond oherwydd ei bod yn dal yn gydnaws ag egwyddor Headlam-Morley o integreiddio’r werin trwy ewyllysgarwch. Yr Undeb Sofietaidd oedd ymerodraeth olaf Ewrop yn yr ystyr ieithyddol hefyd. Felly, nid oedd y profiad ieithyddol yn yr Undeb Sofietaidd yn wahanol iawn yn y pen draw i’r patrwm cyffredin yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Seiliwyd y patrwm hwnnw ar etifeddiaeth y blynyddoedd cyn y rhyfel. Yn nwyrain y Cyfandir, parhaodd y cysylltiad rhwng moderneiddio cymdeithasol ac adfywiad ieithyddol a chenedlaetholdeb, gan chwalu’r hen ymerodraethau ar y ffordd, ac eithrio’r un fwyaf araf yn eu plith, a’i hamddiffynnodd ei hun trwy fynd ati’n gyfrwys i addasu’r proses: llwyddodd polisïau’r Sofiet i’w gyflymu yn ogystal â’i ffrwyno. Yn y gorllewin ni chafwyd llawer o newid ym mhroffil is yr ieithoedd anoruchafol, ac eithrio’r Wyddeleg, a daflwyd gan ddigwyddiadau 1918–22 i safle ‘iaith genedlaethol’ Gwladwriaeth Rydd Iwerddon. Yn wleidyddol, trawsnewidiwyd ei statws yn llwyr. Yn ideolegol, daeth yn symbol o wir genedligrwydd Celtaidd y byddai ei gwerthoedd dyrchafol yn treiddio drwy’r wladwriaeth newydd. O safbwynt yr Wyddeleg fel cyfrwng cymdeithasol byw, yr anhawster oedd y rhoddid blaenoriaeth i’r nod o adfer yr iaith drwy’r wlad i gyd, yn hytrach na cheisio gwarchod yr ardaloedd Gwyddeleg go iawn a oedd â phroblemau economaidd a chymdeithasol difrifol. Daeth y 130,000 o siaradwyr brodorol yn ardaloedd gwasgaredig y Gaeltacht a sefydlwyd ym 1926 yn gronfa recriwtio athrawon ar gyfer gweddill y wlad, ar batrwm ‘deallusol organig’. Fel arall, prin iawn oedd y cymhelliad i’r trigolion dderbyn cyfundrefn a orfodwyd arnynt oddi uchod (nid oedd gan y Gaeltacht drefn ddiwylliannol na gweinyddol annibynnol) ac a’u caethiwai mewn unigedd diwylliannol a thlodi, a hynny trwy iaith yr oeddynt, yn aml, wedi methu â meistroli ei ffurf ysgrifenedig. Er bod angen ysbardun ideolegol ar ieithoedd bychain yr ugeinfed ganrif, y mae perygl bod yn or-ideolegol oni chrëir sail gymdeithasol addas, fel y dengys yr amser a wastraffwyd mewn ymrysonau mympwyol cyn i’r Gwyddelod gael cyfundrefn 36

Ceir yr ymdriniaeth orau â’r amrywiadau hyn yn R. S. Sullivant, Soviet Policies and the Ukraine (Columbia, 1962), penodau 3–4.

621

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

622

sillafu a oedd rywfaint yn symlach (1948), gramadeg gyfarwyddol (1958) a llawysgrifen ymarferol (na chyflwynwyd yn derfynol i ysgolion uwchradd tan 1970).37 Yn y cyfamser, yng Ngwlad Belg yr oedd cyflwyno’r bleidlais gyffredinol ym 1919 a newid yn y cydbwysedd demograffaidd ac economaidd rhwng y Ffleminiaid a’r Walwniaid (a oedd yn edwino) yn dangos grym y sail gymdeithasol. Newidiodd y siaradwyr Ffrangeg eu trywydd yn yr un modd ag y gwnaethai siaradwyr Almaeneg yn Bohemia o’r 1880au ymlaen, gan roi’r gorau i swyddogaeth oruchafol yn Fflandrys gyda’r nod o atgyfnerthu eu safle mewn Walwnia unieithog. Ym 1930 daeth Prifysgol Ghent yn Ffleminaidd (Iseldireg) ei hiaith, ac ym 1932 datganwyd bod Fflandrys a Walwnia yn rhanbarthau uniaith, ac eithrio Brwsel. Fodd bynnag, gan fod addysg drwy gyfrwng y Ffrangeg yn dal ar gael yn Fflandrys trwy ddulliau preifat, ac weithiau hyd yn oed trwy ddulliau a dderbyniai arian cyhoeddus, parhaodd ymdeimlad y Ffleminiaid eu bod dan anfantais gymdeithasol drwy gydol y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Cadarnhawyd hynny gan gynnydd parhaus y Ffrangeg ym Mrwsel, lle y parhâi rhieni Ffleminaidd i anfon eu plant i ysgolion Ffrangeg eu hiaith, yn groes i ddeddf 1932. Rhwng 1880 a 1930 aeth y mwyafrif Ffleminaidd uniaith o 59 y cant ym Mrwsel yn fwyafrif Ffrangeg uniaith o bron 43 y cant, sy’n awgrymu bod llawer o deuluoedd Ffleminaidd a oedd gynt yn uniaith wedi dod yn deuluoedd dwyieithog ac yna’n uniaith Ffrangeg.38 Yng Nghatalonia nid anelodd y mudiad iaith y tu hwnt i ddwyieithrwydd. Yn wir, ym 1932 cadwodd statud ymreolaeth Catalonia y gofal am addysg (ar wahân i’r Brifysgol) yn nwylo Madrid, gan ganiatáu lle i’r Gatalaneg ochr yn ochr â’r Sbaeneg yn unig. Ceid gwasg Gatalaneg lewyrchus a gynhyrchai lawer o bapurau dyddiol (er mai dim ond chwarter y farchnad a oedd ganddynt) a chyhoeddwyd 740 o lyfrau ym 1933. Creai hyn nid yn unig batrwm a oedd o bosibl yn adlewyrchu trefn gymdeithasol draddodiadol yr elît Catalanaidd grymus, ond hefyd y tebygrwydd clòs a oedd rhwng y ddwy iaith a diffyg cymharol unrhyw bwysau de facto o’r canol mewn gwladwriaeth lle’r oedd 48 y cant o Gatalaniaid yn anllythrennog ym 1915.39 Yr oedd cymedroldeb gofynion ieithyddol y Basgiaid yn dal yn fwy amlwg mewn perthynas â’r mudiad gwleidyddol dynamig. Yr oedd 37

38

39

Ó Murchú, The Irish Language, tt. 47, 64–73. Am feirniadaeth gyfoes ar agweddau diddychymyg at yr Wyddeleg, gw. Shán Ó Cuív, The Problem of Irish in the Schools (Dublin, 1936). Maurits de Vroede, ‘Language in Education in Belgium up to 1940’ yn Tomiak (gol.), Schooling, Educational Policy and Ethnic Identity, tt. 111–31; am ganrannau Brwsel, gw. tt. 119, 126. Dylid nodi mai Iseldireg (Dutch) y gelwir y Fflemineg yn swyddogol yng Ngwlad Belg. Cysylltir yr hen derm â’r tafodieithoedd na chawsant eu safoni ac a fu’n rhwystr i adfywiad ieithyddol. Daw’r ganran hon o waith José Luís García Garrido, ‘Spanish Education Policy towards NonDominant Linguistic Groups, 1850–1940’ yn Tomiak (gol.), Schooling, Educational Policy and Ethnic Identity, tt. 299–304; daw’r ffigurau eraill o waith Miguel Strubell i Trueta, ‘Publishing – the Catalunyan Experience’ yn Publishing in Minority Languages/Cyhoeddi mewn Ieithoedd Lleiafrifol: Proceedings of a Conference July 29–August 2, 1985 (Aberystwyth, 1986), tt. 79–99.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

gan yr iaith, a siaredid gan tua 45 y cant o drigolion Gwlad y Basg yn Sbaen ym 1936, sail gymdeithasol ymhlith y werin-bobl a’r dosbarth canol isaf yn y trefi llai, ynghyd â chefnogaeth arwyddocaol o du clerigwyr. Fodd bynnag, yr oedd gwahaniaethau tafodieithol, ac agwedd braidd yn buryddol at safoni llenyddol, a oedd yn annealladwy i siaradwyr cyffredin, yn llesteirio’r ymdrechion arloesol i roi lle iddi ym myd addysg; bu cyfnod ymreolaeth 1936–7 yn rhy fyr i adeiladu ar yr ychydig ysgolion dwyieithog a agorwyd yn y 1920au.40 Yn Llydaw ni allai gwladwriaeth a oedd yn gryfach nag un Sbaen wanhau Llydaweg fel grym cymdeithasol yng nghefn gwlad yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Ond yn nhyb sylwebydd o Lydaw ym 1946, yr oedd wedi newid telerau dwyieithrwydd; yr angen yn awr oedd i bobl cefn gwlad fedru rhywfaint o Ffrangeg er mwyn ymdopi mewn siop, swyddfa a marchnad drefol, yn wahanol i’r sefyllfa yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd angen i’r elît fedru rhywfaint o Lydaweg. Eto i gyd, yr oedd y sylwebydd hwn yn dal i gredu bod gwybodaeth o’r Ffrangeg yn ddigon arwynebol i olygu bod yn rhaid i ‘ddynion addysgedig’ – meddygon, notarïaid ac offeiriaid – a ddeuai i gysylltiad cyson â phobl cefn gwlad ddefnyddio Llydaweg.41 Ceid tystiolaeth eisoes, fodd bynnag, o ddirywiad o genhedlaeth i genhedlaeth. Mewn 635 o gymunedau yn Llydaw Isaf a astudiwyd ym 1928, yn Llydaweg yn unig y traddodid y bregeth mewn 474 ohonynt, ac yn Ffrangeg yn unig mewn 49 ohonynt. Fodd bynnag, y ffigurau ar gyfer holwyddoreg plant oedd 397 a 103, yn y drefn honno.42 Yn eironig, creodd y diddordeb deallusol newydd garfan o ymgyrchwyr iaith Llydaweg a ddeuai’n aml o blith y dosbarthiadau canol Ffrangeg eu hiaith. Gweithiai’r rhain dros ddyrchafu’r Llydaweg yn iaith ‘diwylliant uwch’ – yn y cylchgrawn llenyddol Gwalarn (1925) ac yn y weithred o uno’r iaith lenyddol yn derfynol (1941) – a herient y darlun negyddol o bethau Llydewig a arddelid gan y Chwith. Gwelwyd hyn yn Ar Falz (1933), sef bwletin athrawon lleyg a oedd o blaid dysgu’r Llydaweg yn yr ysgolion. Cymeradwywyd deiseb o blaid hynny, deiseb a gefnogwyd ymhen amser gan fwy na hanner cymunedau Llydaw Isaf, gan Gomisiwn Addysg Senedd Ffrainc ym 1937 – y gwyriad cyntaf erioed oddi wrth y safbwynt a ddatganwyd gan Weinidog Addysg Ffrainc ym 1925, sef bod rhaid dileu’r iaith Lydaweg er mwyn diogelu undod ieithyddol Ffrainc. Y mae achos y Llydaweg yn ddadlennol, gan fod ei bywiogrwydd yn dangos mor llonydd a digyffro yr oedd y gymuned Gymraeg rhwng y rhyfeloedd, nid yn unig mewn perthynas â dwyrain Ewrop ond hefyd ei chymheiriaid yn y gorllewin. Y mae persbectif cymharol yn awgrymu y dylid astudio swyddogaeth 40

41 42

Am addysg Fasgeg yn y cyfnod rhwng y rhyfeloedd, gw. Garrido, ‘Spanish Education Policy Towards Non-Dominant Linguistic Groups, 1850–1914’ yn Tomiak (gol.), Schooling, Educational Policy and Ethnic Identity, tt. 304–10, a llyfr defnyddiol iawn S. G. Payne, Basque Nationalism (Reno, Nevada, 1975), t. 233. R. Hémon, La langue bretonne et ses combats (La Baule, 1947), tt. 47–51. Ibid., t. 15.

623

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

624

ideoleg fel grym sy’n codi o gefndir cymdeithasol ond sydd hefyd yn gallu ei gynrychioli’n ddetholus. Cafodd dirywiad y Gymraeg fel cyfrwng cymdeithasol yn y rhan fwyaf o Faes Glo De Cymru yn ystod y cyfnod hwn ei dderbyn yn rhyfeddol o ddidrafferth oherwydd cryfder sosialaeth yno. Felly hefyd yn y Gymru wledig, oherwydd grym y cyfuniad a ymgorfforid yn O. M. Edwards, sef Ymneilltuaeth ryddfrydig, ond heb ei ymwybyddiaeth ef o’r dimensiwn EinglGymreig. Yr oedd y ddwy ideoleg yn ddetholus, mewn gwahanol gyfeiriadau. Pwysicach na’r ddwy, efallai, oedd y ffaith mai ychydig o gwestiynau a godwyd ynghylch fframwaith y wladwriaeth, hyd yn oed yn yr ystyr yr oedd y chwyldro Ffrengig wedi gadael gwahaniaethau barn yn Ffrainc, gan roi cyfle i’r Llydawyr afael mewn traddodiad o wrth-ganoliaeth a chael trwy hynny fwy o ran yn y mudiad lleiafrifol Ewropeaidd nag a brofwyd yng Nghymru rhwng y rhyfeloedd. Efallai mai peth mympwyol yw dewis un enghraifft, ond gellid dweud bod y g{r y cyfeiriodd Lloyd George ato ym 1933 fel Cymro mwyaf cynrychioliadol y cyfnod, sef y bardd-bregethwr H. Elvet Lewis (Elfed), wedi profi’r ddeuoliaeth hon. Ar ochr yr Unol Daleithiau i’r Niagara, teimlodd Elfed y fath hiraeth fel y penderfynodd groesi’r bont i gyrraedd ochr Canada er mwyn ‘sangu ar dir Prydain’. Wrth weld ymchwydd y d{r oddi tano, fodd bynnag, aeth ei goesau’n wan, a dychwelodd i ochr yr Unol Daleithiau yn ‘wladgarwr siomedig’.43 Er y gellid esbonio teyrngarwch siaradwyr Cymraeg i’r hunaniaeth ymerodrol Brydeinig trwy gyfeirio at eu hymwybyddiaeth o fod wedi ennill lle parchus o’i mewn, da o beth fyddai bwrw golwg ar rwyddineb y modd yr oedd y rhan fwyaf ohonynt yn gallu ymfodloni ar y naill law ar yr ymdeimlad hwn o lwyddiant a derbyn ar y llall ddarostyngiad parhaus eu hiaith. Amwyseddau ‘adfywiad’: Tueddiadau yng Ngorllewin Ewrop wedi’r Ail Ryfel Byd Ni wnaeth digwyddiadau’r Ail Ryfel Byd a’u hadladd lawer i ddyfnhau’r ymwybyddiaeth yng Nghymru ynghylch materion iaith mewn mannau eraill, ac eithrio’r gwaith a wnaethpwyd gan rai cenedlaetholwyr Cymreig ar ran Llydawyr erlidiedig. Yn un peth, yn sgil ail-lunio’r ffiniau a’r ffaith i filiynau o bobl ffoi neu gael eu diarddel, bu gostyngiad sylweddol ym maint y lleiafrifoedd. I bob diben diflannodd lleiafrifoedd Wcreinaidd a Belorwsiaidd Gwlad Pwyl, fel y gwnaeth Almaenwyr ac Iddewon ledled dwyrain Ewrop. Yn ogystal, yn sgil newid y ffin rhwng yr Eidal ac Iwgoslafia, yr unig rai a oedd ar ôl oedd Hwngariaid yn yr hen fannau gwrthdaro. Yr oedd y rhanbarth cyfan erbyn hyn yn rhan o’r byd comiwnyddol, ac wedi ei guddio i raddau helaeth rhag llygaid y gorllewin. Datganwyd hefyd fod problemau iaith wedi eu datrys gan egwyddorion ffederal ac ieithyddol yn null y Sofiet. 43

Emlyn G. Jenkins, Cofiant Elfed 1860–1953 (Aberystwyth, 1957), tt. 126, 137.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

Os oedd problemau ieithyddol dwyrain Ewrop wedi eu datrys yn swyddogol, yng ngorllewin Ewrop cawsant eu gwthio i’r naill du, ynghyd â’r cysyniad o leiafrifoedd a feiwyd yn rhannol am fethiant cytundeb Versailles. Nid damweiniol, felly, oedd y diffyg cyfeiriad at hawliau lleiafrifoedd yn Siarter y Cenhedloedd Unedig a Datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Dynol ym 1948. Canolbwyntiai’r byd ei sylw wedi’r rhyfel ar hawliau sifil unigolion yn hytrach nag ar grwpiau o bobl. Arweiniodd y cynnydd na welwyd mo’i debyg cyn hynny mewn safonau byw, a’r cyfryngau newydd a ddatblygodd, at gryfhau’r duedd i wthio materion yngl}n â chenedligrwydd y tu ôl i len y gorffennol.44 Diddorol yw nodi mai’r lleiafrif cyntaf i roi’r pwnc yn ôl ar yr agenda ar ôl y rhyfel oedd yr un yr oedd ei wleidyddiaeth yn fwyaf tebyg i sefyllfa’r lleiafrifoedd cyn y rhyfel, yn hytrach nag i’r math newydd o wleidyddiaeth lleiafrifoedd a ddatblygai yng ngorllewin Ewrop. Y lleiafrif Almaeneg yn ne Tirol oedd hwn, lleiafrif a lwyddodd o’r diwedd yng nghyfaddawd 1969 i ennill hawliau llawn i ddefnyddio’r Almaeneg mewn gweinyddiaeth ac mewn ysgolion (gan gynnwys darpariaeth gan y wladwriaeth ar gyfer hyfforddiant cyfreithiol ar lefel prifysgol yn Innsbruck) ond o fewn fframwaith a’i gwnâi’n anodd iddynt osgoi bod yn ddwyieithog.45 Dechreuodd y newid ehangach ddigwydd ar ddiwedd y 1960au. Yn Sbaen gollyngodd y llywodraeth unbenaethol ei gafael wrth i ideoleg hynafol y Caudillo gael ei lliwio fwyfwy gan ddiddordebau mwy pragmataidd y moderneiddwyr technocrataidd; dechreuwyd unwaith eto oddef cyhoeddiadau mewn ieithoedd heblaw’r Sbaeneg, yn ogystal ag ikastolas neu ysgolion iaith preifat trwy gyfrwng y Fasgeg. Yn Llydaw lleddfwyd archollion 1940–5 wrth i Ffrainc newid o fod yn wlad lle’r oedd mwy na 30 y cant yn gymdeithas wledig yn y 1950au i’r Ffrainc 90 y cant drefol sy’n bodoli heddiw. O edrych yn ôl, ymddengys fod y 1960au yn drobwynt yn hanes y gymdeithas ddiwydiannol yn Ewrop, gan i’r cyfnod hwn weld symud cyflym at oruchafiaeth derfynol cymdeithas drefol, seciwlar, lle’r oedd y cyfryngau yn tra-arglwyddiaethu; cymdeithas weddol gefnog oedd hon o’i chymharu â’r gorffennol, ac un a oedd yn fwy unffurf yn ddiwylliannol ond hefyd yn fwy ymwybodol o anfantais yr unffurfiaeth honno. Bu’r hwb economaidd a ddaeth â channoedd o filoedd o weithwyr Castileg eu hiaith i Wlad y Basg a Chatalonia, datblygiad Iwerddon dan Lemass, neu ddiffyg cyfleoedd newydd a fygythiai gyflogaeth yn Llydaw a Chymru, oll yn gyfryngau i gipio pobl i ganol llif cyflym o newid. Nodweddid y sefyllfa hefyd gan addysg uwchradd ehangach ac ymwybyddiaeth o ddatblygiadau rhyngwladol ym maes hawliau dynol a mudiadau myfyrwyr. Gallai’r hyn a alwodd yr arweinydd Tsiecaidd Palacký, mewn oes gynharach o newid (‘Y mae rheilffyrdd a’r teligraff . . . yn dwyn yr holl genhedloedd . . . yn nes at ei gilydd, fel y mae’r addysgedig rai yn y byd bron yn 44

45

Am fwy o fanylion, ynghyd â chyfeiriadau, gw. Robin Okey, ‘The Minorities Concept: Definitions and Variants’ yn Publishing in Minority Languages, tt. 2–19. A. C. Alcock, ‘Three Case Studies in Minority Protection: South Tyrol, Cyprus, Quebec’ yn Hepburn (gol.), Minorities in History, tt. 189–225 (189–202).

625

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

626

ffurfio un cyhoedd sengl mawr’), yn ‘ddeddf pegynedd’ (‘po fwyaf o gysylltiad sydd rhwng y cenhedloedd, mwyaf i gyd y gwelant, y teimlant ac y deuant yn ymwybodol o’u gwahaniaethau naturiol’) gael ei gymhwyso at oes newydd.46 At hynny, ganrif yn ddiweddarach, pan oedd teimlyddion democratiaeth yn fwy sensitif, gallai’r ddialecteg foderneiddio hon ddylanwadu ar grwpiau llai na’r Tsieciaid. Yn sgil y ffaith eu bod yn sicrach na’r cenedlaethau a fu o ran eu gwybodaeth yngl}n â’r diwylliant goruchafol, a’u bod yn cael eu hamddiffyn gan lesolaeth fodern, ac yn fwy ymwybodol o’u hawliau, collasai aelodau cymunedau lleiafrifol lawer o’r hen gymhellion economaidd a seicolegol i wadu iaith eu cyndadau. Gallai’r ymdeimlad fod gorwelion newydd yn ymddangos a bod diwylliant newydd yn ymagor o’u blaenau, a hwnnw’n llawn cyffro bywiol, weithio o blaid yn hytrach nag yn erbyn yr iaith draddodiadol, o gofio mai’r Ffrangeg oedd mamiaith cryn nifer o’r ymgyrchwyr o blaid y Llydaweg, yn yr un modd ag yr oedd Saesneg yn iaith i’r mwyafrif o fewn y mudiad iaith Gwyddeleg. Câi’r mudiadau iaith eu hadfywio’n llythrennol gan ddylifiad o bobl ieuanc. Wrth i genhedlaeth newydd o ymgyrchwyr iaith godi mewn amgylchedd cymdeithasol a oedd wedi newid, cafwyd newidiadau ideolegol yn y mudiadau iaith. Y rhai mwyaf arwyddocaol, yn ddiamau, oedd y closio a gafwyd rhwng ymgyrchwyr y lleiafrifoedd ac adrannau o’r Chwith Ewropeaidd. Wrth i’r garfan olaf ymgilio oddi wrth ganoliaeth hyderus sosialaeth draddodiadol a mabwysiadu damcaniaethau ‘gwladychiaeth fewnol’, anogwyd y garfan gyntaf i geisio cynghreiriaid i ffurfio gwrthwynebiad ar y cyd i ddylanwad dinistriol cyfalafiaeth ar gymdeithas. Yr oedd cryn apêl yn hyn yn rhanbarthau Ffrainc: yn Llydaw, lle’r oedd 100,000 o bobl dan 30 oed wedi ymfudo rhwng 1954 a 1962 a’r fferm fechan deuluol mewn argyfwng;47 yn y Midi, lle y cofnodwyd ym 1967 gan Robert Lafont, llefarydd blaenllaw ar ranbartholdeb Ffrengig, hanes o feddiannu prifddinesig ym maes diwydiant, amaethyddiaeth a thwristiaeth, canolbwyntio ar y diwydiant cloddiol a diffyg golwg gyffredinol ar y rhanbarth a arweiniai at ostyngiad yn y boblogaeth.48 Arweiniodd persbectif cymdeithasol Lafont at feirniadaeth ar ramantiaeth anwleidyddol hen fudiad Profensaidd Mistral, a rhybuddiodd yr ymgyrchwyr iaith mai ymaddasu i’r newid cymdeithasol oedd yr unig obaith i’w hieithoedd.49 Ar y llaw arall, yr oedd honiad Jean-Paul Sartre, yng nghyswllt yr achos llys yn Burgos yn erbyn ymgyrchwyr Basgeg ym 1970, fod siarad Basgeg yn weithred chwyldroadol a bod y Llydawyr a’r Ffrancwyr, wrth ymladd ochr yn ochr â’r Basgiaid, yn ymladd eu hachos eu hunain yn erbyn ‘dyn

46 47

48 49

F. Palacký, Oesterreichs Staatsidee (Praha, 1865), t. 13. Am broblemau economaidd Llydaw, gw. P. Elton Mayo, The Roots of Identity: Three National Movements in Contemporary European Politics (London, 1974), tt. 42–58. Ymdrinnir â Chymru a Gwlad y Basg yn y llyfr hwn yn ogystal. R. Lafont, La révolution régionaliste (Paris, 1967), pennod 3. Rhagair Lafont yn P. Pasquini, Les Pays des parlers perdus (La presse de Languedoc, 1994), t. 7.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

haniaethol’ yn syniad pur ramantaidd.50 Gallai cynyrfiadau’r Chwith, felly, eu hamlygu eu hunain mewn dulliau amrywiol iawn o fewn mudiadau lleiafrifol. Gallent fod yn ysbardun i wrth-imperialaeth neo-Farcsaidd ETA neu’r IRA (yr oedd y ddau fudiad wedi ymrannu yngl}n â’r lle a roddid i flaenoriaethau sosialaidd), neu i bwyslais Fanonesque ar y salwch meddyliol a ddeuai i ran Llydawyr y câi eu diwylliant ei anwybyddu gan y wladwriaeth.51 Gallai fod yn adfywiad â’i gwraidd yn y gymuned, fel yr hyn a gafwyd yn Gaeltacht Iwerddon yn y 1970au cynnar, pan roddwyd pwysau ar Ddulyn i sefydlu gwasanaeth radio cyfan gwbl Wyddeleg ei iaith, Raidió na Gaeltachta, a’i ganolfan yn Connemara. Ond nod mudiadau iaith ym mhobman oedd ceisio cyflwyno delwedd flaengar mewn byd a oedd yn newid, gan ennyn mwy o gefnogaeth trwy hynny.52 Yn y cyd-destun hwnnw y dylid gosod cefnogaeth gynyddol Cymdeithas yr Iaith Gymraeg i faterion cymdeithasol yn y 1970au. Y mae’n wir i’r mudiadau adfywio iaith a ymddangosodd ar ddiwedd y 1960au ac yn y 1970au elwa ar y ffaith fod hinsawdd fwy ffafriol mewn cymunedau mwyafrifol nag a geid o’r blaen. Tyfu a wnâi’r casineb at orffennol imperialaidd, a meithrinid syniadaeth ‘hardd popeth bychan’, ynghyd ag ymwybyddiaeth o’r newydd o’r thema ethnig trwy frwydr y duon a’r gwrth-drefedigaethwyr. Ym meddylfryd pobl ryddfrydig ceid rhyw ymwybyddiaeth, o leiaf, o hawliau ieithyddol. Gallai Mitterand ddatgan ei fod yn gefnogol i bob math o ddwyieithrwydd ym 1974. Wrth ganiatáu i farciau mewn ieithoedd lleiafrifol gyfrif tuag at y baccalauréat ym 1970 – yr oedd y Loi Deixonne ym 1951 eisoes wedi caniatáu iddynt gael eu dysgu, ond heb gydnabyddiaeth ffurfiol – cafwyd mewn pedair blynedd gynnydd o fwy na phum gwaith yn nifer yr ymgeiswyr a safai arholiadau Llydaweg, er bod y wladwriaeth yn parhau’n anfodlon rhoi statws llawn i athrawon Llydaweg.53 Pan adferwyd democratiaeth yn Sbaen cafwyd statudau ymreolaeth i Gatalonia, Gwlad y Basg a Galisia (1979–81), pob un yn cyflwyno gwahanol fathau o ddwyieithrwydd swyddogol. Yn Ffrisia penderfynwyd cyflwyno’r Ffriseg ym mhob ysgol gynradd ym 1974; erbyn 1986 amcangyfrifid bod dau gant o bobl mewn swyddi cyhoeddus llawn-amser yn ymdrin

50

51

52

53

Gw. Jean-Paul Sartre, ‘The Burgos Trials’ [cyfieithwyd gan Harri Webb], Planet, 9 (1971–2), 3–20. P. Carrer et al., Permanence de la langue bretonne: de la linguistique à la psychoanalyse (Institut culturel de Bretagne, 1986). Honnodd F. Morvanneau fod cynifer o gleifion seiciatryddol yn Llydaw ag a geid ym Mhrydain gyfan! Le breton, la jeunesse d’une vieille langue (Brest, 1980), t. 73. Am ddatganiadau diddorol yngl}n â’r safbwynt hwn, gw. D. Fennell, Beyond Nationalism: The Struggle against Provinciality in the Modern World (Dublin, 1982), yn enwedig tt. 119–51, lle y ceir safbwynt Gwyddel deallus a oedd yn weithredol yn Gaeltacht Connemara yn ystod y cyfnod, a Morvan Lebesque, Comment peut-on être breton? (Paris, 1970), y cyhoeddwyd cyfieithiad o ran o’r gwaith, sef ‘Becoming a Breton’, Planet, 17 (1973), 3–20. Gw. hefyd Dewi Morris Jones, ‘LeftWing Nationalism in Brittany’, Planet, 7 (1971), 21–8. Gwegen, La langue bretonne, tt. 51, 117.

627

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

628

â gwahanol agweddau ar y Ffriseg.54 Yn yr Eidal cyflwynwyd naw ar hugain o fesurau yn ymwneud â hawliau ieithoedd lleiafrifol yn Senedd yr Eidal rhwng 1975 a 1986.55 Yr oedd llywodraeth Iwerddon ers amser maith, wrth gwrs, yn ymwneud ag adfywio iaith, ond câi ei hamau gan ymgyrchwyr iaith o symboleiddiaeth a difrawder. Fe’i hysgogwyd i sefydlu corff cydgysylltiol, sef Bord na Gaeilge (Bwrdd yr Iaith Wyddeleg) (1978), ac awdurdod economaidd ar gyfer y Gaeltacht, Údarás na Gaeltachta, ym 1980. Canolbwyntiai’r Institiúid Teangeolaíochta Éireann (Institud Ieithyddiaeth Iwerddon) (1973) ar ieithyddiaeth gymdeithasol, a cheid cyrff tebyg iddo yn rhanbarthau Sbaen. Daeth ‘cynllunio ieithyddol’ yn ymadrodd poblogaidd ym mhobman. Ceid cydymdeimlad hefyd ar lefel Ewropeaidd. Ym 1981 cyflwynodd Gaetano Arfè, aelod o’r Eidal yn Senedd Ewrop, gynnig gan y Pwyllgor Ieuenctid, Diwylliant, Addysg, Gwybodaeth a Chwaraeon mewn araith a nodai’r ‘duedd’ o blaid hawliau lleiafrifoedd ac a hawliai mai cyfeiliornus oedd y dadleuon yn erbyn hynny.56 Galwai’r cynnig am siarter o blaid hawliau lleiafrifoedd ac arweiniodd at sefydlu Biwro Ewropeaidd yr Ieithoedd Llai â’i bencadlys yn Nulyn. Yr oedd ei feysydd gorchwyl yn rhyngweithio â’r diddordeb academaidd cynyddol yn y pwnc, diddordeb a amlygid mewn cynadleddau cyson, cyfnodolion arbenigol a fforymau yr oedd i ysgolheigion Cymreig ran amlwg ynddynt erbyn hynny. Ar sail penderfyniad pellach gan Senedd Ewrop ym 1988 yn cefnogi etifeddiaeth ieithyddol rhanbarthau ‘penodol’ fel rhan o’r hunaniaeth ddiwylliannol Ewropeaidd, lansiodd Adran y Gymraeg ym Mhrifysgol Cymru, Caerdydd, a Biwro Ewropeaidd yr Ieithoedd Llai brosiect (a ariannwyd gan y Comisiwn Ewropeaidd) o’r enw Dinasyddiaeth 2000, a daethpwyd i’r casgliad hwn: ‘trwy hyrwyddo eu diwylliant a’u traddodiadau eu hunain, a chyfranogi yn etifeddiaeth cymunedau eraill, y mae cymunedau’r ieithoedd llai eu defnydd yn Ewrop yn nesu at y delfryd Ewropeaidd’ (‘by promoting their own culture and traditions, and sharing in the heritage of other communities, the lesser-used language communities of Europe approach the European ideal’).57 Ond sut yr oedd modd addasu’r egwyddorion aruchel hyn er mwyn gallu amddiffyn yr ieithoedd lleiafrifol yn effeithiol fel cyfryngau cymdeithasol lleol? Wedi’r cyfan, yr oedd yr union bwysau economaidd a’r unffurfiaeth

54

55

56

57

K. Boelens, The Frisian Language (Leeuwarden, d.d.), tt. 31, 52 (addysg); gwybodaeth breifat yngl}n â swyddogion mewn swyddi cyhoeddus gan R. Walk o Gyngor Addysg Rhanbarthol Ffrisia, Medi 1986. Gw. hefyd K. Zondag (gol.), Bilingual Education in Friesland (Franeker, 1982). G. Vedovato, ‘Tutela delle minoranze linguistiche: 29 projetti di legge al parlamento’, Rivista di Studi Politici Internazionali, 53 (1986), 253–310. Am araith Arfè, gw. European Communities, Official Journal, Annex: Debates of the European Parliament 1981–82, cyf. 275, 225–6. Medwin Hughes, Citizenship 2000 – The Lesser Used European Languages: The European Dimension in Education and Teacher Training (Cardiff, 1993), t. 10.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

ddiwylliannol a enynnai gydymdeimlad deallusol â hwy yn cynyddu’r perygl a’u bygythiai. Yr oedd dwy broblem. Gwanheid cyfrannedd y siaradwyr brodorol gan symudiadau poblogaeth. Dangosodd arolwg ym 1983 fod Catalaneg yn ‘iaith arferol’ i 43.2 y cant yn unig o’r pedair miliwn o bobl a drigai yn ardal Barcelona Fwyaf; yr oedd 43.8 y cant ohonynt yn fewnfudwyr, er bod bron tri chwarter ohonynt yn ei deall yn ‘dda’.58 Yn ôl yr arolygon mwyaf dibynadwy, yr oedd cyfran y siaradwyr Basgeg wedi o leiaf haneru yn ystod y cyfnod rhwng y 1930au a’r 1970au i oddeutu un rhan o bump.59 Cafodd mewnfudo i’r ardaloedd gwledig effaith negyddol yn Llydaw a Ffrisia; dangosodd arolwg o un pentref fod perchenogion ail gartrefi ddwywaith a hanner yn llai tebygol o ddeall Ffriseg na’r mewnfudwyr a drigai yno yn barhaol.60 Yn ail, wrth i’r siaradwyr brodorol ddod yn lleiafrif, yr oeddynt yn llai tebygol o ddefnyddio’r iaith, ac ar i lawr yr âi’r gromlin oedran. Gwelwyd hyn ar ei fwyaf dramatig yn Llydaw Isaf, lle y daethpwyd i’r casgliad mewn arolwg ym 1974 fod 80 y cant o’r rhai dros 65 oed yn siarad Llydaweg, chwarter y rhai rhwng 15 a 24 oed, a 5 y cant yn unig o’r rhai rhwng 5 a 14 oed – cyfanswm o 685,250 o bobl (44.3 y cant), ac ychydig dros dair rhan o bump ohonynt yn ei defnyddio bob dydd.61 Ond siaredid Basgeg hefyd, yn ôl arolwg a wnaed ym 1975, gan 30 y cant o’r rhai dros 55 oed a 14 y cant o’r rhai rhwng 36 a 55 oed. O’r rhain, 36 y cant yn unig a siaradai fwy o Fasgeg nag o Sbaeneg.62 Ymatebodd ymgyrchwyr iaith i’r argyfwng drwy alw am addysg ac amgenach statws. Yr oedd dwy ffurf i’r galw hwn, yn ôl pa mor uchelgeisiol oedd y gr{p a’r hyn a dybient a oedd yn bosibl. Y cynnig mwyaf diymhongar oedd galwadau Gaeliaid yr Alban ar ddiwedd y 1970au (ar gyfer yr ardaloedd lle y ceid mwyafrif Gaeleg eu hiaith) am arwyddion ffyrdd Gaeleg, papur newydd a radio lleol Gaeleg, cyfleusterau i ddefnyddio Gaeleg mewn llysoedd, gwyliau drama lleol ac ysgolion a oedd wrth galon diwylliant y gymuned yn hytrach nag yn gyfryngau i achosi ymddieithrio oddi wrtho.63 Yr oedd y Ffrisiaid a’r Llydawyr, ynghyd â’r Ffriwliaid a’r Sardiniaid yn yr Eidal, a llawer lleiafrif arall, yr un mor ddiymhongar. Ar y llaw arall, dymunai’r Catalaniaid ac, yn y pen draw, y Basgiaid, ddefnyddio eu grymoedd ymreolaethol newydd i greu ieithoedd cenedlaethol llawn a ddysgid ar bob lefel, ynghyd â chyfryngau cyfatebol mewn ffilm, theatr, teledu a gwasg. Gellir nodi gwahaniaethau eraill a ddylanwadai ar bolisi: megis a hawlid statws ‘cenedlaethol’ ai peidio ar gyfer iaith leiafrifol (cwerylai’r Sardiniaid yngl}n â hyn); 58 59

60 61 62 63

Strubell i Trueta, ‘Publishing – the Catalunyan Experience’, t. 86. Am drafodaeth fanwl, gw. Robert P. Clark, The Basques: The Franco Years and Beyond (Reno, 1979), tt. 141–6. Boelens, The Frisian Language, t. 27. Gwegen, La langue bretonne, t. 56. Clark, The Basques, t. 146. Iain Crichton Smith, ‘Scottish Gaelic’, Planet, 36 (1977), 17–21. Am Aeleg yr Alban, gw. hefyd Kenneth MacKinnon, Language, Education and Social Policies in a Gaelic Community (London, 1977).

629

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

630

a siaredid hi ai peidio gan gymuned a oedd yn oruchafol mewn man arall; ac a oedd yr iaith anoruchafol yn debyg iawn i’r iaith oruchafol berthnasol. Yn yr achos olaf, yr oedd gan nifer o ieithoedd a berthynai’n agos i’w gilydd fantais o ran eu bod wedi gallu diogelu cyfrannau uchel o siaradwyr trwy ddiglosia, a’u bod yn haws i fewnfudwyr eu dysgu. Fodd bynnag, yr oedd manteision ac anfanteision posibl i’r tebygrwydd hwn, oherwydd gallai achosi i’r iaith frodorol ddirywio’n dafodiaith yng ngolwg y rhai a’i siaradai, gan arwain at sefyllfa gynyddol o bobl ifainc yn deall patois eu rhieni neu eu teidiau a’u neiniau, ond heb fod yn ei siarad eu hunain. Y mae achos Ocsitaneg, a ddeellid gan oddeutu 48 y cant o boblogaeth ranbarthol fawr o 12–13 miliwn, ond a siaredid gan 28 y cant yn unig ohonynt ac a ddefnyddid yn gyson gan 9 y cant yn unig ohonynt,64 yn dangos y perygl a allai wynebu’r Gatalaneg, ac yn enwedig y Ffriseg, pe na cheid y dyrchafiad hollbwysig yn ei statws. Beth, felly, sydd wedi digwydd? Mewn rhai ffyrdd bu datblygiadau yn ehangach neu yn gyflymach na’r disgwyl. Y mae addysg uwchradd drwy gyfrwng yr iaith Aeleg yn enghraifft o hynny, ynghyd â datblygiad y ddarpariaeth deledu Gaeleg. Ym 1993 daeth Ffriseg, a astudid gan tua 5 y cant yn unig o ddisgyblion ysgol uwchradd yn y 1980au cynnar, yn orfodol yn ystod y tair blynedd gyntaf o ysgol. Y mae gan y Galisiaid a’r Basgiaid, yn ogystal â’r Catalaniaid, sianeli teledu. Cyhoeddwyd oddeutu 4,500 o lyfrau Catalaneg ym 1991. Erbyn 1990 yr oedd 90 y cant o boblogaeth Catalonia yn deall yr iaith.65 Eto i gyd, yr oedd y perygl fod mwy o ddeall nac o ddefnyddio iaith yn parhau heb ei lwyr oresgyn. Ym 1986 dim ond 10 y cant o’r farchnad papurau newydd a oedd gan yr amryw bapurau dyddiol Catalaneg66 ac nid yw wedi cynyddu’n sylfaenol oddi ar hynny. Sbaeneg oedd prif iaith masnach a thrafod rhwng y grwpiau iaith o hyd; y mae’r Gatalaneg mewn sawl ffordd yn dal yn y safle anoruchafol y llwyddodd Fflemineg i ddianc ohono yng Ngwlad Belg ar ôl y rhyfel. Nid anelodd y Galisiaid erioed mor uchel, a pharhaodd y Sbaeneg yn brif gyfrwng yr addysg ar ôl y ddwy flynedd gyntaf yn yr ysgol gynradd, a 30 y cant yn unig o ysgolion uwchradd a ufuddhaodd i’r ddeddf yngl}n â defnyddio rhywfaint o’r Aliseg fel cyfrwng yn yr ysgol uwchradd. Canlyniad hynny yw enghraifft berffaith o iaith sy’n debyg i’r iaith oruchafol ac a ddeellir yn eang (gan 91 y cant) ac a siaredir, yn dilyn hwb diweddar, gan bron gymaint â hynny (84 y cant) ond a ddefnyddir yn gyson gan lawer llai o bobl (48 y cant). Y mae hon, fodd bynnag, yn sefyllfa wahanol iawn i eiddo’r iaith Ocsitaneg. Nid annhebyg yw sefyllfa’r Ffriseg, ond ar raddfa lai. Eisoes erbyn diwedd y 1970au fe’i defnyddid ar lafar i’r un graddau ag y defnyddid Iseldireg yn siambrau’r cynghorau taleithiol a bwrdeistrefol, ond ychydig o ddefnydd a wneid ohoni 64

65 66

The European Bureau for Lesser Used Languages, Mini-guide to the Lesser Used Languages of the European Community (Baile Átha Cliath, 1993). Oni nodir yn wahanol, daw’r ffigurau a ddyfynnir yn y ddau baragraff dilynol o’r cyhoeddiad defnyddiol hwn yn ogystal. Aureli Argemi, ‘Language Laws – The European Context’, Planet, 95 (1992), 3–6. Strubell i Trueta, ‘Publishing – the Catalunyan Experience’, t. 89.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

mewn gweinyddu ysgrifenedig; 11 y cant yn unig a fedrai ei hysgrifennu yn gywir.67 Yr oedd y sylw a roddid i ‘gywirdeb’ yn adlewyrchu’r angen cydnabyddedig am wahaniaethu eglur rhwng y Ffriseg a’r Iseldireg, ond arweiniai hefyd at y perygl o greu’r sefyllfa y mae puryddiaeth ieithyddol wedi ei achosi yn y Gymru fodern, sef pobl yn ymddieithrio oddi wrth famiaith oherwydd nad ydynt yn teimlo’n gyfforddus â hi. Ymhlith yr ieithoedd lleiafrifol sy’n sylweddol wahanol i rai’r wladwriaeth, yr oedd y safle cymdeithasol cryfaf yn dal yn nwylo’r rhai yr oedd ganddynt gydwladwyr dros y ffin ac a amddiffynnid gan sicrhad rhyngwladol neu ddarpariaethau cyfansoddiadol (Almaenwyr De Tirol, Slofeniaid Trieste, Daniaid ac Almaenwyr ar y naill ochr a’r llall i’r ffin rhwng y ddwy wlad). Ond yr oedd modd i ddarpariaethau cyfansoddiadol mewnol gan y wladwriaeth ddylanwadu’n rymus, hefyd, fel y dengys achos yr iaith Fasgeg. Gwariwyd £45 miliwn ar gynllun i gynhyrchu athrawon Basgeg eu hiaith. Cynyddodd nifer yr athrawon cynradd a oedd yn rhugl yn yr iaith o 4.6 y cant ym 1977 i 35.6 y cant ym 1988.68 Ym 1990 yr oedd rhwng 12 y cant a 15 y cant o blant yn cael eu haddysg yn sylfaenol drwy’r Fasgeg, a rhwng 18 y cant ac 20 y cant yn derbyn addysg ddwyieithog. Trefnwyd yr ymgais hon at gynllunio cymdeithasol yn fwy gofalus na rhaglen Gwladwriaeth Rydd Iwerddon rhwng y ddau ryfel, pan oedd yr Wyddeleg yn unig gyfrwng i bob dosbarth babanod, ni waeth beth oedd mamiaith y plant. Nid ar y wladwriaeth yn unig y dibynnai’r mudiad iaith. Câi’r papur dyddiol, a lansiwyd ym 1990, a chanddo gylchrediad o 10,000, ei gyllido’n breifat. Ond nodwyd nad oedd y rhai a dderbyniodd eu haddysg drwy gyfrwng y Fasgeg yn siarad llawer arni yn feunyddiol; yr oedd llawer o’r rhai a ddechreuai fynychu dosbarthiadau addysg oedolion yn rhoi’r gorau iddi (79 y cant yn Vizcaya, 62 y cant yn Guipúzcoa);69 a cheid amheuon fod gwladgarwyr yn prynu cyhoeddiadau ond nad oeddynt yn eu darllen.70 Dangosai’r sefyllfa yn y gwledydd Celtaidd batrwm eglurach o ddirywiad yn yr ardaloedd traddodiadol. Amcangyfrifwyd yn y 1990au mai dim ond 300,000 o siaradwyr Llydaweg a oedd ar ôl.71 Yr oedd y cynnydd yn niferoedd y plant a fynychai ysgolion meithrin preifat Diwan a hyd yn oed ysgolion y wladwriaeth yn llawer rhy fychan i adennill yr hyn a gollwyd. Yr oedd fflamau’r diddordeb newydd a ddangoswyd yn yr Wyddeleg yn y 1970au wedi pylu i raddau helaeth erbyn diwedd y 1980au, a methiant fu’r ymdrech i newid patrwm 1971 yn y Gaeltacht pan amcangyfrifwyd mai dim ond 25,000 o’r 55,000 o siaradwyr 67 68

69

70

71

Boelens, The Frisian Language, tt. 46, 23. Elin Haf Gruffydd Jones a Patrick Carlin, ‘Welsh in Gwent Schools: The Basque Example’, Planet, 82 (1990), 107–8. Christopher H. Cobb, ‘Basque Language Teaching: From Clandestinity to Official Policy’, Journal of Area Studies, rhif 11 (Gwanwyn 1985), 9. Amheuaeth a leisiwyd gan Ceridwen Lloyd-Morgan, ‘Mamá Asunción in Donostia’, Planet, 54 (1985–6), 24. The European Bureau for Lesser Used Languages, Mini-guide.

631

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

632

Gwyddeleg a’i defnyddiai i gyfathrebu’n feunyddiol.72 Yn eironig, arweiniodd llwyddiant cymharol Údarás na Gaeltachta i ddenu gwaith at fewnlifiad o staff technegol uniaith Saesneg. Yn yr Alban parhâi’r Hebrides Allanol yn gadarnle cryfach. Fodd bynnag, yn ôl ffigurau cyfrifiad 1991, 68.9 y cant o’r boblogaeth a oedd yn siarad Gaeleg (hanner hynny ar gyfer rhai 3–4 oed) o’i gymharu ag 82.3 y cant ym 1961 a deng mlynedd ar hugain gyntaf y ganrif pan geid canran sefydlog o 90–91 y cant. Crynhodd awdur Gaeleg y duedd trwy gyfeirio at ‘a linguistic group that is, sadly, becoming more of a network than a community’.73 Os felly, yr oedd y rhwydweithiau yn rhai sylweddol. Y mae’n debyg fod 100,000 o bobl yn siarad Gwyddeleg fel mamiaith y tu allan i’r Gaeltacht; cyhoeddodd yr oddeutu 20,000 o ‘siaradwyr addysgedig’ mewn un amcangyfrif yn Llydaw fwy o gyfnodolion nag a gyhoeddwyd yn Llydaweg drwy’r 1930au, er mai prin y gallai llawer o’r selogion ifainc gyfathrebu â’u perthnasau oedrannus, Llydaweg eu hiaith. Anodd fu sefydlu perthynas gytbwys rhwng siaradwyr trwy draddodiad a siaradwyr trwy ewyllys, rhywbeth y ceisiodd Bord na Gaeilge ei gyflawni trwy ei Gynllun Gweithredu. Byddai rhai o selogion ifainc yr iaith yn wfftio at y Gaeltacht fel rhywbeth amherthnasol, tybiai trigolion y Gaeltacht nad oedd modd i unrhyw sefydliad Gwyddelig a leolwyd yn Nulyn ddeall eu sefyllfa, a dangosai adroddiadau Bord na Gaeilge mor rhwydd y gallai sefydliadau cyhoeddus ddiystyru’r targedau a bennwyd ar eu cyfer yn y Cynllun Gweithredu – awgrym, efallai, o’r hyn sy’n wynebu’r corff cyfatebol yng Nghymru.74 Un broblem a oedd ynghlwm wrth yr ymdrechion i gynnal ieithoedd a oedd yn colli eu grym cymunedol oedd bodolaeth dulliau eraill o fynegi hunaniaeth gymunedol, er enghraifft, gwylmabsantau Llydewig, pibau Ucheldiroedd yr Alban, a cherddoriaeth Wyddelig. Dyna un o anawsterau’r ddadl sydd fel arall yn un ddilys, sef na ddylid ystyried ieithoedd fel dulliau cyfathrebu yn unig, mewn ystyr gul, gyfryngol ond uwchlaw popeth fel cynhalwyr gwerthoedd. Trwy bwysleisio gwedd symbolaidd yr achos, agorir y ffordd i ddefnyddio symbolau eraill sy’n haws eu cymhwyso nag iaith sydd ar drai. O ran eu natur, hefyd, y mae symbolau yn tynnu ein sylw oddi ar bethau pob dydd, ac wrth beri i iaith gludo llwyth symbolaidd rhy drwm, y mae perygl i’r iaith honno gael ei rhoi o’r neilltu gyda dillad gorau’r Sul. Wynebai ymgyrchwyr iaith Gwyddeleg a Gaeleg anhawster pellach, sef bod hunaniaeth Iwerddon a’r Alban (er nad un yr Ucheldiroedd!) yn cael eu mynegi’n amlwg drwy gyfrwng y Saesneg hefyd. 72

73 74

Ó Murchú, The Irish Language, t. 29. Mewn arolwg a gynhaliwyd ym 1983 daethpwyd i’r casgliad fod ‘normau cymdeithasol’ a oedd yn llesteirio defnydd o’r Wyddeleg wedi cryfhau oddi ar yr arolwg blaenorol ym 1973. Pádraig Ó Riagáin a Mícheál Ó Gliasáin, The Irish Language in the Republic of Ireland 1983: Preliminary Report of a National Survey (Dublin, 1984), t. 33. Nancy McDowell, ‘An Occupation for Idealists’, Planet, 112 (1995), 48. Gw. Bord na Gaeilge (Bwrdd yr Iaith Wyddeleg), Plean Gníomhaíochta don Ghaeilge 1983–1986: Tuarascáil 1985–86 / Action Plan for Irish 1983–1986: Report 1985–86 (Dublin, 1986), er enghraifft, t. 37 (Coleg Prifysgol Dulyn), t. 39 (yr Adran Addysg).

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

Ond nid problemau mewnol yn unig a wynebid gan grwpiau ieithoedd lleiafrifol. Yr oedd pen draw i’r ‘ewyllys da’ honedig a geid gan gymunedau mwyafrifol. Amlygwyd hynny yn ymosodiadau chwerw yr aelodau Ceidwadol Prydeinig o Senedd Ewrop adeg cyhoeddi adroddiad Arfè.75 Yn wahanol i Senedd Ewrop a Llys Cyfiawnder Ewrop, ni cheid cefnogaeth i leiafrifoedd gan Gyngor Gweinidogion y Comisiwn Ewropeaidd, yn enwedig gan yr aelodau o Brydain a Ffrainc. Ar gais Prydain, datganodd y Cyngor na fyddai’r egwyddor ‘datganoli’ yng Nghytundeb Maastricht yn gymwys i’w defnyddio o fewn gwladwriaethau unigol.76 Priodolai rhai Catalaniaid y statws lleiafrifol y parheid i’w roi i’w hiaith mewn bywyd cyhoeddus i’r dwyieithrwydd a orfodwyd arnynt gan gyfansoddiad Sbaen ym 1978, cyfansoddiad a’i gwnâi’n ddyletswydd ar ddinasyddion Sbaen i fedru’r Sbaeneg ac a roddai’r hawl iddynt i’w defnyddio.77 Dadleuodd y cymdeithasegwr iaith o Gatalonia, Francese Vallverdi, nad oedd modd i ddwyieithrwydd weithio pan oedd un iaith gymaint yn gryfach na’r llall. Dan ei ddylanwad ef, dechreuodd addysgwyr Basgaidd gyfeirio at ysgolion dwyieithog mewn ardaloedd cymysg eu hiaith fel ‘parthau gwrthdaro ieithyddol’ yn hytrach na ‘pharthau cyswllt ieithyddol’.78 Onid oedd yr agwedd hon, fodd bynnag, yn gwrthdaro â’r ideoleg o fyd mwy cydweithredol a lluosryw yn ddiwylliannol yr oedd lleiafrifoedd ethnig yng ngorllewin Ewrop wedi ei ddefnyddio i geisio hawlio rhywfaint o annibyniaeth? Y mae’n werth holi a oedd y rhwystredigaeth yngl}n â chyfyngiadau’r hyn a gyflawnwyd yng Nghatalonia yn adlewyrchu ofnau dilys am oroesiad ieithyddol a diwylliannol yn yr hirdymor ai ynteu’r reddf am frwydr dros rym, megis yr un a oedd wedi datblygu o fudiadau iaith dwyrain Ewrop. Yn sicr, yr oedd ysgarmesau Catalonia yn ymddangos yn chwithig ochr yn ochr â’r sylwadau cyffredinol merfaidd braidd a nodweddai lawer o drafodaethau lleiafrifoedd modern. Dyna paham, wrth lunio sylwadau terfynol am brofiadau gorllewin Ewrop, y mae angen diweddaru sefyllfa dwyrain Ewrop, lle y ffrwydrodd materion ethnig mewn ffordd mor ddramatig o ddiwedd y 1980au ymlaen. At hynny, bu’r digwyddiadau hyn, trwy gael gwared â’r Llen Haearn, yn gyfrifol am agor y drws i berthynas agosach rhwng dau hanner y Cyfandir. Comiwnyddiaeth ac Iaith: Methiant Lluosrywiaeth Awdurdodaidd Y mae rheswm arall dros sôn am brofiad dwyrain Ewrop, sef bod llawer agwedd ar bolisïau iaith yno wedi’r rhyfel yn debyg iawn i’r hyn yr oedd ymgyrchwyr 75

76

77

78

European Community, Official Journal, Annex: Debates of the European Parliament 1981–82, cyf. 275, 273–4 (E. Forth, R. J. Cottrell). Andrew Beale, Roger Geary a Richard Owen, ‘False Dawn at Maastricht’, Planet, 98 (1993), 43–50. Am yr ofnau hyn, gw. Argemi, ‘Language Laws’; idem, ‘Ten Years of Autonomy in Catalunya’, Planet, 82 (1990), 29–35. Cobb, ‘Basque Language Teaching’, 9.

633

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

634

iaith gorllewin Ewrop yn gofyn amdano. Onid oedd yno, ar y cychwyn o leiaf, oddefgarwch ag amrywiaeth ieithyddol, yn cynnwys mwy o ddefnydd o ieithoedd lleiafrifol mewn ysgolion a gweinyddiaeth, o fewn fframwaith a alwai am frawdgarwch rhwng pobl ac a ddyfeisiai feysydd llafur a’u haddysgai am ddiwylliannau ei gilydd? Yn Iwgoslafia darperid addysg yn y famiaith hyd at lefel uwchradd mewn deuddeg iaith a datganwyd yn glir fod yr iaith Facedonaidd yn iaith i genedl neilltuol Macedonia, gan roi iddi wyddor safonol, orgraff, gramadeg a phrifysgol (1945–50).79 Enillodd y lleiafrif Hwngareg yn Rwmania, i raddau a gyfatebai i’w niferoedd, addysg trwy gyfrwng yr Hwngareg hyd at lefel prifysgol. Am y tro cyntaf cafwyd ymdrech o ddifrif gan y wladwriaeth i ddarparu fframwaith mewnol i warchod diwylliant iaith y 60,000 o Sorbiaid a drigai yn Nwyrain yr Almaen.80 Wrth gwrs, digwyddodd hyn i gyd o fewn cyfundrefn gomiwnyddol lle y bwriedid i’r darpariaethau hael hyn beri i siaradwyr lleiafrifol roi’r gorau i’w hymwneud â chwynion ethnig a meithrin ymwybyddiaeth sosialaidd fwy aruchel. Yn yr Undeb Sofietaidd, sef y model gwreiddiol, bwriedid i’r ymwybyddiaeth hon feithrin mewn pobl nad oeddynt yn Rwsiaid agwedd gadarnhaol at Rwsieg, iaith naturiol cyfathrebu rhwng y cenhedloedd. Tueddai polisi’r wladwriaeth i ffafrio dwyieithrwydd cyffredinol, gan ogwyddo fwyfwy at Rwsieg. Mynegwyd hyn yng ngeirfa awgrymog gwyddonwyr cymdeithasol (cyn-ddwyieithrwydd, dwyieithrwydd anghyflawn, dwyieithrwydd cyflawn, ac ôl-ddwyieithrwydd) ac yn yr ymadroddion a glywyd gyntaf yng nghyfnod Khrushchev – ‘dwyn ynghyd’ a ‘chyfuno’ cenhedloedd i ffurfio cenedligrwydd Sofietaidd. Hawliai cynllunio ieithyddol y dylai ieithoedd an-Rwsiaidd fenthyca termau newydd cyn belled ag yr oedd modd oddi wrth Rwsieg; ni wnaethpwyd unrhyw ymdrech i ddadRwseiddio trefi mawr y gweriniaethau an-Rwsiaidd (nid oedd ysgolion cyfrwng Belorwsieg ym mhrifddinas Belorwsia, Minsk); cynhelid ymchwil uwch drwy gyfrwng y Rwsieg yn bennaf ac anogid pobl i ddysgu’r iaith honno trwy fesurau megis rhoi’r gorau ym 1958 i’r egwyddor – a oedd yn annwyl i leiafrifoedd – o addysg orfodol drwy gyfrwng y famiaith, cyflwyno Rwsieg yn gynt mewn ysgolion, ac annog mwy o ddefnydd ohoni yng nghyfarfodydd y Komsomol, ac yn y blaen.81 Erbyn 1979 gallai 81.9 y cant o ddinasyddion y Sofiet siarad Rwsieg, a golygai hynny fod ymhell dros hanner y bobl nad oeddynt yn Rwsiaid yn awr yn ddwyieithog, a niferoedd cynyddol ohonynt heb wybodaeth o’u mamiaith – er 79

80

81

Am gyn-hanes Macedoneg fel iaith lenyddol, gw. V. A. Friedman, ‘The Macedonian Language and Nationalism in the 19th and Early 20th Centuries’, Macedonian Review, 16 (1986), 280–92, ac am agweddau comiwnyddol, gw. M. Apostolski, ‘Afirmacija makedonskog jezika u NOR i revoluciji’, Jugoslovenski istorijski casopis, 21 (1986), 145–60. Gw. P. Shoup, Communism and the Yugoslav National Question (Columbia, 1968); Z. M. Szaz, ‘Contemporary Educational Policies in Transylvania’, East European Quarterly, 11, 493–501; Gerald Stone, The Smallest Slavonic Nation: The Sorbs of Lusatia (London, 1972), tt. 161–85. Seilir yr uchod yn bennaf ar Kirkwood, ‘Glasnost, “The National Question” and Soviet Language Policy’.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

mai pobl a drigai y tu allan i’w mamwlad oedd y rhain yn aml, yn yr un modd ag y byddai teuluoedd o Gymru, efallai, yn colli eu Cymraeg yn Llundain. Ni ddylem dybio bod y sefyllfa hon yn annerbyniol gan bawb, yn enwedig gan aelodau grwpiau ieithyddol bychain a Slafiaid nad oeddynt yn Rwsiaid. Nid yw’r Checheniaid a welwn ar ein sgrin deledu fel pe baent yn casáu’r Rwsieg y maent yn ei defnyddio i gyfathrebu â chynulleidfa ehangach. Ond yr oedd dau wendid yn perthyn i’r model Sofietaidd. Yn ideolegol, cymerai polisi’r Sofiet yn ganiataol fod ymwybyddiaeth genedlaethol yn llai o beth nag ymwybyddiaeth sosialaidd, a bod modd ei rhewi ar lefel benodol, ac mai dim ond ‘cenedlaetholwyr’ gwyrdroëdig a fyddai’n gobeithio am ragor na hynny. Y mae samizdat cyfan o lenyddiaeth diwedd y 1960au yn dangos sut yr oedd rhai deallusion Wcreinaidd yn gwrthwynebu’r cyfyngiadau a roddid ar ddatblygiad a defnydd uwch o’u hiaith. Yn ail, ac yn gysylltiedig â hynny, yr oedd polisi’r Sofiet yn rhewi’r sefyllfa gymdeithasol a etifeddwyd, fel bod y trefi mawr, yn gyffredinol, yn siarad Rwsieg a’r trefi llai ac ardaloedd cefn gwlad yn siarad Wcreineg neu Felorwsieg. A’r natur ddynol yr hyn ydyw, cadarnhawyd trwy hynny y stereoteip cymdeithasol negyddol a goleddai’r Rwsiaid yngl}n â’r Slafiaid nad oeddynt yn Rwsiaid. Cynorthwyodd hynny i gynnau ffiws a losgai’n araf o fewn gwladwriaeth y Sofiet.82 Yr oedd ffiws gweriniaethau’r Baltig yn fyrrach fyth. Collasai eu hieithoedd brodorol hwy eu statws dan lywodraeth y Sofiet. Yn Latfia ac Estonia, yn enwedig, yr oedd mewnlif o siaradwyr Rwsieg yn bygwth boddi’r diwylliant brodorol. Gostyngodd cyfran yr Estoniaid o 88 y cant i 61.5 y cant o’r boblogaeth, ac un y Latfiaid o 75.5 y cant i 52 y cant.83 Erbyn 1982 yr oedd 41 y cant o’r Latfiaid yn lleiafrifoedd yn yr ardaloedd lle’r oeddynt yn byw, sef y trefi mawr yn bennaf, lle’r oedd yr iaith Rwsieg yn tra-arglwyddiaethu. Ym 1989, 17 y cant yn unig o’r Latfiaid a ddechreuai sgwrs â dieithryn yn eu hiaith eu hunain – a 96 y cant o’r Rwsiaid. Tra oedd 65.7 y cant o’r Latfiaid yn medru Rwsieg erbyn cyfrifiad 1989, dim ond 21.1 y cant o Rwsiaid a fedrai Latfieg. Yr oedd y proses o gymathu cenhedloedd eraill yn ieithyddol yn y weriniaeth yn 6 i 1 o blaid Rwsieg, yn hytrach na Latfieg. Ar gyfartaledd yr oedd gan y Rwsiaid well cymwysterau proffesiynol na’r Latfiaid.84 Y mae rhai o’r mynegrifau hyn yn dwyn i gof y sefyllfa yng Nghymru. Eto i gyd, yr oedd hefyd agwedd ychydig yn wahanol ar y sefyllfa. Yr oedd Latfieg yn parhau’n iaith frodorol i 97.8 y cant o Latfiaid ym 1979, ac yr oedd mwy o Rwsiaid yn Estonia yn siarad Estoneg yn rheolaidd nag a oedd o Estoniaid

82

83

84

Am gyflwyniad angerddol gan wrthwynebydd o’r Wcráin, gw. I. Dzyuba, Internationalism or Russification (New York, 1974), yn enwedig tt. 149–65. Anatol Lieven, The Baltic Revolution: Estonia, Latvia, Lithuania and the Path to Independence (ail arg., New Haven, London, 1994), tt. 433–4. Ffigurau ar gyfer 1939 (Estonia 1934) a 1989. Ceir y ffigurau yn J. Dreifelds, Latvia in Transition (London, 1996), tt. 148, 157.

635

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

636

yn siarad Rwsieg.85 Prin oedd yr wybodaeth o Rwsieg ymhlith y rhai dan ddeg oed. Yr oedd hunangynhaliaeth ddiwylliannol yn parhau’n gryf. Er bod y mwyafrif helaeth o bobl Estonia yn dod i gysylltiad â Rwsiaid wrth weithio ac astudio, nid oedd tri chwarter ohonynt (ym 1973) byth yn darllen nofel Rwsieg, ac nid oedd tair rhan o bump byth yn darllen papur newydd Rwsieg. Ni ddeuai 71 y cant o’r Estoniaid i gysylltiad â Rwsiaid o gwbl yn eu bywyd pob dydd, ond yr oedd yr apartheid cymdeithasol yn parhau’n bur anghyflawn. Ceid priodasau cymysg mewn 15 y cant o deuluoedd Estonaidd ac (ym 1993) 32 y cant o deuluoedd Latfiaidd. Nodwedd ryfeddol y priodasau hyn, serch hynny, oedd fod cyfran helaeth o’r plant (71 y cant) yn eu hystyried eu hunain yn Latfiaid, a oedd yng nghyswllt dwyrain Ewrop yn golygu i bob diben mai Latfieg oedd eu hiaith gyntaf. Felly, hyd yn oed mewn sefyllfa lle’r oedd Rwsieg yn tra-arglwyddiaethu yn gyhoeddus, a’r ffigurau cyffredinol yn dangos cwymp yng nghyfran y siaradwyr Latfieg, yr oedd yr iaith Latfieg mewn gwirionedd yn ennill tir ymhlith yr ifanc. Yr oedd canran y siaradwyr Latfieg ymhlith y rhai dan 20 oed yn uwch na’r ganran ymhlith y boblogaeth gyfan.86 Efallai y dylai’r enghraifft hon o allu cymuned i gymathu yn ei bro ei hun fod yn fodd inni osgoi bod yn rhy besimistaidd yngl}n â’r duedd anorfod i ildio i’r diwylliant sy’n ymddangos yn oruchafol. Dengys y dystiolaeth a gasglwyd yng Nghymru yn y 1950au cynnar mor anodd oedd cynnal y Gymraeg ymhlith plant a chanddynt un rhiant di-Gymraeg.87 Yr oedd ideoleg y wladwriaeth Sofietaidd yn ddigon cryf tan y diwedd i gynnal y cydbwysedd rhwng lluosrywiaeth ieithyddol a goruchafiaeth yr iaith Rwsieg. Mewn mannau eraill yn y bloc comiwnyddol chwalwyd y cydbwysedd, naill ai wrth i luosrywiaeth ieithyddol gwirioneddol ddod i ben (Rwmania a Bwlgaria) neu wrth i’r canol golli rheolaeth, megis yn Iwgoslafia. Yn ogystal, yr oedd mewnfudiad enfawr o Rwmaniaid i Dransylfania wedi gwrth-droi’r hyn a oedd wedi parhau’n fwyafrif trefol Hwngaraidd rhwng y rhyfeloedd (Cluj, Arad, Tims¸oara) ac wedi lleihau’r lefel o 90 y cant ar gyfer Hwngareg yng nghadarnle’r iaith i oddeutu 50 y cant yn ei phrif ganolfan, Tirgu Mures¸. Nid cymathiad a ddeilliodd o hynny, fodd bynnag, ond ymbellhau cenedlaethol a diwylliannol rhwng y ddwy gymuned. Yn y cyfamser, yn Iwgoslafia ym 1968 methiant fu’r penderfyniad dewr i roi’r gorau i gefnogi goruchafiaeth ddiwylliannol Serbiaid 85

86

87

Graham Smith (gol.), The Nationalities Question in the Soviet Union (London, 1990), t. 61; Raun, Estonia, t. 203. Am y ffigurau ar gyfer Estonia, gw. Francis Knowles, ‘Language Planning in the Soviet Baltic Republics: An Analysis of Demographic and Sociological Trends’ yn Kirkman (gol.), Language Planning in the Soviet Union, tt. 161, 163; ceir y ffigurau ar gyfer priodasau cymysg Latfiaidd yn Dreifelds, Latvia, tt. 156, 163. Gw. Ministry of Education, Central Advisory Council for Education (Wales), The Place of Welsh and English in the Schools of Wales (London, 1953), t. 38. (Cofnodwyd bod 6 y cant o blant yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf ar aelwydydd lle’r oedd y tad yn unig yn siarad Cymraeg a bod 11 y cant o blant yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf ar aelwydydd lle’r oedd y fam yn unig yn siarad Cymraeg.)

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

lleol yn sgil gwrthdaro yn nhalaith fwyafrifol Albaniaidd Kosovo. A hwythau heb obeithion economaidd digonol, mynegodd y miloedd lawer o’r graddedigion a oedd yn ffrwyth rhaglen addysg Albaneg eu hanfodlonrwydd drwy alw am ymreolaeth, ymgyrch a ysgogodd wrthdaro tyngedfennol o du’r Serbiaid.88 Yn Slofenia, hefyd, mewn sefyllfa o unieithrwydd Slofenaidd cyfan gwbl bron, yr oedd y defnydd a wnaethpwyd o Serbo-Croateg mewn llys milwrol yn Ljubljana lle y safai Slofeniaid ifainc eu prawf am feirniadu Byddin Pobl Iwgoslafia ym 1988 yn rhoi halen ar y briw. Yn gyffredinol, wrth gwrs, rhan fechan yn unig a oedd i faterion iaith yng nghyffroadau 1989 ac wedi hynny. Gwelwyd y problemau ieithyddol mwyaf yn sgil cwymp comiwnyddiaeth yng nghyswllt y lleiafrifoedd Hwngaraidd yn Rwmania a Slofacia, a’r lleiafrifoedd Rwsiaidd yng ngwladwriaethau’r Baltig. Y mae deddf iaith y Slofacia annibynnol newydd yn anwybyddu galwad y lleiafrif Hwngaraidd o 12 y cant am ddwyieithrwydd swyddogol yn yr ardaloedd Hwngareg. Mwy hysbys yw’r darpariaethau yng nghyfansoddiad Estonia a Latfia sy’n cysylltu dinasyddiaeth â thystiolaeth o fedrusrwydd yn yr iaith genedlaethol. Y maent wedi ennyn beirniadaeth ryngwladol, ond dylid eu hystyried, efallai, yng ngoleuni’r casgliad digalon – o safbwynt cenhedloedd bychain – a gyhoeddwyd gan arbenigwr Prydeinig ar faterion ieithyddol y Sofiet, a hynny ym mlwyddyn olaf yr Undeb Sofietaidd: The attempts on the part of the republics to enhance the status of their language by granting it official status are at once costly, divisive and doomed to failure so long as they remain part of the Soviet Union . . . They are doomed, because demographic patterns, and consequently patterns of linguistic behaviour, are set for many years to come. Even under the most propitious of circumstances it would take several generations to produce a radical reversal in the current trend.89

Nid yw’r gwahaniaethu hwn yn erbyn siaradwyr Rwsieg ynddo’i hun yn golygu yr ymwrthodwyd â lluosrywiaeth diwylliannol; ymgais ydyw yn hytrach i ddadwneud y modd y mae’r lluosrywiaeth hwnnw wedi etifeddu gogwydd yn erbyn y mwyafrif brodorol. Ni all pobl y Baltig fanteisio, fel y gall y Catalaniaid, ar berthynas ieithyddol wrth gynorthwyo’r Rwsiaid i ddysgu eu hiaith. Er bod 100,000 o bobl nad oeddynt yn Latfiaid wedi gadael Latfia o 1989 ymlaen, mymryn yn unig o gynnydd a fu yng nghyfran y Latfiaid yn Riga, sef o 36.5 y cant i 37.7 y cant. Ond y mae’r holl ddadlau wedi amlygu’r modd y mae mwy o debygrwydd yn awr rhwng materion ieithyddol yn nwyrain a gorllewin Ewrop nag a fodolai wedi 1918, ac erbyn hyn fe’u hystyrir yn unol ag un set o reolau. 88

89

Am broblemau, gw. P. Bodor, ‘A Minority under Attack: The Hungarians of Transylvania’, The New Hungarian Quarterly (1989), 1–35, yn enwedig 9, 16–18, 29–31; Mark Baskin, ‘Crisis in Kosovo’, Problems of Communism, XXXII, rhif 2 (1983), 61–74. Kirkwood, ‘Glasnost, “The National Question” and Soviet Language Policy’, 77.

637

638

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Nid yw hynny’n syndod o gofio uchelgais rhai o wledydd dwyrain Ewrop i ymaelodi â’r Undeb Ewropeaidd a NATO. Eisoes hysbyswyd rheolwyr Slofacia y bydd eu polisïau ar leiafrifoedd yn ffactor bwysig wrth ystyried eu cais. Diweddglo Dechreuodd y bennod hon trwy nodi’r dimensiwn ideolegol i hanes cymdeithasol ieithoedd lleiafrifol Ewrop yn yr ugeinfed ganrif. O’r cychwyn, yr oedd eu tynged wedi ei gwleidyddoli mewn ystyr ehangach oherwydd ei bod yn rhan o’r symudiad oddi wrth ffurflywodraethau absoliwtaidd neu oligarchaidd, gwledig ac anllythrennog yn bennaf, tuag at ‘normau’ mwy modern a nodweddid gan ddemocrateiddio a mudoledd cymdeithasol. Dadleuid bod patrwm wedi ymddangos erbyn 1918 lle’r oedd ieithoedd anoruchafol dwyrain Ewrop wedi dod yn offerynnau i’r proses hwn, yn wahanol i rai’r gorllewin. Gellir darganfod y rheswm yn y gydberthynas rhwng ffactorau cymdeithasol, gwleidyddol ac ideolegol a barai i syniadau ynghylch adfywiad ieithyddol, yn gysylltiedig â chenedlaetholdeb gwleidyddol, ymddangos yn berthnasol yn nwyrain Ewrop o safbwynt y sefyllfa o newid a datblygiad. Y canlyniad oedd cwymp ymerodraethau’r rhanbarth a chreu nifer o genedl-wladwriaethau bychain, pob un â’i hiaith genedlaethol swyddogol, ond â ‘hawliau lleiafrifoedd’, rhai ieithyddol yn bennaf, y cedwid golwg arnynt yn rhyngwladol, ar gyfer hynny a oedd yn weddill o’r cenhedloedd goruchafol gynt. Yr oedd ieithoedd anoruchafol gorllewin Ewrop, nad oeddynt yn perthyn i’r naill gategori na’r llall ac a siaredid gan boblogaethau gwledig, dwyieithog yn bennaf, islaw dirnadaeth gyhoeddus bron. Nid yw’r uchod mor wir, wrth gwrs, am Fflemineg, Gwyddeleg a Chatalaneg rhwng y rhyfeloedd, ond yr oedd pob un o’r rhain mor wahanol i’w gilydd fel nad oedd modd meithrin ymwybyddiaeth gyffredinol o ieithoedd bychain gorllewin Ewrop. Ar ôl yr Ail Ryfel Byd, yn y lle cyntaf ciliodd mater yr iaith i’r cyrion. Diflannodd cenhedloedd bychain dwyrain Ewrop y tu ôl i’r Llen Haearn, lle yr honnwyd bod eu problemau ieithyddol wedi eu datrys gan gyfundrefn y Sofiet. Yr oedd ffawd annymunol dwyrain Ewrop cyn ac yn ystod yr Ail Ryfel Byd, pan chwaraeodd ymrafaelion ieithyddol eu rhan, yn bwrw cwmwl dros yr holl fater i’r to a fagwyd ar ôl y rhyfel. Credent hwy fod gwahaniaethau ethnig yn cael eu dileu gan fyd a oedd yn newid yn gyflym. Dyna, felly, sy’n ddiddorol yngl}n ag adfywiad ethno-ieithyddol y deng mlynedd ar hugain diwethaf. O edrych ar foderniaeth mewn dull cymdeithasoleconomaidd yn unig, bydd yn parhau yn ddirgelwch, gan na wnaeth ond dwysáu’r prosesau a oedd wedi dechrau gwthio ieithoedd bychain y gorllewin i’r cyrion yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ond yr oedd ‘moderneiddio’ yn broses gwleidyddol yn ogystal ag yn un economaidd, a’r prif rym gwleidyddol y tu ôl iddo oedd democrateiddio, o leiaf yn yr ystyr o ehangu’r proses gwleidyddol i gynnwys grwpiau na chlywyd amdanynt neu a gawsai eu hanwybyddu cyn hynny.

IEITHOEDD LLAI EU DEFNYDD A LLEIAFRIFOEDD IEITHYDDOL YN EWROP

Gallai grwpiau ieithyddol y gorllewin ymuniaethu â’r proses hwnnw a manteisio ar y dadrithiad â’r normau unffurfio modern a’r gwanhau a ddigwyddai yn hanes y ‘cenedl-wladwriaethau’ traddodiadol er mwyn cyflwyno ideoleg a oedd yn fwy derbyniol iddynt hwy eu hunain, ac i raddau i eraill, na’r un a fodolai gynt, gan fynnu eu lle mewn gweledigaeth o’r dyfodol, yn union fel y gwnaethai cenhedloedd yn nwyrain Ewrop ganrif cyn hynny. Yn ddiamau, yr oedd y weledigaeth luosrifol wedi ei chyffredinoli’n fawr, fel y dangosid gan y modd cymharol bwyllog yr aethpwyd ati i dymheru’r nodweddion pur sosialaidd a berthynai iddi, wrth i sosialaeth edwino. Wynebai beryglon mewnol ac allanol. Deuai’r perygl allanol o’r duedd a oedd gan lywodraethau, er eu bod yn cyfaddawdu mwy o lawer nag o’r blaen ar faterion megis addysg a darlledu, i wneud hynny o safbwynt hawliau unigolion. Yr oedd hynny, yn y pen draw, yn gyson â chanoliaeth nad oedd yn cydnabod hawliau cymuned i serio ei diwylliant ar diriogaeth frodorol benodol, mewn modd tebyg i’r hyn a alwodd yr Athro J. R. Jones yn ‘gydymdreiddiad tir Cymru â’r iaith Gymraeg’.90 Deuai’r perygl mewnol o wendid cymdeithasol y rhan fwyaf o gymunedau ieithyddol gorllewin Ewrop a’r lleihad yn eu gafael ar dir traddodiadol, lleihad a danseiliai eu cais am hawliau torfol mewn tiriogaeth. Hyd yn oed pan ganiateid yr hawliau hynny, megis yn statudau ymreolaeth Sbaen a oedd yn cydnabod, er enghraifft, y Gatalaneg yn ‘wir’ iaith y dalaith ac yn gyd-swyddogol â’r Sbaeneg, y mae rhai Catalaniaid wedi dadlau bod gorfod cydfodoli yn eu gwlad â gwrthwynebydd grymusach na hwy eu hunain yn dirymu holl fuddugoliaethau ymddangosiadol yr iaith. Gallai’r sgeptig ddehongli’r amheuon hyn yngl}n â dwyieithrwydd swyddogol, o’u hystyried yng nghyd-destun yr atgyfnerthu diweddar yn sofraniaeth cenhedloedd bychain dwyrain Ewrop, fel arwydd o ddiffrwythder y syniadaeth ddiweddar yng ngorllewin Ewrop yngl}n ag ieithoedd bychain yn y gymdeithas fodern. Byddai rhai yn dadlau bod iaith fel cyfrwng cymdeithasol yn dduw eiddigeddus nad yw’n goddef unrhyw iaith arall; bydd naill ai’n byw i draarglwyddiaethu ar genedl sofran neu bydd yn marw. Yr oedd y ddedfryd yn eglur erbyn 1918. Sloganau yn unig yw dwyieithrwydd a lluosrywiaeth diwylliannol, sloganau a ddefnyddir gan gymunedau gwan hyd nes y byddant wedi datblygu’n ddigon cryf i hedfan ar eu pennau eu hunain. Nid oes dwywaith nad yw llawer o genedlaetholwyr dwyrain Ewrop yn meddwl fel hyn, ac efallai fod rhai yng ngorllewin Ewrop yn gweld y syniad yn ddengar, am resymau seicolegol amlwg. Nid yw’n ymddangos yn angenrheidiol eu dilyn na gwthio’r gwahaniaethau hanesyddol rhwng dau hanner y Cyfandir i impasse. Y mae profiad pobloedd dwyrain Ewrop yn dangos mor bwysig yw grym i gr{p ethnig ac i’w iaith. Ond y mae diamodoli grym, y dull sero-swm o ystyried perthynas ethnig mewn sefyllfaoedd a oedd mewn gwirionedd yn amlieithog, wedi achosi llawer o niwed iddynt. Ceir graddau o rym, fel y dangoswyd gan ddeddfwyr cyfansoddiad Sbaen 90

J. R. Jones, Gwaedd yng Nghymru (Pontypridd, 1970), tt. 63 et seq.

639

640

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

a’r Eidal. Y mae’r parodrwydd i gydnabod cyd-sofraniaethau diwylliannol yn Sbaen yn gyfraniad rhyfeddol o ystyried profiad gorllewin Ewrop. Y mae’n awgrymu perthynas wahanol rhwng grym gwleidyddol, ideoleg a chymuned ieithyddol: perthynas lle yr ymdrinnir â democratiaeth mewn modd mwy sensitif, gan ystyried ei bod yn fwy na mater o hawliau unigolion yn unig neu o reolaeth mwyafrifoedd ethnig a all ddewis rhoi neu beidio â rhoi ‘hawliau lleiafrifoedd’ i eraill. Pan geisiodd cymdeithasau ieithyddol anoruchafol yn ystod y genhedlaeth ddiwethaf ddefnyddio eu hegnïon i’r dibenion hynny, gwnaethant les mawr. Fodd bynnag, y mae’r maes yr ymdriniwyd ag ef yn y bennod hon yn awgrymu casgliad pellach hefyd: sef y dylai cymdeithasau ieithyddol bychain gofio grym y gymdeithas sylfaenol wirfoddol a pheidio â chael eu dychryn yn ormodol gan brosesau cymdeithasol-economaidd byd-eang ar y naill law na gobeithio gormod am nawdd y wladwriaeth ar y llaw arall.

21 Adfer yr Iaith* COLIN H. WILLIAMS

Y MAE IAITH yn fynegiant nerthol a chyfriniol o ddynoliaeth. Y mae’n llawer mwy na chyfundrefn gyfathrebu ac yn fwy na phont i greu dealltwriaeth rhwng diwylliannau. Gall hefyd fod yn offeryn ar gyfer darostwng ac yn nod a ddefnyddir i adnabod grwpiau israddol ac yna eu rheoli. Aeth mudiad yr iaith Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif i’r afael â’r frwydr i oresgyn effeithiau canrifoedd o wahaniaethu a gelyniaeth o du oligarchiaeth wladwriaethol a oedd yn nerthol ac o darddiad ethnig gwahanol. Arwyddeiriau’r mudiad oedd goroesi, cydnabyddiaeth a chydraddoldeb. Cyflwynir yn y bennod hon elfennau allweddol y frwydr honno fel patrwm o oroesiad ac adfywiad iaith. Pan fo hynny’n berthnasol, cyflwynir persbectif rhyngwladol cymharol, oherwydd, er bod rhai o nodweddion amlycaf mudiad yr iaith Gymraeg yn unigryw, y mae iddynt gyd-destun rhyngwladol ac iddo oblygiadau dwfn o ran amcanion gwleidyddol a pholisi cyhoeddus. Gellir darlunio patrwm goroesiad iaith trwy gyfrwng y pum pwynt ffocws isod o ran y pwysau cymdeithasol dros newid iaith: Delfrydiaeth: creu gweledigaeth o iaith ‘dan fygythiad’ wedi ei hadfer yn llwyr; dyna yw gwneud iaith a chenedl yn gyfystyr. Protest: symbylu carfanau o’r boblogaeth i bwyso am ddiwygiad/chwyldro cymdeithasol i hyrwyddo’r iaith lai ei defnydd. Cyfreithlondeb: sicrhau bod normalrwydd arfer hawliau iaith mewn meysydd dethol yn cael ei dderbyn yn gyffredinol. Sefydliadoli: sicrhau y cynrychiolir yr iaith yn asiantaethau strategol allweddol y wladwriaeth, h.y. y gyfraith, addysg, a gweinyddiaeth gyhoeddus. Normaleiddio: ymestyn defnydd o’r iaith i gynifer o sefyllfaoedd cymdeithasol ag y bo modd fel cyfrwng cyfathrebu arferol, er enghraifft yn y sector preifat, adloniant, chwaraeon a’r cyfryngau.

* Yr wyf yn ddiolchgar i’m cyd-weithwyr, Mr Dylan Foster Evans, Dr E. Wyn James, Yr Athro Glyn Jones a Ms Maite Puigdevall i Serralvo, am eu sylwadau adeiladol ar y bennod hon.

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

642

Delfrydiaeth Cyfeiria delfrydiaeth at greu gweledigaeth o iaith ‘dan fygythiad’ wedi ei hadfer yn llwyr, gweledigaeth sy’n ceisio gwneud iaith a chenedl yn gyfystyr. Deillia o ymgais deallusion i sicrhau bod gan yr ymwybyddiaeth boblogaidd batrymau diwylliannol penodol yngl}n â sut y dylid dehongli a rheoli Cymru. Prif nodwedd yr ymdriniaeth hon yw ei dyled i lenyddiaeth a hanes Cymru.1 Cyflwynir dadleuon delfrydyddol ar sail moesoldeb a hanes, gan ddiystyru i raddau helaeth faterion yn ymwneud â gweinyddiaeth gyhoeddus a pholisi economaidd. Ymwared yn hytrach na llywodraeth oedd arwyddair y deallusion cenedlaetholgar. Gwelodd degawdau cynnar yr ugeinfed ganrif nifer helaeth o fudiadau cymdeithasol a ofnai fod y Gymraeg yn cael ei disodli gan y Saesneg fel cyfrwng cyfathrebu naturiol cyfran sylweddol o’r boblogaeth frodorol. Credent mai cyfalafiaeth ymwthiol, ynghyd â’r wladwriaeth ymestynnol, oedd y prif fygythiadau i oroesiad yr hen ffordd Gymreig a Chymraeg o fyw. Prif gyfrwng trosglwyddo’r Saesneg oedd y gyfundrefn addysg. Deddfwyd mai’r Saesneg oedd iaith swyddogol addysg yn ysgolion y wladwriaeth dan Ddeddf Addysg 1870, ynghyd â deddfau eraill a’i dilynodd, e.e. Deddf Addysg Ganolradd Cymru ym 1889, deddf a gyflwynodd ymwybyddiaeth gryfach o werthoedd, diwylliant a rhagolygon gwaith y drefn Seisnig ac a roes hwb nerthol y sefydliad i’r proses o Seisnigo. O ganlyniad i ddiwydiannu a moderneiddio, daeth trigolion Cymru, yn yr ardaloedd gwledig a threfol fel ei gilydd, yn agored i ddylanwadau grymus a geisiai ddifrïo diwylliannau a hunaniaeth y rhanbarthau, a chlodfori yn hytrach ddiwylliant craidd pwerus y wladwriaeth a’i chyfundrefn hithau o werthoedd. Y mae’r modd y croesawodd y mwyafrif y ‘waredigaeth’ hon, gan droi cefn ar draddodiad a cheidwadaeth, i’w weld yn amlwg yn y newid ieithyddol ysgubol a ddigwyddodd rhwng 1914 a 1945.2 Yn sgil y profiad ehangach o ymuniaethu â’r wladwriaeth, daeth dysgu Saesneg yn rheidrwydd ac yn allwedd i economi fydeang ffyniannus a honno’n drwm dan ddylanwad Prydain. Gosodwyd sylfeini’r mudiad iaith yn y cyfnod c.1890–c.1945, er bod dau gyfnod gwahanol yn perthyn i’r cyfnod hwnnw. Yn y cyfnod cyntaf, 1890–1914, ceisiodd Cymru Fydd, ac elfennau o’r Blaid Ryddfrydol, sicrhau bod Cymru yn cael ei chydnabod fel cenedl. Yn yr ail gyfnod, c.1921–39, ceisiodd deallusion a wrthwynebai’r polisi hwnnw, yn enwedig Plaid Genedlaethol Cymru, sicrhau bod tynged yr iaith ynghlwm wrth sefydlu cenedl-wladwriaeth annibynnol. Er bod dyheadau o’r fath bob amser yn or-uchelgeisiol, llwyddodd yr ymgyrch i sicrhau bod cymeriad cenedlaethol gwahanol Cymru yn cael ei gydnabod i raddau 1

2

Am ymdriniaeth â’r berthynas rhwng eiconograffi a llenyddiaeth genedlaethol, gw. R. M. Jones, Ysbryd y Cwlwm: Delwedd y Genedl yn ein Llenyddiaeth (Caerdydd, 1998). Gw. W. T. R. Pryce a Colin H. Williams, ‘Sources and Methods in the Study of Language Areas: A Case Study of Wales’ yn Colin H. Williams (gol.), Language in Geographic Context (Clevedon, 1988), tt. 167–237.

ADFER YR IAITH

drwy sefydlu ystod o sefydliadau cenedlaethol a chyrff diwylliannol. Y brif ystyriaeth oedd dyhead am hunan-barch cenedlaethol, ac adlewyrchid hynny mewn Ymneilltuaeth Ryddfrydol. Magodd cwynion o natur ieithyddol, crefyddol a gwleidyddol wedd newydd fel elfennau cyfiawn yn y frwydr genedlaethol. Daeth y Blaid Ryddfrydol yn gyfrwng i hyrwyddo cenedlaetholdeb diwylliannol ac yn gyfrwng hefyd i oruchafiaeth trefn foesol a chymdeithasol dan ddylanwad Ymneilltuaeth. Ar lefel leol, lledaenwyd neges ddigyfaddawd Rhyddfrydiaeth o ran diwygio cymdeithasol a chynrychiolaeth ddemocrataidd trwy drefn yr Eglwysi Rhyddion/capeli Ymneilltuol a dreiddiasai i bron bob cwr. Yr oedd twf cyson yr enwadau Ymneilltuol, a gryfheid gan ambell ymchwydd fel diwygiad crefyddol 1904–5, nid yn unig yn peri bod Cymru yn ymddangos yn gymdeithas fwy Cristnogol nag o’r blaen, ond hefyd yn dylanwadu ar bron pob agwedd o ymddygiad cyhoeddus a bywyd preifat.3 Yr oedd diwylliant, hanes ac addysg yn gyfeirbwyntiau cyson i arweinwyr deallusol: y Parchedig Michael D. Jones, symbylydd yr allfudiad i Batagonia ym 1865 i sefydlu cymuned Gymreig y Wladfa; Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan), y gweinidog cyntaf i ymddangos gerbron llys barn a mynnu uchafiaeth i’r Gymraeg mewn achos cyfreithiol; Dan Isaac Davies, un o Arolygwyr Ei Mawrhydi, a ddadleuai dros fwy o ddefnydd o addysg trwy gyfrwng y Gymraeg; Thomas Gee, cyhoeddwr Y Gwyddoniadur aml-gyfrol uchelgeisiol, a lladmerydd cyfnodolion Cymraeg i’r werin-bobl; O. M. Edwards, yr athro prifysgol, y llenor, y cyhoeddwr a Phrif Arolygydd Ysgolion cyntaf Cymru, a geisiodd sefydlu agwedd fwy goddefgar at ddwyieithrwydd trwy ymosod ar yr anghyfiawnder a oedd yn gysylltiedig â’r ‘Welsh Not’ o fewn y gyfundrefn addysg; a’i fab, Syr Ifan ab Owen Edwards, a ffurfiodd Urdd Gobaith Cymru ym 1922, a dyfodd maes o law yn fudiad ieuenctid mwyaf Cymru. Cafwyd llwyddiant hefyd yn y cydymgyrchu am hunaniaeth, a hynny ar sail cysyniadau’r brwydro dros gydnabyddiaeth a chyfreithlondeb; gwelwyd creu sefydliadau cenedlaethol, yn enwedig yn natblygiad sector prifysgol a cholegau Cymru, datgysylltu Eglwys Loegr a chreu yr Eglwys yng Nghymru ym 1920, sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ym 1925, y ‘Tân yn Ll}n’ ym mis Medi 1936 pan losgwyd ysgol fomio’r Awyrlu ym Mhenyberth gan dri chenedlaetholwr blaenllaw, cyflwyno deiseb iaith i’r Senedd ym 1941, a Deddf Llysoedd Cymru 1942 a ddiddymodd y ‘cymal iaith’ yn Neddf Uno 1536 ac a roes beth cyfreithlondeb statudol i’r defnydd o’r Gymraeg yn llysoedd Cymru. Yr oedd cenedlaetholdeb diwylliannol Cymru yn drwm dan ddylanwad egwyddorion Ymneilltuol, er nad yn llwyr felly, gan i athroniaeth foesol cenedlaetholdeb yn gynnar yn ei hanes ddrachtio’n helaeth o Babyddiaeth nifer o’i 3

Ar y dylanwadau crefyddol, gw. R. Tudur Jones, Ffydd ac Argyfwng Cenedl: Cristionogaeth a Diwylliant yng Nghymru 1890–1914 (2 gyf., Abertawe, 1981–2); idem, Yr Undeb: Hanes Undeb yr Annibynwyr Cymraeg 1872–1972 (Abertawe, 1975).

643

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

644

arweinwyr gwreiddiol. O gymharu ag Iwerddon Babyddol rhwng 1880 a 1921, nid ildiodd Cymru i rym arfau yn enw rhyddid cenedlaethol, er gwaethaf nifer o ymdrechion i ddefnyddio esiampl Iwerddon yn ysbrydoliaeth.4 Yr oedd y traddodiad cyfansoddiadol yn Iwerddon, ynghyd â’r traddodiad o rym corfforol, yn cyfrannu at y syniadaeth fod yn rhaid i’r genedl Wyddelig fynnu aberth merthyron dros yr achos er mwyn cael ei haileni. Y mae hon yn elfen gyffredin ym mhwyslais cenedlaetholdeb rhamantaidd ar dir, ar iaith, ar yr un gorffennol, ac ar y rheidrwydd am wrthdaro agored yn y frwydr yn erbyn gormeswyr. Nid oedd syniadaeth Gristnogol yn gwrthwynebu’r defnydd o drais cyfreithlon – fel y tystia’r rhan a chwaraeodd y wasg ac arweinwyr Ymneilltuol ar ddechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf wrth gyfiawnhau gorfodaeth filwrol, gan annog nifer sylweddol iawn o Gymry i wasanaethu yn Fflandrys. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o fudiadau gwleidyddol yn yr ail gyfnod rhwng 1921 a 1939, nodweddid cenedlaetholdeb Cymreig yn ei hanfod gan heddychiaeth a gwrthwynebiad di-drais.5 Deilliai hynny i raddau helaeth o’r gred boblogaidd mewn gwleidyddiaeth gonsensws gymunedol y dadleuid o’i phlaid gan ddau lywydd mwyaf dylanwadol Plaid (Genedlaethol) Cymru, sef Saunders Lewis (a’i harweiniodd rhwng 1926 a 1939), a oedd o blaid cyfuniad o weithredu uniongyrchol cyfansoddiadol ac anghyfansoddiadol, a Gwynfor Evans (yr arweinydd rhwng 1945 a 1981), a oedd yn heddychwr ymroddedig ac a symudodd y Blaid i gyfeiriad heddychiaeth, gan wrthwynebu’n llwyr drais a rhyfel fel ffordd o sicrhau hunanlywodraeth.6 Yr iaith Gymraeg, hunaniaeth genedlaethol a Christnogaeth a âi â bryd y cenedlaetholwyr gwreiddiol. Yr oedd tri nod Plaid Genedlaethol Cymru ym 1925 yn ymwneud â hyrwyddo’r Gymraeg.7 Dim ond ar ôl 1932 y mabwysiadodd y 4

5

6

7

Maurice Goldring, Pleasant the Scholar’s Life: Irish Intellectuals and the Construction of the Nation State (London, 1993); gw. hefyd Terence Brown, Ireland: A Social and Cultural History 1922–1985 (London, 1985); a Pádraig Ó Riagáin, Language Policy and Social Reproduction, Ireland 1893–1993 (Oxford, 1997), yn enwedig tt. 8–15. Yr oedd grwpiau unigol, megis Byddin yr Iaith a’r Mudiad Cymreig, a ymunodd â Phlaid Genedlaethol Cymru yn y pen draw, yn drymach dan ddylanwad dulliau gweithredu uniongyrchol y Gwyddelod. Yr eithriad i’r patrwm hwn oedd y weithred symbolaidd o ddifrodi eiddo’r wladwriaeth adeg llosgi’r ysgol fomio ym Mhenyberth. Gw. D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925–1945: A Call to Nationhood (Cardiff, 1983), tt. 154–66. Yng nghynhadledd y Blaid Genedlaethol yn Abertawe ym 1938, pleidleisiodd mwyafrif llethol o blaid mabwysiadu cynnig Gwynfor Evans ‘fod y Blaid Genedlaethol yn ymwrthod â rhyfel fel dull i ennill hunan-lywodraeth a rhyddid i Gymru’. Mewn gwrthgyferbyniad yr oedd Saunders Lewis wedi ei siomi gan berfformiad y Blaid yn y cyfnod wedi llosgi’r ysgol fomio ond fe’i cysurai ei hun wrth i’r heddychwyr gydnabod defnyddioldeb tactegol mabwysiadu polisi o anufudd-dod sifil ar batrwm Gandhi. Wrth ddadlau y dylai aberth a dioddefaint nodweddu’r ymgyrch yn y dyfodol, yr oedd Saunders Lewis yn rhag-weld gweithredoedd y mudiad iaith ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach. Meddai: ‘Un llwybr yn unig sydd yn arwain i borth y senedd Gymreig. Y mae’r llwybr hwnnw yn rhedeg yn union drwy garcharau Lloegr.’ Y Ddraig Goch, XII, rhif 9 (1938), 5, 8. Am drafodaeth fanwl ar y gynhadledd, gw. Davies, The Welsh Nationalist Party, tt. 167–8. Nod gwreiddiol Plaid Genedlaethol Cymru oedd: ‘Cael Cymru Gymreig. Y mae hynny’n cynnwys (a) Sicrhau’r Gymraeg yn unig iaith swyddogol Cymru, ac felly yn iaith orfod yn holl drafodaethau yr awdurdodau lleol, ac yn iaith orfod ar bob swydd a gwas dan bob awdurdod lleol yng Nghymru, (b) Sicrhau’r Gymraeg yn gyfrwng addysg Cymru o’r ysgol elfennol hyd at y brifysgol.’ LlGC, Archifau Plaid Cymru B2. Ffurflen ymaelodi cyn Awst 1925.

ADFER YR IAITH

Blaid bolisi o hunanlywodraeth fel ffordd o sicrhau hunan-barch cenedlaethol a rhyw fesur o ymreolaeth. Er mai gwarchod yr iaith a oedd yn flaenaf ym meddyliau’r deallusion cenedlaetholgar, yr oeddynt yn gwbl ymwybodol o’r patrymau Ewropeaidd blaenllaw a ganolbwyntiai ar ryddfrydiaeth a’i phwyslais ar ryddid yr unigolyn a goddefgarwch fel ffordd o oresgyn y diffyg cyfiawnder cymdeithasol, ac ar sosialaeth a’i hesboniad materol o anghydraddoldeb.8 Rheoli peirianwaith y wladwriaeth a’i wneud yn fwy atebol ac yn fwy parod i ddiwygio oedd y prif nod. Ond chwiliai cenedlaetholwyr Cymreig am ailddiffiniad o’r drefn Ewropeaidd a oedd yn esblygu, a hynny o’r safbwynt moesol yn hytrach na’r materol. Tra trôi’r arweinwyr, at ei gilydd, at y diriogaeth Geltaidd am ysbrydoliaeth foesol ac at Iwerddon wedi’r rhyfel cartref am enghraifft o frwydr genedlaethol lwyddiannus, chwiliai Saunders Lewis am ei ysbrydoliaeth ef yng nghyd-destun gwareiddiad Ewropeaidd, Pabyddol a Lladinaidd.9 Credai Lewis fod i Ewrop ganoloesol undod ysbryd a chyfraith a warchodai genhedloedd bychain oherwydd mai un o syniadau dyfnaf y gwareiddiad Ewropeaidd gatholig oedd bod ‘unoliaeth yn cynnwys lluosogrwydd’. Yn ei ddarlith arloesol ‘Egwyddorion Cenedlaetholdeb’,10 a draddodwyd ym 1926, disgrifiodd ei weledigaeth ef o hanes Cymru, gweledigaeth a gâi gryn ddylanwad yn ddiweddarach wrth gyfiawnhau nid yn unig frwydr yr iaith ond hefyd strategaeth y Blaid. Dadleuai, yn eironig efallai, mai cenedlaetholdeb a ddistrywiasai wareiddiad gwledydd bychain. Yn Ewrop yr Oesoedd Canol, yr oedd diwylliannau unigol yn ddiogel oherwydd bod eu rheolwyr yn plygu i awdurdod uwch, oherwydd ‘fe gydnabyddai pob cenedl a phob brenin fod awdurdod uwch nag awdurdod gwlad, bod deddf goruwch deddf y brenin, a bod llys y gellid apelio ati oddiwrth bob llys wladol. Yr awdurdod hwnnw oedd yr awdurdod moesol, awdurdod Cristnogaeth. Yr eglwys Gristnogol oedd pennaeth Ewrop, a deddf yr eglwys oedd yr unig ddeddf derfynol’.11 Pan ddatblygodd cened-laetholdeb gwladwriaethol yn yr unfed ganrif ar bymtheg daeth yn ei sgil gyfnod o adeiladu gwladwriaethau, gan ganu cnul diwylliannau cenedlaethol8

9

10

11

Yr oedd arwyddocâd arbennig i waith D. J. Davies yn y cyswllt hwn. Mewn cyfres o gyhoeddiadau dadlennodd ei fod yn edmygydd mawr o bolisïau credyd cymdeithasol, cydweithrediad economaidd a chynlluniau datganoli gwledydd Llychlyn. Gw. D. J. Davies, The Economics of Welsh Self-Government (Caernarfon, 1931); idem a Noëlle Davies, Can Wales Afford Self-Government? (Caernarfon, 1939). Am ddadansoddiad beirniadol o apêl dosbarth a chenedlaetholdeb, gw. John Davies, The Green and the Red: Nationalism and Ideology in 20th Century Wales (Aberystwyth, 1980). Yn y cyswllt hwn y mae nifer o gyffelybiaethau i’w harchwilio rhwng delfrydwyr megis Saunders Lewis a Sabino de Arana, Valentí Almirall, Yann Foueré, E. MacNeill ac Éamon de Valera. Traddodwyd y ddarlith yn ysgol haf gyntaf y Blaid Genedlaethol ym Machynlleth ym 1926. Am ddatblygiad syniadau Saunders Lewis, gw. Lewis, Canlyn Arthur: Ysgrifau Gwleidyddol (Aberystwyth, 1938); idem, Ati, W}r Ifainc (Caerdydd, 1986). Saunders Lewis, Egwyddorion Cenedlaetholdeb / Principles of Nationalism (Plaid Cymru, 1975), t. 4. Am amrywiad ar yr un thema, gw. hefyd Bobi Jones, Crist a Chenedlaetholdeb (Pen-y-bont ar Ogwr, 1994).

645

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

646

ranbarthol llai, oherwydd na allai unffurfiaeth gwladwriaeth oddef gwahaniaethau diwylliannol nac ychwaith unrhyw herio ethno-ieithyddol i’w awdurdod. Wedi trawsfeddiannu’r drefn Gristnogol foesol fyd-eang, cychwynnodd awdurdod y wladwriaeth ar raglen o unffurfiaeth o fewn y genedl-wladwriaeth, gan guddio difodiant systematig lleiafrifoedd dan gochl rhethreg ddemocrataidd a bwysleisiai ymhen amser egwyddorion rhyddid a chydraddoldeb, os nad brawdoliaeth bob amser, dan adain y wladwriaeth. Er mwyn i’w gyd-wladwyr eu rhyddhau eu hunain rhag y ffug ymwybyddiaeth o genedlaetholdeb ac imperialaeth y wladwriaeth Brydeinig, pwysai Saunders Lewis arnynt i ailddarganfod y cenedlaetholdeb blaenorol hwn. Nid nod ynddo ei hun oedd cenedlaetholdeb, ond cyfrwng angenrheidiol i feithrin diwylliant Cymreig o fewn ei sefydliadau gwleidyddol ei hun. Conglfaen y diwylliant hwn oedd hyrwyddo’r Gymraeg, mater a ddaeth yn ganolog i weithgareddau Plaid (Genedlaethol) Cymru rhwng 1925 a 1974. Cyfiawnhâi Saunders Lewis ddewis y Gymraeg yn brif faes y frwydr wleidyddol oherwydd bod ei goroesiad, er gwaethaf canrifoedd o Seisnigo dan ddylanwad y wladwriaeth, yn brawf fod y Cymry wedi parhau’n ufudd i werthoedd traddodiadol Ewropeaidd. Ar adeg pan oedd Prydain yn dra ymwybodol o’i swyddogaeth fel cynheiliad ymerodraeth fyd-eang, ac o’r angen i feithrin cysylltiadau trawsIwerydd yn rhinwedd ei ‘pherthynas arbennig’ â’r archb{er a dyfai yn yr Unol Daleithiau, mynnai Saunders Lewis atgoffa’r cyhoedd fod yn yr ynysoedd hyn hanes blaenorol o ymlyniad wrth Ewrop. Dylai Cymru, meddai, ‘fynnu sedd yn Seiat y Cenhedloedd, fel y gallo hi fod yn lladmerydd Ewrop ym Mhrydain ac yn gadwyn i glymu Lloegr a’r Ymerodraeth wrth genhedloedd cred a Seiat y Cenhedloedd’.12 Er iddo orliwio pwysigrwydd y berthynas rhwng Cymru ac Ewrop, ceisiodd o leiaf herio’r Cymry i ddewis rhwng yr Ymerodraeth a Chynghrair y Cenhedloedd. Yn yr ailgyfeirio hwn ar wleidyddiaeth Cymru oddi wrth yr Ymerodraeth ac at Ewrop gyfoes, gosododd Lewis y cywair ar gyfer dadl hirfaith o fewn cenedlaetholdeb a fyddai’n atseinio hyd ei farwolaeth ym 1985. Dadl oedd hon a oedd yn ymwneud â’i ymlyniad wrth yr Ewrop Babyddol y deuai ei ysbrydoliaeth ohoni, ac â’i gefnogaeth bersonol i bolisi cymdeithasol a gwleidyddol, oherwydd yn Chwefror 1932 yr oedd wedi troi at yr Eglwys Babyddol ac wedi cael ei dderbyn yn aelod ohoni. Sut bynnag, nid oedd ei wrthwynebiad egwyddorol i fateroliaeth fras a amlygwyd yn ei ymosodiad ar y slogan ‘Bread before Beauty’, gwrthwynebiad a oedd yn gymysgedd idiosyncratig o’i feddylfryd esthetaidd ac asgetig, yn apelio at gynulleidfa sosialaidd Gymreig mewn cyfnod o ddirwasgiad economaidd dwys. Ni chymeradwyai pobl Cymru, a oedd yn ymddangosiadol radical, anghydffurfiol ac Ymneilltuol, gredoau ac arddull bersonol Lewis. O ganlyniad, beirniadwyd y Blaid Genedlaethol am fod

12

Lewis, Canlyn Arthur, t. 28.

ADFER YR IAITH

yn elitaidd, yn ddeallusol, ac yn anwladgarol gan fod ei harweinwyr fel petaent yn cefnogi mudiadau lled-Ffasgaidd yn Ewrop.13 Y mae’r ddadl a gyhoeddwyd ar dudalennau’r Llenor ym 1927 yn crynhoi’r traddodiadau gwrthwynebus hyn. Wrth ymateb i feirniadaeth ar dwf ‘Mudiad Neo-Gatholig’ yng Nghymru, ymbellhaodd Saunders Lewis oddi wrth genedlaetholwyr eraill fel W. Ambrose Bebb, a gâi eu cyhuddo o edmygu syniadau Barrès a Maurras ac o bleidio mabwysiadu syniadau’r L’Action Française yng Nghymru. Gwrthododd ef ymlyniad y cylchgrawn wrth ddiffiniad cyfyngedig a hiliol o undeb Ewropeaidd, gan gynnig yn hytrach bedwar meddyliwr Pabyddol yr oedd eu syniadau’n deilwng o’u hefelychu: y bardd a’r dramodydd, Claudel; y nofelydd, Mauriac; yr hanesydd athroniaeth, Etienne Gilson; a’r beirniad llenyddol, Jacques Rivière.14 Gwrthododd hefyd syniadaeth y garfan fodernaidd Gristnogol gyda’i phwyslais ar ‘Gristnogaeth sentimental’ a’r ddelwedd o Grist fel gweledydd dyngarol. Ni oddefai unrhyw lastwreiddio ar ddirgelwch Duwioldeb, nac ar yr argyhoeddiad fod ffydd y tu hwnt i reswm. Disgrifiwyd ateb W. J. Gruffydd fel datganiad huawdl o’r unigolyddiaeth ryddfrydol radicalaidd honno a fu’n brif draddodiad gwleidyddol yng Nghymru ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg.15 Byddai disgrifio’r gwrthdaro fel un rhwng ceidwadwr a modernydd, neu, fel y’i disgrifiwyd gan Gruffydd, rhwng Adwaith a Gwrthryfel, yn gorsymleiddio’r ddadl. Wrth wraidd y ddadl, er hynny, yr oedd gwahaniaeth digyfaddawd rhwng delfrydiaeth a phragmatiaeth, a hynny o safbwynt materion ysbrydol yn ogystal â chymdeithasegol-wleidyddol. Tra oedd syniadau Saunders Lewis wedi eu seilio ar ddelwedd ddifefl o’r hyn y gallai ac y dylai Cymru fod, darluniwyd Cymru gan Gruffydd fel yr oedd, gan geisio creu ohoni gymar cyfartal o fewn y wladwriaeth Brydeinig y gellid diogelu arwahanrwydd Cymru o’i mewn. Gellir cymharu hyn â’r dehongli ar sail delfryd a fu’n ysbrydoliaeth i fudiadau ethno-ieithyddol eraill. Y gyfatebiaeth orau yw mynegiant Sabino de Arana o genedlaetholdeb Basgaidd, a grynhoir yn chwe egwyddor ei waith arloesol Bizkaia por su independencia, a gyhoeddwyd ym 1892. Yr egwyddor gyntaf oedd cywirdeb yr Eglwys. O gymharu â swyddogaeth hollbwysig y grefydd Babyddol, deuai rhyddid gwleidyddol yn ail pwysig (ond yn ail digamsyniol).16 Yna deuai uno’r holl Fasgiaid. 13

14 15 16

Am drafodaeth ar yr honiadau hyn, gw. Davies, The Welsh Nationalist Party, tt. 109–16. Am ymdriniaeth ddiweddar â’r berthynas rhwng Ffasgaeth, gwrth-Semitiaeth a daliadau Saunders Lewis a’i gyd-weithwyr, gw. Jones, Ysbryd y Cwlwm, tt. 324–35; Richard Wyn Jones, ‘Saunders Lewis a’r Blaid Genedlaethol’ yn Geraint H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XIV: Ysgrifau ar Hanes Cymru (Llandysul, 1999), tt. 163–92. Jones, ‘His Politics’, t. 45. Ibid. Yn ôl Ami Vasco, dogfen ddylanwadol a gyhoeddwyd ym 1906 gan genedlaetholwyr o Wlad y Basg: ‘Between seeing Euskadi in full exercise of its rights, but separated from Christ, and seeing her as in 1901 [i.e. as an integral part of Spain] but faithful to Christ, the Basque Nationalist Party would opt for the second.’ Dyfynnwyd yn Maximiano García Venero, Historia del Nacionalismo Vasco, Editora Nacional (Madrid, 1969), t. 34. Am drafodaeth ehangach, gw. Robert P. Clark, The Basques: The Franco Years and Beyond (Reno, 1979), tt. 40–9.

647

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

648

Yr oedd dadl Arano dros natur hiliol ac ieithyddol cenedlaetholdeb yn seiliedig ar y gred fod cenedl y Basgiaid yn gyfystyr â’r diwylliant Basgaidd. Golygai hyn apelio at yr holl daleithiau Basg, Vizcaya, Guipúzcoa, Álava a Navarra yn Sbaen, ynghyd â Labourd, Basse Navarre a Soule yn Ffrainc, gan wneud hynny ar sail yr arwyddair Zazpiak Bat (O Saith, Un). Yn drydydd, ceid y cyfiawnhad hiliol dros genedlaetholdeb, a adlewyrchai syniadau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg am hunaniaeth genedlaethol. Yn bedwerydd, dibynnai Arana yn drwm ar unigrywiaeth ieithyddol y Basgiaid, gan y diffinnid hil yn ôl iaith. Yn bumed, dylai’r frwydr dros ymwahanu fod yn ddi-drais, gan lynu wrth ddulliau seneddol os oedd modd. Yn wyneb trefn ormesol, ni ddylai’r Basgiaid wrthryfela’n agored ond yn hytrach ddyfalbarhau â’u gwrthsafiad diwylliannol yn y sicrwydd y byddai cyfiawnder moesol a pharhad diwylliannol yn dod i’w rhan yn y diwedd.17 Yn chweched, mynnai Arana y dylai trefn wleidyddol y Basgiaid fod yn gynhwysol, gan nad oedd ganddynt unrhyw batrwm parod ar gyfer gwybod sut i lywodraethu unwaith y byddai hunanlywodraeth ac adfywiad iaith wedi eu sicrhau. Mewn modd cyffelyb, ceisiai’r modernydd Catalanaidd, Valentí Almirall (1841–1904) roi gwedd wleidyddol i’r diwylliant Catalanaidd trwy ei waith ar normaleiddio ieithyddol a gynhwysai ffurfio’r papur newydd cyntaf yn yr iaith Gatalaneg, Diari Catala (sef. 1879), trefnu’r Gyngres Gatalanaidd Gyntaf (1880), drafftio dogfen i amddiffyn y gyfraith Gatalanaidd, a sefydlu’r mudiad gwleidyddol, y Centre Catala (1882). Yn wahanol i Gymru, yr oedd y mudiad Catalanaidd yn gyfuniad o bedair carfan gymdeithasol: diwygwyr diwylliannol, ffederalwyr blaengar, traddodiadwyr gwrth-Fourbon ac, yn hollbwysig, y dosbarth canol diwydiannol. Yr oedd y diffiniad ieithyddol o genedligrwydd Catalanaidd yn hollbwysig wrth warchod buddiannau Catalonia, a phan ymosodwyd ar yr iaith Gatalaneg yn ddiweddarach gan unbennaeth y Cadfridog Miguel Promo de Rivera (1923–30) a chan y Cadfridog Francisco Franco cynyddodd arwyddocâd y diffiniad hwnnw. Daeth ideoleg cenedlaetholdeb diwylliannol yn llestr a allai gynnwys amryfal elfennau y wleidyddiaeth frodorol. Gellir egluro’r gwahaniaeth rhwng effaith cenedlaetholdeb diwylliannol ar Gatalonia a Gwlad y Basg trwy gyfeirio at swyddogaeth y deallusion cenedlaetholgar.18 Yng Nghatalonia gallai’r deallusion grynhoi cefnogaeth boblogaidd 17

18

Yn ogystal, bu’n rhaid i Arana fathu’r enw Euskadi ar gyfer Gwlad y Basg. Mewn dehongliad ac iddo gyffelybiaethau uniongyrchol yng Nghymru, dadleuodd Sabino mai gwir werth diwylliant oedd ei allu i oroesi’r canrifoedd, trechu ei wrthwynebwyr a byw’n hirach na hwy. Erbyn y 1960au, fodd bynnag, yr oedd nifer wedi colli amynedd â’r safbwynt hwn a rhoddwyd hwb i ddulliau gweithredu uniongyrchol Euskadi Ta Askatasuna (ETA). Gw. Clark, The Basques, tt. 153–87. Gw. Anthony D. Smith, ‘Nationalism, Ethnic Separatism and the Intelligentsia’ yn Colin H. Williams (gol.), National Separatism (Cardiff, 1982), tt. 17–41. Am ddadansoddiad gwych o’r cymariaethau rhwng cenedlaetholdeb Gwlad y Basg a Chatalonia, gw. Daniele Conversi, The Basques, the Catalans and Spain: Alternative Routes to Nationalist Mobilisation (London, 1997). Am drafodaeth ar argyhoeddiadau crefyddol Valentí Almirall a’r newid pwyslais oddi wrth gyfiawnhad seciwlar yr ymgyrch Gatalanaidd at gyfiawnhad crefyddol, gw. Albert Balcells, Catalan Nationalism: Past and Present (London, 1996), tt. 35–42.

ADFER YR IAITH

trwy ddefnyddio iaith a symbolau hunaniaeth, symbolau a oedd yn brin yng Ngwlad y Basg. Pan oedd cenedlaetholdeb gwleidyddol yn dal ynghwsg, tynnwyd ieuenctid Catalonia i’r frwydr dros adfywiad diwylliannol. Yn achos Gwlad y Basg, arweiniodd diffyg traddodiad o genedlaetholdeb diwylliannol at ddarnio gwleidyddol, gan yrru ieuenctid y wlad i gyfeiriad dulliau treisgar o frwydro. Llwyddodd arweinwyr y Catalaniaid i argyhoeddi eu dilynwyr y gellid achub yr iaith trwy eu hymdrechion eu hunain, ond yn achos y Basgiaid methodd yr arweinyddiaeth ag argyhoeddi’r ieuenctid fod ganddynt yr awdurdod i lywio digwyddiadau a chreu rhaglenni penodol ar gyfer diwygio ieithyddol a gwleidyddol. O ganlyniad, daeth radicaliaid Gwlad y Basg i gredu mai trais gwleidyddol oedd yr unig ateb posibl i ormes agored a chynyddol y wladwriaeth. Mewn cyferbyniad, y dylanwad allanol pwysicaf ar Gymru oedd natur y wladwriaeth Brydeinig a thraddodiad gwleidyddol cymharol ryddfrydig y cysylltiadau rhwng y wladwriaeth a’i dinasyddion. Protest Pan etholwyd Gwynfor Evans yn llywydd Plaid Cymru ym 1945 cynrychiolai haen fwy nodweddiadol o genedlaetholdeb Cymreig, er bod ei gefndir ymhell o fod yn nodweddiadol. Yr oedd ei ymroddiad Cristnogol i heddychiaeth yn peri ei fod yn arweinydd egwyddorol ar ei Blaid a hefyd yn {r a enillai barch ei wrthwynebwyr oherwydd ei gysondeb a’i ymarweddiad moesol cryf. Yn y cyfnod wedi’r rhyfel arweiniodd prosiectau drudfawr – wedi eu hysgogi gan y wladwriaeth i gyflenwi d{r a ph{er trydan-d{r – at ddifodiant rhai cymunedau yng Nghymru a boddwyd nifer o gymoedd er mwyn i ddinasoedd yn Lloegr gael cyflenwad o dd{r. Gwnaed hyn yn groes i gyngor y rhan fwyaf o wleidyddion etholedig Cymru ac er gwaethaf cyfres o brotestiadau di-drais y chwaraeodd Gwynfor Evans ei hun ran amlwg ynddynt. Yn sgil hyn bu ymgyrch ffrwydro ysbeidiol a symbolaidd, i raddau helaeth, yn erbyn targedau strategol ac eiddo’r wladwriaeth. O gymharu â llawer enghraifft Ewropeaidd arall o wrthsafiad cenedlaethol, y cwestiwn diddorol yw paham nad ymledodd y trais. Ym 1973 gwahoddwyd Gwynfor Evans i draddodi Darlith Goffa Alex Wood. Dewisodd yn thema ‘Cenedlaetholdeb Di-drais’, cysyniad yr oedd wedi glynu wrtho a’i hyrwyddo gydol ei oes. Yn ystod y ddarlith ymhelaethodd ar ei argyhoeddiad mai ‘ewyllys nid grym’ oedd y sail i newid cymdeithasol poblogaidd ac mai camsyniad erchyll oedd y defnydd o drais gan y Gwyddelod fel ffordd o wrthsefyll eu hymgorffori yn y wladwriaeth Brydeinig:19

19

Gwynfor Evans, Cenedlaetholdeb Di-drais, cyfieithiad Cymraeg gan D. Alun Lloyd (New Malden, 1973). Am fanylion yngl}n â’i fywyd a’i gefndir, gw. Gwynfor Evans, Bywyd Cymro, gol. Manon Rhys (Caernarfon, 1982).

649

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

650

Arweiniodd trais yn erbyn y Prydeinwyr i drais Gwyddelig yn erbyn y Gwyddyl . . . Chwerwodd Rhyfel Cartrefol 1922 y genedl . . . Pe bai hi wedi dibynnu ar ddulliau didrais buasai wedi cyflawni mwy, er y byddai hynny efallai ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach . . . Dilynwyd gorfoledd yr ymdrech fuddugoliaethus yn erbyn Prydain gan drasiedi dwfn hunan-archoll y Gwyddyl.20

Y mae hon yn feirniadaeth dreiddgar, oherwydd er bod gan Iwerddon holl allanolion gwladwriaeth annibynnol nid yw ymreolaeth o’r fath wedi llwyddo i ddyrchafu’r diwylliant cenedlaethol brodorol i fod yn boblogaidd ac yn eang ei ddosbarthiad daearyddol.21 Cydnabu Evans mai sicrhau rhyddid cenedlaethol llawn i Gymru, achos y treuliodd y rhan fwyaf o’i oes yn gweithio drosto, fyddai’r unig gyfiawnhad dros ddefnyddio trais i hyrwyddo achos cymdeithasol. Ond, yn ei dyb ef, nid oedd hyd yn oed yr achos aruchel hwn, y dibynnai goroesiad cenedl y Cymry arno, yn cyfiawnhau defnyddio trais.22 Felly y gosodwyd cyd-destun moesol gwrthsafiad y Cymry yn erbyn y Seisnigo a’r esgeuluso cymharol ar fuddiannau Cymru o fewn y wladwriaeth Brydeinig. Bu’r modd y datblygwyd yr egwyddorion hyn gan y mudiad cenedlaethol, ac yn enwedig gan Blaid Cymru, yn destun cryn drafod a dadansoddi,23 ond yr enghraifft orau o arfer egwyddorion di-drais yw gweithgarwch Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a’r modd y gosododd yn brif nod iddi ei hun yr angen i sicrhau cydnabyddiaeth i’r Gymraeg fel iaith swyddogol gyfartal â’r Saesneg yng ngweinyddiaeth y llywodraeth ganolog a’r awdurdodau lleol.24 Nod dros gyfnod hwy oedd cryfhau’r ymwybyddiaeth genedlaethol a thrawsffurfio’r seicoleg Gymreig trwy chwistrellu realaeth newydd i genedlaetholdeb, gan amlygu, trwy frwydr yr iaith, y gormes cudd yn y berthynas rhwng Cymru a Lloegr.25 Ystyriai’r Gymdeithas fod ei chenedlaetholdeb yn perthyn i’r garfan radical a gwrthsefydliad, carfan a oedd yn fodlon mentro ac ysgogi pobl ifainc i amddiffyn eu diwylliant yn erbyn pob bygythiad. Ar y dechrau, ceid cryn anghytuno yngl}n â sut i wneud hynny ac yngl}n â’r amcanion ond, dan ddylanwad arweinwyr fel 20 21

22 23

24

25

Evans, Cenedlaetholdeb Di-drais, t. 17. Desmond Fennell, ‘Where it went wrong – The Irish Language Movement’, Planet, 36 (1977), 3–13; Reg Hindley, The Death of the Irish Language (London, 1990). Evans, Cenedlaetholdeb Di-drais, t. 15. Gw. Davies, The Green and the Red; Davies, The Welsh Nationalist Party; a Williams (gol.), National Separatism. Am ymdriniaeth dreiddgar â methiant cymharol y cysyniad o amddiffyn cymunedau fel modd i roi hwb i’r mudiad cenedlaethol, gw. Laura McAllister, ‘Community in Ideology: The Political Philosophy of Plaid Cymru’ (traethawd PhD anghyhoeddedig Prifysgol Cymru, 1996). Yn sgil Deddfau Uno Cymru a Lloegr (1536–43), gwaharddwyd yr iaith Gymraeg fel iaith swyddogol ac ni chafodd y fantais, felly, o fod yn iaith y sefydliad a gweithredoedd y wladwriaeth. Am fanylion yngl}n â deddfwriaeth berthnasol cyn Deddf yr Iaith Gymraeg 1967, gw. D. B. Walters, ‘The Legal Recognition and Protection of Language Pluralism. (A Comparative Study with Special Reference to Belgium, Quebec and Wales)’, Acta Juridica, III (1978), 305–26. Cynog Dafis, ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg’ yn Meic Stephens (gol.), The Welsh Language Today (Llandysul, 1973), t. 249.

ADFER YR IAITH

Ffred Ffransis, ymwrthododd y Gymdeithas â thrais yn erbyn personau, gan goleddu yn hytrach ddull o weithredu uniongyrchol di-drais er mwyn tynnu sylw at yr anghydraddoldeb rhwng Cymru a’r wladwriaeth Brydeinig. Bu’r Gymdeithas, yn unol â chred Saunders Lewis fod yn rhaid ennill rhyddid er mwyn cynnal diwylliant Cymraeg unigryw, bob amser yn hunanymwybodol o genedlaetholgar.26 Honnwyd mai mudiad ceidwadol ydoedd a weithredai trwy fiat, oherwydd ymddengys mai ychydig a oedd a wnelo’r ymgyrchoedd cynnar â’r materion ehangach hynny a âi â bryd y mudiadau sosialaidd a gwrth-apartheid, mudiadau rhyngwladol y myfyrwyr a mudiad ifanc y gwyrddion.27 Eto i gyd, yr oedd materion megis dadwladychu, cyfiawnder cymdeithasol i bobl dan warchae a rhaglen o gydraddoli economaidd rhyngwladol yn hawlio rhan yng nghyfiawnhad y Gymdeithas dros weithredu uniongyrchol er mwyn unioni anghyfiawnder lleol a hynny fel rhan o batrwm byd-eang o ddiwygio cymdeithasol.28 Trwy bwysleisio’r argyfwng lleol, yr oedd amcanion y Gymdeithas yn gyson ac yn rhai y gallai’r Cymry eu hamgyffred. Credai aelodau’r Gymdeithas nad oedd ymlyniad Plaid Cymru wrth newid cymdeithasol-wleidyddol trwy ddulliau cyfansoddiadol yn ddigon i atal tranc yr iaith Gymraeg. Pleidient bolisi o weithredu uniongyrchol di-drais a fyddai’n fodd i dynnu sylw at anghyfiawnder ieithyddol trwy anufudd-dod sifil, a châi gweithredoedd o’r fath eu cyfiawnhau i raddau helaeth trwy gyfeirio at ysbrydoliaeth Gandhi, Martin Luther King a Gwynfor Evans. Buan y sylweddolodd yr arweinwyr fod unrhyw lywodraeth ym Mhrydain yn dibynnu ar hwyliau’r etholwyr a daethant i’r casgliad fod barn yr etholwyr yn cael effaith bendant ar lunio a gweithredu prosesau newid gwleidyddol. Gobeithient y byddai pwysau cyson a gwrthdystio dychmygus yn gorfodi’r llywodraeth i ddeddfu y dylid cydnabod y Gymraeg a’r Saesneg yn ieithoedd cyfartal y genedl.

26

27

28

Eto i gyd, cofier ergyd olaf y ddarlith Tynged yr Iaith: ‘Mae’r iaith yn bwysicach na hunanlywodraeth. Yn fy marn i, pe ceid unrhyw fath o hunan-lywodraeth i Gymru cyn arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o’n gwlad, ni cheid mohoni’n iaith swyddogol o gwbl, a byddai tranc yr iaith yn gynt nag y bydd ei thranc hi dan Lywodraeth Loegr.’ Saunders Lewis, Tynged yr Iaith (London, [1962]), t. 30. Wrth drafod achosion cyfoes megis gwrthryfeloedd myfyrwyr yn Ffrainc a’r Unol Daleithiau, neu’r ymgyrchoedd yn erbyn rhyfel Fietnam, dadleuodd Kenneth O. Morgan nad oedd gan fudiad yr iaith Gymraeg nemor ddim yn gyffredin â’r mudiadau tramor hyn; ond gan iddo ysbrydoli’r genhedlaeth iau a chan yr ymddengys iddo apelio at ddiwylliant gwerin traddodiadol mewn gwrthgyferbyniad ag ansawdd wael a ffughudoliaeth cyfalafiaeth fasnachol, cydnabu i’r mudiad hyrwyddo ysbryd milwriaethus. Kenneth O. Morgan, Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980 (Oxford, 1981), t. 385. Gw. Colin H. Williams, ‘Non-violence and the Development of the Welsh Language Society, 1962–c.1974’, CHC, 8, rhif 4 (1977), 426–55; idem, ‘Separatism and the Mobilization of Welsh National Identity’ yn idem (gol.), National Separatism, tt. 145–201; idem, ‘Christian Witness and Non-Violent Principles of Nationalism’ yn Kristian Gerner et al. (goln.), Stat, Nation, Konflikt (Lund, 1996), tt. 343–93.

651

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

652

Ar lawer ystyr, defnyddio mater yr iaith fel arf gwleidyddol er mwyn ennill cefnogaeth i Gymru annibynnol, hunanlywodraethol oedd yr unig ddewis rhesymegol.29 Yn wahanol i Dde Affrica a thaleithiau deheuol Unol Daleithiau America, nid oedd yng Nghymru broblem hiliol ddifrifol. Nid oedd ganddi artistiaid gwrthnysig yng ngharchar fel a geid yn Tsiecoslofacia a Hwngari. Ni châi ei bygwth gan oresgyniad o’r tu allan (ar wahân, wrth gwrs, i’r llif cyson o fewnfudwyr).30 Ond yr oedd yn wynebu bygythiadau niweidiol drwy ddifodiant graddol ei diwylliant cenedlaethol gan rymoedd allanol a’r rheini’n rhai nerthol a deniadol. O dderbyn na ellid galw’r milwyr i’r gad i ddefnyddio gynnau Kalashnikov neu fomiau Semtex, gellid gwneud hynny yn enw cydwybod a hunanaberth, heb fawr berygl o golli bywyd, a hynny mewn awyrgylch o gyffro a chyda’r posibilrwydd derbyniol o orfod mynd i garchar. Y mae gweithredu uniongyrchol di-drais yn golygu gwrthod cydweithredu ac anufudd-dod sifil. Gellir gwrthod cydweithredu trwy streiciau, boicotio, cau busnesau, gwrthod dal swyddi, a gwrthod ufuddhau neu gydymffurfio, hyd y gellir, â gorchmynion a ystyrir yn foesol anghywir neu’n anghyfreithlon. Anufudd-dod sifil yw penderfynu gwrthod ufuddhau i gyfreithiau yr ystyrir eu bod yn anghyfreithlon a thynnu sylw’n gyhoeddus at hynny, ynghyd â gweithredoedd symbolaidd sy’n torri cyfreithiau anghyfiawn. Y mae’n cynnwys gwrthod talu trethi, ymrestru â’r lluoedd arfog, talu trwyddedau’r llywodraeth, cael eich cofrestru, a gall hefyd olygu meddiannu adeiladau strategol. Y mae derbyn cosb yn ddiymdroi yn meithrin anufudd-dod sifil trwy beri i’r weithred o anufudd-dod sifil ymddangos yn fwy dwys ac arwyddocaol, a thrwy ddenu mwy o gyhoeddusrwydd iddi. Defnyddiwyd gwrthod cydweithredu ac anufudd-dod yn dra llwyddiannus wrth unioni’r anghyfiawnder a ddioddefai grwpiau hiliol yn Ne Affrica, Unol Daleithiau America, yn yr ymgyrchu yn erbyn rhyfel Fietnam ledled y gorllewin, ac i hyrwyddo llawer achos ledled Ewrop.31 Arddelir anufudd-dod 29

30

31

Eto i gyd, ni ellir gwadu’r ffaith nad oedd tensiwn strwythurol sylfaenol yn bodoli rhwng Plaid Cymru a Chymdeithas yr Iaith, fel y dengys y galwadau ysbeidiol ar y Gymdeithas i fabwysiadu proffil is yn ystod ymgyrchoedd etholiadol rhag amharu ar berfformiad etholiadol y Blaid. Cyflwynir darlun personol o’r tensiwn hwn ym mhrofiadau Gwynfor Evans a’i ferch Meinir, a’r llwybrau gwahanol a ddewiswyd ganddynt, gw. Evans, Bywyd Cymro, tt. 278–83. Ar fewnfudo, gw. Llinos Dafis (gol.), Yr Ieithoedd Llai – Cymathu Newydd-Ddyfodiaid: Trafodion Cynhadledd a gynhaliwyd yng Nghaerfyrddin, 1991 (Caerfyrddin, 1992). Am ddarlun o’r sefyllfa yn Unol Daleithiau America, gw. Douglas S. Massey a Nancy A. Denton, American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass (Cambridge, Mass., 1993); Harrell R. Rodgers Jr. (gol.), Racism and Inequality: The Policy Alternatives (San Francisco, 1975); A. M. Schlesinger Jnr., The Disuniting of America: Reflections on a Multicultural Society (New York, arg. 1998); ar Dde Affrica, gw. Donald L. Horowitz, A Democratic South Africa? Constitutional Engineering in a Divided Society (Berkeley, 1991); Anthony Lemon, Apartheid in Transition (Gower, 1987); ar ganolbarth a dwyrain Ewrop, gw. György Litván (gol.), The Hungarian Revolution of 1956 (London, 1996); Robert Bideleux ac Ian Jeffries, A History of Eastern Europe: Crisis and Change (London, 1988); Misha Glenny, The Rebirth of History: Eastern Europe in the Age of Democracy (London, 1990); Jana Plichtová (gol.), Minorities in Politics: Cultural and Language Rights (Bratislava, 1992); Colin H. Williams, ‘The Rights of Autochthonous Minorities in Contemporary Europe’ yn idem (gol.), The Political Geography of the New World Order (London, 1993), tt. 74–99.

ADFER YR IAITH

sifil yn aml gan fudiadau gwrth-sefydliad32 a chanddynt ddiddordeb, er enghraifft, mewn ecoleg, heddwch, ffeministiaeth, ac iaith yn hytrach na materion dosbarth yn ymwneud â’r modd y rhennir nwyddau materol mewn cymdeithas.33 Fel arfer, cysylltir dulliau di-drais â grwpiau nad oes ganddynt rym nac ychwaith fawr o gyfle i ddefnyddio ffyrdd cyfansoddiadol i sicrhau newid; grwpiau ydynt sydd mewn sefyllfa fregus o ran eu cyfreithlondeb fel sefydliadau cymdeithasol. Dioddefodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn sgil ei pherthynas amwys â Phlaid Cymru, a wisgai fantell prif amddiffynnydd iaith a diwylliant Cymru. Mewn cyferbyniad, ystyrid aelodau’r Gymdeithas yn genedlaetholwyr ymylol, a’u hamcanion yn afrealistig.34 O ganlyniad, ar ôl cyfnod o gryn anhawster wrth ymwneud â biwrocratiaeth swrth a diymateb, aeth y Gymdeithas ati i gynnal ymgyrchoedd o weithredu uniongyrchol, di-drais. Erbyn 1971 yr oedd y ffaith fod dros gant o ddiffynwyr yn y carchar am droseddau yn ymwneud â’r iaith Gymraeg yn fater a enynnai gryn ymateb emosiynol. Dwysawyd yr ofnau yngl}n â goroesiad yr iaith gan ffigurau cyfrifiad 1971 a ddangosai fod y ganran o siaradwyr Cymraeg wedi disgyn 5.4 y cant yn ystod y degawd blaenorol. O ddadansoddi’r mapiau ieithyddol, gwelid bod yr ardaloedd traddodiadol Cymraeg bellach yn cael eu darnio fwyfwy. O ganlyniad, dechreuodd lleiafrif o fewn y mudiad iaith alw am sefydlu ffiniau ffurfiol i ddynodi’r fro Gymraeg; cysylltir y meddylfryd ‘Cymru dan Warchae’ yn bennaf ag Adfer a gweithiau Emyr Llewelyn. Sail yr apêl hon oedd yr hawl i reoli tiriogaeth, ar y cychwyn trwy ymdrechion economaidd a chymunedol preifat, ac wedyn trwy weithredu gwasanaeth sector cyhoeddus a hwnnw wedi ei wahaniaethu’n ieithyddol yn unol â’r drefn a gynigiwyd ar gyfer Canada gan Fwrdd Ymgynghorol yr Ardaloedd Dwyieithog. Sail resymegol yr ymgyrch hon yn niwedd y 1960au hyd ddiwedd y 32

33

34

Gw. Johan Galtung, ‘The Green Movement: A Socio-Historical Exploration’, International Sociology, 1, rhif 1 (1986), 75–90; Kim Salomon, Fred i Vår tid: En studie i 80-talets Fredsrörelse (Malmö, 1985); idem, ‘The Peace Movement: An Anti-Establishment Movement’, Journal of Peace Research, 23, rhif 2 (1986), 115–27; Sven Tägil et al. (goln.), Studying Boundary Conflicts (Lund, 1977); idem, ‘Scale, Behaviour and Options: The Case of Sweden and General Considerations for the Future’ yn Otmar Höll (gol.), Small States in Europe and Dependence (Wien, 1983); Sven Tägil (gol.), Regions in Upheaval: Ethnic Conflict and Political Mobilization (Stockholm, 1984); Jürgen Habermas, ‘New Social Movements’, Telos, 49 (1986), 33–7. Cyfeiria Salomon at y croes-ddweud sy’n ymhlyg yn y strwythur cymdeithasol a rydd fodolaeth i fudiadau gwrth-sefydliadol yng ngorllewin Ewrop, mudiadau y mae eu his-ddiwylliannau yn ffenomena sy’n perthyn i’r cyfnod wedi’r rhyfel ac a ddatblygodd yn ystod cyfnod cymharol gyfoethog. Salomon, ‘The Peace Movement’, 124. Yn amlwg, nid yw’r ymgyrch dros gyfartaledd hiliol yn yr Unol Daleithiau ac yn Ne Affrica, na’r ymgyrch dros hawliau gweithwyr yn ne Califfornia a de Asia, yn rhan o’r patrwm hwn. Nid symbylu mudiad iaith newydd oedd pennaf amcan Saunders Lewis yn ei ddarlith, Tynged yr Iaith, ond yn hytrach brocio aelodau Plaid Cymru. Fodd bynnag, yn ystod y 1960au a’r 1970au cynyddai’r tensiwn a fodolai rhwng cenedlaetholwyr diwylliannol, megis aelodau Adfer a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg, a chenedlaetholwyr cyfansoddiadol seneddol megis arweinwyr Plaid Cymru. Am arolwg treiddgar o dwf ac esblygiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, gw. Dylan Phillips, Trwy Ddulliau Chwyldro . . .? Hanes Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1962–1992 (Llandysul, 1998).

653

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

654

1970au oedd y tanseilio economaidd a chymdeithasol ar Gymru wledig gan bolisïau unffurf y wladwriaeth, gan effeithiau anwastad y datblygu rhanbarthol a’r ymdreiddio cyfalafol, a chan dwristiaeth a’r cynnydd mewn ail gartrefi. Ond, yn wahanol i Adfer, gwrthododd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ag ystyried israniadau gweinyddol ar sail iaith, gan ddewis yn hytrach weithio tuag at wladwriaeth unedol yng Nghymru lle y byddai dwyieithrwydd llawn yn norm yn hytrach na bod yn achos dros ymrannu’n ieithyddol. Achosodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg chwyldro diwylliannol.35 Yr oedd a wnelo’r ymgyrchoedd mwyaf llwyddiannus â sicrhau trwydded treth car ddwyieithog, mabwysiadu arwyddion ffyrdd ac arwyddion hysbysrwydd cyhoeddus dwyieithog, ymrwymiad i ddarlledu rhagor o raglenni Cymraeg, a Deddf Iaith newydd. Bu ymosodiadau’r Gymdeithas ar offer cynhyrchu wrth feddiannu stiwdios darlledu yn arbennig o bwysig gan iddynt roi hwb i drafodaethau’r awdurdodau darlledu.36 Bu sefydlu Sianel Pedwar Cymru (S4C) o ganlyniad i hynny ym 1982 yn un o’r datblygiadau mwyaf allweddol o ran hyrwyddo’r Gymraeg, gan iddo gynnig cyfle ar gyfer hunanfynegiant ac, yn gysylltiedig â hynny, gyfle i feithrin doniau busnes a menter o fewn maes strategol ac economaidd pwysig. Er dechrau’r 1980au aeth dylanwad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn fwy gwasgaredig wrth i nifer ac amrywiaeth y sefydliadau iaith dyfu. Ategai’r sefydliadau hyn waith y Gymdeithas trwy bwyso ar y cyd am ddiwygiadau ym maes tai, twristiaeth, cynllunio, addysg, Deddf Iaith newydd, Deddf Eiddo, a hyrwyddo cymeriad dwyieithog y Cynulliad Cenedlaethol. Ond tra oedd y mudiad iaith yn gyffredinol wedi mabwysiadu agwedd ecolegol a chyfannol at faterion iaith, y mae Cymdeithas yr Iaith, trwy ddiogelu ei hannibyniaeth o ran syniadaeth a gweithredu, wedi dal ei thir fel y grym mwyaf allweddol ac effeithiol ym maes materion ieithyddol yng Nghymru. Cyfreithlondeb Y mae llwyddiant addysg ddwyieithog yng Nghymru yn un o fân wyrthiau Ewrop yn yr ugeinfed ganrif.37 Hyrwyddodd addysg ddwyieithog amcanion y mudiad iaith mewn sawl ffordd bwysig. Yn gyntaf, cyfreithlonodd statws y Gymraeg mewn cymdeithas a chyfiawnhau lle dwyieithrwydd yng nghyfundrefn 35

36 37

Am grynodeb a dadansoddiad o’r ymgyrchoedd a’r digwyddiadau y bu’r Gymdeithas yn gysylltiedig â hwy yn ystod y degawd 1963–73, gw. Williams, ‘Non-Violence and the Development of the Welsh Language Society’, 439–54. Ibid.; Ned Thomas, The Welsh Extremist (Talybont, 1971). Oni bai am ymroddiad athrawon ysgol a chymdeithasau rhieni yn hybu addysg ddwyieithog, byddai’r iaith Gymraeg mewn sefyllfa druenus heddiw. Am ddadansoddiad o addysg ddwyieithog fel ffenomen gymdeithasol, gw. Colin Williams, Addysg Ddwyieithog yng Nghymru ynteu Addysg ar Gyfer Cymru Ddwyieithog? (Bangor, 1988); idem, ‘Agencies of Language Reproduction in Celtic Societies’ yn Willem Fase, Koen Jaspaert a Sjaak Kroon (goln.), Maintenance and Loss of Minority Languages (Amsterdam, 1992), tt. 306–29.

ADFER YR IAITH

yr ysgol, cyfrwng mwyaf allweddol cymathu ieithyddol. Yn ail, sicrhaodd fod gwerth i sgiliau dwyieithog wrth ateb anghenion yr economi a’r farchnad-lafur sector-cyhoeddus dwyieithog a oedd ar gynnydd. Yn drydydd, daeth yn ganolbwynt prosiect cenedlaethol i ail-lunio hunaniaeth. I lawer a ymwnâi â’r frwydr iaith, addysg oedd y prif ffocws a’r prif gyfiawnhad dros eu hymdrechion. I unigolion o’r fath, yr oedd hyrwyddo addysg trwy gyfrwng y Gymraeg yn achos personol a chenedlaethol a oedd yn gofyn am egni, argyhoeddiad a dealltwriaeth drylwyr o’r maes wrth ddadlau’r achos, a hynny’n aml yn wyneb agwedd elyniaethus a diffyg cydymdeimlad gwleidyddion, awdurdodau lleol, cydweithwyr proffesiynol a rhieni. Yn bedwerydd, darparai’r isadeiledd addysgol dwyieithog gyfres o rwydweithiau arbennig, wedi eu cyd-blethu’n gymdeithasolddiwylliannol i ddilysu ac atgyfnerthu’r datblygiadau ar bob lefel yn yr hierarchaeth. Yr oedd hyn yn hanfodol wrth feithrin ymdeimlad o nod cenedlaethol i gyrff proffesiynol fel Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC), Mudiad Ysgolion Meithrin ac i awdurdodau addysg lleol arloesol fel siroedd Y Fflint a Morgannwg ac, er 1974, Awdurdod Addysg Gwynedd, a sefydlodd y gyfundrefn fwyaf dwyieithog o bob awdurdod lleol.38 Yn bumed, wrth i addysg ddwyieithog lwyddo’n academaidd ac yn gymdeithasol, gweithredai fel arwydd ychwanegol o arwahanrwydd Cymreig mewn cyd-destun rhyngwladol. Cynyddodd swyddogaeth yr ysgol o safbwynt meithrin sgiliau dwyieithog yn sgil diwygiadau Deddf Diwygio Addysg 1988 a fynnodd y byddai’r Gymraeg yn bwnc craidd yn y Cwricwlwm Cenedlaethol. O ganlyniad, daeth nifer mwy o lawer o ddisgyblion i gysylltiad ag iaith a diwylliant eu mamwlad, gan leihau unrhyw densiynau cudd a oedd yn draddodiadol wedi bodoli rhwng y ddwy gymuned iaith. Fodd bynnag, yr oedd newid o’r fath hefyd yn gofyn am fuddsoddiad enfawr mewn athrawon ac adnoddau. Yn y sector addysg bellach ac uwch crëwyd ystod eang o gyrsiau galwedigaethol ac analwedigaethol i fyfyrwyr llawn- a rhan-amser, er mai bychan yw’r niferoedd ar rai cyrsiau unigol. Serch hynny, yr oedd tuedd a chyfeiriad y newid yn arwyddocaol, oherwydd yr oeddynt yn gyrsiau a ychwanegai at feysydd defnydd yr iaith a defnyddioldeb ymarferol dwyieithrwydd mewn cymdeithas. Yn gefn i addysg yr oedd diwylliant poblogaidd Cymraeg. Yr oedd llythrennedd y werin-bobl a datblygiad sector cyhoeddi blaengar wedi cyfrannu’n sylweddol at hybu’r Gymraeg er y bedwaredd ganrif ar bymtheg. O gymharu â’r Saesneg, fodd bynnag, yr oedd ystod ac ansawdd cyffredinol y llyfrau a gyhoeddid yn anfoddhaol, er bod safon y cynnyrch yn rhyfeddol o gofio’r cyfyngiadau sy’n wynebu unrhyw iaith lai ei defnydd. Yr oedd darlledu yn cynnig prawf sicrach o werth cymdeithasol cyfoes a hyblygrwydd y diwylliant Cymraeg. Dangoswyd y ffordd gan y gwasanaeth radio trwy ddarparu ystod fechan o ddarllediadau 38

Gw. Gwilym E. Humphreys, ‘Polisi Iaith Awdurdod Addysg Gwynedd – Adolygu a Gweithredu ym 1986’, Education for Development, 10, rhif 3 (1987), 7–23. Am arolwg gwych o’r gyfundrefn, gw. Colin Baker, Aspects of Bilingualism in Wales (Clevedon, 1985).

655

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

656

Cymraeg ar faterion crefyddol, rhaglenni plant neu faterion bywyd pob dydd. Lansiwyd Radio Wales a Radio Cymru ym 1977 ac ehangwyd y ddau wasanaeth ym 1978 a 1979. Bron na ellid galw gwasanaeth Radio Cymru yn ‘ffrind i’r teulu’ i lawer o siaradwyr Cymraeg, gan fod ei gyflwynwyr yn enwau cyfarwydd a chyson sy’n anelu at gyflwyno eitemau cerddorol a chyfoes mewn ffordd sy’n agos-atoch ac yn broffesiynol yr un pryd. Yr hyn a wna Radio Cymru yw cynnal rhwydwaith cyfathrebu cenedlaethol, gan annog y gynulleidfa i gymryd rhan i raddau mwy o lawer na’i gymar Saesneg. Serch hynny, yr hwb mwyaf i ddefnydd cyfoes o’r Gymraeg oedd sefydlu S4C ar 1 Tachwedd 1982. Fe’i rhagflaenwyd gan ddeng mlynedd ar hugain o ddefnydd ysbeidiol a chynyddol o gynnyrch teledu Cymraeg ei gyfrwng gan y BBC, Teledu Cymru, TWW a Harlech TV yn arbennig, a oedd wedi amlygu’r potensial ar gyfer sianel annibynnol barhaol i wasanaethu anghenion cynulleidfa ddwyieithog. Yr oedd goblygiadau diffyg sianel o’r fath yn eglur nid yn unig o ran parhad yr iaith ond hefyd o safbwynt anfodlonrwydd parhaus y mwyafrif uniaith Saesneg yng Nghymru. Hyd 1982 yr oedd rhyw 10 y cant o raglenni yn cael eu darlledu yn Gymraeg, ac o ganlyniad yr oedd y rhai na fynnent wylio rhaglenni Cymraeg yn troi eu herialau teledu i gyfeiriad trosglwyddyddion yn Lloegr, a olygai fod llawer iawn o deuluoedd yn derbyn eu harlwy dyddiol o newyddion rhanbarthol a rhaglenni cysylltiedig o’r tu hwnt i’r ffin.39 Cyfyngai hyn ar effaith ac apêl rhaglenni Saesneg a gynhyrchid yng Nghymru, gan leihau’r arian a ddeuai o hysbysebu masnachol. Yr oedd dwy ochr y ‘ffin ieithyddol’ felly yn anfodlon iawn â’r trefniant. Ond un peth oedd adnabod y broblem, peth cwbl wahanol oedd gweithredu i’w datrys, yn enwedig yn wyneb goblygiadau gwleidyddol ac ariannol sylweddol. Wrth i’r 1970au fynd rhagddynt daeth yn amlwg fod cefnogaeth gynyddol i’r posibilrwydd o neilltuo pedwaredd sianel yn rhannol neu’n gyfan gwbl i raglenni Cymraeg. Ym 1974 cadarnhawyd y farn hon gan Bwyllgor Crawford, a gwnaed yr un addewid ym maniffesto’r Ceidwadwyr ym 1979. Ond ymhen ychydig fisoedd ar ôl dod i rym tynnodd y llywodraeth newydd ei hymrwymiad yn ôl, gan bleidio yn hytrach welliannau i’r trefniadau darlledu a fodolai eisoes. Bu’r newid polisi hwn yn ysbardun i’r protestiadau torfol mwyaf a welwyd yng Nghymru wedi’r rhyfel: ymgyrchodd lliaws o fudiadau cymdeithasol, pleidiau gwleidyddol a grwpiau diddordeb digyswllt i gyd gyda’i gilydd er mwyn gorfodi’r llywodraeth i lynu wrth ei haddewid. Canolbwynt yr ymgyrch hon oedd penderfyniad Gwynfor Evans, ar 5 Mai 1980, i ymprydio hyd angau oni fyddai’r llywodraeth yn cyhoeddi ei bwriad i sefydlu sianel deledu Gymraeg ar wahân.40 Er mawr ryddhad i bawb, ar 17 Medi 1980 newidiodd y 39

40

Gellir dehongli’r arfer o droi erialau teledu er mwyn derbyn rhaglenni o Loegr hefyd fel gweithred symbolaidd i ddynodi diffyg ymlyniad at faterion Cymreig. Am adroddiad hunangofiannol o’r digwyddiad hwn, gw. Gwynfor Evans, Byw neu Farw? Y Frwydr dros yr Iaith a’r Sianel Deledu Gymraeg / Life or Death? The Struggle for the Language and a Welsh T.V. Channel ([1980]); idem, Bywyd Cymro, tt. 309–29.

ADFER YR IAITH

llywodraeth ei phenderfyniad a sefydlwyd S4C, gan roi hwb mawr i hyrwyddo’r Gymraeg trwy gael darlledu poblogaidd ac amrywiol trwy gyfrwng y Gymraeg. Awdurdod comisiynu yn hytrach na chynhyrchu oedd S4C, ac o ganlyniad esgorodd ar rwydwaith o wneuthurwyr ffilmiau a rhaglenni, animeiddwyr, dylunwyr creadigol ac awduron annibynnol, a allai drosi eu rhaglenni Cymraeg gwreiddiol i’r Saesneg neu i ieithoedd ‘tramor’ i’w gwerthu ar y farchnad gyfryngau ryngwladol. Daeth Caerdydd yn ail i Lundain yn unig fel canolfan gynhyrchu i’r cyfryngau yn y Deyrnas Unedig, gan ymfalchïo yn yr holl gyfleusterau technegol, economaidd ac ôl-gynhyrchu a’r holl strwythur cynnal a gysylltir â’r diwydiant cyfryngau. Ym mlynyddoedd olaf y 1990au yr oedd pedwar prif fater i’w hystyried yn y trafodaethau yngl}n â darlledu yn Gymraeg, sef hunangynhaliaeth yn hytrach na chymhorthdal; llacio rhai confensiynau a rheolau ieithyddol o ran y cymysgedd priodol o Gymraeg a Saesneg o fewn a rhwng rhaglenni; natur ‘ryngddiwylliannol’ S4C a ddarlledai chwaraeon Ewropeaidd, rhaglenni dogfen wedi eu hailbecynnu, ffilmiau llawn-hyd a chyfresi cydgynhyrchu yn Gymraeg; ac effaith y dechnoleg ddigidol a darlledu aml-sianel, datblygiadau a roes y cyfle i S4C ehangu ei maes gorchwyl o fewn consortia o ddarlledwyr cysylltiedig. Yn rhy aml y mae perygl anwybyddu sail boblogaidd y diwylliant Cymraeg ar draul y diwylliant materol, mwy arloesol a phroffesiynol a drosglwyddir gan y cyfryngau torfol. Ar lefel fwy gwirfoddol ceid hefyd rwydwaith byw o eisteddfodau mewn ysgolion a chymunedau a’r rheini’n meithrin y grefft o berfformio, gan gynnwys eitemau cerddorol, barddoniaeth, dramâu Cymraeg a chyfieithiadau o ddramâu, ac yn annog pobl hefyd i ymgymryd â chrefftwaith, celf a dylunio a phrosiectau gwyddonol. Yr oedd yr eisteddfod yn yr ugeinfed ganrif yn unigryw ym mywyd Prydain fel cyfrwng cyfannu’r holl gymdeithas, gan weithredu fel lladmerydd hawliau Cymraeg ac fel cyfrwng i’r diwylliant cenedlaethol, a chan osod y safonau a rhoi blaenoriaeth i rai themâu a gynrychiolai Gymreictod mewn modd poblogaidd. Moderneiddiodd Urdd Gobaith Cymru hefyd ei delwedd trwy ychwanegu certio, bowlio-deg, disgos, a syrffio ‘yn Gymraeg’ at ei gweithgareddau confensiynol. Ychwanegwyd elfen wirfoddol bellach gan y llu o fudiadau a oedd yn cynrychioli’r gwahanol agweddau ar fywyd, mudiadau fel Merched y Wawr, Mudiad y Ffermwyr Ifainc, a llu o gymdeithasau crefyddol a phartïon dawnsio gwerin a grwpiau cerddorol. Cafwyd elfen fwy ymwybodol-ieithyddol gan y sector ‘Cymraeg i oedolion’ a weithredai trwy gyrsiau Wlpan a chynlluniau cysylltiedig a gynhelid ledled Cymru. Denai’r rhain niferoedd cymharol dda. Yn eu tro, cyfoethogent weithgareddau clybiau Cymraeg a chanolfannau cymdeithasol a ganolbwyntiai ar chwaraeon, dawnsio gwerin neu gerddoriaeth; cynigiai’r clybiau a’r cymdeithasau hyn hefyd well cyfle i fod yn gysylltiedig â’r diwylliant brodorol. Agwedd bwysig ar ddosbarthiadau o’r fath oedd y ddarpariaeth a gynigient i fewnfudwyr diGymraeg a’u plant, a allai fynychu’r canolfannau iaith er mwyn ymdoddi ynghynt

657

658

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

i’r gymuned leol. Serch hynny, fel yn y rhan fwyaf o wledydd dwyieithog anghytbwys, tasg enbyd o anodd oedd cysoni hawliau ac ymrwymiadau’r dinasyddion brodorol â rhai’r newydd-ddyfodiaid, yn enwedig pan fyddai’r rheini’n wrthwynebus neu’n elyniaethus i’r rheidrwydd cyfreithiol ar i’w plant fynychu ysgol ddwyieithog. Cymaint oedd grym y sefydliadau a’r mudiadau hyn gyda’i gilydd fel mai yn anaml y caiff cyfreithlonrwydd a derbynioldeb cymdeithasol dwyieithrwydd Cymraeg–Saesneg eu herio o ddifrif heddiw. Yn wir, digwyddodd newid sylfaenol yn yr agweddau cymdeithasol at y Gymraeg a chynyddodd yr ewyllys da tuag ati. Cyferbynnai hyn yn drawiadol iawn â’r hinsawdd a oedd mor amlwg yn y cyfnod yn union wedi’r rhyfel. Sefydliadoli Craidd y mater yn yr achos hwn yw’r grym i bennu ffiniau’r gymuned leol a datblygiad economaidd cenedlaethol mewn trefn fyd-eang lle y mae ffiniau’n diflannu fwyfwy. Y mae cryfhau’r gymuned yn syniad deniadol, ond yn un y mae dinasyddion yn ei gael yn anodd ei wireddu oherwydd cymhlethdod, graddfa a chyflymder y newid cymdeithasol-economaidd. Yn draddodiadol, dadleuid bod gallu’r gymuned i sicrhau ffyniant cymdeithasol yn mynd yn anos o fewn cymdeithasau dwyieithog neu amlieithog oherwydd y tensiwn strwythurol sy’n bodoli mewn sefyllfa o gystadlu rhwng dwy iaith. Er cydnabod y gall byw mewn cymdeithas ddwyieithog fod yn brofiad gwefreiddiol o gyffrous, rhaid derbyn hefyd y gall cymdeithas o’r fath greu anawsterau. Nid yw’n amhosibl goresgyn y problemau hyn; gellir gwneud hynny cyhyd ag y bo rhagamodau ffafriol eisoes yn bodoli yn y gymuned a fydd yn caniatáu i gynllunio ieithyddol o’r tu allan fod yn ysbardun ac yn fodd i greu ymdeimlad newydd o berthyn o ran hanfod a dyfodol y gymuned. Dyna paham y mae deddfwriaeth iaith a sefydlu cyfres o sefydliadau dwyieithog modern yn hanfodol. Ni all y camau hyn ynddynt eu hunain warantu llwyddiant, ond y maent yn caniatáu gweithredu cynlluniau dethol, ac yn awdurdodi patrymau newydd o ddewis ieithyddol o ganlyniad i’r newidiadau ym mhatrwm y gymuned. Awgrymai canlyniadau’r cyfrifiad diwethaf (1991) fod y boblogaeth Gymraeg ei hiaith o 508,098 (18.6 y cant) yn dal i grebachu, er yn llai cyflym nag o’r blaen; ei bod yn mynd yn h}n at ei gilydd; ei bod yn ddwysach o ran canran yn y gogledd a’r gorllewin; ei bod yn dangos arwyddion twf calonogol ymhlith grwpiau oedran iau, yn enwedig yn y de a’r dwyrain diwydiannol; ac y gellid priodoli’r twf hwn i raddau helaeth i ddatblygiad addysg Gymraeg yn yr ardaloedd hynny, ynghyd â’r adfywiad yn yr iaith a’r statws a enillodd mewn llawer agwedd ar fywyd cyhoeddus. Fodd bynnag, bu’n anodd i lawer o siaradwyr Cymraeg sicrhau gwaith addas mewn ardaloedd a oedd yn bennaf Gymraeg eu hiaith, ardaloedd a oedd yn crebachu yn sgil yr allfudiad o bobl ifainc addysgedig ar y naill law a mewnfudiad

ADFER YR IAITH

trigolion di-Gymraeg ar y llaw arall. Ac felly un o’r cwestiynau canolog yn niwedd yr ugeinfed ganrif yng Nghymru oedd: a allai diwylliant Cymraeg hyfyw oroesi heb fod ganddo ei gymunedau ei hun mewn bro Gymraeg a fyddai’n gwasanaethu fel cronfa adnoddau i drosglwyddo’r iaith? A allai’r rhwydwaith o sefydliadau gynnal sylfaen a chyfres o beuoedd gwahanol a fyddai’n hyrwyddo’r Gymraeg? Er bod gan Gymru hanes hir o greu polisïau iaith wedi eu cysylltu â gwahanol feysydd, y mae deddfwriaeth benodol ar sail iaith yn brin. Darparodd triawd o ddeddfau yn y degawd 1988–98 isadeiledd statudol a chyd-destun sefydliadol newydd i alluogi gwireddu diwygiad cymdeithasol ym maes polisi a chynllunio ieithyddol. Y meysydd hynny oedd addysg, hawliau ieithyddol a llywodraeth, a gynrychiolwyd yn eu tro gan Ddeddf Diwygio Addysg 1988, Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 a Deddf Llywodraeth Cymru 1998, a roes awdurdod i sefydlu Cynulliad Cenedlaethol i Gymru yn sgil yr etholiadau a gynhaliwyd ym mis Mai 1999. Yn ddigon naturiol, ymboenai’r genhedlaeth gyntaf o gynllunwyr iaith proffesiynol yn bennaf â materion cwricwla addysgol, datblygu gwasanaethau cyhoeddus dwyieithog neu amlieithog, a dehongli gofynion cyfreithiol newydd i hyrwyddo iaith a fuasai cyn hynny yn ddifreintiedig. Gwelsom eisoes sut y daeth swyddogaeth addysg, fel un o gyfryngau allweddol cymathu’r di-Gymraeg, yn ganolog i’r frwydr iaith. Yn Neddf Diwygio Addysg 1988 sefydlwyd Cwricwlwm Cenedlaethol i Gymru ochr yn ochr â Rhaglen Asesu Genedlaethol. Yr oedd y Cwricwlwm Cenedlaethol yn cynnwys pedwar pwnc craidd ac wyth pwnc sylfaen. Sefydlwyd y Gymraeg yn bwnc craidd mewn ysgolion lle’r oedd y Gymraeg yn brif gyfrwng yr addysg, a rhoddwyd lle amlycach i’r pwnc ar amserlen pob ysgol yng Nghymru. Yr oedd i hyn ddau oblygiad. Drwy ddyfarnu statws pwnc craidd, yr oeddid yn cydnabod realaeth dwyieithrwydd yng Nghymru. At hynny, yr oedd peri bod y Gymraeg yn bwnc ym mhob ysgol yn ei gwneud yn fwy tebygol y byddai pob plentyn yn cael profiad o’r iaith (ac y byddai rhai yn ei meistroli) wrth dyfu’n oedolion. Darparodd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 fframwaith statudol ar gyfer trin y Gymraeg a’r Saesneg yn gyfartal, gan agor cyfnod newydd o gynllunio ieithyddol. Ei hofferyn polisi pwysicaf oedd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, a hwnnw’n un cryfach ac ar ei newydd wedd; fe’i sefydlwyd ym mis Rhagfyr 1993 yn gorff statudol anadrannol. Yr oedd i’w ariannu gan y Swyddfa Gymreig trwy gymhorthdal, a oedd yn y flwyddyn a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 1998 yn gyfanswm o £5,736,000.41 Dyma oedd ei faes gorchwyl:

41

Bwrdd yr Iaith Gymraeg / The Welsh Language Board, Adroddiad Blynyddol a Chyfrifon / Annual Report and Accounts 1997–98 (Caerdydd, 1998).

659

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

660

1. Cynghori cyrff a oedd yn paratoi cynlluniau iaith ar y dull o weithredu egwyddor ganolog y Ddeddf, sef y dylid trin y Gymraeg a’r Saesneg ar y sail eu bod yn gyfartal. 2. Cynghori’r sawl a ddarparai wasanaethau i’r cyhoedd yng Nghymru ar faterion perthnasol i’r iaith Gymraeg. 3. Cynghori’r Llywodraeth ganolog ar faterion yn ymwneud â’r iaith Gymraeg. Manylodd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 ar y camau allweddol i’w cymryd gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg a chan gyrff yn y sector cyhoeddus wrth baratoi cynlluniau iaith. Nod y cynlluniau hyn oedd gweithredu egwyddor ganolog y Ddeddf, sef trin y Gymraeg a’r Saesneg yn gyfartal. Rhwng 1995 a 1998 cymeradwywyd cyfanswm o 67 o gynlluniau iaith, gan gynnwys rhai gan bob un o’r 22 awdurdod lleol. Ym 1998 anfonwyd rhybudd i 59 o gyrff eraill i baratoi cynlluniau.42 Prif nod Bwrdd yr Iaith Gymraeg oedd galluogi’r iaith i fod yn hunangynhaliol a diogel fel cyfrwng cyfathrebu yng Nghymru. Gosododd iddo’i hun bedair blaenoriaeth.43 Yn gyntaf, er mwyn cynyddu niferoedd y siaradwyr Cymraeg, canolbwyntiodd ei ymdrechion ar normaleiddio’r defnydd o’r Gymraeg ymhlith pobl ifainc trwy geisio sicrhau bod y ddarpariaeth addysg a hyfforddiant Cymraeg a chyfrwng Cymraeg yn cael ei chynllunio mewn cydweithrediad â’r prif gyfranwyr. Ceisiodd hefyd greu lefel addas o ddarpariaeth a chyfleoedd er mwyn sicrhau gwasanaethau addysg Cymraeg i bobl ifainc, er mwyn llunio polisïau a chynlluniau effeithiol a fyddai’n sicrhau darpariaeth eang o wasanaethau cyhoeddus a gwirfoddol trwy gyfrwng y Gymraeg, ac er mwyn darparu grantiau ar gyfer gweithgareddau a hyrwyddai’r defnydd o’r Gymraeg ymhlith pobl ifainc. Ail nod y Bwrdd oedd cytuno ar fesurau a rôi gyfle i’r cyhoedd i ddefnyddio’r Gymraeg gyda chyrff a oedd yn ymdrin â’r cyhoedd yng Nghymru, gan roi blaenoriaeth i’r cyrff hynny a fyddai mewn cyswllt â nifer sylweddol o siaradwyr Cymraeg, y rheini a ddarparai wasanaethau y byddai’r galw tebygol mwyaf amdanynt trwy gyfrwng y Gymraeg neu a fyddai â phroffil amlwg yng Nghymru, neu’n ddylanwadol yn rhinwedd eu statws neu eu cyfrifoldebau. Y trydydd nod oedd newid arferion ieithyddol ac annog pobl i fanteisio ar y cyfleoedd a gâi eu darparu. Gwnaed hynny trwy ymgyrchoedd marchnata blaengar, cynhyrchu arwyddion cyhoeddus dwyieithog deniadol, datblygu pecyn sillafu Cymraeg a geiriadur ar-linell, llinell ffôn uniongyrchol ar gyfer ymholiadau yngl}n â’r Gymraeg a gwasanaethau cysylltiedig â’r Gymraeg, portffolio/ffeil iaith yn y gweithle, ymgyrch Cymraeg Clir gyda chanllawiau ardderchog ar gyfer ysgrifennu’r Gymraeg, a gwelliannau eraill i’r isadeiledd fel bod gan y cyhoedd 42

43

Yn ystod y flwyddyn ariannol 1997–8 dosbarthwyd grantiau gwerth cyfanswm o £2,254,792 dan brif gynllun grantiau’r Bwrdd i fudiadau mor amrywiol â’r Eisteddfod Genedlaethol, Cyngor Llyfrau Cymru a Shelter Cymru. Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Dogfen Ymgynghorol gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg: Amlinelliad o Strategaeth ar gyfer yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1995).

ADFER YR IAITH

ddewis gwirioneddol yngl}n ag iaith. Pedwerydd amcan y Bwrdd oedd y dylid rhoi i’r cymunedau Cymraeg y cyfleusterau, y cyfleoedd a’r anogaeth angenrheidiol i gynnal ac ehangu eu defnydd o’r Gymraeg. Yr oedd a wnelo’r agwedd hon ar gynllunio iaith â defnyddio ac atgyfnerthu’r Gymraeg o fewn cymunedau. Daeth ymchwiliad pwysig i faes cynnal iaith cymunedau, Y Cynllun Ymchwil Cymunedol (1997), i’r casgliad fod tynged y Gymraeg yn dibynnu nid yn unig ar sicrhau cynnydd yn nifer y siaradwyr ond hefyd ar egni’r cymunedau sy’n cynnal y diwylliant Cymraeg.44 Yr oedd hanfod adfywio’r Gymraeg fel iaith gymuned yn dibynnu ar rannu cyfrifoldeb am ei chyflwr a hyrwyddo’r defnydd ohoni yn y tasgau hynny a oedd mor bwysig yn seicolegol o safbwynt meithrin hyder a newid patrymau ymddygiad. Cynyddodd nifer y peuoedd y defnyddir y Gymraeg ynddynt yn sylweddol yn ystod tri degawd olaf y ganrif, yn enwedig mewn addysg, y cyfryngau, hamdden a rhai gwasanaethau cyhoeddus. Eto i gyd, bu hefyd ddwysáu cyfatebol yn nylanwad y Saesneg, yn enwedig mewn perthynas â thechnoleg newydd. Nid tuedd anorfod mo hyn, serch hynny, oherwydd unwaith y byddai’r isadeiledd wedi ei osod gellid defnyddio’r un dechnoleg i hwyluso cyfathrebu mewnol rhwydwaith a oedd yn bennaf Gymraeg ei gyfrwng. Crëwyd rhith-gymuned trwy gyfrwng yr e-bost a’r We Fyd-eang a daeth ystod gynyddol, ond annigonol, o feddalwedd i’r fei. Bellach y cartref a’r gyfundrefn addysg, yn hytrach na’r gymuned, a ysgwyddai fwyfwy y dasg o feithrin siaradwyr newydd. Un ymateb arloesol i’r erydu ar rwydweithiau cymdeithasol confensiynol fu sefydlu Menter Iaith mewn sawl cymuned er mwyn sefydlogi’r darnio ieithyddol, yn enwedig mewn ardaloedd lle’r oedd canran uchel o siaradwyr Cymraeg. Mewn sefyllfaoedd lle’r oedd potensial iaith cryf ond lle’r oedd y rhwydweithiau cymdeithasol-ieithyddol yn wan, yr oedd mentrau o’r fath yn cynnig hwb cymdeithasol-seicolegol sylweddol i gynnal y Gymraeg. Fel cyrff hybu-iaith lleol, gweithredent fel canolbwynt i greu cyfres newydd o bartneriaethau rhwng y llywodraeth genedlaethol, Bwrdd yr Iaith Gymraeg, llywodraeth leol, cyrff cyhoeddus statudol, ymddiriedolaethau iechyd ac amrywiaeth o asiantaethau gwirfoddol a chwmnïau preifat eraill, gan ymestyn nifer y peuoedd y gellid siarad Cymraeg ynddynt. Normaleiddio Catalonia yw’r enghraifft Ewropeaidd orau o normaleiddio ieithyddol. Y mae pedair elfen yn nodweddu’r proses. Yn gyntaf, ar y lefel wleidyddol a gweinyddol cyflwynwyd trefn iaith newydd gan Statud Ymreolaeth 1979, a sefydlodd ym 1980 trwy ordinhad 115 y Direccío General de Politica Lingüistica (DGPL), a thrwy ordinhad 220 o fewn DGPL y Servei de Normalizació de l’Ús Oficial de la Llengua 44

Gw. Colin H. Williams a Jeremy Evas, Y Cynllun Ymchwil Cymunedol: Adroddiad a Baratowyd ar gyfer Bwrdd yr Iaith Gymraeg (Caerdydd, 1997).

661

662

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Catalana a’r Servei d’Assessorament Lingïstic. Y mae cyfreithiau diweddarach wedi cynnwys y Llei 7/1983 de Normalizació Lingüistica a Catalunya, a Llei 20/1987, a greodd Institució de les Lletres Catalanes. Yn ail, lansiwyd ymgyrch farchnata a hyrwyddo frwd, gan ddefnyddio sloganau poblogaidd yn dynodi swyddogaeth Catalaneg mewn addysg, La Premsa a l’Escola, Catala a l’Escola, Contes a cau d’orella, ac mewn cymdeithas sifil, La Norma, catala cosa de tots, El catala depen de voste, Es nota prou que som a Catalunya? Yn drydydd, darparai diwygiadau eang eu cwmpas mewn addysg ar gyfer cymathu’r di-Gatalaneg, yn ieuenctid brodorol ac yn fewnfudwyr o ranbarthau eraill yn Sbaen ac o Ogledd Affrica, e.e. Convocatoria Oposicions BUP, FP (a olygai brofi dealltwriaeth lafar ac ysgrifenedig o Gatalaneg o 1981 ymlaen, ac ym 1986 trwy ordinhad 18 a ddyfarnodd fod yn rhaid i bob athro ac athrawes a gâi gontract trwy arholiad cyhoeddus ddangos eu gallu i ddeall Catalaneg a’u mynegi eu hunain ynddi). Yn bedwerydd, blagurai’r cyfryngau o ran argraffiadau Catalaneg o bapurau newydd Sbaeneg, e.e. El País, o 1982 ymlaen a sefydlu trydedd sianel annibynnol, TV3, a ddechreuodd ddarlledu’n rheolaidd o Ionawr 1984 ymlaen ac a ategwyd yn sgil Deddf Telegyfathrebu Ebrill 1988 gan ystod ehangach o ddarllediadau, ar y teledu a’r radio. O ran cynulliadau sy’n gwneud penderfyniadau, rhai dwyieithog neu amlieithog yw’r norm yng ngwleidyddiaeth gyfoes y byd, boed hynny o fewn cyrff deddfwriaethol rhanbarthol Ewropeaidd fel Catalonia ac Euskadi, o fewn sefydliadau’r Undeb Ewropeaidd, neu o fewn sefydliadau eraill uwch-genedlaethol fel Cyngor Ewrop, NATO a’r Cenhedloedd Unedig. Wrth gydymffurfio â’r norm rhyngwladol hwn dangosodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a sefydlwyd ym 1999, y bwriadai fod yn sefydliad modern, cynrychioliadol, gan ymroi i wasanaethu ei etholwyr yn nwy iaith Cymru. Yr oedd y rhagamodau ar gyfer normaleiddio’r Gymraeg eisoes yn eu lle erbyn hyn ac y mae dehongliad optimistaidd o effaith ddechreuol y Cynulliad yn awgrymu y gallai fod yn ffactor allweddol o ran gwireddu’r potensial hwn. O’r cychwyn, ymroes y Cynulliad i ddatblygu polisi dwyieithog cadarnhaol o fewn cyd-destun amlddiwylliannol, gan fabwysiadu cyfeiriad amlieithog cryfach yn unol â gofynion yr Undeb Ewropeaidd a oedd yn prysur ddatblygu. Dros y degawd nesaf bydd y polisi iaith cenedlaethol yn canolbwyntio ar dair agwedd allweddol. Yn gyntaf, polisi iaith mewn perthynas ag addysg a gweinyddiad cyhoeddus, hawliau cyfartal ac ymdoddiad dinasyddion o fewn cymdeithas sifil. Ymhlith pethau eraill, bydd hyn yn golygu materion fel rhyngweithio â’r wladwriaeth Brydeinig a’i chyfansoddiad anysgrifenedig, y Confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, polisïau iaith yr Undeb Ewropeaidd, datblygiad addysg ddwyieithog, ynghyd â darpariaeth gwasanaeth dwyieithog mwy cynhwysfawr mewn llywodraeth leol, iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn ail, polisïau economaidd a chynlluniau datblygu rhanbarthol sy’n ymdrechu i sefydlogi cymunedau sy’n bennaf Gymraeg eu hiaith, creu swyddi, a hyrwyddo cyfleoedd gwaith dwyieithog. Yn drydydd, ystyriaeth i fuddiannau’r Gymraeg a

ADFER YR IAITH

diwylliant Cymru fel yr effeithir arnynt gan gynllunio gwlad a thref/strwythurau a gwelliannau i’r gyfundrefn gludiant.45 At hynny, rhoddir sylw o’r diwedd i’r materion brys yn ymwneud â thai, rheoli eiddo a gwasanaethau gwledig y tynnwyd sylw atynt gan wahanol gyrff, gan gynnwys Jigso a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg. Y mae polisïau cenedlaethol cryf ar ddwyieithrwydd yn debygol o arwain at hyrwyddo pellach ar agweddau cadarnhaol at ddiwylliant a threftadaeth Cymru. Byddai dwy nodwedd arall yn atgyfnerthu polisïau yn ymwneud â’r Gymraeg. Y gyntaf fyddai Canolfan Gynllunio Iaith Genedlaethol a allai gynnwys ymchwil gymhwysol, safoni iaith, cyfarwyddiadau polisi a hyrwyddo ffyrdd technegolarloesol ac effeithiol o weithio mewn amgylchedd dwyieithog. Yr ail fyddai sefydlu swyddfa Ombwdsmon Iaith. Gellid cynnwys elfennau o g{ynion a chydymffurfio cysylltiedig â’r iaith o fewn maes gorchwyl yr Ombwdsmon presennol neu efallai y byddai modd dirprwyo rhai o’r swyddogaethau hyn i Fwrdd Iaith cryfach. Un o’r ystyriaethau canolog o ran normaleiddio’r Gymraeg yw’r graddau y gall yr iaith ddod yn gyfrwng pob rhan o lywodraeth a gweinyddiad yn hytrach na bod yn gyfyngedig i’w bwyllgor ei hun dros y Gymraeg a diwylliant Cymru, h.y. peidio â chael ei neilltuo fel mater ‘trafferthus’. Ail ystyriaeth yw’r graddau y bydd gwaith Cynulliad dwyieithog yn dylanwadu ar ymddygiad y cyhoedd o ran dewis iaith. Y mae beirniaid sydd â chydymdeimlad â hyrwyddo’r Gymraeg wedi sylwi bod awdurdodau lleol wedi buddsoddi’n drwm mewn cynlluniau iaith statudol nad ydynt mewn gwirionedd o fawr ddiddordeb i neb ond llond dwrn o selogion yr iaith. Byddai’n anffodus pe na bai’r cyhoedd yn mabwysiadu’r Gymraeg yn iaith cyswllt â’r llywodraeth genedlaethol mewn ffordd sy’n cyfateb i ymrwymiad y Cynulliad. Yn ei dro, diau y bydd y Cynulliad yn defnyddio ei safle fel esiampl a maes profi, ac fel addysgwr a dylanwadwr ar ymddygiad yn hyn o beth. Trydedd ystyriaeth yw cyflenwad cyson o arbenigwyr dwyieithog i weithredu’r Cynulliad a’r rheini, yn rhinwedd eu profiad gwaith dyddiol, yn fodd i ehangu’r defnydd o sgiliau dwyieithrwydd i feysydd nad ydynt hyd yma wedi cael eu harchwilio gan neb. Bydd y Cynulliad hefyd yn dylanwadu’n uniongyrchol ar sefydliadau cysylltiedig yn y modd y bydd yn arfer ei ymrwymiad sylfaenol i weithredu fel sefydliad dwyieithog, gan gynnwys darlledu dadleuon allweddol, cyfarfodydd pwyllgor dethol ar y teledu a mabwysiadu systemau telegyfathrebu soffistigedig i ledaenu gwybodaeth. Serch hynny, er y gallai’r Cynulliad roi hwb sylweddol iawn i fuddiannau’r Gymraeg yn y dyfodol, ni ddylid ei ystyried yn ‘waredwr yr iaith’ nac fel yr unig gyfrwng i hyrwyddo’r iaith. Y mae’r gwelliant rhannol yn y ffordd y caiff cymunedau ieithoedd llai eu defnydd eu trin a’r drafodaeth adeiladol yn sgil hynny rhwng cynrychiolwyr y 45

Clive James a Colin H. Williams, ‘Language Planning in Scotland and Wales’ yn H. Thomas ac R. Macdonald (goln.), Planning in Scotland and Wales (Cardiff, 1997), tt. 264–303.

663

‘EU HIAITH A GADWANT’? Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

664

gwahanol grwpiau diddordeb ac asiantaethau llywodraeth ar bob lefel yn hierarchaeth wleidyddol Prydain ac Ewrop yn amlwg yn argoeli’n dda o ran deddfu ar hawliau lleiafrifol. Y mae’r gwelliant yn rhagdybio bod y wladwriaeth mewn rhyw ffordd yn ymateb â chydymdeimlad i’r hyn y mae lleiafrifoedd yn galw amdano. Yn hanesyddol, rhywbeth diweddar iawn yw cydnabod gofynion lleiafrifoedd ieithyddol.46 Yn unol â’r cynigion gan Seneddwyr Ewropeaidd fel Arfè, Kuijpers, a Killilea, o 1983 ymlaen cefnogodd y Comisiwn Ewropeaidd gamau i warchod a hyrwyddo ieithoedd a diwylliannau rhanbarthol a lleiafrifol o fewn yr Undeb Ewropeaidd.47 Ym 1996 gwariwyd oddeutu pedair miliwn ECU ar gynlluniau cymdeithasol-ddiwylliannol (llinell gyllideb B3–1006 o DGXXII). Bu’r toreth deddfau a’r llu datganiadau diweddar a gadarnhaodd hawliau lleiafrifoedd i ddefnyddio eu hieithoedd mewn sawl maes yr un mor arwyddocaol.48 Yr oedd y ffaith i lywodraeth Prydain dderbyn y Siartr Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Leiafrifol, ynghyd â’r cynnydd diweddar a wnaed gyda Chytundeb Gogledd Iwerddon yn awgrymu y ceid cyfleoedd mwy ffurfiol i ystyried buddiannau’r ieithoedd Celtaidd, er enghraifft yn nhrafodaethau Cyngor yr Ynysoedd neu asiantaethau pan-Ewropeaidd.49 Er nad oes disgwyl y bydd yr ieithoedd llai eu defnydd yn ieithoedd swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, y mae’n amlwg fod yr Undeb wedi ymrwymo i roi mwy o gydnabyddiaeth i ieithoedd llai eu defnydd. Diweddglo Gwelodd yr ugeinfed ganrif frwydr fawr i normaleiddio’r Gymraeg fel cyfrwng cyfathrebu arferol yn yr ystod ehangaf posibl o beuoedd. Mewn egwyddor, y mae’r frwydr hon dros gydnabyddiaeth wedi ei hennill bellach, gan i’r Cynulliad Cenedlaethol dwyieithog roi statws sefydliad i fodolaeth cymdeithas Gymraeg ddwyieithog. Bydd yr unfed ganrif ar hugain yn dyst i’r dasg anos o fynd y tu hwnt i ddarparu cyfleoedd tameidiog a hawl gydnabyddedig i ddewis iaith. Y mae 46 47

48

49

Williams, ‘The Rights of Autochthonous Minorities in Contemporary Europe’. G. Arfè, ‘On a Community Charter of Regional Languages and Cultures and on a Charter of Rights of Ethnic Minorities’, cynnig a fabwysiadwyd gan y Senedd Ewropeaidd (Strasbourg, 1981); W. Kuijpers, ‘On the Languages and Cultures of Regional and Ethnic Minorities in the European Community’, cynnig a fabwysiadwyd gan y Senedd Ewropeaidd (Strasbourg, 1987); M. Killilea, ‘On Linguistic and Cultural Minorities in the European Community’, cynnig a fabwysiadwyd gan y Senedd Ewropeaidd (Strasbourg, 1994). Cytundeb Gwener y Groglith, ‘Agreement Reached in the Multi-Party Negotiations, Government of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and the Government of Ireland’ (Belfast, 10 Ebrill 1998). Gw. y papur cyfarwyddyd, Colin H. Williams, ‘The Irish Language in Northern Ireland in Comparative Celtic and European Perspective’ (Belfast, 1998); ac, yn fwy cyffredinol, A. Mac Póilin (gol.), The Irish Language in Northern Ireland (Belfast, 1997). Gw. Plichtová (gol.), Minorities in Politics. Am safbwynt Cymreig ar y pwnc, gw. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Agenda ar gyfer y Cynulliad Cenedlaethol: Y Gymraeg yn y Mileniwm Nesaf? (Aberystwyth, 1998).

ADFER YR IAITH

datblygu cymdeithas ddwyieithog gwbl gyflawn yn brosiect mewn peirianneg gymdeithasol. Bydd yn galw am fuddsoddiad a hyfforddiant, am anogaeth ac argyhoeddiad gwleidyddol. Ni ddylem fod yn or-optimistaidd yngl}n â newid patrymau ymddygiad yn y tymor byr, nac yn or-besimistaidd oherwydd bod y rhan fwyaf o bobl yn parhau i ffafrio defnyddio Saesneg fel y cyfrwng cyfathrebu effeithiol mewn llawer achos. Y mae hanes hir yr ymgyrch dros addysg Gymraeg ei chyfrwng yn ein hatgoffa i ba raddau y mae ‘gwyrdroi newid ieithyddol’ yn broses esblygol. Y mae i awdurdodau unedol ac asiantaethau canolog fel y Cynulliad Cenedlaethol a Bwrdd yr Iaith Gymraeg swyddogaeth allweddol fel cyfryngau cyfreithloni wrth adeiladu mathau newydd o bartneriaeth trwy ymrwymiadau statudol a chynlluniau arian ysgogol (pump-priming). Ond nid o du’r llywodraeth y daw’r gefnogaeth hirdymor o ran yr isadeiledd ond yn hytrach o seiliau’r economïau a’r cymunedau lleol. Y mae’n rhaid, felly, mynd i’r afael ag atgyfnerthu prosesau economaidd a diwylliannol cynhenid os yw’r Gymraeg i gyflawni ei swyddogaeth fel iaith hunangynhaliol a all wasanaethu pawb yn yr amrywiol gymunedau cynyddol gymhleth a chyfansawdd sy’n rhan o’r Gymru gyfoes. I raddau, gellir disgrifio’r frwydr dros gydnabod a defnyddio’r Gymraeg fel hanes rhyfeddol adfywiad iaith. Y mae achos y Gymraeg wedi dangos sut y gall grwpiau diddordeb egnïol ac ymroddedig gyrraedd eu nod o unioni’r camweddau yn erbyn gr{p iaith y gwahaniaethir yn ei erbyn. Dangoswyd hefyd sut y gellir ennill y dydd drwy ymaddasu’n ddoeth i sefyllfa sy’n cyson newid, oherwydd daeth cynifer o’r diwygiadau i fod trwy ddefnyddio dulliau tra amrywiol a rhai na ragwelwyd mohonynt ymlaen llaw. Yn ddwfn yn ymwybyddiaeth genedlaethol llawer o unigolion ceir ymrwymiad cadarn at yr iaith a’i diwylliant y gellir galw arno o dro i dro. Ond strwythurol a chyd-destunol fu’r dylanwadau hirdymor erioed. Eto i gyd, am y tro cyntaf yn eu hanes modern gall y Cymry obeithio y bydd nifer o’r dylanwadau hyn yn cael eu penderfynu o’r tu mewn gan sefydliadau cenedlaethol Cymreig sy’n meddu ar y gallu i ddangos agwedd fwy cyfrifol at feithrin yr iaith Gymraeg a’i diwylliant. Nod angen modern ac unigryw hunaniaeth ddwyieithog yng Nghymru yw ei bod yn seiliedig ar unigolyddiaeth gyd-destunol yn hytrach nag ar ymlyniad ethnig neu gyndeidiol. Yr her yn y sefyllfa newydd hon yw galluogi’r Gymraeg i ffynnu fel angor i sefydlogi’r hunaniaethau lluosog mewn byd sy’n newid yn gyflym ac sy’n cydnabod dinasyddiaeth a hunaniaeth ddinesig, lawn cymaint â genedigaeth-fraint ieithyddol, yn sail i ddemocratiaeth gyfranogol.

665

This page intentionally left blank

Mynegai

Aaron, Richard I. 226, 227–8, 230, 234 Aaron, Wil 320 ab Owen Edwards, Ifan Cymru’r Plant 182 Y Chwarelwr 191 Yr Orduña 201 Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru 204 Urdd Gobaith Cymru 10, 41, 175, 178, 181, 183, 202, 341, 643 Urdd y Cyni 192 Ysgol Gymraeg Aberystwyth 190, 344–5, 349 Aberaeron Clwb yr Ysgol, cefndir ieithyddol yr aelodau 484 cymdeithasau, clybiau a mudiadau (1997) 489 cymdeithasau lleol a’r iaith 479–505 digwyddiadau cyhoeddus (1996–7) 492 Merched y Wawr, cefndir ieithyddol yr aelodau 483 Sefydliad y Merched, cefndir ieithyddol yr aelodau 483 Urdd Gobaith Cymru, cefndir ieithyddol yr aelodau 484 Aberconwy, cyngor bwrdeistref 557, 560, 563 Aberdâr 53, 84, 134, 136, 150, 171, 358 Abergwaun 84 Clwb Ffermwyr Ifainc, cefndir ieithyddol yr aelodau 484 cymdeithasau, clybiau a mudiadau (1997) 489 cymdeithasau lleol a’r iaith 479–505 digwyddiadau cyhoeddus (1996–7) 492 Merched y Wawr, cefndir ieithyddol yr aelodau 483 Sefydliad y Merched, cefndir ieithyddol yr aelodau 483 Urdd Gobaith Cymru, cefndir ieithyddol yr aelodau 484 Abermo 37

Abertawe 53, 75 Aberteifi, sir 34, 84, 358 Awdurdod Addysg 336, 343, 349, 457 Aberystwyth 63, 84, 118, 512 gw. hefyd ysgolion Ablett, Noah 248 Abse, Leo, AS 231, 256, 261, 262, 448 Ac Eto Nid Myfi, John Gwilym Jones 394 Academi Gymreig, yr 398 Adfer 474, 514, 653–4 ‘Administration of Justice (Miscellaneous Provisions) Bill’ 216 ‘Administration of Justice (Wales) Bill’ 215 Adroddiad ar Safle Addysg a Llên Cymru yn ein Hysgolion Canolraddol (1915) 185 Adroddiad ar yr Iaith Gymraeg Heddiw (1963) 227–8, 258, 352 Adroddiad Gittins gw. Addysg Gynradd Cymru Adroddiad Hadow gw. Education of the Adolescent, The; Primary School, The Adroddiad McNair gw. Teachers and Youth Leaders Adroddiad Newbolt gw. The Teaching of English in England Adroddiad Norwood gw. Curriculum and Examinations in Secondary Schools Adroddiad Pilkington (1964) 258, 307, 320 Adroddiad Ready (1952) 17, 400 Adroddiad Scott (1942) 126 Adroddiad Spens (1938) 344 Adroddiadau Addysg (1847) 40 addysg 15–16, 23, 69, 105, 145–7, 185–8, 262–3, 273, 280–1, 293–4, 654–5 1914–91 331–56 gw. hefyd Gwynedd; ysgolion Addysg Chambers i’r Bobl 614 Addysg Gynradd Cymru (1967) 260, 286, 352–3 Addysg Wledig yng Nghymru (1949) 347

668

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Addysg yng Nghymru 1847–1947 (1949) 347 Agenda 21 552 Agenda ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru (1998) 470, 471 Angau, Rhydwen Williams 318 ‘Angladd y Gymraeg’, H. Lloyd 184 Aitchison, John 514 Alaw ac Olwen (BBC, 1969) 324 Albaneg 637 Almanac (Ffilmiau’r Nant) 326 Almirall, Valentí 648 ‘Alun Trygarn’, sylwebydd radio’r Cymro 311 allfudo 48 1930au 5, 38 merched 167–9 amaethyddiaeth 531–56 a’r iaith Gymraeg 548–51 datblygiad cynaladwy 552–4 gweithgaredd economaidd ac amrywiaeth ieithyddol 543–8 gweithlu 532–7, 546–8 nifer a gyflogwyd 75 polisïau 537–43 Amgueddfa Werin Cymru 406–7, 410, 420 Amser Swper (TWW) 323 Amser Te (TWW, 1958) 319 An Comunn Gàidhealach (Cymdeithas yr Ucheldir) 173, 585 Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion 234, 473 Antigone (BBC, 1950) 318 Antur Teifi 475 Ap Hefin gw. Lloyd, M. Henry Ar Falz 623 Archer, Brian 519 Arfè, Gaetano 628, 633, 664 Arfon, cyngor bwrdeistref 558, 563 Armeneg 608 Arwisgiad Tywysog Cymru (1969) 232 Ashby, A. W. 531 Atkin, Arglwydd, Aberdyfi 214 Attlee, Clement, AS 253 Athro, Yr 178, 182, 186, 189 Auvergne 529 Awdurdod Afonydd Cenedlaethol 562 Awdurdod Cwricwlwm ac Asesu Cymru 467 Awdurdod Datblygu Cymru 540 Awdurdod Gwasanaeth Iechyd Teulu Gwynedd 562 Awdurdod Iechyd Gwynedd 290, 562 awdurdodau lleol 557–79 Awr y Plant (BBC) 316 Bala, Y 84 Ball, R. M. 523–4

Baner ac Amserau Cymru 395, 446 Bangor 50, 63, 84 tafodiaith 406, 413 Bannau Brycheiniog canran y siaradwyr Cymraeg (1931–71) 45 Bara Caws, Cwmni 394 Barddas 19, 403 barddoniaeth 384–6, 388–91 Barke, Ethel M. 337 Barn 375, 454 Barnicoate, Jane 603 ‘Barry Syllabus’ 336 Basgeg 600, 601, 608, 626, 629, 631 gw. hefyd Gwlad y Basg Basgiaid 630 gw. hefyd Gwlad y Basg BBC 10, 23, 184, 190–1, 256, 262, 277, 282, 292, 300, 301–2, 656 cynnyrch Cymraeg 311–26 Rhanbarth Darlledu Cymru 10, 205, 277 Beasley, Eileen a Trefor 13, 233, 254, 258, 447, 448 Bebb, Llewellyn 370 Bebb, W. Ambrose 120, 161, 204, 241, 243, 244, 338 a Saunders Lewis 647 ar grefydd 373 sylfaenydd Plaid Genedlaethol Cymru 366 Beibl Cymraeg Newydd (1988) 380 Belorwsieg 608, 618–19, 620, 634, 635 Berry, R. G. 313, 393 Betws-y-coed 36 Beth Wnawn Ni? Catherine John (Megfam) 162 Bevan, Aneurin, AS 248, 256–7, 366 Beveridge, Syr William 303 Bilingual Problem: A Study based upon Experiments and Observations in Wales, The 337 ‘Bilingualism and Mental Development’, Frank Smith 336–7 Biwro Ewropeaidd yr Ieithoedd Llai 70, 82, 628 Bizkaia por su independencia, Sabino de Arana 647–8 Blaenau Ffestiniog 84 Blaendulais 84 Blaengwynfi 415 Blair, Tony 263 Ble yn y Byd (HTV) 323 Bodinar, William 603 Boote, Derek 324 Bord na Gaeilge 591, 628, 632 Bord na Leabhar Gaeilge 591 Bowen, E. G., daearyddwr 513–14, 588

MYNEGAI

Bowen, E. G., ffisegydd 300 Bowen, Euros 376, 402–3 Bowen, Ivor 197 Brace, William 241 Brethyn Cartref (BBC, 1950) 316 Brith Gof, Cwmni 394 Broblem Ddwyieithog yn yr Ysgol Uwchradd yng Nghymru, Y (1949) 347 Broc Môr (BBC, 1968) 322 Broudic, Fanch 597 Brown, George 260 Bruce, W. N. 332 Brycheiniog, sir 34, 45 cyfrifiad 1931 116 Brynallt gw. Williams, Gwilym Brynallt Brython, Y 177 Buchedd Garmon, Saunders Lewis 314 Bultmann, Rudolf 375 Buttercup Field, The, Gwyn Jones 439 Bwrdd Canol Cymru 332, 333, 334, 335, 337, 338, 344 Bwrdd Croeso Cymru 510, 511, 512, 520–1, 529, 562 Bwrdd Datblygu Cymru Wledig 535, 539, 540, 562 Bwrdd Marchnata Llaeth 540 Bwrdd Statudol yr Iaith Gymraeg 236 Bwrdd yr Iaith Gymraeg (sef. 1988) 21, 25, 69, 236, 263, 294, 295, 464, 467 Bwrdd yr Iaith Gymraeg (sef. 1993) 105, 236, 263, 466, 557, 578–9, 659–61, 665 Byd a Betws (BBC, 1967) 324 Byd ar Bedwar, Y (HTV, 1982) 325 Byd yn ei Le, Y (HTV, 1982) 325 Byddin Cymru 175, 192 Byddin Rhyddid Cymru 231 Byddin Ymreolwyr Cymru 246 Byddin yr Iaith 175, 246 Caerdydd 76–81, 82, 116 Caerfyrddin, sir 34, 84, 358 Caergybi 84 Caernarfon, sir 34, 84, 273, 358, 526, 557, 565 Caldecote, Arglwydd Ustus 224–5 Cambria Celtica 367 Cambrian Daily Leader 270 Canlyn Arthur, Saunders Lewis 247 Canolfan Diwylliannau Traddodiadol a Rhanbarthol Ewrop (ECTARC) 509–10, 515, 524, 526 Canolfan Genedlaethol Llenyddiaeth Plant 400 Canolfan Gynllunio Iaith Genedlaethol 663 Capel Curig 36, 50

Capten, Y 182, 202 Carnarvon and Denbigh Herald 270 Carrog, Eleri 524 Carter, Harold 513–14, 588 Castell-nedd 358 dosbarth gwledig 48 Catalaneg 600, 608, 622, 638, 639 sianel deledu 630 Catalonia 622–3, 627, 648–9, 661–2 Cefn, mudiad 235, 474, 524 ‘Ceiliog, Y’, tonfedd anghyfreithlon 460 Ceinewydd, tafodiaith 406, 413 Ceiriog gw. Hughes, John Ceiriog Celtia 173, 174 Celtic Press 269 Cenadwri Gymdeithasol yr Efengyl (1923) 365 ‘Cenedlaetholdeb Di-drais’, Gwynfor Evans 649 Cerdd Dafod, John Morris-Jones 389 Cerddi, Euros Bowen 403 Cerddi, T. H. Parry-Williams 390 Cerddi’r Gaeaf, R. Williams Parry 390 Ceredigion 65, 96 Cernyweg 595, 602–5 ‘Common Cornish’ 604 ‘Modern Cornish’ 605 ‘Unified Cornish’ 604 ‘Unified Cornish Revised’ 604–5 Channell, Barwn 207 Charles, Tywysog 232 Church Evangelist, The 361 ‘Claim of Wales, The’, Aneurin Bevan 256–7 Clappya Kernowek: An Introduction to Unified Cornish Revised, Nicholas Williams 605 Clarke, Gillian 18 Clorian yr Ifanc (BBC, 1956) 317 Clout, Hugh 529 Clwb Llyfrau Cymraeg 397 Clwb y Merched 152 Clwyd 100 Clynnog, Morys 367–8 Co’ Bach, Y gw. Hughes, Richard Cockburn, Arglwydd 207, 208 Cod Addysg 1907 185 Cof Cenedl 18 Coleg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan 370, 420 Coleg Harlech 341 Coleg Llafur Canolog Marcsaidd Llundain 248 Coleg Llanymddyfri 342 Coleg Mair, Treffynnon 367 Coleg Normal Bangor 351 Coleg Prifysgol Cymru, Abertawe 275 Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth 274, 409

669

670

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Adran Addysg 351–2 Adran Economeg Amaethyddol 531 Coleg Prifysgol Cymru, Caerdydd 409 Adran y Gymraeg 407, 408, 628 Uned Ymchwil Ieithyddol Gymraeg 409 Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor 275, 290, 562 Sefydliad Ymchwil Economaidd 518–20 Coleg Sir yng Nghymru, Y (1951) 349 Coleg y Drindod, Caerfyrddin 351 Coleridge, Arglwydd 207, 208 Colliery Workers’ Magazine, The 245 ‘Colofn y Dysgwyr’, Y Cymro 475 Comhairle nan Eilean 586 Comisiwn Coedwigaeth 562 Comisiwn Kilbrandon 234, 262 Conradh na Gaeilge (Y Cynghrair Gwyddelig) 173 Conwy 84 Cooinaghtyn my Aegid as Cooinaghtyn Elley, John Gell 596 Cope, William, AS 211 Cornish for All, Robert Morton Nance 604 Cornish Today, Nicholas Williams 605 crefydd 7–8, 16–17, 104–5, 357–80 eglwyswyr 272–3, 359–60, 370–2, 376–7 Pabyddiaeth 367–9, 377–8 patrwm daearyddol 358 patrwm iaith 357–61 Ymneilltuaeth 169, 272, 363–5, 372–6 ystadegau 372, 379 Cripps, Syr Stafford 253 Croateg 608 ‘Croesawiaith’ 513, 520–1 Croeso Christine 327 Cronfa Glynd{r 353–4 Curriculum and Examinations in Secondary Schools (1943) 345–6 Curriculum and the Community in Wales, The (1952) 350 cwangos 467–8, 561 Cwm Gwendraeth 131 Cwmardy, Lewis Jones 431 Cwmni Theatr Cymru 255, 394 ‘Cwpwrdd Tridarn, Y’, D. J. Williams 438 Cwricwlwm Cenedlaethol 659 ‘Cwynfan Gwent’, Evan Price (Ieuan Gorwydd) 184 Cyd-bwyllgor Addysg Cymru 17, 474 Cyd-bwyllgor Dysgwyr Cymraeg (Cyngor y Dysgwyr, CYD) 476 Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru 18 Cyfaill Eglwysig, Y 361 Cyfeiliog 413 cyfrifiad

ffurflenni 196–7 gweithlu amaethyddol 533–5 materion ystadegol a thechnegol 29–31 patrymau 86, 88 cyfrifiad 1901 357 canran y siaradwyr Cymraeg 32, 40 nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg 2, 445 cyfrifiad 1911 nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg 3, 4 cyfrifiad 1921 272 canran y siaradwyr Cymraeg 4, 32, 40, 89, 243 cyfrifiad 1931 34–40, 41–3, 115–16 canran y siaradwyr Cymraeg 32, 40, 42, 89 ffurflenni Cymraeg 196–7 cyfrifiad 1951 nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg 12, 42, 43, 89, 254, 372 cyfrifiad 1961 372, 445 nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg 42, 72, 76, 89, 258, 283 cyfrifiad 1971 41–60, 261 canran y siaradwyr Cymraeg 28, 42, 72, 76, 89 nifer y siaradwyr Cymraeg 19, 57 cyfrifiad 1981 19, 60–83 canran y siaradwyr Cymraeg 28, 72, 76, 89, 544 canran yr ail gartrefi yng Ngwynedd 72 Dosbarthiad Diwydiannol Safonol (SIC) 543 cyfrifiad 1991 2, 19, 21, 22, 25, 83–104, 263, 384, 525 diwydiannau 535, 543–4, 545 dosbarthiad 83–6, 88 galwedigaethau 97–9 grwpiau ethno-ieithyddol 99–100 llythrennedd 93–5 man geni 96 mewnfudo 96, 98–9 nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg 3, 84, 89, 90, 549, 658 strwythur oedran 88–93 strwythur teuluol 100–4 Cynghrair Efengylaidd 380 Cynghrair Gwerin De Cymru 248 Cyngor Canol ar Addysg (Cymru) 58, 255, 348, 349, 350 Cyngor Cefn Gwlad 562 Cyngor Celfyddydau Cymru 17, 400–1 Cyngor Cymru a Mynwy 226, 234, 256, 258, 352 Cyngor Darlledu Cymru 255, 308 Cyngor Eglwysi Cymru 380

MYNEGAI

Cyngor Llyfrau Cymraeg 17, 59, 194, 255, 400, 401 Cyngor Llyfrau Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg 192 Cyngor y Dysgwyr (CYD) gw. Cydbwyllgor Dysgwyr Cymraeg Cyngor yr Iaith Gymraeg 59, 234, 260 Cyngor Ymgynghorol Cymreig y BBC 303 Cyngor Ymgynghorol Cymru 308 Cyngor Ymgynghorol dros Gymru a Mynwy 253 Cyngres Geltaidd 174 Bangor (1927) 180 Caeredin (1907) 174 Caernarfon (1904) 174 Dulyn (1901) 174 cyhoeddi 23, 192–4 ‘Cylch Cadwgan’ 403 ‘Cylch Catholig, Y’ 369 Cymdeithas Addysg y Gweithwyr (WEA) 181, 188, 335 Cymdeithas Cerdd Dafod 19 Cymdeithas Cymru Newydd 437 Cymdeithas Cymru Well 246 Cymdeithas Cynllunio Cymru 570 Cymdeithas Diogelu Cymru Wledig 202 Cymdeithas Geltaidd-Gernywaidd 173 Cymdeithas Genedlaethol Gymreig, Y 246 Cymdeithas Lenyddol Llangollen 176 Cymdeithas Merlota a Marchogaeth Cymru 524 Cymdeithas Siarad Cymraeg 175 Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (sef. 1885) 175, 179, 181, 185, 188, 192 Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (sef. 1962) 14–15, 70, 263, 288, 290, 557, 650–1, 654 a Deddf yr Iaith Gymraeg (1967) 231, 233 addysg 294, 457 Addysg Gymraeg: Rhai Pynciau Trafod (1975) 459 brwydr treth ffordd 453–4 Cwm Senni 457–8 cyfryngau torfol 457 Cymdeithasiaeth 462–3, 627 cynllunio 572, 663 darlledu 307–8 ei hanes 445–71 ei pherthynas â Phlaid Cymru 653 ei sefydlu 58, 226, 258, 285, 448–9, 474 gwysion llys 450 Polisi Iaith Gwynedd: Chwalu’r Myth (1987) 568, 569 pont Trefechan 451 ralïau gwrth-arwisgiad 457

statws cyhoeddus 451 twristiaeth 514, 526 ymgyrch addysg Corff Datblygu Addysg Gymraeg 293, 465 ymgyrch arwyddion ffyrdd 455–6 ymgyrch Deddf Iaith 464 ymgyrch o blaid sianel deledu Gymraeg 460–1 ysgol gynradd Bryncroes 458 ysgolion haf 188 gw. hefyd Tynged yr Iaith cymdeithasau lleol 473–506 Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg, Beth Thomas a Peter Wynn Thomas 413 Cymreigyddion 175 Cymro, Y 18, 270, 271, 272, 290, 295, 395 a darlledu 300, 303, 305, 306 a llenyddiaeth 315 ac addysg 273, 280, 286, 293–4 cylchrediad yn y 1950au 282 defnydd o’r Gymraeg ym myd busnes 275 lle’r Gymraeg ym mywyd cyhoeddus Cymru 276 sylwadau ar Adroddiad Hughes Parry 287, 288 sylwadau ar ddylanwad y Saesneg yn ystod yr Ail Ryfel Byd 278, 279, 281 sylwadau ar fewnfudo 291, 292 sylwadau ar gyfrifiad 1921 272 sylwadau ar gyfrifiad 1961 283, 446 sylwadau ar Gymdeithas yr Iaith Gymraeg 285 sylwadau ar Yr Iaith Gymraeg: Strategaeth i’r Dyfodol (1989) 294, 295 Cymrodorion, cymdeithasau lleol 175, 178, 187, 198 a llyfrgelloedd cyhoeddus 192–3 Barri, Y 193 Treorci 189 yn ne Cymru 200 Cymru: Heddyw ac Yforu, gol. Thomas Stephens 174 Cymru a’r Gymraeg, E. T. John 338 Cymru Ddoe ac Echdoe, H. Elvet Lewis (Elfed) 312 ‘Cymru Ein Gwlad’ 448 Cymru fy Ngwlad (TWW) 323 Cymru Fydd 262, 642 Cymru’r Plant 174, 175, 178, 179, 181, 182, 202, 203 Cymry uniaith 2, 12–13, 32, 33, 34, 36, 239, 243, 249–50, 445 ‘Cymry’r Groes’ 376 Cynan gw. Evans-Jones, Albert Cynllun Ymchwil Cymunedol, Y (1997) 661

671

672

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Cynllwyndu 154, 160 Cynulliad Cenedlaethol 24, 234, 263, 264, 469, 659, 662, 663, 664, 665 Cysgod y Cryman, Islwyn Ffowc Elis 322 Cytûn 380 Cytundeb Cyffredinol ar Farchnad a Thollau (GATT) 532, 541 Chwalfa (BBC, 1948) 317 Chwalfa (BBC, 1966) 321 Chwalfa, T. Rowland Hughes 388 Chwarelwr, Y 192 daearyddiaeth a’r syniad o genedl 107–32 Dafis, Cynog 514 Dafis, Jên 463 Dail Pren, Waldo Williams 396 Daily Mirror 282 Dal Llygoden, T. J. Morgan 312 Dan Sylw (HTV) 323 Daniel, Catherine 369 Daniel, Syr Goronwy 232, 234, 310 Daniel, J. E. 204, 369–70, 376 Daniel, Siôn 451 Darian, Y (Tarian y Gweithiwr) 7, 161, 177, 182, 249, 269 darlledu 299–329 Davey, John 603 Davies, Alfred T. 211, 213, 331, 333, 337–8, 339 Davies, Aneirin Talfan 305, 309, 312, 321, 329, 376, 391, 434 Davies, Bryan Martin 403 Davies, Cassie 166, 170, 349 Davies, Clement, AS 222, 261 Davies, D. Jacob 143, 319 Davies, D. T. 313, 393 Davies, Dan Isaac 643 Davies, Dilys 320 Davies, Eic 317 Davies, Ellis, AS 190 Davies, Gareth Alban 159, 403 Davies, Gwilym, AS 260 Davies, Parchedig Gwilym 301, 369 Davies, H. Islwyn 376 Davies, Idris 421, 433, 436 Davies, Ithel 216, 313 Davies, J. G., golygydd y Western Mail 296 Davies, J. J. Glanmor 406, 413 Davies, John 447, 448, 449, 470 Davies, Mary Vaughan 40 Davies, Nan 316 Davies, Pennar 376, 401, 403, 430, 434, 436, 437, 441, 443

Davies, Ron, AS 264 Davies, Ryan 324 Davies, Rhys 168, 421, 422, 423, 430–1, 443 Davies, S. O., AS 247, 248, 256, 257, 260 Davies, T. Alban 169, 371 Davies, T. Glynne 320, 401 Davies, W. Beynon 342 Davies, William, golygydd y Western Mail 271, 296 Davis, Thomas 369 De Morgannwg 68, 83, 88, 90, 93, 100, 103 mewnfudo 96 de Rivera, Miguel Promo 648 de Vane, Richard 526 Deaths and Entrances, Dylan Thomas 443 Deddf Addysg (1870) 642 Deddf Addysg (1918) 335 Deddf Addysg (1944) 280, 345, 346 Deddf Addysg Fisher (1921) 185 Deddf Addysg Ganolradd Cymru (1889) 40, 185, 642 Deddf Cyllido Llywodraeth Leol (1988) 560 Deddf Diwygio Addysg (1988) 16, 354, 356, 560, 655, 659 Deddf Llysoedd Cymru (1942) 11, 40, 199, 222–5, 237, 251, 279, 643 Deddf Llywodraeth Cymru (1998) 469, 659 Deddf Llywodraeth Leol (1988) 560 Deddf Llywodraeth Leol (Cymru) (1994) 560 Deddf Tai (1988) 560 Deddf Tai (1989) 560 Deddf Uno 1536, cymal iaith 207, 212, 216, 643 Deddf yr Iaith Gymraeg (1967) 14, 21, 59, 232–3, 237, 260, 455, 557 Deddf yr Iaith Gymraeg (1993) 21, 105, 236–8, 294–6, 558, 578–9, 659–60 Defynnog gw. James, David Deian a Loli, Kate Roberts 387 Deiseb ar Ddysgu’r Gymraeg (1924) 187 Deiseb yr Iaith Gymraeg 11, 183, 198–9, 205, 216–17, 220, 236, 251, 643 Delane, John Thaddeus 239 Derfel, R. J. 462 Dewch i Mewn (Granada, 1958) 319 Diari Catala 648 Dic Tryfan gw. Williams, Richard Hughes Dinasyddiaeth 2000 628 Dinbych 43, 84 Dinbych, sir 34, 45 Dinesydd Cymreig, Y 249 Direccío General de Politica Lingüistica (DGPL) 661 dirwasgiad 1920au 362

MYNEGAI

1930au 166–7, 276–7 dirwest 8, 374 Disc a Dawn (BBC, 1969) 324 Diwan 601, 631 ‘Diwrnod Cymreig’ 252, 253, 257 Dolgellau 84 drama 8, 392–4 dramâu teledu 321–2 Drenewydd, Y 50, 84 Dringo’r Ysgol (TWW) 323 Druid Press 440 D{r Cymru 562 Dwyfor, cyngor bwrdeistref 558, 563 ‘Dwyryd’, sylwebydd y Daily Herald 312 Dydd, Y (TWW) 321 Dydd G{yl Dewi (St David’s Day) 331 Dyfed 3, 83, 86, 88, 100, 233, 263 allfudo 72, 74 mewnfudo 72, 74, 96 Dyfodol Addysg Uwchradd yng Nghymru (1949) 348 Dyfodol i’r Iaith Gymraeg (1978) 59, 234, 260 Dyffryn Elái 413 Dylai Merched Votio i’r Rhyddfrydwyr 248 Dyn Swllt, Y (BBC, 1964) 324 Dysgu Iaith yn Ysgolion Cynradd (1945) 347 Dysgu’r Gymraeg, D. Arthen Evans 335 ‘Ddinas, Y’, T. H. Parry-Williams 386, 391 Ddraig Goch, Y 119, 120, 128, 147, 246, 250, 300, 476 Eames, Marion 401 economi 75 amrywiaeth ieithyddol (1981) 543–8 ECTARC gw. Canolfan Diwylliannau Traddodiadol a Rhanbarthol Ewrop Education First 356, 460 Education in Rural Wales (1930) 343 Education in Wales: Suggestions for the Consideration of Education Authorities and Teachers (1929) 342 Education of the Adolescent, The (1926) 343 Educational Problems of the South Wales Coalfield (1931) 341 Educational Reconstruction (1943) 345 Edwards, A. G. 342, 359–60, 361, 370 Edwards, Alun R. 17, 227, 399, 400 Edwards, D. Miall 142 Edwards, H. W. J. 369, 378 Edwards, Henry T. 359–60, 361, 371 Edwards, Huw Lloyd 393 Edwards, Huw T. 254–5, 399, 400 Edwards, Hywel Teifi 326 Edwards, J. M. 391

Edwards, Jane 401 Edwards, Lewis 358 Edwards, Ness, AS 248, 448 Edwards, Nicholas, AS 234–5, 292, 464 Edwards, O. M. 174, 192, 331, 332–4, 335, 614, 624, 643 llyfrau Cymraeg 193 Edwards, Wil Jon 240 Edwards, William, Prif Arolygwr 334 ‘Effect of Bilingualism on Intelligence’, D. J. Saer 336 Eglwys a Chwestiynau Cymdeithasol, Yr (1921) 365 ‘Egwyddorion Cenedlaetholdeb’, Saunders Lewis 246–7, 645 Eidal, Yr 628 Eifion Wyn gw. Williams, Eliseus Eingl-Gymreig, llenyddiaeth 9, 421–44 Eirian, Siôn 326 Eisteddfod Genedlaethol Cymru 7, 19, 24, 200, 397–8, 425, 657 drama 394–5 llys 307 y rheol Gymraeg 19, 398 Eisteddfod Genedlaethol Bangor (1971) 58 Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd (1938) 11, 251 Eisteddfod Genedlaethol Caerffili (1950) 19 Eisteddfod Genedlaethol Hen Golwyn (1941) 200–1, 204 Eisteddfod Genedlaethol Machynlleth (1937) 200 a Caradoc Evans 429 Eisteddfod Genedlaethol Penbedw (1917) 3 Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd 200 eisteddfodau lleol 8, 200, 425 Elfed gw. Lewis, H. Elvet Elfyn, Menna 403 Elias, Rhys 144 Elis, Islwyn Ffowc 18, 321–2, 397, 399 Elis-Thomas, Dafydd 263 Ellis, T. E., AS 261, 614 Ellis, T. I. 306, 376 Emrys ap Iwan gw. Jones, Robert Ambrose Enoc Huws (BBC, 1975) 323 Entrance Tests for Admission to Secondary Schools (1930) 342 Estoneg 608, 615, 616 Estonia 618, 619, 635–6, 637 Estoniaid 635–6, 637 etholiadau cyffredinol 195 1922 195, 242–3, 245 1923 195, 245 1924 195, 245 1951 253

673

674

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

1955 253, 254 1959 254 1966 261 1997 264 isetholiad Caerfyrddin 231, 259 isetholiad Caerffili 260 isetholiad Gorllewin y Rhondda 231, 260 Evans v. Thomas 225, 228 Evans, Beriah Gwynfe 275 Evans, Caradoc 200, 424–5, 428–9, 441 Evans, D. Arthen 146, 159, 177, 183, 245 Evans, D. Tecwyn 163 Evans, Dai Dan 365 Evans, Donald 403 Evans, Ellen 186, 204, 337, 338, 339 Evans, Ellis Humphrey (Hedd Wyn) 3, 242, 362, 381 Evans, Ernest, AS 191,198, 215, 252 Evans, Gwynfor 259, 352 a Phlaid Cymru 644, 649–50 a’r Welsh Review 442 cynhadledd Y Bala (1937) 250 yn bygwth ymprydio 15, 262, 310, 461, 656–7 Evans, Margiad 9, 421, 425 Evans, Meredydd 235, 316, 323 Evans, R. W. Melangell 175 Evans, T. D. Gwernogle 165 Evans, T. Eli 140 Evans, Canon William 361 Evans, William, golygydd Y Cymro 270, 271 Evans-Jones, Albert (Cynan) 314–15, 385 Faber Book of Modern Verse, Michael Roberts 431 Fali, Y 38 Faner, Y 18 Faragher, Edward 596 Fisher, Daniel 361 Flachiaid y Balcanau 608 Fleure, H. J. 110–11, 112, 115, 118, 129 Flodeugerdd Gymraeg, Y, W. J. Gruffydd 386 Fo a Fe (BBC, 1970) 324, 326 Ford Gron, Y 395 Forward with Labour (1959) 255 Francis, J. O. 393 Franco, Francisco 648 ‘Fro Gymraeg, Y’ 2, 8, 12, 19–20, 21, 33, 47, 50, 63, 82, 104, 117, 263, 353, 354, 474, 588 Fukuyama, Francis 2, 531 Fyffe, Syr David Maxwell 400 Ffair Gaeaf, Kate Roberts 387

Ffederasiwn Clybiau Bechgyn De Cymru 181 Ffederasiwn Glowyr De Cymru 240, 241, 245, 248, 432 Fflam, Y 403 Fflandrys 622 Fflemineg 608, 638 Ffleminiaid 622 Fflint, sir Y 34, 358, 368 Fforest Fawr canran y siaradwyr Cymraeg (1931–71) 45 Fforwm Iaith Genedlaethol 69, 235 Ffransis, Ffred 375, 458, 651 Ffransis, Meinir 465 Ffriseg 628, 630, 631 Ffrisia 627, 629 Ffrisiaid 608, 629 Ffriwliaid 629 Ffynnonloyw, Elizabeth Mary Jones (Moelona) 148 ffyrdd Cymru 127–9 Gaeleg yr Alban 581–6, 608, 629, 630, 632 addysg 585–6 cyhoeddi 586 Hebrides Allanol, Yr 583–4, 632 Hebrides Mewnol, Yr 584 Tir Mawr, Y 584 Gaeltacht gw. Gwyddeleg Gairm 586 Galiseg 630 Galisia 627 Galisiaid 630 Galw Gari Tryfan (BBC, 1952) 316 Gallwn Goncro Diffyg Gwaith, David Lloyd George 248 Gân Gyntaf, Y, Bobi Jones 402 Garthewin, theatr 393 Garw, cwm 93, 134 GATT gw. Cytundeb Cyffredinol ar Farchnad a Thollau Gee, Thomas 643 Geiriadur Beiblaidd, Y 366 Geiriadur Prifysgol Cymru 25 Geirionnydd, Dosbarth Gwledig 36 Gendall, R. R. M. 605 Genedl Gymreig, Y 7 Gen(h)inen, Y 361, 395 George, Anita 476 George, David Lloyd 242, 244 a Deddf Llysoedd Cymru 1942 221, 222 a radio 191 a’r llysoedd 213, 214, 215–16 George, Gwilym Lloyd 220 George, Megan Lloyd 228, 261

MYNEGAI

George, William a Chymdeithas Cymru Well 246 a Phwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru 204 a radio 191 a’r Ddeiseb Genedlaethol 216 ac Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg 186, 196, 198, 300 Georgeg 608, 620 Giddings, J. C., golygydd y Western Mail 296 Gillie, Blaise 228, 229, 233 Glas y Dorlan (BBC) 326 Glyn Ceiriog, boddi 179 Glyn-nedd 84 Glynebwy 48 Gogledd Iwerddon 592 Golwg 18 Goodwin, Geraint 421, 425 Gorllewin Morgannwg 88, 90, 93, 103 Gors-las 84 Granada 319 Greal, Y 361 Greenwood, Davydd 515–16, 523, 529 Greenwood, Helen 463 Griffith, R. E. 178, 183, 194, 202 Griffith, Wyn 439 Griffith-Jones, J. C. 299, 301 Griffiths, J. Gwyn 403 Griffiths, James, AS 230, 247, 248, 256, 363 Griffiths, John 315, 318 Gruffydd, Moses 120 Gruffydd, W. J. 6, 7, 204, 214, 251, 312, 339, 369 a radio 191 a Saunders Lewis 647 a’r Ail Ryfel Byd 251–2 a’r Llenor 386 addysg 344 darlith radio 312 dylanwad y Rhyfel arno 382, 384 ei farn am A. G. Edwards 360, 370 ei farn am Goleg Llanymddyfri 342 etholiad 1945 252 Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, Y 10, 211, 339 sylwadau ar ddylanwad Ymneilltuaeth 372 sylwadau ar statws yr iaith 161 yn collfarnu merched 163 Grwyne Fechan 407 Gwalarn 623 Gwalia Deserta, Idris Davies 431 Gwasg Gee 395 Gwasg Gomer 395 Gwauncaegurwen 84

gweinyddiaeth gyhoeddus 210 Gweithgor Deddf Newydd yr Iaith Gymraeg 235 Gwenallt gw. Jones, D. Gwenallt Gwenith Gwyn gw. Jones, W. R. Gwent 83, 90, 100 Gwili gw. Jenkins, John Gwlad Belg 622 Gwlad Pwyl 618–19, 624 Gwlad y Basg 515–16, 523, 529, 627, 649 gw. hefyd Basgeg; Basgiaid ‘Gwladys Rhys’, W. J. Gruffydd 390 gwleidyddiaeth 239–65 Gwobr Hawthornden 431 G{r Llonydd, Y, John Gwilym Jones 394 G{r o Gath Heffer, Y, Huw Lloyd Edwards 394 G{r o Wlad Us, Y, Huw Lloyd Edwards 394 G{r Pen y Bryn (1952) 317 G{r Pen y Bryn, E. Tegla Davies 386 Gwyddeleg 581, 609, 615, 621–2, 631–2, 638 addysg 591, 592 cyfryngau torfol 591, 592 Gaeltacht 119, 588–90, 591, 621 Gogledd Iwerddon 587, 590, 592 Gwyddoniadur, Y 614, 643 G{yl Cestyll Cymru 1983 512 G{yl Lyfrau Gymraeg 193 Gwylfa gw. Roberts, R. Gwylfa Gwynedd 3, 71, 83, 86, 90, 100, 103, 233, 557–79 addysg 558–9, 561, 564–70, 655 cyfieithu 562–3 Fforwm Dwyieithrwydd Gwynedd 561–2, 577 mewnfudo 96 polisi cynllunio gwlad a thref 570–3 polisi iaith 290–1, 561–4 twristiaeth a hamdden 522, 524 Gwynfryn, Hywel 324, 325 Gwynn, Harri 320 Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, Y (1927) 10, 40, 133, 138–9, 163, 164, 190–1, 211–12, 274, 339–42, 344, 347 Gymraeg yn yr Ysgolion, Y, Huw J. Huws 335 ‘Haf, Yr’, R. Williams Parry 384 Hamdden (HTV) 323 Hamson-Jones, Victor 377 Handbook of the Cornish Language, Henry Jenner 604 Hanes Cymru, John Davies 18 Hanes Llenyddiaeth Gymraeg, Thomas Parry 397

675

676

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Hanes Rhyw Gymro, John Gwilym Jones 394 Hannon, Esgob Daniel 377 Hardie, J. Keir, AS 240, 362 Hartshorn, Vernon 241, 247 Hedd Wyn gw. Evans, Ellis Humphrey Heddiw (BBC) 320, 326 Heddiw (cylchgrawn) 313, 396 Heddlu Gogledd Cymru 562 Hel Straeon (Ffilmiau’r Nant) 326 Helô Bobol (BBC) 325 Hen D} Ffarm, D. J. Williams 388 Henderson, W. W. 245 Heno (Agenda) 327 Herald Cymraeg, Yr 279–80, 282, 299, 300, 303, 304, 395 a chyfrifiad 1921 272, 277 a Deddf Iaith 1967 288 a Deddf Iaith 1993 295, 296 a John Eilian 284, 285, 286, 287 a llywodraeth leol 275 a mudo 278, 291–2 a’r bedwaredd sianel 292–3 addysg 273, 274, 294 papur Rhyddfrydol 270–1 Heuwr, Yr 361 Heyday of the Blood, The, Geraint Goodwin 428 High Wind in Jamaica, A, Richard Hughes 421 History of Wales, A, J. E. Lloyd 614 Hob y Deri Dando (BBC, 1965) 324 Hon 478 Honest to God, John A. T. Robinson 375 Hook, Paul 368 Hooson, Emlyn, AS 262 Hooson, Tom 255 How Green Was My Valley, Richard Llewellyn 421 Howell, J. M. 181 Howells, Geraint, AS 262 Howys, Siân 463, 470 HTV 23, 262, 292, 310, 656 Hudson, Jane 513 Hufen a Moch Bach 326 Hughes a’i Fab 395 Hughes, Arwel 314 Hughes, Cledwyn, AS 231–2, 253, 310 Hughes, Ernest 194 Hughes, Parchedig J. E., Brynsiencyn 373 Hughes, John, Adran Addysg, Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth 336 Hughes, John Ceiriog (Ceiriog) 425, 613 Hughes, Joshua Pritchard, esgob Llandaf 371 Hughes, R. E., AEM 335 Hughes, Richard 421, 423–4, 425, 428

Hughes, Richard (Y Co’ Bach) 316 Hughes, T. Rowland 152, 314, 388 Humphreys, E. Morgan 216 Humphreys, Emyr 18, 421, 422, 436, 441, 443 Humphries, John, golygydd y Western Mail 297 Hunt, David, AS 236 Hwngareg 617, 619, 634, 636, 637 I Ddifyrru’r Amser, Ifor Williams 312 Iaith Cyf 475 ‘Iaith fy Mam’, Sarnicol 139 Iaith Gymraeg: Strategaeth i’r Dyfodol, Yr (1989) 294–5 ieithoedd Celtaidd 581–605 ieithoedd lleiafrifoedd Ewrop 607–40 Ieuan Gwynedd gw. Jones, Evan Ifas y Tryc (BBC) 324 In Parenthesis, David Jones 431 Institiúid Teangeolaíochta Éireann 590, 591, 628 Integrated Agricultural Strategy for Rural Wales, An (1993) 541 ‘Is there an Anglo-Welsh Literature?’, Saunders Lewis 434, 436 Isaac, Norah 349 Islwyn, Aled 402 Iwan, Dafydd 285, 375, 377, 454, 455, 456, 457, 459, 470 Iwerddon 644 Iwgoslafia 618, 619 Iwi, Edward F. 219 James, David (Defynnog) 185, 335 Jenkins, Dafydd 438, 439 a Gweithgor Deddf Newydd yr Iaith Gymraeg 235 a’r Ddeiseb Genedlaethol 11, 199 Jenkins, John (Gwili) 146, 363, 382 Jenkins, Nest 316 Jenkins, R. T. 249–50 Jenkins, William, AS 247 Jenner, Henry 592–3, 604 Jigso 663 Jim Cro Crwstyn (BBC, 1955) 316 John Eilian gw. Jones, J. T. John, Catherine (Megfam) 148, 157, 159 John, E. T., AS 241, 338 John, Will, AS 247, 342 Jones, Angharad 402 Jones, Bedwyr Lewis 289 Jones, Ben G. 234 Jones, Bobi 376, 398, 402 Jones, Cledwyn 316 Jones, D. Gwenallt (Gwenallt) 10, 376, 377, 434

MYNEGAI

llenyddiaeth 385, 388, 391 Jones, David 377–8, 421 Jones, Elizabeth Mary (Moelona) 157, 159 Jones, Evan (Ieuan Gwynedd) 157 Jones, Evan D. 313, 314 Jones, Fred 145, 162, 189, 366 Jones, Geraint 453, 526 Jones, Geraint Stanley 15 Jones, Glyn 9, 137, 421, 424, 425, 426, 427, 428, 430, 431, 433, 435–6, 437 Jones, Gwenan 313 Jones, Gwilym R. 391 Jones, Gwyn 9, 421, 431, 434, 438–40, 442, 444 Jones, H. Parry 136 Jones, H. R. 183, 246 Jones, Harri Pritchard 401 Jones, Huw 316 Jones, Idwal 321 Jones, Athro Idwal 352 Jones, Ieuan Gwynedd 135 Jones, Iorwerth, Pant-teg 373 Jones, J. Puleston 370 Jones, J. R. 14, 130, 131, 375, 639 Jones, J. R. Kilsby 359 Jones, J. T. (John Eilian) 284, 285, 287, 292–3, 297, 391, 395 Jones, J. Tywi 177 Jones, Jack 9, 421, 425, 431, 435 Jones, John Charles, esgob Bangor 376 Jones, John Gwilym 321, 322, 393–4 Jones, John Morgan 363 Jones, Lewis 152, 421, 431 Jones, Dr Maurice 370–1 Jones, Michael D. 359, 369, 643 Jones, Morgan, AS 244, 247 Jones, Nesta Wyn 403 Jones, R. Tudur 375, 376 Jones, Rachel, Cadeirydd Cyngor Darlledu Cymru 255 Jones, Robert Ambrose (Emrys ap Iwan) 358, 359, 369, 392, 643 Jones, Rhiannon Davies 401 Jones, Rhydderch 324 Jones, Sam 10, 311, 314, 315–16, 318, 323 Jones, Stewart 324 Jones, T. Gwynn 385, 390 Jones, T. I. Mardy, AS 245 Jones, Syr Thomas Artemus 197, 213, 215, 217, 219 Jones, Mrs W. E. 476 Jones, W. R. 337 Jones, W. R. (Gwenith Gwyn) 133, 134, 165, 172 Jones, W. S. (Wil Sam) 324

Joseph, Syr Keith 228, 230 Joyce, Gilbert Cunningham 370 Kane, T. P. 368 King, Martin Luther 14 Kinnock, Neil, AS 262 Kinvig, Mrs 594 ‘Labour and Wales’ 252 Labour Voice 161, 241, 244, 245, 249, 269 Labour’s Policy for Wales (1954) 255, 256 Labov, William 527 Landsker 34, 46, 47–8, 118, 125 Language Freedom Movement 356, 460 Latfia 618, 635, 637 Latfiaid 610, 615, 616, 635, 636, 637 Latfieg 608, 616, 635, 636 Law, C. M. 524, 525 Le Médecin Malgré Lui (BBC, 1950) 318 Left Review 431 Levi, T. A. 215 Lewis, Alun 9, 421, 443 Lewis, Dafydd Morgan 465 Lewis, Gwyneth 403 Lewis, H. Elvet (Elfed) 624 Lewis, Hywel D. 253, 375 Lewis, J. D. Vernon 312 Lewis, Jim 528 Lewis, Saunders 41, 119, 120, 183, 216, 225, 246 a chrefydd 366–7 a Chymry uniaith 249–50 a Deiseb yr Iaith Gymraeg 183, 216 a Hitler 435 a Kate Roberts 149 a noddedigion yr Ail Ryfel Byd 279 a Phlaid Cymru 11, 644 a radio 191 a sosialaeth 11 a’r Eingl-Gymry 9, 434, 435, 436, 437 a’r Gymdeithas Genedlaethol Gymreig 246 a’r Rhyfel Mawr 4, 12 a’r Welsh Review 442 ac amaethyddiaeth 120 ac Ewrop 645–7 aelod o’r Cylch Catholig 369 ei farn am Evans v. Thomas 225 etholiad 1945 252 llên 382, 392, 427 marwolaeth 262 Mudiad Cymreig, Y 244 Pabyddiaeth 377–8, 646 Penyberth 197, 250, 368, 369 Porth Neigwl 122, 123

677

678

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru 204 yn Wormwood Scrubs 368 gw. hefyd Tynged yr Iaith Lewis, W. D., Trecynon 167 Lewis, Canon William 360–1 Life and Letters Today 439, 443 Life in a Welsh Countryside, Alwyn D. Rees 532 Linguistic Geography of Wales, The, Alan R. Thomas 409, 413–17, 420 Lithwaneg 608 Lithwaniaid 616 Little Kingdom, The, Emyr Humphreys 441, 443 Liverpool Daily Post 19, 446 Lloyd, M. Henry (Ap Hefin) 161 Lloyd, Wynne 333 Looe 523, 524 Londonderry, Arglwydd 200 Llafar 312 Llais Llafur 161, 240, 249, 269 ‘Llais Llafur’ 253 Llais Llyfrau 397 Llanbedr-goch 525–6 Llandeilo 84 Llandinam 53 Llandudno 37, 84, 186, 524 Llanengan 511, 575–7 Llanelli 53, 358 ysgol Gymraeg Dewi Sant 58, 254, 349 Llangurig 53 Llangynnwr 65 Llanidloes 53 Llanrwst 84 Llanybydder 65 Lleifior (BBC, 1969) 321 Llenor, Y 6, 10, 342, 384, 386, 390, 395 llenyddiaeth 18, 24, 381–404 Eingl-Gymreig 9, 421–44 Llewellyn, Richard 421 Llewelyn, Emyr 454, 653 Llwyd, Alan 403 Llwyd, Iwan 403 Llwyfan yr Ifanc (BBC, 1952) 316 Llydaw 623, 625, 626, 629 Llydaweg 581, 596–602, 608, 615, 623, 632 addysg 600–1 cyhoeddi 601 darlledu 602 Llydawyr 629 Llyfr Du ar Statws 464 llyfrau 17–18, 59, 192–4, 282–3 Llyfrgell Genedlaethol Cymru 189 Llyfrgell Gyhoeddus Caerdydd 422

llyfrgelloedd 160–1, 182, 193 llyfrgelloedd y glowyr 240 Llygad Coch (BBC, 1965) 320 llysoedd 275 llysoedd barn 197 llysoedd sirol 209 Sesiynau Chwarter 209, 213, 214 Uchel Lys 209 llythrennedd 57, 93 Llythyr Ceridwen 477, 478 Llywelyn, Robin 18 Llywelyn-Williams, Alun 315, 396, 397, 433, 434 llywodraeth leol 275–6 ‘Mab y Bwthyn’, Cynan 385 MacDonald, Ramsay, AS 245, 247 Macedonia 634 Machynlleth, dosbarth gwledig 38 Maddrell, Ned 594 Maes Glo De Cymru 2, 5, 37–8, 47–50, 57, 63, 624 merched 133–72 Maesteg 171, 358 Maesyfed 34, 274 ‘Magwch Blant i Gymru’, R. J. Derfel 140 Mainwaring, W. H., AS 248, 253 Major, John 238, 263 Manaweg 592–6 addysg 595 cyfrifiadau 593–4, 595 ffilmiau 596 Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1972) 458, 459, 514 Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1982) 461–3, 464 Maniffesto Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1992) 467 Marged, T. Glynne Davies 401 Martha’s Vineyard 527 Maximum Illud 367 McGrath, Michael, esgob Mynyw 368, 377 Mecsico 516 Meddwn I, Ifor Williams 312 Megfam gw. John, Catherine Meibion Glynd{r 263, 512 Meirionnydd, sir 34, 37, 358, 557, 558, 563, 565 cyngor dosbarth 522 Meirionnydd Nant Conwy 88 Menter a Busnes 474, 513, 521, 524 Menter Cwm Gwendraeth 474 Mentrau Iaith 25, 661 merched 133–72 Ail Ryfel Byd 170–2

MYNEGAI

cymdeithasau diwylliannol 157–9, 169–70 dirwasgiad economaidd 166–71 diwylliant benywaidd 150–7 dylanwad y fam 133–5, 140–1 gwleidyddiaeth 166 mudiad dirwest 158, 159 mudo 167–9 plant 144–5 priodasau cymysg 137–9 Merched y Wawr 24, 475–6, 478–9, 485, 657 canghennau Aberaeron ac Abergwaun 481–96 dosbarthiad yr aelodau (1996) 479 gw. hefyd Aberaeron; Abergwaun Merthyr Tudful 6, 48, 53, 240 crefydd 358 gwragedd 150 1911–31 plant 149 Meuryn gw. Rowlands, R. J. mewnfudo 65, 71–2 1960au a’r 1970au 291 1980au 20 Ail Ryfel Byd 278, 281 i’r cymoedd 135–6, 155–6, 240 twristiaid 522–30 Miles, Gareth 404, 449, 450 Millward, E. G. 447, 449 Miri Mawr (HTV) 326 Modern Welsh Poetry 439, 442 Moelona gw. Jones, Elizabeth Mary Môn, sir 34, 37, 68, 81–2, 358, 511–12, 514, 519, 525–6, 557, 558, 563, 565 Monica, Saunders Lewis 392 Morgan, David Watts 241 Morgan, Dyfnallt 136, 137 Morgan, Elystan, AS 261 Morgan, Herbert 147, 363 Morgan, J. Vyrnwy 165 Morgan, John 224, 225 Morgan, Lleucu 465 Morgan, Mihangel 18 Morgan, Robert 139 Morgan, T. J. 407 Morgan, Trefor a Gwyneth 354 Morgan, Esgob William 387 Morgannwg, sir 3, 6, 34, 134, 239, 254, 368 Morgannwg Ganol 83, 93, 100 Morris, Alfred Edwin, archesgob Cymru 377 Morris, John, AS 228, 230, 234, 356, 456 Morris, Rhys Hopkin 302 Morris, William, Noddfa, Treorci 360–1 Morris-Jones, Gwenllian 476 Morris-Jones, Syr Henry, AS 220, 221, 222, 223 Morris-Jones, John 382, 384, 386

Moss, Barnwr 208 Mostyn, Francis, esgob Mynyw 367, 368 Mudiad Amddiffyn Cymru 231 Mudiad Cymreig, Y 244, 246 Mudiad Efengylaidd Cymru 380 Mudiad Mamau a Merched Cymru 157 Mudiad y Ffermwyr Ifainc 24, 182, 657 gw. hefyd Abergwaun Mudiad Ysgolion Meithrin 15, 58, 69, 83, 353–4, 474, 526–7, 655 mudiadau pwnc unigol 453–4 mudo yn Nyfed (1984–8) 74 My People, Caradoc Evans 4, 423 My Wales, Rhys Davies 431 Mynwy, sir 3, 34, 43, 239, 368 Mynydd Du canran y siaradwyr Cymraeg (1931–71) 45 Mynydd Epynt 12, 45–6, 122, 124–5, 204, 252 Mynydd Hiraethog canran y siaradwyr Cymraeg (1931–71) 45 Mynydd Llangynidr canran y siaradwyr Cymraeg (1931–71) 45 Mynyw, esgobaeth 367, 378 Nant Dialedd 320 Nant Gwrtheyrn 292, 476, 562 Nantgarw 171 National Association of Boys’ Clubs 181–2 National Association of Girls’ Clubs 182 Nedd, cwm 38 New Wales Society / Cymdeithas Cymru Newydd 436–7, 441 newyddiaduraeth 18–19, 267–97 Nicholas, T. E. 363, 364, 434 Norgaard, Richard 554 North Wales Newspapers 269–70 Noson Lawen (BBC) 316, 323 Nothing to Pay, Caradoc Evans 422–3 Nunez, Theron 516 Nwy Cymru 562 O Gors y Bryniau, Kate Roberts 386, 387 Ó Murchú, Máirtín 587–8, 590 O Tyn y Gorchudd (BBC, 1964) 320 O’Brien, James 368 Ocsitaneg 600, 630 Odyn, Yr 524 OECD gw. Sefydliad Cydweithredu a Datblygu Economaidd Oedfa, Yr (BBC, 1971) 322 Off to Philadelphia in the Morning, Jack Jones 421, 441 Ogwr, cwm 93, 134

679

680

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

ôl-foderniaeth 70 Oldfield-Davies, Alun 304, 307, 318, 329 Ombwdsmon Iaith 663 Ordinalia 604 Owen, Christine 519 Owen, Daniel 386 Owen, J. Dyfnallt 369 Oxford Companion to the Literature of Wales 18 PAC gw. Polisi Amaethyddol Cyffredin Papur Gwyn ar Ddarlledu (1988) 310 papurau bro 18–19, 289 Parciau Cenedlaethol 510 Parents for Optional Welsh 460 Parry, Syr David Hughes 58–9, 214, 217, 229, 230, 231, 232 Parry, Gwenlyn 322, 324, 393, 394 Parry, Owen 314 Parry, Parchedig R. Ifor 374 Parry, R. Williams 3, 10, 189 a llenyddiaeth 382, 384–6, 388, 389–90 Parry, Thomas 306, 312, 429 Parry-Williams, T. H. 10, 306, 312 a llenyddiaeth 382, 384, 385, 388, 389 Peate, Iorwerth C. 12, 111, 116–18, 121–3, 126, 129, 164 ei farn am awduron Eingl-Gymreig 429, 435, 438 Pedrog gw. Williams, John Owen ‘Peintio’r Byd yn Wyrdd’, Dafydd Iwan 456 Penfro, sir 34, 358 Penmark Press 439 Pentreath, Dolly 602–3 Penyberth 11, 12, 41, 125, 198, 215, 250, 251, 277, 643 Percy, Eustace 342 Peregrine, Parchedig R. E. 361 Personality of Britain, The, Cyril Fox 111 Petit, John, esgob Mynyw 377 Phillips, Dewi Z. 375 Phillips, Vincent H. 407, 408, 412, 420 Pierce, John 198 Pla, Y, Wiliam Owen Roberts 402 Place of Welsh and English in the Schools of Wales, The (1953) 58, 255–6, 350 Plaid Geidwadol 21, 255–6, 261, 265, 656 Plaid (Genedlaethol) Cymru 13, 177, 181, 182–4, 195, 205, 223, 250, 300, 642, 643, 644–5 a thir Cymru 120, 123, 125–7, 128, 130 ei sefydlu 10–11, 118–19, 246, 247, 264, 277, 341, 643 Plaid Gomiwnyddol 265 Plaid Lafur 10, 11, 126, 240–1, 246, 247–8, 256, 260–1, 333

Plaid Lafur Annibynnol 241, 247, 363 Plaid Ryddfrydol 7, 126, 240, 241, 242, 246, 261–2, 265, 642, 643 a’r iaith 239, 241 aelodau seneddol 248–9 Pobol y Cwm (BBC) 324–5, 404 Poems, Glyn Jones 437 Polisi Amaethyddol Cyffredin (PAC) 532, 538–9, 540–1, 542, 555 Polisi Iaith Cyngor Sir Gwynedd (1983) 567 Pont-rhyd-y-fen 149–50, 412–13, 419 Pontardawe 84 dosbarth gwledig 48 Portiwgal 528 Portmadoc Players 425 Porth Neigwl 121–2 Porthmadog 84 Povey, Michael 326 Powell, Barnwr Watkin 224, 225 Powys 83 Prentice, Richard 513 Preselau 123, 125 Prichard, Caradog 391, 401 Prifysgol Cymru 10, 16, 181, 188–9, 282, 286–7 Primary School, The (1931) 343–4 Pritchard, Katie Olwen 153, 171 Probert, Arthur, AS 261 ‘Problem of North Wales’, Edward F. Iwi 219–20 ‘Problem of the Two Languages in Primary Schools in Wales, The’ (1931) 343–4 Pronunciation and Spelling of Revived Cornish, The, K. J. George 604 Pros Kairon, Huw Lloyd Edwards 394 Prosser, D. R., golygydd y Western Mail 296 Prydeindod, J. R. Jones 130–1, 457 Pugh, E. Cynolwyn 366 Pupur a Halen (BBC) 325 Pwllheli 84, 512 Pwyllgor Annan 308, 309 Pwyllgor Carafanio a Gwersylla 510 Pwyllgor Crawford 308, 656 Pwyllgor Cyhoeddi Llyfrau Cymraeg 194 Pwyllgor Cymdeithas Cyfreithwyr Cymru 223 Pwyllgor Darlledu Cenedlaethol 310 Pwyllgor Darlledu’r Brifysgol 10 Pwyllgor Datblygu Addysg Gymraeg 466 Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru 12, 203, 204, 251 Pwyllgor yr Ymgyrch Wrth-Arwisgiad 231 radio 6–7, 12, 142, 190–1, 271, 311–19 Radio Cymru 23, 69, 325, 656

MYNEGAI

Radio Wales 656 Raidió na Gaeltachta 591, 627 Ras Behari Lal v. The King Emperor 214 Ready, A. W. 400 Rees, Alwyn D. a Barn 375 a Deddf Iaith 1967 233 a ffigurau cyfrifiad 1961 445 a’r frwydr dreth ffordd 454 Rees, Goronwy 425, 427, 431, 432–3, 436–7 Rees, Ioan Bowen 570, 577 Rees, J. S., golygydd y Western Mail 297 Rees, Percy, Llanelli 280–1 Rees, Timothy, esgob Llandaf 371, 376 Reese, W. H. 391 refferendwm 1979 263 refferendwm 1997 264, 469 Reg. v. Justices of Merthyr Tydfil ex. parte Jenkins 223 Regulations for Secondary Schools in Wales (1917) 332 Reith, John 6–7 Report of the Departmental Committee on the Organisation of Secondary Education in Wales (1920) 332 Rerum Ecclesiae 367 Rex v. Robert Llewelyn Thomas 214, 218 Rex v. Saunders Lewis, Lewis Edward Valentine and David John Williams 215 Richards, Gwynfryn 376 Richards, Robert, AS 217, 245 Richards, Thomas 241 Rieger, František 611 Roberts, Eigra Lewis 401, 404 Roberts, Elwyn 257 Roberts, G. J. 376 Roberts, Glyn, newyddiadurwr 422, 423 Roberts, Goronwy, AS 228, 253 Roberts, Gwilym O. 375 Roberts, Kate 18, 149, 156–7, 162, 303 a llenyddiaeth 384–5, 386–8, 399 a’r Eingl-Gymry 429, 439–40 Roberts, R. Gwylfa (Gwylfa) 175 Roberts, Parchedig R. Parri 125 Roberts, R. Silyn 363, 364 Roberts, Wilbert Lloyd 394 Roberts, Wiliam Owen, 18, 402, 404 Roberts, Syr Wyn 355 Románsh 516–17, 521, 608 Roof 511 Rowlands, D. G. H., golygydd y Western Mail 296 Rowlands, John 401 Rowlands, R. J. (Meuryn) 270, 271, 299 Rowley, John 308

Rwmaneg 618 Rwsieg 620, 635–6, 637 Ryan a Ronnie (BBC) 324 Rhandir Mwyn, Y (BBC, 1973) 323 Rheilffyrdd Prydain 562 Rhieni dros Addysg Gymraeg 474 Rhigolau Bywyd, Kate Roberts 387 Rhondda 6, 48, 53, 134–6 addysg 187, 336 crefydd 358 gwragedd 150 1911–31 plant 149 Rhondda Leader 141 Rhondda Socialist 141, 241 Rhosllannerchrugog 53 Rhowch y Ffermwyr yn Rhydd 248 Rhuthun 84 Rhydaman 358 rhyddiaith 386–8, 392 Rhyfel Byd (yr Ail) 11–12, 170–2, 278, 371–2 amaethyddiaeth 537–8 llenyddiaeth 395–7 noddedigion 12, 170–1, 190, 204, 252, 345 Rhyfel Mawr 3–5, 35, 242, 362, 537 llenyddiaeth 381–3, 384–6 Rhys, E. Prosser 192, 391 Rh}s, Syr John 593 Rhys, Keidrych 9, 422, 424, 426–8, 430, 436, 437–9, 440–1, 442, 443 Rhys, Manon 402, 404 S4C gw. Sianel Pedwar Cymru (S4C) Sacrosanctum Concilium 377 Sadler, Peter 519 Saer, D. J. 336, 338 Sami (Lapiaid) 608 ‘Samuel Jones’, E. Tegla Davies 438 Samuel, H. W. 197 Sardiniaid 629 Savignac, Antonio Enriquez 507 Sbaen 625 Schemes of Welsh Studies (1921) 185 Schiavone, Toni 463 Schuster, Claud 213, 214, 217, 218–19, 220, 224 seciwlariaeth 365 Sefydliad Cydweithredu a Datblygu Economaidd (OECD) 539 Sefydliad Materion Cymreig 525 Sefydliad y Bancwyr Siartredig 562 Sefydliad y Merched 203, 476, 478 canghennau Aberaeron ac Abergwaun 481–96

681

682

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

Serbeg 608 Seren Cymru 361 Seren Gomer 361 Seren Wen ar Gefndir Gwyn, Robin Llywelyn 402 Seren yr Ysgol Sul 361 Servei d’Assessorament Lingïstic 662 Servei de Normalizació de l’Ús Oficial de la Llengua Catalonia 662 Sgoteg 582 Sharpe, Evelyn 229 Shaw, Gareth 523, 524 Shea, Sheila 519 sianel deledu Gymraeg 292–3 Sianel Pedwar Cymru (S4C) 15, 23, 59, 69–70, 262, 310, 317, 325, 328, 404, 654, 656, 657 Siartr Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Leiafrifol 664 sieciau Cymraeg 196 ‘Signposts to the New Wales’ (1966) 258 Simon, Is-iarll 220–2 Simon, Glyn, esgob Llandaf 376–7 sinemâu 8, 142–3, 190, 191–2, 249 Siôl Wen, Y, Rhydwen Williams 144 Skeealaght 596 Slofaciaid 608, 612 Slofeneg 608, 609, 615, 616 Slofenia 637 Slofeniaid 609, 610, 612, 614, 615–16, 631, 637 Smith, Frank 334–5, 336 Society for Utilizing the Welsh Language for the Purpose of Serving a Better and More Intelligent Knowledge of English gw. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (sef. 1885) Sorbiaid 634 Sorbiaid Lwsatia 608 South Wales Daily News 239 South Wales Daily Post 270 South Wales Voice 249 Spinks, Brewer 287 Stafell Ddirgel, Y (BBC, 1971) 323 Stainton, John 218–19 Stanton, Charles 240 Statws Cyfreithiol yr Iaith Gymraeg (1965) 58–9, 230, 259, 287–8, 352 Stephens, Gwyneth 526–7 Stephens, Meic 400 Stiwdio B (BBC, 1966) 323–4 Stones of the Field, The, R. S. Thomas 440–1 Storïau’r Henllys Fawr 326 Storïau’r Tir Coch, D. J. Williams 388 Storïau’r Tir Du, D. J. Williams 388 Storïau’r Tir Glas, D. J. Williams 388

Strategaeth Iaith, 1991–2001 69 Sul Cymreig, Y 374 Sulyn 18 Summer Day, A, Kate Roberts 440 Sut Hwyl (BBC) 315, 318 Swistir 516–17, 523, 528 S{n y Gwynt sy’n Chwythu, J. Kitchener Davies 318 Swyddfa Gymreig 258–9 Swyddfa’r Post 195–6, 254, 285 Aberystwyth 451 Dolgellau 452 Llanbedr Pont Steffan 452 Machynlleth 452 symudoledd 6 ‘Syniad Seciwlar am Ddyn, Y’, J. E. Daniel 369 Tad a’r Mab, Y, John Gwilym Jones 394 Tafod y Ddraig 455 tafodieithoedd 405–20 ‘Tafodieithoedd Morgannwg’, Thomas Jones 412 Tai Cymru 467 tai haf 71, 262, 263, 291, 459, 511–12, 526 Taliesin 398 ‘Talwrn y Beirdd’ 19 Talwrn y Beirdd (BBC, 1977) 325 TARGED 562 Tarian y Gweithiwr 139, 249 gw. hefyd Darian, Y Te yn y Grug, Kate Roberts 387 Teachers and Youth Leaders (1944) 346 Teaching of English in England, The (1921) 338 Teaching of Welsh, The (1942) 345 Teaching of Welsh in Elementary Schools, T. J. Rees 336 Tebot Piws 456 technoleg 6, 25 Telecom Prydain 562 teledu 15, 23, 319–26, 305–6 teleffon 6, 197, 254 telegraff 6 Teliffant (BBC) 325 Teulu T} Coch (BBC, 1951) 317, 318 Teulu’r Siop (BBC, 1955) 318 Thatcher, Margaret a Thatcheriaeth 70, 464, 467, 559, 560 ‘Theomemphus’, beirniad teledu 313 Theory and Practice of Teaching Welsh to English-speaking children, without the aid of English, William Phillips 335 Thomas, Alan R. 407 Thomas, Ben Bowen 234, 347 Thomas, Ceinwen H. 407, 409, 412

MYNEGAI

Thomas, D. Lleufer 153, 156, 185–6, 211, 212, 213, 236, 339 Thomas, Dylan 9, 421, 425, 427, 429–30, 431, 436, 437, 441, 443–4 18 Poems, Dylan Thomas 426 Thomas, George, AS 14, 231, 260–1, 448, 456, 459 Thomas, Gwyn (1913–81) 9, 149, 240, 421, 443 Thomas, Gwyn (g. 1936) 403 Thomas, Iorwerth, AS 231, 448 Thomas, Ned 24 Thomas, Peter, AS 230–1, 234, 255, 456 Thomas, Peter Wynn 415–16 Thomas, Philip, Cadeirydd Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg 185 Thomas, R. S. 18, 421, 440–1, 443, 444 Thomas, Rachel 320 Thomas, William, ficer Y Cymer a’r Porth 360 Thomson Group 269 Thorneycroft, Peter, AS 231 Tillich, Paul 375 Times, The 446 Tir Newydd 396 Tomos, Angharad 402, 463 Tonfannau 38 Traed mewn Cyffion, Kate Roberts 387 Traethodydd, Y 395 Trallwng, Y 50 Trebitsch, Rudolf 406 Trefaldwyn, sir 34, 358 trefi, sefyllfa’r Gymraeg 37 Treforys 84 Trefriw 36 Tregaron 43, 59 Treorci 84 Tresarn (BBC, 1971) 324 ‘Triawd y Coleg’ 316 Trwm ac Ysgafn, T. J. Morgan 312, 407 Tryweryn 12, 131, 255, 258, 448 Tsieceg 608 Tsieciaid 609, 610, 612, 614, 626 T{r, Y (BBC, 1980) 322 T{r, Y, Gwenlyn Parry 394 twristiaeth 507–30 a’r Gymraeg 513–14 agwedd y Cymry ati 509–12 anfanteision i’r Gymraeg 521–30 ei dylanwad ar yr economi 517–19 ei dylanwad ar yr iaith 521–30 manteision i’r Gymraeg 517–21 yr effaith ar ddiwylliant 514 Twristiaeth yng Nghymru – Datblygu’r Potensial (1987) 520

TWW 306, 319, 323, 656 T} ar y Tywod (BBC, 1969) 322 T} ar y Tywod, Gwenlyn Parry 394 T} Ni 476, 478 T}-croes, Ynys Môn 573–5 Tynged yr Iaith, Saunders Lewis 2, 13, 25, 57–8, 226, 258, 283, 312, 352, 448–9, 471 Tymbl, Y 84 Tywyll Heno (1960) 317 Tywyn 37 UCAC gw. Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru Údarás na Gaeltachta 628, 632 Un Nos Ola Leuad, Caradog Prichard 401–2 Undeb Amaethwyr Cymru 509 Undeb Athrawon Cymreig 175, 178, 179, 187, 189–90, 195, 205, 341, 474 Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg 10, 12, 148, 157, 175, 180, 181, 204, 210, 205, 268, 282, 300 a’r llysoedd 215, 216 ac etholiad cyffredinol 1922 195, 242–3 ac etholiad cyffredinol 1923 195, 245 ac etholiad cyffredinol 1924 195 addysg 185–8, 341, 342 arddangosfa o lyfrau Cymraeg 193–4 darllen 192 ei sefydlu 40, 177, 210, 335 Eisteddfod Aberpennar (1923) 244 enwau lleoedd 195–6 gwleidyddiaeth 182–4, 195, 205 radio 190, 277 statws i’r iaith 197 y Ddeiseb Genedlaethol 198–9, 251 Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) 226, 228, 341, 474, 655 Undeb Cenedlaethol Gweithwyr y Rheilffyrdd 248 Undeb Cymdeithasau Llyfrau Cymraeg 400 Undeb Cymdeithasau Rhieni Ysgolion Cymraeg 349, 474 Undeb Cymru Fydd 12, 41, 171, 204, 220, 251, 279, 282, 286, 304, 307 Undeb Darllen Cymraeg 175 Undeb Ewropeaidd 538, 540–1, 551–2, 555–6 Undeb Sofietaidd 620–1, 634–5 Undeb y Cyhoeddwyr a’r Llyfrwerthwyr Cymreig 194 Undeb y Ddraig Goch 175, 192 Undeb y Gymraeg Fyw 475 Uned Iaith Genedlaethol 354 Urdd Gobaith Cymru 10, 24, 41, 159, 175, 177, 178, 180–1, 195, 204–5, 234, 307, 341

683

684

‘EU HIAITH A GADWANT?’ Y GYMRAEG YN YR UGEINFED GANRIF

addysg 188 Aelwyd Aberystwyth 189 darlledu 308–9 dosbarthiad yr aelodau (1997) 477 dosbarthiadau 189 ei sefydlu 41, 247, 264, 476 gweithgareddau cymdeithasol 199–200 gwersylloedd haf 201–3 gwleidyddiaeth 182–3 moderneiddio 657 twf 179 Urdd Gydweithredol 152 Ymgyrch Lyfrau 194 gw. hefyd Aberaeron; Abergwaun Urdd Sant Ioan 202 Urdd Siarad Cymraeg 475 Urdd y Cyni 192 Urdd y Delyn 174, 192 Valentine, Lewis 3–4, 5, 41, 198 a’r Rhyfel Mawr 3–4 ar grefydd 372–3 Penyberth 41, 198, 250, 369 sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru 366 Value of the Welsh Language for English Youth in Wales, The, O. Jones Owen 335 Vaughan, Francis, esgob Mynyw 367 Vaughan, Gwyneth 175 Wales 9, 426–8, 429–30, 433, 435, 438, 441, 442 Walker, Peter, AS 235–6, 263, 464, 466 Wallhead, R. C. 247 Wallis, Ann 603 Wallis, Matthias 603 Walwnia 622 Warnes, A. M. 524, 525 Watkin, W. Morgan 195, 243–4, 338 Watkins, Jack Elwyn 317 Watkins, T. Arwyn 407, 410, 414 Watkins, Vernon 9, 436, 437, 443 Wawr, Y (myfyrwyr Aberystwyth) 385, 241 Wawr, Y (Merched y Wawr) 478 Wcreineg 608, 619, 620, 635 We Can Conquer Unemployment, David Lloyd George 248 We Fyd-eang, y 25 We Live, Lewis Jones 431 Webb, Harri 5, 421, 428, 435 Webster, Syr Richard 210 Welsh in the Secondary Schools of Wales (1984) 354 ‘Welsh Interlude’ 193 Welsh Nation 447 Welsh Nationalist, The 246, 435, 443, 444

Welsh People, The, John Rh}s a D. Brynmor-Jones 208 Welsh Reconstruction Advisory Council 517 Welsh Review, The 9, 434, 438, 439, 442 Welsh Rural Communities, goln. Elwyn Davies ac Alwyn D. Rees 532 Welsh Schoolboys’ Camp Movement 201 Welsh Short Stories 431, 438 Welsh Theatre Company 255 Welsh Vocabulary of the Bangor District, The, O. H. Fynes-Clinton 406 Welsh-medium Work in Secondary Schools (1981) 354 Werin, Y 249 Western Mail 211, 239, 268, 276, 282, 296, 302, 446 a Bwrdd yr Iaith 295 a Chyngor Gwynedd 291 a’r BBC 301, 302 a’r iaith 271 addysg 273–4, 275, 280–1, 286, 293, 294 barn am ffigurau cyfrifiad 1921 272 barn am ffigurau cyfrifiad 1961 284 barn am ffigurau cyfrifiad 1981 281–90 mewnfudo 278–9 papur cenedlaethol 270 ymateb i Adroddiad David Hughes Parry 287–8 White, P. E. 516–17, 521, 522–3, 528 Wil Cwac Cwac (BBC, 1953) 316 Wil Sam gw. Jones, W. S. Wiliams, Gerwyn 403 William Jones (BBC, 1946) 317 William Jones, T. Rowland Hughes 166 Williams, Alan, AS 263, 460 Williams, Allan 523, 524, 528 Williams, B. Haydn 306, 349, 351 Williams, Charles 320, 324 Williams, D. E. Parry 337 Williams, D. J. 338 a’r Eingl-Gymry 421 llên 388 Penyberth 41, 198, 250, 369 Williams, D. Trevor 115–16, 118 Williams, Elisabeth 156 Williams, Eliseus (Eifion Wyn) 382, 386 Williams, G. O. 235, 310, 376, 377 Williams, G. Perrie 334, 338 Williams, G. Prys 334 Williams, Griffith John 366, 407, 408, 409 Williams, Gwilym Brynallt (Brynallt) 194 Williams, Gwynne 403 Williams, Ifan Wyn 404 Williams, Ifor 224 Williams, J. E. Caerwyn 334

MYNEGAI

Williams, J. Pentir 218 Williams, Jac L. 309, 352 Williams, John Ellis 192, 313, 319, 321 Williams, John Owen (Pedrog) 382 Williams, John Roberts 282, 297, 320 Williams, Mallt 174–5, 181 Williams, R. R. 187, 336 Williams, Richard Hughes (Dic Tryfan) 386 Williams, Robin 316 Williams, Ronnie 324 Williams, Rhydwen 319, 403 Williams, W. Glynfab 167 Williams, W. Llewelyn 386 Williams, Waldo 396–7 Williams, Wayne 461 Winstone, James 248 Wladfa, Y tafodiaith 418 Wlpan 657 WWN (Teledu Cymru) 306 Wynne, R. O. F. 368, 378 a Garthewin 393 a’r ffordd i uno Cymru 128 Wythnos, Yr (TWW) 321 Wythnos yng Nghymru Fydd, Islwyn Ffowc Elis 13 Ymgyrch Diogelu Cymru Wledig 510 Ymhell o Bwyl (BBC, 1964) 320 Ymryson Areithio (BBC, 1955) 316–17 Yn Çheshaght Ghailckagh (Y Gymdeithas Fanaweg) 173, 594, 595

Yn Ôl i Leifior, Islwyn Ffowc Elis 322 Ynys Skye 516 ysgolion 8 cynradd 16, 352–3, 355 dwyieithog 353 meithrin 186 Sul 16, 353, 355 uwchradd 16, 334, 344, 348, 353, 355 Ysgol Ardwyn, Aberystwyth 348 Ysgol Bro Myrddin, Caerfyrddin 355 Ysgol Brynrefail, Llanrug 566 Ysgol Dyffryn Nantlle, Pen-y-groes 566 Ysgol Glan Clwyd 254, 351 Ysgol Gymraeg Aberystwyth 190, 344–5, 348–9 Ysgol Gymraeg Dewi Sant, Llanelli 58, 254, 349 Ysgol Gynradd Caergeiliog 569 Ysgol John Bright, Llandudno 566 Ysgol Maes Garmon 254, 351 Ysgol Penweddig, Aberystwyth 355 Ysgol Rhydfelen 254 Ysgol Tryfan, Bangor 355 Ysgol y Bechgyn, Cilfynydd 186 gw. hefyd addysg Ysgrifau, T. H. Parry-Williams 390 Ystalyfera 84 ‘Ywen Llanddeiniolen’, W. J. Gruffydd 390 Zavattini, cynhyrchydd 320 Zenana 158, 159

685