Anatomia człowieka

ANATOMIA CZŁOWIEKA Zofia Ignasiak Antoni Janusz Aniela Jarosińska

ANATOMIA CZŁOWIEKA tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

ANATOMIA CZŁOWIEKA

2

ANATOMIA CZŁOWIEKA Skróty i symbole

a. arteria (tętnica) aa. arteriae (tętnice) C szyjny Co guziczny gl. gladula (gruczoł) gll. gladulae (gruczoły) lig. ligamentum (więzadło) ligg. ligamenta (więzadła) L lędd wiowy m. musculus (mięsieo) mm. musculi (mięśnie) n. nervus (nerw) nn. nervi (nerwy) r. ramus (gałąd ) rr. rami (gałęzie) s. seu, sive (albo, lub) S krzyżowy t. tętnica tt. tętnice Th piersiowy v. vena (żyła) vv. venae (żyły) ż. żyła żż. żyły

3

ANATOMIA CZŁOWIEKA

PRZEDMOWA

Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wcześniejszych trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Określony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie określonych działao poprzez d wiczenia fizyczne, które będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a także w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po urazie lub chorobie. Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i d wiczeo z anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao programu studiów. Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treściami programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomości, które wypełniają program II semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp. Sądzimy, że tak poprawiona i uzupełniona książka spełni swoje zadanie jako pomoc dla studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadzieję, że zostanie ona przyjęta życzliwie przez społecznośd studencką. Autorzy

4

ANATOMIA CZŁOWIEKA WSTĘP

Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest nauką o czynnościach żywego organizmu i mechanizmach, decydujących o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska zewnętrznego. Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktująca o budowie żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcinad , rozczłonkowywad podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roślin, anatomię zwierząt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania, preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopową uzupełnia anatomia mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia badająca strukturę komórki. W zależności od sposobu przedstawiania poszczególnych składników ustroju można podzielid anatomię człowieka na następujące rodzaje: anatomię systematyczną (opisową), anatomię typograficzną, anatomię plastyczną. Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodą poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narządów. Anatomia systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejności układów narządów. Anatomia topograficzna zwana także anatomią chirurgiczną jest nauką syntetyczną. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała. Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, określa proporcje między poszczególnymi częściami ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z powodu ruchu zmieniają kształty i ułożenie określonych części ciała ludzkiego. Drugim działem morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do starości. Ten dział ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologią. Natomiast śledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział zwany postembriologią lub egzogenezą. Filogeneza zajmuje się historią rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki badao anatomii porównawczej, starając się poznad pokrewieostwo rodowe organizmów zwierząt niższych i wyższych z człowiekiem. Spostrzeżenia i wiadomości z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego.

5

ANATOMIA CZŁOWIEKA I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO

Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - częśd ), z których jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa ciała jest identyczna pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię (prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kooczyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do kooca wyjaśnione; przypuszczalnie jest to związane z morfodynamiką rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu pokarmowego): w szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięśnie międzyżebrowe).

OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciała można wyróżnid poszczególne pola, które w anatomii nazywamy okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa głównie szkielet człowieka wraz z układem mięśniowym. Określenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi, tułowia i kooczyn. Każda z wyżej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.Na głowie wyróżnia trzy główne okolice położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną (regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).Na twarzy można wyodrębnid nieparzyste okolice: nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową (regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową (regio zygomatica), policzkową (regio buccalis) i przyuszniczo-żwaczową (regio parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przednią czyli szyję właściwą (regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio nuchae). Skośnie przez szyję biegnie mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzieląc okolicę szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkątami szyi, przednim i bocznymi. W skład tułowia (truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy częśd górną - okolice klatki piersiowej i częśd dolną - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykową (regio clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty 6

ANATOMIA CZŁOWIEKA dziesiątych żeber, dolna zaś biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). śródbrzusze (mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgową (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice: nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio infrascapularis) i lędd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą odbytową (regio analis), w której leży odbyt. Częśd okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się części płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie górnej wyróżniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio deltoidea), ramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową przednią i tylną (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoo (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).Na kooczynie dolnej wyróżniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae), pośladkową (regio glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica), uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis), kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et posterior), goleniową przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio suralis), piętową (regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum).

UKŁADY NARZĄDÓW

Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe jednostki - układy narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia następujące układy narządów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z kości stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeo kości (systema juncturae ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narządu biernego ruchu i zajmuje się połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia). Układ mięśniowy (systema musculorum) obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich narządy pomocnicze, jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią. Układ trawienny pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtao, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd oddechowy - płuca. Zadaniem 7

ANATOMIA CZŁOWIEKA układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i płciowego mają wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu można je łączyd w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różnią się zdecydowanie. Narządy moczowe wydalają szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą: nerki i drogi odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narządów płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład narządów płciowych gruczoły płciowe produkują u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeoskie (jaja). Narządy płciowe są zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład narządów płciowych żeoskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narządy płciowe zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz narządy płciowe zewnętrzne. Układ wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego układu zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza i inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do krwi i chłonki. Wywierają one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne - tętnice, żyły, naczynia włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ krwionośny doprowadza do poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odżywcze, tlen i hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeo kręgowy, oraz układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący drugą składową częśd układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli się na częśd współczulną (pars sympathica) i częśd przywspółczulną (pars parasympathica). Obydwie części charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodące ze świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęd . Powłoka wspólna składa się ze skóry i jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów ciała, odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory, współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośd wydzielnicza, resorpcyjną, oraz współdziałanie w procesach odpornościowych.

8

ANATOMIA CZŁOWIEKA I. OKREŚLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem określenia wzajemnego położenia narządów posługujemy się w anatomii umownymi płaszczyznami i osiami ciała.

Osie ciała

Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod kątem prostym: osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegają z góry w dół, najdłuższa ze wszystkich osi długich biegnąca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi długich z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są prostopadłe do obu poprzednich, biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi.

Płaszczyzny ciała

Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i pionową biegną pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśd prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest płaszczyzną pośrodkową lub też płaszczyzną symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Płaszczyzny czołowe (plana frontalia) są określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało ludzkie na częśd przednią i tylną. Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich. Dzielą one ciało na częśd górną i dolną. Wzajemne położenie narządów jest określane w zależności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kierunek może byd przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narządów jeden może leżed bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mied np. powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leży w płaszczyźnie pośrodkowej, będzie zajmowad położenie pośrodkowe (medianus).W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu określenia te mogą byd zastąpione nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do płaszczyzn poziomych kierunek, jest określony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te określad można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaś położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub wewnętrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do przyczepu kooczyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku koocowi - nosi nazwę dalszego (distalis). Brzegi występujące na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym (margo lateralis) i przyśrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy kości przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i 9

ANATOMIA CZŁOWIEKA strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.

10

ANATOMIA CZŁOWIEKA II. KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA

OGŁLNA BUDOWA KOŚCI

Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna są zaliczane do grupy tkanek łącznych. Tkanka chrzęstna powstaje z mezenchymy w piątym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista. Chrząstka szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest obecna w ścianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużą giętkośd i sprężystośd . Z wyjątkiem chrząstek stawowych chrząstka szklista jest pokryta ochrzęstną, zbudowaną z tkanki łącznej zbitej. Ponieważ chrząstka szklista nie posiada własnych naczyo ani nerwów, jej wzrost i regenerację umożliwia pokrywająca ją ochrzęstna. Chrząstka sprężysta występuje w małżowinie usznej, trąbce słuchowej i w niektórych chrząstkach krtani. Chrząstka włóknista wchodzi w skład budowy krążków międzykręgowych, chrząstki spojenia łonowego i chrząstek śródstawowych.

Rozwój kości

Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia. Kości rozwijają się na podłożu tkanki łącznej (mezenchymy) - kostnienie bezpośrednie, bądź na podłożu chrzęstnym - kostnienie pośrednie. Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym rozpoczyna się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstają przede wszystkim kości czaszki. W pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach życia (4-6 tygodni) powstają w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może przebiegad wewnątrz chrząstki - kostnienie śródchrzęstne, bądź na obwodzie chrząstki - kostnienie chrzęstne. W kościach krótkich spotykamy kostnienie śródchrzęstne. Natomiast w kościach długich występują dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i śródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się wcześniej - kośd rośnie na grubośd . Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu rozpoczyna się kostnienie śródchrzęstne w środkowej części trzonu i postępuje ku nasadom. Równocześnie ze zjawiskami kościotwórczymi pojawiają się procesy kościogubne, polegające na zanikaniu kości od wewnątrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kościach długich między nasadami a trzonem występują chrząstki nasadowe, które są miejscem wzrostu kości na długośd .Ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który składa się przeszło 200 kości. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu części miękkie mają ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkości osobnika. I wreszcie kości stanowią dźwignie, do których przymocowują się mięśnie; są więc istotnymi składnikami narządu ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstają erytrocyty, granulocyty i płytki krwi.

11

ANATOMIA CZŁOWIEKA Budowa wewnętrzna kości

Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużą twardością, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużą wytrzymałością mechaniczną na zgniatanie i rozciąganie. Dojrzałą tkanka kostna składa się z blaszek kostnych, które łącząc się ze sobą tworzą dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostną gąbczastą (substantia spongiosa) i istotę kostną zbitą (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gąbczastej łączą się tworząc grubsze beleczki kostne, które układają się w sieci o strukturze uwarunkowanej działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gąbczastej są różne w poszczególnych kościach i ściśle uzależnione od kierunku sił działających na określoną kośd . W jamkach istoty gąbczastej znajduje się szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od gąbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżą kanały Haversa, przez które przechodzą naczynia krwionośne odżywiające kości. Każdy kanał jest otoczony ułożonymi współśrodkowo, ściśle ze sobą zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon. Najczęściej istota zbita występuje na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości. Trzon kości długich buduje prawie wyłącznie tkanka kostna zbita. Wewnątrz trzonu występuje jama szpikowa, wypełniona szpikiem kostnym żółtym. Budowa kości jest silnie związana z siłami ciśnienia i rozciągania, działającymi na kośd . Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolną belkę, w jej warstwach powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozciągania. Na stronie przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze ściskania. W związku z tym wewnątrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie kości długiej w obszarze strefy mechanicznie obojętnej działają komórki kościogubne (osteoblasty), i w miarę rozwoju kości wytwarzają jamę szpikową. Tak więc kości zbudowane są na zasadzie "minimum maksimum" tzn. zyskują znacznie na lekkości przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracąc na wytrzymałości.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gąbczastej zasadniczo ani budową ani czynnością nie różnią się od siebie; istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą.

Okostna

Każdą kośd pokrywa błona zwana okostną (periosteum). Okostna ochrania kośd , odżywia i odpowiada za jej wzrastanie na grubośd i za jej regenerację. W budowie okostnej występują dwie warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej wnikają w kośd ściśle się z nią łącząc. Warstwa ta jest różnej grubości. Zdolności regeneracyjne kości zależą w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej warstwie znajdują się komórki kościotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania kości wytwarzają nową istotę kostną. Najłatwiej regenerują się trzony kości długich, kości płaskie i części gąbczaste regenerują się trudniej.

12

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kształt kości

Ze względu na kształt kości dzielą się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Kości długie (ossa longa) są to te kości, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Kości długie występują w budowie szkieletu kooczyn. W każdej kości długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łączący te nasady trzon kości (corpus), który zawiera jamę szpikową wypełnioną szpikiem kostnym. Nasada kości długiej znajdująca się bliżej tułowia nosi nazwę nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaś koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Kości płaskie (ossa plana), np. łopatka czy kości sklepienia czaszki, są wydłużone w dwóch kierunkach, wybitnie spłaszczone zaś w kierunku trzecim. Kości krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s. multiformia), np. kości nadgarstka czy stępu, są mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Kości pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kośd sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Kształt kości w znacznym stopniu jest spowodowany funkcją, jaką pełnią. Również narządy sąsiednie, np. mięśnie wywierają wpływ na kształt kości. Ciągły ucisk mięśni powoduje zagłębienia w kościach, a siła ciągnąca wywołuje powstawanie wyniosłości mających różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i guzowatości.Istnieje pewne różnicowanie w obrębie kości w zależności od płci. Kości męskie są na ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeoskich. Po kształcie i wielkości danej kości można wnioskowad także o wysokości ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadają kości bardziej smukłe, delikatniejsze; osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzują się kośd mi grubymi i masywniejszymi. Ciężar niemacerowanego kośd ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi średnio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10 kg. Wytrzymałośd kości na rozciąganie jest mniejsza od wytrzymałości na ściskanie. Pierwsza równa się wytrzymałości mosiądzu, druga zbliża się do wytrzymałości żelaza kutego.

RODZAJE POŁĄCZEN KOŚCI

Połączenia kości (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połączenie ciągłe - ścisłe, połączenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połączenia ciągłe odznaczają się brakiem ruchomości lub pozwalają na nieznaczne ruchy, natomiast stawy są ruchomymi połączeniami kości.

Połączenia ciągłe

Połączenia ciągle (synarthroses) w zależności od rodzaju tkanki łącznej zespalającej kości dzielą się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty. Więzozrosty (syndesmoses), zwane także połączeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogą występowad pod czterema postaciami, jako: a) więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła (ligamenta) najczęściej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; są one ważnym, lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnośd przyczynia się do silniejszego przylegania 13

ANATOMIA CZŁOWIEKA powierzchni stawowych, ponadto są czynnikiem ograniczającym i hamującym nadmierne ruchy w stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łącznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z tkanki łącznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczają się znaczną elastycznością. Szwy (suturae) są to połączenia ciągłe włókniste spotykane w obrębie kości czaszki, w zależności od kształtu łączących się brzegów kości wyróżniamy: a) szew płaski (sutura plana) - np. połączenie pomiędzy kośd mi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np. połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między kośd mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do ścian zębodołów. Chrząstkozrosty (synchondroses) łączą zazwyczaj dwie kości za pomocą tkanki chrzęstnej szklistej lub włóknistej. Do chrząstkozrostów szklistych zaliczane są chrząstki żebrowe oraz w młodym wieku połączenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występują chrząstkozrosty włókniste (np. połączenia między trzonami kręgów w postaci krążków międzykręgowych). Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę wypełnioną mazią nosi nazwę spojenia (symphysis), np. spojenie łonowe, spojenie mostka. Kościozrosty (synostoses) są to bardzo mocne połączenia pozbawione zupełnie możliwości ruchu; powstają w starszym wieku na skutek kostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych oraz szwów czaszki).

Połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowią połączenia odznaczające się znaczną możliwością ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki: powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis), torebkę stawową (capsula articularis), jamę stawową (cavum articulare). Na ogół powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą jednak w nielicznych stawach, w których występuje krążek stawowy (discus articularis), miejsce chrząstki szklistej zajmuje chrząstka włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni stawowych pokrytych chrząstką stawową uzależniony jest od funkcji stawu. Mogą one przybierad kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogą byd eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj przylegające do siebie powierzchnie stawowe są dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorących udział w budowie stawu, szczególnie w obrębie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzą one warunki zwiększające kąt ścięgnowo-kostny; im większa jest wartośd kąta, tym większy jest moment siły mięśniowej. Ponadto większe powierzchnie stawowe wiążą się z mniejszą wielkością siły nacisku, przypadającą na jednostkę powierzchni. Chrząstka stawowa pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest bardzo gładka i sprężysta, jej grubośd różni się nawet w obrębie jednego stawu. Najgrubsza warstwa chrząstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które są narażone na największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obciążonych. Na ogół wszystkie chrząstki stawowe są pozbawione naczyo krwionośnych i nerwów. Ponieważ chrząstka stawowa nie posiada ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrząstki stawowej wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza cały staw, izolując go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych. Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna, 14

ANATOMIA CZŁOWIEKA nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaś warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).Błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien kolagenowych, które przebiegają równolegle lub krzyżują się między sobą przechodząc w miejscach przyczepu torebki w okostną. Grubośd błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie grubieje, tworząc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w grubości i napięciu błony włóknistej jest powiązane z funkcją określonego stawu. W jednych stawach torebka jest luźna, co zezwala na dużą ruchomośd w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem hamującym ruchy. Błona maziowa jest cienką, miękką, przesuwalną błoną łącznotkankową, która zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwą komórek łącznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnątrz jamy stawowej tworzą fałdy maziowe i kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowią kaletki maziowe, ułatwiające ślizganie się ścięgien i mięśni. Błona maziowa wytwarza mad (synovia), która gromadzi się w jamie stawowej. Mad stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierający mucynę i kuleczki tłuszczu. Mad wypełnia całkowicie przestrzeo między powierzchniami stawowymi, powodując ich przylepnośd względem siebie oraz zmniejszając tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne ilości płynu surowiczego, natomiast tylko w nieznacznym stopniu posiada zdolnośd wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej, gdy błona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym, gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatą przestrzenią całkowicie wypełnioną mazią stawową. Dopiero w stanach patologicznych ma wygląd jamy. W normalnych warunkach powierzchnie stawowe przylegają ściśle do siebie ze względu na: a) ciśnienie atmosferyczne wywierane na nasze ciało, b) przylepnośd powierzchni stawowych i c) napięcie mięśni przebiegających na wysokości danego stawu. Wielkośd jamy stawowej w poszczególnych stawach jest bardzo zróżnicowana. Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w poszczególnych stawach spotkad niestałe składniki, takie jak: więzadła, krążki śródstawowe, łąkotki i obrąbki stawowe. Więzadła stawowe (ligamenta articularia) są zbudowane analogicznie do ścięgien mięśniowych, tzn. z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Więzadła mogą przebiegad wewnątrz lub na zewnątrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu kości w prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed zwichnięciem.Obrąbki stawowe (labra glenoidalia) są zbudowane najczęściej z chrząstki włóknistej. Obrąbki stawowe pogłębiają i powiększają powierzchnie stawowe .Krążki stawowe (disci articulares) podobnie do obrąbków stawowych są zbudowane z chrząstki włóknistej, mają kształt okrągły i dzielą jamę stawową na dwie części. Krążki wyrównują i dopasowują do siebie powierzchnie stawowe. Łąkotki stawowe (menisci articulares) także leżą w jamie stawowej, lecz tylko częściowo dzielą ją na dwa piętra. Kształt łąkotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina. Zadaniem łąkotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służą one jako przesuwalne powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniają się do amortyzacji wstrząsów.

Podział stawów Istnieją trzy kryteria podziału stawów: 1. ze względu na liczbę kości wchodzących w skład stawu, 2. ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych

15

ANATOMIA CZŁOWIEKA z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni stawowych tworzących staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex) jest stawem utworzonym przez dwie kości (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego (articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie kości (np. staw łokciowy). Z uwagi na zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujące rodzaje stawów: staw kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w kształcie głowy, stanowiącą wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewką lub wydrążeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest odmianą stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawową poza równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulistopanewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario condylaris) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie stawowe wklęsło-wypukłe, przypominające kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywają się wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z połączenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowośródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, ruchy odbywają się wokół osi poprzecznej i polegają na zginaniu i prostowaniu. Jako przykład stawu zawiasowego mogą służyd stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca, zaś wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie kości sąsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oś ruchu biegnie równolegle do długiej osi kości. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy bliższy; staw śrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu śrubowego może służyd staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy kości nadgarstka. Ruchomośd w stawie płaskim jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz więzadeł ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe, czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywają się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może byd staw międzypaliczkowy. Ruchy w nim polegają na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy. Ruchy odbywające się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane są w płaszczyźnie poprzecznej, a w zależności od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywają się wokół dwóch osi: poprzecznej i strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywają się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół trzech osi można wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego może służyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i 16

ANATOMIA CZŁOWIEKA pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu kooczyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z kombinacji wszystkich ruchów można wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczególne stawy łączące kości tworzą tzw. łaocuchy stawowe, które wraz z odpowiadającymi im mięśniami nazywamy łaocuchami kinematycznymi. Ruchomośd poszczególnych ogniw takiego łaocucha sumuje się, dzięki czemu koniec dalszy osiąga znacznie większą ruchomośd niż koniec bliższy. W układzie ruchu człowieka wyróżnia się łaocuch szyjno-tułowiowy, parzysty łaocuch kooczyny górnej i parzysty łaocuch kooczyny dolnej.

PODZIAŁ KOŚDCA

1. 2. 3. 4.

Kościec ludzki dzieli się na: Kościec osiowy, Kości czaszki, Kościec kooczyny górnej, Kościec kooczyny dolnej.

KOŚCIEC OSIOWY

Do kośd ca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe elementy kostne stanowią rusztowanie tułowia.

Kręgosłup Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na drugim. W zależności od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i lędźwiowe tworzą ruchomą, przedkrzyżową częśd kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi (vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastają się z sobą w okresie dojrzewania płciowego w jednolitą całośd , zwaną kością krzyżową. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdują się w stanie szczątkowym i praktycznie nie posiadają większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. Częśd krzyżowo-guziczną kręgosłupa tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae).

17

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ogólna budowa kręgu W każdym kręgu wyróżnia się częśd przednią, masywniejszą, przystosowaną do dźwigania masy ciała, zwaną trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz częśd tylną, zwaną łukiem kręgu (arcus vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połączenia wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieści się rdzeo kręgowy wraz z oponami. Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaską, nieco chropowatą powierzchnię górną i dolną, które służą do połączenia z krążkiem międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które przedłużają się w blaszki zespalające się w płaszczyźnie pośrodkowej. W miejscu odejścia łuku od trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sąsiednich kręgów wraz z krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków. Wyrostek kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzącym od łuku kręgu ku tyłowi i nieco w dół. Wyrostki kolczyste służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki poprzeczne (processus transversi) parzyste odchodzą od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste, służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki stawowe (processus articulares) występują w liczbie czterech. Zaopatrzone są w powierzchnie stawowe, służące do połączenia stawowego kręgów między sobą. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores). Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).

Kręgi szyjne Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu są najmniejszymi z kręgów prawdziwych. Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służą do połączenia kręgosłupa z czaszką i w związku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych. Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki, pochylony w swej tylnej części ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkątnego. Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych są pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6 wykazują charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże podobieostwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystający i nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne są dośd krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składają się z dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałością zanikłego żebra szyjnego, tylna zaś stanowi właściwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegają: tętnica kręgowa, dwie żyły kręgowe. Wyrostki stawowe górne i dolne są nachylone pod kątem 45o w stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne są skierowane ku tyłowi, zaś dolne do przodu.

Pierwszy kręg szyjny Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas). Charakterystyczną jego cechą jest brak środkowej części trzonu, który został zredukowany na rzecz 18

ANATOMIA CZŁOWIEKA zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych części trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus anterior) oraz dwie części boczne (massae laterales).Kręg szczytowy ma kształt pierścienia ograniczającego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego pośrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna, zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałością po zredukowanym wyrostku kolczystym. Symetryczne części boczne łączą oba łuki i są przeznaczone do dźwigania głowy. Zaopatrzone są w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzące od części bocznych są znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych.

Drugi kręg szyjny Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzą oś pionową, wokół której obraca się kręg szczytowy z głową. Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u dołu zaopatrzony w powierzchnię dolną do połączenia z pierwszym krążkiem międzykręgowym. Ku górze trzon przechodzi w ząb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służąca do połączenia stawowego z łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna (facies articularis posterior), służąca do połączenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dośd długi i rozwidlony na koocu. W kręgu obrotowym brak wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdują się powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) są umieszczone na typowych wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu obrotowego są krótkie.

Kręgi piersiowe Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występują w liczbie dwunastu i są stawowo połączone z żebrami. Trzony ich mają na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary kręgów wzrastają stopniowo ku dołowi. Charakterystyczną cechą trzonów kręgów piersiowych są tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służące do połączenia stawowego z głowami żeber. Są one położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejścia nasady łuku kręgowego. Sąsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krążkiem międzykręgowym tworzą jedną wspólną powierzchnię stawową dla głowy żebra w kręgach od II i IX. Nieco inaczej są rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy krąg posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połączeniu z następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawową dla głowy drugiego żebra. Dziesiąty kręg piersiowy ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i dwunasty, mają tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego. Wyrostki poprzeczne (processus transversi) kręgów piersiowych są dośd masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich zgrubiałym koocu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis), 19

ANATOMIA CZŁOWIEKA przeznaczony do połączenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie występują. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro zakooczony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z powierzchniami stawowymi są ustawione w płaszczyźnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen vertebrale) jest okrągły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały.

Kręgi lędźwiowe Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) występują w liczbie pięciu i są najmasywniejszymi ze wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów mają kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest dośd szeroki i wraz z trzonem ogranicza stosunkowo mały, trójkątnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałośd po zredukowanym żebrze lędźwiowym. W kręgach lędźwiowych brak jest właściwych wyrostków poprzecznych; występują one w postaci szczątkowej, jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares), umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores) są rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe mają skierowane przyśrodkowo. Wyrostki stawowe dolne są położone bliżej siebie, a powierzchnie stawowe zwrócone są do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmują wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego.

Kośd krzyżowa Kośd krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co następuje w wieku 20-25 lat. Kośd krzyżowa ma kształt trójkątny; wyróżnia się na niej szeroką podstawę (basis ossis sacri) skierowaną ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół. Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies pelvina). Druga, zwana powierzchnią grzbietową (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku tyłowi. Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wszystkie typowe części składowe kręgu. Pośrodku podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za pośrednictwem ostatniego krążka międzykręgowego łączy się z trzonem piątego kręgu lędźwiowego. U nasady łuku znajdują się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), których powierzchnie stawowe są skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczają trójkątny otwór, prowadzący do kanału krzyżowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i kolczyste zlewają się z wyrostkami następnych kręgów, tworząc odpowiednie listewki kostne, przebiegające wzdłuż powierzchni grzbietowej kości krzyżowej. Na powierzchni miednicznej w miejscu zrośnięcia się trzonów kręgowych występują cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a bocznie od nich są umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Przez te otwory przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.Na powierzchni grzbietowej zaznacza się pięd podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Pośrodku przebiega grzebieo krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zrośniętych wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia pośrodkowego przebiega grzebieo krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), jako pozostałośd po zrośniętych wyrostkach stawowych. Bocznie 20

ANATOMIA CZŁOWIEKA od grzebieni krzyżowych pośrednich są usytuowane symetryczne grzebienie krzyżowe boczne (cristae sacrales laterales), utworzone z połączenia szczątkowych wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniem krzyżowym pośrednim a bocznym znajdują się cztery parzyste otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejścia gałęzi grzbietowych nerwów krzyżowych. części boczne (partes laterales) kości krzyżowej, silnie rozbudowane w odcinku górnym, posiadają nierówną powierzchnię stawową, zwaną powierzchnią uchowatą (facies auricularis), dla połączenia z podobną powierzchnią stawową kości biodrowej. Między powierzchnią uchowatą kości krzyżowej i grzebieniem krzyżowym bocznym znajduje się guzowatośd kości krzyżowej (tuberositas sacralis). Rozpoczynający się w obrębie podstawy kości krzyżowej kanał krzyżowy (canalis sacralis) biegnie wzdłuż całej kości, zwężając się ku dołowi. W okolicy wierzchołka kooczy się rozworem krzyżowym (hiatus sacralis). Rozwór ograniczają po bokach rożki krzyżowe (cornua sacralia), łączące się z rożkami kości guzicznej.

Kośd guziczna Kośd guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, składa się z czterech lub pięciu szczątkowych kręgów. Kośd ma kształt zbliżony do trójkąta, podstawą skierowanego do kości krzyżowej. Na pierwszym kręgu guzicznym oprócz trzonu zachowały się jeszcze szczątkowe wyrostki stawowe górne, tworzące rożki guziczne (cornua coccygea), łączące się z odpowiednimi rożkami kości krzyżowej. Z dalszych kręgów guzicznych zachowały się już tylko szczątkowe trzony kręgów.

Połączenia w przedkrzyżowej części kręgosłupa

Pomiędzy kręgami wolnymi zachodzą połączenia zarówno typu ciągłego, jak i połączenia przerywane, czyli stawy. Pierwsze występują między trzonami kręgów w postaci chrząstkozrostów oraz pomiędzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, łukami i trzonami jako więzozrosty. Połączenia stawowe występują pomiędzy powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych dwóch sąsiednich kręgów.

Połączenia trzonów kręgowych Krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) są zbudowane z chrząstki włóknistej i łączą się z powierzchnią górną i dolną trzonów kręgowych za pośrednictwem cienkiej warstwy chrząstki szklistej. Wysokośd krążków międzykręgowych jest na ogół proporcjonalna do wysokości trzonu i stanowi w przybliżeniu 1/3 tej wysokości. Łączna wysokośd wszystkich krążków międzykręgowych wynosi około 1/4 długości kręgosłupa. Na przekroju strzałkowym krążki międzykręgowe mają kształt klina; w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa są wyższe od przodu, natomiast w części piersiowej wyższe są od strony tylnej. Zróżnicowana wysokośd krążków międzykręgowych jest istotnym czynnikiem warunkującym fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Krzywizny części szyjnej i lędźwiowej są skierowane wypukłością do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w części piersiowej kręgosłupa krzywizna zwrócona jest wypukłością do tyłu (kyphosis thoracica).Struktura krążka międzykręgowego jest zróżnicowana; składa się on z silnego pierścienia włóknistego (anulus 21

ANATOMIA CZŁOWIEKA fibrosus), który obejmuje umieszczone pośrodku jądro miażdżyste (nucleus pulposus). Pierścieo włóknisty silnie zespala górną i dolną powierzchnię sąsiednich trzonów, w związku z tym jest czynnikiem znacznie hamującym ruchy kręgów. Jądro miażdżyste jest bardziej ruchomą częścią krążka. Krążki międzykręgowe dzięki swej sprężystości wybitnie zmniejszają wszelkie wstrząsy kręgosłupa. Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku gardłowym kości potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych, rozszerza się ku dołowi i kooczy na powierzchni miednicznej kości krzyżowej. Więzadło to silnie łączy trzony kręgowe z sobą oraz działa hamująco na ruchy zgięcia kręgosłupa do tyłu. Więzadło podłużne tylne (lig. longitudinale posterius) bierze początek na stoku kości potylicznej, biegnie po tylnej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych wewnątrz kanału kręgowego, koocząc się w górnym odcinku kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa w przód.

Połączenia wyrostków i łuków kręgów Więzadła żółte (lig. flava), zwane także międzyłukowymi, są rozpięte między łukami sąsiednich kręgów, począwszy od nasady wyrostków stawowych. Więzadła te są zbudowane z tkanki łącznej sprężystej i mają zabarwienie żółtawe. Więzadła żółte zamykają kanał kręgowy od tyłu. Dzięki swej sprężystości mają one duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa. Więzadła międzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegają między wyrostkami poprzecznymi sąsiednich kręgów i hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w bok.Więzadła międzykolcowe (lig. interspinalia) są to płaskie pasma rozciągające się pomiędzy sąsiednimi wyrostkami kolczystymi. Więzadło podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym więzadłem łączącym kooce wyrostków kolczystych, począwszy od siódmego kręgu szyjnego do kości krzyżowej. W odcinku szyjnym więzadło to, jako więzadło karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostków kolczystych i dochodzi do grzebienia potylicznego zewnętrznego kości potylicznej. Więzadła międzykolcowe, więzadło nadkolcowe i więzadło karkowe hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w przód. Stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales) zachodzą między powierzchniami stawowymi górnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), leżącymi na wyrostkach stawowych sąsiednich kręgów. Każdy staw jest otoczony cienką torebką stawową, która przymocowuje się do krawędzi powierzchni stawowych.

Połączenia kręgosłupa przedkrzyżowego z kością krzyżową

Połączenie między piątym kręgiem lędźwiowym, a kością krzyżową (junctura sacrovertebralis) nie różni się w zasadzie od połączeo między kręgami wolnymi. Występuje tutaj połączenie chrząstkozrostowe - ostatni krążek międzykręgowy łączy V kręg lędźwiowy i trzon I kręgu kości krzyżowej, więzozrostowe - w postaci więzadeł omówionych wcześniej oraz parzysty staw międzykręgowy łączący wyrostki stawowe. Połączenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym więzozrostem w postaci więzadła biodrowo-lędzwiowego (lig. iliolumbale), które łączy obustronnie miednicę z kręgosłupem przedkrzyżowym.

22

ANATOMIA CZŁOWIEKA Połączenia w części krzyżowo-guzicznej kręgosłupa

Połączenie krzyżowo-guziczne ma charakter szczątkowych chrząstkozrostów i więzozrostów. Między zwróconymi do siebie powierzchniami wierzchołka kości krzyżowej z podstawą kości guzicznej występuje dośd cienki krążek międzykręgowy, który może skostnied .W przedłużeniu więzadła podłużnego przedniego, biegnie wzdłuż powierzchni miednicznej kości krzyżowej do kości guzicznej, więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewnątrz kanału krzyżowego przebiega więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) jako przedłużenie więzadła podłużnego tylnego. Od grzebienia krzyżowego pośrodkowego do powierzchni grzbietowej kości guzicznej biegnie więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyróżnia się parzyste więzadło krzyżowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), które łączy grzebienie krzyżowe boczne z kością guziczną.

Połączenia kręgosłupa z czaszką

Czaszka z kręgosłupem łączy się za pośrednictwem stawów głowowych górnych, zachodzących między kością potyliczną i kręgiem szczytowym oraz stawów głowowych dolnych, które łączą kręg szczytowy z kręgiem obrotowym. Staw głowowy górny, zwany stawem szczytowopotylicznym (articulatio atlantooccipitalis), składa się z dwóch symetrycznych stawów, łączących kłykcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Torebki stawowe są cienkie i luźne, przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych stawów są dwie błony szczytowo-potyliczne.Błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis anterior), jest rozpięta między częścią podstawną kości potylicznej a łukiem przednim kręgu szczytowego. Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do łuku tylnego kręgu szczytowego. S taw głowowy dolny tworzy zespół stawów szczytowo-obrotowych (articulationes atlantoaxiales), które można podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne (articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe pośrodkowe, przedni i tylny (articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu stawów szczytowoobrotowych bocznych uczestniczą dołki stawowe dolne, położone na częściach bocznych kręgu szczytowego oraz powierzchnie stawowe górne, umieszczone na trzonie kręgu obrotowego. Powierzchnie te są nieco wypukłe. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udział powierzchnia stawowa przednia zęba kręgu obrotowego, która łączy się z dołkiem zębowym łuku przedniego kręgu szczytowego, zaś staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa tylna zęba wraz z powierzchnią stawową więzadła poprzecznego kręgu szczytowego. Każdy z czterech stawów posiada własną torebkę stawową; są one cienkie, luźne i przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe są wzmocnione licznymi i silnymi więzadłami, do których należą: Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), składa się z dwóch części: poziomej, zwanej więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz pionowej, tworzącej tzw. pęczki podłużne (fasciculi longitudinales). Więzadło poprzeczne kręgu szczytowego jest umocowane do przyśrodkowej powierzchni części bocznych kręgu szczytowego i jako szerokie pasmo przylega do zęba od tyłu, utrzymując go w prawidłowym położeniu. Pośrodku z 23

ANATOMIA CZŁOWIEKA przodu ma ono małą powierzchnię stawową pokrytą chrząstką służącą do połączenia z zębem. Pęczki podłużne są to pasma więzadłowe odchodzące w płaszczyd nie pośrodkowej od więzadła poprzecznego ku górze i ku dołowi. Pęczki górne przyczepiają się do przedniego brzegu otworu wielkiego kości potylicznej, słabsze pęczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego kości potylicznej. Więzadło skrzydłowate (lig. alaria) są to silne pęczki więzadłowe, rozpoczynające się na bocznych stronach zęba i biegnące rozbieżnie ku górze do kłykci potylicznych. Podobnie jak więzadło wierzchołka zęba są one położone do przodu od więzadła krzyżowego. Błona pokrywająca (membrana tectoria) stanowi silnie rozwiniętą górną częśd więzadła podłużnego tylnego kręgosłupa. Rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej kości potylicznej, a kooczy się na tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostałe więzadła i chroni rdzeo przed urazami ze strony zęba. Ruchy w stawach głowowych górnych odbywają się dookoła dwóch osi: strzałkowej i poprzecznej. Główne ruchy polegają na zginaniu głowy do przodu i ku tyłowi, a zakres ich wynosi w sumie 30°. Przy udziale kręgosłupa szyjnego zakres ten może się powiększyd do około 125o. Możliwości ruchowe dookoła osi strzałkowej są znacznie mniejsze. Zakres bocznego zgięcia głowy wynosi bowiem około 10°, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego wzrasta do 45o.Głównym ruchem dolnych stawów głowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoła osi długiej, biegnącej wzdłuż zęba kręgu obrotowego. Obrót głowy w każdą stronę wynosi około 30°, a wybitniejszy ruch obrotowy do 90° w jedną stronę może byd wykonany przy współudziale kręgosłupa szyjnego.

Kręgosłup jako całośd

Kręgosłup ma kształt dwóch trójkątów połączonych z sobą podstawami. Górny trójkąt, znacznie dłuższy i wysmukły, jest utworzony przez częśd przedkrzyżową kręgosłupa i odznacza się dużą ruchomością. Częśd dolna, stanowiąca zaledwie 1/5 długości pierwszej, jest szeroka, masywna i szczytem zwrócona ku dołowi. Długośd całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w przybliżeniu 40-45% długości ciała. Wielkośd kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do piątego kręgu lędźwiowego. Największy wymiar poprzeczny osiąga kręgosłup na wysokości 2-3 segmentu kości krzyżowej, co jest spowodowane największym obciążeniem tego odcinka kręgosłupa. Kręgosłup dorosłego osobnika nie jest prostym słupem, przejawia bowiem w płaszczyd nie pośrodkowej wężowate wygięcia. W odcinku szyjnym i lędźwiowym krzywizny te wypukłością są skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w części piersiowej i krzyżowoguzicznej wypukłe są ku tyłowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyżowoguziczna rozpoczynają się kształtowad już w życiu płodowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad około czwartego miesiąca życia, kiedy dziecko uczy się dźwigad głowę. Najpóźniej, bo w 10-15 miesiącu życia, zapoczątkowuje się kształtowanie krzywizny lędźwiowej. Stanowi to następstwo przyjmowania pionowej postawy ciała przez dziecko. Wężowato wygięty kształt kręgosłupa jest swoistą właściwością człowieka, związaną z jego wyprostowaną postawą ciała i dlatego brak go jeszcze u płodu i u noworodka. Kręgosłup spełnia trzy główne zadania. Służy jako narząd ochronny rdzenia, jako narząd podporowy ciała oraz jako narząd ruchu. Ukryty w obszernym kanale kręgowym rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto duża sprężystośd kręgosłupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrząsami. Głównymi czynnikami amortyzującymi wstrząsy są krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystośd krążków międzykręgowych człowieka w związku z jego pionową postawą kręgosłup stanowi oś 24

ANATOMIA CZŁOWIEKA tułowia i dźwiga całą górną częśd ciała. Najsłabszymi miejscami są zazwyczaj te okolice, w których częśd odznaczająca się większą ruchomością przechodzi w odcinek mniej ruchomy. Ruchomośd poszczególnych kręgów w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat więzadłowy, obecnośd wyrostków oraz połączeo trzonów kręgowych za pośrednictwem chrząstkozrostów. Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 kręgów wolnych (prawdziwych) sumując się, dają wybitną ruchomośd całego kręgosłupa przedkrzyżowego w przeciwieostwie do nieruchomej części krzyżowoguzicznej. Poszczególne odcinki kręgosłupa w niejednakowym stopniu uczestniczą w jego ruchach. Najmniej ruchoma jest częśd piersiowa ze względu na swą budowę (długie, dachówkowato zachodzące na siebie wyrostki kolczyste), jak również z powodu swego udziału w budowie klatki piersiowej (żebra i mostek działają hamująco na ruchy). Największe możliwości ruchowe posiada częśd szyjna dzięki małym wymiarom trzonów, a znacznej wysokości krążków międzykręgowych. Również w części lędźwiowej ruchomośd jest dośd znaczna. Ruchy kręgosłupa są możliwe we wszystkich kierunkach. W płaszczyd nie strzałkowej odbywają się ruchy zginania do przodu i do tyłu (anteflexio et retroflexio), w płaszczyd nie czołowej - ruchy zgięcia bocznego (flexio lateralis) oraz w płaszczyd nie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyżej wymienionych ruchów powstają ruchy okrężne, ruchy obwodzenia (circumductio).

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa zawiera i ochrania narządy w niej położone. Szkielet klatki piersiowej ma budowę kostno-chrzęstną i prócz kręgosłupa piersiowego tworzy go dwanaście par żeber oraz mostek.

Żebra Żebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par żeber prawdziwych (costae verae), bezpośrednio łączących się z mostkiem oraz 5 par żeber rzekomych (costae spuriae), nie połączonych bezpośrednio z mostkiem. Spośród żeber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. żebra od VIII do X, łączą się z mostkiem pośrednio, poprzez chrząstkę VII żebra i dlatego nazywamy je żebrami przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku połączenia się chrząstek żebrowych powyższych żeber wytwarza się obustronnie łuk żebrowy (arcus costalis), stanowiący przednio-dolną granicę klatki piersiowej. Ostatnie dwie pary żeber nie łączą się ze sobą, ich wolne kooce tkwią w powłokach brzusznych i nazywamy je żebrami wolnymi (costae fluitantes).Każde żebro składa się z dłuższej części kostnej zwanej kością żebrową oraz krótszej części zwanej chrząstką żebrową położonej z przodu. Długośd żebra wzrasta od pierwszego do siódmego, następnie stopniowo zmniejsza się, w związku z tym dwunaste żebro posiada długośd zbliżoną do pierwszego. Kośd żebrowa (os costale) posiada koniec tylny, kręgosłupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujący się między nimi trzon. Koniec kręgosłupowy jest zgrubiały i tworzy głowę żebra (caput costae), która jest zaopatrzona w powierzchnię stawową (facies articularis capitis costae) służącą do połączenia z dołkiem żebrowym trzonów kręgów piersiowych żebrach od drugiego do dziesiątego powierzchnia stawowa głowy żebra jest przedzielona poziomo biegnącym grzebieniem głowy żebra (crista capitis costae) na częśd górną i dolną. Jest to związane z budową odpowiadających im dołków żebrowych. Głowa żebra przedłuża się w szyjkę żebra (collum costae), której zaostrzona górna krawędź nosi nazwę grzebienia szyjki żebra (crista colli costae). Na żebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki żebra. Następnie 25

ANATOMIA CZŁOWIEKA szyjka żebra przechodzi w trzon żebra (corpus costae). Na granicy przejścia szyjki w trzon żebra znajduje się guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchnią stawową (facies articularis tuberculi costae) przeznaczoną do połączenia się z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego kręgu piersiowego. Na dwóch ostatnich żebrach guzek żebrowy nie występuje. Trzon żebra (corpus costae) jest cienki i spłaszczony, posiada gładką i wypukłą powierzchnię zewnętrzną oraz wklęsłą powierzchnię wewnętrzną. Największe załamanie trzonu żebra jest położone bocznie od guzka i tworzy tzw. kąt żebra (angulus costae). Kąt żebra w żebrze I jest położony w rejonie guzka żebra, w następnych żebrach oddala się w bok od guzka, a brak go na dwóch ostatnich żebrach. Powierzchnie trzonu schodzą się w dwóch brzegach, z których brzeg górny jest grubszy i zaokrąglony, a brzeg dolny ostry. Wzdłuż dolnego brzegu, na wewnętrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda żebra (sulcus costae) przeznaczona dla naczyo i nerwów międzyżebrowych. Koniec przedni kości żebrowej jest nieco szerszy i posiada chropowatą powierzchnię do połączenia z chrząstką żebrową.C hrząstka żebrowa (cartilago costalis), czyli żebro chrzęstne stanowi przedłużenie żebra kostnego i jest istotnym czynnikiem, zwiększającym sprężystośd ścian klatki piersiowej. Żebra kraocowe, tj. górne i dolne, różnią się dośd znacznie od pozostałych. Pierwsze żebro jest szerokie i płaskie, ustawione w płaszczyd nie poprzecznej i w związku z tym posiada powierzchnię górną i dolną trzonu, a brzegi skierowane na zewnątrz i do wewnątrz. Na powierzchni górnej pierwszego żebra, kierując się od strony przyśrodkowej ku bokowi, znajduje się: guzek mięśnia pochyłego przedniego (tuberculumm. scaleni anterioris), bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, będące miejscem przyczepu mięśnia pochyłego środkowego.Żebro drugie posiada pośrednie ustawienie powierzchni w stosunku do żebra pierwszego i niżej leżących żeber.Dwa ostatnie żebra są słabiej rozwinięte, krótsze, pozbawione szyjki, guzka i kąta żebra, a ich przedni koniec ma małą chrząstkę żebrową. Na kości żebrowej wyróżniamy trzy krzywizny: krzywiznę płaszczyzny, krzywiznę krawędzi i krzywiznę osi długiej. Krzywizna płaszczyzny wiąże się z zewnętrzną powierzchnią wypukłą i wewnętrzną wklęsłą. Krzywizna krawędzi powoduje, że żebro położone na płaszczyd nie przylega doo całą krawędzią. Krzywizna osi długiej jest związana z esowatym skręceniem żebra. Żebra są zbudowane z istoty gąbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienką warstwą istoty kostnej zbitej.

Mostek Mostek (sternum) jest nieparzystą kością płaską, zamykającą pośrodku od przodu ścianę klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skośnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. Leży na wysokości od 2-3 do 9-10 kręgu piersiowego. Kształt mostka przypomina krótki, szeroki miecz grecki, stąd trzy jego składowe części otrzymały swe nazwy: najszersza częśd górna nosi nazwę rękojeści, najdłuższa częśd środkowa to trzon mostka, a dolna, najsłabiej rozwinięta częśd nazywa się wyrostkiem mieczykowatym. Trzy części mostka są zespolone w jedną całośd za pośrednictwem chrząstkozrostów; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomości. Rękojeśd mostka (manubrium sterni) jest zbliżona kształtem do czworokąta, zwęża się ku dołowi. Na brzegu górnym, najgrubszym, zaznacza się pośrodku płytkie wcięcie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od niego znajduje się parzyste zagłębienie zwane wcięciem obojczykowym (incisura clavicularis), które służy do połączenia stawowego z obojczykiem. Poniżej, na brzegach bocznych rękojeści, leży wcięcie żebrowe (incisura costalis) do połączenia z chrząstką pierwszego żebra. Trzon mostka (corpus sterni) jest dłuższy, węższy i cieoszy od rękojeści, posiada także powierzchnię przednią i tylną oraz dwa brzegi boczne. Brzeg górny trzonu łączy się z brzegiem dolnym rękojeści pod kątem otwartym ku tyłowi za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Połączenie to nosi nazwę spojenia mostkowego 26

ANATOMIA CZŁOWIEKA (symphysis sterni), a załamanie trzonu w stosunku do rękojeści tworzy tzw. kąt mostka (angulus sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala się z wyrostkiem mieczykowatym za pośrednictwem chrząstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych krawędziach rękojeści i trzonu, znajduje się para wcięd żebrowych, przeznaczonych do połączenia z chrząstką drugiego żebra. Niżej, wzdłuż brzegów bocznych trzonu, są położone kolejne wcięcia żebrowe dla pozostałych żeber prawdziwych, tj. od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus) jest tworem szczątkowym, odznacza się niestałym kształtem i wielkością. Wewnętrzna budowa mostka jest podobna do struktury żeber.

Połączenia żeber z kręgosłupem

Żebra łączą się ruchomo z kręgami piersiowymi za pośrednictwem stawów żebrowokręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro, z wyjątkiem jedenastego i dwunastego, uczestniczy w utworzeniu dwóch odrębnych anatomicznie stawów, które pod względem mechanicznym stanowią zwartą całośd .Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) są utworzone przez powierzchnię stawową głowy żebra i dołki żebrowe dwóch sąsiednich kręgów oraz leżący między nimi krążek międzykręgowy. W żebrach I, XI i XII głowa żebra łączy się z jednym trzonem kręgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka włóknista w stawach od II do X, natomiast w stawach I i XI, XII żebra - chrząstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, którą wzmacniają dwa więzadła: więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej powierzchni torebki, od głowy żebra do powierzchni bocznej sąsiednich trzonów i krążków międzykręgowych, więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpięte jest w jamie stawu między grzebieniem głowy żebra a krążkiem międzykręgowym i występuje w stawach od II do X żebra .Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) są utworzone przez wypukłą powierzchnię stawową guzka żebra i dołek żebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te występują w dziesięciu górnych żebrach. Do najważniejszych więzadeł wzmacniających torebkę stawową należą: więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpięte między szyjką żebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadającego mu kręgu, więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium superius et laterale), które łączą rejon szyjki i guzka żebrowego z wyrostkiem poprzecznym wyżej leżącego kręgu. Oba stawy żebrowo-kręgowe tworzą pod względem czynnościowym jedną całośd . Wspólną osią ruchu jest oś długa szyjki żebra, wokół której odbywają się ruchy obrotowe.

Połączenia żeber z mostkiem

Chrząstka pierwszego żebra wytwarza chrząstkozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis sternocostalis). Chrząstki żeber od drugiego do siódmego łączą się z mostkiem za pośrednictwem stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales), wykazujących duże podobieostwo budowy do stawów głów żebrowych. Powierzchnię wypukłą tworzą chrząstki żeber, powierzchnię wklęsłą - wcięcie żebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych połączeo jest wzmocniona więzadłami mostkowo-żebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), które na przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodzą w błonę mostka (membrana sterni). Natomiast w 27

ANATOMIA CZŁOWIEKA stawie drugiego żebra występuje dodatkowo więzadło mostkowo-żebrowe śródstawowe (lig. sternocostale intraarticulare).Połączenia mostka zachodzą między zwróconymi ku sobie brzegami rękojeści i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. Są to chrząstkozrosty mostkowe (synchondroses sternales). Powierzchnie łączących się brzegów pokrywa chrząstka szklista, a między nimi znajduje się chrząstka włóknista. W obrębie chrząstki, między rękojeścią a trzonem, może pojawid się jama wypełniona mazią. Połączenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis manubriosternalis). Połączenie to nie ulega kostnieniu.

Klatka piersiowa jako całośd

Klatka piersiowa (thorax) kształtem przypomina ścięty stożek, spłaszczony w kierunku przednio-tylnym, podstawą zwrócony ku dołowi. Wyróżnia się na niej najkrótszą ścianę przednią, utworzoną przez mostek i chrząstki żebrowe, dwie najdłuższe ściany boczne oraz ścianę tylną, utworzoną przez kręgosłup piersiowy i tylne części żeber. Żebra są oddzielone od siebie przestrzeniami międzyżebrowymi (spatia intercostalia), które wypełniają mięśnie i błony międzyżebrowe. ściany klatki piersiowej ograniczają przestrzeo zwaną jamą klatki piersiowej, w której znajdują się ważne dla życia narządy, jak serce i płuca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwór górny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego kręgu piersiowego, pierwszą parą żeber i brzegiem górnym rękojeści mostka. Płaszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwór jest wypełniony osklepkami opłucnej oraz przebiegającymi między nimi: przełykiem, tchawicą, wielkimi naczyniami krwionośnymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie większy otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym kręgiem piersiowym, ostatnią parą żeber oraz chrząstkami żeber przytwierdzonych, wytwarzającymi z każdej strony łuk żebrowy (arcus costalis). Otwór dolny jest zamknięty mięśniem szkieletowym zwanym przeponą. Kąt ograniczony przez łuki żebrowe nazywamy kątem podmostkowym (angulus infrasternalis); wykazuje on dużą zmiennośd osobniczą. Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci, fazy oddechu i typu budowy ciała. U kobiet jest ona krótsza, w swej dolnej części szersza niż u mężczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrągła i dopiero z wiekiem ulega spłaszczeniu i poszerzeniu. Ruchomośd klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczególnych żeber kostnych w obu stawach żebrowo-kręgowych oraz sprężystością chrząstek żebrowych i związaną z tym możliwością przesunięd mostka. Podczas skurczu mięśni wdechowych następuje skręcenie żeber na zewnątrz z równoczesnym uniesieniem żeber i mostka ku górze. Podnoszenie żeber i mostka powoduje powiększenie się jamy klatki piersiowej w wymiarze strzałkowym i poprzecznym. Jednocześnie następuje prostowanie kręgosłupa piersiowego i w wyniku skurczu obniżenie przepony, co sprawia, że wybitnie zwiększa się także wymiar wysokościowy jamy klatki piersiowej. Podczas opuszczania żeber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzałkowy zmniejszają się, a przepona unosząc się ku górze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokości jamy klatki piersiowej.

28

ANATOMIA CZŁOWIEKA KOŚCI CZASZKI I ICH POŁĄCZENIE

W czaszce (cranium) odróżnia się rozwojowo i czynnościowo dwie części: 1) częśd tylno-górną czyli czaszkę mózgową (neurocranium) oraz 2) częśd przednio-dolną tworzącą czaszkę trzewną (splanchnocranium) lub twarzową. Czaszka mózgowa w kształcie puszki kostnej zawiera częśd ośrodkowego układu nerwowego zwaną mózgowiem. Czaszka twarzowa służy jako kostne rusztowanie dla początkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Kształt poszczególnych kości budujących czaszkę jest bardzo zróżnicowany i ściśle uzależniony od funkcji, jaką pełnią. Są one modelowane przez ciśnienie i pociąganie mięśni żucia, karku i mięśni wyrazowych oraz dostosowanie do ochrony takich narządów, jak: oko, narząd słuchu i równowagi. Czaszka mózgowa ma kształt elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 kości: potylicznej (os occipitale), klinowej (os sphenoidale), czołowej (os frontale) oraz parzystych kości ciemieniowych (ossa parietalia) i skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana także trzewioczaszką, składa się z 22 kości, które można podzielid na trzy grupy: 1) kości twarzy, 2) kosteczki słuchowe, 3) kośd gnykową. Kości twarzy (ossa faciei) dzielą się na: kości parzyste wyczuwalne, do których należą: kośd nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i szczękowa (maxilla), kości parzyste ukryte, tj. kośd łzowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), kości nieparzyste, w skład których zaliczamy: lemiesz (vomer), kośd sitową (os ethmoidale) i żuchwę (mandibula). Kosteczki słuchowe (ossicula auditius): młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes), stanowią najmniejsze spośród kości czaszki; są umieszczone w jamie bębenkowej ucha środkowego. Kośd gnykowa (os hyoideum), kształtem podobna do litery U, jako jedyna z kości czaszki leży poza jej obrębem, zajmując położenie w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani. Nie ma ona bezpośredniego połączenia z innymi kośd mi czaszki, służy jako miejsce przyczepu licznym mięśniom, którym to głównie zawdzięcza swe określone położenie między żuchwą a powierzchnią przednią szyi. Kośd gnykowa składa się z grubszej części środkowej, w kształcie łuku wypukłością skierowanego do przodu, zwaną trzonem (corpus) i dwóch par rogów. Rogi większe (coruna majora) stanowią dwie cienkie listewki kostne, odchodzące od obu kooców trzonu ku tyłowi. Rogi mniejsze (coruna minora) są to dwie małe stożkowate wyniosłości najczęściej chrzęstne, uwidaczniające się w miejscu przejścia trzonu w rogi większe.

Kości części mózgowej czaszki

Kośd potyliczna Kośd potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mózgoczaszki i składa się z: łuski części bocznych (partes laterales) i części podstawnej (pars basilaris). Części te ograniczają otwór wielki (foramen magnum).Na wewnętrznej powierzchni łuski (squama occipitalis) pośrodku znajduje się guzowatośd potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna), od której ku górze biegnie bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi zaś po każdej stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosłości potylicznej wewnętrznej 29

ANATOMIA CZŁOWIEKA ku dołowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebieo potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna), do którego przyczepia się sierp móżdżku (falx cerebelli). Guzowatośd potyliczna wewnętrzna wraz z układem bruzd tworzy wyniosłośd krzyżowatą (eminentia cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedłuża się w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei), która kieruje się przyśrodkowo do przodu, biegnąc u podstawy części skalistej kości skroniowej.Powierzchnia zewnętrzna łuski jest gładka w części górnej, u dołu zaś posiada szereg nierówności. Pośrodku znajduje się guzowatośd potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), od której biegnie w dół do otworu wielkiego grzebieo potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Od guzowatości w bok po każdej stronie ciągnie się kresa karkowa górna (linea nuchae superior), a poniżej, mniej więcej w połowie długości grzebienia potylicznego zewnętrznego, przebiega równoległa do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawędd łuski w swej części środkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie zaś łączy się bezpośrednio z dwiema częściami bocznymi kości, które stanowią boczne ograniczenia otworu wielkiego. Górna krawędź łuski łączy się z kośd mi ciemieniowymi szwem węgłowym (sutura lambdoidea).Na częściach bocznych (partes laterales) po zewnętrznej stronie znajdują się kłykcie kości potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypukłe powierzchnie stawowe (facies articulares) przeznaczone do połączenia z kręgiem szczytowym. Nasadę kłykcia potylicznego przebija kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejścia nerwu podjęzykowego. Na bocznej krawędzi części bocznej kości potylicznej znajduje się wcięcie szyjne (incisura jugularis), które z analogicznym wcięciem kości skroniowej ogranicza otwór szyjny (foramen jugulare), służący dla przejścia nerwów czaszkowych (n. językowo-gardłowy, n. błędny, n. dodatkowy) żyły szyjnej wewnętrznej i tętnicy oponowej tylnej.Częśd podstawna (pars basilaris) kości potylicznej leży do przodu od otworu wielkiego i łączy się swym brzegiem przednim z powierzchnią tylną trzonu kości klinowej. Brzegi boczne części podstawnej łączą się z piramidą kości skroniowej. Powierzchnia górna skierowana do wnętrza czaszki jest gładka i uzupełnia podobną powierzchnię trzonu kości klinowej tworząc stok (clivus), na którym spoczywa rdzeo przedłużony i most. Na dolnej powierzchni pośrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), na którym przyczepia się więzadło podłużne przednie kręgosłupa i powięd gardłowo-podstawna. Otwór wielki (foramen magnum) ma kształt szerokiego owalu. Łączy on kanał kręgowy z jamą czaszki. Przez otwór wielki przechodzi rdzeo przedłużony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz tętnice kręgowe.

Kośd klinowa Kośd klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skład podstawy czaszki i zajmuje położenie pośrodkowe. Nazwę swą zawdzięcza temu, że wklinowuje się pomiędzy liczne kości zarówno mózgojak i twarzoczaszki. Częśd środkową kości stanowi trzon (corpus), od którego odchodzą trzy pary wyrostków: ku górze z przedniej części trzonu wyrasta para skrzydeł mniejszych (alae minores), od powierzchni bocznej trzonu odchodzą skrzydła większe (alae majores), zaś z przodu w dół kierują się wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei). W trzonie kości klinowej mieszczą się, oddzielone od siebie przegrodą, dwie zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Na przedniej powierzchni trzonu, zwróconej do jamy nosowej, znajduje się pionowo ustawiony grzebieo klinowy (crista sphenoidalis). Tylna powierzchnia trzonu złączona jest z częścią podstawną kości potylicznej i tworzy stok (clivus). Górna powierzchnia trzonu, zwrócona do jamy mózgoczaszki, uczestniczy w wytworzeniu środkowego dołu czaszki. Górna powierzchnia trzonu stanowi tzw. siodło tureckie (sella turcica), w którym spoczywa przysadka mózgowa. Od tyłu wznosi się poprzecznie ustawiona blaszka zwana grzbietem siodła (dorsum sellae). Do przodu od siodła tureckiego znajduje się na górnej powierzchni 30

ANATOMIA CZŁOWIEKA trzonu poprzecznie biegnący rowek, zwany bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis). Bruzda ta łączy się z każdej strony z kanałem wzrokowym (canalis opticus), którym przebiega nerw wzrokowy (n. opticus). Skrzydła mniejsze (alae minores) odchodzą od przedniej części trzonu, są spłaszczone, trójkątnego kształtu, uczestniczą w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dołu czaszki. U swej nasady są przebite kanałem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczają od strony górnej szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior). Koniec przyśrodkowy skrzydła przechodzi w wyrostek pochyły przedni. Skrzydła większe (alae majores) kości klinowej są jej największymi wyrostkami, odchodzącymi od bocznej powierzchni trzonu, na których wyróżnia się powierzchnię wewnętrzną czyli mózgową i powierzchnię zewnętrzną. Wewnętrzna powierzchnia lekko wklęsła bierze udział w utworzeniu bocznych części środkowego dołu czaszki. Powierzchnia zewnętrzna dzieli się na: powierzchnię oczodołową (facies orbitalis), wchodzącą w skład ściany oczodołu, powierzchnię skroniową (facies temporalis) oraz powierzchnię klinowo-szczękową (facies sphenomaxillaris). Skrzydła większe wespół ze skrzydłami mniejszymi ograniczają szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior), która prowadzi do oczodołu. Tuż przy nasadzie, poniżej szczeliny oczodołowej górnej, skrzydła większe przebite są otworem okrągłym (foramen rotundum), przez który wydostaje się z jamy mózgoczaszki druga gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw szczękowy. Nieco do tyłu i bocznie od otworu okrągłego znajduje się większy otwór owalny (foramen ovale), którym opuszcza mózgoczaszkę trzecia gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw żuchwowy. Najmniejszy otwór, przebijający skrzydła większe kości klinowej, usytuowany jest w kącie tylno-bocznym i nosi nazwę otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejścia naczyo oponowych. Wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej wyrastają z bocznych części trzonu ku dołowi. Każdy z nich składa się z blaszki przyśrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), połączonych ze sobą pod kątem skierowanym wypukłością ku przodowi. W związku z tym na stronie tylnej wyrostek posiada zagłębienie zwane dołem skrzydłowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu połączenia się obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydłowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasadę wyrostka przebija biegnący od tyłu ku przodowi kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus).

Kośd czołowa Kośd czołowa (os frontale) zajmuje przednie położenie w obrębie mózgoczaszki i częściowo uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej (squama frontalis), z części oczodołowej (pars orbitalis) oraz części nosowej (pars nasalis). Na zewnętrznej powierzchni łuski czołowej uwydatniają się rozmaicie wykształcone dwa guzy czołowe (tubera frontalia), a nieco poniżej silniej u mężczyzn zaznaczające się łuki brwiowe (arcus supercilares), między którymi znajduje się lekkie uwypuklenie zwane gładzizną (glabella). Granicę między łuską a częścią oczodołową na zewnątrz wytycza po każdej stronie brzeg nadoczodołowy na którym przyśrodkowo znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale). Bocznie na zewnętrznej powierzchni łuski kości czołowej, biegnie kierując się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od góry powierzchnię skroniową (facies temporalis), która wchodzi w skład dołu skroniowego (fossa temporalis). Na wewnętrznej stronie łuski kości czołowej pośrodku u dołu wystaje podłużnie biegnący grzebieo czołowy (crista frontalis), a poniżej niego znajduje się otwór ślepy (foramen cecum). Grzebieo czołowy ku górze przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris). Do brzegów bruzdy i do grzebienia czołowego przyczepia się wypustka opony twardej zwana sierpem mózgu. Na wewnętrznej powierzchni łuski czołowej, podobnie jak na powierzchniach wewnętrznych innych kości mózgoczaszki, znajdują się liczne wgłębienia wymodelowane przez 31

ANATOMIA CZŁOWIEKA zakręty mózgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae). W części oczodołowej (pars orbitalis) wyróżnia się powierzchnię górną mózgową i powierzchnię oczodołową. Powierzchnia oczodołowa jest gładka, wklęsła i buduje górną ścianę oczodołu. W jej bocznej okolicy znajduje się dół gruczołu łzowego. Powierzchnia górna części oczodołowej uczestniczy w wytworzeniu dna przedniego dołu czaszki. Jest ona nierówna, gdyż pokrywają ją liczne wyciski palczaste (impressiones digitatae), oddzielone od siebie łękami mózgowymi (juga cerebralia). Pośrodku części oczodołowej znajduje się wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej kości sitowej. Na pograniczu łuski i części oczodołowej kości czołowej znajdują się wewnątrz kości zatoki czołowe (sinus frontales), oddzielone od siebie położoną pośrodku przegrodą zatok czołowych (septum sinuum frontalium). Częśd nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek kości czołowej. Z powierzchni dolnej części nosowej wystaje ku dołowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis), na którym opierają się kości nosowe. Łuska kości czołowej łączy się swym brzegiem z kośdmi ciemieniowymi wzdłuż szwu wieocowego bocznie z kością klinową. Brzeg nadoczodołowy w bocznej części przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który łączy się z wyrostkiem czołowym kości jarzmowej.

Kośd skroniowa Kośd skroniowa (os temporale) jest parzystą kością mózgoczaszki, wchodzącą częściowo w skład jej ściany bocznej, częściowo uczestniczącą w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na dużą różnorodnośd zadao, które spełnia, odznacza się skomplikowaną budową. W kości skroniowej można wyróżnid cztery części: łuskową (pars squamosa), sutkową (pars mastoidea), bębenkową (pars tympanica) i częśd skalistą (pars petrosa) zwaną także piramidą (pyramis). Częśd łuskowa (pars squamosa) tworzy górno-przedni odcinek kości; ma kształt strzałkowo ustawionej płyty, uczestniczącej w wytworzeniu bocznej ściany czaszki. Zewnętrzna powierzchnia jest gładka i stanowi miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Z dolnej części łuski odchodzi ku przodowi położony ponad otworem słuchowym zewnętrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który za pośrednictwem szwu łączy się z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. U nasady wyrostka jarzmowego z przedniej strony znajduje się gładkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym (tuberculum articulare), tuż za nim na dolnym odcinku części łuskowej leży głęboki dół żuchwowy (fossa mandibularis). Zarówno guzek stawowy, jak i dół żuchwowy stanowią powierzchnię stawową ze strony kości skroniowej, służącą do połączenia się z głową żuchwy w stawie skroniowożuchwowym. Powierzchnia wewnętrzna, czyli mózgowa, ogranicza od strony bocznej środkowy dół czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz łękami mózgowymi (juga cerebralia). Brzeg górny łuski łączy się z kością ciemieniową szwem łuskowym (sutura squamosa). Częśd sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne położenie w obrębie kości skroniowej za otworem słuchowym zewnętrznym. Powierzchnia zewnętrzna części sutkowej jest wypukła i chropowata, służy za pole przyczepu mięśniom. Na wewnętrznej powierzchni znajduje się głęboka bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek części sutkowej tworzy skierowany wierzchołkiem ku dołowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowego znajduje się głębokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Wewnątrz wyrostka znajdują się liczne jamki powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cellulae mastoideae), które mają łącznośd z jamą bębenkową ucha środkowego. Częśd skalista (pars petrosa), zwana także piramidą kości skroniowej, ma kształt trójściennego ostrosłupa, szczytem skierowanego przyśrodkowo i do przodu. Podstawa piramidy, skierowana bocznie, jest zrośnięta z częścią łuskową. Szczyt piramidy natomiast wypełnia kąt ograniczony przez tylny brzeg skrzydła większego kości klinowej i trzon kości klinowej oraz częśd 32

ANATOMIA CZŁOWIEKA podstawną kości potylicznej. Na szczycie piramidy znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum). Na piramidzie kości skroniowej wyróżnia się trzy powierzchnie: przednią i tylną, zwrócone do jamy czaszki oraz dolną, która należy do powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Powierzchnie te oddzielone są od siebie brzegami: górnym, tylnym i przednim. Powierzchnia przednia (facies anterior) piramidy tworzy odcinek tylny środkowego dołu czaszki, posiada szereg nierówności w postaci łęków mózgowych (juga cerebralia), wycisków palczastych (impressiones digitates) oraz rowków i otworów, którymi przebiegają nerwy. W pobliżu szczytu piramidy leży wgłębienie kształtu księżycowatego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impressio trigemini), w którym mieści się zwój troisty tego nerwu. W pobliżu brzegu górnego, na powierzchni przedniej, znajduje się wyniosłośd łukowata (eminentia arcuata), spowodowana przebiegiem kanału półkolistego przedniego błędnika kostnego. Powierzchnia tylna (facies posterior) jest ustawiona prawie pionowo i tworzy ścianę przednią tylnego dołu czaszki. Pośrodku tej powierzchni znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), który prowadzi do krótkiego kanału zwanego przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus). Kanałem tym przechodzi VII i VIII nerw czaszkowy (nerw twarzowy, nerw przedsionkowo-ślimakowy) oraz tętnica bębenkowa wraz z odpowiadającymi jej żyłami. Przewód słuchowy wewnętrzny zamknięty jest wewnątrz piramidy dnem przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus acustici interni), w którym znajdują się otworki dla przejścia gałązek nerwu przedsionkowoślimakowego. Nerw twarzowy w okolicach dna przewodu słuchowego wewnętrznego wnika przez odrębny otwór do własnego kanału (canalis nervi facialis), którym podąża na zewnątrz, wydostając się z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy kości skroniowej. Powierzchnia dolna (facies inferior) jest nierówna, ustawiona poziomo i wchodzi w skład powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Na brzegu tylnym tej powierzchni jest wcięcie szyjne (incisura jugularis), które wespół z analogicznym wcięciem na kości potylicznej tworzy znany nam już otwór szyjny (foramen jugulare). Przed wcięciem szyjnym leży duży i głęboki dół szyjny (fossa jugularis), w którym mieści się opuszka górna żyły szyjnej wewnętrznej. Dalej do przodu od tego dołu znajduje się duży otwór prowadzący do kanału tętnicy szyjnej (canalis caroticus). W boczno-tylnej części powierzchni dolnej piramidy odchodzi w dół zazwyczaj dośd długi, ostro zakooczony wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Pomiędzy wyrostkiem rylcowatym a wyrostkiem sutkowym mieści się otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza swój kanał nerw twarzowy. Brzeg górny (margo superior) piramidy oddziela jej powierzchnię przednią od tylnej, stanowiąc równocześnie granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki. Wzdłuż tego brzegu biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi superioris). Brzeg tylny (margo posterior), nieco krótszy od górnego, łączy się z częścią podstawną i boczną kości potylicznej, a w miejscu połączenia biegnie bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Brzeg przedni (margo anterior), położony między powierzchnią przednią a dolną, łączy się z kością klinową. Częśd skalista kości skroniowej zawiera w swym wnętrzu szereg kanałów, którymi przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. W głębi piramidy znajduje się także przestrzeo zwana błędnikiem kostnym ucha wewnętrznego, otaczająca i chroniąca narząd zmysłu słuchu i równowagi. Od zewnątrz do błędnika kostnego ucha wewnętrznego prowadzi kanał zwany przewodem słuchowym zewnętrznym (meatus acusticus externus). Odcinek przednioprzyśrodkowy przewodu słuchowego zewnętrznego poszerza się na swym koocu w jamę bębenkową (cavum tympani), która oddzielona jest od ucha wewnętrznego przyśrodkowo położoną ścianą zwaną błędnikową (paries labyrinthicus). Częśd bębenkowa (pars tympanica) kości skroniowej jest położona do przodu od wyrostka sutkowego i ogranicza łącznie z częścią skalistą otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), prowadzący do przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus).

33

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kośd ciemieniowa Kośd ciemieniowa (os parietale) jest kością parzystą, w największym stopniu uczestniczącą w utworzeniu sklepienia. Ma kształt czworobocznej wypukłej płytki. Obie kości ciemieniowe łączą się wzdłuż swych brzegów strzałkowych za pośrednictwem szwu strzałkowego (sutura sagittalis). Tylne brzegi kości są połączone z łuską kości potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Od przodu kości ciemieniowe łączą się z łuską kości czołowej w szwie wieocowym (sutura coronalis). Z boku kośd ciemieniową zespala z częścią łuskową kości skroniowej szew łuskowy (sutura squamosa). Powierzchnia zewnętrzna kości jest wypukła i gładka, pośrodku posiada wzniesienie, zwane guzem ciemieniowym (tuber parietale). Poniżej guza biegną dwie wypukłe ku górze kresy skroniowe (lineae temporales). Powierzchnia wewnętrzna zwrócona do jamy czaszki jest wklęsła i posiada wyciski palczaste (impressiones digitatae), bruzdy tętnicze i dołeczki ziarenkowe. Wzdłuż całego brzegu strzałkowego biegnie płytka bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), która z przodu i z tyłu łączy się z jednoimiennymi bruzdami kości czołowej i potylicznej.

Kości części trzewnej czaszki

Kości parzyste wyczuwalne

Kośd nosowa Kośd nosowa (os nasale) ma kształt małej, czworokątnej płytki i łączy się od góry z kością czołową, bocznie z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością nosową strony przeciwległej. Brzeg dolny ogranicza od góry otwór gruszkowaty (apertura pisiformis). Kości nosowe uczestniczą w budowie grzbietu nosa.

Kośd jarzmowa Kośd jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje położenie w bocznej okolicy twarzoczaszki. Zbudowana jest z trzonu i dwóch wyrostków. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku górze, łączy się z kością czołową i nosi nazwę wyrostka czołowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem skroniowym (processus temporalis), łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej, wytwarzając wraz z nim łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajdują się trzy powierzchnie: 1) oczodołowa (facies orbitalis), stanowiąca częśd dna oczodołu, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz 3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skórę.

Szczęka Szczęka (maxilla) stanowi zasadniczą częśd twarzy. Składa się z ustawionego pionowo trzonu i odchodzących od niego wyrostków: czołowego (processus frontalis), jarzmowego (processus zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zębodołowego (processus alveolaris). Powierzchnia górna trzonu, zwana powierzchnią oczodołową (facies orbitalis), tworzy przeważającą 34

ANATOMIA CZŁOWIEKA częśd dolnej ściany oczodołu. Między jej brzegiem tylnym a skrzydłem większym kości klinowej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem podskroniowym i z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Na dolnej krawędzi ograniczającej tę szczelinę, zaczyna się bruzda podoczodołowa (sulcus infraorbitalis), która przedłuża się ku przodowi w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis), zakooczony na przedniej powierzchni trzonu szczęki otworem podoczodołowym (foramen infraorbitale). Poniżej tego otworu znajduje się zagłębienie zwane dołem nadkłowym (fossa canina). Przyśrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza od strony bocznej i dolnej otwór gruszkowaty, zakooczony u dołu kolcem nosowym przednim (spina nasalis anterior), zaś górny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejścia do oczodołu, tworząc brzeg podoczodołowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dołu podskroniowego, posiada uwypuklenie zwane guzem szczęki (tuber maxillae), na którym widnieją drobne otworki do przejścia naczyo i nerwów zębodołowych. Powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje się na niej rozwór szczękowy (hiatus maxillaris), prowadzący do mieszczącej się w trzonie zatoki szczękowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny (processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyłowi. Za zębami siecznymi, w miejscu połączenia się obu wyrostków podniebiennych, znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum), prowadzący do kanału przysiecznego (canalis incisivus). Brzegi przyśrodkowe wyrostków podniebiennych obu szczęk łączą się ze sobą w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), zaś brzegi tylne są połączone z blaszkami poziomymi kości podniebiennych szwem podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczęk wraz z blaszkami poziomymi kości podniebiennych stanowią rusztowanie podniebienia twardego (palatinum durum), które oddziela jamę ust od jamy nosowej. Całe podniebienie jest otoczone skierowanym ku dołowi, łukowato wygiętym wyrostkiem zębodołowym szczęki (processus alveolaris), w którym znajdują się zębodoły (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria). Wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku górze i łączy się z kością czołową. Jego powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), uzupełniająca kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis). Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzący od bocznej powierzchni trzonu szczęki, łączy się z kością jarzmową.

Kości parzyste ukryte

Kośd łzowa Kośd łzowa (os lacrimale) stanowi małą, cienką blaszkę kostną, położoną między wyrostkiem czołowym szczęki a blaszką oczodołową kości sitowej. Tworzy wraz z nimi ścianę przyśrodkową oczodołu. Wzdłuż przedniej krawędzi kości łzowej biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), która uzupełniona taką samą bruzdą leżącą na wyrostku czołowym szczęki, tworzy zagłębienie zwane dołem woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który ku dołowi przedłuża się w kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis).

35

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kośd podniebienna Kośd podniebienna (os palatinum) położona jest do tyłu od szczęki i składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą w kształcie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi tylną częśd ściany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy częśd dołu skrzydłowopodniebiennego. Brzeg górny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodołowy (processus orbitalis), uczestniczący w budowie tylnej części dna oczodołu. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi w skład rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta łączy się z blaszką strony przeciwległej szwem podniebiennym pośrodkowym.

Małżowina nosowa dolna Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienką blaszką kostną połączoną z boczną ścianą jamy nosowej. Od brzegu górnego małżowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek łzowy (processus lacrimalis), który zamyka ścianę kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacrimalis). Odchodzący w dół wyrostek szczękowy (processus maxillaris) zamyka częściowo rozwór szczękowy.

Kości nieparzyste

Lemiesz Lemiesz (vomer) jest kością płaską ustawioną w płaszczydnie pośrodkowej w jamie nosowej. Leży między podniebieniem kostnym a trzonem kości klinowej, tworząc częśd tylną przegrody jamy nosa.

Kośd sitowa Kośd sitowa (os ethmoidale) składa się z dwóch prostopadle do siebie ustawionych blaszek oraz z błędnika sitowego. Kośd sitowa jest położona w środkowej części czaszki i bierze udział w budowie ścian jamy nosowej i oczodołów. Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma kształt czworokątnej płytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypełnia ona wcięcie sitowe części oczodołowej kości czołowej i uczestniczy w utworzeniu środkowej okolicy przedniego dołu czaszki. Na powierzchni mózgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka węchowa, w której kooczą się nici węchowe (fila olfactoria), przechodzące przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skład sklepienia jamy nosowej. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod kątem prostym w płaszczydnie pośrodkowej. Krótki odcinek górny, wystając ponad blaszkę sitową, tworzy tzw. grzebieo koguci (crista galli) oddzielający od siebie obie opuszki węchowe. Znacznie dłuższa częśd dolna blaszki pionowej wnika do światła jamy nosowej i stanowi częśd kostnej przegrody nosa. Po bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszką sitową błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Błędnik składa się z szeregu jamek powietrznych, zwanych komórkami sitowymi (cellulae ethmoidales), które pooddzielane są od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zespół komórek sitowych stanowi zatoki sitowe (sinus ethmoidales), które w większości uchodzą do jamy nosowej w obrębie jednej dużej 36

ANATOMIA CZŁOWIEKA komórki sitowej, zwanej puszką sitową (bulla ethmoidalis). Z nierównej, przyśrodkowej ściany błędnika sitowego odchodzą ku dołowi, uwypuklając się lekko do światła jamy nosowej, dwa płaskie wyrostki: mniejszy - zwany małżowiną nosową górną (concha nasalis superior) i większy czyli małżowina nosowa środkowa (concha nasalis media). Komórki sitowe pokrywa od strony bocznej blaszka oczodołowa (lamina orbitalis) kości sitowej, która swą boczną powierzchnią uczestniczy w utworzeniu przyśrodkowej ściany oczodołu.

Żuchwa Żuchwa (mandibula) jest największą kością twarzoczaszki i jedyną, która łączy się za pomocą stawów. Ma ona kształt podkowiasty. Jej przedni, zgrubiały odcinek stanowi trzon (corpus), z którego wyrastają nieco rozbieżnie ku tyłowi i górze dwie gałęzie żuchwy (rami mandibulae). Pośrodku, na zewnętrznej powierzchni trzonu, znajduje się guzowatośd bródkowa (protuberantia mentalis). Do boku od niej położony jest otwór bródkowy (foramen mentale), który stanowi wylot przebiegającego wewnątrz trzonu i gałęzi kanału żuchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla naczyo i nerwów zębodołowych dolnych. Na wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, w miejscu odpowiadającym guzowatości bródkowej, znajduje się parzysty kolec bródkowy (spina mentalis). Po bokach kolców bródkowych położone są doły dwubrzuścowe (fossae digastricae), w których kooczą się mięśnie dwubrzuścowe. Dalej ku bokowi wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu i gałęzi żuchwy przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea). Górną krawędd trzonu żuchwy stanowi łuk zębodołowy, zawierający zębodoły (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), w których umocowane są korzenie zębów. Miejsce przejścia gałęzi w dolną krawędd trzonu nosi nazwę kąta żuchwy (angulus mandibulae). Na powierzchni bocznej tego kąta znajduje się guzowatośd żwaczowa (tuberositas masseterica), a na powierzchni przyśrodkowej guzowatośd skrzydłowa (tuberasitas pterygoidea). Gałąd żuchwy poszerza się ku górze i kooczy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wcięciem żuchwy (incisura mandibulae). Ostro zakooczony wyrostek przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus coronoideus) i służy jako miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Zgrubiały, położony do tyłu od wcięcia żuchwy, wyrostek kłykciowy (processus condylaris) jest zakooczony głową żuchwy (caput mandibulae), zaopatrzoną w powierzchnię stawową (facies articularis), służącą do połączenia z kością skroniową. Na przedniej powierzchni głowy znajduje się wgłębienie zwane dołkiem skrzydłowym (fovea pterygoidea), będące miejscem przyczepu mięśnia skrzydłowego bocznego. Głowa od reszty wyrostka kłykciowego oddzielona jest szyjką żuchwy (collum mandibulae). W połowie długości gałęzi żuchwy na powierzchni wewnętrznej znajduje się otwór żuchwy (foramen mandibulae) prowadzący do kanału żuchwy (canalis mandibulae).

Czaszka jako całośd

Czaszkę można podzielid na częśd górną zwaną sklepieniem (calvaria) i na częśd dolną stanowiącą podstawę czaszki (basis cranii). Rozpatrując czaszkę jako całośd odróżniamy następujące ściany: górną, przednią, tylną, boczną i dolną ściana górną. Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzące w skład ściany górnej, jest utworzone z łuski kości czołowej, z obu kości ciemieniowych i z łuski kości potylicznej. Na zewnętrznej powierzchni 37

ANATOMIA CZŁOWIEKA sklepienia w obrębie kości ciemieniowych znajdują się guzy ciemieniowe (tubera parietalia). Sklepienie ciągnie się od łuków brwiowych (arcus superciliares) kości czołowej aż do kresy karkowej górnej (linea nuchae superior) kości potylicznej. Granicę boczną sklepienia stanowią kresy skroniowe (lineae temporales). Częśd środkową sklepienia tworzy najwyższy punkt czaszki zwany szczytem (vertex), częśd przednią nazywamy czołem (frons), częśd tylną silnie opadającą - potylicą (occiput). Na ścianie górnej widoczne są trzy szwy: szew wieocowy (sutura coronalis) łączący kośd czołową z kośdmi ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura sagittalis) położony jest między kośdmi ciemieniowymi oraz szew węgłowy (sutura lambdoidea), który biegnie między kośdmi ciemieniowymi i kością potyliczną. Punkt, w którym szew wieocowy łączy się ze szwem strzałkowym, nazywamy bregma; punkt styczny szwu strzałkowego ze szwem węgłowym - lambda. Na wewnętrznej powierzchni sklepienia widoczne są liczne wgłębienia i wyniosłości, wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz przebiegiem tętnic oponowych. Wzdłuż szwu strzałkowego przebiega od przodu ku tyłowi bruzda zatoki strzałkowej górnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach której znajdują się liczne dołeczki ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej części kości ciemieniowej po obu stronach szwu strzałkowego leżą otwory ciemieniowe (foramina parietalia).

ściana przednia ściana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej więcej kształt owalny i jest ograniczona: od góry łuską czołową od dołu trzonem żuchwy, zaś z boków przez kości jarzmowe i gałęzie żuchwy. W górnej części ściany przedniej, poniżej łuków brwiowych leżą oczodoły (orbitae), oddzielone od siebie jamą nosową.

Oczodół Oczodół (orbita) ma kształt czworościennego ostrosłupa szczytem skierowanego ku tyłowi do kanału wzrokowego (canalis opticus), obok którego leży szczelina oczodołowa górna. Jego podstawa jest przestrzenią otwartą ku przodowi i nosi nazwę wejścia do oczodołu (aditus orbitae) ograniczonego brzegami: górnym, dolnym, bocznym i przyśrodkowym. Na brzegu górnym znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerwów i naczyo nadoczodołowvch. W przedłużeniu brzegu bocznego wejścia do oczodołu ciągnie się na kształt łuku ku górze i do tyłu kresa skroniowa (linea temporalis). ścianę górną oczodołu tworzy częśd oczodołowa kości czołowej i w tylnej części skrzydło mniejsze kości klinowej. ścianę przyśrodkową ograniczają idąc od przodu: wyrostek czołowy szczęki, kośd łzowa, blaszka oczodołowa kości sitowej i trzon kości klinowej. W budowie ściany dolnej udział biorą: powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki i kości jarzmowej oraz wyrostek oczodołowy kości podniebiennej. Natomiast ściana boczna jest utworzona przez powierzchnię oczodołową dwóch kości: jarzmowej i skrzydła większego kości klinowej. Na granicy ściany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

38

ANATOMIA CZŁOWIEKA Jama nosowa Pośrodku twarzy, między oczodołami, znajduje się jama nosowa (cavitas nasi). Wejście do kostnej jamy nosowej z uwagi na swój kształt nosi nazwę otworu gruszkowatego (apertura pisiformis), który jest ograniczony od góry wolnym brzegiem kości nosowych, bocznie i od dołu kośdmi szczęki. Wnętrze jamy nosowej jest przedzielone przegrodą na prawą i lewą częśd. Z bocznych ścian jamy nosowej zwisają ku dołowi: małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), środkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwór gruszkowaty, położona wysoko z tyłu, małżowina nosowa górna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone przez kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz przez trzon kości klinowej. Dno jamy nosowej, które jest równocześnie podniebieniem twardym, jest utworzone przez wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych. Przegroda nosa (ściana przyśrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej kości sitowej. ściana boczna, najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czołowy szczęki, kośd łzową, nosową dolną, przyśrodkową powierzchnię błędnika kości sitowej, blaszkę pionową kości podniebiennej oraz blaszkę przyśrodkową wyrostka skrzydłowatego kości klinowej. Dwie dalsze małżowiny - środkowa i górna, należące do kości sitowej wraz z małżowiną nosową dolną wyznaczają przewód nosowy dolny, środkowy i górny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewód nosowo-łzowy, w przewodzie środkowym swe ujście mają zatoka szczękowa i czołowa oraz komórki sitowe przednie. Natomiast zatoka klinowa ma ujście w zachyłku klinowo-sitowym. Powierzchnia twarzy położona po bokach otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczękę i kośd jarzmową. Na niej, tuż pod brzegiem dolnym wejścia do oczodołu, znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) dla nerwów i naczyo tej samej nazwy. Poniżej tego otworu jest dół nadkłowy (fossa canina). Kośd jarzmowa tworzy obustronną wyniosłośd policzkową, jest bowiem najbardziej do boku wysuniętą kością twarzoczaszki. Zewnętrzna powierzchnia trzonu żuchwy stanowi najniżej położoną i najbardziej wysuniętą ku przodowi częśd twarzy kostnej. W linii pośrodkowej trzonu żuchwy widnieje ślad szwu łączącego pierwotnie dwie części żuchwy w jedną kośd. ślad ten przechodzi u dołu w guzowatośd bródkową (protuberantia mentalis). Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego znajduje się otwór bródkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyo bródkowych. Ku tyłowi na obu swych koocach trzon żuchwy przedłuża się w gałąd żuchwy (ramus mandibulae). ściana tylna ściana tylna jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię łuski potylicznej oraz przez częśd sutkową kości skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii pośrodkowej, mniej więcej w połowie wysokości łuski potylicznej, znajduje się guzowatośd potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), której dolny kraocowy punkt nazywa się inion. Pole położone powyżej guzowatości nosi nazwę płaszczyzny potylicznej (planum occipitale), zaś poniżej to płaszczyzna karkowa (planum nuchale). Od guzowatości potylicznej zewnętrznej biegnie ku dołowi grzebieo potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej więcej w połowie jego długości, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Równolegle do kresy karkowej dolnej, od guzowatości potylicznej zewnętrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa górna (linea nuchae superior), powyżej której widnieje niestała i słabo zaznaczona kresa karkowa najwyższa (linea nuchae suprema).

39

ANATOMIA CZŁOWIEKA ściana boczna ściana boczna w swej górnej części jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię części łuskowej kości skroniowej oraz częściowo przez kośd klinową, czołową, ciemieniową i potyliczną. Krótki szew, w którym wierzchołek skrzydła większego kości klinowej łączy się z częścią łuskową kości skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdłuż bocznej ściany czaszki mózgowej ciągnie się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis), która biegnie od wyrostka jarzmowego kości czołowej przez kośd ciemieniową i kooczy się na części łuskowej kości skroniowej. Kresa skroniowa ogranicza od przodu i góry dół skroniowy (fossa temporalis). Dolną granicę dołu skroniowego stanowi łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniżej którego znajduje się dół podskroniowy (fossa infratemporalis). Łuk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości skroniowej połączony szwem z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. Do tyłu i poniżej łuku jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus). Ku dołowi i do przodu od otworu słuchowego zewnętrznego wystaje, szczytem skierowany w dół, wyrostek rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus).

ściana dolna ściana dolna stanowi zewnętrzną powierzchnię podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez żuchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęk (processus alveolares maxillae), od tyłu zachodzi na ścianę tylną, sięgając po kresy karkowe górne kości potylicznej, z boków zaś dochodzi do dolnego brzegu kości jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki zębodołowe obu szczęk ograniczają podniebienie kostne (palatum osseum), które utworzone jest w odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczęk, zaś w części tylnej - przez blaszki poziome kości podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych łączą się w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), natomiast między sobą spotykają się w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym kącie podniebienia kostnego znajduje się obustronnie położony otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) dla przejścia naczyo i nerwów podniebiennych. Nad tylnym brzegiem podniebienia kostnego znajdują się nozdrza tylne (choanae), łączące jamę nosową z częścią górną gardła. Do tylnej powierzchni trzonu szczęki i blaszki pionowej kości podniebiennej przylegają od tyłu ustawione pionowo wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej. Każdy wyrostek skrzydłowaty składa się z dwóch blaszek, złączonych ze sobą wzdłuż krawędzi przednich pod kątem otwartym ku tyłowi. Obie blaszki, przyśrodkowa i boczna, obejmują dół skrzydłowy (fossa perygoidea). Do tyłu od nozdrzy tylnych powierzchnię zewnętrzną podstawy czaszki tworzy trzon kości klinowej i częśd podstawna kości potylicznej, na której pośrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum) dla przyczepu więzadła podłużnego przedniego kręgosłupa. Bocznie przy nasadzie skrzydła większego kości klinowej, idąc od przodu ku tyłowi, widnieje otwór owalny (foramen ovale) dla nerwu żuchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie położony otwór kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na kości skroniowej znajduje się dół żuchwowy (fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyłowi od dołu żuchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowosutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza czaszkę nerw twarzowy (n. facialis). Po stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Przy nasadzie wyrostka skrzydłowatego kości klinowej leży trójkątnego kształtu otwór poszarpany (foramen lacerum), który jest ograniczony od przodu skrzydłem większym kości klinowej, od tyłu 40

ANATOMIA CZŁOWIEKA szczytem piramidy kości skroniowej i od strony przyśrodkowej - trzonem kości klinowej. W ograniczeniu tego otworu znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura interna canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae anditivae), ograniczona częścią skalistą kości skroniowej i skrzydłem większym kości klinowej. W bruddzie tej przebiega częśd chrzęstna trąbki słuchowej, która ku tyłowi przedłuża się w kanał biegnący wewnątrz kości skroniowej, kooczący się w uchu środkowym. Na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej widnieje otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za którym znajduje się obszerny otwór szyjny (foramen jugulare), ograniczony boczną częścią kości potylicznej i częścią skalistą kości skroniowej. Przez otwór ten przechodzą: nerw językowo-gardłowy, nerw błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna. Do tyłu za częścią podstawną kości potylicznej znajduje się otwór wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach kłykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypukłe powierzchnie stawowe, służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Przez otwór wielki przechodzi rdzeo przedłużony wraz z oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Kłykcie potyliczne są przebite u swej podstawy kanałem nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).

Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) ukształtowana jest w postaci trzech tarasowato schodzących ku tyłowi nierównych pól zwanych dołami czaszki. Nierówności tej powierzchni uwarunkowane są kształtem powierzchni podstawnej mózgowia. Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior), położony najwyżej wytworzony jest przez częśd oczodołową kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzydła mniejsze kości klinowej. Tylne krawędzie skrzydeł mniejszych stanowią granicę między dołem przednim i środkowym czaszki. Z przodu, pośrodku dołu przedniego czaszki, znajduje się grzebieo czołowy (crista frontalis), tuż za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) kości sitowej, z której wystaje ku górze grzebieo koguci (crista galli), na którym przyczepia się sierp mózgu. Tuż przed grzebieniem kogucim położony jest otwór ślepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagłębieniu blaszki sitowej leży opuszka węchowa, do której dochodzą włókna nerwów węchowych. Do mózgowej powierzchni części oczodołowej kości czołowej, która zajmuje boczne położenie w przednim dole czaszki, przylegają dolne powierzchnie płatów czołowych mózgu. Dół środkowy czaszki (fossa cranii media) jest głębszy od przedniego i położony niżej. Składa się on z dwóch obszernych, symetrycznych części bocznych i znajdującej się wyżej między nimi części środkowej. Części boczne są utworzone przez skrzydła większe kości klinowej oraz przez częśd łuskową i powierzchnię przednią piramidy kości skroniowej. Powierzchnia części bocznej dołu środkowego jest zagłębiona i pokryta licznymi wyciskami palczastymi oraz łękami mózgowymi, które są dostosowane do bruzd i zakrętów powierzchni dolnej płatów skroniowych mózgu. Również rozgałęzienia tętnic żłobią na powierzchni dołu liczne, rozchodzące się ku przodowi bruzdy. Kierując się od przodu ku tyłowi wzdłuż części bocznej dołu środkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniżej skrzydeł mniejszych kości klinowej leży trójkątnego kształtu szczelina, łącząca środkowy dół czaszki z oczodołem; jest to szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez którą wnikają z jamy czaszki do oczodołu: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i odwodzący (n. abducens). Ku tyłowi od przyśrodkowego kooca szczeliny oczodołowej górnej, w obrębie nasady skrzydła większego kości klinowej, znajduje się otwór okrągły (foramen rotundum), który uchodzi w dole skrzydłowo-podniebiennym, a służy dla wyjścia nerwu szczękowego (n. maxillaris). Do tyłu i nieco bocznie od otworu okrągłego podstawę czaszki przebija otwór owalny 41

ANATOMIA CZŁOWIEKA (foramen ovale), który łączy środkowy dół czaszki z dołem podskroniowym i stanowi drogę przejścia nerwu żuchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrębie skrzydła większego kości klinowej, leży najmniejszy otwór kolcowy (foramen spinosum) dla naczyo oponowych środkowych. Między tylną krawędzią skrzydła większego kości klinowej a częścią skalistą kości skroniowej znajduje się dośd znacznych rozmiarów otwór poszarpany (foramen lacerum), który na niemacerowanej czaszce jest zamknięty chrząstką włóknistą. Tuż za otworem poszarpanym, na przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje się wgłębienie spowodowane zwojem troistym nerwu trójdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impresio trigemini). Pośrodku powierzchni przedniej piramidy kości skroniowej, blisko jej brzegu górnego, widnieje wyniosłośd łukowata (eminentia arcuata), wywołana przebiegającym wewnątrz piramidy kanałem półkolistym przednim błędnika ucha wewnętrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosłości, w miejscu nieznacznego wgłębienia pod cienką warstwą kostną, zwaną pokrywą jamy bębenkowej (tegmen tympani), leży przestrzeo należąca do jamy bębenkowej ucha środkowego. Częśd pośrodkowa środkowego dołu czaszki jest oddzielona od dołu przedniego czaszki poprzecznie przebiegającym rowkiem zwanym bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za którą leży guzek siodła (tuberculum sellae). Bruzda skrzyżowania kooczy się obustronnie kanałem wzrokowym (canalis opticus), który prowadzi do oczodołu i służy dla przejścia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz tętnicy ocznej. Skrzydła mniejsze kości klinowej zakooczone są wyrostkiem pochyłym przednim (processus clinoideus anterior), położonym do tyłu od kanału wzrokowegoNa górnej powierzchni trzonu kości klinowej, za bruzdą skrzyżowania wzrokowego, znajduje się wybitne wgłębienie - siodło tureckie (sella turcica) zawierające dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis), który od przodu i boku ograniczają wyrostki pochyłe środkowe (processus clinoidei medii). Siodło tureckie jest ograniczone od tyłu poprzecznie ustawioną czworokątną blaszką zwaną grzbietem siodła (dorsum sellae). Z jego górnych kątów odchodzą wyrostki pochyłe tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach siodła tureckiego biegnie płytka, szeroka bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynająca się z tyłu w otworze poszarpanym, a koocząca się przyśrodkowo i do tyłu od wyrostka pochyłego przedniego. W bruddzie tej leży zatoka jamista wraz z tętnicą szyjną wewnętrzną. Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior) jest największy, najgłębszy i najniżej położony. W środkowej, przedniej części jest utworzony przez trzon kości klinowej, częśd podstawną i części boczne kości potylicznej, bocznie przez tylną powierzchnię piramidy i częśd sutkową kości skroniowej, jak również położoną za nimi łuskę kości potylicznej. Granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki wytyczają w odcinku pośrodkowym - krawędd grzbietu siodła, po bokach - górny brzeg piramidy kości skroniowej. Granicę tylną dołu stanowi obustronnie biegnąca szeroka i płytka bruzda zatoki poprzecznej. Pośrodku tylnego dołu czaszki znajduje się otwór wielki (foramen magnum), którym przechodzi rdzeo przedłużony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Do przodu od otworu wielkiego częśd podstawna kości potylicznej wraz z tylną częścią trzonu kości klinowej wytwarzają pochyłośd zwaną stokiem (clivus), na którym spoczywa rdzeo przedłużony i most. Poniżej bocznych ograniczeo otworu wielkiego podstawę kłykci potylicznych przebija kanał nerwu podjęzykowego. Między częścią boczną kości potylicznej a tylnym brzegiem piramidy kości skroniowej znajduje się, ograniczony wcięciami tych kości, otwór szyjny (foramen jugulare), który stanowi drogę wyjścia z jamy czaszki nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i dodatkowego. Powyżej tego otworu na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). Zawartośd tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowoślimakowy (n. vestibulocochlearis). Do tyłu od otworu wielkiego znajdują się obustronnie dwa duże doły potyliczne. w których spoczywają półkule móżdżku. Doły te są oddzielone od siebie grzebieniem potylicznym wewnętrznym (crista occipitalis interna). Od strony górnej doły potyliczne 42

ANATOMIA CZŁOWIEKA dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), która przedłuża się na częśd sutkową kości skroniowej w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).

Połączenia kości czaszki

Połączenia ciągłe kości czaszki występują jako chrząstkozrosty więzozrosty, natomiast połączeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy. Chrząstkozrosty występują głównie w podstawie czaszki, albowiem kości wchodzące w jej skład rozwijają się na podłożu chrzęstnym. Więzozrosty występują pod postacią bardzo licznych szwów (suturae) lub jako ciemiączka (fronticuli). W sklepieniu czaszki występują szwy: strzałkowy, wieocowy i węgłowy. Nazwy pozostałych szwów czaszki pochodzą od kości, które łączą. Ciemiączka położone są w kątach obu kości ciemieniowych w liczbie sześciu. Największe ciemiączko przednie (czołowe) leży w miejscu zetknięcia się szwu wieocowego, strzałkowego i czołowego. Wraz ze wzrostem kości czaszki ciemiączka zamykają się w ciągu 1 roku życia, tylko ciemiączko przednie zamyka się w 2 roku życia. Znacznie pódniej rozpoczyna się proces zanikania szwów, miejsce których zajmują kościozrosty. Większośd szwów sklepienia czaszki kostnieje między 40 a 50 rokiem życia.

Staw skroniowo-żuchwowy Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym złożonym o trzech kierunkach ruchu. Powierzchnie stawu skroniowo-żuchwowego tworzą ze strony kości skroniowej wklęsło-wypukłe powierzchnie stawowe dołu żuchwowego (fossa mandibularis) i guzka stawowego (tuberculum articulare). Na żuchwie powierzchnię stawową stanowi głowa żuchwy (caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W jamie stawu znajduje się krążek stawowy (discus articularis), ustawiony w płaszczydnie poprzecznej, zrośnięty swym obwodem z błoną włóknistą torebki stawowej. Górna powierzchnia krążka stawowego jest w części przedniej wklęsła, zaś w części tylnej wypukła, dostosowując się do nieregularnego kształtu powierzchni stawowej kości skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklęsła i przylega do powierzchni stawowej głowy żuchwy. Torebka stawowa jest obszerna i ludna, przymocowuje się do brzegów powierzchni stawowych. Torebkę wzmacniają następujące więzadła: więzadło boczne (lig. laterale), położone jest po stronie zewnętrznej stawu. Biegnie ono od nasady wyrostka jarzmowego do szyjki żuchwy, więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomantibulare) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od kolca kości klinowej do szyjki i gałęzi żuchwy, więzadło rylcowo-żuchwowe (lig. stylomandibulare) rozpięte jest między wyrostkiem rylcowatym a brzegiem tylnym i kątem żuchwy. W stawie skroniowo-żuchwowym odbywają się ruchy w trzech kierunkach. Polegają one na wysuwaniu i cofaniu żuchwy, opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy oraz ruchy boczne, tzw. ruchy żucia.

43

ANATOMIA CZŁOWIEKA KOŚCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY GÓRNEJ

Kościec kooczyny górnej (membrum superius) i kooczyny dolnej (membrum inferius) jest zbudowany homologicznie. Każdy z nich składa się z podstawy, zwanej obręczą kooczyny łączącej ją z tułowiem i z części wolnej. Obręcz kooczyny górnej tworzy obustronnie obojczyk i łopatka, natomiast obręcz kooczyny dolnej tworzą parzyste kości miedniczne. Częśd wolną kooczyny dzielimy na trzy zasadnicze odcinki: bliższy, środkowy i dalszy. Odcinek bliższy stanowi, odpowiednio kośd ramienna albo kośd udowa, środkowy - dwie kości przedramienia albo dwie kości goleni. Odcinek dalszy to szkielet ręki albo szkielet stopy. Kooczyna górna człowieka w związku z pionową postawą ciała służy jako narząd chwytny i ma konstrukcję wybitnie dynamiczną. Kooczyna dolna pełni funkcje podporowe i lokomocyjne, i stąd w większym stopniu ma budowę statyczną.

Kości obręczy kooczyny górnej

Obręcz kooczyny górnej (cingulum membri superioris) składa się z obojczyka, łopatki i w przeciwieostwie do obręczy kooczyny dolnej charakteryzuje się znaczną ruchomością.

Obojczyk Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzór kości długich, lecz nie posiada jamy szpikowej. Wygięty jest na kształt litery S. Wyróżniamy na nim częśd środkową i dwa kooce: przyśrodkowy i boczny. Częśd środkowa w odcinku przyśrodkowym jest wygięta ku przodowi, w bocznym - ku tyłowi. Powierzchnia górna jest stosunkowo gładka i służy jako pole przyczepu dla mięśni. Dolna powierzchnia ma przy koocu mostkowym chropowate pole dla przyczepu więzadła, zwane wyciskiem więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliżu kooca bocznego na dolnej powierzchni leży guzek stożkowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego - kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosłości są miejscem przyczepu więzadła kruczoobojczykowego. Pośrodku powierzchni dolnej znajduje się otwór odżywczy (foramen nutricium). Koniec przyśrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiały i pokryty trójkątną i nieco siodełkowatą powierzchnią stawową mostkową (facies articularis sternalis), która przylega do wcięcia obojczykowego mostka. Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis) jest spłaszczony i zakooczony małą, owalną i lekko wypukłą powierzchnią stawową barkową (facies articularis acromialis), przeznaczoną do połączenia się z wyrostkiem barkowym łopatki. Łopatka Łopatka (scapula) jest typową kością płaską, trójkątnego kształtu, która przylega do tylnej ściany klatki piersiowej. Łopatka łączy się stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Wyróżnia się na niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kąty. Powierzchnia przednia zwana żebrową (facies costalis) jest lekko wklęsła i zaopatrzona w kilka kres mięśniowych (lineae musculares), do których przymocowuje się mięsieo podłopatkowy. Zagłębienie całej powierzchni nosi nazwę dołu podłopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest wypukła i przedzielona silnie wystającym grzebieniem łopatki na dwa doły: górny - mniejszy i głębszy 44

ANATOMIA CZŁOWIEKA to dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - większy i płytszy nosi nazwę dołu podgrzebieniowego (fossa infraspinata). Grzebieo łopatki (spina scapulae) rozpoczyna się małym, trójkątnym polem na brzegu przyśrodkowym łopatki i wstępując w kierunku bocznym staje się coraz większy. Zakooczony jest dużym, spłaszczonym wyrostkiem barkowym łopatki (acromion). Na jego brzegu przyśrodkowym znajduje się mała powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies articularis acromii) dla połączenia z obojczykiem. Brzeg przyśrodkowy łopatki (margo medialis) jest najcieoszym i najdłuższym brzegiem, ustawionym równolegle do kręgosłupa. Najkrótszy brzeg górny (margo superior) jest także cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje się małe wcięcie łopatki (incisura scapulae), które zamyka więzadło poprzeczne łopatki górne, tworząc otwór dla przejścia nerwu nadłopatkowego. Od górnego brzegu łopatki, bocznie od wcięcia łopatki, odchodzi skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), który zagina się haczykowato w kierunku przednio-bocznym. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegów i w swej górnej części przedłuża się w wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis), które tworzy panewkę stawu ramiennego. Poniżej wydrążenia znajduje się małe, chropowate pole zwane guzkiem podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia trójgłowego ramienia. Powyżej wydrążenia leży małe, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym (tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Brzeg przyśrodkowy z brzegiem bocznym ograniczają kąt dolny łopatki (angulus inferior). Kąt górny (angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyśrodkowy i górny. Kąt boczny (angulus lateralis) jest tępy i zgrubiały, ograniczają go górny i boczny brzeg łopatki. Kąt boczny jest oddzielony od reszty łopatki nieznacznym przewężeniem, zwanym szyjką łopatki (collum scapulae).

Kości kooczyny górnej wolnej

Kośd ramienna Kośd ramienna (humerus) jest kością długą. Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) znajduje się skierowana przyśrodkowo głowa kości ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchnią stawową (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliższej głowę oddziela nieznaczne przewężenie zwane szyjką anatomiczną (collum anatomicum). Pozostałą, boczną częśd nasady bliższej tworzą dwa guzki: ku przodowi wysunięty guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie położony guzek większy (tuberculum majus). Od każdego guzka schodzi w dół na trzon kości ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista tuberculi minoris) i grzebieniem guzka większego (crista tuberculi majoris). Pomiędzy guzkami i grzebieniami biegnie rynienkowate zagłębienie zwane bruzdą międzyguzkową (sulcus intertubercularis). W bruddzie tej przebiega ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Całą nasadę bliższą oddziela od trzonu kości szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum). Trzon kości ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliższym jest obły, w części dalszej na przekroju poprzecznym trójkątny. Dlatego też dopiero od połowy trzonu można odróżnid wyradnie występujące trzy brzegi i trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyśrodkowy (margo medialis) ogranicza powierzchnię przednią przyśrodkową (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo lateralis) ogranicza powierzchnię przednią boczną (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna (facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyśrodkowy. Na powierzchni przedniej bocznej w połowie długości trzonu znajduje się rozległe, chropowate pole, tzw. guzowatośd naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu mięśnia naramiennego. Na powierzchni tylnej od 45

ANATOMIA CZŁOWIEKA góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i bocznie biegnie płytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus nervi radialis). Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości ramiennej jest szeroka i spłaszczona w kierunku przednio-tylnym. Składa się z kłykcia (condylus humeri) i dwóch nadkłykci: bocznego i przyśrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkłykcie służą do przyczepu licznych mięśni i więzadeł. Kłykied kości ramiennej jest podzielony płytką bruzdą na większą częśd przyśrodkową zwaną bloczkiem (trochlea humeri) i mniejszą kulistą częśd boczną, stanowiącą główkę kości ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i główka są pokryte powierzchniami stawowymi i biorą udział w wytworzeniu stawu łokciowego. Rynienkowato zagłębiona powierzchnia stawowa bloczka zestawia się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej, zaś wypukła powierzchnia stawowa główki kości ramiennej łączy się z dołkiem stawowym głowy kości promieniowej. Od przodu ponad główką kości ramiennej leży małe zagłębienie zwane dołem promieniowym (fossa radialis), powyżej bloczka znajduje się większe zagłębienie - dół dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgięcia przedramienia w stawie łokciowym oba doły wypełniają się: brzegiem przednim głowy kości promieniowej - pierwszy, a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje się głęboki dół łokciowy (fossa olecrani), do którego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek łokciowy kości łokciowej. Na tylnej stronie nadkłykcia przyśrodkowego znajduje się bruzda nerwu łokciowego (sulcus n. ulnaris).

Kości przedramienia Kościec przedramienia (ossa antebrachii) stanowią dwie kości: łokciowa i promieniowa, które są ułożone równolegle do siebie w przedramieniu odwróconym, tzn. gdy dłoo skierowana jest do przodu. Kośd łokciowa jest dłuższa, ma silniej rozwiniętą nasadę bliższą i zajmuje w przedramieniu położenie przyśrodkowe czyli od strony palca piątego. Kośd promieniowa leży bocznie w przedramieniu po stronie kciuka. W położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce skierowanej grzbietem do przodu, kośd łokciowa nie zmienia swego położenia, natomiast kośd promieniowa krzyżuje skośnie od przodu kośd łokciową. Kośd łokciowa głównie odpowiada za połączenie ramienia z przedramieniem, stąd bardziej rozbudowana nasada bliższa. Kośd promieniowa służy do połączenia przedramienia z ręką, dlatego ma bardziej rozbudowaną nasadę dalszą.

Kośd łokciowa Kośd łokciowa (ulna) jest kością długą. Nasada bliższa (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, większy, stanowi górne zakooczenie kości i nazywa się wyrostkiem łokciowym (olecranon). Mniejszy, niżej położony i skierowany swym wierzchołkiem do przodu to wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczają otwarte ku przodowi wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchnią stawową do połączenia z bloczkiem kości ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się wcięcie promieniowe (incisura radialis), służące do połączenia stawowego z obwodem stawowym głowy kości promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest położona guzowatośd łokciowa (turberositas ulnae), będąca polem koocowego przyczepu dla mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej (corpus ulnae) ma w przekroju poprzecznym kształt trójkątny. Wyróżniamy trzy brzegi ograniczające trzy powierzchnie: przednią (facies anterior), przyśrodkową (facies medialis) i tylną (facies posterior). Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokrąglony, oddziela powierzchnię przednią od 46

ANATOMIA CZŁOWIEKA przyśrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomiędzy powierzchnią przyśrodkową i tylną; najostrzejszy brzeg międzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchnię tylną od przedniej i stanowi miejsce przyczepu błony międzykostnej łączącej trzony obu kości przedramienia. Nasadę dalszą (epiphysis distalis) stanowi głowa kości łokciowej (caput ulnae), przedłużająca się po stronie przyśrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Częśd przednio-boczną głowy pokrywa obwód stawowy (circumferentia articularis), który służy do połączenia z wcięciem łokciowym kości promieniowej. Głowa kości łokciowej jest zakooczona powierzchnią dla połączenia z trójkątną chrząstką, oddzielającą tę kośd od nadgarstka.

Kośd promieniowa Kośd promieniowa (radius) jest kością długą o silnie rozwiniętej nasadzie dalszej, bowiem tylko ona z obu kości przedramienia bezpośrednio uczestniczy w połączeniu stawowym przedramienia z ręką. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) kości stanowi głowa (caput radii), na której są położone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklęsła, skierowana ku górze - to dołek stawowy głowy (fovea articularis capitis), zestawiający się z główką kości ramiennej. Drugą powierzchnię tworzy obwód stawowy głowy kości promieniowej (circumferentia articularis capitis radii), przeznaczony do połączenia z wcięciem promieniowym kości łokciowej. Głowa oddzielona jest od trzonu szyjką (colum radii). Poniżej szyjki, od strony przedniej znajduje się guzowatośd kości promieniowej (tuberositas radii), do której przymocowuje się ścięgno koocowe mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon (corpus radii), podobnie jak w kości łokciowej, jest na przekroju trójkątny i posiada analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo interosseus), skierowany w stronę przyśrodkową, który jest miejscem przyczepu błony międzykostnej. Brzegi te ograniczają następujące powierzchnie: przednią (facies anterior) - brzeg przedni i międzykostny, boczną (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tylną (facies posterior) brzeg tylny i międzykostny. Pośrodku powierzchni bocznej znajduje się nierównośd zwana guzowatością mięśnia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości promieniowej jest silniej rozwinięta od nasady bliższej i nieco spłaszczona w kierunku przedniotylnym. W swej części bocznej wydłuża się ku dołowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus), stanowiący najniżej położony punkt przedramienia. Od strony przyśrodkowej nasada dalsza kości promieniowej jest zaopatrzona we wcięcie łokciowe (incisura ulnaris), służące do połączenia z obwodem stawowym głowy kości łokciowej. Dolna powierzchnia ma kształt czworokątny, jest lekko zagłębiona i pokryta dwudzielną powierzchnią nadgarstkową (facies articularis carpea). Częśd boczna tej powierzchni zestawia się z kością łódeczkowatą, częśd przyśrodkowa z kością księżycowatą nadgarstka.

Kości ręki Szkielet ręki (ossa manus) dzieli się na trzy odcinki: kości nadgarstka, śródręcza i palców, obejmuje on dwadzieścia siedem kości.

47

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kości nadgarstka Kości nadgarstka (ossa carpi) są ułożone w dwu szeregach, po cztery w każdym. W szeregu bliższym (ordo proximalis), idąc od kciuka, znajdują się kolejno następujące kości: kośd łódeczkowata (os scaphoideum), księżycowata (os lunatum), trójgraniasta (os triquetrum) i leżąca na jej powierzchni dłoniowej kośd grochowata (os pisiforme). Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest przez położoną bocznie kośd czworoboczną większą (os trapezium), następnie kierując się w stronę przyśrodkową spotykamy kośd czworoboczną mniejszą (os trapezoideum), kośd główkowatą (os capitatum) i kośd haczykowatą (os hamatum). Wszystkie kości nadgarstka są kośdmi krótkimi i na każdej z nich,- z wyjątkiem kości grochowatej; wyróżnia się sześd powierzchni: bliższą, dalszą, przyśrodkową, boczną, dłoniową i grzbietową. W powierzchnie stawowe są zaopatrzone te spośród nich, które są zwrócone do sąsiednich kości. Pozostałe powierzchnie są nierówne i stanowią pola przyczepów więzadeł. Kości nadgarstka w całości układają się w taki sposób, że tworzą łuk wypukłością zwrócony w kierunku grzbietu ręki. Po stronie dłoniowej powstaje w wyniku tego bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogłębiona dwiema wyniosłościami: wzdłuż brzegu bocznego nadgarstka przebiega wyniosłośd boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis), utworzona przez guzek kości łódeczkowatej i guzek kości czworobocznej większej, zaś wyniosłośd przyśrodkową czyli łokciową (eminentia carpi ulnaris) tworzą kośd grochowata i haczyk kości haczykowatej. Do obu tych wyniosłości umocowuje się poprzecznie biegnące więzadło zwane troczkiem zginaczy, które zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi). Przez kanał nadgarstka przebiegają ścięgna mięśni zginaczy palców, nerwy i naczynia krwionośne.

Kości śródręcza Kości śródręcza (ossa metacarpalia) jest pięd i należą do typu kości długich. Na każdej z nich wyróżnia się nasadę bliższą zwaną podstawą kości (basis), trzon (corpus) i nasadę dalszą, czyli głowę (caput). Na podstawie każdej kości znajduje się powierzchnia stawowa zwrócona w kierunku bliższym, służąca do połączenia stawowego z odpowiednią kością nadgarstka. Na podstawach kości od II do V występują powierzchnie stawowe boczne dla połączenia z sąsiednimi podstawami kości śródręcza. Trzony kości śródręcza są przewężone i nieznacznie wygięte, wypukłością skierowane do grzbietu ręki. Cztery przestrzenie miedzykostne śródręcza (spatia interossea metacarpi) są wypełnione mięśniami międzykostnymi. Nasada dalsza zwana głową jest pokryta powierzchnią stawową, bierze ona udział w wytworzeniu połączenia stawowego z paliczkiem bliższym odpowiedniego palca.

Kości palców Kości palców (ossa digitorum manus) stanowią tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I, posiada tylko dwa paliczki, tj. bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostałe palce, od II do V, są zbudowane z trzech paliczków: bliższego, środkowego i dalszego (phalanx proximalis, media et distalis). Każdy paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) będącej nasadą bliższą kości, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzającej w paliczkach bliższych i środkowych głowę (caput phalangis), zaś w paliczkach dalszych - guzowatośd paliczka dalszego (tuberositas phalangis distalis). Na podstawach i głowach są umieszczone powierzchnie stawowe, służące do połączeo stawowych między paliczkami każdego palca oraz do połączenia bliższego paliczka z odpowiadającą mu kością śródręcza. Poszczególne palce mają następujące nazwy: palec I - kciuk 48

ANATOMIA CZŁOWIEKA (pollex), palec II - wskazujący (index), palec III- środkowy (digitus medius), palec IV - obrączkowy (digitus anularis), palec V - mały (digitus minimus). Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowią małe kosteczki, występujące w zmiennej liczbie. Do stałych trzeszczek ręki zalicza się dwie, występujące po stronie promieniowej i łokciowej głowy I kości śródręcza.

Połączenia kooczyny górnej

Połączenia kooczyny górnej dzielimy na połączenia obręczy kooczyny górnej (junctuare cinguli membri superioris) i połączenia kooczyny górnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu kości obręczy tylko obojczyk łączy się ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym. Obie kości obręczy łączą się w stawie barkowo-obojczykowym. Połączenia kooczyny górnej wolnej są utworzone przez staw ramienny, staw łokciowy, połączenia kości przedramienia i stawy ręki.

Stawy i więzozrosty obręczy kooczyny górnej

Staw mostkowo-obojczykowy Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem łączącym obręcz kooczyny górnej z kośdcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą: powierzchnia stawowa kooca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegającą częścią chrząstki pierwszego żebra. Ukształtowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie powierzchnie mają kształt siodełkowaty i nie przylegają ściśle do siebie. Między obu powierzchniami stawowymi znajduje się krążek śródstawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej, który dzieli jamę stawową na częśd górno-boczną i dolno-przyśrodkową. Krążek swym obwodem zrasta się z częścią włóknistą torebki stawowej i chrząstką I żebra. Torebka stawowa jest ludna, ale gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje się ona do kości wzdłuż brzegów powierzchni stawowych. Więzadła stawowe są silne i wzmacniają torebkę z wszystkich stron z wyjątkiem kąta przednio-dolnego. Więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius et posterius) przebiega od kooca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyłu - do górnej części rękojeści mostka. Więzadła te hamują nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyłu. Więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym więzadłem, rozpiętym nad wcięciem szyjnym mostka. Przymocowuje się ono do kooców mostkowych obu obojczyków. Więzadło to hamuje ruchy obojczyka w dół. Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od chrząstki I żebra ku górze i bocznie do wycisku tegoż więzadła na powierzchni dolnej obojczyka. Działa hamująco na ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu. Staw mostkowo-obojczykowy jest stawem kulistym, wieloosiowym. Można w nim wykonad ruch obojczyka do przodu, ku tyłowi, w górę i w dół, a także obrót dookoła długiej osi obojczyka. Zakres ruchów jest jednak dośd ograniczony z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego kooca obojczyka do łopatki, 2) bliskie sąsiedztwo górnych żeber, 3) silne więzadła wzmacniające torebkę stawową.

49

ANATOMIA CZŁOWIEKA Staw barkowo-obojczykowy Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) łączy obojczyk z łopatką. Utworzony jest przez lekko wypukłą powierzchnię stawową barkową obojczyka (facies articularis acromialis) oraz przez odpowiednio do niej ukształtowaną, wklęsłą powierzchnię stawową wyrostka barkowego łopatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu często występuje krążek stawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej. Torebka stawowa jest dośd ludna, grubsza z przodu i przymocowuje się do kości wzdłuż granic powierzchni stawowych. Górną powierzchnię torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube więzadło barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare), rozpięte między powierzchnią górną kooca barkowego obojczyka a wyrostkiem barkowym. Więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) składa się z dwóch silnych pasm, tj. więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzącego od kresy czworobocznej obojczyka i więzadła stożkowatego (lig. conoideum) odchodzącego od guzka stożkowatego obojczyka. Oba kooczą się na wyrostku kruczym łopatki. Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym są sprzężone z ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umożliwiają one unoszenie i obniżanie, wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Ogólnie biorąc zakres powyższych ruchów jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwiększają zakres ruchu ramienia we wszystkich kierunkach.

Więzozrosty łopatki Więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworokątnym pasmem, rozpiętym nad stawem ramiennym, a łączącym wyrostek barkowy i kruczy łopatki. Więzadło to wraz z dwoma wyrostkami, do których jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu ramiennego (fornix humeri), chroniące staw przed urazami i kośd ramienną przed wywichnięciem ku górze. Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpięte nad wcięciem łopatki, zamykając je w otwór, przez który biegnie nerw nadłopatkowy.

Połączenia kooczyny górnej

Staw ramienny Staw ramienny (articulatio humeri) łączy kooczynę górną wolną z jej obręczą. Wypukłą powierzchnię tworzy powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej (facies articularis capitis humeri), pokryta chrząstką szklistą. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu około 2,5 cm. Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego kształtu wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis) łopatki, pokryte chrząstką szklistą. Chrząstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w obrąbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrząstki włóknistej. Obrąbek stawowy powiększa i pogłębia powierzchnię stawową, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek powierzchni stawowej głowy do panewki ma się jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej głowy przylega do panewki. Ma to duże praktyczne znaczenie dla możliwości wykonywania obszernych ruchów. W związku ze znaczną różnicą między wielkością głowy oraz panewki i dużą ruchomością stawu torebka stawowa jest ludna i bardzo obszerna. Gdy ramię jest opuszczone, dolna częśd torebki tworzy fałd skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym położeniu ramienia fałd ten 50

ANATOMIA CZŁOWIEKA wygładza się i następuje uwypuklenie się części górnej torebki stawowej. Torebka stawowa przymocowuje się na łopatce do obrąbka stawowego, jedynie w części górnej przekracza tę linię, dochodząc aż do nasady wyrostka kruczego. W ten sposób guzek nadpanewkowy zostaje włączony do jamy stawu, a ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, przymocowane do guzka nadpanewkowego, w swym początkowym odcinku przebiega wewnątrz jamy stawowej. Na kości ramiennej torebka stawowa przyczepia się do szyjki anatomicznej. Na wysokości bruzdy międzyguzkowej w warstwie włóknistej torebki znajduje się otwór, którym opuszcza jamę stawu ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Torebkę stawową wzmacniają dwa więzadła. Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, płaskim pasmem, biegnącym od podstawy wyrostka kruczego do obu guzków kości ramiennej. Więzadło to wzmacnia górną ścianę torebki i ddwiga ciężar zwisającego ramienia, przeciwdziałając zsuwaniu się głowy kości ramiennej z panewki stawu. Więzadło obrąbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w głębokiej warstwie torebki stawowej, w jej ścianie górnej i przedniej, w związku z czym jest niewidoczne od zewnątrz. Zazwyczaj składa się z trzech pasm rozpiętych między obrąbkiem stawowym łopatki a szyjką anatomiczną i ogranicza głównie ruchy obrotowe ramienia na zewnątrz. Poza tym torebkę stawową wzmacniają ścięgna mięśni przyczepiających się do obu guzków kości ramiennej. Staw ramienny jest stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym można wykonad ruchy dookoła trzech osi: 1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wokół osi strzałkowej, 2) unoszenie ramienia do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyłu (retroversio humeri) czyli prostowanie - wokół osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoła osi podłużnej. W następstwie połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem powstają ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie których wolny koniec ramienia zatacza na swej drodze poprzecznie owalną elipsę. W stawie ruch odwodzenia można wykonad tylko do poziomu (90°), bowiem dalsze unoszenie uniemożliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyżej), o które opiera się guzek większy kości ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyżej poziomu odbywa się przy współudziale obu stawów obojczykowych i rotacji łopatki.

Staw łokciowy Staw łokciowy (articulatio cubiti) jest stawem złożonym. Składa się z trzech połączeo, objętych wspólną torebką stawową. Dwa połączenia, tj. częśd ramienno-łokciowa i ramiennopromieniowa stawu łokciowego, stanowią funkcjonalnie jedną całośd, a ruch odbywa się w nich wokół wspólnej, poprzecznej osi stawu. Są to ruchy zginania i prostowania. Trzecią częśd stawu łokciowego tworzy połączenie promieniowo-łokciowe, zwane stawem promieniowo-łokciowym bliższym (articulatio radioulnaris proximalis), który należy do stawów typu obrotowego. Ruchy obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mogą się odbywad w tym stawie przy współudziale stawu promieniowo-łokciowego dalszego. W utworzeniu stawu łokciowego uczestniczą trzy pary powierzchni stawowych: 1) częśd ramienno-łokciową tworzy powierzchnia stawowa bloczka kości ramiennej (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe kości łokciowej (incisura trochlearis), 2) częśd ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchnię stawową główki kości ramiennej (capitulum humeri) i dołek stawowy głowy kości promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) częśd promieniowo-łokciową tworzy wcięcie promieniowe kości łokciowej (circumferentia articularis). Torebka stawowa jest dośd obszerna i cienka od przodu i tyłu, zaś gruba i napięta po stronie bocznej i przyśrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi więzadłami. Na kości ramiennej torebka stawowa przymocowuje się poniżej obu nadkłykci, z przodu i z tyłu wzdłuż górnych granic dołu dziobiastego, 51

ANATOMIA CZŁOWIEKA promieniowego i dołu wyrostka łokciowego. Na kości łokciowej przyczep torebki biegnie wzdłuż brzegów wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego z wyjątkiem wierzchołków wyrostków: łokciowego i dziobiastego, które są objęte torebką i leżą wewnątrz jamy stawowej. Na kości promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoła szyjki. Dwa silne więzadła stanowią wzmocnienie części ramienno-łokciowej i ramienno-promieniowej stawu łokciowego; są to: więzadło poboczne łokciowe i promieniowe. Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) składa się z trzech części, łączących się ze sobą na kształt trójkąta. Więzadło poboczne łokciowe łączy nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej z wcięciem bloczkowym (bliżej wyrostka łokciowego) i wyrostkiem dziobiastym kości łokciowej. Częśd poprzeczna tego więzadła, położona najniżej, tworzy więzadło Coopera. Więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej, biegnąc w dół rozdziela się na dwa pasma, z których jedno przymocowuje się na przedniej, drugie na tylnej krawędzi wcięcia promieniowego kości łokciowej na wysokości szyjki kości promieniowej. Przestrzeo między dwoma powyższymi pasmami wypełniają pozostałe włókna, biegnące od nadkłykcia bocznego do więzadła pierścieniowatego. Dzięki temu, że kośd promieniowa jest wolna od przyczepów więzadeł, zachowuje swobodę ruchów obrotowych. Do wzmocnieo stawu promieniowo-łokciowego bliższego należy więzadło pierścieniowate i czworokątne. Więzadło pierścieniowate (lig. anulare radii) przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwód stawowy głowy kości promieniowej i nie pozwala na oddalenie się głowy od wcięcia oraz uniemożliwia przesuwanie się kości promieniowej względem kości łokciowej. Więzadło czworokątne (lig. quadratum) jest rozpięte poziomo między dolnym brzegiem wcięcia promieniowego kości łokciowej, a odpowiadającą mu częścią szyjki kości promieniowej. Więzadło to napina się podczas ruchów nawracania i odwracania przedramienia. Staw łokciowy jako całośd można zakwalifikowad do typu stawu zawiasowoobrotowego o dwóch osiach ruchu, a ściślej mówiąc stanowi on staw śrubowo-obrotowy. Oś poprzeczna przebiega przez bloczek i główkę kości ramiennej; jest zatem wspólną osią dla połączenia ramienno-łokciowego i ramienno-promieniowego. Wokół tej osi wykonuje się ruch zginania (flexio) i prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakreślają wycinek ruchu śrubowego. Druga oś ruchu przebiega przez środek głowy kości promieniowej, dalej biegnie skośnie przez błonę międzykostną i u dołu przez głowę kości łokciowej. Jak z tego wynika oś ruchu obrotowego jest wspólna dla obu stawów promieniowo-łokciowych: bliższego i dalszego. Stawy promieniowo-łokciowe są stawami sprzężonymi, ruchy odbywają się w nich równocześnie. Są to ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchu obrotowego przedłuża się ku górze przechodząc przez środek głowy kości ramiennej. Wskutek tego można dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy całej kooczyny górnej w stawie ramiennym.

Błona międzykostna przedramienia Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocną blaszkę włóknistą rozpiętą między brzegami międzykostnymi kości promieniowej i łokciowej. W części środkowej jest ona najsilniejsza, zaś w części górnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i zawiera otwory przeznaczone do przejścia naczyo krwionośnych. W górnej części błona międzykostna kooczy się silną struną skośną (chorda obliqua). Błona międzykostna jest silnie napięta w pośrednim położeniu przedramienia, tj. między ruchem nawracania i odwracania. Ma ona duże znaczenie jako czynnik hamujący podłużne przesuwanie się kości promieniowej w stosunku do kości łokciowej. Błona międzykostna stanowi także pole przyczepów licznych mięśni. 52

ANATOMIA CZŁOWIEKA Staw promieniowo-łokciowy dalszy Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie do stawu promieniowo-łokciowego bliższego, z tą jednak różnicą, że kośd promieniowa i łokciowa zamieniły się rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcięcie łokciowe (incisura urnalis) kości promieniowej, zaś wypukłą powierzchnię stawową tworzy obwód stawowy głowy kości łokciowej (circumferentia articularis capitis ulnae), który nie biegnie jednak dookoła całej głowy, tak jak na kości promieniowej, lecz zajmuje jedynie około połowy powierzchni obwodowej głowy. Do stawu promieniowo-łokciowego dalszego należy krążek stawowy (discus articularis), który przylega do dolnej powierzchni głowy kości łokciowej. Jest on przymocowany od strony przyśrodkowej do wyrostka rylcowatego kości łokciowej, bocznie - do krawędzi między wcięciem łokciowym a powierzchnią stawową nadgarstkową kości promieniowej. Krążek stawowy jest dwuwklęsły; swą górną powierzchnią jest zwrócony do głowy kości łokciowej, dolną zaś - do kości trójgraniastej nadgarstka. Krążek ten oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu promieniowo-nadgarstkowego. Torebka stawowa (capsula articularis) jest ludna, lecz mocna i najgrubsza po stronie grzbietowej; ze względu na obecnośd krążka jama stawowa nie stanowi przestrzeni jednokształtnej. Załamana jest pod kątem prostym w ten sposób, że częśd górna zawarta między kością promieniową i łokciową jest ustawiona w płaszczydnie strzałkowej, natomiast częśd dolna, ograniczona dolną powierzchnią głowy i krążkiem stawowym, przebiega poziomo. Czynnościowo staw promieniowo-łokciowy dalszy jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym bliższym (o czym była mowa wyżej) i należy do stawów typu obrotowego.

Stawy ręki Ręka (manus) zawdzięcza swą ruchomośd licznym stawom, do których należą: staw promieniowo-nadgarstkowy, staw śródnadgarstkowy, połączenia stawowe szeregu bliższego nadgarstka, połączenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka, stawy między szeregiem dalszym nadgarstka i kośdmi śródręcza, kośdmi śródręcza, stawy śródręczno-paliczkowe, stawy międzypaliczkowe. Staw promieniowo-nadgarstkowy

stawy między

Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest także stawem bliższym ręki. Łączy on kośd promieniową i krążek stawu promieniowo-łokciowego dalszego z trzema kośdmi szeregu bliższego nadgarstka. Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchnię stawową nadgarstkową kości promieniowej (facies articularis carpea), którą od strony łokciowej uzupełnia powierzchnia stawowa krążka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypukła ma kształt jajowaty i z wyjątkiem kości grochowatej jest utworzona przez wszystkie kości szeregu bliższego nadgarstka, tj. kośd łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą. Kości te są silnie złączone ze sobą za pośrednictwem więzadeł międzykostnych nadgarstka. Torebka stawowa jest obszerna i ludna; przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi więzadłami, które są wspólne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych stawów nadgarstka. Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem złożonym, eliptycznym o dwóch osiach 53

ANATOMIA CZŁOWIEKA ruchu. Główna oś stawu biegnie poprzecznie i dookoła niej wykonuje się ruchy zginania dłoniowego ręki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego ręki (flexio dorsalis manus). Dookoła osi dłoniowo-grzbietowej można rękę odwodzid w kierunku łokciowym (abductio ulnaris manus) i w kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W następstwie kombinacji ruchów wykonuje się ruch obwodzenia ręki (circumductio manus).

Staw śródnadgarstkowy Staw śródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy ręki, jest stawem łączącym szereg bliższy z szeregiem dalszym kości nadgarstka. Kształt szczeliny stawowej jest bardzo nieregularny, upodabnia się do poziomo ułożonej litery S. Torebka stawowa jest napięta po stronie dłoniowej, ludna po stronie grzbietowej. Kości w obu szeregach nadgarstka są połączone ze sobą więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (lig. intercarpea interossea).

Stawy międzynadgarstkowe Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) występują w obrębie szeregu bliższego i dalszego nadgarstka, łączą przylegające do siebie kości. Jamy tych stawów otwierają się do stawu śródnadgarstkowego. Staw kości grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej ruchomym z wszystkich międzynadgarstkowych stawów, ponieważ ma bardzo ludną torebkę stawową. Staw ten łączy kośd grochowatą z kością trójgraniastą.

Stawy nadgarstkowo-śródręczne Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) są utworzone przez powierzchnie stawowe dalsze każdej kości szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie stawowe bliższe podstaw kości śródręcza. Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae) występują w liczbie trzech stawów, a tworzą je zwrócone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw od II do V kości śródręcza. Stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne, z wyjątkiem stawu nadgarstkowo-śródręcznego kciuka, są stawami płaskimi, z wybitnie napiętymi torebkami stawowymi i więzadłami. Z tego względu kości szeregu dalszego nadgarstka i kości śródręcza stanowią zwartą całośd, która porusza się nieznacznie w stosunku do szeregu bliższego i do przedramienia. Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi całkowicie odrębny staw. Należy on do stawów typu siodełkowatego, który w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju nie występuje. Powierzchnia stawowa kości czworobocznej większej i powierzchnia stawowa podstawy I kości śródręcza są ukształtowane siodełkowato i dopasowane do siebie. Torebka stawowa jest obszerna i ludna. Ruchy w stawie nadgarstkowo-śródręcznym kciuka odbywają się wokół dwóch głównych osi. Jedna oś jest ustawiona w kierunku dłoniowo-grzbietowym; w stosunku do niej odbywają się ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis). Druga oś biegnie w kierunku promieniowo-łokciowym czyli poprzecznie; dookoła niej odbywają się ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjściowego położenia czyli odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchów obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka są zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umożliwia jego współpracę z pozostałymi 54

ANATOMIA CZŁOWIEKA palcami, dzięki czemu żaden inny palec nie może zastąpid kciuka w jego czynności chwytnej. Opisane wyżej stawy bliższej części ręki mają w zasadzie wspólny aparat więzadłowy, gdyż szereg spośród przebiegających tu więzadeł dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz większej liczby stawów. Pasma więzadłowe łączące poszczególne kości na ogół nie dają się odgraniczyd od siebie. Prócz więzadeł czynnikiem ochronnym stawów ręki są liczne i bardzo silne ścięgna mięśni, które zstępując z przedramienia na rękę pokrywają i otaczają stawy. Kooce dalsze obu kości przedramienia są zespolone z kośdmi szeregu bliższego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do więzadeł wzmacniających stawy ręki należą: Więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig. collaterale carpi radiale), rozpięte między wyrostkiem rylcowatym kości promieniowej a kością łódeczkowatą hamuje ono ruchy odwodzenia łokciowego ręki. Więzadło poboczne łokciowe nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego kości łokciowej do kości grochowatej i trójgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego ręki. Więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna się na brzegu dłoniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej kości promieniowej i wyrostku rylcowatym, i pasmami dochodzi do kości księżycowatej, trójgraniastej i główkowatej. Więzadło promieniowonadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej kości promieniowej po stronie grzbietowej i kooczy się na powierzchni grzbietowej kości szeregu bliższego nadgarstka. Więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare) rozpoczyna się na wyrostku rylcowatym kości łokciowej, a kooczy się na kości księżycowatej i trójgraniastej. Więzadła te napinają się w ruchach zgięcia grzbietowego bądd dłoniowego ręki. Kości szeregu bliższego nadgarstka są połączone ze sobą za pośrednictwem: Więzadła łukowatego grzbietowego i dłoniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Więzadeł nadgarstkowych dłoniowych, grzbietowych i międzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et interossea). Trzecią grupę tworzą więzadła wzmacniające, głównie stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne. Należą do nich: Więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg. arpometacarpea palmaria et dorsalia). Więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne (ligg. etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), które wzmacniają torebki stawów międzyśródręcznych. Na szczególną uwagę zasługuje: Więzadło rozpięte między wyniosłością promieniową i łokciową nadgarstka, zwane troczkiem zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - więzadłem poprzecznym nadgarstka. Więzadło to zamyka bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) w kanał nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegające w nim ścięgna mięśni, naczynia krwionośne i nerwy przed możliwością urazu.

Stawy śródręczno-paliczkowe Stawy śródręczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnościowo odpowiadają stawom kulistym. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą głowy kości śródręcza, wklęsłą - dołki stawowe położone na podstawie paliczków członów bliższych palców. Torebka stawowa jest ludna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i łokciowej więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia), które napinają się silnie w położeniu zgięcia stawu i przeciwdziałają wtedy ruchom bocznym palców. Ponadto między głowami kości śródręcza (od II do V) przebiega więzadło poprzeczne głębokie śródręcza (lig. metacarpeum transversum profundum), które ogranicza nadmierne odwodzenie palców. W stawach śródręczno-paliczkowych można wykonad ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wokół osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia 55

ANATOMIA CZŁOWIEKA (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi grzbietowo-dłoniowej. Zakres ruchów odwodzenia jest największy, gdy palce są wyprostowane. Z kombinacji ruchów zgięcia i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia powstają ruchy obwodzenia. Stawy śródręczno-paliczkowe należą do stawów kulistych o ograniczonej ruchomości, bowiem nie można w nich wykonad czynnych ruchów obrotowych. Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w przeciwieostwie do pozostałych stawów śródręcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on podobną budowę do stawów międzypaliczkowych palców. W stawie tym można wykonad tylko ruchy wokół osi poprzecznej, tj. zgięcie (flexio) i wyprost (extensio).

Stawy międzypaliczkowe ręki Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) łączą ze sobą paliczki każdego palca. W kciuku występuje tylko jeden staw międzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do V znajdują się po dwa takie stawy, tj. stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze. Torebkę stawową każdego stawu międzypaliczkowego wzmacniają silne więzadła poboczne (ligg. collateralia), które zabezpieczają ruchy członów palców w każdym położeniu stawu. Pod względem budowy zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze należą do stawów zawiasowych. Oś ruchu przebiega poprzecznie, w związku z czym możliwe są ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio).

KOśCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY DOLNEJ

Kościec kooczyny dolnej składa się z obręczy kooczyny dolnej i kośdca kooczyny dolnej wolnej. Kościec kooczyny dolnej wolnej dzieli się na trzy odcinki: kośd udową, kości podudzia (kośd piszczelową i strzałkową) oraz szkielet stopy (7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców stopy).

Kości obręczy kooczyny dolnej W skład kości obręczy kooczyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosłego osobnika wchodzą dwie kości miedniczne. Obie kości miedniczne obejmują u dołu szkielet osiowy i wraz z kością krzyżową ograniczają miednicę (pelvis).

Kośd miedniczna Kośd miedniczna (os coxae) jest największą i najszerszą kością szkieletu o kształcie nieregularnym. Najwęższa jest w części środkowej, a poszerza się ku dołowi i ku górze. We wczesnych latach życia każda kośd miedniczna składa się z trzech kości połączonych chrząstką. Są to: kośd biodrowa (os ilium) skierowana ku górze, kośd kulszowa (os ischii) skierowana ku dołowi i do tyłu oraz kośd łonowa (os pubis) położona u dołu z przodu. Trzy powyższe kości łączą się ze sobą pośrodku kości miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewnętrznej znajduje się duży, głęboki dół

56

ANATOMIA CZŁOWIEKA zwany panewką (acetabulum). budujące kośd miedniczną.

W utworzeniu panewki uczestniczą zatem wszystkie trzy kości

Kośd biodrowa Kośd biodrowa (os ilium) stanowi największy odcinek kości miednicznej i składa się z trzonu oraz talerza. Granicę między powyższymi składowymi kości biodrowej, po stronie wewnętrznej kości, tworzy kresa łukowata (linea arcuata). Trzon kości biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi dolną, zgrubiałą częśd kości i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewnętrznej na granicy przejścia trzonu kości biodrowej w trzon kości łonowej znajduje się małe wzniesienie, zwane wyniosłością biodrowo-łonową (eminentia iliopubica). Talerz kości biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie miednicę większą. Odróżniamy na nim powierzchnię pośladkową (facies glutea), skierowaną bocznie i ku tyłowi oraz powierzchnię krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina), lekko zagłębioną w części przedniej i skierowaną do światła miednicy większej. Górną krawędd talerza biodrowego stanowi grzebieo biodrowy (crista iliaca). Powierzchnia pośladkowa, czyli zewnętrzna jest lekko wypukła i stosunkowo gładka. Służy ona za miejsce przyczepu trzech mięśni pośladkowych, których przyczepy są oddzielone kresami. Najkrótsza - kresa pośladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo w tylnej części powierzchni pośladkowej i ogranicza małe, chropowate pole, na którym znajduje się częśd przyczepu mięśnia pośladkowego wielkiego. Kresa pośladkowa przednia (linea glutea anterior) jest najdłuższa, biegnie łukowato od góry i przodu ku tyłowi i do dołu. Między nią, a kresą tylną i grzebieniem biodrowym jest położone pole przyczepu mięśnia pośladkowego średniego. Trzecia, to kresa pośladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegająca nad panewką, jest najsłabiej zaznaczona. Między nią, a kresą pośladkową przednią znajduje się przyczep mięśnia pośladkowego małego. Powierzchnia krzyżowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewnętrzna, jest oddzielona u dołu od trzonu kości biodrowej kresą łukowatą (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni, gładki i wklęsły, stanowi dół biodrowy (fossa iliaca), który jest miejscem przyczepu mięśnia biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewnętrznej w swej części przednio-dolnej stanowi powierzchnię stawową kości biodrowej, służącą do połączenia się z kością krzyżową. Z uwagi na kształt nosi ona nazwę powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-górny, silnie chropowaty, tworzy guzowatośd biodrową (tuberositas iliaca), do której przyczepiają się więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne i mięśnie. Grzebieo biodrowy (crista iliaca) stanowi górny, zgrubiały brzeg talerza. Rozpoczyna się wystającym ku przodowi kolcem biodrowym przednim górnym (spina iliaca anterior superior) a kooczy wystającym ku tyłowi kolcem biodrowym tylnym górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolca przedniego górnego znajduje się kolec biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem tylnym górnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu biodrowym można wyróżnid trzy mniej więcej równolegle do siebie biegnące listewki kostne: wargę zewnętrzną (labium externum), wargę wewnętrzną (labium internum) i między nimi pośrodku położoną i zaznaczoną najsłabiej - kresę pośrednią (linea intermedia). Są one miejscem przyczepu mięśni brzucha.

Kośd kulszowa Kośd kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek kości miednicznej. Składa się z trzonu i gałęzi. Trzon kości kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy około 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu 57

ANATOMIA CZŁOWIEKA wystaje ku tyłowi wybitnie ostro zakooczony kolec kulszowy (spina ischiadica), który oddziela położone wyżej wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) od wcięcia kulszowego mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod kątem prostym w gałąd kości kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypukła, tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzącej miednica opiera się o podłoże na obu guzach kulszowych. Gałąd kości kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spłaszczoną cienką częśd tej kości; odchodzi od dolnej części trzonu pod kątem prostym i biegnie przyśrodkowo do przodu, łącząc się z gałęzią dolną kości łonowej.

Kośd łonowa Kośd łonowa (os pubis) stanowi przednio-dolną częśd kości miednicznej. Składa się z trzonu, gałęzi górnej i gałęzi dolnej. Trzon kości łonowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 częśd panewki. Przyśrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje się na trzonie wyniosłośd biodrowo-łonowa (eminentia iliopubica), utworzona wspólnie przez kośd łonową i biodrową. Gałąd górna kości łonowej (ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyśrodkowym. Na przekroju poprzecznym ma kształt trójkątny. Jej najostrzejszy brzeg górny stanowi grzebieo kości łonowej (pecten ossis pubis), który ku tyłowi i górze przedłuża się w kresę łukowatą. Obustronnie biegnący grzebieo łonowy, kresa łukowata oraz linia biegnąca między powierzchnią miedniczną a podstawą kości krzyżowej wytwarzają kresę graniczną (linea terminalis), która oddziela miednicę większą od miednicy mniejszej. Grzebieo kości łonowej jest zakooczony przyśrodkowo z przodu małym guzkiem łonowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gałęzi górnej, biegnący od guzka łonowego w kierunku panewki, nosi nazwę grzebienia zasłonowego (crista obturatoria). Grzebieo ten wraz z brzegiem tylnym ogranicza bruzdę zasłonową (sulcus obturatorius). W miejscu przejścia gałęzi górnej w gałąd dolną kości łonowej znajduje się, skierowana przyśrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies symphysialis) dla połączenia z kością łonową strony przeciwległej. Gałąd dolna (ramus inferior ossis pubis) jest wąska i płaska, kieruje się w dół i bocznie od gałęzi górnej, przechodząc w gałąd kości kulszowej. Obie gałęzie kości łonowej i gałąd kości kulszowej ograniczają otwór zasłoniony (foramen obturatum). Otwór zamyka błona zasłonowa z wyjątkiem bruzdy zasłonowej, która tworzy kanał zasłonowy.

Panewka W miejscu zrośnięcia się trzonów wszystkich trzech kości tworzących kośd miedniczną, po stronie zewnętrznej, znajduje się głęboki dół zwany panewką (acetabulum). Wgłębienie to obejmuje wysoki wał kostny, przerwany u dołu tzw. wcięciem panewki (incisura acetabuli). Wcięcie panewki prowadzi do okrągłego chropowatego dna czyli dołu panewki (fossa acetabuli). Dół ten otacza podkowiastego kształtu gładka powierzchnia stawowa zwana powierzchnią księżycowatą (facies lunata). Panewka służy do połączenia stawowego kości miednicznej z kością udową.

Kości kooczyny dolnej wolnej

58

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kośd udowa Kośd udowa (femur) jest najdłuższą i najmocniejszą kością szkieletu. Położenie jej jest nieco skośne w stosunku do osi pionowej. W związku z tym w pionowej postawie ciała górne kooce obu kości udowych są bardziej oddalone od siebie, niż kooce dolne. Kośd udowa, jak każda kośd długa, składa się z trzonu i dwóch nasad - bliższej i dalszej. Nasadę bliższą kości udowej (epiphysis proxinralis femoris) tworzy głowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na głowie znajduje się powierzchnia stawowa głowy (facies articularis capitis), służąca do połączenia się z powierzchnią księżycowatą panewki. W swej części przyśrodkowej ma ona chropowate wgłębienie - dołek głowy (fovea capitis), do którego przyczepia się więzadło głowy kości udowej. Szyjka łączy głowę z trzonem pod kątem otwartym przyśrodkowo. Wielkośd tego kąta, który jest zawarty między długą osią szyjki i trzonu, wynosi u dorosłego osobnika przeciętnie 135o. Trzon kości udowej (corpus femoris) jest lekko wypukły ku przodowi. W swej części górnej, w miejscu złączenia się z szyjką, posiada dwa wydatne guzy zwane krętarzami. Krętarz większy (trochanter major) jest dużą, czterościenną wyniosłością skierowaną ku górze w przedłużeniu trzonu i położoną bocznie od szyjki kości udowej. U podstawy powierzchni przyśrodkowej krętarza większego znajduje się dół krętarzowy (fossa trochanterica). Krętarz mniejszy (trochanter minor) jest położony niżej i przyśrodkowo od krętarza większego. Oba krętarze są połączone z tyłu wyradnie zaznaczonym grzebieniem międzykrętarzowym (crista intertrochanterica); od przodu zaś łączy je mniej wyradna kresa międzykrętarzowa (linea intertrochanterica). Kresa międzykrętarzowa biegnie skośnie od krętarza większego ku dołowi i przyśrodkowo, następnie zbacza poniżej krętarza mniejszego ku tyłowi i łączy się z wargą przyśrodkową kresy chropawej. Trzon kości udowej jest od strony przedniej, przyśrodkowej i bocznej dośd gładki; nie wyróżnia się na nim brzegów ani powierzchni. Wzdłuż trzonu po stronie tylnej przebiega kresa chropawa (linea aspera), która składa się z dwóch warg: przyśrodkowej i bocznej (labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodzą się ku dołowi i kooczą na odpowiednich nadkłykciach: przyśrodkowym i bocznym, ograniczając trójkątne pole zwane powierzchnią podkolanową (facies poplitea). Ku górze warga przyśrodkowa rozdwaja się na słabo zaznaczoną linię dochodzącą do krętarza mniejszego zwaną kresą grzebieniową (linea pectinea) oraz na cześd przyśrodkową, która nie dochodzi do krętarza mniejszego lecz go omija i łączy się z kresą międzykrętarzową. Warga boczna przechodzi w swym górnym odcinku w chropowate pole zwane guzowatością pośladkową (tuberositas glutea), do której przyczepia się częśd mięśnia pośladkowego wielkiego. Nasada dalsza kości udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiała i składa się z dwóch kłykci: większego przyśrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus lateralis). Kłykcie są silnie uwypuklone w płaszczydnie strzałkowej i zaopatrzone w powierzchnie stawowe (facies articulares). Oba kłykcie najsilniej uwypuklają się ku tyłowi, gdzie są oddzielone od siebie głębokim dołem międzykłykciowym (fossa intercondylaris). Dół ten od tyłu i góry jest ograniczony poprzecznie biegnącą kresą międzykłykciową (linea intercondylaris). Powierzchnie stawowe kłykci kości udowej, oddzielone dołem międzykłykciowym, są przeznaczone do połączenia stawowego z kłykciami kości piszczelowej. W przedniej części powierzchnie te zlewają się ze sobą, tworząc tzw. powierzchnię rzepkową (facies patellaris), która jest pośrodku rynienkowato wklęsła. Powierzchnie boczne kłykci są chropowate, uwypuklone i tworzą nadkłykcie. Powyżej kłykcia przyśrodkowego znajduje się nadkłykied przyśrodkowy (epicondylus medialis), a powyżej kłykcia bocznego - nadkłykied boczny (epicondylus lateralis).

59

ANATOMIA CZŁOWIEKA Rzepka Rzepka (patella) jest to spłaszczona kośd kształtu trójkątnego z zaokrąglonymi brzegami. Rzepka jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i dzięki swemu położeniu chroni staw kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierówna i do niej przyczepia się częśd włókien ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Powierzchnia tylna gładka, stanowi powierzchnię stawową (facies articularis), podzieloną podłużnie biegnącym wzniesieniem na częśd boczną i przyśrodkową. Powierzchnia ta jest przeznaczona do połączenia z powierzchnią rzepkową kości udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg górny stanowi podstawę rzepki (basis patellae); brzegi boczne, kierując się zbieżnie ku dołowi, łączą się w tzw. wierzchołku rzepki (apex patellae).

Kości goleni Kościec goleni lub podudzia (ossa cruris) składa się z dwóch kości długich: piszczelowej i strzałkowej. Kośd piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzałki, gdyż tylko ona ddwiga ciężar ciała i łączy się stawowo z kością udową. Kośd piszczelowa odpowiada w przedramieniu kości promieniowej i wespół z kością strzałkową, z którą łączy się swym koocem bliższym i dalszym, ogranicza przestrzeo międzykostną goleni (spatium interosseum cruris).

Kośd piszczelowa Kośd piszczelowa (tibia) jest kością długą, wyróżnia się na niej silnie rozwiniętą nasadę bliższą, trzon i nasadę dalszą. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis tibiae) kości piszczelowej tworzą dwa kłykcie: większy kłykied przyśrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kłykied boczny (condylus lateralis). Na każdym kłykciu znajduje się, skierowana ku górze, powierzchnia stawowa górna (facies articularis superior). Powierzchnia kłykcia przyśrodkowego jest większa, kształtu owalnego i głębsza, niż powierzchnia kłykcia bocznego, która jest krótsza i bardziej płaska. Pośrodku między powierzchniami stawowymi górnymi znajduje się wyniosłośd międzykłykciowa (eminentia intercondylaris). Oddziela ona od siebie, położone z tyłu i z przodu, pole międzykłykciowe tylne (area intercondylaris posterior). Od pola międzykłykciowego przedniego (area intercondylaris anterior). Oba pola stanowią miejsca przyczepu więzadeł krzyżowych stawu kolanowego. Na kłykciu bocznym, na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje się słabo zaznaczone wzniesienie, do którego przyczepia się pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z tyłu i bocznie leży mała, nieznacznie zagłębiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis), służąca do zestawienia z głową strzałki. Trzon kości piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i trzy powierzchnie. Esowato wygięty, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg przyśrodkowy (margo medialis) jest zaokrąglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazwę brzegu międzykostnego (margo interosseus), gdyż służy jako miejsce przyczepu błony międzykostnej podudzia. Przedni i przyśrodkowy brzeg ograniczają powierzchnię przyśrodkową (facies medialis). Między brzegiem przednim i międzykostnym położona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), zaś powierzchnię tylną (facies posterior) ogranicza brzeg międzykostny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przedni w swym górnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatością piszczeli (tuberositas tibiae), do której przymocowuje się więzadło rzepki. W górnej części powierzchni tylnej kości piszczelowej biegnie skośnie od góry ku dołowi i od strony bocznej ku przyśrodkowej listewka kostna zwana kresą m. płaszczkowatego (linea musculi solei). Nasada dalsza kości piszczelowej (epiphysis distalis) w swej przyśrodkowej części wydłuża się, tworząc kostkę przyśrodkową (malleolus 60

ANATOMIA CZŁOWIEKA medialis), która po stronie bocznej jest pokryta powierzchnią stawową kostki (facies articularis malleoli), służącą do połączenia się z bloczkiem kości skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest skierowana ku dołowi i przeznaczona do połączenia kości piszczelowej z kością skokową. Jest ona znacznie większa, ma kształt czworokątny i nosi nazwę powierzchni stawowej dolnej (facies articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej kości piszczelowej znajduje się wcięcie strzałkowe (incisura fibularis), do którego przylega koocowy odcinek trzonu kości strzałkowej, połączonej z kością piszczelową za pośrednictwem więzozrostu.

Kośd strzałkowa Strzałka (fibula) jest położona bocznie od kości piszczelowej. Jest znacznie cieosza i nie bierze udziału w budowie stawu kolanowego. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) stanowi głowa kości strzałkowej (caput fibulae), która ku górze przechodzi w wierzchołek głowy strzałki (apex capitis fibulae). Od strony przyśrodkowej głowa jest pokryta stosunkowo płaską powierzchnią stawową głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae), która bierze udział w wytworzeniu stawu piszczelowo-strzałkowego. Na trzonie kości strzałkowej (corpus fibulae) wyróżniamy trzy powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), który jest najostrzejszy i rozwidla się w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), największa z trzech powierzchni, jest położona między brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem międzykostnym (margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje się grzebieo przyśrodkowy (crista medialis), który w dolnej części zlewa się z brzegiem międzykostnym. Nasadę dalszą strzałki (epiphysis' distalis fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spłaszczona w kierunku bocznoprzyśrodkowym, większa i niżej wysunięta od kostki przyśrodkowej. Na jej przyśrodkowej stronie znajduje się trójkątna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do połączenia z kością skokową.

Kości stopy Kości stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, można podzielid na trzy odcinki: tylny, środkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinięty, tworzą kości stępu (ossa tarsi), częśd środkowa - to kości śródstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrótszy, jest utworzony z kości palców stopy (ossa digitorum pedis).

Kości stępu W skład stępu (tarsus) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowata, trzy kości klinowate i kośd sześcienna. Kośd skokowa i piętowa położone w tylnej części stępu stanowią szereg bliższy (ordo proximalis), trzy kości klinowate i kośd sześcienna tworzą szereg dalszy (ordo distalis). Natomiast kośd łódkowata zajmuje położenie między kośdmi szeregu bliższego i dalszego. Obie kości szeregu bliższego, tj. kośd skokowa i pod nią leżąca kośd piętowa, rozwojowo odpowiadają czterem kościom szeregu bliższego nadgarstka. Kości szeregu dalszego są rozmieszczone w ten sposób, że kośd klinowata przyśrodkowa leży przy brzegu przyśrodkowym stopy, następnie kierując się do brzegu bocznego występują kolejno: kośd klinowata pośrednia, boczna i kośd sześcienna. Jak już 61

ANATOMIA CZŁOWIEKA wyżej zaznaczono, kośd łódkowata zajmuje położenie pośrednie między kością skokową a trzema kośdmi klinowatymi, nie należy do żadnego z dwóch szeregów. Kości szeregu dalszego, które łączą się do przodu z pięcioma kośdmi śródstopia, rozwojowo odpowiadają kościom szeregu dalszego nadgarstka. Jedynie kośd łódkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku.

Kośd skokowa Kośd skokowa (talus) łączy się od góry z kośdmi podudzia, u dołu z kością piętową, z przodu zaś z kością łódkowatą. Większą tylną częśd kości stanowi trzon (corpus tali), który ku przodowi przewęża się w szyjkę (collum tali), zaś zaokrąglony, przedni koniec kości stanowi głowę (caput tali). Górna częśd trzonu tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie stawowe. Największa z nich, skierowana ku górze oraz opadająca i zwężająca się ku tyłowi to powierzchnia górna (facies superior) zestawiająca się z powierzchnią stawową dolną kości piszczelowej. Od strony przyśrodkowej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa przyśrodkowa (facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - większa, trójkątnego kształtu powierzchnia kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchnią stawową górną bloczka biorą udział w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia kostkowa boczna ku dołowi przedłuża się w wyrostek boczny (processus lateralis tali), zaś w przedłużeniu powierzchni stawowej górnej ku tyłowi wystaje wyrostek tylny kości skokowej (processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzdą ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyśrodkowy (tuberculum laterale et mediale). Na dolnej stronie trzonu kości skokowej znajduje się duża, czworokątna powierzchnia stawowa piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dołu na wysokości szyjki kości skokowej przebiega w poprzek i nieco skośnie bruzda kości skokowej (sulcus tali), która z taką samą bruzdą na kości piętowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajdują się dwie powierzchnie stawowe, służące do połączenia kości skokowej z kością piętową. Należą do nich: powierzchnia stawowa piętowa środkowa (facies articularis calcanea media) i położona na dolnej stronie głowy powierzchnia stawowa piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior). Głowa kości skokowej jest skierowana wypukłością w przód i pokryta powierzchnią stawową łódkową (facies articularis navicularis).

Kośd piętowa Kośd piętowa (calcaneus) jest największą kością stępu, położoną pod kością skokową. Składa się z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostków. Największym wyrostkiem, stanowiącym zgrubiałą tylną częśd kości, jest guz kości piętowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie piętowym przymocowuje się ścięgno koocowe mięśnia trójgłowego łydki. Najmniejszy wyrostek położony na bocznej powierzchni trzonu to bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), pod którym biegnie ścięgno mięśnia strzałkowego długiego. Pośrodku kości, bliżej górnego brzegu powierzchni przyśrodkowej, odchodzi od trzonu tzw. podpórka kości skokowej (sustentaculm tali). Jest to występ kostny w kształcie gzymsu, skierowany przyśrodkowo. Trzy powierzchnie stawowe położone na trzonie i skierowane ku górze służą do 62

ANATOMIA CZŁOWIEKA połączenia się kości piętowej z kością skokową. Należą do nich: największa powierzchnia stawowa skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), położona na podpórce skokowej powierzchnia stawowa skokowa środkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Między powierzchnią stawową skokową tylną, a środkową i przednią znajduje się bruzda kości piętowej (sulcus calcanei), która w połączeniu z taką samą bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do przodu stanowi powierzchnię stawową sześcienną (facies articularis cuboidea). Pod podpórką skokową biegnie bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi).

Kośd łódkowata Kośd łódkowata (os naviculare) leży po przyśrodkowej stronie stępu między głową kości skokowej a trzema kośdmi klinowatymi. Od przodu i od tyłu posiada odpowiednie powierzchnie stawowe (facies articulares) do połączenia z powyższymi kośdmi. Na powierzchni dolnej, bliżej brzegu przyśrodkowego, znajduje się guzowatośd kości łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).

Kości klinowate Kośd klinowata przyśrodkowa, pośrednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et laterale) są zbudowane na kształt klina, ułożone szeregowo obok siebie. Kośd klinowata przyśrodkowa i boczna są zwrócone podstawami w stronę podeszwy, zaś kośd klinowata pośrednia podstawą kieruje się ku górze. Od strony tylnej kości klinowate łączą się stawowo z kością łódkowatą, zaś z przodu posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z I, II i III kością śródstopia.

Kośd sześcienna Kośd sześcienna (os cuboideum) jest największą kością szeregu dalszego. Leży między kością piętową oraz kośdmi śródstopia IV i V, dla których posiada odpowiednie powierzchnie stawowe. Powierzchnia przyśrodkowa jest zaopatrzona w powierzchnię stawową do połączenia z kością klinowatą boczną.

Kości śródstopia Podobnie jak w śródręczu wyróżnia się pięd kości śródstopia (ossa metatarsalia). Odpowiadają one kształtem i ogólną charakterystyką kościom śródręcza. Kośd I śródstopia jest najkrótsza i grubsza od pozostałych, a II jest najdłuższa. W każdej kości wyróżnia się podstawę (basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Podstawy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połączenia z szeregiem dalszym kości stępu oraz w kościach od II do V powierzchnie stawowe przeznaczone dla wzajemnego połączenia. Na bocznym brzegu podstawy V kości śródstopia znajduje się silna guzowatośd, wyczuwalna pod skórą. Trzony kości śródstopia są przewężone i niewielką wypukłością skierowane do grzbietu stopy. Głowy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połączenia z paliczkami bliższymi. 63

ANATOMIA CZŁOWIEKA Kości palców stopy Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) także odpowiadają ogólną budową i liczbą kościom palców ręki. Paliczki są tu jednak znacznie mniejsze i krótsze od analogicznych paliczków palców ręki. Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinięte paliczki. Pozostałe palce posiadają po trzy paliczki. Po stronie podeszwowej są położone trzeszczki stopy (ossa sesamoidea). Największa spośród nich to trzeszczka przyśrodkowa i boczna palucha (os sesamoideum mediale et laterale hallucis), leżące na wysokości głowy I kości śródstopia.

Połączenia kooczyny dolnej Połączenia kości kooczyny dolnej dzielimy na połączenia obręczy (juncturae cinguli) i połączenia kooczyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obręcz kooczyny dolnej utworzona przez obie kości miedniczne łączy się parzystym stawem krzyżowo-biodrowym. Od przodu kości miedniczne łączą się spojeniem łonowym. Połączenia te uzupełniają połączenia więzozrostowe miednicy. Połączenia kooczyny dolnej wolnej są utworzone przez: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni i stawy stopy.

Połączenia obręczy kooczyny dolnej

Staw krzyżowo-biodrowy Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, płaskim, łączącym obustronnie obręcz kooczyny dolnej z kością krzyżową. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą powierzchnie uchowate (facies articulares) kości biodrowej i kości krzyżowej. Są one pokryte chrząstką stawową, która jest znacznie grubsza na kości krzyżowej. Jama stawowa jest wąska, a torebka stawowa (capsula articularis) silnie napięta, przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych. Więzadła stawu krzyżowo-biodrowego dzielą się na więzadła bezpośrednie i pośrednie. Do pierwszej grupy należą:Więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia), rozpięte w postaci licznych cienkich pasm między kością krzyżową i biodrową z przedniej strony torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniają tylną częśd torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligg. sacroiliaca interossea) występują w postaci najkrótszych, silnych pasm łącznotkankowych, wypełniających szczelinę zawartą między guzowatością kości krzyżowej a guzowatością kości biodrowej. Więzadła pośrednie stawu krzyżowo-biodrowego są dłuższe od więzadeł bezpośrednich i bardziej oddalone od stawu. Więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. iliolumbale) stanowi mocne płaskie pasmo, rozpoczynające się na wyrostkach żebrowych dwóch ostatnich kręgów lędźwiowych, a kooczące się na przyśrodkowym odcinku grzebienia biodrowego. Więzadło krzyżowo-guzowe (lig. acrotuberale) rozpoczyna się wachlarzowato w tylnym odcinku kości biodrowej oraz na brzegu bocznym kości krzyżowej i guzicznej, a kooczy się na guzie kulszowym. Więzadło krzyżowo-kolcowe (lig. acrospinale), znacznie cieosze i krótsze od poprzedniego, rozpoczyna się na brzegu bocznym kości krzyżowej i kości guzicznej. Więzadło to dochodzi do kolca kulszowego. Oba powyższe więzadła zamykają od tyłu światło miednicy mniejszej oraz przekształcają wcięcia kulszowe - większe i mniejsze - w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i niżej położony otwór kulszowy mniejszy 64

ANATOMIA CZŁOWIEKA (foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodzą mięśnie, naczynia i nerwy. Z uwagi na bardzo małą ruchomośd staw krzyżowo-biodrowy należy do stawów półścisłych.

Spojenie łonowe Spojenie łonowe (symphysis pubica) jest bezpośrednim połączeniem kości miednicznych od przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu kości łonowych są pokryte chrząstką szklistą, do której jest przymocowany krążek międzyłonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany z chrząstki włóknistej, ma kształt klina, podstawą skierowanego ku przodowi. Wewnątrz krążka międzyłonowego znajduje się szczelinowata, podłużna jama spojenia (cavum symphyseos) zawierająca mad stawową. Od strony górnej spojenie łonowe jest wzmocnione rozpiętym między guzkami łonowymi i przytwierdzonym także do krążka więzadłem łonowym górnym (lig. pubicum superius). Od strony dolnej przebiega, łącząc gałęzie dolne kości łonowej, więzadło łukowate łonowe (lig. arcuatum pubis). Gałęzie dolne kości łonowej tworzą kąt podłonowy (angulus subpubicus), ostrzejszy u mężczyzn, natomiast zbieżny przebieg gałęzi kulszowych i dolnych gałęzi łonowych tworzy łuk łonowy (arcus pubis). Ruchomośd spojenia łonowego jest bardzo mała, gdyż ograniczają ją stawy krzyżowo-biodrowe. Błona zasłonowa i więzadło pachwinowe W obrębie miednicy mniejszej ściana boczna jest uzupełniona silną błoną łącznotkankową, która zamyka otwór zasłoniony i z uwagi na to nosi nazwę błony zasłonowej (membrana obturatoria). Tylko w górnej części pozostawia wolną przestrzeo, przekształcając bruzdę zasłonową w kanał zasłonowy (canalis obturatorius), poprzez który wychodzą z miednicy nerwy i naczynia zasłonowe. W obrębie miednicy większej biegnie długie, obłe więzadło pachwinowe (lig. inquinale), rozpięte między kolcem biodrowym przednim górnym a guzkiem łonowym. Daje się ono łatwo wyczud poprzez skórę i jest widoczne z zewnątrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Więzadło pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczają przestrzeo dla przejścia mięśni, naczyo i nerwów z jamy brzusznej na kooczynę dolną. Miednica jako całośd Miednicę (pelvis) tworzą bocznie położone dwie kości miedniczne i od tyłu złączona z nimi kośd krzyżowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę na częśd górną - miednicę większą (pelvis major), która jest niższa i szersza, i częśd dolną - miednicę mniejszą (pelvis minor), która jest znacznie węższa. Kresa graniczna biegnie od wzgórka (promontorium), utworzonego przez przedni brzeg ostatniego krążka międzykręgowego, wzdłuż kresy łukowatej (linea arcuata) kości biodrowej, po czym dalej kieruje się do spojenia łonowego jako grzebieo kości łonowej (pecten ossis pubis). Miednica większa jest szeroko otwarta ku górze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza ją kręgosłup lędźwiowy, bocznie - talerze kości biodrowych. Topograficznie miednica większa należy do jamy brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kanał ograniczony od tyłu kością krzyżową i guziczną, od strony bocznej - kośdmi kulszowymi i częściowo biodrowymi; od przodu zamykają spojenie łonowe. Granicę oddzielającą miednicę większą od mniejszej stanowi płaszczyzna wejścia miednicy (planum aditus pelvis), zwana otworem górnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjście miednicy (exitus pelvis) lub otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczają gałęzie kości kulszowych i gałęzie dolne kości łonowych, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek kości guzicznej. W żadnej innej części szkieletu różnice płci nie zaznaczają się tak wyradnie, jak w budowie miednicy. U mężczyzn miednica jest wąska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze światło, 65

ANATOMIA CZŁOWIEKA szczególnie w obrębie miednicy mniejszej. Jeżeli przyrównamy światło miednicy do odcinka stożka, to miednica kobieca jest odcinkiem stożka położonym bliżej podstawy, miednica męska stanowi natomiast odcinek stożka odcięty bliżej wierzchołka. Wymiary miednicy Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalają na poprowadzenie pomiarów, które szczególnie u kobiet mają duże znaczenie. Na tej podstawie można wnioskowad o wymiarach miednicy mniejszej, która u kobiet jest kanałem rodnym. Wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary: sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar skośny (diameter obliqua). Sprzężna anatomiczna (wymiar strzałkowy) to odległośd między wzgórkiem (kąt lędźwiowo-krzyżowy) a górnym brzegiem spojenia łonowego. Wymiar poprzeczny to największa odległośd między dwoma punktami kresy granicznej w płaszczydnie czołowej. Wymiar skośny obejmuje odległośd stawu krzyżowo-biodrowego do wyniosłości biodrowo-łonowej strony przeciwległej. Do wymiarów miednicy większej należy: szerokośd miednicy mierzona między bocznie położonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokośd międzykolcowa jest wyznaczona odległością między kolcami biodrowymi przednimi górnymi, szerokośd międzykrętarzowa - mierzona między bocznie położonymi punktami krętarzy większych i sprzężna zewnętrzna - odległośd od górnego brzegu spojenia łonowego do wyrostka kolczystego V kręgu lędźwiowego. Natomiast pochylenie miednicy wyznaczone jest kątem rozwartym między płaszczyzną poziomą, a płaszczyzną wejścia miednicy.

Połączenia kooczyny dolnej wolnej

Staw biodrowy Staw biodrowy (articulatio coxae) łączy miednicę z częścią wolną kooczyny dolnej. Jest stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym. Powierzchnie stawowe tworzą: powierzchnia księżycowata (facies lunata) panewki kości miednicznej i wypukła powierzchnia stawowa głowy kości udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która w obrębie panewki przedłuża się powyżej jej brzegu w chrząstkę włóknistą wytwarzając obrąbek panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej części panewki obrąbek nie zrasta się z jej brzegiem, lecz przechodzi ponad wcięciem panewki i wytwarza więzadło poprzeczne panewki (lig transversum acetabuli). Więzadło to przekształca wcięcie w otwór. Poprzez otwór ten przechodzi do dna panewki tętnica, unaczyniająca tkankę tłuszczową dołu panewki, więzadło głowy i głowę kości udowej, do której podąża wewnątrz tego więzadła. Dół panewki nie jest pokryty chrząstką stawową; wypełnia go tkanka tłuszczowa i rozpoczynające się tu więzadło głowy kości udowej (lig. capitis femoris), które swój przyczep koocowy posiada w dołku głowy kości udowej. Torebka stawowa w porównaniu z torebką stawu ramiennego jest krótsza i bardziej napięta. Pod względem grubości i mocy żaden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorównuje. Na kości miednicznej torebka rozpoczyna się na kostnym ograniczeniu panewki, włączając obrąbek do jamy stawu. Na kości udowej przyczepia się z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaś dochodzi tylko do połowy długości szyjki. W przeciwieostwie do stawu ramiennego torebkę stawu biodrowego wzmacniają liczne i bardzo silne więzadła. Więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym więzadłem ustroju. Wzmacnia ono przednią ścianę torebki stawowej. Więzadło biodrowo-udowe przypomina swym kształtem odwróconą literę V. Skierowany ku górze wierzchołek przymocowuje się do kolca 66

ANATOMIA CZŁOWIEKA biodrowego przedniego dolnego. Następnie biegnie ono rozbieżnie dwoma pasmami: pasmo górne kooczy się w górnej części kresy międzykrętarzowej, pasmo przednie przyczepia się wzdłuż kresy międzykrętarzowej. Więzadło to hamuje ruchy prostowania uda, a także ogranicza ruch przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to duże znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy kooczyna zakroczna siłą bezwładności dąży ku tyłowi. Więzadło to ma również znaczenie dla utrzymania stawu w normalnym położeniu w pozycji stojącej. Więzadło biodrowo-udowe może ddwigad ciężar do 350 kg i jest tak mocne, że nawet przy zwichnięciu stawu biodrowego nie ulega zerwaniu. Więzadło kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) wzmacnia tylną ścianę torebki. Rozpoczyna się ono grubym i szerokim pasmem na trzonie kości kulszowej, w przyczepie koocowym dzieli się w ten sposób, że częśd włókien przymocowuje się do przedniej części krętarza większego, pozostałe zaś wplatają się w warstwę okrężną. Więzadło to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia uda. Więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od trzonu i gałęzi górnej kości łonowej do krętarza mniejszego i warstwy okrężnej. Ogranicza ono głównie ruchy odwodzenia uda i jest najsłabszym więzadłem stawu biodrowego. Warstwa okrężna (zona orbicularis) przebiega dookoła najwęższego miejsca szyjki po wewnętrznej stronie błony włóknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrężnego pierścienia. Powstaje ona głównie z włókien więzadła kulszowo-udowego i łonowo-udowego. Wskutek tego połączenia z więzadłami o przebiegu podłużnym warstwa okrężna przesuwa się wraz z nimi podczas ruchów stawu biodrowego. Ponieważ jest ona znacznie węższa od równika głowy kości udowej i obejmuje ją u dołu, nie pozwala na wysunięcie się głowy z panewki. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w związku z czym ruchy mogą się w nim odbywad - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoła niezliczonej liczby osi, z których wyróżnia się trzy główne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, niż w stawie ramiennym. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) osiągają największy zakres, gdy udo jest lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy są możliwe do wykonania przy zgiętym stawie kolanowym, ustaje wtedy hamujące działanie mięśni tylnych uda. Ruchy odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi strzałkowej osiągają największy zakres, gdy udo jest zgięte w stawie biodrowym. Dookoła osi pionowej wykonuje się ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda (supinatio) lub w ustalonym położeniu kooczyny wolnej - skręty miednicy. Stopieo ruchomości wzrasta także w położeniu zgięcia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania jest zawsze większy od zakresu odwracania uda. Przez kombinację ruchów przywodzenia i odwodzenia oraz zginania i prostowania możemy wykonad tzw. ruch obwodzenia (circumductio). Staw kolanowy Staw kolanowy (articulatio genus) jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią, przy czym ze strony podudzia tylko kośd piszczelowa uczestniczy w tym połączeniu. Staw kolanowy jest stawem złożonym, gdyż biorą w nim udział trzy kości: udowa, piszczelowa i rzepka. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą oba kłykcie kości udowej (condyli femoris), które przylegają do lekko zagłębionych powierzchni stawowych górnych kłykci kości piszczelowej (facies articulares superiores), Od przodu przylega do kłykci kości udowej rzepka (patella), uzupełniając niejako panewkę stawową. Powierzchnię stawową pokrywa gruba warstwa chrząstki szklistej, wskutek czego zwiększa się sprężystośd stawu, a wstrząsy powstające podczas chodzenia, biegów i skoków zostają wybitnie zmniejszone. W jamie stawu znajdują się ruchome uzupełnienia panewki w postaci dwóch przesuwalnych, półksiężycowatych tworów włóknisto-chrzęstnych, zwanych łąkotkami. Łąkotka boczna (meniscus lateralis) jest krótsza i silniej zakrzywiona od łąkotki przyśrodkowej (meniscus medialis). W każdej łąkotce można wyróżnid róg przedni umocowany w polu międzykłykciowym przednim i róg tylny kooczący się w polu międzykłykciowym tylnym kości piszczelowej. Brzegi łąkotek skierowane obwodowo są grubsze i zrastają się z warstwą włóknistą torebki stawowej. Na przekroju 67

ANATOMIA CZŁOWIEKA pionowym każda łąkotka ma kształt klina, ostrzem zwróconego do wnętrza stawu. Dzięki takiej budowie i odpowiedniemu ułożeniu łąkotki znacznie pogłębiają panewkę stawową oraz dzielą obwodowe części jamy stawowej na dwa piętra: górne łąkotkowo-udowe i dolne łąkotkowopiszczelowe. W piętrze górnym odbywają się głównie ruchy zgięcia i prostowania, zaś w piętrze dolnym ruchy obrotowe. Torebka stawu kolanowego ma przebieg dośd zawiły, szczególnie gdy chodzi o jej warstwę maziową. Błona włóknista znajduje się w zasadzie z tyłu i po bokach stawu, przymocowując się do brzegów powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w dużym stopniu zastąpiona przez ścięgno koocowe mięśnia czworogłowego uda. Błona maziowa z przodu sięga powyżej powierzchni stawowej rzepkowej kości udowej, następnie obustronnie stromo opada i poniżej obu nadkłykci ściśle przylega do błony włóknistej. W dole międzykłykciowym obie błony torebki ponownie oddzielają się od siebie; błona włóknista przebiega nad dołem, błona maziowa natomiast biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej obu kłykci, obejmując więzadła krzyżowe kolana z boków i od przodu. Na piszczeli przyczep błony maziowej torebki stawowej przebiega mniej więcej wzdłuż brzegu powierzchni stawowych każdego kłykcia. Na obu łąkotkach błona maziowa przyczepia się do ich brzegów bocznych zarówno od góry, jak i dołu, tak że brzeg obwodowy każdej łąkotki zrasta się z błoną włóknistą torebki stawowej. Na rzepce przyczep błony maziowej biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej. Poniżej rzepki znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe, które nie dopuszcza do fałdowania się torebki stawowej w czasie ruchów w stawie. Jama stawowa nie jest przestrzenią jednolitą. Położone wewnątrz stawu, mniej więcej w płaszczydnie pośrodkowej, więzadła krzyżowe kolana oraz otaczająca je błona maziowa wytwarzają niezupełną przegrodę, która dzieli jamę stawu na połowę prawą i lewą. Drugą przegrodę, także niezupełną, tworzą poprzecznie ułożone łąkotki stawowe, dzieląc jamę stawu na piętro górne i dolne. Ponieważ obie przegrody są niezupełne, wszystkie cztery komory jamy stawowej łączą się ze sobą pośrednio lub bezpośrednio. Więzadła stawu kolanowego dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Więzadła wewnętrzne Więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowią pozostałośd pionowej przegrody stawu. Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola międzykłykciowego przedniego do przyśrodkowej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej. Więzadło krzyżowe tylne (lig. cruciatum posterius) jest rozpięte między polem międzykłykciowym tylnym a boczną powierzchnią kłykcia przyśrodkowego kości udowej. Prócz więzadeł krzyżowych wewnątrz stawu znajduje się więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus), które łączy rogi przednie obu łąkotek.

Więzadła zewnętrzne Więzadło poboczne piszczelowe (lig. collaterale tibiale) biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej do kości piszczelowej, zrastając się z torebką stawową i łąkotką przyśrodkową. Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej, a kooczy na głowie strzałki. Więzadło rzepki (lig. patellae) stanowi przedłużenie części środkowej ścięgna mięśnia czworogłowego uda i biegnie od rzepki do guzowatości piszczeli. Częśd włókien ścięgna koocowego mięśnia czworogłowego, położonych bocznie i przyśrodkowo od więzadła rzepki, biegnie rozbieżnie ku dołowi do kłykci kości piszczelowej, tworząc troczek rzepki przyśrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale). Więzadło podkolanowe skośne (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tylną powierzchnię torebki stawowej. Biegnie ono od góry z okolicy kłykcia bocznego kości udowej skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, 68

ANATOMIA CZŁOWIEKA gubiąc się. po części w torebce stawowej, częściowo przechodzi w ścięgno koocowe mięśnia półbłoniastego. Więzadło to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Więzadło podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna się także w okolicy kłykcia bocznego kości udowej, a kooczy w środkowej okolicy tylnej ściany torebki stawowej. Pod względem budowy staw kolanowy można zaliczyd do stawów typu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, tj. poprzecznej i pionowej. Ruch zgięcia i prostowania wokół osi poprzecznej jest w stawie kolanowym kombinacją toczenia i ślizgania. W pierwszej fazie zgięcia kłykcie kości udowej toczą się po kości piszczelowej, jak koła wozu po ziemi. Dalszemu jednak toczeniu przeszkadzają napinające się więzadła krzyżowe i dlatego toczenie przechodzi w ruch ślizgania, w trakcie którego coraz to inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami kości piszczelowej czy łąkotek. Podczas zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, w czasie prostowania do przodu. Ruchy nawracania i odwracania podudzia w stawie kolanowym można wykonywad w każdym położeniu stawu, z wyjątkiem kraocowego zgięcia i wyprostu. Połączenia kości goleni Na połączenia obu kości goleni składa się staw piszczelowo-strzałkowy, błona międzykostna podudzia i więzozrost piszczelowo-strzałkowy. Staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibiofibularis) łączy powierzchnię stawową głowy strzałki z powierzchnią stawową strzałkową piszczeli. Torebka stawowa jest silna i napięta, wzmocniona więzadłem przednim i więzadłem tylnym głowy strzałki (lig. capitis fibulae anterius et posterius). Staw piszczelowo-strzałkowy jest stawem płaskim o bardzo małej ruchomości. Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) jest rozpięta między brzegami międzykostnymi kości piszczelowej i strzałki, zamyka przestrzeo międzykostną goleni oraz służy za pole przyczepu mięśniom podudzia. Błona międzykostna hamuje podłużne przesuwanie się obu kości goleni względem siebie. Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) jest w zasadzie przedłużeniem błony międzykostnej goleni. Stanowi on połączenie między wcięciem strzałkowym nasady dalszej kości piszczelowej, a dolnym odcinkiem trzonu strzałki. Połączenie to jest wzmocnione więzadłem piszczelowo-strzałkowym przednim i tylnym (lig. tibiofibulare anterius et posterius). Ruchomośd więzozrostu piszczelowo-strzałkowego jest bardzo mała, dozwala jednak na nieznaczne odchylenie boczne obu kostek przy ruchach zgięcia grzbietowego stopy. Stawy stopy Wśród połączeo stawowych stopy wyróżniamy: staw skokowo-goleniowy, międzystępowe, stawy stępowo-śródstopne i międzyśródstopne oraz stawy palców stopy.

stawy

Staw skokowo-goleniowy Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) zwany także stawem skokowym górnym, łączy goleo ze stopą. Wypukłą powierzchnię stawową tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali) zaopatrzony w powierzchnię górną (facies superior), powierzchnię kostkową przyśrodkową (facies malleolaris medialis) i powierzchnię kostkową boczną (facies malleolaris lateralis). Wklęsła powierzchnia jest utworzona przez powierzchnię stawową dolną kości piszczelowej (facies articularis inferior) oraz powierzchnie stawowe obu kostek: bocznej i przyśrodkowej (facies articularis malleoli lateralis et medialis). Obejmują one jak widełki bloczek kości skokowej. Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i jest ludna z tyłu i przodu, napięta po stronach pobocznych, gdzie wzmacniają ją silne więzadła. Więzadło przyśrodkowe (lig. mediale) odchodzi od kostki przyśrodkowej i w swym przebiegu ku dołowi rozdziela się na trzy pasma, 69

ANATOMIA CZŁOWIEKA kooczące się na kościach: łódkowatej, skokowej i piętowej. Po stronie bocznej staw skokowogoleniowy jest wzmocniony przez trzy więzadła. Więzadła te odchodzą od kostki bocznej i przyczepiają się do kości skokowej i piętowej. Są to: więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig. talofibulare anterius), więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius) i więzadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare). Więzadła te są bardzo mocne i zabezpieczają staw przed zwichnięciem. Staw skokowy górny jest stawem złożonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi ruchu. Dookoła tej osi można wykonywad ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgięcia podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis). Staw skokowo-piętowy Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris), zwany także stawem skokowym tylnym, stanowi połączenie między powierzchnią stawową piętową tylną (facies articularis calcanea posterior) kości skokowej, a powierzchnią stawową skokową tylną (facies articularis talaris posterior) kości piętowej. Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i wzmacniają ją następujące więzadła: więzadło skokowo-piętowe boczne (lig. calcaneum laterale), więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), które wypełnia zatokę stępu i oddziela staw skokowo-piętowy od leżącego przed nim stawu skokowo-piętowo-łódkowego. Czynnośd tego stawu jest związana z czynnością stawu skokowo-piętowo-łódkowego. Staw skokowo-piętowo-łódkowy Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy, łączy trzy kości stępu - jest stawem złożonym. Ze strony kości skokowej biorą udział trzy powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyłowi, przeznaczone są do połączenia z kością piętową, są to: powierzchnia stawowa piętowa środkowa i przednia (facies articularis calcanea media et anterior). Na kości piętowej odpowiadają im: powierzchnia stawowa skokowa środkowa i przednia (facies articularis talaris media et anterior). Trzecią powierzchnię kości skokowej stanowi wypukła powierzchnia stawowa łódkowa głowy (facies articularis navicularis), która przylega do bliższej powierzchni kości łódkowatej. Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż powierzchni stawowych. Od strony grzbietowej jest wzmocniona przez częśd piszczelowo-łódkową więzadła przyśrodkowego (pars tibonavicularis lig. mediale), więzadło skokowo-łódkowe (lig. talonaviculare) oraz przez więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare), będące przyśrodkową częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokości omawianego stawu przebiega więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare) oraz więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum), które rozprzestrzenia się od okolicy guza piętowego do kości sześciennej i podstaw kości śródstopia. Do wzmocnieo tego stawu należy również opisane wyżej więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum). Staw skokowopiętowy i staw skokowo-piętowo-łódkowy zwane są także stawem skokowym dolnym, gdyż pod względem czynnościowym są ze sobą ściśle powiązane. Wykonuje się w nich ruchy dolnej części stępu i śródstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i kości skokowej. Ruch stopy w stawie skokowym dolnym odbywa się dookoła osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skośnie pod ostrym kątem do długiej osi stopy. Jest ona wypadkową trzech głównych osi ruchu i przebiega od tyłu, dołu i strony bocznej z okolicy guza piętowego do przodu, w górę i przyśrodkowo. Wokół tej osi można wykonad ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym z czynnością odwracania jest związany równoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgięcia podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie (abductio pedis) i zgięcie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dzięki współdziałaniu stawu 70

ANATOMIA CZŁOWIEKA skokowego dolnego ze stawem skokowym górnym stopa odznacza się swobodą ruchu trzech stopni. Ruchy w stawie skokowym górnym występują podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny dostosowuje stopę do nierówności podłoża. Pozostałe stawy stopy Staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodełkowatą powierzchnię stawową sześcienną kości piętowej i odpowiadającą jej kształtem powierzchnię stawową bliższą kości sześciennej. Torebkę stawową wzmacniają następujące więzadła: więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum) i więzadło piętowo-sześcienne (lig. calcaneocuboideum), będące boczną częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie piętowo-sześciennym odbywają się ruchy dookoła osi strzałkowej (oś równoległa do długiej osi stopy), które zwiększają zakres ruchów nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych. Dwa wyżej opisane stawy ze względów praktycznych określa się w chirurgii mianem stawu poprzecznego stępu (articulatio tarsi transversa), zwanym również stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z połączenia jamy stawu piętowo-sześciennego od strony bocznej oraz przyśrodkowo przez częśd jamy stawu skokowopiętowo-łódkowego, położoną między głową kości skokowej a kością łódkowatą. Więzadło rozdwojone, łączące kośd piętową łódkową i sześcienną, zostało nazwane kluczem do stawu poprzecznego stępu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej części stopy. Staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis) łączy trzy kości klinowate z kością łódkowatą. Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i obejmuje zazwyczaj także powierzchnie stawowe kości klinowatych zwrócone ku sobie oraz powierzchnię kości sześciennej skierowaną do kości klinowatej bocznej i kości łódkowatej. Staw ten ma ograniczone możliwości ruchu z uwagi na płaskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krótkie więzadła zespalające kości ze sobą. Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsmetatarseae) łączą trzy kości klinowate i kośd sześcienną z podstawami I-V kości śródstopia. Torebkę stawową wzmacniają liczne więzadła. Na wysokości jamy stawów stępowo-śródstopnych przebiega druga poprzeczna linia, zwana linią Lisfranca. Wzdłuż tej linii wykonuje się amputację dalszych części kostnych stopy. Stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae) występują w liczbie trzech stawów i łączą skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw kości śródstopia II-V. Zarówno stawy stępowo-śródstopne, jak i międzyśródstopne należą do stawów płaskich o minimalnych możliwościach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy ślizgowe. Stawy palców stopy Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) łączą głowy kości śródstopia z podstawami paliczków bliższych palców. Torebki stawowe są dośd wiotkie, szczególnie od strony podeszwowej i wzmacniają je następujące więzadła: więzadła poboczne (ligg. collateralia), więzadła podeszwowe (ligg. plantaria) oraz więzadła poprzeczne głębokie śródstopia (ligg. metatarsea transversa profuda). W stawach tych możliwe są ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego oraz w stanie zgięcia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palców stopy. Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazują duże podobieostwo do analogicznych stawów ręki zarówno pod względem budowy, jak i czynności. Torebki stawowe wzmacniają więzadła poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych występują ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego palców stopy. Mimo niewielkiej ruchomości palce stopy mają duże

71

ANATOMIA CZŁOWIEKA znaczenie przy ruchach lokomocyjnych. Zwiększają one powierzchnię podporu oraz stanowią częśd ramienia ddwigni potrzebnej do odbijania się od podłoża. Sklepienie stopy Stopa jako narząd podporowo-nośny ma charakterystyczną konstrukcję, która decyduje o jej dużej sprężystości. Sklepienie stopy jest utworzone przez łuki podłużne i poprzeczne. Z pięciu łuków podłużnych trzy przyśrodkowe biegną przez kości klinowate i kośd łódkowatą, dwa boczne przechodzą przez kośd sześcienną. Łuki podłużne zbiegają się do guza kości piętowej. Wymienione łuki mają swoje odbicia w charakterystycznej konstrukcji istoty gąbczastej kości stopy. Wysklepienie podłużne stopy jest wzmocnione silnym układem więzadłowym stopy oraz mięśniami. Do głównych wzmocnieo i zabezpieczeo wysklepienia podłużnego zalicza się rozcięgno podeszwowe mięśnie podeszwowe stopy wraz z mięśniem piszczelowym tylnym oraz więzadła podeszwowe, a szczególnie więzadło podeszwowe długie. Uzupełnieniem wysklepienia podłużnego są łuki poprzeczne, a najwyższy łuk znajduje się na granicy śródstopia i stępu. Z układem łuków związane są punkty podparcia stopy - są to: guz piętowy od tyłu oraz głowy I i V kości śródstopia od strony przedniej.

III. UKŁAD MIĘŚNIOWY

OGÓLNA BUDOWA MIĘŚNI

Tkanka mięśniowa (textus muscularis) odznacza się możliwością kurczenia, którą zawdzięcza drobniutkim włókienkom kurczliwym, tzw. miofibrylom. Ta specyficzna właściwośd tkanki mięśniowej powoduje, że wchodzi ona w skład czynnego układu ruchu człowieka. Tkanka mięśniowa występuje w ustroju w trzech postaciach: tkanka mięśniowa gładka, tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca, tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa.

 Tkanka mięśniowa gładka występuje wszędzie tam, gdzie niezbędne jest utrzymanie skurczu przez pewien czas, tj. w trzewach, ścianach naczyo krwionośnych, w skórze. Tkanka ta jest unerwiona przez układ nerwowy autonomiczny i czynnościowo jest niezależna od naszej woli; kurczy się powoli i powoli wraca do swej początkowej długości. Komórki tkanki mięśniowej gładkiej są przeważnie wrzecionowate, jądro jest owalne i leży najczęściej w środkowej jej części. Cytoplazma w komórkach tkanki mięśniowej nazywa się sarkoplazmą. W sarkoplazmie komórki znajdują się mitochondria, aparat Golgiego i charakterystyczne, cienkie, biegnące podłużnie włókienka kurczliwe - miofibryle. Dzięki tym włókienkom mięśnie mogą skracad swoją długośd, czyli mogą się kurczyd. 72

ANATOMIA CZŁOWIEKA  Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca. Włókna mięśnia sercowego, w przeciwieostwie do włókien mięśni szkieletowych, tworzą charakterystyczne rozwidlenia, które służą do połączenia się z sąsiednimi włóknami. Nie są to połączenia za pomocą zespólni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za pomocą tzw. wstawek, które są oddzielone od siebie podwójnymi błonkami poprzecznymi. Jądro jest umieszczone pośrodku włókna mięśniowego. W sarkoplazmie, podobnie jak we włóknach szkieletowych, miofibryle składają się z odcinków izo- i anizotropowych, a błonki graniczne oddzielające sarkomery, przyczepiają się do nieco cieoszej niż w mięśniach szkieletowych sarkolemy. Mięsieo serca jest zbudowany z włókien poprzecznie prążkowanych, których czynnośd jest niezależna od naszej woli.  Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zależna od naszej woli. Włókna mięśniowe poprzecznie prążkowane mają dośd znaczne wymiary: grubośd włókien waha się w granicach 10-100 mikrometrów, długośd zaś od 1 milimetra do kilkunastu centymetrów. Włókno mięśnia poprzecznie prążkowanego jest otoczone cienką błoną - sarkolemą. W cytoplazmie (sarkoplazmie) poza organami, wnętrze włókna zajmują włókienka kurczliwe miofibryle. Miofibryle mają bardzo złożoną budowę; składają się z na przemian ułożonych odcinków jaśniejszych, izotropowych, załamujących światło pojedynczo i ciemniejszych, anizotropowych, załamujących światło podwójnie. Odcinki te leżą we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dając obraz jasnych i ciemnych prążków położonych w poprzek włókna mięśniowego. W zależności od liczby miofibryli, poszczególne włókna mięśniowe mogą byd ubogie w sarkoplazmę (włókna białe) lub też bogate w nią (włókna czerwone). Sarkoplazma włókien czerwonych jest zaopatrzona w większą liczbę mioglobiny, w związku z tym włókna czerwone pracują wolniej ale też wolniej się męczą i odwrotnie włókna białe zawierające mniejszą ilośd mioglobiny pracują szybciej i szybciej się męczą.

Budowa i czynności mięśni szkieletowych Mięśnie szkieletowe nazwę swą zawdzięczają przyczepom, które w przeważającej mierze znajdują się na kościach szkieletu. Są one zbudowane z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych, kurczą się szybko, a czynnośd ich jest uzależniona od naszej woli; unerwione są bowiem przez układ nerwowy somatyczny. Dzięki swym kostnym przyczepom mięśnie szkieletowe podczas skurczu powodują ruchy kośdca lub też ustalają położenie jednych kości względem drugich. Mięśnie te tworzą więc czynny układ ruchu. Poszczególne włókna mięśniowe są zespolone ze sobą ludną tkanką łączną, tzw. śródmięsną (endomysium) w pęczki mięśniowe. Tkanka łączna wiążąca pęczki mięśniowe to omięsna wewnętrzna (perimysium internum). W większych mięśniach występuje jeszcze omięsna zewnętrzna (perimysium externum), tworząca grubsze przegrody między pęczkami mięśniowymi, w których rozgałęziają się większe naczynia i nerwy. Cały mięsieo, a więc wszystkie pęczki mięśniowe należące do niego, obejmuje włóknista błona mięsna (epimysium), którą często pokrywa od zewnątrz łącznotkankowa błona zwana powięzią (fascia). Ilośd mięśni szkieletowych nie jest ściśle określona ani stała. Przeciętnie przyjmuje się, że w skład czynnego narządu ruchu wchodzi od 300 do 500 mięśni. Wszystkie mięśnie szkieletowe, z wyjątkiem przepony 73

ANATOMIA CZŁOWIEKA i mięśni międzykolcowych lędźwi, są mięśniami parzystymi, a ich łączna masa u dorosłego osobnika stanowi około 38% całkowitej masy ciała. U sportowców wysokiej klasy wielkośd masy mięśniowej może przekraczad nawet 50"/o masy ciała. Kształt mięśni szkieletowych jest bardzo zróżnicowany. Można wyróżnid mięśnie długie, krótkie i płaskie. Mięśnie długie są zlokalizowane głównie na kooczynach, mięśnie płaskie na tułowiu, a mięśnie krótkie znajdują się wszędzie tam, gdzie zakres ruchów jest nieduży, a równocześnie jest wymagana znaczna siła (np. mięśnie wokół kręgosłupa). Każdy mięsieo przyczepia się co najmniej dwoma przyczepami, stąd wyróżnia się tzw. przyczep początkowy (origo) i przyczep koocowy mięśnia (insertio). Przyczep początkowy leży bliżej głównej osi ciała, zaś przyczep koocowy zajmuje położenie bardziej peryferyjne. Często jako przyczep początkowy określa się punkt bardziej stały (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy przyczepu (punctum mobile) przyjmuje się za przyczep koocowy. Najczęściej mięsieo jest przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomocą ścięgna. ścięgno (tendo) jest bardzo ważnym składowym elementem mięśnia, dzięki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca mięśnia na części szkieletu. ścięgna mięśni przybierają różny kształt w obrębie poszczególnych mięśni; mogą mied kształt walcowaty, wydłużonych taśm lub szerokich płaskich błon, zwanych rozcięgnami (aponeuroses). ścięgna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej zbitej, zabarwienie ich jest białosrebrzyste. ścięgna są bardzo wytrzymałe, a ich sprężystośd jest ograniczona; mogą się wydłużad nie więcej niż do 4% swej długości pierwotnej. Każdy mięsieo składa się zatem z części kurczliwej o ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych zwanej brzuścem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu koocach ścięgna (tendo), które łączy mięsieo z kośdcem. Częśd początkową mięśnia można nazywad także głową (caput). Są mięśnie, które rozpoczynają się kilkoma głowami, w zależności od ich liczby nazywamy takie mięśnie: dwugłowym (m. biceps), trójgłowym (m. triceps) lub czworogłowym (m. quadriceps). W poszczególnych mięśniach stosunek masy mięśniowej do ścięgien bywa bardzo różny, co ma duże znaczenie dla pracy mięśnia. W mięśniach o kształcie płaskim i wrzecionowatym włókna mięśniowe układają się równolegle do siebie i biegną w przedłużeniu włókien ścięgnistych. Długie i niezbyt liczne włókna takich mięśni mogą wykonywad rozległe ruchy, lecz dośd słabe, albowiem siła mięśnia zależy od liczby włókien. Mięśnie charakteryzujące się znaczną siłą mają zupełnie odmienny układ włókien mięśniowych. Są to tzw. mięśnie pierzaste (mm. bipennati) i półpierzaste (mm. unipennati). Zarówno w jednym, jak i w drugim typie mięśni włókna mięśniowe dochodzą skośnie do ścięgna, są bardzo liczne lecz stosunkowo krótkie. W mięśniu półpierzastym włókna mięśniowe łączą się ze ścięgnem tylko z jednej strony, natomiast w mięśniu pierzastym dochodzą do niego skośnie z obu stron. Są mięśnie, które prócz ścięgna początkowego i koocowego posiadają dodatkowo tzw. ścięgno pośrednie (tendo intermedius), dzielące mięsieo na dwa po sobie następujące brzuśce (m. dwubrzuścowy). Spotyka się także mięśnie (np. m. prosty brzucha), które są częściowo lub całkowicie podzielone na odcinki przez krótkie smugi ścięgniste (intersectiones tendineae). Przekrój anatomiczny mięśnia jest to przekrój przeprowadzony prostopadle do długiej osi mięśnia w miejscu jego największego obwodu. Przekrój fizjologiczny jest to przekrój, a raczej suma przekrojów, przeprowadzonych prostopadle do wszystkich włókien mięśniowych. Dzięki skośnemu przebiegowi włókien w mięśniu półpierzastym i pierzastym będzie w nich zawarta znacznie większa liczba włókien mięśniowych. niż w mięśniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Włókna mięśniowe będą jednak znacznie krótsze w swoim przebiegu. W związku z tym mięśnie o analogicznym przekroju anatomicznym mogą zdecydowanie różnid się pod względem rozległości wykonywanych ruchów, jak i siły. Siła mięśnia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim włókien mięśniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Mięśnie pierzaste i półpierzaste będą zatem reprezentowały znacznie większą siłę od mięśni wrzecionowatych, zaś te ostatnie będą zdolne do wykonywania obszerniejszych ruchów. Przeciętna siła mięśni wynosi średnio około l00 N na 1 cm powierzchni przekroju fizjologicznego. Wielkośd ta nosi nazwę bezwzględnej siły mięśniowej, zwanej 74

ANATOMIA CZŁOWIEKA także jednostką siły mięśni. Zdolnośd skracania się mięśnia jest proporcjonalna do długości zawartych w nim włókien mięśniowych. Na ogół przyjmuje się, że mięsieo może się skurczyd o połowę swej długości pierwotnej.

Narządy pomocnicze mięśni Narządy pomocnicze mięśni występują pod różnymi postaciami jako: powięzie, kaletki maziowe, pochewki ścięgien, bloczki ścięgien i trzeszczki. Powięzie (fasciae) są to silne błony zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczające pojedynczy mięsieo lub grupę mięśniową. Powięd pojedynczego mięśnia tworzy nieruchomy kanał, w którym mięsieo przesuwa się jak w łożysku. Powięd służy zatem do ustalenia położenia mięśnia (np. m. krawiecki), grup mięśniowych i wreszcie całej masy mięśniowej (powięd powierzchowna ciała). Włókna w powięzi przebiegają równolegle do siebie, a prostopadle do kierunku włókien mięśniowych. W okolicach stawów ręki i stopy powięzie są silnie rozwinięte i wzmocnione licznymi włóknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka łączna powięzi często zawiera również włókna sprężyste. Powięzie obejmują w swym przebiegu także ścięgna mięśni, które często przytwierdzają się do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe (bursae synoviales) najczęściej występują między kością a skórą, pomiędzy kością a mięśniem lub ścięgnem, między torebką stawową a ścię5nem, tzn. wszędzie tam, gdzie podczas pracy mięśni może nastąpid tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dzięki czemu ułatwiają przesuwanie się narządów względem siebie. Kaletka maziowa ma podobną budowę do torebki stawowej. Kształtem przypomina pęcherzyk różnej wielkości, wypełniony mazią. ściana pęcherzyka składa się z zewnętrznej warstwy zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej i wewnętrznej, stanowiącej błonę maziową. Pochewki ścięgien (vaginae tendinum) stanowią odmianę kaletek maziowych. Pochewki mają kształt cewy i obejmują ścięgna mięśni. Podobnie jak w kaletce wyróżnia się zewnętrzną błonę włóknistą oraz wewnętrzną - maziową, która występuje tu jednak w dwu warstwach. Pierwsza warstwa tzw. ścienna przylega do błony włóknistej, druga - trzewna bezpośrednio pokrywa ścięgno mięśnia i jest przedłużeniem pierwszej; obie blaszki łączą się poprzez tzw. krezkę ścięgna. Przestrzeo miedzy dwiema warstwami błony maziowej jest wypełniona cieczą maziową, co zmniejsza tarcie ułatwiając ślizganie się ścięgna na kości. Bloczki mięśni (trochleae musculares) stanowią urządzenia służące do zmiany kierunku działania mięśni. Wyróżnia się bloczki więzadłowe, chrzęstne i kostne. Działają one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#), dookoła których przewijają się ścięgna mięśni zmieniając kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa sesamoidea) pełnią podobną funkcję do bloczków mięśni. Trzeszczki są to małe kostki włączone w ścięgna mięśni blisko ich przyczepu. Stanowią one ruchome bloczki, gdyż zależnie od swej wielkości w mniejszym lub większym stopniu zmieniają kierunek przebiegu ścięgna, ustawiając je skośnie lub nawet poprzecznie do długiej osi kości.

Biologiczne właściwości mięśni Wszystkie mięśnie charakteryzują się pewną sprężystością, można je bowiem rozciągad i wracają pódniej do swej wyjściowej długości. Sprężystośd mięśni zmniejsza się jednak w czasie pracy, gdy mięsieo jest zmęczony. Sprężystośd mięśni w dużej mierze jest uzależniona od wieku osobnika. U dzieci jest stosunkowo duża, zmniejsza się z wiekiem, w związku z czym u osób starych na skutek bardzo małej sprężystości może nastąpid zerwanie mięśnia. Każde żywe włókno mięśniowe oprócz sprężystości posiada odpowiednie napięcie spoczynkowe (tonus). Napięcie to jest kontrolowane 75

ANATOMIA CZŁOWIEKA przez układ nerwowy autonomiczny czyli niezależnie od naszej woli. Stan napięcia mięśniowego jest także uzależniony od wieku; w młodości napięcie jest większe niż w wieku dojrzałym, a tym bardziej w starczym. W czasie snu napięcie mięśniowe zmniejsza się. Również psychiczne czynniki wywierają wpływ na stan napięcia mięśniowego, który uzewnętrznia się w postawie ciała osobnika i należy do właściwości konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, włókna mięśniowe mają zdolnośd skracania się pod wpływem zadziałania dostatecznie silnego boddca. Boddce te mogą byd natury chemicznej, mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz mięśnia następuje zazwyczaj pod wpływem boddca pochodzącego z ośrodkowego układu nerwowego, który dociera do mięśnia za pośrednictwem nerwu ruchowego. Tylko częśd energii mięśnia zostaje przemieniona w pracę mechaniczną reszta energii uwalnia się w postaci ciepła. Wyzwolona energia cieplna, która powstała dzięki pracy mięśnia, jest bardzo ważnym dródłem ciepła w ustroju ludzkim. Podczas pracy mięśnia powstaje ponadto dwutlenek węgla i kwas mlekowy, które to związki zmniejszają sprawnośd mięśnia powodując jego zmęczenie. Po długotrwałej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te może usunąd masaż, który pobudza krążenie krwi w mięśniu, dzięki czemu szybciej mogą zostad usunięte szkodliwe produkty. Stężenie pośmiertne (rigor mortis), występujące w parę godzin po śmierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych białek mięśnia i wytwarzania się kwasu mlekowego. Stężenie rozpoczyna się w mięśniach żuchwy i rozszerza się na całe ciało. W tej samej kolejności po kilku dniach stężenie ustępuje.

Mechanika mięśni Mięśnie można podzielid na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zależności od tego, ile stawów mięsieo mija w swoim przebiegu. Mięśnie wielostawowe zazwyczaj leżą bardziej powierzchownie od jednostawowych. Działanie mięśni wielostawowych może się objawiad w różny sposób; mogą one działad jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad którymi przebiegają, lub też odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, zaś na drugi jako prostowniki. Kierunek działania mięśnia jest uzależniony od położenia mięśnia w stosunku do osi ruchu stawu. Mięśnie działają jako: zginające, prostujące, odwodzące i przywodzące. Mięśnie przebiegające skośnie lub poprzecznie do podłużnej osi stawu wykonują ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Mięsieo podczas skurczu działa na punkty przyczepu, zbliżając je do siebie. Tego rodzaju działanie nosi nazwę pracy dynamicznej, w odróżnieniu od pracy statycznej, w czasie której, mimo że mięsieo pracuje, nie zmienia jednak położenia punktów przyczepów (mięsieo nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest sześciokrotnie bardziej uciążliwa od pracy dynamicznej, gdyż mięsieo nie wypoczywa (nie ma przerw w pracy) i w związku z tym przepływ krwi jest bardzo utrudniony. Poszczególne ruchy ciała najczęściej są wykonywane przez wiele mięśni równocześnie. Nawet najprostszy nich jest udziałem całej grupy mięśniowej a często łaocucha mięśniowego. Zespół mięśni, wykonujących określone ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy mięśniami współdziałającymi czyli synergistycznymi; natomiast grupę mięśni, które wykonują ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie stawu, nazywamy mięśniami przeciwdziałającymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu zgięcia w stawie biorą udział zarówno mięśnie zginacze, jak i mięśnie grupy antagonistycznej czyli prostowniki, z tym jednak, że zginacze pracują znacznie silniej od prostowników, których zadanie polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mógł byd on wykonany w sposób precyzyjny. Ruch harmonijny jest wynikiem współpracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie poszczególne części tego samego mięśnia działają antagonistycznie względem siebie. Ruch wykonany celowo i dokładnie jest ruchem skoordynowanym, a stopieo koordynacji jest ściśle uzależniony od sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. Człowiek musi się wyuczyd prawie wszystkich 76

ANATOMIA CZŁOWIEKA ruchów skoordynowanych; jedynie ruchy oddychania, połykania, ssania i obronne są wrodzone. Wszystkie inne koordynacje ruchowe muszą byd stopniowo wyuczone, czyli nabyte drogą własnych doświadczeo. W związku z tym im częściej powtarzany będzie ruch, tym sprawniej przebiega jego kombinacja unerwienia, a co za tym idzie ruch staje się bardziej harmonijny i dokładny. Jeżeli ruch jest często powtarzany następuje jego automatyzacja. Linia działania siły mięśni w czasie ich skurczu stanowi linię prostą, biegnącą od przyczepu początkowego do przyczepu koocowego naturalnie tylko w tych przypadkach, gdy mięsieo ma przebieg prostolinijny. Najczęściej jednak mięsieo czy jego ścięgno, napotykając na swej drodze na różnego rodzaju wyrostki, guzki czy bloczki owija się dookoła nich i zmienia kierunek przebiegu w stosunku do kierunku początkowego. W takich przypadkach linię działania mięśnia wyznacza ten odcinek, który zawarty jest między przyczepem koocowym, a wyrostkiem czy bloczkiem i wyłącznie ta częśd decyduje o kierunku działania mięśnia. Praca mięśnia wyraża się w dżulach i jest uzależniona od siły mięśni i wielkości skurczu. Praca jest iloczynem siły i drogi; równa się zatem jego sile pomnożonej przez wielkośd skurczu. Np. mięsieo o przekroju fizjologicznym równym 5 cm ma siłę około 500 N (5 x 100); przy założeniu, że taki mięsieo w ruchu odwracania osiągnie maksymalne skrócenie 5 cm = 0,05 m, praca jego jako odwracacza w najdogodniejszych warunkach wyniesie: 500 N x 0,05 m = 25 J. Oznacza to, że mięsieo ten może podnieśd ciężar 25 N na wysokośd 1 m lub odwrotnie -10 N na wysokośd 2,5 m. Największą siłę może wykazad mięsieo, gdy jego skurcz jest poprzedzony rozciągnięciem.

Unaczynienie i unerwienie mięśni Mięśnie jako narządy bardzo aktywne są bogato unaczynione. Najczęściej dochodzi do mięśnia kilka gałązek tętniczych, a każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Tętnice rozgałęziają się w omięsnej na delikatne sieci, od których drobne tętniczki biegną prostopadle do włókien mięśniowych, oplatając je gęstą siecią naczyo włosowatych. Podczas spoczynku mięśnia większośd naczyo włosowatych jest zamknięta; otwierają się one, gdy mięsieo pracuje. Podczas pracy mięśnia przepływa przez niego około pięciokrotnie więcej krwi niż w spoczynku. Zwiększona ilośd krwi zaopatruje mięsieo w potrzebny mu podczas pracy tlen i glikogen. Obok naczyo krwionośnych przebiegają naczynia #chłonne. Unerwienie mięśni jest także bardzo obfite. Do włókien mięśniowych dochodzą zarówno bezrdzenne włókna nerwowe z układu autonomicznego towarzyszące naczyniom krwionośnym, jak i liczne ruchowe i czuciowe włókna rdzenne układu nerwowego somatycznego, należące do nerwów rdzeniowych lub czaszkowych. Pojedynczy neuryt ruchowej komórki nerwowej może unerwiad do 150 włókien mięśniowych, tworząc z nimi jednostkę motoryczną. W mięśniach przeznaczonych do czynności bardzo precyzyjnych (np. mm. gałki ocznej) poszczególne jednostki motoryczne są znacznie mniejsze, niż w mięśniach wykonujących obszerne ruchy, nie wymagające dużej dokładności (np. mm. kooczyn dolnych). Naczynia i nerwy wchodzą do mięśnia w ściśle określonym miejscu. Miejsce to nosi nazwę wnęki (hilus) i znajduje się najczęściej w środkowej, trzeciej części długości mięśnia.

MIĘŚNIE GRZBIETU

Mięśnie grzbietu (mm. dorsi) pod względem pochodzenia i rozmieszczenia dzielą się na mięśnie powierzchowne i głębokie. Właściwą mięśniówkę grzbietu stanowią mięśnie głębokie, które przebiegają podłużnie po obu stronach kręgosłupa, a unerwione są przez gałęzie grzbietowe nerwów 77

ANATOMIA CZŁOWIEKA rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni oddziaływających na kręgosłup. Mięśnie powierzchowne grzbietu są mięśniami płaskimi, pokrywają mięśnie głębokie na całej powierzchni tułowia, a rozwojowo należą do mięśniówki brzusznej, o czym świadczy między innymi dródło ich unerwienia; są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni działających na kooczynę górną i żebra.

Powierzchowne mięśnie grzbietu

Powierzchowne mięśnie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dzielą się na dwie grupy: mięśnie kolcowo-ramienne (mm. spinohumerales) i kolcowo-żebrowe (mm. spinocostales). W skład mięśni kolcowo-ramiennych wchodzą: mięsieo czworoboczny, mięsieo najszerszy grzbietu, mięśnie równoległoboczne, mięsieo ddwigacz łopatki. W skład mięśni kolcowo-żebrowych wchodzą: mięsieo zębaty tylny górny, mięsieo zębaty tylny dolny. Mięśnie kolcowo-ramienne

Mięsieo czworoboczny (m. trapezius) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu trójkątnego, podstawą skierowany do kręgosłupa, swym wierzchołkiem zwraca się do okolicy barku. Pokrywa on okolicę karku i górną częśd grzbietu, leżąc najbardziej powierzchownie ze wszystkich mięśni tej grupy. Przyczep początkowy mięśnia jest rozległy, ciągnie się bowiem od kości potylicznej do XII kręgu piersiowego. Na kości potylicznej przymocowuje się do kresy karkowej górnej i guzowatości potylicznej zewnętrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdłuż więzadła karkowego, przyczepia się do wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego i więzadła karkowego, zaś w odcinku piersiowym - do wszystkich wyrostków kolczystych i więzadła nadkolcowego. Przyczep koocowy oraz kierunek przebiegu pęczków mięśniowych pozwala na wyodrębnienie w tym mięśniu trzech części: górnej - zstępującej (pars descendens), przyczepiającej się do kooca barkowego obojczyka, środkowej - poprzecznej (pars transversa), kooczącej się na wyrostku barkowym łopatki, dolnej - wstępującej (pars ascendens), zakooczonej na grzebieniu łopatki. Czynnośd. Obustronny skurcz całego mięśnia cofa barki, zbliża łopatki do kręgosłupa, tak jak to się czyni w postawie "na bacznośd". Skurcz części zstępującej ddwiga bark ku górze, a przy ustalonej obręczy zgina głowę w bok w czasie jednostronnego działania, zaś podczas skurczu obustronnego pochyla głowę do tyłu. Częśd wstępująca obniża bark lub przy ustalonej obręczy kooczyny górnej unosi tułów np. podczas zwisu. Częśd poprzeczna zbliża łopatkę do kręgosłupa. Unerwienie. 78

ANATOMIA CZŁOWIEKA Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gałęzi splotu szyjnego (plexus cervicalis). Spadek napięcia mięśnia lub jego porażenie prowadzi do obniżenia obojczyka, wysunięcia wyrostka barkowego ku przodowi i oddaleniu się brzegu przyśrodkowego łopatki od kręgosłupa. Utrudniony jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w płaszczydnie czołowej. Mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) pokrywa dolną okolicę grzbietu i boczną klatki piersiowej. Kształtem jest zbliżony do trójkąta zwróconego podstawą do kręgosłupa, a wierzchołkiem do dołu pachowego. Mięsieo ten zajmuje największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Przyczep początkowy dzieli się na cztery części: częśd kręgowa (pars vertebralis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych sześciu dolnych kręgów piersiowych, wszystkich lędźwiowych i na grzebieniu krzyżowym pośrodkowym, częśd biodrowa (pars iliaca) bierze początek na wardze zewnętrznej części przyśrodkowej grzebienia biodrowego, częśd żebrowa (pars costalis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni trzech lub czterech ostatnich żeber częśd łopatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni kąta dolnego łopatki. Przyczep koocowy. Wszystkie pęczki włókien mięśniowych biegną zbieżnie w kierunku dołu pachowego, przechodzą w krótkie ścięgno, które owijając się po stronie przyśrodkowej ramienia przyczepia się do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Przy ustalonym kręgosłupie mięsieo opuszcza uniesione ramię, przywodzi i tyłozgina oraz silnie nawraca. Przy ustalonej kooczynie unosi dolne żebra, działając jako pomocniczy mięsieo wdechowy. W przeciwieostwie do tej czynności boczny brzeg mięśnia podczas skurczu uciska łuk żebrowy i działa podczas wydechu, a ściślej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis), należącego do splotu ramiennego. Mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei) są położone w dolnej okolicy karku i górnej okolicy grzbietu, a nazwę zawdzięczają swemu kształtowi. Dzielą się na: równoległoboczny mniejszy i większy - (m. rhomboideus minor et major). Przyczep początkowy tych mięśni znajduje się na więzadle karkowym i wyrostkach kolczystych dwóch dolnych kręgów szyjnych oraz na więzadle nadkolcowym i wyrostkach kolczystych czterech pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep koocowy. Włókna mięśni kierują się skośnie w dół i ku bokowi, koocząc się na brzegu przyśrodkowym łopatki na przestrzeni od grzebienia do kąta dolnego. Czynnośd. Mięśnie zbliżają łopatkę do kręgosłupa, unosząc ją równocześnie ku górze. Mięśnie te wraz z mięśniem zębatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym grzbietu (m. trapezius) przyciskają łopatkę do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae) odchodzącego od splotu ramiennego. Porażenie mięśnia powoduje oddalenie kąta dolnego łopatki od kręgosłupa, a brzegu przyśrodkowego od tułowia. Obserwuje się wówczas tzw. łopatkę skrzydłowatą (scapula alata). Mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae) ma kształt wydłużonego trójkąta i leży w bocznej okolicy szyi. Przyczep początkowy stanowią wyrostki poprzeczne czterech pierwszych kręgów szyjnych. W swoim przebiegu mięsieo kieruje się ku dołowi, do tyłu nieco bocznie. Przyczep koocowy. Kąt górny łopatki i górny odcinek brzegu przyśrodkowego łopatki. Czynnośd. Mięsieo ten współpracuje z częścią zstępującą m. czworobocznego grzbietu, pociągając łopatkę ku górze i przyśrodkowo. Przy ustalonej obręczy barkowej zgina kręgosłup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyłowi. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae), odchodzącego od splotu ramiennego i gałązek splotu szyjnego.

Mięśnie kolcowo-żebrowe 79

ANATOMIA CZŁOWIEKA

Mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior) jest położony w górnej części grzbietu pod mięśniem równoległobocznym. Przyczep początkowy leży na pograniczu kręgosłupa szyjnego i piersiowego. Mięsieo ten odchodzi od więzadła karkowego i wyrostków kolczystych dwóch ostatnich kręgów szyjnych oraz od więzadła nadkolcowego i wyrostków kolczystych dwóch pierwszych kręgów piersiowych. Włókna mięśnia biegną bocznie ku dołowi. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się czterema pasmami na zewnętrznej powierzchni od II do V żebra. Czynnośd. Mięsieo ten unosi górne żebra, jest mięśniem wdechowym. Mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior) leży pod mięśniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na powięzi piersiowo-lędźwiowej i wyrostkach kolczystych dwóch ostatnich kręgów piersiowych i dwóch pierwszych kręgów lędźwiowych. Przyczep koocowy znajduje się na dolnym brzegu czterech ostatnich żeber. Czynnośd. Działanie jego jest antagonistyczne do m. zębatego tylnego górnego; pociąga on ostatnie żebra w dół, dzięki czemu jest zaliczany do mięśni wydechowych. Unerwienie obu mm. zębatych należy do odpowiednich nn. międzyżebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podżebrowego (n. subcostalis).

Głębokie mięśnie grzbietu

Mięśnie głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sięgają od miednicy do czaszki i przebiegają w bruddzie po obu stronach kręgosłupa, którą zamyka łącznotkankowa blaszka powięziowa. Można je podzielid na dwie grupy, tj. pasmo przyśrodkowe i boczne. Pasmo przyśrodkowe leży głębiej od bocznego, wypełniając bruzdę ograniczoną od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi kręgów, a od strony przyśrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Mięśnie pasma bocznego zajmują przestrzeo ograniczoną wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczają linii pionowej, przebiegającej wzdłuż przyśrodkowego brzegu łopatki. Mięśnie pasma bocznego leżą bardziej powierzchownie od mięśni pasma przyśrodkowego, a ich włókna są zazwyczaj dłuższe i przebiegają bardziej pionowo. Im głębiej są położone mięśnie, tym odznaczają się krótszym i bardziej skośnym przebiegiem włókien w stosunku do podłużnej linii kręgosłupa. Ogólnie biorąc głęboka mięśniówka grzbietu służy głównie do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej i do prostowania kręgosłupa, a jej antagonistyczną grupę stanowią mięśnie brzucha. Mięśnie głębokie grzbietu są unerwione przez gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Mięśnie grzbietu obu pasm tworzą trzy grupy: mięśnie długie grzbietu, mięśnie krótkie grzbietu, mięśnie podpotyliczne.

W skład długich mięśni grzbietu wchodzą: pasmo boczne: mięsieo płatowaty, mięsieo prostownik grzbietu,

80

ANATOMIA CZŁOWIEKA pasmo przyśrodkowe: mięsieo kolcowy, mięsieo półkolcowy, mięsieo wielodzielny, mięśnie skręcające. W skład krótkich mięśni grzbietu wchodzą: mięśnie międzykolcowe, mięśnie międzypoprzeczne. W skład mięśni podpotylicznych wchodzą: mięsieo prosty tylny większy głowy, mięsieo prosty tylny mniejszy głowy, mięsieo skośny górny głowy, mięsieo skośny dolny głowy.

Długie mięśnie grzbietu - pasmo boczne Mięsieo płatowaty (m. splenius) jest położony w okolicy karku, pokrywa go m. czworoboczny i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczep początkowy znajduje się na więzadle karkowym oraz na wyrostkach kolczystych i więzadle nadkolcowym pięciu pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep koocowy różnicuje mięsieo na dwie części. Większa, górna częśd mięśnia biegnie w bok i ku górze, koocząc się na wyrostku sutkowym kości skroniowej jako mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis). Częśd dolna, m. płatowaty szyi, jest znacznie słabsza od części górnej i kooczy się na wyrostkach poprzecznych trzech pierwszych kręgów szyjnych. Czynnośd. Mięsieo płatowaty głowy współpracuje z m. czworobocznym i m. półkolcowym głowy; w swym działaniu obustronnym - zgina głowę ku tyłowi, zaś kurcząc się jednostronnie obraca twarz w tę samą stronę, unosząc ją równocześnie ku górze. W tej ostatniej funkcji jest mięśniem antagonistycznym w stosunku do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Mięsieo płatowaty szyi podczas skurczu obustronnego zgina szyję do tyłu, a skręca ją w tę samą stronę przy działaniu jednostronnym. Jednostronny przykurcz m. płatowatego powoduje tzw. kręcz szyi. Mięsieo jest unerwiony przez gałęzie grzbietowe nn. szyjnych (n. cervicales). Mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) jest największy spośród głębokich mięśni grzbietu. Biegnie z okolicy krzyżowej do okolicy karku, a najgrubszy jest w odcinku lędźwiowym. Mięsieo prostownik grzbietu rozpoczyna się wspólną masą mięśniowo-ścięgnistą na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej, na grzebieniu biodrowym i więzadłach krzyżowo-biodrowych oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych. Cała masa mięśniowa kierując się ku górze rozdziela się na dwa pasma: boczne czyli m. biodrowo-żebrowy i przyśrodkowe zwane m. najdłuższym. Mięsieo biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis) dzieli się na trzy części: mięsieo biodrowo-żebrowy lędźwi (m. iliocostalis lumborum), który rozpoczyna się od wspólnej masy mięśniowej a kooczy się na kątach sześciu dolnych żeber,

81

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo biodrowo-żebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), który rozpoczyna się na kątach sześciu dolnych żeber a kooczy na kątach sześciu żeber górnych, mięsieo biodrowo-żebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), mięsieo bierze początek na kątach żeber, od III do VI i kooczy się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI. Mięsieo najdłuższy (m. longissimus), stanowiący pasmo przyśrodkowe prostownika grzbietu, przebiega w zasadzie między wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on bardziej skomplikowaną budowę i przebieg od m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis). Dzieli się on na trzy części:  mięsieo najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), biorący także początek od wspólnej masy mięśniowej, kieruje się ku górze; boczne wiązki tego mięśnia kooczą się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych oraz w odcinku piersiowym na kątach żeber, wiązki przyśrodkowe - na wyrostkach dodatkowych kręgów lędźwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów piersiowych,  mięsieo najdłuższy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna się na wyrostkach poprzecznych od I do VI kręgu piersiowego, a kooczy - na wyrostkach poprzecznych od II do V kręgu szyjnego,  mięsieo najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), bierze początek na wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych od I do III i kręgów szyjnych od III do VII. Przyczep koocowy mięsieo ten osiąga na wyrostku sutkowym kości skroniowej. Czynnośd. Mięsieo biodrowo-żebrowy działając jednostronnie, dzięki swym przyczepom do żeber, silnie zgina kręgosłup w kierunku bocznym. Mięsieo najdłuższy głowy przy skurczu jednostronnym zgina i pochyla głowę bocznie w tę samą stronę. Obustronny skurcz całego m. prostownika grzbietu prostuje kręgosłup i zgina ku tyłowi. Ponadto m. najdłuższy głowy pochyla głowę do tyłu. Mięsieo prostownik grzbietu utrzymuje równowagę tułowia a także jest pomocniczym mięśniem wdechowym, gdyż dzięki prostowaniu kręgosłupa piersiowego przyczynia się do zwiększenia wymiarów klatki piersiowej.

Długie mięśnie grzbietu - pasmo przyśrodkowe Mięsieo kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny mięsieo, biegnący po bokach wyrostków kolczystych, które stanowią jego miejsca początkowych i koocowych przyczepów. Dzieli się na trzy części: mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów lędźwiowych i dolnych kręgów piersiowych, a kooczy się na wyrostkach kolczystych od II do VII kręgu piersiowego, mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych a kooczy się na wyrostkach kolczystych od II do IV kręgu szyjnego, mięsieo kolcowy głowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych, a kooczy się na kości potylicznej w sąsiedztwie guzowatości potylicznej zewnętrznej. 82

ANATOMIA CZŁOWIEKA Czynnośd. Przy działaniu jednostronnym bierze udział w bocznych zgięciach kręgosłupa, kurcząc się obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu kręgosłupa i pochylaniu głowy ku tyłowi. Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą silne pasmo mięśniowe, ciągnące się od miednicy do czaszki, wypełniając bruzdę między wyrostkami poprzecznymi i kolczystymi kręgów. Włókna mięśniowe tej grupy biegną zawsze od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych. Mięśnie położone na powierzchni mają bardziej stromy kierunek przebiegu włókien od mięśni leżących głębiej. Warstwę powierzchowną tworzy m. półkolcowy (m. semispinalis), którego włókna przeskakują od 4 do 6 kręgów. Nie występuje on w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Warstwę środkową stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), który biegnie wzdłuż całego kręgosłupa, a jego włókna mijają tylko od 2 do 4 kręgów. W warstwie głębokiej położone są mięśnie skręcające (mm. rotatores), które także ciągną się od kości krzyżowej do kręgu obrotowego i składają się z najkrótszych wiązek mięśniowych, mijających 1 lub najwyżej 2 kręgi. Czynnośd. Zasadniczą funkcją tej grupy mięśni jest skręcanie kręgosłupa w stronę przeciwną w stosunku do kurczących się mięśni. Działając obustronnie wspomagają pozostałe głębokie mięśnie grzbietu w prostowaniu kręgosłupa.

Krótkie mięśnie grzbietu Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) występują w przestrzeniach między sąsiednimi wyrostkami kolczystymi w szyjnej i lędźwiowej części kręgosłupa, przy czym w części lędźwiowej są one mięśniami nieparzystymi. Mięśnie międzykolcowe biorą udział w prostowaniu kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego. Mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) są to małe mięśnie występujące w okolicy szyi i lędźwi. Łączą one wyrostki poprzeczne lub żebrowe dwóch sąsiednich kręgów. Wyróżnia się: mięśnie międzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores et posteriores cervicis), mięśnie międzypoprzeczne boczne i przyśrodkowe lędźwi (mm. intertransversarii laterales et mediales lumborum). Czynnośd. Mięśnie międzypoprzeczne biorą udział w bocznych zgięciach kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego.

Mięśnie podpotyliczne Mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) jest to mięsieo rozpoczynający się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego, a kooczący się w środkowym odcinku kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis posterior minor) biegnie od guzka tylnego kręgu szczytowego, koocząc się poniżej kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsieo skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od wyrostka kolczystego kręgu obrotowego do wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego. Mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego. Włókna jego biegną przyśrodkowo i kooczą się poniżej bocznego odcinka kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Czynnośd. Trzy pierwsze mięśnie podczas obustronnego działania pociągają głowę ku tyłowi, zaś przy skurczu jednostronnym obracają głowę kierując ją twarzą w tę samą stronę. Mięsieo skośny górny głowy kurcząc się jednostronnie skręca głowę w stronę przeciwną, przy obustronnym skurczu pociąga głowę ku tyłowi. 83

ANATOMIA CZŁOWIEKA Powięzie grzbietu Powięd powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest częścią ogólnej powięzi powierzchownej i pokrywa mięsieo czworoboczny i najszerszy grzbietu. Powięd piersiowo-lędźwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z kręgosłupem kanał kostno-włóknisty dla mięśni głębokich grzbietu. Powięd karku (fascia nuchae) jest położona pod mięśniem czworobocznym i równoległobocznym i pokrywa mięśnie płatowate. Ku dołowi przedłuża się w powięd piersiowo-lędźwiową.

MIĘŚNIE GŁOWY

Mięśnie głowy (musculi capitis) dzielą się na trzy grupy mięśnie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, które nadają jej charakterystyczny wyraz, a przyczepiają się co najmniej jednym przyczepem do części miękkich, mięśnie żuchwy, których przyczepy znajdują się na czaszce i żuchwie, a czynnośd tych mięśni ogranicza się do poruszania żuchwą, mięśnie języka, gałki ocznej i narządu słuchu, które zostaną omówione przy opisie odpowiednich układów.

Mięśnie mimiczne Mięśnie mimiczne różnią się tym od pozostałych mięśni szkieletowych, że albo w ogóle nie są przytwierdzone do kości, albo też tylko jednym przyczepem są przymocowane do szkieletu. Z wyjątkiem mięśnia policzkowego wszystkie mięśnie mimiczne nie posiadają powięzi, bowiem przyczepiają się głównie do skóry lub błony śluzowej, zatem kurcząc się wywołują ruchy skóry: Mięśnie mimiczne poruszając skórą twarzy nadają jej określony wyraz. Mięśnie wyrazowe są najlepiej rozwinięte u człowieka, a mimika twarzy pozostaje w ścisłym związku ze stanem psychicznym osobnika - radością, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem, itp. U osób starszych, gdy sprężystośd skóry jest mniejsza, fałdy nie wygładzają się tworząc charakterystyczne zmarszczki (rugae). Mięśnie mimiczne układają się głównie wokół naturalnych otworów twarzy wykonując różne czynności, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust, wytwarzanie ddwięków, itp. Mięśnie mimiczne dzielą się na kilka grup topograficznych :

Mięśnie sklepienia czaszki

Mięsieo naczaszny (m. epicranius), składa się z : m. potyliczno-czołowego (m. occipito frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), między którymi jest rozpięte szerokie, płaskie rozcięgno zwane czepcem ścięgnistym (galea aponeurotica). Czepiec ścięgnisty 84

ANATOMIA CZŁOWIEKA przykrywa kości ciemieniowe, jest ludno złączony z okostną, natomiast bardzo silnie zrasta się ze skórą głowy. Z tyłu łączy się z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu zaś parzysty brzusiec czołowy (venter frontalis) mięśnia potyliczno-czołowego. Po obu stronach bocznych czepca ścięgnistego bierze początek parzysty mięsieo skroniowo-ciemieniowy, który kooczy się na chrząstce małżowiny usznej. Skurcz mięśnia potyliczno-czołowego wywołuje poprzeczne zmarszczki na czole nadając twarzy wyraz uwagi.

Mięśnie szpary powiek Mięśnie szpary powiek stanowią ochronę oka i zaliczamy do nich m. okrężny oka, m. marszczący brwi i m. podłużny. Mięsieo okrężny oka (m. orbicularis oculi) składa się z trzech części: oczodołowej, powiekowej i łzowej. Częśd oczodołowa jest najsilniejsza, położona obwodowo dookoła wejścia do oczodołu, zachodzi na czoło, skroo i policzek. Częśd powiekowa jest położona dośrodkowo od poprzedniej a jej włókna przebiegają w obu powiekach. Częśd łzowa jest najmniejsza i położona najgłębiej, do tyłu od woreczka łzowego. Czynnośd. Częśd oczodołowa zaciska powieki, pociąga brwi przyśrodkowo i ku dołowi; częśd powiekowa spokojnie zwiera szparę powiek (mruganie); częśd łzowa rozwiera woreczek łzowy. Mięsieo marszczący brwi (m. corrugator supercilii) jest małym mięśniem, leży obok nasady nosa, skąd biegnie do skóry brwi. Wytwarza on 2-3 pionowe fałdy między brwiami. Mięsieo podłużny (m. procerus) jest również małym mięśniem, położony jest w okolicy międzybrwiowej, wywołuje poprzeczne fałdy u nasady nosa.

Mięśnie szpary ust Mięśnie szpary ust w zależności od kierunku przebiegu włókien i ich czynności można podzielid na mięśnie okrężne (zwieracze) i mięśnie dochodzące do ust promieniście. Do pierwszych należy mięsieo okrężny ust, który stanowi rusztowanie obu warg. Pozostałe mięśnie są bardzo liczne i dochodzą do warg od dołu, od góry i od boków. Mięsieo okrężny ust (m. orbicularis oris) otacza szparę ust i nadaje wargom charakterystyczny kształt. Składa się z części brzeżnej, położonej bliżej szpary ust oraz części wargowej położonej obwodowo. W rejonach kątów ust z mięśniem tym przeplatają się liczne mięśnie biegnące promieniście do szpary ust. Czynnośd. Mięsieo zwiera szparę ust, bierze udział w jedzeniu. Skurcz części brzeżnej zwęża czerwieo wargową i zwraca wargi do wewnątrz. Przy skurczu części wargowej poszerza czerwieo wargową i wywija wargi na zewnątrz, np. : podczas gwizdania czy pocałunku. Mięsieo obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest położony poniżej szpary ust, kształtu czworokątnego. Mięsieo ten biegnie do skóry wargi dolnej. Podczas skurczu obniża i uwypukla wargę dolną. Mięsieo bródkowy (m. mentalis) jest ułożony strzałkowo, przyśrodkowo od mięśnia poprzedniego. Uwypukla bródkę i nadaje twarzy wyraz nadąsany. Mięsieo obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris) jest mięśniem płaskim, trójkątnym. Rozciąga się od żuchwy do kąta ust. Jego skurcz obniża kąt ust, nadając twarzy wyraz smutku, cierpienia lub niesmaku. Mięsieo śmiechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z okolicy policzka do kąta ust. Mięsieo pociąga kąt ust do boku, poszerzając szparę ust. Może wywoływad w skórze policzka tzw. "dołek śmiechowy". Czasami m. śmiechowy występuje jednostronnie. Mięsieo jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba mięśnie biegną z okolicy kości jarzmowej. Mięsieo jarzmowy większy kooczy się w okolicy kąta ust i jest właściwym mięśniem śmiechu. Mięsieo jarzmowy mniejszy dochodzi do skóry bruzdy nosowowargowej, którą pogłębia. Mięsieo ten pociąga wargę górną ku górze i do boku. Mięsieo ddwigacz 85

ANATOMIA CZŁOWIEKA wargi górnej i skrzydła nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest położony bocznie od nosa i kooczy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzydła nosa, rozwiera nozdrza. Mięsieo ddwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) jest położony bocznie od poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodołowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Mięsieo powoduje uniesienie wargi górnej i odsłonięcie górnych siekaczy. Mięsieo ddwigacz kąta ust (m. levator anguli oris) biegnie z dołu nadkłowego do skóry kąta ust, unosząc kąt ust w czasie skurczu. Mięsieo policzkowy (m. buccinator) położony jest w ścianie policzka. Mięsieo rozpoczyna się na wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy na wysokości zębów trzonowych, a kooczy się w skórze i błonie śluzowej kąta ust i obu warg. Włókna mięśniowe biegnąc ku przodowi krzyżują się w okolicy kąta ust. Czynnośd mięśnia polega na przyciskaniu policzków do zębów, wydmuchiwaniu powietrza z jamy ustnej. Poza tym pociąga kąt ust do boku, bierze udział podczas ruchu żucia pokarmu.

Mięśnie otoczenia nozdrzy Mięśnie nozdrzy są położone dookoła nosa zewnętrznego, a ich czynnośd polega na zwieraniu i rozwieraniu nozdrzy. Należą do nich: Mięsieo nosowy (m. nasalis) rozpoczyna się na szczęce na wysokości kła i siekacza bocznego. Posiada dwie części: częśd poprzeczna biegnie wachlarzowato do grzbietu nosa, częśd skrzydłowa kooczy się na boczno-tylnym brzegu skrzydła nosa. Czynnośd części poprzecznej polega na zwężaniu nozdrzy, części skrzydłowe rozwierają nozdrza. Mięsieo obniżacz przegrody (m. depressor septi) jest położony poniżej nosa od wysokości bocznego siekacza szczęki do części błoniastej przegrody nosa. Czynnośd polega na pociąganiu przegrody ku dołowi.

Mięśnie ucha zewnętrznego Mięśnie małżowiny usznej, przyczepione między małżowiną uszną i sąsiednimi powięziami, są u człowieka w stanie zaniku, służyły bowiem do poruszania małżowiną uszną. Zaliczamy do nich trzy mięśnie uszne: przedni, górny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie ruchowe mięśni mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), włókna czuciowe otrzymują drogą n. trójdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Porażenie n. twarzowego najwyradniej uzewnętrznia się w niemożności zamknięcia szpary powiek i szpary ust, obniżeniu kąta ust i w związku z tym - sączeniu się śliny. Obserwuje się również wygładzenie zmarszczek skóry twarzy po stronie porażonej oraz wystąpienie asymetrii twarzy. Mięśnie żuchwy Do grupy tej należą cztery pary mięśni, których skurcze powodują ruchy obniżania i unoszenia żuchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy żuchwy. Mięśnie żucia są antagonistami mięśni nadgnykowych. Są unerwione przez trzecią gałąd nerwu trójdzielnego, czyli n. żuchwowy - n. mandibularis (V3). W skład mięśni żuchwy wchodzą mięśnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy boczny i skrzydłowy przyśrodkowy: Mięsieo skroniowy (m. temporalis) jest największym i najsilniejszym mięśniem tej grupy, wypełnia cały dół skroniowy (fossa temporalis). Mięsieo ten rozpoczyna się na całej powierzchni dołu skroniowego i na powięzi skroniowej, sięgając u góry do kresy skroniowej dolnej, zaś u dołu do łuku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie włókna tego mięśnia biegną pionowo, tylne poziomo. Mięsieo kooczy się płaskim ścięgnem na wyrostku dziobiastym żuchwy. Mięsieo skroniowy ma duży przekrój fizjologiczny, gdyż jest mięśniem typu pierzastego. Czynnośd. Skurcz całego mięśnia unosi żuchwę, obracając ją nieco na zewnątrz oraz zaciska zęby. 86

ANATOMIA CZŁOWIEKA Skurcz części poziomej cofa wysuniętą żuchwę. Mięsieo żwacz (m. masseter) jest krótkim i grubym mięśniem o kształcie czworoboku. Przykrywa on powierzchnię boczną gałęzi żuchwy. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na kości jarzmowej i łuku jarzmowym. Przyczep koocowy mięśnia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej części gałęzi żuchwy oraz na kącie żuchwy. Włókna przedniej, powierzchownej części tego mięśnia przebiegają skośnie w dół i ku tyłowi, zaś części tylnej - głębokiej kierują się z góry prosto w dół. Czynnośd. Mięsieo żwacz współdziała z m. skroniowym w unoszeniu i obracaniu żuchwy na zewnątrz. Częśd powierzchowna z uwagi na skośny przebieg włókien mięśniowych bierze udział w wysuwaniu żuchwy ku przodowi. Mięsieo skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest położony po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy. Przyczep początkowy znajduje się w dole skrzydłowym kości klinowej i przylegającym do niej małym odcinku kości podniebiennej i kości szczękowej. Przyczep koocowy tego mięśnia znajduje się na powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy na tzw. guzowatości skrzydłowej. Czynnośd. Mięsieo skrzydłowy przyśrodkowy współdziała z m. skroniowym i m. żwaczowym. Mięsieo skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis) ma kształt trójściennego graniastosłupa, podstawą skierowanego do czaszki, a wierzchołkiem do stawu skroniowo-żuchwowego. Przyczep początkowy mięśnia ma dwie głowy: górną i dolną. Głowa górna przyczepia się na powierzchni podskroniowej skrzydła większego kości klinowej, głowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydłowatego i na powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna biegną poziomo i zbieżnie ku tyłowi, do dołu i w bok. Przyczep koocowy znajduje się w dołku skrzydłowym wyrostka kłykciowego żuchwy oraz w torebce stawu skroniowo-żuchwowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia wysuwa żuchwę do przodu. Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnątrz.

Powięzie głowy Na głowie wyróżnia się cztery powięzie (fasciae capitis): policzkowo-gardłową, skroniową, przyuszniczą i żwaczową. Powięd policzkowo-gardłowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i oddziela mięsieo policzkowy od tzw. poduszki tłuszczowej policzka (corpus adiposum buccae). Mięsieo policzkowy jest spośród wszystkich mięśni wyrazowych, który posiada własną powięd. Ku tyłowi i dołowi powięd ta pokrywa zewnętrzną powierzchnię mięśni gardła. Powięd skroniowa (fascia temporalis) zamyka od strony bocznej dół skroniowy (fossa temporalis), w którym jest położony mięsieo skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpięta między kresą skroniową górną a łukiem jarzmowym. Powięd przyusznicza i powięd żwaczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) są to dwie powięzie rozpoczynające się na łuku jarzmowym, a przedłużające się u dołu w blaszkę powierzchowną powięzi szyi. Powięd przyusznicza pokrywa śliniankę przyuszną, a powięd żwaczowa mięsieo żwacz.

MIĘŚNIE SZYI

Topograficznie mięśnie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchowną, środkową i głęboką. W skład grupy powierzchownej wchodzą mięśnie: m. szeroki szyi i m. mostkowoobojczykowo-sutkowy. W skład grupy środkowej wchodzą mięśnie podgnykowe: mm. mostkowognykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy oraz mięśnie nadgnykowe: mm. dwubrzuścowy, rylcowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. W skład grupy głębokiej wchodzą mięśnie: mm. pochyły przedni, pochyły środkowy i pochyły tylny oraz mięśnie przedkręgowe. 87

ANATOMIA CZŁOWIEKA Powierzchowne mięśnie szyi Mięsieo szeroki szyi (m. platysma) leży ponad powięzią powierzchowną szyi i sięga u dołu poza granicę szyi, schodząc na przednią ścianę klatki piersiowej do wysokości II żebra, gdzie przyczepia się do tkanki podskórnej. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia biegną ku górze i przymocowują się do zewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, okolicy kąta ust oraz bocznie do powięzi przyuszniczej i żwaczowej. Czynnośd. Mięsieo ten unosi skórę szyi, przez co zmniejsza ucisk na żyłę szyjną zewnętrzną, a z uwagi na swe przyczepy w skórze należy do mięśni wyrazowych: pociąga kąty ust w dół i do boku nadając twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gałęzi n. twarzowego (n. facialis). Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) jest charakterystycznym mięśniem szyi. Dzieli on szyję właściwą na dwie okolice: przyśrodkową i boczną. Przyczep początkowy. Głowa przyśrodkowa rozpoczyna się na rękojeści mostka. Głowa boczna rozpoczyna się na koocu mostkowym obojczyka. Przyczep koocowy. Obie części mięśnia kierują się ku górze i do tyłu, łączą się ze sobą w połowie wysokości szyi i przyczepiają się do wyrostka sutkowego kości skroniowej i kresy karkowej górnej kości potylicznej. Czynnośd. Skurcz jednostronny mięśnia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie głowy w tę samą stronę z jednoczesnym obrotem głowy w przeciwną stronę i uniesieniem twarzy ku górze. Jednoczesny skurcz obu mięśni zwraca twarz ku górze i pogłębia lordozę szyjną. W pozycji leżącej mięsieo unosi głowę. Przy ustalonej głowie mięsieo unosi mostek, działa więc jako pomocniczy mięsieo wdechowy. Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie środkowe szyi Mięśnie środkowe z uwagi na swe położenie w stosunku do kości gnykowej dzielą się na mięśnie podgnykowe i nadgnykowe.

Mięśnie podgnykowe Mięsieo mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpięty jest między górną częścią mostka i kością gnykową. Mięsieo mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozciąga się od mostka do chrząstki tarczowatej. Mięsieo tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedłużeniu poprzedniego mięśnia i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) przyczepia się na górnym brzegu łopatki i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo ten ma w środkowej części ścięgno pośrednie, które dzieli go na brzusiec dolny i górny. Czynnośd mięśni polega na pociąganiu kości gnykowej ku dołowi, działają zatem głównie w czasie żucia i przełykania. Mięśnie te ustalają kośd gnykową umożliwiając pracę innych mięśni, przyczepiających się do kości gnykowej. ścięgno pośrednie m. łopatkowo-gnykowego zrasta się z błoną zewnętrzną żyły szyjnej wewnętrznej i w czasie skurczu rozszerza światło tej żyły. Unerwienie. Pochodzi w przeważającej mierze ze splotu szyjnego, drogą gałązek pętli szyjnej.

Mięśnie nadgnykowe Mięśnie nadgnykowe rozpięte są między kością gnykową, żuchwą i podstawą czaszki. Działają one zarówno na kośd gnykową, pociągając ją ku górze, jak i na żuchwę - opuszczając ją w dół 88

ANATOMIA CZŁOWIEKA w zależności od tego, która kośd jest ustalona w swym położeniu. Mięsieo dwubrzuścowy (m. digastricus) składa się z dwóch brzuśców, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior), połączonych ścięgnem pośrednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna się we wcięciu sutkowym kości skroniowej, biegnie ukośnie ku dołowi i przyśrodkowo, przytwierdzając się ścięgnem pośrednim do kości gnykowej, skąd bierze początek brzusiec przedni, który kooczy się w dole dwubrzuścowym żuchwy. Czynnośd. Przy ustalonej żuchwie mięsieo ten unosi kośd gnykową, a przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gałąd n. twarzowego (n. facialis), brzusiec przedni - gałąd n. trójdzielnego (trigeminus). Mięsieo rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kości gnykowej. Czynnośd. Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do tyłu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n. facialis). Mięsieo żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i stąd nosi nazwę przepony jamy ustnej. Rozpoczyna się na wewnętrznej stronie trzonu żuchwy, biegnie w dół przyśrodkowo i kooczy się na trzonie kości gnykowej oraz na szwie ścięgnistym. Szew ten łączy pośrodku mięśnie obu stron i ciągnie się od kolca bródkowego do trzonu kości gnykowej. Czynnośd. Przy ustalonej żuchwie unosi kośd gnykową, napina dno jamy ustnej i unosi język. Przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Pochodzi od n. trójdzielnego (n. trigeminus). Mięsieo bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca bródkowego żuchwy do kości gnykowej. Czynnośd. Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do przodu, zaś przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Włókna splotu szyjnego dochodzą do mięśnia poprzez n. podjęzykowy (n. hypoglossus).

Mięśnie głębokie szyi Mięśnie głębokie szyi można podzielid na mięśnie boczne, do których zaliczane są mięśnie pochyłe oraz mięśnie leżące przyśrodkowo, bezpośrednio przed kręgosłupem szyjnym, czyli tzw. mięśnie przedkręgowe. Mięśnie pochyłe Mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI, biegnie w dół i nieco do przodu, koocząc się na guzku mięśnia pochyłego przedniego I żebra. Mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius) jest największym z trzech mięśni pochyłych, rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów szyjnych, a kooczy się na górnej powierzchni I żebra, do boku od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Mięsieo pochyły tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostków poprzecznych dwóch, trzech ostatnich kręgów szyjnych, a kooczy się na brzegu górnym drugiego żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny wszystkich trzech mięśni pochyłych zgina kręgosłup szyjny w bok. Oba mięśnie pochyłe przednie przy obustronnym skurczu biorą udział w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym skurcz mm. pochyłych powoduje unoszenie górnych żeber, stąd są zaliczane do pomocniczych mięśni wdechowych. Unerwienie. Mięśni pochyłych pochodzi od gałązek ze splotu szyjnego i ramiennego. Między mięśniem pochyłym przednim a środkowym znajduje się szczelina, przez którą przechodzi splot ramienny i t. podobojczykowa.

Mięśnie przedkręgowe 89

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie przedkręgowe położone są na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Mięśnie te biegną wzdłuż trzonów kręgowych, bądź też od trzonów do wyrostków poprzecznych i podstawy czaszki. Do grupy tej należą: mięsieo długi szyi (m. longus colli), mięsieo długi głowy (m. longus capitis), mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis). Powyższe mięśnie podczas skurczu jednostronnego zginają kręgosłup szyjny w bok. Skurcz obustronny mięśni powoduje zgięcie kręgosłupa oraz głowy do przodu. Unerwienie. Gałązki splotu szyjnego i ramiennego.

Powięd szyi Powięd szyi (fascia cervicalis) jest złożona z blaszek, które oddzielają mięśnie, duże naczynia i nerwy. Poza tym między blaszkami powięziowymi poruszają się kośd: gnykowa i krtao podczas mowy, połykania i kaszlu. Powięd szyi ma trzy blaszki: blaszka powierzchowna rozciąga się od żuchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy barku, a ku tyłowi przechodzi w powięd karku, blaszka przedtchawicza jest mocna, rozciąga się od kości gnykowej do obojczyka i mostka, i obejmuje mięśnie podgnykowe, blaszka przedkręgowa pokrywa mięśnie głębokie szyi i ciągnie się od podstawy czaszki do górnych kręgów piersiowych.

Trójkąty szyi Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyję na okolicę przednią i parzystą okolicę boczną szyi, którą od tyłu, czyli karku, oddziela brzeg mięśnia czworobocznego. W okolicy przedniej szyi, w trójkącie przednim szyi wyróżniamy: Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) położony w części górnej między brzuścami m. dwubrzuścowego i żuchwą. Trójkąt ten zawiera śliniankę podżuchwową, węzły chłonne, naczynia i nerwy. Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzuścem górnym m. łopatkowo-gnykowego i brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego. Trójkąt zawiera tętnicę szyjną wspólną, (która dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną oraz żyłę szyjną wewnętrzną) i nerwy.

Trójkąt boczny szyi zawiera dwa dalsze trójkąty:

90

ANATOMIA CZŁOWIEKA Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) jest dnem dołu nadobojczykowego większego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trójkącie tym znajdują się naczynia podobojczykowe i splot ramienny. Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczają: m. mostkowoobojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i łopatkowo-gnykowy. Trójkąt zawiera częśd nerwów splotu szyjnego i gałąd zewnętrzną n. dodatkowego.

MIĘŚNIE KLATKI PIERSIOWEJ

Mięśnie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowią pochodną mięśniówki brzusznej tułowia i są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dzielą się na trzy grupy: mięśnie powierzchowne kooczące się w obrębie kośdca kooczyny górnej, mięśnie głębokie będące właściwą mięśniówką ścian klatki piersiowej, przeponę, która jest nieparzystym mięśniem oddzielającym jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej W skład powierzchownych mięśni klatki piersiowej wchodzą: mięsieo piersiowy większy, mięsieo piersiowy mniejszy, mięsieo podobojczykowy, mięsieo zębaty przedni. Mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major) kształtem zbliżony do trójkąta jest najbardziej powierzchownym mięśniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrócona do mostka, wierzchołek do dołu pachowego. Przyczep początkowy tego mięśnia dzieli się na trzy części: obojczykową, mostkowo-żebrową i brzuszną. Częśd obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje się do kooca mostkowego obojczyka, częśd mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni przedniej mostka i chrząstek żeber prawdziwych, częśd brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od przedniej blaszki pochewki mięśnia prostego brzucha. Przyczep koocowy całego mięśnia znajduje się na grzebieniu guzka większego kości ramiennej. Włókna części obojczykowej przebiegają w bok i ku dołowi, i kooczą się w dolnym odcinku grzebienia guzka większego. Częśd mostkowo-żebrowa przebiega najbardziej zbieżnie w kierunku kości ramiennej i swym przyczepem koocowym rozkłada się wzdłuż grzebienia guzka większego w ten sposób, że pęczki włókien rozpoczynające się najwyżej kooczą się u dołu i przeciwnie, włókna mięśniowe odchodzące od dolnej części mostka i chrząstek żebrowych zachodzą najwyżej w swym przyczepie koocowym. ścięgno koocowe mięśnia piersiowego większego składa się zatem z dwóch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez włókna całej części obojczykowej i górnych pęczków części mostkowo-żebrowej oraz cieoszej części tylnej, którą stanowią włókna odchodzące od dolnego odcinka części mostkowo-żebrowej i całej części brzusznej. 91

ANATOMIA CZŁOWIEKA W następstwie takiego rozmieszczenia pęczków mięśniowych wytwarza się w obrębie ścięgna koocowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku górze, którą wypełnia tkanka łączna i tłuszczowa. Czynnośd. Równoczesny skurcz wszystkich trzech części mięśnia przyciąga ramię przyśrodkowo do przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej ściany klatki piersiowej, a także nawraca ramię (pronatio). Uniesione ramię opuszcza i w tej czynności jest on najsilniejszy. Gdy zaś ramię jest ustalone, ddwiga całe ciało ku górze, np. podczas wspinania się na linie. Przy ustalonej kooczynie jest także pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części obojczykowej wysuwa ramię w przód (anterversio), czyli przodozgina. Mięsieo piersiowy większy, współdziałając z m. najszerszym grzbietu, przywodzi ramię w płaszczydnie czołowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego nn. piersiowe(nn. pectorales). Mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) leży na przedniej ścianie klatki piersiowej pod mięśniem piersiowym większym. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na zewnętrznej powierzchni przednich kooców żeber kostnych od III do V. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się krótkim, płaskim ścięgnem na wyrostku kruczym łopatki. Czynnośd. Mięsieo obniża obręcz kooczyny górnej oraz pociąga ją przyśrodkowo i do przodu. Współpracując z m. równoległobocznym i m. ddwigaczem łopatki obraca łopatkę dookoła osi strzałkowej, obniżając boczny kąt łopatki. Przy ustalonej kooczynie górnej działa jako pomocniczy mięsieo wdechowy. Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Mięsieo podobojczykowy (m. subclavius) jest to mały mięsieo, rozpięty poprzecznie do długiej osi ciała między chrząstką pierwszego żebra a dolną powierzchnią kooca barkowego obojczyka. Czynnośd. Mięsieo ten pociąga obojczyk ku dołowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu ramiennego. Mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior) jest mięśniem płaskim o dużych rozmiarach, położonym na bocznej ścianie klatki piersiowej. Przyczep początkowy mięśnia zębatego przedniego znajduje się na zewnętrznej powierzchni dziewięciu górnych żeber. Przyczep koocowy Cały mięsieo kieruje się w swym przebiegu ku tyłowi, przylegając do bocznej ściany klatki piersiowej. Częśd górna mięśnia kooczy się na kącie górnym łopatki, częśd środkowa - na jej brzegu przyśrodkowym, zaś częśd dolna na kącie dolnym łopatki od strony żebrowej. Czynnośd. Cały m. zębaty przedni przyciska łopatkę do ściany klatki piersiowej, przeciwdziałając odstawaniu brzegu przyśrodkowego od tułowia i przesuwa łopatkę bocznie i do przodu. Przy ustalonej kooczynie górnej unosi żebra, jest więc pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części górnej pociąga bark do przodu, a części dolnej ku - dołowi. Częśd dolna spełnia bardzo ważną funkcję w czasie unoszenia ramienia powyżej poziomu. Pociąga bowiem dolny kąt łopatki do przodu, a kąt boczny zawierający wydrążenie stawowe przesuwa ku górze. Dzięki temu ramię może byd odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napięcia mięśnia łopatka przyjmuje ustawienie na kształt skrzydła. jej brzeg przyśrodkowy oddala się od ściany klatki piersiowej, szczególnie w okolicy kąta dolnego; utrudnione jest także unoszenie ramienia powyżej poziomu.

Głębokie mięśnie klatki piersiowej W skład głębokich mięśni klatki piersiowej wchodzą: mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, mięśnie podżebrowe, mięsieo poprzeczny klatki piersiowej.

92

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie tej warstwy tworzą właściwą mięśniówkę klatki piersiowej, a rola ich polega na ruchach żeber, dzięki czemu stanowią one zasadnicze mięśnie oddechowe. Mięśnie tej grupy są unerwione przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), pochodzące od gałęzi brzusznych nerwów piersiowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi) stanowią płaskie, cienkie i krótkie mięśnie, wypełniające przestrzenie międzyżebrowe. Przyczep początkowy znajduje się na dolnej krawędzi żebra wyżej położonego. Przyczep koocowy. Włókna tych mięśni biegną równolegle do siebie, kierują się przyśrodkowo w dół i kooczą na górnym brzegu żebra niżej położonego. Występują one tylko w międzykostnych przestrzeniach międzyżebrowych. Pomiędzy chrząstkami żebrowymi w przedłużeniu mięśni biegną błony międzyżebrowe zewnętrzne (membranae intercostales externae). Czynnośd. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszą żebra, są więc głównymi mięśniami wdechowymi. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni) są położone także w przestrzeniach międzyżebrowych (spatia intercostalia), począwszy od kątów żeber aż do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych, gdzie występują błony międzyżebrowe wewnętrzne (membranae intercostales internae). Przyczep początkowy znajduje się na wewnętrznej powierzchni żebra niżej położonego. Włókna biegną równolegle do siebie ku górze i kooczą się na dolnym brzegu żebra położonego wyżej. Czynnośd. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne należą do mięśni wydechowych, gdyż obniżają żebra, zmniejszając tym samym objętośd jamy klatki piersiowej. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne dzięki swemu napięciu i skrzyżowanemu ułożeniu włókien obu mięśni przeciwstawiają się zarówno zewnętrznemu, jak i wewnętrznemu ciśnieniu w różnych fazach oddychania. Nie dopuszczają do wpuklania lub uwypuklania się ścian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni żeber.

Mięśnie podżebrowe (mm. subcostales) są to małe trójkątnego kształtu mięśnie, występujące tylko w dolnej i tylnej części klatki piersiowej. Posiadają ten sam kierunek przebiegu, co mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, ale mijają jedno lub dwa żebra. Są mięśniami szczątkowymi, których czynnośd wspomaga mm. międzyżebrowe wewnętrzne.

Mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, płaskim mięśniem położonym do tyłu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep początkowy znajduje się na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej części trzonu mostka. Mięsieo ten kooczy się na granicy kostno-chrzęstnej II-VI żebra. Jest on pomocniczym mięśniem wydechowym.

Przepona Przepona (diaphragma) stanowi mięśniową przegrodę, oddzielającą jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Ponieważ przepona jest wpuklona w głąb klatki piersiowej, może się przesuwad ku dołowi i ku górze, powiększając na przemian jedną jamę kosztem drugiej. Dzięki temu przepona wywołuje ruchy oddechowe, zwiększając podłużny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym zmniejsza panujące w niej ciśnienie. Pod względem pochodzenia przepona należy do mięśniówki szyi i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest mięśniem, który podobnie jak m. sercowy pracuje przez całe życie, z tą jednak różnicą, że serce pracuje niezależnie od naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mogą byd w pewnym stopniu dowolnie regulowane. Porażenie nerwu przeponowego uniemożliwia wykonanie głębokich wdechów w torze brzusznym. 93

ANATOMIA CZŁOWIEKA Funkcje oddechowe przejmują wówczas mm. międzyżebrowe zewnętrzne oraz inne pomocnicze mięśnie wdechowe. Przepona jest mięśniem kształtu nerkowatego, cienkim i płaskim. Składa się z obwodowej części mięśniowej oraz ze środka ścięgnistego (centrum tendineum), położonego pośrodku. Wszystkie jej włókna mięśniowe zaczynają się na obwodzie, kierują się w dalszym przebiegu koncentrycznie i spotykają się w środku ścięgnistym przepony, nieznacznie wgłębionym, na którym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla się ku górze w swych częściach bocznych, po prawej i lewej stronie środka ścięgnistego. W zależności od przyczepów początkowych dzielimy przeponę na trzy części: lędźwiową, żebrową i mostkową. Przyczep początkowy Częśd lędźwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubszą i najsilniejszą częśd przepony. Rozpoczyna się ona odnogą prawą i lewą, które po każdej stronie dzielą się na częśd przyśrodkową i boczną. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyśrodkowej części jest dłuższa i silniejsza od lewej, przymocowuje się do przednich powierzchni trzonów trzech do czterech pierwszych kręgów lędźwiowych. Częśd przyśrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum) przymocowuje się do dwóch lub trzech pierwszych kręgów lędźwiowych, również na przedniej powierzchni ich trzonów. Na wysokości XII kręgu piersiowego obie odnogi łączą się i wraz z trzonem tego kręgu ograniczają otwór zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus), przez który przechodzi aorta i przewód piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu aortowego, w części mięśniowej przepony położony jest rozwór przełykowy (hiatus esophageus) dla przejścia przełyku i obu nerwów błędnych. Boczne części obu odnóg przebiegają symetrycznie i każda z nich składa się z dwóch łuków ścięgnistych. Łuk ścięgnisty przyśrodkowy, zwany więzadłem łukowatym przyśrodkowym (lig. arcuatum mediale), rozpięty jest między trzonem a wyrostkiem żebrowym pierwszego kręgu lędźwiowego nad m. lędźwiowym większym. Łuk ścięgnisty boczny, czyli więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum laterale), biegnie od wyrostka żebrowego pierwszego kręgu lędźwiowego do XII żebra nad m. czworobocznym lędźwi. Częśd żebrowa (pars costalis) rozpoczyna się sześcioma wiązkami od wewnętrznej powierzchni chrząstek sześciu dolnych żeber. Częśd mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep koocowy. Wszystkie części zbiegają się mniej więcej pośrodku mięśnia, gdzie włókna mięśniowe przechodzą we włókienka ścięgniste, które łączą się ze sobą i wytwarzają tzw. środek ścięgnisty (centrum tendineum); jest on wspólnym ścięgnem koocowym wszystkich trzech części przepony. środek ścięgnisty ma kształt trójlistnej koniczyny, można w nim wyróżnid płatek przedni, na którym spoczywa serce w worku osierdziowym i dwa płatki boczne, do których od góry przylega częśd przyśrodkowa powierzchni podstawnych płuc. Na granicy prawego i przedniego płatka znajduje się w środku ścięgnistym otwór żyły głównej (foramen venae cavae). Czynnośd. Przepona jest głównym mięśniem wdechowym. Podczas skurczu przepony następuje obniżenie się mięśnia, dzięki czemu wzrasta pojemnośd jamy klatki piersiowej, maleje ciśnienie, a powietrze atmosferyczne napływa przez drogi oddechowe do płuc. Przy spokojnym wdechu obie kopuły przepony obniżają się o około 2 cm. Podczas bardzo głębokiego wdechu ruchy przepony są zdecydowanie większe. Przepona jest także mięśniem tłoczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wespół z mięśniami brzucha uciskając na trzewa zwiększa ciśnienie panujące w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus) odchodzący ze splotu szyjnego. Ponieważ przyczep początkowy przepony składa się z trzech części, występują w niej miejsca stwarzające dogodne warunki do wytworzenia się przepuklin. Do okolic 94

ANATOMIA CZŁOWIEKA zmniejszonego oporu przepony należą: trójkąt mostkowo-żebrowy, trójkąt lędźwiowo-żebrowy oraz rozwór przełykowy. W obu trójkątach na niewielkiej przestrzeni opłucna ścienna zazwyczaj przylega bezpośrednio do otrzewnej. Może więc dojśd w tych okolicach do wpuklenia się trzew w głąb klatki piersiowej i wystąpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). Większośd przepuklin występuje po stronie lewej, ponieważ po stronie prawej wątroba stanowi dla nich zaporę.

Ruchomośd klatki piersiowej Oddychanie składa się z dwóch zasadniczych faz: wdechu, który jest wywołany powiększeniem się objętości klatki piersiowej i wydechu będącego następstwem jej zmniejszenia się. Najbardziej efektywną kombinację ruchów wdechowych stanowią: skurcz przepony przy rozludnionych mięśniach powłok brzucha, czynne uniesienie żeber oraz wyprostowanie kręgosłupa piersiowego. Podniesienie się żeber powoduje poszerzenie i pogłębienie jamy klatki piersiowej, skurcz przepony i wyprost kręgosłupa zwiększa jej wymiar długościowy. Najskuteczniejszy wydech jest następstwem czynnego napięcia mięśni brzucha z równoczesnym rozludnieniem się przepony oraz czynnego opuszczania żeber i zgięcia kręgosłupa. Jednak w czasie wzmożonego wdechu i wydechu mogą brad udział oprócz przepony i mm. międzyżebrowych liczne mięśnie pomocnicze, których przyczepy początkowe lub koocowe znajdują się na żebrach, mostku i kręgosłupie. U człowieka występują dwa typy oddechowe: żebrowy i brzuszny. W typie żebrowym charakterystyczna jest większa ruchomośd żebrowo-mostkowa, w typie brzusznym większa jest ruchomośd przepony. Typ żebrowy przeważa u kobiet i ludzi młodych, typ brzuszny częściej pojawia się u mężczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym.

Powięzie klatki piersiowej Powięd piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przednią i tylną powierzchnię m. piersiowego większego, przyczepiając się do obojczyka. Powięd obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy, przymocowuje się do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powięd pachową. Powięd wewnątrzpiersiowa (fascia endothoracica) położona jest na wewnętrznej powierzchni żeber i mm. międzyżebrowych, przylega do opłucnej.

MIĘŚNIE BRZUCHA Mięśnie brzucha (musculi abdominis) wypełniają przestrzeo między klatką piersiową i górnym brzegiem miednicy. Biorą one zatem udział w wytworzeniu ściany jamy brzusznej. Mięśnie brzucha dzielą się na: boczne, przednie i tylne. Przyśrodkowe części mięśni grupy bocznej brzucha przechodzą w rozcięgna, których włókna krzyżują się z analogicznymi rozcięgnami mięśni strony przeciwnej i tworzą kresę białą (linea alba). Kresa biała biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego.

95

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie boczne brzucha Mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu czworokątnego i położony jest w bocznej i przedniej okolicy powłok brzucha. Przyczep początkowy. Rozpoczyna się on na zewnętrznej powierzchni od V do XII żebra, zachodząc w swej części górnej między zęby przyczepu początkowego m. zębatego przedniego, zaś w części dolnej - między wiązki m. najszerszego grzbietu. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia przebiegają skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, tak jak włókna mm. międzyżebrowych zewnętrznych. Większa częśd górna mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, które przebiega przed m. prostym brzucha i w linii pośrodkowej włókna ścięgniste krzyżują się z włóknami strony przeciwnej, koocząc się w kresie białej. Dolne pęczki mięśnia przechodzą w więzadło pachwinowe (lig. inguinale), zaś włókna mięśnia rozpoczynające się najbardziej z tyłu, kooczą się na wardze zewnętrznej grzebienia biodrowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia powoduje zgięcie kręgosłupa lędźwiowego wraz z klatką piersiową do przodu, a przy ustalonym kręgosłupie unosi miednicę. Pociągając dolne żebra ku dołowi działa jako mięsieo wydechowy. Jednostronny skurcz zgina kręgosłup i klatkę piersiową w stronę boczną oraz skręca tułów w stronę przeciwną. Unerwienie. Przeważającej części mięśnia pochodzi od nn. międzyżebrowych (nn. intercostales), jedynie dolna częśd otrzymuje gałązki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodzą ze splotu lędźwiowego.

Mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak poprzedni, jest mięśniem płaskim, czworokątnym oraz znacznie dłuższym z przodu niż z tyłu. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na powięzi piersiowo-lędźwiowej, za pośrednictwem której dochodzi do kręgów lędźwiowych, na kresie pośredniej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep koocowy. Tylne włókna mięśnia, rozpoczynające się na powięzi piersiowolędźwiowej, biegną ku górze i przyśrodkowo, zachowując ten sam kierunek przebiegu co włókna mm. międzyżebrowych wewnętrznych i kooczą się na trzech ostatnich żebrach. Główna częśd mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, kooczące się w kresie białej (linea alba). Rozcięgno biegnąc do kresy białej dzieli się na dwie blaszki położone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki biorą udział w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej części m. skośnego wewnętrznego brzucha odchodzą włókna mięśniowe, które z włóknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus abdominis) tworzą u mężczyzn m. ddwigacz jądra (m. cremaster). Czynnośd. Równoczesny skurcz obu mm. skośnych wewnętrznych brzucha zgina kręgosłup do przodu oraz pociąga klatkę piersiową w dół powodując wydech. Skurcz jednostronny skręca tułów w tę samą stronę, a współpracując z m. skośnym zewnętrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgięcie tułowia. Unerwienie. Jak m. skośny zewnętrzny brzucha.

Mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje się poprzecznym przebiegiem włókien mięśniowych, które ciągną się od kręgosłupa do kresy białej. Mięsieo ten jak szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest głównym mięśniem tłoczni brzusznej. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się na: wewnętrznej powierzchni sześciu dolnych żeber, poprzez powięd piersiowo-lędźwiową na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, na wardze wewnętrznej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep koocowy. Wszystkie włókna mięśniowe biegną równolegle w kierunku przednim i przechodzą przyśrodkowo w płaskie rozcięgno przebiegające do tyłu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcięgno 96

ANATOMIA CZŁOWIEKA bierze udział w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy białej. Czynnośd. Mięsieo zwęża dolną częśd jamy klatki piersiowej przyczyniając się do wydechu. Główna jego czynnośd polega na zwiększaniu ciśnienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Wspólne z mięśniami skośnymi brzucha.

Mięśnie przednie brzucha W skład mięśni przednich brzucha wchodzą mięsieo prosty brzucha, mięsieo piramidowy.

Mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest położony symetrycznie po obu stronach kresy białej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na przedniej powierzchni od V do VII chrząstki żebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep koocowy. Włókna mięśniowe biegną równolegle w dół i są w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi ścięgniste (intersectiones tendineae) na poszczególne odcinki czyli segmenty. U dołu mięsieo zwęża się, przechodzi w płaskie ścięgno, które przyczepia się do gałęzi górnej kości łonowej oraz do przedniej powierzchni spojenia łonowego. Cały mięsieo prosty brzucha otoczony jest dwuścienną pochewką (vagina m. recti abdominis), utworzoną przez rozcięgna mięśni bocznych brzucha. Czynnośd. Mięsieo prosty brzucha działając obustronnie zgina tułów do przodu lub - gdy tułów jest ustalony unosi miednicę. Ponadto opuszcza dolne żebra, działając jako mięsieo wydechowy. Mięsieo prosty brzucha jest najsilniejszym antagonistą m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy międzyżebrowe VI-XII (nn. intercostales).

Mięsieo piramidowy (m. pyramidalis) jest to mały mięsieo położony w przedniej i dolnej części ściany brzucha. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, jego włókna mięśniowe biegną zbieżnie ku górze i przyśrodkowo, koocząc się w kresie białej (linea alba). Mięsieo ten napina kresę białą. Unerwienie. Nerw międzyżebrowy XII zwany nerwem podżebrowym (n. subcostalis).

Mięśnie tylne brzucha W skład tylnych mięśni brzucha wchodzi mięsieo czworoboczny lędźwi. Mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum) jest mięśniem kształtu czworobocznego, położonym po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego i składa się z dwóch warstw. Przyczep początkowy. Warstwa przednia mięśnia rozpoczyna się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, a kooczy na XII żebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego do wyrostków żebrowych kręgów lędźwiowych i XII żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny mięśnia zgina kręgosłup lędźwiowy w bok, skurcz obustronny obniża XII parę żeber. Mięsieo czworoboczny lędźwi w swym napięciu spoczynkowym ustala częśd lędźwiową kręgosłupa. Unerwienie. Nerw podżebrowy XII (n. subcostalis) i krótkie gałązki ze splotu lędźwiowego. 97

ANATOMIA CZŁOWIEKA Powięzie brzucha Powięd piersiowa (fascia pectoralis) przedłuża się ku dołowi w powięd powierzchowną brzucha (fascia superficialis abdominis), która przyśrodkowo zrasta się z kresą białą (linea alba), a u dołu z więzadłem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyśrodkowym odcinkiem więzadła pachwinowego powięd powierzchowna brzucha uwypukla się lejkowato i zstępuje u mężczyzn do worka mosznowego, tworząc powięd ddwigacza jądra (fascia cremasterica).

Powięd podskórna (fascia subcutanea) pokrywa powięd powierzchowną i od wewnątrz podskórną tkankę tłuszczową brzucha. Między obu powięziami biegną naczynia krwionośne i nerwy skórne.

Powięd poprzeczna (fascia transversalis) położona jest na wewnętrznej powierzchni mięśnia poprzecznego brzucha. Powięd ta przedłuża się ku tyłowi w powięd pokrywającą mięsieo czworoboczny lędźwi oraz w powięd lędźwiową i biodrową. Powyżej więzadła pachwinowego powięd poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i więzadło międzydołkowe.

Kanał pachwinowy Powyżej przyśrodkowego odcinka więzadła pachwinowego ściana brzucha jest skośnie przebita kanałem pachwinowym (canalis inguinalis), który stanowi drogę w procesie zstępowania jądra z jamy brzusznej do worka mosznowego. W wędrówce tej jądro wraz ze swym przewodem wyprowadzającym - nasieniowodem pociąga za sobą wszystkie warstwy ściany brzucha położone pod skórą, tj. powięd powierzchowną, włókna m. skośnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego brzucha oraz powięd poprzeczną (fascia transversalis), która pokrywa mięsieo poprzeczny brzucha od strony wewnętrznej, oddzielając go od otrzewnej ściennej, będącej ostatnią warstwą powłok brzucha. Wszystkie te osłonki, otaczając nasieniowód wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzają powrózek nasienny (funiculus spermacticus), który stanowi zawartośd kanału pachwinowego. U kobiet przez kanał pachwinowy przechodzi więzadło obłe macicy. Kanał pachwinowy ma dwa pierścienie - powierzchowny i głęboki oraz ściany kanału. Pierścieo pachwinowy powierzchowny (angulus inguinalis superficialis) położony jest w rozcięgnie m. skośnego zewnętrznego brzucha, którego włókna wytwarzają dwie odnogi - przyśrodkową i boczną. Pierścieo ten jest wyczuwalny przez skórę. Pierścieo pachwinowy głęboki (angulus inguinalis profundus) leży w połowie długości więzadła pachwinowego i nieco powyżej, w powięzi poprzecznej brzucha. Skośnie biegnący kanał pachwinowy ma przednią ścianę utworzoną przez rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha, ścianę tylną tworzy powięd poprzeczna brzucha, dolną - więzadło pachwinowe i górną - włókna mm. skośnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha.

Miejsca zmniejszonego oporu Występujące w powłokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasługują na szczególną uwagę, gdyż pod wpływem wzmożonego wysiłku fizycznego (np. podnoszenie ciężarów) i związanego z nim 98

ANATOMIA CZŁOWIEKA podwyższenia ciśnienia w jamie brzusznej mogą wytworzyd się tzw. przepukliny. Do tych miejsc należą: Trójkąt lędźwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebieo biodrowy, dolnoboczny brzeg mięśnia najszerszego grzbietu i brzeg tylny mięśnia skośnego zewnętrznego brzucha. W tym rejonie może wytworzyd się przepuklina lędźwiowa dolna (hernia lumbalis inferior). Trójkątne lub czworokątne pole położone nieco wyżej, zwane ścięgnistą przestrzenią lędźwiową (spatium tendineum lumbale), stanowi okolicę, w której może powstad przepuklina lędźwiowa górna (hernia lumbalis superior). ścianę tej okolicy tworzy m. najszerszy grzbietu i rozcięgno mięśnia poprzecznego brzucha. Górną granicę wytycza dwunaste żebro, przyśrodkową - m. prostownik grzbietu, a boczną mm. skośne brzucha zewnętrzny i wewnętrzny. Pierścieo pępkowy (anulus umbilicalis), wytwarzający w pośrodkowej okolicy powłok brzucha dołek pępkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia się przepukliny pępkowej (hernia umbilicalis). Doły pachwinowe przyśrodkowy i boczny, położone nad więzadłem pachwinowym w miejscach obu ujśd kanału pachwinowego są wywołane pierścieniem pachwinowym powierzchownym i głębokim. Na skutek przebiegu kanału pachwinowego w miejscach tych doszło do znacznej redukcji warstw mięśniowych. W obrębie dołu pachwinowego przyśrodkowego może wytworzyd się przepuklina przyśrodkowa lub prosta (hernia medialis s. recta). Przepuklina boczna lub skośna (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadająca dołowi pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyśrodkowej; zazwyczaj występuje jako wada wrodzona u dzieci.

MIĘŚNIE KOOCZYNY GÓRNEJ

Mięśnie kooczyny górnej (musculi membri superioris) dzielą się na poszczególne grupy topograficzne, do których zaliczamy mięśnie obręczy kooczyny górnej, ramienia, przedramienia i ręki. Poszczególne grupy unaczynione są przez odgałęzienie tętnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i łokciowej. Nerwy dla mięśni kooczyny górnej pochodzą ze splotu ramiennego (plexus brachialis). Mięśnie obręczy kooczyny górnej W skład mięśni obręczy kooczyny górnej wchodzą: mięsieo naramienny, mięsieo nadgrzebieniowy, mięsieo podgrzebieniowy, mięsieo obły mniejszy, mięsieo obły większy, mięsieo podłopatkowy.

99

ANATOMIA CZŁOWIEKA Z mięśni obręczy kooczyny górnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny rozpoczyna się na obu kościach, tj. łopatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od góry, przodu i tyłu. Pozostałe mięśnie obręczy kooczyny górnej rozpoczynają się tylko na łopatce. Przyczepy koocowe omawianych mięśni znajdują się w części bliższej ramienia. Mięsieo naramienny (m. deltoideus) jest mięśniem kształtu trójkątnego, podstawą skierowany ku górze, a wierzchołkiem w dół. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na koocu barkowym obojczyka, na wyrostku barkowym i na grzebieniu łopatki. Przyczep koocowy. Pęczki mięśniowe kierują się zbieżnie ku dołowi, gdzie kooczą się na guzowatości naramiennej kości ramiennej. Z uwagi na przyczepy początkowe mięsieo ten dzieli się na: częśd przednią - obojczykową (pars clavicularis), częśd środkową - barkową (pars acromialis) i częśd tylną - grzebieniową (pars spinalis). Czynnośd. Skurcz równoczesny wszystkich trzech części mięśnia naramiennego odwodzi ramię i w funkcji tej jest najsilniejszym mięśniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia. Samodzielny skurcz części obojczykowej we współpracy z częścią obojczykową m. piersiowego większego wysuwa do przodu i nawraca ramię. Częśd grzebieniowa pociąga ramię ku tyłowi i odwraca je. Jakkolwiek cały mięsieo odwodzi kooczynę górną w stawie ramiennym, to skurcz części obojczykowej pociąga odwiedzione ramię do przodu, zaś skurcz części grzebieniowej i barkowej - ku tyłowi. Mięsieo naramienny ma duże znaczenie dla ustalenia kości ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obciążeniu kooczyny górnej mięsieo ten przeciwdziała wysuwaniu się głowy kości ramiennej z wydrążenia stawowego łopatki. Z kolei częśd górna m. czworobocznego grzbietu ddwigając łopatkę utrzymuje ją w prawidłowym położeniu. Oba te mięśnie współdziałając ze sobą tworzą silną taśmę mięśniową, która podtrzymuje obciążoną kooczynę. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris), należącego do splotu ramiennego. W razie porażenia nerwu ramię jest obniżone i nie ma możliwości wykonania pełnego ruchu odwodzenia.

Mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinalis). Przyczep początkowy znajduje się w dole nadgrzebieniowym łopatki. Przyczep koocowy. Mięsieo ten w swym przebiegu kieruje się w bok, biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kooczy na szczycie guzka większego kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo nadgrzebieniowy jest - po m. naramiennym - drugim co do siły odwodzicielem ramienia. Wiązki kooczące się w ścianie torebki stawowej wygładzają jej fałdy podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. nadłopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego.

Mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypełnia dół podgrzebieniowy i jest znacznie większym mięśniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep początkowy znajduje się na powierzchni grzbietowej łopatki w okolicy należącej do dołu podgrzebieniowego oraz na powięzi podgrzebieniowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten kieruje się do boku i nieco w górę. Kooczy się na guzku większym kości ramiennej. Częśd włókien ścięgna koocowego wplata się w błonę włóknistą torebki stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo ten odwraca ramię i napina torebkę stawową. Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym. Mięsieo obły mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna się na brzegu bocznym łopatki, a kooczy na guzku większym kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo odwraca ramię i napina torebkę stawową. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego. 100

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo obły większy (m. teres major) rozpoczyna się na powierzchni grzbietowej kąta dolnego łopatki. Biegnie w bok ku górze, przylegając do koocowej części m. najszerszego grzbietu, z którym wspólnie kooczy się na grzebieniu guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Współdziała z m. najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyłozgięcia ramienia. Oba mięśnie obłe, zdążając do przyczepu koocowego, oddalają się od siebie, a przez powstałą w ten sposób szczelinę przechodzi głowa długa m. trójgłowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowogrzbietowego (n. thoracodorsalis). Mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis) jest dużym, silnym mięśniem wypełniającym dół podłopatkowy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na całej powierzchni dołu podłopatkowego i na powięzi podłopatkowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten ma utkanie pierzaste, czemu zawdzięcza znaczną siłę. Jego ścięgno koocowe przebiega do przodu od torebki stawu ramiennego, z którą zrasta się częściowo, zaś kostny przyczep koocowy osiąga na guzku mniejszym kości ramiennej. Czynnośd. Mięsieo podłopatkowy silnie nawraca, a także przywodzi ramię. Unerwienie. Nerw podłopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego.

Powięzie okolicy barku

Powięd naramienna (fascia deltoidea) łączy się z sąsiednimi powięziami i pokrywa m. naramienny. Powięd nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podłopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata et subscapularis) pokrywają mięśnie tej samej nazwy i przymocowują się dookoła odpowiednich dołów łopatki. Powięd pachowa (fascia axillaris) jest przedłużeniem powięzi piersiowej i tworzy podstawę jamy pachowej. W części środkowej powięzi znajdują się liczne otworki dla przejścia naczyo i nerwów. Dół pachowy i jama pachowa Dół pachowy ograniczony jest z przodu fałdem pachowym przednim (plica axillaris anterior), utworzonym przez brzeg mięśnia piersiowego większego i od tyłu fałdem pachowym tylnym (plica axillaris posterior), wywołanym przez brzeg mięśnia najszerszego grzbietu. Dół pokrywa skóra pokryta włosami. Powyżej dołu pachowego znajduje się jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu ma kształt trójściennego ostrosłupa, którego wierzchołek skierowany jest do obojczyka. ścianę przednią jamy wyznaczają oba mm. piersiowe, ścianę tylną mięśnie: najszerszy grzbietu, obły większy i podłopatkowy, a ścianę przyśrodkową tworzy m. zębaty przedni. Jama pachowa zawiera poza tkanką tłuszczową tętnicę i żyłę pachową nerwy splotu ramiennego i węzły chłonne pachowe.

Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia (m. brachii) dzielimy na grupę przednią i tylną. Do grupy przedniej należą zginacze unerwione przez nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus), należący do długich nerwów splotu ramiennego. Są to: m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. Tylną grupę mięśni ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), należący 101

ANATOMIA CZŁOWIEKA także do długich nerwów splotu ramiennego. Grupę tę stanowią m. trójgłowy ramienia i m. łokciowy.

Grupa przednia mięśni ramienia W skład grupy przedniej mięśni ramienia wchodzą mięsieo dwugłowy ramienia, mięsieo kruczo-ramienny, mięsieo ramienny.

Mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii). Przyczep początkowy tego mięśnia składa się z dwóch głów. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki, położonym w jamie stawu ramiennego. Zatem ścięgno tej głowy w swym początkowym odcinku biegnie w jamie stawowej nad głową kości ramiennej, następnie przebija błonę włóknistą torebki stawowej i wydostaje się na zewnątrz stawu bruzdą międzyguzkową, otoczone wypustką błony maziowej torebki stawu ramiennego, zwaną pochewką maziową międzyguzkową (vagina synovialis intertubercularis). ~cięgno początkowe głowy długiej zmienia więc kierunek swego przebiegu z poprzecznego na pionowy i kieruje się dalej w dół wzdłuż kości ramiennej, przechodząc w częśd mięśniową. Głowa krótka (caput breve) przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki razem z m. kruczo-ramiennym. Przyczep koocowy. Na wysokości połowy ramienia obie głowy łączą się, tworząc wspólny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krótkie mocne ścięgno, które przyczepia się na guzowatości kości promieniowej. Częśd włókien wytwarza rozcięgno m. dwugłowego ramienia, które przechodzi w powięd przedramienia. Czynnośd. Czynnośd tego mięśnia jest bardzo urozmaicona z uwagi na zróżnicowane przyczepy początkowe. Jest mięśniem dwustawowym. Główna jednak funkcja m. dwugłowego ramienia przejawia się w działaniu na staw łokciowy. W stawie tym mięsieo zgina i odwraca przedramię. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, mięsieo zgina ramię w stosunku do przedramienia, dzięki czemu bierze udział w podciąganiu tułowia ku górze. Głowa długa, która przebiega nad stawem ramiennym, bierze udział w odwodzeniu ramienia. Głowa krótka współdziała głównie z m. kruczo-ramiennym, zgina ramię, czyli wysuwa do przodu i przywodzi. Mięsieo dwugłowy współdziała z m. naramiennym w przytrzymywaniu kości ramiennej w stawie ramiennym, co ma szczególne znaczenie przy ddwiganiu ciężkich przedmiotów. Wzdłuż obu brzegów mięśnia biegną bruzdy: przyśrodkowa i boczna. W głębszej bruddzie przyśrodkowej znajduje się nerw pośrodkowy (n. medianus), tętnica ramienna (a. brachialis) i żyła odłokciowa (v. basilica). W płytszej bruddzie bocznej m. dwugłowego ramienia biegnie żyła odpromieniowa (v. cephalica).

Mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna się razem z głową krótką m. dwugłowego ramienia na wyrostku kruczym łopatki, biegnie w dół i nieco bocznie, koocząc się na kości ramiennej w połowie długości trzonu. Czynnośd. Współdziała on z głową krótką m. dwugłowego ramienia; unosi ramię do przodu oraz przywodzi ramię do przedniej ściany klatki piersiowej i nawraca.

102

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugłowy ramienia. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości ramiennej poniżej przyczepu koocowego m. naramiennego. Włókna mięśniowe biegną ku dołowi i pokrywają torebkę stawu łokciowego. Kooczy się on krótkim, silnym ścięgnem na guzowatości kości łokciowej. Czynnośd. Jest mięśniem jednostawowym, silnie zgina przedramię w stawie łokciowym i pociąga fałdy torebki stawowej, nie pozwalając na wpuklenie się do wewnątrz stawu.

Grupa tylna mięśni ramienia W skład grupy tylnej mięśni ramienia wchodzą: mięsieo trójgłowy ramienia, mięsieo łokciowy.

Mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie początkowym trzy głowy: długą, boczną i przyśrodkową. Przyczep początkowy. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku podpanewkowym łopatki i w swym początkowym odcinku położona jest między m. obłym większym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokości kości ramiennej, głowa długa prawie całkowicie pokrywa głowę przyśrodkową, która leży najgłębiej. Głowa boczna (caput laterale) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, w części górno-bocznej tej powierzchni, tj. powyżej bruzdy nerwu promieniowego. Głowa przyśrodkowa (caput mediale) rozpoczyna się także na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, lecz u dołu i przyśrodkowo od bruzdy nerwu promieniowego. Przyczep koocowy. Wszystkie trzy głowy kooczą się krótkim, płaskim ścięgnem koocowym na wyrostku łokciowym kości łokciowej. Czynnośd. Mięsieo trójgłowy ramienia jest bardzo silnym prostownikiem stawu łokciowego. Głowa długa mięśnia bierze ponadto udział w czynnościach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia.

Mięsieo łokciowy (m. anconeus) jest małym trójkątnym mięśniem rozpoczynającym się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato w dół i kooczą częściowo w błonie włóknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym kości łokciowej. Czynnośd. Jest on słabym prostownikiem stawu łokciowego; zasadnicza jego czynnośd polega na wygładzaniu fałdów torebki stawowej.

Powięd ramienia Powięd ramienia (fascia brachii) jest bezpośrednim przedłużeniem powięzi pachowej po swej przedniej stronie, natomiast od tyłu stanowi kontynuację powięzi naramiennej. U dołu umocowuje się do obu nadkłykci kości ramiennej. Powięd ta wysyła w kierunku kości ramiennej dwa pasma, z których przyśrodkowe, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia przyśrodkową (septum intermusculare brachii mediale), wnika między m. trójgłowy i m. ramienny, przyczepiając się do brzegu przyśrodkowego trzonu kości ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia boczną (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trójgłowy od m. ramiennego i 103

ANATOMIA CZŁOWIEKA ramienno-promieniowego, zrastając się z brzegiem bocznym trzonu kości ramiennej. Tym sposobem powięd ramienia wraz z trzonem kości ramiennej wytwarza dwa kanały kostno-włókniste, przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mięśni.

Mięśnie przedramienia Mięśnie przedramienia (m. antebrachii) podzielone są na trzy grupy: przednią (dłoniową), tylną (grzbietową) i boczną (promieniową). Brzuśce mięśniowe większości mięśni położone są w odcinku bliższym przedramienia, zaś w części dalszej przebiegają ich ścięgna koocowe. Dlatego obwód przedramienia jest największy w części bliższej i maleje stopniowo w kierunku dalszym. Mięśnie przedramienia działają na liczne stawy zarówno w obrębie ręki, jak i przedramienia. Grupa przednia składa się z ośmiu mięśni, które układają się w dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. Pięd mięśni stanowiących warstwę powierzchowną rozpoczyna się wspólnie na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, zaś przyczepy początkowe trzech mięśni warstwy głębokiej położone są niżej, w obrębie obu kości i błony międzykostnej przedramienia. Wszystkie mięśnie grupy przedniej z wyjątkiem m. zginacza łokciowego nadgarstka unerwione są przez nerw pośrodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka oraz częśd mięśnia zginacza głębokiego palców otrzymują gałązki od nerwu łokciowego (n. ulnaris). Grupa przednia W skład grupy przedniej mięśni wchodzą: Warstwa powierzchowna: mięsieo nawrotny obły, mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka, mięsieo dłoniowy długi, mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka, mięsieo zginacz powierzchowny palców. Warstwa głęboka: mięsieo zginacz głęboki palców, mięsieo zginacz długi kciuka, mięsieo nawrotny czworoboczny. Warstwa powierzchowna Mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres) biegnie skośnie od strony przyśrodkowej do kości promieniowej. Przyczep początkowy obejmuje nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i wyrostek dziobiasty kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy znajduje się na bocznej powierzchni w połowie trzonu kości promieniowej. Czynnośd. Ponieważ włókna mięśnia biegną od góry ku dołowi oraz od strony przyśrodkowej do boku, dlatego mięsieo ten silnie nawraca i współdziała w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym.

104

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest także mięśniem rozpoczynającym się od wspólnej masy mięśniowej na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej. Biegnie on skośnie ku dołowi wzdłuż kości promieniowej, a jego ścięgno koocowe przymocowuje się do podstawy II i III kości śródręcza po stronie dłoniowej. Czynnośd. Mięsieo ten bierze udział w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym, jednak z największą siłą zgina dłoniowo rękę, którą także odwodzi w kierunku promieniowym, działając wspólnie z m. prostownikiem promieniowym długim nadgarstka. Dzięki skośnemu przebiegowi mięsieo bierze udział w ruchu nawracania przedramienia. Mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus) jest mięśniem niestałym, na ogół słabym, o długim i cienkim ścięgnie koocowym. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym k. ramiennej, a jego ścięgno koocowe umocowuje się do troczka zginaczy i przedłuża się w szerokie, płaskie rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris), które wzmacnia powięd dłoni. Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i napina rozcięgno dłoniowe ręki.

Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep początkowy stanowi nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i odcinek bliższy tylnego brzegu kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy. ścięgno koocowe tego mięśnia dochodzi do kości grochowatej, a dalej jako więzadło grochowo-śródręczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje się na powierzchni dłoniowej podstawy V kości śródręcza. Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i odwodzi ją w kierunku łokciowym współdziałając w tym ruchu z m. prostownikiem łokciowym nadgarstka.

Mięsieo zginacz powierzchowny palców(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, na wyrostku dziobiastym kości łokciowej (głowa ramienno-łokciowa) i na przedniej powierzchni kości promieniowej w odcinku bliższym (głowa promieniowa). Przyczep koocowy. Brzusiec mięśniowy dzieli się na cztery brzuśce, które przechodzą w cztery ścięgna koocowe. Dwa ścięgna powierzchowne dochodzą do podstaw paliczków środkowych III i IV palca, zaś dwa ścięgna położone głębiej podążają do palca II i V. Wszystkie cztery ścięgna przebiegają przez kanał nadgarstka (canalis carpi), gdzie razem ze ścięgnem m. zginacza głębokiego palców objęte są pochewką maziową wspólną mm. zginaczy. Dla wysokości paliczków bliższych każde z czterech ścięgien koocowych rozszczepia się widełkowato tworząc szczelinę, przez którą przechodzi odpowiednie ścięgno koocowe m. zginacza głębokiego palców, podążające do paliczka dalszego. Czynnośd. Jest to mięsieo wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad którymi przebiega. Najsłabsze jego działanie przejawia się w odniesieniu do stawu łokciowego. Prócz współdziałania w zginaniu stawu łokciowego zgina dłoniowo rękę, a także stawy śródręczno-paliczkowe i międzypaliczkowe bliższe. Może on działad na wszystkie wymienione stawy równocześnie lub na każdy z nich oddzielnie.

Warstwa głęboka Mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) ma rozległy przyczep początkowy. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej przedramienia. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się czterema ścięgnami, które przebiegają przez kanał nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem ścięgien koocowych m. zginacza powierzchownego palców i dochodzą do podstaw paliczków dalszych od II do V palca. 105

ANATOMIA CZŁOWIEKA Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i wszystkie stawy palców II-V oraz zbliża do siebie rozstawione palce. Samodzielne zgięcie wybranego stawu międzypaliczkowego jest najczęściej niemożliwe i pociąga za sobą zgięcie w pozostałych stawach palców trójczłonowych.

Mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości promieniowej i na przyległej części błony międzykostnej. ścięgno koocowe mięśnia przebiega przez kanał nadgarstka i kooczy się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo ten silnie zgina rękę i stawy kciuka.

Mięsieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus) jest małym, płaskim, czworokątnym mięśniem. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni części dalszej trzonu kości łokciowej, biegnie w bok, koocząc się na przedniej i bocznej powierzchni trzonu kości promieniowej. Czynnośd. Skurcz mięśnia działa wyłącznie na staw promieniowo-łokciowy dalszy, powodując nawracanie przedramienia.

Grupa boczna Grupa boczna składa się z czterech mięśni, które leżą na stronie przedniej i bocznej przedramienia, a swymi przyczepami sięgają ku górze aż do połowy wysokości ramienia, przymocowując się do brzegu i nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Wszystkie mięśnie tej grupy unerwione są przez gałęzie nerwu promieniowego (n. radialis).

W skład grupy bocznej mięśni przedramienia wchodzą: mięsieo ramienno-promieniowy, mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka, mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka, mięsieo odwracacz.

Mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej poniżej połowy jej długości, biegnie wzdłuż kości promieniowej i kooczy się na wyrostku rylcowatym kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo zgina przedramię w stawie łokciowym, najsilniej w położeniu nawrócenia przedramienia. Ponadto nawrócone przedramię odwraca, a odwrócone nawraca.

Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej, poniżej m. ramienno-promieniowego, a kooczy się na powierzchni grzbietowej podstawy II kości śródręcza.

106

ANATOMIA CZŁOWIEKA

Mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze początek na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy osiąga na podstawie III kości śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo rękę, oraz biorą udział w zginaniu stawu łokciowego. Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka razem z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsieo odwracacz (m. supinator) leży na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej stronie nasady bliższej kości łokciowej. Włókna tego mięśnia biegną skośnie w bok i ku dołowi, owijając się dookoła bliższej części kości promieniowej, której mięsieo kooczy się z przodu poniżej guzowatości kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo ten odwraca przedramię.

Grupa tylna Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli się na warstwę mięśni powierzchownych i głębokich. Trzy mięśnie warstwy powierzchownej zrastają się w swym przyczepie początkowym, który znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Warstwę głęboką tworzą cztery mięśnie, rozpoczynające się na kościach i błonie międzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie mięśnie grupy tylnej unerwione są - podobnie jak mięśnie grupy bocznej - przez nerw promieniowy (n. radialis).

W skład grupy tylnej mięśni przedramienia wchodzą: Warstwa powierzchowna: mięsieo prostownik palców, mięsieo prostownik palca małego, mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka. Warstwa głęboka: mięsieo odwodziciel długi kciuka, mięsieo prostownik krótki kciuka, mięsieo prostownik długi kciuka, mięsieo prostownik wskaziciela. Warstwa powierzchowna Mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum). Przyczep początkowy znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i więzadle pobocznym promieniowym. Przyczep koocowy. Brzusiec mięśniowy przechodzi w cztery ścięgna koocowe, które na wysokości ręki przedłużają się w 107

ANATOMIA CZŁOWIEKA rozcięgna grzbietowe, kooczące się na podstawach dalszych paliczków palców trójczłonowych. Czynnośd. Mięsieo ten prostuje i zgina grzbietowo rękę, prostuje palce i odwodzi w stawach śródręczno-paliczkowych. Mięsieo prostownik palców nie oddziałuje bezpośrednio na stawy międzypaliczkowe, gdyż wielkośd skracania się jego włókien jest niedostateczna. Na stawy te działają mm. międzykostne i glistowate.

Mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Przyczep początkowy znajduje się wspólnie z poprzednim na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się rozdwojonym rozcięgnem grzbietowym V palca. Czynnośd. Mięsieo prostuje i przywodzi palec V.

Mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej mięśniem leżącym najbardziej przyśrodkowo. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej powierzchni kości łokciowej, a kooczy się na podstawie V kości śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Mięsieo ten jest silnym prostownikiem ręki i najsilniejszym spośród jej odwodzicieli łokciowych.

Warstwa głęboka Mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest największym z mięśni warstwy głębokiej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na tylnej powierzchni obu kości przedramienia i na błonie międzykostnej. Przyczep koocowy. ścięgno tego mięśnia kooczy się na podstawie I kości śródręcza. Czynnośd. Jest on głównym odwodzicielem ręki w kierunku promieniowym, odwodzi również i odprowadza kciuk. Ponieważ jego ścięgno koocowe zachodzi od strony promieniowej na powierzchnię dłoniową nadgarstka, mięsieo ten zgina rękę dłoniowo, mimo iż należy do grupy mięśni tylnych przedramienia.

Mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna się na tylnej powierzchni kości promieniowej i przyległej części błony międzykostnej, a kooczy się długim, cienkim ścięgnem na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo prostuje i odwodzi kciuk w stawie śródręczno-paliczkowym oraz odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej. Przyczep koocowy mięśnia znajduje się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnośd. Jest on prostownikiem kciuka we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest słabym prostownikiem ręki. Mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna się poniżej poprzedniego mięśnia, również na kości łokciowej i błonie międzykostnej, a jego ścięgno koocowe zlewa się z rozcięgnem grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palców. Czynnośd. Prostuje palec II.

108

ANATOMIA CZŁOWIEKA Powięd przedramienia Powięd przedramienia (fascia antebrachii) jest przedłużeniem powięzi ramienia w kierunku dalszym kooczyny. Podobnie do powięzi ramienia oddaje przegrody międzymięśniowe, które wraz z kośdmi przedramienia wytwarzają trzy przestrzenie kostno-włókniste dla trzech grup mięśni: zginaczy, prostowników bocznych i prostowników grzbietowych. W części dolnej przedramienia powięd wzmocniona jest dodatkowymi włóknami o przebiegu okrężnym. Uczestniczą one w wytworzeniu dwóch troczków, umocowujących ścięgna mięśni przedramienia. Po stronie grzbietowej znajduje się troczek prostowników (retinaculum extensorum), w którym znajduje się sześd przedziałów kostno-włóknistych, mieszczących ścięgna mięśni otoczone pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie dłoniowej powięd przedramienia, przedłużając się na okolicę nadgarstka, pokrywa n. łokciowy i t. łokciową. Spoczywają one na troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpiętym poprzecznie na wyniosłościach nadgarstka. Troczek ten zamyka bruzdę w kanał nadgarstka (canalis carpi), którym biegną ścięgna mięśni zginaczy palców otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza ścięgno m. zginacza długiego kciuka, druga obejmuje osiem ścięgien obu mięśni zginaczy palców trójczłonowych i nazywa się pochewką maziową wspólną mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki te kooczą się na wysokości połowy śródręcza. Wyjątek stanowi pochewka nadgarstkowa łokciowa, która łączy się z pochewką V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. pośrodkowy i towarzysząca mu t. pośrodkowa. Po stronie dłoniowej znajdują się oddzielne pochewki maziowe ścięgien dla wszystkich palców (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe są wzmocnione silnymi więzadłami pochwowymi (lig. vaginalia), które przytwierdzają je do kości. Dół łokciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknięty jest powięzią, od strony przyśrodkowej ograniczony m. nawrotnym obłym, od strony bocznej mięśniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem promieniowym długim i krótkim nadgarstka. Dno dołu tworzą m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. W dole łokciowym przebiegają: t. ramienna, która tutaj dzieli się na t. promieniową i t. łokciową, t. poboczna promieniowa, n. pośrodkowy i n. promieniowy.

Mięśnie ręki Krótkie mięśnie ręki (m. manus) położone są na stronie dłoniowej śródręcza i między kośdmi śródręcza. Strona grzbietowa ręki jest pozbawiona mięśni. Palec pierwszy, najkrótszy i najgrubszy, nosi nazwę kciuka (pollex). Posiada on własne mięśnie, których częśd znana jest już z opisu mięśni przedramienia. Pozostałe, krótkie mięśnie kciuka tworzą na dłoni u jego podstawy wzniesienie zwane kłębem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomości palcem ręki. Palec piąty, mały (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grupę własnych krótkich mięśni, tworzących wzniesienie wzdłuż brzegu łokciowego ręki zwane kłębikiem (hypothenar). Oprócz mięśni kłębu i kłębika, przeznaczonych wyłącznie dla pierwszego i piątego palca, ręka posiada trzecią grupę mięśni tworzących środkowe mięśnie dłoni, które działają na wszystkie stawy palców - od drugiego do piątego.

Mięśnie kłębu W skład mięśni kłębu wchodzą: mięsieo odwodziciel krótki kciuka, 109

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo zginacz krótki kciuka, mięsieo przeciwstawiacz kciuka, mięsieo przywodziciel kciuka.

Mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna się na troczku zginaczy (retinaculum flexorum) i na kości łódeczkowatej, a kooczy się na brzegu bocznym podstawy bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo ten odwodzi i przeciwstawia kciuk. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus).

Mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna się pod mięśniem poprzednim i nieco przyśrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu kościach czworobocznych i kości główkowatej, a kooczy się na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo zgina kciuk w stawie śródręczno-paliczkowym oraz ustawia pierwszą kośd śródręcza w położeniu opozycji, dzięki czemu opuszka kciuka kieruje się ku stronie dłoniowej pozostałych palców. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).

Mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) leży pod poprzednim i ma podobne przyczepy początkowe, a kooczy się na powierzchni bocznej pierwszej kości śródręcza. Czynnośd. Mięsieo ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostałym palcom. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus). Mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest największym i najgłębiej położonym mięśniem kłębu. Rozpoczyna się dwiema głowami: poprzeczną i skośną (caput transversum et obliquum), na więzadle promienistym nadgarstka i kości główkowatej oraz na III kości śródręcza. Obie głowy zbiegają się u podstawy kciuka, koocząc się na bliższym paliczku kciuka. Czynnośd. Jest on głównym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom ręki, a także zgina w stawie śródręczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie kłębika Grupę tę tworzą cztery mięśnie unerwione przez nerw łokciowy (n. ulnaris). W skład mięśni kłębika wchodzą: mięsieo dłoniowy krótki, mięsieo odwodziciel palca małego, mięsieo zginacz krótki palca małego, mięsieo przeciwstawiacz palca małego.

110

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) rozpoczyna się na brzegu łokciowym rozcięgna dłoniowego ręki oraz na troczku zginaczy, a kooczy się w skórze brzegu łokciowego ręki. Czynnośd. Wywołuje zmarszczki na brzegu łokciowym dłoni.

Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na wyniosłości przyśrodkowej nadgarstka i kooczy na brzegu przyśrodkowym bliższego paliczka palca V. Czynnośd. Odwodzi palec mały, zgina go w stawie śródręczno-paliczkowym, a prostuje w stawach międzypaliczkowych, dzięki połączeniu z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis).

Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się jak poprzedni, a kooczy na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina palec mały w stawie śródręczno-paliczkowym. Mięsieo przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi) rozpoczyna się jak dwa poprzednie i dochodzi do przyśrodkowej powierzchni V kości śródręcza. Czynnośd. Nieznacznie przeciwstawia palec V.

Mięśnie środkowe dłoni W skład mięśni środkowych dłoni wchodzą: mięśnie glistowate, mięśnie międzykostne.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) położone są w liczbie czterech małych mięśni między ścięgnami m. zginacza głębokiego palców (m. flexor digitorum profundus), które to ścięgna służą im jako miejsca przyczepów początkowych. Na wysokości stawów śródręczno-paliczkowych ścięgna koocowe czterech mięśni glistowatych przechodzą na stronę grzbietową, gdzie łączą się z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palców. Czynnośd. Mięśnie glistowate zginają palce trójczłonowe w stawach śródręczno-paliczkowych, a prostują w obu stawach międzypaliczkowych poprzez przyczepy do rozcięgna grzbietowego. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) są to krótkie, silne mięśnie występujące w dwóch warstwach - dłoniowej i grzbietowej. Wypełniają one przestrzenie międzykostne śródręcza (spalia interossea metacarpi). Mięśnie międzykostne rozpoczynają się na kościach śródręcza i kooczą się, podobnie jak mięśnie glistowate, na rozcięgnach grzbietowych palców. Czynnośd. Wspólne działanie mm. międzykostnych dłoniowych i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach śródręcznopaliczkowych. Ponieważ mm. międzykostne grzbietowe w swym przyczepie koocowym kierują się zbieżnie do długiej osi ręki, przebiegającej przez palec środkowy, kurcząc się - niezależnie od mm. międzykostnych dłoniowych, odwodzą palce w stawach śródręczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm. międzykostne dłoniowe biegną rozbieżnie w stosunku do powyższej osi, działają więc antagonistycznie, czyli w tychże stawach przywodzą palce. Dzięki swym przyczepom koocowym w 111

ANATOMIA CZŁOWIEKA rozcięgnach grzbietowych, podobnie jak mięśnie glistowate, prostują palce w stawach międzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. międzykostne są unerwione są przez n. łokciowy (n. ulnaris)

Powięzie ręki W rejonie ręki po stronie grzbietowej znajduje się powięd grzbietowa ręki (fascia dorsalis manus), która pokrywa spłaszczone ścięgna mm. prostowników długich palców. Na dłoni występują trzy komory oddzielające mięśniówkę kłębu kciuka, kłębika palca V i częśd środkową dłoni. Częśd środkową wypełniają mm. glistowate, ścięgna mm. zginaczy długich palców oraz naczynia i nerwy. Od zewnątrz komory te ograniczone są rozcięgnem dłoniowym. Rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris) jest włóknistą płytą, która chroni dłoo przed uciskiem z zewnątrz. Powierzchownie położone są pęczki podłużne, biegnące w przedłużeniu ścięgna koocowego m. dłoniowego długiego. Natomiast głębiej położone są pęczki poprzeczne, które w części dystalnej związane są z więzadłem poprzecznym powierzchownym śródręcza.

MIĘŚNIE KOOCZYNY DOLNEJ Podobnie jak w kooczynie górnej mięśnie kooczyny dolnej (musculi membri inferioris) dzielą się na: mięśnie obręczy kooczyny dolnej, mięśnie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mięśni kooczyny dolnej pochodzi od splotu lędźwiowo-krzyżowego (plexus lumbosacralis).

Mięśnie obręczy kooczyny dolnej, czyli mięśnie miednicy Mięśnie miednicy (musculi pelvis) są na ogół krótkie, rozpoczynają się na kościach miednicy, a kooczą w bliższej części kości udowej. Stanowią one zazwyczaj silne mięśnie o dużym przekroju fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dzielą się na: wewnętrzne, czyli przednie i zewnętrzne czyli tylne mięśnie miednicy. Mięśnie wewnętrzne miednicy otrzymują nerwy odchodzące od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis), zaś większośd mięśni zewnętrznych unerwionych jest przez nerwy splotu krzyżowego (plexus sacralis).

Wewnętrzne mięśnie miednicy W skład mięśni wewnętrznych miednicy wchodzą: mięsieo biodrowo-lędźwiowy, mięsieo lędźwiowy większy.

Mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas) składa się z dwóch mięśni: m. lędźwiowego większego i m. biodrowego, które kooczą się wspólnym ścięgnem. Mięsieo lędźwiowy większy (m. 112

ANATOMIA CZŁOWIEKA psoas major) jest długim mięśniem, wchodzącym w skład tylnej ściany jamy brzusznej. Przyczep początkowy ma dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. Warstwa powierzchowna tego mięśnia odchodzi od bocznej powierzchni trzonów ostatniego kręgu piersiowego i czterech górnych kręgów lędźwiowych. Warstwa głęboka przymocowuje się do wyrostków żebrowych wszystkich kręgów lędźwiowych. Między dwiema warstwami tego mięśnia leży splot lędźwiowy (plexus lumbalis). Przyczep koocowy. Mięsieo lędźwiowy większy biegnie ku dołowi, nieco w bok, wydostaje się z jamy miednicy przez rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum) położony pod boczną częścią więzadła pachwinowego (lig. inguinale) i wspólnie z mięśniem biodrowym kooczy się wąskim ścięgnem na krętarzu mniejszym kości udowej. Mięsieo biodrowy (m. iliacus) wypełnia dół biodrowy, w którym przymocowuje się wachlarzowato swym przyczepem początkowym. Włókna mięśniowe biegną zbieżnie w dół i przechodzą we wspólne ścięgno razem z m. lędźwiowym większym. ścięgno koocowe przyczepia się na krętarzu mniejszym kości udowej. Czynnośd. Mięsieo biodrowolędźwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, może mu dorównad jedynie m. prosty uda (m. rectus femoris). W działaniu tym m. lędźwiowy większy dzięki znacznej długości swych włókien wpływa na wielkośd i zakres ruchu zgięcia, m. biodrowy natomiast ze względu na swój duży przekrój fizjologiczny dysponuje znaczną siłą. Przy ustalonych kooczynach dolnych lub w pozycji leżąc na plecach, podczas podnoszenia tułowia oba mięśnie współpracują z mięśniami prostymi brzucha. Jest on bardzo czynnym mięśniem podczas chodzenia. Mięsieo biodrowo-lędźwiowy również przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy początkowe m. lędźwiowy większy działa także na kręgosłup lędźwiowy. Kurcząc się obustronnie zgina kręgosłup w przód przy jednostronnym skurczu w bok. Unerwienie. Oba mięśnie lędźwiowe otrzymują gałązki odchodzące bezpośrednio od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Porażenie mięśnia biodrowolędźwiowego upośledza w znacznej mierze funkcję chodzenia.

Mięsieo lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest położony do przodu od m. lędźwiowego większego. Jest mięśniem niewielkim i niestałym, występuje w połowie przypadków. Czynnośd jego polega na napinaniu powięzi biodrowej.

Zewnętrzne mięśnie miednicy W skład mięśni zewnętrznych miednicy wchodzą: mięsieo pośladkowy wielki, mięsieo napinający powięd szeroką, mięsieo pośladkowy średni, mięsieo pośladkowy mały, mięsieo gruszkowaty, mięsieo zasłaniacz wewnętrzny, mięśnie bliźniacze górny i dolny, mięsieo czworoboczny uda, mięsieo zasłaniacz zewnętrzny. Mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duży, przykrywa pozostałe mięśnie tej grupy. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się wzdłuż linii podłużnej na 113

ANATOMIA CZŁOWIEKA pograniczu kości biodrowej i krzyżowej: na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego do tyłu od kresy pośladkowej tylnej, na bocznym brzegu kości krzyżowej i guzicznej oraz na więzadle krzyżowoguzowym. Włókna jego biegną równolegle i skośnie ku dołowi i do boku. Przyczep koocowy znajduje się w dwóch miejscach. Włókna części górnej mięśnia kierują się bardziej do boku, przechodzą nad krętarzem większym kości udowej i dołączają do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Włókna dolnej części przyczepiają się do guzowatości pośladkowej (tuberositas glutea) kości udowej. Czynnośd. Najważniejszym zadaniem mięśnia pośladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Jest on najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonistą m. biodrowolędźwiowego. Obustronny skurcz mm. pośladkowych wielkich, przy ustalonej kooczynie dolnej wysuwa miednicę ku przodowi, zaś skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda prostuje kolano. Mięsieo ten jest także najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). Częśd mięśnia koocząca się w powięzi szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Mięsieo jest unerwiony przez n. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) ze splotu krzyżowego, który z miednicy wydostaje się przez otwór podgruszkowaty i wnika do mięśnia od dołu. W przypadku uszkodzenia n. pośladkowego dolnego występują trudności w chodzeniu po nierównym podłożu, utrzymanie równowagi ciała jest zakłócone, występują trudności prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzącej.

Mięsieo napinający powięd szeroką (m. tensor fasciae latae) jest jedynym mięśniem tej grupy, położonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim górnym i powięzi pośladkowej, biegnie ku dołowi i nieco do tyłu, a w okolicy krętarza większego przechodzi w ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej, które kooczy się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. Czynnośd. Mięsieo ten działa na staw biodrowy i kolanowy. Działanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w którym mięsieo zgina, nawraca i odwodzi udo. Mięsieo ten, napinając powięd szeroką, ustala wyprostowany staw kolanowy, przyczyniając się tym samym do utrzymania pionowej postawy ciała, natomiast zgięty staw kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do mięśnia wnikają gałązki n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior) ze splotu krzyżowego.

Mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) jest mięśniem grubym i silnym, położonym pod m. pośladkowym wielkim. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego między kresą pośladkową przednią a tylną. Przyczep koocowy. Wszystkie włókna tego mięśnia biegną zbieżnie ku dołowi, gdzie mięsieo kooczy się krótkim ścięgnem na krętarzu większym kości udowej.

Mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) rozpoczyna się wachlarzowato na powierzchni pośladkowej talerza kości biodrowej, między kresą pośladkową dolną i przednią. Kooczy się również na krętarzu większym kości udowej. Czynnośd. Działanie m. pośladkowego małego i m. pośladkowego średniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnośd ich przejawia się w odwodzeniu uda, a przy ustalonej kooczynie dolnej pochylają miednicę w stronę boczną. Ze względu na wachlarzowaty przebieg włókien przednia i tylna częśd obu mięśni działa antagonistycznie. Częśd przednia, której przyczepy początkowe leżą do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy 114

ANATOMIA CZŁOWIEKA i nawraca, zaś częśd tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mięśni pośladkowych, średniego i małego pochodzi od n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior). Z porażeniem nerwu wiąże się zazwyczaj nieprawidłowe ustawienie miednicy, szczególnie widoczne w trakcie czynności lokomocyjnych. Spostrzega się wówczas tzw. chód kaczkowaty.

Mięsieo gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna się na miednicznej powierzchni kości krzyżowej na wysokości od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbieżnie w bok, wydostaje się z jamy miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy i przechodzi w cienkie długie ścięgno, które kooczy się na przyśrodkowej stronie krętarza większego kości udowej. Czynnośd. Działanie mięśnia jest stosunkowo słabe. Najsilniej odwraca udo, słabiej odwodzi, a najsłabiej prostuje. Unerwienie. Gałązki nerwowe splotu krzyżowego, który na nim spoczywa.

Mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni, rozpoczyna się wewnątrz miednicy mniejszej. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni wewnętrznej błony zasłonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia kierują się zbieżnie do otworu kulszowego mniejszego. W tym rejonie mięsieo zmienia kierunek przebiegu pod kątem prostym i przewija się przez brzeg wcięcia kulszowego mniejszego. Częśd zewnątrz miedniczna przechodzi w ścięgno koocowe i dochodzi do dołu krętarzowego kości udowej. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia polega na odwracaniu uda, ponadto słabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gałązki splotu krzyżowego.

Mięśnie bliźniacze górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzyszą w swym przebiegu mięśniowi zasłaniaczowi wewnętrznemu. Mięsieo bliźniaczy górny rozpoczyna się na kolcu kulszowym, m. bliźniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba mięśnie kooczą się razem z m. zasłaniaczem wewnętrznym w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Oba mięśnie bliźniacze wspomagają działanie m. zasłaniacza zewnętrznego. Unerwienie. Jak w mięśniu poprzednim.

Mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej płytki biegnie poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia międzykrętarzowego kości udowej. Czynnośd. Mięsieo ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Pochodzi ze splotu krzyżowego

Mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) jest mięśniem spłaszczonym, wachlarzowatym, rozpoczynającym się na zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej i kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. ścięgno koocowe tego mięśnia dołącza do ścięgna m. zasłaniacza wewnętrznego, koocząc się także w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Wspomaga on czynnośd mięśnia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu lędźwiowego, gdyż rozwojowo należy on do grupy mięśni przyśrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gałęzi tylnej n. zasłonowego (n. obturatorius). 115

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie uda Mięśnie uda (m. femoris) dzielą się na trzy grupy mięśnie przednie, mięśnie przyśrodkowe czyli przywodziciele uda, mięśnie tylne. Mięśnie grupy przedniej prostują staw kolanowy i mają znaczną przewagę nad grupą tylną - zginaczami.

Przednie mięśnie uda Grupa mięśni przednich zajmuje największą przestrzeo w obrębie uda. Zasadnicza czynnośd tych mięśni polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z mięśniami zewnętrznymi miednicy, które prostują udo w stawie biodrowym, mięśnie przednie uda utrzymują kooczynę dolną w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Mięśnie grupy przedniej są unerwione przez nerw udowy (n. femoralis), wychodzący ze splotu lędźwiowego. W skład mięśni przednich uda wchodzą: mięsieo krawiecki, mięsieo czworogłowy uda, mięsieo stawowy kolana.

Mięsieo krawiecki (m. sartorius) jest najdłuższym mięśniem ustroju ludzkiego i ma kształt długiej, wąskiej taśmy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na kolcu biodrowym przednim górnym i w swoim przebiegu towarzyszy tętnicy udowej. Przyczep koocowy. Włókna tego mięśnia biegną równolegle ku dołowi w kierunku przyśrodkowej strony uda. Następnie mięsieo przebiega do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy się płaskim, rozbieżnym ścięgnem poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej, przyśrodkowo od guzowatości piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest to mięsieo dwustawowy. Jako jedyny mięsieo, zginając udo w stawie biodrowym, równocześnie zgina podudzie w stawie kolanowym. W działaniu na staw biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym mięsieo ten zgina i nawraca goleo. Mimo licznych czynności jest słabym mięśniem, gdyż posiada mały przekrój fizjologiczny.

Mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to największy pod względem masy mięsieo ustroju człowieka. Położony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy początkowe dzieli się na cztery głowy: najbardziej powierzchowną głowę stanowi m. prosty uda, który jest m. dwustawowym i najbardziej niezależnym spośród wszystkich czterech głów. Trzy pozostałe głowy to: mięsieo obszerny boczny, mięsieo obszerny przyśrodkowy i mięsieo obszerny pośredni. Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris) jest mięśniem wrzecionowatym, grubym, który rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu 116

ANATOMIA CZŁOWIEKA biodrowego. W dolnej części uda brzusiec mięśniowy przechodzi w grube, wspólne ścięgno koocowe dochodzące do rzepki. Mięsieo obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejszą częścią m. czworogłowego uda i zajmuje boczną powierzchnię trzonu kości udowej. Rozpoczyna się na krętarzu większym, kresie międzykrętarzowej i wardze bocznej kresy chropawej kości udowej. Włókna biegną łukowato w kierunku przyśrodkowym i w dół, przechodząc we wspólne ścięgno koocowe. Mięsieo obszerny przyśrodkowy (m. vastus medialis) jest położony po stronie przyśrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Włókna jego biegną równolegle, łukowato w kierunku bocznym ku dołowi i przechodzą we wspólne ścięgno koocowe. Mięsieo obszerny pośredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i częściowo bocznej powierzchni trzonu kości udowej, przykryty całkowicie przez m. prosty uda. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na przednio-bocznej stronie trzonu kości udowej, poniżej kresy międzykrętarzowej, sięgając u dołu do około 3/4 długości trzonu, gdzie przechodzi we wspólne ścięgno koocowe. Wspólne ścięgno koocowe m. czworogłowego uda przyczepia się do podstawy i brzegów rzepki i przechodzi dalej w więzadło rzepki (lig. patellae), które stanowiąc przedłużenie ścięgna koocowego m. czworogłowego uda kooczy się na guzowatości piszczeli. Częśd włókien ścięgna koocowego, należących do głowy przyśrodkowej i bocznej, rozchodzi się poniżej rzepki ku dołowi do powierzchni przedniej kłykcia bocznego i przyśrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyśrodkowy rzepki (retinaculum patellae laterale et mediale). Czynnośd. Mięsieo czworogłowy uda jest jedynym i bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewyższa swą siłą wszystkie mięśnie zginacze tego stawu. Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris) działa także na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-lędźwiowego (m. iliopsoas) najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest dośd silnym odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. Unerwienie. Mięsieo otrzymuje liczne gałązki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku porażenia n. udowego niemożliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym. Charakterystycznym objawem dla porażenia n. udowego jest brak odruchu rzepkowego. Mięsieo stawowy kolana (m. articularis genus) jest niedużym mięśniem, rozpoczynającym się na przedniej powierzchni uda poniżej przyczepu początkowego głowy pośredniej m. czworogłowego uda, a kooczy się w torebce stawu kolanowego. Czynnośd. Wygładza fałdy torebki stawowej podczas prostowania stawu kolanowego.

Przyśrodkowe mięśnie uda W skład mięśni przyśrodkowych uda wchodzą: mięsieo grzebieniowy, mięsieo smukły, mięsieo przywodziciel długi, mięsieo przywodziciel krótki, mięsieo przywodziciel wielki. 117

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie grupy przyśrodkowej swymi początkowymi przyczepami pokrywają zewnętrzną powierzchnią gałęzi kości łonowej i gałęzi kości kulszowej, sięgając od przodu ku górze do grzebienia łonowego, u dołu i z tyłu - po guz kulszowy. Wszystkie mięśnie tej grupy, z wyjątkiem m. smukłego, są mięśniami jednostawowymi, a ich przyczepy koocowe mieszczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Mięśnie przyśrodkowe są silnymi przywodzicielami uda, ponadto biorą udział w odwracaniu i nieznacznie zginają udo w stawie biodrowym. Unerwione są przez nerw zasłonowy (n. obturatorius) odchodzący od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n. zasłonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osłabienie zginania i prostowania w stawie biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne.

Mięsieo grzebieniowy (m. pectineus) jest płaskim mięśniem położonym przyśrodkowo od m. biodrowo-lędźwiowego. Rozpoczyna się na grzebieniu i guzku łonowym, a kooczy na kresie grzebieniowej kości udowej, poniżej krętarza mniejszego. Czynnośd. Przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym.

Mięsieo smukły (m. gracilis) jest najdłuższym i jedynym dwustawowym mięśniem tej grupy. Rozpoczyna się na gałęzi dolnej kości łonowej i przyległej części gałęzi kości kulszowej. Włókna jego biegną równolegle ku dołowi i w trzeciej dolnej części uda przechodzą w długie, cienkie ścięgno, które owija się razem z m. krawieckim od tyłu, dookoła nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej w tzw. gęsiej stopce. Trzy mięśnie kooczą się tu swymi spłaszczonymi ścięgnami, zachodząc wachlarzowato na siebie wytwarzają tzw. gęsią stopkę (pes anserinus). Oprócz m. krawieckiego z grupy mięśni przednich uda i m. smukłego - będącego przedstawicielem grupy przyśrodkowej, w skład "gęsiej stopki" wchodzi jeszcze m. półścięgnisty, należący do grupy mięśni tylnych uda. Czynnośd. Mięsieo smukły jest mięśniem dwustawowym. Na staw biodrowy działa tak, jak wszystkie mięśnie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo. W działaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i równocześnie słabo nawraca podudzie.

Mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus) ma kształt wydłużonego trójkąta. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, obok spojenia łonowego, a kooczy się na środkowej trzeciej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi, słabiej odwraca i zgina udo. Mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis). Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej kości łonowej i kooczy się na trzeciej górnej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi, chod słabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo. Wspólnie z m. przywodzicielem długim i m. grzebieniowym umożliwia wykonanie ruchu zakładania nogi na nogę w pozycji siedzącej.

Mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgłębiej położonym i największym z wszystkich mięśni grupy przyśrodkowej. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej kości łonowej, na gałęzi kości kulszowej i na przyległej części guza kulszowego. Przyczep koocowy 118

ANATOMIA CZŁOWIEKA składa się z dwóch części. Włókna mięśnia rozpoczynające się na gałęzi dolnej kości łonowej i na gałęzi kości kulszowej kooczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Wszystkie włókna mięśniowe odchodzące swym przyczepem początkowym od guza kulszowego biegną w dół, przechodząc w samodzielny brzusiec, zakooczony silnym obłym ścięgnem, które przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej. Między przyczepami koocowymi obu części mięśnia znajduje się kanał przywodzicieli (canalis adductorius). Czynnośd. Mięsieo ten jest najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym częśd mięśnia, koocząca się na kresie chropawej - tak jak wszystkie mięśnie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast częśd koocząca się na nadkłykciu przyśrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa dródła. Częśd mięśnia, która kooczy się na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasłonowy (splot lędźwiowy), natomiast częśd dochodząca do nadkłykcia przyśrodkowego - przez n. piszczelowy (splot krzyżowy).

Tylne mięśnie uda Do grupy tej należą trzy mięśnie: półścięgnisty i półbłoniasty, położone przyśrodkowo oraz m. dwugłowy uda, biegnący bocznie. Z wyjątkiem głowy krótkiej m. dwugłowego uda, wszystkie rozpoczynają się na guzie kulszowym i są mięśniami dwustawowymi, które prostują staw biodrowy, a zginają goleo w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyżowego (plexus sacralis) drogą nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgałęzieo w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i nerwu strzałkowego wspólnego (n. peroneus communis).

W skład tylnych mięśni uda wchodzą: mięsieo półścięgnisty, mięsieo półbłoniasty, mięsieo dwugłowy uda.

Mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), położony najbardziej przyśrodkowo w tylnej okolicy uda, rozpoczyna się na guzie kulszowym, biegnie w dół, gdzie w połowie długości uda przechodzi w obłe ścięgno koocowe. Przyczep koocowy znajduje się poniżej kłykcia przyśrodkowego piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest on prostownikiem i słabym przywodzicielem uda w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni.

Mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna się długim, płaskim ścięgnem na guzie kulszowym. ścięgno to sięga zazwyczaj aż do połowy długości mięśnia, po czym przechodzi stopniowo w szeroki brzusiec, który ogranicza od strony górnej i przyśrodkowej dół podkolanowy (fossa poplitea). ścięgno koocowe kierując się ku dołowi przechodzi do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i na wysokości kłykcia przyśrodkowego piszczeli dzieli się na trzy odnogi. Jedna odnoga kooczy się na powierzchni kłykcia przyśrodkowego piszczeli, druga przechodzi 119

ANATOMIA CZŁOWIEKA w więzadło podkolanowe skośne, odnoga trzecia kieruje się ku dołowi i wnika do powięzi goleni. Czynnośd. Działanie mięśnia półbłoniastego jest podobne do mięśnia półścięgnistego, znacznie silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym zgina i nawraca.

Mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) jest mięśniem długim, położonym po stronie bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie początkowym mięśnia wyróżnia się głowę długą i krótką. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzie kulszowym, głowa krótka (caput breve) na środkowej trzeciej części wargi bocznej kresy chropawej. Biegnąc ku dołowi obie głowy łączą się i tworzą górną i boczną granicę dołu podkolanowego. Silne ścięgno koocowe jest umocowane na głowie strzałki. Czynnośd. Na staw biodrowy działa tylko głowa długa mięśnia dwugłowego. Jest on prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i słabo odwraca udo. W działaniu na staw kolanowy obie głowy przejawiają wspólną funkcję: tj. silnie zginają i odwracają goleo.

Powięzie biodra i uda

Powięd biodrowa (fascia iliaca), pokrywająca m. biodrowo-lędźwiowy przyczepia się u dołu do więzadła pachwinowego i wyniosłości biodrowo-łonowej, wytwarza tu ścięgnisty łuk biodrowołonowy (arcus iliopectineus), który dzieli całą przestrzeo, położoną między więzadłem pachwinowym (lig. inguinale) a przednim brzegiem kości miednicznej, na częśd boczną i przyśrodkową. Częśd boczna, zwana rozstępem mięśniowym (lacuna musculorum) jest drogą wyjścia z miednicy m. biodrowo-lędźwiowego i nerwu udowego; przez częśd przyśrodkową czyli przez rozstęp naczyniowy (lacuna vasorum) biegną naczynia udowe i nerwy.

Powięd pośladkowa (fascia glutea) pokrywa cały m. pośladkowy wielki oraz częśd górną m. pośladkowego średniego. Przymocowana jest w górze do grzebienia biodrowego, a u dołu przedłuża się w powięd szeroką (fascia lata), która otacza wszystkie mięśnie uda. Powięd szeroka w określonych okolicach rozszczepia się na dwie blaszki obejmujące: m. napinający powięd szeroką, m. krawiecki i naczynia udowe. Włókna ścięgna koocowego m. napinającego powięd szeroką wplatają się w nią, a biegnąc ku dołowi do kłykcia bocznego piszczeli wytwarzają ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej uda. Powięd szeroka uda wysyła dwie przegrody międzymięśniowe: przyśrodkową (septum intermusculare femoris mediale) i boczną (septum intermusculare femoris laterale), które dochodzą odpowiednio do wargi przyśrodkowej i bocznej kresy chropawej kości udowej. Przegroda międzymięśniowa boczna - szersza i dłuższa od przyśrodkowej - oddziela grupę mięśni prostowników od zginaczy. Przegroda międzymięśniowa przyśrodkowa, węższa i krótsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli. Mięśnie grupy przyśrodkowej (przywodziciele) są oddzielone od mięśni tylnej grupy (zginaczy) warstwą ludnej tkanki łącznej. W ten sposób każda z trzech grup mięśni uda posiada własną komorę kostno-włóknistą. Ponadto istnieje osobny przedział dla m. krawieckiego. Ku dołowi powięd szeroka uda przechodzi w powięd podkolanową i powięd goleni.

120

ANATOMIA CZŁOWIEKA Trójkąt udowy (trigonum femorale) leży w górnej, przedniej części uda. Podstawę trójkąta tworzy więzadło pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyśrodkowy - m. przywodziciel długi. W rejonie wierzchołka trójkąta udowego znajduje się wejście do kanału przywodzicieli.

Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) długości kilku centymetrów prowadzi z wierzchołka trójkąta udowego do dołu podkolanowego. Wejście do kanału ograniczają od boku m. obszerny przyśrodkowy, przyśrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka ścięgnista. Otwór dolny, zwany rozworem ścięgnistym przywodzicieli, jest położony między kością udową a ścięgnem przywodziciela wielkiego. Przez kanał przechodzą naczynia i nerwy, biegnące do dołu podkolanowego i do stawu kolanowego. Kanał udowy (canalis femoralis) jest położony w środkowej części rozstępu naczyo. Wejście do kanału stanowi pierścieo udowy. Ograniczają go: żyła udowa, więzadło pachwinowe, grzebieo kości łonowej i więzadło rozstępowe. Od jamy brzusznej jest oddzielony przegrodą udową i otrzewną. Tą drogą mogą dostawad się pod skórę górnoprzyśrodkowej powierzchni uda trzewa tworząc przepuklinę udową (hernia femoralis). Przepuklina ta częściej występuje u kobiet.

Mięśnie goleni Mięśnie goleni (m. cruris) posiadają brzuśce położone bliżej stawu kolanowego i - podobnie jak w mięśniach przedramienia - w dolnej trzeciej części przechodzą one w ścięgna koocowe. Z tego powodu goleo stożkowato zwęża się ku dołowi. Większośd mięśni goleni bierze początek na kościach podudzia i błonie międzykostnej goleni, a ich przyczepy koocowe znajdują się na kościach stopy. Biorą one udział w ruchach stopy względem podudzia, a także w zginaniu i prostowaniu palców stopy. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną.

Przednie mięśnie goleni Cztery mięśnie grupy przedniej wypełniają przestrzeo położoną do przodu od błony międzykostnej goleni, ograniczoną od strony przyśrodkowej powierzchnią boczną kości piszczelowej, a od strony bocznej - powierzchnią przyśrodkową trzonu strzałki. Wszystkie mięśnie grupy przedniej unerwione są przez n. strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) - odgałęzienie n. strzałkowego, który jest przedłużeniem n. kulszowego. Porażenie n. strzałkowego głębokiego upośledza czynnośd odwracania stopy (supinatio pedis) i najczęściej prowadzi do opadnięcia jej brzegu przyśrodkowego. Wypadnięcie funkcji mięśni przednich goleni uniemożliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). W skład mięśni przednich goleni wchodzą: mięsieo piszczelowy przedni, mięsieo prostownik długi palców, mięsieo strzałkowy trzeci, mięsieo prostownik długi palucha. 121

ANATOMIA CZŁOWIEKA

Mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna się na kłykciu bocznym, górnej części powierzchni bocznej trzonu kości piszczelowej oraz przyległej części błony międzykostnej goleni. Włókna tego mięśnia kierują się w dół, przechodzą w mocne ścięgno podążające po stronie przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez górny i dolny troczek mm. prostowników (retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej więcej w połowie długości stopy, ścięgno owija się na jej brzegu przyśrodkowym i kooczy na stronie podeszwowej kości klinowatej przyśrodkowej i I kości śródstopia. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia polega na zginaniu grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostałych prostowników, które biorą udział w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stopę, tj. unosi jej brzeg przyśrodkowy, dzięki czemu wywiera wpływ na prawidłowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej stopie pochyla goleo do przodu.

Mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus) leży bocznie od poprzedniego i rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, na głowie strzałki i jej brzegu przednim oraz na przyległej części błony międzykostnej goleni. Brzusiec mięśniowy już w połowie goleni przechodzi w silne ścięgno. ścięgno to po wyjściu spod górnego i dolnego troczka prostowników na grzbiecie stopy dzieli się na cztery ścięgna dla palców od II do V, które w tym rejonie są objęte pochewkami maziowymi. Kooczy się w rozcięgnach grzbietowych palców (aponeuroses dorsales digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krótkim palców (m. extensor digitorum brevis). Mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepioną boczną częśd prostownika długiego palców i kooczy się po stronie grzbietowej podstawy V kości śródstopia. Czynnośd. Oba mięśnie zginają stopę grzbietowo i wspomagają nawracanie i odwodzenie stopy. Mięsieo prostownik długi palców wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krótki palców w prostowaniu palców stopy.

Mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus) jest położony najgłębiej z wszystkich mięśni tej grupy, gdyż rozpoczyna się na środkowej części powierzchni przyśrodkowej trzonu strzałki i na przyległym odcinku błony międzykostnej goleni. ścięgno koocowe tego mięśnia kieruje się do przodu i przyśrodkowo na grzbietową powierzchnię stopy i kooczy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stopę.

Boczne mięśnie goleni Do grupy bocznej zalicza się dwa mięśnie strzałkowe: długi i krótki, które przebiegają wzdłuż bocznej powierzchni strzałki. Mięśnie strzałkowe długi i krótki unerwione są przez nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis), drugą gałąd n. strzałkowego wspólnego. Porażenie n. strzałkowego powierzchownego najsilniej upośledza czynnośd nawracania stopy (pronatio pedis), a istniejąca wówczas przewaga napięcia mięśni antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w pozycji odwróconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stopą kooską, w której dochodzi do nadmiernego obciążenia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skład mięśni bocznych goleni wchodzą: 122

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo strzałkowy długi, mięsieo strzałkowy krótki.

Mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus). Rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, głowie strzałki, torebce stawu piszczelowo-strzałkowego i w górnym odcinku powierzchni bocznej trzonu strzałki. ~cięgno koocowe biegnie w dół po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis), przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia kierunek przebiegu i wzdłuż bocznej powierzchni kości piętowej podąża do brzegu bocznego stopy. Na wysokości kości sześciennej ścięgno wstępuje na stronę podeszwową stopy, kierując się następnie do jej brzegu przyśrodkowego i kooczy się obok przyczepu koocowego m. piszczelowego przedniego, tj. na kości klinowatej przyśrodkowej i na podstawie I kości śródstopia.

Mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis) jest położony poniżej m. strzałkowego długiego. Rozpoczyna się na środkowej trzeciej części powierzchni bocznej trzonu strzałki, a ścięgno koocowe biegnie razem ze ścięgnem m. strzałkowego długiego do wysokości kości sześciennej. Przyczep koocowy znajduje się na guzowatości V kości śródstopia. Czynnośd. Oba mięśnie strzałkowe są głównymi nawracaczami stopy, równocześnie ją odwodzą. Ponieważ mięśnie te biegną za kostką boczną, czyli do tyłu od poprzecznej osi górnego stawu skokowego, zginają stopę w kierunku podeszwowym. Działanie m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego podtrzymuje wysklepienie stopy.

Tylne mięśnie goleni Mięśnie tylne podudzia stanowią najliczniejszą grupę mięśni w obrębie goleni i dzielą się na warstwę powierzchowną (trzy mięśnie) i głęboką (cztery mięśnie). Wszystkie tylne mięśnie goleni unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), będący przedłużeniem n. kulszowego (n. ischiadicus). Porażenie nerwu znosi prawie całkowicie funkcję zginania podeszwowego stopy i palców. Jako zginacze stopy działają wówczas jedynie mm. strzałkowe. Wypadnięcie funkcji mięśni tylnych podudzia uniemożliwia przyciskanie stopy do podłoża oraz stawanie na palcach. W skład mięśni tylnych goleni wchodzą: mięsieo brzuchaty łydki, mięsieo płaszczkowaty, mięsieo podeszwowy, mięsieo podkolanowy, mięsieo zginacz długi palców, mięsieo piszczelowy tylny, mięsieo zginacz długi palucha.

123

ANATOMIA CZŁOWIEKA Warstwa powierzchowna Mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae) jest to największy mięsieo grupy tylnej, który z uwagi na przyczepy początkowe dzieli się na dwa mięśnie: mięsieo brzuchaty łydki, mięsieo płaszczkowaty.

Mięsieo brzuchaty łydki (m. gastrocnemius) jest mięśniem dwugłowym, który rozpoczyna się powyżej stawu kolanowego. Przyczep początkowy głowy bocznej (caput laterale) znajduje się powyżej kłykcia bocznego, głowy przyśrodkowej (caput mediale) - powyżej kłykcia przyśrodkowego kości udowej na powierzchni podkolanowej. Obie głowy łączą się w środkowej części goleni, gdzie przechodzą w płaskie i szerokie ścięgno. ścięgno to łączy się ze ścięgnem m. płaszczkowatego, tworząc ścięgno piętowe (tendo calcaneus), zwane ścięgnem Achillesa (tendo Achillis), przymocowane do guza piętowego.

Mięsieo płaszczkowaty (m. soleus) pokryty mięśniem brzuchatym jest płaski i gruby. Rozpoczyna się na tylnej powierzchni głowy strzałki i górnej części trzonu strzałki, na kresie m. płaszczkowatego i przyległej części tylnej powierzchni kości piszczelowej. Brzusiec mięśniowy przechodzi w ścięgno znacznie niżej, niż w mięśniu brzuchatym. Oba ścięgna łączą się tuż powyżej kości piętowej, tworząc wspólne ścięgno piętowe (tendo calcaneus), przymocowane do guza piętowego. Czynnośd. W odniesieniu do stawów skokowych oba mięśnie przejawiają zgodną czynnośd; są najsilniejszymi mięśniami zginającymi stopę w kierunku podeszwowym. Mięsieo trójgłowy łydki przyciska stopę do podłoża, umożliwia stawanie na palcach przy odrywaniu pięty od podłoża, jest więc czynnie zaangażowanym mięśniem podczas chodzenia, biegu czy skoków. Oprócz ruchu zgięcia m. trójgłowy łydki odwraca i przywodzi stopę. Mięsieo brzuchaty łydki z uwagi na swe przyczepy początkowe działa także na staw kolanowy; jest słabym zginaczem tego stawu. Mięsieo trójgłowy łydki wraz z m. pośladkowym wielkim i m. czworogłowym uda nie pozwala na zgięcie w stawach kooczyny dolnej: biodrowym, kolanowym i skokowym, utrzymując ciało w pozycji pionowej.

Mięsieo podeszwowy (m. plantaris) jest mięśniem o małym, spłaszczonym brzuścu, rozpoczynającym się razem z głową boczną m. brzuchatego łydki. Krótki brzusiec przechodzi w długie, cienkie ścięgno, które kooczy się na guzie piętowym. Czynnośd. Jest słabym mięśniem i w małym tylko stopniu wspomaga działanie mięśnia trójgłowego łydki.

Warstwa głęboka Mięsieo podkolanowy (m. popliteus) jest mięśniem krótkim, płaskim, kształtu trójkątnego. Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej i na torebce stawu kolanowego, biegnie skośnie przyśrodkowo i kooczy się na tylnej powierzchni kości piszczelowej powyżej przyczepu początkowego m. płaszczkowatego. Czynnośd. Mięsieo ten działa wyłącznie na staw kolanowy; zgina goleo i przy zgiętym kolanie nawraca. 124

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni piszczeli poniżej kresy m. płaszczkowatego. W dolnej części goleni brzusiec mięśniowy przechodzi w ścięgno, które biegnie w dół po tylnej stronie kostki przyśrodkowej, przechodzi na stronę podeszwową stopy, gdzie dzieli się na cztery odnogi, kooczące się na dalszych paliczkach od II do V palca. W rejonie kostki przyśrodkowej ścięgno omawianego mięśnia wraz ze ścięgnami mięśni: piszczelowego tylnego i zginacza długiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest objęte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do kości. Czynnośd. Mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy szczególnie, gdy stopa jest obciążona. Działanie jego na palce, które zgina jest słabsze.

Mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest położony pośrodku między dwoma długimi zginaczami palców. Rozpoczyna się na błonie międzykostnej goleni i przyległych częściach tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałki. W dolnej części podudzia przechodzi w ścięgno, które biegnie za kostką przyśrodkową i na stronie podeszwowej stopy rozdziela się na odnogi, kooczące się na: kości łódkowatej, trzech kościach klinowatych, kości sześciennej i trzech środkowych kościach śródstopia. Czynnośd. Wśród mięśni głębokich jest on najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem stopy, natomiast słabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego ma decydujące znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy.

Mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu strzałki. ścięgno tego mięśnia przebiega przez własną bruzdę położoną na kości skokowej i piętowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), następnie przechodzi na stronę podeszwową stopy i kooczy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Działając na stawy skokowe mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Ponieważ ścięgno koocowe przebiega w swym rowku pod podpórką skokową (sustentaculum tali) kości piętowej, zabezpiecza właściwe ustawienie kości skokowej, dzięki czemu wzmacnia podłużne wysklepienie stopy i chroni przed płaskostopiem. Mięsieo zgina także paluch w obu stawach.

Powięzie goleni Dół podkolanowy (fossa poplitea) leży w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejścia uda w goleo. Kształtem przypomina równoległobok, którego ostre kąty są skierowane w górę i dół. Ograniczeniem tego dołu są: od góry i przyśrodkowo położone mm. półbłoniasty i półścięgnisty, od boczno-górnej strony - m. dwugłowy uda. Dolne granice wyznaczają: głowa boczna i przyśrodkowa m. brzuchatego łydki. Dół podkolanowy wypełnia tkanka tłuszczowa. Poza tym w dole podkolanowym znajdują się: n. piszczelowy, ż. i t. podkolanowa oraz n. strzałkowy wspólny. Dół podkolanowy pokrywa powięd podkolanowa.

Powięd goleni (fascia cruris) otacza wszystkie mięśnie goleni, a na powierzchni przyśrodkowej piszczeli zrasta się z okostną. Od powięzi goleni odchodzą dwie przegrody międzymięśniowe: przednia i tylna. Przegrody te dzielą goleo na trzy komory mięśniowe: przednią dla prostowników, boczną dla mm. strzałkowych i tylną dla zginaczy. Częśd tylna powięzi goleni dzieli się na dwie 125

ANATOMIA CZŁOWIEKA blaszki: powierzchowną - pokrywa m. trójgłowy łydki i głęboką pokrywa warstwę głęboką zginaczy goleni. Ku górze powięd goleni przechodzi poprzez powięd podkolanową w powięd szeroką uda. W dolnym odcinku przedniej części goleni występuje poprzeczne więzadło zwane troczkiem górnym prostowników (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje się jednym swym koocem do kości piszczelowej, a drugim - do kości strzałkowej na wysokości stawu skokowego górnego. Ponadto wysyła przegrodę do kości piszczelowej, dzieląc przestrzeo położoną między troczkiem a kośdmi goleni na dwa przedziały: przyśrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz boczny dla m. prostownika długiego palców i m. prostownika długiego palucha.

Troczek dolny prostowników (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje się nieco niżej, na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziały dla przejścia trzech wyżej podanych mięśni. Wzmocnienie powięzi goleni od strony bocznej wytwarzają dwa troczki mięśni strzałkowych (retinacula mm. peroneorum). Górny troczek jest rozpięty między kostką boczną a powierzchnią boczną kości piętowej; dolny troczek, położony nieco niżej, przytrzymuje ścięgna mm. strzałkowych przy bocznej powierzchni kości piętowej. Po stronie tylnej w dolnej części goleni powięd wytwarza troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), który przymocowuje się do tylnej powierzchni kostki przyśrodkowej i do guza piętowego, a przytrzymuje ścięgna mięśni: piszczelowego tylnego, zginacza długiego palucha i zginacza długiego palców.

Mięśnie stopy Mięśnie stopy (mm. pedis), w przeciwieostwie do mięśni ręki są rozmieszczone nie tylko po stronie podeszwowej, lecz występują ponadto na stronie grzbietowej stopy. Mięśnie grzbietowe stanowią dwa mięśnie: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Mięśnie znajdujące się na stronie podeszwowej, podobnie do mięśni ręki, tworzą trzy grupy: mięśnie wyniosłości przyśrodkowej (eminentia plantaris medialis), mięśnie wyniosłości bocznej (eminentia plantaris lateralis), mięśnie wyniosłości pośredniej (eminentia plantaris intermedia). Mięśnie grzbietowe stopy unerwione są przez nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus), natomiast mięśnie podeszwowe przez koocowe gałęzie n. piszczelowego (n. tibialis), w postaci n. podeszwowego przyśrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n. plantaris lateralis).

Mięśnie grzbietu stopy W skład mięśni grzbietu stopy wchodzą: mięsieo prostownik krótki palców, mięsieo prostownik krótki palucha.

126

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna się na grzbietowo bocznej powierzchni kości piętowej przed zatoką stępu. Brzusiec mięśniowy przechodzi w trzy ścięgna dla II, III i IV palca, które zlewają się z odpowiednimi ścięgnami prostownika długiego palców i kooczą się w rozcięgnach grzbietowych palców stopy.

Mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna się wspólnie z prostownikiem krótkim palców, a kooczy się na paliczku bliższym palucha. Czynnośd. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo odpowiednie palce.

Mięśnie podeszwowe stopy Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej W skład mięśni wyniosłości przyśrodkowej wchodzą: mięsieo odwodziciel palucha, mięsieo zginacz krótki palucha, mięsieo przywodziciel palucha.

Mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krótkim mięśniem stopy, który głównie kształtuje wyniosłośd przyśrodkową podeszwy. Rozpoczyna się na: kości piętowej, łódkowatej, klinowatej przyśrodkowej i na rozcięgnie podeszwowym (aponeurosis plantaris). ścięgno koocowe przyczepia się do podstawy paliczka bliższego palucha i do trzeszczki przyśrodkowej. Czynnośd. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyśrodkową, najbardziej wypukłą częśd sklepienia stopy.

Mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna się na podeszwowej powierzchni trzech kości klinowatych i na kości łódkowatej, a kooczy się dwoma ścięgnami na podstawie paliczka bliższego palucha i na obu trzeszczkach. Czynnośd. Zgina paluch i wzmacnia podłużne sklepienie stopy.

Mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie głowy w przyczepie początkowym: skośną i poprzeczną. Przyczep początkowy głowy skośnej (caput obliquum) znajduje się na podstawach od II do IV kości śródstopia, na kości klinowatej bocznej, kości sześciennej i więzadle podeszwowym długim (lig. plantare longum). Głowa poprzeczna (caput transversum) przyczepia się na torebkach stawów śródstopno-paliczkowych II-V i na więzadłach tych stawów. Obie głowy kooczą się na podstawie bliższego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. Czynnośd. Mięsieo ten przywodzi paluch i zgina go w stawie śródstopno-paliczkowym. Poza tym głowa poprzeczna zwęża stopę, jest więc jednym z głównych mięśni, który wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy.

127

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie wyniosłości bocznej W skład mięśni wyniosłości bocznej wchodzą: odwodziciel palca małego, zginacz krótki palca małego.

Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na dolnej powierzchni kości piętowej i na rozcięgnach podeszwowych, a kooczy się na V kości śródstopia i na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina i nieznacznie odwodzi palec mały oraz wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.

Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się na podstawie V kości śródstopia i kooczy się na podstawie paliczka bliższego palca małego. Czynnośd. Zgina mały palec i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy przez połączenie z więzadłem podeszwowym długim.

Mięśnie wyniosłości pośredniej W skład mięśni wyniosłości pośredniej wchodzą: mięsieo zginacz krótki palców, mięsieo czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate, mięśnie międzykostne.

Mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna się na dolnej powierzchni guza piętowego i na rozcięgnie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuśce, których ścięgna kooczą się na środkowym paliczku II-V palca. Czynnośd. Zgina palce II-V i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.

Mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna się na dolnej i przyśrodkowej powierzchni kości piętowej, a dochodzi do ścięgna m. zginacza długiego palców. Czynnośd. Reguluje on kierunek pociągania ścięgna zginacza długiego palców i wzmacnia wysklepienie stopy.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) są to cztery małe, wrzecionowate mięśnie, rozpoczynające się na ścięgnach koocowych m. zginacza długiego palców, a kooczące się na

128

ANATOMIA CZŁOWIEKA podstawach paliczków bliższych II-V palca. Czynnośd. Mięśnie te zginają paliczki bliższe II-V palca i przywodzą je do palucha.

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) wypełniają przestrzenie międzykostne śródstopia i tak, jak w ręce, dzielą się na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynają się na trzonach kości śródstopia a kooczą na podstawach paliczków bliższych i torebkach stawów śródstopnopaliczkowych. Czynnośd. Mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginają bliższe paliczki w kierunku podeszwowym i przywodzą palce do osi orientacyjnej, biegnącej przez drugi palec. Mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodzą palce od tej osi. Ważnym zadaniem tych mięśni jest ustalanie stawów śródstopno-paliczkowych a tym samym ustalanie przednich punktów podparcia sklepienia stopy.

Powięzie stopy Mięśnie grzbietu stopy pokrywa cienka powięd grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis), dochodząca do troczka dalszego prostowników. Powięd podeszwowa stopy wytwarza rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna się ona na guzie piętowym, podąża do przodu i dzieli się na pięd odnóg dla pięciu palców, sięgając do głów śródstopia. Rozcięgno to stanowi silne, bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegów rozcięgna podeszwowego w głąb do kośdca przebiegają przegrody, które oddzielają od siebie trzy grupy mięśni podeszwowych. Podobnie jak w długich ścięgnach, mm. przedramienia także wszystkie długie ścięgna mm. goleni są objęte w swym przebiegu pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynają się w okolicy odpowiednich troczków, utrzymując ścięgna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej występują trzy pochewki ścięgien, osobno dla każdego mięśnia (piszczelowego przedniego, prostownika długiego palców i prostownika długiego palucha). Po stronie bocznej ścięgna obu mięśni strzałkowych są otoczone wspólną pochewką, zaś każde ścięgno trzech tylnych mięśni głębokich posiada własną pochewkę maziową. Na wysokości palców stopy ścięgna zginaczy, podobnie jak na palcach ręki, objęte są pochewkami ścięgien.

Stopa jako całośd Stopa jako narząd podporowy ciała odznacza się dużą odpornością, a dzięki licznym stawom i charakterystycznemu sklepieniu jest również bardzo sprężysta. Wysklepienie stopy składa się z pięciu podłużnych łuków kostnych i łuków poprzecznych. Trzy przyśrodkowe łuki podłużne biegną od przodu ku tyłowi przez trzy kości klinowate, kośd łódkowatą do kości skokowej, zaś dwa boczne łuki podłużne przechodzą przez kośd sześcienną do kości piętowej. Najwyższy jest pierwszy łuk przyśrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokośd kolejnych łuków podłużnych stopniowo maleje. Podłużne wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi więzadłami, w szczególności zaś rozcięgnem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), więzadłem podeszwowym długim (lig. plantare longum) i licznymi mięśniami. Poprzeczne łuki sklepienia są całkowite w tylnej części śródstopia i przedniej stępu, jednak dalej ku tyłowi nie są już pełne i kierują się wklęsłością ku dołowi i przyśrodkowo. Są one także wzmocnione więzadłami podeszwowymi i mięśniami. Stopa posiada trzy główne punkty podparcia: podporę tylną stanowi guz piętowy, przednimi punktami podparcia są głowy I i V kości śródstopia. Stopa jest odpowiedzialna za 129

ANATOMIA CZŁOWIEKA dźwiganie masy całego ciała, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej spoczywa. Sama konstrukcja kostno-więzadłowa nie byłaby jednak w stanie podoład tak dużemu naciskowi (obciążeniu), jaki wywierany jest na stopę. Niepoślednią rolę dla utrzymania prawidłowego sklepienia stopy odgrywają zarówno liczne krótkie mięśnie podeszwowe, jak i niektóre spośród długich mięśni goleni. Dokładny opis przebiegu i funkcji mięśni, które są czynnie zaangażowane w utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziałach zawierających szczegółowy opis mięśni i goleni. Podkreślid tu jednak należy, że poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na pętli ścięgnistej, wytworzonej przez ścięgna koocowe m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego, którą to pętlę uzupełnia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzałkowy krótki. Spośród krótkich mięśni stopy najistotniejszą rolę odgrywa tu głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha, która zwęża stopę w jej części dalszej, tj. na wysokości stawów śródstopno-paliczkowych. Podłużne wysklepienie stopy utrzymuje głównie m. zginacz długi palucha, którego ścięgno koocowe, przebiegając pod podpórką skokową kości piętowej, unosi częśd przednią tej kości, ustawiając ją bardziej stromo. Dzięki temu kośd skokowa zachowuje swe właściwe położenie. W utrzymaniu przyśrodkowej, najbardziej wypukłej części podłużnego łuku, m. zginacz długi palucha jest najsilniej wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krótki palucha oraz przez głowę skośną m. przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mięśni, którego siła jest regulowana odruchowo przy stawianiu stopy, działa jako siła ciągnąca sklepienie ku górze. Dzięki temu nawet przy zwiększonym obciążeniu stopa nie ulega spłaszczeniu, a tym samym nie następuje oddalenie się od siebie poszczególnych punktów jej podparcia. W prawidłowych warunkach obserwuje się raczej zjawisko przeciwne, tzn. skrócenie się stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie się jej sklepienia pod wpływem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podłużnego wysklepienia stopy ma rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris), które jest zgrubiałą i silnie rozwiniętą środkową częścią powierzchownej powięzi podeszwowej stopy. Rozcięgno podeszwowe rozpoczyna się na guzie piętowym, biegnie do przodu, pokrywając m. zginacz krótki palców i w połowie długości podeszwy dzieli się na pięd odnóg ścięgnistych, które umocowują się do torebek stawów śródstopnopaliczkowych. Pasma podłużne są zespolone w części przedniej poprzecznymi pęczkami ścięgnistymi. Podłużny układ włókien rozcięgna podeszwowego silnie spaja kościec stopy, przeciwdziałając spłaszczeniu podłużnemu wysklepienia stopy. Przy płaskiej stopie wysklepienie jej jest obniżone do tego stopnia, że przyśrodkowy brzeg przylega do podłoża, stopa przybiera położenie pronacji. Równocześnie kości stępu zmieniają nie tylko swe położenie, ale z czasem nawet kształt. Wtedy dopiero można się przekonad, jak ważną rolę odgrywa prawidłowe wysklepienie stopy, które zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionośne oraz stanowi bardzo ważny czynnik, amortyzujący wstrząsy.

IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MIĘśNI

ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KRĘGOSŁUPA I GŁOWY

Częśd przedkrzyżowa kręgosłupa stanowi łaocuch elementów kostnych, którego ruchomośd jest różna w poszczególnych odcinkach: największa w odcinku górnym, w odcinku dolnym zmniejsza się wskutek obciążenia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest częśd piersiowa zarówno ze względu na budowę kręgów piersiowych, jak i udział w budowie klatki piersiowej. Główne ruchy kręgosłupa to: 130

ANATOMIA CZŁOWIEKA ruchy zgięcia i prostowania w płaszczyźnie pośrodkowej (strzałkowej), ruchy zgięcia bocznego w płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe.  Ruchy zgięcia i prostowania kręgosłupa (flexio et extensio), zwane także zgięciem do przodu i zgięciem w tył (anteflexio et retroflexio), są ruchami symetrycznymi, odbywającymi się wokół osi poprzecznej. Łączny zakres obu tych ruchów wynosi u człowieka 170-250 przy czym zakres zgięcia do przodu jest większy niż ku tyłowi. Ruchy zgięcia do przodu i ku tyłowi zachodzą głównie w części szyjnej i lędźwiowej kręgosłupa. Podczas zgięcia do przodu rozluźniają się więzadła kręgosłupa, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i części torebek stawowych położone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napięciu ulegają analogiczne elementy, przebiegające do tyłu od tej osi, hamując nadmierne wychylenie. Podczas zgięcia kręgosłupa do tyłu stosunki te przedstawiają się odwrotnie. Silnym czynnikiem hamującym ruchy są także mięśnie antagonistyczne, tzn. w zgięciu do przodu rozciąganiu ulegają mięśnie głębokie grzbietu stawiając opór mięśniom brzucha, które kurcząc się powodują to zgięcie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyłozgięcia opór stawiają mięśnie brzucha. Ruch zgięcia i prostowania głowy (flexio et extensio capitis), zwany także ruchem potakiwania odbywa się w stawach głowowych górnych wokół wspólnej osi poprzecznej, przebiegającej przez oba kłykcie kości potylicznej. Łączny zakres tego ruchu jest niewielki - wynosi bowiem około 30°. Ruch ten może byd jednak znacznie obszerniejszy i dochodzid do 125o, gdy bierze w nim udział kręgosłup szyjny. Mięśnie zginające głowę i kręgosłup do przodu: a) w stawach głowy: mięsieo długi głowy (m. longus capitis), mięsieo długi szyi (m. longus coli), mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w części szyjnej: mięsieo długi szyi (m. longus coli), mięsieo długi głowy (m. longus capitis), mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior), c) w części piersiowo-lędźwiowej: mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis), mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).

Mięśnie prostujące głowę i kręgosłup oraz zginające do tyłu: a) w stawach głowy: mięsieo czworoboczny (m. trapezius); częśd górna, mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis),

131

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis), mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major), mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. irectus capitis posterior minor), mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior), mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), b) w części szyjnej: mięsieo płatowaty (m. splenius), mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd szyjna m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis cervicis) oraz najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis), mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales), mięsieo wielodzielny (m. multifidus), c) w części piersiowo-lędźwiowej: mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd lędźwiowa i piersiowa m. biodrowożebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis), mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales), mięsieo półkolcowy (m. semispinalis), mięsieo wielodzielny (m. multifidus).

 Ruchy zginania bocznego kręgosłupa (flexio lateralis) są ruchami asymetrycznymi dookoła osi strzałkowej. U człowieka łączny zakres ruchów bocznych kręgosłupa wynosi około 110°. W zgięciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamującymi są zarówno więzadła, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i torebki stawowej przeciwnej strony, jak i mięśnie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem hamującym są zachodzące na siebie żebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach zgięcia bocznego najczęściej uczestniczą zarówno zginacze, jak i prostowniki kręgosłupa oraz głowy, kurcząc się jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu).

Mięśnie zginające głowę i kręgosłup w bok: a) w stawach głowy: mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis), mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

132

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis) mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior), mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis), b) w części szyjnej: mięsieo pochyły przedni, środkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior), mięsieo płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis), mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) częśd szyjna m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis cervicis) oraz m. najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae) przy ustalonym położeniu łopatki, mięsieo czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - częśd górna przy ustalonym położeniu obręczy kooczyny górnej, mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), c) w części piersiowo-lędźwiowej: mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis lumborum et thoracis) oraz m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum), mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).

 Ruchy skręcania kręgosłupa są ruchami asymetrycznymi wokół osi pionowej przebiegającej przez środek jądra miażdżystego krążków międzykręgowych i przez wierzchołek zęba kręgu obrotowego w stawie głowowym dolnym. Łączny zakres ruchów obrotowych kręgosłupa w prawo i w lewo wynosi około 160°, a w stawie głowowym dolnym około 60°. Ruch rotacyjny kręgosłupa zwiększa się w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach głowowych dolnych, które czynnościowo stanowią jeden staw, kręg szczytowy obraca się wraz z czaszką dookoła zęba kręgu obrotowego. Ponieważ ruch ten nie odbywa się wyłącznie w stawach szczytowo-obrotowych pośrodkowych (przednim i tylnym), lecz równocześnie w symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy ruchu obrotowego. Leżące bowiem na trzonie kręgu obrotowego powierzchnie stawowe górne są pochylone lekko ku dołowi, toteż w czasie obrotu następuje nieznaczne obniżenie się głowy wraz z kręgiem szczytowym. Dokonujący się zatem ruch w stawach głowowych dolnych składa się z ruchu obrotowego dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem wzdłuż tej osi, co w efekcie daje ruch śrubowy. Ruch rotacyjny kręgosłupa i głowy w stronę prawą lub lewą jest następstwem jednostronnego skurczu określonych mięśni.

133

ANATOMIA CZŁOWIEKA Mięśnie skręcające kręgosłup i głowę w prawo a) w stawach głowy: mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), mięsieo płatowaty głowy prawy (m. splenius capitis), mięsieo skośny dolny prawy głowy (m. obliquus capitis inferior), mięsieo prosty tylny większy głowy prawy (m. rectus capitis posterior major), mięsieo czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), częśd górna, mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis), b) w części szyjnej: mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), mięsieo płatowaty prawy (m. splenius), mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis), mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus), mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores), c) w części piersiowo-lędźwiowej: mięsieo skośny zewnętrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis), mięsieo skośny wewnętrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis), mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis), mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus), mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores).

 Ruch obwodzenia (circumductio), czyli krążenie kręgosłupa i głowy, jest możliwy do wykonania dzięki sumowaniu się wszystkich trzech wyżej opisanych postaci ruchu.

KLATKA PIERSIOWA MIĘŚNIE ODDECHOWE Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udział biorą mięśnie główne (właściwe), tj. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona oraz międzyżebrowe wewnętrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbędna jest większa siła mięśni tzw. pomocniczych, czyli tych, które przyczepiają się do żeber i kręgów lub też tworzą powłoki brzuszne. Najskuteczniejszy wdech występuje wówczas, gdy kurczy się przepona przy rozludnionych powłokach brzusznych, żebra unoszą się i następuje prostowanie kręgosłupa. Przeciwny ruch, wydech, związany jest z rozludnieniem przepony przy napiętych mięśniach brzucha z równoczesnym opuszczeniem żeber i zgięciem kręgosłupa.

134

ANATOMIA CZŁOWIEKA I. Mięśnie wdechowe Właściwe (główne): przepona (diaphragma), mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze: mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior), mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius), mięsieo pochyły tylny (m. scalenus posterior), mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior), mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major), mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor), mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior), mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae), mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).

II. Mięśnie wydechowe Właściwe (główne) mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni), mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze: mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis), mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum), mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior), mięśnie podżebrowe (mm. subcostales), mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania.

MIĘŚNIE TŁOCZNI BRZUSZNEJ Równoczesny skurcz przepony wraz z mięśniami powłok brzucha wytwarza tłocznię brzuszną (prelum abdominis), która powoduje zmniejszenie objętości trzew oraz wzrost ciśnienia w jamie brzucha, co ma ważne znaczenie w podstawowych czynnościach fizjologicznych, takich jak: oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotów, kaszlu. Do najsilniejszych mięśni tłoczni brzusznej należą: mięsieo przepona (diaphragma), mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), 135

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis), mięśnie krocza, tworzące przeponę miednicy (diaphragma pelvis).

ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KOOCZYNY GÓRNEJ

Staw ramienny i staw obojczyka

Ruchy kooczyny górnej jako całości odbywają się w stawach: ramiennym, barkowoobojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w związku z tym można w nim wykonywad ruchy wokół niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak ruchom kooczyny górnej w stawie ramiennym, zwłaszcza powyżej poziomu, towarzyszą ruchy obojczyka i łopatki. Staw ramienny odznacza się szczególnie dużą swobodą ruchu dzięki temu, że: wydrążenie stawowe jest stosunkowo płytkie i małe w porównaniu z dużą głową stawową, torebka stawowa jest bardzo obszerna, luźna i gruba. Wielostronne ruchy w stawie ramiennym można sprowadzid do czterech zasadniczych: ruchy zgięcia i prostowania inaczej zwane przodozgięciem (anteversio) i tyłozgięciem (retroversio), odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio), nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio), obwodzenia (circumductio). Ruchy zgięcia i prostowania, zwane przodozgięciem i tyłozgięciem ramienia, stanowią ruchy wahadłowe kooczyny górnej. W ruchach tych ramiona poruszają się skośnie do przodu i w kierunku przyśrodkowym lub do tyłu i bocznie. W całości wynoszą one około 115°.

Ruch przodozgięcia wykonują: mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), mięsieo piersiowy większy (- częśd obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis), mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m. biceps brachii - caput breve), kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch tyłozgięcia wykonują: mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis), 136

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), mięsieo obły większy ( m. teres major et minor), mięsieo obły mniejszy (m. teres major et minor), mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa ( m. triceps brachii - caput longum).

Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W płaszczyźnie czołowej ciała dookoła osi strzałkowej ruch odwodzenia wynosi około 700. Jeżeli natomiast ruch ten wykonujemy w płaszczyźnie łopatki, można wówczas unieśd ramię do poziomu (900).

Ruch odwodzenia wykonują: mięsieo naramienny (m. deltoideus), mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinatus), mięsieo dwugłowy ramienia - głowa długa ( m. biceps brachii - caput longum), mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - częśd górna.

Ruchy przywodzenia wykonują: mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major), mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), mięsieo obły większy ( m. teres major), mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa (m. triceps brachii - caput longum), mięsieo naramienny - częśd obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et spinalis), mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m biceps brachii - caput breve) mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch nawracania i odwracania ramienia w całości wynosi około 90°. Jednak przy współudziale stawów promieniowo-łokciowych (wzrasta do około 120°) i obu stawów obojczyka można wykonad prawie pełny obrót ręki, tzn. około 360°.

Ruch nawracania wykonują: mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis), mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major), mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), mięsieo obły większy (m. teres major). 137

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruch odwracania wykonują: mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus), mięsieo obły mniejszy (m. teres minor), mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis).

Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli krążenia możliwy jest do wykonania przy współudziale stawów obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym ruch ten jest niepełny.

Częścią składową ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyżej poziomu, który może nastąpid dopiero wtedy, gdy zmieni się położenie łopatki. Ruch odwodzenia w stawie ramiennym możliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90°; dalszy ruch ramienia ku górze jest hamowany na skutek oparcia się guzka większego kości ramiennej o tzw. sklepienie barku (wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpięte między nimi więzadło kruczo-barkowe, stanowiące ochronę stawu ramiennego. Ażeby wykonad ruch unoszenia powyżej poziomu i dzięki temu pełny ruch obwodzenia, musi nastąpid skręt łopatki dookoła jej osi strzałkowej, co spowoduje uniesienie kąta bocznego łopatki (wydrążenia stawowego) ku górze, a kąta dolnego do boku. W ruchu tym biorą udział:

mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior), mięsieo czworoboczny grzbietu - częśd górna i dolna (m. trapezius), mięsieo naramienny (m. deltoideus), mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae), mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei).

Staw łokciowy i staw promieniowo-łokciowy dalszy Pod względem czynnościowym w stawie łokciowym można wyodrębnid dwie części składowe: 1. połączenie między kością ramienną a dwiema kośdmi przedramienia (częśd ramienno-łokciowa i częśd ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. połączenie między kością promieniową i łokciową (staw promieniowo-łokciowy bliższy). 1. Oś pierwszej części stawu łokciowego jest poprzeczną osią ruchu, która biegnie poniżej nadkłykci, przechodząc przez środek bloczka i główki kości ramiennej. Dookoła tej osi wykonujemy zgięcie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W położeniu wyprostowanym ramię i przedramię tworzą u mężczyzn kąt około 175o, u kobiet - 180°. W położeniu maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40°. Nadmierne prostowanie w stawie łokciowym występuje częściej u kobiet i dzieci, niż u mężczyzn, gdyż wyrostek łokciowy i dziobiasty są u nich słabiej rozwinięte. Zahamowanie ruchu prostowania następuje w momencie oparcia się wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie tylnej ściany torebki stawowej i mięśni prostujących, a ostatecznie przez zetknięcie się wyrostka 138

ANATOMIA CZŁOWIEKA dziobiastego z dołem tegoż wyrostka. Połączenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw zawiasowy. Jednak oś obrotu nie jest tu typową osią poprzeczną gdyż częśd ramienno-łokciowa stawu łokciowego jest stawem śrubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego są jednak bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane są przede wszystkim układem mięśni. Jedynie m. ramienny jest wyłącznie mięśniem zginającym; wszystkie pozostałe równocześnie ze zgięciem wykonują nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. Częśd promieniowo-łokciowa stawu łokciowego (staw promieniowo-łokciowy bliższy) stanowi połączenie stawowe typu obrotowego. Wspólna oś ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-łokciowego dalszego biegnie przez środek głowy kości promieniowej, skośnie przez błonę międzykostną przedramienia oraz przez głowę kości łokciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) kośd promieniowa krzyżuje od przodu kośd łokciową. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym głowa kości promieniowej, otoczona więzadłem pierścieniowym i wcięciem promieniowym kości łokciowej, obraca się dookoła własnej osi, zaś w stawie promieniowo-łokciowym dalszym nasada dalsza kości promieniowej wraz z ręką wykonuje ruch obrotowy wokół głowy kości łokciowej. Zakres ruchów obrotowych przedramienia waha się w granicach 120-140°. Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchów obrotowych przedłuża się w kierunku górnym na kośd ramienną i przechodzi przez jej głowę, dzięki czemu można dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy w stawie ramiennym.

Ruch zgięcia stawu łokciowe wykonują: mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii), mięsieo ramienny (m. brachialis), mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres), mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus).

Ruch prostowania stawu łokciowego wykonuje: mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii).

Ruch odwracania przedramienia wykonują: mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii), mięsieo odwracacz (m. supinator), mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w położeniu pośrednim i podczas prostowania przedramienia, mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy prostowaniu przedramienia.

139

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruch nawracania przedramienia wykonują: mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres), mięsieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus), mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia, mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) podczas zginania przedramienia.

Stawy ręki Staw promieniowo-nadgarstkowy należy do stawów złożonych o dwóch osiach ruchu: poprzecznej, wokół której wykonujemy zgięcie dłoniowe i grzbietowe ręki (flexio palmaris et dorsalis manus) oraz strzałkowej (dłoniowo-grzbietowe), dookoła której odwodzimy rękę w kierunku promieniowym i łokciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgięcia dłoniowego ręki jest wydajniejszy i średnio wynosi około 80°, podczas gdy zakres zgięcia grzbietowego sięga 60°. Zakres ruchu odwodzenia łokciowego wynosi około 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30°.

Ruch zginania dłoniowego ręki nadgarstka wykonują: mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus), mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus).

Ruch zginania grzbietowego ręki wykonują: mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum), mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruch odwodzenia promieniowego ręki wykonują: mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), 140

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus).

Ruch odwodzenia łokciowego ręki wykonują: mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka jest stawem prostym typu siodełkowatego. Dzięki kształtowi powierzchni stawowych kciuk może dotknąd prawie każdego punktu pozostałych palców ręki. Obie główne osie stawu nie leżą w tych samych płaszczyznach, jak w pozostałych stawach śródręczno-paliczkowych, lecz tworzą z nimi kąt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem nadgarstka w kierunku grzbietu ręki i dlatego ruch kciuka, odpowiadający zgięciu dłoniowemu i grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dzięki tej właśnie zdolności przeciwstawiania kciuka ręka posiada zdolności chwytne i w tej czynności żaden inny palec nie może zastąpid kciuka. Druga oś ruchu tego stawu biegnie w kierunku dłoniowogrzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania umożliwia ruch obwodzenia, w którym kciuk zakreśla stożek o owalnej podstawie. Wielostronna czynnośd kciuka nie może byd zastąpiona przez inny palec i dlatego jest on najważniejszym palcem ręki.

Ruch przeciwstawiania kciuka wykonują: mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis), mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis), mięsieo zginacz krótki i długi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus).

Ruch odprowadzania kciuka wykonują: mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis).

Ruch odwodzenia kciuka wykonują: 141

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis), mięsieo prostownik krótki kciuk (m. extensor pollicis brevis).

Ruch przywodzenia kciuka wykonują: mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis), mięsieo międzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I), mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), mięsieo przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis).

Stawy śródręczno-paliczkowe palców trójczłonowych. Stawy te odpowiadają stawom kulistym z uwagi na kształt powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep więzadeł i ścięgien mięśni wyeliminował jednak z tych stawów ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgięcia i prostowania (flexio et extensio) wynosi około 110°. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wokół osi grzbietowo-dłoniowej można wykonywad tylko wtedy, gdy palce są wyprostowane. Zakres tych ruchów zmniejsza się w miarę zginania palców, a nawet całkowicie zanika, gdy są one ustawione w stosunku do śródręcza pod kątem prostym. Palec wskazujący odznacza się największą ruchomością (60°), nieco mniejszą ruchomośd ma palec V (50°), a najmniejszą palec III i IV (40°).

Ruchy zginania wykonują: mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), mięśnie międzykostne (mm. interossei), mięśnie glistowate (mm. lumbricales) mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis).

Ruchy prostowania wykonują: mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum), mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruchy odwodzenia palców wykonują: mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum), mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi). 142

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruchy przywodzenia palców wykonują: mięśnie międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares), mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka. Oba powyższe stawy są typowymi stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu śródręczno-paliczkowego jest nieduży, wynosi około 50-70°, podczas gdy w stawie międzypaliczkowym sięga około 90°. Zginanie obu stawów jest wykonywane przez: mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie może odbywad się dla każdego stawu oddzielnie; staw śródręczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis), staw międzypaliczkowy - m. prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus).

Stawy międzypaliczkowe palców trójczłonowych. Zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze są stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych można zatem wykonywad zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliższym wynosi około 120°, w dalszym tylko 70°. Samodzielne zginanie dalszego stawu międzypaliczkowego nie jest w zasadzie możliwe, jednak poprzez wydwiczenie zginacza głębokiego palców można doprowadzid do tej umiejętności.

Ruch zginania palców wykonują: mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wyłącznie stawy bliższe, mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus).

Ruch prostowania palców wykonują: mięśnie glistowate (mm. lumbricales), mięśnie międzykostne (mm. interossei), mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum), mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi), mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis).

143

ANATOMIA CZŁOWIEKA ZESTAWIENIE CZYNNOŚCI MIĘŚNI KOOCZYNY DOLNEJ

Staw biodrowy Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, którego panewka obejmuje ponad połowę powierzchni kuli, czyli głowy kości udowej. Dzięki temu, że głowa kości udowej zagłębiona jest ponad równik, ciśnienie atmosferyczne może dośd silnie utrzymywad w zwarciu powierzchnie stawowe. Pod względem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem wieloosiowym, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze osie ruchu: poprzeczną, strzałkową i podłużną. Różnice funkcjonalne pomiędzy stawem ramiennym i biodrowym polegają na tym, że ten ostatni ma ograniczone możliwości pod względem zakresu ruchu. Czynnikami, które ograniczają swobodę ruchu w stawie biodrowym są: bardzo głębokie osadzenie głowy w panewce, silna, gruba i stosunkowo napięta torebka stawowa, liczne i mocne więzadła stawowe. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) odbywają się wokół poprzecznej osi, która przebiega przez środkowe punkty głów kości udowych. Ruchy te dotyczą uda lub miednicy; przy ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, zaś przy ustalonym udzie możemy zginad i prostowad miednicę. W płaszczyźnie strzałkowej ruch zgięcia dochodzi do 120°, podczas gdy zakres ruchu prostowania, czyli zgięcia do tyłu, wynosi zaledwie 15o. W położeniu lekkiego odwiedzenia uda zakres ruchu zgięcia i prostowania powiększa się do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w płaszczyźnie strzałkowej i przy lekko odwiedzionym udzie są możliwe jedynie wtedy, gdy staw kolanowy jest zgięty i ustaje w związku z tym hamujące działanie mięśni tylnych uda. Przy ustalonych udach, gdy ruch zgięcia lub prostowania odbywa się równocześnie w obu stawach biodrowych, miednica pochyla się do przodu lub do tyłu. Ruchy zgięcia i prostowania hamowane są przez więzadła i mięśnie. Ruch prostowania hamuje głównie więzadło biodrowo-udowe. Natomiast ruchy zgięcia hamują wyłącznie mięśnie antagonistyczne, czyli prostujące staw biodrowy.

Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonują: mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas), mięsieo prosty uda (m. rectus femoris), mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), mięsieo krawiecki (m. sartorius), mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus), mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis), mięsieo grzebieniowy (m. pectineus), mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia, mięsieo smukły (m. gracilis), mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medialis) - częśd przednia, mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia.

144

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonują: mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus), mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd tylna, mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus), mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - głowa długa, mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd tylna, mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd tylna, mięsieo gruszkowaty (m. piriformis), mięsieo zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny (m. obturatorius internus et externus), mięśnie bliźniacze, górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior).

Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciała są możliwe w każdą stronę w zakresie około 40°. Podczas zgięcia stawu biodrowego, kiedy następuje rozludnienie więzadła biodrowo-udowego, rozległośd ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90°. W odniesieniu do miednicy, ruchy odbywające się wokół osi strzałkowej przy ustalonym udzie nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane są głównie przez napięcie więzadła łonowo-udowego, przywodzenia - przez częśd poprzeczną więzadła biodrowo-udowego oraz przez więzadło głowy kości udowej. Siła mięśni odwodzących jest znacznie mniejsza niż mięśni przywodzących.

Ruchy odwodzenia uda wykonują: mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius), mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus), mięsieo gruszkowaty (m. piriformis), mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), mięsieo prosty uda (m. rectus femoris), mięsieo krawiecki (m. sartorius).

Ruchy przywodzenia uda wykonują: mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus), mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus), mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas), mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis), mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus), mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris), mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), mięsieo smukły (m. gracilis), 145

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo grzebieniowy (m. pectineus), mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus), mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), mięśnie bliźniacze (mm. gemelli), mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa.

Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa się wokół osi pionowej, która odpowiada linii nośnej kooczyny dolnej, łączącej środkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i skokowego. W postawie prawidłowej zakres ruchu odwracania wynosi około 15o, nawracania 35o. Ruchy rotacyjne kości udowej towarzyszą zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane jest to tym, że oś szyjki kości udowej nie jest ustawiona w tej samej płaszczydnie, wobec której obracają się kłykcie kości udowej w stawie kolanowym. W związku z tym w czasie zginania uda w stawie biodrowym następuje równoczesny jego obrót do boku (supinatio), zaś z prostowaniem łączy się ruch nawracania (pronatio). Tłumaczy to znacznie większą siłę mięśni odwracających udo. W czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest większa siła, aniżeli podczas jej prostowania, co w dużym stopniu jest aktem biernym (kooczyna opada pod wpływem ciężaru własnego), wtedy także rotacja jest ruchem biernym, nie wymagającym znacznej siły mięśni.

Ruch odwracania uda wykonują: mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus), mięsieo pośladkowy średni - częśd tylna (m. gluteus medius), mięsieo pośladkowy mały - częśd tylna (m. gluteus minimus), mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas), mięsieo krawiecki (m. sartorius), mięsieo prosty uda (m. rectus femoris), mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis), mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus), mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia, mięsieo grzebieniowy (m. pectineus), mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa, mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris), mięsieo bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior), mięsieo gruszkowaty (m. piriformis).

146

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruch nawracania uda wykonują: mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd przednia, mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia, mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus), mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), mięsieo smukły (m. gracilis).

Staw kolanowy Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywają się wokół osi poprzecznej w płaszczydnie strzałkowej i stanowią kombinację toczenia i ślizgania. W początkowej fazie zgięcia (20°) kłykcie kości udowej toczą się po powierzchniach stawowych kłykci piszczeli i łąkotek podobnie do kół wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemożliwe z uwagi na napięcie więzadeł krzyżowych, które przeszkadzają w tym ruchu. W następnej fazie zgięcia występuje więc ruch przesuwania (ślizgania), podczas którego inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami piszczeli i łąkotek. W czasie zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, przy prostowaniu - do przodu. Również i rzepka zmienia swe położenie przy ruchach zginania stawu kolanowego; w trakcie zgięcia przesuwa się w dół, podczas prostowania - ku górze. Zakres ruchu zgięcia w stawie kolanowym jest duży i wynosi 160-170°. Zaznaczyd jednak należy, że mięśnie są w stanie wykonad ruch zgięcia tylko w zakresie do około 130°, dalszy bowiem ruch aż do momentu zetknięcia się pięty z pośladkiem może byd wykonany tylko wtedy, gdy zadziałają siły zewnętrzne. Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do położenia uda i podudzia w jednej linii prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie mięśni prostowników stawu oraz przez uwypuklanie się zginaczy w okolicy podkolanowej, a także przez napięcie więzadeł krzyżowych kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napięcie zginaczy tylnej części torebki stawowej oraz więzadła podkolanowe, krzyżowe kolana i więzadła poboczne.

Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonują: mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus), mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris), mięsieo smukły (m. gracilis), mięsieo krawiecki (m. sartorius), mięsieo brzuchaty łydki (m. gastrocnemius), mięsieo podkolanowy (m. popliteus), mięsieo podeszwowy (m. plantaris).

147

ANATOMIA CZŁOWIEKA Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonują: mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris), mięsieo naprężacz powięzi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae).

Ruchy rotacyjne można wykonad tylko przy zgiętym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a także podczas maksymalnego zgięcia, ruchy obrotowe są niemożliwe do wykonania. Wyłączenie ruchu obrotowego w kraocowym położeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznośd wyprostowanej kooczyny podporowej i zabezpiecza ją w stanie największego obciążenia. Zakres ruchów obrotowych indywidualnie jest bardzo zróżnicowany. Ruch obrotowy do wewnątrz, a więc nawracanie (pronatio), wykonad można w zakresie 5- 10°, podczas gdy ruch odwracania (supinatio), czyli obrót na zewnątrz - do 52o. Czynnikiem hamującym ruch odwracania są więzadła poboczne, ruch nawracania hamowany jest przez więzadła krzyżowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, że ruchy obrotowe odbywają się tylko przy zgiętym stawie kolanowym, wszystkie mięśnie zginacze stawu są równocześnie mięśniami wykonującymi ruchy obrotowe.

Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonują: mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris), mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae late), mięsieo brzuchaty łydki - głowa przyśrodkowa (m. gastrocnemius).

Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonują: mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus), mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), mięsieo smukły (m. gracilis), mięsieo krawiecki (m. sartorius), mięsieo podkolanowy (m. popliteus), mięsieo brzuchaty łydki - głowa boczna (m. gastrocnemius).

Stawy stopy

Stawy skokowe Trzy anatomiczne stawy tworzą zespół stawów skokowych, które z uwagi na funkcje różnicujemy na: staw skokowy górny i staw skokowy dolny. Staw skokowy górny, czyli staw skokowo-goleniowy, jest stawem złożonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostkę boczną, przez środek bloczka kości skokowej i nieco poniżej kostki przyśrodkowej. Ruchy w stawie skokowym górnym umożliwiają zgięcie stopy ku górze i ku dołowi. Ruch zgięcia ku górze nazywamy zgięciem 148

ANATOMIA CZŁOWIEKA grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgięcia ku dołowi nazywamy zgięciem podeszwowym stopy (flexio plantaris pedis). Łączny zakres zgięcia grzbietowego i podeszwowego w stawie skokowym górnym wynosi około 40-50°. Zakres ruchów zgięcia stopy może byd dośd znacznie powiększony przy współudziale stawów skokowych dolnych i w związku z tym zgięcie grzbietowe stopy osiąga zakres 45o, zaś zgięcie podeszwowe 60°. Ruch zgięcia stopy w obu kierunkach wynosi zatem w całości około 100°. Zgięcie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napięcie mięśni łydki i napięcie tylnej ściany torebki stawowej oraz przez więzadła położone do tyłu od poprzecznej osi stawu. Ruch zgięcia podeszwowego jest hamowany napięciem przednich mięśni goleni, przednią częśd torebki stawowej i więzadłami leżącymi przed poprzeczną osią stawu. Staw skokowy dolny składa się z dwóch odrębnych anatomicznie stawów: stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego, stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-piętowo-łódkowego. Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie składa się z dwóch stawów, mechanicznie tworzy jedną całośd o wspólnej osi ruchu. Ta wspólna oś ruchu dla obu stawów skokowych dolnych jest ustawiona skośnie do długiej osi stopy, nazywa się osią "kompromisową" i biegnie od tyłu ku przodowi, od boku w kierunku przyśrodkowym i od dołu ku górze. Przechodzi ona poczynając od tyłu - przez kośd piętową, zatokę stępu i przez kośd skokową, opuszczając ją w części przednioprzyśrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje się: ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy, przywodzenie i odwodzenie, odwracanie i nawracanie stopy. Ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego o łącznym zakresie 20-45o pogłębia analogiczne ruchy stawu skokowego górnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) są sprzężone z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczęściej wykonuje się zgięcie podeszwowe z równoczesnym przywodzeniem i odwróceniem stopy; i przeciwnie - zgięciu grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrócenie stopy. Zakres ruchów odwodzenia i przywodzenia jest nieduży i wynosi w każdą stronę około 300. Wielkośd ruchów obrotowych także nie przekracza 30° w każdą stronę, kiedy odbywają się one wyłącznie w stawie skokowym dolnym. Jednak pogłębienie tego ruchu może nastąpid, gdy udział biorą również stawy poprzeczne stępu. Mięśnie przebiegające do przodu od osi poprzecznej stawów skokowych zginają stopę grzbietowo, natomiast zginacze podeszwowe leżą do tyłu od tej osi. Podkreślid należy, że siła zginaczy podeszwowych jest przeszło czterokrotnie większa od siły grupy mięśni antagonistycznych z uwagi na to, że mięśnie zginające grzbietowo stopę nie biorą większego udziału podczas chodzenia.

Ruch podeszwowego zginania stopy wykonują: mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae), mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus), mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus), mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis), 149

ANATOMIA CZŁOWIEKA mięsieo podeszwowy (m. plantaris).

Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonują: mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius).

Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonują: mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae), mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), mięsieo podeszwowy (m. plantaris), mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus).

Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonują: mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus), mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis), mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius), mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus).

Pozostałe stawy stępu W porównaniu do opisanych wcześniej stawów, łączących kości tylnej części stępu, stawy przedniego odcinka stępu oraz i stawy stępowo-śródstopne są stawami o bardzo niewielkiej ruchomości. Płaskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat więzadłowy tej okolicy powoduje, że ruchy polegają na nieznacznych przesunięciach się kości względem siebie. Dzięki temu jednak stopa stanowi silny, a równocześnie sprężysty narząd podporowy ciała.

Stawy palców stopy Mechanika stawów śródstopno-paliczkowych i stawów międzypaliczkowych jest na ogół analogiczna do mechaniki odpowiednich stawów ręki. Jednak w stawach śródstopno-paliczkowych możemy wykonad prócz wyprostu dośd znaczne zgięcie grzbietowe palców (około 30°). W stawach 150

ANATOMIA CZŁOWIEKA międzypaliczkowych zakres ruchów zgięcia jest także mniejszy od zakresu jednoimiennych stawów ręki. Ponadto paluch nie może wykonywad samodzielnie czynnych ruchów bocznych.

Ruch zginania palców w kierunku podeszwowym wykonują: mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) - ostatnie człony palców II-V, mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni człon palca I, mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) - środkowe człony II-V, mięśnie międzykostne (mm. interossei), - pierwsze człony palców II-V, mięśnie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze człony palców II-V, mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy człon palucha, mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - dołącza do ścięgien m. zginacza długiego palców.

Ruch zginania palców w kierunku grzbietowym wykonują: mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis), mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis).

Ruch odwodzenia palców stopy wykonują: mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis), mięsieo odwodziciel palca V (m. abductor digiti V).

Ruch przywodzenia palców stopy wykonują: mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares), mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis), mięsieo przywodziciel palca V (m. adductor digiti V), mięśnie glistowate (mm. lumbricales).

151